पूर्णानन्दसरस्वती
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಪೂರ್ಣಾನಂದೀ
ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರವಿಚಿತ್ರತಮಃಪ್ರಭಾವಾತ್ಸಂಸಾರಧೀಜನಿತದುಃಖಮಭೂಜ್ಜನಸ್ಯ । >
ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಧೀಜನಿತಸೌಖ್ಯಮಭೂಚ್ಚ ತಸ್ಯ ತಂ ರುಕ್ಮಿಣೀಸಹಿತಕೃಷ್ಣಮಹಂ ನಮಾಮಿ ॥ ೧ ॥
ಯತ್ಪಾದಪದ್ಮಭಜನೇಷ್ವನುರಕ್ತಚಿತ್ತಾಃ ಮೋಕ್ಷಂಗತಾ ಹ್ಯತಿದುರಾತ್ಮಜನಾಃ ಕಿಮನ್ಯೇ ।
ಯಲ್ಲೀಲಯಾ ಜಗದಭೂದ್ವಿವಿಧಸ್ವರೂಪಂ ತಂ ರುಕ್ಮಿಣೀಸಹಿತಕೃಷ್ಣಮಹಂ ನಮಾಮಿ ॥ ೨ ॥
ಕಾಶಿಕಾಧೀಶವಿಶ್ವೇಶಂ ನಮಾಮಿ ಕರುಣಾನಿಧಿಮ್ ।
ಉಮಾಂಗಸಂಗಾದನಿಶಂ ಪಿಶಂಗಾಂಗಪ್ರಕಾಶಕಮ್ ॥ ೩ ॥
ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತೇರಪಿ ಚ ಶಿಷ್ಯಜನಾ ಭವಂತಿ ಕಾಮಾದಿದೋಷರಹಿತಾ ಹ್ಯತಿಶುದ್ಧಚಿತ್ತಾಃ ।
ಯದ್ಧ್ಯಾನತಃ ಪರಮಕಾರಣಸುಸ್ಥಿರಾಸ್ತೇ ತಂ ಶ್ರೀಗುರುಂ ಪರಮಹಂಸಯತಿಂ ನಮಾಮಿ ॥ ೪ ॥
ಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ॓ಽಯಮಿತಿ ಸತ್ಯಚಿದಾತ್ಮಕಾತ್ಮಾ ಶಿಷ್ಯಾದಿಪುಣ್ಯಪರಿಪಾಕವಶಾದಿದಾನೀಮ್ ।
ಚಿದ್ಯೋಗಧಾರಿಣಮಜಸ್ತ್ರಮಜಂ ಸ್ಮಿತಾಸ್ಯಂ ತಂ ಶ್ರೀಗುರುಂ ಪರಮಹಂಸಯತೀಂ ನಮಾಮಿ ॥ ೫ ॥
ಷಟ್ಶಾಸ್ತ್ರಪಾರೀಣಧುರೀಣಶಿಷ್ಯೈರ್ಯುಕ್ತಂ ಸದಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಶೀಲೈಃ ।
ಅದ್ವೈತವಾಣೀಚರಣಾಬ್ಜಯುಗ್ಮಂ ಮುಕ್ತಿಪ್ರದಂ ತತ್ಪ್ರಣತೋಽಸ್ಮಿ ನಿತ್ಯಮ್ ॥ ೬ ॥
ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಕೃತೌ ನತ್ವಾ ಹ್ಯತಿಶ್ರೇಷ್ಠಾನ್ ಗುರೂನಪಿ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಾಭಿಧಾವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಯೇ ॥ ೭ ॥
ರತ್ನಪ್ರಭಾಂ ದುರೂಹಾಂ ವ್ಯಾಖರೋಮಿ ಯಥಾಮತಿ ।
ಧೀಕೃತಾನಮಿತಾಂದೋಷಾನ್ ಕ್ಷಮಧ್ವಂ ವಿಬುಧಾ ! ಮಮ ॥ ೮ ॥
ಅತ್ರ ತಾವತ್ಸ್ವರೂಪತಟಸ್ತಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣತತ್ಸಾಧನೈಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾದದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಂ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುಃ ಶ್ರೀರಾಮಾನಂದಾಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಗ್ರಂಥಪರಿಸಮಾಪ್ತಯೇ ಪ್ರಚಯಗಮನಾಯ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನಾಯ ಚ “ಸಮಾಪ್ತಿಕಾಮೋ ಮಂಗಲಮಾಚರೇತ್“ ಇತ್ಯನುಮಿತಶ್ರುತಿಬೋಧಿತಕರ್ತವ್ಯತಾಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟದೇವತಾನಮಸ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಮಾಚರನ್ ಶಿಷ್ಯಶಿಕ್ಷಾಯೈ ಗ್ರಂಥಥೋ ನಿಬಧ್ನಾತಿ –
ಯಮಿಹೇತಿ ।
ಇಹ ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣಾನ್ವಯಃ । ಅರಿಸಹೋದರೋಽಪಿ ಬಿಭೀಷಣಃ ಮೋಕ್ಷಲಂಕಾಸಾಮ್ರಾಜ್ಯರೂಪಂ ಮಹತ್ಪದಮಾಪ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಭೂದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಯೋಜನಾ । ಅನಂತಸುಖಕೃತಿಮಿತ್ಯನೇನ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇತರೇಣ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧ ॥
ಶ್ರೀಗೌರ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರೀಗೌರ್ಯೇತ್ಯಾದಿತೃತೀಯಾತ್ರಯಂ ಕಾರಣಾರ್ಥಕಮ್ , ಕರಣಂ ನಾಮಾಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮ್ , ತಥಾ ಚ ಕರಣಾರ್ಥೇ ತೃತೀಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾಽರ್ಥಪ್ರಧಾನಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ರೀಗೌರ್ಯಾದಿಃ ಕರಣಮ್ , ಈಶ್ವರಸ್ತು ಸಾಧಾರಣಕಾರಣಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪಿತಮ್ । ನಚೇತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಹಾನಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ? ಪಾಕಾದೇಃ ಕಾಷ್ಟಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕಾರಕಾಪ್ರೇಯತ್ವರೂಪಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ , ಅತಃ ಸ್ವೇಷ್ಟದೇವತಾಯಾ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಹಾನಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ದುಂಡಿಃ ವಿಘ್ನೇಶ್ವರಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಪದಂ ರೂಢಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಉಪಕರಣೈಃ ಸಾಧನೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತವಿಧುರಂ ನಾಶರಹಿತಂ ಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರರಹಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨ ॥
ಮೂಕರಹಿತ ಇತಿ ।
ಮೂಕೋಽಪಿ ಪಂಡಿತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕವಾಕ್ಪ್ರೌಢಿಮಶಾಲೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಗುರುಪರಮಗುರುಪರಮೇಷ್ಠೀಗುರೂನ್ ಸ್ತೌತಿ –
ಕಾಮಾಕ್ಷೀತಿ ।
ಅದ್ವೈತಭಾಸೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೀಗುರೋಃ ಸ್ಮಿತಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿದ್ಯೋತಕಮುಖವಿಕಾಸವತ್ವಮ್ । ನಿವೃತ್ತಃ ಮೋಕ್ಷಮುಖಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸ್ಮಿ । ಯಥಾಽಲಿಃ ಕಮಲಗಃ ಸನ್ ಮಕರಂದಪಾನೇನ ನಿವೃತ್ತೋ ಭವತಿ ತಥಾ ಶ್ರೀಗುರುಪಾದಪದ್ಮಾನುಸಂಧಾನಃ ಸನ್ ತತ್ಪ್ರಸಾದಾಸಾದಿತಾದ್ವೈತಜ್ಞಾನೇನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮನುಭವಾಮೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಗ್ರಂಥದ್ರಷ್ಟ್ರೂಣಾಮನಾಯಾಸೇನಾರ್ಥಬೋಧಾಯ ಸ್ವಕೃತಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾರಭತೇ –
ಮೋಕ್ಷಪುರ್ಯಾಮಿತಿ ।
“ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಚುರಂ ಪ್ರಾಜ್ಯಮದಬ್ರಂ ಬಹುಲಂ” ಇತಿ ಕೋಶಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಸಂಪೂರ್ಣಮಿತಿ ।
ಅಭಿತ್ಪದಸ್ಯಾಭೇದಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಕಥಯನ್ ಶಿವರಾಮ ಇತಿ ಸ್ವನಾಮ್ನೈವ ಶಿವರಾಮಯೋರ್ವೇದಾಂತೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಭೇದ್ಯಂ ಶ್ರೀಶಿವರಾಮಯೋಗಿನೋ ಜ್ಞಾಪಯಂತೀತ್ಯತೋ ದೇವತಾಕಟಾಕ್ಷಲಬ್ಧಾದ್ದ್ವೈತನಿಷ್ಠಾಪರಾಶ್ಚ ಪರಮೇಷ್ಠೀಗುರವಃ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ ಕಿಂಚ ಶಿವಶ್ಚಾಸಾವಿತಿ । ಸ್ವನಾಮ್ನೇತ್ಯನೇನಾದ್ವೈತಸಾಧಕಯುಕ್ತ್ಯನ್ವೇಷಣಾಯ ತೇಷಾಂ ಚಿತ್ತವ್ಯಗ್ರತಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ । ಗುರುಭ್ಯಃ ಪರಮೇಷ್ಠಿಗುರುಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೀಮದ್ಗೋಪಾಲಸರಸ್ವತೀಭಿರಿತಿ ಪರಮಗುರುಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥ ತೀರ್ಥ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಂಸಪದಸ್ಯ ಪಕ್ಷಿಪರತ್ವೇ ತು ಜಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ವ್ಯಾಖ್ಯೇತಿ ।
ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿರ್ವಿಗ್ರಹೋ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ ।
ಆಕ್ಷೇಪಶ್ಚ ಸಮಾಧಾನಮೇತದ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಲಕ್ಷಣಮ್ ॥
ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಲಕ್ಷಣಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।
ಭಾಷ್ಯರತ್ನಪ್ರಭೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಮೇವ ರತ್ನಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಭೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯರತ್ನಪ್ರಭೇತಿ ನಾಮಧೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೬ ॥
ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಂಬಧ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಗ್ಭಾಷ್ಯಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಃ ॥ ೭ ॥
ನನು “ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಸಂಬಂದಂ ಶ್ರೋತುಂ ಶ್ರೋತಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ” ಇತ್ಯವಶ್ಯವಕ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜನಾದೇರಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಯೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾಧಿಕಾರಿ ಸಂಬಂಧಾಸ್ತ ಏವ ಸ್ವಕೃತಗ್ರಂಥಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತವಿಷಯಾದೀನ್ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ವಿಷಯಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಯದಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯನೇನ ವಿಷಯೋ ಬೋಧ್ಯತೇ, ತೇನೈವ ಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾಸಂಬಂಧಃ, ಆನಂದಾವಾಪ್ತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಮಪಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ, ನಿರ್ಭಯಮಿತ್ಯನೇನಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಮುಚ್ಯತೇ । ಅಧಿಕಾರೀ ತ್ವರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೮ ॥
ನನು ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಾ ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ, ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ , ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ಭಿನ್ನಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಾಣಾಂ ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನಾರಂಭಣೀಯತ್ವದೋಷನಿರಾಸೇ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಯೋಃ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಶ್ಚ ಸೂತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಸಾಧನಪೂರ್ವಕಮೇಕಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೈ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ರಚಯತಿ –
ಇಹ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ – ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಯತೀತ್ಯಂತೇನ ।
ತತ್ರ ಇಹ ಖಲ್ವಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯೇತೀತ್ಯಂತಗ್ರಂಥಃ ಸೂತ್ರಸಾಧನದ್ವಾರಾ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಯೋರಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಯತೀತ್ಯಂತಗ್ರಂಥಸ್ತು ಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಇತಿ ಪಾತನಿಕಾಗ್ರಂಥವಿಭಾಗಃ । ಇದಾನೀಂ ಪಾತನಿಕಾಯಾಂ ಕಾನಿಚಿತ್ ಪದಾನಿ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಸುಖಬೋಧಾಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವಿರಚ್ಯತೇ । ಇಹ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಃ ಕಶ್ಚಿದನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸತೇ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಮನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯಂ ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶ್ರೀಬಾದರಾಯಣಃ ಸೂತ್ರಂ ರಚಯಾಂಚಕಾರ, ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮೇಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವರೂಪಂ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಬಂಧಂ ಕಥಯನ್ನಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಸಂಬಂಧಂ ಕಥಯತೀತಿ ಪೀಠಿಕಾಗ್ರಂಥಸ್ಯ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಇಹ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರವಣವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಿನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತೇ ಉತಾಜ್ಞಾನಿನಂ ಪ್ರತಿ, ಉಭಯಥಾ ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಜಿಜ್ಞಾಸಾಽನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ವಿಧೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಾಮಾಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಬೋಧಕತ್ವಮ್ । ಅಧೀತಃ ಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ಯೇನ ಸ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ಪುರುಷೇ - ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಾಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಪಾತನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನವಂತಂ ಪುರುಷಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ –
ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ತು – ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ನ ವಿಧಿಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕೇ ಶ್ರವಣೇ ವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಕಿಂತು ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಃ ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾಪಽಽನ್ನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯವಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಇತಿ ವದಂತಿ । ಕೇಚಿದಪೂರ್ವವಿಧಿರಿತಿ । ಕೇಚಿತ್ಪರಿಸಂಕ್ಯಾವಿಧಿರಿತಿ ವದಂತಿ । ತೇಷಾಂ ಮತಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ನಿಯಮವಿಧಿಂ ಸಾಧಯತಿ –
ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಶ್ರವಣಪದಸ್ಯ ವಿಚಾರಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಕಥಯನ್ ವೇಧೇರರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।
ವಿಚಾರೋ ನಾಮೋ ಹಾಪೋಹಾತ್ಮಕಮಾನಸಕ್ರಿಯಾರೂಪಸ್ತರ್ಕಃ । ಏವಕಾರಸ್ಯೋಭಯತ್ರಾನ್ವಯಃ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರೇವ ವಿಚಾರ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ತ್ರೀಶೂದ್ರಾದೀನಾಂ ಪುರಾಣಾದಿಶ್ರವಣೇನ ಪರೋಕ್ಷಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ, ತೇನ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣೇಽಧಿಕಾರಃ, ತೇನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರ ಏವೇತ್ಯನೇನ ದ್ವೈತಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಾರೋ ನಿರಸ್ಯತೇ ।
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರೇವೇತ್ಯನೇನ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನಿಯಮವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಫಲಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ತೇನೇತಿತೃತೀಯಾ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾ । ವಿಧೇಃ ಕಾಮ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಕಾಮನಾವಿಷಯಸಾಧನಬೋಧಕತ್ವಮ್ । ಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಾಂಶಪರಿಪೂರಣಫಲಕೋ ವಿಧಿಃ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಸಂಖ್ಯಾವಿಧಿಭೇದಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಚಾರಸ್ಯ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಸತ್ತ್ವೇನ ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದೇರ್ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ, ವಸ್ತುಗತಿಃ ವಾಸ್ತವಿಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತಥಾ ಚೋಕ್ತಾರ್ಥೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಽಽತ್ಮಕನಿಶ್ಚಯ ಏವ ನ ಸಂದೇಹ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರವಣವಿಧಾವುಪಲಭ್ಯಮಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಲಂಭೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಭಗವಾನಿತಿ ।
“ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಚ ವಿನಾಶಂ ಚ ಭೂತಾನಾಮಾಗತಿಂ ಗತಿಮ್ ॥
ವೇತ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಸ ವಾಚ್ಯೋ ಭಗವಾನಿತಿ”
ಭಗವಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಬದರಾಃ ಬದರೀವೃಕ್ಷಾಃ ಯಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಸಂತಿ ಸ ದೇಶವಿಶೇಷೋ ಬಾದರಃ ಸ ಏವಾಯನಂ ಸ್ಥಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಬಾದರಾಯಣಃ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸಃ, ಅತ್ರ ಸಂಜ್ಞಾತ್ವಾಣ್ಣತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಕೀಟಾದಿವೃತ್ತಿರ್ಬೋಧ್ಯಾ । ತದಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯೀಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ತಸ್ಯಾರಂಭಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರವಣಾದಿಬೋಧಕಶಬ್ದಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
“ವಿಶಯೋ ವಿಷಯಶ್ಚೈವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತಥೋತ್ತರಮ್ ।
ಸಂಗತಿಶ್ಚೇತಿ ಪಂಚಾಂಗಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಧಿಕರಣಂ ಸ್ಮೃತಮ್ “
ಇತಿ ಪಂಚಾವಯವೋಪೇತಾಧಿಕರಣಾತ್ಮಕನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।
“ಅಲ್ಪಾಕ್ಷರಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಾರವದ್ವಿಶ್ವತೋ ಮುಖಮ್ ।
ಅಸ್ತೋಭಮನವದ್ಯಂ ಚ ಸೂತ್ರಂ ಸೂತ್ರವಿದೋ ವಿದುಃ”
ಇತಿ ಸೂತ್ರಲಕ್ಷಣಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । (ಸಾಮ್ನಿ “ಹಾ ವೂಹಾ ವೂಹಾ” ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥರಹಿತವರ್ಣಃ ಸ್ತೋಭಸಂಜ್ಞಕಃ, ತದ್ರಹಿತಮಸ್ತೋಭಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । )
ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈರಧಿಕಾರೀ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ತು ವಿಧಿನಾ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ತೂಭಯಥಾ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಧಿವತ್ಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನತ್ವಮ್ । ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಧ್ಯಘಟಿತತ್ವೇ ಸತಿ ವೈದಿಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ । ತೇನ ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಕಾಣಾಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ, ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ” ಇತ್ಯಾದೀನಾಮರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮತೋಽಧಿಕಾರಿಣಾಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ತಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈಃ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಕೃತಕಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಲೋಕ್ಯತೇಽನುಭೂಯತ ಇತಿ ಲೋಕಃ ಸಸ್ಯಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ವೇದಂ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರದ್ಧೈವ ವಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತಃ । ಸಮಾಹಿತಃ = ಏಕಾಗ್ರಚಿತ್ತಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಿಭಿರ್ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣಾನ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತೇ ನಾಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಉಭಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಧರ್ಮಿಣಂ ವಿನಾ ಸತ್ತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ಧರ್ಭಿರೂಪಾಧಿಕಾರೀ ಚಾರ್ಥಾಜ್ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ ಏವೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಯಥೇತಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಹ ವಾ ಯ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ – ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಾಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಉಪೇಯುರಿತಿ ವಿಧೇಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪಯಂತೀತ್ಯತ್ರ ಉಪೇಯುರಿತಿ ವಿಧೇಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛಂತಿ ತೇ ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾಖ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ಯುರಿತಿ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕಾಮೋ ಯಥಾಽಧಿಕಾರೀ ತದ್ವದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತವಾಕ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯರೂಪಂ ವಿಷಯಂ ವಿಧಿತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಚ ಪರಂಪರಯಾ ವಿಧಿತೋಽಪಿ ಸಾಧಯತಿ –
ತಥಾ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾಽಧಿಕಾರಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯೋಗೋಽಪೂರ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಮತಮ್ , ತನ್ಮತಮವಲಂಬ್ಯ ವಿಧೇರರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಶ್ರು ಶ್ರವಣ ಇತಿ ಶ್ರುಧಾತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ವಿಚಾರಸ್ಯ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಮ ನಿಯೋಗಹೇತುಕಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಮ್ ।
ಭವತು ವಿಚಾರೋ ವಿಷಯಸ್ತಥಾಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಾ ಉದ್ದೇಶ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಥವಾ –
ನನು ವಿಚಾರಸ್ಯ ದರ್ಶನಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಿಂ ತದ್ದೇತುತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ವಾ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಹೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶನಹೇತುಃ, ಪ್ರಮಾಣಂತು ವೇದಾಂತಾ ಏವ, ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತರ್ಕರೂಪವಿಚಾರೋ ನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶನಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ವಿಷಯಃ ಉದ್ದೇಶ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸ ತಥಾ, ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇಽತೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ನಿಶ್ಚಿತವೇದಾಂತಾನಾಮೇವ ಶಾಬ್ದಬುದ್ಧೌ ಹೇತುತ್ವಾನ್ನಿಶ್ಚಯವಿಶಿಷ್ಟವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಸರ್ವಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಕಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಿಚಾರಜನ್ಯತ್ವೋಪಚಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿರೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಮಾಣಂಚೇತಿ ।
ಏವಕಾರೇಣಾನುಮಾನಾದೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತೇ, ಶ್ರೌತಾರ್ಥಸಂಭಾವನಾಽರ್ಥತ್ವೇನ ಗುಣತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಔಪನಿಷದಮುಪನಿಷದೇಕಗಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಪ್ರಕೃತಮಾಹ –
ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ।
ವಿಷಯಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ।
ನನು ವಿಧಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಂ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಕಥಂ ವಿಷಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ತತ್ರ ಸ್ಫುಟಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಕಾರ್ಥವಾದಸ್ಯ ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಧಿನಾ ಸಹೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಚ ವಿಧಿಫಲಂ ನಿರೂಪಯನ್ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಯೇನ ತರತಿ ಶೋಕಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿದಿತಂ ತೇನೈವ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಃ ಇತಿ ವಿಧಿನೈವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಅಧಿಕಾರಿಣಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಃ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಃ, ಉಭಯನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಕರ್ತೃನಿರೂಪಿತಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಶ್ರಯತಾಸಂಬಂಧೇನ ವಿಚಾರನಿಷ್ಠತ್ವಾನ್ನಿರೂಪಕತಾಸಂಬಂಧೇನ ಕರ್ತೃನಿಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚೋಭಯನಿಷ್ಠತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮನ್ಯತ್ರ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಇತಿಪದಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ವ್ಯವಹಿತೇನಾಪ್ಯನ್ವಯಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನೋಽಧಿಕಾರೀತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯ ಇತಿ, ಮುಕ್ತಿಶ್ಚ ಫಲಮಿತಿ, ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ, ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನೂಕ್ತಸಂಬಂಧಃ ಜ್ಞಾನಮೋಕ್ಷಯೋರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯಥಾಯೋಗಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಜನ್ಯಜನಕಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ । ಸೋಽಪಿ ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇಽತೋ ನ ಸೂತ್ರಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸುಬೋಧಃ ಅನಾಯಾಸೇನ ಬೋದ್ಧುಂ ಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೌತ್ರಾಥಾದಿಶಬ್ದಬೋಧಿತಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯಾತ್ಮಕಸೂತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯೇ ಸಂಶಯಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಕಿಂ ವಿವೇಕೇತಿ ।
ವಿಷಯೇ ಸಂಶಯಮಾಹ –
ಕಿಂ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।
ವಿಚಾರವಿಷಯಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥವಾ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧೇ ಸಂಶಯಮಾಹ –
ಕಿಂ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।
ಸಂಶಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತೀತೇಽಪ್ಯನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದ್ವಾದಿಭಿರ್ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಾನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಆಪಾತತಃ ಸ್ವಬುಧ್ಯಾ ವಾದಿಭಿರ್ವಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲಂಕಿತತ್ವೇನ ಜಾಯಮಾನಾ ಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಶಯಾದಿಸ್ತದ್ವಿಷಯೀಭೂತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಸ ಚಾಸಾವಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ಚ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಗಾಮಿಕತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಆಗಮೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಚಸ್ಪತಿತನ್ಮತಾನುಸಾರಿಣಾಂ ಮತಂ ದೂಷಯತಿ –
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ವಾದಿನಾಂ ಮತೇ ಶ್ರವಣಂ ನಾಮ ಆಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತಥಾ ಚ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವವಿಹಿತಶ್ರವಣೇ ಮಾಽಸ್ತ್ವಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾಪೇಕ್ಷಾ, ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತಯಾ ವಿಧೀಯಮಾನೇ ಗುರೂಪಸದನೇಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮ್ ? ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಇತ್ಯಲಮಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾರ್ಥಕಃ, ಏತಸ್ಯಾಃ ಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರಃ ಉಕ್ತಶ್ಚೇದ್ಗ್ರಂಥವಿಸ್ತರೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದಲಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಯಮಾಶಯಃ – ಗುರೂಪಸದನಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಂಗತಯಾಽಂಗಿಶ್ರವಣವಿಧ್ಯಭಾವೇ ಗುರೂಪಸದನವಿಧೇರಭಾವೇನಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮೇವೇತಿ ದಿಕ್ ।
ನನು ಭಗವತೋ ವೇದವ್ಯಾಸಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸಂದೇಹಾಭಾವಾತ್ ಸೂತ್ರಕರಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಶಿಷ್ಯಸಂದೇಹಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ತೇಷಾಂ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಮವಶ್ಯಕರಣೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಃ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರವಣವಿಧಿನಾಽಪೇಕ್ಷಿತೋ ಯೋಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿರಧಿಕಾರ್ಯಾದ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯೋತ್ಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ಚೇತ್ಸರ್ವಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನದ್ವಾರಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ಕಥಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೈಃ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಶಾಸ್ತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾ ಚ ಏತತ್ಸೂತ್ರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಾನಾಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
“ಚಿಂತಾಂ ಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾಮುಪೋದ್ಘಾತಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ” ಇತ್ಯುಪೋದ್ಘಾತಲಕ್ಷಣಮುಪಪಾದಯನ್ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪೇಣ ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ಸುತ್ರೇಣ ಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥವಿಚಾರಂ ವಿನಾ ನಿರ್ಣಯಾನುದಯಾದ್ ನಿರ್ಣಾಯಕಪದಂ ನಿರ್ಣಯಾನುಕೂಲವಿಚಾರಜನಕಪರಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ ಪ್ರಕೃತಃ ತದ್ಧೇತ್ವನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯನಿಶ್ಚಯಾನುಕೂಲವಿಚಾರ ಏವ ತತ್ಸಿಧ್ಯರ್ಥಚಿಂತಾರೂಪೋಪೋದ್ಘಾತಃ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯೋಪೋದ್ಘಾತತ್ವಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದಾವಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಃ ತಸ್ಯಾದಿರ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವರ್ತತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸಂಗತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಗತಿರಪ್ಯುಕ್ತೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಂ ಯತ್ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ತದ್ರೂಪೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಧಿಕಾರೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾಪ್ಯನುಷಂಗಃ । ತಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ । ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥೋಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಃ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಯಃ ಸಮನ್ವಯೋಽವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬೋಧಕತ್ವಂ ತಸ್ಯೋಕ್ತೇಃ ಸೂತ್ರಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಃ ಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸಮನ್ವಯಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಯಯೋರಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟೋಽಧಿಕಾರೀ, ಅನ್ಯೋ ವೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಧಿಕಾರ್ಯಾದ್ಯನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯೇ ಸಂದೇಹಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಧಿಕಾರಿಶ್ರುತೇಃ ವಿವೇಕಾದವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಬೋಧಕತ್ವಮೇವ । ವಿಷಯಶ್ರುತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯರೂಪವಿಷಯಸಮನ್ವಯ ಏವೇತ್ಯೇವಂ ಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಯಯೋರಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇನಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಸಮನ್ವಯೋ ನ ಕುತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇಽತಃ ಕಥಮಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮಸ್ಯೇತಿ ಚೇದ್ ! ನ – ಅಧ್ಯಾಯಸ್ಥಿತಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇಣ ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮನ್ವಯೋಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಏವ । ಅಥವಾಽಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧಿಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇಣ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮೇವಾಧ್ಯಾಯೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಃ । ತಥಾ ಚಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಮವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವದ್ವಾರಾ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಂ ತದ್ರೂಪೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಏವಮೇವ ಪಾದಸಂಗತಾವಪ್ಯೂಹನೀಯಮ್ ।
ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಪ್ರಥಮಪಾದಯೋಃ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಯಸಂಬಂಧವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪಾದವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯ ಚ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವವಿಶೇಷಣಮ್ । ವಿಷಯಾದಾವಿತ್ಯತ್ರಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾದಿಕಂ ಬೋಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಪ್ರಥಮಪಾದಯೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠವಿಷಯಾದಿಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪಾದೇನ ಸಹ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹೋಕ್ತಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತು ಕೋ ವೇತರೇಷಾಂ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ ತಥೇತರೇಷಾಂ ತತ್ತತ್ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಧ್ಯಾಯಾದೌ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕಥಮಿತರಸೂತ್ರಾಣಾಮಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರವೇಶಃ, ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ತದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾನುಷಂಗಃ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಗತಿರೂಹನೀಯೇತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪದಸ್ಯಾಪ್ಯನುಷಂಗಃ, ತಥಾ ಚ ತತ್ತತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ತತ್ತದಧ್ಯಾಯೇನ ತತ್ತತ್ಪಾದೇನ ಚ ಸಹೈಕವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸಂಗತಿರೂಹನೀಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಾನಾಂ ಕಿಂ ತತ್ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ತನ್ನಿರೂಪಯತಿ –
ಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ।
ಸಂಪೂರ್ಣಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಯಭೇದಕಂ ತದವಾಂತರಪ್ರಮೇಯಮಾಹ –
ಅಧ್ಯಾಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಫಲಾನೀತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ, ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಮೇಯಮ್ , ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾವಿರೋಧಃ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯೇವಂ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ । ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಾಯೈಃ ಸಮನ್ವಯಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪಾದಚತುಷ್ಟಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಪಾದಭೇದಕಂ ಪ್ರಮೇಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮೇಯಂ ವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಪಾದಯೋಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸವಿಶೇಷನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವೇದಾಂತವಿಷಯಕಪೂಜಿತವಿಚಾರಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇತಿ ।
ನನ್ವಧಿಕಾರಿಸಂಬಂಧಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಮಪ್ಯಧಿಕರಣಂ ರಚ್ಯತಾಮ್ ; ಕಿಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಮೇವ, ಚತುರ್ಣಾಂ ಪ್ರಸಕ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ತೃತೀಯಚತುರ್ಥವರ್ಣಕಯೋರಧಿಕಾರಿಸಂಬಂಧಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಮಧಿಕರಣಸ್ಯ ನಿರೂಪಣೀಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕೇ ತಾಭ್ಯಾಮಧಿಕರಣಂ ರಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ? ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ವಿಷಯಸಿದ್ಧಿಮಂತರಾ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯಾಧಿಕರಣಂ ರಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಐಕ್ಯಶೂನ್ಯೌ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ವಾದ್ದಹನತುಹಿನವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಹಮಂಶೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಕತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾತ್ಮನಃ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾಭಾವಾದುಕ್ತಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾದಿದೋಷಗ್ರಸ್ತತ್ವಾದ್ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಪಠತಿ –
ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ।
ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾನುಮಾನಮನುಪದಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ನನ್ವಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕಥಂ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮೂಲಕತ್ವಂ ಭಿನ್ನಾರ್ಥಕತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧ್ಯನುವಾದಪರಿಹಾರಯೋಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಧಿಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾಯಾನುವಾದಪರಿಹಾರಾಯ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಯೇ ಚ ಸೂತ್ರೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಪದಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ತವ್ಯಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರಸಮ್ಮತಿಮಾಹ –
ಅಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಮಿಶ್ರಮತಾನುಸಾರಿಣಸ್ತು - ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರೈಕ್ಯರೂಪನಿಯಮಾಭಾವಂ, ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಾದೇವ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಂ, ಶ್ರವಣೇ ವಿಧ್ಯಸಂಭವಂ ಚ ಮನ್ವಾನಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಪದಂ ನಾಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತನ್ಮತೇ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇಚ್ಛಾ ಭವತಿ, ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಽರ್ಥಿಕೈವೇತಿ । ಅತ್ರ ವಿಚಾರಾನಾರಂಭವಾದಿನಃ ಉಪಾಯಾಂತರಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ನನು ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ, ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಯೋಃ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನನ್ವಯಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಪದಂ ಕಥಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮತಃ ಶ್ರುತಿರೂಪಮೂಲಪ್ರಮಾಣರಹಿತತ್ವೇನೇದಂ ಸೂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋದ್ಘಾಟ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಽಧ್ಯಾಹಾರೇಽವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾಽವಬೋಧನ ಇತಿ ಧಾತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಫಲೀಭೂತಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಫಲೀಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜಹದಿತಿ ।
ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಯಾಗಾದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತಥಾಽಪ್ಯುಕ್ತದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಪ್ರತ್ಯಯೇನೇತಿ ।
ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧಿನೀ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಇಚ್ಛಾಸಾಧ್ಯಪದಮ್ । ವಾಚ್ಯಾರ್ಥೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಾಜ್ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ ವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥಾದ್ಭಿನ್ನೋಽರ್ಥಃ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸೌತ್ರಾಥಶಬ್ದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರೀ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನೇನಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ । ಮೋಕ್ಷೇಚ್ಛಾಯಾ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ತದ್ದ್ವಾರಾಽಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೀಭೂತೋ ಯೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ತತ್ಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಾನ್ನಿಧ್ಯಂ ಶ್ರವಣವಿಧೇಃ ವಿಧಿಸಮಾನಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಸಾನ್ನಿಧ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯತಃ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನೇನಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ನನು ವಿಚಾರಲಕ್ಷಣಾಯೈವ ಕರ್ತವ್ಯಪದಸ್ಯಾನ್ವಯಾಸಂಭವಾದಪ್ರಮಾಣಿಕೀ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣೇತಿ ಚೇದ್ ? ನ – ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾನಂಗೀಕಾರೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿದುಃಖನಿವೃತ್ತ್ಯಂತರರೂಪತ್ವಾಭಾವೇನ ಸ್ವತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದ್ ಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕಿಮರ್ಥ ಇತಿ ವಿಚಾರಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಂ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಫಲತ್ವಾಯೋಗೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ತದಯೋಗಂ ಸೂಚಯನ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಂ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಕಥನವ್ಯಾಜೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಫಲತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಯೋಗಾತ್ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನೈವ ತತ್ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯಫಲಂ ಕಿಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅಥಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೀಭೂತೋಽನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯಥಾ – ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣೀಭೂತಃ ಸ್ವರ್ಗಃ ಫಲತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ । ಅತಃ ಫಲೀಭೂತಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಹೇತೂಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಅನರ್ಥನಿವರ್ತಕತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತತ್ರಾನರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ನನು ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ಮಾಸ್ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರವಿದ್ವದನುಭವಾನಾಂ ವಿರೋಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನರ್ಥನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವೇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿಚಿತ್ರತುಲ್ಯತ್ವೇನಾನುಪಪನ್ನಂ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸ್ಯ ಸೂತ್ರೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಇತಿ ಬಂಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಕಃ । ಸೌತ್ರಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠನಿವರ್ತಕಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಸೂತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಫಲೀಭೂತಜ್ಞಾನವಿಚಾರಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾ ತಥಾಪಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದನಾರಂಭಣೀಯತ್ವದೋಷೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಕಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಭೋಜನಸ್ಯಾನ್ನಾದಿರ್ವಿಷಯಃ ಕ್ಷುನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ನನು ಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ಹೇತೌ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಷಯ ಏವ ಸಾಧನೀಯಃ ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಥಮತಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನಮಂತರಾ ಸಾಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷಾ ಯಥಾ ತದ್ವದಸ್ತ್ಯೇವ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯಾಽಪಿ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ ತಥಾ ಪ್ರಥಮೋಪಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಷಯಸ್ಯೈವ ನಿರೂಪಯಿತುಮುಚಿತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಜೀವಗತಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಪ್ರಯೋಜನರೂಪಕಾರ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರಣೀಭೂತವಿಷಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।
ರಜ್ಜುವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನರೂಪಕಾರಣಸಹಿತಃ ಸರ್ಪಜ್ಞಾನಜನಿತಭಯಕಂಪಾದಿರೂಪೋಽನರ್ಥಃ ಬಂಧಃ ತಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಂ ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ ಕಿಂತು ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ಮಕಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತುಸಮನ್ವಯಃ । ಜ್ಞಾನೇ ಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಣಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಬಂಧ ಇತಿ ।
ಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಸಾಧಿತೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾದ್ಬಂಧನಿವರ್ತಕಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಯೋಃ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ನ ಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮೇವಾರ್ಥಾತ್ ತತ್ಸೂತ್ರಿತಂ ಕಿಂತು ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಮಪೀಹೀತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಯದಧ್ಯಸ್ತಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿಷಯಕಾನುಮಾನಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರ ಹ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಜೀವಗತ ಏವಾನರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಜೀವೇತಿ ।
ಜೀವಗತಃ ಅನರ್ಥರೂಪೋ ಯೋ ಭ್ರಮಃ ಕಾರಣಸಹಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದ್ವಿಷಕಮಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಕಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸಮಾನವಿಷಯಕತ್ವನಿಯಮೇನಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾದನ್ಯವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಯೋಗಾತ್ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಜೀವಗತಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭೇದೋಽಪಿ ಸೂತ್ರಿತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸಾಧ್ಯಕಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಹೇತುಕಾನುಮಾನಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವೋ ನಾಮ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ತದ್ಗತಮಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತೂಲಾಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಧೇತುಕೋ ಬಂಧಶ್ಚ ತದ್ಗತ ಏವ ತಥಾಪಿ ಸ ಏವ ಜೀವಃ ಶೋಧಿತಶ್ಚೇತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನ ಇತಿ ತದಭೇದಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶಮಾದಾಯ ಸಮಾನವಿಷಯಕತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವವಾದ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾನುಮಾನಂ ರಚಯತಿ –
ಜೀವ ಇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಂತಃಕರಣಾತಿರಿಕ್ತೋ ಜೀವಃ ಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಬಲಶ್ರುತಿಮೂಲಕತ್ವಾದಿದಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಬಲಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುದ್ಧಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಅಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಪ್ರತಿಹತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಸುಖಾತ್ಮಾ ಕೇನಾಯಂ ಶೋಕಸಾಗರೇ ಮಗ್ನಃ ॥
ಇತ್ಯಾಲೋಚ್ಯ ಯತೀಂದ್ರಃ ಪ್ರಾಗಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಾಮಾಸ ॥ ೧ ॥
ಯತ್ ಯತ್ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಃ ತತ್ತದಭಿನ್ನಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –
ಯದಿತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ಯದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ತದಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಂಶಃ ಶ್ರುತಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನ ಇತಿ ವಿಶೇಷೇ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಹೇತುಃ ಹೇತುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಯೇತಿ ।
ಕೇವಲಕರ್ಮಣೋ ವಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಾದ್ವಾ ಷೋಡಶಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದ್ವಾ ಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರನ್ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ -
ಏತದಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧಕಾನಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಾಣಿ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಧ್ಯಾಸಂ ವರ್ಣಯತೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಯೋಜನಾ ।
ನನು ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಥಮಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಚರಮಪ್ರತಿಪನ್ನಮಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಮೇವ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಂ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷಿತಾ ಯಾ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ ತದ್ರೂಪಶ್ರೌತಾಽರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ವಿನಾ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕಾರಿಕಾ ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೌತಾರ್ಥೋ ನಾಮಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಾದ್ಭಿನ್ನೋಽರ್ಥಃ –
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾತ್ಸೂತ್ರಿತತ್ವಂ ನಾಮಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯಾ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಮ್ । ವಿಷಯಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ತೇ ಅಸ್ಯ ಸ್ತ ಇತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ತದ್ವತೋ ಭಾವಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸೂತ್ರಿತಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಉಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾದುಪೋದ್ಘಾತವಿಷಯತ್ವೇನೋಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ವಿವರಣಾಚಾರ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮರ್ಥಂ ಬುದ್ಧೌ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ತದರ್ಥಮರ್ಥಾಂತರವರ್ಣನಮುಪೋದ್ಘಾತಸಂಗತಿರಿತಿ ಉಪೋದ್ಘಾತಲಕ್ಷಣಂ ವದಂತಿ । ವರ್ಣನಂ ಚಿಂತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಚಿಂತಾವಿಷಯತ್ವಾದುಪೋದ್ಘಾತತ್ವಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತಸ್ಯೋಪೋದ್ಘಾತಸಂಗತ್ಯಾ ಅವಶ್ಯಂ ನಿರೂಪಣೀಯಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥೇತಿ ।
ವ್ಯಂಗ್ಯಾರ್ಥಭೂತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸಿದ್ಧಿಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಃ ಸೂತ್ರಾನುಕಾರಿಭಿಃ ।
ಸ್ವಪದಾನಿ ಚ ವರ್ಣಂತೇ ಭಾಷ್ಯಂ ’ಭಾಷ್ಯವಿದೋ ವಿದುಃ’ ॥
ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯತ್ರಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ತದ್ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಗರಗಿರಿವರ್ಣನಸ್ಯಾಪಿ ಭಾಷ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಸ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಪದಮ್ । “ಅಲ್ಪಾಕ್ಷರಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಾರವದ್ವಿಶ್ವತೋಮುಖಮಿ”ತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ಸೂತ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಸೂತ್ರತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಛ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಯದ್ಭಾಷ್ಯಂ ತತ್ಸಾಧಾರಣಮಿದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ । ಗಿರಿನದೀಪ್ರತಿಪಾದಕಕಾವ್ಯೇ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಸೂತ್ರತ್ವಮಿತಿ ನ ಭಾಷ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾರ್ತಿಕವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಾನುಕಾರಿಭಿರಿತಿ, ವಾರ್ತಿಕೇ ಸೂತ್ರಪ್ರತಿಕೂಲವರ್ಣನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಬೋಧ್ಯಾ । ವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವಪದಾನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಕಾರ್ಯೇಷು ನಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಮಮಂಗಲಮ್ ।
ಯೇಷಾಂ ಹೃದಿಸ್ಥೋ ಭಗವಾನ್ಮಂಗಲಾಯತನಂ ಹರಿಃ ॥
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನಾಯ ವಿಘ್ನೋಪಶಮನಾಯ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟದೇವತಾತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಂ ಗ್ರಂಥಕರಣರೂಪಕಾರ್ಯಾರಂಭಸಮಯೇ ಕೃತಂ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ತನ್ನೇತಿ ॥
ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದುರಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯೈಕತಾನತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಪ್ರಮಾಣಗ್ರಂಥೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಸ್ಮೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯರಚನಾಯಾಮರ್ಥಬೋಧಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಮೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಂತಭಾಷ್ಯಮೇವ ಮಂಗಲಾಚರಣೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತೋಪಪ್ಲವಂ ಚೈತನ್ಯೈಕತಾನಮಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕೃತಃ ಕುತಃ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರೋಲ್ಲಂಘನದೋಷಃ ತಸ್ಮಾದಗ್ರಣೀಃ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನೇ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟದೇವತಾತತ್ತ್ವಮನುಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತದೇವ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಂ ತತ್ತು ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವಧ್ಯಾಸಾಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ತತ್ತ್ವಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಾರ್ಥಂ ತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಂ ಕಾರ್ಯಕಾರೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ದೇವತಾನುಸ್ಮರಣಂ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ವಿಘ್ನೋಪಪ್ಲವಂ ದಹತಿ ಧೂಮಾರ್ಥೋ ವಹ್ನಿಸ್ತೃಣಾದಿಕಮಿವೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಥಮಿಕೇನಾಸ್ಮತ್ಪದೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಸ್ಮೃತತ್ವಾತ್ ಕಿಮನುಪಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಗ್ರಹಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಯತ್ವವಿಷಯಿತ್ವಧರ್ಮಭೇದೇನ ಅನೇಕಧಾ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥೋಽನುಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ತದಂತಂ ಗ್ರಹಣಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾರಾಣಾಭಾವೇನ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮ್ , ಅತೋ ಯೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯನ್ ಪ್ರಥಮತಃ ಕಾರಣಾಭಾವಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಹಟ್ಟಪಟ್ಟಣಾದಿಸ್ಥಿತಂ ರಜತಂ ಸತ್ಯರಜತಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂಪದಾರ್ಥಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ಆರೋಪ್ಯವಿಶೇಷೋ ರಜತಂ ಇದಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯತ್ವೇನಾರೋಪ್ಯವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಚ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಆಹಿತಃ ಜನಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸೇಪ್ಯುಕ್ತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಇತ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಗರ್ಭಿತಮನುಮಾನಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಶೇಷಪೂರ್ತ್ಯಾ ಪಕ್ಷಾಂಶಃ ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಾವಿತ್ಯನೇನ ಸಾಧ್ಯಾಂಶೋ ಬೋಧ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ನಾಮ ವಿರುದ್ಧತ್ವಮೇವ ವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಚ ವಿರೋಧಃ ವಿರೋಧೋ ನಾಮ ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಾಂತರಸ್ಯೇದಮನುಮಾನಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ತಥಾ ಚಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನೌ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಶೂನ್ಯೌ ಪರಸ್ಪರತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಕಥಂ ವಿರೋಧಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಂ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಹೇತ್ವಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ನ ವಿರೋಧಹೇತುಃ ಕಿಂತು ತದೇವ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತು ಹೇತುಭೂತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಭಾವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಾಗ್ಭಾವತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರತೀತಿತಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶತ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯವಹಾರತಃ ಜ್ಞಾನರೂಪವ್ಯವಹಾರತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂ ಕರ್ತ್ತಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ವೃದ್ಧಮತೋಕ್ತಪ್ರಥಮವಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣಾಯಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧೋ ಯೋಜನೀಯಃ, ಇತರವಿಗ್ರಹೇಷು ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯೋಪೇಕ್ಷಾನರ್ಹತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿಸ್ತಯಾ ಪ್ರಯೋಗಾಸಾಧುತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ಪರತಃ ಪರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯನ್ಮಪರ್ಯಂತಂ ತಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯನ್ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೌತ್ರಸಪ್ತಮೀದ್ವಿವಚನಾಂತಪದಂ ಪೃಥಗನ್ವಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಕ್ರಮೇಣ ಪೃಥಗುದಾಹರಣಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತ್ವದೀಯಮಿತಿ ।
ತವ ಇದಂ ತ್ವದೀಯಂ ಧನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ತ್ವದೀಯಮಿತ್ಯುದಾಹರಣೇ ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಮಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತು ಛಪ್ರತ್ಯಯಃ ಛಸ್ಯೇಯಾದೇಶಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮತ್ – ಇಯೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯಾದೇಶೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶತ್ರುವದಾದೇಶ ಇತ್ಯಭಿಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರೇಣ ವರ್ಣಾದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತ್ವತ್ ಇಯೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಸುಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಾನಂತರಂ ಸಹೋಚ್ಚಾರಣೇನ ತ್ವದೀಯಮಿತಿ ರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ಮದೀಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಅಸ್ಮತ್ಪುತ್ರ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಪುತ್ರಪದಸ್ಯ ಉತ್ತರಪದತ್ವಂ ಪರತ್ವಂ ಚ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ಉತ್ತರಪದಸ್ಯ ಪರತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ ತ್ವನ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತ್ವಮಾವಿತಿ ।
ಯದಾ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಂ ತದಾ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಚೋತ್ತರಪದೇ ಚ ಪರೇ ಸತಿ ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ತ್ವಮಾವಿತ್ಯಾದೇಶೌ ಸ್ತ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯ ಬಹುತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಏಕತ್ವೇನಾಸ್ಮದರ್ಥೈಕತ್ವಾದಸ್ಮತ್ಪದಸ್ಯ ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಸ್ಮದರ್ಥೇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಏಕಶೇಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೂಷಣದ್ವಯಂ ಕಿಮಿತಿ ನೋದ್ಘಾಟ್ಯ ಪರಿಹೃತಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಆಶ್ರಮಶ್ರೀಚರಣಮತನಿರೂಪಣೇ ಅಸ್ಯ ದೂಷಣದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಿಹರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದತ್ರೋದ್ಘಾಟ್ಯ ನ ಪರಿಹೃತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ಸ್ವಮತಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಯೋಗಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಮತಾನುಸಾರಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಶಂಕಾಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।
ವಿರೋಧಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬಹುತ್ವಾಂಗೀಕರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಸಾದಿರೂಪವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಯೂಯಮಿತೀತಿ ।
ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರ್ಯಲೌಕಿಕೋಽಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ಲೌಕಿಕಸ್ತ್ವಸಾಧುಃ । ಯದಿ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ತಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚೇತಿ ಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹ ಏವ ಸ್ಯದಿತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋರ್ಬಹ್ವರ್ಥವಾಚಿತ್ವಪಕ್ಷೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹ ಏವಾನುಪಪನ್ನಸ್ಸ್ಯಾತ್ತಯೋರೇಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಮಾದಲೌಕಿಕೋಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ । ನನು ವಿಗ್ರಹೋ ದ್ವಿವಿಧಃ ಲೌಕಿಕೋಽಲೌಕಿಕಶ್ಚೇತಿ ಅಲೌಕಿಕತ್ವಮರೂಪಪರಿನಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ರೂಪಾದಿನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾಹಿ ರಾಜಪುರುಷ ಇತ್ಯತ್ರ ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಲೌಕಿಕೋಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ರಾಜನ್ ಙಸ್ ಪುರುಷ ಸು ಇತ್ಯಲೌಕಿಕೋಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ, ತಥಾ ಚ ಯೂಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಕಥಮಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹಃ ತಸ್ಯ ಯೂಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧರೂಪಬೋಧಕತ್ವೇನ ರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಯುಕ್ತವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹಭಿನ್ನಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮೇವಾತ್ರಾಲೌಕಿಕವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಅಲೌಕಿಕಸ್ತ್ವೇವಂ ಸಾಧನೀಯಃ, ತಥಾಹಿ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೀ ಲಕ್ಷಣಾ ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೀ ಲಕ್ಷಣಾ ತಥಾಚ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖೀ ಚಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖೀ ಚ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖ್ಯಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೌ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಉಲ್ಲೇಖಿನೌ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚ ತಯೋರ್ಗೋಚರೌ ಚ ತಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕರಪಕ್ಷೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಸಾಧುರೇವ ತಥಾಪಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಪದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದನಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ದೇವ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ದೇವಬುದ್ಧಿರಿತಿವತ್ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೌ ತಯೋರ್ಗೋಚರಾವಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಗ್ರಹಃ । ತತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾವಿತ್ಯನೇನ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ , ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಅರ್ಥಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಶಬ್ದೋ ವಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಃ ವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನ ಏವ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಂ ಗಚ್ಛಾಗಚ್ಛೇತಿ ಗೇಮನಾದೇಃ ಸಂಭವಾನ್ನಾಚೇತನಾಹಂಕಾರಾದೌ ಕೇವಲೇ ತದಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಾಸಾಧುತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಉಭಯತ್ರ ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅಹಂಕರವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನೇ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ಕೇವಲಾಹಂಕಾರಾದೌ ಗೌಣಂ ತಥಾ ಚಾಽಹಂಕಾರಾದೌ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಮುಖ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಪಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಗೌಣವಿಷಯತ್ವಮಾದಾಯ ಸಾಧುತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಗೋಚರೇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯತಾ ಗೌಣವಿಷಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯನಾತ್ಮಾ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ ಚೈತನ್ಯಾಂಶವದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟವದ್ವೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ನನ್ವಹಂಕಾರಾದಿವಚ್ಚಿದಾತ್ಮಾಪಿ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನವಾಚಿತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟನಿಷ್ಠವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಂಶ ಇವ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶೇಪಿಸತ್ತ್ವಾದಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್ಕಥಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಅನಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚಿದಾತ್ಮನಸ್ತಾವದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮೇವ ವಿವಕ್ಷತೇ ನ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತದ್ಗ್ರಂಥಕರ್ತುರಾಶಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯಾಽನಯಾ ರಿತ್ಯಾ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಗೌಣವಿಷಯತ್ವರೂಪಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಪ್ಯನಾತ್ಮನಿಷ್ಠವಿಷಯತ್ವಶಂಕೋತ್ಥಾನಜ್ಞಾಪನಾಯ ಕಂಠೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಧಯತಿ –
ಚಿದಾತ್ಮೇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯಂ ಗೌಣವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಮಾಹ –
ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇತಿ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಯತ್ಫಲಂ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಹಂ ನಾಸ್ಮೀತಿ ವಿಪರ್ಯಯೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದಾ ಚಾತ್ಮನಃ ಅಹಮಿತಿ ಸರ್ವದಾ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಹಮಸ್ಮಿ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾಭಾವಃ ಸತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸಂಶಯಾದ್ಯಯೋಗಾದತೋ ನಿವೃತ್ತಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ಕೇವಲಾಹಂಕಾರೋ ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟೋ ವಾತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಗೌಣವಿಷಯತ್ವೇ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಿಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಏಕಾಂತಪದಂ ನಿಯಮಾರ್ಥಕಂ ವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂವಿಷಯತ್ವಮಹಂಕಾರಾದವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನೇ ಮುಖ್ಯಂ ಆತ್ಮಾದೌ ತು ಗೌಣಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನನು ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣಾಹಂಕಾರಾದೇರಪ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ, ಆತ್ಮನೋರ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್ಕಥಮತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭೇದಾಸಾಧ್ಯರ್ಥಮಹಂಕಾರಾದ್ಯನಾತ್ಮನಃ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮೇವಾಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ನಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಭೇದಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ಯೋಗ್ಯತಾ ವರ್ತತೇ ಅತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತಾನ್ನಿಯಾಮಕಮಾತ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತಮನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಂ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಅನಾತ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮ್ ಕಿಂಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾಹಂಕಾರಾದಿಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮೇವಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮಸ್ಮದರ್ಥಚಿದಾತ್ಮಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತಾಯಾಮವಚ್ಛೇದಕಮಿತ್ಯೇವಮತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವೇದಿತವ್ಯಮಿತಿ ದಿಕ್ ।
ಅಹಂಕಾರಾದಿದೇಹಾಂತಸ್ಯಾನಾತ್ಮನಃ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ವ್ಯವಹಾರತಃ ವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದತಶ್ಚ ವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಏವಂ ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚೋಪಪಾದ್ಯ ಪರಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಾರಭತೇ -
ಆಶ್ರಮೇತಿ ।
ಸಂಬೋಧ್ಯಃ ಸಂಬೋಧನಾರ್ಹಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಚೇತನೇ ಸಂಬೋಧ್ಯತ್ವಾಭವಾನ್ನ ಯುಷ್ಮತ್ಪದಶಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ತರಪದಯೋರಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಶಕ್ಯಾರ್ಥೇ ವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಸ್ತದೈವ ತ್ವಮಾದೇಶಃ ನ ಲಕ್ಷಣಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಮಾಹ –
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ವಾಂ ಚ ನೌಶ್ಚ ವಾಂನಾವೌ ತಥಾಚೇತಿ ಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇ ವಾಂನಾವಾವಿತಿ ಸಂಧಿರ್ಭವತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪದಸಾಂಗತ್ಯಂ ತ್ವನ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯೇವ ಸ್ಯಾತ್ ನ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯೇವಂ ರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ಷಷ್ಟ್ಯಾದಿವಿಭಕ್ತಿಸ್ಥಯೋಃ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋರೇವ ವಾಂ ನಾವಾವಿತ್ಯಾದೇಶಃ ನಾರ್ಥಯೋರಿತಿ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀತ್ಯತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಶಬ್ದ ಏವಾರ್ಥಃ ನ ಚೇತನಸ್ತತೋ ನತ್ವಂ ಮಾದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯಪ್ರಯೋಗಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಶಂಕತೇ –
ಯದೀತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾದಿದೇಹಾಂತಾನಾತ್ಮಾ ಪರಾಗರ್ಥಃ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಪ್ರವಿಷ್ಟತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶತಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಪರಾಗರ್ಥೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ಅತೋ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕನಿವಿಷ್ಟಃ ಸನ್ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಶ್ಚ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಯಥಾ ಪರಾಗರ್ಥಸ್ತದ್ವದತೋ ನ ತ್ವೇತ್ಯಾದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪರಾಕ್ತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ಲಾಘವಾದತಸ್ತ್ವಮಾದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದಿನಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ತಥಾಪಿ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕೃತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುರೋಧಾತ್ತದ್ಯೋಗತ್ವೇನಾಪಿ ಸ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಿರುದ್ಧೇತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಜ್ಞಾಪಕಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗಮುಕ್ತ್ವಾ ವೇದಪ್ರಯೋಗಮಾಹ –
ಇಮೇ ವಿದೇಹಾ ಇತಿ ।
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕಸ್ಯೋತ್ತರಮಿದಂ ತಥಾ ಚ ವಿದೇಹಾಖ್ಯದೇಶವಿಶೇಷಪರಮ್ , ಇಮೇ ವಿದೇಹಾಃ ಯಥೇಷ್ಟಂ ಭುಜ್ಯಂತಾಮಯಮಹಂ ಚಾಸ್ಮಿ ದಾಸಭಾವೇ ಸ್ಥಿತಃ ದಾಸಾಂತರ್ಗತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ರಾಜ್ಯಂ ಮಾಂ ಚ ಯಥೇಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ರಾಜ್ಯಂ ಭವದಧೀನಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಇಮೇ ವಿದೇಹಾ ಇತ್ಯಂಶಸ್ಯ ನಾತ್ರೋಪಯೋಗಃ ಕಿಂತು ತದಂಶಗ್ರಹಣಂ ಶ್ರುತಿಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ಚೇತನವಾಚಿತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬೋಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೈಃ ಪದೈಃ ಸಹೋಕ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತ್ಯದಾದೀನಿ ಶಿಷ್ಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ತ್ಯದಾದಿಗಣಪಠಿತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸಹೋಕ್ತೌ ಗಣಮಧ್ಯೇ ಯತ್ಪರಂ ತಚ್ಛಿಷ್ಯತ ಇತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಸ್ತ್ಯದಾದಿಗಣಪಠಿತತ್ವೇನೈಕಶೇಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತ್ಯೇವಾತ್ರ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏತೇನೇತ್ಯನೇನ ಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸೂತ್ರೇ ಪೂರ್ವನಿಪಾತೈಕಶೇಷಯೋರಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ತಯೋರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಹರ್ಷಿಪ್ರಯೋಗೇನೈವೈಕಶೇಷಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ತು ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಏಕಶೇಷ ಇತಿ ।
ನನ್ವೇಕಶೇಷಾನಂಗೀಕಾರೇ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾನುಸಾರಾದೇತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಥಲೇ ಏವೈಕಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಂಕೋಚಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಪೂರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋಃ ಬಹ್ವರ್ಥಕತ್ವಾದ್ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚಿಜ್ಜಡಮಾತ್ರಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಭೇದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅಯಂ ವಿಗ್ರಹಃ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಸ್ಫುಟೀಕ್ರಿಯತೇ । ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಸಾಧನಪ್ರಕಾರಭೇದಸ್ತು ಸ್ಫುಟ ಏವ । ಯಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನೇನ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಿರೋಧೋ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದತಶ್ಚ ವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಥಂ ವಿಗ್ರಹ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋರೇಕಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಾದ್ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಸಾಧುರ್ಭವತಿ ಲಕ್ಷಕತ್ವಾದೇವ ತ್ವಮಾದೇಶಾಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ, ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೌ ತಯೋರ್ಗೋಚರಾವಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತಥಾ ಚಾತ್ರ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಯೋರುಲ್ಲೇಖಿನಿ ಲಕ್ಷಣಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನವಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣೈವ ವಿಗ್ರಹೋ ಯೋಜನೀಯ ಇತಿ ರಹಸ್ಯಮ್ ।
ಮತದ್ವಯೇತಿ ಯುಷ್ಮತ್ಪದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗ ಏವ ಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಮತಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ವೃದ್ಧಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗೇ ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯ ಏವ ಮೂಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಸಂಗ್ರಹೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ವೃದ್ಧಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತೋ ವಿರೋಧೋ ವಸ್ತುತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪರಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭಾವತಃ ಉಕ್ತೋ ವಿರೋಧಃ ಯಃ ಸಃ ವಸ್ತುತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಸ್ವಾರಸ್ಯಾದ್ಯುಷ್ಮದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದತೋಪಿ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಯಪದನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಪ್ರಕಾಶತ್ವತಃ ಉಕ್ತೋ ವಿರೋಧಃ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋಚರಪದೇನ ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವತಃ ಉಕ್ತೋ ವಿರೋಧಃ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವವದ್ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿನೀ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಾ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ತು ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವೃದ್ಧಾಭಿಮತವಿಗ್ರಹಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯುಷ್ಮಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ತ್ವಂ ಚಾಹಂ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ಕಥಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಾದೇವ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋಸ್ತ್ವಮಾದೇಶಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಯಥಾ ’ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀ ಚತುರ್ಥೀ’ತಿ ಸೂತ್ರೇ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವೇನ ತ್ವಮಾದೇಶಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಸ್ತದ್ವತ್ , ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೋಚರಶ್ಚ ಗೋಚರಶ್ಚ ಗೋಚರಾವಿತಿ ವಿಗ್ರಹಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಂ ಜ್ಞಾಪಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚೇತಿ ಕಥಂ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಉಭಯೋರ್ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚೇತಿ ನಿತ್ಯನಪುಂಸಕಮಿತರನ್ನಿತ್ಯಪುಲ್ಲಿಂಗಮಿತ್ಯದೋಷಾದಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಮತತ್ರಯಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥೇನ ಸಾಧಿತಾರ್ಥೈಕದೇಶಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಃ ಶಂಕಾವತಾರಾಯ ಪ್ರಥಮಮರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ತ್ರಿಧೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅಸಂಭವೋನುಪಪತ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಶುಕ್ಲ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶುಕ್ಲಗುಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನೋ ಘಟ ಇತಿ ಶುಕ್ಲಗುಣಘಟಯೋಃ ವಿರುದ್ಧಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಂಗೀಕಾರವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ವಿರುದ್ಧಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತತ್ರ ಪ್ರಕಾಶಮಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಯಥಾ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟಃ ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತೇ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಹ –
ಚಿದಿತಿ ।
ವೃದ್ಧಮತ ಏವ ತತ್ಪ್ರಕೃತವಿಗ್ರಹಾಂತರಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯಷ್ಮದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ವರೂಪಃ ಗೋಚರಸ್ವರೂಪಃ ಪರಾಗಿತಿ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣ ವಿವೇಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಗೋಚರಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಚ ತೌ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ ತಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಏತದ್ವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತೇಽರ್ಥೇ ಪುನರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಅತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ಅವ್ಯವಹಿತವಿಗ್ರಹಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ -
ಅಚಿತ್ವ ಇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯೇತಿ ಪದಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯನೇನಾಪ್ಯನ್ವಯಃ । ಏಕಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವರೂಪಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಷಯಿತ್ವಚಿದಚಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾನಾಂ ಸಮವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಪರಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೇಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಅತಃ ಮತತ್ರಯೇಣ ವಿಗ್ರಹಚತುಷ್ಟಯಂ ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಿತಮ್ ವಿಗ್ರಹತ್ರಯನಿರೂಪಣಾನಂತರಮುಕ್ತವಿರೋಧಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ ಇದಾನೀಮವ್ಯವಹಿತವಿಗ್ರಹೋಕ್ತವಿರೋಧಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ವೃತ್ತಂ ಕಥಯನ್ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತ್ಯನೇನ ದ್ವಿತೀಯವಿಶೇಷಣೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಐಕ್ಯಂ ನಾಮಾತ್ಯಂತಾಭೇದಃ ಭೇದಸಹಿಷ್ಣುರಭೇದಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ತದಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಪ್ರಮಾಯಾ ಅಭಾವೇನ ತಜ್ಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಕಾರಣಾಭಾವಾದಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೈತನ್ಯಂ ಸುಖಂ ಚ ಆತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಃ ಜಾಡ್ಯಂ ದುಃಖಂ ಚ ಅನಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಸುಖಾದೇರಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇಪಿ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ತ್ವೌಪಚಾರಿಕ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಿನಿಮಯೇನ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯತ ಆಹೇತಿ ಇತಿಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾರ್ಥಕಃ ; ಅತಃಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಕಃ, ಆಹೇತ್ಯನೇನ ಪರಿಹಾರಮಾಹತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ಚೈವಂರೂಪಾ ಶಂಕಾ ಯತಃ ಕಾರಣಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅತಃ ಕಾರಣಾತ್ ಪರಿಹಾರಮಾಹೇತಿ ಪದತ್ರಯಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ।
ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಹ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವರೂಪಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೈಕದೇಶಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಪಪತ್ತಿರಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮ್ಯಂತರೇ ಹೀತರಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಾರ್ಥೇ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಾರ್ಥೋ ಹೇತುರಿತಿ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೌ ಅನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೌ ಚ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೋ ಹೇತುಸ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ನಹೀತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗಂ ವಿನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಸಂಬಂಧಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿನಿಮಯಃ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವರೂಪಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಂ ಪ್ರತಿ ಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗೋ ಹೇತುಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಸ್ಫಟಿಕಜಪಾಕುಸುಮಯೋಃ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇನೌಪಾಧಿಕಲೌಹಿತ್ಯಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೌಹಿತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಗ್ರಹೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಸ್ಫಟಿಕ ಇತಿ ।
ಲೋಹಿತಂ ವಸ್ತು ಜಪಾಕುಸುಮಾದಿ ತಸ್ಯ ಸಾನ್ನಿಧ್ಯಂ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧಃ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥಾ ಚ ಕ್ವಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಂಪರಯಾ ಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗೋ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಂಪರಯಾ ಧರ್ಮಿಸಂಬಂಧಸಂಭವಾದ್ಭ್ರಮಾತ್ಮಕಗ್ರಹೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮನೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಜಪಾಕುಸುಮವತ್ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತು ತೇನ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಸಂಗೇತಿ ।
ಕೇನಾಪಿ ವಸ್ತುನಾ ಸಹ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಗತ್ವಾದೇವ ಪರಂಪರಾಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗಹೇತುಕಧರ್ಮಸಂಗೋಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಂ ಕರೋತಿ –
ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಾವಿದಮಿತ್ಯಾದಿ ನಹಿ ತದಸ್ತೀತ್ಯಂತೇನ ಸ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿತೇನ ಗ್ರಂಥೇನೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಂ ಕರ್ತ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ನಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿಕಮಾದಾಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಸಂಭವತ್ಯೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯ ಇತ್ಯತಃ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯವಹಿತೇನಾನ್ವಯಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ –
ಇತ್ಯುಕ್ತೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತಿಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಧ್ಯಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಿರ್ವಚನೀಯತೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಹ್ನವಾರ್ಥಕ ಇತಿ ।
ಅಭಾವಾರ್ಥಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಹ್ನೂಯತೇ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮಶ್ರೀಚರಣವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುಸೃತ್ಯ ಪದಾನಾಮರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಅಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುರೋಧೇನ ಭಾಷ್ಯಪದಯೋಜನಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಏತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುರೋಧೇನ ಯೋಜನಾಪಿ ಯುಕ್ತೈವ ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರೀಷದ್ಭೇದಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ , ತಥಾಚ ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನುರೋಧೇನ ಯೋಜನಾಪ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯೈವೇತಿ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ಅಹಮಿತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಪ್ಯಸ್ತಿ ತಥಾ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಧ್ಯಾಸೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ಲಭ್ಯತೇ ನಾತ್ಮನೀತಿ ಮತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಚಿದಾತ್ಮಕತ್ವಮಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –
ಅಹಮಿತೀತಿ ।
ಜಡಾಂಶಮವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಚಿದಂಶಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತ್ವಂಕಾರೇತಿ ।
ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಬುಧ್ಯಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಹಮಿತಿ ।
ಯತ್ರೇದಮರ್ಥತ್ವಂ ತತ್ರ ವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಘಟಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ, ತಥಾ ಚ ಬುಧ್ಯಾದಾವಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನೇ ವ್ಯಾಪಕಾಭವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ನನು ಶಂಕಾಯಾಃ ಕಃ ಪರಿಹಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯತ್ರ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರೇದಮರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಘಟದಾವೇವ ಅನುಭವಸಿದ್ಧೇತಿ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಹೇತುನಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಿದಮರ್ಥತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಯೋಗಾದ್ಗುಣಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಘಟಾದೇರಿವ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಹೇತುನಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಪೀದಮರ್ಥತ್ವಮಸ್ತಿ, ತಥಾಚಾತ್ರೈವ ಬುದ್ಧೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಭವದುಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿರಪ್ರಯೋಜಕೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ರೇದಮರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಪಿ ಘಟಾದಾವನುಭವಸಿದ್ಧಾ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರ್ಘಟಾದಿವದಿದಮರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾತ್ರಾನುಷಂಗಃ, ತಥಾಚಾಹಮಿತಿ ಭಾಸತ್ವಾತ್ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಿವ ವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇದಮರ್ಥತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವೃದ್ಧಮತೋಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಶಂಕಾನಿರಾಸಕತ್ವೇನ ತದೇವ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯಿತುಂ ಪುನಸ್ತದವತಾರಯತಿ –
ಅಥವೇತಿ ।
ನಾಸ್ವರಸದ್ಯೋತಕಂ ಕಿಂತು ಮತಾಂತರಮವಲಂಬ್ಯ ಯೋಜನಾದ್ಯೋತಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಿದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವೃದ್ಧಮತೋಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಕುತೋ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಪ್ರಥಮವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಶಂಕಾನಿರಾಸಕವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಏತಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದ್ಯಭಾವವಾನ್ ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಹಂಕಾರವದಿತ್ಯನುಮಾನಪ್ರಯೋಗಃ । ಅಸ್ಮಚ್ಚಾಸೌ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ ಚಾಸೌ ಗೋಚರಶ್ಚಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಅಸ್ಮದಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಕಿಮೇತಾವತಾನುಮಾನಸ್ಯ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯೇಣಾಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಖಂಡಯತಿ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಂಗ್ಯಮಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಯತ್ಸ್ಫುರಣತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತೇರಾವರಣರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧಕನಿವರ್ತಕತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚೌಪಚಾರಿಕೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣೋಕ್ತಂ ವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ನಾಮ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಹೇತುಂ ಸ್ವಯಂ ದೂಷಯತಿ ವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ನ ತು ಕೇವಲಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ತಥಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ಅಹಂಕಾರೇ ವಿಶೇಷೇಣೇಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ದೇಹಮಿತಿ ।
ಅಥವಾಽಹಂಕಾರೇ ಸತ್ಯೇವ ಚೈತನ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ದೇಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ವಿಷಯಿತಾ ತದಭಾವೇ ತದಭಾವಾದಿತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯೈವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ದೇಹಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಪದಂ ದೇಹವಿಶೇಷಣಪರಂ, ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಜಾತಿವಿಶೇಷಃ ದೇಹನಿಷ್ಠಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾತ್ಮಕಧರ್ಮೋ ವಾ, ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಂ ತತ್ರಾಭೇದಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಃ ಯಥಾ ದೀಪಘಟವದಿತ್ಯುಕ್ತನಿಯಮಃ ಅಹಂಕಾರವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಸ್ಥಲ ಏವೇತಿ ನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಪಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಕೋಚಃ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಲ್ಪತ್ವಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತೇ ತ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪೃಥಗ್ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಮುಪಪಾದಯನ್ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಚಿದಿತಿ ।
ಅನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಹಂಕಾರಃ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಮಾನ್ ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ಕೇವಲಾಹಮಾಕಾರಾಕಾರಿತವೃತ್ತಿಭಾಸ್ಯತ್ವಮ್ ಅಹಮಾಕಾರಾಕಾರಿತಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಹೇತುದೂಷಣೇ ಭಾಷ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ ಅಹಂವೃತ್ತೀತಿ ಭಾವಪ್ರಧಾನೋ ನಿರ್ದೇಶಃ ಪರಿಣಾಮರೂಪವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಸ್ವರೂಪಯೋಃ ಕರ್ತ್ತೃತ್ವಕರ್ಮತ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪವಿರೋಧಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ನ ಚಿದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವೃತ್ತಿಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಾದೇವ ನ ಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಭ್ರಾಂತಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ನಿರಸ್ಯ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಸಾಧಯನ್ ಕರ್ಮಧಾರಯಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಃ ಮುಖ್ಯಪರಾಕ್ತ್ವವಾನ್ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದ್ಗೋಚರತ್ವಾದ್ವೇತಿ ಸಾಧನೀಯಮ್ ।
ವಿಷಯೋ ನಾಮ ಬಂಧಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ಷಿಞ್ಬಂಧನ ಇತಿ ।
ಸ್ಫುರಾಮೀತ್ಯನೇನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ಸುಖೀತ್ಯನೇನಾತ್ಮಧರ್ಮಾಧ್ಯಸ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಇತ್ಥಂಭಾವ ಇತಿ ।
ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತೇ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ನಾಮಾಭೇದಃ । ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ । ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಇತಿ ಅತದ್ರೂಪೇ ತದ್ರೂಪಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಸ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಮಗ್ರೀಕಾರಣಸಮುದಾಯಃ ಸ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ –
ನಿರವಯವೇತಿ ।
ಸಾದೃಶ್ಯಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಅವಯವಸಾದೃಶ್ಯಂ ಗುಣಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚೇತಿ, ತಥಾ ಚ ನಿರವಯವತ್ವಾದವಯವಸಾದೃಶ್ಯರೂಪನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದ್ಗುಣಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಂ ಚ ಕಾರಣಮಾತ್ಮನಿ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಜ್ಞಾನರೂಪಕಾರಣಂ ಚಾತ್ಮನಿ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಕ್ತಹೇತುರೇವ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ಧರ್ಮರಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತ್ಯಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ ಸ್ಫುರಣಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶುಭಕರ್ಮೇತ್ಯನೇನ ಶುಭಕರ್ಮಹೇತುಕಮಾಧುರ್ಯಾದಿರಸವಸ್ತುಭಕ್ಷಣಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ ವಿಷಯಾನುಭವ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತ್ಯಾದಿಕಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯಂ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇರಿದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅವಭಾಸಂತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ತದುಕ್ತಮಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ । ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಾಧಿವಶಾನ್ನಾನೇವಾವಭಾಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದ್ವೈತಮತೇ ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾದಹಂ ಸ್ಫುರಾಮೀತ್ಯಾದಿಸ್ಥಲೇ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪೋಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಯಥಾರ್ಥಾನುಭವತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ತ್ವಬಾಧಿತತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ಪ್ರಮಾತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರೇಣೇತಿಶಬ್ದೇನಾನ್ವಯಃ ।
ನನ್ವಧ್ಯಾಸಾಂಗೀಕಾರೇ ಏಕವಿಭಕ್ತ್ಯವರುದ್ಧತ್ವೇ ಸತ್ಯೇಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಹಂ ನರ ಇತಿ ಪದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನೀಲೋ ಘಟ ಇತ್ಯತ್ರ ನೀಲಗುಣಾಶ್ರಯೋ ಘಟ ಇತಿವನ್ನರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟದೇಹಸಂಬಂಧ್ಯಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮೀಯತ್ವರೂಪಗುಣಯೋಗಾತ್ ಗೌಣೋಽಯಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಹಂ ನರ ಇತಿ ।
ನರಪದಂ ನರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟದೇಹಪರಂ ನರತ್ವಮವಯವಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಧರ್ಮವಿಶೇಷಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮತೇ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಗೌಣತ್ವಂ ಚಾವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಮತಮಾಸ್ಥೇಯಂ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯವಹಿತವೃತ್ತಾವನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಪರಮತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ನ ವಿಚಾರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂಜಿತೋಪಿ ವೇದಾಂತವಿಚಾರೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವ್ಯವಹಾರತಃ ಶಬ್ದತಶ್ಚೇತಿ ಚತುರ್ವಿಧಪ್ರಯುಕ್ತಾದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾದ್ಯಯೋಗತ್ವರೂಪವಿರೋಧಾತ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋರ್ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ನ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಭಾವ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಮಾಯಾಸಂಭವೇನ ತಜ್ಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಹೇತೋರಸಂಭವಾದತದ್ರೂಪೇ ತದ್ರೂಪಾವಭಾಸರೂಪೋಽಧ್ಯಾಸೋ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಾಸಂಭವಾದ್ಬದ್ಧಮುಕ್ತಯೋಃ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗೇನ ವಿಷಯಾಭಾವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಸುಧೀಭಿರ್ವಿಭಾವನೀಯಮ್ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಾದೌ ಯುಕ್ತ್ಯಭಾವಾದೇವಾನುಭವಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸಾಪಲಾಪೇ ಅನುಭವಸಿದ್ಧಘಟಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಮಪಲಾಪಪ್ರಸಂಗಸ್ತಥಾ ಚ ಶೂನ್ಯಮತಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತೋಽನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಾಭಾವೇಪಿ ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಅಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ವಿಷಯಾದಿಸಂಭವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತುಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅಂಗೀಕಾರಾರ್ಥಕೇನ ತಥಾಪಿ ಇತ್ಯನೇನೈವಾದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಪರಿಹಾರೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।
ಆದಾವಿತಿ ।
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಕ್ರಮಸ್ಯ ಪಾಠ್ಯಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದರ್ಥಕ್ರಮಮನುಸೃತ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಪದಾನ್ಯವತಾರಯತಿ –
ನೇತ್ಯಾದನಾ ।
ಅಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಮಕಾನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮಿತ್ಯನೇನೈವ ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಪರಿಹಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವಾದಿತಿ । ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾನುಭವಸ್ಯ ಭ್ರಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧಃ । ಸಿದ್ಧೇ ವೃತ್ತಿಸ್ವರೂಪೇ ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮಕಭಾನಸತ್ತ್ವಾದಭಾನಮಯುಕ್ತಂ ವೃತ್ತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಂ ವಾಸ್ತವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಹಂ ಕರ್ತ್ತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮದಾತ್ಮವಿಶೇಷ್ಯಕಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾತ್ಮಕಮೇವ ನಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಮತೋಽಧ್ಯಾಸೋ ನಾನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಯಪರತ್ವಯೋರ್ನಿರಾಸಃ ಕ್ರಿಯತೇ । “ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವಭ್ಯಾಸೋಽಪೂರ್ವತಾ ಫಲಮ್ । ಅರ್ಥವಾದೋಪಪತ್ತೀ ಚ ಲಿಂಗಂ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯೇ “ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತೋಪಕ್ರಮಾದಿಪದೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾವೇವ ಲಿಂಗಮ್ । ಬೋಧನೇನ ಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಧಿಕರಣೀಯಂ ತೃತೀಯಾ ತಥಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾಕರ್ತೃಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಾಗಮವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಸಂಗಮೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೇಹಾತ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಾತ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾದುಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯೋಹಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಯಥಾ ಭ್ರಮತ್ವಂ ತಥಾ ಅಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಮತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಮಕಭಾನಸಂಭವಾದಭಾನಮಯಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿಷ್ಠಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಭಾವಃ ಸಾಧಿತಃ ಸಂಪ್ರತಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾಭಾವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಂ ಪೂರ್ವಕಾಲವೃತ್ತಿತ್ವಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾತ್ವೇನೈವೋಪಜೀವ್ಯತಾ ನ ತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವೇನೇತಿ ತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶಸ್ಯ ’ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನೇ’ತ್ಯಾದ್ಯಾಗಮೇನ ಬಾಧಸಂಭವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ಆಗಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಆಗಮರೂಪಶಬ್ದವಿಷಕಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಕರ್ತೃಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಶಾಬ್ದಬೋಧೋತ್ಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲಃ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಾದಿರೂಪೇಣ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇಣ ಜನ್ಯಃ ಯಃ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಯಾ ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಉತ್ತಮವೃದ್ಧಃ ಗಾಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ತದ್ವಾಕ್ಯಶ್ರೋತಾ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಃ ಗವಾನಯನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪಶ್ಯತಃ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸೋರ್ಬಾಲಸ್ಯ ತದಾ ಅಸ್ಯ ಪದಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿಶಕ್ತಿಗ್ರಹೋ ಜಾಯತೇ ತೇನಾನಂತರಂ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಬಾಲಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಬೋಧೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾದಿದ್ವಾರಾ ಶ್ರವಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರುಪಜೀವ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜಾಯತೇ ತಾವದಬಾಧಿತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾತ್ವಿಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದನುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಧರ್ಮಿರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಉಪಜೀವ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಭೇದೇನಾನುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಪ್ಯಾಗಮಬಾಧಿತತ್ವೇನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಧರ್ಮಿನಿಷೇಧೇ ತಾವದಾಗಮಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅನಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನವಚ್ಛೇದಕತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವರೂಪಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಗಮೇನ – ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನೇತ್ಯಾಗಮೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯಾತಿರಿಕ್ತವೃತ್ತಿತ್ವೇಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮಿತರನಿವರ್ತಕತ್ವರೂಪಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಕಾರಣಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಂ ತು ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಮ್ , ತಥಾ ಚ ತಯೋರಾಗಮೇನ ಬಾಧೋ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂತು ತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಬಾಧಸ್ತತೋ ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧೋ ನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ಚೇತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ಷಷ್ಠೀದ್ವಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ನ ವಿಶೇಷಣಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿರಪಿ ಪೂರ್ವವನ್ನಾಶ್ರಯಣೀಯಃ । ಉಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಪೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಿಷ್ಠವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣತ್ವಸತ್ತ್ವೇಪೀತಿ ಭಾವಃ । ಅನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಸಹಕಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ ।
ಅಸಹಕಾರಿಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಉಪಜೀವ್ಯೇ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರವಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ವೇದಾಂತ್ಯಭಿಮತವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶ ಏಕಃ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಭಿಮತತಾತ್ವಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶಶ್ಚೇತ್ಯಂಶದ್ವಯಂ ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ಶಾಬ್ದಬೋಧಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾತ್ವಾಂಶಮೇವಾಪೇಕ್ಷತೇ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಜಾಯತೇ ತಾವದ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸದ್ಭಾವಾಭಾವೇ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದತೋ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶ ಏವ ಆಗಮೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾದಿತಿ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ವರೂಪಬಾಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾಹಮಿತಿ ಆತ್ಮವಿಶೇಷ್ಯಕಾನಾತ್ಮನಿಷ್ಠಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಧರ್ಮಿಣೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸೋಽನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ನಾಮರೂಪಾದಿತಿ ।
ಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಂ ತದಸತ್ಯಮಿತಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿಸ್ಥಲೇ ಕ್ಲೃಪ್ತನಿಯಮಭಂಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ತನ್ನೇತಿ ।
ಯತ್ಸತ್ಯಂ ತತ್ಕಸ್ಮಾದಪಿ ನಿವೃತ್ತಿರಹಿತಂ ಯಥಾತ್ಮವದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧೋಪಿ ತವ ಮತೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇರ್ಬೋಧಕತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿದ್ವಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ವ್ಯಾಪ್ತಿದ್ವಯವಿರೋಧಾದೇವ ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ –
ಅಯೋಗ್ಯತೇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯತಾ ಹ್ಯರ್ಥಾಬಾಧಃ ತದ್ಭಿನ್ನಾ ತು ಅಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯ ಯಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಯದ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಂ ತದಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದೌ ವಿಷಯತ್ವಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ಶ್ರುತಿನಿಷ್ಠಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯಕಬೋಧಜನಕತ್ವಸ್ಯಾಯೋಗಾದಿತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ । ತತ್ರ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತೇಃ ಬೋಧಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಃ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಯೋಗ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಜನ್ಯಸತ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ತಾವದಯೋಗ್ಯತಾವಿಷಯಕನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ನಿವೃತ್ತಿಬೋಧಕತ್ವಂ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಶ್ರುತೇಸ್ತು ಅಪೂರ್ವದ್ವಾರವರ್ಣನೇನ ಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯಸತ್ತ್ವಾದ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪಾಪಕರ್ಮ ಕಿಮಸತ್ಯಂ ಸತ್ಯಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ, ತನ್ನಾಶಾರ್ಥಂ ಸೇತುರ್ದರ್ಶನಾದೌ ಪ್ರಯತ್ನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಯತ್ಸತ್ಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯಂ ತಥಾ ಪಾಪಕರ್ಮೇಽತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇಽಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯೋಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೇಣ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪಾಪಕರ್ಮ ಸತ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾನಿಯಮಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತ್ಯಮೇವ ನ ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಂ, ಬಂಧಸ್ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವದಸತ್ಯ ಏವೇತ್ಯಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏತೇನ ನಿಯಮಾಪ್ರವಿಷ್ಟಮಾತ್ರಪದವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಪಾಪಕರ್ಮಣಃ ಉಭಯವಾದ್ಯಭಿಮತಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಂ ವಾ ।
ಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಬಂಧಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಂ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ದೂಷಿತಮಿದಾನೀಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸ್ವಾಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ಬಯಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ । ಪ್ರಕೃತಿಮಿತಿ । ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಂಧಸ್ಯ ಮಾಯಾಜನ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ನಾಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಮತೋ ನಾಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯಾ ಮಾಯಾ ಚೇತಿ ಪರ್ಯಾಯ ಇತ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಮಾಯೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಬಂಧೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ಬಂಧಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಂಧಾಭಾವೇನ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಅವೃತ್ತಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಂಧಃ ಸ್ವಭಾವೇನ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿಮಾನ್ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅನೇನ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಬಂಧಾಧಿಷ್ಠಾನವೃತ್ತಿರ್ಯ ಅಭಾವಃ ನ ತು ಬಂಧಾಭಾವಃ ಕಿಂ ತ್ವನ್ಯಾಭಾವಃ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಬಂಧೇಽಸ್ತೀತಿ । ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗದ್ರೂಪೋ ಬಂಧಸ್ತದಾ ತೇನ ಸ್ಥೂಲತ್ವಂ ಧರ್ಮತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ನಿರ್ಧರ್ಮಿಕತ್ವಾಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಂಧಾಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿ ತದಾ ಅಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಬಂಧಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ತದ್ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಬಂಧಸ್ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತೃತೀಯೇ ವಿರೋಧಮಾಹ –
ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತಿ ।
ಚರಮೇ ಪಕ್ಷೇ ತು ಮನ್ಮತಪ್ರವಿಷ್ಟೋಸೀತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
’ಆದಾವಂತೇ ಚ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ವರ್ತಮಾನೇಪಿ ತತ್ತಥೇತಿ’ ನ್ಯಾಯೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಯೋರ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ಆಗತೇಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ಕಿಂ ತದ್ವರ್ಣನೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದಿ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ತಥೈವ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಜನ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಯದಿ ಬಂಧಃ ಸತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವರ್ತಿತುಮಯೋಗ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಾದೃಶತರ್ಕಾದಿನಾ ಬಾಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಾಬಾಧಾತ್ಮಕಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯಃ ಸಂಪದ್ಯತೇಽತಃ ತನ್ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಸೋ ವರ್ಣನೀಯ ಇತಿ ನ ತದ್ವರ್ಣನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರತ್ವರೂಪದ್ವಾರತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ದ್ವಾರತ್ವಂ ವಿಹಾಯಾಂಗೀಕಾರಾಂಶ ಏವಾತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಅಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವಂ ದ್ವಾರಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಪೂರ್ವದ್ವಾರೋ ಯಾಗಸ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತಸ್ತ್ವಮಪೂರ್ವರೂಪದ್ವಾರಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ಯೋ ಯಾಗಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಹೇತುತ್ವರೂಪಃ ತದ್ಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಾಯಾಪೂರ್ವಮಂಗೀಕೃತಂ ತಥಾಧ್ಯಸ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕರಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನಚೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾದಾವೇವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇನ ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯಾ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ವರ್ಣಿತತ್ವಾತ್ಪುನಸ್ತದನನ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣೇ ತದ್ವರ್ಣನಂ ಪುನರುಕ್ತಮೇವಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ದಿಗಿತಿ ।
ಅಯಮಾಶಯಃ । ಅಧಿಕಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತದಧಿಕರಣಸ್ಯ ನ ಗತಾರ್ಥತಾ ಯತಃ ಸಂಗ್ರಹಸ್ಯ ವಿವರಣಮತೋ ನ ಪುನರುಕ್ತತೇತ್ಯಲಮತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ।
ಲೋಕಸಹಿತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ಇತಿ ಮಧ್ಯಮಪದಲೋಪಸಮಾಸಾದೇಕವಚನೇಽಪಿ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಅಧ್ಯಾಸಮಿತಿ ।
ಲೋಕ್ಯತೇ ಯಃ ಸಃ ಲೋಕ ಇತಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಪರತ್ವೇನ ಲೋಕಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಪದಂ ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಮನುಷ್ಯೋಹಮಿತಿ ।
ದೇಹಾಹಂಕಾರಾದ್ಯರ್ಥರೂಪಃ ಜ್ಞಾನೋಪಸರ್ಜನೋರ್ಥಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಲೋಕಪದಸ್ಯ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ ವ್ಯವಹಾರಪದಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಭಯೋಃ ಕರ್ಮಪರತ್ವೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಸ ಏವಾರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಸ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾಭಿವದನಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ಚೇತಿ ಬಹ್ವರ್ಥಸಂಭವಾತ್ಕಿಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾರ್ಥಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಭಿಮಾನ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥೋಪಸರ್ಜನಃ ಜ್ಞಾನರೂಪೋಧ್ಯಾಸೋ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಃ ಅರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ।
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಂ ಚ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ । ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರವಿಷಯಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಂ ದ್ವಿವಿಧಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತಿ ತತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಂಠೋಕ್ತಿಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇಪ್ಯುಕ್ತೇ ತನ್ನಿಷ್ಠಮಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಮರ್ಥಾತ್ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಧರ್ಮೀ ಚೇತಿ ನ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸಃ ಕಿಂತು ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮಿಣಾವಿತಿ ಷಷ್ಠೀತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಜಾಡ್ಯೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯೌ ಧರ್ಮಿಣೌ ತಯೋರಿತ್ಯನೇನ ಧರ್ಮಪದಮನೇಕಧರ್ಮಬೋಧಕಂ ಧರ್ಮಿಪದಂ ಧರ್ಮಿದ್ವಯಬೋಧಕಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರಿತರೇತರಾವಿವೇಕೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತೋಽಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತ್ಯಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ಪದಯೋಜನಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವಾಂತರಯೋಜನಾಮರ್ಥಪೂರ್ವಕಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ತಯೋರಿತಿ ।
ಅಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ತದಿದಮಿತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಾತ್ – ಧರ್ಮಿರೂಪವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥಾ ಚ ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರೂಪಪ್ರಮಾಯಾಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನಯೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋರನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾವಭಾಸತ್ವರೂಪಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತದಿದಮರ್ಥಯೋರತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸರೂಪಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಂಧತ್ವಂ ದೋಷವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ವಸ್ತುಗ್ರಹಣಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ । ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಸ್ಫುಟತ್ವೇಪೀತಿ । ಅಹಂ ಚಕ್ಷುರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವೇಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೋಽನುಮೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಂಧೋಹಮಿತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಃ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸತ್ವಾತ್ ಸ್ಥೂಲೋಹಮಿತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮಧ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ ತಚ್ಚ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಭಯೋರಸತ್ಯತ್ವೇನ ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ಯಾನೃತಪದಯೋರ್ವಚನಪರತಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತ್ಯಂ ಕಾಲತ್ರಯಬಾಧಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಅನಿದಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗೇತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ತಥಾಚಾನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಮಧ್ಯಸ್ಯತೇ ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಿಶಬ್ದೇನಾನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಚಾಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಯೋಃ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಃ ಮಿಥುನೀಕರಣಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿಕಮೇಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ । ಅಧ್ಯಾಸಃ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನೈವಾಧ್ಯಾಸಃ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅನಾತ್ಮನಸ್ತೂಭಯಥಾ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಸತ್ಯಾನೃತಯೋರ್ಮಿಥುನೀಕರಣಂ ಕಥಂ ವಾದಿನಾಮಸಮ್ಮತತ್ವಾತ್ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿದಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಸಾರೇಣ ವಿಭಾವನೀಯಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಃ ಕಾಲೋ ಯಸ್ಯ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವಕಾಲವೃತ್ತಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರವಾಹ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದೋಷಸಂಬಂಧ ಏವಾಧ್ಯಾಸಃ ಅತ್ರ ವರ್ತಮಾನಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ ಹ್ಯಕರ್ತುರ್ಭೋಗಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ರಾಗದ್ವೇಷಸಮಂಧಾಧ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ ರಾಗಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ ರಾಗದ್ವೇಷಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಪೂರ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ಅನುಪಭುಂಕ್ತೇ ರಾಗಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರವಾಹೋಽನಾದಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಸಂಬಂಧರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ ಸಂಬಂಧಿಸ್ವರೂಪಾಣಾಮಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ತು ಸಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನಾದಿತ್ವಮಿತಿ ।
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನಾದಿಕಾಲತ್ವನಿಷ್ಠವ್ಯಾಪ್ಯತಾನಿರೂಪಿತವ್ಯಾಪಕತಾವಚ್ಛೇದಕಾವಚ್ಛಿನ್ನಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮ್ ಅನಾದಿಕಾಲತ್ವವ್ಯಾಪಕಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಅಧ್ಯಾಸತ್ವೇತಿ ।
ಯತ್ರಾನಾದಿಕಾಲತ್ವಂ ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತಿಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಭಾವೋಽನುಭವಸಿದ್ಧಃ, ವ್ಯಕ್ತಿಸಂಬಂಧೋ ನಾಮ ವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಸಂಬಂಧಃ, ತಥಾ ಚ ಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ವ್ಯಕ್ತೌ ವರ್ತತ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯಃ । ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಕರ್ತ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಪಿ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಿಕಲ್ಪಸ್ತೃತೀಯಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಹೇತುಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರತದ್ಧೇತ್ವಧ್ಯಾಸಯೋರ್ನೈಸರ್ಗಿಕಪದೇನೋಕ್ತತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪೋ ನಿರಸ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಲಾಘವೇನೇತಿ ।
ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಕೋಟೌ ಯಥಾರ್ಥಪದವಿಶಷ್ಟಪ್ರಮಾಪದಂ ನ ನಿವೇಶ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಭ್ರಮಪ್ರಮಾಸಾಧಾರಣಾನುಭವಪದಂ ನಿವೇಶ್ಯತೇ ತತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಸಮಾನ್ಯಾರೋಪ್ಯವಿಶೇಷಯೋರೈಕ್ಯಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಮಿತಿ ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಲಾಘವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಕಾರಣಶರೀರಲಾಘವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಮಾತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾನ್ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಭ್ರಾಂತಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ತದುಭಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಿಮತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ನಿಮಿತ್ತಪದಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಪ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ತದುಪಾದಾನ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಕಿಮರ್ಥೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಕರ್ತುರಸ್ಮದಾದ್ಯಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಕರ್ತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾಧಿಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಈಶ್ವರನಿಷ್ಠಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಕಾಲಕರ್ಮಾದೀನಿ ಯಾನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ತತ್ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾಯಾತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ದೋಷತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿತೃತೀಯಾತ್ರಯೇಣ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ನಿಮಿತ್ತಪದಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ತಮೋರೂಪಾಽವಿದ್ಯಾ ಕಥಮ್ ಅಸಂಗೇ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂಗಶ್ಚ ಕಥಮಿತ್ಯನ್ವಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇತಿ ।
ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಶಂಕಾದ್ವಯನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಪ್ರಚಂಡೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಹಿತಾನುಭವಬಲಾದಸ್ತ್ಯೇವಾವಿದ್ಯಾ ನ ಸ್ವಪ್ರಾಕಾಶತ್ವಹಾನಿರಪಿ, ಅನುಭವಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪೇಚಕಾ ಉಲೂಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸಹ ವಾಸ್ತವಿಕಸಂಬಂಧರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವಾವಿದ್ಯಾಸಂಗಃ ತಸ್ಯಾ ವಾಸ್ತವಿಕತ್ವಾಭಾವೇನ ನಾಸಂಗತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮಶಂಕಾನಿರಾಸೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ವೃತ್ತ್ಯಾರೂಢಜ್ಞಾನಮೇವಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥವಾ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ಕಥಂ ಜ್ಞಾನರೂಪಾತ್ಮನ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನಿತ್ಯೇತಿ ಚ ।
ಚ ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ।
ತಾರ್ಕಿಕಮತನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶಶೇಷಪೂರ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣದ್ವಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಭಾವತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾನಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸಮಾಸವಕ್ಯರೂಪಂ ಯತ್ಪದಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಪದೇನೇತ್ಯೇಕವಚನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿರಸ್ತಂ – ಪದಸ್ಯ ಸಮಾಸವಾಕ್ಯರೂಪತ್ವೇನಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ।
ಜ್ಞಾನಘಟಿತಾ ಹಿ ಇಚ್ಛೋತ್ಪತ್ತಿಸಾಮಗ್ರ್ಯೇವ ಇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗ್ಭಾವನಾಶಹೇತುಃ ನತ್ವಿಚ್ಛೇತ್ಯೇಕದೇಶಿಸಿದ್ಧಾಂತಮನುವದನ್ ಪದಕೃತ್ಯಮಾಹ –
ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಜಾನಾತೀಚ್ಛತಿ ಯತತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮಿಚ್ಛಾ ಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನೇನೈವೇಚ್ಛಾ ಪ್ರಾಗಭಾವಶ್ಚ ನಶ್ಯತೀತಿ ವದಂತಂ ತಾರ್ಕಿಕೈಕದೇಶಿನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗಭಾವೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಮಾವಿದ್ಯಾ ಸಮಾಸಸ್ತು ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ನ ಶೇಷಪೂರ್ತಿಃ ತಥಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣಾವಿದ್ಯಾರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮಕ್ಷರಾರೂಢಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ಜ್ಞಾಪಿತಮ್ ।
ಯದ್ವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಭಾವತ್ವಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಂ ಸಮಾಸಸ್ತು ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಲಕ್ಷ್ಯಾಂಶಶೇಷಪೂರ್ತಿಃ ತಥಾ ಚ ಭಾವತ್ವೇ ಸತಿ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಂ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪದೇನ ಬೋಧಿತಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನಾಮ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಅಜ್ಞಾನಂ ನಾಮಾನಾದ್ಯುಪಾದಾನಿತಿ ವಿವಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಂತರಮಾಹ –
ಅನಾದೀತಿ ।
ಯಸ್ಯಾದಿರುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ ತದನಾದಿ, ತಥಾಚಾನಾದಿತ್ವೇ ಸತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪದೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ಲಕ್ಷಣೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪದಾದಿಕಂ ನ ನಿವೇಶನೀಯಂ ಬಂಧೇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗಭಾವಯೋರತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಸರ್ವಾನುಭವರೂಪಪ್ರಮಾಣೇನ ಅಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗರೂಪಾಭಿಲಾಪೇನ ಚಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಶಯಮುದ್ಘಾಟಯತಿ –
ಸಂಪ್ರತೀತಿ ।
ನನು ವಿಯದಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾಥಮಿಕತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತವ್ಯಃ ಕಥಮಹಮಿದಮಿತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಭಾಷ್ಯೇ ಅಹಮಿದಮಿತ್ಯಾದಿದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಸಪ್ರತಿಪಾದನಂ, ತಥಾ ಚ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾಧ್ಯಾಸಂ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಯಮ್ ಪೂರಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನಾಯಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರ ರಜತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವವದಹಂಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಾಂಶದ್ವಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಚ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ ಅಹಮಿತ್ಯತ್ರ ನಿರಂಶಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಾನನುಭವಾದಿತಿ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಅಯಃಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಲೋಹಪಿಂಡಃ, ಅಯೋ ದಹತೀತ್ಯತ್ರಾಗ್ನಿರಯಃಸಂಪೃಕ್ತತಯಾವಭಾಸತೇ ಅಯಃಪಿಂಡಸ್ತ್ವಗ್ನಿಸಂವಲಿತತಯಾ, ತೇನಾಗ್ನಿನಿಷ್ಠದಗ್ಧೃತ್ವಮಯಃಪಿಂಡೇ ಅವಭಾಸತೇ ಅಯಃಪಿಂಡನಿಷ್ಠಚತುಷ್ಕೋಣಾಕಾರತ್ವಮಗ್ನೌ ತಸ್ಮಾದಯಃಪಿಂಡಾಗ್ನಿರೂಪಾಂಶದ್ವಯಮನುಭೂಯತೇ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅಹಮುಪಲಭ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಚಿದಾತ್ಮಾದ್ಯಹಂಕಾರಸಂಪೃಕ್ತತಯಾ ಅವಭಾಸತೇ ಅಹಂಕಾರೋಽಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸಮ್ವಲಿತತಯಾ, ತೇನ ಜಾಡ್ಯಚೇತನತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾವಭಾಸತೇ ತಸ್ಮಾದಹಮಿತ್ಯನೇನಾತ್ಮಾಹಂಕಾರರೂಪಾಂಶದ್ವಯಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ನನು ತತ್ರೋಪಲಭ ಇತ್ಯಾಕಾರಕಪದಸಾಹಚರ್ಯಾದಸ್ತ್ಯಂಶದ್ವಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಕೇವಲಾಹಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಥಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಹಂ ಪಶ್ಯಾಮ್ಯಹಮುಪಲಭ ಇತ್ಯೇವಂ ಪದಾಂತರಸಾಹಚರ್ಯೇಣೈವ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರಾಥಮಿಕಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಭೂತತ್ವಾತ್ । ನನು ದೃಷ್ಟಾಂತದರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಕಥಂ ಶಾಬ್ದಬೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಅಯೋ ದಹತೀತ್ಯತ್ರ ದಹತೀತ್ಯನೇನ ದಗ್ಧೃತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಅಯೋಧರ್ಮತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಸ್ಯ ದಗ್ಧೃತ್ವಸ್ಯಾಯೋಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದಗ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಯಃಪಿಂಡೋ ಅಯಃಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ದಗ್ಧೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಃ ಅಗ್ನಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಃ ಅಯಃಪಿಂಡ ಇತಿ ಶಾಬ್ದಬೋಧೋ ಜಾಯತೇ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅಹಮುಪಲಭ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಉಪಲಭ ಇತ್ಯನೇನ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ ಸ್ಫುರಣಾತ್ಮಿಕಾಯಾಃ ಅಹಂಕಾರರೂಪಜಡಧರ್ಮತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನಾಯಾಃ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಲಬ್ಧೇರ್ಜಡಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದಹಮಿತ್ಯನೇನ ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಹಂಕಾರ ಉಚ್ಯತೇ ತಥಾ ಚೋಪಲಬ್ಧಿವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಃ ಅಹಂಕಾರ ಇತಿ ಶಬ್ದಬೋಧಸ್ತಸ್ಮಾದಹಮಿತ್ಯನೇನ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಾಂಶದ್ವಯಮನುಭೂಯತೇ ತಥಾ ಸತಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಕೂಟಸ್ಥಲೇ ದೃಗಂಶಸ್ವರೂಪೇ ಆತ್ಮನಿ ದೃಶ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾಥಮಿಕಃ ಸಂಭವತಿ । ಏವಮಹಂಕಾರೇಪಿ ಧರ್ಮಿಸ್ವರೂಪಾತ್ಮನಃ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾಥಮಿಕಃ ಸಂಭವತಿ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಂತರಾ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾತ್ಮಕಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಭೋಗ್ಯಸಂಘಾತಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಘಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಥಮಿಕಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಅನಂತರಾಧ್ಯಾಸ ಏವೇತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ಭಾಗದ್ವಯೇನಾರ್ಥಪೂರ್ವಕಮ್ ಅಧ್ಯಾಸಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅತ್ರಾಹಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಾಕೃತಿವಿಶೇಷಃ ಜಾತಿವಿಶೇಷೋ ವಾ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಂಶಚಿತ್ಸತ್ತೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಾತ್ಮನೋರೇಕಸತ್ತಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಶರೀರತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವವಿಲಕ್ಷಣಂ ಪಶ್ವಾದಿಶರೀರಸಾಧಾರಣಂ ಭೋಗಾಯತನತ್ವಂ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಂಶಭೂತಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಸಹಿಷ್ಣುರಭೇದ ಇತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಂಶದ್ವಯಂ ತಥಾ ಚ ಮನುಷ್ಯೋಹಮಿತ್ಯತ್ರ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ದೇಹೇ ತಾವದಭೇದಾಂಶರೂಪಚಿತ್ಸತ್ತೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಽನುಭವಸಿದ್ಧಃ ಮಮ ಶರೀರಮಿತ್ಯತ್ರ ಭೇದಾಂಶರೂಪಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸೋಽನುಭವಸಿದ್ಧಃ ತತಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಭೇದಾಂಶಃ ಸತ್ತೈಕ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಭೇದಾಂಶಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇಮಮೇವಾರ್ಥಂ ಶಂಕೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಧಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಪರಿಹರತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯಂಶ ಅಂಗೀಕಾರಃ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಕೇ ಕೋ ಭೇದ ಇತ್ಯಂಶೇ ಅನಂಗೀಕಾರಃ । ತಥಾಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪತಾದಾಮ್ಯಂ ತದೇಕದೇಶಃ ಸಂಸರ್ಗಃ, ತಥಾ ಚ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಭೇದಃ ಸಂಭವತಿ ತದೇಕದೇಶತ್ವಾದ್ಭೇದಶ್ಚ ತಥಾ ಹಸ್ತಪಾದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಂ ಶರೀರಂ ತದೇಕದೇಶೋ ಹಸ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಭೇದಃ ತದೇಕದೇಶತ್ವಾದ್ಭೇದಶ್ಚ ಸಂಭವತಿ ತದ್ವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಕಥನದ್ವಾರಾ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರೋಪೋದ್ಘಾತಪ್ರಯೋಜನಂ ಸತ್ ಸೂತ್ರಾರ್ಥವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಂತ್ವನುವದತಿ –
ಆಹ ಕೋಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಂತಮ್ ।
ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದಧ್ಯಾಸಸಾಧಕಂ ತತ್ ಅರ್ಥಾದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭವತಿ ।
ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋರಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಆರಭ್ಯತೇ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ತು ವೇದಾಂತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಬಂಧಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ವಿಚಾರಿತವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಮನುವದತಿ ಏತದುತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ಸಾಂತಂ ಸಂಬಂಧಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸತ್ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾನುವಾದಕಂ ಭವತೀತಿ ವಿಭಾಗಃ, ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನಾ ಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣಯೋರಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಲಕ್ಷಣವಿಷಯಂ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಏವಂ ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣೇನ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತು ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಅನೇನೈವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥಾದಿತಿ ಪದಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತದ್ಧೇತುಮಿತಿ । ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಉತ್ಕಟಕೋಟಿಸಂಶಯಃ ಸಂಭಾವನಾ ।
ನನು ಸಂಭಾವನಾಭಾಷ್ಯೇ ಸಂಭಾವನಾಮಾಕ್ಷಿಪತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಮಾಕ್ಷಿಪತೀತಿ ಕುತೋ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾಕ್ಷೇಪಯೋಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥಲದ್ವಯೇ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀತಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೇನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಸಂಭವಸ್ಫೂರ್ತೇಃ ಸಂಭಾವನಾಂಶೇ ತ್ವಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತಃ ಅತ್ರ ತು ಆಹ ಕೋಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾಂಶೇ ಪ್ರಶ್ನ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ಅಭಿಪ್ರಾಯವಾನ್ ಕಿಂಶಬ್ದಂ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಶ್ನಪದತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಕಿಂಲಕ್ಷಣಕ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತಥೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಪೂರ್ವವಾದಿಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರ ಏವ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಭೂತ್ವಾ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಾಹೇತಿ ಪರೋಕ್ತೇರ್ವಾದಜಲ್ಪವಿತಂಡಾಸು ತಿಸೃಷು ಕಥಾಸು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಭವಾತ್ಕುತ್ರೇಯಂ ಪರೋಕ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಃ ಪ್ರಧಾನಮುದ್ದೇಶ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾದಿಪ್ರತಿವಾದಿಭ್ಯಾಂ ಗುರುಶಿಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾವಸಾನಾ ವಾದಕಥಾ ತಸ್ಯಾಃ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧಿಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಹೇತುಭೂತಾನಿ ಯಾನಿ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣಾನಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗಮಾಹ –
ಆಹೇತ್ಯಾದೀತಿ ।
ತದಾರಭ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀತ್ಯಾರಭ್ಯ ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ಸಂಭವನಾಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ । ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಂ ಚಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇ ಲಕ್ಷ್ಯಾಭಿಧಾಯಿನಃ ಪದಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸಾಕಾಂಕ್ಷವಚನಮನರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಯತಿ –
ಅಧ್ಯಾಸ ಇತೀತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಪದಸ್ಯಾನುಷಂಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಾಂತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅರ್ಥಾತ್ಪರಸ್ಯಾವಭಾಸತಾ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ – ಲಕ್ಷಣೋಪಪಾದನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರತ್ರ ಪದತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಲಕ್ಷಣಪ್ರವಿಷ್ಠಂ ಯತ್ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪದದ್ವಯಂ ಭವತಿ ನ ಲಕ್ಷಣಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮತೋ ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜಯತಿ –
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಆರೋಪ್ಯೇತ್ಯಭಾವಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪತ್ವಮಿತಿ ಮತಮವಲಂಬ್ಯೇದಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಂಗೀಕಾರಮತಮವಲಂಬ್ಯಾರೋಪ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ತ್ವಮಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ನಿರ್ವಕ್ತಿ -
ತದ್ವತ್ವಂ ವೇತಿ ।
ಪರತ್ರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಪದದ್ವಯೇನ ಪರಿಷ್ಕೃತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾತ್ಮನ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವೋಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾದಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಕೇ ಪ್ರಾಥಮಿಕೇ ಅಹಂಕಾರರೂಪಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯಃ । ಏವಂ ಸ್ವಯಮಹಮಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಯಂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಅಹಂಕಾರಾದೇಃ ಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕೂಟಸ್ಥಕಲ್ಪಿತಾಹಂಕಾರಾದ್ಯರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯಃ । ಸಾದಿತ್ವಂ ಜನ್ಯತ್ವಮನಾದಿತ್ವಮಜನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಸಾದಿಃ ಅವಿದ್ಯಾಚಿತ್ಸಂಬಂಧಾಧ್ಯಾಸೋಽನಾದಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ತದುಕ್ತಮ್ –
ಜೀವ ಈಶೋ ವಿಶುದ್ಧಾ ಚಿತ್ತಥಾ ಜೀವೇಶಯೋರ್ಭಿದಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ತಚ್ಚಿತೋರ್ಯೋಗಃ ಷಡಸ್ಮಾಕಮನಾದಯಃ ॥ ಇತಿ ।
ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾನಿರಾಸಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ರಜತಾದೇರಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸಾಧಿತೇ ಸತಿ ಯಥಾ ರಜತಾದಿಃ ಸ್ವಾಭಾವವತ್ಯಭಾಸ್ಯಃ ತಥಾ ಸಂಯೋಗೋಪಿ ಸ್ವಾಭಾವವತ್ಯಭಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂತರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಯಾ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಪರಮತಾನುಸಾರೇಣೈಕಾವಚ್ಛೇದೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ವಮತೇ ತು ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದೇಕಾವಚ್ಛೇದೇನೇತಿ ದೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಗ್ರಾವಚ್ಛೇದೇನ ವೃಕ್ಷೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಸಂಯೋಗಃ ಮೂಲಾವಚ್ಛೇದೇನ ತದಭಾವಶ್ಚಾಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯೇಕಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸಂಯೋಗತದಭಾವಯೋರಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಕೃಷ್ಣಸಂಯೋಗೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಸಂಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಚತುಷ್ಟಯಂ ಸಂಯೋಗಾರ್ಥಕಮ್ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಘಟೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।
ನನು ಘಟಸಂಬಂಧಿತ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಭೂತಲೇಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ದುರ್ವಾರೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನೇತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಶಾನಚ್ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಬೋಧಿತವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಸಂಸರ್ಗರೂಪಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥವಿವಕ್ಷಯಾ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ತೇನೇತಿ ।
ತಥಾ ಚೈಕಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನೈಕಕಾಲಾವಚ್ಛೇದೇನ ಚ ಸ್ವಸ್ವಾಭಾವಯೋರ್ಯದಧಿಕರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ನವಭಾಸ್ಯತ್ವಮೇವಾರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ಪಶ್ಚಾದಾನೀತಘಟಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ಘಟಾಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಮಾಲಕ್ಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಂ ಯತ್ರ ಪೃಥಿವೀತ್ವಂ ತತ್ರ ಗಂಧ ಇತಿ ದೈಶಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಅನುಭವಸಿದ್ಧಾ ತಥಾ ಚ ಪೃಥಿವೀತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಗಂಧಕಾಲೇ ಗಂಧಾಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಯಮಹಮಿತಿ ಸ್ವಯಂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾಹಂಕಾರಾದಿಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇ ತದಭಾವಾಪಾದಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ ಶುಕ್ತಿಶಕಲೇ ರಜತಾಭಾವಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇನ ರಜತರೂಪಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಶುಕ್ತಾವಿತಿ ।
ಅವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಮ ಲಕ್ಷೈಕದೇಶೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ಮಕಬಾಧರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಬಲಾತ್ ’ಆದಾವಂತೇ ಚ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ತತ್ತಥಾ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ರಜತಾಭಾವಸ್ಯ ಶುಕ್ತೌ ಸತ್ತ್ವೇನ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನನು ಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಅನುಭವವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ – ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾದಿನಾಮೇತಾದೃಶವಿರೋಧಸ್ತ್ವಲಂಕಾರ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉದ್ಧೃತೇ ಸತ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿದೋಷೇ ಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಅಸಂಭವಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಕ್ವಾಪ್ಯಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಸಂಭವ ಇತ್ಯಸಂಭವಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸರೂಪೇ ಅಹಂಕಾರಾದೌ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಸರ್ವತ್ರ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾದಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶುಕ್ತಿರಜತಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಸರ್ವಸಮ್ಮತಂ ತಸ್ಮಾದುಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಸತ್ತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಶುಕ್ತಾವಿತಿ ।
ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಕತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಯತ್ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವಂ ತದುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಹಟ್ಟಪಟ್ಟಣಸ್ಥರಜತಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವಮುಪಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣೇ ನಿವೇಶನೀಯಮ್ । ನ ಚ ತನ್ನಿವೇಶಾಭಾವೇ ಪಶ್ಚಾದಾನೀತಘಟೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ಪಶ್ಚಾದಾನೀತಘಟೇ ತು ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಥಾ ಚ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರಜತಮಾದಾಯ ಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ತಟಸ್ಥಸ್ಯ ಶಂಕಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರಜತಸ್ಯ ಸತ್ಯರಜತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತೇರಿತ್ಯನಂತರಂ ನ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಂಭವ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತಭೇದಾಯ ಚ ಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಣೇ ತಾವದಾವಶ್ಯಕೇ ಸತಿ ಶುಕ್ತೌ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾಹಂಕಾರಾದೇಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನಾಂ ವೇದಾಂತಿನಾಂ ಮತೇ ಹ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮೇವ ಸಂಸರ್ಗೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ತು ಸಾಮಗ್ಯ್ರಭಾವಾನ್ನ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾಲ್ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಂಭವೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪರಿಹರತಿ –
ಆಹೇತಿ ।
ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಕಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನತ್ವವಿಶೇಷಣೇನಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತಭೇದಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋ ಭವತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಮೃತಿರೂಪಪದೇನಾಪ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆರೋಪ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಶುಕ್ತೌ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ವಾ ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾರೋಪ್ಯರಜತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಅನುಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹಟ್ಟಪಟ್ಟಣಸ್ಥರಜತಾನುಭವಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ಭ್ರಮಃ ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಜಾಯತ ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಅನುಭವಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇನೇತ್ಯುಕ್ತಹೇತ್ವಂಶಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಾರೋಪೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ದೋಷೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರಯೋಗೋ ನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ ಏವಂ ಚೇತಿ । ದೋಷಶ್ಚ ಸಂಪ್ರಯೋಗಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಸತ್ಯರಜತಸಾಮಗ್ರೀಭಿನ್ನಸಾಮಗ್ರೀಬಲಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಶುಕ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ಪರತ್ರಾವಭಾಸಪದಾಭ್ಯಾಂ ಸಾದ್ಯನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಧಾರಣಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಾಭ್ಯಾಂ ಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ಯನ್ಮತದ್ವಯಂ ತದುಪಪಾದಯತಿ –
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇಪಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಿತಂ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಧಾರಣಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೋಷಾದಿತ್ರಯಜನ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವಮರ್ಥರೂಪಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಮತೇ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಯತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದೇವಾಸ್ಮಿನ್ಮತೇಪೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪೂರ್ವವತ್ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಲಬ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –
ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ತಜ್ಜಾತೀಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟನಿಷ್ಠಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿನವರಜತಾದೇಃ ಶುಕ್ಯಾಾ ದಾವುತ್ಪನ್ನರಜತಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಂ ನ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಿತಂ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ಲಕ್ಷಣಭೇದಜ್ಞಾಪನಯಾ ಪ್ರಾತೀತಿಕೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶುಕ್ತಿರಜತಸ್ವಾಪ್ನಪದಾರ್ಥಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಾತೀತಿಕಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಮತೇ ತು ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಶ್ಚಾಸಾವವಭಾವಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಸಮಾಸ ಇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಮತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮತದ್ವಯೇಪಿ ಕಿಂಭೇದೇನೋಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಪರತ್ರೇತಿ ।
ಮಾತ್ರಪದಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಾರ್ಥಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಂ ಮತದ್ವಯಾಭಿಮತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಮತರೀತ್ಯೈವೋಪಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಗಂಗಾದಾವತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರತಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಜಾತೀಯತ್ವಮ್ । ಅನೇನ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾತ್ತಜ್ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟೋ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾ ಚ ಯಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾ ಸೈವ ಸಾ ಗಂಗೇತಿ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯಃ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಕ್ತೇರೇಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಾಂಶ ಇತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನನು ವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಯಾಂಗೀಕಾರೇಪಿ ಪರ್ವದೃಷ್ಟೇ ತಜ್ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಜ್ಜಾತಿಮತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ತತ್ಸದೃಶತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಭೇದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಜಾತೀಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಭಿನವಘಟೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ತತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವೇನ ತಜ್ಜಾತೀಯತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ತದ್ವಾರಣಾಯ ವಿಶೇಷಣದಲಮ್ ।
ಅಭಿನವಘಟಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಮ್ – ಸ್ಮೃತಿವಿಷತ್ವಮ್ ।
ಆಹುರಿತಿ ।
ಮತದ್ವಯೇಪ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಭವರೂಪಾಸ್ವರಸಃ ಆಹುರಿತ್ಯನೇನ ಸೂಚಿತಃ । ಶುಕ್ತೌ ರಜತಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಾಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅವಭಾಸತ ಇತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾವಭಾಸಪದಂ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ರಜತಾದ್ಯರ್ಥಪರಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಶುಕ್ತಾವವಭಾಸ್ಯರಜತಾದಿಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ಪರಿಷ್ಕೃತಮ್ ।
ಏತಾವತಾ ಗ್ರಂಥೇನ ವಾಕ್ಯಮರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಪದಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಮೇವಾರ್ಥಃ ನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮ್ । ಅವಭಾಸತ ಇತ್ಯನೇನ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾವಭಾಸಪದಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಃ ಶುಕ್ತಾವಧ್ಯಸ್ತರಜತಾದಿವಿಷಯಕಾವಭಾಸ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶೋಽವಭಾವಸೋಽವಭಾಸತ ಇತ್ಯನ್ವಯದೋಷೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಅವಭಾಸತ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ ಇತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಾಠೇ ತು ನಾನ್ವಯದೋಷ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಪರತ್ರಾವಭಸ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಪರಿಷ್ಕಾರೇಣಾತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯಾರೋಪಯೋಃ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಂ ವಾ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮ್ ।
ಅಪಿ ಚಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಂಸ್ಕಾರಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಮಪ್ಯುಪಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ।
ನನು ಲಕ್ಷಣಕಥನಾನಂತರಮವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಾಭಾವಾತ್ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಸಂಭಾವನೋಪನ್ಯಾಸ ಏವೋಚಿತಃ ನ ಮತಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸಃ ತಥಾ ಚ ಕಥಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಪರಿಶೋಧನಾಯೈವ ಮತಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಗತಿಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ವಿವಾದಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರ್ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ತಸ್ಯ ವಿವಾದೇಪೀತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ಅಸತ್ಯಮಿತ್ಯಸತ್ಯವಾದಿನಃ । ಏವಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪವಿವಾದಃ । ಅಪಿ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇಪಿ ಜಡತ್ವಮಜಡತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ತತ್ತ್ವಸ್ವರೂಪವಿವಾದಃ । ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಸ್ತಾರ್ಕಿಕಾಃ ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಃ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಶ್ಚ ದೇಶಾಂತರನಿಷ್ಠಂ ರಜತಮಿತಿ ವದಂತಿ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋ ಬುದ್ಧಿನಿಷ್ಠಮಿತಿ । ವೇದಾಂತಿನಸ್ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯವಾದಿನೋಽಧಿಷ್ಠಾನನಿಷ್ಠಮಿತಿ । ಬೌದ್ಧೈಕದೇಶೀ ಶೂನ್ಯವಾದೀ ತ್ವಸದ್ರೂಪಮಿತ್ಯೇವಮಾರೋಪ್ಯಸ್ವರೂಪವಿವಾದ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಲಕ್ಷಣಸಂವಾದಾತ್ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಸಮ್ಮತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂತ್ರಪದಂ ಮತಪರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪರಂ ವಾ । ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನೇದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವೈರಭ್ಯುಪಗತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನ್ಯಥಾತ್ಮೇತಿ ।
ಖ್ಯಾತಿಪದಮವಭಾಸಪರಮ್ । ಏಕಮೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಮತದ್ವಯೇ ಯೋಜನೀಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನೇದಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಾವಯವಧರ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಪದಂ ರಜತಪರಮ್ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿಮತಸಾಂಕರ್ಯವಾರಣಾಯೇದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಂ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಮತಾಸತ್ಖ್ಯಾತಿಮತಸಾಂಕರ್ಯವಾರಣಾಯೇದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ತತ್ತದ್ವಿಶೇಷಣೇನ ತತ್ತನ್ಮತಸಾಂಕರ್ಯವಾರಣಮೂಹನೀಯಮ್ ।
ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಮತೇ ಅನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಮತೇ ತು ಅನ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಆಂತರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮರೂಪಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದ್ಬಹಿಃ ಪದಾರ್ಥವದವಭಾಸ ಇತಿ ವದಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹ ಇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ದೇಶಾಂತರಸ್ಥರಜತಶ್ರುತಿರೂಪಾರ್ಥಯೋರಿತ್ಯರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜತಾಂಶೇ ಸ್ಮೃತಿರಿದಮಂಶೇ ತ್ವನುಭವ ಇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಮತಂತಜ್ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ತದ್ಧಿಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಿಷಯಕಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವಯೋಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಾಗ್ರಹಕಾಲ ಏವ ತದ್ಧೇತುಕೋ ಭ್ರಮಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ನೇತರಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲ ಇತಿ ಭ್ರಮಸ್ಯ ಭೇದಾಗ್ರಹಸಮಾನಕಾಲೀನತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಭಾಷ್ಯಮನುಷಂಗಂ ಕೃತ್ವಾ ಯೋಜಯತಿ –
ಭೇದೇತಿ ।
ಸಃ ಭೇದಾಗ್ರಹೇ ಮೂಲಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣನಾಶಾನಂತರಂ ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಕೃತೇ ತು ನ ತಥೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭ್ರಮಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ತಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯಾಗ್ರಹಣೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನೋಲ್ಲಿಖ್ಯಮಾನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ಮಕೋ ಭ್ರಮ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶುಕ್ತಿಸ್ತು ಪುರೋವರ್ತಿನೀ ರಜತಂ ತು ದೇಶಾಂತರಮೇವ ನ ಶುಕ್ತೌ ಭಾಸತ ಇತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ತನ್ಮತೇಽಪಿ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಾನ್ಯತ್ರ ಭಾನಾಭಾವೇ ಕಥಂ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಗಲೇ ಪಾದುಕಾನ್ಯಾಯೇನ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ತೈರಿತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನಾಮಾನ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಭಾನರೂಪಭ್ರಮಂ ವಿನಾ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕಾರಿಕಾ ತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಭ್ರಾಂತೇಃ ತೈರಪಿ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜತಾದಿಃ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಃ ಅತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವರೂಪಃ ಧರ್ಮಃ ರಜತಾದಿಃ ಯಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇಃ ಸಃ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಃ ತಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರ್ಭವೋ ರಜತಾದಿಃ ತಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಲೋಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧೇನ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಸ್ಯಾಸದ್ರಜತಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।
ಸಮ್ವಾದಮಿತಿ ।
ಸಮ್ಮತಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿತ್ವಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ ।
ಉಕ್ತಮತೇಷ್ವನುಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ ಸ್ವಾಭಿಮತಮಾಹ –
ಶುಕ್ತಾವಿತಿ ।
ದೇಶಾಂತರೇ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯನೇನ ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯತ್ಯಖ್ಯಾತಿಮತದ್ವಯನಿರಾಸಃ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋಪ್ಯನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸಸ್ಯಾಗತ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೇಚಿತ್ ಶುಕ್ತಾವೇವ ರಜತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ತತ್ರ ತಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತನ್ಮತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಶುಕ್ತೌ ಸತ್ತ್ವ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೇದಂ ತ್ವನುಸಂಧೇಯಮ್ । ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮೀತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಏವಂ ಚ ಶುಕ್ತಾವಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಭಾನಂ ಪರವಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾರೂಪಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣೈವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಥಾ ಚ ರಜತಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮೀತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯೋಪಪತ್ತಿರ್ನ ವಾದಿಮತೇ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ಅಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋಮೀತ್ಯನುವ್ಯವಸಾಯವಿಷತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಸ್ವಮತೇ ತು ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವನಿರ್ವಚನೀಯಂ ರಜತಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವೇನಾನುವ್ಯವಸಾಯತ್ವಾತ್ತದುಪಪತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ।
ಬಾಧಾನಂತರೇತಿ ।
ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಬಾಧಾನಂತರಕಾಲೀನಃ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತ್ಯನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ತತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಬಾಧಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಬಾಧಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಯಾವತ್ಕಾರ್ಯಮವಸ್ಥಾಯಿಭೇದಹೇತೋರುಪಾಧೀತೇ’ತ್ಯಭಿಯುಕ್ತವಚನೇನ ಯೋ ಭೇದಹೇತುಃ ಸ ಉಪಾಧಿರಿತಿ ನಿಯಮೋ ಹ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಃ ಯಥಾ ಚಂದ್ರೇ ಹ್ಯನೇಕಚಂದ್ರತ್ವೇ ಅಂಗುಲ್ಯಾದಿಸ್ತಥಾ ಚಾಹಂಕಾರಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಅವಿದ್ಯಾದೇಃ ಭೇದಕತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಪಾಧಿತ್ವಂ ಕಿಂತು ಹೇತುತ್ವಮಾತ್ರಂ ತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾದೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾಂತರಭೇದಕತ್ವಾತ್ತದಧ್ಯಾಸೇ ತೂಪಾಧಿತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಸೋಪಾಧಿಕಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಿವಿಧೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವತಾರಯತಿ –
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಜೀವಾದನ್ಯೋ ಜೀವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಭಿನ್ನಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವಭೇದಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಚೈತ್ರೋ ಮೈತ್ರಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಜೀವಭೇದಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದ್ವಿತೀಯವದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾಧಿಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಾಭ್ಯಾಂ ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧಿಃ ಅತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾಯೋಕ್ತೇನ ಲಕ್ಷಣೇನಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪೇ ಸಿದ್ಧೇ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಶ್ನಾವಸರಕಾಲೇ ಕಿಂಶಬ್ದೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಸಂಭಾವನಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯೋತ್ಥಾನಾತ್ ವಸ್ತುನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣನಿರೂಪಣಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಸಂಭಾವನಾನಿರೂಪಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಭಾವನಾಕ್ಷೇಪಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ನನು ವಸ್ತುನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನೈವ ಕಥಂ ಸಂಭವೇದಿತ್ಯಾಕಾರಕಾಯಾಃ ಸಂಭಾವನಾಯಾಃ ನಿರಾಕರಣಾತ್ಸಂಭಾವನಾ ನ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಾ ತಥಾ ಚ ತದಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾನವಸರ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ವಸ್ತುನ್ಯಸಂಭಾವನಾಯಾ ಅನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮ್ । ನ ಚಾಸಂಭಾವಿತತ್ವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಸಂಭಾವಿತೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಸಂಭಾವನಾನಿರಾಕರಣಾಯ ಸಂಭಾವನಾ ಪೃಥಕ್ ನಿರೂಪಣೀಯೇತಿ ತದಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಮಧಿಷ್ಠಾನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಶ್ಚ ಹೇತುಸ್ತಥಾ ಚ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ಕಾರಣದ್ವಯಸತ್ತ್ವಾದಧ್ಯಾಸೋ ಭವತು ಆತ್ಮನಿ ತು ತದಭಾವಾನ್ನ ಸಂಭವತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯೇವಂ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಯೋರಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾದೇವ ಯತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧಾ ಭವತಿ, ತಥಾಚಾತ್ರ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವವಿಷಯತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ಪದದ್ವಯೇನ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಂ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ನನ್ವಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಪ್ರತೀಚೀತಿ ।
ಪ್ರತೀಚೀತ್ಯನೇನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವೇ ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಅಹಂಕಾರಪರಿಣಾಮರೂಪವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ ತಥಾಪೀಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪದದ್ವಯಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಪೇತಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಮಿದಂಪ್ರತ್ಯಯಾನರ್ಹಸ್ಯೇತಿ ।
ತ್ವಮವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಪರಾಗ್ಭಾವೇನೇದಂತಾಸಮುಲ್ಲೇಖ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತದ್ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪತ್ವಾದಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ಚ ಬ್ರವೀಷೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಧ್ಯಾಸಲೋಭೇನೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧ್ಯಭಿಪ್ರಾಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಘಟವತಿ ಭೂತಲೇ ನೀಲಘಟೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನೈಕಾಂತೇನ ಘಟಾಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗತೇ ಹ್ಯಾತ್ಮನಿ ನೈಕಾಂತೇನ ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಉತ್ಕಟಕೋಟೀಸಂಶಯಃ ಸಂಭಾವನಾ, ಅಧ್ಯಾಸೋಸ್ತಿ ನ ವೇತ್ಯಾಕಾರಕಸಂಶಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಕೋಟ್ಯಂಶೇ ಹ್ಯೌತ್ಕಟ್ಯಂ ನಾಮ ಪ್ರಾಯೇಣ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಧ್ಯಾಸೋ ಭವೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಕೋಟಿರುತ್ಕಟಕೋಟಿಸ್ತದ್ವಾನ್ಸಂಶಯಃ ಉತ್ಕಟಕೋಟಿಕಸಂಶಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅಧ್ಯಾಸೋಸ್ತೀತ್ಯಂಶಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಷಯತಾಸಂಬಂಧೇನಾಭಿಪ್ರಾಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಮೇವ ಹೇತುಃ ನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವವ್ಯಾಪಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ । ಮಾತ್ರಪದೇನೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಮಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ನಾಮ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಂ ವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಚೇತಿ ದ್ವಿವಿಧಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಫಲಂ ತದ್ಭಾಕ್ತ್ವಂ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರ್ಯಜ್ಜ್ಞಾನಮಹಕಿತ್ಯಾಕಾರಕಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಂ ತೇನಾತ್ಮಾಂಕಾರವಿಷಕಸಂಶಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಕವಿಪರ್ಯಯಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾತ್ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರಸ್ತೀತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ತದೇವ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಇತಿ ಕೇಚಿದ್ವದಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ತನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತ ವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ನಾಮ ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನತ್ವಘಟಿತಂ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷರೂಪಮುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವನಿಯಾಮಕಂ ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತಚ್ಚೋಕ್ತವಿಷತ್ವರೂಪಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಪಕಂ ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾತ್ಕಿಂತೂಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಪಕಂ ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಲಾಘವಾತ್ ಅತೋ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಜ್ಞಾನಘಟಿತಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮಿತಿ ನ ವ್ಯಪಕಂ ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗೌರವಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಪಕಂ ಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತೇರ್ವ್ಯಾಪಕಶರೀರಪ್ರವೇಶಸ್ತು ಫಲಸ್ಫುಟಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಮಾಲ್ಲಾಘವಮಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ । ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಚ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ತು ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ತಥಾ ಹಿ - ಅಹಂಕಾರಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಕಾಲೇ ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಫುಟಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅತ ಏವಾತ್ಮನಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಪ್ರಯಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮಹಂಕಾರಾದಿನಿಷ್ಠಾಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾತ್ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯವಶ್ಯಮಂಗೀಕರಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಆತ್ಮನಃ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ರಾಹಂಕಾರೇ ಪ್ರತೀಯತೇ ಆತ್ಮಾ ಸೋಽಹಂಕಾರೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ತತ್ರಾಹಂಕಾರೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಚಾತ್ಮನಃ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಫುಟಃ ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಪಿ ಯತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸ ಇತ್ಯನೇನಾಧ್ಯಾಸೋ ಭಾಸತ ಏವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಕೇ ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾವಭಾಸರೂಪೇ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಃ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸೋ ಹೇತುರ್ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತೌ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವಘಟಿತವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವವಾದೀ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾನರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಭಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಾಭಾವೇಪ್ಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನೇತಿ ।
ಭಾನವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಫಲೇತಿ ।
ಭಾನವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಫಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಶಬ್ದೋ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಪ್ರತಿಪಾದಕ ಇತಿ ಭ್ರಮಂ ವಾರಯತಿ –
ಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಭಾನವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ನಿಯಮಃ ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಪಿ ತನ್ನಿಯಾಮಾಕಂ ತಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ರಾಕಾಶತ್ವಾದಾತ್ಮನಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚಿದಾತ್ಮಾ ತಾವದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಗುಣಯೋಗಾದಾತ್ಮನಿ ಗೌಣವಿಷಯತ್ವಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಂ ಗ್ರಂಥಕಾರೇಣ ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ತಥಾಪಿ ಅತ್ರ ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮೇವ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಲಾಘವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇ ತು ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವರೂಪಂ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದೇವ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತಿರತಿ ವದಂತಿ ।
ಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಂ ನ ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವರೂಪಭಾಸಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಃ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಃ ಸ ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ನಾಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ರಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ಅಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇಪೀತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾತ್ಮಕೋಪ್ಯಕಾಶಃ ಸ್ಪರ್ಶರಹಿತತ್ವಾದ್ರೂಪರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬಾಹ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಿವೇಕಿನ ಇತಿ ।
ಅಯಥಾರ್ಥದರ್ಶಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾಪಕದ್ವಯಮೇಕೀಕೃತ್ಯ ಲಾಘವಾದಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇನೇತ್ಯನೇನ ಬೋಧಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ನೀಲನಭಸೋರಿತಿ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಥಂ ತಲಮಲಿನತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿಂದ್ರಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯೇವ ಭಾಸಮಾನತ್ವರೂಪಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ।
ಆಲೋಕಾಕಾರಾ ಯಾ ಚಾಕ್ಷಷವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ಯಃ ಸಾಕ್ಷೀ ತದ್ವೇದ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಿತಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಮುಪದರ್ಶ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಜ್ಞಾನನಿರಸ್ಯತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಮಧ್ಯಾಸೋಪವರ್ಣನೇನ ಗೌರವಾದಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆಕ್ಷಿಪ್ತಮಿತಿ ।
ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ ಸಮಾಹಿತಮಿತಿ ।
ಏವಂಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ ।
ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಕುಶಲಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತದ್ವಿವೇಕೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಧ್ಯಸ್ತನಿಷೇಧೇನೇತಿ । ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದೇಃ ನಿಷೇಧೇನ ವಿಲಯನೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಣಮವಧಾರಣಾತ್ಮಕವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಿದ್ಯಾಮಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೇದಂ ರಜತಂ ಕಿಂತು ಶುಕ್ತಿರೇವೇತ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾತದ್ರೂಪರಜತವಿಲಯನೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಶುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಮವಧಾರಣಾತ್ಮಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಯೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವರೂಪೋಕ್ತಹೇತುದ್ವಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಥಮುಕ್ತಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರಃ ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯೇ ಅಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಮೂಲೇತಿ ।
ತದ್ವರ್ಣನಮಧ್ಯಾಸವರ್ಣನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಂಧಸ್ಯಾನರ್ಥರೂಪಸ್ಯಾವಾಸ್ತವತ್ವದ್ಯೋತಯಿತುಮಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಧ್ಯಸ್ತಕೃತೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತಃ ಅಹಂಕಾರಾದಿಃ ತತ್ಕೃತೋ ಯೋಗಪ್ರಭಾವಾದಿಜನಿತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿರೂಪೋ ಗುಣಃ ತತ್ಕೃತಃ ಅವಿವೇಕಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿರೂಪೋ ದೋಷ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಶಬ್ದತಾಡಿತಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪುರಃಸರಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯೇರ್ಥಃ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿನಾ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಂತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಿದ್ಧವದುಪನ್ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರನ್ಯೋಽನ್ಯವಿಷಯಮವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಿತಮಧ್ಯಾಸಂ ಸಿಷಾಧಯಿಷುಸ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಭಿಧಾಯ ತತ್ಸಂಭವಂ ಚಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪುನಸ್ತದ್ಭಾವನಿಶ್ಚಯಮುಪಪಾದಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹೇತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ಲೋಕಃ –
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಯದಾ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಂಕೇತೋ ಲಿಖ್ಯತೇ ತದಾ ।
ಆದೌ ತು ಭಾಷ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಂತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ಇತ್ಯಪಿ ॥
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಉನ್ಮೀಲನನಿಮೀಲನಾದಿರೂಪಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಮೇಯಘಟಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಆನಯನಾದಿರೂಪಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಃ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ।
ಕರ್ಮಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀತ್ಯತ್ರ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಪರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀತ್ಯನುಭಯತ್ರ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಃ । ಅಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯನೇನಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರಮಾತಾಪಿ ಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಸತಿ ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣೀತ್ಯಾದ್ಯನುವಾದಪೂರ್ವಕಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತಃ ಪುರೋವಾದಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪುನಃಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದ್ಯೋತಕಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ
ಲೌಕಿಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಮೇಯಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ತಾ ಕರಣಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾತಾ ಧ್ಯಾನಂ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಯಂ ನಿಯಮಃ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನೋಪಸರ್ಜನಭಾವೇನಾಯಂ ನಿಯಮ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ತ್ರಿವಿಧವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಧ್ಯಾಸಮೂಲಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಃ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಂ ನಾಮ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಕಾನಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರಾಣಿ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಪರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ವಿಭಾಗಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ನನು ಮೋಕ್ಷಶಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಿಂ ತತೋಽನ್ಯನ್ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಾಕರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರಮೇವಾಹ –
ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನೇತಿ ।
ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ತೃತೀಯಾರ್ಥಃ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮತೇ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪದನಿವೇಶಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಮಚೇತನತ್ವೇನ ತೇಷಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರಮಾತಾರಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತಚ್ಚಾಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ವಿನಾಧ್ಯಾಸಂ ನ ಶಕ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸೋ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಃ ಸನ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ’ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀ’ತ್ಯೇತದಂತೇನ ಭಾಷ್ಯಣೈವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣನಿಷ್ಠಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಾಧಿತಂ ಭವತಿ ತದನುವದನ್ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ತತ್ತತ್ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಃ ಯಃ ಪ್ರಮಾತಾ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತಿ ಯಥಾಶ್ರುತ ಏವಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತುಃ ಸಾಭಾಸಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಧ್ಯಾಸವತ್ಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕುತಃ ಪ್ರಮಾಯಾಸ್ತದಾಶ್ರಯಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಯಥಾ ಅಧ್ಯಾಸವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತಥಾ ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಪ್ರಮಾಯಾ ಅಪಿ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇದಮಪ್ರಸಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾದ್ವಾರಾ ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವೇನ ತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರಮಾಯಾ ಅಪಿ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಪ್ರಸಕ್ತಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಪ್ರಮಾಪದಂ ಪ್ರಮಾಣಪರಮ್ , ತಥಾ ಚ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸವತ್ಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತಿ ನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಶ್ಚೇತಿ ಶೇಷಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಃ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ತಥಾಪಿ ತಯೋಃ ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣೀತಿ ।
ಯದಾ ಪುರುಷೋಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕದೋಷಯುಕ್ತಸ್ತದಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಮಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕದೋಷಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಯದ್ದುಷ್ಟಕರಣಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಭ್ರಮ ಇತಿ ನಿಯಮಃ ಯಥಾ ಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಏವಂ ಚ ತಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಸರ್ವದಾ ಭ್ರಮಜನಕಾನ್ಯೇವ ಸ್ಯುಃ ನ ಪ್ರಮಾಜನಕಾನೀತಿ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ತಾನಿ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಪದಂ ಪ್ರಮಾಣಪರಂ ನ ಪ್ರಮಾಪರಂ ದೇವದತ್ತೋಽಧ್ಯಾಸವಾನಿತ್ಯಾಕಾರಕಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರೂಪಪ್ರಮಾಕರಣಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಚ ಅಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರರೂಪಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತಿರಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ಪದಂ ವ್ಯವಹಾರಪರಂ ಚೈತ್ರೋಽಧ್ಯಾಸವಾನ್ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಾತ್ ಮೈತ್ರವದ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟವದ್ವೇತ್ಯನುಮಾನಂ ಚಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಧ್ಯಾಸಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಕಿಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯಾಪಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವೇನೋಭಯೋಃ ಪ್ರಸಕ್ತೇಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಧ್ಯಾಸಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ , ತಥಾಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಮಧ್ಯಾಸವತ್ಪ್ರಮಾತ್ರಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣ ಅಚೇತನತ್ವಾದ್ರಥಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಅಚೇತನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಃ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇತದ್ವಯಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾಸೇ ವ್ಯವಹಾರಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಿಂತು ವ್ಯವಹಾರಪಕ್ಷಕಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ದೇವದತ್ತೇತಿ ।
ದೇಹಶಬ್ದೇನ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ಅವಯವೀ ಅಭಿಮತಃ, ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯಾದ್ಯವಯವಗ್ರಹಣಮ್ । ದೇಹೇ ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದೌ ಮಮೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ತನ್ಮೂಲಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನ್ವಯಶ್ಚ ವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ತಾವನುಸರತೀತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರೀ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವಯಃ ಸತ್ತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೋಽಭಾವ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರೀ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ ಯದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿ ತತ್ತನ್ಮೂಲಕಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –
ಯದಿತ್ಥಮಿತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ಪದಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರೀ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ತನ್ಮೂಲಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ತದುಚಿತಂ ಸ್ಥಲಂ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಮೂಲಪದಂ ಕಾರಣಪರಂ ಯಥಾ ಮೃದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾನ್ಮೃನ್ಮೂಲೋ ಘಟಃ ತಥಾ ಅಧ್ಯಾಸಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಮೂಲಕೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರಣತಯೇತಿ ।
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ ।
’ಉಚ್ಯತೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಮಿ’ತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಾಹಕವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚನಂ ’ನಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾಧಾಯೇ’ತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ಶಂಕೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಲಿಂಗಾದೇರಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಪ್ರಮಣಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನಾನುಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಸಂಗೃಹೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯವಹಾರಃ ಪುರುಷಕರ್ತೃಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಿತಿಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಮಭಿನಯತಿ –
ದ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಮಾತಾ ಅನುಮಿತಿಕರ್ತಾ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಾರೂಪಶ್ರವಣಕರ್ತಾ ಶ್ರೋತಾ । ಅನುಮಂತೇತಿ ಪಾಠಃ ಪ್ರಾಮಾದಿಕಃ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪಾಠೇ ಅನುಮಂತಾ ಅನುಮತಿಕರ್ತಾ ಅನುಮತಿಃ ಸಮ್ಮತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಪುರುಷಃ ತಾನಿ ಮಮತ್ವೇನಾನುಪಾದಾಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯವಾರಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ, ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ತು ಅಗೃಹೀತ್ವೇತ್ಯನೇನ ಅನುಪಾದಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ – ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನೇನ ಚಾಸಂಭವಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದನುಪಾದಾಯೇತ್ಯೇಕಕರ್ತತ್ವವಾಚಿಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾಧುರಿತಿ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಪೂರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಸಂಭವಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ತು ಪುರುಷೋನುಪಾದಾಯೇತ್ಯನೇನಾನುಪಾದಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಾರಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾಧುರಿತಿ ಸ್ಫೂಟೀಕರೋತಿ –
ಉತ್ತರತ್ರೇತಿ ।
ದೇಹರೂಪಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಮಂತರಾ ಹೀಂದ್ರಿಯಾದಿರೂಪಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೋಂಗೀಕರಣೀಯ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಚೇತನೇಂದ್ರಿಯಾದೇರ್ವ್ಯವಹಾರಃ ಚೇತನಸಂಬಂಧಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತಿ ರಥಾದೇರ್ವ್ಯವಹಾರ ಇವಾತಃ ಚೇತನಸಂಬಂಧೋ ವಾಚ್ಯಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದೇಸ್ತು ಸ್ವಾಶ್ರಯಶರೀರದ್ವಾರಾ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಚೇತನಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಃ ಕಿಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೇನೇತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಆತ್ಮಶರೀರಯೋಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಭವತಿ ಚೇತ್ತದಾ ಆತ್ಮಸಂಯುಕ್ತಶರೀರಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನೇಂದ್ರಿಯಾದೇರಾತ್ಮಸಂಬಂಧೋ ವಕ್ತುಂ ಯುಜ್ಯತೇ ಸ ಏವ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಅಸಂಗೋ ಹೀತಿ ।
ನಿರವಯವಸ್ಯಾವಯವಸಂಶ್ಲೇಷರೂಪಸಂಯೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಮವಾಯಸ್ತು ನಾಭ್ಯುಪಗತ ಏವ ಸ್ವರೂಪಾದಿಸಂಬಂಧಸ್ತು ಸಂಯೋಗಾದಿಮೂಲಸಂಬಂಧಪೂರ್ವಕಃ ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಾಸೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರನಿರ್ವಾಹ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗದಾಂಧ್ಯೇತಿ ।
ಜಗತಃ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾ ನಾಮ ವೃತ್ತಿಸಂಬಂಧರಹಿತಚಿದ್ರೂಪಾ ವಾ ಚಿತ್ಸಂಬಂಧರಹಿತವೃತ್ತಿರ್ವಾ ಆಹೋಸ್ವಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯೌ ನಿರಸ್ಯ ತೃತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅತೋ ವೃತ್ತೀದ್ಧ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ವೃತ್ತೀದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತಿಮತೋ ಮನಸಃ ಯತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸತ್ತೈಕ್ಯರೂಪಂ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತಿರೂಪವಿಶೇಷಣಾಂಶೇ ಚಾಧ್ಯಾಸಃ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇನೋಭಯತ್ರ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಬೋಧರೂಪಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನೇತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ ।
’ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಸತೀತಿ’ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥೋ ಉಕ್ತಃ ಸಂಪ್ರತಿ ಶಬ್ದೋಕ್ತಾರ್ಥಮಾಹ –
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ ದೇಹಧರ್ಮಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾದೇರಧ್ಯಾಸೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತಿರಸ್ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾತಾರಮಂತರಾ ಹ್ಯಚೇತನೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಅಹಮಿತೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತದಂತರ್ಗತತ್ವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಥಿತಮೇವಕಾರಮುತ್ತರಪದೇನಾನ್ವೇತಿ –
ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವೇತೀತಿ ।
ನನು ಚೈತನ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ದೋಷತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಥಮದೋಷತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರೀತಿ ।
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರ್ನಿಷ್ಠಕಾಚಕಾಮಲದಿಃ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವನ್ ದೋಷಃ ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾ ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವಾನ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯದ್ಯೋತಕಸ್ತುಶಬ್ದಃ । ಪ್ರಮಾಕಾರಣೀಭೂತೇ ಪ್ರಮಾತರಿ ಸತಿ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವನ್ ತದಕರಣೀಭೂತೋ ಯಃ ಸ ದೋಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ಕಾಚಾದಿಃ ಪೀತಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಾಧ್ಯಾಸಸ್ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತಯಾ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಾನ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಕಾರಣತ್ವೇನ ಯೋಽವತಿಷ್ಠತೇ ಸ ದೋಷಃ ಸ ಏವ ಕಾರಣತ್ವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ ಚೇನ್ನ ದೋಷೋ ಭವತಿ ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ತು ಚೈತನ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಕಾರಣತ್ವಾದ್ದೋಷಃ ನ ದ್ವೈತಾವಭಾಸಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ರ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ತದ್ಯಥಾ ಕಾಚಾದಿರಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿದೋಷೋಪಿ ಸನ್ ತಥಾವಿಧಪಾಪಾದೃಷ್ಟಮನುಮಾಪಯನ್ ತತ್ರ ಕಾರಣತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಸ್ತದ್ವದಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೌಕ್ತಿಕಮಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಜನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಾನಾದಿಜನ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯನಾತ್ಮಭಿನ್ನ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧಿತೇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧಿತಃ ಅಭಾಸೀಕೃತಃ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಬಾಧಿತಾಧ್ಯಾಸಃ ತಸ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತಾಂ ವ್ಯವಹಾರಕಾರಣೀಭೂತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಂ ಕುತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಾಹ –
ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಥಾ ಚಾವರಣೇ ನಿವೃತ್ತೇಪಿ ಪೀತಃ ಶಂಖಃ ಇತಿ ಯತ್ ವಾಸನಾತ್ಮಕವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶಾನುವೃತ್ತೇರ್ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾನಾಂ ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋಪ್ಯಧ್ಯಾಸಜನ್ಯ ಏವ ಪರಂತು ತದೀಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಕಾರಣವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಹಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರವತಾಂ ತೇಷಾಮಧ್ಯಾಸಾಭಾವೋ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಪೂರ್ವಕಮರ್ಥಂ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ವಿವೇಕಿನಾಮಪೀತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।
ಬಾಧಿತತ್ವಾಬಾಧಿತತ್ವವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
’ಉಚ್ಯತೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಉಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಭೂತತೃಣೇತಿ ।
ಅನುಭೂತತೃಣನಿಷ್ಠತೃಣತ್ವವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವೇಕಿನೋಪೀತಿ ।
ಅಯಂ ಪುರುಷೋ ಮದನಿಷ್ಠಸಾಧನಂ ಬಲವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಕ್ರೂರದೃಷ್ಟಿಮತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಾಕ್ರೋಶವತ್ತ್ವಾದ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಖಡ್ಗೋದ್ಯತಕರತ್ವಾದ್ವಾ ಅನುಭೂತಪುರುಷವದಿತ್ಯನುಮಾಯ ವಿವೇಕಿನೋಪಿ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಏವಂ ಕ್ರೂರದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸದ್ಗುಣತ್ವಾದಿಹೇತುನಾ ಚೇಷ್ಟಾಸಾಧತ್ವಮನುಮಾಯ ತದ್ವಿಪರೀತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವಮೇತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಪಶ್ವಾದಿನಿಷ್ಠಾಧ್ಯಾಸಃ ಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಃ ಸಾಧ್ಯರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀದಂ ಚೇತನಮಿದಮಚೇತನಮಿದಂ ಮದೀಯಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಸ್ತಿ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಾತ್ರಪದವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ –
ನ ವಿವೇಕ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭಾವಾದಹಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ವಿವೇಕರೂಪವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತು ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಶಂಕಾಯಾಃ ಕಃ ಪರಿಹಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರಸ್ವರೂಪಸಾಮಗ್ರೀರೂಪಲಿಂಗಾತ್ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯನುಮೀಯತ ಇತಿ ನ ಸಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿಗಮಯತೀತಿ ।
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೋಕ್ತಂ ವಿವೇಕಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೈರಿತಿ –
ಸಹಾರ್ಥೇ ತೃತೀಯಾ । ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಸಮಾನಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾದೃಶಃ ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣೇನ ದೃಶ್ಯತೇ ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ತಾದೃಶೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಸ್ಸಹ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವರೂಪಸಮಾನಧರ್ಮವತ್ತ್ವೇನ ತತ್ತುಲ್ಯಾನಾಂ ವಿವೇಕಿನಾಂ ಪುಂಸಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋಪ್ಯಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವರೂಪಸಮಾನಧರ್ಮೇಣ ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರತುಲ್ಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ವಿವೇಕಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ತದೀಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯಃ ತದಧ್ಯಾಸಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರವದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ।
’ಅತಃ ಸಮಾನಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಪುರುಷಾಣಾಮಿ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸಾಮ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇತಿ ।
’ಉಚ್ಯತೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪರಮಪ್ರಕೃತಮನುಮಾನೇನೋಕ್ತಮಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಿತಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ತಸ್ಯ ದೇಹೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕರ್ತುಃ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾದತಃ ಫಲಭೋಕ್ತಾ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಹೇತುರಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಯದ್ಯಪಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಆತ್ಮನಃ ಪರಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಮವಿದಿತ್ವಾ ನಾಧಿಕ್ರಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅಪೇತಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಭೇದಂ ಪ್ರಪಂಚಶೂನ್ಯಮೇಕರಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಕ್ ಚ ತಥಾತ್ಮಭೂತವಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಿತಿ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಮಹಮುಲ್ಲೇಖಮಂತರಂ ಸಂಸಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಅತಸ್ಮಿನ್ ಅಯುಷ್ಮದರ್ಥೇ ಅನಿದಂಚಿತಿ ತದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣಃ ದೇಹೋಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಗ್ರಸ್ತೋ ಜಾತಿವಿಶೇಷವಾನಹಂ ಸಂಸಾರೀತ್ಯಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಖಂಡಯತಿ –
ಕಿಂ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾಬಾಧಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಗ್ರಸ್ತ ಇತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಬಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪೀತ್ಯಕ್ಷರತ್ರಯೇಣೈವ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಕ್ತಪರಿಹಾರೋ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷನಿರಾಸಪರತ್ವೇನೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಯೋವಸ್ಥಾಧ್ಯಾಸಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ಕ್ರಮೇಣೋದಾಹರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ -
ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ’ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತೇ’ತ್ಯನೇನ ವಯೋಧ್ಯಾಸೋ ವರ್ಣಾಧ್ಯಾಸಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇತಿ ವರ್ಣಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪೃಥಗುದಾಹರಣಂ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಮಿತಿ ।
ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರೈಕ್ಯಾವಭಾಸರೂಪಮಧ್ಯಾಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಮಾರಯತ್ಯನುವದತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಪುನಃ ಕಿಮರ್ಥಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾನುವಾದ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮುದಾಹರ್ತುಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಮುದಾಹೃತ್ಯ ವಿವೇಕತೋ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ’ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ’ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸತಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತೀ’ತ್ಯಂತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯವಿವಾದೇಪಿ ಪರತ್ರ ಪರಸ್ಯಾವಭಾಸರೂಪಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಸಂಮತಮಿತಿ ಪರಿಷ್ಕೃತಮ್ , ತೇನ ಲಕ್ಷಣೇನ ಲಕ್ಷಿತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕುತ್ರ ಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿಶೇಷೋದಾಹರಣಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಸ್ಮದರ್ಥೇ ಆತ್ಮನಿ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯಾನಾತ್ಮನಃ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿವಿಚ್ಯ ದರ್ಶನಾಯ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಲಕ್ಷಣಮನುವದತೀತಿ ಭಾವಃ । ’ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರ’ ಇತ್ಯಂತಭಾಷ್ಯೇಣಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿವೇಕತಃ ಪ್ರದರ್ಶನಮಪ್ಯುಕ್ತಮೇವಾತಃ ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ಯದಿ ಪ್ರತೀಯೇತ ತದಾ ವಿಸ್ತರೇಣಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ವಾ ತತ್ರ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತನ್ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
’ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭವತೀತಿ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾನಾಮನಾತ್ಮನಾಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶನೇನ ಯಥಾನುಭವಾನುರೂಢಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕಲ್ಯಾದೀನಿತಿ ।
ಸಾಕಲ್ಯಂ ನಾಮ ಪೂಜಾದಿಸಕಲಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮ್ , ವೈಕಲ್ಯಂ ತು ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಂ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನತ್ವಮ್ ।
ನನು ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮೇವಾಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತು ಕಿಂ ತತ್ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಭೇದೇತಿ ।
ಪುತ್ರೋ ಮದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಭೇದಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಧರ್ಮಿಣೋರ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಯೋರಧ್ಯಾಸಂ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ –
ಕೃಶತ್ವೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।
ಅಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಜ್ಞಾತತ್ವಮ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಕಾಮಾದ್ಯಾಃ ವೃತ್ತಯಃ ಅಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೀ ತಥಾ ಚಾಹಂ ಚಾಸೌ ಪ್ರತ್ಯಯೀ ಚಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೀ ಸ ಚಾಹಂಕಾರಗ್ರಂಥಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಂತಃಕರಣಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಸರ್ಗಾರ್ಥಕಥನಪೂರ್ವಕಮಂಚತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಾತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಂ ನಾಮ ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ತಥಾ ಚಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ’ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮಿ’ತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣಾತ್ಮನೋಽಂತಃಕರಣಾದಿಷು ಅಧ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಸ್ತತ್ಕಥಮಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇ ದ್ವಯೋರಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪಾತಾತ್ ಕಿಂಚಿದ್ದ್ವಯೋರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವದ್ವಯೋರ್ವಿಶೇಷಾವಭಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಆಂಧ್ಯಪದಂ ವ್ಯವಹಾರಾವಿಷಯಪರಮ್ ।
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸ್ಥಿತಿರಹಿತಸ್ಯ ನಾಧ್ಯಾಸೇ ಭಾನಂ ತದಂಗೀಕಾರೇ ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ರಜತಾದಾವಿದಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸೋ ಯಥಾ ತದ್ವದನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮನಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸೋಽಂಗೀಕರಣೀಯ ಇತಿ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ಜಡಸ್ಯೇತಿ ನಿರೂಪಿತತ್ವಂ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ, ಜಡನಿರೂಪಿತಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಚೇತನತ್ವಂ ಚ ವಿಪರ್ಯಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ವಿಪರ್ಯಯೋಧಿಷ್ಠಾನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತಿ ಪಾಠಾಂತರಮ್ । ಚೈತನ್ಯಂ ಜಡವಿರುದ್ಧಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಂ ಭಾವೇ ತೃತೀಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಶೇಷಪೂರ್ತ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತದಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಕಿಂ ಕೇವಲಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ತತ್ರಾಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗ ಏಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಅನಾದಿರ್ವೃತ್ತ್ಯವಿಷಯಸ್ತಾದಾಮ್ಯರೂಪಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಃ ಕೇವಲಾತ್ಮನಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜ್ಞಾನೋಪಹಿತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತಿವಿಷಯಃ ಸಾದಿರಾಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧಃ ಅಜ್ಞಾನೋಪಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಾದೌ ಮನ ಉಪಾಧಿಕಸ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ಸಾದಿರ್ವೃತ್ತಿವಿಷಯಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಸಂಸರ್ಗ ಏಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾತ್ಮಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಂ ಸ್ಫೋರಯನ್ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಏವಮಾತ್ಮನಿ ವರ್ಣಿತಾಧ್ಯಾಸಮಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಗ್ರಾಹಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಅಧ್ಯಾಸಂ ವರ್ಣಯಿತ್ವೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಃ ।
ಕುತ್ಸಿತಂ ಶರೀರಂ ಶರೀರಕಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕನ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕುತ್ಸಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶರೀರಕಸ್ಯಾಯಂ ಶಾರೀರಕಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕನ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತನ್ನಿವಾಸೀತಿ ।
ಶರೀರಾಂತರ್ವರ್ತಿಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಮಧ್ಯದಹರಾಕಾಶಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ತನ್ನಿವಾಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಅಧಿಕರಣಮಾರಚಯಿತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಗತಾರ್ಥತ್ವೇತಿ ।
ಶ್ರೀಭಗವತಾ ಜೈಮಿನಿನಾ ವಿಚಾರಿತಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕೋ ಜೀವಸ್ತತ್ಕೃತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಕರ್ಮಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಕರ್ಮಸ್ತಾವಕತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವಾದತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ತು ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕತ್ವಮವಾಸ್ತವಂ ಕಿಂತು ಸ್ತೋತ್ರಾರ್ಥಮಿತ್ಯೇವಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರವಿಚಾರ ಏವ ವಿಚಾರಿತತ್ವಾದವಗತಾರ್ಥಾ ಏವ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ಇತ್ಯವ್ಯವಹಿತೇತಿ ।
ಇತಿ ಪದಂ ಹೇತ್ವರ್ಥಕಮ್ ಅವ್ಯವಹಿತಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಾವಿಚಾರಿತತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ವಿಚಾರಿತತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕೇನಾಪಿ ತಂತ್ರೇಣಾವಿಚಾರಿತಂ ಸದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯಃ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ವಸ್ತು ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪೂಜಿತತ್ವಂ ಸರ್ವವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಯೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಮ್ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಕರ್ತುಃ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಂ ವಾರಯತಿ –
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಬಾದರಾಯಣಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯದಿ ವಿಧಿರೇವ ವೇದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ವಿಧಿವಿಚಾರೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದವಿಚಾರೋ ಜಾತ ಏವೇತಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವಾದತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನವಗತಮ್ ಅವಿಚಾರಿತತ್ವೇನಾಜ್ಞಾತಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ಪರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತಸ್ಯ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಪರಃ ಸ ಚಾಸೌ ವೇದಾಂತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ವಿಚಾರ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಸ್ವೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರಸಮ್ಮತಿಮಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಆರಂಭಣೀಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಧಿಕರಣಮಾರಚಯನ್ ವರ್ಣಕಾಂತರಪರತ್ವೇನೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ನನು ವರ್ಣಕದ್ವಯಮಸಂಗತಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಹೇತುದ್ವಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾನಾರೂಢತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಪುನರಪ್ಯಧಿಕಾರೀತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಭಾವಾಭ್ಯಾಮಧಿಕಾರಿಭಾವಾಭಾವೌ ತಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಷಯವಾಕ್ಯ ಏವಾರಂಭಸಂದೇಹ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಪ್ರಥಮಾಂಗಂ ಪುನಃಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ಅಪಿಶಬ್ದೇನ ಸಂದೇಹಸ್ಯ ತೃತೀಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ।
ಅಧಿಕಾರಿಣಮಿತಿ ।
ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಾಧನಪೂರ್ವಕಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಶಾಸನಪದಸ್ಯಾರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾನ್ವಯಮಭಿನಯತಿ –
ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥ ಇತೀತಿ ।
ನಾರಂಭಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗತ್ಯಾ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ತಸ್ಯಾ ಅನಾರಭ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ಯದಾರಭ್ಯಂ ತತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮಃ ಯಥಾ ಘಟಾದಿ, ತಥಾ ಚಾನೇಕಜನ್ಮಕೃತಪುಣ್ಯಪುಂಜಪರಿಪಾಕಸಾಧ್ಯಾಯಾಃ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕಸ್ಯಾಭಾವಾದಾರಭ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಇಚ್ಛಾ ಅನಾರಭ್ಯಾ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವವತ್ತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಪದಾರ್ಥವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಮುತ್ತರಾಧಿಕರಣವಿರೋಧರೂಪಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ।
’ಶ್ರೋತವ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾಯ ಕರ್ತವ್ಯಪದಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಂ ಪಶ್ಚಾದನ್ವಯಾದ್ವಿಚಾರೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಾ ತಥಾ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಪದೇನೈವಾರಂಭೋಕ್ತೇರಥಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಅಸ್ತು ಅಥಶಬ್ದೋಕ್ತಾರಂಭಾರ್ಥಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯೈವ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ವಿಚರೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಮಾಸ್ತು ಕರ್ತವ್ಯಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಅಧ್ಯಾಹಾರಸ್ಯ ದೋಷತ್ವಾತ್ ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಬೋಧಿತಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರ ಆರಭ್ಯತ ಇತ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಸಾರ್ಥಕ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಆರಭ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯರ್ಥಕತ್ವಾಭಾವೇನ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರೇಕಾರ್ಥಕತ್ವಾಲಾಭಾತ್ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ಸಾಧಿತಂ ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧುನಾ ಸಂಭಾವಿತಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ ವಿಘ್ನೋಪಶಾಂತಯೇ ಮಂಗಲಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಮಂಗಲಾರ್ಥಕೋಽಥಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವ ಸಂಭಾವಿತಮರ್ಥಾಂತರಮಧುನಾ ದೂಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾದ್ಯರ್ಥಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ನ ಪರಿಹ್ರೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಂ ಸಂಭಾವಿತಪದಮ್ ।
ನ ಹಿ ತತ್ರೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕರಣತ್ವಮುಚ್ಯತ್ತೇ । ಅಧಿಕಾರಿಣಾ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತಿ ಯಥಾ ಅಧಿಕಾರಿಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಯೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾ ಮಂಗಲೇನ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಮಂಗಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಯೋ ನ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದೇವಂ ಮಂಗಲಸ್ಯ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಕಾರಣಾಭಾವೇನ ಕಾರಣತ್ವೇನಾಪ್ಯನ್ವಯೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥ ಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಮಂಗಲಾರ್ಥಕ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಆದೌ ಮಂಗಲಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾನೇನ ಮಂಗಲಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಾನ್ವಯಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಯಥಾ ದಧಿದೂರ್ವಾದಿದರ್ಶನಂ ಮಂಗಲಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪಿ ಮಂಗಲಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾನ್ವಯಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಮಂಗಲಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆದೌ ಮಂಗಲಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯಂಶೇಽಂಗೀಕಾರಃ ಮಂಗಲಾರ್ಥಕೋಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯಂಶೇ ಅನಂಗೀಕಾರಃ ತಮನಂಗೀಕರಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ –
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥೋ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥೋ ವಾ ಮಂಗಲಂ ನ ಭವತಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ತರ್ಹಿ ’ಮಂಗಲಾನಂತರಾರಂಭೇ’ತ್ಯಾದಿಕೋಶಃ ಕಥಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಕೋಶಸ್ಯ ಮಂಗಲಮಥಶಬ್ದಗಮ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ , ನ ಹಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽನ್ವಯೋ ದೃಷ್ಟಃ ಅತಿಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ಮಂಗಲಂ ನಾಥಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ಅಸ್ತು ವಾ ಕೋಶಬಲಾದ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಃ ತಥಾಪ್ಯಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತದುಚ್ಚಾರಣಾದಿನೈವ ಮಂಗಲಫಲತ್ವಸಂಭವೇನ ಮಂಗಲಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾನ್ನ ಪ್ರಕೃತೇ ಮಂಗಲಾರ್ಥಕೋಽಥಶ್ಬ್ದಃ ಕಿಂತು ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಕ ಏವ, ಅತ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ ಗ್ರಂಥೇ ಅತ್ರಾನಂತರ್ಯಮೇವೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಗ್ರಂಥಕೃತಾಪ್ಯೇಷೋಽರ್ಥಃ ಸೂಚಿತಃ । ನ ಚಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೇಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಾಮ್ । ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಅಧಿಕಾರಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಯಥಾ ದಧಿದೂರ್ವಾದಿದರ್ಶನಂ ಮಂಗಲಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪಿ ಮಂಗಲಮಿತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನ್ವಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಉಕ್ತಃ, ಸ ಚಾಯುಕ್ತಃ, ಪ್ರಶಂಸಾಪರತಯಾ ಅರ್ಥವಾದತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ತುತಿಹೇತುತ್ವೇನ ನ್ಯಾಯೋಪಪಾದಕಸೂತ್ರತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಂಗಲಕೃತ್ಯಮಿತಿ ।
ಮಂಗಲಫಲಂ ವಿಘ್ನನಿವೃತ್ಯಾದಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶ್ರವಣೇನೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಪದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ಉಚ್ಚಾರಣಮಪಿ ಮಂಗಲಫಲಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಂಗಲಿಕಾವಿತಿ । ಮಂಗಲಫಲಕಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಮತಂ ಪ್ರಪಂಚಃ ಸತ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಪೂರಯತಿ – ಪ್ರಪಂಚೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ – ಮತೇ ಪ್ರಕೃತೇ ಸತೀತಿ, ಅನ್ಯೋರ್ಥಃ ಅರ್ಥಾಂತರಂ ತಸ್ಯ ಭಾವೋಽರ್ಥಾಂತರತಾ, ತಥಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವರೂಪಾತ್ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾದುತ್ತರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಯಾಽರ್ಥಾಂತರತಾ ಸೈವಾರ್ಥೋ ಯಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾತ್ರ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾರೂಪಪೂರ್ವಾರ್ಥಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಪ್ರಕೃತಾದರ್ಥವಿಶೇಷಾತ್ ಕಿಂ ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಅರ್ಥಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ಹೇತುತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾದ್ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಃ ಸಂಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥವಿಶೇಷಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಥಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ಸಃ ಪ್ರಕೃತೋಽರ್ಥವಿಶೇಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಕಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಮಿಷ್ಟಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಯದಿ ಫಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಧ್ಯಾಹೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವವಿಶೇಷಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ಕಿಮಾನಂತರ್ಯೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಹೇತುಫಲೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾರ್ಥೋ ಹೇತುರುತ್ತರಾರ್ಥಃ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವರ್ಥಾಂತರೇಣಾಪಿ ಹೇತುಫಲಭಾವಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಮಾದಿದಮರ್ಥಂತರಮಿತಿ ।
ಆನಂತರ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವೇ ಅನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿದಮನಂತರಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರೇಣ ಯಥಾ ಹೇತುಫಲಭಾವಜ್ಞಾನಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತಥಾ ಆನಂತರ್ಯೇಣಾಪಿ ತನ್ನೋಪತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾತಿಪ್ರಸಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಗೌಣಾನಂತರ್ಯೇಣ ಹೇತುಫಲಭಾವಜ್ಞಾನಾಭಾವೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾನಂತರ್ಯೇಣ ತದಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಯೋರಿತಿ ।
ಅಹೇತುಫಲಯೋರ್ಗವಾಶ್ವಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮುಖ್ಯತ್ವಾದ್ಗೌಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಗ್ರೀ ಕಾರಣಸಮುದಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಗೋಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿಯಮೇನಾವಶ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ ಅತಸ್ತಯೋರ್ವ್ಯವಧಾನಂ, ಯಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಿಯಮೇನ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋರವ್ಯವಧಾನಮ್ ತಥಾ ಚ ಸಾಮಗ್ರೀಫಲಯೋಃ ಕಾಲಿಕೀ ದೈಶಿಕೀ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿರನುಭವಸಿದ್ಧೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾನಂತರ್ಯಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಭೇದಘಟಿತಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಜ್ಞಾನೇನಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆನಂತರ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವೈಫಲ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಹೇತುಫಲಭಾವಜ್ಞಾನಾಸಂಪಾದಕತ್ವೇನ ವ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಗ್ರಿಮಕ್ಷಣೇ ಯಸ್ಯ ನಿಯಮೇನ ಸತ್ತ್ವಂ ತಯೋರೇವ ಮುಖ್ಯಮಾನಂತರ್ಯಂ ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವೇ ಫಲಾವಶ್ಯಂಭಾವನಿಯಮಾತ್ಸಾಮಗ್ರೀಫಲಯೋರೇವ ಮುಖ್ಯಮಿತರಯೋಸ್ತು ಗೌಣಮ್ ತಥಾ ಚ ಮುಖ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನೇ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಭಿಹಿತಂ ಭವತಿ ನಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಾಭಿಧಾನೇ ಮುಖ್ಯಾನಂತರ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾವದ್ಯೋತನಾಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ ।
ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಪದಮಾತ್ರಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತೇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಂ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಫಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಹಾರಂ ವಿನೈವ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ನಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಕಸ್ಮಾದನ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮರ್ಥಮಪೇಕ್ಷತೇ ಅತೋರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾವದಿತ್ಯೇನಮರ್ಥಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತ ಇತಿ ।
ಫಲತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಫಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ದ್ವಾರೇತಿ ।
ಆನಂತರ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಜ್ಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಆನಂತರ್ಯಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಾನಂತರತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆನಂತರ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾಂತರತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಸಮಾನಕಾಲೀನಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ತಯೋರಭೇದೋ ನ ಸ್ವರೂಪತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರಾನಂತರ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾಂತರತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಸಮಾನಃ ತಥಾಪಿ ಯದ್ವೇತ್ಯುತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಉಪಪಾದನಭೇದೋಸ್ತಿ ಅಧ್ಯಾಹಾರೋಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಂ ಹೇತ್ವಾನಂತರ್ಯಂ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢತ್ವೇನ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವಾನಂತರ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವೃತ್ತಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪೂರ್ವಭಾವೀತಿ ।
ನಿಯಮೇನ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಗ್ರಿಮಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರರೂಪಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತದೇವಾಸಾಧಾರಣಕಾರಣಂ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ – ಪದದ್ವಯಂ ಪದಾಂತರಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯತಿ –
ತದೇವೇತಿ ।
ಆನಂತರ್ಯಸ್ಯಾವಧಿಃ ಕ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮವಧಿರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತರೇ ಸ್ಥಿತೇ ತಚ್ಚ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಂ ಕಿಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮಾಹೋಸ್ವಿತ್ ಕರ್ಮ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಾ ತನ್ನ್ಯಾಯವಿಚಾರೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತೀತ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧರ್ಮವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದಿತಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ನಾಸಾಧಾರಣಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ನನು ಸಾಧಾರಣಕಾರಣಾನಂತರ್ಯಮೇವಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥೋಸ್ತು ಕಿಮಸಾಧರಣಕಾರಣಾನಂತರ್ಯೇಣೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಸಾಧಾರಣಕಾರಣಾನಂತರಂ ನಿಯಮೇನ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರಭಾವಾದಥಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವನ್ಯಾಯೋ ನಾಮ ಪೃಥಗ್ವಚನಂ ತದೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ್ವರ್ಗೋದ್ದೇಶೇನ ವಿಧೀಯಂತೇ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿವಚನಾಂತರೇಣ ಜ್ಞಾನಾಯ ಚ ವಿಧೀಯಂತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಶ್ರೀಭಗವಾನ್ ಜೈಮಿನಿರಾಹ –
ಏಕಸ್ಯ ತೂಭಯತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಉಭಯತ್ವೇ ಅನೇಕಫಲಸಂಬಂಧೇ ಸಂಯೋಗಃ ಉಭಯಸಂಬಂಧಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಭೇದಃ ಸ ಏವ ಹೇತುರಿತಿ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಕತ್ವಂ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನೇತ್ಯಾದಿಪೃಥಕ್ತ್ವವಚನಾತ್ ಜ್ಞಾನಫಲಕತ್ವಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಚನಂ ಸಂಯೋಹಪೃಥಕ್ತ್ವನ್ಯಾಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಹೇತುಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯವಾದೀ ಶಂಕತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸಾಧಾರಣಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತೀತಿ ।
ಕರ್ಮಾವಬೋಧಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತ್ಯಸಾಧಾರಣತ್ವಂ ಸುತರಾಂ ದುರಾಪಾಸ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪರಿಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪರಿಹಾರಃ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನ್ಯಾಯವಿಚಾರಶ್ಚಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ಫೋರಯನ್ ಅಧಿಕಂ ತು ನ ತದ್ಧಾನಿರಿತಿ ನ್ಯಾನೇನ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಾದೀನಾಮಾನಂತರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಯಮಾಶಯ ಇತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸಹಸ್ರಮಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸಹಸ್ರಂ ವಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಲಿಂಗಜ್ಞಾನವಿಧಯಾ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುರಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಹಿ ಧೂಮೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಕೋ ವಾಽಧಿಕಾರೀತಿ ವಿಚಾರ್ಯ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾಹಮಧಿಕಾರೀ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯವಾನಿತಿ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾಯಮಾನಮೇವಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ನ ಸ್ವರೂಪಂ ಸದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗಪೀತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇತಿ ನೇತೀತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅವಧಿತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಕಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ನ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಂ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತಥಾಪ್ಯಕಾರಣೀಭೂತೈವಾವಧಿಃ ಸಾ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ಸತಿ ನಾನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋಥಶಬ್ದಃ ಕಿಂತು ತದಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಕ್ರಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನು ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಜ್ಞಾಯಮಾನಕ್ರಮಾರ್ಥೋ ವಾ ಕ್ರಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥೋ ವಾ ಅಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರ ಇತಿ ।
ಅವದ್ಯತಿ ಅವದಾನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮತಃ ಪಶುಹೃದಯಸ್ಯ ಖಂಡನಮನಂತರಂ ಪಶೋರ್ಜಿಹ್ವಾಖಂಡನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಾಥಶಬ್ದವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯಮಃ ಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ನಿಯಮರೂಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ಕ್ರಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಪರೀತ್ಯೇನ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ನ ತಥೇತಿ ।
ಕ್ರಮೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಯಂ ಹೇತುಂ ಪೂರಯತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಕ್ರಮಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವೋಕ್ತಹೇತೌ ಹೇತುಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ ।
ನನು ತಯೋರಿತಿ ।
ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವಮೇಕಪುರುಷಕರ್ತೃಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹೇತಿ ।
ಯತ್ರೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ತತ್ರ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವಾದ್ಯನ್ಯತಮಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾ ಪ್ರಕೃತೇ ವ್ಯಾವಕಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ಪರಿಹರ್ತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಆನಂತರ್ಯನಿಯಮ ಇತಿ ।
ಆನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ನಿಯಮರೂಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯನಂತರಂ ಶ್ರುತೋ ನ ಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಥಾ ಚಾವದಾನಾನಾಂ ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಕ್ರಮೋ ಯಥಾಽಥಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಥಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಕ್ರಮಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಕ್ರಮೋಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವ ಇತಿ ।
ಏಕಪ್ರಧಾನಶೇಷತ್ವಸ್ಯೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಏಕಪ್ರಧಾನಶೇಷತ್ವೇ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕರೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಫಲಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಚ್ಚೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಯೇಷಾಮೇಕಪ್ರಧಾನಶೇಷತೇತಿ ।
ಯಚ್ಛಬ್ದತ್ರಯಸ್ಯೋತ್ತರೇಣ ತೇಷಾಮಿತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ । ಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಶೇಷಿತ್ವಮಂಗಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ, ಶೇಷತ್ವಮಂಗತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವದಾನಾನಾಂ ಸಮಿಧೋ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಹಿತಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಚೈಕಪ್ರಧಾನಾಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೀಯೇ ಪಶುಯಾಗೇ ಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕೃತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಗೋದೋಹನಾದೌ ಸೋಽಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೀ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಚಮಸೇನಾಪಃ ಪ್ರಣಯೇದ್ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಪ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ಚಮಸೇನ ಚಮಸಾಖ್ಯದಾರುಪಾತ್ರವಿಶೇಷೇಣ ಅಪಃ ಪ್ರಣಯೇದಪಾಂ ಪ್ರಣಯನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಮಸೇ ಅಪ್ಪ್ರಣಯನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಗೌಃ ದುಹ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಪಾತ್ರೇ ತದ್ಗೋದೋಹನಂ ತೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯಾಪಾಂ ಪ್ರಣಯನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಶುಕಾಮಶ್ಚೇದ್ಯಜಮಾನಃ ಚಮಸಂ ವಿಹಾಯ ಗೋದೋಹನೇ ಅಪ್ಪ್ರಣಯನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾ ಚಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತೇನ ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಇಮಮೇವಾರ್ಥಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋಪಪಾದಯತಿ –
ಅಪಾಂ ಪ್ರಣಯನಮಿತಿ ।
ಜಲಪೂರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೋದೋಹನಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತಸ್ಯ ದರ್ಶಾದ್ಯಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರೇಣಾನ್ವಯಃ । ದರ್ಶಾದೌ ಯಃ ಅಧಿಕಾರೀ ಸ ಗೋದೋಹನೇ ಅಧಿಕಾರೀ ತಸ್ಮಾದ್ದರ್ಶಾದ್ಯಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ಗೋದೋಹನಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಿತ್ವ ಏವೋದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶತ್ರಿಕಪೌರ್ಣಮಾಸತ್ರಿಕಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದರ್ಶಾದ್ಯುತ್ತರಕಾಲವಿಹಿತೇನ ಸೋಮಯಾಗೇನೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಏಕಪ್ರಯೋಗವಚನೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಂ ತಸ್ಯ ವಚನಂ ವಿಧಿಃ ಸ ಏಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪಾಠಸ್ಥಾನಮುಖ್ಯಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಖ್ಯಾನಿ ಕ್ರಮಬೋಧಕಾನಿ ಷಟ್ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ತೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಹೃದಯಾಗ್ರೇ ಅವದ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ಅವದಾನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತಿಪಾದಕೈಕವಿಧಿಪರಿಗೃಹೀತಾನಾಮವದಾನಾನಾಮಗ್ರಪದರೂಪಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಕ್ರಮೋ ಬೋಧ್ಯತೇ । ಇಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ದರ್ಶಸೋಮಯಾಗಮುಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕ್ರಮೋ ಬೋಧ್ಯತೇ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ತು ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಕ್ರಮೋ ಬೋಧ್ಯತೇ ಯಥಾಯೋಗ್ಯಮೇವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಕ್ರಮ ಊಹನೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಕಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಸಮಾಖ್ಯಾರೂಪಾಣ್ಯಂಗತ್ವಬೋಧಕಾನಿ ಷಟ್ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ ।
ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋರಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮವಿಚಾರೋತ್ತರಕಾಲೇ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಪುರುಷಾಧಿಕಾರವತ್ತ್ವಂ ಭಾತೀತ್ಯೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಲಾಭಾತ್ಕ್ರಮಾರ್ಥೋಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಕಥಮಶುದ್ಧಚಿತ್ತವಿಷಯತ್ವಂ ಶಬ್ದತಸ್ತ್ವಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ।
ರಾಗೇಣ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ।
ರಾಗೇಣ ಲಿಂಗೇನಾನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯಶುದ್ಧೌ ವನೀ ಭವೇದಿತಿ । ಗೃಹಸ್ಥಾಶ್ರಮೇಪಿ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯಭಾವೇ ಸತಿ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾಶ್ರಮಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥೈವ ಕಾಲಮಾಕಲಯೇದಿತಿ ಏವಪ್ರಕಾರೇಣ ಚತುರ್ಥ ಆಶ್ರಮೇ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಮರಣಪರ್ಯಂತಂ ತಸ್ಮಿನ್ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾಶ್ರಮೇ ಏವ ಸ್ಥಾತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತ್ವಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಶುದ್ಧಚಿತ್ತವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಯೋರಿತಿ ।
ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಮೀಮಾಂಸಯೋರಿತಿ ।
ನನು ಸ್ವರ್ಗಫಲಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಫಲಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವದಂತಿ ಹೀತಿ ।
ಏಕವೇದಾರ್ಥೇತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥಯೋಃ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವೇದಾರ್ಥತ್ವೇನೈಕೀಕರಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೈಕತ್ವಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮ್ ।
ಏಕಫಲಕತ್ವಾದೇಕಕರ್ತೃತ್ವಮುದಾಹರತಿ –
ತಥಾ ಚಾಗ್ನೇಯಾದೀತಿ ।
ಆಗ್ನೇಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯೋಪಾಂಶುಯಾಜಾಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸತ್ರಿಕಂ ಆಗ್ನೇಯಯಾಗ ಏಕಃ ಐಂದ್ರೋಪಾಂಶುಯಾಗೌ ದ್ವೌ ಮಿಲಿತ್ವಾ ದರ್ಶತ್ರಿಕಂ ತಥಾ ಚ ಷಡ್ಯಾಗಾ ಭವಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಏಕಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಕತ್ವಾದೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಮುದಾಹರತಿ –
ದ್ವಾದಶಾಧ್ಯಾಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಕ್ರಮವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣಾನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಃ ಯಥಾ ಚ ದ್ವಾದಶಾಧ್ಯಾನಾಂ ಸಂಗತ್ಯಾ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಕ್ರಮಸ್ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೌರ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಃ, ಅರ್ಯಮ್ಣೋ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ, ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇಚ್ಛತಕೃಷ್ಣಲಮಾಯುಷ್ಕಾಮ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಫಲಭೇದಂ ಕ್ರಮೇಣೋಪಪಾದಯನ್ ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭಾವೇನ ಕ್ರಮವಿವಕ್ಷಾಭಾವಂ ದೃಢಯತಿ –
ಯಥಾ ಸೌರ್ಯೇತಿ ।
ಕೃಷ್ಣಲೋ ನಾಮ ಮಾಷತುಲ್ಯಃ ಸುವರ್ಣಖಂಡಃ ।
ಕಾಮಚಿಕಿತ್ಸೇತಿ ।
ಕಾಮಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸ್ತ್ರೀರೂಪಃ ಕ್ರಮಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ ಕಾಮ್ಯತ ಇತಿ ಕಾಮೋ ವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಿಕಿತ್ಸಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶರೀರಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ ಫಲಭೇದಾನ್ನೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಮತೋ ನ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಫಲಭೇದಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಯೋರ್ಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಭೂತಾಯಾಂ ಶುಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸಾಧನಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸಾಧನಾಂತರಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಭೂತಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯವಿಷಯಕಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವೇನೈಕಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಕೃತಿಜನಕಧರ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವನುಷ್ಠಾನಂ ವಿನಾ ಧರ್ಮೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಥಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅತೀತಾನಾಗತಘಟವಿಜ್ಞಾನವತ್ತದ್ಧರ್ಮಶ್ರವಣೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಮಾನತೋಪೀತಿ ।
ಪ್ರಮೇಯಯೋರ್ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಪ್ರಮಾಣಭೇದಾದಪಿ ಭೇದಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಧರ್ಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ಅಜ್ಞಾತತ್ವಂ ಸಮಾನಮಿತ್ಯಭೇಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕಮಿತಿ ।
ಬೋಧಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಚೋದನಾನಿಷ್ಠಂ ಶಾಬ್ದಬೋಧಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಚೋದನಾಜನ್ಯಶಾಬ್ದಬೋಧವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ಬೋಧಕತ್ವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತತೋ ಪ್ರಮಾಣವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವವಿಷಯ ಇತಿ – ಭಾಷ್ಯಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಮತಭೇದೇನ ವಿಷಯಭೇದಮಾಹ –
ಸ್ವವಿಷಯೇ ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ವಾಕ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ಯಾಗಾದೌ ವಾಕ್ಯೇನ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ವಾಕ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯದೇವ ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಬೋಧಯತ್ಯೇವೇತ್ಯೇವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ –
ನ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತಿ ।
ಪುರುಷಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಬಾಕ್ಯಂ ಕುತಃ ಪುರುಷಂ ನ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವಿಷಯಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಧರ್ಮಚೋದನಾಸ್ಥಲೇ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಾಧ್ಯಯಾಗಾದಿರೂಪೋ ವಿಷಯೋ ವಿದ್ಯತೇ ತದ್ವದತ್ರ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯೋಽಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವೇನಾವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಯಾ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಜನಕತ್ವೇನೈವ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಬೋಧಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತು ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧಕತ್ವಮೇವ, ತಥಾ ಚಾಖಂಡಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಜನಕಾಚ್ಛಾಬ್ದಬೋಧಾತ್ಕರ್ಮವಿಶೇಷ್ಯಕಪುರುಷಕರ್ತವ್ಯತ್ವಪ್ರಕಾರಕಶಾಬ್ದಬೋಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಜನಕಸ್ಯ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಚೋದನಾರೂಪಪ್ರಮಾಣೇ ಬೋಧಕತ್ವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇತಾವತಾ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನ ಬೋಧಕತ್ವಂ ಧರ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಂ ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಜ್ಞಾನರೂಪೇ ವಿಷಯೇ ಪುರುಷಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನೈವ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾನುಸಾರಾತ್ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಯೇತಿ ।
ಸ್ವಜನ್ಯಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಅವಬೋಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಜನ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮೇವ ನ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನಾದೇವೇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಮೇಯಾದಿಕಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಯೋಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ರ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಹೇತುರನ್ಯಥಾ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಜನಕತ್ವಾಜನಕತ್ವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಛಾಬ್ದಬೋಧವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಶಾಬ್ದಬೋಧವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದ್ಬೋಧಕತ್ವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಮೇಯಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾನ್ನೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ತಂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ತತಃ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವೇನ ಕ್ರಮವಿವಕ್ಷಾಯಾ ಅಭಾವಾನ್ನಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಂ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉದಾಸೀನತ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತಕಭಿನ್ನತ್ವಮ್ ।
ಸ್ವಯಮವಾಂತರಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಪರಮಪ್ರಕೃತೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಕಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾ ಉಕ್ತರೀತಿಮೇವಾಹ –
ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಮಪೀತ್ಯಂಶಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನಾ ಯದುಕ್ತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಖಂಡಿತಂ ತಸ್ಮಾದಥಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಸೂತ್ರೇ ಯದನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಾನಂತರ್ಯಾವಧಿಭೂತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಅವಬೋಧಸ್ಯ ಚೋದನಾಽಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಯದನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ಅಮುತ್ರೇತಿ ।
ಪರಲೋಕೇಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾತುಂ ಚೇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷೀಕರ್ತುಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಥಶಬ್ದೇನೇತಿ |
ತಸ್ಮಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಪುರಸ್ತಾದೇವೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥ ಏವೋಪಪಾದಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವಿವೇಕಾದಿಸತ್ತ್ವೇ ವಿಚಾರಃ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚೇತ್ಯನ್ವಯಸತ್ತ್ವೇಪಿ ವಿವೇಕಾದ್ಯಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾದ್ಯಭಾವ ಇತಿ ನ ವ್ಯತಿರೇಕಃ ಕಥಂಚಿತ್ಕುತೂಹಲತಯಾ ಬಹುಶ್ರುತತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಾ ದೈವವಶಾದ್ವಾ ವಿವೇಕಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಕಥಂಚಿತ್ಕುತೂಹಲತಯೇತಿ ।
ವಿವೇಕಾದ್ಯಭಾವೇ ಫಲಪರ್ಯಂತಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಸಾಹಿತ್ಯವಿಚಾರಸತ್ತ್ವೇಪಿ ತದ್ರಹಿತವಿಚಾರಾಭಾವೋ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸುಕೃತಮಿತಿ ।
ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಲಯಪರ್ಯಂತಮವಸ್ಥಾನಾಚ್ಚಿರಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮೇವ ಅಕ್ಷಯ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತು ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಭೇದಾದಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ಭೇದಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಹಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಭೇದೇನಾಭೇದಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಷ್ಠಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವೇನ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿದುಃಖನಿವೃತ್ತ್ಯನ್ಯತರರೂಪತ್ವಾಯೋಗಸ್ತಥಾ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವೇನ ಸುಖದುಃಖಾಭಾವಾನ್ಯತರರೂಪಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುವಾದೇ ಬೀಜಮಾಹ –
ಅಥಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನ ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಬಲಾದಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರ್ಥಿಕಹೇತುತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯನಿಷ್ಠಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಹೇತುತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಆಕ್ಷೇಪೇತಿ ।
ನನು ಭವತ್ವತಃಶಬ್ದ ಆಕ್ಷೇಪನಿರಾಸಾಯಾನುವಾದಕಸ್ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ನಿರಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಉಕ್ತಮಿತಿ ।
ವಿವೇಕಾದಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಾನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದೃಢೀಕರಣಾಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿದ್ವಯಸಹಕಾರಿತ್ವಂ ಶ್ರುತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಯದಲ್ಪಮಿತಿ ।
ಅಲ್ಪಂ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮರ್ತ್ಯಂ ಧ್ವಂಸಪ್ರತಿಯೋಗೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೃತಕಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ್ಯಾಯವತೀತಿ ।
ಸ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕವ್ಯಾಪ್ತಿಮದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ’ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಪಾಪಸಹಕೃತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಕ್ಷಯ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಸ್ತು ಕರ್ಮಫಲನಿತ್ಯತ್ವಬೋಧಕತ್ವೇ ತದಭಾವಾದ್ದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಯಥೇಹೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಕ್ಷಯ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಿಕೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅತೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾಭಾವಾನ್ಯತರರೂಪತ್ವೇಪ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ವೃತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನಾಜ್ಞಾತತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾತೋ ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಪಾರಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನಾನಂದಾನುಭವಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ಮುಮುಕ್ಷಾ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ –
ಜೀವತ್ವಾದೇರಿತಿ ।
ಉಕ್ತ ಏವೇತಿ ।
ಉಪೋದ್ಘಾತಗ್ರಂಥ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ನಾಹಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇರಹಮಂಶೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಕತ್ವೇನ ತಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ನ ಶೋಧಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ತಥಾ ಚ ಜೀವತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮೇವ ವಾಸ್ತವಂ ತಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಹಾಪ್ರಕರಣೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಕಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾ ತದ್ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಥಾತಃಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಸಮರ್ಥನದ್ವಾರಾ ತದ್ವತೋಽಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಮರ್ಥಿತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಪೂರಣಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಪೂರಣಾರ್ಥಂ ಯದಧ್ಯಾಹೃತಂ ಕರ್ತವ್ಯಪದಂ ತಸ್ಯಾನ್ವಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾರಕಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಕರ್ಮಣ ಏವೇತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ವಿಷಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೇಚ್ಛೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವರ್ಗವಿಷಯಿಣೀ ಇಚ್ಛೇತಿ ಬೋಧಾತ್ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೇಚ್ಛಾಕರ್ಮತ್ವಂ ತತ್ಫಲತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಿಣೀ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಬೋಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರೇಣೇಚ್ಛಾಕರ್ಮತ್ವಂ ತತ್ಫಲತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛೇತಿ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಸಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛೇತಿ । ಇಚ್ಛಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ತಾವದಿಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮಫಲಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಚಾರಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ತು ಕರ್ಮಫಲಯೋರ್ಭೇದಾತ್ಪ್ರಯೋಜನವಿವಕ್ಷಯಾ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇಚ್ಛಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಿಚಾರಲಕ್ಷಣಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಚ ಸಮಾಸದ್ವಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।
ಅಧುನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ದೇಶಾವಸರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರ ಏವ ನಿರ್ದೇಶ್ಯತೀತಿಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜೀವ ಉಚ್ಯತೇ ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಉತ್ತರತ್ರ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇತಿ ।
ಜಾತ್ಯಾದೌ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವೇನ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿರೋಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಕತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತ್ಯಂತರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಚೀನವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ।
ಸಂಬಂಧತ್ವವಿಶಷ್ಟಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಹೇತುಭಾಷ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಸನ್ವಾಚ್ಯಾಯಾಃ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭೂತಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಮ್ ।
ಸಕರ್ಮಕಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ಸಕರ್ಮಕೇಚ್ಛಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಕಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಕೇಚ್ಛಾ ತಥಾ ಚ ಸಕರ್ಮಕಕ್ರಿಯಾರೂಪಾಯಾಃ ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮರೂಪಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯೇವ ಪರಿಗ್ರಾಹ್ಯಾ ನ ಶೇಷಷಷ್ಠೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕಿಮರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಜಿಜ್ಞಾಸಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಸತಿ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಾದೇರೇವ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀ ಪ್ರಮಾಣಾದಿಕರ್ಮಿಕಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶೇ ಶೇಷಷಷ್ಠೀಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ –
ನನು ಪ್ರಮಾಣಾದಿಕಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋನ್ಯದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಕರ್ಮಾಸ್ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಿತಯಾ ಪ್ರಧಾನತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಶಬ್ದಾದವಿಲಂಬೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಾದಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದ್ವಿಲಂಬೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ಚ ಕಲ್ಪಯನ್ ಶೇಷವಾದೀ ಕರಸ್ಥಂ ಪಿಂಡಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಕರಂ ಲೇಢೀತಿ ನ್ಯಾಯಮನುಸರತಿ, ತಥಾ ಚ ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತೀತಕರ್ಮತ್ವಾಲಾಭ ಏವ ದೋಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾಶೇಷವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾರೂಪಫಲೇ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಬಂಧಿಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪ್ರೋಕ್ತೇ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕಾರಕಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಶ್ಚಾರ್ಥತೋವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಷಷ್ಠೀ ಶೇಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಾರ್ಥಾದಪಿ ಕಾರಕಸಂಬಂಧಾಪ್ರತಿಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷವಾದಿನೋ ಮತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಬೋಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಕಜಿಜ್ಞಾಸಾಪ್ಯರ್ಥಾದವಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಲಾಭ ಇತಿ ಶೇಷವಾದೀ ಶಂಕತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ’ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇಪೀತಿ’ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಅಶೇಷವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾರೂಪಫಲಲಾಭಾಯೈವ ಶೇಷಷಷ್ಠೀಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯಾರ್ಥಿಕಕರ್ಮತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ತಸ್ಯ ಶೇಷವಾದಿನಃ ಪ್ರಯಾಸಃ ಸಾರ್ಥಕಃ ಏವ ತಥಾ ಚ ’ವ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿ’ತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಸ್ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯೇದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿನಾ ಶಂಕತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಷಷ್ಠೀತಿ ।
ಷಷ್ಠೀ ಶೇಷ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇಣ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರೇ ಷಷ್ಠೀವಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ।
ವಿಷಯತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸಂಬಂಧೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ಯಪಿ ’ಷಷ್ಠೀ ಶೇಷ’ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರೇ ಷಷ್ಠೀ ವಿಹಿತಾ ತಥಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿಶೇಷಮಾಲಂಬತೇ ಬಹವಶ್ಚ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಃ ತತ್ರಾನ್ಯತಮೋ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಚ ಸಂಬಂಧಃ ಕ ಇತಿ ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಸಕರ್ಮಕೇಚ್ಛಾಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಕರ್ಮತ್ವಮೇವ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೋ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮತ್ವಂ ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪಕ್ಷೇ ತು ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।
ಅಜಾನನ್ನಿವೇತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾಪಿ ವಾದಿನಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಫುಟೀಕರಣಾನಂತರಮೇವ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಧುನಾ ಅನುರೂಪೋತ್ತರಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಾಲಾಭ ಇತಿ ದೂಷಣಮಾರ್ಥಿಕಕರ್ಮತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಪರಿಹೃತಂ ತಥಾಪೀಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ಮಕತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರತೀತಕರ್ಮತ್ವಾಲಾಭದೋಷೋ ದುರ್ವಾರ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ ಏವಮಪೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕರ್ಮಲಾಭೇಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಲಾಭೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಹಿತಮಿತ್ಯಂತೇನ ।
ಕೃತಿ ಕೃದಂತಸ್ಯ ಯೋಗೇ ಸತಿ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕರ್ತ್ರರ್ಥೇ ಕರ್ಮಾರ್ಥೇ ಚ ಷಷ್ಠೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಆಬಂತತ್ವೇನೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಆಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃದಂತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೃತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯತ್ರ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಅ ಇತಿ ಸಂಜ್ಞಿಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಅಕಾರಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಉಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸಂತಿ ತಥಾ ಚ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಃ ಅಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತದಂತತ್ವೇನ ಕೃದಂತತ್ವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಹಿತಮಿತಿ ।
ಸತ್ರೇಣ ವಿಹಿತಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ತಥಾ ಚ ಶಬ್ದಾದವಿಲಂಬೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ ।
ಅಶಾಬ್ದಮಿತಿ ।
ವಿಲಂಬೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸಾಧಿತೇಪಿ ಏವಂ ಕಲ್ಪಯತಸ್ತವ ಪ್ರಯಾಸೋ ವ್ಯರ್ಥ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ -
ಕರ್ಮತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ವಾಲಾಭದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಶೇಷನಿಷ್ಠತ್ವಂ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಬೋಧಕತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೇ ಪರ್ಯವಸನ್ನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಯುಕ್ತಯಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಿ ಚ ಫಲಂ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಕ ಏವೇತಿ ।
ಏವಕಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾದಿಕರ್ಮಕವಿಚಾರೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ ।
ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಮತ್ಪ್ರಯಾಸಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರಧಾನಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಾನ್ ಶಬ್ದೇನೋಪಾದಾಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಕಲ್ಪನಾದ್ವಾರಂ ಮುಖತಃ ಪ್ರಧಾನವಿಚಾರಮೇವೋಪಾದಾಯಾಽಪ್ರಧಾನವಿಚಾರಾಣಾಮಾಕ್ಷೇಪಕಲ್ಪನಮಿತಿ ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ನುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ತ್ವತ್ಪ್ರಯಾಸಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹೇತಿ ।
ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತೀತಿ ।
’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಗತತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ಅರ್ಥಃ । ಮೂಲಂ ವಿಷಯವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಾರಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋ ಭವತಿ ತಥಾ ಏಕಾರ್ಥತ್ವಲಾಭಾಯ ಸೂತ್ರೇಣಾಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೈವ ಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಾರಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತ್ಯವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ -
ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರವಿಷ್ಟ’ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಂ ಭವತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ಶ್ರುತಯಃ ಶಬ್ದತಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯಂತೀತಿ ಭಾವಃ । ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಹೇತುಭೂತಸ್ಯ ಮೂಲಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಸಾಧ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಥಂ ಮೂಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆವರಣೇತಿ ।
ಆವರಣನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ನವಶರಾವಂ ಜಲೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಗಂಧವದಂತಃಕರಣೇ ತದ್ವೃತ್ತ್ಯಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಫುರಣರೂಪಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದೇವಾವಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆವರಣನಿವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಮಭಿವ್ಯಕ್ತೇರ್ವಾ ವಿಶೇಷಣಂ ಅಭಾವಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಅಥವಾ ಆವರಣವತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೇಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಚ್ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ಮತುಪಃ ಪ್ರಯೋಗಾನ್ನಿತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಲಕ್ಷಣಾ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಾ ಹಿ ಕಲ್ಪಿತಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಗಮನಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಃ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರ ಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಂ ನಾಮ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಫಲಶಾಲಿತ್ವಂ ತಥಾ ಹಿ ಗಮನರೂಪಾ ಯಾ ಕ್ರಿಯಾ ತಜ್ಜನ್ಯಂ ಫಲಂ ಗ್ರಾಮಪುರುಷಸಂಯೋಗಸ್ತದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಗ್ರಾಮೋಽಸ್ತೀತಿ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ದಿಕ್ ।
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಗ್ರಾಮಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಗತೇರಿತಿ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಚ್ಚೈತನ್ಯರೂಪಾವಗತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನರೂಪಾ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತಯಾ ಪುರುಷಾಭಿಲಾಷಿತ್ವಾತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಬೀಜಮವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಬೀಜಭೂತಾ ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾ ಸೈವಾದಿರ್ಯಸ್ಯಾನರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನೇನಾಜ್ಞಾನಸಹಿತಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಚೈತನ್ಯಮಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತೃತೀಯವರ್ಣಕಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ತೃತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯ ತತ್ಸದ್ಭಾವಸಾಧನೇನ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸಮರ್ಥಿತಾ ಸಂಪ್ರತಿ ಪುನಸ್ತೇ ಸಂಬಂಧಂ ಚಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ತತ್ಸಾಧನದ್ವಾರಾ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ವೃತ್ತಮನುವದನ್ ವರ್ಣಕಾಂತರಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೀತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯಜ್ಞಾತತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಯದಜ್ಞಾತಂ ವಸ್ತು ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಸದ್ವಿಷಯೋ ಭವತಿ ಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥೇ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಂ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
’ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ’ಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಾಕ್ಷೇಪೇ ಮುಖ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ’ಅಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧ’ಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜನಾಕ್ಷೇಪೇ ಮುಖ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಥಾಜ್ಞಾತಮಿತಿ ।
ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಖಂಡಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗಾಪಾತಜ್ಞಾನಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।
ಅನಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗಾಪಾತಜ್ಞಾನಾಸಂಭವೇಪ್ಯಧೀತಸ್ವಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗಾಪಾತಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತ್ಯೇವ ತಥಾ ಚ ನಿಶ್ಚಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ನ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಆಪಾತಪ್ರಸಿಧ್ಯೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮಪರೋಕ್ಷನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವೇಪಿ ವಾದಿಭಿರನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತೇಭ್ಯೋ ಜಾಯಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಕಲಂಕಿತಸ್ವರೂಪಾಪಾತಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚಾಪಾತಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಾಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಕರಣಾದ್ಬೃಹತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಸ್ವರೂಪಂ ನಿರವಧಿಕಮಹತ್ತ್ವಾಭಿನ್ನಂ ವ್ಯಾಪಕಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ತಚ್ಚ ಸರ್ವೋತ್ಕಷ್ಟತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತತ್ವಾದಿಕಮಂತರಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾದಿಕಮಂತರಾ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಬೃಹತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೈವ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಲಾಭಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಿಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾ ಚ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಸಗುಣಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನು ಕೇನ ಮಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಲಾಭಾದಿತ್ಯಂತೇನ ।
ಸಂಗತಿಗ್ರಹೇತಿ ।
ಶಕ್ತಿಗ್ರಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪಕತ್ವರೂಪಾದ್ಬೃಹತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಸರಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜಾತಿಜೀವಕಮಲಾಸನವೇದೇಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣೇ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯೋಗ್ಯೇ ವಸ್ತುನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಥಂ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಹತ್ತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಸ್ತ್ವವಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಸಾ ಚ ವೃದ್ಧಿರಿತಿ ।
ನಿರವಧಿಕಮಹತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವತೋ ನಿರವಗ್ರಹಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಉಪಪದಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿಕಂ ವಾ ಸಂಕೋಚಕಂ, ತದಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಬೃಹದ್ಘಟ ಇತ್ಯತ್ರ ಘಟಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಬೃಹತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತದ್ವದತ್ರ ಕಿಮಪಿ ಸಂಕೋಚಕಂ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ ಪ್ರತ್ಯುತಾಸಂಕೋಚಕ ಏವ, ಅನಂತಪದಸಹಪ್ರಯೋಗರೂಪಜ್ಞಾಪಕಂ ಚಾಸ್ತಿ ತಥಾ ಚ ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಸಂಪನ್ನಂ ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ನಿತ್ಯತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥೋಪಯೋಗಿನಃ ಅತಸ್ತೇ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನಾವಗಮ್ಯಂತೇ ತಥಾ ಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಯೋಽರ್ಥಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗುಣತೋಽಪಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಲ್ಪತ್ವಬುದ್ಧಿದರ್ಶನಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಂತ ಏವೇತ್ಯಾಹ –
ನಿರವಧಿಕಮಹತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಂತವತ್ತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಶುದ್ಧತ್ವಾದಿಕಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಅಲ್ಪತ್ವೇತಿ ।
ವಸ್ತುನೋಲ್ಪತ್ವಂ ನಾಮ ದೇಶಕಾಲವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕೇ ಗುಣಹೀನಂ ದೋಷಭೂಯಿಷ್ಠಂ ವಸ್ತು ಅಲ್ಪಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ಗುಣಭೂಯಿಷ್ಠಂ ದೋಷಹೀನಂ ವಸ್ತು ಮಹದಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಸ್ತುನಃ ಅಲ್ಪತ್ವನಿರಾಕರಣೇನ ಗುಣತೋ ಮಹತ್ತ್ವಸಂಪಾದನಾಯ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯೈವ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಪ್ರತೀಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಬೃಹತ್ವಬೃಂಹ್ಮಣತ್ವಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಬೃಂಹಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಲ್ಪತರುಕಾರೈಸ್ತು ಬೃಹತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಬೃಂಹಣತ್ವಂ ಶರೀರಾದಿಪರಿಣಾಮರೂಪವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ತಯೋರ್ಭೇದಃ ಉಕ್ತಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಗ್ರಂಥೇ ಸಾ ಚ ವೃದ್ಧಿರಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ತಯೋರಭೇದ ಏವ ಗ್ರಂಥಕಾರಾಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಶುದ್ಧತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ನನು ಜಾತಿಜೀವಕಮಲಾಸನಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಸತ್ಯಪಿ ನೈತಾವಾನರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಕಥಮತ್ರ ಬೃಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾದಪ್ಯೇತಾದೃಶಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಸಕಲದೋಷಶೂನ್ಯಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಸ್ವರೂಪಃ ಪರಿಪೂರ್ಣೋರ್ಥಃ ಬ್ರಹ್ಮಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸನ್ ನಿರ್ಬಾಧಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ಜಾತ್ಯಾದೌ ತು ಸಂಕೋಚಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನೈತಾದೃಶೋರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯನುಸರಣಾತ್ ನಿರ್ಗುಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಥಾ ಸಗುಣಮಪಿ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಸರ್ವಕಾರ್ಯನಿಯಮನಶಕ್ತ್ಯಭಾವೇ ಚ ಪ್ರೋಚ್ಯಮಾನೇ ಸತಿ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ಪಾದನಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚಾಪಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಅಲ್ಪತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚಾಪರಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಕಸ್ಯಚಿಜ್ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಈಶ್ವರಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಈಶ್ವರಶಕ್ತ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಪರಿಶೇಷಃ ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಶೇಷಃ ಶಕ್ತ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಅಲ್ಪತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ -
ಬೃಹತೇರ್ಧಾತೋರಿತಿ ।
ಬೃಹತೇರ್ಧಾತೋರ್ಯೋರ್ಥಃ ಪರಿಪೂರ್ಣರೂಪಃ ತೇನಾನುಗಮಾತ್ಸಂಬಂಧಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಧಾತ್ವರ್ಥೇನ ಪರಪೂರ್ಣವಸ್ತುನಾ ಸಹ ಸಂಬಂಧಸತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತೀಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಶೇಷ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಪದಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಃ ।
ನ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ನೇತಿ ।
ನ ಜಾನಾತೀತಿ ಯತ್ತನ್ನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಚಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಗ್ರಂಥಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಃ ।
ಆಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ ಸಾಧಿತಾ ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪಿ ತಾಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯವತಾರಯತಿ –
ಯಥೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಇದಂ ರಜತಮಿತೀದಂತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇಣ ಶುಕ್ತೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ತಥಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಪುರಸ್ಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ ನ ತ್ವಶನಾಯಾದ್ಯತೀತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ಧರ್ಮೇಣ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಾಚ್ಯಭೇದಾದಿತಿ ।
ಸತ್ಯಪದಂ ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಸತ್ಸ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಶಬಲರೂಪೇ ಸತ್ಯೇ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಮ್ , ಜ್ಞಾನಪದಂ ಚೈತನ್ಯಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೂಪಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಜ್ಞಾನದ್ವಯಶಬಲರೂಪೇ ಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಮ್ , ಆನಂದಪದಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿರೂಪಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಾನಂದದ್ವಯಶಬಲರೂಪೇ ಆನಂದೇ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಮ್ , ಏವಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಾದೀನ್ಯಪಿ ಪದಾನಿ ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯತತ್ತದದ್ವಯಶಬಲರೂಪೇ ತಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಸತ್ಯತಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ಮುಖ್ಯನಿಷ್ಠಾಽಮುಖ್ಯನಿಷ್ಠಾ ಶಬಲನಿಷ್ಠಾ ಚೇತಿ । ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಮಮುನಿಭಿಃ ವಿಸ್ತರೇಣೋಪಪಾದಿತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಶಬಲರೂಪಂ ಸತ್ಯಂ ಸತ್ಯಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಃ ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಶಬಲನಿಷ್ಠಸತ್ಯತ್ವಾದಿ ವಿಶೇಷಧರ್ಮಃ । ಏವಂ ಜೀವೇಶ್ವರೋಭಯರೂಪಾತ್ಮಾ ಆತ್ಮಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಃ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಮುಭಯನಿಷ್ಠಾತ್ಮತ್ವಂ ಚೇತಿ ತ್ರಯೋ ವಿಶೇಷಧರ್ಮಾಃ । ತಥಾ ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮ – ಕಮಲಾಸನಾದ್ಯಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮ ಉಭಯರೂಪಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ರಯಂ ತಥಾ ಚೋಭಯರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಃ ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯೋಭಯನಿಷ್ಠಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಿ ವಿಶೇಷಧರ್ಮಾಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಃ ಅತ ಏವ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ನ ಪರ್ಯಾಯತಾ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಾಭೇದೇಽಪಿ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ತಥಾ ಚ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಃ ವಿಶೇಷಧರ್ಮಶ್ಚ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಏವಂ ಸತಿ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಸತ್ಯಚೈತನ್ಯರೂಪಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮೇಣಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯರೂಪಾಖಂಡಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಧರ್ಮೇಣ ಅನ್ಯಥಾ ವಾದಿನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ -
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಾ ಹಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಮಾತ್ರಮಿತಿ ಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ವತಂತ್ರಚೈತನ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಾಯತಿಕಾಶ್ಚಾರ್ವಾಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಮನಃಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಚೇತನತ್ವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವರೂಪಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನ ಇತ್ಯನ್ಯ ಇತಿ ।
ಮನಸಃ ಚೇತನತ್ವಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಾಯ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಸಂತತಿರೇವಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನರೂಪಾತ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶೂನ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಸತ್ಸ್ವರೂಪ ಏವಾತ್ಮೇತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ।
ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಸ ಇತಿ ।
ಸಃ ಈಶ್ವರಃ ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ವೇದಾಂತಿನೋ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾಪನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಾಭಾಸೇತಿ ।
ಅತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ।
ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಇತಿ ।
ಅಂತ್ಯಾತ್ಪಕ್ಷಾದರ್ವಾಚೀನಂ ಕಂಚಿತ್ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಪನ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ।
ಅತ್ರ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತಾರ್ಕಿಕಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಭಾಕರಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕೋಟಿತ್ವೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯೇತಿ । ಸಂಶಯರೂಪವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರಥಮಕೋಟಿತ್ವೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕರ್ತಾಪೀತಿ ।
ಅಕರ್ತಾಪಿ ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರತಿಶಯಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ನಿರತಿಶಯಸತ್ತ್ವೋಪಾಧಿಕಃ ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಃ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ವದಂತೀತಿ ಭಾವಃ । ನಿರತಿಶಯಸತ್ತ್ವರೂಪೋ ಗುಣಃ ಯೋಗಿಮತೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ಯಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಮಾಯಾರೂಪತ್ವೇನ ಅಸತ್ಯ ಇತಿ ಮತಯೋರ್ಭೇದಃ ।
ಸ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಯೋಗಿಮತಪ್ರಸಿದ್ಧ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾತ್ಮಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆತ್ಮಾಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕತಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ವರ್ತತೇ ಸ್ವತಸ್ತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಚ ತಥಾ ಚ ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತೋ ನೇಶ್ವರ ಇತಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಂ ವೇದಾಂತಿನೋ ವದಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀನಾಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಸಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀನಾಂ ಸುಖಬೋಧಾರ್ಥಮೇವ ಹಿ ।
ಪ್ರಪಂಚೋಪಿ ನಿರಾಸಶ್ಚ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋಚ್ಯತೇ ಮಯಾ ॥
ತಥಾಹಿ ಕೇಚಿತ್ತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಂ ಕೃಶೋಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮಾತ್ಮೇತಿ ವದಂತಿ । ಕೇಚಿತ್ತೂಕ್ತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಾನ್ಮಮ ಶರೀರಮಿತಿ ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಭಾವೇ ಶರೀರಚಲನಾಭಾವಾನ್ನ ಶರೀರಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಕಾಣೋಽಹಂ ಬಧಿರೋಽಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾಚ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಾತ್ಮತ್ವತ್ವಮಿತಿ ವದಂತಿ । ಅನ್ಯೇ ತೂಕ್ತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಾನ್ಮಮೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೇಪ್ಯಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪರಿಪೂರ್ಣಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ಮನಃಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚಲನಾಭಾವಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಕಲ್ಪವಾನಹಂ ವಿಕಲ್ಪವಾನಹಮಿತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ ಮನ ಆತ್ಮೇತಿ ವದಂತಿ । ಅಪರೇ ತೂಕ್ತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತ್ಯನುಮಾನಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಾನ್ಮಮ ಮನ ಇತಿ ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಹಂ ಮನ ಇತ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ ಕರ್ತೃಭಾವೇ ಕರಣಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ಮನಸೋ ನಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮಹಂ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ ಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮೇತಿ ವದಂತಿ । ಇತರೇ ತೂಕ್ತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಾನ್ಮಮ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಪ್ರತೀತೇರಹಂ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯಪ್ರತೀತೇರ್ನ ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ನಾನ್ಯದಸ್ತ್ಯೇವ ನಾಹಮಪ್ಯಾಸಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಥಿತಜನಸ್ಯ ಸರ್ವಾಭಾವಪರಾಮರ್ಶಾನುಭವಾಚ್ಚ ಶೂನ್ಯಮಾತ್ಮೇತಿ ವದಂತಿ । ಅನ್ಯೇ ತೂಕ್ತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಾತ್ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸುಷುಪ್ತಾವಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಪರಿಪೂರ್ಣಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಾಂಗೀಕಾರಾದಹಮುಲ್ಲೇಖಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ನ ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತೇಃ ಮಮಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಸ್ಯಾಹಮುಲ್ಲೇಖಮಾನಸ್ಯ ಶರೀರಾದೇಃ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿರೂಪಯುಕ್ತೇಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ್ಥಿರಃ ಆತ್ಮೇತಿ ವದಂತಿ । ಅಪರೇ ತು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಃ ನ ಹಿ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತನ್ಮತೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಂಶೇ ಉಕ್ತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮನೋ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತೇಃ ದೃಶ್ಯಾವಭಾಸತ್ವಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಭೋಕ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತಿರೂಪಯುಕ್ತೇಃ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ ಕೇವಲಂ ಭೋಕ್ತೈವಾತ್ಮೇತಿ ವದಂತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿರೂಪಯುಕ್ತೇಃ ನಾಹಮೀಶ್ವರಃ ಕಿಂತು ಸಂಸಾರೀತ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯ ನೇಶ್ವರತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿರೂಪಯುಕ್ತೇಃ ಈಶ್ವರೋಽಸ್ತೀತ್ಯನುಭವಾಚ್ಚ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾದಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾದ್ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಾದನ್ಯಃ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಿತಾ ನಿರತಿಶಯತ್ವೋಪಾಧಿಕ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ವದಂತಿ । ವೇದಾಂತಿನಸ್ತು ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತ್ಯನುಭವಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಬಾಧಿತಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವಿದ್ವದನುಭವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಸ್ಥೂಲೋಽಚಕ್ಷುರಪ್ರಾಣೋಽಮನೋಽಕರ್ತಾ ಚೈತನ್ಯಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಸ ಸದಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಬಲಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯವಭಾಸಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ ಸ್ವತಃ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೋ ಜೀವ ಇತಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಂ ವದಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥೋಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
’ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯತದಾಭಾಸಸಮಾಶ್ರಯಾ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿಭಾಗಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ವಮತಪರಮತಾನುಸಾರೇಣ ಯೋಜಯತಿ –
ತತ್ರ ಯುಕ್ತೀತಿ ।
ನಿರ್ದೋಷಯುಕ್ತಿಮಬಾಧಿತಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಂ ಚ ಸಮಾಶ್ರಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ತದಾಭಾಸೇತಿ’ ಭಾಷ್ಯಾಂಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಪಕ್ಷೇಷು ಯುಕ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ದೇಹಾದಿರಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ಯತ್ರಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವಸ್ತತ್ರಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವಾಭಾವಃ ಯಥಾ ಘಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಪಕ್ಷಾಃ ಯುಕ್ತಿಮೂಲಕತ್ವಾದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಇತ್ಯಾದಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಮಿತಿ ।
ಆಶ್ರಿತಾ ಇತ್ಯುತ್ತರೇಣಾನ್ವಯಃ । ಯುಕ್ತಿರಿವಾಭಾಸತ ಇತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಃ ಅನುಮಾನಾದ್ಯಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುತೋ ನ ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇಹಾತ್ಮವಾದೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋಕ್ತಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಪಠತಿ –
ಸ ವಾ ಏಷ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಮತೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಸಂವಾದ ಇತಿ ।
’ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚು’ರಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಥತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಚಕ್ಷುರಾದಯ ಇತಿ ।
ಮನಸ ಆತ್ಮತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ –
ಮನ ಉವಾಚೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮವಾದಿಮತೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋಕ್ತಂ ’ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಅಸದಾತ್ಮಮತೇ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಂ ಕಥಯತಿ –
ಅಸದೇವೇತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಮತೇ ಮಂತಾ ಬೋದ್ಧಾ ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಕರ್ತೇತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಮತ ಏವಾತ್ಮನಃ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋಕ್ತಾಮಾತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತ್ರಾತ್ಮಮತೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯ ಇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಮತೇ ’ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತೀತಿ ’ ಕರ್ಮಫಲಾನುಭವರೂಪಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಬುದ್ಧೇರೇವ ನಾತ್ಮನಃ ಕಿಂ’ತ್ವನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತೀತಿ’ ದೃಶ್ಯಾವಭಾಸತ್ವರೂಪಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಯೋಗಿಮತೇ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಆತ್ಮಾನಮಂತರ ಇತಿ ।
ನನು ಪಕ್ಷಾಂತರಣಿ ಶ್ರುತಿಮೂಲಕತ್ವಾತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ಸ್ಯುರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಂ ಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಮಿವಾಭಾಸತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽವಾಕ್ಯಮತತ್ಪರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಉಕ್ತಾನಾಂ ಯುಕ್ತೀನಾಂ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ಕಥಮಾಭಾಸತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮತ್ವಸಾಧಕಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವೇನಾಭಾಸತ್ವಂ ಸ್ಫೋರಯನ್ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಾಭಾಸತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಥಲಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ದೇಹಾದಿರನಾತ್ಮೇತಿ ।
ನ್ಯಾಯೈರ್ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸತ್ವಂ ಸೂತ್ರೈರ್ವಾಕ್ಯಾಭಾಸತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯ ಇತಿ ।
ವಿವಾದಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುಗತಿರಿತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಹೇತುತಾ ಹ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಾ ನ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ವಿದುಷಾಂ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮತಾಂತರಾಶ್ರಯಣೇ ಹಿ ನ ಕೇವಲಂ ಮೋಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮಹತ್ಯಾದಿದೋಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನರ್ಥಂ ಚೇಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಕಿಂಚಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಈಶವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಯೇ ಕೇಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಘ್ನಂತೀತ್ಯಾತ್ಮಹನಃ ಕೇ ತೇ ಜನಾ ಯೇ ಅವಿದ್ವಾಂಸಃ ; ಲೋಕೇ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪ್ರಕೃತೇ ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗಸ್ಯಾನುಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಅನಾತ್ಮದರ್ಶನೇನಾತ್ಮನೋ ಹ್ಯಸತ್ತ್ವಾಪಾದನಮಾತ್ಮಹನನಮುಚ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಯೇ ಹ್ಯವಿದ್ವಾಂಸಃ ತೇ ಆತ್ಮಹನ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಹೇತೋರರ್ಥಂ ವಕ್ತುಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ವರ್ಣಕಚತುಷ್ಟಯೇ ಉಕ್ತಂ ಹೇತುಚತುಷ್ಟಯಂ ಕ್ರಮೇಣಾನುವದತಿ –
ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನೇತಿ ।
ಪೂಜಿತೇತಿ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕರಣಾನೀತಿ ।
ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಂಭಃ ಕಥಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥ ಇತಿ ಶಂಕಾವತಾರಾಯೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನು ಸೂತ್ರ ಇತಿ ।
ಭೂಷಣಮಿತಿ ।
’ಅಲ್ಪಾಕ್ಷರಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಾರವದ್ವಿಶ್ವತೋಮುಖ’ಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾದ್ಭೂಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಪಶ್ಯಾಮ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ತದಸಂಗತಂ ಸೂತ್ರಮೂಲಸ್ಯಾರಂಭಕಾಂತರಸ್ಯ ಶ್ರವಣವಿಧೇಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಮವಲಂಬ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಪಾಠೇಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ । ನಾಸ್ತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಾವಾರಂಭಕಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ವೇದಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ರುತಿಭಿರ್ವೇದ್ಯಂ ವಿಚಾರ್ಯಂ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ।
ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಮಾಹಂ ವಂದೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಂ ರುಕ್ಮಿಣೀಪ್ರಿಯಮ್ ॥
ವರ್ಣಕಚತುಷ್ಟಯೇನೋಕ್ತಮರ್ಥಚತುಷ್ಟಯಮಸ್ಮಿಂಛ್ಲೋಕೇ ಸಂಗೃಹೀತಮಿತಿ ಸುಧೀಭಿರ್ವಿಭಾವನೀಯಮ್ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಣೇತಿ ।
ಅಥಾತಃಪದದ್ವಯಸಮರ್ಥಿತೇನಾಧಿಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಅತಃ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪತ್ತೇರ್ಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಅರ್ಥಾತ್ಸಾಧಿತೇನಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಫಲಂ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಾ ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಚಾರಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣಸಾಪೇಕ್ಷಃ ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂಜಯನ್ನೇವೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ಭಗವಾನಿತಿ ಪದಪ್ರಯೋಗೇನ ಪೂಜಯನ್ನೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ಯೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾತ್ ’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸಹ ಏಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪಾ ಸಂಗತಿರ್ವೇದಿತವ್ಯಾ । ತಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಲಕ್ಷಣದ್ಯೋತೀತಿ ।
ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣದ್ಯೋತಿವೇದಾಂತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರಮಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿರೂಪಲಕ್ಷಣಬೋಧಕಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಪ್ರಥಮಪಾದಯೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ಸಂಗತಿಃ ತಚ್ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಥಮಪಾದಃ ’ಯತೋ ವೇ’ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತೀನಾಮರ್ಥಂ ಬೋಧಯತಿ ಯಥಾ ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರಮಪಿ ತಾಸಾಮೇವಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯತೀತಿ ತಯೋರೇಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸಂಗತಿಃ ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಂ ಭವತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥೈಕದೇಶಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇನೈಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪಾ ಸಂಗತಿಃ ।
ತಮಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇನ ’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಗತ – ಯತ – ಇತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಕತ್ವಸ್ವರೂಪ ಸಮನ್ವಯೋ ಬೋಧ್ಯತೇ ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರೇಣಾಪಿ ತಚ್ಛ್ರುತಿಗತ – ಯತ – ಇತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಕತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಸಂಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ –
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾಂತೇ ಅಸ್ಯ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ವಿಷಯಃ ಉದ್ದೇಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ವಾಕ್ಯಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಸಂಶಯಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಾಧಿಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪವಾದ ಇತಿ ।
ಅಪವಾದಾಧಿಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಕರ್ಮಣೀತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚ ಕೃತ್ವೇತಿ ।
ಯದಧಿಕರಣಮುದ್ದಿಶ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾದಿಕಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದಾಕ್ಷೇಪಾದೀನಾಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತನಮರ್ಥಃ, ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತನಂ ನಾಮ ಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತಾ ಸಾ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮವಾದಃ, ಅತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ ತಥಾ ಚ ಯಚ್ಚ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯನೇನ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಧಿಕರಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಅವಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಂಶಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದುದ್ದಿಶ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾದಿಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದಾಕ್ಷೇಪಾದೀನಾಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಕಲ್ಪತರೌ ವಿಸ್ತರೇಣೋದಾಹೃತಂ ವಿಸ್ತರಭಯಾದತ್ರೋಪರಮ್ಯತೇ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಜನ್ಮಾದಿಕಂ ಜಗತಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಹೇತುಕಜನ್ಮಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ ಚೇದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಸಂಭಶ್ಚೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ –
ತತ್ರ ನ ವಕ್ತೀತಿ ।
ಜಗದ್ಧರ್ಮತ್ವೇನೇತ್ಯನೇನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾಪಿತಾ ಅಯೋಗಾದಿತ್ಯನೇನಾಸಂಭವಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಗ್ರಸ್ತತ್ವಾನ್ಮಾಸ್ತು ಜನ್ಮಾದಿಧರ್ಮವತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದನ್ಯದೇವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ –
ನ ಚೇತಿ ।
’ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ, ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾನುಮಾನೇನ ಸಾಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪರಿಹರತಿ –
ಕರ್ತುರುಪಾದಾನತ್ವ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾದಾನತ್ವವಚ್ಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಯತ್ರ ಚೇತನತ್ವಂ ತತ್ರ ಕತೃತ್ತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾದಾನತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರಾಮುಕ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೌತಸ್ಯೇತಿ ।
’ಯತೋವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಮಾಣಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ’ಸ್ವಯಮಕುರುತ ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂದೇಹನಿವರ್ತಕಮಾನತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಪ್ರೋಕ್ತೇ ಸತ್ಯನ್ಯತ್ವೇನೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದ್ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಪಾದ್ಯಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮವತಾರಯತಿ –
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯೋಹಮಾತ್ರತ್ವಾದೇವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಹಿ ಅನುಮಿತಿಕರಣಮನುಮಾನಮ್ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾಯಮಾನಲಿಂಗಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಪರಾಮರ್ಶ ಇತ್ಯಪರೇ । ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನ್ಯೇ । ತಸ್ಮಾದನುಮಾನಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಪುರುಷಬುದ್ಧಿಮೂಲಕತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರದೂಷಣಗ್ರಸ್ತಸ್ಯ ಇದಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ತುರುಪಾದಾನತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಭವೇನ ಅನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತೇರುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪೌರುಷೇಯೇತಿ ।
ಉಭಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತೋಭಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಖಂ ಪ್ರತ್ಯದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಂ ಚಾತ್ಮನಿ ದೃಷ್ಟಂ ತಸ್ಮಾದಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಂ ಸುಖಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಸಂಯೋಗೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ, ತಥಾಹಿ - ಸ್ವಕೃತಯಾಗಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಪುರುಷೇ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದನಕಂ ಕರ್ಮೇತಿ ನಿರ್ವಿವಾದೋಽಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಘಟಾಕಾಶಸಂಯೋಗಂ ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಂ ಚಾಕಾಶೇಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಃ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಯಮಪಿ ಸರ್ವಸಮ್ಮತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಅತ್ರೈವಂ ಪ್ರಯೋಗಃ – ಜಗದಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸುಖಾದಿವತ್ , ಅಥವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾದಾನತ್ವವಚ್ಚೇತನತ್ವಾದಾತ್ಮಾದಿವದಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ನನು ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಂ ನಾಮ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ಅನೇನ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇಣ ಸಾಧಿತಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಅಗ್ರಿಮೇಣ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ ಕಿಂತು ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವೋಭಯರೂಪಮಿತ್ಯನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅತ್ರ ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಚ್ಯತ ಇತೀತಿ ।
ಅತ್ರಾನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮಾಶಯಃ – ಅನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ನೋಭಯಕಾರಣತ್ವಂ ಕಿಂತೂಭಯಕಾರಣತ್ವಮನೂದ್ಯತೇ, ಅಗ್ರೇ ’ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇ’ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ತೂಭಯಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ನ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಿಂತು ಕಾರಣತ್ವಮನೂದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತಿ । ತಟಸ್ಥಮಿತಿ । ಯೋ ಹಿ ವ್ಯಾವರ್ತಕೋ ಧರ್ಮಃ ಲಕ್ಷ್ಯಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪಬಹಿರ್ಭೂತಃ ಸ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಯದ್ರಜತಮಾಭಾತ್ಸಾ ಶುಕ್ತಿರಿತಿ ಆರೋಪಿತೇನ ರಜತೇನ ಶುಕ್ತಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಯಥಾ ತಥಾ ಯಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಆರೋಪಿತೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಅರೋಪಿತತ್ವೇಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾಸಾಧಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ರೀಮದದ್ವೈತಾನಂದಶ್ರೀಗುರುಚರಣಾಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಯಾಭರಣಾಖ್ಯಗ್ರಂಥೇ “ಯೋ ಹಿ ಧರ್ಮಃ ಅಸಾಧಾರಣಃ ಸನ್ನೇವ ಕದಾಚಿದ್ಧರ್ಮಿಣಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಸ ಧರ್ಮಸ್ತು ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ಛತ್ರಚಾಮರಾದಿಕಂ ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ವದಂತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಃ ಪದವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂಗಂ ಸಂಪಾದಯನ್ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಭವತು ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ತಥಾಪಿ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಾಸ್ತ್ರಯೋ ವಿಶೇಷ್ಯಾ ಭವಂತಿ ತತ್ಕಥಂ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಸಮಾಸಾರ್ಥ ಇತ್ಯೇಕನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯನ್ನಾಹ –
ಅತ್ರಾಪಿ ಜನ್ಮಾದೀತಿ ।
ಸಮಾಹಾರಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಚಿತ್ರಗೋಸಂಬಂಧಿತ್ವವಿಶಿಷ್ಟದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ರಾಃ ಗಾವಃ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ತಥಾ ಸಮಾಸಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಏಕದೇಶಂ ಜನ್ಮ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಿತ್ರಗೋರ್ದೇವದತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರಾತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿರ್ಜನ್ಮಾದೀತ್ಯತ್ರ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾಬಹುವ್ರೀಹಿರಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತು ವಿಶೇಷಣಾಂಶ ಏವ ನ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಾವಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಬಹುವ್ರೀಹೌ ಸ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸಮಾಸಾಸಂಭವಾತ್ಸಮಾಸೈಕದೇಶೋ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಸಮಾಸಾರ್ಥೈಕದೇಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಮಾಹಾರಸ್ಯ ಸಮಾಸಾರ್ಥಪ್ರವಿಷ್ಠತ್ವೇನ ವಿಶೇಷ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣತ್ವೇನೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಕಿಮರ್ಥ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಸ್ಯ ಸಮಾಸಾರ್ಥತಾಲಾಭಾರ್ಥಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯದ್ಯತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ಥಿತಿಲಯದ್ವಯಮೇವ ಸಮಾಸಾರ್ಥೋಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕೇತ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಥಿತಿಲಯನಿರೂಪಿತಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಾಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸ್ಥಿತಿಕಾರಣತ್ವಂ ಲಯಕಾರಣತ್ವಂ ವಾ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಾಭಾವೇಪಿ ಜನ್ಮಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋನ್ಯದೇವೇತಿ ಭಿನ್ನತ್ವಭ್ರಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ರಿತಯನಿರೂಪಿತಕಾರಣತ್ವಲಾಭಾರ್ಥಂ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನಬಹುವ್ರೀಹಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗರೂಪಸಮಾಹಾರ ಏವ ಸಮಾಸಾರ್ಥ ಇತ್ಯವಶ್ಯಮಂಗೀಕರಣೀಯಮಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ತತ್ರ ಯಜ್ಜನ್ಮಕಾರಣಮಿತಿ ।
’ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ’ಇತ್ಯೇವ ಸೂತ್ರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ –
ಯಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಜನ್ಮಕಾರಣಂ ಕರ್ತೃರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಮಾಯಾಯಾಮತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ –
ಸ್ಥಿತಿಲಯೇತಿ ।
ಸಮಾಹಾರೋ ದ್ಯೋತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಜನ್ಮಾದೀತಿ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನೇನ ಸಮಾಹರೋ ದ್ಯೋತಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಿನಾಶಾನಂತರಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಏಕೈಕಸರ್ಗಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ । ಜನಿತ್ವಾ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ವಿಲೀಯತ ಇತ್ಯನುಭವೋ ವಸ್ತುಗತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಇದಮ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಜಗತಃ ಜನ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಯಜ್ಜಗತ್ತತ್ಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ನ ತ್ವಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಮಾಕಾಶಾದೇರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಂವೇದಿತಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಪದಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಜನ್ಮಾದೀತಿ ।
ನನು ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ವಿಯದಾದಿಜಗತಶ್ಚ ಕಃ ಸಂಬಂಧಃ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಸ್ವರೂಪಾದಿಸಂಬಂಧಃ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವೋಕ್ತಮಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನತ್ವರೂಪಂ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಭಾಷ್ಯಾರೂಢಂ ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್ನವತಾರಯತಿ –
ನನು ಜಗತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧಿಜಗತ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಜನ್ಮಸಂಬಂಧಿಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಸಂಭವದೋಷಗ್ರಸ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಈಶ್ವರನಿಷ್ಠಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥಃ । ಯತ ಇತಿ ಪದಂ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತು ಪಂಚಮ್ಯಂತಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಆನಂದಾಧ್ಯೇವೇತೀತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಶ್ರುತಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಪದಾನಾಮಿದಮಾನಂದಪದಮುಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವತ್ರ ಧರ್ಮ ಏವ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ ತತ್ಕಥಂ ಧರ್ಮ್ಯೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ನ ಹಿ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾಂದಾಭಿನ್ನಂ ಧರ್ಮಿಮಾತ್ರಂ ಮುಖ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ವದಾಮಃ, ಅಪಿ ತು ತದವಗಮ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಬುದ್ಧಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣತ್ವೋಪಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಯಥಾ ’ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಾದಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ನನು ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಸತಿ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಕಲ್ಪನಯಾ ಲಕ್ಷಣತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತದುಕ್ತಮ್ – ’ಆನಂದೋ ವಿಷಯಾನುಭವೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂಚೇತಿ ಸಂತಿ ಧರ್ಮಾ ಅಪೃಥಕ್ತ್ವೇಪಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ ಪೃಥಗಿವ ಅವಭಾಸಂತ’ ಇತ್ಯಾಹುಃ । ನನು ಸ್ವರೂಪತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭರಣೇ ಶ್ರೀಗುರುಚರಣಾಸ್ತ್ವೇವಮಾಹುಃ – ತಥಾಹಿ ಯಥಾ ಚಂದ್ರಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುರಾಪ್ತೋ ಪ್ರಥಮಂ ದಿಗಂತರಗತನಕ್ಷತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಿಂ ವಾರಯಿತುಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಅಧಿಕರಣತಯಾ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಥಮಂ ಶಾಖಾಮುಪಾದತ್ತೇ ತತಶ್ಚ ದಿಗಂತರವ್ಯಾವೃತ್ತಚಕ್ಷುಷಃ ಚಂದ್ರಸಮೀಪವರ್ತಿತಾರಕಾದಿಷು ಚಂದ್ರಭ್ರಮೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಬೋಧಯತಿ ಏವಂ ಹಿ ಬೋಧ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ಸುಖೇನ ಚಂದ್ರೇ ಅವತಾರಿತಾ ಭವತಿ । ಏವಂ ’ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರ’ಮಿತ್ಯುಪಶ್ರುತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾನ್ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಜ್ಞೇಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕ ಇತಿ ಬುಭುತ್ಸೋರ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಯೇಷು ಜೀವಾದಿಷು ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ತೇಷಾಂ ಸೃಜ್ಯಕೋಟೌ ನಿವಿಷ್ಟತಯಾ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಬುದ್ಧೇರಪಿ ಸಂಭವಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಭಾವೇಷು ಪ್ರಧಾನಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಭ್ರಮಮಪನೇತುಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ತೇನ ಹಿ ಜಡಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಾದಿಸ್ವರೂಪತೂಪಪದ್ಯೇತ ತತಶ್ಚ ಆದ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಕೇಭ್ಯಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಿರೀಕರಣಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ತು ಸಕಲಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮಿತಿ । ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವೇತಿ । ಸೂತ್ರಪದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಅರ್ಥಮುಕ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಸಂಭಾವನಾರ್ಥಾನಿ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದೀನಿ ಜಗತಶ್ಚತ್ವಾರಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಭವಂತಿ, ತಥಾ ಚ ಕ್ರಮಮನುಸೃತ್ಯ ಚೇತನತ್ವಾದಿಸಂಭಾವನಾರ್ಥಾನೀತ್ಯೇವಮುಕ್ತಮುಚಿತಂ ತಥಾಪಿ ಯತ್ರ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ತತ್ರ ಚೇತನತ್ವಂ ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ತತ್ರೇಶ್ವರತ್ವಮಿತ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಚೇತನತ್ವಾದಿಲಾಭಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತೇರಿತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯಾಚ್ಚ ಕ್ರಮಂ ವಿಹಾಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಂಭಾವನಾರ್ಥಾನೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕುಂಭಕಾರ ಇತಿ ।
ಘಟಂ ಚಿಕೀರ್ಷುಃ ಕುಲಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾಭೇದೇನೇತಿ ।
ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಭೇದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಲಿಖ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಕರೋತೀತಿಪದಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವಾರ್ಥಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಬಹಿಃ ಪ್ರಕಟಯತೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಘಟಶಬ್ದಾಲಂಬನಯೋಗ್ಯಂ ಘಟಂ ಕುಂಭಕಾರಃ ಬಹಿರ್ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಯಥಾ ತಥಾ ಮೂಲಕಾರಣಮಪಿ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮನಾ ಬುದ್ಧಾವಾವಿರ್ಭೂತಮೇವ ಸರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾದ್ವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ಅನುಮೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತ್ಥಂಭಾವ ಇತಿ ।
ಅಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಮರೂಪಾಭಿನ್ನತಯಾ ವ್ಯಕ್ತೀಕೃತಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಪದಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಸಾಧನಫಲಮಾಹ –
ಇತಿ ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ನಿರಾಸ ಇತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವನಿರಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಮಾಹ –
ಶ್ರಾದ್ಧೇತಿ ।
ಶ್ರಾದ್ಧೇ ಪಿತುಃ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವೈಶ್ವಾನರೇಷ್ಟೌ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪಿತುಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಾತ್ ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನ ಭೋಕ್ತಾ ನೋಚ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಗುಕ್ತಿಃ ನ ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವೇತಾವತಾ ಜೀವಜನ್ಯತ್ವನಿರಾಸಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮಿತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಥಮಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಂ ಸೃಜತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಜೀವೋತ್ಪತ್ತೌ ಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಜೀವೋತ್ಪತ್ತೌ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ನನು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ –
ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।
ಜಗತಃ ಜೀವಜನ್ಯತ್ವನಿರಾಸಾತ್ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಜಗನ್ಮಧ್ಯವರ್ತಿತ್ವೇಪಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದಿಯೋಗಿನಾಂ ತತ್ಕರ್ತೃಕಸೃಷ್ಟಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಕರ್ಮಫಲಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಾನೇ ಯೋಗ್ಯತಾಸ್ತಿ ತತ್ಸ್ಥಾನೇ ಸೃಜನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ತೇಷಾಮಭವೇನ ತತ್ಸೃಷ್ಟೇರಪಿ ಭಗವದಧೀನತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೌ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೇರುಪೃಷ್ಟಂ ದೇಶ ಇತಿ ।
ಅಮರಾವತ್ಯಾಂ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಫಲಾನುಭವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉತ್ತರಾಯಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯುತ್ತರಾಯಣಮರಣಾದಿರೂಪನಿಮಿತ್ತಾಭಾವೇಪಿ ಕರ್ಮಫಲಾನುಭವೋಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯುತ್ತರಾಯಣಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ದೇಹಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಝಟಿತಿ ಕರ್ಮ ಫಲಾನುಭವೇ ಪ್ರತಿನಿಯತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಆಮುಷ್ಮಿಕಂ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಂ ತಥಾ ಐಹಿಕಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೇವಾಫಲಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಾದೇಃ ದೇಶೋ ಭೂಮಿಃ ದೇಹಪಾತಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಕಾಲಃ ರಾಜಹರ್ಷಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಪ್ರತಿನಿಯತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಫಲಂ ದೇಶಾದ್ಯಭಿಜ್ಞದಾತೃಕಂ ಫಲತ್ವಾದ್ರಾಜಸೇವಾಫಲವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಯಾಸ್ಕವಾಕ್ಯಮೂಲಕತ್ವೇ ಯಾಸ್ಕವಾಕ್ಯೇ ಷಣ್ಣಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವೇನ ಸೂತ್ರನಿಷ್ಠಾದಿಪದೇನಾಪೀತರೇಷಾಂ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಂತರ್ಭಾವೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಜಗತ ಇತಿ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಮಹಾಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಭೌತಿಕೇಷು ಭೂತಕಾರ್ಯದೇಹಾದಿಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ದೇಹಾದೌ ದೃಶ್ಯಮಾನಜನ್ಮಾದಿಷಟ್ಕಕಾರಣತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮಹಾಭೂತಾನಾಮೇವಾಸ್ತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ತೇಷಾಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ರೈವೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಕಥನಪೂರ್ವಕಮನ್ವಯಂ ಸ್ಫುಟಿಕರೋತಿ –
ಯೇ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ಯಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಃ ತತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಾ ಚ ಸ್ಥಿತಿಃ ಯಶ್ಚ ಲಯಸ್ತ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಸುತ್ರಸ್ಯ ಯಾಸ್ಕವಾಕ್ಯಮೂಲಕತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತರೇಷಾಂ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಮಂತರ್ಭಾವ ಏವೋಚಿತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ನನು ಯಾಸ್ಕಮುನಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಮಹಾಭೂತನಿಷ್ಠಂ ಜನ್ಮಾದಿಷಟ್ಕಮೇವಾರ್ಥಃ ನ ಭೌತಿಕನಿಷ್ಠಜನ್ಮಾದಿಷಟ್ಕಂ ತತ್ರ ಮಹಾಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಗೃಹೀತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತಿರೇವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮೂಲಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಥಾ ಚ ತ್ರಿತಯಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಯಾಃ ’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಜನ್ಮಾದಿಷಟ್ಕಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಮುನಿಶ್ಚಕಾರೇತಿ ವಾಕ್ಯಮೂಲಕತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕಾಮುಜ್ಜೀವಯತಿ –
ಯದಿ ನಿರುಕ್ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಭಗವತಾ ಮಹರ್ಷಿಣಾ ಶ್ರೀಮದ್ವೇದವ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರಣೀತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಮೂಲಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಷೇಯವಾಕ್ಯಮೂಲಕತ್ವಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತಿ ತಜ್ಜೀವನಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ –
ತರ್ಹಿ ಸಾ ಶ್ರುತಿರೇವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರತ್ವಾಚ್ಚ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಯಥೋಕ್ತೇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರನ್ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಯದಿ ಜಗತ ಇತಿ ।
ಅತಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾಯೇತಿ ।
ಅತಿರಿಕ್ತಕಾರಣತ್ವಸಂಭಾವನಾಮತ್ರಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯೋಽತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ನ ಯುಕ್ತಿಭಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ –
ಸೂತ್ರಿತೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂಚಿತೇತಿ ಪಾಠೇಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರಿಣಶ್ಚೇತಿ ।
ಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಪ್ರಧಾನಾದಿತಿ ।
ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ ಪ್ರಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಣುಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಚೇತನೇಭ್ಯೋಽಣುಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಾವಾದಿತಿ ।
ಶೂನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತಾರ್ಕಿಕಮತಂ ದೂಷಯತಿ –
ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತಿ ।
ನನ್ವಚೇತನತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಸ್ವತಃಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವೇನಾನುಮಾನಾದಿಸಿದ್ಧಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಃ ತತ್ಪ್ರೇರಕಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ –
ಜೀವಾದನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತಿರಸ್ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ನ ಚ ಸ್ವಭಾವತ’ ಇತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪದಜಾತಮನುಷಂಗೇಣ ಪೂರಯತಿ –
ಜಗತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಪದಾರ್ಥಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಖಂಡಯತಿ –
ಕಿಂ ಸ್ವಯಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಮಾಹ –
ವಿಶಿಷ್ಟಾನೀತಿ ।
ನನ್ವನುಮಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾದೇತದೇವಾನುಮಾನಮಿತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇತಿ ।
ಏತದೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಏತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಮನುಮಾನಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದನುಮಾನಮೇವೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಮನುಮಾನಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಸಿದ್ಧೌ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ –
ನ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅಂಕುರಾದಿಕಂ ಸಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಸಾಧಿತೇ ಸತಿ ಕರ್ತುರನೇಕತ್ವೇ ಗೌರವಾದೇಕತ್ವೇ ತು ಲಾಘವಮಿತಿ ಲಾಘವಜ್ಞಾನಸಹಕಾರೇಣ ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತಚ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಂತರಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಸ್ಮಾದನುಮಾನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಶ್ರುತಿಸ್ತು ನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಃ ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಈಶ್ವರಸದ್ಭಾವೇ ಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತಾರ್ಕಿಕಸ್ಯಾವೈದಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏಕೇನೈವಾನುಮಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾನ್ನ ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ್ವಯೇಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ಏತತ್ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸಂಪ್ರತಿ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಏತಲ್ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೋಕ್ತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಮೇವ ಕರ್ತುಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಹೇತುರಿತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಸೂಚಿತೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುಮಾನೇನ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಾಧ್ಯತೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ತು ಲಕ್ಷಣಹೇತುಕಾನುಮಾನಾಂತರೇಣೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ತತ್ರಾಯಮಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಹೇತುಕಾನುಮಾನಾಂತರಂ ರಚಯತಿ –
ಸಕರ್ತೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ವಿನಾ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಈಶ್ವರಃ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಈಶ್ವರಕಾರಣಕಾಃ ಕಾಣಾದಪ್ರಭೃತಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ । ತತ್ತನ್ಮತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನಾನುಮಾನವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ತರ್ಕಪಾದೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಅಧುನಾ ಕಾಣಾದಮತಾನುಸಾರೇಣ ಮಾರ್ಗಪ್ರದರ್ಶನಮಾತ್ರಮತ್ರ ಕೃತಂ ವಿಸ್ತರಭಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಸಂಭವತೀತಿ ।
ಅಸಮರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಏತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ಪಾಠೇ ಜೀವಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಸಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾದಂಕುರಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಸ ಚ ಕರ್ತಾ ಕ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತಿ ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಜ್ಜೀವೋ ನ ಭವತಿ ಪರಿಶೇಷಾದೀಶ್ವರ ಇತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ ಸೈವ ನ ಸಂಭವತಿ ಜೀವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾದಿವದಚೇತನತ್ವನಿಯಮೇನ ಅಂಕುರಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೈವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಜ್ಞಾನಾಸಂಭವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಂ ನ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಸಾಧಕಂ ಯೇನೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಾನುಮಾನಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಮನುಮಾನಂ ದೂಷಯತಿ –
ಲಕ್ಷಣಲಿಂಗಕೇತಿ ।
ಬಾಧಃ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಸ್ವರಸ್ಯ ತನ್ಮತೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನಾಮ ಸರ್ವವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಜನ್ಯಮಜನ್ಯಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪದಮಾಶ್ರಿತಜ್ಞಾನಪರಂ ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷಣಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಬಾಧಾನ್ನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಾಧನಂ ಯೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ಲೋಕಃ –
ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಕಾರಣಂ ಖಾದೇಃ ಕೃಷ್ಣಾಖ್ಯಂ ಶ್ರುತಿಸಮ್ಮತಮ್ ।
ವಂದೇಹಮೀಶ್ವರಂ ಗೋಪೀಚಿತ್ತಪದ್ಮಮಧುವ್ರತಮ್ ॥
ಪರವಾದಿನಾ ಅನುಮಾನಾದ್ಧೀಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ಖಂಡನಾರ್ಥಂ ನೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾದ್ಯುಚ್ಚರಿತಶಬ್ದಜನ್ಯದೋಷನಿರಾಸಾಯಾತ್ರ ಮಂಗಲಂ ಕೃತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಸಿದ್ಧೌ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ದರ್ಶಯನ್ನನುಮಾನಸ್ಯ ತನ್ನಿರಸ್ಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಂಭಾವನಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸಂಶಯಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನಾಮ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕ್ಷಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಸಿದ್ಧೌ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವಾತ್ ಆಶ್ರಿತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮನೋಜನ್ಯತ್ವನಿಯಮೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯೋ ಬಾಧಸ್ತಸ್ಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚಾನುಮಾನದ್ವಯಂ ಸ್ವಸಾಧ್ಯಸಾಧಕಂ ಸತ್ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಮಾನಾಂತರ್ಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವೇನೋಪಪತ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಶೇಷಿಕ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಪಕ್ಷಕಾನುವಾದೀ ವೈಶೇಷಿಕ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಜನ್ಮಾದಿಸುತ್ರೇಣಾನುಮಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾದನುಮಾನಮೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕುಸುಮಗ್ರಥನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರಿಷ್ಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ।
ಜಗತ ಇತಿ ।
ಜಗತೋ ಯಜ್ಜನ್ಮಾದಿ ತತ್ಕಾರಣಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರೇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚ ವಿಚಾರ ಇತಿ ಪದಚ್ಛೇದಪೂರ್ವಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯವಿಚಾರಾದೇತದ್ವಾಕ್ಯಮೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಕಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯೋ ಜಾಯತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಮೇಯೇ ಬಾಧಾಭಾವನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಮತಮಿತಿ ।
ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಉಪಾದಾನಂ ಚ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನೇ ಅಭಿನ್ನೇ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನೇ ಯಸ್ಯ ತದಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಭಿನ್ನೇ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನೇ ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಂ ತನ್ನ ಭವತೀತ್ಯಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಮಿತಿ ವಾ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅತ್ರೇದಮನುಸಂಧೇಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನಂ ಮಾಯಾ ತು ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಕಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದನೇನ ಅನ್ಯಥಾಭಾವಃ ವಿವರ್ತಃ ಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದನೇನಾನ್ಯಥಾಭಾವಃ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ತಯೋರ್ಭೇದಃ ವಿಭಾವನೀಯಃ । ಮಾಯಾ ತು ಕಾರಣಮೇವೇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಿತಿ ।
ದಾರ್ಢ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯೋಭಯಕಾರಣತ್ವೇ ಬೋಧಿತೇಪಿ ವಾದಿಭಿರನ್ಯಥಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂಶಯಾದಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತನ್ನಿವೃತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯೈವಾನುಮಾನಮಂಗೀಕೃತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಶ್ರುತ್ಯಂಶಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಮಂತವ್ಯ ಇತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿಚಾರರೂಪಶ್ರವಣೇನ ಗೃಹೀತಾರ್ಥಃ ।
ಮಂತವ್ಯಪದಾರ್ಥಮಾಹ –
ತರ್ಕೇಣೇತಿ ।
ಅನುಮಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ’ಶ್ರೋತವ್ಯ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಗೃಹೀತಾರ್ಥಃ । ’ಮಂತವ್ಯ’ ಇತ್ಯೇವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾಪ್ಯನುಮಾನಮಭ್ಯುಪೇತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯಾಪ್ಯನುಮಾನೇ ಸಮ್ಮತಿರಸ್ತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಕಥನಾರ್ಥಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾರಭತೇ –
ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಿಗತೈವಂಶಬ್ದದ್ಯೋತಿತದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪಂಡಿತೋ ಮೇಧಾವೀತಿ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣಾರ್ಥಮಾಹ –
ತದುಕ್ತಮಾರ್ಗೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಪಾದಯನ್ ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಏವಮೇವೇಹೇತಿ ।
ಇಯತಾ ಗ್ರಂಥೇನಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿರೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಂಭಾವನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಮನನರೂಪಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಯತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಣಪರತ್ವೇನ ಶಂಕಾಮುದ್ಘಾಟಯತಿ –
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ನನು ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾದೇಃ ಕಥಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಂತರ್ನೀತವಿಚಾರೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮನ್ಯಥಾ ಯೋಜಯತಿ –
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಧರ್ಮ ಇವೇತಿ ।
ಮನನಾದೇರ್ದುರಿತರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧಕನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಯತ್ರ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧದುರಿತಾಭಾವಃ ತತ್ರ ಮನನಾದೇರ್ನ ಹೇತುತೇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಯಥಾಸಂಭವಮಿಹ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇನೈವಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಕತ್ವಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಸಾನತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಉಚಿತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಹೇತೋರರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತೇತಿ ।
’ಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯೇ ಹಿ ವಿಷಯ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಧರ್ಮೇ ತ್ವಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಂ ಹೇತುಗರ್ಭವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಅಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಅನಪೇಕ್ಷಿತಾನುಭವತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸತಿ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಲಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪದಂ ಯೋಗ್ಯತರೇತಿ ।
ಯೋಗ್ಯಮಿತರಂ ಚ ಯತ್ಪದಂ ತೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಯಸ್ಯ ತದಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯತಾಸನ್ನಿಧಿಮತಾಂ ಪದಾನಾಂ ಸಮೂಹ ಏವ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಕ್ರಮಪಠಿತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಮಂತ್ರಕಾಂಡೇ ಕ್ರಮಪಠಿತೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।
ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಮುದಾಹರತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಆಧ್ವರ್ಯವಸಂಜ್ಞಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಧ್ವರ್ಯುಣಾ ಪಠಿತಾನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಧ್ವರ್ಯವಸಂಜ್ಞಕ ಇತಿ ।
ಅಧ್ವರ್ಯುಣಾ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮನುಭವಾದೀನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರೋಕ್ತಮನುಮಾನಂ ದೂಷಯತಿ –
ಏವಂ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಸ್ವೋಕ್ತಂ ಹೇತುದ್ವಯಮ್ , ಅಸ್ಮಿನ್ನನುಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅನುಭವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಧರ್ಮೇ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಸಾಧಿತಂ ಮನನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಉಪಾಧಿವ್ಯತಿರೇಕಾದಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕಃ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕ ಉಪಾಧಿಃ, ತಥಾ ಚ ಉಪಾಧಿದ್ವಯಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಧಿದ್ವಯರಹಿತತ್ವಾನ್ಮನನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುಕ್ತಮನುಮಾನಂ ಸ್ವಸಾಧ್ಯಾಸಾಧಕಮಿತಿ ದೂಷಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ದೂಷಣಾಂತರಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಘಟವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತಾನುಮಾನೇ ಹೇತುರಸ್ತು ಸಾಧ್ಯಂ ಮಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಕಾರಕವಿಪಕ್ಷಾಂಶಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯದೀತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವೇದಪ್ರಮೇಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮ್ಯಂ ತ್ವಯೋಚ್ಯೇತೇತಿ ।
ಸಾಮ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಮನನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ತ್ವಯೋಚ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧಕಾಂಶಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತರ್ಹೀತಿ ।
ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕಾರಕವಿಪಕ್ಷೇ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಕಿಮಪರಾದ್ಧಂ ತದಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧಕಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಪುರುಷಾಧೀನಾತ್ಮಲಾಭಾತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ’ಕರ್ತವ್ಯೇ ಹೀ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಪರಿಷ್ಕೃತಸ್ಯ ಅನ್ಪೇಕ್ಷಿತಾನುಭವತ್ವಾದಪರೋಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುದ್ವಯಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಶಬ್ದಃ । ಯಥಾಶ್ವೇನೇತಿ ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಗಮನರೂಪಕರ್ಮಣಃ ಅಶ್ವೇನ ಗಚ್ಛತಿ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ವೇತಿ ದ್ವಯೇನ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯನೇನ ಉನ್ಮತ್ತಾದಿಸಾದೃಶ್ಯೇನ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಂ ನ ವಾ ಗಚ್ಛತಿತ್ಯನೇನಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ರಿತಯಮುಪಪಾದ್ಯ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣಃ ಧರ್ಮಸ್ಯ ತತ್ರ ತ್ರಿತಯಮುಪಪಾದಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋಃ ಇಚ್ಛಾಧೀನತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ನಾತಿರಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಷೋಡಶಿನಮಿತಿ ।
ಷೋಡಶಿನಾಮಕಂ ಸೋಮರಸಪಾನಾಖ್ಯಗ್ರಹಂ ವ್ಯಾಪಾರರೂಪಗ್ರಹಣೇನ ಸಂಸ್ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಅನ್ಯಥಾಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಅರ್ಥದ್ವಯೇಽಪಿ ವಿಧೇಃ ಸತ್ತ್ವಾದನ್ಯಥಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧರ್ಮಸ್ಯೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ನಿಷೇಧಾದಿಕಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಧರ್ಮೇ ಯಜೇತೇತಿ ವಿಧಿಃ ಅಧರ್ಮೇ ಸುರಾಪಾನೇ ತು ನ ಸುರಾಂಪಿಬೇದಿತಿ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ವಿಧಯಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಂದ್ವಸಮಾಸಃ । ಧರ್ಮ ಇತಿ ಅಧರ್ಮಸ್ಯೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಉಪಪಾದನಫಲಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪೀತಿ ।
ಯಜೇತೇತಿ ಧರ್ಮೇ ವಿಧೇಯತ್ವವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಧರ್ಮೇ ನ ಪಿಬೇದಿತಿ ನಿಷೇಧ್ಯತ್ವವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ , ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯವೈರ್ವಾ ಯಜೇತೇತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಸ್ಥಾಣುರ್ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಉದಿತೇ ಜುಹೋತ್ಯನುದಿತೇ ಜುಹೋತೀತಿ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ ಕ್ವಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ ನ ಭವತೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾಭೂತಾನಿ ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತೇತಿವತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಶೇಷೋಪವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ರಮೇಣ ವಿಧ್ಯಾದೀನ್ ಪಂಚೋಪಪಾದಯತಿ –
ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಕಲ್ಪಸ್ತ್ರಿವಿಧಃ ಸಂಭಾವಿತಃ ಐಚ್ಛಿಕಃ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತಿ ತಾನ್ ಕ್ರಮೇಣೋದಾಹರತಿ –
ವ್ರೀಹಿಭಿರಿತಿ ।
ಗ್ರಹಣೇತಿ ।
ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಿತೇ ಜುಹೋತ್ಯನುದಿತೇ ಜುಹೋತೀತ್ಯುದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ಸರ್ಗಃ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತ ಇತಿ ।
ಷಟ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿಜನ್ಯತ್ವಾದೇರಿಷ್ಟಾಪತ್ತೌ ದೂಷಣಮುಪೇಕ್ಷಾವಶಾದನುಕ್ತ್ವಾ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಂ ದೂಷಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
’ನನು ವಸ್ತ್ವೇವ’ಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ವಸ್ತ್ವೇವಂ ನೈವಮಿತ್ಯಂಶೇನ ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಂಶೇನ ಸ್ವರೂಪವಿಕಲ್ಪಃ ತಥಾ ಚ ನನ್ವಿತ್ಯತ್ರ ನಞ್ವಸ್ತ್ವೇವಂ ನೈವಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಉಭಯತ್ರಾನ್ವಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಇದಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ಏತಾದೃಶಧರ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈವಮಿತಿ ।
ಏತಾದೃಶಧರ್ಮವನ್ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಘಟ ಇತಿ ।
ಮಂದಾಂಧಕಾರಸಮಯೇ ಪುರೋವರ್ತಿಪದಾರ್ಥಃ ಘಟತ್ವಪ್ರಕಾರವಾನ್ ಪಟತ್ವಪ್ರಕಾರವಾನ್ ವೇತಿವತ್ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏವಂ ನೈವಮಿತಿ – ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪವನ್ನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮಾದೌ ವಾದಿನಾಂ ವಿಕಲ್ಪಾ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಃ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಮರ್ಥಮಾಹ –
ಅಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿಕೋಟಿಸ್ಮರಣಮಿತಿ ।
ಇದಂ ದೋಷಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವೇ ಮನಸ್ಪಂದಿತಮಾತ್ರಾಃ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಾಃ ಪುರುಷನಿಷ್ಠದೋಷಸಂಸ್ಕಾರಕೋಟಿಜನ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಮಾರೂಪಾ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಕಥನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಮಪ್ರಮಾತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯಮಂಗೀಕ್ರಿಯೇತ ತದಾ ಧರ್ಮೇ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ವವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನಿಷ್ಟಮಾಪಾದಯತಿ –
ಅಯಂ ಭಾವ ಇತಿ ।
ಯಥೇತಿ ।
ಶಾಖಾಭೇದೇನ ವಿಧೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯಥಾ ಯಥಾ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮನುಸೃತ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ।
ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತ್ಯುದಿತೇ ಜುಹೋತ್ಯನುದಿತೇ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾದಿಕೋಟಿದ್ವಯಸತ್ತ್ವಾದತ್ರ ಕೋಟಿಸ್ಮರಣಮಾತ್ರಂ ಪರುಷಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ತಥಾ ಚ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಮೂಲಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾ ಪ್ರಮಾಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಸ್ತುತ್ವೇನ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಷಯಕಾ ವಿಕಲ್ಪಾಃ ತದ್ವತಿ ತತ್ಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾರೂಪಾ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಸಾಮ್ಯ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾರ್ಥಾಃ ಪ್ರಮಾಸ್ವರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಪದಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯನೇನಾನ್ವಯಃ । ಓಮ್ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ವದಂತಂ ತಿರಸ್ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಜ್ಞಾನಮಪೀತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾದಿಷಡ್ವಿಧಲಿಂಗಾವಧೃತಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಕಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಮೀತಂ ಸಿದ್ಧಂ ಯತ್ ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯವೈರ್ವಾ ಯಜೇತಿ ವೈಕಲ್ಪಿಕದ್ರವ್ಯಜನ್ಯಯಾಗಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೌರುಷಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಿತತ್ವೇನಾಬಾಧಿತಂ ಯದ್ವಸ್ತು ತಜ್ಜನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಾದತ್ರ ಕೋಟಿದ್ವಯೋಪಸ್ಥಾಪಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ನಾಸ್ತಿ ಯೇನ ವಸ್ತುಜ್ಞಾನಂ ಕೋಟಿದ್ವಯಸ್ಮರಣರೂಪಪುರುಷಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜಾಯೇತ ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ವೈಕಲ್ಪಿಕದ್ರವ್ಯಜನ್ಯತ್ವೇನಾನೇಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಏಕತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ನ ಪ್ರಮಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಂ ಪುರುಷತಂತ್ರಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾ ಪುಂತಂತ್ರಮನೇಕರೂಪಂ ವಿಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರೇತ್ಯಾದಿ ನ ಪುರುಷತಂತ್ರಮಿತ್ಯಂತಗ್ರಂಥಃ ಸ್ಫುಟಾರ್ಥಃ ।
ಭೂತಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧ್ಯೇರ್ಥ ಇತಿ ।
ಕೃತಿಜನ್ಯೇ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಕಲ್ಪಾಃ ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಜ್ಞಾನರೂಪಾಃ ವಿಕಲ್ಪಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುಂತಂತ್ರಾಃ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾರ್ಥಾ ಅಬಾಧಿತವಿಷಯಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಂಭಾವನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಮನನಸ್ವರೂಪಾನುಮಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಇತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯಾನಂಗೀಕಾರೇ ಪುನರನುಮಾನವಾದಿಶಂಕಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾದಿಕಮೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಖಂಡನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಖಂಡನಮಪಿ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ತದ್ಧೇತುವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಖಂಡಯತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಂ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ನುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಅತ್ರ ಪರ್ವಪಕ್ಷೀತಿ ।
ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಷಯಕವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧಕಮಾಹೋಸ್ವಿತ್ ಕಾರಣತ್ವವಿಷಯಕಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಖಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪರಾಂಚಿ ವಿಷಯೋನ್ಮಖಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಾದೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಹೇತುರೂಪಾದೇರಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಹೇತುರಿತಿ ಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಕಾರಣಜನ್ಯಮಿತಿ ಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವೇನೈವ ಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಭೂತಕಾರ್ಯಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಬದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಉಪಾದಾನತ್ವಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಮುಚ್ಯತ್ತೇ, ಉಪಾದಾನತ್ವಾದಿರೂಪೋ ಯಃ ಸ ಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಃ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿಶ್ರೌತಾರ್ಥಃ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಅನುಮಾನಂ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ ಏವ ಗುಣತಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಶ್ರೌತಾರ್ಥಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೈವ ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಮೃದಾದಿವದಿತಿ ।
ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋ ಯ ಉಪಾದಾನತ್ವಾದಿರೂಪೋರ್ಥಃ ತಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷಸಂಶಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯಂ ಭಾವಃ ।
ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಕಿಂ ಕಾರ್ಯೈಕ್ಯಂ ಕಿಂ ವಾ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಉತ ಕಾರ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ವರೂಪಂ ತದ್ಭಿನ್ನಸ್ವರೂಪಂ ವಾ, ಕಿಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕ್ಷಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ವೇತ್ಯೇವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂದೇಹೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮನುಮಾನಮುಪಸರ್ಜನತಯಾ ವಿಚಾರ್ಯಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಮನುಮಾನಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತೀತಿ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಯದ್ವಾಕ್ಯಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ತದ್ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಇಹೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।
ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮಿತಿ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಚಾರಯಿತುಮಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ ತಥೈವೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಉಪಲಕ್ಷಣಾನುವಾದೇನೇತಿ ।
ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಾಭಿಧಾನಮುಖೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನ ಏವ ಮುಖ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮನುವದೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತೇನ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶ್ರುತೌ ಪುರೋವಾದಾಭಾವಾದನುವಾದೇನೇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಅನುವಾದಪದಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ನಾಮ ಯಾವಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಕಾಲಮನವಸ್ಥಿತತ್ವೇ ಸತಿ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ತದೇವ ಯಥಾ ಗಂಧವತ್ವಂ ಪೃಥಿವೀಲಕ್ಷಣಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪರಮಾಣುಷು ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಘಟಾದಿಷು ಚ ಗಂಧಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಕೃತೇ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಕೇಚಿದ್ವದಂತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ ।
ಪ್ರಯಂತಿ ಮ್ರಿಯಮಾಣಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಸಂವಿಶಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ
ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಧಾನಾಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಧಾನಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಜ್ಜಗದಿತಿ ।
’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀ’ತ್ಯಾರಭ್ಯ ’ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇ’ತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತದೇಕಮಿತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಮವಾಂತರವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀ’ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ’ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತೀ’ತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯದೇಕಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ವಿಶೇಷವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಮಹಾವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
’ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನೀ’ತ್ಯಾದಿನಾ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಕಿಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತಿ ।
’ಆನಂದಾದ್ದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀತ್ಯತ್ರ ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮೇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನಾನ್ವಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶ್ರುತ್ಯಂಶಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಏವಂಜಾತೀಯಕತ್ವಮೇವೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣದ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾನಂದಚಿದಾನಂದಜಗತ್ಕಾರಣಮೀಶ್ವರಮ್ ।
ರುಕ್ಮಿಣೀಸಹಿತಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪರಮಾಶ್ರಯೇ ॥
ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಾವ್ಯವಹಿತಸೂತ್ರಾರ್ಥಪರಿಷ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ’ಗ್ರಂಥಾದೌ ಗ್ರಂಥಮಧ್ಯೇ ತು ಮಂಗಲಮಾಚರೇತೇತಿ’ ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವೇಷ್ಟದೇವತಾತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಮಾಚರನ್ ಶಿಷ್ಯಶಿಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಗ್ರಂಥತೋ ನಿಬಧ್ನಾತಿ –
ಯಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮಿತಿ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಾನುವಾದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣದ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರೇಣ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇಣಾಪ್ರಧಾನ್ಯಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ತೃತೀಯಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾವತಾರಿಕಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕ್ಷಿಪ್ತಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ।
ತದೇವಾನುಮಾನಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಆರ್ಥಿಕಮಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥಮಾಹ –
ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಹೇತುನೇತಿ ।
ಸರ್ವಜಗದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾವಭಾಸಿವೇದಕರ್ತೃತ್ವಹೇತುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹೇತಿ ।
ಆಹ ಸೂತ್ರಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುದ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವವೇದಕರ್ತೃತ್ವಹೇತುದ್ವಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವರೂಪೈಕಾರ್ಥಸಾಧಕತ್ವಾದೇಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮವಾಂತರಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕರಣಮಾರಚ್ಯತೇ –
ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದೃಗ್ವೇದಾದಿಕಂ ತದೇತಸ್ಯ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ನಿಃಶ್ವಸಿತಂ ನಿಃಶ್ವಾಸ ಇವಾಪ್ರಯತ್ನೇನ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೌರುಷೇಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಪೌರುಷೇಯಂ ತನ್ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಪರೋಕ್ತಿರೂಪಮೂಲಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ವೇದಕರ್ತುರನ್ಯಥಾರ್ಥಗ್ರಹಣಶಂಕಯಾ ತಜ್ಜನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮ್ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನ ಸಾಧಯತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ತೃತೀಯಸೂತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯಃ ಸಮನ್ವಯಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ತೃತೀಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವರೂಪೈಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪಾ ಸಂಗತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ । ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವರೂಪಾ ಸಂಗತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ । ವೇದಕರ್ತರೀತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವರೂಪಾ ಸಂಗತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ಸೂತ್ರಂ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ಶಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇರಿತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವರೂಪಸಂಗತಿರ್ನಿರೂಪಿತಾ । ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸಂಗತಿನಿರೂಪಣಾವಸರೇ ವಿಸ್ತರೇಣೋಪಪಾದಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ವೇದೇ ಹೀತಿ ।
ತದ್ಗತಾ ವೇತಿ ।
ಉಪಾದಾನಬ್ರಹ್ಮಗತಾ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯೇ ಶಕ್ತಿಃ ಕಾರಣಗತಶಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಕಾರ್ಯಗತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯವೇದಗತಶಕ್ತಿತ್ವಾದ್ವೇದೇ ಶಕ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಶಕ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಕ್ತಿರ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದೀಪಶಕ್ತಿವದಿತಿ ।
ಪ್ರದೀಪೋಪಾದಾನಂ ತೇಜಃ ತಚ್ಛಕ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ತದ್ಗತಶಕ್ತಿರ್ವಾ ಪ್ರದೀಪಶಕ್ತಿಸ್ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಸಂಬದ್ಧೇತಿ ।
ಸ್ವಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ ಸರ್ವೋ ಯೋ ವೇದಾರ್ಥಃ ಸ ಆಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬದ್ಧ ಇತ್ಯಶೇಷವೇದಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಭಿನ್ನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಕಾರ್ಯೇ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣೇ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮಂತರಾ ಅನುಪಪನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯದಾಶ್ರಿತಂ (ಜ್ಞಾನಂ)ತನ್ಮನೋಜನ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಖಂಡಿತಂ ತಾರ್ಕಿಕಮತಸಿದ್ಧಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವರೂಪಸರ್ವಜ್ಞತ್ವ ಯತ್ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಯೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಿತಿ । ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನಾನುಮಾನೇನ ಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಮನೋಜನ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಖಂಡಯಿತುಮಶಕ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮಕನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಆಶ್ರಿತಜ್ಞಾನತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇ ವೇದಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೇ ನಿರ್ವಿಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದಿ ವೇದಾದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವನಿಶ್ಚಯಸ್ತದಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿನಿಶ್ಚಯಃ ತನ್ನಿಶ್ಚಯೇ ಭ್ರಮಾದಿಶಂಕಾನಿರಾಸಪೂರ್ವಕಂ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ತದ್ವಾರಣಾಯ ಅನುಮಾನಾದೇವ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವರೂಪಸರ್ವಜ್ಞತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನುಮಾನಂ ತು ವೇದೇ ಶಕ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಗತಶಕ್ತಿಪೂರ್ವಿಕೇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಪಾದಿತಮ್ ।
ನನು ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ತತ್ಕರ್ತುಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚಾಭ್ಯುಪಗತಂ ಚೇತ್ತತ್ಕರ್ತುರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಾದುಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಸರ್ವಜ್ಞಭಿನ್ನಪುರುಷಕೃತಿಜನ್ಯಂ ಯತ್ತದೇವ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಸಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಸಂಕೋಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕವೇದಕರ್ತುಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೇವ ವೇದಸ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಾವೇನ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ ಸಂಪ್ರತಿ ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮೇವ ನಸ್ತೀತಿ ತತ್ಕರ್ತುಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರೇಣ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಅಧ್ಯೇತಾರ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧ್ಯಾಯಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಕ್ರಮಂ ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವೇದಾನುಪೂರ್ವೀ ಸ್ಮೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ।
ವೇದಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಶಿಷ್ಯಾನ್ಪ್ರತಿ ಬೋಧಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಕೃತೇತಿ ।
ಸ್ವಕೃತಃ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೀಯಃ ಪೂರ್ವಕೃತಸಂಬಂಧೀ ಯಃ ಕ್ರಮಃ ವೇದಕ್ರಮಃ ವೇದಾನುಪೂರ್ವೀತಿ ಯಾವತ್ ತತ್ಸಜಾತೀಯೋ ಯಃ ಕ್ರಮಃ ತದ್ವಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೇ ಯಾದೃಶೀ ವೇದಾನುಪೂರ್ವೀ ತಾದೃಶ್ಯೇವ ಕಲ್ಪಾಂತರೇಪೀತ್ಯೇಕಾನುಪೂರ್ವೀತ್ವೇನ ಸಾಜಾತ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರ ಯೌಗಪದ್ಯಾನ್ನ ಸೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯೇ ಸಮುದಾಯರೂಪವೇದರಾಶಿರಚನಾಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಪೌರುಷೇಯತಾ ಕಿಂತು ವೇದಸ್ಯ ರಚನಾ ವಿಜಾತೀಯಾ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಲೋಕವಾಕ್ಯರಚನಾಯಾಃ ದೃಷ್ಟಾಂತತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ನಾಂತರೀಯಕತಯೇತಿ ।
ನಿಯಮೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗತಿದ್ವಯೇತಿ ।
ಅವಾಂತರಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತಿದ್ವಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಗತಿದ್ವಯಾನುಸಾರೇಣ ವೇದಕಾರಣತ್ವಾದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಪದಾನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಗ್ರಂಥತ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವಪಾಪಕ್ಷಯಾಚ್ಛಬ್ದತೋ ವೇದಸ್ವರೂಪಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತಿ ಋಗ್ವೇದಾದೇರಿತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅರ್ಥತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪುರಾಣಾದಿದಶವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೇಷು ವೇದಾರ್ಥ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದರ್ಥತೋಪಿ ವೇದಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯನೇಕವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೋಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಹಿತಶಾಸನಾದಿತಿ ।
ಹಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಮಾತ್ರಪದಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಾರ್ಥಕಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ನ ಕೇವಲಂ ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಶಬ್ದಸಮುದಾಯ ಏವಾರ್ಥಃ ಕಿಂತು ಕೃತ್ಸ್ನಶಬ್ದಸಮುದಾಯ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಸ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಮನ್ವಾದಿಪರಿಗೃಹೀತತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನೇನೇತಿ ।
ಪರಿಗೃಹೀತತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಾಧಕಯುಕ್ತೇರಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪಾದ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಬೋಧಕತ್ವಾದಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದೇರ್ಬೋಧಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಥಾ ಬೋಧಕತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಕಶಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪತ್ವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಈಷನ್ನ್ಯೂನತಾಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೋನಿರಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ವೇದೇ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕಶಕ್ತಿರುಪಾದಾನಶಕ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ತದ್ಗತಾ ವೇತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಾಪತ್ತರಿತಿ ।
ಉಪಾದಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಚೇತನತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯಗತಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣಗತಶಕ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಕಾರಣಗತಶಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನತ್ವಾಚ್ಚೋಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ವೇದವಿಷಯಾರ್ಥಾಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪಾದಯತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ವೇದಃ ಸ್ವವಿಷಯಾದಿತಿ ।
ಸ್ವವಿಷಯಾತ್ಸ್ವಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾರ್ಥಾತ್ ಯೋಽಧಿಕಾರ್ಥಃ ತದ್ವಿಷಯಕಜ್ಞಾನವಜ್ಜನ್ಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಯಸ್ಯ ತದಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ, ಅಥವಾ ವಿಸ್ತರೇಣಾರ್ಥಃ ಅಲ್ಪಾರ್ಥಃ ಯಸ್ಮಿನ್ ತದಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಯದ್ವಾ ಅರ್ಥಶಬ್ದಃ ಧರ್ಮವಾಚಕಃ ವಿಸ್ತರಃ ಶಬ್ದಾಧಿಕ್ಯರೂಪಃ ಅರ್ಥಃ ಧರ್ಮವಿಶೇಷಃ ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಂತಥಾ ಚ ಶಬ್ದಬಾಹುಲ್ಯಕಮಲ್ಪಾರ್ಥಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಸ್ತರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಿಸ್ತರ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥತ ಆಧಿಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾರ್ಥವಿಷಯಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ವೇದೇ ಬಹವೋರ್ಥವಾದಾಃ ಸಂತಿ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದಾಧಿಕ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಭವತಿ ಸ ತತೋಪ್ಯಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪದಾನ್ಯಾದಾಯಾನ್ವಯಮುಖೇನ ಅರ್ಥಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅತ್ರೈಷಾಕ್ಷರಯೋಜನೇತಿ ।
ಪುರುಷವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಪ್ತಾದಿತಿ ।
ಸ ಇತಿ ।
ಆಪ್ತಪುರುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ಯನ್ವಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ತತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತಿ ।
ಅಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಧಿಕೇತಿ ।
ಯಥಾ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿ ಪಾಣಿನ್ಯಾದೇಃ ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥಮಪೀತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಪೂರ್ವಕಮರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಲ್ಪರ್ಥತ್ವಂ ತತ್ಕರ್ತುರಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯಥಾ ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಪಾಣಿನ್ಯಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞೇಯಾನಾಂ ಬಹೂನಾಮರ್ಥಾನಾಮ್ ಮಧ್ಯೇ ಶಬ್ದಸಾಧುತ್ವಾದಿರೂಪಾರ್ಥಃ ಏಕದೇಶೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥಮಪೀತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವೇದೈಕದೇಶಾರ್ಥಪರಿಷ್ಕಾರೋಪಯೋಗೀತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕರಣಾದೀತಿ ಚ್ಛೇದಃ, ತಥಾ ಚ ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥವ್ಯಾಕರಣಾದಿಸ್ವರೂಪಂ ಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾತ್ಪಾಣಿನ್ಯಾದೇಃ ಸಕಾಶಾಜ್ಜಾಯತೇ ಸ ಪಾಣಿನ್ಯಾದಿಃ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನೋ ಯಥಾ ತಥಾ ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥಂ ಋಗ್ವೇದಾದಿ ಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ತಸ್ಮಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಾತ್ಸಂಭವತಿ ಸ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಾನಿತಿ ಭಾವಃ । ಇಮಾಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮವಲಂಬ್ಯ ವೇದೇ ಸ್ವವಿಷಯಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಜ್ಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತ್ವರೂಪಹೇತುನಾ ಸಾಧ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲೇನ ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಸ್ವವಿಷಯಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಜ್ಜನ್ಯತ್ವಮಿತೀಯಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪರಿಷ್ಕೃತೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾತ್ರೋದಾಹೃತೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ವೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ತತೋಪ್ಯಧಿಕಾರ್ಥ ಏವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೇನ್ನ । ದಶವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೇಷು ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮೇವ ವೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ಸರ್ವಜನವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಲೌಕಿಕಾರ್ಥಸ್ಯಾಧಿಕಸ್ಯ ಸಂಭವೇನ ತತ್ಕರ್ತುರೀಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯಪರಿಷ್ಕಾರೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಯದ್ಯಲ್ಪಾರ್ಥಮಪೀತಿ ।
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರೇಣೇತಿಪದೇನಾನ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
’ಅವರ್ಜನೀಯತಯೇ’ತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಕ್ತನೋ ಗ್ರಂಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಃ ।
ಅವರ್ಜನೀಯತೇತಿ ।
ನಿಯಮೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧುನೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಸುತ್ರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಧುನಾ ಪ್ರಮಾಣಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಫಲಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಸೂತ್ರಯೋಃ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯರೂಪೈಕಫಲಕತ್ವಂ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕರಣರಚನಾರ್ಥಂ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮಾಹ –
ತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಾಕಲ್ಯಮ್ ಪ್ರತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನೋಕ್ತಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ತಂತ್ವಿತಿ ಪದಚ್ಛೇದಪಕ್ಷೇತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪ್ರತಿ ಪೃಚ್ಛಾಮೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ತಂ ತ್ವಿತಿ ಪದಚ್ಛೇದಪಕ್ಷೋಪಿ ಸಾಧುರೇವೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ತಂ ಸಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಔಪನಿಷದಂ ಉಪನಿಷದೇಕಗಮ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪೂರ್ಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಲಿಂಗೇನೈವೇತಿ ।
ಜಗತ್ಸಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಘಟಪಟವದಿತಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಲಿಂಗಕೇನ ಲಾಘವಜ್ಞಾನಸಹಕೃತೇನಾನುಮಾನೇನೈವ ಈಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ । ಕಿಂಚೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಕ್ತನೋ ಗ್ರಂಥಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಃ ।
ವಿಚಿತ್ರಂ ಜಗದನೇಕಕರ್ತೃಕಂ ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತಕ್ಷಾದ್ಯನೇಕಕರ್ತೃಕಪ್ರಾಸಾದಾದಿವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾನುಮಾನೇನ ಲಾಘವಜ್ಞಾನಸಹಕೃತೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾನುಮಾನಂ ಬಾಧಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚ ವಿಚಿತ್ರೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ತಕ್ಷಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮುದ್ಘಾಟ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಚೇತಿ ।
ತತಸ್ತದಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಜ್ಞಾನಾದೇಕತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ । ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವರೂಪಹೇತುಸಿದ್ಧಿಃ ಕಥಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯಕರ್ತಾ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಏಕತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಏಕತ್ವರೂಪಹೇತುಸಿದ್ಧಿಃ ಕಥಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯಕರ್ತಾ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಏಕಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಜ್ಞಾನಾದೇಕತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।
ಯಾವತಾ ತರ್ಹೀತಿ ಪದದ್ವಯಸ್ಯಾರ್ಥಕಥನಪೂರ್ವಕಮನ್ವಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಯೇನೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೇವಲಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಾಕ್ಷರೈರ್ಲಕ್ಷಣಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಂ ತತ್ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ತಥಾಪ್ಯಕ್ಷರೈಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾದನುಮಾನಮೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಯಾ ಶಂಕಾ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಅಕ್ಷರೈಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ’ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಿ’ತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತಿಶಂಕಾ ನಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾ ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಮಾನಯೋಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವದನುಮಾನಮಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ನ ಶಂಕನೀಯಂ ಅತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿರೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತಶ್ಚಾಯಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ – ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಂ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ॥ ೩ ॥
’ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾದಿ’ತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯಿತುಂ ಅಧಿಕರಣಮಾರಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ’ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿವಿಷಯವಾಕ್ಯಾನಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಭಟ್ಟಮತರೀತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷರಚನಾರ್ಥಂ ಸಂಶಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।
’ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇ’ತ್ಯಾದಿವೇದಾಂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಸಂಗಃ ಅಯಮರ್ಥೋನುಪದಂ ಸ್ಫುಟೀಕ್ರಿಯತೇ । ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇ ತಯೋರಪ್ರಸಂಗಃ, ತಥಾ ಹಿ – ಧರ್ಮೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮಾನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಮಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಸಕ್ತಿರೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಿತಿ । ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮುಪಾಸನಾಹೇತುಃ ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಭಟ್ಟಮತಂ ತದ್ರೀತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾ’ದಿ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಪ್ರಥಮಪಾದೈಃ ’ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ’ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತೀನಾಂ ಯಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬೋಧಕತ್ವಂ ತಸ್ಯೋಕ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯನೇನ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿರೂಪೈಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪಾ ಸಂಗತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಮಿತಿ – ವಿಶೇಷಣೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಕಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವರೂಪಾ ಪಾದಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರಶಾಸ್ತ್ರಯೋಃ ಏಕಾರ್ಥಕತ್ವರೂಪಾ ಸಂಗತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ । ಸೂತ್ರಪಕ್ಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇರಿತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಮನ್ವಯರೂಪೈಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವೇದಾಂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂತು ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಥಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನ್ವಯಮಾಕ್ಷೇಪಃ ಕಿಂ ನಿಬಂಧನ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಯಾವತೇತಿ ।
ಅತದರ್ಥಾನಾಮಿತ್ಯಂತಂ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ
ಕಥಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ।
ಕಥಮಿತಿ ಥಮುಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಃ ಕಿಂಶಬ್ದಃ ಆಕ್ಷೇಪಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಾವತೇತಿಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಆನರ್ಥಕ್ಯಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಫಲವದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
’ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿ’ತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಕಥನಾರ್ಥಂ ತತ್ಸಂಗತ್ಯಾ ತತ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಪರಿಷ್ಕೃತಾರ್ಥಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
’ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ತಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಂ ಅತಃ ವೇದಸ್ಯ ಫಲವದರ್ಥಪರತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯಾಯ ಕರ್ಮವಾಕ್ಯವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂ ಪದಾನಾಮರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರಥಮೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಂ ಗುರೂಚ್ಚಾರಣಾನುಚ್ಚಾರಣಂ ತತ್ಕರ್ಣಿಕಾಯಾಂ ಭಾವನಾ ಆವೃತ್ತಿರೂಪೋ ವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ಯಃ ’ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯ’ ಇತಿ ವಿಧಿಃ ತದ್ಭಾವ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಕರ್ಮಿಭೂತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾತ್ಮಕವೇದಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧಿಃ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ವೇದಸ್ಯ ವಿಧಿಕರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ಫಲವಾನ್ ಯೋರ್ಥಃ ಧರ್ಮಾಧಿಕಾರ್ಯರೂಪಃ ತತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದನೇತಿ ।
ಚೋದನಾ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಚೋದನಾಪ್ರಮಾಣಕತ್ವೇ ಸತಿ ಫಲಹೇತುಕರ್ಮತ್ವಂ ಧರ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಸಿತಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸತಿ ವೇದವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಯತ್ರ ತತ್ರ ಫಲವದರ್ಥಪರತ್ವಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಭಾವೋ ನಿರ್ಧಾರಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸ್ಥಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಗತದ್ವಿತೀಯಪಾದನಿಷ್ಠ ’ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿ’ತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯಿತುಂ ಅಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತೌ ನಿರ್ಧಾರಿತಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠೇ’ತ್ಯಾದಿವಿಷಯವಾಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷರಚನಾರ್ಥಂ ಸಂಸಯಮಾಹ –
ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠೇತಿ ।
’ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಂ ತಸ್ಮಾದನಿತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆಮ್ನಾಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ಪದಸ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆಮ್ನಾಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಪದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧರ್ಮಬೋಧಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
’ತಸ್ಮಾದನಿತ್ಯಮುಚ್ಯತ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಂಶಮವತಾರಯಿತುಮಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತತ್ವಾದರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾನ್ನೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಕಥನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಾಂಶಂ ಗ್ರುಹ್ಣಾತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಫಲವದರ್ಥಪರತ್ವರೂಪವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಿತ್ಯಪದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಸೂಚಯತಿ –
ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ಅನಿತ್ಯಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ।
ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತ್ಯಾಕಾರಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ವಾಯುರಿತಿ ।
ವಾಯೋಃ ಶೀಘ್ರಗಮನವತ್ತ್ವಾತ್ತದ್ದೇವತಾಕಂ ಕರ್ಮ ಶೀಘ್ರಮೇವ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವಾಯವ್ಯಮಿತಿ ।
ವಾಯುದೇವತಾಕೇನ ಶ್ವೇತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪಶುದ್ರವ್ಯಕೇನ ಯಾಗೇನೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ತುತಿಬೋಧಕತ್ವಂ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಫಲವದರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತೀ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಶೇಷೇತಿ ।
ಕರ್ತೃದೇವತಯೋಃ ಶೇಷತ್ವಂ ಫಲಸ್ಯ ತೂದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯಬೋಧಕತ್ವಂ ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯಶೇಷಬೋಧಕತ್ವದ್ವಾರಾ ಫಲವದರ್ಥರೂಪಕಾರ್ಯಬೋಧಕತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ತ್ವಮಿತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ಜೀವಬೋಧಕಪದಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕಪದಾನಾಂ ತು ದೇವತಾಬೋಧಕತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಚ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತು ದೇವತೇತಿ ಕರ್ಮಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ತೃದೇವತಾವಿಷಯಕಸ್ತುತಿಜನಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿವಿದಿಷಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
’ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನೇ’ತ್ಯಾದಿವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಭಟ್ಟಮತೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿರೇವ ಫಲಂ ಕರ್ಮಣಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತಥಾಪಿ ಸ್ತೋತ್ರಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಣಃ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಫಲಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನರೂಪಫಲವಿಷಯಕಸ್ತುತಿಜನಕತ್ವೇನ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಾ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತಾ ಜೀವಃ ದೇವತಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಕರ್ತೃರೂಪಜೀವಾದಿಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಕರ್ತ್ರಾದಿಸ್ತಾವಕತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಸ್ತುತಿಃ ದ್ವಿತೀಯೇ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಜೀವಸ್ತುತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮನ್ಯತ್ರ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಅನ್ಯತ್ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಂ ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾದ್ಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಾಧೀತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಭಟ್ಟಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಸದೇವ ತಥಾಪಿ ಜೀವೇ ತದಭೇದಮಾರೋಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಿಷ್ಠತು ವೇದಾಂತೇಷು ತಥಾ ಚ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಸದಭೇದಮಾರೋಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸೀತೇತಿ ।
’ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀ’ತ್ಯತ್ರ ಉಪಾಸೀತೇತಿ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ’ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಭೇದಮಾರೋಪ್ಯೋಪಾಸನಾ ವಿಧೀಯತೇ ತಥಾ ಚೋಪಾಸನಾರೂಪಕಾರ್ಯಾಂತರಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ಕಲ್ಪಿತವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಫಲವದರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾನ್ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಉಪಾಸನೇನ ಫಲಂ ಜಾಯತೇ ಜಾಯಮಾನಫಲಮೇತಾದೃಶಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಶ್ರವಣಂ ಮನನಂ ಚಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಶ್ರವಣಾದಿರೂಪಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೇದಾಂತೀ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವೇದೇನೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕೋ ವೇದಸ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕವೇದೇನ ಜ್ಞಾತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಮಾನಾಂತರೇತಿ ।
ಭೇಷಜಮಿತಿ ವಾಕ್ಯವತ್ ಯೂಪ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವತ್ ವೇದವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಸಂವಾದೇ ಸತೀತಿ ।
ಬೋಧಕತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಅನುವಾದಕತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದತಃ ಸಿದ್ಧಬೋಧಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಅಗ್ನೇರ್ಹಿಮನಾಶಕತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಂ ಪುನಃ ಶಬ್ದಸಮುದಾಯರೂಪವಾಕ್ಯಮಪಿ ತದರ್ಥಬೋಧಕಂ ಚೇದನುವಾದಕಂ ಭವತಿ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಸಂವಾದ ಇತಿ ।
ಬೋಧಕತ್ವಾಭಾವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅನುವಾದಕತ್ವಭಿಯಾ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಬೋಧಕತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇ ಕಾರ್ಯಬೋಧಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನಂಗೀಕಾರೇಣಾಬೋಧಕತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸುತರಾಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ವಿಸಂವಾದೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ವಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪೋ ನೇತಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಿರೋಧಾತ್ ಯೂಪ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಬೋಧಕತ್ವಂ ಯಥಾ ತಥಾ ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಿರೋಧಾತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಬೋಧಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯಪರಿಷ್ಕೃತಭಾಸಮಾನಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ತಥೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧೋ ನ ವೇದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾದೇಯಯೋಗೋ ಅನ್ನುಷ್ಠಾನರೂಪಾಪ್ರವಿತ್ತಿರ್ಜಾಯತೇ ತಯಾ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಫಲಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ನ ಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನಾದನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ಫಲಂ ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಬೋಧಕತ್ವೇನ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಮೇವ ತಥಾ ಹೇಯೇಪೀತ್ಯುಭಯಮಾಹ –
ಫಲಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಬ್ದೇನಾನುಷ್ಠಾನಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ ನಿವೃತ್ತಿಶಬ್ದೇನ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವಃ ।
ಅಧರ್ಮಾನ್ನಿವೃತ್ತೋಹಮಿತ್ಯನುಭವೇನ ನಿವೃತ್ತಿಪರಿಪಾಲ್ಯಪ್ರಾಗಭಾವಯೋಗಿತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನೋ ದ್ವಿವಿಧಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪೋ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಶ್ಚೇತಿ, ತಥಾ ಚ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪೋ ಯಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನೇನ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಃ ಅಧರ್ಮಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ತಥೈವ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ಸುರಾಪಾನಾದಿರೂಪಾಧರ್ಮೇ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯತ್ವವ್ಯವಯಹಾರಃ, ತಥಾ ಚ ಹೇಯೇ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಜಾಯತೇ ತಯಾ ನರಕಾದೇರಭಾವಾದ್ದುಃಖಹಾನರೂಪಫಲಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ನ ಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಘಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ತೇನ ಫಲಾಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಘಟಾದೇರಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ತನ್ಮತೇ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಗತಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮಿತ್ಯಂಶಂ ವಿವೃಣೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಸೋಽರೋದೀದ್ಯದರೋದೀತ್ತದ್ರುದ್ರಸ್ಯ ರುದ್ರತ್ವಂ ಯದಶ್ರು ಅಶೀಯತ ತದ್ರಜತಂ ಹಿರಣ್ಯಮಭವತ್ತಸ್ಮಾದ್ರಜತಂ ಹಿರಣ್ಯಮದಕ್ಷಿಣ್ಯಮಶ್ರುಜಂ ಹಿ ಯೋ ಬರ್ಹಿಷಿ ದದಾತಿ ಪುರಾಸ್ಯ ಸಂವತ್ಸರಾದ್ಗೃಹೇ ರುದಂತೀ’ತಿ ವಾಕ್ಯಮರ್ಥತಃ ಪಠತಿ –
ದೇವೈರಿತಿ ।
ಅಶ್ರುಜರಜತಸ್ಯ ಬರ್ಹಿಷಿ ದಾನೇ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಪುರಾ ಗೃಹೇ ರೋದನಂ ಭವತೀತಿ ರೋದನಾಭಾವಾತ್ಮಕಾನಿಷ್ಟನಿವೃತ್ತಿ ರೂಪಫಲಸಹಿತಃ ರಜತಸ್ಯ ದೇವನಿರುದ್ಧಾಗ್ನೇರಶ್ರುಜನ್ಯತ್ವೇನ ನಿಂದಿತತ್ವಾದ್ರಜತದಕ್ಷಿಣಾಕಯಾಗಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧೋ ಯಸ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ’ಸೋರೋದೀದಿ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಯಥಾ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸ್ಥಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮವತಾರಯಿತುಮಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ –
ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಿಂತಾ ಕೃತೇತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಚಿಂತಾ ಕೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಚಿಂತಾಬೀಜಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇಷೇತ್ವೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ – ಹೇ ಶಾಖೇ ಇಷೇ ಫಲರೂಪಾನ್ನಾಯಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಛಿನದ್ಮಿ ಛೇದನಂ ಕರೋಮೀತಿ । ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾತತ್ಸಾಧನದೇವತಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ತೂಪಕಾರತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿಂತಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷರಚನಾರ್ಥಂ ಸಂಶಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ –
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಕಾಲೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಕಾಲೇ ಅವಗತೋ ಯೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಮೃತೇಃ ’ಸದೃಶಾದೃಷ್ಟಚಿಂತಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಬೀಜಸ್ಯ ಬೋಧಕಾ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಚಿಂತಾದಿನಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗಕಾಲೇ ಸಂಭವಾದುಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಬೋಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ದೃಷ್ಟಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನದ್ವಾರಾ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ನಿಯಮಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಮಂತ್ರೈರೇವೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮಂತ್ರೈರೇವ ಜನಿತೇನ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಮರಣೇನ ಕ್ರತೂತ್ಪಾದಕಮದೃಷ್ಟಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಮಂತ್ರಾಣಾಮದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ನ ಹೇತುತ್ವಂ ಕಿಂತು ಅದೃಷ್ಟಹೇತುಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಮರಣರೂಪದೃಷ್ಟಾರ್ಥದ್ವಾರಾ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿಪದಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸ್ತುತಿರೂಪೋ ಯಃ ಪದಾರ್ಥಃ ತದ್ದ್ವಾರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮರ್ಥವಾದರೂಪಪದಸ್ಯ ವಿಧಿಬೋಧಕವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಭಿಃ ವಿಧಿಬೋಧಕವಾಕ್ಯೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವಿತತ್ವೇನೇತಿ ಶೇಷಃ । ’ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠೇ’ತಿ ಅರ್ಥವಾದಪದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ತುತಿಸಮರ್ಪಕತ್ವದ್ವಾರಾ “ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತೇತಿ” ವಿಧಿಬೋಧಕವಾಕ್ಯೇನಾನ್ವಯಾತ್ಪದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂತ್ವಿತಿ ।
ತೈರ್ವಿಧಿವಾಕಯೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವಿತತ್ವೇನೇತಿ ಶೇಷಃ । ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತು ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ವಿಧಿಬೋಧಕಮಹಾವಾಕ್ಯೇನಾನ್ವಯಾದ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮತೋ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
’ಅತೋ ನ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣೇ ಯುಕ್ತೇ ಸತಿ ನ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಂ ಲೇಖದೋಷಾದಿತಿ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ । ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಪರಿಷ್ಕೃತಮನುಮಾನಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವೇದಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣಾರ್ಥವತ್ತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನ ಕೇವಲಮನುಮಾನಂ ಕಿಂತು ಯದಿ ವಿಧ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಫಲಾಭಾವೇನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನುಕೂಲತರ್ಕೋಪ್ಯನುಮಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪೇತ್ಯಾಹ –
ಸಿದ್ಧೇ ಫಲೇತಿ ।
ತರ್ಹೀತಿ ।
ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ವಿನಾ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಾಭಾವಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲಮಿತಿ ।
ಕೃತಮಿತಿ । ಪಾಠೇಪ್ಯಲಮಿತ್ಯೇವಾರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ದಧ್ನಃ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾಹ –
ದಧ್ನಃ ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತಯೇತಿ ।
ಸಾಧನಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವೇನಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವಾರುಚಿಂ ವದನ್ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಮಪ್ಯುಪಸಂಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷಪದಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪರಮ್ , ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾದಿತಿ । ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂತರ್ಗತಮೇವೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರ್ಗತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪದಸ್ಯ ಹೇತ್ವಂತರ್ಗತತ್ವೇ ’ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸಶಬ್ದಾರ್ಥ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಅನ್ವಯರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಾದೇವಾಖಂಡತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸಂಪದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಃ । ಪಕ್ಷಾಂತರ್ಗತತ್ವೇ ತು ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರವಾರಕತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ತಥಾ ಚ ಶಬಲವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಖಂಡಾರ್ಥಕಸಂಪದಂ ಸೂತ್ರಸ್ಥತತ್ಪದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ತಥಾ ಚ ಸಮ್ ಅಖಂಡಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಕಮ್ ಅನ್ವಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸೂತ್ರಗರ್ಭಿತಮನುಮಾನಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ।
ಇತರಪದಾರ್ಥಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಖಂಡತ್ವಮಿತರಪದಾರ್ಥಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರೀಕಲ್ಪತರುಕಾರೈಃ –
ಅವಿಶಿಷ್ಟಮಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ।
ಏಕವೇದಾಂತನಿಷ್ಣಾತಾ ಅಖಂಡಂ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ ॥
ಇತಿ । ನಿಷ್ಣಾತಾಃ ನಿಷ್ಠಾಪರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪದೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ವಾಕ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸರ್ಗಃ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯರೂಪಸಂಬಂಧಃ । ತದವಿಷಯಿಣೀ ಯಾ ಅಖಂಡಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಿಣೀ ಚ ಪ್ರಮಾ ತಜ್ಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಚೇದಮಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತಶ್ಚಂದ್ರಜ್ಞಾನವತಾ ಕೇನಚಿತ್ಕಶ್ಚಿತ್ಪೃಷ್ಟಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲೇ ಕಶ್ಚಂದ್ರನಾಮೇತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಇದಂ ಪದಂ ಹೇತುಗರ್ಭವಿಶೇಷಣಮ್ , ಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷಃ ಚಂದ್ರಪದವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸೋಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅಯಮಾಶಯಃ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟಶಬ್ದಃ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಕರ್ಷಗುಣಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷೇ ವರ್ತತೇ, ಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷೇ ವರ್ತತೇ, ತತ್ರ ಗುಣಸಾಮಾನ್ಯಯೋಶ್ಚಂದ್ರಪದವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವಾಜ್ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ತದುಭಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತತ್ಸಮವಾಯಿಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷ ಏವ ಚಂದ್ರಪದಾಭಿಧೇಯತಯಾ ಸಮರ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಚಂದ್ರಶಬ್ದಾನಾಮೇಕರ್ಥತಾ ಸಿದ್ಧಾ, ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರೇ ಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರವಿಷಯಕತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಯಾಃ ನ ಪರಸ್ಪರಂ ಸಂಸರ್ಗವಿಷಯಕತ್ವಮಿತಿ । ವಾಕ್ಯವೃತ್ತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ರಾಮಾನಂದೀಯೇ ವಿಸ್ತರೇಣಾಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ । ತಥಾಹಿ – ನ ತಾವದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸೃಷ್ಟಾರ್ಥಕತ್ವನಿಯಮಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರತ್ , ತಥಾಹಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲೇ ಕಶ್ಚಂದ್ರನಾಮೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ನ ತಾವಚ್ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಸರ್ಗೋರ್ಥಃ ನ ಹಿ ತತ್ರ ಸಂಸರ್ಗಾಂಶೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಃ ಕಿಂ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ನಾಪಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶರೂಪಃ ಸಂಸರ್ಗನಿರೂಪಿತಃ ಪ್ರಕಾರೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಃ ತದಾ ಕೀದೃಶ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ನ ಚೋತ್ತರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಕೀದೃಶೀ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದುತ್ತರಸ್ಯಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಸರ್ವಪದಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿನಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥಬೋಧಾಯೋಗಾತ್ ತತೋ ವರಂ ಕಿಂಶಬ್ದಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏಕಸ್ಯಾಪ್ಯುಕ್ರಮಸ್ಥತ್ವಾದಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತೌಚಿತ್ಯಾತ್ತದನುರೋಧೇನ ಇತರಪದಾನಾಂ ಶಕ್ತ್ಯೈಕದೇಶಾದಾನಲಕ್ಷಣಭಾಗಲಕ್ಷಣಯಾ ಗೌರವಾನಾವಹತಾವತ್ । ಏತೇನ ಚಂದ್ರಪದಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪದವಾಚ್ಯೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಕಶ್ಚಂದ್ರಪದವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಉತ್ತರಂ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರಪದವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಕ ಇತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸ್ಥಚಂದ್ರಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನ ಗುರುಘಟಿತಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹೂನಾಮಪಿ ವಾಚ್ಯೈಕದಶಮಾದಾಯ ಲಘುತರಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಜಾತಿಶಕ್ತಿಮತೇ ಶಕ್ತಿತುಲ್ಯನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಖಂಡಾರ್ಥಕತ್ವಸ್ಯೈವ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಚಂದ್ರೇತರವ್ಯಾವರ್ತಕವತಿ ವಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನಿರಸ್ತಮ್ , ಚಂದ್ರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾದಿನಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ತದುತ್ತರಾರ್ಥಬೋಧಸ್ಯ ಚ ಚಂದ್ರಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾಚ್ಚ । ಚಂದ್ರೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚಂದ್ರಪದವಾಚ್ಯಃ ಚಂದ್ರತ್ವಜಾತಿಮಾನ್ ಚಂದ್ರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತ ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಜಾನಾಮಿ ಚಂದ್ರಂ ಪರಂ ನ ಜಾನಾಮಿ ತಮೇವ ಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ಚಂದ್ರಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮನುಭವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಉತ್ತರೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಗ್ರಹಣಮಯುಕ್ತಂ ಅಜಿಜ್ಞಾಸಿತತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತೇನ ವಿನಾ ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಿವರ್ತಕಬೋಧಸ್ಯ ಜನಯಿತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಬೋಧದ್ವಾರಾ ತಜ್ಜನನಾಯಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ತದ್ಗ್ರಹಣಾತ್ ಪರಮತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತು ಚಂದ್ರೈಕಬೋಧ ಇತಿ ಕಿಮಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ತಾದೃಶಬೋಧದ್ವಯೇ ಮಾನಾಭಾವಃ, ಶಕ್ತ್ಯಾ ಜನಿತಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಬೋಧಸ್ಯ ಪುನರ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪುನರ್ಬೋಧಾಂತರಜನನೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರೇ ಅಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮವಗತ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಚಂದ್ರಂ ಜ್ಞಾತವಾನಸ್ಮೀತಿ ಸಾರ್ವಜನೀನಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಬೋಧ ಏವ ವಿರಮ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ದೋಷತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಜನನದ್ವಾರೈವ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಬೋಧಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು ವಾಕ್ಯಾದಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ತೇನ ಲಿಂಗೇನ ಚಂದ್ರಸ್ವರೂಪಾನುಮಿತಿರೇವ ಅನುಭೂಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಚಂದ್ರಪಕ್ಷಕಸ್ಯ ಚಂದ್ರಸಾಧಕಸ್ಯ ವಾ ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಚಂದ್ರಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ತತಃ ಪ್ರಾಗನುಮಾನಾನುದಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯೇನೈವ ನಿಯತತ್ವಾದ್ವಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗಾದಿಪರತ್ವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಅಜಿಜ್ಞಾಸಿತಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರತ್ವೇ ಚಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಥ ಚಂದ್ರಂ ನಭೋ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭವಸ್ಯ ಚಂದ್ರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಕತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಶ್ಚ ತಥಾತ್ವಾತ್ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋಶ್ಚಂದ್ರಪದಸ್ಯ ಚಂದ್ರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಕುತಸ್ತಸ್ಯಾಖಂಡಾರ್ಥತೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಉತ್ತರಸ್ಥಚಂದ್ರಪದಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಶರೀರಘಟಕವಿಶೇಷಣೀಭೂತಚಂದ್ರತ್ವತತ್ಸಂಸರ್ಗಯೋಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಭೇದಾನ್ವಯಬಾಧಾಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಚಂದ್ರತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಪರತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ತತ್ಸಮಾನಾರ್ಥಕತ್ವಾಯ ಪ್ರಶ್ನಗತಚಂದ್ರಪದಸ್ಯಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತನ್ಮಾತ್ರಪರತ್ವೌಚಿತ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ದರ್ಶಿತಾಜ್ಞಾನಾನುಭವಜಿಜ್ಞಾಸಯೋರಪಿ ತದೇಕವಿಷಯತ್ವಾವಸಾಯಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಅಜ್ಞಾನಜಿಜ್ಞಾಪ್ರಶ್ನಾನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಮ್ ಉತ್ತರಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ವಿಶೇಷಣಾದ್ಯಂಶೇ ಪುನಃ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನನು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಾವಭೇದೇನಾನ್ವಯಾಚ್ಚಂದ್ರತ್ವೇ ಚ ಸ್ವಭಿನ್ನಸಮವೇತತ್ವಸಂಬಂಧೇನ ಅನ್ವಯಾತ್ ತತ್ಸಂಸರ್ಗರೂಪೇ ಸಮವಾಯೇ ಸ್ವಭಿನ್ನವಿಶೇಷಣತಾಸಂಬಂಧೇನಾನ್ವಯಾದುತ್ತರಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಮೇವೇತಿ ಚಂದ್ರತ್ವತತ್ಸಂಸರ್ಗಗೋಚರಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಶಾಂತತ್ವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಾನವಸರ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ತತ್ರ ಸಂಬಂಧತ್ರಯೇಣಾನ್ವಯತ್ರಯಸ್ಯಾನನುಭವಪರಾಹತತ್ವಾತ್ ’ನೋಪಸರ್ಜನಮುಪಸರ್ಜನಾಂತರೇಣಾನ್ವೇತೀತಿ’ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಚಂದ್ರತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾನಪಾಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಚಂದ್ರತ್ವಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತಯೈವಾತಿಪ್ರಸಂಗವಾರಕತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣತ್ವಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ , ವಿಷಯವಿಶೇಷಾಭಾವೇಪಿ ಪ್ರಶ್ನಹೇತುಜ್ಞಾನಾನ್ನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಃ ಉತ್ತರಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಆದ್ಯೋಪದೇಶಜನ್ಯಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಧೀರೂಪಸಹಕಾರ್ಯಸಮವಧಾನಸಮವಧಾನೇ ಏವೇತಿ ಗೃಹಾಣ । ಅತ ಏವ ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಬೋಧಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಾಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಜನನಸಂಭವೇ ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ದ್ವಾರಭೂತಬೋಧಾಂತರಸ್ವೀಕಾರೋ ವ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಧೀದ್ವಾರಂ ವಿನಾ ಜನಿತವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಬೋಧಸ್ಯಾಪಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಲಕ್ಷಣವಿಷಯತಾಯಾ ಅಲಾಭಾತ್ , ನ ಹಿ ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಗೋಚರಂ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಗ್ಜಾತಮಪಿ ತದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮಾಸೀತ್ , ತದಿತ್ಥಂ ಯಥಾ ’ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪರಮಖಂಡಾರ್ಥಕಂ ತಥೈವ ’ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ’ ವಾಕ್ಯಮುಪಸಂಹೃತಾನಂದಾದಿಪದಕದಂಬಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪರಮಖಂಡಾರ್ಥಕಮ್ , ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿಪದೈಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಶುದ್ಧಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿರಿವ ಸತ್ಯಾದಿಪದೈಃ ಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಕೇವಲಸಚ್ಚಿದಾಂದೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಕ್ತಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಖಂಡ ಏವ ವಾಕ್ತ್ಯಾರ್ಥಃ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಕಾಶತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಕಾಶಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಃ ಚಂದ್ರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಕಾಶವಿಶೇಷಃ ಚಂದ್ರಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಃ, ಏವಂ ಚ ಜಹದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪದತ್ರಯಂ ಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಬೋಧಕಂ ಭವತಿ ಯಥಾ ತಥೈವ ಸತ್ತ್ವಾದಿಪದಜಾತಂ ಜಹದಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಬೋಧಕಮಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸ್ತು ಪುರಸ್ತಾದೇವೋಪಪಾದಿತಃ । ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವರಹಿತಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ – ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಪದೈರಿತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಾಖಂಡೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮಖಂಡೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾಮಾಖಂಡಪ್ರಮಿತಿಜನಕತ್ವರೂಪಶಬ್ದಧರ್ಮ ಏವ ತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಕ್ರಮಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾದಿಷಡ್ವಿಧಲಿಂಗಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಉಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಾಥಮಿಕೇನ ಏವಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪದತ್ರಯಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯನೇನ ಸಜಾತೀಯಾದಿತ್ರಿತಯನಿರಾಸೋ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಪದಪ್ರಯೋಜನಮುಚ್ಯತೇ ಅನ್ಯಥಾ ಇತರಪದವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಾಭಾವಾದರ್ಥವಾದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಕೃತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ಉಪಾದಾನಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಸ್ತಾನೀತಿ ।
ಏಕಂ ದ್ವಯಂ ತ್ರಯಂ ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಗ್ರಾಹಕಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಸಮಸ್ತಾನಿ ಮಿಲಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹುತ್ವಂ ತು ದಾರ್ಢ್ಯಸಂಪಾದಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ಮಾಯಾಭಿರ್ಬಹುರೂಪಮಿತಿ ।
ಋಗ್ಯಜುರಿತಿ ।
’ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕಮೇವೇ’ತ್ಯಾದಿಕಂ ಋಗ್ವಾಕ್ಯಂ ’ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದಿಕಂ ಯಜುರ್ವಾಕ್ಯಂ ’ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇ’ದಮಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಸಾಮವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ನಿಶ್ಚೀಯಮಾನ ಇತಿ ।
ಬೋಧಕತ್ವೇ ನಿಶ್ಚೀಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಪರ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ ಏವ ಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತ್ರಾದೀತಿ ।
ಕರ್ಮಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮಕರ್ತಾದಿಸಚ್ಚಿದಾನಂದಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯೇವಂ ಕರ್ತೃಸ್ತಾವಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇದಿ’ತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತಿವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ನನು ತರ್ಹ್ಯರ್ಥವಾದಾನಾಂ ವೇದಾಂತವತ್ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವೇದಾರ್ಥಃ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಘಟವದಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಆಹೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಿತಂ ಪದಂ ಯೋಜಯತಿ –
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ರ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಂ ದೂಷಣದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಯ ಸ್ಫುಟಿಕರೋತಿ -
ಧರ್ಮೋ ನ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮೋ ವೇದ ಏವ ಮಾನಾಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋ ನ ವೇದಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಾನುಮಾನಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಃ ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿಶ್ಚೇತಿ ಯದಿ ದೃಶ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇಪಿ ದೀಯತಾಂ ಸೈವ ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ –
ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪೀತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಯದ್ಭಿನ್ನಂ ತದ್ಧೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ಚ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ಧೇಯೋಪಾದೇಯಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಂ ತಸ್ಮಾದ್ಧೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾತ್ಮೈಕ್ಯಾವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ಯೋರ್ನ ಹೇತುತಾ ನಾಯಂ ಸರ್ಪ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾದುತ್ಪನ್ನೇ ಭಯಕಂಪಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೂಪಪುರುಷಾರ್ಥೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪದಂ ದೇವತಾದಿಪರಂ, ತಥಾ ಚ ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಪಂಚಾಗ್ನಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತು ಪಂಚಾಗ್ನಿಗತೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯನೇ –
ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಾ ಇತಿ ।
’ಯೋ ಹ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಚೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಂ ಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಗ್ರಂಥಾದ್ಬಹಿಃ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ತದರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಕಲ್ಪಮಿಷ್ಟಾಪತ್ತ್ಯಾ ಗ್ರಂಥಾದ್ಬಹಿಃ ಪರಿಹರತಿ –
ಆದ್ಯ ಅಧ್ಯಸ್ತೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ ಏಕತ್ವಪದಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪದಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಫಲಂ ವಿನಾ ಉಪಾಸನಾಜನ್ಯಫಲಾಭಾವಾನ್ನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಕಾರಣಸ್ಯ ನಾಶಾಚ್ಚೇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತನ್ನ ಸಂಭವತಿ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋತ್ಥಸ್ಯ ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾಯಾಂ ಕಾರಣಸ್ಯೋಪಾಸಕದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾತ್ಪುನರುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದುಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಾಸನಾಂ ಪ್ರತಿ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೇನಾನಿಶ್ಚಿತದ್ವೈತಜ್ಞಾನಮೇವ ಕಾರಣಂ ತಚ್ಚೈಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಾಶಾತ್ಪುನರ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಏವ ತಯಾ ಚೈಕತ್ವಜ್ಞಾನೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇ ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದುತ್ಪನ್ನಮಪಿ ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚತತ್ವಾನ್ನೋಪಾಸನಾವಿಧೌ ಕಾರಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಶಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ದೃಢಸ್ಯೇತೀತಿ ।
ಭ್ರಾಂತತ್ವೇನಾನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋತ್ಥಮಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋತ್ಥದ್ವೈತಜ್ಞಾನಂ ತು ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾನ್ನೋಪಾಸನಾವಿಧೌ ಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಾದೇಕತ್ವಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ತ್ವೇನೇತಿ ।
ಯೇನ ಕರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ತದೇವ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವಸಾಧಕಾನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ।
ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯಬೋಧಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷ್ಫಲಾರ್ಥಕತ್ವಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಷ್ಫಲಾರ್ಥಕತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಫಲಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ತು ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದನುಮಾನೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ , ಅನುಮಾನಂ ತು ಹೇತ್ವಪಕ್ಷಕಮಿತಿ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಹೇತುರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಹೇತುಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ।
ಯೇನೇತಿ ।
ಯಚ್ಛಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ತಚ್ಛಬ್ದಂ ಪೂರಯತಿ –
ತದೇವೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ದುಷ್ಟವೇದವಾಕ್ಯತ್ವಾದೇವ ವೇದಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಂ ತದಿತ್ಯಾಶಯಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಚಕ್ಷುರಾದಿವದಿತಿ ।
ಅಪೌರುಷೇಯತ್ವಾತ್ ನಿರ್ದುಷ್ಟತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂದೇಹೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತನ್ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯ ಇತಿ ।
ಫಲವತ್ ಅಜ್ಞಾತಾಬಾಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯಕಪ್ರಮಾಕರಣತ್ವಾತ್ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯಃ ನ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಮಾಹ –
ಕೂಪ ಇತಿ ।
ಕೂಪೇ ಪತೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕೂಪಪತನರೂಪಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಸತ್ತ್ವೇಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಯದಿ ಕೂಪೇ ಪತೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದಾ ಸರ್ವೋಪಿ ಕೂಪಪತನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನ ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಕೂಪಪತನರೂಪಬಾಧಿತಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವೇ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಥಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ತತ್ತುಲ್ಯಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಘಟಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಂ ನಾಮ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ಶಕ್ತಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕೇ ಪದಾನಾಂ ಯೋಗ್ಯೇತರಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧೇರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛತಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಸ್ತಿಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದತಾಂ ಭಟ್ಟಮತಾನುಯಾಯಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಫಲತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಫಲಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಸಫಲತ್ವಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಮಿತಿ ।
ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತ ಏವಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರೈವ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನ ತು ಸಿದ್ಧೇರ್ಥೇ ತದಭಾವಾತ್ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣ ಸಿದ್ಧೇರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪದಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿಮಚ್ಛತಾಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಯಮರ್ಥೋನುಪದಂ ಸ್ಫುಟೀಕ್ರಿಯತೇ । ಶ್ರೀ ಗುರುಚರಣೈಸ್ತು – ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭರಣೇ ಅಯಮರ್ಥಃ ಅತಿಸ್ಫುಟತಯಾ ಉಪಪಾದಿತಃ, ತಥಾಹಿ – ಲೌಕಿಕಪದಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಸಾರೇಣ ವೇದವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವರ್ಣನೀಯಃ ಲೌಕಿಕೀ ಚ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯ ಏವ ತತ್ರೈವಾದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಣಸಂಭವಾತ್ , ನ ಹಿ ಕೋಶಾದಿಭ್ಯಃ ಆದ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಃ ಸಂಭವತಿ ಅತ್ಯಂತಾವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಕೋಶಾದ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ತತಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾದ್ಭಿನ್ನಃ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹೋ ವರ್ಣನೀಯಃ ಪ್ರಥಮಂ ಸ ಚ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸೋರೇಹಂ ಭವತಿ – ಪ್ರಯೋಜಕವೃದ್ಧಸ್ಯ ಘಟಮಾನಯ ಗಾಂ ಬಧಾನೇತಿ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಂ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವೃದ್ಧೇನ ಕೃತಂ ಘಟಾನಯನಂ ಗೋಬಂಧನಂ ಚ ಪಶ್ಯತಃ ಘಟಾನಯನಗೋಬಂಧನಯೋಃ ಕಾರಣತಯಾ ಸ್ವೀಯಸ್ತನ್ಯಪಾನಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಕೃತಿಚಿಕೀರ್ಷಯೋಃ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಗತಯೋರನುಮಾನೇ ಸತಿ ಚಿಕೀರ್ಷಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯತಾಜ್ಞಾನಮೂಲಕತ್ವಾನ್ನೂನಮನೇನ ಆನಯನಬಂಧನಯೋಃ ಕರ್ಯತಾವಗತೇತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ, ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಬುದ್ಧೌ ಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರಣಾಂತರಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಯೋಜಕವೃದ್ಧೋಚ್ಚಾರಿತಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೇ ಆನಯನಾದೌ ಶಕ್ತ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯೋ ಭವತಿ, ತತಶ್ಚಾವಾಪೋದ್ವಾಪಾಭ್ಯಾಂ ಯಥಾಯಥಂ ಕಾರ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಥಮಾವಗತಮವಿಹಾಯೈವ ತೇಷು ತೇಷು ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರವಿಶೇಷೇಷು ತತ್ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಯಃ ತತಶ್ಚ ಕೋಶಾದಿಭ್ಯೋಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಾನುಸಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತ ಏವ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿಃ ನ ತು ತದನ್ವಿತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜಕೇತಿ ।
ಉತ್ತಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಜ್ಯೇತಿ ।
ಮಧಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಶ್ಯತಃ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸೋರ್ಬಾಲಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಕೃತಿಶ್ಚ ಚಿಕೀರ್ಷಾ ಚ ಕೃತಿಚಿಕೀರ್ಷೇ ಆನಯನಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣೀಭೂತೇ ತಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಆನಯನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕೃತಿಚಿಕೀರ್ಷಾಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಸ್ವೀಯಸ್ತನ್ಯಪಾನಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತಿ ಬಾಲೇನ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಸುನಾನುಮೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯತಾಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಆನಯನಂ ಮತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಮೂಲಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನೇನೇತಿ ।
ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಶಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಾಯಾಂ ಶಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ತೇನ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯತಾಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದ್ಯುಚ್ಚರಿತಶಬ್ದಃ ಆನಯನಾದಿಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೇ ಶಕ್ತ ಇತಿ ಬಾಲಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯೋ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭರಣಫಕ್ಕಿ ಕಾರ್ಥಃ ।
ಇತಿ ವದತಾಮಿತಿ ।
ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಂ ವದತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಿಕಾರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿಭಿನ್ನಾನಾಮುಪಾಸನೈವ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಸನಾಹೇತುರ್ವಾ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾದಪೂರ್ವದ್ವಾರಾ ಸ್ವರ್ಗವಜ್ಜನ್ಯೋಪಿ ಮೋಕ್ಷಃ ’ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ ’ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿ’ತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಧ್ವಂಸವದಿತ್ಯುಕ್ತವತಾಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾನಾಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕರಣಮಾರಚ್ಯತೇ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯಾದಿವೇದಾಂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧೀತಿ’ ವಾಕ್ಯೇ ಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾನುರೋಧೇನ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ಅನ್ವಯಂ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ಅರ್ಥಕಥನಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ –
ವಿಧಿರ್ನಿಯೋಗ ಇತಿ ।
ಅನುಪದಂ ನಿಯೋಗಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽಪೂರ್ವಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ವಿಧಿಪರೈರೇವೇತಿ ।
ವಿಧಿಃ ’ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇ’ತ್ಯಾದಿಃ ತತ್ಪರೈಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲಾಭಾವಾತ್ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನೈಃ ’ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ’ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ಅಪೂರ್ವವಿಷಯೋಪಾಸನಾವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಸಮರ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿರಪೂರ್ವರೂಪೋ ವಿನಿಯೋಗಸ್ತದ್ವಿಷಣೀ ಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಪಾಸನಾ ತದ್ವಿಷಯತಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಧಿಹೇತುಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ವಾಕ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಶುಮಿತಿ ।
ಪಶೋರ್ಬಂಧನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ತತ್ಪರಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ –
ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತೀತಿ ।
ಯೂಪೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತೀತಿ ವಿಧೌ ಯೂಪಃ ಕ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ತಕ್ಷಣಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಂ ದಾರು ಯೂಪ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಯೂಪಸ್ಯ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತೇ ಯಥಾ ತಥಾ ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ವಿಧೌ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತೇ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶೇಷತ್ವಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ವಿಧಿಪರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಮಾನಾಂತರಾವೇದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಮಾನಾಂತರೇತಿ ।
ಯೂಪಾದೀನ್ಯಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇಣೇತಿ ।
ಉತ್ತಮವೃದ್ಧಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಮ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಮೂಹಾತ್ಮಕಸ್ಯಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಕಾರಕನಿಶ್ಚಯಃ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಾನಾಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಚೇತಿ ।
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಸ್ಥಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೋತುಃ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀತಿ ।
ಅನುಷ್ಠಾನರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಾ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಮಂತರಾ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರವರ್ತಕಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಗಾಮಾನಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಉತ್ತಮವೃದ್ಧಃ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ತೇನ ವಾಕ್ಯಶ್ರೋತುಃ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಗಾಮಾನಯನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ ನ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರೋತುಸ್ತಸ್ಯ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ಶ್ರೋತೃಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಕ ಉತ್ತಮವೃದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಃ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯೇ ಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ತೇ ಏವೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನೇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಧರ್ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಧರ್ಮಾನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜನ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತೇ ಚ ಕಾರ್ಯಜನ್ಯೇ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮೋ ಮತ್ಕೃತಿಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ಧರ್ಮೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತತಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಏವಂ ನಿವೃತ್ತಾವಪ್ಯಸ್ತಿ, ತಥಾಹಿ ಹೇಯಂ ಕಲಂಜಭಕ್ಷಣಾದಿಕಂ ಮನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯಮಿತಿ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರಯತ್ನಾಭಿನ್ನಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಜನ್ಯತೇ ತತಸ್ತಸ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಂ ವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಚ ಹೇಯಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ನಿವೃತ್ತಿಪರಿಪಾಲ್ಯಪ್ರಾಗಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಿತಿ ಪುರಸ್ತಾದೇವೋಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಕೃತಮಾಹ –
ತತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಇತ್ಯೇವಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಕುತ ಏತದಿತಿ ।
ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಕ್ರಮಣಮಿತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥಸಂಗ್ರಾಹಕವಾಕ್ಯಜಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಕ್ರಮಣಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮೇವ ಬೋಧಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ನಾಮಪದಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಂ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ದೃಷ್ಟೋ ಹೀತಿ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪದೇಶಃ ಅಪೌರುಷೇಯವಿಧಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
’ತದ್ಭೂತಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯೋರ್ಥಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿ’ತ್ಯೇತಾವತ್ಸೂತ್ರಮಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ವಿಷಯವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುತಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ಅಧರ್ಮಾತ್ಸುರಾಪಾನಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ – ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿಯೋಗಪರತ್ವಂ ಚ ಕುತ್ರಚಿದುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಬೋಧಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ಭಾಷ್ಯೇ ತು ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತ್ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾಚಾನೇಕಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮೇವೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಕ್ರಿಯಾ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಷಣ್ಣಾಮೇಕಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ಪರ್ಯಾಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುತ್ರಸ್ಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಕಥನಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಷ್ಯಕರ್ತಾ ಶಬರಸ್ವಾಮೀ ಸೂತ್ರಕರ್ತಾ ಭಗವಾನ್ ಜೈಮಿನಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ತಸ್ಯ ಧರ್ಮೇಣಾವ್ಯತಿರೇಕಾದಿತಿ ।
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮೇಣಾವ್ಯಭಿಚರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿಯಮೇನ ಧರ್ಮಬೋಧಕತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ಯದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ತದ್ಧರ್ಮಬೋಧಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರೇಣ ಶ್ರೀಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿಯೋಗಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।
ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪದಂ ವಿಭಕ್ತಿವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬೋಧಕಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯಪದಸ್ಯಾತ್ರಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕೃತ ಇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಅರ್ಥಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಂಶಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಪದೇನ ಸಹೋಚ್ಚಾರಿತಸಿದ್ಧಾರ್ಥನಿಷ್ಠಪದಸಮುದಾಯಾತ್ಮಕಾಮ್ನಾಯಃ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತೇರ್ವಾಕ್ತ್ಯಾರ್ಥಧೀನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ತದ್ವಾರಾ ಕಾರ್ಯರೂಪವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುರ್ಭವತೀತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿದ್ವಾರಾ ಪದಾನಿ ಕಾರ್ಯವಾಚಿಪದೇನ ಸಹ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯಂತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
’ತಚ್ಛೇಷತಯಾನ್ಯದುಪಯುಕ್ತಮಿ’ತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅರ್ಥವಾದಾದಿಕಂತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪದದ್ವಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇನೈವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮುಪಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಾಕ್ಯೇ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಯಾಗೋ ವಿಧೇಯಃ, ತಥಾ ವೇದಾಂತೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಕಾಮೋ ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಚ ವಿಧೇಯಮಸ್ತೀತಿ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ
ಶಂಕತೇ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇ ನೋಪಾಸನಂ ಕಿಂತೂಪಾಸನಾತಿರಿಕ್ತಂ ತಚ್ಚ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾನವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮುಪಾಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಧಿಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದೇತ್ಯಾದೌ ವಿಧಿಃ ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದೇತಿ ।
ವೇದನಮುಪಾಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾನ್ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾದಪೂರ್ವದ್ವಾರಾಽಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಗುಣಮೋಕ್ಷೋ ಭವತಿ ನ ಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಚೇಚ್ಛಬ್ದಮಧ್ಯಾಹರತಿ –
ಚೇದಿತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದೇತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಚೇಚ್ಛಬ್ದಯೋರರ್ಥಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇತಿ ।
ಅನ್ವಿತತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥
ಯತ್ಫಲಂ ತತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಜನ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಮತವ್ಯಾಪ್ತಿರಪ್ರಯೋಜಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯಜನ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನಜನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿದ್ವದನುಭವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಹರತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನಿಯೋಜ್ಯೇತಿ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಃ ನಿಯೋಗಕರ್ತಾ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ವಿಧೇಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಸಾಯೇತಿ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧ್ಯಾಭಾವವತಿ ಹೇತೋರ್ವೃತ್ತಿತ್ವಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ’ಸೋರೋದಿ’ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧೇಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಾವರೂಪಹೇತೋಃ ಸತ್ವಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನತಯಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಬೋಧಕತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣದಲಂ ಫಲವತ್ತ್ವಸತ್ತ್ವೇಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವತ್ತ್ವರೂಪಹೇತೋರಭಾವಾತ್ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಾಕ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣದಲಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಬೋಧಕತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತದ್ವಾರಣಾಯ ವಿಶೇಷ್ಯದಲಂ ವಿಧೇಯಕಬೋಧಕತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಹೇತೋರಭಾವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಕಾಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮವದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ’ ನ ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿ’ತಿ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಾಹಕವಾಕ್ಯಮೇತತ್ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚಃ ’ಅತೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತ’ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ ।
’ತತ್ರ ವರ್ಣಿತಂ ಸಂಸಾರಮನುವದತೀ’ತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಕರ್ಮತತ್ಫಲಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ’ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತ’ ಇತ್ಯಂತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ತು ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನೋಪಸರ್ಜನಭಾವೇನ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಉಕ್ತಹೇತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿತಿ ಹೇತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಧರ್ಮಪದಮಧರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪರಿಹಾರಾಯಾಧರ್ಮೋಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ನಿಷೇಧೇತಿ ।
ಕರ್ಮೋಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಕರ್ಮೋಕ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ಯದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಅಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಚೇತಿ ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸುತ್ರಿತಾ ತಯೋರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಫಲಂ ಸುಖದುಃಖೇ ಸ್ಥಾವರಾಂತರೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಪದಂ ಪ್ರಮಾಣಪರಮ್ । ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯೇತಿ । ಮನುಷ್ಯಾದಾರಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾನುಭೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ’ಸ ಏಕೋ ಮಾನುಷ ಆನಂದ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸುಖತಾರತಮ್ಯಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ಅರ್ಥಿತ್ವೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸಮಾಧೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪದಮುಪಾಸನಾಪರಮ್ , ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾರೂಪೋ ಯಃ ಸಮಾಧಿವಿಶೇಷಃ ಧ್ಯಾನವಿಶೇಷಃ ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।
ಉಪಾಸನಾವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಿಣಾಮುತ್ತರಮಾರ್ಗೇಣ ಗಮನಮಿತಿ ಮಾರ್ಗತಾರತಮ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಕೇವಲೈರಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಾರಹಿತಪುರುಷಕೃತೈಃ ಕರ್ಮಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇತಿ ।
’ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ದೃಶ್ಯತ’ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇಣೇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇತ್ಯತ್ರ ದೀರ್ಘೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಗಾನುಸಾರೇಣ ಪೂರ್ವಪದಾಂತಸ್ಯ ದೀರ್ಘೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಕಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾದಾನೇತಿ ।
ಗ್ರಹಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಯಥಾ ವರ್ಣಿತಂ ತಥೈವ “ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತೀ’ತ್ಯಾಕಾರಕಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಸಂಸಾರರೂಪಂ ತಾರತಮ್ಯಮನುವದತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ವಿಶೋಕ ಇತಿ ।
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಸುಖಸ್ಯಾಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಛೋಕತ್ವಮೇವ, ತಥಾ ಚ ’ಸುಖದುಃಖೇ’ತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಮೋಕ್ಷೇ ವಿಶೋಕತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಜ್ಞಾಪಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷ್ವಿತಿ –
ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನಾತ್ಮವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನಿತಿ ।
ಪಂಚವಿಶೇಷಣಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಫಲಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಫಲಮುಕ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಮನುಷ್ಯಲೋಕಾದೂರ್ಧ್ವಲೋಕೇಷು ಶರೀರಾಣಾಂ ಸುಖಾಧಿಕ್ಯಂ ದುಃಖಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇಷು ಸುಖದುಃಖಯೋಃ ಸಮತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಾದಧೋಲೋಕೇಷು ದುಃಖಾಧಿಕ್ಯಂ ಸುಖಾಲ್ಪತೇತಿ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ತಾರತಮ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಧರ್ಮತಾರತಮ್ಯಮುಪಪಾದಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸ ಏಕೋ ಮಾನುಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಶಬ್ದೇತಿ ।
ಅನುಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾನುಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಇತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಕಃ, ಸಾಧನಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾನಿಂದಿತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಯಾಗಾಧಿಕಾರಿತ್ವಸ್ಯ ನಿಂದಿತತ್ವಾದನಿಂದಿತತ್ವಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
’ವಿದ್ಯಾಸಮಾಧಿವಿಶೇಷಾದಿ’ತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಉಪಾಸನಾಯಾಮಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತದತ್ತಾನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಹಿರ್ವೈದಿ ಚೇತಿ ।
ಕ್ರತ್ವಂಗಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಲೋಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಷಿತ್ವೇತಿ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸ್ಥಿತ್ವೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿಮಾನ್ ಯಃ ಶರೀರತಾರತಮ್ಯೇನ ಸುಖದುಃಖಾನ್ಯತರಸಂಬಂಧೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಭಾಷ್ಯಗರ್ಭಿತಾಂ ಸ್ಫುಟತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯಸ್ತಾರತಮ್ಯೇನ ಫಲಸಂಬಂಧೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಾವಗ್ನಿವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಜ್ಞಾಪಯನ್ನನುಮಾನಮಾಹ –
ಕಾಷ್ಠೋಪಚಯಾದಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಯಾ ಉಪಚಯಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾರತಮ್ಯಮರ್ಥಃ । ಅಯಂ ತಾರತಮ್ಯೇನ ಸಾಧನವಾನ್ ತಾರತಮ್ಯೇನ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ ಅಗ್ನಿವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
’ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟೋಽದೃಷ್ಟ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಮೋಕ್ಷಃ ಉಪಾಸನಾಕರ್ಮಫಲಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದ್ದೂಷಣಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಕರ್ಮಫಲಮಿತಿ ।
ಸಂಸಾರವರ್ಣನೇನ ಜ್ಞಾಪಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕರ್ಮಫಲವಿರುದ್ಧೇತಿ ।
ವಿಶೋಕತ್ವಾದಿಕಂ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗೇವ ಹೇತುರಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಕರ್ಮಫಲತ್ವಂ ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟಹೇತ್ವಭಾವಃ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಾವೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ವ್ಯವಹಿತೇನಾನ್ವಯಮಾಹ –
ನೈವೇತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ತದೇವೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪಂ ಧರ್ಮಫಲಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಿಯಂ ಸುಖಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ನಿಷೇಧೇತಿ ।
ಸುಖಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿತಿ ।
ಧರ್ಮಫಲಂ ದ್ವಿವಿಧಂ, ತಥಾಹಿ – ವೈಷಯಿಕಸುಖಹೇತುತ್ವೇನ ತತ್ಸುಖಸಂಬಂಧಿರೂಪಂ ಧರ್ಮಫಲಮೇಕಂ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ, ತಥಾ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಜನಿತಂ ಸುಖಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸುಖಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧಾಯೋಗಃ । ಅಪರಂ ಧರ್ಮಫಲಮಶರೀರತ್ವರೂಪಂ ತಚ್ಚ ಪರ್ಯವಸಾನತಯಾ ಶರೀರಾದ್ಯಭಾವಃ । ಸ ತು ಧ್ವಂಸವತ್ ನಿತ್ಯೋಪಿ ಜನ್ಯಶ್ಚ, ಸ ಏವ ಮೋಕ್ಷಃ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿತ್ವೇನ ವಿಚಿತ್ರಫಲದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಶಂಕತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅಶರೀರತ್ವಂ ಭಾವರೂಪಮಥೋ ನ ತ್ವಭಾವರೂಪೋ ಧ್ವಂಸವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅಶರೀರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇ ಭಾವತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋದಾಹೃತಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಶರೀರಮಿತಿ ।
’ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಿತಿ’ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಮವತಾರಯತಿ –
ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತಿ ।
ಸಾವಧಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನವಸ್ಥೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯನೇನಾನಾದಿತ್ವಮಿತರಾಂಶೇನ ಭಾವತ್ವಮಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ’ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ, ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ, ಅಥಾಯಮಶರೀರೋಽಮೃತಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇ’ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ದರ್ಶಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾಶರೀರತ್ವಾಮೃತತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾದಿತ್ವೇಽಂತವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಂತವತ್ತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಪುನರಾವೃತ್ತೌ ಪುನರ್ಬಂಧಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ತಥಾ ಚೋಕ್ತಶ್ರುತ್ಯಾ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಾಪಾದನರೂಪನ್ಯಾಯೇನ ಚಾನಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ನೋಪಾಸನಾಕ್ರಿಯಾರೂಪಧರ್ಮಫಲತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ಚೇತಿ । ನನು ನಿತ್ಯವಸ್ತುಮಧ್ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ವಸ್ತುನಿ ಪರಿಣಮಮಾನೇ ಸತಿ ತದೇವ ಇದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರಮಾಣಬಲಾತ್ ಸಿದ್ಧಂ ಪರಿಣಾಮನಿತ್ಯತ್ವಮೇವ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಯತ್ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ತದ್ವನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ – ಯತ್ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ತತ್ಸಾವಯವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಶರೀರಾಮೃತಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಾನ್ನ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂತು ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಮೇವ ।
ಕಿಂಚ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಂತು ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾನ್ನಾಶಕಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತತೋ ನ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪಾಸನಾಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನಿತ್ಯತ್ವೇಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಾಷ್ಯೇ –
ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತ್ವಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ವಿಹನ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಹತಾ ಜನ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ ವಸ್ತುನಿ ಪರಿಣಮಮಾನೇ ಸತಿ ತದೇವ ವಸ್ತ್ವಿದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರೂಪಬುದ್ಧಿರಪ್ರತಿಹತಾ ಜನ್ಯತೇ ತತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರಮಾಣಕಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ಯಥಾ ಚ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಽಹಂ ಬಾಲ್ಯೇಪಿ ತಥಾನ್ವಭೂವಂ ಸೋಹಂ ವೃದ್ಧೋಸ್ಮೀತ್ಯವಸ್ಥಾರೂಪಧರ್ಮಭೇದೇಪಿ ಧರ್ಮ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯಕಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಬಲಾತ್ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ತಾರ್ಕಿಕಾಭಿಮತಂ ಶರಿರಾದಿಕಮಾದಿಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ –
ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ನೋಪಾವರ್ತೇತೇ ಕಾಲತ್ರಯಂ ಚ ನೋಪಾವರ್ತತೇ ತದಶರೀರತ್ವಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತೇನ ಕರ್ತವ್ಯೇನೇತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯೇನೋಪಾಸನೇನಾಪೂರ್ವದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಅನಿತ್ಯೋಪಿ ಮೋಕ್ಷಃ ಅನಿತ್ಯೇಷು ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಲಕ್ಷಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ –
ನಿತ್ಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪಂಚಭಿರ್ವಿಶೇಷಣೈಃ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಿಣಾಮೇತಿ ।
ಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರರಾಹಿತ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ಪರಿಣಾಮಾಭಾವಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರವಯವತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಿರವಯತ್ವಾದೇವೋಕ್ತಗಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾರೂಪಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾತಜ್ಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾಲಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾದ್ಯನವಚ್ಛೇದ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಾದ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ’ ಪದಂ ವಿಭಕ್ತಿವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ಯೋಜಯತಿ –
ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಕಥಯನ್ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ತತ್ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನ ನಿಯೋಗಫಲತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಯತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಶರೀರತ್ವರೂಪಂ ತತ್ಕೈವಲ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಯತ್ಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ನ ಚ ಯಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಸ್ಯೇಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ತತ್ಕೈವಲ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯನ್ವಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಿಮಧ್ಯಾಹಾರೇಣೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವೇಪಿ ಮೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಅಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಯಸ್ಯೇಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ’ತದ್ಯದಿ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತಯೇ’ತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಥತಚ್ಛಬ್ದೇನಾನ್ವಯಸಂಭವಾತ್ತಥಾ ಚ ಯತ್ಪದಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ವರಸಾತ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
’ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ’ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯಮರ್ಥತಃ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಯಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಭ್ರಮಂ ವಾರಯತಿ –
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತಃ ಪೃಥಗಿತಿ ।
’ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಅಸಂಬಂಧೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅತಸ್ತದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿಯೋಗಫಲತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮಾದ್ಯಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಹೇತುಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತಿ ಭೇದಃ । ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಯಸ್ಯೇಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸ್ಥತಚ್ಛಬ್ದಾಭ್ಯಾಮನ್ವಯೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಧರ್ಮಾದ್ಯಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಪೃಥಕ್ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವರ್ಗವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮನುಕೂಲತರ್ಕಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಸ್ಪರ್ಶ ಇತಿ ।
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಾರೋಪ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯಕೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಧಿಸಂಬಂಧಿತ್ವೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸನಯಾಃ ಕಾರ್ಯರೂಪತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾನಧಿಗತವಿಷಯಾಭಾವಾದ್ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೃಥಗ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇಪಿ ವಿಧಿಪರಾತ್ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾನಧಿಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯರೂಪವಿಷಯಲಾಭೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಕಥನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ನಾಹಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಭೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಜಾಗರೂಕತ್ವಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ವಿಧಿಪರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಬೋಧಕತಯಾ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಪೃಥಕ್ತ್ವಕಥನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧೇಃ ವಾಸ್ತವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮಂತರಾನುಪಪನ್ನತ್ವಾತ್ತದಾವಶ್ಯಕಂ, ತಥಾ ಚಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರಧಾನವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನೈವ ವಿಷಯಲಾಭಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಂ ವಿನೈವಾರೋಪಿತೈಕ್ಯವಿಷಯಕಭ್ರಮಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಾದೇವ ತದುಪಾಸನಾಯಾಃ ಸಂಭವೇನ ತದ್ವಿಧೇರುಪಪತ್ತೇಃ ನ ತದಪೇಕ್ಷೇಪಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ವೇತಿ ।
ತದ್ವಿನೇತಿ ।
ವಾಸ್ತೈಕ್ಯಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರೋಪಿತೈಕ್ಯವಿಷಯಕಭ್ರಮಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಾದುಪಾಸನಾದ್ವಾರಾ ವಿಧೇರುಪಪತ್ತಿಃ ಕ್ವ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ’ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿರಿ’ತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ –
ಯೋಷಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಐಕ್ಯೋಪಾಸನಾಂ ಪ್ರತಿ ಐಕ್ಯಾರೋಪಃ ಆರೋಪ್ಯೈಕ್ಯಂ ವಾ ಹೇತುಃ ನ ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಸೂತ್ರಸ್ವಾರಸ್ಯಜ್ಞಾಪನಾಯ ಯೋಜನಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಿತಿ ।
’ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ’ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ’ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾದಿ’ತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾವಂ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ನನ್ವಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಯದತ್ರೇತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೋಪದೇಶಾನಂಗೀಕಾರೇ ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಾನಾಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತ್ವೇವಮಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿಯೋಗಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ನಿಯೋಗಕರ್ತ್ರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ನಿಯೋಗೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವ್ಯವಹಿತೋತ್ತರಜನ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಕಾಲಾಂತರಭಾವ್ಯದೃಷ್ಟಫಲಕನಿಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಥಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಭಾವ್ಯದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಪೂರ್ವಜನ್ಯಂ ತತ್ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ ನ ತಥಾ ಮೋಕ್ಷಃ ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನಾವ್ಯವಹಿತೋತ್ತರಜನ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣತ್ವನೋದಾಹೃತಶ್ರುತೀನಾಮರ್ಥಮಾಹ –
ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ತದಾ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಕಲಟ್ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕಾಲಾಂತರನಿರಾಸಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ದೃಷ್ಟೇ ಸತೀತ್ಯನೇನ ಜ್ಞಾನಾವ್ಯವಹಿತೋತ್ತರಜನ್ಯತ್ವಂ ಕರ್ಮನಾಶಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಕರೋತಿ –
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಧಿಫಲತ್ವ ಇತಿ ।
ವೈಧ ಇತಿ ।
ವಿಧಿಜನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತೀತಿ ।
ಅವ್ಯವಹಿತೋತ್ತರಜನ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ತಸ್ಯೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾದಿಸೂರ್ಯಶ್ಚೇತೀತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾನ್ವಯಃ । ತಿಷ್ಠತಿಗಾಯತ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಯದರ್ಥಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ರ ಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ಚಿನ್ಹಶಬ್ದಿತಪರಿಚಾಯಕಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಿಷ್ಠನ್ ಗಾಯತೀತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೀನಗಾನಕ್ರಿಯಾವಾನ್ ಪುರುಷ ಇತಿ ಬೋಧಾದಿತರಕಾಲೇ ಗಾನಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾವರ್ತಿಕಾ ಸ್ಥಿತಿರ್ಭವತಿ ನ ಹೇತುರಿತ್ಯತಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರಪ್ರಸಕ್ತಿಃ, ಸ್ಥಿತೇಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರವಾರಕತ್ವಾಭಾವಾದುಭಯಾರ್ಥಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪಶ್ಯನ್ಪ್ರತಿಪೇದ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುರ್ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ಸಾಮಗ್ರ್ಯವ್ಯವಹಿತೋತ್ತರಕ್ಷಣೇ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾನ್ನ ಕಾರ್ಯಾಂತರಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಪದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಪರಂ ಪರಿಚಾಯಕಪರಂ ವಾ ।
ವರ್ತಮಾನಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಟಃ ಲಟ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿ ವಿಹಿತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕರಣಸೂತ್ರೇಣ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಿಹಿತೋ ಯಃ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರಕಾಲೀನಗಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ಥಿತೇಃ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವರೂಪಾರ್ಥೇ ಪ್ರೋಚ್ಯಮಾನೇ ವಿದ್ಯಮಾನಧಾತೋಃ ಪರಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಕಲಟ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾದೇಶತ್ವೇನ ವಿಹಿತೋ ಯಃ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸೋಪಿ ’ಸ್ಥಾನಿವದಾದೇಶ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಕ ಏವ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಿಷ್ಠನ್ ಗಾಯತೀತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಿತೇಃ ಗಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾಪ್ರತೀತಾವಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾವಾರಕತ್ವೇಪಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಗಾನಂ ಕೃತವಾನಿತಿ ಬೋಧೇನ ತತ್ಕರ್ತೃಕಕಾರ್ಯಾಂತರಾಭಾನಾತ್ ತತ್ಕರ್ತುಃ ಗಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕ್ರಿಯಾಂತರಂ ಮಧ್ಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ತುಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ಮಧ್ಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಪುರುಷಕರ್ತೃಕಕಾರ್ಯಾಂತರಾಭಾವರೂಪಸಾಮ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠನ್ ಗಾಯತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಪಶ್ಯನ್ಪ್ರತಿಪೇದ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ಮಧ್ಯೇ ನ ಭಾತೀತಿ – ರಾಮಾನಂದೀಯಪಾಠಾಂತರಮತ್ರ ಸಮೀಚೀನಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಭನಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಸುಬೋಧಕತ್ವಾದಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿಯೋಗಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಾವ್ಯವಹಿತೋತ್ತರಜನ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮುಪಪಾದ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ಸಾಕ್ಷಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮುಪಪಾದಯತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯಕಾರ ಇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ಮರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಪರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪರಂ ಪುನರಾವರ್ತಿಶೂನ್ಯಮಿತಿ ।
ಪರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ, ವಿದ್ಯಾಪ್ಲವೇನಾಸ್ಮಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯಸೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ್ರ ದ್ವಿಕರ್ಮಕಪ್ರಯೋಗೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಮೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತಿವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾನ್ವಯಮಾಹ –
ಮಯೇತಿ ।
ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಪಸಾ ದಗ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಾಯೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಪ್ರಮೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಪ್ರಮೈವ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮುಕ್ತಿಹೇತುಃ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ ತು ನ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕ್ಷಪಾದಮುನೀತಿ ।
ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರಸೂತ್ರಕೃದ್ಗೌತಮಮುನಿಸಮ್ಮತಿಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಕಾರಮಾಹ –
ಗೌರೋಹಮಿತಿ ।
ಪಾಠಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।
’ದುಃಖಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತೀ’ತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಪಾಠಕ್ರಮೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತೋರಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಹೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ಷಷ್ಠೀ ವ್ಯಧಿಕರಣೇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ನ ವಿದ್ಯತೇಽಂತರಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಮಧ್ಯೇ ಕಿಂಚಿದಂತರಂ ವ್ಯವಧಾಯಕಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನಂತರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರ್ಯಂ ಚ ಜನ್ಮ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ । ದೇಹೇ ಅನುಭೂತಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿದುಃಖಂ ಪ್ರತಿ ಶರೀರಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಕಾರಣಂ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಾರಣಂ ಧರ್ಮಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೌ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾದಿದೋಷಃ ಕಾರಣಂ ರಾಗಾದಿದೋಷೇ ಗೌರೋಹಮಿತ್ಯಾದಿಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇವಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದ್ದುಃಖೋತ್ಪತ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ ಶ್ರೀಗೌತಮಮುನಿಃ ನಾಶಕ್ರಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಸೂತ್ರಂ ರಚಯಾಂಚಕಾರ, ತಥಾ ಚೋತ್ತರೋತ್ತರಕಾರಣನಾಶೇನ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯನಾಶಾದೇಕವಿಂಶತಿದುಃಖಧ್ವಂಸರೂಪೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವತೀತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸಮ್ಮತಿರುಕ್ತೇತಿ ।
ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಭೇದಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಂಶೇ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಮ್ಮತಿರುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಾಭಾವೇಪಿ ಸಂಪದಾದ್ಯನ್ಯತಮರೂಪವಿಶೇಷೋಪಾಸನವಿಧಿಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸಗುಣವಾಕ್ಯವನ್ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಲಾಘವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಿತ್ಯಾಶಯಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ತದವತಾರಯತಿ –
ನನು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತುಃ ಶಂಕಿತುಃ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಂಪದಾದಿರೂಪವಿಶೇಷೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಸ್ತು ಸಂಪದಾದೀನಾಮಾಹಾರ್ಯಾರೋಪರೂಪಾಣಾಂ ವಿಶೇಷೋಪಾಸನಾತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ರಮಾತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿರೂಪಾನಂತದೋಷಾನ್ನ ತತ್ಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ಕುತೋ ಲಾಘವಾವಕಾಶಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಗೌರವಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚೈಕತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ನ ಸಂಪದಾದಿರೂಪಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅಲ್ಪಾಲಂಬನೇತಿ ।
ಮನಸ್ಯಲ್ಪತ್ವಬುದ್ಧಿತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ಮನಸ್ತ್ವಬುದ್ಧಿತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ವಾ ಉತ್ಕೃಷ್ಟವಿಶ್ವೇದೇವಾಭೇದಧ್ಯಾನಂ ಸಂಪದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಚ್ಚ ಭೇದಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಮೇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಅಭೇದಃ ಸಂಪದಿತಿ ।
ಅಭೇದಧ್ಯಾನಂ ಧ್ಯಾನವಿಷಯೀಭೂತಾಭೇದೋ ವಾ ಸಂಪದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕಸ್ಯ ಸಂಪದ್ಭೇದಮಾಹ –
ಆಲಂಬನಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇತಿ ।
ಆರೋಪ್ಯಪ್ರಧಾನಾ ಸಂಪತ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಧಾನೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಸಸಂಪದೋರ್ವಿಭಾಗಃ ಕಲ್ಪತರೌ ದರ್ಶಿತಃ ।
ಅರ್ಥಂ ಕಥಯನ್ ಅನ್ವಯಪೂರ್ವಕಂ ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಅಧಿದೈವತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಸ್ವಾಪಕಾಲ ಇತಿ ।
ವೃದ್ಧಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರಪರಿಣಾಮಹೇತುತ್ವರೂಪಂ ಯದ್ಬೃಂಹಣತ್ವಂ ತದಾತ್ಮಕವೃದ್ಧಿಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಪದ್ರೂಪತ್ವಮಧ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಂ ಸಂವರ್ಗಧ್ಯಾನರೂಪತ್ವಂ ಚ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸಂಪ್ರತಿ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಯಥಾ ಪತ್ನೀತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಕಮಿತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಜನಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಾರಂಭಸಮಯೇ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯುಪಾಸನಾರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಾವಶ್ಯಕಂ ತೇನ ಕರ್ತರಿ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಕಾರಣಮದೃಷ್ಟಂ ಜನ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದುಪಾಸನಾಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇತಿ ।
ಪದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮೇಕವಿಭಕ್ತಿಕತ್ವೇ ಸತ್ಯೇಕಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವರೂಪಂ ವಾಕ್ಯೇ ಹ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಭೇದಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಸಂಪದಾದ್ಯುಪಾಸನಾಪರತ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾದನ್ಯಥಾ ಘಟಃ ಪಟ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಯತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ಪೀಡ್ಯೇತೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕಥಂ ತದ್ಭಾವ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ಕಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಷ್ಟೇ ವೇತಿ ।
ನಷ್ಟಪಕ್ಷೇ ಅಧಿಕರಣಸ್ಯೈವಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯೈವೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಿತವಸ್ತುಜನ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ನ ನಿತ್ಯಾ ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣಸಾಧ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪದಂ ಪ್ರಮಾಪರಂ ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಘಟಾದಿವಸ್ತುಜ್ಞಾನವದ್ಯಥಾರ್ಥವಸ್ತುತಂತ್ರೈವೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಉಕ್ತರೀತ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಂಗಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣಮಿತಿ । ಅಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇದಮಿತಿ ।
ಇದಮಿತೀದಂತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವರೂಪಮುಪಾಸನಾವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಚ ಯತ್ಕರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ನಾನುಮಾನಂ ಸ್ವಸಾಧ್ಯಸಾಧಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಬ್ದೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಶಬ್ದಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಬೋಧವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ತೃತೀಯಸುತ್ರೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಬೋಧಾವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ವೃತ್ತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರವೃತ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಬೋಧಕೃತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲಶಾಲಿತ್ವರೂಪಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಬೋಧವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇರನೇಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ, ತಥಾ ಚ ತತ್ರ ಬೋಧವಿಷಯತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಬೋಧಾವಿಷಯತ್ವೇ ಕಥಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸಮಾನವಿಷಯಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ವೃತ್ತಿಕೃತಾವಿಷಯತ್ವೇಪೀತಿ ।
ಅಪ್ರಮೇಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಶಾಬ್ದಬೋಧಾವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕೇವಲವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಗೌಣಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಫುರಣಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಾಂಶರೂಪಬೋಧವಿಷಯತ್ವಂ ತು ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಬ್ದಬೋಧಾವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ನ ಕಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರೇದಮನುಸಂಧೇಯಮ್ । ವಿಷಯತ್ವಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಮುಖ್ಯಂ ಗೌಣಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ವಿಶಿಷ್ಟನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಕೇವಲಾಹಂಕಾರಾದಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಕೇವಲಾತ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ ವಾ ಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯೇವಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ , ಸಂಭಾವನಾಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥೇ ತು ತಥೈವೋಪಪಾದಿತಮ್ , ತಥಾ ಹಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾಖ್ಯಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಗೌಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಭಾನಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಭಾಕ್ತ್ವರೂಪತ್ವಂ ಗೌಣತ್ವಂ ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತಿ । ಅಸ್ಯಾಂ ಫಕ್ಕಿಕಾಯಾಮಪಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಗೌಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ಚೇತಿ, ತತ್ರ ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರೂಪತ್ವಂ ಗೌಣತ್ವಂ ಫಲವ್ಯಾಪ್ತಿರೂಪತ್ವಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ತಥಾ ಚ ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಪಿ ಆತ್ಮನಿ ಗೌಣಮೇವ ವಿಷಯತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಿತಮ್ , ಅಹಂಕಾರೇ ತು ಗೌಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಮತ್ವಾಹ –
ನಿವೃತ್ತಿರೂಪೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಮತಮಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತಿವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾನ್ವಯಮಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನುವದತೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಯಮೇವಾನುವದತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಜ್ಞಾತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಪಕ್ಷಃ ವಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಪಕ್ಷ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಉದಾಹೃತಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ।
ಚಾಕ್ಷುಷಮನೋವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಗಂತುಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ನಿವೃತ್ತೇರ್ಜನ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಯತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಧ್ವಂಸಸ್ಯೇತಿ ।
ಜನ್ಯತ್ವೇಪಿ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಧ್ವಂಸಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಂತ್ಯಭಾವವಿಕಾರರೂಪತನ್ನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೇಃ ಪರಮತೇ ಧ್ವಂಸರೂಪತ್ವೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ತಸ್ಮಾನ್ನ ನಿಯೋಗಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮೋಕ್ಷಃ ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತಮವತ್ತ್ವಾತ್ ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋಪಾಸನಾಜನ್ಯತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ಪಕ್ಷೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಿಹರತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಮೇವಾಸ್ತಿ ಯೇನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೇಃ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತಮರೂಪಸಾಧ್ಯಸಂಬಂಧೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಯತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋ ಮತಂ ತದಸಂಗತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಮುದಾಯಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಾಮಗ್ರ್ಯವ್ಯವಹಿತೋತ್ತರಕ್ಷಣಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗಾದಿರೂಪಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಉತ್ಪಾದ್ಯ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾನಸಮುಪಾಸನಾಧ್ಯಾನರೂಪಂ ವಾ ಕಾಯಿಕಮಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದಿರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ ಕಶ್ಚಿದ್ವದತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಅನಿತ್ಯ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇ ದೃಢತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಾಪ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಕಾಪ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಸರ್ವವಸ್ತುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಾಧಾನೇನೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಭೇದೇ ತೃತೀಯಾದ್ವಯಮಿತಿ ವಿಭಾವನೀಯಮ್ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದೌ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿನಾ ಗುಣಾಧಾನಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ ವಸ್ತ್ರಾದೌ ತು ಕ್ಷಾಲನೇನ ದೋಷಾಪನಯರೂಪಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ ಯಥಾ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ವಿವಿಧಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯೇತಿ ।
ಅಸಂಗತ್ವೇನ ಗುಣಾದ್ಯಸಂಭಂಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಧರ್ಮ ಏವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ – ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತಥೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಥೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವವದಿತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಮಧ್ಯೇ ಅನ್ಯತಮಂ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೂಷಯತೀತಿ ।
ಸ್ವಮತೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಃ ಪ್ರತ್ಯುತ ಪರಮತ ಏವ ತದಂಗೀಕಾರಾದನಿತ್ಯತ್ವದೋಷ ಇತಿ ದೂಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಶೈವಂವೈಷ್ಣವಾದಿತತ್ತನ್ಮತೇ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕೈಲಾಸವೈಕುಂಠಾದಿಗ್ರಾಮಸ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಗಮನರೂಪಯಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ಭವತಿ ತಥೈವ ಅನಿತ್ಯತ್ವನಿರಾಸಾಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಸನಾರೂಪಕ್ರಿಯಯಾ ಆಪ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ತಿರೂಪಸಾಧ್ಯೋಪರಾಗೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಕರ್ಮತಾ ಚ ಭವೇತ್ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇರುಪಾಸನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸನಾಜನ್ಯತ್ವೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿಯೋಗಪರತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜೀವೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ತಯೋರಭೇದೇ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮಾಪ್ತತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಕಾಪ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಕ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭೇದೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಮಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಕಾಪ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಕ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ | ನನ್ವಭೇದಪಕ್ಷೇ ಕಥಮಾಪ್ತಿಃ ಭೇದನಿಯತತ್ವಾದಾಪ್ತೇಸ್ತಥಾ ಚೋಭಯಥಾಪ್ಯಾಪ್ತಾತ್ವಾದಿತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಭೇದೇ ತ್ವಾಪ್ತರೋಪಚಾರಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ ವಿಕಾರ್ಯತ್ವಮಾಪ್ಯತ್ವಂ ಚ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಯಥಾ ವ್ರೀಹೀಣಾಮಿತಿ ।
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಗುಣಾಧಾನಾಖ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯರೂಪಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಜನ್ಯತೇ ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿಷು ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿನಾ ಗುಣಾಧಾನಾಖ್ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತದ್ವತ್ತಥಾ ಚೋಪಾಸನಾರೂಪಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವೇನ ವೇದಾನತನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಗುಣಾಧಾನಂ ದೋಷಾಪನಯಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ’ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹೀ’ತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಗುಣಾಧಾನಮಿತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದೌ ಗುಣಾಧಾನಲಕ್ಷಣಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಾಮ ಸ್ವರ್ಗೋತ್ಪಾದಕತ್ವರೂಪಾತಿಶಯವಿಶೇಷಃ ।
ಆದ್ಯ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮಲನಾಶಕೋಪಾಸನಾರೂಪಕ್ರಿಯಾ ಕಿಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಸತೀ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮಲಂ ನಾಶಯತಿ ಅನ್ಯನಿಷ್ಠಾ ವಾ ? ನಾದ್ಯಃ ಅಸಂಗಾದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವಂತರಸಂಯಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈವಾತ್ಮಾನಂ ಲಭತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ।
ಯಾ ಕ್ರಿಯಾ ಸಾ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವಂತರಸಂಯೋಗಿತ್ವರೂಪವಿಕಾರಂ ಸಂಪಾದಂತ್ಯೇವ ಸ್ವಯಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಾತ್ಮನಃ ಕ್ರಿಯಾಂಗೀಕಾರೇ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಯೋಗಿತ್ವಮಾಗತಂ ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತತ್ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರಾನ್ಯನಿಷ್ಠಯಾ ಕ್ರಿಯಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಿತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಜ್ಞಾಪಯನ್ಪೂರ್ವವಾದ್ಯುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ದರ್ಪಣಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪ್ರಚಯಾನುಕೂಲಹಸ್ತಚಲನತದನುಕೂಲಯತ್ನಾನುರೂಪಾ ಯಾ ನಿಘರ್ಷಣಕ್ರಿಯಾ ತದಾಶ್ರಯಂ ಯದಿಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣಾದಿದ್ರವ್ಯಂ ತತ್ಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೀಗುರುಚರಣೈರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭರಣೇ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಂ ಸ್ಫುಟತ್ವೇನೋಪಪಾದಿತಮ್ । ತಥಾಹಿ – ಯದ್ಯಪೀಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣಸ್ಯ ದರ್ಪಣೇನ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪ್ರಚಯಾನುಕೂಲೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಹಸ್ತಚಲನತದನುಕೂಲಯತ್ನಾದಿರೂಪೋಽನ್ಯಗತೋಪಿ ಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಮಲಾಪಕರ್ಷಣಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ದ್ವಾರೀಭೂತೋ ಯಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪ್ರಚಯಃ ಸ ದರ್ಪಣಗತೋ ಭವತ್ಯೇವ ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತಿ ।
ಅನ್ಯಕ್ರಿಯಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯನಿಷ್ಠಕ್ರಿಯಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಮಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಿತ್ವಾಭಾವಸ್ತತ್ರ ಅನ್ಯನಿಷ್ಠಯಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಕಾರಕವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತೇರಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇವಲದೇಹನಿಷ್ಠಯಾ ಸ್ನಾನಾದಿಕ್ರಿಯಯಾ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸ್ನಾನಾದಕ್ರಿಯಾ ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಕಾರೋಪಿ ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ನ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ಸಂಹತಸ್ಯ ಫಲಮಿತ್ಯನ್ವಯಮರ್ಥಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕಿಂತು ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ನಾನಾದಿಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿಕಂ ಚೇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ತತ್ಸಂಹತ ಏವ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಧಾತುಸಾಮ್ಯೇನೇತಿ ।
ವಾತಪೈತ್ತ್ಯಶ್ಲೇಷ್ಮಧಾತುಸಾಮ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಭಿಮಾನಃ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದಚತುಷ್ಟಯೇನಾನ್ವಯಃ । ಯತ್ರಾತ್ಮನಿ ವಿಷಯೇ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತೃತೀಯಾಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣಾರ್ಥಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ದೇಹಸಂಹತೇನೈವೇತಿ ।
ಮನೋವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಾಂಶರೂಪಸ್ಥೂಲದೇಹೇ ವಿನಷ್ಟೇಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಬಲಾಲ್ಲಿಂಗದೇಹಮಾದಾಯ ಸಂಸ್ಕಾರಫಲಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ಯಥಾ ಏಕಾಂಶರೂಪಬಾಲ್ಯಪರಿಮಾಣೇ ವಿನಷ್ಟೇಪೀತರಾಂಶಮಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿಸ್ತದ್ವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಿಪ್ಪಲಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಭೂತ್ವೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಾಪತ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಸಾಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ।
ಚೇತೇತಿ ।
ಚೇತೃಶಬ್ದ ಋಕಾರಾಂತಃ ।
ಚೇತಾ ಕೇವಲ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣಾರ್ಥಂ ವದನ್ ಅನುಭವಮಾಹ –
ಬೋದ್ಧೃತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶಿರಾಃ ನಾಡ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹದ್ವಯಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತೀತಿ ಜ್ಞಾಪಯನ್ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ ಸಾರ್ಥಕ ಇತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಘಾತಮಿತಿ ।
ವಿರೋಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಕಥಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಿತಿ ವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಾನಸಮಪಿ ಇತಿ ।
ಯೋ ವಿಧ್ಯರ್ಥಃ ಸ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಃ ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ನ ವಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನ ವಿಧಿಯೋಗ್ಯಕ್ರಿಯಾತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ।
ಭೇದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಚೋದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಚೋದನಯಾ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ವಿಷಯವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸತಿ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಮಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಾಮುಪಪಾದಯನ್ ತಸ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ವಿಷಯವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
ವಿಷಯಾಜನ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಿತ್ಯಾದೌ ವಿಷಯಸ್ಯಾಹೇತುತ್ವಾತ್ತದಜನ್ಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯ ಕೃತಿಜನ್ಯತ್ವದಲಮ್ । ಕೃತಿಸಾಧ್ಯೇ ಅಪೂರ್ವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರವಾರಣಾಯ ವಿಷಯವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವದಲಮ್ , ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಉಪಾದಾನರೂಪವಿಷಯಜನ್ಯತ್ವೇನ ತದಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಅಪೂರ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಮ ಪೂರ್ವಹೇತುಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಪುರಸ್ತಾದುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್ನಿತಿ ಹೇತೌ ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್ ತಾಂ ದೇವತಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಸಂಧ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಧ್ಯಾನೇ ವಿಷಯವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸತಿ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಯಥಾ ಯಾದೃಶೀತಿ ।
ಯಾದೃಶೀ ಅನಾಹಾರ್ಯಪ್ರಮಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ಯಾನಂ ನ ಕ್ರಿಯಾ ಮಾನಸತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ಧ್ಯಾನಂ ಕ್ರಿಯಾ ಮಾನಸತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನೇ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿಃ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ಪಕ್ಷೇ ಸಾಧನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಕತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ – ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮನಃ ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಫಲಿತಚೈತನ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇಪಿ ವತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದತ್ರೋಪಸಂಹೃತಮ್ –
ಜ್ಞಾನಮೇಕಂ ಮುಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚಿದ್ಧ್ಯಾನಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತ್ವನುಸಾರ್ಯಪಿ ವಸ್ತುನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಭವತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯಾ ಇತಿ ಸಂಧ್ಯಾಂ ಮನಸೇತಿ ಚೋದಾಹರಣದ್ವಯಮ್ , ಕಿಂಚಿತ್ಪುನರ್ಧ್ಯಾನಂ ವಸ್ತ್ವನುಸಾರ್ಯಪಿ ಭವತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪುರುಷೋ ವಾ ವೇತ್ಯುದಾಹರಣಮ್ , ಅತೋ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವನುಸಾರೇ ತದನನುಸಾರೇ ಚ ನ ನಿರ್ಬಂಧಃ, ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ತು ನಿಯತಮೇವೇತಿ ತಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತಯಾ ನ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಮಿತಿ । ಯಥಾರ್ಥವಸ್ತುವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವದಾನಾಹಾರ್ಯಪ್ರಮಾತ್ಮಕತ್ವಮೇವ ಧ್ಯಾನಾದೀನಾಂ ತು ಕೇಷಾಂಚಿದನಾಹಾರ್ಯತ್ವಂ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಭ್ರಮತ್ವಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾದಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಹದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯೇತಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತಃ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ನ ಚೋದನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಜನ್ಯತ್ವೇನ ಪುರುಷತಂತ್ರತಾಽಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ವಿಗ್ರಹಪ್ರತಿಪಾದಕದ್ವಾರಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಜನ್ಯತ್ವೇಪಿ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಪುರುಷತಂತ್ರತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ।
ಆಹಾರ್ಯರೂಪಂ ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವೇಪಿ ಶಾಬ್ದಬೋಧಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಶಾಬ್ದಬೋಧಾದೇರ್ನ ವಿಷಯವಸ್ತುತಂತ್ರತಾ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾನುಮಾನಾದ್ಯರ್ಥೇಷ್ವಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಾರ್ಥೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನಾದೇವೇತಿ ।
ಅಬಾಧಿತವಸ್ತುವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಾದೇವಾನುಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾಭಾವೇನ ಮುಖ್ಯವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾಭಾವೇಪಿ ಅನುಮಿತ್ಯಾದಿನಿಷ್ಠಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯಾಬಾಧಿತವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ – ಯಾ ಚೋದನಾಜನ್ಯಾ ಪುರುಷತಂತ್ರಾ ಚ ಕ್ರಿಯಾ ತಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಸಿದ್ಧಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಚೋಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ –
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಮಕಂ ಶಾಬ್ದಬೋಧಾತ್ಮಕಮನುಮಿತ್ಯಾತ್ಮಕಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಂ ನಾಪಿ ಪುರುಷತಂತ್ರಂ ಪರಂಪರಯಾ ಕೃತಿಜನ್ಯತ್ವೇಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಘಟಾದಿಜ್ಞಾನವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಲಿಂಗಾದಿತ್ರಯಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣೋದಾಹರಣಪೂರ್ವಕಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನಿರ್ಯೋಜ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯೋ ಯೇಷಾಂ ವಿಧ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ –
ಅನಿಯೋಜ್ಯಮಿತಿ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಶೂನ್ಯಂ ವೇತಿ ।
ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಫಲರಹಿತಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯೋಜ್ಯಶ್ಚ ವಿಷಯಶ್ಚ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯೌ ಯೇಷಾಂ ನ ವಿದ್ಯೇತೇ ತೇ ಅನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯಾ ವಿಧಯಸ್ತೇಷಾಂ ಭಾವಃ ಅನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಸಮಾಸಾಂತರಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಕಥನೇನ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಮಮೇತಿ ।
ಅಯಂ ಫಲಹೇತುಭೂತಃ ಅಪೂರ್ವರೂಪೋ ನಿಯೋಗಃ ಮಮಾವಶ್ಯಕ ಇತಿ ಜ್ಞಾನವಾನ್ ಬೋದ್ಧಾ ಯಃ ಸ ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಶ್ಚ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯವಿಷಯಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಾಕ್ಯೇ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮರೂಪನಿಯೋಜ್ಯಃ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಯಾಗರೂಪವಿಷಯಶ್ಚ ವಿಧೇರಸ್ತಿ ತದ್ವದತ್ರ ನಿಯೋಜ್ಯೋ ವಿಷಯಶ್ಚ ವಿಧೇರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಭ್ರಮಂ ವಾರಯತಿ –
ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಹೇಯಮನುಪಾದಾನಂ ಚ ಭವತಿ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮೇವ ಹೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ಚೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ, ತಸ್ಮಾದಹೇಯಾನುಪಾದೇಯವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಧಯೋ ಜ್ಞಾನ ಇವ ತಸ್ಮಿನ್ ನ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ನಿರತಿಶಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಂ ವದನ್ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾಹೇಯೇತ್ಯಾದಿಹೇತೋರರ್ಥಮಾಹ –
ಉದಾಸೀನೇತಿ ।
ಅನಿಯೋಜ್ಯೇತ್ಯಾದಿಹೇತುಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಶಬ್ದಃ ।
ಉದಾಸೀನವಸ್ತುವಿಷಕತ್ವೇಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರದ್ಯೋತಕಃ ।
ಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ತುತ್ಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಫಲಾನೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆತ್ಯಂತಿಕೇತಿ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟಸುಖಹೇತುತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪಾದಿವಿಷಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ರಕ್ಚಂದನಾದಿವಿಷಯೇಷ್ವಿತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಾ ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತದ್ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸ್ರಕ್ಚಂದನಾದಿಭ್ಯೋ ಯದ್ವಿಮುಖೀಕರಣಂ ತದರ್ಥಾನೀತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅಥ ವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇಭ್ಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ಯದ್ವಿಮುಖೀಕರಣಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ವಿಷಯಾಣಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಲೋಕಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಯಂತಿಕಮುತ್ಕೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಸುಖಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಮಿತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಬಹಿರ್ಮುಖಸ್ತಮುತ್ಕೃಷ್ಟಸುಖಾರ್ಥಿನಮಧಿಕಾರಿಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹಿರ್ಮುಖಸ್ಯ ಸುಖೇ ಉತ್ಕೃಷ್ಟವಾಂಛಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ತಂ ಶ್ರವಣಾದೌ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರವರ್ತಯಂತೀತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಾತ್ಯಂತಿಕೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಏತೇನ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ಶ್ರುತೀನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರವರ್ತಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಯುಕ್ತಂ ಕಥಂ ಬಹಿರ್ಮುಖಸ್ಯೇತಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ, ಕಥಂಚಿದಧಿಕಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಕೇನ ಕಮಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಂ ವಿಷಯಂ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕರ್ತವ್ಯಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ।
ಅಕರ್ತವ್ಯಂ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ವಿವೃಣೋತೀತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾದೇರಿತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾದಿವಿಷಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರವಣಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿಣೋ ಲಾಭಾತ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥವಾಂಛಿನಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಯ ಶ್ರವಣಸ್ವರೂಪಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಾತ್ಮಬೋಧೇನಾತ್ಮಾ ಬೋಧ್ಯತ ಇತ್ಯನೇನ ಶ್ರವಣಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಧಿಪದಾನಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಗತಿಸಂಭವಾತ್ ಕ್ವ ವಾದಿನಾಮವಕಾಶ ಇತಿ ವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಹಾಸದ್ವಾರಾ ಸ್ವಮತಂ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಅದ್ವಿತೀಯೇತಿ ।
ತಪಸ್ವಿನಃ ಅರಣ್ಯರೂಪವನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿದಮಾಹ –
ದ್ವೈತೇತಿ ।
ಶೇಷಪೂರ್ತ್ಯಾನ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಫಲಿತಮಾಹ –
ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏತದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಭಾಕರೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಾಭಾಕರೋಕ್ತಂ ದೂಷಯಿತುಮುಪನ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮನಾಸ್ತಿಕತ್ವೇ ತುಲ್ಯೇಪಿ ಭಾಟ್ಟಮತೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪದಾನಾಂ ಶಕ್ತಿಃ ಪ್ರಭಾಕರಮತೇ ತು ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿತೌಲ್ಯೇಪಿ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಮತಯೋರ್ಭೇದೋ ವಿಭಾವನೀಯಃ ।
ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸೂಚಿತಂ, ಫಲಸ್ವರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಾಭಾವಃ ಸೂಚಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೋತುಃ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾಯೇತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸುರ್ಬಾಲ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ವಕ್ತೃವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ತಮವೃದ್ಧವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೋತುರಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶ್ರೋತಾ ಪಿತಾ ಮಧ್ಯಸ್ಥಶ್ಚ ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಕಾಲೇ ಪಿತುಃ ಹರ್ಷಪೂರ್ವಕಸ್ನಾನಾದ್ಯಾಚರಣಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುತ್ರಜನ್ಮ ಹರ್ಷಪೂರ್ವಕಸ್ನಾನದಾನಾದ್ಯಾಚರಣೇ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರೋತುರ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ ತೇನ ಹೇತುನಾ ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪುತ್ರಜನ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿತ್ಯನೇನ ಮಧಸ್ಥೇನ ನಿರ್ಣೀತಮತಃ ಪ್ರಥಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಗ್ರಹಃ ಸಿದ್ಧಸ್ಥಲೇಪಿ ಭವತೀತಿ ನ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತ ಏವ ಪದಾನಾಂ ಶಕ್ತಿಃ । ಯತ್ರ ತು ಆಖ್ಯಾತಪದಾನ್ವಯಃ ತತ್ರ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಕಾರ್ಯಾನ್ವಯೋ ಭಾಸತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಆಖ್ಯಾತಪದರಹಿತಃ ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತ ಇತ್ಯಾದೌ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥ ಏವ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾಮಾಗ್ರಹೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪುತ್ರಾದಿಪದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಪದಾನಾಂ ಶಕ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇತಿ ।
ನೀಲಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಿಂ ನೀಲಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಅನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತಮ್ –
ಅನ್ವಿತಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥ ಏವ ಶಕ್ತಿಃ ಕಿಂತು ಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಾಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತರಪದಾನ್ವಿತಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಲಾಘವಾತ್ತಥಾ ಚ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದುಪನಿಷದರ್ಥತಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
’ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ’ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹಭಾಷ್ಯಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚಃ ’ಯೋಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವಾಧಿಗತ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವಾಧಿಗತ ಇತ್ಯನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಭಾನಾದಿತಿ ಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ನಾಸ್ತಿತ್ವಾದೇವೇತಿ ಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ಚ ಭವತಿ, ಅನನ್ಯಶೇಷ ಇತ್ಯನೇನ ತೃತೀಯಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪಕ್ಷತ್ರಯಮಿತಿ ।
ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ತದರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ನ ಜೀವವತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಘಟಾದಿವತ್ಕ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವದಿತಿ ಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಸಂಸಾರಿತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣತ್ರಯೇಣಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ । ವೇದಾಂತೇಷು ಸ್ಫುಟತ್ವೇನ ಭಾನಾದಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಅಸೌ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಶಂಕತ ಇತಿ ।
ಚತುರ್ಥಪಕ್ಷಮವಲಂಬ್ಯಾವಧಾರಣಮಸಹಮಾನಃ ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಇತಿ ಯತ್ತತ್ಕಥಮಿತಿ ಶಂಕತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಚತುರ್ಥಂ ಚತುರ್ಥಪಕ್ಷಮವಲಂಬ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಚತುರ್ಥಶಂಕಾ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾ ಶಂಕಾಚತುಷ್ಟಯಂ ತು ಭಾಷ್ಯಾದ್ಬಹಿರಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಅಹಂಧೀವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಅಹಂಕಾರಾದಿದೇಹಪರ್ಯಂತಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಕೇವಲಾತ್ಮನ್ಯಹಂಧೀವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದುಪನಿಷದ್ವೇದ್ಯತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮತೋ ನ ಚತುರ್ಥಃ ಪಕ್ಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಧಿಕಾಂಡೇ ತರ್ಕಸಮಯೇ ವೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತೀರ್ಥಕಾರಾ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಕರ್ತಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಲೌಕಿಕತ್ವಮುಪನಿಷೇದೇಕವೇದ್ಯತ್ವಮ್ ।
ತತ್ತನ್ಮತ ಇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೇನ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟಭಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತ್ಯನತ್ವೇನ ಮೀಮಾಂಸಕೈರ್ನಾಧಿಗತ ಇತಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಧಿಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯನೇನ ವಿಶೇಷಣೇನ ಅಹಂಕಾರಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಬೌದ್ಧೈರಾತ್ಮಾ ನಾಧಿಗತಃ ಕಿಂತು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಘಾತತ್ವೇನಾಧಿಗತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥ ಇತ್ಯನೇನಾಸದ್ವಾದಿನಾ ಹಿ ಸತ್ತ್ವೇನಾತ್ಮಾ ನಾಧಿಗತಃ ಕಿಂತ್ವಸತ್ತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮ ಇತ್ಯನೇನ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣವಾದಿನಾ ಹಿ ಸಮತ್ವೇನಾತ್ಮಾ ನಾಧಿಗತ ಇತಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ಕಿಂತು ತಾರತಮ್ಯೇನಾಧಿಗತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏಕ ಇತ್ಯನೇನ ತಾರ್ಕಿಕೈರೇಕತ್ವೇನಾತ್ಮಾ ನಾಧಿಗತಃ ಕಿಂತು ಭಿನ್ನತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೂಟಸ್ಥ ಇತ್ಯನೇನ ಪರಿಮಾಣವಾದಿನಾ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವೇನಾತ್ಮಾ ನಾಧಿಗತಃ ಕಿಂತು ಪರಿಮಾಣರೂಪವಿಕಾರವತ್ತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯನೇನ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ಸ್ಥಿರತ್ವೇನಾತ್ಮಾ ನಾಧಿಗತಃ ಕಿಂತು ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇನಾಧಿಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ಣಂ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಶೇಷಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿನಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ನಾಧಿಗತ ಇತಿ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನಾಧಿಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತವಿಶೇಷಣೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಾ ವೇದಾಂತಿಭಿರೇವ ಅಧಿಗತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಂ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಜ್ಞಾತೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ವ್ಯಾಘಾತಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸರ್ವದೃಶ್ಯಸಾಕ್ಷೀ ಅಹಮಿತ್ಯದ್ವೈತಜ್ಞಾನದಶಾಯಾಂ ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶಂಕ್ಯೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಮತಾನುಸಾರೇಣಾಶಂಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮವಾದಿಮತಮುಸೃತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ಹೇಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಪರಮುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಆತ್ಮಾ ಹೇಯಸ್ತ್ಯಕ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಾತ್ಮೈವ ಪರಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ಹೇಯ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಆಹೇತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಪಂಚಕನಿರಾಸೇ ಉಕ್ತಹೇತುಚತುಷ್ಟಯಮನೂಹ್ಯೋತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –
ಏವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಸ್ಫುಟಂಭಾನಾದಿತ್ಯನೇನ ವಿಕಲ್ಪದ್ವಯನಿರಾಸ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಮತನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತೋ ಭೂತವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅನುಕ್ರಮಣಮಿತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥಸಂಗ್ರಾಹಕವಕ್ಯಜಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ -
ಪರ್ವೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸಿಂಹಾವಲೋಕನನ್ಯಾಯೇನ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೋಕ್ತಮನ್ಯಥಾ ಉಪಪಾದಯಿತುಮನುವದತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರಕಾರೋ ಭಗವಾನ್ ಜೈಮಿನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಫಲವದಜ್ಞಾತತ್ವೇನ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಫಲವತ್ತ್ವಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲವತ್ತ್ವಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಅನುಕ್ರಮಣಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಜಾತಮಿತಿ ।
ಯಾನಿ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾನಿ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ತೇಷಾಂ ಸಮೂಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ನ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯಾಪಿ ನ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸಿದ್ಧಪರತ್ವನೇವೇತ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕಜ್ಞಾನಗೋಚರತ್ವೇನೇತಿ ।
ಯಾಗೋ ಮದಿಷ್ಟಸಾಧನಮಿತಿ ಯತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಜನಕಮಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಲೃಪ್ತಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ –
ನ ಕ್ರಿಯಾತ ಇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾರೂಪಯಾಗಾದತಿರಿಕ್ತಾಪೂರ್ವಾತ್ಮಕಕಾರ್ಯಂ ನ ಲಿಙರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವರ್ತಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ವರೂಪೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇ ಲಿಙರ್ಥಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಸಂಭವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣರಹಿತೇ ಕೂರ್ಮಲೋಮವದಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಅಪೂರ್ವೇ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮೇವ ಲಿಙರ್ಥಃ ನಾಪೂರ್ವಂ ನ ಪ್ರವರ್ತನಾ ವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಾಭಿಮತೇತಿ ।
ಪ್ರಾಭಾಕರಾದ್ಯಭಿಮತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸ್ವರೂಪೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮುತೇತಿ ।
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರಃ ವೇದತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಕಾಂಡವದಿತ್ಯನೇನಾನುಮಾನೇನ ಸಿದ್ಧಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರತ್ವಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯಾನುಮಾನಾಂತರೇಣಾಪಿ ಸಾಧಯತೀತ್ಯವತಾರಯತಿ –
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಫಲವದಿತಿ ।
ಫಲವದ್ಯದ್ಭೂತಂ ಸಿದ್ಧಂ ವಸ್ತು ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ಯಃ ಶಬ್ದಸ್ತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತದರ್ಥನಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -
ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕಶಬ್ದಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಭಿಧೇಯಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯರೂಪಾರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಂ ಪರಿಷ್ಕರೋತಿ –
ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
’ಆನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮಿ’ತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರಪ್ರತಿಪಾದಿತಾರ್ಥರೀತ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏತತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏತದಿತಿ ।
ನಿಯಮೇನೇತಿ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾನತಿಲಂಗನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂಗೀಕುರ್ವತಾಮಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕಾರಾಣಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭೂತೋಪದೇಶಾನಾಮಿತ್ಯಾದ್ಯಂಶಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸೋಮೇನೇತಿ ।
ನನು ಕೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ವದಂತಂ ಪೂರ್ವವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ಪರಿಹಾರಮಾಹೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕಾರ್ಯಾತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಮವಬೋಧಯಿತ್ವಾಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಭವ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ।
ವಕ್ತೀತಿ ।
ಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಮವಬೋಧಯನ್ ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಾಯ ದಧ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಸಿದ್ಧಂ ವಸ್ತು ಬೋಧಯತೀತಿ ಚೇದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುವಾದಃ ।
ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂಶಬ್ದಃ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಕಃ, ತಥಾ ಚ ಹೇತುವಿಷಯಕಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ಹೇತೂದ್ಘಾಟನದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಿಂ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ ಕಿಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ನ ವಕ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ, ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಭಿನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಾದಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಶ್ನಃ – ಸಿದ್ಧಾಂತಿಪ್ರಶ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಿಪ್ರಶ್ನೇ ಸ್ಥಿತೇ ಹ್ಯಕ್ರಿಯಾತ್ವಾನ್ನ ವಕ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುತ್ತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ನಹೀತ್ಯಾದಿಪರಿಹಾರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥಃ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುತ್ತರಪ್ರತಿಪಾದಕಗ್ರಂಥ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಕೂಟಸ್ಥಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ದಧ್ಯಾದೇರಿತಿ ।
ನಿರಸ್ಯತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಕ್ತಮಾದ್ಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ನಿರಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುತ್ತರಂ ಖಂಡಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭಿನ್ನಂ ದಧ್ಯಾದಿಕಂ ಸಿದ್ಧಂ ವಸ್ತು ವಕ್ತಿ ತಥಾ ಸಿದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ವಕ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತ ಇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದಿವೈಷಮ್ಯಮುಪಪಾದಯನ್ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಮುತ್ಥಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ವಕ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಉಕ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಪ್ರಪಂಚಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಪೂರಯತಿ –
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ದಧ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವಾಭಾವೇಪಿ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಿದ್ಧಂ ವಸ್ತು ವಕ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ ಕೂಟಸ್ಥಂ ನ ವಕ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಕಾರಪದಂ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣ ಯೋಜಯತಿ –
ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮೇವೇತಿ ।
ಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವವಿಶೇಷಣವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮಾತ್ರಪದಂ ತೇನ ವಸ್ತು ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ತಥಾ ಚ ವಸ್ತ್ವೇವೋಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಮಾತ್ರಪದಂ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಾರ್ಥಕಂ ತಥಾ ಚ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತುತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ –
ನ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಬ್ದೇನಾರ್ಥ ಏವೋಪದಿಷ್ಟಃ ನ ಕಾರ್ಯಶಷತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವವಿಶಿಷ್ಟ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶೇಷತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯ ಶಕ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಕೋಟೌ ನಿವೇಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅನ್ವಿತಾರ್ಥೇತಿ ।
ಪದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥ ಏವ ಶಕ್ತಿಃ ಪರಂತು ಶಾಬ್ದಬೋಧಾರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತತದ್ವಿಷಯಸಂಸರ್ಗಲಾಭಾಯ ವಸ್ತುತಃ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಿತತ್ವಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತನ್ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನಶಕ್ತಿಮದ್ವಸ್ತ್ವಿತಿಶಬ್ದೇನ ವಸ್ತ್ವೇವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ತದ್ವಸ್ತು ವಸ್ತುತಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನಶಕ್ತಿಮದ್ಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನಶಕ್ತಿಮತ್ಪದಸ್ವಾರಸ್ಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥ ಏವ ಶಕ್ತಿರಂಗೀಕೃತೇತಿ ಭ್ರಮೋ ನಿರಸ್ತಃ । ತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಕಥನಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವನೀಯಮ್ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವತಃ ಫಲರೂಪತ್ವೇನ ಫಲಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ಫಲಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥತಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದಧ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿರೋಧಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೂತಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಾವತೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಫಲಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ವಸ್ತ್ವನುಪದಿಷ್ಟಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾರ್ಥತಾಯಾಮಿತಿ ।
ಶಕ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಕೋಟಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಂ ಶಂಕತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಂ ಶಂಕತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಸಫಲಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾದ್ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತು ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಸಫಲಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಂಕಾಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ’ಯದಿ ನಾಮೋಪದಿಷ್ಟ’ಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾ ದ್ವಾರಾ ಸಫಲತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವದ್ವಾರಾ ಕಾರ್ಯರೂಪಫಲಸಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂ ತವ ತೇನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಂಶಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಪುತ್ರಾದಿಪದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೇರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾಪೇಕ್ಷಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಲಾಘವಾಚ್ಚ ಚತುರ್ಭಿರನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಲಿಂಗೈಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವನಿರಾಕರಣದ್ವಾರಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾತ್ಮವಸ್ತುಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯಾಪಿ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವರೂಪೇ ಸಿದ್ಧೇ ಲಿಙರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಿತತ್ವಾಚ್ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ಸಂಪ್ರತಿ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಪರತ್ವಮೇವೇತ್ಯುತ್ತರಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯವದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಾಭಿಧಾನವಾದಿನಾಪಿ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ
ಏವಮಾದ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ’ನ ಹನ್ಯಾನ್ನ ಪಿಬೇದಿ’ದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ನಿವೃತ್ತಿಶಬ್ದೇನ ಹನನಾಭಾವರೂಪಾ ನಞರ್ಥಾ ನಿವೃತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ಸಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾ - ಕೃತಿಜನ್ಯಕಾರ್ಯರೂಪಾ ನ ಭವತಿ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಂ ಅಭಾವರೂಪಾಯಾಃ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಕೃತಿಜನ್ಯಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅಭಾವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಕಾರ್ಯೇ ವಿಷಯತ್ವೇನಾಭಾವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ತದ್ವಾರಣಾಯ ಕಾರ್ಯೇ ಕೃತಿಜನ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ ನಞ್ ಇತಿ ಅತ್ರ ತೃತೀಯಾ ಹೇತ್ವರ್ಥೇ, ಅನುರಾಗಶಬ್ದಃ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಕಃ, ತಥಾ ಚ ಹನನರೂಪೇಣ ಹಂತ್ಯರ್ಥೇನ ಸಹ ನಞ್ಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಂತ್ಯರ್ಥಸಂಬಂಧಿತ್ವಾನ್ನಞ್ ಇತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯವಚನಃ ಹನನರೂಪಾ ಯಾ ಕ್ರಿಯಾ ತಸ್ಯಾಃ ಅಭಾವರೂಪಾ ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಸ್ತಯಾ ಉಪಲಕ್ಷಿತಂ ಯದೌದಾಸೀನ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ಉಪಲಕ್ಷಿತಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಉಪಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ಪರಿಪಾಲಕತ್ವಂ ಸಮಾನಕಲೀನತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ಉಪಲಕ್ಷಿತಪದಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಮನುಪದಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ನಾಮ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ತಚ್ಚ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವಃ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಹನನಪ್ರಾಗಭಾವೋ ವೇತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಯಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ಪುರುಷೇ ಹನನಾತ್ಯಂತಾಭಾವೋಸ್ತಿ ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ಪುರುಷನಿಷ್ಠತೂಷ್ಣೀಂಭಾವರೂಪನಿವೃತ್ತಿಃ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವೋ ವಾ ತಥೈವ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ನಞರ್ಥಹನನಾತ್ಯಂತಾಭಾವರೂಪಯಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಮೌದಾಸೀನ್ಯಮುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯಕರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮೇವ ನಞರ್ಥಃ ತೇನೈವ ಪ್ರಕೃತಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವವಾರಣಾದೌದಾಸೀನ್ಯಂ ತು ನಞರ್ಥಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ನನು ತರ್ಹಿ ಔದಾಸೀನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ನಞರ್ಥಫಲಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಞಃ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಹನನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಔದಾಸೀನ್ಯಮಿತಿ ವದಂತಿ ।
ನಞಶ್ಚೇತಿ । ಬೋಧಯತೀತಿ ।
ಯತ್ ಏಷ ನಞ್ಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೇನೇತಿ ।
ಹನನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಂ ದುಃಖಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಹನನಾಭಾವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾಸಂಭವಾದೌಪಚಾರಿಕಂ ಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ತತ್ಪರಿಪಾಲಕ ಇತಿ ।
ಪರಿಪಾಲನಂ ರಕ್ಷಣಂ ತಸ್ಯ ಹೇತುಃ ಪರಿಪಾಲಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹನನಾಭಾವಃ ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯ ಯಥಾ ಸ್ಥಿತಿಂ ಕರೋತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ಸಾಧನತ್ವವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಥಾಪನಕಾರಣಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಹನನಾಭಾವೋ ದುಃಖೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹನನಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಿಃ ದ್ವಿವಿಧಾ ಅಭಾವರೂಪಾ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷರೂಪಾ ಚೇತಿ । ನಞ್ವಾಚ್ಯಾ ಅಭಾವರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ, ತಥಾ ಚ ಹನನಾಭಾವೋ ದುಃಖಾಭಾವಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವವಿಶೇಷ್ಯಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಹನನೇ ದುಃಖಸಾಧನತ್ವಧೀದ್ವಾರಾ ಪುರುಷನಿಷ್ಠಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷರೂಪಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವಾಖ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಯಾ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಹನನಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ತಥೈವ ಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿಃ ಪರಂಪರಯಾ ಔದಾಸೀನ್ಯೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ನಞರ್ಥೇನ ಹನನಾಭಾವೇನೈವ ನಿಯೋಗಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ತತಶ್ಚ ನಿಯೋಗಪರ್ಯವಸಿತಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ನಾತ್ರ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ।
ನಿಯೋಗೋಽಪೂರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಯೋಗೋ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾತತ್ಸಾಧನವಿಷಯಕಃ ಪ್ರಕೃತೇ ತು ನಾಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾ ಸಾಧನಂ ಚ ಯೇನ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾವಕಾಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯಾಗಾನುಷ್ಠಾನಾದಿವ ನಞರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಾನ್ನಿಯೋಗೋಸ್ತು ತಥಾ ಚ ಅನುಷ್ಠಿತನಞರ್ಥ ಏವ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಭಾವಾರ್ಥಾಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾವಾರ್ಥಾಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಸತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಾವೋ ನಾಮ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ಸ್ವರೂಪ ಏವ ವಿರೋಧಿಸ್ವರೂಪ ಏವೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ಅಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುರ್ನ ಭಾವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪದಾನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ । ಹಂತ್ಯರ್ಥೇನೇತಿ - ತೃತೀಯಾ ಸಹಾರ್ಥೇ ।
ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಾ ಮಾನಸೀ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚಾಭಾವೋ ನಾಮ ಭಾವಾಂತರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ಯೇನ ತತ್ಪರ್ಯವಸಿತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಭಾವಾಂತರವಿಧಿಪರಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಕಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ನಿಷೇಧತೀತಿ ।
ನ ಚಾಭಾವಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವಾನ್ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ನ ಚ ಭಾವಾಂತರಮೇವಾಭಾವಃ ತಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಃ ಪೃಥಗೇವಾಭಾವಃ ಸ ಏವ ನಞ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಂ ನಿಷೇಧತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಲಕ್ಷಿತಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಔದಾಸೀನ್ಯಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ಪುರುಷನಿಷ್ಠೋ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವಃ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವೋ ವಾ ಧರ್ಮ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ತಚ್ಚ ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕಿಂ ದ್ವಯೋರ್ನಞರ್ಥತಾ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಹನನಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಹನನಾಭಾವ ಏವ ನಞರ್ಥಃ ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ತು ನಞರ್ಥಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮಿಕಾ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪ್ಲವೇತಿ ।
ನಾಶೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ ।
ತದಭಾವವದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ತಚ್ಛಬ್ದತ್ರಯೇಣ ಹನನಮುಚ್ಯತೇ, ಅಧರ್ಮ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ನನು ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವೇ ಗೋಪದಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗವಾಗ್ವಜ್ರಾದಿಷು ಶಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಗವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಗವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ನಾನಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಂಗೀಕಾರ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ಇಷುಶಬ್ದೋ ಬಾಣವಾಚಕಃ, ಗೋಪದಸ್ಯ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಪಶುಃ ತತ್ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ವರ್ಗದಿಷು ನಾಸ್ತೀತಿ ಗೋಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಗತ್ಯಾ ನಾನಾರ್ಥಕತ್ವಮೇವ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ದೀಯತಾಂ ಸೈವ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವೈಷಮ್ಯೇಣ ಪರಿಹರತಿ –
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ನಞಃ ಶಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಅಭಾವಃ ತತ್ಸಂಬಂಧೋನ್ಯವಿರುದ್ಧಯೋರಸ್ತೀತಿ ನಞೋ ಲಕ್ಷಣಯಾನ್ಯವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತಂ ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋಃ ನ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಮುದಾಹೃತ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿತಿ ।
ನನು ಲಿಙಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಧಾತುರಾಖ್ಯಾತಪದಸ್ಯಾರ್ಥಃ, ತಥಾ ಚ ಆಖ್ಯಾತಯೋಗಾದಿತ್ಯತ್ರ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಆಖ್ಯಾತಪದಸ್ಯ ಧಾತುಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನ । ಆಖ್ಯಾತಜಾನಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯಾದಿವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಆಖ್ಯಾತೈಕದೇಶೇ ಧಾತುಮಾತ್ರೇಪ್ಯಾಖ್ಯಾತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಕೃತ ಇತಿ ।
ನ ಹಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಕಃ । ಅಥವಾ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವಂತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಶಬ್ದಃ । ಆಖ್ಯಾತಯೋಗಾದಾಖ್ಯಾತೈಕದೇಶಧಾತುಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವೇತಿ – ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನಞ್ ನ ಧಾತುಯೋಗಃ ಕಿಂತು ಆಖ್ಯಾತೈಕದೇಶಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಸಜ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಸಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹನನಮಿಷ್ಟಸಾಧನಮೇವೇತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತಹನನನಿಷೇಧಾರ್ಥಕಃ ನಞ್ಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ –
ನ ಪರ್ಯುದಾಸಲಕ್ಷಕ ಇತಿ ।
ನ ವಿರುದ್ಧಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಞ್ಶಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿರುದ್ಧಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕೋ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಹನನಸ್ಯೈವ ನಞ್ಶಬ್ದಾನ್ವಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದಭಾವೋರ್ಥಾಂತರಂ ವಾ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಸ್ವಯಮೇವಾಸ್ವರಸಂ ಸೂಚಯನ್ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥ ಏವ ನಞ್ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
ನನು ಭವತು ಪ್ರಕೃತೇರುಪಸರ್ಜನತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸಹ ನಞ್ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಧಾನಂ ತೇನೈವ ಸಂಬಂಧೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇತದಾಹ –
ಕಿಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮಾಹ –
ಇಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।
ಇಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಲವತ್ ಯದನಿಷ್ಟಂ ತದನನುಬಂಧಿ ತದಸಂಬಂಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವೇ ಸತೀಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಇಷ್ಟವಿಶೇಷಣೇನ ಪರ್ಯವಸಿತಮಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಕಥಯನ್ನನ್ವಯಮಾಹ –
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚ ತತ್ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ, ತಥಾ ಚ ಹನನಂ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನಂ ಸತ್ ಇಷ್ಟಸಾಧನಮಿತಿ ಹನನೇ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ಹನನಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತೀತಿ ಯತ್ತತ್ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಹನನೇ ತಾವದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಹನನೇ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮನೂದ್ಯ ನೇತ್ಯಭಾವಬೋಧನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವೋ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾಯತ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಭಾವಃ ತದ್ಬುದ್ಧೇರ್ವಿಷೇಣಾಭಾವೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹನನೇ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ತಾತ್ಕಾಲಿಕೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವರೂಪಾವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾದೇವ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವೋ ನಞರ್ಥ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಾನ್ನಞರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ತದ್ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಾಹ –
ವಿಶೇಷಣಂ ಚೇತಿ ।
ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ನಞರ್ಥ ಇತಿ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಶರೀರಪ್ರವಿಷ್ಟಾಭಾವಾಂಶೋ ನಞರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವಂ ನಾಮ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವಃ, ತಸ್ಯ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೈಕದೇಶಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಯೋಽಭಾವಃ ನಞರ್ಥರೂಪಃ ಸನ್ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವರೂಪ ಏವ ಅಭಾವಾಭಾವಸ್ಯ ಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಚರಮಾಭಾವಾಂಶಮಾದಾಯ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ನಞರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಪಾಲಿಕೇತಿ ।
ರಕ್ಷಣಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹನನಾಭಾವಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯೇ ಕಾರಣಂ ತಥಾ ವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟವಿಶೇಷ್ಯಂ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ತದಭಾವೋ ನಞರ್ಥಃ ತದ್ಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಹನನಾಭಾವೋ ದುಃಖಾಭಾವಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವವಿಶೇಷ್ಯಕದುಃಖಾಭಾವಹೇತುತ್ವಪ್ರಕಾರಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಹನನಂ ದುಃಖಸಾಧನಮಿತಿ ಅರ್ಥಾತ್ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಹನನಸ್ಯ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತಿನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಹನನಾತ್ಪುರುಷೋ ನಿವರ್ತತೇ ಇತಿ ಪ್ರಯತ್ನರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಯಾ ಸಿದ್ಧಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಂ ತಥೈವ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತು ಹನನಂ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನಮಿತಿ ಹನನವಿಶೇಷ್ಯಕಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೈಕದೇಶಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರಕಾರಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಹನನೇ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತಿನಾಶದ್ವಾರಾ ಹನನಾತ್ಪುರುಷೋ ನಿವರ್ತತೇ ಇತಿ ಪ್ರಯತ್ನರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಯಾ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ ತಥೈವ ತಿಷ್ಠತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾಭಾವಬದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಽನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮಾರ್ಥಿಕತಯಾ ಬೋಧ್ಯತೇ ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಪ್ರತ್ಯಯನಞ್ಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಬೋಧ್ಯತೇ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಪ್ರಥಮೇ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮಾತ್ರಂ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ ತೇನೈವ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಔದಾಸೀನ್ಯನಿರ್ವಾಹಾತ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಔದಾಸೀನ್ಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿರೂಪೇತಿ ।
ಔದಾಸೀನ್ಯನಾಶರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಹನನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತದಾ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವನಾಶೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಗಭಾವನಾಶರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ನಞರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿನಾಶೋಕ್ತ್ಯಾ ಶಂಕಾಯಾಃ ಕಃ ಪರಿಹಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥೇನ ಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರತಿ –
ರಾಗನಾಶ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಾರ್ಥೇನ ಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮಾಹ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಸಾ ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಹನನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಾ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ರಾಗನಾಶಾತ್ ಸ್ವಯಮೇವ ಕ್ರಿಯಾ ಶಾಮ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ತ್ವಿತಿ ।
ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮೇವೇ’ತ್ಯಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ತಸ್ಮಾತ್ತದಭಾವ ಏವ ನಞರ್ಥ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಞರ್ಥಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಭಾವಃ ತಯೋರಭಾವ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ, ತಯೋಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಯೋರಭಾವ ಏವ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ, ನಞರ್ಥ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಸಂಗೃಹೀತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಕಾರೋ ತದನ್ಯತದ್ವಿರುದ್ಧವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಕಃ ।
ನನು ಹನನಾಭಾವಂ ಇಷ್ಟಸಾಧನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನ ವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವೇನೇತಿ ।
ವಿಧೇಯಾರ್ಥಭಾವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾನಸಂ ತು ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಜನ್ಯಂ ನ ಕೃತಿಜನ್ಯಕಾರ್ಯಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಾಯತ್ತಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಮೇವ ’ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಾಮಹ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪದಾನ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಉಪಸಂಹಾರಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ನಞ್ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಞ್ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಸಾಧ್ಯಮೇವ ನ ಕಾರ್ಯಸಾಧ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ -
ವಿಶಷ್ಟಾಭಾವಾಯತ್ತಮಿತಿ ।
ಯದ್ವೇತಿ – ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯಃ ಅಭಾವಃ ತೇನಾಯತ್ತಂ ಸಂಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಯಸ್ಮಾನ್ನಞ್ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಾಯತ್ತಮೇವ ನ ಕಾರ್ಯಾಯತ್ತಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಞ್ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಾಭಾವೇನ ಔದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಾಯತ್ತತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವ ಏವ ನಞರ್ಥ ಇತಿ ಪದಜಾತಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಉಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯಂ ಯದ್ವೇತಿ ಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ ಫಲಿತಾರ್ಥಃ । ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ಹಿ ನಞರ್ಥಾಯತ್ತಂ ತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಾಯತ್ತಂ ಚೇದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವ ಏವ ನಞರ್ಥ ಇತಿ ಪರ್ಯವಸಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಏತೇನ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಕ್ತಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವ ಏವೋಪಸಂಹೃತಃ ನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾಭಾವಃ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೋಕ್ತಃ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಬೋಧಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಅಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾಭಾವಬೋಧಕತ್ವೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾದಿತಿ ಸುಧೀಭಿರ್ವಿಭಾವನೀಯಮ್ ।
ನನು ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಹನನಾಭಾವಃ ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವೋ ನಞರ್ಥಶ್ಚೇತ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಭವತ್ಯೇವ ಕಿಮುಪಲಕ್ಷಿತತ್ವವಿಶೇಷಣೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಭಾವಾರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿಃ ನಞರ್ಥಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಸ್ಯ ನಞರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ವಿದ್ಯತೇ ಪ್ರಮಾಯಾಃ ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ತದ್ಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರಯತ್ನರೂಪನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಂ ನಞರ್ಥಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಹೇತುತ್ವಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನಞರ್ಥಸಾಧ್ಯತ್ವಮೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧೌ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ನನ್ವನಾದಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಸ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಕಥಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಸಾಧ್ಯೋಪರಾಗೇಣೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತಥಾಹಿ ಯದಾ ಹಿ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷರೂಪಾ ನಿವೃತ್ತಿಸ್ತದಾ ಹನನಪ್ರಾಗಭಾವ ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಧ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ನನು ’ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಮಿ’ತ್ಯಾದೌ ಈಕ್ಷಣವಿರೋಧಿನೀ ಮಾನಸೀಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ನೇಕ್ಷೇತೇತಿ ವಿಧೀಯತೇ ಯಥಾ ತಥಾ ’ನ ಹನ್ಯಾದಿತಿ’ ಹನನವಿರೋಧಿನೀ ಮಾನಸೀ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ಏವ ವಿಧೀಯತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಯ ಬಟೋರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಸಂಜ್ಞಕಂ ವ್ರತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಬಟೋರ್ವ್ರತಮಿತಿ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಯಾದ್ಯನುಷ್ಠೇಯಕ್ರಿಯಾರೂಪಕಾರ್ಯೋಪಕ್ರಮಾತ್ತು ವಿರೋಧಿಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನಞ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾ ಅಂಗೀಕೃತಾ ತದ್ವದತ್ರ ಕಿಂ ನಾಪವಾದಕಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಯೇನ ವಿರೋಧಿಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಾ ವಿಧೇಯತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥೇತಿ ।
’ಅಗೌರಸುರಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ನಾಮಾರ್ಥಯುಕ್ತತ್ವಂ ’ನೇಕ್ಷೇತೇ’ತ್ಯತ್ರ ಧಾರ್ಥತ್ವಯುಕ್ತತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
’ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಯೋಜನಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ಅನ್ಯೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ’ ನ ಹನ್ಯಾದಿ’ತ್ಯಾದೌ ಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇ ಸತಿ ನಞಃ ಕಥಮಭಾವಾರ್ಥಕತ್ವಂ ’ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯೋಗೇ ತು ನೈವ ನಞ್ಪ್ರತಿಷೇಧಕ’ ಇತಿ ವಚನವಿರೋಧಾತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ವಚನಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ – ಯತ್ರಾಪವಾದಕಮಸ್ತಿ ತತ್ರ ನಾಮಧತ್ವರ್ಥಯೋಗೇಪಿ ಸ ನೈವಾಭಾವರ್ಥಕೋ ನಞ್ ಭವತೀತಿ, ಅತ ಏವ ’ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಮಿ’ತ್ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಯಾಪವಾದಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನಞೋ ನಾಭಾವಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಕಿಂತು ಈಕ್ಷಣವಿರೋಧಿಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾಕತ್ವಂ ’ನ ಹನ್ಯಾದಿ’ತ್ಯಾದೌ ತು ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯಪವಾದಕಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಞಃ ಅಭಾವಾರ್ಥಕತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶ್ರೀವಿವರಣಾಚಾರ್ಯೈರ್ಬಹುಧಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವಚನವಿರೋಧಾಭಾವಾ’ನ್ನ ಹನ್ಯಾದಿ’ತ್ಯಾದೌ ಧಾತ್ವರ್ಥಾದ್ಯನ್ವಿತೋಪಿ ನಞ್ ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಕ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ।
ಉಪಾಖ್ಯಾನಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕಥೇತಿ ।
ವ್ಯರ್ಥಕಥಾಪ್ರತಿಪಾದಕಾರ್ಥವಾದವಿಷಯಮಾನರ್ಥಕ್ಯಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಸಿಂಹಾವಲೋಕನನ್ಯಾಯೇನ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೋಕ್ತಮನುವದತಿ –
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ರಾಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಲೋಕವಾರ್ತಾಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ರಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಿದ್ಧರಾಜಗಮನಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಃ ತದ್ವದ್ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಹಿ ಶರೀರಾದ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ಭಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ನ ಹಿ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ದೇಹಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಧನಿನ ಇತಿ । ದುಃಖಂ ನ ಹಿ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸುಖಂ ನ ಹಿ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತಿ ।
ದೇಹೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ದೇಹಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ ಜೀವತೋಪಿ ಮುಕ್ತಿರ್ದುರಪನ್ಹವೇತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಾವಿತಿ ।
ದೇಹಾಭಿಮಾನರಾಹಿತ್ಯಮಭಿವ್ಯಕ್ತಾಸಂಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಃ ತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವತೋಽಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಶರೀರತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತದೇವ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ಚೇತ್ ಜೀವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಶರೀರಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯರೂಪಾಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ನ ಚ ಶರೀರಸಂಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಮಶರೀರತ್ವಂ ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಸಂಬಂಧಭ್ರಾಂತಿನಾಶಾತ್ ಶರೀರಾದ್ಯಭಿಮಾನರಾಹಿತ್ಯಂ ಭವತಿ ತದೇವಾಶರೀರತ್ವಂ ತದೇವ ಚ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಸ್ತಥಾ ಚ ನ ಜೀವತೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಭಾಷ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಅಸಂಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಾಂತರದ್ಯೋತಕಃ । ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಸಂಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಅಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಾಸಂಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವೋಚಾಮೇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮಶರೀರಂ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ್ರಾವೋಚಾಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ತನ್ನಾಶಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅನಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಸತ್ಯೋ ಯಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತನ್ನಾಶಾರ್ಥಮುಪಾಸನಾರೂಪಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ’ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ’ತ್ಯಾದಿ ’ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನೋ ಗ್ರಂಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾತ್ಮನಃ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಕೃತತ್ವವಿಶಿಷ್ಟದೇಹಸಂಬಮ್ಧೋ ನ ಹಿ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ । ’ನಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿ’ದಿತ್ಯಾದಿ ’ಯೇನ ತಸ್ಯ ಗೌಣಮುಖ್ಯತೇ’ತ್ಯಂತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನೋ ಗ್ರಂಥಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಃ । ಯೇನ ಪುರುಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ವಸ್ತುಭೇದಜ್ಞಾನವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ – ಯೇ ತು ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ನ ಮಿಥ್ಯಾ ಕಿಂತು ಆತ್ಮೀಯತ್ವಗುಣಯೋಗಾದ್ಗೌಣಃ ಮಾಣವಕಾದೌ ಸಿಂಹಾದ್ಯಭಿಮಾನ ಇತೀವೇತಿ ವದಂತಿ ತನ್ಮತಂ ದೂಷಯಿತುಂ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ತತ್ರಾಹುರಿತಿ ।
ಆತ್ಮೀಯತ್ವಗುಣಂ ಜ್ಞಾಪಯತಿ –
ಆತ್ಮೀಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮೀಯತ್ವಂ ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ತಚ್ಚಾತ್ಮಸಂಬಂಧ ಏವ ಸ ಚ ದ್ವಿನಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ಗುಣ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರ ದೇಹೋಽಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ವಾ ಗುಣ ಇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಮೈತ್ರಸಿಂಹಯೋರ್ಭೇದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಶ್ಚಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾತ್ ಸಿಂಹಾದನ್ಯೋ ಮೈತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಚೈತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷೇ ಇತಿ ।
ಸಿಂಹಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮೈತ್ರನಾಮಕೇ ಪುರುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿಂಹಾದನ್ಯೋ ಮೈತ್ರೋ ಮೈತ್ರಾದನ್ಯಃ ಸಿಂಹ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಭೇದಜ್ಞಾನವತಶ್ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಸಿಂಹೇ ಸಿಂಹಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಮುಖ್ಯೌ ಮೈತ್ರೇ ತು ತೌ ಶೌರ್ಯಾದಿಗುಣಯೋಗಾದ್ಗೌಣೌ ಭವತಃ ತದಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಗೌಣಮುಖ್ಯಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಗೌಣಾದಿಜ್ಞಾನಹೇತೋರ್ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಗೌಣಾವಿತಿ ।
ಭೇದಜ್ಞಾನರೂಪಹೇತೋರಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಶಯಹೇತುಮಾಹ –
ಮಂದೇತಿ ।
ದ್ವಿಕೋಟಿಕಮುದಾಹೃತ್ಯ ಏಕಕೋಟಿಕಸ್ಥಲಮುದಾಹರತಿ –
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಕಥಂ ಗೌಣಾವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಹೇತೋರಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ಶ್ರವಣಮನನಕುಶಲತಾಮಾತ್ರಪಂಡಿತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಜಾವೀತಿ ।
ಅವಿರಜಾವಿಶೇಷಃ ಸ್ತ್ರೀರೂಪಃ ।
ಅವಿವಿಕ್ತಾವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಶ್ಚಿತಾವಿತಿ ।
ವಿಷಯನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾಪಾದಕಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ – ನನು ಭ್ರಾಂತೇರುಚಿತಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಮಕಸ್ಮಾದಿತಿ ಕಾರಣಂ ವಿನೈವ ಜಾತತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟರೂಪಾಯಾಃ ರಜತೈಕಪಕ್ಷಪಾತಿನ್ಯಾಃ ಭ್ರಮಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಅಸಂಭವಾದದೃಷ್ಟಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಮಕಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಾಹ –
ಅತರ್ಕಿತಾದೃಷ್ಟಾದಿನೇತಿ ।
ಭ್ರಮರೂಪಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣೇನಾನಿಶ್ಚಿತತ್ವಮದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಅತರ್ಕಿತತ್ವಮ್ । ಏತೇನ ಕಾರ್ಯೈಕೋನ್ನೇಯಮದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ’ಸದೃಶಾದೃಷ್ಟಚಿಂತಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಿಬೀಜಸ್ಯ ಬೋಧಕಾ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಚಿಂತಾದಿಕಮುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟಕಾರಣಸ್ಯ ರಜತಕೋಟ್ಯೇಕಪಕ್ಷಪಾತಿನಃ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದದೃಷ್ಟಾದಿಕಮೇವ ತದಸಾಧಾರಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೈಕೋನ್ನೇಯತಯಾ ಯಥಾರ್ಥಕಾರ್ಯಮೇವ ತತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಏತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಅತರ್ಕಿತತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ದತ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ದೃಷ್ಟರೂಪಾಯಾಃ ರಜತೈಕಪಕ್ಷಪಾತಿಭ್ರಮಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಂ ಬಹುಧಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭರಣೇ ಶ್ರೀಗುರುಚರಣೈಃ ಪ್ರಪಂಚಿತಮಿಹ ವಿಸ್ತರಭಯಾದುಪರಮ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಿತೀತಿ ಪ್ರಾಣ – ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನೋ ಗ್ರಂಥಃ ಸ್ಫುಟಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾಸ್ಯ ಫಲಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಜೀವನ್ನಪೀತಿ ।
’ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ’ ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಬಾಧಿತಾಧ್ಯಾಸಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಹ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ತದತ್ರ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾ ದ್ಯೋತಯಿತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಕಥನದ್ವಾರಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ವಸ್ತುತ ಇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ತತ್ಸೂತ್ರಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಾರ್ಥಂ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ಅವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನೇತಿ ।
’ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ’ ಇತ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ’ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮತ್ರ ಮಹಾವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಶ್ರವಣಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯಕಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣತ್ವೇನ ವೇದಾಂತರೂಪಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತದ್ಗೋಚರತ್ವೇನ ಶ್ರವಣಜ್ಞಾನಕರಣಂ ಸತ್ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯಮೇತಿ ।
ನಿಯಮವಿಧಿಪಕ್ಷೇ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈರೇವ ಶ್ರವಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಕಾರಕನಿಯಮಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೇ ಉಪಯೋಗಃ, ತಥಾ ಚೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾದಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಭವತಿ ಶ್ರವಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ಪ್ರಧಾನಂ ಮನನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರವಣಂ ತು ಪ್ರಧಾನಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ । ಶ್ರವಣಂ ಪ್ರತಿ ಮನನಾದಿಕಂ ಅಂಗಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯಮಾದ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
’ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವದಿತಿ ’ ಭಗವತಃ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸೂತ್ರಮ್ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಆಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ಅಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ । ಕುತಃ ? ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಬೋಧಿಕಾಯಾಃ ’ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಪರಂಪರಯಾ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾವತ್ ಮೋಕ್ಷೇಪಿ ತದಪೇಕ್ಷಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಶ್ವವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಅಶ್ವೋ ಯೋಗ್ಯತಾಬಲಾದ್ರಥಚರ್ಯಾಯಾಂ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ನ ಲಾಂಗಲಕರ್ಮಣಿ ತದಭಾವಾತ್ ತದ್ವತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಅಭಾವಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಂ ಕಾರಣಂ ನ ಮೋಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತಾವಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾನ್ಯಾಯ ಉಪಪಾದಿತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನೈವ ಮೋಕ್ಷರೂಪಫಲಲಾಭಾತ್ ಯೇನ ಫಲಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪುನರಾರಬ್ಧವೃತ್ತಿಕಾರಮತನಿರಾಸೋಪಸಂಹಾರದ್ವಾರಾ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ತಚ್ಛಬ್ದಾತಃಶಬ್ದಯೋರರ್ಥಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ವರ್ಣಕದ್ವಯೇನೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಅನುವದನ್ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತ್ಯನೇನ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕಾರ್ಥ ಉಕ್ತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಮಿತ್ಯನೇನ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಾರ್ಥ ಉಕ್ತ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಆರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯರ್ಥಕಃ ಚಶಬ್ದಃ, ಪೃಥಕ್ ಸೂತ್ರಂ ಯದ್ಯಾರಬ್ಧವ್ಯಂ ತರ್ಹ್ಯ’ಥಾತಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ತ್ಯೇವ ಆರಬ್ಧವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ –
ಮಾನಸಧರ್ಮವಿಚಾರಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಮಾನಸೋಪಾಸನಾರೂಪಾಂತರಧರ್ಮವಿಚಾರಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸನಾರೂಪಾಂತರಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ರಚಿತಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಥ ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಅತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಶೇಷಿಣೇತಿ ।
ಏವಮಾರಭ್ಯೇತೇತಿ ಮಾನಸೋಪಾಸನಾರೂಪಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ಚೇದಥಾತಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯೇವಮಾರಭ್ಯೇತ ನ ತ್ವಾರಬ್ಧಮ್ , ತಥಾಚಾಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯೇವಾರಬ್ಧತ್ವಾನ್ನಾಂತರೋಪಾಸನಾ ಪ್ರಸ್ತುತೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತದರ್ಥಮಾರಂಭ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ತರ್ಹಿ ಪುರ್ವಕಾಂಡೇಪ್ಯವಿಚಾರಿತತ್ವಾತ್ ಕಥಮಾಂತರೋಪಾಸನಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ । ಕಿಂ ನಿಷ್ಠೋಽಯಮಪರಾಧಃ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ ’ಆಂತರೋಪಾಸನಾರ್ಥಮಾರಂಭ’ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತ ಏವೋಪಾಸನಾನಿ ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಉತ್ತರತ್ರ ವಿಚಾರಿತಾನೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರರಚನಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಚಕ್ಷುರಾದೀನ್ಯದ್ವೈತಾತ್ಮಾವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರಮೇಯಾದಿರಹಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಭವಿತುಂ ನಾರ್ಹಂತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ನ ಪಶ್ಚಾದಿತಿ ।
ಹೇತುಲಾಭಾರ್ಥಂ ಪ್ರಥಮತಃ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಉತ್ತರಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸದಬಾಧಿತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತೀಕಮಾದಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ವಿಷಯಾನಾದತ್ತ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸಾಕ್ಷೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ತ್ರಿವಿಧಃ ಗೌಣಾತ್ಮಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮಾ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮಾ ಚೇತಿ । ಆದ್ಯ ಆಹ –
ಪುತ್ರಾದಿರಿತಿ ।
ಗೌಣಶ್ಚಾಸಾವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಶ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಪುತ್ರದಾರಾದಿಷು ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಃ ಯಥಾ ಸ್ವಸುಖೇನ ಸುಖೀ ಸ್ವದುಃಖೇನ ದುಃಖೀ ತಥಾ ಪುತ್ರದಾರಾದಿಗತೇನಾಪೀತಿ ಸೋಯಂ ಗೌಣಃ ನ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಃ ಭೇದಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ಪುತ್ರದಾರಾದಿಷ್ವಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೇನ ಪುತ್ರಾದಿರ್ಗೌಣಾತ್ಮೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯ ಆಹ –
ನರೋಹಮಿತಿ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಭೇದಾನುಭವೇನ ಭೇದಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಃ ಕಿಂತು ಶುಕ್ತೌ ರಜತಜ್ಞಾನವನ್ಮಿಥ್ಯಾ ತಥಾ ಚ ದೇಹಾದಾವಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನೇನ ದೇಹಾದಿರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಖ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ –
ಜ್ಞಾತವ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ವಿಷ್ಟಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।
ತೃತೀಯಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯತಿ –
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ವದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾಬೋಧಾವಧಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತಥಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ವೇದಾಂತಾನಾಂತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಪಿ ಅಬಾಧ್ಯವಸ್ತುಬೋಧಕತ್ವಾತ್ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಿನಃ ಶಬ್ದತಜ್ಜನ್ಯಪ್ರಮಾಯಾ ಅಭಾವೇನ ಪ್ರಮಾಕರಣತ್ವರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚೇತಿ ರಹಸ್ಯಮ್ ।
ಅಕಃ ಸವರ್ಣೇ ದೀರ್ಘ ಇತಿ – ಸೂತ್ರೇಣಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಸಂಧಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಪದವಿಭಾಗಮಾಹ –
ಆತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾದಿತಿ ।
ಆಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕಾಯಾಃ ಕಃ ಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಾಹ –
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯನಿರತಿಶಯಾನಂದಚೈತನ್ಯೈಕಜ್ಞಾನಸರ್ವಜ್ಞಸರ್ವೇಶ್ವರಸರ್ವಶಕ್ತಿನಿರವಯವಸ್ವಪ್ರಕಾಶಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನ್ಯಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾತ್ಪ್ರಾಗ್ಭೇದಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯವತ್ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಯಥಾ ದರ್ಶನಮುಪಪದ್ಯತೇ ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾಪರೋಕ್ಷೇ ಅವಭಾಸಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಬಾಧಾತ್ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಭಿಮತಮಿಷ್ಟದೇವತಾನಾಮೋಚ್ಚಾರಣಪೂರ್ವಕಂ ಫಲಿತಂ ಸಮನ್ವಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ರಾಮನಾಮ್ನೀತಿ ।