श्रीमदप्पय्यदीक्षित-विरचितः
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
గురుభిరుపదిష్టమర్థం విస్మృతమపి తత్ర బోధితం ప్రాజ్ఞైః।
అవలమ్బ్య శివమధీయన్యథామతి వ్యాకరోమి కల్పతరుమ్॥ ౧॥
కల్పకతరుముపకుర్యాం కమధికమాకాఙ్క్షితార్థముపహృత్య।
తద్దత్తైరేవార్థైర్మమ మతిమీహే పరిష్కర్తుమ్॥ ౨॥
యావన్తో నివిశన్తే విదుషాం వ్యాఖ్యానచాతురీభేదాః।
సర్వేషామపి తేషామయమవకాశం దదాతి పుష్పకవత్॥ ౩॥
ఇత్థమిహాతిగభీరే కియదాశయవర్ణనం మయా క్రియతే।
తుష్యన్తి తతోఽపి బుధాః కతిపయరత్నగ్రహాదివామ్బునిధేః॥ ౪॥
యదితి ।
అత్ర ప్రత్యగితి బ్రహ్మవిశేషణేన శాస్త్రస్య విషయం ప్రదర్శ్య తత్ర సర్వేషాం వేదాన్తానాం సమన్వయః ప్రథమాధ్యాయార్థః । శ్రుతిశతేత్యాదివిశేషణేన దర్శితః । శతశబ్దః ఆనన్త్యపరః । 'విశ్వం శతం సహస్రం చ సర్వమక్షయవాచక'మితి మహాభారతవచనాత్ । బ్రాహ్మణశతం భోజ్యతామిత్యత్ర భోజనస్యేవ శిరసాం సంఖ్యోపసర్జనసంఖ్యేయేనాన్వయః । సకలప్రపఞ్చాశ్రయస్య బ్రహ్మణః పరిమితకర్తృత్వాద్యాశ్రయస్య జీవస్య చ అభేదమ్ అవిరోధేన ఉపపాదయితుమ్ ఉభయత్ర విరుద్ధధర్మాణాం మిథ్యాత్వం యదజ్ఞాతమ్ ఇత్యాదివిశేషణేన దర్శితమ్ । జీవైర్యదవిజ్ఞాతతత్త్వం సత్ బహువిధస్య ప్రతిజీవం వ్యవస్థితకర్తృత్వాదిరూపస్య సాధారణస్య ఘటపటాదిరూపస్య చ ప్రపఞ్చవిలాసస్య ధరం ధారకమ్ । కలితమ్ అహం కర్తా అహం భోక్తా సన్ ఘటః సన్ పటః ఇత్యాదిరూపేణావగతమ్ । యథా వియత్ బాలైరవిజ్ఞాతతత్త్వం సత్ తలమలినతాయోగి కలితమిత్యర్థః । ఎవమవ్యాఖ్యాయాముపమానోపమేయే వైరూప్యేణ నిర్దిష్టే స్యాతాం, నేయార్థత్వదోషశ్చ ప్రసజ్యతే । స్ఫుటం హి వైరూప్యం యద్బ్రహ్మ జీవైరజ్ఞాతం సత్ బహువిధానాం జగద్విషయవిభ్రమాణాం ధారకమ్, యథా వియద్బాలైః తలమలినతాయోగిత్వేన కలితం భ్రాన్త్యాఽనుభూతమితి యథాశ్రుతయోజనాయామ్ । అత్ర జీవాస్తావత్ ఉపమేయబ్రహ్మవిషయాజ్ఞానాశ్రయత్వేన నిర్దిష్టాః, బాలాస్తు ఉపమానవియదధ్యస్తతలమలినతావిషయ-విభ్రమాశ్రయత్వేన ఇత్యేకం వైరూప్యమ్ । బ్రహ్మ ప్రపఞ్చవిషయవిభ్రమధరత్వేన నిర్దిష్టం, వియత్తు తలమలినతాయోగిత్వేన తద్విషయవిభ్రమస్తు కలితమితి పశ్చాత్తదన్వయీ నిర్దిష్ట ఇత్యన్యద్వైరూప్యమ్ । బ్రహ్మ విభ్రమధరమితి క్రియాయాం కర్తృత్వేన నిర్దిష్టం, వియత్తు కలితమితి తస్యాం కర్మత్వేన ఇత్యపరం వైరూప్యమ్ । విభ్రమధరశబ్దశ్చ విభ్రమవిషయే న శక్తః, అప్రసిద్ధౌ తాదృశలక్షణా చ నేయార్థా । ఎవంవిధమ్ ఉపమానోపమేయయోః నిర్దేశవైరూప్యం నేయార్థలక్షణాం చ కావ్యసరణివిదో నానుమన్యన్తే ఇత్యేవమాశఙ్కాస్పదం దోషచతుష్టయమప్యజ్ఞాతమిత్యస్య వియత్యప్యన్వయేన కలితమిత్యస్య బ్రహ్మణ్యప్యన్వయేన జగద్విభ్రమశబ్దస్య జగద్రూపకార్యపరత్వేన చ పరిహృతం భవతి । వియదుదాహరణేన విరుద్ధధర్మాణామ్ అధ్యస్తత్వవిభావనమనైన్ద్రియకే కథమపరోక్షాధ్యాస ఇతి శఙ్కానిరాకరణం చ కృతమ్ । యద్యప్యజ్ఞాతమిత్యస్య 'మతిబుద్ధిపూజార్థేభ్యశ్చ' (పా. ౩ ।౨ ।౧౮౮) ఇతి వర్తమానార్థవిహిత-క్తప్రత్యయాన్తత్వే 'క్తస్య చ వర్తమానే' (పా. ౨ ।౩ ।౬౭) ఇతి షష్ఠ్యా భావ్యమ్; తథాపి భూతార్థతప్రత్యయాన్తత్వమిహ గ్రాహ్యమ్ । న చ క్తస్య మత్యాద్యర్థేభ్యో విశిష్య వర్తమానార్థే విధానాత్ తక్రకౌణ్డిన్యన్యాయేన భూతార్థత్వబాధః స్యాదితి వాచ్యమ్; 'తేన' (పా. ౪ ।౨ ।౧ ।౪ ।౩ ।౧౦౧) ఇత్యధికారే 'దృష్టం సామ' 'ఉపజ్ఞాతే' ఇతి సౌత్రనిర్దేశేన భాష్యాదిషు 'కలినా దృష్టం సామ కాలేయం' 'పాణినినా ఉపజ్ఞాతం పాణినీయ'మితి తదుదాహరణదర్శనేన చ బుద్ధ్యర్థేభ్యో భూతార్థేఽపి క్తప్రత్యయానుమత్యవగమాత్ । కేనచిద్రూపేణావగతే రూపాన్తరేణానవగతే శుక్త్యాదావధ్యాసో దృష్టః, అతో నిర్విశేషే స న సమ్భవతీత్యాశఙ్కానిరాసాయోన్ముద్రేత్యాదివిశేషణమ్ । న కేవలం సదేవ బ్రహ్మ కిన్తు చిదానన్దరూపమపి । యద్యపి తత్ర చిదానన్దరూపత్వమపి బాహ్యాధ్యాత్మికసకలవిషయసాక్షిత్వాత్ పరమప్రేమాస్పదత్వాచ్చ కర్తృత్వాద్యధ్యాసకాలేఽపి భాసత ఎవ; తథాపి జ్ఞానం విషయవిశేషానవచ్ఛిన్నం సుఖమపరిచ్ఛిన్నం చ సత్ తదా న భాసత ఇతి దర్శయితుమున్ముద్రత్వప్రతతత్వవిశేషణే॥ ౧॥ యద్యపి సకలప్రపఞ్చకారణం మాయాశబలం సవిశేషమీశ్వరరూపం బ్రహ్మ నమస్కార్యం, న తు నిర్విశేషం నిరస్తకర్తృకర్మభావం; తథాపి తత్ర తత్త్వదృష్ట్యా ప్రత్యగభేదానుసన్ధానం యుజ్యతే । అత ఎవ అహఙ్గ్రహోపాసనాసు సర్వాస్వభేదానుసన్ధానమిష్యతే ।
చిదానన్దఘనస్య బ్రహ్మణః ప్రాప్తౌ సాధనం 'ఫలమత ఉపపత్తేః' (బ్ర.అ.౩.పా.౨.సూ.౩౮) ఇతి న్యాయేనోపాసనాప్రసాదితం బ్రహ్మైవేతి దర్శయతి –
బోధేతి ।
అత్ర శఙ్కరమిత్యనేన ముక్తిసుఖప్రదత్వం, సంసారేత్యాదివిశేషణేన ముక్తిసుఖాభివ్యక్త్యుపపాదకం తదావరకానర్థనివృత్తిహేతుత్వం, నిర్మలేత్యాదివిశేషణేన ఉక్తఫలార్థం సంసారోద్విగ్నైః భజనీయత్వం, దక్షిణామూర్తిమిత్యనేన ఉక్తార్థస్య 'అజాత ఇత్యేవం కశ్చిద్భీరుః ప్రపద్యతే' 'రుద్ర యత్తే దక్షిణం ముఖం తేన మాం పాహి నిత్య'మితి శ్వేతాశ్వతరోపనిషన్మన్త్రప్రమాణకత్వం చ దర్శితమ్ । ఉక్తఫలం న శ్రవణాదికం వినేతి తత్సంపాదకత్వం పూర్వార్ధేన దర్శితమ్ । యథా ఖలు అమృతాంశుః తత్తద్గగనప్రదేశావచ్ఛిన్నస్వాంశరూపైరంశుభిర్గగనగతం తిమిరమపనయన్ వారిధిం చోద్వేలయన్ ప్రతిదినముదేతి, ఎవం బహుశః అనేకవేదాన్తవాక్య-శ్రవణజన్యాన్తఃకరణవృత్త్యవచ్ఛేదకకృత-భేద-స్వాంశరూపచిత్ప్రతిబిమ్బైః అన్తఃకరణగత-తత్తద్వాక్యార్థాజ్ఞానమ్ అపనయన్ ఊహాపోహకౌశలసాధ్య-మననచిత్తైకాగ్ర్యసాధ్య-నిదిధ్యాసనరూపాం ప్రజ్ఞాం చాభివర్ధయన్ ఉమయా 'తత్రాకాశే స్త్రియమాజగామ ఉమాం హైమవతీం బహు శోభమానా'మితి తలవకారిణాముపనిషది బ్రహ్మవిద్యాప్రదత్వేన ప్రసిద్ధయా సహితః సన్ యః సదోదేతి నిత్యమేవ స్ఫురతీతి తదర్థః । అత్ర సోమ ఇతి శ్లేషోత్థాపితో బోధాభీష్విత్యాదిషు రూపకాలఙ్కారః॥ ౨॥
అథ కృతశ్రవణమనననిదిధ్యాసనస్య సాక్షాత్కారోదయేన ప్రాప్యం ఫలమపి బ్రహ్మైవేతి దర్శయతి –
మాద్యదితి ।
మాద్యన్ ప్రపఞ్చరూపేణోజ్జృమ్భమాణో మోహ ఎవ మహేభః తస్య కుమ్భ ఇవ కుమ్భః మూలావిద్యాభాగః; వక్ష్యమాణమౌక్తికద్యోతాలఙ్కార్యకర్తృక-దలనవిషయత్వసామ్యాత్ । అత ఎవ మహేభత్వరూపణస్య మోహవత్కుమ్భత్వరూపణస్యాధిష్ఠానరూపః కశ్చిత్తదంశో నోక్త ఇతి న్యూనతా న శఙ్కనీయా; 'మయూఖనఖరత్రుటత్తిమిరకుమ్భి-కుమ్భస్థలోచ్చలత్తరల-తారకాకపటకీర్ణముక్తాగణ' ఇత్యత్ర ప్రత్యగ్రోదితచన్ద్రమయూఖసంసృష్ట-తిమిరపురోభాగస్యేవ అత్ర బ్రహ్మసాక్షాత్కారదలనీయ-మూలావిద్యాభాగస్య అతిశయోక్త్యా కుమ్భత్వేనాధ్యవసానాత్ । తస్య దలనం నివర్త్తకమ్ ప్రోద్భూతం జననం యస్య తథాభూతః సన్నుత్తమో, మౌక్తికో ముక్తిప్రయోజనః, ద్యోతః ప్రకాశో వృత్తిసాక్షాత్కారః, తేనాలఙ్కృతమభివ్యక్తం సత్, సుఖాత్మకం వపుః స్వరూపమస్యేతి తథోక్తః । ముక్తిః ప్రయోజనమస్యేత్యర్థే 'ప్రయోజనమ్' (పా. ౫ ।౧ ।౧౦౯) ఇతి సూత్రేణ ఠక్ప్రత్యయాన్తో మౌక్తికశబ్దః । యద్వా మాద్యన్మోహమహేభకుమ్భస్య దలనేన నివర్త్తనేన, ప్రోద్భూతః అభివ్యక్తః, సన్మౌక్తికసదృశః ఘర్షణనిర్మలీభూత-ముక్తాఫలసదృశః, ద్యోతః స్వరూపసాక్షాత్కారః, తేనాలఙ్కృతం ప్రకాశమానం, సత్ సుఖాద్వయం వపురస్యేతి తథోక్తః । సన్మౌక్తికద్యోతేత్యత్ర శాకపార్థివాదివత్ మధ్యమపదలోపిసమాసః । ద్యోతస్య సుఖాభేేదేఽపి రాహోః శిర ఇతివద్భేదవ్యపదేశః । మాద్యన్మదశాలీ, మోహయతి మదగన్ధమాత్రేణ ప్రతిగజాదీనితి మోహః । మోహయతేః పచాద్యచ్ । 'ణేరనిటి' (పా. ౬ ।౪ ।౫౧) ఇతి ణిలోపః । తథాభూతస్య మహేభస్య కుమ్భదలనేన ప్రోద్భూతానాం నిర్గతానాం శుద్ధమౌక్తికానాం నఖాగ్రలగ్నానాం ప్రకాశేనాలఙ్కృతం సత్ సుఖం రిపుసంహరణేన జాయమానానన్దమద్వయం శౌర్యే ద్వితీయరహితం వపురస్యేతి తథోక్తః । పూర్వవదలఙ్కారః । ఎవమేభిస్త్రిభిర్నమస్కారశ్లోకైః సామాన్యతః శాస్త్రస్య విషయోఽధ్యాయానాం చార్థః సూచితః॥ ౩॥
లలితైరితి ।
అత్ర వదనరఙ్గాదిరూపణస్య శాబ్దతయా విశిష్య వాచ్యత్వేన వర్తమానత్వాత్ సరస్వత్యాం నర్తకీరూపణస్య తద్గమ్యత్వాచ్చైకదేశవివర్తిరూపకాలఙ్కారః॥ ౪॥
భజమానేతి ।
భజమానానాం విఘ్న ఎవ భిత్తిః తస్యాః ప్రభిత్తిః నాశకరణం కుద్దాలమివేతి స్వరూపోత్ప్రేక్షా । దశభుజస్య మహాగణపతేః వామాధఃకరేణ స్వవిషాణధారణం శుణ్డాగ్రధృతకలశస్థిత-రత్నవర్షేణ భక్తేభ్యః సకలసంపత్ప్రదానం చ మన్త్రశాస్త్రప్రసిద్ధమ్ । ప్రభిద్యతే నాశ్యతేఽనేనేతి ప్రభిత్తిశబ్దోఽత్ర నాశకరణవాచీ, న తు విదారణక్రియావాచీ । అతో విదారణే భిదాన్యత్ర భిత్తిరితి శాబ్దికమర్యాదాయా న విరోధః॥ ౫॥ ౬॥ ౭॥ ౮॥ ౯॥
గ్రన్థేతి ।
గ్రన్థగ్రన్థయ ఇత్యభిధానమాత్రేణ భేదః । ముకులా ఎవైతే ఇత్యనభివ్యక్తత్వసామ్యాత్ ముకులత్వాధ్యవసానరూపాతిశయోక్తిః । యస్యోదయే స్ఫుటన్తీత్యనేన అస్యోదయాత్పూర్వం శాస్త్రేషు కేచన కఠినప్రదేశాః, కేనాపి నోద్ఘాటితా; ముద్రితా ఎవ స్థితా ఇతి ప్రతీతేః అస్యాన్యేభ్యో వ్యాఖ్యాతృభ్య ఉత్కర్షరూపో వ్యతిరేకాలఙ్కారో వ్యజ్యతే ।
వ్యాకుర్వత్యపీతి ।
అనేనాస్య శబ్దశ్రవణతోఽపి తిమిరం శామ్యతి, న తు ప్రాదుర్భావమపేక్షతే ఇతి ప్రసిద్ధచన్ద్రాదుత్కర్షరూపో వ్యతిరేకాలఙ్కారో వ్యజ్యతే ।
ప్రోద్యదితి ।
ప్రోద్యన్తీ ప్రసర్పన్తీ తారకేషు ప్రణవేషు దివ్యస్య ద్యుసంబన్ధినః, 'యః పునరేతం త్రిమాత్రేణ' ఇతిశ్రుతౌ బ్రహ్మలోకాఖ్యోక్త-ద్యులోకప్రాప్తిఫలకత్వేన శ్రుతస్య త్రిమాత్రప్రవణస్య, దీప్తిః ప్రకాశనశక్తిర్యస్మింస్తత్తథోక్తమ్ । యద్వా ప్రోద్యన్తీ తారకశబ్దోపలక్షితానాం 'న తత్ర సూర్యో భాతీ'త్యాదిశ్రుత్యుక్తానాం సూర్యచన్ద్రవిద్యున్నక్షత్రాణాం దివ్యా దివి భవా గగనే ప్రసృతా దీప్తిర్యేన తత్తథోక్తమ్ । యద్వా ప్రోద్యన్త్యః ఉన్నమన్త్యః తారకాః జనానామక్షికనీనికాః యయా సా తథోక్తా తథాభూతా దివ్యా దివి ప్రసృతా దీప్తిరుక్తా దీప్తిః యస్య తత్తథోక్తమ్ । 'అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే' ఇతి శ్రుతౌ హి బ్రహ్మణో దివి ప్రసతా దీప్తిరుక్తా, తద్విశిష్టబ్రహ్మోపాసనస్య ఫలం శ్రుతం 'చక్షుష్యః శ్రుతో భవతీ'తి । అత ఇయం దీప్తిరుపాసకస్య చక్షుష్యత్వఫలప్రదానద్వారా తమవలోకయతాం సున్దరవస్తుదర్శనకౌతుకేన చక్షుర్విస్ఫారణహేతుర్భవతీత్యయమర్థః ప్రోద్యత్తారకేతి దీప్తివిశేషణేనోక్తః । పరమం వ్యోమ 'సైషా భార్గవీ వారుణీ విద్యా పరమే వ్యోమన్ప్రతిష్ఠితే'తి శ్రుతిప్రసిద్ధం పరం బ్రహ్మ । చన్ద్రపక్షే ప్రోద్యన్త్యా నక్షత్రాణాం దివ్యయా స్వర్లోకభవయా దీప్త్యా పరా ప్రకృష్టా మా శోభా యస్య తథాభూతం వ్యోమేతి యోజ్యమ్ । నీరాజ్యతే ప్రకాశ్యతే॥ ౧౦॥
రూఢ ఇతి ।
వేదస్యైకదేశః కాణ్డం బ్రహ్మకాణ్డ ఎవ కాణ్డః సముద్రసలిలం తస్మాత్ప్రాదుర్భూతః । 'కాణ్డోఽస్త్రీ దణ్డబాణార్వవర్గావసరవారిషు' ఇతి నిఘణ్టుః । వృక్షపక్షే భూరిః శాఖాసు వీనాం పక్షిణాం చారోఽస్యేత్యర్థః ।
వీన్ద్ర ఇతి ।
జీవేశ్వరయోః ప్రధానపక్షిత్వోక్త్యా వృక్షపక్షే తేన విశేషణేన అపౌనరుక్త్యమ్ । కల్పవృక్షః సర్వేషాం విబుధానామివాయం గ్రన్థః సర్వేషాం వేదాన్తానాం తాత్పర్యవిషయస్యార్థస్య ప్రతిపాదనే సమర్థ ఇతి కల్పవృక్షత్వాధ్యవసానమ్॥ ౧౨॥
ఈశ్వరాయేతి ।
సర్వజ్ఞాయేత్యపి శక్యం వ్యాఖ్యాతుమ్ । 'మేధావీ తు విధాతా స్యాద్వేధాః సర్వజ్ఞ ఉచ్యతే' ఇతి, 'వేధాస్త్రిషు స్యాత్సర్వజ్ఞే నరి విష్ణువిరిఞ్చయో'రితి చ నైఘణ్టుకాః ।
అవతారః ప్రాప్తిర్యస్మిన్నితి ।
నను జ్ఞానశక్త్యవతారాయేత్యత్ర అవతారశబ్దస్య ప్రాప్త్యర్థత్వమాశ్రిత్య బహువ్రీహిసమాసప్రదర్శనమయుక్తం; 'సమానాధికరణానాం బహువ్రీహి'రితి వార్తికకారేణ నియమితత్వాత్ । 'న ధాతులోప ఆర్ధధాతుకే' (పా. ౧౧౪) ఇతి పాణినిసూత్రే ధాతులోపశబ్దే షష్ఠీగర్భవ్యధికరణబహువ్రీహ్యాశ్రయణాత్ తద్వదిహ తదుపపాదనేఽపి 'ౠదోరబ్' (పా. ౩ ।౩ ।౫౭) ఇత్యబన్తస్యావతారశబ్దస్యేవ ఘఞన్తస్యావతారశబ్దస్య భావార్థత్వాభావాత్ । 'అవే తౄస్త్రోర్ఘఞ్' (పా. ౩ ।౩ ।౧౨౦) ఇతి సూత్రేణావపూర్వాత్తరతేః కరణాధికరణయోరేవ ఘఞ్-విధానాత్ । అతోఽవతారశబ్దస్య అధికరణార్థత్వమాశ్రిత్య జ్ఞానశక్తేరవతారాయేతి షష్ఠీతత్పురుషః ప్రదర్శయితుం యుక్త ఇతి చేద్, యద్యేవం స ఎవ అత్రాచార్యైః ప్రదర్శిత ఇతి బ్రూమః । ప్రాప్తిర్యస్మిన్నిత్యుభయమప్యవతారపదవ్యాఖ్యానార్థం, న తు ప్రాప్తిపదమాత్రం, ప్రాప్తిర్యస్మిన్సోఽవతార ఇత్యర్థః ।
అథశబ్ద ఇతి ।
మఙ్గలశ్లోకే శాస్త్రీయవిషయప్రయోజనప్రదర్శనేన తథాభూతే బ్రహ్మణి భాష్యస్య తాత్పర్యమితి కృత్స్నం భాష్యం సామాన్యతో వ్యాఖ్యాతమ్ । ఇదానీం ప్రతిగ్రన్థం వ్యాఖ్యానం ప్రారభ్యతే ఇత్యేతదర్థోఽథశబ్ద ఇత్యర్థః । యద్యపి ప్రారభ్యత ఇత్యనుక్తేఽపి ప్రారమ్భాదేవేదం ప్రారభ్యత ఇత్యవగన్తుం శక్యం; తథాపి శ్రోతౄణాం శ్రద్ధేయత్వప్రతిపత్త్యర్థం తదుక్తిః । దృశ్యతే హి తదర్థమేవ లోకేఽప్యాప్తా: కించిదహం వక్ష్యామీత్యుక్త్వా హితముపదిశన్తీతి ।
ముముక్షుణేతి ।
నను హేతుసాధ్యయోర్ముముక్షువిశేషణం కిమర్థమ్ । న చ అముముక్షోః సర్వప్రపఞ్చవిషయో యేన కేనచిత్ప్రకారేణ సన్దేహః తన్నివర్తనార్థం విచారశ్చ సమ్భవతీతి కుమ్భాహమర్థయోరపి తద్విషయత్వావశ్యంభావాత్ దృష్టాన్తే హేతుసాధ్యవైకల్యం, పక్షే హేత్వసిద్ధిబాధౌ చ స్యాతామితి తద్వారణార్థం ముముక్షువిశేషణమితి వాచ్యమ్; ముముక్షోరపి తథావిధసన్దేహవిచారయోః సంభవేన తత ఉక్తదోషానివారణాత్, న చ యస్య ముముక్షోస్తౌ న స్తః సోఽత్ర విశేషణమితి వాచ్యమ్ । బ్రహ్మవిచారార్థమిదం శాస్త్రమారమ్భణీయమితి వదతః సిద్ధాన్తినో మతే, ప్రపఞ్చః సత్యో మిథ్యా వా, సన్ అసన్వా, జీవః స్వాభావికచైతన్య ఆగన్తుకచైతన్యో వేత్యాదిసందేహస్య తత్తదధికరణనిరూపితన్యాయానుసంధాననివర్త్తనీయస్య అవశ్యంభావేన ప్రతివాదినం ప్రతి పక్షదృష్టాన్తయోర్హేత్వసిద్ధేరనివారణాత్, ముముక్షుజ్ఞాతవ్యేన రూపేణ అసందిగ్ధత్వం హేతుర్వివక్షిత ఇతి చేత్, న; స్వాభావికచైతన్యత్వాదేరపి ముముక్షుజ్ఞాతవ్యతాయాః సిద్ధాన్తినా వాచ్యత్వాత్, అన్యథా తేన మోక్షార్థమారభ్యమాణేఽస్మిన్ శాస్త్రే తద్విచారానుపపత్తేః ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; మోక్షజనకత్వాభిమతజ్ఞానవిషయేణ రూపేణాసందిగ్ధత్వం హేతుః । న చ అహంత్వాదన్యన్మోక్షజనకత్వాభిమతజ్ఞానవిషయ ఇతి సిద్ధాన్తినా వక్తుం శక్యమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానం మోక్షహేతురితి వదతః సిద్ధాన్తినో మతే అహమితి జ్ఞానమేవ ముక్తిహేతు: స్యాదిత్యాపాద్య పూర్వపక్షప్రవృత్తేః । పక్షదృష్టాన్తయోః బాధసాధ్యవైకల్యపరిహారార్థం సాధ్యేఽపి ముముక్షువిశేషణమ్; అన్యథా సర్వప్రపఞ్చవిషయసత్యత్వ-మిథ్యాత్వారమ్భపరిణామాదివిచారం ముముక్ష్వముముక్షుకృతం ప్రతిపక్షదృష్టాన్తీకృతాహమర్థకుమ్భవ్యక్త్యోరపి విషయత్వావశ్యంభావాత్ బాధసాధ్యవైకల్యే స్యాతామ్ । న చ ముముక్షువిశేషణలభ్యే మోక్షజనకత్వాభిమతజ్ఞానవిషయేణ రూపేణ విచార్యత్వాభావే వివక్షితేఽపి సాధ్యే దోషతాదవస్థ్యమ్ । పక్షే అహంన్త్వస్య దృష్టాన్తే తద్వ్యతిరేకస్య చ లోకసిద్ధత్వేఽప్యనుమిత్సయా విచారసంభవాదితి వాచ్యమ్; మోక్షజనకజ్ఞానప్రకారప్రకారకసందేహనివృత్త్యర్థవిచారవిషయత్వాభావస్య సాధ్యార్థస్య వివక్షితత్వాత్ । ఎవం చాహమితి సదావభాసమానం బ్రహ్మ నాహంత్వప్రకారకసందేహ-నివర్త్తకవిచారవిషయః; అహంత్వేన నిశ్చీయమానత్వాద్, యో యదా యేన ప్రకారేణ నిశ్చీయతే, స తదా న తత్ప్రకారకసందేహనివర్త్తకవిచారవిషయః; యథా సమనస్కేన్ద్రియసన్నికర్షే స్ఫీతాలోకమధ్యవర్తితాదశాయాం ఘట ఇత్యనుమాననిష్కర్షః । న చ ప్రతియోగ్యప్రసిద్ధ్యా సాధ్యాప్రసిద్ధిర్దోషః, సాధ్యవిశేషప్రసిద్ధిం వినాపి ఘటే సామాన్యవ్యాప్తిగ్రహోపపత్తేః । విశిష్టవైశిష్ట్యజ్ఞానరూపాయాః ప్రతియోగివిశిష్టాభావరూపసాధ్యవిశిష్టానుమితేః అహంత్వప్రకారకత్వసందేహనివర్త్తకవిచారవిషయత్వయోః విశకలితప్రసిద్ధ్యా, విశేష్యే విశేషణం తత్ర చ విశేషణాన్తరమ్ ఇత్యుక్తరూపవిశిష్టవైశిష్ట్యజ్ఞానసామగ్ర్యోపపత్తేః । న చ ప్రతియోగ్యప్రసిద్ధిరపి; దేహేన్ద్రియేషు తత్ప్రసిద్ధేః సులభత్వాత్ ।
దేహాదాత్మన ఇతి ।
మమ దేహ ఇత్యభిజ్ఞారూపోఽపి భేదగ్రహో వివక్షితః ।
పరిమాణభేదేఽపీతి ।
కాష్ఠపాషాణాదిషు తక్షణాదినా శరీరేషు కాలభేదేన చ పరిమాణభేదేఽపి అభేదప్రత్యభిజ్ఞోదయస్తథాభిమానబీజమ్ ।
కృత్రిమేతి ।
యోగమహిమ్నా 'హ్రస్వతా స్థూలతా బాల్యం వార్ధకం యౌవనం తథా । నానాజాతిస్వరూపం చ తథా సురభిగన్ధతా॥ పార్థివాంశం వినా భూతైశ్చతుర్భిర్దేహధారణమ్ । గన్ధతన్మాత్రతత్త్వోత్థమేతదష్టగుణం మహత్॥' ఇత్యుక్తరూపపార్థివైశ్వర్యాష్టకలాభాల్లీలాద్యర్థం వ్యాఘ్రశరీరం కృత్వా తదభిమన్యమాన ఇత్యర్థః । తద్వ్యాఘ్రశరీరం యోగిసంకల్పకరణేన కృత్రిమమ్ ।
పటః శుక్ల ఇతి ।
గుణశబ్దః తద్వతి నిరూఢలక్షణయా ప్రయుజ్యతే । రథాఙ్గశబ్దః చక్రవాకశబ్దైకదేశపర్యాయస్తద్వాచ్యే సాంప్రతికలక్షణయా ప్రయుజ్యతే । ఎవం చాహమేవ త్వమిత్యత్రేవ భాష్యకారీయేఽపి యుష్మత్ప్రయోగే సాంప్రతికీ గౌణీ వృత్తిః । సా చాత్యన్తభేదావభాసద్యోతనార్థా । ఇదంకారస్యాహంకారావిరోధశఙ్కయా స్ఫుటభేదానవభాసాదితి భావః । 'అయమహమస్మీ'తి ఛన్దోగతైత్తిరీయాణాం శ్రుతిః ।
అవివేకాదితి ।
యేషాం తు తమఃప్రకాశయోర్వివేకో భేదగ్రహోఽస్తి తేషాం తయోరన్యోన్యాత్మత్వేనాస్ఫురణం నియతమేవేతి భావః ।
నన్వితరేతరభావానుపపత్తిస్తత్ప్రతీత్యనుపపత్తిరితి కిమర్థమిదం క్లిష్టవ్యాఖ్యానమ్, అధిష్ఠానసామాన్యాంశాధ్యస్యమానవిశేషాంశయోః క్వచిద్వాస్తవతాదాత్మ్యే సత్యేవ తత్ప్రమితిజన్యసంస్కారాపేక్ష ఇదం రజతమిత్యాద్యధ్యాసో దృష్టః, తదసంభవ ఇహాధ్యాసాసంభవహేతుత్వేనోచ్యత ఇత్యస్త్విత్యాశఙ్క్యాహ –
తన్మాత్రానుపపత్తిసాధనే ఇతి ।
ఆత్మానాత్మనోర్వాస్తవతాదాత్మ్యాసంభవస్య సిద్ధాన్తినాపి అఙ్గీకృతత్వాద్విరోధహేతునా తత్సాధనం సిద్ధసాధనదూషితమిత్యర్థః ।
నను బుద్ధిపూర్వికాయాం గృహక్షేత్రాదిపరివర్తనాయాం ప్రసిద్ధస్య వినిమయశబ్దస్య కథమత్ర ప్రయోగ ఇత్యాశఙ్క్య వ్యత్యాసమాత్రే లక్షణయేత్యాహ –
వినిమయ ఇతి ।
నను రూపవత ఎవ ప్రతిబిమ్బ ఇతి నాస్తి నియమః, జానుదఘ్నే కూపజలే దూరవిశాలతలమలినతాదియుక్త-గగనప్రతిబిమ్బదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
గగనస్యేతి ।
నను రూపవత ఎవ ప్రతిబిమ్బ ఇతి నియమమాదృత్య ఆలోకప్రతిబిమ్బే గగనప్రతిబిమ్బత్వవిభ్రమమాత్రం, న తు గగనస్య ప్రతిబిమ్బోఽస్తీతి కల్పనే, రూపవత ఎవ చాక్షుషత్వమితి నియమమనురుధ్య గగనప్రసృతాలోకే ఎవ తలమలినతాధ్యాసః, గగనే తలమలినతాధ్యాస ఇతి విభ్రమమాత్రమిత్యపి కల్ప్యేత; తథాచాప్రత్యక్షేఽపి హ్యాకాశే బాలాస్తలమలినతాద్యధ్యస్యన్తీతి భాష్యవిరోధః । యది రూపవదేవ చాక్షుషమితి న నియమః, కిన్తు రూపవదరూపం వా రూపోపధానేన చాక్షుషమితి నియమః, అతో నీరూపస్యాపి గగనస్యాధ్యస్యమానతలమలినతాద్యుపధానేన చాక్షుషత్వముపపద్యత ఇత్యుచ్యేత, తర్హీహాపి రూపవతః ప్రతిబిమ్బ ఇతి న నియమః, కిన్తు రూపోపధానేన ప్రతిబిమ్బవిభ్రమ ఇతి; అతోఽధ్యస్యమానతలమలినతాద్యుపధానేన గగనప్రతిబిమ్బవిభ్రమ ఉపపాదయితుం శక్యః, తథైవ దేహే చేతనప్రతిబిమ్బవిభ్రమోఽప్యుపపాదయితుం శక్యః; చేతనేఽపి దేహగతరూపేణైవ రూపోపధానసంభవాత్ మలినదర్పణాదిషు ఉపాధిగతశ్యామికోపధానేనాపి ప్రతిబిమ్బవిభ్రమదర్శనాత్, ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; జలే గగనప్రతిబిమ్బమభ్యుపగచ్ఛతాపి ఆలోకప్రతిబిమ్బోఽవశ్యమభ్యుపగన్తవ్యః । అన్యథా కూపాధికపరిమాణరూపస్య ప్రతిబిమ్బగతవిశాలత్వస్య అచాక్షుషత్వప్రసఙ్గాత్, యత్ర రూపం భాసతే తత్రైవ పరిమాణస్య చాక్షుషత్వాత్ । ఎవం చ గగనాలోకయోరుభయోరపి ప్రతిబిమ్బావఙ్గీకృత్య ఆలోకప్రతిబిమ్బే భాసమానస్య విశాలత్వస్య గగనప్రతిబిమ్బగతత్వేన విభ్రమ ఇతి కల్పనాద్వరమాలోకప్రతిబిమ్బ ఎవ అధఃప్రదేశే తలమలినతాద్యధ్యాసః । అన్యత్ర తదీయరూపవిశాలతాభ్యాం సహ స్ఫురణం తత్రైవ గగనప్రతిబిమ్బత్వవిభ్రమ ఇతి కల్పనమ్, బహిస్తు నీలం నభః విశాలం నభ ఇత్యాదిప్రత్యయస్యాలోకవిషయత్వం న కల్పనీయమ్; జలమధ్యే నభఃప్రతిబిమ్బస్యేవ బహిర్నభసోఽసంప్రతిపత్త్యభావేన యథావ్యవహారం నభసి నీలిమాధ్యాసస్య తస్మిన్నేవ తత్ప్రసృతాలోకగతరూపాధ్యాసేన తదీయవిశాలతానుభవస్య చాఙ్గీకారే బాధకాభావాత్ । అతో రూపవత ఎవ ప్రతిబిమ్బ ఇతి నియమే వ్యభిచారాభావాత్ నాత్మన: ప్రతిబిమ్బో ఘటత ఇతి భావః । గగనప్రతిబిమ్బత్వవిభ్రమవిషయాలోకప్రతిబిమ్బవత్ ఆత్మప్రతిబిమ్బత్వభ్రమవిషయే దేహాదౌ రూపవతః కస్యచిత్ ప్రతిబిమ్బోఽస్తి చేత్, తస్మాచ్చ ప్రతిబిమ్బోపాధేర్దేహస్య జపాకుసుమప్రతిబిమ్బాత్ స్ఫటికస్యేవ వివేకాగ్రహోఽప్యస్తి చేత్, అధ్యస్తగగనధర్మస్య నీలిమ్నో జలమధ్యే భాసమానస్య ఆలోకప్రతిబిమ్బధర్మత్వేనేవ అధ్యస్తాత్మధర్మస్య చైతన్యాదేః దేహమధ్యే భాసమానస్య ఆత్మప్రతిబిమ్బత్వభ్రమవిషయాన్యప్రతిబిమ్బధర్మత్వేన ప్రతిభాసః సంభవేత్ ।
ఎవం ప్రతిభాసతస్తద్ధర్మస్య చైతన్యాదేః ప్రతిబిమ్బగ్రాహిణి దేహాదావధ్యాసశ్చోపపద్యతే; జపాకుసుమప్రతిబిమ్బారుణిమ్న ఇవ స్ఫటికే న తవాత్మప్రతిబిమ్బత్వభ్రమవిషయః కస్యచిత్ప్రతిబిమ్బోఽస్తి దేహాదావిత్యాహ –
ఆత్మనస్త్వితి ।
నన్వితరేతరభావానుపపత్తిః, ఇతరేతరభావాప్రతీత్యనుపపత్తిరితి వ్యాఖ్యాతమ్ ।
అతః సైవాధ్యాసాభావ ఇతి, తేనైవ తత్సాధనే సాధ్యావైశిష్ట్యమిత్యాశఙ్క్య హేతుసాధ్యయోర్భేదం దర్శయతి –
అధ్యాసానుపపత్తిముక్త్వేతి ।
అనుపపత్తిః అన్యోన్యానాత్మతాస్ఫురణేన ప్రతిబన్ధాత్ ఉత్పత్త్యనర్హత్వం స హేతు: అధ్యాసాభావస్తతో భిన్నః సాధ్య ఇతి భావః । అథవా అహం మనుష్య ఇత్యాదిప్రతీతౌ అతస్మింస్తత్ప్రతీతిత్వస్యాధ్యాసలక్షణస్యాభావే ఉక్తే లక్ష్యాధ్యాసరూపత్వస్య అభావప్రదర్శనార్థమ్ అతోఽస్మత్ప్రత్యయేత్యాదిభాష్యమితి వ్యాఖ్యాన్తరం కేషుచిత్కోశేషు దృష్టమ్ । అస్యాం వ్యాఖ్యాయామతోఽస్మత్ప్రత్యయేత్యతః ప్రాచీనగ్రన్థోఽహం మనుష్య ఇత్యాదిప్రతీతావధ్యాసలక్షణాభావసమర్థనే ఫలతః పర్యవసన్నో ద్రష్టవ్యః ।
జ్యేష్ఠస్యాపీతి ।
అపచ్ఛేదన్యాయేన (జై౦ అ. ౬ పా. ౫ సూ. ౫౪) పూర్వస్య పరేణ బాధమాశఙ్క్య తదపేక్షస్యేతి విశేషితమ్ । తేనోత్తరస్య పూర్వాపేక్షాయాముపక్రమాధికరణన్యాయ ఎవ ప్రవర్తత ఇతి సూచితమిత్యర్థః । ఆద్యద్వయం నిరస్యేతి అపౌరుషేయతయేత్యాదిషష్ఠ్యన్తవిశేషణద్వయేనేతి శేషః ।
ఎవమప్రామాణ్యం నిరాకృత్యేతి ।
ననూత్పాదకాప్రతిద్వన్దిత్వాత్ ఇత్యప్రామాణ్యనిరాకరణహేతునైవ ఉపచరితార్థత్వమపి నిరాకృతం, కిమర్థం పునస్తన్నిరాకరణాయ ప్రాగుపపాదితమనన్యపరత్వం స్మార్యతే, ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
పూర్వమితి ।
నను ఇహ కా పునరప్యుపజీవ్యవిరోధశఙ్కా, యన్నిరాసాయానన్యపరత్వహేత్వన్వేషణమ్; ఉత్పాదకాప్రతిద్వన్ద్విహేతువివరణగ్రన్థ ఎవ హి యదుపజీవ్యం న తేన విరోధః, యేన విరోధః న తదుపజీవ్యమిత్యుపజీవ్యవిరోధశఙ్కా నిరస్తా, ఉచ్యతే । ఉపజీవ్యోపజీవకవిరోధోఽత్ర ద్వేధా సమాధాతుం శక్యతే; ఉపజీవ్యం ప్రత్యక్షమ్ ఔత్సర్గికాత్ తత్త్వావేదకప్రమాణభావాత్ ప్రచ్యావ్య తస్య సాంవ్యవహారికవిషయసమర్పణేన వా, ఉపజీవకం వాక్యజాతమ్ ఔత్సర్గికాత్ ముఖ్యార్థాత్ప్రచ్యావ్య తస్యౌపచారికవిషయసమర్పణేన వా । తత్రోపజీవ్యోపమర్దాత్ ఉపజీవకోపమర్దో వరమితి న్యాయమ్ అవలమ్బ్య శఙ్కాయాం తత్సమాధానార్థమనన్యపరత్వస్య పునరనుకీర్తనమ్ । ఇత్థం చ తత్సమాధానప్రకారో వివక్షితః; అస్త్యుపజీవ్యస్యాపి బలవతా ఉపజీవకేనోపమర్దః పూర్వతన్త్రే నిర్ణీతః । యథా 'విప్రతిషేధే కరణసమవాయవిశేషాదితరమన్యస్తేషాం యతో విశేషః స్యాత్' (జై౦ అ. ౩ పా. ౮ సూ. ౨౧) ఇత్యధికరణే చిన్తితమ్, కుణ్డపాయినామయనే శ్రూయతే 'యో హోతా సోఽధ్వర్యు'రితి; తత్ర హోత్రధ్వర్యుశబ్దయోః భిన్నపురుషవాచినోః ముఖ్యసామానాధికరణ్యాయోగాత్ అన్యతరస్య లక్షకత్వే కల్పనీయే ప్రథమశ్రుతస్య హోతృశబ్దస్య ముఖ్యవృత్త్యా చరమశ్రుతస్య అధ్వర్యుశబ్దస్య అధ్వర్యుకర్మలక్షకత్వమితి తల్లక్షితేఽధ్వర్యుకర్మణి కర్తృత్వేన హోతుర్విధిః । తేన ప్రకృతితః ప్రాప్తయోరధ్వర్యుహోత్రోరధ్వర్యోర్నివృత్తిః, హోత్రైవాధ్వర్యవమపి కర్తవ్యమితి వ్యవస్థా । తత్ర యూపపరివ్యాణకాలే 'పరివీరసి' 'యువా సువాసా' ఇత్యనయోః పరివ్యాణే క్రియమాణానువాదికరణమన్త్రయోరధ్వర్యుణా హోత్రా చ ప్రయోజ్యయోః పరివ్యాణాసంకల్పప్రభృతి తత్సమాప్తిపర్యన్తమనువర్తమానః క్రియమాణానువాదీ తన్మధ్యపాతీ పరివ్యాణారమ్భసన్నిపాతీ కరణమన్త్ర ఇతి కాలైక్యమాపన్నయోః తథైవ కుణ్డపాయినామయనేఽపి ప్రాప్తావేకేన హోత్రా యుగపదుభయోః ప్రయోక్తుమశక్యతయా అవశ్యమన్యతరబాధే వక్తవ్యే, ప్రత్యక్షశ్రుతివిధీయమానాధ్వర్యుకర్మబాధాయోగాత్ ఆనుమానికప్రకృతివచ్ఛబ్దప్రాప్తహోతృకర్మబాధ ఇతి । తత్ర హోతుః ప్రకృతివచ్ఛన్దేన ప్రాప్తిః ప్రత్యక్షవచనస్యోపజీవ్యా; వికృతౌ పదార్థప్రాప్తిరుపకారముఖేనేతి హోతృకర్మప్రాప్తిరపి హోతృప్రాప్త్యర్థత్వేనోపజీవ్యా; సా చోపజీవ్యహోతృకర్మప్రాప్తిరవిశేషప్రవృత్తా 'యువా సువాసా' ఇతి మన్త్రప్రయోగమపి స్పృశతి । అధ్వర్యుశబ్దశ్చాధ్వర్యుకర్మణి లక్షయన్ 'పరివీరసీ'తి మన్త్రప్రయోగమపి స్పృశతి; ఉభయోరపి ఉదాహృతమన్త్రద్వయప్రయోగాతిరిక్తవిషయత్వేన సావకాశతాప్యస్తి; ఎవం సత్యప్యుపజీవకస్య ప్రత్యక్షవచనత్వేన ప్రాబల్యాత్ ఉపజీవ్యస్యైవోపమర్దః సంశ్రితః । తథా 'హిరణ్యగర్భే పూర్వస్య మన్త్రలిఙ్గాత్' (జై. అ. ౧౦ పా.౩ సూ. ౧౩) ఇత్యధికరణే చిన్తితమ్ । వాయవ్యపశౌ శ్రూయతే, 'హిరణ్యగర్భః సమవర్తతాగ్ర ఇత్యాఘారమాఘారయతీ'తి తత్ర కిమమన్త్రకే ప్రజాపతిదేవతాకే ప్రథమాఘారే మన్త్రో విధీయతే, ఉత మన్త్రవతీన్ద్రదైవత్యద్వితీయాఘారే ప్రాకృతమన్త్రాపవాదకం మన్త్రాన్తరం విధీయత ఇతి సంశయే, హిరణ్యగర్భశబ్దస్య ప్రజాపతినామత్వప్రసిద్ధేః 'ప్రజాపతిర్వై హిరణ్యగర్భ' ఇతి వాక్యశేషాచ్చ వినియోజ్యమన్త్రస్వారస్యానురోధేన ప్రథమాఘార ఇతి పూర్వః పక్షః; ద్వితీయాఘారే మన్త్రకార్యనియమాదృష్టస్య క్లృప్తవాదక్లృప్తత్వాచ్చ ప్రథమాఘారే తదకల్పనా లాఘవానుసారేణ ద్వితీయాఘారే మన్త్రవిధిరితి సిద్ధాన్త ఇతి॥ అత్రాఘారమన్త్రవిధౌ మన్త్ర ఉపజీవ్యః; ప్రసిద్ధం మన్త్రమాదాయ తద్వినియోగస్య కార్యవాత్, ఆఘారే తద్విధిరుపజీవకః । తత్ర మన్త్రః కథంచిదిన్ద్రే యోగకల్పనయా సావకాశః, తదుపజీవకవిధిగతాఘారశబ్దస్తు ద్వితీయాఘార ఇవ ప్రథమాఘారేఽపి ప్రసిద్ధవృత్త్యైవ సావకాశః; ఎవం సత్యపి లాఘవానుగృహీతస్యోపజీవకస్య ప్రాబల్యేనోపజీవ్యస్య క్లిష్టవృత్తిరాశ్రితా, ఎవమిహాపి అద్వైతవాక్యజాతస్య ఉపక్రమాదితాత్పర్యలిఙ్గయుక్తత్వేన ప్రాబల్యాత్తదుపజీవ్యస్య ప్రత్యక్షస్యైవ వ్యావహారికవిషయసమర్పణేనోపమర్దః కల్పయితుం యుక్త ఇతి । ఎతేన ఉపజీవ్యవిరోధే తాత్పర్యవత్త్వమేవ న సిద్ధ్యతీత్యపి శఙ్కా నిరస్తా; తదుపజీవ్యవిరోధేఽపి తాత్పర్యవతా వాక్యేనోపజీవ్యోపమర్దస్య దర్శితత్వాత్ ।
విధాయకే ఇతి ।
నను ఎతదయుక్తమ్; సోమేన యజేతేతి విధివాక్యే సోమవతా యాగేనేతి మత్వర్థలక్షణాఙ్గీకారాత్ । తత్తుల్యమిత్యేదప్యయుక్తమ్; తత్త్వమసివాక్యే భాగత్యాగలక్షణాఙ్గీకారాదితి చేత్, ఉచ్యతే; విధివాక్యం తత్తుల్యం వా తాత్పర్యవద్వాక్యం యత్కించిదనుగ్రహార్థమ్ అన్యమర్థం నేతుమయుక్తమితి తదభిప్రాయః । ఎవం చ విశిష్టవిధిపరే సోమవాక్యే సోమద్రవ్యతాదాత్మ్యవిశిష్టయాగవిధ్యభ్యుపగమే తస్య విశిష్టస్య విధేయస్య దధ్యాదివల్లోకసిద్ధత్వాభావేన విధివాక్యాదేవ దేవతాధికరణే (బ్ర.అ.౧ పా.౩ సూ.౩౩) ఉదాహరిష్యమాణరేవత్యాధారవారవన్తీయవిశేషణస్యేవ వినా తాత్పర్యం సిద్ధిరేష్టవ్యా । న చ తాత్పర్యరహితాత్ ఆగమాద్యాగసోమలతాభేదగ్రాహిప్రత్యక్షవిరుద్ధార్థః సిద్ధ్యతీతి; తత్ర తదవిరోధాయ మత్వర్థలక్షణాశ్రయణమ్; అద్వైతశ్రుతేస్తు తాత్పర్యవిషయాదన్యత్ర నయనమేవ నాస్తీతి న కశ్చిద్దోషః ।
నను ప్రత్యక్షజ్ఞానప్రామాణ్యం జ్ఞానసమానవిత్తివేద్యతయా జ్ఞానే ప్రకాశమానే విశిష్య నియమేన ప్రతీతం నాద్వైతశ్రుత్యా బాధనమర్హతీత్యాశఙ్క్య విశిష్య నియమేన ప్రతీతస్యాపి పూర్వస్య పరేణ బాధే టీకాయామపచ్ఛేదన్యాయో(జై. అ. ౬ పా. ౫ సూ. ౫౪)దాహారణం కృతమ్; తత్ర పూర్వస్య పరోపజీవ్యత్వం నాస్తీతి వైషమ్యాశఙ్కానిరాకరణపూర్వకం తదవతారయతి –
ఎవం తావదితి ।
కిమద్వైతశ్రుతేః ప్రత్యక్షం ప్రమాణం సదుపజీవ్యమితి ప్రామాణ్యస్య ప్రాబల్యముచ్యతే, ఉతానుపజీవ్యత్వేఽపి ప్రథమప్రతీతత్వమాత్రేణ ।
ఆద్యపక్షో న శఙ్కార్హ ఇత్యాహ –
ఉపజీవ్యత్వమితి ।
ప్రత్యక్షస్య ప్రమాణస్య సత ఇతి శేషః ।
ద్వితీయపక్షనిరాకరణార్థముత్తరగ్రన్థ ఇత్యాహ –
ముఖ్యత్వమాత్రస్యేతి ।
జ్యోతిష్టోమే బహిష్పవమానార్థం హవిర్ధానాన్నిర్గచ్ఛతాం ఋత్విగ్యజమానానామ్ అన్వారమ్భణం విహితమ్ । 'అధ్వర్యుం ప్రస్తోతాఽన్వారభతే ప్రస్తోతారముద్గాతా, ఉద్గాతారం ప్రతిహర్తే'త్యాదినా । తద్విచ్ఛేదే ప్రాయశ్చిత్తమామ్నాయతే 'యద్యుద్గాతాఽపచ్ఛిద్యేతాదక్షిణం తం యజ్ఞమిష్ట్వా తేన పునర్యజేత, తత్ర తద్దద్యాద్యత్పూర్వస్మిన్దాస్యన్స్యాత్, యది ప్రతిహర్తాపచ్ఛిద్యేత సర్వవేదసం దద్యా'దితి । తత్ర పూర్వనిమిత్తకర్తవ్యతాబుద్ధిః పరనిమిత్తకర్తవ్యతాబుద్ధ్యా యథా బాధ్యతే, తథా శ్రుతిజన్యాద్వైతబుద్ధ్యా పరయా పూర్వప్రత్యక్షజన్యా కర్తృత్వాదిబుద్ధిర్బాధ్యతే । బాధితాపి సా తదుచితవిషయసమర్పణేన శుక్తిరూప్యాదిబుద్ధివత్ అనుగ్రాహ్యేతి యావద్బ్రహ్మజ్ఞానాఽబాధ్యవ్యావహారిక-విషయాఙ్గీకారాత్ తద్విషయం ప్రత్యక్షాది వ్యావహారికప్రమాణమితి వ్యపదిశ్యతే; వ్యావహారికమేవ ప్రత్యక్షాదిసిద్ధం తత్తత్కారణస్వరూపం ప్రమిత్యుత్పత్తావపేక్షితమితి తదబాధాత్ । తద్గతతాత్త్వికాంశబాధేఽపి శరశాస్త్రస్య వేద్యాస్తరణప్రాప్త్యర్థం ప్రకృతివచ్ఛబ్దాపేక్షస్య తత్ప్రాప్తకుశాంశబాధ ఇవ అపరామృష్టప్రకృతివచ్ఛబ్దజన్యబుద్ధౌ కుశాంశప్రామాణ్యబాధ ఇవ చ నోపజీవ్యవిరోధ ఇత్యాశయః । యత్తు ఎకస్మిన్నపి ప్రయోగే క్రమికాభ్యాం నిమిత్తాభ్యాం తత్తన్నైమిత్తికకర్తవ్యతయోర్బదరఫలే శ్యామరక్తరూపయోరివ క్రమేణోత్పాదాత్ రూపజ్ఞానద్వయవత్ కర్తవ్యతాజ్ఞానద్వయమపి ప్రమాణమేవేతి న పరేణ పూర్వజ్ఞానబాధేఽపచ్ఛేదన్యాయ ఉదాహరణమ్ ఇతి । తన్న; అఙ్గస్య సతః కర్తవ్యత్వం, న చ పశ్చాద్భావిప్రతిహర్త్రపచ్ఛేదవతి పూర్వవృత్తోద్గాత్రపచ్ఛేదప్రాయశ్చిత్తస్యాఙ్గత్వమస్తి; ఆహవనీయశాస్త్రస్య పదహోమాతిరిక్తహోమవిషయత్వవత్ తదఙ్గత్వబోధకశాస్త్రస్య పశ్చాద్భావిప్రతిహర్త్రపచ్ఛేదరహితక్రతువిషయతాయాః సిద్ధాన్తితత్వాత్ । ఉక్తం హి న్యాయరత్నమాలాయాం - తత్రైవం సతి శాస్త్రార్థో భవతి, పశ్చాద్భావ్యుద్గాత్రపచ్ఛేదవిధురప్రతిహర్త్రపచ్ఛేదవతః క్రతోః సర్వవేదసదానమఙ్గమేవముద్గాత్రపచ్ఛేదేఽపి ద్రష్టవ్యమితి । న చ మీమాంసకమర్యాదామతిక్రమ్య పరకర్తవ్యతానివర్త్యం పూర్వకర్తవ్యత్వం నిర్వక్తుమపి శక్యమ్; న హి కృతిసాధ్యత్వయోగ్యవం తత్; తస్య పశ్చాదపి సత్త్వాత్ । నాపి ఫలముఖకృతిసాధ్యత్వమ్ । తస్య పూర్వమప్యజననాత్ । నాప్యఙ్గత్వమ్; తస్య సన్నిపత్యోపకారకత్వఫలోపకారకత్వాన్యతరరూపకారణతావిశేషత్వేన తత్ర యోగ్యత్వఫలముఖత్వవికల్పే పూర్వోక్తదోషానతివృత్తేః । న చ కర్తవ్యత్వం నామ ధర్మాన్తరమాగమాపాయి కల్పనీయం మానాభావాత్ ।
సత్యపి ప్రత్యక్షే సన్నిహితే శరామ్నానే కల్ప్యాతిదేశవాక్యప్రాపణీయానాం దూరస్థితానాం కుశానాం తతః ప్రాగేవ గ్రహణే హేతుగర్భం విశేషణమ్ –
ఉపకారాకాఙ్క్షిణ్యామితి ।
అస్యార్థః - ఫలజనకత్వేన కర్మాణి బోధయతాం ప్రధానవిధీనాం కథమనేన ఫలం జననీయమిత్యనిర్జ్ఞాతప్రకారతయా ప్రధానగతఫలజననసామర్థ్యోద్బోధకాఙ్గజన్యదృష్టాదృష్టకార్యసముదాయరూపే ఉపకారే ఎవ ప్రథమమాకాఙ్క్షా భవతి, తన్ముఖేనోపకారజనకపదార్థరూపేష్వఙ్గేష్వాకాఙ్క్షా । ఎవం చ ప్రాకృతప్రధానవిధిః ప్రథమాకాఙ్క్షితమప్యుపకారం క్వచిదపి క్లృప్తమపశ్యన్నగత్యా ప్రకరణామ్నాతాన్పదార్థాన్గృహీత్వా తత్పదార్థశక్త్యనుసారేణ దృష్టాదృష్టకార్యవిశేషకల్పనయా తత్సముదాయరూపముపకారం లబ్ధ్వా నివృత్తో భవతి । వైకృతవిధయస్తు స్వసన్నిధౌ క్లృప్తముపకారమపశ్యన్తోఽపి ప్రకృతౌ క్లృప్తం తం పశ్యన్తః స్వాకాఙ్క్షయా దూరస్థితమపి తమేవ గృహ్ణన్తః తన్ముఖేన తజ్జననశక్తత్వేనావధృతం ప్రాకృతపదార్థజాతమేవ ప్రథమం గృహ్ణన్తి । యదాహుః 'క్లృప్తోపకారసాకాఙ్క్షాః ప్రథమం ప్రాకృతైః సహ । సంబధ్యన్తే సమీపస్థం వికారః ప్రోజ్ఝ్య చోదితమ్॥ ఇతి । తతశ్చ వైకృతవిధిసన్నిధ్యామ్నాతస్య శరాదేర్వైశేషికాఙ్గజాతస్య పశ్చాదన్వయ ఇతి ।
నిరపేక్షైరితి ।
ప్రత్యక్షశ్రుతత్వేన పురుషబుద్ధిమూలప్రాపకప్రమాణకల్పనాఽనపేక్షైరిత్యర్థః । యద్వా శరప్రాప్తినిరపేక్షైరిత్యర్థః । నను పూర్వనిమిత్తవతి ప్రయోగే తన్నిమిత్తకకర్తవ్యతాబుద్ధేః పరనైమిత్తికకర్తవ్యతాబుద్ధ్యా భ్రమత్వాపాదనేఽపి పూర్వనైమిత్తికశాస్త్రస్య నాత్యన్తబాధః; పూర్వనిమిత్తమాత్రవతి ప్రయోగాన్తరే చారితార్థ్యాత్, అహంప్రత్యయస్య కర్తృత్వభోక్తృత్వాదివిషయస్యాత్మన్యద్వైతవాక్యజాతేన బాధే తు తన్మూలస్య ప్రమాణస్య న క్వచిదపి చారితార్థ్యమ్ ।
న చ వ్యావహారికవిషయాలమ్బనతయా తత్రైవ చారితార్థ్యం స్యాదితి వాచ్యమ్; వ్యావహారికవిషయస్య శుక్తిరూప్యాదివత్ కదాచిద్బాధ్యత్వాభ్యుపగమాత్ బాధ్యవిషయే చ వ్యావహారికం ప్రామాణ్యమితి వ్యవహారస్య అద్వైతపరిభాషామాత్రసిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్య నిర్దోషత్వేన క్లృప్తశాస్త్రస్యైవ విషయాన్తరప్రదర్శనేన చారితార్థ్యముపపాదనీయం, న తు దోషమూలస్యాహంప్రత్యయస్య తస్య పశ్చాద్భావ్యుద్గాత్రపచ్ఛేదవత్ ప్రయోగవిషయతదపరామర్శదోషమూలసర్వస్వదానకర్తవ్యతాబుద్ధ్యాదివద్భ్రాన్తిత్వోపపత్తిః ఇతి వివేచనాయ తస్య దోషమూలత్వం దర్శయితుం ప్రవృత్తముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
ఎవం తావదితి ।
తాదర్థ్యప్రకృతివికారయోరితి ।
తాదర్థ్యప్రకృతివికారభావయోరిత్యర్థః । పూర్వమీమాంసకమతే హవిషో దేవతార్థత్వం హవిర్దేవతయోర్హిరణ్యకుణ్డలవత్ ప్రకృతివికారభావశ్చేత్యుభయమపి నాస్తి । సిద్ధాన్తే హవిషో దేవతాభోజ్యస్య తాదర్థ్యసద్భావేఽపి హవిర్దేవతయోః ప్రకృతివికారభావో నాస్తీత్యర్థః । నను అత్ర పూర్వపక్షిణా అగ్నయే హోత్రమస్మిన్నితి బహువ్రీహిసమాసః శఙ్కితః, న తు బహువ్రీహౌ తాదర్థ్యప్రకృతివికారాపేక్షాస్తి; తత్పురుషాధికారే ఎవ 'చతుర్థీ తదర్థార్థ (౨ ।౧ ।౩౬) ఇత్యాదిసూత్రేణ తదర్థసమాసస్య విహిత్వాత్, తస్యైవ చ తదర్థసమాసస్య తస్మిన్ సూత్రే బలిరక్షితగ్రహణేన జ్ఞాపకేన ప్రకృతేస్తాదర్థ్యస్య స్ఫుటత్వేన వార్తికకృద్వచనేన చ ప్రకృతివికృతివిషయత్వనియమసిద్ధేః, సమానాధికరణానాం బహువ్రీహిరితి శాబ్దికనియమాదలాక్షణికశ్చతుర్థీగర్భవ్యధికరణబహువ్రీహిరితి చేత్, తర్హి స ఎవ శఙ్కితసమాసాసంభవే హేతుర్వక్తవ్యో న తాదర్థ్యప్రకృతివికారభావాభావే ఇతి చేత్, సత్యమ్: యది పూర్వపక్షీ చతుర్థీగర్భవ్యధికరణబహువ్రీహిమలాక్షణికం మన్యమానః సన్ ప్రత్యయస్య భావార్థతామవలమ్బ్యాగ్నయే హోత్రం హవనమితి చతుర్థీతత్పురుషమాశ్రయేత, తదా తదసంభవే హేతురాచార్యైరుపన్యస్త ఇతి న విరోధః । నను సిద్ధాన్తే ప్రాప్తదేవతాసంబన్ధప్రవృత్తినిమిత్తకం యౌగికమగ్నిహోత్రనామేష్యతే, బహువ్రీహిసమాసశ్చ ప్రదర్యతే, స కథముపపద్యత ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; నాత్యన్తం వ్యధికరణబహువ్రీహేరసంభవః; 'సప్తమీ విశేషణే బహువ్రీహౌ' (పా. ౨ ।౨ ।౩౫) ఇతి । సప్తమీగ్రహణేన జ్ఞాపకేన కణ్ఠేకాల ఇత్యాదౌ తస్యాభ్యుపగమాత్, తదేవ వ్యాప్తిన్యాయేన విభక్త్యన్తరగర్భవ్యధికరణబహువ్రీహేరపి జ్ఞాపకమాశ్రిత్య వామనేన 'ఆవర్త్యో బహువ్రీహిర్వ్యధికరణో జన్మాద్యుత్తరపద' ఇతి 'సచ్ఛాస్త్రజన్మా హి వివేకలాభ' ఇత్యాదిప్రామాణికప్రయోగదృష్టస్య పఞ్చమ్యాదిగర్భవ్యధికరణబహువ్రీహేః సాధుత్వప్రతిపాదనాచ్చ, కిన్త్వేవం జ్ఞాపకసిద్ధో వ్యధికరణబహువ్రీహిః ప్రామాణికప్రయోగదర్శనే సతి సమర్థనీయో న సర్వత్ర; అన్యథా 'శేషో బహువ్రీహి' (పా. రా౨ ।౨౩) రితి సూత్రే శేషగ్రహేణేనాహత్య వార్తికవచనేన చ సిద్ధస్య సమానాధికరణానాం బహువ్రీహిరిత్యౌత్సర్గికనియమస్య నిర్హేతుకభఙ్గాపత్తేః । తతశ్చ సిద్ధాన్తే యదగ్నయే చేత్యాదివాక్యాన్తరప్రాప్తాగ్నిదేవతాసంబన్ధానువాదకం యౌగికమగ్నిహోత్రనామేతి ప్రతీతేః తదుపపాదనార్థః ప్రమాణమూలో యుజ్యతే వ్యధికరణబహువ్రీహిః । గుణవిధిరితి పూర్వపక్షే తు యదగ్నయే చేత్యాది శాస్త్రమగ్నిప్రజాపతిరూపానేకగుణవిశిష్టహోమాన్తరవిధాయకమ్, అగ్నిర్జ్యోతిరితి మన్త్రస్త్వస్యైవ హోమాన్తరస్యాఙ్గమితి తయోర్విషయాన్తరప్రదర్శనేన విధిత్సితగుణప్రాపకత్వాభావస్య సమర్థనీయత్వాదగ్నిదేవతాయా అప్రాప్తేరకస్మాదభ్యుపగమ్యమానో వ్యధికరణబహువ్రీహిర్న ప్రమాణమూల ఇతి స న యుజ్యతే । తత్ప్రఖ్యసూత్రే (జై. అ.౧ పా.౪ సూ.౪) యస్మిన్ గుణోపదేశ (జై. అ.౧ పా.౪ సూ.౩) ఇతి పూర్వసూత్రాద్యస్మిన్నిత్యస్యాపి వా, నామధేయ(జై. అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౨)మితి తత్పూర్వసూత్రాన్నామధేయమిత్యస్య చానుషఙ్గః, తథా చ తస్య విధిత్సితగుణస్య ప్రఖ్యం ప్రఖ్యాపకమన్యత్ శాస్త్రం యస్మింస్తదగ్నిహోత్రాదికం నామధేయమిత్యర్థః ।
కుణ్డేతి ।
కుణ్డపాయినామయనాఖ్యే సత్రే శ్రుతం 'యన్మాసమగ్నిహోత్రం జుహోతీ'తి వాక్యం తత్రేత్యర్థః ।
అస్మిన్వాక్యే శ్రుతగుణస్య విధేయత్వసంభవే విశిష్టవిధిగౌరవపరిహారార్థం విధిశక్తేర్గుణసంక్రాన్త్యా ధాత్వర్థవిధానాత్ తద్విధానాపేక్షః కర్మభేదో న సిద్ధ్యేదతో ధాత్వర్థవిధానసిద్ధ్యర్థం మాసగుణస్య విధ్యనర్హత్వమాహ –
న తావదితి ।
నను కాలస్యావిధేయత్వేఽపి విహితమేవ నిత్యాగ్నిహోత్రం కాలసంబన్ధసిద్ధ్యర్థం తదుద్దేశేన పునర్విధీయతాం, సాయం ప్రాతశ్చ జుహోతీతి వాక్యే ఇవేత్యాశఙ్క్య తద్వైషమ్యమాహ –
నాపీతి ।
సిద్ధార్థబోధినా నామ్నేతి ।
'యదా త్వాద్యపరిస్పన్దాత్ప్రభృత్యా ఫలలాభతః । క్రియా పూర్వాపరీభూతా లక్ష్యతే వర్తతే తదా॥' ఇత్యుక్తరీత్యా పూర్వాపరీభూతేన క్రియారూపేణ స్వార్థం ధాతురుపస్థాపయతి, న తేన రూపేణ నామ తదర్థముపస్థాపయితుం శక్నోతీతి న నామ్నా ధాత్వర్థప్రత్యభిజ్ఞా సంభవతీత్యర్థః । ఉక్తం చ వార్తికే – 'యాదృశీ భావనాఽఽఖ్యాతే ధాత్వర్థశ్చాపి యాదృశః । నాసౌ తేనైవ రూపేణ కథ్యతేఽన్యైః పదైః క్వచిత్॥' ఇతి ।
భావనాన్యత్వమితి ।
నిత్యాగ్నిహోత్రస్య మాసాగ్నిహోత్రస్య చ జుహోతిధాత్వర్థస్య భేదో భేదలక్షణద్వితీయాధ్యాయార్థభావనాభేదోపపాదకతయా ప్రసాధిత ఇతి తత్ప్రయోజనభూతో భావనాభేదః ప్రయోజనాన్యత్వమితి సౌత్రపదేన వివక్షిత ఇత్యభిప్రేత్యైవం వ్యాఖ్యాతమ్ । యద్వా నామ్నా యథా కథంచిత్ నిత్యాగ్నిహోత్రప్రత్యభిజ్ఞయా ధాత్వర్థాభేదోపపాదనేఽప్యగ్నిహోత్రహోమస్య నిత్యత్వేన ప్రాధాన్యే కుణ్డపాయినామయనాఙ్గత్వే చ భావ్యభేదేన భావనాప్రత్యభిజ్ఞాపకాభావేన చ భావనాన్యత్వమనివార్యమిత్యభిప్రేత్యైవం వ్యాఖ్యాతమ్ । ఉక్తం చ శాస్త్రదీపికాయాం 'నను నామధేయేన భవతి పూర్వకర్మోపస్థాపనమ్, భవతు, ధాత్వర్థస్య భావనా తు తేనానుపస్థానాద్భిద్యత ఎవ । ధావర్థోఽపి యాదృశో ధాతునాఽఽఖ్యాతవర్తినా పూర్వాపరీభూతో విధేరుపనీయతే, న తాదృశో నామ్నోపస్థాప్యత ఇతి తస్యాపి యుక్తో భేదః । తదభేదేఽపి భావనా తావద్భిన్నేతి సిద్ధ'మితి । ధాత్వర్థస్య నామ్నా ప్రత్యభిజ్ఞానమాచార్యైరపి వేధాద్యధికరణే (బ. అ.౩ పా.౩ సూ.౨౫) స్వీకృత్య వ్యవహృతమ్ । తత్రైవ తదుపపాదనం కరిష్యామః ।
తత్ర సిద్ధే కర్మభేదే ఇతి ।
యది ప్రకరణభేదేన భావనామాత్రభేదః, తదా సాప్తమికాధికరణే (జై.అ.పా.౩ సూ. ౧) అగ్నిహోత్రశబ్దస్య మాసాగ్నిహోత్రే గౌణత్వాభిధానమేవ గౌణమిత్యేతదపి వేధాద్యధికరణ ఎవోపపాదయిష్యామః ।
అభిజ్ఞారూపేతి ।
మమ దేహ ఇతి దేహత్వాకారేణ వివేకగ్రహః పరిచ్ఛిన్నత్వాకారేణ దేహభేదాధ్యాసేన విరోధీ, చైత్రమైత్రయోః సన్నిహితయోరయమస్మాద్భిన్న ఇతి స్వరూపేణ భేదగ్రహే ఇవ మైత్రచైత్రత్వాకారేణ తదభేదాధ్యాసే । అర్థః విషయః ।
భిన్నాభ్యామితి ।
బాలస్థవిరశరీరయోః పరస్పరభిన్నత్వం తాభ్యామ్ ఎకస్యాత్మనో భేదశ్చేత్యుభయమప్యనుమానాదిత్యర్థః । పరిమాణభేదే తస్య అవయవాపచయోపచయసాధ్యత్వాదవయవాపచయే సమవాయికారణనాశాత్ పూర్వావయవినాశతః స్థితావయవైః సూక్ష్మావయవ్యన్తరోత్పత్తిరవయవోపచయే పశ్చాదాపతతామవయవానాం పూర్వసిద్ధేఽవయవిని కారణత్వాయోగతః పూర్వసిద్ధావయవిసహితైః అవయవాన్తరైః మహావయవ్యన్తరోత్పత్తిశ్చ అవశ్యంభావినీతి బాలస్థవిరశరీరయోర్భిన్నత్వం తావదానుమానికం న ప్రత్యక్షమ్, ప్రత్యక్షేణ తు యోఽయం మమ దేహో బాల్యే తథా పుష్ట ఆసీత్ స ఎవేదానీం వార్ధకే కృశ ఇత్యభేద ఎవ తయోః ప్రతీయతే । తతశ్చ బాల్యస్థావిరదశయోర్భిన్నాభ్యాం దేహాభ్యాం దశాద్వయాభిన్న ఆత్మా భిన్న ఇతి విరుద్ధధర్మలిఙ్గకభేదజ్ఞానమప్యానుమానికమితి భావః । నను దేహయోః పరస్పరభేదస్యానుమానికత్వేఽపి తాభ్యామ్ ఆత్మనో భేదకస్యైక్యస్య ప్రత్యక్షత్వాదాత్మని దేహభేదః ప్రత్యక్ష ఎవ స్యాద్; భేదకసాక్షాత్కారస్య భేదసాక్షాత్కారనియతత్వాత్, అతో న తత్ర పరీక్షకకృత్యానుమానాపేక్షేతి చేద్, మైవమ్; తథాపి ప్రథమానుమానాపేక్షత్వేన పరీక్షకకృత్యత్వానపాయాత్ ।
వస్తుతస్త్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞామాత్రేణ నిర్విచికిత్సమైక్యం న సిద్ధ్యతీతి న భేదకసాక్షాత్కారశఙ్కాపీత్యాహ –
తచ్చ శాస్త్రాదృతే ఇతి ।
తత్ప్రత్యభిజ్ఞావిషయభూతమప్యాత్మైక్యం శాస్త్రం వినా న సిధ్యతి; పరిమాణభేదేన దేహభేదే సత్యపి తదభేదప్రత్యభిజ్ఞాదర్శనేన యోఽహం బాల్యే పుష్టః పితరావన్వభూవం స ఎవ స్థావిరే కృశః ప్రణప్తౄననుభవామీతి పరిమాణభేదభిన్నధర్మిగతతయైవ పితృప్రణప్త్రనుభవవిషయాభేదప్రత్యభిజ్ఞాదర్శనేన చ తథాభూతప్రత్యభిజ్ఞామాత్రాత్ ఐక్యాసిద్ధేరితి భావః । నను తథాపి యోఽహం స్వప్నే వ్యాఘ్రదేహః స ఎవేదానీం మనుష్యదేహ ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞయా స్ఫుటతరభేదాభ్యాం దేహాభ్యాం తదుభయానువృత్తస్యాత్మనో భేదః ప్రత్యక్ష ఎవ స్యాత్, తత్ర నిర్విచికిత్సభేదకసాక్షాత్కారసత్త్వాదితి చేత్, న; భేదకసాక్షాత్కారస్య భేదసాక్షాత్కారనియతత్వాభావాత్ । అపీతత్వవ్యాప్యశఙ్ఖత్వదర్శనేఽపి తత్సాక్షాత్కారానుదయాత్, స్వప్నదృష్టేషు లౌకికానాం మిథ్యాత్వసంప్రతిపత్త్యా యోఽయం స్థాణుః పుమానేష ఇతివత్తత్ర బాధాయాం సామానాధికరణ్యం న త్వభేద ఇతి భేదకసాక్షాత్కారాసిద్ధేశ్చ ।
కాకతాలీయేతి ।
యద్యపి 'సమాసాచ్చ తద్విషయా'(పా. ౫ ।౩ ।౧౦౬)దితి సూత్రేణ ఇవార్థవిషయాత్సమాసాత్ ఇవార్థేన ఛప్రత్యయేన నిష్పాదితః కాకతాలీయశబ్ద ఉపమాద్వయగర్భః, తథా చ కాకతాలయోరివ యాదృచ్ఛికో దస్యుదేవదత్తయోః సమాగమ ఇత్యేకా సమాసార్థోపమా, తదానీమేవ పతతా తాలేన కాకస్యేవ దస్యునా దేవదత్తస్య వధః కృత ఇత్యన్యా తద్ధితార్థోపమా చేతి, యత్రోపమాద్వయం తత్రైవాస్య శబ్దస్య సంపూర్ణార్థతా; తథాపి యాదృచ్ఛికసమాగమమాత్రేఽప్యస్య ప్రచురః ప్రయోగో దృశ్యత ఇత్యయమపి ప్రయోగో యాదృచ్ఛికసమాగమమాత్రవిషయః ।
నన 'కృశోఽహమన్ధోఽహ'మిత్యాదీనామధ్యాసత్వోక్తిర్న యుక్తా; పరస్పరభిన్నత్వేన నిశ్చితానాం దేహేన్ద్రియాణాం రఙ్గరజతాదీనాం శుక్తిశకలే ఇవైకస్మిన్నాత్మన్యధ్యాసాసంభవాత్, అతస్తేషాం గౌణత్వమేవ యుక్తమ్ ఇత్యాశఙ్కాం నివర్త్తయతి –
వివేకాసిద్ధావితి ।
గౌణత్వే హి న దేవదత్తః సింహ ఇతివత్, కదాచిదపి నాహం కృశో నాహమన్ధ ఇత్యాదిరూపేణ వివేకో లౌకికసాధారణో దృశ్యేత, అతోఽధ్యాస ఇత్యేవాభ్యుపేయమ్ । భేదకసాక్షాత్కారేఽపి దోషబలాదభేదాధ్యాసః పీతశఙ్ఖాదిస్థలే సంప్రతిపన్నః । కిఞ్చ యేన రూపేణ దేహత్వచక్షుష్ట్వాదినా దేహేన్ద్రియభేదనిశ్చయః, తేన రూపేణాత్మని తదుభయాధ్యాసాసంభవేఽపి కృశత్వాన్ధత్వాదిరూపాన్తరేణ తదుభయాభేదాధ్యాసే న కాచిదనుపపత్తిః । న హి కృశాదన్ధోఽన్య ఇత్యాదిరూపోఽస్తి భేదప్రత్యయః; దృశ్యతే చ దేవదత్తసమీపగతయోరధీయానానధీయానయోః పురుషత్వసామాన్యేన గృహ్యమాణయోశ్చైత్రమైత్రయోః పరస్పరభేదగ్రహే తాభ్యాం దేవదత్తే దృశ్యమానేన రూపేణ భేదగ్రహే చ సత్యప్యధీయానోఽయం మైత్రస్తిష్ఠతీత్యధీయానత్వమైత్రత్వాకారద్వయేన దేవదత్తే తదుభయాధ్యాసః । నను తథాప్యన్ధో బధిరః కాణో మూక ఇత్యాదీనామాత్మని తత్తదిన్ద్రియాధ్యాసరూపత్వం న సిద్ధ్యతి; అర్శఆదిగణసంగృహీతాత్ వికలాఙ్గవాచినోఽన్ధాదిశబ్దాత్ 'అర్శఆదిభ్యోఽచ్ (పా. ౫ ।౨ ।౧౨౭) ఇతి సూత్రేణ మత్వర్థీయస్యాచః ప్రత్యయస్య విధానాత్ అహంశబ్దసమానాధికరణాన్ధాదివ్యవహారస్య మత్వర్థీయప్రత్యయాన్తాన్ధాదిపదయుక్తత్వేన వికలచక్షురాదివైశిష్ట్యపరత్వోపపత్తేః, కృశోఽహమిత్యాదీనామప్యపి అర్శఆదేరాకృతిగణత్వేన మత్వర్థీయప్రత్యయాన్తతయా కృశాదిరూపదేహవైశిష్ట్యవిషయత్వోపపత్తేర్నాధ్యాసరూపత్వం కల్పనీయమితి శఙ్కానివర్త్తనార్థం టీకాయాముపన్యస్తం గచ్ఛామీత్యేవమాదికముదాహరణాన్తరం కృశోఽహమిత్యాదీనామిత్యాదిశబ్దేన సంగృహీతమ్ । గచ్ఛామి కృశ్యామీత్యాద్యాఖ్యాతప్రయోగే గన్తృకృశాదిరూపదేహాభేద ఎవార్థో వాచ్యః; తథా కుణిరహమిత్యాదివ్యవహారే వికలేన్ద్రియాభేద ఎవార్థో వాచ్యః; తాదృక్షు ప్రయోగేషు మత్వర్థీయప్రత్యయాభావాత్, తత్సామాన్యాత్ అన్ధోఽహమిత్యాదిప్రయోగాణామప్యధ్యాసమూలత్వమేవ యుక్తమిత్యర్థః । అర్శఆద్యజ్విధానం 'చిత' (పా. ౬ ।౧ ।౧౬౩) ఇత్యన్తోదాత్తస్వరార్థం, నత్వాత్మని ప్రయోగనిర్వాహార్థమితి యోజ్యమ్ । దృశ్యతే స్వరవిశేషసిద్ధ్యౌపయికతయైవ తద్విధానార్థం గుణవిశేషవాచినాం శుక్లాదిశబ్దానామపి అర్శఆదిగణే సంగ్రహః । న హి శుక్లాదిగుణవైశిష్ట్యప్రతీతినిర్వాహార్థం తత్; గుణాన్తరవాచిసాధారణ్యేన గుణవచనేభ్యో మతుపో లుగ్విధానేనైవ తన్నిర్వాహాత్ । న చ శుక్లాదిగుణశాలిభిః ప్రాసాదైర్విశిష్టే నగరే శుక్లం నగరమిత్యాదిప్రయోగనిర్వాహార్థం శుక్లాదిశబ్దేభ్యో మతుబ్లోపానన్తరమజ్విధానమితి వాచ్యమ్; సంఖ్యాసన్నివేశవిశేషవిశిష్టానాం గృహాణామేవ నగరశబ్దవాచ్యత్వే సాక్షాదేవ నగరే శుక్లాదిగుణవైశిష్ట్యసత్త్వేన, తథాభూతగృహాధికరణస్థలస్య నగరత్వే తదభేదోపచారసంభవేన చ తదర్థమజ్విధానానపేక్షణాత్ । అన్యథా హ్యశ్వేతనగరమపుష్ప్యద్వనమిత్యాద్యాఖ్యాతప్రయోగే కా గతిః । ఎవమహంప్రత్యయస్య కేషుచిదంశేషు దృష్టవిసంవాదతయా దృష్టకౌటసాక్ష్యపురుషవచనవత్ అప్రామాణ్యశఙ్కాకలుషితస్య పరిమాణత్వగ్రహణప్రతిబన్ధక (జై. అ.౬ పా.౫ సూ.౪౪) దూరత్వదోషసద్భావసముదితా-అప్రామాణ్యశఙ్కాకలఙ్కితచన్ద్రప్రాదేశికత్వజ్ఞానవదాగమబాధనాక్షమత్వే సతి ఆగమేనైవ తద్బాధ్యతే । ఆగమబాధితస్య చ తస్య పూర్వాపచ్ఛేదశాస్త్రస్యేవ (జై. అ. ౬ పా. ౫ సూ. ౫౪) ప్రామాణ్యసంరక్షణాయ న విషయాన్తరం గవేషణీయమ్; చన్ద్రప్రాదేశికత్వజ్ఞానవద్ దోషజన్యత్వేన సర్వథైవాప్రామాణ్యోపపత్తేరిత్యేతావదస్మిన్నధికరణే శాస్త్రారమ్భోపయోగి-విషయప్రయోజనసమర్థనార్థం సూత్రసూచితం వ్యుత్పాద్యమ్ । ఇత్థం తత్త్వావేదకప్రమాణభావాత్ ప్రచ్యావితస్య కర్తృత్వభోక్తృత్వాదిప్రత్యక్షస్య ప్రవృత్తినివృత్త్యాదివ్యవహారోపయోగిసాంవ్యవహారికం ప్రామాణ్యం సర్వప్రపఞ్చసాధారణ్యేనారమ్భణాధికరణే (బ్ర. అ. ౨ పా. ౧ సూ. ౨౪) వ్యుత్పాదనీయమ్; శ్రోతృబుద్ధిసౌకర్యార్థం ప్రాగనూదితమిత్యనుసంధేయమ్ ।
అధ్యాసాభిధానక్రియయోరితి ।
అధ్యాసక్రియైవ తావన్న సంభవతి, దురేఽధ్యాసాభిధానక్రియయోః పౌవోపర్యం; క్రియాయా ఆశ్రయాధీనాత్మలాభత్వాత్, శుద్ధాయా నిర్వికారాయాశ్చితః క్రియాశ్రయత్వాయోగాద్, అధ్యసనీయబుద్ధితాదాత్మ్యాపనాయాశ్చ చితోఽధ్యాసాధీనసిద్ధికత్వాదితి ప్రథమాశఙ్కార్థః ।
ఇమాం శఙ్కాం స్వయం పరిహరతి –
పూర్వపూర్వేతి ।
నను మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తవిశేషణవివరణటీకయా ద్వితీయశఙ్కాయా ఇవ నైసర్గికవిశేషణవివరణటీకయా అస్యాః ప్రథమశఙ్కాయాః పరిహారో లభ్యతే । యద్యపి 'అధ్యాసో వస్తుసతోర్భేదాగ్రహాధీనః, న చ దేహేన్ద్రియాదికం త్వయా వస్తుసదిష్యత' ఇత్యధ్యాసాసంభవశఙ్కాయామ్, ప్రాతీతికేనాపి సత్త్వేన ఆరోప్యాధిష్ఠానయుగలసంపాదనముపపద్యతే ఇత్యేవం సత్యానృతే మిథునీకృత్యేత్యనేన పరిహృతాయాం ప్రాతీతికసత్త్వమప్యధ్యాసాధీనమితి పునరన్యోన్యాశ్రయశఙ్కా నైసర్గికవిశేషణేన పరిహృతేతి యోజయతా టీకాగ్రన్థేన దేహేన్ద్రియబుద్ధ్యాదేః స్వరూపమాత్రస్య పూర్వపూర్వాధ్యాసతః సిద్ధిరుక్తా, న చితో బుద్ధితాదాత్మ్యాపత్తేరపి; తథాపి తత ఎవ సాప్యర్థాత్సిద్ధ్యతి; ప్రవాహానాదిత్వేనోచ్యమానస్యాధ్యాసస్య పరత్ర పరతాదాత్మ్యావభాసరూపత్వాదితి చేత్, ఉచ్యతే; నైసర్గికత్వోక్త్యా నోక్తశఙ్కాయాః పరిహారో లభ్యతే; సర్గాదౌ ప్రథమాధ్యాసాత్ పూర్వమాధ్యాసికస్య బుద్ధితాదాత్మ్యస్యాసిద్ధేః । న చ తదభావేఽపి పూర్వాధ్యాససంస్కారసత్త్వాత్తదుపధానేన చితః ప్రథమాధ్యాసక్రియాశ్రయత్వం స్యాదితి వాచ్యమ్; ప్రథమాధ్యాసేఽధ్యాససంస్కారోపధానం ప్రయోజకం, ద్వితీయాద్యధ్యాసేష్వధ్యాసపరినిష్పన్నం బుద్ధితాదాత్మ్యం ప్రయోజకమిత్యననుగమాపత్తేః, సంస్కారస్య చ నిరాశ్రయస్య ప్రలయే స్థిత్యసంభవాత్, శుద్ధచితస్తదాశ్రయత్వాయోగాద్, బుద్ధీన్ద్రియాదీనాం సర్గాదావుత్పత్తిశ్రవణేన ప్రలయేఽధ్యాససన్తానవిచ్ఛేదేన చ తదానీమాధ్యాసికబుద్ధితాదాత్మ్యాపన్నచితోఽపి తదాశ్రయతయా వక్తుమశక్యత్వాదిత్యేతావత్పర్యన్తం ప్రథమశఙ్కా ధావేదిత్యాలోచ్యాచార్యైః స్వయం పరిహారోఽభిహితః । తత్రాయమాశయః - ప్రలయే సంస్కారాశ్రయస్య తావన్నాసంభవః, అవిద్యాయాః సత్త్వాత్, సర్వోఽపి హి ప్రపఞ్చస్తదానీమవిద్యాచిత్రభిత్తౌ సంస్కారమాత్రశేషం స్థిత్వా పునరుద్భవతీత్యఙ్గీక్రియతే । అత ఎవ బీజాఙ్కురప్రవాహానాదితాయా అపి ప్రలయే తత్సంస్కారసత్త్వేనైవ నిర్వాహః । నాప్యననుగమః; సర్వేష్వప్యధ్యాసేషు పూర్వపూర్వభ్రమసంస్కారసచివావిద్యోపధానమేవ ప్రయోజకం న తు బుద్ధితాదాత్మ్యాపత్తిరపీత్యభ్యుపగమే దోషాభావాదితి । ప్రతీయమానతైవ పరమార్థసత్తేతి మన్యమానస్య శఙ్కావాదినః ప్రతీతిమాత్రమారోపోపయోగి, న పరమార్థసత్తేత్యభ్యుపగమో విరుద్ధ, ఇత్యాశఙ్క్య పరమార్థసత్తేత్యేతదన్తః సిద్ధాన్త్యుక్తానువాదః, తత్రాద్ధేత్యనేన సూచితః ।
ప్రతీతిమాత్రమారోపే ఉపయుజ్యతే ఇతి యుక్తం ప్రతీయమానస్య సత్తా నోపయుజ్యత ఇతి తు న యుక్తమిత్యేవంరూపోర్ద్ధాఙ్గీకారః ప్రతీతిరేవ త్విత్యాదినా స్ఫుటీకృత ఇతి విభజ్య తాత్పర్యం ప్రదర్శయన్నవతారయతి –
సత్యానృతే మిథునీకృత్యేత్యత్రేతి ।
ఉక్తమితి ।
తదిహాఽనూదితమితి శేషః ।
వివేకాగ్రహాదితి ।
అనృతస్య ప్రతీతిమఙ్గీకృత్య భేదగ్రహాదధ్యాసాక్షేపః పూర్వం కృతః, ఇదానీం ప్రతీతివిషయస్యానృతత్వమేవ న యుక్తమిత్యాక్షేప ఇతి భేద ఇత్యర్థః ।
ప్రకాశమానత్వమితీతి ।
ప్రతీతివిషయత్వమిత్యర్థః । అసతః ప్రతీతివిషయత్వం పూర్వపక్షీ న మన్యతే ।
అధ్యాససామాన్యలక్షణకథేతి ।
నను సామాన్యలక్షణత్వే గోత్వాదిప్రత్యభిజ్ఞాపి ద్వైతవస్త్వవభాసత్వేన వ్యావహారికాధ్యాసరూపా తేన సంగ్రాహ్యేతి కథమగ్రే తత్రాతివ్యాప్తిశఙ్కా । న చ సామాన్యలక్షణత్వోక్తిరియం సంక్షిప్తలక్షణవిషయా, విస్తృతలక్షణం తు ప్రతిభాసికాధ్యాసమాత్రవిషయమితి తదతివ్యాప్తికథనం యుజ్యత ఇతి వాచ్యమ్; తస్యోపవ్యాఖ్యానమితి టీకాగ్రన్థేన తద్వ్యాఖ్యానేన చ సంక్షిప్తవిస్తృతలక్షణయోః ఎకవిషయత్వావగమాత్, సన్ ఘట ఇత్యాద్యవభాసే సత్యానృతతాదాత్మ్యావభాసత్వే పర్యవసన్నస్య విస్తృతలక్షణస్య సత్త్వేనాతివ్యాప్త్యాపత్తేశ్చేతి చేత్, సత్యమ్; స్మృతిప్రత్యభిజ్ఞాతివ్యాప్తికథనం తయోరధిష్ఠానసద్రూపబ్రహ్మతాదాత్మ్యాపన్న-అనృతవస్తువిషయతయైవాధ్యాసరూపత్వం, న తు సమానసత్తాకజాతివ్యక్తితాదాత్మ్యవిషయతయేతి తేన రూపేణ తయోరలక్ష్యత్వాభిప్రాయమ్ । యది జాతివ్యక్తితాదాత్మ్యవిషయత్వాంశే సత్యానృతమిథునీకరణాభావేఽపి బాధ్యత్వరూపసంక్షిప్తలక్షణానుగతిసద్భావాత్, తత్ర విస్తృతలక్షణేనాపి భావ్యం, తదా పూర్వదృష్టస్య పరత్రావభాస ఇత్యేతల్లక్షణం పరమతే గోత్వాదిప్రత్యభిజ్ఞాయా ఇవ ప్రమాత్వేనాప్యుపపద్యత ఇతి తేన స్వాభిమతాధ్యాసరూపత్వసిద్ధ్యభావాభిప్రాయం యోజ్యమ్ । ఎవమపి హి లక్షణదూషణమాకరగ్రన్థేషు దృశ్యతే । యథా స్వశ్చాసౌ ప్రకాశశ్చేతి స్వప్రకాశనిర్వచనం జ్ఞానస్య వేద్యత్వేఽప్యుపపద్యతే; స్వశబ్దార్థస్య జ్ఞానస్య పరవేద్యత్వేఽపి ప్రకాశత్వాక్షతేః । బ్రహ్మభిన్నత్వం మిథ్యాత్వమితి లక్షణం సత్యత్వేఽప్యుపపద్యతే; వియదాదేః సత్యత్వపక్షేఽపి బ్రహ్మభిన్నత్వాక్షతేరిత్యాది । అస్మిన్ దూషణేఽతివ్యాప్తిత్వవ్యవహారశ్చ తత్ర తత్ర దృశ్యతే । ఉచ్ఛేదో బాధకజ్ఞానోదయానన్తరం భ్రమవృత్త్యన్తరోత్పత్తిప్రతిబన్ధః, స పీతశఙ్ఖవిభ్రమాదివిషయవ్యాప్త ఇతి తత్సాధారణం పక్షాన్తరముక్తం టీకాయాం అవమతో వేతి ।
తత్రావమానశబ్దార్థమాహ –
యౌక్తికేతి ।
తిరస్కారః ఇచ్ఛాప్రవృత్త్యాదికార్యాక్షమత్వాపాదనమ్ ।
నను సంక్షిప్తలక్షణేనైవేతరవ్యావృత్తలక్ష్యవ్యవహారసిద్ధేః కిం విస్తృతలక్షణేనేత్యాశఙ్క్య తత్ప్రయోజనమాహ –
పరత్రేత్యాదిపదైరితి ।
పరత్రాసన్నిహితస్యావభాస ఇతి లక్షణవాక్యఘటకపదైరిత్యర్థః ।
లక్షణవాక్యార్థేఽతివ్యాప్తిమాహేతి ।
ఎవం లక్షణవాక్యార్థే వర్ణ్యమానే ప్రత్యభిజ్ఞాయామతివ్యాప్తిమాహేత్యర్థః ।
తాదాత్మ్యావభాస ఇతి ।
ధర్మ్యధ్యాసలక్షణవాక్యార్థమభిప్రేత్యాతివ్యాప్తిమాహేతి పాఠో దృష్టశ్చేదృజుః స పాఠః ।
అసన్నిధానసిద్ధవత్కారేణేతి ।
అసన్నిధానమధిష్ఠానే పరమార్థతోఽసత్త్వమితి వక్ష్యతే, తేనానృతత్వలాభః । ఎతేన టీకాయాం పరత్రేత్యస్య 'సత్యే' ఇత్యర్థస్యోక్తత్వాత్ స్మృతిరూపవిశేషణరహితస్య సత్యే పూర్వదృష్టస్యావభాస ఇతి లక్షణస్య పూర్వం యస్యాం గవి గోత్వం దృష్టం తస్యామేవ గోత్వజ్ఞానేఽతివ్యాప్తౌ శఙ్కితుం శక్యాయామతివ్యాప్త్యర్థం గోవ్యక్త్యన్తరే గోత్వజ్ఞానస్యాన్వేషణం వ్యర్థమిత్యపి శఙ్కా నిరస్తా; ఆరోప్యానృతత్వసమర్పకస్మృతిరూపపదసమభివ్యాహారే హి పరశబ్దస్య తత్ప్రతిద్వన్ద్విసత్యార్థకత్వం లభ్యతే, తదభావే తు పూర్వదృష్టపదసమభివ్యాహారాత్ పరశబ్దః పూర్వదృష్టదేశాదన్యదేశం బోధయేదిత్యతివ్యాప్త్యర్థం గోవ్యక్త్యన్తరవిషయగోత్వప్రత్యభిజ్ఞాన్వేషణం యుక్తమేవేతి ।
నను స్మృతావతివ్యాప్తివారణార్థం పరత్రేతి విశేషణమిత్యయుక్తమ్; ప్రత్యభిజ్ఞాయామివ స్మృతావప్యతివ్యాప్తేరతివ్యాప్తిశబ్దలక్షితాయాః ప్రమాత్వేనాన్యథాసిద్ధేర్వా స్మృతిరూపవిశేషణేనైవ వారణాత్; తదర్థస్యాధిష్ఠానే పరమార్థతోఽసత్త్వమితి నిరుక్తస్య అధిష్ఠానసమసత్తాకత్వాభావరూపస్య ప్రత్యభిజ్ఞావిషయగోత్వ ఇవ తత్తాయామప్యభావాద్, ఉభయోరపి గోవ్యక్త్యన్తరస్మర్యమాణధర్మిరూపాధిష్ఠానసమసత్తాకత్వాద్, అధిష్ఠానసత్యత్వార్థకేన పరత్రేత్యనేన స్మృతివ్యావర్తనాసంభవాచ్చ, తత్రాధిష్ఠానస్య స్మర్యమాణస్యాప్యప్రాతిభాసికతయా శుక్తికాదేరివ సత్యశబ్దార్థత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
స్మృతిరూపపదేన చేతి ।
యది యథాశ్రుతటీకానుసారాత్ స్మృతిరూపపదేన అసన్నిహితవిషయత్వమాత్రం వివక్షితం, న తు ఆచార్యైః నిర్వక్తవ్యమధిష్ఠానసమసత్తాకత్వరహితవిషయత్వం, తదేయం స్మృతావతివ్యాప్తిశఙ్కా పరత్రేత్యనేన తన్నిరాసోఽపి భవతి । అనృతోపస్థాపకపదసమభివ్యాహారాభావేన పరశబ్దస్య పూర్వదృష్టదేశాన్యదేశపరత్వస్య అసన్నిహితసమభివ్యాహారాత్ సన్నిహితపరత్వస్య వా ప్రాప్తేరితి భావః । ఎవం చాపసిద్ధాన్తపరిహారార్థమ్ అసన్నిహితత్వమధిష్ఠానే పరమార్థతోఽసత్త్వమిత్యవశ్యం వివక్షణీయత్వాత్, తత ఎవ ప్రత్యభిజ్ఞాయా ఇవ స్మృతేరపి వ్యావృత్తిసిద్ధేః, పరత్రేతి విశేషణానపేక్షణేన లక్షణే తదనివేశనసూచనాత్, శఙ్కాన్తరమపి వ్యావర్తితం భవతి । తన్నివేశనే హీత్థం శఙ్కా స్యాత్ యది పరశబ్దః పూర్వదృష్టసమభివ్యాహారాత్ పూర్వదృష్టదేశాన్యదేశపరః, తదాహఙ్కారాధ్యాసావ్యాప్తిః, తదధిష్ఠానస్య సాక్షిణః పూర్వదృష్టదేశత్వాత్, రజతాద్యధ్యాసావ్యాప్తిశ్చ; తత్రాధ్యసనీయస్య పూర్వదృష్టత్వాభావాత్ । పూర్వదృష్టసజాతీయత్వవివక్షాయాం యథా కథంచిత్సాజాత్యస్య సర్వత్ర సత్త్వేన పూర్వదృష్టవిశేషణస్య అవ్యావర్తకత్వాపత్తిః । యద్ధర్మావచ్ఛేదేనావభాసవిషయత్వం తేన ధర్మేణ సాజాత్యవివక్షాయాం గోవ్యక్త్యన్తరే గోత్వస్య కించిద్ధర్మావచ్ఛేదేన అనవభాసమానతయా తత్ప్రత్యభిజ్ఞాయామతివ్యాప్త్యుక్తేరసామఞ్జస్యాపత్తిః । యది త్వనృతోపస్థాపకపదసమభివ్యాహారాత్ పరశబ్దః సత్యార్థకః, తదా వియదాదివిషయానుమితిశబ్దజ్ఞానరూపవ్యావహారికాధ్యాసేష్వవ్యాప్తిః, తేషు ప్రత్యక్షేష్వపి సద్రూపాధిష్ఠానబ్రహ్మస్ఫురణాభావాత్ । దేహాదావనాత్మన్యాత్మాధ్యాసే చావ్యాప్తిః; తత్ర స్వరూపతోఽప్యధ్యస్తో దేహాదిః సత్యః, శబలితరూపమాత్రేణాధ్యస్త ఆత్మా త్వసత్య, ఇత్యేవం సత్యే అనృతావభాస ఇతి లక్షణానుగమస్య కర్తుమయుక్తత్వాత్ । అధ్యాససంక్షిప్తలక్షణకోడీకృతేషు విస్తృతలక్షణానుగత్యవశ్యంభావశ్చ ఇతి॥ తస్మాదధిష్ఠానాసమసత్తాకస్యావభాసోఽధ్యాస ఇత్యేవానుగతం లక్షణమ్ । యద్గతమవభాస్యం తదధిష్ఠానమ్ । తథా చ గోత్వాదిషు గోవ్యక్త్యాదిరూపాధిష్ఠానసమసత్తాకత్వసద్భావేఽపి బ్రహ్మరూపాధిష్ఠానసమసత్తాకత్వసద్ధావో నాస్తీతి లక్షణస్య న క్వాప్యధ్యాసే అననగతిః । ఎవం పరత్రేతి విశేషణరహితమసన్నిహితస్యావభాస ఇత్యేతావదేవ లక్షణమిత్యాచార్యైరసన్నిహితపదస్యాధిష్ఠానే పరమార్థతోఽసత్త్వమిత్యర్థవివక్షాయాం పత్రేతి విశేషణస్య ఫలం నాస్తీతి సూచనేన, అథవాఽసన్నిధానేనేతి శ్లోకే అసన్నిధానావభాసాభ్యామేవ పరత్రేతి విశేషణనిరసనీయత్వేన టీకోక్తాయా అసత్ఖ్యాతేరనభిమతసకలఖ్యాత్యన్తరాణాం చ నిరసనేన చ సూచితం టీకాకారాభిమతం పరత్రేతి విశేషణసహితం లక్షణం ప్రాక్ ప్రదర్శితమ్ । ఇదానీం తద్రహితలక్షణం స్వాభిమతమభిప్రేత్య తదనుప్రవిష్టాభ్యామ్ అసన్నిధానావభాసాభ్యామేవ అనభిమతసకలఖ్యాత్యన్తరనిరసనం క్రియత ఇతి టీకాకారమతాత్ స్వమతస్య భేదం సూచయితుమ్ అథవేత్యుక్తిః । అథవా అసన్నిహితస్యావభాస ఇత్యేతావదేవ లక్షణమ్ । తత్రాసన్నిధానేన అసత్ఖ్యాతివ్యతిరిక్తాఖ్యాత్యాదిసకలసత్ఖ్యాతివారణమ్, అవభాసేనాసత్ఖ్యాతివారణమితి శ్లోకార్థః । భ్రమవిషయరజతాదికం తాదాత్మ్యేన వా తాద్ధర్మ్యేణ వా యద్గతం తత్ అధిష్ఠానమ్ । తథాచాఖ్యాత్యన్యథాఖ్యాతిమతయోర్దేశాన్తరస్థమధిష్ఠానమ్, ఆత్మఖ్యాతిమతే జ్ఞానమ్, సత్ఖ్యాతిమతే పురోవర్తి శుక్త్యాదికమ్, అస్మిన్మతచతుష్టయేఽపి సదేవ రజతాదికం తత్తదధిష్ఠానసమసత్తాకమిత్యసన్నిధానవిశేషణేన చతుర్విధాప్యేషా సత్ఖ్యాతిర్వార్యత ఇత్యర్థః । అవభాసాద్ ఇత్యస్యాపరోక్షావభాసాదిత్యర్థః ।
అత ఎవాహ –
నృశృఙ్గే తదదర్శనాదితి ।
నృశృఙ్గేఽపి హి పరోక్షావభాసః ప్రాగాచార్యైరఙ్గీకృతః । యద్యప్యాపరోక్ష్యం న లక్షణానుప్రవిష్టం తథాపి రజతాధ్యాసే లక్షణానుగతో క్రియమాణాయాం తత్ర లక్షణస్థమవభాసపదం వస్తుతోఽపరోక్షావభాసే పర్యవస్యదాపరోక్ష్యస్ఫురణనియతమితి తల్లాభః । ఇదం త్వవధేయం శుక్తావసద్రజతం భాసత ఇతి సదుపరక్తాసత్ఖ్యాతేరపరోక్షావభాసేన నిరాసః, శూన్యవాద్యభిమతనిరధిష్ఠానాసత్ఖ్యాతేస్త్వసన్నిధానేనాపి నిరాసః; తదర్థస్య స్వాధిష్ఠానేన సమసత్తాకత్వాభావస్యాసతి స్వాధిష్ఠానాప్రసిద్ధౌ నిరూపయితుమశక్యత్వాత్, ఎవంచ సిద్ధాన్త్యభిమతా శశశృఙ్గాదిశబ్దజన్యా అసత్ప్రతీతిః న శుక్తిరజతాదిజ్ఞానవదధ్యాసః, నాపి ఘటాదిజ్ఞానవత్ప్రమా, కింతూభయవిలక్షణం జ్ఞానమాత్రమితి॥
పూర్వదృష్టగ్రహణం తు న ఖ్యాత్యన్తర నిరాసార్థం, పూర్వదృష్టిసద్భావప్రతిపాదనార్థం వా; రజతవిభ్రమాదిషు పూర్వదృష్ట్యపేక్షాయాః సర్వసంప్రతిపన్నత్వాత్, కిన్తు టీకోక్తప్రయోజనమాత్రార్థమిత్యాహ –
అసన్నిహితస్యేతి ।
పూర్వప్రమితత్వశబ్దేన పూర్వప్రమితత్వసహచరితా సత్తా లక్ష్యతే, ఆక్షేపభాష్యటీకానుసారాత్ ।
స్వప్నజ్ఞానే ఇతి ।
స్వప్నః ప్రాతిభాసికవిభ్రమ ఇతి న తత్రాత్మాధిష్ఠానం, పారమార్థికాధిష్ఠానత్వే వియదాదివిభ్రమవద్ వ్యావహారికాధ్యాసత్వాపత్తేః, న చ రజతవిభ్రమాదిషు శుక్తికాదివత్ తత్ర వ్యావహారికమధిష్ఠానమస్తీత్యవ్యాప్తిశఙ్కా ।
అనుభూయమానే ఇతి ।
ప్రాగనుభూయమానే పిత్రాదౌ యత్సంనిహితత్వమనుభూతం, తత్స్వప్నే తాత్కాలికత్వేనానుభూయతే; అతః పాకరక్తే ఘటే ఇదానీం శ్యామ ఇతి ప్రత్యయవత్ స్వప్నస్య విభ్రమత్వమితి భావః । నైయాయికమతేనాయమవ్యాప్తిపరిహారః । స్వమతే తు స్వప్నదృష్టః పిత్రాదిః స్వరూపత ఎవ ప్రాతిభాసికః, తస్యాత్మాఽధిష్ఠానమ్ । న చ తావతా వ్యావహారికత్వాపత్తిః; అప్రయోజకత్వాత్, సాక్షిణ్యధ్యస్తానామవిద్యాన్తఃకరణతద్ధర్మాదీనాం యావత్సత్త్వం ప్రతిభాసమానానాం ప్రాతిభాసికత్వాభ్యుపగమాచ్చ । తదేతత్, ఆత్మని చైవం విచిత్రాశ్చ హీతి (బ్ర. ౨ ।౧ ।౨౮) సూత్రవ్యాఖ్యానేన స్ఫుటం భవిష్యతీత్యత్ర నోద్ఘాటితం టీకాయామ్ । పీతశఙ్ఖవిభ్రమాదిస్థలే సన్నికృష్టపిత్తపీతిమాదివిశిష్టశఙ్ఖాదివిషయమ్ అధ్యాసరూపమేవ జ్ఞానం జాయతే, న తత్రారోప్యస్య పీతిమాదేః పూర్వదర్శనమస్తి । న చ తత్ర కనకాదిషు పీతిమానుభవరూపం పూర్వదర్శనమస్తీతి వాచ్యమ్; అననుభూతపీతవర్ణస్య పిత్తోపహతనయనస్య పుంసః ప్రథమం పీతశఙ్ఖవిభ్రమాత్మకే ఎవ జాయమానే పీతిమానుభవే తదసంభవాదిత్యాశఙ్క్య తత్రాపి పూర్వదర్శనసద్భావః సమర్థ్యతే ।
ఇదం కిమర్థం తస్య లక్షణాననుప్రవిష్టత్వేన తదభావేఽపి లక్షణావ్యాప్త్యప్రసక్తేః ఇత్యాశఙ్క్యావతారయతి –
అన్యార్థమితి ।
అధ్యాసేషు పూర్వదృష్టిమాత్రమపేక్ష్యతే, న తు సత్తేత్యధ్యసనీయసత్తానిరాకరణార్థం తేషు పూర్వదృష్టిః సార్వత్రికీ వ్యవహృతా; తత్సార్వత్రికత్వాభ్యుపగమో న యుక్త ఇత్యాశఙ్క్య పరిహరతీత్యర్థః । టీకాయాం పీతశఙ్ఖవిభ్రమస్థలే తదానీన్తనం నయనరశ్మిగతపిత్తపీతిమానుభవరూపం ప్రాచీనం తపనీయపిణ్డాదిగతపీతిమానుభవరూపం చ పూర్వదర్శనమస్తీతి సమర్థితమ్ । తత్రాద్యపక్షో న యుక్తః; నయనరశ్మిభిర్నిర్గత్య శఙ్ఖమావృణ్వతః పిత్తద్రవ్యస్య పీతిమాఽనుభూయత ఇత్యఙ్గీకారే కనకలిప్తశఙ్ఖ ఇవ అన్యేషామపి పీతశఙ్ఖవిభ్రమప్రసఙ్గాత్, శఙ్ఖ-నయనాన్తరాలవర్తిరశ్మిగతపిత్తపీతిమా అనుభూయతే ఇత్యఙ్గీకారే అన్తరాలదేశే అన్యేషామపి తద్గ్రహణప్రసఙ్గాత్ ।
అతోఽతీన్ద్రియనయనరశ్మిగతపిత్తపీతిమ్నో నానుభవః సంభవతి ఇత్యస్వారస్యాత్ప్రాచీనానుభవపక్ష ఉపన్యస్త ఇత్యేతత్సూచయతి –
గృహ్యమాణవిషయత్వేన ప్రసిద్ధభ్రమేష్వితి ।
గృహ్యమాణవిషయతయా తార్కికప్రసిద్ధిమాత్రం, వస్తుతః పీతశఙ్ఖవిభ్రమో న తథేతి భావః । న చ తస్య గృహ్యమాణారోపత్వాభావే స్మర్యమాణారోపత్వం వక్తవ్యం, న తు తద్యుజ్యతే స్మరణస్యానియతతయా కదాచిత్పిత్తోపహతనయనస్య పీతిమస్మృత్యనుదయే శ్వేతః శఙ్ఖ ఇత్యనుభవప్రసఙ్గాత్, ఇతి వాచ్యమ్; అతిధవలసికతాతలప్రవహదచ్ఛనదీజలనైల్యాధ్యాసే నీలిమ్న ఇవాత్రాపి పీతిమ్నః స్మృతినియమకల్పనోపపత్తేః । పూర్వానుభవజన్యసంస్కారమాత్రేణ నైల్యాధ్యాససమర్థనేత్విహాపి తథాస్తు । అననుభూతపీతవర్ణస్య పీతశఙ్ఖవిభ్రమే తు జన్మాన్తరానుభూతపీతిమస్మరణముపాసనీయమ్ । ఎతాదృశేషు జన్మాన్తరానుభూతస్మరణం గతిరితి వ్యుత్పాదయితుమేవ పఞ్చపాదికాయాం శిశోః స్తన్యే తిక్తతాధ్యాసో జన్మాన్తరానుభూతతిక్తరస-స్మరణకృత ఇత్యుక్తమ్ । ఇత్థం పీతశఙ్ఖవిభ్రమో నానుభూయమానారోప ఇతి మతానుసారేణ వ్యాఖ్యాతమ్ । యే తు నయనరశ్మిగతపిత్తపీతిమ్నోఽనుభవమఙ్గీకృత్య అనుభూయమానారోపః స ఇతి మన్యన్తే, తన్మతే తు పిత్తపీతిమ్నోఽనుభవోపన్యాస ఆరోపార్థః । తపనీయపిణ్డాదిగతపీతిమప్రాచీనానుభవోపన్యాసస్తు పూర్వదృష్టపదయథాశ్రుతార్థస్వారస్యలాభార్థ ఇతి యోజ్యమ్ । టీకాయాం సామానాధికరణ్యం పీతిమతాదాత్మ్యమేవ, న తు పీతిమసామానాధికరణ్యమ్ । తదేతత్ టీకాయాం నయనరశ్మిగతపిత్తపీతిమమాత్రానుభవస్య శఙ్ఖే పీతిమాఽసంసర్గాగ్రహస్య పీతః శఙ్ఖ ఇతి విభ్రమాకారస్య చోపన్యాసేన స్పష్టమిత్యభిప్రేత్య తథా న వ్యాఖ్యాతమ్ । ఎవం చ సతి టీకాయాం పూర్వదృష్టం సామానాధికరణ్యం పీతత్వశఙ్ఖయోరారోప్యాహేతి యుక్తతరః పాఠః, న తు పీతత్వశఙ్ఖయోరారోప్యాహేతి పాఠః । యద్వా పీతిమశఙ్ఖత్వయోస్తాదాత్మ్యసంబన్ధేన శఙ్ఖవర్తిత్వే శఙ్ఖగతైకత్వే చ భాసమానే తయోః సామానాధికరణ్యమపి సంసర్గమర్యాదయా భాసత ఇత్యభిప్రాయస్స పాఠః । అత ఎవ పక్షతావచ్ఛేదకసామానాధికరణ్యేన సాధ్యసిద్ధిరనుమానఫలమితి తార్కికా అపి వదన్తి॥
పీతత్వశఙ్ఖయోరితి ।
అత్ర సారూప్యమిత్యనేన పీతిమతాదాత్మ్యప్రతీతావన్యత్ర సంప్రతిపన్నకారణసామ్యముక్తం, న తు తచ్చాకచక్యాదివద్ భ్రమహేతుదోషరూపం సాదృశ్యమ్ । అయం చాసంసర్గాగ్రహరూపకారణసద్భావః ప్రాయికతయోక్తః । అయం శఙ్ఖః పీతో న భవతి శఙ్ఖత్వాదితరశఙ్ఖవదిత్యానుమానికపీతిమాసంసర్గగ్రహే సత్యపి పిత్తోపహతిదోషప్రాబల్యాత్ పీతశఙ్ఖవిభ్రమోఽవశ్యం భవత్యేవ ।
అవ్యాప్తిమాశఙ్క్యాహేతి ।
అవ్యాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాహేత్యర్థః । ఆదర్శాదికమధిష్ఠానమితి హి పూర్వపక్షిశఙ్కామాత్రం, సిద్ధాన్తే తు ముఖమేవాధిష్ఠానమితి వక్ష్యతే । అత ఇత్థం వ్యాఖ్యా, పూర్వదృష్టాభిముఖాదర్శోదకదేశతామితి టీకాయాం పూర్వదృష్టత్వమాదర్శోదకదేశతాయా న విశేషణమ్; ఆదర్శే ముఖమితి ప్రతీతౌ సంసర్గవిధయా ప్రతీయమానాయాస్తస్యాః శుక్తిరజతతాదాత్మ్యస్యేవ పూర్వదృష్ట్యనపేక్షణాత్ । పీతం బిల్వఫలమిత్యాదౌ పూర్వదృష్టం సామానాధికరణ్యమ్, పీతత్వశఙ్ఖయోరారోప్యాహేతి టీకాయాం పీతిమతాదాత్మ్యస్యాపి పూర్వదర్శనం సంభవమాత్రేణోపన్యస్తమ్ । అత ఎవ పిత్తపీతిమానుభవరూపపూర్వదర్శనసమర్థనే తన్నోక్తమ్ ।
తస్మాదధికరణత్వేన ముఖవిశేషణతయాఽఽరోప్యయోరాదర్శోదకయోరేవ తద్విశేషణమిత్యభిప్రేత్య విగృహ్ణాతి –
పూర్వదృష్టయోరితి ।
నను యత్ర పూర్వమదృష్టయోరాదర్శోదకయోః ప్రతిబిమ్బవిభ్రమః, తత్ర కథం పూర్వదృష్టవిశేషణం, తత్రాపి ప్రథమసన్నికృష్టాదర్శోదకదర్శనే జాతే పశ్చాత్ పరావర్తితేన చాక్షుషేణ తేజసా ముఖసన్నికృష్టేన ముఖగ్రహణే సతి తస్మిన్ ప్రతిబిమ్బ విభ్రమో జాయత ఇతి తదుపపత్తిః । నను యదీన్ద్రియసన్నికృష్టమ్ అనుభూయమానాదర్శోదకమధికరణత్వేన ముఖే సమారోప్యత ఇతీష్యతే, తదాఽన్యథాఖ్యాత్యాపత్తిః; రజతవదనిర్వచనీయస్య ఆదర్శాన్తరస్య ముఖాన్తరస్య వోత్పత్త్యనఙ్గీకారాత్ ఇతి చేద, న; తత్రాదర్శముఖయోరాధారాధేయభావస్య అనిర్వచనీయస్యోత్పత్త్యా అన్యథాఖ్యాతివైషమ్యాత్ । అన్యథా అన్యేష్వనుభూయమానారోపేషు కా గతిః । యద్యపి రక్తః పట ఇత్యాద్యనుభవో మహారజనాదిసంబన్ధాత్ పటే వర్ణాన్తరోత్పత్త్యాపి సమర్థయితుం శక్యః; దృష్టా హి హరిద్రాసంబన్ధాత్ చూర్ణే రక్తిమ్నః సలిలసంబన్ధాద్ భూతలే నీలిమ్నశ్చోత్పత్తిః, తత్ర హరిద్రాసలిలవర్ణవైలక్షణ్యాద్వర్ణాన్తరోత్పత్తిరిష్యతే చేదిహాపి తుల్యో న్యాయః; రఞ్జకద్రవ్యసంబన్ధే సతి తద్వర్ణవిలక్షణస్యైవ రఞ్జకద్రవ్యబహ్వల్పభావనోత్కర్షాపకర్షాపన్నస్య వర్ణస్య పటే దర్శనాత్; తథాపి చూర్ణలిప్తశుక్లఘటాదిషు వర్ణాన్తరోత్పత్త్యభావాత్ తేషు శుక్లో ఘట ఇత్యాదిరనుభూయమానచూర్ణశుక్లిమాద్యారోపరూప ఎవ వాచ్యః । టీకాయాం దేశతామనభిముఖతాం చ ముఖస్యాగ్రాహయదితి క్వచిత్సంభవమాత్రేణోక్తమ్ । వస్తుతః ప్రతిబిమ్బవిభ్రమే విరోధ్యగ్రహణం నాపేక్షితమ్; తటస్థత్వోర్ధ్వాగ్రత్వాదినా దృశ్యమానేఽపి తరౌ తటాకజలస్థత్వాధోగ్రత్వాద్యారోపదర్శనాత్ । వంశేషు వంశవణేషు చేతి పాఠః । వసావర్ణేష్వితి పాఠస్తు చక్షుస్తేజసా సహ పిత్తద్రవ్యవద్వసావయవస్య నిర్గమేన కథంచిదుపపాదనీయః । పూర్వదృష్టోరగతద్వర్ణారోప ఇతి పాఠః । తద్వర్ణసామానాధికరణ్యారోప ఇతి పాఠే తు సామానాధికరణ్యం తాదాత్మ్యమ్ ।
నాసత్ఖ్యాతిరితి శఙ్కతే ఇతి ।
నను న ప్రకాశమానతా సత్తా; మరీచిషు తోయాత్మత్వస్యాసతః ప్రకాశాదిత్యుక్తే కథం తేషు తోయానాత్మత్వస్య సద్రూపత్వప్రతిపాదనేనాసత్ఖ్యాత్యభావశఙ్కా, సత్యమ్; ఇదమేవ దూషణమత్ర బ్రూమ ఇత్యాదిటీకయా ప్రతిపాదయిష్యతే । నను స్ఫుటే వైయధికరణ్యదూషణే కథమనాలమ్బనా శఙ్కా, వ్యధికరణోత్తరేణైవ సత్ఖ్యాతివాదనిర్వాహ ఇత్యుపహాసార్థం తదీయశఙ్కోద్భావితా ।
పూర్వజ్ఞానాధీనత్వం సత్త్వమితి ।
శూన్యవాదిమతే జ్ఞానస్యాప్యసత్త్వాత్ తస్య పూర్వజ్ఞానాధీనత్వం యదస్తి, తత్ పరం సత్త్వమితి వ్యపదిశ్యతే; అతోఽగ్రిమటీకాగ్రన్థే తన్మతే జ్ఞానవిషయయోః సదసత్త్వవ్యవహారో న విరుద్ధ ఇతి భావః ।
సతి హి కస్మింశ్చిదితి ।
తేనేతి శేషః । అసత్యప్యాయతతే । అసదధీనమపి భవతి । అసతీతి విషయసప్తమీ । క్వచిదాయతత ఇత్యేతదనన్తరమాయాతీతి పదాన్తరం దృష్టం తత్ప్రామాదికమ్ । ఆయతత ఇత్యస్య ఆగమనార్థత్వాభావాత్ । అసతః సకాశాదాయాతీత్యేతదర్థకం ఫలితార్థకథనపరం వా తద్ ద్రష్టవ్యమ్ ।
న చ ప్రత్యయ ఇతి వాక్యస్యాథేమాహ –
న చ స్వోపకారిణీతి ।
అతోఽతిసుఖీతి ।
స్వయం కస్యచిదనుపకుర్వన్నేవ తేనోపక్రియత ఇత్యయత్నలభ్యోపకారోఽయమిత్యతిసుఖీత్యుపహాసః ।
తదాత్మనా న సతత్త్వా ఇతి సాధ్యే హేతోః సాధ్యావిశేషమాశఙ్క్య, హేతుం విశినష్టి –
తదాత్మనాఽసత్త్వస్యేతి ।
మమాపీష్టత్వాదితి సర్వసంప్రతిపత్త్యర్హః శుద్ధః పాఠః ।
కిం తుచ్ఛమసత్ సదన్తరం వేతి ।
అసచ్ఛబ్దస్యాలీకమర్థమభిప్రేత్యాద్యో వికల్పః । అభావమర్థమభిప్రేత్య ద్వితీయో వికల్పః । ఎవం హి టీకాయాం ద్వితీయవికల్పవివరణే భావాన్తరమభావ ఇతి తన్మతప్రదర్శనం సఙ్గచ్ఛతే ।
అసత్ఖ్యాతినిరాసమితి ।
నను సత్ఖ్యాతివాద్యుపన్యస్తాఽసత్ఖ్యాతివాదనిరాసో న సిద్ధాన్త్యనుమోదనార్హః 'అత్యన్తాసత్యపి జ్ఞానమర్థే శబ్దః కరోతి హీ'తి సిద్ధాన్తే శాబ్దాసత్ప్రతీత్యఙ్గీకారాత్, అనిర్వాచ్యత్వనిర్వచనప్రవిష్టాసద్వైలక్షణ్య ఇవ అసంజ్ఞానేఽప్యసన్నిరూపితత్వోపపత్తేశ్చ ఇతి చేత్, సత్యమ్; శబ్దస్య అసత్ప్రతిపాదనక్షమత్వేఽపి ఇన్ద్రియస్య అసనికృష్టగ్రాహకత్వాభావాత్ అసన్నిహితస్యేవ అసతోఽపి నాపరోక్షత్వముపపద్యత ఇతి తాత్పర్యమ్ ।
ముధాఽముష్యేతి ।
నను దేశాన్తరస్థరజతస్య భ్రమవిషయత్వోపపత్తౌ ముధాఽభినవరజతకల్పనమితి విపరీతమేవ వక్తుం యుక్తమ్, న చ అసన్నిహితాపరోక్ష్యే సన్నికర్షకారణాభావో దోషః, జ్ఞానస్య సన్నికర్షత్వే వహ్న్యనుమితిస్థలే ప్రత్యక్షోదయప్రసఙ్గాత్, సమానే విషయే ప్రత్యక్షసామగ్ర్యా బలవత్త్వాత్, అలౌకికప్రత్యక్షసామగ్ర్యపేక్షయాఽనుమితిసామనగ్ర్యా బలవత్త్వే సంశయోత్తరభ్రమరూపపురుషప్రత్యక్షస్థలే అనుమితిప్రసఙ్గాత్; తస్య సన్నికర్షత్వాభ్యుపగమేఽపి యత్ర యత్పూర్వమవగతం తస్మిన్నేవ పునర్దృశ్యమానే తజ్జ్ఞానస్య, యదవచ్ఛేదేన యత్పూర్వమవగతం తద్వత్త్వేన దృశ్యమానే తజ్జ్ఞానస్య వా, తదుపనాయకత్వేన పూర్వరజతత్వవత్త్వేన రజతత్వావచ్ఛేదకవత్త్వేన వా అనవగతే శుక్తిశకలే రజతజ్ఞానస్య సన్నికషత్వాయోగాచ్చేతి వాచ్యమ్; రజతాన్తరోత్పత్తావపి సంప్రతిపన్నరజతకారణాభావస్య తుల్యత్వాత్ । తదభావేఽపి దోషవశాత్ ప్రసిద్ధవ్యావహారికరజతవిలక్షణం ప్రాతిభాసికం రజతముత్పద్యత ఇతి కల్ప్యతే చేత్, సన్నికర్షాభావేఽపి దోషవశాదసన్నిహితరజతవిషయం ప్రసిద్ధప్రమారూపజ్ఞానవిలక్షణం భ్రమరూపజ్ఞానముత్పద్యత ఇత్యేవ కల్ప్యతామ్; లాఘవాత్ ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; అస్తి తావత్ప్రతారకవాక్యాత్ 'శశస్య శృఙ్గమస్తి' 'తదేవంలక్షణమరణ్యే పతితమన్విష్య లబ్ధుం శక్యం' 'తేన చేదం ప్రయోజనం భవతీత్యేవంరూపాదవాప్తమోహస్య తథైవారణ్యం గత్వా తదన్వేషమాణస్య ఉక్తలక్షణకాష్ఠశృఙ్గాన్తరాదిదర్శనే శశశృఙ్గమిదమిత్యనుభవః, అస్తి చ స్వప్నే మనుష్యపశుపక్షివృక్షాద్యనేకరూపస్యైకస్యావయవినోఽనుభవః, న చ తత్రాసన్నిహితవిషయవం కల్పయితుం శక్యమిత్యగత్యా దోషవశాత్ ప్రాతిభాసికస్యైవ తస్యోత్పత్తిరఙ్గీకరణీయా; ఎవమన్యత్ర భ్రమస్థలే దోషస్య విషయోత్పత్తికారణత్వక్లృప్తౌ తథైవ రజతభ్రమేఽపి సంభవతి । జ్ఞానప్రత్యాసత్త్యాద్యజన్యరజతచాక్షుషప్రత్యక్షమాత్రే క్లృప్తస్య రజతచక్షుఃసంయోగస్య రజతాలోకసంయోగస్య చ కారణత్వం పరిత్యజ్య తస్యాసన్నిహితరజతవిషయత్వం న కల్పనీయమ్ । నను చైత్రాదివ్యక్తివిశేషభ్రమస్య అసన్నిహితప్రసిద్ధచైత్రాదివిషయత్వమ్ అవశ్యం కల్పనీయం; రజతసామాన్యార్థిప్రవృత్తేః ప్రాతిభాసికరజతజ్ఞానాదివ ప్రసిద్ధచైత్రోద్దేశ్యకప్రవృత్తేః ప్రాతిభాసికచైత్రజ్ఞానాదుత్పత్త్యసంభవా ఇతి చేద, న; ప్రాతిభాసికరజతజ్ఞానే రజతత్వప్రకారత్వస్యేవ ప్రాతిభాసికచైత్రజ్ఞానే చైత్రత్వప్రకారకత్వస్య సత్త్వేన ఇష్టతావచ్ఛేదకప్రకారకాత్ తతస్తదుద్దేశ్యకప్రవృత్త్యుపపత్తేః । నను తదేవేదం రజతమితి వ్యక్తివిశేషవిషయప్రత్యభిజ్ఞారూపభ్రమస్య వ్యవహితపూర్వదృష్టరజతవిషయత్వమ్ అవశ్యం కల్పనీయం, తద్రజతమిహకేనానీతమిత్యపి వ్యవహారదర్శనాత్ ఇతి చేద, న; తస్య వ్యావహారికరజతాన్తర ఇవ ప్రాతిభాసికరజతేఽపి దుష్టకరణసహకారిసంస్కారోపనీతతత్తావిషయత్వోపపత్తేః । న చ అభినవరజతోత్పత్త్యఙ్గీకారే జలబుద్బుదాదేరివ తస్య ఉత్పత్తినాశానుభవప్రసఙ్గః; భ్రమకాలే తస్య ప్రాక్సిద్ధపురోవర్తితాదాత్మ్యేన అనుభూయమానతయా ఉత్పత్త్యప్రతీత్యుపపత్తేః, బాధావతారే త్రైకాలికనిషేధస్య అనుభూయమానతయా నాశాప్రతీత్యుపపత్తేశ్చ । న చ క్వచిదుత్పద్య కంచిత్కాలం స్థితస్య తత్ర త్రైకాలికనిషేధానుపపత్తిః; ఫలబలాత్ సమానసత్తాకయోరేవ ప్రతియోగితదత్యన్తాభావయోర్విరోధః, న తు ప్రాతిభాసికవ్యావహారికయోరితి కల్పనోపపత్తేః । ఎతేన యస్య ప్రథమం శుక్తిశకలే రజతభ్రమానన్తరం బాధో నోత్పన్నః, తత్ర శుక్తిసాధారణచాకచక్యావచ్ఛేదేన రజతత్వానుభవస్యానపోదితత్వాత్ పునః శుక్తిశకలాన్తరే రజతభ్రమోదయేఽన్యథాఖ్యాతిః సంభవతి; తత్ర యదవచ్ఛేదేనేత్యాద్యుక్తరూపోపనయభానసామగ్రీసత్త్వాత్, పాకరక్తే ఘటే శ్యామోఽయమితి భ్రమోదయే చాన్యథాఖ్యాతిః సంభవతి; యత్ర యదనుభూతమిత్యాద్యుక్తరూపోపనయసామగ్రీసత్త్వాదిత్యపి శఙ్కా నిరస్తా; క్వచిద్విభ్రమే దేశఘటితసామగ్రీబలాత్ ఆవిద్యకవిషయోత్పత్తిక్లృప్తౌ అన్యత్రాపి తదుత్పత్తేరనివారణాత్; పాకరక్తే స్మృత్యుపనీతశ్యామవర్ణప్రత్యక్షస్య పూర్వానుభూతసౌరభే పశ్చాద్ నిఖననాదినా గతసౌరభే చన్దనఖణ్డే సురభీదం చన్దనఖణ్డమితి స్మృత్యుపనీతసౌరభవిషయచాక్షుషప్రత్యక్షస్యేవ ప్రమాత్వాద్, ఇదానీం శ్యామ ఇతి ప్రత్యక్షభ్రమస్య విరోధిని రక్తరూపే స్ఫురత్యసంభవాత్, శ్యామమృల్లిప్తే రక్తఘటే ఇదానీం శ్యామ ఇతి ప్రత్యక్షభ్రమస్య అనుభూయమానమృద్వర్ణారోపత్వసంభవేన స్మృత్యుపనీతవిషయత్వస్య అకల్పనీయత్వాత్ ।
దేహాదిః సన్నితి ।
టీకాయాం శఙ్కాగ్రన్థలిఖితేఽనుమానే నాసన్త ఇతి సాధ్యం నిర్దిష్టమ్ । తత్రాసత్త్వమలీకత్వం చేత్ తద్వ్యతిరేకసాధనమ్ అనిర్వచనీయత్వవాదినః సిద్ధసాధనమ్; అసతః ప్రతీత్యవిషయత్వస్య సత్ఖ్యాతివాద్యభిమతత్వాత్, సాధ్యాప్రసిద్ధిశ్చ । అనిర్వచనీయత్వం చేత్, అత్రాపి సాధ్యాప్రసిద్ధిః; తస్య తన్మతే శశశృఙ్గాయమానత్వాదిత్యభిప్రేత్య సదితి సాధ్యం నిర్దిష్టమ్ । నను కిమిహ సత్త్వం సాధ్యం; ప్రాక్ సద్వాద్యుక్తం ప్రకాశమానత్వం చేత్, హేతోః సాధ్యావిశేషః । స్వరూపసత్త్వం, సత్తా జాతిః, అర్థక్రియాకారిత్వమ్, ఇత్యేతాని సిద్ధసాధనగ్రస్తాని । అబాధ్యత్వం త్వాత్మని సత్త్వే ప్రయోజకమిత్యుపాధిత్వేన వక్ష్యతే । ప్రకాశమానత్వం చ భాసమానత్వం చేత్, అసతి ప్రతివాదిగతే న వ్యభిచారః । అపరోక్షతయా భాసమానత్వం చేత్, ఆదిశబ్దగ్రాహ్యేష్విన్ద్రియేషు భాగాసిద్ధిరితి చేత్, ఉచ్యతే; ప్రమావిషయత్వం జ్ఞానానివత్యత్వం వా సత్త్వమిహ సాధ్యం; భాసమానత్వసామాన్యం హేతుః, సద్వాదినా తస్యాసతి ప్రత్యాఖ్యాతత్వాత్ ప్రసాధ్యాఙ్గకో హేతురితి నాత్ర వ్యభిచారశఙ్కా । యద్యపి సిద్ధాన్తినా కృతం మరీచికోదకస్యానిర్వచనీయత్వోపపాదనం; ప్రకాశమానతైవ న సత్తా మరీచికోదకస్య ప్రకాశమానత్వేఽపి సత్త్వాభావాదితి, తయోర్వ్యతిరేకప్రదర్శనేన అభేదనిరాసార్థం; దేహేన్ద్రియాదిబాధ్యత్వవర్ణనం 'ప్రకాశమానత్వం సత్త్వం న భవతి చేత్, కిం తర్హి సత్త్వమిత్యాకాఙ్క్షాయామ్ అబాధ్యత్వం సత్త్వమిత్యభిప్రేత్య దేహేన్ద్రియాదిషు తద్వ్యతిరేకప్రదర్శనార్థం దేహేన్ద్రియాద్యధ్యాసేషు అధ్యాసవిస్తృతలక్షణానుగతిప్రదర్శనానన్తరం తత్సంక్షిప్తలక్షణానుగతిప్రదర్శనార్థం చేతి, వ్యాఖ్యాతుం శక్యం, తథాపి తద్వ్యాఖ్యానం స్పష్టమితి మత్వా పూర్వపక్ష్యాశయస్థమనుమానముద్ఘాట్య తత్ర వ్యభిచారోపాధిప్రదర్శనార్థత్వేన సైద్ధాన్తికమిదం గ్రన్థద్వయం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
స్వయంప్రకాశత్వాదితి ।
స్వయంప్రకాశమాత్మనః స్వరూపం కేనాపి బాధితుం న శక్యమ్; అన్తతో బాధసాక్షిణ ఎవ స్వయంప్రకాశమానస్యాత్మత్వపర్యవసానాదితి భావః ।
దృగ్దృశ్యేతి ।
దృశ్యధ్యస్తత్వం వినా దృశా దృశ్యస్య సంబన్ధాన్తరానిరూపణాదిత్యర్థః ।
సత్యస్యాత్మవదితి ।
విషాదేరితి ।
నను సర్వః ప్రపఞ్చో మిథ్యేతి త్వన్మతే విషస్య సత్యత్వాసిద్ధిరస్తు నామ; తథాపి విషస్య మిథ్యాత్వం న తార్క్ష్యధ్యాననివర్త్యత్వప్రయుక్తం త్వయేష్యతే, కిన్తు ప్రపఞ్చమిథ్యాత్వసాధకప్రమాణాన్తరప్రయుక్తమిష్యతే; తథా చ తార్క్ష్యధ్యాననివర్త్యత్వం విషస్యేవ బ్రహ్మజ్ఞాననివర్త్యత్వం సంసారస్య మిథ్యాత్వే ప్రయోజకం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ధ్యానస్య చేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానం హి పరీక్షితప్రమాణమూలకం ప్రమారూపమేవ సంసారనివర్త్తకమ్; 'వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థా' ఇత్యాదిశ్రుతేః, బ్రహ్మవిద్యోపక్రమామ్నాతగురుశిష్యనిబన్ధవత్ ఉపాఖ్యానగతయావత్సంశయనివృత్తిప్రశ్నోపదేశ-తత్తదుపపత్త్యుపన్యాసలిఙ్గాచ్చ, తార్క్ష్యధ్యానస్య కల్పాతాకల్పితసాధారణయథోపదిష్టార్థవిషయస్య విషనివర్త్తకత్వే ప్రమాత్వం నాపేక్షితమిత్యర్థః ।
నను సేతుదర్శనం ప్రమారూపమేవాఘనివర్త్తకమ్; అన్యత్ర సేతుభ్రమేణ తదనివృత్తేః, అతః ప్రమాత్వాపేక్షమపి నివర్త్యత్వం న మిథ్యాత్వప్రయోజకమిత్యాశఙ్క్యాహ –
సేతుదర్శనం చేతి ।
యద్విషయప్రమాత్వమాత్రం యన్నివర్తకతాప్రయోజకం తత్ తత్రాధ్యస్తమితి నియమస్య న వ్యభిచార ఇత్యర్థః । యద్యపి శుక్తౌ రజతాధ్యాసస్య రఙ్గాధ్యాసేనాపి నివృత్తిరస్తి; తథాపి సమూలసకలాధ్యాసనివృత్తిరధిష్ఠానప్రమాపేక్షా, తదన్యానపేక్షా చ దృష్టాః తన్న్యాయ ఇహాపి గ్రాహ్య ఇతి భావః ।
నను సేతుదర్శనవద్ విధ్యాయత్తం బ్రహ్మజ్ఞానస్య నివర్త్తకత్వం, న శుక్తిజ్ఞానవదధిష్టానప్రమాత్వాయత్తమ్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆత్మప్రమా త్వితి ।
విరోధివిషయతయా దృష్టద్వారేణాజ్ఞాననివృత్తిర్జ్ఞానోదయానన్తరమేవ భవన్తీ నివర్త్తకజ్ఞానసమానకాలా భవతీతి శుక్తిజ్ఞానజన్యరజతనివృత్తౌ దృష్టం, తద్వదిహాపి 'బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతీ'త్యాదిశ్రుతిషు బ్రహ్మవేదననివృత్తసంసారబ్రహ్మభావాపత్త్యోర్లడాఖ్యాతాభ్యాం సమానకాలతా ప్రతిపాద్యతే । న చ 'ప్రతితిష్ఠన్తి హ వా య ఎతా రాత్రీరుపయన్తీ'త్యత్ర సత్రానుష్ఠానప్రతిష్ఠాఫలయౌగపద్యప్రత్యాయకలడాఖ్యాతయోరివాన్యథానయనే కారణం కించిద్బాధకమస్తి । తస్మాద్బ్రహ్మజ్ఞానం దృష్టద్వారేణైవ సంసారం నివర్త్తయతి శుక్తిజ్ఞానమివ రజతాధ్యాసమిత్యవసీయత ఇతి భావః ।
మతభేదేనేతి ।
బాహ్యాస్తిత్వవాదినోర్వైభాషికసౌత్రాన్తికయోః సత్ శుక్తిశకలాదికమధిష్ఠానమ్, తన్నాస్తిత్వవాదినో యోగాచారస్య త్వవిద్యాకల్పితం తదధియానమిత్యేవం మతభేదేనాధిష్ఠానభేదమాహేత్యర్థః ।
నను ప్రాతిభాసికాధ్యాసేష్వధిష్ఠానగ్రహణం నియతం; తద్బాహ్యప్రత్యక్షత్వవాదినో వైభాషికస్య సుఘటం, న తు తదతీన్ద్రియత్వవాదినః సౌత్రాన్తికస్యేత్యాశఙ్క్య తస్యానుమానికం తదస్తీత్యాహ –
వైభాషికవదితి ।
అస్త్యధిష్ఠానమితి ।
స్ఫురదధిష్ఠానమస్తీత్యర్థః ।
భ్రాన్తిజ్ఞానాకారసదృశస్యేతి ।
భ్రాన్తిజ్ఞానే సవికల్పకే య ఆకారో రజతాదిః తస్య వస్తుతో బాహ్యస్య శుక్తిగతస్యాభావాదిత్యర్థః ।
సమానాధికరణే పఞ్చమ్యావితి ।
షష్ఠీపఞ్చమ్యన్తత్వేన వ్యధికరణే చేత్, రజతస్య విజ్ఞానాకారత్వే అహం రజతమితి స్యాదిత్యాపాదనస్యాయుక్తత్వశఙ్కా విజ్ఞానాహమర్థభేదప్రయుక్తైవ వారితా స్యాత్; తథా విజ్ఞానాకారతయా రజతస్య విజ్ఞానధర్మత్వాదహం రజతవానిత్యనుభవః స్యాదిత్యాపాదనీయమ్ ఇత్యేతత్ప్రయుక్తా తత ఉపరి సంభవన్తీ న వారితా స్యాత్, సమానాధికరణే చేత్ శఙ్కాద్వయమపి వారితం భవతీత్యభిప్రేత్యైవం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
భ్రాన్తిరూపవికల్పస్య హీతి ।
వికల్పః సవికల్పకం తస్య ద్వౌ విషయౌ; గ్రాహ్యాధ్యవసేయభేదాత్ । తస్యాకారేభ్యో నికృష్టం యదవికల్పం స్వరూపమస్తి; తద్ గ్రాహ్యం స్వవిషయత్వలక్షణస్వప్రకాశత్వాఙ్గీకారాత్ । తస్య రజతాకారస్యోపర్యవసేయో బాహ్యత్వశబ్దోక్తఇదన్త్వాకారో వికల్పరూపోఽధ్యవసేయ ఇతి సాకారవాదినాం ప్రక్రియా । తథా చ పురోవర్తిన్యధిష్ఠానే జ్ఞానాకారరూపం రజతమిదన్త్వేనారోప్యత ఇతి నాహన్త్వోల్లేఖప్రసక్తిరితి భావః ।
నను రజతజ్ఞానే శుక్తేః కారణత్వేన విషయత్వం నాఖ్యాతిమతే శఙ్కార్హమ్; అన్యథాఖ్యాతిమత ఎవ తస్య విశేష్యత్వేన కారణత్వాదిత్యాశఙ్ఖ్యాఽఖ్యాతిమతేఽపి రజతజ్ఞానే శుక్తేః కారణత్వముపపాదయన్నవతారయతి –
అథ రజతసదృశేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానమపీతి ।
నను మిథ్యాజ్ఞాననిహ్నవో న చ రజతమేవ శుక్తికాయాం ప్రసఞ్జితమిత్యాదిపూర్వగ్రన్థేనాపి కృతః, స గ్రన్థస్తథైవావతారితశ్చ, సత్యమ్; స గ్రన్థోఽర్థాధ్యాసనిహ్నవస్యాపి సాధారణః; యతః శుక్తేర్దేశాన్తరస్థరజతాత్మనేవ తద్దేశోత్పన్నరజతాత్మనా భానాఙ్గీకారేఽప్యన్యాత్మనా భానమన్యాలమ్బనమ్ ఇత్యేతదనుభవవిరుద్ధమితి అర్థాధ్యాసనిహ్నవోఽపి తేన లభ్యతే । ఇన్ద్రియసామర్థ్యరూపకారణాభావోపపాదనం తు మిథ్యాజ్ఞాననిహ్నవ ఎవాసాధారణయుక్తిరితి తాత్పర్యేణైవమవతారితమ్ ।
గృహీతమిదమితి ।
పూర్వానుభవవిషయత్వం తత్తేతి భావః ।
నాశ్రయాసిద్ధిరితి ।
ఎతదుపలక్షణమ్, సాధ్యమపి సర్వవిషయావచ్ఛిన్నయాథార్థ్యం వా, విసంవాదీచ్ఛాప్రవృత్తిరూపవ్యవహారప్రసిద్ధాయాథార్థ్యరాహిత్యం వేతి ధర్మ్యంశయాథార్థ్యమాదాయ న సిద్ధసాధనమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పురోవర్తిని సాధనే ఇతి ।
నను ఫలజ్ఞానవదుపాయజ్ఞానమపి న నియమేన ప్రవర్తకం; ఫలస్య నానోపాయసాధ్యత్వాదేవేతి హేతోరసిద్ధిః । వ్యక్తినియమేన హేతుసమర్థనే వ్యభిచారతాదవస్థ్యమ్; యత్పక్షీకృతం రజతజ్ఞానం పురోవర్తిని నియమేన ప్రవర్తకమిష్యతే తత్రత్యఫలజ్ఞానస్యాపి తస్మిన్నియమేన ప్రవర్తకత్వాత్ । ఎవం చ తత్రేతి విశేషణేన న స్మృతేరపి వ్యావృత్తిః, ఆరోపప్రాచీనస్యారోప్యస్మరణస్యాపి ఫలసాధనతాజ్ఞానప్రాచీనఫలజ్ఞాన తుల్యన్యాయతయా నియమేన పురోవర్తిని ప్రవర్తకత్వాత్ । ఎవం తావన్నియమేనేతి తత్రేతి చ విశేషణమయుక్తమ్ । బాధాదివ్యావృత్త్యర్థం రజతార్థిన ఇతి విశేషణమిత్యప్యయుక్తమ్; తృణపర్ణజలాదికమివ స్వవేగబలాత్పురుషం నయతా వాయ్వాదినా పురుషే ఫలాఖ్యప్రవృత్తేరజననాత్, ప్రవృత్తిపదస్య శరీరక్రియాసాధారణవ్యాపారమాత్రపరత్వేఽపి శరీరాత్మకాలాదృష్టాదివ్యభిచారవారణాయ ప్రవర్తకజ్ఞానత్వాదితి హేతోర్వివక్షణీయత్వేన టీకాయాముదాహరణవాక్యే జ్ఞానపదనివేశనయా తద్వివక్షాయాః సూచితత్వేన చ తత ఎవ తన్నిరాసలాభాచ్చ, నియమవిశేషణేనైవ కాలాదృష్టాదివ్యావృత్తౌ తత ఎవ వాయోరపి వ్యావృత్తిసిద్ధేశ్చ ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; టీకాయాం ఫలసాధనతానుమితిహేతుపరామర్శరూపం యద్రజతత్వహేతువిషయం జ్ఞానమావశ్యకమితి ప్రతిపాదితం తదత్ర పక్షః । తస్య పురోవర్తివిషయత్వం సాధ్యమ్ । స చ పరామర్శః పురోవర్తివిషయామేవ ఫలసాధనతానుమితిం తద్ద్వారా ప్రవృత్తిం చ జనయతి; ఫలస్య వస్తుతో నానోపాయసాధ్యత్వేఽపి తదన్యత్ర తదుపాయత్వానుసన్ధానాభావాత్, ఫలజ్ఞానం తు తటస్థం న నియమేన పురోవర్తిని ప్రవర్తకం తస్యోపాయాన్తరగతఫలసాధనతాఽనుమితిద్వారాన్యత్రాపి ప్రవర్తకత్వసంభవాత్, తథైవారోపప్రాచీనరజతస్మరణమపి; సత్యపి తస్మిన్నన్యత్ర ఫలసాధనతానుమిత్యా ప్రవృత్తిసంభవాత్ । తత్రేతి విశేషణం తు స్వయం గేహాదినిహితరజతార్థిప్రవృత్తినియత-తద్రజతగతఫలసాధనతాదిస్మృతౌ వ్యభిచారనిరాసార్థమ్ । ప్రవర్తకత్వం శరీరవ్యాపారప్రయోజకత్వమేవ వివక్షితమితి రజతార్థిన ఇతి విశేషణం సఫలమ్, (హేతౌ జ్ఞానత్వం న నివేశ్యం; నియమవిశేషణేన తత్ప్రయోజనలాభాత్ । ఉదాహరణే జ్ఞానమితి నియమవిశేషణలబ్ధార్థానువాదః । సాధ్యే పురోవర్తిపదం విసంవాదిప్రవృత్తివిషయశుక్త్యాది-వ్యక్తివిశేషపరమ్ । అత ఎవ రజతజ్ఞానే దృష్టాన్తే సాధ్యవైకల్యం మా భదితి యత్తద్భ్యాం సామాన్యవ్యాప్తిరుపన్యస్తా । యది అర్థిన ఇత్యేతావతైవ బాధాదివ్యావర్తనాద్రజతవిశేషణం న నివేశ్యతే, తదా రజతభ్రమజన్యప్రవృత్తివిషయే పురోవర్తిని శుక్త్యర్థిప్రవర్తకశుక్తిత్వప్రకారకజ్ఞానం దృష్టాన్తీకృత్య విశేషవ్యాప్తిరప్యుపపాదయితుం శక్యా ।) న తు ప్రయత్నప్రయోజకత్వమ్; అఖ్యాతివాదినా తత్రేచ్ఛాప్రయత్నావపి న పురోవర్తివిషయౌ, కిన్తు తన్మూలరజతజ్ఞానవద్దేశాన్తరస్థవిషయౌ ఇత్యపలపితుం శక్యత్వేన హేత్వసిద్ధిప్రసఙ్గాత్ । అన్యథా తత్ర నియమేన రజతేచ్ఛాకారణత్వస్యైవ హేతుత్వసంభవేన రజతార్థిప్రవర్తకత్వపర్యన్తహేత్వనపేక్షణాత్, తదపేక్షణేఽపి తత్రత్యరజతేచ్ఛాయాం విశేషవ్యాప్త్యుదాహరణసంభవేన సమీచీనరజతజ్ఞానే సామాన్యవ్యాప్త్యుదాహరణాయోగాచ్చ । ఎవంచ వాయుకాలాదృష్టప్రాగభావాదివ్యావర్తనాయ రజతార్థీతి విశేషణమ్ । యద్యపి వాయ్వాదీనాం పురోవర్తివిషయప్రవృత్తిం ప్రత్యసాధారణకారణత్వాభావాద్ నియమవిశేషణేనాపి భవతి వ్యావృత్తిః; తథాపి ప్రాగభావస్య న భవతి । తస్య ప్రతియోగిని తత్తత్ప్రాగభావత్వేన కారణత్వాఙ్గీకారాత్, తద్వ్యావృత్తిస్తు పురోవర్తివిషయరజతార్థిప్రవృత్తిత్వాచ్ఛిన్న-కార్యప్రయోజకత్వస్య హేతుత్వవివక్షయేతి న కించిదవద్యమ్॥ టీకాయాముదాహరణవాక్యే జ్ఞానప్రదం రజతప్రమైవ సామాన్యవ్యాప్తౌ దృష్టాన్తః, న తు విసంవాదిప్రవృత్తిస్థలేచ్ఛా శఙ్కితాన్యవిషయభావా విశేషవ్యాప్తౌ దృష్టాన్త ఇతి సూచనాయ । యత్ర యద్యదర్థినమిత్యత్ర యద్రజతార్థినమిత్యర్థో గ్రాహ్యః । ఇత్థమ్ ఇష్టసాధనతానుమితిహేతుపరామర్శరూపస్య రజతత్వప్రకారకజ్ఞానస్య పక్షత్వమ్ ఇష్టసాధనత్వానుమితిహేతోరపక్షధర్మత్వప్రసఙ్గమత్ర విపక్షబాధకముపన్యస్యతా టీకాగ్రన్థేన సూచితమ్ । నను అత్ర హేతోరపక్షధర్మత్వం న దోషః, నహ్యఖ్యాతివాదిభిర్భ్రమస్థలే ప్రవృత్తివిషయవిషయకేష్టసాధనతానుమితిః అభ్యుపగమ్యతే; అన్యథాఖ్యాత్యాపత్తేః । కిన్తు ఇష్టసాధనత్వవ్యాప్తరజతత్వాశ్రయభేదాగ్రహాత్ ఉపస్థితేష్టసాధనభేదాగ్రహమాత్రం రజతభేదాగ్రహవదావశ్యకం, తత ఎవ ప్రవృత్తిరితి కల్ప్యతే; లాఘవాదితి చేత్, యద్యేవమనుమితావపి పక్షే లిఙ్గవద్భేదాగ్రహ ఎవ కారణం స్యాద్; న్యాయతౌల్యాద్, న తు లిఙ్గవిశిష్టపక్షజ్ఞానమ్ । తథా చ విసంవాదిప్రవృత్తిస్థలే పక్షే ఇష్టసాధనత్వవ్యాప్తరజతత్వాశ్రయభేదాగ్రహాత్ ఇష్టసాధనత్వానుమితిర్భవన్తీ కేన వార్యతే । తస్మాద్భక్షితేఽపి లశునే న వ్యాధిశాన్తిరితి న్యాయేనాన్యథాఖ్యాతిపరిజిహీర్షయా భ్రమస్థలే విశిష్టజ్ఞానమపలప్య ప్రవృత్తౌ భేదాగ్రహం కారణమాశ్రయతోఽనుమితావపి స ఎవ కారణం స్యాదిత్యన్యథాఖ్యాతిరూపానుమితేః అశక్యప్రతిక్షేపత్వాత్ అభావరూపం భేదాగ్రహం పరిత్యజ్య భావతయా లఘు లిఙ్గవిశిష్టపక్షజ్ఞానమేవ అనుమితౌ కారణమభ్యుపేయమితి యుక్తోఽత్ర హేతోరపక్షధర్మలప్రసఙ్గో విపక్షబాధకస్తర్కః । ఎవమ్ ఇష్టసాధనత్వానుమితిహేతుపరామర్శరూపరజతజ్ఞానపక్షకవత్ కేవలరజతజ్ఞానపక్షకమపి నిరుక్తహేతుసాధ్యకమనుమానం యుక్తమేవ; తత్రాపి విశిష్టజ్ఞానస్య ప్రవృత్తికారణత్వే సంభవత్యభావరూపభేదాగ్రహస్య తత్కారణత్వకల్పనే గౌరవమితి విపక్షబాధకసద్భావాత్ । నను అత్ర విపరీతం గౌరవమ్; ఇష్టపురోవర్తిజ్ఞానమాత్రస్యావశ్యకభేదాగ్రహవిశిష్టస్య ప్రవర్తకత్వోపపత్తౌ మిథ్యాజ్ఞానతద్విషయకల్పనాయోగాత్, తతశ్చ ప్రతికూలతర్కపరాహతమనుమానమ్; న చ మిథ్యాజ్ఞానాపలాపే భ్రమస్థలే భేదాగ్రహసాహిత్యేన ప్రవృత్తివదభేదాగ్రహసాహిత్యేన నివృత్తేరపి ప్రసఙ్గః; రజతస్మరణస్య రజతాభేదవిషయత్వేన అభేదాగ్రహాసిద్ధేరితి చేద్, మైవమ్, మిథ్యాజ్ఞానాపలాపే సత్యస్థలే ఇష్టపురోవర్తిభేదగ్రహాప్రసిద్ధితః తదభావాప్రసిద్ధ్యా సత్యరజతజ్ఞానాదప్రవృత్తిప్రసఙ్గాత్ । భేదాగ్రహశబ్దేన పురోవర్తినీష్టభిన్నత్వప్రకారకజ్ఞానవిషయత్వాభావో వివక్షిత ఇతి చేత్, తర్హి తవ భ్రమస్థలే పురోవర్తిని ఇష్టాభిన్నత్వప్రకారకజ్ఞానవిషయత్వస్యాప్యభావోఽస్తీతి తతో నివృత్తిరపి స్యాత్ । టీకాయామిదమేవ దృషణమ్ 'అథ తథాత్వేనాగ్రహణాత్కస్మాన్నోపేక్షతేతి గ్రన్థేన దర్శితమ్ । కిఞ్చైవం సతి రజతే నేదం రజతమితి భ్రామ్యతోఽపి రజతార్థినస్తత్ర ప్రవృత్తిప్రసఙ్గః, రజతే రజతభేదగ్రహే మిథ్యాజ్ఞానప్రసఙ్గేన తత్రాపీదమితి న రజతమితి చ జ్ఞానద్వయస్య కల్పనీయత్వాత్ । స్వాతన్త్ర్యమిష్టే విశేషణం; తచ్చ భేదప్రతియోగితయోపస్థిత్యవిషయత్వమితి చేత్, తథా విశేషణే కృతే స దోషో నితరాం దృఢీకృతః స్యాత్ । నేదం రజతమితి భ్రమస్థలే పురోవర్తిగతస్య విశిష్టాభావస్య ఇష్టభిన్నత్వప్రకారకజ్ఞానవిషయత్వరూపవిశేష్యాభావమాత్రాదపి సిధ్యతః స్వాతన్త్ర్యరూపవిశేషణస్యాప్యభావే సుతరాం సిద్ధేః । నేదం రజతమితి ప్రమాస్థలేఽపి రజతార్థిప్రవృత్తిః స్యాదితి దోషశ్చాత్రాధికః; తత్ర విశేషణాభావాద్ విశిష్టాభావసిద్ధేః । వస్తుతస్తు స్వాతన్త్ర్యం ఉక్తవిశిష్టాభావప్రతియోగికోటావిష్టవిశేషణం న యుక్తమ్; ఇష్టభిన్నత్వజ్ఞానదశాయామ్ ఇష్టస్య భేదప్రతియోగితోపస్థితివిషయత్వనియమేన తదభావవిశిష్టేష్టవిశేషితస్య ప్రతియోగినోఽప్రసిద్ధ్యా తదభావాప్రసిద్ధ్యాపత్తేః॥ నను తర్హి స్వాతన్త్ర్యమపి ప్రవృత్తౌ పృథక్కారణాన్తరమస్తు, అతస్తదభావాద్ నేదం రజతమితి ప్రమాభ్రమస్థలయోర్న ప్రవృత్తిప్రసఙ్గః, ప్రతియోగివిశేషణత్వేనానివేశనాచ్చ న విశిష్టాప్రసిద్ధ్యా తదభావాప్రసిద్ధ్యాపత్తిరితి చేద, న; తథా సతీదం రజతం ఘటనిష్ఠభేదప్రతియోగీతి జ్ఞానాదప్రవృత్త్యాపత్తేః । యద్యేతద్దోషపరిహారాయ పురోవర్తినిష్ఠభేదప్రతియోగిత్వేనానుపస్థితత్వం స్వాతన్త్ర్యమ్ ఇతి నిరుచ్యేత, తదా నేదం రజతమితి భ్రమస్థలే రజతార్థిప్రవృత్తిః స్యాదితి దోషః పునరున్మజ్జేత్ । నను పురోవర్త్యగృహీతా సంసర్గభేదప్రతియోగిత్వేనానుపస్థితత్వం స్వాతన్త్ర్యమ్, అతస్తదభావాన్నేదం రజతమితి భ్రమేణ న ప్రవృత్తిప్రసఙ్గః, తత్ర పురోవర్తిని రజతభేదాసంసర్గాగ్రహసత్త్వేన తద్విశేషితభేదప్రతియోగితోపస్థితేః విద్యమానతయా తదభావాభావాత్, నాపీదం రజతం ఘటనిష్ఠభేదప్రతియోగీతి జ్ఞానేనాప్రవృత్తిప్రసఙ్గః తత్ర పురోవర్తిని రజతభేదాసంసర్గరూపరజతాభేదగ్రహసత్త్వేన తదభావవిశేషితభేదప్రతియోగితోపస్థిత్యభావసత్త్వాదితి చేద్, న; ఎవమపి యత్రేదం నేతి భేదవిశిష్టపురోవర్తిజ్ఞానం రజతస్మరణం చేతి జ్ఞానద్వయరూపో నేదం రజతమితి భ్రమః, తత్ర రజతార్థిప్రవృత్తిప్రసఙ్గాత్, న రజతమిత్యధికరణవిశేషానుల్లేఖిన ఇవ ఇదం నేతి ప్రతియోగివిశేషానుల్లేఖినోఽపి భేదజ్ఞానస్య సంభవాత్ । స్యాదేతత్ పురోవర్త్యగృహీతాసంసర్గభేదప్రతియోగిత్వాసంసర్గాగ్రహాభావవత్త్వం స్వాతన్త్ర్యమ్ । ఎవంచ న కోఽపి దోషః, తథా హి ఇదమితి న రజతమితి చ జ్ఞానద్వయాత్మకస్య నేదం రజతమితి భ్రమస్యోదయే పురోవర్తిని రజతభేదస్య అసంసర్గాగ్రహోఽస్తి, ఇదం రజతమితిభ్రమోదయే రజతస్యేవ । తథా చ తత్ర పురోవర్త్యగృహీతాసంసర్గభేదప్రతియోగిత్వేన రజతస్య గ్రహణాత్ తత్ప్రతియోగిత్వాసంసర్గాగ్రహోఽస్తీతి తదభావాభావాద్ న తత్ర రజతార్థిప్రవృత్తిప్రసఙ్గః । నాపీదం నేతి రజతమితి చ జ్ఞానద్వయాత్మకస్య నేదం రజతమితి భ్రమస్యోదయే తత్ప్రసఙ్గః, తత్ర పురోవర్తిని గృహీతసంసర్గత్వేనాగృహీతాసంసర్గో యో భేదః తత్ప్రతియోగిత్వస్య అసంసర్గ ఇష్టే యద్యపి విద్యతే; తథాపి తస్య నేదం రజతమితి భ్రమదశాయామగ్రహస్య సత్త్వేన తదభావాభావాత్ । ఇదం రజతం ఘటనిష్ఠభేదప్రతియోగీతి జ్ఞానోదయే చ నాప్రవృత్తిప్రసఙ్గః, తత్ర రజతే భేదప్రతియోగిత్వసంసర్గాగ్రహణేన తదసంసర్గాగ్రహరూపవిశేష్యసద్భావేఽపి పురోవర్తిని భేదాసంసర్గరూపాభేదగ్రహణేన విశేషణాభావాత్తద్విశిష్టస్య భేదప్రతియోగిత్వాసంసర్గాగ్రహస్య అభావసద్భావాదితి చేద్, మైవమ్; ఎవమపి యత్రేదం రజతమితి భ్రమకాలే రజతం ఘటనిష్ఠభేదప్రతియోగీత్యపి స్మరణం తత్రాప్రవృత్తిప్రసఙ్గః । తత్ర పురోవర్తిని రజతభేదాసంసర్గగ్రహే మిథ్యాజ్ఞానప్రసఙ్గేన తదసంసర్గాగ్రహోఽస్తీతి పురోవర్త్యగృహీతాసంసర్గభేదప్రతియోగిత్వసంసర్గగ్రహసత్త్వేన తదసంసర్గాగ్రహస్య ప్రతియోగినో విద్యమానతయా తదభావాభావాత్ । అరజతరజతయోరిమే రజతారజతే ఇతి భ్రమాదరజతే రజతార్థిప్రవృత్త్యభావప్రసఙ్గశ్చ తత్ర పురోవర్తిన్యరజతే రజతభేదాసంసర్గగ్రహే మిథ్యాజ్ఞానప్రసఙ్గేన అరజతరూపపురోవర్త్యగృహీతాసంసర్గభేదప్రతియోగిత్వేన రజతస్య గృహ్యమాణతయా తదసంసర్గాగ్రహస్య ప్రతియోగినః సత్త్వేన తదభావాభావాత్ । కిం బహునా ఇదం రజతమిత్యేతావన్మాత్రరూపాత్ ప్రసిద్ధరజతభ్రమాదపి ప్రవృత్త్యభావప్రసఙ్గః । తత్ర హి రజతభేదః పురోవర్త్యగృహీతాసంసర్గో భవతి; తత్ర తదసంసర్గగ్రహే మిథ్యాజ్ఞానాపత్తేః । రజతే తథాభూతభేదప్రతియోగిత్వాసంసర్గాగ్రహోఽప్యస్తి; తత్ర రజతే భేదప్రతియోగిత్వం నాస్తీతి భేదప్రతియోగిత్వాసంసర్గగ్రహోదయాభావాత్ । అతో విశిష్టస్య ప్రతియోగినః సత్త్వేన తదభావరూపస్వాతన్త్ర్యాభావాద్ న ప్రవృత్తిర్ఘటతే । తస్మాన్మిథ్యాజ్ఞానాపలాపేన భేదాగ్రహాత్ ప్రవృత్త్యుపపాదనమయుక్తమేవ ।
నన్వనాశ్వాసదోషే పరేణోద్భావితే నిరాకర్తవ్యే సతి అవ్యభిచారస్య ప్రామాణ్యరూపత్వాదివికల్పః క్వోపయుజ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
యేన క్వచిదితి ।
అయమాశయః, ప్రామాణ్యనిశ్చయాదేవ ప్రవృత్త్యాదికార్యోపపత్తేః అవ్యభిచారనిశ్చయస్య నాస్త్యుపయోగ ఇతి పరోద్భావితానాశ్వాసదోషనిరాకరణే కృతే పరేణైవం వాచ్యమ్ । అవ్యభిచారానిశ్చయః ప్రామాణ్యానిశ్చయపర్యవసాయీ, తత్పర్యవసానం చ త్రేధా సంభవతి, ప్రామాణ్యస్యావ్యభిచారితారూపత్వేన, తద్ధేతుకత్వేన, తద్వ్యాప్యత్వేన వా । తద్వ్యాప్యత్వేఽపి హి వ్యాపకనివృత్తౌ వ్యాప్యం నివర్తేత । ఎవం ప్రకృతోపయోగినమన్వీక్ష్య త్రేధా వికల్పః కృత ఇతి ।
అవ్యభిచారిణామపీతి ।
ఇదం వ్యతిరేకవ్యభిచారదూషణమివ న వికల్పత్రయసాధారణం; సహకారివిరహేణ ప్రతిబన్ధేన వా హేతోరపి కార్యాజనిసంభవేన ద్వితీయవికల్పే అన్వయవ్యభిచారస్య తృతీయవికల్పే వ్యాపకవ్యభిచారస్య చాదోషత్వాత్ । అతః ప్రథమవికల్పమాత్రే ద్వితీయదూషణమిదమితి ద్రష్టవ్యమ్ । నను 'అహో బత మహానేష ప్రమాదో ధీమతామపి ।
జ్ఞానస్య వ్యభిచారిత్వే విశ్వాసః కింనిబన్ధనః॥' ఇతి పరేణ జ్ఞానస్యైవ వ్యభిచారో దోషత్వేనోక్తః, స చ కరణవ్యభిచారస్యాదోషత్వోపపాదనేన పరిహృతో న భవతీత్యాశఙ్కతే –
భవత్వితి ।
అవ్యభిచారోఽపేక్ష్య ఇతి ।
అవ్యభిచారశ్చ జ్ఞానానాం ప్రామాణ్యమేవేతి భావః ।
యది ప్రామాణ్యస్య పరతస్వమిష్యతే, తత్రాహ –
అవ్యభిచారగ్రాహిణ ఇతి ।
అర్థక్రియాసంవాదాదిజ్ఞానస్యేతి ।
అర్థక్రియాసంవాదో దూరే వహ్నిజ్ఞానే జాతే సమీపోపసర్పణానన్తరం దాహసామర్థ్యానుభవః । ఆదిశబ్దేన తద్వహ్నిజ్ఞానం, ప్రమా, దాహసమర్థే తద్వహ్నిత్వప్రకారకత్వాదిత్యనుమానే యత్ ప్రవృత్తిసంవాదరూపజ్ఞానఘటనీయం లిఙ్గజ్ఞానం, యచ్చ తజ్జన్యానుమితిరూపం ప్రామాణ్యజ్ఞానం, తదుభయమపి గృహ్యతే ।
నన్వనవధృతప్రామాణ్యమేవ సంవాదిజ్ఞానం స్వవిషయనిశ్చయాత్మకం భవత్విత్యత్రాహ –
అనిశ్చయే వేతి ।
ప్రామాణ్యాసిద్ధేరితి ।
అనవధృతప్రామాణ్యాదపి జ్ఞానాద్విషయసిద్ధౌ దూరత్వాదిదోషేణ శఙ్కితాప్రామాణ్యాత్ చన్ద్రప్రాదేశికత్వాదిజ్ఞానాదపి తత్సిద్ధిః స్యాత్ । యది ప్రామాణ్యాగ్రహణేఽపి అప్రామాణ్యశఙ్కావిరహమాత్రేణ సంవాదాదిజ్ఞానం స్వవిషయనిశ్చయాత్మకం భవేత, తదా తథైవ ప్రథమజ్ఞానమపి స్వవిషయనిశ్చయాత్మకం సత్ ప్రవృత్త్యాదికార్యోపయోగి భవేదితి భావః ।
నను అప్రామాణ్యశఙ్కావిరహాపేక్షయా ప్రామాణ్యనిశ్చయో లఘీయాన్, అతో నిశ్చితప్రామాణ్యమేవ సంవాదాదిజ్ఞానం స్వవిషయనిశ్చయరూపమితి సంవాదాదిజ్ఞానస్య తథాత్వసిద్ధ్యర్థం స్వతఃప్రామాణ్యమిష్యత ఇతి చేత్, తత్రాహ –
స్వతఃప్రామాణ్యే చేతి ।
సంవాదాదిజ్ఞానే స్వవిషయే స్ఫురతి తద్విషయవిశేష్యప్రకారక-తదుభయవేశిష్ట్యఘటితం యోగ్యధర్మరూపం తత్ప్రామాణ్యం జ్ఞానత్వవదుత్సర్గతః స్ఫురతి । యత్ర తు క్వచిదనభ్యాసదశాదిదోషాద్ విశేష్యప్రకారవైశిష్ట్యాంశే జ్ఞానస్య న సత్తానిశ్చయరూపత్వం తత్ర తద్ఘటితస్య ప్రామాణ్యస్య స్థాణుత్వాదేరివ స్ఫురణం నాస్తి తత్ర పరం ప్రామాణ్యసందేహ ఇతి ఖలు సంవాదాదిజ్ఞానే ప్రామాణ్యస్య స్వతస్త్వం సమర్థనీయం; తన్న్యాయః ప్రథమజ్ఞానేఽపి తుల్య ఇతి భావః । నను అయం ప్రామాణ్యస్య స్వతస్త్వాభ్యుపగమో న యుక్తః; తథాహి సిద్ధాన్తే జ్ఞానం స్వప్రకాశమ్ । అత ఇదం జలమితి ఇదం జలత్వేన జానామీతి చ వ్యవహారహేతౌ ప్రథమజ్ఞానే ఎవ తత్ప్రామాణ్యస్య స్ఫురణం వాచ్యమ్ । తత్ర ప్రామాణ్యఘటకసర్వోపాధిస్ఫురణాభ్యుపగమాత్, తతశ్చ తత్ర ప్రామాణ్యవద్విశేష్యకప్రామాణ్యప్రకారకత్వరూపం ప్రామాణ్యాన్తరమపి సంపద్యత ఇతి తదపి తత్ర స్ఫురేద్, న్యాయతౌల్యాత్, నచేష్టాపత్తిః; తథా సతి ద్వితీయప్రామాణ్యఘటితప్రామాణ్యాన్తరస్య తత్తత్ప్రామాణ్యఘటితప్రామాణ్యాన్తరాణాం చ స్వప్రకాశజ్ఞానే స్ఫురణాపత్త్యా తస్యానుభవవిరుద్ధాపర్యవసితానన్తవిషయాభ్యుపగమాపత్తేః ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; స్వప్రకాశజ్ఞానే ప్రామాణ్యస్ఫురణే సతి ప్రామాణ్యవద్విశేష్యకప్రామాణ్యప్రకారకత్వరూపప్రామాణ్యాన్తరం సంపద్యతే చేత్, సంపద్యతాం నామ, న తస్యాపి తత్ర స్ఫురణమిష్యతే, ప్రామాణ్యతదాశ్రయయోః తదుభయవైశిష్ట్యస్య చ తత్ర స్ఫురణేఽపి తత్ప్రకారకత్వతద్విశేష్యకత్వయోః తత్రాస్ఫురణాత్ । న హి జలజ్ఞానానన్తరమ్ 'ఇదం జల'మితి 'ఇదం జలత్వేన జానామీతి చ వ్యవహారవదిదం జ్ఞానం ప్రమాణత్వేన జానామీత్యపి వ్యవహారో దృశ్యతే; యేన తయోరపి తత్ర స్ఫురణమిష్యేత । న చ స్వప్రకాశజ్ఞానగతత్వేన తత్స్ఫురణావశ్యంభావః; తద్గతగుణత్వద్రవ్యత్వాదివత్ అస్ఫురణసంభవాత్ । తథాపి ప్రామాణ్యస్య స్వాశ్రయసహభాననియమరూపస్వతస్త్వాభ్యుపగమాత్ స్ఫురణావశ్యంభావ ఇతి చేద్, న; యత్ర ప్రామాణ్యఘటకసర్వోపాధిస్ఫురణమస్తి, తత్ర ప్రామాణ్యస్య స్ఫురణమిత్యుత్సర్గరూపస్య నియమస్య యత్ర తద్ఘటకస్య కస్యచిదస్ఫురణం తత్రాపవాదాభ్యుపగమాత్ । తస్మాత్ స్వప్రకాశజ్ఞానే ప్రామాణ్యస్ఫురణౌత్సర్గికత్వాభ్యుపగతౌ న కాచిదనుపపత్తిః ।
ప్రసఙ్గాదుత్పత్తావపి స్వతస్త్వం నిరూపయితుం పృచ్ఛతి –
నను కిమితి ।
యద్వా జ్ఞానముత్పద్యమానముత్సర్గతః ప్రమారూపమేవోత్పద్యతే చేదేవం ప్రమాప్రాయికత్వాధీనసముత్కటతద్వాసనావశాదప్రామాణ్యశఙ్కానుదయః ప్రామాణ్యస్ఫురణం చేత్యుభయమౌత్సర్గికం భవతి, అతః స్వతఃప్రామాణ్యే చేతి పూర్వవాక్యేనోపక్షిప్తమౌత్సర్గికత్వరూపం జ్ఞప్తిస్వతస్త్వముపపాదయితుముత్పత్తావపి స్వతస్త్వం నిరూపయితుం పృచ్ఛతి –
నను కిమితి ।
ఇయం రూపప్రమేతి ।
నను స్వతస్త్వనిర్వచనప్రశ్నే తదప్రదర్శ్య కిమితి ప్రమాణముపన్యస్యతే; అథ జ్ఞానసామగ్రీమాత్రజన్యత్వమేవ స్వతస్త్వం, తత్తు ప్రామాణ్యస్య నేష్యతే, కిన్తు తదధికరణజ్ఞానవ్యక్తేః, అతో నోక్తదోష ఇతి ప్రమాపక్షీకరణేన సూచితమితి చేత్, న; ఉపన్యస్తనిర్వచనస్య పరతస్త్వసాధారణ్యాత్ । న హి పరతస్త్వపక్షే ప్రమా న జ్ఞానం; యేన సా జ్ఞానసామగ్రీమాత్రజన్యా న స్యాత్ । అథ జ్ఞానసామాన్యసామగ్రీమాత్రజన్యత్వం వివక్షితమితి చేద్, న; జ్ఞానసామాన్యసామగ్ర్యనుప్రవిష్టాత్మమనఃసంయోగాద్యతిరిక్తేన్ద్రియలిఙ్గపరామర్శాదిజన్యాసు ప్రత్యక్షానుమిత్యాదిప్రమాస్వసంభవాపత్తేః ఇతి చేద్, మైవమ్; జ్ఞానసామగ్రీశబ్దేన ప్రమాభ్రమసాధారణజ్ఞానకారణకలాపస్య వివక్షితత్వాత్, ఇన్ద్రియాదీనాం చ ప్రమావద్ భ్రమేష్వపి కారణత్వాత్, చక్షుషా రజతం పశ్యామీతి ప్రాతిభాసికస్యాపి చాక్షుషత్వానుభవాత్ । ప్రమాయాః ప్రమాభ్రమసాధారణకారణాతిరిక్తకారణజన్యత్వాభావరూపం స్వతస్త్వం యథా సిద్ధ్యతి తథా సాధ్యం దర్శయతి –
అర్థేతి ।
అత్ర సాధ్యే సంయుక్తసమవాయాన్తర్గతసంయోగరూపచక్షుర్గుణజన్యత్వేన విషయభూతరూపగుణజన్యత్వేన చ బాధవారణయ అసంప్రయోగత్వానధికరణేతి చక్షుర్గతేతి చ గుణవిశేషణమ్ । సామాన్యాభావవివక్షయా చక్షురన్తరగతగుణజన్యత్వాభావేన అర్థాన్తరవారణాయైతదితి చక్షుర్విశేషణం, తదవివక్షాయాం తు నోపాదేయమ్ । న చైవమపి వ్యఞ్జకతేజోరూపత్వాత్ ఆలోకరూపవచ్చక్షూరూపమపి రూపప్రమాహేతురితి బాధః; తేజోగతముద్భూతరూపమేవ రూపాదిజ్ఞానహేతుః న తు ఊష్మరూపవదనుద్భూతం చక్షూరూపమితి మతానుసరణాత్ । మతాన్తరే తు రూపభిన్నేత్యపి విశేషణం దేయమ్ । ననూక్తరూపం స్వతస్త్వం కథమనేన సాధ్యనిర్దేశేన సిధ్యతి, న హి ప్రమాభ్రమసాధారణజ్ఞానసామాన్యకారణకలాపాననుప్రవిష్టప్రమాయాం విశేషకారణం సంప్రయోగాతిరిక్తచక్షుర్గుణరూపం పరతస్త్వవాదిభిరిష్యతే, యేన తజ్జన్యత్వాభావసాధనం స్వతస్త్వసాధనం భవేత్; పరతస్త్వవాదిభిర్హి స్థూలావయవిప్రత్యక్షప్రమాయాం భూయోఽవయవేన్ద్రియసన్నికర్షో జన్యప్రత్యక్షప్రామాణ్యం, యావద్విషయసన్నికర్షో జన్యప్రమామాత్రే, గ్రాహ్యయథార్థజ్ఞానం చ విశేషకారణమిష్యతే; న తద్వ్యావర్తనముదాహృతసాధ్యనిర్దేశేన లభ్యతే, తత్రాదిమస్య విశేషకారణద్వయస్య వ్యావర్తనం చక్షుర్గతవిశేషణలభ్యం సంప్రయోగాతిరిక్తవిశేషణేన విరుద్ధమ్, సంప్రయోగాతిరిక్తవిశేషణలభ్యం తృతీయస్య వ్యావర్తనం చక్షుర్గతవిశేషణేన విరుద్ధమ్; తస్మాద్ నానేనానుమానేన స్వతస్త్వసిద్ధిరితి చేత్, ఉచ్యతే; చక్షుర్గతపిత్తదోషాభావే శఙ్ఖే శ్వైత్యప్రమా తదభావే న, చక్షుర్గతమణ్డూకవసాఞ్జనాభావే వంశవర్ణప్రమా తదభావే నేత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం రూపచాక్షుషప్రమాయాం విశేషకారణత్వేన శఙ్కార్హస్తథైవ పరతస్త్వవాదిభిః ఇష్యమాణశ్చక్షుర్దోషాభావరూపో యస్తద్ధర్మస్తజన్యత్వాభావ ఇహ సాధ్యః । అన్యత్తు ప్రమాయాం విశేషకారణత్వేన శఙ్కార్హమేవ న భవతి । న హి భూయోఽవయవేన్ద్రియసన్నికర్షం వినా స్థూలావయవిప్రత్యక్షప్రమా నోత్పద్యతే; తదభావేఽపి సన్నికృష్టకించిత్ప్రదేశావచ్ఛేదేన తదుత్పత్తిదర్శనాత్ । అతస్తత్తత్ప్రదేశప్రత్యక్షమాత్రార్థం తత్తత్ప్రదేశసన్నికర్షాపేక్షేతి న భూయోఽవయవేన్ద్రియసన్నికర్షస్య స్థూలావయవిప్రత్యక్షప్రమాయాం విశేషకారణత్వే మానమస్తి । ఎతేన స్థూలావయవావచ్ఛేదేన సన్నికర్షస్తస్యాం విశేషకారణమిత్యపి నిరస్తమ్; స్థూలావయవిని పరమాణుద్వ్యణుకరూపసూక్ష్మావయవావచ్ఛేదేన సన్నికర్షే భ్రమస్యాప్యనుదయాత్, యావద్విషయసన్నికర్షోఽపి న ప్రమాయాం విశేషకారణమ్; అసన్నికృష్టభానే అతిప్రసఙ్గేన శుక్తిరజతాదిష్వపి సంస్కారస్య స్మృతేర్వా సన్నికర్షత్వస్య అభ్యుపేయత్వాత్, అసన్నికృష్టమపి రజతాదికం దోషాద్భాసత ఇతి సమర్థనే తథైవాసన్నికృష్టమపి నిధ్యాదికమఞ్జనాదిగుణాద్ భాసత ఇతి సమర్థయితుం శక్యత్వేన ప్రమాయామపి తస్యానుగతవిశేషకారణత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । విశేష్యవృత్తివిశేషణసన్నికర్షోఽపి న జన్యప్రత్యక్షప్రమానుగతో గుణః పరంపరాసంబన్ధేన స్ఫటికవృత్తేర్లౌహిత్యస్య తత్ర సాక్షాత్సంబన్ధావగాహిని భ్రమే తస్య సాధారణ్యాత్, తత్తత్సంబన్ధవిశేషేణ వృత్తివివక్షాయామననుగమాత్ । ఎతేన విశేషణవద్విశేష్యసన్నికర్షః తస్యాం గుణ ఇత్యపి నిరస్తమ్; గ్రాహ్యయథార్థజ్ఞానస్య తు జన్యప్రమామాత్రే నాన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం విశేషకారణత్వం, వ్యభిచారేణ తదసిద్ధేః । లోకే శాబ్దప్రమాయాం వక్తృవాక్యార్థయథార్థజ్ఞానస్య కారణత్వదర్శనాత్, యద్విశేషయోః కార్యకారణభావః బాధకం వినా తత్సామాన్యయోరపీతి వ్యాప్త్యా తత్ర తస్య కారణత్వసిద్ధిః । న చ వ్యభిచారః; యత్రాస్మదాదిగతగ్రాహ్యయథార్థజ్ఞానం నాస్తి, తత్ర సర్వత్రోక్తవ్యాప్తిబలేన పరమేశ్వరజ్ఞానస్య తథాత్వేనాపి కారణత్వకల్పనోపపత్తేరితి చేద్, న; అప్రయోజకత్వాత్ । న చ జన్యప్రమాత్వావచ్ఛిన్నకార్యస్యాకస్మికత్వప్రసఙ్గో విపక్షబాధకస్తర్కః; జన్యజ్ఞానత్వావచ్ఛిన్నజ్ఞానసామాన్యకారణకలాపస్య సత్త్వాత్, తత్ర తద్వద్విశేష్యకతత్ప్రకారకత్వస్యావ్యవస్థితఘటత్వపటత్వాదిప్రవేశేన అననుగతస్య అవచ్ఛేదకకోటిప్రవేశాయోగాత్ । అన్యథా వక్తృవాక్యార్థాయథార్థజ్ఞానస్య శాబ్దభ్రమే కారణత్వాద్ 'యద్విశేషయో'రిత్యుక్తవ్యాప్త్యైవ భ్రమమాత్రే గ్రాహ్యభ్రమో హేతుః కల్పనీయ ఇతి పరమేశ్వరే నిత్యప్రమావద్ నిత్యభ్రాన్తిరప్యఙ్గీకరణీయా స్యాత్ । యత్తు తదభావవతి తత్ప్రకారకజ్ఞానమపేక్ష్య లఘు తదభావవజ్జ్ఞానమేవ భ్రమేషు దోషోస్తు, తత్తు భ్రమే ధర్మిజ్ఞానరూపం సర్వత్ర సులభమితి నేశ్వరే భ్రాన్తికల్పనా ప్రసజ్యతే, న చైవం ప్రమాయామపి లఘు తద్వజ్జ్ఞానమేవ గుణః స్యాదితి వాచ్యమ్; ఇష్టాపత్తేః, తావతాపి పరతస్త్వసిద్ధేస్తత్ఫలేశ్వరసిద్ధేశ్చాప్రత్యూహత్వాత్ ఇతి । తన్న; తదభావవత్త్వేన జ్ఞానస్య భ్రమవిరోధినస్తత్ర కారణత్వాయోగాత్, వస్తుతో యత్ తదభావవత్ తజ్జ్ఞానస్య విశేషణజ్ఞానాదిరూపస్య ప్రమాసాధారణ్యేన భ్రమాసాధారణకారణత్వరూపదోషత్వాయోగాత్ । తదభావవద్విశేష్యకం జ్ఞానం దోష ఇతి చేద్, న; తదభావవద్విశేష్యకానామపి జ్ఞానానాం ప్రమాకారణానాం బహులముపలమ్భాత్ । తదభావవద్భ్రమవిశేష్యవిశేష్యకం జ్ఞానం దోష ఇతి చేద్, న; తదభావవత్త్వవిశేషణవైయర్థ్యాత్, భ్రమవిశేష్యస్యారోప్యాభావవత్త్వనియమాత్ । అస్తు తర్హి భ్రమవిశేష్యవిశేష్యకమేవ జ్ఞానం దోష ఇతి చేద్, న; ఎతదపేక్షయా భ్రమ ఎవ భ్రమే దోష ఇతి కల్పనాయా లఘీయస్త్వాత్ । తస్మాద్ భూయోఽవయవేన్ద్రియసన్నికర్షాదీనాం శఙ్కానర్హత్వాత్ ప్రమాన్వయవ్యతిరేకశాలితయా తదర్హస్య ఇన్ద్రియదోషాభావస్యైవ అధికకారణత్వనిరాకరణమ్ అనేనానుమానేన కృతమ్ । చక్షుర్దోషాభావస్య తన్నిరాకరణమిదమ్ ఇన్ద్రియాన్తరదోషాభావానామ్ అధికకారణత్వనిరాకరణార్థానామపి ఎతచ్ఛాయాపన్నానామ్ అనుమానాన్తరాణాముపలక్షణమ్ । కా తర్హి దోషాభావాన్వయవ్యతిరేకయోర్గతిః? దోషస్య ప్రమాప్రతిబన్ధకత్వమేవ । సత్యాం సామగ్ర్యాం కార్యవిరోధి హి ప్రతిబన్ధకం లోకే ప్రసిద్ధం, న తు నైయాయికకల్పితం కారణీభూతాభావప్రతియోగి; తైరపి సాక్షాదవిరోధినో జ్ఞానస్య జనకజ్ఞానవిఘటకస్యైవ ప్రతిబన్ధకత్వమ్ ఇత్యాది వదద్భిః కారణీభూతాభావప్రతియోగితత్వేనానభ్యుపగతమపి కార్యానుత్పత్తివ్యాప్యమాత్రం ప్రతిబన్ధకమిష్యత ఎవేత్యలం విస్తరేణ॥
జ్ఞప్తిస్వతస్త్వమపి అనుమానారూఢం కరోతి –
తథేతి ।
ఉక్తవిధేతి ।
చక్షుర్గతగుణజ్ఞానాధీనప్రథమప్రామాణ్యజ్ఞానం న భవతీత్యర్థః । స్వతస్త్వవాదే ప్రథమం ప్రామాణ్యస్య కరణగుణజ్ఞానానపేక్షజ్ఞాత్వేఽపి పశ్చాత్ కరణగుణేనాపి తదనుమానం సంభవతీతి బాధవారణాయ ప్రథమవిశేషణమ్ । పరతస్త్వవాదే ప్రథమమపి ప్రమారూపధర్మిజ్ఞానం కరణగుణజ్ఞానానధీనం సంభవతీతి సిద్ధసాధనవారణాయ ప్రామాణ్యపదమ్ । గుణపదం పూర్వవద్ నిర్దోషత్వధర్మపరమ్ । నను పరతస్త్వవాదిభిః కరణదోషాభావలిఙ్గాదివ సమర్థప్రవృత్తిలిఙ్గసంవాదాభ్యామపి ప్రథమం ప్రామాణ్యస్య శేయత్వమిష్యతే, తదుభయజ్ఞేయత్వనిరాసోఽనేనానుమానేన న సిధ్యతీతి చేత్, సత్యమ్; సమర్థప్రవృత్తిసంవాదౌ తదయోగ్యవైదికార్థాదిజ్ఞానప్రామాణ్యావధారణే న సంభవతః, కరణదోషాభావాజ్ఞానం తు సర్వత్ర సంభవతీతి తదధీనప్రథమజ్ఞానత్వమనేనానుమానేన నిరస్తమ్ । తథా చ యస్యాం ప్రమాయాం కరణదోషాభావలిఙ్గకమేవ పరతస్త్వవాద్యభిమతం ప్రామాణ్యగ్రాహకం ప్రవర్తతే సైవాత్ర పక్షో, న తు సమర్థప్రవృత్తిసంవాదావసితప్రామాణ్యేతి న సిద్ధసాధనమ్ । తదవసితప్రామాణ్యాయాం తు ప్రమాయాం స్వతస్త్వే ఎతద్ఘటప్రమా, ఎతద్ఘటవిషయసమర్థప్రవృత్తిసంవాదాధీనప్రథమప్రామాణ్యనిశ్చయా న భవతి, ప్రమాత్వాత్ పటప్రమావదిత్యనయైవ రీత్యా తత్రాప్యనుమానమున్నేతుం శక్యమితి న ప్రదర్శితమ్ । ఎవంచ పరతస్త్వనిషేధే ప్రామాణ్యస్య స్వాశ్రయసహభాననియమరూపస్వతస్త్వసిద్ధిః । నను ఎవం సతి యస్యాం రూపప్రమాయాం కరణదోషశఙ్కయా ప్రామాణ్యసంశయే సతి తన్నిర్దోషత్వనిశ్చయేన ప్రామాణ్యనిశ్చయః, తత్ర సాధ్యస్య బాధః స్యాదితి చేద్, న; అతథాభూతాయా ఇహ పక్షీకరణాత్, తత్ప్రతిపత్త్యర్థత్వాదేషేతి ప్రక్షవిశేషణస్య ।
తథావిధేతి ।
నను ఇహ సాక్షాత్ప్రవృత్తేః కరణగుణజ్ఞానాధీనత్వం న నిషేధ్యమ్; పరతస్త్వవాదిభిరపి తస్యాః సాక్షాత్సమానవిషయరజతాదిజ్ఞానజన్యత్వస్యైవ అభ్యుపగతత్వాత్ । నాపి ప్రామాణ్యనిశ్చయద్వారా; ప్రామాణ్యనిశ్చయో న ప్రవృత్త్యర్థమపేక్షితః, అనవస్థాప్రసఙ్గాత్, కింత్వప్రామాణ్యశఙ్కాశూన్యం సమానవిషయజ్ఞానమేవేతి తైరభ్యుపగతత్వాత్ । న చ వాచ్యం కరణదోషసంశయేన ప్రవర్తకజ్ఞానస్యాప్రామాణ్యశఙ్కయా ప్రవృత్తిప్రతిబన్ధే ప్రసక్తే నిర్దోషత్వరూపకరణగుణజ్ఞానజన్యేన ప్రామాణ్యనిశ్చయేన తచ్ఛఙ్కానిరాసపూర్వికా యత్ర ప్రవృత్తిః తత్ర తస్యాః కరణగుణజ్ఞానాధీనత్వం పరతస్త్వవాద్యభిమతం నిషేధ్యమ్ ఇతి; స్వతస్త్వవాదిభిరపి తస్యాఙ్గీకర్తవ్యత్వేన తన్నిషేధే బాధాపత్తేరితి చేత్, సత్యమ్; ప్రామాణ్యనిశ్చయవత్ ప్రవృత్తిరపి కరణగుణ జ్ఞానాధీనేతి పరతస్త్వవాదిషు కేషాంచిన్మతమాలక్ష్య తన్నిషేధార్థమిదమనుమానమ్ ।
సర్వతన్త్రసిద్ధార్థ ఇతి ।
యద్యప్యఖ్యాతిమతే అన్యస్యాన్యాత్మతయా భానమేవ న సిద్ధమ్ । అన్యథాఖ్యాతిమతే తత్సిద్ధావపి అన్యాత్మతాఽనిర్వచనీయేత్యేతదసిద్ధమ్; తథాపి ప్రాగుక్తయుక్త్యా తథాఽవశ్యాభ్యుపగన్తవ్యతామాపాద్య సర్వతన్త్రసిద్ధార్థత్వోక్తిః ।
రజతవదితి న సాదృశ్యవివక్షేతి ।
నను 'తేన తుల్యం క్రియా చేద్వతి'రితి సూత్రేణ క్రియయా సదృశే వతిరనుశిష్టః, న తు మిథ్యాభూతే, అథ సదృశవాచినో మిథ్యాభూతే లక్షణేత్యుచ్యేత, నైతద్యుక్తమ్; యథా రజతం రజతాత్మనా భాసతే, తథా శుక్తికాపి రజతాత్మనా భాసత ఇతి వతినా రజతతాదాత్మ్యభానవిషయత్వరూపే రజతసాదృశ్యే శుక్తికాయాః ప్రతిపాదితే సతి అసన్నిహితస్య రజతస్య తత్తాదాత్మ్యస్య చాత్ర ప్రత్యక్షాయోగేనార్థాన్మిథ్యాభూతరజతతత్తాదాత్మ్యసిద్ధిసంభవాదితి చేత్, సత్యమ్; అర్థతః సిధ్యతి, రజతతత్తాదాత్మ్యమిథ్యాత్వే రజతవదవభాసత ఇతి వ్యవహర్తులోకస్య తాత్పర్యం, న తు ద్వారభూతే శుక్తికాగతరజతసాదృశ్యే ఇత్యాశయేన సాదృశ్యే న వివక్షా కిన్తు మిథ్యాత్వే ఇత్యుక్తమ్ । యద్వా యథా సాదృశ్యవాచిన ఇవశబ్దస్య వతేశ్చ దూరాదాగచ్ఛన్ దేవదత్తవద్భాతీత్యాదిప్రయోగాదుత్కటకోటికసంశయరూపా తాదాత్మ్యసంభావనాఽప్యర్థః । ఎవం శుక్తికా మిథ్యారజతాత్మనాఽవభాసత ఇత్యర్థవివక్షావతాం రజతవదవభాసత ఇత్యాదివ్యవహారదర్శనాత్ మిథ్యాత్వమపి తదర్థ ఇత్యాశయేన తథోక్తమితి సర్వమనవద్యమ్ ।
స్వప్రకాశఫలస్యేతి ।
నను తథా హీత్యాదిగ్రన్థేన ప్రథమం సంవిదః స్వప్రకాశత్వమేవోపపాద్యతే, తత్కథం ప్రతిపాద్యత్వేన నావతార్యతే? కథం చ స్వప్రకాశత్వప్రతి పాదనానన్తరం ప్రతిపాద్యమానః పరపక్షే సంవిదోఽర్థప్రకాశత్వాసంభవః, స్వపక్షే ఎవార్థజాతస్య సంవిద్వివర్తతయా సంవిదభేదేన సంవిదః స్వాభిన్నార్థప్రకాశత్వసంభవశ్చ ప్రతిపాద్యత్వేన నావతార్యతే? తదనన్తరం సంవిదో జన్మాదినిషేధేన ప్రతిపాద్యమానమ్ ఆత్మత్వమేవ కేవలం ప్రతిపాద్యత్వేనావతార్యతే? ఉచ్యతే; సంవిదాశ్రయత్వేన ఆత్మసిద్ధిం వదతాం సంవిదః స్వప్రకాశత్వమభిమతమేవేతి తదుపపాదనమ్ అనువాదమాత్రమిత్యాశయేన తత్ స్వప్రకాశఫలస్యేత్యనువాద్యకోటౌ నివేశితమ్ । సంవిదః పరపక్షే అర్థప్రకాశత్వాసంభవప్రదర్శనపూర్వకమ్ అర్థజాతస్యానిర్వచనీయత్వపక్ష ఎవ తత్సంభవోపపాదనమ్ అర్థజాతస్య అనిర్వచనీయవవ్యవస్థాపనపర్యవసన్నం సత్స్వరూపతోఽననుభయమానభేదాయాః సంవిదో నార్థోపాధికో భేదస్తస్య మిథ్యాత్వాదితి సంవిదో నిత్యాత్మస్వరూపత్వోపపాదకతయైవ ప్రకృతోపయోగితా । అన్యథా కథం 'సత్యం జ్ఞానమితి' శ్రుతేర్జ్ఞానాత్మాభేదే తాత్పర్యం ద్రాగేవ నిశ్చేతుం శక్యమ్? ఇహ హి జ్ఞానపదమన్తోదాత్తమధీయతే । అన్తోదాత్తస్వరశ్చ కేవలం ల్యుడన్తతాయాం నోపపద్యతే । తథాహి ల్యుడాదేశస్య అన ఇత్యస్య 'ఆద్యుదాత్తశ్చే'తి ప్రత్యయస్వరేణ ప్రథమాకారే ఉదాత్తే 'లితీతి' లిత్స్వరేణ ప్రకృత్యాకారే చోదాత్తే 'అనుదాత్తం పదమేకవర్జ'మితి శేషనిఘాతస్వరేణ ప్రత్యయస్థయోరకారయోరనుదాత్తయోః 'ఎకాదేశ ఉదాత్తేనోదాత్త' ఇత్యేకాదేశస్వరేణ ప్రకృత్యాకారప్రత్యయాద్యకారయోరేకాదేశే చోదాత్తే సతి ప్రత్యయాన్త్యాకారస్యానుదాత్తస్య విభక్త్యకారస్య చ 'అనుదాత్తౌ సుప్పితా'వితి సుప్స్వరేణానుదాత్తస్య 'అమి పూర్వ' ఇత్యేకాదేశో భవన్ స్థానేఽన్తరతమ ఇతి పరిభాషయాఽనుదాత్తః స్యాత్ । తస్య చానుదాత్తస్య 'ఉదాత్తాదనుదాత్తస్య స్వరిత' ఇతి స్వరితాదేశో భవేత్ । అత ఎతద్ జ్ఞానమితి పదం కేవలల్యుడన్తత్వే స్వరితాన్తం స్యాత్ । యథా కాఠకే 'సంజ్ఞానం విజ్ఞానం ప్రజ్ఞాన'మితి । తస్మాదన్తోదాత్తనిర్వాహార్థమిదం జ్ఞానపదం ల్యుడనన్తరం మత్వర్థీయాచప్రత్యయాన్తం వాచ్యమ్ । అర్శఆదేరాకృతిగణత్వాత్ । తథా సత్యన్తోదాత్తస్వర ఉపపద్యతే । అశఆద్యచ్ప్రత్యయే 'యస్యేతి చేతి' ప్రకృతావన్త్యస్యాకారస్య లోపే 'చిత' ఇతి చిత్స్వరేణ మత్వర్థీయప్రత్యయస్యోదాత్తత్వే చ సతి తస్య విభక్త్యకారస్య చైకాదేశస్యాపి 'ఎకాదేశ ఉదాత్తేనోదాత్త' ఇత్యుదాత్తస్యైవ భావాత్ । ఎవమిహ జ్ఞానపదప్రక్రియాశ్రయణే జ్ఞానవత్త్వమేవాత్మనః సిధ్యేద్; న జ్ఞానరూపత్వం, కిం త్వౌణాదికనప్రత్యయాన్తత్వేన తత్సిధ్యేత్ । జ్ఞాధాతోరాహత్య నప్రత్యయవిధానాభావేఽపి 'జణాదయో బహులమి'తి బహులగ్రహణేన యతో విహితాస్తతోఽన్యత్రాపి తే భవన్తీతి సిద్ధేః । ఔణాదికప్రత్యయాన్తత్వే భావార్థత్వమప్యుపపద్యతే, అర్శఆదిసూత్రవిహితమన్ప్రత్యయాన్తస్య హోమశబ్దస్యేవ అన్తోదాత్తస్వరశ్చ యుజ్యతే; నప్రత్యయాకారస్య ప్రత్యయస్వరేణోదాత్తవే సతి తస్య తద్విభక్త్యకారేణ భవత ఎకాదేశస్యాప్యుదాత్తస్యైవ భావాత్ । ఎవముభయథేహ జ్ఞానపదప్రక్రియాశ్రయణసంభవే కథమస్యాః శ్రుతేః సంవిదాత్మాభేదే తాత్పర్యం నిర్ణీయత ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్ర తత్ తాత్పర్యనిర్ణయార్థాముపపత్తిముపపద్యతే చేతి ప్రతిజ్ఞాయ తామేవోపపత్తిం ప్రదర్శయితుం టీకాయాం తథా హీత్యాదిగ్రన్థః ప్రవర్తితః ।
అతోఽత్ర స్వప్రకాశత్వాదివ్యవస్థాపనస్య న సాక్షాదన్వయసంఘటనేతీత్థమవతారికా –
నన్వభ్యుపేయతే ఇతి ।
నను చాభ్యుపగమే కో హేతుః, స్వయమభాసమానమపి జ్ఞానమర్థప్రకాశరూపమస్తు, న చ తథాత్వే తస్య చక్షురాదివదర్థప్రకాశకత్వమేవ స్యాద్, న తు తత్ప్రకాశరూపత్వమిత్యనవస్థేతి వాచ్యమ్; అప్రయోజకత్వేన ఉక్తనియమాసిద్ధేరితి చేద్, న; తథా సతి ఘటజ్ఞానాదిషు సత్సు కదాచిత్సందేహవిపర్యాసాపత్తేః ప్రకాశావ్యభిచారిణ్యేవ సుఖాదౌ సంశయవిపర్యాసానుదయదర్శనాత్, ఎతావన్తం కాలం మనసా రుదానువాకానావర్తయన్నాసమితి పరామర్శానుపపత్తేశ్చ । న హి తత్తద్వర్ణస్మృతీనాం స్వస్వకాలే భానాభావే సామగ్రీమపరామర్శో భవితుమర్హతి । న చ ఇచ్ఛాఘటితసామగ్రీజన్యనిరన్తరక్రమికవర్ణవిషయస్మరణసన్తానోదయకాలే మధ్యే మధ్యే ప్రతిస్మరణమనువ్యవసాయోత్పత్తిః సంభవతి ।
ఆత్మస్వప్రకాశత్వవాద్యాహేతి ।
అభ్యుపేతవ్యా ఇత్యేతదన్తముక్తవానాత్మస్వప్రకాశవాద్యేవ । ఆత్మనః ప్రకాశమానత్వం స్వప్రకాశఫలాభేదేనైవ ఉపపాదనీయం, నాన్యథా । తస్య ప్రకాశమానత్వం భవతీత్యేవముపపాదయితుమాహేత్యర్థః ।
అనుపయోగ ఉక్త ఇతి ।
సహభావస్య ప్రకాశమానతాయామనుపయోగ ఉక్తః । ఉపయోగమఙ్గీకృత్య తస్యావ్యాపకత్వమాహేత్యర్థః ।
విశేషణస్యాసిద్ధిమాహేతి ।
బాధదోషః స్ఫుట ఇతి మత్వా దోషాన్తరమాహేత్యర్థః ।
తాం పరిహరతీతి ।
అసిద్ధిం పరిహరన్ పూర్వవాదీ శఙ్కత ఇత్యర్థః ।
జడత్వాన్నార్థవిషయప్రకాశశ్చేదితి ।
అర్థవిషయహానాదిజనకత్వమాత్రం న జ్ఞానస్యార్థవిషయతానియామకం, కిన్తు తజ్జనకప్రకాశత్వమ్; తథా చ జడే దేహాత్మసంయోగే న ప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కార్థః ।
స్వప్రకాశత్వాత్ స్వమాత్రే సాక్షీతి ।
దృశ్యవర్గస్య సంవిద్భిన్నతాభ్యుపగమే సంవిదః స్వాత్మానం ప్రతి ప్రకాశత్వం హ్యభేదసంబన్ధేనైవ క్లృప్తమితి తం ప్రతి సా జడరూపా దేహాత్మసంయోగతుల్యా న ప్రకాశరూపేతి నోక్తనియామకేన తస్యా దృశ్యవర్గవిషయత్వసిద్ధిరిత్యర్థః । నను యద్విషయత్వనియామకమన్విష్యతే తం ప్రతి ప్రకాశత్వం ప్రకాశశబ్దేన న వివక్షితమ్; తథా సతి హ్యాత్మాశ్రయః స్యాత్, కిన్తు జ్ఞానత్వసామాన్యం వివక్షితమ్, అతో నోక్తదోష ఇతి చేద్, న; ఎవమపి గగనాదీనామతీతానాగతయోశ్చ హానాద్యవిషయత్వేన తద్విషయజ్ఞానావ్యాపనాత్, తామ్రాదిజ్ఞానే తదుపష్టమ్భకకాలికాదేరప్యుపాదానజనకే కాలికాదివిషయత్వస్యాప్యాపత్తేశ్చ । ఎతేన పరోక్షాపరోక్షవృత్తీనామిచ్ఛాద్వేషవృత్తీనాం హానాదివ్యాపారాణాం చ తత్తద్భిన్నేఽపి తద్విషయే విషయత్వనియమార్థం కస్యచిన్నియామకస్య అవశ్యాన్వేష్యత్వేన తథాభూతం నియామకం సంవిద్భిన్నేఽపి సంవిదః తత్తద్విషయత్వనియామకం భవిష్యతీత్యపి శఙ్కా నిరస్తా; సంవిదః స్వప్రకాశతాయామభేదస్య నియామకస్య క్లృప్తత్వేన దృశ్యవర్గప్రకాశతాయాం నియామకాన్తరస్యాననుగమావహస్య కల్పయితుమయుక్తత్వాత్ ।
నను సంవిదః స్వభిన్నే నాస్తి ప్రకాశరూపతేతి బ్రూషే, సంవిత్ప్రపఞ్చయోరభేదం చ తాత్త్వికమపాకురుషే, అధ్యాసప్రతిక్షేపార్థం ప్రవృత్తశ్చ నాధ్యాసికం తమఙ్గీకురుషే, కిన్తు జగదాన్ధ్యమేవ వక్తుమధ్యవసితోఽసీత్యాశఙ్క్యాహ –
సిద్ధాన్త్యభిమతామితి ।
సర్వోఽయం సిద్ధాన్త్యభిమత ఎవార్థ ఆత్మనః అధిష్ఠానత్వాసంభవోపపాదనార్థమనూద్యతే । సిద్ధాన్తీ ఖలు సంవిత్ స్వప్రకాశేతి తస్యాః స్వాభిన్న ఎవ ప్రకాశరూపత్వస్య క్లృప్తత్వాత్ ఖభిన్నే దృశ్యవర్గే తస్యాః ప్రకాశరూపతా న సంభవతి, తాత్త్వికశ్చ దృగ్దృశ్యయోరభేదో న యుజ్యతే, అతో దృశ్యవర్గస్య సంవిద్వివర్తతయాఽనిర్వచనీయేన తదభేదేన ప్రకాశమానతా । ఎవం చానుభవామీత్యేకరూపప్రత్యయదర్శనేన సంవిదాం స్వాత్మే భేదాప్రతీతేరర్థానామనిర్వాచ్యతయా తద్భేదేన రఙ్గరజతాదిభ్రమవిషయభేదేన భ్రమాధిష్ఠానశుక్తిశకలస్యేవ భాస్కరమతరీత్యా ఔపాధికవస్తుకృతభేదాసంభవాచ్చ నిత్యా సంవిదితి నిత్యసంవిదతిరేకేణ ఆత్మకల్పనాయాం ప్రమాణాభావాత్ సంవిత్ప్రకాశ ఎవ స్వయంప్రకాశ ఎకః కూటస్థో నిరంశః ప్రత్యగాత్మేతి మన్యతే । తస్య మతే ప్రత్యగాత్మరూపస్య ప్రకాశస్య కరణదోషాజన్యతయా నిరంశతయా చ సామాన్యగ్రహణవిశేషాగ్రహణాసంభవాత్ కథమధ్యాసాధిష్ఠానతేత్యేవం సిద్ధాన్తిమతానుసారేణైవాయమ్ అధ్యాసాక్షేపః క్రియత ఇత్యాశయః ।
ఆజానతః స్వభావత ఇతి ।
తథా చ స్వాభావికభేదో నానుభూయతే, కింత్వనుభవామీత్యేకరూపప్రత్యయేన అభేద ఎవావసీయతే । న చానుగతప్రత్యయో జాత్యైక్యవిషయః; వ్యక్తిభేదాప్రతీతౌ లాఘవేన తస్య వ్యక్త్యైక్యవిషయత్వకల్పనౌచిత్యాత్ । న చ ఇచ్ఛాయా అపి ఇచ్ఛామీత్యనుగతప్రత్యయాత్ స్వతో భేదాప్రతీతేశ్చ నిత్యత్వప్రసఙ్గః, మమైతదిచ్ఛా నష్టా ఎతదిచ్ఛా ఉత్పన్నేతి నాశోత్పత్త్యనుభవవిరోధేన అనుగతప్రత్యయస్య జాతివిషయత్వకల్పనాత్ । న చ జ్ఞాన ఇవేచ్ఛాయామపి నాశోత్పత్త్యనుభవస్య అవచ్ఛేదకవృత్తివిషయత్వం కల్పయితుం శక్యమ్; ఇచ్ఛాయామ్ అవచ్ఛేదకవృత్తికల్పనే ప్రమాణాభావాత్ । జ్ఞానే తత్కల్పనే త్వస్తి ప్రమాణమ్ । సర్వస్య హి ప్రపఞ్చస్య నిత్యైకదృగధ్యస్తత్వేన ప్రకాశమానతోపయోగ్యభేద ఉపపాదనీయః, న తు తత్తద్విషయస్య తత్తదృగధ్యస్తత్వేన; లబ్ధాత్మని అధిష్ఠానే భాసమానే పశ్చాదధ్యాసస్య వక్తవ్యత్వేన విషయాధ్యాసాత్ పూర్వం చాక్షుషాదిజ్ఞానానాం విషయం వినాపి భానప్రసఙ్గాత్ । న చ సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య ఎకదృగధ్యస్తత్వే తత్తజ్జ్ఞానానాం విషయనియమాసంభవః; అవచ్ఛేదకవృత్తికృతవిషయనియమోపపత్తేరితి భావః ।
నన్వహంవృత్తిరూపసాక్షాత్కారేణార్థాన్తరదుష్టమనుమానం; సుఖమహమస్వాప్సమితి పరామర్శానుపపత్త్యా సుషుప్తావహంవృత్తేః అవశ్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ తథాభూతపరామర్శదర్శనస్యైవ అనుమానగ్రాహకతయా తవాప్యుపజీవ్యత్వాత్, ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ సుప్తావితి ।
సుషుప్తావన్తఃకరణలయస్య శ్రుతిసిద్ధత్వేన తదానీమహంవృత్త్యసంభవాత్ స్వరూపతః సుషుప్తౌ సాక్షాత్కృతే ప్రత్యగాత్మని సుప్తోస్థితపరామర్శస్తాత్కాలికాహమర్థానురాగవిషయో వక్తవ్య ఇత్యాశయః ।
యథా ఖల్వభిజ్ఞాయామితి ।
నను దేవదత్తోఽయమిత్యభిజ్ఞాయామిదమర్థే యద్ దేవదత్తైక్యం భాసతే, తద్వివిక్తముల్లిఖ్యత ఎవ; యత్తు తత్ర తత్తావిశిష్టైక్యం వివిక్తం నోల్లిఖ్యతే, తన్నభాసత ఎవ; అతో భాసమానస్య వివిక్తోల్లేఖాభావే నేదముదాహరణమితి చేద్, న; ఎకస్మిన్నిదమర్థే ఐక్యద్వయాభావేన భాసమాన ఎవ దేవదత్తైక్యే తత్తోపాధిపరామర్శాభావేన తత్తేదన్తావిశిష్టాభేదరూపతయా ఉల్లేఖాభావరూపస్య వివిక్తానుల్లేఖస్య వివక్షితస్య సత్త్వాత్ ।
దుఃఖప్రత్యనీకత్వాదిరూపేణేతి ।
నను దుఃఖప్రత్యనీకత్వం దుఃఖవిరోధిత్వం, దుఃఖవ్యావర్తకసుఖత్వం వా । నాద్యః స్రక్చన్దనాది విషయభోగదశాయాం దుఃఖస్మరణరహితానాం తజ్జన్యానన్దే దు:ఖవిరోధిత్వపరామర్శాసంభవాత్, తదనుభవస్య అసత్కల్పత్వేనాపురుషార్థత్వప్రసఙ్గాత్, ముక్తౌ కథమపి దుఃఖస్మరణప్రసక్త్యభావేన ముక్త్యానన్దానుభవస్యాపురుషార్థత్వప్రసఙ్గాచ్చ । అత ఎవ న ద్వితీయోఽపి, ముక్తౌ సుఖత్వాదిప్రకారకానుభవాభావాత్ ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; నిరతిశయే స్వరూపానన్దే సంసారదశాయాం అవిద్యాన్తఃకరణోపధానదోషాత్ అస్త్యధ్యస్తోఽపకర్షస్తం వినాఽనుభవాభావాదితి వివక్షితమ్ । తథా చాధ్యస్తాపకర్షయుక్తతయా గృహీతోఽప్యానన్దో మేఘావరణకృతాపకర్షసౌరాలోకవదగృహీత ఇవ భాతీతి తాత్పర్యమ్ । యద్వా సకలసాంసారికదుఃఖవిరోధి యత్ స్వరూపానన్దే నిరతిశయానన్దత్వం తదనుభవాభావాదితి వివక్షితమ్ । తచ్చ స్వరూపాభిన్నమేవ ముక్త్యానన్దానుభవే ప్రకారో మహావాక్యజన్యబ్రహ్మాభిన్నస్వస్వరూపసాక్షాత్కార ఇవ అభేదప్రతియోగిబ్రహ్మరూపమితి న కశ్చిద్దోషః । ఆనన్దాదయ ఇత్యాదిశబ్దేన నిత్యత్వాదయో గృహ్యన్తే ।
ఆనన్దాదీనామితి ।
నను ఆనన్దాదీనామివ బుద్ధ్యాదిభేదస్యాపి వాస్తవత్వేన అద్వితీయచైతన్యైకరసతాఽవశ్యాభ్యుపగన్తవ్యా; ఆత్మని బుద్ధ్యాద్యభేదాధ్యాసవాదినస్తత్ర తద్భేదోఽప్యధ్యస్త ఇత్యుక్త్యయోగాత్, అభేదాభావే తదాత్మకభేదప్రతిక్షేపాసంభవాత్ । న చ బుద్ధ్యాదేః స్వరూపతోఽధ్యస్తత్వాదాత్మని వస్తుతో న తద్భేదో, నాపి తదభేద ఇతి వాచ్యమ్ । అధ్యస్తాదపి రజతాత్ శుక్తౌ తజ్జ్ఞానాబాధ్యబాధగోచరభేదదర్శనాత్ ఇతి చేద్, న; శుక్త్యాదిగతరజతాదిభేదస్యాపి సర్వప్రపఞ్చనివర్త్తకబ్రహ్మజ్ఞానబాధ్యత్వాభ్యుపగమేన తద్వత్ సంసారదశాయామబాధ్యస్యాపి బుద్ధ్యాదిభేదస్య తద్బాధ్యత్వోపపత్తేః । యది చ స వాస్తవ ఎవాద్వితీయచైతన్యైకరసస్య ఇష్యతే, తథాపి న దోషః; బుద్ధ్యాదిప్రతియోగికత్వాపరామర్శాత్ సోఽప్యగృహీత ఇవ భాతీతి వక్తుం శక్యత్వాత్ । అయమపి టీకాకారాణామాచార్యాణాం చ సంమతః పక్షః ।
అత ఎవ సౌత్రాథశబ్దవిచారప్రస్తావే అన్తఃకరణాద్యభావస్య బ్రహ్మస్వరూపానతిరిక్తతయా వాస్తవత్వేనైవ శుద్ధత్వాద్యవగాహిబ్రహ్మసాక్షాత్కారవిషయత్వం సమర్థయిష్యతే –
అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వమపీతి ।
నను చైతన్యస్య అఖణ్డానన్దాత్మకశుద్ధస్వరూపేణ అహంవృత్త్యవిషయత్వేఽప్యౌపాధికరూపేణ తద్విషయత్వం ప్రాగనుపదమేవోక్తం, వక్ష్యతే చ శబ్దాపరోక్షనిరాకరణే, ఔపాధికరూపాపన్నశ్చ జీవః, తస్య కథమిహ తద్విషయత్వమ్ ఔపచారికమిత్యుచ్యతే, తస్య తద్విషయత్వాభావే చ తస్యాస్మదుల్లేఖో న స్యాదన్తఃకరణమాత్రవిషయత్వాదిదముల్లేఖ ఎవ స్యాత్, సత్యమ్ । అహమర్థానుప్రవిష్టానిదమంశరూపస్య సుఖాదిసాక్షిణః స్వప్రకాశస్యాజ్ఞానోపాధికస్య జీవస్యాహంవృత్తివిషయత్వం ప్రాగుక్తం, వక్ష్యతే చ, ఇహ తు తస్యేదమంశస్యేవ అహంవృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యవిషయత్వం ముఖ్యం నాస్తీతి తదౌపచారికమిత్యుచ్యతే । ఎవం చ న కర్మకర్తృత్వవిరోధ ఇతి చైతన్యకర్మత్వప్రయుక్తస్య విరోధస్య పరిహారః । వృత్తికర్మత్వప్రయుక్తస్య తు పఞ్చాగ్నివిద్యాయాముపాసనాకర్మత్వప్రయుక్తస్యేవ కథంచిద్రూపభేదేన పరిహార ఆస్థేయః । అహం సుఖీత్యాద్యనుభవాత్ సుఖాదివిశిష్టరూపేణ కర్మత్వమ్, అన్తఃకరణవిశిష్టరూపేణ కర్తృత్వమితి ।
అప్రకాశసమర్థనేనేతి ।
నిరతిశయానన్దాత్మకస్య శుద్ధత్వరూపస్యేతి శేషః ।
అభివ్యక్తం స్వరూపజ్ఞానమితి ।
చరమసాక్షాత్కారరూపాయాం వృత్తావభివ్యక్తం స్వరూపజ్ఞానమేవ అవిద్యానివర్త్తకమ్; యథా సూర్యకాన్తారూఢం సౌరం తేజ ఎవ తృణదాహకం తద్వత్, న తు వృత్తిరవిద్యానివర్తికా జడత్వాదిత్యాశయేన కర్మధారయోక్తిః ।
స్వయమేవేతి స్వభావవాదిన ఇతి ।
వత్సవివృద్ధ్యర్థం క్షీరమివ పురుషభోగాపవర్గార్థం ప్రధానం స్వయమేవ ప్రవర్తతే ఇతి వదతః సాఙ్ఖ్యస్య శఙ్కాయాః వివరణార్థత్వేన యోజయితుం శక్యత్వేఽపి సాఙ్ఖ్యమతే పురుషసన్నిధానమాత్రస్య అపేక్షితత్వాత్ తస్యాపేక్షామవదతః స్వభావవాదినో మతే స్వయమేవేత్యేవకారస్య స్వారస్యమస్తీతి స్వభావవాదిమతపరతయా యోజితమ్ ।
ప్రమాశ్రయత్వేనాపి సమర్థయతీతి ।
న చ ప్రమాతృత్వమన్తరేణేతి భాష్యం పూర్వభాష్యశేషత్వేన ప్రతీయమానమపి ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ ప్రమాణప్రవృత్యనుపపత్తేరితి పూర్వభాష్యగతవాక్యేన పౌనరుక్త్యపరిహారాయ యుక్త్యన్తపరత్వేన వ్యాఖ్యాయత ఇతి భావః ।
ప్రమాశ్రయత్వం హీతి ।
నహీన్ద్రియాణ్యనుపాదాయేత్యాదిభాష్యే ప్రమాతృత్వం ప్రమాకరణాదిప్రయోక్తృత్వరూపం ప్రమాకర్తృత్వమితి ప్రమాణప్రేరకత్వేన అధ్యాససమర్థనార్థముక్తమ్, ఇహ తు చిద్రపతయాఽపరిణామత్వేనాచిద్రూపతయా చ చిదచిత్సంవలనరూపా యా ప్రమా తదాశ్రయత్వం కేవలచితః కేవలాచితశ్చ న సంభవతీతి ప్రమాశ్రయత్వేనాధ్యాససమర్థనార్థం ప్రమాతృత్వం ప్రమాశ్రయత్వమితి వ్యాఖ్యాయతే । యద్యప్యుభయథాప్యధ్యాససమర్థనం ప్రత్యగాత్మనః కౌటస్థ్యం సిద్ధం కృత్వా, ప్రవృత్తం తత్కౌటస్థ్యే విప్రతిపద్యమానం ప్రతి నోపన్యాసార్హమ్; తథాపి శ్రుతిసిద్ధం తత్కౌటస్థ్యం ప్రామాణికానాం న విప్రతిపత్త్యర్హమితి తాత్పర్యమ్ ।
అనేనేతి ।
నావిద్యావన్తమితి శఙ్కాగ్రన్థో హి విరోధాభిప్రాయః । స తు విద్యాయా ఎవాచిత్సంవలితరూపత్వేనావిద్యాగర్భత్వాన్నాస్తి విరోధ ఇతి పరిహృత ఇత్యర్థః । అనుపయోగపరిహారార్థస్తామేవేతి గ్రన్థః ।
అధ్యాసమపేక్ష్య ప్రమాణప్రవృత్తేస్తేన ప్రమోపయోగకథనాత్ ఇత్యవతారయతి –
తత్త్వేతి ।
ఇహ యది ప్రమాతృత్వం ప్రమాకరణాదిప్రేరకత్వరూపం ప్రమాయాం స్వాతన్త్ర్యం, తదా ప్రమాణప్రేరకత్వేనాధ్యాససమర్థనమేవాస్యాపి భాష్యస్యార్థః స్యాదితి పూర్వభాష్యేణ పౌనరుక్త్యం భవేద్; యది తు తత్ప్రేరణానుకూలా శక్తిరిహ ప్రమాతృవం తత్రాహ –
ప్రమాతృత్వశక్తిరితి ।
న చ ప్రేరణవ్యాపారేణ కల్పితయా శక్త్యాధ్యాస ఉపపాద్యతామితి వాచ్యమ్ । ప్రథమోపస్థితేన తస్య కల్పకేనైవ తదుపపాదనసంభవాత్, తస్య చ కృతత్వాదితి భావః ।
ప్రమా త్వితి ।
తుశబ్దః ప్రమాణప్రేరణవ్యాపారోపస్థిత్యనపేక్షోపస్థితికత్వవిశేషద్యోతనార్థః ।
ఉద్దేశత్యాగాత్మకేతి ।
యజమానద్రవ్యస్వత్వత్యాగోఽన్యేన కర్తుమశక్య ఇతి తస్మిన్ప్రధానే యజమానస్యైవ కర్తృవం, తథైవ ఋత్విగానమనార్థే దక్షిణాదానేఽపి । ఉపలక్షణమేతత్, ఫలప్రతిగ్రహయోగ్యతాపాదకతపఃప్రభృతేశ్చ । ఎవకారః తదితరాఙ్గకలాపవ్యవచ్ఛేదార్థః ।
భావనాక్షిప్తేతి ।
నను పచన్తి పాచకా ఇత్యత్ర భావనాక్షిప్తపాచకరూపకర్తృగామిత్వం పాకఫలస్య నాస్తీతి దృష్టమితి చేద్, న; తత్రాకర్తృగామిక్రియాఫలార్థకపరస్మైపదబలాత్ పాకఫలస్య అన్యగామిత్వేఽప్యత్ర బాధకాభావేన ఔత్సర్గికకర్తృగామిత్వత్యాగాయోగాదితి భావః ।
న కేవలం కర్తృగామిత్వే బాధకాభావమాత్రం, తత్ర సాధకాన్తరమప్యస్తీత్యాహ –
ఆత్మనేపదేన చేతి ।
అనర్థకం స్యాదితి ।
భూతిదానం హి స్వఫలార్థం కర్మ పరైః కారయితుమిత్యేవం లోకే దృష్టార్థమవగతమ్ । అతో దృష్టార్థపరిక్రయవిధిబలాత్ పరిక్రీతైః కర్మ కారణీయమితి నియమోఽవసీయత ఇతి భావః ।
ఆధ్వర్యవాదికమితి ।
ఆధ్వర్యవాదిసమాఖ్యాయుక్తకాణ్డామ్నాతమఙ్గజాతం సమాఖ్యావశాత్ అధ్వర్య్వాదిభిః కర్తవ్యమిత్యధికరణాన్తరవ్యుత్పాదనీయార్థస్య బుద్ధిసౌకర్యార్థమిహోపన్యాసః ।
ప్రయోజకకర్తృత్వాదితి ।
స్వతన్త్రప్రయోజకసాధారణకర్తృసామాన్యపరం సాఙ్గప్రధానానుష్ఠాపకప్రయోగవిధిగతమ్ ఆఖ్యాతమితి భావః ।
అప్రయోకేత్యనేన పౌనరుక్త్యపరిహారాయాహ –
అకర్తా కర్తృత్వశక్తిరహిత ఇతి ।
పాతకం బ్రహ్మవధాదీతి ।
అత్ర పాతకశబ్దేన మహాపాతకమతిపాతకం సమపాతకం చేతి త్రివిధం పాతకం గృహ్యతే । జాతిభ్రంశకరాది ఇత్యాదిశబ్దేన ప్రకీర్ణకం గృహ్యతే । అనుక్రాన్తాష్టవిధపాపానన్తభూతం పాపం ప్రకీర్ణకమ్ । ఎవమేకైకసంజ్ఞయా కేషాంచిత్కేషాంచిత్ పాపానాం కోడీకారస్తేషు తేష్వేకరూపనరకాదిఫలప్రాయశ్చిత్తోపదేశార్థః ।
దేహగతస్వామిత్వస్యేతి ।
నను పుత్రభార్యాదిస్వామిత్వం దేహగతం న భవతి; తస్య పుత్రభార్యాద్యుపచారాధీనభోగాభావాత్, తదధీనభోగభాక్త్వవ్యతిరేకేణ తద్వైకల్యసాకల్యప్రయుక్తవైకల్యసాకల్యార్హస్య స్వామిత్వస్యాభావాత్ ఇతి చేద్, న; తదుపచారాధీనయోషాదిభాక్త్వరూపస్య తథాభూతస్య స్వామిత్వస్య దేహేఽపి సంభవాత్ ।
ప్రమేయస్వరూపాలోచనయాపి తమాహేతి ।
న చ అహంప్రత్యయసిద్ధేన కర్తృత్వభోక్తృత్వాదినా నిశ్చితస్యాపి భోక్తృరూపస్య నిత్యత్వవిభుత్వాదినా సందిగ్ధతయా విషయత్వం స్యాదితి వాచ్యమ్; సిద్ధాన్తే తన్నిర్ణయస్య మోక్షఫలత్వానఙ్గీకారాదితి భావః॥ అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా॥ ౧॥ నను సూత్రే జిజ్ఞాసాపదప్రకృతిప్రతిపాద్యం కిమ్? అఖణ్డానన్దరూపబ్రహ్మస్వరూపజ్ఞానం, కిం వా విచారసాధ్యం బ్రహ్మనిర్ణయరూపం వృత్తిజ్ఞానమ్? నాద్యః; సంశయానాక్షేపేణ విషయసూచనాలాభప్రసంగాత్ । న హి బహుశో దృష్టేఽపి పున: పునరుదిత్వరీ విషయసౌన్దర్యప్రయుక్తా జిజ్ఞాసా సంశయమూలా ।
న ద్వితీయః; ప్రయోజనసూచనాలాభప్రసఙ్గాత్ ఇత్యాశఙ్క్య ఉభయమపి వివక్షితం, సౌత్రపదానామ్ అనేకార్థత్వస్యాలఙ్కారత్వాదిత్యాహ –
వృత్తివ్యక్తేతి ।
వృత్తిశ్చ వ్యక్తస్వరూపజ్ఞానం చేతి ద్వన్ద్వైకవద్భావః । స్వరూపజ్ఞానవివక్షాయాం బ్రహ్మణో యజ్జ్ఞానం తదిచ్ఛేత్యర్థకథనే 'రాహోః శిర' ఇతివదుపచారో ద్రష్టవ్యః ।
బ్రహ్మతజ్జ్ఞానప్రారమ్భార్థ ఇతి ।
బ్రహ్మ తావత్ స్వరూపతో జన్మాదిసూత్రేణ (బ్ర.అ.౧ పా.౧ సూ.౨) ప్రయోజనరూపతయా ఫలాధ్యాయేన చ ప్రతిపాద్యతే । తద్విషయే ప్రమాణయుక్తీ బ్రహ్మతజ్జ్ఞానేత్యత్ర కరణవ్యుత్పత్తిమతా జ్ఞానపదేన సంగృహీతే సమన్వయావిరోధలక్షణాభ్యాం ప్రతిపాద్యేతే । ముక్తిసాధనబ్రహ్మజ్ఞానం భావవ్యుత్పత్తిమతా తేనైవ జ్ఞానపదేన సంగృహీతం సపరికరం సాధనాధ్యాయేన ప్రతిపాద్యతే । తస్మాదిహాథశబ్దస్య బ్రహ్మతజ్జ్ఞానప్రతిపాదనప్రారమ్భార్థత్వం వక్తుం శక్యమితి శఙ్కార్థః॥
దణ్డీ ప్రైషానితి ।
ఇష్టిషు ప్రైషస్యాధ్వర్యుః కర్తా, అనువచనస్య హోతా; తద్వికృతౌ పశావుభయోరపి మైత్రావరుణః కర్తా విధీయతే –
మైత్రావరుణః ప్రైష్యతి చాన్వాహ చేతి ।
తేన ప్రాప్తత్వాత్ దణ్డివాక్యే మైత్రావరుణకర్తృకే ప్రైషానువచనే విధ్యన్వయిత్వేన న వివక్షా, కిన్తు ప్రైషానువచనాఙ్గే దణ్డగ్రహణ ఇత్యర్థః । యద్యపి "క్రీతే సోమే మైత్రావరుణాయ దణ్డం ప్రయచ్ఛతీతి” విహితస్య దణ్డదానస్య మైత్రావరుణకార్యార్థత్వావగమాత్ తేన స్థిత్వోచ్చైః కర్తవ్యే ప్రైషానువచనే బలార్థమవష్టమ్భతయా దణ్డగ్రహణస్య సామర్థ్యాదపి ప్రాప్తిర్భవేత్; తథాపి సామర్థ్యాద్భవన్తీ ప్రాప్తిస్తేన కర్తవ్యే రాత్రిసంచారాదావపి భవేత్, సా మా భూదితి కార్యాన్తరపరిసంఖ్యాఫలకః ప్రైషానువచనరూపే కార్యే తస్య దణ్డవిధిరితి దణ్డ ఎవ విధ్యన్వయిత్వేన వివక్షిత ఇతి భావః॥
ప్రత్యుత తదవివక్షాయామితి ।
నను విధ్యన్వయిత్వేనావివక్షితమపి ప్రైషానువచనమనువాద్యతయా యథా విధేయదణ్డాన్వయి, ఎవమిచ్ఛాపి ప్రారభ్యమాణబ్రహ్మజ్ఞానాన్వయినీ సతీ బ్రహ్మజ్ఞానస్య ప్రయోజనత్వం బ్రహ్మణః సందిగ్ధత్వం చ గమయేత్; ఇచ్ఛేష్యమాణసమభివ్యాహారే చేష్యమాణప్రాధాన్యం 'యజేత స్వర్గకామ' ఇత్యాదౌ క్లృప్తమ్, అత ఇహాపీచ్ఛాప్రాధాన్యం విహాయ ఇష్యమాణప్రాధాన్యమభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్; తస్మాత్ ప్రారమ్భార్థతాయాం న కశ్చిద్దోష ఇతి చేత్; ఉచ్యతే, ఎవం సతి వృత్త్యభివ్యక్తనిరతిశయానన్దరూపస్వరూపజ్ఞానస్య ఇచ్ఛావిషయత్వేన అగ్రహణాత్ పరమపురుషార్థః సూత్రేణ సాక్షాద్దర్శితో న స్యాద్, వివిదిషన్తీత్యత్రేవ ముక్తిసాధనజ్ఞానస్య గౌణపురుషార్థతాజ్ఞాపనార్థేన ఇచ్ఛాసమభివ్యాహారేణ నిర్ణినీషోక్త్యైవ సందేహానాక్షేపాద్విషయసూచనం చ న సిద్ధ్యేత్ । అతః స్వరూపజ్ఞానప్రేప్సాప్రతిపాదనేన తస్య పరమపురుషార్థత్వబ్రహ్మవిషయనిర్ణయేచ్ఛాప్రతిపాదనేన బ్రహ్మణః ప్రాగవిజ్ఞాతతయా సందిగ్ధత్వేన విషయత్వం చ సూచయితుం పూర్వోక్తరీత్యా జిజ్ఞాసాపదస్య స్వరూపజ్ఞాననిర్ణయజ్ఞానేచ్ఛాద్వయప్రాధాన్యమేవాభ్యుపేయమితి భావః ।
స్వతో నాన్తస్య త్వితి ।
యద్యపి తస్య పూజితవిచారవచనత్వం న వ్యాకరణస్మృతిసిద్ధం 'మాన పూజాయా'మితి ధాతోః పూజామాత్రవాచిత్వాత్, 'మాన విచారే' ఇతి చురాదిపఠితస్య ధాతోర్విచారమాత్రవాచిత్వాత్; తథాపి తయోరన్యతరస్య గ్రహణే ధాత్వర్థతయా విశేషణవిశేష్యాన్యతరతలాభోఽస్తి ఇత్యభిప్రాయేణైవముక్తమ్ । ప్రవర్త్స్యతి ప్రవర్తిష్యతే । 'వృద్భ్యః స్యసనో'రితి వైకల్పికం పరస్మైపదమ్ । పరస్మైపదే 'న వృద్భ్యశ్చతుర్భ్య' ఇతి ప్రతిషేధాదిడాగమాభావః ।
కిం పూర్వప్రకృతాదితి ।
కిమయమథశబ్ద ఆనన్తర్యార్థమ్ ఇతి ప్రథమవికల్పోపన్యాసపరే పూర్వవాక్యే వికల్పధర్మిత్వేన ప్రకృతాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయే ఇతి ।
అథశబ్దవిశిష్టాత్ పూర్వోక్తకల్పాత్ ఆనన్తర్యశుద్ధకల్పాద్వా ఇత్యర్థః । పూర్వప్రకృతస్య అథశబ్దస్య అవశ్యమపేక్షణే తమేవాపేక్ష్య అథశబ్దస్య తాదర్థ్యే కల్పాన్తరోపన్యాసార్థకత్వే సంభవత్యర్థాన్తరస్య విశిష్టాపేక్షయా ఆనన్తర్యస్య కల్పనానవకాశాత్ । యద్వా పూర్వప్రకృతస్య ప్రథమకల్పస్యాపేక్షాయా ఆవశ్యకత్వే ద్వితీయాథశబ్దస్య తాదర్థ్యే తన్మాత్రాపేక్షయా ఆనన్తర్యార్థకత్వే సంభవతి అర్థాన్తరస్య విశిష్టానన్తర్యస్య కల్పనానవకాశాదిత్యర్థః ।
ఆనన్తర్యరూపత్వపక్షే వికల్పాప్రతిభానాదితి ।
యత్ర వికల్పప్రతిభానం తత్రైవ పూర్వం వికల్పప్రకృతతద్ధర్మ్యపేక్షార్థకో వికల్పాన్తరముఖేఽథశబ్దః ప్రసిద్ధో నాన్యత్రేత్యాశయః । నను 'అథైష జ్యోతిరేతేన సహస్రదక్షిణేన యజేతే'త్యత్ర ప్రకృతజ్యోతిష్టోమానువాదేన సహస్రదక్షిణాలక్షణగుణవిధానం, న తు తద్విశిష్టకర్మాన్తరవిధానమితి పూర్వపక్షోపపాదకత్వేన పూర్వప్రకృతాపేక్షార్థత్వమథశబ్దస్య వార్తికకృతోక్తమ్ । (తన్త్రవార్తికే జై. అ. ౨ పా. ౨ సూ. ౨౨) అతో వికల్పాభావేఽపి తాదర్థ్యప్రసిద్ధిరస్తీతి చేద్, న; తత్రానన్తర్యార్థత్వమేవ పూర్వపక్షేఽభిమతమ్ । ఆనన్తర్యమపి హి పూర్వప్రకృతమపేక్ష్య వర్ణ్యతే । అత ఎవ తృతీయాధ్యాయటీకాయాం సంజ్ఞాధికరణా (బ్ర.అ.౩పా.౩సూ.౬-౮) నుక్రమణే అథశబ్దస్య ఆనన్తర్యార్థస్య అసంబన్ధేఽనుపపత్తేః ఇత్యానన్తర్యార్థమాదాయైవ పూర్వపక్షసమర్థనం కృతమ్ । ఆచార్యైశ్చ తద్వ్యాఖ్యానసమయే వార్తికకారీయపూర్వప్రకృతాపేక్షోక్తేరానన్తర్య ఎవ పర్యవసానముక్తిభఙ్గ్యా దర్శితమ్ ఆనన్తర్యం హి పూర్వప్రకృతాపేక్షం, గుణవిధిపరత్వే చాశ్రయదానార్థమస్తి జ్యోతిష్టోమాపేక్షా, న కర్మాన్తరత్వే; న హి క్రతుః క్రత్వన్తరమపేక్షత ఇత్యర్థ ఇతి ।
యస్మిన్ సతి భవన్తీ భవత్యేవేతి గ్రన్థమధ్యాహారవ్యవహితయోజనాభ్యాం వ్యాచష్టే –
అన్యదపీతి ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అపి యోగ్యత్వాదితి గ్రన్థమపేక్షితాధ్యాహారేణ వ్యాచష్టే –
స్వాధ్యాయాధ్యయనానన్తరమితి ।
ఇత్థం ప్రతీకమనుపాదాయ వ్యాఖ్యానం, వ్యాఖ్యానేనైవ వ్యాఖ్యేయమూలాంశో జ్ఞాతుం శక్య ఇతి గ్రన్థలాఘవార్థమ్ । ఎవముత్తరత్రాపి తత్ర తత్ర దృశ్యతే ।
నన్వితి ।
ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రే బ్రహ్మ విచార్యత్వేన నోపాత్తం, కిన్తు ధర్మమాత్రమ్; అతస్తత్రత్యాథశబ్దస్య ధర్మపరవేదాధ్యయనానన్తర్యమర్థః, ఇహ తు బ్రహ్మవిచారే వేదాన్తాధ్యయనమపేక్షితమితి తత్సాధారణాధ్యయనానన్తర్యం బ్రహ్మవిచారస్య ప్రతిపాదయితుమిదం సూత్రమారబ్ధవ్యమితి శఙ్కార్థః । నను ధర్మశబ్దస్య వేదార్థమాత్రోపలక్షణత్వమఙ్గీకృత్య తేన తత్రత్యాథశబ్దస్య సకలవేదాధ్యయనానన్తర్యమర్థముపపాద్య అస్య అథశబ్దస్య తేన గతార్థత్వపరిహారార్థమ్ అర్థాన్తరం వర్ణనీయమిత్యుపపాదనమయుక్తమ్ । తథా సతి హి సకలవేదార్థవిచారప్రతిజ్ఞానం తత్రైవ కృతమితి స్యాత్, ఎవం చ కృత్స్నమేవేదం శాస్త్రం గతార్థత్వేనానారభ్యం భవేదితి కుతో అస్యాథశబ్దస్య అర్థాన్తరవర్ణనప్రత్యాశా । న హి కృత్స్నవేదార్థవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ తదేకదేశవిచారస్త్యక్తో బుద్ధిపూర్వమితి వక్తుం శక్యమ్; న వా ధర్మవిచారార్థం ద్వాదశలక్షణీం కృత్వా తత్రాసూత్రితాన్ కాంశ్చిన్న్యాయానాలక్ష్య తత్సంగ్రహార్థం ద్వాదశలక్షణీం శేషం సంకర్షకాణ్డమపి కృతవతో మహర్షివరస్య భగవతో జైమినేర్బ్రహ్మపరవేదభాగవిచారే విస్మరణం విఘ్నజాతం వోత్ప్రేక్షితుం శక్యమితి చేత్, ఉచ్యతే; ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రస్య (జై. అ. ౧ పా.౧ సూ. ౧) సకలవేదార్థవిచారప్రతిజ్ఞాపరత్వమాత్రేణాస్య శాస్త్రస్య గతార్థత్వం నాపద్యతే; ఇహ వ్యుత్పాదయిష్యమాణానాం సిద్ధబ్రహ్మపరవాక్యార్థనిర్ణాయకన్యాయానాం పూర్వతన్త్రవ్యుత్పాదితేభ్యః కర్మపరవాక్యార్థనిర్ణాయకన్యాయేభ్యో విలక్షణత్వాత్, కిన్తు శాస్త్రారమ్భప్రతిజ్ఞైక్యేన వక్తృభేదేఽప్యేకప్రబన్ధతామాత్రం తదానీమాపద్యతే; సమయబన్ధపూర్వకానేకకవికర్తృకైకకావ్యవత్ । తదపి సిద్ధాన్తే ప్రౌఢ్యాభ్యుపగమ్య మతాన్తరమిష్యత ఎవ; తదాశ్రిత్య హి భాష్యటీకయో'రేక ఆత్మనః శరీరే భావాత్' (జై. బ్ర. అ.౩ పా.౨ సూ.౫౩) ఇత్యధికరణే దేహాతిరిక్తాత్మాస్తిత్వస్య శాస్త్రప్రథమపాదే వ్యవస్థాపనాదత్ర తద్వ్యవస్థాపనం పునరుక్తమితి శఙ్కోద్ఘాటనం, భాష్యకృతా శబరస్వామినా తత్ర తత్కృతం న తత్సూత్రారూఢమితి సమాధానం చ కరిష్యతే । నను ప్రౌఢ్యాపి కథమైకశాస్త్రమభ్యుపగతం; విరుద్ధయోరేకప్రబన్ధత్వాయోగాత్, అస్తి హి జైమినిబాదరాయణమతయోర్విరోధః, బాదరాయణేన హి 'శేషత్వాత్; పురుషార్థవాదో యథాన్యేష్వితి జైమినిః' (బ్ర.అ.౩ పా.౪ సూ.౨) 'పరామర్శం జైమినిః' (బ్ర.అ.౩ పా.౪ సూ.౧౮) ఇతి చ సూత్రే బ్రహ్మసంన్యాసాపలపనం జైమిన్యభిమతమనూద్య దూషితం, న చ జైమినేరన్వారుహ్యవాదమాత్రమనూద్య దూషితం, న తు తన్మతమ్, 'పర జైమినిర్ముఖ్యత్వాత్' (బ్ర.అ.౪ పా.౩ సూ.౧౨) 'తద్భూతస్య తు నాతద్భావో జైమినేరపి' (బ్ర.అ.౩ పా.౪ సూ.౪౦) ఇత్యాదిసూత్రైః జైమినేర్బ్రహ్మసంన్యాసాభ్యుపగమస్య బాదరాయణేనైవ ప్రతిపాదితత్వాదితి వాచ్యమ్ । 'తస్య విప్రతిషేధా చ్చాసమఞ్జసమ్' (బ్ర.అ.౨ పా.౨ సూ.౧౦) ఇతి సాఙ్ఖ్యాధికరణోక్తన్యాయేన జైమినిమతస్య పరస్పరవిరుద్ధతయానుపాదేయత్వసూచనార్థత్వోపపత్తేః । కిఞ్చ దేవతాధికరణే (బ.అ.౧ పా.౩. సూ.౨౬-౩౩) జైమిన్యభిమతం బహుశో దేవతాప్రత్యాఖ్యానమనూద్య దూషితమ్ । 'ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్' (జై.సూ.అ.౧ పా.౨ సూ.౧) ఇత్యాదిసూత్రేణ వేదస్య క్రియార్థత్వేనైవ ప్రామాణ్యం వక్తవ్యమిత్యవిశేషేణాక్రియార్థానామప్రామాణ్యమాశఙ్క్య 'విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్' (జై.అ.౧ పా.౨ సూ.౭) ఇతి సూత్రేణ కేవలసిద్ధార్థవిషయత్వేన భాసమానానాం వాక్యానాం విధ్యేకవాక్యతయా క్రియార్థతాముపపాద్య జైమినినా యత్ప్రామాణ్యసమర్థనం కృతం, తదపి బాదరాయణేన సమన్వయసూత్రే (బ్ర.అ.౧ పా.౧ సూ.౪) బ్రహ్మవిషయాణాం వాక్యానామనపేక్ష్య విధిశేషతామక్రియార్థానామేవ సతాం ప్రామాణ్యసమర్థనేన ప్రత్యాఖ్యాతమ్; ఎవం విరుద్ధయోరేకప్రబన్ధత్వం ప్రౌఢ్యాపి కథమభ్యుపగతమితి చేత్, ఉచ్యతే; బ్రహ్మసంన్యాసదేవతాపలాపవిషయే విరోధస్తావద్ నైకాప్రబన్ధత్వాపవాదకః; తస్య ద్వాదశలక్షణ్యామసూత్రితత్వేన పరస్పరవిరుద్ధమతాభిమాన్యనేకకవికృతరామాయణాదివదేకప్రబన్ధతోపపత్తేః । కిఞ్చ జైమినినా తిర్యగధికరణే 'న దేవతా దేవతాన్తరాభావాదితి' సూత్రేణ దేవతాః కర్మసు నాధిక్రియన్తే; ఇన్ద్రాదీనాం హవిః త్యాగోద్దేశ్యస్య ఇన్ద్రాన్తరాదేరభావాత్, స్వాత్మనే సంకల్ప్యమానస్య ద్రవ్యస్య స్వత్వత్యాగాసంభవేన యాగాద్యనిర్వృత్తేః, ఇత్యేవముపపాదయతా దేవతాభ్యుపగమ ఎవ స్పష్టీకృతః । దేవతానాం యుగపదనేకయాగదేశసన్నిధానమపి ఆధానపవమానేష్టిజన్యసంస్కారనిచయమ్, ఆహవనీయాదిశబ్దార్థమభ్యుపగచ్ఛతా తస్య సంప్రతిపన్నమేవ; ఆహవనీయాద్యభిమానిదేవతాం వినా నిరుక్తసంస్కారాధారస్య వక్తుమశక్యత్వాద్, న హి ప్రత్యక్షాగ్నిస్తదాధారః; ఆధానకాలే నిహితస్యాహవనీయాదేః పావమానేష్ట్యనన్తరం త్యాగేన తద్గతస్య సంస్కారస్య తన్నాశతో నాశాదాహవనీయాద్యననువృత్తిప్రసఙ్గాత్, అజస్రపక్షేఽప్యనుగతస్య మథనాదినా పునరుత్పాదనే తదనువృత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ । న చ ప్రణయనమథనాదిజన్యసంస్కారః అపి ఆహవనీయాదిశబ్దస్యార్థః; అనేకార్థత్వప్రసఙ్గాత్ । పశావౌత్తరవేదికనణయనానన్తరమ్ ఆహవనీయగార్హపత్యతాప్రాప్త్యా ప్రణయనస్య ఆహవనీయశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తత్వాయోగాచ్చ । తస్మాత్ ఆహవనీయాద్యభిమానిదేవతా ఎవ తత్తదాయతనవిశేషనిహితేషు సంభారేషు మథితాగ్నినిధానరూపేణాధానేన సంస్క్రియన్తే । తాశ్చ సంస్కృతా దేవతా అజస్రపక్షే యజమానశరీరే అగ్నిదానపర్యన్తం, మధ్యే అగ్నిసంస్కారవిచ్ఛేదనిమిత్తోపజనే తత్పర్యన్తం చ తేష్వగ్నిషు సన్నిదధతే । అగ్నీనామజస్రధారణాభావే తత్తత్కర్మావసానేషు ఆహవనీయాదిదేవతా గార్హపత్యమనుప్రవిశన్తి । పశావౌత్తరవేదికప్రణయనే క్రియమాణే తమాహవనీయోఽనుప్రవిశతి, తేన ప్రాగధిష్ఠితమగ్నిం గార్హపత్య ఇత్యేవమాదికమభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ । ఎవం సత్యేవ 'నాన్తరాగ్నిం సంచరతి యది పూర్వోఽనుగతః సంచర్యం పశ్చాద్ధి స తర్హి గత' ఇతి 'గార్హపత్యాత్ జ్వలన్తమాహవనీయముద్ధరతీ'తి చ కల్పసూత్రకారవచనం సామఞ్జస్యమశ్నుతే । న హి సంస్కారమాత్రస్య పశ్చాద్గమనం సంభవతి । నాప్యాహవనీయస్య గార్హపత్యానుప్రవేశాభావే గార్హపత్యాత్ తత్ర సత ఆహవనీయస్యోద్ధరణం సంభవతి । న చ తథా సతి అగ్నిద్వయసంసర్గనిమిత్తకప్రాయశ్చిత్తప్రసఙ్గః, తస్య ప్రత్యక్షాగ్నిసంసర్గనిమిత్తకత్వాత్ । న చ దేవతానామ్ ఆహవనీయాదిశబ్దార్థతాయాం "ఆహవనీయే జుహోతి” "గార్హపత్యే హవీంషి శ్రపయతి' ఇత్యాదివాక్యశ్రుతం హవిఃప్రక్షేపశ్రపణాద్యాధారత్వమపి తాసాం భవేదిత్యయం దోషః; ఇష్టాపత్తేః, 'అభూన్నో దూతో హవిషో జాతవేదా అవాడ్ఢవ్యాని సురభీణి కృత్వేతి' మన్త్రవర్ణతః పాకేన హవిషాం సురభీకరణస్య ఉద్దేశ్యదేవతార్థం నయనస్య చైకకర్తృకత్వావగతేశ్చ । తత్రాభిమాన్యభిమానవిషయాణామ్ అభేదాధ్యవసాయేన సమానకర్తృకత్వవ్యపదేశ ఇతి చేద్, ఇహాపి తర్హ్యభేదాధ్యాస ఎవ గతిరస్తు । ఎవమగ్నిసంస్కారాధారదేవతానామివ హవిరుద్దేశ్యదేవతానామపి బహుషు యాగదేశేషు సన్నిధానమ్ ఆవాహనాదిమన్త్రార్థవాదావగతం జైమినినాప్యుక్తప్రాయమేవ; మానాన్తరప్రాప్తిబాధాభావే మన్త్రార్థవాదాదిప్రతిపన్నస్య దేవతాదేస్తేనాప్యభ్యుపగతత్వాత్ । న చ తథాపి దేవతానాం కర్మసు గుణత్వప్రాధాన్యాభ్యాం విరోధః, బాదరాయణమతేఽపి ఫలకరణత్వేన ప్రధానతయా శబ్దబోధితం యాగాదికం ప్రత్యుద్దేశ్యతయా తచ్ఛరీరనివర్త్తకత్వేన దేవతానాం సన్నిపాత్యఙ్గత్వరూపతద్గుణత్వసత్త్వాత్ । సిద్ధార్థవిషయవాక్యానాం విధిశేషత్వం తు జైమినినోక్తం విధిసమభివ్యాహృతవాయుక్షేపిష్ఠాదివాక్యమాత్రవిషయమ్ । తథాహి ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రే (జై.అ.౧ పా.౧ సూ.౧) బ్రహ్మమీమాంసాసాధారణీ వేదార్థవిచారప్రతిజ్ఞా ధర్మమీమాంసామాత్రాసాధారణీ ధర్మవిచారప్రతిజ్ఞా చేతి ద్వివిధా ప్రతిజ్ఞా వివక్షితా; సూత్రాణామావృత్త్యా అనేకార్థప్రతిపాదకత్వస్య అలంకారత్వాత్ । అత ఎవ 'అథాతః శేషలక్షణమ్' (జై.అ.౩ పా.౧ సూ.౧) ఇతి తృతీయాధ్యాయాద్యసూత్రం వార్తికకృతా 'ద్విలక్షణ్యాః పరం శిష్టం యావత్కించన లక్షణమ్ । సత్సర్వం వక్తుమారబ్ధమథాతః శేషలక్షణమ్' ఇత్యవశిష్టదశాధ్యాయార్థవిచారప్రతిజ్ఞాపరం వ్యాఖ్యాయానన్తరం తృతీయాధ్యాయార్థశేషశేషిభావవిచారప్రతిజ్ఞాపరత్వేనాపి వ్యాఖ్యాతమ్ । ఎవం చ యథా శేషః పరార్థత్వాదితి ద్వితీయసూత్రమారభ్య తృతీయాధ్యాయసూత్రాణి శేషశేషిభావమాత్రవిషయాణి, ఎవం చోదనాసూత్రమ్ (జై.అ.౧ పా.౧ సూ.౨) ఆరభ్య ద్వాదశలక్షణీసూత్రాణి ధర్మమాత్రవిషయాణి । అత ఎవ చోదనాసూత్రే ధర్మస్యైవ విధిగమ్యత్వం లక్షణముక్తం, న హి బ్రహ్మణో విధిగమ్యత్వమస్తి, అతః 'తస్య నిమిత్తపరీష్టి: (జై.అ.౧ పా.౧ సూ.౩) ఇతి సూత్రే ధర్మప్రమాణమేవ పరీక్ష్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాతమితి తదనుసారేణ 'ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్' (జై.అ.౧ పా.౨ సూ.౧) ఇతి సూత్రం ధర్మప్రమాణత్వేనాభిమతస్య క్రియార్థత్వేనైవ తత్ర ప్రామాణ్యం వక్తవ్యమిత్యేతత్పరమ్ । 'విధినా త్వేకవాక్యత్వా'(జై.అ.౧ పా.౨ సూ.౭)దితి సూత్రమపి ధర్మప్రమాణత్వాభిమతక్రియావిధిసమభివ్యాహృతవాయుక్షేపిష్ఠాదివాక్యమాత్రవిషయమితి న కశ్చిద్విరోధః । న చైవం కర్మబ్రహ్మవిచారశాస్త్రయోరైకశాస్త్ర్యాభ్యుపగమే బ్రహ్మజిజ్ఞాసాసూత్రగతాథశబ్దస్య కర్మవిచారానన్తర్యమర్థః స్యాదితి వాచ్యమ్; భాష్యోక్తరీత్యా బ్రహ్మవిచారే కర్మానుష్ఠానస్యాపేక్షానియమాభావేన తదప్రసక్తేః । న హి జ్వరాదివాజీకరణాన్తచికిత్సాప్రతిపాదకానాం వైద్యకసంహితాగ్రన్థానామ్ ఎకగ్రన్థత్వమాత్రేణ వా తచ్చికిత్సాప్రకరణం విచారయిష్యతా జ్వరచికిత్సామారభ్య విచారణీయమ్ । తత్తద్విచారాధికారివైలక్షణ్యమిహాపి తుల్యమ్ । తస్మాదనపేక్షితం హి వేదార్థవిచారత్వోపాధికల్ప్యమైకశాస్త్ర్యం నాతివిరుద్ధమితి ప్రౌఢ్యా తదభ్యుపగమే న కశ్చిద్దోషః । యద్వా ధర్మశబ్దస్యేత్యాదిటీకాగ్రన్థేన జిజ్ఞాస్యసమర్పణార్థస్య ధర్మశబ్దస్య వేదార్థమాత్రోపలక్షణత్వం నోక్తం; కిన్తు అతఃశబ్దోక్తే వేదస్య వివక్షితార్థత్వరూపే ధర్మవిచారప్రతిజ్ఞాహేతౌ ధర్మరూపస్యైవార్థస్య వివక్షితత్వం న విశేషణం, కిం తర్హి, కృత్స్నస్య వేదార్థస్య అతో ధర్మవిచారప్రతిజ్ఞాయాం యాగాదికార్యసమర్పకోఽపి ధర్మశబ్దో హేతుశరీరగతమథశబ్దం సమభివ్యాహారవశాత్తావన్మాత్రపరం న కుర్యాద్, అపి తు వేదార్థసామాన్యపరమేవ కుర్యాదిత్యేతావదుక్తమ్ । తదేతత్ప్రథమసూత్రార్థవ్యాఖ్యానావసానే టీకావాక్యైః ఆచార్యవాక్యైః తద్వ్యాఖ్యానేన చ స్పష్టీభవిష్యతి । నను చ వివక్షితార్థత్వే హేతౌ వేదార్థసామాన్యస్య ప్రవేశోపదర్శనేన కృత్స్నవేదాధ్యయనానన్తర్యమథశబ్దార్థ ఇతి ప్రకృతే సిషాధయిషితోఽర్థః కథం సిధ్యేదితి చేత్, ఇత్థమ్; ధర్మశబ్దసమభివ్యాహారే విద్యమానేఽపి యథా హేతావర్థశబ్దో వేదార్థమాత్రపరోఽఙ్గీకృతః, విశిష్య ధర్మపరవేదభాగస్యార్థవివక్షోపన్యాసే వేదాన్తభాగస్యార్థవివక్షా నాఙ్గీకృతేతి తద్వద్ధర్మపరభాగోఽప్యవివక్షితార్థోఽస్త్వితి శఙ్కానిరాసోపయోగాత్; ఎవమధ్యయనానన్తర్యమపి కృత్స్నవేదస్య అధ్యయనానన్తర్యరూపమఙ్గీకర్తవ్యమ్ । అధ్యయనవిధేః ఎకదేశాధ్యయనానుష్ఠాపనేన పర్యవసానాభావాదితి దృష్టాన్తముఖేన సిద్ధ్యేదిత్యలం విస్తరేణ ।
అర్థతః ప్రాధాన్యాదితి ।
ప్రత్యయార్థః ప్రధానమితి సామాన్యన్యాయాత్ ఇచ్ఛేష్యమాణసమభివ్యాహృతావిష్యమాణం ప్రధానమితి స్వర్గకామపదాదిషు క్లృప్తో విశేషన్యాయో బలవానితి భావః ।
సాక్షాత్కారోపయోగమితి ।
బ్రహ్మోపాసనాకాలేఽపి తదఙ్గతయా కర్మాణ్యనుష్ఠేయానీతి సముచ్చయవాదీ తదనుష్ఠానాపేక్షితకర్మావబోధానన్తర్యమథశబ్దార్థమిచ్ఛతి । అతస్తస్య తాదర్థ్యసిద్ధ్యర్థం కర్మణాముపాసనాఙ్గత్వముపపాదయితుం తేషాముపాసనాజన్యసాక్షాత్కారోపయోగమాహేత్యర్థః ।
అసిద్ధ ఇత్యాహేతి ।
శఙ్కావాదీతి శేషః ।
ప్రమాణత్వప్రసిద్ధ్యభావాదితి ।
యద్యపి ప్రమాణత్వాభావేఽపి అసంభావనాదిమూలకల్మషనిర్హరణద్వారా యోగ్యతావధారణే తజ్జన్యమహావాక్యార్థజ్ఞానే వా ప్రమాణసహకారిత్వేన కారణత్వముపపద్యతే, అన్యథా వక్ష్యమాణస్య కర్మణాం సాక్షాత్కారోపయోగస్యాపి నిర్వోఢుమశక్యత్వాత్; తథాపి వివిదిషన్తీత్యత్ర ఫలరూపవేదనమానన్దసాక్షాత్కారతయా ముఖ్యపురుషార్థరూపమేవ గ్రాహ్యం, ముఖ్యసంభవే గౌణగ్రహణస్యాన్యాయ్యత్వాదితి తాత్పర్యమ్ ।
సంస్కారద్వారేతి ।
యద్యపి కల్మషనిబర్హణమృణత్రయాపాకరణమితి సంస్కారపక్షాద్భిన్నమపి పక్షద్వయముక్తం తథాపి తదపి పక్షద్వయం సామాన్యతః సంస్కారపక్ష ఎవానుప్రవిశతి, ప్రథమాధానవత్కల్మషనిబర్హణాదేరపి సంస్కారత్వాఽవిశేషాదితి తాత్పర్యమ్ । కిం కామ్యైవ ఖాాదిరతా నిత్యేఽపి స్యాదితి సిద్ధాన్తకోటిః పూర్వపక్షాద్విశేష సిద్ధయే । కామ్యైవేత్యవధారణమ్ । అన్యథా యదా క్వచిత్ప్రయోగే వీర్యకామనయా కామ్యా ఖాదిరతోపాదీయతే, తదా తయా పశునియోజనరూపస్య నిత్యోపకారస్యాపి ప్రసఙ్గాత్సిద్ధేః కామ్యా క్వచిన్నిత్యేఽపి భవతీత్యతస్మిన్నర్థే పూర్వపక్షిణోఽపి సంప్రతిపత్త్యా తతః సిద్ధాన్తకోటేర్విశేషో న సిధ్యేత్ ।
కిం కేవలకామ్యైవ ఖాదిరతా ఇత్యఙ్గీకృత్య సా సర్వత్ర నిత్యేఽపి స్యాదిత్యుచ్యతే, అథవా యథా ఖాదిరతా వీర్యకామవాక్యేన ఫలార్థతయా కామ్యా, ఎవం ఖాదిరే పశుమితి వాక్యేన క్రత్వర్థతయా నిత్యాపీత్యభ్యుపేత్యేతి వికల్ప్య, ఆద్యం నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధేన నిరాకృత్య ద్వితీయమాశఙ్కతే –
యత్త్వితి ।
సిద్ధరూపః ఖదిరతరురననుష్ఠీయమానో వీర్యఫలాయ న ప్రభవేదితి తస్య పశుబన్ధనయుక్తయూపరూపాశ్రయానురాగేణ సాధ్యతోపపాదనీయా । యద్యపి యూపప్రాతిపదికార్థోఽపి సిద్ధరూపః; తథాపి పశుబన్ధనక్రియాయుక్తత్వాకారేణ భవతి ఖదిరతరోరపి తదనురాగే సతి సాధ్యతా । ఎవం చ ఖదిరస్య ఫలసంబన్ధం బోధయద్ వీర్యకామవాక్యం తస్యాశ్రయసంబన్ధమపి బోధయితుం న శక్నోతి, వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ ఇత్యాశ్రయసంబన్ధస్య అన్యతః ప్రాప్త్యపేక్షాయామ్ అపేక్షితసమర్పణేన ఫలవాక్యాన్వయి ఖాదిరే పశుమితి వాక్యం న ఖదిరస్య క్రత్వర్థతామపి బోధయితుం శక్నోతీతి న తతః క్రత్వర్థత్వసిద్ధిరిత్యర్థః । న చ యథా 'అపః ప్రణయన్తి' ఇత్యస్య సన్నిధానే 'గోదోహనేన పశుకామస్యేతి' ఫలార్థం విధీయమానస్య సిద్ధరూపస్య గోదోహనస్య అపాం ప్రణయనం సన్నిధానాదాశ్రయో భవతి, ఎవమిహాపి సన్నిధానాదేవ యూప ఆశ్రయో లభ్యత ఇతి వాచ్యమ్ । అపాం హి గార్హపత్యదేశే గ్రాహ్యాణామాహవనీయదేశం ప్రతి నయనరూపం యత్ ప్రకృష్టనయనం ప్రణయనశబ్దవాచ్యం తస్య గోదోహపాత్రస్య చాధారాధేయభావో లోకసిద్ధ ఇతి యుక్తస్తత్ర యోగ్యతయా సన్నిహితస్యాశ్రయత్వలాభః, ఇహ త్వతీన్ద్రియాతిశయవిశేషవిశిష్టస్య యూపస్యాహవనీయవదలౌకికత్వాత్ తం ప్రతి న లోకసిద్ధః ఖదిరస్య ప్రకృతిభావ ఇతి ఖాదిరే పశుమితి వాక్యేనైవ తస్యాశ్రయసంబన్ధో బోధనీయ ఇతి భావః । అత్ర ఖాదిరే పశుమిత్యస్య నిత్యవాక్యత్వం సిద్ధాన్త్యభిమతమనూదితమ్; పూర్వపక్షే ఫలవాక్యైకవాక్యతాపన్నస్య తస్య నిత్యవాక్యత్వాభావాత్ । ఎకస్య ఖాదిరత్వస్యేత్యాదినా ఎకస్యోభయాత్మకత్వే నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధో నాస్తి, వినియోజకప్రమాణభేదాదితి సిద్ధాన్తయుక్తి'రేకస్య తూభయత్వే' (జై.అ.౪ పా.౩ సూ.౫) ఇతి సూత్రారూఢా దర్శితా ।
సన్నిధానాదేవేతి ।
యూపశబ్దార్థస్యాలౌకికత్వేఽపి యస్మిన్నష్టాశ్రిత్వాద్యాకృతివిశిష్టే కాష్ఠవిశేషే యూపశబ్దో వర్తతే, తస్య ఖదిరతరోశ్చ ప్రకృతివికృతిభావో లోకసిద్ధ ఇతి తావతైవ సన్నిధానాత్ పశుబన్ధనార్థో యూప ఆశ్రయత్వేనాన్వేతుం యోగ్య ఇతి భావః ।
శేషలక్షణాదితి ।
శేషలక్షణం తృతీయాధ్యాయః । తత ఆరభ్య చతుర్భిరధ్యాయైః శేషత్వప్రయుక్తికర్మాధికారనిరూపణార్థైరుపదేశవిచారః । సప్తమాద్యైశ్చతుర్భిః సామాన్యాతిదేశవిశేషాతిదేశోహబాధనిరూపణార్థైరతిదేశ విచారః । ఎకాదశద్వాదశాభ్యామ్ ఉపదేశాతిదేశసాధారణతన్త్రప్రసఙ్గవిచారః ।
చాతుర్థికేతి ।
యద్ యేన ప్రయుజ్యతే అనుష్ఠాప్యతే, తత్తేన సహితముపకార్యోపకారకభావరూపసంబన్ధవద్భవతి; అనుపకార్యేణ అనుపకారకస్యాననుష్ఠాపనాదితి సాహిత్యోక్త్యా చాతుర్థికప్రయుక్తిసంగ్రహః ।
సంస్కారకర్మత్వేతి ।
సంస్కారకర్మణస్తాని ద్వైధాధికరణ (జై.అ.౨ పా.౧ సూ.౬-౮) నిరూపితగుణకర్మవిశేషత్వేఽపి దృష్టప్రయోజనాభావేన త్రివిధగుణకర్మవైషమ్యాత్, ధర్మమాత్రే తు కర్మ స్యాత్ (జై.అ.౨ పా.౧ సూ.౯) ఇత్యధికరణాన్తరవిషయత్వాచ్చ పృథగ్గ్రహణమ్ ।
ద్విరవత్తేతి ।
ఇదం భాష్యకారమతమ్, యత్సాక్షాద్ ద్వ్యవదానసాధనకో యాగః పురోడాశః, తత్ప్రకృతితయా యాగసాధనమితి । ఆచార్యమతే తు కృత్స్నః పురోడాశో యాగసాధనం, ద్విరవత్తస్యాగ్నౌ ప్రక్షేపరూపో హోమస్తు హవిష ఎకదేశద్వారా సంస్కారకర్మ । తథా చ హోమకాలే కృత్స్నః పురోడాశో దేవతోద్దేశేన మనసా త్యక్తవ్యః; వచనబలాదన్యోద్దేశేన త్యక్తైకదేశస్య స్విష్టకృతి పునర్దేవతాన్తరోద్దేశేన త్యాగ ఇత్యేవం విశేషః ।
జడం స్యాదితి ।
దృగ్భిన్నస్య ప్రకాశమానత్వం దృగధ్యస్తతయా తదభేదేనోపపాదనీయమితి ప్రాక్ ప్రసాధితత్వాదధ్యస్తస్య చ జడత్వనియమాదితి భావః ।
నను టీకోక్తప్రామాణ్యాయోగయుక్తిరయుక్తా; ఇన్ద్రియశబ్దాదిప్రమాకరణజన్యత్వేన ప్రామాణ్యోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్య తాముపపాదయతి –
తచ్చేన్ద్రియాద్యగోచర ఇతి ।
'న చక్షుషా గృహ్యతే' 'యన్మనసా న మనుత' ఇత్యాదిశ్రుతేరితి భావః ।
తథావిధమితి ।
దిఙ్మోహేఽపి పురుషవిశేషస్య అపరిశీలితప్రదేశవిశేషప్రాప్తిరుపాధిః ।
శాబ్దాపరోక్షశఙ్కాముపస్కుర్వన్నవతారయతి –
అపరోక్షే బ్రహ్మణీతి ।
అయమర్థః, అభివ్యక్తచైతన్యాభిన్నత్వమర్థస్యాపరోక్ష్యమ్, తత్తు నిత్యాభివ్యక్తజీవచైతన్యాభిన్నే బ్రహ్మణి స్వాభావికమ్ । అత ఎవ 'యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మే'తి శ్రుతిః । ఘటాదీనామ్ అపరోక్షచైతన్యాభేదాధ్యాసోపాధికమ్, తదేవ ప్రత్యక్షోఽయం ఘటః, ప్రత్యక్షం ఘటం పశ్యామి ఇత్యాదివ్యాహారాలమ్బనమ్ । జ్ఞానస్యాపరోక్ష్యమ్ అపరోక్షార్థవ్యవహారానుకూలజ్ఞానత్వం తత్స్వస్య సుఖాదేశ్చ ప్రకాశరూపే నిత్యాభివ్యక్తసాక్షిచైతన్యే వా అనుగతం స్వాభావికమ్ । చాక్షుషాదివృత్తిషు తత్తదభివ్యక్తచైతన్యాభేదాధ్యాసోపాధికమ్ । న తు జాతిరూపమ్ ఇన్ద్రియజన్యత్వాద్యుపాధిరూపం వా జ్ఞానానామాపరోక్ష్యమ్ । అపరోక్షజ్ఞానవిషయత్వమర్థాపరోక్ష్యమితి న యుక్తమ్; తత్తాంశవిషయప్రత్యభిజ్ఞాయాం తత్తాంశే చాతిప్రసక్తేః, సాక్ష్యవ్యాపనాచ్చ । ఎవం చ తత్త్వమస్యాదిశబ్దజన్యమ్ అపరోక్షజీవాభిన్నబ్రహ్మజ్ఞానమపరోక్షమేవ భవతి । న చైవం సతి అనుమితేరప్యపరోక్షపర్వతాదావాపరోక్ష్యం స్యాదితి వాచ్యమ్;
ఇష్టాపత్తేరితి ।
శబ్ద ఎవ ఇత్యేవకారేణ ప్రథమం శ్రవణజన్యే బ్రహ్మజ్ఞానే క్లృప్తకరణభావస్య శబ్దస్యైవావిద్యానివర్త్తకే చరమసాక్షాత్కారేఽపి కరణత్వోపపత్తేర్న తత్ర కరణాన్తరం కల్పనీయమితి సూచితమ్ । నన్వపరోక్షజీవాభేదతః శ్రుతేశ్చాపరోక్షేఽపి బ్రహ్మణి పరోక్షత్వావగాహి జ్ఞానం లోకసిద్ధమనుభూయతే, అత ఎవ నిరతిశయానన్దరూపం బ్రహ్మ మమాపరోక్షం న ప్రకాశత ఇతి వ్యవహారః ।
ఎవం శ్రుతితోఽపి బ్రహ్మణి పరోక్షత్వావగాహి పరోక్షమేవ జ్ఞానం భవేదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అన్యథేతి ।
లోకత ఇవ శ్రుతితో నాపరోక్షే బ్రహ్మణి పరోక్షత్వావగాహి భ్రమరూపం జ్ఞానం యుక్తమితి భావః ।
స్వతోఽపరోక్షస్యాపీతి ।
యది బ్రహ్మ స్వతోఽపరోక్షమితి తద్విషయశబ్దజన్యమపి జ్ఞానమపరోక్షం భవేత్, తదా శ్రవణజన్యజ్ఞానమప్యపరోక్షమితి శ్రుతవేదాన్తస్య పుంసః తస్మిన్పారోక్ష్యభ్రమానువృత్తిర్న స్యాత్ । అనువర్తతే చ తదనన్తరమపి భ్రమగృహీతం బ్రహ్మణి పారోక్ష్యమితి న శబ్దాదపరోక్షజ్ఞానమ్ । తస్మాత్ అపరోక్షజ్ఞానజననసమర్థాదన్యత ఎవ తదేష్టవ్యమ్ । క్లృప్తం చాన్తఃకరణస్య తత్సామర్థ్యం; బ్రాహ్మలౌకికభోగానుభవే 'మనసైతాన్ కామాన్ పశ్యన్ రమతే, య ఎతే బ్రహ్మలోకే మనోఽస్య దైవం చక్షు'రితి శ్రుతేః । విశిష్య చాహంవృత్తిరూపే స్వాత్మజ్ఞానేఽపి తస్య కరణత్వం క్లృప్తమ్; చరమసాక్షాత్కారస్య శబ్దజన్యత్వాభ్యుపగమేఽపి తస్య వ్యాపారోఽవశ్యమపేక్షణీయః । తస్మాదావశ్యకేనాన్తఃకరణేనైవ తదుత్పత్త్యుపపత్తౌ తదర్థం తత్త్వమస్యాదివాక్యస్య తత్కాలేఽపి పునరనుసంధానకల్పన ఎవ గౌరవమితి భావః ।
నను తర్హి తత్త్వమస్యాదివాక్యశ్రవణనిరపేక్షమేవాన్తఃకరణం బ్రహ్మాత్మైక్యమపరోక్షయేదిత్యత్రాహ –
తత్తు శబ్దజనితేతి ।
ఉక్తం చ గీతావివరణే భాష్యకారైః శాస్త్రాచార్యోపదేశశమదమాదిసంస్కృతం మన ఆత్మదర్శనే కరణమితి ।
నన్వపరోక్షబ్రహ్మవిషయస్య శబ్దస్యాపరోక్షప్రమాహేతుత్వం న శక్యం ప్రత్యాఖ్యాతుమ్, శ్రవణజన్యాపరోక్షజ్ఞానే సత్యపి పారోక్ష్యభ్రమానువృత్తిస్త్వసంభావనాదిదోషప్రతిబద్ధస్య భ్రమనివర్త్తనకార్యాక్షమతయా భవేదిత్యాశఙ్క్యాహ –
శబ్దస్త్వితి ।
అభివ్యక్తచైతన్యాభిన్నత్వమర్థాపరోక్ష్యమితి తావన్న యుక్తమ్; స్వరూపసదభేదమాత్రవివక్షాయాం చాక్షుషవృత్త్యభివ్యక్తపర్వతావచ్ఛిన్నచైతన్యేన వ్యవహితవహ్న్యవచ్ఛిన్నచైతన్యస్య తేన వ్యవహితవహ్నేశ్చ స్వాభావికాధ్యాసికాభేదసత్త్వేన వ్యవహితవహ్నేరప్యపరోక్షత్వాపత్తేః, నిరస్తభేదోపాధికాభేదవివక్షాయాం చరమసాక్షాత్కారనివర్త్యావిద్యోపాధేః చరమసాక్షాత్కారోత్పత్తిదశాయామపి సత్త్వేన బ్రహ్మణః తదానీమ్ ఆపరోక్ష్యాభావాపత్తేః, స్ఫురదభేదవివక్షాయాం తాద్ధర్మ్యాధ్యాసవిషయే దుఃఖశోకాదౌ తదానీం సద్రూపబ్రహ్మాభేదాస్ఫురణాత్ ఆపరోక్ష్యాభావాపత్తేః, స్వవ్యవహారానుకూలం యదభివ్యక్తచైతన్యం తదభేదవివక్షాయామ్ అనుమేయవహ్న్యాదివ్యవహారానుకూలేన జీవచైతన్యేన ప్రాగుక్తరీత్యైవాభిన్నస్య వహ్న్యాదేరాపరోక్ష్యాపాతాత్, స్వవ్యవహారానుకూలో యోఽభివ్యక్తచైతన్యాభేదః తద్వత్త్వవివక్షాయాం తత్తదాకారధీవృత్తిసముల్లాసమాత్రాదపి భవతి వ్యవహారే చైతన్యాభేదస్య అనపేక్షితత్వేనాసంభవాపత్తేః, స్వావరణనివృత్త్యనుకూలే చైతన్యాభేదవత్త్వవివక్షాయామావరణనివర్త్తకత్వగ్రహణాధీనమాపరోక్ష్యగ్రహణమ్ ఆపరోక్ష్యగ్రహణాధీనమావరణనివర్త్తకత్వగ్రహణమితి పరస్పరాశ్రయాపత్తేః, ఎవముక్తరూపార్థాపరోక్ష్యనిర్వచనాయోగాత్ తదపేక్షమ్ అపరోక్షార్థవ్యవహారానుకూలజ్ఞానత్వం జ్ఞానాపరోక్ష్యమితి నిర్వచనమప్యయుక్తమ్; తస్మాత్స్వావిషయవిషయకజ్ఞానాజన్యజ్ఞానత్వం జ్ఞానాపరోక్ష్యమితి నిర్వక్తవ్యమ్ । తచ్చాక్షుషాదివృత్త్యభివ్యక్తచైతన్యేషు నిత్యాభివ్యక్తసాక్షిచైతన్యేషు చానుగతమ్, అనుమితిశాబ్దజ్ఞానాదిభ్యశ్చ తత్తదవిషయలిఙ్గశబ్దాదిజ్ఞానజన్యేభ్యో వ్యావృత్తమ్ । న చ విశిష్టజ్ఞానం విశేషణజ్ఞానజన్యమిత్యభ్యుపగమే దణ్డకుణ్డలోభయస్మృతిజన్యదణ్డిప్రత్యక్షావ్యాప్తిః; వస్తుగత్యా యః స్వావిషయః తద్విషయత్వం యస్య జ్ఞానస్య జనకతాయామవచ్ఛేదకకోటిప్రవిష్టం తదజన్యత్వస్య వివక్షితత్వాత్, ఉక్తస్మృతేర్దణ్డిప్రత్యక్షే తదవిషయకుణ్డలవిషయత్వేనాజనకతయా తత్రాపి లక్షణసత్త్వాత్ । యదీశ్వరజ్ఞానముపాదానగోచరజ్ఞానతయా 'బహు స్యాం ప్రజాయేయే'తివత్ ఇదం జ్ఞానమస్య స్యాదితి సంకల్పరూపతయా వా కారణమిష్యతే, తదా తజ్జన్యేషూక్తజ్ఞానేష్వవ్యాప్తివారణాయ సమానాధికరణత్వం జ్ఞానే విశేషణం దేయమ్ । న చ కోలాహలే బుభుత్సితశబ్దగ్రహో బుభుత్సాజన్యః తన్మూలబోధేష్టసాధనతాజ్ఞానేనాపి జన్య ఇతి తత్రావ్యాప్తిః; బుభుత్సయాఽన్యథాసిద్ధస్య తస్య శబ్దగ్రహే కారణత్వాభావాద్, బుభుత్సయేతరశబ్దగ్రహప్రతిబన్ధే సతి క్లృప్తకారణాదేవ బుభుత్సితశబ్దగ్రహ ఇతి తత్ర బుభుత్సాయా అప్యకారణత్వాచ్చ । న చ వ్యాప్తిజ్ఞానత్వావచ్ఛిన్నం సర్వమనుమితిజనకం వ్యాప్తిజ్ఞానత్వాదిత్యనుమితావతివ్యాప్తిః; తత్రానుమితేః సామాన్యతః సర్వవ్యాప్తివిషయాయాః స్వకారణజ్ఞానవిషయవ్యాప్తివిషయత్వసత్త్వేఽపి స్వకారణవ్యాప్తిజ్ఞానవత్ ప్రకృతహేతుసాధ్యవిశేషోపరక్తతయా తద్విషయత్వాభావేన తస్యాః స్వావిషయవిషయకజ్ఞానజన్యత్వాత్ । నచైవమపి హేతుతావచ్ఛేదకసాధ్యతావచ్ఛేదకవిశేషావచ్ఛిన్నహేతుసాధ్యోపరక్తవ్యాప్తిజ్ఞానత్వావచ్ఛిన్నసర్వపక్షీకరణే సత్యుక్తానుమితావతివ్యాప్తిః, సామాన్యధర్మమాత్రానవచ్ఛిన్నతయా యః స్వవిషయో న భవతి తద్విషయత్వస్య వివక్షితత్వాత్, తస్యామనుమితౌ హేతుతావచ్ఛేదకసాధ్యతావచ్ఛేదకయోః సామాన్యధర్మమాత్రావచ్ఛిన్నత్వేన విషయతయా సామాన్యధర్మమాత్రానవచ్ఛిన్నతయా తదవిషయత్వస్య సత్త్వాత్ । న చానుపలబ్ధిప్రమాణజన్యాభావజ్ఞానేఽతివ్యాప్తిః, యోగ్యానుపలబ్ధేః ప్రమాణత్వాత్, యోగ్యతాయాశ్చ యద్యత్రాధికరణే ప్రతియోగ్యభవిష్యత్, తదా భూతలమివాద్రక్ష్యతేతి తకరూపత్వేనానుపలబ్ధిజ్ఞానస్య స్వావిషయవిషయకతర్కరూపజ్ఞానజన్యత్వాత్, స్మృతౌ స్వసమానవిషయపూర్వానుభవసంస్కారజన్యాయామతివ్యాప్తివారణార్థమగ్రిమజ్ఞానపదమ్ అనుభవపరం బోధ్యమ్ । ఎవం చ ప్రత్యభిజ్ఞాయాస్తత్తాంశేఽపి నాతివ్యాప్తిః; తస్యాస్తదంశే స్మృతిత్వాఙ్గీకారాత్ । ఎవమపరోక్షజ్ఞానలక్షణవ్యవస్థితౌ తజ్జన్యవ్యవహారయోగ్యత్వమ్ అర్థాపరోక్ష్యమితి తన్నిర్వచనం ద్రష్టవ్యమ్ । ఎవం చ శబ్దప్రమాణం స్వావిషయవిషయకజ్ఞానజన్యాం పరోక్షప్రమామేవ జనయతీతి నాపరోక్షప్నమాహేతురితి భావః ।
నను దశమస్త్వమసీత్యాదౌ శబ్దస్యాప్యపరోక్షజ్ఞానజనకత్వం సిద్ధమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ –
దశమ ఇతి ।
ఎవమనుమితేరపి పర్వతాద్యంశే నాపరోక్ష్యం, తత్రాపరోక్షభ్రమస్తు తదానీన్తనాపరోక్షజ్ఞానభేదాగ్రహాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అన్ధాదేస్వితి ।
అభ్యుపేత్యాయం పరిహారః । దశమోఽహమస్మీత్యపరోక్షజ్ఞానమ్ అన్తఃకరణే న సంభవతి; శరీరవిషయం చేత్, స్పర్శనేన్ద్రియేణ వా జ్ఞానాన్తరోపనయసహితాన్తఃకరణేన వా సంభవతి ।
నను భావనాజన్యసాక్షాత్కారః కామినీసాక్షాత్కారవద్భ్రమః స్యాద్, న చాన్తఃకరణసాహిత్యేన విశేషః; తత్రాపి తత్సత్త్వాదిత్యత ఆహ –
అపి చేతి ।
నను బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య మనఃకరణకత్వాభ్యుపగమో 'యన్మనసా న మనుత' ఇతి శ్రుతివిరుద్ధ ఇత్యత్రాహ –
దృశ్యత ఇతి ।
ప్రాగుపన్యస్తన్యాయోపబృంహితాయాం 'దృశ్యత' ఇతి శ్రుతాగ్ర్యయా సూక్ష్మయేతి విశేషణాత్ యన్మనసా ఇతి శ్రుతిః అనవహితమనోవిషయా, యథా 'తం త్వౌపనిషద'మితి శ్రుతావౌపనిషదమితి విశేషణాత్ 'యద్వాచానభ్యుదిత'మితి శ్రుతిర్విశిష్టశక్తికశబ్దవిషయేతి భావః ।
సాక్షాదపరోక్షాదితి ।
యథా ప్రత్యక్షస్పర్శాశ్రయత్వాదిలిఙ్గజన్యా వాయోః ప్రత్యక్షత్వానుమితిః స్వయం ప్రత్యక్షరహితేత్యేతావదేవ, న తు వాయౌ ప్రత్యక్షత్వాభావమవగాహత ఇతి న భ్రమత్వం ప్రతిపద్యతే, ఎవమిహాపి యోజనీయమ్ ।
స్వరూపప్రకాశస్యేతి ।
ఆవిర్భావయతీత్యన్తేన గ్రన్థేన జీవస్వరూపప్రకాశస్య బ్రహ్మాభేదసాక్షాత్కారేణ తదభేదతిరోధాయకావిద్యానివృత్తిరూపాభివ్యక్తిసంస్కారముపపాద్య అభివ్యఞ్జకస్య తస్య సాక్షాత్కారస్య న చాసావనుత్పాదితబ్రహ్మానుభవేతి టీకయా ప్రాగుపక్షిప్తాముత్పాద్యతామన్తఃకరణవృత్తిరూపత్వప్రదర్శనేనోపపాదయతీత్యర్థః । అసముచ్చయమతే కర్మోపాసనయోః కాలైక్యేన సముచ్చయో నాస్తీతి ।
సిద్ధాన్తే పరిహారసామ్యమాహేతి ।
వృత్తివిషయత్వం స్వప్రకాశత్వం చ విరుద్ధమిత్యాశఙ్కాయామ్ ఉపహితానుపహితరూపభేదేన సమాధానం మతద్వయేఽపి సమానం దర్శయతీత్యర్థః । నన్వేవం సతి - అవిద్యోపహితో జీవః కథం స్వప్రకాశః స్యాదితి చేత్, ఉచ్యతే; ఉపహితముపధానకాలే స్వరూపేణాపి న స్వప్రకాశమితి నార్థః, కింతూపహితరూపేణ న స్వప్రకాశమితి, అతో న దోషః । నను నిరుపాధి బ్రహ్మేతి ఉపహితం వృత్తివిషయ ఇతి న యుక్తం బ్రహ్మ శుద్ధం నిరుపాధికమితి హి వృత్తిరూపసాక్షాత్కారస్యాకార ఇష్యతే, న చోపాధౌ విద్యమానే తదాకారః సంభవితుమర్హతీతి శఙ్కార్థః ।
మిథ్యాభూతేషూపాధిషు విద్యమానేష్వపి న వాస్తవ. నిరుపాధికత్వాకారసాక్షాత్కారోదయో నిరుచ్యత ఇతి సమాధానాభిప్రాయమాహ –
నిరుపాధీతి ।
నను మిథ్యాభూతానాం తేషాముపాధీనాం కేన నివృత్తిః సాక్షాత్కారేణేతి చేత్, తస్య కేన నివృత్తిరిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
స్వస్వేతరేతి ।
అనేన చరమవృత్యుదయకాలే ఉపాధ్యన్తరాణ్యపి సన్త్యేవ । టీకాయాం - వృత్తేరేవోపాధిత్వవర్ణనమ్ అన్తతో వృత్తిమాత్రమస్తీత్యభ్యుపేత్యవాద ఇతి సూచితమ్ ।
ననూపాధీనాం నివృత్తావనుపహితమేవ సాక్షాత్కార విషయ ఇతి స్యాదిత్యాశఙ్క్య సాక్షాత్కారదశాయాం వినశ్యదవస్థతామాత్రం, న తు వినాశోదయ ఇత్యాహ –
తతః స్వసత్తాయామితి ।
వృత్యుపహితం వృత్త్యా విశిష్టం, తదుపలక్షితం వా ।
ఆద్యం దూషయిత్వా ద్వితీయం దూషయతి –
ఉపలక్షితస్య త్వితి ।
అవిద్యమానేనాప్యుపలక్షితత్వం భవతి, యథోడ్డీయ గతేనాపి కాకేన గృహస్య; వృత్త్యా తు విద్యమానయైవోపహితతా విషయతాఘటనార్థమిష్యతే; అతః ప్రసిద్ధోపలక్షణవైలక్షణ్యాద్ న వృత్తిరుపలక్షణమితి విద్యమానవ్యావర్తకత్వనియమాత్ విశేషణమేవ వాచ్యా, అతః పూర్వోక్తదోషద్వయం ప్రాదుష్యాదితి భావః ।
వృత్త్యుపరాగోత్రేతి ।
నన్వత్ర - విశేషణోపలక్షణపక్షయోః కం పక్షం పరిగృహ్య పరిహారో వర్ణ్యతే, ఉచ్యతే, సత్తయోపయుజ్యతే ఇత్యవిద్యమానవ్యావర్తకత్వనిషేధాత్ నోపలక్షణం; న ప్రతిభాస్యతయేతి కార్యాన్వయనిషేధాన్న విశేషణం, కిన్తు కార్యానన్వయః అసత్త్వనియత ఉపాధిః విశేషణోపలక్షణాభ్యామ్ అన్యస్తృతీయః ప్రకార ఇతి వాక్యాన్వయాధికరణే (బ్ర. అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౧౯) వక్ష్యమాణం తృతీయం ప్రకారం పరిగృహ్య పరిహారః । విషయవిషయిత్వలక్షణః విషయవిషయిత్వోపాధికస్తత్ప్రయోజ్య ఇతి యావత్ । ఎవం హి ఇతరేతరాశ్రయ ఇతి ఘటతే । లక్షణశబ్దస్య స్వరూపవాచిత్వే తు విషయవిషయిభావ ఎవ తత్ప్రయోజక ఉక్త ఇత్యాత్మాశ్రయ ఎవ భవేత్ ।
చైతన్యప్రతివిమ్బితత్వమితి ।
ప్రతిబిమ్బితచైతన్యకత్వమిత్యర్థః । ఆహితాగ్న్యాదేరాకృతిగణత్వాన్నిష్ఠాన్తస్య పూర్వనిపాతానియమః । సంజాతచైతన్యప్రతిబిమ్బత్వమితి వాఽర్థః; తారకాదేరాకృతిగణత్వాత్ తారకితం నభ ఇతివదితచ్ప్రత్యయః । తథా చ చైతన్యవృత్త్యోః ప్రతిబిమ్బతదుపాధిత్వలక్షణసంబన్ధో న విషయవిషయిభావప్రయోజ్యః, స్వయమేవ తు తత్ప్రయోజక ఇతి నాన్యోన్యాశ్రయ ఇత్యర్థః ।
భ్రమత్వమితి ।
సంసారదశాయామప్రకాశమానం బ్రహ్మ పరోక్షమితి తత్ర అపరోక్ష్యావగాహితయా భ్రమత్వమభిప్రేతమ్ । వేదాన్తజజ్ఞానేన వేదాన్తజన్యజ్ఞానమూలభావనా పరిపాకసహితాన్తఃకరణజన్యజ్ఞానేనేత్యర్థః । తత్తద్రూపేణ షడ్జత్వాదిరూపేణ । యద్యపి గాన్ధర్వశాస్త్రాభ్యాసరహితైరపి సూక్ష్మమతిభిః శ్రూయమాణాః స్వరాః కించిత్పరస్పరవైలక్షణ్యేనానుభూయన్తే, తదేవ షడ్జస్వరాదికమితి తైస్తదవగమ్యత ఎవ, షడ్జాదిశబ్దవిశేషవాచ్యత్వం పరం న జ్ఞాయతే; తథాపి యే స్థూలమతయః స్వరానాకర్ణయన్తోఽపి సమవర్ణపరిమాణాన్ కేశాదీనివ పరస్పరవివిక్తతయా అవగన్తుం న ప్రభవన్తి, తేషామపి గాన్ధర్వశాస్త్రపరిచయే సతి క్రమేణ వివిక్తోల్లేఖో దృశ్యతే స ఇహోదాహరణమ్ ।
నిషాదేతి ।
వీణాదిషు ప్రథమభూయమాణశ్రుత్యాఖ్యశబ్దావయవానురణనాత్మకా ఘణ్టానాదానురణనసదృశాః స్వరాః సప్త । తేషాం స్వరాణాం సముదాయాః షడ్జమధ్యమగాన్ధారస్వరప్రభవా నన్ద్యావర్తజీమూతసుభద్రాఖ్యాః త్రివిధా గ్రామాః, తేషు గ్రామేషు క్రమేణ స్వరాణామారోహాఽవరోహాభ్యాం నివేశాః ప్రతిగ్రామం సప్తధా భిన్నా ఎకవింశతిమూర్చ్ఛనాః । తదుక్తమ్ -'ప్రథమశ్రవణాచ్ఛబ్దః శ్రూయతే హ్రస్వమాత్రకః । సా శ్రుతిః సంపరిజ్ఞేయా స్వరావయవలక్షణా॥ శ్రుత్యనన్తరభావీ యః శబ్దోఽనురణనాత్మకః । స్వతో రఞ్జయతి శ్రోతృచిత్తం స స్వర ఉచ్యతే॥ శ్రుతిభ్యః స్యుః స్వరాః షడ్జర్షభా గాన్ధారమధ్యమాః । పఞ్చమో ధైవతశ్చాపి నిషాద ఇతి సప్తమః॥ యథా కుటుమ్బినః సర్వేఽప్యేకీభూతా భవన్తి హి । తథా స్వరాణాం సన్దోహో గ్రామ ఇత్యభిధీయతే॥ షడ్జగ్రామో భవేదాదౌ మధ్యమగ్రామ ఎవ చ । గాన్ధారగ్రామ ఇత్యేతద్గ్రామత్రయముదాహృతమ్॥ నన్ద్యావర్తోఽథ జీమూతః సుభద్రో గ్రామకాస్త్రయః । షడ్జమధ్యమగాన్ధారాస్త్రయాణాం జన్మహేతవః॥ క్రమాత్స్వరాణాం సప్తానామారోహశ్చావరోహణమ్ । మూర్చ్ఛనేత్యుచ్యతే గ్రామస్థా ఎతాః సప్త సప్త చ॥' ఇతి ।
క్యషన్తస్య రూపమితి ।
లోహితాదేరాకృతిగణత్వాదితి భావః । నను క్యషన్తత్వే విద్వదాభాస ఇత్యర్థో న లభ్యతే; యథా పూర్వమలోహితః పశ్చాల్లోహితో భవన్ లోహితాయమానః, ఎవం పూర్వమవిద్వాన్ పశ్చాద్విద్వాన్ భవన్ విద్వస్యమాన ఇత్యేతదర్థో లభ్యతే, అభూతతద్భావే క్యషో విధానాత్, విద్వదాభాస ఇత్యర్థస్తు క్యఙన్తత్వే లభ్యతే; కర్తుః క్యఙ్ సలోపశ్చేతి సూత్రేణ హి ఉపమానాత్ కర్తుస్తద్వదాచరతీత్యర్థే క్యఙ్ప్రత్యయో విహితః, శ్యేనాయతే కాక ఇత్యాది చ తదుదాహరణం లిఖితం, తథేహ క్యఙన్తత్వే విద్వానివాచరన్నవిద్వాన్ విద్వస్యమాన ఇత్యస్య సోఽర్థో లభ్యతే । న చ-'ఓజసోఽప్సరసో నిత్యం పయసస్తు విభాషయేతి' వృత్తావుక్తత్వాద్ ఓజోప్సరఃపయోవ్యతిరిక్తేభ్యః సకారాన్తేభ్యః క్యఙ్ న భవతీతి-శఙ్కనీయమ్; తేభ్యః సలోపో న భవతీత్యేవ తతః సిద్ధ్యా క్యఙభావాప్రసక్తేః వార్తికకృతా సలోపో వేతి సామాన్యతః సలోపస్య వికల్పితత్వముక్త్వా ఓజసోఽప్సరసో నిత్యమితి సకారాన్తవిశేషయోః తన్నిత్యత్వస్యోక్తతయా తదనుసారేణ తత్ర పయోగ్రహణస్య ఓజోప్సరోవ్యతిరిక్తసకలసకారాన్తోపలక్షణతయా వక్తవ్యత్వాచ్చ ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; క్రియాకర్త్రాదిస్వరూపవిభాగం చ విద్వస్యమానః ఇహ విద్వానభిమత ఇతి టీకావాక్యేఽస్మిన్ విద్వస్యమాన ఇత్యస్య క్యఙ్ప్రత్యయాన్తతా న సంభవతి; విద్వానివ ఆచరన్ ఇత్యుపమేయగతసాదృశ్యోపసర్జనస్య ప్రకృత్యర్థస్య విదుషః క్రియాకర్త్రాదిస్వరూపవిభాగమితి నిర్దిష్టకర్మసాపేక్షత్వేనాసామర్థ్యాత్, సవిశేషణానాం వృత్తిర్నేతి మహాభాష్యవచనాత్ । అత ఎవ మహాన్తం పుత్రమిచ్ఛతీతి వాక్యస్యార్థే మహాన్తం పుత్రీయతీతి న వృత్తిః । నను క్యషన్తత్వేఽపి విద్వదాభాస ఇత్యర్థాలాభ ఉక్తః, నైష దోషః; శాస్త్రసిద్ధేన మిథ్యాత్వేన క్రియాకర్త్రాదివిభాగమవిద్వానేవ సన్ యః కర్మానుష్ఠానోపయోగినం తం సత్సత్వేన వేత్తి స విద్వస్యమాన ఇత్యుక్త్యా విద్వదాభాస ఇత్యర్థలాభాత్ । ఎవమేవ హ్యుక్తమాచార్యైః అవిద్వానేవ విద్వాన్ భవన్నిత్యనేన । న హ్యేకేనైవ రూపేణ క్వచిదర్థే కస్యచిత్సమానకాలే విద్యాఽవిద్యే సంభవతః । అతోఽస్య వాక్యస్య రూపభేదాభిప్రాయత్వసిద్ధౌ సత్యత్వమిథ్యాత్వే ఎవం విద్యాఽవిద్యాఽవిషయరూపే పర్యవస్యతః । విద్వదాభాస ఇత్యర్థ ఇతి వాక్యశేషాత్, క్రియాకర్త్రాదివిభాగే సత్యత్వబుద్ధేరేవ కర్మానుష్ఠానోపయోగిత్వాచ్చ, తస్యాశ్చాభూతతద్భావః కాదాచిత్కత్వేన ప్రాగభూతతయోపపాదనీయః । న చాలోహితో లోహితో భవతీత్యత్రైవ అభూతతద్భావే సర్వత్ర ఉపాత్తపూర్వావస్థోపమర్దనియమః; మృదం ఘటీకరోతి తపనో లోహితాయతీత్యాద్యుదాహరణే ఘటాద్యవస్థాసు మృత్త్వాద్యుపమర్దాభావాత్ । తస్మాదవిద్వానేవ విద్వాన్భవన్నితి క్యషన్తస్య రూపమితి చ యుక్తమేవ । యది తు లోహితాదిసూత్రే భాష్యకారైర్నాయం హలన్తాద్విధీయత ఇతి హలన్తాత్ క్యషోఽనఙ్గీకృతత్వాదిహ న భవతి క్యషిత్యపరితోషః, తదా విదేః కర్మణి నిత్యాపేక్షాసత్త్వాత్ నిత్యసాపేక్షేషు చాసామర్థ్యేఽపి తత్ర తత్ర భూయసా సమాసాదివృత్తిదర్శనాత్ 'సుడనపుంసకస్య' ఇతి సౌత్రాఽసమర్థసమాసరూపజ్ఞాపకాచ్చ విద్వస్యమానశబ్ద ఆచారక్యఙన్త ఇత్యేవ సమర్థనీయమ్ ।
నకారోఽయం ప్రతిషేధవాచీతి ।
పర్యుదాసవాచిత్వే సమాసనియమస్య వార్తికకారేణ ఉక్తత్వాదిహ చ నఞః సమాసాభావాత్ ప్రతిషేధవాచ్యేవాయమ్ । తతశ్చ ప్రతిషేధ్యక్రియాయా యత్తదోశ్చ అధ్యాహారేణ యః శ్రద్దధానో న భవతి స నాధిక్రియత ఇతి వాక్యం పూరణీయమిత్యాశయః । పర్యుదాసవాచిత్వమపి శక్యముపపాదయితుమ్ సూత్రకారపక్షే మహావిభాషాధికారేణ తద్వాచిత్వేఽపి నఞః సమాసనియమాభావాత్ । మీమాంసకైర్యజతిషు యే యజామహం కరోతి నానూయాజేష్విత్యస్య అనూయాజవ్యతిరిక్తేషు యజ్ఞేషు యే యజామహం కరోతి ఇత్యర్థనిర్ణయేన దీక్షితో న జుహోతీత్యస్య అదీక్షితో జుహోతీత్యర్థనిర్ణయేన చ నఞః సమాసాభావేఽపి పర్యుదాసవృత్తిత్వస్యాఙ్గీకృతత్వాత్, 'వృత్తానుపూర్వే చ న చాతిదీర్ఘే' ఇత్యాదిమహాకవిప్రయోగదర్శనాచ్చ, సమాసనియమేఽపి గమికర్మీకృతనైకనీవృతేతివత్ న సమాస ఇతి కల్పనోపపత్తేశ్చ ।
అత ఎవ జ్ఞానానన్తరమితి ।
నను సగుణజ్ఞానానన్తరం తదుపాసనానిష్ఠస్య కర్మానుష్ఠానం సంభవతి; ఫలభూయస్త్వార్థం సహకారిత్వేన తదపేక్షితం చ భవతి । తథైవ చాచార్యైః 'అగ్నిహోత్రాది తు తత్కార్యాయైవ తద్దర్శనాత్' ఇత్యధికరణే (బ్ర. అ. ౪ పా. ౧ సూ. ౧౬) వక్ష్యతే, సగుణతదుపాసనాత్ఫలవిచారశ్చాత్రైవ శాస్త్రే మహతా ప్రబన్ధేన కరిష్యతే । తద్విచారసాధ్యం చ తదనుష్ఠానమతః సగుణోపాసనాసహకారికర్మానుష్ఠానాపేక్షితః కర్మావబోధ ఇతి తదానన్తర్యమథశబ్దార్థః కుతో న భవేత్? సగుణవిచారస్య ఆనుషఙ్గికత్వాత్ ప్రధాననిర్గుణవిచారాపేక్షితానన్తర్యమేవ వక్తవ్యమితి చేత్, తర్హి సగుణవిద్యానుష్ఠానం కస్యాపి న సిద్ధ్యేత్ । ఎతచ్ఛాస్త్రవిచారమన్తరేణ హి తదనుష్ఠానం న సంభవతి, ఎతచ్ఛాస్త్రవిచారే చ బ్రహ్మలోకప్రాప్యన్తసకలఫలవిరక్తస్య త్యక్తసమస్తకర్మణో నిర్విశేషప్రేప్సయా తజ్జిజ్ఞాసోరేవాధికార ఇష్యతే, తస్మాద్విరుద్ధమిదమాపతితమితి చేత్, ఉచ్యతే; సగుణవిద్యాపేక్షిణామ్ అఙ్గావబద్ధోపాసనాపేక్షిణాం కేవలకర్మఠానాం చ తదనుష్ఠానప్రకారాద్యవగతిః విచారితతచ్ఛాస్త్రేభ్యో గురుభ్యోఽన్వేషణీయా, గత్యన్తరాభావాత్ । అభ్యుపగమ్యతే హి కర్మవిచారప్రాచీనసంధ్యావన్దనాధ్యయననియమాద్యనుష్ఠానార్థం నిషాదరథకారకర్తృకస్థపతీష్ట్యాధానానుష్ఠానార్థం చ తత్తదవగతిః స్వయమవిచారితతత్తద్వాక్యానామేవ హితైషివచనమాత్రాదితి ।
నను శ్రుతౌ ధనశబ్దస్య దేవలోకావాప్తిహేత్వపరవిద్యా వాచ్యేతి కుతోఽవగతమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
తథా హి శ్రుత్యన్తరమితి ।
ప్రధానేన ప్రత్యయార్థేనేతి ।
వివిదిషన్తీత్యత్ర పఞ్చమలకారకల్పనయా విధ్యవరుద్ధాయాం యజ్ఞదానాదికరణాన్వితాయాం భావనాయాం ధాత్వర్థస్య భావ్యాకాఙ్క్షాపూరకత్వేన అన్వయే వక్తవ్యే ప్రాధాన్యాదిచ్ఛాయా ఎవ తథాన్వయో న వేదనస్యేతి భావః । నను యజేత' 'దద్యాజ్' 'జుహుయాదిత్యాదీ సర్వత్ర ధాత్వర్థస్య భావనాయాం కారణత్వేనాన్వయస్య దృష్టత్వాదిహాపి వేదనేచ్ఛాయాస్తథైవాన్వయో యుక్తః, యజ్ఞాదిషు తృతీయాశ్రవణం తు సోమేన యజేతేత్యాదిష్వివ ధాత్వర్థవిశేషణతయా భవిష్యతి । న చ సోమపయోదధ్యాదీనాం యాగహోమనిర్వర్తకతయా క్రియాకారకభావో లోకసిద్ధ ఇతి యుక్తస్తత్ర విశేష్యవిశేషణభావః, ఇహ వేదనేచ్ఛాయా యజ్ఞాదీనాం చ స న లోకసిద్ధ ఇతి న యుక్తో విశేషణవిశేష్యభావ ఇతి - వాచ్యమ్; దేవతాధికరణే (బ్ర, అ.౧పా. ౩సూ. ౨౬-౩౨) వక్ష్యమాణేన న్యాయేనైతస్యైవ రేవతీషు వారవన్తీయమితి వాక్యే రేవతీనాం వారవన్తీయస్య చాధారాధేయభావస్యేవ యజ్ఞాదీనాం వివిదిషాయాశ్చ క్రియాకారకభావస్యాపి సమభివ్యాహారాదేవ సిద్ధ్యుపపత్తేః । ఎవం చ భావ్యాకాఙ్క్షాయామిచ్ఛావిషయభూతం వేదనమేవ భావ్యత్వేన అన్వేతి । న చ వేదనతదిచ్ఛయోః కార్యకారణభావస్య లోకే సిద్ధత్వాత్ విధివైయర్థ్యం శఙ్కనీయమ్; ప్రతిబన్ధకపాపాపనోదనద్వారా యజ్ఞాదిభిః సంపన్నయా స్థిరవివిదిషయా వేదనం భావయేత్ ఇత్యేతదర్థకతయా విధిసార్థక్యాదితి - చేత్, ఉచ్యతే, భావనాయాః ప్రథమం భావ్యాకాఙ్క్షాయాం సమానపదోపాత్తా ప్రధానభూతా వేదనాసాధనత్వేన నిర్జ్ఞాతగౌణపురుషార్థభావా వివిదిషా భావ్యత్వేన అన్వేతీతి యుక్తం, యాగాదిస్తు సమానపదోపాత్తత్వేఽపి స్వయం క్లేశాత్మకత్వాత్ ఫలసాధనత్వేన అన్యతోఽనవగతత్వాచ్చ భావ్యత్వేనాన్వేతుమయోగ్య ఇతి తమతిక్రమ్య స్వర్గాదేర్భావ్యత్వేన గ్రహణే సతి తం కేన భావయేదిత్యాకాఙ్క్షాయాం ఫలశిరస్కభావనాకరణత్వేనాన్వితో భవతి । ఇహ యది భావనాయాం కరణాన్తరం శ్రుతం న లభ్యేత, తదా వివిదిషామేవ కరణం గృహీత్వా తత్సాధ్యం వేదనం ఫలం కల్పయేద్, న త్వేతదస్తి; యజ్ఞాదీనాం తృతీయయా కరణత్వేన సమర్పణాత్ । తేషాం భావనాకరణత్వేనాన్వయే మత్వర్థలక్షణా చ పరిహృతా భవతి । అన్యథా తేషాం కరణవిశేషణత్వే సోమవతా యాగేనేతివద్ యజ్ఞవత్యా వివిదిషయేత్యాదిరూపేణ యజ్ఞేనేత్యాదిసర్వేషు తృతీయాన్తేషు మత్వర్థలక్షణా ప్రసజ్యేత । ఎవం క్లిష్టయోజనాయామపి వివిదిషా భావ్యేతి పక్షాత్ ఫలతో న విశేషః । దధ్నా జుహోతి ఇతిదధివిశిష్టహోమవిధేః ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన హోమసాధనతయా దధివిధాన ఇవ స్థిరవివిదిషాసాధనతయా యజ్ఞాదివిధాన ఎవాస్య పర్యవసానాత్ । తస్మాత్ యజ్ఞాదిభిర్వివిదిషాం భావయేదితి వేదనేచ్ఛాయాః ఫలత్వేనాన్వయ ఇత్యేవ యుక్తమ్ । నను ఇచ్ఛాయాః ప్రధానత్వేఽపి ఫలత్వేన నాన్వయః, కిం త్విష్యమాణస్యైవేతి స్వర్గకామాదివాక్యేషు సంప్రతిపన్నం; తత్కస్య హేతోః? లిఙాదిభిః విధిశబ్దైః కర్మణామిష్టసాధనత్వే ప్రతీతే కిం తత్కర్మసాధ్యం ఇష్టమితి ఇష్టవిశేషాకాఙ్క్షాయాం యదిచ్ఛావిషయత్వేన నిబద్ధం విశిష్యోపాత్తం చ తదేవ ఫలత్వేనాన్వేతుం యోగ్యమితి యోగ్యతావధారణాద్, యోగ్యతానుసారేణేచ్ఛాముల్లఙ్ఘ్య తద్విషయే కరణాన్వయస్య అశ్వేన జిగమిషతీత్యాదౌ క్లృప్తత్వాచ్చ, అయం హేతురిహాపి తుల్య ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; యజ్ఞాదీనాం జ్ఞానే వినియోగేఽపి జిజ్ఞాసా యజ్ఞాదిద్వారవర్గమధ్యే అవశ్యం నివేశనీయా, నివేశితా చ టీకాయామ్ । తథా చ జిజ్ఞాసాయా యజ్ఞాదిఫలత్వేన అవశ్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ కామోపబన్ధేషు యాగాదివాక్యేషు స్వర్గాదేః భావ్యత్వేనానన్వయేఽన్యతః స్వర్గాదిసాధనానవగత్యా కామనాయా నిర్జ్ఞాతస్వవిషయసాధనప్రవర్తకత్వేన గౌణపురుషార్థత్వాప్రతీత్యా తస్యా భావ్యత్వేనాన్వయాఽయోగ్యత్వాత్ । నామోపాత్తస్వర్గకామనావైలక్షణ్యేన ఇహాఖ్యాతోపాత్తాయా ఇచ్ఛాయాః ఫలత్వాన్వయయోగ్యత్వాత్, హేతుసాధ్యత్వప్రతీతిసద్భావాచ్చ ప్రధానభూతాం తాములఙ్ఘ్య జ్ఞానస్య ఫలవాభ్యుపగమో న యుక్తః । తదభ్యుపగమే శాస్త్రాన్తరసిద్ధపాపక్షయరూపద్వారాతిరిక్తస్యాపూర్వరూపస్య కర్మణాం ద్వారాన్తరస్యాపి కల్పనాపత్తేర్వక్ష్యమాణత్వాత్ । నను జిజ్ఞాసాయాః ఫలత్వాన్వయయోగ్యత్వమసిద్ధమ్, స్వతః ఫలత్వరహితాయాస్తస్యాః ఫలత్వం హి జ్ఞానరూపఫలజనకత్వోపాధికం వాచ్యమ్ । తథా చ జిజ్ఞాసాఫలే జ్ఞానే ప్రాగేవ ఇచ్ఛాసత్త్వే సైవ జిజ్ఞాసేతి తస్యాః సిద్ధత్వాత్ప్రాక్ తదసత్త్వే తస్యాః ఫలజనకత్వోపాధికపురుషార్థత్వాఽప్రతీతేశ్చేతి న తస్యాః ఫలత్వాన్వయయోగ్యతేతి - చేత్, ఉచ్యతే; ద్వివిధా బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛారూపా జిజ్ఞాసా; ఎకా సాఙ్గాధ్యయనాదిప్రయుక్తబ్రహ్మజ్ఞానపురుషార్థవావగతిమాత్రమూలా, సాఽనిత్యదుఃఖమయే సంసారే నిత్యసుఖమయత్వభ్రమముత్పాద్య చిత్తసత్త్వం మలినయతా పాప్మనా ప్రతిబద్ధా సతీ జ్ఞానోద్దేశేన తదుపాయేషు ప్రవృత్తిం జనయితుం న ప్రభవతి । యదా ప్రవృత్తిపర్యన్తజిజ్ఞాసాదిప్రతిబన్ధకపాప్మసద్భావం శాస్త్రతః పురుషోఽవగచ్ఛతి, తదా తథాభూతజిజ్ఞాసోపాయమన్విచ్ఛన్ వివిదిషావాక్యేన తదుపాయం యజ్ఞాదికముపలభ్య తథాభూతజిజ్ఞాసోద్దేశేన యజ్ఞాదీననుష్ఠాయ, తతః సంసారసుఖమయత్వప్రదర్శకపాప్మనివృత్త్యా తస్య వస్తుసద్దుఃఖైకరూపత్వం నిశ్చిత్య, తదసహమానః తజ్జిహాసామూలామపి బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం లభతే, సా ద్వితీయా । తయా బ్రహ్మజ్ఞానోపాయేషు ప్రవృత్తిః । యథా భోజనే సత్యేవ దేహస్థితిబలపుష్ట్యాదికం భవేదితి తాదర్థ్యావగతిమాత్రమూలా ధాతువైషమ్యకృతరోగవిశేషప్రతిబద్ధాభోజనేచ్ఛా భోజనార్థప్రవృత్తిం జనయితుం న ప్రభవతి । తత్ప్రవృత్తిపర్యన్తబుభుక్షాప్రతిబన్ధకరోగసద్ధావం యదా వైద్యకాదవగచ్ఛతి పురుషః, తదా రోగనివృత్తిపూర్వకబుభుక్షోత్పత్త్యుపాయమన్విచ్ఛన్ వైద్యకశాస్త్రేణైవ తథాభూతమౌషధముపలభ్య తత్సేవనేన రోగనివృత్త్యా క్షుధాముపలభ్య, తామసహమానః తన్నివృత్త్యర్థమపి బుభుక్షాం లభతే, తయా చ భోజనే ప్రవర్తతే । అతో నాత్ర కాచిదనుపపత్తిః ।
పాపక్షయం జ్ఞానమాకాఙ్క్షత ఇతి ।
వివిదిషాద్వారేతి శేషః ।
జ్ఞానే వినియుక్తేతి ।
జ్ఞానార్థవివిదిషావినియుక్త్యర్థః ।
నను క్లుప్తపాపక్షయాతిరేకేణోపకారాన్తరస్యాఽకల్ప్యత్వేఽపి యాని పవిత్రేష్ట్యగ్నిష్టుదశ్వమేధాదీని కృష్ణాజినదానాదీని కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాదీని చ సామాన్యతః పాపక్షయార్థత్వేన చోదితాని కామ్యకర్మాణి తత్సాధారణ్యమిహ యజ్ఞాదిశబ్దానామ్ అవర్జనీయమిత్యాశఙ్క్య –
నిత్యఫలపాపక్షయాతిరేకేణేతి ।
పాపక్షయో నిత్యఫలత్వేన విశేషితః॥ అవశ్యకర్తవ్యనిత్యానుష్ఠానజో హి పాపక్షయః స్వతః ప్రాప్తః, అతః ప్రయుక్తిలాఘవాత్ తమేవ వివిదిషార్థయజ్ఞాదివిధిః ద్వారం గృహీత్వా నిర్వృణోతి, న త్వవశ్యాననుష్ఠేయపవిత్రేష్ట్యాదిఫలభూతమపి పాపక్షయం ద్వారం గృహీత్వా తత్సంపాదనం ప్రయోజయతి; అతో నిత్యఫలస్యైవ పాపక్షయస్యేహ ద్వారతా, యథా ఋత్విగపేక్షః క్రతువిధిర్ధనార్జనే యాజనం స్వకీయోపాయ ఇతి తాదర్థ్యేన స్వతః ప్రాప్తాన్బ్రాహ్మణానేవ గృహీత్వా నిర్వృణోతి, న తు క్షత్రియవైశ్యానపి ఋత్విజో గృహీత్వా తానార్త్విజ్యే ప్రయోజయతీతి బ్రాహ్మణానామేవ క్రతావార్త్విజ్యం తద్వత్ । ఎవం చ యస్య యదా యన్నిత్యమనుష్ఠేయం ప్రాప్తం, తేన తదా తదేవ వివిదిషితార్థతయాఽనుష్ఠితం ఫలార్థం భవతి; కామ్యానుష్ఠానతః ప్రసఙ్గాత్ నిత్యసిద్ధేర్నిత్యప్రయుక్తం పాపక్షయద్వారమపి లభత ఇతి ప్రయుక్తిలాఘవాత్ నిత్యానామేవ వినియోగ ఇతి భావః । నను ప్రాకృతోపకారదృష్టాన్తేన పాపక్షయస్యేహ ద్వారత్వకల్పనం న యుజ్యతే; వైషమ్యాత్, ప్రాకృతపదార్థానామ్ ఉపకారముఖేనైవ వికృతిష్వతిదేశః; న తు పదార్థానామతిదేశానన్తరముపకారకల్పనేతి న తత్ర ప్రాకృతోపకారాతిరికోపకారకల్పనాప్రసక్తిః ।
ఇహ తు ప్రత్యక్షశ్రుత్యా ప్రథమమేవ వినియుక్తానాం యజ్ఞాదీనాముపదిష్టాఙ్గానామివ పశ్చాత్కల్పనీయ ఉపకారః ప్రథమాఽవగతవినియోగనిర్వాహాయాక్లృప్తోఽపి సామాన్యశబ్దోపాత్తసకలనిత్యకామ్యసాధారణః కథం న కల్ప్యేత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
పాపక్షయస్య చేతి ।
స్యాదేతదేవం - యద్యత్ర పదార్థశక్తిమాలోచ్యోపకారః కల్ప్యః స్యాద్, న త్వేవమ్ । ఇహ పాపక్షయ ఎవోపకార ఇత్యపి ప్రత్యక్షశాస్త్రేణైవ సిద్ధత్వాదిత్యర్థః । నను తతస్తు తమితి శాస్త్రేణ పాపక్షయస్య జ్ఞానోత్పత్తౌ ద్వారత్వం సిద్ధం, న తు వివిదిషోత్పత్తౌ, ఉచ్యతే, వివిదిషావాక్యానురోధేన విశుద్ధసత్త్వస్తతో వివిదిషాద్వారేణ పశ్యతీతి తస్య శాస్త్రస్యార్థ ఇతి తాత్పర్యమ్ । ఎవం తతస్తు తమిత్యాదిశ్రుతౌ వివిదిషాన్తర్భావః తదవతారణార్థే టీకాగ్రన్థే విశుద్ధసత్త్వస్యేత్యేతదనన్తరమ్ ఉత్పన్నవివిదిషస్యేతి విశేషణేన స్ఫుట ఇత్యాచార్యైరిహ న విశేషితమ్ । అత్ర కేచిత్ సంస్కారపక్షమేవ సిద్ధాన్తమభిమన్యమానా వివిదిషన్తివాక్యే విధిర్న కల్ప్యః; నిత్యకర్మభిః పాపక్షయస్య తద్విధిభిః పాపక్షయాత్ జ్ఞానోత్పత్తేః తతస్తు తం జ్ఞానముత్పద్యత ఇతి శ్రుతిస్మృతిభ్యాం చ సిద్ధేః । అతో వివిదిషన్తివాక్యం తత్సిద్ధానువాదకమిత్యాహుః ।
తన్మతమనూద్య నిరాకరోతి –
న చ వాచ్యమిత్యాదినా ।
విశేషతఃశాస్త్రాన్తరాదసిద్ధేరితి ।
పాపాన్తరనివర్త్తనేనాపి చరితార్థాత్ నిత్యానుష్ఠానాన్న జ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకపాపవ్యక్తివిశేషనిబర్హణనియమః సిద్ధ్యతి; అతస్తత్సిద్ధయే వినియోగాన్తరమిత్యర్థః । అత్ర సంస్కారపక్షావలమ్బనైః వివిదిషావాక్యస్య విద్యార్థవినియోగానుపపత్త్యా అనువాదకత్వం శఙ్కితమితి తద్దృష్ట్వా జ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకైత్యుక్తమ్ । శఙ్కాసమాధానయోర్వివిదిషార్థపక్షేఽపి తుల్యత్వాత స్వమతే జ్ఞానగ్రహణం వివిదిషోపలక్షణమ్ । తస్యామేవ యజ్ఞాదివినియోగస్య ప్రాయవ్యవస్థాపితత్త్వాత్, సర్వాపేక్షాధికరణే (బ. అ. ౩ పా. ౪ సూ. ౨౬) చోపపాదయిష్యమాణత్త్వాత్, భాష్యకృద్భిరపి విద్యాసంయోగాత్ ప్రత్యాసన్నాని విద్యాసాధనాని శమాదీని వివిదిషాసంయోగాత్తు బాహ్యాన్తరాణి యజ్ఞాదీని ఇతి యజ్ఞాదీనాం వివిదిషార్థత్వస్య వక్ష్యమాణత్త్వాత్ చ, తేషాం జ్ఞానే వినియోగే జ్ఞానోత్పత్త్యపేక్షితసద్గురులాభశ్రవణాదిప్రవృత్తిగ్రహణధారణపాటవాదీనామపి జ్ఞానార్థం యజ్ఞాదిసమ్పాద్యత్వాపత్త్యా తదర్థమపూర్వస్యాపి ద్వారాన్తరస్య కల్ప్యతాపత్తేశ్చ । జ్ఞానముత్పద్యత ఇతిస్మృతేః వివిదిషన్తివాక్యమూలకత్వోక్తిస్తు పాపక్షయాద్ వివిదిషోదయే సతి క్రమాజ్జ్ఞానమప్యుత్పద్యతే ఇత్యేవంపరా స్మృతిరిత్యాశయేన ।
శ్రుతిస్త్వేతాదృశీతి ।
ఎషేవ దృశ్యత ఇత్యేతాదృశీ । ఆపాతతో వివిదిషావాక్యవత్ తతస్తు తమితి శ్రుతిర్దృశ్యతే । వస్తుతస్తు ఉభయోరప్యాన్తరాలికఫలభేదోఽస్తి, పాపక్షయరూపద్వారావగమః తతస్తు తమితి శ్రుత్యపేక్షః, పాపక్షయాజ్జ్ఞానోత్పత్తౌ వివిదిషాన్తర్భావో వివిదిషన్తివాక్యాపేక్ష ఇతి । అతః కథమపి నానువాదత్వశఙ్కేతి భావః । అథవా ఎతాదృశీ ఎతత్సమానా కల్ప్యవిధికత్వావిశేషాత్ తత్ర యది విధిః శ్రూయేత, తదా విధిశ్రవణరహితం వివిదిషావాక్యం తదనువాదకం కల్ప్యేతాపి, న త్వేతదస్తీతి భావః । సర్వాపేక్షాధికరణే ఇత్యుపలక్షణమ్ । సర్వథాపి త ఎవోభయలిఙ్గాదిత్యధికరణే (బ్ర. అ.౩పా.౪ సూ. ౩౪) చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
హేతుహేతుమద్భావాభావేఽపీతి ।
నను అనుష్ఠానద్వారా హేతుహేతుమద్భావాభావేఽపి ప్రామాణ్యప్రతిపాదనాదిద్వారా సోఽస్తి; పూర్వతన్త్రే ప్రథమాధ్యాయప్రతిపాదితం వేదప్రామాణ్యమిహాప్యపేక్షితం, ద్వితీయాధ్యాయనిరూపితం శబ్దాన్తరాదిషట్కం విద్యాభేదాభేదచిన్తాయాం, తృతీయాధ్యాయనిరూపితం శ్రుతిలిఙ్గాదికం సర్వత్రాపి తత్తదధికరణవిషయవాక్యార్థనిర్ణయే, పఞ్చమాధ్యాయనిరూపితం శ్రుత్యర్థాదికం వియదాదిసృష్ట్యర్చిరాదిపర్వక్రమచిన్తాయాం, సప్తమాష్టమనిరూపితమతిదేశప్రమాణం 'తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూప'మిత్యాద్యర్థనిర్ణయే చాపేక్షితమ్ । 'కుశాచ్ఛన్దఃస్తుత్యుపగానవత్తదుక్తం' (బ్ర.అ.౩ పా.౩ సూ.౨౬)'ప్రదానవదేవ తదుక్తం' (బ్ర.అ.౩ పా.౩ సూ.౪౩) ఇత్యాదిషు చ పూర్వతన్త్రసంమతిప్రదర్శనే తత్తదధికరణార్థజ్ఞానమపేక్షితమ్ । ఆచార్యః ప్రథమసూత్రవ్యాఖ్యానావసానే వేదాన్తమీమాంసా తదవిరోధితర్కోపకరణేతి భాష్యవ్యాఖ్యానావసరే తస్యా అవిరోధినః శ్రుతిలిఙ్గాదయస్తార్తీయాః పాఞ్చమికాః శ్రుత్యాదయో వేదప్రామాణ్యపరిశోధకాః కర్మమీమాంసాయాం విచారితా ఇతి పూర్వతన్త్రాపేక్షా స్ఫుటీకృతా, అతో హేతుహేతుమద్భావాభావోక్తిరయుక్తైతి-చేత్, ఉచ్యతే; పూర్వతన్త్ర ఇవాత్రాపి శాస్త్రే వేదప్రామాణ్యాదీని సూచితాన్యేవ । అత ఎవ చ నిత్యత్వం (బ్ర.అ.౧ పా.౩ సూ.౨౯)మితి హి వేదప్రామాణ్యం సూత్రితం నానాశబ్దాదిభేదాదితి (బ్ర.అ. ౩ పా.౩సూ. ౫౮) శబ్దాన్తరాదికం, 'శబ్దాదేవ ప్రమితః' (బ్ర. అ. ౧ పా.౩ సూ. ౨౪) ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్ (బ్ర.అ.౧ పా. ౧ సూ. ౨౨) తథా చైకవాక్యతోపబన్ధాత్ (బ్ర.అ.౩ పా. ౪ సూ. ౨౪) ప్రకరణా (బ్ర.అ.౧ పా. ౩ సూ.౬)దిత్యాదిభిః శ్రుతిలిఙ్గాదికమ, 'శ్రుత్యాదిబలీయస్త్వాచ్చ న బాధ (బ్ర. అ. ౩ పా. ౩ సూ. ౪౯) ఇత్యాదౌ శ్రుతిలిఙ్గాదిబలాబలం, 'విపర్యయేణ తు క్రమ' (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౧౪) ఇత్యాదిభిః అపేక్షితం క్రమప్రమాణజాతమ్, అతిదేశాచ్చ (బ్ర. అ.౩ పా. ౩ సూ.౪౬) ఇత్యతిదేశప్రమాణమిత్యేతత్సర్వం సూత్రితమేవ । భాష్యకారాదిభిః స్ఫుటీకర్తవ్యతా తు పూర్వతన్త్రసూత్రేష్వపి సమానా । తదుక్తమిత్యేతదత్రైవ వ్యాఖ్యానేనావగన్తుం శక్యం న కర్మవిచారమపేక్షతే । అన్యథా 'తద్ధైకే ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీ'దితి వాక్యార్థావగత్యర్థమ్ అసద్వాదిశాస్త్రవిచారానన్తర్యమప్యథశబ్దార్థ: స్యాత్ । ఆచార్యస్తు శ్రుతిలిఙ్గాదయః పూర్వతన్త్రే నిరూపితా ఇత్యేతావదుక్తం, న త్విహ తదపేక్షాఽస్తీతి; తత్ర హి తదనన్తరం న్యాయశాస్త్రస్యాపేక్షా కణ్ఠత ఉక్తా ఇతి న్యాయశాస్త్రస్యోపయోగ ఇతి । అథాపి తదానన్తర్యమథశబ్దార్థో నేష్యతే, తథాఽపేక్షోక్తిరహితకర్మవిచారానన్తర్యస్య క్వాథశబ్దార్థత్వప్రసక్తిః ।
ఆరాదుపకారకత్వాదితి ।
తథాసంభవాదిత్యర్థః ।
అనుష్ఠానాపేక్షితేతి ।
నను అనుష్ఠానాపేక్షస్మృత్యుపయోగినో మన్త్రా ఎవ, న విధివాక్యానీతి న తత్పాఠక్రమేణానుష్ఠానకాలే క్రమికపదార్థస్మృతయో భవన్తీతి-చేత్, సత్యమ్: మన్త్రపాఠక్రమాభావే విధిపాఠక్రమోఽప్యనుష్ఠానకాలపదార్థస్మృతిక్రమనియామకత్వేనాశ్రీయతే ।
తస్య దృష్టార్థత్వాయేత్యాహ –
ఎవం క్రమపాఠోఽపీతి ।
తద్యథేతి ।
లోకే స్నాయాదనులిమ్పేదిత్యాదౌ పాఠక్రమోఽనుష్ఠానక్రమార్థ ఎవ । అతఎవ అనులిమ్పేత్స్నాయాదితివదన్నభిజ్ఞేన మైవం వాదీ:, మాయాదనలిమ్పేదితి వద, తథైవానుష్ఠానక్రమాదితి వ్యుత్పాద్యతే, తస్య తాదర్థ్యాభావే తథా వ్యుత్పాదనం న క్రియతేతి భావః ।
తద్విధానాచ్చేతి ।
సహత్వవిధానాదౌపవసథ్యేఽహన్యగ్నీషోమీయస్తతః సౌత్యేఽహని సవనత్రయవ్యాపిసవనీయపశ్వనుష్ఠానే సతి అవభృథానన్తరమనుబన్ధ్య ఇత్యేవంరూపః ప్రాకృతకమో నివర్త్తత ఇత్యర్థః ।
అధికవ్యవధిమితి ।
సాఙ్గప్రయోగవిధిబలాదఙ్గానాం ప్రధానసాహిత్యమవగతం, తచ్చైకక్షణానుష్ఠేయత్వరూపం న సంభవతీతి సన్నికర్షరూపం పర్యవస్యతి । స చ సన్నికర్షః ప్రధానావ్యవహితపూర్వాపరాఙ్గవద్వ్యవహితాఙ్గానామాత్యన్తికో న సంభవతీతి యస్యాఙ్గస్య యావద్భిః స్వప్రధానాఙ్గైః ప్రధానాన్తరాఙ్గైర్వా వ్యవధానమవర్జనీయం తత్తావద్భిర్వ్యవధానం సహతే, నాన్యైః । తతశ్చ పశ్చాదనుష్ఠేయస్య ప్రధానస్యాఙ్గం నిర్వాపాదిప్రథమానుష్ఠేయప్రధానాఙ్గాత్ నిర్వాపాదితః పూర్వం యద్యనుష్ఠీయేత, తదా తదఙ్గమనుజ్ఞాతాధికేనాపి పశ్చాదనుష్ఠీయమానప్రథమప్రధానాఙ్గేన స్వప్రధానాధాత్ వ్యవహితం స్యాత్, తన్న సహతే అఙ్గప్రధానసాహిత్యబోధకః ప్రయోగవిధిరిత్యర్థః ।
ముఖ్యక్రమానాదరే పాశ్చాత్యప్రధానాఙ్గస్య పూర్వప్రధానాఙ్గత్వేన ప్రయోగవిధ్యననుజ్ఞాతం వ్యవధానం భవేదిత్యముమేవార్థం వివృణ్వన్నాహ –
యది త్వితి ।
అస్మిన్నర్థేఽస్య వాక్యస్య ఇత్థం యోజనా । యది ప్రధానాన్తరస్య ప్రథమప్రధానస్య సన్నిధౌ తత్సంనికృష్టతయా తదఙ్గానుష్ఠానం, ద్వితీయప్రధానాఙ్గానుష్ఠానానన్తరం ప్రథమప్రధానాఙ్గానుష్ఠానమితి యావత్ । తథానుష్ఠానే హి ప్రథమప్రధానాఙ్గాని ద్వితీయప్రధానాఙ్గవ్యవధానాభావాత్ స్వప్రధానసన్నికృష్టాని భవన్తి । తదా తథాముఖ్యక్రమానాదరేణానుష్ఠానే అఙ్గాని ప్రథమానుష్ఠీయమానద్వితీయప్రధానాఙ్గనిర్వాపాదీని తేనైవ పశ్చాదనుష్ఠీయమానప్రథమప్రధానాఙ్గనిర్వాపాదినా స్వప్రధానాద్విప్రకృష్యేరన్నితి । యది తు ప్రధానాన్తరసన్నిధావన్యప్రధానాఙ్గానుష్ఠానం, తదా తేనైవ ప్రధానాన్తరేణాన్యప్రధానాఙ్గాని స్వప్రధానాద్విప్రకృష్యేరనిత్యాపాతతః ప్రతీయమానోఽర్థస్తు న గ్రాహ్యః । ముఖ్యక్రమానాదరే పాశ్చాత్యస్య పుందైవతయాగస్య కిమఙ్గం పూర్వేణ స్త్రీదైవతయాగేన వ్యవహితం స్యాదిత్యాపాద్యతే । అవదానాత్ప్రాచీనానాం హి తదఙ్గానాం పూర్వప్రధానేన వ్యవధానమ్ ఆతిదేశికపాఠక్రమాదిప్రాప్తం సహ్యమేవ, అవదానాదిమధ్యే తు న కస్యాపి తేన వ్యవధానప్రసక్తిరస్తి । అవదానాదిప్రదానాన్తస్య పూర్వప్రధానానన్తరమేవానుష్ఠానాత్ । అతః ప్రధానాన్తరవ్యవధానాపాదనాయోగాత్ పూర్వోక్త ఎవార్థో గ్రాహ్యః ।
అతో ముఖ్యక్రమాదితి ।
యద్యపి వక్ష్యమాణప్రవృత్తిక్రమోఽప్యత్ర సంభవతి, యాజ్యానువాక్యాప్రవృత్తిక్రమేణ నిర్వాపాదయః కార్యాః, అన్యథా పుందైవత్యయాగాఙ్గయోః నిర్వాపానువచనయోః అననుజ్ఞాతవ్యవధానప్రసఙ్గాదితి, తథాపి ప్రవృత్తిక్రమవద్ ముఖ్యక్రమస్యాపి పదార్థక్రమనియమనసామర్థ్యమస్తి । అఙ్గానామివ అఙ్గప్రధానయోరపి పరస్పరం వర్జనీయవ్యవధానస్య పరిహరణీయత్వాత్ । అతస్తదపి ప్రమాణమిహ సంభవతీత్యుదాహృతమ్ । మన్త్రక్రమం విధాయ 'సారస్వతౌ భవతః ఎతద్వై దైవ్యం మిథునం యత్ సరస్వతీ చ సరస్వాంశ్చేతి విధివాక్యశేషగతపాఠక్రమమాత్రేణ ముఖ్యక్రమం నిశ్చిత్య చేత్థముదాహృతమ్ । ముఖ్యక్రమస్యాసఙ్కీర్ణోదాహరణం త్విదం దర్శపూర్ణమాసయోర్దధిధర్మాః పూర్వం పఠితాః, తతః ఆగ్నేయస్య నిర్వాపాదయః యాజ్యానువాక్యయోస్తు విపరీతః పాఠః । తత్ర ప్రవృత్తిద్వయం పరస్పరవిరుద్ధం ప్రయాజశేషేణ హవీంష్యభిఘారయతీతి విహితప్రయాజశేషాభిఘారణక్రమే న నియామకం, కిన్తు ముఖ్యక్రమాదాగ్నేయస్య ప్రథమమభిఘారణమితి ।
ప్రధానస్యాఙ్గైర్విప్రకర్షః స్యాదితి ।
యత్ర పశౌ సర్వాణ్యఙ్గాని ప్రథమమనుష్ఠితాని తత్పశుయాగాత్ ప్రకృతౌ తత్సంనిహితాన్యప్యఙ్గాన్యత్యన్తం విప్రకృష్యేరన్, అతః పదార్థానుసమయ ఎవ కార్యో న కాణ్డానుసమయ ఇత్యర్థః । 'సన్నిపాతే ప్రధానానామేకైకస్య గుణానాం సర్వధర్మః స్యాత్ (జై. అ.౫ పా.౨ సూ. ౧) ఇత్యధికరణార్థోఽయం ప్రకృతాధికరణాపేక్షితో వర్ణితః ।
ప్రకృతాధికరణార్థమాహ –
ద్వితీయాదిపదార్థప్రయోగ ఇతి ।
ప్రవృత్తిక్రమానాదరే తత్తత్పశుగతానాముపాకరణప్రోక్షణాదిపదార్థానాం పరస్పరప్రత్యాసత్తిరేకరూపా న స్యాత్, అతస్తద్వైషమ్యపరిహారాయ పఙ్క్తిపరివేషణన్యాయేన ప్రవృత్తిక్రమ ఎష్టవ్య ఇత్యర్థః ।
త్రయః పూర్ణమాస్యేతి ।
యదాగ్నేయవాక్యస్యార్థభేదేన ద్వేధా విభాగే సతి 'యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలోఽమావాస్యాయాం చాచ్యుతో భవతీతి వాక్యేన అమావాస్యాయామేక ఆగ్నేయో విధీయతే, 'యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలః పౌర్ణమాస్యాం చాచ్యుతో భవతీతి వాక్యేన పౌర్ణమాస్యామపరః; తతశ్చ పౌర్ణమాస్యామాగ్నేయాగ్నీషోమీయోపాంశుయాజాస్త్రయః, అమావాస్యాయామాగ్నేయశృతదధియాగాస్త్రయ ఇత్యర్థః ।
ఎకశ్చాసావితి ।
సర్వైరఙ్గైః సముచ్చితైః స్వస్వాసాధారణదృష్టాదృష్టోపకారద్వారకైః ఎకః ప్రధానగతఫలజననసామర్థ్యోద్బోధనరూపాఖణ్డోపకారో జాయత ఇత్యేకాదశే స్థితా మీమాంసకమర్యాదా ।
నను అధ్యయనవదర్థావబోధార్థో విచారోఽపి వేదపాఠక్రమేణ స్యాదితి కర్మబ్రహ్మకాణ్డయోర్విచారే పాఠక్రమో నియామకః స్యాద; ముఖ్యక్రమో వా నియామకః స్యాత్, స్వాధ్యాయాధ్యయనేనార్థజ్ఞానం భావయేదిత్యధ్యయనవిధివాక్యవిపరిణామే ముఖ్యయోః కర్మబ్రహ్మకాణ్డాధ్యయనయోః పౌర్వాపర్యస్య క్లృప్తత్వాత్, ప్రవృత్తిక్రమో వా స్యాద్ అధ్యయనగృహీతేన స్వాధ్యాయేనార్థజ్ఞానం భావయేదితి తద్విధివిపరిణామపక్షే అధ్యయనమీమాంసారూపయోరఙ్గయోర్మధ్యే అధ్యయనే క్రమస్య ప్రవృత్తత్వాదిత్యాశాఙ్క్య - ఎకప్రయోగావచ్ఛిన్నతయా ఎకపురుషానుష్ఠేయత్వేన క్రమాకాఙ్క్షాయాం పాఠక్రమాదిర్నియామకో భవతి, న చాత్ర తదస్తి; కర్మబ్రహ్మవిచారయోః విలక్షణాధికారికత్వాత్, ఎకాధికారికత్వేన క్రమాకాఙ్క్షాకల్పనే చ వేదభాష్యవద్విచారస్యాప్యాదిత ఆరభ్య ప్రవృత్తిప్రసఙ్గాచ్చేతి దర్శయితుం యత్ర క్రమాకాంక్షా నాస్తి తత్ర పాఠక్రమస్యానియామకతాయామధికరణముదాహరతి –
ఎకాదశే స్థితమితి ।
ఎకాదశ ఇతి ప్రామాదికః పాఠః । అఙ్గవత్ క్రతూనామ్ (జై. అ. ౫పా.౩సూ.౩౨) ఇత్యాధికరణం హి పాఞ్చమికమ్ । అథవా పఞ్చమతృతీయపాదగతమేకాదశమిదమధికరణమిత్యభిప్రాయమ్ ఎకాదశ ఇత్యేతద్యోజ్యమ్ । 'అన్తే తూత్తరయోదధ్యాత్' (జై.అ.౫ పా.౩ సూ.౧౩) ఇతి సూత్రం తత్పూర్వాధికరణప్రత్యుదాహరణతయా తచ్ఛేషభూతం, తస్యాధికరణాన్తరత్వే త్వేకాదశ ఇత్యస్యాతీతే ఇతి శేషోఽధ్యాహార్యః ।
కిన్తు పురుషస్యేతి ।
వస్తుతః పురుషస్యాపి నాస్తి కామ్యనైమిత్తికేషు ఋతుషు క్రమాకాఙ్క్షా; కామనానాం నిమిత్తానాం చ క్రమనియమాభావాత్, తదధీనత్వాచ్చ కామ్యనైమిత్తికానుష్ఠానస్య ।
క్రత్వర్థత్వేతి ।
కేవలం పురుషశేషత్వమ్, ఉత క్రతుశేషత్వమపీతి సందేహే ఇత్యర్థః ।
పశుకామస్యేతి ।
సమభివ్యాహారాద్వాక్యేనేతి ।
నను గోదోహనేనేతి తృతీయా పశుకామస్యేతి షష్ఠీ చ శేషశేషిభావే శ్రుతిరేవాస్తి, కథమిహ పురుషశేషత్వే వాక్యం ప్రమాణముపన్యస్తమ్ । ఉచ్యతే; గోదోహనేనేతి తృతీయయా ఫలభావనా కరణత్వం నోచ్యతే; కిన్తు సన్నిధిప్రాప్తప్రణయనక్రియాకరణత్వం; సిద్ధరూపస్య దధ్నో యాగాదివత్ స్వరూపేణ ఫలభావనాకరణత్వాసంభవేన యత్కించిద్ధాత్వర్థకారకతారూపక్రియానురాగేణ సాధ్యత్వం సంపాద్య తస్య ఫలభావనాకరణత్వస్య ఉపపాదనీయత్వాత్, అతస్తృతీయార్థకారకవిశిష్టం దధి దధివిశిష్టం వా కారకం ఫలాయ విధేయమితి । తృతీయయా తావత్ గోదోహనస్య న ఫలభావనాశేషత్వప్రతీతిః, నాపి షష్ఠీశ్రుత్యా పశుఫలస్య శేషిత్వప్రతీతిః తస్యాః సంబన్ధసమాన్యవాచిత్వేన శేషిత్వవిశేషపర్యవసానార్థం సమభివ్యాహతపదార్థాన్తరశేషిత్వాన్వయయోగ్యతావధారణసాపేక్షత్వాత్ । అతః ప్రథమోపస్థితం గోదోహనపశుఫలసమభివ్యాహారాత్మకం వాక్యమేవ స్వర్గకామో యజేతేతి వాక్యమివ ఫలశేషత్వే ప్రమాణమితి । క్వచిత్ కోశే పశుకామస్యేత్యేతదనన్తరం శ్రుత్యేత్యపి పదాన్తరం దృష్టం, తత్ప్రక్షిప్తమివ భాతి; వాక్యాత్ పురుషార్థమేవేత్యుపసంహారే తదదర్శనాత్, సమభివ్యాహారాపేక్షపర్యవసానలభ్యశ్రుతిత్వాభిప్రాయం వా తద్యోజ్యమ్ ।
నోపకారకత్వమితి ।
తథాత్వే ప్రధానస్యాప్యఙ్గానుష్ఠాపనేన తదుపకారస్య తచ్ఛేషత్వప్రసఙ్గాదితి భావః । తాదర్థ్యం తదుద్దేశ్యకకృతిసాధ్యతమ్ ।
నను గోదోహనస్య చమసస్థానాపన్నస్య క్రత్వనఙ్గత్వే తత్ప్రయోగే చమసనివృత్త్యాఙ్గవికలః క్రతుః న ఫలదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అఙ్గాపేక్షేతి ।
అఙ్గం హ్యుపకారాయాపేక్ష్యతే, అఙ్గసాధ్యోపకారస్య అనఙ్గేనాపి సిద్ధౌ కిమఙ్గవైకల్యేన హీయత ఇత్యర్థః ।
ఫలార్థస్య కథం క్రతావుపకారకత్వమిత్యాశఙ్క్య ప్రాసాదప్రకాశార్థస్య దీపస్య రథ్యా సంచార ఇవేత్యాహ –
అన్యార్థస్యాపీతి ।
యథా వా దర్శపూర్ణమాసాభ్యామితీతి ।
ప్రాచీనోఽప్యయం ప్రతీకో గోదోహనవిషయాధికరణానుబన్ధిటీకాగ్రన్థవ్యాఖ్యానాన్తరమేవ తదనుబన్ధ్యధికరణానుక్రమణార్థమిహ గృహీతః ।
నను ద్రవ్యద్వారేణేతి ।
దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేతేత్యత్ర సోమపదముత్పత్తివాక్యే ఇవ ద్రవ్యపరం తదుత్పత్తివాక్యే విహితస్య సోమయాగస్య ప్రత్యభిజ్ఞానార్థమితి తస్యేహ న పునర్విధిః । విహితస్య విధానాయోగాత్, అతః కాలవిధియుక్త ఇత్యర్థః ।
యథా వాజపేయేనేష్ట్వేతి వాక్యే ప్రసిద్ధబృహస్పతిసవనామగ్రహణే సత్యపి తత్కార్యబ్రహ్మవర్చసప్రత్యభిజ్ఞానాభావాన్న తస్య కాలవిధిః, కిన్తు బృహస్పతిసవనామకకర్మాన్తరవిధిః; ఎవమిహాపి సోమవ్యగ్రహణే సత్యపి ప్రసిద్ధసోమయాగఫలవర్గప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ న తస్య కాలవిధిః, కిన్తు సోమద్రవ్యకకర్మాన్తరవిధిరిత్యాహ –
ఉచ్యతే తత్కార్యస్యేత్యాదినా ।
దర్శపూర్ణమాసం ప్రతి ఇత్యత్ర దర్శపూర్ణమాససోమయోరితి టీకాయామివ ద్వన్ద్వైకవద్భావః । కర్మాన్తరవిధిశ్చేత్ తస్య దేవతయా భావ్యం, న చేహ దేవతా నిర్దిష్టా । యది యాగం ప్రతి సంబన్ధితయా దేవతోపాదానరాహిత్యరూపమ్ అవ్యక్తదేవతాకత్వం ప్రసిద్ధసోమయాగసాదృశ్యమిహ వర్తత ఇతి తేనోద్భిదాదియాగేష్వివ ఇహాపి ప్రసిద్ధసోమయాగాదతిదేశతో దేవతాప్రాప్తిరిష్యతే, తదా తత ఎవ సోమద్రవ్యప్రాప్తిరపి స్యాత్ । దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా యజేత ఇత్యేతావతైవ దర్శపూర్ణమాసాఙ్గప్రసిద్ధసోమయాగప్రకృతికకర్మాన్తరవిధిః సిద్ధ్యేత్ ఇత్యతిరిచ్యమానం సోమద్రవ్యగ్రహణం ప్రసిద్ధసోమయాగప్రత్యభిజ్ఞాపనేనైవ సఫలం వాచ్యమితి తస్యాత్ర కాలవిధిరిత్యేవ యుక్తమ్ ।
విహితస్య పునః స్వరూపతో విధానాయోగాదితి సిద్ధాన్తయతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
బృహస్పతిసవనామగ్రహణం తు నాతిరిచ్యతే, యేన తదపి ప్రసిద్ధబృహస్పతిసవప్రత్యభిజ్ఞాపనార్థం కథంచిత్కల్ప్యేత, తత్తు కర్మాన్తరే తద్ధర్మాతిదేశార్థత్వేన సఫలమ్ ।
అతస్తస్య ప్రకరణాన్తరన్యాయప్రాప్తకర్మాన్తరవిధిస్వారస్యవత్ యజిపారతన్త్ర్యం న హాతవ్యమితి తద్వైషమ్యమాహ –
బృహస్పతిసవస్త్వితి ।
ఉత భేదేనేతి ।
అస్మిన్పక్షే షడపి యాగాః పృథక్పృథక్ పూర్వోత్తరాఙ్గసహితాః ప్రయోగభేదేన కర్తవ్యాః । ఫలం తన్త్రమితి సిద్ధాన్తే త్వమావాస్యాః పౌర్ణమాస్యాశ్చ త్రయస్త్రయో యాగాః స్వస్వకాలయోరేకప్రయోగాః కర్తవ్యా ఇతి ఫలభేదః ।
భేదేనైభిః సంబధ్యత ఇతి ।
ఎకశబ్దోపాత్తానామప్యాగ్నేయాదీనాం సాహిత్యమిహ న వివక్షితమ్ ఉత్పత్తివాక్యవిహితానాం తేషామిహ ఫలసంబన్ధవిధానార్థముద్దేశ్యత్వాత్, ఉద్దేశ్యేషు చ సాహిత్యరూపస్య విశేషణస్య వివక్షణాయోగాదితి భావః ।
ఆగ్నేయాదీనాం పృథక్త్వమ ఐకకర్మ్యం చ సూత్రోక్తం పరస్పరవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్య తదర్థం కథయన్నేవ సిద్ధాన్తమాహ –
యద్యప్యేషామితి ।
ఫలే విధీయన్త ఇతి ।
ఫలస్య ప్రాధాన్యాత్తు ఫలకామముద్దిశ్య ఆగ్నేయాదయ ఎవ విధేయాః; స్వరూపేణ విహితానామపి ఫలసంబన్ధిత్వేన పునర్విధానసంభవాత్ అతస్తేషాం సాహిత్యవిశేషణావివక్షాకారణం నాస్తీతి భావః । ఉపాదీయమానానాం కామినముద్దిశ్యానుష్ఠేయత్వేన బోధ్యమానానామ్ ।
టీకాయామాత్యన్తికవిశేషణేన వివక్షితం ఫలభేదాత్ జిజ్ఞాస్యభేదస్య స్ఫుటత్వముపపాదయితుం ఫలభేదస్యాస్ఫుటత్వమాహ –
క్వచిత్ బ్రహ్మవిదితి ।
కృతకత్వే మోక్షఫలస్యానిత్యత్వప్రసఙ్గో న్యాయః । బ్రహ్మైవ సన్ 'బ్రహ్మాప్యేతి' ఇత్యాదివచనాన్తరమ్ ।
నను భవతేరితి ।
అనపుంసకలిఙ్గోఽయమకర్మకధాతునిష్పన్నకృత్యప్రత్యయాన్తో భవ్యశబ్దో న భావకర్మార్థః, నాపి తస్యార్థాన్తరమస్తీతి నిరర్థకః; నిరర్థకశబ్దేన కథం జిజ్ఞాస్యవిశేషలాభ ఇత్యర్థః ।
అస్య చ భవతేరితి ।
సుఖమనుభవతీత్యాదౌ సోపసర్గత్వేన భవతిః సకర్మకః, 'ప్రమాణభూత ఆచార్య' ఇత్యాదౌ ప్రామాణ్యం ప్రాప్త ఇతి ప్రాప్త్యర్థత్వేన, తదుభయమిహ నాస్తీత్యర్థః ।
ఉత్పాద్యధర్మాపేక్షణాదితి ।
ఉత్పత్తిమద్ధర్మసామానాధికరణ్యాదిత్యర్థః । భావపరత్వే హి భవ్యమనేనేతి వైయధికరణ్యం భవేత్ । నను భావార్థభవ్యశబ్దార్థస్య భవనస్య ఉత్పత్తిరూపత్వాత్ ధర్మశబ్దసామానాధికరణ్యం ఘటత ఇత్యాశఙ్క్య - ఉత్పాద్యేతి విశేషితమ్ । ఉత్పత్తిమాన్ హి యాగాదిధర్మ ఇహ నేహ నిర్దిష్టః, న ధర్మమాత్రమ్ । అతస్తస్య నోత్పత్తివాచిశబ్దసామానాధికరణ్యం ఘటత ఇతి భావః । యద్వా నేహ సః ఇత్యస్య నేహ భావార్థ ఇత్యర్థమాశ్రిత్య తత్ర పుంలిఙ్గనిర్దేశాదితి హేతుయోజనానన్తరం తస్యావృత్త్యా నేహ ప్రాప్త్యర్థ ఇత్యర్థాన్తరమాశ్రిత్య తత్ర హేతుత్వేనోత్పాద్యధర్మసాపేక్షత్వాత్ ఇత్యేతద్యోజనీయమ్ । వేదార్థవిచారానన్తరమ్ అనుష్ఠానేన ఉత్పాదనీయం ధర్మమపేక్ష్య హి తద్విశేషణతయా భవ్య ఇతి నిర్దిష్టం, న తు గ్రామపశ్వాదివత్ । తటస్థతయా ప్రాగేవ సిద్ధం కిఞ్చిత్ప్రాప్యమపేక్ష్య, అతోఽత్ర న ప్రాప్త్యర్థో ఘటత ఇతి భావః । భావకవ్యాపారో భావయితృవ్యాపారః ।
తత్ర వాక్యపదీయసంమతిమాహ –
కరోత్యర్థస్యేతి ।
ఘటం కరోతీత్యస్య అయమర్థః । ఘటం భవన్తం భావయతీతి స భావయితా భవితుః ఘటస్య ప్రయోజకః । భవితా ఘటః తమపేక్ష్య ప్రయోజ్య ఇత్యర్థః । స్వస్యా ఇతి ప్రామాదికః పాఠః । స్వశబ్దస్య ఆత్మవాచిత్వే నపుంసకలిఙ్గత్వాదితి ।
ధర్మస్యేత్యుక్త్యేతి ।
ధర్మస్య చోదనేతి భాష్యే చోదనోపసర్జనమపి భావనా తత్ప్రతిపాద్యత్వేనార్థతః ప్రాధాన్యాత్ సాపి స్వవిషయ ఇతి భాష్యే స్వశబ్దేన గృహ్యత ఇత్యర్థః ।
స ఎవ త్వితి ।
బ్రహ్మబోధ ఎవ విధితః ప్రవృత్తివిషయః కిం న స్యాదిత్యర్థః ।
యథా విశిష్టవిధావితి ।
యథా ఖలు 'ఎతస్యైవ రేవతీషు వారవన్తీయమగ్నిష్టోమసామ కృత్వా పశుకామో హ్యేతేన యజేతేతి రేవయాధారవారవన్తీయసామసాధ్యామ్ ఇష్టోమస్తోత్రవిశిష్టక్రతువిధౌ రేవత్యాధారవారవన్తీయసామరూపవిశేషణస్య దధిసోమాదివిశేషణవదన్యతః ప్రసిద్ధిరహితస్య తత ఎవ సిద్ధిః ఎవమిహాపీత్యర్థః । శ్లోకేఽపేక్షితపురణార్థమ్ ఎవమిత్యాది । స్నానేత్యాదివ్యతిరేకే దృష్టాన్తః ।
యద్యపి ఘటాదేరితి ।
వల్మీకాదిషు భ్రమవిషయస్య ఘటాదేరిత్యర్థః । అతో నిత్యత్వం సత్యత్వమ్ అనిత్యత్వమసత్యత్వమితి వ్యాఖ్యానేన న విరోధః ।
సుఖత్వాన్నిత్యమితి ।
సత్యం హి 'యో వై భూమా తత్సుఖమితి సుఖరూపముక్తమ్ । అథ యదల్పం తన్మర్త్యం నాల్పే సుఖమస్తీతి సత్యరూపస్య భూమ్నః ప్రతిద్వన్ద్వ్యల్పం అసత్యం దుఃఖరూపముక్తమ్, అతః సాఙ్గాధ్యయనవతః శుద్ధాన్తఃకరణస్య సత్యాసత్యయోః సుఖదుఃఖత్వనిశ్చయో భవతీత్యర్థః ।
స్వప్నప్రపఞ్చవత్సర్వమసత్యం చేత్, సత్యత్వాసత్యత్వయోః ధర్మిభ్యాం భావ్యమిత్యుక్తరూపో నిత్యానిత్యవివేకో న సిద్ధ్యేదిత్యాశఙ్క్య, సత్యసిధ్యర్థమనుభవోపపత్తీ టీకాయాముపన్యస్తే, తే విభజతే –
దృష్టే ఇతి ।
శుక్తిరజతాదౌ సదధిష్ఠానత్వానుభవః, తథాత్వేన అస్ఫుటే స్వప్నాదావుపపత్తిః ।
తామేవోపపత్తిమాహ –
విగీతమితి ।
గన్ధర్వపురమివేతి ।
తత్ర సౌరాలోకాదికం సదధిష్ఠానమితి భావః । వ్యాప్త్యసిద్ధిశఙ్కా శూన్యవాదే వస్తుతః శూన్యతైవేతి మతేఽపి సైవ సత్యాస్తీతి పరిహారార్థః ।
ఇయతో వివేకస్యేతి ।
స్వప్నవత్ సర్వస్య ప్రపఞ్చస్యాసత్యత్వం యది స్యాత్ తదానీమపి అధిష్ఠానపరిశేషోఽవశ్యంభావీ, తచ్చ సత్యం సుఖరూపమిత్యేతావతో నిర్ధారణస్యేత్యర్థః ।
సగుణనిర్గుణేతి ।
పరిశిష్యమాణం సత్ సగుణం భవేత్ నిర్గుణం వా, నిర్గుణత్వే కథమఖణ్డే తత్ర సమన్వయ ఇత్యాదివిచారార్థత్వేన శాస్త్రారమ్భః సఫల ఇత్యర్థః । నైవం సతి నిత్యానిత్యవివేకః ప్రసిద్ధనిత్యానిత్యవిషయ ఎవాస్తు కిమర్థం సత్యానృతవిషయత్వేన క్లిష్టవ్యాఖ్యానం శాస్త్రానారమ్భశఙ్కాపరిహారస్యోక్తస్య తత్రాపి తుల్యత్వాత్, న చ బ్రహ్మానన్ద ఎక ఎవ నిత్యః కర్మఫలాదికమన్యత్సర్వమనిత్యమితి శాస్త్రారమ్భాత్ప్రాగేవ నిశ్చయే సతి 'అసంభవస్తు సతోఽనుపపత్తేః' (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౧) ఇతి బ్రహ్మనిత్యత్వవ్యవస్థాపనస్య వైరాగ్యపాదాదిషు (బ్ర. అ.౩ పా.౧) కర్మఫలాద్యనిత్యత్వవ్యవస్థాపనస్య చ వైఫల్యాప్రసఙ్గః । ప్రాగేవ సంసారబన్ధానృతత్వనిశ్చయే సతి తత్సమర్థనార్థస్య తద్గుణసారత్వాత్తు తద్య్వపదేశః (బ్ర.అ.౨ పా.౩ సూ.౨౭) 'యథా చ తక్షోభయథా' (బ్ర.అ.౨ పా.౨ సూ.౪౦) ఇత్యాదిసూత్రజాతస్య వైఫల్యప్రసఙ్గ ఇతి దూషణస్య తత్రాపి తుల్యత్వాత్ । ప్రాఙ్నిశ్చితే ఎవ బన్ధమిథ్యాత్వే శ్రుతివిరోధాదిశఙ్కాన్తరనిరాసాయ తద్గుణసారత్వాదిసూత్రజాతమితి పరిహారరీతిస్తు పక్షాన్తరేఽపి తుల్యా । కిఞ్చ నిత్యానిత్యవస్తువివేకత్వరూపాసిద్ధిశఙ్కాపరిహారార్థాతఃశబ్దవ్యాఖ్యానాసరే కర్మఫలనిత్యత్వప్రతిపాదకవాక్యేభ్యః తదనిత్యత్వప్రతిపాదకవాక్యానాం ప్రాబల్యమేవోపపత్తితయా దర్శితం, న తు బన్ధసత్యత్వప్రతిపాదకవాక్యేభ్యః తన్మిథ్యాత్వప్రతిపాదకవాక్యానామ్ । అతోఽపి హేతోః ప్రసిద్ధనిత్యానిత్యవివేక ఎవాత్ర వివక్షిత ఇతి జ్ఞాయతే, తస్మాత్సామాన్యతః సత్యానృతసద్భావనిర్ధారణం ప్రసంఖ్యానలభ్యబన్ధమిథ్యాత్వనిర్ధారణపర్యన్తం నిత్యానిత్యవస్తువివేక ఇత్యుక్తమయుక్తమితి - చేత్, ఉచ్యతే । భాష్యే నిత్యానిత్యవస్తువివేకానన్తరం నిత్యఫలప్రేప్సామనపేక్ష్య తద్వివేకమాత్రేణ సకలకర్మఫలవిరాగ ఉక్తః । నిత్యవస్తుప్రేప్సయా తత్ప్రాప్యుపాయాన్వేషణం పశ్చాదుక్తమ్; అయం క్రమః - అనిత్యత్వమసత్యత్వమితి వ్యాఖ్యానే యుజ్యతే, న త్వస్థాయిత్వమితి వ్యాఖ్యానే । అస్థాయినం భోగం భుఞ్జానః తత్పరిత్యాగే స్థాయిభోగలాభమాలక్ష్య హి తతో విరజ్యతే, నాన్యథా । అనృతాసక్తస్తు తదనృతత్వనిశ్చయే సతి తత్పరిత్యాగే తథాభూతసత్యవస్తులాభప్రతిసంధానాభావేఽపి తతో విరజ్యతే । న హి రజతార్థీ క్వచన రజతభ్రమేణ ప్రవృత్తస్తన్మిథ్యాత్వనిశ్వయే సతి తత్పరిత్యాగేన సత్యరజతస్య స్వలభ్యఖప్రతిసంధానాభావే తతో న నివర్త్తతే । కిన్తు తతో నివృత్తః సత్యరజతప్రాప్యుపాయం కించిత్పశ్యతి చేత్ తత్ర ప్రవర్తతే । తస్మాత్ నిత్యానిత్యవస్తువివేకాదిక్రమేణ సాధనచతుష్టయం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుం వర్ణయతో భగవతో భాష్యకారస్య సత్యమిదం సుఖరూపమితి విశేషనిర్ధారణమనపేక్ష్య కర్మఫలానృతవనిర్ధారణమేవ వైరాగ్యాదిక్రమేణ సాధనాన్తరాణాం ప్రవర్తకమిత్యాశయమాలోచ్య టీకాకారైరాచార్యైశ్చ సామాన్యతః సత్యమస్తీతి విశిష్య బన్ధమాత్రమనృతమితి చ వివేకః ప్రథమసాధనత్వేన పరిగృహీతః । తదనన్తరమ్ అక్షయ్యాదివాక్యాత్ కర్మఫలనిత్యవసిద్ధేస్తదనృతత్వమసిద్ధమ్ అనృతస్య తత్త్వజ్ఞాననివర్త్యత్వనియమాదితి శఙ్కాయాం తదనృతత్వసిద్ధ్యర్థమేవ న్యాయతః తదనిత్యత్వమతఃశబ్దేన సూత్రితమితి న కించిదవద్యమ్ ।
తదభ్యాస ఇతి ।
జననమరణపరివృత్త్యాదిరూపసంసారబన్ధాసత్యత్వదృఢనిశ్చయపర్యన్త ఇతి శేషః ।
క్రియాసమభిహారే ఇతి ।
'క్రియాసమభిహారే లోట్ లోటో హిస్వా'వితి పాణినిసూత్రేణ క్రియాపౌనఃపున్యవివక్షాయాం సర్వలకారాపవాదేన లోడ్విహితః । తస్య పరస్మైపదాత్మనేపదయోః యథాక్రమం హిస్వావాదేశౌ చ విహితౌ । నను క్రియాసమభిహారే లునీహి లునీహీత్యేవాయం లునాతీత్యాయుదాహరణేష్వివ జాయస్వ జాయస్వేత్యేవేమాదీని జాయన్తే, మ్రియస్వ మ్రియస్వేత్యేవం మ్రియన్త ఇతి, ద్విర్భావస్తస్య తస్య ధాతోరనుప్రయోగశ్చ ప్రాప్నోతి । తత్సూత్రవార్తికే ద్విర్భావానుశాసనాద్, యథావిధ్యనుప్రయోగః పూర్వస్మిన్నితి సూత్రేణ క్రియాసమభిహారే తస్యైవ ధాతోః అనుప్రయోగనియమనాచ్చ । నైష దోషః । క్రియాసమభిహారవత్ జననమరణరూపక్రియాద్వయసముచ్చయస్యాప్యత్ర వివక్షితత్త్వాత్, 'సముచయేఽన్యతరస్యామితి సూత్రేణ సముచ్చయేఽపి లోణ్మధ్యమపురుషైకవచనవిధానాత్ । తత్ర హి న ద్విర్భావవార్తికమస్తి; నాపి యథా విధ్యనుప్రయోగవిధానమస్తి, కిన్తు సముచ్చయే సామాన్యవచనస్యేతి సూత్రేణ తావత్ క్రియావిశేషానుగతసామాన్యవచనస్య అనుప్రయోగో విహితః । ఓదనం భుక్ష్వ, క్షీరం పిబ, ధానాః ఖాద, ఇత్యేవాయమభ్యవహరతీత్యాది తదుదాహరణమ్ । ఇహాపి జననమరణానుగతసామాన్యరూపవిపరివృత్తివాచినః అనుప్రయోగోఽస్తి । అసకృదావర్తీని భూతాని భవన్తీతి క్రియాసమభిహారసముచ్చయోభయవివక్షాయాం చ సముచ్చయవివక్షాప్రయుక్తమేవ కార్యం భవతి; 'విప్రతిషేధే పరం కార్యమితి స్మరణాత్ ।
కాత్యాయనేన త్వితి ।
'చతుర్థీతదర్థమాత్రేణేతి చేత్, సర్వప్రసఙ్గోఽవిశేషాదితి, యథాశ్రుతసూత్రార్థే అనుపపత్తిప్రదర్శకమేకం వార్తికమ్, సర్వప్రసఙ్గః సర్వస్య చతుర్థ్యన్తస్య తదర్థమాత్రేణ సమాసప్రసఙ్గః, రన్ధనాయ స్థాలీ అవహననాయ ఉలఖలమిత్యాదావపి సమాసః ప్రసజ్యేతేత్యర్థః । వికృతిః ప్రకృత్యేతి చేద్ 'అశ్వఘాసాదీనాముపసంఖ్యాన'మితి వార్తికాన్తరం, యది వికృతివాచీ చతుర్థ్యన్తశబ్దః ప్రకృతివాచినా సమస్యత ఇతి విశేష్యతే, తదా సర్వప్రసఙ్గః పరిహృతో భవతి । కిన్తు అశ్వాయ ఘాసః అశ్వఘాస ఇతి సమాసో న ప్రాప్నోతి ప్రకృతివికారభావాభావాత్ । అతః తత్సంగ్రహార్థముపసఙ్ఖ్యానం యత్నాన్తరం కర్తవ్యమిత్యర్థః । ఎవమశ్వఘాసాదిషు చతుర్థీసమాస ఇతి వార్తికకారమతమ్ । ఎతదవలమ్బనేనైవ ధర్మాయ జిజ్ఞాసా ధర్మజిజ్ఞాసేతి శబరస్వామిభిశ్చతుర్థీసమాసః సమాశ్రితః ।
కాత్యాయనే నైవేతి ।
కాత్యాయనగ్రహణమనాదరేణ శబ్దాభియుక్తమాత్రోపలక్షణం భాష్యకారాభిప్రాయమ్ । భాష్యకారైః ఖలు తత్ర వార్తికముల్లఙ్ఘ్య యథాశ్రుతసూత్రం సమర్థయమానైః షష్ఠీసమాసః సమాశ్రితః । అత్రేదం భాష్యకారీయం వార్తికప్రత్యాఖ్యానమ్ । ప్రకృతివికృతిగ్రహణాయ యత్నస్తావన్న కర్తవ్యః । సూత్రే బలిరక్షితగ్రహణేన జ్ఞాపకేన తదర్థసిద్ధేః । యది హి తదర్థసమాసస్తదర్థమాత్రవిషయః స్యాత్, తదా కుబేరాయ బలి: కుబేరార్థో భవతి, అశ్వాయ రక్షితమ్ అశ్వార్థ భవతీతి కుబేరబలి: అశ్వరక్షితమితి సమాసయోః తదర్థసమాసవిధినైవ సిద్ధేః పృథగ్బలిరక్షితగ్రహణం న కర్తవ్యం స్యాత్ । తత్కృతం జ్ఞాపయతి తదర్థసమాసః ప్రకృతివికృతిమాత్రవిషయ ఇతి । తథా అశ్వఘాసాద్యుపసంఖ్యానయత్నోఽపి న కర్తవ్యః; తేషు షష్ఠీచతుర్థీసమాసయోః స్వరవైషమ్యాభావేన షష్ఠీసమాసోపపత్తేః ఇతి॥ ఎవం సూత్రానుసారిభాష్యకారమతప్రాబల్యాత్ వార్తికకారమతమనాదృత్య చతుర్థీసమాసాసంభవ ఉక్తః । ఇదమేవ భాష్యకారమతమనుసృత్య భట్టపాదైః ధర్మాయ జిజ్ఞాసేతి శబరస్వామివచనం షష్ఠీసమాసలబ్ధార్థికార్థప్రదర్శనపరం, న తు విగ్రహప్రదర్శనపరమ్ । తస్య జ్ఞాతుమిచ్ఛేతి నిగమనవాక్యేన షష్ఠీసమాసవిభావనాదితి వ్యాఖ్యాతమ్ । ఆత్మనేపదపరస్మైపదశబ్దయోః ప్రకృతివికారభావాభావేఽపి తాదర్థ్యసమాసస్తు 'వైయాకరణాఖ్యాయాం చతుర్థ్యా' ఇత్యలుగ్విధానసామర్థ్యాత్ । న చ తస్మాదేవ జ్ఞాపకాత్ సర్వత్రాపి తాదర్థ్యసమాసః శఙ్కనీయః; తథా సతి బలిరక్షితగ్రహణవైయర్థ్యాపత్తేరుక్తత్వాత్ ।
సమాసాన్తరముపసంఖ్యాతమితి ।
షష్ఠీసూత్రవిహితం సమాసాన్తరం భాష్యకారైరఙ్గీకృతమిత్యర్థః । న చ 'జ్ఞాతం బ్రహ్మ విషయో' 'జ్ఞాతం బ్రహ్మ ప్రయోజనమితి బ్రహ్మ విషయప్రయోజనోభయరూపమిష్యతే । తత్ర ప్రయోజనత్వప్రతిపత్త్యుపయోగీ చతుర్థీసమాస ఇహాసాధురితి త్యక్తః । ఎవమేవాత్ర విషయత్వప్రతిపత్త్యుపయోగీ షష్ఠీసమాసోఽప్యసాధురేవ । తథా హి, కేన సూత్రేణేహ షష్ఠీ; 'షష్ఠీ శేషే' ఇతి సూత్రేణ వా, 'కర్తృకర్మణోః కృతీ'తి సూత్రేణ వా । నాద్యః; కర్మత్వం వాచ్యం పరిగ్రాహ్యమితి శేషషష్ఠ్యాః త్వయా త్యక్తత్వాత్ । న ద్వితీయః, 'ప్రతిపదవిధానా చ షష్ఠీ న సమస్యత' ఇతి వార్తికేన వైశేషికసూత్రవిహితషష్ఠ్యాః సమాసప్రతిషేధాత్ । అత ఎవ సర్పిషో జ్ఞానమిత్యత్ర సర్పిషా కరణేన ప్రవృత్తిః ఇత్యర్థకే 'జ్ఞోఽవిదర్థస్య కరణే' ఇతి సూత్రేణ విత్తివ్యతిరిక్తప్రవృత్తిరూపార్థాన్తరముక్తమ్ ।
జానాతికరణత్వనిమిత్తా ప్రతిపదవిహితా షష్ఠీతి న సమాస ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
కర్తృకర్మణోః కృతీతి ।
కర్మత్వస్య వాచ్యత్వసిద్ధ్యర్థం ద్వితీయపక్ష ఎవాత్ర పరిగృహ్యతే । అస్తి హ్యత్ర కృద్యోగః; జిజ్ఞాసాపదస్య 'అప్రత్యయాదితి ప్రత్యయాన్తధాతోరుపరి విహితాకారప్రత్యయాన్తత్వాత్, అకారప్రత్యయస్య చ 'కృదతిఙితి సూత్రేణ కృత్సంజ్ఞకత్వాత్ । న చ సమాసాసంభవః, 'కృద్యోగలక్షణా చ షష్ఠీ సమస్యత' ఇతి ప్రతిపదవిధానత్వేఽపి కృద్యోగనిమిత్తషష్ఠ్యాః సమాసాభ్యనుజ్ఞానాదితి భావః ।
నను కృద్యోగలక్షణషష్ఠీష్వపి కర్మణి యా షష్ఠీ తస్యాః సమాసః కర్మణి చేతి సూత్రేణ ప్రతిషిద్ధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
యస్తు కర్మణీతి ।
'కర్మణి చేతి సూత్రేణ కర్మషష్ఠీమాత్రస్య సమాసప్రతిషేధో న భవతి తథా సతి 'కర్తరి చేతి సూత్రవైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । తేన హి సూత్రేణ కర్తరి యౌ తృజకౌ తాభ్యాం సహ కర్మణి షష్ఠ్యాః సమాసో నిషిధ్యతే । అపాం స్రష్టా ఓదనస్య భోజక ఇత్యాదౌ । న చ కర్మషష్ఠీమాత్రస్య అత్ర సమాసనిషేధే తత్సఫలం భవేద్ । అతః కర్మణి చేతి సూత్రే చకార ఇతికారార్థః । కర్మణీతి శబ్దముచ్చార్య యా షష్ఠీ నియమితా, సా న సమస్యత ఇతి తదర్థః । తతశ్చ 'ఉభయప్రాప్తౌ కర్మణీతి సూత్రేణ కర్మణీతి శబ్దముచ్చార్య నియమితా షష్ఠీ తస్య సమాసప్రతిషేధస్య విషయః, న తు 'కర్తృకర్మణోః కృతీ'తి సూత్రవిహితా కర్మణి షష్ఠీత్యర్థః । నన్విహాప్యుభయప్రాప్తిసూత్రనియమితైవ కర్మణి షష్ఠీ । తస్య హి సూత్రస్యైవమర్థః । కర్తృకర్మణోరుభయోః షష్ఠీప్రాప్తిః యత్రైకస్మిన్కృతి భవతి తస్మిన్ కృతి సతి కర్మణ్యేవ షష్ఠీ న కర్తరీతి । తథా చాత్ర సాధనాచతుష్టయసంపన్నః కర్తా యది శ్రూయేత, తదా తస్మిన్నపి కర్మణీవ 'కర్తృకర్మణోః కృతీతి సూత్రేణ షష్ఠ్యాః ప్రాప్తౌ నిమిత్తం భవతి । జిజ్ఞాసేతి కృత్ప్రత్యయః ।
అతోఽత్ర 'కర్మణి చేతి సమాసప్రతిషేధః స్యాదేవేత్యాశఙ్క్యాహ –
సామర్థ్యాదుపాదానప్రాప్తావితి ।
'కృత్వోర్థప్రయోగే కాలేఽధికరణే' ఇతి వ్యవహితపూర్వసూత్రాత్ ప్రయోగ ఇత్యనువర్తతే । తచ్చ కర్తృగతకిఞ్చిదతిశయవివక్షాసామర్థ్యాత్ కర్తృకర్మోభయప్రయోగావశ్యంభావపరమ్ । ఎవం చాశ్చర్యో గవాం దోహ ఇత్యాదిరేవోభయప్రాప్తిసూత్రవిషయః । తత్ర హ్యాశ్చర్యశబ్దసూచితకర్తృగతాతిశయోపపాదనోపయోగితయా దుర్దోహత్వరూపాజాదివైలక్షణ్యసూచనాయ గోత్వేన దోహకర్మణాం తదోహాసామర్థ్యసంభావనాసూచనాయ అశిక్షితత్వాదినా దోహకర్తుశ్చ ఉపాదానమపేక్షితం కృతం, నేహ తథా కించిదతిశయవివక్షయాకర్తుః ఉపాదానం కృతమస్తీతి నాత్ర ఉభయప్రాప్తిసూత్రేణ కర్మణి షష్ఠీనియమనమిత్యర్థః । నను యత్ర కర్తృకర్మోభయప్రయోగో నాస్తి, తత్ర గమ్యమానేఽపి కర్మణ్యుభయప్రాప్తిసూత్రేణ కర్తరి షష్ఠ్యాః ప్రతిషేధమభిప్రేత్య తృతీయాప్రయోగః సూత్రకారేణైవ కృతో దృశ్యతే । 'అన్తర్ద్ధౌ యేనాదర్శనమిచ్ఛతీతి; అన్తర్ద్ధినిమిత్తం యత్కర్తృకదర్శనాభావం స్వాత్మనః కర్మణః అన్తరఙ్గప్రత్యాసత్త్యా గమ్యమానస్యేచ్ఛతి తస్య అపాదానసంజ్ఞా అనేన సూత్రేణ విధీయతే । తథా చోపాధ్యాయాదన్తర్ధత్త ఇత్యత్ర పఞ్చమీ భవతి । న చ కర్మణి గమ్యమానే ఎవోభయప్రాప్తిసూత్రప్రవృత్తివత్ కర్తరి గమ్యమానే ఇతి విశేషః శఙ్కనీయః । కర్తృకర్మోభయోపాదాననియమభఙ్గే సత్యస్య విశేషస్య అప్రయోజకత్వాత్, ఇహాపరితోషశ్చేత్, ఎవం పరిహారో ద్రష్టవ్యః । అకాకారయోః ప్రతిషేధో నేతి వక్తవ్యం; శేషే విభాషేతి భాష్యకారైః ఉభయప్రాప్తీ కర్మణీతి కర్తరి షష్ఠీప్రతిషేధస్య అకే అకారే చ కృతి నిత్యమప్రవృత్తిః, స్త్రీప్రత్యయరూపే కృతి, తద్వ్యతిరిక్తమాత్రే వా వికల్పేన అప్రవృత్తిశ్చోక్తా, ఉదాహృతం చ భేదికా దేవదత్తస్య కాష్ఠానాం; చికీర్షా విష్ణుమిత్రస్య కటస్యేతి, శోభనా ఖలు పాణినేః సూత్రస్య కృతిః, శోభనా ఖలు పాణినినా సూత్రస్య కృతిరితి చ । తస్మాదిహ జిజ్ఞాసా ఇత్యకారప్రత్యయయోగాత్ నోభయప్రాప్తిసూత్రవిషయత్వశఙ్కావకాశ ఇతి । అయమపి పరిహారో జిజ్ఞాసాపదస్య అకారప్రత్యయాన్తత్వం దర్శయద్భిరాచార్యైః సూచితః ।
వ్యాఖ్యాతమితి ।
చరమవాత్స్ఫుటత్వపరతయేతి శేషః । పరమాప్తస్య సూత్రకారస్య ఉపదేశమాత్రేణాపి విశ్వాసః స్యాదిత్యాశఙ్క్య - న్యాయసూత్ర ఇతి విశేషితమ్ ।
ఫలేచ్ఛాయా ఎవేతి ।
ఫలేచ్ఛైవ హి స్వసాధనత్వోపాధినా ఉపాయేచ్ఛామాదధాతి, అత ఉపాయేచ్ఛా ఫలవిషయాపి భవతీత్యేతద్ యుజ్యత ఇతి భావః ।
ఆర్థికే చాస్మిన్నితి ।
టీకాయామేషితవ్యమిత్యుక్త్యా సూత్రే జిజ్ఞాసా కర్తవ్యేతి కర్తవ్యపదాధ్యాహారః సూచితః, స తు జిజ్ఞాసాపదస్య కృతియోగ్యవిచారార్థకత్వాభిప్రాయో న భవతి; బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అనధికార్యత్వాదితి భాష్యే జిజ్ఞాసాశబ్దస్య అనధికార్యజ్ఞానేచ్ఛాపరత్వస్యాఙ్గీకృతత్వాత్, కిం తు ఆర్థికవిచారకర్తవ్యత్వాభిప్రాయ ఇత్యర్థః ।
అర్థవివక్షాప్రతిజ్ఞావదితి ।
నను అర్థవివక్షాప్రతిజ్ఞా విచారప్రతిజ్ఞేతి నాస్తి ప్రతిజ్ఞాద్వయం ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రే, (జై.సూ.అ.౧ పా.౧ సూ.౧) యేన ఆద్యప్రతిజ్ఞాయాం ధర్మగ్రహణం వేదార్థమాత్రోపలక్షణం, న ద్వితీయప్రతిజ్ఞాయామితి విభజ్యేత, కిం తు ఎకైవ తత్ర విచారప్రతిజ్ఞా వేదస్య । వివక్షితార్థత్వం తు అతఃశబ్దేన తత్ర హేతుతయోచ్యతే, తద్ధేతూకరణసామర్థ్యాచ్చ వేదస్య అధ్యయనవినియోగశేషత్వేన విషనిర్హరణాదిమన్త్రవదవివక్షితార్థత్వశఙ్కా నిరస్యత ఇతి చేత్, సత్యమ్ । ధర్మమాత్రస్య తత్ర విచార్యత్వప్రతిజ్ఞాయామపి విశిష్య ధర్మపరవేదభాగమాత్రస్య వివక్షితార్థత్వం న హేతుః, తథా సతి వేదాన్తభాగస్య అవివక్షితార్థత్వశఙ్కాయాం న్యాయతౌల్యేన పూర్వభాగస్యాపి తద్వత్ అవివక్షితార్థత్వమస్త్వితి శఙ్కాయాః స్థిరీకరణాపత్తేః । కిన్తు కృత్స్నవేదాధ్యయనానన్తర్యస్య అథశబ్దార్థత్వాత్ అధీతస్య కృత్స్నస్య వేదస్య వివక్షితార్థత్వం హేతుతయోచ్యతే ఇత్యత్ర తాత్పర్యమ్ । ఎవం చ ధర్మగ్రహణస్య వేదార్థమాత్రోపలక్షణత్వాదితి టీకాయాం ధర్మస్య యద్గ్రహణమ్ అతశ్శబ్దోక్తవివక్షితార్థత్వే హేతౌ అర్థశబ్దేనోపాదానం తస్య వేదార్థమాత్రోపలక్షణత్వాదిత్యర్థో దర్శితో భవతి । టీకాయామపి స ఎవార్థః ప్రకృతోపయోగీ । తత్ర హి బ్రహ్మజిజ్ఞాసాసూత్రం బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛోపదర్శనముఖేన తదర్థాయాం బ్రహ్మమీమాంసాయాం ప్రవర్తనార్థం, న తు వేదాన్తాధ్యయనే ప్రవర్తనార్థం వేదాన్తానాం వివక్షితార్థత్వోపపాదనార్థం వా ఇత్యుక్త్వా వేదాన్తాధ్యయనే ప్రవృత్తేః అధ్యయనవిధినా సిద్ధత్వాదితి హేతుం స్పష్టత్వాత్ అప్రదర్శ్య వేదాన్తానాం వివక్షితార్థత్వస్య ఫలవదర్థావబోధపరతామ్ అధ్యయనవిధేః సూత్రయతా ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రేణైవ (జై. అ.౧ పా.౧ సూ.౧) సిద్ధత్వాదితి హేతుః ప్రాగుక్తః । తదుపాదానార్థం వివక్షితార్థత్వాదితి హేతౌ అర్థగ్రహణస్య వేదాన్తార్థసాధారణ్యమేవ వక్తవ్యం, న తు ధర్మజిజ్ఞాసేత్యత్ర ధర్మగ్రహణస్య । అత ఇహ టీకాకారధర్మశబ్దస్య వేదార్థమాత్రోపలక్షణత్వ వదద్భిః ధర్మజిజ్ఞాసాసూత్రం వేదార్థవిచారప్రతిజ్ఞాపరం వింశతిలక్షణీసాధారణమ్ అఙ్గీకృతమితి న మన్తవ్యమ్ । సామాన్యతో దృష్టనిబన్ధనవచనవ్యక్త్యాభాసప్రతిబద్ధః సందిగ్ధార్థః స్యాదితి । యద్యపి తత్త్వమసీత్యాదిర్వేదాన్తస్వారస్యేన బ్రహ్మాత్మైక్యం బోధయతి; తథాప్యన్యత్ర క్వచిద్ దృష్టమిత్యేతావన్మాత్రమవలమ్బ్య ప్రవృత్తాన్ వచనవ్యక్త్యాభాసాన్ వాక్యయోజనాభాసాన్ వాదిభిః ఉత్ప్రేక్షితాన్ పశ్యతస్తైః ప్రతిబద్ధః సన్ వేదాన్తః సందిగ్ధార్థః స్యాత్ । తథా హి "అనృక్షరా ఋజవః సన్తు పన్థా' ఇత్యత్ర పన్థాన ఇతి బహువచనస్య 'సుపాం సులుగిత్యాదిసూత్రేణ స్వాదేశో దృష్టః, ఉత 'యత్సున్వన్తి సామిధేనీస్తదన్వాహ' ఇత్యత్ర యత్తద్భ్యాం సప్తమ్యాః తేనైవ సూత్రేణ అలుగ్ దృష్టః, 'గాయత్రీ ఛన్దసాం మాతా' ఇత్యత్ర ద్వితీయా ప్రథమార్థం ఇతి విభతివ్యత్యయో దృష్టః । ఎవం తత్త్వమసీత్యత్ర తదిత్యస్మాచ్చతుర్థ్యాః స్వాదేశో లుగ్ విభక్తివ్యత్యయో వేతి తస్మై జగత్కారణాయ బ్రహ్మణే త్వం । తదాత్మా సమర్పణీయ ఇత్యర్థః; 'బ్రహ్మణే త్వా మహస ॐ ఇత్యాత్మానం యుఞ్జీతేతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అథవా పఞ్చమ్యాః స్వాదేశాదిభిః తస్మాత్త్వం తస్మాజ్జాతస్త్వమిత్యర్థః । 'యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్త' ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అథవా షష్ఠ్యాః స్వాదేశాదిభిః తస్య త్వం తత్స్వామికస్త్వమిత్యర్థః । 'సకారణం కరణాధిప' ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అథవా సప్తమ్యాః స్వాదేశాదిభిః తస్మింస్త్వం తదాశ్రితస్త్వమిత్యర్థః । 'ప్రాణబన్ధనం హి సోమ్య మన' ఇతి తత్రైవ శ్రవణాత్ । అథవా బ్రాహ్మణస్త్వం మనుష్యస్త్వమిత్యాదివత్ శరీరశరీరిభావనిబన్ధనం తత్త్వమితి సామానాధికరణ్యమ్ । 'యస్యాత్మా శరీరమితి శ్రుత్యన్తరాత్ । అథవా 'అఘోరాఽపాపకాశినీ' ఇత్యత్రేవ అకారప్రశ్లేషాత్ అతత్త్వమసీతి చ్ఛేదః, 'ద్వా సుపర్ణే' త్యాదిభేదశ్రుత్యనురోధాదితి । ఎవం 'మీమాంసకా హి వాక్యార్థవిచారే ప్రస్తుతే సతి । లోకదృష్టీః ప్రతిఘ్నన్తి వచనవ్యక్తిపాంసుభిః॥' ఇతి గ్రహాధికరణ (జై.అ.౩ పా.౩ సూ.౧౪) వార్తికోక్తరీత్యా తత్తదుత్ప్రేక్షితవచనవ్యక్త్యాభాసాపాదితసందేహాక్రాన్తా తత్త్వమస్యాదివాక్యజన్యా బ్రహ్మాత్మైక్యధీః ఆపాతతః ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః । వచనయుక్త్యాభాసేతి పాఠే ద్వా సుపర్ణేత్యాదయో భేదప్రతిపాదనచ్ఛాయాపత్త్యా వచనాభాసాః తదుపోద్బలకయుక్తయో యుక్త్యాభాసాః । సామాన్యతో దృష్టవచనవ్యక్త్యా ఆపాతతః ప్రసిద్ధః సందిగ్ధార్థః స్యాదితి పాఠః ప్రాగుక్త ఎవార్థే యోజనీయః । సామాన్యతో దృష్టేన యా వచనవ్యక్తిః తయా అర్థాన్తరాణామప్యాపాతతః ప్రతీతేః సందిగ్ధార్థః స్యాదితి । బ్రహ్మాత్మస్వరూపనిర్ణాయకవాక్యేషు అర్థసందేహేఽపి నిత్యానిత్యవస్తువివేకాన్తర్గతబన్ధమిథ్యాత్వసద్రూపతదధిష్టానావశ్యంభావనిశ్చయో మోక్షార్థప్రవృత్త్యుపయోగ్యన్తఃకరణశుద్ధ్యాపాదకకర్మానుష్ఠానమహిమ్నా ఇతి ప్రాగేవోక్తమ్ । తతస్తు ప్రాగ్దేహాద్యభేదేనేతి టీకాగ్రన్థో న చార్వాకమతాభిప్రాయః । తన్మతే ముక్తౌ దేహాత్మనోః భేద ఇత్యస్యాభావాత్ ।
నాపి భ్రాన్తికృతాఽభేదాభిప్రాయః; తస్య సిద్ధాన్త్యభిమతత్వేన అనిరాకార్యత్వాదిత్యాశఙ్క్య తత్తాత్పర్యమాహ –
భేదాభేదమతేన శఙ్కేతి ।
షష్ఠ్యోః సామానాధికరణ్యే హేతుమాహ –
జీవస్య హీతి ।
తత్పదార్థస్య ధర్మిణో జీవాత్పదార్థాన్తరత్వే హి ధర్మ్యపి తత్పదేనాపూర్వతయా బోధనీయః । న తు స జీవాత్పదార్థాన్తరమితి తద్గతం శుద్ధత్వాద్యేవ సంసారదశాయామ్ అవిద్యాతిరోహితత్వేన అప్రసిద్ధం తేన జ్ఞాపనీయమ్; అతస్తత్పదార్థస్య శుద్ధత్వాదేశ్చేతి న వైయధికరణ్యమిత్యర్థః । యద్యపి తత్పదార్థస్య యత్ శుద్ధత్వాదీత్యేవ వైయధికరణ్యం వక్తుం శక్యం, తథాపి త్వంపదార్థ ఎవ తత్పదార్థ ఇత్యభేదదృఢీకరణాయ తదపి పరిత్యక్తమిత్యర్థః । సర్వస్య బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిరితి సాధ్యం, సర్వో హి తత్ప్రత్యేతీతి హేతురితి తయోరవిశేషశఙ్కా ।
తత్పదార్థమాత్రస్య ప్రసిద్ధిరితి ।
తత్పదబోధ్యస్య ధర్మిణ ఇత్యర్థః, న తు ప్రాచీనటీకాగ్రన్థ ఇవ తద్వోధ్యస్య శుద్ధత్వాదేరిత్యర్థః । తస్య ప్రసిద్ధ్యభావేనానువాదాయోగాత్ ।
వస్త్వభావసాధికేతి ।
రజతాభావప్రతిపత్తిః హి రజతబాధికా దృష్టా, తథేహాపి స్యాదిత్యర్థః ।
సాధారణాకారదృష్టావితి ।
సాధారణధర్మిదృష్టావిత్యర్థః । విప్రతిపత్తిజన్యసంశయే సమానధర్మదర్శనస్య అనపేక్షితవాద్, అగ్రే విరుద్ధప్రతిపత్త్యోః సాధారణాలమ్బనస్య ధర్మిణ ఎవాత్ర సద్భావోపపాదనదర్శనాచ్చ । ఎవం చ న త్విహేత్యాద్యగ్రిమవాక్యేఽపి సాధారణో ధర్మీత్యేవ పాఠో యుక్తః । అత ఎవ సాధారణధర్మిస్ఫురణేఽపీత్యగ్రిమగ్రన్థే సకలకోశేషు ధర్మిశబ్దస్యైవ పాఠః ।
న హి సాధారణః శాస్త్రార్థ 'ఇతి ।
సందేహవిషయకోటిద్వయసాధారణో ధర్మీ న శాస్త్రప్రతిపాద్యః, సంప్రతిపన్నత్వాదిత్యర్థః ।
తత్పదార్థప్రతీతేరితి ।
ఆస్తికభేదవాదిషు నిరీశ్వరవాదినాం తత్పదార్థప్రతీతేర్గౌణతాయాం సేశ్వరవాదినాం తత్త్వమర్థైకత్వప్రతీతేః, గౌణతాయామితి విగానమిత్యప్రేతనేనాన్వితమ్ । సాంఖ్యా నిరీశ్వరా అపి చేతనాః ప్రతిదేహం భిన్నా ఇతి మేనిరే ఇతి సంబన్ధః ।
తత్ర హేతుమాహ –
జననేతి ।
స్మృత్యాదిభిశ్చేతి ।
స్మరన్తి చ (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౭౪) అపి చ సప్త (బ్ర.అ.౩ పా.౧సూ.౧౫) బహిస్తూభయథాపి స్మృతేరాచారాచ్చ (బ్ర. అ. ౩ పా. ౪ సూ. ౪౩) ఆచారదర్శనాత్ (న. అ. ౩ పా. ౪ సూ. ౩) ఇత్యాదిసూత్రైః నరకయాతనాసద్భావారూఢపతితబహిష్కరణాదౌ ప్రమాణత్వేన ఉపనిబద్ధానాం స్మృత్యాచారాణాం ప్రామాణ్యం వేదమూలత్వేనేతి తైర్వేదానుమానే, అనుమానస్వరూపనిర్ణయస్యోపయోగ ఇత్యర్థః ।
తేన విహితేతి ।
యస్మాత్ న్యాయశాస్నే లక్షణముఖేన ప్రమాణప్రమేయాదివివేచనం కృతం, తేన హేతునా సమాననామరూపత్వాదిసూత్ర (బ్ర. అ.౧ పా.౩ సూ.౩౦) నిబద్ధే వైదికానాం యాగదేవతాసమర్పకేన్ద్రాదిశబ్దానాం జాతిరర్థః ఇతి వివేకే జానశ్రుతౌ శూద్రశబ్దస్య న శూద్రత్వజాతిరర్థః, కిన్తు యౌగికత్వేన వ్యక్తిరితి వివేకే చ జాతివ్యక్తిపదార్థవివేచనద్వారా ఆనుమానికవేదస్వరూపగ్రహణే అనుమాననిర్ణయద్వారా చ న్యాయశాస్త్రస్యోపయోగ ఇత్యర్థః॥
జన్మాద్యస్య యతః॥౨॥
యతో వేతి ।
నను 'యతో వే'త్యాదివాక్యస్య బ్రహ్మలక్షకత్వాలక్షకత్వసంశయః, న తదుక్తలక్షణస్య జగజ్జన్మాదేః ప్రసిద్ధ్యప్రసిద్ధిభ్యాం, కిన్తు విరోధావిరోధాభ్యామ్, 'ఆనన్దాద్ధ్యేవేతి' వాక్యస్యైవ సంశయః తదుక్తస్వరూపలక్షణస్య ప్రసిద్ధ్యప్రసిద్ధిభ్యామ్, అతః కథమేవముక్తమ్ ఇతిచేత్, ఉచ్యతే । స్వరూపలక్షణమపి యతో వేత్యాదివాక్యమూలమ్ । తదుక్తం, జగత్కారణమనూద్య హి తస్య ఆనన్దత్వవిధాయకమానన్దవాక్యమ్ ఇతి । అత ఇత్థముక్తౌ నానుపపత్తిః । నను జన్మాద్యస్య యత ఇతి సూత్రోపాత్తస్య పూర్వపక్షసిద్ధాన్తాభ్యాం ప్రథమం సమర్థ్యమానస్య తటస్థలక్షణస్య విరోధావిరోధాభ్యాం 'యతో వే'త్యా దివాక్యస్య బ్రహ్మలక్షకత్వాలక్షకత్వసంశయ ఎవాధికరణాఙ్గత్వేన దర్శయితుం యుక్తః, న త్వతథాభూతస్య స్వరూపలక్షణస్య ప్రసిద్ధ్యప్రసిద్ధిభ్యామ్ యతో వేత్యాదివాక్యస్య ఆనన్దవాక్యద్వారా బ్రహ్మలక్షకత్వాలక్షకత్వసంశయ ఇతి-చేత్, ఉచ్యతే; సకలేతరవ్యావృత్తలక్ష్యబోధనసమర్థమిహ లక్షణం నిర్ధారణీయం, జగజ్జన్మాదికం తు న తథా, కిన్తు శాఖాగ్రే చన్ద్ర ఇతివత్ తటస్థలక్షణమ్ । యథా దిగన్తరస్థితతారకాదిభ్య ఎవం వ్యావర్తకం, న తు శాఖోర్ధ్వదేశగతచన్ద్రసమీపవర్తితారకాదిభ్యః । ఎవం జగజ్జన్మాదికమ్ అసంభావితకారణభావేభ్య ఎవ వ్యావర్తకం, న తు సంభావితకారణభావేభ్యః ప్రధానపురుషాదిభ్యః । అతః ప్రకృష్టప్రకాశవత్ సకలేతరవ్యావృత్తలక్ష్యబోధనసమర్థస్వరూపలక్షణమేవ ఇహ తటస్థలక్షణద్వారా సూత్రకృతా నిర్దిధారయిషితం, న తు తటస్థలక్షణమేవ । అత ఎవాచార్యస్తస్య చ నిర్ణయవాక్యమిత్యాదిభాష్యస్య తాత్పర్యం వక్ష్యతే-స్వరూపలక్షణపరత్వం సూత్రస్య దర్శయితుం తస్య చేతి భాష్యమితి । తస్మాత్ ప్రసిద్ధ్యప్రసిద్ధిమూలకసంశయస్య అధికరణాఙ్గత్వేన ప్రదర్శనం యుక్తమేవ॥
ఆక్షేపే ఇతి ।
ఆక్షేపాధికరణమాక్షేప్యాధికరణసిద్ధాన్తఫలేనైవ ఫలవద్, యథా ఔత్పత్తికస్తు శబ్దస్యార్థేన సంబన్ధః (జై. అ.౧ పా.౧ సూ.౫) ఇత్యధికరణే శబ్దార్థసంబన్ధస్య నిత్యత్వేన వేదస్య నిరపేక్షబోధకత్వరూపప్రామాణ్యే సమర్థితే శబ్దార్థసంబన్ధస్య నిత్యత్వమయుక్తం శబ్దానామేవ అనిత్యవాదితి తదాక్షేపసమాధానార్థం ప్రవృత్తం శబ్దాధికరణమ్ (జై. అ.౧ పా. ౩ సూ. ౨౮) అపవాదాధికరణమపవాదాధికరణపూర్వపక్షఫలేన ఫలవత్ । యథా స్మృత్యధికరణే (జై. అ. ౧ పా. ౩ సూ.౧-౨) స్మృతీనాం వేదమూలత్వేన ప్రామాణ్యే సమర్థితే ప్రత్యక్షశ్రుతివిరుద్ధస్మృతిషు వేదమూలత్వాపవదనార్థం ప్రవృత్తం విరోధాధికరణమ్ (జై. అ.౧పా.౩ సూ. ౩) । తదర్థాచిన్తా యదర్థా సా తత్ఫలేన ఫలవతీ, యథా దర్శపూర్ణమాసాదిప్రకరణామ్నాతాన్యఙ్గాని ప్రాకరణికేష్వేవ వ్యవతిష్ఠన్తే, న తు సౌర్యాదిష్వప్యుపదేశవిధయా పారిప్లవాని భవన్తీతి । సప్తమాద్యచిన్తా సౌర్యాదిషు ప్రయాజాదీనామతిదేశేన ప్రాప్తిరితి అగ్రిమచిన్తాఫలేన ఫలవతీ । లక్షణనిరూపణం లక్ష్యపరిచ్ఛేదేన ఫలవత్, ఇత్యేతేషు నియతైకరూపఫలవిశేషావగతేః ఫలం న వక్తవ్యం కృత్వాచిన్తాయామ్ అన్యత్రైవ ఫలమితి తత్ర ఫలవ్యతిరేకనిశ్చయాత్ ఫలం న వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
కారణత్వం త్వితి ।
యద్యపి జన్యజనకభావసంబన్ధేన జగద్ బ్రహ్మ లక్షయతీతి జగత ఎవ బ్రహ్మలక్షణత్వమనుపదముక్తం; తథాపి వ్యావృత్తివ్యవహారానుమానయోః హేతూభవతో లక్షణస్య పక్షనిష్ఠత్వేన భావ్యమితి యే మన్యన్తే తాననురుధ్యైవముక్తమ్ ।
జన్మ ఆదిర్యయోరితి ।
నను భాష్యానభిమతమతద్గుణసంవిజ్ఞానమాశ్రిత్య విశేషవివక్షాయాం తస్మిన్నేవ పక్షే యత్సూత్రగౌరవముచ్యతే తదనుపపన్నమ్ । తథాహి అత్ర వివక్షావిషయో న భవతీతి ప్రత్యాఖ్యేయో విశేషః, కిం వా తద్విషయో భవతీత్యుపాదేయం సామాన్యమ్ । జన్మాదిత్రయమధ్యే అతద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహిలభ్యం స్థితిభఙ్గద్వయం విశేషః, తద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహిలభ్యం జన్మాదిత్రయం సామాన్యమితి చేత్, కథమాద్యపక్షే గౌరవం, ద్వితీయపక్షే తత్పరిహారశ్చ । జన్మాదిపదవిగ్రహవాక్యగతయత్పదవివరణార్థం జన్మస్థితిభఙ్గానామితి ఇతరేతరయోగద్వన్ద్వాశ్రయణే హి జన్మ ఆదిః యేషామితి విగ్రహలాభాత్ జన్మాదయో(అ)స్య యత ఇతి సూత్రరచనాపత్త్యా జన్మస్థితిభఙ్గరూపసామాన్యవివక్షాయామేవ అతిగౌరవం స్యాత్ । సమాహారద్వన్ద్వాశ్రయణే తు స్థితిభఙ్గద్వయరూపవిశేషవివక్షాయామపి న గౌరవమ్ । జన్మ ఆదిర్యస్య స్థితిభఙ్గస్యేతి విగ్రహాశ్రయణేన జన్మాద్యస్య యత ఇత్యేవ సూత్రరచనోపపత్తేః । న హి త్రయవివక్షాయామేవ సమాహారద్వన్ద్వాశ్రయణం, న ద్వయవివక్షాయామిత్యస్తి నియమః । ఎతేన స్త్రీలిఙ్గపుంలిఙ్గే లిఙ్గవిశేషౌ నపుంసకలిఙ్గం తదుభయానుగతం సామాన్యం, న తు తృతీయం లిఙ్గాన్తరమితి శాబ్దికమర్యాదాశ్రయణేన విశేషసామాన్యశబ్దార్థగ్రహణశఙ్కాపి నిరస్తా । స్థితిభఙ్గద్వయగ్రహణేఽపి లిఙ్గసామాన్యవివక్షాయాం జన్మాదిషు త్రిష్వపి లిఙ్గవిశేషవివక్షాయాశ్చ కర్తుం శక్యత్వేన గౌరవలాఘవస్థిత్యభావాత్ । న హి లిఙ్గవిశేషలిఙ్గసామాన్యవివక్షే ద్విత్రిగ్రహణయోర్నియతే, ఉచ్యతే; లిఙ్గవిశేషవివక్షాయాం గౌరవం లిఙ్గసామాన్యవివక్షాయాం లాఘవమిత్యేవాత్ర వివక్షితం, మూలశ్రుత్యనుసారేణ జన్మాదిత్రయకారణత్వం లక్షణమితి తల్లాభార్థం తద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహిరేవాత్రాభిమతః । తదాశ్రయణే చ లిఙ్గవిశేషవివక్షాయాం జన్మాదయోఽస్య యత ఇతి సూత్రరచనాపత్త్యా గౌరవం స్పష్టమేవ । తత్ర యద్యాశఙ్క్యేత తర్హి అతద్గణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహ్యాశ్రయణేన లిఙ్గవిశేషవివక్షాఽస్త్వితి, తత్రాపి 'జన్మాదీ అస్య యత' ఇతి సూత్రరచనాపత్త్యా గౌరవమస్తీతి విభావయితుం జన్మ ఆదిర్యయోః ఇత్యాదిగ్రన్థప్రవృత్తిరితి న కశ్చిద్దోషః ।
నను లిఙ్గసామాన్యవివక్షాయామపి 'జన్మాదీన్యస్య యత' ఇతి సూత్రరచనాపత్త్యా గౌరవం స్యాత్ ఇత్యాశఙ్కానిరాకరణార్థమ్ ఉత్తరటీకాగ్రన్థమవతారయతి –
తత్ర నపుంసకైకవచనేతి ।
ఇతరేతరయోగద్వన్ద్వసమాశ్రయణే లిఙ్గసామాన్యవివక్షాభ్యనుజ్ఞానాభావాత్ జన్మాదీని ఇతి సూత్రరచనాపత్త్యా గౌరవం స్యాత్ । ఇహ తు సర్వో ద్వన్ద్వో విభాషైకవద్భవతీతి పరిభాషాసిద్ధః సమాహారద్వన్ద్వః సమాశ్రీయతే । తత్ర ‘స నపుంసకమితి సూత్రేణ లిఙ్గసామాన్యవివక్షాఽభ్యనుజ్ఞాతేతి నపుంసకైకవచనేన సూత్రలాఘవం లభ్యత ఇత్యర్థః ।
స్వభావ ఎవ నియన్తేతి ।
"కాలః స్వభావో నియతిర్యదచ్ఛా భూతాని యోనిః పురుష ఇతి చిన్య"మితి శ్వేతాశ్వతరోపనిషన్మన్త్రేణ కాలకారణత్వాదివాదాః ప్రత్యాఖ్యాతాః । "కథమసతః సజ్జాయతే"తి శ్రుత్యా తు అసత్కారణత్వవాదః । తైరిహ పూర్వపక్షః కృతః । మన్త్రే పురుషశబ్దస్య వివరణం టీకాయాం, గ్రహలోకపాలశబ్దేన కృతమ్ । ఇదం హిరణ్యగర్భాదీనామప్యుపలక్షణమ్ । క్రియాశబ్దేన నియతిశబ్దస్య, ప్రధానశబ్దేన యోనిశబ్దస్యేతి వివేకః । అతివ్యాప్తిశబ్దేన కాలాదీనామేవ కారణత్వోపపత్తౌ బ్రహ్మ కారణం నాభ్యుపగన్తవ్యమిత్యసమ్భవో వివక్షితః । తత్ర పురుషపూర్వపక్షః శ్రుత్యన్తరావలమ్బనః । ప్రశ్నోపనిషది హి "షోడశకలం పురుషం" ప్రస్తుత్య 'తం త్వా పృచ్ఛామి క్వాసౌ పురుష ఇతి' భారద్వాజప్రశ్నే "తస్మై స హోవాచ ఇహైవాన్తఃశరీరే సోమ్య స పురుషో యస్మిన్నేతాః షోడశ కలాః ప్రభవన్తి, స ఈక్షాఞ్చక్రే కస్మిన్ను అహమత్క్రాన్త ఉత్క్రాన్తో భవిష్యామి కస్మిన్వా ప్రతిష్ఠితే ప్రతిష్ఠాస్యామీతి, స ప్రాణమసృజత్ ప్రాణాచ్ఛద్ధా ఖం వాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీమిన్ద్రియం మనోఽన్నమన్నాద్వీర్యం తపో మన్త్రాః కర్మ లోకాః లోకేషు నామ చేతి' జీవస్యైవ ప్రాణాదినామాన్తషోడశకలాస్రష్టృత్వం శ్రూయతే । అయం చ జీవపూర్వపక్ష ఇహైవాధికరణే నిరాకార్యః, న ప్రధానాదిపూర్వపక్షవదధికరణాన్తరే నిరాకృతః । "కస్మిన్ను అహముత్క్రాన్త" ఇత్యాదిప్రశ్నోపనిషద్వాక్యమపి పరబ్రహ్మవిషయమేవ; "తాన్ హోవాచ, ఎతావదేవాహమేతత్పరం బ్రహ్మ వేద నాతః పరమస్తీతి” తదుపసంహారే పిప్పలాదవచనాత్ । సకలోపనిషత్ప్రసిద్ధస్య జీవాధికస్య పరబ్రహ్మణశ్చ అపలపితుమశక్యత్వాత్ । ప్రాణోత్క్రాన్తిప్రతిష్ఠాభ్యాం పరబ్రహ్మణః స్వోత్క్రాన్తిప్రతిష్ఠావత్త్వమ్, ఈక్షణం తు స్వస్య తథాభూతజీవాభేదాభిప్రాయేణేతి తన్నిరాకరణం ద్రష్టవ్యమ్ ।
యదసదితి ప్రసిద్ధమితి ।
యద్యపి స్రష్టవ్యసజాతీయగతానుభూతాకారానుసన్ధానేనాపి సృష్టిః సమ్భవతి; తథాపి యత్రానుభూతాదప్యతిశయితేన వైలక్షణ్యేన స్రష్టవ్యమితి స్రష్టవ్యాకారానుసన్ధానం, తత్ర తస్యాకారస్య తదానీమసత్వప్రసిద్ధిరస్తీతి తాత్పర్యమ్ ।
ఇతరథా ప్రేరణానుపపత్తేరితి ।
తథా చ ప్రబలన్యాయవిరుద్ధతయా యథాశ్రుతార్థప్రతిపాదనాక్షమేణ "యస్మిన్ జాత" ఇత్యాద్యర్థవాదేన కథంచిల్లక్షణోన్నీతేన పితృగామ్యేవ ఫలం ప్రతిపాద్యత ఇతి కల్పనీయమితి భావః ।
పితుఃప్రీత్యుత్పత్తేరితి ।
పుత్రగతమపి పూతత్వాదికం పశుహిరణ్యాద్యభివృద్ధివత్పితుః ప్రీత్యుత్పాదనద్వారా గౌణపురుషార్థో భవతీత్యర్థః । కారణవమేవేతి పాఠే బ్రహ్మ వ్యవచ్ఛినత్తీత్యనుషఙ్గః । కారణత్వాదేవేతి పాఠే బ్రహ్మ వ్యవచ్ఛిన్నమిత్యధ్యాహారః ।
సాంఖ్యప్రక్రియేతి ।
ధర్మలక్షణావస్థాపరిణామభేదాన్ పాతంజలా వ్యవహరన్తి । పాతఞ్జలే హి యోగశాస్త్రే పరిణామత్రయసంయమాత్ అతీతానాగతజ్ఞానమ్ (యోగసూత్ర. పా. ౨ సూ. ౧౬) ఇతి పరిణామత్రయవిషయం ధారణాధ్యానసమాధిరూపం సంయమం ఫలాయ విధాతుం చిత్తస్య పరిణామత్రయలక్షణానన్తరం సూత్రితమ్ । ఎతేన భూతేన్ద్రియేషు ధర్మలక్షణావస్థాపరిణామాః వ్యాఖ్యాతాః" ( యోగసూత్ర, పా. ౨ సూ. ౧౩) ఇతి త ఇహ సేశ్వరసాంఖ్యా(అ)నతిభిన్నత్వాత్ సాంఖ్యశబ్దేనోక్తాః ।
సోప్యుత్పత్తిరితి ।
వర్తమానత్వాదిరపి తత్తత్కాలోపాధివిశేషోత్పత్తిరిత్యర్థః ।
పురుషాణామితి ।
పురుషవాక్యం హి మూలప్రమాణసాపేక్షమ్ । తదిహ న తావచ్ఛ్రుతిః; శ్రుతేజన్మాదిత్రితయవిషయత్వాత్ । నాపి తదీయం ప్రత్యక్షం; మూలకారణాధీనమహాభూతజన్మాదిషు ప్రత్యక్షాప్రవృత్తేరిత్యర్థః ।
అతీన్ద్రియార్థద్రష్టృత్వమపి పురుషగౌరవాదనుమేయమిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
అన్యథాప్యుపపత్తరితి ।
యాస్కాదయః స్వకాలే హేమాదీనాం వికారషట్కం దృష్ట్వా పఠితవన్త ఇత్యప్యుపపత్తేః నాతీన్ద్రియాథే ప్రత్యక్షం కల్పనీయమిత్యర్థః । ఎతేన యాస్కవచనస్య స్మృతిత్వాత్ మూలశ్రుత్యనుమానమపి నిరస్తమ్; దృష్టమూలాభావే ఎవ తదనుమానాదితి భావః ।
వేదాన్తేతి ।
వేదాన్తవిచారః కర్తవ్య ఇత్యార్థికప్రతిజ్ఞాయామిత్యర్థః । నను చోదనాసూత్రవత్ జన్మాదిసూత్రం లక్షణప్రమాణోభయపరమస్తు జన్యజనకభావేన లక్షణీభవతో జగతః సకర్తృకత్వానుమానే హేతుభావస్యాప్యుపపత్తేః ।
అత ఉత్తరాధికరణవైయర్థ్యమేవేత్యాశఙ్క్య కార్యేణ కారణమనుమీయతాం నామ, తదేకత్వాదిసిద్ధౌ తు శ్రుతిరేవ శరణీకరణీయేత్యుత్తరాధికరణం సార్థకమిత్యాహ –
కార్యేణ చేతి ।
నను కార్యత్వలిఙ్గేన జగతః కారణానుమానానన్తరం ప్రవృత్తేః తదేకత్వానేకత్వసంశయో లాఘవతర్కవశాత్ ఉత్కటకోటికసంశయరూపా సంభావనా సంపద్యత ఇత్యేతదయుక్తమ్ । న హి తర్కః కించిత్కోటిసహచరితానేకధర్మోపలమ్భవకించిత్కోటిభూయోదృష్టసహచారైకర్మోపలమ్భవచ్చ కోట్యుత్కటత్వనియామకత్వేన క్లుప్తః, కిన్తు ప్రమాణానుగ్రాహకత్వేన । తథా చ కార్యత్వలిఙ్గకానుమానాద్భవన్తీ సకర్తృకత్వానుమితిరేవ లాఘవతర్కోపనీతకర్త్రైకత్వమపి విషయీకుర్వాణా సతీ ఎకకర్తృకత్వానుమితిః సంపద్యత ఇత్యేవ యుక్తమ్ । గోపురప్రాకారాదిషు బహుకర్తృకత్వేన నిశ్చితేషు లాఘవావతారాసంభవేఽపి తథాత్వేన అనిశ్చితేషు వియదాదిషు తదవతారే బాధకాభావాత్ ఇతిచేత్, మైవమ్ । లాఘవతర్కేణ అనుమితేవిషయగౌరవాపాదనస్య విరుద్ధత్వాత్ । ఎకకర్తృకత్వం హి అనేకకర్తృకత్వాభావవిశిష్టసకర్తృకత్వం, న తు ఎకత్వసంఖ్యావిశిష్టకర్తృకత్వమాత్రమపి; బహుష్వపి ప్రత్యేకమ్ ఎకత్వవైశిష్ట్యసత్త్వేన తద్విషయత్వస్య బహుకర్తృకత్వావిరోధిత్వాత్ । ఎవమతిగురువిషయాపాదకః కథం లాఘవతర్కవ్యపదేశం లభేత । నహ్యేవంభూతం లాఘవం ప్రమాణానుప్రాహకం సంప్రతిపన్నమస్తి, యదగ్రే వస్తులాఘవసిద్ధ్యర్థం స్వానుగ్రాహ్యప్రమాణస్య విషయగౌరవమాపాదయేత్ । తథా సతి హీష్టపురోవర్తిజ్ఞానం ప్రవృత్తికారణం గృహ్ణతః ప్రమాణస్య అనుప్రాహకో లాఘవతర్కో విసంవాదిప్రవృత్తిస్థలే వ్యధికరణప్రకారకజ్ఞానాకల్పనయా వస్తులాఘవసిద్ధ్యర్థం భేదాగ్రహం కారణతావచ్ఛేదకత్వేనోపనయేద్, న తు జ్ఞానవిత్తివేద్యతయ ఉపస్థితమిష్టం పురోవర్తివైశిష్ట్యమ్ । తస్మాత్సకర్తృకత్వానుమానానుగ్రాహకభావాత్ ప్రచ్యుతోఽయం లాఘవతర్కః స్వయమప్రమాణత్వాత్ స్వాతన్త్ర్యేణ కర్త్రైకత్వనిశ్చయముత్పాదయితుమక్షమః కర్త్రైకత్వానేకత్వసంశయస్య ఎకత్వకోటావుత్కటత్వమాత్రం సంపాదయన్ ఉపకరోతీతి కల్పనం యుక్తమ్, న తు ప్రాకారగోపురాదిషు దృష్టిమవలంబ్య ప్రవృత్తాం తదనేకత్వకోటిం సర్వథా నివర్త్తయతీతి । ఎకకోటినిర్ధారణాక్షమస్య సర్వథా కోట్యన్తరనివర్త్తకత్వాయోగాత్, తస్య సంభావనాజననమాత్రేణాపి అనుపకారకత్వే లాఘవాత్, కత్రైకత్వసర్వజ్ఞత్వవాదిసిద్ధిమ్ అభిమన్యమానానాం భ్రాన్తేః నిరాలమ్బనత్వాపత్తేశ్చ । వస్తుతస్తు లాఘవతర్కోఽపి ఖతో దుర్బలః । అతివిచిత్రరచనస్యాపి ప్రపఞ్చస్య బహువిధాపరిమితగోపురప్రాసాదమణ్డపమహాతడాగాదియుక్తస్య మహతో నగరస్యేవ క్రమసంభూతాసర్వజ్ఞాసర్వశక్తికసంప్రతిపన్నానేకసంసారికర్తకత్వేనాపి సిద్ధ్యుపపత్తౌ సర్వజ్ఞసర్వశక్తికైకకర్త్రన్తరకల్పన ఎవ గౌరవాత్ । కిన్తు తథాభూతైకకర్తృప్రతిపాదకవేదాన్తవాక్యనికురుమ్బసమాశ్రయణేనైవ లబ్ధబలః తస్యాప్యనుగ్రాహకో భవతి । సో(అ)యం వనసింహహ్రదనక్రాదిన్యాయః । కిరాతైర్హన్తుం శక్యో(అ)పి సింహో మహద్వనం శరణం ప్రవిశ్య దురాధర్షః తేభ్యో న బిభేతి, వనం చ తత్ సింహాధిష్ఠానానుగృహీతం తైర్దుష్ప్రవేశం భవతి । తదిదం సర్వం తదుపజీవి చేత్యపి ద్రష్టవ్యమితి టీకాగ్రన్థేనైవ విభావయిష్యతే ।
ఉపాసనాసహిత ఇతి ।
ఉపాసనాశబ్దో మననస్యాపి సంగ్రాహకః । పరస్తాదవగతిరేవేతి వృత్తిరూపావగత్యభిప్రాయేణ శఙ్కా ।
సమాప్తివచన ఇతి ।
అవసానశబ్దః సమాప్తివాచీత్యధ్యుపసృష్టోఽపి సమాప్తిరూపనివృత్తిపర ఇతి భావః । ఎవం చావిద్యానివృత్తినిర్వర్త్యత్వోక్తేః అవగతిశబ్దః స్వరూపావగతిపర ఇత్యర్థాదుక్తం భవతి ।
వ్యవధానాదితి ।
అవ్యవహితకారణ ఎవ నిర్వర్తకత్వప్రసిద్ధేః వ్యవహితా వృత్తిస్తథాత్వేన న గ్రాహ్యేతి భావః । న చైవం విచారణాశబ్దోక్తశ్రవణమననోపాసనానాం సాక్షాత్కారైకసాధ్యాయామ్ అవిద్యానివృత్తౌ కరణత్వాభావాత్కథం విచారణాఽధ్యవసానేతి శబ్దసఙ్గతిరితి శఙ్కనీయమ్ । న హి తత్ర విచారణయాఽధ్యవసానమితి 'కర్తృకరణే కృతా బహులమితి' సూత్రేణ తృతీయాసమాసః సమాశ్రీయతే, యేన కరణత్వప్రతీతిః స్యాత్ । టీకాయాం హి షష్ఠీసమాసో దర్శితః, స తు సాక్షాత్కారద్వారకపరమ్పరాసంబన్ధేఽప్యుపపద్యతే ।
అన్యథా కర్తుమిత్యత్రేతి ।
అకరణప్రతికోటినిర్దేశకతయా ఉపాత్తస్య అన్యథాకరణప్రతికోటినిర్దేశార్థమప్యపేక్షితత్వాత్ అనుషఙ్గః కర్తవ్య ఇత్యర్థః । నను 'భాష్యే ప్రతిజ్ఞైవాభాతి న హేతురితి' న యుక్తం; టీకాయాం విధిప్రతిషేధాశ్చార్థవన్త ఇతి ప్రతిజ్ఞాయాం వికల్పోత్సర్గాపవాదాశ్చ ఇత్యుత్తరభాష్యస్య హేతుపరత్వేన యోజితత్వాదితి చేత్, ఉచ్యతే: పురుషస్య స్వాతన్త్ర్యేణ స్వత ఎవం ప్రవృత్త్యుపపత్తేః విధిప్రతిషేధానర్థక్యమ్ ఇత్యాశఙ్కాపరిహారార్థత్వేన ఖల్విదం ప్రతిజ్ఞాభాష్యమవతారితమ్ । తత్రైతదుక్తం భవతీత్యాదిటీకాగ్రన్థేన వర్ణ్యమానమ్ ఇష్టోపాయతాదిప్రతిపాదనమేవ విధిప్రతిషేధార్థవత్త్వే హేతుర్న తు వికల్పాదికమిత్యభిప్రాయేణ హేత్వాకాఙ్క్షాయామ్ ఎతదుక్తమిత్యాదికమిత్యవతారితమ్ । వికల్పాదిప్రతిపాదనం తు విరుద్ధయోః విధిప్రతిషేధయోర్విధ్యోర్వా కథమిష్టోపాయతాప్రతిపాదకత్వమిత్యాశఙ్కాయాం వికల్పేనోత్సర్గాపవాదరూపేణ వేతి హేతూపపాదనార్థమిత్యభిప్రేత్య, టీకాయాం తదపి హేతుపరత్వేన యోజితమ్ ।
ప్రత్యగాత్మనస్త్వవిషయత్వమితి ।
నను 'పరాఞ్చి ఖానీతి' మన్త్రముదాహృత్య ప్రత్యగాత్మన ఇన్ద్రియావిషయత్వోక్తిరయుక్తా; 'కశ్చిద్ధీరః ప్రత్యగాత్మానమైక్షత్ ఆవృత్తచక్షురమృతత్వమిచ్ఛన్నితి తన్మన్త్రోత్తరార్ద్ధే ఎవ తస్య విద్వదిన్ద్రియగ్రాహ్యతాయా ఉక్తత్వాత్ ఇతిచేత్, సత్యమ్ । తత్ర శ్రవణాదివాసితేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వోక్తావపి శబ్దమనపేక్ష్య స్వాతన్త్ర్యేణ ఇన్ద్రియగ్రాహ్యత్వస్య ప్రత్యాఖ్యానే విరోధాభావాత్ ।
అపరోక్షత్వాదితి ।
ప్రదేశోపలక్షణమేతత్ । అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్ ఇతిభాష్యవ్యాఖ్యానావసరే జీవభావోపాధ్యుపహితరూపేణ విషయత్వోక్త్యా స్వరూపేణావిషయత్వముపపాదితమిత్యర్థః ।
జీవజత్వేన సిద్ధసాధనత్వాదితి ।
అతివిచిత్రరచనస్యాపి ప్రపఞ్చస్య బహువిధాపరిమితగోపురప్రాసాదమణ్డపమహాతటాకాదియుక్తస్య మహతో నగరస్యేవ క్రమేణ యుగపద్వా సంభూతైః అసర్వజ్ఞాసర్వశక్తికైరపి విశ్వామిత్రాదివత్ ఉచితపుణ్యవశలబ్ధతత్తదేకదేశసృష్టిసామర్థ్యశాలిభిః బహుభిః జీవైః నిర్మితత్వముపపద్యతే । ధర్మికల్పనాతో వరం ధర్మకల్పనేతి న్యాయాత్ । అతోఽనుమానస్య తద్విషయత్వోపపత్తేః న క్లృప్తజీవాతిరిక్తసర్వజ్ఞసర్వశక్తికైకకర్త్రన్తరసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ననూపకరణాద్యభిజ్ఞకర్తృకరవం సాధ్యత ఇతి నార్థాన్తరమిత్యాశఙ్క్య, యత్కించిద్యావద్వికల్పేన ప్రాగుక్తమర్థాన్తరం దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం వా స్యాత్, యావదితి యత్కించిదితి వా విశేషావివక్షాయామప్యర్థాన్తరం స్యాదిత్యాహ –
ఉపకరణేత్యాదినా ।
అనుమానస్యాతిరిక్తేశ్వరాఽసాధకత్వముక్త్వా తత్సాధకత్వే బాధకమప్యాహ –
మనఃసంయోగేతి ।
ధీమత్కర్తృకత్వసాధ్యసిద్ధ్యా సిద్ధ్యన్తీ ధీర్నిత్యాఽభ్యుపగమ్యతే, అనిత్యా వా । నాద్యః, త్వన్మతే కార్యత్వే ధీమత్కర్తృకత్వవ్యాప్తివత్ జ్ఞానత్వే జన్యత్వవ్యాప్తేరప్యప్రతిక్షేప్యతయా తద్విరోధేన జ్ఞాననిత్యత్వాసిద్ధేః । న ద్వితీయః, క్లృప్తకారణం మనస్సంయోగాదికం వినా జ్ఞానోత్పత్త్యసంభవాత్ । తద్వినాపి ఐశ్వర్యవశాత్ జ్ఞానోత్పత్త్యభ్యుపగమే తత ఎవ జ్ఞానం వినాపి స్రష్టృత్వసంభవేన త్వదభిమతసాధ్యాసిద్ధిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । నను కార్యణకారణం కించిదస్తీత్యనుమితమితి' పూర్వగ్రన్థే యుక్త్యా కర్తృమాత్రనిశ్చయః, తదేకత్వసార్వజ్ఞ్యాదిషు సంభావనేత్యుక్తం, తదనన్తరం కారణస్య సర్వజ్ఞత్వాదిసిద్ధౌ యుక్తిః శబ్దముపజీవతి, న స్వతన్త్రా, కారణమాత్రం తు సంభావయన్తీతికర్తవ్యతేతి గ్రన్థేనానుమానం కర్తృసంభావనామేవ జనయతి, న నిశ్చయం తదేకత్వసార్వజ్ఞ్యాదౌ సంభావనామపి న జనయతి । కిన్తు తదంశే శబ్దోపజీవనమేవేత్యుక్తమ్ । ఇదానీమ్ ఈశ్వరానుమానస్య అర్థాన్తరబాధకయోః ఉద్భావనేన సంభావనామపి యథా నోత్పాదయేత్ తథోపపాదితమ్ । సర్వమిదం పూర్వాపరవిరుద్ధమితిచేత్, ఉచ్యతే; విమతం ధీమత్కర్తృపూర్వకమిత్యాద్యనుమానం సర్వథా కర్తృసాధకం న భవతీతి । ఎవమిహ సర్వథైవ ప్రతిక్షిప్తమనుమానం న కర్తృనిశ్చాయకం, కిన్తు తత్సంభావనామాత్రజనకమితి 'కారణమాత్రం తు సంభావయన్తీతి' గ్రన్థేనోక్తమ్ । తస్యాయమాశయః, కార్యత్వలిఙ్గకానుమానం కర్తృసామాన్యమపి న నిర్ధారయితుమీష్టే; యథా దానపతనయోః సంప్రదానాపాదానకారకాపేక్షత్వేఽపి న కార్యాన్తరాణాం తదపేక్షా. ఎవం ఘటాదీనాం కర్త్రపేక్షత్వేఽపి అఙ్కరాదీనాం మా భూత్తదపేక్షా ఇత్యప్రయోజకత్వశఙ్కయా ఘటతృణాదిషు కృతాకృతవ్యవహారోపోద్బలితతయా వ్యాప్తిశైథిల్యాత్ । కిన్తు తన్మాత్రం సంభావయతి; సంప్రదానాపాదానయోరివ చ కర్తుః కార్యాన్తరేషు దృష్టవ్యభిచారాభావాద్, ఘటపటాదిషు భూయః సకర్తృకత్వదర్శనాచ్చ । కర్త్రైకత్వాదౌ తు యుక్తిః సంభావనామాత్రమపి న జనయతి, కృప్తానేకజీవకర్తృకత్వోపపత్తేరితి । అతో నానయోః గ్రన్థయోః పరస్పరవిరోధః । కార్యేణ చ కారణం కించిదస్త్యనుమితమిత్యాదిగ్రన్థస్తు ప్రౌఢివాదేన ప్రవృత్త ఇతి న కించిదవద్యమ్ ।
నను 'ప్రధానాదిసంశయే నిర్ణయవాక్యమితి' టీకాగ్రన్థో న యుక్తః; భాష్యే అస్య జగతో నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతస్యేత్యాదినా జగతః కానిచిద్విశేషణాన్యుక్త్వా న చ యథోక్తవిశేషణస్య జగత ఇత్యాద్యుత్తరగ్రన్థేన జగత్కారణస్య ప్రధానాదివిలక్షణేశ్వరరూపత్వసమర్థనేన సంశయాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
జగద్విశేషణైరితి ।
నిర్ణయేఽపి ఇత్యపిశబ్దేన బ్రహ్మనిర్ణయే శ్రుత్యేకశరణానామస్మాకం యుక్త్యా వస్తుతో నిర్ణయో న భవతి, అతః ప్రధానాదిసంశయ ఇతి ।
నను ప్రసిద్ధస్యైవానువాద్యతయా లోకప్రసిద్ధం లౌకికానన్దమనూద్య తస్య జగజ్జన్మాదికారణత్వవిధాయకమ్ ఆనన్దాద్ధ్యేవేతి వాక్యమితి ప్రతిభాతి । తథా సతి లౌకికానన్దస్యైవ జగజ్జన్మాదిష్వదృష్టాదివత్ కారణాన్తరత్వముక్తం స్యాద్, న తేనానన్దరూపతా బ్రహ్మణః స్వరూపలక్షణం సిద్ధ్యేత్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
కారణం బ్రహ్మేతి ।
కల్పనీయోపస్థితికలౌకికానన్దప్రసిద్ధ్యాపేక్షయా క్లృప్తోపస్థితికపూర్వప్రస్తుతజన్మాదికారణప్రసిద్ధిః శీఘ్రతరేతి తయా జగజన్మాదికారణం బ్రహ్మ అనూద్య తస్యానన్దరూపత్వవిధాయకమిదం వాక్యమితి భావః ।
సత్యాదేరపీతి ।
ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య (బ్ర.అ.౩ పా.౩ సూ.౧౧) ఇత్యధికరణసిద్ధం 'సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మేతి' ప్రదేశాన్తరామ్నాతలక్షణగతసత్యజ్ఞానాద్యుపసంహారమ్ అభిప్రేత్య ఉపలక్షణత్వోక్తిః ।
నన్వితి ।
సత్యజ్ఞానాదీనాం బ్రహ్మస్వరూపాచ్చ పరస్పరస్మాచ్చ భేదే సచ్చిదానన్దరూపత్వం బ్రహ్మలక్షణం న సిద్ధ్యేత్ । అభేదే వాక్యార్థో న సిద్ధ్యేత్ । తస్య అనేకపదార్థవైశిష్ట్యరూపత్వనియమాదిత్యర్థః ।
అభేదపక్షమాలమ్బ్యోక్తనియమాసిద్ధ్యా పరిహరతి –
అత్రోచ్యత ఇతి ।
యస్త్వజ్ఞాత ఇతి ।
తథా చాజ్ఞాతే బ్రహ్మపదార్థే ఎవ వాక్యస్య పర్యవసానాత్ పునః న విశిష్టపరత్వమిత్యర్థః । నను అజ్ఞాతత్వం బ్రహ్మణోఽసిద్ధం; స్వరూపలక్షణవాక్యే బ్రహ్మానూద్య తస్య ఆనన్దత్వవిధానమిత్యనుపదమేవ ఉక్తత్వాత్ । న హ్యజ్ఞాతమనువాద్యమ్ । అత ఎవ న విశిష్టపరత్వమిత్యేతదపి అసిద్ధమ్, విధేయానువాద్యవిభాగే సతి తత్సంసర్గవిషయత్వావశ్యమ్భావాత్ ఇతిచేత్, ఉచ్యతే; 'అధీహి భగవో బ్రహ్మేతి' ప్రశ్నసమయే బ్రహ్మప్రాతిపదికార్థతయా 'యతో వే'త్యాదివాక్యశ్రవణానన్తరం జగజన్మాదికారణతయా చ భృగుణా జ్ఞాతమపి బ్రహ్మ ప్రధానపరమాణ్వాదివ్యావృత్తేన స్వరూపేణ న నిధారితమిత్యజ్ఞాతమ్ । జగత్కారణత్వేన తదనువాదేఽపి నానువాద్యసంసర్గస్య వాక్యార్థానుప్రవేశః । కిన్తు వాయుక్షేపిష్ఠత్వాదేః అర్థవాదానూదితస్య తత్సమర్పకార్థవాదికపదసంఘాతలక్షణీయవిధివాక్యాన్వియిస్తుతిద్వారతయేవ 'యత ఇమాని భూతాని జాయన్త' ఇత్యాదిపదసంఘాతలక్షణీయకారణలాశ్రయవస్తూపస్థితిద్వారతయా ప్రథమావగతిమాత్రమ్ । న చ అనువాద్యస్య జగత్కారణవస్య వాక్యాన్వయసంభవే తత్సమర్పకార్థపదసంఘాతస్య పురోడాశకపాలేన తుషానుపవపతీ' త్యత్ర పురోడాశకపాలశబ్దస్యైవ అధిష్ఠానలక్షణా న యుక్తేతి వాచ్యమ్; బ్రహ్మప్రాతిపదికార్థమాత్రస్య బుభుత్సితత్వేన అబుభుత్సితస్య కారణత్వస్యాపి వాక్యార్థానుప్రవేశే కల్పకాభావాత్ । తదేతదనుపదమేవ ప్రకృష్టప్రకాశదృష్టాన్తవివరణే స్ఫుటీకరిష్యతే ।
యథా ప్రకృష్టప్రకాశ ఇతి ।
'కశ్చన్ద్ర' ఇతి ప్రశ్నోత్తరే "ప్రకృష్ట ప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి' వాక్యే ప్రకృష్టప్ప్రకాశశబ్దౌ ప్రకర్షప్రకాశత్వరూపస్వార్థబోధనద్వారా తదాశ్రయం బుభుత్సితం వస్తుతశ్చన్ద్రరూపం వ్యక్తివిశేషం లక్షయత ఇతి తత్ర ప్రకర్షప్రకాశత్వవైశిష్ట్యం న వాక్యార్థజ్ఞానానుప్రవిష్టమిత్యర్థః ।
నను ప్రశ్నోత్తరే బుభుత్సితం వక్తవ్యమిత్యేవ నియమః, న త్వబుభుత్సితం న వక్తవ్యమిత్యపి; అబుభుత్సితస్యాపి బుభుత్సితగ్రహణోపాయస్య సహవచనోపపత్తేః, కాఞ్చ్యాః కో మార్గ ఇతి ప్రశ్న మార్గగ్రహణోపాయతయా తత్తత్ప్రదేశస్థితగిరినదీకాననాదిసద్భావస్యాపి సహవచనదర్శనాత్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
మానాన్తరాదితి ।
మానాన్తరాసిద్ధో గిరినద్యాదిమార్గగ్రహణోపాయో వాక్యార్థేఽనుప్రవిశతు నామ, మానాన్తరసిద్ధస్య తు న తదనుప్రవేశః కల్పనీయ ఇత్యర్థః ।
నన్వేవం సతి మానాన్తరోపస్థితస్యైవ ప్రకర్షస్య ప్రకాశత్వస్య చ బుభుత్సితచన్ద్రవ్యక్తిగ్రహణోపాయత్వసంభవాత్ తదుపాదానం వ్యర్థమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఉపాయస్త్వితి ।
ఉపాత్తమేవ ప్రకృష్టత్వం ప్రకాశత్వం చ వ్యక్తివిశేషనిర్ధారణోపాయో భవతి, నానుపాత్తమ్ । న హి చన్ద్ర ఇత్యేవోత్తరేణ ప్రకృష్టప్రకాశత్వాశ్రయవ్యక్తివిశేషః చన్ద్ర ఇతి నిర్ధారణం నిష్పద్యతే । నన్వేవం సతి ప్రకృష్టప్రకాశత్వవైశిష్ట్యమపి వాక్యేన బోధనీయమాపతతి । న హి తదబోధనే తదాశ్రయవ్యక్తివిశేషశ్చన్ద్ర ఇతి నిర్ధారణా భవతీతి-చేత్, ఉచ్యతే; కుత్ర ఘోష ఇతి ప్రశ్నోత్తరే ఘోషవాసయోగ్యనిబిడాధారప్రతిపాదనార్థం ప్రవృత్తే గఙ్గాయాం ఘోష ఇతి వాక్యే గఙ్గాపదం స్వార్థోపస్థాపనద్వారా వస్తుతః స్వార్థసంబన్ధిబుభుత్సితనిబిడాధారరూపం తీరం లక్షయతీతి న తీరే ప్రవాహవిశేషసంబన్ధిత్వమపి వాక్యే బోధ్యమ్ । న చ తదపి వాక్యేన బోధ్యమేవ, తీరత్వమాత్రేణ బోధనే తీరవ్యక్తివిశేషనిర్ధారణాసిద్ధేరితి-వాచ్యమ్, గఙ్గాపదలక్ష్యత్వం అతదర్థసంబన్ధినః తీరాన్తరస్య న సంభవతీతి తలక్ష్యత్వానుపపత్త్యా అర్థాత్ తీరవిశేషలాభోపపత్త్యా తల్లాభార్థం ముఖ్యార్థసంబన్ధిత్వస్య లక్షణీయకోట్యనుప్రవేశకల్పనాయోగాద్, యశ్చార్థాదర్థో న స చోదనార్థ' ఇతి న్యాయాత్ ఎవమిహాపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అనుజ్ఞాయత ఇతి ।
న ప్రతిక్షిప్యత ఇత్యర్థః । న తు వాక్యార్థానుప్రవేశిత్వేనానుజ్ఞాయత ఇతి తదననుప్రవేశస్య సమర్థితత్త్వాత్ ।
ఎవముక్తాం ప్రక్రియామాశ్రిత్య స్వాభిమతం లౌకికవైదికానాం లక్షణవాక్యానామ్ అభేదపరవాక్యానాం చాఖణ్డార్థత్వం నిర్ధారయితుమర్థగతమఖణ్డత్వం లక్షయతి –
ఎవం చేతి ।
అవిశిష్టమితి ।
సమభివ్యాహృతపదాన్తరార్థాసంసృష్టమిత్యర్థః । అతః ప్రకృష్టప్రకాశచన్ద్ర ఇత్యత్ర బోధ్యస్య చన్ద్రస్య పదార్థైకదేశేన చన్ద్రత్వేన వైశిష్ట్యేఽపి నాసంభవః । న చ తత్త్వమస్యాదివాక్యార్థేష్వభేదరూపః సంసర్గోఽస్తీత్యసంభవః శఙ్కనీయః; సంబన్ధస్య ద్వినిష్ఠత్వనియమేన అభేదస్య సంసర్గత్వాభావాత్ । కోకిలః పిక ఇత్యాదిపర్యాయానేకశబ్దప్రకాశితే వాక్యార్థత్వాభావాత్ అలక్ష్యేఽతివ్యాప్తివారణార్థమ్ అపర్యాయేతి విశేషణమ్ । అవిశిష్టమిత్యనేన అర్థలబ్ధస్యైక్యస్య స్పష్టీకరణార్థమ్ ఎకమితి । పదార్థభేదే తదుభయసంసర్గస్య వాక్యార్థత్వావశ్యమ్భావనావిశిష్టత్వాసంభవాత్ । ఎవమపర్యాయానేకశబ్దప్రకాశితమ్ అవిశిష్టమఖణ్డమితి అఖణ్డలక్షణోక్త్యా సమభివ్యాహృతపదాన్తరార్థసంసర్గాగోచరప్రమితిజనకం వాక్యమ్ అఖణ్డార్థమితి అఖణ్డార్థలక్షణం సూచితం భవతీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
దృష్టాన్తాసిద్ధిమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
వ్యావృత్తిర్వ్యవహారో వా లక్షణార్థ ఇతి నైయాయికాః । తథా చ ప్రకృష్టప్రకాశ ఇతి హేతుగర్భవిశేషణం, చన్ద్ర ఇతి చ హేత్వాశ్రయభూతాయాః చన్ద్రవ్యక్తేః ఇతరవ్యావృత్తచన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వాన్యతరసాధ్యవైశిష్ట్యపరమితి నాఖణ్డార్థతేత్యర్థః । స్యాదేతత్ । మా భూత్ చన్ద్రవ్యక్తౌ తదితరవ్యావృత్తేః సాధ్యతా ।
జ్యోతిర్మణ్డలమధ్యే ప్రకృష్టప్రకాశరూపేణ తాం గృహ్ణతా ప్రత్యక్షేణ తస్యా నక్షత్రాదివ్యావృత్తేరపి గ్రహణాత్, చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వస్య తు స్యాత్, ఇయం వ్యక్తిశ్చన్ద్రశబ్దవాచ్యేతి ప్రాగనవగతత్వాదవగతౌ వా లక్షణే వాక్యానపేక్షణాత్ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
నచేతి ।
చన్ద్రత్వజాతిరహితే తత్సాధ్యతే, తద్వతి వా ।
నాద్యః ఇత్యాహ –
అచన్ద్ర ఇతి ।
వ్యాఘాతాదితి ।
శబ్దప్రవృత్తినిమిత్తరహితస్య తద్వాచ్యత్వాయోగాదిత్యర్థః । ద్వితీయే, అయం చన్ద్ర ఇతి చన్ద్రత్వేన నిశ్చితాయాం వ్యక్తౌ తత్సాధ్యతే, ఉతానేనైవ వాక్యేన చన్ద్రత్వావగమనపూర్వకం తత్సాధ్యతే । నాద్యః, చన్ద్రవవిశిష్టః చన్ద్రశబ్దవాచ్యః, అయం చన్ద్రత్వవిశిష్టః ఇత్యవగచ్ఛతః తత్ర చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వనిర్ణయార్థముపదేశానపేక్షణాత్ । న హి గోసదృశో గవయః అయం చ గోసదృశ ఇతి జానతః తత్ర గవయశబ్దవాచ్యత్వనిశ్చయార్థమ్ ఉపదేశాపేక్షా దృశ్యతే ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అథ చన్ద్రత్వమితి ।
అజ్ఞాతచన్ద్రజ్ఞాపకమితి ।
యద్యపి ప్రకృష్టప్రకాశవ్యక్తిరేవ చన్ద్రః, స చ జ్ఞాత ఎవ । న చ చన్ద్రత్వేనాజ్ఞానం వివక్షితమ్, వ్యక్తిసమానవిత్తివేద్యస్య తస్యాపి సప్రకారకే వ్యక్తిజ్ఞానే ప్రకారత్వేన విషయతావశ్యంభావాత; తథాపి చన్ద్రత్వవైశిష్ట్యాంశే సత్తానిశ్చయరూపజ్ఞానాభావో వివక్షితః । అనభ్యాసదశాపన్నజలాదిజ్ఞానవత్, యతో న తదంశే సత్తానిశ్చయరూపమ్ । అత ఎవోపదేశానన్తరమేవ తనిశ్చయః । అన్యథోపదేశవైయర్థ్యం స్యాద్; విషయాన్తరాసంభవాత్ । యద్వా జాతేః నాస్తి వ్యక్తిసమానవిత్తివేద్యత్వనియమః; స్వర్ణకరకాదిషు గృహ్యమాణేష్వపి తేజస్త్వజలత్వపృథివీత్వాదిసంశయదర్శనాత్ । కిన్తు యద్వ్యఞ్జకతయా యదవగతం తస్యాః తత్సమానవిత్తివేద్యత్వనియమః । న చ జ్యోతిర్మణ్డలమధ్యవర్తిప్రకర్షవిశేషయుక్తప్రకాశత్వం చన్ద్రత్వవ్యంజకమితి ప్రాగుపదేశాత్ జ్ఞాతమ్, అతో యుజ్యత ఎవ అజ్ఞాతచన్ద్రత్వజ్ఞాపకత్వం ప్రకృష్టప్రకాశవాక్యస్య ।
అర్థాదితి ।
అప్రకృష్టప్రకాశనక్షత్రాదివ్యావృత్తేః ప్రత్యక్షతః సిద్ధావపి అచన్ద్రవ్యావృత్తేః చన్ద్రశబ్దవాచ్యత్వస్య చ అర్థాత్సిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను వాచ్యనానాత్వే లక్ష్యస్యాపి నానాత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న హి చన్ద్రద్వయమస్తీతి ।
ప్రకృష్టప్రకాశశబ్దవాచ్యనానాత్వేఽపి తల్లక్ష్యచన్ద్రవ్యక్తినానాత్వం నాస్తీత్యర్థః ।
మా భూదితి ।
యద్యపి ధ్వంసప్రాగభావాన్యతరప్రతియోగిత్వరూపమ్ అనిత్యత్వం ధ్వంసేన ప్రాగభావేన వా విశిష్టమేవ; తథాప్యస్మదాదిబాహ్యేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వం సామాన్యవత్వేనేవ సమానాధికరణవిశేషణేన విశిష్టం న భవతీత్యత్ర తాత్పర్యమ్ । సువర్ణం తేజః, జలపృథివ్యన్యత్వే సతి రూపవత్వాత్ ఇత్యాద్యుదాహరణాన్తరమిహ ద్రష్టవ్యమ్ ।
అనిత్యత్వతజ్జ్ఞాపకదృష్టాన్తేనైవ దోషాన్తరమాశఙ్కతే –
తర్హీతి ।
సత్యాద్యాత్మకత్వం న స్యాదితి ।
సతా జాత్యాదితాదాత్మ్యాపన్నం హి ఘటాదికం సదాద్యాత్మకమిష్యత ఇతి భావః ।
సత్త్వాది న జహాతీతి ।
సదాద్యాత్మకం భవతీత్యర్థః ।
aaనను ఘటాదివిషయేషు సత్తాదిజాతీనాం వ్యక్తితాదాత్మ్యదర్శనమస్తు, తతః కిమాయాతం బ్రహ్మణః సదాత్మకత్వాదిసిద్ధౌ ఇత్యాశఙ్క్య, లోకం వ్యాచష్టే –
ఇహ కల్పితభేదేతి ।
ప్రతిజ్ఞాతమర్థం క్వచిదుదాహరణే ప్రదర్శయన్నేవ తన్న్యాయం ప్రకృతే యోజయతి –
తరఙ్గేతి ।
వస్తుతశ్చన్ద్రస్యైకత్వే(అ)పి తరఙ్గోపాధికల్పితభేదా బహ్వశ్చన్ద్రాః సన్తీతి తావదనుగతం చన్ద్రత్వసామాన్యం తద్వాచినశ్చన్ద్రశబ్దస్య యదా భేదకల్పనాధిష్ఠానే బిమ్బచన్ద్రే ప్రయోగస్తదా తద్వాచ్యచన్ద్రత్వసామాన్యలక్ష్యా భవతి యా చన్ద్రవ్యక్తిః, సా చన్ద్రాత్మత్వం న జహాతీతి దృష్టం తథేహాపి మాయాకల్పితభేదఘటపటాద్యనుగతసత్తాసామాన్యవాచిన: సచ్ఛబ్దస్య సద్భేదకల్పనాధిష్ఠానే బ్రహ్మణి ప్రయోగే సతి తద్వాచ్యేన సత్తాసామాన్యేన లక్ష్యం బ్రహ్మ సదాత్మత్వం న జహాతీత్యర్థః ।
నను సచ్చిదానన్దశబ్దవాచ్యసత్తాదిసామాన్యలక్ష్యవ్యక్తీనాం భేదాదపర్యాయానేకశబ్దపర్యవసానాస్పదం బ్రహ్మ న సిద్ధ్యేదత ఆహ –
యథా చేతి ।
వ్యక్త్యాకారో వ్యక్తిభేదః ।
విశిష్టార్థపరత్వరహితమితి ।
పదాన్తరార్థసంసృష్టార్థపరత్వరహితమిత్యర్థః ।
ఎవం తత్పదార్థవిషయావాన్తరవాక్యానామఖణ్డార్థత్వం ప్రసాధ్య తత్త్వమస్యాదిమహావాక్యానామపి తత్సాధయతి –
తథేతి ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యమ్, అఖణ్డార్థమ్, ఉపాధిభేదభిన్నార్థక్యప్రతిపాదకత్వాద్, మహాకాశో ఘటాకాశ ఇతి వాక్యవదితి లోకసంహితేఽనుమానే హేత్వసిద్ధిపరిహారాయ జీవేశ్వరయోః స్వాభావికభేదాభావం జీవస్య విభుత్వేన సాధయిష్యన్ పరిమాణాన్తరనిరాసేన తస్య విభుత్వముపపాదయతి –
నిరంశస్యేతి ।
ఆత్మా, ద్రవ్యత్వావాన్తరజాతిరహితః, విభుత్వాత్ ఆకాశవత్ ఇత్యనుమానే జాతౌ ధర్మిసమానసత్తాకత్వం విశేషణం దేయం, తేన తరఙ్గచన్ద్రానుగతచన్ద్రత్వన్యాయేన జీవే ఈశ్వరే చ కల్పితాయా ఆత్మత్వజాతేరభ్యుపగమేఽపి న బాధః । జీవేశ్వరభేదస్య స్వాభావికత్వే తద్గతాత్మత్వజాతేః ధర్మిసమానసత్తాకత్వావశ్యంభావాత్ తదభావసాధనేన స్వాభావికభేదనిరాససిద్ధిః ।
ఉక్తానుమానానుగ్రాహ్యాం జీవానామీశ్వరాత్ పరస్పరస్మాచ్చ భేదస్యౌపాధికత్వప్రతిపాదినీం శ్రుతిముదాహరతి –
యథా హ్యయ మితి ।
సాధ్యావిశేషాదితి ।
హేతుః సిద్ధశ్చేత్ సాధ్యమపి సిద్ధమేవ । "అస్య మహతో భూతస్య" ఇత్యాదిశ్రుత్యా ఖలు హేతుసిద్ధిరేష్టవ్యా, తయా యతో వేత్యాదిశ్రుత్యన్తరైశ్చ సాధ్యస్యాపి సిద్ధిరవిశిష్టా । అథ శ్రుతిప్రచ్ఛాదనేన సాధ్యాసిద్ధిరుచ్యతే, తర్హి హేతోరప్యసిద్ధిః స్యాదిత్యేవం సాధ్యావిశేష ఇత్యర్థః ।
ఆర్థికప్రతిజ్ఞయేతి ।
ఆర్థికీ సర్వజ్ఞత్వప్రతిజ్ఞా । నను నిర్విశేషబ్రహ్మవిచారం ప్రతిజ్ఞాతవతః సూత్రకారస్య సవిశేషబ్రహ్మగతసర్వజ్ఞత్వదృఢీకరణం క్వోపయుజ్యతే? పూర్వసూత్రే వివక్షితస్య జీవో జగత్కారణమితి శఙ్కావ్యావర్తనస్య స్థిరీకరణే । నను పూర్వసూత్రే బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వవత్సర్వశక్తికత్వమప్యర్థలబ్ధం తత్కిమితి కేనచిద్ధేతునా న దృఢీకృతం? తదపి హ్యుక్తశఙ్కానివర్త్తనక్షమమ్; సత్యం, తదపి నిఃశ్వసితశ్రుత్యుహరణేన దృఢీకృతమేవ; 'అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదో యజుర్వేద' ఇత్యుపక్రమ్య, అయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాన్యస్యైవైతాని సర్వాణి నిఃశ్వసితాని ఇతి నామరూపాత్మకస్య సర్వస్యాపి ప్రపఞ్చస్య నిఃశ్వసితవదప్రయత్నసాధ్యబ్రహ్మకార్యత్వోక్తేః ।
అథవేతి ।
నను వేదానిత్యత్వప్రసాధనం వియత్పాదే (వ్యా. సూ. అ. ౨ పా.౩) సఙ్గతం, న త్వత్రేతి-చేత్, సత్యమ్, పూర్వసూత్రార్థాక్షిప్తసర్వజ్ఞత్వదృఢీకరణార్థతయేహ వేదకర్తృత్వం వ్యవస్థాపనీయమాసీత్, తేనార్థాద్ బ్రహ్మణః సర్వకారణత్వమనుపపన్నం వేదస్య నిత్యత్వాదితి శఙ్కానిరాకరణమపి లభ్యత ఇత్యానుషఙ్గికార్థకథనపరోఽయం శ్లోకః । ఆనుషఙ్గికే చార్థే న పృథక్ సఙ్గత్యపేక్షా । అథవేత్యస్మిన్ పక్ష ఇతి చ హేతోరార్థప్రతిజ్ఞాన్వయమనపేక్ష్య శ్రౌతప్రతిజ్ఞయైవ తదన్వయ ఇత్యభిప్రాయం న భవతి; యేన స్వతన్త్రమిదం పక్షాన్తరమిత్యానుషఙ్గికత్వం న స్యాత్, కిం త్వార్థప్రతిజ్ఞయైవాన్వయ ఇతి యథాశ్రుతభాష్యటీకానుసారేణ ప్రథమః । ఆనుషఙ్గికార్థవిషయౌతప్రతిజ్ఞయాఽప్యన్వయో భాష్యటీకయోః వివక్షిత ఇతి ద్వితీయోఽయం పక్షః । ప్రతిజ్ఞయైవేత్యేవకారో భిన్నక్రమః, శ్రౌతప్రతిజ్ఞయాఽప్యన్వయోఽస్త్యైవేత్యర్థః ।
నను జగద్యోనిత్వసిద్ధే సార్వజ్ఞ్యే శాస్త్రయోనిత్వమ్ అభ్యుచ్చయార్థం హేత్వన్తరం చేదధికరణాన్తరత్వం న స్యాదిత్యత ఆహ –
హేత్వన్తరేతి ।
సిద్ధహేత్వన్తరాభిధానే హ్యైకాధికరణ్యమ్, ఇహ శాస్త్రయోనిత్వహేతుః ప్రసాధనీయ ఇతి తదర్థమధికరణాన్తరమిత్యర్థః । శిక్షా కల్పో వ్యాకరణం నిరుక్తం ఛన్దో జ్యౌతిషమితి షడఙ్గాని ।
జాతివ్యక్తీతి ।
ఉపలక్షణమేతదపేక్షితప్రమాణాదినిరూపణస్యాపి ।
ఉక్తమర్థం ప్రమాణయతీతి ।
యద్యదిత్యాదిభాష్యాత్ ప్రాచీనేన సన్దర్భేణ హేతునిర్దేశపూర్వకం ప్రతిజ్ఞాతం సార్వజ్ఞ్యరూపమర్థం ప్రమాణవన్తం కరోతీత్యర్థః । యద్యపి హేతునిర్దేశమారభ్య ప్రమాణోపన్యాసః ప్రవృత్తః; తథాపి వ్యాప్త్యైవ హేతుః ప్రామాణ్యమశ్నుత ఇతి యద్యదిత్యాదివ్యాప్తిప్రదర్శకగ్రన్థ ఎవ ప్రమాణోపన్యాసార్థత్వేనావతారితః । అథవా - 'త్రీనుదాహరణాన్తాన్వా యద్వోదాహరణాదికా"నితి మీమాంసకమర్యాదయా యద్యదిత్యాదిరుదాహరణోపనయనిగమనోపన్యాస ఎవ ప్రమాణోపన్యాసః । భాష్యే - తతః ప్రాగన్వయముఖేన హేతోర్వ్యతిరేకముఖేన ప్రతిజ్ఞాయాశ్చ నిర్దేశస్తస్య స్ఫుటీకరణార్థః, న త్వనుమానావయవరూప ఇత్యభిప్రాయేణోదాహరణప్రభృతిరేవోక్తార్థే ప్రమాణప్రదర్శనపరత్వేనావతారితః । ప్రమాణవచ్ఛబ్దాత్ తత్కరోతీత్యర్థే ణిచి ణావిష్ఠవద్భావాద్ ‘విన్మతోర్లుగితి' మతుపో లుకి చ సతి ప్రామాణ్యవన్తం కరోతీత్యర్థే ప్రమాణయతీతి శబ్దః । యద్వా - ఉక్తమర్థం వేదకర్తృత్వం హేతుం వ్యాప్త్యాద్యుపన్యాసేన ప్రమాణం కరోతీత్యర్థః । అస్మిన్ పక్షే ప్రమాణశబ్దాదేవ ణిచ్ । విభక్తత్వం భిన్నత్వం కార్యత్వే హేతురితి వియదధికరణే యావద్వికారం త్వితి' (వ్యాస. అ. ౨ పా. ౩ సూ.౭) సూత్రేణ ప్రదర్శయిష్యతే ।
తుల్యవిషయత్వేతి ।
విస్తరార్థమిత్యత్ర విస్తరశబ్దః శబ్దప్రపఞ్చపరః; 'ప్రథనే వావశబ్ద' ఇతి శబ్దాతిరిక్తస్యార్థస్య ప్రపఞ్చే ఘఞో విధానేన శబ్దప్రపఞ్చ ఎవ 'ఋదోరబి'త్యపా విస్తరశబ్దనిష్పత్తేః । విస్తరరూపోఽర్థో ధర్మీ యస్య తద్విస్తరార్థమ్ । వస్తుమాత్రవాచినోఽర్థశబ్దస్యేహ ధర్మరూపే వస్తుని పర్యవసానమ్ । ఎవం చ ఋగ్వేదాదిరూపే శాస్త్రే అర్థవాదాదిబహులే శబ్దమాత్రస్యైవ ప్రపఞ్చో నార్థస్యేతి విస్తరార్థవిశేషణేన జ్ఞాపనాద్ వేదస్య బ్రహ్మజ్ఞానస్య చ తుల్యవిషయత్వభ్రాన్తిః నివర్తితా భవతి । అతోఽధికవిషయజ్ఞానవత్త్వసాధ్యస్య న బాధ ఇతి భావః ।
బ్రహ్మేతి ।
నను వేదవిషయాధికవిషయజ్ఞానవత్త్వమాత్రం సాధ్యం చేత్, సర్వావభాసకవేదకర్తృఖేన పక్షధర్మతాబలాత్ సర్వజ్ఞతాసిద్ధిరిత్యేతన్న ఘటతే; వేదవిషయతదధికోభయవిషయజ్ఞానవత్త్వం సాధ్యం చేత్, వైదికాసదర్థోపాఖ్యానాద్యర్థవిషయభ్రాన్తిజ్ఞానవత్త్వమపి బ్రహ్మణః సిద్ధ్యేత్ । కిఞ్చ హేతూకృతం వేదకర్తృత్వం వేదవక్తృత్వమాత్రం చేత్, అర్థానభిజ్ఞాధ్యాపకే వ్యభిచారః; పూర్వానుపూర్వీమనపేక్ష్య తద్వక్తృత్వం చేత్, అసిద్ధిః; సామాన్యవ్యాప్త్యుపన్యాసే చ వాక్యప్రమాణస్యేతి ప్రమాణపదం వ్యర్థమ్; అప్రమాణవాక్యకర్తురపి భ్రాన్తస్య ప్రతారకస్య చ తదర్థతదధికోభయవిషయజ్ఞానసత్త్వాత్ । తస్మాత్సర్వమిదమయుక్తమితి - చేత్, ఉచ్యతే; ఈశ్వరస్య వైదికాసదర్థోపాఖ్యానాయర్థవిషయజ్ఞానవత్త్వేఽపి తస్య జ్ఞానస్య ప్రమిత్యుపయోగ్యాహార్యజ్ఞానత్వాద్ న తేన భ్రాన్తిమత్త్వప్రసక్తిః । న హ్యభావప్రమిత్యుపయోగ్యధికరణగోచరప్రతియోగితదవచ్ఛేదకారోపవన్తః పురుషాః ధర్మార్థప్రమిత్యుపయోగికపోతాఖ్యాయికాహసకాకోపాఖ్యానాదిరచనామూలారోపవన్తో వాల్మీకికృష్ణద్వైపాయనాదయో బాలారోగ్యసాధనౌషధపానకర్తవ్యతాప్రమిత్యుపయోగిబాలనరోచనార్థతదభిమతఫలాన్తరోపన్యాసమూలారోపవన్తః పిత్రాదయశ్చ భ్రాన్తా ఇతి వ్యపదిశ్యన్తే । కిఞ్చ యత్సత్తానిశ్చయరూపం న భవతి, న తేనాన్యత్ర అన్యవైశిష్ట్యావగాహినాఽపి భ్రాన్త ఇతి వ్యపదిశ్యతే । న హి శుక్తౌ రజతత్వవైశిష్ట్యజ్ఞానవానివ అస్య పురోవర్తిని రజతత్వవైశిష్ట్యావగాహిజ్ఞానమప్రమాణమితి తదీయభ్రాన్తివిషయతయా పురోవర్తిని రజతత్వవైశిష్ట్యం గృహ్ణన్ భ్రాన్తిజ్ఞోఽపి భ్రాన్త ఉచ్యతే । వేదకర్తృత్వం చ వక్రన్తరాధీనానుపూర్వీమనపేక్ష్య వేదకర్తృత్వమితి నార్థానభిజ్ఞాధ్యాపకే వ్యభిచారః । న చైవమపి ఘుణాక్షరన్యాయేన వేదసమానానుపూర్వీకస్య వాక్యస్యార్థాన్తరవివక్షయా ప్రయోక్తరి వ్యభిచారః సకలవేదవక్తృత్వస్య వివక్షితత్వాత్ । తావచ్చ సర్గాదౌ సర్వాన్ వేదానధ్యాపితేష్వీశ్వరవత్సార్వజ్ఞ్యరహితేషు మన్వాదిషు వ్యభిచారీతి తద్వారణేన పూర్వోక్తవిశేషణమప్యర్థవత్ । ఉదాహరణవాక్యే ప్రమాణపదం యో యస్య వాక్యస్యార్థవివక్షయా ప్రయోక్తేతి వివక్షారూపవిశేషణలాభార్థమ్ । తచ్చ విశేషణమర్థానభిజ్ఞాధ్యాపకేషు నిరభిప్రాయవాక్యప్రయోక్తృషూన్మాదగ్రస్తాదిషు చ వ్యభిచారవారణార్థమ్ సర్గాదౌ వేదాన్ప్రవర్తయత ఈశ్వరస్యాపి తత్తదర్థవివక్షాఽస్తీతి సామాన్యవ్యాప్తావుపాత్తస్య వ్యాప్యస్య పక్షానుగతిః । ఉక్తం హి గ్రహాధికరణవార్తికే (జై.అ.౩.పాసూ. ౧౩-౧౫) 'శబ్దబ్రహ్మేతి యచ్చేదం శాస్త్రం వేదాఖ్యముచ్యతే । తదప్యధిష్ఠితం సర్వమేకేన పరమాత్మనా॥ తథర్గ్వేదాదయో వేదాః ప్రోక్తా యేఽపి పృథక్పృథక్ । భోగ్యత్వేనాత్మనాం తేఽపి చైతన్యానుగతాః సదా॥ తేషామన్తర్గతేచ్ఛానాం వాక్యార్థప్రతిపాదనీ । వివక్షా చావివక్షా చ జ్ఞాయతే శబ్దశక్తితః॥ ఇతి ॥ నను సకలవేదకర్తృత్వహేతూకరణబలాత్ సకలవేదార్థవిషయత్వమ్ ఈశ్వరజ్ఞానస్య సిద్ధ్యతీతి తావతైవ తస్య సార్వజ్ఞ్యసిద్ధేరధికవిషయత్వం విశేషణాన్తరం కిమర్థమ్ । న చ-తావతా తస్య సార్వజ్ఞ్యం న సిద్ధ్యతి, అవేదప్రతిపాదితాద్యతనపురుషపాణిగతవరాటకసంఖ్యాదిజ్ఞానవత్త్వస్య తేన అసిద్ధేరితి వాచ్యమ్ । అధికవిషయత్వవిశేషణేనాపి తదసిద్ధేః । టీకాయాం హి ఇక్షుక్షీరాదిమాధుర్యవిశేషవత్ వేదేనాపి యదాహత్య బోధయితుం న శక్యం తాదృగ్వివశేషవిషయజ్ఞానవత్త్వస్యాప్యధికవిశేషణేన సిద్ధిరితి తత్ప్రయోజనముక్తమ్ । యుక్తం చైతత్, యథేక్ష్వాదిమాధుర్యం స్వయమనుభూయ శబ్దం ప్రయుఞ్జానస్య యాదృశం తద్విశేషజ్ఞానం తాదృశం స శబ్దో నాన్యస్య జనయితుమీష్టే । తథా మానుషాదిబ్రహ్మపర్యన్త ఆనన్ద ఉత్తరోత్తరముత్కృష్యతే, బ్రహ్మానన్దస్తు నిరతిశయ ఇతి వైదికశబ్దః శతకృత్వః శ్రుతోఽపి తమానన్దం సాక్షాత్కుర్వత ఈశ్వరస్య అనుభవేన సదృశం తన్నిరతిశయత్వాదిరూపవిశేషానుభవమ్ అన్యస్య జనయితుం న శక్నోత్యేవ । ఎవంవిధశ్రుత్యబోధ్యవిశేషవిషయత్వేన వేదరచనామూలవేదార్థాధికవర్ణావల్యాదివిషయత్వేన చార్థాన్తరాదితి - చేత్, ఉచ్యతే । సకలవేదార్థాభిజ్ఞత్వమేవేహ సాధ్యం, పక్షధర్మతాబలాత్ సార్వజ్ఞ్యసిద్ధ్యుక్తిరపి తన్మాత్రాభిప్రాయా । న చ తన్మాత్రం సాధ్యతే చేద్ వ్యాప్తిబలాదేవ తత్సిద్ధ్యతీతి పక్షధర్మతాబలోక్తిరధికసార్వజ్ఞ్యసిధ్యర్థా స్యాదితి-వాచ్యమ్; సామాన్యవ్యాప్తిబలాత్ స్వప్రయుక్తవాక్యార్థాభిజ్ఞత్వమాత్రస్యైవ సిద్ధిరితి విశిష్య సకలవేదార్థాభిజ్ఞత్వసిద్ధేః సకలవేదకర్తత్వహేతుపక్షధర్మతాలభ్యత్వాత్ । వేదార్థాధికాద్యతనవృత్తాన్తాద్యభిజ్ఞత్వసిద్ధిస్తు స్వతః సర్వవేదార్థగోచరమ్ ఈశ్వరజ్ఞానమన్యదపి సర్వం గోచరయేదితి న్యాయసామ్యాత్ । అధికవిషయత్వస్య సాధ్యానుప్రవేశనం తు పాణినీయాదిదృష్టవ్యాప్తిబలాత్ అధికవిషయత్వమపి సేద్ధుమర్హతి, కిముత పదార్థవిషయత్వమితి కైముతికన్యాయేన సిషాధయిషితసాధ్యసిద్ధిదార్ఢ్యర్థమ్, అనుమానప్రవృత్త్యనన్తరభావిన్యాయలభ్యార్థానువాదరూపం వా ।
ఎవం సూత్రభాష్యసూచితం సర్వజ్ఞత్వపర్యవసాయ్యనుమానం ప్రదర్శ్య, స్వయం సాక్షాత్తత్సాధకమనుమానం దర్శయతి –
అయం ఘట ఇతి ।
ఎతత్పదద్వయం పక్షీకృతఘటపరమ్ । ఎతదన్యశ్చాసావసర్వవిత్కర్తృకశ్చ, తస్య భావస్తత్త్వం తదనధికరణమిత్యేకం సకర్తృకస్య విశేషణమ్ । ఎతదన్యశ్వాసావవేదశ్చ, తస్య భావస్తత్త్వం తదనధికరణమితి ద్వితీయం తస్య విశేషణమ్ । ఎవంభూతాత్ సకర్తృకాదన్యత్వస్య సాధ్యస్య దృష్టాన్తే ప్రసిద్ధిః పక్షాదన్యత్వవిషయా । పక్షీకృతో హి ఘట: సకర్తృకః ఎతదన్యావేదత్వానధికరణం చ; తత్రావేదత్వసత్త్వేఽపి ఎతదన్యత్వవిశిష్టావేదత్వాభావాత్ । ఎతదన్యాసర్వవిత్కర్తృకత్వనాధికరణం చ; తత్ర అసర్వవిత్కులాలకర్తృకత్వసత్త్వేఽపి ఎతదన్యత్వవివిష్టాసర్వవిత్కర్తృకత్వాభావాత్ । పక్షే తు వేదాదన్యత్వమాదాయ సాధ్యం సిద్ధ్యద్వేదస్య సర్వవిత్కర్తృకత్వమన్తర్భావ్య పర్యవస్యతి । పక్షస్య యస్మాత్సకర్తృకాదన్యత్వం వాచ్యం తస్యైతదన్యావేదత్వానధికరణత్వం హ్యవేదవరూపవిశేష్యాభావేనోపపాదనీయం, న త్వేతదన్యవరూపవిశేషణాభావేన; పక్షగతాన్యోన్యాభావప్రతియోగిని పక్షాన్యత్వసత్త్వేన తదభావాసంభవాత్ । ఎవమేతదన్యాసర్వవిత్కర్తృకత్వానధికరణత్వమప్యసర్వవిత్కర్తకరూపస్య విశేష్యస్యాభావేనోపపాదనీయమ్ పూర్వవత్తత్ర విశేషణాభావాసంభవాత్ । ఎవం చ యద్యపి ద్వితీయవిశేషణలభ్యే వేదపక్షనిష్ఠాన్యోన్యాభావప్రతియోగిని ప్రథమవిశేషణలభ్యమసర్వవిత్కర్తృకత్వానధికరణత్వమ్ అకర్తృకత్వేనాపి సేద్ధుమర్హతి; తథాపి సకర్తృకవిశేష్యవిరోధేన తథాసిద్ధేః నిరోధాద్ వేదస్య సర్వవిత్కర్తృకత్వసిద్ధిః । అత్ర సకర్తృకాత్ పటాదాదన్యత్వేన సిద్ధసాధనవారణాయ ద్వితీయం విశేషణమ్ । తేన వేదాదేవ సకర్తృకాదన్యత్వసిద్ధావపి వేదస్యాసర్వవిత్కర్తృకత్వేనార్థాన్తరం స్యాదితి, తద్వారణాయ ప్రథమవిశేషణమ్ । అకర్తృకత్వేనార్థాన్తరవారణాయ విశేష్యమ్ । విశేషణద్వయేఽప్యేతదన్యత్వం ప్రతియోగివిశేషణం దృష్టాన్తే సాధ్యప్రసిద్ధ్యర్థమ్ । అన్యథా పక్షీకృతఘటస్య అసర్వవిత్కర్తృకత్వాధికరణత్వాత్ అవేదత్వాధికరణత్వాచ్చ తతోఽన్యత్వమాదాయ దృష్టాన్తే సాధ్యప్రసిద్ధిర్న స్యాత్ । న చ వేదాన్యత్వమాదాయైవ తత్ర సాధ్యప్రసిద్ధిః శఙ్కనీయా; పక్షే సాధ్యసిద్ధేః ప్రాగ్వేదే అసర్వవిత్కర్తృకత్వానధికరణసకర్తృకత్వసంప్రతిపత్త్యభావాత్ ।
సాపేక్షత్వం వదన్నితి ।
ఎవం చ సాపేక్షత్వేన కుత్స్నవేదాప్రామాణ్యాద్వరం నిఃశ్వసితాదిశ్రుతిమాత్రస్య ఉపచరితార్థత్వమ్ । తథా సతి 'వాచా విరూపనిత్యయా 'ఇత్యాదిశ్రుతిరప్యనుగ్రహీష్యత ఇతి పూర్వపక్షపర్యవసానే సతి సర్వజ్ఞత్వహేత్వన్తరాక్షేపతత్సమాధానార్థం ప్రవృత్తమేవేదమధికరణం జగత్తత్కారణత్వాక్షేపతత్సమాధానపర్యన్తమపి ఫలతో భవతీతి అథవా వేదనిత్యత్వాదిత్యుపన్యస్తద్వితీయపద్యపర్యన్తమేవ భాష్యటీకయోరపి వివక్షితం సిద్ధ్యతీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
స వాగ్వజ్ర ఇతి ।
స స్వరవర్ణహీనః ప్రయుక్తో మన్త్రః వజ్రవద్ధింసకో యజమానం హినస్తి, తత్ర పురాకల్పసిద్ధముదాహరణమ్ –
యథేన్ద్ర శత్రురితి ।
త్వష్టుః పుత్రో విశ్వరూపః శక్రేణ హతః । స త్వష్టేన్ద్రస్య హన్తారం పుత్రం లిప్సుః, తదర్థం సోమయాగమనుతిష్ఠన్ భాగలిప్సుమపి ఇన్ద్రం నాజుహావ । ఇన్ద్రః స్వయమేవాగత్య ప్రసహ్య సోమరసం పపౌ । త్వష్టా సోమపాత్రే అవశిష్టం సోమరసమిన్ద్రస్య శాతయితా పుత్రో భూయాదిత్యాశంసమానః 'స్వాహేన్ద్రశత్రుర్వర్ధస్వేతి మన్త్రేణ జుహావ । తదేన్ద్రశత్రురితి శబ్దః తత్పురుషస్వరం విహాయ బహువ్రీహిస్వరేణ ప్రయుక్తః । తేన స్వరాపరాధేన తత్రోత్పన్నస్య వృత్రాసురస్య శక్ర ఎవ శాతయితాఽభూదితి త్వష్టా హతపుత్ర ఇత్యాదితైత్తిరీయశ్రుత్యర్థోఽత్ర నిబద్ధః ।
అవగతసార్వజ్ఞ్యే ఇతి ।
నను సాశ్యసాధకవేదకతృత్వహేతుసిద్ధిపరిపన్థిసాపేక్షత్వశఙ్కానిరాకరణప్రస్తావే తదుపయోగితయా సార్వజ్ఞ్యత్వావగతిః కథం సిద్ధవదుపన్యస్యతే, అన్యోన్యాశ్రయో హి తదా స్యాత్ । నైష దోషః; సార్వజ్ఞ్యాభ్యుపగమహేతుమహిమవిశేషావగతేర్వివక్షితత్వాత్ ।
నను తథాభూతమహిమవిశేషావగతిర్వా కుతః? న హి వయమీశ్వరం పశ్యామ ఇత్యాశఙ్కోత్తరత్వేన ఉత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
నన్వితి॥
తత్తు సమన్వయాత్॥౪॥
జైమినీతి ।
జైమినినా హి 'ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్' ( జై. అ.౧ పా. ౨ సూ. ౧) ఇత్యాదిసూత్రేణ కృత్స్నస్యామ్నాయస్య ప్రయోజనపర్యవసానాయ క్రియార్థత్వావశ్యంభావాత్ అక్రియార్థానామానర్థక్యం నిష్ప్రయోజనత్వం, తస్మాదక్రియార్థమ్ అర్థవాదజాతమనిత్యమప్రమాణముచ్యత ఇతి పూర్వపక్షం కృత్వా, 'విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్స్తుత్యర్థేన విధీనాం స్యుః' (జై, అ.౧పా. ౨ సూ. ౨) ఇతి సూత్రేణ విధివాక్యేనైకవాక్యత్వాదర్థవాదాః విధీనాం స్తుతిరూపేణార్థేన సప్రయోజనాః స్యురితి అక్రియార్థానామానర్థక్యం పూర్వపక్ష్యుక్తమఙ్గీకృత్యైవ అర్థవాదానాం విధ్యేకవాక్యతయా ప్రామాణ్యముపపాదితమ్ । ఇదం తు జైమిన్యభిమతమ్ । అక్రియార్థానామానర్థక్యం న్యాయవిరుద్ధమప్రామాణికమితి సిద్ధాన్తే దూష్యమేవ । అతో దూష్యసూత్రోపన్యాసః సిద్ధాన్తినస్తస్మిన్నర్థే విశ్వాసార్హో న భవతీత్యర్థః ।
ననూపాయాన్తరేణాపి ప్రయోగసమయే స్మృతిర్భవతు, మన్త్రేణాపి కదాచిత్ స్మృతిరుపపద్యత ఇతి తదర్థే మన్త్రామ్నానం స్యాదిత్యాశ మాహ –
తావన్మాత్రార్థత్వే ఇతి॥
భావ ఇతి ।
భావయతేః ఘఞి 'ణేరనిటీతి ణిలోపే భావశబ్దో భావనావాచీ స్యాద్ భవతేః ఘఞి తు భావశబ్దో భవనవాచీ స్యాత్ ।
ఫలసంబన్ధబోధనమితి ।
ఫలపురుషసంబన్ధబోధనమిత్యర్థః । అన్యగామిని ఫలే ప్రేరణాఽయోగాత్ ప్రవర్తకస్వభావో విధిః ఫలస్య పురుషసంబన్ధం గమయతీత్యేవమధికారో విధ్యధీనః ।
వినియోగోఽత్రేతి ।
క్రియాయాః ఫలశేషత్వస్యేవాఙ్గానాం ప్రధానశేషత్వస్యాపి బోధనం వినియోగ ఎవ, స్థాలీపులాకన్యాయేన త్వేకోపాదానమ్ ।
ఫలసంబన్ధ ఇతి ।
ఫలస్య కర్తృపురుషగామిత్వం తేనానుష్ఠేయాయాః క్రియాయాః ఫలకరణత్వరూపం వినియోగమన్తరేణ న భవతీత్యర్థః ।
ఉత్పత్తివిధినాఽధికారాదిప్రతీతిముదాహరతి –
అగ్నిహోత్రమితి ।
ఉత్పత్తివిధే: అగ్నిహోత్రస్వరూపజ్ఞానమానపరత్వే కిమగ్నిహోత్రం కర్తవ్యమితి తదర్థః, ఉతాగ్నిహోత్రమభూదిత్యాదిః । నాద్యః, క్లేశాత్మకే కర్మణి స్వతః ప్రేరణానుపపత్తేః । న ద్వితీయః, విధివిరోధాత్ । కాలత్రయానవమృష్టే విధిప్రవృత్తేరిత్యర్థః ।
తస్మాదధికారవిధిత ఇతి ।
'అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్ స్వర్గకామ' ఇత్యధికారవిధిరగ్నిహోత్రనామకేన హోమేన స్వర్గం భావయేత్ ఇత్యేవమర్థకః । ఫలస్యాన్యగామిత్వే తదర్థం ప్రేరణానుపపత్తేస్తస్య కర్తృసంబన్ధం బోధయన్నేవ తేనానుష్ఠాతుం శక్యాయాః హోమక్రియాయాః ఫలశేషత్వరూపం వినియోగమపి బోధయతీత్యేవనమ్ అధికారవిధిసిద్ధవినియోగాంశే అనువాదరూపోఽయముత్పత్తివిధిః కర్మస్వరూపజ్ఞాపనమాత్రప్రయోజనో భవతీత్యర్థః ।
అపి త్వితి ।
ప్రత్యక్షవిరుద్ధార్థత్వరూపవిపరీతార్థత్వదోషోఽపి పరిహృతో భవతీత్యర్థః ।
నత్వన్తరావాక్య ఇతి ।
యద్యపి యాగవిధౌ స్థితే ధ్రౌవాజ్యం ద్రవ్యం లభ్యతే; తథాపి దేవతాయా అలాభాద్ వర్తమానాపదేశాచ్చ యాగవిధ్యసంభవే ద్రవ్యలాభో దూరాపాస్త ఇతి భావః ।
ఆలస్య మితి ।
దశమాధ్యాయే "అజామికరణార్థత్వాచ్చేతి" (జ. అ. ౧౦ పా. ౮ సూ. ౬౩) సూత్రభాష్యే జామితా సాదృశ్యమితి వ్యాఖ్యాతమ్ । తత్రైవ నయవివేకే జామితాసాదృశ్యమేకరూపా హి ద్విఃక్రియేతి తేన కృతాకృతాననుసన్ధిదోష ఇతి సాదృశ్యస్య దోషపర్యవసాయిత్వముపపాదితమ్ । ఇహ త్వేకరూపాయాః క్రియాయాః పునః పునరనుష్ఠానే తన్ద్రా స్యాదితి భాష్యోక్తస్యైవ సాదృశ్యస్య దోషత్వపర్యవసానమాత్రం ప్రకారాన్తరేణోక్తమితి న భాష్యవిరోధః । న్యాయసుధాయామప్యేవమేవోక్తమ్ । 'సాదృశ్యస్య నైరన్తర్యానుష్ఠానే సత్యాలస్య అపాదకత్వేన దోషత్వాదితి । కిన్తు తత్ర సౌన్దర్యవాచీ జామిశబ్దః, తస్య సాదృశ్యే లక్షణేత్యుక్తమితి విశేషః ।
ఉపాంశుయాజమాజ్యద్రవ్యకం విధాయేతి ।
అత్ర అన్తరావాక్యవిష్ణ్వాదివాక్యసాధారణ్యేన ఉపాంశుగుణకయాగవిధానమాత్రం వివక్షితం, న త్వన్తరావాక్యేన ఉపాంశుయాజవిధానమ్ । అన్తరావాక్యమేవ యాగవిధాయకం న విష్ణ్వాదివాక్యత్రయమిత్యస్య అర్థస్య ప్రసాధయిష్యమాణకవాక్యతాసియధీనత్వాత్ తతః ప్రాక్ అన్తరావాక్యం విష్ణ్వాదివాక్యత్రయం వా యత్కించిద్ధ్రౌవాజ్యప్రాప్తిమదుపాంశుధర్మకయాగవిధాయకమస్తి ఇత్యేతావత్యేవాంశే సంప్రతిపత్తేః । నను జామితాదోషోపక్రమతత్ప్రతీకారోపసంహారాభ్యామేకవాక్యతా నావసీయతే, యేన తత్సంరక్షణార్థమన్తరావాక్యం విధాయకమితి నిర్ణీయేత, కిన్తు విష్ణ్వాదివాక్యేషు ప్రత్యేకం జామితాప్రతీకారనిబన్ధనాత్ వాక్యభేద ఎవావసీయతే; తదనుసారేణోపక్రమే జామితాదోషోక్తేరపి విష్ణ్వాదివాక్యవిధేయయాగత్రయస్తుత్యర్థత్వావగమాత్ ।
న ఖలు అస్మిన్ జలే స్నానేన ప్రతిశ్యాయో భవతి' నయనయోరఞ్జనం కుర్యాత్ ప్రతిశ్యాయపరిహారాయ, 'పిప్పలీచూర్ణయుక్తం నారికేలోదకం సేవేత ప్రతిశ్యాయపరిహారాయ', "మరీచచూర్ణయుక్తం క్షీరం పిబేత్ప్రతిశ్యాయపరిహారాయేతి', ప్రత్యేకం ప్రతిశ్యాయప్రతీకారార్థతయా అఞ్జనాదివిధానే ప్రతిశ్యాయదోషోపక్రమతత్ప్రతీకారోపసంహారమాత్రేణ ఎకవాక్యతా భవతీత్యాశఙ్కయాహ –
తథాహీతి ।
విష్ణ్వాదివాక్యేషు యాగవిధానే కర్మప్రధానతవ్యప్రత్యయబలాత్ విష్ణ్వాదిదేవతాసంస్కారార్థయాగవిధానం ఝటితి ప్రతీతం స్యాత్, అతః సంస్కృతదేవతావినియోగాదర్శనేన తతః పరావృత్య యాగానామర్థకర్మభావేన ప్రాధాన్యం లక్షణీయమితి తేషు విలమ్బితాః ప్రధానభూతయాగవిధయః । అన్తరావాక్యే తు యాగస్య అన్యోపసర్జనత్వం న శ్రుతమితి ప్రధానభూతస్య తస్య పఞ్చమలకారకల్పనేన విధిః శీఘ్రతరః, జామితా దోషపరిహారోపయుక్తాన్తరాలకాలయుక్తశ్చ; పురోడాశద్వయనైరన్తర్యాత్ । జామితాదోషోపన్యాసేన హ్యుపక్రమ ఎవైతదవగతముపన్యస్తదోషసమాధానార్థమ్ అన్తరాలే కించిద్విధిత్సితమితి । తద్యద్యన్తరావాక్యం విహాయ విష్ణ్వాదివాక్యేషు విధిరాశ్రీయేత, తదోపక్రమానుగుణ్యం న స్యాత్ । న హి నైరన్తర్యప్రయుక్తదోషస్య అన్తరాలే కర్మాన్తరవిధానేనేవ విష్ణ్వాదియజనవిధానేన సమాధానం ప్రతీయతే । ప్రతిశ్యాయాదివాక్యేషు తు నైవం కర్మప్రాధాన్యప్రతీతిః । న చ ఉపక్రాన్తదోషసమాధానసామావగతివిషయయుక్తవిధ్యన్తరవణమస్తీతి తత్ర వాక్యభేదేఽపి నాత్ర తద్భేదః సమాశ్రయణీయః । తస్మాన్మన్నవర్ణప్రాప్తవిష్ణ్వాదియాగేన ప్రశంసార్థేఽర్థవాదత్రయే ప్రత్యేకమ్ ఆమ్నాతమప్యజామికరణం తదన్వయద్వారా విధాయకేఽన్తరావాక్య ఎవాన్వేతి । అత ఎవ తైత్తిరీయశాఖాయామ్ ఉపాంశుయాజమన్తరా యజతీత్యన్తరావాక్య ఎవాజామికరణమామ్నాతమ్ । ఇహ త్వర్థవాదత్రయే అజామికరణాభ్యాసః తదృఢీకరణాయ భవిష్యతీతి న తదనురోధేన వాక్యభేదశఙ్కావకాశః ।
కర్మతయా చ దేవతాత్వమితి ।
లక్షణీయమిత్యనుషఙ్గః ।
తస్మాదితి ।
అపూర్వత్వాద్యాగే ఎవ విధ్యపేక్షా, న విష్ణ్వాదిదేవతాస్వపి మన్త్రవర్ణతః ప్రాప్తిసంభవాదితి భావః॥ సామవేదే సార్వాత్మ్యవిషయౌ ఉపక్రమోపసంహారౌ దర్శితౌ ।
ఋగ్వేదాదిష్వపి తౌ దర్శయతి –
ఐతరేయకే ఇతి ।
ఐతరేయే ఇతి తు న పాఠః, ఇతరాయా అపత్యమైతరేయః, తేన ప్రోక్తాం శాఖామధీయత ఇతి ఐతరేయిణః । తేన ప్రోక్తమిత్యర్థే "పురాణోక్తేషు బ్రాహ్మణకల్పేష్వి"తి సూత్రేణ ణినిప్రత్యయే సతి తదధీత ఇత్యర్థే విహితస్య ప్రత్యయస్య 'ప్రోక్తాల్లగితి సూత్రేణ ప్రోక్తప్రత్యయాన్తస్య లుగ్విధాయకేన లోపే సతి నిష్పత్తేః॥ తతశ్చ ఐతరేయిణామామ్నాయ ఇత్యర్థే "గోత్రచరణావుఞితి వుఞ్ప్రత్యయే సతి హి ఐతరేయకే ఇతి భావ్యమ్ ।
స ఎతమేవేతి ।
అనేన వాక్యేన ప్రత్యగాత్మైవ బ్రహ్మేత్యుపక్రాన్తమ్, తదుపసంహారే చ ప్రజ్ఞానశబ్దో జీవపరః । సర్వాణ్యేవైతాని ప్రజ్ఞానస్య నామధేయానీతి ప్రాక్ ప్రజ్ఞానశబ్దేన జీవస్య నిర్దిష్టత్వాత్ ।
వేదాన్తా యదీతి ।
వేదాన్తానాం సాపేక్షత్వప్రసంజకస్య భూతార్థత్వహేతోః పౌరుషేయత్వేన సోపాధికత్వమ్ । అయమభిసంధిరిత్యారభ్య ప్రవృత్తేన టీకాగ్రన్థేనోచ్యమానం, పరినిష్ఠితవస్తువిషయత్వేఽపీతి భాష్యగతాపిశబ్దేన భూతార్థత్వస్య సాపేక్షత్వవ్యభిచారం దర్శయతా ఉక్తసాధ్యప్రయోజకాన్తరసద్భావసూచనేన ద్యోత్యత ఇత్యేతదభిసంధిశబ్దేనాహేత్యర్థః । నను అయమభిసంధిః ఇత్యాదిటీకాగ్రన్థస్య ఉక్తరీత్యా ఉపాధ్యుద్భావనపరత్వేనావతారణమయుక్తమ్ । తస్య గ్రన్థస్య సాపేక్షత్వాపాదనే భూతార్థత్వప్రసఙ్గహేతుః పౌరుషేయత్వం వేతి వికల్ప్య, ప్రథమపక్షం వ్యభిచారేణ నిరస్యాథేత్యాదిగ్రన్థేన ద్వితీయపక్షముద్భావ్య, తం పక్షం వేదాన్తానాం పౌరుషేయత్వం నాస్తీతి ప్రసఙ్గహేత్వసంమత్యా దూషయిత్వా, భూతార్థత్వే మానాన్తరేణ శక్యగ్రహత్వాత్పౌరుషేయత్వమపి స్యాదితి ప్రసఙ్గహేతోరప్యాపాదనశఙ్కాం యద్యుచ్యేతేత్యాదిగ్రన్థేన ఉద్భావ్య, తర్హి కార్యార్థత్వేఽపి తత ఎవ హేతోః తత్స్యాదిత్యేతదర్థప్రతిపాదకతయైవ తస్య గ్రన్థస్య ప్రవృత్తేః, తస్య పౌరుషేయత్వోపాధ్యుద్భావనపరత్వే తముపాధిమసహమానస్య పూర్వపక్షిణః సాపేక్షత్వే పౌరుషేయత్వం ప్రయోజకమ్ ఇత్యుక్త్యసంభవేన అథేత్యాదిశఙ్కాగ్రన్థస్య అనన్వయప్రసఙ్గాచ్చ, యద్యుచ్యేతేత్యాదిశఙ్కాగ్రన్థోపసంహారే । తస్మాత్ పౌరుషేయత్వేన సాపేక్షత్వం దుర్వారమ్ । నను భూతార్థత్వేనేతి భూతార్థత్వం హేతుం పరిత్యజ్య పౌరుషేయత్వస్య హేతుతయైవోపాదానస్య స్పష్టీకరణాచ్చేతి చేత్, ఉచ్యతే, టీకాయాం భూతార్థతయా ఖలు సాపేక్షత్వమాశఙ్క్యతే ఇత్యనువాదానన్తరం భూతార్థతయా వేదాన్తానాం సాపేక్షత్వమ్, ఉత పౌరుషేయతయేతి వికల్పో న ప్రసరతి । భూతార్థత్వహేతౌ వ్యభిచారేణ దూషితే తత్రైవ వాక్యత్వవిశేషణాశఙ్కాం విహాయ వాక్యత్వవిశేషితభూతార్థత్వహేతునా ప్రసాధనీయస్య పౌరుషేయత్వస్య హేత్వన్తరస్య శఙ్కా చ న సామాఞ్జస్యమశ్నుతే । తస్మాత్ పౌరుషేయత్వముపాధిముద్భావయిష్యతో గూఢాభిసన్ధేః సిద్ధాన్తినోఽయం వికల్పః । దృష్టాన్తీకృతేషు పుంవాక్యేషు సాపేక్షత్వే, త్వదీయసాధనం భూతార్థత్వం ప్రయోజకమ్, మదుద్భావనీయోపాధిరూపం పౌరుషేయత్వం వేతి । అత ఎవ పక్షే హేతువికల్పోఽయం న భవతి । కిన్తు దృష్టాన్తే సాధ్యప్రయోజకధర్మవికల్ప ఇతి దర్శయితుమేవ టీకాయాం 'పుంవాక్యనిదర్శనేన హీతి' 'పుంవాక్యానామితి చ విశేషితమ్ ।
తతః ప్రథమపక్షే వ్యభిచారేణ దూషితే తత్ర వాక్యత్వవిశేషణే కృతేఽపి సిద్ధాన్తీ పౌరుషేయత్వముపాధిం బ్రూయాదితి తం పక్షం పరిత్యజ్య తదభిమతముపాధిం సాధనవ్యాపకత్వేనానుపాధిం వ్యవస్థాపయిష్యామ ఇతి మన్యమానస్య పూర్వపక్షిణః పక్షాన్తరపరిగ్రహాశఙ్కా –
అథ పురుషబుద్ధిప్రభవతయేతి ।
పౌరుషేయత్వస్య సాపేక్షత్వప్రయోజకత్వమఙ్గీకృత్య తస్య వేదాన్తేష్వభావేన సాధనావ్యాపకతయోపాధిత్వోద్ధాటనమ్ ।
ఎవం తర్హీతి ।
వేదాన్తానాం భూతార్థవాక్యత్వహేతునా పౌరుషేయత్వాపాదనేన సాధనవ్యాపకతయాఽనుపాధిలశఙ్కా –
యద్యుచ్యేతేతి ।
తస్మాత్పౌరుషేయత్వేనేతి తదుపసంహారవాక్యేనాప్యనుపాధిత్వశఙ్కాయా ఎవ తత్ఫలేన సహోపసంహారః । వేదాన్తానాం పౌరుషేయత్వమాపాద్య, ఉపాధేః సాధనవ్యాపకత్వాత్ నిరుపాధికేన భూతార్థత్వేన సాపేక్షత్వమాపాద్యతే, న తు తదనాపాద్య సోపాధికేన భూతార్థత్వేనేతి తతః ప్రతిబన్దిగ్రహణేన వేదాన్తానాం భూతార్థత్వేఽప్యపౌరుషేయత్వోపపత్త్యోపాధేః సాధనావ్యాపకత్వవ్యవస్థాపనేన భూతార్థత్వహేతుకసాపేక్షత్వాప్రసఙ్గానుమానస్య సోపాధికత్వప్రదర్శనపరోఽత్ర బ్రూమ ఇత్యాదిగ్రన్థః । అత ఎవ తదుపసంహారవాక్యం తేనాసిద్ధే పౌరుషేయత్వే భూతార్థానామపి వేదాన్తానాం న సాపేక్షతయా ప్రామాణ్యవిఘాత ఇతి । తస్మాదుపాధ్యుద్భావనపరతయా వ్యాఖ్యానం యుక్తమేవ । ప్రమాణాన్తరసిద్ధార్థానువాదకతయా స్వప్రామాణ్యసిద్ధౌ తత్ప్రామాణ్యముఖనిరీక్షకత్వం సాపేక్షత్వం, పూర్వానుపూర్వ్యనపేక్షపుంవిశేషబుద్ధ్యధీనానుపూర్వీమత్త్వం పౌరుషేయత్వమితి సాధ్యోపాధ్యోః భేదః ।
తస్యైవేతి ।
యస్య హేతోరుపాధిరుద్భావనీయః తస్యైవ వ్యభిచారం తావదాహేత్యర్థః । యద్యపి దృష్టాన్తీకృతేషు పుంవాక్యేషు భూతార్థత్వం సాపేక్షత్వప్రయోజకం న భవతీత్యేతదుపపాదకః ప్రత్యక్షాదిషు సత్యపి భూతార్థత్వే సాపేక్షత్వాభావ aaఉపాధ్యుద్భావనోపయోగిప్రయోజకాన్తరశఙ్కావసరదానార్థమిహోచ్యతే; తథాపి స ఎవ హేతోః పక్షే సాధ్యాసాధకత్వసిద్ధ్యపయోగీ వ్యభిచారోఽపీత్యభేదదృష్ట్యా అనైకాన్తికతామాహేత్యుక్తమ్ –q
కార్యే మానాన్తరాయోగ్యత్వస్యాసిద్ధత్వాదితి ।
నను వేదాన్తానాం కార్యపరత్వేఽపి పౌరుషేయత్వానుమానం ప్రసరతి; కార్యస్యాపి మానాన్తరయోగ్యత్వావిశేషాదితి పౌరుషేయత్వానుమానముక్త్వా తత్ఫలముపాధేః సాధనవ్యాపకత్వమప్యభిధాయ తతశ్చేత్యాదిగ్రన్థేన పునరపి పౌరుషేయత్వానుమానప్రసర ఎవోపసంహ్రియతే । ఉపాధివిధూననే నిరుపాధికేన వాక్యత్వేన సాపేక్షత్వానుమానమేవ ఖలూపసంహర్తవ్యమ్ । సత్యమ్: వాక్యత్వాదిలిఙ్గకం పౌరుషేయత్వశబ్దేన పురుషబుద్ధిప్రభవత్వపరేణ సాపేక్షత్వమేవోక్తమ్ । అథవా పౌరుషేయత్వం సంభవతీతి పూర్వవాక్యేన పౌరుషేయత్వానుమానస్య బాధాభావమాత్రముక్తమ్, తతశ్చేత్యాదిగ్రన్థేన । తత్ఫలతయా పౌరుషేయత్వానుమానప్రవృత్తిరుక్తా, ప్రాగేవ సాధనవ్యాప్యుక్తిస్తు వక్ష్యమాణానుమానఫలత్వాభిప్రాయేణేతి నేతవ్యమ్ ।
అకార్యార్థత్వం సమానమితి ।
నిష్ప్రత్యూహేన వాక్యత్వాదిహేతునా పౌరుషేయత్వేఽనుమితే సతి మానాన్తరాగోచరాఽపూర్వకార్యర్థత్వకల్పనైవ న ప్రవర్తతే చైత్యవన్దనాదివాక్యేషు । అతస్తత్కల్పనా పౌరుషేయత్వప్రత్యాఖ్యానప్రత్యాశా దురాశేతి భావః ।
స్మర్యమాణ కర్తృకత్వేనేతి ।
చైత్యవన్దనాదివాక్యేష్వపి పశ్యామ్యహం భిక్షవో దివ్యేన చక్షుషా సుకృతం దుష్కృతం చేతి తదాగమకర్తృబుద్ధవచసైవ కర్తృప్రతీతిరస్తీతి భావః ।
సిద్ధార్థవేదాన్తేష్వపీతి ।
యథా వేదాన్తానాం కార్యార్థత్వపక్షే తేషాం పౌరుషేయవానుమానం కర్తృస్మర ణోపాధినా నిరస్యతే, తథా తేషాం సిద్ధార్థవపక్షేఽపి తన్నిరసితుం శక్యమిత్యప్రయోజక కార్యార్థలకల్పనమిత్యర్థః ।
కార్యరూపేతి ।
కార్యం రూపయతి, అనుష్ఠేయం జ్ఞాపయతి కార్యరూపః యాగాద్యనుష్ఠానప్రయోజకః, తద్గతస్వర్గాదిశ్రేయఃసాధనత్వాకారస్తేన రూపేణ యాగాదిర్ధర్మః । అతో యాగాదేః స్వరూపతః ప్రత్యక్షత్వేఽపి ధర్మత్వాకారేణాతీన్ద్రియతా । యథాహుః - శ్రేయఃసాధనతా హ్యేషాం నిత్యం వేదాత్ప్రమీయతే । తాద్రూప్యేణ చ ధర్మత్వం తస్మాన్నేన్ద్రియగోచరః॥' ఇతి ।
వ్యాప్త్యభావేనేతి ।
వేదాన్తానాం సిద్ధవస్తుపరత్వమనుమాతుం న శక్యమ్; వేదవాక్యత్వస్య తేన వ్యాప్త్యభావాదిత్యర్థః ।
నిన్దా న భాతీతి ।
నను అశ్రుజం హి యో బర్హిషి దదాతి, 'పురాస్య సంవత్సరాద్గృహే రుదన్తీతి' వాక్యశేషేణ యాగే రజతదానస్య బలవదనిష్టానుబన్ధిత్వరూపా నిన్దా భాతీతి చేత్, న; సంవత్సరాత్ప్రాగ్ రోదనస్య క్వచిత్క్వచిద్దర్శనేన వాక్యశేషస్య పారలౌకికానిష్టానుబన్ధిత్వలక్షకతాయాః సమాశ్రయణీయత్వాత్॥ సిద్ధార్థవ్యుత్పత్త్యనుపమర్దోపమర్దాభ్యాం వర్ణకయోః పూర్వపక్షభేదముక్త్వా బ్రహ్మణః శాస్త్రప్రమాణకత్వప్రతిక్షేపాప్రతిక్షేపాభ్యాం తద్భేదం యద్యపీత్యాదిభాష్యసిద్ధం దర్శయతి –
అథవేతి ।
లోకేన న ప్రయుజ్యన్తే ఇత్యయుక్తమ్ ।
పామరజనే నిరర్థకసిద్ధార్థపదసంఘాతప్రయోగస్య సంభావితత్వాదిత్యాశఙ్క్య, లోకేనేతి పదం వ్యాచష్టే –
వృద్ధైరితి ।
ప్రేక్షావతా ఉత్తమవృద్ధజనేనేత్యర్థః ।
పర్యాయత్వమాశఙ్క్యేతి ।
న చ కార్యాన్వితతదర్థవిశేషపరత్వేనాపోయత్వముపపాదయితుం శక్యమ్; కార్యవాచిని లిఙాదిపదే కార్యాన్వితార్థాన్తరాభావేన కార్యాన్వితే పదానాం శక్తిరిత్యుక్త్యసంభవాదితి శఙ్కాభిప్రాయః । కార్యే శక్తిరితి నియమః । తస్య నియమస్య కార్యవాచిపదానాం తన్మాత్రశక్త్యా తదితరపదానాం తదన్వితస్వస్వార్థశక్త్యా చ నిర్వాహ ఇతి పరిహారాభిప్రాయః ।
నియోగావినాఽభావాదితి ।
మధ్యమవృద్ధప్రవృత్తిలిఙ్గాపేక్షప్రాథమికకార్యవ్యుత్పత్తిగ్రహోపజీవినాం పాశ్చాత్యవ్యవహారాణామ్ ఉపజీవ్యానుసారేణ కార్యావినాభావాదిత్యర్థః । ఎతేన వ్యాకరణకోశాప్తవాక్యప్రసిద్ధపదసమభివ్యాహారైః సిద్ధార్థేఽపి వ్యుత్పత్తిగ్రహః సంభవతీత్యపి శఙ్కా నిరస్తా; తేష్వపి ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహానుసారేణ కార్యవాచిపదాధ్యాహారావశ్యంభావాత్ । నను 'న చ రజ్జురియమిత్యాదిర్నివృత్తిర్భవతీత్యన్తః సిద్ధాన్తిశఙ్కానువాదగ్రన్థః । తన్మధ్యే కథం తదనభిమతనియోగావినాభావోక్తిః । నైష దోషః, పూర్వపక్షిణాపి సంమతో హి దృష్టాన్తీకర్తవ్యః । న చ తత్కేవలసిద్ధార్థపరమర్థవదితి పూర్వపక్షిణః సంమతిరస్తి । తత్రాపి కార్యవాచిపదాద్యాధ్యాహారాభ్యుపగమాదితి పూర్వపక్ష్యాశయానుసారేణ యథాకథంచిత్ లక్షణయేతి టీకాతద్వ్యాఖ్యానయోరవతారణాద్, రజ్జువాక్యస్య పరమతే కార్యపరత్వేఽపి రజ్జురియం న భుజఙ్గ ఇతి సిద్ధార్థాంశ ఎవ భయాదినివృత్యుపయోగి, న తు కులధర్మతయా పరకల్పితః కార్యాంశ ఇతి సిద్ధార్థపరతత్త్వమస్యాదివాక్యదృష్టాన్తత్వసఙ్గతిః ।
టీకాయాం స్వవిషయస్య కరణస్యేత్యత్ర స్వవిషయస్యేతి పదం వ్యాచష్టే –
స్వప్రతీత్యుపాధిత్వేన విషయస్యేతి ।
లిఙాఽపూర్వ కార్యత్వేనాభిధేయం, కార్యత్వం చ కృతిసాధ్యత్వం, న చాపూర్వస్య సాక్షాత్కృతిసాధ్యత్వం సంభవతి, అతో యద్వారా తస్య కృతిసాధ్యత్వం ఘటనీయం స ధాత్వర్థో యాగదానహోమాదిరనుబన్ధోఽవచ్ఛేదకో విషయ ఇతి ప్రాభాకరైర్వ్యవహ్రియతే ।
కరణస్యేతి పర్ద వ్యాచష్టే –
స్వనివర్త్తకత్వేన కరణస్యేతి ।
తదాహుః - 'కృతితత్సాధ్యమధ్యస్థో యాగాదివిషయో మతః । కార్యే సంఘటితాకారే కరణత్వేన సంమతః॥' ఇతి ।
న శ్రౌతత్వమాత్మన ఇతి ।
నను ఆత్మానముపాసీతేతి శ్రుతకర్మకారకవిశిష్టా ఖలు ఉపాస్తిక్రియా విధివిషయత్వేనాన్వేతి, కథం తర్హి శ్రుతస్యాత్మనః కర్మకారకస్యాశ్రౌతత్వశఙ్కా, కథం చ తస్య విధ్యాక్షిప్తతయా శ్రౌతత్వనిర్వహణేన తత్సమాధానమ్ । న హి గామానయేత్యత్ర శ్రుతస్య గోః కర్మకారకస్య పిధేహీతి ప్రయోగే ద్వారస్యేవాక్షేప్యతాస్తి । ఉచ్యతే; ఆత్మమాత్రస్య విధివిషయక్రియాకర్మతయాఽన్వయః శ్రౌతః, న తు భాష్యోదాహృతసర్వవేదాన్తసమాహృతవిజ్ఞానానన్దాదిస్వభావస్యాత్మనః । తథాభూతాత్మస్వరూపాభిప్రాయే శఙ్కాసమాధానే । అత ఎవ టీకాయాం-తాదృశమాత్మానమాక్షిపతీతి తాదృగాత్మప్రతిపత్తివిధిపరేభ్యో వేదాన్తేభ్య ఇతి చోక్తమ్ । నను తాదృక్స్వభావోఽపి "విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మేత్యాదిపదబోధ్యః, మైవమ్; కార్యాన్వితే పదానాం వ్యుత్పత్తేః । కార్యాన్వితార్థ ఎవ పదసంఘాతోఽర్థవాన్ అన్యస్త్వనర్థక ఎవ । ఎవం చ గ్రాహకగ్రహణదశాయాం విజ్ఞానానన్దాదిస్వభావస్యోపాస్తినియోగేన సహ ప్రారబ్ధమన్వితాభిధానం నిర్వహతి; ఆత్మమాత్రరూపకర్మకారకావచ్ఛిన్నోపాస్తిక్రియావిషయవిధౌ పర్యవసితే పశ్చాత్పదాన్తరైస్తద్విశేషణతయా శ్రవణస్యానువాదమాత్రరూపత్వేన కేవలం తత్తత్పదార్థస్మృతిమాత్రహేతుత్వప్రసక్తేః । తస్మాదుపాస్తినియోగ ఎవ ప్రథమారబ్ధగ్రాహకగ్రహణనిర్వాహార్థం పూర్వం జ్ఞానానన్దాది స్వభావావచ్ఛిన్నత్వమాత్మకారకస్యాపాద్య పశ్చాత్తద్విశిష్టోపస్తిక్రియావిషయో భవతీత్యేవం విధ్యాక్షేపరూపోపాదానప్రమాణప్రసాదలభ్యైవ జ్ఞానానన్దాదిరూపబ్రహ్మైక్యస్య ప్రత్యగాత్మని తాత్పర్యేణానిశ్చేయతారూపా విధేయతా । ఎవమేవ 'తథా ద్రవ్యేషు గుణశ్రుతిరుత్పత్తిసంయోగాత్ (జై. సూ. అ.౨ పా. ౨ సూ.౨౫) ఇతి పూర్వతన్త్రాధికరణే "సోమారౌద్రం చరుం నిర్వపేత్ శుక్లానాం వ్రీహీణా'మిత్యత్ర పృథక్పదాభ్యాం విశేషణతయా శ్రుతయోః వ్రీహిద్రవ్యశుక్లగుణయోరవివక్షామాశఙ్క్య గ్రాహకవిధ్యాక్షేపబలాత్ తద్వివక్షా ప్రాభాకరైః సమర్థితా ।
శ్రౌతత్వే ఇతి ।
ఎవం చ తద్విధేయమితి గురుగ్రన్థస్య ప్రథమారబ్ధగ్రాహకగ్రహణనిర్వాహాయ యత్కించిద్ద్వారేణ విధ్యన్వయితయా శబ్దబోధ్యమిత్యర్థ ఇతి తాత్పర్యమ్ । ఎవం హి విధ్యాక్షిప్తస్య శ్రౌతత్వే సంమతిర్దర్శితా భవతి । విధ్యాక్షేపరూపవిధివ్యాపారాత్మకముపాదానం శబ్దప్రమాణాన్తర్భూతం, న తు పీనో దేవదత్తో దివా న భఙ్గ ఇతి లౌకికవాక్యార్థజ్ఞానమూలశ్రుతార్థాపత్తివత్ శాబ్దప్రమోపజీవి తదనన్తరం ప్రవర్తమానం ప్రమాణాన్తరమితి గురుమతమర్యాదా ।
నన్వారోపితస్యాపి విషయతయా నిరూపకత్వమస్త్యేవేత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ సత్యాం గతావితి ।
గగనస్య తత్తత్కర్ణపుటావచ్ఛేదేన ప్రతి పురుషవ్యవస్థితశ్రోతృభావవత్ ఎకస్యైవ వ్యాపకస్య బ్రహ్మచైతన్యస్య తత్తదవిద్యోపాధ్యవచ్ఛేదేన ప్రతిశరీరం వ్యవస్థితప్రత్యగాత్మభావ ఉపపద్యత ఇత్యేవం గతౌ సత్యాం వాగ్ధేనుత్వాదివదారోపో న యుక్త ఇత్యర్థః ।
అపూర్వదేవతేతి ।
సౌర్యాదౌ ఉదీచ్యాఙ్గజన్యోపకారసాహిత్యాయ అధికారవిధ్యాక్షేప్యమౌపాదానికం యదుత్పత్త్యపూర్వ తద్విషయమిహాపూర్వపదం, నత్వధికారాపూర్వవిషయమ్ । ప్రస్తుతే గురుమతే తస్యైవ లిఙర్థస్య విధితయా అన్యవిధిపరేణ శాస్త్రేణ సిద్ధ్యభావాత్ ।
ఎవం కామ ఇత్యశ్రవణాదితి ।
వర్తమానాపదేశాత్ సిద్ధరూపైవ ప్రతిష్ఠా ప్రతీయతే, న సాధ్యరూపేతి తస్యా అపి ఫలత్వం కల్ప్యం, తతో వరం విశ్వజిన్న్యాయేన (జై. అ. ౪ పా. ౩ సూ. ౧౫-౧౬) విధిశక్త్యవగతవర్గఫలకల్పనమితి భావః ।
ప్రతిష్ఠాఫలస్య నిర్దేశాదితి ।
అత్యన్తాశ్రుతఫలకల్పనాద్వరం శ్రుతాయా ఎవ ప్రతిష్ఠాయా విపరిణామేన ఫలత్వకల్పనమ్ । తథా చ యత్తదోర్వ్యత్యాసేన యోజనయా ప్రతితిష్ఠన్తీత్యత్ర సనర్థాన్తర్భావనేన చ యే ప్రతితిష్ఠాసన్తి త ఎతా రాత్రీరుపేయురితి వాక్యవిపరిణామః కార్య ఇతి భావః ।
నైమిత్తికాధికారే ఇతి ।
యః సత్రాయావగురతే స విశ్వజితా యజేతేతి' విహితో విశ్వజినైమిత్తికాధికారః । నను 'పితృయజ్ఞః స్వకాలత్వాదనఙ్గం స్యాత్' (జై. అ. ౪ పా. ౪ సూ. ౧౯) "అఙ్గం వా సమభివ్యాహారాదితి” యాజ్ఞికాభిమతద్వితీయపక్షానుసారేణ పితృయజ్ఞో యది దర్శాఙ్గమిష్యతే, తదా సోఽపి నియోజ్యాకాఙ్క్షారాహిత్యాత్ స్థిరోదాహరణం న స్యాత్ ఇత్యాశఙ్కాపరిహారాయ తదనఙ్గత్వవ్యవస్థాపకాధికరణానుక్రమణం దర్శనకరణపఠితత్వే ప్రకరణాత్తదఙ్గత్వమేవ స్యాదిత్యనారభ్యాధీతత్వోక్తిః ।
నను "పూర్వేద్యురమావాస్యాయాం వేదిం కరోతీ"తి కర్మణీవ ఐన్ద్రం పయోఽమావాస్యాయామితి కాలేఽప్యమావాస్యా శబ్దో దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
నను యది ప్రకృతం సా వైశ్వదేవీతి తత్పదేన పరామర్శనీయం, తర్హి దధ్యపి ప్రకృతమితి తత్పరామర్శనీయం కుతో న స్యాత్? తస్మాద్వినిగమనావిరహాదుభయం విహాయామిక్షాం దధిపయోభ్యాం నిష్పన్నం ద్రవ్యాన్తరమఙ్గీకృత్య తత్పరామర్శిత్వకల్పనం యుక్తమ్ ।
సర్వనామ్నః ప్రకృతపరామర్శిత్వాసంభవేన ప్రకరిష్యమాణపరామర్శివస్య అథైష జ్యోతిరిత్యాదౌ దృష్టత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తత్ర నయతేరితి ।
ద్వికర్మకధాత్వర్థాన్వయి పయోఽపి కర్మైవ, తత్ర కస్యానయనేన కిం సంస్కార్యమితి సందేహే దధ్యానయనేన పయః సంస్కార్యమితి పయసః ప్రధానకర్మత్వద్యోతనాయ కర్మణ్యపి తస్మిన్ సప్తమీప్రయోగః । యచ్చ ప్రధానం తదేవ సర్వనామ్నా పరామర్శనీయమ్ । అతః పయఃపరామర్శితచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్యాత్ ఆమిక్షాశబ్దో దధ్యానయనేన సంస్కృతస్య పయస ఎవ వాచకో, న తదుత్పన్నస్య ద్రవ్యాన్తరస్యేత్యవసీయత ఇత్యాశయః । రూపభేదేఽపి - ద్రవలకఠినలధర్మ భేదేఽపి ।
తర్హి వాజినమపీతి ।
దధిసంస్కృతం పయ ఎవామిక్షావాజినాత్మతయా రూపద్వయం ప్రాప్తమిత్యపి కల్పనోపపత్తేః ఆమిక్షావద్ వాజినమపి పయస్త్వావిశేషాత్ దధ్యానయనస్య ప్రయోజకం భవేదేవ । తతశ్చ వాజినాపచారే పయోన్తరమానీయ దధ్యానయనేన సంస్కృత్య వాజినం నిష్పాదనీయమితి శఙ్కార్థః ।
తస్యామస్తీతి ।
తాదాత్మ్యేనేతి శేషః । రూపాభేదేఽపి - ద్రవత్వధర్మాభేదేఽపి । ఎతదుపలక్షణమ్ వినాపి దధ్యానయనమ్ అతిపాకేన పిణ్డీభూతస్య పయసో రూపభేదేఽపి భేదాభావాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎవం రసానువృత్తేరేవ అభేదప్రయోజకత్వాత్ ఆమిక్షాయామేవ పయఃపరామర్శితత్పదసామానాధికరణ్యం దృశ్యతే న వాజినే ఇతి భావః । యద్విషయా జిజ్ఞాసేత్యాదిభాష్యగతవిశేషణైః ప్రతీయమానవేదాన్తానాముపాస్తివిధిపరత్వే ప్రాచీనతన్త్రే విచారితత్వేనాత్ర విచారో విఫలః స్యాదిత్యుక్తి- వేదాన్తా యద్యుపాసామితి శ్లోకపూర్వార్ధేన సంగృహీతా, సా న క్షోదక్షమా వైధఫలవిషయతయా స్వర్గదేవతావద్ విధిశేషైః బ్రహ్మస్వరూపమాత్రస్య ప్రాచీనతన్త్రన్యాయైః కథంచిత్సిద్ధిసంభవేఽపి తన్నిర్గుణత్వాదేః విద్యాభేదాభేదోపసంహారాభ్యాముపసంహారస్య విశేషస్య చైతత్తన్త్రవ్యుత్పాదయిష్యమాణన్యాయైకనిర్ణేయస్య తతో నిర్ణయాలాభాత్, అతోఽభ్యుచ్చయమాత్రం సా యుక్తిః ।
మూలయుక్తిస్తు శ్లోకోత్తరార్ధసంగృహీతా మోక్షస్య సాతిశయత్వానిత్యవాపత్తిరిత్యేతత్ సూచయితుం తత్రైవ భాష్యస్య తాత్పర్యం దర్శయతి టీకాకార ఇత్యవతారయతి –
వేదాన్తా యద్యుపాసనావిధిపరా ఇతి ।
అధర్మఫలం భోక్తవ్యమితి ।
తద్య ఇహ కపూయచరణా” ఇత్యాదిశ్రుత్యా ధర్మఫలభోగానన్తరం కదాచిదధర్మఫలభోగస్యాప్యుక్తత్వాదితి భావః । ఇదమభ్యుచ్చయమాత్రమ్; అహంగ్రహోపాసనాభిః తత్ఫలప్రాప్తేః ప్రాగేవ సర్వపాపక్షయస్యాఙ్గీకృతత్వాత్ ।
దేవదత్తశరీరేతి ।
దేవదత్తశరీరాసమానకాలీనత్వం ప్రలయకాలోత్పన్నే తదీయశరీరధ్వంసేఽప్యస్తీతి తద్వారణాయ ప్రాగభావవిశేషణమ్ । శరీరప్రాగభావాసమానకాలీనత్వం చరమముక్తశరీరధ్వంసాదన్యత్ర న సంభవతీత్యవ్యాప్తివారణాయ ఆద్యదేవదత్తవిశేషణమ్ । దేవదత్తముక్తికాలే తదన్యస్యాపి కస్యచిత్సంసారిణః సంభవతి దేవదత్తశరీరప్రాగభావాసమానకాలీనః శరీరధ్వంస ఆత్యన్తికో మాభూదితి ద్వితీయదేవదత్తవిశేషణమ్ । ఎవమపి దేవదత్తస్యోపాన్త్యశరీరచధ్వంసో యద్యన్త్యశరీరోత్పత్తికాలే తదుత్పత్త్యనన్తరం వా స్యాత, తదా సోఽప్యాత్యన్తికో భవేదితి తద్వారణాయ శరీరతత్ప్రాగభావాసమానకాలీనత్వం వివక్షితమ్ । నను ఆత్యన్తికమశరీరత్వమ్ ఇత్థం ధ్వంసరూపతయా నిర్వక్తుమయుక్తమ్ । తస్య సాధ్యత్వేన వైధోపాసనాఫలత్వప్రసఙ్గాత్, కిన్తు భాష్యటీకోక్తప్రకారేణ తత్ఫలత్వాసంభవనిర్వాహాయ శరీరావభాసకాలేఽప్యనువర్తమానస్తన్మిథ్యాత్వశరీరఘటకో యస్తదత్యన్తాభావస్తద్రూపో వాచ్యః । అన్యథా భాష్యటీకావిరోధః స్యాదితి చేత్, ఉచ్యతే; యద్యాత్యన్తికాశరీరత్వస్య వైధఫలత్వనిర్వాహాయాత్యన్తాభావత్వం పరిత్యజ్య విద్యోదయసమనన్తరభావిధ్వంసరూపత్వం పూర్వపక్షీ శఙ్కేత, తదాఽపి తస్య న వైధఫలత్వప్రత్యాశా । శరీరధ్వంసమాత్రస్యాపురుషార్థత్వేన శరీరస్యాన్యేషాం చోపాధీనాం ధ్వంసేనోపలక్షితస్య బ్రహ్మానన్దస్యైవ పురుషార్థత్వాత్ తస్య చ నిత్యత్వాదితి దర్శయితుం ధ్వంసపక్షోఽప్యుపన్యస్తః । తథైవ చ తాత్పర్యం సర్వోపాధీత్యాద్యగ్రిమవాక్యేన స్ఫుటీకృతమ్ । నను బ్రహ్మానన్దస్య నిత్యప్రాప్తత్వేఽపి కర్ణగతరుచకవత్ భ్రాన్త్యా అనవాప్తకల్పస్య వాస్యాఽముఖ్యఫలలమభ్యధాయి టీకాయాం తస్య ముఖ్యఫలత్వమప్యపి ఉపపాదయితుం 'యస్మిన్సతి అగ్రిమక్షణే యస్య సత్త్వం యద్యతిరేకే చాసత్త్వం తత్తజన్య మితి'లక్షణానుసారేణ । అస్తి హి విద్యోదయాత్ప్రాఙ్ మమ నిరతిశయానన్దో నాస్తి న ప్రకాశత ఇతి వ్యవహారాలమ్బనం, రజతే రజతత్వాభావవద్ భ్రాన్తిసిద్ధం విద్యానివర్త్యనిరతిశయానన్దాభావరూపం తదసత్త్వమ్ । న చ ప్రతియోగివ్యధికరణం ప్రాక్ తదసత్త్వం యస్యాస్తి తథాభూతమేవ జన్యం వైధఫలమితి నియమః । అతథాభూతస్యాపి దుఃఖప్రాగభావపరిపాలనాదేః ప్రాయశ్చిత్తాదిఫలలసంప్రతిపత్తేః, తస్మాద్ బ్రహ్మానన్దస్య నిత్యత్వేఽపి వైధోపాసనాఫలత్వముపపద్యత ఇతి తన్నిత్యత్వేన తత్ఫలవాభావోపపాదనం నోపపద్యత ఇతి చేత్, ఉచ్యతే । ప్రాక్సిద్ధస్య ఫలత్వం ద్వేధా, నివృత్తిప్రసక్తౌ పరిపాల్యత్వేన వా, అసత్త్వభ్రాన్తౌ తదపనయేన వా । తత్రాద్యమేవ లౌకికేన వైదికేన వా కర్మణా భవతి, ద్వితీయం తు విద్యయైవ । సా చ విద్యా అత్రావిహితోపాసనయా షడ్జాదిసాక్షాత్కారవత్ స్వయమేవ భవతీతి విధ్యనపేక్షా టీకాయామేవోపపాదితా । తస్మాద్యుక్తమేవ భ్రాన్త్యానవాప్తకల్పస్య బ్రహ్మానన్దస్య నోపాసనావిధిఫలత్వమితి ।
కారీర్యాదినియోగా ఇతి ।
"యది వర్షేత్తావత్యేవ హోతవ్యం, 'యది న వర్షేత శ్వోభూతే హవిర్నివపేత్ ఇత్యాదిలిఙ్గాత్ కారీరీ తాత్కాలికసస్యార్థవృష్టిహేతుత్వాత్ ఐహికఫలా । ఆదిశబ్దేన ఆగ్నేయం కృష్ణగ్రీవమాలమేత సౌమ్యం బభ్రుం జ్యోగామయావ్యగ్నిం వా ఎతస్య శరీరం గచ్ఛతి సోమం రసో యస్య జ్యోగామయత్యగ్నేరేవాస్య శరీరం నిష్క్రీణాతి సోమాద్రసముత యదీతాసుర్భవతి జీవత్యేవే"త్యాదిశ్రుతివిహితాని తచ్ఛరీరగతవ్యాధినివృత్త్యాద్యర్థాని కర్మాణి గృహ్యన్తే । జ్యోగామయావీ -దీర్ఘరోగీ ।
చిత్రాదినియోగఫలమితి ।
ఇదం చతుర్థే యోగసిద్ధ్యధికరణస్య ద్వితీయవర్ణకే చిన్తితమ్ - తదేవం "చిత్రయా యజేత పశుకామ' ఇత్యాది విహితానాం మనుష్యశరీరోపభోగయోగ్యఫలకానాం కర్మణాం కిం నియమేన దేహాన్తరే ఫలమ్, ఉత తస్మిన్దేహే దేహాన్తరే వా ఇత్యనియమ ఇతి సంశయే, పూర్వపక్షః వర్తమానదేహారమ్భకకర్మణాం యత్ఫలం తద్భోగార్థత్వాత్ వర్తమానదేహస్య తత్ఫలభోగావసానే తన్నాశావశ్యంభావాత్, అన్త్యేష్టౌ దక్షిణే హస్తే జుహూం సాదయతి ఇత్యాదివాక్యైర్యజ్ఞపాత్రాణాం ప్రతిపత్తివిధానేన తదపేక్షచిత్రాద్యదృష్టోత్పత్తిసమనన్తరభావిఫలస్య వర్తమానదేహభోగ్యత్వాసంభవాచ్చ స్వర్గజనకాదృష్టవత్ చిత్రాద్యదృష్టస్యాపి స్వఫలభోగప్రదానార్థం తద్యోగ్యదేహారమ్భకత్వనియమాచ్చ నియమేన దేహాన్తర ఎవ చిత్రాదిఫలమితి । సిద్ధాన్తస్తు ఐహికమపి చిత్రాదిఫలం భవత్యైవ; చిత్రాద్యనుష్ఠానానన్తరం పశ్వాదిఫలదర్శనే తదర్థం తదతిరిక్తాదృష్టకల్పనాహేత్వభావాత్, 'అనన్తరమేవ ఫలాదర్శనే దేశకాలాదిసహకార్యపేక్షయా విలమ్బః కల్ప్యః । తస్మిన్ దేహే ఫలాదర్శనే తత్ఫలభోగవిరోధిప్రబలప్రారబ్ధకర్మణా ప్రతిబన్ధః కల్ప్యః । ప్రతిబన్ధేన చ తేన దేహాన్తరారమ్భపూర్వకం తత్ర ఫలం దాతవ్యమితి కల్ప్యమ్ । వర్తమానదేహారమ్భకకర్మణో దేశకాలాద్యపేక్షయా యదా న ఫలప్రదత్వం, తదా తస్మిన్ దేహే తజ్జన్మకృతచిత్రాద్యదృష్టస్యాపి ఫలప్రదత్వముపపద్యతే । పాత్రప్రతిపత్తిస్తు సకలకర్మానుష్ఠానసమాత్యనన్తరభావిత్వాత్ పురుషార్థా । క్రత్వర్థత్వేఽప్యదత్తఫలకతుమాత్రార్థా । 'ఆహితాగ్నిమగ్నిభిర్దహన్తి యజ్ఞపాత్రైశ్చేతి" శ్రుతేః దహనే వినియోక్ష్యమాణానాం యజ్ఞపాత్రాణాం సంస్కారార్థా వా; అన్యథా కారీర్యాదీనామ్ ఐహికఫలలాభావప్రసఙ్గాత్ । ఎతేన కర్మణాం ఫలప్రదానార్థం దేహారమ్భకత్వనియమోఽపి నిరస్తః । తస్మాదాముష్మికలానియమః చిత్రాదిఫలస్యేతి ।
నేహ పరమాపూర్వవదితి ।
యద్యప్యాచార్యమతే అవఘాతాదినియమః ప్రత్యాసన్నాగ్నేయాద్యవాన్తరాపూర్వ ప్రయుక్తః; తథాపి గురుమతే ఫలవత్పరమాపూర్వప్రయుక్త ఇతి తన్మతమనుసృత్య పరమాపూర్వేత్యుక్తమ్ । న చావఘాతనియమస్య పరమాపూర్వప్రయుక్తత్వే తత్సాధనత్వావిశేషాత్ ఆజ్యసాజ్య్యసాన్నయోః అవఘాతప్రసఙ్గః । తుషవిమోకాదిదృష్టప్రయోజనవ్యవస్థయా వ్రీహ్యాదిషు తద్య్వస్థోపపత్తేః । అన్యథాగ్నేయాద్యపూర్వప్రయుక్తత్వే అపి తత్సాధనస్రుగాదిసాధారణ్యప్రసఙ్గానివారణాదితి భావః ।
విశ్వజిన్న్యాయం గురుమతేనోపన్యస్యతి –
విశ్వజితేతి ।
ప్రవృత్తక్రియా - ప్రవృత్తచికీర్షః । 'న కలంజం భక్షయేదిత్యాదినిషేధవాక్యాన్యపి ఫలతో విధివాక్యాని । తత్ర భక్షయత్యాదిధాతుసమభివ్యాహృతనప్రతిపాద్యం భక్షణాదినివృత్తిరూపమౌదాసీన్యం విషయః । తద్యద్యప్యభావార్థత్వాత్ స్వతః సాధ్యం న భవతి; తథాపి నిషేధ్యోన్ముఖతయా ప్రచలితావస్థే అనుత్పన్నతదనుకూలస్పన్దవ్యాపారే పురుషే నిషేధ్యచికీర్షాపనయద్వారా పరిపాల్యత్వేన తత్ సాధ్యం భవతీతి తస్య నియోగవిషయత్వోపపత్తిః । తత్ర చ అర్థాత్ నిషేధ్యచికీర్షుః నియోజ్య ఇతి గురుమతమ్ ।
ఇహ తు విషయేణేతి ।
నియోగగతకృతిసాధ్యతారూపకార్యతాఘటకత్వేన విషయ ఎవ తత్ప్రతీత్యనుబన్ధో, న తు నియోజ్యః । తదభావేఽప్యధ్యయననియోగస్య ప్రయాజాదినియోగానాం చ ప్రతీతేరితి భావః ।
ఉచ్యత ఇతి ।
అయమాశయః - కార్యత్వేన ప్రతీయమానో నియోగః స్వస్య కార్యతాఘటకే విషయే ప్రవర్తకస్వభావః, తత్ర ప్రవర్తనీయం పురుషమపేక్షతే; అన్యథా ప్రవర్తకత్వవ్యాఘాతాత్, అన్యతః ప్రవృత్తిసిద్ధౌ తు న తమపేక్షతే । తథా చ ఆచార్యకనియోగేన అధ్యయనే మాణవకస్య, దర్శపూర్ణమాసనియోగేన తన్నియోజ్యస్య తదఙ్గేషు ప్రయాజాదిషు చ ప్రవృత్తిసిద్ధతా, తన్నియోగానాం కర్తృపురుషవిశేషానపేక్షాయామపి విశ్వజిదాదావన్యతః ప్రవృత్త్యలాభాత్ తదపేక్షాస్తీతి అతస్తదధ్యాహారో యుక్త ఇతి । స చ ఫలకామోఽధ్యాహార్యః, పురుషాణాం కామప్రవణతయా తత్ర ప్రయుక్తిలాఘవాత్, నిషేధవాక్యేషు తు న కామీ నియోజ్యోఽధ్యాహార్యః; ఔదాసీన్యస్య పరిపాల్యత్వసిద్ధయే తత్ప్రచ్యుతిప్రసక్త్యర్థం సామర్థ్యాత్ నిషేధ్యోన్ముఖస్య నియోజ్యస్యావశ్యం ప్రాప్త్యా తత ఎవ ఆకాఙ్క్షాశాన్తేః ।
కిం సర్వేషామితి ।
కిం సర్వఫలకామానామధ్యాహారః, ఉతైకఫలకామస్యేత్యర్థః ।
అన్తర్భావాదితి ।
యస్య యదా యదవచ్ఛేదేన సుఖం, తస్య తదా తదవచ్ఛేదేన న దుఃఖమిత్యవినాభావాదిత్యాశయః । ఎతదుపలక్షణం సుఖస్య భావరూపత్వేన లఘూపస్థితికత్వాచ్చ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అనవచ్ఛిన్నస్యేతి ।
పుత్రపశ్వాద్యేకైకవిషయవిశేషమాజానవచ్ఛిన్నస్య దేశవిశేషదేహవిశేషభోగ్యస్య సంకల్పోపనతసర్వవిషయప్రయుక్తస్య స్వర్గసుఖస్య పుత్రపశ్వాదిసుఖవిశేషాన్ప్రతి సామాన్యరూపత్వాదిత్యర్థః ।
విశేషే మానాభావాదితి ।
సర్వసుఖవిశేషానుగతసామాన్యముల్లఙ్ఘ్య కించిద్విషయవిశేషావచ్ఛిన్నసుఖగ్రహణే మానాభావాదిత్యర్థః । ఇత్థం గురుణా నిబన్ధనే వ్యాఖ్యాతమ్ । ప్రాయః సర్వపురుషాన్ప్రతి స్పృహణీయత్వేన అవిశిష్టత్వాదితి భాష్యకారాదివ్యాఖ్యా । నన్వత్ర విశ్వజిదధికరణే భాష్యకారైః 'తస్మాత్పితృభ్యః పూర్వేద్యుః క్రియత' ఇతి పితృయజ్ఞవాక్యం యః సత్రాయావగురతే' ఇతి విశ్వజిద్వాక్యం చ విషయవాక్యత్వేనోదాహృతమ్ ।
తత్ర ద్వితీయోదాహరణమయుక్తం, విశ్వజితో నైమిత్తికాధికారత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
కృత్వాచిన్తేతి ।
అవగురణోపరమే ఇతి ।
ఉద్యమనివృత్తావిత్యర్థః । 'గురీ ఉద్యమన' ఇతి ధాతోః కుటాదిత్వేన ఙిత్త్వాత్ గుణభావః । ననూద్యమనివృత్తౌ విశ్వజిదిత్యయుక్తమ్ ।
'యః సత్రాయేతి' వాక్యాత్ సత్రం సంకల్ప్య తత్ప్రయుఞ్జానస్య విశ్వజిదితి ప్రతీతిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
ప్రాయశ్చిత్తతయేతి ।
ఎవం హి శ్రూయతే-"యః సర్వాభ్యో వా ఎష దేవతాభ్యః సర్వేభ్యః పృష్ఠేభ్యః సర్వేభ్యశ్ఛన్దోభ్య ఆత్మానమాగురతే యా సత్రాయాగురతే స విశ్వజితాఽతిరాత్రేణ సర్వపృష్ఠేన సర్వస్తోమేన సర్వవేదసదక్షిణేన యజేత సర్వాభ్య ఎవ దేవతాభ్యః సర్వేభ్యః పృష్ఠేభ్యః సర్వేభ్యశ్ఛన్దోభ్య ఆత్మానం నిష్క్రీణీత" ఇతి । ఎవం నిష్క్రయద్వారేణ సంస్తవః సత్రప్రవృత్తౌ న యుజ్యతే, అతః సత్రం సంకల్ప్య దైవాన్మానుషాద్వా ప్రతిబన్ధాత్ తతో నివృత్తస్య ప్రాయశ్చిత్తతయేదం విశ్వజిద్విధానమిత్యర్థః ।
వ్యభిచారయతీతి ।
నను యయోః కయోశ్చిత్ ఆధారాధేయత్వేన ఎకాశ్రితత్వేన వా సామానాధికరణ్యమితి నాత్ర శఙ్కా, యేన కుణ్డబదరయోశ్చైత్రమైత్రయోశ్చ వ్యభిచార ఉచ్యతే, కిం తు ఎకప్రవృత్తినిమిత్తస్య అపరప్రవృత్తినిమిత్తాధారాశ్రితత్వేన వా ప్రవృత్తినిమిత్తద్వయస్యాపి ఎకాశ్రితత్వేన వా సామానాధికరణ్యమితి; తథైవ హ్యాచార్యైరవతారికాగ్రన్థే శఙ్కాభిప్రాయో లిఖితః, తథైవ చ తదభిప్రాయో వర్ణయితుం యుక్తః, భిన్నప్రవృత్తినిమిత్తానాం శబ్దానామేకస్మిన్నర్థే వృత్తిః సామానాధికరణ్యమితి ప్రసిద్ధ్యనురోధాత్ । న చ హేమకుణ్డలయోరవయవావయవినోః భేదపక్షే హేమలస్య కుణ్డలాశ్రితత్వం హేమలకుణ్డలత్వయోరేకాశ్రితత్వం చ నాస్తీతి వాచ్యమ్: హేమత్వస్యావయవావయవివృత్తిజాతిత్వేన తత్సత్త్వాదితి చేత్, ఉచ్యతే; హేమావయవాతిరిక్తం కుణ్డలరూపమ్ అవయవి ద్రవ్యాన్తరమభ్యుపగమ్యతే చేత్ తత్పీతరూపగురుత్వకఠినత్వరహితమేవ వాయ్వాదిసదృశమభ్యుపగన్తవ్యమ్; అవయవావయ విగతస్య పీతరూపద్వయస్య గురుత్వద్వైగుణ్యస్య చానుపలమ్భాత్, ఘటకుడ్యయోరివ కఠినద్రవ్యయోః అవయవావయవినోరేకత్ర భూతలాదౌ సమావేశాసంభవాచ్చ, అవయవావయవిభావానాపన్నయోరేవ అసమావేశ ఇతి సవిశేషణనియమకల్పనస్య గౌరవపరాహతస్య అప్రామాణికత్వాత్ । ఎవం చ కుణ్డలే పీతరూపాద్యభావేన తదభివ్యఙ్గ్యస్య హేమత్వస్య తత్రాసంభవేనైకప్రవృత్తినిమిత్తస్యేత్యాదేః సామానాధికరణ్యప్రయోజకత్వాభ్యుపగమే తేన 'సువర్ణ కుణ్డలమితి' సామానాధికరణ్యానిర్వాహాత్ తన్నిర్వాహాయ హేమకుణ్డలానామ్ ఆధారాధేయభావమాత్రమేకాశ్రితత్వమాత్రం వా తత్ప్రయోజకమాస్థేయమిత్యభిప్రేత్య టీకాయాం కుణ్డబదరయోశ్చైత్రమైత్రయోశ్చ వ్యభిచార ఉక్త ఇతి తాత్పర్యమ్ । భేదో రూపాదివద్ భావరూప ఇతి పక్షే స కిమభేదవిరుద్ధః తదవిరుద్ధో వా ।
ఆద్యే భావాభావరూపత్వపక్షే వక్ష్యమాణం దూషణం భవిష్యతీత్యభిప్రేత్య ద్వితీయే దూషణమాహ –
ఐకాన్తికేతి ।
తథా చ భేదే సత్యైవాత్యన్తాభేదోఽపి స్యాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయమాశఙ్క్యాహేతి ।
పరస్పరాభావ ఇతి చేదితి పూర్వగ్రన్థేనాశఙ్క్యేత్యర్థః ।
తత్త్వేనాభేదప్రసఙ్గ ఇత్యస్య తాత్త్వికాభేదప్రసఙ్గ ఇత్యర్థో భాతి, స తు నానిష్టః, కారణాత్మనా కటకవర్ధమానయోరభేదాఙ్గీకారాద్ ఇత్యాశఙ్క్య, తత్త్వేనేతి పదం వ్యాచష్టే –
కటకత్వేతి ।
నను భావాభావయోరుభయోరపి భేదాభేదయోః హాటకత్వకటకత్వావచ్ఛేదభేదేన వృత్తిరభ్యుపగమ్యతే, అతస్తయోర్న సహావస్థానాసంభవః; న చ భేదావచ్ఛేదకకటకత్వావచ్ఛేదేన కటకే వర్ధమానభేదప్రసఙ్గః, నాపి కటకాభిన్నముకుటే కటకత్వేనాపి కటకాభేదప్రసఙ్గః, నాప్యనువృత్తివ్యావృత్తివ్యవస్థాఽభావప్రసఙ్గః, నాపి హాటకత్వేనావగతే కటకత్వాదినా జిజ్ఞాసాద్యనుపపత్తిః, భేదాభేదమనఙ్గీకుర్వద్భిరపి హ్యేకస్మిన్ధర్మిణి కేనచిత్ప్రకారేణ నిశ్చితే తదన్యప్రకారేణ జిజ్ఞాసాసంశయాదికం సమర్థ్యతే, అభేదవద్ భేదస్యాప్యభ్యుపగమే కా జిజ్ఞాసానుపపత్తిః । యత్తు హేమనిర్ణయేన కటకాదీనాం నిర్ణయే తదభేదః కారణమిత్యాది । తత్ర వైపరీత్యమపి వక్తుం శక్యమ్ । హేమనిర్ణయేన కటకాదీనామనిర్ణయే తదభేదః కారణం తదభావాదభేదాదనిర్ణయకార్యాభావ ఔత్సర్గికః ప్రాప్తః, స కారణస్య భేదస్య సద్భావాదపోద్యత ఇతిః అస్తి హ్యనిర్ణయస్యాపి నిర్ణయప్రతిబన్ధకసద్భావాధీనం పరిపాల్యత్వరూపం కార్యత్వమ్, తస్మాత్సర్వమిదం భేదాభేదదూషణజాతమయుక్తమ్ । యుక్తత్వే వా స్వమతేఽప్యేతత్ప్రసజ్యేత; స్వమతేఽపి హి భేదాభేదాభ్యామేవ సామానాధికరణ్యౌపపాదనమ్, అభేదః సత్యో భేదస్తత్రాధ్యస్త ఇతి పరైః స్వమతే విశేష ఉక్తః । తత్ర భేదప్రతీతావభేదోపి సహ ప్రతీయతే ఇత్యుపగన్తవ్యమ్; భేదప్రతీతిమాత్రేణ సామానాధికరణ్యోపపాదనాసంభవాత్ । తయోవిరుద్ధయోరేకత్ర ప్రతీతిః కథం? కథం చ ముకుటే కుణ్డలాభిన్నహాటకాభిన్నే కుణ్డలత్వేనాపి కుణ్డలాభేదో న స్యాత్? కథం చ హాటకే ప్రతీతే కుణ్డలాదిజిజ్ఞాసా స్యాత్? అపి చ అభేదః సత్యః భేదోఽధ్యస్త ఇత్యర్ధజరతీయమప్యయుక్తమ్ । సహ ప్రతీత్యభ్యుపగమే అన్యతరబాధావశ్యమ్భావకల్పకాభావాత్, సత్యానృతయోః బ్రహ్మతధ్యస్తప్రపఞ్చయోః సిద్ధాన్తే తాత్త్వికాభేదానఙ్గీకారాచ్చ, తథైవ ఆరమ్భణాధికరణే (బ్ర. అ.౨ పా.౧ సూ.౧౪) టీకాకారైరపి వక్ష్యమాణత్వాత్, ఇహానుపదమేవ పూర్వగ్రన్థే తస్మాత్తేఽపి హాటకాద్ భిన్నా ఎవేతి తస్మాత్ తే హేమ్నో భిద్యన్త ఇతి చ హాటకకటకాభేదప్రతిక్షేపాచ్చ, తస్మాత్ సర్వమిదమనుపపన్నమితి చేత్, అత్ర బ్రూమః - హాటకత్వం కటకత్వం చ కిమేకస్మిన్వర్తతే, న వా; న చేద ఎకస్మిన్నవచ్ఛేదభేదేన భేదాభేదయోః విరుద్ధయోః వృత్తిసమర్థనం న లభ్యతే । వర్తతే చేత్ కిం కటకత్వం హాటకత్వాదన్యదుత తదేవ । అన్యచ్చేత్ ప్రవృత్తినిమిత్తభేదేనైవ సామానాధికరణ్యోపపాదనలాభాత్ నైకస్మిన్ధర్మిణి అభేదవద్భేదోఽప్యనఙ్గీకార్యః । అతః సామానాధికరణ్యోపపాదనార్థమ్భేదాభేదమభ్యుపగచ్ఛతా ప్రవృత్తినిమిత్తభేదేన అన్యథోపపత్తిపరిహారాయ హాటకత్వమేవ కటకత్వం న తతోఽన్యదిత్యేష్టవ్యమిత్యభిప్రేత్య సహావస్థానాసంభవాది సర్వమిదం దూషణముక్తమ్ । ఇమమేవాభిప్రాయం సహావస్థానాసంభవాదిదూషణోక్తౌ గర్భితం విస్మృత్య, అథ హాటకత్వేనైవాభేద ఇత్యాదిశంకాగ్రన్థః ప్రవృత్త ఇత్యాచార్యైరవతారితమ్ । ప్రస్మృతపరాభిసంధిః స్వప్రక్రియయా శఙ్కత ఇతి । ఎవం చాభేదసత్తయా కుణ్డలాదేః జ్ఞాతత్వాపాదనేఽపి న వైపరీత్యశఙ్కావకాశః అభేదే సతి, అవచ్ఛేదకభేదాభావేన భేద ఎవ న సంభవతీతి తాత్పర్యేణ ప్రత్యుతేత్యాదిటీకాతద్వ్యాఖ్యానయోః ప్రవృత్తేః, స్వమతేనాభేదవ్యవస్థాపనం తు వ్యావహారికాభేదవిషయం న తాత్త్వికాభేదవిషయమితి నారమ్భణాధికరణ-(బ్ర.అ.౨ పా.౧ సూ.౧౪) విరోధః । నాప్యభేదప్రతిక్షేపకపూర్వగ్రన్థవిరోధః; అతఎవాభేదప్రతిక్షేపకో యస్మిన్ గృహ్యమాణే యన్న గృహ్యత ఇత్యాదిటీకాగ్రన్థో వస్తుతః కార్యకారణయోరభేదాభావం సప్రమాణకముపసంహరతీతి భేదాభేదవాద్యభిమతవాస్తవాభేదప్రతిక్షేపపరతయావతారితః । భేదస్యాధ్యస్తత్వోక్తిస్తు ప్రతిభాసమాత్రకల్పితత్వాభిప్రాయా । అత ఎవారమ్భణాధికరణటీకాయాం వాచా కేవలమారభ్యతే వికారజాతం, న తు తత్త్వతోఽస్తి, యతో నామధేయమాత్రమేతద్ యథా పురుషస్య చైతన్యం, రాహోః శిర ఇతి వికల్పనామాత్రమిత్యారమ్భణశ్రుతేః అర్థః ఉక్తః । భేదబాధావశ్యమ్భావోఽప్యారమ్భణశ్రుతిప్రాప్తః, తదనుకూలన్యాయమాత్రమిహ విరోధాదన్యతరబాధాదిప్రక్రియయా దర్శితమ్ । నను యద్యుపాదానహేమాయతిరిక్తకటకముకుటాదివికారభేదః కల్పనామాత్రసిద్ధ ఇతి మతం, కథం తర్హి వాక్యాన్వయాధికరణ (బ. అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౧౯) టీకాయాం "న తు మృద్వికారః శరావాదిః శతశోఽపి మృన్మదితి చిన్త్యమానస్తజ్జన్మనా మృద్ధావసాక్షాత్కారేణ శక్యో నివర్తయితుం; తత్కస్య హేతోః; తస్యాపి మృదో భిన్నస్య తాత్త్వికత్వాత్, వస్తునశ్చ జ్ఞానేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాది"త్యుక్తమ్ । ఉచ్యతే; శరావాదిసంస్థాన విశేషస్య వ్యావహారికసత్యత్వాభిప్రాయం తద్వాక్యమ్, ఇహ తూపాదాన ఎవ పూర్వావస్థోపమర్దేన తదవస్థాన్తరం జాయతే, న తూపాదానభిన్నం తదారబ్ధం తదాగన్తుకావస్థావిశేషవదవయవి ద్రవ్యాన్తరమస్తీత్యుపాదానవికారయోః సత్యేవాభేదకల్పనామాత్రమిత్యారమ్భణాధికరణే వక్ష్యమాణం స్మారితమ్ । తత్స్మారణం చ భేదాభేదాభ్యాం సామానాధికరణ్యముపపాదయితుం; తస్య హేమత్వకుణ్డలత్వయోరుపాదానరూపైకద్రవ్యాశ్రితత్వేనోపపత్తేః, తథైవాత్ర తదుపపాదనస్య వివక్షితత్త్వాత్ । అత ఎవాచార్యైః వాక్యాన్వయాధికరణే (బ్ర.అ.౧ పా. ౪ సూ. ౧౯) వక్ష్యతే, "సామానాధికరణ్యం యద్ధేమకుణ్డలయోర్న తత్ । భేదాభేదావగాహీతి ప్రాగ్వాచస్పతినేరితమ్॥" కిన్తు సువర్ణకుణ్డలాభేదే కథం వర్ణేన కుణ్డలం కృతం సౌవర్ణం కుణ్డలమిత్యాదిభేదవ్యవహార ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం పురుషస్య చైతన్యమితివత్ కల్పనామాత్రసిద్ధభేదాలమ్బనః స వ్యవహార ఇతి భేదవ్యవహారమాత్రోపపాదనార్థం కృతమితి" ఇతి సర్వమనవద్యమ్ । అస్మిన్సందర్భే 'కథం తర్హీతి' టీకావతారికాగ్రన్థే 'న హ్యయన్తభేదే తద్భవతి; కుణ్డలకటకయోః అదర్శనాదితి' కుణ్డలకటకయోరత్యన్తభేదః సిద్ధవత్కృత్య, ఉపన్యస్తః; తదుపన్యాసో లోకదృష్ట్యనుసారేణ వా భేదవాదిమతానుసారేణ వా కటకత్వకుణ్డలత్వాద్యవచ్ఛేదేన భేద ఎవ నాభేదోఽపీత్యభిప్రాయేణ వా నేతవ్యః; భేదాభేదవాదిమతే హాటకాత్మనా తయోరభేదాత్, యథా హాటకాత్మనా కటకముకుటకుణ్డలాదయో న భిద్యన్త ఇతి టీకాయామపి తథైవ తన్మతస్థితిప్రదర్శనాచ్చ । సౌగతమతమాశఙ్క్యేత్ర గౌతమమతమితి పాఠశ్చేత్స నిర్విశఙ్కః । న్యాయసూత్రకృతా గౌతమేన ప్రత్యక్షపరీక్షాయాం "న చైకదేశోపలబ్ధిరవయవిసద్భావాత్" (న్యాయసూత్ర. అ. ౨ పా. ఆ. ౧సూ.౩౦) ఇతి ఘటాద్యేకదేశసన్నికర్షే సతి న తదుపలబ్ధిమాత్రం, తద్భిన్నస్యావయవినః సద్భావాత్ తస్యాప్యుపలబ్ధిరస్తీతి ప్రతిజ్ఞాయ సాధ్యత్వాత్ అవయవిని సందేహః (న్యాయసూ. అ. ౨ ఆ. ౧సూ. ౩౧) ఇత్యవయవభిన్నోఽవయవీ సిద్ధో నాస్తీతి తత్ర సందేహముపన్యస్య, 'సర్వాగ్రహణమవయవ్యసిద్ధేః' (న్యాయసూ, అ. ౨ ఆ. ౧ సూ. ౩౨) 'ధారణాకర్షణోపపత్తేశ్చేతి' (న్యాయసూ. అ.౨ ఆ.౧సూ. ౩౩) సూత్రాభ్యామ్ అవయవభిన్నావయవ్యభావే పరమాణూనామ్ అన్యావయవానామ్ అతీన్ద్రియత్వాత్ తదాశ్రితస్య గుణకర్మసామాన్యాదేః సర్వస్యాప్యగ్రహణం స్యాత్ । అతో గుణకర్మాదిగ్రహణాద అస్తి తదాశ్రయః పటాదిరవయవీ । తథా ఎకదేశధారణే కృత్స్నధారణాదేకదేశాకర్షణే కృత్స్నాకర్షణాచ్చ సోఽస్తి; అన్యథాఽవయవానాం భిన్నత్వాత్ కస్యచిదవయవస్య ధారణాకర్షణాభ్యామన్యస్య ధారణాకర్షణానుపపత్తేః ఇత్యవయవభిన్నావయవిప్రసాధనేన అవయవాభేదనిరాకరణాత్ । సౌగతమితి పాఠస్తు సౌగతైరవయవిస్థానే అవయవసంఘాతస్యాభిషిక్తత్వాత్ సంఘాతస్యావయవభేదాభిప్రాయో యోజ్యః ।
నను అనంశేపి సంస్కారః కర్మజన్యాతిశయోస్తు ఇత్యాశఙ్క్యాహ–
అనంశత్వమితి ।
ఆకారభేద: - ధర్మభేదః ।
తద్బ్రహ్మేతి వాక్యే యస్యేయం జిజ్ఞాసా ప్రస్తుతేతి విశేషణస్య తాత్పర్యమాహ –
కార్యవిలక్షణేతి ।
స్వమతే ఇతి ।
పూర్వపక్షిమతే తు న శాస్త్ర పృథక్త్వసిద్ధిః । ఉభయోరపి తన్త్రయోః కార్యవిషయత్వావిశేషాదితి భావః । శాస్త్రపృథత్వసిద్ధిస్తద్బ్రహ్మేతి భాష్యే ఉక్తేతి పాఠః । అతస్తబ్రహ్మేత్యతః శబ్దః సంపాతాయాతః ।
టీకాయాం, తదేవం స్వమతేన మోక్షాఖ్యం ఫలం నిత్యం శ్రుత్యాదిభిరుపపాద్య క్రియా నిష్పాదాస్య తు మోక్షస్యానిత్యత్వం ప్రసఞ్జయతి –
తద్యదీతి ।
న చాగమబాధః, ఆగమస్యోక్తేన ప్రకారేణోపపత్తేః । అపి చ జ్ఞానజన్యాపూర్వజనితో మోక్షో నైయోగిక ఇత్యస్యార్థస్య సన్తి భూయస్యః శ్రుతయో నివారికా ఇత్యాహేతి కేషుచిత్కోశేషు పాఠః । కోశాన్తరేషు తు తదేవం స్వమతేన మోక్షాఖ్యం ఫలం నిత్యం శ్రుత్యాదిభిరుపపాద్య జ్ఞానజన్యాపూర్వజనితో మోక్షో నైయోగిక ఇత్యస్యార్థస్య సన్తి భూయస్యః శ్రుతయో నివారికా ఇతి పాఠః ।
అస్మిన్పాఠ ఉపపాద్యైత్యస్య నివారికా ఇత్యవ్యవహితనివారణక్రియయాఽన్వయః ప్రతిభాతి, తదన్వయో న యుక్తః, నైయోగికత్వనివారణార్థాభిః శ్రుతిభిః శ్రుత్యన్తరోదాహరణపూర్వకం మోక్షఫలనిత్యత్వస్య అప్రతిపాదితత్వాదిత్యాశఙ్క్య, ఉపపాద్యయస్యాహేత్యనేన సంబన్ధమాహ –
ఉపపాద్యేత్యస్యేతి ।
ఎవం ఫలస్వభావేనేతి ।
తదేవమితి టీకావతారికాగ్రన్థే మోక్షస్య నిత్యత్వేన నైయోగికవాసంభవస్య ప్రాగుపపాదితస్యానువాదపూర్వకం మోక్షసాధనజ్ఞానస్య తాత్కాలికబ్రహ్మప్రాప్తిసాధనత్వాద్ నైయోగికత్వాసంభవ ఉచ్యత ఇతి తస్య టీకాగ్రన్థస్య తాత్పర్యముక్తమ్, ఇదానీం తు బ్రహ్మభావప్రాప్తిఫలస్య ప్రాప్తప్రాప్తిరూపస్య తాత్కాలికఫలస్వాభావ్యేన నియోగాసంభవం తదేవమిత్యాదిగ్రన్థోక్తమనూద్య ఫలసాధనస్య తత్త్వజ్ఞానస్య అవిద్యోచ్ఛేదద్వారకత్వస్వాభావ్యేన నియోగద్వారకత్వాసంభవ ఉచ్యత ఇత్యేవమవిద్యాద్వయేత్యాదిటీకాఽవతార్యతే । అతో న పూర్వటీకాఽవతారికాగ్రన్థే నార్థైక్యశఙ్కా ।
న స్వత ఇత్యయుక్తం; స్వత ఎవ హి విద్యాయా మోక్షసాధనత్వం, నాన్యాయత్తమిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
విహితక్రియా రూపేణేతి ।
ఆరోప్యప్రధానేతి ।
యద్యపి బృహదారణ్యకోపనిషది అథ సంపద' ఇతి సంపదుపాసనానాముపక్రమే అల్పేషు కర్మసు మహతాం కర్మణాం తత్ఫలాయ బుద్ధ్యా సంపాదనం సంపద్, అశ్వమేధాదీని మహాన్తి కర్మాణి కార్త్స్న్యేనానుష్ఠాతుమశక్తానాం సంభవదఙ్గమాత్రసాహిత్యేన తాన్యనుతిష్ఠతాం తదఙ్గాశ్రయోపాసనావిశేషైః తత్ఫలసంపాదనం వా సంపదితి ద్వేధా భాష్యకారాఖ్యాతమ్ । వార్తికకారైరపి 'ఫలవత్కర్మణాం క్వాపి కించిత్సామాన్యసంశ్రయాత్ । సంపత్తిమహతో సంపదల్పీయః కర్మసూచ్యతే॥ యది వా తత్ఫలస్యైవ కించిత్సామాన్యవర్త్మనా । సంపాదనం భవేత్సంపదగ్నిహోత్రాదికర్మణి । నాతిభారోస్తి నో బుద్ధేః శాస్త్రం చేత్తత్పరం భవేత్ । విదుషాం శ్రేయసే ఽతోఽధ్వా న క్వచిత్ప్రతిహన్యతే॥ ఇతి । 'అనన్తం వై మన' ఇతి విహితవిశ్వేదేవోపాసనాయా ఇష్ట్యాదిషు సర్వకర్మానుసంధాతుః బ్రహ్మణః తదనుసంధానకరణం మనోధిష్ఠానమితి 'కతిభిరయమద్య బ్రహ్మా యజ్ఞం దక్షిణతో దేవతాభిర్గోపాయతీ'త్యాద్యుపక్రమవశాదవగతమ్ । అతస్తస్యాపి కర్మసంబన్ధః; తథాపి తమర్థం సిద్ధం కృత్వా సంపదుపాసనానామారోప్యప్రాధాన్యం ప్రతీకోపాసనానామధిష్ఠానప్రాధాన్యం చానాదివృద్ధవ్యవహారసంప్రదాయసిద్ధమిహ లిఖితమ్ ।
నను సంవరణమ్ ఉద్యమనమితి వ్యాఖ్యానమయుక్తమ్, తయోర్భేదాదిత్యాశఙ్క్య లక్షణాబీజం సంబన్ధమాహ –
యోహీతి ।
నను టీకాయాం సంవృత ఇత్యస్య సంవృజ్య సంహత్యాత్మని స్థాపయతీత్యర్థముక్త్వా తత్ర సంమతిరప్యుదాహృతా సంవరణాద్వా స్వాత్మీభావాద్వా వాయుః సంవర్గ ఇతి । తత్ర సంవృత్య ఇత్యస్య సంహరణార్థత్వం తావదుపపద్యతే; 'వృజి వర్జన' ఇతి లుగ్వికరణపఠితాదిదితో ధాతోరాత్మనేపదినః సిద్ధస్య సంవృఙ్క్త ఇత్యస్య వర్జయతీత్యర్థకస్య సంహరణే పర్యవసానోపపత్తేః, తథైవ సంవరణార్థకత్వమప్యుపపద్యతే । 'వృజి వరణే' ఇతి రుధాదిగణపఠితాత్ పరస్మైపదినో ధాతోః ఛాన్దసేన పదవ్యత్యయేన సంవృఙ్క్త ఇతి రూపసిద్ధేః । అస్తి చ సంవరణం సంహృతస్యోపాదానేన స్వాత్మభావాపాదనే । కిమర్థం సంవరణేనోద్యమనం లక్షణీయమ్, ముఖ్యార్థాన్వయానుపపత్త్యభావాత్, సత్యమ్; వాయుస్వభావాత్ చాలనమపి సంభవతీతి ద్యోతనాయ తాత్పర్యతస్తథా వ్యాఖ్యాతమ్ ।
అన్యాదేరుపలక్షణత్వాదితి ।
నను 'వాయురగ్నిసూర్యచన్ద్రాపః సంహత్య స్వాత్మభావమాపాదయతి' 'ప్రాణో వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనాంసీ'త్యుక్త్వా 'తే వా ఎతే పఞ్చాన్యే పశ్చాన్యే దశ సన్తస్తత్కృతమితి' తేఽగ్న్యాదయో వాగాద్యశ్చ వాయుప్రాణాభ్యాం సహ దశేతి వాక్యశేషే పరిగణితాః కథమగ్న్యాదిగ్రహణం సర్వోపలక్షణం స్యాద్, వ్యవస్థితాగ్న్యాదివిషయదశసంఖ్యోక్తివిరోధాదితి చేత్, ఉచ్యతే । 'దశ సన్తస్తస్కృత'మితి దశసంఖ్యావత్త్వం కృతాయసాదృశ్యేన తాద్రూప్యం చోక్తముపజీవ్యదశసంఖ్యావత్త్వేన 'దశాక్షరా విరాడన్నం విరా డి'త్యర్థవాదాన్తరోక్తప్రక్రియయా సర్వాశాగతసకలాన్నరూపత్వం కృతత్వేన, 'కృతాయో యథా దశసంఖ్యాన్తర్భావవత్త్వేన తామత్తీవ, ఎవం వాయుప్రాణరూపైషా దశాత్మికా దేవతా దశసంఖ్యాసంస్తుతం సర్వమన్నమత్తీవేతి సర్వాన్నాత్తృత్వం చోక్తం వాక్యశేషే, 'తస్మాత్సర్వాసు దిక్షు అన్నమేవ సైషా విరాడన్నాదీతి । ఎవం చ ఇహారన్యాదేరుపలక్షణత్వోక్తిర్వాక్యశేషతః సర్వాశాగతభోగ్యభోక్తరూపసకలజగదాశ్రయత్వప్రాప్తేః ఉపలక్షణార్థా । అత ఎవ జ్యోతిరధికరణే ( అ. ౧ పా. ౧ సూ. ౨౪) సకలాన్నాత్రాదిత్వరూపమిదం సార్వాత్మ్యం వాక్యశేషార్థమేవాచార్యా వర్ణయిష్యన్తీతి । 'పూష్ణోఽహం దేవయజ్యయేతి' పూషానుమన్త్రణమన్త్రస్య పూషదేవతాకేష్టిషు ఉత్కర్షః ।
సర్వస్మై వేతి ।
సర్వస్మై వా ఎతద్యజ్ఞాయ గృహ్యతే యద్ధ్రువాయామాజ్యమితి" వాక్యాత్ ధ్రౌవాజ్యమవిహితద్రవ్యకసర్వయాగాఙ్గం సదుపాంశుయాజస్యాప్యఙ్గం భవతీత్యర్థః । సత్యప్యత్ర ఆజ్యభాగాద్యఙ్గేవాజ్యనివేశే న ప్రధానహవిష్ట్వమితి । నను ఉపాంశుయాజాజ్యస్యైవ ప్రధానహవిష్ట్వే అపి ఆజ్యభాగాదీనామపి ఆజ్యం హవిరితి తద్వారేణ ఆజ్యసంస్కారాణామాజ్యభాగాద్యర్థత్వమప్యస్త్యేవ; 'ద్రవ్యసంస్కారప్రకరణావిశేషాత్ సర్వకర్మణామ్' (జై. అ. ౩ పా. ౮సూ. ౩౦) ఇతి జైమినినా తథా సూత్రితత్వాత్, ద్రవ్యసంస్కారాః న కేవలం ప్రధానార్థాః కిం తు అఙ్గప్రధానార్థా ఇతి నిర్ణయార్థం ప్రవృత్తస్య 'ప్రకరణవిశేషాదసంయుక్తం ప్రధానస్య (జై. అ. ౩ పా. ౭ సూ. ౧) ఇత్యధికరణస్య లిఙ్గదర్శనాత్ చ (జ.అ.౩ పా.సూ.౪) ఇతి గుణసూత్రేణ ఆజ్యసంస్కారాణామ్ ఆజ్యభాగప్రభృత్యఙ్గార్థత్వమప్యతీత్యత్ర 'ధ్రువామేవాగ్రేఽభిఘారయతి, తతో హి ప్రథమమ్ 'ఆజ్యభాగౌ యక్ష్యన్ భవతీతి ధ్రౌవాజ్యాభిధారణప్రాథమ్యే తద్ధవిష్కాజ్యభాగప్రాథమ్యహేతూకరణస్య లిఙ్గతయోపన్యాసాచ్చ, తస్మాదవేక్షణస్యాజ్యసంస్కారస్య ప్రధానమానార్థత్వోక్తిరయుక్తా ఇతి-చేత్, ఉచ్యతే । నాత్ర తస్య ప్రధానమాత్రార్థత్వముక్తం, కిన్తు టీకాయామ్ ఉపాంశుయాజగ్రహణమ్ అన్యేషామప్యాజ్యహవిష్కయాగానాముపలక్షణమభిప్రేత్య, ఉపాంశుయాజః కిమిత్యాజ్యహవిష్కయాగసామాన్యోపలక్షకతయా నిర్దిష్టః? ప్రాథమికత్వాత్ ఆజ్యభాగావేవ తథా నిర్దేశార్హౌ ఇత్యాశఙ్కాయాం, ప్రాధాన్యాదుపాంశుయాజస్తథా నిర్దిష్ట ఇత్యయమర్థః సత్యప్యత్రేత్యాదిగ్రన్థేన దర్శితః, అతో న దోషః ।
ఫలకల్పనాభయాదితి ।
ఉపలక్షణమేతత్ । పురుషార్థత్వే హిరణ్యరూపసాధనవిశిష్టస్య ధారణస్య విధాయకం వాచ్యమితి కృత్యప్రత్యయోక్తకర్మప్రాధాన్యభఙ్గభయాత్ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
క్రతునివేశ ఇతి ।
ధారణసంస్కృతస్య హిరణ్యస్య వినియోగాకాఙ్క్షయా కల్ప్య ఇతి భావః । సత్రవద్విపరిణామ ఇతి స్థానే సక్తువద్విపరిణామ ఇతి కచిత్పాఠః । హిరణ్యసాధనకేన ధారణేనేష్టం భావయేదితి సక్తున్యాయాద్విపరిణామే సత్యనారభ్యాధీతస్య తస్య క్రతునివేశకల్పకాభావాత్ ఫలవిశేషాకాఙ్క్షాయామ్ ఆర్థవాదికఫలవిపరిణామోఽపి కల్ప్య ఇతి భావః । క్రత్వఙ్గత్వేన గతౌ సత్యాం కృత్యప్రత్యయావగతకర్మప్రాధాన్యభఙ్గః ఫలవిపరిణామః ఫలాయ హిరణ్యవిశిష్టధారణవిధిరితి త్రయమపి నాశ్రయణీయమితి పరిహారార్థః । నన్వనారభ్యాధీతస్య కుతః క్రతునివేశసిద్ధిః? సంస్కృతవినియోగనియమాత్ చేత్, కుతః క్రతుసంబన్ధావగతేః ప్రాక్ సంస్కారవిధిత్వనిర్ణయః? తనిర్ణయేఽపి లౌకికకర్మసు వా నివేశః కుతో న స్యాత్? తత్రాహ వైదికకర్మత్వసామ్యాదితి । 'తప్తే పయసి దధ్యానయతి 'ఇత్యత్ర పయసః క్రతుసంబన్ధాత్యాగేవ ధ్యానయనసంస్కార్యత్వేఽవగతే పశ్చాత్ సా వైశ్వదేవీతి వాక్యేన సంస్కృతవినియోగాకాఙ్క్షాపూరణం దృష్టమ్, ఎవమిహాపి ధారణసంస్కార్యత్వేనావగతే హిరణ్యే తద్వినియోగాకాఙ్కాప్రసూతార్థాపత్త్యా వైదికకర్మవసాదృశ్యోపస్థితేష్వగ్నిహోత్రాదిషు వినియోగకల్పనయా తత్పూరణమితి భావః ।
ద్రవ్యదేవతేతి ।
నను ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధరాహిత్యేన ధారణస్య యాగత్వాద్యభావ ఎవ సిద్ధ్యేత్, న తు ధారణరూపతయైవ స్వతన్త్రకర్మవస్యాభావోఽపి । సత్యమ్, ధారణస్య స్వతన్త్రకర్మత్వం లక్షితయాగరూపతయా ముఖ్యధారణరూపతయా వేతి వికల్పం మనసి నిధాయ ఆద్యపక్షనిరాకరణార్థత్వేన ఇదమద్రవ్యసూత్రం (జై. అ. ౩ పా. ౪ సూ. ౨౭) యోజితమ్ । ద్వితీయపక్షనిరాకరణం తు ద్రవ్యపరత్వాత్ చేతి । (జై. అ.౩ పా. ౪ సూ. ౨౯) (ద్రవ్యసంయోగాచ్చేతి సౌత్రః పాఠః) తదన్తరసూత్రేణ ధారణస్య స్వాతన్త్ర్యే కృత్యప్రత్యయావగతద్రవ్యప్రాధాన్యవిరోధం దర్శయతా కృతమిత్యభిప్రాయః । నను అద్రవ్యసూత్రస్య ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధరాహియేన యాగనిరాకరణార్థతాయాం అద్రవ్యదేవతాత్వాత్తు శేషః స్యాదితి శబరస్వామిలిఖితసూత్రస్య పాఠో లిఖితుం యుక్తః, న త్వద్రవ్యత్వాదితి వార్తికకారలిఖితః పాఠః, తస్మిన్ పాఠే హ్యద్రవ్యత్వాద్ విధేయద్రవ్యాభావాద్, ధారణమాత్రవిధానసంభవేన ద్రవ్యస్యాపి తద్విశేషణతయా విధానాభావాద్, న హిరణ్యసాధనకధారణరూపస్వతన్త్రకర్మవిధిరిత్యేవ సూత్రార్థో వర్ణయితుం యుక్తః । సత్యమ్, దేవతాపదయుక్తో భాష్యకారలిఖితసత్రపాఠ: సాంప్రదాయికో న భవతీతి వార్తికకారైః త్యక్తత్వాత్ । యథావార్తికం సూత్రం పఠిత్వా తత్రైవ భాష్యకారదర్శితోఽప్యర్థో యోజితః । అస్మిన్నర్థే ద్రవ్యశబ్దః సంప్రదానత్వార్హదేవతారూపద్రవ్యవాచీతి తదభావేన ద్రవ్యదేవతాసంయోగరహిత్యరూపహేతుసిద్ధిరిత్యభిప్రాయః ।
సిద్ధాన్తస్త్వితి ।
న చ ఆధానసంస్కృతాహవనీయవత్ దధ్యానయనసంస్కృతపయోవచ్చ సాక్షాద్వాక్యేన క్రతుసంబన్ధానవగమేఽపి పర్ణతావత్ అవ్యభిచరితక్రతుసంబన్ధాభావేఽపి హిరణ్యస్య శ్రుతధారణకర్మత్వాన్యథాఽనుపపత్త్యాఽగ్నిహోత్రాదిషు నివేశః కల్ప్యః స్యాదితి వాచ్యమ్ । తేషు హిరణ్యస్యేదృశో వినియోగ ఇతి తద్విశేషకల్పనాయాం వినిగమకాభావేన వినియోగవిశేషం వినా తేషు నివేశస్యా నిర్వాహాత్ । న చ యేషు క్రతుషు హిరణ్యవినియోగః సంప్రతిపన్నః, తేషు తద్వారా ధారణస్య నివేశః కల్యతామితి వాచ్యమ్ । 'హిరణ్యం హస్తే భవతి', 'హిరణ్యేన షోడశినః స్తోత్రముపాకరోతి' 'హిరణ్యస్రజ ఋత్విజో భవన్తీ'త్యాదిహిరణ్యవినియోగవత్సు క్రతుషు తద్ధారణస్యాపి ప్రాప్తేః, దక్షిణారూపహిరణ్యవత్స్వపి దీయమానస్య ప్రతిగృహ్యమాణస్య చ తస్య ధారణప్రాప్తేః, హిరణ్యార్థతయా ధారణవిధానే సువర్ణశ్రుతివైఫల్యాపత్తేశ్చ । తస్మాత్ శోభనవర్ణహిరణ్యసాధనకధారణవిధిః పురుషార్థ ఇత్యేవ యుక్తమ్ । ఎవం సతీయమేవ శ్రుతిః 'దీక్షాయణీ బ్రహ్మసూత్రీ కమణ్డలుధరో ద్విజః' ఇత్యాదిపురుషార్థహిరణ్యధారణస్మృతేః మూలం భవిష్యతీతి తస్యా మూలాన్తరకల్పనాగౌరవమపి పరిహృతం భవతీతి ।
˜ఇత్యుక్తమధ్యాసభాష్యే ఇతి ।
అన్తఃకరణాద్యవచ్ఛిన్న ప్రత్యగాత్మా ఇదమనిదరూపశ్చేతనః కర్తా భోక్తా కార్యకారణావిద్యాద్వయాధారః ఇత్యధ్యాసభాష్యటీకాయాముక్తమిత్యర్థః । నను ఘర్షణస్యానదర్శగతేష్టకాచూర్ణసంయోగవిభాగప్రచయతయా వ్యాఖ్యానమయుక్తమ్, ఫలం హి తత్ప్రచయః పురుషవ్యాపారరూపాయా ఘర్షణక్రియాయాః, యథా తణ్డులవిక్లిత్తిః పచిక్రియాయా ఇత్యాశఙ్క్యాహ -ఎతచ్చేతి । సర్వత్ర ఫలమేవ ధాత్వర్థః, న తు తదనుకూలవ్యాపారః; త్యజిగమిధాత్వోః పర్యాయతాపత్తేః । ఎక ఎవ హి పూర్వదేశవిభాగోత్తరదేశసంయోగరూపఫలద్వయస్యప్యనుకూలో వ్యాపారః పురుషస్పన్దః । యద్యుచ్యేత ఫలవిశేషావచ్ఛిన్నో వ్యాపారో ధాత్వర్థః, తతః పూర్వదేశం త్యజతి ఉత్తరదేశం గచ్ఛతీత్యర్థభేదస్తయోరితి, తర్హి ఆవశ్యకత్వాత్ లాఘవాచ్చ తత్తత్ఫలమేవ ధాత్వర్థోఽస్తు । న చైవం సతి పచేః విక్లిత్త్యర్థతాయాం విక్లిత్త్యుదయాత్ప్రాక్ పచతీతి వర్తమానప్రయోగో న స్యాత్, న స్యాత్ చ తణ్డులాన్ పచతీతి తణ్డులానాం కర్మతయా నిర్దేశః, ధాత్వర్థరూపవిక్లిత్తిక్రియాజన్యస్య తణ్డులేషు ఫలాన్తరస్యాభావాత్ పరసమవేతత్వాభావాత్ చేతి వాచ్యమ్; ధాత్వర్థరూపఫలానుకూలవ్యాపారస్య ఆఖ్యాతార్థత్వాఙ్గీకారేణ పచతీతి లడర్థస్య వర్తమానత్వస్య ఎకప్రత్యయోపాత్తే తస్మిన్నన్వయోపపత్తేః । తజ్జన్యవిక్లిత్తిరూపఫలభాగిత్వేన తణ్డులానాం కర్మతయా నిర్దేశోపపత్తేశ్చేతి మణ్డనాచార్యాణాం మతమనుసృత్య సంయోగవిభాగరూపస్య ఫలస్య ఘర్షతిధాత్వర్థత్వముక్తమితి భావః । నను ఫలస్య ధాత్వర్థత్వే విక్లిత్త్యుదయాత్ ప్రాక్ పాకో వర్తత ఇతి ప్రయోగో న స్యాత్ । తత్ర పచిధాతోరుపరి తదర్థవిక్లిత్త్యనుకూలవ్యాపారవాచకస్య ఆఖ్యాతస్యాభావాత్, తత్తత్ఫలానుకూలవ్యాపారసామాన్యరూపేణ ఆఖ్యాతార్థత్వే చ పచతి యజతీత్యాదౌ అధఃసంతాపనద్రవ్యత్యాగాదివ్యాపారవిశేషప్రతీతిర్న స్యాత్ । తత్ర తత్రాధఃసంతాపనాదివ్యాపారవిశేషస్యాపి తదర్థతాయామాఖ్యాతస్య నానార్థత్వం స్యాత్ ।
తస్మాత్ తత్తద్వ్యాపారవిశేష ఎవ ధాత్వర్థః, త్యజిగమ్యోరపర్యాయతా తు ఫలస్యోపలక్షణతయాప్యుపపద్యత ఇతి మన్యమానానామన్యేషాం మతే కథమిహోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యమాహ –
సంయోగవిభాగాతిరిక్తేతి ।
దర్పణేష్టకాచూర్ణసంయోగవిభాగఫలకః పురుషవ్యాపారో ఘర్షతిధాత్వర్థ ఇతి పక్షేఽపీత్యర్థః ।
వస్తుతో విదిక్రియాకర్మభావేత్యాదివ్యాఖ్యానే బీజమాహ –
ఔపాధికం త్వితి ।
వృత్త్యుపరాగోపాధికం కర్మత్వమిత్యర్థః । ఇదం తు పరాననుగుణ్యాత్ నేతి భావః ।
తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ యోజయితుమితి ।
యత్రేత్యస్య ప్రతినిర్దేశార్థం తత్రేతి శబ్దాధ్యాహారేణ యోజయితుమిత్యర్థః । ఎవంచ టీకాయాం తత్రశబ్దాశ్రవణేఽపి తదధ్యాహారోఽభిప్రేత ఇతి సూచితం భవతి । యచ్ఛబ్దాఘ్యాహారేణ యోజయితుమితి పాఠే సేతి శబ్దస్య ప్రాఙ్నిర్దేశార్థం యేతి శబ్దస్యాధ్యాహారేణ యోజయితుమిత్యర్థః । అనేనోభయమప్యధ్యాహార్యమితి సిద్ధమ్ । అత ఎవాచార్యస్తత్రేతి యేతి చోభయమప్యధ్యాహృత్య వాక్యం పూరితమ్ ।
నను తాం ధ్యాయేదితి విధితః ప్రాగ్ దేవతాధ్యానమప్రాప్తమిత్యసిద్ధం, తం విధిమనపేక్ష్యాపి తత్తదర్థవాదావగమితదేవతారూపాణాం స్వేచ్ఛయా కదాచిదనుచిన్తనసంభవాదిత్యత ఆహ –
విధ్యర్థేతి ।
వషట్ కుర్యాదితి విధ్యర్థవషట్కారానుష్ఠానాత్ప్రాక్కాలే నియమేన ధ్యానం తద్విధిం వినా న ప్రాప్తమిత్యర్థః । నను అధీతవేదస్య విచారపూర్వకార్థజ్ఞానమపి విధి వినా న ప్రాప్నోతీతి చేద, న తస్యాధ్యయనవిధినా ఫలవదర్థావబోధపరతాం నీతైర్విశేషతః సందిహ్యమానార్థర్వేదాన్తైరాక్షిప్తతయా ముముక్షూణాం ప్రాప్తిసత్త్వాదితి భావః । టీకాకారైః సర్వాపేక్షాధికరణే (వ. అ. ౩ పా. ౪ సూ. ౨౬) చతస్రః ప్రతిపత్తయో బ్రహ్మణి । ప్రథమా తావదుపనిషద్వాక్యనవణమాత్రాద్ భవతి, యాం కిలాచక్షతే శ్రవణమితి । ద్వితీయా మీమాంసాసహితాత్ తస్మాదేవోపనిషద్వాక్యాద్, యామాచక్షతే మననమితి । తృతీయా చిన్తాసన్తతిమయీ, యామాచక్షతే నిదిధ్యాసనమితి । చతుర్థీ తు సాక్షాత్కారవతీ వృత్తిరూపేతి । శ్రవణాదిరూపతయోక్తానాం చతుర్ణామపి జ్ఞానానాం ప్రాప్తత్వేన విధాతుమశక్యత్వముపపాదితమేవ ।
ఇదానీం న్యాయతస్తత్తాత్పర్యావధారణం శ్రవణం తదనుగ్రాహకానుమానాదిరూపయుక్త్యనుచిన్తనం మననమితి పక్షే విధాన్తరేణాపి తయోః నిదిధ్యాసనస్య చ విధానాసంభవమాహ –
శ్రవణం హీతి ।
విషయవిశేషావచ్ఛిన్నస్యేతి ।
నను సామాన్యతః తాత్పర్యావగమో విధేయోఽస్తు ఇత్యాశఙ్క్య విశేషగ్రహణం కృతమ్ । తథా చ సర్వేషాం వేదానామ్ అర్థపరత్వమాపాదయతా అర్థజ్ఞానఫలకాధ్యయనవిధినైవ చ వేదాన్తానామపి కర్మకాణ్డవత్ సామాన్యతోఽర్థతాత్పర్యావగమసిద్ధేః న తదవగమార్థం శ్రవణవిధిః అభ్యుపేయః, కిన్తు తేషామఖణ్డే బ్రహ్మణి న్యాయతః తత్తాత్పర్యమవగచ్ఛేదితి విషయవిశేషావచ్ఛిన్నతాత్పర్యావగతివిషయః సోఽభ్యుపేతవ్యః । తథా చ ప్రాక తదవగమానవగమయోరుక్తదూషణద్వయమాపతతీతి భావః । నను సాఙ్గాధ్యయనవతో వేదాన్తానాం సగుణనిర్గుణరూపేషు నానావిధేష్వర్థేషు క్వైషాం తాత్పర్యమితి సందేహే చ సతి బుద్ధ్యారూఢనిర్గుణరూపవిషయవిశేషావచ్ఛిన్నం తాత్పర్యం న్యాయతో నిశ్చినుయాదితి విధాతుం శక్యత ఇతి చేన్న, వేదార్థనిశ్చయాత్ ఫలవిశేషప్రతీతౌ తదర్థతాత్పర్యనిర్ణయాయ స్వత ఎవ న్యాయవిచారే ప్రవృత్త్యుపపత్త్యా కర్మకాణ్డార్థవిచార ఇవ విధ్యనపేక్షణాత్ ।
యుక్త్యాలోచనస్యేతి ।
యుక్తివిశేషాలోచనవిధానే ప్రాక్ తద్వగమానవగమాభ్యాం ప్రాప్తిర్విధానాశక్తిశ్చ । సామాన్యతో యుక్త్యాలోచనం తు న విధేయమ్; అసంభావనాదినిరాసరూపదృష్టార్థత్వేన ఖత ఎవ ప్రాప్తేరితి భావః ।
ఉపాసనస్యాపీతి ।
ఉపాసనం హి ప్రత్యయావృత్తిః, సా శ్రవణమననకాలయోరేకైకప్రత్యయోత్పత్తావపి ప్రత్యయద్వయరూపా సిద్ధైవ; విధేయనిదిధ్యాసనావగమకాలే విధేయావృత్త్యవగమస్య బ్రహ్మాత్మైక్యవిషయత్వస్యాపి సద్భావాత్, తమాదాయ ప్రత్యయత్రయరూపాఽపి సా సిద్ధా, ఆవృత్తిమాత్రం హి ధ్యానశబ్దార్థో, న తు శతసహస్రాదిసంఖ్యావిశేషనియతావృత్తిః । తథా చ ద్విత్రప్రయయోత్పత్తావపి ఆవృత్తిశాస్త్రార్థో లబ్ధ ఎవ భవతి । యథా సకృన్ముసలపాతనేఽపి 'సర్వౌషధస్య పూరయిత్వాఽవహన్తీ'త్యత్ర అవఘాతశాస్త్రార్థః । యది ధ్యానస్య సాక్షాత్కారరూపదృష్టఫలకత్వమిష్యతే, తదా పరం దార్శపూర్ణమాసికావఘాతస్యేవ యావద్దృష్టఫలోదయమావృత్తిః లభ్యతే । తథా దృష్టఫలకత్వే తు న విధ్యపేక్షా । ఉపాయాన్తరప్రాప్త్యభావాద్ నియమస్యాపి నావకాశః । న చ అవిచ్ఛిన్నప్రత్యయావృత్తిః ధ్యానశబ్దార్థః, సా న సిద్ధేతి వాచ్యమ్; యథా శ్రవణమననం ప్రత్యయావృత్తిరూపం ధ్యానం కర్తవ్యమితి విధ్యర్థావగమకాలే శ్రవణే యథాభూతః ప్రత్యయః మననే చ యథాభూతః, తయోరపి క్రమేణానుసంధేయత్వేన నైరన్తర్యస్యాపి ప్రాప్తేరితి భావః । ఆఖణ్డలాదీనామిత్యాది । నను కుతూహలభయనివృత్త్యాదిప్రయోజనసత్త్వేఽపి ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహానుసారేణ కార్యాధ్యాహారః స్యాదితి చేత్, కిమాద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహకాలే గామానయేత్యాదివాక్యగతానాం సర్వేషాం పదానాం కార్యవాచిత్వమధ్యవసితమితి తదనుసారేణ ద్వితీయాదిప్రయోగేషు శ్రుతైరపి సర్వైః పదైః కార్యసామాన్యే బోధితే తద్విశేషజిజ్ఞాసయా కార్యవిశేషవాచిక్రియాపదాధ్యాహారః? ఉత ఆద్యవ్యవహారస్య క్రియాపదఘటితత్వం దృష్టమితి తదనురోధేన । నాద్యః, క్రియాపదసమభివ్యాహారాత్ కార్యస్యేవ గోపదసమభివ్యాహారాత్ కర్మకారకస్య ప్రతీత్యుపపత్త్యా పదాన్తరాణాం కర్మకారక ఇవ కార్యేపి శక్తరకల్పనీయత్వాత్, యథా ప్రవృత్తిః కార్యావగతిపూర్వికా తథా కార్యావగతిరపి ప్రవృత్తివిషయశుద్ధపదార్థగోచరజ్ఞానపూర్వికేతి నియమస్య ప్రత్యక్షాధీనస్వప్రవృత్తిస్థలే దృష్టత్వేన ప్రయోజ్యస్య ప్రవృత్త్యా కార్యావగతేరివ కార్యావగత్యా తదనన్వితశుద్ధపదార్థజ్ఞానస్యాప్యనుమితేరనివార్యతయా తస్మిన్ ఉత్తమబుద్ధవాక్యం వినా కారణాన్తరాభావేన ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహసమయ ఎవ శుద్ధే గవాదిపదార్థే శబ్దసామర్థ్యగ్రహణావశ్యంభావాచ్చ । సాక్షాత్ప్రవృత్తిజనకజ్ఞాన ఎవ శబ్దస్య సామర్థ్యం కల్పనీయమితి చేత్, తర్హి మమేదం కార్యమితి జ్ఞాన ఎవ తస్య సామర్థ్యం కల్ప్యేత, తస్యైవ గామానయేతి వాక్యజన్యమదంశరహితజ్ఞానానన్తరభావినః సాక్షాత్ప్రవర్తకత్వాత్ । నాపి ద్వితీయః; దణ్డేన గామానయేత్యత్ర ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహే కరణశ్రవణేఽప్యగ్రే ఘటం పశ్యేత్యాదౌ కరణానధ్యాహారవత్ కార్యానధ్యాహారస్యాప్యుపపత్తేః, ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రాహకవాక్యస్య ఆనయనకార్యఘటితత్త్వే ద్వితీయాదిప్రయోగేష్వపి తదధ్యాహారాపత్తేః । ఆనయనం వినాఽగ్రే కార్యాన్తరఘటితవాక్యశ్రవణాదానయననియమస్త్యజ్యత ఇతి చేత్, తర్హి కార్యవాచిపదరహితానాం సిద్ధార్థవర్ణనపరాణాం కావ్యాదీనాం బహులముపలమ్భాత్ కార్యనియమోఽపి త్యక్తవ్య ఇతి తుల్యమ్ । ఎవమాద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహానురోధేనాగ్రే సిద్ధార్థప్రయోగేషు కార్యమధ్యాహర్తవ్యమిత్యభిమానే భగ్నే హర్షలిఙ్గోపజీవిసిద్ధార్థవ్యుత్పత్తిమహోపపాదనమపి నిరవద్యమ్ । అన్యథా హ్యవిదితార్యజనభాషార్థ ఇత్యాదిటీకాప్రన్యేన ప్రాక్ స్వభాషాయాం శబ్దార్థవ్యుత్పత్తిమతః ప్రబుద్ధస్య హర్షలిఙ్గోపజీవి 'పుత్రస్తే జాతః' ఇత్యత్ర వ్యుత్పత్తిగ్రహణముపపాదితమయుక్తమ్; ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహానుసారేణ తత్ర స్నానదానాదికం కుర్వితి కార్యపరత్వస్ఫురణాదితి శఙ్కావకాశః స్యాత్, న చ పుత్రస్తే జాతః' ఇత్యత్ర ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహోఽప్యుక్తరీత్యా సంభవతీతి శఙ్కనీయమ్, స్తనన్ధయస్య అతిబాలస్య ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహసమయే 'జాతః శిశుః 'చైత్రస్య పుత్రజన్మ హర్షకారణమితి చ బోధాభావాత్ । నను తద్వోధవతః ప్రబుద్ధస్యాపి పుత్రస్తే జాతః' ఇతి శబ్దస్య పుత్రజననరూపార్థపరత్వగ్రహణం న సంభవతి, ముఖవికాసానుమితహర్షకారణం పుత్రజన్మజ్ఞానం పుత్రపదాఙ్కితపటవాసప్రదర్శనలిఙ్గజన్యమనుమితిరూపమ్, 'పుత్రస్తే జాతః' ఇతి వాక్యం తు స్నానదానాదికర్తవ్యతార్థకమితి చైత్రస్య హర్షజన్మజాతం స్నానదానాదిప్రవృత్తిం చ పశ్యతస్తద్భాషానభిజ్ఞస్య విపరీతార్థప్రతీతేరేవ ప్రాప్తేరితి చేత్, ఉచ్యతే; లాటదేశే పటవాసప్రదర్శనపురఃసరం పుత్రజననవార్తా వాచైవ స్ఫుటం వదన్తి వార్తాహారా ఇతి తద్దేశప్రసిద్ధిం జానన్ వార్తాహారవాక్యస్య పుత్రజననమేవార్థ ఇతి ప్రత్యేతీతి న తస్యార్థాన్తరప్రతీతిప్రసఙ్గః । ఎవం చ ప్రాగ్భవీయసంస్కారోద్బోధేన పటవాసప్రదర్శనకృతేన తద్దేశప్రక్రియాస్మరణమాశ్రిత్య ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహోఽపి పుత్రస్త జాత ఇత్యత్రోపపాదయితుం శక్యః । అవశ్యం చ మాతాపిత్రాదిభిశ్చన్ద్రః, గౌరిత్యాదిశబ్దేషు చన్ద్రాద్యభిముఖాఙ్గులీనిర్దేశపూర్వకముచ్చార్యమాణేషు ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహే బాలస్య జాయమానే సర్వసిద్ధశబ్దవిశేషోచ్చారణసహితార్థవిశేషాభిముఖాఙ్గులీనిర్దేశస్య తస్మిన్నర్థే తస్య శబ్దస్య శక్తిగ్రహార్థత్వం జన్మాన్తరే ప్రబుద్ధేన తదాఽవగతం బాలేన స్మర్యత ఇత్యేవోపపాదనీయమ్ । తత్ర గత్యన్తరాభావాత్, తథేహాపి భవిష్యతి । ఎవం జన్మాన్తరానుభవసంభవమభిప్రేత్య లాటానాం ప్రసిద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । ప్రసిద్ధఃప్రకర్షేణ సిద్ధః । అనాది కాలప్రవృత్త ఇత్యర్థః ।
న కార్యవిషయాణీత్యర్థ ఇతి ।
నన్వేవం సతి కార్యవిశేషణతయా స్వర్గదేవతాదిభూతార్థప్రమితిజనకే సార్థవాదవిధివాక్యే వ్యభిచారః స్యాత్, నైష దోషః, భూతార్థప్రమితిశబ్దేన స్వాతన్త్ర్యేణ భూతార్థప్రతీతేః వివక్షితత్వాత్, ప్రతీతౌ యాథార్థ్యవిశేషణస్థానపేక్షితత్త్వాత్ । అత ఎవ హేత్వసిద్ధిపరిహారార్థం సిద్ధవ్యుత్పత్తిప్రసాధనాపేక్షా పూర్వవాక్యే దర్శితా । యథాశ్రుతేః హేతోః హి న తదపేక్షాస్తి: వేదాన్తానాం జ్ఞానవిధిశేషతయా బ్రహ్మప్రమితిజనకత్వస్య పరేణాప్యఙ్గీకృతత్త్వాత్ ।
ప్రతీతిజనకత్వసాధన ఇతి ।
కారణానాం హి తత్తదర్థవిషయత్వం ఫలద్వారకముపపాదనీయం, న సాక్షాత్తత్తదర్థవిషయత్వమస్తి । ఎవం చ ఫలరూపాయాం ప్రతీతౌ అనన్యశేషత్వరూపభూతార్థవిశేషణావివక్షాయాం సిద్ధసాధనమ్, సిద్ధసాధనపరిహారాయ తద్వివక్షాయాం హేతుసాధ్యాభేద ఇత్యర్థః ।
నను యదనన్యశేషభూతార్థవిషయప్రతీతిజనకం తత్ కార్యవిషయం న భవతీతి విశేషవ్యాప్తిరేవ సంభవతి; చక్షురాదీనామనన్యశేషభూతార్థవిషయాణామ్ ఆనయనాదికార్యవిషయత్వాభావాత్, కిమర్థం సామాన్యవ్యాప్తిప్రత్యాయనార్థ యత్తచ్ఛన్దావుపన్యస్తౌ ఇత్యాశఙ్కామాహ –
యత్తచ్ఛన్దావపీతి ।
యద్విషయేత్యత్ర తద్విషయేత్యత్ర చ సమస్తౌ యత్తచ్ఛన్దౌ న సమభివ్యాహృతపరౌ, కిన్తు ప్రకృతభూతార్థపరామర్శినౌ । తథా చ తద్విషయమిత్యస్య భూతార్థవిషయమిత్యర్థలాభే సతి తేన లక్షణయా కార్యవిషయత్వాభావరూపమభిమతసాధ్యం బోధనీయమితి భావః । ఉపోపసర్గ ఇత్యాది । తథా చాద్వితీయం బ్రహ్మాహమర్థనిష్కృష్టసాక్షిరూపత్వేన అహమర్థనిర్దిష్టం నిశ్చయరూపతయా విషయీకృత్య సవాసనామవిద్యాం శృణాతి హినస్తీత్యుపనిషదితి నిర్వచనం కృతం భవతి । సదేరిహ విశరణార్థత్వస్య టీకాయాముక్తత్వాత్ ।
వ్యవహితమపీతి ।
నను క్రియాతచ్ఛేషవ్యతిరిక్తకేవలసిద్ధవస్తుబోధకో వేదభాగో నాస్తీతి పూర్వపక్షిమతస్య నిరాసే తన్నేతి ప్రతిజ్ఞాతే హేతుత్వేన ఉపన్యస్తమనన్యశేషత్వం సంగ్రహవాక్యే; తదుపపాదనార్థం చ యోఽసావుపనిషత్సు ఇత్యాదివాక్యం, తత్ర ప్రయాజాదివత్ ప్రకరణేన జుహ్వాదివద్వాక్యేన వా వినియోగాభావేన ఉపపాద్యమానమ్ అనన్యశేషత్వం కిమర్థం వ్యవహితాన్వయమాశ్రిత్య చతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణత్వే హేతుత్వేన యోజితం? కిమర్థం చ భాష్యే సంగ్రహవాక్యమ్ ఉపన్యస్తం తత్ర ఉపన్యస్తయోః ఔపనిషదత్వానన్యశేషత్వయోరనుపపాదకం చతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణత్వం వివరణవాక్యేఽస్మిన్నుపన్యస్తమ్? ఉచ్యతే । యది ప్రకరణాదివినియోజకాభావేన క్రియాశేషతయాన్వయో నాస్తి, తర్హి కర్మకారకత్వేన తచ్ఛేషతయాన్వయోఽస్తు ఎవమపి క్రియాన్వయనియమస్య న భఙ్గ ఇత్యాశఙ్కాన్తరనిరాకరణార్థం చతుర్విధరవ్యవిలక్షణత్వముపన్యస్తమ్ । తత్రాపి అనన్యశేషత్వం హేతుభవనక్షమమితి వ్యవహితాన్వయః సమాశ్రితః ।
స ఎష నేత్యాత్మేతి బృహదారణ్యకపఞ్చమాధ్యాయామ్నాతవాక్యే విధేయానువాద్యవిభాగమనువాద్యస్య "అథాత ఆదేశో నేతి నేతీతి తచ్చతుర్థాధ్యాయామ్నాతవాక్యతః ప్రాప్తిం చ దర్శయతి –
య ఆత్మేతి ।
స ఎష' ఇత్యస్య కస్మిన్ను ప్రాణః ప్రతిష్ఠిత ఇత్యపానే ఇతీ'త్యాదినా ప్రస్తుతే ప్రాణాదిపఞ్చకే వృత్త్యసంభవాద్ 'అగృహ్యో న హి గృహ్యత' ఇత్యాదినా ప్రస్తోష్యమాణే వృత్తిప్రకటయితుమపేక్షితమధ్యాహరతి –
నిరూప్యత ఇతి ।
వినశ్యత్స్వితి ।
"సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్ । వినశ్యత్వవినశ్యన్తమితి” స్మృతౌ సర్వభూతస్థత్వస్య తథా వివరణాదితి భావః । అవధానస్వారస్యాత్ ఆత్మత్వాదేవ ఇత్యగ్రిమవాక్యగతేవైకారస్వారస్యాచ్చ అథవేతి పక్షః ।
నన్వనన్యశేషత్వం ప్రాగుపపాదితమేవ, ఇహాపి "విధిశేషత్వం వా నేతుమితి భాష్యేణ, కిమర్థం పునరుపపాద్యతే? ఇత్యాశఙ్క్య తదపౌనరుక్త్యాయ పూర్వోత్తమనువదతి –
ఔపనిషదస్యేతి ।
ప్రాగనన్యశేషత్వముపనిషత్ప్రతిపాద్యత్వం చ సంగ్రహవాక్యే యదుపన్యస్తం తత్రానన్యశేషత్వం ప్రకరణాదివినియోజకాభావేనోపపాదితమ్ । ఔపనిషదత్వం కార్య ఎవ వ్యుత్పత్తిగ్రహ ఇతి శఙ్కానిరాసేనావిషయే బ్రహ్మణి వ్యుత్పత్తిగ్రహాసంభవశఙ్కానిరాసేన కర్తృత్వాద్యవగాహ్యహంప్రత్యయవిరోధశఙ్కానిరాసేన చోపపాదితమ్ । ఇదానీం తదనన్యశేషత్వం విధిశేషత్వాభావరూపతయా వివరీతుమాత్మత్వరూపహేత్వన్తరేణ చోపపాదయితుమిదం భాష్యమిత్యర్థః ।
అనుషఙ్గేణేతి ।
న శక్య ఇత్యనుషఙ్గేణేత్యర్థః । న త్వతఃశబ్దస్యాప్యనుషఙ్గేణేత్యర్థః । అతఃశబ్దోక్తహేతోః పునర్నిర్దేశరూపస్య ఆత్మత్వాదేవేత్యగ్రిమభాష్యగతహేతోః పూర్వత్రాప్యన్వయస్య టీకాయాం వక్ష్యమాణత్వాత్ । అపి చ సర్వేషామాత్మత్వాదేవ న హేయో నాప్యుపాదేయ ఇతి టీకాపాఠో న వ్యాఖ్యానాపేక్షః ।
అపి చ అత ఎవేతి పాఠేఽప్యతఃశబ్దః సర్వాత్మత్వాదితి భాష్యోక్తహేతుపరామర్శీతి వ్యాచష్టే –
భాష్యోక్తాదేవ హేతోరిత్యర్థ ఇతి ।
భాష్యే అత ఇత్యుక్తాదేవ హేతోరిత్యర్థ ఇతి పాఠేఽప్యయమేవార్థో భాష్యే ఉక్తాదేవ హేతోరిత్యర్థ ఇతి వ్యవహితయోజనయా గ్రాహ్యః ।
తస్మాత్పురుషాదితి ప్రతీకగ్రహణే పురుషాదిత్యాది శ్రుతివాక్యం, తస్మాదితి భాష్యం, తస్యార్థమాహ –
కల్పితస్యేతి ।
దృష్టో హి తస్యార్థః ఇతి శాబరవచనే తస్యశబ్దార్థమాహ –
వేదస్యేతి ।
ప్రతిషిధ్యమానేతీతి ।
అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసేత్యత్ర అకారప్రశ్లేషేణాధర్మవిచారోపి ప్రతిజ్ఞాత ఇత్యధర్మరూపం ప్రతిషిధ్యమానమపి భాష్యే కర్మశబ్దేన సంగృహీతమ్ । తత్సంగ్రహార్థమేవ ధర్మశబ్దమపహాయ కర్మశబ్దగ్రహణమితి భావః ।
ఆమ్నాయస్యేతి సూత్రే (జై.అ.పా.౨.౧) కస్యచిత్పరిహారస్య అనుక్తత్వాత్, అపి చేత్యయుక్తమిత్యాశఙ్క్య, శాబరవచనే కృతః పరిహారస్తత్రాపి సామ్యేన ప్రాక్ సిద్ధ ఇత్యాహ –
శాబరేతి ।
నను విశిష్టే పదశక్తిః నాస్తి చేత్, కథమన్వితపదార్థప్రతీతిః, న హి వృత్త్యవిషయే శాబ్దబోధో భవతీత్యత ఆహ –
అయమభిసంధిరితి ।
అనవినాభావిభిరపీతి ।
మఞ్చాః క్రోశన్తీత్యత్ర హి మఞ్చశబ్దేన మఞ్చేషు శయానాః శిశవో లక్ష్యన్తే ।
అత్రోచ్యత ఇతి ।
నను లక్షకశబ్దవాచ్యస్య వాక్యార్థేన అనన్వయనియమశఙ్కాయాః కిముత్తరమిహోక్తమ్ । న చ అన్వితం లక్ష్యమేవ వాక్యార్థేనాన్వితం భవతి, న త్వవిశిష్టం వాచ్యస్వరూపమిత్యుక్తనియమావిరోధో విశిష్టస్వరూపయోః తాదాత్మ్యస్య కస్యాపి స్వీకారాదితి వాచ్యలక్ష్యసంబన్ధప్రతిపాదనేన ద్యోతిత ఇతి వాచ్యమ్, విశిష్టస్య విశేష్యఘటితమూర్తేః వాక్యార్థాన్వయే తద్ధటకస్య విశేష్యస్యాపి తదన్వయానివారణాత్ । న చ విశిష్టస్వరూపయోః సంబన్ధోక్త్యా స్వరూపభిన్నం తదఘటితం విశిష్టమఙ్గీకృతమితి శఙ్కనీయమ్; తాదాత్మ్యసంబన్ధస్య విశిష్టవిశేష్యానుప్రవేశావిరోధిత్వేన 'సంబన్ధః స్వీకృతః' ఇత్యేతావతా తదనుప్రవేశవిరోధిభేదాప్రసక్తేః । అత ఎవాచార్యైః ఇహైవ వక్ష్యతే "భవతు కార్యాన్వితే భూతే సఙ్గతిగ్రహః, తథాపి స్వరూపం తత్ర ప్రతీయత ఎవ; విశిష్టేఽపి స్వరూపసంభవాదితి । తస్మాత్ వాచ్యార్థానన్వయనియమాశఙ్కాయాః పరిహారో న లబ్ధ ఇతి చేత్, లబ్ధ ఎవ; 'వాక్యార్థీభావానుపపత్తిరేవాన్వితలక్షణాయా నిదానమ్ ఇత్యన్వయానుపపత్తిమనపేక్ష్య అనుపపత్త్యన్తరస్య లక్షణాబీజత్వప్రదర్శనేన లక్ష్యార్థగ్రహణసమాధేయానుపపత్తిమాత్రం లక్షణాబీజం, న తు వాచ్యార్థస్య వాక్యార్థేఽన్వయానుపపత్తిరేవ, యేన వాచ్యార్థానన్వయనియమః స్యాత్ । కాకేభ్యో దధి రక్ష్యతామిత్యాద్యజద్దల్లక్షణాస్థలే ముఖ్యార్థాన్వయానుపపత్త్యభావేఽపి తాత్పర్యానుపపత్తేః లక్షణాబీజత్వాఙ్గీకారాదితి ।
ఆకాఙ్క్షాసత్తీతి ।
నను ఎవం సత్యవశ్యాపేక్షితాకాలాదివశాదేవ వాక్యార్థరూపాన్వయప్రతీత్యుపపత్తేర్న తత్ర లక్షణా కల్పనీయా । న చ ప్రమాకరణప్రత్యాసత్తిమన్తరేణ సంసర్గరూపస్యాపి ప్రమేయస్య భానం న సంభవతి, ప్రత్యక్షే ప్రకారవిశేష్యయోరివ సంసర్గాంశేఽపి సన్నికర్షాపేక్షాదర్శనాదితి-వాచ్యమ్; తథా నియమాభావాత్ । అనుమితికరణే ధూమే వహివ్యాప్తిసత్త్వమాత్రేణ పర్వతసంబన్ధివహ్న్యనుమితిదర్శనాత్, పక్షధర్మతాబలాత్ సాధ్యస్య పక్షసంబన్ధభానమితి చేత్, ఇహాప్యాకాఙ్క్షాదిబలాత్ ప్రధానపదార్థే సమభివ్యాహృతగుణాన్వయప్రతీతిరస్తు ఇతి చేత్, మైవమ్; ఎవమపి శబ్దబోధ్యస్య వృత్తివిషయత్వనియమాప్రత్యాఖ్యానాత్, కరణప్రత్యాసత్తిమనపేక్ష్యానుమితౌ భాసమానస్యాపి పక్షసాధ్యసంబన్ధస్య శబ్దేన బోధనే కర్తవ్యే పర్వతో వహ్నిమానితి తదభిధాయకమతుపప్రత్యయాపేక్షాదర్శనాత్ । ఘటః పటో న ఇత్యత్రాన్యోన్యాభావే ఘటే పటో న ఇత్యత్ర సంసర్గాభావే చ ప్రతియోగిసంబన్ధస్య శబ్దవృత్తివిషయత్వం వినైవ శాబ్దబోధవిషయత్వం దృష్టమితి చేద్, న । తదన్యవాచినో నఞః శక్తావధికరణసంబన్ధస్యేవ తదన్యవాచినస్తదభావవాచినశ్చ నఞః శక్తౌ ప్రతియోగిసంబన్ధస్యాపి శక్యత్వేన అనుప్రవేశకల్పనాత్, అన్యాభావశబ్దయోః శక్తౌ తదననుప్రవేశాత్ । తదర్థవాచిత్వేనాఙ్గీకృతస్య నఞః శక్తావపి న తదనుప్రవేశ ఇత్యభ్యుపగమే తయోః ప్రయోగే ఇవ నఞః ప్రయోగేఽపి ప్రతియోగిని పఞ్చమీషష్ఠ్యోః నఞః ప్రయోగ ఇవ తయోః ప్రయోగేఽపి ప్రతియోగిని ప్రథమాయా వా నివారయితుమశక్యఖాత్॥ తస్మాదన్వయాంశేఽపి వృత్తికల్పనం యుక్తమేవ । న చ తథాపి ప్రాక్ శక్యసంబన్ధిత్వేన అజ్ఞాతస్యాపూర్వస్య వాక్యార్థస్య లక్ష్యత్వం న యుజ్యత ఇతి వాచ్యమ్ । ప్రాగవిజ్ఞాతహరిద్రానామకనదీవిశేషేణ హరిద్రాయాం నద్యాం ఘోషవిశేష ఇతి శ్రుతే వాక్యే నదీపదసమభివ్యాహారేణ తదానీమేవ హరిద్రాశబ్దస్య నదీవిశేషశక్తిగ్రహణేన నదీలిఙ్గాత్ తత్సంబన్ధిత్వేన అనుమితస్య తీరస్యేవ ఆకాఙ్క్షాద్యుపస్థాపితస్య వాక్యార్థస్య అన్వయస్య వృత్త్యుపస్థాపితత్వసిద్ధ్యర్థం లక్ష్యత్వోపపత్తేః ।
ఎకవాక్యాన్తర్గతానాం సర్వేషాం పదానాం ఇతరపదార్థాన్వితస్వస్వార్థలక్షకతాయాం వాక్యార్థాన్వయభేదేన వాక్యభేదమాశఙ్క్య సమభివ్యాహృతయావద్గుణాన్వితప్రధానపదార్థరూప ఎక ఎవ లక్షణీయో వాక్యార్థ ఇతి పరిహరతి –
నన్విత్యాదినా ।
ఇయం చ వాక్యార్థలక్షణా సమభివ్యాహతసకలపదవృత్తిః ప్రధానపదమాత్రవృత్తిర్వా ఇత్యన్యదేతత్ ।
వ్యుత్పత్తినియమమితి ।
ప్రథమం కార్యాన్వితప్రయోగ ఎవ శక్తిగ్రహ ఇతి నియమమభ్యుపేత్యేత్యర్థః ।
ఎతదేవ వివృణోతి –
తథాహీతి ।
కథమపరథేతి ।
ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహే కార్యాన్వయనియమవత్ కార్యస్య ప్రమాణాన్తరగృహీతత్వనియమోఽప్యస్తి వ్యుత్పిత్సోః గవానయనబన్ధనాదర్శనే వ్యుత్పత్తిగ్రహాసంభవాత్ । తదన్వయో యథా వ్యుత్పత్తిగ్రహోపాయమాత్రతయా అన్యథాసిద్ధస్తత్ర న శబ్దార్థకోటౌ అనుప్రవిశతి, ఎవం కార్యాన్వయోఽపీత్యర్థః ।
అస్తి కిలేతి ।
నాసికాత్ర్యమ్బకస్థానే నివసద్భిరాచార్యైరయం గ్రన్థః కృత ఇతి ప్రసిద్ధిః । అతస్తత్రత్యగిరినదీవనవర్ణనం కృతమ్ । జటాజూటకలనాయ జటాకలాపబన్ధాయ । పాణ్డురా పటీ ఉష్ణీషరూపా । రహః తత్ర నిత్యసన్నిహితః త్ర్యమ్బకదేవః ।
పచతీతి ।
పాకో హి పూర్వాపరీభూతాధఃసన్తాపనాదితన్దులవిక్లిప్తిఫలపర్యన్తక్రియాసన్తానరూపః నైకక్రియాత్మకః । అతో ఘటాదివత్ప్రతిక్షణం పర్యాప్తవృత్తిర్న భవతీత్యర్థః ।
ఉత్పాదనాయామితి ।
ఉత్పత్తావిత్యర్థః । ఓదనోత్పత్యనుకూలపురుషవ్యాపారస్య పాకస్యైవోదనోత్పాదనత్వేన తస్య తదనుకూలత్వాభావాత్ । యద్వా ప్రజ్వలనాదిరూపః అగ్న్యాదివ్యాపారోఽపి భవత్యోదనోత్పాదనా, తదనుకూలశ్చ పురుషవ్యాపార ఇతి తదభిప్రాయో ణిచః ప్రయోగః ।
ప్రయత్నవిషయ ఇతి ।
సాధ్యతయేతి శేషః । ఉద్దేశ్యతయా ప్రయత్నవిషయత్వస్య ఘటభవనాదౌ ఫలేఽపి సత్త్వేన తద్యావృత్తత్వాభావాత్ ।
తత్ర హేతుమాహేతి ।
హేతుభూతం సాధ్యత్వమిహ చికీర్షావిషయత్వం, న తు ప్రయత్ననిర్వర్త్యత్వం; సాధ్యావిశేషాత్ ।
నను ద్రవ్యగుణయోరపి ఘటరూపాదికయోః కృత్యపేక్షోత్పత్తికత్వాత్ అస్తి సాధ్యతయా కృతివిషయత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్రాపి తదుత్పత్త్యనుకూలస్య తదుత్పాదనారూపదణ్డచక్రాదివ్యాపారానుకూలస్య చ పురుషవ్యాపారస్యైవ తథాత్వమిత్యాహ –
తత్రాపీతి ।
పదస్మారితేతి ।
నను గురుమతేఽన్వితాభిధానాఙ్గీకారాత్ కథం కార్యాన్వితే గృహీతశక్తికైః పదైరనన్వితార్థానాం స్మారణం కథ్యతే? ఉచ్యతే । శక్తిగ్రహాత్ పూర్వ తదర్థా యాఽనన్వితార్థోపస్థితిః, సాఽత్ర నిమిత్తత్వేన వివక్షితా । ఉక్తం హి నిబన్ధనపఞ్జికాయామృజువిమలాయాం అనన్వితావస్థా హి సంబన్ధగ్రహణోపాయతాం గచ్ఛన్తీ వాక్యార్థప్రతిపత్తౌ నిమిత్తమ్ । ఎవం హి సంబన్ధగ్రహణమ్ అయమర్థోఽనేన శబ్దేన ఆకాఙ్క్షితసన్నిహితయోగ్యార్థాన్తరాన్వితః సన్నభిధీయత ఇతీతి ।
అత్రాయమర్థ ఇతి ।
అనన్వితావస్థస్య గవాదేరుపస్థితిరుక్తా । ఎవం చ పదస్మారితేత్యనేన శక్తిగ్రహణార్థం పదశ్రవణసమయే కారణాన్తరప్రత్యాయితత్వం వివక్షితమితి న విరోధః । యద్వా కార్యసామాన్యే గృహీతశక్తికైః పదైః స్మారితాస్తస్యామవస్థాయాం సమభివ్యాహృతకార్యవిశేషానన్వితార్థా వివక్షితా ఇతి న విరోధః ।
అవిశేషేణేతి ।
నను అవిశేషేణ ద్రవ్యగుణభావార్థవాచకాః సర్వేఽపి నియోగవిషయసమర్పకా ఇత్యయం ప్రతిపదాధికరణ (జై. అ.౨ పా. ౧సూ.౧) పూర్వపక్షః, తం వాక్యభేదతః ప్రతీయమానక్రియాకారకభావరూపవినియోగవిరోధేన అనేకాపూర్వాభ్యుపగమగౌరవప్రసఙ్గేన చ నిరాకృత్య తేషు కశ్చిదేవ నియోగ విషయసమర్పక ఇతి నిర్ధారణేన తస్మిన్నధికరణే స్థితే, తేషు భావార్థవాచకశబ్ద ఎవ నియోగవిషయసమర్పక ఇతి నిర్ధారణార్థం హి భావార్థాధికరణమ్ (జై.అ.౨ పా.౧ సూ.౧-౪) । సత్యమ్ । ఇహ అవిశేషేణేత్యనేన ద్రవ్యగుణభావార్థానాం త్రయాణామపి కార్యత్వమవిశిష్టమ్ ఇత్యనధ్యవసాయేన పూర్వపక్షో వివక్షితః । అనధ్యవసాయపూర్వపక్ష ఎవ నిబన్ధనటీకాయాం దర్శితః । భాష్యగతస్యావిశేషేణేతి పూర్వపక్షే హేతూపన్యాసస్య చ అనధ్యవసాయ ఎవ తాత్పర్యం వర్ణితమ్ । యద్వా వివరణటీకానుసారేణ ప్రతిపదాధికరణశరీరమత్ర లిఖితమ్ । తన్మతే హి ప్రతిపదాధికరణం కర్మైవ విషయో న ద్రవ్యగుణావితి నిర్ధారణమ్ । భావార్థాధికరణం తు కిం కర్మ నామ్నా విషయతయా సమర్ప్యతే, ఉత ఆఖ్యాతేనేతి విశేషవిచారార్థం; ప్రతిపదాధికరణస్య భావార్థసూత్ర (జై. అ. ౨ పా. ౧ సూ. ౧) వ్యతిరేకేణ సూత్రాన్తరాభావాత్, తదేవ సూత్రమిహ లిఖితమితి న కశ్చిద్దోషః ।
భావార్థశబ్దేభ్యః ఎవేతి ।
భావార్థశబ్దా: యజత్యాదిధాతవః । తేభ్యో యద్యపి విషయమాత్రస్యాధిగతిః తథాపి విషయాధీనప్రతిపత్తికత్వాత్ అపూర్వస్య కార్యస్య విషయవాచకేభ్య ఎవ తస్యాప్యధిగతిరుక్తా । ఎవమేవోక్తమృజువిమలాయాం "విధ్యర్థో లిడాదిభిః ప్రత్యాయ్యతే, తస్య చ తత్ప్రతిపాద్యమానస్య విషయాధీనప్రతిపత్తిత్వాత్ భావార్థానాం చ విషయబోధకత్వాత్ తతోఽపూర్వం ప్రతీయత ఇత్యుచ్యతే, న పునరపూర్వస్యామీ భావార్థా వాచకాః" ఇతీతి॥
భావో భావనేత్యాదిభ్య ఇతి ।
భవతేః ణిజన్తాత్ 'ఎరజితి సూత్రేణ భావవాచిన్యచ్ప్రత్యయే 'ణేరనిటీ'తి సూత్రేణ ణిలోపే కృతే నిష్పన్నో భావశబ్దో భావనాశబ్దపర్యాయః । నను గురుమతే భావార్థశబ్దస్య పూర్వాపరీభావవైశిష్ట్యమర్థః । ఉక్తం హి నిబన్ధటీకాయాం, పూర్వాపరభావే హి భావార్థత్వం భవతి, భావశబ్దస్య పూర్వాపరీభావవాచిత్వాదితి, సత్యమ్ । ణ్యన్తాద్భవతేరజన్తస్య భావశబ్దస్య భావనావాచిత్వమప్యుపపద్యతే । న చ భావనాయా ధాత్వర్థత్వాసంభవః, కృతిసాధ్యత్వేన నియోగవాచినాం లిఙాదీనామివ తత్సంఘటనార్థం తథాత్వేన యాగాదివిషయసమర్పకాణాం ధాతూనాం విశేషభూతకృతిరూపభావనార్థత్వస్యాపి సత్త్వాత్ ।
కర్మశబ్దా ఇత్యుక్తమితి ।
కర్మశబ్దః క్రియత ఇత్యర్థే కృఞ్ధాతోః ఔణాదికే మనిన్ప్రత్యయే సతి నిష్పన్నః కృతివిషయవాచీ, న చ కృతిః కృతివిషయ ఇతి తద్వ్యావృత్తిః ।
యాగ ఇత్యేవమాదిభ్య ఇతి ।
యాగాదిశబ్దా భవన్తి వస్తుతః కృతివిషయాణాం వాచకా ఇతి కర్మశబ్దాః । తేభ్యో యాగాదీనాం కృతిసాధ్యత్వేన ప్రతీత్యభావాదితి తద్వ్యావృత్తిః ।
తేభ్యోఽపూర్వం ప్రతీయేత ఇతి ।
అనేన సూత్రే క్రియాశబ్దః క్రియతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా ఫలకరణఖేన రూపేణాపూర్వపర ఇతి దర్శితమ్ ।
ఎష హీతి ।
నను 'ఎష హ్యర్థో విధీయత' ఇతి సూత్రశేషస్యేత్థం గురుమతే వ్యాఖ్యానం కథమ్ । అపూర్వస్య కృతిసాధ్యతయా ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యస్య ఫలకరణతయా తచ్ఛేషత్వమిత్యాశఙ్కానిరాకరణార్థమేవ హీత్యాదిసూత్రశేషః । 'యజేత స్వర్గకామ' ఇత్యాదిభిర్వాక్యైః యాగేన స్వర్గకామః స్వకామనావిషయం స్వర్గం సాధయేదిత్యేషోఽర్థో యస్మాద్విధీయతే తస్మాత్ తేనాపూర్వం కృత్వా ఇత్యపూర్వస్యాపి ఫలకరణత్వేన సిద్ధిర్భవతి । స్వసిద్ధ్యర్థ ఫలం సాధయతశ్చాపూర్వస్య న ప్రాధాన్యభఙ్గః । 'ఆత్మసిధ్యనుకూలస్య నియోజ్యస్య ప్రసిద్ధయే । కుర్వత్స్వర్గాదికమపి ప్రధానం కార్యమేవ నః॥
ఇతి న్యాయాత్ ఇతి ।
సత్యమ్ । ఇహాపి స ఎవార్థం ఉపన్యస్తః । అపూర్వలక్షణోఽర్థో విధీయత ఇత్యత్ర కరణత్వేనేతి శేషాధ్యాహారేణ సోఽర్థః స్పష్టీభవతి । పశుసోమాధికరణసూత్రస్య ద్రవ్యసంయోగాచ్చోదనా పశుసోమయోః (జై. అ. ౨ పా.౨సూ. ౧౭) ఇత్యాదేః మహత్త్వాదుదాహృతసోమవాక్యమాత్రవిషయత్వాభావాచ్చ తన్న లిఖితమ్ ।
ద్రవ్యదేవతాఖ్యేతి ।
ఐన్ద్రవాయవాదివాక్యేషు గృహ్ణాతేః సోమమభిషుణోతి సోమం పావయతి ఇత్యాదిసన్నిహితవాక్యాన్తరప్రకృతసోమరసవిషయత్వాత్ ద్రవ్యప్రతీతిః ।
ఇతరత్రేతి ।
సోమవాక్యే దేవతాఖ్యరూపాప్రతీతేరిత్యర్థః ।
సముదాయానువాద ఇతి ।
యజిర్యాగసముదాయస్య, సోమశబ్దస్తద్రవ్యసోమరససముదాయస్య చానువాద ఇత్యర్థః । అనువాదస్య చ ప్రయోజనం సోమశబ్దస్య తత్ప్రఖ్యన్యాయేన (జ.అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౪) కర్మనామధేయత్వప్రాప్త్యా స ఎష యజ్ఞః పఞ్చవిధోఽగ్నిహోత్రం, దర్శపూర్ణమాసౌ, చాతుర్మాస్యాని, పశుః, సోమ ఇత్యాదౌ సోమశబ్దేనాపి క్రతువ్యవహారసిద్ధిరితి నానువాదవైయర్థ్యమ్ ।
ప్రత్యక్షే యాగే ఇతి ।
ఐన్ద్రవాయవాదివాక్యైర్దేవతావిశిష్టేషు గ్రహణేషు చోదితేషు యాగం వినా గ్రహణమాత్రేణ ద్రవ్యస్య దేవతాసంబన్ధాసిద్ధేర్యాగాపేక్షాయాం సోమేన యజేతేత్యేతత్సర్వానేతాన్ ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధాన్ ఉపపాదయద్ యాగాన్తరానుమానం నిరున్ధ్యాదిత్యర్థః । ఎవం చోత్పత్తివాక్యవిహితస్య లతాద్రవ్యస్య అభిషవాదివాక్యపర్యాలోచనేన రసద్వారా, సాధనత్వమిత్యవగతేస్తస్య రసస్యేన్ద్రవాయవాద్యుద్దేశ్యకగ్రహణసంస్కారవిధిసామర్థ్యాదుత్పత్తివాక్యవిధేయే యాగే దేవతా లభ్యతే । తత్తద్దేవతోద్దేశేన గృహీతస్య రసస్య తత్తద్దేవతాయై త్యాగాభావే గ్రహణే దేవతోద్దేశాంశస్యాదృష్టార్థత్వాపత్తేః । అతో న తత్ర దేవతాఖ్యరూపాఽలాభదోషః ।
అరూపత్వాదితి ।
రూపశబ్దో న ద్రవ్యదేవతామాత్రపరః, కిన్తు సాన్తత్యాదిసాధారణ్యార్థం గుణసామాన్యపరః ।
నహ్యత్రేతి ।
'దధ్నా జుహోతి' 'పయసా జుహోతి' 'తణ్డులైః జుహోతీ'త్యాదివాక్యవిహితానాం హోమానాం, 'సన్తతమాఘారయతి' 'ఊర్ధ్వమాఘారయతి' 'ఋజుమాఘారయతీ'త్యాదివాక్యవిహితానామాఘారాణాం చ యాని రూపాణి దధ్యాదీని సాన్తత్యాదీని చ తేభ్యోఽన్యదుపదిష్టమతిదిష్టం వా రూపం నాస్తి । తేషాం చ కర్మాన్తరగుణానాం నాన్యత్రాన్వయః సంభవతీత్యర్థః । నను సాన్తత్యాదివాక్యాని హోమాఘారవిధాయకానీతి సిద్ధాన్తీ న మన్యతే, కింతు అగ్నిహోత్రాఘారవాక్యవిహితహోమాఘారానువాదేన గుణవిధాయకానీత్యేవ మన్యతే, తం ప్రతి కథం తద్విహితహోమాఘారేభ్య ఇతి సిద్ధవత్కృత్య కథనమ్? ఉచ్యతే; అగ్నిహోత్రాఘారవాక్యాభ్యాం హోమాఘారయోర్విధానమేవ న సంభవతి; హోమక్షారణసామాన్యయోః హోమాన్తరక్షారణాన్తరవిధిసిద్ధత్వేన విశేషోపస్థితిం వినా అననుష్ఠేయత్వేన చ విధానాయోగాత్, తద్విశేషయోశ్చ విశేషకరూపాశ్రవణేనాప్రతీతేః । న చ నామనీ విశేషకే స్యాతామితి వాచ్యమ్; విశేషకాన్తరానుపస్థితౌ కయోః హోమక్షారణవిశేషయోరేతే నామనీ ఇతి బోద్ధుమశక్యఖాత్ । న చ 'ఉద్భిదా యజేత పశుకామ' ఇత్యత్ర నామైవ విశేషకం దృష్టమితి శఙ్కనీయమ్, పశుఫలేన ప్రకృతివచ్ఛబ్దసన్నిధాపితసౌమికాఙ్గజాతేన చ లబ్ధవిశేషే ఎవోద్భిన్నామప్రవృత్తేః । న చ దధి సాన్తత్యాదిగుణైరేవ విశేషలాభః । తథా సతి గుణవిధిప్రవృత్త్యనన్తరం హోమాఘారవిశేషవిధీ, తయోః విధానే సతి తదనువాదేన గుణవిధానమితి పరస్పరాశ్రయాపత్తేః । తస్మాద్ విశేషకసద్భావాద్ దధిసాన్తత్యాదిసగుణవాక్యేష్వేవ హోమవిశేషాణామాఘారవిశేషాణాం చ విధానమ్ । నిర్గుణవాక్యే తదనువాదకేఽనువాదప్రయోజనమగ్నిహోత్రాఘారనామ్నోః సన్నిహితసర్వహోమాఘారనామత్వసిద్ధ్యా అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్ స్వర్గకామ ఇతి ఫలవాక్యేన సర్వేషాం హోమానాం ఫలసంబన్ధసిద్ధిః । ఇన్ద్ర ఊర్ధ్వోఽధ్వర ఇత్యాఘారమాఘారయతీతి గుణవాక్యేన సర్వేషామాఘారాణాం మన్త్రసంబన్ధసిద్ధిశ్చేతి పూర్వపక్షాశయః ।
అనుష్ఠయార్థప్రతీతేరితి ।
విశేషకాశ్రవణేఽప్యనుష్ఠాపకవిధిసామర్థ్యాదేవానుష్ఠేయః కశ్చన హోమవిశేష ఆఘారణవిశేషశ్చాత్ర వివక్షిత ఇతి జ్ఞాయతే । అతస్తయోః విధానం నామవిశేషోపబన్ధశ్చేత్యుభయముపపద్యతే । సముదాయానువాదశ్చ నిష్ఫలః । రాజసూయనామ్నః ఇవ ఫలవాక్యగతస్యైవాగ్నిహోత్రనామ్నః గుణవాక్యగతస్యైవ చాఘారనామ్నః సన్నిహితసర్వధాత్వర్థపరత్వోపపత్తేరితి భావః ।
గుణవిధానార్థత్వాదితి ।
గుణవిశిష్టకర్మవిధానే చ దధ్యాదివాక్యవిహితహోమానాం న దేవతాలాభః; 'యదగ్నయే చ ప్రజాపతయే చ సాయం జుహోతి' 'యత్సూర్యాయ ప్రజాపతయే చ ప్రాతర్జుహోతీ తి వాక్యవిహితహోమయోర్న ద్రవ్యలాభః, తయోరపి దధ్యాదివాక్యావిశేషేణ పూర్వపక్షే హోమాన్తరవిధాయకత్వస్య వక్తవ్యత్వాదిత్యాద్యపి దూషణం ద్రష్టవ్యమ్॥ పదాన్తరే - గుణవాచిని, న తు నామధేయరూపేఽపి । అత్ర విధిశక్తేః గుణసంక్రమణేన ధాతోరనువాదతోక్తిస్తాత్పర్యపర్యవసానవిషయార్థాభిప్రాయా, న తు శబ్దవృత్తిబోధ్యాభిప్రాయా; ద్రవ్యగుణయోః స్వతః సిద్ధతయా ధావానువాదేన తన్మాత్రవిధానాసంభవాత్ । ఉక్తం హి ఆధారాగ్నిహోత్రాధికరణ (జై.అ.౨ పా. ౨ సూ. ౧౩-౧౬)వార్తికే సర్వత్రైవ చ విశిష్టవిధానోత్తరకాలం కి ప్రాప్తం కిమప్రాప్తమ్ ఇత్యన్వేషణాయామ్ అప్రాప్తమాత్రవిషయోపసంహారాత్ విధేః భావనాధాత్వర్థయోరనువాద ఇత్యభిధీయతే, నత్వాదిత ఎవ తావనూద్య ద్రవ్యం గుణో వా విధీయతే; తత్ర పశ్చాత్తనే వ్యాపారే మన్దబుద్ధిప్రతిపత్త్యర్థం స్థూలేన న్యాయేన కథ్యమానే శాస్త్రకృతా ఎవైతా వచనవ్యక్తయ ఇతి భ్రాన్తిరితి॥ ఇహాపి టీకాయాం తథైవోక్తమ్ । న చైవం గుణమాత్రవిధానఫలకవాక్యేష్వపి విశిష్టవిధ్యభ్యుపగమే ప్రాప్తే కర్మణి అనేకగుణవిధానప్రయుక్తో వాక్యభేదో న స్యాత్, ప్రత్యేకం గుణేషు విధ్యనవతారాదితి వాచ్యమ్; శబ్దబోధ్యస్యార్థస్య విశిష్టరూపేణైక్యేఽపి తత్ర తాత్పర్యవిషయార్థభేదసద్ధావేన తదభిప్రాయత్వాత్ అనేకగుణవిధానప్రయుక్తవాక్యభేదవర్ణనస్య । తదప్యుక్తం వార్తికే 'విధిత్వే భావనాస్థేఽపి తాదర్థ్యం ప్రవిభజ్యతే । విశేషణఫలే చాస్మిన్ వాక్యభేదో భవిష్యతి॥' ఇతి । శబ్దబోధ్యార్థభేద ఇవ తాత్పర్యవిషయార్థభేదేఽపి హ్యవిశిష్టం గౌరవమ్ । మీమాంసకైకదేశినః గురుమతే నిబన్ధనప్రస్థానానువర్తినః ।
నన్వవ్యాపారోఽపీతి ।
హోమసాధనస్య దధ్యాదేః హోమద్వారాఽపి సాధ్యవాసంభవాన్మా భూద్విషయత్వం, ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధస్య తు స్యాత్ । తస్య యాగద్వారా సాధ్యత్వాత్, కించిద్వారా సాధ్యమపి హి సాధ్యమేవ; అత ఎవ హస్తాదివ్యాపారద్వారా ఘటస్య కృతిసాధ్యత్వాత్ ఘటం కరోతీతి ద్వితీయానిర్దేశ ఇతి భావః ।
ఉద్దేశ్యతయేతి ।
ఘటోత్పత్తిముద్దిశ్య హస్తాదివ్యాపారం కుర్వన్ ఘటం కరోతీత్యుచ్యతే, ఘటస్థాప్యుద్దేశ్యతయా కృతివిషయత్వాదిత్యర్థః ।
లక్ష్యనిర్దేశ ఇతి ।
ఆక్షేప్యస్యాపి శాబ్దత్వసిద్ధ్యర్థం లక్ష్యతోక్తిః । ధ్రౌవాజ్యస్య "సర్వస్మై వా ఎతద్యజ్ఞాయ గృహ్యతే యద్ ధ్రువాయామాజ్యమ్" ఇత్యుత్సర్గతః సర్వయజ్ఞార్థత్వేన విహితస్య ।
వృత్రఘ్ననపదవత్యావితి ।
వృత్రహననప్రకాశకపదవత్యావిత్యర్థః । "అగ్నివత్రాణి జఙ్ఘనత్" "త్వం రాజోత వృత్రహేత్యగ్నేః, సోమస్య చ మన్త్రయోర్వృత్రఘ్నపదాభావాత్ ।
వృధన్వత్పదవత్యావితి ।
వృద్ధిప్రకాశకపదవత్యావిత్యర్థః । "కవిర్విప్రేణ వావృధే” "వర్ధయామో వచోవిదః" ఇతి మన్త్రయో- వృధన్వత్పదాభావాత్ ।
ప్రక్రియత ఇతి ।
సూత్రే ప్రకరణశబ్దః కర్మణి వ్యుత్పన్నః, తత్రైకవచనమవివక్షితమ్ । పౌర్ణమాసీశబ్దో విద్వద్వాక్యద్వయోపలక్షణమ్ । ఆలమ్బనశబ్దస్యాధ్యాహార ఇతి దర్శితమ్ ।
అవిరోధాదితి ।
పౌర్ణమాస్యమావాస్యాశబ్దయోః కాలవాచిత్వమాదాయ క్రమావిరోధే శక్యోపపాదనే న తద్విరోధికర్మవిశేషపరత్వమ్ అఙ్గీకార్యమ్ । తదఙ్గీకారేఽత్ర విద్వద్వాక్యవిధేయత్వేనాభ్యుపగతయోః పౌర్ణమాస్యమావాస్యాసంజ్ఞకయోః కర్మణోః పృథక్పృథగగ్నిప్రకాశకసోమప్రకాశకమన్త్రద్వయమనూచ్యేత ఇత్యనువాక్యత్వేన విహితం స్యాదితి మన్త్రవికల్పః తత్ప్రకాశ్యదేవతావికల్పశ్చ భవేత్, ఆజ్యభాగయోః పురోనువాక్యాన్తరకల్పనాగౌరవం చ భవేదితి భావః । బలవదపీత్యపిశబ్దేనాభ్యుపగమవాదం సూచయతా క్రమ ఎవ లిఙ్గసాహిత్యేనాత్ర వాక్యాత్ బలీయాన్ । అగ్నేః సోమస్య చ ప్రాగేవాజ్యభాగయోః దేవతాత్వేన క్లృప్తతయా తదుభయప్రకాశికానాం వార్త్రఘ్నీవృధన్వతీనాం తయోః వినియోజకస్య లిఙ్గస్యాపి సద్భావాదిత్యపి వ్యజితమ్ ।
కాలే హీతి ।
విద్వద్వాక్యవిధేయపౌర్ణమాస్యమావాస్యాసంజ్ఞకకర్మద్వయాభ్యుపగమే తయోః సంజ్ఞయోః కాలయోగేన నిమిత్తేన లక్షణైవ వాచ్యా, న త్వపూర్వా రూఢిః కల్పనీయా; "పౌర్ణమాస్యాం పౌర్ణమాస్యా యజేత'' "అమావాస్యాయామ్ అమావాస్యయా యజేతేతి" వాక్యయోరపి తత్రైవ కర్మద్వయే కాలవిధాయకత్వప్రాప్తేః । ఎవం చ వార్త్రఘ్నీవృధన్వతీవాక్యద్వయశ్రుతయోః పౌర్ణమాస్యమావాస్యాశబ్దయోః ముఖ్యవృత్తిసంభవే లక్షణా నాశ్రయణీయేతి భావః । యద్యుచ్యతే ఆజ్యభాగయోః కాలయోగాశ్రవణాత్ ప్రధానద్వారా కాలయోగాశ్రవణే వికృతిషు "యదీష్ట్యా యది పశునా యది సోమేన యజేతామావాస్యాయాం పౌర్ణమాస్యాం వా యజేత" ఇతి కాలవికల్పవిధానాత్ పౌర్ణమాసీకాలోపాంశుయాజాగ్నీషోమీయవికారో యదాఽమావాస్యాయాం క్రియతే, అమావాస్యాకాలసానాయ్యైన్ద్రామవికారో వా పౌర్ణమాస్యా, తదా పౌర్ణమాసీకాలప్రధానాఙ్గయోః ఆజ్యభాగయోః వృధన్వతీప్రాప్తేః అమావాస్యాకాలప్రధానాఙ్గయోః వార్త్రఘ్నీప్రాప్తేః ప్రకృతివద్భావబాధః స్యాత్ । అతస్తదబాధాయ పౌర్ణమాస్యాఖ్యకర్మాఙ్గయోః వార్త్రఘ్న్యౌ, అమావాస్యాఖ్యకర్మాఙ్గయోః వృధన్వత్యావితి వార్త్రఘ్న్యాదివాక్యద్వయస్య ఆజ్యభాగవిషయత్వేఽపి కర్మలక్షణాశ్రయణీయేతి, తథాపి క్రమావిరోధాదిపూర్వోక్తన్యాయైః ఆజ్యభాగవిషయతయైవావతిష్ఠత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ద్విత్వోపపాదనమితి ।
"దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేతే"తి ఫలవాక్యగతాగ్నేయాదిత్రికద్వయరూపసముదాయద్వయోపపాదనం విద్వద్వాక్యద్వయేన సముదాయద్వయకరణస్య ప్రయోజనమ్; తదుపపాదనాభావే ఆగ్నేయాదీనాం షణ్ణామివ ప్రయాజాదీనామపి ఫలసంబన్ధేన అఙ్గప్రధానవ్యవస్థా న సిధ్యేత్ । తథాహి అప్రసిద్ధార్థం నామాఖ్యాతపరతన్త్రమాఖ్యాతం స్వరసతో యావద్ గృహ్ణాతి తావతి వర్తతే; యథా బహూనామిష్టిపశుసోమయాగానాం సన్నిధౌ పఠితే "రాజా స్వారాజ్యకామో రాజసూయేన యజేతే"తి వాక్యే శ్రుతమాఖ్యాతం విశేషకాభావాత్ సన్నిధిపఠితసర్వయాగగ్రాహీతి తత్సమభివ్యాహృతమ్ అప్రసిద్ధార్థం రాజసూయనామాపి తావద్యాగవృత్తి । అత ఎవేష్టిపశుసోమాత్మకాః సర్వే యాగా రాజసూయే సమప్రధానభూతాః, ప్రసిద్ధార్థం తు నామ నాఖ్యాతపరతన్త్రం, కిం త్వాఖ్యాతమేవ తత్పరతన్త్రమిత్యాఖ్యాతమపి స్వగృహీతార్థమాత్రే వ్యవస్థాపయతి । యథా "జ్యోతిష్టోమేన స్వర్గకామో యజేతే"తి వాక్యే శ్రుతం నామ "త్రివృత్పఞ్చదశః సప్తదశ ఎకవింశః ఎతాని వావ తాని జ్యోతీంషి య ఎతస్య స్తోమా" ఇత్యర్థవాదోపదర్శితజ్యోతిర్నామకత్రివృదాదిస్తోమచతుష్టయసంబన్ధనిమిత్తకం, గ్రహం వా గృహీత్వా చమసం వోన్నీయ స్తోత్రముపాకుర్యాదితి వాక్యేన తత్సంబన్ధితయా ప్రసిద్ధే సోమయాగే వర్తతే ఇత్యాఖ్యాతమపి తన్మాత్రే వర్తయతి । అత ఎవ సోమయాగ ఎవ ప్రధానభూతః, తత్సన్నిధిపఠితా ఇష్టిపశవస్తదఙ్గాని । ఎవం స్థితే యద్యాగ్నేయాదిషు షట్సు సముదాయద్వయం ప్రాగేవ ప్రసిద్ధం న స్యాత్, తదా ఫలవాక్యగతం దర్శపూర్ణమాసాభ్యామితి పదమ్ అప్రసిద్ధార్థమ్ ఆఖ్యాతపరతత్రం సత్ సన్నిహితసర్వయాగానువచనస్వరసప్రవృత్తాఖ్యాతానుసారేణ రాజసూయనామవత్ సన్నిహితసర్వయాగనామ స్యాద్, ద్వివచనం ఛాన్దసేన వచనవ్యత్యయేనోపపద్యేత, ద్వివచనాన్తప్రతిరూపకమవ్యయమితి వా కల్ప్యేత । న హి కాలయోగిషు ప్రాక్సిద్ధసముదాయద్వయాభావే దర్శపూర్ణమాసనామ ద్వివచనాన్తం ప్రసిద్ధార్థం భవేత్; యేషామాగ్నేయాదీనాముత్పత్తివాక్యావగతః కాలయోగోఽస్తి; తేషాం ద్విత్వప్రసిద్ధ్యభావాత్, యయోరాజ్యభాగయోః ద్విత్వప్రసిద్ధిరస్తి తయోః కాలయోగావగత్యభావాత్; తస్మాదవగతకాలయోగేష్వాగ్నేయాదిషు ద్విత్వప్రసిద్ధ్యర్థం సముదాయద్వయకరణం సప్రయోజనమ్ । తథా సతి హ్యాగ్నేయాదీనామేవ ప్రసిద్ధార్థేన నామ్నోపాత్తానాం ఫలసంబన్ధేన ప్రాధాన్యం, ప్రయాజాదీనాం తదఙ్గతేతి వ్యవస్థా సిధ్యతి । నను ఫలవాక్యస్థస్య ద్వివచనాన్తనామ్నః షట్స్వివ విద్వద్వాక్యస్థయోరేకవచనాన్తనామ్నోః త్రిషు త్రిష్వనన్వితార్థత్వేన అప్రసిద్ధార్థతయా యజతిపారతన్త్ర్యాఽవిశేషాత్ అనయోరపి సన్నిహితసర్వయాగానువతదనస్వరసయజత్యనురోధేన తావన్నామత్వప్రసక్తిః అపరిహార్యా యద్యుచ్యేత, తథా సతి పౌర్ణమాసీత్యమావాస్యేతి చ విద్వద్వాక్యయోః నామపృథక్త్వం నోపపద్యతే; అతస్తదేవ పరస్పరవ్యావృత్తనామ్ని వ్యవస్థాం గమయతీతి తద్వ్యవస్థాసిద్ధయే తత్తత్కాలయోగిష్వేవ యాగేషు తయోః ప్రవృత్తిః కల్పనీయేతి, ఎవం తర్హీయం యుక్తిః విద్వద్వాక్యద్వయేన సముదాయద్వయసంపాదనమనపేక్ష్య దర్శపూర్ణమాసాభ్యామితి శబ్ద ఎవ యోజయితుం శక్యతే । తత్రైవ చేయం యుక్తి:-దర్శపూర్ణమాసయోరిజ్యాప్రాధాన్యమవిశేషాత్ (జై. అ. ౪ పా. ౪ సూ. ౨౯) ఇతి చతుర్థోపాన్త్యాధికరణే పృథక్త్వేన త్వభిధానయోర్నివేశః (జై. అ. ౪ పా. ౪ సూ. ౩౫) ఇతి సిద్ధాన్తసూత్రావయవేన కేషుచిదిత్యధ్యాహారవతా దర్శితా । తస్య హ్యయమర్థః, దర్శపూర్ణమాసాభ్యామితి ద్వివచనశ్రుత్యా దర్శాభిధానస్య, పూర్ణమాసశబ్దవాచ్యాత్ పూర్ణమాసశబ్దస్య చ దర్శాభిధానవాచ్యాత్ పృథక్త్వేన నివేశః ప్రతీయతే, అతః ప్రకృతయాగమాత్రవాచిత్వే పృథక్త్వాయోగాత్ కేషుచిదేవ యాగేషు నివేశో యుక్త ఇతి । ఎవం తర్హి సముదాయద్వయప్రసిద్ధ్యర్థం విద్వద్వాక్యానుసరణేఽపి ఉక్తయుక్త్యన్వేషణే యథాసూత్రం ఫలవాక్య ఎవేయమన్విష్యతామ్ । అథోచ్యేత ద్వివచనశ్రవణం ఛాన్దసత్వాదినా నేతుం శక్యమితి విద్వద్వాక్యయోః నామద్వయశ్రవణమపి సర్వేషాం సన్నిహితయాగానాం నామద్వయాభ్యుపగమేన నేతుం శక్యమితి తుల్యమితి చేత్, ఉచ్యతే; తైత్తిరీయశాఖాయాం "య ఎవం విద్వాన్పౌర్ణమాసీం యజతే యావదుక్థ్యేనోపాప్నోతి తావదుపాప్నోతి" "య ఎవం విద్వానమావాస్యాం యజతే యావదతిరాత్రేణోపాప్నోతి తావదుపాప్నోతీ"తి విద్వద్వాక్యామ్నాతయోః పౌర్ణమాస్యమావాస్యయోః వ్యవస్థితఫలార్థవాదః శ్రూయతే, స తన్నామ్నోః నామిభేదాభావే నోపపద్యత ఇతి స్పష్ట నామిభేదః ప్రతీయతే, అతో విద్వద్వాక్యాభ్యాం సముదాయద్వయసిద్ధిరాశ్రితా । ఎవం చ ఫలవాక్యే ఎవ సముదాయద్వయసంపాదనం, తతః సముదాయాన్తర్గతానాం సముదాయినాం ఫలసంబన్ధబోధనం చేతి ప్రతిపత్తిగౌరవమపి పరిహృతం భవతి । తస్మాద్యుక్తం విద్వద్వాక్యయోః ప్రయోజనకథనమ్ ।
అవిసంవాదార్థమితి ।
ఉత్పత్తివాక్యేన యస్యేష్టసామాన్యే కరణత్వం బోధితం, తస్యైవ అధికారవాక్యేన ఆకాఙ్క్షితేష్టవిశేషకరణత్వబోధనాయాం సంవాదో భవతి । ఉత్పత్తివాక్యేన యత్ర ఫలే ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధస్య కరణత్వం బోధితం, తత్రైవ ఫలే పరిత్యజ్య తదాక్షిప్తస్య యాగస్య కరణబోధనే తు తయోర్విసంవాదః స్యాదిత్యర్థః ।
నామధాత్వర్థేతి ।
నామయోగే పర్యుదాసతాయాం తదన్యతద్విరోధ్యన్యతరత్వరూపాయామ్ అబ్రాహ్మణాఽధర్మాద్యుదాహరణమ్, ధాత్వర్థయోగే తు నేక్షేతేతి ప్రదర్శయిష్యమాణముదాహరణమ్ ।
తత్రాప్రతీతోఽపీతి ।
ప్రధానభూతాఖ్యాతాన్వయినా నఞా ప్రతీతోఽప్యాఖ్యాతార్థస్య కర్తవ్యత్వస్యాభావోఽననుష్ఠేయత్వాత్ త్యజ్యత ఇత్యర్థః ।
లక్షణీయ ఇతి ।
నఞీక్షతిధాతుభ్యామితి శేషః ।
సర్వక్రియేతి ।
సర్వా హి పురుషస్య క్రియా సంకల్పపూర్వికేతి తస్య తత్ప్రత్యాసత్తిః ।
నను ధాతుర్లక్షకశ్చేద్ ధాత్వర్థసంకల్ప ఎవ కిమితి న లక్ష్యత ఇత్యాశంక్య నఞా యోగాత్ ఇత్యాహ –
ఈక్షతీతి ।
సంకోచకమితి ।
హన్యాదితి ప్రకృతివిశిష్టప్రత్యయాన్వయస్వరసస్య నఞః ప్రధానం ప్రత్యయం పరిత్యజ్య ప్రకృతిమాత్రాన్వయరూపం సంకోచాపాదకం నాస్తీత్యర్థః ।
శాఖాచంక్రమనిరాసార్థమితి ।
విధారకప్రయత్నవిధిపక్షే స్థిరశఙ్కాయోగ్యే లక్షణాప్రసఙ్గేన దూషితే తదపహాయ తర్హి న హన్యాదిత్యత్ర శ్రుతధాతునఞర్థమధ్య ఎవ కించిద్విధేయమస్తు ఇత్యుత్తానధీః శఙ్కేత, తన్మా భూదిత్యేతదర్థం తదపి పక్షద్వయం వికల్పముఖేనోద్భావ్య దూషితమిత్యర్థః । నను నఞర్థవిధిపక్షో విధారకప్రయత్నవిధిపక్షాదపి స్థిరశఙ్కాయోగ్యః । తథాహి న హన్యాదిత్యత్ర నఞః సన్నిధానాత్ ధాత్వర్థేన హననేనాన్వయ ఇతి తస్య హననాభావోఽర్థః, స చ ప్రాగభావరూపోఽనాదిరపి హననచికీర్షోద్యపనయద్వారా పరిపాల్యత్వేన సాధ్యః, అతః స ఎవ నియోగవిషయోఽస్త్వితి స్థిరైవ శఙ్కా । న చైషా హననాభావస్య స్వతఃసిద్ధత్వహేతునా నిరాకర్తుమపి శక్యా; స్వతఃసిద్ధస్యాపి తస్య పరిపాల్యఖేన సాధ్యతాయా భాష్యటీకయోరనుపదమేవ వర్ణయిష్యమాణత్వాత్ । కిఞ్చ గురుమతే న హన్యాదిత్యాదినిషేధవాక్యేషు హననాద్యభావో నియోగవిషయ ఇత్యేవ సిద్ధాన్తః । తన్మతే హి ప్రతిషేధేష్వకర్మత్వాత్ (జై. అ.౬ పా.౨సూ.౧౯) ఇతి షష్ఠాధ్యాయగతాధికరణే 'న కలఞ్జం భక్షయేదిత్యాదిషు చతుర్థగతప్రజాపతివ్రతాధికరణ (జై. అ.౪ పా.౧ సూ. ౩-౬) న్యాయేన అభక్షణసంకల్పో విధివిషయ ఇతి పూర్వపక్షే ప్రాప్తే, శ్రుతభక్షణాద్యభావాత్మకస్య ఔదాసీన్యస్యైవ స్వతఃసిద్ధస్యాపి ప్రసక్తచికీర్షాద్యపనయద్వారా సాధ్యత్వేన నియోగవిషయత్వసంభవాన్న లక్షణయా భక్షణాదిసంకల్పస్య తథాత్వమఙ్గీకర్తుం యుక్తమితి సిద్ధాన్తః । ఇత్థంభూతః పక్షః కథం శఙ్కాయోగ్యత్వేనాపి నేక్షితః, ఉచ్యతే; హన్యాద్భక్షయేదిత్యాదిపదం పరిపూర్ణం హి నఞా సంబధ్యతే, న పదైకదేశభూతం ధాతుమాత్రమ్, అతో ధాత్వర్థవిశిష్టస్య ప్రత్యయార్థస్యాభావో లభ్యతే, నోపసర్జనస్య ధాత్వర్థస్యాభావః । ఎవం చ నఞర్థస్య ప్రధానసంబన్ధోఽపి భవతి । గుణసంబన్ధో హి గుణానాం చ పరార్థత్వాదసంబన్ధః సమత్వాత్స్యాత్ (జై. అ. ౩ పా. ౧ సూ. ౨౨) ఇతి న్యాయవిరుద్ధః । ఎవం చ ప్రత్యయార్థస్యాభావ ఎవ వాక్యార్థే స్థితే కోత్ర విధిరస్తీతి తం ప్రత్యప్రతీతో హననాద్యభావో విషయ ఇత్యుపపాద్యతే । యద్యుచ్యేత వ్యుత్పత్యా న్యాయేన చ ప్రాప్తోఽపి నఞః ఆఖ్యాతాన్వయో న సంభవతి; రాగప్రాప్తహననాదివిషయస్య నియోగస్యాప్రసత్యా తదభావబోధనాసంభవాత్, అతస్తస్య విశేష్యమతిలఙ్ఘ్య తద్విశేషణధాత్వర్థాన్వయ ఇష్యత ఇతి, ఎవమపి హననాద్యభావో విషయో న లభ్యతే; నామార్థాన్వయిన ఇవ ధాత్వర్థాన్వయినోఽపి నఞః పర్యుదాసార్థత్వనియమేన ప్రతిషేధార్థత్వాసంభవాత్ । యథాహుః, 'నామధాత్వర్థయోగే తు నైవ నఞ్ ప్రతిషేధకః । వదత్యబ్రాహ్మణాఽధర్మావన్యమాత్రవిరోధినౌ॥' ఇతి । ఎవం చ ధాత్వర్థాన్వయేన నఞః పర్యుదాసార్థకత్వే సతి హననాదివిరోధీ విధారకప్రయత్నో విషయో భవేదితి తృతీయపక్ష ఎవాన్తర్భవేత్ । యథాకథంచిద్ నఞో హననాభావాద్యర్థత్వసమర్థనేఽపి తస్య సాక్షాత్కృతిసాధ్యత్వాభావాత్ తదవస్థితిముద్దిశ్య కర్తవ్యస్తదాక్షేప్యో విధారకప్రయత్న ఎవ యదాగ్నేయవాక్యే శ్రుతద్రవ్యదేవతాసంబన్ధాక్షేప్యో యాగ ఇవ విధేయః స్యాదితి తృతీయపక్షాన్తర్భావదోషో నాతివర్తతే । ఎవం హననాద్యభావస్య విధేయత్వాసంభవ ఆచార్యైర్నామధాత్వర్థయోగే హి నఞః పర్యుదాసతేత్యుక్త్యా యదాగ్నేయవాక్యే శ్రుతద్రవ్యదేవతాసంబన్ధాక్షేప్యస్య యాగస్యైవ విధిరితి సమర్థనేన చ సిద్ధః । అతో నఞర్థవిధివికల్పోత్ర ఆఖ్యాతార్థాభావవిషయః పర్యవస్యతీతి తస్యాపురుషతన్త్రస్య స్వతఃసిద్ధతయా ప్రాప్తత్వాదితి టీకాయాం దోష ఉక్తః । తత్ర చౌదాసీన్యరూపస్యేత్యేతదభావరూపత్వాభిప్రాయమ్ । యద్వా యథా పురుషస్యానీప్సితేష్వౌదాసీన్యం స్వతఃసిద్ధమేవమయమపి నఞర్థ ఇత్యౌదాసీన్యసాదృశ్యాభిప్రాయమితి సర్వమనవద్యమ్ । నను నార్థశ్చేత్యాదినా అభావశ్చేత్యాదిటీకావతారికాగ్రన్థేన స్వమతే హననాభావమర్థమఙ్గీకృత్య తథాత్వే న హన్యాదిత్యస్య హననం నాస్తీత్యతో విశేషో న స్యాదితి శఙ్కా-తదవతారితవ్యాఖ్యాగ్రన్థేన । న హన్యాదిత్యస్య ప్రతియోగినో లిఙా కర్తవ్యతయా ప్రతీతేస్తదభావేఽపి ప్రతియోగిచ్ఛాయానుపాతిని కర్తవ్యతాభ్రమావిశేష ఇతి పరిహారాభిప్రాయకథనం చ న యుక్తమ్ । న హి స్వమతే న హన్యాదిత్యత్ర హననాభావో వాక్యార్థః, కిన్తు హననకర్తవ్యత్వాభావః, స చ హననస్య బలవదనిష్టానుబన్ధిత్వపర్యవసాయీ; తథాఽనుపదమేవ టీకాకారైరాచార్యశ్చ వక్ష్యమాణత్వాత్, కిన్తు టీకాగ్రన్థే ఇత్థమవతారయితుం యుక్తః । నను హననాభావో న విధేయశ్చేత్ కథం న హన్యాదిత్యత్ర హననాభావః కర్తవ్యతయోచ్యత' ఇతి ప్రతిభాతీతి, పరిహారాభిప్రాయశ్చేత్థం వర్ణనీయః, న హన్యాదిత్యవ్యవధానాద్ నఞో ధాత్వర్థాన్వయేన హననాభావోఽర్థ ఇతి కశ్చన భ్రమః, తతః ప్రతియోగిచ్ఛాయానుపాతిని తస్మిన్ కర్తవ్యతోచ్యత ఇతి కశ్చన భ్రమః, ఎవం భ్రమద్వయావలమ్బన ఎవ కేషాంచిద్ హననాభావస్య విధేయత్వేన వ్యవహార ఇతి । సత్యమ్, టీకాగ్రన్థస్యైవమర్థః స్పష్ట ఇతి ప్రౌఢ్యార్థాన్తరమపి దర్శితమ్ ।
కర్తవ్యత్వాభావబోధస్యేతి ।
కర్తవ్యత్వవిశిష్టేష్టసాధనలాభావబోధస్యేత్యర్థః । ఇష్టసాధనత్వాభావ ఎవ హి నఞర్థ ఇతి వక్ష్యతే ।
ఇష్టసాధనత్వప్రయుక్తకర్తవ్యతాయా ఇతి ।
ఇష్టసాధనత్వావగతికార్యప్రవృత్తేరిత్యర్థః ।
శబ్దాదీనామితి ।
విధినిషేధాత్మకః శబ్ద ఎవ పురుషస్య ప్రవృత్తిం నివృత్తిం చ భావయన్ శబ్దభావనేత్యుచ్యత ఇతి లిఙాదియుక్తేషు వాక్యేషు ద్వే భావనే అవగమ్యేతే శబ్దాత్మికా చార్థాత్మికా చేతి యథాశ్రుతవార్తికగ్రన్థానుసారీ కశ్చిత్పక్షః । స మీమాంసకైరేవ 'తత్ర శబ్దః స్వరూపేణ వాయువచ్చేత్ప్రవర్తకః । ప్రమాణత్వం విహన్యేత నియమాచ్చ ప్రవర్తయేత్ । (జై. అ. ౧ పా.౨ సూ. ౭) ఇత్యాదిన్యాయైర్నిరాకృతః ॥ లిఙాదిభిః నఞ్సమభివ్యాహృతలిఙాదిభిశ్చ బోధితః ప్రవర్తనానివర్త్తనాత్మకశబ్దస్య వ్యాపారః శబ్దభావనా । లోకే హి ప్రైషాధ్యేషణాదిః ప్రవర్తకస్య పురుషస్య వ్యాపారో గామానయేత్యాదివాక్యేషు ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుత్వేనావగతః । అపౌరుషేయే వేదే వక్తృపురుషవ్యాపారాసంభవాత్ శబ్దస్యైవ స వ్యాపార ఇత్యన్యః పక్షః॥ వేదస్యైశ్వరకర్తృకత్వాత్ తదభిప్రాయ ఎవాజ్ఞారూపః ప్రవర్తకో నివర్త్తకశ్చ లిఙాదీనాం నఞ్యుక్తలిఙాదీనాం చార్థ ఇత్యుదయనాదితార్కి కపక్షః॥ త్రైకాల్యానవచ్ఛిన్నరూపేణ లిఙాదినఞ్యుక్తలిఙాద్యసాధారణార్థభూతార్థభావనైవ ప్రవర్తికా నివర్తికా చేతి శబ్దభావనామనఙ్గీకుర్వతాం మీమాంసకైకదేశినాం పక్షః॥ విధినిషేధలిఙాదిబోధ్యాపూర్వరూపో నియోగః ప్రవర్తకో నివర్త్తకశ్చేతి ప్రాభాకరపక్షః ।
ప్రత్యక్షవ్యవహారే ఇతి ।
న చ స్వేచ్ఛాధీనే ప్రత్యక్షవ్యవహారే ప్రవర్తనాద్యభావేఽపి పరప్రేరితవ్యవహారే ప్రేరయితృపురుషప్రేరణాత్మకం ప్రవర్తనాదికమస్తీతి శఙ్కనీయమ్ । తత్రాపి స్వేష్టానిష్టసాధనతాజ్ఞానం వినా చేతనస్య ప్రవృత్తినివృత్త్యసంభవేన ఆవశ్యకస్య తస్యైవ ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుత్వే ప్రేరయితృవ్యాపారస్య తేనాన్యథాసిద్ధేః, న చ యాగస్య స్వర్గకారణత్వనిర్వాహార్థమ్ అపూర్వమివ ప్రైరయితృపురుషవ్యాపారస్య ప్రవృత్త్యాదికారణవనిర్వాహార్థం ఇష్టసాధనతాదిజ్ఞానద్వారత్వేన కల్ప్యతే; యతస్తై నాన్యథాసిద్ధిర్న స్యాత్, క్లృప్తమేవ హి తస్య స్వేచ్ఛాధీనవ్యవహారస్థలే ప్రవృత్యాదికారణత్వమ్ ।
అన్వయవ్యతిరేకేతి ।
టీకా యా కార్యకారణభావశబ్దః తద్భాహకాన్వయవ్యతిరేకపర ఇతి భావః ।
వ్యాపారో లోకసిద్ధ ఇతి ।
సాధ్యత్వేష్టసాధనత్వయోః ధర్మో వ్యాపారో హ్యత్ర యాగాదికః, స చ యజ్యాదిధాత్వర్థత్వేన లోకప్రసిద్ధ ఇతి యజ్యాదిధాతుసమభివ్యాహారాదేవ తయోర్ధర్మిసంబన్ధసిద్ధేః న ధర్మ్యపి లిఙాదిశబ్దార్థ ఇత్యర్థః । యద్వా కృతిసాధ్యత్వేష్ఠసాధనత్వవిశిష్టయాగస్వర్గయోః వ్యాపారేఽపూర్వే శక్తిరితి శఙ్కా । వ్యవహితయోః కార్యకారణభావద్వారాపేక్షాయా లోకసిద్ధత్వేన ఆక్షేపాదేవ తత్సిద్ధేః నాపూర్వరూపో వ్యాపారః శబ్దార్థః । అతో న తత్ర శాబ్దయోః కృతిసాధ్యత్వేష్టసాధనలయోరన్వయః, కిన్తు యజ్యాదిధాత్వర్థ ఎవాన్వయ ఇతి భావః । నను యది యాగాదిః సమభివ్యాహారలభ్యత్వాద్ అపూర్వవ్యాపారో లౌకికన్యాయలభ్యత్వాచ్చ న లిఙాద్యర్థః, తర్హి కర్తవ్యత్వమపి తదర్థో న భవేత, తదపి హిం కృతిసాధ్యత్వరూపం లోకత ఎవావగన్తుం శక్యం, యాగాదిః కృత్యా సాధయితుం శక్యో న తు చన్ద్రమణ్డలహరణాదివదశక్య ఇతి ॥ స్యాదేతత్, యః స్వర్గాదిఫలకామాదిరధికారీ తత్కృత్యైవ సాధనీయత్వం న లోకతః సిద్ధమిత్యన్యకృత్యా సాధితానామపి తేషామన్యఫలార్థత్వం ప్రసజ్యేత, తన్మాభూదితి కర్తవ్యత్వస్యాపి లిఙాద్యర్థానుప్రవేశః కల్ప్యః; తథా సతి హి సమమివ్యాహృతస్య స్వర్గకామాదేః యదిష్టతత్సాధనత్వవత్ తత్కృతిసాధ్యత్వమపి సిధ్యతి । న చ యజేతేత్యాదికర్త్రభిప్రాయార్థకాత్మనేపదవత్వాత్ తత్సిద్ధిః స్యాదితి వాచ్యమ్, ఆత్మనేపదస్యాసార్వత్రికత్వాత్, ఆగ్నేయమష్టాకపాలం నిర్వపేద్రుక్కామ ఇత్యాదౌ తదభావాత్ । న చ తత్రాగ్నీనాదధీతేత్యాధానవాక్యగతాత్మనేపదబలాత్తత్సిద్ధిః స్యాత్, తత్ర సాక్షాత్ ఆధానఫలస్య అగ్నిసంస్కారస్య ఆహవనీయాదిగతత్వేనాగ్నిసాధ్యక్రతుఫలానాం పరమ్పరయా ఆధానసాధ్యానాం కర్తృగామిత్వమపేక్ష్యైవ తత్రత్యాత్మనేపదస్య నిర్వాహ్యత్వాదితి వాచ్యమ్, అగ్నినిరపేక్షజపాదివిధిశ్చతఫలానాం కర్తృగామిత్వస్య తతో నిర్వాహాభావాత్, యేనాధానం కృతం తస్యాగ్నిషు తేన స్వఫలకామనయా క్షేత్రజపుత్రోత్పాదనన్యాయాదన్యేన యాగానుష్ఠాపనప్రసఙ్గస్యైవమప్యపరిహారాచ్చ । తస్మాత్ఫలకామకర్తవ్యత్వం న లోకసిద్ధమితి తల్లాభాయ కర్తవ్యత్వం లిఙాద్యర్థ ఇత్యభ్యుపేయమితి చేత్, న; కర్తవ్యత్వస్య తదర్థలాభ్యుపగమేఽపి తచ్ఛఙ్కానపాయాత్, యః పుత్రగతపూతత్వాదివత్పిత్రాదిగతం స్వర్గం కామయతే సోఽపి స్వర్గకామ ఇతి తత్కృత్యా సాధితస్య యాగస్య పిత్రాదిగతస్వర్గజనకత్వశంకా హి తథైవానువర్తేత । యద్యుచ్యేత, ప్రవర్తకో విధిః కర్తృగతఫలపర్యవసాయిన్యేవ పురుషం ప్రవర్తయతీతి నియమః । పుత్రగతపూతత్వాదికమపి సత్పుత్రేణ భావిఫలమాలోచయతః స్వగతఫలపర్యవసాయీతి పరమ్పరయా స్వఫలోపయోగి । ఇహ స్వర్గకామ ఇత్యాదౌ పూతత్వాదావివ పరమ్పరాశ్రయణే ప్రమాణాభావాదౌత్సర్గికం సాక్షాత్త్వం న త్యక్తవ్యమితి స్వకీయస్వర్గకామాదిరేవ తదర్థః, అతో నాతిప్రసఙ్గః భవతీతి, ఎవం తర్హి కర్తవ్యత్వస్య లిఙాద్యర్థత్వాభావేఽపి స్వర్గకామో యజేతేతి సామానాధికరణ్యేన స్వకీయస్వర్గకామస్యైవ యాగకర్తృత్వప్రతీతేస్తస్య న తదర్థత్వమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । యజేతేత్యత్ర హ్యాఖ్యాతసామాన్యార్థకృత్యాక్షిప్తస్తదాశ్రయః కర్తా ప్రతీయత ఎవ యత్రైకవచనాద్యర్థసంఖ్యాన్వయః । తస్మాత్కర్తవ్యత్వం లిఙాద్యర్థ ఇతి నాభ్యుపేయమితి చేత్, సత్యమ్ । యద్యపి సూక్ష్మదృష్ట్యా అన్యలభ్యమపి కర్తవ్యత్వం ప్రవర్తకజ్ఞానవిషయత్వాత్ ప్రవృత్తిప్రయోజకస్య లిఙాదేరర్థోఽభ్యుపేయతే; తథాపి కర్తవ్యత్వేష్టసాధనత్వయోః ధర్మః యాగాదిస్తదర్థో నాభ్యుపేయః; ధాతుసమభివ్యాహారాదేవ తయోస్తాద్ధర్మ్యసిద్ధేః స్పష్టత్వాదిత్యత్ర తాత్పర్యమ్ ।
శ్రుతేష్టసాధనత్వాభావోపపత్తయే ఇతి ।
నను ఇష్టసాధనత్వాభావః శ్రుత ఇత్యయుక్తమ్ । తస్య న హన్యాదిత్యైతదర్థత్వాభావాత్, సాందృష్టికష్టోపాయత్వే విద్యమానే తదభావస్య బాధితత్వాత్ । హననేష్టసాధనతామనపబాధ్య తద్గురుతరాదృష్టానిష్టోపాయతా జ్ఞాయత ఇతి పూర్వవాక్యే తదబాధనస్యోక్తత్వాచ్చ । ఎవంచ శ్రుతేష్టసాధనత్వాభావోపపత్తయే గురుతరానిష్టసాధనత్వం కల్ప్యత ఇత్యప్యయుక్తమ్ । గురుతరానిష్టసాధనత్వే కల్పితేఽపి సాందృష్టికష్టోపాయత్వస్య ప్రత్యక్షసిద్ధస్య అపనేతుమశక్యత్వేన తదభావోపపాదనాయోగాదితి చేత్, ఉచ్యతే; గురుతరానిష్టసాధనత్వే కల్పితే తత్ప్రతిసన్ధానేన సాందృష్టికఫలాదిచ్ఛా నివర్తేత, తన్నివృత్తౌ చ తస్యేష్టత్వం నాస్తీతి ఇష్టసాధనత్వాభావస్య న హన్యాదిత్యేతదర్థతాయాం న కాచిదనుపపత్తిః । గురుతరానిష్టసాధనత్వకల్పనాయాశ్చ న తదుపపాదకత్వాసంభవః । పూర్వవాక్యే తాత్కాలికాదేష్టసాధనత్వానపబాధనోక్తిస్తు తాత్కాలికఫలత్వాభిమతసాధనత్వయోగ్యతాయాః స్వరూపతో బాధనాభావపరా, న తు తస్య ఫలస్యేచ్ఛావిషయత్వబాధనాభావపరాపీతి న విరోధః । న ఆస్తికకాముకస్య రాగాన్ధస్య సత్యపి భావినరకదుఃఖావశ్యంభావావగమే తాత్కాలికఫలేచ్ఛా నాపైతీతి తం ప్రతి ఇష్టసాధనలాభావబోధకస్య నిషేధవాక్యస్యాప్రామాణ్యం స్యాత్, సర్వాన్ప్రతి ప్రమాణభూతస్య చ వేదవాక్యస్య పురుషభేదేన ప్రామాణ్యాప్రామాణ్యవైలక్షణ్యం న యుక్తమితి చేత్, యద్యేవమత్రాపరితోషః తదైవముపపాదనీయమ్ । ఇష్టోపాయత్వమాత్రం లిఙాద్యర్థః, కిన్తు బలవదనిష్టాననుబన్ధిత్వవిశేషితమ్ । తథా చ నిషేధవాక్యైర్విశిష్టాభావబోధనే నాస్తి బాధః । విశేష్యవతి విశిష్టాభావో విశేషణాభావేనోపపాదనీయ ఇతి తదుపపాదనార్థం విశేషణాభావాత్మకబలవదనిష్టానుబన్ధిలకల్పనేతి శ్రుతేష్టసాధనత్వాభావోపపత్తయ ఇత్యాదిగ్రన్థస్య తాత్పర్యమ్ । సత్యపి తాత్కాలికేష్టాద్వస్తుతో భావినరకానిష్టస్యాధిక్యే రాగాన్ధస్య తాత్కాలికసుఖమేవ తతోఽధికమితి మోహానిషిద్ధాచరణం నిషేధవాక్యప్రామాణ్యం చోపపద్యతే । గ్రన్థే గురుతరాదృష్టానిష్టసాధనత్వకల్పనోక్తిః నిన్దార్థవాదరహితేషు నిషేధవాక్యేషు, నిన్దార్థవాదసత్త్వే తు తత ఎవ తల్లాభః । హననాదిషు నిషేధ్యేషు తాత్కాలికేష్టాపేక్షయా భావ్యనిష్టస్య గురుతరత్వవచనం నిన్దార్థవాదః, యాగాదిషు తాత్కాలికక్లేశాపేక్షయా భావిన ఇష్టస్య గురుతరత్వవచనం స్తుత్యర్థవాద' ఇతి హి వృద్ధాః । న చ యాగాదీనాం విధేయానాం లిఙాదినా బలవదనిష్టాననుబన్ధిత్వబోధనే స్తుత్యర్థవాదవైయర్థ్యమితి శఙ్కనీయమ్ । తద్బోధనేఽపి ఇష్టానిష్టయోః సామ్యేన తుల్యాయవ్యయత్వశఙ్కాపరిహారేణ స్తుత్యర్థవాదసాఫల్యాదిత్యేషా దిక్ ।
నను నివృత్తిశబ్దేన ప్రవృత్త్యభావః కేన ప్రకారేణ వ్యాఖ్యాతో భవతీత్యాకాఙ్క్షాయాం తేన లభ్యం విశేషమాహ –
ఉద్యమక్రియాయా ఇతి ।
ప్రవృత్త్యభావమవబుధ్య ఇత్యేతావతా అనాదిసిద్ధప్రవృత్తిప్రాగభావబోధమాత్రమ్ ఉక్తం స్యాత్, న తద్బోధమాత్రాత్ నివర్త్తతే, కిన్తు ఖడ్గోద్యమనాదిరూపా యా హననోద్యమక్రియా తస్యా ఉపరన్తవ్యమితి కర్తవ్యత్వేనానుసంధీయమానా యా ఖడ్గాదిపరావర్తనక్రియా తదుపలక్షితత్వేన నివృత్తిరూపా । తత్ర ప్రవృత్త్యభావమబుధ్య నివర్త్తతే నివృత్తిరూపాపన్నప్రవృత్త్యభావాత్ భవతీత్యర్థః ।
యద్ధన్యాత్తన్నేతీతి ।
ఇదం వాక్యం ప్రసక్తక్రియానివృత్తిప్రతిపాదకతయా నోపాత్తం; ఖడ్గాదిపరావర్తనరూపతయా వక్ష్యమాణాయాః ప్రసక్తక్రియానివృత్తేః చ హన్యాదిత్యేతదర్థత్వాభావాత్, కిన్తు నివృత్తిరూపా ఖడ్గాదిపరావర్త్యతాబుద్ధిః కేన భవతీత్యాకాఙ్క్షాయాం న హన్యాదిత్యేతదర్థభూతానిష్టసాధనత్వజ్ఞానేన భవతీత్యేతదర్థప్రతిపాదకతయోపాత్తమ్ ।
ఎషా చేతి ।
న హన్యాదిత్యనేన హననగతబలవదనిష్టాననుబన్ధిత్వవిశిష్టేష్టసాధనత్వాభావావగతిః, తతో బలవదనిష్టానుబన్ధిత్వకల్పనం, తేనోద్యతం ఖడ్గాదికం పరావర్తనీయమితి బుద్ధిః, తతస్తత్పరావర్తనవైశిష్ట్యేన లబ్ధపరిపాలనతయా నివృత్తిరూపాపన్నౌదాసీన్యప్రాప్తిరితి క్రమః॥
అభావత్వాత్తథేతి ।
అభావో హి బ్రహ్మస్వరూపే నాన్తర్భవతి । అతః ప్రపఞ్చాన్తఃపాతిత్వాన్మిథ్యేత్యర్థః । అతథాత్త్వాత్ అశరీరస్వరూపత్వాత్ ।
అనాదిత్వాదితి సత్కార్యవాదీ శఙ్కత ఇతి ।
ఉభయోః సాదిత్వే ఖలు పరస్పరహేతుహేతుమద్భావాధీనః పరస్పరాశ్రయః ప్రసజ్యతే, ఉభయోరనాదిత్వే తదభావాద్ న పరస్పరాశ్రయప్రసక్తిరిత్యర్థః । టీకాయాం యస్తు మన్యత ఇత్యగ్రిమగ్రన్థేనాసత్కార్యవాదమవలమ్బ్య ప్రవాహానాదిత్వశఙ్కాయాః కరిష్యమాణత్వాత్ ఇయం శఙ్కా సత్కార్యవాదావలమ్బస్వరూపాఽనాదిత్వవిషయా యోజితా ।
అన్ధపరమ్పరేతి ।
స్వరూపనిత్యత్వపక్షేఽపి అభివ్యక్త్యోరనిత్యయోః పరస్పరహేతుహేతుమద్భావేన తత్కృతపరస్పరాశ్రయానపాయాద్ ఉత్పత్తిస్థానీయాం కాదాచిత్కీమ్ అభివ్యక్తిమఙ్గీకృత్యాపి స్వరూపనిత్యత్వకల్పనేయమన్ధపరమ్పరాప్రాప్తపటశౌక్ల్యోపదేశవదప్రామాణికీత్యర్థః ।
సంశయనిమిత్తేతి ।
సంశయశబ్దేన విశేషాదర్శనాదిసంశయకారణకలాపో వివక్షితః; సంశయస్య ప్రత్యయశబ్దేన తత్కార్యతయా గ్రహణాత్, సంశయశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వే తు సంశయమూలకశబ్దప్రయోగజన్యప్రత్యయాన్తరపరః ప్రత్యయశబ్దో యోజ్యః ।
ఉచితనిమిత్తాపేక్షణాదితి ।
కరణదోషాదిబహునిమిత్తాపేక్షణాదిత్యర్థః ।
సాధారణధర్మణి దృష్టే ఇతి ।
ధవలభాస్వరవర్ణరూపసాదృశ్యవిశిష్టే ధర్మిణి దృష్టే । కిం సాదృశ్యవిశిష్టధర్మిజ్ఞానమాత్రం విపర్యయకారణమ్? ఉత సాదృశ్యేనేవ అన్యైశ్చ దోషైర్మిలితమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతీతి ।
సాదృశ్యవద్దోషస్యాపి ప్రవేశితత్వాత్ । యద్యపి శుక్తిప్రమా న భవతి, దోషస్య ప్రమాప్రతిబన్ధకత్వాత్; తథాపి సంశయః కిం న స్యాత్ । తస్యాపి భ్రాన్తివద్దోషజన్యత్వాదితి దూషయతీత్యర్థః ।
సమానధర్మధర్మిణ ఇతి విశేషణం వ్యాచష్టే –
సమానో ధర్మో యస్యేతి ।
న చ రాగాదితి ।
రాగః సంశయవ్యావృత్తో భ్రానత్యేకపక్షపాతీ దోష ఇతి భావః ।
సమానానేకధర్మేతి ।
అత్రావ్యవస్థాత ఇత్యేతదన్తేన సూత్రాంశేన త్రివిధా సంశయసామగ్రీ వర్ణితా । విశేషాపేక్ష ఇత్యనేనాన్యతరవిశేషానవధారణాత్మకత్వముక్తమ్ । తేన విశేషాపేక్షో విమర్శ (గౌతమస. అ.౧ ఆ. ౧ సూ. ౨౩) ఇతి సూత్రాంశేనానవధారణజ్ఞానం సంశయ ఇతి తల్లక్షణం దర్శితమ్ ।
అనేకస్మాద్యావృత్త ఇతి ।
అనేకశబ్దస్య ధర్మపదేన సమాసే శాకపార్థివాదివన్మధ్యమపదలోపేనానేకస్మాత్ సజాతీయవిజాతీయాత్ వ్యావృత్తోఽసాధారణో ధర్మ ఇత్యర్థేనైకధర్మలాభ ఇతి భావః । కార్యనియమం ప్రతిజానానేనేతి పాఠః సాధుః । "సంప్రతిభ్యామనాధ్యానే" ఇత్యుత్కణ్ఠాపూర్వకస్మరణరూపాధ్యానవ్యతిరిక్తార్థే సంప్రతిపూర్వాత్ జానాతేరాత్మనేపదవిధానాత్ । ప్రతి జానతేతి పాఠస్తు కథంచిదాధ్యానార్థవివక్షయా సమర్థనీయః ।
తత్రేతి ।
నను అనుష్ఠితస్య ఫలాదర్శనం జన్మాన్తరకృతకర్మణః ఫలజనకత్వం చ తద్విధివ్యాప్తమితి శఙ్కితుః నాభిప్రాయః, యేన తద్వ్యాప్తిభఞ్జనతః పరిహ్రియేత, కిన్తు అన్వయవ్యతిరేకవ్యభిచారాత్ లోకతః కారణత్వం గ్రహీతుం న శక్యమ్ । అతో విధిబోధ్యకారణత్వంమఙ్గీకృత్య తన్నిర్వాహార్థం ఫలప్రతిబన్ధకరితనివృత్త్యాదివైకల్యకల్పనయాన్వయవ్యభిచారో జన్మాన్తరకృతశ్రవణాదికల్పనయా వ్యతిరేకవ్యభిచారశ్చ పరిహరణీయ ఇత్యభిప్రాయః । న చ విధ్యభావే కేవలముదాహృతదృష్టాన్తద్వయేనాయం వ్యభిచారః పరిహృతో భవతి; శ్రుతవైశేషికాదిశాస్త్రాణాం కేషాంచివబోధానుత్పత్తౌ హి మతిమాన్ద్యాలస్యానభ్యాసాదిరూపకారణవైకల్యం స్పష్టం దృష్టమస్తి, శబ్దమాత్రస్య శాబ్దప్రమాజనకఖం చాన్యత్ర సామాన్యతః సిద్ధమస్తి అతస్తత్రాన్వయవ్యభిచారస్య ప్రాక్సిద్ధకారణత్వావిరోధిత్వేఽప్యత్ర బహుశః కృతశ్రవణమననానాం సమ్యక్సకలవేదాన్తార్థనిర్ణయవతాం సాక్షాత్కారానుదయః కించిద్దృష్టకారణవైకల్యప్రయుక్తత్వేనాదృశ్యమానః కథం ప్రాగసిద్ధస్య సాక్షాత్కారే శబ్దప్రమాణకారణత్వస్య గ్రహణే విరోధీ న స్యాత్ ! జన్మాన్తరోపాజితనిధిఖననేనోపభోగే చ పూర్వానుభూతమ్మరణం దృష్టం కారణం సిద్ధమస్తి; అతస్తత్ర వ్యతిరేకవ్యభిచారసమాధానసంభవేఽప్యత్ర జన్మాన్తరకృతశ్రవణాదేరన్యతః సిద్ధ్యభావేన తత్కల్పకస్య విధేరప్యభావే జాగ్రద్వ్యతిరేకవ్యభిచారశ్చ కథం కారణత్వగ్రహవిరోధీ న స్యాత్ । తస్మాద్విధివ్యభిచారోద్భావనం కృతశఙ్కాపరిహారానుపయుక్తమయుక్తమ్ । తథా ప్రాధాన్యం శ్రవణాదేః న భవతామపి సంమతమిత్యేతదప్యయుక్తమ్; అర్థజ్ఞానఫలకాధ్యయనవిధేరివ సాక్షాత్కారఫలశ్రవణవిధేరపి ప్రధానకర్మత్వస్యైవ ప్రాప్తేరితి చేత్, ఉభయతో వ్యభిచారేణ శ్రవణస్య సాక్షాత్కారకారణత్వం లోకత ఇవ బాధేన విధితోఽపి గ్రహీతుం న శక్యమితి ప్రాగేవ శబ్దాపరోక్షనిరాకరణేనోక్తప్రాయమ్ । అతో విధినా కారణత్వం నిశ్చిత్య వ్యభిచారః పరిహరణీయ ఇతి శఙ్కితురభిప్రాయో న సంభవతీత్యభిప్రేత్య యద్యనయోక్తిభఙ్గ్యా విధివ్యాప్తిరాశఙ్కితా తదేదమపి దూషణాన్తరమితి విధివ్యాప్తౌ వ్యభిచార ఉపన్యస్తః । అథ యది శ్రవణస్య ప్రధానకర్మత్వేఽర్థబాధాత్ తత్పరిత్యజ్య శ్రవణాదినిర్ణీతమ్ ఆత్మతత్త్వమన్ద్రియకస్వసాక్షాత్కారోత్పాదనసమర్థం భవతి; 'లవణక్షారక్షోదిని పాత్రే గోమూత్రపూరితే క్షిప్తమ్ । మర్దితమపి శాలితుషైః యదవికృతం తత్తు మౌక్తికం జాత్యమ్॥ ఘృష్టం సదాత్మనః స్వచ్ఛాం ఛాయాం యన్నికషోపలే । స్ఫుటం ప్రదర్శయేత్ వైడూర్యం జాత్యముచ్యతే॥' ఇత్యాదిశాస్త్రోక్తపరీక్షాప్రకారనిర్ణీతమివ రత్నతత్వమ్ ఇత్యుపయోక్ష్యమాణసంస్కారతయా గుణకర్మత్వమిష్యతే, తదా న చేత్యాదినా దూషణముక్తమితి న కించిదనుపపన్నమ్ । నను ప్రయాజశేషవాక్యస్య 'ప్రయాజశేషం హవిష్షు క్షారయే'దిత్యర్థకల్పనం న యుక్తమ్ ।
క్షారణేన ప్రతిపాద్యతయా ప్రయాజశేషస్య శేషితాయాః క్షారణదేశతయా హవిషాం శేషతాయాశ్చ ప్రసఙ్గాత్, నైతద్యుక్తమ్, తథా సతి హి చాత్వాలే కృష్ణవిషాణం ప్రాస్యతీతివద్ హవిష్షు ప్రయాజశేషే చ సప్తమీద్వితీయే స్యాతామ్, ఇహ తు ద్వితీయయా హవిషాం సంస్కార్యత్వేన ప్రాధాన్యం, తృతీయయా ప్రయాజశేషస్య తత్సంస్కారార్థద్రవ్యత్వేన శేషత్వం చ ప్రతీయత ఇత్యాశఙ్క్య విశేషయతి –
కృతప్రయోజనేతి ।
నిర్వృత్తప్రయోజనస్య హిశేషః ప్రతిపత్తిమపేక్షతే, కరిష్యమాణాజ్యభాగార్థగ్రాహ్యమాజ్యం ప్రయాజశేషాజ్యేనాసంసర్గసిద్ధ్యై తస్య క్వచిత్ క్షారణమపేక్షతే । తస్మాదపేక్షితప్రతిపత్త్యర్థత్వమేవ యుక్తం, న త్వనపేక్షితహవిఃసంస్కారార్థత్వంమ్ । ఎవం చ క్షారణస్య దృష్టార్థత్వమపహాయ అదృష్టార్థత్వస్వీకారశ్చ పరిహృతో భవతి । ప్రయాజేషు వినియుక్తస్య పునః క్షారణే వినియోగ ఇతి వినియుక్తవినియోగ విరోధోపి పరిహృతో భవతి । తస్మాద్ ద్వితీయాతృతీయయోః సప్తమీద్వితీయార్థతైవ యుక్తేతి భావః॥
అపూర్వేతి ।
అదృష్టపర్యవసాయిన ఎవ గుణకర్మణో విధ్యపేక్షణాత్ శ్రవణాదేస్తు దృష్టద్వారేణైవ సాక్షాత్కారోపయోగిత్వాత్ నాదృష్టానుప్రవేశోఽస్తీతి న తత్ర అప్రాప్తార్థవిషయవిధ్యపేక్షేత్యర్థః ।
త్ర్యంశా భావనా హి ధర్మ ఇతి ।
కౌమారిలమతానుసారేణ సాధ్యసాధనేతికర్తవ్యతాభేదో మతాన్తరేష్వష్యవిశిష్టః ।
స్వప్నోపలబ్ధేతి ।
స్వప్నేషు పర్యాపతన్తో దృష్ట్వా వ్యాఘ్రాదయ ఆకులతాముత్పాద్య స్వప్నదృశముత్థాపయన్తో భవన్తి స్వోపాదానావిద్యానివర్త్తకాః । ఇహ శ్రుతివ్యాఖ్యానేష్వస్నావిరం సిరారహితమితి వ్యాఖ్యాతం, తత్ స్నావాః సిరా అస్య సన్తీతి స్నావిరం న స్నావిరమ్ అస్నావిరమ్ ఇతీశావాస్యోపనిషద్వివరణానుసారేణ ।
ప్రాక్తు స్నావిరమవిగలితమితి టీకానుసారేణ అన్యథా వ్యాఖ్యాతమ్ । ఎవమన్యత్రాపి మతభేదేనావిరోధో ద్రష్టవ్యః॥ టీకాయాం విద్యాఽవిద్యయోః కార్యకారణభావం నివర్త్య నివర్త్తకభావం చోపపాద్య తదర్థవిషయత్వేన విద్యాం చావిద్యాం చేతి మన్త్రస్యోదాహృతత్త్వాత్ తదనుసారేణ మన్త్రం యోజయతి –
అవిద్యామితి ।
అత్రేదం సకలమూలపూర్వాపరగ్రన్థగతజీవవిషయప్రతిబిమ్బావచ్ఛేదవ్యవహారద్వయతాత్పర్యావధారణాయ చిన్తనీయమ్, అనయోః పక్షయోరాచార్యాణాం కతరః పక్షః సిద్ధాన్త ఇతి । ద్వితీయ ఎవ; ఆద్యస్య ఆచార్యైః దూషితత్వాదితి చేత్, న, అధ్యాసపూర్వపక్షే హి తద్దూషణం కృతమ్ । సిద్ధాన్తే తస్యాసమాహితత్వాత్ సిద్ధాన్తాభిమతమేవ తద్దూషణమితి చేత్, న; అసారం తద్దూషణమిత్యనాదరేణాపి తదనుద్ధారోపపత్తేః । తథాహి రూపవత ఎవం ప్రతిబిమ్బ ఇతి నాస్తి నియమః, రూపసంఖ్యాపరిమాణసంయోగవిభాగపరత్వాపరత్వచలనసుఖత్వాదిజాతీనాం ప్రతిబిమ్బదర్శనాత్ । ద్రవ్యస్య సత ఇతి విశేష్యత ఇతి చేద్, న; పృథివ్యాదినవకానుగతస్య ద్రవ్యత్వస్యాసిద్ధేః, ద్రవ్యం ద్రవ్యమితి తత్ర తత్ర లౌకికానామనుగతప్రత్యయాభావాత్, తార్కికపరిభాషాయా నిష్ప్రమాణకత్వాత్ । గుణాశ్రయస్య సత ఇతి విశేష్యత ఇతి చేత్, న; సంఖ్యాయా ఎవ సంఖ్యారూపగుణాశ్రయభూతాయా నీరూపాయాః ప్రతిబిమ్బదర్శనాత్ । అస్తి హి సంఖ్యాయామపి సంఖ్యా; ఎకత్వం ప్రథమసంఖ్యా ద్విత్వం ద్వితీయసంఖ్యా బహుత్వేషు త్రిత్వం ప్రథమసంఖ్యా చతుష్ట్వం ద్వితీయసంఖ్యేత్యాదివ్యవహారాత్ । అత ఎవ వసన్తాయ కపిఞ్జలానాలభేతేత్యత్ర త్రిత్వమేవ బహువచనార్థో, న తు చతుష్ట్వాదికం, ప్రథమాతికమే కారణాభావాదితి న్యాయవిదః । అత ఎవ చ ద్వావేకత్వసంఖ్యారూపావవయవౌ అస్యా ద్విత్వసంఖ్యాయా ఇత్యాద్యర్థే బ్రాహ్మణద్వితయం బ్రాహ్మణద్వయమ్ ఇత్యాదిశబ్దనిష్పత్త్యర్థే "సంఖ్యాయా అవయవే తయప్" ఇత్యాదిసూత్రైస్తయప్ప్రత్యయాయో విహితాః । అత ఎవ చ రక్షసాం నిహతాన్యాసన్ సహస్రాణి చతుర్దశే'త్యాద్యభియుక్తవ్యవహారాః । నను సంఖ్యాసు వస్తుతో నాస్తి సంఖ్యాన్తరం, కిన్తు ద్విత్వసంఖ్యా ద్వితీయేత్యాదిసజాతీయసంఖ్యావ్యవహారాః సత్తా సతీతివ్యవహారవదభేదేఽపి ధర్మధర్మిభావకల్పనయా, సహస్రాణి చతుర్దశేత్యాదివిజాతీయసంఖ్యావ్యవహారాః సహస్రాదిసంఖ్యాశ్రయగతచతుర్దశసంఖ్యాదిసామానాధికరణ్యేన తత్కల్పనయా, అతో న సంఖ్యాయా ముఖ్యం గుణాశ్రయసమితి చేత్, ఉచ్యతే, తుల్యమేతదాత్మనోపి । ఆనన్దాదిధర్మాస్తదభిన్నా ఇతి తస్యాపి హి న ముఖ్యం గుణాశ్రయత్వం; తస్మాద్రూపవత ఎవం ప్రతిబిమ్బ ఇతి నియమమవలమ్బ్య, ఆత్మప్రతిబిమ్బనిరాకరణం తావదయుక్తమ్॥ తథా రూపవత్యేవ ప్రతిబిమ్బ ఇతి నియమమవలంబ్యాపి నిరాకరణమయుక్తమ్ । కిం ప్రతిబిమ్బోపాధేర్వస్తుతో రూపవత్వం ప్రతిబిమ్బనే ప్రయోజకృమిష్యతే, ఉత రూపవత్త్వేన గ్రహణమ్ । ఆద్యే, అనాత్మనోఽన్తఃకరణే ప్రతిబిమ్బనానుపపత్తిః, అన్తఃకరణస్య త్రివృత్కరణేన పఞ్చీకరణేన వా రూపవత్త్వాత్ । న ద్వితీయః, నిజరూపవత్త్వేనాగృహ్యమాణేఽపి స్ఫటికే సన్నిహితజపాకుసుమప్రతిబిమ్బనేన అరుణః స్ఫటిక ఇతి వ్యవహారదర్శనాత్ । తస్మాత్ నిరవద్యా ప్రతిబిమ్బపక్షః । ప్రతిబిమ్బపక్షే ఎవ చ జీవతదన్తర్యామిభావేనాన్తఃకరణే ద్విగుణీకృత్య వృత్తిరుపపద్యతే । నను ప్రతిబిమ్బపక్షే కేన దృష్టాన్తేన ద్విగుణీకృత్య వృత్త్యుపపత్తిః । అమ్భస్యాకాశస్య ప్రతిబిమ్బో నాభ్యుపగతః, ఆలోకస్య తు ప్రతిబిమ్బ ఎవ నావచ్ఛేదోఽపి । న చ జలాన్తర్గతసికతాదిప్రహణార్థం తదన్తరాలోకప్రవేశస్య అవశ్యంభావాత్ తేన తస్యా అవచ్ఛేదోఽప్యఙ్గీకరణీయ ఇతి వాచ్యమ్; ఆలోకప్రతిబిమ్బేనైవ సికతాదిప్రకాశోపపత్తేః । న చ సమారోపితస్య ప్రతిబిమ్బాలోకస్య సికతాదిభిః సంయోగో నాస్తీతి వాచ్యమ్; సద్యోఽపవరకప్రవిష్టస్య సమారోపితేన తమసా తత్రత్యఘటాదిప్రకాశప్రతిబన్ధవత్ సమారోపితేనాలోకేన సికతాదిప్రకాశజననోపపత్తేరితి చేత్, మైవమ్, జలేనాకాశస్యావచ్ఛేద ఎవ తత్రాలోకస్య ప్రతిబిమ్బ ఎవేతి కల్పనే దృష్టాన్తసంప్రతిపత్త్యభావేపి ప్రతిబిమ్బాశ్రయాన్తఃకరణేన సర్వగతస్య ఆత్మనోఽవచ్ఛేదస్యాప్యవశ్యంభావేన స్వత ఎవ ద్విగుణీకృత్య వృత్తిసిద్ధేః । ప్రతిబిమ్బపక్ష ఎవ చ సూత్రకారాదిసంమతః । అంశో నానావ్యపదేశాదిత్యధికరణే (బ్ర.అ.౨పా.౩సూ.౪౨) ఐకాత్మ్యవాదే కర్మతత్ఫలవ్యతికరశఙ్కాపరిహారార్థం ప్రవృత్తేన ఆభాస ఎవ చ (వ. అ.౨పా.౩సూ. ౫౦) ఇతి సూత్రేణ జీవస్య బ్రహ్మప్రతిబిమ్బత్వముక్తమ్ । తథైవ చ భాష్యకారైః వ్యాఖ్యాతమ్ - ఆభాస ఎవైష జీవః పరస్యాత్మనో జలసూర్యకాదివత్ ప్రతిపత్తవ్యః, న స ఎవ సాక్షాద్, నాపి వస్త్వన్తరమ్ । అతశ్చ యథా నైకస్మిన్ జలసూర్యకే కమ్పమానే జలసూర్యకాన్తరం కమ్పతే, ఎవం నైకస్మిన్జీవే కర్మఫలసంబన్ధిని జీవాన్తరస్య తత్సంబన్ధః; ఎవమవ్యతికర ఎవ కర్మఫలయోః ఇతి" । టీకాకారైరపి తస్మిన్నధికరణే జీవబ్రహ్మాభేదే సకలజీవగతదుఃఖభాక్త్వం బ్రహ్మణః స్యాదితి శఙ్కాపరిహార ఎతత్సూత్రసిద్ధం ప్రతిబిమ్బత్వమాశ్రిత్యైవ సమర్థితః । న చ మోక్షస్య అనర్థబహులతా యతః ప్రతిబిమ్బానామేవ శ్యామతావదాతతే, న బిమ్బస్య, ఎవం జీవానామేవ నానావేదనాభిః సంబన్ధః, బ్రహ్మణస్తు బిమ్బస్యేవ న తదభిసంబన్ధ' ఇతి । ఆచార్యైరప్యేతదభిప్రాయః స్పష్టీకృతః 'బిమ్బప్రతిబిమ్బయోః అవదాతత్వశ్యామత్వాదివ్యవస్థానాత్ న ధర్మసాంకర్యమిత్యర్థ ఇతి । తస్మాత్ ప్రతిబిమ్బపక్ష ఎవాచార్యాణామభిమతః । అత ఎవ అనిర్వాచ్యావిద్యాద్వితయసచివస్యేతి ప్రథమశ్లోకగతచరాచరపవ్యాఖ్యానసమయే ఎవ జీవస్య ప్రతిబిమ్బత్వముక్తం 'జీవానామపి చరాచరోపాధికానాం తత్ప్రతిబిమ్బత్వేన తద్వివర్తతేత్యాహేతి । అవచ్ఛేదపక్షస్తు భాష్యటీకాగతఘటాకాశాదిదృష్టాన్తస్వరసప్రాప్తో న దూషితః పరం, న తు స్వతన్త్రేషు స్వవాక్యేషు జీవోఽవచ్ఛేద ఇతి క్వచిదప్యుక్తమ్ । తస్మాత్ ప్రతిబిమ్బపక్ష ఎవాచార్యాణాం సిద్ధాన్త ఇతి । ఎవం ప్రతిబిమ్బపక్షః శ్రేయానితి మన్యమానానాం మతానుసారేణాచార్యాణాం తాత్పర్యం యోజితమ్॥ అథ అవచ్ఛేదపక్షమభ్యుపగచ్ఛతాం మతమనుసృత్యోచ్యతే । ప్రతిబిమ్బపక్షో భాష్యకారైరేవ న స్థానతోపి (బ్ర. అ. ౩ పా. ౨ సూ. ౧౧) ఇత్యధికరణే నిరాకృతః । తత్ర హ్యత ఎవ చోపమా సూర్యకాదివత్ (బ్ర. అ.౩ పా. ౨ సూ. ౧౮) ఇతి సూత్రేణ సూర్యాదిప్రతిబిమ్బదృష్టాన్తే శ్రుత్యుదాహృతే దర్శితే సూర్యాదివదాత్మనః ప్రతిబిమ్బో న యుజ్యత ఇతి తదాక్షేపకత్వేన అమ్బుదవగ్రహణాత్తు న తథాత్వమ్ (బ్ర. అ. ౩ పా. ౨ సూ. ౧౯) ఇతి సూత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ । "యథామ్బు సూర్యాదిభ్యో మూర్తేభ్యో విప్రకృష్టదేశం గృహ్యతే న తథాత్మనో విప్రకృష్టదేశం ప్రతిబిమ్బనయోగ్యం వస్తు గృహ్యతే । అతో న క్వాప్యాత్మనః సర్వగతస్య ప్రతిబిమ్బో యుక్త" ఇతి । తతో వృద్ధిహాసభాక్త్వమన్తర్భావాత్ ఉభయసామఞ్జస్యాదేవమ్(బ్ర.అ.౩ పా.౨సూ.౨౦) ఇతి సూత్రముక్తానుపపత్త్యా సూర్యాదివదాత్మనః ప్రతిబిమ్బనమనుపపన్నమ్ ఇత్యఙ్గీకృత్యైవ శ్రుతిషు సూర్యాదిప్రతిబిమ్బోపాదానస్య తాత్పర్యాన్తరవర్ణనపరతయా వ్యాఖ్యాతమ్ । "యథా సూర్యాదిప్రతిబిమ్బస్య జలాధుపాధిగతవృద్ధిహాసాద్యధీనవృద్ధిహాసాదిభాక్త్వమేవమాత్మనోఽప్యన్తఃకరణాదిగతవృద్ధిహ్రాసాద్యధీనవృద్ధిహాసాదిభాక్త్వమిత్యేతావతా జలసూర్యాదిదృష్టాన్తీకరణం, న తు ప్రతిబిమ్బనేన; దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సర్వథా సామ్యస్యానపేక్షితత్వాదితి" । బృహదారణ్యకభాష్యేఽపి "స ఎష ఇహ ప్రవిష్ట ఆ నఖాగ్రేభ్య' ఇతి వాక్యవ్యాఖ్యానావసరే సర్వగతస్యాత్మనః కః ప్రవేశో నామేతి విమృశ్య ప్రతిబిమ్బప్రవేశ ఇతి పక్షమమ్బువదగ్రహణాత్త్వితి సూత్రోక్తేన విప్రకృష్టదేశీపాధ్యభావేనైవ దూషయిత్వా దేహాదావాత్మన ఉపలభ్యమానత్వం ప్రవేశః । న హి పాషాణాదావివ దేహాదావాత్మనోఽనుపలబ్ధిరస్తీతి ప్రవేశపదార్థస్య అన్యథోపపాదనేన ప్రతిబిమ్బపక్షదూషణం స్థిరీకృతమ్ । న హి లోకేపి జలాద్విప్రకృష్టదేశస్యైవ చైత్రాదేస్తదన్తర్నిమగ్నత్వేన విప్రకృష్టదేశస్యాపి జలే ప్రతిబిమ్బో దృశ్యతే । న చ సావయవస్య చైత్రస్య జలాన్తర్నిమగ్నాధరకాయస్య ఊర్ధ్వకాయప్రతిబిమ్బవదన్తఃకరణాదిగస్య ఆత్మనః తదభిముఖప్రదేశాన్తరప్రతిబిమ్బ ఉపపాదయితుం శక్యః; నిరవయవత్వశబ్దకోపాపత్తేః । తస్మాద్ బహుషు జలపాత్రేషు చన్ద్రస్య యావత ఎకత్ర ప్రతిబిమ్బస్తావతోఽప్యన్యేష్వివ కృత్స్నస్యైవాత్మన ఎకత్రాన్తఃకరణే ప్రతిబిమ్బిస్థాన్యేష్వపి ప్రతిబిమ్బో వకవ్యః । నను బహూనాం దర్పణానాం పురతస్తిర్యక్ప్రసారితస్య వంశదణ్డస్య దర్పణేషు భిన్నభిన్నప్రదేశానామివ అన్తఃకరణేష్వాత్మనస్తత్తదన్తఃకరణాభిముఖభిన్నభిన్నప్రదేశానాం ప్రతిబిమ్బో వాచ్యః । సావయవత్వే హి తథా వక్తుం శక్యమ్ । న చ నిదాఘార్త్తస్య జాహ్నవీజలనిమగ్నసర్వకాయస్య సర్వాఙ్గీణసుఖోత్పత్త్యర్థమా కేశాదా నఖాగ్రాదన్తఃకరణవ్యాప్తౌ సత్యాం వ్యవధానరహితః తదభిముఖాత్మప్రదేశో లభ్యతే యస్య తత్ర ప్రతిబిమ్బో వర్ణ్యేత । ఎవమవిప్రకృష్టదేశరూపం దూషణం భాష్యే వ్యక్తమితి దూషణాన్తరమాచార్యైః పూర్వపక్షిముఖేనోద్ఘాటితమ్ । రూపవత ఎవ రూపవత్యేవ ప్రతిబిమ్బ ఇత్యస్య చాక్షుషస్యైవ చాక్షుష ఎవ ప్రతిబిమ్బ ఇత్యర్థః । న హ్యస్య నియమస్య క్వచిద్భఙ్గోఽస్తి; ముఖాదిప్రతిబిమ్బే తదీయచాక్షుషసర్వగుణానుభవాత్, కస్తూరికాదిప్రతిబిమ్బే తదాఘ్రాణేఽపి సౌరభాననుభవాత్ చ । గుహాదిషు ప్రతిధ్వనిర్ధ్వనేః ప్రతిబిమ్బ ఇతి కేచిత్ । తన్న; స ఎవ హి గగనగుణః శబ్దః; దున్దుభిసముద్రదావానలఝఞ్ఝామారుతాదిధ్వనీనాం పృథివ్యాదిశబ్దత్వాత్ । ఎవం చ యద్యప్యాభాస (వ.అ. ౨ పా.౩ సూ. ౫౦) ఇతి సూత్రేణ ప్రతిబిమ్బపక్ష ఉక్త ఇతి ప్రతిభాతి; తథాపి ఎకత్ర జీవస్య ప్రతిబిమ్బత్వాభ్యుపగమోఽన్యత్ర తద్దూషణం చ పరమాప్తస్య సూత్రకారస్య న సంభవతీతి కించిదనుసారేణ కస్మింశ్చిన్నేతవ్యే ప్రతిబిమ్బదూషణస్య అవిప్రకృష్టదేశత్వాదియుక్తిపూర్వకం కృతత్వాద్ ఆభాస ఎవ చేతి సూత్రే భాష్యకారైరపి శ్రుత్యోపపత్త్యా వా ప్రతిబిమ్బత్వస్య సమర్థితత్వాత్తదేవ సూత్రం వృద్ధిహాసభాక్త్వం (అ.పా.౨.౨౦) ఇతి సూత్రోక్తన్యాయాత్ ప్రతిబిమ్బ సాదృశ్యప్రతిపాదనపరం యోజ్యం; తావతాప్యవ్యతికరసిద్ధేః । తదధికరణటీకాయాం బిమ్బప్రతిబిమ్బయోః బ్రహ్మజీవదృష్టాన్తత్వేనోపాదానాత్ చ । వస్తుతస్వాభాస ఎవ చేతి సూత్రం ప్రతిబిమ్బత్వరూపస్య ప్రతిబిమ్బసాదృశ్యరూపస్య వాభాసత్వస్య ప్రతిపాదనపరమేవ న భవతి; షడ్వింశతిరిత్యేవ బ్రూయాదితివదేవకారోపహతవిధిశక్తికత్వేన యథాప్రాప్తానువాదత్వాత్॥ తథా హి ప్రకృతావగ్నీషోమీయపశావధ్రిగుప్రైషే 'షడ్వింశతిరస్య వఙ్క్రయ" ఇతి శ్రుతమ్ । అస్య చ్ఛాగస్య పశోరేకైకస్మిన్ పార్శ్వే త్రయోదశ త్రయోదశాస్థీనీతి షడ్వింశతిః వఙ్క్రిశబ్దోక్తాని పార్థాస్థీనీత్యర్థః । అశ్వమేధే త్వశ్వస్య పశోరేకైకస్మిన్ పార్శ్వే సప్తదశ సప్తదశాస్థీనీతి చతుస్త్రింశద్వఙ్క్రయః । తత్ప్రకాశకో వైశేషికో మన్త్రః పఠ్యతే 'చతుస్త్రింశద్వాజినో దేవబన్ధోః వఙ్క్రీరశ్వస్య స్వధితిః సమేతీతి" । తేనోపదిష్టేన షడ్వింశతిమన్త్రస్య సర్వథా నివృత్తౌ ప్రసక్తాయాం పునరపి తత్ర పఠ్యతే షడ్వింశతిరిత్యేవ బ్రూయాత్, న చతుస్త్రింశదితి । తేన ప్రాకృతమన్త్రః ప్రాప్యమాణః కిం షడ్వింశతిపదయుక్త ఎవ ప్రాప్నోతి, ఉత అశ్వవఙ్క్రిసంఖ్యానుసారేణ షడ్వింశతిరితి పదస్థానే చతుస్త్రింశత్పదోహయుక్త ఇతి సంశయే "షడ్వింశతిరిత్యైవ బ్రూయాదితి" వచనాన్నాస్తి వచనస్యాతిభార ఇతి న్యాయాత్, షడ్వింశతిపదయుక్త ఎవేతి ప్రాపయ్య, రాద్ధాన్తితం నవమే (జై. అ. ౯ పా. ౪ సూ. ౧-౨౧) "షడ్వింశతిరిత్యేవ బ్రూయా"దితి వాక్యం న షడ్వింశతిపదయోగేన ప్రాకృతమన్త్రవిధాయకమ్ । ఎవకారోపహతవిధిశక్తికత్వేన తస్య చతుస్త్రింశన్మన్త్రనిషేధ ఎవ తాత్పర్యాత్ । తతశ్చ నిషేధేన వైశేషికమన్త్రనివృత్తౌ ప్రాకృతమన్త్రోఽతిదేశేనైవ ప్రాప్నోతీతి షడ్వింశతిరితీత్యేతత్ప్రాప్తానువాదకమ్ । యథాప్రాప్తి చానువాదో భవతి ప్రాప్తిశ్చ చతుస్త్రింశత్పదోహేనైవ, యథా ద్విపశుకే పశుబన్ధే ద్విపఞ్చాశత్పదోహేనైవ । తస్మాదశ్వమేధే చతుస్త్రింశత్పదోహయుక్త ఎవ షడ్వింశతిమన్త్రః ప్రయోక్తవ్య ఇతి । ఎవమాభాస ఎవేతి సూత్రస్యాపి ఎవకారోపహతవిధిశక్తిత్వేన జీవః సాక్షాద్ బ్రహ్మైవ న భవతీతి భాష్యదర్శితే నిషేధ ఎవ తాత్పర్యమ్ । ఆభాస ఇతి తు యథాప్రాతానువాదకమ్ । ప్రాప్తిశ్చ వృద్ధిహాసభాక్త్వమితి సూత్రోక్తన్యాయాత్ ప్రతిబిమ్బసాదృశ్యస్యేతి తస్యైవానువాదకమ్, న తు కస్యచిదర్థస్య విధాయకమ్ । తస్మాదవచ్ఛేదపక్షే న సూత్రాదివిరోధశఙ్కా॥ తత్ర తత్ర ప్రతిబిమ్బత్వవ్యవహారస్తు వృద్ధిహాసభాక్త్వసూత్రక్లృప్తసాదృశ్య మూలో గౌణః । న హి జ్వలనాద్భిన్నత్వేనావగతే మాణవకే అగ్నిరధీతేఽగ్నిరాగచ్ఛతీత్యాదిప్రయోగసహస్రసత్త్వేఽప్యగ్నిశబ్దో మాణవకే ముఖ్యత్వమశ్నువీత, అన్తఃకరణకృతస్యైవాత్మనో జీవాన్తర్యామిభావేన భేదస్తు అవిద్యాశ్రయత్వతద్విషయత్వాన్తఃకరణసంవలితత్వాద్యుపాధిభేదాదుపపద్యతే; అన్యథా 'షడస్మాకమనాదయ' ఇతి సిద్ధాన్తే జీవేశ్వరభిన్నత్వేనాభ్యుపగతస్య జీవేశ్వరతద్భేదాదిసకలప్రపఞ్చవివర్తాధిష్ఠానత్వేన సర్వగతస్య శుద్ధచైతన్యస్యాపి అన్తఃకరణే సత్వమవర్జనీయం, తత్తు ప్రతిబిమ్బపక్షమాశ్రిత్య ద్విగుణీకృత్య వృత్త్యుపపాదనేనాపి న నిర్వహతీతి త్రిగుణీకృత్య వృత్తిరుపపాదనీయా భవేత్; ప్రతిబ్రహ్మోపాసనముపాస్యధర్మిభేదస్య ఆచార్యైః ఆనన్దమయాధికరణారమ్భే (బ్ర. అ. ౧ పా.౧ సూ. ౧౨) వక్ష్యమాణత్వాత్ । దహరశాణ్డిల్యవిద్యాద్యుపాస్యభిన్న భిన్నసగుణన్నమసత్వమపి తస్మిన్నభ్యుపగన్తవ్యమితి తదర్థం చతుఃపఞ్చగుణాదివృత్తిరప్యుపపాదనీయా భవేత్ । న చ తదుపపాదనం శక్యమ్; దృష్టాన్తాభావాత్ । తస్మాత్ జీవేశ్వరోపాధిభ్యాం వాస్తవతదుభయాభావేన తత్తద్గుణోపాధిభేదేన చావచ్ఛేదకభేదేన జీవేశ్వరశుద్ధచైతన్యాదీనాం భేద ఆస్థేయః । ఎవం జీవేశ్వరయోరప్యవచ్ఛేదకభేదేన భేదో భవిష్యతీతి నానుపపన్నమత్ర కించిదితి॥
ఇత్థం సత్సంప్రదాయాధ్వప్రాప్తయోః పక్షయోః ద్వయోః ।
సమర్థనం యథాబుద్ధి కృతం ప్రీత్యై విపశ్చితామ్॥
పరమేతి।
పరం సర్వపూర్వభావిజగత్కారణం వస్తు, తద్విషయా యా మా ప్రమా, “సదేవ సోమ్యేదమ్' ఇత్యాదికారణవాక్యజన్యా సా నిరతిశయానన్దాదిస్వరూపలక్షణాఞ్చితం సర్వజ్ఞం యం విషయీకరోతి, న త్వతథాభూతం ప్రధానాదికమ్; ప్రస్తోష్యమాణాధికరణన్యాయాత్, తం పురుషోత్తమం వన్దే ఇత్యర్థః। పరా ఉత్కృష్టా మా శ్రీమహాలక్ష్మీః యమాలిఙ్గతీత్యర్థాన్తరమప్యనేన క్రోడీకృతమ్। యద్యపి తదన్యా కాచిదపరా లక్ష్మీః నాస్తి; తథాపి తస్యా ఎవ సన్తి రూపభేదా దేవమనుష్యాద్యనుగ్రహార్థం తత్ర తత్ర తారతమ్యేన ఆవిర్భూతాః తదంశకలావిశేషరూపాః “సౌమ్యాసౌమ్యైః జగద్రూపైః త్వయైతద్దేవి పూరితమ్" ఇత్యాదిపురాణవచనప్రసిద్ధాః। తదపేక్షయా పరత్వమిహ భగవద్దివ్యమహిషీరూపే వివక్షితమితి పరశబ్దస్య వ్యావర్తకత్వాత్ విశేషణసమాసోపపత్తిః।
యది సర్వజ్ఞే ఇతి।
సర్వజ్ఞత్వం చేతనస్య బ్రహ్మణ ఎవ సంభవతి, నాచేతనస్య ప్రధానాదేరితి కారణవాక్యానాం బ్రహ్మపరత్వం తత ఎవ సిద్ధ్యతీతి భావః।
సర్వజ్ఞే జగత్కారణ ఇతి।
నను సర్వజ్ఞే సమన్వయప్రదర్శనేన చేతనత్వం నోపక్షిప్తం, కిన్తు ప్రథమసూత్రమారభ్యైవ ప్రాప్తమ్; ప్రథమసూత్రే విచార్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాతస్య నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తత్వరూపప్రవృత్తినిమిత్తానుసారేణ చేతనత్వేనాభిమతస్య బ్రహ్మణ ఎవ లక్షణప్రమాణాకాఙ్క్షాక్రమేణ జన్మాదిసూత్రత్రయప్రవృత్తేః। అతః సర్వజ్ఞత్వోపక్షిప్తం చేతనత్వమాక్షిప్య సమర్థ్యత ఇత్యయుక్తమ్। ఎవం చ తచ్చ బ్రహ్మణి ఇత్యాదివ్యాఖ్యేయటీకాగ్రన్థోఽప్యయుక్త ఇతి చేత్, ఉచ్యతే నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావే జన్మాదిసూత్రోదాహృతనిర్ణయవాక్యానుసారేణ సమన్వయసూత్రవ్యవస్థాపితపరమపురుషార్థతానుసారేణ చ నిరతిశయానన్దరూపే బ్రహ్మణ్యేవ సమన్వయ ఇహాక్షిప్యతే। అత ఎవావ్యవహితేన సమన్వయాధికరణేన ఆక్షేప్యాక్షేపికీ సంగతిః। సా చ తదధికరణార్థానువాదకేన టీకాశ్లోకేనైవ వ్యఞ్జితా ఇత్యాచార్యైః నోద్ధాటితా। టీకాయాం సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి యత్ జగత్కారణం తద్బ్రహ్మేతి నాద్యాపి సిద్ధమిత్యుక్తిః సర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తికత్వయోః ప్రధానే పూర్వపక్షిణా అఙ్గీకృతత్వాజ్జగత్కారణం బ్రహ్మేత్యత్రైవ వివాద ఇతి ప్రాగుక్తమపి తదేతదధికరణపూర్వపక్షనిరాకరణపర్యన్తమనుక్తప్రాయమిత్యేతదభిప్రాయా, న తు బ్రహ్మేతి ప్రాఙ్నోక్తమిత్యభిప్రాయా; ప్రథమసూత్రమారభ్య సూత్రభాష్యయోస్తదుక్తేః స్పష్టత్వాత్। సర్వజ్ఞత్వేన చేతనత్వోపక్షేపోక్తిస్తు తద్దృఢీకరణాభిప్రాయా యోజ్యా। జీవాణువ్యతిరిక్తేత్యాదిటీకాయాం యథా జగదుపాదానకారణాధిష్ఠాతుః జీవవ్యతిరిక్తబవిశేషణమపేక్షితం జీవా ఎవ కర్మద్వారా తదధిష్ఠాతార ఇతి మతాద్భేదప్రదర్శనార్థం, న తథాణువ్యతిరిక్తత్వవిశేషణం ప్రధానవ్యావర్తనార్థం చేతనత్వవిశేషణం చ తస్యాపేక్షితమ్। అణవో జగదుపాదానభూతాన్ పరమాణూనధితిష్ఠన్తీతి వా ప్రధానం తానధితిష్ఠతీతి వా మతస్య కస్యచిద్ నిరసనీయస్యాభావాత్। తథాప్యర్థగత్యా తద్విశేషణద్వయం కణాదమతస్యాణుసఙ్ఘాతవాదాత్ ప్రధానవాదాచ్చ భేదప్రదర్శనార్థత్వేన యోజనీయమిత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే –
అణువ్యతిరేకేణేతి।
పరమాణవ ఇతి సిద్ధాన్తాద్భేద ఇతి।
సిద్ధాన్తేఽపి జీవవ్యతిరిక్తేశ్వరనిమిత్తాధిష్ఠితాః సన్తి పరిణామ్యుపాదానభూతా జీవానామవిద్యా ఇతి తతో భేదప్రదర్శనార్థం పరమాణవ ఇతి విశేష్యభాగ ఇత్యర్థః। జ్ఞానక్రియాశక్తీ ఖల్విత్యాదిశ్లోకవ్యాఖ్యానటీకాగ్రన్థేన స్పష్టీకృతమపి జ్ఞానక్రియాశక్త్యభావాత్ ఇత్యత్ర అభిమతం సమాసం తత్ర టీకాగ్రన్థే జ్ఞానాభావసాధితేన జ్ఞానశక్త్యభావేన జ్ఞానాభావసాధనే అన్యోన్యాశ్రయః శక్త్యభావేన శక్త్యభావసాధనే ఆత్మాశ్రయ ఇతి శఙ్కాశదానాయ స్మారయతి –
జ్ఞానక్రియయోః శక్తీ ఇతి।
దత్తావకాశశఙ్కాసమాధానార్థమాహ –
యస్య హీతి।
సామాన్యాభావసిద్ధ్యపేక్షం విశేషాభావసాధనమితి న దోష ఇతి సమాధానాభిప్రాయః।
నన్వపరిణామిన్యపీతి।
సర్వజ్ఞ ఇత్యాదిషు కర్త్రర్థప్రత్యయః సర్వవిషయజ్ఞానాశ్రయత్వమాత్రేణోపపద్యతే; సవితా ప్రకాశతే చైత్రః పశ్యతి ఈక్షతే కరోతి స్వపితి ఇత్యాదిప్రయోగేషు ధాత్వర్థాయత్వస్యాపి తదభిధేయత్వదర్శనాదితి భావః॥
నన్వేకమపి జ్ఞానక్రియయోరాశ్రయత్వమర్హతి, తయోర్వ్యాసజ్యవృత్తిత్వాభావాత్ ఇత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే –
ఎకరూపత్వాదితి।
అనేన ప్రథమవ్యాఖ్యానే గుణాపేక్షానేకరూపత్వనిషేధో, ద్వితీయవ్యాఖ్యానే అవయవాపేక్షస్తన్నిషేధశ్చ కృతో భవతి। ప్రథమవ్యాఖ్యానే నిర్గుణత్వహేతోః శ్లోకవ్యాఖ్యానే సంగృహీతస్య శ్లోకేనాసంగ్రహో వైకల్యమాపాదయేత్, ద్వితీయవ్యాఖ్యానే తు నిరవయవత్వహేతురపి చేత్యాదిపూర్వపక్షాన్తభాష్యేణ దర్శితోఽత్రాకృష్ట ఇతి శ్లోకే తదసంగ్రహో న వైకల్యాపాదక ఇతి విశేషః। నిరవయవత్వహేతుః కృత్స్నప్రసక్త్యధికరణ (బ్ర. అ.౧ పా. సూ. ౨౬) పూర్వపక్షన్యాయేనాపరిణామిత్వసాధకః। నను నిరవయవత్వం శ్రుతిసిద్ధత్వేన సిద్ధాన్త్యభిమతమపరిణామిత్వే హేతూకర్తవ్యమ్। హేతువత్సాధ్యమపి తథాత్వేన సిద్ధాన్త్యభిమతమేవ, కిమర్థం తత్ర హేతుగవేషణం? కిమర్థం చాపరిణామిత్వక్రియాజ్ఞానాభావతదుభయశక్త్యభావప్రణాడికయా సర్వజ్ఞానసర్వశక్త్యభావప్రసాధనమ్? అపరిణామిత్వమేవ బ్రహ్మణి జగదుపాదానప్రతిపాదకవాక్యసమన్వయప్రత్యాశాం త్యాజయతి, జ్ఞానక్రియాభావో జగత్కర్తృప్రతిపాదకత్వాభిమతవాక్యసమన్వయప్రత్యాశామపి, జగత్కారణత్వాక్షిప్తం సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చ బ్రహ్మణో న సంభవతీతి ప్రాక్సిద్ధార్థాక్షేపార్థం తస్య సర్వవిజ్ఞానసర్వశక్త్యసంభవప్రసాధనమితి చేన్న; తథాపి ప్రధానే త్వస్తి సంభవ ఇత్యస్య వైయర్థ్యాపత్తేః, ప్రధానస్యోపాదానత్వసిద్ధ్యర్థం సర్వశక్తికత్వోపపాదనాపేక్షాయామపి కర్తృత్వోపయోగిసర్వజ్ఞత్వోపపాదనవైయర్థ్యానివారణాత్। ప్రధానస్య కర్తృత్వమపీష్యత ఇతి చేన్న; కర్తృత్వస్య అభివ్యక్తసార్వజ్ఞ్యాపేక్షత్వేన శక్తిరూపసార్వజ్ఞ్యోపపాదనస్య అనుపయోగిత్వాపత్తేః, ఉచ్యతే; 'యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్' 'పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే' ఇత్యాదిశ్రుతీనాం ప్రధానే సమన్వయార్థ తత్ర తదుభయోపపాదనం, భాష్యానుసారాత్ బ్రహ్మణి తత్సమన్వయనిరాసార్థం చ తత్ర తదుభయానుపపత్తిప్రదర్శనం, బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వాఙ్గీకారే తదుపపాదనార్థమ్ అనేకత్వాద్యభ్యుపగమావశ్యంభావాత్ తదేకత్వాపరిణామిత్వనిర్గుణత్వనిష్క్రియత్వనిర్ధర్మకత్వశ్రుతిసమన్వయోఽపి బ్రహ్మణి త్వదభిమతో న సిద్ధ్యేదితి దర్శయితుమిత్థం ప్రణాడికాశ్రయణమ్॥
ప్రయుక్త ఆక్షిప్త ఇతి।
అత్రాక్షిప్తత్త్వం తాదర్థ్యేన। పురుషస్య దర్శనార్థం కైవల్యార్థం తథా ప్రధానస్య॥ పశ్బన్ధవదుభయోరపి సంయోగస్తత్కృతః సర్గః॥ (సాం.కా.౨౧) ఇతి సాంఖ్యవచనాత్,
పురుషస్య వికారావస్థాపనప్రధానప్రదర్శనరూపభోగార్థ తస్య కైవల్యార్థం చ ప్రధానపురుషయోః జడచేతనయోః క్రియాజ్ఞానశక్తియుక్తయోరుభయోరపి ఎకఫలసంపాదనార్థం ప్రవృత్తయోః పఙ్గ్వన్ధయోరివ సంయోగస్తత్కృతశ్చ మహదాదిసర్గ ఇత్యేతదర్థపరత్వేనాస్య వచనస్య తత్వకౌముద్యాం వ్యాఖ్యాతత్వాచ్చ। ప్రాయపాఠస్య ఈక్షతిశ్రుతిస్వారస్యభఞ్జకత్వం విధిశ్రుతిస్వారస్యభఞ్జకత్వవద్యుక్తమితి విభావయితుమధ్యప్రాయన్యాయోత్పత్తిస్థలముదాహరతి –
యజ్ఞేతి।
ప్రధానాగ్నేయప్రాయవచనాదితి।
"శిరో హ వా ఎతద్యజ్ఞస్య యదామేయో హృదయముశియాజః పాదావగ్నీషోమీయ ఇతి ప్రధానామేయాగ్నీషోమీయప్రాయపాఠాదితి యావత్। నను ఆగ్నేయామీషోమీయయోర్యేన దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేతేతి ఫలవచనేన ప్రాధాన్యమవగమ్యతే, తేనైవోపాంశుయాజస్యాపి తదవగమ్యత ఎవ, పూర్ణమాసపదప్రవృత్తినిమిత్తస్య పౌర్ణమాసీకాలసంబన్ధస్య త్రిష్వప్యవిశేషాదతస్తదుభయప్రాయపాఠేనోపాంశుయాజస్య ప్రాధాన్య సిద్ధ్యుక్తిరయుక్తతిచేత్, ఉచ్యతే। ఉపాంశుయాజాధికరణసిద్ధాన్తే ప్రాయవచనాచేతి (జై.అ.౨ పా.౨ సూ.౧౨) గుణసూత్రస్యేదం వ్యాఖ్యానమ్। యదాగ్నేయాదినాయపాఠాదుపాంశుయాజస్య ప్రాధాన్యమభ్యుపగన్తవ్యమితి। తచ్చాధికరణం "జామి వా ఎతద్యజ్ఞస్య క్రియత" ఇత్యాదిసందర్భే విష్ణురుపాంశు యష్టవ్య" ఇత్యాదివాక్యత్రయం విధ్యర్థోచితతవ్యప్రత్యయయోగాద్ యాగత్రయవిధాయకమ్, అదేవతమన్తరావాక్యం యాగత్రయసముదాయానువాదకమితి పూర్వపక్షప్రాప్తౌ; జామితాదోషోపక్రమ-తన్నిర్హరణోపసంహారైకరూప్యావగతైకవాక్యత్వనిర్వాహార్థం పురోడాశద్వయ నైరన్తర్యప్రయుక్తజామితాదోషనిర్హరణోపయుక్తపురోడాశద్వయాన్తరాలకాలవిశిష్టయాగవిధినిర్వాహార్థం చాన్తరావాక్యే ఎకస్యైవ యాగస్య విధిః। తత్ర త్రివిధయాజ్యానువాక్యాయుగలరూపమన్త్రవర్ణప్రాప్తవికల్పితదేవతాత్రయాన్వయానువాదేన స్తుత్యర్థం విష్ణ్వాదివాక్యత్రయమితి సిద్ధాన్తవ్యుత్పాదనాయ। తత్ర సిద్ధాన్తే ప్రాయవచనాచ్చేతి సూత్రేణ యుక్త్యన్తరముచ్యతే। తదిత్థమ్ - న కేవలమన్తరాలవిధిసామర్థ్యలబ్ధేన పౌర్ణమాసీకాలసంబన్ధేన ఉపాంశుయాజస్య ఫలవచనగతపౌర్ణమాసపదగ్రాహ్యతయా ఫలాన్వయః సిద్ధ్యతి; ఉత్పత్తివాక్యశ్రుతపౌర్ణమాసీకాలసంబన్ధయోః ఆగ్నేయాగ్నీషోమీయయోః ఝటితి ప్రవృత్తినిమిత్తావగత్యా పూర్ణమాసపదగృహీతయోః ఫలాన్వయబోధనే ఫలవచనస్య చరితార్థతయా అన్తరాలవిధిసామర్థ్యాక్షేప్యపౌర్ణమాసీకాలసంబన్ధిత్వేన విలమ్బితప్రవృత్తినిమిత్తావగమస్య ఉపాంశుయాజస్య పశ్చాత్ పౌర్ణమాసపదగ్రాహ్యతయా ఫలవచనస్యార్థాన్తరబోధకత్వాసంభవాత్। శబ్దానాం విరమ్య వ్యాపారాసంభవాత్। కిన్తు తావబ్రూతామగ్నీషోమావాజ్యస్యైవ తావుపాంశు పౌర్ణమాస్యాం యజన్నితి ప్రక్రమ్య ఆమ్నాతేనాన్తరావాక్యేన బోధ్యమానాన్తరాలకాల: ప్రకాన్తః పౌర్ణమాసీరూపః పర్యవస్యతి ఇత్యేవముత్పత్తివాక్యబోధ్యపౌర్ణమాసీకాలత్వావిశేషేణాగ్నేయాదితౌల్యాదుపాంశుయాజస్య ఫలవచనగతపౌర్ణమాసపదగ్రాహ్యతయా స సిద్ధ్యతి। ఎవం చ యది విష్ణ్వాదిదేవత్యాస్త్రయ ఉపాంశుయాజాః స్యుః, తదా ప్రక్రాన్తాగ్నీషోమవక్తృకవాక్యానుసారేణ తద్దేవత్యస్యైవోపాంశుయాజస్య స్ఫుటపౌర్ణమాసీకాలసంబన్ధతయా ఫలవచనగతపౌర్ణమాసీపదగృహీతస్య ఫలాన్వయేన ప్రాధాన్యం సిద్ధ్యేత్, న తు విష్ణుప్రజాపతిదేవత్యయోః ఉపాంశుయాజయోః, న చేష్టాపత్తిః। ప్రాయపాఠేనోపాంశుయాజమాత్రస్య ప్రాధాన్యావగమాత్, అతస్తనిర్వాహార్థమన్తరావాక్యవిధేయో వికల్పితవిష్ణ్వాదిదేవతాత్రయయుక్త ఎక ఎవోపాంశుయాజః స్వీకర్తవ్యః। న చ తథాప్యగ్నీషోమవక్తృకవాక్యానుసారేణాగ్నీషోమదేవత్యప్రయోగ ఎవోపాంశుయాజస్య ప్రాధాన్యం సిద్ధ్యేత్, న తు విష్ణుప్రజాపతిదేవత్యయోః ప్రయోగయోరితి దోషతౌల్యం శఙ్కనీయమ్। యాగైక్యే విష్ణుప్రజాపతిదేవత్యప్రయోగయోరప్యుపలక్షణతయా తద్దేవతాభూతాగ్నీషోమాన్వయావైకల్యాత్। అత ఎవ సోమయాజినామగ్నీషోమీయపురోడాశాభావాత్ ఎకపురోడాశే పూర్ణమాసయాగే అన్తరాలకాలాభావేనోపాంశుయాజాప్రాప్తిమాశయ అనపాయో హి కాలస్య లక్షణం హి పురోడాశౌ (జై.అ.౧౦ పా.౮ సూ.౬౯) ఇతి దశమాధ్యాయసూత్రేణ అగ్నీషోమీయపురోడాశాభావేఽపి తదుపలక్షితకాలావైకల్యాత్ తత్ప్రాప్తిః సమర్థితేతి। ఎవం సత్యపి ఫలవచనే ఉపాంశుయాజమాత్రస్య ప్రాధాన్యం మా భూదితి శఙ్కాయామవిశేషేణ తన్మాత్రప్రాధాన్యసమర్పకప్రాయపాఠప్రదర్శనం యుక్తమేవ। ఎవం చ తత్ర యథా ప్రధానాగ్నేయాదిప్రాయపాఠస్య సైద్ధాన్తికమూలయుక్తిసహకృతస్య తవ్యప్రత్యయత్రయగతవిధిస్వారస్యభజకత్వమేవమిహ గోణేక్షణప్రాయపాఠస్య సర్వజ్ఞత్వాద్యనుపపత్తిసహకృతస్య ఈక్షతిశ్రుతిస్వారస్యభఞ్జకత్వముపపద్యత ఇతి భావః॥
చకారో విశేషవాచీ తుశబ్దసమానార్థ ఇతి।
యస్య ప్రపఞ్చనార్థోఽయమపిచ ప్రాగుత్పత్తేరిత్యాదిగ్రన్థః తస్మిన్న కేవలస్యాకార్యకారణస్యేత్యాదిపూర్వగ్రన్థే పురుషస్య సార్వజ్ఞ్యానుపపత్తిప్రదర్శనపూర్వకం త్రిగుణత్వాత్తు ప్రధానస్యేత్యాదినా ప్రధానస్య సర్వజ్ఞత్వాద్యుపపాదనమేకప్రన్ధతయా తుశబ్దయోగేన దృష్టమితీహాపి చకారస్వర్థో గ్రాహ్యో న తు స్వతన్త్రయుక్త్యన్తరప్రదర్శనార్థతయా యోజనీయ ఇతి భావః॥
తదనభ్యుపగచ్ఛతస్తవ గౌణం స్యాదితి।
జ్ఞానోత్పత్తిప్రక్రియాయాం భాట్టమతమనభ్యుపగచ్ఛతస్తే జ్ఞానకర్తృత్వం గౌణం స్యాదిత్యర్థః। తదభ్యుపగచ్ఛతస్తవ న గౌణం స్యాదితి క్వచిత్పాఠః। తస్మిన్పాఠే తద్ భాట్టమతమభ్యుపగమ్యతే చేద్, జ్ఞానకర్తృత్వమగౌణముపపాదయితుం శక్యమిత్యర్థః॥
జ్ఞానం సాధనేనోపలక్షితమితి।
తపశ్శబ్దార్థేన జ్ఞానసాధనేన కర్మణా తత్సాధ్యం జ్ఞానం లక్షితమ్; ఈక్షణవృత్తిరూపస్యేశ్వరజ్ఞానస్యాస్మదాద్యదృష్టజన్యవాదిత్యర్థః। జ్ఞానేన సాధనేనోపలక్షితమితి పాఠే తపసా జ్ఞానేన కారణేన చీయతే వ్యాచికీర్షారూపోపచయవద్భవతీతి శ్రుత్యర్థ ఉక్తో భవతి। ఉపలక్షితమితి త్వీక్షణవ్యాచికీర్షారూపధర్మద్వయయోగస్పష్టీకరణార్థమ్। జ్ఞానేనౌపలక్షితమితి పాఠే తు తపసేత్యుపలక్షణతృతీయా। వ్యాచికీర్షయేత్యధ్యాహార్యమ్। తథా చ తపసా కేనచిద్ ధర్మేణ యుక్తం సద్ వ్యాచికీర్షాద్వయధర్మాన్తరజననేనోపచీయత ఇతి శ్రుత్యర్థ ఉక్తో భవతి।
నను తపసేత్యుపలక్షణతృతీయా, చీయత ఇత్యేతదధ్యాహృతవ్యాచికీర్షయోపచయపరమ్। తతోఽన్నమితి వాక్యం నామరూపప్రపఞ్చగతవ్యాచికీర్షావిషయీభవనార్థకమ్, అన్నాదిత్యేతద్యాచికీర్షితాన్నానన్తరమిత్యేతదర్థకం సదన్నవ్యాచికీర్షానన్తరమ్ ఇత్యర్థపర్యవసితమ్। ప్రాణాదిసృష్టేః ప్రాగ్ భూతసూక్ష్మసృష్ట్యధ్యాహార ఇతి క్లిష్టయోజనాశ్రయణం కిమర్థమ్। తపసా బ్రహ్మోపచీయతే తదుపచితాద్ బ్రహ్మణో భూతసూక్ష్మపఞ్చకం జాయతే తస్మాదన్నాత్ప్రాణాది జాయత ఇతి యోజనా కిమితి నాశ్రితా? ఇత్యాశఙ్కాపరిహారార్థత్వేన సాధారణమితి విశేషణమవతారయతి –
తత్ర నిమిత్తమితి।
భోగ్యత్వేన సర్వప్రాణిసాధారణ్యరూపప్రసిద్ధాన్నగుణయోగో నామరూపే వ్యాకరవాణీతి వ్యాచికీర్షావిషయత్వేనామ్నాతే స్థూలప్రపఞ్చ ఇవ భూతసూక్ష్మేషు నాస్తీత్యతస్తత్వారస్యానుసారేణైవం యోజనాశ్రితేతి భావః।
సప్తమీ నిమిత్తార్థేతి।
తేషు కర్మసు నిమిత్తేషు సత్స్విత్యర్థే యస్య చ భావేన భావలక్షణమితి సూత్రేణ సప్తమీత్యర్థః।
జ్ఞానమయమిత్యౌపాధికమీక్షణముక్తమితి।
జ్ఞానం తప ఇత్యేతావతి వక్తవ్యే మయటోఽధికస్య వచనావ్యాఖ్యేయస్య తపశ్శబ్దనిర్దిష్టేక్షణస్య జ్ఞానవికారత్వమవగమ్యతే, న వృత్తిజ్ఞానం కస్యచిద్వృత్తిజ్ఞానస్య వికార ఇతి జ్ఞానశబ్దస్య స్వరూపజ్ఞానార్థత్వస్థితౌ నిర్వికారస్యాత్మనః స్వరూపజ్ఞానస్యౌపాధిక ఎవ వికార ఉక్తో భవతీతి భావః॥
నియతపూర్వకాలవర్తిత్వరూపం కారణత్వమితి।
నను కారణత్వం పఞ్చమ్యర్థః, కార్యత్వం జనిధాత్వర్థః, కథమనయోస్తదేతచ్ఛబ్దార్థత్వం వర్ణ్యతే? ఉచ్యతే; తత్పదనిర్దిష్టబ్రహ్మకార్యత్వం జాయత ఇత్యనేనోక్తం, బ్రహ్మాదిపదనిర్దిష్ట కార్యప్రకృతిత్వం తస్మాదితి పఞ్చమ్యోక్తం, తదుభయం తదేతత్పదాభ్యాం న స్పృశ్యతే, కిం త్వేతత్పదేన సన్నిహితవాచినా కాలతః సన్నిధానరూపం కారణబ్రహ్మవ్యావర్తకత్వేన 'కార్యం బాదరి' (బ్ర.అ.౪. పా.౩ సూ.౭) రిత్యాదిషు ప్రసిద్ధకార్యత్వసామాన్యముచ్యతే తత్పదేన కార్యబ్రహ్మవ్యావర్తకం కారణత్వసామాన్యముచ్యతే। కారణం బ్రహ్మ, కార్యం బ్రహ్మ, పరం బ్రహ్మ, అపరం బ్రహ్మేత్యాదివ్యవహారేషు పరస్పరవ్యావర్తకకారణకార్యపరాపరవిశేషణదర్శనేన అత్రాపి హిరణ్యగర్భే కార్యత్వనిర్దేశదర్శనేన చ పరబ్రహ్మణి కారణత్వనిర్దేశాపేక్షణాత్। యద్యపి తత్పదస్య తత్పదఘటితపూర్వవాక్యాకాసానుసారేణ పూర్వవాక్యప్రకృతసర్వజ్ఞత్వాదివైశిష్ట్యపరత్వమావశ్యకమ్, తథాపి తద్వదేవ వక్ష్యమాణకార్యబ్రహ్మవ్యావర్తకకారణపరత్వమప్యావశ్యకమిత్యుభయపరత్వే న కశ్చిద్దోషః।
ప్రాయపాఠో న స్వయం శ్రుత్యాదిప్రమాణవిరోధేన కస్యచిదర్థస్య ప్రాపణే ప్రభవతి, కిన్తు సంశయనివర్త్తనమాత్ర ఇత్యత్ర సాక్షిత్వేనాధికరణముదాహరతి –
ద్వితీయే స్థితమితి।
9వత్సనికాన్తాః
వత్సప్రియాః। దార్శపూర్ణమాసికే ఈషామాలభేతేత్యాలభతిశ్రవణేఽపి వ్యభిచారవారణార్థం ప్రాణిద్రవ్యసంయుక్త ఇతి విశేషణమ్। ఎవం చాత్ర యజేస్తదనుమాపకద్రవ్యదేవతాసంబన్ధస్య చాశ్రవణేఽపి ప్రాణిద్రవ్యసంయుక్తాలభతిలిఙ్గేనానుమితే యాగే సోమయాగవికృతిష్వివ మాసాగ్నిహోత్రాదివికృతిష్వివ చ ప్రకృతితో దేవతాప్రాప్తిర్భవిష్యతి। ప్రాణిద్రవ్యసంయుక్తాలభతిసాదృశ్యేన దైక్షపశోః ప్రకృతిత్వప్రాప్తేః। న చ సంస్కారప్రాయపాఠాత్ సంస్కారవిధిరత్ర శఙ్క్యః। అన్యార్థదర్శనరూపస్య ప్రాయపాఠలిఙ్గస్య స్వాతన్త్ర్యేణ కిఞ్చిదర్థప్రాపకత్వాభావాదితి భావః।
సంజ్ఞపనాభిధాయీతి।
యద్యపి వాయవ్యాదివాక్యేష్వపి చోదకాదర్థాద్వా ప్రాప్తస్య స్పర్శస్యాభిధానం సంభవతి; దృష్టం చ పశుయాగవిధివాక్యేష్వపి 'త్వాష్ట్రం పాత్నీవతమాలమేత' 'ఈశానాయ పరస్వత ఆలభేత' ఇత్యాదిష్వాలభతేః స్పర్శమాత్రాభిధాయకత్వం, 'పర్యగ్నికృతం పాత్నీవతముత్సృజతీతి తాన్ పర్యగ్మికృతానుత్సృజతీతి తత్ర పర్యగ్నికరణాన్తోత్సర్గవిధానేన సంజ్ఞపనాభావాత్; తథాపి వాజపేయే ప్రాజాపత్యపశూనాం ప్రాతస్సవనే పర్యగ్నికరణాన్తాఙ్గకలాపం కృత్వా విరమ్య మాధ్యన్దినసవనే బ్రహ్మసామస్తోత్రకాలే తేషాం సంజ్ఞపనం కార్యమితి సంజ్ఞపనోత్కర్షవిధానార్థే “తాన్పర్యమికృతానుత్సృజతి" బ్రహ్మసామ్న్యాలభత" ఇతి వాక్యే సంజ్ఞపనేఽప్యాలభతేః దృష్టత్వాద్వాయవ్యాదివాక్యేషూభయథాప్యుపపత్తేః సంజ్ఞపనాభిధాయిత్వముక్తమ్।
ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధాభావాదితి।
ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధో హ్యనన్యథాసిద్ధ యాగానుమానే లిఙ్గం; కార్యకారణభావమూలకానుకూలతర్కసద్భావాద్, న తథేదమాలభతిలిఙ్గమ్। తదిహైతల్లిఙ్గానుమేయయాగవిధిర్భవతు, ఉత గుణకర్మప్రాయపాఠలభ్యగుణకర్మవిధిరితి సంశయే, అన్యార్థదర్శనరూపమపి వైదికం లిఙ్గం సహచారదర్శనమాత్రకల్ప్యవ్యాప్తిమూలకాత్ లౌకికానుమానాద్ బలవదతః ప్రాయపాఠేన గుణకర్మలసిద్ధిరిత్యాశయః। కిం చైవం సతి విధేః దృష్టార్థత్వం లభ్యతే, వత్సస్య స్పర్శేన లాలనం హి వత్సలాం గాం ప్రస్నావయద్దోహనోపయోగీతి సార్థవాదవిషయవాక్యలేఖనేనావిష్కృతమ్॥
తన్మతే కార్యాణామితి।
కార్యాణాం మహదహంకారాదీనామధిష్ఠాతురీశ్వరాత్ అధిష్ఠాతురీశ్వరస్య ఉపాదానాత్ప్రధానాచ్చ భేదాదిత్యర్థః। న తు కార్యాణామీశ్వరాదుపాదానాచ్చ భేదాదిత్యర్థః। సాంఖ్యమత ఇవ పాతఞ్జలమతేఽపి సత్కార్యవాదేన కార్యోపాదానాభేదాభ్యుపగమాత్। ఎవం చాధిష్ఠాతురితి పఞ్చమ్యన్తషఠ్యన్తయోః తన్త్రేణోచ్చారణమితి ద్రష్టవ్యమ్। ఎతదనురోధేన టీకాయాం తేషాం భేదేన కార్యత్వాదిత్యస్యాధిష్ఠాతురీశ్వరాః భేదేన కార్యత్వాదిత్యర్థః। కార్యాణాం కారణేనాభేదాదిత్యత్ర కారణేనేత్యస్యాధిష్ఠాత్రేత్యర్థశ్చేతి ద్రష్టవ్యమ్। యద్యపీత్యాదిటీకాగ్రన్థేన ఛాన్దోగ్యే వియత్సృష్టిస్త్యక్తేతి సిద్ధవత్కృత్య వక్ష్యమాణత్రివృత్కరణానుపయోగాత్తత్త్యాగ ఇత్యుపపాద్యతే। ఇదమయుక్తమ్ వియదధికరణే (బ్ర.అ.౨ పా.౩ సూ.౧) శ్రుత్యన్తరశ్రుతవియత్సృష్టి-ఉపసంహారస్య వ్యుత్పాదితత్వేన తత్ర తత్త్యాగాభావాదిత్యాశాఙ్క్య, తదుపసంహారవ్యుత్పాదకం వియదధికరణం యది న స్యాత్, తదా ఛాన్దోగ్యే తత్త్యాగః సన్నపి న దోషః; వక్ష్యమాణత్రివృత్కరణానుపయోగేన తత్త్యాగస్యాన్యథాసిద్ధేః। తావతా వియత్సృష్ట్యనభిమత్యప్రసఙ్గాదిత్యేవం న్యాయాన్తరవ్యుత్పాదనార్థో యద్యపీత్యాదిగ్రన్థ ఇత్యవతారయతి –
ఆకాశోపక్రమేతి।
ప్రయోగానుగమ ఇతి।
భాష్యకారీయం ప్రయోగోదాహరణమిత్యర్థః।
న వాచకత్వాయేతి।
అనేకార్థవస్యాన్యాయ్యత్వాదితి భావః॥
నను యజతేరితి కుత్రత్యః ప్రయోగః? తత్ర వా ధాతుపరత్వం కిం న స్యాత్? ఇతి శఙ్కాద్వయం పరిహర్తుం యజతేరితి ప్రయోగయుక్తం జైమినిసూత్రం లిఖిత్వా అధికరణముపన్యస్థతి –
సప్తమే స్థితమితి।
శాకాదిషు సిద్ధేవితి।
శాకాదిపాకేషు సిద్ధవత్కృతేష్విత్యర్థః। యద్వా - యథా శాకాదిషు ప్రాక్సిద్ధేషు విద్యమానేషు తేషాం ప్రాప్తిం సిద్ధవత్కృత్యౌదనపాకమాత్రం విధీయతే తథేత్యర్థః। యద్యపి శాకానామోదనపాకస్వరూపే తత్ఫలే ఓదనే చ నేతికర్తవ్యతారూపేణాకాఙ్క్షా; తథాప్యోదనస్య ఫలం భోజనమితి తత్రాకాఙ్క్షాసత్వాత్ ఆకాఙ్క్షామాత్రే దృష్టాన్తోఽయమ్। నను తత్ర శాకాదిషు యథా కథంచిదాకాఙ్క్షామాత్రం వాస్తి, ఇహ త్వితికర్తవ్యతాకాఙ్క్షైవ నాస్తి, యథాశ్రుతి సౌర్యచస్యాగమాత్రేణ బ్రహ్మవర్చసాఽపూర్వోత్పత్త్యుపపత్తేరితిచేత్, ఉచ్యతే। సౌర్యయాగేన బ్రహ్మవర్చసం కుర్యాదితి విధౌ న జ్ఞాయతే కేన ప్రకారేణ తేన బ్రహ్మవర్చసాపూర్వం కర్తవ్యమితి। అతస్తేన కథం కర్తవ్యమితి భవత్యాకాఙ్క్షా। న హి పాకేనౌదనం కుర్విత్యత్ర నిర్జ్ఞాతప్రకారే ఓదనపాక ఇవ పాకేన ధాత్వన్తరం కుర్విత్యత్రానిర్జ్ఞాతప్రకారేఽప్యాకాఙ్క్షా న భవతి। తదిహాకాఙ్క్షాపూరణార్థమిత్థం కర్తవ్యమితీతికర్తవ్యతావిధానమపేక్ష్యతే। తచ్చ దర్శపూర్ణమాసాదిష్వగ్న్యన్వాధానబర్హిరాహరణాదివత్ ప్రకరణామ్నాతం నాస్తి। అథాపి కరణవిధానం దృశ్యతే, తేన జ్ఞాయతే నూనమన్యతః సంభవత్ప్రాప్తికేతికర్తవ్యతాఽత్ర వివక్షితాస్తీతి। అతో యజతేః సౌర్యాదియాగస్యాకాలానుసారేణ సేతికర్తవ్యతాకత్వం యుక్తమేవ। ఎవం చ యద్యపి సౌర్యాదీనామనితికర్తవ్యతాకత్వపూర్వపక్షనిరాకరణార్థేన సిద్ధాన్తేన తేషాం సేతికర్తవ్యతాకత్వమాత్రం సిద్ధమ్; తథాప్యాష్టమికైః ఇష్టిషు దర్శపూర్ణమాసయోః ప్రవృత్తిః (జై. అ. ౮ పా. ౧సూ. ౧౧) ఇత్యాద్యధికరణైః సేత్స్యద్దర్శపూర్ణమాసాదిప్రకృతికత్వం సిద్ధవత్కృత్య దర్శాదిప్రకృతివిహితేత్యుక్తమ్। నను అత్ర యజతిపదస్య సౌర్యాదియాగపరత్వం వక్తవ్యమితి లక్షణాస్తు, ఈక్షతిపదస్య తు ధాతుపరత్వమపి యుజ్యతే। యత్రేక్షణం ముఖ్యం నాస్తి తతో ముఖ్యార్థస్యేక్షతిధాతోరపి వ్యావృత్తేరర్థవద్ధాతోరపి లిఙ్గత్వసంభవాదితి చేన్న; అర్థస్యాచేతనాద్యావృత్త్యవగమం వినా తద్వాచకస్య తతో వ్యావృత్తరవగన్తుమశక్యతయా ప్రథమోపస్థితస్యార్థస్యైవాత్ర లిఙ్గతౌచిత్యాత్। తదేతన్న చావివక్షితార్థంధాతుస్వరూపస్య చేతనోపాదానసాధనత్వసంభవ ఇతి టీకాగ్రన్థేన స్పష్టత్వాత్ నోక్తమ్॥
అస్పృష్టస్య పురుషస్యైవేతి।
క్లేశకర్మవిపాకాశయరపరామృష్టః పురుషవిశేష ఈశ్వరః (యోగసూ.పా.౧ సూ.౨౪) ఇతి పాతఞ్జలసూత్రలక్షితస్యేశ్వరస్యేత్యర్థః॥
ఈక్షణం కరోతీత్యేవంపరం న త్వాలో చయతీత్యేవమర్థమితి।
ఈక్షణం బ్రహ్మప్రకాశమాత్రం సవితృప్రకాశవదకర్మకలేనాప్యుపపద్యతే, ఆలోచయతిస్తు కర్మాపేక్ష ఎవేతి తాత్పర్యమ్।
గౌణశ్చేదిత్యాదిభాష్యమితి।
భాష్యగ్రహణేన సూత్రే కించిద్యాఖ్యాతవ్యమస్తీతి సూచితమ్, తత్ప్రదర్శ్యతే। పూర్వసూత్రేణ బ్రహ్మణి ఈక్షతిలిఙ్గసమన్వయే సిద్ధే సార్వశ్యాద్యనుపపత్తిసహకృతత్వాభావాద్ గౌణప్రాయపాఠమాత్రం యద్యపి శ్రుతేర్బాధక న భవతి; తథాపీక్షణం ప్రధానే గౌణం, కర్తృత్వం బ్రహ్మణి వేతి విశయే ప్రాయపాఠమాత్రమపి నియామకం భవితుమర్హతీతి శఙ్కితుస్తాత్పర్యమ్, ప్రథమశ్రుతనిరపేక్షప్రకృత్యర్థగౌణత్వాయోగాదితి పరిహారాన్తరం నేత్యనేన సూచ్యతే॥
ప్రకాశకత్వాద్ జ్యోతిష్ట్వేన రూపితేతి।
జ్యోతిష్టోమనామధేయస్య 'జ్యోతీంషి స్తోమా అస్యేతి' నిర్వచనార్థే “త్రివృత్పఞ్చదశస్సప్తదశ ఎకవింశః ఎతాని వావ తాని జ్యోతీంషి య ఎతస్య స్తోమా” ఇత్యర్థవాదే స్తోత్రీయానవకాదిరూపేషు త్రివృదాదిస్తోమేషు జ్యోతిశ్శబ్దః ప్రయుక్తః। జ్వలనే రూఢస్య తస్య తేషు ప్రయోగే ప్రకాశకత్వసాదృశ్యం నిమిత్తమితి। 'యో హి త్రివృదన్యం యజ్ఞక్రతుమాపద్యతే స తం దీపయతి, యః పఞ్చదశః స తం, యః సప్తదశః స తం, య ఎకవింశః స తమితి" వాక్యశేషేణ దర్శితమ్। ప్రథమయజ్ఞే జ్యోతిష్టోమేఽనుష్ఠితాస్త్రివృదాదిస్తోమాః పశ్చాదనుష్ఠేయానన్యాన్ క్రతూన్ ప్రాప్తాంస్తాన్ దీపయన్తి ప్రకాశయన్తి। పూర్వమనుష్ఠితాః పునఃప్రయోగే అభ్యాసపాటవాత్సమ్యగనుష్ఠీయమానాః స్వాశ్రయాన్ క్రతూన్ ఉజ్జ్వలాన్ కుర్వన్తీతి తస్యార్థః॥
స్తుతిసముదాయవత్వాదితి।
స్తుతిశబ్దేన స్తోత్రీయఋక్సాధ్యగుణినిష్టగుణాభిధానవాచినా స్తోత్రీయఋక్సంఖ్యారూపాః స్తోమా లక్షణీయాః; త్రివృదాదిశబ్దానాం స్తోమవిశేషవాచివాత్॥౭॥౮॥
ఎకవచనం ఛాన్దసమితి।
ఇదముపలక్షణమ్। గోనాయాదిశబ్దసామ్యేన శ్రుతావశనాయాశబ్దస్య వ్యుత్పాదితత్వాత్ కర్మణ్యణన్తత్వేన ప్రాప్తస్య ఙీపోఽభావోఽపి ఛాన్దస ఇతి ద్రష్టవ్యమ్। ఎకవచనాకారయోః ఛాన్దసత్వోక్తిశ్చ అశనాయోదన్యాశబ్దయోరప్సు తేజసి చ సంజ్ఞారూపేణ వృత్తిమనాశ్రిత్య॥౯॥
ఆదిత్యాద్యా అనుగ్రాహకా దేవా ఇతి।
ఆదిత్యాదయశ్చ శురాదీనామనుగ్రాహకా ఇత్యర్థః॥౧౦॥౧౧॥
వృత్తానువాదటీకాయాం తచ్చ శాస్త్రైకసమధిగమ్యమితి బ్రహ్మణః శాస్త్రయోనిత్వసూత్రసిద్ధమానాన్తరాగమ్యత్వానువాదః కరిష్యమాణాక్షేపానుపయోగాత్ న కార్య ఇత్యాశాఙ్క్య తద్వ్యావర్త్యాం శఙ్కాం దర్శయతి –
వేదాన్తానామితి।
విచార్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాతం బ్రహ్మ ప్రమాణముఖేన విచారణీయం, బ్రహ్మణి యది వేదాన్తవన్మానాన్తరమపి ప్రమాణం భవేత్, తదా వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యస్య ప్రతిష్ఠాపితత్వేఽపి మానాన్తరవిచారార్థముత్తరసందర్భారమ్భః స్యాదితి శఙ్కార్థః। మానాన్తరైరవిధేయార్థమితి పాఠశ్చేదయం పరిహారాభిప్రాయః। యత్ప్రమాణం యత్సాధనక్షమం తదేవ తదభావబోధనేఽపి ప్రభవతి। న ఖలు రూపబోధనాక్షమం శ్రోత్రం రూపాభావం బోధయితుం శక్నోతి। అతః పరబ్రహ్మణి ప్రవర్తితుమక్షమం మానాన్తరం వేదాన్తబోధ్యతత్స్వరూపాపహారేఽపి న ప్రభవతీతి। తమిమమర్థం 'శ్రుతేస్తు శబ్దమూలత్వాత్ (బ్ర. అ. ౨ పా. ౧ సూ. ౨౭) ఇతి ద్వితీయాధ్యాయే సూత్రకృదేవ వక్ష్యతి॥
న విశేషణమాత్రముపాధయ ఇతి।
యద్యపి విశేషణమాత్రత్వేఽపి విషయభేదాదుపాసనాభేదః తద్భేదాత్ఫలభేదశ్చ సిద్ధ్యతి; తథాపి సంభవాద్ధర్మిభేదపర్యన్తః పరిహార ఆశ్రితః। నను భాష్యటీకయోః వేదాన్తేషూపాధివివక్షాఽవివక్షాస్థలవిభజనార్థముత్తరసూత్రారమ్భ ఇత్యుక్తమయుక్తమ్। న హి వేదాన్తఖోపాధినా అన తే విచార ణీయా; యేనాత్ర వివక్షితోపాధయోఽపి విచారణీయాః స్యుః, కిన్తు జిజ్ఞాస్యనిర్విశేషబ్రహ్మప్రమాణత్వోపాధినా। తత్ర చేదవివక్షితోపాధయ ఎవం ప్రమాణ, తర్హి తే జగత్కారణలాద్యుపలక్షణముఖైన యథా నిర్విశేషపర్యన్తాస్తత్రైవ ప్రమాణం భవన్తి నాన్యత్ర, తథా ప్రతిష్ఠాపితమేవ। అత ఉత్తరసూత్రప్రపఞ్చానారమ్భశఙ్కా తదవస్థేత్యాశాపవాదసఙ్గత్యా సవిశేషవాక్యానాం తదపవాదసఙ్గయా నిర్విశేషవాక్యానాం చ కేషాంచిద్విచారార్థ తదారమ్భ ఇత్యత్ర తయోస్తాత్పర్యమాహ
అవిశేషేణేతి।
యద్యపి హిరణ్మయాదివాక్యానామపి మహాతాత్పర్యేణ నిర్విశేషే పర్యవసానమస్తి; తథాప్యుపాధివివక్షా నాస్తీత్యస్మిన్నంశే అపవాద ఇతి భావః॥
ప్రాణాయుపాధ్యవచ్ఛిన్నో హ్యాత్మేత్యాదిటీకానుసారేణ వ్యాఖ్యాయాఽన్నమయం శరీరమనాత్మానమత్యన్తమూఢానామాత్మత్వేన ప్రసిద్ధమన్వాదిభాష్యానుసారేణ వ్యాచష్టే –
అథవా భృగువల్ల్యుక్తేతి।
'ఆత్మన ఆకాశ' ఇత్యాదిభ్యః ప్రకృతివికారోపదేశకేభ్యః పూర్వవాక్యేభ్యో వికారార్థస్య బుద్ధిసన్నిహితవాద్ భృగువల్యుక్తాధిదైవికాత్వాది-యథాసంఖ్యామ్నాతేనాధ్యాత్మికేషు దేవతాదిషు తద్వికారత్వోక్తిః ప్రతీయత ఇతి భావః।
వికారసన్నిధేరితి।
మీమాంసాభాష్యకారైరనుష్ఠేయానామఙ్గాఙ్గిభావే ప్రమాణాని శ్రుత్యాదీని నిరూపితవద్భిః విశయే ప్రాయదర్శనా (జై.అ.౨ పా.౩ సూ.౧౬)దితి సూత్రే గోదోహనాదిసంస్కారాణాం వత్సాలమ్భస్య చాఙ్గాఙ్గిభావాభావాత్ తత్రత్యప్రాయపాఠః సాన్నిధ్యామ్నానరూపం స్థానప్రమాణం న భవతీత్యభిప్రేత్యాన్యార్థదర్శనరూపలిఙ్గత్వేన వ్యవహృతః। ఇహ శాస్త్రే సిద్ధార్థబోధనోపయుక్తాన్యపి శ్రుత్యాదీని గృహ్యన్త ఇతి వికారప్రాయపాఠః సన్నిధిలక్షణస్థానప్రమాణత్వేన వ్యవహ్రియత ఇతి న విరోధః।
బ్రహ్మ తు తతోఽప్యాన్తరమితి।
యథా దేవదత్తాత్సింహాదీనాం బలవత్తరత్వం ప్రమాణాన్తరసిద్ధమిత్యుక్తమితి గమ్యతే, తథా బ్రహ్మణ ఆనన్దమయప్రతిష్ఠాత్వోక్త్యా తతోఽప్యాన్తరత్వమనుక్తమపి గమ్యత ఇతి భావః।
శ్రుతిమపీతి॥
జీవత్వ ఇత్యనుషఙ్గః।
అనుపపత్తేస్తు న శారీర (బ్ర.అ.౧ పా.౨ సూ.౩) ఇత్యాదిప్రయోగాత్ శారీరశబ్దో జీవస్యాభిధానశ్రుతిరితి భావః। న చ సశరీరస్య సత ఇత్యాదిభాష్యం శారీరశ్రుతౌ శరీరే భవ ఇతి యౌగికార్థస్యాపి సత్వాత్ శరీరవతో దుఃఖమనివార్యమ్ ఇత్యానన్దమయశరీరసంబన్ధానుమితదుఃఖభాగిత్వాదపి న బ్రహ్మేత్యేవమర్థం ప్రతీయతే। తదయుక్తమ్। ఉత్తరాధికరణే (ప్ర.అ.౧పా.౩సూ.౧౯) పరమేశ్వరస్య శరీరవత్వేనాథాపి సర్వపాపోదితత్వేన చ వ్యవస్థాపయిష్యమాణస్య దుఃఖాప్రసక్తేరిత్యాశాఙ్క్య టీకాకృతా మయటః ప్రాచుర్యార్థత్వేఽపి బ్రహ్మపరత్వమనుపపన్నమిత్యేతదర్థతాత్పర్యకతయా భాష్యమవతార్యాఽశరీరస్యేత్యాదినా తదర్థో వర్ణితః। తత్తాత్పర్యం వివృణోతి–
ఎవముక్తే హీతి।
సశరీరత్వేఽప్యైచ్ఛికశరీరస్య సవిశేషస్య దుఃఖాస్పర్శే సర్వథైవాశరీరస్య నిర్విశేషస్య తదస్పర్శోఽనుక్తసిద్ధ ఇతి భావః।
సోఽప్యుపాధివశాదితి।
ప్రియాదియోగవద్ దుఃఖలవయోగోఽపి అతీతానన్తరవిజ్ఞానమయకోశోపాధిక ఉపపద్యత ఇతి నాసౌ ముఖ్యాత్మత్వబాధక ఇత్యర్థః। 'తత్ప్రకృతవచనే మయడితి ప్రచురతాయామపి మయటః స్మరణాత్। యథా 'అన్నమయో యజ్ఞ' ఇత్యన్నప్రచుర ఉచ్యత ఇతి। భాష్యోపాత్తం వ్యాకరణసూత్రముపాదాయ వ్యాచష్టే –
తత్ప్రకృతేతి॥
ఇదం సూత్రం వైయాకరణైరిత్థం వ్యాఖ్యాతమ్। తదితి ప్రథమాసమర్థాత్ ప్రాచుర్యేణ ప్రస్తుతమిదమిత్యర్థే వర్తమానాత్స్వార్థే మయట్ప్రత్యయో భవతీత్యేకోఽర్థః। అస్యాన్నమయం యవాగూమయీత్యాద్యుదాహరణమ్॥ ప్రాచుర్యేణ ప్రస్తుతా యవాగూరియాదిస్తదర్థః। యద్యపి ప్రకృతశబ్దః ప్రస్తుతమాత్రవాచీ, న క్లృప్తప్రాచుర్యవిశిష్టప్రస్తుతవాచీ; తథాపి ప్రకృత ఇత్యేతావతి వక్తవ్యే వచనగ్రహణాదయం విశేషో లభ్యతే। వచనగ్రహణం హి లోకే యాదృశస్య ప్రకృతస్య మయటా వచనం ప్రత్యాయనం ప్రసిద్ధం తత్ర యథా స్యాదిత్యేవమర్థమ్। లోకే చ మయడన్తైరన్నమయాదిశబ్దైః ప్రాచుర్యేణ ప్రకృతస్య ప్రత్యాయనం ప్రసిద్ధమితి। అపరస్త్వర్థః, ప్రకృతం ప్రస్తుతముచ్యతేఽస్మిన్నితి ప్రకృతవచనమ్। తదితి ప్రథమాసమర్థాత్ప్రకృతవచనేఽర్థే మయట్ప్రత్యయో భవతీతి। అస్యాన్నమయో యజ్ఞ ఇత్యాద్యుదాహరణమ్। ప్రకృతమన్నమస్మిన్ యజ్ఞ ఇత్యాదిస్తదర్థః। అస్మిన్నర్థే ప్రకృత్యర్థాదర్థాన్తరే ప్రత్యయః। ప్రకృతశబ్దేన చ ప్రస్తుతమాత్రముచ్యతే। న తు ప్రాచుర్యవిశిష్టమితి పూర్వస్మాదర్థాద్విశేష ఇతి॥
వృత్తికారమతే వ్యాఖ్యానద్వయమపి నోపయోగి। ప్రథమవ్యాఖ్యానస్య ప్రాచుర్యవిశిష్టప్రకృత్యర్థమాత్రపర్యవసితమయడ్విధిరూపత్వేన తతోఽన్నమయో యజ్ఞ ఇత్యన్నప్రచురో యజ్ఞ ఉచ్యత ఇతి తదీయోదాహరణానుసారేణ వివక్షితతయాఽవగతస్య ఆనన్దప్రచురధర్మిపర్యన్తత్వస్యాలాభాత్। ద్వితీయవ్యాఖ్యానే ప్రాచుర్యప్రతీత్యుపాయాభావాత్। శబ్దార్థనిర్ణయాభియుక్తవైయాకరణవ్యవహారవిరోధినః అనాదిత్వనిర్ణాయకప్రమాణరహితస్య అన్నప్రచుర ఇత్యర్థేఽన్నమయ ఇతి వ్యవహారస్య లోకే క్వచిత్ క్వచిత్ సతోఽప్యుపాదేయత్వాభావాత్। అతో వృత్తికారమతం ద్వివిధేనాపి వైయాకరణకృతతత్సూత్రవ్యాఖ్యానేన నిర్వోఢుం న శక్యమితి తనిర్వాహముపేక్ష్య ధర్మిపర్యన్తలమ్భకత్వాభావేఽపి 'వికారశబ్దాదితి సూత్రోపాత్తప్రాచుర్యప్రతీత్యుపయోగిప్రథమవ్యాఖ్యానం దర్శయతి –
తదితి ప్రథమా సమర్థాదితి॥
అవిశదత్వాదితి।
వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావః స్పష్టో న భవతి, కిన్తు సూక్ష్మేక్షికయాఽవసేయ ఇత్యర్థః। తథాహి - బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ ఇత్యానన్దవల్యా ప్రతిపాద్యస్య కృత్స్నస్యాప్యర్థస్య సంగ్రాహకం సూత్రమ్। తత్ర కిం తద్ బ్రహ్మ? కథం చ తద్వేదనం? కిఞ్చ తద్వేదనప్రాప్యం పరముత్కృష్టం ఫలం? ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్త్రితయం స్పష్టీకర్తుం 'తదేషాభ్యుక్తేతి' బ్రాహ్మణోక్తార్థప్రతిపాదకత్వేన అవతారణపురస్సరం తదనువ్యాఖ్యానరూపః 'సత్యం జ్ఞాన మిత్యాదిమన్త్ర ఆమ్నాతః। తత్రాప్యేవమాకాఙ్క్షోదేతి కథం బ్రహ్మణస్త్రివిధపరిచ్ఛేదరాహిత్యరూపమానన్త్యమ్? అపరిచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ చ కస్యాం గుహాయాం నిహితం వేద్యం? కథం తద్వేదనేన బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తప్రాణినికాయవ్యవస్థితసకలకామరూపోత్కృష్ట ఫలావాప్తిరితి। అతస్తదానన్త్యాద్యుపపాదనార్థమన్త్రవ్యాఖ్యానరూపోఽనువాకశేషః। తన్నానన్త్యనిరూపణార్థం "తస్మాద్వా ఎతస్మా"దిత్యాదికారణవాక్యమ్। అత్ర తదేతచ్ఛన్దౌ వ్యవహితావ్యవహితబ్రాహ్మణతద్వ్యాఖ్యానమన్త్రప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శినౌ। తస్య గుహానిహితత్వవివరణార్థం చతుష్కోశాన్తరత్వనిరూపణమ్। ఎవం చ యద్ బ్రాహ్మణోపక్షిప్తం మన్త్రవాక్యేన వివృతం కారణవాక్యగతేన తదేతత్పదసమానాధికరణేనాత్మపదేన పరామృష్టం బ్రహ్మ, తదేవ గుహానిహితత్వవివరణార్థానన్దమయవాక్యగతేనాన్తరత్వేనాత్మశబ్దేన చ ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇతి సూక్ష్మదృష్ట్యా తత్ప్రత్యభిజ్ఞానమాత్రేణావగన్తవ్యో మన్త్రబ్రాహ్మణయోః వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావః స్పష్టో న భవతి। కోశవాక్యానామానన్దమయవాక్యస్య చ వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావః స్పష్టః। అన్యోఽన్తర ఆత్మేత్యైతావత్ప్రత్యభిజ్ఞానసత్వాత్ ఇత్యభిప్రేత్య మాన్త్రవర్ణికసూత్రం కోశవాక్యవిషయత్వేన నీతమితి తాత్పర్యమ్॥
ననూదాహృతప్రత్యభిజ్ఞానేన ఆనన్దమయస్య విజ్ఞానమయవాక్యసిద్ధావపి న తస్య బ్రహ్మత్వం సిద్ధ్యతి తేషామపి బ్రహ్మత్వాసంప్రతిపత్తేః, తత్సంప్రతిపత్తావపి న సిద్ధ్యతి విజ్ఞానమయాదన్య ఇతి; తత్ర విజ్ఞానమయప్రతియోగికభేదనిర్దేశాత్ ఇత్యాశఙ్కానిరాకరణార్థస్య మన్త్రే హీత్యాదిటీకావాక్యస్య తాత్పర్యమాహ –
విజ్ఞానమయాదిశబ్దరపీతి।
"విజ్ఞానం దేవాః సర్వే” “బ్రహ్మ జ్యేష్ఠముపాసతే” విజ్ఞానం బ్రహ్మ చేద్వేద" ఆనన్ద బ్రహ్మణో విద్వాన్" "యే ప్రాణం బ్రహ్మోపాసతే" "యేఽన్నం బ్రహ్మోపాసతే" ఇతి విజ్ఞానమయాదిపర్యాయావగతాభిః బ్రహ్మశ్రుతిభిః బ్రహ్మైవ స్థూలారున్ధతీన్యాయేన అన్నమయాదికోశరూపతయా ప్రథమముపదిశ్యోత్తరోత్తరపర్యాయగతైరన్యశబ్దైస్తత్తదుపాధిభ్యః ప్రవివిచ్య నిర్దిష్టమిత్యర్థః। విజ్ఞానమయాదిశబ్దరిత్యస్యాపి విజ్ఞానమయాదిపర్యాయగతైరన్యశబ్దరిత్యర్థో గ్రాహ్యః। ఎవం చ కశ్చిత్తు ప్రతిబిమ్బితఘటాకాశాదిరిత్యాదినా ప్రాణమయాదీనాం ప్రాణాధుపాధ్యవచ్ఛిన్నజీవరూపత్వం యదుక్తం తత్పూర్వపక్షిదృష్ట్యేతి న విరోధః॥
నను యద్యన్నమయాదిపర్యాయా అపి బ్రహ్మశ్రుత్యా బ్రహ్మవిషయాః తర్హి విజ్ఞానమయే ఎవ బ్రహ్మోపదేశపర్యవసానం స్యాద్, "విజ్ఞానం దేవాః సర్వే" "బ్రహ్మ జ్యేష్ఠముపాసతే" "విజ్ఞానం బ్రహ్మ చేద్వేదే"తి మన్త్రామ్నాతాభ్యాం "విజ్ఞానం బ్రహ్మ చేదితి" మన్త్రే సర్వకామావాప్తిఫలకీర్తనేన తత్ప్రత్యభిజ్ఞోపబృంహితాభ్యాం బ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం విజ్ఞానమయస్య బ్రహ్మత్వప్రతిపాదనే తాత్పర్యాతిశయప్రతీతేః ఇత్యాశమాహ –
నచైవమితి।
నను టీకాభిమతే సూత్రార్థే మన్త్రగ్రహణమవివక్షితస్వార్థం స్యాదిత్యాశఙ్కక్య భాష్యాభిమతేఽపి సూత్రార్థే సా శఙ్కా భవతీత్యాహ –
భాష్యేఽపీతి।
భాష్యే, సౌత్రమన్త్రపదార్థతయా 'సత్యం జ్ఞానమితి' మన్త్రమాత్రం నోపన్యస్తమ్, కిన్తు 'బ్రహ్మవిదాప్నోతి పర'మిత్యుపక్రమ్య ఇత్యాదిసన్దర్భేణ మహాప్రకరణం తదర్థతయోపన్యస్తమ్। అతః ప్రకరణానురోధేనానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వనిర్ధారణం సూత్రార్థతయా భాష్యాభిమతమిత్యవసీయతే। అత ఎవ భాష్యే ప్రకృతహానం విపక్షబాధకత్వేనోక్తమ్, అతో మన్త్రపదస్య స్వార్థప్రచ్యావనం భాష్యపక్షేఽపి తుల్యమిత్యర్థః॥
నను భాష్యకారపక్షే ప్రకరణే మన్త్రగర్భత్వమప్యుపచారబీజం, న తు టీకాకారపక్షే కోశవాక్యేషు తదస్తి; అతస్తత్పక్షే మాన్త్రవర్ణికపదమవివక్షితార్థం స్యాదిత్యాశాఙ్క్య, ఉపాయోపేయయోరితి టీకోకం తత్స్మారయతి –
వివక్షితం కృతమితి।
అవివక్షితార్థం కృతమితి పాఠే ముఖ్యార్థవివక్షారహితం కృతమిత్యర్థః। తద్రాహిత్యం తు భాష్యకారాభిమతే ప్రకరణే లక్షణాపక్షేఽపి సమానమితి భావః। వస్తుతస్తు భాష్యకారపక్షే మన్త్రపదం న ప్రకరణపరమ్; యతో భాష్యే 'బ్రహ్మవిదాప్నోతీతి' పరమోపక్రమోపన్యాసస్తస్యాన్యపరత్వే ప్రకరణాన్య ఎవానన్దమయః స్యాదితి శఙ్కావారణార్థః, కారణవాక్యాద్యర్థోపన్యాసో మన్త్రస్యాసంబన్ధిపదనిచయవ్యవధానశఙ్కావారణార్థః। 'యదానన్త్యం ప్రతిజ్ఞాయ శ్రుతిస్తత్సిద్ధయే జగౌ। తత్కార్యత్వం ప్రపఞ్చస్య తద్బ్రహ్మేత్యవధారయ॥' ఇతి తైత్తిరీయవార్తికోత్తరీత్యా మాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మానువృత్తిసూచనార్థశ్చ। అన్యథా హి ప్రకృతహానేత్యాదిగ్రన్థః ప్రతిపిపాదయిషిత-మాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మవిషయత్వాభావే బాధకోద్ధాటనార్థః। ఎవం కృత్స్నస్యాస్య భాష్యవాక్యస్య సౌత్రమన్త్రపదముఖ్యార్థానురోధ్యర్థపరత్వం 'మాన్త్రవర్ణికమితి సూత్రం భాష్యకృద్భిరిత్యాదినా వివృతమిత్యన్తేన గ్రన్థేన ఆచార్యైర్దర్శితమేవ। టీకాగ్రన్థశ్చ సౌత్రం మన్త్రపదం ముఖ్యార్థే భాష్యోక్తదర్థే వా కేనచిదస్వారస్యేన న ప్రవృత్తమ్, కిన్తు మత్రవర్ణస్యేవ కోశవాక్యజాతస్య పర్యాలోచనాయామప్యానన్దమ యస్య బ్రహ్మత్వం నిశ్చేతుం శక్యమ్। అతః సాఽపి యుక్తిరనేన సూత్రేణ మన్త్రశబ్దస్య గౌణీం వృత్తిమాశ్రిత్య వివక్షితేతి సూత్రయితుమర్థాన్తరమాశ్రితమ్। అత ఎవ సూత్రాణామనేకార్థత్వమ్ అలఙ్కార ఇత్యర్థద్వయపరత్వమిత్యేతదుపపాదయితుమిత్యాహ సూత్రకార ఇత్యవతారయామాస। అనుపదమేవోత్తరసూత్రావతారికాగతం సూత్రపదమేవమాశయం వ్యాచక్షాణానామ్ ఆచార్యాణామ్ ఎతత్సూత్రావతారికాగతస్యాపి సూత్రపదస్య అయమేవాశయ ఇత్యభిప్రాయోఽస్త్యేవ, కిన్తు భాష్యానుక్తత్వాత్ టీకోక్తార్థో న శ్రద్ధేయ ఇతి మన్దశఙ్కానిరాకరణార్థం టీకోక్త ఎవార్థ ఉపపన్నతర ఇతి తత్ప్రౌఢిః ప్రదర్శితా। కేషుచిట్టీకాకోశేషు - మన్త్రే హి పునః పునరన్యోఽన్తర ఆత్మేతి పరబ్రహ్మణ్యాన్తరత్వశ్రవణాదితి పాఠం దృష్ట్వా తత్పరిష్కరణమిత్థమాచార్యైః కృతమ్। కోశాన్తరేషు తు - మన్త్రే హి యో వేద నిహితం గుహాయామితి పరబ్రహ్మణ్యాన్తరత్వశ్రవణాదితి పాఠో దృశ్యతే। తస్మిన్పాఠే మన్త్రోక్తం బ్రహ్మణో గుహాసన్నిహితత్వమన్తరశబ్దేన ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇత్యేతత్ స్పష్టమేవేత్యభిప్రేత్య పాఠాన్తరమేవ వ్యాఖ్యాతమ్॥
యత్ర పునః ప్రాచుర్యమేవేతి।
ప్రాచుర్యస్య ధర్మివిశేషణత్వేన నిర్దేశ ఎవ వ్యధికరణసజాతీయాల్పత్వస్య నిరూపకత్వం దృష్టమ్। యథా 'ప్రచురబ్రాహ్మణో గ్రామః' ఇత్యత్ర ప్రాచుర్యస్య నామాన్తరగతబ్రాహ్మణాల్పత్వం నిరూపకం దృష్టమితి। తస్య ధర్మివిశేష్యత్వే తు సమానాధికరణవిజాతీయాల్పత్వమేవ నిరూపకమ్। అత ఎవ 'బ్రాహ్మణప్రచురో గ్రామః' ఇతి ప్రయోగే తద్రామగతశూద్రాల్పత్వాపేక్షం ప్రాచుర్యం ప్రతీయతే। న చ - ప్రచురప్రకాశః సవితేతివ'త్ప్రకాశప్రచురః సవితేతి' ప్రయోగేఽపి నక్షత్రాదిగతప్రకాశాల్పత్వాపేక్షమేవ ప్రాచుర్యం ప్రతీయతే, న తు సవితృగతతమోల్పత్వాపేక్షం తత్ర తమసో బాధితత్వాత్, తథేహాపి స్యాదితి శఙ్కనీయమ్; తత్రాపి ఘనతుహినసైంహికేయాచ్ఛాదనారోపితతమోల్పత్వమపేక్ష్య ఘనాద్యపసరణసమయే తథా ప్రయోగాత్। తదభావే వ్యుత్పన్నానాం తథా ప్రయోగా భావాత్। నను-'బలవత్తరశ్చైత్ర' ఇత్యాదౌ తరబాద్యర్థస్య ప్రాచుర్యస్య విశేష్యత్వేఽపి మైత్రాదిగతబలాద్యల్పలాపేక్షత్వం దృష్టమితి చేద, నః తత్ర 'ద్వివచనవిభజ్యోపపదే తరబీయసునా'వితి ద్వివచన విభజ్యోపపదవిశేషణవశాదాతిశాయనికప్రత్యయేషు వ్యుత్పత్త్యన్తరకల్పనేఽపి మయటి తత్కల్పకాభావేన ఔత్సర్గికవ్యుత్పత్తిలఙ్ఘనాయోగాదితి భావః॥
ప్రధానం ప్రత్యయార్థ ప్రాచర్య ప్రతీతి।
యద్యపి మయడ్విధాయకసూత్రస్య ప్రథమవ్యాఖ్యానే ప్రాచుర్యం ప్రకృత్యర్థస్య విశేషణం, మయట్ చ స్వార్థికః; ద్వితీయవ్యాఖ్యానే మయట్ ప్రస్తుతాన్నాదివిశిష్టయజ్ఞాద్యర్థః ప్రాచుర్యస్య ప్రత్యాయనమేవ నాస్తీతి శాబ్దికానాం మర్యాదా; తథాప్యన్నమయో యజ్ఞ ఇత్యన్నప్రచుర ఉచ్యత' ఇతి వృత్తికారదర్శితోదాహరణార్థానుసారేణ ద్వితీయవ్యాఖ్యానే ప్రకృత్యర్థప్రాచుర్యవిశిష్ట ఎవాన్యపదార్థో మయడర్థ ఇతి వృత్తికారమతమాలోచ్యైవముక్తమ్।। మయడ్వికారే ముఖ్య ఇత్యాది। నన్వానన్ద శబ్దాద్వికారార్థో మయడేవ న ప్రాప్నోతి మయడ్వైతయోర్భషాయామభక్షాచ్ఛాదనయోర్నిత్యం వృద్ధశరాదిభ్య ఇతి వికారావయవార్థమయడ్‌విధాయకసూత్రయోః భాషావిషయత్వాతయోరర్థయోః ఛన్దస్యప్రాప్తస్య మయటో విధాయకస్య ద్వ్యచశ్ఛన్దసీతి సూత్రస్య ద్వ్యజ్భ్య ఎవ శరపర్ణాదిప్రాతిపదికేభ్యః తద్విధాయకత్వాదతో మయడ్వికారే ముఖ్య ఇత్యుక్తమయుక్తమ్। ఎవం చ వికారప్రాయపాఠపరిత్యాగోక్తిరప్యయుక్తా। అన్నరసమయవిజ్ఞానమయశబ్దయోరపి మయటో వికారార్థత్వాయోగాదితి చేన్న। వృద్ధశరాదిసూత్రగతేన నిత్యగ్రహణేన తత్ప్రాప్తిసమ్భవాత్। న చ వృద్ధశరాదిభ్యో మయటో నిత్యత్వసిద్ధాయై తత్పూర్వసూత్రేణ సర్వప్రాతిపదికేభ్యో వికల్పేన మయవిధానానన్తరం వృద్ధశరాదిసూత్రారమ్భసామర్థ్యాదేవ తేభ్యస్తస్య నిత్యత్వసిద్ధేః। న చ వాఙ్గస్రఙ్మయాదిరూపసిద్ధ్యర్థం ప్రవృత్తస్య నిత్యమేకాచ ఇతి వ్యాకరణాన్తరసూత్రస్యైకదేశభూతనిత్యగ్రహణమేకదేశద్వారా తత్సూత్రపస్మారణాయేతి యేాగవిభాగార్థం తదితి శఙ్క్యమ్। శరాదిగణే మృద్‌గ్రహణవైయర్థ్యోపత్తేః। అతస్తదేవ మృద్గ్రహణమేకాజుదాహరణేకదేశత్వాత్ సర్వేషామేకాచాం స్మారకమ్ ఆశ్రయితుం శక్యమితి నిత్యగ్రహణమతిరిచ్యమానం భాషాయామేవ వృద్ధశరాదిభ్యో నిత్యమిత్యేతదర్థకం సచ్ఛన్దసి వృద్ధశరాదిభ్యోఽన్యేభ్యశ్చ ప్రాతిపదికేభ్యో యథాదర్శనం వ్యవస్థితవికల్పార్థమిత్యఙ్గీకర్తుం యుక్తమితి। నను తథాపి ప్రాచుయార్థమయ‌డ్విధాయకసూత్ర-ప్రథమత్ర్యాఖ్యానుసారేణ అత్రత్యానన్దమయపదస్య ప్రచురానన్దార్థత్వపరిగ్రహే మాణ్డుక్యశ్రుతిగతానన్దమయశబ్దస్య సుషుప్తజీవే ఎవ బ్రహ్మణి ముఖ్యత్వముపపద్యతే। బ్రహ్మణో మనఆదిరూపతయేవాన్యావయవత్వేనోపాస్యతయా నిర్దేశేపి బ్రహ్మశ్రుతేః ముఖ్యతా నాపైతి। ప్రచుర ఆనన్దోఽప్యానన్ద ఎవ ఇత్యభ్యస్యమానానన్దపదానామ్ ఆనన్దమయవిషయత్వేఽపి లక్షణా న ప్రసజ్యతే। అతః పూర్వపక్షే ముఖ్యచిత్తయలఙ్ఘనోక్తిరయుక్తా। ఎవముత్తరపక్షే ప్రాయపాఠమాత్రబాధనోక్తిరప్యయుక్తా। పుచ్ఛశ్రుతిబాధస్యాపి సత్వాత్। న చ పక్ష్యవయవపరత్వేఽపి తద్బాధస్తుల్యః తస్యా వాలధావేవ ముఖ్యత్వాదితి వాచ్యమ్। తస్యాః పశుపశ్చాద్వాగావయవ ఇవ పక్షిపశ్చా‌ద్భాగావయవేఽపి ముఖ్యత్వాత్। బృహద్రథన్తరే పక్షౌ యజ్ఞాయజ్ఞియం పుచ్ఛం తస్మాత్ సర్వాణి వయాంసి పుచ్ఛేన ప్రతితిష్ఠన్తి పుచ్ఛేనైవ ప్రతిష్ఠాయోత్పతన్తి ప్రతిష్ఠా హి పుచ్ఛమిత్యాదిశ్రుతిషు తత్రాపి తస్యాః ప్రయోగసత్వేన వినిగమనావిరహాదితి చేత్, అత్రేదం సమాధానం వివక్షితమ్। ఆనన్దమయ ఇత్యస్యానన్దప్రచుర ఇత్యర్థపరిగ్రహ ఇవ ప్రచుర ఆనన్ద ఇత్యర్థపరిగ్రహే ఽపి ముఖ్యార్థబాధః స్యాదేవ బ్రహ్మస్వరూపానన్దే సంఖ్యాధిక్యరూపస్య ముఖ్యస్య ప్రాచుర్యస్యాభావాత్। న హి సంఖ్యాధిక్యవత్ పరిమాణాధిక్యముత్కర్షో వా ప్రచురశబ్దస్య ముఖ్యోఽర్థః। అయం పటోఽస్మాత్ పటాత్ ప్రచుర ఇతి వాఽయం గకారోఽస్మాద్ గకారాత్ ప్రచుర ఇతి వా ప్రయేాగాభావాత్। సుషుప్తజీవే దృష్టోఽప్యానన్దమయశబ్దో దేహద్వయోపాధివిగమప్రయుక్తాభివ్యక్తివిశేష- రూపోత్కర్షలక్షకో న ముఖ్యః। న చేహ తథా లక్షణాబీజమస్తి। ప్రాయపాఠానురోధివికారార్థపరిగ్రహోపపత్తేః। బ్రహ్మశబ్దోపి జ్ఞేయే పరబ్రహ్మణీవోపాస్యే కేనచిద్రూపేణ పరిచ్ఛిన్నే సవిశేషబ్రహ్మణ్యవయవార్థపౌష్కకల్యాభావాద్ నాత్యన్తం ముఖ్యభావమశ్నుతే। యద్యపి ప్రచురానన్దేఽప్యానన్దశబ్దో ముఖ్యః తథాఽప్యానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే జీవసాధారణానన్దాభ్యాసమాత్రం న లిఙ్గ కిం తు ప్రచురానన్దాభ్యాస ఇతి తల్లాభార్థమభ్యస్యమానానన్దమయశబ్దోక్తే ప్రచురానన్దే లక్షణా వాచ్యా। పుచ్ఛశబ్దస్య పక్ష్యవయవపరత్వేఽపి ముఖ్యార్థత్యాగస్తుల్యః। పుచ్ఛోఽస్త్రీ లూమ లాఙ్గలమిత్యభిధానకో ప్రయోగబాహుల్యనిశ్చితలాఙ్గూలశక్తికస్య తస్య పక్ష్యవయవే పశ్చాద్ లమ్బమానత్వసాదృశ్యేనాఽకచ్ఛః పుచ్ఛకచ్ఛశ్చేతి పశ్చాద్ లమ్బమానవస్త్రావయవ ఇవ ప్రయోగోపపత్తౌ అనేకశక్తికల్పనాయోగాత్। తస్మాదిహ న కశ్చన శఙ్కావకాశ ఇతి।
తతోఽభ్యన్తరం బ్రహ్మ కిమితి నోక్తమితి।
బ్రహ్మణః సర్వాన్తరత్వప్రదర్శనార్థం ఖల్వన్నమయాద్యుతరోత్తరాన్తరనిరూపణం ప్రవృత్తం సచ్చిదానన్దమయే పర్యవసితం స ఎవ బ్రహ్మేతి యుక్తమ్; తతోఽప్యాన్తరం బ్రహ్మ వివక్షితం చేత్, తథా కిమితి నోచ్యేత। న హి బ్రహ్మణః సర్వాన్తరత్వప్రదర్శనార్థం ప్రక్రాన్తం తద్బ్రహ్మణి పరిసమాపితమితి యుజ్యత ఇతి భావః॥
ప్రతిష్ఠాత్వసామర్థ్యాదితి।
"బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠే"త్యానన్దమయప్రతిష్ఠితిహేతుత్వ-తదాధారత్వసామర్థ్యాదిత్యర్థః। అతః ‘కస్మిన్వహముత్క్రాన్త' ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే ప్రాణస్య జీవప్రతిష్ఠాహేతుత్వశ్రవణేఽపి న తత్ర వ్యభిచారః। యథా భూమవిద్యాయా"మస్తి భగవో నామ్నో భూయ" ఇత్యాదిప్రశ్నప్రతివచనపరమ్పరాయాః ప్రాణే సమాపనేఽ"ప్యేష తు వాఽతి వదతీ'త్యాదేస్తుశబ్దశ్రుత్యా "ఆత్మనః ప్రాణ” ఇతి తతః ప్రాణోత్పత్తిలిఙ్గేన చ ప్రాణాదర్థాన్తరోపదేశపరత్వమితి। తత్రైవ "శ్రుతం హ్యేవ మే భగవదృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిదితి శిష్యజిజ్ఞాసితాత్మోపదేశపర్యవసానమభ్యుపగమ్యతే, న తు ప్రాచీనే ప్రాణే; ఎవమిహాపి యోజనీయమితి భావః॥ అన్నమయాద్యుత్తరోత్తరాన్తరనిరూపణం బ్రహ్మణి కారణవాక్యశ్రుతస్యాత్మత్వస్య బ్రహ్మణ్యేవ శ్రుతస్య గుహాసన్నిహితత్వస్య వివరణార్థమ్। అతస్తదవశ్యం బ్రహ్మణి పర్యవసితం వక్తవ్యమిత్యభిప్రేత్యేవం పరిహార ఆశ్రితః। యది తు 'సత్యం జ్ఞానమితి' మన్త్రే సత్యాదిలక్షణం బ్రహ్మ గుహాయాం నిహితం జీవరూపేణ గుహాయామీశ్వరేణ నివేశితం జీవాభిన్నం వేదేతి జీవస్య గుహానిహితత్వముక్తమితి తద్వివరణార్థం తత్ప్రవృత్తం భవేత్, తదా తత్పర్యవసానమానన్దమయ ఎవం యుక్తమితి న కాచిదనుపపత్తిః॥
విశేష్యప్రధానభూతేతి।
మయడర్థం ప్రతి ప్రాతిపదికార్థస్య విశేషణత్వేనాప్రాధాన్యేఽపి విభక్త్యర్థసంఖ్యా ప్రతి విశేష్యత్వేన తస్య ప్రాధాన్యమితి సూచయితుం విశేష్యగ్రహణమ్। సంఖ్యా సమానప్రత్యయోపాత్తకారకాన్వయినీ తద్గుణభూతా। ప్రాతిపదికార్థోఽపి తద్గుణభూతః। అతో గుణానాం చ పరార్థత్వాదసంబన్ధః సమత్వాత్ స్యాత్ (జై.అ.౨ పా. ౧ సూ. ౨౨) ఇతి న్యాయాత్ సంఖ్యాప్రాతిపదికార్థయోర్న పరస్పరం గుణప్రధానభావ ఇతి కౌమారిలమతానుసరణే తు పార్ష్ణికాన్వయవేలాయాం ప్రాతిపదికార్థస్య సంఖ్యా ప్రతి విశేష్యత్వమస్తీతి తదభిప్రాయం విశేష్యపదమ్। ఎవం చ శాబ్దబోధవేలాయాం తస్య సంఖ్యాం ప్రతి ప్రాధాన్యాస్ఫురణేఽపి ప్రథమశ్రుతస్య తస్య సంఖ్యావిశేష్యస్య విభక్త్యర్థస్య చ ప్రకృతౌ సమవేతత్వాదనుత్కర్ష ఇతి సిద్ధాన్తన్యాయో ద్రష్టవ్యః। అత ఎవ - ప్రకృత్యర్థస్య పాశస్య విభత్త్యర్థస్య కర్మణః। ఉభయోః ప్రకృతీభావాన్నోత్కర్షోఽస్యావకల్పతే॥ ఇతి శాస్త్రదీపికాయాం తదుభయమనుత్కర్షహేతుత్వేన దర్శితమ్॥
నను-ఆమ్నాయస్యార్థం వక్తుం ప్రభవామో నామ్నాఽయం పర్యనుయోక్తుమితి న్యాయాదపర్యనుయోజ్యే వేదే పాశైక్యేఽపి బహువచనం కథంచిదవయవబహుత్వాభిప్రాయం యోజ్యతే, పౌరుషేయేషు సూత్రేషు వాయత్తే శబ్దప్రయోగే సర్వజ్ఞేన సూత్రకృతా కిమర్థం శ్రుతివిరోధనాన్తికరసూత్రప్రణయనం కృతమ్? ఇత్యాశయాధ్యాహారాద్యపేక్షానేకార్థప్రత్యాయనామిత్యాహ–
అధ్యాహారాదిభిర్నేయానీతి।
ఆదిశబ్దేన లక్షణానుషఙ్గో యోగవృత్తిశ్చ గృహ్యతే। తత్ర సౌత్రానన్దమయశబ్దస్యానన్దమయపయాయామనాతే పుచ్ఛబ్రహ్మణి లక్షణా। స్వప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యమిత్యధ్యాహారః। అసన్నేవ స భవతీతి నిగమనశ్లోకస్థబ్రహ్మశబ్దాభ్యాసవిషయత్వాదితి హేతుః। యత్ర బ్రహ్మత్వం సాధ్యం తత్ర తద్విషయశ్రుత్యాదిమాత్రం హేతూకర్తవ్యమ్। ఇహ తు బ్రహ్మణః పుచ్ఛవాక్యవిషయత్వే స్థితే తాత్పర్యేణ ప్రధానతయా తత్ప్రతిపాద్యత్వం సాధ్యమితి తాత్పర్యసిద్ధయే తల్లిఙ్గతయాఽభ్యాసపర్యన్తహేతూక్తిః। నన్వసిద్ధోఽయం హేతుః। యత ఆనన్దమయో నిగమనశ్లోక విషయః, న పుచ్ఛ బ్రహ్మః పూర్వపర్యాయేషు నిగమనశ్లోకానాం పుచ్ఛవిషయత్వాదృష్టేరితి శఙ్కాయామపి సూత్రమేవోత్తరమ్। తత్రానన్దమయ ఎవం పక్షః, న నిగమనశ్లోకప్రతిపాద్య ఇతి సాధ్యమ్, ఈక్షతిసూత్రానజానువర్తమానేన నిషేధ్యాధ్యాహారేణ చ సాధ్యపూరణమ్, బ్రహ్మశబ్దాభ్యాసాదిత్యైవ హేతుః। అభ్యస్యమానం బ్రహ్మశబ్దం ప్రతి జీవస్యానన్దమయస్య ముఖ్యార్థవాభావాదేకపుచ్ఛపదమనురుధ్యానేకస్య బ్రహ్మ శబ్దస్య ఆనన్దమయే జఘన్యవృత్తికల్పనాయోగాత్ ఇత్యభిప్రాయేణాభ్యాసపర్యన్తోకిః। కిఞ్చ న నిగమనశ్లోకప్రతిపాద్య ఇత్యస్మిన్ సాధ్యే నిగమనశ్లోకప్రతిపాద్యబ్రహ్మసత్వాసత్వవేదితృత్వేన ప్రకృతపరామర్శిభ్యాం స ఎనమితి సర్వనామభ్యామభ్యస్యమానత్వాదితి హేలన్తరమప్యనేన వివక్షితమ్। అత్రాపి పుచ్ఛపదాద్ బలవత్వసిద్ధ్యర్థమభ్యాసపర్యన్తహేతూక్తిః॥౧౨॥ ద్వితీయసూత్రే వికారపదేనావయవో లక్ష్యతే। తద్వాచిశబ్దః పుచ్ఛశబ్దః। స ఎవ శబ్దో వికారో విగతకార్యోఽనర్థకః శబ్దః। కారశబ్దః కర్మణి ఘఞన్తః కార్యవాచీ। తథాచావయవవాచిశబ్దాత్తస్య స్వార్థత్యాగే లక్షణీయాభావేనానర్థక్యప్రసఙ్గాచ్చ బ్రహ్మ న స్వప్రాధాన్యేన ప్రతి పాద్యమితి శఙ్కార్థః। న చ పుచ్ఛపదేనాధారత్వం లక్షణీయ ప్రతిష్ఠాపదేన పౌనరుక్త్యప్రసఙ్గాదితి శఙ్కితుః హృదయమ్। నైవ శఙ్కితవ్యమ్। బ్రహ్మశ్రుత్యభ్యాసానురోధాత్। బ్రహ్మ స్వప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యమేవ, పుచ్ఛపదం తు తత్రాధారత్వలక్షకమ్। న చ ప్రతిష్ఠాపదేన పౌనరుక్త్యమ్। పుచ్ఛపదసమభివ్యాహృతేన తేన పుచ్ఛవత్ప్రతిష్ఠితిక్రియాసాధనసముచ్యతే। పక్షిణో హి పుచ్ఛేన ప్రతితిష్ఠన్తీతి లోకతః శ్రుతితశ్చావగతమ్। యథా పుచ్ఛేన ప్రతిష్ఠితౌ తదుపరితనావయవావచ్ఛిన్నం పక్షిణం ప్రతి పుచ్ఛమాధారస్తథా బ్రహ్మణా ప్రతిష్ఠితౌ ప్రియాదిమధ్య భాగరూపాత్మతావయవయుక్తమానన్దమయం ప్రతి బ్రహ్మాధార ఇతి తదాధారత్వఀ పుచ్ఛపదేన లక్ష్యత ఇత్యేవం వైవక్షికకరణత్వాధికరణత్వరూపార్థభేదసత్వాత్। తథాపి ముఖ్యమాధారవాచకం హిత్వా ప్రహీణావయవవాచినా పుచ్ఛపదేన తల్లక్షణా కేన హేతునేతి చేత్, పూర్వ పర్యాయేషు పుచ్ఛశబ్దానాం ప్రాచుర్యాదిహాపి పర్యాయే తత్సామ్యార్థపుచ్ఛశబ్దే ప్రయోక్తవ్యే తేనైవాధారత్వప్రతీతిః లభ్యత ఇతి తాత్పర్యేణ। నను పూర్వపర్యాయసామ్యార్థం పుచ్ఛపదప్రయోగమాత్రం నాపేక్షితం, కిం త్వవయవిగతపుచ్ఛావయవాన్వయబోధనోపయోగితయా తేన పుచ్ఛావయవప్రతిపాదనమ్। నచాధారలక్షకేణ తత్ప్రతిపాదనం సంభవతి। అతోఽనాధారలక్షణా యుక్తేల్యస్యామపి శఙ్కాయాం ప్రాచుర్యాదిత్యేవోత్తరమ్।
ఇత్థమపి శఙ్కా నావతరతి అర్థాన్తరలక్షకతయా స్వార్థమనభిదధానస్యాపి శబ్దస్య స్వార్థాభిధానఫలార్థతాదృష్టేః। తద్యథా। "ఉత్తరం బర్హిషః ప్రస్తరం సాదయతి ప్రజా వై బర్హిర్యజమానః ప్రస్తరో యజమానమేవాఽయజమానాదుత్తరం కరోతి తస్మాద్యజ జమానోఽయజమానాదుత్తర' ఇతి శ్రుతౌ ప్రస్తరసమానాధికరణస్య యజమానశబ్దస్య ప్రస్తరే యజ్ఞనివర్త్తకత్వాదియజమానగుణముఖేన వృత్తిస్తత్సిద్ధిపేటికాయాముపపాదితా। అథాపి ప్రస్తరే ముఖ్యయజమానత్వబోధనస్య యత్ఫలం యజమానమేవాఽయజమానాదిత్యాది వాక్యశేషార్థోపపాదనం తాదర్థ్యమపి దృశ్యతే। యథా వాగ్నిర్వై బ్రాహ్మణ' ఇతి శ్రుతావగ్నిశబ్దస్య ముఖ్యప్రభవత్వరూపాగ్నిగుణముఖేన బ్రాహ్మణే వృత్తిస్తత్ర సమర్థితా, తత్తుల్యన్యాయతయాఽమి దీక్షిత' ఇత్యత్రాగ్నిశబ్దస్య దీక్షితే వృత్తిరపి కించిదగ్నిగుణముఖేనేతి సిద్ధ్యతి। అథాపి దీక్షితేఽగ్నితాదాత్మ్యబోధనస్య యత్ఫలం “మదన్తీభిర్జియత" ఇతి విధిశేషస్య నిర్వాగ్నిః శీతేన బాధతీ'త్యర్థవాదస్యాపపాదనం తాదర్థ్యమపి దృశ్యతే। ఎవం “యజమానో వా ఆహవనీయో" "యజమానం వా ఎతద్వికర్షతే యదాహవనీయాత్పశుశ్రపణం హరతీ"త్యాదీని ప్రచురాణ్యత్రోదాహరణాని॥ నను సానన్దమయసకలవికారజాతకారణఖమానన్దమయే నాన్వేతి చేత్। తత్పుచ్ఛతేన నిర్దిష్టే బ్రహ్మణ్యేవ 'తస్యైష ఎవ శారీర ఆత్మేతి' పుల్లిాన ప్రకృతే సోఽకామయతేత్యాదేరన్వయోఽస్తు; పుచ్ఛమహిమవర్ణనేన పుచ్ఛవతః ప్రధాన స్యాధికస్తుతిలాభాత్। న చ-కిచిద్వికారైకదేశస్య పరిచ్ఛిన్నస్య సకలవికారకారణసమనుపపఞ్చమితి శలమ్; న హి ముఖ్యవృత్త్యాఽయమవయవ ఉపదిశ్యతే, కిం త్వనవయవేఽవయవత్వదృష్టిమాత్రముపదిశ్యతే। ప్రాణమయమనోమయ-పర్యాయయోరాకాశపృథివీయజురాదీనాం వస్తుతః తత్తదనవయవానామేవావయవలకల్పనాదర్శనాత్। న చ వికార ప్రత్యవయవత్వదృష్టివిధానమాత్రేణ కార ణలాన్వయానుపపత్తిరాయాతిః తథా సత్యాకాశదృష్టివిశిష్టోద్రీయోపాసనాయామాకాశే సర్వభూతకారణత్వాయన్వయాయోగేనాకాశస్య కారణత్వాదిబ్రహ్మలిఙ్గేన బ్రహ్మలనిర్ణయవిరోధాపత్తేః। న చ ముఖ్యావయవలమేవాన వివక్షితమితి వాచ్యమ్। ప్రాణమయమనోమయపర్యాయయోః ఆకాశపృథివీయజురాదీనాం ముఖ్యావయవత్వాసంభవేన తద్వదిహాపి దృష్టిమాత్రవిధానౌచిత్యాదిత్యాశఙ్యాహ –
తద్వయవో బ్రహ్మాపి వికారస్యాదితి।
పూర్వపర్యాయేష్విదమేవ శిర' ఇత్యాదినోకానాం శిరఃప్రభృతీనాం తత్తన్ముఖ్యైకదేశత్వాన్ముఖ్యైకదేశేష్వేవ చ శిరస్త్రాదికల్పనస్యోచితత్వాత్ ఆకాశపృథివీశబ్దాభ్యామ్ ఆకాశపృథివీసంబన్ధవతోః సమానోదానయోః యజురాదిశబ్దైః తత్తద్విషయమనోవృత్తీనాం చ గ్రహణమ్; తేషాం శిరస్త్వాదికల్పనాస్వీకారాత్। బ్రహ్మణి పుచ్ఛత్వకల్పనాయాం తస్యానన్దమయముఖ్యావయవత్వమేవాఙ్గీకర్తవ్యం స్యాదితి వికారావయవస్య తస్య ముఖ్యవికారత్వాపత్త్యా కారణత్వశ్రవణముపరుధ్యేతేతి భావః॥
అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్॥౨౦॥ అపవాదచిన్తాయాః శాస్త్రసఙ్గత్యర్థప్రస్తుతశాస్త్రోపయోగిఫలమాహ –
నిర్విశేషమితి।
న తూపక్షిప్యత ఇతి।
శ్రుత్యేతి శేషః। తాసామప్యధికారప్రసఙ్గాదితి పాఠః సాధుః; శ్రుతౌ గావ ఇత్యస్యాః శృఙ్గాః సన్తీత్యాదివాక్యశేషతః స్త్రీలిఙ్గత్వాత్। యద్వా తేషామపి పాఠ ఇత్థం యోజ్యః, శ్రుతౌ గావ ఇత్యనేన స్త్రీగవ్య ఇవ పుఙ్గవా అపి సంగృహీతాః; "గ్రామ్యపశుసఙ్ఘేష్వతరుణేషు స్త్రీత్యనుశాసనాత్ తత్ర స్త్రీలిఙ్గశేషతా, ఇహ తు గ్రన్థే తేషామిత్యనేన నిష్కృష్య పుఙ్గవానామేవ పరామర్శః। మనుష్యేషు జాయాపత్యోః దివి జ్యోతిరజరమారభేతా"మిత్యాది లిఙ్గాత్కర్మసు సహాధికారేఽపి “యుక్తా మే యజ్ఞమన్వాసాతా"మిత్యాదిలిఙ్గాత్ పత్యుర్ముఖ్యాధికారో దృష్ట ఇతి తదనురోధేన పుఙ్గవానాం తత్ర ముఖ్యాధికారాపాదనార్థ ఇతి। నను "న హ వై దేవా"నిత్యాదిశ్రుతేః ఆగామిపాపాప్రాప్తిర్నార్థః, కిన్తు విద్యమానపాపఫలాప్రాప్తిః। ఇత్థం పాపశబ్దస్య ఫలలక్షణా త్వయాప్యేష్టవ్యా, అన్యథా పుణ్యమేవాముం గచ్ఛతీతి తదనన్తరవాక్యస్య విధ్యధికారపరత్వం స్యాత్, తచ్చ తవ నేష్టమిత్యాశాఙ్క్య తథా తదర్థాభ్యుపగమే సర్వపాప్మోదయవాక్యస్యాపి స ఎవార్థో భవిష్యతీ లాహ –
అథేత్యాదినా।
పూర్వస్మిన్నప్యథేం నాస్మాకమనుపపత్తిః,
పుణ్యమేవాముమితి
వాక్యస్య దేవతాన్తరోద్దేశ్యకత్వరహిత-పరమేశ్వరపూజా-తదుద్దేశ్యక-తపశ్చర్యాదివిషయత్వోపపత్తేః, ప్రత్యుత భారతీవిలాసస్యైవాస్మిన్నప్యర్థేఽనుపపత్తిస్తుల్యా। "పుణ్యః పుణ్యేన కర్మణా భవతి పాపః పాపేనేతి శ్రుతేః బ్రహ్మహత్యాయా ఎవ పాపఫలత్వాత్। "తస్యాఞ్జలినా బ్రహ్మహత్యాముపాగృహ్ణాత్" ఇత్యర్థవాదశ్రద్ధావతస్తస్య "తం భూతాని అభ్యక్రోశన్ బ్రహ్మహనితి” తదనన్తరవాక్యశ్రుతస్య లోకగర్హణస్య "తస్మాదిన్ద్రోఽబిభేది"తి తత్పూర్వసందర్భశ్రుతస్య భయస్య చాఙ్గీకృతత్వేన తయోరపి పాపఫలత్వాత్।
తత్ప్రదర్శనార్థత్వాదితి।
సర్వపాప్మోదయవాక్యస్య యా యా గతిర్వక్తుం శక్యతే, తస్యాః సర్వస్యా అప్యుపలక్షణత్వేన కర్మానధికారత్వోక్తేరిత్యర్థః। తత్ర రవిరితి విశేష్యపదేన గత్యన్తరమపి సూచితమ్। రవిః ఖలూత్పన్నసాక్షాత్కారో జీవన్ముక్తః స్వాధికారావసానే ముక్తో భవిష్యతీతి యావదధికారమిత్యధికరణే (జ. అ.౩ పా.౩ సూ. ౩౨) భాష్యకృద్భిర్వక్ష్యతే। తతశ్చోత్పన్నబ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య తస్య తదధిగమ ఉత్తరపూర్వాఘయోరిత్యధికరణే (బ్ర. అ. ౪ పా. ౧ సూ. ౧౩) వక్ష్యమాణేన న్యాయేన సర్వస్య పూర్వాఘస్య నాశః ఉత్తరాఘస్యాఽశ్లేషశ్చాస్తీతి తదన్యతరవిషయం సర్వపాప్మోదయవాక్యమితి తస్య యథేదం ప్రదర్శనార్థం, తథా పూర్వపాపానాం దేవతాసు ఫలానారమ్భకత్వరూపస్యాప్యర్థస్య ప్రదర్శనార్థమిదం భవిష్యతీతి భావః॥
నను నానాధారస్య స్వమహిమప్రతిష్ఠస్య సర్వవ్యాపినః పరమేశ్వరస్యాధార ఉపదిశ్యతేతి భాష్యయోజనార్థా, అనాధారత్వే చ నిత్యత్వం సర్వగతత్త్వం చ హేతురితి టీకా న యుక్తా, భాష్యే నిత్యత్వావిశేషణాదిత్యాశఙ్క్య, ఆహ –
నిత్యత్వమితి స్వమహిమప్రతిష్ఠత్వస్య వ్యాఖ్యేతి।
అనిత్యస్య స్వకారణప్రతిష్ఠత్వావశ్యంభావేన స్వమహిమప్రతిష్ఠత్వాయోగాత్ తేన నిత్యత్వమాక్షిప్యత ఇత్యాక్షేప్యనిత్యత్వతాత్పర్యకం తత్, న త్వనాధారఖతాత్పర్యకమ్। అనాధారపదేన పౌనరుక్త్యాపత్తైరితి భావః॥
నిత్యమపీతి।
నిత్యమసర్వగతం వస్తుతః సిద్ధాన్తే నాస్తీతి తర్కితమభిప్రేత్య చేచ్ఛబ్దః। సర్వగతత్త్వం సకలవస్త్వన్వయిత్వం, తన్మాయాయామప్యస్తి సాధారణమ్, అతో నిత్యత్వవిశేషణమితి స్పష్టత్వాన్నోక్తమ్। యది సర్వగతత్త్వం బ్రహ్మాసాధారణం పరిపూర్ణత్వం, తదా తావదేవ హేతూభవనక్షమమితి న నిత్యత్వవిశేషణమపేక్షితమ్। స్వమహిమప్రతిష్ఠస్యేత్యేతచ్చ న నిత్యపరతయా వ్యాఖ్యేయం, కిం త్వనాధారస్యేవేతద్వ్యాఖ్యేయపరతయా యోజనీయమ్। తేన భాష్యే స్వే మహిమ్నీత్యుదాహరిష్యమాణా శ్రుతిరనాధారత్వపరతయా భాష్యే ఎవ వివృతా భవతి; అన్యథా తయా స్వకీయే మహిమశబ్దోక్తే క్వచిద్వస్తుని ప్రతిష్ఠితత్వముచ్యత ఇతి ప్రకృతవిరోధః శఙ్క్యేత। ఎవం చ స్వమహిమప్రతిష్ఠపదప్రతిపాదితేన అనాధారత్వేనాక్షిప్తం నిత్యత్వం కథమనాధారత్వే హేతురిత్యపి శఙ్కా నిరవకాశా భవతి। సర్వగతత్త్వం సకలవస్త్వన్వయిత్వమిత్యేవ నిరుచ్య నిత్యత్వవిశేషణాపేక్షణే తు తత్స్వమహిమప్రతిష్ఠపదేన కథంచిల్లక్ష్య, న ప్రాగుక్తక్రమేణాక్షేప్యమిత్యన్యోన్యాశ్రయపరిహారో ద్రష్టవ్యః। టీకాయాం నిత్యత్వస్యాకాశవదితి భాష్యోదాహృతశ్రుత్యుక్తస్య హేతుతా వివక్షితేతి వ్యాఖ్యానే తు తస్య నాక్షేపో న లక్షణేతి న కథంచిదప్యన్యోన్యాశ్రయశఙ్కా॥
బ్రహ్మణి సర్వాత్మత్వసంభవమాహేతి।
అనేనాదిత్యపురుషే అక్షిపురుషే చ తత్సంభవశఙ్కా నిరస్తా। సా చైవమ్, ఆదిత్యపురుషే పృథివ్యగ్న్యాదిదృష్టివిశిష్ట-ఋక్సామగేష్ణత్వం మణ్డలతదర్చ్చిస్తదభిమానిపురుషాణామాదిత్యో వా ఎష ఎతన్మణ్డలమ్" ఇత్యాదిశ్రుతౌ ఋక్సామయజురాత్మతయా వర్ణితత్వాదుపపన్నమ్। ఆదిత్యపురుషస్యైవాక్షణ్యపి సన్నిహితత్వాత్తత్రాపి సైవ ఋక్సామేత్యాదినోక్తఋక్సామాద్యాత్మత్వం తత ఎవోపపన్నమితి। తత్రాయం పరిహారో వివక్షితః। ఋక్సామాదిరూపత్వం మణ్డలాదీనాం స్తుత్యర్థముపాసనార్థం వోక్తం, బ్రహ్మణి తు సర్వోపాదానే 'సన్ ఘట' ఇత్యాదివ్యవహారాలమ్బనం వ్యావహారికప్రమాణగమ్యమస్తి సర్వప్రపఞ్చతాదాత్మ్యమితి।
తద్రూపేణోదయ ఇతి।
ఆదిత్యపురుషస్య సర్వపాప్మాపాదానతయోపలక్షితః ఉదయ ఉద్గమనముచ్యత ఇత్యర్థః।
నను పాప్మాపాదానకముద్గమనం ప్రాక్పాప్మసంబన్ధినో జీవస్యైవ సంభవతీతి నేదం బ్రహ్మలిఙ్గమితి చేత్, న; జీవస్యాపి నీడాత్ శకున్తస్యేవ పాపాద్ ముఖ్యస్యోద్గుమనస్యాసంభవేన నీడాదుగతః శకున్తో యథా సర్వాత్మనా నీడసంబన్ధరహితః, ఎవమయం సర్వాత్మనా పాపసంబన్ధరహిత ఇత్యేతదర్థలక్షకత్వాత్। తతశ్చాసఙ్కుచితసర్వపాపరాహిత్యం క్వచిదపి జీవే న సంభవతి; "న హ వై సశరీరస్య సత" ఇతి శ్రుత్యుక్తరీత్యా శరీరే సతి కియతోఽపి దుఃఖస్యావశ్యంభావేన తద్ధేతుపాపసద్భావనియమాత్। నను 'తాం కుర్వది'త్యయుక్తం, న హి శబ్దః స్వయం మాయాం కరోతీత్యాశఙ్క్య తాం కుర్వదిత్యనేనానువాదత్వం విహాయ స్వాతన్త్ర్యేణ మిథ్యాబుద్ధ్యుత్పాదకత్వం వివక్షితమితి వ్యాచష్టే –
మాయాం మిథ్యావుద్ధిం కుర్వదితి।
గేష్ణ్యో పర్వణీ ఇతి।
గానక్రియాసాధనపర్వణీ ఇత్యర్థః। ఎతదుక్తం భవతి – 'తస్యోదితి నామే'త్యాదిభిః వాక్యైరున్నామవిధానతన్నిర్వచనతవేదనఫలసఙ్కీర్తనానన్తరం "తస్యర్క్ సామ చ గేష్ణా"వితి ఋక్సామయోః ప్రకృతోన్నామకపురుషగేష్ణత్వమభిధాయ "తస్మాదుద్గీథస్తస్మాత్వేవోద్గాతైతస్య హి గాతేతి" వాక్యాభ్యాం ఋక్సామయోః ఉద్గేష్ణాత్వాదేవ సామభక్తివిశేషస్యోత్కర్మకగానసాధనవాచ్యుద్గీథ శబ్దవాచ్యత్వం తస్మాదేవ చ హేతోరుద్గీథభక్తిగాతురుత్కర్మకగానకర్తృవాచ్యుగాతృశబ్దవాచ్యత్వం చేతి శ్రూయతే। తత్రోన్నామకపురుషస్య గానకర్మత్వం సామరూపగీతిక్రియాభివ్యఙ్గ్యం ఋక్సాధ్యస్తుతికర్మత్వం, యథా “తద్య ఇమే వీణాయాం గాయన్త్యేతం తే గాయన్తీ"త్యత్ర లౌకికపురుషస్య లౌకికగానకర్మత్వం వైణికగీయమానలౌకికశబ్దసాధ్యస్తుతికర్మత్వమ్। ఎవం చోన్నామకపురుషస్య స్తుతావృక్సాక్షాత్సాధనం, సామ ఋగభివ్యక్తిద్వారా; 'సామ్నా స్తువీతేతి' సామ్నోపి స్తుతిసాధనత్వశ్రవణాత్। అతః స్తుతౌ సాధ్యాయాం సామద్వయం సోపానపర్వద్వయవత్ క్రమికమాస్త ఇతి గానపర్వత్వమృక్సామయోరితి। తతశ్చ లౌకికగానవిషయరాజాదిరూపతయేవాదిత్యపురుషస్యాక్షిపురుషస్య చ ఋక్సామసాధ్యస్తుతివిషయానీన్ద్రసోమాదిరూపతయా సార్వాత్మ్యసిద్ధిః। యద్యపి ప్రస్తావాదిసామభక్త్యవయవరూపే సామగానాం పర్వేత్యేవ ప్రసిద్ధే సామ్నామవచ్ఛేదే గేష్ణ్యాఖ్యా తేషాం ప్రసిద్ధా, ఔక్థిక్యాఖ్యే సామపర్వలక్షణగ్రన్థేఽపి తథైవ వ్యవహారః; తథాపి స్తోత్రసాధనక్రమికపర్వద్వయత్వసాదృశ్యాద్ ఋక్సామయోః గేష్ణద్వయత్వారోపః। గేష్ణ్యౌ శరీరావయవపర్వణీ ఇత్యప్యాచచక్షతే॥
ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్॥౨౨॥
తస్మాదుద్గీథ ఇత్యుద్గీథసంపత్తేస్తుల్యత్వాదితి।
యద్యపి తస్మాదుద్గీథ ఇత్యేతత్ పూర్వప్రకృతోన్నామకత్వేన ఋక్సామగేహణ్యత్వేన చ హేతునాఽఽదిత్యపురుషస్యోద్గీథ ఇతి నామాన్తరవిధానార్థం, న తూగీథసంపత్త్యర్థం తత్ర 'తస్మాదితి" హేతోరనన్వయాత్, 'ఉద్గేష్ణ' ఇతి నామ్ని విధాతవ్యే 'ఉద్గీథ' ఇతి తద్విధానం దేవానాం పరోక్షప్రియత్వాత్। తథైవ చ ఛాన్దోగ్యవివరణే వ్యాఖ్యాతమ్। యన్నామ తన్నామేతి నామాతిదేశకవాక్యస్యోదిత్యుద్గీథ ఇతి చ నామద్వయాతిదేశకతయా వ్యాఖ్యానేన చాస్య నామాన్తరవిధానార్థత్వం స్థిరీకృతమ్। పూర్వాధికరణప్రదర్శితయా రీత్యా ఉద్గానకర్తురుద్గాతృనామవదుద్గీథభక్తేరుద్గీథనామాపి ఋక్సామయోః ఉన్నామకదేవవిషయగానపర్వత్వే ప్రమాణపరతయా నీయతే చేదపి నేదముద్గీథం సంపత్తిపరమ్, ఆదిత్యపురుషస్యోద్గీథే సమ్పత్తిస్తు ప్రాక్ ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథ ముపాసీత 'తస్యోపవ్యాఖ్యాన'మిత్యాదినోగీథోపాసనాప్రపఞ్చనప్రతిజ్ఞానాత్। ఉత్తరత్రాకాశవాక్యేఽపి స ఎష పరోవరీయానుద్గీథ" ఇత్యుద్గీథసంపత్త్యనువృత్తః, హిరణ్మయవాక్యేఽపి తస్మాదైవంవిదుద్గాతా బ్రూయాత్ కం తే కామమాగాయానీ'త్యక్షణ్యాదిత్యపురుషోపాసనస్య ఉద్గాతృకర్తృకత్వలిఙ్గదర్శనాచ్చ లభ్యతే। తల్లభ్యైవ చోద్గీథసంపత్తిః ఛాన్దోగ్యవివరణే “య ఎవం విద్వాన్ సామ గాయతీ'త్యత్ర య ఎవం విద్వానిత్యస్య ఎవముక్తరూపం దేవముద్గీథం విద్వానితి వ్యాఖ్యానేన దర్శితా। ఇహ శారీరకేఽపి 'సైవ హి సత్యాదయ' (బ్ర. అ.౩ పా. ౩ సూ. ౩౮) ఇత్యధికరణే। ఛాన్దోగ్యే హి కర్మసంబన్ధిన్యుద్గీథవ్యపాశ్రయా విద్యా విధీయత ఇతి వాక్యేఽస్యా అన్తరాదిత్యవిద్యాయాః స్వతన్త్రవిద్యాత్వశఙ్కానిరాకరణాయ కర్మఙ్గాశ్రితత్వవ్యవస్థాపనార్థే ఉద్గీథవ్యపాశ్రయేత్యనేన సా దర్శితా। తత్ర తదనన్తరమ్ “ఇయమేవర్గగ్నిః సామే"త్యన్తరాదిత్యవిద్యోపక్రమవాక్యవద్ “య ఎవం విద్వాన్ సామ గాయతీ"తి తదుపసంహారవాక్యవచ్చ "తస్యక సామ చ గేష్ణ్యా తస్మాదుద్గీథ' ఇతి తన్మధ్యపాతివాక్యమపి ఋక్సామసంబన్ధరూపకర్మాఙ్గాశ్రితబచిహ్నమాత్రప్రదర్శకతయోపన్యస్తమ్, న తూగీథసంపత్త్యర్థత్వేన, అతస్తస్మాదుద్గీథ ఇత్యస్యోద్గీథసంపత్త్యర్థత్వోక్తిరయుక్తేతి ప్రతిభాతి; తథాపి "తస్మాదుద్గీథ" ఇత్యుద్గీథనామ విధానాదుద్గీథభక్తరాదిత్యపురుషస్య చోద్గీథనామకలరూపసామ్యసిద్ధౌ పూర్వాపరసందర్భపర్యాలోచనయా చోద్గీథసంపత్తౌ హృది విపరివర్తమానాయాం "తస్య భూరితి శిశరః ఎక హి శిరః ఎకమేతదక్షర"మిత్యాదిశ్రుతిషు ప్రాయేణారోప్యాధిష్ఠానయోర్యత్కించిత్సామ్యావలమ్బనమభేదదృష్టివిధానమితి శ్రుతిశైలీవిదామిహాప్యుగీథనామకలసామ్యావలమ్బనాభేదదృష్టిపర్యన్తార్థికార్థేఽస్య వాక్యస్య తాత్పర్యమస్తీతి ప్రతీయత ఎవేత్యభిప్రేత్యేదం వాక్యముద్గీథసంపత్తౌ ప్రమాణతయోపన్యస్తమ్। ఎవమనయా ప్రణాలికయోద్గీథనామ విధానస్యార్థాదుద్గీథసంపత్తౌ పర్యవసానమభిప్రేత్యైవ ఛాన్దోగ్యవివరణే "తస్యర్క్ సామ చ గేష్ణౌ తస్మాదుద్గీథ" ఇతి వాక్యమవతారితమ్ తస్యోద్గీథత్వం దేవస్యాదిత్యాదీనామివ వివక్షిత్వాఽఽహేతి। పూర్వం య ఎవాసౌ తపతి తముద్గీథముపాసీతేత్యాదిష్వాదిత్యాదీనామివేత్యర్థః॥
ఆనన్త్యాద్యయోగాదితి।
శాలావత్యపక్షోద్భావితాన్తవత్వదోషాపనినీషయోపన్యస్తమనన్తత్త్వం చరమశ్రుతమపి సకృత్ శ్రుతమపి లిఙ్గం సదపి ప్రథమశ్రుతాభ్యస్తాకాశశ్రుత్యపేక్షయా బలవత్। తథాభూతాయా అప్యాకాశశ్రుతేః లక్షణాసహిష్ణుత్వేనాన్యథాసిద్ధత్వాదనన్తత్వలిఙ్గస్యాన్తవతి తపనే ప్రాగుద్భావితదోషాపనయనాలాభాదిత్యనన్తత్వలిఙ్గస్యానన్యథాసిద్ధత్వమ్, సర్వకారణత్వాదిలిఙ్గాన్తరాపేక్షయా ప్రథమాపేక్షితవం చ। ప్రాబల్యాతిశయమభిప్రేత్య విషయవాక్యే తేభ్యశ్చరమశ్రుతస్యాపి తస్య ప్రథమముపన్యాసః।
ముఖ్యానుగుణ్యేనేతి।
యథా దాల్భ్యపక్షోద్భావితాఽప్రతిష్ఠితత్వదోషాపనినీషయా శాలావత్యేనోపన్యస్తం ప్రతిష్ఠాత్వలిఙ్గం స్వర్గలోకవత్ ప్రతిష్ఠాన్తరసాపేక్షాయాం పృథివ్యాం నిరపేక్షముఖ్యమసంభవదపి స్వర్గలోకాపేక్షయా పృథివ్యాః కథంచిత్ప్రతిష్ఠాత్వాతిశయమపేక్ష్య ముఖ్యపృథివీశ్రుత్యానుగుణ్యేన పృథివ్యాం సంభవత్ప్రతిష్ఠాత్వరూపతయా నీతమ్, ఎవమానన్త్యమపి ముఖ్యాకాశశ్రుత్యానుగుణ్యేన భూతాకాశే పృథివ్యపేక్షయా బహుకాలవర్తివరూపతయా నేతవ్యమిత్యాశయః।
తథా హి పృథివీమాత్రకారణస్యేతి।
నన్వపాం కారణస్య తేజసః ప్రసిద్ధత్వేఽప్యపాం కా గతిరితి ప్రశ్నో దృశ్యతే 'అస్య లోకస్య కా గతిరితి, దాల్భ్యకృతస్య ప్రశ్నస్య పృథివీమాత్రకారణవిషయత్వం చాభ్యుపగమ్యతే తద్వత్ శాలావత్యకృతస్యాపి తస్య తన్మాత్రవిషయత్వం కిం న స్యాదిత్యస్వరసాదాహ –
అస్యేతి చ సర్వనామశ్రుతేరితి।
నను సర్వనామ్నః ప్రకృతపరామర్శిత్వస్వాభావ్యాదసౌ లోకః అయం లోక ఇత్యనయోః సమభివ్యాహారే అదఇదంశబ్దయోః స్వర్గలోకపృథివీలోకపరత్వస్యైవ శ్రుతిషు సర్వత్ర దృష్టవాచావాస్యేతి సర్వనామశ్రుతేః పృథివీమాత్రపరత్వేన సంకోచో న దోష ఇత్యస్వరసాదాహ –
కించేతి।
నను అస్యశబ్దః పృథివీపర ఇత్యేతావతా తన్మాత్రకారణం పృష్టం న భవతి యేన తన్నిరూపణే అన్తవత్వదోషో నాపనీతః స్యాత్, కిన్తు పృథివీకారణం పృష్టం భవతి తత్కారణత్వం చానన్తే సర్వకారణేఽప్యస్తీతి పృథివీకారణప్రశ్నేఽపి తన్నిరూపణేనాన్తవత్వదోషాపనయః స్యాదేవేత్యనుపపత్త్యభావాదస్య లోకస్యేత్యస్య దాల్భ్యకృతస్యైవ శాలావత్యకృతస్యాపి ప్రశ్నస్య న సర్వలోకవిషయత్వం కల్పనీయమితి చేత్, న; యథా శాలావత్యప్రశ్నైకరూపస్య దాల్భ్యప్రశ్నస్యానన్తవస్తుపరత్వాభావేఽప్యన్తవత్వదోషముద్భావితవాన్ జైవలిరనన్తం వస్తు పృథివీకారణం వివక్షతీతి నిశ్చయవతః శాలావత్యస్య ప్రశ్నోయమనన్త వస్తుపర ఇతి కల్ప్యతే, తథా సర్వకారణత్వాభావే త్రివిధపరిచ్ఛేదరాహిత్యరూపతదానన్యం న స్యాదతోఽనన్తం వస్తూపక్షిపతా జైవలినా సర్వకారణమేవ తదుపక్షిప్తం భవతీత్యపి శాలావల్యస్య నిశ్చయసమ్భవేన తదీయప్రశ్నోయం తత్కిం సర్వకారణమనన్తం వస్త్వితి సర్వలోకగతివిషయ ఇత్యపి కల్పయితుముచితత్వాదితి భావః॥
యథా హ్యుచ్చైరితి।
"ఉచ్చైర్ఋచా క్రియతే" "ఉపాంశు యజుషా" "ఉచ్చైః సామ్నేత్యత్ర విధేయముచ్చైష్ట్వాదికం కిమృగాదిధర్మోం వేదధర్మోం వేతి సంశయః। ఋగాదిధర్మత్వే యజుర్వేదగతా అపి సపాదబన్ధమన్త్రరూపా ఋచ ఉచ్చైష్ట్వధర్మాణో భవన్తి, సామవేదగతాన్యప్యపాబన్ధమన్త్రరూపాణి యజూష్యుపాంశుత్వధర్మాణి భవన్తి, వేదధర్మత్వే తు ఋగ్వేదేన యత్ క్రియతే విధీయతే కర్మ, తదుచైష్ట్వధర్మకమిత్యేవమాదిప్రకారేణోచ్చైష్ట్వాదికం తత్తద్వేదవిధేయకర్మధర్మతాం ప్రాప్య తదఙ్గేషు మన్త్రేష్వవతరతీతి విశేషసూత్రే ప్రాయపదం ప్రాథమ్యపరమ్। అపి చాస్యైవోపక్రమ ఇత్యాదిః శాలావత్యస్యేతీత్యన్తష్టీకాగ్రన్థోఽనన్విత ఇవ భాతీత్యాశఙ్క్య, అన్తవత్వదోషప్రదర్శనార్థశ్రుతినివేశనపూర్వక భాష్యప్రతీకగ్రహణం తదిత్యాహ –
అపి చేతి భాష్యోక్తేతి।
అస్యైవోపక్రమ ఇత్యేతదపి భాష్య ఎవ వివక్షితాంశనివేశనార్థమ్। యద్యప్యనన్తత్వమానానతశ్చరమశ్రుతం; తథాపి శాలావత్యపక్షే అన్తవత్వదోషోద్భావనేన జైవలిః స్వయమనన్తం కించిద్వివక్షతీత్యేవముపక్రమ ఎవావగతమితి తాత్పర్యమ్। యత్తు ప్రతిష్ఠాత్వవదనన్తత్వమపి యథాకథంచినేతవ్యమ్ ఇతి। తన్న। ప్రతిష్ఠాత్వస్యాపి యథాకథంచిన్నయనాభావాత్। ప్రతిష్ఠాత్వం హ్యత్ర నోపజీవ్యవమ్; "ఇతః ప్రదానం దేవా ఉపజీవన్తీ"తివ"దముతః ప్రదానం మనుష్యా ఉపజీవన్తీ'త్యపి శ్రవణేన స్వర్గపృథివ్యోః పరస్పరముపజీవ్యోపజీవకభావస్య తుల్యతయా స్వర్గోం న ప్రతిష్ఠా పృథివీ ప్రతిష్ఠేతి వ్యవస్థితోక్త్యయోగాత్, కిన్తు నిశ్చలత్వమిహ ప్రతిష్ఠాశబ్దార్థః। తత్తు జ్యోతిశ్చక్రాన్తర్గతత్వేన భ్రమతి స్వర్గే నాస్తి, అస్తి తు పృథివ్యాం, పృథివీ ప్రతిష్ఠితేతి శ్రుత్యన్తరాత్, ఆర్యభట్టాద్యభిమతభూభ్రమణాదివాదానాం శ్రుతిన్యాయవిరోధేన హేయత్వాత్। కిఞ్చ ఆనన్త్యాదిగుణకాకాశప్రతిపాదనార్థ ప్రవృత్తేఽస్మిన్ మహావాక్యే మధ్యగతం పృథివీప్రతిష్ఠాత్వవర్ణనం యథాకథంచిన్నీయతాం నామ, న తావతా తద్వదానన్త్యమపి నయనమర్హతి; న హ్యగ్నిహోత్రద్రవ్యత్వేన పయసో విధానార్థే మహావాక్యే మధ్యే శ్రుతం జర్తిలగవీధుకయవాగూవిధానం సార్థవాదం విధిసరూపార్థవాదత్వేన నీతమితి పయోవిధానమపి తథా నీయతే।
అనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గాదితి
అనన్తవస్యానన్యథాసిద్ధిదర్శితా। సర్వాణి హ వేత్యాది వాక్యేనాకాశః పరాయణమాకాశం ప్రత్యస్తం యన్తీతి వాక్యాభ్యాం చ ప్రదర్శితమ్। సకలకార్యోత్పత్తిస్థితిలయాధారత్వం మూలకారణాన్తరవ్యవచ్ఛేదకేనావధారణేన లమ్భితముపాదానాతిరిక్తకర్తృరాహిత్యం చానన్త్యాన్తర్గతవస్తుపరిచ్ఛేదరాహిత్యోపపాదకత్వేనానన్యథా సిద్ధమ్। పరోవరీయస్త్వమపి పరోవరీయసో హ లోకాన్ జయతీత్యాదివాక్యోక్తత్వానుగుణఫలవత్వాదనన్యథాసిద్ధమ్॥
అత ఎవ ప్రాణః॥౨౩॥
సర్వాణీతి వాక్యమితి।
నను ప్రత్యక్షానుగ్రహనియమితార్థశ్రుత్యన్తరసంవాదేనేదం వాక్యం వాయువికారపరమిత్యేతదయుక్తమ్। ప్రత్యుదాహరణసంగత్యయోగాత్, వాయువికారస్య సర్వభూతసంవేశనోదమనహేతుత్వసంభవే హి తద్వారా తత్కారణస్య భూతాకాశస్యాపి తత్సంభవతీతి పూర్వాధికరణోక్తస్తత్ర తదసంభవః ప్రత్యుద్ధృతః స్యాత్; అవధారణోపబృంహితం తత్తత్ర న సంభవతీతి చేద్, వాయువికారేఽపి తుల్యమ్। ఇహాపి ప్రాణాదేవేత్యవధారణశ్రవణాత్ ఇతి చేత్, ఉచ్యతే; ఇహ సర్వాణి భూతానీతి శబ్దః ప్రాణివర్గపరః। భూతశబ్దస్య మహాభూతేషు ప్రాణిషు చ రూఢ్యవిశేషేఽప్యత్ర కేషాం గ్రహణం కార్యమితి విశయే ఆదిత్యాన్నవాక్యయోః సర్వాణి భూతానీత్యస్య గాతృత్వాభ్యవహేతుత్వలిఙ్గేన ప్రాణిపరతయా తత్ప్రాయపాఠస్య నిర్ణాయకస్య సత్వాత్। తేషాం చ సర్వేషామపి ప్రాణే స్వాపప్రబోధయోః ఉత్పత్తిలయౌ దైనన్దినౌ శ్రుత్యన్తరే తద్భోగసాధనేన్ద్రియలయోత్పత్తికథనద్వారోపలక్షితావిహాప్యర్థతయా స్వీకార్యౌ। అవధారణం త్వాకాశవాక్యే మూలకారణాన్తరస్యేవాత్రావాన్తరకారణాన్తరస్య వ్యవచ్ఛేదకం స్యాత్। ప్రాణవాయంు వినా అన్యస్య కస్యచిదిన్ద్రియసంవేశనోద్గనాధారాపాదానభూతస్య బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్యాభావాత్। అయోగవ్యవచ్ఛేదకం వా; సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యన్నమేవ ప్రతిహరమాణాని జీవన్తీత్యన్నవాక్యశేషగతాయోగవ్యవచ్ఛేదకావధారణప్రాయపాఠాత్। న హ్యోదనమేవాభ్యవహరన్తః ప్రాణినో జీవన్తి; వ్యఞ్జనాదీనామప్యభ్యవహారాత్। ఇహాన్నశబ్దో హ్యోదనపరో, న తు అదనీయమాత్రవాచీ; యోగతో రూఢేః ప్రాబల్యాద్, భిస్సా స్త్రీ భక్తమన్ధోఽన్నమితి కోశకారవచనేన “అన్నేన వ్యజన"మితి పాణినివ్యవహారేణ చాన్నశబ్దస్యౌదనే రూఢ్యవగమాత్। న చ సర్వప్రాణినామోదనాభ్యవహారాయోగవ్యవచ్ఛేదోఽపి నాస్తి, వృక్షాదిష్వభావాదితి వాచ్యమ్। అత్ర సర్వాణి భూతానీత్యస్యోదనాభ్యవహారయోగ్యప్రాణిపరత్వేన సంకోచోపపత్తేః, సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాదిత్యముచ్చైః సన్తం గాయన్తీతి పూర్వవాక్యే తస్య గాతృత్వయోగ్యప్రాణిషు సంకోచదర్శనాత్, ఆకాశవాక్యే త్వేవంభూతప్రాయపాఠాభావాద్ భూతశబ్దః కార్యసామాన్యపరో బాలాక్యధికరణన్యాయాత్। అవధారణం చాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదకమ్; తస్య తత్రైవ స్వారస్యాదితి విశేష ఇతి పూర్వపక్ష్యాశయః।
అన్నమపి తదభిః మానిదేవతేతి।
నను ఇహాన్నమోదన ఎవ, న తు తదభిమానిదేవతా; ప్రాణిభక్ష్యత్వోక్తేః। భాష్యవిరుద్ధం చాన్నశబ్దస్య దేవతాపరత్వమఙ్గీకృత్యాన్నాదిత్యదేవతాప్రాయపాఠాత్ ప్రాణశబ్దస్య దేవతాపరత్వసమర్థనమ్। భాష్యే హి ప్రసిద్ధ్యతిశయప్రత్యక్షానుగ్రహాభ్యాం పూర్వపక్షః కృతః। న చ ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మాపేక్షయా దేవతాయాం ప్రసిద్ధ్యతిశయోఽస్తి; తస్యాం రూఢేరభావాద్, నిరూఢేః బ్రహ్మణ్యపి తుల్యత్వాత్। న చ తస్యామచేతనే వాయువికార ఇవ సర్వభూతసంవేశనోద్గనసమర్థనే ప్రత్యక్షానుగ్రహోఽస్తి; తస్యా ఎవ శాస్త్రైకగమ్యత్వాత్, తస్మాద్యథాభాష్యమ్ అన్నాదిత్యరూపాఽబ్రహ్మప్రాయపాఠాత్ ప్రాణోఽప్యబ్రహ్మేత్యేవ పూర్వపక్షః కర్తుం యుక్తః। తథా సతి నిరస్తోఽప్యయమర్థం ఇత్యాదిటీకోక్తప్రకారేణ ప్రాయపాఠస్య మూలయుక్త్యుపోద్బలనమాత్రార్థత్వం న వక్తవ్యమ్। ఈక్షత్యధికరణే (బ్ర. సూ. అ. ౧పా. ౧ సూ. ౫) గౌణతాపాదకః ప్రాయపాఠో నిరస్తః। అయం తు ప్రాణశబ్దస్య ముఖ్యార్థబోపపాదకః ప్రబలః। ఆనన్దమయముఖ్యార్థత్వోపపాదకాన్నమయాద్యబ్రహ్మప్రాయపాఠవదిత్యధికశఙ్కావకాశసత్వాదితి చేత్, సత్యమ్: టీకాకారాణామాచార్యాణాం చ ప్రాణో వాయువికార ఇత్యేవ పూర్వపక్షోఽభిమతః। అత ఎవ తేషాం సన్దేహటీకాదిషు వాయువికారశబ్దేనైవ వ్యవహారః। తత్ర యద్యాకాశవాక్య ఇవ బ్రహ్మాసాధారణధర్మోపక్రమోపసంహారాభావేఽపి ప్రాణవాయువ్యావర్తకదేవతాశబ్దోక్తచేతనోపక్రమోపసంహారౌ స్తః, తదనుసారేణానశబ్దోఽపి తదభిమానిదేవతాపర ఇతి కశ్చిత్ శఙ్కేత, తదాఽన్నాదిత్యదేవతాప్రాయపాఠాత్ ప్రాణశబ్దోఽపి ప్రాణదేవతాపరోఽస్తు; ప్రత్యక్షానుగృహీతశ్రుత్యన్తరసంవాదలబ్ధసర్వభూతసంవేశనోద్మనహేతుభావస్య ప్రాణవాయుధర్మస్య తదమేదోపచారేణ తదభేదాధ్యాసేన వా తదభిమానిదేవతాయాం వ్యపదేశ ఇత్యుపపత్తేః, అన్నధర్మస్యాపి తదభిమానిదేవతాయాం తథైవోపపాదనీయవాదితి టీకాకారైః కక్ష్యాన్తరం దర్శితమితి తత్రత్యశఙ్కాపరిహారోభయోపపాదనార్థమియమ్ అన్నశబ్దస్య దేవతాపరత్వోక్తిః॥
ఇన్ద్రియమాత్రలయః ప్రమాణాన్తరదృష్టో న భూతలయ ఇతి।
భూతశబ్దః ప్రాయపాఠాత్ “విశయే ప్రాయదర్శనాత్' (జై. సూ. అ. ౧ పా. ౩ సూ. ౧౬) ఇతి న్యాయేన ప్రాణివర్గపర ఇతి భాష్యే యదా తు భూతశ్రుతిర్మహాభూతవిషయేత్యతః ప్రాచీనగ్రన్థేన దర్శితమ్। యదా త్విత్యాదినా తు ప్రాణశబ్దేన ముఖ్యార్థతయా స్మారితో వాయుస్తద్వర్గ్యమహాభూతరూఢిమున్మేషయతి, తేన మహాభూతపర ఇతి దర్శితమ్। ద్వితీయపక్షే స్పష్టోఽర్థః। ప్రథమ పక్షే త్వయమర్థః। శరీరేన్ద్రియసంపిణ్డితశ్చేతనో హి ప్రాణీ, తత్రేన్ద్రియాణాం చేతనస్య చ వ్యాపారాభావేన స్వాపకాలే తల్లయసద్భావేఽపి శరీరలయాభావాన్న సర్వాత్మనా భూతలయ ఇతి। ఎవం చాత్ర సర్వశబ్దః 'సర్వః పటో రక్తః' 'సర్వం వనం పుష్పితం' 'సర్వా పృథివీ విత్తస్య పూర్ణా స్యాదిత్యాదావివావయవకార్త్స్న్యపరః।
సర్వత్రాప్యపూర్వత్వాదితి।
నను 'ఆర్షేయం వృణీత' ఇత్యుత్పత్తివాక్యావగతమేకత్వమ్। తచ్చ 'చమసాధ్వర్యూన్ వృణీత' ఇత్యుత్పత్తివాక్యావగతం బహుత్వమివోత్పాద్యగతత్వాద్వివక్షితమ్, అతస్తదపూర్వం న భవతి। ద్విత్వత్రిత్వే త్వపూర్వత్వేఽపి విధాతుమశక్యే; ఉత్పత్తిశిష్టైకత్వవిరోధాదితి చేన్న। అపూర్వార్థవిషయత్వాత్ "న చతురో వృణీతే" ఇత్యాదిలాఘవమూలస్తుతిసమభివ్యాహారాచ్చ వాక్యవైయర్థ్యపరిహారార్థముత్పత్తిశిష్టమపి విభక్తితః ప్రతీతం సంఖ్యావిశేషావివక్షాయామేకవచనముత్సర్గ ఇతి శాబ్దికమర్యాదయైకవచనప్రతీతత్వేనావివక్షితతయా నేతుం శక్యమ్। ఎకలముపమృద్య ప్రాతిపదికార్థయోః విధానే సతి తాభ్యాం బాధితస్యైకత్వస్యాప్రాప్త్యా తత్ప్రాప్త్యర్థమేకత్వస్యాపి విధానమిత్యుపపత్తేః।
ప్రతివిధ్యావృత్తిః స్యాదితి।
ఆద్యయోర్విధ్యోః స్తుత్యాకాఙ్క్షాయాం యాతేఽగ్నే అయాశయా రజాశయేతి మన్త్రయోః విశేష్యాద్యాకాఙ్క్షయా "తనూర్వర్షిష్ఠత్యాదేరివ చతురాదిసంఖ్యానివృత్తిప్రయుక్తలాఘవమూలస్తుతేః అచ్ఛిద్రేణేత్యాదివాక్యశేషస్య పచనక్రియాన్వయావిశేషేణేవ న్యూనసంఖ్యావిధ్యన్వయావిశేషేణ చావృత్తిః స్యాత్। సా చైకత్ర విధికల్పనేనావృత్తిసంభవే న యుక్తేతి భావః। ఇదముపలక్షణమ్ ఎకవాక్యత్వసంభవే వాక్యభేదో న యుక్త ఇత్యస్యాపి॥
భాష్యే వాక్యశేషేణేత్యస్య బ్రహ్మలిఙ్గామ్నానస్థలనిర్దేశమాత్రార్థత్వేన ప్రతీయమానస్య స్వవాక్యగతత్వేన లిఙ్గప్రాబల్యార్థతయా కిమితి టీకాకృతా వ్యాఖ్యానం కృతం? లిఙ్గస్య సన్నిధానతః స్వత ఎవం ప్రాబల్యసత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అన్నాదిత్యసన్నిధానమితి।
అన్నాదిత్యరూపాఽబ్రహ్మప్రాయపాఠః ప్రాణశ్రుతిముఖ్యతోపపాదకతయా శ్రుత్యనుగ్రాహకత్వాత్ సదీక్షణగౌణతాపాదకగౌణేక్షణప్రాయపాఠతో ముఖ్యత్రితయలఙ్ఘనాపాదకపుచ్ఛశబ్దోక్తావయవప్రాయపాఠతశ్చ ప్రబలః। తతశ్చ ప్రాయపాఠాదబ్రహ్మరూపః ప్రాణో వాయువికార ఇతి నిశ్చయే సతి తదధికరణకసంవేశనతదపాదానకోద్గమనరూపసమభివ్యాహృతక్రియాన్వయయోగ్యేన్ద్రియావస్థాపన్నభూతపరతయా సఙ్కోచః స్యాత్। అన్నాదిత్యవాక్యగతభూతశబ్దయోః సమభివ్యాహృతగానాభ్యవహారక్రియాన్వయయోగ్యభూతపరతయా సఙ్కోచదర్శనేన తత్ప్రాయపాఠాదన్నాదిత్యవాక్యగతసన్నిధానద్వయాలమ్బనశఙ్కానిరాకరణార్థతయా స్వవాక్యగతత్వేన శీఘ్రోపస్థితికస్య సర్వభూతోత్పత్తిలయకారణత్వస్య విలమ్బితోపస్థితికవాక్యాన్తరగతసన్నిధానానుసారేణ సఙ్కోచకల్పనం న యుక్తమ్। అత ఎవాకాశవాక్యేఽపి స్వరప్రాణాయబ్రహ్మప్రాయపాఠేన తస్య న సఙ్కోచకల్పనమితి పరిహారవాచోయుక్తేః భాష్యారూఢత్వప్రదర్శనార్థమేవం వ్యాఖ్యాతమితి భావః। యద్యప్యత్ర భూతశబ్దస్యాన్నాదిత్యవాక్యగతభూతశబ్దసన్నిధానాత్ప్రాణిపరత్వేఽపి వాక్యశేషార్థస్య బ్రహ్మలిఙ్గత్వమవిరుద్ధం; తథాపి భూతశబ్దశక్తిపర్యాలోచనాయాం రూఢ్యోః పరస్పరకలహేన యోగోన్మేషాత్ కార్యసామాన్యమేవార్థో భవతీత్యాకాశవాక్యశేషవదస్యాపి వాక్యశేషస్య సకలకార్యకారణత్వమేవ బ్రహ్మలిఙ్గమర్థ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్॥
బ్రహ్మవాచి పదాభావేనేతి।
నను బ్రహ్మవాచిపదసత్వే శ్రుతిః స్యాద్, న వాక్యమ్। ఉచ్యతే; విషయవాక్యే విశేష్యపదం చేద్ బ్రహ్మవాచి, తదా శ్రుతిః। విశేషణపదం చేత్, తదా బ్రహ్మపరత్వేన నిర్ణినీషితస్య విశేష్యపదస్య చ సమభివ్యాహారరూపం వాక్యం ప్రమాణమితి వ్యవస్థా। అత ఎవాగ్రిమాధికరణన్యాయనిర్ణయే గాయత్రీపదస్య బ్రహ్మపరవనిర్ణాయకం యద్వై తద్బ్రహ్మేత్యేతద్వాక్యం ప్రమాణత్వేన వ్యవహృతమ్। నను మా భూదాదిత్య సన్నిధానాద్ అబ్రహ్మ సన్ప్రాణో వాయువికారః, భూతాని చ తత్సంవేశనోద్గమనయోగ్యానీన్ద్రియాణీతి నిర్ణయః ప్రాణశ్రుతిత ఎవ స్యాత్।
ఆకాశవాక్యగతానన్తత్వవదుపక్రమోపసంహారాభ్యాం తాత్పర్యవిషయత్వేన నిశ్చితస్య ప్రాణశ్రుతిముఖ్యార్థప్రచ్యావకస్య లిఙ్గస్యాభావాదిత్యాశఙ్క్య తథాభూతం లిఙ్గమాహ –
కతమేతి।
టీకోపన్యస్తముక్తమ్। లిఙ్గోపపాదకం పూర్వపక్షిణః కక్షాన్తరముద్భావ్య దూషయతి–
అథేతి॥
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్॥౨౪॥ తన్నిరాసకారణాభావాదిత్యేతదయుక్తమ్। సార్వాత్మ్యాదివదిహ బ్రహ్మలిఙ్గాశ్రవణేఽప్యుపాసనావాక్యత్వేనాధారమర్యాదాకల్పనోపపత్తేస్తన్నిరాసకహేతోః తత్ర వ్యుత్పాదితస్యాత్రాప్యవిశిష్టత్వాదిత్యాశఙ్క్య, తద్వాక్యమన్యథా వ్యాఖ్యాతుం తదానుగుణ్యేనావతారయతి–
కిముపోద్వలనాయేతి।
భవత్వేకదేశస్యతి।
సమస్తం తే జగదుపాస్యం, తస్య ద్యుమర్యాదా న సిద్ధేతి శఙ్కితుః హృదయమ్। ఎకైకామిత్యాదిప్రతీకగ్రహణం తేజఃప్రభృతీత్యాది తద్వ్యాఖ్యానమితి ప్రతిభాతి తదయుక్తమ్। భాష్యే శ్రుతౌ వా తథాభూతప్రతీకాభావాదుత్తరగ్రన్థస్య తద్వ్యాఖ్యానత్వాసంభవాచ్చేత్యాశాఙ్క్య, భాష్యోదాహృతశ్రుతిగతపదయోజనార్థత్వేనకైకామిత్యాదికం భిన్నవాక్యతయా వ్యాచష్టే –
తాసామితి।
గుణస్తు విభక్త్యర్థ ఇతి।
ప్రత్యయార్థప్రాధాన్యప్రసిద్ధిః కృత్తద్ధితార్థవిషయేతి భావః।
న స్వవాక్యగతమపి ప్రస్తోష్యమాణమితి।
స్వవాక్యగతవరూపప్రత్యాసత్యపేక్షయాపి సర్వనామ్నామౌత్సర్గికీ ప్రసిద్ధార్థపరత్వవ్యుత్పత్తిబలవతీ। అత ఎవ "తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమితి" శ్రుతావామిక్షాపదవాచ్యం పయసోఽర్థాన్తరం దధిపయస్సంసర్గజన్యం మధురామ్లత్వేన తదుభయవిలక్షణం ద్రవ్యమభ్యుపేయమ్; పయో దధ్యామిక్షేతి వ్యపదేశభేదాదితి తస్యైవ ద్రవ్యాన్తరస్య వైశ్వదేవయాగద్రవ్యత్వే ఆమిక్షాపదసమానాధికృతతత్పదస్యాపి తద్ద్రవ్యపరత్వే చ ప్రాప్తే సర్వనామ్నః ప్రకృతపరస్వవాభావ్యాత్తత్పదం ద్వికర్మికామానయనక్రియాం ప్రతి ప్రధానకర్మతయా దధ్యానయనాధికరణత్వేన నిర్దిష్టం పయః పరామృశతీతి పయ ఎవ యాగద్రవ్యమ్। తత్పదే స్త్రీలిఙ్గమామిక్షాపదసామానాధికరణ్యకృతమ్। ఆమిక్షాపదమస్మాదేవ వైదికవ్యవహారాదమ్లద్రవ్యఘనీభూతపయోవాచకమ్। అమ్లరసో న యాగద్రవ్యగతః, కిన్తు తత్సంస్కారకద్రవ్యగత ఇతి పయోరూపామిక్షాప్రయుక్తమేవ దధ్యానయనం న వాజినప్రయుక్తమపీతి నిర్ణీతం చతుర్థే (జే.అ. ౪ పా.౧సూ. ౨౨-౨౪) దధి మధు ఘృతం పయో ధానా ఉదకం తణ్డులా స్తత్సంసృష్టం ప్రాజాపత్యమితి చిత్రాయాగవిధీ దధ్యాదిసప్తద్రవ్యమేలనరూపసంసృష్టకద్రవ్యక ఎకో యాగస్తత్పదం చ సంసృష్టద్రవ్యపరమితి ప్రాప్తే తత్పదం ప్రకృతపరామర్శిత్వస్వాభావ్యాదసంసృష్టదధ్యాదిసప్తద్రవ్యపరమితి దధ్యాదిద్రవ్యకాః సప్త యాగాః। సంసృష్టపదం యాగభేదేప్యేకదేవత్యతయా సానాయ్యవద్దధ్యాదీనాం సహ ప్రక్షేపే సంసర్గసత్వాదనువాదకమ్। నపుంసకైకవచనం "నపుంసకమనపుంసకేనైకవచాస్యాన్యతరస్యా"మితి వ్యాకరణానుశిష్టముపపాద్యమితి నిర్ణీతం టుప్టీకాయామ్ అష్టమే ద్వాదశే చ। నను-యత్ర సర్వనామ్నః ప్రస్తుతపరత్వం న సంభవతి, తత్ర ప్రస్తోష్యమాణపరత్వమపి ద్వితీయే సంజ్ఞాధికరణే (జై. అ. ౨ పా. ౨ సూ. ౨౨) వ్యుత్పాదితమ్। తత్ర హి "అథైష జ్యోతిరేతేన సహస్రదక్షిణేన యజేత" ఇత్యత్ర సర్వనామ్నః ప్రకృతజ్యోతిష్టోమపరత్వం న సంభవతి; జ్యోతిజ్యోతిష్టోమ ఇతి నామభేదస్యార్థాన్తరపరత్వస్వారస్యాత్, అథేత్యనేనాధికారార్థేన ప్రకరణవిచ్ఛేదావగమాత్, ప్రకృతే జ్యోతిష్టోమే ఎవాస్య వాక్యస్య సహస్రదక్షిణాలక్షణగుణవిధానార్థతాయామేతేనేత్యాదిమన్త్రస్య అపర్యాప్తతయా అథైష జ్యోతిరిత్యనువాదవైయర్థ్యాచ్చ। తస్మాద్ జ్యాతిర్నామకే సహస్రదక్షిణే ప్రస్తోష్యమాణే యాగాన్తర ఎవ సర్వనామ్నో వృత్తిరభ్యుపేయేతి నిరూపితమ్, తదిహాపి జ్యోతిః పురుషః ఇతి సంజ్ఞాభేదః। అథశబ్దేన ప్రకరణవిచ్ఛేదావగమః। అస్య వాక్యస్య ప్రకృతమేవ త్రిపాద్ బ్రహ్మానూద్య తస్య కౌక్షేయజ్యోతిష్యుపాసనవిధానార్థతాయాం "ఇదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తఃపురుషే జ్యోతిః ఇత్యేతావత ఎవ పర్యాప్తతయా “అథ యదతః పరో దివః" ఇత్యాద్యనువాదవైయర్థ్యప్రసఙ్గశ్చేతి సమాన ఎవ సంజ్ఞాధికరణన్యాయః। కిఞ్చ “అథ యదతః పరః" ఇత్యాదియదుపబన్ధయుక్తం వాక్యం న కేవలం యత్పదనిర్దిష్టస్య ద్యుసంబన్ధమాత్రం కీర్తయతి, యేన ద్యుసంబన్ధిప్రకృతసద్భావమాత్రోపపాదనేన చారితార్థ్యం స్యాత్, కిన్తు దివః పరేషు లోకవిశేషేషు దీప్యమానత్వమపి కీర్తయతి। న చ తదపి తావానస్యేతి ఋచా ప్రాప్తమ్। అతో యదుపబన్ధయుక్తవాక్యనిర్దిష్టయావద్విశేషవిశిష్టప్రసిద్ధేః యత్పదేనానువదితుమపేక్షితత్వాత్ తస్యాశ్చాసంభవాదత్ర యత్పదస్య ప్రస్తోష్యమాణపరత్వమేవ యుక్తమితి చేత్, ఉచ్యతే; దివః పర ఇత్యత్ర ద్యుశబ్దః స్వర్లోకపర్యాయః, స్వర్లోకశ్చాత్ర భూర్భువఃస్వరితి లోకత్రయపక్షానుసారేణ భూమిసూర్యాన్తరరూపాద్ భువర్లోకాదుపరితనసత్యలోకాన్తో వివక్షితః, తస్యోపరిభాగరూపః సత్యలోకాన్తర్గతహిరణ్యగర్భాదిభోగభూమిమేదాః। తేషు బ్రహ్మలోకేషు పరా య ఎవ తే వసన్తీత్యాది శ్రుతిప్రసిద్ధాః। తేషు సర్వస్మాదపి లోకాదుపరి స్థితేషు సర్వోత్తమేషు లోకేషు హిరణ్యగర్భాదిమూర్త్యభివ్యక్తం బ్రహ్మ దివః పరమిత్యనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేషు స్థితమితి చానూద్యతే। హిరణ్యగర్భాదిమూర్తిప్రభావచ్ఛేదేన దీప్యత ఇత్యప్యనూద్యతే। ఎతావద్యద్యపి త్రిపాదస్యామృతం దివీత్యతో న ప్రాప్తమ్, తథాపి తస్య దివమనూద్య తత్ర స్థితివిధానాయ ద్యుస్వరూపావగత్యర్థం వచనాన్తరముఖనిరీక్షణావశ్యంభావేన తతః సూర్యాదిసత్యలోకోపరి భూమ్యన్తద్యుస్వరూపాదిప్రాప్తిః। అథవా - మాభూత్పురోవాదాన్తరం, త్రిపాదస్యామృతం దివీత్యయమేవ దురూపాధికరణవిశేషవిశిష్టత్రిపాద్బ్రహ్మప్రతిపాదకో యదతః పర ఇత్యాదేః పురోవాదోస్తు। తత్ర కిం ద్యుశబ్ద ఆకాశపరః స్వర్లోకపరో వా। ద్వితీయేఽపి ధ్రువలోకాన్తపరః సత్యలోకాన్తపరో వా। దివీతి సప్తమీ యత్కించిద్భాగావచ్ఛేదేనాధికరణత్వపరా ఉపరిభాగావచ్ఛేదేన వేతి సంభవదనేకతాత్పర్యస్య పురోవాదస్యాస్మాదేవానువాదాదర్థవిశేషవ్యవస్థితిరస్తు। అస్తి హి పురోవాదస్యానువాదవశాదర్థవిశేషవ్యవస్థితిః। తథా హి "యజ్ఞాయజ్ఞీయేన స్తువీతే "తి ప్రకృత్య న గిరా గిరేతి బ్రూయాద్ యద్గిరా గిరేతి బ్రూయాదాత్మానమేవ తదుద్గాతా గిరేదైరం కృత్వోద్గేయ"మితి యజ్ఞాయజ్ఞీయసాన్నః ఋచి "గిరా గిరా చ దక్షసే" ఇత్యత్ర గిరాపదప్రతిషేధ ఇరాపదవిధిశ్చ శ్రూయతే। తత్ర గిరాపదప్రతిషేధోఽనువాదః; తస్యాపి విధానే వాక్యభేదాపత్తేః। ఇరాపదస్య ప్రకరణేన యజ్ఞాయజ్ఞీయసంబన్ధే దృష్టార్థస్య తస్య యజ్ఞాయజ్ఞీయగతకించిత్పదకార్యావగత్యవశ్యంభావే చావగతేః కస్య పదస్య స్థానే తదిత్యాకాఙ్క్షాయాం గిరాపదప్రతిషేధానువాదసామర్థ్యాత్ తస్య స్థానే ఇత్యవసీయత ఇతి నవమే నిర్ణీతమ్ (జై. అ. ౯ పా. ౧సూ. ౫౦)। తథేహాపి భవిష్యతి। ఎవముపాసనోపయుక్తార్థవిశేషనిర్ణయోపయోగివాన్నానువాదవైఫల్యశఙ్కాపి। సంజ్ఞాభేదేనార్థభేదశఙ్కా తు న ప్రవర్తతే; జ్యోతిశ్శబ్దస్య ప్రకాశవాచినస్త్రిపాద్రూపేణ ప్రకృతే బ్రహ్మణి వాచకతయైవ వృత్తిసంభవాత్, శ్రుత్యన్తరేషు బ్రహ్మణి ప్రాచుర్యేణ దృష్టప్రయోగత్వాచ్చ। అథశబ్దేన ప్రకరణవిచ్ఛేదశఙ్కాపి నాస్తి; తస్య పూర్వప్రకృతాపేక్షవాచిత్వోపపత్తేః। తేన పూర్వోపాసనాన్వితబ్రహ్మగుణానాం జ్యోతిరుపాసనాయామప్యన్వయసిద్ధ్యా తద్వాచిత్వస్యాత్ర సఫలత్వాత్, ప్రకృతం బ్రహ్మాఽవిహాయైవ తస్యోపాసనాన్తరారమ్భార్థత్వసంభవేనాధికారార్థత్వేఽప్యవిరోధాచ్చ॥
శేషభక్షో విధ్యభావాన్న విద్యత ఇతి।
నను “సర్వతః పరిహారమాశ్విన"మిత్యాదిషు సార్థవాదేషు ప్రత్యక్షవచనేషు జాగ్రత్సు కథం విధ్యభావపూర్వపక్షోత్థానమ్। ఇత్థమ్। “ఆశ్వినం గృహ్ణాతీ'త్యాది విధిభిః తత్తద్దేవతోద్దేశేన గృహీతః సోమరసః కృత్స్నోఽప్యుపాంశుయాజ్యావద్ధోతవ్య ఇతి తత్ర శేషాభావాద్భుతశేషస్యేదం న భక్షణవిధానం, కిం త్వాశ్వినగ్రహాదిధర్మకసోమగుణవిశిష్టార్థకర్మరూపభక్షణవిధానం, కథంచిచ్ఛేషసద్భావసమర్థనేఽపి రాగప్రాప్తతద్భక్షణానువాదేన గుణమాత్రస్య విధానం, న భక్షణస్యాపి; విశిష్టవిధిగౌరవాపత్తరితి పూర్వపక్షీ మన్యతే। అల్పం జుహోతీతి వచనసామర్థ్యాదస్తి తావచ్ఛేషః। న చాస్య విధాయకత్వే సంభవతి పాత్రాల్పత్వప్రయుక్తాల్పత్వానువాదకతయా వైయ్యర్థ్యాశ్రయణం యుక్తం తద్భక్షణస్యాప్రాప్తస్య గుణవిశేషవిశిష్టస్య విధానేన వచనానాం చారితార్థ్యే సంభవతి నాశ్వినాదిధర్మకసోమగుణవిశిష్టార్థకర్మరూపభక్షణవిధిగౌరవసమాశ్రయణం యుక్తమ్। న చాత్యన్తలాఘవార్థం గుణమాత్రవిధానమపి యుక్తమ్। భక్షణస్యాప్రాప్తవాద్, రాగతః పక్షప్రాప్తస్య నిత్యవదామ్నాతగుణాశ్రయత్వాయోగాదితి సిద్ధాన్తః॥ "సర్వతః పరిహారమాశ్వినం భక్షయతి తస్మాత్ సర్వతః శ్రోత్రేణ శృణోతీ"త్యస్యాయమర్థః। ఆశ్వినం సర్వతఃపరిహార శిరః పరితో భ్రమయిత్వా భక్షయతి తస్మాత్సర్వతః సర్వాసు దిక్షు స్థితం శబ్దం శ్రోత్రేణ శృణోతీతి "ఉపయామగృహీతోఽసి శ్రుత సదసి శ్రోత్రభ్యాం త్వే"తి మన్త్రే హ్యశ్వినోః శ్రోత్రసంరక్షకత్వమామ్నాతమ్। తదీయసోమశేషస్య చ 'శ్రోత్రాయ మే వర్చ్చోదా వర్చసే పవస్వేతి' శ్రోత్రవర్చఃప్రదత్వమామ్నాతమ్। తదీయసోమశేషస్య సర్వతో భ్రమణే సతి సర్వదిగభియుక్తశబ్దశ్రవణం భవతీతి తాత్పర్యమ్। సర్వతః పరిహారమితి ణములన్తః శబ్దః।
అర్థవాదా ఇతి।
భక్షణవచనానాం తస్మాత్సర్వత ఇత్యాదిభిః స్వయమర్థవాదైర్యుక్తతయా స్వతన్త్రత్వేన ప్రతీయమానానామన్యార్థవాదత్వప్రతీత్యభావేఽపి తత్ప్రతీతిమభ్యుపేత్య తథాప్యుపరిధారణవాక్యవదపూర్వఖాద్విధాయకఖ మఙ్గీకర్తవ్యమిత్యభిప్రైల్యార్థవాదత్వోక్తిః॥౨౪॥
న చ భూతపృథివీతి।
నను భూతపృథివీశరీరహృదయాని నిర్దిశ్య సైషా చతుష్పదేతి ఋగనుశిష్టటాబన్తచతుష్పాదశబ్దప్రయోగాత్ గాయత్ర్యామృచ్యేవ స్తావకతయా భూతాదిపాదత్వం తత్సమభివ్యాహృతం షాడ్విధ్యం చ యోజనీయమితి చేద్, న। గాయత్ర్యనుగతబ్రహ్మలక్షణాయాం గాయత్రీసదృశే బ్రహ్మణి గౌణవృత్తౌ చ ప్రథమం గాయత్ర్యుపస్థితిసత్వేన తద్విషయతయా టాబన్తత్వోపపత్తేః। గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమిత్యాదిశ్రుతివాక్యలేఖనే యేయం పృథివీత్యాద్యనన్తరమామ్నాతస్య "అస్యాం హీదం సర్వం భూతం ప్రతిష్ఠితమేతామేవ నాతిశీయత” ఇత్యాదేరలేఖనం ప్రకృతానుపయోగాత్। ప్రసిద్ధా త్రిపదా గాయత్రీత్యాదిపాఠః సాధుః, న తు త్రిపాద్వాయత్రీత్యావిపాఠః।
షడక్షరైరితి।
పాదైరితి శేషః।
దివీతి వాక్యశేషవశాదితి।
దివీతి సప్తమీస్వారస్యాదిత్యర్థః। ప్రాగ్విశ్వతఃపృష్ఠేషు సర్వతఃపృష్ఠేష్విత్యస్య టీకాకారకృతవ్యాఖ్యానానుసారేణ తత్పురోవాదస్య దివీత్యస్య సత్యలోకాన్తర్గతబ్రహ్మవిష్ణుశివభోగభూమిపరత్వం త్రిపాదిత్యస్య బ్రహ్మాదిమూర్తిత్రయాభివ్యక్తిపరత్వం చార్థ ఇత్యర్థాత్ స్థితమేవ। వైభవాదిదం వ్యాఖ్యానద్వయమ్। నను-వ్యాఖ్యానత్రయేఽపి సైషా చతుష్పదా షడ్విధా గాయత్రీయేతదనన్తరం తదేతదృచాభ్యనుక్తమితి ఋగవతారికాయాః కథం సంగతిరితి-చేత్, గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణః సర్వభూతాత్మత్వాదిరూపో యో మహిమా వర్ణితః స సర్వోఽపి తావానస్య మహిమేతి ప్రథమపాదేన కీర్త్యత ఇతి సంగతిః। నన పురుషసూక్తపఠితోఽయం మన్త్రః, తత్ర ప్రకృతం మహిమానం కీర్తయేత్ తస్యైతత్ప్రకరణగతమహిమకీర్తనే కః ప్రసఙ్గః। నైష దోషః। ఉభయత్రాపి మహిమవర్ణనస్యార్థత ఎకత్వాత్। పురుషసూక్తేఽపి “స భూమిం సర్వతో వృత్వా" "పురుష ఎవేదం సర్వం యద్భూతం యచ్చ భవ్య"మిత్యామ్నానాత్। ఎవం ప్రథమపాదస్య ప్రకృతార్థవిషయత్వే స్థితే ద్వితీయపాదేన తతో జ్యాయస్త్వం బ్రహ్మణః ప్రతిజ్ఞాయోత్తరార్ధన యత్తదుపపాదనం కృతం తస్య పాదచతుష్టయవత్వేన సాదృశ్యేన గాయత్రీపదస్య బ్రహ్మణి ప్రవృత్త్యుపపాదకతయా ప్రకృతసఙ్గతిః। అభిహితమిత్యుక్తమితి టీకా న యుక్తా; లక్షణాపక్షేఽపి బ్రహ్మపరత్వస్యావిశిష్టవాదిత్యాశఙ్కతే–
నన్వితి।
గౌణే ప్రయోగే ఇతి।
నను-గౌణ్యాం తాత్పర్యాధీనో గుణలాభః లక్షణాయాం సంబన్ధాధీనస్తాత్పర్యలాభ ఇతి నాయం నియమః। ముఖమిదం కమలమితి కవిసమయప్రసిద్ధాయాం కర్ణోఽయం రాజేత్యాదిలోకవ్యవహారసిద్ధాయాం చ గౌణ్యాం ముఖ్యార్థప్రసిద్ధకాన్తిమత్వదాతృత్వగుణలాభస్య తాత్పర్యావేక్షణానపేక్షత్వాద్, యష్టీః ప్రవేశయేత్యాదౌ తాత్పర్యానుపపత్తిమూలకలక్షణాయాః తాత్పర్యాన్వేషణాపేక్షత్వాచ్చ, తత్రాపి ప్రకరణాద్యవగతభోజనప్రవేశనాన్వయానుపపత్తిలక్షణాబీజం న తాత్పర్యానుపపత్తిరితి చేన్న; గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర సామీపికాధికరణవివక్షాయాం ముఖ్యార్థాన్వయసంభవేఽప్యౌపశ్లేషికాధికరణే తాత్పర్యమితి తాత్పర్యానుపపత్తిరేవ లక్షణాబీజం నాన్వయానుపపత్తిరితి వైపరీత్యస్యాపి వక్తుం శక్యత్వాదితి చేత్, ఉచ్యతే; ప్రకృతాభిప్రాయమిదం విశేషకథనమ్। ప్రకృతే సార్వాత్మ్యాద్యన్వయయోగ్యే బ్రహ్మణి గాయత్రీపదస్య తాత్పర్యేఽవధృతే తన్నిర్వాహార్థం తత్ర తస్య గౌణవృత్తిమూలే గుణే వాచ్యే బ్రహ్మగాయత్ర్యోః సాదృశ్యరూపస్య గుణవిశేషణస్యాప్రసిద్ధత్వాత్తదన్వేషణే బ్రహ్మ చతుష్పాదిహ నిర్దిష్టమ్। ప్రసిద్ధాయా గాయత్ర్యాః "తేషామృగ్యత్రార్థవశేన పాదవ్యవస్థేతి" ప్రకారేణ త్రిపదత్వేఽపి యథా “షష్టిస్త్రిష్టుభో మాధ్యన్దినే సవనే” ఇత్యర్థవాదోత్తరీత్యా మాధ్యన్దినసవనగతాః గాయత్రీబృహత్యాదయోఽక్షరసంఖ్యామాత్రేణ త్రిష్టుభః, ఎవమిహ గాయత్రీ షడ్భిః షడ్భిరక్షరైశ్చతుష్పదేతి పాదచతుష్టయవత్వరూపో గుణో లమ్భనీయః। లక్షణాయాం తు ప్రాథమికత్వాదభ్యర్హితత్వాత్ చోపాదానోపాదేయభావసంబన్ధః శీఘ్రం స్ఫురతీతి సంబన్ధనిమిత్తకం తాత్పర్యమితి॥
ఆకాశః పరమేశ్వర ఇతి।
తస్యాన్తే సుషిరం సూక్ష్మమిత్యాదిశ్రుతావూర్ధ్వసుషిరవర్తిలేనామ్నాతో దహరాకాశరూపః పరమేశ్వర ఊర్ధ్వద్వారపాలస్యాధిష్ఠాతృదేవతేత్యర్థః। ఉపాస్యస్య ద్వారపాలాధిష్ఠాతుశ్చ పరమేశ్వరస్య హృదయకమలమధ్యతదూర్ధ్వసుషిరరూపావచ్ఛేదకభేదేన భేదః। ఆకాశపదస్య తదభిమానిదేవతాపరత్వే వక్తుం శక్యేఽపి దహరకమలోర్ధ్వసుషిరే తదభివ్యక్తిరప్రసిద్ధా కల్పనీయా, పరమేశ్వరస్య తు ప్రసిద్ధా క్లృప్తాస్తీత్యేవం వ్యాఖ్యాతమ్।
యదా ముఖ్యమాధారత్వమిత్యాది।
ఇయం క్లిష్టయోజనా పరత ఇత్యేతదపి పఞ్చమ్యన్తమిత్యభ్యుపేత్య। యది తు దివః పర ఇతి శ్రుత్యనుసారేణ దివ్యేవ సద్బ్రహ్మ దివః పరమిత్యుపదిశ్యత ఇతి భాష్యానుసారేణ చ ప్రథమార్థస్తసిల్ప్రత్యయ ఆశ్రీయతే తదా దివ ఉపరిభాగే స్థితం బ్రహ్మ దివః పరమేవ భవతీతి న కాచిదనుపపత్తిరితి విస్పష్టత్వాన్నోక్తమ్।
నను దశ సన్తస్తత్కృతమితి ప్రకృతేషు దశసు కథం కృతశబ్ద ఇత్యాశఙ్క్య తదుపపాదయితుమాహ –
అత్రాపి చతురయకేతి।
లోకేఽక్షనిపాతనరూపం ద్యూతం ద్వివిధమ్, ఎకాక్షనిపాతనం బహ్వక్షనిపాతనం చ। తత్ర బహ్వక్షనిపాతనం ద్వివిధం నియతసంఖ్యబహ్వక్షనిపాతనం అనియత సంఖ్యబహ్వక్షనిపాతనం చ। ఎకాక్షనిపాతనరూపస్య అనియతసంఖ్యబహ్వక్షనిపాతనరూపస్య చ ద్యూతస్యాయసంజ్ఞకాః సన్తి ప్రకారవిశేషాః। లే చతుర్విధాః, కృతత్రేతాద్వాపరకలిభేదాత్। కృతాయరూపేఽక్షనిపాతనే జయ ఇతి ద్యూతశాస్త్రమర్యాద।। తత్రైకాక్షనిపాతనరూపే ద్యూతే య ఎకోఽక్షశ్చతురశ్రః తస్యాశ్రిద్వయమశ్రిద్వయమన్తరా చత్వారి స్థానాని క్రమాచ్చతుస్త్రిద్వ్యేకసంఖ్యబిన్దురూపాఙ్కయుక్తాని భవన్తి। తేషు యచ్చతురఙ్కస్థానం తస్యోపరిభవేనాక్షనిపాతనం కృతాయః। త్రిద్వ్యేకాఙ్కయుక్తస్థానానాముపరిభావేన పతనాని తు త్రేతాద్యయాః। అనియతసంఖ్యబహ్వనిపాతనరూపే తు ద్యూతే న్యుప్తేష్వక్షేషు చతుష్కశో విభజ్యమానేష్వవసానే చత్వారోఽవశిష్యన్తే చేత్, తదక్షనిపాతనం కృతాయః। త్రిద్వ్యేకాక్షావశేషే తు త్రేతాద్యయాః। అముమర్థం శ్రుతిరప్యనువదతి। యే వై చత్వారః స్తోమాః కృతం తత్। అథ యే పఞ్చ కలిః స ఇతి। ఎవం లౌకికస్య ద్యూతస్య ప్రకారః। వైదికం తు నియతసంఖ్యబహ్వక్షనిపాతనరూపం నియమేన కృతాయరూపమత ఎవ వ్యవస్థితజయఫలకమ్। ఎవం చాగ్న్యాధానే రాజన్యస్య కర్తవ్యమాపస్తమ్బసూత్రే శతమక్షాన్యజమానాయ ప్రయచ్ఛన్నాహేత్యుపక్రమ్య దర్శితం కృతం యజమానో విజినాతీతి। న్యుప్తేషు శతసంఖ్యేష్వక్షేషు చతుష్కశో విభజ్యమానేష్వవసానే యః పఞ్చవింశో భాగః సోఽపి చతురక్ష ఎవ। అతస్తదక్షనిపాతనం కృతమితి యజమానో విజినాతి జయతీత్యర్థః। అత్ర చతురయకేతి విశేషణం లౌకికగ్రహణాయ। అయేతి హ్రస్వయుక్తపాఠః సాధుః, న తు చతురాయకేతి దీర్ఘయుక్తపాఠః। ఇహ జానశ్రుత్యుపాఖ్యాన ఎవ యథాకృతాయవిజితాయాధరేఽయాః సంయన్తీతి ప్రయోగాత్। యజుర్వేదే కృతాయానాం త్రేతాయానాం ద్వాపరాయానామాస్కన్దీయానామిత్యాదిప్రయోగాత్ "అయః శుభావహే దైవే గతౌ ద్యూతాక్షపాతనే” ఇత్యాదినైఘణ్టుకవ్యవహారాచ్చ హ్రస్వాదేరేవ ద్యూతప్రకారవాచిత్వావసాయాత్। యద్యప్యాధానగతవైదికమపి ద్యూతం కృతం భవతీతి దశ సన్తస్తత్కృతమిత్యత్రత్యకృతశబ్దవ్యాఖ్యానాయ విశిష్య లౌకికద్యూతం నాన్వేషణీయమ్। తథాపి యత్ర త్రిబిన్దూపరిభావాదియుక్తాః అక్షావశేషాదియుక్తా వా త్రేతాదయోఽపి సన్తి తత్ర చతుర్బిన్దూపరిభావయుక్తే చతురక్షావశేషయుక్తే వా ద్యూతే కృతశబ్దో ధర్మపాదచతుష్టయయుక్తయుగవాచీ సముచితమ్ ఇతి జ్ఞాయతే। యథా కృతాయవిజితాయేత్యత్రత్య విజయవచనం చ విజయనిమిత్తకృతప్రతిద్వన్ద్విపరాజయనిమిత్తత్రేతాదివిమిశ్రితలౌకికోదాహరణ ఎవ స్పష్టం భవతీత్యాశయేన ఛాన్దోగ్యవివరణే భగవత్పాదైః లౌకికముదాహృతమ్। అతస్తదనుసారేణాచార్యైరపి లౌకికగ్రహణేన వైదికం వ్యావర్తయితుం చతురయకత్వేన ద్యూతం విశేషితమ్। అనేనైవ యత్ర లౌకికేఽపి నియతసంఖ్యపశ్చాక్షపాతనాదిరూపే సర్వేషాముత్తానతయా పాతనే జయః, అన్యథా పరాజయ ఇతి వ్యవస్థావతి ద్యూతశాస్త్రప్రసిద్ధే ద్యూతాన్తరే కృతత్రేతాదికం నాస్తి తస్యాపి వ్యావృత్తిః। ఎవం చాయం వాక్యార్థః। చతురయకే లౌకికే ద్యూతే యథా చత్వారోఙ్కాః సన్తి, తద్వత్ప్రాణాదిదశకే చత్వారోఽపి పదార్థాః సన్తి, తదన్తర్గతా యథా అఙ్కరూపా అవయవాః తద్వత్ త్రయోఽపి సన్తి, యథా చ ద్వ్యఙ్కరూపావయవౌ తద్వద్ ద్వావపి స్తః। యథైకాఙ్కరూపోఽవయవః తద్వదకోఽప్యస్తీతి। త్ర్యఙ్కాయవద్ ఎకాఙ్కాయవదితి కేషుచిత్కోశేషు పాఠో దృశ్యతే। తస్మిన్పాఠే సప్తమీసమర్థాత్ 'తత్ర తస్యైవేతి' సూత్రేణ వతిర్వాచ్యః, న తు తేన తుల్యం క్రియాం చేద్వతిరితి సూత్రేణ। తథా చ అఙ్కస్థానో పరిభావయుక్త త్రేతాయే యథా త్రయోఽఙ్కాః సన్తి, తద్వత్ త్రయోఽపి సన్తీత్యాదిరర్థో లభ్యత ఇతి తేన ప్రాణాదిదశకే త్రేతాదిశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తం ప్రస్తుతానుపయోగ్యేవోక్తం స్యాద్, న తు శ్రుతిగతకృతశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తమ్। తస్మాదయుక్తః స పాఠః। చతురఙ్కవదితి పూర్వవాక్యస్థేన యథా చత్వారోఽఙ్కాః సన్తీత్యేవమర్థకేనార్థసారూప్యాలాభాచ్చ స పాఠో న యుక్తః। అత్ర సర్వేఽప్యఙ్కశబ్దాశ్చిహ్నవాచినః। ఎకాక్షనిపాతనే బిన్దూనాం బహ్వక్షనిపాతనే అవశిష్టాక్షాణాం చ సాధారణః। ఉభయేషామపి చతుస్త్రిద్వ్యేకసంఖ్యాత్వేన కృతాయాదిచిహ్నత్వావిశేషాత్॥
నను సన్తు ప్రాణాదిదశకే చతురఙ్కాయ ఇవ చతుస్త్రిద్వ్యేకరూపాః పదార్థాః, ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్య దశస్వేతేషు కృతశబ్దప్రవృత్తిం ప్రకృతార్థం కృతశబ్దప్రసిద్ధార్థసాదృశ్యేనోపపాదయితుం తస్య ప్రసిద్ధమర్థమాహ –
ద్యూత ఇతి।
నను కృతసంజ్ఞేన చతురఙ్కాయేన వాయుప్రాణాదీనాం కిం సాదృశ్యమ్? ప్రాగుక్తం చతుస్త్రిద్వ్యేకసంఖ్యాసంఖ్యేయత్వమితి చేద్, న తత్సాదృశ్యం శ్రుతౌ వివక్షితమ్ దశ సన్తస్తత్కృతమితి శ్రుతౌ దశశబ్దసంకీర్తనేన దశసంఖ్యయా సాదృశ్యవివక్షోన్నయనాదిత్యాశఙ్క్య, చతుఃసంఖ్యాయాః తదన్తర్గతత్రిద్వ్యేకసంఖ్యానాం చ సంయోజనేన తస్మిన్ దశసంఖ్యాం సంపాదయతి - ౢ
స చ దశాత్మక ఇత్యాదినా।
నను దశసంఖ్యయైవ సాదృశ్యవివక్షాయాం ద్యూతే చతురఙ్కాయః కృతసంజ్ఞ ఇత్యాదిగ్రన్థ ఎవ పర్యాప్తః కిమర్థః తత్ప్రాచీనః ప్రకృతేషు దశసు చతుస్త్రిద్వ్యేకసంఖ్యపదార్థవత్వరూపచతురఙ్కాయసాదృశ్యకథనపరగ్రన్థ ఇతి చేత్, ఉచ్యతే। చతురఙ్కాయే దశసంఖ్యావత్వమవయవసంఖ్యాసంయోజనేనౌపచారికం, న తు సంఖ్యేయవ్యక్తితావత్వప్రయుక్తం ముఖ్యం, కథమముఖ్యగుణవద్ ముఖ్యగుణవత ఉపమానం స్యాదిత్యాకాఙ్కాక్షాయాఀ గుణగతముఖ్యాఽముఖ్యవివేకోఽత్ర న వివక్షితః। కిన్తు చతుస్త్రిద్వ్యేకసంఖ్యాఘటనీయత్వమాత్రం, తత్తు ముఖ్యాముఖ్యసాధారణమితి దర్శయితుం ప్రాచీనగ్రన్థః। ఎవం దశసంఖ్యావత్వాదేవ తేషు దశాక్షరచ్ఛన్దోవిశేషవాచకో విరాచ్చ్ఛబ్దశ్చ, స ప్రకృతే దృష్టాన్తః॥
ప్రాణస్తథాఽనుగమాత్॥౨౮॥
ఉతైకమేవ బలవదితి।
నను కిమమూని సర్వాణి సమబలాని, ఉతైతేషు బ్రహ్మలిఙ్గం బలవదిత్యేక ఎవ సంశయః ప్రదర్శయితుం యుక్తః; తథైవ టీకాయాం పూర్వోత్తరపక్షప్రవృత్తేః। న తు ప్రథమసంశయస్యైకమేవ బలవదితి కోట్యన్తరం ప్రదర్శ్య యదైకమేవ బలవత్ తదా కిం ప్రాణస్య జీవస్య వా లిఙ్గం బలవద్, ఉత బ్రహ్మణ ఇతి సంశయాన్తరమపి ప్రదర్శయితుం యుక్తమ్। టీకాయామేకవాక్యత్వనిర్వాహార్థమ్ ఎకస్యైవ లిఙ్గం బలవదిత్యనిర్ధారణేన సిద్ధాన్తం ప్రదర్శ్య తదనన్తరం విశిష్య బ్రహ్మలిఙ్గబలవత్వనిర్ధారణార్థం విచారాన్తరప్రవర్తనస్యాభావాత్। తత్సత్వే హి సంశయాన్తరం ప్రదర్శనీయమ్। యథా పూర్వతన్త్రే భావార్థాః కర్మశబ్దాః (జై. అ. ౨ పా. ౧ సూ. ౧) ఇతి సూత్రార్థకథనే సోమేన యజేతేత్యాదిషు కిం ద్రవ్యగుణభావశబ్దాః సర్వేఽపి భావనాకరణసమర్పకాః, ఉతైక ఎవేతి సంశయప్రదర్శనపూర్వకమేక ఎవేతి సిద్ధాన్తముపపాద్య తదనన్తరం యదైక ఎవ తదా కిం ద్రవ్యగుణశబ్దః, ఉత భావశబ్ద ఇతి సన్దేహాన్తరప్రదర్శనపూర్వకం భావశబ్ద ఎవ ఫలభావనాకరణసమర్పక ఇతి నిర్ణీతం, న తథేహ విచారద్వయం కృతమగ్రే దృశ్యతే। తస్మాత్ప్రాగుక్తరీత్యైక ఎవ సంశయః ప్రదర్శయితుం యుక్త ఇతి చేత్, ఉచ్యతే। ఇహ యద్యేక ఎవ బలవల్లిఙ్గః ప్రతిపాద్యః, తర్హి ప్రాణో జీవో వా బలవల్లిఙ్గ ఇతి తయోరన్యతరః ప్రతిపాద్యోస్తు, ఎవమప్యేకవాక్యతాసంరక్షణసిద్ధేరిత్యాశఙ్కాన్తరం తన్నిరాకరణం చేత్యుభయమప్యత్ర వివక్షితమ్। తదిత్థమ్। ప్రాణోస్మి ప్రజ్ఞాత్మేత్యుపక్రమాత్ ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మేత్యుపసంహారాచ్చ వాయుః జీవో వాఽత్రోపాస్యత్వేన ప్రతిపాద్యః। మామేవ విజానీహీతి ప్రథమమిన్ద్రవచనసత్వేఽపి నేన్ద్రస్యోపాస్యత్వశఙ్కా; తేన వాక్యేన స్వస్యైవోపాస్యత్వముక్తమితి శఙ్కావారణాయ ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మేతి పునస్తద్వివరణాత్। తథా చ శాస్త్రదృష్ట్యా వామదేవస్య మన్వాదిభావోక్తివదిన్ద్రస్య స్వోపాస్యప్రాణజీవసామాన్యభావోక్తిః। తత్ర ప్రాణపూర్వపక్షే యావద్ధ్యస్మిన్ శరీర ఇత్యాదికం ప్రాణశ్రుత్యుపోద్బలకం లిఙ్గమ్। తస్మిన్ జీవధర్మోక్తిస్తు యో వై ప్రాణః సా ప్రజ్ఞేతి తస్య జీవభేదోపచరణాద్, ఔపసంహారికాజరామృతత్వోక్తిరపి తత ఎవ జీవస్యాజరత్వాదమృతత్వాచ్చేతి। జీవపూర్వపక్షస్త్వతద్వైపరీత్యేనోపక్రమోపసంహారగతజీవపరప్రజ్ఞాత్మశబ్దాదిసత్వాత్। హితతమమిత్యుపక్రమగతాతిశాయనికప్రత్యయమాత్రం తు ప్రాణజీవాన్యతరోపాసనాఫలం సకలపాపక్షయాదికమితి తన్మాత్రవిషయత్వేన యోజనీయమ్। ఎతచ్ఛఙ్కానిరాకరణం త్వన్యథాసిద్ధ్యనన్యథాసిద్ధిభ్యామ్ ఎకవాక్యతానిర్వాహార్థమేకస్మిన్నేవ ప్రాణజీవబ్రహ్మలిఙ్గేషు యోజనీయేషు కార్యయోః లిఙ్గకారణే బ్రహ్మణి యోజయితుం శక్యమ్। కారణస్య సర్వేషు కార్యేష్వనుగమాదిత్యన్యథాసిద్ధాని తయోః లిఙ్గాని। కార్యాన్తరేష్వప్యనువృత్తస్య బ్రహ్మణో లిఙ్గాని తు న తయోః వ్యావృత్తయోర్యోజయితుం శక్యన్త ఇత్యన్యథాసిద్ధానీతి। ఎవమనన్యథాసిద్ధైతచ్ఛఙ్కానిరాకరణమ్। న చ బ్రహ్మలిఙ్గమన్యపరత్వేన పరిణేతుం శక్యసితి భాష్యే, తస్మాదనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానుసారత ఇతి టీకాయాం చ సూచితమ్। సూత్రేఽప్యనుగమాదిత్యస్యోపక్రమోపసంహారానుగమవత్ కారణస్య కార్యేష్వనుగమరూపమర్థాన్తరమపి వివక్షితమితి తేనైవ సూచితమ్। ఎవం సూత్రభాష్యటీకాపర్యాలోచనయా స్పష్టోఽయమర్థం ఇత్యాచార్యైః ఇహ కణ్ఠతో న ప్రదర్శితః। దర్పణే త్వాచార్యైరేవ శఙ్కామనుద్భావ్య బ్రహ్మాఽబ్రహ్మలిఙ్గానాం తయోరనుగమవ్యావృత్తిభ్యాం విశేషో వర్ణితః।
అనన్యథాసిద్ధేతి।
నను యద్యనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానుసారేణాన్యథాసిద్ధనయనం గతార్థ, తర్హి-తస్మాదనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానుసారత ఇత్యేతదపి గతార్థ స్యాదితి చేత్, అస్తు। అత ఎవ త్రీణ్యుపాసనానీతి ప్రథమవిచార ఎవాగతార్థ ఇతి టీకాయాం కణ్ఠతః కృతః। ద్వితీయ విచారస్తు ప్రాచీనన్యాయసిద్ధ ఇతి తత్సంచారణార్థమనన్యథాసిద్ధపదమాత్రేణ సూచితః। అథవా అనుగమవ్యావృత్తి రూపానన్యథాసిఘ్యన్యథాసిద్ధిప్రకారభేదవ్యుత్పాదనేనాగతార్థతా ద్రష్టవ్యా॥
వసత ఇతి
ద్వివచనశ్రుత్యేతి।
నను సహవాసాదిలిఙ్గానుగృహీతద్వివచనశ్రుత్యా ప్రాణప్రజ్ఞాశబ్దోక్తయోః భేదావగమాద్ బ్రహ్మవద్యథా తయోరుపాస్యత్వమేవమిన్ద్రస్యాపి బహులిఙ్గప్రాప్తస్యోపాస్యత్వమఙ్గీకృత్య చత్వార్యుపాసనానీతి పూర్వపక్షయితుం శక్యమ్; అధ్యాత్మసంబన్ధిలిఙ్గానాం యథార్హం జీవాద్యన్వయోపపత్తేః, మధ్యే ప్రాణప్రజ్ఞాశబ్దయోః ముఖ్యప్రాణజీవపరత్వేఽపి ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మేత్యుపసంహారే బ్రహ్మపరత్వవత్ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మేత్యుపక్రమే శక్రపరత్వస్యాపి సంభవాత్। తం మామాయురమృతముపాస్వేత్యుపక్రమే శక్రస్య, స మ ఆత్మేతి విద్యాదిత్యుపసంహారే బ్రహ్మణః, తస్మాదేతదేవోక్థముపాసీతేతి వక్తారం విద్యాదితి చ మధ్యే ప్రాణస్య జీవస్య చోపాసనా విధీయత ఇతి స్పష్టమేవోపాసనాచతుష్టయప్రతీతేశ్చేతి చేత్, ఉచ్యతే; "ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా తం మామాయురమృతముపాస్వే"త్యేతదనన్తరమ్ “ఆయుః ప్రాణః ప్రాణో వా ఆయుః యావద్ధ్యస్మిఞ్ఛరీరే ప్రాణో వసతి తావదాయురిత్యుపాస్యత్వేన నిర్దిష్టస్య ప్రాణస్యాయుఃప్రదానస్వాతన్త్ర్యం శ్రుతమ్, సమనన్తరఖణ్డే చాస్తిత్వే చ ప్రాణానాం నిఃశ్నయసమితి ప్రస్తుతస్య ప్రాణస్య సత్వ ఎవేన్ద్రియాణాం నిఃశ్రేయసముక్త్వా జీవతి వాగపేతో మూకా హి పశ్యామో జీవతి చక్షురపేతో అన్ధా హి పశ్యామ ఇత్యాదినా ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మేదం శరీరం పరిగృహ్యోత్థాపయతీత్యన్తేన సందర్భేణ తస్యైవ పూర్వోక్తమాయు:ప్రదానస్వాతన్త్ర్యమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వివృతమ్। ఎవం ప్రాణధర్మకీర్తనానన్తరం "అథ యథాస్యై ప్రజ్ఞాయై సర్వాణి భూతాన్యేకం భవన్తి తద్వ్యాఖ్యాస్యామో” ఇతి యథా ప్రజ్ఞాయా జీవస్య సర్వాణి భూతాని సంబన్ధీని భూత్వా తద్దృశ్యత్వేన కల్పితాని వస్తుత ఎకం భవన్తి తథా వ్యాఖ్యానముపక్రమ్య వక్తృత్వఘ్రాతృత్వాదిప్రజ్ఞాధర్మకీర్తనం ప్రస్తుతప్రజ్ఞాత్మవిషయమవతిష్ఠతే। ఎవమిహోపాస్యత్వేన నిర్దిష్టయోః ప్రాణప్రజ్ఞాత్మనోః క్రమేణ వ్యవస్థితం ధర్మకీర్తనమివ తదుపాసనయోః ఫలకీర్తనమపి దృశ్యతే "ప్రాణేన హ్యేవాముష్మిన్ లోకేఽమృతత్వమాప్నోతీ"తి "ప్రజ్ఞయా సత్యసంకల్పమితి చ। ఎవం ప్రాణప్రజ్ఞాత్మసంబన్ధిలిఙ్గానాం ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మేత్యతోఽన్యత్ర నేతుమశక్యత్వాదయముపదేశో వామదేవస్య మనుసూర్యాదిభావవత్ బ్రహ్మభూతస్యేన్ద్రస్య ప్రాణాదిభావోఽప్యస్తీతి ముఖ్యప్రాణజీవవిషయః। ఎవ ముపాస్వేతి చ పృథక్ పృథక్ తదుభయోపాసనావిధానమ్। ఎతదేవోక్థముపాసీతేత్యత్ర వక్తారం విద్యాదిత్యాదిషు చ ప్రాణోపాసనాం ప్రజ్ఞోపాసనాం చానూద్య శరీరోత్థాపకతవక్తృత్వాదిగుణవిధానమితి న తేషామపి వైయర్థ్యమతః “ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మే"త్యాదివాక్యే తావన్నేన్ద్రోపాసనావిధిః। నాపి "మామేవ విజానీహీత్యత్ర;" తస్య హితతమత్వసర్వపాపాసంస్పర్శహేతుత్వలిఙ్గేన ప్రకరణావసాననిరూపణీయబ్రహ్మోపాసనావిధ్యర్థత్వాత్। తస్మాత్ త్రీణ్యుపాస్యానీత్యేవ యుక్తం పూర్వపక్షయితుమ్॥
హేతుః పదార్థావబోధ ఇత్యాది।
నను ద్వివచనశ్రుతిసహవాసాదిలిఙ్గప్రాప్తస్య ప్రాణప్రజ్ఞాత్మభేదస్య విధిశ్రుతిప్రాప్తానాం తత్తదుపాసనావిధీనాం చ వాక్యార్థవిరోధేన త్యాగే శ్రుతిలిఙ్గవాక్యాదిబలాబలవైపరీత్యప్రసఙ్గాత్ 'స్యోనం తే' ఇతి మన్త్రే పూర్వోత్తరభాగవ్యవస్థితసదనకరణప్రతిష్ఠాపనప్రకాశనసామధ్యేలక్షణవాక్యభేదావహలిఙ్గవిరోధేన తస్మిన్సీదేతి పూర్వోక్తసాపేక్షత్వేనావగమ్యమానస్య వాక్యైక్యస్య బాధవ్యవస్థాపనం ప్రత్యుద్ధృతం స్యాత్, యది కామయేత వర్షుకః పర్జన్యః స్యాదితి సామానాధికరణ్యరూపస్య వాక్యస్య యది కామయేత యజమాన ఇత్యధ్యాహారేణ బాధవ్యవస్థాపనం చ ప్రత్యుద్ధృతం స్యాత్, న చ సమభివ్యాహారావగతాత్ వాక్యాదుపక్రమోపసంహారావగతే వాక్యే కశ్చిదస్తి విశేషః; ఉపాంశుయాజవాక్యే జామితాదోషపరిహారార్థమన్తరావాక్యే విధావవశ్యమభ్యుపగన్తవ్యే తత్రైవ శాఖాభేదేనాగ్నేయాగ్నీషోమీయయాజ్యానువాక్యాయుగలమధ్యే పఠితానాం వైష్ణవప్రాజాపత్యానీషోమీయయాజ్యానువాక్యాయుగలానాం క్రమప్రమాణేనాన్వయే సతి తత్తన్మన్త్రోదితానాం విష్ణ్వాదీనాం తత్ర యాగే దేవతాత్వస్య ప్రాప్తత్వాత్ విష్ణ్వాదివాక్యేషు విధేయాలాభాద్విధిత్యాగో న తూపక్రమోపసంహారావగతవాక్యవిరోధాత్। పుత్రేష్టివాక్యే త్వష్టాకపాలాదిషు విధ్యశ్రవణాద్। విధియోగ్యపురుషవ్యాపారమాత్రస్యాప్యశ్రవణాద్ యచ్ఛబ్దోపబన్ధేన అనువాదత్వప్రతీతేః। యస్మిన్ జాత ఇతి వాక్యే పూతత్వాదీనాం సముచ్చయావగమాచ్చ అష్టాకపాలాదిషు విధ్యనఙ్గీకారోన్నోపక్రమోపసంహారావగతైకవాక్యత్వవిరోధాదితి చేత్, ఉచ్యతే; శ్రుత్యాదిషు పరమపి తాత్పర్యలిఙ్గవత్ప్రబలం పూర్వమపి తాత్పర్యలిఙ్గరహితం దుర్బలమితి హి స్థితిః। తదిహోపక్రమోపసంహారావగమితతాత్పర్యేణ బ్రహ్మవాక్యేనాతథాభూతద్వివచనశ్రుత్యాది బాధ్యతే యథాఽన్తవత్వాదిలిఙ్గేన ఆకాశశ్రుత్యాదికమితి న కించిదవద్యమ్॥
యజ్ఞాదివిధిరపూర్వత్వాద్విషమ ఇతి।
నను యథా సర్వోత్మత్వవివక్షయా ప్రాణజీవధర్మాః స్తుత్యర్థం నిర్దిష్టా ఇతి యథా శక్యతే యోజయితుం, యథా చ సర్వాత్మత్వం సృష్టివాక్యసిద్ధం శక్యమనువదితుం, తథా యజ్ఞాదిభిరపి సిషాధయిషితత్వేన బ్రహ్మవేదనస్తుత్యర్థం యజ్ఞాదయో నిర్దిష్టా ఇతి శక్యం యోజయితుం, కర్మకాణ్డగతవాక్యజాతసిద్ధం చ యజ్ఞాదికం శక్యమనువదితుమ్। అథాపి తత్ర ఫలవిశేషసాధనత్వస్యాపూర్వత్వాద్విధిశ్చేత్, ఇహాపి స్యాదవిశేషాత్। తస్మాద్యజ్ఞాది విధివదుపకోసలవిద్యాయాం "ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ' "ఎతదమృతమభయమేతద్ బ్రహ్మే"త్యుపకమోపసంహారావగతబ్రహ్మవాక్యమధ్యే అగ్నివిద్యావిధివద్, భూమవిద్యాయాం తరతి శోకమాత్మవిత్" "ఆత్మైవేదం సర్వ"మిత్యుపక్రమోపసంహారావగతబ్రహ్మవాక్యమధ్యే నామాధుపాసనావిధివచ్చ ప్రాణజీవోపాసనవిధిరప్యజీకర్తుం యుక్త ఎవ। ఉచ్యతే। త్రివిధోపాసనవిధిమభ్యుపగచ్ఛతా మామేవ విజానీహీత్యత్ర తావద్ బ్రహ్మోపాసనవిధిర్వక్తుం న శక్యతే; "త్వమేవ వరం వృణీష్వ యం త్వం మనుష్యాయ హితతమం మన్యసే' "ఎతదేవ మనుష్యాయ హితతమం మన్యే యన్మాం విజానీయాదితి ప్రశ్నోత్తరావగతతాత్పర్యహితతమబలిఙ్గావిరోధాత్। హితతమత్వం హి విజ్ఞానస్యోచ్యమానం నిరతిశయపురుషార్థత్వం నిరతిశయపురుషార్థసాధనత్వం వా స్యాత్, ఉభయథాపి తదఖణ్డానన్దవిషయస్య నిఖిలానర్థనివృత్తిపూర్వకబ్రహ్మావాప్తిసాధనస్య చ విశుద్ధబ్రహ్మసాక్షాత్కారస్యైవ యుజ్యతే। అతస్తల్లిఙ్గం విజానీహీత్యుక్తస్య విజ్ఞానస్యావిధేయబ్రహ్మసాక్షాత్కారతాం తత్రాఖ్యాతస్య గోసదృశం గవయం విద్ధి, ఆత్మానం రథినం విద్ధీత్యాదిలౌకికవైదికవాక్యరీత్యా ప్రతిపాద్యపురుషాభిముఖీకరణార్థవిధిసరూపతాం చ వ్యవస్థాపయతి। అతో విజానీహీయత్ర తావన్న బ్రహ్మోపాసనా విధిశఙ్కావకాశః। నాపి ప్రాణోఽస్మీత్యాదౌ తత్రాపి మామితి ప్రయోగస్య పూర్వప్రయోగసామ్యేన నిర్విశేషబ్రహ్మపరత్వావసాయాత్। తత్రత్యప్రాణశబ్దస్య చేన్ద్రవిశ్వామిత్రసంవాదగతప్రాణశబ్దసామ్యేన తత్పరత్వావసాయాచ్చ। ఐతరేయకోపనిషది హీన్ద్రవిశ్వామిత్రసంవాదః అస్యాముపనిషది ఇన్ద్రప్రతర్దనసంవాదవత్ ప్రవృత్తః। తత్ర హి విశ్వామిత్రం ప్రకృత్య "ఇన్ద్రస్య ప్రియం ధామోపేయాయ తమిన్ద్ర ఉవాచ ఋషే ప్రియం వై మే ధామోపాగాః వరం తే దదామీ" త్యుప్రక్రమః। ఇన్ద్రగతతేజోవిశేషేణేన్ద్రం బ్రహ్మసాక్షాత్కారేణ బ్రహ్మభూయం గతమాలక్ష్య "త్వామేవ విజానీయా"మితి ఋషేః ప్రశ్నః। "ప్రాణో వా అహమస్మి ఋషే" ఇతీన్ద్రస్యోత్తరమ్। తత్ర ప్రాణశబ్దః పరబ్రహ్మపరః, "ప్రాణస్త్వం ప్రాణః సర్వాణి భూతాని ప్రాణో హ్యేష య ఎష తపతి స ఎతేన రూపేణ సర్వా దిశో విష్టోఽస్మీ"తి వాక్యశేషప్రతిపాదితసార్వాత్మ్యలిఙ్గాత్। ఎవం చ సాక్షాత్కారరూపే ప్రకృతవిజ్ఞానే ప్రయుక్తస్యోపాస్వేత్యస్యాపి తత్ర సాక్షాత్కారే ఫలరూపతయా స్వతఃప్రాప్తావృత్త్యనువాదకత్వమేవ కల్పనీయమ్। ఎవం చ "స మ ఆత్మేతి విద్యాది"త్యుపసంహారేఽపి ప్రక్రాన్తబ్రహ్మవిజ్ఞానపరే విధిసారూప్యమాత్రమితి తత్రాపి న బ్రహ్మోపాసనావిధిశఙ్కావకాశః। నిర్విశేషప్రకరణమధ్యే ప్రాణజీవోపాసనావిధిరితి శఙ్కాఽవశిష్యతే, సాపి న ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మేత్యత్ర కర్తుం యుక్తా; తస్య వాక్యస్య నిర్విశేషబ్రహ్మసాక్షాత్కారపరతాయాః ప్రతిపాదితత్వాత్, వాక్యశేషే తద్గుణతత్ఫలకీర్తనానాం చ సార్వాత్మ్యాదినా తత్స్తావకత్వస్యైవోచితత్వాచ్చ। “ఎతదేవోక్థం" "వక్తారం విద్యాదితి" వాక్యయోశ్చ న తద్ద్వయవిధిశఙ్కా కర్తుం యుక్తా; తయోః ఫలాశ్రవణేన నామాద్యుపాసనావిధివత్ఫలార్థత్వాయోగాత్, నిర్విశేషబ్రహ్మవిద్యాయామనివిద్యావదలాభావాచ్చ। తస్మాత్తయోరపి వాక్యయోః విధిసహాపార్థవాదతైవ యుక్తా। అథాపి ప్రాణాద్యాత్మత్వం స్వరూపతోఽప్రాప్తం చేదుపరిధారణవత్స్యాత్తదా కథంచిద్విధీయేతాపి, తదపి నాస్తి; సార్వాత్మ్యవాక్యైః ప్రాప్తత్వాదతోఽపూర్వత్వాభావాత్ స్తుత్యర్థమనువాద్యం సార్వాత్మ్యమిత్యాశయః॥
బ్రహ్మ ప్రతి విశేషణత్వమితి వైరూప్యాదితి।
యద్యపి వైరూప్యం నాసంభవిత్వరూపోఽర్థదోషః, నాపి తద్వోధనాశక్తిరూపః శబ్దదోషః, అర్థానాం కించిద్విశేష్యత్వేఽప్యన్యవిశేషణతాయాః శబ్దానాం విశిష్టోపస్థాపనపూర్వకమన్యత్ర తదన్వయబోధకతాయాశ్చ 'విపులాంసో మహాబాహుః కమ్బుగ్రీవో మహాహనుః। సత్యకామః సత్యసఙ్కల్పః" "అగ్నయే దాత్రే పురోడాశ"మిత్యాదిషు లౌకికవైదికవ్యవహారేషు దృష్టత్వాత్, ఎతస్యైవ రేవతీషు వారవన్తీయమితి వాక్యే అత్యన్తాప్రసిద్ధవిశిష్టోపస్థాపనపూర్వకం వాక్యస్య తదన్వితవాక్యార్థబోధకతాయాః స్వయమేవాచార్యైః ప్రదర్శయిష్యమాణత్వాచ్చ; తథాపి తత్ర తత్ర విప్రకీర్ణతయా వర్ణితానాం ప్రాణజీవబ్రహ్మగుణానామేకత్ర సమాహృత్య విధానం న సంభవతీత్యత్ర వక్ష్యమాణయుక్తౌ తాత్పర్యమ్। నను నానాస్థలవిప్రకీర్ణసర్వగుణవిశిష్టవిధానాసంభవేఽపి ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మేతి వాక్యే ప్రాణజీవత్వధర్మవిశేషితబ్రహ్మోపాసనావిధానముపపద్యతే; అమృతత్వస్య బ్రహ్మధర్మత్వాదితి చేన్న। ప్రాణో వా ఆయుః ప్రాణ ఉత వా అమృతమితి వాక్యశేషాభ్యామాయుష్యామృతత్వయోః ప్రాణధర్మత్వేన కీర్తనాత్, ప్రాణోఽస్మీత్యాదేః ఉపక్రమానుసారేణ నిర్విశేషబ్రహ్మసాక్షాత్కారార్థత్వాచ్చేతి భావః।।
నేమివద్విషయా ఇతి।
'స్త్రీ నేమిః ప్రధిశ్చక్రప్రాన్తే తుమ్బా తు నాభికా। అరాస్తయోః స్థితా మధ్యే ఇతి నైఘణ్టుకవచనాద్ నేమిశ్చక్రపరితః స్థితస్తత్ప్రాన్తభాగః। నాభిర్మధ్యావయవః। అరా నాభినేమిమధ్యగతావయవాః।
శ్రేష్ఠం మన్యానితి।
స్వస్వాత్మానం శ్రేష్ఠం మన్యమానానిత్యర్థః।
క్రియావిశేషణమితి।
ఎతదితి పదమిత్యర్థకం సదనేన పరిదృశ్యమానేన ప్రాణాదిప్రకారేణాత్మానం పఞ్చధా విభజ్యేత్యేవం విభాగ క్రియావిశేషణమిత్యర్థః॥
అస్యా జీవలక్షణాయాః ప్రజ్ఞాయా ఇతి।
నను అత్ర ప్రజ్ఞాశబ్దో బుద్ధిపర ఇతి యుక్తః; యో వై ప్రాణః సా ప్రజ్ఞేత్యుపకాన్తప్రాణబుద్ధిసహవాససహోత్క్రమణప్రతిపాదకాన్యవహితపూర్వవాక్యసన్నిధాపితబుద్ధిపరామర్శిసర్వనామసమభివ్యాహృతత్వాత్, న హి ప్రజ్ఞాపేతా వాగ్ నామ కిఞ్చన ప్రజ్ఞాయతే, అన్యత్ర మే మనోఽభూదిత్యాదిషు। అథ యథాఽస్యై ప్రజ్ఞాయా ఇతి ప్రతిజ్ఞావాక్యానుబన్ధిష్వగ్రిమవాక్యేషు ప్రజ్ఞాపేతశబ్దస్య మనోవ్యాసఙ్గార్థతయా వివరణాచ్చ; ఎవమిహ ప్రజ్ఞాశబ్దస్య బుద్ధిపరత్వే ప్రజ్ఞాదోహవాక్యాని వాగాదీనాం స్వస్వవ్యాపారోత్పాదనాపేక్షితబుద్ధ్యేకదేశపరాణి సఙ్గచ్ఛన్తే; యుగపజ్జ్ఞానకర్మేన్ద్రియవ్యాపారేషు వాగాదీనాం కృత్వాన్తఃకరణసంబన్ధాయోగాత్। ప్రజ్ఞయా వాచం సమారుహ్యేత్యాదివాక్యాన్యపి జీవస్య బుద్ధిద్వారకవాగాదికరణ సంబన్ధపూర్వకవక్తృత్వాదిప్రతిపాదకతయా సఙ్గచ్ఛన్తే; న వాచం విజిజ్ఞాసీత వక్తారం విద్యాదిత్యాద్యగ్రిమవాక్యేషు జీవస్యైవ వక్తృత్వాదిప్రతిపాదనాత్, తస్మాదిహ సందర్భే ప్రజ్ఞాశబ్దస్య జీవపరతయా వ్యాఖ్యానం న యుక్తమితి చేత్, ఉచ్యతే। వాగేవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహదిత్యాదిపర్యాయేషు వాక్ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రాదికర్తృక ఇవ మన ఎవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహృదితి పర్యాయే మనఃకర్తృకోఽపి ప్రజ్ఞాదోహ ఉక్తః, స తు మనఃప్రజ్ఞయోః భేదం గమయతీతి తదనుసారేణైవం వ్యాఖ్యాతమ్। ఎవం చాన్యత్రమనా ఇత్యాదివాక్యేషు మనఃశబ్దః ప్రాణబన్ధనం హి సౌమ్య మన ఇత్యనేవ మనఉపాధికజీవపర ఇతి తాత్పర్యమ్।।
రేచితవతీతి।
దుహ ప్రపూరణే ఇతి ధాత్వర్థనిర్దేశకం ప్రపూరణపదం రిక్తీకరణార్థకం, రిక్తీకరణం చాత్ర ఫలచైతన్యరూపేణ స్వల్పతయా విభాజనమేవ।
తస్యా దుగ్ధాయా ఇతి।
గోస్థానీయం జీవచైతన్యం పయఃస్థానే ఫలచైతన్యం చ। నను తస్యా వాచ ఇతి వ్యాఖ్యాతుం యుక్తమ్; "ప్రాణ ఎవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహృత్ తస్య గన్ధః పరస్తాత్ప్రతివిహితా భూతమాత్రా చక్షురేవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహత్ తస్య రూపం పరస్తాత్ప్రతివిహితా భూతమాత్రే"త్యాదిపర్యాయేష్వస్త్రీలిఙ్గతచ్ఛబ్దేన ఘ్రాణాదీనాం "హస్తావేవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహతాం తయోః కర్మ పరస్తాత్ ప్రతిహితా భూతమాత్రా పాదావేవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహతాం తయోరిత్యా పరస్తాత్ప్రతివిహితా భూతమాత్రేతి" పర్యాయయోః ద్వివచనాన్తతచ్ఛబ్దేన హస్తపాదద్వయయోశ్చ పరామర్శదర్శనేనాత్ర తచ్ఛబ్దానాం తత్తదిన్ద్రియపరత్వావసాయాదితి చేత్, సత్యమ్। వాక్-పర్యాయే తస్యా ఇత్యస్య ప్రజ్ఞాపరత్వమపి వక్తుం శక్యమ్। లిఙ్గావిరోధాభావాత్। వాగాదిషు క్రియాకరణభావేనేవ ప్రజ్ఞాయామపి విషయవిషయిభావసంబన్ధేన వాగాదిప్రతివిధానసద్భావాచ్చేతి తథా వ్యాఖ్యాతమ్॥
నన్విహ సందర్భే ప్రజ్ఞాశబ్దో జీవపరశ్చేత్ ప్రజ్ఞయా వాచం సమారుహ్యేత్యాదివాక్యేషు జీవద్వారకవాగాదిసంబన్ధో వాగాదికరణైః నామాద్యాప్తిశ్చ కస్యోచ్యత ఇత్యాకాఙ్క్షాయామనుపహితస్య శుద్ధచైతన్యస్యేత్యవతారయతి –
ఉపహితచైతన్యద్వారేతి।
ద్రష్టుత్వాధ్యాసమాహేతి।
కర్మేన్ద్రియవ్యాపారేషు యత్కర్తృత్వం జ్ఞానేన్ద్రియవ్యాపారేషు యద్ ఘ్రాతృత్వద్రష్టుత్వశ్రోతృవాది తత్సర్వం ఛత్రిన్యాయాద్ ద్రష్టృత్వశబ్దేన సంగృహీతమ్। నను ఫలచైతన్యరూపేణ ప్రజ్ఞాదోగ్ధృత్వం జ్ఞానేన్ద్రియాణామేవ, న కర్మేన్ద్రియాణామ్, అతో వాచి తదుక్తిర్న యుక్తత్యాశమాహ –
కర్మేన్ద్రియప్రవృత్తిరపీతి।
కర్మేన్ద్రియాణామపి వ్యాపారః చైతన్యసంబన్ధాధీనః। అతశ్చైతన్యావచ్ఛేదమాత్రం ప్రాక్ఫలరూపం చైతన్యమదూదుహదిత్యనేనోక్తమితి భావః।
భూతాని శబ్దాదయశ్చేతి।
నను వాగాదిపర్యాయేషు నామాదయో దశ భూతమాత్రాశబ్దనిర్దిష్టాః; తాదర్థ్యమేవాత్రాపి భూతమాత్రాశబ్దస్య యుక్తమ్, తా వా ఎతా ఇతి సన్నిహితపరామర్శిసర్వనామసమభివ్యాహారాద్ దశసంఖ్యాశ్రవణాచ్చేతి-చేత్, ఉచ్యతే। అథ యథాఽస్యై ప్రజ్ఞాయా ఇతి ప్రతిజ్ఞావాక్యే సర్వభూతైక్యోపక్రమాదిత్థం వ్యాఖ్యా। దశసంఖ్యాశ్రవణం తు భూతమాత్రాశబ్దయోరర్థభేదేన టీకాయాముపపాదితమ్॥
నను ప్రతిజ్ఞాతం సర్వభూతైక్యం కుత్రోక్తమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
భూతేష్వితి।
దశైవ భూతమాత్రా అధిప్రజ్ఞమిత్యాదినా గ్రాహ్యగ్రాహకాణామన్యోన్యసాపేక్షసిదిత్వోక్త్యనన్తరం నో ఎతనానేతి తదైక్యోపసంహారాదద్వైతం తత్త్వం దర్శితమితి భావః ॥ న చైవం సతి "తా వా ఎతా" ఇత్యాదివాక్యమేవ సర్వభూతైక్యోపపాదనే పర్యాప్తం కిం ప్రజ్ఞాదోహప్రతివిధానవాక్యైరితి శఙ్కనీయమ్; విషయాణాం సిద్ధిరిన్ద్రియాధీనాం తేషామపి కరణతయా తత్తద్విషయిత్వేన సిద్ధిర్విషయాధీనేత్యన్యోన్యసాపేక్షత్వప్రదర్శనస్య తథాభూతానాం జీవే కల్పితత్వప్రదర్శనస్య చ తదధీనత్వాత్ ప్రతివిధానవాక్యాద్ వాగాదిపరతచ్ఛబ్దానాం ప్రజ్ఞాదోహవాక్యలబ్ధజీవవిశిష్టవాగాదిపరతయా జీవేఽపి ప్రతివిధానసిద్ధేః। తతః ప్రజ్ఞయా వాచం సమారుహ్య వాచా సర్వాణి నామాన్యాప్నోతి, ప్రజ్ఞయా ప్రాణం సమారుహ్య ప్రాణేన సర్వాన్ గన్ధానానోతీత్యాదయో వాగాదిసమారోహణనామాద్యాప్తిపర్యాయాస్తు ప్రతిజ్ఞాతప్రజ్ఞాదోహాదివాక్యసిద్ధస్య గ్రాహ్యగ్రాహకాణాం జీవే కల్పితత్వస్య ప్రకరణిని శుద్ధే పర్యవసానలాభార్థాః, న తు ప్రజ్ఞయేత్యాదిపర్యాయావ్యతిరేకముద్రయా వాగాదీనాం స్వవ్యాపారేషు జీవసంబన్ధావశ్యంభావప్రతిపాదనేన జీవవిశిష్టేషు వాగాదిషు నామాదిప్రతివిధానోక్తేః నామాదీనాం జీవే కల్పితత్వపర్యవసానదృఢీకరణార్థాః। 'న వాచం విజిజ్ఞాసీత వక్తారం విద్యాద్ న ప్రాణం విజిజ్ఞాసీత ఘ్రాతారం విద్యాద్' ఇత్యాదయో నామాదీనాం విజ్ఞేయత్వప్రత్యాఖ్యానపర్యాయా అపి తేషాం కల్పితత్వదృఢీకరణాకర్థా ఇతి ‘తా వా ఎతా' ఇత్యతః ప్రాక్ సర్వేపి పర్యాయాః ప్రతిజ్ఞాతసర్వభూతైక్యోపపాదనార్థత్వేన సఫలాః॥
కణభక్షపదక్షకపక్షపరిష్కరణక్షణతక్షణదక్షగిరమ్।
అతికర్క్కశతర్కశతక్షుభితక్షపితక్షపణక్షణభఙ్గపదమ్॥౧॥
కపిలోక్తినిరాకరణప్రవణం కృతపన్నగసూక్తిపరిష్కరణమ్।
నయమౌక్తికభూషితభట్టమతం విమలాద్వయచిత్సుఖమనధియమ్॥౨॥
మహతామపి మాన్యతమం విదుషాం వినివేశ్య గురుం హృది వైశ్వజితమ్।
నయసంహతిశాలిని కల్పతరౌ వివృతశ్చరణః ప్రథమః ప్రథితః॥౩॥
శ్రీమద్భరద్వాజకులజలధికౌస్తుభశ్రీరఙ్గరాజాఖ్యమఖితనయనిర్మితే।
వేదాన్తకల్పద్రువరపరిమలేఽనఘే పూర్ణోఽజనిష్టాద్యచరణ ఇహ సత్ప్రియే॥౪॥
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ ॥ ౧ ॥
యత్సిద్ధావితి ।
జగత్కర్తృత్వసిద్ధౌ సార్వజ్ఞాదిసిద్ధిరేవ తార్కికాణామప్యుదాహరణమ్ । ప్రథమే పాదే ఇత్యాద్యుక్త ఎవ భవతీత్యన్తం వృత్తానువాదభాష్యం ప్రథమపాదార్థస్యోపజీవ్యత్వప్రదర్శనేన సంగతావుపయుజ్యతే । అర్థాన్తరప్రసిద్ధానామిత్యాది తు వృత్తానువాదభాష్యాన్తరం న తత్రోపయుజ్యతే । ప్రత్యుత కైముతికన్యాయావలమ్బేనోత్తరపాదారమ్భాక్షేపగమకతయా తదారమ్భప్రతికూలమిత్యాశఙ్క్య తద్భాష్యమాక్షేపపరతయైవ యోజయిత్వా తత్సమాధానమస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానీతి విశేషణేన భాష్యగతేన సూచితమ్ । పూర్వపక్షాభిప్రాయం త్వితి టీకాయాం దర్శితమ్ ।
తచ్ఛఙ్కాన్తరస్యాపి సమాధానార్థమిత్యవతారయతి -
యద్యర్థాన్తరేతి ।
కైవ కథేతి ।
శ్రుతిబాధకస్య లిఙ్గబాధనక్షమత్వం కైముతికన్యాయసిద్ధమిత్యర్థః । అపి చేత్యాదినా శఙ్కాన్తరం దర్శితమ్ ।
తల్లయమిత్యర్థ ఇతి ।
డప్రత్యయాన్తత్వేన టిలోప ఇతి భావః । తస్మిన్ననితీతి టీకోపవర్ణితస్యైవ విగ్రహస్య ప్రదర్శనం యేన జాతాని జీవన్తీత్యాదిశ్రుత్యనుసారేణ తృతీయాన్తం తత్పదం వ్యాఖ్యేయమితి శఙ్కావారణార్థం జన్మస్థితిలయాన్వయిని తత్పదే విభక్త్యైక్యాయేవం వ్యాఖ్యానమితి భావః । ఎవం చ తస్మాద్ బ్రహ్మణో జాయత ఇతి తజ్జమితి టీకాగ్రన్థే సప్తమ్యర్థ ఎవాపాదానపఞ్చమీ అపాదానస్పష్టీకరణాయేతి తాత్పర్యమ్ । శ్రుతావనితి క్లీబన్తస్య అనమిత్యర్థతః పచాద్యజన్తేన గ్రహణమ్ ।
క్రతుర్ధ్యానమితి ।
క్రతూ అధ్వరసంకల్పావితి నిఘణ్టుః ।
తత్ప్రధానస్తన్మయ ఇతి ।
మయడ్ వికారప్రాచుర్యప్రాధాన్యాదిష్వితి కేచన వైయాకరణాః పఠన్తి ॥
సాపేక్షస్య గుణవిధ్యర్థమితి ।
యద్యపి అగ్నిహోత్రం జుహోతీతి కేవలకర్మవిధివత్కేవలోపాసనావిధిరప్యుపపద్యతే తస్య చ “దధ్నా జుహోతి” “దధ్నేన్ద్రియకామస్య జుహుయాత్” “చతస్రో గార్హపత్యే జుహోతీ”త్యాదిగుణవిధిం ప్రత్యగ్నిహోత్రవిధేరివ శమవిధిం ప్రత్యాశ్రయదాతృత్వమపి యుజ్యతే; తథాపి స్వవాక్యోపాత్తధర్మవిశిష్టజీవవిషయ ఎవోపాసనావిధిర్లబ్ధాత్మా శమవిధేరాశ్రయదాతా భవతీత్యుత్పత్తిశిష్టగుణావిరోధ ఎవ తాత్పర్యమ్ ।
నను శూర్పవిధేర్హేత్వపేక్షాభావేఽపి దర్వ్యాదీనామపి హోమకరణత్వస్య లాభార్థో హేతుః స్యాద్, దృష్టో హ్యాతిథ్యాయాం “చతుర్గృహీతాన్యాజ్యాని భవన్తీ”త్యైాపభృతాష్టగృహీతవ్యవచ్ఛేదార్థస్య విధేర్హేత్వనపేక్షత్వేఽపి “న హ్యత్రానూయాజా ఇజ్యన్త” ఇతి తదనన్తరామ్నాతో హేతురౌపభృతమాజ్యం చతుర్గృహీతం ప్రయాజార్థమ్, ఉపరితనమనుయాజార్థమితి విభాగజ్ఞాపనద్వారాఽన్యత్రాపి యత్రేష్టివికృతావనూయాజానామభావస్తత్ర సర్వత్రాప్యోపభృతోపరితనం చతుర్గృహీతం న కార్యమిత్యధికార్థస్య ప్రకృతౌ “యదుపభృతి” “ప్రయాజానూయాజేభ్యస్తదితి” వచనస్యాతిహాయేడోబర్హిః ప్రతి సమానయతే జుహ్వామౌపభృతమితి వచనస్య చ పర్యాలోచనయా ఉపరితనప్రయాజద్వయానూయాజత్రయార్థతయాఽవగతాదౌపభృతాష్టగృహీతాత్ప్రయాజద్వయార్థమర్ధం సమానేతవ్యమిత్యధికార్థస్య చ లాభార్థ ఇత్యభిప్రాయాం శఙ్కామనువదతి -
యత్త్వితి ।
అనుయాజానామభావో హేతుర్ముఖ్యో లభ్యత ఇతి తత్ర తథా భవతు నామ ఇహ తు దర్వ్యాదిషు ముఖ్యమన్నకరణత్వం న లభ్యత ఇతి విశేషమభిప్రేత్య పరిహరతి న హి సాక్షాదితి ।
హేతువచనస్యేతి ।
హిశబ్దబోధ్యహేతుత్వాధిష్ఠానాన్నకరణత్వవాచిన్యాస్తృతీయావిభక్తేరిత్యర్థః ।
అనువాదత్వాదితి ।
నను స్తుతిపక్షే ఇవ హేతుపక్షేఽప్యన్నకరణత్వస్యానువాదస్తుల్యః । తేనేత్యనేన ప్రాతిపదికపరామృష్టశూర్పగతమన్నకరణత్వం యథాసిద్ధమనూద్య తస్య హిశబ్దశ్రుత్యా హేతుత్వం ప్రతిపాద్యతే, న త్వపూర్వమన్నకరణత్వం విధీయతే తస్య హేతుత్వనిర్దేశాన్యథానుపపత్త్యా యద్యదన్నకరణం తేన తేన హోతవ్యమితి వ్యాప్త్యాక్షేపేణ దర్వ్యాదీనామపి శూర్పసాధారణాన్నకరణత్వసద్భావేన హోమసాధనత్వం ప్రాప్యతే । సత్యమ్ ; తుల్యేఽప్యనువాదత్వే స్తుతిపక్ష ఎవాశ్రయణీయః ; అన్యథా శ్రుతస్య శూర్పస్యాఽశ్రుతానాం దర్వ్యాదీనాం చ వికల్పాపత్తేః ; విషమశిష్టవికల్పస్య చాత్యన్తాఽన్యాయ్యత్వాత్ । హిశబ్దస్తు నిపాతత్వాత్ ప్రసిద్ధ్యాద్యర్థాన్తరమాలమ్బ్య చరితార్థః । హేత్వర్థత్వేఽపి స్తుతావేవ హేతుభావం బ్రూయాత్తస్మాద్యజమానోఽయజమానాదుత్తరః తస్మాద్ దక్షిణోఽర్ద్ధ ఆత్మనో వీర్యవత్తర ఇత్యాద్యర్థవాదేషు హేతువచనాత్ ।
అతః స్వవాక్యస్థేనేతి ।
మయడర్థేౌ మనోవచ్ఛిన్నతయా తద్వికారో జీవ ఇతి స ఎవ సర్వనామార్థో భవేదితి భావః । అస్తు తర్హీతి క్వచిత్పాఠః సోపి కథఞ్చిదుక్తాభిప్రాయో యోజ్యః ।
వికారప్రాచుర్యేతి ।
ప్రాధాన్యాదేరప్యుపలక్షణమేతత్ । ఎవం చ ప్రకృతేన బ్రహ్మణైవాకాఙ్క్షాశాన్తిః । వ్యుత్పత్తిసిద్ధస్య సర్వనామ్నాం ప్రకృతపరామర్శిత్వస్య ప్రత్యభిజ్ఞాపకానపేక్షత్వాత్ తదభావేపి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షేత్యాదిషు ప్రకృతపరామర్శదర్శనాదితి భావః । నను మా భూద్వికారాదిరూపతయా సందిగ్ధేన మయడర్థేనాకాఙ్క్షాపూరణం , స క్రతుం కుర్వీతేత్యత్ర శ్రుతేన తత్పదార్థేన స్యాత్ । న చ తథా సతి మనోమయత్వాదీనాం సర్వేషాముపాసకవిశేషణత్వాపత్త్యోపాస్యగుణత్వాలాభః । కస్య క్రతుమితి ప్రతి సమ్బన్ధ్యాకాఙ్క్షాయామన్తర్ధౌ యేనాదర్శనమిచ్ఛతీత్యత్రైవాన్తరఙ్గత్వాత్ స్వాత్మన ఇతి లబ్ధే స్వాత్మన ఇహ మనోమయత్వాదిగుణవిశిష్టతయా బుద్ధిసన్నిహితత్వాత్తావద్గుణామ్నానవైయర్థ్యానురోధాచ్చ తేషామర్థాదుపాస్యగుణత్వలాభాదేవం మనోమయత్వాదీనాం సమానాధికరణసమానలిఙ్గతత్పదోపాత్తవిషయత్వే సంభవతి న విప్రకృష్టవాక్యాన్తరశ్రుతభిన్నలిఙ్గోపాత్తబ్రహ్మవిషయత్వకల్పనం యుక్తమ్ ; తత్కల్పనే స క్రతుమితి తత్పదస్య వైయర్థ్యం చ స్యాత్ , క్రియయా కర్తురాక్షేపతో లభ్యత్వాత్ తేషాం తత్పదోపాత్తవిషయత్వాఙ్గీకారే వక్ష్యమాణగుణాశ్రయదానార్థతయా తస్యావైయర్థ్యం శక్యం వక్తుమ్ ; ఉమాం స పశ్యన్ ఋజునైవ చక్షుషేత్యత్ర చక్షుషః పశ్యతిక్రియాకరణత్వేనాక్షేపతో లభ్యత్వేఽపి ఋజుత్వగుణాశ్రయదానార్థతయేవ చక్షుషేత్యస్య । తస్మాదిహాన్యపరవాక్యాన్తరశ్రుతబ్రహ్మోపాదానకథనం న యుక్తమిత్యాశఙ్కానిరాకరణార్థత్వేన తథా చేత్యేతదర్ధమవతారయతి బ్రహ్మోపాదాన ఇతి । అయమాశయః । మనోమయః ప్రాణశరీర ఇత్యాదీనాం ప్రథమాన్తానాం న తత్పదోపాత్తజీవవిశేషణసమర్పకతయాఽన్వయః కిం తు స క్రతుం కుర్వీతేతి విధీయమానోపాసనాప్రకారసమర్పకతయా ; ఎతమితః ప్రేత్యాభిసంభవితాస్మీత్యేతదనన్తరమితికరణాదనేన ప్రకారేణ క్రతుం కుర్వీతేత్యన్వయప్రతీతేః, తథాన్వయే సత్యేవ ఎష మే ఆత్మాన్తర్హృదయ ఇతి వాక్యసామఞ్జస్యాచ్చ , తస్యోపాసనాప్రకారాభినయపరత్వం వినా స్వతన్త్రశ్రుతివాక్యత్వే మే ఇత్యస్యాన్వయసామఞ్జస్యాభావాత్ । తథా సత్యేవ చ “ఎష మ ఆత్మాఽన్తర్హృదయ” ఇతి వాక్యానాం త్రిః పాఠస్య “సర్వకర్మా సర్వకామః” ఇత్యాదివాక్యానాం ద్విః పాఠస్య చ తత్ర తత్ర స్థానే హృదయాన్తర్వర్త్తిత్వాద్యనుసన్ధానాభ్యాసార్థత్వేన సార్థకత్వాత్ । దృష్టో హి “ప్రాయణీయం ప్రథమమహశ్చతుర్వింశం ద్వితీయం చత్వారోఽభిప్లవాః షడహాః, ఎకః పృష్ఠ్యః షడహ: సమాసః స ద్వితీయః స తృతీయః స చతుర్థః స పఞ్చమస్త్రయోఽభిలవా: షడహాః ఎకః పృష్ఠ్యః షడహ” ఇత్యాదౌ గవామయనికాహఃక్లృప్తివాక్యే అభిప్లవషడహాదిశబ్దానామసకృత్పాఠస్తత్ర తత్ర స్థానే షడహాద్యనుష్ఠానాభ్యాసార్థః । ఎవమితిశబ్దోక్తః ప్రకారశ్చ మనేామయత్వాద్యనుసంధేయగుణజాతరూపస్తత్క్రమరూపో వా ద్వితీయపక్షే మనోమయత్వాదీనాముపాస్యగుణానాం విధానం తత్క్రమవిధానాదాక్షేపతో లభ్యతే పృష్ఠగతసర్వతావిధానాదివ పృష్ఠానామ్ । ఎవం చ మనోమయ ఇత్యారభ్యాన్వయినేతికరణేన మనోమయత్వాదేరేతం మనోమయత్వాదివిశిష్టం ప్రాప్తాస్మీత్యేతదన్తస్య సర్వస్యాప్యర్థజాతస్య క్రతుం కుర్వీతేతి విధీయమానాయాముపాసనాయాం ప్రకారతాపాదనాన్మనోమయత్వాదిప్రకారేణ మనేామయత్వాదిక్రమేణ వా క్రతుం కుర్వీతేత్యుపాసనావాక్యార్థపర్యవసానే స్థితే తేన ప్రకారేణ తత్క్రమేణ వా కస్య క్రతుః కార్య ఇత్యాకాఙ్క్షితం విశేష్యమన్యతః ప్రాప్నువదపేక్షణీయమ్ । తత్ర శమవిధివాక్యే అన్యార్థసన్నిధానాద్ బ్రహ్మ విశేష్యతయా ప్రాప్నోతి స్వవాక్యే స ఇత్యన్యార్థసన్నిధానాజ్జీవః తత్ర కతరస్య గ్రహణం న్యాయ్యమితి విశయే వాక్యశేషగతానాం ప్రథమాన్వితానాం బహూనాం లిఙ్గానాం బ్రహ్మశ్రుతేశ్చ సామఞ్జస్యానురోధాద్ బ్రహ్మణ ఎవ గ్రహణం న్యాయ్యమితి నిశ్చీయతే । బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వేఽప్యేష మ ఆత్మేతి సమభివ్యాహృతాత్మశబ్దానుసారేణ మనోమయాదిశబ్దేషు పుఀల్లిఙ్గోపపత్తేః । యత్తు మనోమయత్వాదీనాం “స క్రతుం కుర్వీతే”త్యత్ర తత్పదోపాత్తజీవాన్వయిత్వాభావే తస్య వైయర్థ్యం స్యా దితి । తన్న ; తస్య వాక్యాన్తరసన్నిధాపితమపి బ్రహ్మైవోపాస్యత్వేన గ్రాహ్యమిత్యేతజ్జ్ఞాపనార్థత్వేనైవ చారితార్థ్యాత్ । తథా హి । తత్ర తత్పదం జీవం పరామృశత్ సంకల్పానుసారిఫలప్రాప్తియోగ్యత్వేన పరామృశతి తేన రూపేణ కృతత్వాత్ తథా తత్పరామర్శశ్చ మనోమయ: ప్రాణశరీర ఇతి జీవలిఙ్గే ఐహికాముష్మిక పరిశ్రమణఖేదసంపాదకమనఃప్రాణసమ్బన్ధిరుపస్వతఃసిద్ధహేయగుణపరతయా న వ్యాఖ్యేయే తత్క్రతున్యాయవిరోధాత్ కిం తూపాదేయగుణపరతయా వ్యాఖ్యేయే ఇతి సూచనార్థః । తేన మనోమయ ఇత్యేతత్సగుణబ్రహ్మోపాసనాసిద్ధస్య బ్రహ్మలోకే భోగ్యభోగోపకరణాని యాని ప్రాక్సిద్ధాన్యర్ణవాదీని యాని చ స్వసంకల్పసాధ్యాని స్త్ర్యన్నపానాదీని తాని సర్వాణి స్వపదార్థవద్ మానసప్రత్యయరూపాణీతి ఛాన్దోగ్యభాష్యే దహరవిద్యాప్రకరణే యే వర్ణితా మనోవికారా భోగ్యాదయః తదుపాదానతయా తత్తాదాత్మ్యపరమ్ । ప్రాణశరీర ఇత్యేతత్ప్రాణా ఇన్ద్రియాణి వాయవో వా శరీరాణి శరీరవన్నియమ్యాన్యస్యేతి సర్వాత్మనా యద్వశ్యేన్ద్రియత్వం వశ్యప్రాణవాయుత్వం వా హిరణ్యగర్భేణ సహ మోక్షమాణానామ్ అహంగ్రహోపాసకానామపేక్షితపరబ్రహ్మసాక్షాత్కారాదిసంపాదనార్థచిత్తవశీకరణోపయోగి తత్పరమితి సిద్ధ్యతి తేనైవంభూతగుణానుసన్ధానానుసారిఫలోపయోగితయా వాక్యాన్తరసన్నిధాపితమపి బ్రహ్మైవోపాస్యత్వేన గ్రాహ్యమితి చ సిధ్యతి ।
న చైతద్యథాక్రతురిత్యుపన్యస్తాత్తత్క్రతున్యాయమాత్రాత్సిద్ధ్యతి ।
యథా సత్యపి తత్క్రతున్యాయే వచనబలాద్ జీవవిషయయాఽపి పఞ్చాగ్నివిద్యయా బ్రహ్మప్రాప్తిః తథా క్రతుం కుర్వీతేత్యత్ర విహితయాఽన్తరఙ్గత్వాదాఖ్యాతార్థాక్షిప్తత్వేన బుద్ధిసన్నిహితత్వాచ్చ జీవముపాస్య పరిగృహీతవత్యోపాసనయాపి బ్రహ్మప్రాప్తిరస్త్వితి శఙ్కావకాశసద్భావాత్ । తస్మాత్స ఇత్యేతదపి బ్రహ్మోపాదానహేతువాక్యశేషోపష్టమ్భకమితి న తద్వైయర్థ్యమితి । ఎవం చాత్ర బ్రహ్మణి జీవలిఙ్గయోజనా కార్యా జీవే వా బ్రహ్మలిఙ్గయోజనేత్యగ్రిమవిచారస్య నాస్త్యవకాశః । మనోమయత్వప్రాణశరీరత్వరూపపర్యాలోచనాయాం తయేా: స్వత ఎవ బ్రహ్మపర్యవసానాత్ । బ్రహ్మలిఙ్గానాం బాహుల్యాత్తదనురోధేనాపి తయోర్బ్రహ్మపర్యవసాయిత్వాచ్చ । బహూని హ్యత్ర బ్రహ్మలిఙ్గాని । సర్వకర్మత్వం బాలాక్యధికరణన్యాయేన కర్మశబ్దస్య కార్యపరతయా సకలకార్యకర్తృత్వం సర్వకామత్వం తదుపయోగిసకలసృజ్యవిషయస్సృష్టికామనావత్త్వం సర్వగన్ధత్వం సర్వరసత్వం చ సకలదేశకాలవర్తివస్తుజాతగతసర్వగన్ధరసాశ్రయత్వం సర్వమిదమభ్యాత్తమిత్యనేనోక్తం సర్వవ్యాపిత్వమిత్యాదీని । నచైతాని జీవ ఉపపద్యన్తే । నను - ఎషాం జీవేఽనుపపత్తౌ పునః స ఎవ తత్క్రతున్యాయవిరోధః । మనఃప్రాణోపకరణత్వయోః హేయత్వనిత్యప్రాప్తత్వాభ్యామివ తేషామపి ప్రాప్తుమశక్యత్వేనేాపాసకప్రేప్సితత్వాసమ్భవాదితి – చేత్ , ఉచ్యతే ; తత్క్రతున్యాయో న సర్వగుణవిషయః కింతూపాసకప్రాప్త్యర్హగుణవిషయః । తథా చోద్గీథోపాస్యాకాశాదిశ్రుతసర్వభూతకారణత్వాదివన్నోపాసకేనోపాసనాఫలానుభవదశాయాం సర్వకర్మత్వాదయః ప్రాప్తుం యోగ్యా ఇతి న తద్విషయః । న చైతావతా మనోమయత్వాదికమపి తదప్రేప్సితగుణతయా వ్యాఖ్యాయ తత్రాపి తత్సంకోచః కల్పనీయః ; తదసంకోచవ్యాఖ్యానసంభవేఽన్యథా వ్యాఖ్యాయ తత్సంకోచకల్పనానౌచిత్యాత్ । అథవా సర్వగతత్వాదికమప్యహంగ్రహోపాసకానాం క్రమముక్తిఫలకత్వాదావిర్భూతస్వరూపైరుపాసకైః క్రమేణ ప్రాప్తుం యోగ్యమితి న తత్రాపి తత్క్రతున్యాయసంకోచః కల్ప్యః । అన్యథా హిరణ్మయపురుషోపాసనాఫలే సర్వదురితవిరహే కా గతిః । ఉదేతి హ వై సర్వేభ్యః పాప్మభ్యో య ఎవం వేదేతి తత్ర సఫలవాక్యే సర్వశబ్దస్య సంకోచకల్పనే తథైవ స ఎష సర్వేభ్యః పాప్మభ్య ఇతి తత్పూర్వవాక్యేఽపి తత్సంకోచ: ప్రసజ్యేతేతి సర్వదురితవిరహో బ్రహ్మలిఙ్గం న స్యాత్ । ఎవం సత్యపి యది మనోమయత్వం జీవస్య మనోవచ్ఛేదకృతమనోవికారత్వం , ప్రాణశరీరత్వం చ ప్రాణోపకరణత్వమ్ ; యది చ బ్రహ్మజీవలిఙ్గానాం నాల్పత్వబహుత్వకృతం వైషమ్యం , తథాపి జీవలిఙ్గానామేవ బ్రహ్మణి యోజనం కార్యమితి న్యాయాన్తరవ్యుత్పత్త్యర్థముపరితనటీకాకల్పతరుగ్రన్థయోః ప్రవృత్తిరితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ప్రస్తుతే ఇతి ।
నను - యది ప్రస్తుతే అధిష్ఠానాసాధారణరూపజ్ఞానమస్తి, కథం తర్హి సమారోపితో జీవభావో న నివర్తతే ? యది తదానీం సదపి సమారోపితనివర్తనాక్షమం , కిమితి జీవస్తేనరూపేణ రూపవాన్న స్యాద్ రజ్జుసాధారణరూపజ్ఞాననివర్త్తనీయభుజగవిలక్షణత్వాదితి - చేత్ । అత్రాయమాచార్యాణామాశయః – జీవధర్మాణాం బ్రహ్మణి యోజనాయాం హి తస్మిన్ననవచ్ఛిన్నబ్రహ్మత్వబుద్ధిర్న హాతవ్యా , తరఙ్గధర్మాణాం సముద్రే యోజనాయాం తస్మిన్ వ్యాపిత్వబుద్ధిరివ । బ్రహ్మధర్మాణాం జీవే యోజనాయాం తు తస్మిన్ పరిచ్ఛిన్నజీవత్వబుద్ధిర్హాతవ్యా , దర్పణముఖేఽవదాతత్వయోజనాయాం గ్రీవాస్థముఖభిన్నత్వబుద్ధిరివ । న చ క్వచిత్స్వరూపమనుపమృద్య వాక్యశేషగతలిఙ్గయోజనాయాం కర్తుం శక్యాయామన్యత్ర తదుపమృద్య సా కార్యేతి । ఆచార్యైర్వస్తుతో బ్రహ్మభిన్నస్యాపి జీవస్యేత్యాదిపూర్వగ్రన్థేనాయమాశయః స్పష్టీకృతః । అధిష్ఠానాసాధారణరూపజ్ఞానే సతి సమారోప్యాభావోక్త్యాప్యేష ఎవార్థో వివక్షితః । నన్వేతదుపలక్షణాయేతి టీకా న యుక్తా , వాక్యోపక్రమాన్నిర్ణయస్యాపి యుక్తతయా తేన వాక్యశేషాన్నిర్ణయస్యానుపలక్షణీయత్వాత్ , న చ - అన్యార్థసన్నిధానాన్నిర్ణయో న దృఢ ఇతి తదుపలక్షణత్వోక్తిరితి - వాచ్యమ్ । బుద్ధిస్థపరామర్శినా సర్వనామ్నాఽన్యార్థసన్నిహితస్యాపి పరామర్శోపపత్తేః , జ్యోతిరధికరణే తథాభూతపరామర్శాదేవ నిర్ణయస్య కృతత్వాచ్చ , న చ తేన గతార్థః స న్యాయ ఇతి న్యాయాన్తరోపలక్షణత్వోక్తిరితి - వాచ్యమ్ , బ్రహ్మాబ్రహ్మలిఙ్గసమవాయే బ్రహ్మలిఙ్గాదేవ నిర్ణయో యుక్త ఇతి న్యాయస్యాపి ప్రతర్దనాధికరణే ప్రదర్శితత్వాత్ , న చ - జీవేఽపి జీవబుద్ధ్యుపమర్దేన బ్రహ్మబుద్ధ్యా తల్లిఙ్గాని యోజయితుం న శక్యన్త ఇత్యధికశఙ్కాపరిహారప్రదర్శనాయ ప్రతర్దనాధికరణసిద్ధన్యాయస్య పునరుద్భావనమితి – వాచ్యమ్ , జ్యోతిరధికరణన్యాయపునరుద్భావనమపి వస్తుతోఽన్యార్థమపి న భవతి బ్రహ్మణః సన్నిధానమిత్యధికార్థప్రదర్శనాయేతి వక్తుం శక్యత్వాత్ । “సర్వం ఖల్వితి” వాక్యే ఇదమితి న సర్వస్య విశేషణం ; వైయర్థ్యాత్ , కిం తు బ్రహ్మణస్తస్య చ ఫలం ప్రకృతత్రిపాద్బ్రహ్మాధికారలాభః । స చ ప్రకృతస్య ప్రయత్నేనాధికారః స్వానర్థక్యపరిహారాయ క్రతౌ వాక్యశేషగతలిఙ్గం బాధిత్వోపాస్యత్వేన బ్రహ్మసమర్పణార్థం ఇత్యేవమనన్యార్థం బ్రహ్మణః సన్నిధానమ్ । బ్రహ్మణః సర్వాత్మత్వోక్త్యా సర్వస్య బ్రహ్మాత్మతాఽప్యర్థాత్ సిద్ధ్యతీతి తదవలమ్బనా ప్రాసఙ్గికోపకారాభిప్రాయా భాష్యే శమవిధ్యర్థవాదతోక్తిః , న తు శమవిధిశేషత్వాభిప్రాయా । యద్యపి శమవిధివివక్షయేతి భాష్యే - యద్యపీత్యనేనాభ్యుపేత్యవాదత్వద్యోతనాద్ , జ్యోతిరధికరణే న కేవలం జ్యోతిర్వాక్య ఎవ బ్రహ్మానువృత్తిః , పరత్రాపి శాణ్డిల్యవిద్యాయామ్ అనువర్తిష్యతే బ్రహ్మేతి జ్యోతిర్వాక్యే త్రిపాద్బ్రహ్మానువృత్తౌ వివదమానం పూర్వపక్షిణం ప్రతి శాణ్డిల్యవిద్యాయాం తదనువృత్తిః కథం హేతుభావం ప్రతిపద్యేత ? యది తదనుకర్షణైకప్రయోజనేదం విశేషణసామర్థ్యం నాశ్రీయేతేత్యధికార్థప్రదర్శనపరత్వం హి శక్యం వకుమ్ । తస్మాదేతదుపలక్షణాయేతి గ్రన్థో న యుక్త ఇత్యాశఙ్కాపనయార్థమేతస్యైవోపలక్షణాయేతి న తదర్థః , కిం త్వేతస్యాప్యుపలక్షణాయేతి తదర్థమ్ ఇతి దర్శయితుమ్ ।
ఝటితి ప్రతీయమానమాద్యార్థమాదాయ శఙ్కతే -
నను యద్యుక్తరీత్యేతి ।
నను - అధికశఙ్కాపరిహారస్యాస్మిన్నేవ సూత్రే వివక్షితత్వే ద్వితీయతృతీయసూత్రే పునరుక్తే స్యాతామ్ , తాభ్యాం ఖలు బ్రహ్మజీవయోర్జ్జీవబ్రహ్మధర్మోపపత్త్యనుపపత్తౌ వర్ణయిష్యేతే ఇతి । న చ - తాభ్యామనుగమాదితి ప్రతర్దనాధికరణసూత్రావయవేనాస్పష్టం దర్శితా యుక్తిః స్పష్టమనూదితాఽధికశఙ్కాపరిహారస్త్వాద్యసూత్ర ఎవేతి వాచ్యమ్ ; ఉపన్యస్తాధికశఙ్కాపరిహారార్థత్వేనైవ తృతీయసూత్రస్య టీకాయామవతారితత్వాత్ , యదవోచామ సమారోప్యధర్మాః సమారోపవిషయే సమ్భవన్తి , న తు విషయధర్మాః సమారోప్యా , ఇతి తస్యేతదుత్థానమితి , తత్ర సూత్రే టీకాయామేవేాక్తత్వాచ్చేతి చేత్ సత్యమ్ ; ద్వితీయతృతీయసూత్రయోరనువృత్తివ్యావృత్తిభ్యాం బ్రహ్మజీవయోర్జ్జీవబ్రహ్మధర్మాణాముపపత్యనుపపత్తీ దర్శితే ఇహ తు తయోరారోప్యాధిష్ఠానత్వారోపవిషయత్వాభ్యామితి టీకాకారైః స్వోల్లిఖితప్రకారమవలమ్బ్యేహ సూత్రే తదుపలక్షణాయేత్యుక్తమ్ । తస్యైతదుత్థానమితి తు బ్రహ్మజీవయోర్జీవబ్రహ్మధర్మోపపత్త్యనుపపత్తిప్రతిపాదనసామ్యమాత్రేణోక్తం , న తు తదుపపాదకప్రకారైక్యేనాపి । అతో న పునరుక్త్యాదిప్రసఙ్గః । నను భాష్యే వివక్షాభావాభిధానమనుపపన్నం ; పారతన్త్ర్యేఽపి వివక్షాసమ్భవాత్ ।
’శబ్దబ్రహ్మేతి యచ్చేదం శాస్త్రం వేదాఖ్యముచ్యతే ।
తదప్యధిష్ఠితం సర్వమేకేన పరమాత్మనా ॥
తథర్గ్వేదాదయో వేదాః ప్రోక్తా యేఽపి పృథక్ పృథక్ ।
భోగ్యత్వేనాత్మనాం తేఽపి చైతన్యానుగతాః సదా ॥
తేషామన్తర్గతేచ్ఛానాం వాక్యార్థప్రతిపాదనే ।
వివక్షా చావివక్షా చ జ్ఞాయతే శబ్దశక్తితః ॥’ ఇతి ॥
’న్యాయేన సంప్రదాయాద్యా యే మీమాంసకయాజ్ఞికాః ।
వేదం వ్యాచక్షతే తేషామభిప్రాయోఽయమిష్యతే ॥’
ఇతి చ పూర్వమీమాంసకైరపి వేదే వివక్షాయాః సమర్థితత్వాదిత్యాశఙ్క్య తదపి భాష్యం స్వాతన్త్ర్యాభావాభిప్రాయమితి వ్యాఖ్యాతమిత్యవతారయతి వివక్షాభావాభిధానమపీతి ।
ఉద్దేశ్యాఽవివక్షాయామితి ।
యద్యపి వివక్షితశబ్దేన స్వార్థం పరిత్యజ్యోపాదేయత్వలక్షణాయాం న వివక్షితత్వస్య వాక్యార్థానుప్రవేశః తథాపి లక్ష్యస్య ముఖ్యార్థసమ్బన్ధోఽపేక్షణీయ ఇత్యుద్దేశ్యోపాదేయయేార్మధ్యే విశిష్యోపాదేయస్య వివక్షాసమ్బన్ధవివక్షాయాం తత్ప్రతిద్వన్ద్విన ఉద్దేశస్య వివక్షాభావః పర్యవస్యేదితి తాత్పర్యమ్ ।
సోమాధారత్వావిశేషేణేతి ।
తథా చ సోమావసేకనిర్హరణాదిదృష్టప్రయోజనం గ్రహేష్వివ చమసేష్వప్యపేక్షితమితి గ్రహైకత్వవద్గ్రహత్వమపి న వివక్షణీయమితి భావః । నను యథా వ్రీహీన్ప్రోక్షతీత్యత్ర ద్వితీయయోచ్యమానం ప్రోక్షణసాధ్యత్వం పూర్వసిద్ధానాం వ్రీహీణాం స్వరూపేణ న సమ్భవతీత్యపూర్వసాధనత్వాకారేణ సాధ్యత్వనిర్వాహార్థమ్ , అపూర్వసాధనత్వలక్షణాయాం వ్రీహిపదస్య యథా యవసాధారణ్యం , తథేహాపి గ్రహపదస్యోద్దేశ్యసమర్పకస్య చమససాధారణ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
గ్రహయాగావాన్తరేతి ।
నను సోమావసేకనిర్హరణాదిదృష్టప్రయోజనావిశేషేఽపి గ్రహయాగాభ్యాం స్వావాన్తరాపూర్వసాధనవివక్షయైకస్మిన్నేవ గ్రహే సంమార్గో వ్యవతిష్ఠతామిత్యాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉపాదేయవిశేషణత్వాదితి ।
ఉపాదానాయ సంఖ్యావిశేషస్యాపేక్షితత్వాత్తదపేక్షితవిభక్త్యుపనీతసంఖ్యావిశిష్ట ఎవ ప్రాతిపదికార్థో యాగవిశేషణం స్యాదిత్యర్థః ।
అత్ర త్వితి ।
ఉద్దేశ్యయేాః పరస్పరసంబన్ధ ఎకక్రియావశీకారప్రయుక్తః తయోరేవాన్యోన్యాకాఙ్క్షాప్రయుక్తో వా వాచ్యః । ద్వివిధోఽప్యత్ర న సంభవతి ; ఉద్దేశ్యయోః క్రియాం ప్రతి ప్రధానయోరుపాదేయక్రియావశ్యత్వాభావాత్ । సోమావసేకనిర్హరణప్రయోజనస్య సంమార్గస్య సర్వేషు ప్రాకరణికేషు గ్రహేష్వపేక్షితత్వేన తేషు కేషాఞ్చిద్వ్యావర్తకస్య సంఖ్యావిశేషస్యానాకాఙ్క్షితత్వాచ్చేతి భావః । నను - తథాపి ప్రత్యయానాం ప్రకృత్యర్థాన్వితస్వార్థాభిధాయకత్వనియమేన శబ్దస్వాభావ్యాదేకత్వవిశిష్టస్య గ్రహస్యోద్దేశ్యత్వమనివార్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
గ్రహ ఎవేతి ।
ఎకత్వవిశేషణేఽపి సోమావసేకనిర్హరణప్రయోజనస్య సర్వైర్గ్రహైరపేక్షితత్వాదుపాదేయవిశేషణస్యేవోద్దేశ్యవిశేషణస్య క్రియాఙ్గత్వాభావేన తద్వైకల్యప్రయుక్తక్రియావైకల్యాప్రసక్తేశ్చ గ్రహాణాం ప్రత్యేకమేకత్వమవలమ్బ్య గ్రహమాత్ర ఎవోద్దేశ్యత్వపర్యవసానం స్యాత్ । అథాప్యేకవచనసార్థకత్వాయ తదుపనీతమేకత్వం ప్రత్యేకముద్దేశ్యం కృత్వా గ్రహం సంమృజ్యాత్తం చైకమేవేతి వాక్యార్థః కల్ప్యేత , తదా వాక్యభేదః స్యాదిత్యర్థః । ఇదముపలక్షణం - త్రిదోషదుష్టపరిసంఖ్యాదోషాపత్తేరపి ।
విదిమాత్రేతి ।
జ్ఞానమాత్రఫలకత్వాత్తత్త్వావేదకప్రమాణవత్ప్రమితిఫలకత్వాభావాదిత్యర్థః । విధిమాత్రేతి పాఠేఽపి విధిపదం జ్ఞాపనమాత్రపరమ్ । కుతః ప్రమితత్వాభావ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తద్బాధనాదిత్యనేనేాక్తం హేతుం వ్యాచష్టే -
తైర్వేదాన్తైరితి ।
జీవాభివ్యక్తీనామితి ।
ఆధ్యాసికజీవరూపాభివ్యక్తీనామిత్యర్థః । పూర్వపూర్వభ్రమనిమిత్తకత్వమిత్యనేన బీజాఙ్కురన్యాయసామ్యార్థం టీకాయామవిద్యాపదం భ్రమపరమితి వ్యాఖ్యాతమ్ । తర్హి కిం ప్రవాహానాదిభ్రమసన్తానవ్యతిరేకేణ స్వరూపానాదిరవిద్యా నాస్తి సాఽప్యస్తి వక్ష్యమాణేత్యాహ -
అనాదిస్త్వితి ।
నను తాదృశానాం చ జీవానామవిద్యా న తు నిరుపాధినో బ్రహ్మణ ఇతి టీకాయాం సాఽప్యవిద్యా జీవాశ్రితాఽభ్యుపగతా తత్ప్రసఙ్గాద్ భ్రమరూపాఽవిద్యాయామన్యోన్యాశ్రయః పరిహృతః , తథా చావిద్యాధీనో జీవబ్రహ్మవిభాగస్తద్విభాగే చ సతి జీవాశ్రితత్వసిద్ధిరవిద్యాయా ఇత్యన్యోన్యాశ్రయమాశఙ్క్యాహ -
అనాదిజీవావిద్యయోరితి ।
అవిద్యాసంబన్ధస్తన్నిరూపకావిద్యాధీనః, అవిద్యాపి తత్సంబన్ధాధీనా అవిద్యాసంబన్ధాధీనత్వాత్సర్వవివర్తానామ్ । తత్ర యథేతరేతరతన్త్రత్వమనాదిత్వాన్న దోషావహమ్ ఎవమిహాపీత్యర్థః । క్వచిత్ ప్రమేయత్వాభిధేయత్వాదౌ ।
నను స్వాశ్రయాశ్రితత్వాస్యాప్రసిద్ధౌ తేన విరోధప్రసజ్జనం మైవోపపాది , జీవో యద్యాశ్రితః స్యాదవిద్యాశ్రయో న స్యాత్తదుపాదానకప్రపఞ్చవదితి ప్రసఞ్జనముపపద్యతే ఇత్యస్వరసాదాహ -
అపి చేతి ।
నన్వమూర్త్తత్వేఽపి నభఃశబ్దవదాశ్రయాశ్రయిభావః సంభవతీత్యాశఙ్క్యాహ -
అవచ్ఛేద్యేతి ।
అన్యత్ర యథా తథా వాఽస్తు ప్రకృతే జీవావిద్యయోరవచ్ఛేద్యావచ్ఛేదకభావమాత్రమిష్యతే , అవిద్యావచ్ఛేదకోపాధికం జీవత్వమితి । జీవోవిద్యయాఽవచ్ఛిద్యతే , అవిద్యా చ చైతన్యాశ్రితా , వృక్షాశ్రితః కపిసంయోగో మూలేనేవ జీవత్వేనావచ్ఛిద్యత ఇతి ।
pనన్విదమప్యన్యోన్యాశ్రయదుష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రేతి ।
ప్రమేయత్వాకారావగాహి ప్రమాణం నిరూపకప్రమేయావచ్ఛేద్యం , ప్రమేయం చ స్వవిశేషణీభూతప్రమాణావచ్ఛేద్యమిత్యేవమాదిష్వవచ్ఛేద్యావచ్ఛేదకత్వస్యేతరేతరతన్త్రత్వం దృష్టమిత్యర్థః ।
జీవావిద్యయోరాశ్రయాశ్రయిభావాభావే కస్తయోరాశ్రయ ఇత్యాకాఙ్కాయాం సర్వప్రపఞ్చవివర్తాధిష్ఠానం చైతన్యరూపం బ్రహ్మైవ కేవలమిత్యవచ్ఛేదకతోక్త్యా గర్భితమర్థం వివృణోతి -
అధిష్ఠానమితి ।
వైశేష్యాదితి ష్యఞ్ప్రత్యయస్య చాతుర్వర్ణ్యాదివత్స్వార్థికత్వే వక్తుం శక్యేఽప్యధికార్థలాభాయ భావార్థత్వమాశ్రితం భావోఽప్యత్రాతిశయో వివక్షితః , న తు విశేషశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తరూపో ధర్మ ఇతి టీకాతాత్పర్యమాహ - న వైశేష్యాదితి సూత్ర ఇత్యాదినా । అత్ర మనోమయత్వప్రాణశరీరత్వయోర్జీవలిఙ్గయోస్తత్క్రతున్యాయేన సమారోప్యస్య రూపేణ విషయో రూపవాన్ భవేదితి న్యాయేన చాపతద్ బ్రహ్మణి పర్యవసానమస్పష్టం తాభ్యాముపగతాభ్యాం స్పష్టమపి సత్యసంకల్పత్వాదిబ్రహ్మలిఙ్గమభిభూతమ్ । కిం చ హృదయాయతనత్వం హృదయే పర్యాప్తవృత్తిత్వం న తు హృదయే కథనమాత్రమిత్యణీయస్త్వోపపత్త్యుపన్యాసేనావగమ్యత ఇత్యుపపత్తిరూపతాత్పర్యలిఙ్గావగతం హృదయాయతనత్వం తదుపపత్తిరూపమణీయస్త్వం చ ప్రబలం జీవలిఙ్గమితి తాభ్యామపి సత్యసంకల్పత్వాదికమభిభూతమిత్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతయా పాదసంగతిః । తర్హి దివి దివ ఇతి విభక్తిభేదేన ప్రత్యభిజ్ఞావిచ్ఛేదసందేహాదస్పష్టగాయత్రీబ్రహ్మానువృత్తికం జ్యోతిర్వాక్యం విషయీకృత్య ప్రవృత్తం జ్యోతిరధికరణమప్యత్రైవ పాదే కర్త్తవ్యం స్యాదితి – చేన్న ; తత్ర స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గస్య గాయత్రీవాక్యస్యాపి నిర్ణేతవ్యత్వేన తస్య ప్రథమపాదేఽపి సంగతిసత్త్వాత్ ॥
అత్తా చరాచరగ్రహణాత్ ॥ ౯ ॥
యత్ర చ సోత్తేఽతి ।
ఎవం క ఇత్థా వేదేత్యస్యావృత్తిరుక్తా । యది న భోక్తృత్వాత్సంశయ ఇతి । యద్యప్యత్తృత్వస్య భోక్తృత్వసంహర్తృత్వాన్యతరరూపాఽనిర్ద్ధారణాద్ జీవాగ్నిపరమాత్మసంశయ ఇతి భోక్తృత్వస్య తదర్థసంశయైకకోటితయా ఫలసంశయహేతుత్వం సమ్భవతి ; తథాపి కోటిత్రయసాధారణధర్మతయా సంహర్తృత్వవత్సంశయహేతుత్వం న సమ్భవతీత్యత్ర తాత్పర్యమ్ । మృగయావినోదే యుద్ధమృగయావినోదే । మృగయావినోదిన ఇతి పాఠః సాధుః । మృగయావిన ఇతి పాఠస్త్వక్షరద్వయభ్రంశేన ప్రామాదికః । అథవా యుద్ధరూపయా మృగయయా అవతి పరనృపతిదుష్టమృగోపద్రుతం స్వదేశమితి వా హినస్తి తానితి వా మృగయావీ । అవ రక్షణగతికాన్తిప్రీతితృప్త్యవగమ -ప్రవేశశ్రవణస్వామ్యర్థయాచనక్రియేచ్ఛాదీప్త్యవాప్త్యాలిఙ్గనహింసాదానభాగవృద్ధిష్వితి ధాతోరాభీక్ష్ణ్యే తాచ్ఛీల్యే వా ణినిః ।
క్షత్రియ ఎవేతి ।
వస్తుతో మృగయాసు మృగహన్తా క్షత్రియ ఎవ ప్రతీయత ఇత్యర్థః । యద్యపి త్వత్కృపాణభుజఙ్గస్య క్షీరం విద్విషతాం యశ ఇత్యత్రోపచరితక్షీరప్రతిసమ్బన్ధిని కృపాణే ముఖ్యతత్పాతృత్వాదర్శనాన్నాయం నియమః ; తథాప్యుభయథా దర్శనే సత్యత్ర బాధకాభావేనానారోపితమేవ భోక్తృత్వం గ్రాహ్యమితి భావః । నన్వోదనశబ్దేన ప్రసిద్ధౌదనగతం భోగ్యత్వం లక్ష్యతే చేతత్ప్రతిసమ్బన్ధిన్యత్తృత్వం భోక్తృత్వమితి ప్రతీతావపి తేన వినాశ్యత్వం లక్ష్యతే చేదత్తృత్వం వినాశకత్వరూపం సంహర్తృత్వం పర్యవస్యేత్ తత్పరస్మిన్ సమ్భవతీతి – చేన్న ; గౌణవృత్తావసాధారణగుణగ్రహణసమ్భవే సాధారణగుణగ్రహణాయోగాత్ । న హ్యగ్నిర్మాణవక ఇత్యత్ర పైఙ్గల్యాదేరివ ద్రవ్యత్వాదేర్గ్రహణమస్తి ।
మృత్యూపసేచనసన్నిధానాదత్తృత్వం సంహర్తృత్వమిత్యభ్యుపగమేఽప్యగ్నిరేవాత్తేతి పూర్వపక్షాన్తరం యది త్వితి టీకాయాం దర్శితం , తదనుపపన్నం ; పరమాత్మనోఽపి సంహర్తృత్వసంభవాదిత్యాశఙ్కయాహ -
అవిక్రియస్యేతి ।
నను - అత్తా నిర్విశేషః పరమాత్మేతి నోచ్యతే ; యత్ర స ఇతి తస్య పృథగ్గ్రహణాత్ , సవిశేషస్య తు స్రష్టృత్వాదివికారవత్ సంహర్తృత్వవికారోఽప్యుపపద్యతే । నైష దోషః ; అవిక్రియస్యేత్యనేన రాగద్వేషాదిప్రాణిసంహారహేతువికారాభావస్య వివక్షితత్వాత్ । న చ - ప్రాణిక్రర్మానుసారేణ సంహర్తృతా స్యాదితి – వాచ్యమ్ । సమృత్యుకస్య సకలస్య యుగపన్నాశహేత్వదృష్టపరిపాకమేలనాసంభవాత్ । న చ - క ఇత్థా వేదేతి దుర్జ్ఞానత్వలిఙ్గాదత్తా పరమాత్మా స్యాదితి - వాచ్యమ్ । తస్య సోత్తా యత్ర ప్రతిష్ఠితస్తన్మాత్రవిషయత్వే సంభవత్యావృత్త్యాఽత్తృవిషయత్వస్యాకల్పనీయత్వాదితి భావః ।
సిద్ధాన్తటీకాయాం బ్రహ్మక్షత్రశరీరయోర్భోగాయతనభోగసాధనరూపయోరోదనవద్ భోగ్యత్వగుణస్య గౌణవృత్తినిమిత్తత్వం నిరాకృత్య స్వాభిమతం వినాశ్యత్వగుణస్య తన్నిమిత్తత్వముపపాదయితుం ప్రవృత్తస్య న చాత్ర మృత్యురితి టీకాగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ -
అపి చేతి ।
బ్రహ్మక్షత్రయోర్మృత్యోశ్చ తావదోదనోపసేచనభావరూపణాదన్నదధిరీత్యా సంబన్ధః ప్రతీయతే తథా చ వినాశకమృత్యుసంసృష్టత్వప్రతీత్యనుసారాదోదనశబ్దేన వినాశ్యత్వం లక్షణీయం ; స్వబుద్ధ్యుపస్థాపితవైశేషికగుణగ్రహణాదప్యేకవాక్యతాపన్నపదాన్తరార్థోపస్థాపితగుణగ్రహణస్య బుద్ధిలాఘవేనైకవాక్యతాసామర్థ్యేన చ న్యాయ్యత్వాత్ చరమశ్రుతేనాప్యేకవాక్యాన్తర్గతపదాన్తరార్థేనానుపస్థిత ఎవాపేక్షితే తస్య పురుషబుద్ధ్యా కల్పనీయత్వాత్ । అత ఎవ హ్యక్తాః శర్కరా ఇతి విధేయస్యాఞ్జనస్య సాధనాపేక్షాయాం వాక్యశేషస్తుతం ఘృతమేవ గృహ్యతే , న తు పురుషకల్పనీయం తైలవసాదిసాధారణం ద్రవ్యమాత్రమ్ । ఎవం చోపసేచనత్వరూపణేఽపి స్వయమద్యమానత్వే సత్యన్యాదనహేతుత్వరూపముఖ్యగుణ ఎవాసాధారణతయా స్వారస్యావగతో నిమిత్తమవతిష్ఠతే । అతస్తస్య నిమిత్తత్వమదనం బ్రహ్మకర్తృకసంహార ఇతి పక్ష ఎవ ఘటతే ; తేన మృత్యోరపి సంహార్య్యత్వాద్ , భూతవర్గసంహారే మృత్యోర్ద్వారత్వేనాన్యసంహారహేతుత్వాచ్చ , న త్వదనం జీవకర్తృకో భోగ ఇతి పక్షే , మృత్యోరభోగ్యత్వాదన్యభోగాఽహేతుత్వాచ్చ । ఎవం మృత్యోరుపసేచనత్వరూపణాన్మృత్యునా సంహార్యం యావచ్చరాచరాత్మకం భూతజాతం తత్సర్వం బ్రహ్మక్షత్రశబ్దాభ్యాముపలక్షణీయమిత్యపి సిద్ధ్యతి । తేన సకలచరాచరసంహారకర్తా పరమేశ్వర ఇహాత్తా ప్రతీయత ఇతి భావః ।
ఓదనపదాత్ప్రథమమితి ।
బ్రహ్మక్షత్రయోః స్వశరీరభృత్యశరీరాదిరూపేణ భోగాయతనభోగసాధనత్వేఽపి స్త్ర్యాదిరూపతయా భోగ్యత్వమపి సంభవతి । వ్యాఘ్రాదిజీవవిశేషం ప్రతి తయోర్భక్ష్యతయా అత్యన్తాన్తరఙ్గం భోజ్యత్వమపి సంభవతీతి భావః ।
బ్రహ్మక్షత్రమృత్యుశ్రుతీనామితి ।
న తావత్సర్వం బ్రహ్మ క్షత్రం చ కస్య చిజ్జీవవిశేషస్య భోగ్యం భోజ్యం వా సంభవతి , నతరాం బ్రహ్మక్షత్రోపలక్షితచరాచరమ్ , తతో యావద్ బ్రహ్మ క్షత్రం చ కస్య చిజ్జీవవిశేషస్య భోగ్యం భోజ్యం వా తత్పరతయా బ్రహ్మక్షత్రపదయేాః సంకోచో వర్ణనీయః । మృత్యుశబ్దశ్చావిశేషేణ సంహారకం ప్రత్యాయయన్ కించిద్ వ్యాఘ్రాదిభక్షణీయబ్రహ్మక్షత్రసంహారకపరతయా సంకోచనీయః । న చ కించిత్పదగతస్వాయత్తలక్షణీయగుణగ్రహణానుసారేణైతేషాం సంకోచో యుక్త ఇత్యర్థః ।
యది మృత్యుపదాదితి ।
అత్రాయమాశయః - మృత్యుపదసన్నిధానాత్తద్వినాశ్యం సర్వవస్తుగ్రాహ్యమిత్యేతదయుక్తమ్ । తథా సతి బ్రహ్మక్షత్రపదయోర్లక్షణాపత్తేః , న చేష్టాపత్తిః ; బ్రహ్మక్షత్రయోర్మృత్యుమిశ్రణసత్త్వేన ముఖ్యార్థే అన్వయానుపపత్త్యభావాత్ ।
న చ -
తదభావేఽపి సమభివ్యాహృతస్య మృత్యుమిశ్రణస్యాన్యసాధారణ్యమాత్రేణ లక్షణా – వాచ్యా ; అన్నకరణత్వస్య దర్వ్యాదిసాధారణ్యేఽపి తేషు శూర్పశబ్దస్య లక్షణాఽనభ్యుపగమాదితి ।
ప్రాణిష్వితి పరిహారవాక్యస్యాయమాశయః -
అత్తృత్వం భోక్తృత్వం సంహర్తృత్వమితి పక్షద్వయేఽప్యోదనపక్షవద్ బ్రహ్మక్షత్రపదయోరపి లక్షకత్వమవశ్యంభావి , నహి స్త్ర్యాదిరూపతయా భక్ష్యతయా వా బ్రహ్మక్షత్రయోరేవ భోక్తా కశ్చిద్ జీవోఽస్తి ।
న వా పరమేశ్వరస్తదుభయమాత్రసంహర్తా , న చాధికభోక్తృత్వేఽప్యధికసంహర్తృత్వేఽపి తన్మాత్రగ్రహణే ప్రయోజనమస్తీతి ।
నన్విదమేవ ప్రయోజనం , యత్ పఞ్చనఖాదిష్వివాన్యనివృత్తిరిత్యాశఙ్కతే -
నన్వితి ।
పఞ్చనఖాదివాక్యేషు మనుష్యాదినివృత్తిః ప్రత్యవాయపరిహారేణ ఫలవతీ । ఇహ తు ప్రయోజనం న పశ్యామః ; స్వరూపేణాన్యనివృత్తేర్బాధితత్వాత్ , ఉపాసనాప్రకరణాభావేనాక్ష్యాదిత్యపురుషయోర్వ్యవస్థితలోకకామవిశేషేశితృత్వశ్రవణవద్విశిష్య బ్రహ్మక్షత్రసంహర్తృత్వవర్ణనముపాసనార్థమితి కల్పయితుమశక్యత్వాచ్చ ।
తథా చ యథా ’యస్మిన్ పఞ్చపఞ్చజనా’ ఇతి మన్త్రే విశిష్య పఞ్చానాం మనుష్యాణామాధార ఇతి కీర్తనే ప్రయోజనం న కిఞ్చిదస్తీతి తల్లక్షణీయాకాఙ్క్షాయాం వాక్యశేషాత్ ప్రాణాదయస్తల్లక్షణీయా నిశ్చీయన్తే , ఎవం విశిష్య బ్రహ్మక్షత్రగ్రహణం నిష్ప్రయోజనం సదితరేషామపి కేషాఞ్చిదుపలక్షణమిత్యుపలక్షణీయవిశేషాకాఙ్క్షాయాం పశ్చాత్తనమృత్యూపసేచనకీర్తనాత్ తదుపసిచ్యమానం సర్వముపలక్షణీయం నిశ్చీయత ఇతి పరిహారాద్యభిప్రాయమాహ -
పఞ్చపఞ్చనఖాదౌ హీతి ।
అగ్నేర్వ్యాఘ్రాదిజీవస్య చ యత్కిఞ్చిత్సంహర్తృత్వసమ్భవేఽపి సకలచరాచరసంహర్తృత్వం పరమాత్మన ఎవేతి టీకోక్తమయుక్తమ్ ।
అవికారస్య తస్య సంహర్తృత్వస్యైవాయోగాదితి శఙ్కాం నిరాకరోతి -
మాయోపాధేరితి ।
మాయినం తు మహేశ్వరమితి మాయోపాధికపరమేశ్వరప్రకరణే ’యస్మిన్ క్షేత్రే సంహరత్యేష దేవః’ ఇతి తస్య సంహర్తృత్వం శ్రూయతే । తచ్చ సంసారపరిభ్రమణఖిన్నాన్ప్రాణినః కంచిత్కాలం మహాసుషుప్త్యా విశ్రాన్తిం ప్రాపయితుమితి న తత్తస్య దోషావహమ్ । ప్రాయః ప్రాణినాం దైనన్దినశర్వరీషు యుగపత్ సుషుప్తిప్రాపకాఽదృష్టోన్మేషవన్మహాశర్వరీషు సర్వప్రాణినాం యుగపన్మహాసుషుప్తిప్రాపకాఽదృష్టోన్మేషోపి నాఽనుపపన్న ఇతి భావః । అత్ర ప్రథమప్రతీతభోగ్యత్వలక్షణాపవాదేన వినాశ్యత్వలక్షణాం వ్యుత్పాద్య బ్రహ్మలిఙ్గస్యోన్మేషణీయత్వాదస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥
గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్ ॥ ౧౧ ॥
పూర్వసిద్ధాన్తపక్షాక్షేప ఇతి ।
బుద్ధిజీవావితి పూర్వపక్షస్య జీవపరమాత్మానావితి సిద్ధాన్తపక్షస్య చాక్షేప ఇత్యర్థః ।
ప్రాకృతసుపర్ణేతి ।
ద్వాసుపర్ణేతి మన్త్రాన్తరే ద్విత్వస్య సుపర్ణవిషయత్వాదిహాపి తద్విషయత్వశఙ్కేత్యర్థః ।
యది సృష్టిమన్త్రకేష్టకానామితి ।’తద్వానాసాముపధానో మన్త్ర ఇతీష్టకాసు లుక్చ మతోరిత్యనుశాసనాత్సృష్టిశబ్దః సృష్టిమన్త్రోపధేయేష్టకావాచీ ।
నను ఇష్టకానాముపధానే విధానమిత్యయుక్తమ్ ; మన్త్రవిశేషోపధేయత్వేన సృష్టిశబ్దేనానూద్యమానానామిష్టకానాముపధానస్య ప్రాగేవ ప్రాప్తేర్వక్తవ్యత్వాత్ , అన్యథా సృష్టిశబ్దేనానువాదస్యోపధానవిధానస్య చాన్యోన్యాపేక్షత్వేన పరస్పరాశ్రయాపత్తేః, సృష్ట్యసృష్టిమన్త్రకత్వవిశేషస్యేత్యాద్యప్యయుక్తమ్ ; సృష్ట్యసృష్టిమన్త్రోపధేయత్వవిశేషావగమోపాయాభావే సర్వాసామిష్టకానాం సృష్టిమన్త్రోపధేయత్వావగమేఽపి తుల్యన్యాయతయోపాయాభావేనాస్యాప్యనవగమప్రసఙ్గాత్ , సృష్టిమన్త్రామ్నానచారితార్థ్యాయ తదుపధేయత్వావగమే తథైవాసృష్టిమన్త్రామ్నానచారితార్థ్యాయ సృష్టిమన్త్రైశ్చతుర్దశభిరుపధేయాశ్చతుర్దశేష్టకాస్తత్సంవలితైస్త్రిభిరసృష్టిమన్త్రైరుపధేయాస్తిస్ర ఇష్టకా ఇతి విశేషావగమోపపత్తేః । కథఞ్చిత్సృష్టిమన్త్రోపధేయత్వావగమ ఎవోపాయోఽస్తి నాఽసృష్టిమన్త్రోపధేయత్వావగమ ఇతి విశేషసమర్థనేఽపి సర్వా ఎవేష్టకాః సృష్టిమన్త్రకాః స్యురిత్యాపాదనమయుక్తమ్ ; ’ప్రాణభృత ఉపదధాతి చిత్రిణీరుపదధాతి వజ్రిణీరుపదధాతీ’త్యాదివిధ్యన్తరబలాత్ ప్రాణభృదాదిమన్త్రాన్తరోపధేయేష్టకానామప్యఙ్గీకార్యత్వాత్ , సర్వేష్టకాపధానస్య సృష్టిమన్త్రకత్వేఽప్యసృష్టిమన్త్రానర్థక్యోక్తిరయుక్తా ; ఉపధానాఽవినియుక్తానామపి తేషామిష్టకాగ్రహణాదిషు వినియోగేనాగ్నిప్రకరణామ్నానచారితార్థ్యోపపత్తేః , అత ఎవ తదానర్థక్యపరిహారాయాఽజహల్లక్షణోక్తిరప్యయుక్తా । తస్మాత్సర్వమిదమసమఞ్జసమితి - చేత్ , ఉచ్యతే ; అయమిహాచార్యాణామభిప్రాయః - సృష్టిశబ్దోక్తమన్త్రవిశేషోపధేయత్వేనానువాదాన్యథానుపపత్త్యేష్టకాఙ్గే ఉపధానే తత్ర సృష్టిమన్త్రాణాం వినియోగే చ విధిః కల్ప్యతే కల్ప్యశ్రుతిసిద్ధమపీష్టకోపధానమ్ । ప్రత్యక్షవిధిస్పృష్టం భవత్వితి ఎతదర్థం తస్య పునర్విధానం ప్రత్యక్షవిధానస్య చ ఫలం సృష్టిమన్త్రోదితానామిష్టకానాం మధ్యమచితావుపధానం , న త్వప్రాప్తప్రాప్తిః । అసతి తస్మిన్విధౌ మధ్యమచితిప్రకరణానామ్నాతానాం తాసాం తస్యాముపధానం న లభ్యతే , సతి తు తస్మిన్ లభ్యతే । మధ్యమాయాం తు – ‘వచనాద్ బ్రాహ్మణవత్య’ (జై. సూ . అ. ౫ పా. ౩ సూ . ౧౯) ఇతి పఞ్చమాధ్యాయాధికరణే ‘యాం వై కాఞ్చన బ్రాహ్మణవతీమిష్టకామభిజానీయాత్తాం మధ్యమాయాం చితావుపదధ్యాది’తి వచనేన ప్రత్యక్షజ్ఞానవాచ్యభిపూర్వజానాతివశాద్ వచనేన ప్రత్యక్షబ్రాహ్మణోదితానామిష్టకానాం మధ్యమచితావుపధానం , న తు ’అన్తే తు బాదరాయణ’(జై. సూ . అ. ౫ పా. ౨ సూ .౧౯) ఇతి న్యాయాచ్చిత్యన్తరఇతి నిర్ణీతత్వాత్ । ఎవం చ సృష్టిశబ్దస్య సృష్టిలిఙ్గకమన్త్రవాచిత్వేనైతద్విధ్యుపాత్తాస్విష్టకాసు సృష్ట్యసృష్టిమన్త్రకత్వరూపావాన్తరవిశేషానవగమాత్ సర్వా ఎవైతద్విధ్యుపాత్తా ఇష్టకాః సృష్టిమన్త్రకాః స్యుః । తథా చాసృష్టిలిఙ్గకమన్త్రేాపధేయేష్టకానాం మధ్యమచిత్యలాభాన్మధ్యమచిత్యుపధేయేష్టకామన్త్రసంవలితతయైకస్మిన్ననువాకే సమామ్నానమనర్థకం స్యాత్ , సృష్టీరుపదధాతీతి విధానానన్తరమేకయాఽస్తువతేత్యాదిమన్త్రోపధేయానాం సప్తదశానామిష్టకానాం ప్రత్యేకస్తుతిపూర్వకమామ్నాతో ’యత్సప్తదశేష్టకా ఉపదధాతీ’తి వాక్యశేషశ్చానర్థకః స్యాత్ , తన్మాభూదిత్యేతదర్థం సృష్ట్యసృష్టిమన్త్రాణాం సప్తదశానామప్యేకసముదాయవర్త్తిత్వేనాఽజహల్లక్షణాఽఽశ్రితేతి । యద్యప్యస్తు వేత్యాదిటీకాయాం జీవపరమాత్మపక్షే బుద్ధిజీవపక్షే చ ప్రకృతిప్రత్యయావుభావపి ముఖ్యావేవ ; హేతుకర్తృసాధారణకర్తృత్వసామాన్యస్య కృదర్థత్వాత్ , హేతుకర్తృత్వరూపకర్తృత్వవిశేషవివక్షాయాం ణిజర్థాన్తర్భావే కర్తవ్యేఽపి కర్తృత్వసామాన్యవివక్షాయాం తదన్తర్భావాఽనపేక్షణాత్ , కరణస్యాపి బుద్ధేః ’కర్మవత్కర్మణా తుల్యక్రియ’ ఇతి సూత్రోక్తరీత్యా కర్మణ ఇవ కర్తృత్వసంభవాచ్చేతి తయోర్ముఖ్యతైవోపపాదితేతి యోజయితుం శక్యమ్ , శతుః స్వతన్త్రకర్తర్యేవ శక్తిః కరణే చ న ముఖ్యం కర్తృత్వమిత్యఙ్గీకారేఽపి బుద్ధిజీవపక్షే కారకత్వసామాన్య ఇవ జీవపరమాత్మపక్షే కర్తృత్వసామాన్యే ప్రత్యయస్యైవ లక్షణోక్తేతి యోజయితుం శక్యమ్ ; తథాప్యేవమపి యోజయితుం శక్యమితి వైభవాదిత్థం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
గుహాప్రవిష్టాదిపదానుసారేణేతి ।
సర్వగతస్య బ్రహ్మణో గుహావర్తిత్వసంభవేఽపి గుహాప్రవేశో న సంభవతి ; అస్మిన్ప్రకరణే ప్రకరణాన్తరేషు చ బ్రహ్మణః ప్రవేశశ్రవణమ్ అనేన జీవేనాత్మనాఽనుప్రవిశ్యేతి శ్రుతావివ జీవభావాభిప్రాయమ్ । న చేహ తథా యోజయితుం శక్యమ్ ; గుహాం ప్రవిష్టావితి జీవవద్ద్వితీయస్యాపి పృథక్ప్రవేశశ్రవణాత్ । న హి జీవభావేన సంసారిత్వమభిప్రేత్య బ్రహ్మైవ సంసరతీతి వ్యవహారవద్ బ్రహ్మణీ సంసరత ఇత్యపి వ్యవహారః సంగచ్ఛతే । తథా అనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేష్విత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు బ్రహ్మణో లోకవర్తిత్వప్రసిద్ధావపి సుకృతస్యేతి విశేషణాదిహ ప్రతీయమానం సుకృతఫలభోగార్థలోకావస్థానం బ్రహ్మణో న సంభవతి । న చ - బ్రహ్మవిద్వచనవిషయత్వం బ్రహ్మలిఙ్గమపి శ్రూయత - ఇతి శఙ్కనీయమ్ ; తస్య పఞ్చాగ్న్యాదివచనవిషయత్వరూపప్రబలజీవలిఙ్గప్రతిహతస్య బ్రహ్మవిదోఽపి బ్రహ్మైక్యబోధనాయ బుద్ధివివిక్తజీవమన్విచ్ఛన్తీత్యేతత్పరతయా కథఞ్చిద్యోజ్యత్వాత్ । న హి పఞ్చాగ్న్యాదయః కర్మఠా: సంసారిజీవవివిక్తమసంసార్యాత్మస్వరూపం వదన్తి ; తదవగమస్య కర్మానుష్ఠానవిరోధిత్వాదితి భావః । అస్య ద్వితీయతేతి శ్లోకభాగం వ్యాకుర్వన్నేవ శ్లోకమవతారయతి అస్యేతి । ద్వితీయశబ్దః పూరణప్రత్యయాన్తోఽప్యత్ర జీవస్య బ్రహ్మణా సహ ద్విత్వాధారత్వం లక్షయతీతి భావః । ద్వితీయవాన్ ద్వితీయ ఇతి మత్వర్థీయాచ్ప్రత్యయాన్తతయాఽపి ద్వితీయశబ్దో యోజయితుం శక్యతే ; అర్శఆదేరాకృతిగణత్వాత్ , ప్రథమం సద్వితీయత్వ ఇత్యుత్తరశ్లేోకానురోధాచ్చ ।
ప్రథమమితీతి ।
జీవస్యాపి స్వతో గుహాప్రవేశో న సంభవతి ; తస్య స్వోపాధ్యన్తఃకరణోపాధికః సంభవతి చేత్ , పరస్యాపి స్వనియమ్యాన్తఃకరణోపాధికః సంభవతీతి తుల్యమ్ । ప్రత్యుత బుద్ధిజీవపక్ష ఎవ స్వతఃప్రవేశవత్యా బుద్ధ్యా సహ తదుపాధికప్రవేశస్య జీవస్య ప్రవేశవర్ణనం న సంభవతి , న హ్యుపష్టమ్భకోపాధికగురుత్వశాలిని సువర్ణే గురు సువర్ణమితి వ్యవహారవదుపష్టమ్భకసువర్ణే గురుణీ ఇత్యపి వ్యవహారో దృశ్యతే ।
సుకృతలోకవర్తిత్వం కర్మఫలభోక్తుర్జీవస్యేవ తదన్తర్యామిణోఽప్యస్తి ।
ఛాయాతపత్వనిర్దేశోఽపి జీవపరయోరేవ ప్రకృతార్థోపయోగితయా శ్లిష్యతే ; సమానే చేతనత్వే కథమృతపానే జీవస్య పారతన్త్ర్యం పరస్య స్వాతన్త్ర్యం చేతి శఙ్కానివర్తనాయ తయోరజ్ఞానతమోభిభవతదభావరూపవిశేషప్రదర్శనార్థత్వాత్ । పఞ్చాగ్నయ ఇత్యాదిబ్రహ్మవిదాం విశేషణం , యే ప్రాక్పఞ్చాగ్నిశుశ్రూషయా యే వా నాచికేతాదిచయనైరన్తఃకరణశుద్ధిం ప్రాప్తాః త ఎవ తత్ప్రసాదాద్ లబ్ధనిర్విచికిత్సబ్రహ్మవిద్యాః ఇత్థం వదన్తీతి విశేషప్రతిపత్త్యర్థమితి ప్రథమావగతబ్రహ్మద్వితీయత్వానుసారేణ సర్వం సుయోజమ్ । న చ - స్వరూపద్వితీయాన్వేషణే పరతన్త్రత్వాదినా తస్య బుద్ధిరపి సరూపేతి - శఙ్కనీయమ్ ; స్వాభావికధర్మస్య చేతనత్వస్యాన్తరఙ్గత్వాత్ సుఖాద్యనుభవితృపరపిబచ్ఛబ్దసంస్పృష్టత్వాచ్చేతి భావః ।
ఆధ్వంసతే ఆగచ్ఛతీతి ।
ధ్వంసు గతౌ చేతి ధాతుః ।
ఉచ్ఛేద్యత్వాద్వృక్షమితి ।
ఓ వ్రశ్చూ ఛేదనే ఇతి ధాతోర్వృక్షశబ్దః ।
నను పిప్పలశబ్దోఽశ్వత్థవాచీ ఫలే లుగితి వికారార్థతద్ధితలుకి తత్ఫలం బ్రూయాత్ ఫలే సస్యం చ పిప్పలమిత్యనుశాసనాద్వృక్షవల్ల్యాదిఫలసామాన్యం వా బ్రూయాద్ -
న తు కర్మఫలమిత్యత ఆహ - సంసారస్యేతి ।
ఊర్ధ్వమూలోఽవాక్శాఖ ఎషోఽశ్వత్థః సనాతన ఇతి శ్రుతిః ।’అస్య మహిమానమితి వీతశోక ఇతి’ శ్రుతిగతమితిశబ్దం భిన్నక్రమతయా యోజయతి -
అస్యైవేతి యదా పశ్యతీతి ।
క్రియాశ్రవణాభావాద్వీతశోక ఇత్యస్యాపేక్షితా భవతీతి క్రియాఽధ్యాహృతా । వీతశోకః సన్నస్య మహిమానమితి ఎతి ప్రాప్నోతీత్యపి యోజయితుం శక్యమ్ । గుణాభాశ్ఛాన్దసత్వేన స్వయంభువే ఇత్యాదావివ సంజ్ఞాపూర్వకవిధేరనిత్యత్వేన వోపపాదయితుం శక్యః ॥
అన్తర ఉపపత్తేః ॥ ౧౩ ॥ నను ’య’ ’ఎష’ ఇతి సర్వనామ్నోః ప్రకృతపరామర్శిత్వసంభవే తత్త్యాగాయోగాదవ్యవహితప్రకృతపరామర్శాసంభవే వ్యవహితప్రకృతపరామర్శస్య తస్మిన్ యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమిత్యాదిషు సంప్రతిపన్నత్వేన అగ్నివిద్యావ్యవధానస్యాప్రతిబన్ధకత్వాద్ వక్తృభేదేఽప్యగ్న్యుపదిష్టార్థస్యాచార్యబుద్ధిస్థత్వాచ్చ కం బ్రహ్మేతి వాక్యే ప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శిత్వం తయేార్వక్తుం యుక్తమితి తదనుసారేణాఽక్షివాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వనిర్ణయః స్యాదిత్యాశఙ్కయాహ -
ఇయం చేతి ।
ప్రతిబిమ్బనిశ్చాయకత్వాదితి ।
న చాన్తరాదిత్యవాక్య ఇవ అన్తరక్షివాక్య ఇవ చ దృశ్యత ఇత్యేతత్ శాస్త్రీయదర్శనపరం కిం న స్యాదితి -
శఙ్కనీయమ్ ; యత ఆదిత్యే ప్రతిబిమ్బాదర్శనేన అన్తరాదిత్యవాక్యప్రతిబిమ్బపూర్వపక్షో న సంభవతి ।
అన్తరక్షివాక్యేఽపి తత్స్వరూపే స న సంభవతీతి తయోర్దేవతాపూర్వపక్ష: కృత: । అతస్తత్ర పూర్వపక్షేఽపి శాస్త్రీయమేవ దర్శనమన్వేష్యం జాతమ్ , ఇహ తు ప్రతిబిమ్బపక్షః సంభవతి ; ప్రతిబిమ్బే సుప్రసిద్ధలౌకికదర్శనసత్త్వాన్న శాస్త్రీయపూర్వపక్షేఽపి శాస్త్రీయమేవ దర్శనమన్వేష్యమితి వైషమ్యాత్ ।
అనేన సఙ్గతిశ్చోక్తేతి ।
నన్వేకేనోపక్రమగతేన పాశ్చాత్త్యానాం బహూనాం బాధనమయుక్తమ్ ; భూయసాం స్యాత్సధర్మత్వమితి న్యాయవిరోధాత్ , భూతాదిపాదవ్యపదేశాద్యైర్బహుభిరుపక్రమశ్రుతస్యాపి గాయత్రీపదస్య బ్రహ్మణి నీతత్వాచ్చ । పూర్వాధికరణే తు గుహాప్రవేశాదీనాముపక్రమానుసారేణ న బాధనం కృతం , కిం తు తేషామపి జీవపరమాత్మపక్షే స్వారస్యమేవాస్తీత్యుపపాదితమ్ , ఇహ తు ప్రతిబిమ్బపూర్వపదవాదినా బ్రహ్మాత్మశ్రుత్యమృతత్వాభయత్వసంయద్వామత్వవామనీత్వభామనీత్వపుష్కరపలాశవాక్యావగతార్చిరాదివాక్యావగతఫలలిఙ్గాని బహూని బాధ్యానీతి – చేత్ , నైష దోషః ; ఆత్మశ్రుత్యాదీనామితిశబ్దశిరస్కత్వేన మనో బ్రహ్మేతీత్యాదివదతస్మింస్తద్రూపప్రత్యయపరత్వావగమాద్ వచనబలాద్వైవాహికవధూదర్శనేనాభ్యుదయవత్పుష్కరపలాశవాక్యావగతఫలస్య పఞ్చాగ్నివిద్యయేవ బ్రహ్మవిషయయాఽపి ప్రతిబిమ్బోపాసనయాఽర్చిరాదివాక్యావగతఫలస్య చోపపత్తేరితి భావః । అత ఆహేతి , గతివచనం విద్యాన్తరాభిప్రాయమ్ ; గతేరవత్యర్థత్వాత్ , న తూక్తపరిశిష్టాభిప్రాయమ్ ; ’ఎషా సోమ్య త’ ఇత్యాదినాఽగ్నివిద్యావదాత్మవిద్యాయా అపి నిరవశేషోపదిష్టత్వేనోపసంహారాత్ , అన్యథా దేవయానగతివచనస్యాత్మవిద్యాయామివాగ్నివిద్యాయామప్యన్వయప్రసఙ్గాదిత్యాహేత్యర్థః ।
సాపేక్షత్వాదితి ।
ప్రకృతాభావేన ప్రాగపర్యవసితాభిధానయోః సర్వనామ్నోః పురుషపదాదివిశేష్యాన్వయాపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
ఛాయాత్మనీతి ।
ఇతిశబ్దస్తత్రార్థవివక్షాం వారయతి యత్ర ప్రత్యయో వివక్ష్యతే , న తు యత్రోక్తార్థావచ్ఛేదేనాప్తవచనసంబన్ధస్తత్రాపి ; యథా ఇతి హ స్మోపాధ్యాయః కథయతీతి ఇహ చేావాచేతి । అస్యేతిశబ్దయుక్తేషూత్తరేష్వపి వాక్యేష్వనుషఙ్గ ఇతి న బ్రహ్మశ్రుత్యాదిష్వప్యవివక్షాప్రసఙ్గః । అతః ఛాయాత్మని తేషాం క్లేశేన యోజనా కార్యేతి భావః ।
తద్ వ్యాఖ్యాతీతి ।
ప్రసిద్ధవదిత్యాది విద్వద్విషయం ప్రరోచనార్థమిత్యన్తముపాత్తం భాష్యం విదుషో విషయః శాస్త్రత ఉపలబ్ధిరిత్యాదిగ్రన్థేన వ్యాఖ్యాతీత్యర్థః । కేషుచిత్ టీకాగ్రన్థకోశేషు విదుషః శాస్త్రత ఉపలబ్ధిరిత్యాదిర్విషయశబ్దరహితః పాఠో దృశ్యతే స తు సుగమ ఇతి న వ్యాఖ్యాతః ।
వననీయానీతి ।
వన సమ్భక్తావితి ధాతోరౌణాదికప్రత్యయాన్తతయా నిష్పన్నో వామశబ్దః సమ్భజనీయవాచీ శోభనేషు పుణ్యఫలేషు స్వర్గాదిభోగ్యవస్తుషు పర్యవస్యతీతి భావః । నిమిత్తీకృత్యేత్యపేక్షితోఽధ్యాహారః , తదనధ్యాహారే పరమేశ్వరస్యైవ ఫలభోక్తృత్వప్రతిపాదకత్వాపత్తేరితి భావః ।
నచైతదిష్టమితి టీకాయామేతచ్ఛబ్దార్థమాహ -
నచైతత్ప్రతీకత్వమిష్టమితి ।
నను - ఎష్టవ్యమేవ ప్రతీకత్వం ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి నిర్దేశస్య ; నామ బ్రహ్మ మనో బ్రహ్మేత్యాదినిర్దేశసామ్యాత్ ।
ప్రాణం చ హాస్మై తదాకాశం చోచురితి ప్రాణాదిశబ్దైర్నిగమనదర్శనాచ్చ , బ్రహ్మప్రధానత్వే హి బ్రహ్మశబ్దేన నిగమనం స్యాదిత్యత ఆహ -
ఎషా సోమ్యేతి ।
ఇదముపలక్షణం ప్రతీకత్వే కం చ ఖం చ న విజానామీతి పృష్టవన్తం ప్రతి యద్వావ కమిత్యాద్యుత్తరమప్యసమఞ్జసం స్యాత్ , నచ - ఇదమపి వైషయికసుఖే భూతాకాశదృష్టిపరం భూతాకాశే వైషయికసుఖదృష్టిపరం చ కిం న స్యాదితి - శఙ్క్యమ్ ; కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేత్యస్యార్థాజ్ఞానేన పృష్టవన్తం ప్రతి దృష్టివిధ్యన్తరకథనస్యోత్తరత్వాయోగాత్ । అతో నిగమనవాక్యముపక్రమానురోధాత్ ప్రాణం హిరణ్యగర్భాఖ్యం కార్యం బ్రహ్మ తదాకాశం పరం బ్రహ్మరూపం సుఖవిశిష్టాకాశం చోచురిత్యేతదర్థకమితి న తద్విరోధ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పూరయిత్వేతి ।
నను - ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తేతి వదతామగ్నీనాం స్థానగుణవిశేషాన్ పూరయిత్వేత్యభిప్రాయః కుతోఽవగతః ? ఆచార్యవాక్యే స్థానగుణకీర్తనాదర్శనాదితి చేన్న ; తత్కీర్తనస్య ప్రతిబిమ్బోపాసనావిషయత్వవాదినం పూర్వపక్షిణం ప్రతి సుఖత్వవిశిష్టబ్రహ్మోపాసనావిధిశేషత్వాసిద్ధేః । య ఎష ఇతి సర్వనామ్నోః ప్రకృతపరామర్శిత్వస్వాభావ్యాత్ సుఖవిశిష్టబ్రహ్మప్రకరణసద్భావేఽక్షిపురుషస్తదేవ ప్రకృతం బ్రహ్మ భవేదితి స్థానగుణకీర్తనస్య తేన తద్విషయత్వసిద్ధ్యా తతః పూరయిత్వేత్యభిప్రాయోఽవగత ఇతి చేద్ , న । అత్రైవ య ఎష ఆదిత్య ఇత్యాదిష్వగ్నివిద్యోపదేశవాక్యేషు తయేాః ప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శిత్వాభావేన తద్వదిహాప్యుపపత్తేః , యద్యగ్నిభిః స్వవిద్యానామాత్మవిద్యాయాశ్చ భేదేన కీర్తితత్వాత్ తత్ర తయేాః ప్రకృతపరత్వం త్యక్తం , తర్హ్యత్రాపి నిరవశేషోపదిష్టత్వేనాత్మవిద్యాయామ్ ఉపసంహృతత్వాత్ తయోస్తత్యక్తమితి సమానమ్ । న చ - ఆచార్యేణాక్షిపురుషోపదేశానన్తరం పరాఞ్చం వేదేత్యక్షిపురుషవిదముపక్షిప్య అథ యదు చైవాస్మిన్నిత్యాదినా తస్యార్చ్చిరాదిగతేరుపదిష్టత్వాదక్షిపురుషః ప్రకృతం బ్రహ్మైవ భవేదన్యథా గత్యుపదేశస్య తద్విషయత్వాభావేన గతివచనవిరోధప్రసఙ్గాదితి వాచ్యమ్ । గతివచనస్య విద్యాన్తరోపదేశవిషయత్వోపపత్తేః । తస్య ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాన్వయిదేవయానగతివిషయత్వేఽప్యాచార్యః స్వయమపి విద్యాన్తరముపదిశ్య తదన్వితదేవయానగతిముపదేక్ష్యతీత్యేతదగ్నయో నిశ్చిత్యాచార్యో యాం గతిముపదేక్ష్యతి సా ప్రకృతబ్రహ్మవిదోఽపీత్యభిప్రాయేణాచార్యస్తు త ఇత్యాద్యవోచన్నితి తదుపపాదనోపపత్తేః , గతిమాత్రవచనప్రతిజ్ఞానస్య స్థానగుణవచనయోః ప్రకృతబ్రహ్మాన్వయిత్వకల్పనావిరుద్ధత్వాచ్చ , తస్మాత్పూరయిత్వేతి శేషాధ్యాహారో న యుక్త ఇతి చేత్ - ఉచ్యతే ; గతివచనప్రతిజ్ఞానం దేవయానగతివచనప్రతిజ్ఞానమేవ ; శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చే(బ్ర . సూ. అ. ౧ పా. ౨ సూ. ౧౫ )త్యాదివేదార్థాభిజ్ఞవ్యవహారేషు గతిశబ్దస్య దేవయానవిషయనిరూఢప్రయోగదర్శనాత్ । తత్ర చ పూరయిత్వేతి న శేషాధ్యాహారః , కింత్వాచార్యస్తు తే ఇతి శ్రుతతుశబ్దార్థకథనం , తథాచాన్యైశ్చ కైశ్చన విశేషైః సహాచార్యో గతిముపదేక్ష్యతీతి గతివాక్యస్యార్థః । తచ్చ గతివాక్యం బ్రహ్మప్రాప్తిలిఙ్గాత్ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యామాత్రవిషయం నాగ్నివిద్యావిషయమపీతి తే విశేషా ఆచార్యవాక్యే వక్ష్యమాణస్థానగుణాదిరూపాః పర్యవస్యన్తీతి । న చ వాచ్యమథ యదు చైవాస్మిన్నిత్యాదినా పఞ్చాగ్నివిద్యాదిప్రసిద్ధాయాం దేవయానగతావిహ విద్యాయాం దహనాదిశవకర్మాభావేఽప్యర్చిరాదిప్రాప్తిర్భవతీతి విశేషోఽభిధీయతే అతః స ఎవ విశేషస్తుశబ్దార్థః స్యాదితి ; సఙ్కోచే కారణాభావేనాఽఽచార్యవాక్యే యే యే విశేషా దృష్టాస్తేషాం సర్వేషామపి తుశబ్దార్థత్వోపపత్తేః । గతిమాత్రాభిధానప్రతిజ్ఞానమితి భాష్యే గతిమాత్రాభిధానప్రతిజ్ఞానాదితి టీకాయాం చ మాత్రశబ్దో ధర్మ్యన్తరవ్యవచ్ఛేదక ఇతి న విరోధః । అథవా శ్రుతిసూత్రయోర్గతిశబ్దః కర్మవ్యుత్పత్త్యా ఫలవాచీ , దేశానాం ప్రాప్యఫలోక్తావేవ తత్ప్రాపకమార్గాకాఙ్క్షోత్పాదాత్ । ఆచార్యవాక్యం చ సర్వం సోపపాదకవిద్యాఫలపరమేవ । పుష్కరపలాశవాక్యం తావత్ఫలపరమితి స్పష్టమ్ । సర్పిరుదకవాక్యం నిర్లేపస్య బ్రహ్మణస్తదుచితమక్షిస్థానమితి స్థానగుణకీర్తనద్వారా తత్క్రతున్యాయలభ్యపాపాశ్లేషపరమ్ । సంయద్వామాదివాక్యాన్యపి తత్క్రతున్యాయాశ్రయేణైవోపాస్యగుణానుసారిఫలప్రతిపాదకాని । స ఎతానితి వాక్యమనావృత్తివాక్యం చ పునరావృత్తిక్లేశరహితబ్రహ్మలోకప్రాప్తిఫలకమ్ । అర్చిరాదివాక్యాని తత్ప్రాపకమార్గోపదేశేన ఫలప్రాప్త్యుపపాదకానీతి సర్వమిదమాచార్యవాక్యం గతిమాత్రాభిధానపర్యవసాయీతి న భాష్యటీకావిరోధః । ఆత్మానం జగతః సూర్యమితి సూర్యాన్తర్యామ్యభిప్రాయమ్ ; సూర్య ఆత్మా జగతస్తస్థుషశ్చేతి శ్రుతేః ।
తస్మాద్యుక్తం పూరయిత్వేతి ।
హిరణ్యగర్భభూతమితి ।
ఆదిత్యస్య బ్రహ్మాణ్డోదరజాతహిరణ్యగర్భరూపత్వమసదేవేదమగ్ర ఆసీత్తత్సదాసీత్తత్సమభవత్తదాణ్డం నిరవర్తతేత్యాదిచ్ఛాన్దోగ్యోపనిషద్వచనజాతేన మృతే ద్విధాభవనాదార్తే బ్రహ్మాణ్డే జాతో మార్తణ్డ ఇత్యాదితద్వాచినో మార్తణ్డశబ్దస్య పౌరాణికవ్యుత్పాదనేన ’విద్యాసహాయో భగవాన్ యస్యాసౌ మణ్డలాన్తరే । హిరణ్యగర్భః పుత్రోఽసావీశ్వరో దృశ్యతే పరః ॥’ ఇత్యాదిపురాణవచనేన చావగతమ్ । కేచిత్తు - ఆత్మపదం కేవలపరమాత్మపరం పరమాత్మానముపాస్య సత్యలోకే హిరణ్యగర్భమాదిత్యం ప్రాప్నువన్తి ; ఆత్మశబ్దమాత్రస్య సూర్యాన్తర్యామిపరత్వకల్పకాభావాదితి - వ్యాచక్షతే ।
జ్యోతిః సూర్య ఇతి ।
అగ్నిర్జ్యాతిరితి స్మృతౌ క్రమో న వివక్షిత ఇతి భావః ॥
అన్తర్యామ్యధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ ॥ ౧౮ ॥ శ్లోకనిరసనీయవ్యభిచారశఙ్కాస్పదమనుమానం దర్శయతి -
అశరీర ఇతి ।
ఇదం హేతుగర్భం విశేషణం పరమేశ్వరస్యాపి నియమ్యేన పృథివ్యాదినా శరీరవత్త్వమస్తి ; యస్య పృథివీ శరీరమిత్యాదిశ్రుతేః , అతో హేత్వసిద్ధిపరిహారార్థం నియమ్యాతిరిక్తశరీరరాహిత్యం హేతురితి వక్తవ్యమిత్యాపాద్య తత్ర వ్యభిచారమాశఙ్కతే నన్వితి ।
పారిశేష్యాదితి ।
సోఽపి నాన్తర్యామీతి పూర్వవాక్యాదన్తర్యామీత్యనుషఙ్గః । తస్య పారిశేష్యాజ్జీవ ఎవేతి సమనన్తరం వక్ష్యమాణేన సంబన్ధ ఇత్యర్థః , న తు పారిశేష్యాజ్జీవ ఎవేత్యస్య , తస్మాజ్జీవాత్మైవాన్తర్యామీత్యుపసంహారవాక్యే వక్ష్యమాణేనాన్తర్యామిపదేన సంబన్ధ ఇత్యర్థః ; తత్రాపి జీవాత్మపదశ్రవణాత్తేన పౌనరుక్త్యాపత్తేః , అమృతత్వాద్యుపపాదకైరన్యథేత్యాదివాక్యైర్వ్యవహితస్యాస్య తత్రాన్వయాసమ్భవాచ్చ ।
నను తస్మాజ్జీవాత్మైవేత్యుపసంహారో న యుక్తః ; పృథివ్యాదిశరీరకాణాం తత్తదధిదేవతాత్మనాం శ్రోతుగౌతమస్యాత్మనశ్చైకత్వాభావేన పృథివ్యాదిపర్యాయేష్వేష త ఆత్మేత్యస్యానన్వయాత్ , అతః పూర్వపక్షాభాసోఽయమిత్యాశఙ్క్యావతారయతి -
పూర్వపక్షమితి ।
అదృష్టో ద్రష్టేత్యాదౌ దర్శనశ్రవణమననవిజ్ఞానాని యద్యాత్మనో వాఽరే దర్శనేన శ్రవణేన ఆత్మని ఖల్వరే దృష్టే శ్రుతే మతే ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరప్రత్యభిజ్ఞానాదాత్మవిషయసాక్షాత్కారశ్రవణమనననిదిధ్యాసనాని , యది వా చక్షుఃశ్రోత్రమనోబుద్ధికరణకజ్ఞానాని , ఉభయథాపి తద్వత్త్వం తదవిషయత్వం చ జీవే ఎవోపపద్యతే , న పరమాత్మన్యతద్వతి తద్విషయే చ । అత ఎష త ఆత్మేతి స త ఆత్మేతి చ సర్వనామ్నోస్తజ్జాతీయవిషయత్వం కల్పయితుం యుక్తమ్ , పూర్వస్మిన్వత్సరే యే భుక్తాస్త ఎవ శాలయో భుజ్యన్తే తదేవౌషధం సేవ్యత ఇత్యాదిషు వ్యవహారేషు సర్వనామ్నస్తజ్జాతీయవిషయత్వస్యాపి దర్శనాదిత్యాశయః ।
నను నియన్తురపి జీవస్య నియన్త్రన్తరనియమ్యత్వే తస్యాపి నియన్త్రన్తరనియమ్యత్వం స్యాద్ , నియన్తృత్వావిశేషాదిత్యనవస్థాపాదనే జీవపరయోస్తాత్త్వికాభేదోపన్యాసమాత్రేణ పరిహారో న లభ్యతే , సత్యపి తాత్త్వికాఽభేదే జీవపరయోరివ పర తన్నియన్త్రోరపి కల్పితభేదేన నియమ్యనియామకతోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఔపాధికస్య హీతి ।
జీవనియన్తా పరో యద్యౌపాధికః పరతన్త్రః స్యాత్ , తదా భృత్యనియన్తురమాత్యస్య రాజేవ జీవనియన్తుః పరస్యాప్యన్యో నియన్తాఽఽపాద్యేత న త్వేవమ్ , యతః పరమేశ్వరోఽనౌపాధికః ఉపాధ్యాయతపారతన్త్ర్యవాన్న భవతి । తథాఽశ్రవణాదిత్యాశయః ।
నన్వభేదేఽపి జీవపరయోర్భేదవ్యవహారో దృష్ట ఇత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
ఔపాధికభేదాభావేఽపీతి ।
జీవస్య స్వస్మాదౌపాధికభేదోఽపి నాస్తీత్యర్థః । లౌకికే కర్తరి । డిత్థ ఇతి పురుషాన్తరాభిప్రాయమ్ ॥
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః ॥ ౨౧ ॥ తత్త్వతోఽన్యథాభావః పరిణామః అతత్త్వతోఽన్యథాభావో వివర్త్త ఇతి వా ధర్మిసమసత్తాకోఽన్యథాభావః పరిణామస్తదసమసత్తాకో వివర్త ఇతి వా పరిణామవివర్తయోర్భేదే స్థితే యది విశ్వస్య భూతయోనిపరిణామత్వమభ్యుపగమ్యతే , యది వా తద్వివర్తత్వమ్ , ఉభయథాపి భూతయోనిర్జడాఽఙ్గీకార్యా కనకరుచకస్రగ్భుజఙ్గాదిలోకదృష్టోర్ణనాభ్యాదిశ్రుత్యుపాత్తదృష్టాన్తానుసారేణ । యథా సుదీప్తాదితి మన్త్రోపాత్తసరూపవిశేషణానుసారేణ చ వికారసారూప్యావశ్యమ్భావాదిత్యభిప్రేత్యానుమానమాహ -
భూతయోనిర్జడేతి ।
ద్వితీయార్ద్ధమితి ।
యోనిశబ్దో నిమిత్తం చేదిత్యర్ద్ధమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మపరత్వం దుర్నివారమితి ।
బ్రహ్మణ ఎవ జగత్కర్తృత్వాదిత్యాశయః । నిమిత్తవాచినో యోనిశబ్దస్యాదృష్టద్వారా నిమిత్తే జీవేఽపి వృత్తిః సంభవతి ; అతో భూతయోనిర్బ్రహ్మైవేతి నిర్ణయహేతుర్నాస్తీత్యవినిగమేన పూర్వపక్షసంభవ ఉపపాదితః ।’అక్షరాత్ పరతః పర’ ఇతి శ్రుతబ్రహ్మగతపరత్వావధిత్వలిఙ్గేన భూతయోన్యక్షరం బ్రహ్మ న భవతి , కిం తు జీవ ఎవేతి నిర్ణయేనాపి పూర్వపక్షః సంభవతీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఉపాదానత్వప్రత్యభిజ్ఞాలిఙ్గావగమితైకవాక్యభావమన్త్రప్రతిపన్నః సర్వజ్ఞ ఎవ భూతయోనిరితి వాక్యార్థానుసారేణాక్షరం సర్వవిదిత్యర్థే సర్వవిత్త్వాన్వయో విధేయత్వేన వివక్షిత ఇతి దర్శయితుం భవేదిత్యస్యైవ భిన్నక్రమేణ యోజనాం దర్శయతి -
విశ్వయోనిరితి ।
ఎవం చ నాచేతనమితి శేషస్య సర్వవిత్త్వలిఙ్గవిరోధాన్నాచేతనం ప్రధానం విశ్వయోన్యక్షరం , కిం తు పరమాత్మైవేత్యర్థ ఇత్యాశయః ।
న చాక్షరశబ్దేతి ।
అక్షరాత్పరత ఇత్యత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానం శ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞానత్వాత్ తథాఽక్షరాత్సంభవతీహ విశ్వం తథాఽక్షరాద్వివిధాః సోమ్య భావా ఇత్యతః ప్రత్యయకృతస్యాపి విశేషస్యాభావేన తదైకరూప్యప్రత్యభిజ్ఞానత్వాచ్చ సర్వోపాదానత్వలిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానాద్ బలవదిత్యాశయః । ప్రథమశ్రుతే యః సర్వజ్ఞ ఇతి వాక్యే ఇతి । లిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞానమేవ ప్రాథమికత్వాత్పుంঁల్లిఙ్గనిర్దిష్టభూతయోనిపరామర్శియచ్ఛబ్దరూప సర్వనామశ్రుత్యౌపసంహారికాక్షరశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞానుగృహీతత్వాత్తస్మాదిత్యుపాదానపఞ్చమీశ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞానుగృహీతత్వాచ్చ తతో బలవదిత్యాశయః । ఎతేన - ప్రాథమ్యాదరణే ఊర్ణనాభ్యాద్యచేతనపరిణామిదృష్టాన్తీకరణం ప్రధానలిఙ్గముపాదానత్వలిఙ్గప్రత్యభిజ్ఞాపేక్షయాఽపి బలవత్స్యాత్తస్య తతోఽపి ప్రాథమికత్వాదితి శఙ్కా నిరస్తా ।
ద్వితీయార్ద్ధమితి ।
ద్వితీయార్ద్ధే అనాదివాసనోద్భూతఇత్యంశమిత్యర్థః ।
నను నాత్ర ప్రధానం నామేత్యాదిభాష్యేణ సాంఖ్యైరనుమానకల్ప్యత్వేనోక్తం స్వతన్త్రం ప్రధానం నాభ్యుపగమ్యత ఇత్యుక్తమ్ , తత్ర కో హేతురిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ -
ప్రధానస్యాగమికత్వేనేతి ।
కల్పనాయా దృష్టానుసారిత్వాత్ ప్రకృతివికారసారూప్యకృత్స్నప్రసక్త్యాదిదోషో దుష్పరిహరః స్యాదిత్యర్థః ।
మూర్ధాదిబహుశ్రుతీనామితి ।
నను మూర్ధాదిశ్రుతివిరోధో హిరణ్యగర్భపక్షేఽపి తుల్యః , న హి తం ప్రత్యపి ద్యుప్రభృతయః సంస్థానవిశేషాభివ్యఙ్గ్యమూర్ధత్వాదిజాతియుక్తా భవితుమర్హన్తి । సర్వాత్మత్వవివక్షాయాం తథాత్వకల్పనం తు పరమాత్మానం ప్రత్యపి సమానం , ప్రత్యుత పరమాత్మనో ముఖ్యం సార్వాత్మ్యం , హిరణ్యగర్భస్య తు సర్వప్రాణాధిష్ఠానత్వాదధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయయోరభేదోపచారాత్ ప్రాణాత్మనా సర్వభూతానుగతత్వరూపం సార్వాత్మ్యం కథఞ్చిదముఖ్యం కల్పనీయమ్ । అతో ముఖ్యసార్వాత్మ్యావలమ్బనం మూర్ధాదికల్పనం పరమాత్మన్యేవ సమఞ్జసం న తతోఽన్యత్ర ।
అత ఎవాగ్రిమాధికరణే దేవతాపక్షనిరాకరణార్థం భాష్యం -
దేవతాయాః సత్యప్యైశ్వర్యే న ద్యుమూర్ధత్వాదికల్పనం సంభవతి ; అకారణత్వాదితి ।
న చ - కల్పనమపి శ్రుతాఽపాణిపాదత్వాదివిరుద్ధస్య రూపవత్త్వస్య న యుజ్యత ఇతి - వాచ్యమ్ ; శాణ్డిల్యవిద్యాయాముపాసనార్థం శ్రుతజ్యాయస్త్వవిరుద్ధాణీయస్త్వకల్పనాదర్శనాత్ , న చ - తథా కల్పనమప్యుపాసనార్థే సగుణే ఎవ యుజ్యతే న నిర్గుణే ఇతి - వాచ్యమ్ ; నిర్గుణేఽపి సార్వాత్మ్యప్రతిపత్త్యర్థం తత్కల్పనోపపత్తేః , తస్మిన్నపి ప్రతిపత్త్యుపాయతయా ప్రియశిరస్త్వరథరథిభావాదికల్పనాదర్శనాత్ , సగుణే సంభవతస్తస్య నిర్గుణప్రకరణేఽపి స్తుత్యర్థం తదుపన్యాసేాపపత్తేశ్చ , నిర్విశేషబ్రహ్మప్రాప్తిఫలభూమవిద్యాప్రకరణే స ఎకధా భవతీత్యాదినా సవిశేషణసగుణవిద్యాఫలేన స్తుతిదర్శనాదితి - చేత్ , సత్యమ్ ; అన్యే పునరిత్యాదిభాష్యేణ యేషాం మతముపన్యస్తం తేషామిత్థమాశయ ఇత్యాచార్యైస్తదాశయః పరం వర్ణితః । స్వాభిమతం తు ద్యుమూర్ధత్వాదికల్పనమేవ । అత ఎవాచార్యైర్హృదయం విశ్వమిత్యత్ర హృదయం మన ఇతి వ్యాఖ్యాయ విశ్వస్య మనస్త్వకల్పనాయాం హేతుః సంబన్ధో దర్శితస్తన్మనసా సృష్టత్వాదితి । న చాగ్నిర్మూర్ధేతి మన్త్రస్య పరమాత్మపరతాయాం యస్యాగ్నిరాస్యమిత్యాదిస్మృతీనామేతన్మూలత్వసంభవేన స్మర్యమాణమనుమానం స్యాదిత్యగ్రిమాధికరణసూత్రవిరోధః శఙ్కనీయః ; అస్య హిరణ్యగర్భపరతాయామపి తాసాం పురుషసూక్తమూలత్వశఙ్కానపాయేన ”తస్య హ వా ఎతస్యే”త్యాదివైశ్వానరవిద్యాగతవాక్యమూలత్వాఽసిద్ధ్యా తద్విరోధతాదవస్థ్యాత్ । న చ - పురుషసూక్తే ద్యుప్రభృతీనాం శీర్షాదిభ్యో జననశ్రవణం స్మృతిషు తత్తాదాత్మ్యస్మరణమితి న తాసాం పురుషసూక్తమూలత్వశఙ్కావకాశ ఇతి - వాచ్యమ్ ; అగ్నిర్మూర్ధేతి మన్త్రేఽపి పద్భ్యాం పృథ్వీతి శ్రవణాత్ తత్ర చైతస్మాజ్జాయతే ప్రాణ ఇతి పూర్వమన్త్రగతస్య జాయత ఇత్యస్య తస్మాదగ్నిః సమిధో యస్య సూర్య ఇత్యుత్తరమన్త్రేఽప్యనువర్తిష్యమాణస్యానువృత్త్యౌచిత్యేన పద్భ్యాం పృథ్వీ జాయత ఇత్యర్థలాభాత్ । యద్యుచ్యేత అగ్నిర్మూర్ధేత్యాదిసామానాధికరణ్యం పద్భ్యాం పృథ్వీతి వైయధికరణ్యం చేత్యుభయముభయత్రాప్యుపలక్షణమ్ । తథా చ ద్యుప్రభృతికం సర్వమూర్ధాద్యవయవతాదాత్మ్యేన మూర్ధాద్యవయవజాతత్వేన చోపాసనీయమితి తాదాత్మ్యోపాసనాంశమపేక్ష్య స్మృతిమూలత్వం ప్రాప్నుయాదితి , తథోపలక్షణత్వకల్పనం పురుషసూక్తేఽపి తుల్యమ్ ; తత్రాపి బ్రాహ్మణోఽస్య ముఖమాసీదిత్యాదిసామానాధికరణ్యశ్రవణాత్ । తస్మాత్పురుషసూక్తస్య స్మృతిమూలత్వసంభవేఽపి వినిగమనావిరహాద్ వైశ్వానరవాక్యమపి తన్మూలం భవేదిత్యాశయమేవ స్మర్యమాణ౧సూత్రముపపాదనీయమ్ । తథోపపాదనమగ్నిర్మూర్ధేతి మన్త్రస్య తన్మూలత్వేఽపి తుల్యమ్ । కిం చాస్యాపి మన్త్రస్య స్మృతిమూలత్వమవశ్యం వాచ్యమ్ ; చన్ద్రసూర్యౌ చ నేత్రే ఇతి స్మృత్యంశార్థస్య పురుషసూక్తవైశ్వానరవిద్యాభ్యామలాభాత్ । తస్మాదయం మన్త్రః పరమాత్మపర ఇత్యేవ భాష్యకారమతమ్ । స్వమతముపన్యస్యతీతి భాష్యకారమతత్వేన టీకాయామవతారణం తు జ్ఞేయే పరబ్రహ్మణి రూపోపన్యాసాఙ్గీకారే రూపవత్వం పారమార్థికం స్యాదితి బిభ్యతాం పరితుష్ట్యర్థమ్ । వస్తుతస్తు -
సుతలం చరణద్వన్ద్వం పృథ్వీ జఘనమణ్డలీ ।
యత్కీర్తేర్మధ్యమాకాశం సుమనోవాసభూః శిరః ॥
ఇతి శ్లోకే కీర్తేః సర్వగతత్వప్రతిపత్త్యర్థం పాతాలచరణత్వాదీనామివ బ్రహ్మణః సర్వాత్మత్వప్రతిపత్త్యర్థం ద్యుమూర్ధత్వాదీనాం కల్పనేత్యేవం టీకాకారాణామప్యభిమతమిత్యనుసంధేయమ్ ।
ఆయాదిత్యత్ర లఙో లిఙర్థత్వకల్పనాయాం ప్రమాణమాహ -
గచ్ఛేదితి వాక్యశేషాదితి ।
అధ్యాహార ఇతి ।
కింశబ్దాధ్యాహార ఇత్యర్థః । కృతేన కర్మణా అకృతో లోకో నాస్తీతి యోజనాయాం లోకత్వావచ్ఛిన్నః సర్వోఽపి కృతక ఇతి పరీక్షాస్వరూపాలాభాచ్చ నాస్త్యకృత ఇతి భిన్నం వాక్యం కృత్వా వాక్యద్వయస్యాపేక్షితలోకకింశబ్దాధ్యాహారేణ పూరణం కృతమ్ ।
అతోఽకృతజ్ఞానార్థమితి ।
అకృతం బ్రహ్మ ।
యస్యేత్యర్థే ఇతి ।
అస్యశబ్దస్య హిరణ్యగర్భపక్షే ప్రకృతపరామర్శిత్వాభావాద్ ఎష సర్వభూతాన్తరాత్మేతి ప్రకరిష్యమాణపరామర్శసామఞ్జస్యార్థం యస్యేత్యర్థే వృత్తిరుక్తా । కస్మై । ఎకస్మా ఇత్యర్థః । ఎకో దేవోఽత్ర బ్రహ్మైవేత్యర్థతో బ్రహ్మణ ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ ।
వైశ్వానరః సాధారణశబ్దవిశేషాత్ ॥ ౨౪ ॥
జాఠరోఽన్యో వేతి ।
అన్యశబ్దేన భూతదేవతాపక్షౌ సంగృహీతౌ । నన్వత్రాదిత్యో వైశ్వానర ఇత్యపి పూర్వపక్షః సంభవతి ॥ ప్రశ్నోపనిషది ’స ఎష వైశ్వానరో విశ్వరూపః ప్రాణోఽగ్నిరుదయ’ ఇత్యాదిత్యేఽప్యగ్నివైశ్వానరశ్రుతిదర్శనాత్ , । తదనన్తరం ’తదేతదృచాఽభ్యుక్తమిత్యుపక్రమ్య సహస్రరశ్మిః శతధా వర్తమానః ప్రాణః ప్రజానాముదయత్యేష సూర్య’ ఇతి సౌరమన్త్రస్య వైశ్వానరవిషయత్వేనోదాహరణాత్ , తత్ర స ఎష ఇతి సర్వనామ్నోరాదిత్యో హ ప్రాణ ఇతి ప్రకృతాదిత్యపరత్వాచ్చేతి - చేద్ , ఉచ్యతే ; యత్ర పరమాత్మనోఽన్యస్మిన్నగ్నివైశ్వానరశబ్దౌ పూర్వపక్షిణః సిద్ధాన్తినశ్చ సంప్రతిపన్నా స పూర్వపక్షీకర్తవ్యః । న చ తత్రాదిత్యే సిద్ధాన్తినస్తౌ సంప్రతిపన్నౌ వైశ్వానరవిద్యాయామివ తత్రాప్యగ్రిమసందర్భానుసారేణ తయో: పరమాత్మపరత్వాత్ , ’అథేతరేణ తపసా శ్రద్ధయా విద్యయాఽఽత్మానమన్విష్యాదిత్యమభిజాయతే ఎతద్వై ప్రాణానామాయతనమేతదమృతమభయమేతత్పరాయణమేతస్మాన్న పునరావర్తత’ ఇతి అగ్రే శ్రవణాత్ । అనేన సందర్భేణ సర్వప్రాణసమష్టిభూతత్రైలోక్యశరీరహిరణ్యగర్భరూపాపన్నాదిత్యాన్తర్యామిణం పరమాత్మానముపాసీనస్య తత్ప్రాప్తిరపునరావృత్తిఫలోచ్యత ఇత్యేతత్ ’అన్తర ఉపపత్తేః’ (బ్ర . సూ. అ. ౧ పా. ౨ సూ. ౧౪ ) ఇత్యధికరణావసానకృతేనాచార్యవ్యాఖ్యానేన స్పష్టమ్ । అతో యద్యపి వైశ్వానరవిద్యాయామివ తత్రాప్యగ్నివైశ్వానరశబ్దావన్యపరావితి పూర్వపక్షీ మన్యేత , తథాపి సిద్ధాన్తినో న తత్సంప్రతిపత్తిరస్తీతి తథా పూర్వపక్షో భాష్యటీకయోర్న కృతః । యది తు ’వైశ్వానరం కేతుమన్హామకృణ్వన్ యో భానునా పృథివీం ద్యాముతేమా’మిత్యాదిమన్త్రానుసారేణ అగ్నిరేవాదిత్య ఇతిఅగ్నివాచకావేవ సన్తావగ్నివైశ్వానరశబ్దావాదిత్యేఽపి ప్రవృత్తావితి పూర్వపక్షీ మన్యేత , తదాఽగ్నిపూర్వపక్షేణైవాదిత్యపూర్వపక్షోఽపి లబ్ధ ఇతి తస్య పృథగప్రదర్శనమ్ । తస్యాపి పృథక్ ప్రదర్శనీయత్వే భాష్యటీకయోర్జాఠరాదిపక్షప్రదర్శనం తస్యాప్యుపలక్షణార్థమ్ । అత ఎవాచార్యైరన్యో వేతి సామాన్యేన పక్షాన్తరాణాం నిర్దేశః కృతః ।
దేహమధ్యమితి ।
సమ్యగుపచితో దేహ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా సందేహశబ్దో నాభికణ్ఠమధ్యవాచీ ।
వైశ్వానరోహమితి మన్యత ఇతీతి ।
అహంగ్రహోపాసకత్వాత్ కో న ఆత్మేత్యుపక్రమాచ్చేతి భావః ।
హృదయాద్ధీతి ।
సుషుప్తౌ హృదయే నిలీనం మనః ప్రబోధే తతో నిష్క్రామత్ ప్రణీతమివ భవతీత్యర్థః ।
యథా హీతి ।
యద్యప్యపూపవిశేషరూపవ్యవస్థితైకార్థవాచిపురోడాశశబ్దో నిశ్చితార్థ ఎవ న త్వనేకార్థసాధారణ్యేన వైశ్వానరశబ్దవదనిశ్చితార్థః । న చ - ఎకార్థత్వేఽప్యాకాఙ్క్షితవిశేషాఽనిశ్చయోఽస్తీతి - వాచ్యమ్ ; పురోడాశం పర్యగ్ని కరోతీతి వచనేన పర్యగ్నికరణస్యేవానేన చతుర్ధాకరణస్యాపి సర్వపురోడాశవిషయత్వోపపత్త్యా స్వతో విశేషాకాఙ్క్షావిరహాదితి – చేత్ , సత్యమ్ ; ఎకయాఽనేకయా షా శక్త్యా సాధారణస్య శబ్దస్య వ్యవస్థితైకార్థసమర్పకశాఖాన్తరవాక్యానుసారేణ విశేషపర్యవసానమాత్రే దృష్టాన్తోఽయమ్ , నిశ్చితార్థేనేత్యేతదప్యాగ్నేయరూపవ్యవస్థితైకార్థనిశ్చయాభిప్రాయమ్ । నను - ఆగ్నేయశబ్దో యథా నిశ్చితవిశేషార్థః , ఎవం పురోడాశశబ్దోఽపి నిశ్చితసామాన్యార్థ ఇత్యేతదనుసారేణ విశేషశబ్ద ఎవైన్ద్రాగ్నాగ్నీషోమీయపురోడాశసాధారణః కిం న స్యాత్ ? అవిశిష్టో హి తయోరప్యగ్నిసంబన్ధః ; అగ్నేర్ఢగితి ప్రతిపదవిహితస్య దేవతాతద్ధితస్య బలీయస్త్వేఽపి పురోడాశశబ్దస్య సఙ్కోచరూపైకదేశబాధనపరిహారాయ ’సర్వత్రాగ్నికలిభ్యాం ఢగితి’ స్మృతసంబన్ధసామాన్యతద్ధితాశ్రయణోపపత్తేః । యద్యపి ’చతురవత్తీ యజమానః పఞ్చావత్తైవ వపా కార్యే’త్యత్ర హి పాశుకహవిర్విశేషవాచినో వపాశబ్దస్య ’ఎకాదశపశోరవదానాని’ ’తాని ద్విరవద్యతీ’తి పాశుకహవిర్మాత్రపఞ్చావదానగమకప్రకృతిప్రాప్తవ్యవదానపునర్విధ్యనుసారేణ పాశుకహవిస్సామాన్యే లక్షణా సమాశ్రితా , ఇహ తు పురోడాశసామాన్యచతుర్ధాకరణప్రతిపాదకప్రత్యక్షవచనానుసారేణ సంబన్ధసామాన్యవాచిత్వసమాశ్రయణం కథం న స్యాత్ ? యత్ర హ్యుపాదానాయ విశేషాకాఙ్క్షా , తత్రైవ సామాన్యశబ్దస్యాన్యత్ర శ్రుతవిశేషే పర్యవసానం యథా పశుశబ్దస్య చ్ఛాగే । ఎవమేవ మీమాంసకప్రవాదోఽపి -
సామాన్యవిధిరస్పష్టః సంహ్రియేత విశేషతః ।
స్పష్టస్య తు విధేర్నైవముపసంహార ఇష్యతే ॥
ఇతి ।
అస్పష్టత్వమనుష్ఠానాయ విశేషాకాఙ్క్షం , తదనాకాఙ్క్షాయామపి విశేషపర్యవసానే ’న బ్రాహ్మణం హన్యాది’తి నిషేధస్యాపి ’నాత్రేయం హన్యాది’తి శ్రుతవిశేషనిషేధే పర్యవసానం స్యాదితి - చేత్ , ఉచ్యతే ; ’తం బర్హిషదం కృత్వా పురోడాశం చతుర్ధా కరోతీ’తి శతపథవాక్యం న చతుర్ధాకరణవిధిపరం , కిం తు శాఖాన్తరశ్రుతాగ్నేయవాక్యప్రాప్తం తదనూద్య తం బర్హిషదం కృత్వేత్యేతద్విధిపరం , తదపి వా శాఖాన్తరప్రాప్తమనూద్యోభయోరపి క్రమవిధిపరమ్ । అతో యథాప్రాప్త్యనువాద ఇతి పురోడాశశబ్ద ఆగ్నేయపర ఇతి భవతీదం వాక్యాన్తరశ్రుతవిశేషపర్యవసానోదాహరణమ్ ;
స ఎషోఽగ్నిరితి వాక్యస్యేతి ।
ప్రథమామ్నాతస్య స ఎషోగ్నిరితి వాక్యస్యార్థత్వేనాప్యుద్దేశ్యకపురుషత్వవేదనమనన్తరామ్నాతే స యో హైతమితి వాక్యేఽనూద్యత ఇత్యర్థః ।
విశ్వేషాం వా అయం నర ఇతి ।
యోగాద్రూఢే: ప్రాబల్యేఽపి విశ్వస్య వసురాటోరిత్యనువృత్తౌ ’నరే సంజ్ఞాయామి’తి సూత్రేణ విశ్వశబ్దస్య నరే ఉత్తరపదే సంజ్ఞాయామేవ దీర్ఘవిధానేఽపి బ్రహ్మైకస్వారస్యవన్నైరుక్తనిర్వచనసార్థకత్వాయ యోగం సమాశ్రిత్యాన్యేషామపీతి కేశాకేశీత్యాదావివ దీర్ఘత్వముపపాదనీయమితి భావః ।
శబ్దోపాత్తేతి ।
భ్రువో ఘ్రాణస్య చ యః సంధిరిత్యత్ర భ్రూఘ్రాణశబ్దౌ నామనిర్వచనముఖేన దర్శితయోర్వరణానాస్యోరిదంతయా వివరణార్థమితి సంఖ్యావిశేషాఽవివక్షయా వివరణీయప్రాతిపదికార్థమాత్రవివక్షాయామౌత్సర్గికమేకవచనం యుజ్యతే ; సంఖ్యావిశేషాఽవివక్షాయామేకవచనముత్సర్గ ఇతి శాబ్దికన్యాయాత్ । అతోఽత్ర ద్వయోరేకవచనముపపద్యతే స్త్రీలిఙ్గేనాఽప్రకృతే తూపాసనావిజ్ఞానేన స్త్రీలిఙ్గముపపాదయితుం శక్యమ్ । న చోపాసనావిజ్ఞానేకస్మిన్నేవ వరణాయా నాస్యాశ్చ మధ్య ఇతి చకారార్థః సముచ్చయో మధ్యశబ్దార్థశ్చోపపాదయితుం శక్య ఇతి భావః ।
దేవాః సూర్యాదయ ఇతి ।
చక్షుర్విశ్వరూప ఇత్యాదినేాక్తా వైశ్వానరావయవభూతా: సూర్యాదయో యదా ప్రాదేశమాత్రమివ ప్రాప్తా భవన్త్యుపాసనయా తథోపాసితా భవన్తీతి యావత్తదా సుష్ఠు సమ్యగుపాసనీయేన ప్రకారేణ విదితా భవన్తీత్యర్థః । అత్ర - ద్యుమూర్ధత్వాదీనాం ద్యులోకాదివ్యాపిని బ్రహ్మణీవ జాఠరే కల్పనామాత్రస్యాప్యాలమ్బనాభావేన తేషాం జాఠరవ్యావృత్తబ్రహ్మలిఙ్గత్వేఽపి ప్రాదేశమాత్రత్వశ్వవణేన తేషాముపాసకమూర్ధాదిషు కల్పనీయత్వప్రతీతేః । తథా కల్పనాయాశ్చ స్వోష్మణా దేహవ్యాపిని జాఠరేఽపి సమ్భవాద్ వేదిబర్హిర్గార్హపత్యాదికల్పనాప్రతిరుద్ధత్వాచ్చాస్పష్టతా ।’కో న ఆత్మ’ ’కిం బ్రహ్మే’తి విమృశతాం ప్రాచీనశాలాదీనామగ్రే ద్యుప్రభృతిషు వైశ్వానరాత్మదృష్టిర్వర్ణితేతి తదనుసారేణ తదీయవచనగతయోరాత్మబ్రహ్మశ్రుత్యోరాత్మబ్రహ్మదృష్టివిషయత్వాకారేణాన్యత్ర గౌణత్వం వాచ్యమిత్యుక్తశఙ్కాభిభూతత్వాత్తథాభూతశఙ్కానాస్పదాగ్నివైశ్వానరశ్రుతిప్రతిరుద్ధత్వాచ్చాస్పష్టతా । తస్య చ ఛాన్దోగ్యగతాత్మబ్రహ్మోపక్రమస్య వాజసనేయకగతవైశ్వానరోపక్రమప్రతిరుద్ధత్వాదస్పష్టతా । పురుషశ్రుతేర్మూర్ధాదిపాదాన్తావయవత్వాత్మకసాదృశ్యరూపపురుషవిధామ్నానాత్పురుషస్య సతః పురుషవిధత్వాసమ్భవేన గౌణత్వశఙ్కాభిభూతత్వాదస్పష్టతా । సార్వత్రికాన్నలాభఫలస్యాగ్నిరహస్యోక్తపూర్ణాయుఃప్రాప్తిఫలస్య చావేష్ట్యాయుష్కామేష్ట్యాదిఫలవదన్యతోఽపి సంభవాశఙ్కాస్పదత్వాత్ సర్వపాప్మప్రదాహఫలస్య ప్రాణాగ్నిహోత్రమాత్రఫలత్వశఙ్కాస్పదత్వాచ్చాస్పష్టతేతి - పాదసఙ్గతిః । ఎవమేషామస్పష్టానాం బ్రహ్మలిఙ్గాదీనామున్మేషణమిత్థమ్ - ’ఎష వా ప్రతిష్ఠా వైశ్వానర’ ఇత్యాదివాక్యైర్న కేవలముపాసకమూర్ధాదిషు వైశ్వానరమూర్ధాదికల్పనం క్రియతే , నాపి కేవలం ద్యులోకాదిదృష్టిర్విధీయతే, కిం తు యే వైశ్వానరస్య మూర్ధాద్యవయవరూపా ప్రతిష్ఠాదిశబ్దోక్తగుణవిశేషవిశిష్టా ద్యులోకాదయస్తద్వృష్టిర్విధీయతే । తతశ్చాధ్యాత్మికస్య ద్యుమూర్ధత్వాదేర్జాఠరే సంభవేఽప్యాధిదైవికస్య తస్య న తత్ర సంభవోస్తి ; భూతదేవతయేాః కథఞ్చిద్ ద్యులోకాదివ్యాప్తిసంభవేఽపి న తన్మూర్ధత్వాదికల్పనం సమఞ్జసం ; నియన్తారం ప్రతి నియమ్యస్యైవ మూర్ధత్వాదికల్పనౌచిత్యాత్ , భూతస్య తన్నియన్తృత్వాఽసంభవాద్ , దేవతాయా అపి తన్నియన్తృత్వస్య క్లృప్తస్యాభావాత్ , సర్వనియన్తృత్వేన క్లృప్తమీశ్వరం ప్రత్యేవ మూర్ధత్వాదివ్యపదేశసంభవే అగ్నిదేవతాయామపూర్వస్య ద్యులోకాదినియన్తృత్వస్య కల్పనాఽయోగాత్ ।’కో న ఆత్మా’ ’కిం బ్రహ్మే’తి విమర్శోఽస్మాభిరన్యోన్యవిరోధేనాత్మబ్రహ్మబుద్ధ్యోపాస్యమానేషు ద్యుప్రభృతిషు వస్తుతః కిం తథాభూతం బ్రహ్మ కిమేతేషామన్యతమమన్యద్వేతి వస్తుతత్త్వవిషయో , న తు తేషు కిం తథాభూతబ్రహ్మదృష్టిమారోప్యోపాస్యమిత్యారోపితరూపవిశిష్టవిషయః ; ’అన్నం బ్రహ్మ’ ’మనో బ్రహ్మే’త్యాదివదనేకత్ర ప్రతీకే బ్రహ్మదృష్ట్యారోపసంభవాద్విరోధాభావేనాస్మదుపాస్యానాం ద్యుప్రభృతీనాం మధ్యే కిం తథాభూతబ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యమితి నిర్ధారణాఽనపేక్షణాత్ । అత ఎవ దివమేవ భగవో రాజన్నిత్యాదివాక్యైః స్వస్వభ్రమ ఎవోద్ఘాటితః । సమ్భవతి హ్యద్యాపి శక్రసూర్యాదిషు కేషాఞ్చిద్ బ్రహ్మత్వభ్రమవద్ ద్యుప్రభృతిషు తేషాం తద్భ్రమః । అతస్తత్ర నాత్మబ్రహ్మశ్రుతీ గౌణ్యౌ తదుపక్రమస్య చ న వైశ్వానరోపక్రమేణ ప్రతిరోధః , ఇదన్తయా నిర్ణేతుమశక్యస్యాద్యాపి బహుధా సందిహ్యమానస్య బ్రహ్మణ ఇవ జఠరాదిరూపస్యాగ్నేర్ద్యుసూర్యవాయుగగనజలపృథివీషు తాదాత్మ్యభ్రమాఽసంభవేన పృథివ్యాదితాదాత్మ్యభ్రమవిషయపరస్య ప్రాచీనశాలాదివాక్యగతవైశ్వానరశబ్దస్యైవ తద్వాక్యగతాత్మబ్రహ్మశబ్దానువర్తితాయా వాచ్యత్వాత్ । పురుషశబ్దస్య పురుషవిధశబ్దోక్తశరీరవత్త్వసాదృశ్యపరతయా గౌణత్వే తేన పైానరుక్త్యాపత్తేశ్చేతనవాచిత్వేన తస్యాపి జాఠరవ్యావృత్తశ్రుతిత్వముపపద్యతే । సర్వలోకాద్యాశ్రయం ఫలం కేవలాన్నాద్యఫలవిలక్షణమితి సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతీతి నిర్దిష్టదహరవిద్యాఫలవత్తదపి బ్రహ్మవిద్యాసాధ్యం బ్రహ్మలిఙ్గమేవ । తథా సర్వపాపప్రదాహోఽపి ; బ్రహ్మలిఙ్గప్రశ్నోత్తరాభ్యాం ప్రాధాన్యేన ప్రతిపిపాదయిషితతయేాపక్రాన్తస్యోపాసనస్య ఫలాకాఙ్క్ష్యా రాత్రిసత్రన్యాయేనార్థవాదికఫలవిపరిణామే కర్తవ్యే ప్రధానార్థవాదఇవాఙ్గార్థవాదే శ్రుతస్యాపి ఫలస్య గ్రహణౌచిత్యాత్ , ఇహోపాసనారాధ్యస్య వైశ్వానరస్యైవ ప్రాణాగ్నిహోత్రేణరాధ్యత్వాచ్చ । తస్య హ వా ఎతస్యాత్మనో వైశ్వానరస్యేతి షష్ఠ్యా హృదయం గార్హపత్య ఇత్యాదివాక్యేష్వప్యన్వయాన్న వైశ్వానరమగ్నిమభిప్రేత్య హృదయాదీనాం తదాయతనత్వం వివక్షితం , కిన్తు తం వక్ష్యమాణాగ్నిహోత్రహోమోద్దేశ్యమభిప్రేత్య తేషాం హోమాధికరణాగ్నిత్వకల్పనమేవ వివక్షితమ్ , గార్హపత్యాదిశబ్దానామగ్నిష్వేవ ముఖ్యార్థలాభేన స్వారస్యాద్ , హృదయాద్ధి మనః ప్రణీతమివేతి ప్రాచీనాచార్యవాక్యేనాచార్యాణామప్యగ్న్యర్థత్వాభిప్రాయోన్నయనాచ్చ ।’ఎవంవిద్ యద్యపి చణ్డాలయోచ్ఛిష్టం ప్రయచ్ఛేదాత్మని హ వాఽస్య తద్వైశ్వానరే హుతం స్యాది’తి సప్తమీ తు ’సమమబ్రాహ్మణే దానమి’తివత్ చతుర్థ్యర్థా , చణ్డాలాయేతి చతుర్థోపక్రమాత్ ।’య ఎతదేవం విద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి తస్య సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు భూతేషు సర్వేష్వాత్మసు హుతం భవతీ’తి సప్తమీనాం ’స యాం ప్రథమామాహుతిం జుహుయాత్ తాం జుహుయాత్ప్రాణాయ స్వాహేతి ప్రాణస్తృప్యతి ప్రాణే తృప్యతి చక్షుస్తృప్యతీ’త్యాదిప్రాచీనఖణ్డేషు ప్రాణాద్యాహుతిభిస్తృప్తిభాక్త్వేనేాక్తలోకభూతాత్మవిషయతయా చతుర్థ్యర్థస్య క్లృప్తత్వాచ్చ । న చ ప్రాణాయ స్వాహేత్యాదిమన్త్రవర్ణవిరోధాద్వైశ్వానరస్య దేవతాత్వాఽసంభవః । ప్రశ్నోపనిషద్వాక్యానుసారేణ సర్వప్రాణసమష్ట్యాత్మకహిరణ్యగర్భావచ్ఛిన్నస్య త్రైలోక్యశరీరస్య వైశ్వానరస్య పరమాత్మనోఽత్ర హోమోద్దేశ్యతాయాం మన్త్రవర్ణవిరేధాభావాద్ , నైరుక్తనిర్వచనానుసారేణోదాహృతప్రశ్నోపనిషద్వాక్యే దృష్టత్వేన చాగ్నివైశ్వానరశబ్దయోరిహాపి యౌగికత్వస్యైవ న్యాయతః ప్రాప్త్యా తథా దృష్ట్యుపదేశాదితి రూఢ్యపరిత్యాగేన నిర్వాహస్య ప్రౌఢివాదత్వాద్ , వైశ్వానర ఎవ చితాగ్నిత్వకల్పనప్రాణాహుత్యాధారత్వకీర్తనయోస్తత్పక్షావలమ్బనేనోపన్యస్తతయా తద్విరోధాభావాచ్చేతి ॥
ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ ॥౧॥
నిర్విశేషేతి ।
పూర్వస్మిన్ పాదే మనోమయోఽత్తా పాయయితాఽక్షిపురుషోఽన్తర్య్యామీ వైశ్వానర ఇత్యేషాం సవిశేషత్వేఽపి యథాఽక్షరం నిర్విశేషమ్ ఎవమస్మిన్ పాదే ద్యుభ్వాద్యాయతనభూమాక్షరేక్షతికర్మాదీనాం నిర్విశేషత్వేఽపి దహరః సవిశేష ఇతి ప్రాయికత్వమత్రాపి విశేషణం ద్రష్టవ్యమ్ ।
అమృతత్వాభావే హేతుమాహేతి ।
యద్యపి పూర్వపక్షిణా సాధనీయే బ్రహ్మత్వాభావ ఎవ ద్వితీయహేతురపి యోజయితుం యుక్తః తథాపి సంగ్రహశ్లోకే నామృతం న బ్రహ్మేతి సాధ్యద్వయమభిప్రేత్య తత్ర యథాసఙ్ఖ్యం హేతుద్వయం యోజితమ్ । ఇయాంస్తు విశేషః । టీకాయాం కల్పతరౌ చామృతబ్రహ్మాభేదోక్తిర్ద్వితీయహేతోరమృత్వాభావసాధకత్వే తత్సాధనస్య సాక్షాత్సాధనీయబ్రహ్మత్వాభావసిద్ధావుపయోగప్రదర్శనార్థా తస్య బ్రహ్మత్వాభావసాధకత్వేఽమృతాద్భేదస్య కథం బ్రహ్మత్వాభావసాధకత్వమిత్యాకాఙ్క్షాయాం తస్య తత్సాధకతోపపాదనార్థేతి ।
న త్వితీతి ।
నను తథాపి జలబన్ధనహేతుస్తదర్థః స్యాత్ । న చ ఘటోదరనిస్సరజ్జలబన్ధనహేతుమధూచ్ఛిష్టాదావతిప్రసఙ్గః । పారావారమధ్యవర్త్తిత్వేనాపి విశేషణాత్ । తథా సతి తదేవాలమితి వాచ్యమ్ । నద్యామతిప్రసఙ్గాత్ । అతో విశిష్టవాచకస్య తదేకదేశబన్ధకత్వలక్షణయా బ్రహ్మణి వృత్తిః సంభవతీతి చేన్మైవమ్ । సేతుశబ్దస్య ఆజానసిద్ధాఽవినాభూతపారవత్త్వేన గౌణత్వే సంభవతి కాదాచిత్కేన బన్ధనహేతుత్వేన తదయోగాదితి భావః ।
అమృతాన్తరసంబన్ధీతి ।
క్షరం త్వవిద్యా హ్యమృతం తు విద్యా విద్యావిద్యే ఈశతే యస్తు సోఽన్య ఇతి మన్త్రే జీవేఽపి అమృతశబ్దప్రయోగాదితి భావః ।
అతోఽన్యదార్త్తమితి శ్రుతేరితి ।
నిరుపాధికామృతత్వం న బ్రహ్మణోఽన్యచ్చేతి భావః । నన్వేవం సత్యమృతస్య సేతురిత్యనన్వితం స్యాద్ న హ్యమృతస్య పారవానిత్యన్వయః సఙ్గచ్ఛతే । నైష దోషః । అమృతస్యైష ఇత్యన్వయాభ్యుపగమాత్తావన్మాత్రేణ చ తస్యేదమితి సూత్రే ఇవ షష్ఠ్యన్తపదవాచ్యసంబన్ధిత్వనిర్వాహాత్ । సేతుశబ్దేన త్వమృతపదానన్వితేనైవ పారవత్త్వం లక్ష్యతే ।
పురుషం యావదగచ్ఛదిత్యస్య పురుషపర్యన్తం వ్యాప్నువదితి దేశపరిచ్ఛేదార్థకత్వం న యుక్తమవధ్యర్థక్రయావచ్ఛబ్దయోగే ద్వితీయానుశాసనాభావాద్ నదీప్రవాహో వృక్షవాటపర్యన్తం న వ్యాప్నోతీత్యుక్త్యా వృక్షవాటస్యేవ తేన పురుషస్యాపి దేశపరిచ్ఛేదప్రతీతిప్రసఙ్గాచ్చేత్యభిప్రేత్య తం గ్రన్థం సాధ్యాహారం వస్తుపరిచ్ఛేదార్థకతయా వ్యాచష్టే -
పురుషం ప్రతి యావత్తాదాత్మ్యం తావదగచ్ఛదితి ।
యావచ్ఛన్ద ఇహ నావధ్యర్థః కిం తు పరిమాణార్థః । తస్య పరిమేయవిశేషాకాఙ్క్షయా తాదాత్మ్యశబ్దస్తత్ప్రతినిర్దేశాకాఙ్క్షయా తావచ్ఛబ్దశ్చ ద్వితీయోపపత్త్యర్థం ప్రతిశబ్దశ్చాధ్యాహార్యః । ప్రతియోగే చ బుభుక్షితం న ప్రతిభాతి కిఞ్చిదిత్యత్రేవ పురుషస్యేతి షష్ఠ్యర్థో లభ్యతే తేన పురుషస్య యావత్తాదాత్మ్యం తావదప్రాప్నువదిత్యర్థలాభాద్ వస్తుపరిచ్ఛేద ఉక్తో భవతీత్యాశయః । యద్యప్యుక్తార్థవివక్షాయాం పురుషతాదాత్మ్యమగచ్ఛదిత్యేతావద్వక్తవ్యం తథాపి సర్వస్య ప్రపఞ్చస్యాధిష్ఠానసదాత్మనా పురుషతాదాత్మ్యసత్త్వాదసిద్ధిః స్యాదితి యావత్తావచ్ఛబ్దావుక్తౌ । తతశ్చ చిదాత్మనాఽఽనన్దాత్మనా చ పురుషతాదాత్మ్యాభావాద్వస్తుపరిచ్ఛేదో లభ్యత ఇతి తాత్పర్యమ్ । యావత్పదస్య సాకల్యార్థకత్వే తు కార్త్స్య్నేన పురుషమవ్యాప్నువదిత్యర్థలాభాద్ వినైవాధ్యాహారం దేశపరిచ్ఛేదార్థకత్వమపి టీకాయాం వక్తుం శక్యమ్ । అస్మిన్నర్థే స్వకార్యోపహితమర్యాదతయేత్యస్య స్వకార్యమాత్రవ్యాప్తిమత్తయేత్యర్థః । పూర్వస్మిన్నర్థే అస్య స్వకార్యమాత్రతాదాత్మ్యవత్తయేత్యర్థ ఇతి విశేషః ।
నను సాక్షాత్ శ్రుత్యుక్తత్వమవ్యక్తాత్ పురుషః పర ఇత్యవ్యాకృతస్యాప్యస్తి ఆయతనత్వేన శ్రుత్యుక్తత్వమపి తస్యాకాశ ఎవ తదోతం చ ప్రోతం చేత్యస్తీత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
సాక్షాదితి ।
సాక్షాత్త్వమన్యోపాధిత్వాభావరూపం ప్రాధాన్యమిహ వివక్షితమితి భావః । నను భావప్రాధాన్యవివక్షణం కిమర్థమ్ । సేతుశబ్దలక్షణీయధారకత్వనిర్వాహార్థమితి చేత్ । న । తద్వివక్షణేన లభ్యమమృతత్వమపి హి నిరతిశయానన్దరూపో మోక్ష ఎవ స చ బ్రహ్మణో న భిద్యతే బ్రహ్మ చామృతశబ్దేనైవోక్తమ్ ।
తథా చ భావప్రాధాన్యవివక్షణేఽప్యవర్జనీయే బ్రహ్మణి పర్యవసానే వ్యర్థోఽయం బకబన్ధవిధిప్రయాస ఇత్యాశఙ్క్య నిరాకరోతి -
యద్యపీతి ।
బ్రహ్మైవామృతమిత్యేతదనన్తరం తదేవ చామృతత్వమితి శేషోఽధ్యాహర్త్తవ్యః । జ్ఞాయమానదశామభిప్రేత్య తమమృతత్వశబ్దార్థం కృత్వా ధారయితృత్వం నిర్వాహ్యమిత్యధ్యాహారేణ వాక్యం పూరణీయమ్ । నన్వేవమపి భావప్రాధాన్యవివక్షణం వ్యర్థం సేతుర్యథా పరపారస్య ప్రాపక ఎవమయం ద్యుభ్వాద్యాయనమాత్మాఽమృతస్య బ్రహ్మణః ప్రాపక ఇతి ప్రాపకత్వలక్షణయా నిర్వాహాదితి చేదుచ్యతే । ద్యుభ్వాద్యాయతనమమృతస్య సేతురిత్యుక్త్యా రాజాఽయం ధర్మ్మస్య సేతురిత్యుక్త్యా రాజధర్మయోరివ ద్యుభ్వాద్యాయతనామృతయోర్భేదప్రతీతేరమృతశబ్దోక్తాద్ బ్రహ్మణోఽన్యద్ ద్యుభ్వాద్యాయతనం గ్రాహ్యమితి శఙ్కా స్యాద్ న చైతచ్ఛఙ్కావారణార్థమమృతత్వశబ్దవివక్షణీయమోక్షపర ఎవాయమమృతశబ్దోఽస్తు మోక్షేఽపి తత్ప్రయోగసత్త్వాదితి వక్తుం శక్యమ్ । ఇహ తదేతత్సత్యమమృతమానన్దరూపమమృతం యద్విభాతీతి పూర్వాపరమన్త్రగతప్రయేాగాభ్యామమృతశబ్దస్య బ్రహ్మవాచిత్వావశ్యమ్భావాత్ ।
షిఞ్ ధాత్వర్థయోగాదిత్యర్థ ఇతి ।
ధారణమపి బన్ధనవిశేష ఇత్యభిప్రేత్యైవముక్తమ్ । యది తు బన్ధనం ప్రవహతో జలస్యాగతినిరోధనం నిరుద్ధగతికే జలే ప్రభూతే సాధితే తద్ధారణం బన్ధనస్య ఫలం న తు బన్ధనమేవ ధారణమిత్యాశ్రీయతే తదా తస్య శబ్దార్థైకదేశత్వాభావేఽపి సహజత్వాభావేఽపి తదవలమ్బనైవ గౌణీ వృతిర్యుక్తా న పారవత్త్వావలమ్బనా । అత్రధికరణన్యాయేనాన్తరఙ్గసాదృశ్యగ్రహణాదపి సమభివ్యాహృతపదాన్తరస్వారస్యానురోధిసాదృశ్యగ్రహణస్య ప్రబలత్వాత్ । ఇహ చ పారవత్త్వలక్షణాయామాత్మశ్రుత్యాదీనామమృతశబ్దస్య సేతుపర్య్యన్తాన్వితతాయాశ్చ స్వారస్యహానే: స్పష్టత్వాదితి సమాధేయమ్ ।
యోగాద్ బలినీతి ।
అత ఎవ ప్రైతు హోతుశ్చమసః ప్ర బ్రహ్మణ: ప్రోద్గాతృణామితి మన్త్రే బహువచనానురోధాద్ ఉద్గాతృశబ్దస్య బహుషు ఋత్విక్షు వృత్తౌ వక్తవ్యాయాముచ్చైర్గాయన్తీతి యోగం పరిత్యజ్య ప్రథమప్రతీతరూఢ్యపరిత్యాగార్థం సుబ్రహ్మణ్యే ససుబ్రహ్మణ్యే వోద్గాతృగణే రూఢిపూర్వకలక్షణాఽభ్యుపగతా ।
నను సాధనత్వలక్షణా న యుక్తా । అమృతశబ్దోక్తస్య బ్రహ్మణో హేత్వభావాద్ భావప్రాధాన్యవివక్షణేఽపి తస్య జ్ఞాయమానదశాపర్య్యవసాయిత్వాద్ జ్ఞాయమానత్వస్య చ చరమవృత్తివిషయత్వరూపతాయాం మోక్షస్యాఽస్థిరపురుషార్థత్వాపత్త్యా ప్రకాశమానత్వరూపతయా వక్తవ్యత్వాత్స్వతఃసిద్ధస్య చ బ్రహ్మప్రకాశస్య హేత్వనపేక్షత్వాదిత్యాశఙ్కానివారణార్థం స్వతఃసిద్ధప్రకాశావరణనివృత్తిరమృతత్వశబ్దార్థ ఇతి తాత్పర్యకత్వేనామృతశబ్దశ్చ భావప్రధాన ఇతి టీకాం వ్యాచష్టే
అమృతస్యేతి ।
నను సైవావరణావిద్యానివృత్తిర్ద్ధారయితృత్వలక్షణాయామప్యమృతత్వశబ్దార్థః కిం న స్యాత్ । న చావిద్యాయా జీవత్వోపహితచైతన్యాశ్రయత్వాత్తన్నివృత్తిరపి తదాశ్రయైవ న తు శుద్ధబ్రహ్మాశ్రితేతి శఙ్క్యమ్ । అవిద్యాయాం నివర్తమానాయాం జీవత్వోపాధేరపి సహ నివృత్త్యా పటనాశసమకాలతద్రూపనాశస్య పటావస్థాపన్నతన్త్వాద్యాశ్రితత్వవదవిద్యానివృతేర్జీవత్వాఽనుపహితశుద్ధచైతన్యాశ్రితత్వోపపత్తేరితి చేత్ । సత్యమ్ । తథాపి నివృత్తివదవిద్యాపి జీవత్వానుపహితతదాశ్రితాఽస్త్వితి మన్దశఙ్కావారణార్థమవిద్యానివృత్తిర్ద్ధారణపక్షే న స్పృష్టా ।
గుణకర్మత్వాభావాదితి ।
అపోఽశ్నాతి తన్నైవాశితం తన్నైవాఽనశితమిత్యత్ర ద్వితీయాసంయేాగేఽపి గుణకర్మత్వాభావాదశనస్య సర్వనామ్నా పరామర్శ: ప్రాధాన్యాద్ దృశ్యత ఇతి భావః ।
తప్తఇతి ।
యథా తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షేత్యత్ర పయసః సప్తమీనిర్దేశాద్ బర్హిషి హవీంష్యాసాదయతీత్యత్ర బర్హిష ఇవ క్రియోపసర్జనత్వప్రతీతావపి క్రియాయా హవిర్వాచ్యాఽఽమిక్షాపదసమానాధికరణతత్పదపరామర్శనీయత్వాఽయోగాదుపసర్జనస్యాపి పయసస్తత్పదేన పరామర్శ: । తత్ర చ స్త్రీలిఙ్గమామిక్షాపదసామానాధికరణ్యప్రయుక్తమ్ । ఆమిక్షాపదం చ న సంస్కారకదధిసంపర్కఘనీభూతస్య పయసో వాచకం న తజ్జన్యస్య ద్రవ్యాన్తరస్య న దధ్నో నాపి సంసృష్టయోర్దధిపయసోర్వాచకమ్ । అతో దధ్యానయనం పయోరూపామిక్షాప్రయుక్తమిత్యామిక్షాపచార ఇవ వాజినాపచారే న పునస్తదర్థం పయోన్తరే దధ్యానయనం కార్యం వాజినస్యానునిష్పాదితత్వాద్ ఆమిక్షాయాః పయస్త్వాత్తస్యాం పయస ఎవ ధర్మా న దధ్నో నాపి దధిపయసోరిత్యఙ్గీక్రియతే ఎవమిహాపి యోగ్యతయా జ్ఞానస్యైష ఇత్యనేన పరామర్శోఽఙ్గీకార్య ఇతి భావః । నను క్రియాయా అయోగ్యత్వేఽపి దధ్నోఽస్తి యోగ్యత్వం తచ్చ క్రియాం ప్రతి కర్మతయా ప్రధానమితి దధ్నస్తత్పదేన పరామర్శ: కిం న స్యాత్ । యద్యుచ్యేత నయతేర్ద్వికర్మకత్వేన కర్మాన్తరాపేక్షాయాం పయః కర్మాన్తరం తత్ర చ సప్తమీనిర్దేశ: ప్రధానకర్మత్వజ్ఞాపనార్థః । అన్యథా దధిపయసోరుభయోరపి ద్వితీయాయాం పయసి దధ్యానయనం కార్య్యం దధ్ని వా పయఆనయనమితి సందేహః స్యాదతః ప్రధానం పయః సర్వనామ్నా పరామృశ్యత ఇతి । ఎవం తర్హ్యప్రధానస్య సర్వనామ్నా పరామర్శే నేదముదాహరణం స్యాదిత్యాశఙ్క్య శబ్దత ఇతి విశేషితమ్ । అర్థతః ప్రధానస్యాపి శబ్దతోఽప్రధానస్య సర్వనామ్నా పరామర్శే ఇదముదాహరణం కృతమ్ । ఎవం చ జ్ఞానస్య విధేయత్వేనార్థగత్యా ప్రాధాన్యేఽపి శబ్దగత్యా జ్ఞేయేాపసర్జనత్వాద్రాజపురుషాదావార్థప్రాధాన్యతః శాబ్దప్రాధాన్యస్యైవ బలవత్త్వదర్శనాత్ శబ్దతోఽప్రధానసర్వనామపరామర్శనీయతేతి శఙ్కాయాం గుణకర్మత్వాభావాదపోఽశ్నాతీతివత్తం జానథేత్యత్రాఽనీప్సితకర్మణి ద్వితీయేతి శబ్దతోఽపి ప్రాధాన్యే సమర్థయితుం శక్యేఽపి శబ్దతోఽప్రాధాన్యమభ్యుపేత్య న చేదమైకాన్తికమిత్యాదిటీకాగ్రన్థః ప్రవృత్త ఇతి దర్శితం భవతి । ఎవమిహ జ్ఞేయస్య శాబ్దప్రాధాన్యోక్తిరభ్యుపేత్యవాద ఇత్యేతత్సత్యపి జ్ఞేయప్రాధాన్యనిర్దేశ ఇతి ప్రాచీనగ్రన్థగతాపిశబ్దేన ధ్వనితమ్ । ఎతేన స ఎషోఽన్తశ్చరతే బహుధా జాయమానః దివ్యే బ్రహ్మపురే హ్యేష వ్యోమ్న్యాత్మా ప్రతిష్ఠిత ఇత్యాద్యనన్తరమన్త్రామ్నాతైతచ్ఛబ్దానామాత్మపరత్వదర్శనాదస్యాపి తత్పరత్వం యుక్తమితి శఙ్కాపి నిరస్తా । తేషాం జ్ఞానపరత్వాఽసంభవేన తద్విషయాత్మపరత్వకల్పనేఽప్యస్య తస్మిన్నేవ మన్త్రే విధేయత్వేన ప్రధానే సమభివ్యాహృతసేతుపదపర్యన్తస్వారసికాన్వయయోగ్యే జ్ఞానే వృత్తిసంభవే తదుల్లఙ్ఘనేన తద్విషయపరత్వకల్పనాఽయోగాత్ ।
నను భిద్యతే హృదయగ్రన్థిరితి మన్త్రస్య టీకాకృతం వ్యాఖ్యానమయుక్తమ్ | తద్విజ్ఞానేన పరిపశ్యన్తి ధీరా ఆనన్దరూపమమృతం యద్విభాతీతి పూర్వమన్త్రేణానన్దరూపబ్రహ్మదర్శనే వర్ణితే తద్దర్శనేన హృదయగ్రన్థిభేదాదిరూపాఽనర్థనివృత్తిరపి భవతీతి వర్ణయితుం తదనన్తరస్య మన్త్రస్య ప్రవృత్తిరితి ప్రతీతేస్తదనుసారేణ తస్మిన్ బ్రహ్మణి దృష్టే సతి హృదయగ్రన్థిః స్వయమేవ భిద్యత ఇత్యాద్యర్థవర్ణనౌచిత్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
భాష్యే సూత్రోపాత్తేతి ।
భాష్యే సౌత్రయేార్ముక్తోపసృప్యపదయోర్వివరణార్థమిత్యుక్త్వా బ్రవీతీతి క్త్వాప్రత్యయేనాస్య మన్త్రస్య తథా విద్వానితి మన్త్రేణ సంబన్ధస్యోక్తతయా తం సంబన్ధం హృదయగ్రన్థిభేదనాదిరూపమహాప్రయత్నసాధ్యం తద్విజ్ఞానేన పరిపశ్యన్తీతి పూర్వమన్త్రప్రస్తుతం బ్రహ్మదర్శనం తత్ఫలమవిద్యానివృత్తిపూర్వకబ్రహ్మప్రాప్తిరిత్యేవంరూపం దర్శయితుం తస్మిన్ దృష్ట ఇతి వ్యధికరణసప్తమ్యౌ దృష్ట ఇతి నిమిత్తసప్తమీ భిద్యన్త ఇత్యాదయః కర్మణి లకారా ఇతి టీకాకృతం వ్యాఖ్యానం యుక్తమేవేత్యాశయః ।
కర్మసంయోగ ఇతి ।
నిమిత్తాత్కర్మణః సంయోగే సప్తమీ వక్తవ్యేతి వార్త్తికాన్నిమిత్తార్థా సప్తమీ ।
దర్శనార్థశ్చేతి ।
ఎవం చ హృదయగ్రన్థిభేదనాదికం ఫలమేవాత్ర నిమిత్తతయా వివక్షితమ్ । ఫలస్యాప్యసంధీయమానస్య స్వోద్దేశ్యకపురుషవ్యాపారప్రయోజకతయా వైవక్షికం నిమిత్తత్వమ్ । చర్మణి ద్వీపినమిత్యుదాహరణేఽప్యేవమేవ ।
నామరూపశబ్దార్థమితి ।
కారణే కార్యవాచకశబ్దప్రయోగః కార్యసహితకారణముక్తత్వప్రత్యాయనార్థ ఇతి భావః ।
అవ్యాకృతగ్రహణం వాయ్వాదీనామప్యుపలక్షణమిత్యాహ -
అవ్యాకృతేతి ।
( యావతేత్యేతత్పదం యత ఇత్యాశఙ్క్యేత్యనేన వివృతమ్ ) ।
నను జీవాత్మనః ప్రసిద్ధత్వే తదధిగమాయ బ్రహ్మావబోధ్యత ఇత్యయుక్తం ప్రసిద్ధస్యాఽనధిగమనీయత్వాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
ప్రసిద్ధమితి ।
కృత్వా చిన్తోద్ఘాటనత్వాదితి ।
యద్యపి లిఙ్గేన ప్రకరణముపమృద్య పూర్వపక్ష: కర్తుం శక్యః అన్యవిషయత్వేఽపి ప్రకరణవిరోధిత్వమపి శ్వేతాశ్వతరపఠితాఽజామన్త్రవదత్రైవ ముణ్డకే తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్తి సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్న ఇత్యాదివచ్చ సమర్థయితుం శక్యం తథాప్యత్రాఽన్యవిషయత్వోపపాదకం బలవల్లిఙ్గమేవ నాస్తి నిశ్చితబ్రహ్మతాత్పర్యేఽన్యవిషయత్వపూర్వపక్షశఙ్కాఽనాస్పదే
నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం విరవద్యం నిరఞ్జనమ్ । అమృతస్య పరం సేతుం దగ్ధేన్ధనమివానలమ్ ॥
యదా చర్మవదాకాశం వేష్టయిష్యన్తి మానవాః ।
తదా శివమవిజ్ఞాయ దుఃఖస్యాన్తో భవిష్యతి ॥
ఇతి శ్వేతాశ్వతరమన్త్రే బ్రహ్మణ్యమృతసేతుత్వవ్యపదేశదర్శనేన తస్య బ్రహ్మధర్మతాయా ఎవ ప్రతీతేః బ్రహ్మణ్యమృతసేతుత్వప్రవణేనైవ అమృతస్యైష సేతురిత్యేతదర్థత్వేన కల్పితయోః బ్రహ్మభిన్నత్వపారవత్త్వయోరలిఙ్గత్వమభిప్రేత్య నానుమానమితి సూత్రే ప్రధానజీవాదిపూర్వపక్షగమకశబ్దాభావోక్తేశ్చ తథాత్వేఽపి న్యాయతః శ్వేతాశ్వతరసాధారణతద్వ్యపదేశగతిప్రదర్శనార్థమిహ తద్వ్యపదేశస్య జ్ఞానాన్వయోపి సంభవతీతి న్యాయాన్తరప్రదర్శనార్థం చాధికరణారమ్భాత్ । అతః ప్రకరణానుసన్ధానేన బలవతాఽనన్యథాసిద్ధేన ప్రకరణేన ప్రాకరణికబ్రహ్మపరామర్శియచ్ఛవ్దరూపసర్వనామశ్రుత్యా చ మన్త్రస్య బ్రహ్మపరత్వం స్పష్టం భవేదితి కృత్వాచిన్తారూపత్వమధికరణస్యోక్తమ్ । నన్వస్య మన్త్రస్య ప్రకరణే పాఠో నాస్తీతి కృత్వాచిన్తా చేత్ కథం బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాత్ తథా విద్వాన్ నామరూపాద్విముక్తః యః సర్వజ్ఞః సర్వవిదితి ప్రాకరణికశ్రుతిలిఙ్గోపన్యాసః । ఉచ్యతే । పూర్వసూత్రేఽప్యాత్మశ్రుతిర్వాగ్విముక్తైర్జ్ఞేయత్వం ప్రధానాదిపక్షగమకశబ్దాభావశ్చేత్యేతన్మన్త్రపర్యాలోచనామాత్రలభ్యా ఎవార్థాః సూచితాః । ప్రాకరణికశ్రుతిలిఙ్గాన్తరపరతయా స్వశబ్దాదివ్యాఖ్యానాన్తరం తు ప్రకరణోద్ఘాటనానన్తరం ప్రాకరణికాన్యపి శ్రుతిలిఙ్గాన్యత్ర ప్రవర్తిష్యన్త ఇతి హృదయేన ప్రాగేవ సూత్రార్థతయోపన్యస్తాని । స్థిత్యదనసూత్రస్య ప్రకరణోద్ఘాటనానపేక్షో నాస్త్యర్థ ఇతి మత్వా తత్సూత్రమేకం ప్రకరణం సూత్రానన్తరం కృతమ్ ।
పురుష ఎవేతి నిర్దిష్టం పురుషం యస్మిన్ ద్యౌరిత్యాదిమన్త్రోక్తేన విశేషణేన విశింషన్నోతశబ్దస్యార్థమాహ -
యస్మిన్నితి ।
కిం తదితి ।
కిం తదిదం విశ్వమిత్యనేనోక్తమిత్యర్థః ।
నను కర్మతపోభ్యామన్యదపి విశ్వశబ్దక్రోడీకార్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
అర్థాత్తత్ఫలం వేతి ।
అత్రాత్మశ్రుతిస్తావదస్పష్టా ఆత్మా జీవే ధృతౌ దేహే స్వభావే పరమాత్మనీత్యభిధానకోశానుసారేణ య ఆత్మని తిష్ఠన్నిత్యాదిప్రయోగానుసారేణ చానేకసాధారణ్యాత్ తస్య బ్రహ్మపరతాయామాప్లృ వ్యాప్తావితి ధాతోర్మనిన్ప్రత్యయే బాహులకే తకారే చ సతి తన్నిష్పత్తేర్యోగరూఢ్యుభయానుగ్రహో భవతీతి యుక్త్యా సోన్మేషణీయా । ద్యుభ్వాద్యాయతనత్వం చానేకసాధారణం సదాయతనాః సత్ప్రతిష్ఠా ఇతి శ్రుత్యన్తరపర్యాలోచనయోన్మేషణీయమ్ । వాగ్విముక్తజ్ఞేయత్వం చ బ్రహ్మధర్మత్వేనాప్రసిద్ధం తమేవ ధీర ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరపర్యాలోచనయోన్మేషణీయమ్ । కర్మకర్తృభేదవ్యపదేశస్త్వభ్యుచ్చయమాత్రం మనఃప్రాణాద్యాశ్రయమేవ యుష్మాకం స్వభావం స్వరూపం జానీధ్వం న తు మనః ప్రాణాదికమిత్యుపదేశోపపత్తేః । ఎవంవిధోపదేశానాం బహులముపలమ్భాత్ । యద్యత్ర వివక్షితం ముముక్షుజ్ఞేయత్వం సాంసారికే జీవస్వరూపే న సంభవతీతి తతో భేదవ్యపదేశ: సమర్థ్యేత తర్హి తదప్యస్పష్టమిత్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥
భూమా సంప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ ॥౮॥
వాయురపి గ్రాహ్య ఇతి ।
అప్తేజేావాయ్వాకాశానాం క్రమేణోత్తరోత్తరకారణత్వాదితి భావః । అపాం తేజ ఇతి పాఠః । అపాం నభః ఇతి తు ప్రామాదికః పాఠః । కేషు చిద్గ్రన్థేష్వపామితి వాక్యమేవ నాస్తి ।
ఎవమాకాశపర్యన్తమితి ।
తేజసో వాయుర్వాయోరాకాశ ఇతి క్రమేణేతి యావత్ ।
ఆకాశస్య భోగ్యత్వ ఇతి ।
సంమర్దావస్థానక్లిష్టస్యాసంబాధావస్థానసైాఖ్యహేత్వవకాశాత్మనా అన్యైరప్యేతాదృశైః ప్రకారైరాకాశస్య భోగ్యతా ।
భావభవిత్రోరితీతి ।
స య ఎషోఽణిమా ధాతుః ప్రసాదాన్మహిమానమీశమిత్యాదావివేతి భావః ।
న ప్రాణాదన్యస్యేతి ।
న ప్రాణాన్యధర్మిక ఇత్యర్థః ।
ఆర్త్తిమాత్రస్యేతి ।
యస్యోభయం హవిరార్త్తిమార్చ్ఛత్యైన్ద్రం పఞ్చశరావమోదనం నిర్వపేదితి వాక్యఇతి శేషః ।
ఆత్మశబ్దశ్చేతి ।
నను ప్రాక్ సఙ్గతిగ్రన్థే ప్రాణ ఎవేహాత్మా వివక్షితః ఇతి భాష్యానుసారేణాత్మశబ్ద: ప్రాణపరతయా వ్యాఖ్యాతః కథమిహ స యో నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్త ఇత్యాదివాక్యప్రతిపన్ననామాదిప్రతీకారోప్యబ్రహ్మపరతయా వ్యాఖ్యాయతే । నైష దోషః । తత్ర బ్రహ్మశబ్దోఽపి సర్వాత్మత్వసర్వప్రతిష్ఠాత్వరూపబ్రహ్మలిఙ్గవత్తయా వర్ణితే ప్రాణ ఎవ పర్యవస్యతీతి తాత్పర్యాత్ । యద్యపి నామాదిషు పరబ్రహ్మదృష్టివిధ్యఙ్గీకారేఽపి దృష్టివిశేషణతయోపసర్జనస్య తస్య న ప్రాకరణికత్వం కిం తు తద్దృష్ట్యోపాసనీయతయా ప్రధానభూతానాం నామాదీనామేవ సన్నిధానమాత్రం తు తస్యేతి సిద్ధ్యతి తథాప్యగ్రే బ్రహ్మగుణసర్వాత్మత్వాదివిశిష్టత్వేన ప్రాణసంకీర్తనస్యావైయర్థ్యార్థబ్రహ్మగుణవిశిష్టప్రాణదృష్టివిధానార్థం నామాదిషు బ్రహ్మసంకీర్తనమితి కల్ప్యతే । అన్యథా నామాదిష్వివ ప్రాణే ఉపాసనాతత్ఫలయోరనుక్త్యా తద్వైయర్థ్యాప్రసఙ్గాదిత్యభిప్రాయః । నన్వాత్మవిషయోపక్రమోపసంహారానుసారేణ శోకరూపసంసారతరణోపాయప్రార్థనోపక్రమతదుపాయకీర్తనోపసంహారానుసారేణ చ పరం బ్రహ్మైవ మహాప్రకరణీత్యఙ్గీకృత్య దుర్బలేనాపి సన్నిధానేన భూయః ప్రశ్నప్రతివచనాభావాతివాదిత్వాఖ్యప్రాణవ్రతానుకర్షణరూపలిఙ్గద్వయానుగృహీతేన బాధో వక్తుం శక్యః ।
దుర్బలస్య ప్రమాణస్య బలవానాశ్రయో యదా ।
తదాపి విపరీతత్వం శిష్టాకోపే యథోదితమ్ ॥
ఇతి న్యాయసామ్యాత్ । అథ వా ప్రాణో వా ఆశాయా భూయానిత్యారభ్య అథాతోఽహఙ్కారాదేశ ఇత్యేతత్పర్యన్తం ప్రాణస్యావాన్తరప్రకరణమఙ్గీకృత్య తేన మహాప్రకరణస్య బాధో వక్తుం శక్యః । అత ఎవ దార్శపౌర్ణమాసికే మహాప్రకరణేఽనువర్తమానేఽపి అభిక్రామం జుహోత్యభిజిత్యా ఇతి విధీయమానస్యాభిక్రమణస్య ప్రయాజావాన్తరప్రకరణేన ప్రయాజహోమాఙ్గతా ।
యద్యపి యేనాభిక్రమణాదూర్ధ్వం పురస్తాచ్చ గుణోఽపరః ।
విధీయతే ప్రయాజానాం తస్మాత్ ప్రకరణాస్తితా ॥
ఇత్యుక్తరీత్యా అభిక్రమణవిధానాత్ పశ్చాదపి ప్రయాజానిష్ట్వా హవీంష్యభిధారయతీతి ప్రయాజకీర్త్తనయుక్తగుణవిధానేనేవాత్ర భూమనిరూపణానన్తరం ప్రాణకీర్తనయుక్తతద్గుణవిధానేన సందంశన్యాయో నాస్తి తథాపి సందంశవత్ ప్రాణవ్రతానుకర్షణాదిలిఙ్గమపి తదవాన్తరప్రకరణానువృత్తిగమకమితి వక్తుం శక్యమితి చేత్ । ఉచ్యతే । అనేన ప్రకారేణ పూర్వపక్షాన్తరం ప్రకరణాన్తే పరమాత్మవివక్షా భవిష్యతి భూమా తు ప్రాణ ఎవేతి చేదితి భాష్యగతశఙ్కాగ్రన్థేన దర్శయిష్యత ఇతీహ నోద్ఘాటితమ్ ।
సన్నిధిమాత్రమాత్మశబ్దస్యేతి ।
ఆత్మశబ్ద: పూర్వపక్షే ప్రాణపర ఇత్యాశయేనాత్మనోఽర్థస్య సన్నిధానమనుక్త్వా శబ్దమాత్రస్య తదుక్తమ్ ।
తత్త్వ ఇతి ।
నామాద్యుత్తరోత్తరోత్కృష్టవస్తూపదేశః పరమోత్కృష్టబ్రహ్మప్రతీత్యర్థ ఇత్యర్థః । సత్యశ్రుత్యా ప్రాణాతివాదినోఽన్యత్వేన ప్రతీయమానః సత్యాతివాదీ తత ఉత్కృష్టః ప్రతీయతే తత ఎతస్యోత్కర్షశ్చ తదతివదననిమిత్తాత్ప్రాణాదేతదతివదననిమిత్తస్య సత్యస్యోత్కర్షమాదాయ పర్య్యవస్యతీతి భావః ।
సర్వప్రకరణ సమాప్తావితి ।
కృత్స్నేయం భూమవిద్యా ప్రాణస్యైవ ప్రకరణం నామాదిష్వారోప్యోపాస్యస్యాపి ప్రాణస్యోద్గీథాదిషు సమారోప్యోపాస్యానాం హిరణ్మయపురుషాకాశప్రాణాదీనామివ ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యత్వోపపత్తేరితి ప్రాణస్య సన్నిధిస్థానే మహాప్రకరణం నివేశ్య పూర్వపక్షాన్తర (మాత్మతః ప్రాణ ఇతి లిఙ్గవిరోధేన నిరాకృత్యాత్మన ఎవ మహాప్రకరణే అహంకారాదేశపర్యన్తం ప్రాణస్యావాన్తరప్రకరణమితి పూర్వపక్షాన్తర) మాశఙ్క్యత ఇతి భావః ।
ఆ ప్రకరణసమాప్తేరితి ।
అవాన్తరప్రకరణసమాప్తిపర్యన్తమిత్యర్థః ।
స ఎవ ప్రాణః కిం న స్యాదితి ।
భూమా ప్రాణ ఎవేతి హి పూర్వపక్షః ఇతి భావ: ।
పురస్తాదితి ।
యః సత్యేనాతివదతీతి పురస్తాన్నిర్దేశ: । తత్ర నిర్దిష్టస్యైవ హి సత్యస్య విజ్ఞానాదిసాధనపరంపరోపదేశక్రమేణ భూమరూపతయోపదేశః కృతః స భగవ ఇత్యుపరిష్టాన్నిర్దేశః ।
నను ప్రాణస్యాన్యాయత్తతోక్తిః ప్రాణాఽవాన్తరప్రకరణబలాత్ తన్మధ్యపతితో భూమా ప్రాణ ఇతి శఙ్కాయా న నివర్త్తికేత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్యశబ్దశ్రుత్యా చేతి ।
తుశబ్దశ్రుతేరప్యుపలక్షణమేతత్ । తథా చ తుశబ్ద సత్యశబ్దశ్రుతివిరోధాత్తత ఎవ ప్రాణాతివాదిత్వానువృత్తిలిఙ్గస్యాసిద్ధేః ప్రశ్నప్రతివచనాన్తరాభావలిఙ్గస్యాన్యథాసిద్ధేశ్చ న ప్రాణసన్నిధేర్బలవత్త్వం నాప్యవాన్తరప్రకరణలాభ ఇత్యాశయః ।
సౌషుప్తికసుఖభవనం న విధేయం సుఖమహమస్వాప్సమిత్యనుభవసిద్ధత్వాత్ కిం తు తస్య సుషుప్తశరీరావచ్ఛేదేన తదభివ్యక్తిరేవ విధేయా తేన ప్రాణాగ్నయ ఎవైతస్మిన్ పురే జాగ్రతీత్యవధారణాద్ జీవస్య మృతావివ సుప్తావపి శరీరాన్నిష్క్రమణమస్తీతి శఙ్కావ్యావృత్తిర్లభ్యత ఇత్యభిప్రేత్య తథా శ్రుతిం యోజయతి -
తదస్మిన్ శరీరే ఇతి ।
ప్రాణో భూమేతి పూర్వపక్షే శోకతరణాదీనాం భూమాఽనన్వయాత్ సంప్రసాదాదధ్యుపదేశస్య సౌచహేతతోః ప్రాణతానుకర్షణప్రశ్నోత్తరాభావలిఙ్గాభిభూతత్వాదస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ।
అక్షరమమ్బరాన్తధృతేః ॥౧౦॥
రూఢినిరూఢిభ్యామితి ।
నన్వక్షరం న క్షరం విద్యాదశ్నోతేర్వా సరోఽక్షరమితి మహాభాష్యే వర్ణేఽపి యోగప్రదర్శనాన్నిరూఢిరేవేతి చేన్న । వర్ణానాం నిత్యవిభుత్వపక్ష తత్ప్రదర్శనాత్ । తత్పక్షేఽప్యోమిత్యేతదక్షరమిత్యాదిష్వక్షరశబ్దనిర్దిష్టే ద్విత్రాదిక్రమికవర్ణసముదాయే సమారోపితక్రమవిశేషవిశిష్టత్వేనాఽనిత్యే పరిచ్ఛిన్నే చ తస్య రూఢేరాశ్రయణీయత్వాదితి భావః ।
నను లిపిషు కకారోఽయమిత్యాదిః శబ్దాత్మత్వానుభవస్తద్గమ్యత్వకృతో దృష్ట ఇత్యాశఙ్కానివారకమపి చేతి గ్రన్థమవతారయతి -
అర్థే శబ్దాత్మకత్వానుభవ ఇతి ।
నను గౌరయమిత్యాదిశబ్దానువిద్ధప్రత్యయాః శబ్దేష్వర్థానాం తాదాత్మ్యేనోతప్రోతత్వాలమ్బనాశ్చేద్ బ్రహ్మవిషయా అపి శబ్దానువిద్ధప్రత్యయాః తథా స్యురితి చేత్ కస్తత్ర సందేహః । యదూర్ధ్వం గార్గి దివ ఇత్యాదినా సకలలోకవర్త్తివస్తుజాతాశ్రయత్వేన భూతభవిష్యద్వర్తమానాకారపరిణామిమూలప్రకృత్యవ్యాకృతాశ్రయత్వేన చ ప్రతిపాద్యమాన ఆకాశో బ్రహ్మైవ బ్రహ్మాతిరిక్తస్య తావదాశ్రయత్వాభావాత్ । పూర్వం గార్గిబ్రాహ్మణే పృథివ్యాదిబ్రహ్మలోకాన్తసకలలోకాధారే పృష్టే ప్రశ్నోఽయం బ్రహ్మవిషయః పర్యవసన్నః బ్రహ్మ చ గురుశిష్యమర్యాదామతిక్రమ్యాన్యాయేన జల్పకథాయాం న ప్రష్టుముచితమిత్యాశయవతా యాజ్ఞవల్క్యేన గార్గి మాతిప్రాక్షీర్మా తే మూర్ద్ధా వ్యపతదనతిప్రశ్న్యాం వై దేవతామతిపృచ్ఛసీతి సక్రోధం నివారితస్యైవ ప్రశ్నస్య గార్గ్యా సర్వథైవ పరాజయో మా భూదితి బ్రాహ్మణానామనుజ్ఞాం లబ్ధ్వా పునరవతారణే కృతే యాజ్ఞవల్క్యేనాకాశ ఎవ తదోతం చ ప్రోతం చేత్యుక్తస్య తదుత్తరస్య బ్రహ్మవిషయత్వావశ్యంభావాచ్చ తదప్యక్షరాశ్రితత్వేన ప్రతిపాదితం కస్మిన్ను ఖల్వాకాశ ఓతశ్చ ప్రోతశ్చ ఎతస్మిన్ ఖల్వక్షరే గార్గ్యాకాశ ఓతశ్చ ప్రోతశ్చేతి ప్రశ్నోత్తరాభ్యామ్ । ఎవం చ ప్రశాసితృత్వద్రష్టృత్వశ్రోతృత్వాదిబహులిఙ్గవిరోధాదక్షరశ్రుతిర్దుర్బలేతి శఙ్కాపి నిరస్తా । బ్రహ్మాశ్రయస్య బ్రహ్మత్వాయోగేన బ్రహ్మణి జీవధర్మాణామివాక్షరే బ్రహ్మధర్మాణాం తాదాత్మ్యాద్ వ్యపదేశ ఇతి కల్పనోపపత్తేః ।
ధారయితుమర్హతీత్యనుషఙ్గ ఇతి ।
నను పరమాత్మా వా కథమాకాశాన్తాని ధారయితుమర్హతి పరమాత్మైవ హ్యత్రాకాశశబ్దేన నిర్దిష్టః న చ స ఎవ తద్ధారయితుమర్హతీతి చేత్ । ఉచ్యతే । యది యదూర్ధ్వం గార్గి దివ ఇత్యాదినాఽనుక్రాన్తస్య సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య పరమాత్మనోఽన్యదాధారీభవితుం నార్హతీత్యాకాశోఽత్ర స ఎవేష్యతే తర్హి సకలప్రపఞ్చవిశిష్టస్య తస్యాధారభూతం కిఞ్చిదన్యద్వస్తు భవితుమర్హతీతి కా ప్రత్యాశా । న హ్యేతావద్ధాన్యం వోఢుమిహ కుసూలాదన్యద్ భాజనం నాస్తీతి నిశ్చయవతః తేన ధాన్యేన విశిష్టం కుసూలం వోఢుమన్యద్ భాజనమస్తీతి సంభావనాఽపి హృదయమధిరోహతి । నామధేయసంభిన్నం సర్వశబ్దవాచ్యమితి ప్రక్రియా తు టీకాయామనుపదమేవ స్వరూపప్రమాణార్థక్రియాభేదైర్నిరాకరిష్యతే । తత్ర ఘటమృత్పిణ్డపటతన్త్వాదివత్స్వరూపార్థభేదస్యోపపాదనసంభవేఽపి ప్రమాణభేదో న శక్యోపపాదనః । శ్రోత్రగ్రాహ్యస్య శబ్దస్య గౌరయమితి చక్షుర్గ్రాహ్యత్వాసంభవాత్ । బ్రాహ్మణోఽయం గౌరో దణ్డీ కుణ్డలీ కమణ్డలుమానిత్యాదిషు సర్వేషాం పదానాం స్వస్వరూపసమర్పణమాత్రార్థత్వేన జాతిగుణవిశేషాద్యనవగత్యా తత్సందేహాఽనివృత్తి ప్రసఙ్గాత్ । సర్వస్యాపి శబ్దవాచ్యస్య స్వస్వనామధేయద్వారాకారాశ్రితత్వాభ్యుపగమే తస్యాపి ప్రణవోఙ్కారాదిశబ్దవాచ్యస్య తదాశ్రితత్వస్య వక్తవ్యత్వేనాక్షరశబ్దస్య వ్యవస్థితార్థాలాభప్రసఙ్గాచ్చ । తస్మాద్యద్భూతం భవచ్చేత్యాదివాక్యే యద్భూతం యద్భవద్ యచ్చ భవిష్యత్తావదాధారత్వం వివక్షితం న తు భూతభవద్భవిష్యదాత్మకావ్యాకృతాధారత్వమ్ । గార్గిబ్రాహ్మణే సకలలోకాధారప్రశ్ననివారణం సాక్షాత్తదుత్తరస్యాన్యవిషయత్వేఽపి పునస్తదాధారస్య ప్రశ్న: పరమాత్మవిషయో భవిష్యతీతి స మా భూదితి దూరదృష్ట్యా కృతమిత్యాశయం వర్ణయిత్వా అవకాశాత్మనా సకలప్రపఞ్చాధారస్య భూతాకాశస్యేాపాదానాత్మనా తదాధారస్యావ్యాకృతస్య వాఽత్రాకాశశబ్దేన గ్రహణమితి యోజనీయమ్ । అతోమ్బరాన్తధృతేః పరమాత్మన్యేవ సంభవ ఇత్యుక్తం యుక్తమేవ । నన్వమ్బరాన్తధృతిరిహ న శ్రుతా । ఓతప్రోతత్వవచనస్యాధేయత్వపరత్వాభావాత్ । పూర్వమన్తరిక్షలోకాః కస్మిన్నోతాశ్చ ప్రోతాశ్చ గన్ధర్వలోకేషు గార్గీత్యాదిప్రశ్నోత్తరేష్వన్తరిక్షలోక గన్ధర్వలోకాదీనాం బ్రహ్మలోకాన్తానాం పూర్వపూర్వస్య తత్తదూర్ధ్వదేశవర్త్తిన్యుత్తరోత్తరస్మిన్నోతప్రోతత్వవచనానాం యథా పటే దీర్ఘతిర్యక్తన్తవ ఓతప్రోతాస్తదేకదేశా ఎవం గన్ధర్వలేాకానాం విభూతౌ దృశ్యమానాయామన్తరిక్షలోకాస్తదేకదేశప్రాయా ఇత్యుత్తరో జ్యాయాన్ భవత్యేవమేవ హీమే లోకా ఇతి శ్రుత్యన్తరసిద్ధాత్ సాదృశ్యాద్ గౌణతాయా వక్తవ్యత్వేన తత్ప్రాయపాఠాత్తదుపరితనప్రశ్నోత్తరసందర్భరూపాక్షరబ్రాహ్మణగతోతప్రోతత్వవచనస్యాపి తథైవార్థప్రతీతేరితి చేత్ । మైవమ్ । ఓతం మనః సహ ప్రాణైశ్చ సర్వైః మయి సర్వమిదం ప్రోతమిత్యాదిశ్రుతిస్మృతిష్వాధేయే దృష్టప్రయేాగాభ్యామోతప్రోతశబ్దాభ్యామిహాపి ప్రకరణే ధృతేరేవ ప్రతిపాదయితుముచితత్వాద్ వచనబలాదూర్ధ్వవర్త్తినామపి గన్ధర్వలోకాదీనామన్తరిక్షలోకాదిధారకత్వస్య పర్వతానాం క్షితిధారకత్వస్యేవ ధ్రువస్య జ్యోతిశ్చక్రధారకత్వస్యేవ కల్పనీయత్వాత్ । ఆధ్యానాధికరణోక్తరీత్యేన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా ఇత్యాదిశ్రుతావిన్ద్రియాదిశరీరాన్తానాముత్తరోత్తరపరత్వవచనజాతస్య పురుషః సర్వతః పర ఇత్యత్రేవాన్తరిక్ష లోకాద్యోతప్రోతత్వవచనజాతస్యాఽక్షరే సర్వం జగదోతప్రోతమిత్యత్రైవ తాత్పర్యస్యైకవాక్యతానురోధాత్కల్పనీయత్వేన తాత్పర్యాఽవిషయోతప్రోతత్వవచనానాం తథాభూతపరత్వవచనానామివ యథాకథఞ్చిన్నయనేఽపి ప్రతిపిపాదయిషితోతప్రోతత్వవచనస్య శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధార్థతాయా ఎవ యుక్తత్వాచ్చ । అవ్యాకృతస్య ప్రశాసితృత్వాయోగాదితి యుక్తః పాఠః । శాసే: సేట్త్వాద్ గ్రసితస్కభితేత్యాదిసూత్రే శాస్తృనిపాతనస్య ఛన్దోవిషయత్వాత్ ।
అభగ్నాయామపి రూఢావితి ।
ప్రధాననిరాకరణార్థమమ్బరాన్తధృతిహేతుముక్త్వా తస్య పునః ప్రధానసాధారణ్యనిరాసార్థమాకాశశబ్దస్య రూఢిభఙ్గేనావ్యాకృతపరత్వోపపాదకతయా ప్రశాసితృత్వహేతుః కిమర్థం వక్తవ్యః । ప్రథమమేవాక్షరం ప్రశాసనాదితి హేతునా ప్రధానపూర్వపక్షనిరాసోపపత్త్యా తదర్థం రూఢిభఙ్గస్యాకర్త్తవ్యత్వాదితి భావః । ఇదం చ భాస్కరాద్యుక్తరీత్యా నాకాశపదస్యాఽవ్యాకృతపరత్వం రూఢ్యభఙ్గేనాపి తన్నిర్వాహాదిత్యేతదభిప్రాయం న త్వత్రాకాశపదం భూతాకాశపరమేవేత్యేతదభిప్రాయమ్ । సకలకల్పానుయాయిసమస్తవికారజాతాధారత్వస్య ప్రతికల్పం భిన్నే భూతాకాశేఽనుపపన్నత్వేనాత్రాకాశశబ్దస్యావ్యాకృతపరత్వావశ్యంభావాత్ । అత ఎవాఽఽనుమానికాధికరణే భాష్యకారైరస్యాకాశశబ్దస్యావ్యాకృతపరత్వం వక్ష్యతే ।
ప్రౌఢ్యైష వాద ఇతి ।
హిరణ్యం నిధాయాగ్నిశ్వేతవ్య ఇతి విధిస్తుత్యర్థేన పృథివ్యామగ్నిశ్చేతవ్యో నాన్తరిక్షే న దివీత్యర్థవాద ఇవేహాప్యప్రాప్తనిషేధః సంభవతీత్యయమప్రాప్తిమభ్యుపేత్య వాద ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతివికారాఽనన్యత్వేనేతి ।
అభిధానాభిధేయానాం ప్రకృతివికారభావ: స్ఫోటవాద్యభిమతః । స్ఫోటమ్తు సోపపాదనం దేవతాధికరణేప్రదర్శ్య నిరాకరిష్యతే ।
ప్రకృతివికారానన్యత్వేనార్థధర్మాః స్థౌల్యాదయః శబ్దేష్వేష్టవ్యా ఎవేతి కథం తత్ప్రతిషేధ ఇత్యాశఙ్క్య ప్రధాన ఇవ కార్యావస్థానాపత్తిదశాయామపి తేషు తత్ప్రసక్త్యా ప్రతిషేధ ఇత్యాహ -
ప్రలయావస్థేతి ।
ప్రపఞ్చాధిష్ఠానేతి ।
కృత్స్నస్యాపి కార్యస్య మిథ్యాత్వేనాఽవిద్యాపరిణామతయా తదభిన్నత్వేన ప్రశాసితృత్వస్యాపి తథాత్వాత్ తద్వాచస్పతిమతే జీవాశ్రితమేవ స్యాద్ న బ్రహ్మాశ్రితమవిద్యాయాస్తన్మతే జీవాశ్రితత్వాత్ । న చ తథాపి తన్మతే బ్రహ్మణః సర్వప్రపఞ్చాధిష్ఠానత్వమస్తీత్యేతావతా తస్య తాద్ధర్మ్యలాభః । జీవాశ్రయదుఃఖద్వేషాదిసాధారణేనాధిష్ఠానతామాత్రేణ తదలాభాదితి భావః ।
రజ్జ్వామితి ।
జీవాజ్ఞాతబ్రహ్మ వివర్తరూపం ప్రశాసితృత్వం బ్రహ్మధర్మతయైవారోప్యతే రజ్జ్విదమంశతాదాత్మ్యేనేవ భుజఙ్గ ఇతి (బ్రహ్మణః ప్రశాసితృత్వముపపద్యత ) ఇతి భావః । ఆరోపితం ప్రశాసితృత్వం ప్రధానేఽపి వక్తుం శక్యమితి శఙ్కామనూద్య శ్రుతివశాత్కల్పనీయ ఆరోప: సదృశ ఎవ కల్పయితుముచితః తత్ర లోకదృష్ట్యతిక్రమే కారణాభావాదితి పరిహరతి హన్తేత్యాదినా । ప్రధానేఽపి తదారోపే తదపి ప్రశాసితృ కిం న స్యాదితి పాఠః । తమారోప్యేతి పాఠశ్చేత్ పూర్వకాలత్వమేవ క్త్వార్థః న సమానకర్తృకత్వమపి । సేతుం దృష్ట్వా సముద్రస్య ముచ్యతే బ్రహ్మహత్యయేత్యాదిదర్శనాదితి పక్షమాశ్రిత్య నిర్వాహ్య: । అమ్బరాన్తధృతిః సౌచో హేతురమ్బరం బ్రహ్మేతి ధృతిర్న శ్రుతేతి చ శఙ్కాభిభూతత్వాదస్పష్ట ఇత్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః ॥౧౩॥
పర్యుదాసిత ఇతి ।
ణిజర్థో న వివక్షితః పర్యుదస్త ఇత్యర్థః । తారకాదేరాకృతిగణత్వేన సంజాతపర్యుదాస ఇతి వా తదర్థే వర్ణనీయః ।
తతో హేతోరపరం బ్రహ్మ ధ్యేయమితి ।
యద్యపి పరవిషయాణామహంగ్రహోపాసనానామప్యర్చ్చిరాదిప్రాప్యాఽపరలేాకప్రాప్తిఫలకత్వమవిశిష్టం తథాప్యేతద్వై సత్యకామేత్యాద్యుపక్రమే పరవేదనాత్ పరప్రాప్తిరపరవేదనాదపరప్రాప్తిరితి విభజ్య కథనాదిహాపరప్రాప్తిరపరం ధ్యాతవ్యమిత్యత్ర లిఙ్గం భవేదేవ । న చైవం సత్యుపక్రమప్రతిజ్ఞాతపరవేదనఫలం న ప్రదర్శితం స్యాదితి శఙ్కనీయమ్ । ఋగ్భిరేతం యజుర్భిరన్తరిక్షం సామభిర్యత్కవయో వేదయన్తే తమోఙ్కారేణాన్వేతి విద్వాన్ యత్తచ్ఛాన్తమజరమమృతమభయం పరం చేతి తదనన్తరమన్త్రే స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమిత్యుక్తమపరవేదనఫలముపసంహృత్య పరవేదనస్య శాన్తత్వాదివిశిష్టపరబ్రహ్మప్రాప్తిః ఫలమితి ప్రదర్శయిష్యమాణత్వాత్ ।
అఙ్గీకృత్యేతి ।
తే ధ్యానయోగానుగతా అపశ్యన్ దేవాత్మశక్తిం స్వగుణైర్నిగూఢామిత్యత్ర ధ్యానం బ్రహ్మవిషయమ్ ఈక్షణమవిద్యాశక్తివిషయమతస్తత్రేక్షణం తత్త్వవిషయమితి నియమస్య ధ్యానేక్షణయోరేకవిషయత్వనియమస్య చ భఙ్గ ఇతి భావః ।
ఈక్షణధ్యానయోరితి ।
అదృష్టాద్వారకస్తయోః కార్య్యకారణభావ ఎకవిషయత్వనియత ఇతి భావః ।
తత్త్వవిషయత్వమౌత్సర్గికమితి ।
యద్యపి ప్రాయికత్వమౌత్సర్గికత్వమితి వివక్షాయామీక్షణస్యాతత్త్వవిషయత్వమేవోత్సర్గికం పరబ్రహ్మసాక్షాత్కారమేకం వినా ప్రపఞ్చాన్తర్గతవస్తుజాతవిషయస్య సర్వస్యేక్షణస్యాఽతత్త్వవిషయత్వాత్ । తథాప్యపవాదాభావే అత్యన్తాబాధ్యవిషయత్వం గ్రాహ్యం ముఖ్యత్వాదిత్యేవంరూప్మౌత్సర్గకత్వమిహ వివక్షితమ్ । కిం చాత్రేక్షణం పరబ్రహ్మవిషయమిత్యవశ్యం వాచ్యమ్ । హిరణ్యగర్భవిషయత్వే వాక్యవైయర్థ్యాత్ । తల్లోకం ప్రాప్తస్తదుపాసకస్తమీక్షత ఇత్యస్యార్థసిద్ధత్వాత్ । న చ పరబ్రహ్మవిషయత్వేఽపి వాక్యవైయర్థ్యం తుల్యం హిరణ్యగర్భప్రాప్తేరపునరావృత్తిశ్రుత్యా క్రమముక్తిఫలనియతత్వేన తల్లోకప్రాప్తౌ పరబ్రహ్మసాక్షాత్కారస్యార్థతః సిద్ధత్వాదితి వాచ్యమ్ । ఇమం మానవమావర్తమితి శ్రుతావిమమితి విశేషణేనావర్తాన్తరే పునరావృత్తేరప్యభ్యనుజ్ఞానేన తత్ప్రాప్తే: క్రమముక్తినియతత్వాభావాత్ । నన్వీక్షణధ్యానయోరేకవిషయత్వమీక్షణస్య తత్త్వవిషయత్వమిత్యుభయం పరస్పరవిరుద్ధం నిర్విశేషస్య త్రికాలాబాధ్యస్య సమన్వయసూత్రభాష్యే తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసత ఇతి శ్రుత్యనురోధేన ధ్యేయత్వస్య నిషిద్ధతయా ధ్యానం సర్వత్ర కల్పితగుణవిశిష్టవిషయమితి వక్తవ్యత్వాద్ విశిష్య చాత్ర బ్రహ్మాభేదదృష్టివిశిష్టప్రణవోపాసనస్య కల్పితవిషయత్వాఽనివారణాదితి చేత్ । ఉచ్యతే । భావనాప్రచయస్య సాక్షాత్కారజనకత్వే తద్విషయవిషయత్వం తన్త్రం న తు తదన్యాఽవిషయత్వమపి గౌరవాత్ । అస్తి చాత్ర విధేయస్య ధ్యానస్య ప్రణవరూపకల్పితవస్తువిషయత్వేఽపీక్షణీయబ్రహ్మవిషయత్వమపి । అతో న దోషః । యద్యప్యేవం సతి ధ్యానస్య హిరణ్యగర్భరూపజీవవిషయత్వేఽపి తత్త్వవిషయత్వం నాపైతి తత్ర జీవత్వోపాధేః కల్పితత్వేఽపి స్వరూపస్యాబాధ్యత్వాత్ । తథాపి ధ్యానేక్షణయోరవశ్యకల్పనీయం విషయైక్యం నిర్దోషబ్రహ్మవిషయత్వేనైవ కల్పయితుముచితం న తు సదోషనిర్దోషజీవబ్రహ్మవిషయత్వేనేతి తాత్పర్యమ్ । స్యాదేతత్ । ఈక్షణధ్యానయోర్నాత్ర కార్యకారణభావో వివక్షితః । యతః పరాపరవేదనయోస్తత్ప్రాప్తిఫలకత్వేనోపక్రమప్రతిజ్ఞాతయోరపరవేదనమోఙ్కారప్రతీకవిషయాపరధ్యానరూపం తల్లోకప్రాతిఫలం బ్రహ్మలోకమిత్యన్తేనోక్తం స ఎతస్మాదిత్యాదినా తు పరవేదనమోఙ్కారసాధనం సాక్షాత్కారరూపతత్ప్రాప్తిఫలముక్తమిత్యవశ్యం వ్యాఖ్యేయమ్ । ఋగ్భిరేతమితి మన్త్రశ్వోక్తార్థద్వయసమ్మతిత్వేనోదాహృత ఇతి యోజనీయమ్ । ధ్యానతత్ఫలకథనయోరపరవిషయత్వాభావే ప్రతిజ్ఞాతార్థనిర్వాహాత్ । ఎవం చ స ఎతస్మాదితి వాక్యే తత్పదం తస్మాద్విద్వానితి వ్యవహితప్రస్తుతపరవేదితృపరమ్ ।
తచ్చ వాక్యమపరధ్యాన విషయపూర్వవాక్యానన్వయి తతో భిన్నం సర్వనామ్నామవ్యవహితపరత్వాసమ్భవే వ్యవహితపరత్వస్యైకవాక్యత్వాసమ్భవే వాక్యభేదస్య చ న్యాయ్యత్వాదితి శఙ్కానిరాకరణార్థమపి చేతి గ్రన్థమవతారయతి -
ప్రకారాన్తరేణేతి ।
ప్రమాణద్వయానురోధేనేతి ।
స ఎతస్మాదిత్యత్ర తత్పదస్య పూర్వతత్పదయోరివావ్యవహితప్రస్తుతధ్యాతృపరత్వం పరపురుషప్రత్యభిజ్ఞానం చ ధ్యానేక్షణవాక్యయోరేకవాక్యత్వాపాదకమిహ ప్రమాణద్వయం ప్రతిజ్ఞాతమపరబ్రహ్మవేదనతత్ఫలకథనం తు టీకోక్తప్రకారేణైకమాత్రద్విమాత్రోపాసనతత్ఫలకథనమేవేతి నేతవ్యమ్ । యద్యప్యేకమాత్రప్రణవోపాసనస్య తత్ప్రథమమాత్రాత్మకఋగ్వేదప్రాపణీయమనుష్యలోకప్రాప్తిః ద్విమాత్రప్రణవోపాసనస్య తద్ద్వితీయమాత్రాత్మకాన్తరిక్షలోకప్రాప్తిశ్చ ఫలం పృథివ్యన్తరిక్షలోకప్రాప్తిశ్చ న హిరణ్యగర్భరూపాపరబ్రహ్మప్రాప్తిః తథాపి తయోరుపాసనయోర్న్యూనప్రణవవిషయయోర్న్యూనమపరం బ్రహ్మైవౌచిత్యాత్ ప్రణవారోప్యమ్ అపరం బ్రహ్మ పర్య్యవస్యతీతి తయోః ఫలమేవ । తస్మాద్విద్వానేకతరమన్వేతీతి ప్రతిజ్ఞాతాపరబ్రహ్మప్రాప్తితయా వివక్షితం భవతి । న చాఽతథాభూతస్య తథాత్వవివక్షయాఽత్ర కశ్చిద్దోషః స యో హ వై తద్భగవన్మనుష్యేషు ప్రాయణాన్తమోఙ్కారమభిధ్యాయీత కతమం వావ స తేన లోకం జయతీతి సత్యకామప్రశ్నోత్తరస్య కృత్స్నస్యాప్యేతద్వై సత్యకామేత్యారభ్య ప్రవృత్తస్య ప్రకరణస్య పరబ్రహ్మాఽభేదదృష్టివిశిష్టత్రిమాత్రోపాసనావిధ్యర్థత్వేనైకార్థపరతయా తదన్తర్గతయోరేకమాత్రద్విమాత్రోపాసనాతత్ఫలవచనయోరోఙ్కారస్యాయం మహిమా యన్మాత్రావైగుణ్యేనాపరబ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యమానోఽపి కస్మై చిత్ఫలాయ భవతి తస్మాదేవంభూతమహిమాఽయమోఙ్కారో హేయమల్పఫలమపరం బ్రహ్మ విహాయ పరబ్రహ్మదృష్ట్యా త్రిమాత్ర ఎవోపాసనీయ ఇత్యేవం త్రిమాత్రోపాసనాస్తుత్యర్థత్వాత్ స్తుతేశ్చ యథాకథఞ్చిదాలమ్బనమాత్రేణ చారితార్థ్యాత్ । సత్యకామేనోఙ్కారాలమ్బనధ్యానఫలస్యైవ పృష్టత్వేనేక్షణవాక్యస్య ధ్యానాఽకార్యోఙ్కారసాధనకబ్రహ్మవేదనఫలపరతాయామపృష్టోత్తరత్వాపత్త్యా పరధ్యానఫలసమర్పకతయా తద్ధ్యానవాక్యైకవాక్యతాయా వక్తవ్యత్వేన పరిశేషాదేకమాత్రద్విమాత్రోపాసనాతత్ఫలవచనయోరేవాపరోపాసనాతత్ఫలవచనతయాఽవశ్యం వ్యాఖ్యేయత్వాచ్చ । న చైవమపీక్షణవాక్యస్యాపృష్టోత్తరత్వమనిషార్యం ధ్యానప్రాప్యస్య లోకస్యైవ పృష్టత్వాదితి వాచ్యమ్ । ప్రాప్యలోకానుబన్ధిత్వేన తత్ప్రశంసార్థం పాప్మనిర్మోకసూర్య్యసంపత్తివదీక్షణస్యాపి వర్ణనాపపత్తేః ।
బ్రహ్మోఙ్కారాభేదోపక్రమాదితి ।
నన్వేవం ప్రతీకోపాసనేయం కథం బ్రహ్మలోకప్రాప్తిఫలా । వచనబలాదితి బ్రూమః । అత ఎవాత్ర బ్రహ్మలోకప్రాప్తివచనమర్థవత్ । అహఙ్గ్రహోపాసనత్వే తద్యఇత్యం విదురిత్యాదిసామాన్యవచనాదేవ తత్ప్రాప్తిఫలసిద్ధేః । సూర్య్యాన్తఃస్థమితి సూర్య్యసంపత్తివచనానురోధాదిత్థం వ్యాఖ్యాతస్య వచనస్య ప్రశంసార్థమర్చిరాదిమార్గభావిసూర్యప్రాప్త్యనువాదత్వే ధ్యేయః సూర్యాన్తఃస్థత్వగుణో న సిధ్యతి కిన్త్వీక్షణవాక్యశ్రుతః పురిశయత్వగుణ ఎవ తదేకవాక్యతయాత్ర ధ్యానవిధ్యపేక్షితత్వేన ధ్యేయగుణః సిధ్యతి సోఽపి వా న ధ్యేయగుణః । ఆచార్యైః పరం నిర్విశేషమితి ప్రాక్ ప్రణవే ధ్యేయస్య పరస్య నిర్విశేషతోక్తేః కిన్తు పురిశయమిత్యేతల్లక్షణీయమహావాక్యార్థజీవాభేదసమర్పణార్థమ్ । ప్రాప్యతే ఇతి ప్రాపయతేః కర్మణి లకారః । ణేరనిటీతి ణిలోపః । ప్రాపయత ఇతి పాఠస్తు లేఖకప్రమాదాయాతః । ఈక్షతికర్మత్వహేతేార్బ్రహ్మైకాన్త్యమస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥
దహర ఉత్తరేభ్యః ॥౧౪॥
దహరవాక్యశేషగతేతి ।
ననూత్తమపురుషశబ్దః ప్రజాపతివాక్యశేషే న తు దహరవాక్యశేషే । సత్యమ్ । సిద్ధాన్తే సగుణనిర్గుణబ్రహ్మవిషయతయా భిన్నయోరపి దహరప్రజాపతివిద్యయోరపహతపాప్మత్వాదిగుణకజీవైకవిషయత్వం వదన్ పూర్వపక్షీ పౌర్వాపర్యేణామ్నాతయోస్తయోరేకవిద్యాత్వం మన్యత ఇతి తదీయే పూర్వాధికరణాక్షేపవాక్యే తదభిమానానుసారేణ దహరవాక్యే శేషగతేత్యుక్తమ్ । అత ఎవ టీకాయామప్యుత్తరాచ్చేదితి సూత్రోపన్యస్తపూర్వపక్షవివరణారమ్భే దహరాకాశమేవ ప్రకృత్య శ్రూయత ఇతి దహరవిద్యైకప్రకరణతయా ప్రజాపతివిద్యాఽవతారయిష్యతే । నను తథాప్యుక్తవిధయా పూర్వాధికరణాక్షేపో న యుజ్యతే ఉత్తమపురుషశబ్దవత్ పరపురుషశబ్దస్య జీవవిషయత్వసమ్భవేఽపి తతః పరపురుషశబ్దప్రత్యభిజ్ఞయా ధ్యానేక్షణవాక్యయేారేకవిషయత్వసిద్ధావీక్షణస్య తత్త్వవిషయత్వనియమాద్ ధ్యానమపి తాత్త్వికపరబ్రహ్మవిషయమితి సిద్ధాన్తసిద్ధేశ్చలనాభావాదితి చేత్ । ఉచ్యతే । ఎష సంప్రసాద ఇత్యాద్యుత్తమపురుషశబ్దఘటితవాక్యోపాత్తాభినిష్పత్తిశబ్దోక్తమీక్షణం పూర్వపక్షే జీవవిషయమితి తద్వత్స ఎతస్మాదితి వాక్యోక్తమపీక్షణం హిరణ్యగర్భజీవవిషయం భవిష్యతీతి ప్రథమమిహాక్షేపో వివక్షితః । తతశ్చ తదేకవిషయస్య ధ్యానస్యాపి తద్విషయత్వసిద్ధౌ కథం ధ్యానేక్షణవాక్యయోరపరబ్రహ్మణి పరపురుషశబ్ద ఇత్యాకాఙ్క్షాయామిహ జీవమాత్రేఽప్యుత్తమపురుషశబ్దో దృశ్యతే హిరణ్యగర్భే పరపురుషశబ్దస్య కాఽనుపపత్తిరిత్యేవమాశయేయమాచార్యోక్తిః । ఇయమాక్షేపసఙ్గత్యుక్తిరుపలక్షణమ్ । తద్యఎవైతం బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మచర్యేణానువిదన్తి తేషామేవైష బ్రహ్మలోక ఇతి దహరోపాసనస్య బ్రహ్మలోకఫలశ్రవణం త్రిమాత్రప్రణవప్రతీకాలమ్బనోపాసనస్యేవ వచనబలాదుపపద్యత ఇతి దృష్టాన్తసఙ్గతిరపి ద్రష్టవ్యా ।
శ్రవణమనననిదిధ్యాసనేభ్య ఇతి ।
యద్యపి టీకాయాం శ్రవణం మననం చాన్వేషణమితి వ్యాఖ్యాతత్వాద్విజ్ఞానం ధ్యానం తస్య వైశిష్ట్యం శ్రుత్యుపాతశ్రవణమననాపేక్షమితి వక్తుం శక్యమ్ । ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన శ్రవణేన మత్యా విజ్ఞానేనేత్యాదిశ్రుతిషు విజ్ఞానశబ్దస్య ధ్యానే బహుశ: ప్రయోగదర్శనాదుపాసనారూపం ధ్యానమేవ చాత్రానుష్ఠానాయ విధాతవ్యం న తు తత్ఫలరూపః సగుణసాక్షాత్కారః । తథాపి సన్ప్రత్యయయోగాత్ఫలరూపతయా నిరుపాధీచ్ఛావిషయః సాక్షాత్కార ఎవ గ్రాహ్య ఇత్యభిప్రాయేణ టీకాకృతా స్వయం సాక్షాత్కారహేతుతయా ధ్యానముపన్యస్య త్రిభ్యోఽపి వైశిష్ట్యం సాక్షాత్కారస్య వివక్షితమితి పూర్వేభ్య ఇత్యనేన దర్శితత్వాత్ శ్రవణమననధ్యానేభ్య ఇత్యుక్తమ్ । ఎవం చ ఫలసాత్క్షాత్కారే విధిరూపోఽయమర్థవాద ఉపాసనావిధిస్త్వథ చ ఇహాత్మానమిత్యాదిఫలవాక్యేష్వేవేతి తాత్పర్యమ్ । యద్యపి దహరవిద్యాఫలబ్రహ్మలోకావాప్త్యర్థిన: స్వయమేతచ్ఛాస్త్రవిచారాధీనే శ్రవణమననే న సమ్భవతః సర్వతో విరక్తస్య ముముక్షోరేవైతచ్ఛాస్త్రాధికారాత్ తథాపి విచారితేతచ్ఛాస్త్రాచార్యోపదేశాధీనే దహరోపాసనాపేక్షితవాక్యార్థమాత్రవిషయే తే వివక్షితే ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । నను పురేణాధికరణేన సహాధేయేన సతా బ్రహ్మణా సమ్బద్ధవ్యమితి టీకోక్తమయుక్తమ్ । షష్ఠ్యా అధికరణవాచిత్వాభావాత్ సప్తమ్యా వేశ్మాధికరణవాచిత్వాత్ । న చ పురమధ్యగతవేశ్మాధేయస్య జీవస్య పురాధేయత్వమర్థతః సిధ్యతి ప్రాసాదమధ్యగతే పర్యఙ్కే శయానస్యేవ ప్రాసాదే శయనం తదర్థతః సిధ్యదుదాహృతటీకయోక్తమితి వాచ్యమ్ । వేశ్మాధేయో జీవ ఇతీదానీమసిద్ధేః ।
ఆధేయత్వవిశేషహేతుభ్యాం బ్రహ్మాత్ర జీవ ఇతి నిశ్చయముపజీవ్య ఖలు అనిర్దిష్టాధేయస్య వేశ్మనః సంనిహితః స ఎవాధేయతయాఽన్వేతీత్యగ్రే టీకాకృద్వక్ష్యతీత్యాశఙ్కా తత్తాత్పర్యమాహ -
సమాసేతి ।
సమాసే షష్ట్యభిధేయం సమ్బన్ధసామాన్యం సప్తమ్యర్థతయా బుద్ధిసన్నిహితే ఆధారాధేయభావే పర్య్యవస్యతీత్యర్థః । యద్యపి యథాభాష్యం స్వస్వామిభావం షష్ఠ్యర్థమఙ్గీకృత్యాధేయత్వహేతుమనపేక్ష్య విశేషహేతునైవ లభ్యం పురస్వామిభూతం బ్రహ్మ జీవ ఇతి నిశ్చయముపజీవ్య సన్నిహితస్య తస్య వేశ్మాధేయత్వేనాన్వయ ఉపపాదయితుం శక్యః షష్ఠ్యాః స్వస్వామిభావార్థకత్వం చ విశేషహేతూపపాదనార్థం టీకాకృతోఽప్యపేక్షణీయమేవ । తథాప్యాధేయత్వహేతురపి యః టీకాయాముపన్యస్త ఇతి తదుపపాదనప్రకారోఽయం దర్శితః । ఎవఞ్చ వికల్పముఖేన షష్ఠ్యా అర్థద్వయమవతార్య్య ఆధేయత్వవిశేషహేత్వోర్యోజనం కార్యమ్ ।
ఆకాశస్య సందిగ్ధత్వాదితి ।
నను మహదిదం సాహసవచనం యత్ స్వనామశ్రుతిసమర్పితో భూతాకాశః సందిగ్ధో నిరూఢివిషయః పరమాత్మా చ సందిగ్ధః షష్ఠీస్వరసోపనేయవైశేషికసమ్బన్ధిలిఙ్గవశాద్ బ్రహ్మశబ్దేన లక్షణీయో జీవో నిశ్చితః । స చ భిన్నవాక్యోపాత్త: సమానవాక్యోపాత్తభూతాకాశం పరమాత్మానం చ నిరస్య స్వయం వేశ్మాధేయతయాఽన్వేతీతి । నైష దోషః । దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశ ఇత్యత్ర వేశ్మావచ్ఛేదోపాధికస్య దహరత్వస్యార్థలభ్యత్వేఽపి సాక్షాద్ దహరత్వవచనమర్థవత్త్వార్థమాజానసిద్ధం దహరత్వముపస్థాపయతి ఆకాశశ్రుతిర్భూతాకాశం పరమాత్మానం వా తయోః కతరస్య గ్రహణం కార్య్యమిత్యనిర్ణయే సన్నిధివశాద్ జీవస్య గ్రహణం నియమ్యతే । యుద్ధే ఇతి గగనసాగరయోరప్యుపలక్షణం తదభిప్రాయేణారోపగ్రహణమప్యర్థవత్ । గగనం గగనాకారమిత్యత్రోపమాలంకార ఇతి మతమనురుధ్యేత్థముక్తమ్ | యది తు గగనం గగనాకారమితి శ్లోకే నోపమాలంకారః కిం తు భేదకల్పనమనపేక్ష్య అత్యన్తాభేదే నిబధ్యమానమౌపమ్యం నాన్వేతీత్యన్వర్థనామాఽనన్వయాలఙ్కారః । అనన్వయినోఽప్యౌపమ్యస్య నిబన్ధనమనుపమత్వద్యోతనాయ యథా స్వమహిమప్రతిష్ఠితత్వవచనమనాధారత్వద్యోతనాయ యథా వా స్వయందాసత్వవచనం దాసరహితత్వద్యోతనాయేతి మతమనురుధ్యతే తదాపి నాత్రానన్వయేన నిర్వాహప్రత్యాశా । అయమిత్యేషోఽన్తర్హృదయఇతి చోపమానోపమేయరూపయోః పరస్పరవ్యావర్తకవిశేషణనివేశనేన ఉపాదదే తస్య సహస్రరశ్మిస్త్వష్ట్రా నవం నిర్మితమాతపత్రమ్ । స తద్దుకూలాదవిదూరమౌలిర్బభౌ పతద్గఙ్గ ఇవోత్తమాఙ్గే ॥ ఇత్యత్రేవ కల్పితభేదోపాధికోపమాప్రభేదస్యైవ వక్తవ్యత్వాత్ ।
న చ సోఽపి ప్రకారోఽత్ర వక్తుం శక్య ఇత్యాహ -
అస్తు వేతి ।
ముఖ్యాధేయత్యాగ ఇతి ।
నను బ్రహ్మశబ్దముఖ్యార్థలాభో న ముఖ్యాధేయత్వత్యాగహేతుః । వక్ష్యమాణవత్సరాజపురదృష్టాన్తేన బ్రహ్మపురే జీవస్య వేశ్మసమ్భవాత్ । వేశ్మస్థస్య చ ముఖ్యపురాధేయత్వోపపత్తేః । న చ బ్రహ్మపుర ఇత్యత్ర జీవసన్నిధ్యభావే జీవో వేశ్మాధేయో న సిధ్యేదితి వాచ్యమ్ । అనన్యథాసిద్ధస్వాభావికదహరత్వలిఙ్గేన బ్రహ్మపరత్వపక్షేఽప్యవశ్యకల్పనీయవృత్త్యన్తరతయాఽన్యథాసిద్ధాయా ఆకాశశ్రుతేః ప్రబలేన తస్య వేశ్మాధేయత్వసిద్ధేరితి చేత్ । మైవమ్ । జీవస్వామికత్వేన ప్రసిద్ధజీవసంబన్ధస్య అప్రసిద్ధపరబ్రహ్మపురత్వోక్తేః తదుపాసనావిధిత్సాభావే వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । న హి మైత్రః క్వ దేశే వర్తత ఇతి మైత్రాన్వేషిణం ప్రతి వత్సరాజపురే వసతీతి వాక్యే వత్సరాజపురత్వోక్తిః పురాన్తరవ్యావర్తనేనేవాత్ర బ్రహ్మపురత్వోక్తిః ప్రకారాన్తరేణ సాఫల్యమశ్నువీత దహరత్వవచనం తు జీవగతస్వాభావికదహరత్వవిషయత్వాభావేఽపి దహరపుణ్డరీకావచ్ఛేదేన బ్రహ్మణో యావద్దహరత్వం భవతి తావదపేక్షయాఽధికం తస్యాన్తే సుషిరం సూక్ష్మం తస్మిన్సర్వం ప్రతిష్ఠితమితి శ్రుత్యన్తరామ్నాతహృదయపుణ్డరీకాగ్రసుషిరావచ్ఛేదోపాధికమత్యన్తసౌక్ష్మ్యం లమ్భయితుమితి సాఫల్యం నేతుం శక్యమ్ । తస్మాద్యుక్తముక్తం బ్రహ్మశబ్దముఖ్యార్థానుసరణం ముఖ్యాధేయత్వత్యాగహేతురితి ।
నైకవచనపరామృశ్యతేతి ।
నను మా భూద్ ద్యావాపృథివీశబ్దో బ్రహ్మలక్షకః । ఉభే అస్మిన్ ద్యావాపృథివీ ఇత్యాదికే యచ్చాస్యేహాస్తి యచ్చ నాస్తి సర్వం తదస్మిన్ సమాహితమిత్యన్తే ద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానవాక్యే ఉక్తానుక్తసకలవస్తుసంగ్రహార్థో యః సర్వశబ్దః స సర్వాత్మకబ్రహ్మప్రతిపాదకోఽస్తు । తస్యాన్తే సుషిరం సూక్ష్మం తస్మిన్సర్వం ప్రతిష్ఠితమితి తైత్తిరీయకే సర్వశబ్దేనైవ దహరపుణ్డరీకోర్ధ్వసుషిరవర్త్యుపాస్యప్రతిపాదనదర్శనాత్ । తతశ్చైకవచనాన్తేన సర్వశబ్దేన ప్రకృతం దహరాకాశాన్తర్వర్త్యుపాస్యమిహైకవచనాన్తేన పరామ్రష్టుం యోగ్యమితి చేత్తథా సతి తదనన్తరం తం చేద్ బ్రూయురస్మింశ్చేదిదం బ్రహ్మపురే సర్వం సమాహితం సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చైవకామా యదేతదేవాప్నోతి ప్రధ్వంసతే వా కిం తతోఽతిశిష్యత ఇతి వర్ణితే శిష్యాణామాక్షేపే స బ్రూయాత్ తస్య జరయైతద్ జీర్య్యతి న వధేనాస్య హన్యతే ఎతత్సత్యం బ్రహ్మపురమస్మిన్కామాస్సమాహితా ఇత్యాచార్య్యకర్తవ్యపరిహారోక్తౌ కామాదిసర్వసమాధానాధారస్య సత్యబ్రహ్మాఖ్యపురతయా దేహరూపవితథబ్రహ్మపురజరాప్రధ్వంసానువిధాయినో జరాప్రధ్వంసౌ న స్త ఇత్యుక్తిర్న సఙ్గచ్ఛతే । సమాధానాధారస్య త్వయా భూతాకాశతాయా ఎవ వక్తవ్యత్వాత్ తస్య చ సత్యత్వన్బ్రహ్మత్వాధారాన్తరనిరపేక్షధారకత్వోక్త్యయోగాదితి భావః ।
యది దహరాకాశస్య విజ్ఞేయత్వమితి ।
నను తస్మిన్యదన్తరిత్యాదౌ నాస్త్యుపాస్యత్వరూపవిజ్ఞేయత్వోపదేశో యేన దహరస్య విజ్ఞేయత్వోపదేశాలాభదోషః శఙ్క్యేత కిం త్వవిధేయశ్రవణమననసాక్షాత్కారేచ్ఛావిషయత్వానువాదమాత్రం తథైవ టీకాయాం వ్యాఖ్యాతత్వాత్ । తదనువాదశ్చ ఫలవాక్యవిధిత్సితగుణగుణివిషయోపాసనాస్తుత్యర్థః పర్యవస్యతి స్తుతివాక్యస్య నాస్తి యావదుపాస్యవిషయత్వనియమః । దహరగుణజాతమపి శ్రవణమననాభ్యామన్వేష్టవ్యం సాక్షాత్కర్తుమేష్టవ్యం చేతి ఉపాస్యైకదేశప్రశంసయా గుణగుణ్యుభయవిషయోపాసనాస్తుతిలాభాత్ । ద్రవ్యదేవతావిశిష్టయాగవిధీనాం యదష్టాకపాలో భవతీత్యాదిషు ద్రవ్యమాత్రవిషయయా వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతేత్యాదిషు దేవతామాత్రవిషయయా చ ప్రశంసయా స్తుతిదర్శనాత్ । అతో దహరాధేయవిషయాన్వేష్టవ్యత్వాదికథనస్య న కాచిదనుపపత్తిః । ఛాన్దోగ్యవివరణే చ భాష్యకారైరిదం వాక్యం దహరాధేయవిషయతయైవ వ్యాఖ్యాతమ్ । తస్మిన్నాకాశాఖ్యే బ్రహ్మణి యదన్తర్మధ్యే తద్వావ తదేవ విశేషేణ జిజ్ఞాసితవ్యం జ్ఞాతుమేష్టవ్యం గుర్వాశ్రయశ్రవణాద్యుపాయైరన్విష్య సాక్షాత్కరణీయమిత్యర్థ ఇతి । తస్మాదస్థాన ఇయమాశఙ్కా । పరిహారోఽప్యయుక్తః । తస్మిన్నిత్యస్యావ్యవహితే దహరాకాశే స్థితే వ్యవహితపుణ్డరీకపరామర్శిత్వకల్పనాఽయోగాత్ । తస్మిన్యదిత్యాదినపుంసకలిఙ్గానాం ప్రాక్ పుఀల్లిఙ్గనిర్దిష్టదహరాకాశేనన్వయాచ్చ । దహరాకాశస్య హృత్పుణ్డరీకస్థతాయాః దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశ ఇత్యుక్తతయా పునస్తత్కీర్త్తనవైయర్థ్యాచ్చ । తం చేద్ బ్రూయురిత్యాదిశిష్యప్రశ్నవాక్యే దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యమిత్యాద్యుక్త్యా పూర్వమాచార్యేణ దహరాకాశాన్తర్వర్తిన ఎవాన్వేష్టవ్యత్వాదికముక్తమితి స్పష్టప్రతీయమానతయా తద్విరోధాచ్చేతి చేత్ । ఉచ్యతే । విజిజ్ఞాసితవ్యమిత్యత్రైవోపాసనావిధిరిత్యపి టీకాయాం వ్యాఖ్యానాన్తరం దర్శితమ్ । వాక్యశేషో హి దహరాకాశాత్మవేదనస్య ఫలవత్త్వం బ్రూతే । యచ్చ ఫలవత్కర్త్తవ్యతయా చోద్యతే యత్కర్త్తవ్యం తదిచ్ఛతీతి తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమితి దహరాకాశవిషయమేవావతిష్ఠత ఇతి । ఎవం చాత్ర విధేయస్యోపాసనస్య సాధనత్వప్రాప్తేచ్ఛానువాద ఇత్యుక్తం భవతి । అయమేవ పక్షో భాష్యాభిమత ఇత్యనుపదమేవ దర్శయిష్యతే తదవలమ్బనేనాత్ర శఙ్కేయమ్ । పరిహారోఽపి నాయుక్తః । యతస్తస్మిన్ యదన్తరిత్యత్ర యత్పదం వక్ష్యమాణద్యావాపృథివ్యాదిసకలవిశేషణవిశిష్టదహరాకాశపరమ్ । అన్యథా ఫలవాక్యే ఎతాఀశ్చ సత్యాన్కామానితి కేషాఞ్చిద్గుణానాం విశిష్య గ్రహణస్యేతరపరిసంఖ్యార్థత్వాదితరాణి ద్యావాపృథివ్యాదీన్యపహతపాప్మత్వాదీని చ కేవలం స్తుత్యర్థం వర్ణితాని న తూపాస్యకోటిప్రవిష్టానీతి శఙ్కయా తేషాముపాసనా న సిధ్యేత్ । న చ వాచ్యమ్ ఎతాంశ్చ సత్యాన్ కామానితి సంకల్పజాః పిత్రాదయో గృహీతాః సంకల్పాదేవాస్య పితరః సముత్తిష్ఠన్తీత్యాది ప్రకృత్య త ఇమే సత్యాః కామా ఇతి నిర్దిష్టత్వాత్ తేషాం చ ఫలరూపాణాముపాస్యగుణత్వాభావాదుపాసనస్యాప్రాప్తౌ తత్ప్రాప్త్యర్థం తత్తత్కీర్త్తనం స్యాదితి అస్మిన్కామా: సమాహితా ఇత్యాదివాక్యే ఫలానామప్యుపాస్యగుణత్వస్య ప్రతిపాదితత్వేన తత ఎవ తేషామప్యుపాస్యత్వప్రాప్తేః । అతః సకలవిశేషణవిశిష్టస్య దహరాకాశస్యోపాసనానుప్రవేశసిద్ధయే తస్మిన్యదన్తరితి పునః కీర్తనమితి న తద్వైయర్థ్యమ్ । అత ఎవ కిం తదత్ర విద్యత ఇత్యేతదప్యుపపద్యతే । తస్య దహరాకాశే కిం విశేషణజాతం వర్త్తత ఇత్యేతత్పరత్వాత్ । అవ్యవహితపరామర్శాసంభవే తస్య ద్వాదశశతం దక్షిణేత్యాదావివ వ్యవహితపరామర్శః శక్యమఞ్జలిభిః పాతుం వాతాః కేతకగన్ధయ ఇత్యత్రేవ లిఙ్గసామాన్యవివక్షయా నపుంసకలిఙ్గం చోపపద్యతే । ఎవం తస్మిన్ యదన్తరిత్యస్య సకలవిశేషణవిశిష్టోపాసనాసిద్ధయే తావద్విశిష్టపరామర్శిత్వం భాష్యకారైః స్పష్టం ప్రతిపాదితమ్ । తస్మాద్వాక్యోపక్రమేఽపి దహర ఎవాకాశో హృదయపుణ్డరీకాధిష్ఠాన: సహాన్తః సమాహితైః పృథివ్యాదిభిః సత్యైశ్వ కామైర్విజ్ఞేయ ఇతి గమ్యత ఇతి । తస్మాదాశఙ్కా పరిహారశ్చేత్యుభయమప్యుపపద్యత ఎవ । ఎవముత్పత్తివాక్యత ఎవ సర్వేషాం దహరగుణానాముపాస్యత్వసిద్ధే ఫలవాక్యే సత్యకామశబ్దేన కేషాఞ్చిద్ గుణానాం ప్రశంసార్థోఽవయుత్యాఽనువాదః । తద్యఎవైతావరం చ ఎయం చార్ణవౌ బ్రహ్మలోకే బ్రహ్మచర్యేణానువిన్దన్తి తేషామేవైష బ్రహ్మలోకస్తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతీతి వాక్యే బ్రహ్మలోకగతార్ణవయోరివేతి తాత్పర్యమ్ । ఛాన్దోగ్యవివరణే తస్మిన్ తదన్తరిత్యాదేర్వ్యాఖ్యానం త్వేవమపి వ్యాఖ్యాతుం శక్యమితి వైభవాభిప్రాయమ్ । తదనుసృత్య చ టీకాయాం సాక్షాత్కారేచ్ఛావిషయతయా వ్యాఖ్యానాన్తరమితి న విరోధః ।
అభ్యుచ్చయార్థత్వేనేతి ।
నరపతిరాజకుమారాదిశబ్ద ఇవ బ్రహ్మలోకశబ్దే లోకవేదయేాః సత్యలోకపరతయా షష్ఠీసమాసః ప్రసిద్ధతరః । శీఘ్రోపస్థితికప్రసిద్ధతరసమాసగ్రహణే చ న నిషాదస్థపతిన్యాయావతార ఇతి అధికశఙ్కానిరాకరణార్థమభ్యుచ్చయాపేక్షేతి భావః ।
అగ్నివిద్యావత్త్వేన సమర్థత్వాదితి ।
నన్వనయోక్తిభఙ్గ్యా నిషాదస్యాగ్నివిద్యారాహిత్యేనాసామర్థ్యముక్తం భవతి । నైతదుపపద్యతే । బ్రాహ్మణకర్తృకాఽఽధాననిష్పాద్యస్యాహవనీయాదేర్నిషాదేన సంపాదయితుమశక్యతయా పావమానేష్టావగ్నిహోత్రహవణీవన్నిషాదకర్తృకాయామిష్టావతిదేశాభావేన తదుపసంహారసామర్థ్యాఽనపేక్షణాత్ । విద్యావత్వేన సామర్థ్యం తు విద్యాప్రయుక్తికల్పనయోపపద్యతే । త్రైవర్ణికానామపి స్వస్వశాఖాధ్యయనస్యైవ విహితత్వేన శాఖాన్తరవేదాన్తరామ్నాతాఙ్గమన్త్రోపసంహారార్థం విద్యాప్రయుక్తికల్పనావశ్యంభావేన తత్కల్పనాగౌరవాఽవిశేషాదితి చేత్ । ఉచ్యతే । షష్ఠీసమాసాశ్రయణేనాగ్న్యతిదేశబాధసంభవే తద్బాధకః కర్మధారయో నాశ్రయణీయః । త్రైవర్ణికానాం తు శాఖాన్తరాద్యామ్నాత విద్యాప్రయుక్తిర్నానయేష్ట్యాఽపేక్షణీయా । కిం త్వావశ్యకనిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానతదుపయోగికృత్స్నన్యాయవిచారార్థత్వేనాక్షిప్తైవాస్తీతి తాత్పర్యమ్ ।
నిషాద ఎవ స్థపతిః స్యాదితి ।
నన్వత్ర కర్మధారయబలీయస్త్వ కా యుక్తిః యతః షష్ఠీసమాసే లక్షణా న ప్రసజ్యతే । ఎకస్య కర్మధారయ ఇవ సమ్బన్ధస్య షష్ఠీసమాసే సంసర్గమర్యాదయా ప్రతీతిసంభవాత్ । న చ విగ్రహవాక్యే విభక్త్యర్థస్య సమ్బన్ధస్య సమాసేఽపి ప్రకారత్వనియమాత్తన్నిర్వాహార్థం తత్ర లక్షణాపేక్షాఽస్తీతి శఙ్కనీయమ్ । పర్వతో వహ్నిమానిత్యత్ర మతుబర్థస్య పక్షసాధ్యసమ్బన్ధస్యైవ విభక్త్యర్థసమ్బన్ధస్యాపి సంసర్గమర్యాదయా ప్రతీత్యుపపత్తేః । తస్మాల్లక్షణాదోషోక్తిరయుక్తా । ద్వితీయాయాః ప్రత్యేకసమ్బన్ధోక్తిరప్యయుక్తా । సమాసాన్తర్వర్త్తిన్యా విభక్తేః సుపో ధాతుప్రాతిపదికయోరితి లోపానుశాసనేన సమాసోత్తరవిభక్తేరుపసర్జనాన్వయానఙ్గీకారాత్ । న చ షష్ట్యా ద్వితీయాయా వా లోపోఽఙ్గీకార్య ఇతి విషయే బుద్ధిసన్నిహితాయా ద్వితీయాయా ఎవాఙ్గీకార్య్య ఇత్యత్ర తాత్పర్య్యం వర్ణనీయం తథాపి నిషాదస్థపతేరిత్యాదిషష్ఠీప్రయోగే బుద్ధిసన్నిహితషష్ఠీలోపాఙ్గీకారేఽపి నియమతః సామానాధికరణ్యాఽలాభేన సర్వత్ర షష్ఠీసమాసతః కర్మధారయబలీయస్త్వస్య తతః సిద్ధ్యభావాదితి చేత్ । ఉచ్యతే । ఐక్యే లాఘవం సంబన్ధే భేదకల్పనాగౌరవమితి సార్వత్రికః కర్మధారయబలీయస్త్వే హేతుర్వివక్షితః । రాజ్ఞః పురుష ఇత్యాదౌ భేదనియతసమ్బన్ధాద్యర్థకవిభక్తివిరోధాదైక్యత్యాగః । ఘటేా న పట ఇత్యాదౌ విరుద్ధవిభక్త్యభావేఽపి ఘటపటతద్భేదానామేక్యాసమ్భవాత్తత్త్యాగః । యత్ర తు శబ్దతోఽర్థతో వా నాస్తి విరోధస్తత్ర లాఘవాదైక్యం గ్రాహ్యమిత్యయమౌత్సర్గికో న్యాయ: | లక్షణాదోషస్తు షష్ఠ్యర్థో లక్షణీయ ఇతి మతానుసారేణోద్ఘాటితః । సన్నిహితా ద్వితీయైవ లుప్తాఽఙ్గీకార్యేతి యుక్తిస్తు ప్రకృతాభిప్రాయేణోక్తేతి న కశ్చిద్దోషః । సౌత్రం శబ్దసామర్థ్యాదితి పదమౌత్సర్గికన్యాయపరతాయాం నిషాదస్థపతిశబ్దయోరేకార్థపర్యవసానసామర్థ్యాదితి వ్యాఖ్యేయమ్ । తదప్యుక్తం సూత్రకారేణేతి వాక్యస్య అపిశబ్దాత్కర్మధారయబలీయస్త్వముక్తమేవ । లిఙ్గమప్యుక్తమిత్యర్థః ప్రతిభాసమానో న యుక్తః ।
కర్మధారయబలీయస్త్వస్య సూత్రానుక్తత్వాదిత్యాశఙ్క్య సౌత్రణ చకారేణ లిఙ్గస్య హృదయస్థితాతాత్కర్మధారయబలీయస్త్వాదాధిక్యమతిరక్తత్వం ద్యోతితమిత్యేతత్పరతయా సద్వాక్యం వ్యాచష్టే -
తదప్యాధిక్యమితి ।
విపక్షాదసమ్భవాదితి పఞ్చమ్యోః సామానాధికరణ్యభ్రాన్తిం వారయతి విపక్షాదితి । అసమ్భవాదితీతి మూలప్రతీకగ్రహణానన్తరం కేషుచిత్కోశేషు షష్ఠీసమాసో విపక్షేతి వాక్యం దృశ్యతే । తదనన్వితం ప్రక్షిప్తమివ భాతి టీకాయాం విపక్షాదిత్యస్య కమలాసనలోకప్రాప్తివిశేషణత్వేన షష్ఠీసమాసవిషయత్వాభావాత్ । యది తత్ప్రక్షిప్తం న భవతి తదానీమేవం తస్యార్థో వాచ్యః । అహరహర్బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యభిధానం విపక్షాత్కమలాసనలోకప్రాప్రేర్వ్యావర్తతాం దహరాకాశే చ వ్యవతిష్ఠతాం తథాపి షష్ఠీసమాసస్తేన న వ్యావర్త్తనీయః ।
యతో లోక్యత ఇతి లోకో విద్వదనుభవవిషయో బ్రహ్మానన్దః తస్యానన్దం బ్రహ్మణో విద్వానితి శ్రుతావివ భేదవ్యపదేశ ఔపచారిక ఇతి కల్పయితుం శక్యమిత్యాశఙ్క్య షష్ఠీసమాసపరిగ్రహే తన్ముఖ్యత్వానురోధేన షష్ఠీసమాసతః సత్యలోకే ప్రసిద్ధ్యతిశయానుసారేణ చ బ్రహ్మలోకప్రత్యాయకతయా తస్య నిర్దిష్టలిఙ్గవిరుద్వత్వమనేన వాక్యేనోచ్యత ఇతి యోగాద్రూఢిపూర్వకలక్షణాయాః ప్రథమప్రతీతముఖ్యార్థాయాత్యాగేన బలీయస్త్వమాహ -
తన్నేతి ।
వృత్తో భవిష్యతీతి ।
వర్తత ఇత్యాత్మనేపదిధాతోర్వృద్భ్యః స్యసనోరితి సూత్రేణ స్యే పరతః పరస్మైపదే సతి వర్త్స్యతీతి రూపమ్ । స్యాన్తేన సమ్బన్ధస్యేత్యన్తేన ।
న తు గఙ్గాయా ఇతి లక్ష్యసంబన్ధం పృథగుక్త్వేతి ।
అనేన న హి భవతి గఙ్గాయాః కూలమితి వివక్షితే గఙ్గాయా గఙ్గేతి ప్రయోగ ఇతి టీకాపాఠ: సాధుః న తు గఙ్గాకూలయోః గఙ్గేతి టీకాపాఠ ఇతి దర్శితం భవతి ।
ఎవమాకాశశబ్దస్య గౌణతాయామాకాశవత్సర్వగత ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధం వ్యాపకత్వరూపం భూతాకాశసాదృశ్యం నిమిత్తతయాఽవతిష్ఠతే । తథా చోపమేయనిర్దేశకేనాకాశశబ్దేనైవ భూతాకాశసాదృశ్యే ప్రతిపాదితే వాక్యేన ప్రతిపాద్యమానం తత్సాదృశ్యం నాన్వేతి యద్భూతాకాశవద్వ్యాపకం బ్రహ్మ తద్భూతాకాశవ్యాపకమితి వాక్యస్య గఙ్గాయాం గఙ్గాయాః కూలే ఘోష ఇతి వాక్యస్యేవాఽసామఞ్జస్యాదితి శఙ్కితే యద్యపి వ్యాపకత్వమపహాయ నిత్యనిర్లేపత్వాదినా భూతాకాశసాదృశ్యేనాత్ర గౌణతా కుతః ఛాన్దోగ్యే షష్ఠాధ్యాయే నవస్వపి తత్త్వమసిఖణ్డేషు స ఎషోఽణిమేత్యణుత్వేన సప్తమాధ్యాయే స ఎవాధస్తాదిత్యాదినా వ్యాపకత్వేన చ వర్ణితే బ్రహ్మణి కథమణుత్వవ్యాపకత్వయోరవిరోధనమిత్యాకాఙ్క్షాయాం దహరపుణ్డరీకాయసుషిరావచ్ఛేదోపాధికమణుత్వం స్వాభావికవ్యాపకత్వమిత్యవిరోధం తత్ప్రసఙ్గాదైాపాధికబ్రహ్మోపాసనం చ విధాతుమష్టమేాఽధ్యాయ ఆరబ్ధః । తత్ర ప్రథమం బ్రహ్మణో దహరశబ్దేనాణుత్వముక్త్వా తస్యోపాధికమణుత్వం స్వాభావికం తు వ్యాపకత్వమితి నిరుపణాయ తత్ర శిష్యాణామాకాఙ్క్షాముద్భావయితుం వక్ష్యమాణద్యావాపృథివ్యాదిసకలవస్తువిశిష్టస్య తస్యైవాకాశస్య దహరపుణ్డరీకాన్తర్వర్త్తిత్వం పునః ప్రతిపాద్య తత్ప్రసఙ్గాత్ తదుపాసనాం విధాయ తదన్తర్వర్త్తివస్త్వసమ్భవే శిష్యైః శఙ్కితే సూక్ష్మోపాధ్యవచ్ఛేదకృతాణుభావస్య స్వాభావికం వ్యాపకత్వం నానుపపన్నం సూచిపాశాద్యవచ్ఛేదకృతాణుభావస్య భూతాకాశస్యేవేత్యేవమపి ప్రాయేణ యావాన్వా ఇత్యాదివాక్యం ప్రవృత్తమ్ ।
తత్ర బ్రహ్మణః స్వాభావికం వ్యాపకత్వమితి నిర్ద్ధారణమిహేత్యేతద్వాక్యార్థజ్ఞానకారణీభూతపదార్థజ్ఞానకాలేఽనిర్ద్ధారితస్య వ్యాపకత్వస్య గౌణవృత్తినిమిత్తత్వాయోగాదితి పరిహర్తుం శక్యం తథాపి వ్యాపకత్వమేవ తన్నిమిత్తమభ్యుపేత్య దృష్టాన్తముఖేన సమాధత్త ఇత్యాహ -
పరిహరతీతి ।
దృష్టాన్తే తావదిత్థమనన్వయః సమాధేయః । ఆగ్నేయాదీనాం షణ్ణాం యాగానాం స్వరూపేణ పౌర్ణమాస్యమావాస్యాకాలత్వం తత్తదుత్పత్తివాక్యవిహితే తేషు గౌణాభ్యాం పౌర్ణమాస్యమావాస్యాపదాభ్యాం బోధ్యమానేఽపి తేషాం త్రిశస్త్రిశః ప్రాచ్యోదీచ్యసకలాఙ్గసాహిత్యేన తత్తత్కాలకర్త్తవ్యత్వం ప్రతిపాదయితుం తద్వాక్యమ్ తద్వాక్యద్వయాభావే దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేతేత్యేకఫలసాధనత్వేన బోధితానాం షణ్ణాం యాగానాం ప్రయేాగైక్యస్యౌత్సర్గికత్వాత్ । పౌర్ణమాస్యాం ప్రాచ్యాఙ్గానుష్ఠానపూర్వకం పౌర్ణమాసత్రికమనుష్ఠాయాఽమావాస్యాయాం ప్రాప్తాయామమావాస్యాత్రికమనుష్ఠాయోదీచ్యాఙ్గసమాపనం కర్తవ్యమితి వా యాగషట్కమపి స్వస్వకాలే క్రమేణ పృథక్ ప్రాచ్యోదీచ్యాఙ్గసహితం కర్త్తవ్యమితి వా ప్రసజ్యేతేతి । దార్ష్టాన్తికే తు కథమనన్వయః సమాధేయ ఇతి చేద్ ఉచ్యతే । ఉపమేయపరేణాకాశశబ్దేన గౌణేన స్వరూపేణ వ్యాపకత్వే లబ్ధేఽపి హృదయపుణ్డరీకావచ్ఛేదేన స్థితస్య తస్య తేనాపి స్వరూపేణ భూతాకాశద్వ్యాపకత్వం ప్రతిపాదయితుమిదం వాక్యం హృదయపుణ్డరీకావచ్ఛిన్న ఎవ దహరాకాశే వక్ష్యమాణద్యావాపృథివ్యాదిసకలసమాధానసిద్ధయే । అత ఎవోభే అస్మిన్నితి వాక్యే దహరపుణ్డరీకస్యాన్తరేవేత్యేతదభిప్రాయమన్తరేవేతి వచనం దృశ్యతే అత ఎవ చ యచ్చాస్యేహాస్తి యచ్చ నాస్తి సర్వం తస్మిన్ సమాహితమిత్యుక్త్యనన్తరం ప్రాగ్ బ్రహ్మపురశబ్దోక్తే దేహ ఎవ సర్వస్య సమాధానముక్తం సిద్ధం కృత్వా దేహే జీర్ణే నష్టే వా కుసూలాదౌ జీర్ణే ధారణాక్షమే తదన్తర్నిహితం వ్రీహ్యాదికమివ నష్టే ఘటే తదన్తర్నిహితం దధ్యాదికమివ చ తత్కిమపి నావతిష్ఠేతేత్యన్తేవాసినామాక్షేపవచనం నిబద్ధం దృశ్యతే తం చేద్ బ్రూయురస్మిఀశ్చేదిదం బ్రహ్మపురే సర్వం సమాహితం సర్వాణి చ భూతాని సర్వే చ కామా యదైతజ్జరా చాప్నోతి ప్రధ్వంసతే వా కిం తతోఽతిశిష్యత ఇతి । నను శ్రూయమాణమపి దహరాకాశస్య దహరపుణ్డరీకవేష్టితస్య తేన రూపేణ వ్యాపకత్వం తత్ర సర్వసమాధానం చాసమ్భావితం కథం శ్రద్ధేయమితి చేత్ । ఉచ్యతే । దహరోపాసకస్య బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యనన్తరముపయోగిభోగస్థానభోగోపకరణభోగ్యజాతముభే అస్మిన్నిత్యాదినోచ్యతే । తచ్చ బ్రాహ్మలౌకికం ద్వివిధమ్ । ఉపాసకస్య బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తస్య శరీరవిరహావస్థాయాం స్వప్నపదార్థజాతతుల్యమేకం తస్య శరీరవత్త్వావస్థాయాం జాగ్రత్పదార్థతుల్యమపరమ్ । తదుభయం సూత్రకార ఎవ వివేచయిష్యతి తన్త్రభావే సన్ధ్యవదుపపత్తేః భావే జాగ్రద్వదితి । తత్రాద్యం స్వాప్నపదార్థజాతవదేవ మానసం సూక్ష్మేఽపి మాతుమర్హతి । స్వాప్నే హ్యపవరకేఽనుభూయమానే తదన్తర్గిరినదీసముద్రాదికమప్యనుభూయతే । భాష్యకారైస్తు ఛాన్దోగ్యవివరణే మనోమయాని బ్రహ్మలోకే శరీరాదీనీతి పురాణవచనం మనసైతాన్ కామాన్ పశ్యన్ రమతే య ఎతే బ్రహ్మలోక ఇతి మనోమాత్రభోగ్యత్వశ్రుతిం చావలమ్బ్య బ్రాహ్మలౌకికం విదేహసదేహావస్థోపయోగి సకలం సఙ్కల్పజపిత్రాదిభాగ్యజాతం స్వప్నదృష్టస్త్రీపురుషాదివన్మనోవికారాత్మకమేవ న తు స్థూలపార్థివాప్యాదిరూపమితి విమర్శపూర్వం వ్యవస్థాపితమ్ । ఎవం చ యద్యపి స్వాప్నవన్మానసం ద్యావాపృథివ్యాదికం సూక్ష్మేఽపి వర్తితుమర్హతీతి దహరాకాశస్య వ్యాపకత్వం న వక్తవ్యమ్ । అత ఎవ తస్యాన్తే సుషిరం సూక్ష్మం తస్మిన్ సర్వం ప్రతిష్ఠితమితి సూక్ష్మఎవ దహరాకోశే సర్వసమాధానముక్తం తథాప్యత్రాత్యల్పీయసో దహరాకాశస్యాన్తః సూక్ష్మమపి వస్తూపాస్యం న సమ్భవతీత్యాక్షిప్తవతాం శిష్యాణాం హృద్యతివిపులం ద్యావాపృథివ్యాదికం తదన్త: సమాహితమిత్యుత్తరం న ప్రవిశేదితి మత్వా యక్షానురూపబలిన్యాయేన మనోవికారరూపద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానోచితం మనోవికారరూపమేవ స్వాపవరకాన్తః స్వప్నదృష్టగిరినదీసముద్రాదిసమాధానోచితస్వప్నాపవరకవైపుల్యసమానం దర్శితమిత్యుపపద్యతే । నను బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యనన్తరభావిభోగోపయోగిసఙ్కల్పజపిత్రాదికముపాసనాకాలేఽపి దహరాకాశవర్తి కిమర్థం కల్పనీయమితి చేదుపాస్యదహరాకాశాన్తర్వర్త్తిత్వేన తదనుచిన్తనస్యాలమ్బనసిద్ద్యర్థం తత్సర్వముపాసనాకాలేఽపి దహరాకాశవర్త్యభ్యుపగన్తవ్యమితి శ్రుతేరభిప్రాయః । అత ఎవ సఙ్కల్పజపిత్రాదీన్ ప్రకృత్య త ఇమే సత్యా: కామా అనృతాపిధానాస్తేషాం సత్యానామనృతమభిధానం యో యో హ్యస్యేతః ప్రైతి న తమిహ దర్శనాయ లభతే అథ యే వాఽస్య జీవా యే చ ప్రేతాః యచ్చాన్యదిచ్ఛన్న లభతే సర్వం తదత్ర గత్వా విన్దత ఇతి ప్రాచీనానన్తజన్మసంబన్ధిదిదృక్షితపితృమాతృభ్రాతృపుత్రకలత్రాదికమన్యచ్చ దుర్లభం భోగ్యజాతం దహరాకాశ ఎవోపాస్యమానే క్రమేణ పశ్యతీత్యుక్త్వా కథం తావద్విశిష్టో దహరాకాశః తథా సర్వైర్నోపలభ్యత ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం యద్యథాపి హిరణ్యనిధిం నిహితమిత్యాదిర్దృష్టాన్త ఉక్తః । యద్యుపమేయపరాకాశశబ్దో నిర్లేపత్వాదినా లక్షక: స్వరూపేణ వ్యాపకత్వం దృష్టాన్తముఖేన ప్రతిపాద్యమితి జీవే వ్యాపకత్వాసమ్భవప్రతిపాదకభాష్యానుసారేణేష్యతే తదా ద్యావాపృథివ్యాదీనాం మానసత్వేన సంకోచో న కల్ప్యః బాహ్యానామపి తేషామనవచ్ఛిన్నే బ్రహ్మణి వృత్తేః । అన్తరేవేత్యన్తః శబ్దో యస్యాన్తఃస్థాని భూతానీతివదవధారణమాధారాన్తరవ్యవచ్ఛేదార్థం శిష్యాణామాక్షేపస్త్వన్తరాకాశ ఎవ సమాధానముక్తమితి భ్రాన్త్యేత్యుపపాదనీయమిత్యలం ప్రపఞ్చేన ।
అధికరణబాధ ఇతి ।
న చాగ్నేయాదిషు ముఖ్యార్థత్వేఽప్యపరాహ్ణశబ్దసమభివ్యాహారాత్ పితృయజ్ఞవాక్యే కాలపరత్వం స్యాదితి వాచ్యమ్ । ఆగ్నేయాదిషు ముఖ్యత్వే హి కాలే తత్సమ్బన్ధాల్లక్షణాఽఙ్గీకార్యా తత్రాపి శక్తికల్పనే గౌరవాత్ । తతశ్చ కాలవాచ్యపరాహ్ణశబ్దసన్నిధానే సత్యపి నాఽమావాస్యాశ్రుతేః కర్మవాచిన్యాః సన్నిధివశాద్భఙ్గో యుక్తః । కర్మాఙ్గత్వేనాపరాహ్ణకాలే పితృయజ్ఞవిధిర్భవిష్యతి సమయాధ్యుషితే సూర్యే షోడశినః స్తోత్రముపాకరోతీత్యాదివాక్యేషు కర్మాఙ్గత్వేన కాలవిశేషే స్తోత్రవిశేషోపాకరణాదివిధానదర్శనాదితి భావః ।
అపరం రూఢికారణమితి ।
అప్రయోజకమేవ వైషమ్యం ప్రయోజకత్వేన తదుక్తమనైకాన్త్యేన దూషయితుమాశఙ్కత ఇత్యర్థః । అప్రయోజకత్వం చ తస్మాద్యత్ కిఞ్చిదేతదితి టీకాగ్రన్థేన విభావితమ్ । నను న చాత్ర కస్య చిల్లాక్షణికత్వమితి టీకాగ్రన్థో న యుక్తః ।
సోమద్రవ్యవిశిష్టయాగవిధిసిద్ధ్యర్థం సోమవతా యాగేనేష్టం భావయేదితి సోమపదే మత్వర్థలక్షణాఙ్గీకారాదిత్యాశఙ్క్య తస్య ద్రవ్యవిషయే లక్షణా నాస్తీత్యేతదర్థత్వేన వ్యాచష్టే -
సోమశబ్దో హీతి ।
యద్యపి సోమలతాయాః శుక్లప్రతిపదమారభ్యైకైకం పత్త్రం వర్ద్ధతే కృష్ణప్రతిపదమారభ్యైకైకం పత్త్రం క్షీయత ఇతి ప్రసిద్ధేః పక్షద్వయనియతవృద్ధిక్షయసాదృశ్యాత్ చన్ద్రవాచిన ఎవ సోమశబ్దస్య లతాయాం లక్షణా వక్తుం శక్యా । ఎవం చ పవమానాయేన్దవఇత్యాదౌ చన్ద్రవాచిత్వఇన్దుశబ్దస్య తాః సోమాయ రాజ్ఞే దదాతీతి రాజానం యక్ష్మ ఆరదితి చ సోమోపపదత్వేన స్వతన్త్రత్వేన చ చన్ద్రప్రయుక్తస్య రాజశబ్దస్య తథైవ లతాయామపి యత్తే గ్రావ్ణా చిచ్ఛిదుః సోమ రాజన్ అరిష్ట రాజన్నగదః పరే హీతి ప్రయోగదర్శనం చాపపద్యతే । అన్యథా బహూనాం చన్ద్రవాచిశబ్దానాం లతాయాం శక్తికల్పనాగౌరవప్రసఙ్గాత్ తథాపి ప్రసిద్ధాతిశయాద్ లతాయామసాధారణవాచకాన్తరాప్రసిద్ధేశ్చ తస్యామపి ముఖ్యత్వముక్తమ్ ।
యాగషట్క ఇతి ।
యాగానాం షడవాన్తరసఙ్ఖ్యాయుక్తసముదాయ ఇత్యర్థః । తదస్య పరిమాణమిత్యస్మిన్నర్థే కన్ప్రత్యయః । దేహాద్యాగమాపాయసాక్షీత్యర్థ ఇతి ఆచార్యాభిప్రాయతోఽర్థ ఉక్తః న తు శిష్యాద్యవగతస్తయోస్తతః పరమపి భ్రమానువృతేః ।
అయుపలక్షిత ఇతి ।
నేత్రస్థం జాగ్రతం విద్యాదితి శ్రుత్యన్తరాత్ । జాగ్రతి జాగరే ।
అభిప్రతీతవానితి ।
గత్యర్థాకర్మకేత్యాదిసూత్రేణ కర్తరిక్త ఇతి భావః ।
చతుర్థపర్య్యాయం ప్రతీకత ఆదత్తఇతి ।
శఙ్కావిశేషనివారణార్థమితి భావః । శఙ్కా చైవం యదుక్తమక్షిస్థానాదికం పరస్య న సంభవతీతి తదయుక్తమ్ । ఉపకోసలవిద్యోపాస్యవత్సగుణోపాస్యస్యాక్షిస్థానసంభవాత్ । స్వప్నేన శారీరమభిప్రహత్య అసుప్తః సుప్తానభిచాకశీతీతి బ్రహ్మణః స్వప్నసంబన్ధశ్రవణాత్ సుప్తివాక్యస్య యత్ర యస్మిన్నాధారే సమస్తోఽపి జన్తుః సుషుప్తో భవతీతి సుషుప్తాధారబ్రహ్మపరత్వోపపత్తేశ్చ । న చైవం సతి స్వప్నావస్థస్య భయశోకాదిదర్శనం సుషుప్తావస్థస్య వినష్టప్రాయత్వదర్శనం చేదమనుపపన్నం స్యాదితి వాచ్యమ్ ।
యథాఽక్షిపర్యాయే ఛాయాపురుష ఉపదిష్ట ఇతి ఇన్ద్రవిరోచనయోర్భ్రాన్తిః యథా చ ప్రతిబిమ్బావేక్షణే విరోచనస్య దేహ ఉపదిష్ట ఇతి భ్రాన్తిః తథా స్వప్నసుషుప్తిపర్యాయయోర్జీవ ఉపదిష్ట ఇతీన్ద్రస్య భ్రాన్త్యుపపత్తేరితి ।
ఎతచ్ఛఙ్కావారణం చ సముత్థానవాక్యోపన్యాసేనేత్థం కృతమ్ । యది స్వప్నసుషుప్రిపర్యాయయోర్బ్రహ్మైవోపదిష్టం జీవ ఉపదిష్ట ఇతీన్ద్రస్య భ్రాన్తిమాత్రమితి కల్ప్యేత తదా పర్యాయద్వయే భయశోకవినష్టప్రాయత్వదోషయుక్తో జీవ ఉపదిష్ట ఇతీన్ద్రస్య భ్రాన్తిరేవ వారణీయా స్యాద్ న తు జీవస్యైవ భయశోకాదీనాం శరీరసమ్బన్ధోపాధికాధ్యాసికత్వవర్ణనపూర్వకం శరీరాత్సముత్థితస్య నిర్దోషస్వరూపావస్థానవర్ణనమ్ ।
అతః సర్వమిదం ప్రకరణం జీవవిషయమేవ న తు బ్రహ్మవిషయమితి ।
పాప్మాదేరపూర్వస్యేతి ।
అపూర్వం పూర్వశబ్దోదితకారణప్రతిద్వన్ద్వి కార్యం తేనాదిశబ్దగృహీతస్య జరాదేరప్యపూర్వత్వమ్ । యద్వా పాప్మాదిశబ్దః సమానాధికరణబహువ్రీహిసమాసరూపో ద్వివిధస్తన్త్రేణోచ్చారితః । తత్రాద్యేనాపూర్వస్యేత్యస్యాన్వయః ।
టీకాయాం నిష్ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మణః సకలోపనిషత్తాత్పర్యవిషయత్వవర్ణనం ప్రకృతానుపయుక్తమస్థానవిజృమ్భితమిత్యాశఙ్క్య వికల్పోత్తరత్వేనావతారయతి -
జీవవాదీ ప్రష్టవ్య ఇతి ।
శ్రుత్యా ప్రజాపతివాక్యఉక్తమితి ।
నను శ్రుత్యాపి నిరుపాధౌ కథం కామసంకల్పావుక్తౌ । ఉచ్యతే । ముక్తౌ యావత్సర్వముక్తి బిమ్బభూతేశ్వరభావమాపద్యతే బహుషు దర్పణేషు ముఖప్రతిబిమ్బే సత్యేకదర్పణాపాయే తత్ప్రతిబిమ్బ ఇవ యావత్సకలదర్పణాపాయం బిమ్బముఖభావం తావత్పర్య్యన్తం దర్పణాన్తరగతప్రతిబిమ్బప్రతియోగిత్వరూప బిమ్బభావాఽనివృత్తేః తతశ్చ ముక్తస్య పరమేశ్వరభావాపత్త్యా తద్రూపేణ కామసంకల్పౌ స్వతో నిరుపాధికస్యాపి బద్ధపురుషదృష్ట్యా సంభవత ఎవ । తదభిప్రాయేణోక్తం భాష్యేఽపహతపాప్మత్వాదిగుణకం పారమేశ్వరం రూపం విద్యయా ప్రతిపద్యత ఇతి । సూత్రకారోఽపి బ్రాహ్మేణ జైమినిరితి చతుర్థాధ్యాయాధికరణే ముక్తస్య పరమేశ్వరభావాపత్త్యాశయేనైవ వర్ణితగుణాష్టకముపపాదయిష్యతి । తస్మాదుపపన్నౌ కామసంకల్పౌ పరమేశ్వరాభేదేన ముక్తస్య ప్రత్యుత తద్భేద ఎవ జీవస్య శరీరావస్థాయామపి తౌ న సమ్భవతః । న హి తదానీమమనస్కస్య తావుపపద్యేతే ।
కథం వ్యుత్క్రమేణేతి ।
ననూపసమ్పత్తిః సాక్షాత్కార: అభినిష్పత్తిః ప్రాప్తిరిత్యర్థః క్రమావిరోధాయ కిమితి నాదృతః । యథైతాన్యముష్మాదాకాశాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యన్త ఇతి దృష్టాన్తసఙ్గత్యనురోధాత్ । దృష్టాన్తవాక్యస్య హ్యయమర్థః । యథా పూర్వప్రకృతాని వాయురభ్రం విద్యుత్ స్తనయిత్నురిత్యేతాని ప్రావృషి వర్షణాదిప్రయోజనానన్తరం స్థూలరూపం విహాయ సూక్ష్మరూపేణాకాశే తదవివిక్తతయా స్థితాని పునః ప్రావృడారమ్భే కిఞ్చిదుచ్ఛ్వసితాని భూత్వా తతో వివిక్తాని సన్తి పరం గ్రీష్మప్రవృత్తం సారం జ్యోతి: సహకారి ప్రాప్య స్వేన స్వేన పురోవాతాదిరూపేణాభివ్యజ్యన్త ఇతి । ఎవం చ దార్ష్టాన్తికేఽప్యుపసమ్పత్తిః ప్రాప్తిరేవ వాచ్యేతి ।
తత్ఫలం సాక్షాత్కార ఇతి ।
అస్మిన్పక్షే ఉపసమ్పత్తిరేవాభినిష్పత్తిర్వాచ్యా । తథైవాచార్యైః సమ్పద్యార్విభావ ఇత్యధికరణే పరం జ్యోతిరూపసమ్పత్తివివరణరూపతయా స్వరూపాభినిష్పత్తివాక్యం వ్యాఖ్యాస్యతే । అహం శబ్దగోచరమిత్యహంకారాస్పదమిత్యస్య వ్యాఖ్యా ।
నను ప్రాజాపత్యవాక్యాలోచనయా జీవపరాభేదసిద్ధేః సమనన్తరపూర్వగ్రన్థప్రతిపాదితాయాః ప్రతిద్వన్ద్వితయా జీవబ్రహ్మభేదావిరోధ్యర్థాన్తరప్రదర్శకమాచార్యదేశీయమతముపన్యస్యత ఇతి భాష్యార్జవేన ప్రతిభాతి తత్తాత్పర్యప్రదర్శకే యది హ్యేతమిత్యాదిటీకాగ్రన్థే అక్షిస్థానస్య ఛాయాపురుషత్వాసమ్భవనిరాసోఽనుపయోగీత్యాశఙ్క్య తదుపయోగసిద్ధయే దహరో జీవ ఇతి పూర్వపక్షిణ ఎవాచార్యదేశీయకఞ్చుకమవలమ్బ్య విధాన్తరేణ ప్రత్యవస్థానపరమిదం భాష్యమితి యోజనార్థతయా యదీత్యాదిగ్రన్థమవతారయతి -
ఎకదేశీతి ।
యది కేచిదిత్యాదిభాష్యం పూర్వభాష్యప్రతిపాదితప్రాజాపత్యవాక్యార్థప్రతిద్వన్ద్విజీవబ్రహ్మభేదావిరోధితదర్థాన్తరప్రదర్శకమతాన్తరోపన్యాసమాత్రపరం భవేత్ తదా తదాశయవర్ణనార్థే యది హ్యేతమిత్యాదిటీకాగ్రన్థే తతో న భవేత్ ఛాయాపురుష ఇతి స్థానే తతో న భవేజ్జీవబ్రహ్మభేద ఇతి వక్తవ్యం స్యాద్ న తథోక్తమ్ । తస్మాదక్షిస్థానస్య ఛాయాత్మత్వమఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షాన్తరప్రవర్తనే టీకాయాస్తాత్పర్య్యం గమ్యత ఇతి భావః ।
ప్రాచీనపూర్వపక్షాదస్య పూర్వపక్షస్య విశేషం వక్తుం సాధారణాంశం దర్శయతి -
ఉక్తం హీతి ।
తస్యైవాపహతపాప్మత్వాది దర్శయత్యేతదమృతమభయమేతద్ బ్రహ్మేతి పూర్వపక్షభాష్యే వాగ్బుద్ధిశరీరారమ్భసమ్భవోఽస్య పాప్మాదిః శరీరాభావే న భవతీతి తట్టీకాయాం చేతి శేషః । యద్యపి ఛాయావదారోపేణేతి పక్షో నేాక్తః ప్రథమపూర్వపక్షే చాక్షిస్థానో న ఛాయాపురుష ఉక్తః । తథా తదభిప్రాయకల్పనే త్వేతమిత్యక్షిస్థపురుషానుకర్షణాఙ్గీకారోక్తివిరోధః । తథాపి స ఛాయాపురుషశ్చేదమృతత్వాద్యారోపో వాచ్యః । తదారోపో జీవత్వపక్షేఽపి వక్తుం శక్య ఇత్యుపకోసలవిద్యాగతాక్షివాక్యవిషయపూర్వపక్షచ్ఛాయయోక్తప్రాయమితి భావ: ।
నన్వేతమితి ।
నను తత్ప్రథమపూర్వపక్షవచనమేతం త్వేవేత్యత్రాక్షిస్థానపురుషానుకర్షణమఙ్గీకృత్యేతి ఇదానీం ద్వితీయపూర్వపక్షే ఎతమితి పరామర్శస్యాన్యవిషయత్వమఙ్గీకృత్యేతి చ విశేషోఽస్తు నామ తేన ప్రథమపూర్వపక్షనిరాకరణయుక్తిమనాదృత్య ద్వితీయపూర్వపక్షోత్థానహేతుః కో విశేషో దర్శితః స్యాదితి చేదుచ్యతే । అక్షిస్థానపురుషాననుకర్షవిశేష ఎవ ప్రదర్శయిష్యమాణావినిగమనపూర్వపక్షోత్థానహేతుః । ఎతమిత్యనేనాక్షిస్థానాననుకర్షే హ్యక్షిస్థానశ్ఛాయాపురుషో భవేదితి తద్వచనం స్వాతన్త్రేణోపాస్యత్వపరమతోఽనన్తరపర్య్యాయద్వయే జీవవచనమపి తద్వదేవ స్వాతన్త్ర్యేణోపాస్యత్వపరం న తు చతుర్థపర్య్యాయవక్ష్యమాణబ్రహ్మాఽభేదబోధనార్థమిత్యన్యార్థశ్చ పరామర్శ ఇతి ప్రదర్శయిష్యమాణన్యాయవిషయత్వాభావాదుత్తరత్ర ప్రజాపతివిద్యాయామపహతపాప్మత్వాదియుక్తత్వేనోపాస్యత్వేన చ స్వతన్త్రతయా నిర్దిష్టయోర్బ్రహ్మజీవయోర్మధ్యే దహరో బ్రహ్మైవేతి నియన్తుం న శక్యతే । అపహతపాప్మత్వాదిగుణవచనేన బ్రహ్మపక్షస్యేవ సుషుప్త్యవస్థాపన్నస్వతన్త్రజీవోపన్యాసేన జీవపక్షస్యాప్యుత్థానాత్ । ప్రజాపతివిద్యాయాం సుషుప్తజీవోపన్యాసస్య స్వాతన్త్ర్యే దహరవిద్యాయామథ ఎష సంప్రసాద ఇతి తదుపన్యాసస్యాపి తద్వదేవ స్వాతన్త్ర్యాపత్త్యా తత్రాన్యార్థశ్చ పరామర్శ ఇతి వక్ష్యమాణన్యాయాఽప్రసరాత్ ।
తదిహాపి సూత్రేఽనుసన్ధేయమితి ।
ఇతరపరామర్శాత్స ఇతి చేదితి శఙ్కాభాగరూపపూర్వసూత్రోపక్రమే జీవలిఙ్గమాత్రోపన్యాసాత్ తత్పూర్వసూత్రప్రదర్శితబ్రహ్మలిఙ్గానామ్ అన్యథాసిద్ధవచనాదవినిగమేన పూర్వపక్ష ఇతి భాష్యటీకయోర్వర్ణితం తదుత్తరాచ్చేదితి సూత్రేఽప్యాచార్యదేశీయమతేోపన్యాసవ్యాజేన ప్రవర్తమానేఽస్మిన్ పూర్వపక్షే సమానమిత్యర్థః । ప్రథమ పూర్వపక్షస్తు నావినిగమేన ప్రవృత్తః । ప్రజాపతివిద్యాయామపహతపాప్మత్వాదిర్జీవస్యైవ ధర్మ ఇతి నిశ్చయేన తత ఎవ లిఙ్గాద్దహరో జీవ ఇతి నిశ్చిత్య తత్ప్రవృత్తేః । యద్వా ప్రథమపూర్వపక్షోఽప్యవినిగమేన ప్రవృత్త ఇతి తాత్పర్యమ్ । అత్రాపి బాహ్యాకాశోపమానగతిశబ్దధృతీనామన్యథాసిద్ధానుక్తేః ।
నను వాక్యోపక్రమగతస్య పరమాత్మనః పరామర్శాదిత్యేతదనన్తరవాక్యోపక్రమగతస్య పరామర్శ: కిం న స్యాదితి శఙ్కానిరాకరణార్థత్వేన న ఖలు జీవాత్మన ఇత్యాదిటీకాగ్రన్థః ప్రవృత్త ఇతి ప్రతిభాతి తస్య చ తాదర్థ్యం న సమ్భవతి అక్షిస్థానో జీవ ఇతి పక్షం విహాయ ఛాయాపురుష ఇత్యఙ్గీకృత్య పూర్వపక్షాన్తరప్రవర్తనార్థత్వేన యదీత్యాదిటీకాగ్రన్థస్యావతారణాదిత్యాశఙ్క్య పరమాత్మనః పరామర్శాదితి వాక్యోపక్రమే జీవపరామర్శప్రత్యాఖ్యానమయుక్తం తయోరభేదాదితి శఙ్కానిరాకరణార్థత్వేన న ఖల్వితి గ్రన్థమవతారయతి -
నన్వితి ।
దృష్టే సమ్భవతీతి ।
నను పరమాత్మని ధీనివేశాయోపాస్త్యర్థత్వేఽపి దృష్టార్థత్వం న హీయత ఇతి చేన్న । ఉపాస్తివిధ్యఙ్గీకారే పరమాత్మని చిత్తైకాగ్ర్యమనయైవేాపాసనయా సమ్పాదనీయమితి నియమవిధిత్వస్యాఙ్గీకర్తవ్యత్వేన నియమాదృష్టకల్పనాగౌరవసత్త్వాదితి భావః ।
నను మతాన్తరమాహేత్యయుక్తం మతద్వయేఽపి జీవబ్రహ్మభేదావిశేషాద్ విశేషకాన్తరాఽనుక్తేశ్చేత్యాశఙ్కయాహ -
అస్య చేతి ।
ఔపాధికస్తాత్త్వికోపాధ్యవచ్ఛిన్నః ।
ఎతదితి క్రియావిశేషణమిత్యస్య వివరణమ్ -
ఎతత్స్వప్నమితి ।
స్వప్నం యథా భవతి తథా స్వపితీత్యభేదేఽపి క్రియావిశేషణతయా కర్మతా పాకం పచతీతివత్ । అత్ర బ్రహ్మలిఙ్గానాం ప్రజాపతివిద్యానుసారేణ జీవలిఙ్గత్వశఙ్కాకలుషితత్వాద్ బ్రహ్మలిఙ్గత్వమస్పష్టం తస్య స్పష్టత్వేఽపి అన్తర్వర్త్యన్వయావభాసాద్దహరాకాశాన్వయిత్వం న స్పష్టమిత్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥
అనుకృతేస్తస్య చ ॥౨౨॥
సతి విషయే చ సాధారణ్యాదితి ।
నను సాధారణ్యమసిద్ధం వైషయికాధికరణకారకవిభక్తేర్యస్య చ భావేన భావలక్షణమిత్యుపపదవిభక్తితో బలీయస్త్వాదితి చేన్మైవమ్ । ణిజర్థాధ్యాహారసాపేక్షకారకవిభక్తేరుపపదవిభక్తేశ్చ బలాబలనిర్ద్ధారణాశయేన సాధారణ్యోక్తేః పూర్వపక్షావతారికయా తథా తదాశయవివరణాత్ ।
పూర్వమితి ।
నను ప్రథమపూర్వపక్షే తావదేతమిత్యస్య ప్రకృతార్థత్వం దహరో జీవ ఇతి శఙ్కానిరాసే న హేతుః తత్ర తస్య ప్రకృతార్థత్వహేతునైవ తథా శఙ్కోత్థానాత్ । న చ తస్యాప్రకృతార్థత్వసమ్భవస్తథాశఙ్కానిరాసాసమ్భవే హేతు: । తతో జీవేఽపహతపాప్మత్వాదిసద్భావమూలశఙ్కానిరాసస్యైవ సిద్ధః । ద్వితీయపూర్వపక్షేఽపి తదుక్తశఙ్కానిరాసే న హేతుః । తత్రాప్యేతమిత్యస్య వాక్యోపక్రమప్రకృతాపహతపాప్మత్వాదిగుణకాత్మార్థత్వావలమ్బనేనైవ తథా శఙ్కోత్థానాత్ । తత్రాపి తస్యాప్రకృతార్థత్వసమ్భవస్తథాశఙ్కానిరసనాసమ్భవే న హేతుః । స్వప్నాదిపర్యాయేష్వేతమిత్యస్య ప్రకృతమసంస్పృశ్య స్వస్వవక్ష్యమాణార్థమాత్రపరామర్శిత్వఽక్షిస్థచ్ఛాయాత్మా స్వప్నసుషుప్తిపర్యాయయోరుక్తో జీవశ్చ తథా తథోపాస్యశ్చతుర్థపర్యాయో బ్రహ్మ జ్ఞేయమితి కల్పనే ప్రకృతస్యాఽపహతపాప్మత్వాదిగుణకస్యేన్ద్రవిరోచనాపృష్టస్యాత్మనః క్వచిదప్యుక్తిర్న లభ్యేతేతి దోషాపత్యా తత్పరిహారార్థమక్షిపయస్తద్విషయ ఇతి తత్రాపహతపాప్మత్వాద్యసమ్భవేనాపరితోషాత్ పునః పునరాగమిన్ద్రం ప్రతి స ఎవోపదిష్ట ఇతి చ వక్తవ్యత్వేన స్వతన్త్రజీవోపాస్తివిధరూపదృష్టాన్తాఽసమ్ప్రతిపత్త్యా తన్మూలాయా జీవో దహర ఇతి శఙ్కాయాః సర్వనామప్రకృతార్థత్వనియమాభావేన హేతునా ప్రతిష్ఠాపనాలాభాత్ । అక్షిపర్యాయస్య ఛాయాత్మోపాస్తిపరత్వ హి తత్రాపరితోషాదాగతమిన్ద్రం ప్రతి తతోఽన్యస్య జీవస్యోపాస్త్యుపదేశ ఇతి వక్తుం శక్యమ్ । తస్య ప్రకృతాత్మోపదేశపరత్వే తు ఛాయాపురుషస్యాపహతపాప్మత్వాదికం న సమ్భవతీత్యపరితోషాదాగతం ప్రతి తదీయభ్రాన్త్యనయనేన ప్రకృత ఎవాత్మా ప్రకారాన్తరేణోపదేష్టవ్యః । అతః ప్రకృతార్థత్వాది శఙ్కానిరాసే ప్రకృతార్థత్వనియమాభావాదితి శఙ్కానిరాసాసమ్భవే చ హేతుత్వేనోక్తియుక్తేతి చేత్ । ఉచ్యతే । ప్రథమపూర్వపక్షే తావద్ ఎతమిత్యస్య ప్రకృతార్థత్వహేతునోత్థితో జీవో దహర ఇతి శఙ్కా తస్య పూర్వపక్ష్యభిమతం ప్రకృతార్థత్వమేవ జీవబ్రహ్మాభేదసిద్ధిప్రత్యాశయా సమాశ్రిత్య జీవస్యావస్థాత్రయోత్తీర్ణస్య తుర్యపర్యాయే బ్రహ్మభావోక్తేరపేతజీవభావం బ్రహ్మైవాపహతపాప్మత్వాదిగుణకం న జీవ ఇత్యుపపాదనేన నిరాసి । తదసాధు । తస్యాప్రకృతార్థత్వసమ్భవే తతో జీవబ్రహ్మాఽభేదాఽసిద్ధేరిత్యాక్షేపః । తత్ర ప్రకృతార్థత్వాదితి శఙ్కాన్వయే హేతుపఞ్చమీ శఙ్కానిరాసాన్వయే ల్యబ్లోపే కర్మణ్యుపసంఖ్యానమితి పఞ్చమీతి భేదః । తథా ద్వితీయపూర్వపక్షే ద్వితీయాదిపర్యాయగతస్య ఎతమిత్యస్య వాక్యోపక్రమప్రకృతాపహతపాప్మత్వాదిగుణకాత్మార్థత్వాద్దహరో జీవ ఇతి శఙ్కా తస్య ప్రకృతార్థత్వాత్సన్నిహితాక్షిస్థార్థత్వాద్ నిరాసి । తదసాధు । ద్వితీయాదిపర్యాయగతస్యైతమిత్యస్యాప్రకృతార్థత్వసమ్భవేనాక్షిస్థపరామర్శిత్వాసిద్ధ్యా తన్మూలకజీవబ్రహ్మాఽభేదాసిద్ధేరిత్యాక్షేపః । అస్యాం యోజనాయాం ప్రకృతార్థత్వాదితి శఙ్కాన్వయే తన్నిరాసాన్వయే చ హేతుపఞ్చమ్యేవ శఙ్కానిరాసాన్వయే సన్నిహితార్థత్వాదితి తదర్థ ఇతి విశేషః । యద్యపి ప్రాన్నిధిః ప్రకరణాద్దుర్బలః తథాపి వాక్యోపక్రమప్రకృత ఎవాత్మాఽక్షణ్యుపదేశ్య ఇతి ప్రకరణానుగుణసన్నిధిర్న తేన బాధ్యః । నను సర్వనామ్నః ప్రకృతార్థత్వనియమాభావేఽపి భూయ ఇతి నో ఎవాన్యచేత్యేతాభ్యామ్ ఎతమిత్యస్య ప్రకృతార్థత్వం క్రమేదితి నాక్షేపసిద్ధిరితి చేత్ । మైవమ్ । తథా నియమాభావే భూయ ఇత్యస్య పునరపి కించిదన్యద్వక్ష్యామీత్యాశయోపపత్తేః । నో ఎవాన్యదిత్యస్య ఇతోఽన్యత్కిఞ్చిత్ పఞ్చమపర్యాయముపక్రమ్య న వక్ష్యామి అస్మిన్ చతుర్థపర్యాయే వక్ష్యమాణేనైవ సమాపయిష్యామీత్యర్థోపపత్తేః ।
భాసకత్వే సతీతి ।
తేజోభాసకత్వే సతీత్యర్థః । తథైవోత్తరత్ర శఙ్కాపరిహారాభ్యాం తదర్థం స్పష్టీకరిష్యతి । ఇదం చ తేజోవిశేషణం ఘనకుడ్యాదౌ విషయతయా స్వభానహేతౌ వ్యభిచారతాదవస్థ్యమితి శఙ్కాపరిహారార్థమ్ । యద్యపి ధనకుడ్యాదేః సూర్యదీపాద్యభిభావకత్వం నాస్తి ఘనకుడ్యాద్యావరణే సతి చక్షుఃసన్నికర్షాభావాత్ సూర్యదీపాద్యగ్రహణోపపత్తేః । తథాపి సువర్ణతేజః తదుపష్టమ్భకపార్థివభాగాభిభూతం సహ స్వకీయేన శుక్రభాస్వరరూపేణ న స్పష్టముపలభ్యత ఇతి మతానుసారేణ తత్ర వ్యభిచారవారణార్థం తద్విశేషణమ్ । సూర్యాదికం న భాతీత్యస్యాపి బలవతా తేజసాఽభిభూతం న స్పష్టం భాతీత్యేవార్థో న తు సర్వథైవ న భాతీతి ప్రత్యక్షవిరోధాత్పూర్వాపరవిరోధాచ్చ । న హి యస్మిన్త్సతి యత్సర్వథైవ న భాతి తత్తమనుభాతీతి యుక్తమ్ । న ఖలు యస్మిన్ గచ్ఛతి యో న గచ్ఛతి స తమనుగచ్ఛతి । అతో హేతౌ విశేష్యభాగస్య స్పష్టతేజోభానవిరోధిత్వమేవార్థ ఇతి యుక్తముపష్టమ్భకపార్థివభాగే వ్యభిచారవారణార్థం విశేషణమితి ।
యది తేజోన్తరాఽదృష్టమపి సూర్యాదిప్రకాశకత్వం క్వచిత్తేజసి కల్ప్యతే తర్హ్యతేజసైవ బ్రహ్మణా సూర్యాదీనామభిభవస్తదనుకరణం చ కల్ప్యతాం మన్త్రస్య ప్రకరణాద్ బ్రహ్మపరత్వావశ్యంభావేన శ్రుతివశాత్కిఞ్చిదసిద్ధార్థాశ్రయణే ప్రకరణానురోధ్యర్థాశ్రయణస్యైవోచితత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అభిభవానుకారయోరితి ।
నను బ్రహ్మపక్షే ద్వయమప్రసిద్ధం కల్పనీయం తేజఃపక్షే త్వేకమేవేతి నాయం విశేష: ।
తేజఃపక్షే తథాభూతస్య ధర్మిణః తేజసోఽప్యప్రసిద్ధస్య కల్పనీయత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇతి పూర్వవాద్యాశయ ఇతి ।
అయమిహ తస్యాశయో వివక్షితః । తేజసస్తేజఃప్రకాశకత్వం నాదృష్టచరం లాఘవేన తేజోవిరోధిభిన్నచాక్షుషత్వావచ్ఛిన్నే తేజోపేక్షాఙ్గీకారాత్ । దీపే తత్సంయుక్తస్యాలోకస్యాలోకే పరస్పరసంయుక్తానేకకిరణాత్మకే తత్తత్సంయుక్తకిరణస్య చ తేజసః సత్త్వాద్ అన్తతః సర్వత్ర తత్తదవయవావయవసత్త్వాచ్చ తద్రహితస్య త్రసరేణోర్జాలాన్తరాగతాలోక ఎవ భానాత్ । ఎవం చాభిభవానుకారలిఙ్గద్వయబలాత్ తేజసస్తేజఃప్రకాశకత్వావిరోధాచ్చ తేజ ఎవ కిఞ్చిన్మన్త్రప్రతిపాద్యమితి నిశ్వయే సతి భూతయోనిబ్రహ్మప్రకరణం నాదరణీయం లిఙ్గాభ్యాం తస్య బాధాదితి ।
తస్య సర్వజ్ఞత్వ ఇతి ।
నను సర్వజ్ఞత్వం తస్య భాసేత్యస్యార్థో మా భూత్కల్పనీయస్య తేజస: సర్వప్రకాశకత్వం తదర్థోఽస్తు శ్రుతివశాత్తస్య తథాత్వాఙ్గీకారోపపత్తేరితి చేన్న । తథా సతి తేజేాన్తరస్య చాక్షుషాఽచాక్షుషసాధారణ్యేన తస్య సర్వప్రకాశకతయా చ కల్పనీయత్వేన సిద్ధాన్తే సమారోపితస్య గౌరవస్య పూర్వపక్షే ప్రసరాపత్తేరితి భావః । ప్రస్తుతసూర్యాదిపరామర్శీదంశబ్దసమభివ్యాహారాత్ సర్వశబ్దః సఙ్కుచితవృత్తిరితి పరిహారాభిప్రాయః ।
ఉపరిష్టాదితి ।
అగ్రే స్వేన స్వేన బోధయిష్యమాణస్వార్థే వర్త్తిష్యన్త ఇత్యర్థే న త్వగ్రిమవాక్యాన్తరేణ తత్తద్వాక్యగతపదాన్తరేణ వా బోధయిష్యమాణే ఎవార్థే వర్తిష్యన్త ఇతి । తత్ర తం తస్యేతి తత్పదఘటితవాక్యత్రయవ్యతిరేకేణ తత్పరామర్శనీయాలౌకికతేజోవిషయస్య వాక్యాన్తరస్య పదాన్తరస్య చాదర్శనాత్ ప్రదర్శనీయమేవేతి టీకాయా అపి స్వస్వప్రదర్శనీయ ఎవ స్వారస్యాచ్చ ।
నను తచ్ఛబ్దస్య ప్రకృతే ప్రకరిష్యమాణే ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితే ప్రసిద్ధే చార్థే వృత్తిర్వ్యుత్పత్తిసిద్ధా న క్వచిదపి స్వపరామర్శనీయ ఎవార్థే పర్యవసానం దృష్టమిత్యాశఙ్క్య తదపి దృష్టమితి దర్శయితుముదాహృతం పాణినిసూత్రద్వయం వ్యాచష్టే -
రాగవాచిన ఇతి ।
న ప్రకృతార్థావిత్యుపలక్షణం నాపి ప్రకరిష్యమాణార్థేౌ న మానాన్తరసన్నిధాపితార్థౌ న చ ప్రసిద్ధార్థావిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । నన్వనుమానం బ్రహ్మణ్యేవ లిఙ్గమ్ । బ్రహ్మణి భాసమానే తదధ్యస్తసూర్యాదేస్తదనుభానసమ్భవాదిత్యేతదయుక్తమ్ । సూర్యాదిషు బ్రహ్మభానాన్యభానాభావాత్ । గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతీత్యత్ర గమనభేదే సత్యేవ హ్యనుశబ్దో దృష్టః । ఉచ్యతే । గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతీత్యత్ర తద్గమనానుకారిగమనాన్తరమివాత్ర తద్భానానుకారిభానాన్తరం నోక్తం తమేవ భాన్తమితి తస్యైవ మానవత్త్వోక్తేః । న హి యత్ర క్రియాభేదోఽస్తి తత్రైవమవధారణం యుజ్యతే । యుజ్యతే తు క్రియాభేదాభావస్థలే వహ్నిమేవ దహన్తం తప్తాయఃపిణ్డోఽనుదహతీతి । తథా చ భారూపే బ్రహ్మణి అధ్యస్తానాం సూర్యాదీనాం తత్సత్తయైవ సత్త్వవత్తద్భానేనైవ మానవత్త్వేఽప్యాశ్రయభేదేన క్రియాభేదం కల్పయిత్వా అనుభాతీతి వ్యపదేశః ।
అపి చ తేజఃపక్షఇతి ।
తస్మిన్ పక్షే ప్రసిద్ధవిలక్షణం కిఞ్చిత్తేజస్తావత్కల్పనీయమ్ । తత్ప్రతిపాదనవైయర్థ్యాయ తదుపాసనవిధిస్తత్ఫలం చ కల్పనీయమిత్యతిగౌరవం బ్రహ్మప్రకరణబాధంశ్చేత్యేతే దోషాః స్యురిత్యర్థః ।
భాసమానతేజసేతి ।
ప్రభాన్తర్గతకిరణానాం తత్సంవలితకిరణాన్తరసంయోగేన భానం చేద్యత్ర సంయోగస్తత్రైవ భానం స్యాద్ ఘటాదిష్వాలోకసంయుక్తప్రదేశ ఎవ భానదర్శనాత్ ।
న చైతదస్తి ।
ఆలోకావయవాన్తరాసంయుక్తస్య తమఃసంనికృష్టస్య దీపాలోకావధ్యవయవభాగస్యాపి భానాత్ । తస్మాద్ భాసమానతేజసా న సూర్యాదితేజో భాతి కిం తు స్వత ఎవేతి భావః ।
క్రియాసామ్యాభావోఽసిద్ధ ఇతి ।
వరాహం గావోఽనుధావన్తీత్యత్ర త్వనుధావన్తీత్యనేన బాధితస్వార్థేన ముఖం చన్ద్రమనుకరోతీత్యత్రానుకరోతీత్యనేనేవ స్వరూపసామ్యముక్తమితి సూకరార్థగ్రహణమ్ । ఇహానుభాతీతి క్రియాసామ్యోక్తౌ తన్నిర్వాహాయానపేక్షితం స్వరూపసామ్యం నాదరణీయమితి భావః । రూపైకార్థసమవాయినః చక్షుర్యోగ్యాః సంఖ్యాదయః ।
సంకుచేదితి ।
సిద్ధాన్తే తు న సఙ్కోచః । ఇదం శబ్దస్యాప్యసఙ్కోచేన ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితసకలవస్తుపరత్వోపపత్తేరితి భావః ।
రూపాదిష్వితి ।
పఞ్చస్వితి శేషః ।
ప్రకృతేః పర ఇతి ।
నను సూత్రవ్యాఖ్యానస్య పాశ్చాన్యత్వేన తతః ప్రకృత్యర్థవిశేషలాభస్య నాస్తి పూర్వప్రవృత్తత్వం తథాత్వే వాఽభిభవాదిలిఙ్గమాలోచ్య సూర్యాద్యభిభావకమలౌకికం తేజేాన్తరమస్య మన్త్రస్య ప్రతిపాద్యమితి వ్యాఖ్యానే తేజసః ప్రకృతత్వమస్తీతి స్యాత్ । మైవమ్ । తేన రక్తం రాగాదిత్యాదిసూత్రైః సిద్ధశబ్దాన్వాఖ్యానం కుర్వతః పాణినేః కౌసుమ్భమౌపమన్యవ ఇత్యాదిసిద్ధశబ్దరూపాణ్యుదాహరణాని తద్వ్యాఖ్యానరూపాణి విగ్రహవాక్యాని చ మనసి విపరివర్తన్త ఇతి విగ్రహవాక్యస్థైః కుసుమ్భాదిశబ్దైస్తత్తదర్థస్య ప్రస్తుతత్వమస్తీతి తాత్పర్యాత్ । యద్వా తేన రక్తమితి సూత్రే రఞ్జకద్రవ్యవాచినా ప్రకృతిసమర్పకేణ రాగశబ్దేన రఞ్జకద్రవ్యవిశేషవాచకాః కుసుమ్భహరిద్రాదిశబ్దా లక్షణీయా ఇతి తైః ప్రకృత్యర్థవిశేషలాభః తస్యాపత్యమితి సూత్రే ఙ్యాప్ప్రాతిపదికాదితి సూత్రానువృత్తస్య ప్రకృతిసమర్పకస్య ప్రాతిపదికశబ్దస్యాఽపత్యార్థప్రత్యయప్రకృతిత్వయోగ్యోపమన్య్వాదిప్రాతిపదికవిశేషపర్య్యవసానాత్ తైః ప్రకృత్యర్థలాభః । రాగప్రాతిపదికశబ్దయోః సమానవాక్యోపాత్తత్వేఽప్యర్థగత్యా పూర్వవృత్తత్వం వివక్షితమ్ । వస్తుతస్తు ద్వివిధాః సర్వనామశబ్దాః సమభివ్యాహృతపరాః వ్యవస్థితైకార్థపరాశ్చ ।
యస్య యస్య హి యో భావస్తేన తేన హి తం నరమ్ ।
అనుప్రవిశ్య మేధావీ క్షిప్రమేవ వశం నయేత్ ॥
తద్వతి తత్ప్రకారకజ్ఞానం ప్రమేత్యాదిషు యే వ్యవస్థితైకార్థశూన్యాస్తే తత్తదభిమతార్థపరవ్యాఖ్యానశబ్దసమర్పితానర్థవిశేషానాసాద్య నిర్వృణ్వన్తి । తేన రక్తమిత్యాదిశబ్దా అపి తథాభూతా ఇతి న తేషాం పూర్వప్రకృతాద్యపేక్షా | ఇహ తు మన్త్రే తచ్ఛదాః స తేషాం ప్రతిశుశ్రావేత్యాదిశ్లోకగతా ఇవ వ్యవస్థితైకార్థపరా ఇతి తేషాం ప్రకృతాద్యపేక్షాఽవశ్యంభావినీతి తాత్పర్యమ్ । నను దహరవిద్యాయాం తం చేద్బ్రూయుర్యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురఇత్యాదివాక్యే తమిత్యస్యాచార్యరూపవ్యవస్థితైకార్థపరస్యాపి ప్రకృతాద్యపేక్షా న దృష్టా । నైష దోషః । తత్రాథ య ఎష సంప్రసాద ఇత్యాదివాక్యే ఎష ఆత్మేతి హోవాచేత్యత్రోవాచేత్యస్య కర్తృవిశేషాకాఙ్క్షాయామౌచిత్యాదాచార్య్య ఇత్యధ్యాహరణీయమ్ । తస్య చోవాచేత్యస్య బ్రూయాదిత్యర్థో వాచ్యః । యథా తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేదిత్యాద్యాథర్వణమన్త్రసందర్భ తస్మై స విద్వానుపసన్నాయ సమ్యక్ ప్రశాన్తచిత్తాయ శమాన్వితాయ । యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యం ప్రోవాచ తాం తత్త్వతో బ్రహ్మవిద్యామ్ ॥ ఇత్యత్ర । తతశ్చ తం చేద్బ్రూయురిత్యాక్షేపవాక్యోపక్రమే స బ్రూయాదితి సమాధానవాక్యోపక్రమే చ స ఎవాచార్యః పరామర్శనీయో భవిష్యతి ।
ణిజధ్యాహారం పరిజిహీర్షతా కథం ప్రకాశకత్వేనేత్యధ్యాహృతమితి శఙ్కాం వారయతి -
విషయే ఇతి ।
విషయనిర్దేశసామర్థ్యాద్విషయిత్వేన న భాతీతి లభ్యత ఇత్యర్థః । నను విషయిత్వేన న భాతీతి విశిష్టనిషేధస్య శాబ్దత్వసిద్ధ్యర్థం విషయిత్వేనేతి శబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః । సత్యమ్ । విశేష్యమాత్రనిషేధే ప్రత్యక్షవిరోధః స్యాదితి కించిద్విశేషణాధ్యాహారావశ్యమ్భావే కారకసప్తమ్యర్యవిషయత్వాక్షిప్తతయా విషయిత్వస్య బుద్ధిస్థత్వాత్ తద్వాచక ఎవాధ్యాహర్తుముచితో న స్పష్టత్వాదివాచకః । న చాప్రసక్తప్రతిషేధదోషః । రూపాదిమత్త్వభ్రాన్త్యా ప్రసక్తస్య సూర్యాదిప్రకాశ్యత్వస్య న చక్షుషా పశ్యతి కశ్చిదేనమితి చాక్షుషత్వస్యేవ నిషేధోపపత్తేః । నను కుతోఽయమగ్నిరితి కైముతికన్యాయానన్వయః । యదతిసూక్ష్మం వస్తు సూర్యాదయోఽపి ప్రకాశయితుం నేశతే తద్దీపః ప్రకాశయిష్యతీతి కా ప్రత్యాశేత్యేవం సౌక్ష్మ్యాతిశయస్తుత్యర్థతయాఽన్వయోపపత్తేః । ప్రత్యుతాభిభావకత్వపక్ష ఎవ తస్య భాసేత్యాదేరనన్వయః స్యాదభిభావకస్య ప్రకాశకత్వాయోగాత్ । తదలౌకికం సర్వప్రకాశనసమర్థం తేజోన్తరం సర్వదా సర్వత్ర స్థితం చేద్ చన్ద్రసూర్యదీపాదీనామభావేఽపి ఘటాదిస్ఫురణం స్యాత్ । తస్య చన్ద్రాదిప్రభానువిధాయిత్వాఙ్గీకారే చన్ద్రసూర్యదీపాదిప్రభాసు ఘటాదీనాం తుల్యరూపః స్పష్టః ప్రకాశః స్యాత్ । తస్య చన్ద్రప్రభాద్యనువిధాయిప్రకాశతారతమ్యస్యాప్యఙ్గీకారే చన్ద్రప్రభాద్యతిరేకేణానుపలభ్యమానస్య తస్య పర్యాయాన్తరేణాభావ ఎవోక్తః స్యాదితి దోషా: స్యురితి ద్రష్టవ్యమ్ । అత్రానుభానస్య తేజోలిఙ్గత్వం నిరస్య బ్రహ్మలిఙ్గత్వం సమర్థనీయమాసీదిత్యస్పష్టతా ॥
శబ్దాదేవ ప్రమితః ॥౨౪॥
పరిమాణవిశేషవన్మాత్రవాచీతి ।
పరిమాణవిశేషవానఙ్గుష్ఠపరిమాణవాన్ । అఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇత్యత్ర మాత్రశబ్దః ప్రమాణవాచీ । ప్రత్యయః ప్రమాణే ద్వయసజ్దధ్నఞ్మాత్రచ్ ఇతి సూత్రేణానుశిష్టః | తన్మాత్రవాచీ తత్సామాన్యవాచీ ।
తద్విశేషే శ్రుతిరేవేతి ।
నను దహరశబ్దవదఙ్గుష్ఠమాత్రశబ్దోఽల్పపరిమాణరూపే జీవలిఙ్గ ఎవ శ్రుతో న తు తద్వతి జీవరూపే ధర్మివిశేషే । యద్యేవం భూతభవ్యశబ్దసమభివ్యాహృత ఈశానశబ్దోఽపి భూతభవ్యేశితృత్వరూపబ్రహ్మలిఙ్గ ఎవ శ్రుతిర్నబ్రహ్మణీతి తుల్యం యోగరూఢిమతః శబ్దస్య యౌగికార్థసమ్బన్ధినిర్దేశే రూఢ్యనున్మేషస్య పద్మాని యస్యాగ్రసరోరుహాణీత్యాదిషు దర్శనాదితి భావః ।
యది త్వీశానశబ్దః శ్రుతిరేవాఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇతి లిఙ్గం తదా ప్రాథమికలిఙ్గస్య పాశ్చాత్త్యశ్రుతేశ్చ బలాఽబలానవధారణాత్సంశయ ఇత్యాశయేనాహ -
యద్యత్రేతి ।
శఙ్కానిరాస ఇతి ।
అఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుత్యా సహ జీవగ్రహణే యుక్త్యన్తరమపి చేత్యనేన సముచ్చేయం న భవతి తత్ర యుక్త్యన్తరాఽకథనాత్ కిం త్వఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతేరేవ బ్రహ్మణి సంభవశఙ్కానిరాస: సముచ్చేయ ఇత్యర్థః ।
పరమాత్మనో హృత్పుణ్డరీకస్థానత్వస్య యుక్తత్వోపన్యాసః ప్రకృతానుపయోగీత్యాశఙ్క్య తత్పరమాత్మనోఽల్పత్వే కారణమిత్యేతద్యుక్తమిత్యధ్యాహృత్య వ్యాచష్టే -
పరమాత్మన ఇతి ।
హృత్పుణ్డరీకోపాధ్యవచ్ఛేదకారణకమల్పత్వం బ్రహ్మణో యుక్తం చేత్తదేవేహాప్యఙ్గుష్ఠమాత్రశబ్దేనోచ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపాధిం సంకీర్త్యేతి ।
ఉపాధిసంకీర్తనపూర్వకముచ్యమానమల్పత్వం స్వాభావికాఽనన్తత్వాఽపారత్వాఽవిరోధి భవతి ఇహ తు తత్కీర్తనం వినైవాల్పత్వముచ్యత ఇత్యస్య బ్రహ్మవిషయతాయామిదం స్వాభావికానన్తత్వాదినా విరుధ్యేతేతి భావః । నన్వప్రయోజకమిదం యదుపాధిసంకీర్తన ఎవోపాధికం సిధ్యతీతి తదభావేఽప్యన్తత్వాదిశ్రుత్యనుసారేణైాపాధికత్వసిద్ధుపపత్తేః । అన్యథా అణోరణీయాన్మహతో మహీయానిత్యాదిశ్రుతిషు కా గతిః । కిం చైవం సత్యనియతపరిమాణాన్తః కరణోపాధికజీవవిషయత్వమప్యస్యాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వశ్రవణస్య న సిద్ధ్యేద్ హృదయోపాధిసంకీర్తనాభావాత్ । యది తస్య స్వోపాధ్యన్తఃకరణద్వారా ప్రాయికం హృదయస్థత్వం ప్రసిద్ధం న వక్తవ్యం తర్హీశ్వరస్య నియతహృదయస్థత్వం శ్రౌతహృదయశబ్దనిరుక్త్యా ఈశ్వరః సర్వభూతానాం హృద్దేశేఽర్జున తిష్ఠతీతి స్మృత్యా చ ప్రతిపాదితం ప్రసిద్ధతరమితి సుతరాం న వక్తవ్యమ్ । న చ వాచ్యం బ్రహ్మణో హృదయే అతిసూక్ష్మత్వస్య దహరశాణ్డిల్యవిద్యయేారుక్తత్వాత్తస్య తదుపాధికమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం న సంభవతీతి తర్హి జీవస్యాప్యారాగ్రమాత్రత్వేన బాలాగ్రశతభాగశతాంశమితత్వేన చ శ్రుతస్య తన్న సంభవతి । అథోచ్యేత శ్వేతాశ్వతరే ప్రాణాధిపః సంచరతే స్వకర్మభిరితి జీవం ప్రకృత్య అఙ్గుష్ఠమాత్రో రవితుల్యరూపః సంకల్పాహంకారసమన్వితో య ఇత్యాహత్య తస్యాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం శ్రుతం భారతేపి దృష్టమ్ అతస్తస్యారాగ్రమాత్రత్వాదిశ్రవణం సూక్ష్మసూక్ష్మతరనాడీసంచారాద్యుపాధికం కల్ప్యమితి తర్హీశ్వరస్యాప్యఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽఙ్గుష్ఠం చ సమాశ్రితఃఈశఃసర్వస్య జగతః ప్రభుః ప్రీణాతి విశ్వభుగితి తైత్తిరీయమన్త్రే అఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽన్తరాత్మా సదా జనానాం హృది సంనివిష్టః హృదా మనీషామనసాభిక్లృప్తో య ఎనం విదురమృతాస్తే భవన్తీతి శ్వేతాశ్వతరమన్త్రే చాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వమాహత్య శ్రుతమితి దహరశాణ్డిల్యవిద్యయోరుక్తమితి సౌక్ష్మ్యం హృదయాగ్రసుషిరోపాధికం కల్ప్యమితి తుల్యం తస్మాద్వక్తవ్యమిదం కేన విశేషేణాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వశ్రవణస్య బ్రహ్మవిషయత్వే సతి ఉపాధిసంకీర్తనాపేక్షా న జీవవిషయత్వ ఇత్యభ్యుపగతమితి । ఉచ్యతే । బ్రహ్మవిషయమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వశ్రవణముపాధిసంకీర్తననియతం దృష్టం జీవవిషయం తు తత్సంకీర్తనరహితమపి । అత ఉపాధిసంకీర్తనరహితమిదం జీవవిషయమేవ భవితుమర్హతీత్యభ్యుపగతమ్ ।
స్వస్య భవితురనిర్దేశే తదనిర్ణయస్య స్వభావాఽనిర్ణయపర్యవసానేన ప్రకృతోపయోగమాహ -
స్వో యో భవితేతి ।
ఉదాసీనే స్వరూపే ఇతి ।
ఉదాసీనస్వభావో భవతీత్యర్థః ।
సకనిష్ఠిక ఇతి ।
ముక్తకనిష్ఠిక ఇత్యర్థః ।
నన్వేతద్వై తదితి తచ్ఛబ్దోఽన్యత్ర ధర్మాదితి ప్రకృతం బ్రహ్మ పరామృశేదిత్యాశఙ్క్య పూర్వపక్షే తత్సంగమయతి -
ఎతదితి ।
అన్యత్ర ధర్మాదితి ప్రస్తుతేతి ।
యేయం ప్రేతే ఇతి ప్రశ్నస్య అన్యత్ర ధర్మాదితి పునః ప్రవర్తనే పరమాత్మవిషయతయా వివృతత్వాత్తదుత్తరగతస్యాఙ్గుష్ఠవాక్యస్య ప్రతిపిపాదయిషితజీవాభిన్నపరమాత్మవిషయత్వే సమ్భవతి కేవలజీవపర్యవసానకల్పనం న యుక్తమితి భావః ।
నను సర్వగతస్యాపి బ్రహ్మణ ఇత్యాదిభాష్యవాక్యం యది జీవాభిప్రాయం తర్హి భాష్యగతస్య బ్రహ్మశబ్దస్య కిం జీవే లక్షణా నేత్యాహ -
జీవభావాపన్నేతి ।
బ్రహ్మైవ జీవభావేన వర్తత ఇత్యభిప్రాయో భాష్యే బ్రహ్మశబ్ద ఇత్యర్థః । కస్య చిన్ముముక్షోః అసంన్యాసినః । ఎతేన కామ్యగ్రహణం మోక్షమాణమాత్రాన్వయీతి దర్శితమ్ ।
స్వకీయస్యేతి ।
ఆత్మనో దీయమానస్య స్వత్వనివృత్త్యసంభవాదితి భావః ।
ఋష్యన్తరాభావాదితి ।
వసిష్ఠాదీనామార్షేయవరణే వరణీయవసిష్ఠాన్తరాద్యభావాదిత్యర్థః । అత్ర ఋషిదేవతాధికారవిచారే వక్తవ్యం దేవతాధికరణే వక్ష్యతే ।
సిద్ధాన్తినాపీతి ।
నను యది సిద్ధాన్తినాఽప్యఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుష ఇత్యేతదనువాద్యజీవవిషయమభ్యుపగమ్యతే కథం తర్హి సంశయప్రదర్శనగ్రన్థే మన్త్రస్య పరమాత్మపరత్వం పక్షే పరిమాణవిశేషో న ముఖ్య ఇత్యుక్తం కథం చ పరిమాణం జైవం పారమేశ్వరం వేతి సంశయ ఇత్యుక్తమ్ । ఉచ్యతే । అస్య మన్త్రస్యాఙ్గుష్ఠమాత్రః పురుషోఽన్తరాత్మేత్యనన్తరమన్త్రవదఙ్గుష్ఠమాత్రజీవానువాదేన తస్య బ్రహ్మాఽభేదబోధనపరత్వే శ్రుతస్యాఙ్గుష్ఠపరిమాణస్యోపమర్దో భవతి యోఽయమన్తఃకరణోపాధికోఽఙ్గుష్ఠమాత్రః ప్రాప్తో జీవః స న తథా మన్తవ్యః కిన్త్వసంకుచితసకలభూతభవిష్యద్వర్తమానవస్తునియన్తృత్వప్రాప్తసకలాన్తరావస్థానతయా వ్యాపకః పరమాత్మైవ మన్తవ్య ఇతి । ఎవం చ యథాఽప్యగ్నిష్టోమే రాజన్యస్య గృహ్ణీయాదప్యుక్థే గ్రాహ్య ఇతి రాజన్యనిమిత్తషోడశిగ్రహయాగాభ్యాసవిధౌ రాజన్యస్యోక్థసంస్థోఽగ్నిష్టోమసంస్థో వా యః క్రతుః ప్రాప్తః స న తథా కర్తవ్యః కిన్తు షోడశిసంస్థః కర్తవ్య ఇతి విధీయమానయా షోడశిసంస్థయోక్థాగ్నిష్టోమసంస్థోపమర్దః ఎవమిహ భూతభవ్యనియన్తృపరమేశ్వరాభేదబోధనేన జీవస్యాఙ్గుష్ఠపరిమాణోపమర్ద ఎవ తస్యా ముఖ్యతా వివక్షితా । ఎవం తర్హి మన్త్రస్య పరమాత్మాభేదపరత్వపక్షే భూతభవ్యనియన్తృత్వస్యాప్యుపమర్దోఽస్తీతి తస్మిన్ పక్షే కథం విశిష్య పరిమాణవిశేషస్యాముఖ్యతోక్తిః । సత్యమ్ । తదుపమర్దో న జీవలిఙ్గకృతః కిం తు బ్రహ్మాభేదరూపవాక్యార్థవిరోధకృతః । జీవలిఙ్గోపమర్దస్తు బ్రహ్మలిఙ్గాదికృతః బ్రహ్మశ్రుతిలిఙ్గప్రకరణపరామర్శేనైవ కృత్స్నస్య మన్త్రస్య జీవపరత్వమపోద్య జీవానువాదేన బ్రహ్మాభేదపరత్వపక్షస్యోన్మేషణీయత్వాత్ । అనేన విశేషేణ సిద్ధాన్తపక్షే పరిమాణవిశేషస్యైవాముఖ్యత్వముక్తం పారమేశ్వరం వేత్యేతత్తు శ్రుత్యాద్యాపాదితపరమేశ్వరపర్యవసానాభిప్రాయమ్ । శ్రుతిరిహేశానశబ్దరూపా పరమేశ్వరాభిధానశ్రుతియోగేన లిఙ్గసమర్పకస్యాపి తస్య రూఢ్యా పరమేశ్వరబోధకత్వాఽనివారణాత్ । కావ్యేషు తు వ్యఙ్గ్యార్థప్రధానేషు యస్య శబ్దస్య యౌగికోఽర్థో వ్యఞ్జనవ్యాపారానుకూలస్తం శబ్దం యౌగికార్థ ఎవోపక్షీణం కృత్వా తదీయరూఢ్యర్థసమర్పణార్థం క్వచిత్క్వచిత్పదాన్తరమప్యుపాదదతే తత్పదాన్తరోపాదానం న యౌగికార్థసంబన్ధ్యుపాదానస్య రూఢ్యున్మేషవిరోధిత్వప్రయుక్తమ్ । తదనుపాదానేపిఽపి కుర్యాం హరస్యాపి పినాకపాణేర్ధైర్యచ్యుతిం కే మమ ధన్వినోఽన్యే ఇత్యత్ర తద్దర్శనాత్ । అత్ర సిద్ధాన్తేఽప్యప్రత్యాఖ్యేయేన జీవలిఙ్గేనాభిభూతం బ్రహ్మలిఙ్గం బ్రహ్మలిఙ్గనిర్వాహకమహావాక్యతారూపోపాయకథనాత్ ప్రాఙ్ నోన్మిషతీత్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥
తదుపర్యపి బాదరాయణః సంభవాత్ ॥౨౬॥
నను దేవాధికారచిన్తా నాస్మదాదీనాం ప్రవృత్తావుపయుక్తా నాపి దేవానాం తేషాం స్వకీయవిగ్రహవత్త్వే తత్ప్రయుక్తసామర్థ్యాదిమత్త్వే చ సిద్ధాన్తన్యాయనిరపేక్షావగతిసద్భావాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అధికారేతి ।
క్రమముక్తిఫలా దేవతాపదప్రాప్తిద్వారా ముక్తిపర్యన్తా ఉపాస్తయః । ఎతదుపలక్షణం దేవతానాం సిద్ధావన్తరాదిత్యవిద్యాదిష్వాదిత్యదేవతాద్యన్తర్వర్త్తిత్వేన బ్రహ్మోపాసనం న తు జ్యోతిర్మణ్డలాద్యన్తర్వర్త్తిత్వేన ఉపకోసలపఞ్చాగ్నివిద్యయోరర్చ్చిరాద్యభిమానిదేవతానాం మార్గపర్వత్వేన చిన్తనం న త్వర్చ్చిరాదీనామచేతనానామిత్యుపాసనాయాం విశేషసిద్ధిః తం దేవా భక్షయన్తీత్యాదిశ్రవణేన వైరాగ్యసిద్ధిః మన్త్రార్థవాదాః ప్రాప్తివిరోధయోరసతో: ప్రతీయమానేఽర్థే ప్రామాణ్యం న జహతి దేవతావిగ్రహప్రసాధనోపయోగిన్యాయవ్యుత్పన్నస్య ప్లవా హ్యేతే అదృఢా యజ్ఞరూపాః జాయస్వ మ్రియస్వేత్యేతతృతీయం స్థానమిత్యాదివాక్యశ్రవణేన వివేకవైరాగ్యాదిసిద్ధిరిత్యాదికమపి దేవతాధికరణప్రవర్తనస్య ఫలం ద్రష్టవ్యమ్ ।
విద్వత్తోపయోగాదాహ ఆగమాదేరితి ।
ఆదిశబ్దేన ఆగమార్థనిర్ణాయకన్యాయగ్రహణమ్ ।
స్మర్య్యమాణ ఇతి ।
యద్యపి దేవానాముపనీతాధికారికవైధాధ్యయనాసంభవేఽపి కావ్యానామివ లౌకికమధ్యయనం వక్తుం శక్యం వైధాధ్యయననియమస్య స్వశాఖావిషయత్వాద్ దేవానాం శాఖానియమాభావాత్ తథాపి స్వయంభాతవేదతదర్థానాం తేషామధ్యయనం న కల్పనీయమితి తాత్పర్య్యమ్ । ననూపనయనం న కేవలమధ్యయనాధికారార్థం కిం తు సర్వకర్మాధికరార్థమ్ । అత ఎవ సమర్థస్యాపి సంధ్యావన్దనాదికముపనయనాదూర్ధ్వమిష్యతే । మూకబధిరాదీనామ్ అధ్యయనాభావేఽపి శక్యనిత్యకర్మానుష్ఠానార్థముపనయనమిష్యతే । తస్మిఀస్తు శిష్యమాణాని జననేన ప్రవర్తేరన్నితి పూర్వతన్త్రాధికరణేఽపి తథైవ నిర్ణీతమ్ | సత్యమ్ । త్రైవర్ణికానామేవ తత్కర్మాధికారహేతుస్తాన్ప్రతి విహితత్వాదత ఎవ శూద్రాణాముపనయనాభావేఽపి స్వధర్మేషు సామాన్యధర్మేషు వాఽధికారః ।
చతుర్థ్యన్తశబ్దప్రతీతమాత్రమితి ।
ఆఖణ్డలాదిః ప్రసిద్ధార్థ ఇత్యర్థః । నను దేవతాయా విగ్రహవత్త్వే దర్శితే క్రతుదేశేషు సన్నిధానాభావేన కర్మవిరోధ ఇహాపి తుల్య: అసంభవత్పరిహారశ్చేతి విశేషః । న హి విగ్రహవత్యా దేవతాయా ఇవాచేతనదేవతాయా విగ్రహభేదైరనేకత్ర క్రతుదేశే సన్నిధానముపపాదయితుం శక్యమ్ । న చ విగ్రహవతోఙ్గస్య సన్నిధాననియమ: విగ్రహరహితస్యాపి జుహ్వాదేః సన్నిధాననియమదర్శనేన విశేషణవైయర్థ్యాత్ । ఉక్తనియమస్య ప్రవసద్యజమానే వ్యభిచారేణ విగ్రహరహితస్యైవాఙ్గస్య సన్నిధాననియమదర్శనాచ్చ । న చ ప్రవసద్యజమానకర్తృకవిష్ణుక్రమాదౌ వ్యభిచారః ।
మూర్తస్యేతి విశేషయితుం శక్యత్వాదితి శఙ్కానివారణాయ గృహీతమర్థోపహితపక్షం వ్యాచష్టే -
తాదృగితి ।
నన్వేవమర్థస్యాఙ్గభూతశబ్దోపలక్షణతాయా విగ్రహవత్త్వపక్షేఽపి వక్తుం శక్యత్వాన్న తస్మిన్ పక్షే కర్మణి విరోధో దూషణమితి చేత్ । సత్యమ్ । అసారమపీదం దూషణం దేవతావిగ్రహద్వేషాన్ధైరుద్భావితమితి పూర్వపక్ష్యుపహసనార్థమిన్ద్రాదీనాం వస్తుతః క్రతుదేశే సన్నిధానమస్తీతి తాత్త్వికార్థప్రదర్శనార్థం చానూదితమ్ ।
ఇచ్ఛామాత్రమితి ।
ఇన్ద్రాగచ్ఛేత్యాద్యాహ్వానలిఙ్గాదిన్ద్రాదీనామాగమనం స్వేచ్ఛాధీనం వాచ్యమిత్యనేకక్రతుదేశాగమననిర్వాహార్థమనేకశరీరసృష్టిరపి తదిచ్ఛాధీనా పర్య్యవస్యేదిత్యేవం తదిచ్ఛాయాః శరీరసృష్టికారణత్వసిద్వైా తదతిరిక్తకారణమేలనాభావాచ్ఛరీరసృష్ట్యాక్షేపే ఇతి భావః ।
అధిష్ఠాత్రభావాదితి ।
ఈశ్వరస్యాధిష్ఠాతుః సత్త్వేఽపీన్ద్రాదీనామిచ్ఛయా సృష్టౌ తేషామప్యధిష్ఠాతృత్వం వాచ్యం తన్న సంభవతీత్యాశయః ।
ఎవకారదర్శనాదితి ।
ఎతయైవ నివిదేత్యేవకారేణ యస్యాం నివిది దేవతాసంఖ్యా పృష్టా తయైవ నివిదోత్తరమాహేత్యర్థలాభాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయామితి ।
దేవతానామఙ్గత్వేఽపి నమస్కార్యత్వవత్కేవలముద్దేశ్యత్వే కర్తృకరణకర్మాధికరణాదివన్న సంనిధానాపేక్షేత్యుపపాదనార్థా ద్వితీయా వ్యాఖ్యా ।
అత ఎవోపాధ్యభావ ఇతి ।
ఉపాధేరపి నరపతిత్వాదివత్ కించిద్ఘటకపదార్థగతజాత్యవచ్ఛేదేనానుగతీకర్తవ్యత్వాద్ ఘటకపదార్థేష్వప్యలౌకికేషు ప్రత్యభిజ్ఞాభావేనానుగతజాత్యసిద్ధేరిత్యర్థః ।
మన్త్రసిద్ధ ఇతి ।
ఆదిత్యాదిశబ్దానామచేతనమణ్డలాదివాచిత్వపక్షేఽపి తత్ప్రవృత్తినిమిత్తభూతా జాతిర్లౌకికప్రత్యభిజ్ఞానేన న సిద్ధ్యతి । ఇదానీన్తనమణ్డలాదేర్దృశ్యమానత్వేఽపి ప్రాచీనమణ్డలాదేరతీతస్యైతద్ద్రష్టృదృష్ట్యగోచరత్వాత్ । అతః సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయద్ ఇత్యాదిమన్త్రసిద్ధే ప్రాచీనే ఇదానీన్తనే చ ప్రత్యభిజ్ఞానమపేక్ష్యతే చేద్ వేదాధీనమేవ తదన్వేష్యం తదిహాపి సులభమితి భావః । ఇన్ద్రాదీనాం పూర్వోత్తరవిగ్రహయోః సంస్థానవిశేషైక్యే జాతిపక్షస్తదభావే స్వర్గాధిపత్యాద్యుపాధిపక్ష: ।
శబ్దం ప్రతీతి ।
శబ్దప్రభవత్వహేతుం ప్రసఞ్జకం కృత్వా శబ్దస్వరూపనిర్ణినీషయా నాయం ప్రశ్న: తథా సతి స్ఫోటవాదినా దేవాదీనాం వర్ణప్రభవత్వానుపపత్తేః స్ఫోటప్రభవత్వోపపత్తేశ్చావక్తవ్యత్వాత్ । తస్మాదుక్తప్రకారేణాక్షేపోఽయమిత్యర్థః । నన్విన్ద్రాదిశబ్దానాం లౌకికపితృకృతపుత్రనామవద్ వ్యక్తిశబ్దత్వే తేషాం వ్యక్తివాచిత్వం తత్తత్సంకేతయితృపురుషబుద్ధ్యధీనం భవేదితోన్ద్రాదిపదఘటితానాం విధివాక్యానాం సంకేతయితృస్వతన్త్రపురుషబుద్ధ్యధీనార్థప్రతిపాదకత్వేన తత్సాపేక్షత్వలక్షణాప్రామాణ్యాపత్త్యా తచ్చోదితకర్మణామననుష్ఠానం స్యాదితి కర్మణి విరోధాపాదనే తేషాం జాతిశబ్దత్వేన పరిహర్తవ్యే శబ్దప్రభవత్వాదితి హేతు: క్వోపయుజ్యతే శబ్దేనార్థస్మృతిసాపేక్షా సృష్టిః స్రష్టవ్యార్థస్య స్మర్యమాణార్థసమానజాతీయత్వ ఎవ లోకే ఘటాదిషు దృష్టేతి శబ్దప్రభవత్వం జాతివాచిత్వహేతు సిద్ధ్యర్థో హేతురితి చేద్ న । లోకే దృష్టాన్తాఽసంప్రతిపత్తేః । ఘటాదిసృష్ట్యర్థమపేక్షితస్య ఘటత్వాదిజాత్యభివ్యఞ్జకాకృతివిశేషానుసన్ధానస్య ప్రాక్తనతదనుభవాదేవ సంభవేన ఘటాదిశబ్దానపేక్షణాదనుష్ఠేయార్థస్మృతావుపాయాన్తరసంభవేఽపి మన్త్రేణైవ సంస్మర్తవ్య ఇతివత్ స్రష్టవ్యో ఘటాదివాచకశబ్దేనైవ స్మర్తవ్య ఇతి నియమహేత్వభావాత్ । అత ఎవ కైశ్చిదుపకరణైః కఞ్చిదర్థం నిర్మిమాణం దృష్ట్వా తద్వాచకానభిజ్ఞా అపి నానాశిల్పనిపుణాస్తైరుపకరణైస్తథాభూతం వ్యక్త్యన్తరం నిర్మిమాణా దృశ్యన్తే । ఉచ్యతే । శిల్పీ శిల్పశాస్త్రేభ్యో దేవాదీనాం నామరూపాణి విజ్ఞాయ ప్రతిమాదికం నిర్మిమాతీతి లోకే దృష్టం తథైవ హిరణ్యగర్భో వేదేభ్యస్తాని విజ్ఞాయ దేవాదీన్ సృజతి తస్య దేవసృష్ట్యుపయోగినామరూపజ్ఞానార్థమేవ హి సృష్టాయ తస్మై వేదప్రదానమపి శ్రూయతే యేా బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాఀశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై ఇతి । భాష్యోదాహృతశ్రుతిస్మృతయోఽప్యత్ర ప్రమాణమ్ ।
గృహీతస్యేత్యస్య బధిరేణానన్వయాదధ్యాహరతి -
అబధిరేణేతి ।
తథా చ బధిరేణాగృహీతస్య గృహీతస్య వేతి టీకాయాం బధిరేణేతి శ్రుతస్యాఽగృహీతేనాన్వయః అబధిరేవేత్యధ్యాహృతస్య గృహీతేనాన్వయః ఇతి విభాగః ।
టీకాయామఙ్గత ఇత్యనేనైవ సంగతేరపి సంగ్రహాదవిదితసంగతిరితి పృథఙ్న వక్తవ్యమిత్యాశఙ్కాయాం హేతునిర్దేశార్థత్వేన తదుక్తిసాఫల్యముక్త్వా తదపేక్షహేతుకమనుమానం దర్శయతి -
శబ్ద ఇతి ।
అఙ్గేనేత్యేతద్యావదఙ్గపరం తేన యోగ్యతాదిమత్కించిదఙ్గజ్ఞానసాహిత్యసంప్రతిపత్త్యా న సిద్ధసాధనమ్ । అఙ్గత్వం మానవిభాజకోపాధ్యవచ్ఛిన్నం ప్రతి సహకారిత్వం తేనాదృష్టరూపాజ్ఞాతస్య సహకారిత్వేఽపి పక్షదృష్టాన్తయోర్న బాధ్యసాధ్యవైకల్యే సిద్ధ్యభావాదేరజ్ఞాతస్యానుమానమాత్రే సహకారిత్వాభ్యుపగమే తు దృష్టాన్తే సాధ్యలాభాయ భావరూపసహకారిత్వం వివక్షణీయమ్ । హేతైా మానవిభాజకోపాధ్యవచ్ఛేదేన సంబన్ధగ్రహణాపేక్షా వివక్షితా తేన కపిసంయుక్తో వృక్ష ఇతి జ్ఞానజనకే చక్షుషి న వ్యభిచారః ।
నార్థధీహేతుత్వఇతి ।
అపూర్వావధారణాత్ ప్రాగర్థధియో జననాఽసంభవాదర్థధీహేతుత్వమ్ అమానకమితి తదన్యథానుపపత్తిర్నోదేతీత్యాశయః ।
నానావర్ణేతి ।
యథా ఖలు సంధ్యక్షరాన్తర్గతాకారేకారాద్యతిరిక్తైకసంధ్యక్షరావగతేస్తదతిరిక్త ఎకారాదిః యథా వైకత్వసముదాయాతిరిక్తశతాదిసంఖ్యావగతేస్తదతిరిక్తా శతాదిసంఖ్యా తథేతి భావః । తద్ధేతుత్వేన సాహిత్యకల్పనాయామిత్యనుక్తోపాలమ్భ: ।
ఎకార్థధీహేతుత్వస్యైకత్వోపాధితాయా ఎవోక్తత్వాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
సాహిత్యమేకత్వమితి ।
తథా చ బహుషు క్రమికేషు వర్ణేషు తద్ధేతుత్వేఽప్యసిద్ధే యది తద్ధేతుత్వాధీనం తేష్వేకత్వం సంపాద్యతే న తద్ధేతుత్వం సమర్థ్యతే తదానీమన్యోన్యాశ్రయ ఇతి భావః । నను తం చ ధ్వనయ ఇతి ప్రత్యేకవ్యఞ్జకత్వపక్షోపపాదనమస్థానే ధ్వనీనాం స్ఫోటవ్యఞ్జకత్వస్య ప్రాగనుక్తతయా తత్ర ప్రత్యేకసముదాయవికల్పానుత్థానాదిత్యాశఙ్క్య తతః ప్రాక్ టీకాయాం వివక్షితౌ శఙ్కాపరిహారౌ దర్శయతి -
నన్వజ్ఞాతేష్వితి ।
నను వర్ణవ్యఙ్గ్యత్వోపపత్తేరితి కథం స్ఫోటస్య ధ్వనివ్యఙ్గ్యత్వం హి టీకాయాముక్తమ్ । సత్యమ్ । నిత్యవర్ణవాదిమతే వర్ణాభివ్యఞ్జకత్వాభిమతా ఉదాత్తానుదాత్తహ్రస్వదీర్ఘసానునాసికనిరనునాసికత్వాదిధర్మాశ్రయా యే ధ్వనయస్తఎవ స్ఫోటవాదిమతే స్ఫోటాభివ్యఞ్జకాః కత్వాద్యాశ్రయావర్ణా ధ్వనిస్ఫోటమధ్యే నిత్యానామనిత్యానాం వా వర్ణానామఙ్గీకారే గౌరవాత్ । వర్ణవాదిమతేఽఖణ్డేష్వేకారాదిషు వాస్తవాకారాద్యవయవాభావేన తదభివ్యఞ్జకక్రమికధ్వనివిశేషాణామేవాకారేకారాదిరూపతాయా వక్తవ్యత్వాచ్చ । సోఽయం గకారః సోఽయముదాత్తః సోఽయం హ్రస్వ ఇత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞానాఙ్గత్వాద్వ్యధికరణధ్వన్యభివ్యక్తేషు దర్పణముఖవదభివ్యఞ్జకధర్మరూపితతయా ప్రతీయమానేషు వర్ణస్ఫోటేష్వివ తదేవేదం ఘటపదం తదేవేదం ఘటమానయేతి వాక్యమిత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞానాం పదవాక్యస్ఫోటేష్వేవ విశ్రాన్తేరితి స్ఫోటవాదిమతమ్ । అతో న విరోధః ।
జ్వాలాదిప్రత్యభిజ్ఞానబాధోపలమ్భాద్భాష్యానుపపత్తిమాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
ప్రత్యభిజ్ఞానస్యేతి ।
యోఽనుభవ ఇతి ।
గకారేషు పరస్పరభేదానుభవ ఇత్యర్థః ।
ఉరస్తాడనోక్త్యా గకారాదిభేదోపలమ్భస్య శఙ్కాబీజస్యాలాభమాశఙ్క్య అతితారత్వం తేన లక్ష్యమిత్యాహ -
సోర ఇతి ।
న పూర్వహేత్వర్థమితి ।
న పూర్వప్రస్తుతే హేతుసమర్పకమిత్యర్థః ।
తద్ధేతుత్వే చేతి ।
పూర్వప్రస్తుతార్థహేతుత్వే కేనచిదుభయసిద్ధేన హేతునా భేద ఎవ నిషేధ్యో న త్వేకత్వం సిద్ధం కృత్వా తేన హేతునాఽనేకరూపత్వం నిషేధ్యం వర్ణానాం ధ్వనిరూపాణామేకత్వస్య ప్రతివాద్యనఙ్గీకృతత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రకృతాసంగతేరితి ।
యద్యపి భేదాభేదయోరేకత్ర వాస్తవత్వేనోభయప్రామాణ్యోపపత్తౌ కిమితి భేదజ్ఞానప్రత్యభిజ్ఞానయోర్బాధ్యబాధకత్వకల్పనమిత్యాశఙ్కానిరాకరణార్థత్వేన ప్రకృతే కథఞ్చిత్సఙ్గమయితుం శక్యం తథాపి భేదాభేదపక్షస్య స్ఫోటవాద్యనఙ్గీకృతత్వాత్ ప్రకృతాసంగతిరుక్తా ।
ఉక్తమపి బాధకమితి ।
నను వర్ణా అపీత్యాదిభాష్యేణోక్తమప్యభేదబాధకమిత్యర్థః ।
అనేనావృత్త్యేతి ।
శఙ్కాగ్రన్థత్వే ఎక ఎవ సన్నిత్యస్య ఎకశ్చేదిత్యర్థః । పరిహారగ్రన్థత్వే ప్రత్యభిజ్ఞావధృతైకభావ ఇత్యర్థ ఇతి అర్థభేదో వివక్షితః ।
అశబ్దాత్మక ఇతి ।
నను అశబ్దాత్మకః శ్రావణో ధ్వని: పదార్థాన్తరమితి భాష్యానుక్తానువాదః । గగనాదిపఞ్చభూతగుణః శబ్దో ధ్వనిరితి సిద్ధాన్తవిరుద్ధశ్చ వర్ణవిశేషాప్రతీతౌ ప్రతీతేరవర్ణాత్మక ఇత్యనువాదస్తు వర్ణవివేకమప్రతిపద్యమానస్య కర్ణపథమవతరతీతి భాష్యానువాదో భవతి కిన్త్వయుక్తానువాద: దూరే జనసంఘకోలాహలప్రత్యయస్య దూరత్వదోషాగృహీతకత్వాదికవర్ణవిషయత్వోపపత్తేః తత్ర వర్ణాతిరిక్తస్య ధ్వనేః కల్పనేఽపి సమీపే తదగ్రహణస్య సామీప్యదోషప్రయుక్తతాయా వక్తవ్యత్వాత్ । ఎవం చ తస్య వర్ణత్వజాతివిషయత్వకల్పనానిరాకరణమప్యస్థానవిజృమ్భితం శబ్దత్వాదిసామాన్యాలిఙ్గితవర్ణవ్యక్తివిషయత్వోపపత్తేః । న చ తథాభూతవర్ణవిషయత్వాశఙ్కాపి ధ్వనేర్భిన్నత్వాద్ న ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తీతి ప్రత్యభిజ్ఞాభావోక్త్యైవ నిరాకృతేతి వాచ్యమ్ । వర్ణేషు సోఽయం గకార ఇత్యాదివత్త్వయా ధ్వనిత్వేనాభ్యుపగతే కోలాహలేఽపి స ఎవ కోలాహల: పునరుత్థిత ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞానసత్త్వావిశేషాత్ । ధ్వనౌ ప్రత్యభిజ్ఞానం తజ్జాతీయవిషయమితి తత్ర వర్ణ ఇవ వ్యక్త్యైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాభావ ఉక్త ఇతి చేద్ న । తుల్యరూపయోః ప్రత్యభిజ్ఞానయోరేకం తజ్జాతీయవిషయమ్ అన్యద్ వ్యక్త్యైక్యవిషయమితి కల్పనాయాం వినిగమనావిరహాత్ ప్రత్యభిజ్ఞానావగతవ్యక్త్యైక్యేన జాత్యసంప్రతిపత్తేర్వర్ణే ఇవ ధ్వనావపి వక్తుం శక్యత్వాత్ । తస్మాత్సర్వమిదమనుపపన్నమితి చేత్ । ఉచ్యతే । అశబ్దాత్మక ఇతి వర్ణవ్యతిరిక్తత్వముక్తం పదార్థాన్తరమితి ప్రాక్ప్రస్తుతవాయువ్యతిరిక్తత్వం న ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తీత్యేతద్ వ్యక్త్యైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాభావపరమ్ । యద్యపి ధ్వనౌ వర్ణే చ ప్రత్యభిజ్ఞానస్య వ్యక్త్యైక్యవిషయత్వమౌత్సర్గికం తథాపి భేర్య్యాదిధ్వన్యుత్థితౌ వర్ణోత్పత్త్యభావాత్ క్వచిద్వైదికవాక్యాద్యనుకారివీణావేణ్వాదిధ్వన్యుత్పత్తౌ కోలాహలవచనవదస్ఫుటవర్ణాకారప్రతీతిసత్త్వేఽపి వర్ణోత్పత్తికారణస్థానకరణాభావేన తేషాం వర్ణచ్ఛాయానుకారిధ్వనిమాత్రతయా వర్ణత్వాభావాత్ తదసార్వత్రికత్వాచ్చ భేర్య్యాదిధ్వనిషు శ్రూయమాణతారత్వమన్దత్వాదిభేదకధర్మాణాం వర్ణాశ్రయత్వస్య కల్పయితుమశ్యక్యత్వాదనన్యథాసిద్ధభేదప్రత్యయానురోధేన ధ్వనౌ ప్రత్యభిజ్ఞానం తజ్జాతీయవిషయం పర్య్యవస్యతి వర్ణోచ్చారణే తు హసితరుదితపశుపక్షిరుతానుకరణశఙ్ఖాధ్మానాదిస్థలే ధ్వనికారణత్వేన క్లృప్తస్య కణ్ఠాదివాయ్వభిఘాతవిశేషస్య సత్త్వాత్ । తారత్వప్రాచ్యత్వప్రతీచ్యత్వాదిశ్రూయమాణధర్మాణాం ధ్వనిధర్మత్వస్య క్లృప్తత్వాత్ కోలాహలప్రత్యయస్య హసితరుదితాదికోలాహలస్థలే ధ్వనివిషయత్వస్య క్లృప్తత్వేన జనసంఘాలాపకోలాహలప్రత్యయస్యాపి ధ్వనివిషయత్వకల్పనౌచిత్యాచ్చ వర్ణాభివ్యక్తికారణైర్ధ్వన్యుత్పత్తేరపి కల్పనోపపత్తేర్వర్ణేషు తత్ప్రతీతిస్తదుపాధికేతి బాధకాభావాత్ తత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానమప్యౌత్సర్గికవ్యక్త్యైక్యవిషయభావమవతిష్ఠతే । ఎవం చ భిన్నత్వహేతుసాధితేన ప్రత్యభిజ్ఞానాభావేన శబ్దత్వాదిసామాన్యాలిఙ్గితవర్ణావిషయత్వమిహ సాధ్యతే న తు శబ్దత్వాదిసామాన్యావిషయత్వమేవ । శ్రావణత్వాద్వాయువ్యతిరిక్తో ధ్వనిరవర్ణాత్మకః గత్వాదివర్ణవిశేషాప్రతీతౌ ప్రతీయమానత్వాదితి పూర్వముక్తో వర్ణవిశేషాఽప్రతీతావపి కోలాహలప్రత్యయ: సామాన్యధర్మాలిఙ్గితవర్ణవిషయోఽస్త్వితి శఙ్కాయా ఎవావసరప్రాప్తాయా నిరాకర్తుముచితత్వాత్ ।
నానేవేత్యవయవీతి ।
స్ఫోటే వర్ణభేదభానమవయవిత్వభేదభానమ్ । ఎకారాద్యేకైకవర్ణావయవేకారాకారాదిభానమవయవభానమ్ ।
విసదృశపదవ్యఞ్జకా ఇతి ।
పదాని స్ఫోటా: ।
ఎకవిధేతి ।
యద్యపి నానాపాపాలాలాహాహాదిశబ్దేష్వేకవిధప్రయత్నజన్యానేకాక్షరరూపధ్వనీనాం తత్తత్స్ఫోటే అనేకాక్షరరూపత్వావగాహిభేదభ్రమహేతుతా దృష్టా తథాపి ప్రాయాభిప్రాయేణైతదుక్తమ్ । నను పదతత్త్వమేకమిత్యాదిటీకాగ్రన్థం పదబుద్ధావిత్యాదినా గకారాదిసాదృశ్యమిత్యర్థ ఇత్యన్తేన గ్రన్థేన గఙ్గౌష్ణ్యాదివర్ణసముదాయాన్తర్గతగకారౌకారాదిసదృశగకారౌకాదివ్యఙ్గ్యే గోపదస్ఫోటే పరస్పరభిన్నగఙ్గౌష్ణ్యాదిపదస్ఫోటసాదృశ్యేన భేదభ్రమోపపాదకం వ్యాఖ్యాయ తథా భిన్నత్వేన భ్రమకల్పితేషు వ్యఙ్గ్యభాగేషు వ్యఞ్జకవర్ణాత్మకతారోపోపపాదకతయైవం చేత్యాదిటీకాగ్రన్థః కిమర్థం వ్యాఖ్యాతః । న హి స్ఫోటే సంనిహితవర్ణసముదాయరూపత్వభ్రమస్తద్వర్ణారోపాధిష్ఠానతయా భాగభేదభ్రమమపేక్షతే తదభావేఽప్యేకస్మిన్ దర్పణే వ్యాప్తానేకముఖాదిప్రతిబిమ్బయుక్తే తావన్ముఖాదిసముదాయరూపతాభ్రమవ్యఞ్జకానేకసముదాయరూపతాభ్రమస్యోపపత్తేః । వివిధమణికృతహారప్రతిబిమ్బవ్యాప్తే తనుదీర్ఘకాచఫలకాదౌ క్రమికసజాతీయవిజాతీయానేకమణిరూపతాభ్రమవత్క్రమికానేకసజాతీయవిజాతీయానేకవర్ణరూపతాభ్రమస్యోపపత్తేశ్చ । పదతత్త్వమేకమిత్యాదిటీకాగ్రన్థస్త్విత్థం వ్యాఖ్యాతుం శక్యః । యావన్తో గవాదిపర్యాయాస్తైః సర్వైరప్యేక ఎవ స్ఫోటోఽభివ్యజ్యతే । ఎకార్థప్రత్యయహేతోస్తస్య ప్రతిపర్యాయం భేదకల్పనే గౌరవాత్ ప్రమాణాభావాచ్చేతి స్ఫోటవాదిమతమ్ । ఎవం సత్యేవ లోకవేదశ్రుతానేకపర్యాయాణాం ఘటాదీనాం దేవాదీనాం చ కేన వాచకేనోత్పత్తిమాశ్రిత్య శబ్దప్రభవత్వం సమర్థనీయమిత్యత్రావినిగమావ్యవస్థయోరపి పరిహారో భవతి । ఎవం చ గవాదిపర్యాయా ఎకమేవ స్ఫోటమభివ్యఞ్జయన్తోఽన్యోన్యవిసదృశఘటకుడ్యాదిపదస్ఫోటవ్యఞ్జకఘటకుడ్యాదివర్ణసముదాయసాదృశ్యేన పరస్పరవైలక్షణ్యేన స్వవ్యఙ్గ్యస్య స్ఫోటస్య మిథో విసదృశఘటకుడ్యాదిపదస్ఫోటసాదృశ్యమాపాదయన్తస్తేన సాదృశ్యేన హేతునైకమపి స్ఫోటం నానేవావభాసయన్తీతి । అస్మిన్ వ్యాఖ్యానే ప్రత్యేకమభివ్యఞ్జయన్త ఇత్యేతద్గోశృఙ్గిణ్యాదివర్ణసముదాయరూపధ్వనయః ప్రత్యేకం స్ఫోటమభివ్యఞ్జయన్తీత్యేతత్పరమ్ । తుల్యస్థానకరణనిష్పాద్యతయేత్యాది చ తుల్యస్థానకరణనిష్పాద్యతయా యేఽన్యోన్యసదృశాస్తేభ్యో విలక్షణాస్తత్పదవ్యఞ్జకా ఘటకుడ్యాదిధ్వనయః తత్సాదృశ్యేనేత్యేతత్పరమ్ । అభాగమపి భాగవదితి దృష్టాన్తార్థమ్ । యథా సంధ్యక్షరమేకారాదిక్రమఖణ్డమకారాదిభాగవదివ భాతి ఎవమేకమపి స్ఫోటం పర్యాయభేదా నానేవావభాసయన్తీతి । ఎవం వ్యాఖ్యానసంభవేఽప్యేకత్ర స్ఫోటే గకారాదివర్ణసముదాయరూపతాప్రతీతేరేవోపపాదనీయత్వేన ప్రకృతత్వాత్ తదనుసారేణ వ్యాఖ్యాతమ్ । అనేకవర్ణరూపత్వకల్పనాయాం భాగకల్పనానపేక్షణేఽపి తదపేక్షామఙ్గీకృత్య తత్సంభవోఽప్యుపపాదితః ।
ఔపాధికత్వస్వాభావికత్వాభ్యామితి ।
అన్యతరస్యౌపాధికత్వేఽవశ్యకల్పనీయే ఎకత్వస్యైవౌపాధికత్వం కల్ప్యమ్ । అన్యథా స్ఫోటరూపధర్మ్యన్తరకల్పనాగౌరవప్రసఙ్గాదితి భావః । నను విపరీతం గౌరవం స్ఫోటపక్షే పర్యాయేఽపి తదభివ్యఙ్గ్యస్ఫోటైక్యాదేకత్రైవ స్ఫోటే ఘటాదిశక్తేః కల్ప్యత్వాద్ వర్ణపక్షే ప్రతిపర్యాయం శక్తిభేదకల్పనాపత్తేరితి చేద్ మైవమ్ । ధర్మ్యన్తరతద్గతశక్తికల్పనాపేక్షయా క్లృప్తేషు వర్ణేషు భేదేనాపి శక్తికల్పనస్య లఘుత్వాత్ । అన్యథా ఘటకలశాదిపర్యాయాభివ్యక్తే స్ఫోటే గృహీతశక్తికస్య పుంసోఽప్రసిద్ధపర్యాయశ్రవణేఽపి ప్రాగగృహీతశక్తికస్యైవ స్ఫోటస్య తేనాభివ్యక్త్యాఽర్థప్రతీత్యాపత్తేః । న చ తత్పర్యాయాభివ్యక్తే స్ఫోటే శక్తిగ్రహస్తతత్పర్యాయశ్రవణే అర్థధీహేతురితి వాచ్యమ్ । ఎవం ప్రతిపర్యాయం శక్తిగ్రహావశ్యమ్భావే తత్తత్పర్యాయగతశక్తిగ్రహోఽర్థధీహేతురితి కల్పనస్యైవ లఘుత్వాత్ । తదా హి శక్తిగ్రహత్వేనైవ కారణతా న తు తత్తత్పర్యాయాభివ్యక్తిగతశక్తిగ్రహత్వేనేత్యవచ్ఛేదకలాఘవం లభ్యతే । అవచ్ఛేదకలాఘవే చ తన్నిర్వాహాయ తత్తత్పర్యాయగతశక్తిభేదకల్పనాగౌరవం ఫలముఖత్వాన్న దోషః । న చైవం వర్ణసముదాయస్యైవైకత్వప్రత్యయవిషయత్వే సంధ్యక్షరాణామప్యకారాదివర్ణసముదాయత్వాపత్తిరిష్టత్వాత్ । అత ఎవ మీమాంసకైః ఋక్షు సంధ్యక్షరాణాం సతాం గీతికాలే వృద్ధత్వం ప్రాప్తానాం యే ఆఈభావా ఆఊభావా న తే స్తోభవద్వర్ణాన్తరాగమరూపాః కిన్తు వృద్ధేషు సంధ్యక్షరేషు సంశ్లిష్టతయా స్థితానామవర్ణేవర్ణోవర్ణానాం గానకాలే విశ్లేషమాత్రమ్ అగీతసంధ్యక్షరాభివ్యఞ్జకమిత్యుక్తమ్ । ఆశ్వలాయనేనాపి వివిచ్య సంధ్యక్షరాణామకారమితి యాజ్యాన్తే శ్రుతానాం సంధ్యక్షరాణామకారం విశ్లేష్య తం శ్రావయేదితి విహితమ్ । పాణినినాపి ప్లుతావైచ్ ఇదుతావితి సూత్రేణ ఐతికాయన ఔపగవేత్యాద్యుదాహరణేషు గురోరనృతోఽనన్త్యస్యేత్యాదిసూత్రైరేచః ప్లుతప్రసఙ్గే తస్యాన్త్యావయవావికారోకారౌ ప్లవేతే న తు తదాద్యావయవోఽకారోఽపీతి నియమితమ్ । శ్రుతావపి తానేకధా సమభరతదేతదోమితి ప్రణవస్య మాత్రాత్రయరూపత్వముక్తమ్ । ఎవం సంధ్యక్షరాణాం వర్ణసముదాయరూపత్వేఽపి తేషాం మాతృకాసు పృథక్ పరిగణనం క్షకారపృథక్పరిగణనవత్ప్రత్యాహారసూత్రేషు హకారస్య ద్విరుపాదానవత్కార్యవిశేషార్థతయోపపద్యతే । ఎతేన శతాదిసంఖ్యా ఎకత్వాదిసముదాయాతిరిక్తా ఎవం సతి న సిద్ధ్యేదిత్యపి శఙ్కా నిరస్తా ఇష్టాపత్తేరేవ । అత ఎవ భాష్యం సంభవత్యనేకస్యాపి ఎకబుద్ధివిషయత్వం పఙ్క్తిర్వనం సేనా శతం సహస్రమిత్యాదిదర్శనాదితి । యది త్వేకత్వసముదాయాతిరిక్తశతాదిసంఖ్యానఙ్గీకారే కియతామేకత్వానాం సముదాయః శతసంఖ్యా కియతాం చ సహస్రసంఖ్యేత్యాద్యనవధారణాదవ్యవస్థా స్యాత్ । శతస్యైకత్వానాం సముదాయః శతసంఖ్యేత్యాదివ్యవస్థాకల్పనే సంఖ్యాగతతయా శతాదిసంఖ్యాకల్పనం వక్తవ్యమ్ । అత ఎకత్వాదిసముదాయాతిరిక్తశతాదిసంఖ్యాఙ్గీకరణమనివార్య్యమ్ । శతం సహస్రమితి భాష్యం తు ఘటాదిరూపసంఖ్యేయాభిప్రాయమితి సమర్థ్యేత తర్హ్యుపన్యస్తకల్పకప్రమాణవశాదతిరిక్తశతాదిసంఖ్యాకల్పనేఽపి వర్ణసముదాయాతిరిక్తస్ఫోటో న కల్పనీయః కల్పకప్రమాణాభావాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
నన్వేకస్మృతివిషయత్వమేకత్వోపాధిశ్చేత్ తథాభూతేషు భిన్నదేశస్థేషు వృక్షాదిష్వతిప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఉపచారే హీతి ।
న హ్యేకదేశావస్థితేషు వృక్షేషు వనమిత్యేకత్వోపచారనిమిత్తాసంభవమాత్రేణ ఘటాదిష్వపి తస్యాస్తన్నిమిత్తతా ప్రసజ్యత ఇతి భావః ।
ఎతేన సముదితానామితి ।
వ్యస్తసమస్తప్రకారద్వయాసంభవే స్ఫోటవాదినోక్తే సమస్తపక్ష ఆశ్రితః । ఎకస్మృతివిషయత్వేన సముదితత్వోక్తేరిత్యర్థః ।
ఎకార్థధీహేతుతామితి ।
ఎకార్థధీహేతుత్వరూపవాచకత్వావగత్యైవ స్ఫోటవాదినాఽప్యేకపదాధ్యవసానం వక్తవ్యమ్ । అన్యథా కావ్యశ్లోకాదిశ్రవణే తదన్తర్గతపదానాం తత్తదర్థేష్వగృహీతశక్తికస్యాపి పుంస ఇదమేకం పదమిదమేకం పదమిత్యాదిక్రమేణైతావన్త్యత్ర శ్లోకే పదానీత్యవధారణాపత్తేః । ప్రజాపతేర్హృదయాదిశబ్దానాం సామవిశేషాదిషు రూఢిమజానతోఽప్యేతదేకం పదమిత్యవధారణాపత్తేశ్చ । అతః స్ఫోటవాదినాఽపి గకారాదివర్ణసముదాయే ఎకస్మృత్యారూఢే తత్తదర్థవాచకత్వేనానుసంగృహీతే సతి తేన స్ఫోటరూపస్య పదస్యాభివ్యక్తిరఙ్గీకరణీయా ఎక స్ఫోటవ్యఞ్జకతయాఽనుసంహితేన వా తదభివ్యక్తిరఙ్గీకరణీయేతి తేనాప్యుక్తరీత్యా అన్యోన్యాశ్రయపరిహార ఉపపాదనీయ ఎవ ।
సమానాధికరణశ్రుతిగమ్యమితి ।
ఉద్భిదా యాగేన పశూన్ భావయేదితి కరణభూతయాగసామానాధికరణ్యమ్ । యది సామానాధికరణ్యం సమభివ్యాహారరూపం వాక్యమిష్యతే తదా సర్వాణి ఛన్దాంస్యనుబ్రూయాద్బహుయాజిన ఇత్యాదిషు బహుయాజిశబ్దార్థాదినిర్ణయోపాయభూతా యో బ్రాహ్మణో బహుయాజీ తస్య కుమ్భ్యా నామ గృహ్ణీయాత్ స హి గృహీతవసతీవరీక ఇత్యాదిశ్రుతిరుదాహర్త్తవ్యా । అత్ర హి బహుయాజీ సోమయాజీ న తు బహుభిర్యాగైరిష్టవానితి నిర్ణయోపాయభూతా తస్య గృహీతవసతీవరీకత్వప్రతిపాదనీ శ్రుతిరితి నిరూపితం సంకర్షే । యుగపత్క్రమికసర్వవర్ణవిషయా స్మృతిర్న పృథక్ పదావధారయోపాయత్వేన పరిగణితా కిం తు సర్వోపాయానుగ్రాహకత్వేన సాధారణ్యుక్తా । అసాధారణ్యపి రాజశబ్దార్థాదినిర్ణయోపాయభూతా పాణిన్యాదిస్మృతిర్ద్రష్టవ్యా । న చ నిత్యవిభుషు వర్ణేషు స్వత: క్రమాభావాదుచ్చారణక్రమో వాచ్యః స చ నాస్తి మౌనిశ్లోకే అనుసంధానక్రమోఽపి మౌనిలిఖతలిప్యక్షరైర్యుగపద్వర్ణానుమితిస్థలే నాస్తీతి వాచ్యమ్ । తత్రాపి క్రమిక లిపిభిర్లేఖకానుసంధానక్రమవిశేషితవర్ణానుమిత్యుపపత్తేః । అవశ్యఞ్చైవం క్రమికవర్ణానుసంధానం స్ఫోటవాదినాఽప్యుపపాదనీయమ్ । శబ్దానామర్థవిశేషవాచకత్వస్యేకస్ఫోటవ్యఞ్జకత్వస్య వాఽనుసంధానాభావే స్ఫోటాభివ్యఞ్జకత్వాసంభవస్యోక్తత్వాత్ తదనుసంధానస్య చ వర్ణక్రమవిశేషావగతిసాపేక్షత్వాత్ । ఎతేన గకారాదయః ప్రత్యేకం స్ఫోటమభివ్యఞ్జయన్తీతి మతాన్తరం నిరస్తమ్ । క్రమికతావద్వర్ణానుసంధానేఽపి తదీయమర్థవిశేషవాచకత్వమేకస్ఫోటవ్యఞ్జకత్వం వా అజానతా స్ఫోటవ్యక్తేరేకైకవర్ణసాధ్యత్వస్య శఙ్కితుమప్యశక్యత్వాత్ । రత్నతత్త్వదృష్టాన్తోఽప్యయుక్తః । ప్రతిసన్నికర్షం రత్నప్రత్యక్షవత్ప్రతివర్ణం స్ఫోటప్రత్యక్షస్యానుభవసిద్ధత్వాభావాత్ । రత్నతత్త్వప్రత్యక్షేషు స్పష్టాఽస్పష్టవిశేషస్య రత్నజాతివ్యఞ్జకతల్లక్షణరూపసూక్ష్మవిశేషవిషయత్వాఽవిషయత్వరూపస్యైవానుభవసిద్ధత్వేన తద్వదత్ర స్ఫోటే పూర్వపూర్వాభివ్యక్త్యవిషయాణాముత్తరోత్తరాభివ్యక్తివిషయాణాం చ విశేషాణామభావాచ్చ । తస్మాత్ క్రమవిశేషవిశిష్టవర్ణసముదాయానుసంధానస్య స్ఫోటవాదినాఽప్యుపపాదనీయత్వాత్ తదుపపాదనే చ తత ఎవ పదేక్యానుభవస్యార్థప్రతీతేశ్వోపపత్తేర్వ్యర్థా స్ఫోటకల్పనా । తదేతత్సర్వం వర్ణాశ్చేమే క్రమేణ గృహ్యమాణాః స్ఫోటం వ్యఞ్జయన్తి స స్ఫోటోఽయం వ్యనక్తీతి గరీయసీ కల్పనా స్యాదితి భాష్యేణ దర్శితం స్పష్టమేవేతి టీకాకల్పతరుగ్రన్థయోర్న వివృతమ్ । నను ప్రత్యభిజ్ఞయా వర్ణానాం నిత్యవిభుత్వాభ్యుపగమే ధ్వనీనామపి తథా తదుభయమభ్యుపగన్తవ్యం స్యాత్ । తారత్వాదయస్తదుభయవ్యఞ్జకవాయుధర్మా ఇత్యపి కల్పయితుం శక్యత్వాత్ । కిం చ వర్ణనిత్యవిభవస్తదభివ్యఞ్జకధ్వనయస్తారత్వాద్యాశ్రయా ఇతి కల్పనే ధ్వనయ ఎవ కత్వగత్వాదీనామప్యాశ్రయా ఇత్యపి కల్పనాసంభవాద్వర్ణా ఎవాత్మానం న లభేరన్ తైర్ధ్వనిభిః పర్యాయభేదేనాభిన్నస్యేకస్యైవ స్ఫోటస్యాభివ్యక్త్యా తతోఽర్థప్రతీత్యుపపత్తేరిత్యాశఙ్కమానానాం తుష్ట్యర్థం భాష్యటీకయోర్వర్ణానిత్యత్వపక్షోఽపి సమాశ్రితః స స్ఫుటత్వాన్న వ్యాఖ్యాతః ।
అవాన్తరప్రలయస్థత్వమితి ।
యత్కిఞ్చిత్ప్రలయస్థత్వసాధనే సౌషుప్తికప్రలయస్థత్వేనార్థాన్తరం యావత్ప్రలయస్థత్వసాధనే మహాప్రలయస్థత్వాభావేన బాధ ఇత్యతోఽవాన్తరేతి విశేషితమ్ ।
దృఢీకృతమితి ।
మన్త్రార్థవాదానాం ప్రతీయమానేఽర్థే ప్రామాణ్యమఙ్గీకృత్య హీన్ద్రాదీనాం విగ్రహః సమర్థ్యతే । తథా సతి మన్త్రకృతో వృణీతే సంహితాకారపదకారసూత్రకారబ్రాహ్మణకారాణాం విశ్వామిత్రస్య సూక్తం భవతీత్యాదిప్రామాణ్యాద్వేదస్య పౌరుషేయత్వమఙ్గీకార్య్యమిత్యాశఙ్కానిరాకరణేన దృఢీకృతమిత్యర్థః । తన్నిరాకరణమపి దేవర్షిప్రభృతీనాం వేదశబ్దప్రభవత్వహేతోరత ఎవేతి పరామర్శాదేవ చతుర్ముఖో హి వైదికాచ్ఛబ్దాత్తేషామసాధారణనామరూపకృత్యవిశేషాననుసంధాయ తథైవ సృజతి తతశ్చ విశ్వామిత్రాదీనామపి వేదశబ్దేభ్యః పూర్వకల్పస్థితవిశ్వామిత్రాదినామరూపకృత్యవిశేషాననుసంధాయ తథైవ స్రష్టృత్వలాభే సత్యతీతవర్తమానకల్పగతాః సర్వేఽపి విశ్వామిత్రాదయో విశ్వామిత్రాదిపదప్రాపకపూర్వకల్పానుష్ఠితపుణ్యవశాద్విశ్వామితసూత్రాదీననధీత్యైవ పశ్యన్తీతి తత్తత్సూక్తాదిద్రష్టృత్వమేవ తత్తత్కర్తృత్వం న తు సూక్తాన్తరాదికర్తృత్వమితి పర్యవస్యతి । విశ్వామిత్రస్య సూక్తమిత్యాదివాక్యైర్విశిష్య విశ్వామిత్రాదిసూక్తత్వేన యద్యన్నిర్దిష్టం తత్తదేవ సూక్త తైస్తైర్వాక్యైర్విశ్వామిత్రాదిసూక్తత్వేనానుసంధాయ తత్తత్సూక్తకర్తృత్వేన కల్పాన్తరే విశ్వామిత్రాదయః స్వయంభువా సృజ్యన్త ఇతి వక్తవ్యత్వాత్ । అన్యథా వేదశబ్దేభ్యస్తత్తత్కృత్యవిశేషాననుసంధాయ తేషామృషీణాం స్రష్టృత్వానుపపత్తేరితి ।
మహాప్రలయే ఇతి ।
నన్విన్ద్రాదీనాం విగ్రహవత్త్వప్రయుక్తా శఙ్కాఽత్ర నిరాకార్యా । న చేయం శఙ్కా తత్ప్రయుక్తా తేషాం విగ్రహానఙ్గీకరేఽపి యః కశ్చిదిన్ద్రాదిప్రాతిపదికార్థః కల్ప్యతే యశ్చ గవాదిశబ్దార్థస్తస్య సర్వాస్యాపి మహాప్రలయే వినాశేన నిరాశ్రయజాత్యవస్థానాయోగశఙ్కాయాస్తుల్యత్వాత్ । ఉచ్యతే । పూర్వసూత్రదృఢీకృతస్య వేదనిత్యత్వస్య ప్రకృతిమాత్రావశేషే మహాప్రలయే వేదవిచ్ఛేదావశ్యమ్భావేన శైథిల్యశఙ్కాయాం తన్నిరాకరణార్థమిదం సూత్రమ్ । తేన తదా జాత్యభావప్రయుక్తశబ్దవిరోధశఙ్కానిరాకరణమప్యానుషఙ్గికతయా లభ్యతే మహాప్రలయావృత్తావపీన్ద్రాదీనాం సమానరూపనామత్వాత్ తథాత్వే చ పూర్వకల్పే యైర్వేదవాక్యైరిన్ద్రాదిరూపం జ్ఞాత్వా తద్భావప్రేప్సయా కైశ్చిత్కర్మాణ్యనుష్ఠితాని తైరేవ తత్కల్పితేన్ద్రాదినామరూపాణి స్మృత్వా పునః సృష్టౌ తత్సమాననామరుపేన్ద్రాదిభావేన తేషాం సృష్టర్వాచ్యత్వాద్ వేదనిత్యత్వసిద్ధిః । తత్సృష్ట్యర్థం పూర్వకల్పవేదానుసంధానావశ్యమ్భావేన పునః శబ్దార్థానుపూర్వోభిన్నవేదాన్తరసృష్టికల్పకాభావాదితి సమాననామరూపత్వేన వేదనిత్యత్వే సాధ్యమానే తత ఎవ పూర్వోత్తరేన్ద్రాద్యనుగతజాతేరపి సిద్ధిరితి దేవతావిగ్రహాభావపక్షసాధారణ్యేఽపి సా శఙ్కా కణ్ఠత ఉపన్యస్తా । భాష్యటీకయోర్జాత్యభావశఙ్కాసమాధానమస్ఫుటమపి సూక్ష్మావస్థాసత్త్వోక్త్యా సూచితమితి ప్రదర్శనార్థం ముఖ్యతయా తత్ర నిరాకరణీయా తు శఙ్కా పూర్వసూత్రలిఖితాఽనుమానసాధ్యస్య విశిష్యావాన్తరప్రలయస్థత్వరూపతయా వివరణేనైవోన్మిషన్తీ స్పష్టేతి నోపన్యస్తా । శఙ్కాదయోపన్యాసస్తు టీకాయాం స్పష్ట ఎవ । నన్వాధునికకృతకావ్యాద్యవ్యాపకపరమ్పరావిచ్ఛేదేఽపి తదన్తర్గతవర్ణానాం నిత్యత్వం దృష్టం తథా వేదస్యాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
వాక్యరూపస్యేతి ।
ప్రమాణానాశ్రయత్వాదితి ।
ప్రమాణాపేక్షజ్ఞానానామవిద్యావతామేవ ప్రమాణాశ్రయత్వం నిరవిద్యస్య తు సర్వప్రపఞ్చాధిష్ఠానతయా ప్రమాణాధిష్ఠానత్వేఽపి న ప్రమాణవత్త్వరూపం తదాశ్రయత్వమ్ । న హి కాలస్య సర్వాధారస్య రూపాధారత్వేఽపి ఘటాదివద్ రూపవత్త్వమితి భావ: । నను సృష్టిసహకారిభూతవాసనానపేక్షత్వం బ్రహ్మణో న యుజ్యత ఇతి తస్యైవ యథా కథఞ్చిద్వాసనాశ్రయత్వం ప్రశాసితృత్వాద్యాశ్రయత్వవదఙ్గీకార్య్యం వాసనామాత్రావశేషతయా జీవానాం వా స్థితిరఙ్గీకార్యా ।
అన్యథా పూర్వవాసనానువృత్త్యభావే మహాసర్గాదికాలసృష్టానాం తత్ప్రసూతానాం చ మనుష్యపశుపక్షిసరీసృపాదీనాం హింస్రాఽహింస్రత్వాదివిశేషతత్తజ్జాత్యన్తరవిషయవిరోధాదిప్రతిపత్తేః స్తనపానాదిప్రవృత్తేశ్చాసంభవాదితి శఙ్కానిరాకరణార్థత్వేన బ్రహ్మణశ్చేతి గ్రన్థమవతారయతి -
అథానపేక్ష్యేతి ।
నకారరహితః పాఠశ్చేత్ సృజేదిత్యేతత్కాక్వా యోజనీయమ్ । సృజేత్కిం న సృజేదిత్యర్థః । యస్మాత్సకలకార్యప్రపఞ్చవిలయకాలే అన్త:కరణోపహితానాం జీవానాం తద్వాసనానాం వ్యవస్థానముపపాదయితుమశక్యం తస్మాత్స్వప్నదృష్టమనుష్యాదిష్వివ ప్రాగ్వాసనారహితేషు నవనవేష్వేవ జీవేషు హింస్రాఽహింస్రాదిరూపా సర్వాఽపి వ్యవస్థోపపాదనీయా మహాప్రలయవాదిభిరితి శఙ్కాభిప్రాయః ।
తాసాం వాసనాభిరితి ।
పూర్వవాసనాభావే హింస్రాఽహింస్రత్వాదివ్యవస్థానుపపత్తేరవశ్యం వాసనావిశేషః స్వీకార్యః । స్వప్నదృష్టమనుష్యాదీనాం ప్రాచీనవాసనాభావేఽపి స్వప్నద్రష్టుర్వ్యవస్థితత్వాత్తజ్జాతిస్వభావానుభవజన్యవాసనయా తథా తథాఽధ్యాస ఉపపద్యతే । సర్వేషాం జీవానాం విలీనానాం వాసనాశ్రయత్వాభావే కస్య వాసనయా వ్యవస్థోపపద్యేత బ్రహ్మణః పూర్వవాసనాతత్ప్రయుక్తభ్రమవత్త్వాభావాదితి భావః ।
సాక్షిసిద్ధస్యేతి ।
సదా సాక్షిణ్యధ్యస్తతయా భాసమానేఽజ్ఞానే నాగమస్య ప్రామాణ్యం తస్య అప్రాప్తార్థవిషయత్వాత్ । నానుమానస్య సిద్ధసాధనాత్ । చక్షురాద్యప్రవృత్తిః స్పష్టా । తత్రాగమానుమానార్థాపత్త్యుపన్యాసస్తు సాక్షిసిద్ధస్య తస్యాభావరూపత్వశఙ్కానివృత్తయే ఇత్యర్థాపత్తిరూపప్రమాణపర్యవసాయి భవతి ।
తథాపి జీవబ్రహ్మభేదం ప్రపఞ్చసత్యత్వం చ మన్యమానం పరం ప్రత్యన్యత్ప్రమాణముపన్యసనీయమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ -
ప్రమాణం త్వితి ।
డిత్థగతత్వవిశేషితప్రమాభావత్వానధికరణత్వమనాదేర్విశేషణదృష్టాన్తే డిత్థగతత్వవిశేషణానధికరణరూపతయా పర్య్యవస్యతీతి దృష్టాన్తసిద్ధిః పక్షే ప్రమాభావత్వరూపవిశేష్యానధికరణత్వరూపతయా పర్యవస్యతీతి డిత్థప్రమానివర్త్యానాదిభావరూపాఽజ్ఞానసిద్ధిః । అన్యగతప్రమాభావస్య డిత్థగతసుఖాద్యభావస్య చ డిత్థప్రమావిరోధిత్వాభావేన తన్నివర్తకతయా పక్ష సాధ్యపర్యవసానాసమ్భవాత్ ।
ఎతత్ సుఖాదీనామితి ।
న చ సాధ్యే ప్రమావిశేషణం వ్యర్థం న దేయమ్ । అతః సాధ్యమేతత్సుఖాదిషు నాస్తీతి నోపాధేః సాధ్యవ్యాపకత్వభఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ । ఎవం సోపాధికత్వనివారణేన వ్యాప్తిగ్రహౌపయికతయైవ ప్రమావిశేషణస్య సప్రయోజనత్వాత్ ।
నన్వేవం డిత్థగతత్వవిశేషితప్రమావిరోధిత్వానధికరణానాదినివర్తకత్వమప్యుక్తహేతునా సాధయితుం శక్యం తేన డిత్థప్రమాయా: స్వభావస్వసమానవిషయాతిరిక్తాఽనాదినివర్తకత్వమపి సిద్ధ్యేదిత్యాభాససమానయోగక్షేమత్వపరిహారార్థమనుమానానుగ్రాహికామర్థాపత్తిముపన్యస్యతి -
త్వదుక్తమితి ।
యద్యపి త్వదుక్తమర్థం న జానామీతి ప్రత్యక్షమప్యజ్ఞానేఽస్తి తథాపి తస్య స్వమతే సాక్షిరూపత్వేన ప్రమాణత్వాభావాత్ సాక్షిసిద్ధాజ్ఞానేఽభావత్వశఙ్కావ్యావృత్త్యర్థం ప్రమాణోపన్యాసస్య ప్రస్తుతత్వాద్ వివదమానస్య పరస్య ప్రత్యక్షేణ తుష్ట్యభావాచ్చ తథాభూతవ్యవహారాన్యథానుపపత్తిరూపమర్థాపత్తిప్రమాణముదాహృతమ్ । సమ్భావితాభావవిషయత్వశఙ్కానిరాసప్రకారస్తు ప్రత్యక్షార్థాపత్త్యారుభయోరపి సమానః ।
సవిషయస్యేతి ।
నన్వజ్ఞానవిషయస్య సాక్షిణాఽవభాసేఽపి కో మదుక్తోఽర్థ ఇతి పృష్టస్తమనువదేదితి దూషణం సమానమ్ । అజ్ఞానసుఖదుఃఖాదివత్సాక్షిభాస్యవ్యవహారయోగ్యత్వాత్ । న చ సామాన్యాకార ఎవాజ్ఞానవిషయః సాక్షిభాస్యశ్చ న విశేషాకార ఇతి సాంప్రతమవగతాఽనవగతాకారయోరజ్ఞానవిషయాఽవిషయత్వోక్తేర్విరుద్ధత్వాత్ ప్రమాణావగతో హి సామాన్యాకారః తదనవగతశ్చ విశేషాకారః । అస్తి కశ్చిద్వక్తృవాక్యస్యార్థ ఇతి సామాన్యాకారస్యానవగమేఽపి త్వదుక్తమర్థం న జానామీత్యనుభవవ్యవహారాఙ్గీకారే వక్తృవాక్యమశ్రుతవతః శ్రుతవతోఽపి తదర్థవత్తామజానతశ్చ తత్ప్రసఙ్గాద్ విశేషాకారస్య ప్రమాణతోఽవగతే చోపన్యస్తాఽజ్ఞానానుభవవ్యవహారాఽనుదయాత్ । తస్మాత్ప్రమాణానవగతవిశేషాకారవిషయమేవాజ్ఞానం తదవగతసామాన్యాకారావచ్ఛేదేనానుభూయతే వ్యవహ్రియతే చ । న చాన్యవిషయాజ్ఞానస్యాన్యావచ్ఛేదేనానుభవేఽతిప్రసఙ్గః సామాన్యవిశేషభావస్య నియామకత్వాదిత్యనుభవసిద్ధం ప్రకారమాస్థాయోపపాదనీయం తజ్జ్ఞానాభావాఽజ్ఞానవాదేపి తుల్యమ్ । శాస్త్రార్థజిజ్ఞాసేతి సకలానుభవసిద్ధజిజ్ఞాసానుభవోఽప్యేవమేవోపపాదనీయః । అస్తి కశ్చిత్ఫలవాన్వేదాన్తశాస్త్రస్యార్థ ఇతి సామాన్యనిశ్చయరహితస్యాయమేవ తదర్థ ఇతి విశేషనిశ్చయవతశ్చ తజ్జిజ్ఞాసాఽనుదయేనాఽనవగతవిశేషాకారజిజ్ఞాసైవావగతసామాన్యాకారావచ్ఛేదేనానుభూయతే వ్యవహ్రియతే చేతి నిర్వాహమన్తరేణ గత్యన్తరాభావాత్ । అతస్త్వదుక్తమర్థం న జానామీత్యనుభవస్య క్లృప్తాభావవిషయత్వోపపత్తేర్న వస్త్వన్తరకల్పనం యుక్తమితి చేత్ । ఉచ్యతే । అభావత్వప్రకారకాధికరణవిశేషవృత్త్యభావజ్ఞానే తదధికరణవృత్యవృత్తిధర్మావచ్ఛిన్నప్రతియోగిజ్ఞానాపేక్షానియమోస్తి ఘటవతి భూతలే స ఘటో నాస్తీతి ఘటాన్తరాభావప్రతీతేరివ ఘటో నాస్తీతి తత్ప్రతీతేః కదాప్యనుదయాత్ । తథాభూతప్రతియోగిజ్ఞానం తు జ్ఞానాభావజ్ఞానాపేక్షితం తదా సంభావయితుం న శక్యమ్ । శాస్త్రార్థజ్ఞానత్వస్య తదానీం తస్మిన్సతి సామాన్యజ్ఞానే సత్త్వాత్ । తస్మిన్నసతస్తద్విశేషజ్ఞానత్వస్య ప్రాగ్విశేషానవగత్యా జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్ । అతః కారణాభావాన్న తస్యాభావజ్ఞానత్వముపపాదయితుం శక్యమ్ । విషయిజ్ఞానే తు న విషయతావచ్ఛేదకావచ్ఛిన్న విషయజ్ఞానాపేక్షా నియమోఽస్తి జిజ్ఞాసాజ్ఞానేన వ్యభిచారాదనవగతశాస్త్రార్థవిశేషజ్ఞానేచ్ఛాయాః శాస్త్రార్థం జిజ్ఞాసా ఇత్యవగతసామాన్యాకారావచ్ఛేదేనానుభవదర్శనాదతః కారణసంభవాదజ్ఞానవిషయమేవ తదఙ్గీకర్తుం యుక్తమ్ । ఎతదభిప్రేత్య సవిషయస్యేతి విశేషితమ్ । ఎవం చ మమ శాస్త్రార్థజ్ఞానం నాస్తీతి జ్ఞానమప్యజ్ఞానవిషయమేవ జ్ఞానాభావస్య తు విశేషజ్ఞానానన్తరమేతావన్తం కాలమిత్థమిమం విశేషం నాజ్ఞాసిషమిత్యనుభవ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । న చ మానాభావ ఎవేతి స్వయూథ్యాశఙ్కా ।
ఇచ్ఛా ఈక్షణమితి ।
తదైక్షతేతి స్థానే సోఽకామయతేతి శ్రుత్యన్తరదర్శనాదితి భావః ।
వాచస్పతినా ప్రపఞ్చాకారపరిణామ్యవిద్యాశ్రయత్వం జీవస్యాభ్యుపగతమితి తత్పరిణామభూతజ్ఞానేచ్ఛాదిమత్త్వమపి జీవస్యైవ యుజ్యతే నేశ్వరస్య అత ఈశ్వరసద్భావం వ్యవహరన్నపి తత్ర సర్వజ్ఞత్వాద్యనుపపత్తిహేతుమాశ్రయన్వాచస్పతిః పర్య్యాయేణ పరమేశ్వరమపలలాపేతి కేషాఞ్చిద్ దూషణం ప్రత్యాచష్టే -
ఈక్షితురితి ।
జీవజ్ఞాతే పరమేశ్వరే శుక్తిశకలే రజతస్యేవారోప ఉపపద్యత ఇతి పరిహారాభిప్రాయః ।
ఘనాఘనా నిబిడా మేఘా ఇతి ।
వర్షుకాబ్దా ఘనాఘనా ఇతి కోశకారః । ఘనశబ్దస్య చలాచలపతాపతాదివద్ ద్విర్వచనమాగాగమశ్చ । వర్షుకాబ్దాః ప్రాయేణ నిబిడా భవన్తీత్యర్థతో నిబిడా ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । కేషుచిత్కోశేషు ఘనానిబిడా ఘనా మేవా ఇతి పాఠో దృశ్యతే స పాఠో ఘనఘనేతి దీర్ఘరహితం మూలపాఠమాశ్రిత్య ।
నన్వాసేకసుహితానీత్యయుక్తో నిర్దేశ: పూరణగుణసుహితార్థసదవ్యయతవ్యసమానాధికరణేనేతి సమాసనిషేధాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
బృంహితానీత్యర్థ ఇతి ।
తృప్త్యర్థానాం సుహితాదిశబ్దానాం షష్ఠీసమాసప్రాప్తౌ తన్నిషేధపరం తత్ర సుహితార్థగ్రహణమ్ । ఇహ తు బృంహితార్థోన్య ఎవ సుహితశబ్ద ఇతి తస్యాసేకశబ్దేన తృతీయాసమాసో యుక్త ఇతి భావః । న హ్యగ్నేర్దేవతాన్తరమగ్నిరస్తీతి టీకాగ్రన్థోఽనుపపన్నః ।
అతీతకల్పాగ్నిసత్త్వాత్ తస్యేదానీమగ్నిపదతన్నామనివృత్తావపి పిత్రాదీనాం శ్రాద్ధే ఇవ పూర్వనామ్నోద్దేశసమ్భవాద్ యష్టరీవ భావినీ వృత్తిః యష్టవ్యే వా భూతా వృత్తిరిత్యత్ర నియామకాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్త్వే వేతి ।
అతీతానన్తకల్పాగ్నిషు కో యష్టవ్య ఇత్యత్ర శ్రాద్ధే తజ్జన్మపిత్రాదయస్తద్రూపేణ వసురుద్రాదయశ్చ యష్టవ్యా ఇత్యత్రైవ వ్యవస్థితనియామకాభావాదవినిగమపరీహారార్థం యష్టవ్యదేవతావాహనలిఙ్గానురోధార్థం వాఽగ్నినా యష్టువ్యస్యాగ్నేస్తదిష్టికాలే సత్త్వమభ్యుపేయమ్ । తథా చాస్మాభిరేకోఽగ్నిర్యష్టవ్యస్తేనాన్యోఽగ్నిరితి వ్యవస్థాయాం ప్రమాణాభావాత్స ఎవాగ్నిరస్మాభిరపి యష్టవ్యః స ఎవాగ్న్యధికారికసర్వకర్మనిర్వహణక్షమ ఇతి ప్రాచీనవైయర్థ్యమిత్యాశయః ।
తస్య యే ప్రాఞ్చో రశ్మయ ఇతి శ్రుతౌ తస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ -
ఆదిత్యస్యేతి ।
పుష్పాశ్రయా అప: సమాదాయ మధుకరైర్మధు నిర్వర్త్యతే అత్ర కాస్తా ఆపః యాః సమాదాయ మన్త్రభ్రమరైర్మధు నిర్వర్త్యతే ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం శ్రుతావుక్తం తా అమృతా ఆప ఇతి । అత్ర కా ఆపః శ్రుత్యుక్తా ఇతి న జ్ఞాయతే తచ్ఛదశ్చ కథం ప్రకృతపరామర్శీ అపాం చ కథమమృతత్వమిత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్సర్వం విశదయితుం వ్యాచష్టే ఇత్యాహ -
తా అమృతా ఇతి ।
యాదృఙ్ మధుకరైరితి ।
ఋచ ఎవ మధుకృత ఇత్యత్ర మధుకరైర్నిర్వత్యం మధు తదుపసర్జనతయా ప్రస్తుతం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే తచ్ఛబ్దస్య చ స్త్రీలిఙ్గబహువచనాన్తత్వమ్ అప్శబ్దసామానాధికరణ్యాత్ । అపశబ్దశ్చ పుష్పానుప్రవిష్టద్రవాంశతుల్యకర్మానుప్రవిష్టసేామాదిద్రవ్యపర ఇత్యౌచిత్యాదేవ లభ్యత ఇతి భావః । టీకాయాం తు యాని చేత్యాదినా సోమాద్యాహుతిద్రవ్యపరామర్శిత్వమప్శబ్దస్యోక్తం తత్తు తాః కర్మణి ప్రయుక్తాః సేామాజ్యపయోరూపా ఇతి ఛాన్దోగ్యవివరణానుసారి । తస్మిన్ పక్షే శ్రుతౌ యద్వసూనాం ప్రాతః సవనమిత్యాదిపూర్వాధ్యాయావసానఖణ్డే సవనద్వారా సోమాదీనాం బుద్ధిస్థత్వాత్ తత్పరామర్శిత్వముపపాదనీయమ్ ।
అమృతసాధనత్వాదితి ।
పాకద్వారేణామృతీభావసాధనత్వాదిత్యర్థః ।
ఋఙ్మన్త్రైః ప్రయుక్తమితి ।
నను యథా హి భ్రమరా ఇత్యాదిటీకావాక్యేన కర్మపుష్పేభ్యో రసస్యాదిత్యమధురుపస్వస్థాననయనం భ్రమరసామ్యముక్తం కథం తస్య తస్య వాక్యస్య తాత్పర్యం వక్తుముపక్రమ్య కర్మపుష్పేభ్యః ఫలరసస్రావణం తత్సామ్యమిత్యుచ్యతే । నైష దోషః । టీకోక్తం సామ్యం స్పష్టం మత్వా తా వా ఎతా ఋచ ఇత్యాదిశ్రుత్యుక్తసామ్యేఽపి టీకాగ్రన్థస్య తాత్పర్య్యమితి దర్శయితుం తథోక్తేః । తస్యాః శ్రుతేరయమర్థః । తా ఎతాః కర్మసు ప్రయుక్తా ఋచః ఎతదృగ్వేదవిహితం కర్మోద్దిశ్యాతపన్ ఆలోచనమకుర్వన్ । తప ఆలోచనే ఇతి ధాతుః । ఆలోచనపూర్వకం వ్యాపారమకుర్వన్నితి యావత్ । భ్రమరా హి యథా పుష్పాణి స్వానుప్రవిష్టద్రవాంశరూపం రసం ముఞ్చన్తి తథా మనస్యాలోచనపూర్వకం చూషణవ్యాపారం కుర్వన్తి తద్వ్యాపారేణ చ మధురసో జాయతే ఎవం మన్త్రాః ప్రయేాగసమవేతార్థస్మృతిరూపం స్వవ్యాపారమకుర్వన్ తేన యశఃప్రభృతిఫలరూపరసస్రుతిరజాయతేతి । ఇదమేవ భ్రమరసామ్యం శ్రుతావుక్తం మధునః స్వస్థాననయనరూపమపి తత్సామ్యమర్థ్యాల్లభ్యత ఇతి టీకాయాం తదుకమ్ ।
కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతమితి ।
యద్యప్యగ్నౌ హోమ: కర్మకుసుమమేవ తథాపి హోమశరీరానుప్రవిష్టద్రవ్యమ్ అగ్నౌ పాకేన రసాత్మనా పరిణమయ్య నయనార్థం తస్య యో నిష్కర్షః సోఽచాహూత్యేత్యనేన వివక్షితః । అగ్నౌ హుతమిత్యనేన అగ్నావవాడ్ఢవ్యాని సురభీణి కృత్వేతి మన్త్రోక్తపాకవిశేషో వివక్షిత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । యద్వా యజతిచేాదనాచోదితేషు సోమాదిషు దేవతోద్దేశ్యకద్రవ్యత్యాగాత్మకయాగరూపాత్ప్రధానకర్మణోఽన్యద్ యాగవినియుక్తద్రవ్యసంస్కారరూపం హోమకర్మేత్యాచార్యపక్షమనుసృత్య క్త్వాప్రత్యయేన పృథగ్ నిర్దేశః ।
వికల్పేనేతి ।
నన్వష్టదోషదుష్టో వికల్పః కిమర్థమాశ్రీయతే ఋచ ఎవ పుష్పమిత్యాదిప్రాచీనపర్యాయత్రయసారూప్యార్థమథర్వాఙ్గిరస ఎవ మధుకృత ఇతి ప్రథమశ్రుతరూపకానుసారాద్ ఇతిహాసపురాణశబ్దస్య ఆథర్వణం చతుర్థమితిహాసపురాణం పఞ్చమమితి శ్రుత్యన్తరావగతపౌర్వాపర్యసంబన్ధేన లక్షణాఽఙ్గీకర్తుముచితా । ఎవం చ శ్రుతమధుకృతాం పుష్పాధ్యాహారః శ్రుతపుష్పస్య మధుకృదధ్యాహారశ్చేతి క్లేశశ్చ పరిహృతో భవతి । న చ ఇతిహాసపురాణమన్త్రప్రయేాజ్యం కర్మ వాచః స్తోమ ఇత్యపి యుజ్యతే । వాచః స్తోమే సర్వాణ్యాఖ్యాతాని పారిప్లవం శంసతీతి వాక్యస్య తద్వాక్యశేషామ్నాతమన్వాద్యాఖ్యానపరతాయాః పారిప్లవాధికరణే వక్ష్యమాణతయేతిహాసపురాణగతోపాఖ్యానానాం తత్ర ప్రయోగాఽప్రసక్తేః తేషాం ఋగాదివన్మన్త్రత్వాభావాచ్చేతి చేత్ సత్యమ్ । ఇతిహాసపురాణం పుష్పమిత్యస్య ముఖ్యార్థానురోధేన పారిప్లవశబ్దస్య వైదికమైతిహాసికం పౌరాణికం వా యదేవ కిఞ్చిదాఖ్యానం మనసి పరిప్లవతే తాదర్థ్యం పరికల్ప్య కర్మప్రయోజ్యత్వేనేాపాఖ్యానానాం మన్త్రత్వముపచర్యార్థాన్తరమపి వక్తుం శక్యమితి ప్రౌఢ్యేదం వ్యాఖ్యానాన్తరం కృతమ్ ।
ఆదేశా ఉపాసనానీతి ।
ఉపాసనాన్యత్ర ప్రథమాధ్యాయనిరూపితాని కర్మావబద్ధాన్యుద్గీథేాపాసనాని ప్రణవాలమ్బనాని వివక్షితాని న తు స్వతన్త్రాణి ప్రణవాలమ్బనోపాసనాని తేషు తా అమృతా ఆప ఇత్యాద్యనన్వయాత్ ।
జ్ఞాతృజ్ఞేయభావశ్చేతి టీకా అనుపపన్నా మధువిద్యాయాముపాస్యోపాసకభావాతిరేకేణ జ్ఞాతృజ్ఞేయభావాఽనుపదేశాదిత్యాశఙ్క్య వస్వాదిగతస్యోపాసకభావపరతయా వ్యాచష్టే -
వస్వాదౌ తు స చేతి ।
దేవాన్ ప్రీణయతీతి ।
ప్రీణాతేరేవ సకర్మకత్వేఽపి తత్స్ఫుటీకరణార్థం ణిజధ్యాహారేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ।
ఉత్సర్గప్రాప్తమపీతి ।
నన్వౌత్సర్గికదేవతావిగ్రహసమర్థకమన్త్రపదానామర్థపరత్వం కథమనపేక్షామాత్రేణాపోద్యతే । న హ్యనపేక్షామాత్రేణ రథ్యాపతితతృణాదిజ్ఞానప్రామాణ్యమౌత్సర్గికం త్యజ్యతే కథం చాత్రానపేక్షా ఉద్దిశ్య త్యాగార్థం హ్యవశ్యం దేవతాపదైః కశ్చిదర్థ: సమర్పణీయః స తు సమభివ్యాహృతపదాన్తరసామర్థ్యప్రాప్తౌ విగ్రహవానేవాస్తు తముపేక్ష్యార్థాన్తరాన్వేషణే కో హేతురితి చేదుచ్యతే । లోకే తావదాదిత్యశ్చన్ద్రః కుజో బుధః కృత్తికా రోహిణీత్యేవమాదిపదానామచేతనేషు జ్యోతిర్విశేషేషు వ్యుత్పత్తిర్గృహీతా ఇన్ద్రో మిత్ర ఇత్యాదిపదానామప్యనురాధా నక్షత్రం మిత్రో దేవతా రోహిణీ నక్షత్రమిన్ద్రో దేవతేత్యాదిశ్రౌతసామానాధికరణ్యేన జ్యోతిర్విశేషేషు వృత్తిరవగమ్యతే । పృథివ్యాదిశబ్దానాం మృదాదిషు వృత్తిః సుప్రసిద్ధైవ । న చైతే జ్యోతిరాదివచనా అప్యాదిత్యాదిశబ్దాః సమభివ్యాహృతపదాన్తరస్వారస్యానురోధేన జ్యోతిరభిమానివిగ్రహవద్దేవతాపర్యన్తాః కల్పనీయాః । తథా సతి సర్వేషామపి జుహ్వాదీనాం యజ్ఞాఙ్గానాం జుహూరసి ఘృతాచీనామ్నా శృణోత గ్రావణః ఉచ్ఛ్రయస్వ వనస్పతే ఇత్యాదిమన్త్రలిఙ్గైశ్చేతనత్వకల్పనాప్రసఙ్గాత్ । తస్మాన్మన్త్రగతదేవతాపదైరచేతనానాం జ్యోతిరాదీనాం సమర్పణేన తత ఎవోద్దేశాకాఙ్క్షాశాన్త్యా పదాన్తరసమర్పితతద్విగ్రహాణామనపేక్షితతయా ప్రథమగృహీతాచేతనవ్యుత్పత్తివిరోధేన చ త్యాగో యుక్త ఇతి భావః ।
సాధ్యావిశిష్టత్వాదితి ।
హేతోరసిద్ధత్వేన సాధ్యతుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
యథా ప్రమాణాన్తరావిరోధ ఇతి ।
యత్ర విధిశేషేఽర్థవాదే ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధో యథాశ్రుతార్థః తత్ర గుణవాదః పరిగ్రాహ్య ఇత్యర్థవాదాధికరణే సామాన్యతో వ్యుత్పాదిమ్ । తత్ర యజమానః ప్రస్తర ఇత్యాదిషు కే గుణా ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్సిద్ధ్యాదయో గుణా ఇతి తత్సిద్ధిజాతిసారూప్యప్రశంసాభూమలిఙ్గసమవాయా ఇతి గుణాశ్రయా ఇతి తత్సిద్ధ్యధికరణసూత్రేణోక్తమిత్యర్థః । సూత్రే గుణాశ్రయా ఇత్యస్య గుణశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తానీత్యర్థః । ప్రస్తరే యజమానశబ్దవృత్తౌ యజమానస్య యత్కార్యం క్రతునిర్వర్తనం తస్య సిద్ధిః ప్రస్తరేణాపి భవతీతి తత్సిద్ధిర్నిమిత్తమ్ । ఆదిత్యశబ్దస్య యూపే వృత్తౌ ప్రత్యక్షదృశ్యం తేజస్విత్వం నిమిత్తమ్ । ఎవం జాత్యాదిష్వప్యుదాహార్యమ్ ।
తాత్పర్యవిషయస్య విశేషణస్యాప్రమితత్వే విశిష్టస్యఽప్యప్రామాణ్యాపత్తి ఇత్యుక్తే తేన విశేషణావిధానే విశిష్టవిధ్యప్రవృత్తిరుక్తేతి మన్యమానః శఙ్కతే -
ననుం విశిష్టవిధిరితి ।
విశేషణాప్రసిద్ధ్యభిప్రాయోద్ఘాటనే కృతే తదప్రసిద్ధిరసిద్ధా దధ్నా జుహోతి సోమేన యజేతేత్యాదిషు దధిసోమాదివిశేషణానాం లోకప్రసిద్ధత్వాదితి పున: శఙ్కతే -
నన్వితి ।
యథైతస్యైవేతి ।
అశ్వం నత్వా వారవన్తమిత్యస్యామృచి గీతం సామ వారవన్తీయం తస్య రేవతీర్ణః సధమాద ఇత్యాదితృచసంబన్ధః కవతీషు రథన్తరం గాయేదితి వాక్యేన కవతీరథన్తరసంబన్ధ ఇవ వాక్యాన్తరేణ న ప్రసిద్ధ ఇత్యనేనైవ విధివాక్యేనావగమ్యః । అస్య తత్ర తాత్పర్యాభావేనాప్రామాణ్యే తత్సిద్ధిర్న స్యాదిత్యర్థః । నన్వప్రసిద్ధవిశేషణవిశిష్టవిధిరపర్య్యవస్యన్ విశేషణవిధిమివాప్రసిద్ధవిశేషణస్వరూపమపి కల్పయేదేవ తదభావేఽపి విశిష్టవిధ్యపర్యవసానావిశేషాత్ । వస్తుతస్త్వత్ర సర్వవిశిష్టవిధిసాధారణ్యేన కల్ప్యో విశేషణవిధిరేవ తాత్పర్యేణ విశేషణస్వరూపప్రసిద్ధ్యర్థో భవతీతి న తత్ప్రసిద్ధ్యర్థం శబ్దాన్తరకల్పనమపేక్ష్యతే ఎవం ఖలు మీమాంసకమర్యాదా । చత్వారః సాహస్రా ఇత్యేక శబ్దోపాదానలక్షణసంఘాతాఖ్యా నికాయిన ఉపక్రమ్య త్రివృదగ్నిష్టుదగ్నిష్టోమ ఇతి ప్రథమమగ్నిష్టుతం విధాయ వారవన్తీయమగ్నిష్టోమసామ కార్య్యమితి తస్య వైశేషికగుణవిధానానన్తరమేతస్యైవ రేవతీష్వితి శ్రూయతే నికాయినాం చ పూర్వస్యోత్తరేష్విత్యష్టమాధ్యాయాధికరణే నికాయిషూత్తరేషాం ప్రథమవికారత్వస్య స్థాపితత్వాదేతద్విధివిధేయః క్రతుః ప్రథమాగ్నిష్టుద్వికారో భవతి । తతశ్చాత్ర రేవత్యాధారవారవన్తీయసామసాధ్యాగ్నిష్టోమస్తోత్రభావనావిశిష్టక్రతుభావనావిధినా కల్ప్యో విశేషణవిధిర్నాగ్నిష్టోమస్తోత్రస్య న వా తద్గుణస్య వారవన్తీయస్య ప్రాప్త్యర్థః ద్వయోరప్యతిదేశతః ప్రాప్తేః కిం తు తదప్రాప్తరేవతీవారవన్తీయసమ్బన్ధప్రాప్త్యర్థ ఇతి తత ఎవ తత్సిద్ధేర్న తత్సిద్ధ్యర్థం కల్పనాన్తరమపేక్షణీయమ్ । అతో విశిష్టవిధితాత్పర్యవిషయస్యాపి విశేషణస్యాత్ర కల్ప్యవిశేషణవిధితాత్పర్యవిషయత్వాన్నాప్రామాణికత్వప్రసక్తిరితి చేన్మైవమ్ । విశిష్టవిధిరూపేణైవ ప్రమాణేన రేవతీవారవన్తీయసమ్బన్ధరూపవిశేషణస్యాప్యప్రమితౌ తద్విశిష్టవిషయస్య విధేః కల్పకస్య ప్రమాణసిద్ధత్వాభావాపత్త్యా తతో విశేషణవిధికల్పనస్యాసమ్భవేన తత్కల్పకస్య విశిష్టవిధేరేవ విశేషణస్వరూపేఽపి ప్రామాణ్యస్యావశ్యవక్తవ్యత్వాత్ । యదాగ్నేయాఽష్టాకపాలః సప్తదశ ప్రాజాపత్యాన్ పశూనిత్యాదీనాం ప్రథమప్రతీతద్రవ్యదేవతాసంబన్ధకల్ప్యతద్విశిష్టయాగవిధీనాం యాగకల్పకే ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధరూపవిశేషణేఽపి ప్రామాణ్యభావే కల్పకప్రమిత్యభావేన యాగకల్పనాఽనుపపత్త్యా తద్విశిష్టయాగవిధేరేవాప్రవృత్తిప్రసఙ్గేన తస్యైవాప్రసిద్ధవిశేషణస్వరూపే తాత్పర్యవిషయేఽపి ప్రామాణ్యకల్పనావశ్యమ్భావాచ్చ । తద్వదర్థవాదానాం తాత్పర్యవిషయేఽపి స్వార్థే ప్రామాణ్యం యుజ్యత ఎవ । న చ తాత్పర్యాభావమాత్రేణ శబ్దసామర్థ్యాజ్జాయమానం జ్ఞానం తస్య జ్ఞానస్యౌత్సర్గికం బాధకాభావేనానపోదితం ప్రామాణ్యం చ నివారయితుం శక్యమ్ । న చాదిత్యాదిపదానాం జ్యోతిరాదిషు వ్యుత్పత్తిగ్రహో బాధకోఽస్తీతి శఙ్కనీయమ్ । యథా స్రక్చన్దనవనితాహిమోష్ణాదిషు సుఖజనకత్వతదజనకత్వదశయేాః స్వర్గశబ్దప్రయోగాఽప్రయోగదర్శనేనాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామైహికసాధారణ్యేన సుఖమాత్రవాచకత్వేనావగతస్య స్వర్గశబ్దస్య యన్న దుఃఖేన సంభిన్నమిత్యాద్యర్థవాదావగతాఽలౌకికసుఖవిశేషవాచకత్వావధారణాదైహికసుఖేషు తత్ప్రయోగో లాక్షణిక: కల్ప్యతే । ఎవం మన్త్రార్థవాదావగతదేవతావిశేషవాచినాం శబ్దానాం తత్తదభిమానవిషయేషు జ్యోతిరాదిషు ప్రయోగో లాక్షణిక ఇతి కల్పనోపపత్తేః । యది స్వర్గఫలకర్మవిధ్యపేక్షితత్వాదర్థవాదావగతేఽపి సుఖవిశేషే స్వర్గశబ్దస్య శక్తికల్పనం తథాభూతసుఖభోగోపయోగిభోగస్థానభోగోపకరణాదిరూపలోకవిశేషాదిప్రతిపాదకార్థవాదానాం తత్తల్లోకాదిషు ప్రామాణ్యం చాభ్యుపగమ్యేత తర్హి తచ్ఛన్దోగబ్రాహ్మణాద్యామ్నాతదేవతాదర్శనసమ్భాషణవశీకరణసాలోక్యసాయుజ్యాదిప్రాప్తిఫలకకర్మోపాసనావిధ్యపేక్షితత్వాన్నానావిధమహిమయుకదేవతాతత్ప్రతిపాదకార్థవాదానామపి తత్ర తత్ర ప్రామాణ్యమభ్యుపగన్తవ్యమితి సమానమ్ । ఎవం చ రోహిణీ నక్షత్రమిన్ద్రో దేవతేత్యాదినక్షత్రదేవతావాక్యేషు తస్యపదమధ్యాహర్తవ్యమితి రోహిణీనక్షత్రస్యేన్ద్రో దేవతేత్యాదిరర్థో గ్రాహ్యః । అత ఎవ నక్షత్రేష్టియాజ్యానువాక్యాస్విన్ద్రో జ్యేష్ఠామనునక్షత్రమేతీత్యాదిభేదనిర్దేశ ఇత్యలం విస్తరేణ ।
సముదాయస్యేతి ।
యది లోకసిద్ధానుభవానపలాపార్థం పదార్థసంసర్గే వాక్యార్థ ఇష్యతే తథాపి తత్తత్పదార్థసంసర్గస్వరూపస్య వాక్యార్థస్య ప్రతియోగిభేదేన భేదాద్వాక్యభేదో దుర్వారః । తస్మాదేకార్థం విభాగే సాకాఙ్క్షం పదకదమ్బకం వాక్యమితి లక్షణేన దేవస్య త్వేత్యత్ర వాక్యైక్యం న సిద్ధ్యేదితి భావః ।
ఎకప్రయోజనేతి ।
స్యాదయం దోషో యది లక్షణేఽర్థశబ్దః ప్రతిపాద్యవాచీ స్యాత్ । ప్రయోజనవాచీ త్వయమ్ । తథా చానుష్ఠేయత్వేనేాపయోగీ ముఖ్యః ప్రయోజనరూపో యో విశిష్టాఽర్థో నిర్వాపరూపః తస్య సకలవిశేషణవిశిష్టస్యైకత్వాదుక్తలక్షణేన దేవస్య త్వేత్యాద్యేకం వాక్యమితి యుజ్యత ఎవ । న చ తథాపి నిర్వపామీత్యస్య దేవస్య త్వా సవితుః ప్రసవే నిర్వపామీత్యాదిప్రకారేణ ప్రత్యేకమన్వయాద్ వాక్యచతుష్టయం స్యాద్ భగో వాం విభజత్విత్యాదావివార్థైక్యేఽపి గుణానుసారేణ ప్రధానావృత్త్యయోగాత్ । చిత్పతిస్త్వా పునాత్విత్యాదివాక్యత్రయే గుణభూతస్యైవాచ్ఛిద్రేణేత్యాదికస్యాప్యావృత్తేశ్చిత్పత్యధికరణే వక్తవ్యత్వాదితి భావః । ఎవమధికశఙ్కాపరిహారౌ న చ ద్వాభ్యాం ద్వాభ్యామిత్యాదిటీకాతద్వ్యాఖ్యానయోః స్పష్టీభవిష్యత ఇతి ఇహాధికరణం సంక్షేపేణ లిఖితమ్ ।
స్తుతిప్రతిపత్తిద్వారమితి ।
న చాత్రాపి ప్రయాజవాక్యవదవాన్తరతాత్పర్యమిష్యతామితి శఙ్కనీయమ్ । అర్థవాదవృన్దస్య తల్లక్షణీయాయాం ప్రయాజాదివద్విధ్యన్వితాయాం స్తుతౌ అవాన్తరతాత్పర్యే అవశ్యవక్తవ్యే సత్యత్వాసత్యత్వౌదాసీన్యేన ప్రతీతమాత్రతయా స్తుత్యుపకారిణి తద్ద్వారభూతేఽప్యర్థేఽవాన్తరతాత్పర్యకల్పనస్యాయుక్తత్వాత్ తదభావేఽపి మానాన్తరప్రాప్తిబాధరూపాపవాదరాహిత్యప్రతిష్ఠితౌత్సర్గికప్రామాణ్యబలాద్ దేవతావిగ్రహాదిసిద్ధౌ తత ఎవ దేవతాధ్యానవిధేర్దేవతాసాయుజ్యాదిఫలనిర్దేశస్య చాపేక్షాశాన్త్యా తదపేక్షాశాన్త్యర్థమపి దేవతావిగ్రహాదితాత్పర్యవద్వాక్యాన్తరకల్పనస్యార్థవాదపదవృన్దస్యైవావాన్తరతాత్పర్యకల్పనస్య చానపేక్షితత్వాత్ । వ్యుత్పత్తివిరోధస్య చ ఫలనిర్దేశాపేక్షితదేవతావిగ్రహాదివాక్యప్రామాణ్యస్యావశ్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వేన తద్బలేనైవ నిరసనోపపత్తేః వ్యుత్పత్తివిరుద్ధే తాత్పర్య్యం న కల్పనీయమితి శఙ్కాయాం తద్విరోధపరిహారార్థమస్యైవ న్యాయస్యాపేక్షణీయత్వాత్ । దేవతావిగ్రహాణాముద్దేశోపయోగప్రదర్శనం ఫలనిర్దేశోపయోగప్రదర్శనస్యాప్యుపలక్షణమ్ । తేన ఇన్ద్రాదిశబ్దవిషయో భవిష్యత్యుద్దేశః । ఐన్ద్రం దధీత్యాదౌ ప్రథమోపస్థితస్యేన్ద్రాదిశబ్దస్య దేవతాత్వేనాన్వయసంభవే తదధీనచరమోపస్థితికస్యార్థస్య తథాత్వేనాన్వయకల్పనాయోగాత్ శబ్దే కార్యాసంభవఎవార్థే కార్యవిజ్ఞానాత్ ప్రసిద్ధజ్యోతిరాదివిషయో భవిష్యత్యుద్దేశః ।
న హ్యశ్వమేధే యన్మహసి తస్మై స్వాహా యచ్ఛకృత్కరోషి తస్మై స్వాహేత్యాదిమన్త్రానుష్ఠేయహోమానాం ప్రసిద్ధమేధ్యాశ్వమూత్రపురీషాదికమన్తరేణోద్దేశ్యమస్తీతి శఙ్కానిరాసో లభ్యతే శబ్దస్యాచేతనస్య వా దేవతాత్వే తదత్ర దేవతాదర్శనసంభాషణాదిఫలకర్మోపాసనావిధీనామప్రామాణ్యప్రసఙ్గేన సఙ్కర్షాదిషు తథోక్తేరన్వారుహ్యవాదత్వాత్ ప్రథమోపస్థితే శబ్దే కార్యాన్వయస్యౌత్సర్గికత్వే చ ఋచి ప్రణవం దధాతీత్యత్రాపి ప్రణవశబ్దస్యైవానువాక్యాన్తే నిధానాపత్త్యా తదర్థస్యౌకారస్య నిధానమితి వ్యవస్థాపయతా సంకర్షగతేనైవాధికరణాన్తరేణ విరోధాపత్తేశ్చ యత్నసాధ్యయాగభావనాం యత్నరూపాం ప్రతి స్వరూపేణ యాగస్య కరణత్వాసంభవాత్ ఫలశిరస్కభావనాకరణత్వం వాచ్యమ్ తత్తు వివక్షితవివేకేన స్వర్గాదిఫలకరణత్వపర్య్యవసన్నమిత్యభిప్రేత్య పక్షాన్తరమాహ -
తదీయఫలాంశం వేతి ।
తదస్మన్మతేఽప్యవిరుద్ధమితి ।
నన్వతిథౌ తత్ప్రధానత్వం భావః కర్మణి స్యాత్తస్య ప్రీతివిధానత్వాదితి దేవతాధికరణగుణసూత్రేణ యజ్ఞస్యాతిథ్యవైషమ్యమ్ ఆతిథ్యమతిథిప్రీత్యర్థం న తు యజ్ఞో దేవతాప్రీత్యర్థ ఇత్యేవంరూపం దర్శితం తద్విరోధో యజ్ఞేన దేవతాప్రీతిమభ్యుపగచ్ఛతాం దుర్వార ఇతి చేత్ । నైష దోషః । తత్ర హి తస్య ప్రీతివిధానత్వాదితి హేతోరయమర్థః । యేన యేన యావతాఽతిథిః ప్రీయతే తేన తేన ద్రవ్యేణ తావతా స పూజనీయ ఇత్యాతిథ్యమతిథిప్రధానమ్ । కర్మణి తు నాస్తి ప్రీతివిధానం యేన ద్రవ్యేణ యావతా యా దేవతా ప్రీయతే తేన తావతా సా పూజనీయేతి కిం తు దేవతైక్యేపి తత్తత్కర్మవిశేషవ్యవస్థితైరాజ్యచరుపురోడాశాదిభిశ్చతుర్గృహీతద్వ్యవదానాదిపరిమితైః స్వరూప్రస్తరాదిభిరనదనీయైశ్చ యష్టవ్యమిత్యేవ విధానమ్ । అతస్తస్య ప్రీతివిధానత్వాదితి హేతునాఽపి విరోధః । అస్మాభిస్తు ఎతద్వై దైవ్యం మధు యద్ ఘృతం యద్వై దేవా హవిర్జుషన్తే అల్పమప్యేకామాహుతిమపి తద్గిరిమాత్రం వర్ద్ధయన్తఇత్యాద్యర్థవాదదర్శనేన హవిషాం దేవతోచితద్రవ్యరూపేణ దేవతాభోజనపర్యాప్తపరిమాణేన చ విపరిణతిమఙ్గీకృత్య దేవతాప్రీత్యర్థత్వం సమర్థ్యతే న త్వస్మిన్మతేఽప్యాతిథ్యన్యాయేన తత్తద్దేవతాప్రీతికరద్రవ్యపరిమాణవిధానమస్తీతి న కశ్చిద్విరోధః ।
దేవాదీన స్మృత్వేతి ।
నను ఎతే అసృగ్రమితి మన్త్రస్యాయమర్థః ఎతే ఇన్దవః సోమాస్తిరపవిత్రం తిర్యగ్భూతం దశాపవిత్రం ప్రతి ఆశవః శీఘ్రగామినః విశ్వా సౌభగా సర్వాణి సౌభాగ్యాని అభి ఉద్దిశ్యాసృగ్రమజ్యన్తేతి । ఎవం ప్రతీయమానార్థానుసారేణైవ సోమలతాదేవత్యే వినియోగోఽస్య మన్త్రస్య శ్రూయతే బహిష్పవమానేన వై యజ్ఞః సృజ్యతే యదేతే అసృగ్రమిన్దవ ఇతి ప్రస్తౌతి యజ్ఞమేవ తత్సృష్టం దేవేభ్యః ప్రాహేతి కథమేవమన్యపరాణామేతఇత్యాదీనాం దేవతాస్మారకత్వం కథం చ సాధారణే రేత ఇత్యాదిభిస్తత్తదేవాద్యసాధారణాగ్నిసూర్యాదిపదైరివ తత్తదేవాదిజాతీయవ్యక్త్యన్తరసృష్ట్యనుకూలపరస్పరవ్యావృత్తజాతిసంస్థానవిశేషావచ్ఛిన్నతత్తద్దేవాద్యుపస్థితిః । ఉచ్యతే । ఎతే అసృగ్రమిన్దవ ఇతి బహుభ్యః ప్రతిపదం కుర్యాదేతఇతి సర్వమేవైనాం వృద్ధ్యై భూత్యాఅభివదతీతి వినియోగానుసారేణ సోమవిశేషణతయా స్థితస్యాప్యేతఇత్యస్య సత్రాదియజమానప్రకాశకత్వం వక్తవ్యమ్ । తద్వదేతఇతి వై ప్రజాపతిరిత్యాదివాక్యానుసారేణ స్రష్టారం ప్రత్యేతఇత్యాదిపదానాం తత్తద్దేవతావిశేషరూపాదిస్మారకత్వమపి భవిష్యతీతి న కాచిదనుపపత్తిః । జితే వశీకృతే ।
అణిమాదావితి ।
పార్థివాద్యైశ్వర్య్యోపలక్షణమేతత్ । సన్తి హి పార్థివాదీని ప్రత్యేకమష్టావష్టావైశ్వర్యాణి ।
హ్రస్వతా స్థూలతా బాల్యం వార్ద్ధకం యౌవనం తథా ।
నానాజాతిస్వరూపత్వం తథా సురభిగన్ధతా ॥
పార్థివాంశం వినా భూతైశ్చతుర్భిర్దేహధారణమ్ ।
గన్ధతన్మాత్రతత్త్వోత్థమేతదష్టగుణం మహత్ ॥
ఇత్యాద్యాగమప్రసిద్ధాని ।
శక్తిభిశ్చ తద్బిమ్బైరితి ।
పృథివ్యాదిశక్తయో నివృత్తిప్రతిష్ఠావిద్యాశాన్తిశాన్త్యతీతాఖ్యాః పృథివ్యాదిబిమ్బాశ్చతురశ్రధనురాకారత్రికోణషట్కోణబిన్దురూపాణి మణ్డలాని ।
సారూప్యమితి ।
స్వాత్మరూపతోపాసనాం కృత్వేత్యర్థః ॥
శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి ॥౩౪॥ నను శూద్రస్యాధ్యయనాభావే విద్యానధికారశఙ్కాయామగ్న్యభావేఽపి తదధికారః సంభవతీతి సమాధానమసంగతమిత్యాశఙ్క్య తత్సాఙ్గత్యార్థం పూర్వతన్త్రాధికరణేన న గతార్థత్వశఙ్కేయమిత్యవతారయతి -
ఆగన్తుకం శాస్త్రీయమితి ।
పూర్వతన్త్రే శూద్రస్య కర్మాఽనధికారేఽగ్న్యభావో మూలయుక్తిరుక్తా తస్యా విద్యాయామప్రవృతైః శూద్రస్య కర్మానధికారేఽపి విద్యాధికారః సంభవేదిత్యధికపూర్వపక్షసద్భావాద్ న గతార్థత్వమితి పరిహారగ్రన్థాశయం దర్శయతి -
తత్రాఽనగ్నేరితి ।
నన్వవైద్యత్వమపి తత్ర సిద్ధాన్తయుక్తిత్వేనోక్తమతో గతార్థత్వం తదవస్థమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అవైద్యత్వమితి ।
నన్వనగ్నిత్వం తత్ర మూలయుక్తిః అవైద్యత్వమభ్యుచ్చయ ఇత్యుభయమప్యయుక్తమ్ । చాతుర్వర్ణ్యమవిశేషాదితి పూర్వతన్త్రాధికరణే నిర్దేశత్రయాణాం స్యాదగ్న్యాధేయే ఇతి సూత్రేణ వసన్తే బ్రాహ్మణోఽగ్నీనాదధీత గ్రీష్మం రాజన్యః శరది వైశ్య ఇత్యాధానవిధివాక్యైస్త్రయాణామేషామాధానే నిర్దేశాదనగ్నేః శూద్రస్య నాధికార ఇతి సిద్ధాన్తయుక్తిం ప్రథమం ప్రదర్శ్య నిమిత్తార్థేన వాదరిస్తస్మాత్సర్వాధికారః స్యాదిత్యాదిసూత్రైర్య ఎవం విద్వానగ్నిమాధత్త ఇతి వాక్యేనాధానే సర్వసాధారణే విహితే వసన్తాదివాక్యాని బ్రాహ్మణాదినిమిత్తేన వసన్తాదికాలవిధాయకాని । అతో వసన్తాదివాక్యపర్యాలోచనాత్ శూద్రస్యాఽనగ్నిత్వాసిద్ధేస్తతః కర్మాఽనధికారో న సిధ్యతీతి తాముక్తిం దూషయిత్వా తదన్తరమ్ అపి వా వేదనిర్దేశాదపశూద్రం ప్రతీయేతేతి సూత్రేణ వేదాధ్యయనార్థోపనయనే వసన్తే బ్రాహ్మణముపనయీతేత్యాదివాక్యైస్త్రయాణామేవ నిర్దేశాదుపనయనరహిత: శూద్రోఽధ్యయనాభావాత్కర్మసు నాధికారీతి సిద్ధాన్తయుక్తిం ప్రదర్శ్య గుణార్థిత్వాన్నేతి చేదితి సూత్రేణ శూద్రః కర్మానుష్ఠానాయాధ్యయనార్థిత్వాదుపనయనాభావేఽపి స్వయమేవ గత్వాఽధ్యేష్యత ఇత్యాశఙ్కాముద్భావ్య సంస్కారస్య తదర్థత్వాదితి సూత్రేణోపనయనసంస్కారస్యాధ్యయనార్థత్వాదుపనయనాభావే స్వయమేవ గత్వాఽధ్యయనం విగుణం స్యాదితి తాం శఙ్కాం పరిహృత్య విద్యానిర్దేశాన్నేతి చేదితి సూత్రేణ కర్మానుష్ఠానార్థమవశ్యగ్రాహ్యయా విద్యయాఽఽక్షేపాల్లౌకికాధ్యయనం భవిష్యతీత్యుపనయనపూర్వకవైధాధ్యయనాభావేన న కిఞ్చిద్వైకల్యమితి శఙ్కాముద్భావ్యావైద్యత్వాదితి సూత్రేణ న శూద్రేణాధ్యేతవ్యమితి శూద్రస్యాధ్యయనమాత్రనిషేధాద్విద్యారహితస్య తస్య కర్మసు నాధికార ఇత్యుక్త్వా తథా చాన్యార్థదర్శనమితి సూత్రేణ పద్యు వా ఎతదిత్యాదిశ్రుతేః శూద్రసమీపేఽధ్యయనప్రతిషేధాత్ శూద్రస్య కథఞ్చిదప్యధ్యయనం న సంభవతీతి కైముతికన్యాయదర్శనేనావైద్యత్వాదితి సూత్రోక్తయుక్తేర్దృఢీకరణాత్ । న హి సూత్రకృతా స్వయమేవ నిరాకృతా యుక్తిర్మూలయుక్తిః బహుభిరాక్షేపసమాధానైరుపపాదితాఽభ్యుచ్చయయుక్తిరితి యుజ్యత ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే । అనగ్నిత్వం మూలయుక్తిర్భవత్యేవ । ద్వైతీయాధానాధికరణే వసన్తాదివాక్యానాం నిమిత్తార్థత్వం నిరాకృత్య బ్రాహ్మణాదిసంయుక్తాధానవిధాయకతాయాః సమర్థితత్వాత్ । అన్యథా తత్సమర్థనార్థమేవ ప్రవృత్తస్య తస్యాధికరణస్యాత్యన్తవైయర్థ్యాపత్తేః । అత ఎవ శబరస్వామిభిరస్మిన్నధికరణే య ఎవం విద్వానగ్నిమాధత్త ఇతి వాక్యం సంభారవిధిశేషార్థవాదో న త్వాధానవిధాయకమ్ । తద్విధాయకాని తు వసన్తాదివాక్యాన్యేవేతి సూత్రకారాభిప్రాయవర్ణనేనానగ్నిత్వస్య మూలయుక్తిత్వం ప్రతిష్ఠాపితమ్ । ఎవమాధానాధికరణసిద్ధానగ్నిత్వస్య పునః కీర్త్తనమాభిప్రాయికపరిహారేణ య ఎవం విద్వానగ్నిమాధత్త ఇతి వాక్యావలమ్బనశఙ్కానిరాసార్థమేవ । అన్యథా మహర్షివరనిర్మితానాం సూత్రాణాం పరస్పరవిరోధాపత్తేః । ఎవమనగ్నిత్వేన సిద్ధేఽనధికారేఽధ్యయనాభావోఽభ్యుచ్చయ ఇత్యేతత్ తదుపపాదకస్యాధ్యయనవిధిపురుషార్థత్వనిరాసస్యాభావాదితి మూలే ఎవ స్పష్టమ్ ।
నన్విహాపి శాస్త్రేఽధ్యయనవిధిపురుషార్థత్వనిరాసః సూత్రకృతా న కృత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఇహ సంస్కారేతి ।
నను సంస్కారపరామర్శాదితి సూత్రం శూద్రస్య విద్యాఙ్గోపనయనాభావాద్ విద్యానధికారపరమ్ । న చ తదనన్తరమధ్యయనస్య సంస్కారకర్మత్వవ్యవస్థాపకం సూత్రాన్తరమస్తీతి చేత్ । ఉచ్యతే । పూర్వతన్త్రాధికరణేఽనగ్నిత్వయుక్త్యాఽపి కర్మానధికారసిద్ధేస్తత్రానుపపాదితమప్యధ్యయనస్య సంస్కారకర్మత్వమ్ ఇహావైద్యత్వమాత్రేణోపపాదనీయస్య విద్యాఽనధికారస్య సమర్థనార్థమవశ్యముపపాదనీయమ్ । అతస్తదుపపాదనమపి సంస్కారపరామర్శాదిత్యనేన స్వాధ్యాయస్యాధ్యయనసంస్కారసంబన్ధాదిత్యర్థకేన వివక్షితమితి వక్తవ్యమేవ । అత ఎవ టీకాకృతా తదేవ సూత్రం మూలం మనసికృత్యాధ్యయనస్య సంస్కారకర్మత్వం వ్యవస్థాపితమ్ । తతశ్చాధ్యయనసంస్కారః శూద్రేణాపి క్రియతామిత్యాశఙ్కాపరిహారార్థం సంస్కారపరామర్శాదిత్యేతదేవాధ్యయనాఙ్గత్వేనోపనయనసంస్కారవిధానాదిత్యేతదర్థత్వేనాపి యోజనీయమ్ । అస్త్వధ్యయనాఙ్గోపనయనం శూద్రస్యాపి శిష్యస్య స్వయముపగమనేఽప్యాచార్యానుమతిరూపం తత్కర్తృకస్వసమీపప్రాపణం వినాఽధ్యేతుమశక్యతయాఽర్థప్రాప్తే ఉపనయనే వసన్తాదివాక్యానాం నిమిత్తార్థత్వోపపత్తేరితి శఙ్కాయాం తదభావాభిలాపాచ్చేత్యేతద్ న చ సంస్కారమర్హతీత్యనేనాధ్యయనాఙ్గోపనయనాభావస్యాప్యభిలాపాదిత్యేతత్పరమపి యోజనీయమ్ । ఎవమర్థభేదేన సూత్రభేదమభిప్రేత్య సంస్కారపరామర్శాదిత్యాదిసూత్రైరితి బహువచననిర్దేశ ఇతి సర్వమనవద్యమ్ । ఇదం తు చిన్త్యతే । ఇహత్యాధికరణగతసంస్కారశబ్దస్యేవ పూర్వతన్త్రాపశూద్రాధికరణగతస్య సంస్కారస్య తదర్థత్వాదితి సూత్రస్థితసంస్కారశబ్దస్యాప్యధ్యయనసంస్కారార్థత్వమపి పరికల్ప్య శక్యముపపాదయితుం తత్రాప్యధ్యయనస్య సంస్కారకర్మత్వం ప్రసాధితమితి కర్మ వా విలక్షణమితి నావమికాధికరణేనాపి తత్ సిద్ధమ్ । తత్ర హ్యధికరణే ద్వితీయసప్తమాధ్యాయయోర్గీతిక్రియారూపత్వేనోక్తస్య సామ్నోఽర్థకర్మత్వనిరాసేన ఋగక్షరాభివ్యఞ్జకతయా సంస్కారకర్మత్వం వ్యవస్థాపితమ్ । తద్వ్యవస్థాపనం చ స్వరవిశేషవిశిష్టతయా ఋగ్వర్ణాభివ్యఞ్జకస్య ఉచ్చారణస్యైవ సంస్కారకర్మత్వవ్యవస్థాపనం పర్య్యవస్యతి । సామాధ్యయనకాలే తద్వ్యతిరేకేణ క్రియాన్తరాభావాత్తదేవోచ్చారణం గురుముఖోచ్చారణానన్తరభావి సదధ్యయనముచ్యత ఇతి । తేన సామాధ్యయనస్య సంస్కారకర్మత్వసిద్ధౌ న్యాయసామ్యాద వేదాన్తరాధ్యయనస్యాపి తథాత్వం సిధ్యతి । కిం బహునా । అథాతో ధర్మ్మజిజ్ఞాసేతి ప్రథమాధికరణేన కృత్స్నస్యాప్యధ్యయనస్య సంస్కారకర్మత్వం కణ్ఠత ఎవ ప్రసాధితమ్ । తత్ర హ్యతః శబ్దోక్తేన వేదస్య వివక్షితార్థత్వేన సూచితమ్ అవివక్షితార్థత్వపూర్వపక్షం లిఖద్భిర్వ్యాఖ్యాతృభిస్తదుపపాదనార్థమ్ అధ్యయనస్య స్వర్గార్థత్వోక్త్యా పురుషార్థత్వం స్పష్టముక్తమ్ । తత్సిద్ధాన్తే అక్షరావాప్త్యర్థజ్ఞానాన్యతరఫలకత్వేన స్వాధ్యాయసంస్కారత్వం సమర్థితమ్ । కిఞ్చాత్ర ప్రసాధితేనాధ్యయనస్య సంస్కారకర్మత్వేన శూద్రాధికారశఙ్కా నాపైతీతి వ్యర్థమిహ తత్ప్రసాధనమ్ । స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధేః స్వశాఖాధ్యయనవిషయత్వేన శూద్రస్య సర్వాపి శాఖా న స్వశాఖేతి తదధ్యేతృభ్యో గృహీత్వా విద్యానుష్ఠానోపపత్తేః । అన్యథా మైత్రేయీవాచక్నవీప్రభృతీనాం స్త్రీణాం విద్యానుష్ఠానే కా గతిః । తస్మాన్నేయం గతార్థత్వశఙ్కాపరిహారరీతిర్యుక్తేతి । అత్రేదముత్తరమ్ । శాస్త్రభేదేఽపి గతార్థత్వం పరిహరణీయం చేద్ విద్యాధికారిణః శూద్రేత్యామన్త్రణేన లిఙ్గేన శూద్రస్య కర్మానధికారేఽపి విద్యాధికారోఽస్తీత్యధికశఙ్కయా న గతార్థత్వమ్ । న చ శూద్రశబ్దో యౌగిక ఇతి యుక్తం రూఢేర్బలవత్త్వాత్ । జానశ్రుతేర్ద్యువ్యాప్తం జ్యోతిర్నాస్తీతి మనుష్యాద్యసంభావితగుణభావవచనరూపహంసవాక్యానాదరశ్రవణేన గగనమయం ఖాదితుం న శక్నోతీతి వాక్యశ్రవణేనేవ న తస్య శోకః కిం తు రైక్వోపాస్యదేవతోపాసకస్య తదన్యస్యాపి తదుపాసనా మహాఫలేతి కథనేన రైక్వస్య మహామహిమకీర్తనరూపస్తవనేన సయుగ్వానమితి రైక్వచిహ్నోపన్యాసరూపేణ తదుపగమనోపాయోపదేశేన చ మహాఫలవిద్యాగ్రహణోపాయో లబ్ధ ఇతి జానశ్రుతేర్ముదేవాస్య సంజాతేతి కల్పనౌచిత్యేన శుగాద్రవణరూపయౌగికార్థాసిద్ధేశ్చ । న చాత్ర రుఢిర్బాధకమస్తి యేన యథా కథఞ్చిద్ యోగః సమాశ్రీయేత అధ్యయనసంస్కారాభావస్య తదబాధకతాయాః సమర్థితత్వాత్ । కర్మస్వివ విద్యాసు మన్త్రాభావేన శ్రవణాదిప్రతిషేధస్యాప్యబాధకత్వాదితి । తదేతత్సూత్రభాష్యపర్యాలోచనయా స్ఫుటమితి న వివృతమ్ । విధాన్తరేణాగతార్థత్వం తు యథా కథఞ్చిట్టీకోపపాదనార్థముపన్యస్తమిత్యలం విస్తరేణ ।
న హి కరణసామాన్యమితి ।
కర్మాదిభిః కరణైః సంయోగవిభాగాదిఫలేషు జననీయేష్వితికర్తవ్యతాపేక్షాభావాదితి భావః ।
కిం తు విహిత ఇతి ।
విహితస్య కరణవిశేషస్య కథమనేన ఫలాపూర్వముత్పాదనీయమితి తత్ప్రకారస్యానిర్జ్ఞాతత్వాత్ కథంభావాపేక్షోదేతీతి భావః ।
మా భూవన్నధ్యయనాదయః పుమర్థా ఇతి ।
బహువచనమవివక్షితమ్ । అధ్యయనం స్వాధ్యాయమాత్రపరమర్థజ్ఞానస్య హితైషివచనావగమ్యయాగాదిఫలసన్నికృష్టతయా పురుషార్థత్వమభ్యుపగమ్య తత్ర నియమాశఙ్కనాత్ ।
ద్వౌ హీహ పూర్వపక్షావితి ।
యథా కథఞ్చిత్సమ్భవమాత్రేణ ద్వితీయపూర్వపక్ష ఉపన్యస్తః । రైక్వేణానుష్ఠీయమానాం విద్యాం సంవర్గవిద్యేత్యవిజ్ఞాయ సామాన్యతో యా తదీయా విద్యా తాం లప్స్యే ఇతి ధియోపసన్నస్య ధార్మికస్య వివేకినా జానశ్రుతేః శూద్రేత్యామన్త్రణలిఙ్గేన విద్యాసామాన్యాధికారపూర్వపక్షస్యాపి దృఢత్వాత్ । అధ్యయనాభావస్యాబాధకతాయా ఉక్తత్వాత్ । నను టీకాయా విధ్యపేక్షితత్వమప్యార్థవాదికార్థసిద్ధావపేక్ష్యమిత్యుక్తమితి ప్రతిభాతి తదయుక్తమ్ ।
బాధకాభావమాత్రేణ తత్సిద్ద్యుపపత్తేరిత్యాశఙ్క్య ప్రయోజనకథనమాత్రపరా తదుక్తిరితి వ్యాచష్టే -
విధినా చాపేక్షత ఇతి ।
సప్రయోజన తేతి ।
ఉక్తేత్యనుషఙ్గః ।
అవయవవృత్తీతి ।
శుచా దుద్రావేత్యాద్యర్థేషు శూద్రశబ్దస్య రుజం ద్రావయతీత్యర్థే రుద్రశబ్దస్యైవ నైరుక్తప్రక్రియయా నిష్పత్తిః । ఉకారదైర్ఘ్యస్యాపి తత ఎవ సిద్ధిః ।
రాజ్ఞో విశిష్టవిద్యోపదేష్టృగురుసద్భావావగమేన మేాద ఇవ హంసో యదభావాన్మామదూదుహత్ సా విద్యా సత్యపి సంనిహితే గురావపి ఇయన్తం కాలం మయా న లబ్ధా తేన తత్ప్రయుక్తదూషణపాత్రమభవమితి శోకోఽపి సంభవత్సంజిహాన ఎవ క్షత్తారమువాచేతి వాక్యప్రతీతకాలాక్షమత్వలిఙ్గాద్యవగమితోఽస్త్యేవ మా ప్రసాఙ్క్షీరితి విహితస్య సక్త్యకరణస్య ఫలవచనతయా యోజయితుం శక్యమపిమైతత్త్వా ధాక్షీరిత్యేతదజ్ఞానాత్ తత్సక్తికరణేఽపి దాహో మా భూదిత్యాశీర్వచనతయా యోజయతి -
యది కరోషీతి ।
ధాక్షీరితి ప్రథమపురుషవిషయే మధ్యమపురుషశ్ఛాన్దసః ।
నను వరో వరాకః శోచ్య ఇతి వరశబ్దేనైకదేశద్వారోచ్యతే చేత్ ప్రథమాన్తస్య కథమన్వయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం వాక్యభేదేనోద్దేశ్యసమర్పకపదాధ్యాహారేణ చ యోజయతి -
ఎష తావద్వరాక ఇతి ।
కే చిదరే ఇతి హీనసంబోధనార్థతయా పదవిభాగం కుర్వన్తి । తథా పదవిభాగే మయ ఉఞో వో వేత్యుకారస్య వకారాదేశేన భావ్యమ్ పక్షే నిపాత ఎకాజనాఙితి ప్రగృహ్యసంజ్ఞయా ప్రకృతిభావే సతి కము అరఇతి వా భావ్యమ్ । అతః కమ్బర ఇతి శ్రుతిసంధిసిద్ధ్యర్థం వకారోపజన ఉకారోపజనో వా ఛాన్దసః సమాశ్రయణీయః । న వా ఉ ఎతన్మ్రియసే మరిష్యసీత్యాదివత్ ।
ఎనమిత్థం సన్తం కమితి ।
ఉద్దిశ్యేత్యధ్యాహార్యమ్ । బ్రూచిశామిగుణేన చేతి సంగృహీతమకథితకర్మత్వం వా కథఞ్చిత్ సమర్థనీయమ్ ఎతద్వచనమితి కర్మాన్తరోపాదానాత్ । యద్యప్యేతత్సన్తమిత్యస్య ప్రాణిమాత్రమితి టీకాయా వివరణాదీదృశం సన్తం మనుష్యసామాన్యమర్యాదామనతిక్రమ్య వర్తమానమిత్యర్థో వివక్షిత ఇతి భాతి తథాపి ఛాన్దోగ్యవివరణానుసారాదేతద్వచనమాత్థేత్యన్వయో దర్శితః । బ్రాహ్మణాయనమిత్యస్య బ్రాహ్మణవంశ్యమిత్యర్థః । నడాదిభ్యః ఫగితి సూత్రేణ నడాదిగణపఠితాద్ బ్రాహ్మణశబ్దాద్ గోత్రాపత్యార్థే ఫక్ప్రత్యయే ఫస్యాయనాదేశే చ సతి తద్రూపనిష్పత్తేః ।
ఇదం బ్రాహ్మణవంశ్యత్వం వేషేణ జ్ఞాతవ్యమితి తజ్జ్ఞాపకముపన్యస్తం -
బ్రాహ్మణవేషమితి ।
నిష్కవ్యాఖ్యా హారమితీతి ।
యద్యపి నిష్కం పదకరుచకశబ్దాభిధేయం స్వర్ణాభరణం హారో మణిమాలేత్యస్తి లోకే భేదవ్యవహారః తథాపి నిష్కశబ్దోక్తస్యాగ్రే హారే త్వేతి హారశబ్దేన వివరణాదేవం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
అశ్వతరీభ్యామితి ।
అశ్వాయాం గర్దభాదుత్పన్నా గర్దభ్యామశ్వాదుత్పన్నా వా స్త్రీవ్యక్తిరశ్వతరీ ।
ఆ అధికరణసమాప్తేరితి ।
అనేన భాష్యే శూద్రాధికార నిషేధార్థత్వేనావతారితానాం సంస్కారపరామర్శాదిత్యాదిసూత్రాణామపి శూద్రామన్త్రణలిఙ్గాన్యథాకరణార్థత్వవచనే తల్లిఙ్గావలమ్బనైవాధికాశఙ్కాఽత్ర నిరాకరణీయా । అన్యత్సర్వం పూర్వతన్త్ర ఎవ సిద్ధమిహ న వ్యుత్పాదనీయమితి సూచితమ్ ।
తథాపి ద్యోతకతయేతి ।
వ్యభిచారమభ్యుపేత్య పరిహారః । అస్మిన్ప్రకరణే సంవర్గవిద్యాన్వయినో బ్రాహ్మణస్య ద్వితీయః క్షత్రియ ఇతి నియమే తు నాస్తి వ్యభిచారః । ననూపన్యస్తలిఙ్గసిద్ధ్యర్థం ప్రథమమభిప్రతారిణః కాపేయయాజ్యత్వం నిర్ద్ధారణీయం తత్కుతో నిర్ద్ధార్యతే న హి భోజనార్థం కాపేయాభిప్రతారిణౌ సహోపవిష్టావిత్యేతావతా తయో: కిఞ్చిత్సంబన్ధాన్తరం సిధ్యతి । సిధ్యద్వా తయోరేకవిద్యత్వమేవ తత్సిద్ధ్యేత్ । విద్యాఙ్గోపాఖ్యానేషు సహప్రస్థితానాం ప్రాచీనశాలసత్యయజ్ఞాదీనాం తస్యైవ సంబన్ధాన్తరస్యాన్యోన్యస్మాద్విద్యాఙ్గగతవిశేషగ్రహణార్థత్వేన క్లృప్తత్వాత్ । తస్య కథఞ్చిత్కాపేయయాజ్యత్వసిద్ధావపి నామభేదేన చిత్రరథాదన్యస్య తస్య చైత్రరథిత్వం కుతః సిద్ధ్యతి సమానాన్వయానాం సమానాన్వయా యాజకా ఇతి నియమాభావాత్ । కులక్రమాగతా ఋత్విజః పితృభూతాః కస్య చిత్కస్య చిదాధానప్రభృతి యావజ్జీవమృత్విజో మనుష్యభూతాస్తత్ర తత్ర కర్మణి దైవాత్ ప్రాప్తా ఋత్విజో దేవభూతా ఇతి త్రివిధానామృత్విజాం శాట్యాయనిశాఖాయాం దర్శితత్వాద్ దేవభూతఋత్విగభిప్రాయేణైవ రాజసూయే ప్రతితన్త్రం దక్షిణాభేదేన తదా నేతవ్యఋత్విక్త్వభేదేఽపి ఋత్విక్త్వాధిష్ఠానభూతాః పురుషా రాజసూయారమ్భే యావత్సమాప్తి నియతా ఎవ గ్రాహ్యా న తు తత్ర తన్త్రే భిన్నేఽభిన్నాపేక్షా కర్తుముచితా కాలవిశేషకర్త్తవ్యేషు తన్త్రాన్తరేషు కదాచిదృత్విఙ్మేలనేన కర్మవిఘ్నప్రసఙ్గాదిత్యేకాదేశే రాజసూయాన్తర్గతకర్మణాం భిన్నతన్త్రాణామపి ఋత్విక్తన్త్రత్వముక్తమ్ ।
తథా తస్య చిత్రరథవంశ్యత్వసిద్ధావపి క్షత్రియత్వం కుతః సిధ్యతి ఎతేన వైచిత్రరథం కాపేయా అయాజయన్ తమేకాకినమన్నాద్యస్యాధ్యక్షమకుర్వఀస్తస్మాచ్చైత్రరథో నామైకః క్షత్రపతిర్జాయతే ఇతి చిత్రరథానుష్ఠితద్విరాచక్రతుమహిమ్నా తద్వంశ్యైరపి క్షత్రపతిత్వం లబ్ధమిత్యేతావదేవ హ్యుక్తం న తు తద్వంశ్యానాం క్షత్రియత్వమ్ అక్షత్రియస్యాపి నిషాదస్యపత్యధికరణపూర్వపక్షన్యాయేన క్షత్రపతిత్వోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వం చ వైదికం లిఙ్గమితి ।
అభిప్రతారిణా సహ పఠితే కాపేయే శ్రుత్యన్తరబలాత్ చిత్రరథయాజకత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞాయమానే కాపేయయాజ్యోయమభిప్రతారీతి బుద్ధిర్భవతి । అవిదితపూర్వస్య హస్తినో నికటే దృశ్యమానే పురుషే హస్తిపకోయమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానే సత్యయమస్య శిక్షణీయో హస్తీతి బుద్ధివద్ ఋత్విక్షు పితృభూతానాం ముఖ్యత్వాత్ పూర్వరాజచరిత్రేషు బహుశో యాజ్యయాజకకులవ్యవస్థాదర్శనాచ్చ కాపేయయాజ్యత్వేన చిత్రరథవంశ్యత్వబుద్ధిర్భవతి । అథ యస్య జ్యోతిరుక్థ్యః పూర్వమహర్భవత్యాయురుత్తర ఇతి ద్విరాత్రప్రకరణే శ్రుతస్యైకాకినమేవైనమన్నాద్యస్యాధ్యక్షం కరోతీత్యర్థవాదస్యైనం ద్విరాత్రయాజినమేకమేవ భ్రాతృవర్గాదిజ్ఞాతిమధ్యే ఐశ్వర్యస్యాధ్యక్షం కరోతీత్యర్థః । నను సర్వేష్వపి లోకేష్వేనమేకమేవైశ్వర్య్యస్యాధ్యక్షం కరోతీతి తదధికైశ్వర్యాదీనామిన్ద్రాదీనాం సత్త్వాత్ తతశ్చ తదనన్తరశ్రుతే ఎతేన వైచిత్రరథమిత్యుపాఖ్యానే ఫలరూపతయా శ్రుతం క్షత్రపతిత్వం జ్ఞాతిప్రాధాన్యరూపమితి జ్ఞాతీనాం క్షత్రియత్వేన ఫలభాగపి క్షత్రియ ఇతి బుద్ధిర్భవతి । తతశ్చోక్తహేత్వవలమ్బనబుద్ధీనాం క్వచిత్క్వచిద్ బాధకోపనిపాతేన ప్రమాత్వాభావేఽప్యత్ర బాధకాభావేనౌత్సర్గికప్రమాత్వబలాదుదాహృతలిఙ్గసిద్ధిరిత్యభిప్రాయః ।
అమాత్యప్రేషణాదినేతి ।
వైశ్యాద్ బ్రాహ్మణకన్యాయాం క్షత్తా నామ ప్రజాయతే ।
జీవికావృత్తిరేతస్య రాజాన్తఃపురరక్షణమ్ ॥
ఇత్యుక్తలక్షణస్య క్షతురమా రాజ్ఞః సమీపే భావాద్యౌగికమమాత్యత్వమస్తీత్యమాత్యశబ్దేన నిర్దేశః । టీకాయాం రేఫయుక్తః ప్రష్ఠశబ్దశ్చేత్ ప్రష్ఠోఽగ్రగామినీతి వైయాకరణనిపాతేన తస్యాగ్రగామివాచిత్వాత్ షష్ఠీసమాస ఎవ గ్రాహ్యః । ఋకారయుక్తం పాఠం దృష్ట్వా తు క్లిష్టః పరసప్తమ్యన్తపదబహువ్రీహిరాశ్రితః ।
తత్ క్షత్రియస్య దృష్టమితి ।
ఇదమపి ప్రాయికముఖ్యత్వాభిప్రాయలిఙ్గమ్ । సమ్భవతి హ్యతిక్రాన్తమర్యాదస్య శూద్రస్యాపి బలవతోఽవేష్ట్యధికరణదర్శితయా రీత్యా రాజ్యపాలయితృత్వేన క్షతృప్రేషణాదికమ్ ।
ఆద్యసూత్ర ఎవేతి ।
న చాధ్యయననియమసంస్కారపరామర్శాదితి సూత్రయిష్యత ఇతి ప్రథమసూత్రే స్థిత్వోక్తమాచార్యైః కథమిహ తస్యాద్యసూత్రే సూచితత్వముచ్యతే । నైష దోషః । శూద్రశబ్దస్య న్యాయతో రూఢ़ిప్రచ్యావనార్థే ప్రవృత్తే ప్రథమసూత్రేఽధ్యయనాభావం హేతుముపన్యస్తవతో భాష్యకారస్య తదుపపాదకోఽధ్యయనసంస్కారనియమోఽప్యాద్యసూత్ర ఎవ సూచిత ఇత్యభిప్రాయ: । అత ఎవాత్ర సూత్రే సంస్కారశబ్దో విద్యాఙ్గోపనయనపరతయైవ భాష్యే వ్యాఖ్యాత ఇత్యాలోచ్య తదభిప్రాయానుసారేణాత్ర పునరుక్తిశఙ్కా స్వయం త్వధ్యయనసంస్కారనియమః శబ్దారూఢత్వాత్సంస్కారసూత్రార్థ ఎవ వక్తుముచిత ఇత్యభిప్రేత్యాద్యసూత్రే తథాఽవోచత్ । కస్తర్హి స్వమతే రూఢ़ిప్రచ్యావకన్యాయ: సూచ్యత ఇతి సూత్రశేషసూచిత ఎవ తేన హి శుగాద్రవణస్యాఖ్యాయికయా సూచితత్వాత్ । స బుద్ధిస్థే ఇతి అబుద్ధిస్థరూఢితో బుద్ధిస్థయోగో బలీయానితి న్యాయః సూచితః ।
ఉపసదనేతి ।
నను తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేదితి విహితం శిష్యకర్తృకం గురుకర్మకముపసదనం తం హోపనిన్యఇత్యాదిలిఙ్గావగతకర్తవ్యతాకమ్ ఆచార్యకర్తృకం శిష్యకర్మకమ్ ఉపనయనమితి భేదసత్త్వాత్ కథం పర్యాయతోక్తిః । ఉచ్యతే । శిష్యేణోపసదనే కృతేఽపి తస్యాచార్యకర్తృకం శిష్యభావం స్వసమీపావస్థానానుమత్యాదిరూపోపనయనం వినా విద్యోపదేశపర్యవసాయిత్వాసంభవాద్యత్రోపసదనమాత్రం శ్రుతం తత్ర తదేవోపనయనస్య గమకమితి వ్యఞ్జయితుం గమకవాచిశబ్దస్య గమ్యే పర్యాయతోక్తిః పర్యాయోక్తాలంకారే । నను శూద్రశ్చతుర్థో వర్ణ ఎవ జాతిరితి స్మృత్యా ద్వితీయజన్మరూపోపనయనాఽసంభవేఽపి సచ్ఛూద్రాణామమన్త్రకం విద్యాఙ్గోపనయనం సంభవతి । మానవధర్మశాస్త్రే న చ సంస్కారమర్హతీత్యేతదనన్తరం
ధర్మేప్సవస్తు ధర్మజ్ఞాః సతాం వృత్తిమనువ్రతాః ।
మన్త్రవర్జం న దుష్యన్తి ప్రశంసాం ప్రాప్నువన్తి చ ॥
ఇత్యమన్త్రకసంస్కారాభ్యనుజ్ఞానాత్ । తస్య వైశేషికనిషేధగోచరద్వితీయజన్మరూపోపనయనాఽవిషయత్వేఽపి విద్యాఙ్గోపనయనాఽవిషయత్వస్యాపి కల్పనే ప్రమాణాభావాత్ । న చ సత్యకామస్య శూద్రస్వభావసిద్ధాత్ తత్త్వరహితవచనేన శూద్రత్వాభావనిర్ద్ధారణే సత్యేవ విద్యాఙ్గే సత్యకామోపనయనే గౌతమప్రవృత్తిలిఙ్గేన శూద్రస్య విద్యాఙ్గోపనయనేఽపి నిషేధోన్నయనాత్సంస్కారాభ్యనుజ్ఞానం తదతిరిక్తవిషయమపి కల్ప్యమితి వాచ్యమ్ । గోత్రప్రశ్నలిఙ్గేన సత్యకామోపనయనస్యాధ్యయనాఙ్గోపనయనత్వావగత్యా తచ్ఛూద్రత్వాభావనిర్ద్ధారణస్య తత్రైవోపయోగాదితి చేత్ । ఉచ్యతే । న చాస్యోపదిశేద్ధర్మమిత్యుదాహరిష్యమాణమానవవచనానుసారేణ తదీయస్య సంస్కారాభ్యనుజ్ఞానస్య శూద్రం ప్రతి విశిష్య యేఽభ్యనుజ్ఞాతాః పాకయజ్ఞాదయస్తన్మాత్రవిషయత్వకల్పనౌచిత్యాత్ । విద్యాఙ్గోపాఖ్యానశ్రుతస్య శూద్రత్వాభావనిర్ద్ధారణస్య విద్యార్థతాయా అప్యుపపత్తావన్యమాత్రార్థత్వకల్పనాఽయోగేన తస్య విద్యాఙ్గోపనయనవిద్యోపదేశార్థతాయా అపి కల్పనౌచిత్యాచ్చ ।
అనృతం చాతివాదశ్చ పైశున్యమతిలోభతా ।
నికృతిశ్చాభిమానశ్చ జన్మతః శూద్రమావిశత్ ॥
ఇతి మనూదితం శూద్రభావప్రయేాజకమ్ ।
తాన్ హేతి నిషిధ్యత ఇతి ।
నను సమీపప్రాపణనిషేధే కథం విద్యోపదేశలాభః । నైష దోషః । శిష్యభావతత్కార్యశుశ్రూషాద్యనుమతిపూర్వకం వైధముపనయనం నిషిధ్యతే న తు సమీపప్రాపణమాత్రరూపం లౌకికమపి । అత ఎవ క్షత్రియేణాజాతశత్రుణా వా లోకే బ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మవివిదిషయోపసన్నస్య శిష్యభావేనానువ్రజనమననుమత్య తం పాణౌ గృహీత్వైవ యష్టిఘాతోత్థాపనాయ సుప్తపురుషసకాశం ప్రతి ప్రస్థితమిత్యామ్నాతమ్ । తత ఇహ బాలాకిః సమిత్పాణిః ప్రతిచక్రామోప త్వా యానీతి తం హోవాచాజాతశత్రుః ప్రతిలోమమేవ తత్స్యాద్యత్ క్షత్రియో బ్రాహ్మణానుపనయేదేహి వ్యేవ త్వాజ్ఞాపయిష్యామీతి తం పాణావభిపద్య ప్రవవ్రాజ తౌ హ సుప్తం పురుషమీయతురితి ।
బ్రహ్మపరాణాం పునః కిమర్థం బ్రహ్మవివిదిషేత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
అపరం బ్రహ్మేతి ।
త్రపుజతుభ్యామితి ।
నను శూద్రాణాం వేదశ్రవణాదిషు దణ్డవిధానేన నిషేధావగమేఽపి వేదవిద్భ్యోఽవగత్య వేదాధ్యయనరహితానాం స్త్రీణామివ విద్యానుష్ఠానం కిం న స్యాత్ । తస్మాత్
న శూద్రాయ మతిం దద్యాన్నోచ్ఛిష్టం న హవిష్కృతమ్ ।
న చాస్యోపదిశేద్ధర్మం న చాస్య వ్రతమాదిశేత్ ॥
యో హ్యస్య ధర్మమాచష్టే యశ్చైవాదిశతి వ్రతమ్ ।
సోఽసంవృతం నామ తమః సహ తేనైవ గచ్ఛతి ॥
ఇతి శూద్రాణాం యే వైశేషికధర్మాః యే చ సామాన్యధర్మాః శూద్రసాధారణస్తద్వ్యతిరిక్తవైదికార్థగ్రాహణే సహ తేనైవ శూద్రేణ గురోర్నరకపాతోక్తేః । కథం తర్హి భాష్యే తేషాం పురాణేతిహాసాదిమూలవిద్యానుష్ఠానాభ్యుపగమః । శ్రావయేచ్చతురో వర్ణానితి స్మరణాత్ । తస్య దృష్టార్థత్వాయ పురాణేతిహాసశైవవైష్ణవాద్యాగమవర్ణితయజమానకర్తృక్రవైదికమన్త్రాద్యుచ్చారణాఽనపేక్షవ్రతనియమోపాసనాది సంభవతీతి తదభిప్రాయః ।
నను దానస్య ద్విజాత్యసాధారణ్యోక్తిః దానం చ దద్యాత్ శూద్రోఽపి పాకయజ్ఞైర్యజేత చేతి స్మృత్యన్తరవిరుద్ధేత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
ద్విజాతీనామితి ।
ద్విజాతీనామధ్యయనమిజ్యా దానమిత్యేతదనన్తరం బ్రాహ్మణత్యాధికాః ప్రవచనయాజనప్రతిగ్రహా ఇతి ప్రతిగ్రహస్య బ్రాహ్మణాఽసాధారణ్యవచనాత్ పూర్వవాక్యే దానస్య ప్రతిగ్రహవైలక్షణ్యేన త్రైవర్ణికసాధారణ్యమాత్రం వివక్షితం న తు శూద్రస్య దాననిషేధ ఇతి భావః ॥
కమ్పనాత్ ॥౩౯॥ నను శ్రుతిబలాద్ వాక్యభేదాభ్యుపగమో న యుక్తః । ప్రాణే బాహ్యవాయుభేదేఽపి తదుభయభేదే విషయవిద్యావిధ్యైక్యేన తదప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య ప్రకారాన్తరేణ వాక్యభేదప్రసఙ్గం దర్శయన్నవతారయతి -
స్యాదేతదితి ।
నను బాహ్యవాయౌ వజ్రశబ్దః కథం శ్రుతిః వాయువికారభూతాశనివాచినస్తస్య వాయావపి లక్షణావశ్యమ్భావాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
వాయుపరిగ్రహ ఇతి ।
అశన్యాకారపరిణతస్యైవ వాయేారుపాస్యత్వాఙ్గీకారే వజ్రశబ్దః శ్రుతిర్భవతీతి భావః ।
నను ప్రాణబాహ్యవాయూ ద్వావుపాస్యౌ కిమిత్యభ్యుపగమ్యేతే ప్రాణ ఎక ఎవోపాస్య ఇత్యభ్యుపగమ్యతాం తృతీయపాదే ప్రాణ ఇత్యస్యానుషఙ్గనిమిత్తార్థతాఙ్గీకారేణ తృతీయపాదస్యాపి ప్రాణవిషయత్వవర్ణనేాపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హి ప్రాణమాత్రస్యేతి ।
న హి కశ్చిదపి ప్రాణో వజ్రోద్యమనహేతురస్తి । యద్యనుషక్తస్య ప్రాణశబ్దస్య ప్రాణభేదోపచారేణ బాహ్యే వాయౌ వృత్తిరాశ్రయతే తదాపి వజ్రోద్యమనహేతుత్వేన బాహ్యవాయురేవోపాస్యః పర్యవస్యేదితి ఇష్టాపత్తిరేవ । తథా సతి వజ్రశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వం చ శఙ్కాశూకరహితం భవతీతి భావః । అత ఎవాయమర్థ: పూర్వపక్షార్థత్వేన సిద్ధాన్తే ప్రదర్శయిష్యతే । నను సూత్రే పక్షనిర్దేశాభావేన న్యూనతామాశఙ్క్య శబ్దాత్ప్రమిత ఇత్యనువృత్త్యా తత్పరిహారః కృతః ।
తత్రానువృత్తేన శబ్దాదిత్యనేనాత్రౌచిత్యాత్ ప్రాణశబ్ద ఎవ హి నిర్దేష్టవ్యః తతో న కశ్చిదర్థః ప్రమితోఽస్తి సిద్ధాన్తస్థితే: ప్రాగిత్యాశఙ్క్యాహ -
శబ్దోఽత్రేతి ।
తథా చ సర్వశబ్దవశాత్ సర్వజగత్కమ్పయితృత్వేన యః ప్రమితః సోఽత్ర పక్ష ఇతి భావః । సర్వశబ్దస్యోపపదానుసారిసంకోచాఽసంకోచభేదే సత్యపి సాకల్యమర్థ ఇతి నిశ్చితమేవ ।
నియన్తృత్వాదీనీతి ।
నను నియన్తృత్వాదివత్ ప్రాణబాహ్యవాయూపాసనమపి బ్రహ్మప్రతిపత్త్యఙ్గమితి ప్రకరణాఽవిరోధో వక్తుం శక్యః । ఎవం చోపాసనస్యామృతత్వఫలకీర్త్తనమపి న విరుద్ధ్యతే । పశ్వాప్తిఫలకసోమాపౌష్ణపశ్వఙ్గయూపప్రకృత్యుదుమ్బరతావిధ్యర్థవాదే ఊర్జం పశూనాప్నోతీతి ప్రధానఫలస్యేవాధానాఙ్గపూర్ణాహుత్యర్థవాదే సర్వాన్కామానవాప్నోతీతి తదుపకర్త్తవ్యేష్టిసోమాదిఫలస్యేవ చ బ్రహ్మప్రతిపత్తిఫలస్యానువాదోపపత్తిరితి చేన్మైవమ్ । పూర్వాపరమన్త్రప్రతిపాద్యసర్వలోకాశ్రయత్వం శాసితృత్వాదిపదే తన్మన్త్రప్రతిపాద్యస్యాపి దృష్టద్వారా ప్రతిపత్త్యఙ్గత్వే సంభవత్యదృష్టద్వారకోపాసనారూపత్వకల్పనాఽయోగాత్ ।
ఎజతి చేష్టత ఇతి ।
న ప్రాణేన నాపానేనేతి మన్త్రసిద్ధార్థపరత్వేనేదం వ్యాఖ్యానమ్ । యద్యపి టీకాయామేజతీత్యేతత్ స్వశాసనాతిలఙ్ఘనే కిమయం కరిష్యతీతి భయాత్ కమ్పత ఇత్యేవంపరం వ్యాఖ్యాతం బ్రహ్మణో హి బిభ్యదిత్యాదినా తదేవ చోత్తరమన్త్రానుగుణం తత్రాస్యేతి పదేనైతన్మన్త్రప్రకృతం భయహేతుం పరామృశ్య సామాన్యేన నిర్దిష్టస్య తదీయసకలభయహేతుత్వస్యాగ్నిసూర్యాదిప్రసిద్ధదేవతాభయహేతుత్వప్రదర్శనేన స్థైర్యం క్రియత ఇత్యేవమేకవాక్యతాసామఞ్జస్యాత్ । తథాపి బ్రహ్మసద్భావమజానతాం మనుష్యపశుపక్షిసరీసృపాదీనాం తచ్ఛాసనాతిలఙ్ఘనప్రయుక్తభయాఽభావేన సర్వశబ్దస్య తత్సద్భావజ్ఞాతృషు సంకోచావశ్యమ్భావేన పూర్వపక్షే సంకోచదోషాపాదనమలగ్నం స్యాదిత్యభిప్రేత్యైవం వ్యాఖ్యాతమ్ । ఉత్తరమన్త్రస్య తు మహద్భయమిత్యుక్తార్థస్థిరీకరణార్థత్వేనైతదేకవాక్యతా సామఞ్జస్యమశ్నుతే ।
తచ్చ తత ఎవేతి ।
యద్యపి ప్రాణే తతో నిఃసృతం సర్వం జగదేజతీత్యవాన్తరవాక్యభేదం వినా యోజయితుం శక్యం తథాపి తథా యోజనాయాం సర్వాన్నిమన్త్రితానానయేత్యత్రేవ సర్వశబ్దస్య సంకోచసహిష్ణుత్వశఙ్కా స్యాత్ సా మా భూదిత్యేతదర్థమవాన్తరవాక్యభేదేన వ్యాఖ్యాతమ్ ।
వ్యష్టిరితి ।
పృథక్ పృథక్ తత్తత్ప్రాణాదిరూపేణ వివిధా వ్యాప్తిర్వ్యష్టిః సమన్తాత్సర్వసాధారణేన సూత్రరూపేణ వ్యాప్తిః సమష్టిః । అశూ వ్యాప్తావితి ధాతోరష్టిశబ్దో వ్యాప్తివాచీ । కమ్పనస్య ప్రాణసాధారణ్యశఙ్కాభిభూతత్వాదస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా ॥
జ్యోతిర్దర్శనాత్ ॥౪౦॥
ఉత్కర్షవాచీతి ।
నను పూర్వపక్ష ఇవ పరశబ్దయోగేఽపి ఫలప్రాప్తిపరత్వాభావోఽస్తు । మైవమ్ । పూర్వపక్షే ప్రాక్ తయోర్ధ్వమాయన్నితి తావదాదిత్యం గచ్ఛేదితి చోత్తరయోరుద్గమనాదిత్యప్రాప్త్యోరిహ ప్రత్యభిజ్ఞానాత్తద్యథైతాన్యముష్మాదాకాశాదిత్యాద్యవ్యవహితపూర్వవాక్యే పరం జ్యోతిరిత్యస్యాదిత్యతేజఃపరత్వస్య క్లృప్తత్వాచ్చ తదనురోధేన ఫలప్రాప్తిపరత్వాభావోపపత్తావపి తదుభయమవిగణయ్య వివేకజ్ఞానాద్యర్థాన్తరం వర్ణయతః సిద్ధాన్తినః పక్షే పరశబ్దానురోధేన ఫలప్రాప్తిపరత్వస్యావశ్యవక్తవ్యత్వాదితి భావః ।
శ్రుతిసంకోచాదితి ।
క్త్వాశ్రుతేః పూర్వకాలత్వమపహాయ సమానకర్తృకత్వమాత్రే వృత్తిః సంకోచ: ।
ఆదిత్యప్రకరణాచ్చేతి ।
యద్యపీహ తస్య తదుపాసనస్య వా ప్రాధాన్యమితి ప్రధానస్యాఙ్గాకాఙ్క్షస్య వచనం ప్రకరణమితి పూర్వాధికరణోక్తలక్షణం ప్రకరణమాదిత్యస్య నాస్తి । సన్నిధానమాత్రమపి బహువ్యవహితత్వాన్నాస్తి తథాపి మూర్ద్ధన్యనాడ్యా నిష్క్రమ్యాదిత్యం ప్రాప్తస్య కేన ద్వారేణ నిరుపాధికాఽమృతత్వప్రాప్తిరిత్యాకాఙ్క్షాయాం పరం జ్యోతిరిత్యాదివాక్యేనాదిత్యస్య సమీపే బ్రహ్మలోకే స్థితస్య తస్య తత్రోత్పన్నజ్ఞానేన తత్ప్రాప్తిరితి తదుపపాదనస్య కర్త్తవ్యత్వాత్తదాకాఙ్క్షా యుక్తా స్యాదిత్యప్రాప్తివచనం తత్ప్రకరణత్వేనేాపలక్షితం ద్రష్టవ్యమ్ ।
ధ్వనితేతి ।
పూర్వవత్ శ్రుతిసంకోచాభావాదితి టీకయా కణ్ఠోక్తా ప్రత్యుదాహరణసంగతిః ప్రాగుపన్యస్తా ఇదానీం ప్రత్యుతేతి తదనన్తరోక్త్యా ధ్వనితా దృష్టాన్తసంగతిరుపన్యస్తేతి వివేకః ।
స్వరార్థమితి ।
అహ్నః ఖః క్రతావితి సూత్రవిహితప్రత్యయాదేశే ఆద్యుదాత్తశ్చేతి సూత్రేణ తదాదేరీకారస్యోదాత్తత్వేనాహీనశబ్దస్య మధ్యోదాత్తస్వరలాభార్థమిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తితత్వాదితి ।
అహీనో వా ప్రకరణాద్ గౌణ ఇతి పూర్వపక్షవ్యావర్తనపూర్వకముత్కర్షస్యాసంయోగాత్తు ముఖస్య తస్మాదపకృష్యేతేతి సూత్రే సిద్ధాన్తితత్వాదిత్యర్థః । నివీతం గలవేణికేతి కేచిత్ । పరికరబన్ధ ఇత్యన్యే ।
తదుభయాలమ్బనేన వ్యాచష్టే -
కణ్ఠాలమ్బీతి ।
ఇష్టదేవతా యాగోద్దిష్టదేవతా ।
ఆనర్థక్యప్రతిహతానామితి ।
అవఘాతస్య వ్రీహ్యర్థత్వే తన్నియమోఽనర్థకః స్యాద్ వ్రీహిషు వైతుష్యస్యోపాయాన్తరతోఽపి సంభవేన వ్రీహిస్వరూపే తదన్వయాదన్యస్య చ తదన్వయయోగ్యస్యాప్రతీతేరిత్యానర్థక్యప్రతిహతాం వ్రీహిశ్రుతిం భఙ్క్త్వా ప్రాకరణికాఽపూర్వీయత్వలక్షణాఽఽశ్రీయత ఇత్యాదికమిహోదాహరణమ్ ।
ఆనర్థక్యస్యోక్తత్వాదితి ।
స్తుతిరప్యనర్థకప్రాయేతి భావః ।
న చ క్రమముక్త్యభిప్రాయమితి న చ తద్ద్వారేణ క్రమముక్తిరితి గ్రన్థయోః పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య దూషణైక్యేఽపి శఙ్కాముఖభేదేనాపౌనరుక్త్యం దర్శయతి -
తత్ర వక్తవ్యమితి ।
అత్ర ప్రజాపతివిద్యాయాః సగుణోపాసనవిషయత్వశఙ్కయా జీవాభిన్ననిర్విశేషప్రకరణానువృత్తిః సూత్రే దర్శనాదితి హేతుకృతా న స్పష్టేత్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా । సా శఙ్కా తత్పరిహారశ్చేత్యుభయమపి దహరాధికరణేస్ఫుటీకృతమస్మాభిః ॥
ఆకాశోఽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ ॥౪౧॥
నైవమిహేతి ।
నన్విహాపి నామరూపవ్యాకర్తృత్వం స్పష్టం బ్రహ్మలిఙ్గమస్తి నిర్వహితేత్యస్య నిరుపసర్గాభావే వోఢృపరత్వేఽపి తత్సత్త్వేన కర్తృపరత్వాదితి చేదుచ్యతే । వై నామేతి నిపాతద్యోతితా ప్రసిద్ధిరిహోద్దేశ్యవిశేషణమిత్యాకాశో వై నామేత్యతః ప్రసిద్ధాకాశ ఇతి ధర్మనిర్దేశో లభ్యతే । అతస్తస్య విశేషణస్యాప్రసిద్ధాకాశరూపం బ్రహ్మ వ్యావర్త్త్యం పర్య్యవస్యతి । న హి భూతవద్ బ్రహ్మ లోకవేదసాధారణ్యేనాకాశ ఇతి ప్రసిద్ధమ్ । సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతానీత్యత్ర తు వైశబ్దద్యోతితప్రసిద్ధేర్నాకాశే ధర్మిణ్యన్వయః కిం తు సర్వజగత్కారణత్వరూపే ధర్మే తస్య ధర్మస్య లోకే ప్రసిద్ధిర్నాస్తీత్యగత్యా కేవలవైదిక్యేవ గ్రాహ్యా । సా చ బ్రహ్మలిఙ్గాన్వయినీతి సిద్ధాన్త ఎవోపయుజ్యతే । తస్మాదిహేవ తత్ర న ప్రసిద్ధిలిఙ్గమవలమ్బ్య పూర్వపక్షశఙ్కావకాశ ఇతి విశేషః । అతః ప్రసిద్ధిలిఙ్గానుగృహీతోపక్రమగతాకాశశ్రుతివిరోధాత్ సత్యపి నిరుపసర్గే యథా కథఞ్చిదవకాశరూపాధికరణతయా వోఢృత్వమేవ నిర్వహితేత్యనేనేాచ్యత ఇత్యుపపాదనీయమితి భావః ।
నామరూపాభ్యామన్యత్వమితి ।
అన్తరాశబ్దోక్తమధ్యత్వోపలక్షితేన సారత్వేనాన్యత్వమాక్షిప్యత ఇతి భావః ।
నిర్వోఢా య ఆకాశ ఇతి ।
యథా దేవదత్తశ్చైత్రమైత్రయోః ప్రేషయితా యస్తావదన్తరా వర్తతే స యజ్ఞదత్త ఇత్యుక్తే దేవదత్తయజ్ఞదత్తయోర్భేదః ప్రతీయతే ఎవమిహాప్యాకాశబ్రహ్మణోరితి భావః ।
నియన్తృత్వమితి ।
వ్యాకర్తృత్వమస్యేదం వాచ్యమితి నియమనరూపమితి భావః ।
సత్యప్యవకాశదాతృత్వ ఇతి ।
సకలనామరూపావకాశదాతృత్వం భూతాకాశస్య వస్తుతో నాస్త్యేవ స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । యథా కథఞ్చిత్తదస్తు నామ తథాపి తన్నిర్వహితేతి నిరుపసృష్టేన నోచ్యతే కిం తు తద్వ్యాకర్తృత్వమేవ । న చ ప్రసిద్ధలిఙ్గానురోధేన నిర్వహితేత్యేతదవకాశదాతృత్వపరతయా యోజ్యమితి శఙ్కనీయమ్ । యతో నిపాతసముదాయో నాకాశశబ్దవిషయస్య తేన రూపేణ ప్రసిద్ధిద్యోతకః కిం తు నామరూపనిర్వోఢృత్వరూపవిధేయవత్త్వేన । తథైవ వ్యుత్పత్తేః । న హి దేవదత్తః ఖలు విద్వానిత్యుక్తే యః ప్రసిద్ధో దేవదత్తః స విద్వాన్న త్వప్రసిద్ధస్తదన్యో దేవదత్త ఇతి ప్రతీయతే కిం తు విద్వత్త్వేన దేవదత్తః ప్రసిద్ధ ఇత్యేవ ప్రతీయతే । ఎవం చ సకలనామరూపనిర్వోఢృత్వేన శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధం బ్రహ్మైవాకాశశబ్దోక్తమితి లభ్యతే । ఎవం చ యద్యపి నామభేదేన ధర్మినిర్దేశాద్ భిన్నధర్మ్మినిర్దేశాచ్చ దేవదత్తశ్చైత్రమైత్రయేారిత్యాదిలౌకికవాక్యచ్ఛాయాపత్త్యా తిస్ర ఎవ సాహూస్యేత్యాదివైదికవాక్యచ్ఛాయాపత్త్యా చాకాశబ్రహ్మణోర్భేదః ప్రతీయతే తథాపి నామరుపవ్యాకర్తృత్వతద్వదన్యత్వయోర్బ్రహ్మలిఙ్గతయా తద్వశాదభేదోఽపి ప్రతీయతే భేదాఽభేదప్రత్యాయకోపనిపాతే చాఽభేదప్రత్యాయకానురోధ ఎవ యుక్తః ప్రతిపత్తిలాఘవాత్ । ఎకవాక్యతానుగ్రహాత్ । తే యదన్తరేతి ప్రకృతపరామర్శియత్పదానుగ్రహాచ్చ । కిం చ నామభేదధర్మిభేదరూపభేదలిఙ్గావగతిరాకాశబ్రహ్మవిషయభాగద్వయపరామర్శాపేక్షా విలమ్బితా నామరూపవ్యాకర్తృత్వతద్వదన్యత్వరూపబ్రహ్మలిఙ్గావగతిరేకైకభాగమాత్రపరామర్శాపేక్షా శీఘ్రా । తతశ్చ యథాఽఽగ్నావైష్ణవమేకాదశకపాలం నిర్వపేత్ సరస్వత్యాజ్యభాగా స్యాద్ బార్హస్పత్యశ్వరురిత్యత్ర ప్రకృతాఽఽగ్నేయాఽగ్నీషోమీయస్థానసామ్యాద్వాక్యత్రయపరామర్శాపేక్షత్వేన విలమ్బితాదాగ్నావైష్ణవబార్హస్పత్యయోర్నాగ్నేయాగ్నీషోమీయధర్మప్రాప్తిః కిం తు తత్తద్వాక్యమాత్రపరామర్శాపేక్షత్వేన శీఘ్రాద్ ద్విదేవత్యైకదేవత్యసామాన్యాదాగ్నేయాగ్నీషోమీయధర్మప్రాప్తి: తథాత్రాపి విలమ్బితలిఙ్గాన్న భేదావగతిః కిం తు శీఘ్రలిఙ్గాత్ తదభేదావగతిర్భవతీత్యేవ యుక్తమ్ । ఎవమర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశస్యాకాశబ్రహ్మభావసాధకత్వపర్యవసానమస్పష్టమిత్యస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గతా । నను టీకాయాం తే యదన్తరేత్యస్య తే నామరూపే అన్తరా యద్వర్తత ఇతి యోజనయా బ్రహ్మణో నామరూపసారత్వమర్థముక్త్వా తే నామరూపే యదాకాశమన్తరేతి గ్రన్థేన తే నామరూపే యదన్తరా యస్య బ్రహ్మణోఽన్తరా మధ్యే వర్తతే ఇతి ఛాన్దోగ్యవివరణదర్శితయోజనాన్తరేణ నామరూపాధారత్వమర్థాన్తరముచ్యత ఇతి వ్యాఖ్యాతుం శక్యమ్ । తద్వ్యాఖ్యానం శ్రుతాన్తరాశబ్దస్యాఽవ్యవహితాన్వయస్వారస్యానుకూలం చ భవతి । తథా కిమితి న వ్యాఖ్యాతమితి చేత్ । ఉచ్యతే । అన్తరాశబ్దయోగే త్వాం చ మాం చాన్తరా కమణ్డలురిత్యాదావవధిద్వయనిర్దేశదర్శనేన శ్రుతావన్తరాశబ్దస్య వ్యవహితాన్వయపక్ష ఎవ యుక్తః । ఉదాహృతటీకావాక్యమపి వ్యవహితాన్వయేన పూర్వోక్తార్థోపసంహారపరమిత్యభిప్రేత్య తస్య తథా వ్యాఖ్యానం న కృతమ్ । తథా వ్యాఖ్యానేఽపి న దోషః ।
తతః ఖడ్గం సముద్యమ్య రావణః క్రూరవిగ్రహః ।
వైదేహీమన్తరా క్రుద్ధః క్షణమూచే వినిఃశ్వసన్ ॥
ఇతి భట్టికావ్యే వినాఽప్యవధిద్వయమన్తరాశబ్దదర్శనాత్ ॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన ॥౪౨॥
కర్తృస్తుతిరితి ।
నన్వనన్వాగతపుణ్యేనేతి స న సాధునా కర్మణా భూయానితి చ ప్రతిపాద్యస్యాత్మనః కర్మాస్పర్శ ఉచ్యతే స కథం కర్మాధికారిస్తుతిః స్యాత్ । నైష దోషః । తయోర్వాక్యయోః సుషుప్తౌ కర్మఫలభోగాభావాభిప్రాయత్వాత్ । స న సాధునేత్యాద్యపి సుషుప్తవిషయమేవ । య ఎషోఽన్తర్హృదయాకాశస్తస్మిన్ శేత ఇత్యుపక్రమాత్ సుషుప్తిప్రసఙ్గాభావే మృత్వాపి కర్మసంబన్ధ ఉక్త ఎవేతి భావః । నను సంసార్యనువాదేన తస్యాఽసంసారిబ్రహ్మరూపతావిధానపరమిదం ప్రక్రరణమితి సిద్ధాన్తస్య సుషుప్త్యుత్క్రాన్తిసూత్రానుగుణమఙ్గుష్ఠవాక్య ఇవ సుషుప్త్యుత్క్రాన్తివాక్యయోర్జీవబ్రహ్మపరపదసామానాధికరణ్యాభావాత్ ప్రత్యుతాఽభేదప్రతికూలస్య భేదవ్యపదేశస్య సత్త్వాచ్చేత్యాశఙ్క్య వికల్పోత్తరత్వేన సూత్రద్వయప్రవృత్తిరిత్యాశయేన టీకాయాం వికల్పః కృతః ।
తత్ర ప్రథమవికల్పస్య నిరాలమ్బనతామాశఙ్క్య తదాలమ్బనం ప్రదర్శయన్నవతారయతి -
నన్వసిద్ధే ఇతి ।
జీవాతిరిక్త ఈశ్వర ఎవ నాస్తి చేతనవిషయసర్వశ్రుతీనాం క్లృప్తజీవవిషయత్వోపపత్తౌ తాసు కాసాం చిత్తదతిరిక్తవిషయత్వకల్పనస్య గౌరవపరాహతత్వాత్ । న చానన్దమయాదివాక్యానాం జీవాద్యతిరిక్తేశ్వరవిషయత్వం ప్రాచీనాధికరణైః ప్రసాధితమితి శఙ్కనీయమ్ । జీవాతిరిక్తమీశ్వరం తదసాధారణాని శ్రుతిలిఙ్గాదీని చ సిద్ధవత్కృత్య ఖలు తైస్తత్ప్రసాధితమ్ । ఈశ్వర ఎవ నాస్తీతి మూలే కుఠారనిధానే తదీయశ్రుతిలిఙ్గాదీనీహ నిరస్తానీతి తైస్తత్ప్రసాధితం కథమవతిష్ఠేత । ఎవం చ బ్రహ్మశ్రుతిత్వాభిమతాః సర్వే శబ్దా యథాయథం జీవసామాన్యస్య జీవవిశేషాణాం చ శ్రుతయః । లిఙ్గాని చ కారణత్వాదీన్యదృష్టద్వారకాణి ప్రశంసార్థాన్యౌపచారికావస్థాభేదకృతభేదావలమ్బనాని చ సన్తి జీవవిషయాణ్యేవ । అత్రత్యభేదవ్యపదేశోఽప్యాత్మశబ్దస్య స్వరూపపరత్వేనౌపచారిక: । అతో న సిద్ధాన్తసిద్ధిరితి ప్రథమవికల్పస్య హృదయమిత్యాశయః । ప్రాగ్విచారితానాం వాక్యానామీశ్వరమభ్యుపగమ్యాప్యన్యపరత్వమస్త్వితి శఙ్కానిరాసార్థం ప్రదర్శితా యే శ్రుతిలిఙ్గాదయస్తైరేవ మా భూదీశ్వర ఇతి శఙ్కాపి నిరస్తా భవతి । న హి లాఘవమాత్రలోభేన సర్వజ్ఞం సర్వశక్తికమనాదిసకలప్రపఞ్చప్రవాహస్రష్టారం సకలజీవజడ़విలక్షణమేకమీశ్వరం ప్రతిపాదయతామేతావతామౌపనిషదవాక్యానామతిక్లిష్టనయనం యుక్తమితి ప్రథమవికల్పదూషణాభిప్రాయ: ।
ద్వితీయం వికల్పమితి ।
ఇహేశ్వరో న సంకీర్త్యత ఇతి ద్వితీయవికల్పోఽపి ద్వేధా వికల్పనీయః కిం సంసారివ్యతిరిక్తత్వేనాత్ర న సంకీర్తితః; ఉత సత్యపి వ్యావహారికభేదేన సంకీర్తనే తాత్త్వికాఽభేదబోధనానుకూలం తత్సంకీర్తనం నాస్తీతి । తత్రాద్యకల్పనిరాసః ప్రథమసూత్రవివక్షితో న చాత్రాపీత్యాదిగ్రన్థేన ప్రదర్శ్యత ఇతి భావః ।
అనువాదమాత్రమనర్థకమితి ।
కర్మస్తుతిరప్యనర్థకప్రాయా సాఽపి న ప్రతీయతే । సాధుకర్మణి సతి తత్ప్రయుక్తభూయస్త్వావశ్యంభావేన తన్నిషేధానుపపత్త్యా తతః కర్మభావస్యాపి సిద్ధేః । తదసిద్ధౌ వా తస్య వాక్యస్య కృతమపి సాధు కర్మ నిష్ఫలమిత్యర్థపర్యవసన్నతయా తతః కర్మనిన్దాయా ఎవ ప్రతీతేః కర్మవిధిసన్నిధానాభావాదపి సాఽపి న సంభవతీతి భావః ।
తస్మాత్ సుషుప్యుత్క్రాన్త్యాదిత్యాదిటీకాగ్రన్థేన ప్రథమసూత్రార్థానువాదపూర్వకం పత్యాదిసూత్రార్థోపన్యాసేన ద్వితీయవికల్పనిరాసః కృతస్తమాహ -
అన్తే చేతి ।
స వా ఎష మహానజ ఆత్మా యోఽయం విజ్ఞానమయ ఇత్యాద్యుపసంహారే అభేదబోధనానుకూలం సామానాధికరణ్యమస్తీతి భావః । పరమేశ్వర ఎవ నాస్తీతి ప్రథమవికల్పనిరాసస్తు సూత్రాద్ బహిరేవేతి ద్రష్టవ్యమ్ । యద్వా భావం తు బాదరాయణ ఇతి సూత్రాదస్తీత్యస్య పూర్వసూత్రాదర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాదిత్యస్య చానువృత్తిమభిప్రేత్యాస్తి జీవాతిరిక్తః పరమేశ్వరః తస్య తద్భిన్నత్వజ్ఞాపకానాం తత్స్రష్టృత్వాదిహేతూనాం పూర్వోత్తరాధికరణవిషయవాక్యేషు విశిష్య ప్రతిపాదనాదితి తదర్థమాదాయ ప్రథమవికల్పనిరాసః కృత ఇతి నేతవ్యమ్ ।
వశః శక్తిరితి ।
వశ ఆయత్తతాయాం స్యాద్ వశ ఇచ్ఛాప్రభుత్వయేారిత్యభిధానకోశః ॥
వైకుణ్ఠాచార్య్యవంశామ్బుధిహిమకిరణశ్రీమదద్వైతవిద్యా-
చార్య శ్రీరఙ్గరాజాహ్వయవిస్తృతయశోవిశ్వజిద్యాజిసూనోః ।
గ్రన్థే వేదాన్తకల్పద్రువరపరిమలే సర్వజిద్యాజినోఽస్మిన్
పూర్ణః పాదోఽజనిష్ట భ్రమరహితహితే నిర్విశేషప్రధానః ॥
ఆనుమానికమప్యేకేషామితి చేన్న శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ ॥౧॥
పరశబ్ద ఆహేతి ।
నన్వత్ర పరశబ్దః శ్రైష్ఠ్యవచనః “ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా” ఇత్యాదిపూర్వవాక్యేషు శ్రుతస్య తస్య తథాత్వాత్ , సాంఖ్యైరప్య”వ్యక్తాత్పురుషః పర” ఇత్యత్ర శ్రుతస్య తథైవ వ్యాఖ్యేయత్వాత్ , ప్రధానస్యాకార్యత్వాత్ , కఠవల్లీషు శ్రుతే -
“ఇన్ద్రియేభ్యః పరం మనో మనసః సత్త్వముత్తమమ్ ।
సత్త్వాదధి మహానాత్మా మహతోఽవ్యక్తముత్తమమ్”॥
ఇతి మన్త్రాన్తరే పరశబ్దస్థానే ఉత్తమశబ్దదర్శనాచ్చేతి - చేత్ , సత్యమ్ ; ఇహ పూర్వపూర్వస్మాదుత్తరోత్తరస్య శ్రైష్ఠ్యముచ్యమానం యస్య యథా సంభవతి తస్య తథోపపాదనీయమ్ । అతః స్మార్తక్రమప్రత్యభిజ్ఞానాదిహ మహదాదిపదానాం స్మార్తమహదాదితత్త్వత్రయపరత్వస్థితౌ మహత్తత్వాత్ప్రధానస్య శ్రైష్ఠ్యం కారణత్వేనైవ భవేదితి పర్యవసితార్థకథనమిదమ్ , న తు పరశబ్దాభిధేయకథనమితి న విరోధః ।
పూర్వత్ర హీతి ।
ఎవం చ టీకాయాం వ్యభిచారశబ్దో దోషమాత్రపర ఇతి ఈక్షత్యధికరణార్థానువాదకవాక్యశ్రుతస్య తస్యాసంభవే పర్యవసానం ప్రవర్తయిష్యమాణాధికరణార్థానువాదకవాక్యశ్రుతస్యాతివ్యాప్తేరిత్యాశయః।
సాంఖ్యానాం శ్రుతిస్మృత్యోరితి ।
ఇదం న సర్వశ్రుతిస్మృత్యభిప్రాయమ్ ; యాగాదిశ్రుతితన్మూలస్మృతీనాం సాంఖ్యమతేఽప్యనుమానసిద్ధార్థానువాదిత్వాభావాత్ , త్రివిధం ప్రమాణం తత్సిద్ధౌ సర్వసిద్ధేరితి కపిలసూత్రే సాంఖ్యసప్తత్యాం చ శబ్దస్య స్వతన్త్రప్రమాణత్వేన పరిగణనాత్ , కిం తు “మహతః పరమవ్యక్తమి”త్యుదాహృతశ్రుత్యవ్యక్తవిషయసాంఖ్యస్మృత్యభిప్రాయమ్। ఉదాహృతశ్రుతిర్హీన్ద్రియాదిపురుషాన్తపరాపరభావపరేన్ద్రియాదీనామివావ్యక్తస్యాప్యన్యత్ప్రాపకమపేక్షతే । అవ్యక్తవిషయసాంఖ్యస్మృతిః స్మృతిత్వాదేవ మూలమానమపేక్షతే। తద్యద్యపి ’సదేవ సోమ్యేదమి’త్యాది కమితి వక్తుం శక్యమ్ , కపిలసూత్రవార్తికే ప్రథమాధ్యాయే సద్విద్యాదీనాం ప్రధానపరత్వస్య వ్యవస్థాపితత్వాత్ ; తథాపి ’ఇన్ద్రియేభ్యః పరా’ ఇత్యాదికమనుమానసిద్ధార్థవిషయమిత్యేవ తన్మతమ్ । అత ఎవ స్థూలాత్పఞ్చతన్మాత్రస్యోత్పత్త్యాదీని పరార్థత్వాత్ పురుషస్యేత్యన్తాని కపిలసూత్రాణి తద్వార్తికకృతేన్ద్రియేభ్యః పరా ఇత్యాదేరిన్ద్రియార్థాదిపురుషాన్తానాముత్తరోత్తరోత్కర్షే తాత్పర్యం వర్ణయితుం ప్రవృత్తానీతి ప్రతిపాదయతోక్తం రూపాదిబుద్ధికార్యానుమేయేభ్య ఇన్ద్రియేభ్యః స్థూలభూతకార్యానుమేయేభ్యః పఞ్చతన్మాత్రేభ్యశ్చ పరస్తాత్కారణత్వేనానుమేయో మనఃశబ్దోదితోఽహంకారః। ఉభయేషామహంకారకార్యత్వావిశేషేఽపి మహాభూతప్రకృతిత్వేన విశేషేణ తన్మాత్రాణామిన్ద్రియేభ్యః పరత్వమ్। ఎవమవ్యక్తపర్యన్తానాం పూర్వకారణత్వేనానుమేయత్వాత్ । పరత్వం పురుషస్య వ్యక్తాత్ పరత్వం ।
భోక్తృత్వాదితి ।
అత ఎవ చానుమానికమప్యేకేషామితి సూత్రేణానుమానసిద్ధమవ్యక్తమ్ ఎకేషాం శాఖాయామనూద్యత ఇత్యుక్తమిత్యభిప్రేత్య తయోరనుమానసిద్ధార్థానువాదిత్వముక్తమ్ ।
సత్కార్యవాదే ఇతి ।
ఇత్థం సాంఖ్యానాం సత్కార్యవాదః। ఘటోత్పత్తేః ప్రాగపి మృద్యనభివ్యక్తా ఘటావస్థా వర్తతే ; తదనభివ్యక్తి: పిణ్డావస్థాఽవృతత్వాద్ ఘటసామగ్ర్యా పిణ్డావస్థోపమర్దే సతి ఖననే కూపజలమివ క్షాలనే పటశౌక్ల్యమివ చ ప్రతీయతే । న చ తథా సతి ముద్గరపాతానన్తరమపి ఘటావస్థాప్రతీతిప్రసఙ్గః, ఇష్టాపత్తేః ; కపాలాని చూర్ణీకృత్య జలమృదన్తరసంయోజనమర్దనవ్యాపారైర్మార్దవం ప్రాపయ్య దణ్డచక్రాదిమేలనే ఘటాభివ్యక్తిదర్శనాత్। న చ - దగ్ధపటకారణానాం పునః పటభావో న దృశ్యత ఇతి – వాచ్యమ్ : తద్భస్మనాం క్షితిపతితానాం కార్పాసతరుఫలపరిణతిక్రమేణ పటభావోపపత్తేః। న చ తన్త్వవస్థాయాః పటావస్థావరణత్వే విరలతన్త్వారబ్ధపటే పటావస్థాఽనభివ్యక్తిప్రసఙ్గః ; ఫలబలేన సంయోగవిశేషరహితతన్త్వవస్థాయాస్తదావరకత్వాదితి। అతో మృదాదికమవ్యక్తఘటాద్యవస్థావద్ ఘటాద్యాత్మనానభివ్యక్తమిత్యవ్యక్తశబ్దప్రయోగ ఉపపన్న ఇతి భావః ।
సామాన్యేనాత్ర వ్యాప్తిరితి ।
యద్యద్రూపానురక్తం ప్రతీయతే, తదనభివ్యక్తతద్రూపానురక్తకారణమితి సామాన్యవ్యాప్తౌ ప్రాగుక్తరీత్యాఽనభివ్యక్తఘటావస్థాదివిశిష్టమృదాదికారణకో ఘటాదిరేవ దృష్టాన్తః । పక్షే చ సుఖదుఃఖమోహగుణకవస్తుప్రకృతికం తద్గుణకత్వాద్ ఘటవదితి ఘటో యేన ప్రాప్యతే తం ప్రతి సత్త్వగుణోద్భవాత్ సుఖరూపః , యదీయః సోఽన్యేనాపహ్రియతే తం ప్రతి రజోగుణోద్భవాద్ దుఃఖరూపః , యస్య తస్మిన్నుపేక్షయా నిరీక్షణాభావః తం ప్రతి తమోగుణోద్భవాన్ముహ వైచిత్య ఇతి ధాత్వర్థానుగమేనాజ్ఞానరూపో మోహో భవతి। తాని చ ఘటావస్థాపేక్షాణి సుఖాదిరూపాణి మృదవస్థాయామప్యనభివ్యక్తాని సన్త్యేవ।
కారణగతేతి ।
కారణగతం యదవ్యక్తం కార్యం తదేవ శక్తిర్న తద్వ్యతిరేకేణ శక్తిర్నామ కించిద్వస్త్వస్తీతి భావః। నృశృఙ్గవత్కారణత్వాయోగాద్ ఇత్యుపలక్షణమ్। తిలేభ్య ఎవ తైలం న సికతాభ్య ఇత్యాదివ్యవస్థిత్యయోగాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్।
అనభివ్యక్తకార్యాశ్రయోఽస్తీతి ।
అన్యథా తదనన్తరకల్పేఽత్యన్తాఽసత ఉత్పత్తౌ నృశృఙ్గాదేరప్యుత్పత్తిప్రసఙ్గ ఇతి భావః।
నను కిం ప్రకరణం ? కశ్చ పరిశేషః ? కథం చ తాభ్యామవ్యక్తశబ్దస్య శరీరార్థత్వసిద్ధిః? ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్సర్వం భాష్యే వివక్షితం సంక్షిప్య విశదయతి -
అయం భావ ఇతి।
రథాదిరూపితాన్యేవ గృహ్యన్త ఇతి ।
ప్రకరణామ్నాతత్వేన బుద్ధౌ విపరివర్తమానాని షట్సంఖ్యయా చ సమానాని ఇన్ద్రియాదీని గృహ్యన్త ఇత్యర్థః। నను విష్ణుపదశబ్దోక్తః పురుషః స్వరూపేణ ప్రతిపిపాదయిషితతయా న ప్రధానమ్ , కింతు నిరతిశయపరత్వేన ప్రతిపిపాదయిషితతయా ; పరమిత్యుపక్రాన్తస్య పరత్వస్య సా కాష్ఠేత్యుపపాదనాత్ అతస్తన్నిరతిశయపరత్వప్రతిపాదనం కృత్స్నస్య జగతః పరత్వావధితయాఽఙ్గభావమపేక్షతే । న చ కృత్స్నం జగత్ రూపకవాక్యే గృహీతమ్ ; శరీరేన్ద్రియార్థమనోబుద్ధిభోక్తౄణామేవ తత్ర గ్రహణాత్। అతస్తదాకాఙ్క్షానుసారేణ సాంఖ్యాభిమతపురుషావరచతుర్వింశతితత్త్వాత్మకసకలప్రపఞ్చసమర్పకత్వమేవాత్రేన్ద్రియాద్యవ్యక్తాన్తశబ్దానాం యుక్తమ్ ; దశ జ్ఞానకర్మేన్ద్రియాణి దశ భూతతన్మాత్రాః మనోఽన్తఃకరణం బుద్ధిరహఙ్కారః మహానాత్మా మహత్తత్త్వమవ్యక్తం ప్రధానమితి సాంఖ్యాభిమతానాం చతుర్వింశతితత్త్వానాం గ్రహణసంభవాత్ । యద్యపి సాంఖ్యానాం మహత్తత్త్వ ఎవ బుద్ధిశబ్ద ఆత్మశబ్దశ్చ న మహత్తత్త్వే ; తథాపి పరత్వావధితయా సకలతత్త్వనిర్దేశాకాఙ్క్షానుసారేణ సాంఖ్యతత్త్వే ప్రత్యభిజ్ఞాపకభూయస్త్వానుసారేణ చ కార్యే కారణోపచారాదహఙ్కారే బుద్ధిశబ్దః మహత్తత్త్వే వ్యాపకత్వాభిప్రాయేణాత్మశబ్దః । ‘యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ ప్రాజ్ఞస్తద్యచ్ఛేజ్జ్ఞాన ఆత్మనీ’త్యత్రైవోపరితనమన్త్రే జ్ఞానేఽప్యాత్మశబ్దదర్శనాదితి సమర్థయితుం శక్యమిత్యాశఙ్కాం నివర్తయితుమేవకారః। న సాంఖ్యాభిమతానామపి సర్వేషాం తత్త్వానామిహ గ్రహణం ; సంభవతి అర్థశబ్దస్యేన్ద్రియసమభివ్యాహారేణేన్ద్రియేభ్యః పరత్వలిఙ్గేన చేన్ద్రియగ్రాహ్యపరత్వాత్ , ఇన్ద్రియేభ్యోఽర్థానాం పరత్వస్యేన్ద్రియాణాం పురుషవశీకర్తృతాయా అర్థోపహారాధీనతయా వశీకృతానామపి తేషామతిసున్దరార్థసన్నిధానే క్షోభదర్శనేన చ సమర్థనీయత్వాత్ । యది సాక్షాద్ భోగ్యానామిన్ద్రియగ్రాహ్యాణాం పురుషాఽవరత్వోక్తేరేతత్సాధనత్వేన పరమ్పరయా పురుషార్థపర్యవసాయినాం భూతసూక్ష్మాణాం తత్కైముతికన్యాయేన సిద్ధ్యతీతి సాంఖ్యతత్త్వగ్రహణే సర్వతత్త్వవ్యాపిపరత్వావధితాప్రాప్తిః సమర్థ్యేత , తర్హి సంనిహితగ్రహణేఽపి కణ్ఠోక్త్యా కైముతికన్యాయేన చ కృత్స్నస్య జగతస్తత్ప్రాప్తిః సమర్థయితుం శక్యేతి వ్యర్థః ప్రకరణామ్నాతబుద్ధివిపరివర్తమానవైదికపరిత్యాగస్య విపరీతతత్త్వపరిగ్రహశ్చ। అవశ్యం చ కఠవల్లీష్వేవోత్తరత్రామ్నాయ తయోః
ఇన్ద్రియేభ్యః పరం మనో మనసః సత్త్వముత్తమమ్।
సత్త్వాదధి మహానాత్మా మహతోఽవ్యక్తముత్తమమ్ ॥
అవ్యక్తాత్తు పరః పురుషో వ్యాపకో లిఙ్గ ఎవ చ।
యం జ్ఞాత్వా ముచ్యతే జన్తురమృతత్వం చ గచ్ఛతి॥
ఇతి మన్త్రయోః కృత్స్నస్య జగతః పురుషావరత్వసిద్ధ్యర్థం కైముతికన్యాయః సమాశ్రయణీయః ; తత్రార్థానామపాఠాత్ , స ఇహాప్యస్త్వితి భావః।
ఎవం ప్రకరణవశాదిహేన్ద్రియాదయో రూపకవాక్యామ్నాతా ఎవ గ్రాహ్యా ఇతి సామాన్యతః సిద్ధావిహావ్యక్తశబ్దేన శరీరం గ్రాహ్యమితి విశేషః పరిశేషాత్సిద్ధ్యతీతి దర్శయతి -
ఎవం స్థితే ఇతి ।
నను యథోపపాదయిష్యమాణపారిశేష్యనిమిత్తప్రత్యభిజ్ఞయా శరీరోపస్థితిః , తథా సాంఖ్యతన్త్రసిద్ధమహదవ్యక్తపురుషక్రమప్రత్యభిజ్ఞయా ప్రధానోపస్థితిరస్తి , కిమత్రాన్యతరగ్రహణే వినిగమకమిత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్ర వినిగమకం బలాబలవిభాగం దర్శయతి -
పౌరుషేయేతి ।
ప్రధానశరీరప్రత్యభిజ్ఞాప్రాబల్యహేత్వోర్మధ్యే ప్రకరణాధీతపదార్థాశ్రయత్వాత్ శరీరప్రత్యభిజ్ఞాహేతుః ప్రబల ఇతి తముపపాదయతి -
రథత్వేనేతి ।
ఇతరథేతి ।
నను నాస్తి నిష్ప్రయోజనత్వమ్ ; న హి పరత్వావధిత్వేనాన్వయార్థమాత్మశరీరాదయో రథిరథాదిభావేన రూపితాః । తత్ర రథిరథాదిరూపణస్యానుపయోగాత్ , తత్రైవ పరత్వావధీన్ద్రియాద్యామ్నానసత్త్వేనేతరత్ర ఇన్ద్రియాదిగ్రహణానపేక్షణాచ్చ, కిం తు నిదిధ్యాసనోపకరణానాం తేషాం వశీకార్యత్వార్థం , వశీకృతాని హ్యేతాని తదుపకరణాని భవన్తి। యతస్తత్రైవ శ్రూయతే –
యస్త్వవిజ్ఞానవాన్భవత్యయుక్తేన మనసా సదా ।
తస్యేన్ద్రియాణ్యవశ్యాని దుష్టాశ్వా ఇవ సారథేః॥
యస్తు విజ్ఞానవాన్ భవతి యుక్తేన మనసా సదా।
తస్యేన్ద్రియాణి వశ్యాని సదశ్వా ఇవ సారథేః॥ ఇతి ॥
సత్యమ్ ; రథిరథాదిరూపేణ వశీకార్యత్వజ్ఞాపనార్థమితి తజ్జ్ఞాపనమపి వశీకార్యాణాం పరాపరభావవివేచనం వినా న ప్రయోజనపర్యవసాయి ; యత్నేన వశీకార్యముపేక్ష్యాన్యవశీకరణప్రవృత్తౌ ప్రయోజనలాభాఽసంభవాత్। అతో వశీకార్యతాజ్ఞాపనరూపస్వప్రయోజనసిద్ధ్యర్థమేవ రథిత్వాదినా రూపితాః షడపి ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా ఇత్యాదివాక్యాన్వయమపేక్షన్త ఇత్యస్తి శరీరస్యాపి తదన్వయాపేక్షా। తత్ర హీన్ద్రియేభ్యస్తద్విషయాః వశీకార్యత్వే పరాః వశ్యేన్ద్రియస్యాపి విషయసన్నిధావిన్ద్రియవిజృమ్భణాత్ । తేభ్యోఽపి మనః పరం మనసి విషయధ్యానప్రవృత్తే విషయాఽసంనిధానేఽపి రాగవిజృమ్భణాత్। తస్మాదపి బుద్ధిః పరా ; ఇదమిత్థం కర్తవ్యమిత్యధ్యవసాయాభావే మనసోఽకిఞ్చిత్కరత్వాత్। తతోఽప్యాత్మా పరః ; బుద్ధివృత్తేరప్యాత్మాధీనత్వాత్ । తస్మాదపి శరీరం పరం తదాయత్తత్వాత్సర్వేషామపి తత్తదిన్ద్రియార్థమనోబుద్ధిప్రయుక్తపురుషవ్యవహారాణామ్ । అతో హితమితమేధ్యాశనాదిభిః శరీరవశీకరణేఽత్యన్తమేవ ప్రయతితవ్యమితి వశీకార్యత్వే పరాపరభావో వివిచ్యతే । యద్యపీన్ద్రియేభ్యః పరా ఇత్యాదేః కృత్స్నస్యాపి సర్వాపేక్షయా పురుషపరత్వే మహాతాత్పర్యమిత్యాధ్యానాధికరణే నిరూపయిష్యతే। తథాపి మహాతాత్పర్యవిషయస్య తస్యైవ ప్రమితావుపాయత్వేన వర్ణ్యమానముత్తరోత్తరపరత్వం యయా కయాచిద్ విధయోపపాదనీయమితి ప్రాచీనవశీకార్యత్వజ్ఞాపనప్రయోజనపర్యవసానార్థం విశ్వస్మాదిన్ద్ర ఉత్తర ఇతివత్ సర్వస్మాత్ పరః పురుష ఇత్యేతావదనుక్త్వా క్రమికపరాపరభావవర్ణనస్య సాఫల్యార్థం చ ప్రదర్శితప్రకారేణేన్ద్రియాదీనాం పరాఽపరభావేఽవాన్తరతాత్పర్యమపి యుజ్యత ఎవ। రూపితాన్యేవేత్యేవకారేణ ప్రకరణామ్నాతేన్ద్రియాదిగ్రహణే కస్య చిన్న్యాయస్య సూచనే కృతేఽపి సర్వసాధారణమేవ న్యాయాన్తరం శరీరే దర్శితమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
శ్రేష్ఠవచన ఇత్యర్థ ఇతి ।
శ్రేష్ఠ్యం చ వశీకార్యతాపేక్షం వివక్షితమితి న తత్ప్రయోజకత్వేనాపి కారణత్వమపేక్షణీయమితి భావః।
శరీరమేవేతి ।
నను - రూపకవిన్యస్తశరీరగృహీతేరితి వక్తవ్యమ్ ; విశేషణస్య పూర్వనిపాతిత్వాదితి – చేద్ , న ; తథా సతి హి రూపకవిన్యస్తవ్యతిరిక్తమపి శరీరమఙ్గీకృత్య తద్వ్యావర్తనార్థం విశేషణమితి స్యాద్ , రూపకవిన్యస్తేన్ద్రియాదివ్యావర్తనమిహేష్యతే, తత్తు శరీరవిశేషణేనైవ లభ్యత ఇతి తల్లాభార్థం విపరీతవిశేషణవిశేష్యభావవివక్షయా శరీరం పూర్వం నివేశితమ్ ।
రూపకేణ రథేనేతి ।
స్వేన రూపేణ రథత్వేనోపమేయం రూపవత్కరోతీత్యర్థే రూపవచ్ఛబ్దాత్ తత్కరోతీతి ణిచి ణావిష్ఠవద్భావేన మతుబ్లోపే టిలోపే రూపీత్యతో ధాతోః కర్తరి ణ్వులి ణేరనిటీతి ణిలోపే చ సతి రూపకశబ్దనిష్పత్తిః।
రూపితమితి ।
రూపవత్కృతమిత్యర్థః । రూపీత్యతః పూర్వవత్సనాద్యన్తధాతోః కర్మణి క్తప్రత్యయే వలాద్యార్ద్ధధాతుకనిమిత్తే ఇడాగమే నిష్ఠాయాం సేటీతి ణిలోపే చ సతి రూపితశబ్దనిష్పత్తిః।
భాష్యటీకయోస్తత్త్వాఽతత్త్వాభ్యామనిర్వాచ్యత్వమవ్యక్తపదప్రవృత్తినిమిత్తమిత్యుక్తమయుక్తం న వ్యజ్యత ఇతి వ్యుత్పత్తిబలాదస్పష్టత్వస్య తత్ప్రవృత్తినిమిత్తత్వాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
ప్రమాణైరితి ।
వ్యుత్పత్తివాక్యగతస్య వ్యజ్యత ఇత్యస్యాత్ర నిరూప్యత ఇత్యర్థో గ్రాహ్యః ; అవిద్యాయాం ప్రత్యక్షాదిప్రమాణైః స్పష్టాయామస్పష్టత్వరూపప్రవృత్తినిమిత్తత్వాభావాదిత్యాశయః।
అప్రధానేనేతి ।
పరమేశ్వరప్రేయత్వేనాఽస్వతన్త్రయైవాఽవిద్యయాఽన్తఃకరణాదిరూపేణ పరిణతయేత్యర్థః । అప్రధానేతి స్థానే క్వచిదజ్ఞానేనేతి పాఠ: సుగమః । మాయాదికమితి పాఠాన్తరమ్। అవివేకప్రతియోగిత్వేనాపీ త్యపిశబ్దేన ప్రపఞ్చోపాదానత్వేనాపి ప్రధానం నాభ్యుపగన్తవ్యమ్ ; ప్రపఞ్చస్యావిద్యావిషయబ్రహ్మవివర్తత్వప్రతిపాదనాదితి దర్శయతి –
నిరవద్యమితీతి ।
‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమి’తి శ్రుతిః ।
నిర్దోషేతి ।
న చ దోషవాచ్యవద్యశబ్దోఽయమజ్ఞానమపహాయ శోకాదిమాత్రే సంకుచితవృత్తిః కల్పయితుం యుక్తః ; సాక్షాచ్చ ’నిరనిష్టో నిరవద్యః శోకం మోహమత్యేతి నిత్యముక్త’ ఇతి మోహశబ్దితాఽజ్ఞానాఽనాశ్రయత్వం శ్రూయతే, నిత్యముక్త ఇతి బన్ధకరాహిత్యోక్త్యా చ తదేవ స్థిరీక్రియతే । అజ్ఞానమేవ హి మూలభూతం బన్ధకమ్। ఎవం జ్ఞాఽజ్ఞౌ ద్వావజావీశాఽనీశావితి శ్రుతిరపి జీవ ఎవాజ్ఞానాశ్రయో న బ్రహ్మేత్యత్ర ప్రమాణమ్। మాయినం తు మహేశ్వరమితి శ్రుతావినిప్రత్యయస్తు గృహీ ధనీ రథీత్యాదావివ సంబన్ధాన్తరవిషయత్వేన చరితార్థః।
బిమ్బం త్వితి ।
తథా చ బిమ్బభూతేశ్వరవిషయా నిరవద్యత్వాదిశ్రుతిః , జీవస్యాఽజ్ఞత్వశ్రుతిస్త్వజ్ఞానకార్యభయశోకాదిభాక్త్వపరేతి భావః ।
స్వరూపస్యైవేతి ।
బిమ్బస్య స్వరూపాఽనతిరేకే బిమ్బస్య యన్నిరవద్యత్వం తత్స్వరూపస్యైవేతి పర్యవసితమితి స్వరూపస్యాఽవిద్యాశ్రయత్వం న యుక్తం , బిమ్బప్రతిబిమ్బానుగతస్వరూపస్యాఽవిద్యాశ్రయత్వే చ బిమ్బస్య నిరవద్యత్వవచో రిక్తమేవ స్యాదితి భావః।
నను - ముఖప్రతిముఖానుగతముఖమాత్రస్యోపాధ్యాశ్రయత్వేఽపి యథా న బిమ్బస్యోపాధిసంసర్గ:, తథేహాపి స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ముఖమాత్రస్య త్వితి ।
నను పరిచ్ఛిన్నత్వమప్రయోజకమిత్యపరితోషాద్ వస్తుతస్తత్రాపి ముఖమాత్రస్య నోపాధిసంసర్గః ; బిమ్బే తత్సంసర్గాఽప్రతీతేః , కిం తూపాధివిషయతామాత్రమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
ముఖమాత్రస్య త్వితి ।
ప్రాగవతారితోఽధస్తనగ్రన్థః కేషుచిత్కోశేషు అపి చేతి గ్రన్థమధ్యే న త్విత్యతః ప్రాక్ పఠ్యతే తస్మిన్పాఠే ముఖమాత్రస్యోపాధిసంసర్గ ఇత్యేతదభ్యుపేత్యాపి ప్రకృతే తన్న్యాయానవతారహేతుం వైషమ్యం దర్శయితుమయం గ్రన్థ ఇతి యోజనీయమ్ ।
పరిచ్ఛిన్నత్వాదితి ।
నన్వప్రయోజకమిదం వైషమ్యే ; పరిచ్ఛిన్నవదపరిచ్ఛిన్నస్యాప్యుపాధిసంసర్గసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న త్వితి ।
అయమాశయః - నిర్విశేషే యత్కాల్పనికం విశేషం సంపాదయతి తత్స్వకల్పితవిశేషోపహిత ఎవ సంసృజ్యతే, యథా ప్రదేశభేదరహితే నభస్యవకాశాత్మకే సంసృజ్యమానో ఘటః స్వావచ్ఛేదకృతప్రదేశభేదోపహిత ఎవ త్వస్మిన్ సంసృజ్యతే , ప్రాచ్యాదిదిగ్విభాగోపాధయశ్చోదయాదిదశాపన్నతపనాదయః స్వావచ్ఛేదకృతవిభాగోపహిత ఎవ ప్రాచ్యాదిదిగ్విశేషే సంసృజ్యన్తే కాలోపాధయశ్చ నయనపరిస్పన్దాదయః స్వావచ్ఛేదకృతవర్తమానాదిభేదోపహిత ఎవ కాలవిశేషే సంసృజ్యన్తే, త ఎవ ఖల్విహ ఘటో న తత్ర ప్రాచ్యాం తపనో న ప్రతీచ్యామ్ ; ఇదానీమయమస్తి న ప్రాగాసీద్ , ఇత్యాదివ్యవహారః । ఎవమిహాప్యహమజ్ఞో న త్వీశ్వరః జ్ఞాఽజ్ఞౌ ద్వౌ ద్వావజావిత్యాదిలౌకికవైదికవ్యవహారదర్శనాదజ్ఞానకృతభేదోపహితే జీవే ఎవాజ్ఞానం సంసృజ్యత ఇతి యుక్తమ్ । న చ - అజ్ఞానస్య జీవాశ్రయత్వే బన్ధమోక్షయోర్వైయధికరణ్యాపాతః , మోక్షదశాయాం జీవత్వాభావేన మోక్షస్య స్వరుపాశ్రితత్వాదితి – వాచ్యమ్ ; బ్రహ్మణ్యనతిప్రసఙ్గార్థం జీవత్వోపధానమర్యాదాభ్యుపగమేఽప్యజ్ఞానస్య తదుపహితస్వరూపాశ్రితత్వాఽనపాయాత్ , న హి స్వకృతభేదోపహితాఽఽకాశదిక్కాలాశ్రయా ఘటాదయో నాకాశాద్యాశ్రయాః। ఎతేన శాఖావచ్ఛిన్నే వృక్షే కపిసంయోగవదన్యావచ్ఛేదకృతభేద ఎవాశ్రయేఽన్యస్యాసంకీర్ణావస్థితిరుపపాదనీయా , న స్వావచ్ఛిన్నే ఎవాఽఽత్మాశ్రయాదిత్యాదిశఙ్కా దూరనిరస్తా వేదితవ్యా। కిం చ కపిసంయోగాదిష్వపి స్వావచ్ఛేదకృతభేదోపధానమేవాశ్రయితుం యుక్తం శాఖావచ్ఛేదేఽపి సైవ గతిరాశ్రయణీయా ; అన్యథాఽనవస్థాద్యాపత్తేరితి।
తస్మాదీశ్వరస్య ప్రతిబిమ్బధారిణీతి ।
తథా చేశ్వరస్య చోపాధిమాయాపరిణామరూపే కామకృతీ , పరిణామశ్చ ప్రపఞ్చః సర్వసాధారణః అజ్ఞాతసత్తాయోగీ చేత్యుపపద్యత ఇతి భావః।
జీవావిద్యావివర్త ఇతి ।
జీవావిద్యావిషయేశ్వరవివర్త ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిక్రియేతి ।
న బ్రహ్మోపాధిమాయాపరిణామ ఇత్యర్థః ।
ప్రతిమాణవకేతి ।
వర్ణేషు యద్ ధ్వనిగతోదాత్తాదివైషమ్యం ప్రతిమాణవకవర్త్యవిద్యాకృతం తద్వైశిష్ట్యేన క్లృప్తమస్యేతి వేదవిశేషణమ్। ఇదముపలక్షణం శుక్తిరజతాదిసాధారణ్యప్రసిద్ధేరపి। యది తత్ర యుగపద్భ్రామ్యద్బహుపురుషావిద్యాకృతమేకమేవ రజతం కస్యచిద్ భ్రమనివృత్తౌ పునర్భ్రమానువృత్తిస్తదా తదితరసకలపురుషావిద్యాకృతం రజతాన్తరమితి సాధారణ్యముపపాద్యతే తదా స ఎవ న్యాయః ప్రపఞ్చే యోజనీయః ।
తదిదమాహ -
అధిష్ఠానేతి ।
వర్ణగ్రహణం శుక్త్యాదేరప్యుపలక్షణమ్ । నన్వధిష్ఠానైక్యం ప్రపఞ్చే నాస్తి ; వియదాద్యధిష్ఠానబ్రహ్మైక్యేఽపి తత్తద్దేహేన్ద్రియాద్యధిష్ఠానజీవభేదాత్ దేహేన్ద్రియాదికం హి జీవాధిష్ఠానకమ్ ; అత ఎవ జ్యోతిరధికరణే టీకా కౌక్షేయం హి జ్యోతిర్జ్జీవభావేనానుప్రవిష్టస్య పరమాత్మనో వికారో జీవాభావే దేహస్య శైత్యాజ్జీవతశ్చౌష్ణ్యాజ్ జ్ఞాయత ఇతి। అయం న్యాయో దేహాదావపి తుల్యః ; జీవోత్క్రమణే దేహాదివిశరణదర్శనాత్ ।
తస్మాదధిష్ఠానైక్యాభావాద్ నేహ సాధారణ్యముపపద్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సర్వప్రత్యక్త్వాదితి ।
వస్తుతోఽధిష్ఠానైక్యమిహాప్యస్తీతి భావః ।
స్వేన్ద్రియాదివదితి ।
న హి మాయికత్వం వ్యావహారికసత్త్వే ప్రయోజకత్వేన క్లృప్తమావిద్యకత్వం తు తవాపి తథా క్లృప్తమేవేన్ద్రియాదావితి భావః।
న మాయాప్రతిబిమ్బస్యేతి ।
నను - ఇదం దూషణం స్వమతేఽపి తుల్యం ; న హి స్వమతే నాస్తి సవిశేష ఈశ్వరః న చ తస్య ముక్తప్రాప్యత్వం తజ్జ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానం చాస్తి అస్తి చేన్మాయాప్రతిబిమ్బస్యైవాస్తు , కోన్వత్ర విశేషః। న చ - అవిద్యా ప్రతిబిమ్బస్య జీవస్యావిద్యోచ్ఛేదే తత్ప్రతిబిమ్బభావో గచ్ఛతి పరం , న ప్రతిబిమ్బాన్తరభావో భవతి। ఎకప్రతిబిమ్బవిజ్ఞానాచ్చ న సర్వప్రతివిమ్బతద్ధర్మవిశేషవిజ్ఞానం భవతీత్యస్తి విశేష ఇతి వాచ్యమ్ । కూపమధ్యనిహితఘటజలాన్తర్గతసవితృకరమణ్డలప్రతిబిమ్బస్య ఘటనాశే కూపజలప్రతిబిమ్బతాపత్తివద్ వ్యష్ట్యవిద్యాప్రతిబిమ్బస్యావిద్యానాశే వ్యాపకసమష్టిమాయాప్రతిబిమ్బతాపత్తిసమ్భవాద్ వ్యాపకోపాధిప్రతిబిమ్బే వ్యష్ట్యుపాధిప్రతిబిమ్బానామన్తర్భూతత్వేన తజ్జ్ఞానాత్ సర్వవిజ్ఞానోపపాదనసంభవాచ్చేతి – చేత్ , ఉచ్యతే ; మాయోపాధిః కిమర్థం కల్పనీయః కిం మాయాప్రతిబిమ్బ ఎవ ముక్తప్రాప్యత్వసర్వవిజ్ఞానశ్రుతివిషయో వాచ్య ఇతి తద్విషయలాభార్థముత జగద్భ్రమోపయోగ్యధిష్ఠానావరణసిద్ధ్యర్థమితి వికల్పద్వయనిరాసార్థం శ్లోకద్వయమ్। నిర్విశేషబ్రహ్మభావప్రాప్తిః పరమముక్తిరిత్యఙ్గీకారాన్మాయాప్రతిబిమ్బస్య ముక్తప్రాప్యతేవ నేష్యతే ; అధిష్ఠానజ్ఞానేన తదధ్యస్తసర్వవిజ్ఞానస్యోపపాదనీయత్వాత్ । ప్రతిబిమ్బస్యాధ్యస్తత్వనియమేన మాయాప్రతిబిమ్బస్యాప్యధ్యస్తతయా తస్య మహాకాశరీత్యాఽనవచ్ఛిన్నస్య బ్రహ్మణ ఇవాధిష్ఠానత్వాయోగాత్తజ్జ్ఞానతః సర్వవిజ్ఞానం న సంభవతీతి న తదుభయశ్రుతివిషయలాభార్థం మాయోపాధిః కల్ప్య ఇతి ప్రథమశ్లోకార్థః । అధిష్ఠానావరణమన్ధకారవద్విషయాశ్రితేనైవేతి న నియమః ; నయనపటలవద్ గ్రహీతృగతేనాపి తదుపపత్తేరితి ద్వితీయశ్లోకార్థః ।
భ్రమే కర్తృదోషవద్విషయదోషేణాపి భావ్యమితి తదర్థం మాయావరణకల్పనమిత్యాశఙ్క్య తన్నియమభఙ్గమాహ -
పిత్తస్యేవేతి ।
జీవాఽవిద్యయోః పౌర్వాపర్యాభావేఽపి తదధ్యాసయోస్తదస్త్విత్యాశఙ్క్య తన్నియమో నాస్తి బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాదిత్యాహ -
పౌర్వాపర్యే చేతి ।
అప్రసఙ్గేనేతి చ్ఛేద ఇతి ।
తథా చ ప్రకృతహానాఽప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గపరిహారేణైకవాక్యత్వం సంభవతీత్యవ్యవహితాన్వయో లభ్యత ఇతి భావః। తృతీయాన్తస్య న వాక్యభేదో యుజ్యత ఇతి వ్యవహితేనాన్వయే తు న ప్రశ్లేషః।
అన్నోపఘాతీతి ।
సూక్ష్మశరీర ఎవావ్యక్తపదప్రవృత్తినిమిత్తమస్తీతివదతా కిం తత్ప్రవృత్తినిమిత్తమిష్యతే । యది భాష్యాద్యుక్తం తత్త్వాఽతత్త్వాభ్యామనిర్వాచ్యత్వం , తర్హి తత్ సాక్షాద్ అవిద్యాయామేవ । యది తత్పరిణామత్వాత్ సూక్ష్మశరీరేఽపి తర్హి తత్ స్థూలశరీరేఽపి స్యాదిత్యవిశిష్టమవ్యక్తపదస్య శరీరద్వయేఽపి ముఖ్యత్వమ్ । యది ప్రత్యగ్భిన్నత్వేన తదభిన్నత్వేన వా స్పష్టత్వం తత్ప్రవృత్తినిమిత్తమిష్యతే ; తదా స్థూలశరీర ఎవ తన్ముఖ్యం స్యాత్ స్థూలోఽహం మమ శరీరమిత్యుభయథాఽపి ప్రతీత్యా తత్రైవ ప్రత్యగ్భేదాభేదాఽస్పష్టతాసత్త్వాత్। యది ప్రత్యక్షాఽగోచరత్వం తత్ప్రవృత్తినిమిత్తమిష్యతే తదా టీకాతద్వ్యాఖ్యానయోరజహల్లక్షణోక్తేతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౩॥౪॥౫॥
స్నాయవః సిరాః మజ్జాఽస్థిగతస్నేహ ఇత్యనేనేత్యస్య టీకాప్రతీకస్య వ్యవధాయకవిషయత్వేఽపి వ్యవహితపదార్థమాహేతి తదవతారణం యథేత్యాదిప్రతివచనం వ్యవహితమిత్యేతదేవ యుక్తమ్ , హన్తేత్యాద్యర్ధమాత్రస్య వ్యవధాయకత్వోక్తిస్తు న హృదయఙ్గమా । ‘యేయం ప్రేతే’ ఇతి మన్త్రానన్తరమామ్నాతం ’దేవైరత్రాపి విచికిత్సితం పురే’తి మన్త్రముపక్రమ్య ప్రవృత్తస్య ’యస్మిన్నేతావుపాశ్రితావి’త్యన్తస్య హన్తేత్యతః ప్రాచీనస్య మహతః పరమాత్మవిషయస్య ప్రపఞ్చస్య వ్యవధాయకస్య సత్త్వాదిత్యభిప్రేత్య। ఎవం చ భాష్యే హన్తేత్యాద్యర్ధం వ్యవధాయకసమర్పకతయా క్లేశేన న యోజనీయం , కిం తు యథేత్యాదివజ్జీవవిషయాన్తర్గతతయైవ యోజనీయమ్। యథేత్యాదినా జీవం ప్రస్తుత్య -
‘తదేవ శుక్రం తద్ బ్రహ్మ తదేవామృతముచ్యతే ।
తస్మిన్ లోకాః శ్రితాః సర్వే తదు నాత్యేతి కశ్చన ॥’
ఇత్యాదినా జీవస్యైవ బ్రహ్మభావోపదేశేన తస్యాపి బ్రహ్మవచనప్రతిజ్ఞాసంస్పర్శాత్ ।
చశబ్ద ఎవేతి ।
నను చశబ్దో వృతాఽవృతసముచ్చయార్థో న భవతి ; యేన వృతానగ్నివిద్యాదీనవృతాం సృఙ్కాం చ దదావితి తదర్థో వర్ణ్యతే , కిం తు, వృతాఽగ్నివిద్యాదిత్రయవ్యతిరిక్తాఽనృతదేయాన్తరసముచ్చయార్థః।
‘తమబ్రవీత్ప్రీయమాణో మహాత్మా వరం తవేహాద్య దదామి భూయః ।
తవైవ నామ్నా భవితాయమగ్నిః సృఙ్కాం చేమామనేకరూపాం గృహాణ॥’
ఇతి హి శ్రూయతే। ఎవం తర్హి తవైవ నామ్నేత్యాదిదేయద్వయే యథా పృథగ్వరదానమస్తి నైవమవ్యక్తే ఇతి విశేషో ద్రష్టవ్యః। నన్వేవమవ్యక్తపదస్య శరీరార్థకత్వేఽప్యగ్నివిద్యాదిత్రయమాత్రవిషయప్రశ్నోపన్యాసవిరోధస్తుల్యః , పృష్టస్య పరమాత్మన ఎవ నిరతిశయపరత్వేన ప్రతిపాదనార్థం పరత్వావధితయా శరీరస్య నిర్దేశ ఇతి చేత్ , ప్రధానస్యైవాస్తు కో న్వత్ర విశేషః ? ఉచ్యతే ; నిష్ప్రపఞ్చజీవబ్రహ్మాఽభేదప్రతిపాదనార్థం ప్రవృత్తమిదం ప్రకరణమ్ । ‘యేయం ప్రేతే’ ఇతి ప్రశ్నో హి మృతజీవాస్తిత్వనాస్తిత్వవిషయః ; తత్ర తస్య స్వారస్యాత్ , నచికేతః ప్రలోభనప్రస్తావే మరణం మా ను ప్రాక్షీరితి మరణప్రశ్నప్రతిషేధదర్శనాత్ , యథా చ మరణం ప్రాప్యేత్యాదిమృతజీవాస్తిత్వనిర్ద్ధారణవిషయప్రతివచనదర్శనాచ్చ । యద్యపి స్వర్గసాధనాగ్నిప్రశ్నాదినా నచికేతసః పరలోకానుబన్ధిజీవాస్తిత్వనిశ్చయవత్వమవసీయతే, తథాపి తస్యైవ స్థిరీకరణపూర్వకం తదీయపారమార్థికరూపవివిదిషయా ప్రశ్న ఉపపద్యతే। అత ఎవ నచికేతసో విషయవైరాగ్యదర్శనానన్తరం ’విద్యాభీప్సినం నచికేతసం మన్యే న త్వా కామా బహవో లోలుపన్తే’తి వైవస్వతవచనమ్ । ‘అన్యత్ర ధర్మా’దితి ప్రశ్నః పరమాత్మవిషయ ఇతి నిర్వివాదమ్ । ప్రశ్నద్వయస్య చైకవిషయత్వం వరత్రిత్వబలాదవిచలమ్ । అత్ర చ ప్రకరణే ’యోనిమన్యే ప్రపద్యన్త’ ఇత్యాదిషు జీవస్య కర్మోపాసనాకర్తృత్వాత్ఫలభేాక్తృత్వాదయో ధర్మ దర్శితాః। ‘తస్మిన్ లోకాః శ్రితాః సర్వే తదు నాత్యేతి కశ్చనే’త్యాదౌ పరస్య జీవవ్యావృతాః సర్వప్రపఞ్చాశ్రయత్వసర్వోత్తరత్వాదయో ధర్మా దర్శితాః।
విరుద్ధధర్మాశ్రయయోః కథమైక్యమిత్యాకాఙ్క్షాయాం -
‘యథోదకం దుర్గే వృష్టం పర్వతేషు విధావతి।
ఎవం ధర్మాన్ పృథక్ పశ్యన్ స్తానేవాను విధావతి॥’
ఇత్యభేదవిరోధిధర్మవ్యవస్థాం మన్వానస్తానేవ ధర్మాననువర్తేతేతి సంసారానువృత్తిదోషముక్త్వా ’యథోదకం శుద్ధే శుద్ధమాసిక్తం తాదృగేవ భవతి ఎవం మునేర్విజానత ఆత్మా భవతి గౌతమే’త్యధ్యస్తసకలవిరుద్ధధర్మప్రహాణ్యా జీవపరైక్యం జానన్నేవ ముక్తో భవతీతి ప్రతిపాదితమ్। ఎవం చాత్ర బ్రహ్మపరతన్త్రాణాం శరీరేన్ద్రియాదీనాం తదీయపరత్వావధితయోపన్యాసో యుజ్యతే , న తు సాఙ్ఖ్యాభిమతస్య స్వతన్త్రప్రధానస్య ప్రకరణప్రతిపాద్యప్రధానార్థవిరోధాదితి భావః । అత్రామ్రాన్ పృష్ట ఇత్యాదిపూర్వోత్తరగ్రన్థవివరణే క్వచదిత ఎవైక ఎవ జీవప్రశ్నః తత్కతృప్రశంసాఽపీతి పాఠః । అత ఎకత్వమేవ ఎవం జీవప్రశ్నతత్కర్తృప్రశంసాఽపీత్యన్యత్ర పాఠః । అత ఎకత్వ ఎవ జీవప్రశ్నతత్కర్తృప్రశంసాపీత్యపరత్ర పాఠః। సర్వేఽపి తుల్యార్థాః । ఆద్యే పాఠద్వయే వాక్యభేదః తృతీయే వాక్యైక్యమితి విశేషః ।
అధికరణాదావితి ।
నను అధికరణాదౌ వైదికం ప్రకరణం పౌరుషేయీ రూఢిర్వైదికప్రకరణపరిశేషవిరోధాదేవానుపయోగినీత్యుక్తమ్। తస్మాదధికరణాదౌ పౌరుషేయత్వమాత్రేణానుపయోగ ఉక్తః। మహద్వచ్చేతి సూత్రే ప్రకరణవిరోధాదినా బాధ ఉచ్యత ఇతి భేదకథనమయుక్తమితి – చేత్ ; ఉచ్యతే ; అధికరణాదౌ శరీరగృహీతిహేతుత్వేనాత్మానం రథినం విద్ధీత్యాదిప్రకరణం శరీరపరిశేషశ్చేత్యుభయముపన్యస్తమ్ । అస్య సిద్ధాన్తహేతోః ప్రాబల్యసిద్ధ్యర్థం సాంఖ్యరూఢేః పౌరుషేయత్వేన దౌర్బల్యం భాష్యాదిషూక్తం ప్రబలేన సిద్ధాన్తహేతునా సాంఖ్యరూఢేరర్థాత్ పరం బాధః సిద్ధ్యతి న తు తద్బాధనార్థత్వేన తదుపన్యస్తమ్। ఇహ తు త్రయాణామితి సూత్రేణ జీవప్రశ్నకర్తృప్రశంసాద్యవగమితం బ్రహ్మాత్మైక్యప్రకరణమ్। యత్ సాక్షాదవ్యక్తపదరూఢేర్బాధకమితి సూత్రితం తత్ర తస్మిన్నేవ బ్రహ్మాత్మైక్యప్రకరణే శ్రుతస్య మహత్పదస్యేవావ్యక్తపదస్యాపి సాంఖ్యరూఢిర్గృహ్యత ఇత్యాశఙ్కాయాం మహద్వదితి సూత్రేణ తద్ బ్రహ్మాత్మైక్యప్రకరణం న కేవలమవ్యక్తపదరూఢేరేవ బాధకం , కిం తు మహత్పదరూఢేరపీతి దృష్టాన్తవ్యాజేన ప్రదర్శ్యాన్తే బ్రహ్మాత్మైక్యప్రకరణే భేదవాద్యభిమతస్య మహతః ప్రధానప్రసక్తిరిత్యయమర్థ ఉచ్యతే । అతో న పౌనరుక్త్యమ్। ఎవం చ మహద్వదితి సముచ్చయోపమా।
‘ఇతరాణ్యపి రక్షాంసి పేతుర్వానరకోటిషు।
రజాంసి సమరోత్థాని తచ్ఛేణితనదీష్వివ॥’
ఇత్యాదావివేతి ద్రష్టవ్యమ్। అధికరణాదా విత్యాదిగ్రన్థే ఇదానీం మహచ్ఛబ్దస్యేవ వేదవిరోధాద్ బాధ్యావ్యక్తశబ్దస్యేతి క్వచిత్ పాఠః । ఇదానీం మహచ్ఛబ్దస్యేవ విరోధాద్బాధ ఇత్యన్యత్ర పాఠః । పాఠద్వయమప్యర్థతస్తుల్యమ్ । ఎవమన్యత్రాపి యత్ర పాఠభేదస్తుల్యార్థః స్పష్టార్థశ్చ తత్ర సర్వత్రాప్యేషైవ రీతిరితి తత్ర పాఠభేదో నోదాహ్రియతే। ప్రకరణాదీత్యాదిశబ్దేన మహాన్తం విభుమాత్మానమిత్యాది భాష్యోదాహృతం గృహ్యతే।
స్వరూపపర ఇతి ।
‘ప్రత్యస్తమితభేదం యత్సత్తామాత్రమగోచరమ్ ।
వచసామాత్మసంవేద్యం తజ్జ్ఞానం బ్రహ్మసంజ్ఞితమ్॥’
ఇత్యత్ర తల్ప్రత్యయః స్వార్థికో న తు ప్రవృత్తినిమిత్తధర్మవాచీ। తస్య భావః సత్తేతి టీకాయామపి భావశబ్దః స్వరూపవాచీతి భావః।
జీవం చాహేతి ।
జీవాభిన్నబ్రహ్మస్వరూపోపదేశార్థతయేతి భావః ॥
చమసవదవిశేషాత్ ॥౮॥
త్రిగుణత్వాదినేతి ।
ఆదిశబ్దేనైకత్వాదివత్ సృజమానామితి కృదుక్తస్వాతన్త్ర్యస్య జహాతీత్యుక్తస్య త్యాగస్య చ సంగ్రహోఽపి ద్రష్టవ్యః , పరమేశ్వరాధీనయోర్మూలాఽవాన్తరప్రకృత్యోః స్వాతన్త్ర్యాభావాద్ , ముక్తిదశాయామవిద్యాయా నిరవశేషోచ్ఛేదాభ్యుపగమేనానువర్తమానే ప్రధానే ఎవ త్యాగోక్తిసాఙ్గత్యాచ్చ।
సాంఖ్యానామప్యస్తి భ్రమ ఇతి ।
స గృహీతాసంసర్గధర్మధర్మివిషయజ్ఞానద్వయరూపస్తదుభయసంసర్గావిషయకజ్ఞానరూపో వేత్యన్యదేతత్ ॥౮॥
’యస్య బ్రహ్మణో’ జగదుత్పత్తావితి టీకాయామపేక్షితమధ్యాహరతి -
సాధ్యాయామితి ।
బ్రహ్మైక్యయోజకత్వాద్ బ్రహ్మైక్యప్రాపకత్వాత్।
నను ధ్యానయోగేనాత్మానం గతా ప్రాప్తా యది ముక్తాః తర్హి కథం తేషాం పునరవిద్యాదర్శనముచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
ఆత్మప్రాప్తిస్త్వనాత్మవిరహేణ స్థితిరితి ।
అనాత్మవిరహోఽనాత్మదర్శనవిరహః।
జాత్యభిప్రాయమితి ।
గుణసంఘాతరూపే ప్రధానేఽప్యేకత్వం సంఘాతాభిప్రాయం వాచ్యమితి తుల్యమేవ। సృజమానామితి కర్తృప్రత్యయాలమ్బనం స్వాతన్త్ర్యమన్యప్రేర్యత్వేఽపి న హీయతే, న హి యన్త్రా ప్రేర్యమాణో గజో న గచ్ఛతి। కల్పనోపదేశే చ జ్ఞానేనావిద్యోచ్ఛేదే ముచ్యమానకర్తృకత్యాగత్వకల్పనా తు విరుద్ధా । నను - ఛాగత్వకల్పనైవ నోపపద్యతే , అజో హ్యేకః అజోఽన్య ఇత్యజశబ్దయోశ్చేతనవాచినోరచేతనవాచినశ్చాఽజాశబ్దస్య ’జ్ఞాఽజ్ఞౌ’ ’ద్వావజావీశానీశౌ’ ’అజా హ్యేకా భోక్తృభోగార్థయుక్తే’తి ప్రాకరణికమన్త్రాన్తరగతశబ్దవద్యౌగికతౌచిత్యాదత్యన్తమేవ ప్రకృతిసంబన్ధవిముక్తస్య పరబ్రహ్మరూపతాం ప్రాప్తస్య పునః ఛాగాసంసర్గయోగ్యాతిమూఢప్రాణిప్రథమోదాహరణే ఛాగత్వకల్పనాఽయోగాద్ , ’అసౌ వా ఆదిత్య’ ఇత్యాదౌ మధ్వాదిత్యాదిపదద్వయసమభివ్యాహారవదుపాసనాప్రయోజనవచ్చాత్ర కల్పనోపదేశత్వకల్పకాభావాచ్చేతి చేద్ , న , ’ద్వా సుపర్ణే’త్యాద్యనన్తరమన్త్రే ప్రథమప్రతీతరూఢ్యపరిత్యాగేన ప్రహీణజాత్యవలమ్బనస్యాపి ప్రతిపత్తిసౌకర్యప్రయోజనస్య కల్పనోపదేశస్య దృష్టత్వేన తథేహాప్యుపపత్తేః।
ప్రకరణాదవిద్యానిశ్చయాదితి ।
అనేన మూలప్రకృతిరజేత్యేవ ముఖ్యసిద్ధాన్తః। ‘అజా హ్యేకా’ ’మాయాం తు ప్రకృతిమి’త్యాది పూర్వాపరమన్త్రానురోధస్య శాఖాన్తరోక్తరోహితాదిశబ్దప్రత్యభిజ్ఞానతో బలవత్త్వాదితి సూచితమ్। ॥౯,౧౦॥
నను దేవాత్మశక్తిమిత్యత్ర దీవ్యమానత్వవాచిదేవవిశేషణమనావృతజ్ఞానే పరమాత్మన్యేవ యుక్తమతస్తచ్ఛక్తిత్వోక్తిర్విరుద్ధేత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
దేవాత్మవిషయమితి ॥
న సంఖ్యోపసంగ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ ॥౧౧॥
యోగరూఢ్యవినిగమాదితి ।
రుఢియోగయోః స్వతః ప్రాబల్యదౌర్బల్యవిశేషే సత్యపి నిస్తాత్పర్యకత్వప్రసఙ్గతత్పరిహారలాభాభ్యాం సమబలత్వాపాదనేనావినిగమ ఉక్తః।
రక్తపటన్యాయేనేతి ।
నను శ్రుతవిశేషణసజాతీయే తద్విరోధిని చ నాస్తి రక్తపటన్యాయః యథా రక్తో రక్తః పట, ఇత్యత్ర మృణ్మయో హిరణ్మయో ఘట ఇత్యత్ర। సత్యమ్ ; యథైకయా సంఖ్యయా విశేషితానామర్థానాం సజాతీయేన విజాతీయేన వా సంఖ్యాన్తరేణ విశేషణాత్సంవర్ధనేన మహాసంఖ్యాలాభస్తత్ర రక్తపటన్యాయ: ప్రవర్తత ఎవ । యథా ’పఞ్చభిర్ధాతా విదధావిదం యది’తి మన్త్రే తాసాం స్వసౄరజనయత్ పఞ్చపఞ్చేతి। అత్ర హి పఞ్చవింశతిరూపా సంవర్ధనసంఖ్యా వివక్షితా ; త్రింశత్ స్వసార ఇతి వాక్యశేషాత్। యథా వా పఞ్చపఞ్చాశతస్త్రివృతః సంవత్సరా ఇత్యాదౌ వాక్యచతుష్టయే। అథ పఞ్చాశదుత్తరశతద్వయరూపా మహాసంఖ్యా వివక్షితా ; విశ్వసృజాం సహస్రసంవత్సరమితి వాకశేషాత్।
నిస్తాత్పర్యమితి పదస్యార్థం కథయన్నే తద్ధేతువచనమవతారయతి -
నిస్తాత్పర్య ఇతి ।
అర్థాభావేఽవ్యయీభావః। తృతీయాసప్తమ్యోర్బహులమిత్యమ్భావస్య బాహులకత్వాత్ । తాత్పర్య ఇతి సప్తమ్యన్తరూపమ్।
జాయన్త ఇతి వ్యుత్పత్త్యేతి ।
జనిధాతోః పచాద్యచి । ఎవం చ సంజ్ఞాయామేవ సంఖ్యాసమాసవిధానేఽప్యగత్యేహ ఛాన్దసత్వేనాఽసంజ్ఞాయాం తదుపపాదనం కార్యమితి భావః । నను తత్రాపీత్యాదిటీకాగ్రన్థేన పఞ్చజనశబ్దార్థపరిగ్రహే సంభావితం ప్రకారద్వయముపన్యస్య ప్రథమప్రకారం విరోధాద్ నిరస్య ద్వితీయప్రకారః సాంఖ్యతత్త్వగ్రహణపర్యవసాయీ వ్యవస్థాప్యత ఇతి భాతి। ఎవం సతి తత్రేతి తచ్ఛబ్దేనావ్యవహితం యోగం పరామృశ్య యోగపక్షే ప్రకారద్వయోపన్యాసోఽయం యోజనీయ ఉత తేన వ్యవహితాం రూఢిం పరామృశ్య రూఢిపక్షే। నాద్యః ; మనుష్యసంబన్ధిషు ప్రాణాదిషు రూఢిపూర్వలక్షణోపపత్తౌ యోగపరిగ్రహాఽనౌచిత్యాత్। న ద్వితీయః।
యోగం వినా పఞ్చవింశతిసంఖ్యాలాభాఽసంభవే రుఢిపక్షే సాంఖ్యతత్త్వగ్రహణాయోగాదిత్యాశఙ్క్యావతారయతి -
రూఢ్యత్యాగేనేతి ।
తదతిరిక్తా ఎవ కేచిదితి ద్వితీయప్రకారోపన్యాసో న సాంఖ్యతత్త్వవిషయః , కిం తు నిషాదపఞ్చమాశ్చత్వారో వర్ణా ఇత్యాచార్యైకదేశిమతోపన్యాసః। తత్ర సదేవాసురమానుషసకలప్రాణ్యాధారస్య పరమేశ్వరస్య తావదాశ్రయత్వమాత్రోపన్యాసే వాక్యం నిస్తాత్పర్యం స్యాదితి ప్రాగుక్తదోషానువృత్తిం స్పష్టత్వాదనుద్భావ్య ప్రకారద్వయమపి విహాయ తస్మాత్కానిచిదేవ తత్త్వానీత్యాద్యగ్రిమటీకాగ్రన్థేన యోగమాశ్రిత్య సాంఖ్యతత్త్వగ్రహణం సమర్థ్యత ఇతి తాత్పర్యమ్ ।
వాక్యవిరోధం వ్యనక్తీతి ।
ప్రాణాదయో న వివక్షణీయా ఇత్యధ్యాహరణీయసాధ్యే హేతువాక్యవిరోధమిత్యర్థః।
మూలే -
పఞ్చవింశతిస్తత్త్వానీతి ।
సమాసాన్తర్గతయా సంఖ్యయా ప్రథమం పఞ్చధా విభాగే కృతే పునరేకైకస్మిన్విభాగే పఞ్చసంఖ్యానివేశే సతి పఞ్చవింశతిస్తత్త్వాని సంపద్యన్త ఇత్యర్థః।
నను ’తాసాం స్వసౄరజనయత్పఞ్చపఞ్చే’త్యత్ర ’పఞ్చపఞ్చాశతస్త్రివృతః సంవత్సరా’ ఇత్యత్ర చైకైకోపాధిక్రోడీకారం వినాప్యవాన్తరసంఖ్యానివేశో దృష్టః , తత్ర ప్రథమం పఞ్చధా పఞ్చాశద్ధా చ విభక్తేషు ప్రత్యేకం పఞ్చసంఖ్యానివేశేన మహాసంఖ్యాలాభో న భవతి, కిం తు పఞ్చపదద్వయేన పఞ్చపఞ్చాశత్పదద్వయేన చ మహాసంఖ్యాలక్షణయా । న చేహ తథా వ్యస్తసమస్తయోః పఞ్చపదయోరేకమహాసంఖ్యాలక్షకత్వముపపద్యత ఇతి చేత్తర్హ్యత్రాపి మా భూత్సమాసః అసమస్తేన పఞ్చపదద్వయేన పఞ్చవింశతిసంఖ్యా లక్ష్యతామితి పూర్వపక్షాన్తరముద్భావయతీత్యవతారయతి -
సమాసార్థ ఇత్యాదినా ।
విద్యత ఎవార్థాత్మనేతి ।
అపేక్షాబుద్ధిరవ్యక్తతయా సతామేవ ద్విత్వాదీనాం వ్యఞ్జికా నోత్పాదికేతి భావః । భాషికేణ స్వరేణైకపదత్వనిశ్చయాదితి భాష్యవాక్యస్య బ్రాహ్మణభవేన స్వరేణ సమాసనిశ్చయాదిత్యర్థః । భాషాశబ్దస్య బ్రాహ్మణభాగే ప్రవచనశబ్దస్య మన్త్రభాగే చ వైదికానాం నిరూఢిః । అత ఎవ భాషాస్వరోపదేశేప్యైరవత్ప్రవచనప్రతిషేధః స్యాదితి జైమినీయం సూత్రమ్ । తన్మూలే చాధికరణే మన్త్రసమామ్నాయే స్వరాన్తరేణ సమామ్నాతానాం వినియోజకబ్రాహ్మణస్వరాన్తరేణోపాత్తానాం మన్త్రాణాం మన్త్రసమామ్నాయస్వరే ప్రావచనికస్వర ఇతి బ్రాహ్మణస్వరే భాషికస్వర ఇతి చ మీమాంసకానాం వ్యవహారశ్చ । ఎవం చాత్రాన్తానుదాత్తరూపేణ భాషికస్వరేణ కథం సమాసనిశ్చయః ।
సమాసే హ్యన్తోదాత్తేన భావ్యమిత్యాశఙ్క్య తదభిప్రాయమాహ -
భాషికేణ స్వరేణేతి ।
తస్యార్థ ఇతి ।
పరసంలగ్నతయేతి టీకాగ్రన్థశ్చ ప్రతిష్ఠిత ఇత్యర్ధ ఇవ విరామం వినోచ్చార్యస్యేత్యర్థః । నను - పఞ్చజనా ఇత్యత్రాచామ్నానసిద్ధస్యాన్తానుదాత్తస్వరస్య భాషికగ్రన్థవిహితబ్రాహ్మణపఠితమన్త్రత్వనిమిత్తోదాత్తాదేశరూపతయా తత్స్థానినా అన్తోదాత్తస్వరేణ సమాసనిశ్చయ ఇత్యేతదయుక్తమ్ , అసమాసేఽపి జనశబ్దస్య పచాద్యజన్తతయా చిత ఇతి సూత్రేణాన్తోదాత్తలాభాదితి - చేత్ ; తథా సతి నకారోపరితనస్య బ్రాహ్మణగతోదాత్తస్థాన్యనుదాత్తస్వరసంభవేఽపి పఞ్చశబ్దగతయోరకారయోః సమాసం వినా తదసంభవాత్ , చిత్స్వరసూత్రాపవాదకేన , ’వృక్షాదీనాం చేతి’ సూత్రేణ వృక్షాదిగణపఠితస్య జనశబ్దస్యాద్యుదాత్తస్య విహితతయా తస్య ప్రాగ్విహితసకలపదస్వరాపవాదార్థం ప్రవృత్తేనాన్తోదాత్తరూపేణ సమాసస్వరేణైవాపవదనీయత్వాచ్చ ।
హే ఆజ్యేతి ।
ఆజ్యగ్రహణతన్త్రత్వాద్ వినియోగానుసారేణ సంబోధనమధ్యాహృతమ్ । కృత ఇత్యవ్యయం తాదర్థ్యే। యన్త్రాయ ధర్త్రాయ గృహ్ణామీతి మన్త్రశేషామ్నాతయన్త్రధర్త్రశబ్దోక్తశరీరాదినియమనధారణార్థమిత్యర్థః । యద్యపి జనా యదగ్నిమయజన్త పఞ్చేత్యసమాసోఽపి వేదే దృశ్యతే ; తథాపి యత్ర పఞ్చశబ్దద్వయం తత్ర జనశబ్దపూర్వపఠితస్య పఞ్చశబ్దస్య సమాసనియమో దృష్ట ఇతి తాత్పర్యమ్।
ద్విః పఞ్చశబ్దప్రయోగే ఇతి ।
అనేన భాష్యటీకయోర్వీప్సాపదం స్వతన్త్రస్య పఞ్చశబ్దస్య ద్విఃప్రయోగమాత్రపరం , న తు నిత్యవీప్సయోరితి సూత్రోపాత్తవ్యాప్తివివక్షాపరమితి దర్శితమ్ । నను సూత్రోక్తాయామేవ వీప్సాయామయం ద్విఃప్రయోగోఽస్తు , తథా చ యథా ’దశ చైకైకం చమసమనుప్రసర్పన్తీ’త్యత్ర న ద్వైగుణ్యేన వింశతిసంఖ్యాలాభః, ’శతం బ్రాహ్మణాః సోమం భక్షయన్తీ’తి వాక్యశేషాద్ , ఎవమిహాపి పఞ్చవింశతిసంఖ్యాలాభః, స్యాత్ । మైవమ్ , తత్రానుప్రసర్పణీయానాం చమసానాం దశసంఖ్యత్వాత్తదనుప్రసర్పకాణాం ప్రతిచమసం దశసంఖ్యానాం బ్రాహ్మణానాం శతసంఖ్యా నిషిధ్యతే , ఎవమత్ర జనానామధికరణాని యది పఞ్చ నిర్దిష్టాని స్యుః , తదా ప్రత్యధికరణం పఞ్చసంఖ్యజనసంబన్ధరూపవ్యాప్తీచ్ఛయా పఞ్చవింశతిసంఖ్యా నిష్పద్యేత , న త్వత్రాధికరణపఞ్చకనిర్దేశోఽస్తీతి వైషమ్యాత్ । నన్వేవం సతి ’తాసాం స్వసౄ’రిత్యత్రాపి దశానామేవ లాభః స్యాత్ ।
యది తత్రైకా పఞ్చసంఖ్యా పఞ్చసంఖ్యాన్తరేణ విశేష్యతే , తర్హ్యత్రాపి తథాస్త్విత్యాశయవతః శఙ్కాం నిరాకరోతీత్యాహ -
అసమాసపక్షే ఎవేతి।
’తాసాం స్వసౄ’రిత్యత్ర వాక్యశేషానుసారేణాత్రాగత్యా విశేషణాన్వయస్వీకారేణాత్రావయవద్వారా దశసంఖ్యాలక్షణయా పఞ్చశబ్దాద్వయోపపాదనే సంభవత్యనన్యగతికవిశేషణసంక్రమకల్పనాయోగాత్ , దశసంఖ్యయా చ తే వా ఎతే పఞ్చాన్యే పఞ్చాన్యే దశసన్తస్తత్కృతమిత్యాదిశ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధసంఖ్యేయగ్రహణే సంభవత్యప్రామాణికసాంఖ్యతత్త్వపర్యవసాయిపఞ్చవింశతిసంఖ్యాగ్రహణాయోగాచ్చ నాత్ర తన్న్యాయః ప్రవర్తత ఇతి భావః ।
దూషితమపీతి ।
నను యది విశేషణస్య భిన్నపదోపాత్తవిశేషణాన్తరాన్వయో న సంభవతి ’తాసాం స్వసౄ’రిత్యత్ర ’పఞ్చపఞ్చాశత్’ ఇత్యత్ర కా గతిః ? యది తత్ర క్రోడీకారకధర్మమనపేక్ష్యైవ ప్రథమం పఞ్చధా పంచాశద్ధా చ విభక్తేషు పునః పఞ్చసంఖ్యాన్వయాత్ సంవర్ధనసంఖ్యాలాభః తర్హి అత్రాపి తథాఽస్త్విత్యనుశయవన్తం ప్రథమపూర్వపక్షిణం ప్రకారాన్తరేణ దూషయితుముత్థాపయతీత్యాహ -
నానాభావేనేతి ।
నను - వ్యస్తపఞ్చసంఖ్యాయాః న విశేష్యాన్వయః ; ఆకాఙ్క్షావిరహాద్ , నాపి విశేషణాన్వయః , అసామర్థ్యాదిత్యుక్తం దూషణమయుక్తమ్ ; సంవర్ధనసంఖ్యాలాభార్థం సజాతీయవిజాతీయసంఖ్యాన్తరాకాఙ్క్షోపపత్తేః । తదాకాఙ్క్షావిరహేఽపి సంఖ్యాన్తరస్య శబ్దగత్యా సాక్షాద్ విశేషణాన్వయమసామర్థ్యపరాహతం పరిత్యజ్య విశిష్టాన్వయిన ఎవ తస్య సప్తదశారత్రివాక్యే విధేరేవ విశేషణసంఖ్యాసంక్రమకల్పనోపపత్తేః । అన్యథా ’తాసాం స్వసౄ’రిత్యాదౌ కా గతిరితి , చేత్ । ఉచ్యతే ; తత్ర వాక్యశేషానుసారాత్సంవర్ధనసంఖ్యాలమ్భకమ్ ఆకాఙ్క్షోత్థాపనం విశేషణసంక్రమణం చాభ్యుపగమ్యతే, ఇహ తు సంవర్ధనసంఖ్యావివక్షాగమకవాక్యశేషాభావాన్న తదుభయమాశ్రయణీయమితి భావః ।
కథం చేతి భాష్యమయుక్తమితి ।
నను కథం చేతి భాష్యం నాయుక్తం , కిం తు తద్భాష్యమయుక్తమిత్యేతదేవ వచనమయుక్తమ్ ; న హి తేన పఞ్చవింశతిసంఖ్యాయా అలాభ ఉక్తః , కిం తు యౌగికేన సమస్తపదేన తల్లాభమభ్యుపేత్య తథాపి తత్సంఖ్యేయాని సాంఖ్యతత్త్వానీతి న సిద్ధ్యతీత్యుక్తమ్ । అత ఎవ తత్సిద్ధిః కిం జనశబ్దశక్తివశాదుత పఞ్చవింశతిసంఖ్యాయాః సంఖ్యేయాన్తరాభావేన పరిశేషాదితి వికల్పం మనసి నిధాయ పక్షద్వయమపి భాష్యే క్రమేణ దూషితమ్ । తత్ర ద్వితీయవికల్పదూషణస్యాయమర్థః । జ్ఞానేన్ద్రియాణి కర్మేన్ద్రియాణి భూతాని తన్మాత్రాణి మనోబుద్ధిభోక్తృస్థూలసూక్ష్మశరీరాణి చే’తీన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధాః సన్తి। దేవాః పితరో గన్ధర్వా దైత్యా దానవా రాక్షసా భూతాః ప్రేతాః పిశాచాశ్చత్వారో వర్ణాః షడనులోమాః షట్ ప్రతిలోమాశ్చేత్యేవమపి పఞ్చవింశతిః శ్రుతిప్రసిద్ధా ఎవ జనశబ్దముఖ్యార్థాః సన్తి। ఎవం శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధసంఖ్యేయోపసంగ్రహే కర్తుం శక్యే నాఽప్రామాణికసాంఖ్యకల్పితతత్త్వోపసంగ్రహః కార్యః । ఎవం చ సంఖ్యేయానామాత్మని ప్రతిష్ఠితత్త్వవర్ణనమపి సఙ్గచ్ఛతే । న హి సాంఖ్యతత్త్వోపసంగ్రహే తత్సఙ్గతిరస్తి। ప్రధానస్య స్వతన్త్రత్వాదన్యేషాం ప్రధానాశ్రితత్వాత్ । ఆకాశగ్రహణమపీన్ద్రియాదీనాం సంఖ్యేయతాయామవ్యాకృతాకాశపరతయా దేవాదీనాం సంఖ్యేయతాయాం తావతామవకాశాత్మనోపకారకో భూతాకాశో మహానితి తత్పరతయోపపద్యత ఇతి। తస్మాద్భాష్యాఽయుక్తత్వవచనం తావదయుక్తమ్ । తథా పఞ్చసంఖ్యాద్వయాత్పఞ్చవింశతిసిద్ధేరితి తదయుక్తత్వహేతువచనం ప్రాక్పఞ్చవింశతిసంఖ్యాలాభస్య నానాభావాకాఙ్క్షావిరహాఽసామర్థ్యహేతుభిర్దూషితత్వాదప్యయుక్తమ్ । న హి దూషితపక్షస్య ప్రౌఢ్యాఽభ్యుపగమేన దూషణాన్తరోక్తివద్ దూషితపక్షమేవావలమ్బ్య శఙ్కోత్థాపనం సంగచ్ఛతే । తస్మాత్సర్వమిదమనుపపన్నమితి - చేత్ , అత్రాయమాచార్యాణామాశయః - కథం చేత్యాదిభాష్యేణ పఞ్చవింశతిసంఖ్యామభ్యుపగమ్య తతః సాంఖ్యతత్త్వోపసంగ్రహస్య వస్తుతః పఞ్చవింశతిసంఖ్యాలాభస్య చాక్షేపః ప్రతిజ్ఞాతః । ప్రథమాక్షేపే జనశబ్దస్యేత్యాదిహేతుద్వయముక్తమ్ ; ద్వితీయాక్షేపానుపపత్తిం కథం తర్హి పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతీతి భాష్యేణోద్భావ్య తదుపపత్తిరుచ్యత ఇత్యాదినా దర్శితా । తత్ర ద్వితీయాక్షేపానుపపత్త్యుద్భావనావాక్యస్యాయమర్థః । పఞ్చజనా ఇత్యస్య క్లృప్తే యోగే సంభవతి న రూఢిః కల్పనీయా ; యౌగికత్వే చ అసమస్తః పఞ్చశబ్దో న పఞ్చసంఖ్యాప్రతిపత్త్యర్థః; సమస్తపఞ్చశబ్దేన తల్లాభాత్ , నాపి ద్వైగుణ్యలాభార్థః ; వ్యస్తసమస్తయోః పఞ్చశబ్దయోరేకార్థలక్షకత్వాఽసంభవాత్ । ఎవం చాఽసమస్తం పఞ్చపదం పఞ్చధా విభక్తేషు ప్రత్యేకమన్వితాం విశేషణసంక్రాన్తాం వా పఞ్చసంఖ్యాం యది న సమర్థయేత్ , తదా వ్యర్థమేవ స్యాదితి వాక్యశేషాభావేఽప్యసమస్తపఞ్చపదాన్తరసమభివ్యాహారబలాత్ పఞ్చవింశతిసంఖ్యాసిద్ధిరనివార్య ఇతి కథం తత్సిద్ధాభావోఽపి ప్రతిజ్ఞాత ఇతి। ఎవం కథం చేత్యాదేః కథం తర్హి పఞ్చ పఞ్చజనా ఇత్యన్తస్య భాష్యస్యార్థం సిద్ధం కృత్వా టీకాకారైరుచ్యత ఇత్యాదిభాష్యస్యాభిప్రాయవర్ణనం కథం చేతి ప్రఘట్టకాదిప్రతీకగ్రహణపూర్వకం దిక్సంఖ్యే ఇత్యాదిగ్రన్థేన క్రియత ఇత్యేవమభిప్రేత్య కథం తర్హీత్యాదిశఙ్కాభాష్యార్థః కథం చేత్యాదిభాష్యమయుక్తమిత్యాద్యవతారికయా సంగృహీతః । ఎవం చ టీకాకారైః కథం చేతి భాష్యప్రతీకముపాదాయ కథముచ్యత ఇత్యాదిభాష్యాభిప్రాయవర్ణనం కృతమిత్యపి శఙ్కా నిరవకాశా వేదితవ్యా ।
అథ త్వసౌ న వాక్యే సంబన్ధార్హః , పూర్వాపరవాచ్యవిరోధీ వేత్యనయోః క్రమేణోదాహరణే దర్శయతి -
ఇహ మనుష్యేతి ।
యథా శ్యేనేనేత్యాదిదృష్టాన్తవాక్యే రూఢిపూర్వకలక్షణోదాహృతా, తథేత్యాదిదార్ష్టాన్తికవాక్యే తు రుఢిసమర్థనమాత్రం కృతం న తు తత్పూర్వలక్షణాసమర్థనమ్ ।
అతస్తథేత్యాది దృష్టాన్తాఽననుగుణం భవతీతి శఙ్కామపనయతి-
దార్ష్టాన్తికమాహేతి ।
దృష్టాన్తాననుగుణత్వాశఙ్కాం టీకాగ్రన్థాపేక్షితాధ్యాహారేణ నిరస్యతి -
తత్సంబన్ధాదితి ॥౧౧॥
తత్త్వేషు లాక్షణిక ఇతి ।
తత్త్వానామపి ప్రాణాదివద్ మనుష్యసంబన్ధిత్వాదితి భావః ।
నను – విధిశ్రవణమసిద్ధం ; మనసైవేతి తృతీయావధారణాభ్యాం మనోన్వయవ్యతిరేకప్రదర్శనపరాభ్యాం తదన్వయవ్యతిరేకానువిధాయిత్వేనోపాసనానువాదప్రతీతేః , సుషుత్ప్యుత్క్రాన్త్యధికరణవిషయవాక్యభూతనిష్ప్రపఞ్చప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మప్రకరణమధ్యపతితమనసైవానుద్రష్టవ్యమిత్యేతద-నన్తరం ’నేహ నానాఽస్తి కించన’ , ’మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతీ’తి భేదనిషేధామ్నానేన చ విరుద్ధస్యోపాసనావిధానస్యాఙ్గీకర్తుమయుక్తత్వాచ్చేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్రాన్వయవ్యతిరేకేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాంశేఽనువాదత్వేఽపి తవ్యప్రత్యయశ్రవణాదుపాసనే విధిరఙ్గీకర్త్తుం శక్యః । అనువాదత్వేఽపి సత ఎవానువాద ఇతి విధ్యున్నయనముపపద్యతే విశ్వజిత్సర్వపృష్ఠ ఇతి సర్వతావిధావనూద్యమానతదాశ్రయపృష్ఠవిధ్యున్నయనవద్ అభేదప్రకరణేఽపి తత్ప్రతిపత్త్యుపాయతయోపాసనావిధిర్యుజ్యతే । తత్రైవ ప్రకరణే యజ్ఞాదివిధేః సంన్యాసవిధేశ్చ దర్శనాదితి భావః ।
శేషగ్రహణమితి ।
తేనాన్నమయాదీనాం పఞ్చసంఖ్యానాం మనుష్యసంబన్ధినామపి నాత్ర గ్రహణమసంనిహితత్వాదితి ద్యోత్యతే । జ్యోతిఃప్రాణమన్త్రయోరర్థాన్తరపరత్వేన శర్కరాఞ్జనవిధ్యర్థవాదరీత్యా పఞ్చజనవాక్యశేషత్వాభావేఽపి సంనిధానమాత్రమస్తి , సూత్రే తావదేవ వివక్షితమిత్యపి ద్యోత్యతే ।
అపిధాయేతి ।
రూఢివ్యవస్థాపనావన్తౌ నాతిదృఢావిత్యుపేక్ష్యేత్యర్థః । అత ఎవ వివక్షితోపసర్జనన్యాయాతిరేకప్రదర్శనస్థలే తద్దార్ఢ్యం రుఢ్యైవ సంపాదనీయమిత్యభిప్రేత్య టీకాయామత్ర తావద్రూఢౌ సత్యాం న యోగః సంభవతీతి వక్ష్యత ఇతి వక్ష్యమాణరూఢిః స్మారితా ।
ప్రౌఢ్యా తు రూఢిమితి ।
ప్రాణాదిష్వితి శేషః ।
ననూద్భేదనమూర్ధ్వవిదారణమనేన క్రియత ఇతి యోగం ప్రదర్శ్య ఖనిత్రాదౌ ప్రసిద్ధిః సంపాదనీయా, సా పశుఫలస్యోద్భేదనం ప్రకాశనముత్పాదనం వా కుర్వతి యాగేఽపి సంపాదయితుం శక్యేత్యాశఙ్క్యాహ -
నామత్వే చేతి ।
మత్వర్థలక్షణేతి ।
న చ నామత్వపక్షేఽప్యుద్భిన్నామకత్వార్థే లక్షణా తదపేక్షయా మత్వర్థలక్షణయా ; జఘన్యత్వాదితి భావః ।
వైరూప్యాపాతాదితి ।
ప్రతియోగిభేదేన సాధ్యత్వసాధనత్వయోరవిరోధేఽప్యేకస్య యజేః సాధ్యసాధనోభయావస్థాసమర్పకత్వం న సంభవతీతి భావః ।
అతః స్వరూపేణోపస్థితస్యైవ యజేర్యథార్హం తేన తేనాన్వయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
విధ్యావృత్త్యేతి ॥౧౨ - ౧౩॥
యత్పాఞ్చజన్యయా విశేన్ద్రే ఘోషా అసృక్షతేత్యర్ధస్యార్థః కథితస్తేన పఞ్చజనసంబన్ధిన్యాః ప్రజాయా మనుష్యత్వోక్త్యా పఞ్చజనశబ్దేనేహ మనుష్యాణాం గ్రహణమిత్యుక్తం భవతి। తత్ర పఞ్చసంఖ్యా చతురో వర్ణానన్తరప్రభవత్వేనైకీకృతా , న తు లోమప్రతిలేామాంశ్చాపేక్ష్య యోజనీయా ।
యత్పూర్వార్ధే ఇతి ।
యస్మాదర్వాక్ సంవత్సరోఽహోభిః పరివర్తతే ఇతి పూర్వార్ధమ్ ।
షష్ఠ్యన్తజ్యోతిషేతి ।
శ్రుతౌ బహువచనే సత్యప్యత్ర సూత్రే చైకవచనం జ్యోతిష్ట్వేనైకీకృత్య । అన్యథా హి పఞ్చసంఖ్యాతిరేకః స్యాదితి ॥ కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తేః ॥౧౪॥
పరేతి ।
కారణశ్రుతీనామివ కార్యశ్రుతీనామపి విరోధస్యాత్రైవ సమాధేయత్వేఽపి ద్వితీయాధ్యాయే పరకర్తృకదోషసామ్యాపాదనప్రసక్తౌ తత్సమాధానమ్ ।
“బాధే దృఢేఽన్యసామ్యాత్ కిం దృఢేఽన్యదపి బాధ్యతామ్ ।
క్వ మమత్వం ముముక్షూణామనిర్వచనవాదినామ్ ॥“
ఇతి ఖాణ్డనికరీతిమవలమ్బ్యానిర్వచనీయవాదిభిరపి తత్సమాధానప్రక్రియాయా నోదాసితవ్యమ్। తథా సతి తత్త్వనిర్ణయాసిద్ధిప్రసఙ్గాదితి శిష్యబోధనార్థమత్రైవ తత్సమాధానే కృతే తద్విషయస్ఫుటబోధోదయాసంభవాదిత్యర్థః ।
క్వాచిత్కస్యేతి ।
క్వాచిత్కప్రధానవాదప్రతిపాదనచ్ఛాయాపన్నవాక్యగతినిరూపణమేవ పాదార్థో న భవతి , కిం తు బ్రహ్మవాదవిరోధివాదమూలచ్ఛాయాపన్నం క్వచిత్క్వ చిదామ్నాతం యద్యావద్వాక్యమస్తి తస్య సర్వస్య గతినిరూపణం పాదార్థః । అత ఎవోత్తరాధికరణద్వయే జీవవాదమూలచ్ఛాయాపన్నవాక్యగతినిరూపణమపి క్రియత ఇతి భావః । నను పూర్వాధికరణత్రయ ఇవాత్ర క్వాచిత్కవాక్యగతినిరూపణం న క్రియతే , కిం తు సర్వవేదాన్తవ్యాపిబ్రహ్మప్రమాణత్వాభావప్రసక్తౌ తత్సమాధానమ్ । ఇదం తు సమన్వయాధికరణసన్నిధౌ సంగతం , న త్వత్ర ।
కించాగ్రిమాధికరణద్వయమపి వివక్షితరీత్యాఽత్ర సంగమయితుమయుక్తమ్ ; ప్రధానసమర్పణాభాసవాక్యగతినిరూపణార్థపరః సందర్భః ప్రవర్తత ఇతి ప్రతిపాదయతా పాదారమ్భభాష్యేణ విరోధాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అథ వేతి ।
కర్మకర్త్రభిధానాదితి ।
న చ - కర్మణ్యయం లకారః స్యాదితి - శఙ్క్యమ్ ; తథాత్వే కర్త్రాక్షేపగౌరవప్రసఙ్గాత్ । న చ - కర్మకర్తరి లకారేఽప్యేష దోషస్తుల్యః ; అలూయత కేదారః స్వయమేవేత్యత్ర సత్యేవాన్యస్మిన్ లవనకర్తరి సౌకర్యాతిశయేన కర్మణః సాధ్వసిశ్ఛినత్తీత్యత్ర కరణస్యేవ కర్తృత్వవివక్షణాత్ ।
క్రియమాణం తు యత్ కర్మ స్వయమేవ ప్రసిధ్యతి।
ముఖ్యస్య స్వగుణైర్యుక్తం కర్మకర్తేతి తం విదుః ॥
ఇతి శబ్దాభియుక్తవచనాదితి - వాచ్యమ్ ; కర్మకర్తృవివక్షాయాం కర్త్రన్తరాక్షేపనియమాభావాత్ । మహాభాష్యే కర్మ్మణః కర్తృత్వరూపస్య స్వాతన్త్ర్యస్య కిం సతో వివక్షా ఉత వివక్షామాత్రమితి విమృశ్య సత ఇతి పక్షం పరిగృహ్య తత్ర భిద్యతే కుసూలేనేత్యుదాహృత్య తత్రాప్యన్యే భేదనకర్తారో వాతవృష్ట్యాదయో యేఽకాలాః సన్తీత్యాశఙ్క్య వాతవృష్ట్యభావే చిరకాలకృతస్య కుసూలస్య భేదనే నాన్యః కర్తాఽస్తీతి తత్రైవోక్తత్వాచ్చ ।
స్వయంకర్తృకత్వాన్యకర్తృకత్వాభ్యాం సర్గే ఇతి ।
నను - స్వయంకర్తృకత్వే విగానానువృత్తౌ కథం స్రష్టర్యవిగానమ్ ? న చ స్వయంకర్తృకత్వపక్షే స్వయమేవ కర్తాఽస్తీతి తత్రాఽవిగానసిద్ధిః । న హి స్రష్టృమాత్రే ఇహావిగానం వివక్షితం, కిం తు సర్వజ్ఞత్వసర్వేశ్వరత్వాదివిశిష్టే స్రష్టరి ; అగ్రే భాష్యటీకయోస్తత్రైవావిగానప్రదర్శనాత్ । కిం చ కర్మకర్తరి లకారేణ ప్రపఞ్చస్య స్వవ్యాపారం భవనం ప్రత్యేవ కర్తృత్వం సిద్ధ్యతి , న తు తత్ప్రయోజకవ్యాపారం భావనరూపం సర్గం ప్రతీతి న తేన స్రష్టృమాత్రేఽప్యవిగానసిద్ధిః । లూయతే ఇత్యత్రాపి కేదారస్య స్వవ్యాపారం ద్విధాభవనం ప్రత్యేవ కర్తృత్వమర్థో న తు ప్రయోజకవ్యాపారం ద్విధాభవనం ప్రతి। యథోక్తం కైయ్యటేన లునాతిస్తావద్ ద్విధాభవనోపసర్జనే ద్విధాభవనే వర్తతే । లునాతి కేదారం దేవదత్తః ద్విధా భవన్తం ద్విధా భావయతీత్యర్థః । యదా తు కేదారస్య సౌకర్యాతిశయవివక్షాయాం దేవదత్తవ్యాపారో న వివక్ష్యతే , తదా ద్విద్యాభవనమాత్రే లునాతిర్వర్తతే ; అనేకార్థత్వాద్ ధాతూనాం , భిన్నా ఎవ వా ధాతవో భిన్నార్థః ,సారూప్యాత్తు తత్త్వాధ్యవసాయః తత్ర ద్విధాభవనే కేదారస్య కర్తృః ’కర్మవత్ కర్మణా తుల్యక్రియ’ ఇతి కర్మకార్యాణ్యతిదిశ్యన్తే । తేన లూయతే కేదారః స్వయమేవేత్యాదయః ప్రయోగా ఉపపద్యన్తే ఇతి। ఎవమన్యకర్తృకత్వపక్షేఽప్యసత్కర్తృకత్వం సత్కర్తృకత్వం వేత్యాన్తరాలికవివాదసత్త్వాన్న వివక్షితరూపవిశిష్టే స్రష్టర్యవిగానసిద్ధిః । తస్మాత్ స్వయంకర్తృకత్వాన్యకర్తృకత్వవిగానానువృత్తిమభ్యుపేత్య స్రష్టర్యవిగానవచనమయుక్తమితి - చేత్ , అత్రాయమాచార్యాణామాశయః - వ్యాక్రియతేతి కర్మకర్తృలకారేణ సృజ్యస్య ప్రపఞ్చస్య ప్రపఞ్చాత్మనా కర్తృత్వముచ్యత ఇతి న పూర్వపక్షః , కింతు ’తదాత్మానం స్వయమకురుత బహు స్యాం ప్రజాయేయే’త్యాదిశ్రవణాత్పరమేశ్వరస్యైవ ప్రపఞ్చభావేన పరిణామ ఇతి తదభేదం సిద్ధం కృత్వా ప్రపఞ్చస్య పరమేశ్వరాత్మనా స్వకర్తృత్వముచ్యత ఇతి। ఎవం శ్రుత్యన్తరార్థసిద్ధవత్కారసూచనార్థమేవ పూర్వపక్షే తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియతేత్యాదీనీత్యాదిగ్రహణం కృతమ్ । తతశ్చ స్వయంకర్తృకత్వవిగానానువృత్తావపి స్రష్టర్యవిగానమస్తీతి తద్వచనముపపన్నమ్ । అన్యకర్తృకత్వకోటిః ప్రాక్ప్రవృత్తానన్దమయాధికరణాదిపర్యాలోచనేనేవాత్రాపి యథావ్యపదిష్టోక్తేరితి హేతునా పునః ప్రవర్తితయాఽసత్కర్తృకత్వకోటిర్నిరస్తేతి అసద్వాదనిరాకరణే బ్రహ్మపరమేశ్వరకర్తృకత్వపర్యవసాయినీతి తస్యామపి కోటౌ స్రష్టర్యవిగానవచనముపపన్నమ్ । ఎవమన్యకర్తృకత్వకోటేః స్రష్టర్యవిగానపర్యవసానమసద్వాదనిరాకరణసాపేక్షమితి తన్నిరాకరణమితి శ్లోకే సంగృహీతమ్ । తన్నిరాకరణం చ యథావ్యపదిష్టోక్తిహేతునైవ సిద్ధ్యతీత్యావిష్కర్తుమేవాగ్రే తన్నిరాకరణప్రపఞ్చనానన్తరం కారణత్వేనేతి సూత్రం వ్యాఖ్యాయ స్వయంకర్తృకత్వనిరాకరణం సమాకర్షసూత్రతాత్పర్యవిషయత్వాభిప్రాయేణ తదనన్తరం కృతమ్ ।
కర్మకర్తరి కర్మణి వేతి ।
కర్మణీతి పక్ష ఎవ యుక్తతరః ; అవ్యాకృతమాసీదితి కర్మణ్యేవ నిష్ఠాన్తస్య ప్రాక్ ప్రయోగాత్ । ఎకవిషయయోః ప్రాగవ్యాకృతం పశ్చాద్వ్యాక్రియతేతి ప్రయోగయోః ప్రాగచ్ఛిన్నం వనమిదానీమచ్ఛిద్యతేతి ప్రయోగయోరివైకార్థపరత్వావశ్యంభావాత్ । న హ్యవ్యాకృతమిత్యపి కర్మకర్తరి ప్రయోగ ఇతి వక్తుం శక్యమ్ ; అనేనావ్యాకృతమితి తృతీయాప్రసఙ్గాత్ । కర్మణః కర్తృత్వవివక్షాయాం హి ధాతోరకర్మకత్వాద్భావే నిష్ఠేతి కర్తురనభిధానాత్ తృతీయయైవ భావ్యమ్ । న చ - కర్మకర్తరి కర్మణి వా లకారేణ కర్త్రాక్షేపేఽపి సకర్తృశ్రుత్యన్తరానుసారాత్ ప్రపఞ్చాభిన్నం స్యాదితి స్వకర్తృత్వశఙ్కాతదవస్థేతి – వాచ్యమ్ ; ఆరమ్భణాధికరణాదిషు పరిణామవాదస్య నిరాకరణీయత్వాదితి భావః । ఎవం తర్హ్యానన్దమయాధికరణాదినిర్ణీతార్థస్యారమ్భణాధికరణాదినిర్ణీతార్థస్య చ పర్యాలోచనేనైవాసత్కర్తృకత్వపరతాశఙ్కాయాః పరిణామవాదావలమ్బనస్వకర్తృకత్వపరతాశఙ్కాయాశ్చ నిరసనసమ్భవాన్నిరాలమ్బనపూర్వపక్షమిదమధికరణమితి చేత్ , సత్యమ్ ; తథాప్యసదాదిశబ్దశ్రవణమాత్రసంతుష్టః సాంఖ్యః కారణవాక్యేషు పరస్పరవిరోధం తేషామనిర్ణాయకత్వం చోద్ఘాట్య స్మృతిన్యాయాభ్యామేవ జగత్కారణం నిర్ణేతవ్యమితి మన్యమానస్తదనుసారేణైవ పూర్వాపరవాక్యయోజనాయాం ప్రయతతే , తదనుశయనిరాకరణార్థమిదమధికరణమ్ । అత ఎవ భాష్యే - పూర్వపక్షోపసంహారవాక్యం స్మృతిన్యాయప్రసిద్ధిభ్యాం తు కారణాన్తరపరిగ్రహో న్యాయ్య ఇతి। అతో మిథ్యాభూతాయాం సృష్టౌ విగానం న దోష ఇతి। అకల్పితవస్తుప్రతిపత్త్యుపాయతయా కల్ప్యమానే విగానం క్వచిదపి న దోషః । యథా తాత్త్వికారున్ధతీప్రతిపత్త్యుపాయతయా నానాపురుషైః కల్ప్యమానాయాం తత్ప్రాచ్యోదీచ్యాదినక్షత్రరూపాయాం స్థూలారున్ధత్యామ్ , యథా వా రేఖాగవయన్యాయేన నిత్యశబ్దప్రతిపత్త్యుపాయతయా నానావ్యాకరణైః పరస్పరభిన్నప్రకృతిప్రత్యయవిభాగేన కృత్రిమశబ్ద ఇతి భావః॥
జగద్వాచిత్వాత్ ॥౧౬॥
హైరణ్యగర్భేతి ।
నను - కిమిహ హైరణ్యగర్భం మతం వివక్షితమ్ ? సత్యలోకాదిప్రాప్త్యర్థం హిరణ్యగర్భ ఉపాస్య ఇతి మతమితి చేద్ , న ; సిద్ధాన్తేఽపి శ్రుతిషు తత్ర తత్ర తదుపాసనస్యాఙ్గీకృతత్వేన తస్యాసాధారణ్యేన హైరణ్యగర్భమతత్వాభావాత్ , అధికరణస్య బ్రహ్మవాదవిరోధికృన్మతనిరాసార్థత్వాభావే విషయవాక్యస్య హిరణ్యగర్భోపాసనాపరత్వనిరసనమాత్రేణ వివక్షితపాదసంగత్యలాభాచ్చ , హిరణ్యగర్భ ఎవ ముముక్షుభిరుపాస్యం పరం బ్రహ్మేతి మతమితి చేద్ , న ; పూర్వపక్షే తదనువాదస్య సిద్ధాన్తే తన్నిరసనస్య చాప్రదర్శనాత్ , హిరణ్యగర్భస్య పరబ్రహ్మపరత్వమఙ్గీకృత్యైవ పరిచ్ఛిన్నఫలకతదుపాసనాపరత్వస్య పూర్వపక్షావసరే ప్రదర్శనాదితి - చేత్ , ఉచ్యతే ; ఉపన్యస్తో హిరణ్యగర్భపూర్వపక్షోఽయమ్ । అజాతశత్రోర్భ్రాన్తత్వమృషావాదిత్వదోషపరిహారార్థం హిరణ్యగర్భ ఎవోపక్రాన్తం ముముక్షూపాస్యం పరం బ్రహ్మాస్త్వితి హైరణ్యగర్భమతమాదాయ పరిష్కర్తుం శక్యత ఇతి కక్షాన్తరే తత్పర్యవసాయో భవేద్ అతస్తన్మతనిరసనమపి కర్మశబ్దే యోగవ్యవస్థాపనాదినా తన్మతోపస్థాపకం లిఙ్గమిహ నాస్తీతి ప్రదర్శనేన వివక్షితమిత్యాచార్యాణామభిప్రాయః । అత ఎవ తస్య మతస్య ద్యోత్యత్వమేవోపన్యస్తం నానువాద్యత్వమ్ ।
జీవాజ్జజ్ఞే ఇతి ।
పరకీయ ఉపాలమ్భకశ్లోకః । అధ్యారోపాపవాదాభ్యాం యన్నిష్ప్రపఞ్చం వేదాన్తానాం ప్రతిపిపాదయిషితం తత్ర ఖలు తేషాం సమన్వయః । ఎవం చ వాచస్పతిమతే జీవ ఎవ సమన్వయః పర్యవస్యతి తన్మతే జీవాశ్రితావిద్యాపరిణామస్య ప్రపఞ్చస్య జీవేఽధ్యారోపేణ తత్రైవాపవదనీయత్వాత్ । అతో జీవే సమన్వయం పూర్వపక్షీకృత్య నిరస్యన్ వాచస్పతిః కథం న లజ్జితవానిత్యర్థః ।
సకారణమితి ।
కారణశబ్దః సూక్ష్మభూతపరః అవిద్యాపరో వా ; తస్యా అపి ప్రవాహానాదిభ్రమకల్పితత్వాత్ ।
అధిష్ఠానం హీతి ।
అధిష్ఠానం వివర్తానామాశ్రయో బ్రహ్మ శుక్తివత్ ।
జీవావిద్యాదికానాం స్యాదితి సర్వమనాకులమ్ ॥
ఇతి ప్రాగేవాచార్యైర్వాచస్పతిమతే బ్రహ్మణః సజీవావిద్యాసకలప్రపఞ్చాధిష్ఠానత్వముక్తమిహానుసంధేయమ్ ।
పూర్వపక్షత్వాదితి ।
నను - అసద్వాదవదస్య నిరాకరణం న దృశ్యత ఇతి - చేత్ , దృశ్యత ఎవ, ’మృషా వై ఖలు మా సంవాదయిష్ఠా’ ఇతి। తర్హి మృషావాదిత్వేన బాలాకిమపోద్య స్వయమప్యజాతశత్రురబ్రహ్మోపదిశతి చేత్ సోఽపి మృషావాదీ స్యాదితి చేద్ , న ; బాలాకివద్ బ్రహ్మోపదిశామీత్యుపక్రమ్య బ్రహ్మోపదేశే హి మృషావాదిత్వం స్యాత్ , తదుపక్రమాభావే కుతో మృషావాదిత్వప్రసఙ్గః ? బ్రహ్మోపదేశార్థం ప్రవృత్తస్య బాలాకేరబ్రహ్మోపదేశాద్ మృషావాదిత్వేన నిరసనానన్తరం స్వయమబ్రహ్మోపదేశే కా సంగతిరితి చేత్ , ఎషా సంగతిః । త్వదుక్తం తావత్ కిమపి బ్రహ్మ న భవతి , అహమపి బ్రహ్మ న పశ్యామి , అత ఇదానీం ఫలార్థినా త్వయా హిరణ్యగర్భ ఎవ వేదితవ్య ఇతి। దృశ్యతే హి రసవాదినం బ్రవాణీతి ప్రతిజ్ఞాతవతోదాహృతాన్ పురుషాన్ విప్రలమ్భకత్వాదితత్తత్స్వరూపోపన్యాసేన ప్రత్యాఖ్యాయ తతః పరముదాహరణీయపురుషాభావాత్ తుష్ణీంభూతే తస్మిన్ ప్రతివక్తా స్వయమపి రసవాదినమపశ్యతా రాజైవ ధనార్థినోపసర్పణీయ ఇత్యుచ్యత ఇతి।
న భ్రాన్తో బ్రహ్మోపక్రమ ఇతి ।
బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి ప్రతిజ్ఞావాక్యేన బ్రహ్మోపక్రాన్తమిత్యేతద్ న బాధితమిత్యర్థః ।
తదేవోత్తరవాక్యగతేన లిఙ్గేన ద్రఢయతి -
సహస్రమితి ।
దత్తత్వాదితి ।
ప్రతిశ్రుతం దత్తప్రాయమ్ । యద్వా - ఆశంసాయాం భూతవత్ క్తః । దాతుమాశంసితత్వాదిత్యర్థః । ఎవం బ్రహ్మోపక్రమసిద్ధౌ గార్గ్యస్య భ్రాన్తత్వేఽపి యస్యకస్యచిద్ వాక్యేనాస్మిన్ ప్రకరణే బ్రహ్మ నిర్ణినీషితమిత్యవసీయతే ; అన్యథా బ్రహ్మోపక్రమోపాఖ్యాననిబన్ధనస్య ప్రకృతవిద్యానుపయోగితాపాతాద్ , వైశ్వానరవిద్యాదిషు ప్రాచీనశాలాదీనాం భ్రాన్తత్వేఽపి వైశ్వానరాద్యుపక్రమస్య ప్రాకరణికతత్తన్నిర్ణయార్థత్వదర్శనాచ్చ । తథా చ లౌకికరసవాదవచనాదిదృష్టాన్తోఽత్ర న క్రమతే ఇతి తాత్పర్యమ్ ।
ఉపసంహారే ఇతి ।
అనన్యథాసిద్ధౌపసంహారికజీవనిర్ణయానుసారేణ బ్రహ్మోపక్రమస్తదభేదాభిప్రాయేణ యోజనీయ ఇతి భావః । జీవపూర్వపక్షోఽయం జీవోపాసనావిధివిషయో న భవతి, కింతు పరబ్రహ్మవజ్జ్ఞేయో జీవః ప్రతిపాద్య ఇత్యేతద్విషయః । అత ఎవాస్మిన్ పూర్వపక్షే ప్రథమపూర్వపక్ష ఇవ పాదసంగతిర్న ప్రదర్శితా ; సమనన్తరాధికరణే వక్ష్యమాణైవ సాఽత్రాప్యున్నేతుం శక్యేత్యభిప్రాయాత్ । అన్యథా పూర్వాధికరణసంగతివత్పాదసంగతిరపి పృథగుచ్యేత । అత ఎవ చ జీవే సమన్వయనిరసనమయుక్తమితి పరకీయోపాలమ్భః ప్రాగ్ దర్శితః । జీవోపాసనావిధిపరత్వమాత్రేణ హి జీవే సమన్వయో న ప్రసజ్యతే , అన్యథా పఞ్చాగ్నివిద్యాదీనాం తత్సమన్వయప్రసఙ్గాత్।
లాక్షణిక ఇతి ।
ధర్మాధర్మలక్షణయా హి వేదితవ్యః స్యాదిత్యాదిపురుషకర్తృత్వం కీదృశం వివక్షితమిత్యాకాఙ్క్షాయామపూర్వద్వారకం వివక్షితమిత్యాకాఙ్క్షితార్థసమర్పకతయా ప్రకృతోపయోగి భవతి , న పరిస్పన్దపరతాయామితి లక్షణైవ జ్యాయసీతి భావః ।
సప్తమీప్రథమాభ్యామితి ।
క్వ ప్రాణే ఇతి సప్తమీ క్వైష ఇతి ప్రథమా ప్రతివచనే ప్రాణవాక్యేఽప్యన్వయినీ । తథా చ సుషుప్త్యాధారః ప్రాణే వేదితవ్యః , పురుషో న సుషుప్త ఇతి భావః । జీవపూర్వపక్షే తు ప్రాకరణికజీవవ్యతిరేకనిర్దేశం నిరస్య వాక్యం యోజనీయమ్ । క్వైష ఇతి ప్రశ్నస్య ప్రాణే ఇతి ప్రతివచనం న సంభవతి , కింతు హితా నామ నాడ్య ఇతి నాడీః ప్రక్రమ్యామ్నాతమ్ । తాసు తదా భవతీతి వచనం కదేత్యాకాఙ్క్షాయాం యదా సుప్తః స్వప్నం న కంచన పశ్యతీతి తచ్ఛేషః । అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతీతి ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టే నాడీస్థే జీవే కరణమణ్డలస్య లయ ఉచ్యతే ; తదైనం వాక్ సర్వైర్నామభిః సహాప్యేతీత్యాద్యగ్రిమవివరణదర్శనాత్ , స యదా ప్రతిబుధ్యత ఇతి ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టస్య ప్రబోధోపన్యాసాచ్చేతి। తామేతాం యోజనామభిప్రేత్య భాష్యటీకయేాః ప్రాణభృత్త్వేన జీవస్య ప్రాణశబ్దవాచ్యత్వముపపాదితమ్ । వ్యతిరేకనిర్దేశో జీవనాడీవిషయః । అతో జీవ ఎవ వేదితవ్య ఇతి యోజనా తావదయుక్తా , తథా సతి వేదితవ్యస్వరూపస్యైవ ప్రష్టవ్యతయా తదాధారప్రశ్నాఽయోగాత్ , న చ - తస్య నాడ్యాధారత్వేన పాపాస్పృష్టతయా వేదితవ్యత్వోపపాదనార్థమాధారప్రశ్న ఇతి - వాచ్యమ్ ; తథా సతి పాపాస్పర్శస్యాపి వక్తవ్యత్వాపత్తేః , న చ - సౌషుప్తికనాడీః ప్రవిష్టస్య పాప్మాఽస్పర్శః ’తం న కశ్చన పాప్మా స్పృశతి తేజసా హి తదా సంపన్నో భవతీ’తి ఛాన్దోగ్యప్రసిద్ధత్వాన్నోక్త ఇతి - వాచ్యమ్ ; క్వైష ఎతదితి ప్రశ్నానన్తరం తదు హ బాలాకిర్న విజజ్ఞావిత్యుక్తత్వేన సుషుప్తౌ నాడీప్రవేశమేవాఽజానతో బాలాకేస్తత్ప్రవేశకృతపాప్మాస్పర్శప్రసిద్ధ్యభావాత్ । తస్మాజ్జీవాధారో వేదితవ్యః పురుష ఇతి ప్రతిపాదనార్థ ఎవ స ప్రశ్నః । ఎవం చ తాసు తదా భవతీత్యేతన్న తదుత్తరమ్ ; నాడీనాం వేదితవ్యపురుషత్వాభావాత్ । తత్తు తా హి ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే ఇతి శ్రుత్యన్తరానుసారేణ హృదయావచ్ఛిన్నబ్రహ్మప్రాప్తేర్మార్గోపదేశపరమ్ । ద్వితీయప్రశ్నః కరణగ్రామాధికరణవిషయ ఇత్యపి న యుక్తమ్ ; ’క్వైష ఎతద్ బాలాకే పురుషోఽశయిష్ట’ ’క్వ వా ఎతదభూత్’ ’కుత ఎతదాగాది’తి ప్రశ్నత్రయేఽపి ప్రథమప్రశ్ననిర్దిష్టస్యైవ కర్తురన్వయప్రతీత్యా కర్త్రన్తరాధ్యాహారాఽయోగాత్ । తథా సతి ప్రథమద్వితీయప్రశ్నయేాః పునరుక్తిః స్యాదితి చేద్ , న ; ద్వితీయప్రశ్నస్య ప్రాణ ఎవైకధా భవతీత్యుత్తరానుసారేణ తాదాత్మ్యేన భవనవిషయత్వాద్ నిర్దేశ ఇతి సిద్ధవత్కృత్య హిరణ్యగర్భపూర్వపక్షే పర్యవసానం కృతమ్ । కుత ఎతదాగాదిత్యపాదానప్రశ్నస్యాపి కుతస్తాదాత్మ్యభవనాధికరణాదాగత ఇత్యర్థపరిగ్రహేఽస్యైవ సాఫల్యస్యోపపాదనీయత్వాత్ । యత్ర ధర్మిణి శయితస్తత ఆగాదితి స్వత ఎవ జ్ఞాతుం శక్యత్వేనాపతితా హి తన్నైష్ఫల్యశఙ్కా తాదాత్మ్యభవనాధికరణస్యాలౌకికత్వేనాసంభావితత్వాత్తద్దృఢీకరణార్థస్తథాభూతాధికరణాదాగమనప్రశ్న ఇత్యుపపాదనేన పరిహరణీయా ।
తదేనం వాగితి ।
అత్రైతత్పదం ప్రాణపరామర్శి ; తస్య సప్తమ్యన్తనిర్దిష్టత్వేఽపి ప్రతిపిపాదయిషితత్వేన ప్రాధాన్యాత్ । తతశ్చ వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనసాం సర్వైః స్వస్వవిషయైః సహాప్యయోక్తౌ జీవస్యాపి మనోవిషయత్వాన్మనఉపాధికత్వాద్వా తస్మిన్నప్యయ ఉక్తో భవతీతి శయనప్రశ్నోత్తరత్వలాభః ; శయనప్రశ్నస్యోత్తరాన్తరాఽదర్శనాత్ , తదేనమిత్యాదేస్తదనుత్తరత్వే భవనాపాదానోత్తరద్వయమధ్యామ్నాతస్య తస్య వైఫల్యప్రసఙ్గాచ్చ ; ఎవమేవైతస్మాదాత్మన ఇత్యాదేః సామాన్యముఖేన జీవోద్గమనాపాదానప్రశ్నోత్తరత్వవత్తదేనం వాగిత్యాదేరపి సామాన్యముఖేన జీవశయనాధికరణత్వస్య ప్రబోధే తదుద్గమనాపాదానత్వస్య చాసంభవాచ్చేతి భావః ।
ఆత్మశబ్దాదపీతి ।
ఆప్లృ వ్యాప్తావితి ధాతుతాదాత్మ్యశబ్దాదిత్యర్థః ।
నిర్ణీతార్థవాక్యే ఇతి ।
రూఢిమభ్యుపేత్య తద్బాధనార్థమేవముక్తిః । వస్తుతస్తు - పరిస్పన్దే విశిష్య శక్తిర్నాభ్యుపేయా ; బర్హిరాజ్యాదిశబ్దానాం సంస్కృతేష్వివ ద్వితీయాతృతీయాదిశబ్దానాం తిథివిశేషేష్వివ చ యోగరుఢ్యా సామాన్యశక్త్యైవ తత్ర ప్రయోగనిర్వాహే విశిష్య శక్త్యన్తరకల్పనస్య గౌరవపరాహతత్వాత్ । కించ పరిస్పన్దే విశిష్య శక్త్యన్తరకల్పనే పరిస్పన్దాఽనపేక్షయోర్మానసపుణ్యపాపయోరపి కర్మశబ్దప్రయోగసత్త్వేన తత్రాపి విశిష్య శక్త్యన్తరస్య కల్పనీయతయా రుఢిద్వయే పరస్పరం కలహాయమానే లబ్ధోన్మేషేణ యోగేన కర్మమాత్రోపస్థితిః సంభవతీత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అర్థాత్సూచనాజ్ఞానాదితి ।
నను - అర్థాత్ సూత్రేణ సూచితమర్థం జానతాం సూక్ష్మధియాం వా కథమిదం ప్రాణపూర్వపక్షనిరాకరణసమర్థమితి ధీః స్యాద్ ? యష్టిఘాతాదినా హి వ్యష్టిప్రాణాన్యత్వం స్యాద్ ? న తు సమష్టిప్రాణాభిమానిదేవతారూపహిరణ్యగర్భాన్యత్వమపి । నచామన్త్రణే బృహద్విశేషణేన తల్లాభః । వ్యష్టేరపి చక్షురాద్యపేక్షమహత్త్వసత్త్వాత్ , సుషుప్తిదశాయాముపరతవ్యాపారేభ్యః శరీరేన్ద్రియేభ్యోఽన్యత్వం సుజ్ఞానమితి తస్యామపి దశాయామనుపరతవ్యాపారాద్ వ్యష్టిప్రాణాదన్యత్వజ్ఞాపనేనైవామన్త్రణాదేః సాఫల్యస్యోపపాదనీయత్వాచ్చేతి - చేత్ , సత్యమ్ ; అభ్యుచ్చయయుక్తిరియమ్ । అత ఎవ భాష్యేఽపి తథైవోక్తమ్ । ఎవం వాజసనేయశాఖాయాం ప్రాణశబ్దస్థానే ఆకాశశబ్దామ్నానమభ్యుచ్చయాన్తరమ్ । స హి పరమాత్మని ప్రసిద్ధో న హిరణ్యగర్భే । ఇదమప్యాకాశశబ్దశ్చేతి భాష్యేణ సూచితమ్ ॥౧౮॥
వాక్యాన్వయాత్ ॥౧౯॥
వాక్యసందర్భం వ్యాఖ్యాతీతి ।
పతిః ప్రియో భవతీత్యాదిభిర్వాక్యైః పత్యాదీనాం ప్రేమవిషయత్వోక్తిః కథం తేషు వైరాగ్యోత్పాదనీత్యాదిశఙ్కానిరాసాయేత్యర్థః । పతిజాయాదివాక్యేషు వైశబ్దః ప్రసిద్ధ్యనువాదకః । ప్రసిద్ధం హ్యేతత్తవాపి మైత్రేయి పత్యాదయో జాయాదీనాం పత్యాదిప్రయోజనాయ ప్రియా న భవన్తి , కిం తు స్వప్రయోజనాయ । అత ఎవ తేషు స్వేష్టసంపాదకత్వదశాయామివ స్వానిష్టసంపాదకత్వదశాయాం న ప్రేమా । అతః సోపాధికం ప్రియత్వమేతేషామాత్మన ఎవ నిరుపాధికమితి పతిజాయాదివాక్యేషు పరిహారప్రక్రియా । టీకా స్పష్టేతి న వివృతా । యద్యేవం తర్హి పత్యపేక్షయా స్వాత్మనః ప్రియత్వం మైత్రేయ్యాః స్వానుభవసాక్షికం ప్రసిద్ధం తద్దృష్టాన్తేనోత్తరవాక్యానామపి ప్రసిద్ధార్థవిషయతయా సిద్ధిః ఇత్యేవం నిరుపాధికప్రేమాస్పదత్వం జీవలిఙ్గమేవ పర్యవసితమ్ । ఎతదనుసారేణ శ్రవణాదివాక్యగతస్యాప్యాత్మశబ్దస్య జీవవిషయత్వం ప్రాప్నోతీతి కథమిదం పూర్వపక్షలిఙ్గం సిద్ధాన్తోపపాదకతయా టీకాయాం లిఖితం ? జీవలిఙ్గమేవేదమ్ అమృతత్వోపక్రమాదివశాత్ ప్రాతర్దనన్యాయేన పరమాత్మని పర్యవస్యతీత్యాశయేనైతదుపన్యస్తమ్ । అత ఎవ ప్రాతర్దననయేన గతార్థతామాశఙ్కత ఇత్యవతారికాగ్రన్థః ।
విదితం భవతీతి వాక్యశేష ఇతి టీకాగ్రన్థేన భవతిమాత్రస్యాధ్యాహారో వివక్షితో విదితమిత్యస్య శ్రుతావామ్నానాదిత్యాహ -
విదితమిత్యస్యానన్తరమితి ।
అనాత్మదృష్టావితి ।
ఆత్మవ్యతిరిక్తస్తాత్త్వికః ప్రపఞ్చ ఇతి దృష్టావిత్యర్థః । ఎవం చ యోఽన్యత్రాత్మన ఇతి వాక్యేషు ప్రథమార్థే త్రల్ప్రత్యయో ద్రష్టవ్యః । ‘సమం సమాధానమన్యత్రాభినివేశాద్’ ’అన్యత్ర భీష్మాద్గాఙ్గేయా’దిత్యాదిలౌకికప్రయోగేష్వపి హి తస్య ప్రథమార్థ ఎవ స్వారస్యం దృశ్యతే । ఎవం ప్రథమార్థపరిగ్రహ ఎవాగ్రిమమిదం బ్రహ్మేదం క్షత్రమిమే లోకా ఇమే వేదా ఇమాని భూతాని ఇదం సర్వం యదయమాత్మేతి సామానాధికరణ్యవాక్యం సమఞ్జసం భవతి।
నియోజ్యత్వావిర్భావనేనేతి ।
బ్రాహ్మణాదిజాతిర్భేదదర్శినం న సాక్షాన్మోక్షాద్ భ్రంశయతి, కిం తు టీకోక్తం బ్రాహ్మణోఽహమిత్యాద్యభిమానమపేక్ష్య, సోఽపి బ్రాహ్మణాదికర్మణి నియోజ్యత్వాధికారిత్వబుద్ధిమపేక్ష్య, తయా హి బుద్ధ్యా సాంసారికఫలకర్మానుష్ఠానేన సాక్షాత్పురుషః ప్రచ్యుతో భవతీత్యభిప్రేత్య నియోజ్యత్వాదిభావనాపర్యన్తోక్తిః ।
దున్దుభివాక్యమాత్మైవ ప్రపఞ్చస్య తత్త్వమిత్యత్రోపపత్తిపరతయా స్పష్టం న ప్రతీయత ఇత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
యథా లోకే ఇతి ।
నను - అక్లిష్టమర్థాన్తరమస్య వర్ణయితుం శక్యమ్ । దున్దుభౌ హన్యమానే తతో బహిర్నిఃసరతః శబ్దాన్ న కశ్చిదపి నిరోద్ధుం శక్నుయాత్ , కిం తు దున్దుభేర్నిరోధేన తదాహన్తృపురుషనిరోధేన వా దున్దుభిశబ్దో నిరుద్ధో భవతీతి। సత్యమ్ ; ఇతోఽప్యనిష్ఠతరమ్ అర్థాన్తరం వర్ణయితుం శక్యమ్ । దున్దుభౌ హన్యమానే బాహ్యాన్ దున్దుభిశబ్దవ్యతిరిక్తాన్ మానుషాదిశబ్దాన్ దున్దుభిశబ్దాభిభూతాన్ గ్రహీతుం న శక్నుయాద్ దున్దుభేస్తదాహన్తృపురుషస్య వా నిరోధేన మానుషాదిశబ్దో గృహీతో భవతీతి। అత్ర హి బాహ్యశబ్దః సఫలః । బహిర్నిఃసరత ఇత్యర్థవర్ణనే తు నిష్ఫలః ; దున్దుభిశబ్దే తతో బహిర్నిస్సరణస్య స్వాభావికత్వేన వాక్యాభావాత్ । న చ చోరాదేరివ శబ్దస్య నిరోధోఽస్తి , ఉత్పత్త్యభివ్యక్తిప్రతిబన్ధస్తు న నిరోధ ఇతి ప్రసిద్ధః । పూర్వాపరపరామర్శానుసారేణార్థవర్ణనే తు ప్రకృతః సార్వాత్మ్యోపపాదకదార్ష్టాన్తికానుగుణ ఎవార్థో వర్ణనీయో న ప్రకృతానుపయోగ్యర్థాన్తరమ్ । నను - దున్దుభిహననానువృత్తౌ దున్దుభిశబ్ద ఇవేన్ద్రియవ్యాపారానువృత్తౌ బాహ్యార్థప్రత్యయో నిరోద్ధుం న శక్యతే । తస్మాదాత్మదర్శనార్థినా తద్విరోధీ బాహ్యార్థప్రత్యయ ఇన్ద్రియనిరోధేన తద్విజృమ్భణహేతుమనోనిరోధేన వా నిరోద్ధవ్య ఇత్యక్లిష్టార్థవర్ణనస్యాపి ప్రకృతోపయోగిత్వముపపాదయితుం శక్యమితి - చేత్ । ఎవమేవ దున్దుభిశబ్దేన ప్రతిబన్ధే సతి మానుషాదిశబ్దో గ్రహీతుం న శక్యత ఇతి తదగ్రహణాయ దున్దుభినిరోధకం యథాఽపేక్ష్యతే , ఎవం బాహ్యేన్ద్రియవ్యాపారేణ ప్రతిబన్ధే సత్యాత్మస్వరూపం గ్రహీతుం న శక్యత ఇతి తన్నిరోధకమపేక్ష్యత ఇతి దార్ష్టాన్తికకల్పనే ప్రకృతోపయోగిత్వమక్లిష్టతరార్థవర్ణనస్యాపి కల్పయితుం శక్యమేవ । కిం త్విదం సర్వం యదయమాత్మేత్యవ్యవహితపూర్వవాక్యప్రకృతార్థోపపాదకదార్ష్టాన్తికకల్పనయా తదనుగుణదృష్టాన్తపరత్వవర్ణనమేవ యుక్తతమమిత్యలం విస్తరేణ ।
దున్దుభ్యాఘాతసంజ్ఞక ఇతి ।
వీరాదిరససంయుక్తో దున్దుభ్యాఘాత ఉచ్యతే ఇతి వార్తికకారాః ।
ధూమగ్రహణమితి ।
ఎతదుక్తం భవతీత్యాద్యగ్రిమటీకాయాం ధూమస్థానే విస్ఫులిఙ్గోపన్యాసాత్ తదుపలక్షణత్వోక్తిః।
అథర్వాఙ్గిరసోఽన్త ఇతి ।
అథర్వాఙ్గిరస ఇత్యేతదన్త ఇత్యర్థః।
దేవయజనవిద్యేతి ।
దేవవిద్యా దేవతాకాణ్డవిచారితో యజ్ఞాఙ్గదేవతాస్వరూపసమర్థకో వేదభాగః। యజనవిద్యా ఇష్టిపశుసోమాదివిధిప్రపఞ్చః।
అర్థాదర్థసృష్టిరుక్తేతి ।
యద్యపి షష్ఠే మైత్రేయీబ్రాహ్మణే సూత్రాణ్యనువ్యాఖ్యానానీత్యేతదనన్తరమిష్టం హుతమాశితం యాపితమయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాన్యస్యైవైతాని సర్వాణి నిఃశ్వసితానీతి రూపప్రపఞ్చసృష్టిరపి కణ్ఠత ఎవోక్తా పృథక్కర్మప్రపఞ్చసృష్టిరప్యధికోక్తా , తదనుసారేణ కేషుచిద్ భాష్యకోశేషు నామరూపకర్మప్రపఞ్చకారణతాం వ్యాచక్షాణ ఇతి కర్మగ్రహణమపి దృశ్యతే; తథాపి చతుర్థీ మైత్రేయీబ్రాహ్మణే భాష్యకారైర్విషయవాక్యత్వేనోదాహృతే ఇష్టం హుతమిత్యాద్యనామ్నానాదేవముక్తిః , ఎవం చతుర్థే మైత్రేయీబ్రాహ్మణే యథార్ద్రైధాగ్నేరభ్యాహితాదితి పఞ్చమ్యన్తామ్నానే సత్యపి టీకాయామభ్యాహితస్యేతి షష్ఠమైత్రేయీబ్రాహ్మణగతషష్ఠ్యన్తపాఠలేఖనం పఞ్చమ్యర్థే షష్ఠ్యావితి తద్వ్యాఖ్యానం చ షష్ఠ్యన్తామ్నాతస్యాపి ప్రసఙ్గాదత్రైవార్థనిర్ణయో భవత్విత్యభిప్రేత్యేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
నన్వధికరణాఽనారమ్భశఙ్కావసరే సిద్ధాన్తభాష్యవ్యాఖ్యానస్య కా సఙ్గతిరిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ -
సిద్ధాన్త ఎవేతి ।
సిద్ధాన్తస్య స్ఫుటత్వాద్ న పూర్వపక్షోఽస్తీతి ఖల్వత్ర శఙ్కా క్రియతే అతః సిద్ధాన్తస్ఫుటత్వోపపాదనసమయే సిద్ధాన్తభాష్యవ్యాఖ్యానస్య ప్రాసఙ్గికీ సఙ్గతిరిత్యర్థః।
యథా సైన్ధవేతి ।
స యథా సైన్ధవఖిల్య ఉదకే ప్రాస్త ఉదకమేవానువిలీయేతేత్యాదిచతుర్థమేత్రేయీబ్రాహ్మణగతదృష్టాన్తోక్తిపూర్వకవాక్యేనేత్యర్థః। సైన్ధవఖిల్యవాక్యాత్ ప్రాచీనం స యథా సర్వాసామిత్యాద్యేకాయనవాక్యజాతమప్యాత్యన్తికలయే ప్రాకృతలయం దృష్టాన్తీకర్తుం ప్రవృత్తమితి టీకార్థం దర్శయన్నవతారయతి
ఆత్యన్తిక ఇతి ।
నన్వాత్యన్తికలయే ప్రాకృతలయో దృష్టాన్తశ్చేత్ సర్వేషాం స్పర్శానామిత్యాదినా దృష్టాన్తముక్త్వేతి వక్తవ్యం కథం సర్వాసామపామిత్యాదినా దృష్టాన్తముక్త్వేతి టీకాగ్రన్థః ? ఇత్యాశఙ్క్య సర్వాసామిత్యాదిప్రాకృతలయదృష్టాన్తవచనమప్యాత్యన్తికలయదృష్టాన్తోపపాదకతయా తద్దృష్టాన్తకోట్యన్తర్భూతమితి తతఃప్రభృతి దృష్టాన్తవాక్యతయా టీకాయాముపాత్తమిత్యాశయేనాహ -
సముద్రే అపాం లయ ఇతి ।
నను త్వగాదివాక్యజాతం వా కథమాత్యన్తికలయదృష్టాన్తవచనం స్యాత్ ? తేన హి సర్వాసామపామిత్యాదిదృష్టాన్తోక్తిపూర్వకమిన్ద్రియాణాం స్వస్వవిషయాయతనత్వముచ్యతే , న తు బ్రహ్మణ: ప్రాకృతప్రపఞ్చత్రయాధారత్వమిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే -
తత్రహీతి ।
సర్వాసామపామిత్యాదిదృష్టాన్తవచనేన సముద్రస్య నద్యాదిసకలత్రయాధారత్వముచ్యతే ; యథా నద్యః స్యన్దమానా ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరేషు తథైవ సముద్రసలిలదృష్టాన్తవర్ణనదర్శనాత్। తతశ్చ తదనుసారేణ దార్ష్టాన్తికవచనే త్వగాదిశద్బైః స్పర్శాదిసామాన్యాని లక్షయిత్వా తేషు తద్విశేషాణాం లయప్రతిపాదనద్వారా క్రమేణ పరమకారణే బ్రహ్మణి స్పర్శాదిసామాన్యానామపి లయప్రతిపాదనే తాత్పర్యం వర్ణనీయమ్ । ప్రాకృతస్య లయస్యాపి పరమకారణపర్యన్తతాయాః శ్రుత్యన్తరేషు పురాణేషు చ ప్రతిపన్నత్వాదితి భావః।
ఎవం వా అరే ఇతి ।
ఇయం శ్రుతిరౌపాధికఖిల్యభావనివృత్త్యా లవణం సముద్రభావమివ జీవో బ్రహ్మభావం ప్రాప్నోతీతి బోధయతి ; ధర్మవిశేషఘటితసాదృశ్యప్రతిపాదకయథైవంశబ్దయోగాత్ , సైన్ధవఖిల్యవాక్యోక్తదృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికశబ్దాభావాదేకాయనవాక్యజాతోక్తదృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికం త్వర్థగత్యేతి విశేషః।
అమృతత్వోపక్రమాత్ తదుపపాదనాదితి హేతుద్వయం తద్విషయశ్రుత్యుదాహరణేన స్ఫుటీకరోతి -
యేనాహమితి ।
ఆఖ్యాతప్రతిరూపకమితి ।
అత ఎవ జాతేరస్తిత్వనాస్తిత్వే న హి కశ్చిద్విపక్షతీత్యాదయః ప్రయోగాః।
అనువాద్యవిధేయయోరితి ।
సత్యప్యభేదే భేదేనాపి భావ్యమ్, అత్యన్తాభేదే అనువాద్యవిధేయభావాఽయోగాదిత్యాశ్మరథ్యాదిమతమిహ ముఖ్యః పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః।
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధయ ఇతి ।
సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా త్వభేదాంశేనోపపాదనీయా, న తు భేదాంశేన ఇత్యనుపయోగాద్ భేదాంశోఽత్ర న పరామృష్ట ఇత్యాశ్మరథ్యమతమ్ ॥౨౦॥
వృద్ధవైశేషికదృష్ట్యేతి ।
గౌతమసూత్రేఽప్యనాదేః సంసారస్య నివృత్తౌ ప్రాగుత్పత్తేరభావనిత్యత్వాదితి ప్రాగభావనివృత్తిం దృష్టాన్తీకృత్య ప్రాగభావాఽసంప్రతిపత్తావనాదిభావనివృత్తౌ దృష్టాన్తేన భావ్యమిత్యనుశయే చాణుశ్యామతానిత్యత్వవద్వేతి పరమాణుశ్యామతానివృత్తిదృష్టాన్తేనానాదిభావనివృత్తిరభ్యుపగతా ।
అర్థ సామ్యాత్త్వితి ।
యథా నద్య ఇత్యాదిర్ముణ్డకోపనిషన్మన్త్రాః । యథేమా నద్యః స్యన్దమానాః సముద్రాయణాః సముద్రం ప్రాప్యాస్తం గచ్ఛన్తి భిద్యేతే త్వాసాం నామరూపే సముద్ర ఇత్యేవ ప్రోచ్యత ఇతి ప్రశ్నోపనిషద్వాక్యమ్ । అస్య మన్త్రపూర్వార్ధేనార్థసామ్యాదిత్యర్థః ॥౨౧॥
ఆత్మానం జానాత్వితి శఙ్కాయామితి కర్మాభావదూషణమాత్రోద్ధారేణ శఙ్కా । తథాపి కరణాభావం స్వయమేవ ప్రకాశమానస్య జ్ఞానకర్మతాఽనపేక్షాం చోద్ఘాట్యాథ పరిహారః।
ఆత్మైవాభూదితి ।
ఇదం దూషణద్వయముపలక్షణమ్। కేన కం విజ్ఞాతారమితి విశేష్యత్రయేఽప్యన్త్యన్తభిన్నత్వవిశేషణాధ్యాహారగౌరవప్రసఙ్గాచ్చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎతేన యత్ర యస్యామవస్థాయాం ద్వైతం స్వతన్త్రమివ భవతి , తదానీం స్వతన్త్ర ఇతరః స్వతన్త్రం వస్త్వన్తరమనుభవతి। యదా తు సర్వం బ్రహ్మపరతన్త్రం ప్రకాశతే, తదా కశ్చేతనః కరణేన కం స్వతన్త్రమర్థమనుభవేదితి కేషాఞ్చి’ద్యత్ర హి ద్వైతమివే’త్యాదివాక్యార్థకల్పనమప్యధ్యాహారగౌరవేణైవ నిరస్తమ్ । కిం చ షష్ఠే స్వప్నావస్థాయాం జీవస్య స్వయంజ్యోతిష్ట్వే సుషుప్యవస్థాయాం తస్య బాహ్యాభ్యన్తరవేదనరాహిత్యే చోక్తే కథం జ్యోతిఃస్వరూపస్య వేదనరాహిత్యమితి శఙ్కాయాం విషయాభావాద్ న తు ద్రష్టృస్వరూపాయా దృష్టేర్విపరిలోపాదిత్యేతత్ప్రతిపాదనార్థం ప్రవృత్తేషు ’యద్వైతన్న పశ్యతి పశ్యన్వైతన్న పశ్యతి న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే అవినాశిత్వాద్ న తు తద్ద్వితీయమస్తి తతోఽన్యద్విభక్తం యత్ పశ్యేది’త్యాదివాక్యేషు శ్రుతం ద్వైతం తావత్ స్వాతన్త్ర్యేణ విశేషయితుం న శక్యతే ; సుషుప్తౌ స్వతన్త్రస్యేవ పరతన్త్రస్యాపి ద్వైతస్య ప్రతీత్యభావాత్। తతశ్చ తేషు శ్రుతం ద్వితీయమపి తేన విశేషయితుం న శక్యతే ; ద్వైతమాత్రప్రతీత్యభావస్య ద్వైతవిశేషాభావేనోపపాదయితుమశక్యత్వాత్ । ఎవం చ తదనన్తరశ్రుతే ’యత్ర వా అన్యదివ స్యాత్ తత్రాన్యోఽన్యత్ పశ్యేదన్యోఽన్యద్ జిఘ్రేది’త్యాదివాక్యే అన్యదపి స్వాతన్త్ర్యేణ విశేషయితుం న శక్యతే ; సుషుప్తౌ యస్య విషయస్య వ్యతిరేకాత్ప్రతీత్యభావ ఉక్తః తస్యైవ స్వప్నజాగరయోరన్వయాత్ ప్రతీతేర్వక్తుముపక్రాన్తత్వాత్। ఎవం చ సుషుప్తావస్థావిషయోదాహృతవాక్యసమానప్రకారకేషు ముక్తావస్థావిషయేష్వపి వాక్యేషు స్వాతన్త్ర్యవిశేషణం వివక్షితుమయుక్తమితి।
బహుప్రమాణదృష్టిరితి ।
అవశ్యమ్భావోక్త్యా అస్మిన్విషయే శ్రుతిస్మృతిరూపబహుప్రమాణదర్శనం సూచితమితి భావః।
విరోధాదిత్యుక్తం హేతుం పక్షాన్తరే బాధకోపన్యాసేనోపపాదయతి -
అవిరోధశ్చేదితి ।
యద్యవిరోధస్తర్హి భేదాఙ్గీకారేఽప్యత్యన్తాభేదః ప్రకారవిశేషానపేక్ష్యాభేదః స్యాద్ , విరోధే హి కేనచిత్ప్రకారేణ భేద ఇతి భేదోపాధిప్రకారం పరిహృత్య తదన్యేన ప్రకారేణాభేద ఇతి వక్తవ్యం స్యాత్ ; తథా చ భేదః కథం నివిశతామ్ ? యద్యుచ్యేత విరోధాభావాద్ భేదాభేదౌ గన్ధపృథివీత్వవదసంకరోపపాదకప్రకారభేదాఽనపేక్షౌ నివేష్టుమర్హత ఇతి, తర్హ్యేకస్యామేవ వ్యక్తౌ గన్ధవతీ పృథివీతి గన్ధపృథివీత్వబుద్ధేరివ ఘటో భవతి ఘటో న భవతీతి బుద్ధ్యోరపి సమావేశః స్యాత్ ; తదదర్శనాత్ తయోర్వ్యవస్థితఘటపటాదివిషయత్వస్యైవ చ దర్శనాద్ గన్ధపృథివీత్వయోరివ న భేదాభేదయోరవిరోధ ఇత్యర్థః ।
భాస్కరగ్రన్థేషు విరుద్ధయోరపి సమబలయోరపి భేదాభేదయోరసంకరోపపాదనం కృతం భేదో ఘటశరావాదికార్యాత్మనా అభేదస్తావదనువృత్తమృదాదికారణాత్మనేతి, తన్నిరస్యతి -
భేదాఽభేదవ్యవస్థా చేదితి ।
భేదవాద ఎవ స్యాదితి।
భేదాభేదయోరాశ్రయభేదవాద ఎవ స్యాదిత్యర్థః।
నను కార్యకారణయోర్నాత్యన్తం భేద ఇష్యతే, కిన్త్వత్యన్తభేదేఽత్యన్తాఽభేదే వాఽనుపలభ్యమానాద్ మృద్ ఘటః హిరణ్యం కుణ్డలమిత్యాదిసామానాధికరణ్యాద్ భేదాఽభేదే ఇష్యేతే తథా చ కార్యాణాం భేదః కారణమపి స్పృశతి కారణస్యాభేదః కార్యాణ్యపి స్పృశతి అతో భేదాఽభేదయోర్నాత్యన్తికాశ్రయభేద ఇతి తన్మతమాశఙ్క్య నిరస్యతి -
సామానాధికరణ్యం యదితి ।
యావత్కార్యమవస్థాయేతి ప్రకృతాఽవిద్యోపాధ్యభిప్రాయేణోక్తమ్। అలక్తకాదౌ తు యావత్కార్యమవస్థానం న నియతం ; బహుషు స్ఫటికేషు సత్సు రక్తం స్ఫటికమానయేతి స్ఫటికాన్తరవ్యావృత్యర్థం విశేషితే సత్యానయననియోగకాలమాత్రేఽలక్తకసన్నిధానేనాపి తద్వ్యావర్తనఫలసిద్ధేః। ఉపాధిపదప్రయోగలభ్యం స్వసంనిహితే స్వధర్మప్రతీత్యాధాయకత్వమేవోపాధేర్విశేషణోపలక్షణవ్యావృత్తం రూపమ్ ।
కాదాచిత్కతయేతి ।
కాదాచిత్కత్వం కార్యకాలాఽవస్థాననియమాభావః। తేన కాకస్య యావద్గృహగమనకాలం కదాచిదవస్థితావప్యుపలక్షణత్వమేవ। ఉపాధితస్తూపలక్షణస్య భేదః పరత్ర స్వధర్మప్రతీత్యనాధాయకత్వరూపో ద్రష్టవ్యః।
త్వయాఽపి లిఙ్గశరీరేతి ।
భాస్కరమతే జీవబ్రహ్మణోరభేదః స్వాభావికః, భేదస్తు బుద్ధీన్ద్రియదేహోపాధికృత ఇష్యతే। తత్ర బుద్ధ్యాదిషు విశేషణత్వాదిచోద్యముపాధిత్వేన తత్పరిహారవచనం చేత్యుభయమపి సమానమ్ । వస్తుతస్తు తన్మతే పరిహారో న లగతి ; ఉపాధిప్రయుక్తస్య సంసారస్య స్ఫటికరక్తిమవదారోపితత్వనియమాదితి భావః ।
నన్వైక్యసిద్ధావితి ।
గుహానిహితస్య బ్రహ్మణశ్చైక్యే ఖలు యత్నేన భానాఽభానసమర్థనం కార్యమ్। జీవభానాత్ తదభిన్నే బ్రహ్మణి భాసమానే గుహానిహితమన్యదిష్యతామితి శఙ్కార్థః।
వ్యాఘాతాదితి ।
జీవస్య తదాశ్రితమాత్రస్య చ కృతకత్వే నిత్యత్వం వ్యాహతమిత్యర్థః। వికత్థనం నిరర్థకం వచః।
సంస్థానభేద ఇతి ।
తథా చ నద్యా అవయవసన్నివేశవిశేషరూపేణ అవయవిరూపేణ స్వారమ్భకపరమాణురూపేణ వా సముద్రాభేదప్రాప్త్యభావేఽపి సముద్రప్రాప్తౌ నద్యవయవినాశాత్తదీయనామరూపప్రహాణమస్తీత్యేతావత్యంశే శ్రుతౌ నదీసముద్రదృష్టాన్తః। అత ఎవాస్తం గచ్ఛన్తీత్యేవ దృష్టాన్తభాగే శ్రవణమితి భావః।
భాగవత్త్వమాత్రమితి ।
భేదకోపాధ్యధీనసత్యభాగవత్త్వమాత్రమిత్యర్థః।
శబ్దశ్రవణాఽయోగ్యత్వవిశేషణం సత్యత్వోపపాదనార్థమిత్యాహ -
శబ్దేతి ।
ప్రాప్తాఽప్రాప్తవివేకేనేత్యాదిగ్రన్థం వ్యాచష్టే -
నేమ్యాకారేతి। అనవస్థేతి శఙ్కాం పరిహరతీతి। ఎవం చ కృత్స్నస్య ప్రపఞ్చస్య కల్పితత్వే యథా కార్యలిఙ్గకపూర్వపూర్వశ్రోత్రానుమితిరూపభ్రమతత్సంస్కారప్రవాహకల్పితముత్తరోత్తరశ్రోత్రం కార్యజనకమ్ ఎవం శ్రుతిజన్యసృష్టితత్క్రమాదివిషయాఽనాదిపూర్వశాబ్దజ్ఞానసంస్కారప్రవాహకల్పితం వియదాదికం తత్తత్సృష్టివాక్యాద్యాలమ్బవతాం వివక్షితమితి ద్రష్టవ్యమ్। అనయైవ రీత్యా మీమాంసకైరపి వక్తృవివక్షారూపతాత్పర్యావధారణం వేదార్థనిర్ద్ధారణోపయోగీతి పక్షముపపాదయద్భిర్వేదాభిమానిదేవతానాం తత్తన్న్యాయసంప్రదాయాభిజ్ఞమీమాంసకయాజ్ఞికానాం చ తత్తద్వాక్యార్థనిర్ద్ధారణాధీనతత్తదర్థప్రతిపాదనేచ్ఛారూపం తదితి సమర్థితమ్। వక్తృవివక్షారూపతాత్పర్యజ్ఞానం వేదార్థనిర్ద్ధారణే కారణమితి తదాధారతయేశ్వరసిద్ధిమిచ్ఛతో నైయాయికాన్ దూషయద్భిరపి తైః తత్తద్వాక్యార్థనిర్ద్ధారణాధీనపూర్వపూర్వమీమాంసకయాజ్ఞికవివక్షాప్రవాహేణాన్యథాసిద్ధిరుక్తా। యథాహుః।
తథర్గ్వేదాదయో వేదాః ప్రోక్తా యే చ పృథక్పృథక్।
భాగ్యత్వేనాత్మనాం తేఽపి చైతన్యాఽనుగతాః సదా॥
తేషామన్తర్గతేచ్ఛానాం వాక్యార్థప్రతిపాదనే।
వివక్షా చావివక్షా చ జ్ఞాయతే శబ్దశక్తితః॥
ఇతి న్యాయేన సంప్రదాయేన యే మీమాంసకయాజ్ఞికా వేదం వ్యాచక్షతే తేషామభిప్రాయోఽయముచ్యత ఇతి। య ఎవం విద్వాన్ సామ్నా స్తువీతేత్యాదివిధిషు యచ్ఛబ్దానూదితాఽవిధీయమానకర్మకర్తృప్రసిద్ధిర్యజమానో వా ఆహవనీయ ఇత్యాద్యర్థవాదేషు వైశబ్దానూదితా స్తుత్యాలమ్బనతత్తదర్థప్రసిద్ధిశ్చ పూర్వపూర్వతత్తద్వాక్యార్థావగతిమూలైవోత్తరోత్తరతత్తద్వాక్యార్థావగతేరాలమ్బనమిత్యుపపాదనీయమిత్యేతాదృశాన్యుదాహరణాని అత్రానుసంధేయాని ।
అథ నైకైకస్యేతి ।
యద్యపి ప్రవాహానాదిత్వనిర్వచనాసంభవేఽపి భ్రమసంస్కారోపాధికం సత్త్వమిత్యుక్త్వాఽర్థస్య న క్షతిః, సర్వదా యస్య కస్యచిత్సంస్కారజాతీయస్య సత్త్వాత్। దర్శితం చ తన్నిర్వచనమాచార్యైరధ్యాసగ్రన్థే । సర్వస్య ప్రపఞ్చస్య సంస్కారోపాధికం సత్త్వమితి పక్షే సంస్కారే కా గతిరితి చేత్ , శబ్దానుమానమూలకస్య సకలసంస్కారవిషయతయా తద్విషయస్యాపి సతః సంస్కారస్యానువృత్త్యా తదప్యుపపద్యత ఎవ। తథాపి మాయాయామనుపపత్తిరలంకార ఇతి న మాయావాదే అత్యన్తముపపాదనార్థం ప్రయతితవ్యమితి వ్యుత్పాదనాయ శఙ్కేయమ్। అస్తు వేతి ప్రతీకోపాదానానన్తరం నోపపద్యతేఽర్థః పరమార్థసత్త్వం యస్యాః సా తథేతి పాఠః సాధుః।
నిరుపాధికభ్రమవిషయేష్వేవ సత్త్వం ప్రాతీతికమితి నియమః , శ్రోత్రం తు న తథేతి స్వయం పరిహారాన్తరమాహ -
కర్ణనేమీతి ।
కర్ణనేమ్యవచ్ఛిన్నం నభః శ్రోత్రమితి నైయాయికాదిమతే తదవచ్ఛిన్నా దిక్ శ్రోత్రమితి కౌమారిలమతే చ తదవచ్ఛేదోపాధికస్యాంశస్య దృష్టాన్తీకరణముపపద్యతే।
స దృష్టాన్తః స్వసిద్ధాన్తసంమతో న భవతీతి స్వయం యుక్త్యన్తరమాహ -
ఆరభ్యమితి ।
సాంశత్వతః సావయవత్వతః। యద్యపి సావయవత్వమపి భేదాఽభేదతత్సముచ్చయవికల్పదూషణేన దూషితప్రాయమ్ ; తథాపి స్వమతే సత్యో భాగ ఇతి వ్యావహారికసత్యత్వస్యైవ కథనాత్ స న దోష ఇత్యాశయః।
సత్యశ్చ సంభవేదితి ।
సంభావనార్థేన లిఙా జీవస్య బ్రహ్మాంశత్వం పరోక్తరీత్యా పరమార్థసత్యమితి కథమపి సంభావయితుం న శక్యతే ; ముక్తిదశాయామభేదజ్ఞాననివర్త్యస్య స్వాశ్రయగతాఽభేదరూపముక్తికాలానువృత్త్యాఽత్యన్తాభావప్రతియోగినశ్చ సంసారదశాయాం ప్రతీతస్య భేదస్య మిథ్యాత్వాఽనతిలఙ్ఘనాదితి ద్యోతితమ్ ।
అహం వేదేతి ।
సూక్తద్రష్టురహమితి పరామర్శః॥౨౨॥
ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ ॥౨౩॥
వ్యవహితసంబన్ధాపౌనరుక్త్యే ఫలే ఇతి ।
వ్యవహితేన జన్మాద్యధికరణేన సంబన్ధః। తేనైవాపౌనరుక్త్యం చ।
పాదసంగతిరితి ।
బాలాక్యధికరణప్రథమసంగతిగ్రన్థానుసారిణీయం సంగతిః।
అద్వైతావ్యాసేధకత్వాచ్చేతి ।
తద్వ్యాసేధకత్వే హి లక్ష్యసమర్పకబ్రహ్మశబ్దోపాత్తవస్త్వపరిచ్ఛేదాత్మకలక్ష్యాకారవిపరీతాకారోపస్థాపకం లక్షణం లక్ష్యే సంభవదపి వివక్షితలక్ష్యాకారాననుగుణత్వేన తదవ్యాపనదోషదుష్టం స్యాదితి భావః।
సమన్వయావసాన ఇతి ।
బాలాక్యధికరణద్వితీయసంగతిగ్రన్థే యత్ప్రతిజ్ఞాతం ప్రకృతాధికరణస్యాధ్యాయావసానే లేఖనిమిత్తం వక్ష్యత ఇతి తదనేన దర్శితమ్।
సమన్వయో దుష్ప్రతిపాద ఇతి ।
జగత్కారణబ్రహ్మణి సమన్వయ ఇత్యర్థః। కథం ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తయోజనేతి శఙ్కాయామయం పరిహారాభిప్రాయః।
బ్రహ్మజ్ఞానేన వియదాదేః సర్వస్య మృత్పిణ్డలోహమణినఖనికృన్తనజ్ఞానైర్ఘటశరావకటకముకుటఖనిత్రకుద్దాలాదీనాం చ తత్తజ్జ్ఞానాన్తరమపి సంశయవిషయత్వేనానుభూయమానానాం ముఖ్యవృత్త్యా జ్ఞాతత్వాసంభవాద్ గౌణత్వం త్వయాఽప్యావస్థేయమితి । ప్రాధాన్యపరౌ ప్రాధాన్యాభిప్రాయౌ। అనుమానబాధాదితి పూర్వపక్షలిఖితాన్యనుమానాని।
అస్త్వాగమో నిమిత్తత్వపర ఇతి ।
తథా చ నానుమానవృన్దస్యాగమబాధ ఇతి భావః।
కార్యస్య వివర్తత్వేనేతి ।
తథా చ సద్రూపస్య బ్రహ్మణః ప్రపఞ్చతాదాత్మ్యం సదాత్మనా సన్ ఘట ఇత్యాదిప్రతీతిషు భాసత ఇతి సదాత్మనా బ్రహ్మజ్ఞానం సదాత్మనా ప్రపఞ్చతత్త్వవిషయమపి భవతి , ఎవం మృత్పిణ్డస్వర్ణమణినఖనికృన్తనరూపోపాదానతాదాత్మ్యం ఘటాదిషు మృత్సువర్ణకాలాయసాత్మనా మృద్ ఘటః సువర్ణం కుణ్డలం కాలాయసం ఖనిత్రమిత్యాదిప్రతీతిషు భాసత ఇతి తేన తేన కార్యానువిద్ధేన మృదాదిరూపేణ మృత్పిణ్డాదిజ్ఞానం తేన తేన రూపేణ తత్తత్కార్యవిషయమపి భవతి। న హి ప్రపఞ్చతాదాత్మ్యాపన్నం సద్ ఘటాదితాదాత్మ్యాపన్నం మృదాదికం వా తత్తదుపాదానాతిరిక్తం , యేన సన్మృదాద్యాత్మనా బ్రహ్మమృత్పిణ్డాదిజ్ఞానం తేన తేన రూపేణ తత్తత్కార్యవిషయం న స్యాత్ । నను - భవేదేవం మృత్పిణ్డాదీనాం ఘటాద్యుపాదానత్వే , తదేవ నాస్తి ; ఘటాదీనామివ పిణ్డాదీనామపి మృదాదికార్యవిశేషత్వాద్ , ఘటాదిషు పిణ్డాద్యాకారానువృత్యభావాచ్చ ; సర్వమృణ్మయాదీనామేకైకమృత్పిణ్డాదికార్యత్వస్య కథమప్యుపపాదయితుమశక్యత్వాచ్చ। తథా చ దృష్టాన్తభాగస్యోపాదానావిషయతయా దార్ష్టాన్తికవాక్యస్యాపి తద్విషయతా న యుక్తేతి - చేద్ , న ; మృత్పిణ్డ ఎవ ఘటః కృత ఇత్యాద్యబాధితవ్యవహారేణ మృత్పిణ్డాదీనాం ఘటాదికార్యాన్తరోపాదానత్వాద్ మృత్పిణ్డాదిగతమృత్త్వాదిరూపకించిదాకారానువృత్తేర్ఘటాదిషు సత్త్వాద్ , ఉపాదానగతయావదాకారానువృత్తినియమస్య క్షీరాదికార్యేషు దధ్యాదిషు వ్యభిచారాత్ , సర్వం మృణ్మయమిత్యాదిషు సర్వశబ్దానామేకైకమృత్కూటాదికార్యపరత్వాత్ । తస్మాద్ దృష్టాన్తానుసారేణాపి దార్ష్టాన్తికవాక్యస్యోపాదానవిషయత్వం యుక్తమేవ।
నను పఞ్చమీ న కారణమాత్రే స్మర్యత ఇత్యయుక్తమ్ ; జ్ఞాపనేన తత్సిద్ధేరిత్యాశఙ్క్య తత్తాత్పర్యమాహ -
జ్ఞాపనేనేతి ।
నను నైతద్యుక్తమ్ ; పాణినీయే జ్ఞాపకయోగవిభాగలభ్యస్య వ్యాకరణాన్తరే ప్రత్యక్షవిధానావశ్యమ్భావాత్ , తద్ దృష్ట్వైవ వ్యాఖ్యాతౄణాం జ్ఞాపకాద్యన్వేషణప్రవృత్తేః , పాణినీయస్యైవ వేదార్థనిర్ణయోపయోగిత్వాదిత్యాశఙ్క్య జ్ఞాపకస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ -
అపి చేతి ।
హేతుగ్రహణమగుణవచనాద్ధేతుపఞ్చమ్యా న జ్ఞాపకమ్ ; తస్య విభాషా ’గుణేఽస్త్రియామి’తి సూత్రవిహితాం గుణవచనేభ్యః పఞ్చమీమాదాయ చారితార్థ్యాత్ , జాడ్యాదాగతం జాడ్యరూప్యమితి తదుదాహరణసంభవాత్ । వస్తుతస్తు – ’హేతుమనుష్యేభ్య’ ఇతి సూత్రే హేతుత్వం న పఞ్చమ్యర్థవిశేషణమ్ , యేన హేతౌ పఞ్చమ్యన్వేషణీయా స్యాత్ , కిం తు మనుష్యవాచిత్వమివ హేతువాచిత్వమపి ప్రాతిపదికవిశేషణమ్ । ఎవం చ హేతువాచిభ్యో మనుష్యవాచిభ్యశ్చ ప్రాతిపదికేభ్యస్తత ఆగత ఇత్యర్థే రూప్యప్రత్యయవిధిః। తత ఆగత ఇత్యధికారసూత్రే చ తత ఇత్యపాదానపఞ్చమీ , తత్రాపి ముఖ్యం యదపాదానం వివక్షితం తద్ గ్రాహ్యం , న తు నాన్తరీయకమ్ । అత ఎవ స్నుఘ్నాదాగచ్ఛన్ మధ్యే వృక్షమూలే స్థిత్వా తతోఽప్యాగత ఇత్యేతావతా తత ఆగత ఇత్యర్థే స్నౌఘ్న ఇతివద్ వార్క్షమూల ఇతి తద్ధితో న భవతి। ఎవం చ యః స్వహేతుభూతాజ్జన్మభూమ్యాదేరపాదానాదాగతః యశ్చాహేతోరమనుష్యాద్ దేవదత్తాదేరపాదానాదాగతస్తత్రోభయత్రాపి హేతువాచినో మనుష్యవాచినశ్చ ప్రాతిపదికాద్రూప్యప్రత్యయవిధాయకస్యాస్య సూత్రస్య హేతుపఞ్చమీజ్ఞాపకతాయాః కథమపి న ప్రసక్తిః। నను - అస్య సూత్రస్య హేతుపఞ్చమీజ్ఞాపకత్వాభావేఽపి ’విభాషా గుణేఽస్త్రియామి’తి సూత్రే యోగవిభాగాదగుణవచనేభ్యోఽపి హేతుపఞ్చమీ భవిష్యతీతి - చేద్ , న ; యోగవిభాగాఽనపేక్షణాత్ , పుత్రాత్ప్రమోదో జాయతే పశ్చిమాద్యామినీయామాత్ప్రసాదమివ చేతనేత్యాదిప్రయోగాణాం నిమిత్తేఽప్యన్తరఙ్గకారణత్వజ్ఞాపనార్థమ్ అపాదానత్వారోపేణ నిర్వాహాత్। సమనన్తరాపత్యేఽపి గోత్రరూపాధ్యారోపేణ రామో జామదగ్న్య ఇతి గోత్రాపత్యవిహితష్యఞ్ప్రత్యయదర్శనాద్ ధూమవత్త్వాదిత్యాదిపఞ్చమీనిర్వాహః। హేతుపఞ్చమీసద్భావే వా కథం తన్నిర్వాహః ? న హి ధూమవత్త్వం వహ్నేః కారణమ్ , జ్ఞాపకం తు స్యాత్ । న జ్ఞాపకే పఞ్చమీవిధానమస్తి। తస్మాత్ ’తదశిష్యం సంజ్ఞాప్రమాణత్వాద్’ ’లుబ్యోగాప్రఖ్యానాది’తి సూత్రకారప్రయోగాజ్ జ్ఞాపకే పఞ్చమ్యాః సాధుత్వమ్। కారకహేతౌ తు హేతావితి సూత్రేణ తృతీయయైవ భావ్యమ్ । అస్తు వా కారకహేతావపి పఞ్చమీ , తథాపి కారకవిభక్తేర్బలీయస్త్వాదిహాపాదానపఞ్చమ్యేవ। జనికర్తురితి సూత్రే పుత్రాత్ప్రమోదో జాయత ఇత్యాదిపఞ్చమీసంగ్రహార్థం ప్రకృతిపదం కారణసామాన్యపరమితి వ్యాఖ్యానమయుక్తమ్ ; తథా సతి కారకఇత్యధికృతస్య పదస్య కారణసామాన్యవాచినో నిర్ధారణసప్తమ్యన్తస్యానన్వయప్రసఙ్గాత్। న హి కారణానాం మధ్యే యదుపాదానకారణమితివత్కారణానాం మధ్యే యత్కారణమిత్యేతదన్వితార్థం భవతి ॥౨౩॥
కార్యకారణాభేదసూచనాదితి ।
న చ – యథా ’అగ్నే యన్మే తనువా ఊనం తన్మ ఆపృణే’తి మన్త్రే ’యన్మే ప్రజాయై పశూనామూనం తన్మ ఆపూరయేతి వావైతదాహేతి’ తదర్థప్రదర్శకబ్రాహ్మణానుసారేణ యజమానస్య స్వస్మిన్ ప్రజాపశ్వభేదోపచారవద్ బ్రహ్మణః స్వస్మిన్ స్రక్ష్యమాణతేజఃప్రభృత్యభేదోపచారః స్యాదితి – శఙ్కనీయమ్ ; ప్రతిజ్ఞాతసర్వవిజ్ఞానోపపాదనార్థం ప్రవృత్తే ప్రపఞ్చే తథోపచారకల్పనాయోగాత్ ॥౨౪॥
శ్రౌతావధారణేతి ॥౨౫॥
నను - శ్రుతావేవకారార్థ ఉపాదానాన్తరాభావః కథం సాక్షాత్పదేన తదశక్తేన ప్రదర్శ్యతే ? ఉచ్యతే - ఉభయామ్నానాదిత్యేతావతి సూత్రణీయే సాక్షాదితి విశేషణముభయామ్నానవాక్యే తదనువాదేనాన్యః కశ్చిదర్థో ముఖ్యతయా ప్రతిపాద్యోఽస్తీత్యవగమయతి।
కోసావితి విచారణాయామేవకారఘటితవాక్యస్యాత్ర హ్యేవావపన్తీత్యాదివదితరవ్యవచ్ఛేదప్రధానత్వాదుపాదానాన్తరాభావో ముఖ్యతయా ప్రతిపాద్యోఽవతిష్ఠతే , తర్హి విషయవాక్యం బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వప్రతిపాదకం న భవతీతి సూత్రమపి తద్వ్యవస్థాపనార్థం న భవేత్ , తథా చ కథమితశ్చ ప్రకృతిర్బ్రహ్మేతి భాష్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
భాష్య ఇతి ।
విషయవాక్యప్రతిపాద్యస్య ప్రకృత్యన్తరాభావస్య ప్రకృతిగ్రహణమ్ ఉపలక్షణమిత్యర్థః। ప్రకృత్యన్తరాభావవ్యవస్థాపనస్యాపి బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వస్థిరీకరణం ఫలమితి ఫలాభిప్రాయేణ భాష్యమితి తాత్పర్యవర్ణనే తు నోపలక్షణత్వం కల్పనీయమ్ । యద్వా ప్రకృతిగ్రహణముపలక్షణమిత్యాత్మకృతిటీకాగ్రన్థాపేక్షితో భాష్య - ఇత్యధ్యాహారోఽనేన గ్రన్థేన దర్శితః।
కథం చ తద్ బ్రహ్మణో రూపమితి టీకాగ్రన్థం బ్రహ్మణి ఉపాదానత్వాభావే తదభేదశ్రవణం న ఘటేతేతి వ్యతిరేకప్రదర్శనార్థత్వేన యోజయన్నేవ యదీత్యాదితదనన్తరగ్రన్థమ్ అన్వయప్రదర్శనార్థత్వేనావతారయతి -
ద్వే వావేతి ।
యద్యపి సచ్చ త్యచ్చాభవదిత్యభేదేన శ్రుతమితి వక్తవ్యం , తస్యైవ వాక్యస్య ప్రాక్ ప్రకృతత్వాత్ ; తథాపి ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే ఇతి టీకావాక్యేన స్మారితే ద్వే వావేత్యాదివాక్యే షష్ఠ్యా పృథివ్యాదివాయ్వాదిరూపయోర్మూర్తామూర్తయోర్బ్రహ్మభేదః ప్రతీయత ఇతి శఙ్కానిరాసాయ తస్యా అపి న భేదే తాత్పర్యమ్ , అథాత ఆదేశో నేతి నేతీతి తదనన్తరవాక్యే బ్రహ్మాతిరిక్తమూర్తామూర్తనిషేధాదితి దర్శయితుం తద్వాక్యముపన్యస్తమ్। కథం చ తద్ బ్రహ్మణో రూపమితి టీకాగ్రన్థస్య వ్యతిరేకప్రదర్శనార్థత్వలాభాయ యది బ్రహ్మోపాదానం న స్యాదితి శేషోఽధ్యాహృతః। ఎవమధ్యాహారాపేక్షవ్యతిరేకప్రదర్శకవాక్యార్థస్యాఽస్ఫుటస్య గమ్యత్వాద్వ్యతిరేకముక్త్వేత్యేతద్విహాయ వ్యతిరేకం సిద్ధవత్కృత్యేత్యుక్తమ్ ।
యది తస్య బ్రహ్మోపాదానమిత్యన్వయప్రదర్శనస్యాపేక్షితాంశమధ్యాహరతి -
తర్హ్యేవం రూపం స్యాదితి శేష ఇతి ।
రూపం స్వరూపమభిన్నమితి యావత్ । యది న తస్య బ్రహ్మోపాదానమితి కేషుచిత్ టీకాగ్రన్థేషు నకారయుక్తః పాఠో దృశ్యతే , తస్మిన్పాఠే కథం చేత్యాద్యుపాదానమిత్యన్తమేకం వాక్యమ్ అధ్యాహారానపేక్షం వ్యతిరేకమాత్రప్రదర్శనార్థమితి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౨౬॥
యోనిరితీతి।
పృథివీ యోనిరోషధివనస్పతీనామిత్యాదిప్రసిద్ధిః పరిణామివిషయైవ దృష్టేతి భావః ।
నాసత ఇతి ।
యదసత్ తత్సర్వదైవాసదితి న స్యాన్నిష్పాద్యత్వమ్ , యత్ సత్ తత్సర్వదా సదితి నిష్పత్త్యర్థప్రవృత్త్యానర్థక్యమ్ ।
నను నిత్యస్య నిష్కలస్యేతి హేతుగర్భనిర్దేశాభ్యాం సిద్ధస్యార్థస్య నిత్యత్వాదనేకదేశత్వాదితి పునః కీర్తనం వ్యర్థమిత్యాశఙ్క్య తద్వివరణమిత్యాహ -
హేతుగర్భనిర్దేశయోరితి ।
శ్రుతమాశ్రిత్యేతి ।
అస్తు పరిణామస్తథాపి లౌకికపరిణామవదనిర్వచనీయత్వమాయాతీత్యేవం ప్రతిపాదయతీత్యర్థః । సంక్షేపశారీరకేఽప్యేవముక్తమ్ – ’ప్రతిష్ఠితేఽస్మిన్ పరిణామవాదే స్వయం సమాయాతి వివర్తవాదః’ ఇతి।
ప్రధానానురోధేనేతి।
యథా స్వర్గకామకర్తవ్యజ్యోతిష్టోమప్రకరణమధ్యపాతినః కో హి తద్వేద యదముష్మిన్ లోకేఽస్తి వా న వేతి పరలోకసందేహవాక్యస్య ప్రధానావిరోధాయ తదఙ్గభూతాతీకాశవిధ్యపేక్షితవస్తుస్తవనపరతయా పామరజనసిద్ధసందేహానువాదకత్వమ్ , ఎవమిహాపి ప్రధానప్రతిపాద్యాఽద్వైతసిద్ధ్యవిరోధాయ తదఙ్గభూతప్రపఞ్చనిషేధౌపయికతయా భ్రాన్తజనకల్పితపరిణామానువాదకత్వమిత్యర్థః।
న చేతి।
యథా హ్యసత్యో ఘటాభావః సత్యం ఘటం సహతే, ఎవమనిర్వాచ్యో వికారః స్వాత్యన్తాభావం నిర్వాచ్యం సహతే ఇత్యన్వయముఖేన సిద్ధిః ॥౨౭॥
ఎతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతాః ॥౨౮॥
అదృశ్యమానాణునిర్దేశాదితి ।
న కించన భగవ ఇత్యుక్తేరణువాదే సాలమ్బనత్వసిద్ధ్యర్థమదృశ్యమానత్వవిశేషణమ్।
అణిమ్న ఇతి సూక్ష్మతా చోక్తేతి।
స య ఎషోఽణిమేత్యాదిసంప్రతిపన్నబ్రహ్మవాక్యేష్వివేతి భావః ॥౨౮॥
స్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గ ఇతి చేన్నాన్యస్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గాత్ ॥ ౧ ॥
సర్వజ్ఞేతి ।
యః సర్వజ్ఞ ఇతి శ్రుత్యా బ్రహ్మణ ఇవ జ్ఞానైర్బిభర్తీతి శ్రుత్యా కపిలస్యాపి సార్వజ్ఞ్యం ప్రసిద్ధమ్, అతః సర్వజ్ఞభాషితత్వం వేదసాంఖ్యయేాః సమమిత్యర్థః । నను స్మృత్యన్తరేభ్యో నిరవకాశత్వేన ప్రాబల్యేఽపి శ్రుతిభ్యః ప్రాబల్యాభావాత్కథం పూర్వపక్షః ఇత్యత్రాహ
పూర్వపక్షమాహేతి ।
వేదం కృత్వా వేదిరితి పదార్థధర్మక్రమవిషయశ్రుతితః క్షుత ఆచామేదితి స్మృతేః పదార్థవిషయత్వేనేవ సావకాశశ్రుతితోఽపి నిరవకాశత్వేన స్మృతేః ప్రాబల్యం భవేదతః పూర్వపక్షో యుక్త ఇత్యాశయః ।
అర్థాపహారేణేతి ।
సర్వవేష్టనరూపస్మృత్యర్థాపహారేణ తన్మానభూతశ్రుతేరప్యపహారాత్తదనుమానం బాధితవిషయమిత్యర్థః । క్షుతనిమిత్తకాశుద్ధ్యపనయార్థమాచమనకరణేఽపి న వేదవేదిక్రమవిరోధః; ఆచమనస్య శుద్ధిద్వారా వేదికరణాఙ్గత్వాదఙ్గస్య చావ్యవధాయకత్వాత్ । ఉక్తం హి వార్తికే-bవేదం కృత్వా యదా వేదిమకృత్వా చామతి క్షుతే ।bవేదీమేవ కరోతీతి స వక్తుం శక్యతే తదా॥bవేదిరేవ హ్యనాచమ్య కుర్వతో విగుణీభవేత్ ।bతామేవ సగుణాం కర్తుం శుద్ధ్యా న వ్యవధాస్యతే॥ ఇతి।bసత్యపి వ్యవధానే శ్రౌతస్మార్తసకలపదార్థప్రాప్త్యనన్తరమేవానుష్ఠానాయ క్రమస్య సంగ్రాహ్యత్వాత్ పశ్చాత్సంగ్రాహ్యస్య పూర్వప్రాప్త్యనురోధేన సంగ్రహౌచిత్యాన్న విరోధ: । తదప్యుక్తం వార్తికే-bప్రాప్తేషు హి పదార్థేషు క్రమః పశ్చాదపేక్ష్యతే ।bయదా ప్రాప్తేష్వసౌ క్లృప్తః కేన పశ్చాద్విరుధ్యతే॥ ఇతి।
నన్వధికరణారమ్భే తటస్థేనాక్షిప్తే తదారమ్భః సిద్ధాన్తినా సమర్థనీయః కథం పూర్వపక్షీ సమాధత్త ఇత్యుక్తిరిత్యాశఙ్క్య పూర్వపక్షోపపాదకత్వసామ్యాత్ సిద్ధాన్త్యేవ పూర్వపక్షిశబ్దేన లక్షణయోక్త ఇతి వ్యాచష్టే-
పూర్వపక్షీతి ।
పౌరుషేయత్వేనేతి ।
నను వేదస్యార్థజ్ఞానపూర్వకత్వేన పౌరుషేయత్వమత్రత్యసిద్ధాన్తవక్ష్యమాణయైవ యుక్త్యా శాస్త్రయోనిత్వాధికరణే నిరాకృతం, కథమిహ పునః పౌరుషేయత్వశఙ్కా ? ఎవం తర్హి సాంఖ్యతన్త్రమప్యపైారుషేయమేవ, తద్వక్తుః కపిలస్య వాసుదేవాంశత్వేన పరబ్రహ్మరూపతయా తస్యాపి తన్నిఃశ్వసితత్వాఽవిశేషాదిత్యాశయః । నను శ్రుతీనామపి స్ఫుటతరత్వం వివక్షితం, యథా కథఞ్చన శ్రుతిత్వేనాస్ఫుటత్వకల్పనే కపిలవచసామపి సూత్రత్వేన శక్యం తత్కల్పనమ్, అతః స్ఫుటాఽస్ఫుటత్వం న వైషమ్యమ్ । అత ఎవ శ్రుతయః కపిలవచనైర్నిర్ణేయార్థాస్తత్సాపేక్షా ఇత్యధికరణానారమ్భశఙ్కాయాః ప్రథమసమాధానమాపాతత ఇతి టీకాయాముక్తమ్ ।
అన్యథా హి స్పృష్ట్వోద్గాయేదితి శ్రుతిరపి సర్వవేష్టనస్మృత్యా నిర్ణేయార్థా తత్సాపేక్షేతి కల్పనం ప్రసజ్యేతేత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే-
అనన్యపరత్వమితి ।
పూర్వపక్ష్యాశయం నిరాకరోతి-
సగరపుత్రప్రతప్తురితి ।
యత్ర వాసుదేవాంశేన వైదికార్థో వర్ణ్యతే, తత్ర తస్య సార్వాత్మ్యోపదేష్టృత్వం దృష్టమ్, అతస్తద్విరుద్ధార్థోపదేష్టుస్తతోఽన్యత్వం నిశ్చీయత ఇతి భావః ।
తదర్థస్మృతిపూర్వకాణీత్యత్రాపి బహువ్రీహిసమాసమాహ-
తేషామితి ।
తదర్థానుభవపూర్వికా ఇత్యత్ర తమాహ-
తాసామితి ।
యద్యపి తదర్థస్మృతిపూర్వకాణీత్యత్రాపి బహువ్రీహిగర్భబహువ్రీహిరవిశిష్టస్తథాపి తదర్థానుభవపూర్వికా ఇత్యత్ర బహువ్రీహిద్వయప్రదర్శనేన తత్రాపి తదున్నేతుం శక్యమితి లాఘవార్థా తదనుక్తిః ।
కథఞ్చిదిత్యర్థ ఇతి ।
విలమ్బేనేత్యర్థ ఇత్యర్థః । అనేనాగ్రిమస్య తావదిత్యస్య తతః ప్రాగేవేతి శైఘ్ర్యమర్థ ఇత్యర్థాదుక్తం భవతి॥ ౧॥
దౌహిత్రస్య కర్మేతి ।
బ్రాహ్మణాదేరాకృతిగణత్వాత్ కర్మణి ష్యఞ్ ప్రత్యయ ఇతి భావః ॥౨॥ అవ్యక్తస్యోత్పత్తౌ స్మృతిం ప్రదర్శ్య తల్లయే స్మృత్యన్తరప్రదర్శనాత్తస్య ప్రలయే నాశోఽభ్యుపగత ఇతి ప్రతిభాతి, తథాఽభ్యుపగమో న యుక్తః, తస్య జ్ఞానైకనివర్త్యత్వాభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే-
జ్ఞానాత్ప్రతీయత ఇతి ।
అవ్యక్తోత్పత్తిస్మృతిస్తు భూతసూక్ష్మోత్పత్తివిషయా । ఎవం చ యద్యపి లయస్మృతిరపి తద్విషయా యోజయితుం శక్యా, మూలకారణవిషయత్వేఽపి ప్రలయే సూక్ష్మావస్థాపత్తివిషయా యోజయితుం శక్యా, తథాపి స్వమతే మూలకారణామవిద్యారూపమితి విభాషయితుం జ్ఞానాదిత్యధ్యాహృతమ్ । ఋషిం ప్రసూతమిత్యాదిమన్త్రార్ద్ధస్యాయమర్థః । అగ్రే సర్గాదౌ స్వస్మాత్ప్రసూతమృషిం కపిలం కనకవర్ణం హిరణ్యగర్భం జ్ఞానైర్జ్ఞప్తికరణైర్వేదైర్యో బిభర్తి అయం సకలవేదార్థవిద్భవత్విత్యనుగ్రహకటాక్షేణ జాయమానావస్థాయామేవ పశ్యతి చేతి యో బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాఀశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై” । “హిరణ్యగర్భం పశ్యతి జాయమానమిత్యాదిమన్త్రాన్తరైకార్థ్యాత్ ।
అత్ర బిభర్తీత్యేతద్ భృఞ్ధాతోః పోషణమర్థమాదాయ వ్యాచష్టే-
పూరయతీతి ।
మన్త్రగతయచ్ఛబ్దప్రతినిర్దేశకతచ్ఛబ్దఘటితం వాక్యం దర్శయతి-
యః స సర్వేషామాత్మేతి ।
యద్యపి “యో యోనిం యోనిమధితిష్ఠత్యేకో విశ్వాని రూపాణి యోనీశ్చ సర్వా ఇతి పూర్వార్ద్ధయుక్తేఽస్మిన్ మన్త్రే నాస్తీదం వాక్యం నాపి పూర్వేతరమన్త్రయోరస్తి తయోః విద్యావిద్యే ఈశతే యస్తు సోఽన్య ఇతి సర్వాధిపత్వం కురుతే మహాత్మేతి చ విధేయాన్తరపరత్వాత్ తథాపి పురుష ఎవేదం సర్వం త్వం స్త్రీ త్వం పుమానసీత్యాదితత్రత్యమన్త్రాన్తరప్రతిపన్నార్థ ఇహ విధేయత్వేన గృహీతః । తద్గ్రహణం చ సార్వాత్మ్యప్రతిపాదనప్రధానాయామస్యాం శ్వేతాశ్వతరోపనిషది న భేదనిష్ఠసాంఖ్యతన్త్రకర్తృమహిమప్రతిపాదనస్య ప్రసక్తిరస్తీతి తేనాపి హేతునా మన్త్రస్య తద్విషయత్వనిరాకరణార్థం సాంఖ్యకర్తృవిషయత్వేఽపి తేన తస్య వేదార్థజ్ఞానవత్త్వమాత్రం సిధ్యతి న తు క్వచిదపి విషయేఽస్య భ్రమో విప్రలమ్భశ్చ నాస్తీత్యేతదపి । మనోస్తు యద్వై కిఞ్చేతి వీప్సాశబ్దేన భేషజత్వోక్త్యా చ తదుక్తేః సర్వత్రాప్యర్థే తదుభయరాహిత్యం సిధ్యతీత్యపి విశేషో ద్రష్టవ్యః । యజుర్వేదే యో బ్రహ్మవర్చసకామః స్యాత్తస్మాఎతం సోమారౌద్రం చరుం నిర్వపేదితి బ్రహ్మవర్చసకామస్యేష్టిం విధాయ ఆజ్యం ప్రోక్షణమాజ్యేన మార్జయన్తే ఇత్యన్తేన తస్య ప్రత్యేకం బ్రహ్మవర్చసోపయోగార్థసహితం వైశేషికమఙ్గకలాపం విధాయ యావదేవ బ్రహ్మవర్చనం తత్సర్వం కరోతీతి ఫలార్థవాదానన్తరమ్ అతిబ్రహ్మవర్చసం క్రియత ఇత్యాహురీశ్వరో దుశ్చర్మా భవతీత్యేవంరూపేష్ట్యనుష్ఠానేనాతిబ్రహ్మవర్చసం క్రియతే తేన యజమానః శ్విచీ భవితుం ప్రభవతీత్యేవం ఫలమేవ పునర్దోషరూపం సంకీర్త్య తత్పరిహారార్థం మానవీఋచౌ ధాయ్యే కుర్యాదితి మనునా దృష్టే ఋచావగ్నిం వః పూర్వ్యఙ్గిరా దేవమీడే వసూనామిత్యాదీనాం షణ్ణామ్ ఋచాం మధ్యే యే కేచిట్వే ఋచౌ సామిధేనీమధ్యే ధాయ్యారూపేణ యోజయేదితి విధాయ కథం మానవీభ్యామృగ్భ్యాం శ్విత్రపరిహార ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం యద్వై కిఞ్చ మనురవదత్తద్భేషజం భేషజమేవాస్మై కరోతీత్యర్థవాదేన తత్సంఘటనం కృతమ్ । ధర్మవక్త్రా మనునా యన్మన్త్రజాతం దృష్టం తత్సర్వం భేషజం భవతీతి తదిదమత్రోదాహృతమ్ । నను యద్వై కిఞ్చేతి వచనం న స్వాయమ్భువమనూక్తీనాం భేషజత్వోక్తిపరం, కిం తు సమష్టిమనోఽభిమానిహిరణ్యగర్భౌక్తీనామ్, తైత్తిరీయశాఖాయాం హి “మానవీఋచౌ ధాయ్యే కుర్యాదితి విధిశేషార్థవాదరూపమ్ ఇదం వచనం శ్రూయతే । అత్రానూద్యమానే ఋచౌ న మనోః ప్రకాశికే, కిం తు మనసః । దేవానాం యన్మన ఇతి హ్యనూద్యమానయోః ఋచోః శ్రూయతే అతో మానవీ ఇత్యత్ర సమష్టిమనోభిమానిత్వధర్మేణ హిరణ్యగర్భః ప్రకృత్యంశేనోక్త ఇతి స ఎవ యద్వై కిఞ్చేతి వాక్యేఽపి మనుశబ్దోక్తో భవితుమర్హతీతి- చేద్ , యద్యేవం కిఞ్చిదిష్టివికృతౌ మనోః ఋచః సామిధేన్యో భవన్తీతి విధిశేషతయా శ్రుతం మనుర్వై యత్కిఞ్చిదవదత్తద్భేషజమితి వచనముదాహరణమస్తు । న హి తత్ర మనః ప్రకాశికా ఋచేా వినియుజ్యన్తే, కిం తు మానససూక్తగతా ఎవ తత్ర రూఢిభఞ్జకాభావాత్ । అత ఎవ తన్త్రవార్తికే మనూక్తీనాం భేషజతాయామిదమేవ వచనముదాహృతమ్ । భాష్యే- యద్వై కిఞ్చేత్యుదాహరణమనాదరేణ ।
సర్వజ్ఞత్వాదిభిరితి ।
నను- సర్వజ్ఞత్వాదివచనాద్ మమాన్తరాత్మేత్యాదికమన్తర్యామివిషయం స్యాన్న తు జీవైక్యవిషయమితి- చేన్న । బహవః పురుషా బ్రహ్మన్నిత్యాదినా ప్రశ్నోత్తరత్వేన జీవవిషయత్వావశ్యంభావాత్ పరమేశ్వర ఎక ఎవ జీవభావేన సర్వశరీరేషు వర్తత ఇతి ఎతద్దృష్ట్యా పరమేశ్వరగుణవర్ణనస్యాప్యవిరోధాత్
ఎతేన యోగః ప్రత్యుక్తః ॥ ౩ ॥ యోగస్వరూపతత్సాధనేత్యాదిటీకాగ్రన్థం వ్యాచష్టే-
ఎషామితి ।
శ్రుతౌ సాంఖ్యయోగశబ్దాభ్యామితి ।
నన్విదం శ్రౌతలిఙ్గమాలమ్బ్యాధికశఙ్కాపరిహారౌ సాంఖ్యయోగసాధారణౌ కథం యోగమాత్రవిషయత్వం తయోరుక్తమ్ । ఉచ్యతే । కపిలమితివదిదం శ్రుతిసామాన్యమాత్రమితి పూర్వాధికరణ ఎవోక్తప్రాయమ్ అతో నేదం లిఙ్గమధికశఙ్కాబీజం కిం తు యోగశాస్త్రే యోగనిరూపణం శ్వేతాశ్వతరోపనిషదాద్యుపదిష్టయోగప్రపఞ్చనరూపమితి ప్రత్యక్షశ్రుతిమూలత్వమధికశఙ్కాబీజం తస్మిన్నంశే తస్య ప్రామాణ్యేఽపి న తాత్పర్యావిషయే స్వతన్త్రప్రధానాదౌ ప్రామాణ్యమ్ అతో న తేన స్వతన్త్రప్రధానాదిసిద్ధిరితి తత్పరిహారః ॥౩॥
న విలక్షణత్వాదస్య తథాత్వం చ శబ్దాత్ ॥ ౪ ॥
అచేతనప్రకృతికమితి ।
నను అవిద్యాప్రకృతికత్వేన సిద్ధసాధనమ్ చేతనప్రకృతికం న భవతీత్యర్థకల్పనే సిద్ధాన్తిమతే దృష్టాన్తే సాధ్యవైకల్యమ్ హేతువిశేషణే వైయర్థ్యం చేతి- చేద్, ఉచ్యతే కార్యద్రవ్యం చేతనప్రకృతికం న భవతి ద్రవ్యత్వాదాత్మావిద్యావదిత్యనుమానమత్ర వివక్షితమ్ । కార్యద్రవ్యమాత్రపక్షీకరణజ్ఞాపనాయ హేతువిశేషణమ్ । ఘటస్యాపి పక్షీకరణాన్న తత్ర సాధ్యవైకల్యశఙ్కా । ఘటయతీతి ఘటః ఘటేర్ణ్యన్తాత్పచాద్యచ్ । ణేరనిటీతి ణిలోప: । అఘటితసంఘటనాపటీయోఽజ్ఞానం తద్వదిత్యర్థః ।
భాష్యటీకయోః ప్రత్యుదాహరణసంగతిరగ్రిమటీకాయాః ప్రదర్శితేతి తాత్పర్యముక్త్వా స్వయమస్యాధికరణస్య దృష్టాన్తసంగతిమాహ-
వేదేతి ।
ప్రత్యక్షమేతి ।
స్వదృష్టలిఙ్గకస్య స్వవిశేషతోదృష్టానుమానస్య ప్రత్యక్షవదతివిశ్వసనీయత్వాత్ప్రాయః ప్రత్యక్షమిదమితి సంభావనావిషయతా భవతీత్యర్థః । అనుశ్రవో వేద: తద్గమ్యమానుశ్రవికమ్ । సుఖాద్యాత్మత్వం సుఖదుఃఖమాహాత్మత్వం తద్ ఉచ్చావచవిశేషణేనానేకప్రకారత్వవాచినా సాతిశయత్వాదిసూచనేన దర్శితమ్ ।
తద్వ్యాచష్ట ఇతి ।
లోకతోఽనవగమ్యమానస్య చేతనప్రకృతికత్వస్య కేవలశ్రుతార్థాపత్యా కల్పనాయామచేతనత్వప్రతిపాదకశబ్దవిరోధస్య దూషణతయోద్భావనసామర్థ్యాల్లోకానుభవ-సద్భావే శ్రుతార్థాపత్తేస్తద్విరోధో న దూషణమ్ కింతు ప్రత్యక్షశ్రుతిరేవ చైతన్యానభివ్యక్తిపరతయా వ్యాఖ్యేయా భవేదితి సూచితం భాష్యే తద్వివృణోతీత్యర్థః ।
ఆర్థత్వే ఉపోద్బలకాపేక్షా తదేవ నేత్యాహేతి ।
నను - ఆర్థత్వమిహాపి తుల్యమేవ; భూతేన్ద్రియాణాం వక్తృత్వవివదితృత్వాన్యథానుపపత్యా చైతన్యస్య కల్ప్యత్వాద్ దేవతాత్వస్య మనుష్యత్వాదివచ్చైతన్యవ్యాప్తజాతివిశేషతయా తస్య తదనుమేయత్వాచ్చ । న చేక్షతిశ్రవణం చైతన్యశ్రవణమేవేతి వాచ్యమ్ ఈక్షత్యధికరణే తస్య భాక్తత్వేనేాక్తత్వాత్ ప్రలయే సుషుప్తానాం చేతనానామపఞ్చీకృతభూతదృష్టిసమయే చైతన్యోద్భవాభావేన తస్య తదభిమానిదేవతేక్షణపరత్వస్యాయుక్తతయా భాక్తత్వావశ్యమ్భావాచ్చేతి చేదుచ్యతే - శ్రుతచేతనప్రకృతికత్వనిర్వాహాయ భూతేన్ద్రియాణాం చేతనత్వమేవాభ్యుపగమ్యత ఇతి శఙ్కాగ్రన్థే తేజఃప్రభృతీక్షణస్య ముఖ్యత్వమేవ సంభవతీతీక్షత్యధికరణోక్తభాక్తత్వాక్షేపేణాత్ర శఙ్కా తదభాక్తత్వోపోద్బలకతయా । మృదత్రవీదిత్యాద్యుదాహరణమ్ ।
నను తేజఆదిశబ్దానాం తదధిష్ఠాతరి పరమేశ్వరే శక్తిరేవ భాష్యటీకయోరభిమతాఽస్తు కిమితి లాక్షణికత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ-
తదిదముక్తం కథఞ్చిదితి ।
ఈక్షణస్య ముఖ్యత్వే కథఞ్చిదిత్యేతన్నాన్వేతి పరమేశ్వరస్య ముఖ్యేక్షణసద్భావాదతస్తదీయేక్షణస్య ముఖ్యత్వే తేజఆదిశబ్దానామముఖ్యత్వమాయాతీ-త్యేతత్సూచనార్థమితి లాక్షణికత్వమేవ తేషాం మూలాభిమతమితి భావ: ।
పక్షే ఎవేతి ।
వ్యతిరేకిహేతువ్యావృత్త్యర్థం సాధ్యాసాధకవిశేషణమ్ । నను- విశేషవ్యాప్త్యపేక్షాయామసాధారణ్యేఽపి జగచ్చేతనప్రకృతికం న భవతి, చేతనవిశేషగుణానుగతిరహితత్వాద్ యద్యద్విశేషగుణానుగతిరహితం న తత్తత్ప్రకృతికం యథా సువర్ణవిశేషగుణానుగతిరహితం పటాది న సువర్ణప్రకృతికమితి సామాన్యవ్యాప్త్యపేక్షాయాం నాసాధారణ్యమ్ । న చ సామాన్యవ్యాప్తిర్యత్తద్భ్యామననుగతా నానుమానోపయోగినీతి శఙ్కనీయమ్ యో యస్య గ్రన్థస్య ప్రణేతా స తస్మాదధికవిషయజ్ఞానవానిత్యేవమాదిరూపాయా: సామాన్యవ్యాప్తేః సిద్ధాన్తినాఽప్యనుమానాఙ్గతయా ప్రాగఙ్గీకృతత్వాత్ । ఆచార్యైరధికరణారమ్భే ప్రదర్శితస్య విశేషవ్యాప్తిమూలకస్యైవానుమానస్యాసాధారణ్యశఙ్కారహితత్వాచ్చేతి చేత్ ఉచ్యతే । యత్తద్భ్యామననుగతా సామాన్యవ్యాప్తిర్న స్వతన్త్రాఽనుమానాఙ్గమ్ । ఈశ్వరో వేదాధికద్రష్టేత్యాద్యనుమానం బుద్ధిసంవాదేన శ్రుత్యవగతసార్వజ్ఞ్యదృఢీకరణార్థమ్, న స్వయమేవ కస్యచిదర్థస్య సాధనార్థమితి తత్రాననుగతాపి సామాన్యవ్యాప్తిరుపన్యస్యతే । తదభావేఽపి హి యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేనేత్యాదౌ దృష్టాన్తోపన్యాసమాత్రేణ బుద్ధిసంవాదో జాయతే । ఆచార్యైః ప్రదర్శితమప్యనుమానమప్రయోజకత్వపరిహారాయ యది చేతనప్రకృతికం స్యాత్తద్విశేషగుణానుగతిమత్స్యాదితి తర్కమపేక్షమాణం తన్మూలభూతాం సామాన్యవ్యాప్తిముపజీవతీతి తదపి నావతిష్ఠతే, కిం త్వాపాతతోఽననుగతసామాన్యవ్యాప్త్యనపేక్షమివ భాసమానం పూర్వపక్షావలమ్బనమస్త్విత్యాశయేన న విలక్షణత్వాదితి సౌత్రానుమానే స్పష్టే విద్యమానేఽప్యనుమానాన్తరమాచార్యైరుపన్యస్తమ్ । తత్తు మహాంశ్చాయం పారిణామికః స్వభావవిప్రకర్షః పురుషాదీనాం కేశనఖాదీనాం చ రూపాదిభేదాదితి భాష్యోద్భాషితవ్యభిచారేణైవ తర్కమూలసామాన్యవ్యాప్తేరపి శైథిల్యాపాదనాద్ దూషితమితి తద్దూషణే ఫలాన్తరమాచార్యైర్న కృతమ్ ।
నను ప్రమాణవిషయవివేచకతయేత్యయుక్తమ్ శ్రుత్యైవ ప్రమాణమూర్ద్ధన్యయా తద్విషయవివేకసిద్ధేరిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే-
వచనయుక్త్యాభాసనిరాసేనేతి ।
ఆపాతతస్తద్విరోధిత్వేన భాసమానానాం యుక్త్యాభాసానాం చానుసంధానే సంజాతస్య చిత్తక్షోభస్యాపనయనేన శ్రుతివిషయదార్ఢ్యాపాదనం తద్వివేచనమిత్యర్థః । నను- పూర్వపక్ష్యుపన్యస్తేషు తర్కమూలాక్షేపహేతుషు బ్రహ్మణః సిద్ధరూపత్వేన పృథివ్యాదిసామ్యం మననరూపతర్కాదరణం చేతి హేతుద్వయమేవ పరిహృతమ్ న తు నిరవకాశత్వప్రధానప్రత్యాసత్తిహేతుద్వయమితి- చేత్ ఉచ్యతే బ్రహ్మణః సిద్ధరూపత్వేఽపి శ్రుత్యనుగ్రాహకతర్కాదరణేఽపి స్వతన్త్రానుమానవిషయత్వం నాస్తీతి ప్రసాధితే శబ్దసాధనాక్షమస్య చక్షుషస్తద్బాధన ఇవ బ్రహ్మసాధనాక్షమస్యానుమానస్య తద్బాధనే సామర్థ్యాభావః ఫలితో భవతీత్యుపలే క్షురతైక్ష్ణ్యస్యేవ తత్ర కుణ్ఠీభవతోఽనుమానస్య శ్రుతితః ప్రాబల్యహేతుకథనమస్థానవిజృమ్భితమితి స్వత ఎవ సిద్ధేస్తద్ధేతుద్వయమాహృత్య న దూషితమ్ ।
న హ్యచేతనస్యేత్యాదిగ్రన్థం వ్యాచష్టే-
అచేతనస్య జగత్కారణస్యేతి ।
నను- అచేతనాచ్చేతనస్యేవోద్భూతవిశేషగుణాదనుద్భూతవిశేషగుణస్యాప్యుత్పత్తిర్న సంభవతీతి- చేద్ న । కాష్ఠజ్వాలాభాణ్డతద్గతవారిస్థతేజసో దీపాత్తుషాగ్నేశ్చోత్పత్తిదర్శనాత్తత్రోద్భూతరూపావయవాన్తరకల్పనే గౌరవాత్ । ఘటః ప్రకాశత ఇత్యనుభవదర్శనేన ఘటాదిషు చైతన్యముద్భూతమిత్యపి కల్పనోపపత్తేశ్చ । కస్యచిత్ప్రకాశతే కస్యచిన్న ప్రకాశత ఇతి వ్యవహారస్తు చైత్రాత్యరోఽయం న మైత్రాదితి వ్యవహారవదుపపద్యతే పరత్వవచ్చైతన్యస్యాపి సప్రతియోగికగుణత్వకల్పనోపపత్తః ।
న తవేతి ।
సత్కార్యవాదినస్తత్ర శరావాదిదృష్టాన్తేఽప్యుక్తదోషాపత్తిస్తుల్యేతి భావః ।
కారణానువృత్త్యేతి ।
న తు కార్యరూపానువృత్త్యాఽతో నోభయత్రాప్యుక్తదోషాపత్తిరితి భావః ।
నను జాగ్రత్ప్రపఞ్చదోషేణేవ స్వప్నప్రపఞ్చదోషేణాపి బ్రహ్మణో రూపణమాపాద్యమేవ, కథమరూపణే దృష్టాన్తీక్రియత ఇత్యాశఙ్క్య జీవే తదరూపణస్యానుభవసిద్ధతయా జీవోఽత్ర దృష్టాన్తో వివక్షిత ఇతి వ్యాఖ్యాతమిత్యాహ-
అతో న సాధ్యసమత్వమిత్యర్థ ఇతి ॥౧౧॥
యోఽన్యత్రాత్మన ఇత్యత్రాన్యత్రేత్యేతత్ప్రథమార్థేఽన్యత్ర భూతాచ్చ భవ్యాచ్చేతివత్ ।
సిద్ధమర్థమాహ-
ఆత్మవ్యతిరేకేణేతి ॥
ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా అపి వ్యాఖ్యాతాః ॥ ౧౨ ॥
అతిదేశస్యేతి ।
స్మృతేర్మూలాభావేఽపి తర్కస్య వ్యాప్త్యాదిమూలసత్త్వాత్తద్విరోధేన సమన్వయః సఙ్కోచనీయ ఇతి పూర్వాధికరణేన ప్రత్యుదాహరణసంగతిరిత్యర్థః ।
తేన దృష్టాన్తసంగతిమపి దర్శయన్నతిదేశాధికరణస్యాభ్యధికాశఙ్కామాహ-
యథా హీతి ।
ఇయమారమ్భణేతి ।
న కార్యం కారణాఽభిన్నమ్, నాపి తద్భిన్నం సత్యం, కిం త్వనిర్వచనీయమిత్యుపపాదయితుమారమ్భణాధికరణే (బ్ర. అ. ౨ పా. ౧ సూ. ౧౪) కార్యకారణభేదశఙ్కా నిరసనీయా ఇహ తు భేదగర్భకార్యకారణభావే ప్రత్యక్షత్వాఽప్రత్యక్షత్వావసేయసత్త్వాఽసత్త్వవిరోధాభ్యాం తన్నిరసనమభ్యుచ్చయమాత్రమిత్యర్థః ।
అసదకరణాదిత్యాదీతి ।
అసదకరణాదుపాదానగ్రహణాత్సర్వసంభవాభావాత్ ।bశక్తస్య శక్యకరణాత్కారణభావాచ్చ కార్యస్య ॥bఇతి సాంఖ్యానాం సత్కార్యవాదప్రధానశ్లోకః । అస్యార్థః - కార్యం కారణవ్యాపారాత్ప్రాగపి సదేవ; నీలరూపస్య పీతభావేనేవాఽసతః సత్త్వేన కర్తుమశక్యత్వాత్ । ఉపాదానగ్రహణాచ్చ ప్రాగపి సదేవ కార్యమ్ । ఉపాదానాని కారణాని తేషాం కార్యేణ గ్రహణాత్ కారణైః కార్యస్య సంబన్ధాదితి యావత్ । కారణసంబద్ధం హి కార్యం భవద్ భవేత్ । కారణాఽసంబద్ధమేవ కార్యముత్పద్యతామితి చేద్, న సర్వసంభవాభావాత్ । అసంబద్ధస్య కార్యత్వే హి అసంబద్ధత్వావిశేషాత్సర్వం కార్యం సర్వస్మాత్సంభవేద్ న చైతదస్తి। అసంబద్ధమపి కారణం తదేవ కరోతి యత్ర శక్తమితి చేద్ న శక్తస్య శక్యకరణాత్ । శక్తమపి హి కార్యం శక్యం కరోతి నాశక్యమ్ । అవ్యవస్థాతాదవస్థ్యాత్ । శక్యం కరోతి చేత్కథమసతి శక్తివిషయతారూపా శక్యతా కార్యస్య కారణాత్మత్వాదపి కార్యం సదేవ । తస్య కారణాత్మత్వం చ ఘటశరావాదికం పూర్వాహ్ణే మృత్కూట ఎవాసీదిత్యనుభవేన గురుత్వద్వైగుణ్యానుపలమ్భాదియుక్త్యా చేతి। (నను పృథుబుధ్నోదరాదిసంస్థానవిశేషాణాం సదాతనత్వేఽపి కదాచిత్ప్రత్యక్షత్వం కదాచిత్పరోక్షత్వం చ పటకూర్మాఙ్గాదిపరిణాహానామివావిర్భావతిరోభావాభ్యాముపపద్యతే) న హి పటకూర్మాఙ్గాదిపరిణాహానాం సంకోచనావస్థాయామప్రత్యక్షత్వమనుత్పత్త్యా నాశేన వా కిం తు తిరోధానేన । తతశ్చ తేషాం వికాశవ్యాపారేణేవ దణ్డచక్రాదివ్యాపారేణ పృథుబుధ్నోదరాదీనామభివ్యక్తౌ ప్రత్యక్షతా, అభివ్యక్తిశ్చ తత్తిరోధాయకపిణ్డావస్థోపమర్దః । ముద్గరపాతేన ఘటావస్థోపమర్ద ఇతి కపాలావస్థాభివ్యక్తి: । కపాలాని చూర్ణీకృత్య జలమృదన్తరసంయోజనమర్దనాదిభిర్మార్దవం ప్రాపయ్య దణ్డచక్రాదివ్యాపారేణ తిరోహితాయా ఘటావస్థాయాః పునరభివ్యక్తిః । ఎవం పటావస్థాయాం దాహేన తిరోహితాయాం తద్భస్మనాం క్షితితలపతితానాం తత్క్షితిప్రరూఢకార్పాసతరుకుసుమఫలపరిణతౌ క్రమేణ తిరోహితాయాః పటావస్థాయాః పునరభివ్యక్తిరితి। అవస్థానామపి సదాతనత్వే ప్రత్యక్షత్వపరోక్షత్వవ్యవస్థాయాం న క్వచిదనుపపత్తిరితి- చేద్ ఎవం ద్రవ్యతదవస్థావిశేషాణాం సదాతనత్వసమర్థనేఽపి తదావిర్భావతిరోభావౌ ప్రాగసన్తౌ ఆగన్తుకావేవాభ్యుపగన్తవ్యౌ తయోరపి సదాతనత్వే ఘటావస్యాయాం కదాచిత్ప్రత్యక్షత్వం కదాచిత్పరోక్షత్వమితి వ్యవస్థాఽనుపపత్తేః తతశ్చ తయోరసదకరణాదిహేతూనాం ప్రతిహతేః । తద్వదేవ ఘటాదిద్రవ్యాణాం తదాకారవిశేషాణాం చాగన్తుకత్వమభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ ఇదానీం మృత్పిణ్డ ఎవాస్తి ఘటో నాస్తీత్యాదివ్యవహారదర్శనాత్ కారణచక్రవ్యాపారానన్తరమిదానీం ఘట ఆసీదిత్యాదివ్యవహారదర్శనాచ్చ, పటపరిణాహ ఇదానీమభివ్యక్త ఆసీత్ ప్రాక్ తిరోహిత ఆసీదిత్యాదివదావిర్భావతిరోభావవ్యవహారాభావాచ్చ । శేషమారమ్భణాధికరణే (బ్ర. అ. ౨ పా. ౧ సూ. ౧౪) వక్ష్యతే ।
ప్రకృతౌ హి ద్వాదశా హే ఇతి ।
నన్వహర్గణానాం ప్రకృతౌ సమూహే ద్వాదశాహే త్రయాణాం త్రయాణామన్హాం త్రివృత్స్తోమకత్వాదికం నాస్తి। సత్యమ్ యత్రాస్తి తదుపలక్షణమేతత్ ।
తద్యథాక్వచిదేకోనపఞ్చాశద్రాత్రవిశేషే శ్రూయతే- అతిరాత్రో నవ త్రివృద్వన్త్యహాని నవ పఞ్చదశాన్యహాని నవ సప్తదశాన్యహాని నవైకవింశాన్యహాని ద్వాదశాహస్య దశాహస్య దశాహాని మహావ్రతం చాతిరాత్రశ్చేతి ।
నిశ్చితార్థైరితి ।
యద్యపి త్రివృదాదిశబ్దాః స్తోత్రీయాణామృచాం నవసంఖ్యాదివాచినో నాహర్వాచినః తథాపి తేషామన్యత్ర లక్షణయాఽహః పరత్వం దృష్టమిత్యేతావతా తాదర్థ్యనిశ్చయోక్తిః ।
నను తేషాం సంవత్సరపరత్వమపి త్రయస్త్రివృతః సంవత్సరాస్త్రయః పఞ్చదశా ఇత్యాదిద్వాదశవార్షికసత్రోత్పత్తివాక్యేషు నవ త్రివృతః సంవత్సరా నవ పఞ్చదశా ఇత్యాదిషట్త్రింశత్సంవత్సరససోత్రోత్పత్తివాక్యేషు చ దృష్టమ్ న చ తేషు సంవత్సరశబ్దస్యార్థానవధారణమస్తి సంవత్సరసత్రాణాం ప్రకృతిభూతే గవామయనే చత్వారోఽభిప్లవాః షడహ ఎకః పృష్ఠ్యః షడహః సమాస ఇతి త్రింశతి అహస్సు మాసత్వోక్తిలిఙ్గాద్ యావత్యశ్చతుర్వింశోక్థ్యస్య స్తోత్రీయాస్తావత్యః సంవత్సరస్య రాత్రయ ఇతి సంవత్సరరాత్రీణాం షష్ట్యుతరవింశత్సంఖ్యాకచతుర్వింశోక్థ్యస్తోత్రీయాభిః సమసంఖ్యత్వోక్తిలిఙ్గాత్సౌరో మాసో వివాహాదౌ యజ్ఞాదౌ సావనః స్మృత ఇతి స్మరణాచ్చ సావనపరత్వావధారణేనానుష్ఠానపర్యన్తత్వదర్శనాత్ తథేహాపి ముఖ్యవృత్త్యైవ సావనసంవత్సరపరత్వముపపపాదయితుం శక్యమితి పూర్వాస్వరసాదాహ-
ఔషధాదిసిద్ధికల్పనాపీతి ।
సహస్రసంవత్సరజీవనోపాయభూతమౌషధాదికం క్వచిత్ప్రామాణికశాస్త్రే దృష్టం క్లృప్తం నాస్తి యేన సహస్రసంవత్సరాఽఽయురర్థితయా స్వత ఎవౌషధాదిసిద్ధానామధికార ఇతి విధ్యాక్షేపగౌరవం పరిహ్రియేత కింతు సహస్రసంవత్సరవిధిబలాదేవ తథాభూతమౌషధాదికమస్తీతి కల్పనీయమ్ । న చ తథా కల్పనయాఽప్యధికారనిర్వాహ: । సామాన్యతః కల్పితస్యాప్యౌషధాదేరిదన్తయా పరిజ్ఞానాభావేన తత్సేవయా తావదాయుఃసంవాదనాభావాత్ । న హ్యగ్నిసంవర్ద్ధనం స్వరవర్ణప్రసాదనం వలీపలితనాశనమిత్యాదిరసాయనానామివ తావదాయుఃసంపాదకస్య రసాయనస్యేదన్తయా పరిజ్ఞానం కథమపి లబ్ధుం శక్యమ్ । తావదాయుషాం గన్ధర్వాదీనామధికారాశ్రయణేఽపి తేషాం బ్రాహ్మణ్యాదికం తదభావేఽప్యగ్నిసంపానమ్ అగ్న్యభావేఽపి క్రత్వనుష్ఠానం వా కల్పనీయమితి విధ్యాక్షేపగౌరవమపరిహార్యమతస్తత్పరిహారాయ పఞ్చపఞ్చాశత ఇతి సంఖ్యావాచిశబ్దస్య సంవత్సరా ఇతి కాలవాచిశబ్దస్య వా లక్షణీయత్వేన వాక్యార్థే వక్తవ్యే సంఖ్యాశబ్దస్య వ్యవస్థితార్థత్వాత్ సంవత్సరశబ్దస్యాపాతతోఽనేకార్థతయా ప్రచలదవస్థత్వాదహరేవ సంవత్సర ఇత్యహని దృష్టప్రయోగత్వాచ్చ అహర్లక్షణత్వమభ్యుపేత్య వాక్యార్థో నిర్ణేతవ్య ఇతి భావః ।
దూర్వాకారేతి ।
యద్యారమ్భణాధికరణే స్ఫుటీకరిష్యమాణం వివర్తవాదం ప్రచ్ఛాద్య సమనన్తరభోక్త్రాపత్త్యధికరణావలమ్బనం పరిణామవాదమాశ్రిత్య పరమాణువాదదూషణం వక్తవ్యమ్ తదోపాదానోపాదేయయయోరల్పాధికపరిమాణత్వనియమస్య ప్రచితపరిమాణకూలపిణ్డాద్యారబ్ధేషు పిత్రుప్రభృతిషు వ్యభిచార ఉద్భావనీయః । మేరుసర్షపయేారనన్తావయవారబ్ధత్వావిశేషేఽపి తదానన్త్యయోరేవాతీతక్షణకల్పానన్త్యయోరివ విశేషోపపాదనేన తుల్యపరిమాణప్రసఙ్గం నిరస్య క్షోదీయోర్థాన్తరకల్పనాపతిప్రసఙ్గేన చ పరమాణు కారణవాదో దూషణీయః ॥౧౨॥
భోక్త్రాపత్తేరవిభాగశ్చేత్స్యాల్లోకవత్ ॥ ౧౩ ॥ నను కేవలాగమగమ్యబ్రహ్మవిషయత్వం సాధకస్యేవ బాధకస్యాపి తర్కస్య న సంభవతీతి శఙ్కాయా మన్త్రార్థవాదదృష్టాన్తేన పరిహారో న సంభవతి మన్త్రార్థవాదయోర్మానాన్తరగమ్యవిషయయేారేవ మానాన్తరబాధేనాన్యథానయనాఙ్గీకారాదిత్యా-శఙ్క్యాత్రాపి మానాన్తరగమ్యప్రపఞ్చాభావశ్రుతీనామేవ తత్సత్త్వగ్రాహిమానాన్తరేణ బాధః శఙ్క్యత ఇతి తత్తాత్పర్యమాహ-
తర్హి జగద్భేద ఇతి ।
ఎతదనుసారేణ ప్రవృత్తవర్తమాన శబ్దౌ వ్యాఖ్యాతుమయం గ్రన్థః ॥౧౩॥
తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః ॥ ౧౪ ॥ లౌకికప్రమాణానాం తత్త్వావేదకత్వప్రచ్యావనరూపో విశేషోఽత్రాభిధిత్సితః కుతోఽవసీయతే ? ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం సౌత్రపదేన తద్విషయమిథ్యాత్వప్రతిపాదనాదిత్యాహ-
తదనన్యత్వపదేనేతి ।
నను
సౌత్రపదాద్బలవతి విషయవాక్యే పూర్వాధికరణవ్యవస్థాపితభేదాభేదానుగుణ-దృష్టాన్తోపాదానాత్తద్దృఢీకరణే తాత్పర్యం కుతో నావసీయత ఇతి శఙ్కోత్తరత్వేన ప్రతిజ్ఞావాక్యతాత్పర్యవర్ణనపరం గ్రన్థమవతారయతి-
శ్రుతావితి ।
తత్త్వజ్ఞానం చేతీతి ।
తత్త్వస్యాబాధితరూపస్య జ్ఞానమిత్యర్థః । తథా చేదన్తయా ప్రతీయమానస్య భుజగస్య రజ్జ్విదమంశ ఇవ సత్తయా ప్రతీయమానస్య విశ్వస్యాధిష్ఠానసదంశస్తత్త్వమితి సద్రూపే తస్మిన్ విజ్ఞాతే విశ్వమారోపితతత్తద్వైశేషికరూపేణాఽజ్ఞాతమపి తత్త్వతో జ్ఞాతం తజ్జ్ఞానేనైవ విషయీకృతం భవతీత్యర్థః । ఎతేనాసాధారణం స్వరూపం ధర్మో వా తత్త్వం న తు భ్రమాధిష్ఠానమ్ । తథా సతి సదంశస్తత్త్వమితి బ్రహ్మశుక్త్యాద్యధిష్ఠానస్యానన్ద-శుక్తిత్వాదేరతత్త్వప్రసఙ్గాదితి- నిరస్తమ్ స్వరూపం ధర్మో వా బాధ్యౌ తత్త్వమిత్యబాధితత్వవిశేషణావశ్యంభావే సత్యసాధారణవిశేషణవైయర్థ్యాత్ । నష్టశబ్దో యద్యపి ప్రయోగప్రాచుర్యాద్ ధ్వస్తే ప్రసిద్ధః తథాపి దృష్టనష్టస్వరూపత్వాదితి హేతోర్వ్యతిరేకవ్యాప్తిప్రదర్శనపరే తథా హీత్యాదిటీకాగ్రన్థే త్రివిధపరిచ్ఛేదరాహిత్యస్య వస్తుసత్త్వరూపసాధ్యాభావవ్యాపకత్వప్రదర్శనాత్ త్రివిధపరిచ్ఛేదోఽత్ర హేతుర్వివక్షితో న తు కాలపరిచ్ఛేదమాత్రమ్ । న చ త్రివిధోపాదానవైయర్థ్యమ్ ధ్వంసాత్యన్తాభావా-న్యోన్యాభావప్రతియోగిత్వరూపహేతుత్రయపరత్వోపపత్తేః । అభావత్వేన సర్వక్రోడీకరణేనా-భావప్రతియోగిత్వరూపైకహేతుపరత్వోపపత్తేశ్చ ।
న చ బ్రహ్మణి వ్యభిచారః స్వాన్యూనసత్తాకత్వేనాభావవిశేషణాదిత్యభిప్రేత్య త్రివిధసంగ్రహార్థం నశ ప్రదర్శనే ఇతి ధాత్వర్థకథనానుసారేణ సమభివ్యాహృతదృష్టప్రతిద్వన్ద్వివిషయతౌచిత్యానుసారేణ చ నష్టశబ్దం వ్యాచష్టే-
అదృష్టమిత్యర్థ ఇతి ।
ఎవం చ కాలాన్తరదేశాన్తరవర్తితయా వస్త్వన్తరతాదాత్మ్యేన చాదృష్టత్వోక్త్యా తత్తదర్థాభావాక్షేపాత్ కాలపరిచ్ఛిన్నత్వాదిహేతులాభ: ।
నన్వేవం సతి నష్టపదేనైవ హేతులాభాత్ కిం దృష్టగ్రహణేనేత్యాశఙ్క్య ధ్వంసకాలాద్యవచ్ఛిన్నః సత్త్వాభావ ఇహ సాధ్యతే స దృష్ట ఎవేతి భ్రాన్తశఙ్కావారణార్థం ప్రతీతికాలాదిసాధారణః సత్త్వాభావ: సాధ్య ఇతి సాధ్యశరీరజ్ఞాపనార్థం తదిత్యాహ-
ప్రతీతిసమయే ఇతి ।
క్వచిదదృష్టమిత్యర్థ ఇతి స్థానే అనిత్యమిత్యర్థ ఇతి పాఠస్తు నష్టశబ్దస్య ధ్వస్తే ప్రసిద్ధిప్రాచుర్యమాశ్రిత్య । అస్మిన్ పక్షే కాలపరిచ్ఛేదమాత్రస్య హేతుత్వాద్ బ్రహ్మణి వ్యతిరేకవ్యాప్తిప్రదర్శనపరే టీకాగ్రన్థే న హ్యసౌ కదాచిత్క్వచిత్కథఞ్చిద్వా-ఽస్తీతి దేశవస్తుపరిచ్ఛేదయోరప్యభావకథనం కాలపరిచ్ఛేదాభావే దృష్టాన్తార్థమితి యోజ్యమ్ ।
టీకాయాం యే హి దృష్టస్వరూపా ఇత్యనేన వివక్షితస్యానుమానస్య ప్రాథమికతథాహిగ్రన్థేన వ్యతిరేకవ్యాప్తిః ప్రదర్శితా తస్యైవ విపక్షబాధకం ద్వైతీయీకతథాహిగ్రన్థేనోచ్యత ఇతి నిష్కృష్య తదనుమానప్రదర్శనపూర్వకమవతారయతి-
విమతమితి ।
సావధికత్వాదితి ।
పూర్వోక్తరీత్యా త్రివిధావధిమత్త్వాదనిత్యత్వాదితి వాఽర్థః । సావధికసత్త్వాదితి పాఠే సావధికస్థితికత్వాదిత్యర్థమాదాయోక్తార్థ ఎవ పర్యవసానం ద్రష్టవ్యమ్ । అన్యథా కదాచిత్సత్త్వమఙ్గీకృత్య తేన త్రైకాలికసత్త్వాభావసాధనే విరోధాత ।
టీకాయామాద్యవికల్పద్వయం సత్త్వాసత్త్త్వోభయవిషయముపన్యస్యాఽర్థాన్తరత్వా-దివికల్పద్వయమసత్వమాత్రవిషయముపన్యస్తమ్ తత్ స్వయం సత్త్వేనాసత్త్వేన చానిర్వచనీయ-త్వాభావసిద్ధయే సత్వేఽప్యతిదిశతి-
అసత్త్వవదిత్యాదినా ।
నను సత్వం భావధర్మః అసత్త్వం త్వభావరూపమర్థాన్తరమిత్యభ్యుపగమే నాస్తి దోషః న చాకిఞ్చిత్కరతాయామర్థాన్తరస్య విరోధిత్వానుపపత్తిః తస్య ప్రతియోగిన్యకిఞ్చి-త్కరత్వేఽపి స్వభావాదేవ ప్రతియోగిప్రతిక్షేపరూపవిరోధిత్వోపపత్తేః । అన్యథా ప్రతియోగిని కిఞ్చిత్కరస్యైవ (విరోధిత్వనియమేఽత్రైవవియద్వాచకసమర్థనార్థస్య సదసతోరేకత్వవిరోధాదితి టీకాగ్రన్థస్య సత్స్వభావస్యాఽసత్త్వవిరోధాదిత్యస్య గ్రన్థస్య చానిర్వాహాత్ । ఉచ్యతే । సత్త్వాసత్త్వే భావధర్మావిత్యభ్యుపగమే వికారనిత్యత్వాపాత ఇతి యో దోష ఉక్తః స సత్త్వమేకమేవ భావధర్మో న కదాపి భావస్యాసత్వమిత్యభ్యుపగమేఽపి తుల్యః । అసత్త్వమర్థాన్తరం న చాసత్త్వాన్తరకరమిత్యభ్యుపగమే త్వసన్ ఘట ఇతి సామానాధికరణ్యానుపపత్తిః । న హి సత్త్వాసత్త్వగోత్వాశ్వత్వాదీనాం స్వభావాదేవ పరస్పరవిరోధసద్భావేఽపి సదసద్గౌరశ్వ ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యమస్తి। న చాసన్ ఘట ఇతి సామానాధికరణ్యమభావ-ప్రతియోగీ ఘట ఇత్యర్థకమితి వాచ్యమ్ । తథా సతి ప్రతియోగిత్వధర్మాశ్రయతయా వికారసత్త్వాపాతాత్ । ఎవం సత్త్వాసత్త్వాభ్యామనిర్వచనీయత్వమిహ విశ్వస్యోపపాదితమ్ । భేదాభేదాభ్యామనిర్వచనీయత్వమపి పూర్వాధికరణే కార్యకారణభేదవాదిభిశ్చ దర్శితైః పరస్పరం ప్రతిక్షేప్తుమశక్యైర్న్యాయైః సిద్ధమిత్యనుసంధేయమ్ । నను మృదాత్మనా శరావాదీనామేకత్వం మృదశ్చ శరావాద్యాత్మనా నానాత్వమితి పరోక్తమాపాద్య వికల్పపూర్వకం దూషణమయుక్తోపాలమ్భః మృదేకా శరావాదయో నానేత్యేతావత ఎవ పరేణోక్తత్వాత్ ।
భాష్యే- యథా వృక్ష ఇత్యేకత్వం శాఖా ఇతి చ నానాత్వమితి ప్రథమదృష్టాన్తానుసారేణ మృదాత్మనా ఘటశరావాద్యాత్మనేతి ఆత్మశబ్దయోర-వివక్షితార్థత్వాదిత్యాశఙ్క్య తాత్పర్యమాహ-
మృదేకేతి ।
యది తథా పరమతం స్యాత్ తదా సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానిర్వాహార్థమస్మదుక్తా రీతిరనుసరణీయేతి పరమతేఽపి శుద్ధాద్వైతమేవ సిధ్యేద్ న నానాత్వస్య సత్యతా । అతస్తత్సత్యతామనురుధ్య ప్రతిజ్ఞాం నిర్వోఢుం కార్యకారణయోర్ద్వయోరపి పరస్పరాత్మనైకత్వం నానాత్వం చ పరాభిమతమితి వక్తవ్యమ్ । అత ఎవ నన్వనేకాత్మకం బ్రహ్మేతి భాష్యే కారణస్య కార్యాత్మనాభిప్రాయేణ నానాత్వముక్తమితి తత్ర వికల్ప్య దూషణకథనం యుక్తమిత్యర్థః । అభేద ఎవ స్యాదితి పాఠమనురుధ్య శుద్ధాద్వైతమేవ సిధ్యేదితి తత్తాత్పర్యం వర్ణితమ్ । అత్యన్తభేద ఎవ స్యాదితి పాఠస్తు సుగమః ।
న భవేదపీతి ।
భేదమాశ్రిత్య భవనవదభేదమాశ్రిత్యాభవనమపి వక్తుం శక్యమితి భావః । తస్కరదృష్టాన్తః ఛాన్దోగ్యే పురుషం సోమ్యోత హస్తగృహీతమానయన్త్యపహార్షీత్ స్తేయమకార్షీత్ పరశుమస్మై తపతే ఇత్యాదినా ప్రపఞ్చితః ।
అసత్యాదితి ।
అసత్యాదహిజ్ఞానాన్మరణకార్యక్షమభయోత్పత్తిర్వక్ష్యతే । నను అసజ్జ్ఞప్తావసత ఇవాహిజ్ఞప్తావహేరుపలక్షణత్వేన తాదర్థ్యసంభవాద్ నాఽహిజ్ఞానస్యాసత్యత్వమితి- చేద్ న అసద్వికల్పస్యాసద్విశిష్టత్వేనాసత్త్వే బాధకాభావాత్ । న చ శశశృఙ్గమస్తీతి జ్ఞానాద్ భ్రాన్తస్య ప్రవృత్త్యభావప్రసఙ్గో బాధకః । అసతః సాధకత్వదర్శనస్య ప్రాతిభాసికవ్యావహారికాణాం సాధకత్వోపపాదనే కైముతికన్యాయేనానుకూలత్వాత్ । అత ఎవ ఖణ్డనకారైరసతః సాధకత్వం యత్నేనోపపాదితమ్ । నను- తథాపి వ్యావహారికత్వాదినిర్వచనేష్వపేక్షితమసత్ప్రాతిభాసికవైలక్షణ్యం వ్యావహారికమభ్యుపేయమ్ అసత: ప్రాతిభాసికస్య చ తద్వైలక్షణ్యస్యాసతి ప్రాతిభాసికే చ సత్త్వేనావ్యావర్తకత్వాత్ అతస్తత్రాసత్ప్రాతిభాసికవదహేరప్యుపలక్షణత్వం స్యాదితి- చేత్ న । తత్ర విశిష్టరూపేణాసదపి ప్రాతిభాసికమపి స్వరూపేణ తద్వైలక్షణ్యం విశేషణమితి వివక్షయా వ్యావర్తకత్వోపపత్తేః క్వచిత్కస్యచిద్బాధకవశాదుప-లక్షణత్వకల్పనేఽపి ప్రకృతే విశేషణత్వే సంభవతి తద్దృష్టాన్తేనోపలక్ష్యాకారాన్తర-సాపేక్షోపలక్షణత్వకల్పనాయోగాత్, మహాసర్పభ్రమజన్యభయే క్షుద్రసర్పభ్రమజన్యభయాదుత్కర్ష-దర్శనేన కార్యోత్కర్షానువిధేయోత్కర్షస్య సర్పస్య విశేషణతయా భయప్రయోజకకోటి-నివేశనావశ్యంభావాచ్చ ।
పరిహారసామ్యమాహేతి ।
నను కథం పరిహారసామ్యమ్ సత్యత్వావిశేషేఽపి యత్కారణతావచ్ఛేదకావచ్ఛిన్నం తతః సత్యం కార్యం నాన్యస్మాదితి నియమ: సత్యపక్షే సంభవతి। ఆరోపపక్షే త్వజినమజీనమిత్యుభయోరపి దైర్ఘ్యారోపాఽవిశేషే ధూమబాష్పయోర్వ్యాప్యారోపావిశేషే చ కథం నియమః ఉచ్యతే । యాదృశేన జ్ఞానేన సత్యత్వం కార్యకారణభావానతిప్రసఙ్గోపపాదకం సిద్ధం పరో మన్యతే తాదృశజ్ఞానసిద్ధం వ్యావహారికసత్త్వమస్మాకం తదనతిప్రసఙ్గో-పపాదకమ్ తత్తు జ్ఞానం పరస్య సర్వథైవ బాధ్యమిత్యభిమానః । ఆస్మాకం తు తద్యుక్త్యా బ్రహ్మజ్ఞానేన చ బాధ్యమితి సిద్ధాన్తః । ఎవం చ ధూమ ఎవ వహ్నివ్యాప్తిజ్ఞానాత్ తత్సత్త్వసిద్ధిః న తు ధూమత్వభ్రాన్తివిషయే బాష్పే తజ్జ్ఞానాదితి పరాభిమానాత్ । అస్మాకం ధూమే ఎవ వహ్నివ్యాప్యారోపాద్వ్యావహారికవహ్నిప్రమా నాన్యత్రేతి వ్యవస్థా । యది క్వచిద్బాష్పధూమభ్రమస్థలేఽపి సంవాదినీ సా జాయత ఇతి న వస్తుసద్వ్యాప్తిమత్వం తత్ప్రయోజకమ్ కిం తు సాధ్యవతి లిఙ్గజ్ఞానమాత్రమారోపానారోపసాధారణమితీష్యతే తదా యతః సాధ్యవత్త్వజ్ఞానాత్పక్షే సాధ్యత్వస్య వస్తుసతః సిద్ధిం పరో మన్యతే తదస్మాకమారోపరూపమితి తత్సిద్ధం వ్యావహారికం సాధ్యత్వం తత్ప్రయోజకకోటౌ నివేశ్యమ్ । ఎవమజీనమజినమిత్యత్రాప్యుపపాదనం వర్ణదైర్ఘ్యాదేశ్చ సత్యత్వమశక్యో-పపాదనమ్ । న చ దీర్ఘాదిధ్వనిసాహిత్యం తదభితవ్యక్తత్వం వా తత్ । న హి దీర్ఘాదిధ్వనిసహితా ఇమే వర్ణాస్తదభివ్యక్తా వేతి ప్రతియన్తి లోకాః కిం తు దీర్ఘోఽయం హ్రస్వోఽయమిత్యేవ ప్రతియన్తి। లోకవిరోధేన చానుభవవ్యాఖ్యానే రజతభ్రమాదీనామపి రజతసదృశమిదమిత్యాదివ్యాఖ్యానం కో వారయేత్ ।
ధ్వస్తే ఇతి ।
ధ్వంసు గతౌ చేతి గత్యర్థమాదాయ యథా చేయం ధ్వస్తేతి పాఠస్య గతిరుక్తా । స్తబ్ధేతి పాఠ: సుగమ ఇతి త్యకః ।
తర్హ్యేవేతి ।
కథం చేత్యేతత్ప్రకృతార్థానుగుణ్యార్థం తర్హ్యేవేత్యర్థే యోజనీయమ్ । ఆక్షేపార్థత్వే స్వప్నదృగనుభవభ్రాన్తిత్వస్యైవ ప్రతిపిపాదయిషితత్వాపత్తేరితి భావః ।
నానాత్వాంశేన తు కర్మకాణ్డాశ్రయా ఇత్యాదినేతి ।
నను- అయం గ్రన్థో భాష్యే పూర్వపక్షగ్రన్థః టీకాయాం తు యచ్చోక్తమిత్యత: ప్రాగయం గ్రన్థ ఎవ నాస్తి తదనన్తరం తు పూర్వపక్షభాష్యానువాదరూపోఽయం గ్రన్థః కథమయం గ్రన్థో నాద్య ఇత్యుక్తమితి సిద్ధాన్తగ్రన్థతయాఽవతారితః । ఉచ్యతే । అనేన గ్రన్థేనానూదితః పూర్వపక్ష: సర్వవ్యవహారాణామేవ ప్రాగ్ బ్రహ్మాత్మతావిజ్ఞానాత్సత్యత్వోపపత్తేరిత్యాదిభాష్యేణ తాత్పర్యప్రదర్శకటీకాగ్రన్థేన చ నిరాకృత ఇతి ప్రదర్శనార్థం పూర్వపక్షగ్రన్థోపన్యాస ఇతి న దోషః । కేషుచిత్కోశేషు నానాత్వాంశేనేత్యాదిప్రతీకగ్రహణమేవ నాస్తి తస్మిన్ పాఠే నాద్య ఇత్యుక్తమిత్యేతావతైవ సర్వవ్యవహారాణామిత్యాదిభాష్యతద్వ్యాఖ్యానాభ్యామితి జ్ఞాతుం శక్యత్వాత్ప్రతీకాగ్రహణమ్ ।
యథా ఖల్వితి ।
ఘటధ్వంసో నామ ఘటవిరోధికపాలరూపకార్యాన్తరోదయ ఎవ న త్వభావరూపః । తదతిరిక్తాభావరూపధ్వంసకల్పనే గౌరవాత్ కపాలరూపవిరోధికార్యాన్తరోదయేనైవ ధ్వంసవ్యవహారోపపత్తేశ్చ ।
నను కపాలోత్పత్త్యనన్తరం ఘటో నాస్తీతి వ్యవహారవిషయః కశ్చిదభావోఽపి స్వీకర్తవ్యః స ఎవ ముద్గరపాతాదిసాధ్యో ఘటధ్వంసేాఽస్త్విత్యత ఆహ-
తస్య తుచ్ఛత్వేనేతి ।
సోఽభావో న కస్యచిత్కార్యోఽభావత్వాదేవ । తథా చ ఘటాపనయనానన్తరమివ ముద్గరపతనానన్తరమపి ఘటో నాస్తీతి వ్యవహారో నిత్యసంసర్గాభావవిషయ ఎవ ధ్వంసవ్యవహారస్తు కపాలోత్పత్తివిషయః । అత ఎవ కపాలోత్పత్తిదశాయాం కపాలాన్యుత్పద్యన్త ఇతి వ్యవహారవద్ ఘటో ధ్వస్త ఇతి వ్యవహారః । ఉత్పన్నేషు కపాలేషు కపాలాన్యుత్పన్నానీతి వ్యవహారవద్ ఘటో ధ్వస్త ఇత్యేవ వ్యవహారః కపాలతదుత్పత్త్యోరదర్శనే ఘటో ధ్వస్తో ధ్వంసత ఇతి చ వ్యవహారయోరభారశ్చ । యద్వా తుచ్ఛత్వేనేత్యస్యాభావత్వేనేతి నార్థః కిం త్వలీకత్వేనేతి। తథా చ భావవిశేషైరేవాభావస్య వ్యవహారోపపత్తేర్భావాతిరిక్తాభావస్యాఽప్రామాణికత్వేన కార్యత్వశఙ్కానాస్పదత్వాదిత్యర్థః ॥౧౪॥
తత్రాపి వ్యభిచారస్యోక్తత్వాదితి ।
తద్భావనానురక్తధీబోధ్యత్వం న తత్తాదాత్మ్యధీబోధ్యత్వమ్ । భాష్యోదాహృతే పటే తన్తుతాదాత్మ్యబుద్ధాభావాదతస్తద్వైశిష్ట్యబుద్ధిబోధ్యత్వం తదితి వక్తవ్యం తత్త్వాలోక-సంయుక్తత్వేనైవ చాక్షుషధీవేద్యత్వనియతే ఘటే వ్యభిచార ఇతి ప్రాగేవోక్తమ్ । తస్మాత్తద్భావోపలబ్ధినియతభావోపలబ్ధికత్వరూపహేత్వర్థప్రదర్శనపరమిదం భాష్యమిత్యర్థః । ప్రాగనుపలబ్ధత్వాదిత్యనేన కిం పటాకారోల్లేఖేనానుపలబ్ధిర్వివక్షితా ఉత స్వరూపేణ ।
నాద్యః । తదానీమాతానవితానరూపాకారవిశేషాభావేన తదాకారోల్లేఖ్యుపలబ్ధ్య-భావస్యోపపన్నతయా తస్య ద్రవ్యభేదాసాధకత్వాదిత్యభిప్రేత్య ద్వితీయమసిద్ధ్యా దూషయతి-
అభేదవాదిన ఇతి ॥౧౫॥
నను కారణవత్కార్యమపి సత్యమిత్యేతావతా సత్యద్వయం న ప్రసజ్యతే రజ్జ్విదన్తాయాం భుజఙ్గఇవారోపితే కార్యే కారణబ్రహ్మసత్తాయా ఎవ ప్రతీతి: ।
తదనన్యత్వం చ న తదభేదః కిన్తు తద్వ్యతిరేకేణాభావ ఇత్యధికరణారమ్భే వర్ణితత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ-
ఉక్తాభిప్రాయానభిజ్ఞ ఇతి ।
భావే చేాపలబ్ధేః (బ్ర. అ. ౨.పా. ౧ సూ. ౧౫) సత్త్వాచ్చావరస్యేతి (బ్ర. అ. ౨. పా. ౧ సూ. ౧౬) సూత్రద్వయభాష్యటీకాగ్రన్థచ్ఛాయయా కార్యకారణయోరభేద ఇష్ట ఇతి ప్రతిభాసేన ప్రాగుక్తమర్థమననుసందధానస్యైవేయం శఙ్కేత్యర్థః ।
సత్త్వం చేదితి ।
సాపేక్షం వాక్యమధ్యాహారేణ పూరయతి-
త్రిష్వితి ।
యద్యేవమితి టీకావాక్యమస్యైవ వాక్యస్యార్థసంగ్రాహకమితి న పౌనరుక్త్యమ్ ।
సత్త్వం చైకం కార్యకారణయోరితి షష్ఠీ భేదగర్భసంబన్ధార్థా చేదగ్రిమహేతూక్తిర్విరుధ్యేతేత్యా-శఙ్క్య స్వరూపపదాధ్యాహారేణ వ్యాచష్టే-
కార్యేతి ।
కార్యకారణయోరబాధితస్వరూపభూతం యత్సత్త్వం తదేకమిత్యర్థః । తస్యాపి తస్యైవేత్యర్థః । వైపరీత్యమేవాస్త్వితి ఖల్వియం శఙ్కా ।
అస్యాం శఙ్కాయాం తథా సతి హీతి గ్రన్థస్య పరిహారసమర్పకత్వేనాన్వయాభావాత్తత్సంఘటనార్థ-మభిప్రాయానభిజ్ఞం శఙ్కావాదినం ప్రతి స్వాభిప్రాయోద్ఘాటనపరం వాక్యమధ్యాహరతి-
న హీతి ।
మాక్షాదభేదం ముఖ్యాభేదం న బ్రూమ ఇత్యర్థః ।
తత్ర తయోరారోపితత్వేనేతి ।
నను కారణమిహ బ్రహ్మ యత్సదేవ సోమ్యేదమితి శ్రుతం యద్విజ్ఞానాచ్చ సర్వతత్త్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాతం తతశ్చ సద్రూపే కారణే కార్యస్యైవ సమారోపః కథమిహ కారణస్యాపి సమారోపోక్తిః । ఉచ్యతే కార్యకారణే ఉభే అపి సత్యే వస్తుతః పరస్పరం భిన్నే ఇత్యేవంరూపేణ ద్వయోరపి సద్రూపే కారణే బ్రహ్మణ్యారోపితత్వం వివచితమితి న దోషః ।
ఎవమభిప్రాయోద్ఘాటనే కృతే పునస్తస్యాప్యుపరి వైపరీత్యశఙ్కాం పరిహారగ్రన్థనివర్త్యత్వేన దర్శయతి-
యది మన్యేతేతి ।
నను సత్త్వమారోపితం చేదారోపితసత్త్వే కార్యకారణే అప్యారోపితే స్యాతామ్ కథం తత్సత్త్వమేవేత్యవధారణమ్ । ఉచ్యతే సత్త్వస్యాభిన్నత్వేనారోపో వివక్షితః । ఎవం చ ద్వే సత్త్వే స్యాతామితి నాభేదసిద్ధిరిత్యేషా ప్రాక్ కృతైవ శఙ్కా స్థాపితైవ భవతి తయోః సత్త్వస్య వా సమారోపితత్వప్రసఙ్గ ఇతి టీకాగ్రన్థోఽప్యుపపాదితో భవతి। అన్యథా సత్త్వస్య సమారోపితత్వే తద్ధర్మిణోః కార్యకారణయేారపి సమారోపితత్వమవర్జనీయమితి వాకారేణ వికల్పతః సమారోపస్య ప్రసఞ్జనమనుపపన్నం స్యాత్ । నను భిన్నత్వేన కార్యకారణయోః సమారోపితత్వం సిద్ధాన్తినా స్వీకృతమ్ అభిన్నత్వేన సత్త్వస్య సమారోపితత్వం పూర్వపక్షిణా ।
ఎవముభాభ్యాం స్వీకృతస్యాన్యతరసమారోపితత్వస్య ప్రసఞ్జనం కస్యానిష్టమితి క్రియత ఇత్యాశఙ్క్య స్వీకృతార్థప్రసఞ్జనం ఫలమాహ-
అయుక్తం దర్శయితుమితి ।
ఉభాభ్యామఙ్గీకృతయోరారోపయోర్మధ్యేఽయుక్తమారోపం నిర్ద్ధారయితుం స్వీకృతప్రసఞ్జన-మిత్యర్థః । అయుక్తతామితి పాఠే పూర్వపక్ష్యఙ్గీకృతారోపస్యాయుక్తతాం దర్శయితుమిత్యర్థః ।
తామేవేతి ।
ద్వితీయపాఠానుసారీ స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశ: । ప్రథమపాఠే తు తమేవేతి పుంల్లిఙ్గనిర్దేశేన భావ్యమ్ ।
నను కార్యకారణయోః సత్త్వస్య వా సమారోప ఇతి ప్రమక్తస్య పక్షద్వయస్య కథం భేదాభేదయోరన్యతరసమారోపకల్పనాయామిత్యనువాద ఇత్యాశఙ్క్య భేదాభేదశబ్దౌ లాక్షణికావితి వ్యాచష్టే-
భేద ఇతి ।
భిన్నత్వేన కార్యకారణయోరభిన్నత్వేన సత్త్వస్య చ సమారోపౌ సిద్ధాన్తిపూర్వపక్షిభ్యాం వివక్షితౌ న స్వరూపేణేతి విభావయితుమిత్థం లాక్షణికశబ్దప్రయోగ ఇతి భావః । ఎవం చ కార్యకారణభావసమారోపోక్తిః ఫలతో భేదసమారోపపర్యవసితా సత్త్వసమారోపోక్తిశ్చ అభేదసమారోపపర్యవసితేతి ఫలితార్థమవలమ్బ్య వయం త్విత్యాదినా భేదస్య సమారోపితత్వం వ్యవస్థాపితమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
స్వస్మాదపీతి ।
న చ స్వస్మాద్ భేదః స్వస్మిన్నాస్తీతి విషయాభావాదేవ తద్గ్రహణం న ప్రసజ్యత ఇతి వాచ్యమ్ । ఎక ఎవ భేదః స్తమ్భకుమ్భయోరన్యోన్యప్రతియోగికో వర్తత ఇతి ప్రకృతే పక్షే యః స్తమ్భే కుమ్భాద్భేద: తస్యైవ కుమ్భేఽపి వర్తమానతయా విషయాఽభావస్య వక్తుమశక్యత్వాదితి భావః ।
ఎవం చ యద్యపి కుమ్భ ఎవ కుమ్భభేదప్రతీతిరుత్పన్నా ప్రమా స్యాద్ విషయాబాధాదితి వక్తుం శక్యమ్ తథాపి స్తమ్భాద్భేదః కుమ్భ ఎవ కుమ్భాద్భేదః స్తమ్భ ఎవ ఉభావపి భేదౌ ప్రతియోగిభేదేన భిన్నావితి పక్షే నేదం దూషణం ప్రసరోదతి తత్సాధారణ్యార్థం దూషణాన్తరమాహ-
సోఽసాధురిత్యాదినా ।
తత్ర భేదాధికరణత్వేన భేదప్రతియోగిత్వేన చ ప్రతీత్యపేక్షయా మూలోక్తమన్యోన్యాశ్రయం యోజయిత్వా తత్పరిహారార్థమ్ అధికరణత్వప్రతియోగిత్వయోర్భేద-విశేషణాఽనివేశనే స్వయం దోషమాహ-
యస్య కస్యచిదితి ।
నను- నేదం దోషాపాదనం యుక్తమ్ శుక్తిరజతభ్రమస్థలే ప్రతియోగ్యధికరణజ్ఞానరూపభేద-గ్రహకారణసత్త్వేఽపి దోషాత్తదగ్రహోపపత్తేరితి- చేత్ న । తథా సతి భ్రమానన్తరం శుక్తిత్వే విశేషదర్శనాత్ ప్రాగ్ దోషనివృత్తౌ తద్దర్శనమనపేక్ష్య రజతభేదగ్రహాపత్త్యా యావద్విశేషదర్శనం భ్రమానువృత్తేరభావప్రసఙ్గాత్ । న చ విశేషాదర్శనమేవ భేదగ్రహప్రతిబన్ధకో దోష ఇతి న విశేషదర్శనాత్ప్రాగ్ దోషనివృత్తిసంభవ ఇతి వాచ్యమ్ । ఎవం హి విశేషదర్శనం రజతభేదగ్రహే కారణమఙ్గీకృతం స్యాత్ తచ్చ న శుక్తిత్వదర్శనమాత్రమ్ శుక్తిత్వరజతత్వయోరవిరోధభ్రమదశాయాం సత్యపి శుక్తిత్వదర్శనే రజత ఎవ భేదప్రత్యక్షానుదయాత్ కిన్తు రజతభేదవ్యాప్యత్వేన తద్దృర్శనమితి వక్తవ్యమ్ । తతశ్చ నాన్యోన్యాశ్రయానతివృతిః । న చ అభేదభ్రమోత్తరభేదప్రత్యక్షే విశేషదర్శనా-పేక్షాయామపి సర్వత్ర తదనపేక్షణాత్ప్రాథమికం భేదప్రత్యక్షం న భేదజ్ఞానాపేక్షమితి నాన్యోన్యాశ్రయాపత్తిరితి వాచ్యమ్ తత్రాపి శుక్తీ రజతాద్భిన్నేత్యసంకీర్ణధర్మప్రతియోగ్యు-ల్లేఖార్థం భేదవ్యాప్యత్వేన శుక్తిత్వరజతత్వగ్రహస్యావశ్యాపేక్షణీయత్వేనాన్యోన్యాశ్రయాఽ-నివారణాత్ । న చ వాచ్యం శుక్తిత్వరజతత్వయోః పరస్పరం సంసర్గాభావవ్యాప్యత్వ-గ్రహస్తదర్థమపేక్ష్యతామితి శుక్తిత్వరజతత్వయోరభేదభ్రమదశాయాం తయోః పరస్పరాభావ-వ్యాప్యత్వాగ్రహేణ తద్గ్రహార్థం తదుభయభేదగ్రహాపేక్షణాద్ ధర్మ్యభేదభ్రమదశాయాం తదుభయభేద-గ్రహాఽసంభవే తద్గ్రహార్థం ధర్మిభేదగ్రహస్యాప్యపేక్షితత్వాచ్చాన్యోన్యాశ్రయాఽనివారణాత్ । నను అన్యోన్యాశ్రయేణ భేదే ప్రతీతిదూషణే తత్రాపి మిథ్యాభూతభేదప్రతీతిర్న స్యాత్ కారణాభావాత్ న చేష్టాపత్తిః ప్రతీతిమాత్రాపలాపేఽనుభవవిరోధాత్ । ఉచ్యతే । సత్యత్వ లోకమర్యాదయా ప్రాప్తం భేదగ్రహఘటితకారణకలాపం వినా భేదప్రతీతిర్న సంభవతీతి దూషణముచ్యతే న తు వ్యావహారికభేదప్రతీతిరపలప్యతే । అస్మన్మతే భేదతత్ప్రతీత్యోర్మాయామయత్వేన లోకమర్యాదయా ప్రాప్తకారణానపేక్షణాత్ । న హ్యైన్ద్రజాలికప్రదర్శితానేకప్రాసాదనగరాదీని తదపేక్షాణి న వాఽస్మన్మతే రజ్జుసర్పాదీని తదపేక్షాణి । స్వప్నేషు చ కదాప్యదృష్టం దృశ్యమానం వినైవ పూర్వానుభవసంస్కారం ప్రాగనుభూతమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానం దృశ్యతే । న చ సత్యత్వేఽపి ఈశ్వరసామర్థ్యాత్ క్లృప్తకారణం వినా కార్యోత్పత్తిః శఙ్కనీయా । పురుషసామర్థ్యస్య క్లృప్తకార్యకారణవ్యవస్థానతిలఙ్ఘిత్వాత్ । న హీశ్వరోఽపి గగనపర్వతాదీన్ వైపరీత్యేన సృజతి సంహరతి చేతి సత్యత్వవాదిభిరుపేయతే । అస్మాకం త్వధ్యారోపాపవాదేన బ్రహ్మాత్మైక్యపరాణాం స్వార్థతాత్పర్యాభావాన్మాయికప్రపఞ్చసృష్టిర్యథా తథా వాఽస్తు । ప్రతియోగ్యధికరణయోః స్వరూపేణ ప్రతీతిమాత్రం న పర్యాప్తం కిం తు పరస్పరవ్యావృత్తధర్మావచ్ఛేదేన ప్రతీతిరపేక్షితేతి శఙ్కాయామప్యేతదేవ దూషణం శుక్తీదమంశరజతయోర్భేదగ్రహప్రసఙ్గాదితి। న హి శుక్తీదన్త్వం రజతత్వం చ న పరస్పరవ్యావృత్తం పరస్పరవ్యావృత్తత్వేన గ్రహాపేక్షాయాం తు ప్రాగుక్త ఎవాన్యోన్యాశ్రయః । అత ఎవ శుక్తిరజతభేదగ్రహేణ భ్రమానుదయప్రసఙ్గాదేవ । నన్వసాధారణత్వం న భిన్నత్వం యేన భేదాన్తరాపేక్షా స్యాత్ కిం తు తత్తత్ప్రతియోగికత్వమ్ ।
తథా చ భ్రమస్థలే ఘటాదిప్రతియోగికత్వభానేఽపి దోషాద్ రజతప్రతియోగికత్వాఽభానాన్న తద్భేదగ్రహరూపతా ధర్మిజ్ఞానస్య ప్రసజ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ-
ఇతి దిగితి ।
శుక్తిత్వాఽగ్రహేఽపి దోషనివృత్తౌ రజతభేదగ్రహాపత్యా భ్రమానువృత్తిర్న స్యాదిత్యాదిదూషణజాతమత్రాపి భవేదితి భావః ।
భేదేనోపజీవ్యత్వాదితి ।
నను స్తమ్భకుమ్భోభయవృత్తిభేదో వస్తుత ఎకమేకం స్తమ్భం కుమ్భం చాశ్రయతు నామ న తావతా స్తమ్భకుమ్భయోః ప్రత్యేకం సదైక్యం భేదస్యోపజీవ్యమ్ తదుభయగతపృథివీ-త్వాదివద్ భేదాశ్రయతాయామప్రయోజకత్వాత్ । అస్తు వా యథా కథఞ్చిత్స్తమ్భకుమ్భాది-ష్వైక్యస్య భేదాశ్రయతాయాముపజీవ్యతా కిమాయాతం ప్రకృతే । న హి తావతా కతరః సమారోప్య ఇతి విచార్యయోః సద్రూపాఽభేదకార్యకారణభేదయోరుపజీవ్యోపజీవకభావ: సమర్థితో భవతి। ఉచ్యతే । కార్యకారణయోర్భేదమాత్రమిహ న నిరాకార్యమ్ వ్యావహారికభేదస్య సిద్ధాన్తినాఽప్యఙ్గీకృతత్వాత్ కిం తు సత్యభేదో నిరాకార్యః । భేదసత్యత్వం చ ధర్మిసత్యత్వసాపేక్షమ్ । అతః కార్యకారణయోః సద్రూపాభేదప్రతీతి-మపేక్ష్య తయోః సత్యభేదప్రతీతిః సంపాదనీయేతి తదభిప్రాయేయముపజీవ్యత్వోక్తిః ।
భ్రాన్తభేదానువాద ఇతి ।
తదనువాదస్య చేదం ఫలం యత్సద్రూపానుగతప్రత్యయాత్సద్రూపేణ కార్యం కారణాభిన్నమితి ఖల్వభేదప్రతిపాదనం కార్యమ్ తత్రాసంకీర్ణధర్మిప్రతియోగ్యుల్లేఖార్థం భేదప్రతీతిరపేక్షణీయా । అతో భేదస్యాప్యభేదోపజీవ్యతా తుల్యేతి శఙ్కాయా నివర్తనమ్ । తన్నివర్తనం చైవం వివక్షితమ్ । అస్మాదిదమభిన్నమిత్యనేనేదమసదృశమిత్యత్ర సాదృశ్యస్యేవ భ్రాన్తిప్రసక్తతయాఽనుప్రవిష్టస్య భేదస్య యౌ ధర్మిప్రతియోగినౌ తయోరుల్లేఖోఽయం న త్వభేదస్య । అసాదృశ్యవదభేదస్య నిష్ప్రతియోగికత్వాత్ । తతశ్చ నోపజీవ్యతయా ప్రాబల్యం ప్రతిషేధ్యత్వాత్ ।
అన్యథా నేదం రజతమితి ప్రతీతౌ ప్రసక్తితయా రజతప్రతీతిరపేక్షణీయేతి తస్యాః ప్రాబల్యం భవేదితి ॥౧౬॥
నాన్యాసతీతి భాష్యే అసతీతి పదచ్ఛేదమభిప్రేత్య నకారానుషఙ్గేణ నాప్యసతీతి యద్వాక్యాన్తరం దర్శితం తత్ర కార్యరూపేణేత్యధికాధ్యాహారస్య ఫలమాహ-
కార్యేతి ।
కార్యరూపేణ శక్తేః సత్త్వమిహాపాద్యతే ప్రసాధ్యతే తథా సత్యేవ హి కార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేరసత్వప్రతిక్షేపః సిసాధయిషితః సిధ్యతి న స్వరూపతస్తత్సత్త్వప్రసాధన-మాత్రేణ అతస్తత్సిద్ధార్థమధ్యాహార ఇత్యాశయః ॥౧౭॥
పునరుక్తిమాశఙ్క్యేతి ।
యద్యపి సమవాయదూషణార్థత్వేఽపి సమవాయాభ్యుపగమాచ్చ సామ్యాదనవస్థితే (బ్ర. అ. ౨. పా. ౨ సూ. ౧౩) రితి ద్వితీయపాదసూత్రే వక్తవ్యేన పునరుక్తిర్భవేత్ తథాపి తస్యైవ సంగృహ్య స్మరణార్థత్వేన తదపునరుక్తిర్ద్రష్టవ్యా ।
వ్యాసక్తత్వాదితి ।
వ్యాపారావిష్టతయా పూర్వాపరీభూతత్వాదిత్యర్థః ।
ఇతరథా హీతి ।
సాంఖ్యానామస్మాకం చ సత్కార్యవాదోపపాదనచ్ఛాయాసామ్యేఽపి కార్యం కారణసత్తయైవ సద్రూపం స్వతస్త్వనిర్వచనీయమితి భాష్యసందర్భతాత్పర్యాఽకథనే సాంఖ్యవాద ఎవాఙ్గీకృత: ప్రసజ్యేతేత్యర్థః ।
నటవదితి ।
భాష్యోదాహృతదృష్టాన్తానుసారి వాచస్పతిమతమిత్యాహ-
అజ్ఞాతం నటవదితి ।
నటో హి ద్రష్టృభిరవిజ్ఞాతనినరూప ఎవ తత్తదభినేయాసత్యరూపతాం ప్రతిపద్యతే ఎవం జీవైరవిజ్ఞాతం బ్రహ్మాసత్యవియదాదిప్రపఞ్చాకారతాం ప్రతిపద్యత ఇతి దృష్టాన్తోక్త్యా వాచస్పతిమతం భాష్యాభిమతం నిశ్చీయత ఇత్యర్థః ॥౧౮॥౧౯॥౨౦॥
ఇతరవ్యపదేశాద్ధితాకరణాదిదోషప్రసక్తిః ॥ ౨౧ ॥
బ్రహ్మాత్మైక్యముక్తమితి ।
విషయవాక్యశ్రుతసర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానిర్వాహార్థం బ్రహ్మాత్మైక్యమప్యత్ర వివక్షితమ్ । అత ఎవ సూత్రే జీవేష్వభేదం జడేషు తద్వ్యతిరేకేణాభావం చ సంగ్రహీతుం తదనన్యత్వమిత్యుక్తమితి భావః । స్వాభావికం బ్రహ్మణైకత్వం జీవా అవిద్యోపహితా న జానన్తీత్యేకవాక్యతయా పాఠః సఙ్గతః । న జానన్తీతి స్థానే స్వేష్టం న జానన్తీతి పాఠే తేషామజ్ఞానమస్తీతి పాఠే చ స్వాభావికమిత్యారభ్య వాక్యత్రయమితి యోజనీయమ్ ॥౨౧॥౨౨॥౨౩॥
ఉపసంహారదర్శనాన్నేతి చేన్న క్షీరవద్ధి ॥ ౨౪ ॥
అద్వితీయత్వప్రయుక్తామనుపపత్తిమితి ।
నను అద్వితీయస్యాపి బ్రహ్మణో మాయయా సగుణేశ్వరభావాపన్నస్య కర్మసాపేక్షతా వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వా (బ్ర. అ. ౨ పా. ౨ సూ. ౩) దిత్యధికరణే దర్శయిష్యతే అత ఉపాదానైక్యేఽపి కర్మవైచిత్ర్యాత్కార్యవైచిత్ర్యం కర్మక్రమాత్కార్యక్రమశ్చ భవిష్యతీతి చేద్ న । దృష్టసాధనభేదతత్క్రమావనపేక్ష్య అదృష్టభేదతత్క్రమమాత్రేణ కార్యభేదతత్క్రమా-దర్శనాదితి భావః ।
సాధయత్యేవేతి ।
సాధనమితి కరణార్థే ల్యుటా అతిశయితం సాధకం కరణమాహుః । అతిశయోఽత్రావ్యభిచారరూపో వివక్షిత ఇతి భావః ।
కాలాన్తరేఽపి వా స ఇతి ।
సోఽపి క్షీరస్య ధర్మ ఇతి భావః । నను పయోమ్బువచ్చేత్తత్రాపీతి (బ్ర. అ. ౨ పా. ౨ సూ. ౨౪) ద్వితీయపాదసూత్రేణ క్షీరపరిణామేఽపి పరమేశ్వరసఙ్కల్పరూపం తద్ధర్మభూతం కారణాన్తరమస్తీతి వక్ష్యతే । సత్యం పరమేశ్వరం కారణం ప్రత్యాచక్షాణస్య హ్యయం పూర్వపక్ష: । న తస్య లోకదృష్ట్యనువర్తినః క్షీరపరిణామే కారణాన్తరమస్తీతి తం ప్రత్యయం దృష్టాన్తః ॥౨౪॥
అసహాయస్యాధిష్ఠాతృత్వసమర్పకమితి ।
నను మన్త్రార్థవాదాదరే తత ఎవేశ్వరస్య సఙ్కల్పమాత్రేణ స్రష్టృత్వం సిధ్యతి తదనాదరే దేవాదిదృష్టాన్తేనాపి న సిధ్యతీతి కథమిదం సూత్రం దేవాదిదృష్టాన్తప్రదర్శకముపపద్యత ఇతి చేత్ ఉచ్యతే । అచేతనస్య బాహ్యసహకారినిరపేక్షస్య కారణత్వముపగమ్య చేతనస్యైవ తత్ప్రత్యాచక్షాణః పూర్వపక్షీ పాదాదిమారభ్యానువృత్తః సాంఖ్య ఎవ । స చ పరమేశ్వరస్య స్రష్టృత్వమసహమానోఽపి దేవాదీనామాజానసిద్ధం మనుష్యాదీనాం యోగసాధ్యం చ అణిమాదిసత్యసఙ్కల్పత్వాపర-పర్యాయప్రాకామ్యపర్యన్తమైశ్వర్యమన్తఃకరణధర్మమఙ్గీకరోతీతి భూతవశినాం దేవాదీనాం సఙ్కల్పమాత్రేణ స్రష్టృత్వాదికమపి హైరణ్యగర్భవదఙ్గీకరోత్యేవ తేషాం తదఙ్గీకుర్వతశ్చ తద్విషయమన్త్రార్థవాదప్రామాణ్యమనుమతమితి తదవలమ్బ్య సూత్రప్రవృత్తిః ॥
కృత్స్నప్రసక్తిర్నిరవయవత్వశబ్దకోపో వా ॥ ౨౬ ॥
ద్వ్యణుకమితి ।
ద్వ్యణుకారమ్భార్థమేకః పరమాణురణ్వన్తరేణాఽధశ్చోర్ధ్వం చ పార్శ్వతశ్చతస్రో దిశశ్చేతి షణ్ణాం దిశాం మధ్యే యత్కించిద్దిగ్గతేన యదా సంసృజ్యతే తదా దేవావశిష్టపఞ్చదిగ్గతేరపి కైశ్చిదణుభిరస్య సంగర్గో భవన్న నివారయితుం శక్యః । తే చ షడపి పరమాణవో మధ్యగతపరమాణౌ భిన్నభిన్న ప్రదేశావచ్ఛిన్నే సంసృజ్యన్తే చేత్స పరమాణుః షడంశః స్యాదితి తత్పరిహారాయ సమానదేశా ఇతి వక్తవ్యమ్ । తథా చ ప్రథిమానుపపత్తిరిత్యర్థః । ద్వ్యణుకఎవ ప్రథిమానుపపత్తిదోషే వక్తుం శక్యేఽపి తార్కికాఽనభిమతం సప్తపరమాణ్వారబ్ధం ద్రవ్యం యుక్త్యా అఙ్గీకర్తవ్యమాపాద్య తత్రైతద్దోషాభిధానమ్-bషట్కేన యుగపద్యోగాత్పరమాణోః షడంశతా ।bషణ్ణాం సమానదేశత్వే పిణ్డః స్యాదణుమాత్రకః ॥bఇతి న్యాయవార్తికోదాహృతం పరమాణువాదదూషణశ్లోకమనుసృత్య । నను మూర్తానాం సమానదేశతావిరోధాదేకస్మిన్ పరమాణౌ షట్పరమాణుసంయోగా వ్యాపకా న సంభవన్తీతి సప్తపరమాణ్వారబ్ధద్రవ్యాఽసంభవాద్ ద్వ్యణుక ఎవ ప్రథిమానుపపత్తిదోషో వక్తుం యుక్త ఇతి చేన్న ద్వ్యణుకైస్త్ర్యణుకారమ్భం వదతస్తార్కికస్య మతే పరమాణుషు మూర్త్తత్వేఽపి సమానదేశతావిరోధస్య వక్తుమశక్యత్వాదేకద్వ్యణుకారమ్భకపరమాణుసంయోగే సత్యేవ తదారమ్భకపరమాణ్వన్తరే ద్వ్యణుకాన్తరారమ్భకపరమాణుసంయోగస్యాపి తేనాఙ్గీకర్తవ్య-త్వాత్ కారణాఽకారణసంయోగాత్కార్యాఽకార్యసంయోగ ఇతి తన్మతే యదవయవావచ్ఛేదేనావయవిద్వయసంయోగస్తయోరవయవయోరపి సంయేాగావశ్యమ్భావాత్ । తస్మాత్ షణ్ణాం సమానదేశత్వ ఇతి శ్లోకానుసరణం యుక్తమేవ । తదనుసరణం చ ద్వ్యణుకే కైముతికన్యాయేనైతద్దోషసంయోజనార్థం శఙ్కాన్తరనివర్తనార్థం చ । తత్ర శఙ్కాన్తరమేవం మా భూత్- పరమాణ్వారబ్ధద్రవ్యేషు మహత్త్వం తదారబ్ధేషు త్ర్యణుకేషు తత్సంభవాద్ దృశ్యమానఘటాదిమహత్త్వోపపత్తిః ఇతి తన్నివర్తనమేవ వివక్షితమ్ । త్ర్యణుకేషు వా కథం మహత్త్వం భవేత్ కారణమహత్వాభావాత్ । కారణబహుత్వాద్భవేదితి చేన్న । సప్తపరమాణ్వారబ్ధద్రవ్యే సత్యపి కారణబహుత్వే మహత్త్వాఽభావాద్ వ్యభిచారేణ కారణబహుత్వస్య కార్యమహత్త్వాఽప్రయోజకత్వాత్ । నను- నిరవయవేష్వసంయుక్తప్రదేశా-సంభవేన తద్బహుత్వస్య కార్యమహత్వాప్రయోజకత్వేఽపి సావయవకకారణబహుత్వం కార్యమహత్త్వప్రయోజకం స్యాదితి చేత్ న । సావయవానామపి పరమాణ్వారబ్ధద్రవ్యాణాం సంయోగస్తదారమ్భకపరమాణుద్వయసంయోగావచ్ఛేదేన వాచ్యః హస్తపుస్తకసంయోగావచ్ఛేదేనేవ కాయపుస్తకసంయోగః । పరమాణుద్వయసంయోగశ్చేద్వ్యాప్యవృత్తిస్తదా తత్కార్యద్రవ్యసంయోగో-ఽపి తదవచ్ఛేదేన భవన్ వ్యాప్యవృతిరేవ స్యాదితి పరమాణ్వారబ్ధద్రవ్యేష్వివ తదారబ్ధేషు త్ర్యణుకేష్వపి మహత్త్వాపత్తిః సమానైవ ।
ద్వ్యణుకపిణ్డ ఇతి ।
కైముతికన్యాయసిద్ధార్థప్రదర్శనార్థం ద్వ్యణుకగ్రహణమ్ ।
అవ్యాప్యవృత్తావితి ।
వ్యాప్యవృత్త్యభావే సంయోగస్య తత్ర వృత్తిరేవ న స్యాదిత్యవ్యాప్నువన్వేత్యాది-గ్రన్థేనోక్తమిత్యర్థః ।
అవ్యాపనే వేత్యనువాదస్యావ్యాప్నువన్వేత్యనువాదాద్ భిన్నార్థత్వ-సిద్ధయే ప్రదేశభేదేనావ్యాప్యవృత్తిత్వం తదర్థమాహ-
అథేతి ।
తత్రాహేతి ।
నను- పరమాణూనామవయవాభావేఽపి నానాదిగవచ్ఛేదభేదేన తత్సంయోగానామవ్యాప్య-వృత్తితోపపద్యత ఇతి చేన్న । దిశామప్యసంబద్ధానామవచ్ఛేదకత్వాసమ్భవే తత్సంబన్ధానాం సంయోగరూపాణాం వ్యాప్యవృత్తిత్వేనాతిప్రసక్తతయా తదవ్యాప్యవృత్తితోపపాదకావచ్ఛేదకత్వా-ఽసమ్భవాత్ తత్రాప్యవచ్ఛేదకాన్తరాన్వేషణే అనవస్థానాత్ । నను మేరుసర్షపపరిమాణ-సామ్యప్రసఙ్గరూపప్రతికూలతర్కేణ మూర్త్తత్వలిఙ్గకోక్తానుమానపరాహతిర్వక్తుం న శక్యతే । అనన్తక్షణఘటితయోరవాన్తరకల్పమహాకల్పయోరివాఽనన్తపరమాణ్వారబ్ధయోర్మేరుభూగోలకయోరివ చానన్త్యవిశేషోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్య నానేనేత్థం ప్రతికూలతర్కపరాహతిరుచ్యతే కిం తు మేరుసర్షపౌ సమానపరిమాణౌ మూర్త్తత్వాత్సంప్రతిపన్నసాధ్యఘటద్వయవదిత్యనుమానస్య ధర్మిగ్రాహకప్రత్యక్షేణేవ శఙ్కితానుమానస్య ధర్మిగ్రాహకానుమానేన బాధ ఉచ్యతే లాఘవసహకృతేనానుమానేన పరమాణోర్నిరవయవత్వేన సిద్ధేరిత్యాహుః ।
యది ప్రత్యక్షేతి ।
ఎవం చ బాధ ఎవాత్ర విపక్షే దణ్డో వివక్షితః । ఇత్థం పరప్రక్రియేహానూదితా । న హి స్వమతే పరమాణోస్తన్నిరవయవత్వస్య వా సిద్ధిరభ్యుపగమ్యతే ।
కార్యకారణభావ ఇతి ।
కార్యకారణయోర్భావ ఇతి ద్వివచనాన్తాద్ భావశబ్దేన తయోః పృథగ్భావో లభ్యత ఇత్యారమ్భవాదే పర్యవసానమ్ । అన్యత్రాపి కృత్స్నైకదేశవికల్పేన దూషణం వివక్షితమ్ । అవయవ్యవయవే వర్తమాన: కార్త్స్న్యేన వర్తతే ఎకదేశేన వా । ఆద్యే క్వచిదేవావయవేఽవయవిపరిసమాప్తేరవయవాన్తరస్య తదనారమ్భకత్వప్రసఙ్గః । ద్వితీయే త్వేకదేశోఽవయవ ఎవేతి నాత్రాప్యవయవినో వృత్తివికల్పేఽనవస్థా । తథా అవయవః కృత్స్నమవయవినమారభతే తదేకదేశం వా । ఆద్యే అవయవాన్తరస్యాననుప్రవేశప్రసఙ్గః । ద్వితీయే సోఽప్యేకదేశోఽవయవ ఇతి తస్యాప్యేకదేశాన్తరారమ్భకత్వే అనవస్థేతి। ఇదం దూషణమారమ్భణాధికరణభాష్యేణ సిద్ధమిత్యత్ర నోపన్యస్తమ్ ॥౨౯॥
సర్వోపేతా చ తద్దర్శనాత్ ॥ ౩౦ ॥
అశరీరస్య న మాయేతి ।
శరీరగ్రహణమిన్ద్రియవర్గస్యాప్యుపలక్షణమ్ । వివరణత్వాదితి హి సూత్రకృతా పూర్వపక్షబీజముద్భావయిష్యతే । సూత్రేఽపి కరణగ్రహణం శరీరస్యాప్యుపలక్షణమ్ । శరీరేన్ద్రియరహితస్య మాయాశక్తిర్న సంభవతీతి తర్కస్య శ్రుతేస్తు శబ్దమూలత్వాది (బ్ర. అ. ౨ పా. ౧ సూ. ౨౭) త్యత ఎవ పరిహారే సిద్ధేఽపి శుష్కతార్కికః శ్రుతిమాత్రేణ న పరితుష్యేదితి తత్పరితోషాయ ప్రమేయసమ్భావనాజనకశ్రుత్యనుగ్రాహకన్యాయప్రదర్శనార్థ-మధికరణారమ్భః । తదర్థమేవ పూర్వాధికరణేఽపి శ్రుతేస్త్వితి తుశబ్దద్యోత్యతచ్ఛ్రుత్యను-గ్రాహక న్యాయోపన్యాసః ॥౩౦॥౩౧॥
న ప్రయోజనవత్త్వాత్ ॥ ౩౨ ॥
స్వాపాదౌ ప్రయోజనానభిసంధిరూపే శ్వాసే సాధ్యాభావవదితి ।
అత్రాద్యే సప్తమ్యౌ సమానాధికరణే । సర్వజ్ఞానోపరమరూపో హి స్వాపాదిః ప్రయోజనాఽనభిసంధిరూపోఽపి భవతి। శ్వాసాదౌ ప్రయోజనాఽనభిసంధిరూపే సాధ్యాభావవదితి క్వచిత్పాఠః । తస్మిన్ పాఠే ప్రయోజనాభిసంధిరహితఇత్యేతదర్థకం ద్వితీయసప్తమ్యన్తం శ్వాసాదివిశేషణమ్ । పాఠద్వయేఽపి చేతనక్రియా ప్రయోజనాభిసంధిపూర్వికేతి టీకోపదర్శితవ్యాప్తౌ వ్యభిచారాభావశఙ్కా ॥౩౨॥ సూత్రే- లీలాశబ్దస్య క్రియామాత్రం విలాసరూపక్రియా చేత్యర్థద్వయం సంభవతి లీలా క్రియా విలాసశ్చేతి స్మరణాత్ । తత్ర క్రియామాత్రార్థత్వమాదాయ యాదృచ్ఛికాఙ్గలీచలనాది-క్రియాయాం స్వాభావికశ్వాసనిమేషాదిక్రియాయాం చ ప్రయోజనోద్దేశరహితాయాం వ్యభిచార ఉక్తః ।
అథ విలాసార్థమాదాయ వ్యభిచార ఉచ్యతే తత్రాపి తాత్కాలికక్షుద్రసుఖాదిప్రయోజనజ్ఞానమస్తీతి న వ్యభిచార ఇత్యాశఙ్కాం నిరస్యతీత్యాహ-
యదుక్తమితి ।
లీలాకర్తరి సవ్యభిచారమితి ।
సుఖితస్య సుఖానుభవప్రయుక్తా హాసగానాదిరూపా ప్రయోజనోద్దేశరహితా దృశ్యతే । న హి తత్ర ప్రయోజనమణ్వపి సంభావయితుం శక్యతే । దుఃఖోద్రేకే రోదనవత్సుఖోద్రేకే హాసగానాదేః ప్రయోజనాద్దేశరహితస్య సర్వానుభవసిద్ధత్వాత్ । అత ఎవ హసితరుదితాదిషు కారణమేవ పృచ్ఛన్తి న ప్రయోజనమ్ ।
న లీలాదౌ వ్యభిచార ఇతి ।
లీలాయాదృచ్ఛికస్వాభావికక్రియాసు చ వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।bక్రీడార్థం సృష్టిరిత్యన్యే భోగార్థమితి చాపరే ।bదేవస్యైష స్వభావోఽయమాప్తకామస్య కా స్పృహా ॥bఇతి మాణ్డూక్యోపనిషది తాత్కాలికానన్దప్రయోజనలీలాత్వమేవ క్రీడార్థం సృష్టిరిత్యన్య ఇత్యనేనానభిమతం ప్రదర్శితం న తు హాసగానాదితుల్యప్రయోజనోద్దేశరహితం లీలాత్వమ్ ।bస్వభావమేకే కవయో వదన్తి కాలం తథాన్యే పరిముహ్యమానాః ।bదేవస్యైష మహిమా తు లోకే యేనేదం భ్రామ్యతే బ్రహ్మచక్రమ్ ॥bఇతి శ్వేతాశ్వతరోపనిషది సృష్టేః సృజ్యవస్తుస్వభావతైవానభిమతత్వేన ప్రదర్శితా న తు స్రష్టృస్వభావతా । అతో లీలాస్వభావపక్షయోర్న శ్రుతివిరోధః ।
ఎతచ్ఛక్యత్వే నిదర్శనమితి ।
పర్వతసేతుబన్ధనం బహుకర్తృత్వాద్దుష్కరం సత్ శక్యమిత్యత్ర నిదర్శనమిత్యర్థః । మహయాం చకారేతి పాఠః సాధుః । మహ పూజాయామితి ధాతుః స్వార్థణ్యన్తః తస్య కథయతివదకారాన్తత్వాదత ఉపధాయా ఇతి వృద్ధ్యభావః । మహీచకారేతి పాఠస్త్వస్మాదేవ ధాతేారేరజితి కర్మార్థకాజన్తాత్ చ్విప్రత్యయే సతి అభూతతద్భావే తదర్థే భూతత్వావిద్యాయాం యోజనీయః ।
ప్రసఙ్గాత్ప్రతిబిమ్బేశ్వరవాదే సౌత్రలీలాశబ్దసామఞ్జస్యమాహ-
ప్రతిబిమ్బగతా ఇతి ।
లీలాశబ్దస్య క్రీడావాచితాయామిదం దూషణమ్ న క్రియమాణవాచితాయా-మనాయాససాధ్యక్రియాలక్షకతాయాం వా ॥౩౩॥
వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్తథా హి దర్శయతి॥ ౩౪ ॥
వ్యభిచారమాహేతి ।
యుక్తవాదిత్వవచనరూపవిషమవాక్యస్రష్టరి సభ్యే నిగ్రహానుగ్రహరూపవిషమ-కృత్యస్రష్టరి సభాపతౌ చ నిరవద్యే హేతుసత్త్వేన వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
తత్తత్ప్రాణికర్మవాసనే ఇతి ।
స్యాదేవ విషమకర్మానుష్ఠాపనేన వైషమ్యం పరమేశ్వరస్య యది తత్ర స్వాతన్త్ర్యం భవేత్ నత్వేవం సుఖదుఃఖానుభావన ఇవ తద్ధేతుకర్మానుష్ఠాపనేఽపి తస్య తత్పూర్వకర్మవాసనా-సాపేక్షత్వాదితి భావః ॥౪౩॥౩౫॥
ఆగతావితి ।
పుణ్యపాపే వినా ఫలభోగాభ్యాగతావిత్యర్థః ।
వేదాన్తానర్థక్యమితి ।
అకస్మాత్పుణ్యపాపఫలాభ్యాగతౌ యథా విధినిషేధశాస్త్రానర్థక్యమ్ ఎవం పునః సంసారోద్భూతౌ మోక్షశాస్త్రానర్థక్యమితి భాష్యే వివక్షితమితి వ్యాచష్టే ఇత్యర్థః ।
అనాదికర్మతైవేతి ।
స్యాదేవ కర్మానుష్ఠాపనే వైషమ్యం యది క్వచిత్సర్గాదౌ పూర్వకర్మవాసనానపేక్షః కిఞ్చిత్కర్మానుష్ఠాపయేత్ క్వచిదపి కల్పే తన్నాస్తి బీజాఙ్కురన్యాయేనానాదిత్వాత్ కర్మతద్వాసనాప్రవాహస్యేత్యర్థః ।
భవిష్యచ్ఛ్రపణమపేక్ష్యేతి ।
ఇదమగత్యాఽఙ్గీకృతమ్ ప్రకృతావపి తుషోపవాపసమయే కపాలే సిద్ధస్య పురోడాశసంబన్ధస్యాభావాత్ । యత్ర తు ప్రకృతౌ సిద్ధసంబన్ధో లభ్యతే న తత్ర భవిష్యత్సంబన్ధ ఆశ్రీయతే యథాఽగ్నిహోత్రహవణ్యా హవీంషి నిర్వపతీత్యత్ర । తత్ర హ్యగ్నిహోత్రం యయా హుతం సాఽగ్నిహోత్రహవణీ గృహ్యతే న తు యయా హోష్యతే సాపి ప్రకృత్యారమ్భాత్ పూర్వమగ్నిహోత్రస్య హుతత్వేన ప్రకృతిభూతయేార్దర్శపూర్ణమాసయోః సిద్ధసంబన్ధవత్త్వాత్ । యత్ర తు తద్వికృతౌ పవమానేష్టౌ సిద్ధాగ్నిహోత్రసంబన్ధాఽగ్నిహోత్ర-హవణీ న లభ్యతే తత్రాఽసంభవాద్ నిర్వాపగుణభూతాయా అగ్నిహోత్రహవణ్యా లోప ఇత్యేవ గుణలోపే చ ముఖ్యస్యేత్యధికరణే (జై. సూ. అ. ౧౦ పా. ౨ సూ. ౬౩) ప్రతిపాదితమ్ ॥౩౬॥
సర్వధర్మేోపపత్తేశ్చ ॥ ౩౭ ॥
నిర్గుణేఽప్యవిరుద్ధమితి ।
ఇదమత్ర వక్తుం శక్యమ్- బ్రహ్మణో నిర్గుణత్వమసిద్ధమ్ సర్వజ్ఞత్వాదిగుణకత్వాత్ తస్య నిమిత్తోపాదానభావోపపాదనార్థం సర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తికత్వయోః సర్వధర్మోపపత్తేశ్చేత్యనేనైవ సూత్రేణ ప్రతిపాదనాత్ అన్యోన్యధర్మాంశ్చాధ్యస్యేత్యాదిభాష్యవాక్యైరపి తదనుమోదనాద్ వస్తుతో ధర్మిభిన్నం జ్ఞానాదికం బ్రహ్మణి నాస్తీతి చేత్ న ఘటాద్యుపాదానేష్వపి వాస్తవతద్భిన్నరూపాదిగుణాఽసంప్రతిపత్తేః । తత్త్వతో బ్రహ్మణి వ్యావహారికగుణత్వమపి నాస్తి కిం తు స్వరూపప్రకాశ ఎవ తత్తద్విషయోపరాగేణ తత్తజ్జ్ఞానత్వవ్యపదేశమాత్రమితి చేత్, న శ్రుతిస్మృతిసిద్ధసర్వజ్ఞత్వాదివ్యవహారాలమ్బనయా వ్యావహారికధర్మధర్మిభేద-కల్పనోపపత్తౌ వ్యపదేశమాత్రత్వాభ్యుపగమాఽయోగాజ్జీవబ్రహ్మణోరివ బ్రహ్మతజ్జ్ఞానయోరప్య-నాదివిభాగాఙ్గీకారేణ ధర్మజ్ఞానఎవాగమాపాయివిషయోపరాగప్రయుక్తావాన్తరభేదకల్పనో-పపత్తేశ్చ । తథాపి బ్రహ్మణి ప్రపఞ్చగతరూపాదిగుణో నాస్తీతి చేత్ కిం తతః । సగుణమేవేాపాదానమితి నియమమాతిష్ఠమానస్య కుతార్కికస్య పరితోషాయ గుణవత్త్వముపపాదితమేవ । న చ తన్మతేఽప్యస్తి నియమ: కార్యగతగుణతోపాదానేన భావ్యమితి। ద్వ్యణుకేషు మహత్త్వాభావాత్ । న చ విశేషగుణవిషయోఽయం నియమః । పరిమాణాదివ్యావృత్తవిశేషగుణత్వాఽనిర్వచనాత్ । కిం చ నిర్గుణస్య నోపాదానత్వమితి పరమతేఽపి నాస్తి నియమః । ప్రథమక్షణేఽస్యైవ ఘటస్య రూపాదిసమవాయికారణ-త్వాభ్యుపగమాత్ । ఉపాదానశబ్దేన ద్రవ్యసమవాయికారణవివక్షాయామప్రయోజకత్వాదితి। తదేతత్సర్వమాచార్యాణామపి హృదయస్థమేవ పూర్వాధికరణేషు వివర్తవాదమనపేక్ష్యాపి పరిహారాన్తరప్రతిపాదనాత్ । కిం తు సూత్రభాష్యాద్యాలోచనయా స్ఫుటమితి కణ్ఠతో న ప్రతిపాదితమ్ ।
నిత్యత్వాద్యారోపోపలబ్ధేరితి ।
నను జాతిర్నిత్యేతి న ప్రత్యక్షారోపోఽస్తి శబ్దానుమానజారోపేషు న ప్రాతిభాసికవిషయోత్పత్తిరస్తి అనిత్యత్వారోపోపలబ్ధేరితి పాఠేఽప్యయమేవ దోషః । న హి ఘటే దృశ్యమానే ఘటత్వం నష్టమితి ప్రత్యక్షారోపః సంభవతి। నష్టే ఘటే తత్సంభవేఽపి తత్ర ఘటత్వస్య ధర్మిణోఽనభివ్యక్త్యా న తద్ధర్మికో నష్టత్వారోపః ప్రత్యక్ష ఇత్యుపపద్యతే । సత్యమ్ దశమస్త్వమసీతి బోధ్యస్యేవ యస్య సన్నిహితే విషయే నష్టత్వభ్రమః స వ్యవస్థితవిషయశ్చేత్తస్య తద్గతజాతినష్టత్వభ్రమః సన్నిహితజాతి-ధర్మికః ప్రత్యక్ష ఉపపద్యత ఇతి తదభిప్రాయమనిత్యత్వారోపోపలబ్ధేరితి వచనమ్ । నిత్యత్వేతి పాఠస్తు మిథ్యాత్వేన జ్ఞాననివర్త్యాయాం జాతౌ శబ్దానుమానజే నిత్యత్వారోపేఽపి ప్రాతిభాసికవిషయోత్పత్తిరస్తీతి పక్షమాశ్రిత్య నేతవ్యః । ఇదముపలక్షణమ్ - రాత్రౌ దీపప్రభాయాం నీలోత్పలవర్ణే రక్తవర్ణత్వారోపః విభాగే సంయోగాభావత్వారోప ఇత్యాదికమప్యుదాహరణం ద్రష్టవ్యమ్ ॥౩౭॥
అథ ద్వితీయాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః । రచనానుపపత్తేశ్చ నానుమానమ్ ॥ ౧ ॥
మోక్షమాణానామితి ।
ముచోఽకర్మకస్య గుణో వేతి సూత్రేణ కర్మణ: కర్తృత్వవివక్షణాదకర్మకస్య సన్నన్తస్య ముచేర్గుణః । అత్ర లోపోఽభ్యాసస్యేత్యభ్యాసలోపః ।
సంయోగాదయో హీతి ।
స్థూలపిణ్డస్య యః కేనచిత్సంయోగస్తద్విభాగః పరిమాణవిశేషో గురుత్వవిశేషో వా న తేషాం కరణపర్యన్తమనువృత్తిరస్తీతి న తేషు వ్యభిచార ఇత్యర్థః । నను తథాపి రూపే వ్యభిచారః స్థూలపిణ్డే యద్రూపం తస్యైవ కణేఽపి దృశ్యమానత్వాదితి చేద్ న తావత్కార్యకారణభేదవాదిమతే వ్యభిచారః । తన్మతే కారణే కార్యే చ రూపభేదాత్ । నాపి కారణాతిరిక్తకార్యనిర్వచనీయత్వవాదిమతే । తన్మతే కార్యవత్తద్రూపస్యాప్య-నిర్వచనీయస్యాభ్యుపగమసంభవాత్ నాపి కార్యకారణాఽభేదవాదినః సాంఖ్యస్య మతే । తన్మతే పఞ్చతన్మాత్రప్రకృతౌ తామసాహఙ్కారే రూపాభావేన తస్య సూక్ష్మకారణపర్యన్తా-నువృత్త్యభావాత్ ।
నను చేతనానధిష్ఠితత్వం సాంఖ్యేన సాధ్యే న ప్రవేశితమతో విరుద్ధత్వాభిధానమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య తదప్రవేశనే సిద్ధసాధనం స్యాదితి తత్పరిహారాయ తత్ప్రవేశనావశ్యంభావమాపాద్యేదం విరుద్ధత్వాభిధానమితి యోజయతి-
అయమత్రేతి ।
ఎవం శబ్దస్యేతి ।
తథా చ యథా కృతకత్వం విరుద్ధమ్ ఎవం సమన్వయాదివిరుద్ధశబ్దానుషఙ్గేణ వాక్యయోజనేతి భావః ।
నను సాంఖ్యానుమానే విరుద్ధత్వోద్భావనపరం సూత్రమిత్యుక్తమ్ సిద్ధాన్త్యుద్భావనీయకించిదనుమానపరమితి నోక్తమత ఉపాధిశఙ్కేయమస్థానవిజృమ్భితే-త్యాశఙ్క్య విరుద్ధత్వోపపాదనాయ హేతోః సాధ్యవిపర్యయవ్యాప్తిర్యా సిద్ధాన్తినా ఉపపాదనీయా తత్రేదముపాధ్యుద్భావనమిత్యవతారయతి-
సత్వాద్యన్వితత్యాదితి ।
నను సాధనోపాధ్యోఃసాధ్యవ్యాప్యత్వేన ప్రతీయమానయోరుపాధిరేవ వస్తుతఃసాధ్యవ్యాప్యః సాధనే తు తద్గతం సాధ్యవ్యాప్యత్వం సన్నిధానాదారోప్యతే । అత ఎవోప సమీపే స్థిత్వాఽన్యత్ర స్వధర్మాధాయకత్వాజ్ జపాకుసుమాదివన్నిషిద్ధత్వాదిరుపాధిరిత్యుచ్యతే ।
తతశ్చ సాధనమేవ సర్వత్ర సోపాధికం న సాధ్యమతోఽత్ర సాధ్యస్య సోపాధికత్వశఙ్కా న యుక్తేత్యాశఙ్క్య సమానన్యాయత్వాత్సాధనవత్సాధ్యస్యాపి సోపాధికత్వం వక్తుం యుక్తమిత్యుపపాదయతి-
యథేతి ।
ఎవం చాన్తరఙ్గత్వే స్వధర్మాసఞ్జకత్వలక్షణముక్తముపాధిపదప్రవృత్తినిమిత్తం యద్యపి నాస్తి కిం తు సాధ్యాన్తర ఎవ తథాప్యన్యదేవ ప్రవృత్తినిమిత్తం కిఞ్చిదనుమాన-దూషణోపాధావస్తు । న హి సర్వత్ర ఉపాధిపదస్య తదేవ ప్రవృత్తినిమిత్తమితి నియమ: ఉపాధిర్నా ధర్మచిన్తా కుటుమ్బవ్యాపృతస్తు యః స్యాదభ్యాగారికస్తస్మిన్నుపాధిశ్వ పుమానయమిత్యాద్యభిధానకోశేషు తస్యోక్తప్రవృత్తినిమిత్తరహితార్థాన్తరవాచకత్వస్యాపి స్మరణాదితి భావః ।
నను వ్యతిరేకవ్యాప్త్యనవధారణేఽప్యన్వయ సహచారమాత్రేణ కేవలాన్వయినీవాన్వయవ్యాప్తిర్గ్రహీతుం శక్యేత్యాశఙ్క్యాహ-
ఇతరథేతి ।
వ్యాప్యవ్యాపకయోర్వ్యతిరేకవత్త్వే యత్ర వ్యాపకాభావస్తత్ర వ్యాప్యత్వాభిమతం వర్తత ఇతి వ్యభిచారశఙ్కాయా నిరసనాయ తత్ర తదభావోఽవధారణీయః । న చ తదవధారణం శక్యమ్ । పక్షాన్యత్వరూపవ్యాపకాభావో హి పక్షమాత్రవృత్తిః తత్ర చ న సాధ్యాభావనిర్ణయోఽస్తీత్యర్థః ।
సమపదం ముధేతి ।
ప్రవృత్తినిమిత్తలాభార్థం సమవ్యాప్త్యన్వేషణమితి శఙ్కాయా: సమాధానం తు అనుపదమేవ సిద్ధమ్ । న చ ప్రవృతినిమిత్తపరిజ్ఞానార్థమిహ లక్షణముచ్యతే కిం తు దూషకతౌపయికరూపపరిజ్ఞానార్థమ్ । (సమవ్యాప్త్యన్వేషణమితి శఙ్కా) తదర్థం చ సాధ్యవ్యాపకత్వమేవాపేక్షితం న తు తద్వ్యాప్యత్వమపి ఉపాధ్యభావేన పక్షే సాధ్యాభావా-న్నయనస్య సాధ్యవ్యాపకోపాధివ్యభిచారిత్వేన సాధనే సాధ్యవ్యభిచారోన్నయనస్య వా తత ఎవ భావాత్ ।
శఙ్కితస్త్వనుకూలతర్కైరితి ।
సాధనే సాధ్యవ్యాప్యత్వనిర్ణాయకైరనుకూలతర్కైః శఙ్కితోపాధిరుద్ధ్రియతే ఇత్యర్థః । ఉపాధిలక్షణానుప్రవిష్టం వ్యాపకత్వం వ్యాప్తిప్రతియోగిత్వం న భవతి యేన వ్యాప్తిలక్షణస్యోపాధిగర్భతయా చక్రకాశ్రయః స్యాత్ కింతు సాధ్యవన్నిష్ఠేత్యాదినిరుక్తా-వ్యభిచారరూపం తదితి నవీనైః కృతే సమాధానే దూషణముక్తం నవీనై: ।
ఎవమపి సాధ్యత్వస్య వ్యాప్తిగర్భత్వాన్న చక్రకోద్ధార ఇతి కైశ్చిదుక్తం తద్దూషణముపన్యస్యతి-
నవీనతరాస్త్వితి ।
ఉపాధేః సాధ్యవ్యాపకత్వం సపక్షే గ్రాహ్యం న తు పక్షే సపక్షే చ సంప్రతిపన్నం తన్న సాధనీయమితి। తత్ర సాధనీయత్వం న సాధ్యపదస్యార్థ ఇత్యన్యత్ర సాధనీయతయా సంభావ్యమానత్వం తదర్థమ్ ఇతి వక్తవ్యమ్ । తథా సంభావనా సాధనవ్యాపకత్వప్రతి-సంధానాధీనేతి చక్రకాపతితాదవస్థ్యమిత్యర్థః ।
నను తదపి వ్యాపకత్వప్రతిబంధానం సాధనవన్నిష్ఠాత్యన్తాభావాఽప్రతియోగిత్వవిషయమస్తు కుతశ్చక్రకమితి నవీనతరమతే స్పష్టం తద్దూషణం స్వయం కిమితి నోచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య అనాస్థయేత్యాహ-
అస్మాకమితి ।
ఎతదితి ।
ధూమేన వహ్న్యనుమానేఽప్యేతత్పర్వతేతరవహ్నిసాధ్యకతా స్యాదితి శఙ్కార్థః । తత్ర లాఘవసహకృతతయా వహ్నిమాత్రనిరూపితవ్యాప్తిగ్రాహకప్రమాణేనేవాత్ర కేనచిత్ప్రమాణేన విరోధో నాస్తి సిద్ధసాధనపరిహారార్థం తన్నివేశనస్య పూర్వపక్షిణాఽపేక్షణీయత్వేన లాఘవాదరణాఽయోగాత్ ప్రత్యుత దృఢప్రమాణానుగుణ్యం చాస్తీతి పరిహారార్థః । సుఖయతి
సుఖంకరోతి ।
సుఖదుఃఖ తత్కృతావితి చౌరాదికో ధాతుః । నను- ప్రీత్యప్రీతివిషాదాత్మకా: ప్రకాశప్రవృత్తినియమార్థా ఇతి సాంఖ్యైః సత్త్వాదీనాం సుఖాదిరూపత్వముక్తమ్ కథం సుఖాదిహేతుత్వం తదుక్తమాపాద్య దూషణముచ్యతే । అథ పద్భావత్యుదాహరణటీకాయాం సత్త్వాదీనాం సుఖాదిహేతుత్వమపి సాంఖ్యాభిమతముపన్యస్త-మితి చేత్ తర్హి అత్రోచ్యమానం దూషణం న లగేత్ తత్ర ప్రతియోగివిశేషవ్యవస్థిత-సత్త్వాద్యుద్రేకేణ తత్ర తత్ర వ్యవస్థితసుఖాదిజనకత్వస్య సమర్థితత్వాత్ కథం చ చన్దనకణ్టకాదిషు కాలవిశేషే ప్రాణివిశేషే చ వ్యవస్థితం సుఖాదిజనకత్వం సిద్ధాన్తినాపి నిరసితుం శక్యమ్ । అనుభవసిద్ధత్వాదితి- చేత్ । అయమిహ దూషణాభిప్రాయః- భావేషు సుఖాదిసమన్వయః తథాభూతకారణానుమానే హేతుః కిం ప్రత్యక్షసిద్ధః ఉత సుఖాదికార్యకల్ప్యః । నాద్యః అసిద్ధేః । న హి ఘటః సుఖీ సుఖమితి వాఽనుభవోఽస్తి ద్వితీయే సర్వదా సర్వాన్ ప్రతి ఎకరూపం సుఖాదికార్యం తత్కల్పకమ్ ఉత కాలవిశేషేషు చానియతతత్కల్పకమ్ | నాద్యః । అసిద్ధేరేవ చన్దనకణ్టకాదిషు సుఖాదిహేతుత్వనియమాభావాత్ । న ద్వితీయః అనిచ్ఛాప్రయత్నాదిరూపాణామపి భావానామనియతేచ్ఛాప్రయత్నాదిజనకత్వవదసుఖాది-రూపాణామపి తేషామనియతసుఖాదిజనకత్వసంభవేనాఽనియతసుఖాదికార్యాణాం విషయేషు తాద్రూప్యాఽకల్పకత్వాదితి। ఎవం చ చన్దనాఽన్వయేఽపి సుఖాదివ్యభిచారాచ్చ నైక్యమిత్యాహేత్యవతారికా వికల్పాన్తరోత్తరావతారికాత్వేన యోజనీయా । నను ప్రాగ్దూషితఎవార్థే హేత్వన్తరసముచ్చయావతారికాత్వేన సుఖాదివ్యభిచారస్య సత్త్వాద్యుద్రేకాభావేనేాపపత్త్యా హేత్వన్తరపరత్వాఽయోగాద్ ।bభేదానాం పరిమాణాత్సమన్వయాచ్ఛక్తితః ప్రవృత్తశ్చ ।bకారణకార్యవిభాగాదవిభాగాద్వైశ్వరూప్యస్య ॥bకారణమస్త్యవ్యక్తమ్bఇతి సాంఖ్యైః ప్రధానసాధకా హేతవో దర్శితాః । అస్యార్థః - విశ్వరూపమేవ వైశ్వరూప్యం త్రైలోక్యాదివత్స్వార్థికః ప్రత్యయః । విశ్వరూపస్య ప్రపఞ్చస్య కారణమవ్యక్తమస్తి। కుతః కారణే కార్యస్య విభాగాదవిభాగాచ్చ । సత్కార్యవాదే హి కారణే సత ఎవ కార్యస్యాభివ్యక్తిలయౌ విభాగాఽవిభాగౌ కూర్మశరీరే సత ఇవ తదవయవజాతస్య । తతశ్చ యత్ర కారణే సతః ప్రపఞ్చస్య విభాగావిభాగౌ తదవ్యక్తకార్యావస్థం కారణమస్తి। ఇతశ్చ తదస్తి। శక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ । కారణశక్తితో హి కార్యం ప్రవర్తతే అశక్తాత్కార్యానుత్పత్తేః । శక్తిశ్చ కారణగతా న కార్యస్యావ్యక్తావస్థాయా భిన్నా ప్రమాణవతీతి పరిమాణసమన్వయావాకరే ఎవ స్పష్టౌ । తత్ర సమన్వయో వికల్పమభిప్రేత్య దూషితః । పరిమాణదూషణప్రదర్శనార్థం ముఖతో వికల్పయతి
పరిమితత్వమితి ।
స్వసత్తామతిక్రమ్యేతి ।
అత్ర సహ వర్తనం సామానాధికరణ్యం న వివక్షితం కింతు స్వయం యన్న వ్యాప్నోతి తథాభూతవస్తుసత్త్వమాత్రమతస్తథైవ నభసి లక్షణానుగతిం దర్శయతి-
కారణం హీతి ।
లోకే హి కారణం మృదాది ఘటమివ శరావాదికమపి వ్యాప్నోతి ఘటస్తు శరావాదికమపి న వ్యాప్నోతీతి దృష్టమ్ । అతః కార్యం కర్తృం కార్యాన్తరేఽప్యనుగతం కారణం న వ్యాప్నోతీత్యర్థః ।
నను శబ్దతన్మాత్రకారణకం నభౌ గన్ధతన్మాత్రాదికమపి న వ్యాప్నోతీతి తదవ్యాపనేన లక్షణానుగతిః కిమితి నోక్తేత్యాశఙ్క్యాహ-
గన్ధేతి ।
నభో గన్ధతన్మాత్రం సర్వథా న స్పృశతీతి తదవ్యాపనేన లక్షణానుగతిః సుప్రసిద్ధేతి స్పష్టత్వాత్ సాఽచ నోక్తేత్యర్థః । నను సత్త్వరజస్తమస్సు వ్యభిచార ఇతి పరిహారో న యుక్తః అన్యోన్యమిథునాః సర్వే సర్వే సర్వత్రగామినః । నైషామాదిః సంప్రయోగో వియోగో వోపలభ్యతే ॥
ఇతి సాంఖ్యైః సత్త్వాదీనామన్యోన్యసంసృష్టత్వేన సదా సర్వత్ర సద్భావస్య వర్ణితత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ-
పరిహరతీతి ।
యుక్త ఎవాయం పరిహారః కార్యకారణభావమూలో యస్తాదాత్మ్యేన పూర్ణానుప్రవేశః సా వ్యాప్తిస్తదభావరూపమవ్యాపనమ్ ఇహ పరిమితత్వమితి వివక్షితత్వాత్ । న హి యథా తైః కార్యజాతమిత్యాదిగ్రన్థేన తథైవ ప్రతిపాదనాదితి భావః । నను కిమనేన కుసృష్ట్యా అర్థవిశేషానున్నీయ వికల్పనేన పరిమితత్వం పరిచ్ఛిన్నత్వమిత్యేవాస్తు । తథా చ సర్వగతేషు గుణపురుషేషు న వ్యభిచారః । న చ గుణానాం సర్వగతత్వే ప్రలయే తేషాం సామ్యాపత్తిః సర్గే వైషమ్యాపతిశ్చ న స్యాదితి వాచ్యమ్ । న హి తావతా తేషాం ప్రలయే క్వచిత్క్కచిత్కదాచిదేవ సత్త్వం సర్గాదౌ యస్య యదోద్రేకస్తస్య తదాఽన్యత్రాపి అవ్యాపనమిత్యేష విశేషోఽఙ్గీకార్యః । హేమన్తశిశిరరాత్రిషు నిదాఘదివసేషు సదా సర్వత్ర సతామేవ హిమాతపయోః క్వచిత్క్వచిదుద్రేకవత్ సదా సర్వత్ర సతామేవ గుణానాం క్వచిత్కదాచిత్కస్యచిదుద్రేక ఇత్యుపపత్తేః । న చ హిమాతపయోరవయవభూయస్త్వరూప ఉద్రేకః సంభవతి న తు గుణానాం నిరవయవానామితి వాచ్యమ్ ।
తథాపి పరిణతివిశేషరూపోద్రేకే అనుపపత్త్యభావాదితి చేత్ న ఉద్రేకావస్థాయా అపి మహదహఙ్కారాద్యవస్థావత్ కార్యత్వేన తత్రైవ పరిమితత్వహేతుసత్త్వేన వ్యభిచారాదితి భావః ॥౧॥ సాపీత్యస్యాన్వయసౌకర్యాయ యత్పదమధ్యాహరతి-
యా ప్రవృత్తిరితి ।
సాధ్యవిరుద్ధోక్తిర్వక్రోక్తిరితి ।
సాంఖ్యానాం ప్రవృత్తేరితి హేతుర్విరుద్ధస్తదీయసాధ్యసాధకో న భవతీతి కణ్ఠతో నోక్తం కిం తు తస్యైవ హేతోస్తదీయసాధ్యవిరుద్ధసాధ్యాన్తరోక్తిరూపవక్రోక్త్యా సూచితమ్ । నిత్యః శబ్దః కృతకత్వాదితి సాధయన్తం ప్రతి అనిత్యః శబ్దః కృతకత్వాదిత్యనుమానమనుకూలతర్కసహితం హి న కేవలం పూర్వానుమానే బాధకతయాఽవతిష్ఠతే కిం తు తస్మిన్ విరుద్ధత్వోద్ఘాటనపర్యన్తమపి భవతి। ఎవం చ హేతుత్వేనాభిధానాదితి పర్యన్తం సాధ్యవిరుద్ధోక్తౌ న హేతుపరం కిం తు తస్యా ఎవ వివరణమితి యోజనీయమ్ । యద్వా- తత్పర్యన్తపైానరుక్త్యోపపాదకత్వేన పూర్వత్ర యోజనీయమ్ । అఙ్గిత్వ (వ్యా. సూ. అ. ౨ పా. ౨ సూ. ౮) సూత్రే వైషమ్యాఽసంభవమూలా హి ప్రకృతేరనుపపత్తిరుచ్యతే ఇహ తు ప్రవృత్తే సాంఖ్యసాధ్యవిపరీతసాధనే హేతుత్వముపపద్యత ఇతి స్యాత్ । సాధ్యవిరుద్ధత్వోక్తిః వక్రోక్తిరితి క్వచిత్పాఠస్తస్మిన్ పాఠే హేతుత్వేనాభిధానాద్ధేతోర్యా సాధ్యవిరుద్ధత్వస్యోక్తిః సూచనారూపా సా వక్రోక్తిర్భవతీత్యర్థః । అస్మిన్ వ్యాఖ్యానే టీకాయాం వక్రోక్త్యేతి న కరణతృతీయా కిం తు ప్రకృత్యాదితృతీయేతి భేదః ।
ఆలోచనమాత్రమితి ।
వస్తుస్వరూపమాత్రగోచరం జ్ఞానమాలోచనమ్ । ఇదమిత్థమిత్యధ్యవసాయరూపా తు వృత్తి: త్రివిధాన్తఃకరణమధ్యే బుద్ధిరూపస్యాన్తఃకరణస్యేతి సాంఖ్యానాం మతమ్ ॥౨॥౩॥
కర్మపరిపాకావసరాభిజ్ఞస్యేతి ।
నను కర్మపరిపాకాపేక్షా సాంఖ్యపక్షేఽపి సమానా ధర్మాఽధర్మయోర్మధ్యే యః పక్వస్తేనైవ తదితరస్య ప్రతిబన్ధ ఇతి తన్మతేఽపి వక్తవ్యత్వాదితి చేత్ మైవమ్ । చేతనాధిష్ఠానరహితయోః పాకస్యాప్యసంభవాద్ ఉత్తరసూత్రేణ ధేనూపయుక్తతజ్జాఠరాగ్ని-సంపర్కాధీనతృణాదిపాకేఽపి చేతనాధిష్ఠానాపేక్షాయా వక్ష్యమాణత్వాత్ ॥౪॥౫॥
అవాస్తవస్య న నిషేధ ఇతి ।
నను సాంఖ్యమతేఽప్యవాస్తవ ఎవ పురుషస్య భోగః । ఎవం హి తన్మతమ్ । పురుషశ్చైతన్యమాత్రవపుః కూటస్థో నిత్యముక్తః సాంసారికసుఖదుఃఖానుభవరూపో భోగః పరిణామిన్యా బుద్ధేర్ధర్మః పురుషస్య తు బుద్ధిచ్ఛాయాపత్త్యా తదైక్యమిత్రాపన్నస్య తద్దర్శనమాత్రం భోగః । తేన తస్య వివేకాఽగ్రహాదాధ్యాసికం భోక్తృత్వమ్ । వివేకఖ్యాత్యా భోక్తృత్వాధ్యాసమాత్రనివృత్తిర్మోక్షః । వస్తుతః పురుషో న బద్ధో నాపి మోక్ష్యత ఇతి। యదాహుః ।bతస్మాన్న బధ్యతేద్ధా న ముచ్యతే నాపి సంసరతి కశ్చిత్ ।bసంసరతి బధ్యతే ముచ్యతే చ నానాశ్రయా ప్రకృతిః ॥bసత్యమ్- పురుషస్య భేాక్తృత్వమపి సాంఖ్యైరభ్యుపగతమ్ । యదాహుః ।bసంఘాతపరార్థత్వాత్ త్రైగుణ్యవిపర్యయాదధిష్ఠానాత్ ।bపురుషోఽస్తి భోక్తృభావాత్కైవల్యార్థం ప్రవృత్తేశ్చ ॥ ఇతి।bకథమిదం తేషాం పరస్పరవిరుద్ధవచనమితి చేత్ కిం కుర్మః । అత ఎవ విప్రతిషేధాచ్చాసమఞ్జసమితి వక్ష్యతే । యది త్వవిరోధార్థం భోగాశ్రయబుద్ధ్యైక్యదర్శనం పురుషస్య భోగ ఇతి కల్ప్యతే తదా తద్దర్శనరూప ఎవ తాత్త్వికో భోగ: పురుషస్య నిర్వికారస్య న సంభవతీతి దూషణమిహోక్తం ద్రష్టవ్యమ్ ॥౬॥౭॥౮॥౯॥
ఎకస్యాపి కర్తృకర్మత్వాదితి ।
పచ్యతే ఫలమిత్యత్ర హి కర్మకర్త్తరి యక్ప్రత్యయః । అతః ఫలస్యైవ కర్తృత్వం కర్మత్వం చాఽవివాదమిత్యర్థః ।
కర్మత్వోపచారాదితి ।
కర్మకర్తా కర్తైవ కేవలం న కర్మ కర్మకార్యయగాత్మనే పదాదిభాక్త్వాత్తు కర్మత్వోపచారేణ కర్మకర్తేతి వ్యపదేశః । నను- పచ్యతే ఫలమిత్యత్ర ఫలగత-పరిణత్యనుకూలః ఫలపాచకచైవగతదోహనవ్యాపారః పచిక్రియా తజ్జన్యపరిణతిఫల శాలినః ఫలస్య ముఖ్యమేవ కర్మత్వముపపద్యతే కిమర్థముపచారాశ్రయణమితి చేత్ ఉచ్యతే । ఇహ పచిధాతోః ఫలగతా పరిణతిరర్థః న తు తదనుకూలపురుషవ్యాపారః । యేన పురుషవ్యాపారం ప్రత్యేవ సౌకర్యాతిశయాత్ కర్తృత్వేన వివక్షితస్య తజ్జన్యక్రియాఫలశాలిత్వాత్కర్మత్వమపి ముఖ్యం సంభవతీత్యుచ్యేత న త్వేవమ్ । కర్మకర్తృప్రయోగే ధాతూనాం తత్తత్క్రియాఫలవాచిత్వాత్ । యదాహ కైయట: లునాతిస్తావద్ ద్విధాభవనోపసర్జనే ద్విధాభావనే వర్తతే లునాతి కేదారం దేవదత్తః ద్విధా భవన్తం ద్విధా భావయతీత్యర్థః । యదా తు కేదారస్య సౌకర్యాతిశయవివక్షయా దేవదత్తవ్యాపారో న వివక్ష్యతే తదా ద్విధాభవనమాత్రే లునాతిర్వర్తతే అనేకార్థత్వాద్ధాతూనామ్ భిన్నా ఎవ వా ధాతవో భిన్నార్థాః సారూప్యాత్తు తత్త్వాధ్యవసాయః । తత్ర ద్విధాభవనే కేదారస్య కర్తుః కర్మవత్ కర్మణా తుల్యక్రియ ఇతి కర్మకార్యాణ్యతిదిశ్యన్తే తేన లూయతే కేదారః స్వయమేవేత్యాదయః ప్రయోగా ఉపపద్యన్త ఇతి। ఎవం చాత్ర పరిణతిరేవ పచిక్రియేతి తామవలమ్బ్య పరసమవేతక్రియాఫలశాలిత్వస్య కర్మత్వవ్యాపకస్య సమర్థయితుమ-శక్యత్వాద్ వ్యాపకాభావే చ వ్యాప్యాసంభవాత్ కర్మత్వస్యైాపచారికత్వోక్తిర్యుక్తైవ ।
అత్రైవ సాక్షిత్వేన పాణినిసూత్రాంశముదాహరతి-
పాణినిరితి ।
కర్మవత్కర్మణేతి సూత్రే వతినా ముఖ్యకర్మత్వాభావః స్పష్టీకృత ఇత్యర్థః ।
పరోక్తదోషానువాద ఎవేతి ।
యద్యప్యధ్యాహారేణాభ్యుపగమాభావస్ఫోరణఇవానధ్యాహారేణ తద్విషయాభావస్ఫోరణేఽ-పీష్టప్రసఙ్గకథనరూపదూషణం భయాదేవ తథాపి తథా స్ఫుటం న భాతీతి తాత్పర్యమ్ | అవిభాగాపత్తిశ్చేత్యత్ర అవిభాగో నైక్యమ్ ।
అస్యాతివాదినః సాంఖ్యస్య మతే భ్రమవిషయైక్యవివర్తాభావాదిత్యాశఙ్క్య వివేకాగ్రహ ఎవావిభాగశబ్దేన వివక్షిత ఇతి వ్యాచష్టే-
అవివేక ఇతి ।
భాష్యటీకాస్థమదర్శనశబ్దం తమఃపరత్వేన వ్యాచష్టే-
న దృశ్యతే నేతి ।
తుశబ్ద ఇతి ।
సౌత్రేషు పూర్వపక్షవ్యావృత్త్యర్థేషు తుశబ్దేషు నకారసమానార్థత్వం ప్రసిద్ధమ ॥౧౦॥
మహద్దీర్ఘవద్వా హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామ్ ॥ ౧౧ ॥
సామ్యకృతేతి ।
పరమాణువాదనిరాకరణార్థత్వమాత్రేణ సామ్యమిహ వివక్షితమ్ । ఉభయత్రాపి నిరాకరణీయయుక్తిభేదస్య స్వయమేవోక్తతయా సర్వథా సామ్యాభావాత్ । యద్వా- శిష్టాపరిగ్రహాధికరణనిరాకృతియుక్తిరప్యత్ర టీకాయామనువాదరూపేణేాపన్యస్తా భాష్యేఽపి వైశేషికప్రక్రియోపన్యాసేన వ్యఞ్జితేతి తేనాపి రూపేణ సామ్యం వివక్షితమ్ ।
ఎవకార ఇతి ।
మాయాశబలస్య బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వే మాయాఽప్యుపాదానమితి సిద్ధసాధనవారణాయ టీకాయామేవకారః । తేన చేతనోపాదానకం న భవతీతి సాధ్యార్థే పర్యవసానాన్న సిద్ధసాధనమితి భావః ।
అసంయుక్తానామితి ।
ద్వ్యణుకమారభ్య స్థూలారమ్భకత్వం యత్ శఙ్కావాద్యభిమతం తదభావ ఇహ సాధ్యః । స చామంయుక్తావస్థాయాం శఙ్కావాదినాఽపీష్యత ఇతి సిద్ధసాధనవారణాయ సంయుక్తవిశేషణమిత్యర్థః ।
ద్వ్యణుకమనారభ్యేతి ।
సాధ్యవిశేషణస్య ప్రయోజనమాహ-
అనేన బాధోఽపోదిత ఇతి ।
పరమాణూనాం ద్వ్యణుకారమ్భద్వారా స్థూలారమ్భకత్వాత్ స్థూలం నారభన్త ఇతి సాధ్యం బాధితం స్యాద్ ద్వ్యణుకానారభ్యేతి విశేషణేన తన్నిరాసః కృత ఇత్యర్థః ।
స్వాపేక్షయా స్థూలేతి ।
స్థౌల్యమత్ర పరిమాణాధిక్యమాత్రం వివక్షితం న తు మహత్త్వమితి భావః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహేతి ।
ద్వ్యణుకారమ్భప్రక్రియాయాస్త్వయాఽనఙ్గీకృతత్వాద్ ద్వితీయపక్షో న యుజ్యత ఇత్యర్థః ।
అవయవావయవిభావవిరహిణామితి ।
జలాఽఽలోకాదివిరలద్రవ్యవ్యతిరిక్తానామితి విశేషణాన్తరస్యాప్యుపలక్షణ-మేతత్ । స్వచ్ఛజలాన్తర్గతసికతాదిగ్రహణార్థం యత్ర జలం తత్రైవాఽఽలోకస్యాప్యఙ్గీ-కృతత్వాత్ ।
నన్వాన్తరాలికం కార్యోపలబ్ధ్యర్థమేవ త్ర్యణుకారమ్భ ఇష్యత ఇత్యాశఙ్కతే-
అథేతి ।
విశేషో వేతి ।
ద్వ్యణుకాన్యేవ త్ర్యణుకారమ్భకాణి న పరమాణవ ఇత్యత్ర విశేషో వక్తవ్య ఇత్యర్థః ।
అస్తి తావదితి ।
నను అవయవినామవయవాపకర్షోత్కర్షవైషమ్యప్రసాధనం ద్విత్వప్రభృత్యారమ్భకత్వ-ప్రయేాజకతాప్రసాధనం చ క్వోపయుజ్యతే । ద్వయోః పరమాణ్వోః సంయోగస్య కదాచిద-వర్జనీయత్వాద్ ద్వయోః సంయోగే సతి సమవాయ్యసమవాయికారణసమవధానాద్ ద్వ్యణుకోత్పత్తిరప్రత్యాఖ్యేయేతి ఋజునా మార్గేణ ద్వ్యణుకం సాధయితుం శక్యమ్ । న చ ద్వయోః సంయోగాన్న కార్యద్రవ్యోత్పత్తిరితి వివదమానం ప్రతి తత్ప్రసాధనమితి వాచ్యమ్ । తత్రాపి కార్యద్రవ్యేష్వవయవోత్కర్షాపకర్షవైషమ్యప్రసాధనస్యానుపయోగాత్ । తన్తుద్వయసంయోగా-త్సూత్రోత్పత్తిదర్శనేన తథా వివాదానవకాశాచ్చ । తస్మాద్ ద్వ్యణుకప్రసాధనే నైతావతా యత్నస్యోపయోగః । యత్ తు పరమాణుద్వయేన ద్వ్యణుకవత్తత్త్రయేణ క్వచిత్ త్ర్యణుకోత్పత్తిర-స్త్వితి శఙ్కాయా నిరాకరణం, తదయుక్తమ్ । త్రయాణాం పరమాణూనాం ద్వ్యణుకానామివ కదాచిత్సంయోగయౌగపద్యస్యావర్జనీయతయా పరమాణుత్రయారబ్ధత్ర్యణుకస్యాప్యప్రత్యాఖ్యేయ-త్వాత్ । పరమాణుసాధారణ్యేన ద్విత్వప్రభృత్యారమ్భకసంఖ్యేత్యనుపదం స్వయమేవ ప్రసాధిత-తయా పరమాణుత్రిత్వం నారమ్భకసంఖ్యేతి వక్తుమశక్యత్వాచ్చ । కారణకారణజాతీయ-స్యేత్యాదినియమస్త్వసిద్ధః । క్వచిత్తన్తుత్రయారబ్ధసూత్రత్రయేణ త్రివిత్సూత్రోత్పత్తిర్దృశ్యతే క్వచిత్ తన్తుత్రయేణేతి వ్యభిచారాత్ । యది సూత్రత్రయారబ్ధాత్త్రివృత్సూత్రాత్తన్తుత్రయారబ్ధం త్రివృత్సూత్రం విజాతీయం తర్హి ద్వ్యణుకత్రయారబ్ధాత్ త్ర్యణుకాత్పరమాణుత్రయారబ్ధం త్ర్యణుకమపి విజాతీయమస్తు । అథ పరమాణుత్రయారబ్ధం త్ర్యణుకమణ్యేవ భవేదితి భోగభేదాభావేన వైయర్థ్యాత్తథాభూతత్ర్యణుకోత్పత్తిర్న సంభవతీతి చేన్న । కారణబహుత్వాన్మహత్త్వసంభవేన భాగభేదోపపత్తేః సామగ్రీసద్భావప్రభావితస్య కార్యస్య ప్రయోజనాభావేన ప్రత్యాఖ్యానా-భావాచ్చ । న హి ప్రయోజనక్షతిభియా సామగ్రీ కార్యం నార్జయతీతి న్యాయాద్ భోగభేదాభావేన సామగ్రీసద్భావప్రభావితస్య కార్యస్య ప్రత్యాఖ్యానే చ ద్వ్యణుకమపి ప్రత్యాఖ్యాయేత పరమాణువత్తస్యాప్యతీన్ద్రియత్వేన భోగభేదాభావాత్ । యది ద్వ్యణుకం త్ర్యణుకోత్పత్తిప్రణాడికయా భోగభేదోపయోగి తర్హీదమపి తథాస్తు | ఎతేన- టీకోపన్యస్తద్వ్యణుకరద్వయారభ్యద్రవ్యనిరాకరణమపి – నిరస్తమ్ । తస్యాపి ద్రవ్యస్య స్థూలకార్యోత్పాదనప్రగాడికయా ద్వ్యణుకవద్భోగభేదోపయోగిత్వాత్ । తస్మాత్సర్వమిదమ-సమఞ్జసమితి చేదుచ్యతే । వైశేషికప్రక్రియానువాదోఽయమ్ । అత ఎవేత్థముపాలమ్భనీయః । అత ఎవ భాష్యే వైశేషికాభిమతవ్యవస్థాపక్షాశ్రయణేన తదుక్తదూషణస్య వ్యభిచారం ప్రదర్శ్య వ్యవస్థాపక్షో న స్థాయీతి సూచనార్థం యదాపి బహవః పరమాణవో బహూని ద్వ్యణుకానీత్యాదివాక్యేనావ్యవస్థాపక్షముద్భావ్య తత్రాపి వ్యభిచారసామ్యముక్తమ్ । మహాతూలపిణ్డయోరితి యుక్తః పాఠః ।
న తు మహత్తూలపిణ్డయోరితి ।
ఆన్మహతః సమానాధికరణ-జాతీయయోరిత్యాత్వనియమాత్ । నను మహద్దీర్ఘవద్వేతి సూత్రే సామానాధికరణ్యే సత్యపి ఆత్వం న దృశ్యతే న చ తత్ర మహద్దీర్ఘశబ్దౌ ద్వ్యేకయోరితివద్ భావప్రధానావితి పదార్థభేదాద్ ద్వన్ద్వసమాసః । అతః సామానాధికరణ్యాభావాన్నాత్వప్రసక్తిరితి వాచ్యమ్ । టీకాయాం హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామిత్యస్య ధర్మిపరతాయాః ప్రదర్శితత్వేన మహద్దీర్ఘశబ్దయోరపి తదన్వయార్థం ధర్మిపరతాయా వక్తవ్యత్వాత్ । యది తత్ర పదార్థా-భేదేఽపి పదార్థతావచ్ఛేదకభేదాద్ ద్వన్ద్వ ఇతి న సామానాధికరణ్యమ్, తర్హీహాపి తథాస్త్వితి- చేదుచ్యతే । పదార్థాభేదే పదార్థతావచ్ఛేదకభేదేన ద్వన్ద్వో న సంభవతి మహాభాష్యవిరోధాత్ । తత్ర హి చార్థే ద్వన్ద్వ ఇతి సూత్రే యాజ్ఞికశ్చాసైౌ వైయాకరణశ్చేత్యాదిషు పదార్థతావచ్ఛేకభేదాద్ ద్వన్ద్వమాశఙ్క్య శేషో బహువ్రీహిరితి సూత్రతః శేషఇత్యస్యానువృత్తేస్తస్య సమానాధికరణసమాసవిషయత్వేన శేషత్వాభావాత్తద-ప్రాప్తిరుపపాదితా । కథం తర్హి మహద్దీర్ఘవదిత్యస్య నిర్వాహ: । ఇత్థమ్ । కానిచిత్ త్ర్యణుకాని మహాన్తి కానిచిద్దీర్ఘాణీతి త్ర్యణుకవ్యక్తిభేదవివక్షయా ఇహ ద్వన్ద్వసమాస ఆశ్రీయతే । యద్యపి సర్వాణి త్ర్యణుకాని మహాన్తి దీర్ఘాణి చ మహత్త్వదీర్ఘత్వయో: సమనియతత్వాత్; తథాపి కానిచిత్ త్ర్యణుకాని పరితో ద్వ్యణుకసంయోగైరుత్పద్యన్తే కానిచిత్తిర్యగ్ద్వ్యణుకసంయోగైః । తత్ర యాని ద్వితీయాపేక్షయా మహాన్తీతి ద్వితీయాన్యా-ద్యాపేక్షయా దీర్ఘాణీతి చ ప్రత్యయయోగ్యాని భవన్తీతి తథాభూతత్ర్యణుకవ్యక్తి-ద్వైవిధ్యాపేక్షయా ద్వన్ద్వ ఉపపద్యతే । న చేహ తథా ద్వన్ద్వ ఉపపద్యతే । న చేహ తథా ద్వన్ద్వోపపత్తిః ద్వయోరపి తూలపిణ్డయోర్మహత్త్వాధికరణత్వేన వివక్షితత్వాత్ ।
స్వాశ్రయేతి ।
స్వేషాం విశేషగుణత్వాభిమతానాం యే ఆశ్రయాస్తేషాం వ్యవచ్ఛేదే తత్తద్విశేషగుణ-ప్రవృత్తేతరవ్యావర్తనే ఉచితా అవచ్ఛేదకా యేఽవాన్తరసామాన్యవిశేషాస్తద్వన్త ఇత్యర్థః । తే చావాన్తరసామాన్యవిశేషా నీలరూపాదిషు నీలత్వాదయః శుక్లరూపే పృథివ్యాదిత్రయసాధారణే పాకజత్వాఽపాకజత్వభాస్వరత్వాఽభాస్వరత్వాని । ఎవం రసాదిష్వప్యూహనీయమ్ । స్నేహత్వావాన్తరసామాన్యసద్భావే తేన లక్షణానుగతిస్తదభావే స్నేహత్వేనైవ అన్తరశబ్దస్య వ్యాప్యపరత్వాత్ । అభేదేఽపి వ్యాప్యవ్యాపకభావ-సద్భావాత్ ।
అత్ర స్వాశ్రయశబ్దస్య ఎకైకాశ్రయభూతవ్యక్తిపరత్వే నీలత్వాదీనాం తదితరసకలవ్యావర్తకతావచ్ఛేదకత్వాభావాదసంభవ: లక్షణే సామాన్యశబ్దస్య జాతిపరత్వమపహాయ ధర్మమాత్రపరత్వమఙ్గీకృత్య నీలాదిషు లక్షణసమర్థనే సామాన్యగుణేష్వపి తథైవ లక్షణసమర్థనసంభవాదతివ్యాప్తిరిత్యాశఙ్క్యాశ్రయశబ్దేన నవానాం మధ్యే ఎకైకద్రవ్యం సామాన్యేన వివక్షితం, న తు తత్తద్వ్యక్తిమాత్రమితి వ్యాచష్టే-
నవసు మధ్య ఇతి ।
వ్యావర్తకాః వ్యావర్తకతావచ్ఛేదకాః । నను నవసు మధ్యేఽప్యేకైకద్రవ్యవ్యక్తిరేకైక-విశేషగుణవ్యక్తేరాశ్రయ ఇతి తత్తద్ద్రవ్యవ్యక్తిగతతదితరసకలవ్యావృతిప్రయోజకతా-వచ్ఛేదకగుణగతావాన్తరజాత్యభావాదసంభవతాదవస్థ్యమ్ । న చ లక్షణప్రవిష్టాఽ-వాన్తరసామాన్యేన యజ్జాతీయో గుణో యావత్సు వర్తతే తావత్సు తద్గతతదితర-వ్యావృత్తిప్రయోజకతావచ్ఛేదకత్వం వివక్షితమ్ । అణుపరిమాణాదికం యావత్సు చతుర్విధద్వ్యణుకాదిషు వర్తతే తావద్గతేతరవ్యావృత్తిప్రయోజకతావచ్ఛేదకమణుపరిమాణ-త్వాదికం భవతీతి తద్వతామణుపరిమాణాదీనాం విశేషగుణత్వప్రసఙ్గాత్తదాశ్రయాశ్చతుర్విధ-ద్వ్యణుకాదయోఽపి హి నవసు మధ్యే భవన్త్యేవ ।
అథ నవసు మధ్య ఇతి విశేషబలాన్నవాన్యతమమాత్రరూపత్వం స్వాశ్రయవిశేషణం లభ్యత ఇతి నోక్తదోష ఇతి చేత్ తర్హి లాఘవాన్నవాన్యతమమాత్రవృత్తిగుణత్వమేవ లక్షణమస్త్విత్యాశఙ్క్య తత్రైవోక్త-లక్షణార్థపర్యవసానమాహ-
ఎవం చేతి ।
పృథివ్యాదీతి ।
అనేకేత్యాదిమాత్రోక్తావసంభవః స్యాద్ నీలత్వాదీనాం విశేషగుణత్వప్రయోజక-సామాన్యానాం కాకకోకిలకువలయాద్యనేకలక్షణసామానాధికరణ్యాపాదకత్వాత్ । అతో నవలక్షణవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వమనేకవిశేషణమ్ । యద్యపి నవానాం లక్షణానాం మధ్యే ఇత్యన్వయముఖేాక్తౌ యోఽర్థః స ఎవముక్తావపి పర్యవస్యతి తథాపి నవానాం లవణానామననుగతానాం నవలక్షణవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వేనానుగమార్థం వ్యతిరేకముఖేనో-క్తిః ।
నవత్వవిశిష్టేతి ।
ఎకోయం న నవేతి ప్రతీతేర్నవేమే నైక ఇతి ప్రతీతేశ్చ నవత్వవిశిష్టేభ్యస్తత్సముదాయాన్తర్గతస్యాప్యేకస్య ఎకస్మాత్తద్ఘటితానామపి నవానాం భేదోఽస్తీతి భావః ।
ఉపలక్షితేతి ।
యత్ర విశేషణత్వం న తత్రోపలక్షణత్వమితి నవత్వవిశిష్టాస్తదుపలక్షిత-వ్యతిరిక్తా ఇత్యుక్తమ్ । న చ యే నవత్వవిశిష్టాస్తేఽప్యపేక్షాబుద్ధివినాశాన్నవ-సంఖ్యావినాశే తదుపలక్షితా భవన్తీతి వాచ్యమ్ । అపేక్షాబుద్ధీనాం యావదాశ్రయభావిద్వి-త్వాదిసంఖ్యావ్యఞ్జకత్వేనాపేక్షాబుద్ధితన్నాశాభ్యాం ద్విత్వాద్యుత్పత్తినాశానఙ్గీకారాత్ స్వసమవేతేతి విశేష్యమాత్రం ఘటత్వాదిష్వతివ్యాప్తమితి విశేషణోపాదానం సామాన్యేషు సమవేతస్య కస్యచిద్ధర్మస్యాభావాదతివ్యాప్తినిరాసః ।
ద్రవ్యజాతీయేతి ।
సంఖ్యాదీనామాశ్రయానవాపి ద్రవ్యాణి ద్రవ్యత్వేనైకజాతీయాని తేషాం గుణాదిభ్యో వ్యవచ్ఛేదకా: సంఖ్యాదయ ఇత్యతివ్యాప్తిః ।
నన్వేకజాతీయత్వం ద్రవ్యత్వావాన్తరజాత్యా వివక్షితమిత్యాశఙ్క్య తథా సత్యవ్యాప్తిరిత్యాహ-
గగనభేదేతి ।
స్వమతే కల్పభేదేన గగనభేదసత్త్వేఽపి లక్షణవాదిమతే స నాస్తీతి భావః ॥౨౨॥
ఉభయథాపి న కర్మాతస్తదభావః ॥ ౧౨ ॥
అనవబోధరూప ఇతి ।
జడత్వావిశేషాదణవోఽదృష్టాశ్రయాస్తవ మతే కిం న స్యురిత్యుపహాసార్థమణు-సమవాయిత్వపక్షోక్తిరిత్యర్థః । తస్య చేతనాఽనధిష్ఠితస్యాప్రవృత్తేరితి కర్మణశ్చేతనా-ధిష్ఠితత్వం న కేవలం సాంఖ్యాధికరణోక్తరీత్యాఽభ్యుపగన్తవ్యం కిం త్వదృష్టస్య ప్రలయేఽపి సత్త్వాత్తదాపి ద్వ్యణుకోత్పాదకకర్మ మా భూదిత్యేతదర్థమపి తదభ్యుపగన్తవ్యమ్ । న చ పరిపక్వమదృష్టం ఫలజనకం పరిపాకశ్చ సర్గాద్యసమయ ఎవ స్యాదితి వాచ్యమ్ । ఈశ్వరాధిష్ఠానసాహిత్యవ్యతిరేకేణ తత్పరిపాకస్య నిర్వక్తుమశక్యత్వాత్ । అణువాదిమతే గుణరూపస్యాదృష్టస్యైాపధాదివత్తతోఽన్యస్య పాకస్యాసంభవాత్ ఫలకాలాదిసాహిత్యరూపతయా కథఞ్చిత్తన్నిర్వచనేఽపి తథాభూతపాకయుక్తస్యాప్యదృష్టస్య తన్మతేఽపి పరమేశ్వరవినియోజ్యత్వాత్ । ఉక్తం హి న్యాయవార్తికకృతా - కర్మ పురుషస్యేశ్వరోఽనుగృహ్ణాతి కోఽనుగ్రహార్థః యద్యథాభూతం యస్య చ యదా పరిపాకకాలస్తత్తథా తదా చ వినియుఙ్క్త ఇతి।
నన్వస్తు తన్మతేఽపీశ్వరాధిష్ఠితత్వాద్యభ్యుపగమః యథా తథైవాస్తు కో దోష ఇత్యాశఙ్క్య తత్ర పాశుపతాధికరణే (బ్ర. అ. ౨ పా. ౨ సూ. ౩౭) దూషణం వక్ష్యత ఇత్యాహ-
పత్యురితి ।
ప్రయత్నవిశేషేతి ।
ప్రాయోభిప్రాయమేతత్ । వాయునాపి నోదనదర్శనాత్ ।
తర్హి న క్వచిదపీతి ।
వృక్షాదిష్వివ సంయోగస్యావ్యాప్యవృత్తిత్వోపపాదకాః ప్రదేశవిశేషాదయోఽపి వక్తుం న శక్యేరన్నితి భావః ।
ప్రదేశకల్పనయా ప్రతీతిరవకల్పతే చేత్తథైవాస్తు కో దోష ఇత్యాశఙ్క్య తథా సతి సంయోగతన్మూలద్వ్యణుకాదిః కల్పితః స్యాదితి దూషణే తాత్పర్యమాహ-
ప్రదేశకల్పనయాఽపీతి ॥౧౨॥
తన్నియామకత్వాత్తన్తుపటోభయం సంశ్లిష్టతాప్రయోజకత్వాత్ । తత్కారణవత్ పటోత్పాదనద్వారా తదుభయసంశ్లిష్టతాపాదకవేమాదివత్ । ఇదమత్ర దూషణం వక్తుం శక్యమ్ - ప్రాగభావస్యాపి పటకారణత్వాత్తస్య తన్తుపటాభ్యాం సంబన్ధాభావాద్వ్యభిచారః । అథ ప్రాగభావస్య పటే న ప్రతియోగ్యనుయోగిభావరూపః స్వరూపసంబన్ధస్తస్య తన్తుభిరపి స్వరూపసంబన్ధః కల్ప్యః కారణానాం మిలితానాం కార్యజనకత్వేన కార్యోత్పత్తౌ తేషాం మేలనస్యాప్యపేక్షితత్వాన్మేలనస్య చ సంబన్ధరూపత్వాదితి చేత్కిం స్వరూపమపి సంబన్ధో భవితుమర్హతి ఓమితి చేత్ తర్హి అవయవావయవ్యాదీనామపి స్వరూపమేవ సంబన్ధ: స్యాదితి కిం సమవాయేన । సంబన్ధిస్వరూపాణామనన్తత్వాల్లాఘవేన సర్వానుగత ఎకః సమవాయః కల్ప్యత ఇతి చేద్ న । ఎకస్యానేకేషాం వా కల్పనీయత్వే ఖలు లాఘవాదేకస్య కల్పనమిహానేకేషాం క్లృప్తత్వాత్తేష్వేవ క్లృతేషు సంబన్ధత్వమాత్రం కల్పనీయం న తు సమవాయస్తద్గతం సంబన్ధత్వం చేత్యుభయం కల్పనీయం గౌరవాత్ । అథ సమవాయపక్షే సమవాయస్తద్గతం సంబన్ధత్వం చేతి ద్వయమేవ కల్పనీయమ్ అవయవావయవ్యాదిషు సంబన్ధత్వకల్పనే తేషామననుగతత్వేన క్రోడీకారకాభావాద్ అనన్తాని సంబన్ధత్వాని కల్ప్యానీతి సమవాయపక్ష ఎవ లాఘవమితి చేన్న । నిరూపకభేదేన సంబన్ధత్వే భేదానఙ్గీకారేఽవయవాదిషు తత్తదభావసంబన్ధత్వస్య క్లృప్తస్యైవావయవ్యాదిసంబన్ధత్వరూప-తాయా అపి సంభవేన అవయవాదిషు సంబన్ధత్వస్యైకస్యాప్యకల్పనీయత్వాన్నిరూపకభేదేన తద్భేదాఙ్గీకారే సమవాయేఽపి తత్తన్నిరూపకభేదప్రయుక్తానాం తత్సంబన్ధత్వకల్పనావశ్యం-భావాత్ సమవాయపక్షే ధర్మికల్పనాగౌరవస్యాధికస్య సద్భావాదితి। ఇత్యం దూషణం సమవాయస్య సంబన్ధాన్తరానపేక్షత్వే సంయోగోపి తదనపేక్షః స్యాదితి వక్ష్యమాణరీత్యైవోన్నేతుం శక్యమితి భాష్యాదిషు న కణ్ఠరవేణోక్తమ్ ।
పక్షేతరస్యపీతి ।
యద్యపి పక్షమాత్రవ్యావృత్త ఉపాధిః పక్షేతరః ప్రసిద్ధః సంబన్ధత్వోపాధిశ్చ న తథా అపక్షాత్సంయోగాదపి వ్యావృత్తత్వాత్ తథాప్యుపాధివ్యతిరేకేణ సాధ్యవ్యతిరేకసాధకం యదుపాధ్యుత్థాప్యం ప్రతిపక్షానుమానముపాధేర్దూషకతాబీజం తస్యాసాధారణహేత్వాభాస-దోషగ్రస్తత్వం పక్షేతరత్వస్యానుపాధితాయాం బీజమ్ । యథా పర్వతీయవన్హ్యనుమానే తత్పర్వతేతరత్వస్యానుపాధితాయామయం పర్వతో నిర్వహ్నిః ఎతత్పర్వతత్వాదితి తదుత్థాప్యప్రతి-పక్షానుమానస్య సకలసపక్షవ్యావృత్తత్వరూపేణాసాధారణ్యేన దుష్టత్వాత్తస్యానుపాధిత్వమ్ । తదీయమనుపాధితాబీజమిహాపి సమానమ్ । సమవాయోఽసంబద్ధః సంబన్ధత్వాదిత్యత్రాపి హ్యస్త్యసాధారణ్యమిత్యస్య పక్షేతరత్వసామ్యేనానుపాధిత్వశఙ్కా । ఉపాధిత్వసమర్థ-నస్యాయమాశయః । పక్షే సాధ్యాభావనిశ్వయే సతి పక్ష ఎవ సపక్షోపి జాతోఽతః సకలసపక్షవ్యావృత్తత్వాభావాద్ నాసాధారణ్యమనుపాధితాబీజమస్తీతి అగుణత్వే సత్యసంబన్ధత్వమ్ అగుణత్వవిశిష్టస్య సంబన్ధత్వస్యాభావస్తథా చ సంయోగేఽపి విశేషణాభావప్రయుక్తవిశిష్టాభావరూపోపాధిసత్త్వాన్న సాధ్యావ్యాపకత్వమ్ ।
సంయోగస్య గుణత్వమసిద్ధమితి ।
రూపాదిచతుర్వింశత్యనుగతస్యైకస్య గుణత్వస్య నిర్వక్తుమశక్యత్వాదితి భావః ।
ఉభయసిద్ధస్థల ఇతి ।
యద్యప్యనుమానవాదిమతే సాధ్యావ్యాపకత్వమప్యుపాధిదోష ఎనం ప్రతి ప్రతిపక్షోన్నయనాసంభవాత్ తథాపి తథా నిఃశఙ్కదోషో న భవతీతి తాత్పర్యమ్ । అనధ్యవసి -తత్వమసాధారణ్యమ్ ।
సంబన్ధత్వే సతీతి విశేషణమితి ।
శుద్ధసాధ్యవ్యాపకత్వాభావేఽపి పక్షధర్మావచ్ఛిన్నసాధ్యవ్యాపకోయముపాధిరిత్యర్థః । నన్వేవం ప్రతిపక్షోన్నయనే శుద్ధసాధ్యవ్యతిరేకో న సిధ్యేదిత్యాశఙ్క్య పక్షధర్మరూపవిశేషణవతి విశిష్టవ్యతిరేకః సిధ్యన్విశేష్యవ్యతిరేకమాదాయ పర్యవస్యేదిత్యాహ
తథా చేతి ॥౧౩॥౧౪॥
వ్యాప్తిః ప్రమితా వక్తవ్యేతి ।
న చ విపక్షబాధకాభావాదిహ తర్కమూలవ్యాప్త్యప్రమితిః శఙ్కనీయా రూపాదీనాం జన్యత్వే హి రూపత్వాదికం ప్రయోజకమేష్టవ్యమ్ అనుగతత్వాల్లఘుత్వాచ్చ । న తు కార్యగతరూపత్వమ్ పార్థివపరమాణుగతపాకజరూపాననుగతత్వాద్ గురుత్వాచ్చ । తథా చ పరమాణుష్వపి రూపాదిస్వీకారే అగ్నిసంయేగజన్యా రూపాదయః స్వోత్పత్తౌ స్వాశ్రయకారణగతరూపాద్యపేక్షేతి పరాభ్యుపగతరీత్యైవ జలపరమాణుగతరూపాదీనాం పార్థివపరమాణుగతశ్యామరూపస్య చోత్పత్తావపేక్షితానాం రూపాదీనామాశ్రయత్వేన పరమాణూనాం కారణీభూతా అవయవాః సిధ్యన్తో న నివారయితుం శక్యన్తే । సావయవత్వే చాఽనిత్యత్వమప్యనివార్యమ్ । తథా త్రసరేణుః సమవాయికారణారభ్యః మహత్త్వే సతి చాక్షుషత్వాత్, తదపి త్రసరేణుసమవాయికారణం సమవాయికారణారభ్యం, మహదారమ్భకత్వాదితి పరైః పరమాణుః సాధ్యతే । తథా చాద్యానుమానే విపక్షబాధకతర్క ఎవముచ్యతే । మహత్పరిమాణస్య జన్యత్వే మహత్త్వాపకర్షమాత్రం ప్రయోజకం న తు మహత్పరిమాణగతముత్కర్షాపకర్షరూపజాతిద్వయం గౌరవాత్ । తథా చ చసరేణుమహత్త్వస్యాపకృష్టమహత్త్వరూపతయా జన్యత్వేన కారణాపేక్షాయాం తత్ర స్వాశ్రయసమవాయికారణగతసంఖ్యాపరిమాణప్రశిథిలసంయోగాన్యతమావశ్యమ్భావేన చసరేణోః సమవాయికారణమవస్యమభ్యుపగన్తవ్యమితి తత్ర మహత్త్వస్య జన్యత్వే మహత్త్వాపకర్షోఽపి న ప్రయోజక: కింతు పరిమాణాపకర్ష ఇతి యుక్తమ్ సామాన్యస్య లఘుత్వాద్దీర్ఘపరిమాణానుగతత్వాచ్చ । తతశ్చ చసరేణుమూలకారణే యద్యపకృష్టపరిమాణ-మభ్యుపగమ్యేత తదా తస్య జన్యత్వేన కారణపరిమాణాద్యపేక్షయా తస్య సావయవత్వం ప్రసజ్యేతేతి తత్పరిహారాయ తత్ర పరమమహత్త్వస్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వాత్ తదుక్తరీత్యైవ పరిమాణగతతజ్జన్యతాప్రయోజకరూపాపేక్షయా జగన్మూలకారణానుమానప్రవృత్తౌ తేన పరమమహద్బ్రహ్మైవ తథాత్వేనానుమితం భవేదితి। ఎవం చ స్థౌల్యానిత్యత్వే ప్రసజ్యేయాతామితి తర్కే స్థౌల్యశబ్దితస్య మహత్త్వస్య పరమాత్రానిష్టస్యాపాదనమ్ అనిత్యత్వస్య తూమయాఽనిష్టస్యేతి వివేకః ।
సత్ప్రతిపక్షతామాశఙ్క్యేతి ।
నను జగత్సోపాదానం భావకార్యత్వాదితి యద్బ్రహ్మపర్యవసాయ్యనుమానముపన్యస్తం యచ్చ జగదుపాదానం న స్పర్శవన్న చాణు నిత్యత్వాదిత్యనుమానాన్తరముపన్యస్తం తత్రోభయత్రాపి పరమాణునిత్యత్వానుమానం న ప్రతిపక్షతాం భజతే । తత్సాధ్యాభావావిషయత్వాద్, జగత్కారణస్య స్పర్శవత్త్వేఽప్యణుత్వేఽపి నిత్యత్వమకారణకత్వాదిభిరుపపద్యత ఇతి ద్వితీయానుమానస్యాప్రయోజకత్వం పరమతేరనుమానైః సిధ్యతి తదపి ద్వితీయానుమాన-కల్పనాపేక్షమ్ । తస్మాత్సామాన్యతో జగత్కారణానుమానస్య బ్రహ్మపర్యవసానేన పరమాణ్వసిద్ధిదూషణముక్త్వా నైయాయికోక్తాని పరమాణునిత్యత్వానుమానాన్యపి దూషయతీత్యేవావతారయితుం యుక్తమితి చేదుచ్యతే । తావత్యేవార్థే భాష్యటీకయోస్తాత్పర్యమ్ తథాపి తేషామనుమానానాం సిద్ధాన్తవిరుద్ధార్థవిషయతామాత్రేణ ప్రతిపక్షవ్యపదేశః కృతః । తదేతదర్థాదిత్యనేన సూచితమ్ ।
ప్రతీత్యప్రాప్యేతి ।
నిమిత్తకారణత్వేన లబ్ధ్వేత్యర్థః ॥౧౫॥౧౬॥౧౭॥ ఉత్సూత్రవాక్యమితి వ్యాఖ్యానే స్వయమేవ హేతుమాహ-
సౌత్రచశబ్దవ్యాఖ్యానత్వాదితి ।
న తదుత్పాద్యత్వం కేషాఞ్చిద్గుణానాం సామాన్యాదీనాం చ తదభావాదితి। యద్యపి ద్రవ్యాధీననిరూపణత్వమపి శబ్దగన్ధాదిషు నాస్తీత్యవ్యాపకత్వం సమానమ్ తథాపి ద్రవ్యోత్పద్యత్వం వహ్న్యుత్పాద్యే ధూమేఽతిప్రసక్తమితి తదుపేక్షణమ్ ।
శుక్లత్వం ద్రవ్యవృత్తీతి ।
సామానాధికరణ్యప్రత్యక్షమాత్రేణ నైయాయికమన్యో న పరితుష్యేదితి తదనుగ్రాహ్యమనుమానముపన్యస్తమ్ ।
నన్వాకారాన్తరాయోగోఽసిద్ధః గుణత్వాదిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి-
స్వాతన్త్ర్యప్రయోజకేతి ।
నను తామిమామయుతసిద్ధిం వికల్ప్య దూషయతీత్యయుక్తమ్ ద్రవ్యాశ్రితత్వనియమో గుణాదీనామయుతసిద్ధిరితి నిరుక్తత్వాత్తత్ర చ వక్ష్యమాణవికల్పాప్రసరాదిత్యా-శఙ్క్యావతారయతి-
భవేదితి ।
తథాపి తామిమామిత్యయుక్తమిత్యాశఙ్క్య తస్యార్థమాహ-
తదర్థవికల్పోఽపీతి ।
అపృథగ్దేశత్వాదయో హి ధర్మధర్మిభావనియమరూపాఽయుత్తసిద్ధ్యుపపాదకత్వేన శఙ్కితా అతస్తదర్థవికల్పస్తద్వికల్పత్వేనోపచరిత ఇత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణేతి ।
అపృథగేకో దేశో యయోరితి వ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్య అపృథక్సిద్ధత్వం భాష్యే దూషితమ్ ఇదానీం పృథగ్దేశత్వాభావం తదర్థమాశ్రిత్య శఙ్కత ఇత్యుత్తరగ్రన్థస్య సామాన్యతోఽ-వతారికా ।
తత్రావ్యవహితగ్రన్థమవతారయతి-
తత్ర తావదితి ।
అన్యదేశత్వం యుతసిద్ధిరితి ।
యుతసిద్ధ్యుపపాదకమన్యదేశత్వమిత్యర్థః ।
సఙ్గిత్వాదితి పాఠమాశ్రిత్య తస్య సంబన్ధిత్వాదిత్యర్థశ్చేద్వ్యభిచారః స్యాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే-
సంయోగిత్వాదిత్యర్థ ఇతి ।
అభ్యుపేత్యాపీతి ।
ఆకాశాత్మనోస్తన్మతే సంయోగాభావాత్తన్మతమర్యాదయా పూర్వోక్తం దూషణం న భవతీత్యేతదుక్తాపృథగ్దేశత్వస్యాభ్యుపగమే మూలమ్ ।
నను శుక్లత్వమిత్యాదీతి ।
శుక్లః పటః ఇత్యాదౌ శుక్లశబ్దస్య శుక్లగుణవిశిష్టే ద్రవ్యే ప్రవీణే కుశలశబ్దస్యేవ నిరూఢా లక్షణా । న చైవం ఘటస్య శుక్ల ఇత్యపి కదాచిత్ప్రయోగప్రసఙ్గః । నిరూఢలక్షణయాఽన్యత్ర ప్రయుక్తస్య పదస్య ముఖ్యేఽర్థేఽ-ప్రయోగస్యాపి దర్శనాత్ । న హి కుశలశబ్దస్య కుశలవనకర్తరి ప్రయోగోఽస్తి। అతస్తత్ర గుణవిశిష్టద్రవ్యలక్షణకాత్ శుక్లశబ్దాద్ భావార్థప్రత్యయోత్పత్త్యా శుక్లత్వం శుక్లతా శైౌక్ల్యం శుక్లిమేత్యేవ ప్రయోగ ఇత్యర్థః ।
ధర్మిగ్రాహకప్రత్యక్షవిరోధాదాభాస ఇతి ।
న చ పటస్య శుక్లం రూపమితి వ్యవహారమూలభూతం భేదవిషయం ప్రత్యక్షమప్యస్తి తద్ అభేదప్రత్యక్షం బాధేతేతి వాచ్యమ్ । న హ్యుక్తవ్యవహారో భేదవిషయః కింతు షష్ఠ్యర్థసంబన్ధవిషయః । సంబన్ధేన తు భేదోఽనుమాతవ్యస్తదప్యనుమానం శుక్లః పట ఇత్యభేదసాక్షాత్కారో బాధేత తస్మాద్రాహో: శిర ఇతివదౌపచారికం సంబన్ధవ్యపదేశమాత్రమితి కల్పనీయమ్ । కిం చ పటస్య శుక్లం రూపమిత్యేతత్పటస్య శుక్లత్వం శౌక్ల్యమిత్యాదినా సమానవిషయం శుక్లత్వమిత్యాదిప్రత్యయే చ గుణగుణిభేదవాదిభిర్గుణే యచ్ఛుక్లత్వమభ్యుపగమ్యతే తదేవ పటే ప్రతీయతేఽతః పటస్య శుక్లం రూపం శుక్లో గుణ ఇత్యాదివ్యవహారోఽపి పటగతశుక్లత్వసామాన్యవిషయ ఇత్యేవ వక్తుముచితమ్ । శుక్లత్వసామాన్యే కథం శుక్లశబ్ద ఇతి చేత్ శుక్లగుణే వా కథం శుక్లత్వం శుక్లిమేత్యాదిభావప్రత్యయాన్తః శబ్దః । శుక్లశబ్దస్య ద్రవ్యలక్షణా-మాశ్రిత్యేతి చేత్ తస్యేహ సామాన్యే లక్షణాఽస్తు గౌర్నిత్యేతి ప్రయోగే గోశబ్దస్యేవ । యద్వా శుక్లశబ్ద: శుక్లద్రవ్యస్యేవ తద్గతశుక్లత్వసామాన్యస్యాపి వాచకః యథా సాక్షాత్కార శబ్దః ప్రత్యక్షజ్ఞానస్యేవ తద్గతసాక్షాత్త్వసామాన్యస్యాపి । అత ఎవ ఘటసాక్షాత్కార ఇతి సాక్షాత్కారిప్రమేతి చ వ్యవహారః । ఎవం చ గుణవచనేభ్యో మతుల్లోపానుశాసనమపి సామాన్యవాచిభ్యో మతుపః ప్రసక్త్యా సార్థకం భవిష్యతి। న చైవమపి సాక్షాత్కారీతిశబ్దవత్ శుక్లశబ్దాదినిప్రత్యయేన శుక్లీత్యపి ప్రయోగః స్యాత్ తల్లోపానుశాసనాభావాదితి వాచ్యమ్ । అర్శఆదిగణే వర్ణశబ్దపాఠస్యార్శఆదిభ్యోఽ-చ్ప్రత్యయవిధానార్థత్వేన తత ఇనిఠనోర్బాధాత్ । మతుపస్తు తతో బాధో న భవతి ప్రాణిస్థాదాతో లజన్యతరస్యామిత్యతోఽన్యతరస్యాగ్రహణస్య వైశేషికప్రత్యయైర్మతుపః సముచ్చయార్థమనువృత్యఙ్గీకారాత్ । అతో మతుల్లోపానుశాసనం సార్థకమ్ । ఎవమభేదప్రత్యక్షానుసారేణ వ్యవహారవ్యవస్థాకరణే లాఘవమపి భవతి। ద్రవ్యాతిరిక్తగుణాభ్యుపగమే హి గుణస్తత్సంబన్ధశ్వేత్యుభయమపి కల్పనీయమితి గౌరవం భవేత్తస్మాల్లాఘవానుగృహీతాభేదప్రత్యక్షబలాద్ గుణ్యభేద ఎవ గుణానామాస్థేయః । సురభిర్గన్ధఫలీ మధురో గుడః ఉష్ణో వన్హిరితి గన్ధాదీనామపి ద్రవ్యాభేదప్రత్యక్షైస్తద్భేదనిరాసాత్ । అయం చ గుణగుణ్యభేదో గుణిపరిశేషేణ ప్రతినియతేన్ద్రియగ్రాహ్యనానాగుణసంఘాతపరిశేషేణోభయథాప్యనిర్వచనీయభావేన వా పర్యవస్యతీత్యన్యదేతత్ ।
పూర్వపక్షిణ ఎవ గ్రన్థ ఇతి ।
న చేత్యయం శబ్దః పూర్వపచ నిరాకరణార్థ ఇత్యేవం సిద్ధాన్తగ్రన్థో న భవతి, కిం తూత్పత్తేః సమవాయాన్యత్వస్య నిరాకరణార్థః స ఇతి పూర్వపక్షగ్రన్థ ఎవాయమిత్యర్థః ।
యద్యుచ్యేతేతి ।
ప్రతీకగ్రహణానన్తరమప్రాప్తిపూర్వికా ప్రాప్తిరిత్యేకం లక్షణమ్ । అన్యతరకర్మజేా-భయకర్మజప్రాప్త్యోరన్యతరేత్యపరం యుతసిద్ధిలక్షణమ్ । తద్భావశ్చ న కార్యకారణ-సంబన్ధస్య భవతీతి క్వచిత్పాఠః । తత్ర కర్మజా ప్రాప్తిరిత్యేతావదేవ వక్తవ్యం జనకకర్మద్వైవిధ్యస్పష్టీకరణార్థం విశేషణమ్ । అప్రాప్తిపూర్వికా ప్రాప్తిరన్యతరకర్మజా ప్రాప్తిః ఉభయకర్మజా ప్రాప్తిరితి త్రీణి సంయోగలక్షణాని । ఎతాని చ కార్యకారణసంబన్ధస్య న భవన్తీతి పాఠాన్తరమ్ । తత్ర యద్యపి ద్వితీయతృతీయలక్షణే పరస్పరలక్ష్యావ్యాప్తిః తథాపి తయోర్లక్షణశబ్దః ప్రకారభేదమాత్రపర ఇతి తత్రాపి పాఠే కర్మజా ప్రాప్తిరిత్యేకమేవ లక్షణం లక్షణద్వయోక్త్యా పర్యవస్యతి।
ఉత్పన్నే తత్క్షణ ఎవేతి ।
ఉత్పత్త్యనన్తరక్షణ ఎవేత్యర్థః ।
పటసత్తాక్షణ ఇతి ।
పటోత్పత్తిక్షణ ఇత్యర్థః ।
అసతి ప్రాప్తరి ప్రాప్త్యనుపపత్తేరితి ।
యద్యపి సమవాయనిత్యత్వపక్షే పూర్వక్షణే ప్రాప్తర్యసత్యపి జన్మసమయ ఎవ సమవాయరూపా కారణప్రాప్తిరుపపద్యతే తథాపి తదనిత్యత్వపక్షే దూషణమిదం ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఎకాకర్షణ ఇతి ।
ఎకస్మిన్నాకృష్యమాణే ఇతరేషాం తత్సంసృష్టానామాకర్షణం సావయవానామేవ దృశ్యతే అతో వాయునా ద్వ్యణుకే కృష్యమాణే తదవయవయో: పరమాణ్వోర్నిరవయవద్రవ్యత్వాదాకాశ-వత్తత్సంసృష్టత్వేఽప్యాకర్షణం న స్యాదిత్యర్థః ॥
సముదాయ ఉభయహేతుకేఽపి తదప్రాప్తిః ॥ ౧౮ ॥ మాధ్యమికయోగాచారసౌత్రాన్తికవైభాషికాణామ్ ఆదిబుద్ధశిష్యాణాం సర్వశూన్య-త్వవిజ్ఞానమాత్రాస్తిత్వవిజ్ఞానాకారానుమేయబాహ్యాస్తిత్వప్రత్యక్షబాహ్యాస్తిత్వవిషయా: ప్రస్థానభేదాస్తేషామేవ ప్రతిపతిభేదాదితి కేచన బుద్ధసమయస్థా వదన్తి। అన్యే త్వాహుః । సర్వజ్ఞానాం తేషాం గురువాక్యాని శృణ్వతాం పురోవర్తిన్యేకస్య మైత్రత్వబుద్ధిరన్యస్య చైత్రత్వబుద్ధిరపరస్య స్థాణుత్వబుద్ధిరిత్యాదివద్ భ్రాన్తిరూపా విరుద్ధప్రతిపత్తిర్న సంభవతి తేషాం సర్వజ్ఞత్వాత్ షోడశిగ్రహణాగ్రహణప్రత్యయవద్వైకల్పికార్థవిషయాపి న సంభవతి క్రియాయామివ సిద్ధవస్తుని వికల్పాయోగాత్ । అతః ప్రథమమాదిబుద్ధేనోత్తమమధ్యమా-ధమభావివినేయబుద్ధ్యనుసారేణ సర్వశూన్యత్వాదిపనభేదాః సూచితాస్తద్వివరణార్థా మాధ్యమికాదీనాం ప్రస్థానభేదా ఇతి। తత్ర ద్వితీయం తన్మతం వివృణోతి-
విప్రతిపత్తిర్హీతి ।
అసంహతానామితి ।
కార్యాకారేణాఽసంహతానామపీన్ద్రియసంబన్ధాదాన్తరేణ చిత్తేన నిరూప్యమాణతయాఽఽ-న్తరసముదాయమధ్యే పరిగణనమితి భావః ।
అహమిత్యాకారమాలయవిజ్ఞానమితి ।
తత్స్యాదాలయవిజ్ఞానం యద్భవేదహమాస్పదమ్ ।bతత్స్యాత్ప్రవృత్తివిజ్ఞానం యన్నీలాదికముల్లిఖేత్ ॥bఇతి తదీయో వ్యవహారః ।
విజ్ఞానస్కన్ధో నిర్వికల్ప ఇతి ।
కేచిద్దేవదత్తాదినామ సంజ్ఞాస్కన్ధ ఇత్యాహు: । తన్మతే వికల్పోఽపి విజ్ఞానస్కన్ధః ।
అనుపలబ్ధిలిఙ్గకమితి ।
యద్యపి ప్రాతశ్చత్వరే గజాభావానుమానవదిహానుపలబ్ధిలిఙ్గకత్వేన తాన్త్రికై-ర్వ్యవహృతమనుమానం నాస్తి తథాపి వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధ్యా యచ్చేతనాఽనాధిష్ఠిత-కారణేభ్యః కార్యోత్పతేర్వ్యావర్తనం ప్రసాధయిష్యతే తదభిప్రాయాఽనుపలబ్ధిలిఙ్గకత్వోక్తిః । యద్వా అచేతనత్వాదితి చైతన్యాభావలిఙ్గకం యదనుమానం ప్రదర్శయిష్యతే తదభిప్రాయా ।
అతో యా కార్యోత్పత్తిరితి ।
నను యా కార్యోత్పత్తిః సా చేతనాధిష్ఠితకారణేభ్యో భవతీతి ప్రాగ్ దర్శితేయం వ్యాప్తిస్తాముపజీవ్య వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధ్యా పరపక్షనిరసనం సిద్ధాన్త్యభిమతచేతనా-ధిష్ఠితకారణవత్త్వప్రసాధనం చ కృతం కథం తదనన్తరమవ్యాప్తిసిద్ధిరుచ్యతే । నైష దోషః । ప్రథమం యా కార్యోంత్పత్తిరితి వాక్యేన వ్యాప్యవ్యాపకే ఉపన్యస్తే తయోర్వ్యాప్తిగ్రహానుకూలతర్కో విపర్యయపర్యవసానసహితః స స్వవ్యాపకేత్యాదినాఽవతిష్ఠత ఇత్యన్తేన గ్రన్థేన దర్శితః । తదనన్తరమతో యా కార్యోత్పత్తిరిత్యాదివాక్యేన వ్యాప్తిసిద్ధిరుక్తా । ఎవమేవానన్తరాధికరణేఽపి యే యస్మిన్ సత్యపి కదాచిత్కాస్తే తదతిరిక్తాపేక్షా ఇతి ప్రథమం వ్యాప్యవ్యాపకయోరుపన్యాసః తతో వ్యాపకవిరుద్ధో-పలబ్ధిమూలకవిపర్యయపర్యవసానసహితతర్కోపన్యాసః తతః ప్రథమేాపన్యస్తవ్యాప్య-వ్యాపకయోర్వ్యాప్తిసిద్ధికథనం చ భవిష్యతి।
తత్కార్యం ప్రతి హేతురిత్యపీతి ।
యద్యప్యేవం సతి వ్యాపారవదాశ్రయ ఇతి విశేషణం న నివేశనీయమ్ అత ఎవ కుమ్భకారకార్యే కుమ్భేఽతివ్యాప్తివారణలాభాత్తన్నివేశనే యాగవ్యాపారాపూర్వావ్యాప్త్యాపత్తేశ్చ । తథాపి చక్రభ్రమణాదివత్కారణక్రియారూపస్య వ్యాపారవదాశ్రయత్వం నియతం కారణానాం కార్యజననాయ ప్రవృత్తిరపి తత్క్రియారూపా అతస్తత్ర వ్యాపారవ్యాపారిణోః సమసమయత్వే కార్యకారణభావానుపపత్తిర్భిన్నసమయత్వే ఆశ్రయాశ్రయిభావానుపపత్తిరితి దూషణం వక్తుం లక్షణే అనపేక్షితస్యాపి తస్య తదనుప్రవేశనేన సద్భావ: స్మారితః ॥౧౮॥ బాహ్య ఆభ్యన్తరశ్చ ప్రతీత్యసముత్పాదో హేతూపనిబన్ధనశ్చేతి ద్వాభ్యాం కారణాభ్యాం భవతీతి బౌద్ధా వ్యవహరన్తి। తత్ర కారణం ప్రాప్య కార్యముత్పద్యత ఇతి యద్ అయం ప్రతీత్య సముత్పాదః కారణాత్కార్యోత్పాద ఇత్యర్థః । హేతూపనిబన్ధః ఎకైకకారణసంబన్ధః । ప్రత్యయోపనిబన్ధః కారణసముదాయసంబన్ధః । తత్ర బాహ్యకార్యే హేతూపనిబన్ధస్యోదాహరణం బీజాదిఫలపర్యన్తం ప్రత్యయోపనిబన్ధస్యోదాహరణమ్ । బీజాదఙ్కురజననే మహాభూతాని ధాతువిశేష ఇతి షణ్ణాం ధాతూనాం సమవాయః । ఆధ్యాత్మికకార్యే హేతూపనిబన్ధస్యో-దాహరణమ్ అవిద్యాదిదౌర్మనస్యాన్తం ప్రత్యయోపనిబన్ధస్యోదాహరణమ్ । పఞ్చభూతాన్యహం-ప్రత్యయరూపో విజ్ఞానధాతుశ్చేతి షణ్ణాం ధాతూనాం సమవాయః । ఎవం ద్వివిధయోరపి కారణవర్గయోః కార్యోత్పాదే స్వస్వనిష్ఠచైతన్యాపేక్షా వా స్వతన్త్రకారణాన్తరగత-చైతన్యాపేక్షా వా నాస్తీత్యపి తేషాం మతమ్ । తదిదం సర్వం సంక్షేపతః ప్రతీత్యసముత్పాదలక్షణముక్తమిత్యాదినా సోఽయంప్రతీత్యసముత్పాదో దృష్టత్వాద్ నాన్యథయితవ్య ఇత్యన్తేన టీకాగ్రన్థేన ప్రపఞ్చితమ్ । తత్రైతేష్వేవ షట్సు ధాతుష్విత్యాదినా తదేతైరవిద్యాదిభిరాక్షిప్తః సంఘాత ఇత్యన్తేన టీకాగ్రన్థేన భాష్యానుక్రాన్తావిద్యాదిదౌర్మనస్యాన్తస్వరూపవివరణపూర్వకం తేషాం చేతనానపేక్ష: కార్యకారణభావ ఉపసంహృతః ।
ఎవమాశఙ్కాసూత్రభాగతద్భాష్యవివరణపరే టీకాగ్రన్థద్వయే వ్యాఖ్యేయాంశద్వయముపాదాయ వ్యాచష్టే-
ప్రత్యయోపనిబన్ధస్య సంగ్రాహకమిత్యాదినా ।
ఉత్పాదాదనుత్పాదాద్వేత్యేతదన్వయవ్యతిరేకపరతయా వ్యాచష్టే-
యస్మిన్ సతీతి ।
మనో విజ్ఞానం చ యోఽభినిర్వర్తయతీతి ।
అత్ర పూర్వవాక్యస్య చ యోఽభినిర్వర్తయతీత్యనుషఙ్గః కృతః । యో నామరూపమభినిర్వర్తయతి యశ్చ మనోరూపం విజ్ఞానమభినిర్వర్తయతి స విజ్ఞానధాతురుచ్యత ఇత్యర్థః ।
దేహాకారపరిణతేష్వితి ।
కేచిదవిద్యాదిరూపం క్వచిత్ క్వచిద్భేదేన వర్ణయన్తి। క్షణికకార్యదుఃఖశూన్యేషు స్థాయినిత్యసుఖవస్తుబుద్ధిరవిద్యా తతో రాగద్వేషమోహాస్తతో ధర్మాధర్మసంస్కారా ఇత్యేతత్సర్వం సంస్కారవశాజ్జీవస్య గర్భాశయద్రవ్యే వృత్తిలాభో విజ్ఞానం విజ్ఞానసంసర్గాద్గర్భద్రవ్యస్య కలలపేశ్యాద్యాకారేణాభివ్యక్తిర్నామరూపం తదభివ్యక్తిక్రమేణ నిర్వృత్తం షడిన్ద్రియాయతనం శరీరం షడాయతనతన్నిర్వృతశరీరేన్ద్రియస్య గర్భగతవిషయేన్ద్రియసంసర్గజం జ్ఞానం స్పర్శ: తన్నిమిత్తే సుఖదుఃఖే వేదనా సుఖప్రాప్తిదుఃఖపరిహారార్థా విషయోపాదానేచ్ఛా తృష్ణా తయా విషయేషు ప్రవృత్తిరుపాదానం తతః క్రమేణ గర్భానిష్క్రమణం భవః నిర్గతస్య మనుష్యత్వాదిజాత్యభిమానో జాతిః క్రమభావినీ జరామణే ప్రసిద్ధే మ్రియమాణస్య పుత్రకలత్రాద్యభిష్వఙ్గాదన్తర్దాహః శోకః తదుత్థః ప్రలాపః పరిదేవనా మరణక్లేశః దుఃఖం మానసం దుఃఖం దౌర్మనస్యమితి ఆచార్యైరప్యన్యోక్త ఎవావిద్యాశబ్దార్థః ప్రాగుక్తః ।
నను సూత్రే హేతూపనిబన్ధే చేతనానపేక్షామభ్యుపగమ్య ప్రత్యయోపనిబన్ధమాత్రే తదపేక్షాకథనమయుక్తమ్ ఎకైకకారణేఽపి తద్వ్యాపారయితృచేతనాపేక్షాయా వక్తుం శక్యత్వాదిత్యాశఙ్కయాహ-
హేతూపనిబన్ధస్త్వితి ।
స్వరూపత ఎవ తదసంభవస్యోత్తరసూత్రే వక్ష్యమాణత్వాదధిష్ఠాతృచేతనాభావేనాపి తన్నిరసనం హతహననమిత్యుపేక్షితమితి భావః । తదేతదఙ్గీకృత్యేతి పూర్వగ్రన్థేన సూచితమ్ ।
నను మిలితేభ్య ఇతి ।
నను- చేతనమన్తరేణ దేహోత్పత్తిరపి పూర్వపక్షిణా సమర్థితా న తత్రాఙ్కురోత్పత్తిదృష్టాన్తాపేక్షాఽస్తీతి- చేత్ సత్యం పఞ్చస్కన్ధసముత్పాదస్తు ప్రత్యయోపనిబన్ధో న హేతుమాత్రాధీనాత్పత్తిరితి టీకాయాం విశిష్య కారణ సముదాయాద్దేహోత్పత్తౌ చేతనాపేక్షాఽస్తీతి సమర్థయితుం ప్రారబ్ధమ్ । తేనాఙ్కురోత్పత్తౌ చేతనాపేక్షా త్యక్తేతి భ్రాన్తేయమాశఙ్కా । దేహోత్పత్తిమాత్రస్య విశిష్య నిర్దేశేఽప్యఙ్కురోత్పత్తిరపి పక్షకోటిరేవేతి తత్సమాధానమ్ ।
న చ సర్వత్ర హేతుత్వ ఇతి ।
అఙ్కురాదావపి చేతనస్య హేతుత్వే తత్ర కారణాన్తరేషు సత్సు చేతనమాత్రవ్యతిరేకాదఙ్కురాదివ్యతిరేకో దర్శనీయః స నాస్తీతి శఙ్కార్థః । ప్రత్యక్షేణ కారణతాగ్రహే ఖల్వన్వయవ్యతిరేకాపేక్షా, ఇహ తు ఘటాదిదృష్టాన్తేనాఙ్కురాదౌ చేతనకారణసత్త్వమనుమీయతే । తత్ర చేదానీన్తనజ్ఞానదృష్టాన్తేనాద్యజ్ఞానస్య జ్ఞానాన్తరజన్యత్వానుమానవత్తదనపేక్షేతి పరిహారార్థః ।
సంఘాతస్యాప్రయోజకత్వమితి ।
సంఘాతస్య కార్యహేతుత్వే హి కార్యోత్పత్త్యర్థమపేక్షితస్య సిద్ధయే సంహన్త్రా భావ్యమ్ । న తు స కార్యహేతుః కింతు ప్రత్యేకసమర్థానామ్ ఆర్థసమాజమాత్రమిత్యర్థః ।
అన్యే చ బీజక్షణాః సన్తీతి ।
భక్షణాద్యుపయుక్తా ఇత్యర్థః ।
అనన్తరజన్యబీజజనన ఇతి ।
స్వావ్యవహితానన్తరక్షణజన్యం యద్బీజం తజ్జనన ఇత్యర్థః ।
స్వస్వకార్యోపజనన ఇత్యనుషఙ్గ ఇతి ।
స్వశబ్దాన్తరాధ్యాహారేణానుషఙ్గః ఇత్యర్థః ।
నన్వితి ।
పూర్వపూర్వబీజక్షణస్యోత్తరోత్తరబీజక్షణజననే భవత్వనపేక్షత్వమ్, ఎతావతా కథం కుసూలస్థబీజ ఎవ కృషీవలః కృతీ స్యాదితి దూషణం భవేద్ అన్త్యక్షణస్య కుసూలాద్బహిర్భావ్యక్షేత్రేషూత్పన్నస్యైవాఙ్కురజనకత్వకల్పనోపపత్తేరితి శఙ్కార్థః ।
నను యథాకార్యమనుపపద్యమానం సత్కారణం నోత్పాదయతి ఎవం స్వసామర్థ్యేనాపి తన్నోత్పాదయత్యేవ అతః కింతు స్వసామర్థ్యేనేతి కార్యస్య కారణోత్పాదకత్వాభ్యుపగమో న యుక్త ఇత్యాశఙ్క్య సాధ్యాహారం వ్యాచష్టే-
యది జనకమితి ।
కార్యం కారణస్య జనకం చేత్ స్వసామర్థ్యేనేత్యేవ వక్తవ్యం న చ తదప్యుపపద్యతే అవిద్యమానస్య సామర్థ్యాభావాదిత్యర్థః । క్షణస్యాభేద్యత్వాదితి క్షణస్య పూర్వభాగే అనుపకృతత్వావస్థా ఉత్తరభాగే ఉపకృతత్వావస్థేతి దర్శయితుం । క్షణస్య భాగశో భేత్తుమశక్యత్వాదిత్యర్థః ।
నిత్యేష్వణుష్వితి భాష్యవాక్యే ఆశ్రయాశ్రయిభూతేష్విత్యస్య విశేష్యం దర్శయతి-
భాష్య ఇతి ।
టీకాయామవతారితం కిమఙ్గ పునరితి ద్వితీయభాష్యవాక్యస్థమాశ్రయాశ్రయిశూన్యే-ష్విత్యేతద్భావప్రాధాన్యేన యోజనీయమిత్యాహ-
ఆశ్రయేతి ।
ఆశ్రయాశ్రయిభూతేష్వితి పాఠే భోక్తృవిశేషణమితి ।
యద్యపి భోక్తృరహితేష్వితి భాష్యపాఠే నోపసర్జనానాం భోక్తౄణామిదం సప్తమ్యన్తం విశేషణం భవితుం నార్హతి తథాపి భోక్తృష్వసత్స్వితి పాఠాన్తరమాశ్రిత్య తద్విశేషణత్వముక్తమ్ ।
తద్విశదయతీతి ।
నాసంహతస్య సామగ్రీత్వమితి సిద్ధాన్త్యభిసన్ధ్యవేదనం ఖలు ప్రాగుక్తం తదిదానీమస్తు తావదితి గ్రన్థేన విశదీక్రియతే । అనేన హి గ్రన్థేన కేవలాద్ధేతోః కార్యం నోపజాయత ఇత్యేతదాస్తాం తావదితి నాసంహతస్య సామగ్రీత్వమిత్యేతద్ దూషణమిహ నోద్ఘాట్యత ఇత్యుక్తమ్ ।
సామాన్యం హీతి ।
భూయోవయవసామాన్యం ఖలు సాదృశ్యన్తదన్యాపోహభ్రమాధిష్ఠానత్వేన కారణమిత్యర్థః । యద్యప్యేతావతా ఘటరుచకాద్యనుగతా మృత్సువర్ణాదిరూపకారణతా నాయాతి తథాపి టీకాయాం శ్రుతస్య కారణశబ్దస్యార్థోఽయం దూషణం తు తథా చేత్యాద్యనన్తరగ్రన్థేన భవిష్యతీతి తాత్పర్యమ్ ।
నన్వితి ।
కార్యకారణభావే సాదృశ్యమప్రయేాజకం కింతు యస్మిన్ సతి యద్భవతి తత్కారణమిత్యర్థః ।
తర్హి జాతిరేవేతి ।
జాత్యుపాధౌ కారణత్వగ్రహేఽభ్యుపగమ్యమానేఽపి వివక్షితవివేకేన జాతే: కారణత్వగ్రహ ఉక్తః స్యాత్ । తథా చ వ్యక్తీనాం కారణత్వం వదతా త్వయా తాసాం జాత్యవస్థావిశేషణత్వేన జాత్యభేదో వక్తవ్యః అన్యథా జాతే: కారణత్వేన వ్యక్తీనాం కారణత్వానిర్వాహాత్ । న చ తథేష్యత ఇతి త్వయా వక్తుం శక్యమ్ । జాతిరవస్తుభూతా వ్యక్తయో వస్తుభూతా ఇతి త్వయేష్యమాణత్వాదిత్యర్థః ।
వస్తునో నిత్యత్వాపాదానం ద్రష్టవ్యమితి ।
ఉత్పాదనిరోధశబ్దయోర్వస్తుశబ్దపర్యాయత్వే వస్త్వతిరిక్తోత్పాదనిరోధానఙ్గీకారా-ద్వస్తు నోత్పత్తిమన్న నిరోధవదితి స్యాత్ । తథా చ తస్య నిత్యత్వాపత్తిరిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
ఉత్తరక్షణోత్పత్తికాల ఇతి ।
ఉత్తరక్షగణస్య కార్యస్యోత్పత్తిః పూర్వస్మిన్ కారణక్షణ ఎవ భవతు తథా చ న కారణక్షణస్యోత్తరక్షణేఽప్యనువృత్త్యా స్థాయిత్వప్రసఙ్గః । నాపి కార్యోత్పతేః కారణస్య చ సమసమయత్వహానిరితి శఙ్కార్థః ॥ ౨౧ ॥
నన్వన్త్యసంతానిన ఇతి ।
ముక్తిపర్యన్తమనువర్తమానాయాం విషయోపప్లుతచిత్తసంతతావన్త్యస్య సన్తానిన ఇత్యర్థః ।
సాదృశ్యం హీతి ।
యద్యపి విషయవిశేషోపరాగకృతసాదృశ్యం న వివక్షితం యేన చైత్రాత్మరూపచిత్త-సంతానేఽనువర్తమాన ఎవ రూపజ్ఞానప్రవాహే రసజ్ఞానోత్పత్తౌ తత్సన్తానవిచ్ఛేదః స్యాత్ । నాపి సత్తాసామాన్యకృతం యేన సోపప్లవచిత్తోపరమే ముక్తౌ నిరుపప్లవచిత్తసన్తానోదయేఽపి పూర్వసన్తానోచ్ఛేదో న స్యాత్ కింతు విషయోపప్లవకృతం సాదృశ్యం వివక్షితమితి వకుం శక్యమ్ । తథాపి నిరన్వయవినాశః క్వాపి న సంభవతి ద్వితీయవికల్పదోష ఎవాత్రాపి ద్రష్టవ్యః ।
ఇదానీం ప్రత్యక్షేణానువృత్తిమాహేతి ।
తత్తోయం తేజమా మార్తణ్డమణ్డలమమ్బుదత్వాయోపనీయత ఇత్యనుమేయమితి ప్రక్రియా । సూర్యకిరణతప్తశిలాతలపతితామ్బుని ప్రవర్తతే న త్వగ్నితప్తాయః పతితామ్బునీత్య-పరితోషాత్ప్రకారాన్తరేణ పరిహారమాహేత్యర్థః ॥౨౨॥౨౩॥
తస్య హి న తావదితి ।
భావరూపస్య శబ్దస్య ద్రవ్యాదిషడ్భావబహిర్భావప్రసఙ్గో నాస్తీత్యర్థః ।
ద్వీన్ద్రియగ్రాహ్యేతి ।
ఇదం దత్త్వా ఇదం దేయమితి జరన్నైయాయికమతానుసారేణ ద్వీన్ద్రియగ్రాహ్యఘటాది-వారణార్థమ్ ఎకవిశేషణే దత్తే పశ్చాద్వాయువారణార్థమస్పర్శత్వే సతీతి విశేషణం దేయమ్ । ప్రథమమేవ తస్మిన్ దత్తే తు ఎకవిశేషణం నాపేక్షితమ్ ॥౨౪॥
ఎకస్య నానాకారత్వం వ్యాహతమితి ।
జ్ఞానాతిరిక్తాకారానభ్యుపగమాదాకారనానాత్వం జ్ఞాననానాత్వమేవ పర్యవస్యేదిత్యర్థః ।
ఎకజ్ఞానేనేతి ।
ఎకేనైవ జ్ఞానేన తత్తేదన్తావచ్ఛిన్ననానాపదార్థోల్లేఖే సత్యేవ తేనేదం సదృశమితి సాదృశ్యస్ఫురణాపేక్షితనానాత్వోల్లేఖేా భవతీత్యర్థః ।
నను న వయమితి ।
ప్రాగ్వికల్పితేషు పక్షేషు తత్తేదన్తాసాదృశ్యాని భాసన్త ఎవ భాసమానాని చ జ్ఞానస్యాకారః జ్ఞానం చైకమేవేతి పక్షః ।
ఆకారాణామారోపితత్వేన వాస్తవజ్ఞానైకత్వవ్యాఘాతో నాస్తీతి పునరాశఙ్కతే-
తథా చ తేనేతీదమితి ।
యతో భిన్నత్వే జ్ఞానాన్తరవదకల్పితః స్యాత్తత ఆకారాణాం జ్ఞానాభేదేఽభ్యుపగన్తవ్యే పరస్పరమప్యభేదాపత్త్యా పదార్థానాం జ్ఞానజ్ఞేయయోశ్చ లేాకప్రసిద్ధో భేదో నిహ్నుతః స్యాదిత్యర్థః ।
తథా చ ధర్మిభేదేనేతి ।
కస్యచిజ్జ్ఞానస్య నిత్యత్వమాకారః కస్యచిదనిత్యత్వమితి ధర్మిభేదేన వ్యవస్థాయాం విరోధాభావాద్వాదినాం వివాదో న స్యాదిత్యర్థః ।
ఆన్తరస్యానభిధేయస్యేతి ।
అనభిధేయత్వమ్ అశక్యసమయో హ్యాత్మేతి స్వయమేవ స్ఫుటీకరిష్యతి।
వ్యక్తేశ్వోక్తమార్గేణాశక్యగ్రహత్వాదితి ।
యద్యపి మీమాంసకమతే శక్యవిషయభూతాయా అపి వ్యక్తేః శక్తివిషయసామాన్యసమానవిత్తివేద్యతయా శబ్దోల్లేఖిసవికల్పకప్రత్యయవిషయత్వమస్తి తథాపి బౌద్ధైః స్వలక్షణం నిర్వికల్పకమాత్రవిషయ ఇత్యఙ్గీకృతమిత్యశక్యగ్రహత్వముక్తమ్ ।
పాశుపతస్య తపస్విన ఇతి ।
కేచన పాశుపతాః స్వకీయశివభాగవతచిహ్నతయా పూర్వాచారప్రాప్తం జఙ్ఘాయాం కిఙ్కిణీబన్ధాదికం కుర్వన్తి తత్ పృథగ్జనాః జనసమ్బాధే స్వపరవిపర్యాసో మా భూదితి కృతం చిహ్నమిత్యారోప్య కథమస్య విపర్యాసస్య ప్రసక్తిరిత్యుపహసన్తి తేనాపామరప్రసిద్ధమాత్మప్రథనమిత్యర్థః । వర్షాతపాభ్యాం వ్యోమ్నః కిం ఫలమస్తి వర్షేణార్ద్రత్వమ్ ఆతపేన శుష్కత్వం వా ఫలం నాస్తీత్యర్థః ।
కిం తు చర్మణి వర్షాతపయోః ఫలమస్తీతి పూర్వార్ధస్యార్థే స్థితే ఉత్తరార్ద్ధస్యార్థమాహ-
చర్మోపమశ్చేదిత్యాదినా ॥౨౬॥౨౭॥
నాభావ ఉపలబ్ధేః ॥ ౨౮ ॥
తథా చార్థాత్ప్రమేయమిథ్యాత్వమాపత్స్యత ఇతి ।
యదా జ్ఞానాధికరణకే ప్రమాణఫలే అశక్తివ్యావృత్త్యజ్ఞానవ్యావృత్త్యాది-సామాన్యాత్మకే తదా తన్మతే సామాన్యస్య కల్పితత్వాత్కల్పితేన ప్రమాణేన తత్ఫలేన చ వస్తుసిద్ధ్యభావాదర్థాద్బాహ్యవస్తుమిథ్యాత్వమాపతతీత్యర్థః ।
న చ వస్తుతో భిన్నాభ్యామితి ।
వస్తుతో భిన్నాభ్యాం ప్రమాణఫలాభ్యామ్ ఎకస్యాభేదానుపపత్తేరేకజ్ఞానాభేదాత్తయోర్న భేదసిద్ధిరిత్యర్థః ।
మా భూత్ప్రమాణఫలయోర్భేదసిద్ధిః; సత్యేన జ్ఞానేన తాదాత్మ్యాత్ తయోః స్వరూపతః సత్యత్వసిద్ధౌ తావతాం తత్ప్రమేయస్య బాహ్యవస్తునః సత్యత్వం సిద్ధ్యేదిత్యాశఙ్క్య తయోరన్యాపోహాత్మకసామాన్యరూపతయా స్వరూపతోఽప్యసత్యత్వ-ముపపాదయతీత్యవతారయతి-
తమేవ దర్శయతీతి ।
సరూపయన్తమితి తు పాఠే అర్థమితి శేష ఇతి ।
సరూపయత్తదితి పాఠే సరూపయదిత్యస్య తదితి విశేష్యపదమస్తి న తు స్వరూపయన్తమితి పాఠేఽతస్తదుచితోఽర్థమితి పుఀల్లిఙ్గవిశేష్యశబ్దోఽధ్యాహృతః ।
ఎకపరమాణ్వాత్మనీతి ।
ఎకపరమాణుస్వరూపే స్థౌల్యం గృహ్యతే స్వాభావికం భవతి న త్వేకపరమాణౌ స్థౌల్యం సమ్భవతి అతోఽనేకత్ర పరమాణౌ స్థూలమిత్యేకాకారేణ గ్రహణం న స్వాభావికమిత్యన్యోపాధికం వాచ్యమిత్యర్థః ।
వ్యాఘాతాదితి ।
భేదే తాదాత్మ్యం వ్యాహతం భేదాభేదపక్షస్తు విరోధాన్న సమ్భవతీతి తత్ర తత్రోక్తమ్ ।
అశ్వినావితి ।
యద్యప్యస్త్వినౌ దేవభిషజావశ్వయుజోర్నక్షత్రయోర్దేవతా న తు నక్షత్రే ఎవ అశ్వయుజౌ నక్షత్రమశ్వినౌ దేవతేతి శ్రుతేః తథాప్యభేదోపచారాదశ్వినౌ నక్షత్రే ఇత్యుక్తమ్ ।
స్వభావహేతురిత్యస్య బోద్ధవ్యవహారసిద్ధమర్థమాహ-
యో యన్మాత్రానుబన్ధీతి ।
ప్రత్యయత్వమాత్రానుబన్ధీతి ।
స్వప్నప్రత్యయాదిషు బాహ్యానాలమ్బనత్వదర్శనాత్ ప్రత్యయత్వమాత్రప్రయుక్తం నిరాలమ్బన-త్వమిత్యర్థః । నిరాలమ్బనతాయా: ప్రత్యయాత్మత్వం భావాన్తరమభావో హీతి తన్మతేనపోపాదయతి
నిరాలమ్బనత్వస్యేతి ।
సర్వేఽప్యాలయవిజ్ఞానసన్తానవర్తినక్షణా హేతవ ఇతి వక్తవ్యమితి। నను- సర్వే హేతవ ఇతి వా కశ్చిదేవ హేతురితి వా నోచ్యతే, కింతు కేచన హేతవః కేచిదహేతవ ఇత్యుచ్యత ఇతి- చేద్ న । సర్వసన్తానవర్తిత్వావిశేషే తథావ్యవస్థితికల్పనాయోగాత్ । అతో నీలజ్ఞానకాదాచిత్కత్వసిద్ధ్యర్థం బాహ్యసత్త్వమభ్యుపేయమితి భావః । తత్ప్రబోధసామర్థ్యమిత్యస్య వివరణముత్తరక్షణగతవాసనాపరిపాకాఖ్యప్రబోధ-సామర్థ్యమితి। తదనన్తరచకారస్తు టీకాస్థస్య నీలజ్ఞానోపజననసామర్థ్యసముచ్చయార్థస్యానువాదః । ఎవం హి సంతానాన్తరస్య కాలవిప్రకర్షః స్యాదితి। యదీదానీన్తనచైత్రసంతానసంజాతనీలజ్ఞానసమనన్తరపూర్వక్షణ ఎవ మైత్రసంతానో-త్పత్తిః స్యాత్తతః ప్రాఙ్ మైత్రసంతానో న స్యాత్ తదా ప్రాఙ్మైత్రసంతానరూపాపేక్షిత-వ్యసహకార్యభావాత్ చైత్రసంతానే నీలజ్ఞానానుదయ ఇతి వక్తుం శక్యం న త్వేతదస్తి; తథా సతి మైత్రసంతానరూపసంసారస్య సాదిత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్ప్రాగపి మైత్రతానసత్వే తు కాలవిప్రకర్షఽభావాన్నీలజ్ఞానోదయప్రసఙ్గ ఇతి భావ: ।
స్వసంతానమాత్రనిమిత్తకత్వం విపక్ష ఇతి ।
హేతోరప్రయోజకత్వేన పక్షస్యైవ సాధ్యాభావవత్తయా విపక్షత్వశఙ్కాయాం హేతోర్విపక్ష-వ్యావృత్తిః సందిగ్ధా భవతి పక్షస్య సాధ్యాభావవత్త్వే తద్వృత్తేర్హేతేార్విపక్షవృత్తితేతి। యద్యపి హేతుమతి పక్షే సాధ్యసందేహః స్వారసికో న వ్యభిచారసందేహత్వేన దోషః అనుమానమా చోచ్ఛేదాపత్తేః తథాప్యప్రయేాజకత్వసందేహాహితః సోఽపి తత్ర దోష ఎవేతి భావః ।
స్వసన్తానమాత్రనిమిత్తత్వముపపాదయితుమితి ।
సంతానమాత్రానిమిత్తత్వేపి కాదాచిత్కత్వముపపద్యత ఇతి హేతోరప్రయోజకత్వ-ముపపాదయితుమిత్యర్థః ।
నన్వాలయవిజ్ఞానక్షణానామితి ।
చైత్రమైత్రాదిభిన్నసంతతిపతితానామిత్యర్థః । న చ సంతానో నామ కశ్చిదితి గ్రన్థేన సంతానస్వరూపం నిషిధ్యత ఇతి ప్రతిభాతి। తదయుక్తమ్ ।
అగ్రే సంతానభేదాభేదాభ్యాం శక్తిభేదాభేదవ్యవహారదర్శనా-దిత్యాశఙ్క్య తద్వాక్యం సంతానస్య క్షణోత్పాదకత్వనిషేధార్థతయా యోజయతి-
క్షణానాం సంబన్ధీతి ।
సంతానస్య క్షణోత్పాదకత్వే ఖలూత్పాదకావిశేషాదేకవిధం సామర్థ్యం స్యాద్, న తు తదస్తీతి భావః ।
క్షణభేదేపి న సామర్థ్యభేద ఇత్యుపపాద్యేతి ।
ననూక్తమిత్యాదిశఙ్కావాదీ సౌత్రాన్తికః క్షణభేదేఽపి ప్రతివిజ్ఞానవ్యక్తి న సామర్థ్యభేదః ఎకస్మాదాలయవిజ్ఞానక్షణాన్నీలజ్ఞానే సతి పునర్నీలజ్ఞానాన్తరానుత్పత్తి-ప్రసఙ్గాదతః సర్వేషామపి తేషాం సామర్థ్యమాస్థేయమితి నీలజ్ఞానకాదాచిత్కత్వాభావ-ప్రసఙ్గముపపాద్య స్వమతే తత్ప్రసఙ్గం పరిహరతీత్యర్థః ।
విజ్ఞానవాదీ సౌత్రాన్తికమతే హన్త తర్హీత్యాదినా దూషణం వదతీత్యవతారయతి-
తత్ర దూషణమాహేతి ।
ఎకమేవ నీలం నీలాకారజ్ఞానం జనయేదిత్యేతదనన్తరం న సంన్తానాన్తరస్య వర్తీతి స్థానే నీలాన్తరం సన్తానాన్తరవదితి క్వచిత్పాఠస్తత్ర నీలాన్తరం సన్తానాన్తరవర్తినం నీలాకారజ్ఞానం జనయేత్ పీతసన్తానవర్తిగుణాన్తరవదిత్యర్థో గ్రాహ్యః ।
యథా చ నీలపీతాదిసన్తానాన్తరాణామితి ।
ఎకస్మాన్నీలసన్తానాన్తరస్య పీతసన్తానస్య చ భేదావిశేషేఽపి క్వచిన్నీల-జ్ఞానజననశక్తిః క్వచిన్నేతివదేకజ్ఞాన ఎవైకవిజ్ఞానసన్తతిపాతిత్వావిశేషేఽపి కేషుచిత్తజ్జననశక్తిః కేషుచిన్నేతీతి వ్యవస్థా కల్ప్యతే దృష్టానుసారిత్వాత్కల్పనాయాః । అతః సన్తానభేదః శక్తిభేద ఇవ తదభేదోఽపి శక్త్యభేదే న ప్రయోజక ఇతి భావః ।
అర్థాత్పూర్వమితి లభ్యత ఇతి ।
అసంవిదితత్వోక్తిసామర్థ్యాత్ పూర్వజ్ఞానమితి లభ్యత ఇత్యర్థః సామర్థ్యమేవేాపపాదయతి-
వర్త్తమానస్యేతి ।
సంవిదితత్వాత్తదానీం జ్ఞాయమానత్వాదిత్యర్థః ।
మతిబుద్ధిపూజార్థేభ్యశ్చేతి వర్తమానే క్తప్రత్యయః | అసంవిదితత్వమ్ అనాగతేఽప్యవిశిష్టమ్ అతస్తద్వ్యావర్తనం విధాన్తరేణ దర్శయతి-
అనాగతస్య చేతి ।
తాదృశజ్ఞానమితి ।
యత్తదానీమజ్ఞాయమానం సిద్ధసత్తాకత్వం తథాభూతజ్ఞానం వాసనేత్యర్థః ।
ఇదమత్రాకూతమిత్యాదిటీకాగ్రన్థేన వక్ష్యమాణమర్థం భాష్యారూఢం కరోతి-
తత్రభవతేతి ।
తథాపీత్యాదిటీకార్థం మనసి కృత్వాఽవతారయతి-
తత్రాసమ్భవమితి ।
తతః ప్రాక్తనగ్రన్థం తదుపయోగినమవతారయతి-
తత్ర బౌద్ధేనేతి ।
స్థౌల్యం హ్యర్థస్యేతి ।
బాహ్యార్థసన్వే యుగపదనేకదిగ్దేశవ్యాపి వస్తు స్థూలమితి వక్తవ్యమ్ । తచ్చ సర్వాత్మనా కదాపి న దృశ్యతే కరతలామలకాదీనామప్యధోభాగావచ్ఛేదేన దర్శనాభావాత్ । అతో దర్శనాదర్శనాభ్యామ్ ఎకస్యైవ స్థూలవస్తున ఆవృతత్వమనావృతత్వం చ వాచ్యమితి విరుద్ధధర్మాధ్యాసాద్భేదః ప్రసజ్యతే । విజ్ఞానవాదే తు నాయం దోషః । తత్ర హి విజ్ఞానే యావానాకారో భాసతే తావానేవాస్తి ఆవృతస్తు నాన్తర్బహిర్వ్యాప్రియత ఇత్యర్థః ।
ఇదానీమేతమసమ్భవమనుమత్యేతి ।
ఆస్తామసమ్భవో మమానిర్వచనీయవాదినో మతే తే కథం నాసమ్భవ ఇతి ప్రతిపాదయతీత్యర్థః ।
టీకాయాం వ్యతిరేకావ్యతిరేకవృత్తివికల్పౌ చ పరమాణోరంశవత్త్వం చోపపాదితాని వైశేషికపరీక్షాయామితి గ్రన్థం విజ్ఞానవాదిమతనిరాకరణార్థహేత్వన్తరపరత్వేన యోజయతి-
అర్థస్య జ్ఞానాభేదే సత్యవయవిన్యవయవే చోక్తదోషాన్తరమపి జ్ఞానే దుర్వారమిత్యాహేతి ।
అవయవీ అవయవేభ్యో భిద్యతే న వేతి వికల్పో వ్యతిరేకాఽవ్యతిరేకవికల్పః । భేదపక్షే స ప్రత్యవయవం కార్త్స్న్యేన వర్తతే ఎకదేశేన వేతి వికల్పో వృత్తివికల్పః । ఎతావవయవిదోషౌ । సూక్ష్మావయవః పరమాణురపి సాంశోఽనంశో వేతి వికల్పపూర్వకం సాంశత్వావశ్యమ్భావాపాదనమ్ అవయవదోషః । ఎతద్దోషత్రయం విజ్ఞానవాదిమతేఽపి స్యాత్ । న హి విజ్ఞానవాదినాస్మాభిరివ జగదనిర్వచనీయమిత్యుచ్యతే యేన తస్యేత్థం విచారాసహత్వం భూషణం స్యాత్ కింతు బాహ్యాస్తిత్వవాదిభిర్యద్యావద్బహిరస్తీత్యుచ్యతే తత్సర్వమన్తః సత్యమేవాస్తీత్యుచ్యతే, సత్యత్వే చ బహిరివాన్తరప్యేతే వికల్పదోషాః ప్రాదుఃష్యురితి భావః ।
అముమేవ టీకాగ్రన్థమవయవివాదినం ప్రత్యుక్తా దోషాః సముదాయవాదినం ప్రత్యపి స్యురితి ప్రాసఙ్గికసౌత్రాన్తికమతనిరాకరణార్థత్వేనాపి యోజయతి-
యద్వా విజ్ఞానాదిభిన్నస్థూలార్థ ఇతి ।
కేషుచిత్కోశేషు ద్వితీయాత్రతారికైవ యద్వేతిశబ్దరహితా దృశ్యతే న ప్రథమావతారికా యద్యప్యయం వ్యతిరేకావ్యతిరేకాదిటీకాగ్రన్థః సర్వైరేవ ప్రమాణైర్బ్రహ్మార్థ ఉపలభ్యమానః కథం వ్యతిరేకావ్యతిరేకాదివికల్పైర్న సంభవతీత్యుచ్యత ఇతి భాష్యానూదితవిజ్ఞానవాదికృతబాహ్యాస్తిత్వనిరాకరణార్థం వ్యతిరేకాదివికల్పవివరణమత్ర న కర్త్తవ్యమ్ అధస్తాదేవ కృతమిత్యేతదర్థః ప్రతిభాతి, తథాపి న కేవలమయం దోషః మమానిర్వచనీయవాదినో మతే న ప్రసరతీత్యేతావత్ కిం త్వన్తః సదితి వాదినో బహి: సదితి వాదినశ్చ బౌద్ధస్య మతే వైశేషికమత ఇవ ప్రసరతీత్యుష్ట్రలగుడన్యాయోఽప్యనేన గ్రన్థేన సూచిత ఇతి ప్రదర్శయితుమస్య గ్రన్థస్య విధాన్తరేణ ద్వేధా తాత్పర్యమాచార్యైరుక్తమ్ ।
పరమాణూనితి ।
జ్ఞానాకారరూపానిత్యర్థః ।
చాక్షుషస్య ప్రభారూపానువిద్ధబుద్ధిబోధ్యత్వనియమో నాస్తి ఉలూకపిశాచాదిచక్షుర్గ్రాహ్యే వ్యభిచారాదిత్యాశఙ్క్య మనుజైరితి విశేషితమిత్యాహ-
మనుజగ్రహణమితి ।
వాస్యవాసకత్వమవిద్యోపప్లవే హేతురితి ।
ఉత్తరజ్ఞానస్య నీలాద్యాకారసమర్పణోపయుక్తవాసనాశక్తిమత్పూర్వజ్ఞానం వాసకమ్ ఉత్తరజ్ఞానం వాస్యమ్ । అనయోః సంబన్ధో వాస్యవాసకత్వం తస్య సవికల్పకరుపావిద్యోపప్లవహేతుత్వోక్త్యా వివక్షితవివేకేన వాసనాయా ఎవ తద్ధేతుత్వముక్తం భవతి। అనాదివాసనోద్భూతేతి సంమతిశ్లోకేన చ తథైవ స్ఫుటీకరిష్యతే ।
భావమితి ।
భావం నీలాదికమ్ ఉభయం విజ్ఞాననరవిషాణాదికం చ కర్మ మూర్తత్వాది అమూర్తత్వం సత్త్వమసత్త్వం చ కర్తృ సమాశ్రయత ఇతి సత్త్వాదిశబ్దార్థో భావాభావోభయాశ్రయ ఉక్త ఇత్యర్థః ।
న చాస్త్వేకః ప్రతిసంధాతా నైతావతా బాహ్యార్థసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ-
త్వయా చ స నేష్యత ఇతి ।
బాహ్యాస్తిత్వ ఇవ క్షణికవిజ్ఞానసన్తత్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వేఽపి తన్మతభఙ్గస్తుల్య ఇతి భావః ।
చోదయతీతి గ్రన్థమాశఙ్కానిరాకరణార్థత్వేనావతారయతి-
విజ్ఞానస్య స్వవ్యతిరిక్తార్థవిషయత్వ ఇతి ।
విజ్ఞానగ్రహణమాత్ర ఎవేతి ।
అన్తఃకరణవృత్తిరూపం యద్విజ్ఞానం తన్నీలాదివిషయగ్రహణం తన్మాత్ర ఎవ స్వీకృతే తత్ప్రతిబిమ్బితో విజ్ఞానసాక్షీ విజ్ఞానవిషయం గ్రహణాన్తరం నాపేక్షతే స్వయమేవ తద్భావరూపత్వాదతో నానవస్థేతి భాష్యార్థ ఇత్యర్థః ।
అనుభవితుర్వ్యాప్తావితి ।
అనుభవితృకర్తృకవ్యాప్తావిత్యర్థః । అనేన సాక్షివిషయేతి విజ్ఞానసాక్షిగ్రహణా-కాఙ్క్షానుత్పాదాదితి భాష్యం విజ్ఞానసాక్షిణః కర్తుర్విజ్ఞానవిషయగ్రహణాకాఙ్క్షాను-త్పాదాదిత్యేతదర్థపరతయా పూర్వం వ్యాఖ్యాతం తద్భాష్యమనేన గ్రన్థేన విజ్ఞానసాక్షికర్మక-గ్రహణాన్తరాకాఙ్క్షానుత్పాదాదిత్యపి వ్యాఖ్యాతం భవతీత్యర్థః ।
వియద్వస్త్వితి ।
కుమ్భస్యోత్పత్తౌ సత్యాం తస్య యా వియత్సంపూర్ణతా సా వియద్వస్తుస్వభావానురోధాత్సర్వత్ర వ్యాపకస్య వియతోఽయం స్వభావో యదవచ్ఛేదకస్య కుమ్భాదేహత్పత్తౌ సత్యాం తేనావచ్ఛిద్యత ఇతి। ఎవంభూతతత్స్వభావానురోధాదేవ న తు కారణాన్తరాత్సా సంపూర్ణతా । ఎవం ధియాం దశా సంపూర్ణతాపి దృగ్వస్తుస్వభావాదేవేతి శ్లోకార్థః ।
స్వతఃసిద్ధప్రకటతయా జ్ఞానస్య గ్రాహ్యత్వమితి సంబన్ధ ఇతి ।
జ్ఞానస్య గ్రాహ్యత్వమిత్యస్యానుషఙ్గ ఇత్యర్థః ।
వ్యాపకసాక్షిసంబన్ధస్యేతి ।
అవిద్యావచ్ఛిన్నో జీవ ఎవ సాక్షీ స చ విషయప్రదేశేఽప్యస్తీతి విషయస్యాపి తత్సంబన్ధస్తుల్య ఇత్యర్థః ।
తదధీనాభివ్యక్తికేతి ।
వ్యాపకోఽపి సాక్షీ స్వచ్ఛాన్తఃకరణావచ్ఛిన్నోఽనావృతో విషయావచ్ఛిన్న-స్త్వావృత ఇత్యావరభఙ్గార్థం వృత్యపేక్షేత్యర్థః । ఎతత్ప్రపఞ్చస్త్వస్మత్కృతే సిద్ధాన్తసంగ్రహే ద్రష్టవ్యః ।
యథా చాక్షుషీ ప్రభేతి ।
యద్యపి దృష్టాన్తే చక్షుఃప్రమాత్మకం వ్యఞ్జకమేకం రూపం వాయుశ్చేతి వ్యఙ్గ్యమవ్యఙ్గ్యం చ భిన్నం దార్ష్టాన్తికే వ్యఙ్గ్యసాక్షిచైతన్యమేకమ్ అన్తఃకరణం ఘటాదికం చేతి వ్యఞ్జకమవ్యఞ్జకం చ భిన్నమ్ తథాపి వ్యఙ్గ్యవ్యఞ్జకభావో వస్తుమహిమ్నా వ్యవస్థిత ఇత్యేతావాన్మాత్రే దృష్టాన్తః సర్వాత్మతాసమస్తు దృష్టాన్తః ప్రాగేవాచార్యైర్దర్శితః- ముకురతలే ముఖమిత్యనేన ఘటముకురయోర్ముఖసాన్నిధ్యావిశేషేపి స్వచ్ఛో ముకుర ఎవ ముఖస్య వ్యఞ్జకో న ఘట ఇతి।
ఆత్మా జ్ఞేయ ఇతి ।
నను ఇదం శరీరం సాత్మకం ప్రాణాదిమత్త్వాదిత్యానుమానికజ్ఞానవిషయత్వేన చైత్రో విద్వానిత్యాదిశాబ్దజ్ఞానవిషయత్వేన చ సిద్ధసాధనమ్ । ప్రకాశమానత్వం జ్ఞేయత్వం చేత్సాధ్యావిశేషః । అన్యత్ర దుర్వచమితి- చేత్, ఆత్మా అపరోక్షజ్ఞానవిషయః అనుమితిశాబ్దజ్ఞానాజన్యవ్యవహారవిషయత్వాదిత్యత్ర తాత్పర్యాత్ ।
కథం సకలవిశేషోపసంగ్రహవతీతి ।
యద్యపి వ్యవహారవిషయత్వమేక ఎవ ధర్మో హేతుః న తు ధూమవదనేకవ్యక్తిరూప ఇతి నాత్ర సకలహేతువ్యుత్పత్త్యుపసంగ్రహాపేక్షా తథాపి సకలహేత్వాశ్రయోపసంగ్రహా-పేక్షాస్తి యో యో ధూమవాన్ సోఽగ్నిమానిత్యాదినోదాహరణవాక్యేన వ్యాప్తిబోధకేన వీప్సితయచ్ఛబ్దోపస్థాపితసకలహేత్వాశ్రయేషు సాధ్యసంబన్ధబోధనాత్తదనుసారేణ వ్యాప్తేర్యావద్ధేత్వాశ్రయవర్తిసాధ్యసామానాధికరణ్యరూపతాయా వక్తవ్యత్వాదితి భావః ।
ఆగన్తుకో యస్య నాస్తి సోఽనాగన్తుకః స చాసౌ ప్రకాశశ్చేతి బహువ్రీహిగర్భకర్మధారయపరిగ్రహే కోఽత్రాగన్తుకో నిషేధ్య ఇతి జిజ్ఞాసాయామాహ-
అర్థాదితి ।
నిత్యాపరోక్షత్వహేతూపాదానసామర్థ్యాదాగన్తుకస్తద్విషయప్రకాశో నిషేధ్య ఇత్యర్థాల్లభ్యతే ఇత్యర్థః ।
భాసమానత్వమితి ।
ఆవృతత్వాదభాసమానేఽపి పూర్వోక్తేన భాసత ఇతి శబ్దేన బోధ్యత్వమస్తీతి తదపి భాసమానం భవేదతో బాధవిధురమిత్యుక్తమ్ । తథా సత్యసంభవః బ్రహ్మాతిరిక్తస్య సర్వస్య బాధ్యత్వాదితి వ్యావహారికవిశేషణమ్ ।
వేదాన్తజన్యవృత్త్యుపాధావితి ।
తథా చ యదుపహితం జ్ఞేయం న తత్స్వప్రకాశత్వేనేష్యతే యత్త్వనుపహితం తథేష్యతే న తజ్జ్ఞేయమితి నాసంభవ ఇత్యర్థః । నను- వృత్త్యుపహితస్య తేన రూపేణ తద్విషయత్వం నోక్తం కింతు వృత్యుపరాగే సతి వృత్త్యంశం పరిత్యజ్య కేవలస్యాత్మనస్తద్విషయత్వముక్తం వృత్యుపరాగోత్ర సత్తయైవోపయుజ్యతే న ప్రతిభాస్యతయా । అతో వృత్తిసంసర్గే సత్యాత్మా విషయో భవతి న తు స్వత ఇతి అత: స్వప్రకాశస్య కేవలస్యాత్మనో వృత్తివిషయత్వాఙ్గీకారాదజ్ఞేయత్వవచనమయుక్తమితి- చేద్ న ఉపాధ్యఘటనీయజ్ఞానవిషయ-త్వాభావస్య వివక్షితత్వాత్ । న చైవం ముకురోపాధిఘటనీయజ్ఞానవిషయభావే ముఖప్రతిబిమ్బేఽతివ్యాప్తిః ప్రతిబిమ్బస్య బిమ్బాభిన్నత్వాద్బిమ్బస్య చ ముఖప్రతిబిమ్బోపాధిం వినాపి జ్ఞేయత్వాత్ ।
సంవిదభిన్నత్వం చేతి ।
ఇన్ద్రియత్వావచ్ఛిన్నేన్ద్రియజన్యజ్ఞానత్వం జ్ఞానాపరోక్ష్యం తద్విషయత్వం విషయాపరోక్ష్యమితి విభాగో నేష్యతే కింతు సర్వానుగతమాపరోక్ష్యం సంవిదభిన్నత్వం తచ్చ సంవిద్రూపస్యాత్మనః స్వతః సిద్ధం తదన్యస్య బాహ్యస్య ఘటాదేరాన్తరస్యాన్తః కరణవృత్త్యాదేశ్చ సంవిద్యభేదేనాధ్యస్తత్వాదభివ్యక్తసంవిదభేదాధ్యాససిద్ధమిత్యర్థః ।
తత్సమర్థనార్థమితి ।
ఆత్మనో నిత్యాపరోక్షసంవిదభిన్నత్వసమర్థనార్థమిత్యర్థః ।
శశ్వదితి ।
హేతుద్వయేఽపీదం విశేషణం ఘటాదివ్యావృత్యర్థమ్ । అత ఎవ తస్య వ్యతిరేకదృష్టాన్తతా । యద్యప్యాత్మనో వేదాన్తప్రతిపాద్యాఖణ్డానన్దరూపేణావృతత్వాత్తేన రూపేణ సందిగ్ధత్వమస్తి అత ఎవ తస్య శాస్త్రవిషయతోక్తా ప్రథమసూత్రే తథాపి తస్య జ్ఞానసుఖాదిసాక్షిచైతన్యరూపేణానావృతత్వమసందిగ్ధత్వం చాస్తీతి ద్వితీయహేతోర్నాసిద్ధిః । న చాప్రసిద్ధవిశేషణత్వమ్ । ప్రథమానుమానస్యేతి శేషః ।
ఎతదన్యేతి ।
ఎతస్మాత్పక్షీకృతాదన్యత్వేన విశేషితం యజ్జ్ఞేయత్వం తద్రహితం యద్భాసమానం తదన్యేత్యర్థః । దృష్టాన్తే పక్షాదన్యత్వమాదాయ సాధ్యసిద్ధిః । పక్షో హి జ్ఞేయః సన్నపి పక్షాన్యత్వాభావాత్తద్విశిష్టజ్ఞేయత్వరహితో భవతి భాసమానశ్చ తదన్యత్వం పటే సంప్రతిపన్నం పక్షే తు న పక్షాదన్యత్వమాదాయ సాధ్యసిద్ధిః బాధాత్ కింతు పక్షాదన్యత ఎవ కుతశ్చిత్పక్షాన్యత్వవిశిష్టజ్ఞేయత్వరహితాద్భాసమానాదన్యత్వమాదాయ పక్షే సాధ్యసిద్ధిర్వాచ్యా సిద్ధఘటాదిమధ్యే చ పక్షాదన్యత్వవిశిష్టజ్ఞేయత్వరహితం భాసమానం వస్తు నాస్తి సర్వస్యాపి భాసమానస్య పటాదేః పక్షాదన్యస్య పక్షాన్యత్వవిశిష్టజ్ఞేయత్వవత్త్వాత్ । అతో యస్మాదన్యత్వమాదాయ పక్షే సాధ్యవసానం వాచ్యం తత్కించిదప్రసిద్ధం పక్షాదన్యత్వవిశిష్టజ్ఞేయత్వరహితం భాసమానం వస్త్వనేనానుమానేన సిధ్యతి। తత్ర చ విశిష్టరాహిత్యం న పక్షాన్యత్వవిశేషణాభావాద్వక్తుం శక్యమ్ । యతోఽన్యత్వం పక్షస్య సాధ్యతే తస్య పక్షాన్యత్వనియమాదతస్తత్ర జ్ఞేయత్వరూపవిశేష్యాభావేన విశిష్టరాహిత్యం వాచ్యమిత్యజ్ఞేయభాసమానవస్తుసిద్ధిః । అతస్తస్య సాధ్యప్రసిద్ధ్యుపపాదకస్యా-నుమానస్యానన్తరం క్వచిత్క్కచిత్కోశే అనుమానాన్తరప్రదర్శనం తత్ర హేతువిశేషణవ్యావర్త్యకథనమాశ్రయాసిద్ధిపరిహరణం సాధ్యార్థకథనం తత్రైవ సిద్ధసాధనత్వశఙ్కానిరాకరణార్థత్వేన న చైతదిత్యాదిటీకాగ్రన్థవాక్యావతారణం చ దృష్టం తద్విలిఖ్యతే । తథా దేవదత్తస్య తదాత్మాస్తిత్వజిజ్ఞాసాయామేకస్మిన్ క్షణ ఎవ తదాత్మనిష్ఠతదాత్మవిషయసందేహధ్వంసోఽసందిగ్ధావిపరీతైతదాత్మానుభవజన్యః ఎతదాత్మా-భావప్రమైతదాత్మవిపర్యయాభ్యామజన్యత్వే సతి జిజ్ఞాస్యమానైతదాత్మగోచరసందేహ-నివృత్తిత్వాత్ పురుషాన్తరగతైతదాత్మగోచరతథావిధసందేహనివృత్తిర్వస్తుని నాస్తీత్యభావ-ప్రమయాస్తీతి భ్రమేణ వాఽనవధానేన వా భవతి। సా చ న భావతత్త్వానుభవజన్యేతి తత్ర వ్యభిచారః స్యాతన్నివృత్త్యర్థమేతదాత్మాభావేత్యాదివిశేషణత్రయమ్ । న చ వాచ్యమాత్మనః శశ్వదసందిగ్ధత్వే కథం సందేహధ్వంసః ప్రాప్యభావాత్ సందిగ్ధత్వే చ కథం శశ్వదసందిగ్ధత్వమితి యతః శశ్వదసందిగ్ధత్వేఽపి పురుషాన్తరారోపితనాస్తిత్వ-కోటికః సంశయః స్యాత్ స చ స్వరూపానుభవాత్సేత్స్యతే । ఆత్మానుభవజన్య ఇత్యత్ర చాస్తీతి వ్యవహారహేతురనుభవ ఉక్తః స స్వరూపభూతోఽపి సంభవతీతి।
ననూక్తవిధానుభవజన్యత్వం సందేహధ్వంసస్య సిద్ధం సాధ్యతే ఆత్మవిషయతథా-విధానుభవాభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్యాహ-
న చైతదితి ।
యది తతోఽన్యోఽనుభవః సంశయచ్ఛేతా స్యాత్ తర్హి తదాత్మజిజ్ఞాసాయామప్యను-భవస్యానుదయసంభావనయాఽఽత్మసందేహః స్యాదిత్యర్థః । స్యాదేతత్ ।
ఆత్మజిజ్ఞాసాయాం తద్విషయా సంవిదుదయత ఎవేతి తత్రాహ-
అనవస్థేతి ।
యశ్చేశ్వరతథావిధానుభవజన్యత్వేన సిద్ధసాధన్వమాహ తం ప్రత్యనీశ్వరేతి విశేషణీయమ్ ।
తదాభ్యాం తర్కాభ్యాం పరిశోధితమనుమానం స్వయంప్రకాశత్వే పర్యవస్యతీత్యాహ-
తస్మాదితి ।
సర్వమిదం ప్రక్షిప్తమివ ప్రతిభాతి న హి సాధ్యప్రసిద్ధ్యర్థానుమాన-వదిహానుమానాన్తరమపేక్షిత్ । సందేహానుత్పాదనియమవత్సందేహనివృత్తినియమోఽప్యనా-గన్తుకాత్మానుభవసద్భావే సాధకాన్తరం భవేత్ ।
వస్తుతః సాధకాన్తరమపి న భవతి ।
యతస్తత్రాశ్రయాసిద్ధిరపరిహార్యా న హి సర్వానుభవసిద్ధే సుఖాద్యనుభవితరి సాక్షిణి ప్రత్యక్షదృష్టే ఘటఇవ పురుషాన్తరోక్తిమాత్రేణ నాస్తిత్వసందేహః కస్యచిదుదేతి యతః సందేహనివృత్తిః పక్షే సిద్ధ్యేత్ । చార్వాకోఽపి ఖల్వహమనుభవస్య శరీరం విషయం ప్రదర్శ్యాతిరిక్తమాత్మానమపలపతి న త్వహమనుభవమేవాపలపతి। న చ- చార్వాకోపన్యస్తశరీరాత్మవాదయుక్తిశ్రవణక్షుభితహృదయస్య శరీరాతిరిక్తాత్మాస్తిత్వ-సందేహో భవతీతి తన్నివృత్తిః పక్షే స్యాదితి- వాచ్యమ్ తస్య సందేహస్య ఎక ఆత్మనః శరీరే భావా (బ్ర. సూ. అ. ౩ పా. ౨ సూ. ౫౩) దిత్యధికరణోక్తస్థిరన్యాయాను-సంధాననివర్త్యస్య శరీరవిషయత్వేన శఙ్కితాన్యథాసిద్ధినానుభవమాత్రేణ నివృత్త్యసంభవాత్ । కిం చ టీకాయాం స్వాత్మని సందేహానుత్పాద ఎవ ప్రపఞ్చితః సందేహనివృత్తిస్తు లేశతోఽపి న స్పృష్టా । అతస్తత్ర సందేహాద్యనుత్పాదప్రపఞ్చనానన్తరం ప్రకృత్య తయోర్న చైతదన్యాధీనసంవిదన్యత్వే ఘటతే అనవస్థాప్రసఙ్గశ్చోక్త ఇతి వాక్యయోః సందేహనివృత్తిపక్షకానుమానవిషయసిద్ధసాధనత్వశఙ్కానిరాకరణార్థత్వేనావతారణమపి న యుక్తమ్ ఉక్తానుమానయోః స్వప్రకాశత్వానుమానే విషయపరిశోధకతర్కత్వోక్తిరప్యయుక్తా ఆద్యానుమానస్య సాధ్యప్రసిద్ధిసంపాదనార్థత్వాత్ ద్వితీయానుమానస్య కథంచిదదృష్టత్వేఽపి నిత్యానుభవే సాధకాన్తరత్వాత్ । తస్మాన్న చైతదితి టీకావాక్యమాత్మనో నిత్యాపరోక్షత్వాభావే కదాచిదాత్మని సందేహః స్యాదిత్యేతత్పరమ్ । ఆత్మవిషయసంవిదన్తరోత్పాదనియమే వస్తుసందేహానుత్పాద ఇతి శఙ్కావారణార్థమనవస్థాప్రసఙ్గశ్చోక్తః ఇత్యేవ యుక్తమ్ । తథైవావతారణం కోశాన్తరేషు దృశ్యతే । తేషు ఖలు సాధ్యప్రసిద్ధ్యుపపాదకమనుమానానన్తరమిత్థం న చైతదిత్యాదివాక్యయోరవతారణమ్ ।
విపక్షే దణ్డమాహ-
న చైతదితి ।
యది నిత్యసాక్షాత్కారత్వమాత్మనో న స్యాతర్హి కదాచిదాత్మని సందేహః స్యాదిత్యర్థః ।
స్యాదేతద్- ఆత్మవిషయా సంవిదుదేత్యేవేతి తత్రాహ-
అనవస్థేతి ।
ఎవం గ్రన్థేన వ్యాఖ్యానానన్తరం కేషుచిత్కోశేషు అధికశఙ్కాపరిహారగ్రన్థో దృశ్యతే- నను సుఖాదీనామపి స్వసత్తాయాం సందేహాభావసామ్యే కథమాత్మైవ ప్రకాశ ఉచ్యతే ఆత్మప్రకాశేనైవానుగతేన తేషామాపరోక్ష్యసంభవే ప్రత్యేకం న స్వప్రకాశత్వం కల్ప్యమితి। స్పష్టార్థోఽయం గ్రన్థః ।
విపక్షే దణ్డ ఉచ్యత ఇతి ।
అనుకూలతర్క ఉచ్యతే ఇత్యర్థః ॥౨౮॥
సాధనవ్యాప్త్యనుమానస్యేతి ।
స్తమ్భాదిప్రత్యయో నిరాలమ్బన ఇతి దర్శితానుమానస్యేత్యర్థః ।
ఔపచారికో వ్యాఖ్యాతవ్య ఇతి ।
ప్రమాణామిలితసంస్కారజత్వసాదృశ్యాత్ స్వప్నజ్ఞానే స్మృతిశబ్దో గౌణో వ్యాఖ్యేయ ఇత్యర్థః ।
ననూపలబ్ధిశబ్దోఽనుభవమాత్రపరః ప్రసిద్ధ: కిమితి షట్ప్రమాణజనితత్వేన విశేష్యతే ఇత్యాశఙ్క్యాహ-
ఎవమవ్యాఖ్యాన ఇతి ।
తేన సందిగ్ధవస్తుధర్మ ఇతి తేన భాష్యేణ సూచితమిత్యన్వయః ॥౨౯॥౩౦॥
నను కిమన్యాధిష్ఠానతత్త్వబోధనేనేతి ।
ప్రత్యక్షాదిప్రమాణబోధితవిపరీతాధిష్ఠానతత్త్వబోధకం ప్రమాణం నిరధిష్ఠానభ్రమం వదతః శూన్యవాదినో మతే న సంభవతి చేత్ తన్మా భూత్ప్రత్యక్షాదిప్రతీతవస్తుగతం యద్విచారాసహత్వం తదేవ బాధకప్రమాణం భూత్వా ప్రత్యక్షాదీనాం సాంవ్యవహారికం ప్రామాణ్యం తద్విషయాణామతాత్త్వికత్వం చ గమయతీత్యర్థః ।
సదసదాదిపక్షేతి ।
విచారాసహత్వం నామ కశ్చిద్వస్తుభూతో ధర్మోఽస్త్యేవ స ధర్మః సత్త్వాసత్త్వసదసత్త్వానుభయాత్మకత్వపక్షేష్వన్యతమపక్షపరిగ్రహేణ వస్తుభూతో వ్యవస్థాప్యతే స తు వస్తుతః సత్వాదిరూపేణ విచారం న సహత ఇత్యేతావదేవోచ్యత ఇతి ప్రథమవికల్పార్థః । విచారాసహత్వే సత్త్వాదిపక్షాన్ పరిత్యజ్య శూన్యమేవ లభ్యత ఇతి ద్వితీయవికల్పార్థః ।
అసత్త్వవ్యవస్థాప్రతిజ్ఞావిరోధ ఇతి ।
కించిదపి వస్త్వసత్యేన వ్యవస్థాపయితుం న శక్యత ఇతి తత్ప్రతిజ్ఞావిరోధ ఇత్యర్థః ॥౩౧॥
ఇతి ప్రతిభాతీతి ।
యద్యపి బౌద్ధవ్యాకరణే పశ్యనాదిశబ్దాః సాధుతయా వ్యుత్పాదితాః తథాపి అనాదిసిద్ధప్రయోగసిద్ధసకలసాధుశబ్దసంగ్రాహకపాణినీయాద్యపరిగృహీతత్వాదసాధవః ప్రతిభాన్తీత్యర్థః ॥౩౨॥
నైకస్మిన్నసంభవాత్ ॥ ౩౩ ॥
అస్తీతి కాయన్త ఇతి ।
కైధాతోరాదేచఉపదేశ ఇత్యాత్వే కర్మణి ఘఞి ఆతో యుగితి యుగాగమే చ సతి కాయ ఇతి రూపమ్ ।
శాస్త్రీయేతి ।
శాస్త్రీయయా తప్తశిలారోహణాదిశాస్త్రప్రభవయా బాహ్యయా చేష్టారుపయా ప్రవృత్త్యేత్యర్థః । ఆన్తరవృత్తిర్యత్నరూపా పరకీయా స్వయమప్రత్యక్షా నాపూర్వానుమానే లిఙ్గం భవేద్ అతో బాహ్యగ్రహణమ్ ।
ఊర్ధ్వగమనశీలో హీతి ।
ఊర్ధ్వగమనం జీవస్య స్వభావః । దేహే స్థితిస్తత్ప్రతిబన్ధకకర్మాధీనేతి మతమాశ్రిత్యోక్తమ్ । కేచిత్తు- చిరకాలశరీరావస్థితప్రయుక్తబన్ధముక్తావూర్ధ్వగమనం- మన్యన్తే । తే ఖల్వేవమాహుః - బన్ధముక్తస్యోర్ధ్వగమనం దృష్టం యథా పఞ్జరముక్తశుకస్య యథా వా వారినిర్భిన్నపరిణతైరణ్డబీజస్య యథా వా దృఢపఙ్కలిప్తజలనిమజ్జన-ప్రక్షీణపఙ్కలేపశుష్కాలాబూఫలస్య ఇహ త్వనాదికాలప్రవృత్తబన్ధవిగమాత్సతతోర్ధ్వగమనమితి। ఆస్రవాదిషు పఞ్చసు అన్తిమద్వయం ఫలరూపమ్ ఆదిమత్రయం తత్సాధనమ్ । ప్రవృత్తిరాస్రవశబ్దోక్తైకవిధేతి భేదః ।bఆస్రవః స్రోతసాం ద్వారం సంవృణోతీతి సంవరః ।bఆస్రవో భవహేతుః స్యాత్సంవరో మోక్షకారణమ్ ॥bఇతి జైనేాక్తః సంవరః శమదమాదిరూప ఇతి టీకాయాముక్తమ్ । తత్రాదిశబ్దేన గుప్తిసమిత్యాదిర్గృహ్యతే । కాయవాఙ్మనోనిగ్రహో గుప్తిః । భూమిగతజన్తుహింసాపరిహారాయ ప్రహతే మార్గే సమ్యగాదిత్యరశ్మిప్రకాశితే నిరీక్ష్య సంచరణం నియతాహారవిషేవణమిత్యాదికం సమితిరితి జైనైః పరిభాష్యతే ।
ఆస్రావయతి గమయతీతి ।
ఆస్రవత్యనేన జీవ ఇత్యణ్యన్తాదాస్రవశబ్దః । ణ్యన్తాచ్చేదాస్రావ ఇతి స్యాత్ ।
బన్ధోష్టవిధమితి ।
ఆస్రవః కర్మణా బన్ధో నిర్జరస్తద్విమోచనమితి జినదత్తోక్తే టీకాయామన్యే త్వితి దర్శితే తు మతే బన్ధః కర్మాపాదితా జన్మపరంపరేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పూర్వోక్త ఆస్రవోఽపీతి ।
ఆస్రవ ఇన్ద్రియప్రవృత్తః । ఘాత్యద్యాతికర్మాణ్యాకరగ్రన్థయోర్వివేచితాని । అన్యే తు విధాన్తరేణ సద్వివేకమాహుః । జైనమతే జ్ఞానదర్శనసుఖవీర్యగుణకస్య జీవస్య జ్ఞానాదిగుణానాం మోక్షదశాయామావిర్భవిష్యతాం సంసారదశాయాం ప్రతిఘాతకాని ప్రవాహానాదీని పాపరూపాణి చత్వారి ఘాతికర్మాణి । శరీరసంస్థానతదభిమానతా-స్థితితత్ప్రయుక్తముఖాదినిర్మితాని చత్వార్యఘాతికర్మాణి పుణ్యమిశ్రితత్వాత్పుణ్యరూపాణీతి।
నామికాద్వేదనీయస్య భేదమాహ-
సక్రియస్య బీజస్యేతి ।
కాయతీతి ।
ఆయుః కాయతీత్యర్థే కైధాతోరాత్వే ఆతోఽనుపసర్గే క ఇతి కప్రత్యయే ఆతో లోప ఇటి చేత్యాకారలాపే సతి గోద ఇతివదాయుష్కమితి రూపమ్ ।
యుగపత్తద్వివక్షాయామిత్యర్ధం వ్యాచష్టే-
యుగపదస్తిత్వనాస్తిత్వయోరితి ।
తత్రాశక్తిముపపాదయతి-
వాచః క్రమవృత్తిత్వాదితి ।
ఆద్యాఽవాచ్యవివివక్షాయామితి సార్ధశ్లోకే కథమాద్యాదిశబ్దోక్తానాం సత్త్వాసత్త్వతదుభయసముచ్చయానామవాచ్యత్వమ్ ।
నహ్యత్ర చతుర్థభఙ్గ ఇవాఽశక్తిరస్తీత్యాశఙ్క్య తేష్వప్యన్త్యేన సహ యుగపదాద్యేన సహ యుగపదేకైకేన సహ యుగపదిత్యధ్యాహారేణాశక్తిముపపాదయతి-
ఆద్యోఽస్తిత్వభఙ్గే ఇత్యాదినా ।
ఎవం వ్యాఖ్యానే పఞ్చమాదిభఙ్గానాం చతుర్థభఙ్గాత్ ఫలతో భేదాభావమాశఙ్క్య ప్రకారాన్తరేణ వ్యాచష్టే-
అథ వేతి ।
తేష్వేవ పక్షేష్వితి ।
సత్త్వైకాన్తపక్షః సాంఖ్యాద్యభిమతః సత్కార్యవాదః । అసత్త్వేకాన్తపక్షః శూన్యవాద్యభిమతోఽసద్వాదః । క్రమేణ సదసత్త్వపక్షో వైశేషికాద్యభిమతో ఘటాదీనాం మధ్యే సతాం పూర్వం పశ్చాచ్చ ప్రాగభావప్రధ్వంసప్రతియోగిత్వరూపమసత్త్వమితి వాదః । ఎతేషాం పక్షేషు పూర్వపక్షా ఉత్తిష్ఠన్తి సత్త్వం నిర్వక్తుమశక్యం ప్రాగభావాదిప్రతియోగిత్వం నిర్వక్తుమశక్యమితి తేషాం పూర్వపక్షిణాం యే తత్తదనిర్వాచ్యత్వైకాన్త్యవాదాః తేషాం భఙ్గాః పఞ్చమషష్ఠసప్తమా ఇత్యర్థః ।
నన్వస్తి స్యాదితి ।
అస్తీతి వర్తమానత్వం బోధ్యతే స్యాదితి కాలత్రయాఽనవమర్శివిధేయత్వమ్ । తయోః పరస్పరవిరుద్ధయోః కథమేకస్మిన్నర్థే పర్యవసానం యుగపద్బోధ్యత్వమిత్యర్థః ॥౩౩॥౩౪॥౩౫॥౩౬॥
పత్యురసామఞ్జస్యాత్ ॥ ౩౭ ॥ నకులీశపాశుపతా మన్యన్తే కార్యకారణయోగవిధిదుఃఖాన్తాః పఞ్చ పదార్థాః పశుపాశవిమోక్షాయ బోద్ధవ్యాః । తత్ర- కార్యాణి పృథివ్యాదీని పఞ్చతత్త్వాని రూపాదయః పఞ్చ గుణాశ్చేతి దశవిధాని కారణాని జ్ఞానేన్ద్రియాణి పఞ్చకర్మేన్ద్రియాణి పఞ్చ మనోబుద్ధ్యహంకారరూపాణి త్రీణ్యన్తఃకరణానీతి త్రయోదశవిధాని । ధ్యానాదిరూపో యోగః । ధర్మార్థవ్యాపారో విధిః । స వ్రతద్వారరూపేణ ద్వివిధః । భస్మస్నానభస్మశయనోపహారాది వ్రతమ్ । ఆద్యే ప్రసిద్ధే । ఉపహారః షడ్విధ: । హసితగీతనృత్తహుడుక్కారనమస్కారజపభేదేన । తత్ర హసితమట్టహాసః । గీతం గాన్ధర్వశాస్త్రప్రకారేణ । హుడుక్కారో జిహ్వాతాలుసంయోగాన్నిష్పాద్యమానో వృషభనాదసదృశో నాదః । యత్ర లౌకికా న భవన్తి తత్ర చత్వార్యేతాని నిగూఢం ప్రయోక్తవ్యాని । జపనమస్కారౌ ప్రసిద్ధౌ । ద్వారాణి కాయనస్పన్దనమన్దయానశృఙ్గారణాతత్కారణ-తద్భాషణభేదేన షడ్విధాని । అసుప్తస్యైవ సుప్తలిఙ్గప్రదర్శనం కాయనమ్ । వాతవ్యాధ్యభిభూతస్యేవ శరీరావయవానాం కమ్పనం స్పన్దనమ్ । ఉపహతపాదేన్ద్రియస్యేవ గమనం మన్దయానమ్ । రూపయౌవనసంపన్నాం కామినీమవలోక్యాత్మానం కాముకమివ యైర్విలాసైః ప్రదర్శయతి తద్వదాచరణం శృఙ్గారణా । కార్యాకార్యవివేకవికలస్యేవ లోకనిన్దితకర్మకరణమపి తత్కారణమ్ । వ్యాహతాపార్థకాదిశబ్దోచ్చారణమపి తద్భాషణమ్ । దుఃఖాన్తో ద్వివిధః - అనాత్మకః సాత్మకశ్చ । అనాత్మకః సర్వదుఃఖానామత్యన్తోచ్ఛేదః । సాత్మకస్తు దృక్క్రియాశక్తిబలలక్షగమైశ్వర్యమ్ । తత్ర దృక్శక్తిరేకాపి విషయభేదాత్పఞ్చధోపచర్యతే । దర్శనం శ్రవణం మననం విజ్ఞానం సర్వజ్ఞత్వం చేతి । సూక్ష్మవ్యవహితవిప్రకృష్టాశేషచాక్షుషస్పార్శనాదివిషయం జ్ఞానం దర్శనమ్ । అశేషశబ్దవిషయం జ్ఞానం శ్రవణమ్ । నిరవశేషశాస్త్రవిషయం జ్ఞానం మననమ్ । గ్రన్థతోఽర్థతశ్చాసందిగ్ధజ్ఞానం విజ్ఞానమ్ । సర్వజ్ఞత్వం ప్రసిద్ధమ్ । క్రియాశక్తిరేకాఽపి త్రివిధోపచర్యతే । మనోజవత్వం కామరూపిత్వం వికరణధర్మిత్వం చేతి । నిరతిశయశీఘ్రగామిత్వం మనోజవత్వమ్ । కర్మానపేక్ష్య స్వేచ్ఛయైవానన్తశరీరేన్ద్రియాధిష్ఠాతృత్వం కామరూపిత్వమ్ । ఉపసంహృతశరీరేన్ద్రియస్యాపి నిరతిశయైశ్వర్యశాలిత్వం వికరణధర్మిత్వమ్ । పశుపతిస్తు పరమేశ్వరః సర్వత్రాపి కార్యే నిమిత్తం పశూనాం కర్మానపేక్ష్య స్వేచ్ఛయైవ ఫలప్రదః । నిరతిశయస్వాతన్త్ర్యశాలిత్వాత్ । న చైవం కర్మవైయర్థ్యమ్ ఈశ్వరేచ్ఛానుగృహీతకర్మణః సాఫల్యాత్, తదననుగృహీతస్య కర్మణః పర్జన్యాననుగృహీతకృషికర్మణ ఇవ నైష్ఫల్యేఽపి దోషాభావాత్ తదనుగ్రహసంభావనయా కర్మసు ప్రవృత్యుపపత్తేరితి। ఎవం పాశుపతానామన్యేషాం చ సాంఖ్యాదీనాం కేవలం నిమిత్తకారణమీశ్వర ఇతి మతమిహ నిరాక్రియతే ।
స్వగుణాఽప్రఖ్యాపనేనేతి ।
తదప్రఖ్యాపనం కాయనస్పన్దనాదిభిః ।
తత్రానుమానం తావన్న సంభవతీతి టీకాయాం తత్రేత్యస్య పూర్వగ్రన్థానుసారేణ యద్యపీశ్వరస్య నిమిత్తమాత్రత్వమిత్యర్థః ప్రతిభాతి తథాపి పరాభిమతాఽనీశ్వరానుమానాని స్వయముద్భావ్య నిరాకర్తుకామస్తదర్థం తత్రేత్యేతత్తు ఈశ్వరపరామర్శీతి వ్యాచష్టే-
ఈశ్వర ఇత్యర్థ ఇతి ।
కిం ధర్మవిషయత్వసంసర్గాన్యోన్యాభావవత్త్వమితి ।
నను- ఘటాదిష్వపి సంసర్గాభావో నామ సంసర్గప్రతియోగికాభావో న భవతి యేనాత్ర సంసర్గస్య సంసర్గాభావో వా తస్యాన్యోన్యాభావో వేతి వికల్పః ప్రవర్తేత కింతు ఘటాదిప్రతియోగికావేవ సంసర్గాభావాన్యోన్యాభావౌ తత్ర ప్రతియోగినః సంసర్గమారోప్య యస్యాభావస్య బుద్ధిరిదమిహ నాస్తీతి స సంసర్గాభావః । ప్రతియోగినస్తాదాత్మ్యమారోప్య యస్యాభావస్య బుద్ధిరిదమిదం న భవతీతి సఽన్యోన్యాభావ ఇత్యేవ పరాభిమతసంసర్గాభావాఽన్యోన్యాభావభేదః । అతో ధర్మవిషయత్వసంసర్గాభావ ఇత్యుక్తే- నేత్థం వికల్పపరంపరా ప్రవర్తతఇతి- చేన్న సంసర్గాభావాన్యోన్యాభావబుద్ధ్యోః ప్రతియోగితాదాత్మ్యారోపపూర్వకత్వాసిద్ధేః । తథా హి- భూతలే ఘటో నాస్తీతి వ్యవహారే భూతల ఇత్యస్య ఘటేన నాన్వయః యేన భూతలే ఘటారోపః సిధ్యేత్ కింతు నాస్తీత్యనేనాన్వయః । ఎవం వ్యవహారానుసారేణ ప్రతీతిరపి ఘటప్రతియోగికభూతలాధికరణకాభావవిషయా న తు భూతలాధికరణకేన ప్రతియోగినా విశేషితాభావవిషయా । ఎవం ఘటః పటో న భవతీతి వ్యవహారేఽపి ఘటః పట ఇతి యత్తన్నేతి నాన్వయః యేనాధికరణే ప్రతియోగితాదాత్మ్యారోపః సిధ్యేత్కింతు ఘట ఇత్యస్య న భవతీత్యనేనాన్వయః యోఽయం ఘటః స పటో న భవతీతి। ఎవం వ్యవహారానుసారేణ తన్మూలభూతప్రతీతిరపి ఘటస్యాధికరణస్య పటప్రతియాగికాన్యోన్యాభావవత్త్వవిషయా న తు ఘటతాదాత్మ్యాపన్నేన ప్రతియోగినా విశేషితాభావవిషయా । ఎవం సత్యేత్ర ప్రతియోగినాఽధికరణేన చాభావో నిరూప్యత ఇతి పరమతమర్యాదాఽపి సంగచ్ఛతే । కిం చ యది ఘటసంసర్గాభావో ఘటప్రతియోగికః తదా ఘటాపసరణానన్తరం భూతలే ఘటో నాస్తీతి ప్రతీతిర్నిరాలమ్బనా స్యాత్ । న హి కదాచిత్తత్ర స్థితస్యాత్యన్తాభావః సంభవతి నాప్యన్యత్ర తదానీం సతః ప్రాగభావధ్వంసౌ సంభవతః నాప్యుత్పాదవినాశ్యభావాన్తరకల్పనం యుక్తమ్ । తద్వికల్పమానం ఘటసంయోగనాశో-త్పత్తికాలే ఉత్పద్యతే పునర్ఘటసంయోజనకాలే నశ్యతీత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । ఎవం చ సత్యవశ్యాభ్యుపగన్తవ్యేన ఘటాపసరణఘటసంయోజనమధ్యవర్తినా సంసర్గప్రతియోగికా-భావసామాన్యేనైవ ప్రతీతినిర్వాహే కిం సామయికాత్యన్తాభావకల్పనయా । అతో ఘటసంసర్గప్రతియగోకాభావో ఘటసంసర్గాభావ: ఘటపటయోః పరస్పరప్రతియోగికా-భావోఽన్యోన్యాభావ ఇత్యేవ విభాగో వక్తవ్య ప్రత్యభిప్రేత్యైవం వికల్పపరమ్పరా కృతా ।
అథ వేతి ।
తత్రానుమానం తావన్న సంభవతీతి టీకాగ్రన్థ తత్రేత్యస్య యః స్వారసికోఽర్థస్త్యక్తస్తం పరిగృహ్మోత్తరగ్రన్థస్తద్విషయతయా యోజ్యతే ।
అస్మిన్వ్యాఖ్యానే తస్మాదనేనాస్మిన్ గ్రన్థే ప్రమాణాన్తరమాస్థేయమితి టీకాగ్రన్థే యదీశ్వరస్య నిమిత్తమాత్రత్వే ప్రమాణాన్తరమాస్థేయమిత్యుక్తం తత్రాస్థీయమానమపి న సంభవతి తదాత్మానం స్వయమకురుతేత్యాదిశ్రుత్యైవ బాధాదిత్యేతావత్పర్యన్తం తాత్పర్యం న వక్తవ్యం కింతు ప్రమాణాన్తరాకాఙ్క్షామాత్రపరం తద్వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ-
సామాన్యతః శ్రుతివ్యతిరిక్తేతి ।
వ్యాప్తేరవిశేషాదితి ।
ఈశ్వరో న ద్రవ్యోపాదనమితి ।
యేన చేతనత్వహేతునాఽనుమీయతే తేనైవ తస్య రాగాదిమత్త్వమప్యనుమాతుం శక్యమ్ । ఉభయత్రాపి మూలభూతవ్యాప్తేరనుకూలతర్కసద్భావా-ఽసద్భావాభ్యాం విశేషాభావాత్ప్రత్యుత రాగాద్యనుమాన ఎవానుకూలతర్కః సంభవతి। సంసారిణాం రాగాద్యుపాదానతాయామ్ ఆత్మత్వమేవ ప్రయోజకం న తు సంసార్యాత్మత్వం గౌరవాదిత్యేవంరూప ఇతి భావః ।
నిరవద్యత్వవిశేషవిరుద్ధ ఇతి ।
సాధ్యవిరుద్ధవదనుమానవాద్యభిమతవిశేషాన్తరవిరుద్ధోఽపి హేతుర్విరుద్ధహేత్వాభాస ఇతి భావః ।
తత్రాప్యాగమప్రామాణ్యాదితి ।
యద్యాగమశ్చిరాతీతాన్నిర్వ్యాపారాద్యాగాత్స్వర్గ ఇతి బోధయేత్ తర్హి తథైవానుమన్యేమహి న త్వాగమస్తథా బోధయతి కింతు యాగాత్స్వర్గ ఇత్యేతావన్మాత్రం బోధయతి తనువ్యాపారకల్పనాయామపి న విరుధ్యత ఇత్యవిరోధాత్తత్ర లోకానుసారేణాఽపూర్వకల్పనం నత్విహ తథా రాగాదిమత్త్వకల్పనం ప్రవర్తతే నిరవద్యత్వాదిశ్రుతివిరోధాదితి భావః ।
యదీశ్వర ఇతి గ్రన్థే కారుణ్యపర ఇతి విశేషణస్వారస్యమనుసృత్య తేన గ్రన్థేన వ్యావర్త్యామితరేతరాశ్రయదోషపరిహారశఙ్కాం ప్రకారాన్తరేణ దర్శయతి-
అథవేతి ।
కరుణయైవ న కర్మభిరతో నాన్యోన్యాశ్రయ ఇతి భావః ।
కర్మభిః ప్రయోజనైరితి ।
అధ్యయనేన వసతీతివత్ఫలస్య హేతుత్వవివక్షయా తృతీయేతి భావః ।
పూర్వకర్మ కథమీశ్వరాప్రవర్తితమీశ్వరప్రవర్తనలక్షణం కార్యం కరోతీతి టీకాగ్రన్థో న యుక్తః పూర్వకర్మణోఽపీశ్వరప్రవర్తితత్వస్య పరేణోచ్యమానత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ-
ఈశ్వరేణ పూర్వకర్మ తావదితి ।
ఎవం సతి ప్రవర్తకత్వోపపత్తిమనుక్త్వేతి ।
ఈశ్వరేణ పూర్వం కర్మ ప్రవర్తయితుం న శక్యతే కుత్సితఫలానుదయప్రసఙ్గాదిత్యుక్తా-నుపపత్తిపరిహారార్థమీశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వోపపత్తిమనుక్త్వై పరః కేవలం కర్మేశ్వరయోః ప్రవర్త్యప్రవర్తకభావస్యానాదితామాత్రం యద్యవలమ్బేత తదానీమన్ధపరమ్పరాదోషమాహేత్యర్థః । ప్రవర్తకత్వానుపపత్తిముక్త్వేతి పాఠే త్వీశ్వరస్య ప్రవర్తకత్వానుపపత్తిర్యా సిద్ధాన్తినోక్తా తదనువాద: ।
అనుపపత్తిసామ్యాదితి ।
ఈశ్వరస్యాద్యతనకర్మణి చ ప్రవర్తకత్వానుపపత్తేః సామ్యాదిత్యర్థః । అతో యథా కేనచిదన్ధేన స పటో రక్త ఇత్యుక్తే కుత ఇదం శ్రుతమితి పరస్యాకాఙ్క్షాయాం స యద్యన్యమన్ధం తదుపదేష్టారం బ్రూయాత్సోఽప్యనుయుక్తోఽన్యమన్ధం సోఽప్యపరమన్ధం న కంచిదపి స్వోపదేష్టారం చక్షుష్మన్తం బ్రూయాద్ అనయాన్ధపరమ్పరయా ప్రాప్తః పటరక్తిమా యథైవాఽప్రామాణికః ఎవమియమపి కర్మేశ్వరయోః ప్రవర్త్యప్రవర్త్తకభావపరమ్పరోక్తానుపపత్తి-ధూననక్షమచక్షుష్మత్స్థానీయశ్రుతిమూలా యది న స్యాత్ తదా కర్మేశ్వరయోః ప్రవర్త్యప్రవర్తకభావో న ప్రామాణికః స్యాదితి భావః ।
భాష్యే ప్రధానపురుషేశ్వరత్రయమితి కథముక్తమ్ పురుషాణాం బహుత్వాదిత్యాశఙ్క్య వ్యాచష్టే-
పురుషాన్ జాత్యైకీకృత్యేతి ।
తథాపి ప్రవాహనిత్యత్వాదితి ।
యది ద్రవ్యత్వాదన్తవత్త్వమనుమీయతే తదా సర్వేషాం సంసారిణామనిత్యత్వేఽపి ప్రవాహరూపేణ సంసారస్యానువృత్తిర్న నివారితా స్యాత్తథా చ తచ్ఛూన్యతాయామీశ్వరః కిమధితిష్ఠేత్కింవిషయే వాస్య సర్వజ్ఞత్వేశ్వరత్వం స్యాతామితి భాష్యోక్తదూషణమలగ్నం స్యాత్ । అత ఎవ హి విద్వత్సు ముచ్యమానేషు సర్వదా బ్రహ్మాణ్డలోకే జీవానామనన్తత్వాదశూన్యతేతి శ్లోకోక్తప్రకారేణాఽశూన్యతానిర్వాహోపపత్తిః । ద్రవ్యత్వాదిహేతునా కుసూలనిహితబీజవదేతావన్త ఎవేతి పురుషాణామియత్తారూప-సంఖ్యావత్త్వానుమానే తు తేషాం సర్వేషాం క్రమేణ ముక్తౌ శూన్యతాపత్తిరితి దూషణం లగ్నం భవతీత్యభిప్రేత్య సంఖ్యావిశేషానుమానమాదృతమిత్యర్థః । ఎతేన- సంఖ్యావత్త్వాదేవాన్త-వత్త్వమనుమేయం చేదపి ప్రధానస్యేశ్వరస్య జాత్యైకీకృతానాం పురుషాణాం చ త్రిత్వసంఖ్యయాఽన్తవత్త్వమనుమీయతాం తేషాం ప్రతివ్యక్తిగతయైకత్వసంఖ్యయా వా తదనుమీయతామిత్యపి శఙ్కా-నిరస్తా తావతా సర్వశూన్యతాయామీశ్వరస్య జ్ఞేయాధిష్ఠేయాభావదూషణావకాశసిద్ధేః । తస్మాదియన్త ఎవేతి పరిచ్ఛిన్నానాం జీవానాం మధ్యే ప్రతికల్పమేకైకస్మిన్నన్తం ప్రాప్తేఽప్యనాద్యతీతకల్పప్రవాహే సర్వేఽపి జీవా అతీతాః స్యురితి కస్య భోగార్థం ప్రధానమీశ్వరోఽధితిష్ఠేత్ కింవిషయా వాఽస్య సర్వజ్ఞతా స్యాద్ ఇదానీం సర్వశబ్దార్థాలాభాదితి దూషణసిద్ధ్యర్థమియత్తారూపసంఖ్యా-విశేషానుమానమపేక్ష్యతే । నను యద్యతీతేషు కల్పేషు ఇయత్తాపరిచ్ఛేదాభావరూప-మానన్త్యమిష్యతే తదా తత్రైవ ద్రవ్యత్వాదిహేతోర్వ్యభిచారః । యది నేష్యతే తదా జీవానామియత్తారూపసంఖ్యావిశేషవత్త్వేఽప్యతీతకల్పాపేక్షయాఽధికసంఖ్యావన్తస్త ఇతీదానీం కేషాంచిత్సంసారిణామనువృత్తేస్తద్భోగార్థమీశ్వరస్య ప్రధానాధిష్ఠాతృత్వం సర్వజ్ఞత్వం చోపపద్యతే । అగ్రే కదాచిత్తదుభయం న స్యాదితి చేదిష్టాపత్తిః । న హి తత్రానుభవవిరోధోఽస్తి। అభ్యుపగమ్యతే చ సర్వముక్తివాదిభిరగ్రే తథాభావః । కిం చ ప్రధానపురుషేశ్వరాణాం త్రయాణామప్యన్తవత్త్వమానుమానికేశ్వరవాదినం ప్రత్యాపాదితం కేన హేతునా సర్వేషు పురుషేష్వప్యతీతేషు ప్రధానేశ్వరయోరవస్థితిమభ్యుపగమ్యేదం దూషణముచ్యతే తస్మాదయుక్తమిదం దూషణమితి- చేత్ ఉచ్యతే । సంఖ్యావన్వేన ప్రమేయత్వేన పురుషాణామియత్తానుమానే సర్వైః పురుషైరనుభావ్యాని యావన్తి దుఃఖాని తేషామపి ఇయత్తా హేతుసామ్యాత్ సిధ్యతి సా చేయత్తా ఎకాద్యష్టాదశస్థానగతపరార్ద్ధమధ్య ఎవ కించిత్సంఖ్యావిశేషమాదాయ పర్యవస్యతి। తతశ్చ సర్వైరపి పురుషైరనాదికాలప్రవాహప్రవృత్తేతరశరీరేషు ప్రతిశరీరమస్మదాద్యనిర్ధార్యసంఖ్యావిశేషాణి దుఃఖ్యాన్యనుభూయన్త ఇత్యేతావతా కాలేన సర్వపురుషగతానాం సర్వేషామపి దుఃఖానాముచ్ఛేదోఽవశ్యమ్భావీత్యతో వినైవ తత్త్వజ్ఞానం ముక్తేషు సర్వేషు పురుషేషు స్వరూపతః స్థితేష్వపీదానీం స్థితేనాపి ప్రధానేన తేషాం భోగార్థం న ప్రవర్తనీయమ్ । నాపీశ్వరేణ తదధిష్ఠేయం నాపి సృజ్యం వస్తు కిఞ్చిత్తేన క్షేత్రమస్తీతి దూషణే తాత్పర్యమ్ । యది తు ద్రవ్యత్వహేతునైవ సంఖ్యావిశేషవత్త్వానుమానమిష్యత ఇతి దుఃఖానామానన్త్యమభ్యుపగమ్యేత తదా ప్రతిపురుషవర్తినాం దుఃఖానామియత్తాపరిచ్ఛేదాభ్యుపగమే క్రమేణ భుజ్యమానానాం తేషాం మాషరాశిన్యాయేన స్వయమేవ క్షయః స్యాదితి ముక్తేస్తత్త్వజ్ఞానైకసాధ్యత్వాభ్యుపగమవిరోధః । ప్రతిపురుషవర్తినామపి దుఃఖానామానన్త్యాభ్యుపగమే తత్త్వజ్ఞానే సతి యోగసామర్థ్యాద్ బహూని శరీరాణి పరిగృహ్య భోగేన నాశ్యతయా పరాభ్యుపగతానాం దుఃఖానామానన్త్యాత్కదాపి క్షయో న స్యాదితి తత్త్వజ్ఞానాన్ముక్త్యమావప్రసఙ్గ ఇతి దూషణం ద్రష్టవ్యమ్ ।
సప్తమీ చ నిమిత్తార్థేతి ।
క్ఙితి చేతిసూత్రవద్ నిమిత్తార్థా సప్తమీ జ్ఞాపకహేతుపర్యవసితేతి భావః ।
నను ఘటస్య కులాలవజ్జగతోపి కేన చిత్కర్త్రా భావ్యమితి ఈశ్వరానుమానే స కర్తా కులాలవదేవ రాగాదిమాన్ స్యాత్ కులాలో మృదాదికమివ స్వసంయుక్తమేవాధితిష్ఠేద్రూపాదిమదేవాధితిష్ఠేత్ శ్రోత్రస్పర్శనాదివద్ రూపాదిహీనస్యాప్య-ధిష్ఠానే తదధిష్ఠానవదేవ ప్రధానాద్యధిష్ఠానమప్యధిష్ఠాతృభోగార్థం స్యాత్ కులాలవదేవ చ జగత్కర్తా శరీరీ స్యాత్ శరీరిత్వే చ భోగాదిమాన్ స్యాత్ ప్రధానపురుషేశ్వరాశ్చ సంఖ్యావత్త్వాత్పరిమాణవత్త్వాచ్చాన్తవన్తః స్యుః పురుషాశ్చ ద్రవ్యత్వాదిభిః సంఖ్యావిశేషవన్తః స్యురిత్యనుమానాని సామ్యేన దృష్టసాధర్మ్యమాత్రమవలమ్బ్య ప్రవృత్తాని పర్వతో మహానసవద్వహ్నిమాంశ్చేత్తద్వదేవ వ్యఞ్జనవానపి స్యాదిత్యేతత్తుల్యానీత్యాశఙ్క్యాహ-
సామాన్యతో దృష్టానుమానోపన్యాసస్త్వితి ।
ఈదృశేనాసారతరేణాప్యనుమానజాతేన దూషయితుం శక్యత్వాదత్యన్తతుచ్ఛః పక్ష ఇతి ద్యోతనార్థం తదుపన్యాసః । న హ్యస్మాదనుమానజాతాత్ కార్యమాత్రం కర్తృకారకసాధ్య-మిత్యాద్యనుమానే కశ్చిద్విశేషోఽస్తి ఘటాదిషు దృష్టాయాం కర్తృజన్యతాయాం లాఘవాత్కార్యత్వ-మేవావచ్ఛేకం న తు ఘటత్వాదికమననుగమాదితి తర్కేణ దార్ఢ్యాపాదనే కార్యమాత్రం దానాదివత్సంప్రదానజన్యం పర్ణపతనాదివదపాదానజన్యమితి సంప్రదానాదిజన్యతాయామపి కార్యత్వమేవావచ్ఛేదకం లాఘవాన్న తు దానత్వాదికమననుగమాదితి తర్కదృఢీకృతానుమానై-రఙ్కురాదికార్యే కర్తృకారకవత్సంప్రదానాపాదానకారకయేారపి అతీన్ద్రియయోః సిద్ధిప్రసఙ్గా-దితి భావః । నను సాంఖ్యాధికరణే కారణాని చేతనాధిష్ఠానమన్తరేణ కార్యాణి న జనయన్తీత్యానుమానికేశ్వరసిద్ధిరఙ్గీకృతా ఇహ కథం తద్దూషణం క్రియతే నైష దోష: తత్ర పూర్వపక్షే మృద్ఘటాదిషు దృష్టం కార్యానుసారిణా కారణేన భావ్యమితి నియమమవలమ్బ్య సుఖదుఃఖమోహాత్మకస్య జగతస్తథాభూతం కారణమనుమిమానం సాంఖ్యం ప్రతి మృదాదిదృష్టాన్తేనైవాచేతనస్య జగత్కారణస్య చేతనేనాధిష్ఠానమపి సిధ్యేత్ స్వతన్త్రం ప్రధానం జగత్కారణమితి నిరీశ్వరసాంఖ్యాభిమతం న సిధ్యేదిత్యేతావన్మాత్రముక్తం న తు స్వతన్త్రమీశ్వరానుమానమనవద్యమితి తేన నేశ్వర: ప్రసాధితః ॥
ఉత్పత్త్యసంభవాత్ ॥ ౪౨ ॥ విష్ణుభాగవతా మన్యన్తే - భగవాన్ నారాయణః పరం బ్రహ్మ స వాసుదేవాది-చతుర్వ్యూహాత్మనాఽవతిష్ఠతే తత్ర వాసుదేవ: పరిపూర్ణషాడ్గుణ్యశాలీ షడ్గుణాశ్చ జ్ఞానశక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజాంసి చేతనాచేతనాత్మకసకలప్రపఞ్చాహమ్భావోల్లేఖితయా సామాన్యతో విశేషతశ్చ సకలవస్తుగోచరం తస్య జ్ఞానం జ్ఞానముచ్యతే । జగత్ప్రకృతిభావః శక్తిః । జగత్సృజతోఽస్య శ్రమాభావస్తిలకాలకవదప్రయత్నేన స్వసృష్టసకలజగద్భరణం చ బలమ్ । అప్రతిహతేచ్ఛత్వమైశ్వర్యమ్ । జగత్ప్రకృతిత్వేఽపి పయసో దధిభావేనేవ వికారవిరహో వీర్యమ్ । జగత్సృష్టౌ సహకార్యనపేక్షత్వం పరాభిభవసామర్థ్యం చ తేజః । తతో జ్ఞానబలోన్మేషేణ సంకర్షణస్తతో వీర్యైశ్వర్యోన్మేషేణ ప్రద్యుమ్నస్తతః శక్తితేజః సమున్మేషేణ అనిరుద్ధో జాయతే సంకర్షణాదయశ్చ జీవమనోహంకారరూపా ఇతి తన్మతమ్ । తన్నిరాసస్య పూర్వాధికరణేన సంగతిమాహ-
అధిష్ఠాతైవేతి ।
నను కాపిలపాతఞ్జలస్మృతిప్రామాణ్యనిరసనానన్తరం కర్తృగౌరవేణ విశేషేణ పాఞ్చరాత్రప్రామాణ్యనిరసనం పూర్వపాదఎవ సఙ్గతమిత్యాశఙ్క్యాహ-
అవాన్తరసంగతివశాదితి ।
నను యది పాఞ్చరాత్రం బుద్ధిపూర్వా కృతిర్నిఃశ్వసితకల్పా శ్రుతిరబుద్ధిపూర్వా తర్హి విపరీతం బలాబలమ్ । అబుద్ధిపూర్వకస్య హి ప్రామాణ్యం ఘుణాక్షరన్యాయేన క్వచిద్భవదపి న సార్వత్రికం భవేత్ ।
సర్వజ్ఞస్య భగవతో బుద్ధిపూర్వా కృతిస్తు మూలదార్ఢ్యాత్సార్వత్రికం ప్రామాణ్యమశ్నుత ఇత్యాశఙ్క్యాహ-
యావద్ధీతి ।
అయమర్థః- భగవతో బుద్ధిరత్ర విష్ణుస్మృత్యాదిమూలబుద్ధివత్ స్మృతిరూపా వివక్షితా ఉత సర్వజ్ఞస్య భగవతః ప్రత్యక్షం సంభవతీతి ప్రత్యక్షరూపా వా । ఆద్యే స్మృత్యన్తరాణామివ పాఞ్చరాత్రస్మృతేరపి వేదమూలత్వేన ప్రామాణ్యం సమర్థనీయమ్ । ద్వితీయే భగవతః సార్వజ్ఞ్యం వేదాదవగతమితి సమర్థనీయమ్ । పక్షద్వయేఽపి వేదప్రామాణ్యముపజీవ్య పాఞ్చరాత్రస్య ప్రామాణ్యముపపాదనీయమ్ । అబుద్ధిపూర్వకస్యైవ తస్య వక్తృదోషరాహిత్యేన ప్రామాణ్యమవిచలం బుద్ధిపూర్వకస్య తు వక్తృదోషసంభావనయా ప్రామాణ్యం న తథా స్థిరమ్ । యద్యపి వేదావగతసార్వజ్ఞ్యస్య భ్రాన్తిర్న సంభవతి తథాపి వేదవిరోధదర్శనే సతి బుద్ధదేశనావత్తదంశే వ్యామేాహకత్వశఙ్కా నాపైతి సాపి శఙ్కా యద్యపి న భవతి తథాపి ఉపజీవ్యవిరోధే గౌణత్వకల్పనమావశ్యకమితి। అత్ర కేచిత్పాఞ్చరాత్రస్య ప్రామాణ్యమిత్థం సమర్థయన్తే - ఎకాయనశాఖామూలకం పాఞ్చరాత్రమితి వేదమూలత్వేనైవ తస్య ప్రామాణ్యమ్ । ఎకాయనశాఖామూలత్వం చ పాఞ్చరాత్ర ఎవోక్తం సంకర్షణాదయస్తు న జీవమనోహంకారాః కింతు తదభిమానినో భగవద్వ్యూహాః తేషాం చ జననమైచ్ఛికప్రాదుర్భావరూపమ్ అతో న జీవోత్పత్తిప్రతిపాదనాద్వేదవిరోధః । న చ- తథాపి వేదేషు యే గర్భాధానాదయః చత్వారింశత్సంస్కారాః సమామ్నాతాః తద్విపరీతాస్తే పాఞ్చరాత్రే విహితా ఇత్యప్రామాణ్యం- శఙ్కనీయమ్ తేషామప్యేకాయనశాఖాయామామ్నానాచ్ఛాఖా-భేదేన చ కర్మణాం ప్రక్రారభేదస్యాన్యత్రాపి సంప్రతిపన్నత్వాత్ । అత ఎవ తదనుష్ఠాతౄణామపి న వైకల్యమ్ । సర్వేషామపి స్వస్వశాఖేాక్తప్రకారకర్మానుష్ఠానదర్శనాత్ । ఎవమేవ తేషాం గ్రన్థేషు కణ్ఠరవేణోక్తమ్ । తథా యదప్యుక్తం గర్భాధానాదిదాహాన్తసంస్కారాన్తరాఽసేవినాం భాగవతానామబ్రాహ్మణ్యమితి తత్రాప్యజ్ఞాన-మేవాపరాధ్యతి న పునరాయుష్మతో దోషః । యత ఎతే వంశపరమ్పరయా వాజసనేయిశాఖా-మధీయానాః కాత్యాయనాదిగృహ్యోక్తమార్గేణ గర్భాధానాదిసంస్కారాన్ కుర్వతే నాతో బ్రాహ్మణ్యాత్ప్రచ్యవన్తే । యే పునః సావిత్ర్యనువచనప్రభృతిత్రయీధర్మత్యాగేనైకాయన-శ్రుతివిహితానేవ చత్వారింశత్సంస్కారాన్ కుర్వతే స్వశాఖాగృహ్యోక్తమర్థజాతమనుతిష్ఠన్తి న తే శాఖాన్తరీయకర్మాననుష్ఠానేన బ్రాహ్మణ్యాత్ప్రచ్యవన్తే । ఎవం చతుర్వ్యూహం భగవన్తం ప్రత్యహం పాఞ్చకాలికేనాభిగమనాదిపఞ్చకేన వార్షశతికవ్రతేన సమారాధ్య పురుషః క్లేశైర్ముచ్యతే । తత్రాభిగమనం ప్రాతర్భగవన్మన్త్రజపస్తుతినమస్కారాదికమ్ । తదనన్తరం పూజార్థం పుష్పాదిసంపాదనముపాదానమ్ । తతః పూజనమిజ్యా । అతో భగవచ్ఛాస్త్రతదనుగుణపురాణాగమశ్రవణచిన్తనాదికం స్వాధ్యాయః । తతః సాయంసంధ్యానన్తరం భగవతి చిత్తసమాధానం యోగ ఇతి। తైః పాఞ్చరాత్రప్రామాణ్యసమర్థనవ్యాజేన వయం పాఞ్చరాత్రిణ ఎకాయనశాఖిన ఇత్యాదిమన్యమానానాం బ్రాహ్మణ్యవైకల్యమేవ ప్రతిష్ఠాపితమ్ । తథా హి- యే వాజసనేయిశాఖామధీత్య తచ్ఛాఖాగృహ్యోక్తప్రకారేణ సంస్కారాననుతిష్ఠన్తి తేషాం శాఖారణ్డతయైవ బ్రాహ్మణ్యవైకల్యం ప్రతిష్ఠాపితమ్ । యే తు త్రయీవిహితాన్ సంస్కారాన్ పరిత్యజ్య పాఞ్చరాత్రవిహితానేవ సంస్కారాననుతిష్ఠన్తి తేషాం వైదికకర్మాణి పరిత్యజ్యాఽవైదికకర్మానుష్ఠానేన తత్ప్రతిష్ఠాపితమ్ । న హ్యేకాయనశాఖేతి కాచన శాఖా క్వచిదధీయమానా దృశ్యతే యేన తన్మూలతయా తే సంస్కారా వైదికాః స్యుః । ఖిలశాఖాత్వకల్పనం చ న ప్రమాణమూలమ్ । అతస్త్రయీవిహితసంస్కారవిపరీత-సంస్కారవిధానాంశే వ్యామోహకత్వం త్రయీధర్మాయోగ్యానధికృత్య తద్విధానమితి వా కల్పనీయమిత్యేషా దిక్ । ప్రపఞ్చస్తు మనోదీపికాయాం ద్రష్టవ్యః ।
వ్యాఖ్యాతో భాష్య ఇతి ।
ఆగమసిద్ధాన్తదివ్యసిద్ధాన్తతన్త్రసిద్ధాన్తతన్త్రాన్తరసిద్ధాన్తరూపే చతుర్విధే పాఞ్చరాత్రే పరస్పరవిప్రతిషేధో మా భూద్వేదనిన్దకపరిగ్రహవైదికసంస్కారవర్జనాఽవైదిక-సంస్కారవిధానక్షుద్రవిద్యాబాహుల్యాదిభిర్వేదవిప్రతిషేధోఽపి భూయాన్ । స సర్వోఽపి భాష్యగతాదిశబ్దగృహీతో బోద్ధవ్య ఇత్యర్థః । ఎవమవైదికత్వాదేవ వైదికాపరిగ్రాహ్యత్వం పాఞ్చరాత్రస్యోక్తం వైఖానసశాస్త్రే –bఆగ్నేయం పాఞ్చరాత్రం తు దీక్షాయుక్తం చ తాన్త్రికమ్ ।bఅవైదికత్వాత్తత్తన్త్రం తతో వైఖానసేన తు ॥bసౌమ్యేన వైదికేనైవ దేవదేవం సమర్చయేత్ ॥ ఇత్యాదినా ।bఅత్ర నహినిన్దాన్యాయేన వైఖానసప్రశంసార్థోఽయమర్థవాద ఇతి కేషాంచిత్సమాధాన-మసాధు । అర్థవాదేఽప్యవైదికత్వహేతూక్తిసామర్థ్యేన వేదాఽనధికృతవిషయత్వసిద్ధేర-నివారణాత్ । దృష్టం హి పర్వచతుష్టయయుక్తే చాతుర్మాస్యే ద్వయేాః ప్రణయన్తీతి ద్వయోః పర్వణేారపూర్వాగ్నిప్రణయనాన్తరవిధానస్య తస్మాద్ ద్వాభ్యామేతీతి గమనసాధనత్వప్రతిపాద-కార్థవాదవశాదూరు వా ఎతౌ యజ్ఞస్య యద్వరుణప్రఘాసః సాకమేధశ్చేత్యూరుసంస్తుతవరుణ-ప్రఘాససాకమేధాఖ్యపర్వద్వయవిషయతయా వ్యవస్థానమ్ । ఎవం చ సిద్ధవదవైదికత్వకీర్తనమేవ పాఞ్చరాత్రస్య ఎకాయనశాఖామూలత్వకల్పనమపి తుచ్ఛీకరోతీత్యలం ప్రపఞ్చేన ॥
॥ అథ ద్వితీయాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః ॥ న వియదశ్రుతేః ॥ ౧ ॥ పాదార్థమాహ-
ఇహేతి ।
భూతవిషయవాక్యవిరోధపరిహార ఎవ పాదార్థః । భోక్తృవిషయవాక్యవిరోధ-పరిహారస్తు తత్ప్రసఙ్గాగత ఇతి నార్థభేదాత్పాదభేదప్రసఙ్గః । నను వాక్యానాం పరస్పరవిరోధసమాధానేన వాక్యార్థావధారణయా సమన్వయే స్థితే తత్ర మానాన్తరవిరోధసమాధానార్థో ద్వితీయోఽధ్యాయః ।
అస్మిన్ వియదాదిసృష్టివాక్యవిరోధపరిహారస్య నాస్తి సఙ్గతిరిత్యాశఙ్క్య విప్రతిషేధ-ప్రసఙ్గాగతోఽయమిహ తత్పరిహార ఇతి ప్రదర్శనార్థం విప్రతిషేధాచ్చేతి భాష్యమిత్యాహ-
ప్రాసఙ్గికీమితి ।
శ్రుతివిప్రతిషేధాదిత్యర్థ ఇతి ।
నను కారణవిషయశ్రుతివిప్రతిషేధే ఇవ కార్యవిషయశ్రుతివిప్రతిషేధేఽపి సమాధానం కృతమేవ కారణత్వేన చాకాశాది (బ్ర. అ. ౧ పా, ౪ సూ. ౧౪) ష్విత్యధికరణే । తత్ర హి సూత్రస్య ఎకాం యోజనామాశ్రిత్యాకాశాదికార్యేషు విగానేఽపి బ్రహ్మణః కారణత్వే విగానం నాస్తి। అకల్పితకారణవస్తుప్రతిపత్త్యుపాయతయా కల్పితేషు తాత్పర్యాఽ-విషయేషు కార్యేషు విగానం తు న దోష ఇతి కార్యవిగానమభ్యుపేత్యైకం సమాధానం కృతమ్ । యోజనాన్తరమాశ్రిత్య కార్యవిగానస్య దోషత్వేఽపి తదిహ నాస్తి దణ్డచక్రాదిఘృతపూర్ణాన్తకార్యకర్తృవిషయయావత్కార్యకర్తృత్వకతిపయకార్యకర్తృత్వానువాదకవాక్యద్వయవత్ తైత్తిరీయకచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యోః ప్రామాణ్యోపపత్తేరిత్యపరం సమాధానం కృతం కిమధికమిహ కర్త్తవ్యం సమాధానమవశిష్యతే । ఉచ్యతే । ఛాన్దోగ్యే తైత్తిరీయకశ్రుతావాకాశవాయూపసంహారమనపేక్ష్య తత్ర ద్వితీయసమాధానం కృతమ్ । ఇహ తు తదుపసంహారమప్యాశ్రిత్య తత్ర సమ్భావితశఙ్కానిరాకరణేన సమాధానాన్తరం కర్తుమయమారమ్భః ।
పరపక్షేషు సర్వత్రేతి ।
యద్యపి స్వవచనవిరోధ ఇవ శ్రుతివిరోధోఽపి న సర్వేషు పరపక్షేషు నిరాకరణహేతుః బౌద్ధార్హతపక్షనిరాకరణే తాన్ ప్రతి శ్రుతివిరోధస్య హేతుకరణాయోగాత్ తథాపి తేషామపి పక్షాః శ్రుతివిరుద్ధా ఇతి కృత్వాఽస్మాభిర్నిరస్యన్త ఇతి శ్రుతివిరోధో నిరసనీయత్వే సార్వత్రికో హేతుర్భవతీతి భావః ।
న వియదితి ।
యద్యప్యస్తీతి సూత్రమాచార్యైః సిద్ధాన్తసూత్రమితి వక్ష్యతే తథాపి న వియదితి పూర్వపక్షసూత్రమస్తి త్వితి సిద్ధాన్తసూత్రమితి విశిష్టార్థాభిప్రాయేణ భ్రమత్వముక్తమ్ । నను- కిమర్థం తత్ర భ్రమత్వముచ్యతే తథైవాస్తు కో దోష: అనుత్పత్తిం పూర్వపక్షం కృత్వోత్పత్తిసమర్థనేఽపి హ్యనుత్పత్తిశఙ్కేవోత్పత్త్యనుత్పత్తిశ్రుతివిప్రతిషేధశఙ్కాపి నిరస్తా భవతీతి ఫలితమర్థమాదాయ ప్రాగుక్తా ప్రసఙ్గసఙ్గతిరుపపద్యతే । యథా గుణోపసంహారఫలాయా విద్యాభేదాభేదచిన్తాయా గుణోపసంహారపాదసఙ్గతిః ఎవం న వియదితి సూత్రస్య పూర్వపక్షసూత్రతాయామశ్రుతేరిత్యస్య వియదుత్పత్తిప్రతిపాదనక్షమ-శ్రుత్యభావాదిత్యర్థ ఇతి నాశ్రుతౌ క్కాచిత్కత్వసార్వత్రికత్వవికల్పావకాశః వక్ష్యమాణాసమ్భవాదిహేతుబలేన విశిష్టయశ్రుత్యభావస్య సార్వత్రికత్వాత్ । ఇదం సిద్ధాన్త్యేకదేశిసూత్రమితి పక్షేఽపి హి ముఖ్యశ్రుత్యభావాదిత్యర్థ ఇత్యాచార్యైరయమేవార్థః స్ఫుటీకరిష్యత ఇతి- చేత్ సత్యమ్ తథాపి సాక్షాన్నిరాకరణీయం పూర్వపక్షం ప్రాపప్య తత్ర సిద్ధాన్త్యేకదేశినః పరిహారం ప్రథమం ప్రదర్శ్య తస్యాపి నిరాకరణేన పరమసిద్ధాన్తప్రదర్శనం క్రియత ఇత్యేవం సూత్రాణాం ప్రసక్తపూర్వపక్షనిరాకరణార్థత్వే సమ్భవతి అప్రసక్తపూర్వపక్షాన్తరనిరాకరణార్థత్వం సూత్రాణామఙ్గీకృత్య తేన ఫలతః ప్రసక్తపూర్వపక్షనిరాకరణసిద్ధ్యఙ్గీకారో న యుక్త ఇతి తాత్పర్యమ్ । ఎవం తర్హి ప్రసక్తో విప్రతిషేధపూర్వపక్ష ఉత్సూత్రో మా భూద్ ।
ఆద్యసూత్రద్వయం తత్ప్రదర్శనార్థం గౌణ్యసమ్భవా (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౩) దిత్యాదిసూత్రత్రయమేవ సిద్ధాన్త్యేకదేశిమతప్రదర్శనార్థమిత్యస్త్వితి యే మన్యన్తే తన్మతం దూషయితుముపన్యస్యతి-
కేచిత్త్వితి ।
దూషయతి-
కిమశ్రుతేరితి ।
అత్రేదం వక్తవ్యమ్- క్వాచిత్క ఎవాయమశ్రుతేరితి హేతుః న శ్రూయతే హి ఛాన్దోగ్యే సృష్టిప్రక్రియాయామన్నేన శుఙ్గేనేత్యాదికార్యలిఙ్గకతత్తదవ్యవహితకారణానుమానప్రక్రియాయాం చ కార్యత్వేన వియత్ । న చాత్ర తదుపసంహారః శక్య ఇతి భాష్య ఎవ స్పష్టముక్తమ్ । ఎవం తావచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతిరశ్రవణలిఙ్గవతీ ఉపసంహారమప్యసహమానా వియదుత్పత్త్య-సమ్భవాద్యనుగృహీతా తదుత్పత్తిం ప్రతిక్షిపతీత్యయమర్థో న వియదితి సూత్రేణోచ్యతే తైత్తిరీయకశ్రుతిః సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాద్యనుగృహీతా తాం వ్యవస్థాపయతీత్యయమర్థోఽస్తి త్వితి సూత్రేణోచ్యతే । ఎవం శ్రుతిప్రతిషేధపూర్వపక్షే సూత్రద్వయేన పర్యవసితే సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానమన్యథాసిద్ధమ్ అసమ్భవాదికమేవ త్వనన్యథాసిద్ధమితి మన్యమానస్య వియదనుత్పత్తివాదినః సిద్ధాన్త్యేకదేశినో మతం సూత్రత్రయేణోచ్యత ఇత్యఙ్గీకారేఽపి న కాచిదనుపపత్తిరితి।
అస్తి త్విత్యపి సూత్రం నిగూఢాభిసంధేః సిద్ధాన్తిన ఎవేతి ।
నను అస్య సూత్రస్య సిద్ధాన్తసూత్రత్వమఙ్గీకృత్య సిద్ధాన్తాభిప్రాయానభివ్యక్త్య-పేక్షమౌపచారికం పూర్వపక్షసూత్రత్వకథనమితి క్లిష్టయోజనా కిమర్థం క్రియతే పూర్వపక్షసూత్రమేవేదమస్తు ఎతత్సూత్రవ్యాఖ్యానానన్తరం హి భాష్యే తతశ్చ శ్రుత్యోర్విరోధ ఇత్యాదినా శ్రుతివిప్రతిషేధపూర్వపక్షో దర్శితః । తదనన్తరం చ తస్మిన్ విప్రతిషేధే కశ్చిదాహేతీత్యుత్తరసూత్రావతారణం చ కృతం టీకాయామప్యేతత్సూత్రవ్యాఖ్యానావసానఎవ తస్మాత్సర్వాః శ్రుతయః పరస్పరవిరోధిన్యో నాస్మిన్నర్థే ప్రమాణం భవితుమర్హన్తీతి పూర్వః పక్ష ఇతి విప్రతిషేధపూర్వపక్షోపసంహారః కృతః । సత్యమ్ టీకాయాం న విదితి సూత్రం సిద్ధాన్త్యేకదేశిన ఇత్యుపక్రాన్తం తస్య చ ప్రాగేవ విప్రతిషేధపూర్వపక్షప్రాప్తౌ సత్యాముత్థానం వాచ్యమ్ । న చ విప్రతిషేధపూర్వపక్షనిరాకరణార్థం సిద్ధాన్త్యేకదేశిమతే ప్రవర్తితే తదనన్తరమేవ పూర్వపక్షోత్థానమితి యుజ్యతే । న చాద్యసూత్రే సిద్ధాన్త్యేకదేశిసూత్రత్వేన బహిర్భూతే సతి కేవలేన ద్వితీయసూత్రేణ విప్రతిషేధపూర్వపక్షోపి లమ్భయితుం శక్యతే । తస్మాద్బహిఃష్ఠ ఎవ పూర్వపక్ష: సిద్ధాన్త్యేకదేశిసిద్ధాన్తిసూత్రాభ్యాం నిగూఢస్వస్వాభిసంధిభ్యాం స్పష్టీకృతో జాత ఇత్యేతావతా సూత్రద్వయవ్యాఖ్యానానన్తరం భాష్యాదిషు పూర్వపక్షస్ఫుటీకరణమితి తాత్పర్యమ్ ॥౫॥
స్థాలాదివచనత్వమితి ।
(స్థాలం భోజనపాత్రమ్) ।b స్థాలంఽభోజనపాత్రే స్యాదుఖాయాం తు సా స్త్రియామ్ । bస్థాలీ నా తు మహాదేవ ఇతి నైఘణ్టుకా విదుః ॥
షష్ఠీ తృతీయార్థే ఇతి ।
పూరణగుణేత్యాదిసూత్రేణ పూరణార్థయేాగే షష్ఠీసమాసనిషేధాజ్జ్ఞాపకాత్ తృతీయార్థే షష్ఠీ ।
న కేవలం విరోధాదాకాశజన్మాభావకల్పనేతి ।
ఛాన్దోగ్యశ్రుతావాకాశస్య జన్మాభావో న కల్పనీయ ఇతి యద్ ఇదం తైత్తిరీయశ్రుతివిరోధమాత్రాన్న భవతి కింతు ఛాన్దోగ్యశ్రుతేః క్వచిదప్యుపయేాగా-భావాదపీత్యాహేత్యర్థః ।
ననూపయోగాభావో న చ శ్రుతేన తదపబాధనే ఇత్యాదిగ్రన్థే-నోచ్యతే తతః పూర్వస్తు లభ్యమిత్యన్తగ్రన్థః సంసర్గః శ్రౌతః భేదస్త్వార్థ ఇతి గ్రన్థేన పునరుక్త ఇత్యాశఙ్క్య తదనువాదకత్వమాహ-
తత్రాపీతి ।
పూర్వోక్తవిరోధానువాద ఎవేతి ।
శ్రుతివిరోధేనార్థికస్య బాధ్యత్వం యదుక్తం తస్యార్థికత్వోక్తిముఖేనానువాద ఇత్యర్థః ।
వాక్యద్రయమనుమీయత ఇతి ।
శ్రుతకల్పితాభ్యాం తేజోవియత్సృష్టివాక్యాభ్యాం తద్విత్వమనుమీయత ఇత్యర్థః ।
ఉపసంహారోదాహరణాన్తరాభిప్రాయమితి ।
ఉపసంహారే ఉదాహరణాన్తరం తద్వాయుమసృజతేతి కల్ప్యం వాక్యం తేన సహ త్రిత్వాద్బహువచనమిత్యర్థః ।
వియదుత్పత్త్యభ్యుపగమేనేతి ।
సిద్ధాన్త్యేకదేశినం ప్రతి ప్రతిజ్ఞాహానిరవ్యతిరేకాదితిత్యుక్తాం వియదుత్పత్తిమ-భ్యుపగమయ్య సత్యం దర్శితం విరుద్ధం తు తదిత్యాదినా శ్రుతివిప్రతిషేధవాదినం పూర్వపక్షిణముత్థాప్య తన్నిరాకరణే ప్రస్తుతే సిద్ధాన్త్యేకదేశినం ప్రతి వక్తవ్యస్య వియదుత్పత్తౌ హేత్వన్తరస్య కథనమిహాసంగతమిత్యర్థః । యది తు అపి చ చ్ఛాన్దోగ్యఇత్యాదిభాష్యగ్రన్థో వియదుత్పత్తౌ హేత్వన్తరప్రతిపాదనార్థో న భవతి కింతు ప్రస్తుతే వియత్తేజఃప్రాథమ్యశ్రుతివిప్రతిషేధనిరాకరణ ఎవ । పూర్వం హి ఛన్దోగశ్రుతేః తైత్తిరీయశ్రుత్యనువర్తనమర్థతః శ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్ శ్రుతివిరోధాభావాత్క్రమేణ పదార్థబాధాయోగాచ్చ సమర్థితమ్ ఇదానీం ఛన్దోగశ్రుత్యా వియదుపసంహారస్య స్వయమేవాపేక్షితత్వాదపి తదనువర్తనం సమర్థ్యత ఇత్యేవం యది వ్యాఖ్యాయేత తదా ప్రస్తుతగ్రన్థేనైవైకవాక్యతేతి న సింహావలోకితన్యాయాపేక్షేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పరాధీనసత్తాకా ఇత్యర్థ ఇతి ।
నన్వేవం- సత్యవిద్యావదేవ వియతోఽపి స్వతః సత్తారాహిత్యేనాధ్యస్తత్వమాత్రం సిధ్యతి న కార్యత్వమితి- చేత్ మా సైత్సీదితోఽనుమానాత్ కార్యత్వం సంభూతశ్రుత్యా హి తత్సిద్ధిరభిమతా । కిమర్థం తర్హీదం సూత్రసూచితమనుమానమ్ సంభూతశ్రుతిగౌణత్వా-పాదకాసంభవశఙ్కానిరాకరణార్థం తథైవ చ భాష్యే సూత్రమవతారితమ్ అసంభవశఙ్కా చ సమవాయికారణాద్యభావప్రయుక్తా పూర్వోత్తరకాలయోర్విశేషాభావప్రయుక్తా వాఽధ్యస్తత్వసిద్ధా నివర్తతఎవ అధ్యస్తరజతాదిషు రజతావయవతత్సంయోగాద్యారమ్భకాఽనపేక్షణాద్ అధ్యస్తస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వనియమేన నివృత్త్యనన్తరకాలఇవోత్పత్తిపూర్వకాలేఽపి వియత్కృతవిశేషాభావోపపత్తేశ్చ । ఉత్పత్తిరాహిత్యానుమానాని తు హేత్వసిద్ధప్రయోజకత్వా-దిదోషపరాహతానీతి స్పష్టమేవ । అవిద్యాదావిత్యాదిశబ్దేన షడస్మాకమనాదయ ఇత్యుక్తజీవేశ్వరాద్యన్తరసంగ్రహః ।
నను జీవేశ్వరౌ స్వరూపతః సత్యౌ న పరాధీనసత్తాకావితి తయోర్వ్యభిచారతాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ-
జీవేశ్వరాద్యపీతి ।
ఆదిశబ్దేన వైరాజాద్యైశ్వరరూపాన్తరసంగ్రహః । విభాగవిశిష్టరూపం వినా స్వరుపమాత్రవివక్షాయాం తు తత్ర ధర్మిసమసత్తాకవిభాగరూపో హేతురపి నాస్తీతి న వ్యభిచార ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆత్మాన్యత్వే సతీత్యస్య హేతువిశేషణత్వే విశేష్యాంశవైయర్థ్యమాశఙ్క్య విభక్తత్వహేత్వసిద్ధిపరిహారార్థత్వేన యోజయతి-
నన్వద్వైతవాదిన ఇతి ।
ఆత్మవాదే చేతి ।
ఆత్మవాదే చాత్మనో నిరాకరణశఙ్కానుపపత్తిరితి యదేతద్భాష్యం తత్రాత్మవాదే చేత్యేతదుపాదానవాదే చేత్యేతత్పరతయా వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః । ఆత్మవాదే చేత్యేతదనన్తరమ్ ఉపాదానవాదే చేతి ప్రతిపదనిర్దేశేన టీకాయాం దర్శితే ఇత్యర్థః । క్వచిదాత్మత్వాదేవోపాదాన-త్వాదేవేతి వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థ ఇతి పాఠో దృశ్యతే స పాఠ ఆత్మత్వాదేవ చాత్మనో నిరాకరణశఙ్కానుపపత్తిరితి భాష్యపాఠమనుసృత్య తస్మిన్ పాఠే టీకాయామాత్మవాదే చేతి స్వకీయస్యైవ శబ్దస్యోపాదానవాదే చేతి వివరణం తేన భాష్యస్థమాత్మత్వాదితి పదముపాదానత్వాదిత్యర్థకం వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థాత్సూచితం భవతీత్యర్థః ।
యథా భవతామితి ।
న్యాయమతే క్షీరమవినష్టం న దధ్యాకారేణ పరిణమతే కిం త్వవయవసంయోగనాశాత్ క్షీరే నష్టే తదారమ్భకపరమాణుషు రసాన్తరోత్పత్తౌ సత్యాం ద్వ్యణుకాదిప్రక్రియయా దధిరుపద్రవ్యాన్తరారమ్భ ఇతి। తథైవాక్షపాదసూత్రం- న పయసః పరిణామో గుణాన్తరప్రాదుర్భావాద్ వ్యూహాన్తరాద్ ద్రవ్యాన్తరోత్పత్తిదర్శనం పూర్వద్రవ్యనివృత్తేరనుమానమితి। దధ్యవినష్టస్య పయసః పరిణామో న భవతి తద్రసవిరుద్ధరసాన్తరప్రాదుర్భావాదితి ప్రథమసూత్రార్థః । ఘటపటాదిషు సర్వత్ర కుతశ్చిద్ ద్రవ్యాద్ ద్రవ్యాన్తరస్యోత్పత్తిః వ్యూహాన్తరాదవయవసంయోగాన్తరాదితి దృశ్యతే తదేతత్పూర్వద్రవ్యనివృత్తౌ క్షీరవినాశస్యాను-మాపకం క్షీరావయవానాం సంయోగాన్తరం పూర్వసంయోగవినాశం వినా న సంభవతి తద్వినాశే చ క్షీరవినాశోఽవశ్యమ్భావీ అసమవాయికారణవినాశే సతి కార్యస్థిత్యసంభవాదితి ద్వితీయసూత్రార్థః॥౭॥
ఎతేన మాతరిశ్వా వ్యాఖ్యాతః ॥ ౮ ॥
ప్రధానేనాఽప్రధానబాధముక్త్వేతి ।
యథా స్వర్గకామవాక్యేన ప్రధానేన కో హి తద్వేద యద్యముష్మిన్ లోకేఽస్తి వా న వేత్యప్రధానస్య ఫలసందేహవాక్యస్య బాధస్తథేతి భావః ॥౮॥
అసంభవస్తు సతోఽనుపపత్తేః ॥ ౯ ॥ యథాఽగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్తి న చాస్య కశ్చిద్ జనితా న చాధిపః ఇతి శ్రుత్యోర్విరోధాదప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షే ప్రాప్తే సిద్ధాన్త్యేకదేశిమత-రూపతద్వ్యావర్తకపూర్వపక్షాన్తరప్రదర్శకం భాష్యం శఙ్కోత్తరత్వేనావతారయతీత్యాహ-
భాస్కరోక్తేతి ।
సన్మాత్రం హి బ్రహ్మేత్యాదిభాష్యస్య సత్సామాన్యం బ్రహ్మోత్పద్యతే చేత్స సామాన్యాన్తరాదుత్పద్యతే సద్విశేషాదసతో వేతి వికల్పత్రయనిరాసార్థత్వం ప్రతీయతే టీకాయాం త్వేతదుక్తం భవతీతి తత్తాత్పర్యవర్ణనముపక్రమ్యాన్యదేవోచ్యతే కథమనయోర్వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావ ఇత్యాశఙ్క్య యథాశ్రుతభాష్యవ్యాఖ్యానార్థో న భవతి టీకాగ్రన్థః కింతు భాష్యాశయస్థయుక్త్యన్తరవివరణపర ఇతి ద్యోతయన్నవతారయతి-
అపి చ వివర్త్తతా హీతి ।
బ్రహ్మ కార్యమితి హి వదన్ ప్రష్టవ్య ఇతి ।
యద్యపి కార్యత్వం వివర్తత్వం చేత్సద్రూపస్య బ్రహ్మణః కార్యత్వమేవ న సంభవతీత్యైకధ్యేన దూషణం వక్తుం శక్యమ్ తథాపి ప్రపఞ్చార్థో వికల్పః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహేతి ।
ఆరమ్భపరిణామయోః పరం సమానసత్తాకయోరుపాదానోపాదేయభావః న తు వివర్త ఇత్యాశయః ।
న తృతీయ ఇత్యాహేతి ।
యథాశ్రుతభాష్యప్రతీతతృతీయవికల్పనిరాకరణార్థ ఎవ నాప్యసత ఇతి భాష్యగ్రన్థః స్వవికల్పితతృతీయపక్షనిరాకరణార్థత్వేనాప్యావృత్త్యా టీకాకారైర్యోజిత ఇతి భావ: ।
అత్ర తు వికారస్య సతో బ్రహ్మణ ఇతి ।
యత్కారణం తత్కార్యమితి నియమేన బ్రహ్మణః కారణాభ్యుపగమే తదపి కారణం తేనైవ నియమేన కార్యం స్యాత్ కార్యం చ వివర్తరూపమిత్యుక్తమ్ । తతశ్చ బ్రహ్మణః కారణసద్భావోక్తిః సమారోపితే క్వచిత్తస్య సమారోప ఇత్యర్థపర్యవసితా భవేత్ సమారోపితే సమారోపశ్చ క్వచిదపి న ప్రమిత ఇత్యప్రామాణికమిత్యర్థః ।
నన్వసతి సమారోపో న సంభవతీతి మాధ్యమికమతనిషేధే సమర్థితం న తు సమారోపితే సమారోపో న సంభవతీత్యత ఆహ-
మాధ్యమికేతి ।
తత్ర హి యథా శుక్తికేయమిత్యన్యత్తత్త్వమనధిగమ్య ప్రత్యక్షావగతం రజతం న నిషిధ్యతే ఎవం ప్రత్యక్షాదిప్రమితః ప్రపఞ్చోఽన్యదధిష్ఠానతత్త్వమనధిగమ్య నిషేద్ధుం న శక్యతే అధిష్ఠానత్వావగమకబాధకప్రమాణానుదయే ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రామాణ్యావిఘాతేన తైరేవ స్వవిషయనిషేధమసహమానైర్విరోధాత్ । అతో బాధకప్రమాణావగమ్యేన తాత్త్వికాధిష్ఠానేన భావ్యమిత్యుపపాదితమ్ । ఇదముపపాదనమసతి సమారోపస్యేవ సమారోపితే సమారోపస్యాపి నిషేధకం భవతీతి భావః ।
అపరమార్థవచన ఇతి ।
సమారోపితవచన ఇత్యర్థః । అనేన చ నిరధిష్ఠానభ్రమపరమ్పరానాదితేత్యాహేతి ప్రాచీనటీకాగ్రన్థేఽపి నిరధిష్ఠానశబ్దః సమారోపితాధిష్ఠానపర ఇత్యర్థాద్వ్యాఖ్యాతమ్ ।
అధ్యాహారః క్లేశ ఇతి ।
స్వమతే సతో బ్రహ్మణః అసంభవః ఉత్పత్త్యభావ ఉత్పత్త్యనుపపత్తేరితి సూత్రయోజనా । అత్రాబుద్ధిస్థస్య కస్యాపి నాధ్యాహారః ప్రతిజ్ఞాహానిరవ్యతిరేకా (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౬) దిత్యత్ర యదవ్యతిరేకః కృత్స్నస్య జగతోఽనూదితః తత్సద్రూపం బ్రహ్మ బుద్ధిస్థమ్ । వియన్మాతరిశ్వనోః సమర్థితోత్పత్తిరపి ఇహ నిషేధ్యబుద్ధిస్థా సైవాఽనుపపత్తేరిత్యత్రాఽనుపపద్యమానా ప్రతియోగినీ బుద్ధిస్థేతి। పరమతే తు గుణాదికం నిత్యత్వం చాబుద్ధిస్థమ్ అద్వితీయశ్రుతిరప్యుత్పత్తివద్ నావ్యవహితబుద్ధిస్థేతి తదధ్యాహారక్లేశః । పూర్వాధికరణార్థ ఎవాత్రాక్షిప్యత ఇతి। పూర్వాధికరణాక్షేపసమాధానార్థత్వాసఙ్గతిరేవ సంగతిరితి భావః ।
పూర్వపక్షాభాసేతి ।
ఆకాశస్య తావదనుత్పత్తిర్న్యాయశాస్త్రాదిసిద్ధా భూగోలకాదీనామపి న కదాచిదనీదృశం జగదితి సర్గప్రలయానభ్యుపగన్తృమతే ప్రసిద్ధా । ఎవముత్పత్తిరహితత్వేన ప్రసిద్ధానామాకాశాదీనాముత్పత్త్యభిధానం సర్వకార్యోపలక్షణార్థమితి నైకదేశోపాదాన-వైయర్థ్యం న చేతరపరిసంఖ్యానమితి స్పష్టమేవ । అతో న పూర్వాధికరణాక్షేపావకాశ ఇతి భావః ॥౯॥
తేజోతస్తథా హ్యాహ ॥ ౧౦ ॥ అత్ర పూర్వపక్షసంభావనార్థమితి సిద్ధాన్త్యేకదేశిమతమిహ పూర్వపక్షత్వేన వ్యపదిష్టమ్ । తత్తేజోఽసృజత వాయోరగ్నిరితి శ్రుత్యోర్విరోధ ఇతి పూర్వపక్ష: ప్రాగేవ ద్రష్టవ్యః ।
తదీయషోడశ్యాఖ్యేతి ।
షోడశిపాత్రస్య ఖాదిరత్వమప్యూర్ధ్వపాత్రాన్తరేభ్యోఽధికం యూపసాదృశ్యమస్తీతి విశిష్య షోడశిపాత్రగ్రహణమ్ । ఎవం చ వాజపేయాఙ్గత్వేన విధీయమానస్య సప్తదశారత్నిత్వస్య సాక్షాద్వాజపేయాఖ్యయాగక్రియాన్వయాఽయోగాత్తదఙ్గత్వనిర్వాహార్థం వాజపేయాన్వయ్యరత్నిసంబన్ధయోగ్యకిఞ్చిద్రవ్యాపేక్షాయాం యూపస్య వాజపేయానన్వయిత్వాత్ షోడశిపాత్రస్య ప్రదేయసేామరసధారణద్వారా వాజపేయాన్వయాత్తత్సంబన్ధః సప్తదశారత్ని-త్వస్య వాజపేయాఙ్గత్వశ్రుత్యాఽర్థప్రాయో గౌణేన యూపశబ్దేనానుద్యత ఇత్యర్థః ।
తదఙ్గగతయూప ఇతి ।
వాజపేయాఙ్గభూతా యే పశవస్తద్గతే తదఙ్గే యూపే సప్తదశారత్నిత్వం విధీయతే । వాజపేయస్యేతి శబ్దస్తు తస్య ప్రకరణప్రాప్తవాజపేయసంబన్ధానువాదకః । యద్యపీతికర్తవ్యతాకాఙ్క్షాలక్షణప్రక్రరణేన తస్య వాజపేయసంబన్ధో న ప్రాప్నోతి వాజపేయాఙ్గగతస్య తస్య తదితికర్తవ్యతాకాఙ్క్షాపూరకత్వాభావాత్ తథాప్యధికార-లక్షణప్రకరణాత్ తస్య వాజపేయేన పరమ్పరాసంబన్ధ: ప్రాప్నోతీతి స వాజపేయస్యేత్యనేనానూద్యత ఇతి భావ: ।
వాస్తవాఽభేదాదితి ।
వాయౌ కారణత్వేనానుగతం యద్ బ్రహ్మరూపం తదభిప్రాయమిదమభేదకథనమ్ న తు వికారాంశాభిప్రాయమ్ । అధ్యస్తస్య తస్య తాత్త్వికబ్రహ్మాభేదాయోగాత్ వాయుభావాపన్నస్య బ్రహ్మణ ఎవ తేజఃకల్పనాధిష్ఠానత్వస్యానుపదం వక్ష్యమాణత్వాచ్చ ।
పఞ్చమ్యనుగ్రహాయేతి ।
వాయోరితి పఞ్చమ్యా వాయోస్తేజసి మృదో ఘటఇవోపాదానత్వం ప్రతీయతే తచ్చ వాయురుపవికారానుగతస్య బ్రహ్మణోఽధిష్ఠానత్వఎవోపపద్యతే న వికారాన్తరానుగతస్య కేవలస్య వేతి భావః ।
తద్భావాపన్నేతి ।
తత్రాధిష్ఠానత్వేన సత ఇత్యర్థః ।
లోకే కస్యచిచ్ఛిష్యస్యేతి ।
అధికశ్చ గుణః సాధారణ్యేఽవిరోధాత్ కాంస్యభోజివదముఖ్యేపీ (జై. అ. ౧౨ పా. ౨ సూ. ౩౪) తి పూర్వతన్త్రాధికరణే చిన్తితమ్- ఆగ్రయణే ఆగ్నేయైన్ద్రాగ్నాదయో యాగాః శ్రుతాః । తత్ర ద్యావాపృథివ్య ఎకకపాలోఽపి శ్రుతః స చ వైశ్వదేవపర్వగతైకకపాలయాగప్రకృతిక ఇతి తతః ప్రసూనం బర్హిః ప్రాప్నోతి ప్రసూనం పుష్పితం లూనం పునర్జాతం వా । ఆగ్నేయాదీనాం తు ప్రసూనమప్రసూనం వేత్యనియతం బర్హిః । తత్రాగ్నేయాదీనాం ముఖ్యత్వాత్తదనురోధేనానియమే ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః । ప్రసూనబర్హిరుపాదానేపి ముఖ్యానామప్యాగ్నేయాదీనాం న కించిద్వైకల్యమ్ । అప్రసూనబర్హిరుపాదానే త్వేకకపాల-స్యాస్తి వైకల్యమ్ అతస్తమనురుధ్య ప్రసూనమేవ బర్హిరుపాదేయమితి అత్ర సూత్రకృతా దృష్టాన్తీకృత: కాంస్యభోజిన్యాయ ఇహ వివృతః ॥౧౦॥
ఆపః ॥ ౧౧ ॥ అతిదేశాధికరణమిదమ్ । ఎతస్మాజ్జాయతఇత్యుపక్రమ్య ఖం వాయుర్జ్యోతిరాప ఇతి శ్రుత్యా బ్రహ్మజత్వమపాం ప్రతీతమ్ । ఆగ్నేయ ఇతి కారకపఞ్చమీశ్రుత్యా తేజోయోనిత్వం తచ్ఛ్రుత్యోర్విరోధ ఇతి పూర్వపక్ష: । స ఇదం సర్వమసృజతేత్యాదిబహుశ్రుత్యనుసారేణ పఞ్చమీ క్రమార్థేతి శ్రుత్యోరవిరోధ ఇత్యేకదేశిమతమ్ । బ్రహ్మతేజసోర్వాస్తవాఽభేదా-త్తేజోయోనిత్వేఽపి బ్రహ్మజత్వమవిరుద్ధమ్ । తస్మాదాపః కారకపఞ్చమ్యా తేజోయోనయ ఇత్యధికరణశరీరం సర్వ పూర్వవత్ । అధికాశఙ్కానిరాసప్రకారమాహ-
అత్రివృత్కృతేతి ।
అత్రివృత్కృతయోరప్తేజసోర్విరోధగ్రాహకప్రమాణాభావాదవిరుద్ధత్వసిద్ధిః ॥
పృథివ్యధికారరూపశబ్దాన్తరేభ్యః ॥ ౧౨ ॥ తా అన్నమసృజన్త అద్భ్యః పృథివీ ఇతి శ్రుత్యోర్విరోధః । అపాం వ్రీహియవాదీనాం చ వాచకయోరన్యతరలక్షణాయాం వినిగమనావిరహాదితి పూర్వపక్షే సిద్ధాన్త్యేకదేశిమతం పరమసిద్ధాన్తవ్యావర్తనీయత్వాత్పూర్వపక్ష ఇతి టీకాయాం వ్యవహృతమ్ । అత్ర వ్యుత్పత్తిప్రసిద్ధయోర్భేదమాహ-
యోగవృత్త్యేతి । రూఢ్యేతి చ ।
సాభ్యాసపృథివీశ్రుత్యేతి ।
అద్భ్యః పృథివీ పృథివ్యా ఓషధయ ఇత్యేకస్మిన్ప్రకరణే పృథివీశబ్దద్వయశ్రవణం యదపాం శర ఇతి శ్రుత్యన్తరే పృథివీశబ్దశ్రవణం చాభ్యాసోక్త్యా సంగృహీతం వర్షనిమిత్తబహుభావాపత్తిలిఙ్గాన్యథోపపత్తిప్రదర్శకమ్ ।
అన్యథాప్యుపపత్తేరిత్యేతద్ వ్యాచష్టే-
అన్యథా పార్థివవ్రీహ్యాదిపరత్వేనాప్యుపపత్తేరితి ।
వ్రీహ్మాదీనాం పార్థివత్వాత్తేషామద్భ్యో జననోక్త్యా పృథివ్యా ఎవాద్భ్యో జననముక్తం భవతీత్యర్థః । అన్యథా పృథివీపరత్వేనాప్యుపపత్తేరితి పాఠేఽప్యత్రైవార్థే పర్యవసానమ్ ॥౧౨॥
తదభిధ్యానాదేవ తు తల్లిఙ్గాత్సః ॥ ౧౩ ॥
ఈక్షత్యాద్యధికరణైరితి ।
ఈక్షత్యధికరణే శ్రుతత్వాచ్చేతి (బ్ర. అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౧౬) సూత్రే స కరణాధిపాధిప ఇతి శ్రుతిముదాహృత్య పరమేశ్వరస్య జగత్కారణత్వం ప్రసాధితమ్ ఆనన్దమయాధికరణే చ తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చేతి (బ్ర. అ. ౧ పా. ౧ సూ. ౧౪) సూత్రే ఇదం సర్వమసృజత యదిదం కించేతి శ్రుతిముదాహృత్య తత్ర జగత్కర్తృత్వలిఙ్గసమన్వయో దర్శిత: బాలాక్యధికరణే (బ్ర. అ. ౩ పా. ౨ సూ. ౩౬) చ యో వై బాలాకి: ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా యస్య చేతత్కర్మ స వై వేదితవ్య ఇతి శ్రుతిముదాహృత్య తత్ర తత్సమన్వయో దర్శితః । కర్తృత్వం చ సకలకారకాన్తరప్రయోక్తృత్వమ్ । తేన పరమేశ్వరానధిష్ఠితానాం భూతానాం స్రష్టృత్వనిషేధో లబ్ధః । సాక్షాచ్చ సాంఖ్యాధికరణేన (బ్ర. అ. ౧ పా. ౪ సూ. ౧) ప్రధానస్య చేతనాధిష్ఠానాభావే జగద్రచయితృత్వాసంభవో మృదాదిదృష్టాన్తేన సమర్థితః । స న్యాయో భూతేష్వపి తుల్యః । యద్యపి తస్య న్యాయస్య పాశుపతాద్యధికరణో (బ్ర. అ. పా. ౨ సూ. ౩౭) క్తప్రతిన్యాయైః పరాహత్యా స్వాతన్త్ర్యేణ నార్థసాధనక్షమతా తథాపి శ్రుతిమనుగ్రాహ్య ప్రమాణం ప్రవిష్టస్య తస్య వనప్రవిష్టృసింహన్యాయేన బలవత్వాత్సాస్త్యేవ శరణమ్ । ఎవమీక్షత్యాద్యధికరణైర్గతార్థః ।
ఇత్యాశఙ్కామపనయన్నితి ।
ఇత్థమాశఙ్కాపనయనం యథాత్మన ఆకాశ ఇత్యత్రాత్మనః స్వాతన్త్ర్యమేవమాకాశా-ద్వాయురిత్యాదిష్వప్యాకాశాదీనాం స్వాతన్త్ర్యముతేశ్వరపారతన్త్ర్యమితి యదిహ విచార్యతే నేదమన్యత్ర విచారితం కింతు స్వాతన్త్ర్యపూర్వపక్షే యదీక్షత్యాద్యధికరణేషు భూతానాం బ్రహ్మాధిష్ఠితానామేవ కారణత్వం స్థితం యచ్చాన్తర్యామ్యధికరణే (బ్ర. అ. ౧ పా. ౩ సూ. ౧౮) సాక్షాద్ బ్రహ్మణః సర్వనియన్తృత్వం స్థితం యచ్చ తేజోత (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౧౭) ఇత్యధికరణే తత్తద్భూతాత్మనాఽవస్థితస్య బ్రహ్మణ ఎవోత్తరోత్తరకార్యోపాదానత్వం స్థితం తస్య సర్వస్యాప్యనేనాక్షేపో భవతీతి విశేషః ।
పూర్వపక్షమాహేతి ।
ఆకాశద్వాయురిత్యాదిశ్రుతేర్య ఆకాశే తిష్ఠన్నిత్యాదిశ్రుతేశ్చాకాశాదిస్వాతన్త్ర్య-పారతన్త్ర్యవిషయతయా విరోద్ధేనాప్రామాణ్యమితి పాదసంగతపూర్వపక్షే ప్రాప్తే సత్యేకదేశిమతరూపం పూర్వపక్షమాహేత్యర్థః ।
ఆకాశాదిశబ్దైరితి ।
యథా ఆత్మన ఆకాశ ఇతి స్వతన్త్రే హ్యాత్మని పఞ్చమ్యర్థాన్వయో దృశ్యతే తథాఽఽకాశాదిత్యాదిపఞ్చమ్యన్తోక్తానామపి తత్ప్రాయపాఠేన స్వాతన్త్ర్యమవగమ్యతే । న చాఽచేతనానాం స్వాతన్త్ర్యాసంభవః । తత్తదభిమానిదేవతార్థపరిగ్రహాత్ యమాకాశో న వేదేత్యాదిశ్రుతిష్వాకాశాదిశబ్దానాం దేవతాపరత్వస్య దృష్టత్వాత్ తత్తేజ ఐక్షతేత్యాదిచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతావీక్షణలిఙ్గేన తేజఃశబ్దస్యాప్యభిమానిదేవతాపరత్వస్య వక్తవ్యత్వేనాత్రాపి తథాత్వౌచిత్యాచ్చేతి భావః ।
యథాఽఽకాశాద్యాత్మనేతి ।
సముచ్చయోపమేయం బాహ్యాదిషు బ్రహ్మస్వరూపేణ నోపాదానమ్ ఆకాశాదిత్యాది-పఞ్చమ్యన్తపదైస్తత్తదభిమానిదేవతాపదానామధిష్ఠాతృరూపనిమిత్తత్వస్య ప్రతిపాద్యతయా తైరాకాశాద్యనుగతస్య బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వాఽప్రతిపాదనాత్ కింతు స్వవికారజడాకాశా-దిభూతరూపేణ । నాపి స్వరూపేణాధిష్ఠాతృ తత్తదభిమానిదేవతానామధిష్ఠాతృత్వావగమాత్ ఐశ్వర్యవతీనాం చ తాసాం స్వాతన్త్ర్యోపపత్తేః కింతు తత్తదభిమానిదేవతాత్మనేత్యర్థః ।
ఎవం చ సోఽకామయతేత్యాదిశ్రుతౌ బ్రహ్మణో యత్ సర్వత్ర కార్యే కర్తృత్వముపాదానత్వం చ శ్రుతం యచ్చాన్తర్యామిబ్రాహ్మణే తస్యాకాశాదిష్వపి నియన్తృత్వం శ్రుతం తద్విరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి-
నను సోఽకామయతేత్యాదినా ।
మూలకారణస్య చ బ్రహ్మణ ఇతి ।
అత్ర మూలకారణత్వవిశేషేణ బ్రహ్మణః సర్వోపాదానత్వమపి మూలకారణత్వా-త్పారమ్పర్యేణేతి దర్శితమ్ ।
అభిమానిదేవతాద్వారేణేతి ।
ఆకాశమన్తరో యమయతీత్యాదివాక్యమాకాశాధిష్ఠాతృదేవతాత్మభావేన వ్యవహితస్య బ్రహ్మణ ఆకాశాదినియన్తృత్వపరమ్ । యమాకాశో న వేదేత్యాదికం కర్తృకర్మభావవిరోధేన స్వస్య స్వవేద్యత్వాభావపరమితి భావః ।
ఆకాశాదిశబ్దైరితి ।
ఆకాశాదిశబ్దానాం చేతనే తదభిమానిదేవతాయాం చ ప్రయోగసద్భావేఽపి నోభయత్రాపి శక్తిః ప్రసిద్ధిప్రాచుర్యానుసారేణ తేషామచేతనే శక్తిః దేవతాయాం లక్షణేత్యుపపత్తావుభయత్ర శక్తికల్పనాఽయోగాత్ । ఎవం మనుష్యాదిశబ్దానామపి మనుష్యత్వాదిజాతిమత్సు దేహేషు శక్తిః తదధిష్ఠాతృజీవేషు లక్షణా । న చాకాశాద్వాయురిత్యాదిష్వాకాశాదిశబ్దానాం లక్షణాయాం కారణమస్తీత్యర్థః ।
తత్ర రూఢతరత్వాదితి ।
అపాదానే పఞ్చమ్యాహత్య విహితా ప్రసిద్ధతరా హేతౌ తు జ్ఞాపకాన్వేషణేన కథంచిత్సమర్థనీయా న ప్రసిద్ధేత్యర్థః ।
భూతాత్మతామాపన్నస్యోపాదానత్వముక్తమితి భ్రమమపనుదతీతి ।
ఆకాశాదివికారరూపేణ తత్తద్వికారావచ్ఛిన్నరూపేణ వా బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వముక్తమితి భ్రాన్తిం నిరాకరోతీత్యర్థః । న వికారాత్మనా వికారావచ్ఛిన్నేన వా పరస్పరవ్యావృత్తేన రూపేణోపాదానత్వం వివక్షితమ్ తస్యోభయస్యాపి కల్పితత్వేన వ్యావహారికాధ్యాసాధిష్ఠానత్వాయోగాత్సృష్టినిరూపణస్యాధ్యారోపాపవాద-న్యాయేన నిర్విశేషబ్రహ్మసిద్ధార్థతాయా అసకృదావేదితత్వేనాచోపాదానోపాదేయభావస్యా-ధిష్ఠానాధ్యస్తభావరూపస్యైవ వక్తవ్యత్వాత్ ।bఅధిష్ఠానం వివర్తానామాశ్రయో బ్రహ్మ శుక్తివత్ ।bజీవావిద్యాదికానాం స్యాదితి సర్వమనాకులమ్ ॥bఇత్యాచార్యైః ప్రాగుక్తయా రీత్యా సకలచేతనాచేతనప్రపఞ్చవివర్తాధిష్ఠానం సర్వవికారానుగతం యన్నిర్విశేషం తేన రూపేణాకాశవికారానుగతేన సతా వాయూపాదానత్వమిత్యాద్యుక్తమితి సమాధానార్థః । నన్వేవం సతి ఆకాశాదిపదానామాకాశాద్యనుగతే బ్రహ్మణి లక్షణా స్యాద్ లక్షణా చానుపదమేవ నిషిద్ధా ఆత్మన ఆకాశ ఇత్యాదిషు ప్రథమాన్తానామాకాశాదిపదానాం వికారపరత్వస్య దృష్టత్వాత్పఞ్చమ్యన్తానామపి ముఖ్యవృత్త్యా తత్పరత్వమేవ చ యుక్తమితి- చేత్ ఉచ్యతే బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వోక్తిరియమార్థికార్థవిషయా । ఆకాశాద్వాయురిత్యాదిశబ్దార్థస్తు ఆకాశవాయ్వాదీనామేవ మృద్ఘటన్యాయేనేాపాదానోపాదేయభావస్తస్మిన్ కథితే తదాకాశాదివికారానుగతం బ్రహ్మ వాయ్వాద్యధిష్ఠానమిత్యర్థాత్సిధ్యతి। అన్యథా సచ్చత్యచ్చాభవదిత్యాదిశ్రుత్యుక్తస్య బ్రహ్మణః సర్వప్రపఞ్చాధ్యాసాధిష్ఠానత్వస్యానిర్వాహాత్ । ఇదమాకాశాదిత్యాదిపదానాం ముఖ్యవృత్త్యా వికారమాత్రపరత్వం తత్తద్వికారానుగతస్య బ్రహ్మణోఽధిష్ఠానత్వస్యార్థికత్వం చ వివరణాచార్యైర్న్యాయనిర్ణయే వర్ణితమ్ । తత్రేదమధికరణమిత్థం దర్శితమ్ - ఆకాశాదీనాముత్తరోత్తరభూతోపాదానత్వం పఞ్చమ్యన్తపదైర్యదవగతం తత్తావదన్యాఽనపేక్షం ప్రతీయతే తావతేవ వాయోరుపాదానాకాఙ్క్షా పూరణాత్ ।bవ్రీహయో నిరపేక్షా హి జ్ఞాయన్తే యాగసాధనా: ।bయవాశ్చైవమతస్తేషాం మిశ్రత్వం నావకల్పతే ॥bఇతి న్యాయాద్ బ్రహ్మణోఽప్యన్యానపేక్షం సర్వోపాదానత్వమాకాశాదేవ సముత్పద్యత ఇతి సావధారణశ్రుత్యాఽవగతం తత్రాన్యతరోపాదానేన్యతరపదార్థబాధప్రసఙ్గాత్ శ్రుతపదార్థబాధకల్పనాద్వరం ధర్మబాధకల్పనమితి వియదధికరణోక్తన్యాయేన నైరపేక్ష్యధర్మం బాధిత్వా సముచ్చయో గ్రాహ్యః । అతః పూర్వపూర్వభూతాకారాపన్నం బ్రహ్మోత్తరోత్తరభూతోపాదానమితి। యద్యప్యాచార్యాణామప్యయమర్థోఽభిమతస్తథాపి వియదధికరణేన గతార్థమాలోచ్య టీకానుసారేణాధికరణశరీరం ప్రకారాన్తరేణ దర్శితం వియదధికరణన్యాయసిద్ధస్త్వయముపాదానసముచ్చయస్తేజోత ఇత్యధికరణఎవ సిద్ధవత్కృత్య వ్యవహృతః । అస్మాభిస్తు చతుర్మతసారసంగ్రహే టీకోక్తం న్యాయనిర్ణయోక్తం చార్థం సంయోజ్యాధికరణశరీరం దర్శితమ్ -bతత్తద్భూతాకారాపన్నం సదితరజనకమితి కథం శ్రుతిద్వయవైశసాద్ bవ్యోమాదీనాం పఞ్చమ్యా హి శ్వసనముఖజనిషు విదితా స్ఫుటం నిరపేక్షతా ।bతేషాం స్వాతన్త్ర్యం చాదుష్టం సత ఎవ బహుభవనదృశఃశ్రుతావుపవర్ణనాదా-bకాశాదేవేత్యప్యన్యా శ్రుతిరిహ సమధిగమయతే సతో నిరపేక్షతామ్ ॥bబాధం నార్హన్త్యేతే సర్వే ద్వివిధవచనసమధిగతా యతః ఖలు ధర్మిణఃbసన్త్వాకాశాశ్చేహాసతే న హి కిమపి వినిగమకం తదన్యతరోజ్ఝితౌ ।bతస్మాద్బాధ్యా తద్ధర్మత్వాద్వియదధికృతికథితనయాదియం నిరపేక్షతాbభూతానాం తత్స్వాతన్త్ర్యం చ స్థితవతి యమయితరి పరే న కిఞ్చన యుజ్యతే ॥bభుజఙ్గవిజృమ్భితం నామేదం వృత్తమ్ । అత్ర పూర్వపక్షశ్లేాకే యదాకాశాదీనాం స్వాతన్త్ర్యం తచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతిమవలమ్బ్య నిబద్ధం తత్ర తైత్తిరీయోక్తవియత్పవనోపసంహారే తయోరపి తేజోజలయోరివ బహుభవనవీక్షణాయుక్తవాక్యద్వయకల్పనాత్ తైత్తిరీయశ్రుతిస్తు భూతానాం న్యాయనిర్ణయోక్తనిరపేక్షోపాదానత్వప్రతీతినిర్వాహార్థతయా నివేశితేత్యాచార్యోక్త-పూర్వపక్షప్రకారాద్భేద: ॥౧౩॥
విపర్యయేణ తు క్రమోఽత ఉపపద్యతే చ ॥ ౧౪ ॥ కిం దృష్టోఽప్యయయక్రమ ఇత్యాదిసిద్ధాన్తకోటిప్రదర్శకం వాక్యం యోజయనవతారయతి-
ఘటాదీనామితి ।
ఘటాదీనాం యో విపరీతోఽప్యయక్రమో దృష్టః స భూతానామస్తు కిమిత్యాహేత్యర్థః ।
అప్యయస్య క్రమాపేక్షాయామిత్యాదిసిద్ధాన్తగ్రన్థం తాత్పర్యకథనపూర్వకమవతారయతి-
సన్నిధానేఽపీతి ।
దృష్టానుమానాపనీతేత్యేతద్ దృష్టపదస్యానుమానేాపనీతపదస్య చ కర్మధారయమాశ్రిత్య వ్యాచష్టే-
ఘటాదౌ దృష్టేనేతి ।
నను శ్రుతిసన్నిహితాదపి లౌకికక్రమః సన్నిహితతర ఇత్యయుక్తం తథా సత్యశ్వదాననిమిత్తాయాం వారుణచతుష్కపాలేష్టౌ శ్రుతిసన్నిహితం పౌణ్డరీకేఽశ్వదానం న నిమిత్తం కింతు సుహృదాదిభ్యః క్రియమాణం లౌకికమశ్వదానం నిమిత్తమితి స్యాత్ । కిం చ లోకాదరణే లోకే దగ్ధపటాదిషు సమకాలః కార్యకారణయోరప్యయో దృష్ట ఇత్యక్రమ ఎవాత్ర కిం న స్యాత్ ।
యద్యుచ్యేత శ్రుతౌ భూతానాముత్పత్తిః క్రమవతీ దృష్టేతి తేషామప్యయేనాపి క్రమవతా భావ్యమితి తర్హి క్రమాకాఙ్క్షోత్థాపకత్వేన శ్రుతావుత్పత్తిక్రమదర్శనం ప్రాథమికమితి శ్రౌతక్రమ ఎవ లౌకికక్రమాద్ బుద్ధిస్థసన్నిధానేన సన్నిహితతర ఇత్యస్వరసాద్ధేత్వన్తరోక్తిరిత్యవతారయతి-
దృష్టేన క్రమేణేతి ।
భూతానామప్యయక్రమస్తు భూతశుద్ధిప్రకారేణ ద్రష్టవ్యః । స యథా గన్ధాదిపఞ్చగుణ-సంఘాతరూపా పృథివీ ప్రథమం గన్ధాపచయేన రసాదిచతుర్గుణసఙ్ఘాతాత్మకజలరూపతామా-పద్యతే తతో జలం రసాప్యయేన తేజేారూపతాం తేజో రూపాప్యయేన వాయురూపతాం వాయుః స్పర్శాప్యయేనాకాశరూపతాం తతః శబ్దతన్మాత్రాప్యయ ఎవాకాశాప్యయః । ఎవం రసాదిచతుర్గుణసఙ్ఘాతరుపం జలతత్త్వం ప్రథమం రసాప్యయేన తేజోరూపతామాపద్యత ఇత్యాది ద్రష్టవ్యమ్ । గుణసఙ్ఘాతాతిరిక్తతదాశ్రయద్రవ్యాభ్యుపగమే చ పఞ్చగుణా పృథివీ చతుర్గుణజలరూపతామాపద్యత ఇత్యాదిక్రమోఽనుసంధేయః ॥౧౪॥
అన్తరా విజ్ఞానమనసీ క్రమేణ తల్లిఙ్గాదితి చేన్నావిశేషాత్ ॥ ౧౫ ॥
భూతోత్పత్తిలయశీలనం హీతి ।
యద్యపి తచ్ఛీలనేన పూర్వప్రలయపున:సర్గమధ్యవర్తి కాదాచిత్కమేవేతి నిష్ప్రపఞ్చత్వం లభ్యతే న త్వధ్యస్తవియదాదిప్రపఞ్చమిథ్యాత్వపరిశీలనేనేవ సార్వదికం నిష్ప్రపఞ్చత్వం తథాపి స్థూలలక్ష్యాభ్యాసన్యాయాత్తత్ర క్రమేణేాపయుజ్యతే ఇతి భావః । కథం బుద్ధీన్ద్రియాణాముత్పత్తిచిన్తేతి కరణవ్యుత్పత్త్యాశ్రయణేపి మనః సర్వేన్ద్రియాణి చేతి శ్రుతౌ సర్వశబ్దగృహీతానాం కర్మేన్ద్రియాణాం న సంగ్రహ ఇతి శఙ్కా అజహల్లక్షణయా తేషామపి సంగ్రహ ఇతి సమాధానార్థః ।
శ్రుతివిరోధపరిహారేణేతి ।
ఆత్మన ఆకాశ ఇత్యాదిశ్రుతేరేతస్మాజ్జాయతఇత్యాదిశ్రుతేశ్చ భూతేన్ద్రియోత్పత్తి-క్రమవిషయే విరోధ ఇతి పూర్వపక్ష: । ఆథర్వణపాఠక్రమాదిన్ద్రియాణాం ప్రథమముత్పత్తిః ఛాన్దోగ్యే తేజసః ప్రథమం శ్రవణేఽపి తైత్తిరీయకామ్నాతవియత్పవనోపసంహారేణ తేజఃప్రాథమ్యస్యేవ తైత్తిరీయకే వియతః ప్రథమం శ్రవణేఽపి ఆథర్వణామ్నాతమన-ఇన్ద్రియోపసంహారేణ వియత్ప్రాథమ్యస్యాపి బాధోపపత్తేః । న చ- మనఇన్ద్రియాణాం భౌతికత్వేన శ్రుతభూతోత్పత్త్యనన్తరభావిత్వస్య వక్తవ్యతయా పాఠక్రమాదర్థక్రమో బలీయానితి తేషాం భూతానన్తరం నివేశో యుక్త ఇతి- వాచ్యమ్ తేషామాహఙ్కారికత్వేన భౌతికత్వాసిద్ధేః । న చ- యః ప్రాణః స వాయురితి ప్రాణభౌతికత్వశ్రవణోత్తస్య భూతానన్తరం నివేశ: కార్యస్తత్ప్రాయపాఠాన్మనఇన్ద్రియాణామపి భూతానన్తరం నివేశః స్యాదితి వాచ్యమ్ ప్రాణస్యార్థతః పాఠక్రమబాధేన పశ్చాన్నివేశేఽపి మనస ఇన్ద్రియాణాం చ ప్రాయపాఠరూపేణ స్థానప్రమాణేన పాఠక్రమబాధనాయోగాదిత్యేకదేశిమతమ్ ।
మనసోఽన్నమయత్వేన నిర్దేశ ఇతి ।
త్రివృత్కరణరూపవికారకథనపరే వాక్యే అన్నమయత్వనిర్దేశో మయటో వికారార్థత్వే లిఙ్గమిత్యర్థః । నన్వాపోమయ: ప్రాణ ఇత్యత్ర మయటో నాస్తి వికారార్థత్వమ్ । అథాఽపాం వాయురూపప్రాణే కారణత్వం న సమ్భవతీతి తత్త్యాగః తర్హి ప్రాక్సిద్ధే మనసి ప్రత్యహమశ్యమానస్యాన్నస్య కారణత్వం న సమ్భవతీత్యత్రాప్యసమ్భవస్తుల్యః । కథం చ మనసోఽన్నవికారత్వశ్రవణమాత్రేణ సర్వేషామిన్ద్రియాణాం భౌతికత్వసిద్ధిః । ఉచ్యతే । వాయురూపః ప్రాణోఽపాం ముఖ్యో వికారో న భవతీత్యాప్యాయనమాత్రేణాఽముఖ్యం వికారత్వం మయడర్థ ఆశ్రీయతే న వాఽన్నమయమిత్యత్ర తస్య ముఖ్యార్థపరిత్యాగే కారణమస్తి ప్రాక్సిద్ధేఽపి మనస్యుపచితరూపావచ్ఛిన్నే కారణత్వోపపత్తేః । దృశ్యతే హి ప్రాక్ప్రసిద్ధేఽపి తడాగే వృష్టిజలస్యోపచితరూపావచ్ఛిన్నే కారణత్వమ్ । ఎవం తేజోమయీ వాగిత్యత్రాపి మయటో ముఖ్యవికారార్థత్వం ద్రష్టవ్యమ్ । ఎవం వాఙ్మనసయోర్భౌతికత్వకథనం స్థాలీపులాకన్యాయేనోపలక్షణమిత్యన్యేషామపీన్ద్రియాణాం సాంఖ్యకల్పితాహంకార-ప్రకృతికత్వాసంభవాద్ భౌతికత్వసిద్ధిః ॥
చరాచరవ్యపాశ్రయస్తు స్యాత్తద్వ్యపదేశో భాక్తస్తద్భావభావిత్వాత్ ॥ ౧౬ ॥ ప్రాసఙ్గికీం సంగతిమాహ-
ఎవం తావత్తత్పదవాచ్యేతి ।
పూర్వోత్తరాధికరణయోః సంగతిమాహ-
యదీన్ద్రియోత్పత్తిరితి ।
తన్మృతో దేవదత్త ఇతి పాఠమాశ్రిత్య తదితి తస్మాదిత్యర్థ ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । తస్మాన్మృత ఇతి పాఠస్తు స్పష్టార్థః ।
దేహేన సహేతి ।
జీవనిత్యత్వశ్రుతీనాం జీవజననమరణనిమిత్తజాతకర్మశ్రాద్ధాదివిధీనాం చ విరోధేన పూర్వపక్షే జాతకర్మాదివిధ్యన్యథానుపపత్త్యా జీవస్య జనిరఙ్గీకార్యా । న చ తత్ర దేహజనిర్నిమిత్తం మృతజాతదేహేఽపి జాతకర్మాదిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాజ్జీవనిత్యత్వ-శ్రుతయో భాక్తత్వేన వ్యాఖ్యేయా ఇత్యేకదేశిమతమ్ । తత్ర శ్రాద్ధాదివిధేరన్య-థోపపాదయితుమశక్యత్వాత్ జీవనిత్యత్వమవశ్యమఙ్గీకార్యమ్ జాతకర్మాదివిధీనాం జీవసంయుక్తదేహజన్మ నిమిత్తం భవిష్యతీత్యేవం సిద్ధాన్తయతీత్యర్థః ।
భక్తిశ్చ శరీరస్యోత్పాదవినాశౌ తతస్తత్సంయోగ ఇతి టీకాగ్రన్థం భక్తిశ్చ తత్సంయోగ ఇతి వ్యవహితాన్వయేన శరీరస్యోత్పాదవినాశౌ స్త ఇతి వాక్యభేదేన చ యోజయతి-
భక్తిరిత్యాదినా ।
భక్తిశ్చ శరీరస్యోత్పాదవినాశవతః సంయోగ ఇతి పాఠే త్వేకమేవ వాక్యమ్ ॥౧౬॥
నాత్మాఽశ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్యః ॥ ౧౭ ॥
కల్పాద్యన్తయోరుత్పత్తివినాశవానితి ।
కల్పాదౌ పరమేశ్వరసంకల్పమాత్రభవా అయోనిజా జీవా జన్మప్రభృత్యేవ కర్మానుష్ఠానశక్తా ఇతి తత్తదుత్పత్యనన్తరకాలానుష్ఠితసాధ్వసాధుకర్మపరమ్పరాధీనా తేషాం భోగవైచిత్రీ న పూర్వకల్పానుష్ఠితకర్మాధీనేతి భావః ।
న శుద్ధస్యేతి ।
శుద్ధస్యైవ స్వరూపేణ ప్రవిలయే ముక్తిభాక్త్వమపి న స్యాదితి భావః ।
అవిభాగస్యేతి చ్ఛేద ఇతి ।
విభాగమఙ్గీకృత్య సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానిర్వాహార్థం కార్యత్వాఙ్గీకారే చ కల్పాదావుత్పన్నానాం భోగే వైచిత్ర్యం న స్యాత్ । ప్రాథమికసాధ్వసాధుకర్మకరణస్య తద్వైచిత్ర్యహేతుత్వే చ తత్కరణస్య పూర్వకల్పానుష్ఠితకర్మాపేక్షత్వాభావే తైస్తైర్జీవైః ప్రథమం సాధూన్యసాధూని చ కర్మాణి కారయితుమీశ్వరస్య వైషమ్యనైర్ధృణ్యే ప్రసజ్యేయాతాం ప్రాథమికకర్మాచరణేషూదాస్తే పరమేశ్వరస్తదనుసారేణోత్తరోత్తరకర్మణ్యేవ కారయతీత్యేవం తస్య సర్వకర్మకారయితృత్వవచనానాం ద్వితీయాదికర్మవిషయతయా సంకోచకల్పనేఽప్యయమ-సాధు కర్మ కరిష్యతీతి జానత: పరమేశ్వరస్య కూపే బాలకః పతిష్యతీతి జానతస్తత్పరిహరణాఽశక్తస్యేవౌదాసీన్యకృతస్తదుభయప్రసఙ్గోఽశక్యనిరాకరణః । తస్మాదనాదికర్మపరమ్పరాశ్రయణాజ్జీవానామనాదిత్వస్య సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానస్య చోపపాదనార్థమవిభాగ ఎవాభ్యుపేయ ఇతి భావః ॥౧౭॥
జ్ఞో ఽత ఎవ ॥ ౧౮ ॥
ఎవం జ్ఞానయోగ్యత్వస్యేతి ।
బ్రహ్మాభేదవిరోధిష్వనిత్యత్వాస్వప్రకాశత్వాణుత్వస్వాభావికకర్తృత్వేషు నిరస్తేషు జ్ఞాతతదభేదయోగ్యతాకస్యేత్యర్థః । యద్యపి కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వా (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౩౩) దిత్యధికరణేనోపపాదనీయం జీవగతం కర్తృత్వమధ్యస్తమిత్యేతదేవాభేదయోగ్యతా-జ్ఞానోపయోగి న తు పరాత్తు తచ్ఛ్రుతే (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౪౧) రిత్యధికరణే వ్యుత్పాదయిష్యమాణం జీవేశ్వరయోః ప్రవర్త్యప్రవర్తకత్వమపి । తత్తు భేదసాపేక్షం సదభేదయోగ్యతావిరోధిత్వశఙ్కాస్కన్దితం కాల్పనికభేదేన కథంచిదుపపాదనీయం తథాపి తద్విషయశ్రుతికలహోఽపి క్వచిద్వారణీయ ఇతి ప్రసఙ్గాదత్రైవ పాదే తద్వారణం కృతమ్ । అతో మూలాధికరణసఙ్గత్యైవ ప్రాసఙ్గికాధికరణమప్యత్ర సఙ్గతమితి భావః ॥౧౮॥
ఉత్క్రాన్తిగత్యాగతీనామ్ ॥ ౧౯ ॥
అచలతోఽపీతి ।
యద్యప్యవయవ్యుత్పత్తౌ ఉత్క్రమణమూర్ధ్వదేశాక్రమణరూపం చలత ఎవ భవతి తథాపి జీవవైభవవాదినో జీవస్య తదసంభవాదుత్క్రమణశబ్దస్య దేహాభిమాననివృత్తిమాత్రం మరణమితి తత్ర రూఢిం మన్యన్తే తదాశయానురోధేనాచలతోపి తత్సంభవ ఇత్యుక్తమ్ ।
సాపాదానా చ సతీతి ।
ఉత్కాన్తిర్దేహాదపసృప్తిరూపా సాక్షాదణుత్వసాధనమిత్యత్ర గత్యాగతిశ్రవణమివ విశ్లేషావధిరూపాపాదానశ్రవణమపి హేతుస్తత్సముచ్చయార్థ ఇత్యర్థః ।
ఉత్క్రాన్తిరపీత్యపి-శబ్దస్య భిన్నక్రమతాం వినోత్క్రాన్త్యన్వయోపి ఘటతే గత్యాగతివదుత్క్రాన్తిరపి గత్యాగతిశిరస్కత్వాత్సాపాదానత్వాచ్చ దేహాదపసృప్తిరూపా సత్యణుత్వసాధనమితి న కేవలముపాదానశ్రుతేరిత్యాదిటీకాగ్రన్థం యోజయన్నేవ తస్య తాత్పర్యమాహ-
చక్షుష ఇతి ।
కేవలముత్క్రాన్తిరణుత్వసాధనమిత్యేతదపాదానశ్రుతేరేవ న భవతి కింతు హృదయాదీనాం గన్తవ్యత్వశ్రుతేరపి । యద్యపి హృదయగమనం తతో జాగరితే పున: చక్షురాదిస్థానగమనం చ సాక్షాదణుత్వసాధనం తథాపి తథాభూతయేారేవ పూర్వోదాహృతగత్యాగత్యేారుత్క్రాన్తేర్దేహాదపసృప్తిరూపత్వగమకతయా తస్య అణుత్వసాధన-తాసిద్ధావివానయోరపి తత్సిద్ధావుపయోగో యుజ్యత ఇతి తాత్పర్యమ్ ।
సుషుప్తః పునరితి ।
సుషుప్తశబ్దస్యోత్తరవాక్యేఽన్వయః । న తు వ్యాప్నోతి సుషుప్త ఇతి పూర్వవాక్యే । స ఎవ తాస్తేజోమాత్రా ఇత్యాదివాక్యం ముమూర్షువిషయం శుక్రమాదాయ పునరేతి స్థానం హిరణ్మయః పురుష ఎకహంస ఇతి మన్త్రః సుషుప్తవిషయ ఇతి భేదాత్ ॥౧౯॥౨౦॥౨౧॥
అత్ర మాత్రేత్యధ్యాహార ఇతి ।
ఆరాగ్రమితి ప్రథమాన్తే ఆరాగ్రమితి మాత్రేత్యంశాధ్యాహార ఇత్యర్థః ॥౨౨॥౨౩॥
ఉక్తమార్గేణేతి ।
త్వగిన్ద్రియోదాహరణే నేత్యర్థః ॥౨౪॥౨౫॥౨౬॥౨౭॥౨౮॥
తథా సతి త్వగ్జీవసంయోగస్యాపీతి ।
మహదల్పయోః సంయోగోఽల్పానురోధీతి సిద్ధాన్తినేవార్ణోర్జీవస్య సకలశరీర-వ్యాపినీం వేదనాం సమర్థయమానేన పూర్వపక్షిణా వక్తుం న శక్యమితి భావః ।
నను జీవమనఃసంయోగస్య మనోఽనురోధిత్వేఽపి మన:సంయుక్తాయాస్త్వచః సర్వశరీరవ్యాపిత్వా-త్సర్వాఙ్గీణశైత్యోపలబ్ధిరిత్యయుక్తం జీవమనఃసంయోగవన్ మనోనురోధిత్వాదిత్యాశఙ్కతే-
నను త్వఙ్మనఃసంబన్ధోఽపీతి ।
దణ్డవదితి ।
యథైకదేశే గృహీతే దణ్డ: పురుషేణాధిష్ఠీయతే తథేత్యర్థః । నను- జీవమనఃసంయోగో జ్ఞానాసమవాయికారణం తస్య ప్రాదేశికత్వే కథం జ్ఞానం వ్యాపీతి శఙ్కావారణార్థమ్- అసమవాయికారణస్య ప్రాదేశికత్వేఽపి కార్యమప్రాదేశికం తన్తుసంయోగస్య తన్త్వేకదేశస్థత్వేఽపి పటస్య తన్తువ్యాపిత్వాదితి- కేషుచిద్గ్రన్థేష్వధికః పాఠః । యద్యప్యన్తఃకరణమణ్విత్యాదిటీకావాక్యం తద్వ్యాఖ్యానం చ- మనోఽణు తస్యాత్మనా సంయోగశ్చ జ్ఞానాద్యసమవాయికారణమితి నైయాయికపక్ష-మాశ్రిత్య యది సిద్ధాన్తానుసారేణ పాఞ్చభౌతికం మనః ప్రదీపప్రభావత్సంకోచవికాస-శీలతత్సంయోగశ్చ నాసమవాయికారణం తదా నైవాత్ర పరిహరణీయా శఙ్కాఽస్తి।
న చాణోరితి ।
న చాణోర్జీవస్యేతి పూర్వవాక్యోక్తమర్థం వివృణోతీత్యర్థః ।
నన్వత ఎవ హీత్యాదిగ్రన్థో న యుక్తః సమీపే స్థితస్యైవ గన్ధవద్ద్రవ్యస్యేవ శీతద్రవ్యస్యాపి సన్నిహితదేశస్థితస్య వ్యాపకో గుణ ఉపలభ్యత ఇతి వక్తుం శక్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ-
న చాత్రాపి విప్రతిపత్తవ్యమితి ।
తత్ప్రాపణవిషయమిత్యాహేతి ।
ప్రాపణగ్రహణం సుషుప్తేరప్యుపలక్షణం తథైవాగ్రిమభాష్యదర్శనాత్ ॥౨౯॥౩౦॥౩౧॥౩౨॥
కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్ ॥ ౩౩ ॥
బన్ధమోక్షావస్థావిషయత్వేనేతి ।
బన్ధావస్థాయామాధ్యామికం కర్తృత్వం మోక్షావస్థాయాం స్వాభావికమకర్తృత్వమిత్యేవం విషయభేదేనేత్యర్థః । యద్యపి జీవస్యాల్పపరిమాణవత్కర్తృత్వమపి బుద్ద్యుపాధికమితి వక్తుం శక్యం తథాపి శాస్త్రప్రతిపన్నం కర్తృత్వం కిమర్థమస్వాభావికమఙ్గీకరణీయం బుద్ధేరేవ తత్స్వాభావికో ధర్మః జీవస్త్వకర్తేతి విషయభేదేన విరోధపరిహారోఽస్తు । అథవా- జీవస్యైవ సంసారదశాయాం ఫలముఖకర్తృత్వం న ముక్తిదశాయామవస్థాభేదేన తత్పరిహారోఽస్త్వితి శఙ్కాద్వయనిరాకరణార్థోఽధికరణద్వయారమ్భః ।
క్రియాశ్రయత్వ ఇతి ।
క్రియావేశో హి విక్రియమాణస్య భవతి విక్రియమాణస్య చానిత్యత్వం నియతమితి భావః ।
యే ఇత్యస్య విశేష్యమధ్యాహరతి-
సాంఖ్యా ఇతి ।
అనిత్యత్వం పరిహరతీతి ।
కర్తృత్వస్యాధ్యాసికత్వేన టీకాయామనిత్యత్వపరిహారః కృతః ।
స్వయం సాంఖ్యాన్ ప్రతి భోక్తృత్వప్రతిబన్ద్యా పరిహారాన్తరమాహ-
చిత్స్వభావత్వం చేదితి॥౩౩॥౩౪॥౩౫॥
కోశరూపబుద్ధేరభిధానాదితి ।
బుద్ధిరూపవిజ్ఞానమయకోశపర్యాయే శ్రుతస్య విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుత ఇత్యస్య నాత్మకర్తృత్వసాధకతేత్యర్థః ॥౩౬॥
అన్యాపేక్షాయామపి స్వాతన్త్ర్యముపపాదనీయమితి ।
న త్వన్యాఽనపేక్షోపపాదనీయేతి భావః ।
ప్రకృతసఙ్గతేఽర్థే భాష్యం యోజయతి-
ఉపలబ్ధావితి ।
నిత్యచైతన్యస్వరూపాయాం విషయోపలబ్ధౌ తావన్నేన్ద్రియాద్యపేక్షా నాపి తదపేక్షిత-జన్యోపలబ్ధ్యన్తరే ఉపలబ్ధేరుపలబ్ధ్యన్తరానపేక్షత్వాత్ కింతు నిత్యోపలబ్ధావేవ విషయోపరక్తరూపాయామ్ । న చ తావతా స్వాతన్త్ర్యవ్యాఘాతః సర్వత్ర కర్తురుపకరణా-పేక్షాదర్శనాదిత్యస్మిన్నర్థే భాష్యం యోజ్యమిత్యర్థః ॥౩౭॥౩౮॥౩౯॥
యథా చ తక్షోభయథా ॥ ౪౦ ॥
స ఆత్మా తథేతి ।
స ఆత్మా తత్స్వభావస్యేతి శబ్దేనేాక్త ఇత్యర్థః ।
నను స్వభావోచ్ఛేదాత్స్వభావినో భావస్య నాశప్రసఙ్గ ఇతి ధర్మనాశేన ధర్మినాశాపాదనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య స్వభావసిద్ధధర్మనాశే ధర్మినాశః స్యాదిత్యుపపాదయతి-
స్వభావిని సతీతి ।
పరమార్థేతి ।
పారమార్థికా శక్తిర్మోక్షేఽప్యనువర్తత ఇతి వాదినాం మత ఇత్యర్థః ।
భాష్యే కర్తృత్వమాత్రస్యేతి ।
అహఙ్కారపూర్వకమపి కర్తృత్వం నోపలబ్ధుర్భవతీతి భాష్యే కర్తృత్వసామాన్య-స్యాహఙ్కారికస్యాత్మన్యధ్యస్తత్వం నిషిధ్యత ఇతి ప్రతిభాతి న చ తద్యుక్తమ్ ఆత్మన్యాహఙ్కారికకర్తృత్వాధ్యాసస్యాధ్యాసభాష్యే సమర్థితత్వాదిత్యాశఙ్క్య చైతన్యకర్తృ-త్వస్యైవాత్మన్యధ్యసనీయత్వేన నిషేధ ఇత్యాహేత్యర్థః । తథావిధత్వేనేతి స్థానే తథావిరుద్ధత్వేనేతి క్వచిత్పాఠః । తత్ర తథా ఆత్మన్యభ్యసనీయత్వేన నిషేధః కర్మకర్తృభావస్య విరుద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
యది బుద్ధేరుపలబ్ధిర్భవేదితి గ్రన్థం వ్యాచష్టే-
బుద్ధేః కర్త్ర్యా ఇతి ॥౪౦॥
పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః ॥ ౪౧ ॥ న చేశ్వర ఇత్యాదిటీకాగ్రన్థేన రాగాదిరహితస్యేశ్వరస్య సాధ్వసాధుకర్మసు ప్రవర్తకత్వమేవానుపపన్నమిత్యుక్త్యనన్తరసముత్థితశఙ్కాన్తరనిరాకరణార్థం యేన ధర్మాధర్మాపేక్షయేత్యాదివాక్యం మధ్యే శఙ్కాన్తరం వినా తదనన్వయాదితి మత్వా శఙ్కాన్తరనిరాకరణార్థత్వేన యోజయతి-
తత్ర ప్రవర్తకత్వమేవ తస్యాయుక్తమిత్యాదినా ।
అనేన న చేశ్వరః సన్ కర్మపరతన్త్ర ఇతి యుక్తం యేన తస్య ప్రవర్తనీయధర్మాధర్మాపేక్షయా సాధ్వసాధుకర్మప్రవర్తయితృత్వవవైచిత్ర్యముపపద్యేతేత్యస్మినర్థే తద్వాక్యం యోజితమ్ ।
విధిప్రతిషేధయోరితి ।
ఈశ్వర ఎవ విధిప్రతిషేధయోర్నియుజ్యేతేతి భాష్యస్యేశ్వర ఎవ విధినిషేధశాస్త్రనియోజ్యః స్యాద్ న తు జీవో న స్వర్గకామనాదిమాన్ మనుష్య ఇత్యర్థః ప్రతిభాతి న తు సోర్థో యుక్తః న హీశ్వరస్య కర్మాఽనపేక్షస్య జీవప్రవృత్తినివృత్తికారయితృత్వే తథా దోష ఆపద్యతే కింత్వీశ్వరస్య స్వతన్త్రత్వే స ఎవ విధినిషేధస్థానాభిషిక్తః స్యాదిత్యేవ దోష ఆపద్యతేఽతస్తథార్థస్ఫూర్తయే భాష్యే స్థాన ఇతి పదమధ్యాహరతీత్యర్థః ॥౪౧॥౪౨॥
అంశో నానావ్యపదేశాదన్యథా చాపి దాశకితవాదిత్వమధీయత ఎకే ॥ ౪౩॥ నిరతిశయోపాధిసంపద్విభూతియోగాదిత్యస్య సకలావిద్యోపాధిసమ్బన్ధాదిత్యర్థః ప్రతీయతే సోఽర్థో న యుక్తః జీవానామేవావిద్యాశ్రయత్వాద్ బ్రహ్మణస్తదనాశ్రయత్వాదిత్యా-శఙ్క్యాన్యథా వ్యాచష్టే-
అధిష్ఠానేతి ।
అనేనాధిష్ఠానే బ్రహ్మణి నిరతిశయానాం స్వకృతదోషరూపాతిశయానాధాయినా-ముపాధీనాం సంపద్ అవిద్యోపాధివిషయీకరణం యస్య తస్మాద్విభూతియోగాద్ అవిద్యాదోషకృతైశ్వర్యపరిచ్ఛేదరహితపారమేశ్వరరూపసంపాదనాదితి వ్యాఖ్యానం కృతమ్ । ఇత్థమపి వ్యాఖ్యాతుం శక్యమ్ - ఉపాధిశబ్దేన మాయోపాధికృతాః సృష్ట్యాదిశక్తయ ఉచ్యన్తే తాశ్చ నిరతిశయా న తు జీవశక్తివత్కతిపయసృజ్యాదివిషయత్వేన సాతిశయాస్తాసాం సంపద్బాహుల్యం సైవ విభూతిరైశ్వర్యం తదయోగాదితి। ఎవం చ లేకేఽప్యధికశక్తయో రాజాదయోఽల్పశక్తీనాం ప్రజాదీనామీశత ఇతి దర్శనాత్తథైవ నిరతిశయశక్తిశాలీ పరమేశ్వరో నికృష్టోపాధీనామల్పశక్తీనాం దేవమనుష్యాది-జీవానామీష్ట ఇతి వాక్యార్థః పరినిష్పన్నో భవతి। నిరతిశయోపాధిసంపన్నశ్చేశ్వరో హీనోపాధిసంపన్నాన్ జీవాన్ ప్రశాస్తీతి భాష్యస్యాప్యేవమేవార్థః । అయమిహ పూర్వపక్ష:- సన్తి తావజ్ జ్ఞాతృజ్ఞేయధ్యాతృధ్యేయనియమ్యనియామకాధేయాధికరణభావాదివిషయా భేదశ్రుతయః । సన్తి చాభేదశ్రుతయః । యథాఽఽథర్వణికానాం సంహితోపనిషది బ్రహ్మసూక్తే బ్రహ్మదాశా బ్రహ్మదాసా బ్రహ్మేమే కితవా ఉత స్త్రీపుంసౌ సబ్రహ్మణో జాతౌ స్త్రియో బ్రహ్మోత వా పుమానితి మన్త్రః । యథా వా శ్వేతాశ్వతరోపనిషదాదిషు త్వం స్త్రీ త్వం పుమానిత్యాదయః । న చోభయవిధశ్రుత్యనుగ్రహాయ భేదాభేదపచాభ్యుపగమో యుక్తః తస్య విరోధాదిభిర్దుత్వాత్ ।
తస్మాదప్రమాణమేతాః శ్రుతయ ఇతి ।
అత్ర టీకానుసారేణ సిద్ధాన్త్యేకదేశిమతమ్ - ఈశ్వర ఎవ నాస్తి। యతో జీవానాం భేదాభేదచిన్తా తద్విషయశ్రుతయస్తు కేవలమర్థవాదా: భేదపక్షేఽభేదపక్షే భేదాభేదపక్షే చ దోషదర్శనాత్ । న చ తద్దోషపరిహారాయ జీవా న సన్తీతి వక్తుం యుక్తమ్ తేషాం ప్రత్యక్షాదిసిద్ధత్వాత్ । అతో జీవానామేవ జాత్యైక్యమవలమ్బ్యాద్వితీయశ్రుతయ- ఇతి। భాష్యానుసారేణ తు - భేదశ్రుతయః స్వార్థపరా: పూర్వాధికరణనిర్ణీతస్య ప్రవర్త్యప్రవర్తకభావస్య భేదాపేక్షత్వాత్ స్వామిభృత్యయోస్తథాత్వదర్శనాత్ అభేదశ్రుతయస్తు చేతనత్వసామ్యైక్యనిబన్ధనా ఉపచరితార్థాః అభేదే సుఖదుఃఖవైచిత్ర్యానుజ్ఞాపరిహారాదేరనుపపత్తేరితి। ఎవమీశ్వరాపలాపేనైవ సిద్ధాన్త్యేకదేశిమతం ద్రష్టవ్యమ్ ।
నను క్రత్వర్థగ్రహణేన గోదోహనాదిపురుషార్థప్రవృత్తిః పురుషాభిప్రాయానురోధ్యనుజ్ఞాధీనాభ్యుపగతా భవేదితి శఙ్కాం పరిహరతీత్యాహ-
అపి చ పురుషార్థేఽపీతి ॥౫౦॥౫౧॥౫౨॥౫౩॥
అథ ద్వితీయాధ్యాయస్య చతుర్థః పాదః ॥ తథా ప్రాణాః ॥ ౧ ॥ బ్రహ్మవేదనే సర్వవేదనప్రతిజ్ఞా తదుపపాదకశ్రుతివిరోధాదితి టీకాయాం బ్రహ్మవేదన ఇత్యస్య ద్వన్ద్వసమాసాన్తర్గతపూర్వపదార్థభూతయా సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞయాఽన్వయమపేక్షావశేన దర్శయతి-
కస్మిన్నితి ।
కస్మిన్సతీత్యర్థః ।
దోషాత్త్విష్టిరితి ।
ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయత్ స స్వాం దేవతామార్చ్ఛత్ స పర్యదీర్యత స ఎతం వారుణం చతుష్కపాలమపశ్యత్ తన్నిరవపత్ తతో వై స వరుణపాశాదముచ్యత వరుణో వా ఎతం గృహ్ణాతి యోఽశ్వం ప్రతిగృహ్ణాతి యావతోఽశ్వాన్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్తావతో వారుణాంశ్చతుష్కపాలాన్నిర్వపేద్ వరుణమేవ స్వేన భాగధేయేనోపధావతి స ఎవైనం వరుణపాశాన్ముఞ్చతీతి తైత్తిరీయా: సమామనన్తి। అస్యార్థః- ప్రజాపతిర్వరుణాయ ప్రతిగ్రహీత్రే అశ్వమనయద్ అదదాత్ స ప్రజాపతిః స్వాం దేవతాం ప్రతిగ్రహీతృత్వేన స్వదేవతాభూతం వరుణమార్చ్ఛత్ ప్రాపద్ వరుణగ్రహశబ్దితః జలోదరవ్యాధియుక్తో జాతః తత్పరిహారార్థం వారుణీం చతుష్కపాలేష్టిం కృతవానితి।
ఎవముపక్రమానుసారేణేయం దాతురిష్టిరిత్యుత్తరాధికరణే స్థాస్యన్తమర్థం సిద్ధవత్కృత్యైతదధికరణప్రవృత్తిరిత్యాహ-
తతో దాననిమిత్తేష్టిరితి ।
నను ఉత్తరాధికరణార్థమనుపేక్ష్య యోఽశ్వం ప్రతిగృహ్ణాతీతి యథాశ్రుతవైదికశబ్దా-నుసారేణ లౌకికేఽశ్వప్రతిగ్రహే వైదికే వేత్యేవమేతదధికరణప్రవృత్తిః కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ-
న తు లౌకికే ఇతి ।
వైదికత్వం వేదవిహితత్వరూపం ప్రతిగ్రహే న సంభవతి। యద్యపి ప్రతిగ్రహైర్బ్రాహ్మణో ధనమర్జయేదితి నియమవిధివ్యాపారోఽస్తి తథాప్యశ్వప్రతిగ్రహే సోఽపి నాస్తి నోభయతోదతః ప్రతిగృహ్ణాతీతి తన్నిషేధాత్ కిం చ శాస్త్రాద్ధి వైదికే న దోషః స్యాదితి వైదికే దోషాభావః స్మర్యతే, న చాశ్వప్రతిగ్రహే దోషాభావోఽస్తి। అతో దానవిషయ ఎవాయం విచార ఇతి భావః ।
న కేసరిణ ఇతి ।
సుహృదాదిభ్యో రాగప్రాప్తమశ్వదానం ప్రతిషిద్ధమ్॥
ప్రాప్తస్యానువాదకోఽర్థవాదోయమితి।
నను అర్థవాదోఽనుపపాతాదితి (జై. అ. ౩ పా. ౪ సూ. ౩౫ ) సూత్రేణ వరుణగ్రహశబ్దోర్థవాద ఎవ అశ్వదానప్రయుక్తతయా జలోదరవ్యాధేరనువాదాదిత్యుక్తమ్ ఇహాపి సిద్ధాన్తే తథైవోక్తం కుతః ప్రాప్తస్యేదానీమనువాదః కీర్త్యతే । ఉచ్యతే । లోకప్రాప్తస్య జలోదరవ్యాధేరిహానువాదః వరుణో వా ఎతమశ్వదాతారం గృహ్ణాతీతి నిర్దేశస్తూపమార్థః । అగ్నిమేవ ఖలు వా ఎష ప్రవిశతి యోఽవాన్తరదీక్షాముపైతీతివద్ ఇవశబ్దయోగాత్తత్ర వాచ్యోపమా ఇహ తు సామానాధికరణ్యనిర్దేశాద్ గమ్యేతి విశేషః । తతశ్చ జలోదరవ్యాధిమతా తచ్చికిత్సేవాశ్వం దత్తవతేయమిష్టిరవశ్యం కార్యేతి సిద్ధం భవతి। కిం చ ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయదిత్యాద్యసదర్థవాదప్రతీతస్య దోషస్యాశ్వదాతృత్వ-సామాన్యాదన్యేష్వపి ప్రాప్తస్య వరుణో వా ఎతం గృహ్ణాతీత్యత్రానువాద ఇత్యుపపద్యతే । నన్వియమిష్టిర్మా భూద్దోషనిర్ఘాతార్థా తథాపి వైదికఇతి కుతః లౌకికేఽపి వా లౌకికఎవ వా కిం న స్యాత్ । ఉచ్యతే । న తావదుభయత్ర భవితుమర్హతి లౌకికే పురుషార్థత్వం వైదికే క్రతుశేషతేత్యేకస్య వాక్యస్య క్రతుపురుషశేషతాప్రతిపాదకత్వేన వాక్యవైరూప్యప్రసఙ్గాత్ । నాపి లౌకికఎవ వైదికస్య నైమిత్తికస్య వైదికం నిమిత్తం ప్రత్యాసన్నమితి తద్విహాయాప్రత్యాసన్నలౌకికగ్రహణాయోగాత్తద్గ్రహణే ఫలకల్పనాగౌరవ-ప్రసఙ్గాచ్చ । అతస్తస్మాద్యజ్ఞే ప్రతీయేతేతి యుక్తః సిద్ధాన్తః ।
లౌకికే ధాతుసామ్యార్థమితి ।
వమనేనాన్తర్గతదోషనిః సరణాద్ధాతుసామ్యం భవతీతి వమనోపాయతయా వైద్యకే సోమపానముక్తమస్తి తత్కృతం వమనం లౌకికం తస్మిన్నిత్యర్థః ।
ధాతుసామ్యకరత్వాన్న దోషతేతి ।
ధాతుసామ్యార్థం వమనే క్రియమాణే తాత్కాలికేన్ద్రియశోషో భవతి చేద్భవత్విత్యఙ్గీకృతత్వాన్న దోష ఇత్యర్థః ।
మన్త్రలిఙ్గాదితి ।
సోమరసం ప్రతి నాభిమతిక్రమ్య మాగా ఇత్యూర్ధ్వముఖత్వనిషేధకమన్త్ర-లిఙ్గాదిత్యర్థః ।
నన్వనుత్పత్తౌ తత్త్వాన్తరత్వాపాదనమయుక్తమవిద్యాదివదనుత్పత్తావప్య-తత్త్వాన్తరత్వోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్యాహ-
అవిద్యాదీతి ॥౨॥౩॥౪॥
సప్త గతేర్విశేషితత్వాచ్చ ॥ ౫ ॥
పూర్వపక్ష ఇతి ।
యస్మాత్స్థూలాత్సూక్ష్మాచ్చ శరీరాత్ త్వమ్పదార్థో వివేక్తవ్యః తస్మిన్ భౌతికే విషయే శ్రుతివిరోధపరిహారార్థోయం పాదః । తత్ర సప్తైవ ప్రాణా లిఙ్గశరీరాన్తర్గతాస్తదా తేభ్య ఎవ త్వమ్పదార్థో వివేక్తవ్యః ఎకాదశ చేదన్యేభ్యోఽపీతి ప్రయోజనమిత్యర్థః ।
గ్రహానతిశేరత ఇతి వ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్యాతిగ్రహశబ్దస్య విషయేషు వృత్తౌ హేతుమాహ-
రాగోత్పాదనేనేతి ।
అపానఇతి చ గన్ధ ఇతి ।
లక్షణయోచ్యత ఇత్యనుషఙ్గః ।
అపానేనేతి ।
అపానశబ్దేన గన్ధస్య లక్షణాయాం హేతుం తద్వాచ్యేనాపశ్వాసేన కరణేనాధేయత్వరూపం సంబన్ధం శ్రుతిరేవ వదతీత్యర్థః ।
ప్రాణాన్తరవ్యావృత్తిరితి ।
అశీర్షణ్యానాం ప్రాణత్వవ్యావృత్తిరిత్యర్థః ॥౬॥
ఉఖాధూపనస్తుతిపరత్వాదితి ।
తథా చ యే శీర్షణ్యాః ప్రాణాస్తే సప్తేతి లోకసిద్ధార్థానువాదేన సప్తభిర్ధూపనస్య స్తుతిరితి యుక్తం న తు యే శీర్షణ్యాస్తఎవ ప్రాణా ఇత్యలౌకికార్థపరత్వమితి భావః ॥
తథాపి సదనువాద ఇతి విశేష ఇతి ।
నను శీర్షణ్యాః ప్రాణాః సప్తేత్యపి సదనువాద ఎవ కో విశేషః నేతి బ్రూమః । వస్తుతశ్చత్వార ఎవ హి శీర్షణ్యాః ప్రాణా ఇతి వక్ష్యతే టీకాయామ్ । ఎకస్మిన్నాసాస్థివ్యవహితే ద్విత్వాభిమానాన్న చక్షుర్ద్విత్వమ్ ఎకవినాశే ద్వితీయావినాశాన్నైకత్వమిత్యక్షపాదేన పూర్వోత్తరపక్షసూత్రాభ్యాం వ్యవస్థాపితం చక్షుర్ద్విత్వం చ దూషయిష్యతే । ఇయమపరా యోజనేత్యాదిగ్రన్థేనేన్ద్రియాణామేకాదశత్వమఙ్గీకృత్యైవోత్క్రామ-దిన్ద్రియసంఖ్యావిషయశ్రుతికలహవారణార్థం వర్ణకాన్తరమారబ్ధమ్ ॥ తత్ర సప్తైవోత్క్రామన్తి అన్యాని తు శరీరవత్ప్రతిజన్మ జాయన్త ఇతి పూర్వపక్ష: । ఎకాదశాప్యుత్క్రామన్తీతి సిద్ధాన్తః ।
అస్మిన్ వర్ణకే పూర్వవర్ణకాదుత్కర్షం దర్శయితుం పూర్వవర్ణకే పూర్వపక్షసూత్రయోజనాక్లేశం పూర్వపక్షోపపాదనాయ తద్విరుద్ధశ్రుతియోజనాక్లేశం చ దర్శయతి-
పూర్వయోజనాయాం హీతి ।
వృత్తిభేదవిషయత్వకల్పనేతి ।
యద్యపి ద్వితీయవర్ణకపూర్వపక్షేఽపి తే యదాఽస్మాచ్ఛరీరాన్మర్త్యాదుత్క్రామన్త్యథ రోదయన్తీతి శ్రుతేర్వృత్తిభేదవిషయత్వకల్పనాక్లేశోఽస్తి తథాప్యస్మిన్ వర్ణకే స ఎక ఎవక్లేశ: పూర్వవర్ణకే క్లేశత్రయమితి విశేషః ।
అధ్యాత్మాధిదైవికోపాసనేష్వితి ।
అధ్యాత్మం వాగాదీనామధిదైవమగ్న్యాదీనాం చ సన్త్యేకోపాసనాద్వహ్న్యాదిశరీరప్రాప్తి-ఫలకాని తేషు యాని శరీరాన్తరేఽప్యనువర్తమానానీన్ద్రియాణి తాన్యేవ తత్క్రతున్యాయాదుపాసనీయాని । అత: పూర్వపక్షే సప్తానాముపాసనమేకాదశానామపి సిద్ధాన్త ఇతి ఫలభేద: ॥౬॥
అణవశ్చ ॥ ౧ ॥ ద్వితీయవర్ణకేన సఙ్గతిమాహ-
ఎకాదశానాం ప్రాణానామితి ।
పాదసఙ్గతిస్తు ప్రాసఙ్గికీ శ్రుతికలహనిరాసాభావాత్, సాంఖ్యవిప్రతిపత్తిమాత్ర-నిరాసాత్ ।
పరిచ్ఛేదేతి ।
అహమిహైవాస్మీతి పరిచ్ఛేదభానాదిత్యర్థః ।
ఆధిదైవికవ్యాపకేతి ।
యద్యపి వ్యష్ట్యన్తః కరణచైతన్యసంవలనరూపాస్మదాదివ్యష్ట్యహఙ్కారవత్సమష్ట్యన్తః కరణచైతన్యసంవలనరూపః సమష్ట్యహఙ్కారోఽస్తి హైరణ్యగర్భః స తు వ్యాపక ఇతి వక్తుం శక్యమ్ తథాపి సాంఖ్యాభిమతమహత్ప్రాకృతికేన్ద్రియప్రకృతిభూతవ్యాపకాహఙ్కారసద్భావే ప్రమాణం నాస్తీతి తాత్పర్యమ్ ॥౭॥
శ్రేష్ఠశ్చ ॥ ౮ ॥
ఆనీదిత్యస్యేతి ।
సదసదాత్మకసకలప్రపఞ్చాభివ్యక్త్యా మహాప్రలయవిషయత్వమానీదిత్యస్యావగమ్యత ఇత్యర్థః ॥౮॥
న వాయుక్రియే పృథగుపదేశాత్ ॥ ౧ ॥ ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః యః ప్రాణః స వాయురితి ప్రాణవాయుభేదాభేదశ్రుత్యోర్విరోధ ఇతి పూర్వపక్ష: । శ్రుత్యోర్విరోధే స్మృత్యా తత్తాత్పర్యం నిర్ణేతవ్యమతః సాంఖ్యస్మృత్యా కరణానాం సాధారణవృత్తిః ప్రాణో వాయోర్భిన్న ఇతి సిద్ధాన్త్యేకదేశిమతమ్ ।
పదభాష్య ఇతి ।
ప్రతిపదవివరణరూపం ఛాన్దోగ్యభాష్యం పదభాష్యం తత్ర వాగాదీన్ద్రియప్రాయ-పాఠాత్ప్రాణో ఘ్రాణమితి వ్యాఖ్యాతమ్ ఇహ తు ప్రాణశ్రుతి: ప్రాయపాఠాద్బలీయసీతి ప్రాణో ముఖ్యప్రాణ ఉక్త ఇత్యర్థః ।
కథంచిన్నయనం సిద్ధాన్తినోఽపి తుల్యమిత్యాహ-
త్వయాఽపి హీతి ।
సిద్ధాన్తినాఽపి హి వాయుప్రాణయోః స్వరూపాఽభేదే తత్త్వాఽభేదమాశ్రిత్యాభేదశ్రుతిః వృత్తితద్వద్భేదాభిప్రాయా బాహ్యాధ్యాత్మికవ్యాపారద్వైవిధ్యాభిప్రాయా చ భేదశ్రుతిరితి వ్యాఖ్యాతవ్యమ్ । అతః కథంచిద్యోజనం తన్మతేఽపి సమానమిత్యర్థః ।
తర్హి కిమితి ।
ప్రాణో న వాయుమాత్రం నాపి వాయోస్తత్త్వాన్తరమితి సిద్ధాన్తే భేదాభేదశ్రుత్యోరుభయోరపి యోజనాయాం క్లేశోఽస్తి చేత్ తర్హ్యభేద ఇతి ప్రథమపూర్వపక్ష ఎవ కిమితి నాద్రియతే తత్ర హి భేదశ్రుతిమాత్రస్య క్లేశేన యోజనేత్యాశఙ్కార్థః ।
పరిహారాభిప్రాయమాహ-
యదా త్వితి ।
యదా ప్రథమావస్థాయాం విరుద్ధే శ్రుతీ వినిగమనావిరహాత్పరస్యరత్యాజితార్థే వర్తేతే తదా లబ్ధప్రసరయా స్మృత్యా కరణవ్యాపారః ప్రాణ ఇతి ప్రతిపాదితే శ్రుతీ తత్పరతయా యోజ్యేతే తత్ర భేదశ్రుతేర్యోజనాయా న కశ్చన క్లేశ: అభేదశ్రుతిస్తు వాయుశబ్దస్యౌపచారికత్వకల్పనయా శక్యయోజనా । అతః పూర్వం పశ్చాచ్చ భేదాభేదశ్రుతిభ్యామభగ్నస్వార్థస్మృత్యనుసారేణ కరణవృత్తిః ప్రాణ ఇత్యేవ పూర్వపక్ష ఆద్రియత ఇత్యర్థః । ప్రత్యేకమిన్ద్రియాణాం వృత్తిః ప్రాణ ఇతి వికల్పే టీకాయాం దూషణం నోక్తమ్ ।
తత్ర స్వయం దూషణమాహ-
ప్రత్యేకవృత్తిత్వ ఇతి ॥౯॥౧౦॥
పురుషార్థత్వాత్ పురుషం ప్రతి పారతన్త్ర్యమితి హేతుసాధ్యయోరభేదశఙ్కాం పరిహరతి-
పురుషార్థత్వమితి ।
పరిచ్ఛేదధారణాదితి గ్రన్థే ధారణశబ్దార్థమాహ-
ధారణం మేధేతి ।
పరిచ్ఛేదాహరణాదీతి పాఠే జ్ఞానేన్ద్రియసాధ్యో రూపాదిప్రత్యయః పరిచ్ఛేదః । హస్తాదికర్మేన్ద్రియసాధ్య ఆహరణాదిః ॥౧౧॥౧౨॥
అణుశ్చ ॥ ౧౩ ॥
సామ ప్రాణ ఇతి వ్యుత్పాద్యేతి ।
ఎష ఉ ఎవ సామ వాగ్వై సా అమ ఎష సా చామశ్చేతి తత్సామ్నః సామత్వమితి పూర్వవాక్యేన సామశబ్ద: ప్రాణే వ్యుత్పాదితః ।
ననూభయముభయత్ర విషయః తత్ర వ్యాపిత్వశ్రుతీనాముపాసనార్థత్వహేతురవశ్చేత్యధికరణే దర్శితః అస్మిన్నధికరణే తు ప్రాణవ్యాప్తికశ్రుతేరాధిదైవికవిషయత్వే హేతురుచ్యత ఇతి విశేషమాహ-
హేతుభేదస్య చాధికరణాభేదకత్వాదితి ।
పూర్వపక్షే విశేషాభావే సైద్ధాన్తిక హేతుభేదమాత్రేణ నాధికరణభేదో భవతి ఈక్షత్యధికరణాదిషు అధికరణైక్యేఽపి సైద్ధాన్తికహేతుబాహుల్యదర్శనాదితి భావః । స్వమతే త్వణవశ్చేత్యధికరణమిన్ద్రియవిషయే సాంఖ్యవిప్రతిపత్తినిరాసార్థమ్ । ఇదమధికరణం యద్యపి ప్రాణవిషయే శ్రుతివిప్రతిపత్తినిరాసార్థమ్ తథాప్యత్రైకేన్ద్రియ-విషయశ్రుతివిప్రతిపత్తినిరాసోఽప్యర్థాత్సిధ్యతి। సమఃప్లుషిణేత్యాదేః ప్రాణే తత్తచ్ఛరీరానురోధిసంకోచవికాసపరతయోపపాదనేన హి త్వగిన్ద్రియస్యాపి తథైవ సంకోచవికాసశాలితయా సర్వాఙ్గీణశైత్యోపలబ్ధికరణత్వమిత్యర్థాత్సిధ్యతి। సమ ఎభిస్త్రిభిర్లోకైరితి ప్రాణే విభుత్వామ్నానం పరమ్ ఆధిదైవికవిషయతయా యోజనీయమితి తత్రాధికయత్నసద్భావాత్ ప్రాణప్రధానమిదమధికరణమిత్యణుశ్చేత్యేకవచనేన దర్శితమితి తాత్పర్యమ్ ।
కుటో ఘట ఇతి ।
ఘటః కుటో నివాపోఽస్త్రీత్యమరసింహః । సమఎభిస్త్రిభిర్లోకైరిత్యేతదితి। సమోఽనేన సర్వేణేత్యేతత్తు న విభుత్వప్రతిపాదనైకాన్తికమ్ ప్లుషిమశకనాగ-వ్యతిరిక్తమపి యద్యత్ప్రాణ్యస్తి తత్తచ్ఛరీరానుకూలసంకోచవికాసశాలితయా తేన సర్వేణాపి సమమిత్యేవమర్థతాయా అప్యుపపత్తేరితి భావః ॥౧౩॥
జ్యోతిరాద్యధిష్ఠానం తు తదామననాత్ ॥ ౧౪ ॥
న తు కరణానామితి ।
నను- యద్ధీత్యాదిటీకోక్తస్యోత్సర్గస్యేన్ద్రియేషు ప్రవృత్తిర్బలవదుపపాదకాభావేనా-భ్యుపగన్తుమయుక్తా యశ్చక్షుషి తిష్ఠన్నిత్యాదేస్తదపవాదకస్య సత్త్వాదితి- చేత్ సత్యమ్ ఈశ్వరాధిష్ఠానమపరామృశ్యాయం పూర్వపక్షః । అత ఎవ సిద్ధాన్తే కరణాని చేతనాధిష్ఠితానీత్యనుమానస్యేశ్వరేణ సిద్ధసాధనమాశఙ్క్య పరిహరిష్యతే । న చేశ్వరేణ సిద్ధసాధనత్వమ్ ।
తదభ్యుపగమే త్వయైవోత్సర్గబాధస్యేష్టత్వాదితి ।
అథవా- ఉత్సర్గస్యేశ్వరాధిష్ఠితత్వాంశ ఇవాగ్న్యాద్యధిష్ఠితత్వాద్యంశే త్యాగో న కార్యః ।
తత్ర బలవత్ప్రమాణాభావాదితి తాత్పర్యమ్ । అత ఎవ కరణాని చేతనాధిష్ఠితానీతి సిద్ధాన్త్యనుమానస్య పూర్వపక్షే జీవాధిష్ఠితత్వేన సిద్ధసాధనత్వమ్ జీవస్య బలవత్ప్రమాణవశాదధిష్ఠాతృత్వమఙ్గీకృత్యానుపదం వక్ష్యతే-
న చ తదస్తి జీవ ఇతి ।
యద్యప్యభిమతార్థగ్రాహకేన్ద్రియమనఃసంయోజనతదగ్రహణార్థచక్షుర్విస్ఫారణశ్రోత్రావధానదానాదినా జీవస్యేన్ద్రియాధిష్ఠాతృత్వమనుభవసిద్ధముపపద్యతే చ తదిన్ద్రియాణామతీన్ద్రియ-త్వేఽపి తేషామభిమతార్థే గ్రహణాయ నోదనకారిణీషు నాడీషు స్పార్శనాపరోక్షజ్ఞానస్య తన్మూలప్రయత్నస్య చ సంభవాద్, నాడీగోచరప్రయత్నేనైవ తన్నోదనీయానాం శ్వాసజమలానామిచ్ఛయా మోచనధారణదర్శనాత్ అథ యో వేదేదం జిఘ్రాణీత్యాదిశ్రుత్యనుమతం చ జీవస్యేన్ద్రియాధిష్ఠాతృత్వమ్ తథాపి జీవాధిష్ఠానం న సార్వత్రికమ్ । అనిచ్ఛతోఽప్యనభిమతజ్ఞానాదిదర్శనాదితి తాత్పర్యమ్ ।
న హ వై దేవానితి ।
నను అగ్న్యాదిదేవతాః ఎతదిన్ద్రియసాధ్యపుణ్యఫలభాగిన్యః తదధిష్ఠాతృత్వా-దిత్యనుమానే నాస్త్యాగమవిరోధః । సత్యమ్ అప్రయోజకత్వం త్వనుమానస్య తదా భవతి। ఆగమస్తావదేవతానాం పాపఫలం నాస్తీతి వదతి తతశ్చ యథా తాసాం పాపహేతుజ్ఞానకర్మకారయితృత్వేఽపి తథాభూతజ్ఞానకర్మతాశ్రయత్వాత్ తదుత్పత్తావాలోకాదివ-త్కరణానుగ్రాహకతయా సహకారిమాత్రత్వాద్ న తజ్జన్యపాపఫలభాగిత్వమ్ ఎవం తజ్జన్యపుణ్యఫలభాగిత్వాభావస్యాప్యుపపత్తేః । న చ పుణ్యమేవాముం గచ్ఛతీతి శ్రుతిబలాత్తాసాం తజ్జన్యపుణ్యఫలభాగిత్వం శఙ్కనీయమ్ న హ్యేషా శ్రుతిరిన్ద్రియాధిష్ఠాతృదేవతానాం స్వస్వాధిష్ఠేయేన్ద్రియజన్యజ్ఞానకర్మప్రయుక్తపుణ్యఫలభాగిత్వం బ్రవీతి కింతు వాఙ్గనఃప్రాణరూపత్ర్యన్నోపాసకస్య సార్వత్మ్యఫలప్రాప్త్యనన్తరమ్ ఆత్మాన్తరగతపాపఫలానుభవప్రసక్తౌ తన్నివారణం కరోతి। అముం త్ర్యన్నోపాసకముపాసనాజన్యం పుణ్యమేవ గచ్ఛతి న త్వాత్మాన్తరగతం పాపమిత్యనేన వాక్యేన త్ర్యన్నోపాసకస్య పాపప్రాప్త్యభావే ప్రతిపాద్యే సామాన్యముఖేన తత్సమర్థనార్థం న హ వై దేవానితి వాక్యం దేవతామాత్రమేవ కిమపి పాపం న స్పృశతి హిరణ్యగర్భవదుత్కృష్టదేవతాభావం ప్రాప్తం త్ర్యన్నోపాసకం కిమపి పాపం న స్పృశతీతి కిము వక్తవ్యమితి తదభిప్రాయః । (తత్కిమితీతి మృత్యుమతీత్య యత్ప్రాప తత్కిమితి ప్రాప్యవిశేషనిర్ద్ధారణార్థః ప్రశ్నః ।
సా యదేత్యాదిశ్రుతిం తదుత్తరత్వేన వ్యాచష్టే-
ఉచ్యత ఇతి ।
అతిముక్తా త్యక్తవతీ ।
అగ్నిరేవాభవదితి ।
ఎవం చాగ్నిభావః ప్రాప్య ఇత్యుక్తం భవతి।
దర్శనాయ చక్షురిత్యస్యాభిప్రాయమాహ-
న చైతన్యాయేతి ।
చైతన్యస్యాత్మరూపత్వాన్న తత్ర చక్షురపేక్షా కింతు చాక్షుషవృత్తావితి గూఢోఽభిప్రాయః ।
అముమభిప్రాయం వివరీతుమ్ అథ యో వేదేదమిత్యాదిశ్రుతివాక్యం తద్వివృణేతి-
అథాపీతి ।
అథశబ్దోఽప్యర్థే వర్తత ఇత్యర్థః ।
క ఇహాప్యర్థ ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ-
దర్శనాద్యర్థం చక్షురాద్యపేక్షాయామపీతి ।
అథ యత్రైతదాకాశమిత్యాదివాక్యే చక్షుర్గ్రహణం సర్వేషామిన్ద్రియాణాం దర్శనగ్రహణం సర్వేన్ద్రియజన్యవృత్తీనాం చోపలక్షణమ్ అతో- దర్శనాదీతి చక్షురాదీతి చోభయత్రాప్యాదిగ్రహణమ్ ।
స్వతఎవ యో వేదేతీతి ।
స్వస్వరూపలాభార్థం కారణమనపేక్ష్య యో వేదేత్యర్థః ।
స ఆత్మేతి ।
వేదేత్యత్ర ప్రకృత్యర్థభూతవేదనస్వరూప ఆత్మేత్యర్థః । యది నిత్యాత్మస్వరూపమేవ వేదనం కుత్ర తర్హీన్ద్రియాపేక్షా కింరూపం చ వేదేత్యత్ర ప్రత్యయార్థభూతం వేదనం ప్రతి కర్తృత్వమిత్యాకాఙ్క్షాయాం గన్ధాయ ఘ్రాణమితి వాక్యమ్ । తత్ర గన్ధశబ్దో వృత్తిరూపగన్ధజ్ఞానపర ఇతి వ్యాచష్టే-
తస్యేతి ।
ఎవం చ గన్ధవేదనరూపచైతన్యావచ్ఛేదకవృత్త్యుత్పత్త్యర్థమిన్ద్రియాద్యపేక్షా తత్కర్తృకత్వోపాధికం చ తదవచ్ఛిన్నస్వస్వరూపకర్తృత్వమిత్యుక్తం భవతి) ॥౧౪॥౧౫॥౧౬॥
త ఇన్ద్రియాణి తద్వ్యపదేశాదన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్ ॥ ౧౭ ॥ భేదశ్రుతేరితి వైలక్షణ్యాచ్చేతి సూత్రయోర్భాష్యకారైరసురపాప్మవిద్ధత్వావిద్ధత్వగోచరా మృత్యుప్రాప్తత్వాప్రాప్తత్వగోచరా చ ద్వివిధా భేదశ్రుతిరుదాహృతా టీకాకారైస్తు ద్వితీయైవోపాత్తా న త్వాద్యా తత్కిమాద్యశఙ్కాయామస్వారస్యాదిత్యాశఙ్క్య- మృత్యుప్రాప్తశబ్దేనైవాసురపాప్మ-విద్ధత్వస్యాపి సంగృహీతత్వాదిత్యాహ-
మృత్యుర్వాగాదీనాం స్వ విషయాసఙ్గ ఇతి ।
అసురశబ్దేనాసురపాప్మవిధ్వస్తానితి శబ్దేన ।
ఉక్తార్థోపపాదనార్థం మృత్యుప్రాప్తేత్యాదిటీకాముపాదాయ శ్రుతిద్వయమప్యుపన్యస్యతి-
శ్రూయతే హీతి ।
శ్రూయత ఇత్యస్య విషయాసఙ్గవత్త్వమిత్యనేన సంబన్ధ: ।
త్వం న ఉద్గాయేతి ।
దేవైర్నియుక్తాయాం వాచి యో భోగ: అభివదనలక్షణం ఫలం తద్దేవేభ్య ఆగాయత్సకలదేవసాధారణం గానేన సా వాక్ సంపాదితవతీ తత్ర యత్కల్యాణం స్వరవర్ణాదిభ్రంశరహితమభిరూపమభివదనం తదాత్మనే ఆగాయాదితి లిఖితశ్రుతి-భాగస్యార్థః । ఆదిశబ్దేన తామభిద్రుత్య పాప్మనా విధ్యన్నిత్యన్తో వాక్యశేషః సంగృహీత: । తాని మృత్యురిత్యాదిశ్రుత్యన్తరోదాహరణేఽపి శ్రూయత ఇత్యనుషఙ్గః కార్యః । కేషుచిత్కోశేషు విషయాసఙ్గవత్త్వమిత్యస్య తాని మృత్యురిత్యస్య చ మధ్యే సంశ్రావ్యేతి పదాన్తరయుక్తః పాఠో దృశ్యతే స న సాధురివ లక్ష్యతే । యో వాచి భోగ ఇత్యాదిశ్రుతిరుద్గీథవిద్యాప్రకరణగతా తాని మృత్యురిత్యాదిశ్రుతిః సప్తాన్నబ్రాహ్మణగతేతి భేదాత్ ।
అర్థాలోచనమితి జ్ఞానేన్ద్రియాభిప్రాయమ్ । టీకాయామన్యే త్విత్యాదినా వృత్తికారమతముపన్యస్తం తద్భాష్యకారమతే సూత్రయోజనాక్లేశోఽస్తీత్యపరితోషాదితి వక్తుం భాష్యకారమతే సూత్రయోజనాం దర్శయతి-
భాష్యకారైర్హీతి ।
న కేవలమధ్యాహారాపేక్షత్వాదితి ।
అనేన భేదశబ్దాధ్యాహారభియేత్యేతత్ప్రతిజ్ఞాయాం తత్త్వాన్తరాణీత్యధ్యాహారభియేత్యేవ-మర్థతయా వ్యాఖ్యాతమ్ ।
ఘఞ్ప్రత్యయో భవతీతి ।
ఘఞ్ప్రత్యయాన్తో నిపాత ఇత్యర్థః ।
తన్మాత్రమయుక్తమిత్యుక్తం భవతీతి ।
వస్తుతస్తు- భాష్యకారీయాయామాద్యసూత్రవ్యాఖ్యాయామయుక్తత్వప్రదర్శనార్థో న భవతి వృత్తికారమతస్యోపన్యాసః కింతు తస్యైవాయుక్తత్వప్రదర్శనార్థః । తస్మిన్నుపన్యస్యమాన-ఎవ హి తదయుక్తత్వం స్ఫుటం ప్రతీయతే । తథాహి- సంశయవాక్యేన తావత్ప్రాణవ్యావృత్తత్వవాగాద్యేకాదశానుగతమిన్ద్రియత్వం సిద్ధాన్తే నిర్వక్తవ్యతయా ఉపక్రాన్తమ్ । అగ్రే తు దేహాధిష్ఠానత్వే సతి రూపాద్యాలోచనకరణత్వమిన్ద్రియత్వమితి కర్మేన్ద్రియేభ్యోఽపి వ్యావృత్తం నిరుక్తమ్ । నిష్ప్రయోజనం వాఽధికరణమ్ । యది పూర్వపక్షరీత్యా ప్రాణానుగతమిన్ద్రియత్వం నిరుచ్యతే యది వా సిద్ధాన్తరీత్యా తద్వ్యావృత్తమ్ ఉభయథాపి హి నాస్తి ప్రయోజనమ్ । న హి వైశేషికశాస్త్రవత్సాధర్మ్యవైధర్మ్యవిచారార్థా అస్య శాస్త్రస్య ప్రవృత్తిః । న చ ప్రాణస్యేన్ద్రియత్వే ఇన్ద్రియేభ్య ఎవ త్వమ్పదార్థో వివేక్తవ్యః అనిన్ద్రియత్వే తు ప్రాణాదపీతి ప్రయోజనభేదః శఙ్కనీయః । న హీన్ద్రియేభ్యోఽహం భిన్న ఇతి త్వమ్పదార్థో వివేక్తవ్యః కింత్వన్ధః కాణో మూకో బధిరః కుణిః ఖఞ్జ ఇత్యాదిరూపతత్తదిన్ద్రియవిశేషాభేదభ్రమనిరాసాయాన్ధాదహం భిన్న ఇత్యాదిప్రకారేణ । అతః ప్రాణద్వాదశానామిన్ద్రియత్వేఽపి ప్రాణాదపి త్వమ్పదార్థస్య వివేకః కార్య ఎవ । భాష్యకారీయే తు పూర్వపక్షే ప్రాణాద్వివేకవ్యతిరేకేణేన్ద్రియేభ్యో వివేకో న కార్యః । వృత్తిమతః ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరస్య తద్వృత్తిభ్యస్తత్త్వాన్తరత్వస్య కైముతికన్యాయేన సిద్ధేః । పాణిని స్మృతిమవలమ్బ్య పూర్వపక్షోఽపి తుచ్ఛః తామేవావలమ్బ్యేన్ద్రదృష్టేషు విషయేష్విన్ద్రజుష్టేషు భోగ్యేష్విన్ద్రసృష్టేషు ఘటాదిష్విన్ద్రదత్తేషు గ్రామాదిషు చేన్ద్రియత్వపూర్వపక్షప్రసఙ్గాత్ ఇన్ద్రియశబ్దరూఢిమవలమ్బ్యాతిప్రసఙ్గపరిహారే తత ఎవ ప్రాణవ్యావృతేరపి లాభాత్ సూత్రయోజనాక్లేశభియా తుచ్ఛాధికరణార్థపరిగ్రహస్తు వదాన్యగృహాన్తఃప్రవేశక్లేశభియా తద్ద్వారదృష్టపరిగ్రహతుల్యః । న చ భాష్యకారమతే సూత్రయోజనాక్లేశోపి । తథాహి- ప్రతిజ్ఞాధ్యాహారస్తావదసిద్ధః । తే వాగాదయః శ్రేష్ఠాదన్యత్ర శ్రేష్ఠాదన్యే తత్త్వాన్తరాణీతి సౌత్రపటైరేవ ప్రతిజ్ఞాలాభాత్ । భేదశ్రుతేరిత్యనేన పైానరుక్త్యమప్యసిద్ధమ్ తద్వ్యపదేశాదిత్యస్య ఉత్పత్తివ్యపదేశాదిత్యే-తదర్థకత్వేన భేదవ్యపదేశాదిత్యేతదర్థకత్వాభావాత్ । ఉత్పత్తివ్యపదేశః ప్రాణేఽప్యస్తీతి వ్యభిచారవారణాయ శ్రేష్ఠాదన్యత్రేతి హేతావపి విశేషణమ్ । ఇన్ద్రియాణీతి మనః సర్వేన్ద్రియాణి చేత్యేతచ్ఛ్రుతిగతశబ్దానుకరణమ్ । తత్ర ఇతిశబ్దమాత్రమధ్యాహర్తవ్యమ్ । తథా చ శ్రేష్ఠవ్యతిరేకేణ శ్రేష్ఠోత్పత్తివ్యతిరేకేణే-న్ద్రియాణి జాయన్త ఇతి శబ్దేనోత్పత్తివ్యపదేశాదితి హేత్వర్థో భవతీతి శ్రేష్ఠవ్యతిరేకోక్త్యా శ్రేష్ఠోత్పత్తివ్యతిరేక ఇన్ద్రియాణాముత్పత్తివ్యపదేశోక్తిసామర్థ్యాల్లభ్యతే । యథా సింహతుల్యపరాక్రమో రాజేత్యత్ర రాజ్ఞః పరాక్రమోక్తిసామర్థ్యాత్సింహోక్త్యా సింహపరాక్రమో లభ్యతే । ఎవమ్భూత ఎవ హేత్వర్థో భాష్యే వ్యపదేశభేదాదిత్యనేన వ్యపదేశవిశేషాదిత్యర్థకేన వివక్షితః । అత ఎవ కోఽయం వ్యపదేశభేద ఇతి ప్రశ్నపూర్వకం హేత్వర్థస్యైవ వివరణముత్తరత్ర క్రియతే న తు హేత్వర్థస్య ప్రసాధనమ్ హేత్వర్థస్వరూపస్యైవ ప్రశ్నదర్శనాత్ । అతః శ్రేష్ఠాదన్యత్రేత్యేతద్ధేతావప్యన్వేతి ఇన్ద్రియాణీత్యేతద్ధేతావేవాన్వేతీతి। ఇదం సర్వం భాష్యాభిమతమేవ । తచ్ఛబ్దస్యానన్తరోక్తపరామర్శకత్వమప్యుపపద్యతఎవ న వియదశ్రుతే (బ్ర. అ. ౨ పా. ౩ సూ. ౧) రిత్యారభ్యోత్పత్తేః ప్రకృతత్వాత్, తథా ప్రాణా: (బ్ర. అ. ౨ పా. ౪ సూ. ౧) శ్రేష్ఠశ్చే (బ్ర. అ. ౨ పా. ౪ సూ. ౮) తి సూత్రయోః ప్రాణేన్ద్రియవిషయతయాపి తస్యాః ప్రకృతత్వాత్ । ఎతస్మాజ్జాయత ఇతి వివక్షితమూలశ్రుత్యుపాత్తతయాఽపి తత్పరామర్శోపపత్తేశ్చ । తథా ప్రాణా ఇతి సూత్రే హి విషయవాక్యసంనిహితోపమానస్యాపి తచ్ఛబ్దేన పరామర్శోఽఙ్గీకృతః । ఇహేన్ద్రియాణీతి సౌత్రశబ్దేనైవోపాత్తే మూలశ్రుతివాక్యే తత్సంనిహితపరామర్శః సుతరాముపపద్యతే । ఎతేన- ప్రాణ ఇన్ద్రియాణీతి సంజ్ఞాభేదమాత్రం న తత్త్వాన్తరత్వసాధకమితి శఙ్కాఽపి- నిరస్తా ప్రాణోత్పత్తివ్యతిరేకేణోత్పత్తికథనస్య హేత్వర్థత్వాత్ । నన్వేవమపి శ్రేష్ఠాదన్యత్రేత్యస్య సాధ్యాన్వితస్య హేతావవ్యావృత్త్యాఽన్వయః హేతావితిశబ్దాధ్యాహారశ్చేతి క్లేశోఽస్తీతి- చేద్ న పరమతేఽప్యావృత్త్యా తదన్వయావశ్యమ్భావాత్ । టీకాయాం హి- తేనేన్ద్రియశబ్దేన తేషాం వాగాదీనాం వ్యపదేశాదితి హేతురుక్తః స తు వాగాదీనామేవ శ్రేష్ఠం వర్జయిత్వేన్ద్రియశబ్దేన వ్యపదేశాదిత్యవధారణాపేక్షః అన్యథేన్ద్రియవ్యపదేశస్య ప్రాణవ్యావృత్తత్వాప్రతీతౌ తత్ప్రవృత్తినిమిత్తస్యేన్ద్రియత్వస్య ప్రాణాద్వ్యావృత్త్యషిద్ధేః । అత ఎవ చాచార్యైర్దర్పణే సావధారణో హేతురుపన్యస్తః- తేనేన్ద్రియశబ్దే తేషామేవ వృద్ధవ్యవహారే వ్యపదేశాదితి। ఎతేన- హేతావితిశబ్దాధ్యాహారక్లేశోఽపి- నిరస్తః । పరమతఎవ భేదశ్రుతే- (బ్ర. అ. ౨ పా. ౪ సూ. ౮) రిత్యధికరణాన్తరసూత్రే వాగాదీనీన్ద్రియాణి శ్రేష్ఠాత్తత్త్వాన్తరాణీతి ప్రతిజ్ఞాధ్యాహారార్థబహుక్లేశసద్భావాత్ । ఇన్ద్రియాణి శ్రేష్ఠాదన్యత్రేత్యస్మాత్సూత్రాదనుషఙ్గతః ప్రతిజ్ఞా లభ్యత ఇతి చేత్తర్హి శ్రేష్ఠాదన్యత్రేత్యస్య తే వాగాదయః శ్రేష్ఠాదన్యత్రేన్ద్రియాణీతి పూర్వాధికరణసాధ్యాన్వితస్య పునస్తద్ధేతావన్వితస్య భేదశ్రుతేరితి సూత్రేఽప్యన్వయ ఇతి పరమత ఎవాతిక్లేశః । అస్మన్మతే త్విన్ద్రియాణీత్యస్య వినైవేతిశబ్దాధ్యాహారం తఇన్ద్రియాణీతి పక్షనిర్దేశార్థత్వేనాప్యస్త్యుపపత్తిః । తథా పక్షనిర్దేశస్య మనఃసర్వేన్ద్రియాణి చేతీన్ద్రియోత్పత్తిప్రతిపాదకవాక్యస్మరణార్థత్వాద్ న వైయర్థ్యం తత ఎవ తత్స్మారణసిద్ధేః న హేతావపి తదన్వయాపేక్షా ఇతి శబ్దాధ్యాహారేణ హేతౌ తదన్వయస్యాపి అనుకృతేస్తస్య చేతి సూత్రే తస్య చేత్యంశస్యైవ వివక్షితశ్రుతివాక్యసూచనప్రయోజనాత్ । తస్మాత్స్వరూపవ్యాక్రియైవ నిరాక్రియేత్యభిప్రేత్య టీకాయాం వృత్తికారమతోపన్యాస ఇత్యేవ యుక్తమ్ ॥౧౭॥౧౮॥౧౯॥
సంజ్ఞామూర్త్తిక్లృప్తిస్తు త్రివృత్కుర్వత ఉపదేశాత్ ॥ ౨౦ ॥
విషయప్రదర్శకం భాష్యముదాహృత్య వ్యాచష్ట ఇతి ।
భాష్యం గృహీత్వా తదుదాహృతం విషయవాక్యం వ్యాచష్ట ఇత్యర్థః ।
అరుణాదావితి ।
యద్యప్యరుణాధికరణే ఎకహాయనీద్రవ్యవదారుణ్యస్యాపి సాక్షాదేవ క్రయాన్వయః శాబ్దో వ్యుత్పాదితః తథాపి శ్రుతక్రయసాధనత్వనిర్వాహార్థమారుణ్యస్యైకహాయనీ-ద్రవ్యావచ్ఛేదకత్వేనార్థః పార్ష్ణికాన్వయోఽభ్యుపగత ఇతి తదభిప్రాయా పరమ్పరాసంబన్ధోక్తిః । సప్తదశారత్నిర్వాజపేయస్య యూప ఇతి తు సాక్షాత్ప్రధానసంబన్ధాఽసంభవేన శాబ్దపరమ్పరాసంబన్ధాశ్రయణే ఉదాహరణమ్ ।
యత్ర చ కర్తా కర్త్రన్తరం ప్రతి కరణమితి ।
జీవస్తావత్ తృతీయాశ్రుత్యా కరణత్వేన ప్రతీయతే చేతనస్య చేతనాన్తరం కర్తారం ప్రతి కరణతయాపకరణత్వం చ ప్రయోజ్యకర్తృత్వేనైవ భవతి నాన్యథేతి భావః । న చ పాచయత్యోదనం దేవదత్తేనేతివదిహ తృతీయాయాః కర్త్తర్థత్వం శఙ్కనీయమ్ తత్ర ణ్యన్తధాతూక్తాఖ్యాతాభిహితకర్తృకప్రయోజకవ్యాపారవ్యతిరేకేణ తత్ప్రకృతిభూతపచత్యర్థా-నభిహితకర్తృకప్రయోజ్యవ్యాపారవదిహాఖ్యాతాభిహితకర్తృకాధ్యారోపితప్రయోజకవ్యాపారరూపవ్యాపారవ్యతిరేకేణానభిహితకర్తృకస్య కస్యచిత్ప్రయోజ్యవ్యాపారస్యాభావాత్ । తస్మాదుత్తమపురుషనిర్దిష్టాయా దేవతాయాః కర్తృత్వేనాన్వయే సతి తృతీయాన్తనిర్ద్దిష్టస్య జీవస్య తస్యాం కరణత్వేనైవాన్వయో వక్తవ్య ఇతి భావః ।
ప్రధానాన్వయయోగ్యతాయామితి ।
యథేష్టకాః పక్త్వా భుఙ్క్తే ఇత్యత్రేటకానాం ప్రధానక్రియాన్వయాఽయోగ్యత్వా-దుపసర్జనక్రియాన్వయః తథేహాపీత్యర్థః । ప్రవేశక్రియాన్వయపక్షేఽపి న కర్తరి తృతీయా । న చ యథేష్టకాః పక్త్వా భుఙ్క్తే ఇత్యష్టకానాం కర్మత్వస్య క్త్వాప్రత్యయేనానభిధానాదిష్టకా ఇతి కర్మణి ద్వితీయా తథేహ కర్తరి తృతీయా శఙ్కనీయా యుక్తా తత్ర క్త్వాప్రత్యయస్య కర్మానభిధాయిత్వాద్ ద్వితీయా సమానకర్తృకయోః పూర్వకాల ఇతి స్మరణాదిహ క్త్వాప్రత్యయేన కర్తురభిధానమస్తీతి న కర్తరి తృతీయా యుక్తా । న చ- క్రియాద్వయకర్తురైక్యమేవ క్త్వాప్రత్యయార్థః న తు తద్గతకర్తృశక్తిరప్యతస్తదన-భిధానాత్తత్ర తృతీయా భవితుమర్హతీతి- శఙ్కనీయమ్ తథా సతీష్టకాః పక్త్వాఽహం భోక్ష్య ఇత్యత్రాపి మయేతి తృతీయాప్రసఙ్గాత్ । న చ- భోజనక్రియాకర్తురాఖ్యాతేనాభిధానా-త్తృతీయా న భవతీతి వాచ్యమ్ న హ్యనభిహితసూత్రస్యాభిహితకారకశక్త్యాశ్రయే తృతీయా న భవతీత్యర్థః కింత్వనభిహితకారకశక్త్యాశ్రయే భవతీతి భాష్యవార్తికయోః పర్యుదాసపక్షాశ్రయణాత్ । అత ఎవ ప్రాసాదే ఆస్త ఇత్యత్ర ప్రసీదన్త్యస్మిన్ జనా ఇత్యర్థే విహితేన ఘఞా ప్రసాదనక్రియాధికరణత్వస్యాభిహితత్వేఽపి ఆసిక్రియాధి-కరణత్వస్యానభిధానాత్ సప్తమీ । ఎవమిహాపి భుజిక్రియాకర్తృత్వస్యాభిధానేఽపి పాకక్రియాకర్తృత్వానభిధానాత్ తృతీయా స్యాత్ । తస్మాత్తత్ర క్త్వాప్రత్యయేన కర్తృశక్త్యభిధానమాశ్రిత్యైవ తృతీయాభావ ఉపపాదనీయః తథేహాపి కర్తరి తృతీయా న భవతీతి కరణార్థైవ సేతి యుక్తమ్ । తదయమర్థః- సేయం దేవతా జీవరూపేణానుప్రవిశ్య తద్భోగార్థం నామరూపే వ్యాకరవాణీతి సంకల్పితవతీతి॥౨౦॥౨౧॥౨౨॥