पूर्णानन्दसरस्वती
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
పూర్ణానన్దీ
యద్బ్రహ్మగోచరవిచిత్రతమఃప్రభావాత్సంసారధీజనితదుఃఖమభూజ్జనస్య । >
యద్బ్రహ్మధీజనితసౌఖ్యమభూచ్చ తస్య తం రుక్మిణీసహితకృష్ణమహం నమామి ॥ ౧ ॥
యత్పాదపద్మభజనేష్వనురక్తచిత్తాః మోక్షఙ్గతా హ్యతిదురాత్మజనాః కిమన్యే ।
యల్లీలయా జగదభూద్వివిధస్వరూపం తం రుక్మిణీసహితకృష్ణమహం నమామి ॥ ౨ ॥
కాశికాధీశవిశ్వేశం నమామి కరుణానిధిమ్ ।
ఉమాఙ్గసఙ్గాదనిశం పిశఙ్గాఙ్గప్రకాశకమ్ ॥ ౩ ॥
యస్య స్మృతేరపి చ శిష్యజనా భవన్తి కామాదిదోషరహితా హ్యతిశుద్ధచిత్తాః ।
యద్ధ్యానతః పరమకారణసుస్థిరాస్తే తం శ్రీగురుం పరమహంసయతిం నమామి ॥ ౪ ॥
యో దృశ్యతే॓ఽయమితి సత్యచిదాత్మకాత్మా శిష్యాదిపుణ్యపరిపాకవశాదిదానీమ్ ।
చిద్యోగధారిణమజస్త్రమజం స్మితాస్యం తం శ్రీగురుం పరమహంసయతీం నమామి ॥ ౫ ॥
షట్శాస్త్రపారీణధురీణశిష్యైర్యుక్తం సదా బ్రహ్మవిచారశీలైః ।
అద్వైతవాణీచరణాబ్జయుగ్మం ముక్తిప్రదం తత్ప్రణతోఽస్మి నిత్యమ్ ॥ ౬ ॥
సూత్రభాష్యకృతౌ నత్వా హ్యతిశ్రేష్ఠాన్ గురూనపి ।
అభివ్యక్తాభిధావ్యాఖ్యా క్రియతే బుద్ధిశుద్ధయే ॥ ౭ ॥
రత్నప్రభాం దురూహాం వ్యాఖరోమి యథామతి ।
ధీకృతానమితాన్దోషాన్ క్షమధ్వం విబుధా ! మమ ॥ ౮ ॥
అత్ర తావత్స్వరూపతటస్తలక్షణప్రమాణతత్సాధనైస్తాత్పర్యాదద్వితీయబ్రహ్మబోధకం శ్రీమచ్ఛారీరకం భాష్యం వ్యాచిఖ్యాసుః శ్రీరామానన్దాచార్యః ప్రారిప్సితగ్రన్థపరిసమాప్తయే ప్రచయగమనాయ శిష్టాచారపరిపాలనాయ చ “సమాప్తికామో మఙ్గలమాచరేత్“ ఇత్యనుమితశ్రుతిబోధితకర్తవ్యతాకం శాస్త్రప్రతిపాద్యస్వవిశిష్టేష్టదేవతానమస్కారలక్షణం మఙ్గలమాచరన్ శిష్యశిక్షాయై గ్రన్థథో నిబధ్నాతి –
యమిహేతి ।
ఇహ వ్యవహారభూమావిత్యర్థః । అపిశబ్దస్య వ్యుత్క్రమేణాన్వయః । అరిసహోదరోఽపి బిభీషణః మోక్షలఙ్కాసామ్రాజ్యరూపం మహత్పదమాప ప్రాప్తోఽభూదితి క్రియాకారకయోజనా । అనన్తసుఖకృతిమిత్యనేన స్వరూపలక్షణమ్ , ఇతరేణ తటస్థలక్షణం చోక్తమితి భావః ॥ ౧ ॥
శ్రీగౌర్యేతి ।
శ్రీగౌర్యేత్యాదితృతీయాత్రయం కారణార్థకమ్ , కరణం నామాసాధారణం కారణమ్ , తథా చ కరణార్థే తృతీయేత్యుక్త్యాఽర్థప్రధానాదికం ప్రతి శ్రీగౌర్యాదిః కరణమ్ , ఈశ్వరస్తు సాధారణకారణమితి జ్ఞాపితమ్ । నచేతరాపేక్షాయాం సత్యమీశ్వరస్య స్వాతన్త్ర్యహానిః స్యాదితి వాచ్యమ్ ? పాకాదేః కాష్టాద్యపేక్షాసత్త్వేఽపి దేవదత్తస్య తత్కర్తృత్వేన కారకాప్రేయత్వరూపస్వాతన్త్ర్యదర్శనాత్ , అతః స్వేష్టదేవతాయా న స్వాతన్త్ర్యహానిరితి భావః । దుణ్డిః విఘ్నేశ్వరః ఇత్యర్థః । ఇదం పదం రూఢమితి జ్ఞేయమ్ । ఉపకరణైః సాధనైరిత్యర్థః । అన్తవిధురం నాశరహితం షడ్భావవికారరహితమితి భావః ॥ ౨ ॥
మూకరహిత ఇతి ।
మూకోఽపి పణ్డితః శాస్త్రార్థజ్ఞానపూర్వకవాక్ప్రౌఢిమశాలీ ఇత్యర్థః ॥ ౩ ॥
గురుపరమగురుపరమేష్ఠీగురూన్ స్తౌతి –
కామాక్షీతి ।
అద్వైతభాసేతి ।
అద్వైతబ్రహ్మవిషయకశాస్త్రజన్యప్రమిత్యేత్యర్థః । శ్రీగురోః స్మితాస్యత్వం నామ జీవన్ముక్తిద్యోతకముఖవికాసవత్వమ్ । నివృత్తః మోక్షముఖం ప్రాప్తోఽస్మి । యథాఽలిః కమలగః సన్ మకరన్దపానేన నివృత్తో భవతి తథా శ్రీగురుపాదపద్మానుసన్ధానః సన్ తత్ప్రసాదాసాదితాద్వైతజ్ఞానేనాహం బ్రహ్మానన్దమనుభవామీతి భావః ।
గ్రన్థద్రష్ట్రూణామనాయాసేనార్థబోధాయ స్వకృతశ్లోకానాం స్వయమేవ వ్యాఖ్యామారభతే –
మోక్షపుర్యామితి ।
“ప్రకృష్టం ప్రచురం ప్రాజ్యమదబ్రం బహులం” ఇతి కోశమాశ్రిత్య వ్యాఖ్యాతి –
సమ్పూర్ణమితి ।
అభిత్పదస్యాభేదార్థకత్వం కథయన్ శివరామ ఇతి స్వనామ్నైవ శివరామయోర్వేదాన్తేతిహాసపురాణప్రతిపాద్యమభేద్యం శ్రీశివరామయోగినో జ్ఞాపయన్తీత్యతో దేవతాకటాక్షలబ్ధాద్ద్వైతనిష్ఠాపరాశ్చ పరమేష్ఠీగురవః ఇత్యేతమర్థం స్ఫుటీకరోతి కిఞ్చ శివశ్చాసావితి । స్వనామ్నేత్యనేనాద్వైతసాధకయుక్త్యన్వేషణాయ తేషాం చిత్తవ్యగ్రతా నాస్తీతి ద్యోత్యతే । గురుభ్యః పరమేష్ఠిగురుభ్య ఇత్యర్థః । శ్రీమద్గోపాలసరస్వతీభిరితి పరమగురుభిరిత్యర్థః ॥ ౪ ॥ తీర్థ ఇతి శాస్త్ర ఇత్యర్థః । హంసపదస్య పక్షిపరత్వే తు జాల ఇత్యర్థః ॥ ౫ ॥
వ్యాఖ్యేతి ।
పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిర్విగ్రహో వాక్యయోజనా ।
ఆక్షేపశ్చ సమాధానమేతద్ వ్యాఖ్యానలక్షణమ్ ॥
ఇతి వ్యాఖ్యానలక్షణం వేదితవ్యమ్ ।
భాష్యరత్నప్రభేతి ।
భాష్యమేవ రత్నం తస్య ప్రభేత్యర్థః । భాష్యార్థప్రకాశకత్వాదస్య గ్రన్థస్య భాష్యరత్నప్రభేతి నామధేయమితి భావః ॥ ౬ ॥
భాష్యం ప్రాప్యేతి ।
భాష్యేణ సమ్బధ్యేతి యావత్ । వాగ్భాష్యయోర్వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావః ॥ ౭ ॥
నను “సిద్ధార్థం సిద్ధసమ్బన్దం శ్రోతుం శ్రోతా ప్రవర్తతే” ఇత్యవశ్యవక్తవ్యస్య సమ్బన్ధప్రయోజనాదేరప్రతిపాదనాత్ ప్రేక్షావతాం ప్రవృత్తిర్న స్యాదిత్యాశఙ్క్య శాస్త్రస్య యే విషయప్రయోజనాధికారి సమ్బన్ధాస్త ఎవ స్వకృతగ్రన్థస్యేతి భాష్యోక్తవిషయాదీన్ జ్ఞాపయన్ కృత్స్నశాస్త్రస్య ముఖ్యం విషయం సఙ్గృహ్ణాతి –
యదజ్ఞానేతి ।
తదహం బ్రహ్మాస్మీత్యనేన విషయో బోధ్యతే, తేనైవ ఫలస్య ప్రాప్యతాసమ్బన్ధః, ఆనన్దావాప్తిరూపప్రయోజనమపి ద్యోత్యతే, నిర్భయమిత్యనేనానర్థనివృత్తిరూపప్రయోజనముచ్యతే । అధికారీ త్వర్థాత్సిద్ధ్యతీతి భావః ॥ ౮ ॥
నను ప్రథమసూత్రస్య విషయవాక్యత్వేనాభిమతా శ్రోతవ్యాదిశ్రుతిః విధిప్రతిపాదికా, ప్రథమసూత్రం తు జిజ్ఞాసాప్రతిపాదకమ్ , యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యమధ్యాసప్రతిపాదకం భవతి, తథా చ భిన్నార్థప్రతిపాదకత్వాత్ శ్రుతిసూత్రాధ్యాసభాష్యాణాం కథమేకవాక్యతేత్యాశఙ్క్య వ్యాచిఖ్యాసితస్య వేదాన్తశాస్త్రస్యానారమ్భణీయత్వదోషనిరాసే ప్రవృత్తప్రథమసూత్రాధ్యాసభాష్యయోః శ్రోతవ్య ఇత్యాదిశ్రుతిసూత్రయోశ్చ సూత్రోత్పత్తిసాధనపూర్వకమేకార్థత్వప్రతిపాదనద్వారై ఎకవాక్యతాం సాధయితుం పాతనికాం రచయతి –
ఇహ ఖల్విత్యాదినా – ప్రథమం వర్ణయతీత్యన్తేన ।
తత్ర ఇహ ఖల్విత్యారభ్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యేతీత్యన్తగ్రన్థః సూత్రసాధనద్వారా శ్రుతిసూత్రయోః ప్రాధాన్యేనైకవాక్యతాప్రతిపాదనపరః । తత్ర ప్రకృతిప్రత్యయార్థయోరిత్యారభ్య ప్రథమం వర్ణయతీత్యన్తగ్రన్థస్తు సూత్రాధ్యాసభాష్యయోః ప్రాధాన్యేనైకవాక్యతాప్రతిపాదనపర ఇతి పాతనికాగ్రన్థవిభాగః । ఇదానీం పాతనికాయాం కానిచిత్ పదాని సఙ్గృహ్య సుఖబోధాయ వాక్యార్థో విరచ్యతే । ఇహ వేదాన్తశాస్త్రే శ్రోతవ్య ఇతి విధిరుపలభ్యతే, ఉపలభ్యమానస్య విధేః కశ్చిదనుబన్ధచతుష్టయం జిజ్ఞాసతే తజ్జిజ్ఞాసితమనుబన్ధచతుష్టయం న్యాయేన నిర్ణేతుం శ్రీబాదరాయణః సూత్రం రచయాఞ్చకార, తస్య సూత్రస్య ప్రసక్తానుప్రసక్తిపూర్వకమేకార్థప్రతిపాదకత్వరూపం శ్రోతవ్య ఇత్యాదిశ్రుతిసమ్బన్ధం కథయన్నధ్యాసభాష్యసమ్బన్ధం కథయతీతి పీఠికాగ్రన్థస్య నిష్కృష్టోఽర్థః । ఇహ వేదాన్తశాస్త్రే శ్రవణవిధిరుపలభ్యత ఇత్యన్వయః ।
నను కిం జ్ఞానినం ప్రతి విధిరుపలభ్యతే ఉతాజ్ఞానినం ప్రతి, ఉభయథా విధివైయర్థ్యం స్యాత్ , జిజ్ఞాసాఽనుపపత్తేరిత్యత ఆహ –
స్వాధ్యాయ ఇతి ।
విధేర్నిత్యత్వం నామాకరణే ప్రత్యవాయబోధకత్వమ్ । అధీతః సాఙ్గస్వాధ్యాయో యేన స ఇతి విగ్రహః । అధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయే పురుషే - ఇత్యర్థః । తథా చాధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయేనాపాతనిర్విశేషబ్రహ్మజ్ఞానవన్తం పురుషముద్దిశ్య విధిరుపలభ్యత ఇతి భావః ।
విధివాక్యాన్యుదాహరతి –
తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి ।
కేచిత్తు – శ్రోతవ్య ఇత్యత్ర న విధిః, సర్వేషాం వేదాన్తానామద్వితీయబ్రహ్మతాత్పర్యనిశ్చయాత్మకే శ్రవణే విధ్యయోగాత్ , కిన్తు శ్రోతవ్య ఇత్యాదిః విధిచ్ఛాయాపఽఽన్నః స్వాభావికప్రవృత్తివిషయవిముఖీకరణార్థం ఇతి వదన్తి । కేచిదపూర్వవిధిరితి । కేచిత్పరిసఙ్క్యావిధిరితి వదన్తి । తేషాం మతం నిరాకర్తుం నియమవిధిం సాధయతి –
తస్యార్థ ఇతి ।
శ్రవణపదస్య విచారార్థకత్వం కథయన్ వేధేరర్థం కథయతి –
అమృతత్వేతి ।
విచారో నామో హాపోహాత్మకమానసక్రియారూపస్తర్కః । ఎవకారస్యోభయత్రాన్వయః । వేదాన్తవాక్యైరేవ విచార ఇత్యనేన స్త్రీశూద్రాదీనాం పురాణాదిశ్రవణేన పరోక్షమేవ జ్ఞానం జాయతే, తేన జన్మాన్తరే వేదాన్తశ్రవణేఽధికారః, తేనాపరోక్షజ్ఞానమిత్యర్థోఽపి గమ్యతే । అద్వైతాత్మవిచార ఎవేత్యనేన ద్వైతశాస్త్రవిచారో నిరస్యతే ।
వేదాన్తవాక్యైరేవేత్యనేన వైదికానాం పురాణాదిప్రాధాన్యం నిరస్యత ఇతి విభాగమభిప్రేత్య నియమవిధ్యఙ్గీకారే ఫలితమర్థమాహ –
తేనేతి ।
తేనేతితృతీయా సమానాధికరణా । విధేః కామ్యత్వం నామ కామనావిషయసాధనబోధకత్వమ్ । పక్షప్రాప్తస్యాప్రాప్తాంశపరిపూరణఫలకో విధిః నియమవిధిరిత్యర్థః ।
పరిసఙ్ఖ్యావిధిభేదం జ్ఞాపయతి –
అర్థాదితి ।
విధిప్రతిపాద్యవిచారస్య విధిసన్నిహితవేదాన్తవాక్యాకాఙ్క్షాసత్త్వేన పురాణాదిప్రాధాన్యాదేర్నిరాకాఙ్క్షత్వాదిత్యర్థః । వాశబ్దశ్చార్థే, వస్తుగతిః వాస్తవికం జ్ఞానమ్ , తథా చోక్తార్థే సర్వేషాం వైదికానాం ప్రమాఽఽత్మకనిశ్చయ ఎవ న సన్దేహ ఇతి భావః ।
తత్రేతి ।
శ్రవణవిధావుపలభ్యమానే సతీత్యర్థః ।
ఉపలమ్భే హేతుమాహ –
భగవానితి ।
“ఉత్పత్తిం చ వినాశం చ భూతానామాగతిం గతిమ్ ॥
వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో భగవానితి”
భగవచ్ఛబ్దార్థః । బదరాః బదరీవృక్షాః యస్మిన్ దేశే సన్తి స దేశవిశేషో బాదరః స ఎవాయనం స్థానం యస్య స బాదరాయణః శ్రీవేదవ్యాసః, అత్ర సంజ్ఞాత్వాణ్ణత్వప్రాప్త్యా కీటాదివృత్తిర్బోధ్యా । తదితి జిజ్ఞాసావిషయీభూతమిత్యర్థః ।
శ్రవణాద్యాత్మకేతి ।
శ్రవణాద్యాత్మకం యచ్ఛాస్త్రం తస్యారమ్భః ప్రవృత్తిః తస్మిన్ ప్రయోజకం కారణమిత్యర్థః । శ్రవణాదిబోధకశబ్దాత్మకత్వాచ్ఛాస్త్రస్య శ్రవణాద్యాత్మకత్వమితి భావః । ఎవముత్తరత్ర విజ్ఞేయమ్ ।
న్యాయేనేతి ।
“విశయో విషయశ్చైవ పూర్వపక్షస్తథోత్తరమ్ ।
సఙ్గతిశ్చేతి పఞ్చాఙ్గం శాస్త్రేఽధికరణం స్మృతమ్ “
ఇతి పఞ్చావయవోపేతాధికరణాత్మకన్యాయేనేత్యర్థః ।
సూత్రమితి ।
“అల్పాక్షరమసన్దిగ్ధం సారవద్విశ్వతో ముఖమ్ ।
అస్తోభమనవద్యం చ సూత్రం సూత్రవిదో విదుః”
ఇతి సూత్రలక్షణం విజ్ఞేయమ్ । (సామ్ని “హా వూహా వూహా” ఇత్యాద్యర్థరహితవర్ణః స్తోభసంజ్ఞకః, తద్రహితమస్తోభమిత్యర్థః । )
అర్థవాదవాక్యైరధికారీ జ్ఞాతుం శక్యతే, కర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధస్తు విధినా జ్ఞాతుం శక్యతే, విషయప్రయోజనే తూభయథా జ్ఞాతుం శక్యేతే ఇత్యతః ప్రథమసూత్రం వ్యర్థమితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
విధివత్సన్నిహితార్థవాదవాక్యైరిత్యర్థః । విధిసన్నిహితత్వం విధ్యేకవాక్యతాపన్నత్వమ్ । అర్థవాదవాక్యత్వం నామ విధ్యఘటితత్వే సతి వైదికవాక్యత్వమ్ । తేన స్వార్థతాత్పర్యకాణాం “తత్త్వమసి, అహం బ్రహ్మాస్మి” ఇత్యాదీనామర్థవాదవాక్యత్వం యుజ్యత ఇతి భావః ।
ప్రథమతోఽధికారిణాం నిరూపయతి –
తథా హీత్యాదినా ।
శ్రోతవ్య ఇతి విధిసన్నిహితార్థవాదవాక్యైః సాధనచతుష్టయముపపాదయతి –
తద్యథేతి ।
కృతకం కార్యమ్ । లోక్యతేఽనుభూయత ఇతి లోకః సస్యాదిరిత్యర్థః । నిర్వేదం వైరాగ్యమిత్యర్థః । శ్రద్ధైవ విత్తం యస్య సః శ్రద్ధావిత్తః । సమాహితః = ఎకాగ్రచిత్తః ।
నను శ్రుతిభిర్వివేకాదివిశేషణాన్యేవ ప్రతిపాద్యన్తే నాధికారీ ప్రతిపాద్యతే, ఉభయత్ర తాత్పర్యే వాక్యభేదప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య విశేషణానాం ధర్మత్వేన ధర్మిణం వినా సత్త్వాసమ్భవాద్ధర్భిరూపాధికారీ చార్థాజ్జ్ఞాతుం శక్యత ఎవేత్యాహ –
తథా చేతి ।
యథేతి ప్రతితిష్ఠన్తి హ వా య ఎతా రాత్రీరుపయన్తీతి వాక్యమ్ । అస్యార్థః – ప్రతితిష్ఠన్తి ప్రతితిష్ఠాసన్తీత్యర్థః । ప్రతిష్ఠాం ప్రాప్తుమిచ్ఛన్తీతి యావత్ । ఉపయన్తీత్యత్ర ఉపేయురితి విధేః పరిణామః, యే ప్రతిష్ఠాం ప్రాప్తుమిచ్ఛన్తీతి యావత్ । ఉపయన్తీత్యత్ర ఉపేయురితి విధేః పరిణామః, యే ప్రతిష్ఠాం ప్రాప్తుమిచ్ఛన్తి తే రాత్రిసత్రాఖ్యాని కర్మాణి కుర్యురితి । ప్రతిష్ఠాకామో యథాఽధికారీ తద్వదిత్యన్వయః ।
అహం బ్రహ్మాస్మీత్యాదినా విధిసన్నిహితవాక్యేన సిద్ధం బ్రహ్మాత్మైక్యరూపం విషయం విధితత్త్వమసీత్యాదిశ్రుత్యోరేకవాక్యత్వాయ దార్ఢ్యాయ చ పరమ్పరయా విధితోఽపి సాధయతి –
తథా శ్రోతవ్య ఇత్యాదినా ।
తథాఽధికారివదిత్యర్థః ।
నియోగోఽపూర్వమితి ప్రాభాకరమతమ్ , తన్మతమవలమ్బ్య విధేరర్థం కథయతి –
శ్రోతవ్య ఇతి ।
ప్రత్యయస్తవ్యప్రత్యయః, శ్రు శ్రవణ ఇతి శ్రుధాతుః ప్రకృతిరితి వివేకః । విచారస్య నియోగవిషయత్వం నామ నియోగహేతుకకృతివిషయత్వమ్ ।
భవతు విచారో విషయస్తథాఽపి ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యత ఆహ –
విచారస్యేతి ।
విషయా ఉద్దేశ్యా ఇత్యర్థః ।
ఉక్తార్థే హేతుమాహ –
ఆత్మేతి ।
ఉక్తం హేతుం వివృణోతి -
న హీతి ।
అథవా –
నను విచారస్య దర్శనహేతుత్వేఽపి కథం వేదాన్తానాం విచారవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్య కిం తద్దేతుత్వం సాక్షాత్పరమ్పరయా వా, నాద్య ఇత్యాహ –
నహీతి ।
ప్రమాణమేవ సాక్షాద్దర్శనహేతుః, ప్రమాణన్తు వేదాన్తా ఎవ, అతః ప్రమాణభిన్నత్వాత్తర్కరూపవిచారో న సాక్షాద్దర్శనహేతురితి భావః ।
ద్వితీయే వేదాన్తానాం తద్విషయత్వం దుర్వారమిత్యాహ –
అపి త్వితి ।
ప్రమాణం విషయః ఉద్దేశ్యం యస్య విచారస్య స తథా, వేదాన్తవాక్యాన్యుద్దిశ్య విచారః క్రియతేఽతో వేదాన్తానాముద్దేశ్యత్వరూపవిషయత్వం సమ్భవతి నిశ్చితవేదాన్తానామేవ శాబ్దబుద్ధౌ హేతుత్వాన్నిశ్చయవిశిష్టవేదాన్తప్రమాణద్వారా విచారస్య హేతుత్వం చ సమ్భవతీతి భావః । నను ప్రమాణస్య విచారజన్యత్వాభావాత్ కథం విచారస్య ప్రమాణద్వారా హేతుత్వమితి చేద్ ? న – సర్వం వేదాన్తవాక్యం బ్రహ్మతాత్పర్యకమితి తాత్పర్యనిశ్చయస్య విచారజన్యత్వేన విశిష్టప్రమాణస్యాపి విచారజన్యత్వోపచారాదితి భావః ।
అతీన్ద్రియార్థే శ్రుతిరేవ స్వతన్త్రప్రమాణమిత్యాహ –
ప్రమాణఞ్చేతి ।
ఎవకారేణానుమానాదేః ప్రామాణ్యం నిరస్యతే, శ్రౌతార్థసమ్భావనాఽర్థత్వేన గుణతయా ప్రామాణ్యాఙ్గీకారేఽపి న ముఖ్యప్రామాణ్యమితి భావః । ఔపనిషదముపనిషదేకగమ్యమిత్యర్థః ।
పరమప్రకృతమాహ –
వేదాన్తానామితి ।
విషయః ప్రతిపాద్యః ।
నను విధినా బ్రహ్మాత్మైక్యం స్ఫుటం న ప్రతిభాసతే తస్మాత్కథం విషయసిద్ధిరిత్యాశఙ్కాయాం తత్ర స్ఫుటప్రతిపాదకం ప్రమాణమాహ –
తత్త్వమితి ।
విధిసన్నిహితస్య స్వార్థతాత్పర్యకార్థవాదస్య తరతి శోకమాత్మవిదిత్యాదివాక్యద్వయస్య విధినా సహైకవాక్యత్వాయ దార్ఢ్యాయ చ విధిఫలం నిరూపయన్ ప్రయోజనం నిరూపయతి –
ఎవమితి ।
యేన తరతి శోకమిత్యాదివాక్యేన ప్రయోజనం విదితం తేనైవ ప్రాప్యతారూపసమ్బన్ధోఽపి వేదితవ్య ఇత్యాహ –
తథేతి ।
కర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధః ఇతి విధినైవ వేదితవ్య ఇతి భావః । నను అధికారిణా విచారస్య కర్తవ్యతారూపః కథం సమ్బన్ధః, ఉభయనిష్ఠత్వాభావాదితి చేద్ ? న – కర్తృనిరూపితకర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధస్యాశ్రయతాసమ్బన్ధేన విచారనిష్ఠత్వాన్నిరూపకతాసమ్బన్ధేన కర్తృనిష్ఠత్వాచ్చోభయనిష్ఠత్వముపపద్యత ఇతి భావః । ఎవమన్యత్ర యోజనీయమ్ । ఇతిపదస్య పూర్వేణ వ్యవహితేనాప్యన్వయః । తథా చ యథా సాధనచతుష్టయసమ్పన్నోఽధికారీతి జ్ఞాతుం శక్యం తథా బ్రహ్మాత్మైక్యం విషయ ఇతి, ముక్తిశ్చ ఫలమితి, కర్తవ్యతారూపః సమ్బన్ధ ఇతి, జ్ఞాతుం శక్యమితి భావః ।
ననూక్తసమ్బన్ధః జ్ఞానమోక్షయోర్న సమ్భవతీత్యతః ప్రథమసూత్రమావశ్యకమిత్యత ఆహ –
యథాయోగమితి ।
జ్ఞానమోక్షయోః జన్యజనకభావః సమ్బన్ధః । సోఽపి తరతి శోకమాత్మవిదిత్యాదిశ్రుత్యైవ జ్ఞాతుం శక్యతేఽతో న సూత్రమావశ్యకమితి భావః । సుబోధః అనాయాసేన బోద్ధుం యోగ్య ఇత్యర్థః ।
తస్మాదితి ।
సౌత్రాథాదిశబ్దబోధితస్యాధికార్యాద్యర్థస్యాధికార్యాదిప్రతిపాదకశ్రుతిభిరేవ జ్ఞాతుం శక్యత్వాత్సూత్రం వ్యర్థమితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
న్యాయసూత్రేతి ।
న్యాయాత్మకసూత్రేత్యర్థః ।
అనుబన్ధచతుష్టయే సంశయముపపాదయతి –
కిం వివేకేతి ।
విషయే సంశయమాహ –
కిం వేదాన్తా ఇతి ।
విచారవిషయా వేదాన్తా ఇత్యర్థః ।
అథవా శ్రోతవ్య ఇతి విధిప్రతిపాదితే కర్తవ్యతారూపసమ్బన్ధే సంశయమాహ –
కిం వేదాన్తా ఇతి ।
సంశయేతి ।
శ్రుత్యా ప్రతీతేఽప్యన్యథాన్యథార్థస్య స్వస్యైవ భాసమానత్వాద్వాదిభిర్వా ప్రతిపాదితత్వాత్సంశయానివృత్తిరితి భావః । ఆపాతతః స్వబుధ్యా వాదిభిర్వా ప్రయుక్తాప్రామాణ్యశఙ్కాకలఙ్కితత్వేన జాయమానా యా ప్రతిపత్తిః సంశయాదిస్తద్విషయీభూతః ప్రతిపన్నః స చాసావధికార్యాదిశ్చ తస్యేత్యర్థః ।
ఆగామికత్వేఽపీతి ।
ఆగమేన ప్రతిపాద్యత్వేఽపీత్యర్థః ।
వాచస్పతితన్మతానుసారిణాం మతం దూషయతి –
యేషామితి ।
వాదినాం మతే శ్రవణం నామ ఆగమాచార్యోపదేశజన్యం జ్ఞానమ్ , తథా చ కృత్యసాధ్యే జ్ఞానే విధిర్న సమ్భవతీతి భావః ।
నన్వవిహితశ్రవణే మాఽస్త్వధికార్యాదినిర్ణయాపేక్షా, తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేదితి జ్ఞానార్థతయా విధీయమానే గురూపసదనేఽధికార్యాదినిర్ణయాపేక్షాయాః సత్త్వాత్కథం సూత్రం వ్యర్థమ్ ? ఇత్యత ఆహ –
ఇత్యలమితి ।
ఇతిశబ్దః శఙ్కార్థకః, ఎతస్యాః శఙ్కాయాః పరిహారః ఉక్తశ్చేద్గ్రన్థవిస్తరో భవతి తస్మాదలమితి భావః । అయమాశయః – గురూపసదనస్య శ్రవణాఙ్గతయాఽఙ్గిశ్రవణవిధ్యభావే గురూపసదనవిధేరభావేనాధికార్యాదినిర్ణయానపేక్షణాత్ సూత్రం వ్యర్థమేవేతి దిక్ ।
నను భగవతో వేదవ్యాసస్య శ్రుత్యర్థే సన్దేహాభావాత్ సూత్రకరణం వ్యర్థమితి చేద్ ? న – శిష్యసన్దేహం నిమిత్తీకృత్య తేషాం నిశ్చయార్థం సూత్రాణామవశ్యకరణీయత్వాదిత్యభిప్రేత్య శ్రుతిసూత్రయోః సమ్బన్ధమాహ –
తథా చేతి ।
శ్రవణవిధినాఽపేక్షితో యోఽధికార్యాదిః తత్ప్రతిపాదికాభిః శ్రుతిభిరధికార్యాద్యర్థనిర్ణయాయోత్పాదితత్వాత్ప్రయోజ్యప్రయోజకభావః ప్రథమసూత్రస్య శ్రుత్యా సహ సఙ్గతిరిత్యర్థః । నన్వధికార్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థబోధకత్వం చేత్సర్వాసాం శ్రుతీనాం బ్రహ్మబోధకత్వమితి సిద్ధాన్తవిరోధ ఇతి చేద్ ? న – శక్త్యా స్వార్థబోధనద్వారా తాత్పర్యేణ బ్రహ్మబోధకత్వాన్న విరోధ ఇతి భావః ।
నను తథాపి కథమస్య సూత్రస్య శాస్త్రాధ్యాయపాదేషు ప్రవృత్తిః సమ్బన్ధాభావాదిత్యాశఙ్క్య తైః సమ్బన్ధమాహ –
శాస్త్రేత్యాదినా ।
తథా చ ఎతత్సూత్రవిశిష్టత్వం శాస్త్రాధ్యాయపాదానాం యుక్తమితి భావః ।
“చిన్తాం ప్రకృతసిద్ధ్యర్థాముపోద్ఘాతం ప్రచక్షతే” ఇత్యుపోద్ఘాతలక్షణముపపాదయన్ సూత్రస్య శాస్త్రాదిస్వరూపేణ జన్మాద్యస్య యత ఇతి సుత్రేణ సఙ్గతిమాహ –
శాస్త్రారమ్భేతి ।
సూత్రార్థవిచారం వినా నిర్ణయానుదయాద్ నిర్ణాయకపదం నిర్ణయానుకూలవిచారజనకపరమ్ । తథా చ శాస్త్రారమ్భః ప్రకృతః తద్ధేత్వనుబన్ధచతుష్టయనిశ్చయానుకూలవిచార ఎవ తత్సిధ్యర్థచిన్తారూపోపోద్ఘాతః తద్ధేతుత్వేన సూత్రస్యోపోద్ఘాతత్వముపచర్యత ఇతి భావః ।
శాస్త్రాదావితి ।
శాస్త్రం సూత్రసన్దర్భః తస్యాదిర్జన్మాదిసూత్రం తస్మిన్నిత్యర్థః । వర్తత ఇతి శేషః । శాస్త్రాదిసఙ్గతిప్రదర్శనేన శాస్త్రసఙ్గతిరప్యుక్తైవేతి భావః ।
అధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠం యత్స్వార్థబోధకత్వం తద్రూపైకార్థప్రతిపాదకత్వం సూత్రసమన్వయాధ్యాయయోః సమ్బన్ధః ఇత్యాహ –
అధికారీతి ।
సూత్రస్యేత్యస్యాత్రాప్యనుషఙ్గః । తస్య సఙ్గతిరిత్యనేనాన్వయః । అధికార్యాదిశ్రుతీనాం యః స్వార్థోఽధికార్యాదిః తస్మిన్నధికార్యాదిశ్రుతీనాం యః సమన్వయోఽవాన్తరతాత్పర్యేణ బోధకత్వం తస్యోక్తేః సూత్రసమన్వయాధ్యాయాభ్యాం ప్రతిపాదనాదిత్యర్థః । అధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠః యః స్వార్థసమన్వయః తత్ప్రతిపాదకత్వాత్సూత్రాధ్యాయయోరితి యావత్ । తథా చ వివేకాదివిశేషణవిశిష్టోఽధికారీ, అన్యో వేత్యాద్యుక్తరీత్యా శ్రుతిప్రతిపాదితాధికార్యాద్యనుబన్ధచతుష్టయే సన్దేహం ప్రాప్తేఽధికారిశ్రుతేః వివేకాదవిశేషణవిశిష్టాధికారిబోధకత్వమేవ । విషయశ్రుతేః బ్రహ్మాత్మైక్యరూపవిషయసమన్వయ ఎవేత్యేవం సమన్వయప్రతిపాదనార్థం ప్రవృత్తయోః ప్రథమసూత్రాధ్యాయయోరధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠాధికార్యాదిసమన్వయప్రతిపాదకత్వస్య సత్త్వాత్ ప్రథమాధ్యాయేన ప్రథమసూత్రస్య సఙ్గతిరితి భావః । నను సమన్వయాధ్యాయేనాధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠసమన్వయో న కుత్రాపి ప్రతిపాద్యతేఽతః కథమధికార్యాదిశ్రుతిసమన్వయప్రతిపాదకత్వమస్యేతి చేద్ ! న – అధ్యాయస్థితసమన్వయసూత్రేణ సర్వశ్రుతీనాం స్వార్థబోధకత్వప్రతిపాదనద్వారా తాత్పర్యేణ బ్రహ్మసమన్వయస్య ప్రతిపాదనాదధికార్యాదిశ్రుతీనాం సమన్వయోఽపి తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యత ఎవ । అథవాఽధ్యాయసమ్బన్ధిజిజ్ఞాసాసూత్రేణ తత్ప్రతిపాదనమేవాధ్యాయేన తత్ప్రతిపాదనమిత్యఙ్గీకారాన్న పూర్వోక్తదోషః । తథా చాధికార్యాదిశ్రుతినిష్ఠమవాన్తరతాత్పర్యేణ స్వార్థబోధకత్వద్వారా మహాతాత్పర్యేణ యద్బ్రహ్మబోధకత్వం తద్రూపైకార్థప్రతిపాదకత్వం సూత్రాధ్యాయయోః సమ్బన్ధ ఇతి ప్రథమాధ్యాయే జిజ్ఞాసాసూత్రస్య ప్రవేశ ఇతి నిష్కృష్టోఽర్థః । ఎవమేవ పాదసఙ్గతావప్యూహనీయమ్ ।
స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుతినిష్ఠస్వార్థబోధకత్వరూపైకార్థప్రతిపాదకత్వం సూత్రప్రథమపాదయోః సఙ్గతిరిత్యాహ –
ఐతదాత్మ్యమితి ।
అధ్యాయసమ్బన్ధవైలక్షణ్యాయ ద్వితీయాదిపాదవైలక్షణ్యాయ చ శ్రుతీనాం స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గత్వవిశేషణమ్ । విషయాదావిత్యత్రాదిశబ్దేన ప్రయోజనాదికం బోధ్యతే । ప్రథమసూత్రప్రథమపాదయోః స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుతినిష్ఠవిషయాదిసమన్వయప్రతిపాదకత్వాత్సూత్రస్య పాదేన సహ సఙ్గతిరితి భావః ।
నను ప్రథమసూత్రస్య శ్రుత్యా సహోక్తసమ్బన్ధోఽస్తు కో వేతరేషాం సూత్రాణాం సమ్బన్ధ ఇత్యత ఆహ –
ఎవమితి ।
తథేత్యర్థః । యథా ప్రథమసూత్రస్యాధికార్యాదిశ్రుతిభిః ప్రయోజ్యప్రయోజకభావః సమ్బన్ధః తథేతరేషాం తత్తత్సూత్రాణాం ప్రయోజ్యప్రయోజకభావః సమ్బన్ధ ఇతి భావః ।
నన్వధ్యాయాదౌ ప్రథమసూత్రస్య కథమితరసూత్రాణామధ్యాయే ప్రవేశః, సమ్బన్ధాభావాదిత్యత ఆహ –
తత్తదితి ।
సూత్రాణామిత్యస్యాత్రానుషఙ్గః కర్తవ్యస్తేషాం సఙ్గతిరూహనీయేత్యనేనాన్వయః శాస్త్రపదస్యాప్యనుషఙ్గః, తథా చ తత్తత్సూత్రస్య శాస్త్రేణ తత్తదధ్యాయేన తత్తత్పాదేన చ సహైకవిషయత్వాత్సఙ్గతిరూహనీయేతి భావః ।
శాస్త్రాధ్యాయపాదానాం కిం తత్ప్రమేయమిత్యాకాఙ్క్షాయాం క్రమేణ తన్నిరూపయతి –
ప్రమేయమితి ।
సమ్పూర్ణశాస్త్రేణ ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మైవేతి భావః ।
శాస్త్రస్యాధ్యాయచతుష్టయాత్మకత్వేనాధ్యాయభేదకం తదవాన్తరప్రమేయమాహ –
అధ్యాయానామితి ।
ఫలానీత్యస్య పూర్వేణ ప్రమేయమిత్యనేనాన్వయః, ప్రథమాధ్యాయస్య సమన్వయః ప్రమేయమ్ , ద్వితీయాధ్యాయస్యావిరోధః ప్రమేయమిత్యేవం వాక్యయోజనా । తథా చాధ్యాయైః సమన్వయాదికం ప్రతిపాద్యత ఇతి భావః ।
అధ్యాయస్య పాదచతుష్టయాత్మకత్వేన పాదభేదకం ప్రమేయమాహ -
తత్రేతి ।
ప్రథమాధ్యాయ ఇత్యర్థః । ప్రమేయం విషయ ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయతృతీయపాదయోః ప్రాయేణ సవిశేషనిర్విశేషబ్రహ్మప్రతిపాదకత్వాత్పరస్పరం భేద ఇత్యభిప్రేత్య ప్రమేయం నిరూపయతి –
ద్వితీయేతి ।
అస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం సమన్వయః ప్రమేయమిత్యర్థః ।
వేదాన్తేతి ।
వేదాన్తవిషయకపూజితవిచారాత్మకశాస్త్రమిత్యర్థః । విషయ ఉద్దేశ్యమిత్యర్థః ।
విషయప్రయోజనేతి ।
నన్వధికారిసమ్బన్ధసమ్భవాసమ్భవాభ్యామప్యధికరణం రచ్యతామ్ ; కిం విషయప్రయోజనసమ్భవాసమ్భవాభ్యామేవ, చతుర్ణాం ప్రసక్తేస్తుల్యత్వాదితి చేద్ ? న – తృతీయచతుర్థవర్ణకయోరధికారిసమ్బన్ధసమ్భవాసమ్భవాభ్యామధికరణస్య నిరూపణీయత్వాన్నాత్ర ప్రథమవర్ణకే తాభ్యామధికరణం రచ్యతే । న చ వినిగమనావిరహ ఇతి వాచ్యమ్ ? ప్రయోజనస్య ప్రథమమాకాఙ్క్షితత్వేన ముఖ్యత్వాత్తత్సిద్ధేః విషయసిద్ధిమన్తరా నిరూపయితుమశక్యత్వాద్విషయప్రయోజనే పురస్కృత్యాధికరణం రచ్యత ఇతి భావః ।
బ్రహ్మాత్మనా ఐక్యశూన్యౌ విరుద్ధధర్మవత్వాద్దహనతుహినవదిత్యనుమానమభిప్రేత్య పూర్వపక్షయతి -
అత్రేతి ।
నాహం బ్రహ్మేతి ప్రత్యక్షస్యాహమంశే విశిష్టవిషయకత్వేన విశిష్టత్వేన రూపేణాత్మనః బ్రహ్మైక్యానఙ్గీకారేణ ప్రత్యక్షవిరోధాభావాదుక్తానుమానస్య సత్ప్రతిపక్షత్వాదిదోషగ్రస్తత్వాద్బన్ధస్యాధ్యస్తత్వాచ్చ విషయప్రయోజనసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తసూత్రం పఠతి –
సిద్ధాన్త ఇతి ।
సత్ప్రతిపక్షానుమానమనుపదం వక్ష్యతే ।
నన్వస్య సూత్రస్య కథం శ్రోతవ్య ఇతి శ్రుతిమూలకత్వం భిన్నార్థకత్వాదిత్యత ఆహ –
అత్రేతి ।
ఇదముపలక్షణం పురుషప్రవృత్తిసిద్ధ్యనువాదపరిహారయోః । తథా చ విధిసమానార్థత్వాయానువాదపరిహారాయ చ శాస్త్రే పురుషప్రవృత్తిసిద్ధయే చ సూత్రే కర్తవ్యేతి పదమధ్యాహర్తవ్యమితి భావః ।
కర్తవ్యపదాధ్యాహారే శ్రీభాష్యకారసమ్మతిమాహ –
అధ్యాహర్తవ్యమితి ।
మిశ్రమతానుసారిణస్తు - శ్రుతిసూత్రయోరైక్యరూపనియమాభావం, విషయప్రయోజనజ్ఞానాదేవ పురుషప్రవృత్తిసిద్ధిం, శ్రవణే విధ్యసమ్భవం చ మన్వానాః కర్తవ్యపదం నాధ్యాహర్తవ్యమితి వదన్తి । తన్మతే సాధనచతుష్టయసమ్పత్త్యనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసేచ్ఛా భవతి, కర్మఫలస్యానిత్యత్వాద్ బ్రహ్మజ్ఞానాత్పరమపురుషార్థశ్రవణాచ్చేతి శ్రౌతోఽర్థః । జ్ఞానస్య విచారసాధ్యత్వాత్ విచారకర్తవ్యతాఽర్థికైవేతి । అత్ర విచారానారమ్భవాదినః ఉపాయాన్తరసాధ్యా ముక్తిరితి ఫలమితి జ్ఞేయమ్ ।
నను కర్తవ్యత్వం కృతిసాధ్యత్వం, తథా చ జ్ఞానేచ్ఛయోః కృత్యసాధ్యత్వేన కర్తవ్యత్వస్యానన్వయాత్కర్తవ్యపదం కథమధ్యాహర్తవ్యమతః శ్రుతిరూపమూలప్రమాణరహితత్వేనేదం సూత్రప్రమాణమిత్యాశఙ్కాం సఙ్గ్రహేణోద్ఘాట్య పరిహరతి -
తత్రేతి ।
సూత్రేఽధ్యాహారేఽవశ్యకర్తవ్యే సతీత్యర్థః । జ్ఞాఽవబోధన ఇతి ధాతుః ప్రకృతిః, ప్రత్యయః సన్ప్రత్యయ ఇతి వివేకః ।
ఫలీభూతమితి ।
అజ్ఞాననివృత్తిరూపఫలసాధనత్వేన ఫలీభూతమిత్యర్థః ।
అజహదితి ।
వాచ్యార్థస్య జ్ఞానస్యాత్యాగాదజహల్లక్షణేతి భావః ।
నను తథాఽప్యుక్తదోషతాదవస్థ్యమిత్యత ఆహ –
ప్రత్యయేనేతి ।
శక్యసమ్బన్ధినీ లక్షణేతి జ్ఞానార్థం ఇచ్ఛాసాధ్యపదమ్ । వాచ్యార్థేచ్ఛాయాః పరిత్యాగాజ్జహల్లక్షణేతి భావః । శ్రౌతోఽర్థః వ్యఙ్గ్యార్థాద్భిన్నోఽర్థః లాక్షణికార్థ ఇతి యావత్ । సౌత్రాథశబ్దేన విశిష్టాధికారీ బోధ్యతే । తథా చ సాధనచతుష్టయసమ్పన్నేనాధికారిణా బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి సూత్రవాక్యస్య శ్రౌతోఽర్థః । మోక్షేచ్ఛాయా అధికారివిశేషణత్వేన తద్ద్వారాఽధికారివిశేషణీభూతో యో మోక్షస్తత్సాధనం బ్రహ్మజ్ఞానమిత్యర్థాత్సిద్ధ్యతి । అస్తి తావద్వేదాన్తవాక్యసాన్నిధ్యం శ్రవణవిధేః విధిసమానార్థకత్వేన సూత్రస్యాపి తత్సాన్నిధ్యమస్తీత్యతః వేదాన్తవాక్యైరద్వైతాత్మవిచారః సిద్ధ్యతి । తథా చ సాధనచతుష్టయసమ్పన్నేనాధికారిణా మోక్షసాధనబ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవాక్యైరద్వైతాత్మవిచారః కర్తవ్య ఇతి సూత్రస్య తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యోఽర్థః । నను విచారలక్షణాయైవ కర్తవ్యపదస్యాన్వయాసమ్భవాదప్రమాణికీ జ్ఞానలక్షణేతి చేద్ ? న – జ్ఞానలక్షణానఙ్గీకారే జ్ఞానస్య సుఖప్రాప్తిదుఃఖనివృత్త్యన్తరరూపత్వాభావేన స్వతః పురుషార్థత్వాయోగాద్ జ్ఞానాయ విచారః కిమర్థ ఇతి విచారలక్షణాయా అప్యప్రయోజకత్వేనానావశ్యకత్వాదన్వయానుపపత్తేస్తాదవస్థ్యమిత్యాశఙ్కాం వారయితుం జ్ఞానేఽపి లక్షణాయాః స్వీకార్యత్వాత్ ।
నను తథాపి జ్ఞానస్య స్వతః ఫలత్వాయోగో దుర్వార ఇత్యాక్షేపే తదయోగం సూచయన్ జ్ఞానస్య ఫలత్వం సూత్రతాత్పర్యార్థకథనవ్యాజేన వివృణోతి –
తత్రేతి ।
సూత్రజ్ఞానపదస్య లక్షణాఙ్గీకార ఇత్యర్థః । బ్రహ్మజ్ఞానస్య ఇచ్ఛావిషయత్వాత్పురుషార్థరూపఫలత్వం ప్రతీయతే ప్రతీయమానస్య ఫలత్వస్య స్వరూపేణాయోగాత్ఫలసాధనత్వేనైవ తత్ వక్తవ్యం తత్సాధ్యఫలం కిమిత్యాకాఙ్క్షాయామ్ అథశబ్దోపాత్తాధికారివిశేషణీభూతోఽనర్థనివృత్తిరూపో మోక్షః ఫలత్వేన సమ్బధ్యతే । యథా – స్వర్గకామో యజేతేత్యత్ర అధికారివిశేషణీభూతః స్వర్గః ఫలత్వేన సమ్బధ్యతే తద్వత్ । అతః ఫలీభూతమోక్షసాధనత్వేన బ్రహ్మజ్ఞానస్య ఫలత్వం యుజ్యత ఇతి జ్ఞానాయ విచారో యుక్త ఇతి భావః ।
హేతూక్తిద్వారా అనర్థనివర్తకత్వముపపాదయతి –
తత్రానర్థస్యేతి ।
అధ్యస్తత్వం మిథ్యాత్వమ్ । నను బన్ధస్య సత్యత్వమేవాస్తు మాస్తు జ్ఞానమాత్రనివృత్తిరితి చేన్న । శ్రుతిసూత్రవిద్వదనుభవానాం విరోధాత్ । తస్మాత్ తదజ్ఞాననిష్ఠానర్థనివర్తకత్వేన బన్ధస్యాధ్యస్తత్వం సిద్ధమితి భావః ।
నన్వేదం సర్వమితిచిత్రతుల్యత్వేనానుపపన్నం శక్త్యా లక్షణయా వాఽధ్యస్తత్వస్య సూత్రేణాప్రతిపాదనాదిత్యత ఆహ –
ఇతి బన్ధస్యేతి ।
ఇతి శబ్దో హేత్వర్థకః । సౌత్రజ్ఞాననిష్ఠనివర్తకాన్యథానుపపత్తిప్రమాణబలాదిత్యర్థః । అర్థాత్ సూత్రవ్యఙ్గ్యార్థతయా సూత్రేణైవ ప్రతిపాదితమిత్యర్థః ।
అస్తు వా ఫలీభూతజ్ఞానవిచారయోర్లక్షణా తథాపి విషయప్రయోజనసిద్ధ్యభావాదనారమ్భణీయత్వదోషో దుర్వార ఇత్యత ఆహ –
తచ్చేతి ।
నను కథం ప్రతిజ్ఞామాత్రేణార్థసిద్ధిరిత్యత ఆహ –
తథాహీతి ।
భోజనస్యాన్నాదిర్విషయః క్షున్నివృత్తిః ప్రయోజనమితి వివేకః ।
శాస్త్రమితి ।
నను పక్షే హేత్వసిద్ధిశఙ్కాయాస్తుల్యత్వాత్ హేతౌ ప్రథమోపస్థితత్వాచ్చ విషయ ఎవ సాధనీయః కథం ప్రయోజనం ప్రథమతః సాధ్యతే । న చ ప్రయోజనాన్యథానుపపత్త్యా సిద్ధస్య విషయస్య ప్రయోజనసాధనమన్తరా సాధయితుమశక్యత్వాత్ ప్రథమం ప్రయోజనం సాధయతీతి వాచ్యమ్ । విషయస్య ప్రయోజనాపేక్షా యథా తద్వదస్త్యేవ ప్రయోజనస్యాఽపి విషయాపేక్షా స్వాజ్ఞానద్వారా విషయస్యాపి ప్రయోజనం ప్రతి హేతుత్వాత్ తథా ప్రథమోపస్థితత్వేన ప్రథమం విషయస్యైవ నిరూపయితుముచితత్వాత్కథం ప్రయోజనం నిరూప్యత ఇతి చేత్ , అత్రోచ్యతే – ప్రయోజనం విషయాపేక్షయా అభ్యర్హితత్వాత్ప్రథమం నిరూప్యత ఇతి । తథా చ జీవగతానర్థనివృత్త్యాత్మకప్రయోజనరూపకార్యాన్యథానుపపత్త్యా కారణీభూతవిషయసిద్ధిరితి సముదాయగ్రన్థార్థః ।
రజ్జువిషయకాజ్ఞానరూపకారణసహితః సర్పజ్ఞానజనితభయకమ్పాదిరూపోఽనర్థః బన్ధః తస్య నివర్తకం నాయం సర్పః కిన్తు రజ్జురేవేతి విశేషదర్శనాత్మకం యజ్జ్ఞానం తద్ధేతుత్వం వర్తత ఇతి దృష్టాన్తే హేతుసమన్వయః । జ్ఞానే బన్ధనివర్తకత్వరూపవిశేషణం కథమిత్యాశఙ్కాయాం పూర్వోక్తానుమానేన సాధయతి –
బన్ధ ఇతి ।
బన్ధస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వే సాధితే హి జ్ఞానమర్థాద్బన్ధనివర్తకం భవతి తథా చ బన్ధనివర్తకత్వాధ్యస్తత్వయోః జ్ఞప్తౌ కార్యకారణభావః న స్వరూప ఇతి భావః ।
న కేవలమధ్యస్తత్వమేవార్థాత్ తత్సూత్రితం కిన్తు విషయప్రయోజనద్వయమపీహీత్యాహ –
ఎవమితి ।
ఉక్తేన ప్రకరణేత్యర్థః ।
అర్థాదితి ।
యదధ్యస్తం తజ్జ్ఞానమాత్రనివర్త్యమితి వ్యాప్తివిషయకానుమానప్రమాణబలాదిత్యర్థః ।
ఈశ్వర హ్యజ్ఞానే సత్యపి జీవగత ఎవానర్థ ఇత్యాహ –
జీవేతి ।
జీవగతః అనర్థరూపో యో భ్రమః కారణసహితకర్తృత్వాదిబన్ధః తన్నివృత్తిరూపం ఫలమిత్యర్థః ।
నను యద్విషకమజ్ఞానం తద్విషయకజ్ఞానేనైవ నివర్త్యమితి జ్ఞానాజ్ఞానయోః సమానవిషయకత్వనియమేనాన్యజ్ఞానాదన్యవిషయకాజ్ఞాననివృత్తేరయోగాత్ కథం బ్రహ్మజ్ఞానాద్బ్రహ్మభిన్నజీవగతాధ్యాసాత్మకతూలాజ్ఞాననివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాభేదోఽపి సూత్రిత ఇత్యాహ –
జీవబ్రహ్మణోరితి ।
అర్థాదితి ।
బ్రహ్మాభేదసాధ్యకాధ్యాసాశ్రయత్వహేతుకానుమానబలాదిత్యర్థః । యద్యపి జీవో నామ విశిష్టః తద్గతమధ్యాసాత్మకతూలాజ్ఞానం తద్ధేతుకో బన్ధశ్చ తద్గత ఎవ తథాపి స ఎవ జీవః శోధితశ్చేత్ ప్రత్యక్స్వరూపత్వేన బ్రహ్మాభిన్న ఇతి తదభేదస్తస్మాద్విశేష్యాంశమాదాయ సమానవిషయకత్వం సమ్భవతీతి భావః ।
పూర్వవాద్యనుమానస్య సత్ప్రతిపక్షానుమానం రచయతి –
జీవ ఇతి ।
విశిష్టే బ్రహ్మాభేదస్యాసమ్భవాదన్తఃకరణాతిరిక్తో జీవః పక్ష ఇత్యర్థః । ప్రబలశ్రుతిమూలకత్వాదిదమనుమానం ప్రబలమితి భావః । అధ్యాసాశ్రయత్వాదధ్యాసాధిష్ఠానత్వాదిత్యర్థః । శుద్ధస్యాత్మనః అధ్యాసాశ్రయత్వాభావేఽపి తదధిష్ఠానత్వమప్రతిహతమితి భావః ।
సత్యజ్ఞానసుఖాత్మా కేనాయం శోకసాగరే మగ్నః ॥
ఇత్యాలోచ్య యతీన్ద్రః ప్రాగధ్యాసం ప్రదర్శయామాస ॥ ౧ ॥
యత్ యత్ జ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయః తత్తదభిన్నమితి సామాన్యవ్యాప్తిం ప్రదర్శయతి –
యదితి ।
ఇత్థం యదజ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయ ఇత్యర్థః । తథా తదభిన్నమిత్యర్థః ।
ఇదమంశః శ్రుతిజ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయత్వాచ్ఛుక్త్యభిన్న ఇతి విశేషే సామాన్యవ్యాప్తేః పర్యవసానమాహ –
యథేతి ।
హేతుః హేతుప్రవిష్టత్వేన హేతురిత్యర్థః ।
ఉపాయేతి ।
కేవలకర్మణో వా జ్ఞానకర్మసముచ్చయాద్వా షోడశపదార్థజ్ఞానాద్వా సాధ్యా ముక్తిరితి భావః ।
పూర్వోక్తముపసంహరన్ భాష్యమవతారయతి -
ఎతదితి ।
జీవస్య బ్రహ్మత్వబోధకాని సూత్రాణి బ్రహ్మసూత్రాణి భగవాన్ భాష్యకారోఽధ్యాసం వర్ణయతీతి క్రియాకారకయోజనా ।
నను సూత్రేణ ప్రథమప్రతిపన్నం ప్రతిపాద్యం శ్రౌతార్థముల్లఙ్ఘ్య చరమప్రతిపన్నమార్థికార్థమేవ శ్రీభాష్యకారః ప్రథమం కిమితి వర్ణయతీత్యత ఆహ –
సూత్రేణేతి ।
సూత్రేణ లక్షితా యా విచారకర్తవ్యతా తద్రూపశ్రౌతాఽర్థస్యాన్యథానుపపత్తిర్నామ వినా విషయప్రయోజనే కర్తవ్యతా న సమ్భవతీత్యాకారికా తయేత్యర్థః ।
శ్రౌతార్థో నామార్థికార్థాద్భిన్నోఽర్థః –
అర్థాదితి ।
అర్థాత్సూత్రితత్వం నామార్థికార్థతయా సూత్రేణ ప్రతిపాదితత్వమ్ । విషయశ్చ ప్రయోజనం చ తే అస్య స్త ఇతి విషయప్రయోజనవచ్ఛాస్త్రం తద్వతో భావం తద్వత్త్వం విషయప్రయోజనద్వయవదితి యావత్ । సూత్రితం చ తద్విషయప్రయోజనవత్త్వం చ తస్యేతి విగ్రహః । ఉపోద్ఘాతత్వాదుపోద్ఘాతవిషయత్వేనోపోద్ఘాతత్వాదిత్యర్థః । అత్ర వివరణాచార్యాః ప్రతిపాద్యమర్థం బుద్ధౌ సఙ్గృహ్య ప్రాగేవ తదర్థమర్థాన్తరవర్ణనముపోద్ఘాతసఙ్గతిరితి ఉపోద్ఘాతలక్షణం వదన్తి । వర్ణనం చిన్తేత్యర్థః । తథా చ విషయప్రయోజనద్వయస్య ప్రతిపాద్యవిచారకర్తవ్యతాసిద్ధ్యర్థచిన్తావిషయత్వాదుపోద్ఘాతత్వముపచర్యత ఇతి భావః । తస్యోపోద్ఘాతసఙ్గత్యా అవశ్యం నిరూపణీయస్య విషయప్రయోజనద్వయస్య సిద్ధిః తత్సిద్ధిః ।
ఆర్థికార్థేతి ।
వ్యఙ్గ్యార్థభూతవిషయప్రయోజనద్వయసిద్ధిహేత్వధ్యాసప్రతిపాదకత్వాదిత్యర్థః ।
భాష్యమితి ।
సూత్రార్థో వర్ణ్యతే యత్ర వాక్యైః సూత్రానుకారిభిః ।
స్వపదాని చ వర్ణన్తే భాష్యం ’భాష్యవిదో విదుః’ ॥
ఇతి భాష్యలక్షణమ్ । యత్రార్థో వర్ణ్యతే తద్భాష్యమిత్యుక్తే సాగరగిరివర్ణనస్యాపి భాష్యత్వప్రసఙ్గస్తద్వ్యావృత్త్యర్థం సూత్రపదమ్ । “అల్పాక్షరమసన్దిగ్ధం సారవద్విశ్వతోముఖమి”త్యాదివిశేషణవిశిష్టం సఙ్గ్రహవాక్యం సూత్రశబ్దార్థః, తథా చ శ్రుతిస్మృత్యోః సూత్రత్వసమ్భవాచ్ఛ్రుతిస్మృతిసూత్రాణాం యద్భాష్యం తత్సాధారణమిదం లక్షణం భవతి । గిరినదీప్రతిపాదకకావ్యే సఙ్గ్రహవాక్యత్వాభావాన్న సూత్రత్వమితి న భాష్యలక్షణస్యాతివ్యాప్తిరితి భావః । వార్తికవ్యావృత్త్యర్థం సూత్రానుకారిభిరితి, వార్తికే సూత్రప్రతికూలవర్ణనస్యాపి సమ్భవాత్తద్వ్యావృత్తిర్బోధ్యా । వృత్తివ్యావృత్త్యర్థం స్వపదానీత్యుక్తమ్ ।
సర్వదా సర్వకార్యేషు నాస్తి తేషామమఙ్గలమ్ ।
యేషాం హృదిస్థో భగవాన్మఙ్గలాయతనం హరిః ॥
ఇతి స్మృతేః ।
విశిష్టాచారపరిపాలనాయ విఘ్నోపశమనాయ చ విశిష్టేష్టదేవతాతత్త్వానుస్మరణలక్షణం మఙ్గలం గ్రన్థకరణరూపకార్యారమ్భసమయే కృతం శ్రీభాష్యకారేణేత్యభిప్రేత్య దూషయతి –
తన్నేతి ॥
సర్వోపప్లవరహితస్య నిరస్తసమస్తదురితస్యేత్యర్థః । విజ్ఞానఘనత్వం చైతన్యైకతానత్వం ప్రత్యక్పదస్యార్థస్యాధ్యాసప్రమాణగ్రన్థే వక్ష్యతే ।
స్మృతత్వాదితి ।
వాక్యరచనాయామర్థబోధస్య హేతుత్వేన వాక్యార్థస్య స్మృతత్వాదిత్యర్థః । యుష్మదస్మదిత్యాదిసుతరామితరేతరభావానుపపత్తిరిత్యన్తభాష్యమేవ మఙ్గలాచరణే ప్రమాణమ్ । తథా చ నిరస్తసమస్తోపప్లవం చైతన్యైకతానమభేదేన ప్రతిపాద్యమానస్య శ్రీభాష్యకృతః కుతః శిష్టాచారోల్లఙ్ఘనదోషః తస్మాదగ్రణీః శిష్టాచారపరిపాలనే భగవాన్ భాష్యకారః ఇతి భావః । నను విశిష్టేష్టదేవతాతత్త్వమనుస్మర్యతే చేత్తర్హి తదేవ భాష్యే ప్రతిపాదనీయం తత్తు న ప్రతిపాద్యతే కిన్త్వధ్యాసాభావస్తస్మాన్న తత్త్వస్మృతిరితి చేన్న । అధ్యాసాభావప్రతిపాదనాయైవ ప్రత్యక్తత్వస్య స్మృతత్వాత్ । న చాన్యార్థం తత్త్వానుస్మరణం కార్యకారీతి వాచ్యమ్ । అన్యార్థమపి దేవతానుస్మరణం స్వభావాదేవ విఘ్నోపప్లవం దహతి ధూమార్థో వహ్నిస్తృణాదికమివేతి ప్రసిద్ధత్వాత్ । న చ ప్రాథమికేనాస్మత్పదేనైవ ప్రత్యగాత్మనః స్మృతత్వాత్ కిమనుపపత్తిపర్యన్తగ్రహణమితి వాచ్యమ్ । ప్రత్యక్త్వప్రత్యయత్వవిషయిత్వధర్మభేదేన అనేకధా ప్రత్యగర్థోఽనుస్మర్యత ఇతి ద్యోతనార్థత్వాత్తథా చ దార్ఢ్యాయ తదన్తం గ్రహణమావశ్యకమితి భావః ॥
నన్వాత్మానాత్మనోరధ్యాసస్య కారాణాభావేన నిరూపయితుమశక్యత్వాత్కథమార్థికత్వమ్ , అతో యేన విషయప్రయోజనసిద్ధిరిత్యధ్యాసపూర్వపక్షభాష్యమవతారయన్ ప్రథమతః కారణాభావం నిరూపయతి –
లోక ఇతి ।
హట్టపట్టణాదిస్థితం రజతం సత్యరజతం తస్మిన్నిత్యర్థః । ఇదమ్పదార్థః అధిష్ఠానసామాన్యమ్ ఆరోప్యవిశేషో రజతం ఇదమ్పదార్థస్య రజతస్య చ భ్రమవిషయత్వజ్ఞాపనాయాధిష్ఠానసామాన్యత్వేనారోప్యవిశేషత్వేన చ గ్రహణమితి భావః । ఆహితః జనిత ఇత్యర్థః ।
నన్వాత్మానాత్మనోరధ్యాసేప్యుక్తసంస్కారః కారణం స్యాదిత్యత ఆహ –
ఇత్యత్రేతి ।
భాష్యగర్భితమనుమానం స్ఫోరయతి –
తథాహీతి ।
భాష్యే శేషపూర్త్యా పక్షాంశః ఇతరేతరభావానుపపత్తావిత్యనేన సాధ్యాంశో బోధ్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
ఆత్మేతి ।
విరుద్ధస్వభావత్వం నామ విరుద్ధత్వమేవ విరుద్ధత్వం చ విరోధః విరోధో నామ పరస్పరైక్యాయోగ్యత్వమిత్యభిప్రేత్య విరుద్ధస్వభావయోరితి భాష్యఫలితార్థమాహ –
పరస్పరేతి ।
అనుమానాన్తరస్యేదమనుమానముపలక్షణం తథా చాత్మానాత్మానౌ తాదాత్మ్యశూన్యౌ పరస్పరతాదాత్మ్యాయోగ్యత్వాత్తమఃప్రకాశవదితి భావః ।
ఆత్మానాత్మనోః కథం విరోధః ఇత్యాశఙ్కాం వారయితుం యుష్మదస్మదిత్యాదివిశేషణం ప్రవృత్తమిత్యాశయం స్ఫుటీకరోతి –
హేత్వితి ।
ఐక్యాయోగ్యత్వం న విరోధహేతుః కిన్తు తదేవ విరోధ ఇతి జ్ఞాపయితు హేతుభూతమిత్యుక్తమ్ । వస్తుతః స్వభావత ఇత్యర్థః ప్రత్యక్పరాగ్భావత ఇతి యావత్ । ప్రతీతితః ప్రకాశ్యప్రకాశత్వత ఇత్యర్థః । వ్యవహారతః జ్ఞానరూపవ్యవహారత ఇత్యర్థః । అహం కర్త్తాహం బ్రహ్మేతి పరస్పరభిన్నం యత్ జ్ఞానం తద్విషయత్వత ఇతి యావత్ । వృద్ధమతోక్తప్రథమవిగ్రహానుసారేణాయం త్రిధా విరోధో యోజనీయః, ఇతరవిగ్రహేషు త్రిధా విరోధస్యాసమ్భవాదితి భావః ।
బుద్ధిస్థస్యోపేక్షానర్హత్వం ప్రసఙ్గసఙ్గతిస్తయా ప్రయోగాసాధుత్వమాశఙ్క్య నిషేధతి –
న చేత్యాదినా ।
సూత్రేణ వ్యాకరణసూత్రేణేత్యర్థః పరతః పరే సతీత్యర్థః । యుష్మచ్ఛబ్దస్య యన్మపర్యన్తం తస్య త్వేత్యాదేశః అస్మచ్ఛబ్దస్య యన్మపర్యన్తస్య మేత్యాదేశః ప్రాప్నోతీతి భావః ।
సౌత్రసప్తమీద్వివచనాన్తపదం పృథగన్వయత్వేన వ్యాఖ్యాయ క్రమేణ పృథగుదాహరణం దర్శయతి –
త్వదీయమితి ।
తవ ఇదం త్వదీయం ధనమితి శేషః త్వదీయమిత్యుదాహరణే ప్రత్యయపరత్వమస్తి ప్రత్యయస్తు ఛప్రత్యయః ఛస్యేయాదేశః ప్రాప్నోతి తథా చ యుష్మత్ – ఇయేతి స్థితే మపర్యన్తస్య త్వేత్యాదేశే ప్రాప్తే శత్రువదాదేశ ఇత్యభియుక్తవ్యవహారేణ వర్ణాదర్శనప్రాప్తేః త్వత్ ఇయేతి స్థితే సుప్రత్యయవిధానానన్తరం సహోచ్చారణేన త్వదీయమితి రూపనిష్పత్తిః । ఎవం మదీయమిత్యత్ర అస్మత్పుత్ర ఇతి స్థితే పుత్రపదస్య ఉత్తరపదత్వం పరత్వం చ విజ్ఞేయమ్ । తథా చ యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యే ఉత్తరపదస్య పరత్వసత్త్వాత్ త్వన్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి స్యాదితి భావః ।
త్వమావితి ।
యదా యుష్మదస్మత్పదయోః ప్రత్యేకమకార్థవాచిత్వం తదా ప్రత్యయే చోత్తరపదే చ పరే సతి మపర్యన్తస్య త్వమావిత్యాదేశౌ స్త ఇతి వ్యాకరణసూత్రస్యార్థః ।
నను యుష్మదర్థస్య బహుత్వేఽపి ప్రత్యగాత్మనః ఎకత్వేనాస్మదర్థైకత్వాదస్మత్పదస్య మపర్యన్తస్య మేత్యాదేశః స్యాదిత్యత ఆహ –
అస్మదర్థేతి ।
నన్వస్మచ్ఛబ్దః పూర్వం ప్రయోక్తవ్యః ఎకశేషశ్చ స్యాదితి ప్రాప్తం దూషణద్వయం కిమితి నోద్ఘాట్య పరిహృతమితి చేన్న । ఆశ్రమశ్రీచరణమతనిరూపణే అస్య దూషణద్వయస్య పరిహరిష్యమాణత్వాదత్రోద్ఘాట్య న పరిహృతమితి భావః ।
ఎవం స్వమతానుసారేణ ప్రయోగం సాధయిత్వా స్వమతానుసారివ్యాఖ్యానం స్ఫుటీకర్తుం శఙ్కామవతారయతి –
నన్వేవం సతీతి ।
విరోధం సాధయతీతి ప్రతిజ్ఞాయ బహుత్వాఙ్గీకరే సతీత్యర్థః । సమాసాదిరూపవృత్త్యర్థప్రతిపాదకం వాక్యం విగ్రహః ।
యూయమితీతి ।
యుష్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయః యుష్మత్ప్రత్యయ ఇత్యర్థః । యూయమితి ప్రత్యయో యుష్మత్ప్రత్యయః వయమితి ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయ ఇతి వృద్ధవ్యవహారానుసార్యలౌకికోఽయం విగ్రహః లౌకికస్త్వసాధుః । యది యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీ తయోః ప్రత్యయః యుష్మత్ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయశ్చేతి లౌకికవిగ్రహ ఎవ స్యదిత్యుచ్యేత, తదా యుష్మదస్మత్పదయోర్బహ్వర్థవాచిత్వపక్షే యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహ ఎవానుపపన్నస్స్యాత్తయోరేకార్థవాచిత్వాభావాత్తస్మాదలౌకికోయం విగ్రహః । నను విగ్రహో ద్వివిధః లౌకికోఽలౌకికశ్చేతి అలౌకికత్వమరూపపరినిష్ఠితత్వం రూపాదినిష్పత్త్యర్థం ప్రయుక్తత్వమితి యావత్ । తథాహి రాజపురుష ఇత్యత్ర రాజ్ఞః పురుష ఇతి లౌకికోయం విగ్రహః రాజన్ ఙస్ పురుష సు ఇత్యలౌకికోయం విగ్రహః, తథా చ యూయం ప్రత్యయ ఇతి కథమలౌకికవిగ్రహః తస్య యూయమితి సిద్ధరూపబోధకత్వేన రూపనిష్పత్త్యర్థం ప్రయుక్తవాక్యత్వాభావాదితి చేన్న । లౌకికవిగ్రహభిన్నం వాక్యాన్తరమేవాత్రాలౌకికవిగ్రహ ఇతి వివక్షితత్వాత్ అలౌకికస్త్వేవం సాధనీయః, తథాహి యుష్మచ్ఛబ్దస్య యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినీ లక్షణా అస్మచ్ఛబ్దస్యాస్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినీ లక్షణా తథాచ యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖీ చాస్మచ్ఛబ్దోల్లేఖీ చ యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖ్యస్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినౌ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయౌ ఉల్లేఖినౌ చ తౌ ప్రత్యయౌ చ తయోర్గోచరౌ చ తయోరితి విగ్రహో ద్రష్టవ్యః । యద్యపి లక్షణాఙ్గీకరపక్షే యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీ యుష్మదస్మదీ చ తౌ ప్రత్యయౌ చేతి విగ్రహః సాధురేవ తథాపి ఉల్లేఖిపదవిశిష్టత్వేన విగ్రహప్రతిపాదనం వాక్యాన్తరాభిప్రాయేణేతి వివేకః । కేచిత్తు దేవ ఇతి బుద్ధిః దేవబుద్ధిరితివత్ యుష్మదస్మదీ ఇతి ప్రత్యయౌ యుష్మదస్మత్ప్రత్యయౌ తయోర్గోచరావితి భాష్యే విగ్రహః । తత్ర యుష్మదస్మదీ ఇతి ప్రత్యయావిత్యనేన యుష్మత్ప్రత్యయోస్మత్ప్రత్యయ ఇతి ప్రాప్తే యుష్మత్ప్రత్యయ ఇత్యస్య యూయమితి ప్రత్యయ ఇత్యర్థబోధకం వాక్యాన్తరమ్ , అస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యస్య వయమితి ప్రత్యయ ఇతి అర్థబోధకం వాక్యాన్తరమిత్యభిప్రాయేణ యూయమితి ప్రత్యయో యుష్మత్ప్రత్యయః వయమితి ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యాఖ్యాతమిత్యాహుః । శబ్దో విగ్రహ ఇత్యర్థః । విగ్రహప్రతిపాదితార్థః విషయత్వమిత్యర్థః ।
విశిష్టచేతన ఎవ యుష్మచ్ఛబ్దప్రయోగో దృశ్యతే త్వం గచ్ఛాగచ్ఛేతి గేమనాదేః సమ్భవాన్నాచేతనాహఙ్కారాదౌ కేవలే తదసమ్భవాదిత్యర్థాసాధుత్వం వివృణోతి -
నహీతి ।
ఇదముపలక్షణమ్ , వయమితి ప్రత్యయవిషయత్వమాత్మన్యపి నాస్తీతి ద్రష్టవ్యమ్ । తథా చ ఉభయత్ర విషయత్వం నాస్తీతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
అహఙ్కరవిశిష్టచేతనే భాసమానత్వరూపం ప్రత్యయవిషయత్వం ముఖ్యం కేవలాహఙ్కారాదౌ గౌణం తథా చాఽహఙ్కారాదౌ భాసమానత్వరూపముఖ్యవిషయత్వాభావేపి భాసమానత్వరూపగౌణవిషయత్వమాదాయ సాధుత్వమస్తీతి పరిహరతి –
న గోచరేతి ।
యోగ్యతా గౌణవిషయతేత్యర్థః । అహఙ్కారాద్యనాత్మా యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యః యుష్మత్ప్రత్యయప్రయుక్తసంశయాదినివృత్తఫలభాక్త్వాత్ చైతన్యాంశవద్వ్యతిరేకేణ ఘటవద్వేతి ప్రయోగః ।
నన్వహఙ్కారాదివచ్చిదాత్మాపి యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యః యుష్మచ్ఛబ్దస్యాహఙ్కారాదివిశిష్టచేతనవాచిత్వేన విశిష్టనిష్ఠవిషయత్వస్య విశేషణాంశ ఇవ విశేష్యాంశేపిసత్త్వాదయో వ్యావర్తకధర్మాభావాత్కథమాత్మానాత్మనోర్విరోధ ఇతి చేన్న । అనాత్మనః సకాశాదత్యన్తభేదసిద్ధ్యర్థం చిదాత్మనస్తావదస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వమేవ వివక్షతే న యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వమిత్యేతద్గ్రన్థకర్తురాశయాదిత్యేతత్సర్వం హృది నిధాయాఽనయా రిత్యా చిదాత్మనః గౌణవిషయత్వరూపమస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వం పూర్వపక్షేప్యనాత్మనిష్ఠవిషయత్వశఙ్కోత్థానజ్ఞాపనాయ కణ్ఠోక్త్యా సాధయతి –
చిదాత్మేతి ।
యోగ్యం గౌణవిషయ ఇత్యర్థః ।
గుణమాహ –
తత్ప్రయుక్తేతి ।
అస్మత్ప్రత్యయప్రయుక్తం సంశయాదినివృత్తిరూపం యత్ఫలం తదాశ్రయత్వాదిత్యర్థః, ఆదిశబ్దేనాహం నాస్మీతి విపర్యయో గృహ్యతే తదా చాత్మనః అహమితి సర్వదా భాసమానత్వాదహమస్మి న వేతి సంశయాభావః సతి నిశ్చయే సంశయాద్యయోగాదతో నివృత్తిఫలభాక్త్వమాత్మనోఽస్తీతి భావః । కేవలాహఙ్కారో వా వ్యతిరేకేణ ఘటో వాత్ర దృష్టాన్తః ।
ఆత్మనః గౌణవిషయత్వే భాష్యోక్తిమపి ప్రమాణయతి –
న తావదితి ।
ఎకాన్తపదం నియమార్థకం విషయత్వాద్భాసమానత్వాదిత్యర్థః । ఇదంవిషయత్వమహఙ్కారాదవిశిష్టచేతనే ముఖ్యం ఆత్మాదౌ తు గౌణమితి వివేకః ।
నను విశేష్యస్యాస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వే విశేషణాహఙ్కారాదేరప్యస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వేన, ఆత్మనోర్వ్యావర్తకధర్మాభావాత్కథమత్యన్తభేదసిద్ధిరిత్యాశఙ్కామనూద్య పరిహరతి –
యద్యపీతి ।
అత్యన్తభేదాసాధ్యర్థమహఙ్కారాద్యనాత్మనః యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వమేవాఙ్గీక్రియతే నాస్మత్ప్రత్యయయోగ్యత్వం భేదాసిద్ధేరితి భావః । నను తథాప్యత్ర యోగ్యతా వర్తతే అత్ర నాస్తీత్యేతాన్నియామకమాత్మవ్యావృత్తమనాత్మనిష్ఠం యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యతావచ్ఛేదకం కిఞ్చిద్వక్తవ్యమ్ , తథా అనాత్మవ్యావృత్తమాత్మనిష్ఠమస్మత్ప్రత్యయయోగ్యతావచ్ఛేదకమ్ కిఞ్చిద్వక్తవ్యమితి చేత్ । ఉచ్యతే । యుష్మదర్థాహఙ్కారాదిభిన్నార్థత్వమేవాస్మత్ప్రత్యయయోగ్యతావచ్ఛేదకమస్మదర్థచిదాత్మభిన్నార్థత్వమేవ యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్యతాయామవచ్ఛేదకమిత్యేవమత్యన్తభేదసిద్ధ్యర్థం వేదితవ్యమితి దిక్ ।
అహఙ్కారాదిదేహాన్తస్యానాత్మనః యుష్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయయోగ్యత్వమాత్మనస్త్వస్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయయోగ్యత్వమిత్యర్థపర్యవసానేన వ్యాఖ్యానేన వ్యవహారతః విరోధో దర్శితః యుష్మదస్మచ్ఛబ్దతశ్చ విరోధో దర్శిత ఇతి గమ్యతే ఎవం స్వాభిమతం ప్రయోగసాధుత్వం వ్యాఖ్యానం చోపపాద్య పరాభిమతం ప్రయోగసాధుత్వం వ్యాఖ్యానం చ ప్రతిపాదయితుమారభతే -
ఆశ్రమేతి ।
సమ్బోధ్యః సమ్బోధనార్హః ఇత్యర్థః । అచేతనే సమ్బోధ్యత్వాభవాన్న యుష్మత్పదశక్యార్థత్వమితి భావః ।
ప్రత్యయోత్తరపదయోరితి సూత్రస్యార్థమాహ -
తథాచేతి ।
స్వార్థే శక్యార్థే విశిష్టచేతన ఇత్యర్థః । యదా శక్యార్థబోధకత్వం యుష్మదస్మత్పదయోస్తదైవ త్వమాదేశః న లక్షణయేతి భావః ।
విపక్షే బాధకమాహ –
యుష్మదితి ।
వాం చ నౌశ్చ వాంనావౌ తథాచేతి శబ్దసమభివ్యాహారే వాంనావావితి సన్ధిర్భవతి సూత్రస్య వ్యాకరణసూత్రస్య పదసాఙ్గత్యం త్వన్మదోః షష్ఠీత్యేవ స్యాత్ న యుష్మదస్మదోః షష్ఠీత్యేవం రూపం తస్య ప్రసక్తేరిత్యర్థః । తథాచ షష్ట్యాదివిభక్తిస్థయోః యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోరేవ వాం నావావిత్యాదేశః నార్థయోరితి యుష్మదస్మదోః షష్ఠీత్యత్ర యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోర్లక్షణయా శబ్ద ఎవార్థః న చేతనస్తతో నత్వం మాదేశ ఇతి భావః ।
భాష్యప్రయోగం సాధయతి –
అత్రేతి ।
శఙ్కతే –
యదీతి ।
అత్రాపిశబ్దలక్షకత్వమస్త్యేవేతి పరిహరతి -
తథేతి ।
అహఙ్కారాదిదేహాన్తానాత్మా పరాగర్థః లక్ష్యతావచ్ఛేదకతయా లక్ష్యతావచ్ఛేదకప్రవిష్టతయేత్యర్థః లక్ష్యాంశతయేతి యావత్ । యుష్మచ్ఛబ్దయోగ్యత్వావచ్ఛిన్నే పరాగర్థే యుష్మచ్ఛబ్దస్య లక్షణా స్వీక్రియతే అతో యుష్మచ్ఛబ్దయోగ్యత్వం లక్ష్యతావచ్ఛేదకం భవతి తథా చ లక్ష్యతావచ్ఛేదకనివిష్టః సన్ యుష్మచ్ఛబ్దశ్చ లక్షణయా తస్యార్థః యథా పరాగర్థస్తద్వదతో న త్వేత్యాదేశ ఇతి భావః ।
నను పరాక్త్వావచ్ఛిన్న ఎవ లక్షణా స్వీక్రియతే లాఘవాదతస్త్వమాదేశః స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిషేధతి –
న చేత్యాదినా ।
యద్యపి పరాక్త్వాదినా విరోధోఽస్త్యేవ తథాపి శ్రీభాష్యకృత్తాత్పర్యానురోధాత్తద్యోగత్వేనాపి స వక్తవ్య ఇత్యాహ –
విరుద్ధేతి ।
తాత్పర్యే జ్ఞాపకమాహ –
అత ఎవేతి ।
లౌకికప్రయోగముక్త్వా వేదప్రయోగమాహ –
ఇమే విదేహా ఇతి ।
యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి జనకస్యోత్తరమిదం తథా చ విదేహాఖ్యదేశవిశేషపరమ్ , ఇమే విదేహాః యథేష్టం భుజ్యన్తామయమహం చాస్మి దాసభావే స్థితః దాసాన్తర్గత ఇతి యావత్ । రాజ్యం మాం చ యథేష్టం ప్రతిపద్యస్వేత్యర్థః, రాజ్యం భవదధీనమ్ ఇతి భావః । ఇమే విదేహా ఇత్యంశస్య నాత్రోపయోగః కిన్తు తదంశగ్రహణం శ్రుతిజ్ఞాపనార్థమితి వేదితవ్యమ్ ।
ఎతేనేతి ।
వక్ష్యమాణహేతునేత్యర్థః చేతనవాచిత్వాల్లక్షణయా ప్రత్యగ్బోధకత్వాదిత్యర్థః । సర్వైః పదైః సహోక్తౌ సత్యాం త్యదాదీని శిష్యన్త ఇతి వ్యాకరణసూత్రార్థః । త్యదాదిగణపఠితానాం పరస్పరసహోక్తౌ గణమధ్యే యత్పరం తచ్ఛిష్యత ఇతి వేదితవ్యమ్ , తథా చ యుష్మదస్మత్పదయోస్త్యదాదిగణపఠితత్వేనైకశేషే ప్రాప్తే సత్యస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరిత్యేవాత్ర స్యాదితి భావః ।
ఎతేనేత్యనేన సూచితం హేతుం ప్రదర్శయతి –
యుష్మదితి ।
యథా సూత్రే పూర్వనిపాతైకశేషయోరప్రాప్తిస్తద్వదత్రాపి తయోరప్రాప్తిరితి భావః ।
న కేవలం మహర్షిప్రయోగేనైవైకశేషాప్రాప్తిరపి తు యుక్త్యా చేత్యాహ –
ఎకశేష ఇతి ।
నన్వేకశేషానఙ్గీకారే తత్ప్రతిపాదకశాస్త్రవిరోధ ఇతి చేదుచ్యతే వృద్ధప్రయోగానుసారాదేతద్వ్యతిరిక్తస్థలే ఎవైకశేషప్రాప్తిరితి తచ్ఛాస్త్రస్య సఙ్కోచః కల్పనీయ ఇతి భావః । పూర్వవ్యాఖ్యానే యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోః బహ్వర్థకత్వాద్యూయమితి ప్రత్యయ ఇతి విగ్రహః అస్మిన్ వ్యాఖ్యానే చిజ్జడమాత్రలక్షకత్వేన త్వమితి ప్రత్యయ ఇతి విగ్రహభేదో ద్రష్టవ్యః । అయం విగ్రహః అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇత్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసరే స్ఫుటీక్రియతే । ప్రయోగసాధుత్వసాధనప్రకారభేదస్తు స్ఫుట ఎవ । యష్మచ్ఛబ్దోల్లిఖ్యమానప్రత్యయవిషయత్వమిత్యర్థపర్యవసానేన వ్యవహారతో విరోధో యుష్మదస్మచ్ఛబ్దతశ్చ విరోధో దర్శిత ఇత్యనవద్యమ్ । నన్వస్మిన్ వ్యాఖ్యానే భాష్యే కథం విగ్రహ ఇతి । ఉచ్యతే । యుష్మదస్మత్పదయోరేకార్థవాచిత్వాద్యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహః సాధుర్భవతి లక్షకత్వాదేవ త్వమాదేశాప్రాప్తిశ్చ, తథా చ యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీయ ఇతి ప్రత్యయౌ యుష్మదస్మత్ప్రత్యయౌ తయోర్గోచరావితి విగ్రహః । తథా చాత్ర యుష్మత్ప్రత్యయ ఇత్యస్యార్థబోధకత్వం త్వమితి ప్రత్యయ ఇతి వాక్యాన్తరమ్ అస్మత్ప్రత్యయస్యాహమితి ప్రత్యయ ఇత్యర్థబోధకం వాక్యాన్తరమితి వేదితవ్యమ్ । అథవా యుష్మదస్మచ్ఛబ్దయోరుల్లేఖిని లక్షణామఙ్గీకృత్య స్వవ్యాఖ్యానవిగ్రహానుసారేణైవ విగ్రహో యోజనీయ ఇతి రహస్యమ్ ।
మతద్వయేతి యుష్మత్పదస్య పూర్వప్రయోగ ఎవ హేతురితి ప్రతిపాద్య హేత్వన్తరం ప్రతిపాదయితుం మతాన్తరముత్థాపయతి –
వృద్ధాస్త్వితి ।
పూర్వప్రయోగే అధ్యారోపాపవాదన్యాయ ఎవ మూలమితి భావః ।
పూర్వసఙ్గ్రహేణ ప్రతిజ్ఞాతం త్రిధా విరోధం వివృణోతి –
తత్రేతి ।
వృద్ధమత ఇత్యర్థః । యుష్మదస్మత్పదాభ్యాముక్తో విరోధో వస్తుతో విరోధ ఇత్యన్వయః । పరాక్ప్రత్యగ్భావతః ఉక్తో విరోధః యః సః వస్తుతో విరోధ ఇత్యర్థః । పదాభ్యామితి ప్రయోగస్వారస్యాద్యుష్మదస్మచ్ఛబ్దతోపి విరోధోఽస్తీతి వేదితవ్యమ్ । ప్రత్యయపదన ప్రకాశ్యప్రకాశత్వతః ఉక్తో విరోధః ప్రతీతితో విరోధ ఇత్యర్థః । గోచరపదేన పరస్పరభిన్నజ్ఞానవిషయత్వతః ఉక్తో విరోధః వ్యవహారతో విరోధ ఇత్యర్థః ।
పూర్వవద్యుష్మచ్ఛబ్దోల్లేఖినీ లక్షణా న స్వీకర్తవ్యా శబ్దలక్షకత్వం తు స్వీకర్తవ్యమిత్యభిప్రేత్య వృద్ధాభిమతవిగ్రహముపపాదయతి –
యుష్మచ్చేతి ।
నను త్వం చాహం చేతి విగ్రహే వక్తవ్యే యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహః కథమితి చేన్న । శబ్దలక్షకత్వాదేవ యుష్మదస్మత్పదయోస్త్వమాదేశస్యాప్రాప్తత్వాత్ యథా ’యుష్మదస్మదోః షష్ఠీ చతుర్థీ’తి సూత్రే శబ్దలక్షకత్వేన త్వమాదేశాప్రాప్త్యా యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి విగ్రహస్తద్వత్ , తథా చ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయశ్చ ప్రత్యయౌ గోచరశ్చ గోచరశ్చ గోచరావితి విగ్రహం సిద్ధవత్కృత్య కర్మధారయసమాసం జ్ఞాపయతీతి భావః ।
నను యుష్మదస్మదీ చ తౌ ప్రత్యయౌ చేతి కథం కర్మధారయః ఉభయోర్లిఙ్గవ్యత్యయవత్త్వాదితి చేన్న । యుష్మచ్చాస్మచ్చేతి నిత్యనపుంసకమితరన్నిత్యపుల్లిఙ్గమిత్యదోషాదితి జ్ఞేయమ్ । మతత్రయపరిష్కృతార్థేన సాధితార్థైకదేశశఙ్కానిరాసప్రతిపాదకత్వేన విషయవిషయిణోరితి భాష్యం వ్యాఖ్యాతుకామః శఙ్కావతారాయ ప్రథమమర్థకథనద్వారా భాష్యాన్వయమావిష్కరోతి –
త్రిధేతి ।
ఆత్మానాత్మనోరితి శేషః । అసమ్భవోనుపపత్తిశబ్దార్థః ధర్మితాదాత్మ్యాద్యభావే సిద్ధే సతీతి భావః ।
శుక్ల ఇతి ।
సిద్ధాన్తే శుక్లగుణతాదాత్మ్యాపన్నో ఘట ఇతి శుక్లగుణఘటయోః విరుద్ధయోస్తాదాత్మ్యాఙ్గీకారవదిత్యర్థః ।
యత్ర విరుద్ధయోస్తాదాత్మ్యం తత్ర ప్రకాశమప్రకాశకత్వాభావ ఇతి వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధా యథా శుక్లో ఘటః తథా చ ప్రకృతే వ్యాపకాభావాద్వ్యాప్యాభావ ఇత్యాహ –
చిదితి ।
వృద్ధమత ఎవ తత్ప్రకృతవిగ్రహాన్తరముపపాదయతి –
యష్మదితి ।
ప్రత్యగాత్మా ప్రత్యయస్వరూపః గోచరస్వరూపః పరాగితి వ్యుత్క్రమేణ వివేకః ప్రత్యయశ్చ గోచరశ్చ ప్రత్యయగోచరౌ యుష్మదస్మదీ చ తౌ ప్రత్యయగోచరౌ చ యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరౌ తయోరితి విగ్రహో ద్రష్టవ్యః ।
ఎతద్విగ్రహప్రతిపాదితేఽర్థే పునర్విషయవిషయిణోరితి భాష్యం యోజయతి –
అత్ర ప్రత్యయేతి ।
అవ్యవహితవిగ్రహః సప్తమ్యా పరామృశ్యతే -
అచిత్వ ఇతి ।
స్వస్యేతి పదస్యాప్రత్యక్షత్వాపత్తేరిత్యనేనాప్యన్వయః । ఎకస్య స్వస్య జ్ఞానవిషయత్వరూపం కర్మత్వం తజ్జ్ఞానాశ్రయత్వరూపం కర్తృత్వం చ విరుద్ధమితి భావః ।
విషయిత్వచిదచిత్వప్రత్యక్త్వానాం సమవ్యాప్తత్వాత్పరస్పరహేతుహేతుమద్భావ ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
యథేష్టమితి ।
అతః మతత్రయేణ విగ్రహచతుష్టయం ప్రయోగసాధుత్వం చ దర్శితమ్ విగ్రహత్రయనిరూపణానన్తరముక్తవిరోధానువాదపూర్వకం భాష్యాన్వయో దర్శితః ఇదానీమవ్యవహితవిగ్రహోక్తవిరోధప్రతిపాదనద్వారా వృత్తం కథయన్ శఙ్కాపూర్వకముత్తరభాష్యమవతారయతి –
నన్వితి ।
విషయవిషయిణోరిత్యనేన ద్వితీయవిశేషణేన ప్రతిపాదితమర్థం జ్ఞాపయతి –
గ్రాహ్యేతి ।
ఐక్యం నామాత్యన్తాభేదః భేదసహిష్ణురభేదస్తాదాత్మ్యమితి వివేకః ।
తదితి ।
ఐక్యప్రమాయా అభావేన తజ్జన్యసంస్కారరూపకారణాభావాదధ్యాసాభావేపీత్యర్థః । తయోరాత్మానాత్మనోర్ధర్మాణామిత్యర్థః । చైతన్యం సుఖం చ ఆత్మనో ధర్మః జాడ్యం దుఃఖం చ అనాత్మనో ధర్మ ఇతి వివేకః । సుఖాదేరాత్మనః స్వరూపత్వేపి ధర్మత్వేన వ్యపదేశస్త్వౌపచారిక ఇతి భావః । వినిమయేన వ్యత్యాసేనేత్యర్థః । ఇత్యత ఆహేతి ఇతిశబ్దః శఙ్కార్థకః ; అతఃశబ్దో హేత్వర్థకః, ఆహేత్యనేన పరిహారమాహత్యుచ్యతే యథా చైవంరూపా శఙ్కా యతః కారణాత్ప్రాప్తా అతః కారణాత్ పరిహారమాహేతి పదత్రయపరిష్కృతార్థః । ఎవం సర్వత్ర ।
సంసర్గ ఇతి ।
ప్రకృతే హ్యాధారాధేయభావరూపస్తాదాత్మ్యైకదేశః సంసర్గ ఇత్యర్థః । అనుపపత్తిరసమ్భవ ఇత్యర్థః । ధర్మ్యన్తరే హీతరధర్మసంసర్గో నాస్తీతి భావః ।
ఉత్తరభాష్యార్థే పూర్వభాష్యార్థో హేతురితి జ్ఞాపయన్ ఆత్మన్యనాత్మధర్మసంసర్గానుపపత్తౌ అనాత్మన్యాత్మధర్మసంసర్గానుపపత్తౌ చ ధర్మసంసర్గాభావో హేతుస్తముపపాదయతి –
నహీతి ।
సంసర్గం వినా తాదాత్మ్యరూపసమ్బన్ధం వినేత్యర్థః । వినిమయః వ్యత్యాసేనాధారాధేయభావరూపసంసర్గ ఇత్యర్థః ।
నను ధర్మసంసర్గం ప్రతి ధర్మిసంసర్గో హేతుశ్చేత్తర్హి ధర్మిణోః స్ఫటికజపాకుసుమయోః సంసర్గాభావేనౌపాధికలౌహిత్యధర్మసంసర్గాభావాత్ స్ఫటికే లౌహిత్యమస్తీత్యధ్యాసాత్మకగ్రహో న స్యాదిత్యత ఆహ –
స్ఫటిక ఇతి ।
లోహితం వస్తు జపాకుసుమాది తస్య సాన్నిధ్యం పరమ్పరాసమ్బన్ధః తస్మాదిత్యర్థః, తథా చ క్వచిత్సాక్షాత్ క్వచిత్పరమ్పరయా ధర్మిసంసర్గో హేతుః ప్రకృతే పరమ్పరయా ధర్మిసమ్బన్ధసమ్భవాద్భ్రమాత్మకగ్రహోపపత్తిరితి భావః ।
నను తర్హ్యాత్మనాత్మనోర్విరోధాత్సాక్షాత్ సమ్బన్ధాభావేపి స్ఫటికజపాకుసుమవత్ పరమ్పరాసమ్బన్ధోఽస్తు తేన ధర్మసంసర్గః స్యాదిత్యత ఆహ –
అసఙ్గేతి ।
కేనాపి వస్తునా సహ సమ్బన్ధాభావాదిత్యర్థః ।
అసఙ్గత్వాదేవ పరమ్పరాధర్మిసంసర్గహేతుకధర్మసఙ్గోపి నాస్తీతి యదుక్తం తద్భాష్యారూఢం కరోతి –
ఇత్యభిప్రేత్యేతి ।
లోకే శుక్తావిదమిత్యాది నహి తదస్తీత్యన్తేన స్వప్రతిపాదితేన గ్రన్థేనోక్తం హేతుం భాష్యారూఢం కర్త్తుమిచ్ఛన్నాక్షేపసమాధానాభ్యాముత్తరభాష్యమవతారయతే –
నన్వితి ।
వాస్తవతాదాత్మ్యాద్యభావేప్యాధ్యాసికతాదాత్మ్యాదికమాదాయాధ్యాసస్సమ్భవత్యేవేతి సిద్ధాన్తినః శఙ్కితురభిప్రాయః ।
భాష్యోక్తస్య ఇత్యతః పదద్వయస్య ప్రతీకమాదాయార్థప్రతిపాదనపూర్వకం వ్యవహితేనాన్వయం వక్తుమారభతే –
ఇత్యుక్తేతి ।
ఉక్తరీతిమేవ వివృణోతి –
తాదాత్మ్యేతి ।
వాస్తవతాదాత్మ్యాభావేనేత్యర్థః ।
మిథ్యేతి ।
నాస్తీత్యర్థః । తథా చ కారణాభావాదధ్యసో నాస్తీతి వక్తుం యుక్తమితి భావః ।
అనిర్వచనీయతేతి ।
తత్త్వాన్యత్త్వాభ్యాం నిర్వక్తుమశక్యతేత్యర్థః ।
అపహ్నవార్థక ఇతి ।
అభావార్థక ఇత్యర్థః । అపహ్నూయతే నిరస్యత ఇత్యర్థః ।
ఆశ్రమశ్రీచరణవ్యాఖ్యానమనుసృత్య పదానామర్థం కథయన్ ప్రయోజనమాహ –
అహమిత్యాదినా ।
స్వవ్యాఖ్యానానురోధేన భాష్యపదయోజనాం పరిత్యజ్య ఎతద్వ్యాఖ్యానానురోధేన యోజనాపి యుక్తైవ స్వవ్యాఖ్యానేనైతద్వ్యాఖ్యానయోరీషద్భేదస్యాకిఞ్చిత్కరత్వాత్ , తథాచ స్వవ్యాఖ్యానానురోధేన యోజనాప్యుక్తప్రాయైవేతి విభావనీయమ్ । అహమితిప్రత్యయయోగ్యత్వం బుద్ధ్యాదేరప్యస్తి తథా చ బుద్ధ్యాదౌ బుద్ధ్యాదేరధ్యాసో నిరస్యత ఇత్యర్థో లభ్యతే నాత్మనీతి మత్వేత్యర్థః ।
నను చిదాత్మకత్వమహమితి భాసమానస్య విశిష్టస్యాప్యస్తీత్యాశఙ్క్య నిషేధతి –
అహమితీతి ।
జడాంశమవివక్షిత్వా చిదంశమాత్రం వివక్షితమితి భావః ।
త్వఙ్కారేతి ।
త్వమితి ప్రత్యయయోగ్యస్య బుధ్యాదేరిత్యర్థః ।
నన్వహమితి ।
యత్రేదమర్థత్వం తత్ర వృత్తిరూపప్రత్యక్షవిషయత్వమితి వ్యాప్తిర్ఘటాదౌ ప్రసిద్ధా, తథా చ బుధ్యాదావహమితి భాసమానే వ్యాపకాభవాద్వ్యాప్యాభావ ఇతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
నను శఙ్కాయాః కః పరిహార ఇత్యాశఙ్క్య యత్ర సాక్షిభాస్యత్వం తత్రేదమర్థత్వమితి వ్యాప్తిః ఘటదావేవ అనుభవసిద్ధేతి సాక్షిభాస్యత్వరూపహేతునా బుద్ధ్యాదేరిదమర్థత్వమస్తీత్యాహ –
సాక్షిభాస్యత్వేతి ।
లక్షణయోగాద్గుణయోగాదిత్యర్థః । హేతోః సత్త్వాదితి యావత్ । ఘటాదేరివ సాక్షిభాస్యత్వరూపహేతునా బుద్ధ్యాదేరపీదమర్థత్వమస్తి, తథాచాత్రైవ బుద్ధౌ వ్యభిచారాద్భవదుక్తవ్యాప్తిరప్రయోజకేతి భావః ।
యద్యపి యత్ర ప్రత్యక్షవిషయత్వం తత్రేదమర్థత్వమితి వ్యాప్తిరపి ఘటాదావనుభవసిద్ధా తథాపి ప్రకృతే న సమ్భవతీత్యాహ -
న ప్రతిభాసత ఇతి ।
ప్రతిభాసతః ప్రత్యక్షేణేత్యర్థః । బుద్ధ్యాదేర్ఘటాదివదిదమర్థత్వమిత్యాత్రానుషఙ్గః, తథాచాహమితి భాసత్వాత్ బుద్ధ్యాదేరివ వృత్తిరూపప్రత్యక్షేణేదమర్థత్వం నాస్తీతి భావః ।
వృద్ధమతోక్తం ప్రథమవిగ్రహప్రతిపాదితార్థశఙ్కానిరాసకత్వేన తదేవ భాష్యం యోజయితుం పునస్తదవతారయతి –
అథవేతి ।
నాస్వరసద్యోతకం కిన్తు మతాన్తరమవలమ్బ్య యోజనాద్యోతకమితి భావః ।
నన్విదం భాష్యం వృద్ధమతోక్తం ద్వితీయవిగ్రహప్రతిపాదితార్థశఙ్కానిరాసప్రతిపాదకత్వేన కుతో న వ్యాఖ్యాయత ఇతి చేన్న । ప్రథమవిగ్రహప్రతిపాదితార్థశఙ్కానిరాసకవ్యాఖ్యానేన ఎతస్య గతార్థత్వమిత్యభిప్రాయాదితి మన్తవ్యమ్ । ఆత్మా ముఖ్యప్రత్యక్త్వాద్యభావవాన్ అహమితి భాసమానత్వాదహఙ్కారవదిత్యనుమానప్రయోగః । అస్మచ్చాసౌ ప్రత్యయశ్చాస్మత్ప్రత్యయః స చాసౌ గోచరశ్చాస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇతి కర్మధారయం జ్ఞాపయతి –
అస్మదితి ।
నను ప్రత్యక్త్వాదికం పునః ప్రతిజ్ఞాతం కిమేతావతానుమానస్య దూషణమిత్యాశఙ్క్య భాష్యతాత్పర్యేణాహమితి భాసమానత్వాదితి హేతుం వికల్ప్య స్వయం ఖణ్డయతి –
అహమితి ।
అహఙ్కారవృత్త్యా వ్యఙ్గ్యమభివ్యక్తం యత్స్ఫురణతత్త్వమిత్యర్థః । వృత్తేరావరణరూపప్రతిబన్ధకనివర్తకత్వమస్తీత్యేతావతా స్వప్రకాశచైతన్యస్యాత్మనః వృత్తికృతాభివ్యక్తిశ్చౌపచారికీతి భావః ।
విషయత్వమితి ।
విషయవిషయిణోరితి భాష్యేణోక్తం విషయత్వమిత్యర్థః । శబ్దవత్త్వాచ్ఛబ్దేన వ్యవహ్రియమాణత్వాదిత్యర్థః ।
శబ్దేన వ్యవహ్రియమాణత్వం నామ శబ్దవాచ్యత్వం శబ్దలక్ష్యత్వం వేతి వికల్ప్య హేతుం స్వయం దూషయతి వాచ్యత్వమితి కల్పితత్వాత్ । యద్యపి విషయిత్వం విశిష్టప్రమాతృచైతన్యస్యైవ న తు కేవలాహఙ్కారస్య తథాపి విశిష్టే పర్యాప్తం విషయిత్వం అహఙ్కారే విశేషేణేపి విద్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
దేహమితి ।
అథవాఽహఙ్కారే సత్యేవ చైతన్యేఽపి విశిష్టే దేహం జానామీతి విషయితా తదభావే తదభావాదిత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం విశిష్టే ప్రాప్తం విషయిత్వం పర్యవసానాద్విశేషణస్యాహఙ్కారస్యైవేత్యభిప్రేత్యాహ –
దేహమితి ।
మనుష్యపదం దేహవిశేషణపరం, మనుష్యత్వం జాతివిశేషః దేహనిష్ఠసంస్థానవిశేషాత్మకధర్మో వా, తద్విశిష్టస్య దేహస్య చిత్తాదాత్మ్యాపన్నాహఙ్కారస్య చ మనుష్యోఽహమిత్యభేదాధ్యాసవదిత్యర్థః । యత్ర విషయవిషయిత్వం తత్రాభేదాధ్యాసాభావః యథా దీపఘటవదిత్యుక్తనియమః అహఙ్కారవ్యతిరిక్త స్థల ఎవేతి నియమస్య ప్రథమాపిశబ్దేన సఙ్కోచః సూచ్యత ఇతి భావః ।
అల్పత్వం పరిచ్ఛిన్నత్వమ్ అధ్యాసే సాదృశ్యం హేతుః ప్రకృతే త్వాత్మానాత్మనోః పృథగ్విశేషణద్వయేన సాదృశ్యాభావముపపాదయన్ ఫలితమాహ –
చిదితి ।
అనవచ్ఛిన్నత్వమపరిచ్ఛిన్నత్వం వ్యాపకత్వమితి యావత్ । అహఙ్కారః ముఖ్యప్రత్యక్త్వాదిమాన్ అహమితి భాస్యత్వాదాత్మవదితి ప్రయోగే అహమితి భాస్యత్వం కిం కేవలాహమాకారాకారితవృత్తిభాస్యత్వమ్ అహమాకారాకారితసాక్షిభాస్యత్వం వేతి వికల్ప్య హేతుదూషణే భాష్యాశయం స్ఫుటీకరోతి అహంవృత్తీతి భావప్రధానో నిర్దేశః పరిణామరూపవృత్త్యాశ్రయత్వవృత్తివిషయత్వస్వరూపయోః కర్త్తృత్వకర్మత్వయోరేకస్యాహఙ్కారస్య విరోధాదిత్యర్థః । అథవా కర్తృకర్మణోః పరస్పరైక్యాయోగ్యత్వరూపవిరోధస్య సత్త్వాదిత్యర్థః । అహఙ్కారస్య సాక్షిభాస్యత్వం న చిద్వ్యతిరిక్తవృత్తిభాస్యత్వం అన్యథా కర్మకర్తృత్వవిరోధః స్యాదితి భావః । స్వప్రకాశాత్మని కర్మకర్తృత్వవిరోధాదేవ న చిద్భాస్యత్వమిత్యాహ చిద్భాస్యత్వమితి, ప్రతిభాసతః భ్రాన్తిరూపప్రత్యక్షేణేత్యర్థః ।
అహఙ్కారస్య ముఖ్యప్రత్యక్త్వాదికం నిరస్య పరాక్త్వాదికం సాధయన్ కర్మధారయం జ్ఞాపయతి –
యుష్మదితి ।
అహఙ్కారః ముఖ్యపరాక్త్వవాన్ప్రతీయమానత్వాద్గోచరత్వాద్వేతి సాధనీయమ్ ।
విషయో నామ బన్ధహేతురిత్యాహ –
షిఞ్బన్ధన ఇతి ।
స్ఫురామీత్యనేనాత్మాధ్యాసః సుఖీత్యనేనాత్మధర్మాధ్యస ఇతి వివేకః ।
ఇత్థమ్భావ ఇతి ।
వైశిష్ట్యం ఇత్యర్థః । ప్రకృతే వైశిష్ట్యం నామాభేదః । చైతన్యాత్మనేతి । చైతన్యాత్మనా స్థితస్యేత్యర్థః । అధ్యాసస్య ఇతి అతద్రూపే తద్రూపావభాసోఽధ్యాసః స నాస్తీతి వక్తుం యుక్తమితి భావః ।
సామగ్రీకారణసముదాయః స నాస్తీత్యుపపాదయతి –
నిరవయవేతి ।
సాదృశ్యం ద్వివిధం అవయవసాదృశ్యం గుణసాదృశ్యం చేతి, తథా చ నిరవయవత్వాదవయవసాదృశ్యరూపనిర్గుణత్వాద్గుణసాదృశ్యరూపం చ కారణమాత్మని నాస్తి స్వప్రకాశత్వాదజ్ఞానరూపకారణం చాత్మని నాస్తి ఇతి భావః । సంస్కారో నాస్తీత్యత్ర పూర్వక్తహేతురేవ వేదితవ్యః ।
నిర్గుణత్వం ధర్మరాహిత్యమితి మత్వా శఙ్కతే –
నన్వితి ।
జ్ఞానమిత్యనేన ప్రత్యక్షానుమిత్యాదికముచ్యతే స్ఫురణమిత్యనేన ప్రత్యక్షం శుభకర్మేత్యనేన శుభకర్మహేతుకమాధుర్యాదిరసవస్తుభక్షణాదికముచ్యతే విషయానుభవ ఇత్యనేన ప్రత్యక్షానుమిత్యాదికం నిత్యత్వముత్పత్త్యాదిరాహిత్యం శుద్ధత్వాదేరిదముపలక్షణమ్ । అవభాసన్త ఇత్యస్య తదుక్తమిత్యనేనాన్వయః । అన్తఃకరణవృత్తిరూపోపాధివశాన్నానేవావభాసన్త ఇత్యర్థః ।
అద్వైతమతే అధ్యాససామగ్ర్యభావాదహం స్ఫురామీత్యాదిస్థలే జ్ఞానాధ్యాసోఽర్థాధ్యాసశ్చ న సమ్భవతీతి తార్కికాదిపూర్వపక్షితాత్పర్యమధ్యాసాక్షేపోపసంహారవ్యాజేనావిష్కరోతి –
అత ఇతి ।
ప్రతీతేః ప్రమాత్వం యథార్థానుభవత్వమర్థస్య ప్రమాత్వం త్వబాధితత్వమితి భేదః ప్రమాత్వమిత్యస్యోత్తరేణేతిశబ్దేనాన్వయః ।
నన్వధ్యాసాఙ్గీకారే ఎకవిభక్త్యవరుద్ధత్వే సత్యేకార్థబోధకత్వరూపస్యాహం నర ఇతి పదయోః సామానాధికరణ్యస్య ప్రయోగః కథమిత్యాశఙ్క్య నీలో ఘట ఇత్యత్ర నీలగుణాశ్రయో ఘట ఇతివన్నరత్వవిశిష్టదేహసమ్బన్ధ్యహమిత్యాత్మీయత్వరూపగుణయోగాత్ గౌణోఽయం సామానాధికరణ్యప్రయోగ ఇతి పూర్వపక్షితాత్పర్యమాహ –
అహం నర ఇతి ।
నరపదం నరత్వవిశిష్టదేహపరం నరత్వమవయవసంస్థానరూపధర్మవిశేషః బ్రహ్మాత్మత్వమతే ప్రమాత్వం గౌణత్వం చావశ్యం వక్తవ్యమితి మతమాస్థేయం స్థితమితి భావః ।
వ్యవహితవృత్తావనువాదపూర్వకం పరమతముపసంహరతి –
తథా చేతి ।
నారమ్భణీయమితి న విచారణీయమిత్యర్థః । పూజితోపి వేదాన్తవిచారో న కర్తవ్య ఇతి భావః । వస్తుతః ప్రతీతితో వ్యవహారతః శబ్దతశ్చేతి చతుర్విధప్రయుక్తాద్గ్రాహ్యగ్రాహకత్వప్రయుక్తత్వాచ్చ పరస్పరైక్యాద్యయోగత్వరూపవిరోధాత్తమఃప్రకాశవదాత్మానాత్మనోర్ధర్మిణోర్వాస్తవతాదాత్మ్యాద్యభావే న ధర్మసంసర్గాభావ ఇతి తత్ప్రమాయాసమ్భవేన తజ్జన్యసంస్కారస్యాధ్యాసహేతోరసమ్భవాదతద్రూపే తద్రూపావభాసరూపోఽధ్యాసో నాస్తి, తథా చ బన్ధస్య సత్యతయా జ్ఞానాన్నివృత్తిరూపఫలాసమ్భవాద్బద్ధముక్తయోః జీవబ్రహ్మణోరైక్యాయోగేన విషయాభావాచ్ఛాస్త్రం నారమ్భణీయమిత్యధ్యాసపూర్వపక్షభాష్యతాత్పర్యమితి సుధీభిర్విభావనీయమ్ ।
ఆత్మానాత్మనోర్వాస్తవైక్యాదౌ యుక్త్యభావాదేవానుభవసిద్ధాధ్యాసాపలాపే అనుభవసిద్ధఘటాదిపదార్థానామపలాపప్రసఙ్గస్తథా చ శూన్యమతప్రవేశః స్యాదిత్యతోఽనుభవసిద్ధత్వాద్వాస్తవైక్యాభావేపి సామగ్రీసత్త్వాచ్చ అధ్యాసోఽస్తీతి విషయాదిసమ్భవేన శాస్త్రారమ్భో యుక్త ఇతి సిద్ధాన్తయితుం పూర్వపక్షస్య దౌర్బల్యం వివృణోతి –
తథాహీతి ।
అఙ్గీకారార్థకేన తథాపి ఇత్యనేనైవాద్యపక్షే పరిహారో వేదితవ్యః ।
ఆదావితి ।
యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యస్యాదావిత్యర్థః ।
అర్థక్రమస్య పాఠ్యక్రమాపేక్షయా ప్రబలత్వాదర్థక్రమమనుసృత్య క్రమేణ పదాన్యవతారయతి –
నేత్యాదనా ।
అయమితి ।
ప్రత్యక్షాత్మకానుభవసిద్ధ ఇత్యర్థః । అయమిత్యనేనైవ ద్వితీయకల్పపరిహారో ద్రష్టవ్యః । ప్రత్యక్షానుభవాదితి । సాక్షిరూపప్రత్యక్షానుభవవిషయత్వాదిత్యర్థః । అహమజ్ఞ ఇత్యాదివృత్తిరూపస్యానుభవస్య భ్రమస్వరూపత్వాదధ్యాసః సిద్ధః । సిద్ధే వృత్తిస్వరూపే అధ్యాసే సాక్ష్యాత్మకభానసత్త్వాదభానమయుక్తం వృత్తీనాం సాక్షిభాస్యత్వనియమాదితి భావః ।
జీవాత్మని కర్తృత్వాదికం వాస్తవమేవేత్యాశఙ్క్య నిషేధతి –
న చేత్యాదినా ।
అహం కర్త్తేత్యాదిప్రత్యక్షం కర్తృత్వాదిమదాత్మవిశేష్యకకర్తృత్వాదిప్రకారకత్వాత్ ప్రమాత్మకమేవ నాధ్యాసాత్మకమతోఽధ్యాసో నానుభవసిద్ధ ఇత్యర్థః । విశేషణద్వయేన తత్త్వమస్యాదివాక్యస్యాప్రామాణ్యాన్యపరత్వయోర్నిరాసః క్రియతే । “ఉపక్రమోపసంహారావభ్యాసోఽపూర్వతా ఫలమ్ । అర్థవాదోపపత్తీ చ లిఙ్గం తాత్పర్యనిర్ణయే “ ఇతి శ్లోకోక్తోపక్రమాదిపదేన గ్రాహ్యమ్ ఉపక్రమోపసంహారావేవ లిఙ్గమ్ । బోధనేన జ్ఞానేనేత్యర్థః । వ్యధికరణీయం తృతీయా తథా చ జీవస్యాకర్తృబ్రహ్మబోధకాగమవాక్యజన్యజ్ఞానేనాహం కర్తేత్యాదిప్రత్యక్షస్య భ్రమత్వనిశ్చయాదధ్యాససిద్ధిరితి భావః ।
ప్రసఙ్గమేవోపపాదయతి –
మనుష్య ఇతి ।
తస్మాదితి ।
దేహాత్మవాదప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । దేహాత్మవాదప్రసఙ్గాదుభయవాదిసిద్ధస్య మనుష్యోహమితి సామానాధికరణ్యప్రత్యక్షస్య యథా భ్రమత్వం తథా అహం కర్తేత్యాదిప్రత్యక్షస్యాపి భ్రమత్వమాస్థేయమితి భ్రమస్వరూపత్వేన సిద్ధస్యాధ్యాసస్య సాక్షిప్రత్యక్షాత్మకభానసమ్భవాదభానమయక్తమితి భావః ।
జ్ఞానప్రత్యక్షనిష్ఠం జ్యేష్ఠత్వమవివక్షిత్వా ప్రత్యక్షస్య ప్రాబల్యాభావః సాధితః సమ్ప్రతి జ్యేష్ఠత్వం వివక్షిత్వా ప్రాబల్యాభావం సాధయతి –
కిఞ్చేతి ।
పూర్వభావిత్వం పూర్వకాలవృత్తిత్వమ్ ఉపజీవ్యత్వం హేతుత్వం ప్రత్యక్షస్య వ్యావహారికప్రామాత్వేనైవోపజీవ్యతా న తాత్వికప్రమాత్వేనేతి తాత్వికప్రమాత్వాంశస్య ’నేహ నానాస్తి కిఞ్చనే’త్యాద్యాగమేన బాధసమ్భవాన్న తస్య ప్రాబల్యమితి దూషయతి –
న ద్వితీయ ఇతి ।
ఆగమజ్ఞానోత్పత్తౌ ఆగమరూపశబ్దవిషకజ్ఞానజన్యాకర్తృబ్రహ్మవిషయకశాబ్దబోధోత్పత్తావిత్యర్థః । ప్రత్యక్షాదిమూలః వాక్యప్రయోగాదిరూపేణ వృద్ధవ్యవహారేణ జన్యః యః సఙ్గతిగ్రహః శక్తిజ్ఞానం తద్ద్వారా యా శబ్దోపలబ్ధిస్తద్ద్వారా చేత్యర్థః । తథా చ ఉత్తమవృద్ధః గామానయేతి వాక్యం ప్రయుఙ్క్తే తద్వాక్యశ్రోతా మధ్యమవృద్ధః గవానయనే ప్రవర్తతే తాం ప్రవృత్తిం పశ్యతః వ్యుత్పిత్సోర్బాలస్య తదా అస్య పదస్యాస్మిన్నర్థే శక్తిరిత్యాదిశక్తిగ్రహో జాయతే తేనానన్తరం పదార్థజ్ఞానాదిద్వారా తస్య బాలస్య శాబ్దబోధో భవతి తస్మిన్ శాబ్దబోధే శక్తిజ్ఞానాదిద్వారా శ్రవణప్రత్యక్షాదేరుపజీవ్యత్వమస్తీతి భావః । వ్యావహారికం యావద్బ్రహ్మజ్ఞానం న జాయతే తావదబాధితం ప్రామాణ్యం ప్రమాత్వం యస్య ప్రత్యక్షస్య తత్తస్యేత్యర్థః । తాత్వికం పారమార్థికం ప్రామాణ్యం ప్రమాత్వం యస్య తత్తస్యేత్యర్థః । అనపేక్షితత్వాదనుపజీవ్యత్వాదిత్యర్థః ।
నను ధర్మిరూపప్రత్యక్షస్య ఉపజీవ్యస్య ధర్మభేదేనానుపజీవ్యత్వేప్యాగమబాధితత్వేనోపజీవ్యవిరోధో దుర్వార ఇత్యాశఙ్కాయాం ధర్మినిషేధే తావదాగమస్య తాత్పర్యాభావాద్ధర్మస్యైవ బాధ ఇత్యాహ –
అనపేక్షితాంశస్యేతి ।
అనవచ్ఛేదకతాత్వికప్రమాత్వరూపధర్మస్యేత్యర్థః । ఆగమేన – నేహ నానాస్తి కిఞ్చనేత్యాగమేనేత్యర్థః । వ్యావహారికప్రమాత్వస్యాతిరిక్తవృత్తిత్వేప్యుపజీవ్యతావచ్ఛేదకత్వమితరనివర్తకత్వరూపమౌపచారికమితి భావః ।
అథవా ప్రత్యక్షకారణం వ్యావహారికప్రమాత్వం తు సహకారికారణమ్ , తథా చ తయోరాగమేన బాధో నాస్తి కిన్తు తాత్వికప్రమాత్వబాధస్తతో నోపజీవ్యవిరోధో న ప్రాబల్యం చేతి దూషయతి –
న ద్వితీయ ఇతి ।
షష్ఠీద్వయం ప్రత్యక్షాదేర్న విశేషణం బహువ్రీహిరపి పూర్వవన్నాశ్రయణీయః । ఉపజీవ్యత్వేపీతి ప్రత్యక్షాదినిష్ఠవ్యావహారికప్రమాత్వస్య సహకారికారణత్వసత్త్వేపీతి భావః । అనపేక్షితత్వాదసహకారిత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి కస్య బాధ ఇత్యత ఆహ –
అనపేక్షితేతి ।
అసహకారిధర్మస్యేత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి । ఉపజీవ్యే వర్ణపదవాక్యానాం శ్రవణప్రత్యక్షే వేదాన్త్యభిమతవ్యావహారికప్రమాత్వాంశ ఎకః పూర్వవాద్యభిమతతాత్వికప్రమాత్వాంశశ్చేత్యంశద్వయం వర్తతే తత్ర శాబ్దబోధస్యోత్పత్త్యర్థం వ్యావహారికప్రమాత్వాంశమేవాపేక్షతే యావద్బ్రహ్మజ్ఞానం న జాయతే తావద్వ్యావహారికసత్యత్వేన ప్రత్యక్షాదిపదార్థానాం సద్భావాభావే స్వోత్పత్త్యసమ్భవాదతో నాపేక్షితాంశ ఎవ ఆగమేన బాధ్యతే తత్రైవ శ్రుతేస్తాత్పర్యాదితి । తథా చ ప్రత్యక్షస్య పారమార్థికస్వరూపబాధాపేక్షయా భ్రమత్వం అహం కర్తా భోక్తాహమితి ఆత్మవిశేష్యకానాత్మనిష్ఠకర్తృత్వాదిధర్మాధ్యాసరూపం జ్ఞానం ధర్మ్యధ్యాసమన్తరా న సమ్భవతీతి ధర్మిణోరాత్మానాత్మనోరధ్యాసోఽనుభవసిద్ధ ఇత్యనవద్యమ్ ।
నామరూపాదితి ।
బన్ధాదిత్యర్థః ।
సత్యస్యేతి ।
సత్యస్య కర్తృత్వాదిబన్ధస్యేత్యర్థః ।
యజ్జ్ఞానమాత్రనివర్త్యం తదసత్యమితి శుక్తిరజతాదిస్థలే క్లృప్తనియమభఙ్గః స్యాదితి దూషయతి –
తన్నేతి ।
యత్సత్యం తత్కస్మాదపి నివృత్తిరహితం యథాత్మవదితి వ్యాప్తివిరోధోపి తవ మతే స్యాదితి దూషణాన్తరమాహ –
సత్యస్య చేతి ।
శ్రుతేర్బోధకత్వమఙ్గీకృత్య వ్యాప్తిద్వయవిరోధో దర్శితః వ్యాప్తిద్వయవిరోధాదేవ సంప్రత్యఙ్గీకారం త్యజతి –
అయోగ్యతేతి ।
యోగ్యతా హ్యర్థాబాధః తద్భిన్నా తు అయోగ్యతేత్యర్థః । సత్యబన్ధస్య యా జ్ఞానాన్నివృత్తిస్తస్యాః యద్బోధకత్వం శ్రుతినిష్ఠం తదయోగాదిత్యర్థః । ఆదౌ విషయత్వం షష్ఠ్యర్థః శ్రుతినిష్ఠస్య నివృత్తివిషయకబోధజనకత్వస్యాయోగాదితి ఫలితార్థః । నివృత్తిశ్రుతేరితి పాఠాన్తరమ్ । తత్ర నివృత్తిప్రతిపాదకశ్రుతేః బోధకత్వాయోగాదిత్యర్థః । యది కర్తృత్వాదిబన్ధః సత్యః స్యాత్తర్హి బ్రహ్మణ ఇవ సత్యబన్ధస్యాపి జ్ఞానమాత్రాన్నివృత్తిరయోగ్యేతి జ్ఞానమాత్రజన్యసత్యబన్ధనివృత్తిరూపశ్రుత్యర్థే తావదయోగ్యతావిషయకనిశ్చయే సతి నివృత్తిబోధకత్వం తథా విద్వానిత్యాదిశ్రుతేరయుక్తం దృష్టాన్తే జ్యోతిష్టోమశ్రుతేస్తు అపూర్వద్వారవర్ణనేన యోగ్యతానిశ్చయసత్త్వాద్బోధకత్వం యుజ్యత ఇతి భావః ।
నను పాపకర్మ కిమసత్యం సత్యం వా ? నాద్యః, తన్నాశార్థం సేతుర్దర్శనాదౌ ప్రయత్నో న స్యాత్ , ద్వితీయే యత్సత్యం తజ్జ్ఞానాన్నివృత్తిం ప్రాప్తుం యోగ్యం తథా పాపకర్మేఽతి వ్యాప్త్యా శ్రుత్యర్థేఽపి యోగ్యతానిశ్చయోస్తీత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తవైషమ్యేణ పరిహరతి –
న చేత్యాదినా ।
తస్య పాపస్యేతి ।
యద్యపి పాపకర్మ సత్యం తథాపి శ్రద్ధానియమాదిసాపేక్షజ్ఞాననివర్త్త్యమేవ న తు జ్ఞానమాత్రనివర్త్యం, బన్ధస్తు జ్ఞానమాత్రనివర్త్యత్వేన శుక్తిరజతాదివదసత్య ఎవేత్యయోగ్యతానిశ్చయో దుర్వార ఇతి భావః । ఎతేన నియమాప్రవిష్టమాత్రపదవ్యావర్త్యం దర్శితమ్ । పాపకర్మణః ఉభయవాద్యభిమతం సత్యత్వం నామ వ్యవహారకాలే బాధశూన్యత్వం వ్యవహారయోగ్యత్వేన విద్యమానత్వం వా ।
బన్ధస్య జ్ఞానమాత్రనివర్త్యత్వే శ్రుతిం ప్రమాణయతి –
బన్ధస్య చేతి ।
శ్రౌతం తథా విద్వానిత్యాదిశ్రుత్యా ప్రతిపాదితం యజ్జ్ఞాననివర్త్యత్వం జ్ఞానజన్యబన్ధనివృత్తిరూపం తన్నిర్వాహార్థం తస్మిన్ శ్రుత్యర్థే యోగ్యతానిశ్చయార్థమిత్యర్థః ।
జ్ఞానైకనివర్త్యస్య బన్ధస్య సామాన్యతః సత్యత్వం దూషితమిదానీం వికల్ప్య దూషయతి –
కిఞ్చేతి ।
కిం సత్యత్వమజ్ఞానాజన్యత్వం స్వాధిష్ఠానే స్వాభావశూన్యత్వం వా బ్రహ్మవద్బాధాయోగ్యత్వం వ్యవహారకాలే బాధశూన్యత్వం వా ? నాద్య ఇత్యాహ –
నేతి ।
సత్యే బ్రహ్మణ్యజ్ఞానాజన్యత్వం ప్రసిద్ధమితి లక్షణసమన్బయః । ఎవం సర్వత్ర । ప్రకృతిమితి । జగదుపాదానమిత్యర్థః ।
శ్రుత్యా బన్ధస్య మాయాజన్యత్వముచ్యతే నాజ్ఞానజన్యత్వమతో నాజ్ఞానజన్యత్వే శ్రుతివిరోధ ఇత్యాశఙ్క్యాజ్ఞానమవిద్యా మాయా చేతి పర్యాయ ఇత్యజ్ఞానజన్యత్వప్రతిపాదకశ్రుతివిరోధో దుర్వార ఇతి పరిహరతి –
మాయేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
నాపీతి ।
స్వశబ్దేన బన్ధో గ్రాహ్యః బన్ధాధిష్ఠానే బ్రహ్మణి బన్ధాభావేన శూన్యత్వం అవృత్తిత్వమిత్యర్థః । బన్ధః స్వభావేన సహ బ్రహ్మణి వృత్తిమాన్ భవతీతి భావః । అనేన స్వాధిష్ఠానవృత్త్యభావాప్రతియోగిత్వం సత్యత్వమితి లక్షణముక్తం భవతి । తస్యార్థః బన్ధాధిష్ఠానవృత్తిర్య అభావః న తు బన్ధాభావః కిం త్వన్యాభావః తత్ప్రతియోగిత్వం బన్ధేఽస్తీతి । యది బ్రహ్మణి జగద్రూపో బన్ధస్తదా తేన స్థూలత్వం ధర్మత్వం చ స్యాత్తథా చ నిర్ధర్మికత్వాస్థూలత్వాదిప్రతిపాదికాస్థూలమిత్యాదిశ్రుతివిరోధః ।
కిం చ యది బ్రహ్మణి బన్ధాభావో నాస్తి తదా అస్థూలమిత్యాదిశ్రుతేః బన్ధాభావప్రతిపాదనేపి తాత్పర్యాత్తద్విరోధ ఇత్యాహ –
అస్థూలమిత్యాదీతి ।
యద్యపి సిద్ధాన్తే బ్రహ్మణ్యేవ బన్ధస్తథాపి తస్యాధ్యస్తత్వేన శ్రుతివిరోధ ఇతి భావః ।
తృతీయే విరోధమాహ –
నాపి బ్రహ్మవదితి ।
చరమే పక్షే తు మన్మతప్రవిష్టోసీత్యాహ –
అథేతి ।
’ఆదావన్తే చ యన్నాస్తి వర్తమానేపి తత్తథేతి’ న్యాయేన వ్యావహారికసత్యత్వాధ్యస్తత్వయోర్న విరోధ ఇతి భావః ।
నను విరోధాభావేన ఆగతేప్యధ్యస్తత్వే ప్రయోజనాభావాత్కిం తద్వర్ణనేనేత్యత ఆహ –
తచ్చేతి ।
యది బన్ధస్యాధ్యస్తత్వమఙ్గీక్రియతే తథైవ జ్ఞానమాత్రజన్యబన్ధనివృత్తిరూపశ్రుత్యర్థే యది బన్ధః సత్యః స్యాత్ జ్ఞానమాత్రాన్నివర్తితుమయోగ్యః స్యాదిత్యేతాదృశతర్కాదినా బాధో నాస్తీత్యర్థాబాధాత్మకయోగ్యతానిశ్చయః సమ్పద్యతేఽతః తన్నిశ్చయార్థమధ్యాసో వర్ణనీయ ఇతి న తద్వర్ణనం వ్యర్థమితి భావః ।
అధ్యస్తత్వస్య వ్యాపారత్వరూపద్వారత్వాసమ్భవాత్ ద్వారత్వం విహాయాఙ్గీకారాంశ ఎవాత్ర దృష్టాన్తమాహ –
అపూర్వేతి ।
అపూర్వం ద్వారం యస్య సోఽపూర్వద్వారో యాగస్తస్య భావస్తస్త్వమపూర్వరూపద్వారం తద్వదిత్యర్థః । యథా జ్యోతిష్టోమాదిశ్రుత్యర్థః యో యాగస్య స్వర్గహేతుత్వరూపః తద్యోగ్యతాజ్ఞానాయాపూర్వమఙ్గీకృతం తథాధ్యస్యత్వమఙ్గీకరణీయమితి భావః । నచేత్యాదిగ్రన్థస్త్వతిరోహితార్థః ।
నను విషయాదిసిద్ధ్యర్థమాదావేవాధ్యాసస్యావశ్యకత్వేన ఆర్థికార్థతయా యుక్త్యా చ వర్ణితత్వాత్పునస్తదనన్యత్వాధికరణే తద్వర్ణనం పునరుక్తమేవాధికరణస్య గతార్థత్వాదిత్యత ఆహ –
దిగితి ।
అయమాశయః । అధికశఙ్కానిరాసార్థకత్వేన ప్రవృత్తస్య తదధికరణస్య న గతార్థతా యతః సఙ్గ్రహస్య వివరణమతో న పునరుక్తతేత్యలమతిప్రసఙ్గేన ।
లోకసహితో వ్యవహారః లోకవ్యవహారః ఇతి మధ్యమపదలోపసమాసాదేకవచనేఽపి ద్వైవిధ్యం యుక్తమేవేత్యభిప్రేత్య భాష్యమవతారయతి –
అధ్యాసమితి ।
లోక్యతే యః సః లోక ఇతి కర్మవ్యుత్పత్త్యా అర్థాధ్యాసపరత్వేన లోకపదం వ్యాచష్టే –
లోక్యత ఇతి ।
మనుష్యపదం పూర్వం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
మనుష్యోహమితి ।
దేహాహఙ్కారాద్యర్థరూపః జ్ఞానోపసర్జనోర్థాధ్యాస ఇత్యర్థః ।
నను లోకపదస్య కర్మవ్యుత్పత్త్యఙ్గీకారేణ తత్సాహచర్యాద్ వ్యవహారపదస్యాపి కర్మవ్యుత్పత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యోభయోః కర్మపరత్వే పౌనరుక్త్యాన్న సమ్భవతీత్యాహ –
తద్విషయ ఇతి ।
స ఎవార్థరూపాధ్యాసో విషయో యస్య జ్ఞానరూపాధ్యాసస్య స తథేత్యర్థః ।
నను వ్యవహారశబ్దస్యాభిజ్ఞాభివదనమర్థక్రియా చేతి బహ్వర్థసమ్భవాత్కిమత్ర వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాభిజ్ఞార్థకత్వమిత్యాహ –
అభిమాన ఇతి ।
అర్థోపసర్జనః జ్ఞానరూపోధ్యాసో జ్ఞానాధ్యాస ఇత్యర్థః । ఇదం రజతమిత్యత్ర జ్ఞానప్రాధాన్యవివక్షయా జ్ఞానాధ్యాసః అర్థప్రాధాన్యవివక్షయా అర్థాధ్యాసశ్చ వేదితవ్యః । ఎవం సర్వత్ర ।
స్వరూపేతి ।
స్వరూపం చ తల్లక్షణం చేతి కర్మధారయః । లక్షణాదిభాష్యసిద్ధమాత్మానాత్మనోరితరేతరవిషయమవిద్యాఖ్యం ద్వివిధాధ్యాసస్వరూపమాహేత్యర్థః । లక్షణం ద్వివిధం స్వరూపలక్షణం వ్యావర్తకలక్షణం చేతి తత్ర భాష్యే కణ్ఠోక్తిః స్వరూపలక్షణమ్ అస్త్యేవేతి జ్ఞాపయితుం స్వరూపలక్షణమిత్యుక్తమ్ । స్వరూపలక్షణేప్యుక్తే తన్నిష్ఠమసాధారణధర్మస్వరూపం వ్యావర్తకలక్షణమర్థాత్సిధ్యతీతి భావః ।
ధర్మధర్మిణోరితి భాష్యే ధర్మశ్చ ధర్మీ చేతి న ద్వన్ద్వసమాసః కిన్తు ధర్మాణాం ధర్మిణావితి షష్ఠీతత్పురుషసమాస ఇతి వ్యాచష్టే –
జాడ్యేతి ।
చైతన్యం చేతనమిత్యర్థః ।
ధర్మాణాం యౌ ధర్మిణౌ తయోరిత్యనేన ధర్మపదమనేకధర్మబోధకం ధర్మిపదం ధర్మిద్వయబోధకమితి జ్ఞాప్యతే అత్యన్తవివిక్తయోర్ధర్మధర్మిణోరితరేతరావివేకేనాన్యోన్యస్మిన్ అన్యోన్యాత్మకతామన్యోన్యధర్మాంశ్చాధ్యస్య సత్యానృతే మిథునీకృత్య మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తోఽహమిదం మమేదమిత్యయం లోకవ్యవహారో నైసర్గిక ఇతి పదయోజనామభిప్రేత్యావాన్తరయోజనామర్థపూర్వకమావిష్కరోతి –
తయోరితి ।
అలక్ష్యత్వజ్ఞాపనార్థం ప్రమాయా ఇత్యుక్తమ్ ।
అతఃశబ్దార్థమాహ –
తదిదమితి ।
అత్యన్తభేదాభావాత్ – ధర్మిరూపవ్యక్తిభేదాభావాదిత్యర్థః, తథా చ సోఽయం దేవదత్త ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞారూపప్రమాయామత్యన్తభిన్నయోర్ధర్మిణోరన్యోన్యస్మిన్ అన్యోన్యాత్మకత్వావభాసత్వరూపాధ్యాసవ్యావర్తకలక్షణస్య నాతివ్యాప్తిస్తదిదమర్థయోరత్యన్తభిన్నత్వాభావాదితి భావః । అన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యాత్మకత్వాభాసోఽధ్యాసస్వరూపలక్షణమితి సముదాయగ్రన్థార్థః ।
సిద్ధేరితి ।
ధర్మాధ్యాసవిశిష్టసామగ్రీసత్త్వే కార్యావశ్యమ్భావాద్ధర్మాధ్యాసరూపకార్యసిద్ధిరితి శఙ్కితురభిప్రాయః । అన్ధత్వం దోషవిశేషవిశిష్టత్వం వస్తుగ్రహణాయోగ్యత్వం వా । ధర్మ్యధ్యాసాస్ఫుటత్వేపీతి । అహం చక్షురితి ప్రత్యేకం ధర్మ్యధ్యాసస్యానుభవసిద్ధత్వాభావేపీత్యర్థః । ధర్మాధ్యాసస్యానుభవసిద్ధత్వాద్ధర్మ్యధ్యాసోఽనుమీయత ఇతి భావః । అన్ధోహమితి ధర్మాధ్యాసః ధర్మ్యధ్యాసపూర్వకః ధర్మాధ్యాసత్వాత్ స్థూలోహమితి ధర్మాధ్యాసవదితి ప్రయోగః ।
నన్వితి ।
ఆత్మానాత్మనోరన్యోన్యస్మిన్నన్యోన్యాత్మకతామధ్యస్యేత్యనేన పరస్పరాధ్యస్తత్వముక్తం భవతి తచ్చ న సమ్భవతీత్యుభయోరసత్యత్వేన శూన్యవాదప్రసఙ్గాదితి భావః ।
సత్యానృతపదయోర్వచనపరతాం వ్యావర్తయతి –
సత్యమిత్యాదినా ।
సత్యం కాలత్రయబాధాభావోపలక్షితం వస్త్విత్యర్థః ।
తస్య జ్ఞానకర్మత్వం వ్యావర్తయతి –
అనిదమితి ।
ప్రత్యక్షాద్యవిషయ ఇతి భావః ।
తత్ర హేతుమాహ –
చైతన్యమితి ।
సంసర్గేతి ।
తాదాత్మ్యేత్యర్థః, తథాచానాత్మన్యాత్మతాదాత్మ్యమాత్రమధ్యస్యతే నాత్మస్వరూపమితి భావః । అపిశబ్దేనానాత్మస్వరూపం తత్తాదాత్మ్యం చాధ్యస్యత ఇత్యుచ్యతే । తయోః సత్యానృతయోః మిథునీకరణం తాదాత్మ్యాదికమేకబుద్ధివిషయత్వం వా । అధ్యాసః అర్థాధ్యాస ఇత్యర్థః । ఆత్మనః సంసృష్టత్వేనైవాధ్యాసః న స్వరూపేణ అనాత్మనస్తూభయథా తస్మాన్న శూన్యవాదప్రసఙ్గః ఇతి భావః । నను సత్యానృతయోర్మిథునీకరణం కథం వాదినామసమ్మతత్వాత్ ? అత్రోచ్యతే శ్రుతిప్రామాణ్యాదిదం సిద్ధాన్తానుసారేణ విభావనీయమితి ।
పూర్వకాలత్వేనేతి ।
పూర్వః కాలో యస్య తథా తస్య భావః తథా చ పూర్వకాలవృత్తిత్వేనేత్యర్థః ।
ప్రత్యగితి ।
ప్రత్యగాత్మన్యధ్యాసప్రవాహ ఇత్యన్వయః । ఆత్మని కర్తృత్వభోక్తృత్వదోషసమ్బన్ధ ఎవాధ్యాసః అత్ర వర్తమానభోక్తృత్వాధ్యాసః కర్తృత్వాధ్యాసమపేక్షతే హ్యకర్తుర్భోగాభావాత్ కర్తృత్వం చ రాగద్వేషసమన్ధాధ్యాసమపేక్షతే రాగాదిరహితస్య కర్తృత్వాభావాత్ రాగద్వేషసమ్బన్ధశ్చ పూర్వభోక్తృత్వం అపేక్షతే అనుపభుఙ్క్తే రాగాద్యనుపపత్తేః । ఎవం హేతుహేతుమద్భావేన ప్రత్యగాత్మన్యధ్యాసప్రవాహోఽనాదిరితి భావః । సమ్బన్ధరూపస్య ప్రవాహస్య సమ్బన్ధివ్యతిరేకేణాభావాత్ సమ్బన్ధిస్వరూపాణామధ్యాసవ్యక్తీనాం తు సాదిత్వాచ్చ నానాదిత్వమితి ।
నన్వితి ।
అనాదికాలత్వనిష్ఠవ్యాప్యతానిరూపితవ్యాపకతావచ్ఛేదకావచ్ఛిన్నసమ్బన్ధప్రతియోగిత్వమ్ అనాదికాలత్వవ్యాపకసమ్బన్ధప్రతియోగిత్వం కార్యానాదిత్వమితి సిద్ధాన్తయతి ఉచ్యత ఇతి ।
కార్యాధ్యాసస్య ప్రవాహరూపేణానాదిత్వం వ్యతిరేకముఖేనావిష్కరోతి –
అధ్యాసత్వేతి ।
యత్రానాదికాలత్వం తత్రాధ్యాసత్వావచ్ఛిన్నాధ్యాసవ్యక్తిసమ్బన్ధ ఇతి వ్యాప్యవ్యాపకభావోఽనుభవసిద్ధః, వ్యక్తిసమ్బన్ధో నామ వ్యక్తిప్రతియోగికసమ్బన్ధః, తథా చ సమ్బన్ధప్రతియోగిత్వం వ్యక్తౌ వర్తత ఇతి లక్ష్యే లక్షణసమన్వయః । సుషుప్త్యాదౌ కర్త్తృత్వాద్యధ్యాసాభావేపి తత్సంస్కారసత్వాన్న వ్యాప్తేర్వ్యభిచార ఇతి భావః । వికల్పస్తృతీయపక్ష ఇత్యర్థః ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థం హేతుం వివృణోతి –
సంస్కారస్యేతి ।
సంస్కారరూపనిమిత్తకారణస్యేత్యర్థః । సంస్కారహేతుపూర్వాధ్యాసస్యేదముపలక్షణమ్ । తథా చ సంస్కారతద్ధేత్వధ్యాసయోర్నైసర్గికపదేనోక్తత్వాద్వికల్పో నిరస్త ఇతి భావః ।
లాఘవేనేతి ।
కారణతావచ్ఛేదకకోటౌ యథార్థపదవిశష్టప్రమాపదం న నివేశ్యతే కిన్తు భ్రమప్రమాసాధారణానుభవపదం నివేశ్యతే తతోఽధిష్ఠానసమాన్యారోప్యవిశేషయోరైక్యానుభవజనితసంస్కారత్వం కారణత్వం కారణతావచ్ఛేదకమితి కారణతావచ్ఛేదకలాఘవేనేత్యర్థః । అథవా కారణశరీరలాఘవేనేత్యర్థః ।
తత్రాజ్ఞానమిత్యుక్తే జ్ఞానాభావామాత్రమిత్యుక్తం స్యాన్మిథ్యేత్యుక్తే భ్రాన్తిజ్ఞానమితి స్యాత్తదుభయవ్యావృత్త్యా స్వాభిమతార్థసిద్ధయే కర్మధారయసమాసం వ్యుత్పాదయతి –
మిథ్యా చ తదితి ।
మిథ్యాజ్ఞానమనిర్వచనీయా మిథ్యేత్యర్థః ।
అజహల్లక్షణయా నిమిత్తపదస్యోపాదానమప్యర్థ ఇత్యాహ –
తదుపాదాన ఇతి ।
మిథ్యాజ్ఞానోపాదాన ఇతి వక్తవ్యే సతి మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇత్యుక్తిః కిమర్థేత్యత ఆహ –
అజ్ఞానస్యేతి ।
అహఙ్కారాధ్యాసకర్తురస్మదాద్యహఙ్కారాధ్యాసకర్తురిత్యర్థః । ఇదముపలక్షణమీశ్వరస్య సర్వజగత్కర్తృత్వముపాధిం వినా న సమ్భవతీతి ఈశ్వరనిష్ఠకర్తృత్వాద్యుపాధిత్వేనేత్యర్థః । సంస్కారకాలకర్మాదీని యాని నిమిత్తాని తత్పరిణామిత్వేనేతి విగ్రహః । అజ్ఞానస్య మాయాత్వేనోపాదానత్వం దోషత్వేనేత్యాదితృతీయాత్రయేణ నిమిత్తత్వమప్యస్తీతి జ్ఞాపయితుం నిమిత్తపదమితి భావః ।
స్వప్రకాశే తమోరూపాఽవిద్యా కథమ్ అసఙ్గే హ్యవిద్యాయాః సఙ్గశ్చ కథమిత్యన్వయమభిప్రేత్యాహ –
స్వప్రకాశేతి ।
శఙ్కానిరాసార్థం శఙ్కాద్వయనిరాసార్థమిత్యర్థః ।
ప్రథమశఙ్కాం పరిహరతి –
ప్రచణ్డేతి ।
స్వప్రకాశే దృష్టాన్తసహితానుభవబలాదస్త్యేవావిద్యా న స్వప్రాకాశత్వహానిరపి, అనుభవస్య భ్రమత్వాదితి భావః । పేచకా ఉలూకా ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయశఙ్కాం పరిహరతి –
కల్పితస్యేతి ।
కల్పితస్యాధిష్ఠానేన సహ వాస్తవికసమ్బన్ధరహితత్వాదిత్యర్థః । సమ్బన్ధస్యాధ్యాసికత్వాదస్త్యేవావిద్యాసఙ్గః తస్యా వాస్తవికత్వాభావేన నాసఙ్గత్వహానిరితి భావః ।
ప్రథమశఙ్కానిరాసే యుక్త్యన్తరమాహ –
నిత్యేతి ।
వృత్త్యారూఢజ్ఞానమేవాజ్ఞానవిరోధీతి భావః ।
అథవా జ్ఞానాజ్ఞానయోర్విరోధాత్కథం జ్ఞానరూపాత్మన్యజ్ఞానమిత్యత ఆహ –
నిత్యేతి చ ।
చ శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః ।
తార్కికమతనిరాసార్థం మిథ్యాపదమిత్యాహ –
యద్వేతి ।
లక్ష్యాంశశేషపూర్త్యా లక్షణద్వయం యోజయతి –
మిథ్యాత్వే సతీత్యాదినా ।
అనిర్వచనీయత్వే సతీత్యర్థః । అథవా భావత్వే సతీత్యర్థః ।
అజ్ఞానపదేన వివక్షితమర్థమాహ –
సాక్షాజ్జ్ఞానేతి ।
మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చ మిథ్యాజ్ఞానం తత్ప్రతిపాదకం సమాసవక్యరూపం యత్పదం తేనేత్యర్థః । ఎతేన పదద్వయస్య సత్త్వాత్పదేనేత్యేకవచనానుపపత్తిరితి నిరస్తం – పదస్య సమాసవాక్యరూపత్వేనాఙ్గీకారాత్ ।
జ్ఞానఘటితా హి ఇచ్ఛోత్పత్తిసామగ్ర్యేవ ఇచ్ఛాప్రాగ్భావనాశహేతుః నత్విచ్ఛేత్యేకదేశిసిద్ధాన్తమనువదన్ పదకృత్యమాహ –
జ్ఞానేనేతి ।
జానాతీచ్ఛతి యతత ఇతి న్యాయేన జ్ఞానానన్తరమిచ్ఛా జాయతే జ్ఞానేనైవేచ్ఛా ప్రాగభావశ్చ నశ్యతీతి వదన్తం తార్కికైకదేశినం ప్రతీత్యర్థః । తథా చేచ్ఛాప్రాగభావే లక్షణస్యాతివ్యాప్తిస్తన్నిరాసార్థం మిథ్యాపదమితి భావః । ప్రథమవ్యాఖ్యానేన మిథ్యాత్వమనిర్వచనీయత్వమజ్ఞానం నామావిద్యా సమాసస్తు కర్మధారయః లక్ష్యాంశస్య న శేషపూర్తిః తథా చ మిథ్యాజ్ఞానమిత్యనేన భాష్యేణావిద్యారూపాజ్ఞానస్యానిర్వచనీయత్వమక్షరారూఢలక్షణమిత్యుక్తం భవతీతి జ్ఞాపితమ్ ।
యద్వేతి ।
ద్వితీయవ్యాఖ్యానే న మిథ్యాత్వం భావత్వమజ్ఞానం నామ సాక్షాజ్జ్ఞాననివర్త్యం సమాసస్తు కర్మధారయః లక్ష్యాంశశేషపూర్తిః తథా చ భావత్వే సతి సాక్షాజ్జ్ఞాననివర్త్యత్వమజ్ఞానలక్షణం తాత్పర్యేణ మిథ్యాజ్ఞానపదేన బోధితమితి దర్శితమ్ ।
ఇదానీం మిథ్యాత్వం నామ జ్ఞాననివర్త్యత్వం అజ్ఞానం నామానాద్యుపాదానితి వివక్షయా వ్యాఖ్యానాన్తరమభిప్రేత్యాజ్ఞానస్య లక్షణాన్తరమాహ –
అనాదీతి ।
యస్యాదిరుత్పత్తిర్న విద్యతే తదనాది, తథాచానాదిత్వే సత్యుపాదానత్వే సతీత్యర్థః । లక్షణం మిథ్యాజ్ఞానపదేనోక్తమితి పూర్వేణాన్వయః । అస్మిన్లక్షణే సాక్షాత్పదాదికం న నివేశనీయం బన్ధేచ్ఛాప్రాగభావయోరతివ్యాప్త్యాభావాదితి భావః ।
బ్రహ్మనిరాసార్థమితి ।
బ్రహ్మణ్యజ్ఞానలక్షణస్యాతవ్యాప్తినిరాసార్థమిత్యర్థః । ఎవముత్తరత్ర విజ్ఞేయమ్ ।
సర్వానుభవరూపప్రమాణేన అధ్యాససిద్ధిముక్త్వా శబ్దప్రయోగరూపాభిలాపేన చాధ్యాససిద్ధిరితి భాష్యాశయముద్ఘాటయతి –
సమ్ప్రతీతి ।
నను వియదాద్యధ్యాసః ప్రాథమికత్వాద్భాష్యే ప్రతిపాదయితవ్యః కథమహమిదమిత్యాద్యధ్యాసప్రతిపాదనమిత్యత ఆహ –
ఆధ్యాత్మికేతి ।
ఆధ్యాత్మికకార్యాధ్యాసాభిప్రాయేణ భాష్యే అహమిదమిత్యాదిద్వితీయాధ్యాసప్రతిపాదనం, తథా చ ద్వితీయస్య ప్రథమాకాఙ్క్షిత్వాత్ ప్రాథమికాధ్యాసం భాష్యస్యార్థికార్థస్వరూపం స్వయమ్ పూరయతీతి భావః ।
నాయమధ్యాస ఇతి ।
ఇదం రజతమిత్యత్ర రజతస్యాధ్యస్తత్వవదహఙ్కారస్యాధ్యస్తత్వే అధిష్ఠానారోప్యాంశద్వయం వక్తవ్యం తచ్చ న సమ్భవతి అహమిత్యత్ర నిరంశస్యైకస్య ద్వైరూప్యాననుభవాదితి శఙ్కాగ్రన్థార్థః । అయఃశబ్దార్థో లోహపిణ్డః, అయో దహతీత్యత్రాగ్నిరయఃసమ్పృక్తతయావభాసతే అయఃపిణ్డస్త్వగ్నిసంవలితతయా, తేనాగ్నినిష్ఠదగ్ధృత్వమయఃపిణ్డే అవభాసతే అయఃపిణ్డనిష్ఠచతుష్కోణాకారత్వమగ్నౌ తస్మాదయఃపిణ్డాగ్నిరూపాంశద్వయమనుభూయతే యథా, తథా అహముపలభ ఇత్యత్రాపి చిదాత్మాద్యహఙ్కారసమ్పృక్తతయా అవభాసతే అహఙ్కారోఽపి చిదాత్మని సమ్వలితతయా, తేన జాడ్యచేతనత్వాదికమపి వ్యత్యాసేనావభాసతే తస్మాదహమిత్యనేనాత్మాహఙ్కారరూపాంశద్వయమనుభూయత ఇతి పరిహారగ్రన్థార్థః । నను తత్రోపలభ ఇత్యాకారకపదసాహచర్యాదస్త్యంశద్వయోపలబ్ధిః కేవలాహమిత్యత్ర కథమితి చేన్న । అహం పశ్యామ్యహముపలభ ఇత్యేవం పదాన్తరసాహచర్యేణైవ ధర్మాధ్యాసవిశిష్టత్వేన ప్రాథమికధర్మ్యధ్యాసస్యానుభూతత్వాత్ । నను దృష్టాన్తదర్ష్టాన్తికయోః కథం శాబ్దబోధ ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే । అయో దహతీత్యత్ర దహతీత్యనేన దగ్ధృత్వముచ్యతే అయోధర్మత్వేన భాసమానస్య దగ్ధృత్వస్యాయోధర్మత్వాభావాదగ్నితాదాత్మ్యాపన్నాయఃపిణ్డో అయఃశబ్దేనోచ్యతే తథా చ దగ్ధృత్వవిశిష్టః అగ్నితాదాత్మ్యాపన్నః అయఃపిణ్డ ఇతి శాబ్దబోధో జాయతే యథా, తథా అహముపలభ ఇత్యత్రాపి ఉపలభ ఇత్యనేన వృత్తిరూపోపలబ్ధిరుచ్యతే స్ఫురణాత్మికాయాః అహఙ్కారరూపజడధర్మత్వేన భాసమానాయాః వృత్తిరూపోపలబ్ధేర్జడధర్మత్వాభావాదహమిత్యనేన చిత్తాదాత్మ్యాపన్నాహఙ్కార ఉచ్యతే తథా చోపలబ్ధివిశిష్టశ్చిత్తాదాత్మ్యాపన్నః అహఙ్కార ఇతి శబ్దబోధస్తస్మాదహమిత్యనేన దృగ్దృశ్యాంశద్వయమనుభూయతే తథా సతి సాక్షిణి కూటస్థలే దృగంశస్వరూపే ఆత్మని దృశ్యాంశస్య కేవలస్యాహఙ్కారస్య ధర్మిణః అధ్యాసః ప్రాథమికః సమ్భవతి । ఎవమహఙ్కారేపి ధర్మిస్వరూపాత్మనః సంసృష్టత్వేనాధ్యాసః ప్రాథమికః సమ్భవతి ధర్మ్యధ్యాసమన్తరా వృత్తిరూపోపలబ్ధ్యాత్మకధర్మాధ్యాసస్యాసమ్భవాదితి భావః । భోగ్యసఙ్ఘాతః శరీరాదిసఙ్ఘాత ఇత్యర్థః ।
అత్ర భాష్యే ప్రాథమికాధ్యాసో న ప్రతిపాద్యతే కిన్తు అనన్తరాధ్యాస ఎవేతి జ్ఞాపయితుం భాగద్వయేనార్థపూర్వకమ్ అధ్యాసం వివృణోతి –
అత్రాహమితి ।
మనుష్యత్వమితి సంస్థానరూపాకృతివిశేషః జాతివిశేషో వా । తాదాత్మ్యాధ్యాస ఇతి । తాదాత్మ్యాంశచిత్సత్తైక్యాధ్యాస ఇత్యర్థః । దేహాత్మనోరేకసత్తాధ్యాస ఇతి యావత్ । శరీరత్వం మనుష్యత్వవిలక్షణం పశ్వాదిశరీరసాధారణం భోగాయతనత్వం సంసర్గాధ్యాసతాదాత్మ్యాంశభూతసంసర్గాధ్యాస ఇత్యర్థః । భేదసహిష్ణురభేద ఇతి తాదాత్మ్యస్యాంశద్వయం తథా చ మనుష్యోహమిత్యత్ర మనుష్యత్వావచ్ఛిన్నే దేహే తావదభేదాంశరూపచిత్సత్తైక్యాధ్యాసోఽనుభవసిద్ధః మమ శరీరమిత్యత్ర భేదాంశరూపసంసర్గాధ్యాసోఽనుభవసిద్ధః తతః తాదాత్మ్యస్యాభేదాంశః సత్తైక్యమిత్యుచ్యతే భేదాంశః సంసర్గ ఇతి వ్యవహ్రియతే ఇతి భావః ।
ఇమమేవార్థం శఙ్కోత్తరాభ్యాం స్ఫుటీకరోతి –
నన్విత్యాదినా ।
అర్ధాఙ్గీకారేణ పరిహరతి –
సత్యమితి ।
తాదాత్మ్యమేవ సంసర్గ ఇత్యంశ అఙ్గీకారః భేదో నాస్తి ఇత్యర్థకే కో భేద ఇత్యంశే అనఙ్గీకారః । తథాహి విశిష్టస్వరూపతాదామ్యం తదేకదేశః సంసర్గః, తథా చ సంసర్గస్య విశిష్టాన్తర్గతత్వాత్తాదాత్మ్యేనాభేదః సమ్భవతి తదేకదేశత్వాద్భేదశ్చ తథా హస్తపాదాదివిశిష్టస్వరూపం శరీరం తదేకదేశో హస్తస్తస్య శరీరాపేక్షయా అభేదః తదేకదేశత్వాద్భేదశ్చ సమ్భవతి తద్వదితి భావః ।
అధ్యాససిద్ధాన్తభాష్యతాత్పర్యకథనద్వారా పరమప్రకృతముపసంహరతి –
ఎవమితి ।
యుష్మదస్మదిత్యాదిలోకవ్యవహార ఇత్యన్తం భాష్యం సకలశాస్త్రోపోద్ఘాతప్రయోజనం సత్ సూత్రార్థవిచారకర్తవ్యతాన్యథానుపపత్త్యా అహంమమాభిమానాత్మకస్య లోకవ్యవహారశబ్దితస్య బన్ధస్యావిద్యాత్మకత్వప్రతిపాదనద్వారా సూత్రేణార్థాత్సూచితవిషయప్రయోజనే ప్రతిపాదయతి లక్షణాదిభాష్యసిద్ధమధ్యాసన్త్వనువదతి –
ఆహ కోయమధ్యాసో నామేత్యాది సర్వలోకప్రత్యక్ష ఇత్యన్తమ్ ।
లక్షణాదిభాష్యే విస్తరేణ సాక్షాదధ్యాససాధకం తత్ అర్థాద్విషయప్రయోజనప్రతిపాదకం భవతి ।
అస్యానర్థహేతోరిత్యాదికం ఆరభ్యతే ఇత్యన్తం భాష్యం తు వేదాన్తవిచారకర్తవ్యత్వాన్యథానుపపత్త్యా బన్ధస్యావిద్యకప్రతిపాదనద్వారా విచారితవేదాన్తానాం విషయప్రయోజనే ప్రతిపాదయతి లక్షణాదిభాష్యం సిద్ధమధ్యాసమనువదతి ఎతదుత్తరభాష్యం సాన్తం సమ్బన్ధాదిప్రతిపాదకం సత్ పూర్వభాష్యసిద్ధాధ్యాసవిషయప్రయోజనానువాదకం భవతీతి విభాగః, తస్మాన్న పునరుక్తిరిత్యభిప్రేత్యాధ్యాసస్వరూపసిద్ధిం వినా సమ్భావనాప్రమాణయోరప్రసక్తత్వాత్ వృత్తానువాదపూర్వకం లక్షణవిషయం ప్రశ్నముత్థాపయతి –
ఎవం సూత్రేణేతి ।
లక్షణేన వస్తుస్వరూపసిద్ధిః ప్రమాణేన తు వస్తునిర్ణయసిద్ధిరితి భేదః । అనేనైవాభిప్రాయేణ లక్షణప్రమాణాభ్యాం వస్తుసిద్ధిరితి వ్యవహ్రియత ఇతి మన్తవ్యమ్ । అర్థాదితి పదం సమ్బన్ధగ్రన్థే వ్యాఖ్యాతమ్ । తద్ధేతుమితి । పూర్వభాష్యే సిద్ధవత్కృత్యోపన్యస్తమితి శేషః । ఉత్కటకోటిసంశయః సమ్భావనా ।
నను సమ్భావనాభాష్యే సమ్భావనామాక్షిపతీతి వ్యాఖ్యాయతే తద్వదత్రాపి లక్షణమాక్షిపతీతి కుతో న వ్యాఖ్యాయతే కింశబ్దస్య ప్రశ్నాక్షేపయోః ప్రయుక్తస్య స్థలద్వయే సత్త్వాదితి చేన్న । భాష్యే ప్రత్యగాత్మనీతి విశేషజ్ఞానేనాధ్యాసస్యాసమ్భవస్ఫూర్తేః సమ్భావనాంశే త్వాక్షేపో యుక్తః అత్ర తు ఆహ కోయమధ్యాసో నామేతి అధ్యాససామాన్యజ్ఞానలక్షణాంశే ప్రశ్న ఎవ యుక్త ఇత్యభిప్రాయాదితి భావః అభిప్రాయవాన్ కింశబ్దం లక్షణప్రశ్నపదత్వేన వ్యాఖ్యాతి –
కింలక్షణక ఇతి ।
కిం లక్షణం యస్యాధ్యాసస్య తథేతి బహువ్రీహిః పూర్వవాదిస్థానే స్థితః సన్ శ్రీభాష్యకార ఎవ పూర్వవాదీ భూత్వా లక్షణం సాధయితుం పృచ్ఛతి ఇతి భావః ।
నన్వాహేతి పరోక్తేర్వాదజల్పవితణ్డాసు తిసృషు కథాసు ప్రత్యేకం సమ్భవాత్కుత్రేయం పరోక్తిరిత్యత ఆహ –
అస్యేతి ।
తత్త్వనిర్ణయః ప్రధానముద్దేశ్యం యస్య శాస్త్రస్య తత్తథా తస్య భావస్తత్త్వం తేనేత్యర్థః । వాదిప్రతివాదిభ్యాం గురుశిష్యాభ్యాం పక్షప్రతిపక్షపరిగ్రహేణ క్రియమాణార్థనిర్ణయావసానా వాదకథా తస్యాః భావస్తత్త్వం తజ్జ్ఞాపనార్థమిత్యర్థః ।
విషయాదిసిద్ధిహేత్వధ్యాససిద్ధిహేతుభూతాని యాని లక్షణసమ్భావనాప్రమాణాని తత్ప్రతిపాదకభాష్యవిభాగమాహ –
ఆహేత్యాదీతి ।
తదారభ్యేతి ।
కథం పునః ప్రత్యగాత్మనీత్యారభ్య తమేతమవిద్యాఖ్యమిత్యతః ప్రాక్సమ్భవనాపరమిత్యర్థః । లక్షణమితి । స్వరూపలక్షణం వ్యావర్తకలక్షణం చాహేత్యర్థః ।
నను లక్షణవాక్యే లక్ష్యాభిధాయినః పదస్యాభావాత్ సాకాఙ్క్షవచనమనర్థమిత్యాశఙ్క్య వాక్యం పూరయతి –
అధ్యాస ఇతీతి ।
ప్రశ్నవాక్యస్థితస్యాధ్యాసపదస్యానుషఙ్గః కర్తవ్య ఇత్యర్థః । నిరధిష్ఠానభ్రాన్తినిరాసార్థం పరత్రేత్యుక్తే అర్థాత్పరస్యావభాసతా సిద్ధేత్యభిప్రేత్యావభాస ఇత్యుక్తమ్ । తదుపపాదనార్థం – లక్షణోపపాదనార్థమిత్యర్థః । పరత్ర పదతాత్పర్యేణ లక్షణప్రవిష్ఠం యత్స్వసంసృజ్యమానత్వవిశేషణం తదుపపాదనార్థం పదద్వయం భవతి న లక్షణప్రవిష్టమితి భావః ।
అర్థరూపాధ్యాసపరత్వేన ప్రథమతో లక్షణం యోజయతి –
తథాహీతి ।
ఆరోప్యేత్యభావస్యాధికరణస్వరూపత్వమితి మతమవలమ్బ్యేదముక్తమితి భావః ।
అనఙ్గీకారమతమవలమ్బ్యారోప్యన్తాభావవత్త్వమయోగ్యత్వమితి నిర్వక్తి -
తద్వత్వం వేతి ।
పరత్రావభాస ఇతి పదద్వయేన పరిష్కృతం వ్యావర్తకలక్షణమాహ –
తథాచేతి ।
అధ్యస్తత్వమర్థరూపాధ్యాసత్వమిత్యర్థః । ఆత్మత్వావచ్ఛేదేనాత్మన్యహఙ్కారస్య సంసర్గకాలే తస్య కల్పితత్వేన తదత్యన్తాభావోస్తి తస్మాదహమిత్యాకారకే ప్రాథమికే అహఙ్కారరూపార్థాధ్యాసే లక్షణసమన్వయః । ఎవం స్వయమహమిత్యత్ర స్వయన్త్వావచ్ఛేదేన ప్రత్యగాత్మని కూటస్థే అహఙ్కారాదేః సంసర్గకాలే తదత్యన్తాభావస్య సత్త్వాత్కూటస్థకల్పితాహఙ్కారాద్యర్థరూపాధ్యాసే లక్ష్యే లక్షణసమన్వయః । సాదిత్వం జన్యత్వమనాదిత్వమజన్యత్వమ్ । అహఙ్కారాద్యధ్యాసః సాదిః అవిద్యాచిత్సమ్బన్ధాధ్యాసోఽనాదిరితి భావః । తదుక్తమ్ –
జీవ ఈశో విశుద్ధా చిత్తథా జీవేశయోర్భిదా ।
అవిద్యా తచ్చితోర్యోగః షడస్మాకమనాదయః ॥ ఇతి ।
అతివ్యాప్తినిరాసాయేతి ।
అర్థాన్తరప్రాప్తిసిద్ధసాధనతానిరాసాయేత్యర్థః । తథా హి రజతాదేరభాస్యత్వరూపమిథ్యాత్వే సాధితే సతి యథా రజతాదిః స్వాభావవత్యభాస్యః తథా సంయోగోపి స్వాభావవత్యభాస్య ఇత్యర్థాన్తరేణ ప్రాప్తా యా సిద్ధసాధనతా తన్నిరాకరణార్థం పరమతానుసారేణైకావచ్ఛేదేనేత్యుక్తమ్ , స్వమతే తు సర్వప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వాఙ్గీకారాదేకావచ్ఛేదేనేతి దేయమితి భావః । ఎవం సర్వత్ర యోజనీయమ్ ।
యద్యప్యగ్రావచ్ఛేదేన వృక్షే శ్రీకృష్ణసంయోగః మూలావచ్ఛేదేన తదభావశ్చాస్తి తథాప్యేకావచ్ఛేదేన సంయోగతదభావయోరసత్త్వాన్న కృష్ణసంయోగే అతివ్యాప్తిరిత్యాహ –
సంయోగస్యేతి ।
స్వశబ్దచతుష్టయం సంయోగార్థకమ్ ।
పూర్వం స్వేతి ।
అత్ర స్వశబ్దేన ఘటో గ్రాహ్యః ।
నను ఘటసమ్బన్ధిత్వరూపం స్వసంసృజ్యమానత్వం భూతలేప్యస్త్యేవేత్యతివ్యాప్తిర్దుర్వారేత్యాశఙ్క్య స్వసంసృజ్యమానేత్యత్ర విద్యమానశానచ్ప్రత్యయేన బోధితవర్తమానత్వం సంసర్గరూపప్రకృత్యర్థవివక్షయా స్ఫుటీకరోతి –
తేనేతి ।
తథా చైకప్రదేశావచ్ఛేదేనైకకాలావచ్ఛేదేన చ స్వస్వాభావయోర్యదధికరణం తస్మిన్నవభాస్యత్వమేవార్థరూపాధ్యాసత్వమిత్యేవంలక్షణస్య పర్యవసానాత్పశ్చాదానీతఘటసంసర్గకాలే ఘటాభావస్యాభావాన్నాతివ్యాప్తిరితి భావః ।
అతివ్యాప్తిర్నామాలక్ష్యే లక్షణసత్త్వం యత్ర పృథివీత్వం తత్ర గన్ధ ఇతి దైశికవ్యాప్తిః అనుభవసిద్ధా తథా చ పృథివీత్వావచ్ఛేదేన పృథివ్యాం గన్ధకాలే గన్ధాభావస్యాభావాన్నాతివ్యాప్తిరిత్యభిప్రేత్యాహ –
స్వాత్యన్తాభావేతి ।
నన్వాత్మని స్వయమహమితి స్వయన్త్వావచ్ఛేదేనాహఙ్కారాదిసంసర్గకాలే తదభావాపాదకప్రమాణాభావాత్తస్మిన్ శుక్తిశకలే రజతాభావస్యాసత్త్వేన రజతరూపార్థాధ్యాసే లక్షణస్యావ్యాప్తిః స్యాదిత్యాహ –
శుక్తావితి ।
అవ్యాప్తిర్నామ లక్షైకదేశే లక్షణస్యాసత్త్వం నేదం రజతమితి విశేషదర్శనాత్మకబాధరూపప్రత్యక్షప్రమాణబలాత్ ’ఆదావన్తే చ యన్నాస్తి వర్తమానేఽపి తత్తథా’ ఇతి న్యాయాచ్చ రజతాభావస్య శుక్తౌ సత్త్వేన నావ్యాప్తిః । నను భావాభావయోరేకత్ర సత్త్వాఙ్గీకారే అనుభవవిరోధ ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే – మిథ్యాత్వవాదినామేతాదృశవిరోధస్త్వలఙ్కార ఎవేతి భావః ।
ఉద్ధృతే సత్యవ్యాప్తిదోషే సాద్యధ్యాసే అసమ్భవం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
లక్ష్యే క్వాప్యప్రవర్తమానమసమ్భవ ఇత్యసమ్భవలక్షణమ్ , సాద్యధ్యాసరూపే అహఙ్కారాదౌ లక్ష్యే సర్వత్ర లక్షణస్యాసత్త్వాదసమ్భవ ఇత్యర్థః ।
శుక్తిరజతమధ్యస్తత్వేన సర్వసమ్మతం తస్మాదుభయవాదిసిద్ధమ్ ।
తదితి ।
తత్ర లక్షణాసత్త్వముపపాదయతి –
శుక్తావితి ।
అతివ్యాప్తివారకత్వేన లక్షణే ప్రవిష్టం యత్స్వసంసృజ్యమానత్వం తదుపపాదయితుమశక్యమితి భావః ।
నను పురోవర్తిని హట్టపట్టణస్థరజతసంసర్గస్యాభావేన స్వసంసృజ్యమానత్వముపపాదయితుమశక్యత్వాన్న లక్షణే నివేశనీయమ్ । న చ తన్నివేశాభావే పశ్చాదానీతఘటేఽతివ్యాప్తిః స్యాదితి వాచ్యమ్ । అభాస్యత్వం నామ ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వమిత్యఙ్గీకారాత్పశ్చాదానీతఘటే తు ప్రమాణజన్యజ్ఞానవిషయత్వస్యైవ సత్త్వేన లక్షణాభావాన్నాతివ్యాప్తిస్తథా చ స్మర్యమాణరజతమాదాయ లక్షణోపపత్తిరితి తటస్థస్య శఙ్కాం పూర్వపక్షీ పరిహరతి –
న చేత్యాదినా ।
స్మర్యమాణరజతస్య సత్యరజతస్యేత్యర్థః । ఉక్తేరిత్యనన్తరం న లక్షణస్యాసమ్భవ ఇతి శేషః ।
అన్యథేతి ।
తథా చాతివ్యాప్తివారణాయాన్యథాఖ్యాతిమతభేదాయ చ లక్షణే స్వసంసృజ్యమానత్వవిశేషణే తావదావశ్యకే సతి శుక్తౌ ప్రాతిభాసికరజతస్యాత్మని వ్యావహారికాహఙ్కారాదేశ్చోత్పత్తివాదినాం వేదాన్తినాం మతే హ్యుత్పత్త్యనన్తరమేవ సంసర్గో వాచ్యః । ఉత్పత్తిస్తు సామగ్య్రభావాన్న సమ్భవతి తస్మాల్లక్షణస్యాసమ్భవో దుర్వార ఇతి పూర్వపక్ష్యభిప్రాయః ।
సిద్ధాన్తీ పరిహరతి –
ఆహేతి ।
అతివ్యాప్తివారకస్వసంసృజ్యమానత్వవిశేషణేనాన్యథాఖ్యాతిమతభేదః ప్రతిపాదితో భవతి ।
సమ్ప్రతి సామగ్రీసమ్పాదనార్థత్వేన ప్రవృత్తిస్మృతిరూపపదేనాప్యన్యథాఖ్యాతిమతభేదో వక్తవ్య ఇత్యవయవవ్యుత్పత్త్యా ప్రతిపాదయతి –
స్మర్యత ఇతి ।
ఆరోప్యస్యేతి ।
శుక్తౌ తదవచ్ఛిన్నచైతన్యే వా ఉత్పన్నస్యారోప్యరజతస్యేత్యర్థః ।
దర్శనాదితి ।
అనుభవాదిత్యర్థః ।
హట్టపట్టణస్థరజతానుభవజన్యసంస్కారాద్భ్రమః స్మృతిశ్చ జాయత ఇతి ఫలితమాహ –
తేనేతి ।
అనుభవజన్యజ్ఞానవిషయత్వేనేత్యర్థః ।
సంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య తేనేత్యుక్తహేత్వంశం వివృణోతి –
స్మృతీతి ।
సంస్కారమాత్రజన్యజ్ఞానత్వం స్మృతిత్వం తస్మాన్నారోపేఽతివ్యాప్తిరితి పరిహరతి –
దోషేతి ।
సమ్ప్రయోగో నేన్ద్రియసంయోగ ఇత్యాహ –
అత్రేతి ।
ఉపసంహరతి ఎవం చేతి । దోషశ్చ సమ్ప్రయోగశ్చ సంస్కారశ్చేతి విగ్రహః । సత్యరజతసామగ్రీభిన్నసామగ్రీబలాదితి యావత్ ।
ఆదిశబ్దేన శుక్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యముచ్యతే పరత్రావభాసపదాభ్యాం సాద్యనాద్యధ్యాససాధారణం లక్షణముక్తం భవతి స్మృతిరూపపూర్వదృష్టపదాభ్యాం సాద్యధ్యాసలక్షణముక్తమితి యన్మతద్వయం తదుపపాదయతి –
అన్యే త్విత్యాదినా ।
అస్మిన్మతేపి స్మృతిరూపః స్మర్యమాణసదృశః సాదృశ్యప్రతిపాదకం పూర్వదృష్టపదమిత్యభిప్రేత్య ఫలితం లక్షణమాహ –
తాభ్యామితి ।
ఆదిశబ్దేన సమ్ప్రయోగసంస్కారౌ గృహ్యేతే వ్యావహారికప్రాతిభాసికసాద్యధ్యాససాధారణలక్షణముక్తమిత్యర్థః । దోషాదిత్రయజన్యాధ్యాసవిషయత్వమర్థరూపాధ్యాసస్య లక్షణమితి భావః ।
స్వమతే సంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయత్వం యత్సాదృశ్యముక్తం తదేవాస్మిన్మతేపీతి మన్తవ్యమ్ । ప్రకారాన్తరేణ సాదృశ్యముపపాదయితుం పూర్వవత్కర్మవ్యుత్పత్త్యాదికమాశ్రిత్య లబ్ధమర్థమాహ –
స్మృతిరూప ఇతి ।
తజ్జాతీయేతి ।
పూర్వదృష్టనిష్ఠజాతివిశిష్టేత్యర్థః । అభినవరజతాదేః శుక్యాా దావుత్పన్నరజతాదేరిత్యర్థః ।
అస్మిన్మతే తు పూర్వదృష్టపదం న సాదృశ్యప్రతిపాదకమిత్యభిప్రేత్య ఫలితం లక్షణమాహ –
తథా చేతి ।
పూర్వమతాపేక్షయా అస్మిన్మతే లక్షణభేదజ్ఞాపనయా ప్రాతీతికేత్యుక్తమ్ । శుక్తిరజతస్వాప్నపదార్థాద్యధ్యాసః ప్రాతీతికాధ్యాస ఇత్యర్థః । అస్మిన్ మతే తు పూర్వదృష్టావభాస ఇతి భాష్యే పూర్వదృష్టశ్చాసావవభావశ్చేతి కర్మధారయః సమాస ఇతి విజ్ఞేయమ్ ।
అధ్యాససామాన్యలక్షణం స్వమతాపేక్షయా మతద్వయేపి కిమ్భేదేనోపపాదనీయమితి జిజ్ఞాసాయాం నేత్యాహ –
పరత్రేతి ।
మాత్రపదం కార్త్స్న్యార్థకం సామాన్యమితి యావత్ । తాభ్యాముక్తం మతద్వయాభిమతం సామాన్యలక్షణం స్వమతరీత్యైవోపపాదనీయమితి భావః । ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వమాత్రం లక్షణమిత్యుక్తే స్మర్యమాణగఙ్గాదావతివ్యాప్తిరతః పూర్వదృష్టజాతీయత్వమ్ । అనేన పూర్వదృష్టాత్తజ్జాతివిశిష్టో భిన్న ఇతి వ్యక్తిద్వయం ప్రతీయతే తథా చ యా పూర్వదృష్టా సైవ సా గఙ్గేతి స్మృతివిషయః తస్మాద్వ్యక్తేరేకత్వాన్న తత్ర విశేష్యాంశ ఇతి నాతివ్యాప్తిః । నను వ్యక్తిద్వయాఙ్గీకారేపి పర్వదృష్టే తజ్జాతివిశిష్టత్వస్య సత్త్వాదతివ్యాప్తిః స్యాదితి చేన్న । తజ్జాతిమత్త్వం నామ తత్సదృశత్వమిత్యఙ్గీకారాత్తథా చ పూర్వదృష్టసాదృశ్యస్య భేదవిశిష్టత్వేన పూర్వదృష్టే తస్మిన్ అసత్త్వాన్నాతివ్యాప్తిః । పూర్వదృష్టజాతీయత్వమిత్యుక్తే అభినవఘటే అతివ్యాప్తిః తత్ర పూర్వదృష్టత్వాభావేన తజ్జాతీయత్వస్య సమ్భవాత్తద్వారణాయ విశేషణదలమ్ ।
అభినవఘటస్య చాక్షుషత్వేన ప్రమాణజన్యజ్ఞానవిషయత్వాన్న తత్ర అతివ్యాప్తిరిత్యభిప్రేత్యాహ –
తత్రేతి ।
స్మర్యమాణత్వమ్ – స్మృతివిషత్వమ్ ।
ఆహురితి ।
మతద్వయేప్యధ్యాససామాన్యలక్షణసమ్భవరూపాస్వరసః ఆహురిత్యనేన సూచితః । శుక్తౌ రజతసామగ్ర్యభావేన తత్సంసర్గాసత్త్వాదితి భావః । అవభాసత ఇత్యనేన భాష్యస్థావభాసపదం కర్మవ్యుత్పత్త్యా రజతాద్యర్థపరమితి జ్ఞాప్యతే తథా చ శుక్తావవభాస్యరజతాదిః స్మర్యమాణసదృశః పూర్వానుభవజనితసంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయ ఇతి వాక్యస్య ఫలితార్థః । అర్థాధ్యాసలక్షణం పూర్వమేవ పరిష్కృతమ్ ।
ఎతావతా గ్రన్థేన వాక్యమర్థాధ్యాసపరత్వేన వ్యాఖ్యాతుకామః పూర్వస్మాద్వైషమ్యమాహ –
జ్ఞానాధ్యాస ఇతి ।
స్మృతిపదస్య స్మరణమేవార్థః న స్మర్యమాణమ్ । అవభాసత ఇత్యనేన భావవ్యుత్పత్త్యా భాష్యస్థావభాసపదం జ్ఞానార్థకమితి జ్ఞాప్యతే । తథా చ స్మృతిసదృశః పూర్వానుభవజనితసంస్కారజన్యః శుక్తావధ్యస్తరజతాదివిషయకావభాస ఇతి వాక్యస్య ఫలితార్థః । ఎతేన స్మృతిసదృశోఽవభావసోఽవభాసత ఇత్యన్వయదోషో నిరస్తః । అవభాసత ఇతి పదస్య భావవ్యుత్పత్తిజ్ఞాపకత్వేన వ్యాఖ్యాతత్వాత్ । పూర్వదర్శనాదవభాస ఇతి పాఠాన్తరమ్ । అస్మిన్ పాఠే తు నాన్వయదోష ఇతి మన్తవ్యమ్ । అత్ర పరత్రావభస ఇతి పదద్వయపరిష్కారేణాతస్మింస్తద్బుద్ధిరధ్యాస ఇతి జ్ఞానాధ్యాసస్య లక్షణం వక్తవ్యమ్ । కిం చ స్మృత్యారోపయోః సంస్కారజన్యజ్ఞానత్వం ప్రమాణాజన్యజ్ఞానత్వం వా సాదృశ్యం ప్రతిపాదనీయమ్ ।
అపి చాధ్యాసే సంస్కారపదేన వివక్షితదోషసమ్ప్రయోగజన్యత్వమప్యుపపాదనీయమిత్యభిప్రేత్యాహ –
ఇతి సఙ్క్షేప ఇతి ।
నను లక్షణకథనానన్తరమవ్యాప్త్యాదిదోషాభావాత్ క్రమప్రాప్తసమ్భావనోపన్యాస ఎవోచితః న మతాన్తరోపన్యాసః తథా చ కథముత్తరభాష్యసఙ్గతిరిత్యాశఙ్క్య లక్షణపరిశోధనాయైవ మతాన్తరోపన్యాస ఇతి శఙ్కోత్తరాభ్యాం సఙ్గతిం ప్రదర్శయన్ ఉత్తరభాష్యమవతారయతి –
నన్వితి ।
ప్రకృతే విప్రతిపత్తిర్నామ వివాదః అధిష్ఠానారోప్యయోర్యత్స్వరూపం తస్య వివాదేపీతి విగ్రహః । అధిష్ఠానం సత్యమితి సత్యవాదినో వదన్తి । అసత్యమిత్యసత్యవాదినః । ఎవమధిష్ఠానస్వరూపవివాదః । అపి చాధిష్ఠానస్య సత్యత్వేపి జడత్వమజడత్వమిత్యేవం తత్త్వస్వరూపవివాదః । అన్యథాఖ్యాతివాదినస్తార్కికాః అఖ్యాతివాదినః ప్రాభాకరాశ్చ దేశాన్తరనిష్ఠం రజతమితి వదన్తి । ఆత్మఖ్యాతివాదినో బుద్ధినిష్ఠమితి । వేదాన్తినస్త్వనిర్వచనీయవాదినోఽధిష్ఠాననిష్ఠమితి । బౌద్ధైకదేశీ శూన్యవాదీ త్వసద్రూపమిత్యేవమారోప్యస్వరూపవివాద ఇతి భావః । లక్షణసంవాదాత్ లక్షణస్య సర్వసమ్మతత్వాదిత్యర్థః । తన్త్రపదం మతపరం శాస్త్రపరం వా । తథా చ సిద్ధాన్తత్వేనేదం లక్షణం సర్వైరభ్యుపగతమితి భావః ।
అన్యథాత్మేతి ।
ఖ్యాతిపదమవభాసపరమ్ । ఎకమేవ లక్షణం మతద్వయే యోజనీయమిత్యాశయేనేదముక్తమితి భావః ।
స్వావయవధర్మస్యేతి ।
స్వపదం రజతపరమ్ । ఆత్మఖ్యాతిమతసాఙ్కర్యవారణాయేదం విశేషణమితి భావః । అన్యధర్మస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానాన్తరం దేశాన్తరస్థస్యేతి । అనిర్వచనీయమతాసత్ఖ్యాతిమతసాఙ్కర్యవారణాయేదం విశేషణమితి భావః । ఎవముత్తరత్ర తత్తద్విశేషణేన తత్తన్మతసాఙ్కర్యవారణమూహనీయమ్ ।
అన్యథాఖ్యాతిమతే అన్యధర్మావభాస ఇతి భాష్యే అన్యస్య ధర్మ అన్యేషాం ధర్మ ఇతి విగ్రహోఽభిప్రేతః అస్మిన్మతే తు అన్యస్య ధర్మ ఇతి విగ్రహమభిప్రేత్య వ్యాఖ్యాతి –
బుద్ధీతి ।
ఆన్తరస్య బుద్ధిపరిణామరూపస్య రజతస్యేదం రజతమితి శబ్దప్రయోగాద్బహిః పదార్థవదవభాస ఇతి వదన్తీతి భావః ।
తద్వివేకాగ్రహ ఇత్యాది భాష్యం వ్యాఖ్యాతి –
తయోశ్చేతి ।
దేశాన్తరస్థరజతశ్రుతిరూపార్థయోరిత్యరిత్యర్థః ।
రజతాంశే స్మృతిరిదమంశే త్వనుభవ ఇతి ప్రాభాకరమతన్తజ్జ్ఞాపయతి –
తద్ధియోశ్చేతి ।
అర్థవిషయకస్మృత్యనుభవయోశ్చేత్యర్థః ।
భేదాగ్రహకాల ఎవ తద్ధేతుకో భ్రమస్తిష్ఠతి నేతరస్మిన్ కాల ఇతి భ్రమస్య భేదాగ్రహసమానకాలీనత్వం ద్యోతయితుం భాష్యమనుషఙ్గం కృత్వా యోజయతి –
భేదేతి ।
సః భేదాగ్రహే మూలం నిమిత్తకారణం యస్య స తథా నిమిత్తకారణనాశానన్తరం లోకే కార్యస్య సత్త్వం దృష్టం ప్రకృతే తు న తథేతి భావః ।
భ్రమశబ్దస్యార్థమాహ –
విశిష్టేతి ।
తయోర్భేదస్యాగ్రహణేదం రజతమితి విశిష్టత్వేనోల్లిఖ్యమానశబ్దప్రయోగాత్మకో భ్రమ ఉత్పద్యత ఇతి భావః ।
శుక్తిస్తు పురోవర్తినీ రజతం తు దేశాన్తరమేవ న శుక్తౌ భాసత ఇత్యఖ్యాతివాదినో వదన్తి । తన్మతేఽపి దేశాన్తరస్థాన్యత్ర భానాభావే కథం విశిష్టవ్యవహార ఇతి గలే పాదుకాన్యాయేన లక్షణమస్తీత్యాహ –
తైరితి ।
విశిష్టశబ్దప్రయోగాత్మకస్య విశిష్టవ్యవహారస్యానుపపత్తిర్నామాన్యత్ర విద్యమానస్యాన్యత్ర భానరూపభ్రమం వినా వ్యవహారో న సమ్భవతీత్యాకారికా తయా విశిష్టభ్రాన్తేః తైరపి స్వీకార్యాదిత్యర్థః ।
రజతాదిః విపరీతధర్మత్వశబ్దార్థ ఇత్యభిప్రేత్య వ్యాచష్టే –
తస్యైవేతి ।
విరుద్ధః అత్యన్తాసత్త్వరూపః ధర్మః రజతాదిః యస్య శుక్త్యాదేః సః విరుద్ధధర్మః తస్య విరుద్ధధర్మస్య శుక్త్యాదేర్భవో రజతాదిః తస్య రజతాదేరిత్యర్థః । అత్రాలోకతాదాత్మ్యసమ్బన్ధేన శుక్తిశకలస్యాసద్రజతధర్మవత్త్వం వేదితవ్యమ్ ।
సమ్వాదమితి ।
సమ్మతిమిత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన ఆత్మఖ్యాతిత్వాదికముచ్యతే ।
ఉక్తమతేష్వనుపపత్తిం దర్శయన్ స్వాభిమతమాహ –
శుక్తావితి ।
దేశాన్తరే సత్త్వాయోగాదిత్యనేన అన్యథాఖ్యత్యఖ్యాతిమతద్వయనిరాసః । ఆత్మఖ్యాతివాదినోప్యన్యత్రాన్యధర్మావభాసస్యాగత్యాఙ్గీకారాదితి భావః ।
కేచిత్ శుక్తావేవ రజతస్యోత్పత్తిః తత్ర తస్యోత్పన్నస్య రజతస్య సత్యత్వమఙ్గీకార్యమితి వదన్తి । తన్మతం నిరాకరోతి –
శుక్తౌ సత్త్వ ఇతి ।
అత్రేదం త్వనుసన్ధేయమ్ । యత్ర లౌకికప్రత్యక్షవిషయత్వం తత్ర సాక్షాత్కరోమీత్యనువ్యవసాయవిషయత్వమితి వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధా ఎవం చ శుక్తావపరోక్షత్వేనానుభూయమానస్య రజతస్య భానం పరవాదినా జ్ఞానలక్షణారూపసన్నికర్షేణైవ వక్తవ్యం తథా చ రజతం సాక్షాత్కరోమీత్యనువ్యవసాయోపపత్తిర్న వాదిమతే శక్యతే వక్తుమ్ అలౌకికప్రత్యక్షవిషయస్య సాక్షాత్కరోమీత్యనువ్యవసాయవిషత్వాసమ్భవాత్ స్వమతే తు శుక్త్యాదావనిర్వచనీయం రజతముత్పద్యతే తస్యోత్పన్నస్య లౌకికప్రత్యక్షవిషయత్వేనానువ్యవసాయత్వాత్తదుపపత్తిరస్తీతి ।
బాధానన్తరేతి ।
నేదం రజతమితి బాధానన్తరకాలీనః శుక్తికా హి రజతవదవభాసత ఇత్యనుభవ ఇత్యర్థః ।
తత్ర హేతుమాహ –
తత్పూర్వమితి ।
బాధాత్పూర్వమిత్యర్థః । నేదం రజతమితి బాధప్రత్యక్షేణ సిద్ధమిత్యర్థః ।
’యావత్కార్యమవస్థాయిభేదహేతోరుపాధీతే’త్యభియుక్తవచనేన యో భేదహేతుః స ఉపాధిరితి నియమో హ్యనుభవసిద్ధః యథా చన్ద్రే హ్యనేకచన్ద్రత్వే అఙ్గుల్యాదిస్తథా చాహఙ్కారాత్మనోరైక్యాధ్యాసే అవిద్యాదేః భేదకత్వాభావాన్నపాధిత్వం కిన్తు హేతుత్వమాత్రం తస్యైవావిద్యాదేః బ్రహ్మజీవాన్తరభేదకత్వాత్తదధ్యాసే తూపాధిత్వం తస్మాన్నిరుపాధికః సోపాధికశ్చేతి ద్వివిధోఽధ్యాస ఇత్యభిప్రేత్యావతారయతి –
ఆత్మనీతి ।
జీవాదన్యో జీవాన్తరం బ్రహ్మజీవభిన్నమితి బ్రహ్మణి జీవభేదస్య సోపాధికస్యాధ్యాసే చైత్రో మైత్రాద్భిన్న ఇతి పరస్పరజీవభేదస్య సోపాధికస్యాధ్యాసే చ దృష్టాన్తమాహేత్యర్థః ।
సద్వితీయవదితి భాష్యార్థం కథయన్ దృష్టాన్తోపాధిం స్ఫోరయతి –
ద్వితీయేతి ।
లోకే లక్షణప్రమాణాభ్యాం వస్తునిర్ణయసిద్ధిః అత్ర మిథ్యాత్వస్పష్టీకరణాయోక్తేన లక్షణేనాధ్యాసస్వరూపే సిద్ధే లక్షణప్రశ్నావసరకాలే కింశబ్దేన బుద్ధిస్థస్య సమ్భావనాక్షేపస్యోత్థానాత్ వస్తునిశ్చయార్థం ప్రమాణనిరూపణాత్ పూర్వం సమ్భావనానిరూపణం యుక్తమితి అభిప్రేత్య సమ్భావనాక్షేపముత్థాపయతి –
భవత్వితి ।
నను వస్తునిర్ణయార్థమవశ్యం వక్తవ్యేన ప్రమాణేనైవ కథం సమ్భవేదిత్యాకారకాయాః సమ్భావనాయాః నిరాకరణాత్సమ్భావనా న పృథగ్వక్తవ్యా తథా చ తదాక్షేపస్యానవసర ఇతి చేన్న । ప్రామాణికే వస్తున్యసమ్భావనాయా అనుభవసిద్ధత్వాత్తథా చ న ప్రమాణేన తన్నిరాకరణమ్ । న చాసమ్భావితత్వే కథం ప్రామాణికత్వమితి వాచ్యమ్ । అసమ్భావితే వస్తుని ప్రామాణికత్వస్యాప్యనుభవసిద్ధత్వాత్తస్మాదసమ్భావనానిరాకరణాయ సమ్భావనా పృథక్ నిరూపణీయేతి తదాక్షేపో యుక్త ఇతి భావః ।
అపరోక్షాధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానమధిష్ఠానేన్ద్రియసంయోగశ్చ హేతుస్తథా చ శుక్త్యాదౌ కారణద్వయసత్త్వాదధ్యాసో భవతు ఆత్మని తు తదభావాన్న సమ్భవత్యధ్యాస ఇత్యేవం శఙ్కితురభిప్రాయమావిష్కుర్వన్ భాష్యమవతారయతి –
యత్రేతి ।
ఇన్ద్రియసంయోగాధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానయోరధ్యాసం ప్రతి హేతుత్వాదేవ యత్రాధ్యాసాధిష్ఠానత్వం తత్రేన్ద్రియసంయుక్తత్వం విషయత్వం చేతి వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధా భవతి, తథాచాత్ర సామగ్ర్యభావేనేన్ద్రియసంయుక్తత్వవిషయత్వరూపవ్యాపకాభావాదధిష్ఠానత్వరూపవ్యాప్యాభావస్తస్మాదధ్యాసో న సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాహేత్యర్థః ।
ప్రత్యగాత్మన్యవిషయ ఇతి పదద్వయేన సామగ్ర్యభావం స్ఫుటీకుర్వన్నన్వమావిష్కరోతి –
ప్రతీచీతి ।
ప్రతీచీత్యనేనేన్ద్రియసంయుక్తత్వే చేతి భావః ।
యద్యప్యాత్మనస్త్వజ్ఞానవిషయత్వం అహఙ్కారపరిణామరూపవృత్తివిషయత్వం చాస్తి తథాపీన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయత్వం నాస్తీతి పదద్వయఫలితార్థమాహ –
ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యేతి ।
యుష్మత్ప్రత్యయోపేతస్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానార్థమిదంప్రత్యయానర్హస్యేతి ।
త్వమవిషయత్వమితి ।
పరాగ్భావేనేదన్తాసముల్లేఖ్యత్వం జ్ఞానవిషయత్వం తద్విపరీతప్రత్యగ్రూపత్వాదాత్మనస్త్వవిషయత్వమితి భావః । ఇదముపలక్షణమ్ , ఇన్ద్రియాదిసంయుక్తత్వం చ బ్రవీషీత్యర్థః ॥
అధ్యాసలోభేనేతి ।
అధ్యాససిద్ధ్యభిప్రాణేత్యర్థః ।
యథా ఘటవతి భూతలే నీలఘటో నాస్తీత్యుక్త్యా నైకాన్తేన ఘటాభావో వివక్ష్యతే తథా స్వరూపజ్ఞానవిషయత్వాభావోక్త్యాహంప్రత్యయవిషయత్వేనాభ్యుపగతే హ్యాత్మని నైకాన్తేన విషయత్వాభావో వివక్షిత ఇత్యభిప్రేత్య సిద్ధాన్తభాష్యమవతారయతి –
ఆత్మనీతి ।
ఉత్కటకోటీసంశయః సమ్భావనా, అధ్యాసోస్తి న వేత్యాకారకసంశయస్యాస్తిత్వకోట్యంశే హ్యౌత్కట్యం నామ ప్రాయేణ కారణస్య సత్త్వాదధ్యాసో భవేదిత్యభిప్రాయస్తద్విశిష్టకోటిరుత్కటకోటిస్తద్వాన్సంశయః ఉత్కటకోటికసంశయ ఇత్యుచ్యతే, అధ్యాసోస్తీత్యంశస్యాభిప్రాయవిషయత్వాద్విషయతాసమ్బన్ధేనాభిప్రాయవైశిష్ట్యం విభావనీయమ్ ।
అధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానమేవ హేతుః నేన్ద్రియసంయోగ ఇత్యభిప్రేత్య అధ్యాసాధిష్ఠానత్వవ్యాపకం వివృణోతి –
అధిష్ఠానేతి ।
జ్ఞాన ఇతి ।
అధ్యాసరూపాధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞాన ఇత్యర్థః । భాసమానత్వం విషయత్వమితి పర్యాయః । మాత్రపదేనేన్ద్రియసంయుక్తత్వమిన్ద్రియత్వవిశిష్టత్వేన గౌరవాన్న వ్యాపకమిత్యుచ్యతే । అధ్యాసవ్యాపకమధ్యాసాధిష్ఠానత్వవ్యాపకమిత్యర్థః ।
కిం నామ భాసమానత్వమితి జిజ్ఞాసాయాం ఫలభాక్త్వరూపం విషయత్వరూపం చేతి ద్వివిధం భాసమానత్వమిత్యాహ –
తచ్చేతి ।
భాసమానత్వం చేత్యర్థః । భానం జ్ఞానం తత్ప్రయుక్తం యత్సంశయాదినివృత్తిరూపం ఫలం తద్భాక్త్వం తదాశ్రయత్వమిత్యర్థః । అధిష్ఠానారోప్యయోరాత్మాహఙ్కారయోర్యజ్జ్ఞానమహకిత్యాకారకాధ్యాసాత్మకం తేనాత్మాఙ్కారవిషకసంశయస్య తద్విషయకవిపర్యయస్య చాభావాత్సంశయాదినివృత్తిఫలభాక్త్వమాత్మాహఙ్కారయోరస్తీతి భాసమానత్వోపపత్తిరితి భావః । తదేవ భాసమానత్వమేవేత్యర్థః ।
విషయత్వమితి ।
ఇతి కేచిద్వదన్తీతి శేషః ।
తన్న వ్యాపకమితి ।
ఉక్త విషయత్వరూపభాసమానత్వం భానభిన్నత్వవిశిష్టత్వేన గౌరవాన్న వ్యాపకమిత్యర్థః । కేచిత్తు భాసమానత్వం నామ జ్ఞానభిన్నత్వఘటితం స్వరూపసమ్బన్ధవిశేషరూపముక్తఫలభాక్త్వనియామకం విషయత్వమితి వదన్తి । తచ్చోక్తవిషత్వరూపం భాసమానత్వం న వ్యాపకం జ్ఞానభిన్నత్వవిశిష్టత్వేన గౌరవాత్కిన్తూక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వమేవ వ్యాపకం జ్ఞానవిశిష్టత్వేన లాఘవాత్ అతో వ్యాపకస్య సత్త్వాదాత్మన్యధ్యాసోపపత్తిరితి భావః । నను జ్ఞానఘటితఫలభాక్త్వమితి న వ్యపకం సంశయాదినివృత్తివిశిష్టత్వేన గౌరవాదితి చేత్ । అత్రోచ్యతే । జ్ఞానప్రయుక్తఫలభాక్త్వమేవ వ్యాపకం సంశయాదినివృత్తేర్వ్యాపకశరీరప్రవేశస్తు ఫలస్ఫుటార్థస్తస్మాల్లాఘవమితి విజ్ఞేయమ్ । భాసమానత్వాదిత్యర్థ ఇతి । ఆత్మనః స్వప్రకాశత్వేన వృత్తౌ ప్రతిబిమ్బితత్వేన చ భాసమానత్వమహఙ్కారస్య తు సాక్షివేద్యత్వేన భాసమానత్వమితి భేదః । తథా హి - అహఙ్కారాభావవిశిష్టసుషుప్త్యాదికాలే అహమిత్యధ్యాసపూర్వకాలే చ స్వప్రకాశత్వేన ఆత్మా స్ఫుటం ప్రతీయతే, అత ఎవాత్మనిష్ఠం ప్రకాశత్వప్రయక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వమహఙ్కారాదినిష్ఠాసాక్షివేద్యత్వప్రయుక్తాత్ఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వాద్భిన్నమిత్యవశ్యమఙ్గీకరణీయమితి భావః । ఆత్మనః వృత్తిప్రతిబిమ్బితచైతన్యవిషయత్వాభావేఽపి వృత్తివిషయత్వమస్తీతి పరిహారగ్రన్థార్థః ।
యత్రేతి ।
యత్రాహఙ్కారే ప్రతీయతే ఆత్మా సోఽహఙ్కారోఽస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యన్వయః । తత్రాహఙ్కారే తదధిష్ఠానత్వేన ప్రతిబిమ్బితత్వేన చాత్మనః భాసమానత్వాదిత్యర్థః ।
నను ప్రథమవ్యాఖ్యానే అధ్యాసః స్ఫుటః ద్వితీయవ్యాఖ్యానేపి యత్ర ప్రతీయతే స ఇత్యనేనాధ్యాసో భాసత ఎవ ప్రతీయత ఇతి ప్రయోగాత్తథా చ పరస్పరాశ్రయదోషః స్యాదిత్యాహ –
న చేత్యాదినా ।
పూర్వాధ్యాస ఇతి ।
అహమిత్యాకారకే అన్యస్యాన్యాత్మకత్వావభాసరూపే పూర్వాధ్యాస ఇత్యర్థః । తథా చోత్తరాధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానాత్మకః పూర్వాధ్యాసో హేతుర్భవతి తస్మాద్ధేతోః సత్త్వాద్వ్యాపకస్య సత్త్వేనాత్మన్యధ్యాసోపపత్తౌ న కాచిదనుపపత్తిరితి భావః ।
భానభిన్నత్వఘటితవిషయత్వరూపభాసమానత్వవాదీ శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఎకస్మిన్ విషయవిషయిత్వస్య విరుద్ధత్వాదితి భావః ।
భానరూపస్యాత్మనః భానవిషయత్వరూపభాసమానత్వాభావేప్యుక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వం స్యాదిత్యత ఆహ –
తద్విషయత్వం వినేతి ।
భానవిషయత్వం వినేత్యర్థః ।
తత్ఫలేతి ।
భానవిషయత్వప్రయుక్తసంశయవిపర్యయనివృత్త్యాత్మకఫలేత్యర్థః ।
చశబ్దో యుక్త్యన్తరప్రతిపాదక ఇతి భ్రమం వారయతి –
చశబ్ద ఇతి ।
భానవిషయత్వమేవ ఫలభాక్త్వనియామకమితి నియమః కిన్తు స్వప్రకాశత్వమపి తన్నియామాకం తథా చ స్వప్రాకాశత్వాదాత్మనస్తత్ప్రయుక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వం యుజ్యత ఇతి భావః ।
ఉపసంహరతి –
అత ఇతి ।
వ్యాపకస్య స్వప్రకాశత్వప్రయుక్తఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వస్య సత్త్వాద్వ్యాప్యాధిష్ఠానత్వమాత్మని సమ్భవతీతి భావః । యద్యపి యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి భాష్యవ్యాఖ్యానే చిదాత్మా తావదస్మత్ప్రత్యయయోగ్య ఇత్యాదిగ్రన్థే ఫలభాక్త్వరూపగుణయోగాదాత్మని గౌణవిషయత్వం భాసమానత్వరూపం గ్రన్థకారేణ ప్రసాధితం తథాపి అత్ర ఫలభాక్త్వమేవ భాసమానత్వమిత్యుక్తం లాఘవాదితి మన్తవ్యమ్ । అన్యే తు ఆత్మని స్వప్రకాశత్వరూపం భాసమానత్వమఙ్గీకృత్య తదేవ వ్యాపకమిత్యధ్యాసోపపత్తిరతి వదన్తి ।
ఫలభాక్త్వరూపభాసమానత్వమేవాధ్యాసవ్యాపకం న భానభిన్నత్వవిశిష్టవిషయత్వరూపభాసమానత్వమితి భాష్యభావః స్ఫుటీకృతః స ప్రతీన్ద్రియగ్రాహ్యత్వం నాధ్యాసవ్యాపకమితి ప్రతిపాదకముత్తరభాష్యమవతారయతి –
యదుక్తమితి ।
తత్రేతి ।
యత్రాధ్యాసాధిష్ఠానత్వం తత్రేన్ద్రియసంయోగజన్యజ్ఞానవిషయత్వమితి యా వ్యాప్తిస్తస్యా అభావే హేతుమాహేత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యేపీతి ।
ద్రవ్యాత్మకోప్యకాశః స్పర్శరహితత్వాద్రూపరహితత్వాచ్చ న బాహ్యప్రవృత్తిరహితత్వాత్తస్మాదిన్ద్రియాగ్రాహ్య ఇతి భావః ।
అవివేకిన ఇతి ।
అయథార్థదర్శిన ఇత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియసంయుక్తత్వం విషయత్వం చేత్యుక్తం వ్యాపకద్వయమేకీకృత్య లాఘవాదిన్ద్రియగ్రాహ్యత్వమేవ వ్యాపకమిత్యాహ –
ఇన్ద్రియగ్రాహ్యత్వమితి ।
ఇన్ద్రియసంయోగజన్యజ్ఞానవిషత్వమిత్యర్థః ।
ఎతేనేత్యనేన బోధితం హేతుమాహ –
నీలనభసోరితి ।
నన్వాకాశస్య కథం తలమలినతాద్యధ్యాసాధిష్ఠానత్వమిన్ద్రయగ్రాహ్యత్వాభావేన భాసమానత్వరూపవ్యాపకాభావాదిత్యాశఙ్క్య సాక్షివేద్యత్వాదాకాశస్యాస్త్యేవ భాసమానత్వరూపం వ్యాపకత్వమిత్యాహ –
సిద్ధాన్త ఇతి ।
ఆలోకాకారా యా చాక్షషవృత్తిస్తస్యామభివ్యక్తో యః సాక్షీ తద్వేద్యత్వమిత్యర్థః ।
సూత్రితామితి ।
ప్రథమసూత్రేణార్థికార్థతయా ప్రతిపాదితామిత్యర్థః । అవిద్యాముపదర్శ్య తస్యాః జ్ఞాననిరస్యత్వప్రదర్శనేనావిద్యానివృత్తిసిద్ధేః కిమధ్యాసోపవర్ణనేన గౌరవాదితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
ఆక్షిప్తమితి ।
ఎతచ్ఛబ్దార్థమాహ సమాహితమితి ।
ఎవంలక్షణమితి భాష్యే బహువ్రీహిసమాసమభిప్రేత్య పరిష్కృతార్థమాహ –
ఉక్తలక్షణలక్షితమితి ।
మన్యన్త ఇతి ।
ప్రమాణకుశలా ఇతి శేషః । తద్వివేకేనేత్యస్య వ్యాఖ్యానమధ్యస్తనిషేధేనేతి । అధ్యస్తస్యాహఙ్కారాదేః నిషేధేన విలయనేన అధిష్ఠానస్వరూపస్య నిర్ధారణమవధారణాత్మకవిజ్ఞానం బ్రహ్మవిదో విద్యామాహురిత్యర్థః । నేదం రజతం కిన్తు శుక్తిరేవేత్యధ్యస్తాతద్రూపరజతవిలయనేన అధిష్ఠానశుక్తిస్వరూపస్య ప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మణో నిర్విచికిత్సమవధారణాత్మకం విజ్ఞానం విద్యేతి బ్రహ్మవిదో వదన్తీతి భావః ।
ఉక్తన్యాయేనేతి ।
అవిద్యాకార్యే త్వవిద్యానివర్త్యత్వరూపోక్తహేతుద్వయేనేత్యర్థః ।
నను కథముక్తశఙ్కాయాః పరిహారః తస్య పరిహారస్య భాష్యే అప్రతీయమానత్వాదిత్యత ఆహ –
మూలేతి ।
తద్వర్ణనమధ్యాసవర్ణనమిత్యర్థః ।
బన్ధస్యానర్థరూపస్యావాస్తవత్వద్యోతయితుమక్షరార్థమాహ –
అధ్యస్తకృతేతి ।
అధ్యస్తః అహఙ్కారాదిః తత్కృతో యోగప్రభావాదిజనితసర్వజ్ఞత్వాదిరూపో గుణః తత్కృతః అవివేకజనితబ్రహ్మహత్యాదిరూపో దోష ఇతి వివేకః । అక్షరార్థః శక్త్యా శబ్దతాడితార్థ ఇత్యర్థః ।
వృత్తానువాదపురఃసరముత్తరభాష్యతాత్పర్యమాహ –
ఎవమితి ।
ఉక్తరీత్యేర్థః । యుష్మదస్మదిత్యాదినా నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహార ఇత్యన్తేన భాష్యేణ సిద్ధవదుపన్యస్తమాత్మానాత్మనోరన్యోఽన్యవిషయమవిద్యాశబ్దితమధ్యాసం సిషాధయిషుస్తస్య లక్షణమభిధాయ తత్సమ్భవం చాత్మని దర్శయిత్వా పునస్తద్భావనిశ్చయముపపాదయితుమిచ్ఛన్ ప్రమాణమాహేతి భావః । శ్లోకః –
వ్యాఖ్యాయతే యదా భాష్యం సఙ్కేతో లిఖ్యతే తదా ।
ఆదౌ తు భాష్య ఇత్యేవమన్తే వ్యాఖ్యాన ఇత్యపి ॥
భాష్యే –
ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారా ఇతి ।
ప్రమాణానాం చక్షురాదీనాం వ్యవహారః ఉన్మీలననిమీలనాదిరూపః క్రియావిశేషః ప్రమేయఘటాదీనాం వ్యవహారః ఆనయనాదిరూపః క్రియావిశేషః ।
సర్వాణి చ శాస్త్రాణీతి ।
కర్మశస్త్రాణి మోక్షశాస్త్రాణి చేత్యర్థః । విధిప్రతిషేధమోక్షపరాణీత్యత్ర విధిప్రతిషేధపరాణి మోక్షపరాణీత్యనుభయత్ర పరశబ్దస్యాన్వయః । అధ్యాసం పురస్కృత్య ప్రమాణాదివ్యవహారాః ప్రవృత్తా ఇత్యనేనాధ్యాసాశ్రయః ప్రమాతాపి గమ్యతే, తథా చావిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదిప్రమాణానీత్యుక్తం భవతి తథా సతి కథం పునరవిద్యావద్విషయాణీత్యాద్యనువాదపూర్వకాక్షేపో యుక్తః పురోవాదసమ్భవాదితి భావః । పునఃశబ్దః ప్రమాణాన్తరద్యోతకః ।
వ్యాఖ్యానే
లౌకిక ఇతి ।
ప్రమాతా ప్రమాణం ప్రమేయమిత్యాది వ్యవహారో లోకిక ఇత్యర్థః । కర్తా కరణం కర్మేత్యాదివ్యవహారః కర్మశాస్త్రీయ ఇత్యర్థః । ధ్యాతా ధ్యానం ధ్యేయమిత్యాదివ్యవహారః మోక్షశాస్త్రీయ ఇత్యర్థః । నను మోక్షశాస్త్రేపి ప్రమాణాదివ్యవహారస్య సత్త్వాదయం నియమః కథమితి చేత్ । ఉచ్యతే । ప్రధానోపసర్జనభావేనాయం నియమ ఉపపద్యత ఇతి । తథా చ త్రివిధవ్యవహారస్య దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాధ్యాసమూలకత్వం ప్రత్యక్షసిద్ధం వ్యవహారహేతుత్వేనాధ్యాసోఽపి ప్రత్యక్షసిద్ధః ప్రమాణానామవిద్యావద్విషయత్వమపి ప్రత్యక్షసిద్ధమితి ప్రమాణముపన్యస్తం భవతీతి భావః ।
నను కర్మశాస్త్రీయత్వం నామ కర్మశాస్త్రాణాం సమ్బన్ధిత్వమితి వాచ్యమ్ , తత్ర కాని మోక్షశాస్త్రాణీత్యాశఙ్క్య విధినిషేధపరాణి కర్మశాస్త్రాణి మోక్షపరాణి మోక్షశాస్త్రాణీతి విభాగమాహ –
తత్రేతి ।
నను మోక్షశస్త్రస్యాపి విధినిషేధపరత్వమేవ వక్తవ్యం తన్నిష్ఠత్వాత్సకలశాస్త్రస్య కిం తతోఽన్యన్మోక్షపరత్వమిత్యాశఙ్క్య మోక్షశాస్త్రాణాం మోక్షపరత్వం నామ విధినిషేధశూన్యప్రత్యగ్బ్రహ్మపరత్వమిత్యాహ –
విధినిషేధశూన్యేతి ।
ఎవమితి ।
ఉక్తప్రాకరేణేత్యర్థః ।
ఉక్తప్రకారమేవాహ –
వ్యవహారహేతుత్వేనేతి ।
వైశిష్ట్యం తృతీయార్థః వ్యవహారహేతుత్వవిశిష్టాధ్యాసే సాక్షిసిద్ధేఽపీత్యర్థః । పరమతే మానసప్రత్యక్షసిద్ధోఽధ్యాస ఇతి ద్యోతనార్థం సామాన్యతః ప్రత్యక్షపదనివేశః । ఎవముత్తరత్ర విభావనీయమ్ । ప్రమాణాదీనామచేతనత్వేన తేషాం వ్యవహారః ప్రమాతారమన్తరా న సమ్భవతి ప్రమాతృత్వం ప్రమాశ్రయత్వం తచ్చాసఙ్గస్యాత్మనః వినాధ్యాసం న శక్యముపపాదయితుం తస్మాద్వ్యవహారహేతుత్వేనాధ్యాసే సాక్షిప్రత్యక్షసిద్ధేఽపి ప్రమాణాన్తరం పృచ్ఛతీతి భావః ।
అధ్యాసో వ్యవహారహేతుః సన్ ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధ ఇతి సాధయితుం ప్రవృత్తేన ’తమేతమవిద్యాఖ్యమిత్యాది మోక్షపరాణీ’త్యేతదన్తేన భాష్యణైవాధ్యాసస్య వ్యవహారహేతుత్వార్థం ప్రమాణనిష్ఠావిద్యావద్విషయత్వమపి ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధమితి సాధితం భవతి తదనువదన్ భాష్యాన్వయమావిష్కరోతి –
తత్తత్ప్రమేయవ్యవహారేతి ।
అధ్యాసాత్మకేతి ।
అధ్యాసవిశిష్టేత్యర్థః । అథవా అధ్యాసాత్మకోఽర్థాధ్యాసస్వరూపః యః ప్రమాతా తదాశ్రితత్వాదితి యథాశ్రుత ఎవార్థః । ప్రమాతృత్వవిశిష్టస్య ప్రమాతుః సాభాసాహఙ్కారస్యార్థాధ్యాసత్వజ్ఞాపనార్థమిదం విశేషణమితి భావః ।
అవిద్యావద్విషయత్వమితి ।
అధ్యాసవత్పురుషాశ్రయత్వమిత్యర్థః । ప్రత్యక్షం సాక్షిప్రత్యక్షమిత్యర్థః । నను ప్రమాణానామధ్యాసవత్ప్రమాత్రాశ్రయత్వం వక్తవ్యం కుతః ప్రమాయాస్తదాశ్రయప్రతిపాదనమితి చేన్న । ప్రమేయవ్యవహారహేతుభూతప్రమాణస్య యథా అధ్యాసవత్పురుషాశ్రయత్వం తథా ప్రమేయవ్యవహారహేతుభూతప్రమాయా అపి తదాశ్రయత్వజ్ఞాపనార్థత్వాత్ । న చేదమప్రసక్తమితి వాచ్యమ్ । ప్రమాణానాం ప్రమాద్వారా ప్రమేయవ్యవహారం ప్రతి హేతుత్వాత్తేషాం ప్రమాణానాం ప్రమాత్రాశ్రితత్వేన తత్కార్యప్రమాయా అపి తదాశ్రితత్వప్రతిపాదనం ప్రసక్తమేవేతి భావః । అథవా ప్రమాపదం ప్రమాణపరమ్ , తథా చ వ్యవహారహేతుభూతస్య ప్రమాణస్యాధ్యాసవత్ప్రమాత్రాశ్రితత్వాదితి భావః । ప్రమాణానామితి నిష్ఠత్వం షష్ఠ్యర్థః ।
విషయత్వమితి ।
అధ్యాసశ్చేతి శేషః । యద్యప్యన్యస్యాన్యాత్మకత్వావభాసోఽధ్యాసః ప్రత్యక్షసిద్ధః అవిద్యావద్విషయత్వం చ ప్రత్యక్షసిద్ధం తథాపి తయోః సద్భావే ప్రమాణాన్తరం పృచ్ఛతీతి భావః ।
అవిద్యావద్విషయాణీతి ।
యదా పురుషోధ్యాసాత్మకదోషయుక్తస్తదా చక్షురాదికమప్యధ్యాసాత్మకదోషయుక్తమ్ , తథా చ యద్దుష్టకరణజన్యం జ్ఞానం తద్భ్రమ ఇతి నియమః యథా పీతః శఙ్ఖ ఇతి జ్ఞానమ్ , ఎవం చ తాని చక్షురాదీని సర్వదా భ్రమజనకాన్యేవ స్యుః న ప్రమాజనకానీతి అవిద్యావద్విషయాణి తాని కథం ప్రమాణానీతి ప్రామాణ్యాక్షేప ఇతి భావః । అర్థాపత్తిపదం ప్రమాణపరం న ప్రమాపరం దేవదత్తోఽధ్యాసవానిత్యాకారకార్థాపత్తిరూపప్రమాకరణమర్థాపత్తిః, తథా చ అధ్యాసం వినా వ్యవహారో న సమ్భవతీతి వ్యవహారరూపకార్యార్థాపత్తిరధ్యాసే ప్రమాణమితి భావః । తత్పదం వ్యవహారపరం చైత్రోఽధ్యాసవాన్ వ్యవహారవత్త్వాత్ మైత్రవద్ వ్యతిరేకేణ ఘటవద్వేత్యనుమానం చాధ్యాసే ప్రమాణమితి భావః ।
నన్విదం భాష్యమధ్యాసప్రమాణప్రతిపాదనపరతయైవ వ్యాఖ్యాయతే కిమవిద్యావద్విషయత్వే ప్రమాణప్రతిపాదనపరతయాపి న వ్యాఖ్యాయతే ప్రశ్నవిషయత్వేనోభయోః ప్రసక్తేస్తుల్యత్వాదితి చేన్న । అధ్యాసప్రమాణప్రతిపాదనేనావిద్యావద్విషయత్వే ప్రమాణప్రతిపాదనస్య సులభత్వాత్ , తథాహి ప్రత్యక్షాదిప్రమాణమధ్యాసవత్ప్రమాత్రాధిష్ఠితం సత్ప్రవృత్తికారణ అచేతనత్వాద్రథాదివదితి ప్రయోగః అచేతనస్య వ్యవహారః చేతనాధిష్ఠితత్వమన్తరా న సమ్భవతీత్యన్యథానుపపత్తిరిత్యేతద్వయమవిద్యావద్విషయత్వే ప్రమాణమితి విభావనీయమ్ । న కేవలమధ్యాసే వ్యవహారలిఙ్గకానుమానమేవ ప్రమాణం కిన్తు వ్యవహారపక్షకమపీత్యాహ –
దేవదత్తేతి ।
దేహశబ్దేన మనుష్యత్వాదిజాతివిశిష్టః అవయవీ అభిమతః, ఆదిశబ్దేన ఇన్ద్రియగ్రాహ్యాద్యవయవగ్రహణమ్ । దేహే అహమిత్యధ్యాసః ఇన్ద్రియాదౌ మమేత్యధ్యాసః తన్మూలక ఇత్యర్థః । తస్యాధ్యాసస్యాన్వయశ్చ వ్యతిరేకశ్చాన్వయవ్యతిరేకౌ తావనుసరతీత్యన్వయవ్యతిరేకానుసారీ తస్య భావస్తస్మాదిత్యర్థః । అన్వయః సత్త్వం వ్యతిరేకోఽభావ ఇతి వివేకః । వ్యవహారః స్వవ్యతిరేకద్వారా అధ్యాసవ్యతిరేకానుసారీ భవతీతి భావః ।
యత్ యదన్వయవ్యతిరేకానుసారి తత్తన్మూలకమితి సామాన్యవ్యాప్తిమాహ –
యదిత్థమితి ।
ఇత్థం పదాన్వయవ్యతిరేకానుసారీ భవతీత్యర్థః । తథా తన్మూలకమిత్యర్థః ।
సామాన్యవ్యాప్తిం స్ఫుటీకర్తుం తదుచితం స్థలం ప్రదర్శయతి –
యథేతి ।
మూలపదం కారణపరం యథా మృదన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాన్మృన్మూలో ఘటః తథా అధ్యాసాన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాదధ్యాసమూలకో వ్యవహార ఇతి భావః ।
కారణతయేతి ।
కారణత్వేన సాధ్యప్రవిష్టత్వాదధ్యాససిద్ధిరితి భావః । వాశబ్దశ్చార్థే ।
’ఉచ్యతే దేహేన్ద్రియాదిష్వహమి’త్యాది భాష్యం శ్రీభాష్యకారస్య వస్తుసఙ్గ్రాహకవాక్యం తస్యైవ ప్రపఞ్చనం ’నహీన్ద్రియాణ్యనుపాధాయే’త్యాది భాష్యమితి విభాగమభిప్రేత్య ఉత్తరభాష్యం శఙ్కోత్తరాభ్యామవతారయతి –
నన్వితి ।
లిఙ్గాదేరితి ।
అనుమానప్రమణాదేరిత్యర్థః । ప్రత్యక్షాదీత్యాదిపదేనానుమిత్యాదేః సఙ్గృహీతత్వాదిత్యర్థః । వ్యవహారః పురుషకర్తృకవ్యవహార ఇత్యర్థః ।
ప్రమాస్వరూపాణాం ప్రత్యక్షానుమితిశాబ్దజ్ఞానానాం వ్యవహారమభినయతి –
ద్రష్టేత్యాదినా ।
అనుమాతా అనుమితికర్తా శాబ్దప్రమారూపశ్రవణకర్తా శ్రోతా । అనుమన్తేతి పాఠః ప్రామాదికః అస్మింశ్చ పాఠే అనుమన్తా అనుమతికర్తా అనుమతిః సమ్మతిరిత్యర్థః ।
యద్వేతి ।
పురుషః తాని మమత్వేనానుపాదాయ పురుషస్య యో వ్యవహారః స న సమ్భవతీత్యన్వయః ।
ప్రథమవ్యాఖ్యానే పురుషస్య వ్యవారకర్తృత్వమాత్రం, వ్యవహారస్య తు అగృహీత్వేత్యనేన అనుపాదానక్రియాకర్తృత్వం – న సమ్భవతీత్యనేన చాసమ్భవక్రియాకర్తృత్వం చేత్యుభయకర్తృత్వం ప్రతిపాద్యతే తస్మాదనుపాదాయేత్యేకకర్తత్వవాచిక్త్వాప్రత్యయః సాధురితి పరిష్కరోతి –
పూర్వత్రేతి ।
ద్వితీయవ్యాఖ్యానే వ్యవహారస్యాసమ్భవక్రియాకర్తృత్వమాత్రం పురుషస్య తు పురుషోనుపాదాయేత్యనేనానుపాదానక్రియాకర్తృత్వం పురుషస్య వ్యవహార ఇత్యనేన వ్యవహారకర్తృత్వం చేత్యుభయకర్తృత్వం ప్రతిపాద్యతే తతః ప్రత్యయః సాధురితి స్ఫూటీకరోతి –
ఉత్తరత్రేతి ।
దేహరూపధర్మ్యధ్యాసామన్తరా హీన్ద్రియాదిరూపధర్మాధ్యాసో న సమ్భవతీతి ధర్మ్యధ్యాసోఙ్గీకరణీయ ఇతి పరిహారమభిప్రేత్య ధర్మిణం స్ఫోరయతి –
ఇన్ద్రియాణామితి ।
నన్వితి ।
అచేతనేన్ద్రియాదేర్వ్యవహారః చేతనసమ్బన్ధమన్తరా న సమ్భవతి రథాదేర్వ్యవహార ఇవాతః చేతనసమ్బన్ధో వాచ్యః ఇన్ద్రియాదేస్తు స్వాశ్రయశరీరద్వారా పరమ్పరాసమ్బన్ధేన చేతనాత్మసమ్బన్ధసత్త్వాద్వ్యవహారోపపత్తేః కిం ధర్మ్యధ్యాసేనేతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
ఆత్మశరీరయోః సంయోగః సమ్భవతి చేత్తదా ఆత్మసంయుక్తశరీరసమ్బన్ధిత్వేనేన్ద్రియాదేరాత్మసమ్బన్ధో వక్తుం యుజ్యతే స ఎవ న సమ్భవతీత్యాశయం స్ఫుటీకరోతి –
అసఙ్గో హీతి ।
నిరవయవస్యావయవసంశ్లేషరూపసంయోగో నాస్తి । సిద్ధాన్తే సమవాయస్తు నాభ్యుపగత ఎవ స్వరూపాదిసమ్బన్ధస్తు సంయోగాదిమూలసమ్బన్ధపూర్వకః తథా చాధ్యాసేనైవ వ్యవహారనిర్వాహ ఇతి భావః ।
వృత్తిమాత్రమితి ।
అన్తఃకరణపరిణామవిశేషమాత్రమిత్యర్థః ।
జగదాన్ధ్యేతి ।
జగతః వ్యవహారవిషయత్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
ప్రమా నామ వృత్తిసమ్బన్ధరహితచిద్రూపా వా చిత్సమ్బన్ధరహితవృత్తిర్వా ఆహోస్విద్విశిష్టా వేతి వికల్ప్య ప్రథమద్వితీయౌ నిరస్య తృతీయమఙ్గీకరోతి -
అతో వృత్తీద్ధ ఇతి ।
వృత్త్యభివ్యక్తో వృత్తీద్ధ ఇత్యర్థః । వృత్తిమతో మనసః యత్తాదాత్మ్యం సత్తైక్యరూపం తస్యాధ్యాసం వినేత్యర్థః । వృత్తిరూపవిశేషణాంశే చాధ్యాసః ధర్మ్యధ్యాసం వినా న సమ్భవతి, తథా చ ధర్మ్యధ్యాసాభావేనోభయత్ర ధర్మాధ్యాసాభావే వృత్తివిశిష్టబోధరూపప్రమాశ్రయత్వం నేతి ఫలితార్థః ।
’ఎతస్మిన్ సర్వస్మిన్నసతీతి’ భాష్యస్య మనస్తాదాత్మ్యాద్యధ్యాసాభావరూపతాత్పర్యార్థో ఉక్తః సమ్ప్రతి శబ్దోక్తార్థమాహ –
దేహాదీతి ।
తద్ధర్మాధ్యాసే చ దేహధర్మస్యేన్ద్రియాదేరధ్యాసే చేత్యర్థః ।
ప్రత్యాహేతి ।
తిరస్కరోతీత్యర్థః । ప్రమాతారమన్తరా హ్యచేతనేన్ద్రియాదివ్యవహారో నోపపద్యత ఇతి సిద్ధాన్త్యభిప్రాయః ।
అర్థాపత్తిశబ్దో వ్యాఖ్యాతః తచ్ఛబ్దార్థం కథయన్ భాష్యం యోజయతి –
అహమితీతి ।
అధ్యాసం వినా ప్రమాతృత్వాయోగాత్తదన్తర్గతత్వమధ్యాసస్యేతి భావః ।
పూర్వస్థితమేవకారముత్తరపదేనాన్వేతి –
ప్రమాణాన్యేవేతీతి ।
నను చైతన్యాద్వితీయావభాసం ప్రతి ప్రమాత్రన్తర్గతస్యావిద్యాధ్యాసస్య దోషత్వేన ప్రసిద్ధత్వాత్కథమదోషత్వమిత్యత ఆహ –
సతి ప్రమాతరీతి ।
యథా చక్షుర్నిష్ఠకాచకామలదిః పశ్చాద్భవన్ దోషః తథా అవిద్యా తు ప్రమాత్రన్తర్గతత్వాన్న దోష ఇత్యన్వయః । పూర్వస్మాద్వైషమ్యద్యోతకస్తుశబ్దః । ప్రమాకారణీభూతే ప్రమాతరి సతి పశ్చాద్భవన్ తదకరణీభూతో యః స దోష ఇత్యుచ్యతే యథా కాచాదిః పీతప్రమాం ప్రత్యకారణత్వాత్ అవిద్యాత్మకాధ్యాసస్తు ప్రమాత్రన్తర్గతతయా ప్రమాం ప్రతి కారణత్వాన్న దోష ఇత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి । అకారణత్వేన యోఽవతిష్ఠతే స దోషః స ఎవ కారణత్వేనావతిష్ఠతే చేన్న దోషో భవతి తథా చావిద్యాధ్యాసస్తు చైతన్యాద్వితీయావభాసం ప్రత్యకారణత్వాద్దోషః న ద్వైతావభాసం ప్రతి తత్ర కారణత్వాత్తద్యథా కాచాదిరకారణత్వాచ్చక్షురాదిదోషోపి సన్ తథావిధపాపాదృష్టమనుమాపయన్ తత్ర కారణత్వాన్న దోషస్తద్వదితి ।
సాక్షాత్కార ఇతి ।
అపరోక్షానుభవ ఇత్యర్థః ।
యౌక్తికమితి ।
యుక్తిజన్యమిత్యర్థః । అనుమానాదిజన్యమితి యావత్ ।
ఆత్మేతి ।
ఆత్మా హ్యనాత్మభిన్న ఇతి పరోక్షాజ్ఞానమిత్యర్థః ।
బాధితేతి ।
అపరోక్షజ్ఞానేన బాధితః అభాసీకృతః అధ్యాసః బాధితాధ్యాసః తస్యానువృత్త్యేత్యర్థః ।
అపరోక్షజ్ఞానవతాం వ్యవహారకారణీభూతాధ్యాసస్య బాధితత్వం కుత్ర ప్రతిపాద్యత ఇతి జిజ్ఞాసాయామాహ –
సమన్వయ ఇతి ।
ద్వితీయవర్ణక ఇతి శేషః । తథా చావరణే నివృత్తేపి పీతః శఙ్ఖః ఇతి యత్ వాసనాత్మకవిక్షేపశక్త్యంశానువృత్తేర్జీవన్ముక్తానాం వసిష్ఠాదీనాం వ్యవహారోప్యధ్యాసజన్య ఎవ పరన్తు తదీయాధ్యాసస్య బాధితత్వాన్న తత్కారణవ్యవహారస్య బన్ధహేతుత్వమితి భావః ।
పరోక్షేతి ।
పరోక్షజ్ఞానస్యాహమిత్యపరోక్షాధ్యాసానివర్తకత్వాద్వ్యవహారవతాం తేషామధ్యాసాభావో వక్తుం న శక్యత ఇతి భావః ।
పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి వాక్యస్యాన్వయపూర్వకమర్థం పరిష్కరోతి –
వివేకినామపీతి ।
పరోక్షజ్ఞానినామపరోక్షజ్ఞానినామిత్యర్థః ।
అధ్యాసవత్త్వేనేతి ।
బాధితత్వాబాధితత్వవిశేషేఽప్యధ్యాసవత్త్వేన తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఉక్తమితి ।
’ఉచ్యతే దేహేన్ద్రియాదిష్వి’త్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసరే ఉక్తమిత్యర్థః ।
అనుభూతతృణేతి ।
అనుభూతతృణనిష్ఠతృణత్వవత్త్వాదిత్యర్థః ।
వివేకినోపీతి ।
అయం పురుషో మదనిష్ఠసాధనం బలవత్త్వే సతి క్రూరదృష్టిమత్త్వాత్తస్మిన్సత్యాక్రోశవత్త్వాద్వా తస్మిన్సతి ఖడ్గోద్యతకరత్వాద్వా అనుభూతపురుషవదిత్యనుమాయ వివేకినోపి నివర్తన్తే । ఎవం క్రూరదృష్ట్యాదిరాహిత్యవిశిష్టసద్గుణత్వాదిహేతునా చేష్టాసాధత్వమనుమాయ తద్విపరీతాన్ ప్రతి ప్రవర్తన్త ఇతి భావః ।
ఎతత్ప్రత్యక్షమితి ।
అధ్యాసవత్త్వమేతచ్ఛబ్దార్థః, పశ్వాదినిష్ఠాధ్యాసః పరప్రత్యక్షవిషయో న భవతీతి భావః । సాధ్యవికలః సాధ్యరహిత ఇత్యర్థః ।
తేషామాత్మేతి ।
అహమితి సామాన్యాత్మకం జ్ఞానమస్తీదం చేతనమిదమచేతనమిదం మదీయమిత్యాదిజ్ఞానం చాస్తి పశ్వాదీనామితి భావః ।
మాత్రపదవ్యావర్త్యమాహ –
న వివేక ఇతి ।
శాస్త్రాచార్యోపదేశాభావాదహం దేహేన్ద్రియాదివిలక్షణ ఇతి వివేకరూపవైలక్షణ్యజ్ఞానం తు నాస్తీతి భావః ।
నను శఙ్కాయాః కః పరిహార ఇత్యత ఆహ –
అత ఇతి ।
పూర్వోక్తదోషసమ్ప్రయోగసంస్కారస్వరూపసామగ్రీరూపలిఙ్గాత్ పశ్వాదీనామధ్యాసోఽస్తీత్యనుమీయత ఇతి న సధ్యవైకల్యమితి భావః ।
నిగమయతీతి ।
పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి సఙ్గ్రహవాక్యే తాత్పర్యేణోక్తం వివేకినాం వ్యవహారస్యాధ్యాసకార్యత్వముపసంహరతీత్యర్థః ।
తైరితి –
సహార్థే తృతీయా । వ్యవహారవత్త్వం వ్యవహారవత్త్వసమానధర్మ ఇత్యర్థః । తస్య వ్యవహారవత్త్వస్యేత్యర్థః । దర్శనాత్ ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
వివేకినామితి ।
పరోక్షజ్ఞానినామపరోక్షజ్ఞానినాం చేత్యర్థః । యాదృశః పశ్వాదీనాం వ్యవహారః ప్రత్యక్షప్రమాణేన దృశ్యతే వివేకినామపి తాదృశో వ్యవహారః ప్రత్యక్షేణ దృశ్యతే తథా చ పశ్వాదిభిస్సహ వ్యవహారవత్త్వరూపసమానధర్మవత్త్వేన తత్తుల్యానాం వివేకినాం పుంసాం వ్యవహారోప్యధ్యాసకార్యత్వరూపసమానధర్మేణ పశ్వాదివ్యవహారతుల్య ఇతి నిశ్చీయత ఇతి సముదాయగ్రన్థార్థః । అత్రాయం ప్రయోగః వివేకినాం వ్యవహారః తదీయాధ్యాసకార్యః తదధ్యాసాన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాత్పశ్వాదివ్యవహారవదితి ।
ఉక్తం పురస్తాదితి ।
’అతః సమానః పశ్వాదిభిః పురుషాణామి’త్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసరే పూర్వముక్తమిత్యర్థః ।
తత్రేతి ।
ఉక్తసామ్య ఇత్యర్థః ।
ఉక్తేతి ।
’ఉచ్యతే దేహేన్ద్రియాదిష్వి’త్యాదిభాష్యవ్యాఖ్యానావసర ఇతి శేషః ।
పరమప్రకృతమనుమానేనోక్తమధ్యాసవత్త్వముపసంహరతి –
అత ఇతి ।
తథా చ కృత్స్నలౌకికవ్యవహారస్యాధ్యాసకార్యత్వం సాధితమితి స్థితమ్ ।
తస్య దేహేతి ।
కర్మకర్తుః దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞానాభావే కర్మణి ప్రవృత్తిరేవ న స్యాదతః ఫలభోక్తా దేహాతిరిక్తాత్మాస్తీతి జ్ఞానం కర్మహేతురితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
భాష్యే
యద్యపి బుద్ధిపూర్వకారీతి ।
బుద్ధిపూర్వకారీ ఆత్మనః పరలోకస్య సమ్బన్ధమవిదిత్వా నాధిక్రయత ఇత్యన్వయః । అపేతబ్రహ్మక్షత్రాదిభేదం ప్రపఞ్చశూన్యమేకరసమిత్యర్థః ।
ప్రాక్ చ తథాత్మభూతవిజ్ఞానాదితి ।
తత్త్వమసీతి వాక్యార్థజ్ఞానాత్ప్రాగిత్యర్థః । ప్రవర్తమానమితి । అవిద్యాకృతమహముల్లేఖమన్తరం సంసారమాశ్రిత్య ప్రవర్తమానమిత్యర్థః ।
అతస్మింస్తద్బుద్ధిరితి ।
అతస్మిన్ అయుష్మదర్థే అనిదఞ్చితి తద్బుద్ధిః యుష్మదర్థావభాస ఇత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే వైదికకర్మణః దేహోహమిత్యధ్యాసజన్యత్వాభావేఽపి క్షుత్పిపాసాదిగ్రస్తో జాతివిశేషవానహం సంసారీత్యధ్యాసజన్యత్వమస్తీతి సిద్ధాన్తయితుం పూర్వోక్తం హేతుం వికల్ప్య ఖణ్డయతి –
కిం తత్రేత్యాదినా ।
తత్ర వైదికకర్మణీత్యర్థః ।
అధ్యాసాబాధకత్వాదితి ।
క్షుత్పిపాసాదిగ్రస్త ఇత్యాద్యధ్యాసాబాధకత్వాదిత్యర్థః ।
తథాపీత్యక్షరత్రయేణైవ ప్రథమపక్షోక్తపరిహారో జ్ఞాప్యత ఇతి భాష్యభావం స్ఫుటీకర్తుం ద్వితీయపక్షనిరాసపరత్వేనోత్తరభాష్యమవతారయతి –
న ద్వితీయ ఇతి ।
వర్ణాశ్రమవయోవస్థాధ్యాసానాం చతుర్ణాం క్రమేణోదాహరణం ప్రతిపాదయతి -
బ్రాహ్మణో యజేతేతి ।
యద్యపి ’అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీతే’త్యనేన వయోధ్యాసో వర్ణాధ్యాసశ్చ ప్రతిపాద్యతే తథాపి బ్రాహ్మణో యజేతేతి వర్ణాధ్యాసస్య పృథగుదాహరణం స్పష్టార్థమ్ ।
అధ్యాసమితి ।
చేతనాచేతనయోరైక్యావభాసరూపమధ్యాసమిత్యర్థః । ఎవమధ్యాసే ప్రమాణసిద్ధేఽపి లక్షణం స్మారయత్యనువదతీతి యోజనా ।
నను పునః కిమర్థముక్తలక్షణానువాద ఇత్యత ఆహ –
కస్యేతి ।
జిజ్ఞాసాయామితి ।
విశేషజిజ్ఞాసాయామిత్యర్థః ।
తముదాహర్తుమితి ।
అధ్యాసస్వరూపముదాహృత్య వివేకతో దర్శయితుమిత్యర్థః । ’స్మృతిరూపః పరత్రే’త్యాదినా ’అన్యస్యాన్యధర్మావభాసతాం న వ్యభిచరతీ’త్యన్తేన భాష్యేణాధిష్ఠానారోప్యవివాదేపి పరత్ర పరస్యావభాసరూపాధ్యాసలక్షణం సర్వసంమతమితి పరిష్కృతమ్ , తేన లక్షణేన లక్షితస్యాధ్యాసస్య కుత్ర కస్యాధ్యాస ఇతి విశేషోదాహరణజిజ్ఞాసాయామస్మదర్థే ఆత్మని యుష్మదర్థస్యానాత్మనః తద్విపర్యయేణ చాధ్యాస ఇతి వివిచ్య దర్శనాయ పరత్ర పరావభాసలక్షణమనువదతీతి భావః । ’యుష్మదస్మదిత్యాదిలోకవ్యవహార’ ఇత్యన్తభాష్యేణాక్షేపసమాధానాభ్యామాత్మానాత్మనోరధ్యాసస్య వివేకతః ప్రదర్శనమప్యుక్తమేవాతః పునరుక్తమితి యది ప్రతీయేత తదా విస్తరేణాత్ర ప్రతిపాద్యాధ్యాస ఎవ సిద్ధవత్కృత్వా తత్ర సఙ్గ్రహేణ విషయాదిసిద్ధ్యర్థమనూద్యత ఇతి యదుక్తం తన్న విస్మర్తవ్యమ్ ।
ప్రతీకమాదాయ తచ్ఛబ్దస్యార్థమాహ –
తల్లక్షణమితి ।
’తమేతమవిద్యాఖ్యమాత్మానాత్మనోరితరేతరాధ్యాసం పురస్కృత్యే’త్యాదిభాష్యేణ ప్రత్యక్షత్వేన దర్శితాధ్యాసస్వరూపమిత్యర్థః ।
యథా స్పష్టం భవతీతి ।
దేహేన్ద్రియమనోభేదేన భిన్నానామనాత్మనాం తద్ధర్మాణాం చాత్మతద్ధర్మాణాం చాధ్యాసస్య విభజ్య దర్శనేన యథానుభవానురూఢం భవతీత్యర్థః ।
సాకల్యాదీనితి ।
సాకల్యం నామ పూజాదిసకలధర్మవిశిష్టత్వమ్ , వైకల్యం తు తద్రాహిత్యం భాష్యస్థాదిశబ్దార్థః । దేహవిశిష్టత్వం దేహతాదాత్మ్యాపన్నత్వమ్ ।
నను తద్ధర్మాణామేవాధ్యాసోఽస్తు కిం తత్తుల్యధర్మాణామధ్యాస ఇత్యత ఆహ –
భేదేతి ।
పుత్రో మద్భిన్న ఇతి భేదాపరోక్షజ్ఞాన ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
అన్యథేతి ।
భాష్యేణాప్రతిపాదితం ధర్మిణోర్దేహేన్ద్రియయోరధ్యాసం జ్ఞాపయన్ తద్ధర్మాధ్యాసస్య వైలక్షణ్యమాహ –
కృశత్వేతి ।
అజ్ఞాత ఇతి ।
అహమజ్ఞ ఇత్యజ్ఞానవిషయత్వమజ్ఞాతత్వమ్ ।
ప్రత్యయాః కామాద్యాః వృత్తయః అస్యేతి ప్రత్యయీ తథా చాహం చాసౌ ప్రత్యయీ చాహంప్రత్యయీ స చాహఙ్కారగ్రన్థిరిత్యభిప్రేత్యాహంప్రత్యయినమితి భాష్యార్థమాహ –
అన్తఃకరణమితి ।
ప్రతీత్యుపసర్గార్థకథనపూర్వకమఞ్చతీత్యస్యార్థమాహ –
ప్రాతిలోమ్యేనేతి ।
ఆత్మనః స్వరూపేణాధ్యాసాయోగాత్సంసృష్టత్వేనేత్యుక్తమ్ । సంసృష్టత్వం నామ తాదాత్మ్యరూపసమ్బన్ధవిశిష్టత్వం తథా చాత్మసమ్బన్ధస్యాధ్యాసమాహేత్యర్థః ।
నను ’తం చ ప్రత్యగాత్మానమి’తి భాష్యేణాత్మనోఽన్తఃకరణాదిషు అధ్యాసో దర్శితస్తత్కథమితరేతరాధ్యాసే ద్వయోరధ్యస్యమానత్వేన మిథ్యాత్వాపాతాత్ కిఞ్చిద్ద్వయోరధిష్ఠానత్వద్వయోర్విశేషావభాసో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అహమిత్యధ్యాస ఇతి ।
ఆన్ధ్యపదం వ్యవహారావిషయపరమ్ ।
న చేతి ।
అధ్యాసవిషయత్వేనాధిష్ఠానే స్థితిరహితస్య నాధ్యాసే భానం తదఙ్గీకారే అన్యథాఖ్యాతిప్రసఙ్గః స్యాదితి భావః । రజతాదావిదమ్పదార్థస్య తాదాత్మ్యరూపసంసర్గాధ్యాసో యథా తద్వదనాత్మన్యాత్మనః తాదాత్మ్యరూపసంసర్గాధ్యాసోఽఙ్గీకరణీయ ఇతి విభావనీయమ్ । జడస్యేతి నిరూపితత్వం షష్ఠ్యర్థః, జడనిరూపితమాత్మనిష్ఠాధిష్ఠానత్వం చేతనత్వం చ విపర్యయశబ్దార్థః । విపర్యయోధిష్ఠానం చైతన్యం చేతి పాఠాన్తరమ్ । చైతన్యం జడవిరుద్ధస్వరూపమిత్యర్థః ।
ఇత్థం భావే తృతీయేత్యభిప్రేత్య శేషపూర్త్యాం వాక్యం యోజయతి -
తదాత్మనేతి ।
కిం కేవలస్యైవాత్మనః సర్వత్ర సంసర్గాధ్యాస ఇత్యాశఙ్కాయాం విశేషమాహ –
తత్రాజ్ఞాన ఇతి ।
సంసర్గ ఎష్టవ్య ఇతి పూర్వేణాన్వయః । అనాదిర్వృత్త్యవిషయస్తాదామ్యరూపాధ్యాసికసమ్బన్ధః కేవలాత్మనః సంసర్గ ఇత్యర్థః । అజ్ఞానోపహితస్యాజ్ఞానోపాధికస్యేత్యర్థః । వృత్తివిషయః సాదిరాధ్యాసికతాదాత్మ్యసమ్బన్ధః అజ్ఞానోపహితస్యాత్మనః సంసర్గ ఇత్యర్థః । దేహాదౌ మన ఉపాధికస్యాత్మానః సాదిర్వృత్తివిషయః తాదాత్మ్యరూపసంసర్గ ఎష్టవ్య ఇత్యర్థః ।
భాష్యాప్రతిపాద్యమాత్మధర్మాధ్యాసం స్ఫోరయన్ ఫలితమాహ –
ఎవమాత్మని వర్ణితాధ్యాసమిత్యాదిగ్రన్థః స్పష్టార్థః ।
అధ్యాసధర్మిగ్రాహకమితి ।
అధ్యాసస్వరూపగ్రాహకమిత్యర్థః । ఎవం అధ్యాసం వర్ణయిత్వేత్యాదిగ్రన్థః స్పష్టార్థః ।
కుత్సితం శరీరం శరీరకమితి విగ్రహమభిప్రేత్య కన్ప్రత్యయస్యార్థమాహ –
కుత్సితత్వాదితి ।
శరీరకస్యాయం శారీరకమితి విగ్రహమభిప్రేత్య కన్ప్రత్యయస్యార్థమాహ –
తన్నివాసీతి ।
శరీరాన్తర్వర్తిహృదయపుణ్డరీకమధ్యదహరాకాశస్థితత్వాత్తన్నివాసీత్యర్థః ।
ప్రథమవర్ణకమితి ।
ప్రథమసూత్రస్య ప్రథమవ్యాఖ్యానమిత్యర్థః ।
విషయసమ్భవాసమ్భవాభ్యాం అధికరణమారచయితుం పూర్వోక్తం స్మారయతి –
విచారస్యేతి ।
గతార్థత్వేతి ।
శ్రీభగవతా జైమినినా విచారితార్థకత్వం గతార్థత్వమిత్యర్థః ।
విధేశ్చేతి ।
సచ్చిదానన్దాత్మకో జీవస్తత్కృతం కర్మేతి కర్మమాహాత్మ్యం కిం వక్తవ్యమ్ ఇతి కర్మస్తావకత్వేన సర్వేషాం వేదాన్తానామర్థవాదత్వం జీవస్య తు సచ్చిదానన్దాత్మకత్వమవాస్తవం కిన్తు స్తోత్రార్థమిత్యేవం పూర్వతన్త్రవిచార ఎవ విచారితత్వాదవగతార్థా ఎవ వేదాన్తా ఇతి భావః ।
ఫలితమాహ –
ఇత్యవ్యవహితేతి ।
ఇతి పదం హేత్వర్థకమ్ అవ్యవహితస్య పూర్వతన్త్రావిచారితత్వేన బుద్ధిస్థస్య ప్రతిపాద్యస్యాభావాదిత్యర్థః । పూర్వతన్త్రే విచారితత్వాద్వేదాన్తానాం కేనాపి తన్త్రేణావిచారితం సద్బుద్ధివిషయః కిఞ్చిత్ప్రతిపాద్యం వస్తు నాస్తీతి భావః । విచారస్య పూజితత్వం సర్వవిచారాపేక్షయోత్కృష్టత్వమ్ ।
శాస్త్రమేవ విశినష్టి –
సూత్రసన్దర్భస్యేతి ।
సూత్రకర్తుః శ్రీవేదవ్యాసస్య భ్రాన్తిం వారయతి –
సర్వజ్ఞ ఇతి ।
బాదరాయణశబ్దో వ్యాఖ్యాతః । యది విధిరేవ వేదార్థః స్యాత్తదా విధివిచారేణ కృత్స్నవేదవిచారో జాత ఎవేతి వేదాన్తానామర్థవాదత్వేన బ్రహ్మప్రతిపాదకత్వాభావాద్బ్రహ్మణి ప్రమాణాభావేన ప్రథమసూత్రే బ్రహ్మణః జిజ్ఞాస్యత్వోక్తేర్వైయర్థ్యం స్యాదితి భావః ।
అతఃశబ్దార్థం కథయన్ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
అనవగతమ్ అవిచారితత్వేనాజ్ఞాతం యద్బ్రహ్మ తదేవ పరం ప్రధానం యస్య వేదాన్తస్య స బ్రహ్మపరః స చాసౌ వేదాన్తశ్చ తస్య విచార ఇతి విగ్రహః ।
స్వోక్తేఽర్థే శ్రీభాష్యకారసమ్మతిమాహ -
తచ్చేతి ।
ఆరమ్భణీయత్వమిత్యర్థః ।
వృత్తానువాదపూర్వకమధికరణమారచయన్ వర్ణకాన్తరపరత్వేనోత్తరభాష్యమవతారయతి –
ఎవమితి ।
నను వర్ణకద్వయమసఙ్గతం తత్ప్రతిపాద్యహేతుద్వయస్య సూత్రాక్షరానారూఢత్వాదిత్యత ఆహ –
విషయేతి ।
పునరప్యధికారీతి ।
అధికారివిశేషణసాధనచతుష్టయభావాభ్యామధికారిభావాభావౌ తాభ్యామిత్యర్థః । పూర్వోక్తవిషయవాక్య ఎవారమ్భసన్దేహ ఇత్యధికరణప్రథమాఙ్గం పునఃశబ్దేన ద్యోత్యతే అపిశబ్దేన సన్దేహస్య తృతీయత్వం జ్ఞాప్యతే ।
అధికారిణమితి ।
సాధనచతుష్టయసాధనపూర్వకమధికారిణం సాధయతీత్యర్థః ।
అనుశాసనపదస్యార్థకథనద్వారాన్వయమభినయతి –
యోగశాస్త్రమితి ।
నాధికారార్థ ఇతీతి ।
నారమ్భార్థ ఇత్యర్థః ।
అనధికార్యత్వాదితి భాష్యస్యార్థం సఙ్గత్యా స్ఫోరయతి –
తస్యా అనారభ్యత్వాదితి ।
లోకే యదారభ్యం తత్కృతిసాధ్యమితి నియమః యథా ఘటాది, తథా చానేకజన్మకృతపుణ్యపుఞ్జపరిపాకసాధ్యాయాః జ్ఞానేచ్ఛాయాః కృతిసాధ్యత్వరూపవ్యాపకస్యాభావాదారభ్యత్వస్యాభావ ఇతి భావః । ఇచ్ఛా అనారభ్యా కృతిసాధ్యత్వాభావవత్త్వాన్నిత్యపదార్థవదితి ప్రయోగః ।
విపక్షే బాధకముత్తరాధికరణవిరోధరూపమాహ -
న హీతి ।
కర్తవ్యేతి ।
’శ్రోతవ్య’ ఇత్యాదిశ్రుతిసమానార్థత్వాయ కర్తవ్యపదమధ్యాహర్తవ్యం పశ్చాదన్వయాద్విచారే లక్షణా స్వీకర్తవ్యా తథా చ కర్తవ్యపదేనైవారమ్భోక్తేరథశబ్దవైయర్థ్యమితి భావః । నను అస్తు అథశబ్దోక్తారమ్భార్థాన్వయానుపపత్త్యైవ జిజ్ఞాసాపదస్య విచరే లక్షణా మాస్తు కర్తవ్యపదాధ్యాహారః అధ్యాహారస్య దోషత్వాత్ సమానార్థత్వమథశబ్దబోధితారభ్యత ఇత్యనేన స్యాత్ , తథా చ బ్రహ్మవిచార ఆరభ్యత ఇత్యథశబ్దః సార్థక ఇతి చేన్న । ఆరభ్యత ఇత్యేతస్య విధ్యర్థకత్వాభావేన శ్రుతిసూత్రయోరేకార్థకత్వాలాభాత్సమ్బన్ధగ్రన్థే సాధితం సమానార్థత్వం న విస్మర్తవ్యమితి భావః ।
అధునా సమ్భావితమితి ।
శాస్త్రారమ్భే విఘ్నోపశాన్తయే మఙ్గలం కర్తవ్యమితి మఙ్గలార్థకోఽథశబ్దః స్యాదిత్యేవ సమ్భావితమర్థాన్తరమధునా దూషయతీత్యర్థః । శ్రీభాష్యకారేణాథశబ్దస్య ప్రశ్నాద్యర్థకత్వమాశఙ్క్య కిమితి న పరిహ్రీయత ఇత్యాశఙ్కాం వారయితుం సమ్భావితపదమ్ ।
న హి తత్రేతి ।
ఆదిశబ్దేన కరణత్వముచ్యత్తే । అధికారిణా విచారః కర్తవ్యః ఇతి యథా అధికారిణః కర్తృత్వేనాన్వయో న సమ్భవతి, తథా మఙ్గలేన విచారః కర్తవ్య ఇతి మఙ్గలస్య కర్తృత్వేనాన్వయో న సమ్భవతి ప్రమాణాభావాదేవం మఙ్గలస్య విచారం ప్రతి కర్తృత్వరూపకారణాభావేన కారణత్వేనాప్యన్వయో న సమ్భవతీతి భావః ।
అథ శబ్ద ఇతి ।
మఙ్గలార్థక ఇతి శేషః । ఆదౌ మఙ్గలం కర్తవ్యమితి న్యానేన మఙ్గలస్యాథశబ్దార్థత్వేనావశ్యకత్వాత్కర్తృత్వాదినాన్వయాసమ్భవేఽపి యథా దధిదూర్వాదిదర్శనం మఙ్గలం తథా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపి మఙ్గలమితి సామానాధికరణ్యేనాన్వయః సమ్భవతీతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
మఙ్గలస్యాథశబ్దార్థత్వమేవ నాస్తీతి పరిహరతి –
సత్యమితి ।
ఆదౌ మఙ్గలం కార్యమిత్యథశబ్దః ప్రయుక్తః ఇత్యంశేఽఙ్గీకారః మఙ్గలార్థకోథశబ్ద ఇత్యంశే అనఙ్గీకారః తమనఙ్గీకరం వ్యనక్తి –
న తస్యేతి ।
అథశబ్దస్య వాచ్యార్థో లక్ష్యార్థో వా మఙ్గలం న భవతి ప్రయోజనాభావాదిత్యర్థః । నను తర్హి ’మఙ్గలానన్తరారమ్భే’త్యాదికోశః కథమితి చేన్న । కోశస్య మఙ్గలమథశబ్దగమ్యార్థ ఇతి జ్ఞాప్యార్థప్రతిపాదకత్వాత్ , న హి జ్ఞాప్యార్థస్య వాక్యార్థేఽన్వయో దృష్టః అతిప్రసక్తత్వాత్తస్మాన్మఙ్గలం నాథశబ్దవాచ్యోఽర్థః । అస్తు వా కోశబలాద్వాచ్యార్థః తథాప్యథశబ్దస్య తదుచ్చారణాదినైవ మఙ్గలఫలత్వసమ్భవేన మఙ్గలస్య వాచ్యార్థత్వేన గ్రహణే ప్రయోజనాభాన్న ప్రకృతే మఙ్గలార్థకోఽథశ్బ్దః కిన్తు ఆనన్తర్యార్థక ఎవ, అత ఎవాస్మిన్ గ్రన్థే అత్రానన్తర్యమేవేతి వాక్యేన గ్రన్థకృతాప్యేషోఽర్థః సూచితః । న చానన్తర్యార్థకత్వేపి ప్రయోజనాభావ ఇతి వాచ్యామ్ । అథశబ్దస్యానన్తర్యోక్తిద్వారా అధికారిప్రతిపత్త్యర్థత్వాత్ । కిఞ్చ యథా దధిదూర్వాదిదర్శనం మఙ్గలం తథా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపి మఙ్గలమితి సమానాధికరణాన్వయః పూర్వపక్షిణా ఉక్తః, స చాయుక్తః, ప్రశంసాపరతయా అర్థవాదత్వప్రసఙ్గాత్సూత్రస్య స్తుతిహేతుత్వేన న్యాయోపపాదకసూత్రత్వాభావప్రసఙ్గాచ్చేతి భావః ।
మఙ్గలకృత్యమితి ।
మఙ్గలఫలం విఘ్ననివృత్యాదికమిత్యర్థః ।
శ్రుత్యేతి భాష్యపదస్యార్థమాహ –
శ్రవణేనేతి ।
శ్రవణపదముపలక్షణమ్ ఉచ్చారణమపి మఙ్గలఫలకమిత్యర్థః । మాఙ్గలికావితి । మఙ్గలఫలకావిత్యర్థః । అథ మతం ప్రపఞ్చః సత్య ఇతి వాచ్యస్యాపేక్షితమర్థం పూరయతి – ప్రపఞ్చో మిథ్యేతి – మతే ప్రకృతే సతీతి, అన్యోర్థః అర్థాన్తరం తస్య భావోఽర్థాన్తరతా, తథా చ మిథ్యాత్వరూపాత్పూర్వప్రకృతార్థాదుత్తరార్థస్య సత్యత్వరూపస్య యాఽర్థాన్తరతా సైవార్థో యస్యాథశబ్దస్య స తథేత్యర్థః ।
తథాత్ర కిం న స్యాదితి ।
ధర్మజిజ్ఞాసారూపపూర్వార్థాద్భిన్నార్థస్వరూపా బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి కిం న స్యాదిత్యర్థః ।
జిజ్ఞాసాయాః పూర్వకాలే ప్రకృతాదర్థవిశేషాత్ కిం భిన్నార్థత్వముచ్యతే అర్థసామాన్యాద్వా హేతుత్వేన పూర్వప్రకృతార్థాద్వా ? నాద్య ఇత్యాహ –
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా ఇతి ।
ప్రకృతః సఙ్గత్యా ప్రాప్తః ఇత్యర్థః । తస్యాః బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః యస్మాదర్థవిశేషాదర్థాన్తరత్వమథశబ్దేనోచ్యతే సః ప్రకృతోఽర్థవిశేషో నాస్తీతి పూర్వేణాన్వయః ।
ద్వితీయం దూషయతి –
యతః కుతశ్చిదితి ।
యస్మాత్కస్మాచ్చిదిత్యర్థః ।
ఫలాభావాదితి ।
ప్రయోజనాభావాదిత్యర్థః ।
తృతీయమిష్టాపత్త్యా పరిహరతి –
యది ఫలస్యేతి ।
ఆక్షిప్యేతి ।
అన్యథానుపపత్త్యా అధ్యాహృత్యేత్యర్థః ।
నన్వవిశేషాదర్థాన్తరత్వమేవాస్తు కిమానన్తర్యేణేత్యత ఆహ –
హేతుఫలేతి ।
పూర్వార్థో హేతురుత్తరార్థః కార్యమితి జ్ఞానాయేత్యర్థః ।
నన్వర్థాన్తరేణాపి హేతుఫలభావజ్ఞానం స్యాదిత్యత ఆహ –
తస్మాదిదమర్థన్తరమితి ।
ఆనన్తర్యస్య హేతుత్వజ్ఞానజనకత్వే అనుభవం ప్రమాణయతి –
తస్మాదిదమనన్తరమితి ।
అర్థాన్తరేణ యథా హేతుఫలభావజ్ఞానం నోత్పద్యతే తథా ఆనన్తర్యేణాపి తన్నోపత్పద్యత ఇత్యభిప్రాయేణాతిప్రసక్తిమాశఙ్క్య పరిహరతి –
న చేతి ।
గౌణానన్తర్యేణ హేతుఫలభావజ్ఞానాభావేఽపి ముఖ్యానన్తర్యేణ తదస్తీతి పరిహారం వివృణోతి –
తయోరితి ।
అహేతుఫలయోర్గవాశ్వయోరిత్యర్థః । అముఖ్యత్వాద్గౌణత్వాదిత్యర్థః । సామగ్రీ కారణసముదాయ ఇత్యర్థః । యస్మిన్దేశే కాలే వా గోః సత్త్వం తస్మిన్నియమేనావశ్వస్య సత్త్వం నాస్తి అతస్తయోర్వ్యవధానం, యస్మిన్దేశే కాలే వా సామగ్ర్యాః సత్త్వం తస్మిన్నియమేన కార్యోత్పత్తేః సత్త్వం తస్మాత్తయోరవ్యవధానమ్ తథా చ సామగ్రీఫలయోః కాలికీ దైశికీ చ వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధేతి ప్రతిపాదకమితి భావః ।
తస్మిన్నితి ।
ముఖ్యానన్తర్యం ఇత్యర్థః ।
జ్ఞాతత్వాదితి ।
భేదఘటితకార్యకారణభావజ్ఞానేనార్థాన్తరత్వస్య జ్ఞాతత్వాదిత్యర్థః । ఆనన్తర్యజ్ఞానే సతి అర్థాన్తరత్వజ్ఞానం భవతీతి భావః ।
వైఫల్యాచ్చేతి ।
హేతుఫలభావజ్ఞానాసమ్పాదకత్వేన వ్యర్థత్వాచ్చేత్యర్థః । యస్మిన్ సత్యగ్రిమక్షణే యస్య నియమేన సత్త్వం తయోరేవ ముఖ్యమానన్తర్యం సామగ్రీసత్త్వే ఫలావశ్యమ్భావనియమాత్సామగ్రీఫలయోరేవ ముఖ్యమితరయోస్తు గౌణమ్ తథా చ ముఖ్యానన్తర్యాభిధానే అర్థాన్తరత్వమభిహితం భవతి నార్థాన్తరత్వాభిధానే ముఖ్యానన్తర్యమ్ , తస్మాద్ధేతుత్వేన పూర్వప్రకృతసాధనచతుష్టయావద్యోతనాయానన్తర్యార్థోఽథశబ్ద ఇతి సుష్ఠూక్తమ్ ।
అర్థాన్తరత్వపదమాత్రమధ్యాహృత్య పూర్వప్రకృతేత్యాది భాష్యార్థం పరిష్కరోతి –
ఫలస్యేతి ।
అధ్యాహారం వినైవ భాష్యం యోజయతి –
యద్వేతి ।
అర్థాన్తరత్వం నామాన్యార్థత్వం తచ్చ కస్మాదన్యార్థః స్వాశ్రయ ఇతి పూర్వప్రకృతమర్థమపేక్షతే అతోర్థాన్తరత్వం పూర్వప్రకృతాపేక్షావదిత్యేనమర్థం బహువ్రీహిణా స్ఫుటీకరోతి –
పూర్వప్రకృత ఇతి ।
ఫలత ఇతి భాష్యస్యార్థమాహ –
ఫలం జ్ఞానం తద్ద్వారేతి ।
ఆనన్తర్యావ్యతిరేకాదితి భాష్యస్యార్థమాహ –
తజ్జ్ఞాన ఇతి ।
ఆనన్తర్యజ్ఞాన ఇత్యర్థః । తస్యార్థానన్తరత్వస్యేత్యర్థః । ఆనన్తర్యజ్ఞానే సత్యర్థాన్తరత్వజ్ఞానం భవతి తథా చ సమానకాలీనజ్ఞానవిషయత్వేన తయోరభేదో న స్వరూపత ఇతి భావః । యద్యపి పూర్వోత్తరవ్యాఖ్యానయోరానన్తర్యజ్ఞానే సత్యర్థాన్తరత్వజ్ఞానం భవతీత్యయమర్థః సమానః తథాపి యద్వేత్యుత్తరవ్యాఖ్యానే ఉపపాదనభేదోస్తి అధ్యాహారోపి నాస్తీతి విజ్ఞేయమ్ ।
ఉక్తం హేత్వానన్తర్యం భాష్యారూఢత్వేన స్ఫుటీకర్తుం శఙ్కాసమాధానాభ్యాం భాష్యమవతారయతి –
నన్వానన్తర్యేత్యాదినా ।
పూర్వవృత్తపదస్యార్థమాహ –
పూర్వభావీతి ।
నియమేన పూర్వవృత్తమితి పదద్వయస్యార్థమాహ –
పుష్కలకారణమితి ।
యస్మిన్ సత్యగ్రిమక్షణే బ్రహ్మవిచారరూపకార్యోత్పత్తిస్తదేవాసాధారణకారణం పుష్కలకారణమిత్యుచ్యతే । తద్వక్తవ్యమితి – పదద్వయం పదాన్తరాధ్యాహారేణ యోజయతి –
తదేవేతి ।
ఆనన్తర్యస్యావధిః క ఇతి ప్రశ్నస్య పుష్కలకారణమవధిరితి ప్రత్యుత్తరే స్థితే తచ్చ పుష్కలకారణం కిం వేదాధ్యయనమాహోస్విత్ కర్మ తజ్జ్ఞానం వా తన్న్యాయవిచారో వేతి వికల్ప్య దూషయతీత్యాశయం స్ఫుటీకర్తుం భాష్యమవతారయతి –
నన్వస్త్విత్యాదినా ।
ధర్మవిచారం ప్రతి కారణత్వాద్బ్రహ్మవిచారే స్వాధ్యాయశబ్దితం వేదాధ్యయనం నాసాధారణకారణమిత్యాహ –
సమానమితి ।
నను సాధారణకారణానన్తర్యమేవాథశబ్దార్థోస్తు కిమసాధరణకారణానన్తర్యేణేతి చేన్న । సాధారణకారణానన్తరం నియమేన కార్యోత్పత్తేరభావాదథశబ్దవైయర్థ్యం స్యాదితి భావః ।
సంయోగపృథక్త్వన్యాయో నామ పృథగ్వచనం తదేవ ప్రతిపాదయతి –
యజ్ఞేనేతి ।
జ్యోతిష్టోమేనేత్యాదిశ్రుత్యా కర్మాణి స్వర్గోద్దేశేన విధీయన్తే యజ్ఞేనేత్యాదివచనాన్తరేణ జ్ఞానాయ చ విధీయన్తే ఇతి భావః ।
తం న్యాయం శ్రీభగవాన్ జైమినిరాహ –
ఎకస్య తూభయత్వే సంయోగపృథక్త్వమితి ।
ఎకస్య కర్మణః ఉభయత్వే అనేకఫలసమ్బన్ధే సంయోగః ఉభయసమ్బన్ధబోధకం వాక్యం తస్య పృథక్త్వం భేదః స ఎవ హేతురితి జైమినిసూత్రస్యార్థః । తథా చ జ్యోతిష్టోమాదిశ్రుత్యా జ్యోతిష్టోమాదికర్మణాం స్వర్గాదిఫలకత్వం యజ్ఞేన దానేనేత్యాదిపృథక్త్వవచనాత్ జ్ఞానఫలకత్వం చాస్తీతి ప్రతిపాదకం వచనం సంయోహపృథక్త్వన్యాయ ఇత్యుచ్యత ఇతి ఫలితార్థః ।
శఙ్కత ఇతి ।
కర్మజ్ఞానహేతుకకర్మానుష్ఠానద్వారా బ్రహ్మవిచారః కర్తవ్య ఇతి జ్ఞానకర్మసముచ్చయవాదీ శఙ్కత ఇతి భావః ।
అసాధారణకారణమితి ।
పుష్కలకారణమియర్థః ।
పరిహరతీతి ।
కర్మావబోధస్య కారణత్వమేవ నాస్త్యసాధారణత్వం సుతరాం దురాపాస్తమితి మత్వా పరిహరతీత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః కర్మావబోధానన్తర్యం స్యాదితి పూర్వపక్షం కృత్వా ధర్మజిజ్ఞాసానన్తర్యం న సమ్భవతీతి పరిహారః కథమిత్యాశఙ్క్య ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఇతి భాష్యస్య కర్మతజ్జ్ఞానం తన్న్యాయవిచారశ్చార్థ ఇత్యభిప్రాయం స్ఫోరయన్ అధికం తు న తద్ధానిరితి న్యానేన తేషాం కర్మాదీనామానన్తర్యం బ్రహ్మవిచారస్య న సమ్భవతీత్యాహ –
అయమాశయ ఇతి ।
న్యాయసహస్రమితి ।
న్యాయసహస్రం విచార ఇత్యర్థః ।
నను లిఙ్గజ్ఞానవిధయా ధర్మజ్ఞానం బ్రహ్మజ్ఞానే హేతురస్త్విత్యత ఆహ –
న హి ధూమేతి ।
అధికారివిశేషణం త్వితి ।
అస్మిన్ శాస్త్రే కో వాఽధికారీతి విచార్య సాధనచతుష్టయసమ్పన్న ఇతి నిశ్చిత్యాహమధికారీ సాధనచతుష్టయవానితి జ్ఞానానన్తరం పురుషః ప్రవర్తతే, తస్మాజ్జ్ఞాయమానమేవాధికారివిశేషణం ప్రవృత్తిహేతుర్న స్వరూపం సదితి భావః ।
ఉపసంహరతి –
అత ఇతి ।
పుష్కలకారణత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగపీత్యాదిభాష్యస్య ఫలితార్థమాహ –
ఇతి నేతీతి ।
ఇతిశబ్దో ధర్మజిజ్ఞాసాయా అవధిత్వాభావాదితి హేత్వర్థకః ।
యద్యపి న పుష్కలకారణం ధర్మజిజ్ఞాసా తథాప్యకారణీభూతైవావధిః సా స్యాత్ తథా సతి నానన్తర్యాభిధానముఖేనాధికారివిశేషణప్రతిపత్త్యర్థోథశబ్దః కిన్తు తదభిధానముఖేన క్రమప్రతిపత్త్యర్థ ఇత్యభిప్రాయేణ భాష్యమవతారయతి –
నను ధర్మేతి ।
జ్ఞాయమానక్రమార్థో వా క్రమజ్ఞానార్థో వా అథశబ్ద ఇత్యభిప్రేత్య దృష్టాన్తం ప్రతిపాదయతి –
హృదయస్యాగ్ర ఇతి ।
అవద్యతి అవదానం కుర్యాదిత్యర్థః । ప్రథమతః పశుహృదయస్య ఖణ్డనమనన్తరం పశోర్జిహ్వాఖణ్డనం కుర్యాదిత్యానన్తర్యోక్తద్వారా క్రమజ్ఞానార్థాథశబ్దవదిత్యర్థః ।
నియమః క్రమ ఇతి ।
నియమరూపక్రమ ఇత్యర్థః ।
తత్ర హేతుమాహ –
తస్యేతి ।
జ్ఞాయమానస్య క్రమస్యేత్యర్థః ।
దృష్టాన్తవైపరీత్యేన దార్ష్టాన్తికే ప్రతిపాదయతి –
న తథేతి ।
క్రమో న వివక్షిత ఇత్యత్ర స్వయం హేతుం పూరయతి –
అత ఇతి ।
క్రమస్యావివక్షితత్వాదిత్యర్థః । స్వోక్తహేతౌ హేతుప్రతిపాదకత్వేనోత్తరభాష్యం యోజయతి ।
నను తయోరితి ।
ఎకకర్తృకత్వమేకపురుషకర్తృకత్వమిత్యర్థః ।
ఆహేతి ।
యత్రైకకర్తృకత్వం తత్ర శేషశేషిత్వాద్యన్యతమమితి వ్యాప్తిః సిద్ధా ప్రకృతే వ్యావకాభావాద్వ్యాప్యాభావ ఇతి పరిహర్తురభిప్రాయః ।
భాష్యే –
ఆనన్తర్యనియమ ఇతి ।
ఆనన్తర్యోక్తిద్వారా నియమరూపక్రమ ఇత్యర్థః । అథశబ్దార్థ ఇతి శేషః । క్రమో వివక్షిత ఇత్యనన్తరం శ్రుతో న క్రమార్థోఽథశబ్ద ఇతి శేషః । తథా చావదానానాం క్రమస్య వివక్షితత్వాత్ క్రమో యథాఽథశబ్దార్థస్తథా ధర్మజిజ్ఞాసయోః క్రమస్యావివక్షితత్వాన్న తత్క్రమోథశబ్దార్థ ఇతి భావః ।
శేషశేషిత్వ ఇతి ।
ఎకప్రధానశేషత్వస్యేదముపలక్షణమ్ ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః ఎకప్రధానశేషత్వే శేషశేషిత్వే అధికృతాధికరే వా ప్రమాణాభావాదిత్యన్వయః । ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః ఫలజిజ్ఞాస్యభేదాచ్చేత్యన్వయః ।
వ్యాఖ్యానే –
యేషామేకప్రధానశేషతేతి ।
యచ్ఛబ్దత్రయస్యోత్తరేణ తేషామిత్యనేనాన్వయః । ప్రధానత్వం శేషిత్వమఙ్గిత్వం చేతి పర్యాయః, శేషత్వమఙ్గత్వమిత్యర్థః । అవదానానాం సమిధో యజతీత్యాదివాక్యవిహితప్రయాజాదీనాం చైకప్రధానాగ్నిష్టోమీయే పశుయాగే శేషత్వమిత్యర్థః ।
అధికృతాధికారిత్వమితి ।
అధికృతస్య పురుషస్యాధికారో యస్మిన్ గోదోహనాదౌ సోఽధికృతాధికారీ తత్త్వమిత్యర్థః ।
అధికృతాధికారిత్వముపపాదయతి –
యథేతి ।
చమసేనాపః ప్రణయేద్గోదోహనేన పశుకామస్యేతి వాక్యమ్ । అప ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । చమసేన చమసాఖ్యదారుపాత్రవిశేషేణ అపః ప్రణయేదపాం ప్రణయనం కుర్యాదిత్యర్థః । చమసే అప్ప్రణయనం కుర్యాదితి యావత్ । గౌః దుహ్యతే యస్మిన్పాత్రే తద్గోదోహనం తేన పశుకామస్యాపాం ప్రణయనం కుర్యాదిత్యర్థః । పశుకామశ్చేద్యజమానః చమసం విహాయ గోదోహనే అప్ప్రణయనం కుర్యాదితి భావః । తథా చాప్ప్రణయనాశ్రితేన గోదోహనేన పశులక్షణం ఫలం భావయేదితి వాక్యార్థః ।
ఇమమేవార్థం సఙ్గ్రహేణోపపాదయతి –
అపాం ప్రణయనమితి ।
జలపూరణమిత్యర్థః ।
గోదోహనస్యేతి ।
ఎతస్య దర్శాద్యధికృతాధికారిత్వమిత్యుత్తరేణాన్వయః । దర్శాదౌ యః అధికారీ స గోదోహనే అధికారీ తస్మాద్దర్శాద్యధికృతాధికారిత్వం గోదోహనస్యేతి భావః ।
అధికృతాధికారిత్వ ఎవోదాహరణాన్తరమాహ –
యథా వేతి ।
దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం దర్శత్రికపౌర్ణమాసత్రికాభ్యామిత్యర్థః । దర్శాద్యుత్తరకాలవిహితేన సోమయాగేనేష్టం భావయేదితి వాక్యార్థః ।
ఎకప్రయోగవచనేతి ।
ప్రయోగానుష్ఠానం తస్య వచనం విధిః స ఎక ఇత్యర్థః ।
శ్రుత్యాదిభిరితి ।
శ్రుత్యర్థపాఠస్థానముఖ్యప్రవృత్త్యాఖ్యాని క్రమబోధకాని షట్ ప్రమాణాని తైరిత్యర్థః । తథా చ హృదయాగ్రే అవద్యతీత్యత్ర అవదానం కుర్యాదితి పాఠక్రమానుసారేణానుష్ఠానప్రతిపాదకైకవిధిపరిగృహీతానామవదానానామగ్రపదరూపశ్రుత్యా పాఠక్రమానుసారేణ చ క్రమో బోధ్యతే । ఇష్ట్వా సోమేన యజేతేత్యత్ర దర్శసోమయాగముక్త్వా శ్రుత్యా క్రమో బోధ్యతే ప్రయాజాదీనాం తు పాఠక్రమానుసారేణ చ క్రమో బోధ్యతే యథాయోగ్యమేవం సర్వత్ర క్రమ ఊహనీయ ఇతి భావః ।
శ్రుతిలిఙ్గాదికమితి ।
శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యారూపాణ్యఙ్గత్వబోధకాని షట్ ప్రమాణాని జన్మాదిసూత్రే నిరూప్యన్తే ।
ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోరధికృతాధికారిత్వే ప్రమాణమస్తీతి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అధికృతాధికారిత్వమితి ।
ధర్మవిచారోత్తరకాలే విహితస్య బ్రహ్మవిచారస్య కర్మాధికృతపురుషాధికారవత్త్వం భాతీత్యేకకర్తృకత్వలాభాత్క్రమార్థోథశబ్ద ఇతి భావః ।
నను కథమశుద్ధచిత్తవిషయత్వం శబ్దతస్త్వప్రతీయమానత్వాదిత్యత ఆహ –
ఎతదుక్తం భవతీతి ।
రాగేణ జ్ఞాయత ఇతి ।
రాగేణ లిఙ్గేనానుమీయత ఇత్యర్థః । తత్రాప్యశుద్ధౌ వనీ భవేదితి । గృహస్థాశ్రమేపి చిత్తశుద్ధ్యభావే సతి వానప్రస్థాశ్రమం కుర్యాదిత్యర్థః । తథైవ కాలమాకలయేదితి ఎవప్రకారేణ చతుర్థ ఆశ్రమే నిషిధ్యతే మరణపర్యన్తం తస్మిన్ వానప్రస్థాశ్రమే ఎవ స్థాతవ్యమితి భావః ।
తస్మాదితి ।
త్వయోదాహృతశ్రుతిస్మృత్యోరశుద్ధచిత్తవిషయత్వాదిత్యర్థః ।
అనయోరితి ।
ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోరిత్యర్థః ।
ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోరితి భాష్యస్యార్థమాహ –
మీమాంసయోరితి ।
నను స్వర్గఫలకస్య పూర్వతన్త్రస్య కథం మోక్షఫలకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
వదన్తి హీతి ।
ఎకవేదార్థేతి ।
వేదార్థయోః ధర్మబ్రహ్మణోర్వేదార్థత్వేనైకీకరణం కృత్వా జిజ్ఞాస్యైకత్వం బోద్ధవ్యమ్ ।
ఎకఫలకత్వాదేకకర్తృత్వముదాహరతి –
తథా చాగ్నేయాదీతి ।
ఆగ్నేయాగ్నీషోమీయోపాంశుయాజాః పౌర్ణమాసత్రికం ఆగ్నేయయాగ ఎకః ఐన్ద్రోపాంశుయాగౌ ద్వౌ మిలిత్వా దర్శత్రికం తథా చ షడ్యాగా భవన్తీతి భావః ।
ఎకజిజ్ఞాస్యకత్వాదేకకర్తృకత్వముదాహరతి –
ద్వాదశాధ్యాయానామితి ।
క్రమవదితి ।
యథా ఆగ్నేయాదీనాం పాఠక్రమానుసారేణానుష్ఠానక్రమః యథా చ ద్వాదశాధ్యానాం సఙ్గత్యా ప్రథమాధ్యాయే ద్వితీయాధ్యాయాధ్యయనక్రమస్తద్వదిత్యర్థః ।
సౌర్యం చరుం నిర్వపేద్బ్రహ్మవర్చసకామః, అర్యమ్ణో చరుం నిర్వపేత్స్వర్గకామః, ప్రాజాపత్యం చరుం నిర్వపేచ్ఛతకృష్ణలమాయుష్కామ ఇతి శ్రుత్యవష్టమ్భేన ఫలభేదం క్రమేణోపపాదయన్ ఎకకర్తృకత్వాభావేన క్రమవివక్షాభావం దృఢయతి –
యథా సౌర్యేతి ।
కృష్ణలో నామ మాషతుల్యః సువర్ణఖణ్డః ।
కామచికిత్సేతి ।
కామశాస్త్రే స్త్రీరూపః క్రమజిజ్ఞాస్యః కామ్యత ఇతి కామో విషయ ఇత్యర్థః । చికిత్సాశాస్త్రే శరీరం జిజ్ఞాస్యమితి ఫలభేదాన్నైకకర్తృకత్వమతో న క్రమాపేక్షేతి భావః ।
తత్రేతి ।
ఫలభేదజిజ్ఞాస్యభేదయోర్మధ్య ఇత్యర్థః ।
తద్విరుద్ధమితి ।
కర్మఫలవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మజ్ఞానఞ్చేతి ।
యథా శుక్తిజ్ఞానం స్వకార్యభూతాయాం శుక్త్యధిష్ఠానచైతన్యవిషయకాజ్ఞాననివృత్తౌ స్వవ్యతిరిక్తం సాధనాన్తరం నాపేక్షతే తథా బ్రహ్మజ్ఞానమపి స్వవ్యతిరిక్తం సాధనాన్తరం స్వకార్యభూతాయాం బ్రహ్మచైతన్యవిషయకాజ్ఞాననివృత్తౌ నాపేక్షత ఇతి భావః ।
న సముచ్చయ ఇతి ।
సముచ్చయాసమ్భవేనైకకర్తృత్వం నాస్తీతి భావః ।
కృతిసాధ్యత్వాదితి ।
ధర్మస్య కృతిసాధ్యత్వాత్కృతిజనకధర్మజ్ఞానకాలే ధర్మస్యాసత్త్వమిత్యర్థః । నన్వనుష్ఠానం వినా ధర్మోత్పత్త్యభావే ధర్మజ్ఞానం కథమితి చేన్న । అతీతానాగతఘటవిజ్ఞానవత్తద్ధర్మశ్రవణేన తజ్జ్ఞానస్యానుభవసిద్ధత్వాదితి భావః ।
జిజ్ఞాస్యభేదే హేత్వన్తరపరత్వేనోత్తరభాష్యమవతారయతి –
మానతోపీతి ।
ప్రమేయయోర్ధర్మబ్రహ్మణోః ప్రమాణభేదాదపి భేదమాహేత్యర్థః ।
అత్ర ధర్మే బ్రహ్మణి చ అజ్ఞాతత్వం సమానమిత్యభేప్రేత్యాహ –
అజ్ఞాతజ్ఞాపకమితి ।
బోధకత్వమితి ।
చోదనానిష్ఠం శాబ్దబోధజనకత్వమిత్యర్థః । తథా చ చోదనాజన్యశాబ్దబోధవైలక్షణ్యాత్ బోధకత్వవైలక్షణ్యం తతో ప్రమాణవైలక్షణ్యమితి భావః ।
స్వవిషయ ఇతి – భాష్యప్రతీకమాదాయ మతభేదేన విషయభేదమాహ –
స్వవిషయే ధర్మ ఇతి ।
స్వశబ్దేన వాక్యముచ్యతే । యాగాదౌ వాక్యేన పురుషః ప్రవర్త్యతే తస్మాద్వాక్యజన్యప్రవృత్తివిషయత్వమేవ వాక్యవిషయత్వమిత్యర్థః ।
పురుషమితి ।
పురుషం ప్రవర్తయదేవ పురుషమవబోధయతీత్యన్వయః ।
బోధయత్యేవేత్యేవకారవ్యావర్త్యమాహ –
న ప్రవర్తయతీతి ।
పురుషమిత్యనుషఙ్గః ।
నను బ్రహ్మబాక్యం కుతః పురుషం న ప్రవర్తయతీత్యాశఙ్క్యాహ –
విషయాభావాదితి ।
పురుషప్రవృత్తివిషయాభావాదిత్యర్థః । యథా ధర్మచోదనాస్థలే పురుషప్రవృత్తేః సాధ్యయాగాదిరూపో విషయో విద్యతే తద్వదత్ర న కశ్చిద్విషయోఽస్తి బ్రహ్మణస్తు సిద్ధస్య పురుషప్రవృత్త్యసాధ్యత్వేనావిషయత్వాదితి భావః । జ్యోతిష్టోమవాక్యస్య త్వయా కర్మ కర్తవ్యమ్ ఇతి కర్మప్రవృత్తిజనకత్వేనైవ పురుషం ప్రతి కర్మబోధకత్వం బ్రహ్మవాక్యస్య తు త్వం బ్రహ్మాభిన్న ఇతి జీవస్య బ్రహ్మత్వబోధకత్వమేవ, తథా చాఖణ్డార్థబ్రహ్మవిషయకాత్ప్రవృత్త్యజనకాచ్ఛాబ్దబోధాత్కర్మవిశేష్యకపురుషకర్తవ్యత్వప్రకారకశాబ్దబోధస్య ప్రవృత్తిజనకస్య విలక్షణత్వేన చోదనారూపప్రమాణే బోధకత్వవైలక్షణ్యమస్తీతి సముదాయార్థః ।
నన్వేతావతా ప్రవర్తకత్వేన బోధకత్వం ధర్మవాక్యస్యోక్తం తచ్చ బ్రహ్మవాక్యస్యాప్యస్త్యేవ బ్రహ్మవాక్యేన జ్ఞానే పురుషః ప్రవర్త్యత ఇతి ప్రసిద్ధ్యా జ్ఞానరూపే విషయే పురుషప్రవర్తకత్వేనైవ తస్య బ్రహ్మబోధకత్వాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అర్థానుసారాత్ వ్యుత్క్రమేణ భాష్యమవతారయతి –
బ్రహ్మచోదనయేతి ।
స్వజన్యజ్ఞాన ఇతి ।
అవబోధస్య బ్రహ్మవాక్యజన్యత్వాద్బ్రహ్మవాక్యం స్వజన్యజ్ఞానే స్వయం ప్రమాణమేవ న ప్రవర్తకమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహేత్యర్థః ।
మానాదేవేతి ।
ఆదిశబ్దేన ప్రమేయాదికం గ్రాహ్యమ్ ।
వాక్యార్థజ్ఞాన ఇతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞాన ఇత్యర్థః । ప్రమాణప్రమేయయోః సత్త్వే జ్ఞానం స్వయమేవోత్పద్యతే తత్ర న ప్రవృత్తిర్హేతురన్యథా దుర్గన్ధాదిజ్ఞానం న స్యాదితి భావః ।
ప్రవృత్తిజనకత్వాజనకత్వవైలక్షణ్యాచ్ఛాబ్దబోధవైలక్షణ్యం వక్తవ్యం శాబ్దబోధవైలక్షణ్యాద్బోధకత్వవైలక్షణ్యేన శబ్దప్రమాణవైలక్షణ్యస్య సత్త్వాత్ప్రమేయజిజ్ఞాస్యవైలక్షణ్యం చ వక్తవ్యమ్ , తస్మాత్ జిజ్ఞాస్యభేదాన్నైకకర్తృకత్వం తన్త్రద్వయస్య తతః క్రమాపేక్షాభావేన క్రమవివక్షాయా అభావాన్నానన్తర్యోక్తిద్వారా క్రమార్థోఽథశబ్ద ఇత్యేతమర్థం హృది నిధాయ సఙ్గ్రహేణ భాష్యార్థం పరిష్కరోతి –
తథా చేతి ।
ఉదాసీనత్వం ప్రవర్తకభిన్నత్వమ్ ।
స్వయమవాన్తరప్రకృతముపసంహృత్య పరమప్రకృతోపసంహారార్థకభాష్యమవతారయతి –
ఎవమితి ।
ఉక్తరీత్యేత్యర్థః ।
తచ్ఛబ్దార్థకథనద్వారా ఉక్తరీతిమేవాహ –
అథశబ్దస్యేతి ।
కిమపీత్యంశస్యార్థమాహ –
పుష్కలకారణమితి ।
ఎవం సముచ్చయవాదినా యదుక్తం తత్సర్వం యస్మాత్ ఖణ్డితం తస్మాదథశబ్దస్యార్థాన్తరత్వాసమ్భవాత్సూత్రే యదనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ఉపదిశ్యతే తత్పుష్కలకారణమానన్తర్యావధిభూతం వక్తవ్యమిత్యాహేత్యర్థః ।
భాష్యే –
అవబోధస్య చోదనాఽజన్యత్వాదితి ।
అజన్యత్వాదితి చ్ఛేదః । తస్మాత్కిమపి వక్తవ్యమితి । యదనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసా ఉపదిశ్యతే తత్పుష్కలకారణం వక్తవ్యమితి తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ భాష్యం యోజనీయమ్ ।
అముత్రేతి ।
పరలోకేపీత్యర్థః ।
జ్ఞాతుం చేతి ।
అపరోక్షీకర్తుం చేత్యర్థః ।
తస్మాదథశబ్దేనేతి |
తస్మాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సాధనచతుష్టయస్య హేతుత్వాదిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే –
పురస్తాదేవోక్తమితి ।
పూర్వస్మిన్సమ్బన్ధగ్రన్థ ఎవోపపాదితమితి భావః ।
నను వివేకాదిసత్త్వే విచారః తద్ద్వారా సాక్షాత్కారశ్చేత్యన్వయసత్త్వేపి వివేకాద్యభావే బ్రహ్మవిచారాద్యభావ ఇతి న వ్యతిరేకః కథఞ్చిత్కుతూహలతయా బహుశ్రుతత్వబుద్ధ్యా వా దైవవశాద్వా వివేకాదిరహితస్య బ్రహ్మవిచారప్రవృత్తిదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
కథఞ్చిత్కుతూహలతయేతి ।
వివేకాద్యభావే ఫలపర్యన్తజ్ఞానప్రతిబన్ధకసాహిత్యవిచారసత్త్వేపి తద్రహితవిచారాభావో విద్యత ఇతి వ్యతిరేకసిద్ధిరితి భావః ।
సుకృతమితి ।
పుణ్యకర్మఫలమిత్యర్థః । ప్రలయపర్యన్తమవస్థానాచ్చిరకాలావస్థాయిత్వమేవ అక్షయ్యత్వమితి సిద్ధాన్త్యభిప్రాయః పూర్వపక్ష్యభిప్రాయస్తు నిత్యత్వమితి భేదః ।
భేదాదితి ।
జీవస్య బ్రహ్మణః సకాశాద్భేదసత్త్వాదిత్యర్థః । నాహమీశ్వర ఇతి ప్రత్యక్షాదిసిద్ధభేదేనాభేదస్య బాధితత్వాజ్జీవస్య బ్రహ్మత్వమయుక్తమితి భావః ।
తస్యేతి ।
యథా లోష్ఠస్యాకిఞ్చిత్కరత్వేన సుఖప్రాప్తిదుఃఖనివృత్త్యన్యతరరూపత్వాయోగస్తథా స్వరూపావస్థానరూపమోక్షస్య అకిఞ్చిత్కరత్వేన సుఖదుఃఖాభావాన్యతరరూపపురుషార్థత్వాయోగాచ్చేత్యర్థః ।
అనువాదే బీజమాహ –
అథశబ్దేనేతి ।
అథశబ్దేన యదుక్తమిత్యన్వయః ।
అర్థాదితి ।
అన్వయవ్యతిరేకబలాదార్థికార్థతయేత్యర్థః ।
ఆర్థికహేతుత్వస్యేతి ।
సాధనచతుష్టయనిష్ఠస్యార్థసిద్ధహేతుత్వస్యేత్యర్థః ।
అనువాదస్య ప్రయోజనమాహ –
ఆక్షేపేతి ।
నను భవత్వతఃశబ్ద ఆక్షేపనిరాసాయానువాదకస్తథాపి కథం నిరాస ఇత్యాశఙ్క్య నిరాసప్రతిపాదకత్వేనోత్తరభాష్యమవతారయతి –
ఉక్తమితి ।
వివేకాదికమిత్యర్థః ।
శ్రుత్యర్థస్య కర్మఫలానిత్యత్వస్య దృఢీకరణాయ వ్యాప్తిద్వయసహకారిత్వం శ్రుతేర్దర్శయతి –
యదల్పమితి ।
అల్పం మధ్యమపరిమాణవదిత్యర్థః । మర్త్యం ధ్వంసప్రతియోగీత్యర్థః । కృతకం కార్యమిత్యర్థః ।
న్యాయవతీతి ।
స్వోక్తార్థప్రతిపాదకవ్యాప్తిమదిత్యర్థః । ’తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయత’ ఇత్యాదిశ్రుతేః పాపసహకృతత్వాత్ప్రాబల్యమక్షయ్యత్వశ్రుతేస్తు కర్మఫలనిత్యత్వబోధకత్వే తదభావాద్దౌర్బల్యం తస్మాత్తద్యథేహేత్యాదిశ్రుతిరక్షయ్యత్వశ్రుతేర్బాధికేతి భావః ।
భాష్యస్థాదిశబ్దార్థం శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి –
అతోఽన్యదితి ।
బ్రహ్మణః వ్యతిరిక్తం సర్వం మిథ్యాభూతమిత్యర్థః ।
మోక్షస్య పురుషార్థత్వం స్ఫోరయతి –
యథేతి ।
నను మోక్షస్య సుఖదుఃఖాభావాన్యతరరూపత్వేప్యపురుషార్థత్వమేవ స్యాత్ వృత్తివేద్యత్వాభావేనాజ్ఞాతత్వాజ్జ్ఞాతో హి పురుషార్థ ఇత్యుచ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
అపారం స్వయఞ్జ్యోతిరితి ।
వృత్తివేద్యత్వాభావేపి బ్రహ్మణః స్వప్రకాశత్వేనానన్దానుభవాన్మోక్షః పురుషార్థ ఎవ స్వప్రకాశత్వేన తస్య జ్ఞాతత్వాత్తస్మాన్ముముక్షా సమ్భవతీతి భావః ।
భేదాద్బ్రహ్మత్వం జీవస్యాయుక్తమితి యదుక్తం తద్దూషయతి –
జీవత్వాదేరితి ।
ఉక్త ఎవేతి ।
ఉపోద్ఘాతగ్రన్థ ఇతి శేషః । నాహమీశ్వర ఇతి ప్రతీతేరహమంశే విశిష్టవిషయకత్వేన తయా విశిష్టస్యైవ జీవస్య బ్రహ్మత్వం నిషిధ్యతే న శోధితస్య జీవస్య తథా చ జీవత్వం కల్పితం తస్మాద్బ్రహ్మత్వమేవ వాస్తవం తస్యేతి భావః ।
మహాప్రకరణోపసంహారార్థకముత్తరభాష్యమిత్యభిప్రేత్య తచ్ఛబ్దార్థకథనద్వారా తద్భాష్యమవతారయతి –
ఎవమితి ।
అథాతఃశబ్దాభ్యాం సాధనచతుష్టయస్య హేతుత్వసమర్థనద్వారా తద్వతోఽధికారిణః సమర్థిత్వాచ్ఛాస్త్రమారమ్భణీయమిత్యాహేత్యర్థః ।
సూత్రవాక్యపూరణార్థమితి ।
సూత్రవాక్యపూరణార్థం యదధ్యాహృతం కర్తవ్యపదం తస్యాన్వయార్థమిత్యన్వయః ।
కర్మజ్ఞానార్థమితి ।
కర్మకారకజ్ఞానార్థమిత్యర్థః । ఎవముత్తరత్ర విజ్ఞేయమ్ ।
కర్మణ ఎవేతి ।
కర్మత్వం నామ విషయత్వమ్ , ఇచ్ఛాయాః విషయస్యైవ ప్రయోజనత్వాదిత్యర్థః । యథా స్వర్గస్యేచ్ఛేత్యుక్తే స్వర్గవిషయిణీ ఇచ్ఛేతి బోధాత్స్వర్గస్యేచ్ఛాకర్మత్వం తత్ఫలత్వం చ సమ్భవతి, తథా బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేత్యుక్తే బ్రహ్మవిషయిణీ జిజ్ఞాసేతి బోధాద్బ్రహ్మణః జ్ఞానద్వారేణేచ్ఛాకర్మత్వం తత్ఫలత్వం చ సమ్భవతీతి భావః ।
సా హి తస్యేతి ।
సా హి తస్య జ్ఞాతుమిచ్ఛేతి శాబరభాష్యవాక్యమ్ । తస్యార్థః । సా ధర్మజిజ్ఞాసా । తస్య ధర్మస్య జ్ఞాతుమిచ్ఛేతి । ఇచ్ఛాప్రాధాన్యే తావదిచ్ఛాయాః కర్మఫలయోరైక్యాత్కర్మణశ్చ ప్రథమాపేక్షితత్వేన ప్రాధాన్యాత్కర్మణి షష్ఠీసమాసః స్యాద్విచారప్రాధాన్యే తు కర్మఫలయోర్భేదాత్ప్రయోజనవివక్షయా చతుర్థీసమాసః స్యాదిత్యేవం ముఖ్యార్థేచ్ఛాభిప్రాయేణ విచారలక్షణాభిప్రాయేణ చ సమాసద్వయముపపద్యత ఇతి సముదాయగ్రన్థార్థః ।
అధునేతి ।
బ్రహ్మపదస్యార్థనిర్దేశావసరే ప్రాప్తే సూత్రకార ఎవ నిర్దేశ్యతీతిబ్రహ్మపదార్థమాహేత్యర్థః । బ్రహ్మక్షత్రమిత్యత్ర బ్రహ్మశబ్దేన బ్రాహ్మణజాతిరుచ్యతే ।
భాష్యస్థాదిశబ్దార్థం దర్శయతి –
ఇదం బ్రహ్మేతి ।
అత్ర బ్రహ్మశబ్దేన జీవ ఉచ్యతే ఎవం క్రమేణ ఉత్తరత్ర యోజనీయమ్ ।
జగత్కారణత్వేతి ।
జాత్యాదౌ జగత్కారణత్వాసమ్భవేన పూర్వోత్తరవిరోధాద్బ్రహ్మశబ్దస్య న జాత్యాద్యర్థకత్వమితి పరిహారార్థః ।
వృత్త్యన్తర ఇతి ।
ప్రాచీనవ్యాఖ్యాన ఇత్యర్థః ।
సమ్బన్ధసామాన్యమితి ।
సమ్బన్ధత్వవిశష్టః సమ్బన్ధ ఇత్యర్థః । సమ్బన్ధమాత్రమితి యావత్ ।
జిజ్ఞాస్యాపేక్షత్వాదిత్యాదిహేతుభాష్యం వివృణోతి –
జిజ్ఞాసేత్యత్రేతి ।
సన్వాచ్యాయాః సన్ప్రత్యయస్య వాచ్యార్థభూతాయా ఇత్యర్థః ।
కర్మేతి ।
కర్మత్వం విషయత్వమ్ ।
సకర్మకక్రియాయా ఇతి ।
సకర్మకేచ్ఛాయా ఇత్యర్థః ।
విషయజ్ఞానేతి ।
విషయస్య జ్ఞానమితి విగ్రహః । బ్రహ్మజిజ్ఞాసా నామ బ్రహ్మవిషకం యజ్జ్ఞానం తద్విషయకేచ్ఛా తథా చ సకర్మకక్రియారూపాయాః పరమ్పరయా బ్రహ్మవిషయకజిజ్ఞాసాయాః ప్రథమం జిజ్ఞాస్యబ్రహ్మరూపకర్మాపేక్షత్వాత్కర్మణి షష్ఠ్యేవ పరిగ్రాహ్యా న శేషషష్ఠీతి భావః ।
ప్రథమం బ్రహ్మస్వరూపజిజ్ఞాసా కిమర్థా బ్రహ్మప్రమాణజిజ్ఞాసా తల్లక్షణజిజ్ఞాసా వా స్యాత్తథా సతి లక్షణప్రమాణాదేరేవ కర్మత్వం స్యాద్బ్రహ్మణస్తు సమ్బన్ధిత్వమాత్రం తథా చ బ్రహ్మసమ్బన్ధినీ ప్రమాణాదికర్మికా జిజ్ఞాసేతి బ్రహ్మాంశే శేషషష్ఠీం సాధయితుం శఙ్కతే –
నను ప్రమాణాదికమితి ।
అన్యదేవ బ్రహ్మణోన్యదేవేత్యర్థః । తత్కర్మాస్తు జిజ్ఞాసాకర్మాస్త్విత్యర్థః । శేషితయా ప్రధానతయేత్యర్థః ।
శ్రుతం కర్మేతి ।
బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేతి శబ్దాదవిలమ్బేన ప్రతీయమానం బ్రహ్మణః కర్మత్వం త్యక్త్వా శబ్దాదప్రతీయమానం తాత్పర్యాద్విలమ్బేన ప్రతీయమానం ప్రమాణాదీనాం కర్మత్వం బ్రహ్మణః సమ్బన్ధిత్వమాత్రం చ కల్పయన్ శేషవాదీ కరస్థం పిణ్డముత్సృజ్య కరం లేఢీతి న్యాయమనుసరతి, తథా చ శేషషష్ఠీపరిగ్రహే బ్రహ్మణః ప్రతీతకర్మత్వాలాభ ఎవ దోష ఇతి భావః ।
గూఢాభిసన్ధిరితి ।
బ్రహ్మాశ్రితాశేషవిచారప్రతిజ్ఞారూపఫలే గూఢాభిసన్ధిరిత్యర్థః । సమ్బన్ధిసామాన్యే ప్రోక్తే తత్సామర్థ్యాత్కారకసమ్బన్ధవిశేషశ్చార్థతోవగమ్యత ఇత్యేతావతా షష్ఠీ శేష ఇత్యుక్తం నార్థాదపి కారకసమ్బన్ధాప్రతిభాస ఇత్యుక్తమితి శేషవాదినో మతమ్ , తథా చ బ్రహ్మసమ్బన్ధిజిజ్ఞాసేతి బోధేన బ్రహ్మకర్మకజిజ్ఞాసాప్యర్థాదవగమ్యతే తస్మాద్బ్రహ్మణః కర్మత్వలాభ ఇతి శేషవాదీ శఙ్కత ఇతి భావః । ’శేషషష్ఠీపరిగ్రహేపీతి’ భాష్యేణ అశేషవిచారప్రతిజ్ఞారూపఫలలాభాయైవ శేషషష్ఠీం పరిగృహ్యార్థికకర్మత్వస్వీకారాత్తస్య శేషవాదినః ప్రయాసః సార్థకః ఎవ తథా చ ’వ్యర్థః ప్రయాసః స్యాది’త్యాద్యుత్తరభాష్యవిరోధస్తత్పరిహారాయేదం భాష్యం గూఢాభిసన్ధినా శఙ్కత ఇతి వ్యాఖ్యాతమితి మన్తవ్యమ్ ।
షష్ఠీతి ।
షష్ఠీ శేష ఇతి వ్యాకరణసూత్రేణ సమ్బన్ధమాత్రే షష్ఠీవిధానాదిత్యర్థః ।
కర్మత్వే పర్యవస్యతీతి ।
విషయత్వే పర్యవస్యతీత్యర్థః । విషయవిషయిభావసమ్బన్ధే పర్యవస్యతీతి భావః । యద్యపి ’షష్ఠీ శేష’ ఇతి సమ్బన్ధమాత్రే షష్ఠీ విహితా తథాపి వ్యవహారో విశేషమాలమ్బతే బహవశ్చ విశేషసమ్బన్ధాః తత్రాన్యతమో విశేషసమ్బన్ధః ప్రతిపత్తవ్యః అన్యథా వ్యవహారానుపపత్తేః, తస్మాత్స చ సమ్బన్ధః క ఇతి విశేషజిజ్ఞాసాయాం సకర్మకేచ్ఛాసన్నిధానాత్కర్మత్వమేవ విశేషసమ్బన్ధో భవతి బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసాకర్మత్వం శేషషష్ఠీపక్షే తు న విరుధ్యత ఇతి సముదాయార్థః ।
అజానన్నివేతి ।
తాత్పర్యం జ్ఞాత్వాపి వాదినా తాత్పర్యస్ఫుటీకరణానన్తరమేవ తద్వక్తవ్యమిత్యధునా అనురూపోత్తరమాహేత్యర్థః ।
యద్యపి బ్రహ్మణః కర్మత్వాలాభ ఇతి దూషణమార్థికకర్మత్వోక్త్యా పరిహృతం తథాపీచ్ఛాయాః ప్రథమాపేక్షితకర్మకత్వేన బ్రహ్మణః ప్రథమం ప్రతీతకర్మత్వాలాభదోషో దుర్వార ఇతి భాష్యాభిప్రాయం స్ఫుటీకుర్వన్ ఎవమపీత్యస్యార్థమాహ –
కర్మలాభేపీతి ।
బ్రహ్మణః కర్మత్వలాభేఽపీత్యర్థః ।
ప్రతీకమాదాయ ప్రత్యక్షపదస్యార్థమాహ –
ప్రత్యక్షమిత్యాదినా విహితమిత్యన్తేన ।
కృతి కృదన్తస్య యోగే సతి కర్తృకర్మణోః కర్త్రర్థే కర్మార్థే చ షష్ఠీ స్యాదితి వ్యాకరణసూత్రస్యార్థః । ఆబన్తత్వేనేతి చ్ఛేదః । ఆకారప్రత్యయాన్తత్వేనేత్యర్థః ।
కృదన్తస్యేతి ।
కృత్ప్రత్యయాన్తస్యేత్యర్థః । జిజ్ఞాసేత్యత్ర సన్ప్రత్యయః అ ఇతి సంజ్ఞికః ప్రత్యయః అకారప్రత్యయ ఇతి యావత్ । ఉప్రత్యయశ్చేతి ప్రత్యయాః సన్తి తథా చ త్రయాణాం ప్రత్యయాణాం మధ్యే యః అప్రత్యయస్తదన్తత్వేన కృదన్తత్వం జిజ్ఞాసాపదస్యేతి భావః ।
విహితమితి ।
సత్రేణ విహితమితి పూర్వేణాన్వయః । తథా చ శబ్దాదవిలమ్బేన ప్రతీయమానం ప్రత్యక్షమితి నిష్కృష్టోఽర్థః ।
అశాబ్దమితి ।
విలమ్బేన తాత్పర్యాత్ప్రతీయమానమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః కర్మత్వే తాత్పర్యేణ సాధితేపి ఎవం కల్పయతస్తవ ప్రయాసో వ్యర్థ ఎవేతి భావః ।
భాష్యే -
కర్మత్వం న విరుధ్యత ఇతి ।
కర్మత్వాలాభదోషో నాస్తీతి భావః ।
సమ్బన్ధసామాన్యస్యేతి ।
విశేషనిష్ఠత్వం విశేషసమ్బన్ధబోధకత్వం సామాన్యసమ్బన్ధస్య విశేషసమ్బన్ధే పర్యవసన్నత్వాదిత్యర్థః ।
సామాన్యద్వారేణేతి ।
సామాన్యసమ్బన్ధద్వారేణేత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే –
లక్షణప్రమాణేతి ।
లక్షణం చ ప్రమాణం చ యుక్తయశ్చ జ్ఞానసాధనాని చ ఫలం చేతి విగ్రహః ।
బ్రహ్మకర్మక ఎవేతి ।
ఎవకారేణ ప్రమాణాదికర్మకవిచారో వ్యావర్త్యతే ।
విచారప్రతిజ్ఞానమితి ।
విచారస్య ప్రతిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞేత్యర్థః ।
యస్యేతి ।
మత్ప్రయాసస్యేత్యర్థః ।
అప్రధానప్రమాణాదివిచారాన్ శబ్దేనోపాదాయ ప్రధానస్య బ్రహ్మవిచారస్యాక్షేపకల్పనాద్వారం ముఖతః ప్రధానవిచారమేవోపాదాయాఽప్రధానవిచారాణామాక్షేపకల్పనమితి శేషషష్ఠీపరిగ్రహో న యుక్త ఇత్యాశయం స్ఫుటీకుర్వన్నుత్తరభాష్యమవతారయతి –
త్వత్ప్రయాసస్యేతి ।
స దృష్టాన్తమాహేతి ।
సదృష్టాన్తం వివృణోతీత్యర్థః ।
తద్విజిజ్ఞాసస్వేతీతి ।
’యతో వా ఇమాని భూతానీ’త్యాదిశ్రుతిగతతద్విజిజ్ఞాసస్వేతి అర్థః । మూలం విషయవాక్యత్వేనాభిమతమిత్యర్థః । తదితి ద్వితీయయా బ్రహ్మణః కర్మత్వప్రతిపాదనద్వారా ప్రధానస్య బ్రహ్మణో విచారః శ్రుత్యా ప్రతిజ్ఞాతో భవతి తథా ఎకార్థత్వలాభాయ సూత్రేణాపి కర్మత్వప్రతిపాదనద్వారైవ ప్రధానబ్రహ్మణో విచారః ప్రతిజ్ఞాతవ్య ఇత్యవశ్యం వక్తవ్యమితి భావః ।
భాష్యే -
తద్విజిజ్ఞాసస్వ తద్బ్రహ్మేతీతి ।
స్వప్రవిష్ట’తద్విజిజ్ఞాసస్వతద్బ్రహ్మే’త్యనేన వాక్యేనేత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షమేవేతి ।
శాబ్దమేవేత్యర్థః । యతః బ్రహ్మణః సకాశాదుత్పత్త్యాదికం భవతి తద్బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వేతి శ్రుతయః శబ్దతః బ్రహ్మణః కర్మత్వం దర్శయన్తీతి భావః । ఇచ్ఛాయాః కర్మేతి పూర్వేణాన్వయః ।
వ్యాఖ్యానే –
బ్రహ్మజ్ఞానం త్వితి ।
హేతుభూతస్య మూలస్య సిద్ధస్వరూపత్వాత్ సాధ్యస్వరూపం బ్రహ్మజ్ఞానం కథం మూలమితి భావః ।
ఆవరణేతి ।
ఆవరణనివృత్తిరూపం నవశరావం జలేనాభివ్యక్తగన్ధవదన్తఃకరణే తద్వృత్త్యా అభివ్యక్తస్ఫురణరూపం చ బ్రహ్మస్వరూపభూతం యచ్చైతన్యం తదేవావగతిరిత్యర్థః । ఆవరణనివృత్తిరూపత్వమభివ్యక్తేర్వా విశేషణం అభావస్యాధికరణస్వరూపత్వాన్నివృత్తిరూపత్వమధిష్ఠానస్య అథవా ఆవరణవత్తన్నివృత్తేః కల్పితత్వేనాధిష్ఠానమేవ స్వరూపమితి భావః । అభివ్యక్తిమచ్చైతన్యమితి మతుపః ప్రయోగాన్నిత్యాభివ్యక్తివిలక్షణా అపరోక్షజ్ఞానగమ్యా హి కల్పితాభివ్యక్తిరస్తీతి సిద్ధమ్ ।
గమనస్య గ్రామః కర్మేతి ।
గ్రామం గచ్ఛతీత్యత్ర గ్రామస్య కర్మత్వం నామ క్రియాజన్యఫలశాలిత్వం తథా హి గమనరూపా యా క్రియా తజ్జన్యం ఫలం గ్రామపురుషసంయోగస్తదాశ్రయత్వం గ్రామోఽస్తీతి లక్షణసమన్వయ ఇతి దిక్ ।
తత్ప్రాప్తిరితి ।
గ్రామసంయోగ ఇత్యర్థః ।
అవగతేరితి ।
అభివ్యక్తిమచ్చైతన్యరూపావగతేరిత్యర్థః । వృత్తిజ్ఞానరూపా బ్రహ్మావగతిః అజ్ఞాననివర్తకతయా పురుషాభిలాషిత్వాత్ పురుషార్థ ఇతి భాష్యార్థః ।
బీజమవిద్యేతి ।
సంసారబీజభూతా యా అవిద్యా అనాద్యవిద్యా సైవాదిర్యస్యానర్థస్యేతి విగ్రహః వృత్తిజ్ఞానేనాజ్ఞానసహితానర్థనివృత్తిద్వారా చైతన్యమభివ్యక్తం భవతి, తస్మాదభివ్యక్తిమచ్చైతన్యం బ్రహ్మజ్ఞానస్య ఫలమిత్యుచ్యత ఇతి భావః ।
తృతీయవర్ణకమితి ।
ప్రథమసూత్రస్య తృతీయవ్యాఖ్యానమిత్యర్థః ।
ప్రథమవర్ణకే విషయప్రయోజనే ఆక్షిప్య తత్సద్భావసాధనేన విచారకర్తవ్యతా సమర్థితా సమ్ప్రతి పునస్తే సమ్బన్ధం చాక్షిప్య తత్సాధనద్వారా తత్కర్తవ్యతాం సాధయితుం వ్యవహితం వృత్తమనువదన్ వర్ణకాన్తరపరత్వేన భాష్యమవతారయతి –
ప్రథమవర్ణక ఇతి ।
అధికరణమారచయతి –
బ్రహ్మప్రసిద్ధీతి ।
తర్హ్యజ్ఞాతత్వేతి ।
ప్రత్యక్షాదినా యదజ్ఞాతం వస్తు తత్ప్రతిపాద్యం సద్విషయో భవతి జ్ఞాతేఽర్థే హి శాస్త్రమకిఞ్చిత్కరం భవతి తస్మాత్ జ్ఞాతస్య బ్రహ్మణః శాస్త్రేణాప్రతిపాద్యత్వాద్విషయత్వం నాస్తీతి భావః ।
’యది ప్రసిద్ధ’మిత్యాదిభాష్యస్య విషయప్రయోజనాక్షేపే ముఖ్యతాత్పర్యముక్త్వా ’అథాప్రసిద్ధ’మిత్యాదిభాష్యస్య సమ్బన్ధప్రయోజనాక్షేపే ముఖ్యతాత్పర్యమాహ –
అథాజ్ఞాతమితి ।
ఇతి జ్ఞానానుత్పత్తేరితి ।
బ్రహ్మణః అప్రతిపాద్యత్వేన సమ్బన్ధస్యాప్రసిద్ధత్వాదఖణ్డబ్రహ్మసాక్షాత్కారస్యానుత్పత్తేరిత్యర్థః । జ్ఞానం ప్రతి వేదాన్తవిచారస్య హేతుత్వేన విచారాత్ప్రాగాపాతజ్ఞానమపి నాస్తీతి పూర్వపక్షగ్రన్థార్థః ।
అనధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయస్య పురుషస్య విచారాత్ప్రాగాపాతజ్ఞానాసమ్భవేప్యధీతస్వాఙ్గస్వాధ్యాయస్య పురుషస్య విచారాత్ప్రాగాపాతజ్ఞానం సమ్భవత్యేవ తథా చ నిశ్చయం ప్రతి విచారస్య హేతుత్వం న జ్ఞానం ప్రతీతి సిద్ధాన్తతాత్పర్యమాహ –
ఆపాతప్రసిధ్యేతి ।
వేదాన్తానామపరోక్షనిశ్చాయకత్వేపి వాదిభిరన్యథాన్యథార్థస్య ప్రతిపాదితత్వాద్వేదాన్తేభ్యో జాయమానం జ్ఞానమప్రామాణ్యశఙ్కాకలఙ్కితస్వరూపాపాతం భవతి । తథా చాపాతజ్ఞానవిషయత్వేన బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధిరాపాతప్రసిద్ధిస్తయేత్యర్థః ।
వ్యాకరణాద్బృహత్వాద్బ్రహ్మేతి వ్యుత్పత్త్యా సర్వోత్కృష్టత్వస్వరూపం నిరవధికమహత్త్వాభిన్నం వ్యాపకం నిశ్చీయతే తచ్చ సర్వోత్కష్టత్వరూపవ్యాపకత్వం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తత్వాదికమన్తరా సర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తిత్వాదికమన్తరా చ న సమ్భవతి తస్మాద్బృహత్వాద్బ్రహ్మేతి వ్యుత్పత్త్యైవ సర్వోత్కృష్టలాభార్థం నిత్యశుద్ధత్వాదికం సర్వజ్ఞత్వాదికం చ ప్రతీయతే తథా చ వ్యుత్పాద్యమానబ్రహ్మశబ్దేన సగుణం నిర్గుణం చ బ్రహ్మ ప్రసిద్ధమిత్యేతమర్థం స్ఫుటీకర్తుం శఙ్కాసమాధానాభ్యాముత్తరభాష్యమవతారయతి –
నను కేన మానేన బ్రహ్మణ ఇత్యాదినా శక్తిమత్త్వలాభాదిత్యన్తేన ।
సఙ్గతిగ్రహేతి ।
శక్తిగ్రహేత్యర్థః ।
బ్రహ్మపదవ్యుత్పత్త్యేతి ।
వ్యాపకత్వరూపాద్బృహత్వాద్బ్రహ్మేతి బ్రహ్మపదవ్యుత్పత్త్యనుసరణేనేత్యర్థః ।
నను జాతిజీవకమలాసనవేదేభ్యో విలక్షణే నిరతిశయపురుషార్థే ముముక్షోర్జిజ్ఞాసాయోగ్యే వస్తుని బ్రహ్మపదవ్యుత్పత్త్యాపి బ్రహ్మశబ్దస్య కథం వృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
అస్యార్థ ఇతి ।
నన్వేవమపి యత్కిఞ్చిదాపేక్షికమహత్త్వవిశిష్టం వస్త్వవగమ్యతామిత్యత ఆహ –
సా చ వృద్ధిరితి ।
నిరవధికమహత్త్వం సర్వతో నిరవగ్రహమహత్త్వమిత్యర్థః । సర్వోత్కృష్టత్వమితి యావత్ ।
సఙ్కోచకాభావాదితి ।
ఉపపదం ప్రకరణాదికం వా సఙ్కోచకం, తదభావాదిత్యర్థః । యథా బృహద్ఘట ఇత్యత్ర ఘటపదసమభివ్యాహారాదాపేక్షికం బృహత్వం ప్రతీయతే, తద్వదత్ర కిమపి సఙ్కోచకం న ప్రతీయతే ప్రత్యుతాసఙ్కోచక ఎవ, అనన్తపదసహప్రయోగరూపజ్ఞాపకం చాస్తి తథా చ నిరతిశయమహత్త్వసమ్పన్నం వస్తు బ్రహ్మశబ్దార్థ ఇతి భావః ।
నను నిత్యత్వాదయో గుణాః న బ్రహ్మశబ్దార్థోపయోగినః అతస్తే కథం బ్రహ్మశబ్దేనావగమ్యన్తే తథా చ నిత్యశుద్ధత్వాదయోఽర్థాః ప్రతీయన్త ఇతి భాష్యం కథమిత్యాశఙ్క్య గుణతోఽపకృష్టస్య వస్తునః అల్పత్వబుద్ధిదర్శనాన్నిత్యత్వాదిగుణాః బ్రహ్మపదార్థోపయోగిత్వేన ప్రతీయన్త ఎవేత్యాహ –
నిరవధికమహత్త్వం చేతి ।
అన్తవత్త్వమనిత్యత్వమ్ । ఆదిశబ్దేనాశుద్ధత్వాదికం గృహ్యతే ।
అల్పత్వేతి ।
వస్తునోల్పత్వం నామ దేశకాలవస్తుపరిచ్ఛేద ఇత్యర్థః ।
లోకే గుణహీనం దోషభూయిష్ఠం వస్తు అల్పమితి మన్యతే గుణభూయిష్ఠం దోషహీనం వస్తు మహదితి మన్యతే తస్మాద్బ్రహ్మవస్తునః అల్పత్వనిరాకరణేన గుణతో మహత్త్వసమ్పాదనాయ బృహత్త్వాద్బ్రహ్మేతి వ్యుత్పత్యైవ నిత్యత్వాదయః ప్రతీయన్త ఇత్యాహ –
అత ఇతి ।
బృహత్వబృంహ్మణత్వయోరేకార్థత్వమభిప్రేత్యాహ –
బృంహణత్వాదితి ।
కల్పతరుకారైస్తు బృహత్వం వ్యాపకత్వం బృంహణత్వం శరీరాదిపరిణామరూపవృద్ధిహేతుత్వమితి తయోర్భేదః ఉక్తః । అస్మిన్ గ్రన్థే సా చ వృద్ధిరిత్యాద్యుపక్రమానుసారేణ తయోరభేద ఎవ గ్రన్థకారాభిప్రేత ఇతి తదభిప్రాయేణేదం వ్యాఖ్యాతమితి భావః । శుద్ధత్వం వ్యుత్పత్త్యా ప్రతీయత ఇతి పూర్వేణాన్వయః ।
నను జాతిజీవకమలాసనాదౌ బ్రహ్మశబ్దప్రయోగే సత్యపి నైతావానర్థః ప్రతీయతే కథమత్ర బృహతేర్ధాతోరర్థానుగమాదప్యేతాదృశస్యార్థస్య ప్రతిపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఎవం సకలదోషశూన్యమితి ।
నిత్యత్వసర్వజ్ఞత్వాదివిశిష్టః సగుణనిర్గుణస్వరూపః పరిపూర్ణోర్థః బ్రహ్మపదవ్యుత్పత్త్యా ప్రసిద్ధః సన్ నిర్బాధం ప్రతీయతే జాత్యాదౌ తు సఙ్కోచకస్య సత్త్వాన్నైతాదృశోర్థః ప్రతీయత ఇతి భావః ।
తథేతి ।
యథా వ్యుత్పత్యనుసరణాత్ నిర్గుణం ప్రసిద్ధం తథా సగుణమపి తస్మాదేవ ప్రసిద్ధమితి భావః ।
తత్పదవాచ్యస్య చేతనస్యాపి సర్వవిషయజ్ఞానాభావే సర్వకార్యనియమనశక్త్యభావే చ ప్రోచ్యమానే సతి కస్యచిదర్థస్య జ్ఞానాభావాత్కస్యచిత్కార్యస్య ఉత్పాదనశక్త్యభావాచ్చాపకర్షప్రాప్త్యా అల్పత్వం స్యాత్తద్వ్యావృత్త్యర్థం సర్వజ్ఞత్వాదికం వక్తవ్యమిత్యాహ –
జ్ఞేయస్య కార్యస్య చాపరిశేష ఇతి ।
కస్యచిజ్జ్ఞేయస్య వస్తునః ఈశ్వరజ్ఞానావిషయత్వం కస్యచిత్కార్యస్య వా ఈశ్వరశక్త్యవిషయత్వమిత్యర్థః । జ్ఞేయస్య పరిశేషః జ్ఞానావిషయత్వం కార్యస్య పరిశేషః శక్త్యవిషయత్వమితి భేదః ।
అల్పత్వప్రసఙ్గేనేతి ।
ఈశ్వరస్యాల్పత్వప్రసఙ్గేనేత్యర్థః ।
భాష్యే -
బృహతేర్ధాతోరితి ।
బృహతేర్ధాతోర్యోర్థః పరిపూర్ణరూపః తేనానుగమాత్సమ్బన్ధాన్నిత్యత్వాదీనామిత్యర్థః । నిత్యత్వాదయః ధాత్వర్థేన పరపూర్ణవస్తునా సహ సమ్బన్ధసత్త్వాద్బ్రహ్మశబ్దేన ప్రతీయన్త ఇతి భావః ।
సర్వస్యాత్మత్వాచ్చేతి ।
బ్రహ్మణ ఇతి శేష ఇతి కేచిత్ ।
వ్యాఖ్యానే -
ఎవమితి ।
ఉక్తరీత్యేత్యర్థః । తత్పదాత్ప్రసిద్ధేరిత్యాదిగ్రన్థః స్పష్టార్థః ।
న ప్రత్యేతీతి నేతి ।
న జానాతీతి యత్తన్నేత్యర్థః । అవిచార్యత్వం ప్రాప్తమిత్యర్థ ఇత్యతః ప్రాక్తనగ్రన్థస్త్వతిరోహితార్థః ।
ఆపాతప్రసిద్ధ్యా విషయాదిసిద్ధిః సాధితా సమ్ప్రతి విశేషాప్రసిద్ధ్యాపి తాం సాధయతీత్యవతారయతి –
యథేదం రజతమితి ।
యథా ఇదం రజతమితీదన్త్వేన సామాన్యరూపేణ శుక్తేః ప్రసిద్ధిః తథా అహమస్మీత్యాత్మత్వసామాన్యధర్మపురస్కారేణ బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధిరస్తి న త్వశనాయాద్యతీతత్వాదివిశేషరూపేణ ధర్మేణ ఇతి భావః ।
వాచ్యభేదాదితి ।
సత్యపదం ముఖ్యాముఖ్యసత్స్వరూపబ్రహ్మాకాశశబలరూపే సత్యే వ్యుత్పన్నమ్ , జ్ఞానపదం చైతన్యాన్తఃకరణవృత్తిరూపముఖ్యాముఖ్యజ్ఞానద్వయశబలరూపే జ్ఞానే వ్యుత్పన్నమ్ , ఆనన్దపదం చ ప్రత్యగ్బ్రహ్మబుద్ధివృత్తిరూపముఖ్యాముఖ్యానన్దద్వయశబలరూపే ఆనన్దే వ్యుత్పన్నమ్ , ఎవం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తాదీన్యపి పదాని ముఖ్యాముఖ్యతత్తదద్వయశబలరూపే తస్మిన్ వ్యుత్పన్నానీతి ద్రష్టవ్యమ్ । అత్ర సత్యతా త్రివిధా ముఖ్యనిష్ఠాఽముఖ్యనిష్ఠా శబలనిష్ఠా చేతి । ఎతత్సర్వం సఙ్క్షేపశారీరకే సర్వజ్ఞాత్మమునిభిః విస్తరేణోపపాదితమ్ , తథా చ శబలరూపం సత్యం సత్యపదవాచ్యార్థః । అత్ర సత్యత్వం సామాన్యధర్మః ముఖ్యాముఖ్యశబలనిష్ఠసత్యత్వాది విశేషధర్మః । ఎవం జీవేశ్వరోభయరూపాత్మా ఆత్మపదవాచ్యార్థః । అత్రాత్మత్వం సామాన్యధర్మః జీవాత్మత్వం పరమాత్మత్వముభయనిష్ఠాత్మత్వం చేతి త్రయో విశేషధర్మాః । తథా ముఖ్యబ్రహ్మ – కమలాసనాద్యముఖ్యబ్రహ్మ ఉభయరూపబ్రహ్మేతి బ్రహ్మత్రయం తథా చోభయరూపం బ్రహ్మ బ్రహ్మపదవాచ్యార్థః । అత్ర బ్రహ్మత్వం సామాన్యధర్మః ముఖ్యాముఖ్యోభయనిష్ఠబ్రహ్మత్వాది విశేషధర్మాః । సర్వత్ర ముఖ్యబ్రహ్మరూపం శుద్ధచైతన్యం లక్ష్యార్థః అత ఎవ సత్యాదిపదానాం న పర్యాయతా లక్ష్యార్థాభేదేఽపి వాచ్యార్థానాం భిన్నత్వాత్ తథా చ వాచ్యార్థభేదాదేవ బ్రహ్మాత్మని సామాన్యధర్మః విశేషధర్మశ్చ సిద్ధ్యతి । ఎవం సతి అహమస్మీతి సత్యచైతన్యరూపాత్మత్వేన సామాన్యధర్మేణాత్మత్వప్రసిద్ధిరస్తి న తు బ్రహ్మాహమస్మీతి లక్ష్యార్థశుద్ధచైతన్యరూపాఖణ్డబ్రహ్మనిష్ఠముఖ్యబ్రహ్మత్వేన విశేషధర్మేణ అన్యథా వాదినాం విప్రతిపత్తిర్న స్యాదితి భావః ।
భాష్యే -
విప్రతిపత్తేరితి ।
విరుద్ధా హి ప్రతిపత్తిః తస్యా ఇత్యర్థః । దేహమాత్రమితి మాత్రశబ్దేన దేహాతిరిక్తం స్వతన్త్రచైతన్యం నాస్తీత్యుచ్యతే ।
ఆత్మేతి ।
అహంప్రత్యయాలమ్బనమిత్యర్థః । లోకాయతికాశ్చార్వాకా ఇత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియాణ్యేవేతి ।
ఇన్ద్రియాణాం చక్షురాదిమనఃపర్యన్తానాం చేతనత్వమహంప్రత్యయవిషయత్వరూపాత్మత్వం చ మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
మన ఇత్యన్య ఇతి ।
మనసః చేతనత్వమాత్మత్వం చ మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
విజ్ఞానమాత్రమితి ।
ప్రత్యభిజ్ఞానిర్వాహాయ క్షణికవిజ్ఞానసన్తతిరేవాహంప్రత్యయాలమ్బనరూపాత్మేతి మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
శూన్యమితి ।
అసత్స్వరూప ఎవాత్మేతి మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
అస్తి తద్వ్యతిరిక్త ఇతి ।
జీవవ్యతిరిక్తోస్తీత్యర్థః ।
ఆత్మా స ఇతి ।
సః ఈశ్వరః భోక్తుర్జీవస్య ఆత్మా స్వరూపమితి వేదాన్తినో వదన్తీత్యర్థః ।
విప్రతిపన్నా ఇతి ।
విరుద్ధప్రతిపత్తిమాపన్నా ఇత్యర్థః ।
తదాభాసేతి ।
అత్ర తచ్ఛబ్దేన యుక్తివాక్యే గృహ్యేతే ।
యత్కిఞ్చిత్ప్రతిపద్యమానా ఇతి ।
అన్త్యాత్పక్షాదర్వాచీనం కఞ్చిత్పక్షం ప్రాప్యమాణా ఇత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే –
విప్రతిపత్తీరుపన్యస్యతీతి ।
అత్ర విరుద్ధార్థప్రతిపాదకం వాక్యం విప్రతిపత్తిశబ్దార్థః ।
తార్కికాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన ప్రాభాకరాదయో గృహ్యన్తే । విప్రతిపత్తికోటిత్వేన దేహేన్ద్రియేతి । సంశయరూపవిప్రతిపత్తిప్రథమకోటిత్వేన దేహేన్ద్రియేత్యర్థః ।
అకర్తాపీతి ।
అకర్తాపి జీవ ఇత్యర్థః ।
నిరతిశయసత్త్వమితి ।
నిరతిశయసత్త్వోపాధికః జీవాతిరిక్తః ఈశ్వర ఇతి వదన్తీతి భావః । నిరతిశయసత్త్వరూపో గుణః యోగిమతే పారమార్థికసత్యః సిద్ధాన్తే తు మాయారూపత్వేన అసత్య ఇతి మతయోర్భేదః ।
స ఈశ్వర ఇతి ।
యోగిమతప్రసిద్ధ ఈశ్వర ఇత్యర్థః ।
ప్రతీకమాదాయాత్మపదస్యార్థమాహ –
ఆత్మాస్వరూపమితి ।
సోపాధికతయా జీవస్య భోక్తృత్వం కర్తృత్వం చ వర్తతే స్వతస్త్వభోక్తృత్వమకర్తృత్వం సాక్షిత్వం చ తథా చ జీవాతిరిక్తో నేశ్వర ఇతి జీవబ్రహ్మణోరైక్యం వేదాన్తినో వదన్తీతి భావః ।
విప్రతిపత్తీనామితి ।
పక్షాన్తరాణామిత్యర్థః ।
తాసాం విప్రతిపత్తీనాం సుఖబోధార్థమేవ హి ।
ప్రపఞ్చోపి నిరాసశ్చ సఙ్గ్రహేణోచ్యతే మయా ॥
తథాహి కేచిత్తు వక్ష్యమాణశ్రుతియుక్తిభ్యాం స్థూలోఽహం కృశోహమిత్యాద్యనుభవాచ్చ స్థూలశరీరమాత్మేతి వదన్తి । కేచిత్తూక్తశ్రుతియుక్త్యనుభవానామాభాసత్వాన్మమ శరీరమితి భేదప్రతీతేరిన్ద్రియాణామభావే శరీరచలనాభావాన్న శరీరస్యాత్మత్వం కిన్తు వక్ష్యమాణశ్రుతియుక్తిభ్యాం కాణోఽహం బధిరోఽహమిత్యాద్యనుభవాచ్చేన్ద్రియాణామాత్మత్వత్వమితి వదన్తి । అన్యే తూక్తశ్రుతియుక్త్యనుభవానామాభాసత్వాన్మమేన్ద్రియాణీతి భేదప్రతిపత్తేః స్వప్నే చక్షురాదీన్ద్రియవ్యవహారాభావేప్యహమిత్యాత్మని పరిపూర్ణప్రత్యయాన్మనఃసమ్బన్ధాభావే ఇన్ద్రియాణాం చలనాభావాన్నేన్ద్రియాణాత్మత్వం కిన్తు వక్ష్యమాణశ్రుతియుక్తిభ్యాం సఙ్కల్పవానహం వికల్పవానహమిత్యాద్యనుభవాచ్చ మన ఆత్మేతి వదన్తి । అపరే తూక్తశ్రుతియుక్త్యనుమానానామాభాసత్వాన్మమ మన ఇతి భేదప్రతీతేరహం మన ఇత్యప్రతీతేః కర్తృభావే కరణశక్త్యభావాచ్చ మనసో నాత్మత్వం కిన్తు వక్ష్యమాణశ్రుతియుక్తిభ్యామహం కర్తా భోక్తేత్యాద్యనుభవాచ్చ బుద్ధిరాత్మేతి వదన్తి । ఇతరే తూక్తశ్రుతియుక్త్యనుభవానామాభాసత్వాన్మమ బుద్ధిరితి ప్రతీతేరహం బుద్ధిరిత్యప్రతీతేర్న బుద్ధేరాత్మత్వం కిన్తు వక్ష్యమాణశ్రుతియుక్తిభ్యాం సుషుప్తౌ నాన్యదస్త్యేవ నాహమప్యాసమితి వ్యుత్థితజనస్య సర్వాభావపరామర్శానుభవాచ్చ శూన్యమాత్మేతి వదన్తి । అన్యే తూక్తశ్రుతియుక్త్యనుభవానామాభాసత్వాత్సుఖమహమస్వాప్సం న కిఞ్చిదవేదిషమితి వ్యుత్థితస్య పరామర్శాన్యథానుపపత్త్యా సుషుప్తావజ్ఞానాదిసాక్షిత్వేన పరిపూర్ణాత్మప్రత్యయాఙ్గీకారాదహముల్లేఖిప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ న శూన్యస్యాత్మత్వం కిన్తు వక్ష్యమాణశ్రుతేః మమప్రత్యయాలమ్బనస్యాహముల్లేఖమానస్య శరీరాదేః భోక్తృత్వాద్యనుపపత్తిరూపయుక్తేః కర్తా భోక్తేత్యాద్యనుభవాచ్చ దేహాదిభ్యో వ్యతిరిక్తః కర్తా భోక్తా ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ స్థిరః ఆత్మేతి వదన్తి । అపరే తు కర్తృత్వం హి క్రియావేశః న హి సర్వగతస్య నిరవయవస్యాత్మనః పరిణామలక్షణక్రియాన్వయః సమ్భవతి । న చ బుద్ధేః కర్తృత్వమాత్మనో భవతీతి వాచ్యమ్ । తన్మతే తాదాత్మ్యాధ్యాసాభావాత్ , తస్మాత్కర్తృత్వాంశే ఉక్తశ్రుతియుక్త్యనుభవానామాభాసత్వాచ్చాత్మనో న కర్తృత్వం కిన్తు వక్ష్యమాణశ్రుతేః దృశ్యావభాసత్వమాత్రాత్మకభోక్తృత్వోపపత్తిరూపయుక్తేః భోక్తేత్యనుభవాచ్చ కేవలం భోక్తైవాత్మేతి వదన్తి । అన్యే తు వక్ష్యమాణశ్రుతేః సర్వజ్ఞత్వాద్యనుపపత్తిరూపయుక్తేః నాహమీశ్వరః కిన్తు సంసారీత్యనుభవాచ్చ భోక్తుర్జీవస్య నేశ్వరత్వం కిన్తు వక్ష్యమాణశ్రుతేః సర్వజ్ఞత్వాద్యుపపత్తిరూపయుక్తేః ఈశ్వరోఽస్తీత్యనుభవాచ్చ దేహాదివ్యతిరిక్తాదహంప్రత్యయవిషయాద్భోక్తుర్జీవాదన్యః సర్వస్యేశితా నిరతిశయత్వోపాధిక ఈశ్వర ఇతి వదన్తి । వేదాన్తినస్తు పూర్వోక్తశ్రుతియుక్త్యనుభవానామాభాసత్వాద్వక్ష్యమాణాబాధితశ్రుతియుక్తిభ్యామహం బ్రహ్మాస్మీతి విద్వదనుభవాచ్చ ప్రత్యగస్థూలోఽచక్షురప్రాణోఽమనోఽకర్తా చైతన్యం చిన్మాత్రం స సదిత్యాదిప్రబలశ్రుతేశ్చ భోక్తృత్వాద్యవభాసస్య మిథ్యాత్వాత్ స్వతః నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః స్వయం ప్రకాశమానో జీవ ఇతి జీవబ్రహ్మణోరైక్యం వదన్తి । తస్మాత్పురుషార్థోస్తీతి సిద్ధమ్ ।
’యుక్తివాక్యతదాభాససమాశ్రయా’ ఇతి భాష్యం విభాగపూర్వకం స్వమతపరమతానుసారేణ యోజయతి –
తత్ర యుక్తీతి ।
నిర్దోషయుక్తిమబాధితశ్రుతివాక్యం చ సమాశ్రయా ఇత్యర్థః ।
’తదాభాసేతి’ భాష్యాంశం వ్యాచష్టే -
అన్యే త్విత్యాదినా ।
పరపక్షేషు యుక్తిం దర్శయతి –
దేహాదిరితి ।
వ్యతిరేకేణేతి ।
యత్రాత్మత్వాభావస్తత్రాహంప్రత్యయగోచరత్వాభావః యథా ఘట ఇత్యర్థః ।
నను పరపక్షాః యుక్తిమూలకత్వాద్గ్రాహ్యాః స్యురిత్యత ఆహ –
ఇత్యాది యుక్త్యాభాసమితి ।
ఆశ్రితా ఇత్యుత్తరేణాన్వయః । యుక్తిరివాభాసత ఇతి యుక్త్యాభాసః అనుమానాద్యాభాస ఇత్యర్థః । వస్తుతో న యుక్తిరితి భావః ।
దేహాత్మవాదే ప్రమాణత్వేనోక్తాం శ్రుతిం పఠతి –
స వా ఎష ఇతి ।
ఇన్ద్రియాత్మమతే శ్రుతిమాహ –
ఇన్ద్రియసంవాద ఇతి ।
’తే హ వాచమూచు’రితి వాక్యస్థతచ్ఛబ్దార్థం స్ఫోరయతి –
చక్షురాదయ ఇతి ।
మనస ఆత్మత్వే శ్రుతిముదాహరతి –
మన ఉవాచేతి ।
విజ్ఞానాత్మవాదిమతే ప్రమాణత్వేనోక్తం ’కతమ ఆత్మేతి యోయం విజ్ఞానమయ’ ఇత్యాదిశ్రుతివాక్యం దర్శయతి –
యోఽయమితి ।
అసదాత్మమతే శ్రుతివాక్యం కథయతి –
అసదేవేతి ।
కర్త్రాత్మమతే మన్తా బోద్ధా కర్తా విజ్ఞానాత్మేతి శ్రుతిం జ్ఞాపయతి –
కర్తేతి ।
కర్త్రాత్మమత ఎవాత్మనః భోక్తృత్వే ప్రమాణత్వేనోక్తామాత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహురిత్యాదిశ్రుతిం ప్రతిపాదయతి –
భోక్తేతి ।
భోక్త్రాత్మమతే శ్రుతిమాహ –
అనశ్నన్నన్య ఇతి ।
సాఙ్ఖ్యమతే ’తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తీతి ’ కర్మఫలానుభవరూపభోక్తృత్వం బుద్ధేరేవ నాత్మనః కిం’త్వనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతీతి’ దృశ్యావభాసత్వరూపభోక్తృత్వమాత్మన ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
యోగిమతే శ్రుతిముపన్యస్యతి –
ఆత్మానమన్తర ఇతి ।
నను పక్షాన్తరణి శ్రుతిమూలకత్వాత్ గ్రాహ్యాణి స్యురిత్యత ఆహ –
వాక్యాభాసం చేతి ।
వాక్యమివాభాసత ఇతి వాక్యాభాసః పరమార్థతోఽవాక్యమతత్పరత్వాదిత్యర్థః ।
నను ఉక్తానాం యుక్తీనాం శ్రుతివాక్యానాం చ కథమాభాసత్వమిత్యాశఙ్క్య దేహాదావాత్మత్వసాధకానుమానస్య సత్ప్రతిపక్షత్వేనాభాసత్వం స్ఫోరయన్ శ్రుతివాక్యానామాభాసత్వప్రతిపాదకస్థలం స్ఫోరయతి -
దేహాదిరనాత్మేతి ।
న్యాయైర్యుక్త్యాభాసత్వం సూత్రైర్వాక్యాభాసత్వమితి వివేకః ।
విప్రతిపత్తయ ఇతి ।
వివాదా ఇత్యర్థః ।
వస్తుగతిరితి ।
ముక్తిం ప్రతి జ్ఞానస్యైవ హేతుతా హ్యన్వయవ్యతిరేకసిద్ధా న కర్మణ ఇతి విదుషాం నిశ్చయ ఇత్యర్థః ।
మతాన్తరాశ్రయణే హి న కేవలం మోక్షాసిద్ధిః కిన్త్వాత్మహత్యాదిదోషశ్చ స్యాదిత్యనర్థం చేయాదితి భాష్యం వ్యాఖ్యాతి –
కిఞ్చాత్మానమితి ।
అత్ర ఈశవాక్యం ప్రమాణయతి –
యే కేచేతి ।
ఆత్మానం ఘ్నన్తీత్యాత్మహనః కే తే జనా యే అవిద్వాంసః ; లోకే ఆత్మశబ్దః ప్రాణత్యాగే ప్రసిద్ధః ప్రకృతే ప్రాణత్యాగస్యానుపయుక్తత్వాత్ అనాత్మదర్శనేనాత్మనో హ్యసత్త్వాపాదనమాత్మహననముచ్యతే తథా చ యే హ్యవిద్వాంసః తే ఆత్మహన ఇతి భావః ।
తస్మాదితి భాష్యస్థహేతోరర్థం వక్తుముపసంహారవ్యాజేన వర్ణకచతుష్టయే ఉక్తం హేతుచతుష్టయం క్రమేణానువదతి –
బన్ధస్యాధ్యస్తత్వేనేతి ।
పూజితేతి ।
ఉత్కృష్టేత్యర్థః ।
ఉపకరణానీతి ।
సహకారికారణానీత్యర్థః ।
ఆరమ్భః కథం సూత్రార్థ ఇతి శఙ్కావతారాయోత్తరభాష్యం వ్యాఖ్యాయ బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యాదిపూర్వభాష్యమవతారయతి –
నను సూత్ర ఇతి ।
భూషణమితి ।
’అల్పాక్షరమసన్దిగ్ధం సారవద్విశ్వతోముఖ’మిత్యాదిశ్రవణాద్భూషణమితి భావః ।
న పశ్యామ ఇతి ।
యదుక్తం తదసఙ్గతం సూత్రమూలస్యారమ్భకాన్తరస్య శ్రవణవిధేః సత్త్వాదితి ।
ద్వితీయపక్షమవలమ్బ్య పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
ఇదం సూత్రమిత్యర్థః । ఇదం శాస్త్రమితి పాఠేప్యయమేవార్థః । నాస్త్యధ్యయనవిధావారమ్భకాన్తరాపేక్షా వేదస్యాపౌరుషేయత్వాదితి భావః ॥ ౧ ॥
ప్రసిద్ధశ్రుతిభిర్వేద్యం విచార్యం చ ముముక్షుణా ।
ప్రత్యగ్రూపమాహం వన్దే శ్రీకృష్ణం రుక్మిణీప్రియమ్ ॥
వర్ణకచతుష్టయేనోక్తమర్థచతుష్టయమస్మిఞ్ఛ్లోకే సఙ్గృహీతమితి సుధీభిర్విభావనీయమ్ ।
ముముక్షుణేతి ।
అథాతఃపదద్వయసమర్థితేనాధికారేణేత్యర్థః । అథ సాధనచతుష్టయసమ్పత్త్యనన్తరం అతః సాధనచతుష్టయసమ్పత్తేర్హేతోః సత్త్వాదిత్యేవం అర్థాత్సాధితేనాధికారిణా బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి ప్రథమసూత్రస్యార్థ ఉక్త ఇతి భావః ।
ప్రమాణాదివిచారాణామితి ।
ఆదిశబ్దేన లక్షణయుక్తిసాధనఫలాని గృహ్యన్తే ।
బ్రహ్మప్రమాణమితి ।
ఆదిశబ్దేన బ్రహ్మసాధనం బ్రహ్మఫలం చ గృహ్యతే బ్రహ్మణి ప్రమాణం బ్రహ్మణి యా యుక్తిరితి విశిష్టవిచారః బ్రహ్మవిశేషణసాపేక్షః విశేషణీభూతబ్రహ్మణః జ్ఞానం వినా న సమ్భవతీతి భావః ।
పూజయన్నేవేతి ।
జిజ్ఞాస్యపురుషార్థబ్రహ్మస్వరూపస్య సూత్రకృతా దర్శితత్వాత్ భగవానితి పదప్రయోగేన పూజయన్నేవేత్యర్థః ।
నాస్త్యేవేతి ।
లక్షణాభావాన్న బ్రహ్మస్వరూపం సిద్ధ్యేదితి యేన శాస్త్రారమ్భః స్యాదిత్యాక్షేప్తురభిప్రాయః ।
అస్యేతి ।
జన్మాదిసూత్రస్యేత్యర్థః ।
సూత్రస్య శ్రుత్యర్థబోధకత్వాత్ ’యతో వా ఇమానీ’త్యాదిశ్రుతిభిః సహ ఎకార్థబోధకత్వరూపా సఙ్గతిర్వేదితవ్యా । తం శ్రుత్యర్థం జ్ఞాపయతి –
లక్షణద్యోతీతి ।
యతో వా ఇమానీత్యాదిలక్షణద్యోతివేదాన్తానామిత్యర్థః । సూత్రమపి జగత్కారణత్వాదిరూపలక్షణబోధకం భవతీతి భావః ।
ద్వితీయసూత్రప్రథమపాదయోః స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుత్యర్థబోధకత్వం సఙ్గతిః తచ్చ స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గత్వం జ్ఞాపయతి –
స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకానామితి ।
యథా ప్రథమపాదః ’యతో వే’త్యాదీనాం స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుతీనామర్థం బోధయతి యథా లక్షణసూత్రమపి తాసామేవార్థం బోధయతీతి తయోరేకార్థబోధకత్వం సఙ్గతిరితి భావః ।
సూత్రస్య శాస్త్రార్థప్రతిపాదకత్వాచ్ఛాస్త్రసఙ్గతిః తం శాస్త్రార్థం జ్ఞాపయతి –
లక్ష్యే బ్రహ్మణీతి ।
శాస్త్రం శాస్త్రార్థత్వేన బ్రహ్మబోధకం భవతి సూత్రస్య ప్రథమాధ్యాయార్థైకదేశప్రతిపాదకత్వాత్ ప్రథమాధ్యాయేనైకార్థబోధకత్వరూపా సఙ్గతిః ।
తమధ్యాయార్థం స్ఫుటీకరోతి –
సమన్వయోక్తేరితి ।
ప్రథమాధ్యాయేన ’యతో వా ఇమానీ’త్యాదిశ్రుతిగత – యత – ఇత్యాదిపదానాం బ్రహ్మతాత్పర్యకత్వస్వరూప సమన్వయో బోధ్యతే లక్షణసూత్రేణాపి తచ్ఛ్రుతిగత – యత – ఇత్యాదిపదానాం బ్రహ్మతాత్పర్యకత్వం బోధ్యత ఇతి భావః ।
ఉక్తసఙ్గతిప్రదర్శనార్థమధికరణమారచయతి –
తథాహీతి ।
అధికరణాన్తే అస్య విషయవాక్యస్యార్థో వక్ష్యతే । విషయః ఉద్దేశ్యమిత్యర్థః । తథాచ వాక్యముద్దిశ్య సంశయాదికం ప్రతిపాద్యత ఇతి భావః ।
ఆక్షేప ఇతి ।
ఆక్షేపాధికరణ ఇత్యర్థః ।
అపవాద ఇతి ।
అపవాదాధికరణ ఇత్యర్థః ।
ప్రాప్తావితి ।
ప్రాప్తిసూత్ర ఇత్యర్థః ।
లక్షణకర్మణీతి ।
లక్షణసూత్ర ఇత్యర్థః ।
యచ్చ కృత్వేతి ।
యదధికరణముద్దిశ్యాక్షేపాదికం ప్రవర్తతే తత్ప్రయోజనకత్వాదాక్షేపాదీనాం పృథక్ప్రయోజనం న వక్తవ్యమ్ । అథవా కృత్వా ప్రవర్తత ఇత్యస్య కృత్వా ప్రవర్తనమర్థః, కృత్వా ప్రవర్తనం నామ కృత్వా చిన్తా సా చాభ్యుపగమవాదః, అత్ర తస్మిన్నితి శేషః తథా చ యచ్చ కృత్వా ప్రవర్తతే తస్మిన్నిత్యనేన కృత్వాచిన్తాధికరణ ఇత్యుక్తం భవతి । అస్మిన్పక్షే అవశిష్టస్య ప్రయోజనం న వక్తవ్యమిత్యంశస్యాయమభిప్రాయః । యదుద్దిశ్యాక్షేపాదికం ప్రాప్తం తత్ప్రయోజనప్రయోజనకత్వాదాక్షేపాదీనాం పృథక్ప్రయోజనం న వక్తవ్యమితి । ఎతత్సర్వం కల్పతరౌ విస్తరేణోదాహృతం విస్తరభయాదత్రోపరమ్యతే ।
సిద్ధాన్తేన పూర్వపక్ష ఇతి ।
సిద్ధాన్తయుక్త్యా ఉత్తరాధికరణపూర్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
’యతో వా ఇమాని భూతానీ’త్యాదివాక్యేన బ్రహ్మణః సకాశాత్ జన్మాదికం జగతః ప్రతీయతే, ప్రతీయమానం బ్రహ్మహేతుకజన్మాదిధర్మవత్త్వమేవ బ్రహ్మణో లక్షణం చేదతివ్యాప్తిరసమ్భశ్చేత్యభిప్రేత్య ప్రతిజ్ఞాపూర్వకం పూర్వపక్షయతి –
తత్ర న వక్తీతి ।
జగద్ధర్మత్వేనేత్యనేనాతివ్యాప్తిర్జ్ఞాపితా అయోగాదిత్యనేనాసమ్భవః ప్రతిపాదిత ఇతి భావః ।
అతివ్యాప్త్యాదిదోషగ్రస్తత్వాన్మాస్తు జన్మాదిధర్మవత్త్వలక్షణం శ్రుతిప్రామాణ్యాదన్యదేవాస్త్వితి సిద్ధాన్తీ శఙ్కతే –
న చేతి ।
’తదాత్మానం స్వయమకురుత, తత్సృష్ట్వే’త్యాదినా ఉపాదానత్వం కర్తృత్వం చ ప్రతిపాద్యత ఇతి భావః ।
ఉక్తలక్షణస్యానుమానేన సాధయితుమశక్యత్వాన్న సిద్ధిరితి పూర్వవాదీ పరిహరతి –
కర్తురుపాదానత్వ ఇతి ।
బ్రహ్మకర్తృత్వవిశిష్టోపాదానత్వవచ్చేతనత్వాదితి ప్రయోగే యత్ర చేతనత్వం తత్ర కతృత్త్వవిశిష్టోపాదానత్వమిత్యత్రాముక ఇతి దృష్టాన్తాభావేనేత్యర్థః ।
శ్రౌతస్యేతి ।
’యతోవా ఇమాని భూతానీ’త్యాదిశ్రుతిప్రమాణకస్య బ్రహ్మణః ’స్వయమకురుత తత్సృష్ట్వా యతో వా ఇమానీ’త్యాదిశ్రుత్యైవ లక్షణసిద్ధిరిత్యర్థః ।
శ్రుత్యనుగ్రాహకత్వేనేతి ।
శ్రుత్యర్థే పురుషస్య సన్దేహనివర్తకమానత్వేనేత్యర్థః ।
ప్రత్యేకం లక్షణమితి ।
దృష్టాన్తసమ్భవాదితి భావః ।
బ్రహ్మత్వాయోగాదితి ।
బ్రహ్మణ ఉపాదానాద్భిన్నత్వే ప్రోక్తే సత్యన్యత్వేనోపాదానస్య స్థితత్వాద్వస్తుపరిచ్ఛేదేన అద్వితీయత్వరూపబ్రహ్మత్వాయోగాన్న ప్రత్యేకం లక్షణమితి భావః ।
నాస్త్యేవ లక్షణమితి పూర్వపక్షముపపాద్యాస్త్యేవేతి సిద్ధాన్తమవతారయతి –
పురుషేతి ।
పురుషస్యోహమాత్రత్వాదేవానుమానస్యాప్రతిష్ఠితత్వమ్ , తథా హి అనుమితికరణమనుమానమ్ । తచ్చ జ్ఞాయమానలిఙ్గమితి కేచిత్ । పరామర్శ ఇత్యపరే । వ్యాప్తిజ్ఞానమిత్యన్యే । తస్మాదనుమానస్య భ్రాన్తపురుషబుద్ధిమూలకత్వేన పరస్పరదూషణగ్రస్తస్య ఇదమితి నిర్దేష్టుమశక్యత్వాదప్రతిష్ఠితత్వమితి భావః ।
కర్తురుపాదానత్వే దృష్టాన్తసమ్భవేన అనుమానప్రవృత్తేరుక్తలక్షణసిద్ధిరిత్యాహ -
అపౌరుషేయేతి ।
ఉభయకారణత్వస్యేతి ।
ఉపాదాననిమిత్తోభయకారణత్వస్యేత్యర్థః । సుఖం ప్రత్యదృష్టద్వారా నిమిత్తత్వం సమవాయికారణత్వం చాత్మని దృష్టం తస్మాదభిన్ననిమిత్తోపాదానకం సుఖమితి దృష్టాన్తోపపత్తేరితి భావః । ఆదిశబ్దేన కర్మసంయోగౌ గృహ్యేతే, తథాహి - స్వకృతయాగాదికం ప్రతి కర్తృత్వముపాదానత్వం చ పురుషే దృశ్యతే తస్మాదభిన్ననిమిత్తోపాదనకం కర్మేతి నిర్వివాదోఽయం దృష్టాన్తః । ఘటాకాశసంయోగం ప్రతి నిమిత్తత్వం సమవాయికారణత్వం చాకాశేఽస్తీత్యభిన్ననిమిత్తోపాదానకః సంయోగ ఇత్యయమపి సర్వసమ్మతో దృష్టాన్తః । అత్రైవం ప్రయోగః – జగదభిన్ననిమిత్తోపాదానకం కార్యత్వాత్సుఖాదివత్ , అథవా బ్రహ్మ నిమిత్తత్వవిశిష్టోపాదానత్వవచ్చేతనత్వాదాత్మాదివదిత్యనవద్యమ్ ।
నను జగజ్జన్మాదికారణత్వం నామ కర్తృత్వే సత్యుపాదానత్వమితి అనేన ద్వితీయసూత్రేణ సాధితం చేత్తర్హి అగ్రిమేణ తత్కారణత్వం న కర్తృత్వమాత్రం కిన్తు కర్తృత్వోపాదానత్వోభయరూపమిత్యనేన గ్రన్థేన పౌనరుక్త్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అత్ర యద్యపీత్యాదినా ।
ఉచ్యత ఇతీతి ।
అత్రానూద్యత ఇత్యర్థః । అయమాశయః – అనేన సూత్రేణ జన్మాదికారణత్వమేవ ప్రతిపాద్యతే నోభయకారణత్వం కిన్తూభయకారణత్వమనూద్యతే, అగ్రే ’ప్రకృతిశ్చే’త్యధికరణే తూభయకారణత్వమేవ ప్రతిపాద్యతే న కారణత్వం కిన్తు కారణత్వమనూద్యతే తస్మాన్న పౌనరుక్త్యమితి । తటస్థమితి । యో హి వ్యావర్తకో ధర్మః లక్ష్యావిద్యమానస్వరూపబహిర్భూతః స తటస్థలక్షణమిత్యర్థః । తథా చ యద్రజతమాభాత్సా శుక్తిరితి ఆరోపితేన రజతేన శుక్తిర్లక్ష్యతే యథా తథా యజ్జగత్కారణం తద్బ్రహ్మేతి ఆరోపితేన జగత్కారణత్వేన బ్రహ్మ లక్ష్యతే అరోపితత్వేపి తస్య బ్రహ్మణ్యేవాసాధారణత్వాదితి భావః । శ్రీమదద్వైతానన్దశ్రీగురుచరణాస్తు బ్రహ్మవద్యాభరణాఖ్యగ్రన్థే “యో హి ధర్మః అసాధారణః సన్నేవ కదాచిద్ధర్మిణా సమ్బధ్యతే స ధర్మస్తు తటస్థలక్షణమిత్యుచ్యతే యథా ఛత్రచామరాదికం రాజ్ఞ ఇతి తటస్థలక్షణం వదన్తి ।
సూత్రం వ్యాచష్ట ఇతి ।
పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిః పదవిగ్రహ ఇతి వ్యాఖ్యానాఙ్గం సమ్పాదయన్ సూత్రం వ్యాచష్ట ఇత్యర్థః ।
నను భవతు తద్గుణసంవిజ్ఞానో బహువ్రీహిః తథాపి జన్మస్థితిభఙ్గాస్త్రయో విశేష్యా భవన్తి తత్కథం జన్మస్థితిభఙ్గం సమాసార్థ ఇత్యేకనిర్దేశ ఇత్యాశఙ్క్య భాష్యస్థస్యేతి పదస్యార్థం స్ఫోరయన్నాహ –
అత్రాపి జన్మాదీతి ।
సమాహారస్య సముదాయస్యేత్యర్థః । తథా చ యథా చిత్రగోసమ్బన్ధిత్వవిశిష్టదేవదత్తస్య చిత్రాః గావః విశేషణాని తథా సమాసార్థస్య విశేష్యస్య జన్మాదివిశిష్టజన్మస్థితిభఙ్గసముదాయస్య ఎకదేశం జన్మ విశేషణమిత్యర్థః । యద్యపి చిత్రగోర్దేవదత్తస్యేత్యత్రాతద్గుణసంవిజ్ఞానో బహువ్రీహిర్జన్మాదీత్యత్ర తద్గుణసంవిజ్ఞాబహువ్రీహిరితి వైషమ్యం తథాపి దృష్టాన్తస్తు విశేషణాంశ ఎవ న తద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహావితి భావః ।
తస్య విశేష్యైకదేశస్య గుణత్వం విశేషణత్వం యస్మిన్ బహువ్రీహౌ స తద్గుణసంవిజ్ఞానో బహువ్రీహిరిత్యభిప్రేత్యాహ –
తథా చేతి ।
సర్వస్య విశేషణత్వే సమాసాసమ్భవాత్సమాసైకదేశో విశేషణమితి మత్వాహ –
సమాసార్థైకదేశస్యేతి ।
సమాహారస్య సమాసార్థప్రవిష్ఠత్వేన విశేష్యైకదేశస్యేత్యర్థః ।
గుణత్వేనేతి ।
విశేషణత్వేనేత్యర్థః ।
సంవిజ్ఞానమితి ।
జ్ఞానమిత్యర్థః ।
నన్వత్ర తద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహిః కిమర్థ ఇతి చేత్ , జన్మస్థితిభఙ్గస్య సమాసార్థతాలాభార్థమితి బ్రూమః । యద్యతద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహిమాశ్రిత్య స్థితిలయద్వయమేవ సమాసార్థోస్త్వితి శఙ్కేత తదా బ్రహ్మణః స్థితిలయనిరూపితకారణత్వమేవ స్యాత్ । న చేష్టాపత్తిరతివ్యాప్త్యాదిదోషాభావాదితి వాచ్యమ్ । స్థితికారణత్వం లయకారణత్వం వా లక్షణమిత్యుక్తే అతివ్యాప్త్యాదిదోషాభావేపి జన్మకారణం బ్రహ్మణోన్యదేవేతి భిన్నత్వభ్రమే బ్రహ్మణః వస్తుపరిచ్ఛేదేన అద్వితీయత్వరూపబ్రహ్మత్వాయోగాత్ , తస్మాత్ త్రితయనిరూపితకారణత్వలాభార్థం తద్గుణసంవిజ్ఞానబహువ్రీహిమాశ్రిత్య జన్మస్థితిభఙ్గరూపసమాహార ఎవ సమాసార్థ ఇత్యవశ్యమఙ్గీకరణీయమిత్యేతమర్థం స్ఫోరయతి –
తత్ర యజ్జన్మకారణమితి ।
’జన్మాద్యస్య యత’ఇత్యేవ సూత్రం స్యాదిత్యభిప్రాయేణాహ –
యజ్జన్మేతి ।
అత్ర జన్మకారణం కర్తృరూపం వివక్షితం తస్మాన్న మాయాయామతివ్యాప్తిరిత్యభిప్రేత్య దోషాన్తరమాహ –
స్థితిలయేతి ।
సమాహారో ద్యోత్యత ఇతి ।
సూత్రస్థజన్మాదీతి నపుంసకైకవచనేన సమాహరో ద్యోతిత ఇతి భావః ।
సంసారస్యానాదిత్వాదితి ।
సంసారస్యానాదిత్వేన స్థితినాశానన్తరమప్యుత్పత్తేర్దృశ్యత్వాదితి భావః ।
వస్తుగత్యా చేతి ।
ఎకైకసర్గం పురస్కృత్య చేతి శేషః । జనిత్వా స్థిత్వా విలీయత ఇత్యనుభవో వస్తుగతిశబ్దార్థః ।
ఇదమ ఇతి ।
అస్య జగతః జన్మాదీత్యాదినా ప్రత్యక్షం యజ్జగత్తత్కారణత్వమేవ బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యతే న త్వాకాశాదికారణత్వమాకాశాదేరప్రత్యక్షత్వాదితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
ప్రత్యక్షాదిసన్నిధాపితస్యేతి ।
ప్రత్యక్షానుమానాదిప్రమాణైః సంవేదితస్యేతి భాష్యపదస్యార్థః ।
మహాభూతానాం జన్మాదీతి ।
నను జన్మాదీనాం వియదాదిజగతశ్చ కః సమ్బన్ధః షష్ఠ్యా వివక్షిత ఇతి చేత్ , అత్రోచ్యతే – స్వరూపాదిసమ్బన్ధః షష్ఠ్యా వివక్షిత ఇతి భావః ।
స్వోక్తమభిన్ననిమిత్తోపాదానత్వరూపం జన్మాదికారణత్వలక్షణం భాష్యారూఢం కర్తుమిచ్ఛన్నవతారయతి –
నను జగత ఇతి ।
సూత్రేణ జన్మాదిసమ్బన్ధిజగత్సమ్బన్ధిత్వం జన్మసమ్బన్ధిజన్మాదిసమ్బన్ధిత్వం వా ప్రతీయతే తచ్చ న బ్రహ్మలక్షణమసమ్భవదోషగ్రస్తత్వాదితి శఙ్కార్థః । ఈశ్వరనిష్ఠం జగత్కారణత్వం శుద్ధస్య తటస్థలక్షణమితి సిద్ధాన్తార్థః । యత ఇతి పదం షష్ఠ్యన్తమితి శఙ్కితురభిప్రాయః । సిద్ధాన్త్యభిప్రాయస్తు పఞ్చమ్యన్తమితి భేదః ।
ఆనన్దాధ్యేవేతీతి ।
తైత్తిరీయక ఇతి శేషః । శ్రుతిషు బ్రహ్మబోధకపదానామిదమానన్దపదముపలక్షణమితి మన్తవ్యమ్ ।
స్వరూపలక్షణేతి ।
నను సర్వత్ర ధర్మ ఎవ లక్షణం భవతి తత్కథం ధర్మ్యేవ స్వస్య లక్షణమితి చేత్ । అత్రోచ్యతే – న హి సత్యజ్ఞానాన్దాభిన్నం ధర్మిమాత్రం ముఖ్యం లక్షణమితి వదామః, అపి తు తదవగమ ఇతరవ్యావృత్తబుద్ధావుపయుజ్యతే ఇతి తస్య లక్షణత్వోపచార ఇతి భావః । కేచిత్తు స్వరూపమేవ లక్షణం స్వరూపలక్షణం యథా ’సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మే’త్యత్ర సత్యాదికం స్వరూపలక్షణమ్ । నను స్వస్య స్వవృత్తిత్వాభావే సతి కథం లక్షణత్వమితి చేత్ , న, స్వస్యైవ స్వాపేక్షయా ధర్మధర్మిభావకల్పనయా లక్షణత్వసమ్భవాత్ , తదుక్తమ్ – ’ఆనన్దో విషయానుభవో నిత్యత్వఞ్చేతి సన్తి ధర్మా అపృథక్త్వేపి చైతన్యాత్ పృథగివ అవభాసన్త’ ఇత్యాహుః । నను స్వరూపతటస్థలక్షణోపన్యాసస్య కిం ప్రయోజనమితి చేత్ , అత్ర బ్రహ్మవిద్యాభరణే శ్రీగురుచరణాస్త్వేవమాహుః – తథాహి యథా చన్ద్రం దిదర్శయిషురాప్తో ప్రథమం దిగన్తరగతనక్షత్రాదిభ్యో దృష్టిం వారయితుం శాఖాయాం చన్ద్ర ఇతి అధికరణతయా సమ్బన్ధవిశేషేణ ప్రథమం శాఖాముపాదత్తే తతశ్చ దిగన్తరవ్యావృత్తచక్షుషః చన్ద్రసమీపవర్తితారకాదిషు చన్ద్రభ్రమో మా భూదితి తత్స్వరూపం ప్రకృష్టప్రకాశాత్మకత్వం బోధయతి ఎవం హి బోధ్యబుద్ధిః సుఖేన చన్ద్రే అవతారితా భవతి । ఎవం ’బ్రహ్మవిదాప్నోతి పర’మిత్యుపశ్రుత్య బ్రహ్మశబ్దస్యానేకత్ర ప్రయోగదర్శనాన్ముముక్షోర్జ్ఞేయః బ్రహ్మశబ్దార్థః క ఇతి బుభుత్సోర్జగత్కారణత్వోపన్యాసేన యేషు జీవాదిషు జగత్కారణత్వం న సమ్భవతి తేషాం సృజ్యకోటౌ నివిష్టతయా స్రష్టృత్వాసమ్భవాత్ తేభ్యో వ్యావృత్తబుద్ధేరపి సమ్భవజ్జగత్కారణభావేషు ప్రధానాదిషు బ్రహ్మత్వభ్రమమపనేతుం స్వరూపలక్షణముపన్యస్య తేన హి జడానాం ప్రధానాదీనాం జ్ఞానాదిస్వరూపతూపపద్యేత తతశ్చ ఆద్యం లక్షణం కేభ్యశ్చిద్వ్యావృత్తినిశ్చయపూర్వకం బుద్ధిస్థిరీకరణార్థం ద్వితీయం తు సకలభ్రమనివృత్తిపూర్వకం వస్తుస్వరూపనిశ్చయార్థమితి । పదార్థముక్త్వేతి । సూత్రపదానాం ప్రత్యేకం అర్థముక్త్వేత్యర్థః । జగత్కారణస్య చేతనత్వసర్వేశ్వరత్వసర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తిత్వసమ్భావనార్థాని నామరూపాభ్యామిత్యాదీని జగతశ్చత్వారి విశేషణాని భవన్తి, తథా చ క్రమమనుసృత్య చేతనత్వాదిసమ్భావనార్థానీత్యేవముక్తముచితం తథాపి యత్ర సర్వజ్ఞత్వం తత్ర చేతనత్వం యత్ర సర్వశక్తిత్వం తత్రేశ్వరత్వమిత్యవ్యభిచరితవ్యాప్త్యా సర్వజ్ఞత్వాదిగ్రహణేన చేతనత్వాదిలాభాత్ సర్వజ్ఞాత్సర్వశక్తేరిత్యుత్తరభాష్యానుకూల్యాచ్చ క్రమం విహాయ సర్వజ్ఞత్వాదిసమ్భావనార్థానీతి వ్యాఖ్యాతమితి భావః ।
కుమ్భకార ఇతి ।
ఘటం చికీర్షుః కులాల ఇత్యర్థః ।
శబ్దాభేదేనేతి ।
శబ్దవాచ్యాభేదేనేత్యర్థః । ఆలిఖ్య విచార్యేత్యర్థః ।
వ్యాకరోతీతిపదస్య స్వప్రయుక్తస్య స్వయమేవార్థం వ్యుత్పాదయతి –
బహిః ప్రకటయతీతి ।
ప్రథమం బుద్ధావాలిఖ్య పశ్చాద్ఘటశబ్దాలమ్బనయోగ్యం ఘటం కుమ్భకారః బహిర్నిర్వర్తయతి యథా తథా మూలకారణమపి నామరూపాత్మనా బుద్ధావావిర్భూతమేవ సర్వం పశ్చాద్వ్యనక్తీతి అనుమీయత ఇతి భావః ।
ఇత్థమ్భావ ఇతి ।
అభేద ఇత్యర్థః । నామరూపాభిన్నతయా వ్యక్తీకృతస్యేతి భాష్యపదస్యార్థః ।
జగత్కారణస్య చేతనత్వసాధనఫలమాహ –
ఇతి ప్రధానేతి ।
నిరాస ఇతి ।
జగత్కారణత్వనిరాస ఇత్యర్థః ।
కర్తృభోక్తృపదద్వయస్య కృత్యమాహ –
శ్రాద్ధేతి ।
శ్రాద్ధే పితుః భోక్తృత్వం పుత్రస్య కర్తృత్వం వైశ్వానరేష్టౌ పుత్రస్య భోక్తృత్వం పితుః కర్తృత్వమితి భేదాత్ కర్తృశబ్దేన భోక్తా నోచ్యతే తస్మాత్పృథగుక్తిః న వ్యర్థేతి భావః ।
నన్వేతావతా జీవజన్యత్వనిరాసః కథమిత్యత ఆహ –
యో బ్రహ్మాణమితి ।
పరమేశ్వరః ప్రథమం హిరణ్యగర్భం సృజతీతి శ్రుత్యర్థః ।
విశేషజీవోత్పత్తౌ శ్రుతిముక్త్వా సర్వజీవోత్పత్తౌ శ్రుతిమాహ –
సర్వ ఇతి ।
నను హిరణ్యగర్భాదీనాం జీవానాం నిత్యత్వేన కథం కార్యత్వం తత్రాహ –
స్థూలేతి ।
జగతః జీవజన్యత్వనిరాసాత్ జగత్కారణస్యేశ్వరత్వం ప్రసాధితమితి భావః । నను జగన్మధ్యవర్తిత్వేపి విశ్వామిత్రాదియోగినాం తత్కర్తృకసృష్టిర్దృశ్యత ఇతి లక్షణస్యాతివ్యాప్తిరితి చేన్న । కర్మఫలం జ్ఞాత్వా యస్య జీవస్య యస్మిన్ స్థానే యోగ్యతాస్తి తత్స్థానే సృజనసామర్థ్యస్య తేషామభవేన తత్సృష్టేరపి భగవదధీనత్వాత్తథా చ జగత్కారణత్వలక్షణం హిరణ్యగర్భాదౌ నాతివ్యాప్తమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
క్రియాఫలానామితి ।
కర్మఫలానామిత్యర్థః ।
మేరుపృష్టం దేశ ఇతి ।
అమరావత్యాం పుణ్యకర్మఫలానుభవస్య ప్రసిద్ధత్వాదితి భావః ।
ఉత్తరాయణేతి ।
యద్యప్యుత్తరాయణమరణాదిరూపనిమిత్తాభావేపి కర్మఫలానుభవోస్తి తథాప్యుత్తరాయణాదినిమిత్తం దేహపాతాదూర్ధ్వం ఝటితి కర్మ ఫలానుభవే ప్రతినియతమితి భావః ।
క్రియాఫలం ద్వివిధం ఐహికాముష్మికం చేతి । తత్ర యథా ఆముష్మికం ప్రతినియతదేశకాలనిమిత్తం తథా ఐహికమపీత్యాహ –
ఎవమితి ।
సేవాఫలస్య గ్రామాదేః దేశో భూమిః దేహపాతాత్ పూర్వం కాలః రాజహర్షాదినిమిత్తం చ ప్రతినియతమితి భావః ।
కర్మఫలం దేశాద్యభిజ్ఞదాతృకం ఫలత్వాద్రాజసేవాఫలవదిత్యనుమానం జ్ఞాపయన్ ఫలితమాహ –
తథా చేతి ।
కిం న స్యాదితి సూత్రస్య యాస్కవాక్యమూలకత్వే యాస్కవాక్యే షణ్ణాం ప్రతిపాదితత్వేన సూత్రనిష్ఠాదిపదేనాపీతరేషాం గ్రహీతుం శక్యత్వాత్ అన్తర్భావో నాస్తీతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
జగత ఇతి పదస్యార్థమాహ –
మహాభూతానామితి ।
భౌతికేషు భూతకార్యదేహాదిష్విత్యర్థః ।
కిన్త్వితి ।
దేహాదౌ దృశ్యమానజన్మాదిషట్కకారణత్వం సాక్షాన్మహాభూతానామేవాస్తి న బ్రహ్మణ ఇతి తేషామేవ లక్షణముక్తమితి శఙ్కా స్యాదితి భావః ।
యోత్పత్తిర్బ్రహ్మణస్తత్రైవేత్యాదిభాష్యస్యార్థకథనపూర్వకమన్వయం స్ఫుటికరోతి –
యే శ్రుత్యుక్తా ఇతి ।
యస్మాద్బ్రహ్మణః సకాశాద్యా జగదుత్పత్తిః తత్రైవ బ్రహ్మణి యా చ స్థితిః యశ్చ లయస్త ఎవ శ్రుత్యుక్తా ఉత్పత్త్యాదయో గృహ్యన్తే ఇతి భాష్యవాక్యాస్యార్థః । సుత్రస్య యాస్కవాక్యమూలకత్వాసమ్భవాదితరేషాం భావవికారాణామన్తర్భావ ఎవోచిత ఇతి సిద్ధాన్త్యభిప్రాయః ।
నను యాస్కమునివాక్యస్యాకాశాదిమహాభూతనిష్ఠం జన్మాదిషట్కమేవార్థః న భౌతికనిష్ఠజన్మాదిషట్కం తత్ర మహాభూతానాముత్పత్త్యాదేః ప్రత్యక్షేణ గృహీతుమశక్యత్వేన వాక్యరచనానుపపత్తేః శ్రుతిరేవ వాక్యస్య మూలమితి వక్తవ్యం తథా చ త్రితయప్రతిపాదికాయాః ’యతో వా ఇమానీ’త్యాదిశ్రుతేస్తాత్పర్యానుసారేణ జన్మాదిషట్కప్రతిపాదకం వాక్యం మునిశ్చకారేతి వాక్యమూలకత్వం సూత్రస్య స్యాత్తస్మాన్న బ్రహ్మలక్షణసిద్ధిరితి శఙ్కాముజ్జీవయతి –
యది నిరుక్తస్యాపీతి ।
భగవతా మహర్షిణా శ్రీమద్వేదవ్యాసేన ప్రణీతస్య సూత్రస్య శ్రుతిమూలకత్వే సమ్భవతి తస్యార్షేయవాక్యమూలకత్వమకిఞ్చిత్కరమితి తజ్జీవనముచ్ఛినత్తి –
తర్హి సా శ్రుతిరేవేతి ।
సూత్రాణాం శ్రుత్యర్థపరత్వాచ్చ శ్రుతిమూలత్వమేవ యుక్తమితి భావః ।
న యథోక్తేత్యాది భాష్యస్యోత్తరభాష్యేణ పౌనరుక్త్యశఙ్కాం పరిహరన్ భాష్యమవతారయతి –
యది జగత ఇతి ।
అతస్తన్నిరాసాయేతి ।
అతిరిక్తకారణత్వసమ్భావనామత్రాత్ ప్రాప్తో యోఽతివ్యాప్త్యాదిదోషస్తన్నిరాసాయేత్యర్థః ।
సూత్రేణ లక్షణం ప్రతిపాద్యతే న యుక్తిభిరిత్యభిప్రేత్యోక్తమ్ –
సూత్రితేతి ।
సూత్రేణార్థికార్థతయా ప్రతిపాదితేత్యర్థః । సూచితేతి పాఠేప్యయమేవార్థః ।
సంసారిణశ్చేతి ।
చేతనస్యాపి పరిచ్ఛిన్నజ్ఞానశక్తిమతో హిరణ్యగర్భాదేరిత్యర్థః ।
భాష్యే
ప్రధానాదితి ।
పరపరికల్పితాత్ ప్రధానాదిత్యర్థః ।
అణుభ్య ఇతి ।
అచేతనేభ్యోఽణుభ్య ఇత్యర్థః ।
అభావాదితి ।
శూన్యాదిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే తార్కికమతం దూషయతి –
పరమాణూనామితి ।
నన్వచేతనత్వాత్పరమాణూనాం స్వతఃప్రవృత్త్యభావేపి నిమిత్తకారణత్వేనానుమానాదిసిద్ధసర్వజ్ఞేశ్వరః తత్ప్రేరకః స్యాత్తత్రాహ –
జీవాదన్యస్యేతి ।
ప్రత్యాహేతి ।
తిరస్కరోతీత్యర్థః ।
’న చ స్వభావత’ ఇత్యనేన భాష్యేణాపేక్షితం పదజాతమనుషఙ్గేణ పూరయతి –
జగత ఇతి ।
స్వభావపదార్థం వికల్ప్య ఖణ్డయతి –
కిం స్వయమేవేత్యాదినా ।
కర్మధారయసమాసమాహ –
విశిష్టానీతి ।
నన్వనుమానస్య పూర్వభాష్యేణాప్రతిపాద్యత్వాదేతదేవానుమానమిత్యుత్తరభాష్యం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ –
పూర్వోక్తేతి ।
ఎతదేవ వ్యాప్తిజ్ఞానమితి ।
ఎతద్వ్యాప్తిజ్ఞానాత్మకమనుమానమేవేత్యర్థః ।
ఎతదనుమానమేవేతి ।
వ్యాప్తిజ్ఞానాత్మకమనుమానమేవేత్యర్థః ।
సాధనమితి ।
ఈశ్వరసిద్ధౌ సర్వజ్ఞత్వసిద్ధౌ చ ప్రమాణమిత్యర్థః ।
ఎవకారవ్యావర్త్యమాహ –
న శ్రుతిరితి ।
అఙ్కురాదికం సకర్తృకం కార్యత్వాత్ ఘటవదిత్యనుమానేన సకర్తృకత్వే సాధితే సతి కర్తురనేకత్వే గౌరవాదేకత్వే తు లాఘవమితి లాఘవజ్ఞానసహకారేణ ఎకకర్తృకత్వం సిద్ధ్యతి, తచ్చ సర్వజ్ఞత్వమన్తరా న సమ్భవతీతి సర్వజ్ఞత్వం చ సిద్ధ్యతి, తథా చ సర్వజ్ఞేశ్వరసిద్ధిస్తస్మాదనుమానమేవ ప్రమాణం శ్రుతిస్తు న ప్రమాణమితి తార్కికాః మన్యన్త ఇతి భావః ।
ఈశ్వరసద్భావే శ్రుతేరప్రామాణ్యే తార్కికస్యావైదికత్వాపత్తిరిత్యస్వరసాదాహ –
అథవేతి ।
స్వతన్త్రమితి ।
స్వతన్త్రప్రమాణమిత్యర్థః । తథా చ శ్రుతేరనుమానసిద్ధార్థానువాదకత్వేన ప్రామాణ్యమితి భావః ।
ఎకేనైవానుమానేన సర్వజ్ఞకర్తృకత్వసాధ్యసిద్ధౌ దృష్టాన్తాభావాన్న సర్వజ్ఞేశ్వరసిద్ధిరిత్యస్వరసాదాహ –
యద్వేతి ।
వ్యాఖ్యానద్వయేపి వ్యాప్తిజ్ఞానార్థకత్వేన ఎతత్పదం వ్యాఖ్యాయ సమ్ప్రతి లక్షణార్థకత్వేన వ్యాఖ్యాతి –
ఎతల్లక్షణమితి ।
జన్మాదిసూత్రోక్తజగత్కారణత్వలక్షమేవ కర్తుః సర్వజ్ఞత్వసిద్ధౌ హేతురితి మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
లక్షణసూచితేన పూర్వోక్తానుమానేన సకర్తృకత్వమాత్రం సాధ్యతే సర్వజ్ఞత్వం తు లక్షణహేతుకానుమానాన్తరేణేత్యభిప్రాయం స్ఫుటయతి –
తత్రాయమితి ।
లక్షణహేతుకానుమానాన్తరం రచయతి –
సకర్తేతి ।
లక్షణాదితి ।
సర్వజ్ఞత్వం వినా సర్వజగత్కారణత్వం న సమ్భవతి తథా చ సర్వజగత్కారణత్వలక్షణసామర్థ్యాత్సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిరితి భావః । ఈశ్వరః జగతః కారణం యేషాం తే ఈశ్వరకారణకాః కాణాదప్రభృతయ ఇతి భాష్యార్థః । తత్తన్మతవైలక్షణ్యేనానుమానవైలక్షణ్యం విస్తరేణ తర్కపాదే వక్ష్యతే అధునా కాణాదమతానుసారేణ మార్గప్రదర్శనమాత్రమత్ర కృతం విస్తరభయాదితి మన్తవ్యమ్ ।
న సమ్భవతీతి ।
అసమర్థత్వాదితి భావః । ఎతస్మాద్భిన్నస్యేతి పాఠే జీవాద్భిన్నస్యేత్యర్థః ।
యత్కార్యం తత్సకర్తృకమితి సామాన్యవ్యాప్తిజ్ఞానాదఙ్కురాదికార్యస్యాపి సకర్తృకత్వసిద్ధౌ స చ కర్తా క ఇత్యుక్తే సతి అసామర్థ్యాజ్జీవో న భవతి పరిశేషాదీశ్వర ఇతి తత్సిద్ధిర్వక్తవ్యా సైవ న సమ్భవతి జీవాదన్యస్య ఘటాదివదచేతనత్వనియమేన అఙ్కురాదికార్యస్య కర్తైవ నాస్తీత్యకర్తృకత్వనిశ్చయే సతి సకర్తృకత్వజ్ఞానాసమ్భవేన సామాన్యవ్యాప్తిజ్ఞానాసిద్ధేస్తథా చ కార్యత్వలిఙ్గకానుమానం న సకర్తృకత్వసాధకం యేనేశ్వరసిద్ధిః స్యాదితి ప్రథమానుమానం దూషయిత్వా ద్వితీయమనుమానం దూషయతి –
లక్షణలిఙ్గకేతి ।
బాధః సాధ్యాభావనిశ్చయ ఇత్యర్థః ।
ఈస్వరస్య తన్మతే సర్వజ్ఞత్వం నామ సర్వవిషయకజ్ఞానాశ్రయత్వం తచ్చ జ్ఞానం జన్యమజన్యం వా ? నాద్య ఇత్యాహ –
అశరీరస్యేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
యజ్జ్ఞానమితి ।
జ్ఞానపదమాశ్రితజ్ఞానపరం తథా చ లక్షణలిఙ్గకానుమానబాధాన్న సర్వజ్ఞత్వసాధనం యేన సర్వజ్ఞత్వం సిద్ధ్యేదితి భావః ।
శ్లోకః –
సర్వజ్ఞం కారణం ఖాదేః కృష్ణాఖ్యం శ్రుతిసమ్మతమ్ ।
వన్దేహమీశ్వరం గోపీచిత్తపద్మమధువ్రతమ్ ॥
పరవాదినా అనుమానాద్ధీశ్వరసిద్ధిరిత్యుక్తే తత్ఖణ్డనార్థం నేశ్వరసిద్ధిరిత్యాద్యుచ్చరితశబ్దజన్యదోషనిరాసాయాత్ర మఙ్గలం కృతమితి మన్తవ్యమ్ ।
సర్వజ్ఞేశ్వరసిద్ధౌ శ్రుతేః ప్రామాణ్యం స్వాతన్త్ర్యేణ దర్శయన్ననుమానస్య తన్నిరస్యతి –
తస్మాదితి ।
శ్రుత్యర్థసమ్భావనార్థత్వేనేతి ।
శ్రుత్యర్థే సంశయాదినివర్తకత్వేనేత్యర్థః । సిద్ధాన్తే సర్వజ్ఞత్వం నామ సర్వావభాసక్షమవిజ్ఞానస్వరూపత్వం తథా చ శ్రుత్యా సర్వజ్ఞేశ్వరసిద్ధౌ వ్యాప్తిజ్ఞానసత్త్వాత్ ఆశ్రితజ్ఞానస్య మనోజన్యత్వనియమేన ప్రాప్తో యో బాధస్తస్యాసమ్భవాచ్చానుమానద్వయం స్వసాధ్యసాధకం సత్సర్వజ్ఞేశ్వరం సాధయతీతి భావః ।
అనుమానాన్తర్భావమభిప్రేత్యేతి ।
అనుమానసిద్ధార్థానువాదకత్వేనోపపత్తిమభిప్రేత్యేత్యర్థః ।
వైశేషిక ఇతి ।
శబ్దపక్షకానువాదీ వైశేషిక ఇత్యుచ్యతే జన్మాదిసుత్రేణానుమానస్యైవ ప్రతిపాదితత్వాదనుమానమేవ స్వతన్త్రం ప్రమాణమితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
భాష్యే
వేదాన్తవాక్యకుసుమగ్రథనార్థత్వాదితి ।
శ్రుతివిచారార్థత్వాదిత్యర్థః । వేదాన్తవాక్యార్థపరిష్కారార్థత్వాదితి యావత్ ।
ఎతదేవోపపాదయతి –
వేదాన్తవాక్యానీతి ।
జగత ఇతి ।
జగతో యజ్జన్మాది తత్కారణం యద్బ్రహ్మ తత్ప్రతిపాదకేష్విత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే
సా చేతి ।
బ్రహ్మావగతిరిత్యర్థః ।
వాక్యార్థవిచారేత్యత్ర వాక్యస్య తదర్థస్య చ విచార ఇతి పదచ్ఛేదపూర్వకం భాష్యం వ్యాకరోతి –
వాక్యస్య తదర్థస్య చేతి ।
వాక్యవిచారాదేతద్వాక్యమేతస్మిన్నర్థే తాత్పర్యకమితి తాత్పర్యనిశ్చయో జాయతే వాక్యార్థవిచారాత్ప్రమేయే బాధాభావనిశ్చయ ఇతి భావః ।
విమతమితి ।
జగదిత్యర్థః । నిమిత్తం చ ఉపాదానం చ నిమిత్తోపాదానే అభిన్నే నిమిత్తోపాదానే యస్య తదితి విగ్రహః । భిన్నే నిమిత్తోపాదానే యస్య తద్భిన్ననిమిత్తోపాదానకం తన్న భవతీత్యభిన్ననిమిత్తోపాదానకమితి వా విగ్రహః । అత్రేదమనుసన్ధేయమ్ । బ్రహ్మ వివర్తోపాదానం మాయా తు పరిణామ్యుపాదానకమితి పక్షే స్వరూపానుపమర్దనేన అన్యథాభావః వివర్తః స్వరూపోపమర్దనేనాన్యథాభావః పరిణామ ఇతి తయోర్భేదః విభావనీయః । మాయా తు కారణమేవేతి పక్షాన్తరమితి ।
దార్ఢ్యాయేతి ।
శ్రుత్యా జగత్కారణస్యోభయకారణత్వే బోధితేపి వాదిభిరన్యథార్థస్య ప్రతిపాదితత్వాత్పురుషస్య సంశయాదిరుత్పద్యతే తన్నివృత్యమిత్యర్థః ।
శ్రుత్యైవానుమానమఙ్గీకృతమితి భాష్యాశయం స్ఫుటీకర్తుం శ్రుత్యంశం సఙ్గృహ్ణాతి –
మన్తవ్య ఇతీతి ।
శ్రుత్యర్థః శ్రుత్యాదివిచారరూపశ్రవణేన గృహీతార్థః ।
మన్తవ్యపదార్థమాహ –
తర్కేణేతి ।
అనుమానేనేత్యర్థః । తథా ’శ్రోతవ్య’ ఇతి శ్రుత్యా గృహీతార్థః । ’మన్తవ్య’ ఇత్యేవం శ్రుత్యాప్యనుమానమభ్యుపేతమితి భావః ।
శ్రుత్యన్తరస్యాప్యనుమానే సమ్మతిరస్తీతి భాష్యభావం స్ఫుటీకర్తుం శ్రుత్యర్థకథనార్థమాఖ్యాయికామారభతే –
యథా కశ్చిదిత్యాదినా ।
శ్రుతిగతైవంశబ్దద్యోతితదృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
పణ్డితో మేధావీతి పదద్వయస్య క్రమేణార్థమాహ –
తదుక్తమార్గేతి ।
దార్ష్టాన్తికే సాదృశ్యముపపాదయన్ శ్రుతేరనుమానాపేక్షాయాం తాత్పర్యం స్ఫుటీకరోతి –
ఎవమేవేహేతి ।
ఇయతా గ్రన్థేనాతీన్ద్రియార్థే శ్రుతిరేవ స్వతన్త్రప్రమాణమితి ప్రతిపాద్య శ్రుత్యర్థసమ్భావనార్థత్వేన మననరూపస్యానుమానస్య యత్ప్రామాణ్యముక్తం తద్దూషణపరత్వేన శఙ్కాముద్ఘాటయతి –
నను బ్రహ్మణ ఇతి ।
నను ధర్మబ్రహ్మణోః ప్రమాణస్య శ్రుత్యాదేః కథం జిజ్ఞాసాన్తర్నీతవిచారే ప్రామాణ్యమిత్యాశఙ్క్య భాష్యమన్యథా యోజయతి –
జిజ్ఞాస్యే ధర్మ ఇవేతి ।
మననాదేర్దురితరూపప్రతిబన్ధకనివర్తకత్వేన జ్ఞానద్వారా ప్రామాణ్యమితి జ్ఞాపనార్థం యత్ర స్వతఃసిద్ధదురితాభావః తత్ర మననాదేర్న హేతుతేతి జ్ఞాపనార్థం చ భాష్యే యథాసమ్భవమిహ ప్రమాణమిత్యుక్తమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ముక్త్యర్థమితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానస్యాపరోక్షరూపసాక్షాత్కారత్వేనైవాజ్ఞాననివర్త్కత్వాత్సాక్షాత్కారావసానత్వాపేక్షా ఉచితేతి భావః ।
ద్వితీయహేతోరర్థమాహ –
ప్రత్యగ్భూతేతి ।
’కర్మకర్తవ్యే హి విషయ’ ఇత్యాది భాష్యం వ్యాచష్టే –
ధర్మే త్వితి ।
నిత్యపరోక్షే సాధ్య ఇతి పదద్వయం హేతుగర్భవిశేషణమ్ ।
అసమ్భవాచ్చేతి ।
అయోగ్యత్వాచ్చేత్యర్థః । ధర్మస్య సాధ్యత్వేన అనపేక్షితానుభవత్వాన్నిత్యపరోక్షత్వేనాపరోక్షాయోగ్యత్వాచ్చేతి భావః ।
నిరపేక్ష ఇతి ।
ప్రమాణాన్తరానపేక్షత్వే సతి స్వార్థబోధకత్వం నిరపేక్షత్వమ్ ।
శ్రుత్యాదయ ఇతి భాష్యస్థాదిశబ్దార్థం లక్షణపూర్వకం వివృణోతి –
శబ్దస్యేత్యాదినా ।
పదం యోగ్యతరేతి ।
యోగ్యమితరం చ యత్పదం తేనాకాఙ్క్షా యస్య తదితి విగ్రహః । ఆకాఙ్క్షాయోగ్యతాసన్నిధిమతాం పదానాం సమూహ ఎవ వాక్యమిత్యర్థః । కర్మకాణ్డే క్రమపఠితానామర్థానాం మన్త్రకాణ్డే క్రమపఠితైరిత్యర్థః ।
సమ్బన్ధ ఇతి ।
వినియోగ ఇత్యర్థః ।
స్థానముక్తలక్షణముదాహరతి –
యథేతి ।
ఆధ్వర్యవసంజ్ఞకానామితి ।
అధ్వర్యుణా పఠితానామితి యావత్ ।
ఆధ్వర్యవసంజ్ఞక ఇతి ।
అధ్వర్యుణా కర్తవ్య ఇతి యావత్ ।
శ్రుత్యాదీనామనుభవాదీనాం చ బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యముక్త్వా పరోక్తమనుమానం దూషయతి –
ఎవం తావద్బ్రహ్మేతి ।
సాధ్యత్వేనేతి ।
ధర్మస్య జన్యత్వేనేత్యర్థః ।
సాక్షాత్కారస్యానపేక్షితత్వాదసమ్భవాచ్చేతి స్వోక్తం హేతుద్వయమ్ , అస్మిన్ననుమానే ప్రత్యేకముపాధిరిత్యాహ –
అనుభవాయోగ్యత్వమితి ।
పక్షాతిరిక్తే దృష్టాన్తే ధర్మే సాధ్యవ్యాపకత్వం పక్షే బ్రహ్మణి సాధనావ్యాపకత్వమితి వివేకః ।
సాధితం మననాద్యపేక్షత్వం స్మారయతి –
ఉపాధివ్యతిరేకాదితి ।
సాధ్యవ్యాపకః సాధనావ్యాపక ఉపాధిః, తథా చ ఉపాధిద్వయస్యాభావాదిత్యర్థః । బ్రహ్మణః ఉపాధిద్వయరహితత్వాన్మననాద్యపేక్షా యుక్తేతి భావః ।
పూర్వపక్ష్యుక్తమనుమానం స్వసాధ్యాసాధకమితి దూషణముక్త్వా ప్రతిబన్ద్యా దూషణాన్తరపరత్వేన భాష్యమవతారయతి –
తత్రేతి ।
బ్రహ్మానుభవాద్యపేక్షం సిద్ధవస్తుత్వాత్ ఘటవదితి సిద్ధాన్త్యభిమతానుమానే హేతురస్తు సాధ్యం మాస్త్విత్యాకారకవిపక్షాంశముపపాదయతి –
యదీతి ।
వేదార్థత్వమాత్రేణ వేదప్రమేయత్వావిశేషేణేత్యర్థః ।
సామ్యం త్వయోచ్యేతేతి ।
సామ్యమఙ్గీకృత్య మననాద్యనపేక్షత్వం త్వయోచ్యేతేత్యర్థః ।
బాధకాంశముపపాదయతి –
తర్హీతి ।
ధర్మసామ్యాత్ బ్రహ్మణి మననాద్యనపేక్షత్వం స్యాదిత్యాకారకవిపక్షే కృతిసాధ్యత్వాదినా కిమపరాద్ధం తదపి స్యాదితి బాధకమాహేత్యర్థః ।
భాష్యే
పురుషాధీనాత్మలాభాత్వాచ్చ కర్తవ్యస్యేతి ।
ధర్మస్య కృతిసాధ్యత్వాచ్చేత్యర్థః । ’కర్తవ్యే హీ’త్యాదిభాష్యపరిష్కృతస్య అన్పేక్షితానుభవత్వాదపరోక్షాయోగ్యత్వాదితి హేతుద్వయస్య సముచ్చయార్థశ్చశబ్దః । యథాశ్వేనేతి లౌకికస్య గమనరూపకర్మణః అశ్వేన గచ్ఛతి పద్భ్యాం వేతి ద్వయేన కర్తుం శక్యత్వం ప్రతిపాదితమ్ , అన్యథా వా గచ్ఛతీత్యనేన ఉన్మత్తాదిసాదృశ్యేన వా గచ్ఛతీతి అన్యథా కర్తుం శక్యత్వముపపాదితం న వా గచ్ఛతిత్యనేనాకర్తుం శక్యత్వముపపాదితం భవతీతి భావః ।
దృష్టాన్తస్య లౌకికకర్మణః కర్తుం శక్యత్వాదిత్రితయముపపాద్య వైదికకర్మణః ధర్మస్య తత్ర త్రితయముపపాదయతి –
తథేతి ।
గ్రహణాగ్రహణయోః ఇచ్ఛాధీనత్వాన్న విరోధ ఇత్యభిప్రేత్యాహ –
నాతిరాత్ర ఇతి ।
షోడశినమితి ।
షోడశినామకం సోమరసపానాఖ్యగ్రహం వ్యాపారరూపగ్రహణేన సంస్కుర్యాదిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే –
అన్యథాకర్తుమితి ।
శాఖాభేదేన అర్థద్వయేఽపి విధేః సత్త్వాదన్యథాకర్తుం శక్యతామాహేత్యర్థః ।
ధర్మస్యేతి ।
అధర్మస్యేదముపలక్షణమ్ । ధర్మాధర్మయోః సాధ్యత్వముపపాద్యేత్యర్థః ।
తత్రేతి ।
ధర్మాధర్మయోరిత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన నిషేధాదికం గృహ్యతే ధర్మే యజేతేతి విధిః అధర్మే సురాపానే తు న సురామ్పిబేదితి నిషేధ ఇతి వివేకః । విధయశ్చ ప్రతిషేధాశ్చేతి ద్వన్ద్వసమాసః । ధర్మ ఇతి అధర్మస్యేదముపలక్షణమ్ ।
ఉపపాదనఫలమాహ –
బ్రహ్మణ్యపీతి ।
యజేతేతి ధర్మే విధేయత్వవత్ బ్రహ్మణ్యపి విధేయత్వం స్యాత్ , అధర్మే న పిబేదితి నిషేధ్యత్వవత్ బ్రహ్మణః ప్రతిషేధ్యత్వం చ స్యాత్ , వ్రీహిభిర్యవైర్వా యజేతేతివత్ బ్రహ్మ వా స్థాణుర్వేతి వికల్పః స్యాత్ , ఉదితే జుహోత్యనుదితే జుహోతీతి శాఖాభేదేన వ్యవస్థావత్ క్వచిద్బ్రహ్మ భవతి న భవతీతి వ్యవస్థా స్యాత్ , న హింస్యాత్సర్వాభూతాని అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేతేతివత్ సామాన్యప్రతిపన్నే బ్రహ్మణి విశేషోపవాదః స్యాదితి భావః ।
క్రమేణ విధ్యాదీన్ పఞ్చోపపాదయతి –
యజేతేత్యాదినా ।
వికల్పస్త్రివిధః సమ్భావితః ఐచ్ఛికః వ్యవస్థిత ఇతి తాన్ క్రమేణోదాహరతి –
వ్రీహిభిరితి ।
గ్రహణేతి ।
అతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి న గృహ్ణాతీతి గ్రహణాగ్రహణయోరిత్యర్థః । ఉదితే జుహోత్యనుదితే జుహోతీత్యుదితానుదితహోమయోరిత్యర్థః । ఉత్సర్గః సామాన్యవచనమిత్యర్థః ।
ఎత ఇతి ।
షట్సఙ్ఖ్యాకాః కృతిసాధ్యత్వాదయ ఇత్యర్థః ।
న త్విత్యాదినేతి ।
సిద్ధే బ్రహ్మణి వృత్తిజన్యత్వాదేరిష్టాపత్తౌ దూషణముపేక్షావశాదనుక్త్వా అస్తి నాస్తీత్యాదివికల్పమాత్రం దూషయతీతి భావః ।
’నను వస్త్వేవ’మిత్యాదిభాష్యే వస్త్వేవం నైవమిత్యంశేన ప్రకారవికల్పః ప్రతిపాద్యతే అస్తి నాస్తీత్యంశేన స్వరూపవికల్పః తథా చ నన్విత్యత్ర నఞ్వస్త్వేవం నైవమితి వికల్ప్యతే అస్తి నాస్తీతి న వికల్ప్యత ఇతి ఉభయత్రాన్వయమభిప్రేత్య భాష్యం వ్యాచష్టే –
ఇదం వస్త్వితి ।
ఎవమితి ।
ఎతాదృశధర్మవదిత్యర్థః ।
నైవమితి ।
ఎతాదృశధర్మవన్నేత్యర్థః ।
ప్రకారవికల్పే దృష్టాన్తమాహ –
ఘట ఇతి ।
మన్దాన్ధకారసమయే పురోవర్తిపదార్థః ఘటత్వప్రకారవాన్ పటత్వప్రకారవాన్ వేతివత్ ఇదం బ్రహ్మ ఎవం నైవమితి – ప్రకారవికల్పవన్నేతి భావః ।
ఆత్మాదౌ వాదినాం వికల్పా దృశ్యన్త ఇత్యాశఙ్కాయాః పరిహారం స్ఫోరయితుమర్థమాహ –
అస్త్విత్యాదికోటిస్మరణమితి ।
ఇదం దోషాదేరుపలక్షణమ్ । బ్రహ్మణి సర్వే మనస్పన్దితమాత్రాః అస్తి నాస్తీత్యాదివికల్పాః పురుషనిష్ఠదోషసంస్కారకోటిజన్యత్వాన్న ప్రమారూపా ఇతి భావః ।
అక్షరార్థకథనేన బ్రహ్మణి వికల్పానామప్రమాత్వముక్త్వా యది బ్రహ్మణో ధర్మసామ్యమఙ్గీక్రియేత తదా ధర్మే వికల్పానాం ప్రమాత్వవత్ బ్రహ్మణ్యపి వికల్పానాం ప్రమాత్వం స్యాదిత్యనిష్టమాపాదయతి –
అయం భావ ఇతి ।
యథేతి ।
శాఖాభేదేన విధీనాం సత్త్వాద్యథా యథా జ్ఞాయత ఇత్యర్థః । శాస్త్రమనతిక్రమ్య యథాశాస్త్రం శాస్త్రమనుసృత్యేతి యావత్ ।
పురుషబుద్ధ్యపేక్షా ఇతి ।
షోడశినం గృహ్ణాత్యుదితే జుహోత్యనుదితే జుహోతీత్యాదికోటిద్వయసత్త్వాదత్ర కోటిస్మరణమాత్రం పరుషబుద్ధిశబ్దార్థః తథా చ పురుషబుద్ధిమూలకా ఇత్యర్థః । ప్రమాణభూతా ప్రమాభూతా ఇత్యర్థః । విధిప్రతిపాదితానాం కర్మణాం వస్తుత్వేన యథార్థత్వసత్త్వాత్తద్విషయకా వికల్పాః తద్వతి తత్ప్రకారకత్వాత్ప్రమారూపా ఎవేతి భావః ।
తత్సామ్య ఇతి ।
ధర్మసామ్యే బ్రహ్మణ్యఙ్గీకారే సతీత్యర్థః । యథార్థాః ప్రమాస్వరూపా ఇత్యర్థః । ఇతిపదస్య పూర్వేణాయమభిప్రాయ ఇత్యనేనాన్వయః । ఓమ్ ఇత్యఙ్గీకారే, బ్రహ్మణ్యపి వికల్పానాం ప్రమాత్వమిష్టమితి వదన్తం తిరస్కరోతీత్యర్థః ।
సిద్ధవస్తుజ్ఞానమపీతి ।
ఉపక్రమాదిషడ్విధలిఙ్గావధృతాద్వితీయబ్రహ్మతాత్పర్యకశ్రుత్యాదిభిః ప్రమీతం సిద్ధం యత్ వస్తు బ్రహ్మ తద్విషయకజ్ఞానమపీత్యర్థః । సాధ్యజ్ఞానవదిత్యర్థః । వ్రీహిభిర్యవైర్వా యజేతి వైకల్పికద్రవ్యజన్యయాగజ్ఞానవదిత్యర్థః ।
పౌరుషమితి ।
పురుషబుద్ధ్యపేక్షమిత్యర్థః । ప్రమితత్వేనాబాధితం యద్వస్తు తజ్జన్యమిత్యర్థః । సర్వాసాం శ్రుతీనామద్వితీయబ్రహ్మబోధకత్వాదత్ర కోటిద్వయోపస్థాపకం శాస్త్రమేవ నాస్తి యేన వస్తుజ్ఞానం కోటిద్వయస్మరణరూపపురుషబుద్ధిమపేక్ష్య జాయేత యేన బ్రహ్మణి వికల్పానాం ప్రమాత్వం చ స్యాదితి భావః ।
ధర్మస్య వైకల్పికద్రవ్యజన్యత్వేనానేకత్వాత్తస్మిన్ వికల్పానాం ప్రమాత్వం యుక్తం సిద్ధస్య బ్రహ్మణః ఎకత్వాద్వికల్పానాం న ప్రమాత్వమిత్యాహ –
తథా చేతి ।
జ్ఞానం ద్వివిధం వస్తుతన్త్రం పురుషతన్త్రం చేతి । తత్ర వస్తుతన్త్రమేకమేవ జ్ఞానం ప్రమా పున్తన్త్రమనేకరూపం వికల్పాత్మకం జ్ఞానం భ్రమ ఎవేతి భావః । అత్రేత్యాది న పురుషతన్త్రమిత్యన్తగ్రన్థః స్ఫుటార్థః ।
భూతార్థేతి ।
సిద్ధార్థేత్యర్థః ।
సాధ్యేర్థ ఇతి ।
కృతిజన్యే ధర్మ ఇత్యర్థః । వికల్పాః ఉదితానుదితహోమజ్ఞానరూపాః వికల్పాః ఇత్యర్థః । పున్తన్త్రాః పురుషబుద్ధ్యపేక్షా ఇత్యర్థః । యథార్థా అబాధితవిషయకత్వాత్ప్రమారూపా ఇత్యర్థః ।
శ్రుత్యర్థసమ్భావనార్థత్వేన మననస్వరూపానుమానాదీనాం ప్రామాణ్యసిద్ధిరిత్యుపసంహరతి –
ఇతి వైలక్షణ్యాదితి ।
ధర్మసామ్యానఙ్గీకారే పునరనుమానవాదిశఙ్కాముత్థాపయతి –
నన్వితి ।
తథా చ బ్రహ్మణి ప్రత్యక్షానుమానాదికమేవ స్వతన్త్రప్రమాణం న శ్రుతిరితి భావః ।
అనుమానస్య స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రామాణ్యఖణ్డనాత్ ప్రత్యక్షప్రామాణ్యఖణ్డనమపి భవత్యేవేతి తద్ధేతువ్యాప్తిజ్ఞానం వికల్ప్య ఖణ్డయతీతి భాష్యభావం స్ఫుటీకుర్వన్నుత్తరభాష్యమవతారయతి –
అత్ర పర్వపక్షీతి ।
కిం బ్రహ్మత్వవిషయకవిశేషవ్యాప్తిజ్ఞానం బ్రహ్మసాధకమాహోస్విత్ కారణత్వవిషయకసామాన్యవ్యాప్తిజ్ఞానమితి వికల్పార్థః ।
వ్యాప్యేతి ।
వ్యాప్తీత్యర్థః ।
తత్ప్రత్యక్షేణేతి ।
బ్రహ్మప్రత్యక్షేణ విశేషవ్యాప్తిగ్రహాయోగాదిత్యర్థః । ఖానీన్ద్రియాణి పరాఞ్చి విషయోన్మఖానీత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో రూపాదీతి ।
ప్రత్యక్షహేతురూపాదేరభావాత్ బ్రహ్మణః న ప్రత్యక్షప్రమావిషయత్వమితి భావః ।
ద్వితీయ ఇతి ।
సామాన్యవ్యాప్తిజ్ఞానం హేతురితి పక్ష ఇత్యర్థః ।
భాష్యే –
సమ్బన్ధాగ్రహణాదితి ।
వ్యాప్తిగ్రహాయోగాదిత్యర్థః ।
గృహ్యమాణమితి ।
జ్ఞానవిషయీభూతమిత్యర్థః । యత్కార్యం తత్కారణజన్యమితి కారణజన్యత్వేనైవ జ్ఞానవిషయీభూతకార్యం కిం బ్రహ్మణః సమ్బద్ధమిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే ఉపాదానత్వాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన నిమిత్తకారణత్వసర్వజ్ఞత్వాదికముచ్యత్తే, ఉపాదానత్వాదిరూపో యః స సామాన్యధర్మః కార్యాత్మకత్వాదిశ్రౌతార్థః తద్ద్వారా అనుమానం విచార్యమిత్యన్వయః । అత ఎవ గుణతయేత్యుక్తమ్ ।
శ్రౌతార్థం నిమిత్తీకృత్యైవ అనుమానస్య ప్రామాణ్యం న స్వాతన్త్ర్యేణేత్యుక్తమేవ వివృణోతి –
మృదాదివదితి ।
మృదాదిదృష్టాన్తేన శ్రుత్యా ప్రతిపాదితో య ఉపాదానత్వాదిరూపోర్థః తస్మిన్పురుషసంశయనివృత్త్యర్థమిత్యర్థః ।
అయం భావః ।
ఉపాదానత్వం కిం కార్యైక్యం కిం వా తత్తాదాత్మ్యం ఉత కార్యాధిష్ఠానత్వం కిం నిమిత్తకారణత్వం కర్తృత్వస్వరూపం తద్భిన్నస్వరూపం వా, కిం సర్వజ్ఞత్వం సర్వవిషయకజ్ఞానాశ్రయత్వం సర్వావభాసక్షమవిజ్ఞానస్వరూపత్వం వేత్యేవ శ్రుత్యర్థే పురుషస్య సన్దేహే సతి కార్యాధిష్ఠానత్వాదినిశ్చయార్థమనుమానముపసర్జనతయా విచార్యం తస్మాన్న స్వతన్త్రం ప్రమాణమనుమానమిత్యుపసంహరతీతి ।
తస్మాదితీతి ।
విషయవాక్యమితి ।
యద్వాక్యముద్దిశ్య విచారః క్రియతే తద్విషయవాక్యమిత్యర్థః ।
ప్రతీకమాదాయ ఇహేత్యస్యార్థమాహ –
ఇహ బ్రహ్మణీతి ।
లిలక్షయిషితమితి పదస్యార్థమాహ లక్షణార్థత్వేన విచారయితుమితి ।
లక్షణముచ్యత ఇతి ।
యథా లక్షణముచ్యతే తథైవేత్యన్వయః ।
ఉపలక్షణానువాదేనేతి ।
తటస్థలక్షణాభిధానముఖేనేత్యర్థః । శ్రుతేః బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదన ఎవ ముఖ్యతాత్పర్యం న జగత్కారణత్వప్రతిపాదన ఇతి జ్ఞాపయితుమనువదేనేత్యుక్తమ్ । ఎతేన తటస్థలక్షణస్య శ్రుతౌ పురోవాదాభావాదనువాదేనేత్యనుపపన్నమితి నిరస్తమ్ । అనువాదపదస్య జ్ఞాపనార్థత్వేన వ్యాఖ్యాతత్వాదితి భావః । తటస్థలక్షణం నామ యావల్లక్ష్యకాలమనవస్థితత్వే సతి తద్వ్యావర్తకం తదేవ యథా గన్ధవత్వం పృథివీలక్షణం మహాప్రలయే పరమాణుషు ఉత్పత్తికాలే ఘటాదిషు చ గన్ధాభావాత్ ప్రకృతే జగజ్జన్మాదికారణత్వమితి కేచిద్వదన్తి ।
భాష్యే
యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి ।
ప్రయన్తి మ్రియమాణానీత్యర్థః । అభిసంవిశన్తి ఆభిముఖ్యేన సంవిశన్తీత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే
బ్రహ్మత్వవిధానాయోగాదితి ।
అద్వితీయత్వరూపబ్రహ్మత్వవిధానాయోగాదిత్యర్థః ।
యజ్జగదితి ।
’యతో వా ఇమాని భూతానీ’త్యారభ్య ’తద్విజిజ్ఞాసస్వే’త్యన్తం వాక్యం జగత్కారణం తదేకమితి యచ్ఛబ్దాదివిశిష్టత్వేన సామాన్యవ్యాప్తిప్రతిపాదకమవాన్తరవాక్యమిత్యర్థః । ’యతో వా ఇమాని భూతానీ’ఇత్యారభ్య ’తద్బ్రహ్మేతీ’త్యన్తం వాక్యం యదేకం కారణం బ్రహ్మశబ్దవిశిష్టత్వేన విశేషవ్యాప్తిప్రతిపాదకమహావాక్యమిత్యర్థః ।
కిం తర్హీతి ।
’యతో వా ఇమాని భూతానీ’త్యాదినా తటస్థలక్షణముక్తం చేత్తర్హి స్వరూపలక్షణం కిమితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
వాక్యశేషాదితి ।
’ఆనన్దాద్ద్ధ్యేవ ఖల్విమాని భూతాని జాయన్త’ ఇత్యాదివాక్యశేషాదిత్యర్థః । యతఃశబ్దార్థః యతో వా ఇమానీత్యత్ర యతఃశబ్దార్థః ।
తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామేతి తచ్ఛబ్దస్య యచ్ఛబ్దేనాన్వయం దర్శయితుం శ్రుత్యంశం సఙ్గృహ్ణాతి –
యః సర్వజ్ఞ ఇతి ।
ఎవంజాతీయకత్వమేవేతి ।
స్వరూపతటస్థలక్షణద్వయప్రతిపాదకత్వమేవేత్యర్థః ।
ఫలితమాహ –
తదేవమితి ।
సత్యానన్దచిదానన్దజగత్కారణమీశ్వరమ్ ।
రుక్మిణీసహితం కృష్ణం సర్వజ్ఞం పరమాశ్రయే ॥
వ్యాచిఖ్యాసితావ్యవహితసూత్రార్థపరిష్కారద్వారా ’గ్రన్థాదౌ గ్రన్థమధ్యే తు మఙ్గలమాచరేతేతి’ న్యాయేన స్వేష్టదేవతాతత్త్వానుస్మరణలక్షణం మఙ్గలమాచరన్ శిష్యశిక్షార్థం గ్రన్థతో నిబధ్నాతి –
యస్య నిఃశ్వసితమితి ।
వృత్తానువాదేనేతి ।
పూర్వప్రతిపాదితార్థానువాదేనేత్యర్థః ।
లక్షణద్వయప్రతిపాదనపరేణ ద్వితీయసూత్రేణాప్రధాన్యాత్సర్వజ్ఞత్వం ప్రతిజ్ఞాతం సమ్ప్రతి తృతీయసూత్రేణ ప్రాధాన్యాత్ప్రతిపాదితమ్ ఇత్యభిప్రేత్యావతారికాం వ్యాచష్టే –
చేతనస్యేతి ।
అర్థాదితి ।
అనుమానాదిత్యర్థః ।
ఉపక్షిప్తపదస్యార్థమాహ –
ప్రతిజ్ఞాతమితి ।
తదేవానుమానమాహ –
తథా చేతి ।
ఆర్థికమితి ।
అనుమానసిద్ధమిత్యర్థః ।
’శాస్త్రయోనిత్వాత్’ ఇతి సూత్రస్య ప్రథమవ్యాఖ్యానపరిష్కృతార్థమాహ –
వేదకర్తృత్వహేతునేతి ।
సర్వజగద్వ్యవస్థావభాసివేదకర్తృత్వహేతునేత్యర్థః ।
ఆహేతి ।
ఆహ సూత్రకార ఇత్యర్థః ।
హేతుద్వయస్యేతి ।
జన్మాదికారణత్వవేదకర్తృత్వహేతుద్వయస్య సర్వజ్ఞత్వరూపైకార్థసాధకత్వాదేకార్థప్రతిపాదకత్వమవాన్తరసఙ్గతిరిత్యర్థః ।
అధికరణమారచ్యతే –
అస్య మహతో భూతస్యేత్యాదినా ।
యదృగ్వేదాదికం తదేతస్య సర్వగతస్య నిత్యసిద్ధస్య బ్రహ్మణః నిఃశ్వసితం నిఃశ్వాస ఇవాప్రయత్నేన సిద్ధమితి శ్రుత్యర్థః ।
పౌరుషేయత్వ ఇతి ।
పురుషప్రయత్నజన్యత్వ ఇత్యర్థః । యత్పౌరుషేయం తన్మూలప్రమాణజన్యమితి వ్యాప్తేః సత్త్వాద్వేదస్య పౌరుషేయత్వే మూలప్రమాణజన్యత్వం వక్తవ్యం తస్య పరోక్తిరూపమూలప్రమాణస్యార్థస్య సాకల్యేన జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్ భ్రాన్త్యా వేదకర్తురన్యథార్థగ్రహణశఙ్కయా తజ్జన్యస్యాపి వేదస్యాప్రామాణ్యం దుర్వారమ్ తస్మాత్సర్వజ్ఞత్వం న సాధయతీతి పూర్వపక్షార్థః ।
అస్యేతి ।
తృతీయసూత్రస్యేత్యర్థః । ప్రకృతవేదాన్తవాక్యస్య యః సమన్వయః తత్ప్రతిపాదకత్వాదిత్యర్థః । వేదాన్తవాక్యస్యేత్యనేన విషయవాక్యస్వరూపస్యాస్య మహతో భూతస్యేత్యాదిశ్రుతేః తృతీయసూత్రస్య చ వేదకర్తృత్వరూపైకార్థబోధకత్వరూపా సఙ్గతిః ప్రదర్శితా । స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకస్యేతి విశేషణేన సూత్రస్య ప్రథమపాదస్య చ స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుత్యర్థప్రతిపాదకత్వరూపా సఙ్గతిః ప్రదర్శితా । వేదకర్తరీత్యనేన సూత్రస్య శాస్త్రస్య చైకార్థప్రతిపాదకత్వరూపా సఙ్గతిర్దర్శితా । సూత్రం వేదకర్తృత్వేన బ్రహ్మబోధకం శాస్త్రమపి శస్త్రార్థత్వేన బ్రహ్మబోధకమితి భావః । సమన్వయోక్తేరిత్యనేన సూత్రస్య ప్రథమాధ్యాయస్య చ సమన్వయప్రతిపాదకత్వరూపసఙ్గతిర్నిరూపితా । ఎతత్సర్వం ప్రథమసూత్రసఙ్గతినిరూపణావసరే విస్తరేణోపపాదితమితి భావః ।
సిద్ధాన్తసూత్రతాత్పర్యమాహ –
వేదే హీతి ।
తద్గతా వేతి ।
ఉపాదానబ్రహ్మగతా వేత్యర్థః । కార్యే శక్తిః కారణగతశక్త్యభిన్నేతి భావః ।
తత్కార్యగతేతి ।
బ్రహ్మకార్యవేదగతశక్తిత్వాద్వేదే శక్తిః బ్రహ్మశక్తిపూర్వికా బ్రహ్మశక్తిర్వేత్యర్థః ।
ప్రదీపశక్తివదితి ।
ప్రదీపోపాదానం తేజః తచ్ఛక్తిపూర్వికా తద్గతశక్తిర్వా ప్రదీపశక్తిస్తద్వదిత్యర్థః ।
స్వసమ్బద్ధేతి ।
స్వపదేన బ్రహ్మోచ్యతే సర్వో యో వేదార్థః స ఆధ్యాసికతాదాత్మ్యసమ్బన్ధేన బ్రహ్మసమ్బద్ధ ఇత్యశేషవేదార్థప్రకాశకత్వసామర్థ్యరూపం సర్వజ్ఞత్వాభిన్నం సర్వసాక్షిత్వం బ్రహ్మణః సిద్ధ్యతి కార్యే సర్వార్థప్రకాశకత్వస్య కారణే సర్వార్థప్రకాశకత్వమన్తరా అనుపపన్నత్వాదితి భావః । యదాశ్రితం (జ్ఞానం)తన్మనోజన్యమితి వ్యాప్త్యా ఖణ్డితం తార్కికమతసిద్ధం నిత్యజ్ఞానాశ్రయత్వరూపసర్వజ్ఞత్వ యత్తద్వైలక్షణ్యాయోక్తం సర్వసాక్షిత్వమితి । సర్వసాక్షిత్వరూపం సర్వజ్ఞత్వమిత్యర్థః । అనేనానుమానేన సిద్ధం సర్వజ్ఞత్వం మనోజన్యమిత్యుక్తవ్యాప్త్యా ఖణ్డయితుమశక్యం సాక్ష్యాత్మకనిత్యజ్ఞానస్వరూపత్వేన ఆశ్రితజ్ఞానత్వాభావాదితి భావః । సర్వార్థప్రకాశనే వేదస్య కారణత్వం బ్రహ్మణస్తు కర్తృత్వమితి భేదః । స్వప్రకాశే నిర్వికారే బ్రహ్మణి విద్యమానే సర్వస్య ప్రకాశో భవతి తస్మాత్తత్కర్తృత్వమప్యౌపచారికమితి మన్తవ్యమ్ । యది వేదాదేవ సర్వజ్ఞత్వనిశ్చయస్తదా అన్యోన్యాశ్రయః స్యాత్ । తథా హి వేదప్రామాణ్యనిశ్చయే సర్వజ్ఞత్వాదినిశ్చయః తన్నిశ్చయే భ్రమాదిశఙ్కానిరాసపూర్వకం వేదప్రామాణ్యనిశ్చయ ఇతి తద్వారణాయ అనుమానాదేవ సర్వసాక్షిత్వరూపసర్వజ్ఞత్వనిశ్చయ ఇతి వక్తవ్యమ్ । అనుమానం తు వేదే శక్తిః బ్రహ్మగతశక్తిపూర్వికేత్యాదినా ఉపపాదితమ్ ।
నను వేదస్య పౌరుషేయత్వం తత్కర్తుః సర్వజ్ఞత్వం చాభ్యుపగతం చేత్తత్కర్తుర్బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వేన తస్య మూలప్రమాణసాపేక్షత్వాభావాదుక్తవ్యాప్తివిరోధః స్యాదితి చేన్న । సర్వజ్ఞభిన్నపురుషకృతిజన్యం యత్తదేవ మూలప్రమాణసాపేక్షమితి వ్యాప్తేః సఙ్కోచస్య కల్పనీయత్వాత్తథా చ వేదస్య పౌరుషేయత్వమఙ్గీకృత్య సర్వార్థప్రకాశకవేదకర్తుః సర్వజ్ఞత్వాదేవ వేదస్య మూలప్రమాణసాపేక్షత్వాభావేన నాప్రామాణ్యమితి తత్కర్తృత్వేన సర్వజ్ఞత్వం ప్రసాధితమ్ సమ్ప్రతి వేదస్య పౌరుషేయత్వమేవ నస్తీతి తత్కర్తుః సర్వజ్ఞత్వమితి సిద్ధాన్తతాత్పర్యం వ్యాఖ్యానాన్తరేణ స్ఫుటీకరోతి –
యద్వేతి ।
అధ్యేతార ఇతి ।
ఉపాధ్యాయిన ఇత్యర్థః ।
పూర్వక్రమం జ్ఞాత్వేతి ।
పూర్వవేదానుపూర్వీ స్మృత్వేత్యర్థః ।
వేదం కుర్వన్తీతి ।
వేదక్రమానుసారేణ శిష్యాన్ప్రతి బోధయన్తీత్యర్థః ।
స్వకృతేతి ।
స్వకృతః పూర్వకల్పీయః పూర్వకృతసమ్బన్ధీ యః క్రమః వేదక్రమః వేదానుపూర్వీతి యావత్ తత్సజాతీయో యః క్రమః తద్వన్తమిత్యర్థః । పూర్వకల్పే యాదృశీ వేదానుపూర్వీ తాదృశ్యేవ కల్పాన్తరేపీత్యేకానుపూర్వీత్వేన సాజాత్యం వివక్షితమితి భావః ।
అత్ర యౌగపద్యాన్న సేతి ।
పదార్థజ్ఞానస్య వాక్యార్థజ్ఞానస్య చ వాక్యే సముదాయరూపవేదరాశిరచనాం ప్రతి హేతుత్వాభావాన్న పౌరుషేయతా కిన్తు వేదస్య రచనా విజాతీయా తస్మాన్న లోకవాక్యరచనాయాః దృష్టాన్తతేతి భావః ।
ఫలితార్థప్రదర్శనద్వారా ప్రకృతముపసంహరతి –
అత ఇతి ।
నాన్తరీయకతయేతి ।
నియమేనేత్యర్థః ।
సఙ్గతిద్వయేతి ।
అవాన్తరాక్షేపసఙ్గతిద్వయేనేత్యర్థః । సఙ్గతిద్వయానుసారేణ వేదకారణత్వాదేవ సర్వజ్ఞత్వం సర్వకారణత్వం చ బ్రహ్మణః సిధ్యతీతి సూత్రార్థం మనసి నిధాయ పదాని వ్యాచష్ట ఇతి భావః ।
గ్రన్థత ఇతి ।
శబ్దత ఇత్యర్థః । వేదశబ్దోచ్చారణమాత్రేణ సర్వపాపక్షయాచ్ఛబ్దతో వేదస్వరూపశాస్త్రస్య మహత్త్వమితి ఋగ్వేదాదేరిత్యనేన భాష్యేణ ప్రతిపాదితమితి భావః ।
అర్థతశ్చేతి ।
పురాణాదిదశవిద్యాస్థానేషు వేదార్థ ఎవ ప్రతిపాద్యతే తస్మాదర్థతోపి వేదస్య మహత్త్వమిత్యనేకవిద్యాస్థానోపబృంహితస్యేత్యనేన భాష్యేణ ప్రతిపాదితమితి భావః ।
హితశాసనాదితి ।
హితార్థప్రతిపాదకత్వాదిత్యర్థః ।
శాస్త్రశబ్ద ఇతి ।
మాత్రపదం కార్త్స్న్యార్థకం శబ్దమాత్రస్య ఉపలక్షణార్థో యస్య స తథా న కేవలం శాస్త్రశబ్దస్య వేదశబ్దసముదాయ ఎవార్థః కిన్తు కృత్స్నశబ్దసముదాయ ఇతి మత్వా హేత్యర్థః ।
ఉపకృతస్యేతి ।
వ్యాఖ్యాతస్యేత్యర్థః ।
వేదస్య మూలప్రమాణసాపేక్షత్వాభావాన్నాప్రామాణ్యమితి ప్రామాణ్యముక్త్వా మన్వాదిపరిగృహీతత్వాచ్చ ప్రామాణ్యమస్తీత్యాహ –
అనేనేతి ।
పరిగృహీతత్వేన వ్యాఖ్యాతత్వేనేత్యర్థః ।
అప్రామాణ్యసాధకయుక్తేరభావాత్ ప్రామాణ్యముపపాద్య హేత్వన్తరపరత్వేన భాష్యమవతారయతి –
బోధకత్వాదపీతి ।
యథా చక్షురాదేర్బోధకత్వాత్ ప్రామాణ్యం తథా బోధకత్వాద్వేదస్య ప్రామాణ్యమిత్యాహేత్యర్థః ।
ప్రకాశనశక్తీతి ।
ప్రకాశకశక్తీత్యర్థః ।
సర్వజ్ఞకల్పత్వమితి ।
సర్వజ్ఞాపేక్షయా ఈషన్న్యూనతాకత్వమిత్యర్థః ।
యోనిః కారణం తద్వివృణోతి –
యోనిరితి ।
అనుమానం త్వితి ।
వేదే స్వార్థప్రకాశకశక్తిరుపాదానశక్తిపూర్వికా తద్గతా వేత్యాద్యనుమానమిత్యర్థః ।
తదాపత్తరితి ।
ఉపాదానత్వేన బ్రహ్మవత్సర్వార్థప్రకాశకశక్తిమత్త్వాపత్తిరిత్యర్థః । తథా చ సర్వజ్ఞత్వం స్యాదితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
అచేతనత్వాదితి ।
అచేతనత్వాన్న సర్వజ్ఞత్వమితి భావః ।
కార్యగతశక్తిమత్త్వస్య కారణగతశక్తిపూర్వకత్వాత్కారణగతశక్త్యభిన్నత్వాచ్చోపాదానకారణస్య సర్వజ్ఞత్వముపపాద్య వేదవిషయార్థాధికార్థజ్ఞానవత్త్వాచ్చ సర్వజ్ఞత్వముపపాదయతీతి భాష్యమవతారయతి –
వేదః స్వవిషయాదితి ।
స్వవిషయాత్స్వప్రతిపాద్యార్థాత్ యోఽధికార్థః తద్విషయకజ్ఞానవజ్జన్యః ఇత్యర్థః । విస్తరార్థం శాస్త్రమిత్యత్ర విస్తరస్యార్థః ప్రతిపాదనం యస్య తదితి విగ్రహః, అథవా విస్తరేణార్థః అల్పార్థః యస్మిన్ తదితి విగ్రహః ।
యద్వా అర్థశబ్దః ధర్మవాచకః విస్తరః శబ్దాధిక్యరూపః అర్థః ధర్మవిశేషః యస్య తద్విస్తరార్థన్తథా చ శబ్దబాహుల్యకమల్పార్థకం శాస్త్రమిత్యభిప్రేత్య విస్తరశబ్దార్థమాహ –
విస్తర ఇతి ।
అర్థత ఆధిక్యమితి ।
అధికార్థవిషయకత్వమిత్యర్థః ।
దృశ్యతే చేతి ।
వేదే బహవోర్థవాదాః సన్తి తస్మాచ్ఛబ్దాధిక్యం దృశ్యత ఇతి భావః ।
యద్యచ్ఛాస్త్రం యస్మాత్పురుషవిశేషాత్సమ్భవతి స తతోప్యధికతరవిజ్ఞాన ఇతి సామాన్యవ్యాప్తిం భాష్యస్థపదాన్యాదాయాన్వయముఖేన అర్థపూర్వకం దర్శయతి –
అత్రైషాక్షరయోజనేతి ।
పురుషవిశేషాదిత్యస్యార్థమాహ –
అప్తాదితి ।
స ఇతి ।
ఆప్తపురుష ఇత్యర్థః ।
యద్యచ్ఛాస్త్రం పురుషవిశేషాత్సమ్భవతి తస్మాచ్ఛాస్త్రాదిత్యన్వయమభిప్రేత్యాహ –
తతః శాస్త్రాదితి ।
అధికతరవిజ్ఞాన ఇత్యస్యార్థమాహ –
అధికేతి ।
యథా వ్యాకరణాది పాణిన్యాదేః జ్ఞేయైకదేశార్థమపీతి భాష్యస్యాన్వయపూర్వకమర్థకథనద్వారా శాస్త్రస్యాల్పర్థత్వం తత్కర్తురధికార్థజ్ఞత్వం చ స్ఫుటీకుర్వన్ సామాన్యవ్యాప్తేః దృష్టాన్తముపపాదయతి –
యథా శబ్దేతి ।
పాణిన్యాదిభిర్జ్ఞేయానాం బహూనామర్థానామ్ మధ్యే శబ్దసాధుత్వాదిరూపార్థః ఎకదేశో భవతీత్యర్థః । జ్ఞేయైకదేశార్థమపీతి విశేషణం వేదైకదేశార్థపరిష్కారోపయోగీతి విజ్ఞేయమ్ ।
బహువ్రీహిసమాసం జ్ఞాపయతి –
యస్యేతి ।
వ్యాకరణాదీతి చ్ఛేదః, తథా చ జ్ఞేయైకదేశార్థవ్యాకరణాదిస్వరూపం యచ్ఛాస్త్రం యస్మాదధికార్థజ్ఞాత్పాణిన్యాదేః సకాశాజ్జాయతే స పాణిన్యాదిః తస్మాచ్ఛాస్త్రాదధికతరవిజ్ఞానో యథా తథా జ్ఞేయైకదేశార్థం ఋగ్వేదాది యచ్ఛాస్త్రం తస్మాదధికార్థజ్ఞాత్పరమేశ్వరాత్సమ్భవతి స పరమేశ్వరస్తస్మాచ్ఛాస్త్రాదధికార్థజ్ఞానవానితి భావః । ఇమాం వ్యాప్తిమవలమ్బ్య వేదే స్వవిషయాదధికార్థజ్ఞానవజ్జన్యత్వం ప్రమాణవాక్యత్వరూపహేతునా సాధ్యతే తథా చ ఉక్తవ్యాప్తిబలేన యత్ర ప్రమాణవాక్యత్వం తత్ర స్వవిషయాదధికార్థజ్ఞానవజ్జన్యత్వమితీయం వ్యాప్తిః పరిష్కృతేత్యభిప్రాయేణాత్రోదాహృతేతి మన్తవ్యమ్ ।
నను వేదస్య సర్వార్థప్రతిపాదకత్వేన తతోప్యధికార్థ ఎవ నాస్తీతి చేన్న । దశవిద్యాస్థానేషు ప్రతిపాదితార్థప్రకాశకత్వమేవ వేదస్య సర్వార్థప్రకాశకత్వమిత్యఙ్గీకారాత్సర్వజనవ్యవహారవిషయలౌకికార్థస్యాధికస్య సమ్భవేన తత్కర్తురీశ్వరస్యాధికార్థజ్ఞానవత్త్వం యుక్తమిత్యనవద్యమ్ । వృత్తానువాదపూర్వకమస్య మహతో భూతస్యేత్యాదిశ్రుతేరర్థం కథయన్ భాష్యాన్వయపరిష్కారేణ సర్వజ్ఞత్వాదికమావిష్కరోతి –
యద్యల్పార్థమపీతి ।
కిము వక్తవ్యమితి భాష్యస్యోత్తరేణేతిపదేనాన్వయం దర్శయతి –
ఇతి కిము వక్తవ్యమితి ।
’అవర్జనీయతయే’త్యాదిప్రాక్తనో గ్రన్థః స్పష్టార్థః ।
అవర్జనీయతేతి ।
నియమేనేత్యర్థః ।
అధునేతి ।
ప్రథమసూత్రేణ బ్రహ్మణః జిజ్ఞాస్యత్వముక్త్వా ద్వితీయసుత్రేణ జిజ్ఞాస్యబ్రహ్మణః లక్షణముక్తమ్ । లక్షితే బ్రహ్మణి కిం ప్రమాణమిత్యధునా ప్రమాణజిజ్ఞాసాయాం వ్యాఖ్యానాన్తరమాహేత్యర్థః ।
ఎకఫలకత్వమితి ।
పూర్వోత్తరాధికరణసూత్రయోః బ్రహ్మనిర్ణయరూపైకఫలకత్వం సఙ్గతిరిత్యర్థః ।
అధికరణరచనార్థం విషయవాక్యమాహ –
తం త్వితి ।
శాకల్యమ్ ప్రతి యాజ్ఞవల్క్యేనోక్తమిదం వాక్యమ్ । తన్త్వితి పదచ్ఛేదపక్షేత్వా త్వాం ప్రతి పృచ్ఛామీత్యన్వయః । తం త్వితి పదచ్ఛేదపక్షోపి సాధురేవేతి మన్తవ్యమ్ । తం సకారణస్య హిరణ్యగర్భస్యాధిష్ఠానమిత్యర్థః । ఔపనిషదం ఉపనిషదేకగమ్యం పురుషం పూర్ణమిత్యర్థః ।
కార్యలిఙ్గేనైవేతి ।
జగత్సకర్తృకం కార్యత్వాత్ ఘటపటవదితి కార్యత్వలిఙ్గకేన లాఘవజ్ఞానసహకృతేనానుమానేనైవ ఈశ్వరసిద్ధిరితి పూర్వపక్షార్థః । కిఞ్చేత్యాదిప్రాక్తనో గ్రన్థస్త్వతిరోహితార్థః ।
విచిత్రం జగదనేకకర్తృకం విచిత్రకార్యత్వాత్తక్షాద్యనేకకర్తృకప్రాసాదాదివదితి సత్ప్రతిపక్షానుమానేన లాఘవజ్ఞానసహకృతైకకర్తృకత్వానుమానం బాధితమిత్యాహ -
కిఞ్చ విచిత్రేతి ।
ఈశ్వరస్య సర్వజ్ఞత్వాత్తక్షాదివైలక్షణ్యం స్యాదిత్యాశఙ్కాముద్ఘాట్య పరిహరతి –
న చేతి ।
తతస్తదితి ।
సర్వజ్ఞత్వజ్ఞానాదేకత్వజ్ఞానమిత్యర్థః । అయం భావః । సర్వజ్ఞత్వరూపహేతుసిద్ధిః కథమిత్యుక్తే విచిత్రకార్యకర్తా సర్వజ్ఞః ఎకత్వాదిత్యేవం ఎకత్వజ్ఞానాత్సర్వజ్ఞత్వజ్ఞానం వక్తవ్యమ్ , ఎకత్వరూపహేతుసిద్ధిః కథమిత్యుక్తే విచిత్రకార్యకర్తా సర్వజ్ఞః ఎకః సర్వజ్ఞత్వాదిత్యేవం సర్వజ్ఞత్వజ్ఞానాదేకత్వజ్ఞానం వక్తవ్యమ్ , తథా చాన్యోన్యాశ్రయ ఇతి ।
యావతా తర్హీతి పదద్వయస్యార్థకథనపూర్వకమన్వయమావిష్కరోతి –
యేనేతి ।
తథా చ పౌనరుక్త్యమితి భావః ।
కేవలపదస్యార్థమాహ –
స్వాతన్త్ర్యేణేతి ।
యద్యపి జన్మాదిసూత్రాక్షరైర్లక్షణలిఙ్గకానుమానం తత్సూత్రతాత్పర్యేణ శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యం చ ప్రతిపాదితం తథాప్యక్షరైః ప్రతిపాదితత్వాదనుమానమేవ స్వతన్త్రప్రమాణమితి యా శఙ్కా తన్నిరాసార్థం అక్షరైః శాస్త్రప్రామాణ్యప్రతిపాదనాయ ’శాస్త్రయోనిత్వాది’త్యుత్తరసూత్రం ప్రవృత్తం భవతి తస్మాన్న పౌనరుక్తిశఙ్కా నానుమానస్య స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రామాణ్యశఙ్కా చేతి భావః । శాస్త్రానుమానయోః ప్రామాణ్యస్యాక్షరప్రతిపాదితత్వాచ్ఛాస్త్రవదనుమానమపి స్వతన్త్రప్రమాణమితి న శఙ్కనీయం అతీన్ద్రియార్థే శ్రుతిరేవ స్వతన్త్రప్రమాణమిత్యుక్తత్వాదితి స్థితమ్ । తతశ్చాయం సూత్రార్థః – బ్రహ్మ శాస్త్రప్రమాణం శాస్త్రైకగమ్యత్వాదితి ॥ ౩ ॥
’తత్తు సమన్వయాది’త్యుత్తరసూత్రమవతారయితుం అధికరణమారచ్యతే । తత్ర ’సదేవ సోమ్యే’త్యాదివిషయవాక్యాని సిద్ధవత్కృత్య భట్టమతరీత్యా పూర్వపక్షరచనార్థం సంశయం ప్రతిపాదయతి –
వేదాన్తా ఇతి ।
’సదేవ సోమ్యే’త్యాదివేదాన్తా ఇత్యర్థః । సిద్ధబ్రహ్మపరత్వే తేషాం నిష్ఫలత్వసాపేక్షత్వయోః ప్రసఙ్గః అయమర్థోనుపదం స్ఫుటీక్రియతే । కార్యపరత్వే తయోరప్రసఙ్గః, తథా హి – ధర్మే ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రామాణ్యాభావాత్ ప్రత్యక్షాదిమానాన్తరానపేక్షత్వం ఫలవత్త్వం చ శాస్త్రసిద్ధమితి నిష్ఫలత్వమానాన్తరసాపేక్షత్వయోః ప్రసక్తిరేవ నాస్తీతి భావః ।
పూర్వసూత్రే ఇతి ।
శాస్త్రయోనిత్వాదితి । పూర్వసూత్రే ఇత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమాహేతి ।
జ్ఞానముపాసనాహేతుః మోక్షస్తు సత్యకామః సత్యసఙ్కల్ప ఇత్యాదిగుణవిశిష్టం బ్రహ్మ నాస్త్యేవేతి భట్టమతం తద్రీత్యా పూర్వపక్షమాహేత్యర్థః ।
’సదేవ సోమ్యేత్యా’ది శ్రుతిశాస్త్రప్రథమాధ్యాయప్రథమపాదైః ’తత్తు సమన్వయాదితి’ సూత్రస్య సఙ్గతిం దర్శయతి –
సదేవ సోమ్యేతి ।
శ్రుతీనాం యః సమన్వయస్తాత్పర్యేణ బోధకత్వం తస్యోక్తేః ప్రతిపాదనాదిత్యర్థః । సర్వాత్మత్వాదిత్యనేన శ్రుతిసూత్రయోః సర్వాత్మత్వాదిరూపైకార్థబోధకత్వరూపా సఙ్గతిర్దర్శితా । స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానామితి – విశేషణేన స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గకశ్రుత్యర్థప్రతిపాదకత్వరూపా పాదసఙ్గతిరుక్తా, బ్రహ్మణీత్యనేన సూత్రశాస్త్రయోః ఎకార్థకత్వరూపా సఙ్గతిః ప్రదర్శితా । సూత్రపక్షత్వేన బ్రహ్మబోధకం శాస్త్రం తు శాస్త్రార్థత్వేన బ్రహ్మప్రతిపాదకమితి వివేకః । సమన్వయోక్తేరిత్యనేన సూత్రాధ్యాయయోః సమన్వయరూపైకార్థప్రతిపాదకత్వం సఙ్గతిరిత్యుక్తమ్ ।
వేదాన్తేష్వితి ।
వేదాన్తేషు ముముక్షోః న ప్రవృత్తిః కిన్తు పూర్వమీమాంసాయాం ప్రవృత్తిరితి భావః ।
భాష్యే
శాస్త్రప్రమాణకత్వమచ్యత ఇతి ।
కథముచ్యత ఇత్యన్వయః ।
నన్వయమాక్షేపః కిం నిబన్ధన ఇతి జిజ్ఞాసాయాం జైమినిసూత్రప్రామాణ్యాదిత్యాహ –
యావతేతి ।
అతదర్థానామిత్యన్తం సఙ్గ్రహవాక్యమర్థవాదానాం ప్రామాణ్యం నాస్తీతి పూర్వపక్షప్రతిపాదకమ్ క్రియాపరత్వమిత్యాదివాక్యం సిద్ధాన్తప్రతిపాదకమితి విభాగః ।
వ్యాఖ్యానే
కథమిత్యాక్షేప ఇతి ।
కథమితి థముప్రత్యయాన్తః కింశబ్దః ఆక్షేపార్థ ఇతి భావః ।
యావతేతిపదస్యార్థమాహ –
యత ఇతి ।
ఆనర్థక్యపదస్యార్థమాహ –
ఫలవదితి ।
సూత్రస్యేతి ।
’ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాది’త్యాదిసూత్రస్యేత్యర్థః ।
ఆమ్నాయస్యేత్యాదిసూత్రస్యార్థకథనార్థం తత్సఙ్గత్యా తత్పూర్వసూత్రపరిష్కృతార్థం క్రమేణ స్ఫుటయతి –
ప్రథమసూత్రే ఇత్యాదినా ।
’అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసే’తి ప్రథమసూత్ర ఇత్యర్థః ।
అథ వేదాధ్యయనానన్తరం అతః వేదస్య ఫలవదర్థపరత్వాత్ ధర్మనిర్ణయాయ కర్మవాక్యవిచారః కర్తవ్య ఇత్యేవం పదానామర్థమభిప్రేత్య ఫలితార్థమాహ –
ప్రథమేతి ।
అధ్యయనం గురూచ్చారణానుచ్చారణం తత్కర్ణికాయాం భావనా ఆవృత్తిరూపో వ్యాపారవిశేషః తత్ప్రతిపాదకో యః ’స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్య’ ఇతి విధిః తద్భావ్యస్య తత్కర్మిభూతస్య వేదస్యేత్యర్థః । తథా చ స్వాధ్యాయాత్మకవేదముద్దిశ్య విధిః ప్రవర్తత ఇతి వేదస్య విధికర్మత్వమితి భావః ఫలవాన్ యోర్థః ధర్మాధికార్యరూపః తత్పరత్వమిత్యర్థః ।
చోదనేతి ।
చోదనా విధివాక్యం లక్షణం ప్రమాణం యస్మిన్స తథేత్యర్థః । అర్థః ప్రయోజనవానిత్యర్థః । తథా చ చోదనాప్రమాణకత్వే సతి ఫలహేతుకర్మత్వం ధర్మత్వమితి భావః ।
అవసితమితి ।
నిర్ధారితమిత్యర్థః । ప్రామాణ్యే సతి వేదవాక్యత్వం యత్ర తత్ర ఫలవదర్థపరత్వమితి ద్వితీయసూత్రేణ వ్యాప్యవ్యాపకభావో నిర్ధారిత ఇతి భావః ।
పూర్వతన్త్రస్థప్రథమాధ్యాయగతద్వితీయపాదనిష్ఠ ’విధినా త్వేకవాక్యత్వాది’త్యాదిసిద్ధాన్తసూత్రమవతారయితుం అధికరణమారచయతి –
తత్రేతి ।
వ్యాప్తౌ నిర్ధారితాయామిత్యర్థః ।
’వాయుర్వై క్షేపిష్ఠే’త్యాదివిషయవాక్యం సిద్ధవత్కృత్య పూర్వపక్షరచనార్థం సంసయమాహ –
వాయుర్వై క్షేపిష్ఠేతి ।
’ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాదానర్థక్యమతదర్థానాం తస్మాదనిత్యముచ్యతే’ ఇతి పూర్వపక్షసూత్రస్యార్థమాహ –
ఆమ్నాయేత్యాదినా ।
ఆమ్నాయస్యేతి పదస్య ఫలితార్థమాహ –
ఆమ్నాయప్రామాణ్యస్యేతి ।
వేదప్రామాణ్యస్యేత్యర్థః ।
క్రియార్థత్వాదితి పదస్య తాత్పర్యమాహ –
క్రియేతి ।
అప్రతీతేరితి ।
సాక్షాదప్రతీతేరిత్యర్థః । అర్థవాదానాం సాక్షాద్ధర్మబోధకత్వాభావాదితి భావః ।
’తస్మాదనిత్యముచ్యత’ ఇతి సూత్రాంశమవతారయితుమధ్యయనవిధ్యుపాత్తత్వాదర్థవాదానాం సిద్ధే ప్రామాణ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిష్ఫలత్వాన్నేతి పరిహరతి –
నచేతి ।
అర్థకథనార్థం సూత్రాంశం గ్రుహ్ణాతి –
తస్మాదితి ।
ఫలవదర్థపరత్వరూపవ్యాపకాభావాదిత్యర్థః ।
అనిత్యపదస్య తాత్పర్యార్థం సూచయతి –
నాస్త్యేవేతి ।
భాష్యస్థామ్నాయస్యేత్యాదిసూత్రసఙ్గ్రహవాక్యాపేక్షితం పూరయతి –
అనిత్యం ప్రామాణ్యమితి ।
దర్శితమితి ।
క్రియాపరత్వం దర్శితమిత్యర్థః ।
స్తుత్యాకారప్రదర్శనపూర్వకం సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే –
వాయురితి ।
వాయోః శీఘ్రగమనవత్త్వాత్తద్దేవతాకం కర్మ శీఘ్రమేవ ఫలం ప్రయచ్ఛతీతి భావః ।
వాయవ్యమితి ।
వాయుదేవతాకేన శ్వేతగుణవిశిష్టపశుద్రవ్యకేన యాగేనేష్టం భావయేదిత్యర్థః ।
స్తుతిలక్షణయేతి ।
అర్థవాదానాం లక్షణయా స్తుతిబోధకత్వం స్తుతిద్వారా విధ్యేకవాక్యత్వేన ఫలవదర్థబోధకత్వాదిత్యర్థః ।
వేదాన్తీ శఙ్కతే –
నన్వితి ।
కార్యశేషేతి ।
కర్తృదేవతయోః శేషత్వం ఫలస్య తూద్దేశ్యత్వమితి వివేకః । వేదాన్తానాం న సాక్షాత్కార్యబోధకత్వం కిన్తు కార్యశేషబోధకత్వద్వారా ఫలవదర్థరూపకార్యబోధకత్వం తస్మాన్నానర్థక్యమితి భావః ।
తత్ర త్వమితి ।
వేదాన్తేషు జీవబోధకపదానాం సర్వేషాం కర్తృత్వం బ్రహ్మబోధకపదానాం తు దేవతాబోధకత్వమ్ , తథా చ జీవః కర్తా బ్రహ్మ తు దేవతేతి కర్మమాహాత్మ్యం కిం వక్తవ్యమితి తత్త్వమ్పదార్థవాక్యానాం కర్తృదేవతావిషయకస్తుతిజనకత్వమితి భావః ।
వివిదిషాదివాక్యానామితి ।
’తమేతం వేదానువచనేనే’త్యాదివివిదిషావాక్యానామిత్యర్థః । యద్యపి భట్టమతే స్వర్గాదిరేవ ఫలం కర్మణః న బ్రహ్మజ్ఞానం తథాపి స్తోత్రార్థం కర్మణః బ్రహ్మజ్ఞానమపి ఫలమితి బ్రహ్మజ్ఞానరూపఫలవిషయకస్తుతిజనకత్వేన వివిదిషావాక్యానాముపపత్తిరితి భావః । యద్వా కర్మణః కర్తా జీవః దేవతా తు బ్రహ్మజ్ఞానమితి కర్తృరూపజీవాదిమాహాత్మ్యం కిం వక్తవ్యమిత్యేవం కర్త్రాదిస్తావకత్వం వాక్యానామితి భావః । ప్రథమవ్యాఖ్యానే జీవకర్తృకత్వేన కర్మస్తుతిః ద్వితీయే కర్మకర్తృత్వేన జీవస్తుతిరితి భావః । ఎవమన్యత్ర యోజనీయమ్ । అన్యత్ప్రకరణం ప్రకరణాన్తరం తథా చ కర్మకాణ్డాద్భిన్నబ్రహ్మకాణ్డాధీతానామిత్యర్థః ।
మానాభావాదితి ।
విధ్యేకవాక్యత్వాభావేన మానాభావాదితి భావః ।
అసద్బ్రహ్మేతి ।
యద్యపి భట్టమతే బ్రహ్మాసదేవ తథాపి జీవే తదభేదమారోప్యేత్యర్థః । అథవా బ్రహ్మ తిష్ఠతు వేదాన్తేషు తథా చ జీవబ్రహ్మణోరసదభేదమారోప్యేత్యర్థః ।
ఉపాసీతేతి ।
’అహం బ్రహ్మాస్మీ’త్యత్ర ఉపాసీతేతి విధిః కల్పనీయ ఇత్యర్థః । ’అహం బ్రహ్మే’త్యభేదమారోప్యోపాసనా విధీయతే తథా చోపాసనారూపకార్యాన్తరస్తుతిద్వారా కల్పితవిధ్యేకవాక్యత్వేన వేదాన్తానాం ఫలవదర్థబోధకత్వాన్నానర్థక్యమితి భావః ।
ఆదిశబ్దాదితి ।
ఉపాసనేన ఫలం జాయతే జాయమానఫలమేతాదృశమితి జ్ఞానార్థం శ్రవణం మననం చావశ్యకమితి శ్రవణాదిరూపకార్యపరత్వాద్వేదాన్తానాం నానర్థక్యమితి భావః ।
వేదాన్తీ శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అజ్ఞాతస్య వేదేనేతి ।
అజ్ఞాతస్య జ్ఞాపకో వేదస్తేనేత్యర్థః । అజ్ఞాతస్య జ్ఞాపకవేదేన జ్ఞాతవస్తుప్రతిపాదనం న సమ్భవతీతి భావః ।
అత్ర సదృష్టాన్తం హేతుమాహ –
మానాన్తరేతి ।
భేషజమితి వాక్యవత్ యూప ఇతి వాక్యవత్ వేదవాక్యేన ప్రతిపాదనం న సమ్భవతీతి పూర్వేణాన్వయః ।
సంవాదే సతీతి ।
బోధకత్వే సతీత్యర్థః । వేదవాక్యస్య మానాన్తరసిద్ధవస్తుబోధకత్వాఙ్గీకారే అనువాదకత్వాదప్రామాణ్యం స్యాదతః సిద్ధబోధకత్వం న సమ్భవతీతి భావః ।
అగ్నిరితి ।
అగ్నేర్హిమనాశకత్వం ప్రత్యక్షప్రమాణసిద్ధం పునః శబ్దసముదాయరూపవాక్యమపి తదర్థబోధకం చేదనువాదకం భవతి తద్వదిత్యర్థః ।
విసంవాద ఇతి ।
బోధకత్వాభావే సతీత్యర్థః । వేదవాక్యస్య అనువాదకత్వభియా సిద్ధవస్తుబోధకత్వానఙ్గీకారే కార్యబోధకత్వస్యాప్యనఙ్గీకారేణాబోధకత్వాత్ బ్రహ్మప్రతిపాదకత్వం సుతరాం న సమ్భవతీతి భావః । అథవా విసంవాదే ప్రమాణాన్తరేణ విరోధే ప్రాప్తే సతీత్యర్థః । ఆదిత్యో యూపో నేతి భేదగ్రాహిప్రత్యక్షేణ విరోధాత్ యూప ఇతి వాక్యస్యాబోధకత్వం యథా తథా నాహం బ్రహ్మేతి భేదగ్రాహిప్రత్యక్షేణ విరోధాత్ అహం బ్రహ్మేతి వాక్యస్యాబోధకత్వమితి భావః ।
భాష్యపరిష్కృతభాసమానం స్ఫోరయతి –
సిద్ధ ఇతి ।
తథేతి ।
సిద్ధో న వేదార్థ ఇత్యాహేత్యర్థః ।
ఉపాదేయయోగో అన్నుష్ఠానరూపాప్రవిత్తిర్జాయతే తయా సుఖప్రాప్తిరూపఫలముత్పద్యతే న సిద్ధజ్ఞానాదనుష్ఠానద్వారా ఫలం తస్మాత్సిద్ధబోధకత్వేన నిష్ఫలత్వమేవ తథా హేయేపీత్యుభయమాహ –
ఫలం హీతి ।
ప్రవృత్తినివృత్తిభ్యామితి ।
ప్రవృత్తిశబ్దేనానుష్ఠానాదికముచ్యతే నివృత్తిశబ్దేన తూష్ణీమ్భావః ।
అధర్మాన్నివృత్తోహమిత్యనుభవేన నివృత్తిపరిపాల్యప్రాగభావయోగిత్వనివృత్తిప్రయత్నకార్యత్వమిత్యాహ –
నివృత్తిప్రయత్నకార్యస్యేతి ।
ప్రయత్నో ద్వివిధః ప్రవృత్తిరూపో నివృత్తిరూపశ్చేతి, తథా చ నివృత్తిరూపో యః ప్రయత్నః తత్కార్యస్యేత్యర్థః । నివృత్తిప్రయత్నేన అనాదిసిద్ధః అధర్మప్రాగభావస్తథైవ తిష్ఠతీత్యేతావతా సురాపానాదిరూపాధర్మే నివృత్తిరూపప్రయత్నకార్యత్వవ్యవయహారః, తథా చ హేయే నివృత్తిప్రయత్నకార్యత్వజ్ఞానాత్తూష్ణీమ్భావరూపా నివృత్తిర్జాయతే తయా నరకాదేరభావాద్దుఃఖహానరూపఫలముత్పద్యతే న సిద్ధజ్ఞానాదితి భావః । నను ఘటజ్ఞానస్య సిద్ధజ్ఞానత్వాత్తేన ఫలాభావప్రసఙ్గ ఇతి చేన్న । ఘటాదేరప్యర్థక్రియావిశిష్టత్వేన తన్మతే సాధ్యత్వాఙ్గీకారాదితి మన్తవ్యమ్ ।
సఙ్గ్రహవాక్యమితి ।
సఙ్గ్రహవాక్యగతానర్థక్యమతదర్థానామిత్యంశం వివృణోతీత్యర్థః ।
’సోఽరోదీద్యదరోదీత్తద్రుద్రస్య రుద్రత్వం యదశ్రు అశీయత తద్రజతం హిరణ్యమభవత్తస్మాద్రజతం హిరణ్యమదక్షిణ్యమశ్రుజం హి యో బర్హిషి దదాతి పురాస్య సంవత్సరాద్గృహే రుదన్తీ’తి వాక్యమర్థతః పఠతి –
దేవైరితి ।
అశ్రుజరజతస్య బర్హిషి దానే సంవత్సరాత్పురా గృహే రోదనం భవతీతి రోదనాభావాత్మకానిష్టనివృత్తి రూపఫలసహితః రజతస్య దేవనిరుద్ధాగ్నేరశ్రుజన్యత్వేన నిన్దితత్వాద్రజతదక్షిణాకయాగం న కుర్యాదితి నిషేధో యస్తచ్ఛేషత్వం ’సోరోదీది’త్యాదివాక్యస్య యథా తద్వదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తేతి ।
మన్త్రాణాం స్వాతన్త్ర్యమేవ నాస్తీత్యాహేత్యర్థః । అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థ ఇతి ।
పూర్వతన్త్రస్థసిద్ధాన్తసూత్రమవతారయితుమధికరణమారచయతి –
ప్రమాణలక్షణ ఇతి ।
ప్రథమాధ్యాయ ఇత్యర్థః ।
చిన్తా కృతేతి ।
ప్రామాణ్యచిన్తా కృతేత్యర్థః ।
విషయవాక్యప్రతిపాదనద్వారా చిన్తాబీజం దర్శయతి –
ఇషేత్వేతి ।
అస్యార్థః – హే శాఖే ఇషే ఫలరూపాన్నాయం త్వా త్వాం ఛినద్మి ఛేదనం కరోమీతి । మన్త్రాణాం క్రియాతత్సాధనదేవతాప్రకాశకత్వం తూపకారత్వం చ ప్రతీయతే తస్మాచ్చిన్తా యుక్తేతి భావః ।
పూర్వపక్షరచనార్థం సంశయం ప్రతిపాదయతి –
తే చేతి ।
అధ్యయనకాలేతి ।
అధ్యయనకాలే అవగతో యో మన్త్రార్థః తద్విషయస్మృతేః ’సదృశాదృష్టచిన్తాద్యా స్మృతిబీజస్య బోధకా’ ఇతి శ్లోకోక్తచిన్తాదినాపి ప్రయోగకాలే సమ్భవాదుచ్చారణమాత్రేణాదృష్టద్వారా మన్త్రాణాం క్రతూపకారకత్వమితి పూర్వపక్షార్థః ।
వాక్యార్థస్యేతి ।
శాబ్దబోధస్యేత్యర్థః ।
మన్త్రాణాం దృష్టస్వార్థప్రకాశనద్వారా క్రత్వఙ్గత్వే సిద్ధే నియమస్య ప్రయోజనమాహ –
మన్త్రైరేవేతి ।
యద్యపి మన్త్రైరేవ జనితేన మన్త్రార్థస్మరణేన క్రతూత్పాదకమదృష్టముత్పద్యతే తథాపి మన్త్రాణామదృష్టద్వారా న హేతుత్వం కిన్తు అదృష్టహేతుమన్త్రార్థస్మరణరూపదృష్టార్థద్వారా హేతుత్వమితి సిద్ధాన్తార్థః ।
స్తుతిపదార్థేతి ।
స్తుతిరూపో యః పదార్థః తద్ద్వారేత్యర్థః । పదైకవాక్యత్వమర్థవాదరూపపదస్య విధిబోధకవాక్యేనైకవాక్యత్వం పదైకవాక్యత్వమిత్యర్థః । విధిభిః విధిబోధకవాక్యైరిత్యర్థః । అన్వితత్వేనేతి శేషః । ’వాయుర్వై క్షేపిష్ఠే’తి అర్థవాదపదానాం స్వార్థే తాత్పర్యాభావాదవాన్తరవాక్యార్థాభావేన లక్షణయా స్తుతిసమర్పకత్వద్వారా “వాయవ్యం శ్వేతమాలభేతేతి” విధిబోధకవాక్యేనాన్వయాత్పదైకవాక్యత్వం తస్మాన్న స్వాతన్త్ర్యమితి భావః ।
మన్త్రాణాన్త్వితి ।
తైర్విధివాకయైరిత్యర్థః । అన్వితత్వేనేతి శేషః । మన్త్రాణాం తు స్వార్థస్య సత్త్వాదవాన్తరవాక్యార్థజ్ఞానద్వారా విధిబోధకమహావాక్యేనాన్వయాద్వాక్యైకవాక్యత్వమతో న స్వాతన్త్ర్యమితి భావః ।
కర్మసమవాయిత్వమితి ।
కర్మవిధిశేషత్వమితి భాష్యార్థః ।
న క్వచిదితి ।
’అతో న క్వచిదితి ప్రతీకగ్రహణే యుక్తే సతి న క్వచిదితి ప్రతీకగ్రహణం లేఖదోషాదితి విభావనీయమ్ । వ్యాప్తేః సత్త్వమతఃశబ్దార్థః ।
భాష్యపరిష్కృతమనుమానం జ్ఞాపయతి –
వేదాన్తా ఇతి ।
సిద్ధార్థావేదకత్వాదితి ।
సిద్ధార్థబోధకత్వాదిత్యర్థః ।
అన్యత్రేతి ।
విధిసంస్పర్శమన్తరేణార్థవత్తేతి శేషః ।
న కేవలమనుమానం కిన్తు యది విధ్యైకవాక్యత్వేనార్థవత్త్వం న స్యాత్తర్హి ఫలాభావేన వాక్యస్య సిద్ధార్థబోధకత్వమపి న స్యాదిత్యనుకూలతర్కోప్యనుమానమస్తీత్యభిపేత్యాహ –
సిద్ధే ఫలేతి ।
తర్హీతి ।
విధ్యేకవాక్యత్వం వినా అర్థవత్త్వాభావశ్చేదిత్యర్థః ।
అలమితి ।
కృతమితి । పాఠేప్యలమిత్యేవార్థః ।
సిద్ధస్య దధ్నః క్రియాసాధనత్వవిశిష్టత్వాత్సాధ్యత్వం యుక్తం న తు బ్రహ్మణ ఇత్యాహ –
దధ్నః క్రియేతి ।
ప్రయుజ్యమానతయేతి ।
సాధనకోటిప్రవిష్టతయేత్యర్థః ।
అసాధ్యత్వాదితి ।
అప్రయుజ్యమానత్వేనాసాధ్యత్వాదిత్యర్థః ।
స్వయమేవేతి ।
ప్రథమపక్షముపసంహృత్య స్వయమేవారుచిం వదన్ ద్వితీయపక్షమప్యుపసంహరతీత్యర్థః ।
భాష్యే
పక్షవ్యావృత్త్యర్థ ఇతి ।
పక్షపదం పూర్వపక్షపరమ్ , వేదాన్తవాక్యాదితి । వేదాన్తశాస్త్రాదిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే –
ప్రతిజ్ఞాన్తర్గతమేవేతి ।
పక్షాన్తర్గతమేవేత్యర్థః । సమ్పదస్య హేత్వన్తర్గతత్వే ’యత్పరః శబ్దః సశబ్దార్థ’ ఇతి న్యాయేన అన్వయరూపతాత్పర్యాదేవాఖణ్డత్వే సిద్ధే సమ్పదస్య ప్రయోజనాభావః । పక్షాన్తర్గతత్వే తు సగుణబ్రహ్మవ్యావృత్త్యా అర్థాన్తరవారకత్వం సమ్భవతి తథా చ శబలవ్యావృత్తిః ప్రయోజనమితి భావః ।
అఖణ్డార్థకసమ్పదం సూత్రస్థతత్పదస్య విశేషణం తథా చ సమ్ అఖణ్డం తత్ బ్రహ్మ వేదాన్తప్రమాణకమ్ అన్వయాదితి సూత్రార్థమభిప్రేత్య సూత్రగర్భితమనుమానమాహ –
తథా చేతి ।
అసంసృష్టత్వమితి ।
ఇతరపదార్థాసమ్బన్ధిత్వమిత్యర్థః । బ్రహ్మణః వాక్యార్థస్యాఖణ్డత్వమితరపదార్థావిశిష్టత్వమితి భావః । తదుక్తం శ్రీకల్పతరుకారైః –
అవిశిష్టమపర్యాయానేకశబ్దప్రకాశితమ్ ।
ఎకవేదాన్తనిష్ణాతా అఖణ్డం ప్రతిపేదిరే ॥
ఇతి । నిష్ణాతాః నిష్ఠాపరా ఇత్యర్థః ।
స్వపదేతి ।
స్వశబ్దేన వాక్యముచ్యతే తథా చ వాక్యస్థపదోపస్థాపితా ఇత్యర్థః । సంసర్గః పరస్పరాన్వయరూపసమ్బన్ధః । తదవిషయిణీ యా అఖణ్డబ్రహ్మవిషయిణీ చ ప్రమా తజ్జనకత్వమిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తాసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి -
న చేదమితి ।
సామాన్యతశ్చన్ద్రజ్ఞానవతా కేనచిత్కశ్చిత్పృష్టః అస్మిన్ జ్యోతిర్మణ్డలే కశ్చన్ద్రనామేతి తస్య ప్రతివచనం ప్రకృష్టేత్యాదివాక్యమిత్యభిప్రేత్యాహ –
ప్రకృష్టేతి ।
ఇదం పదం హేతుగర్భవిశేషణమ్ , ప్రకాశవిశేషః చన్ద్రపదవాచ్య ఇత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన సోయం దేవదత్త ఇత్యాదివాక్యం గృహ్యతే । అయమాశయః । ప్రకృష్టశబ్దః లక్షణయా ప్రకర్షగుణాభిధానముఖేన ప్రకాశవిశేషే వర్తతే, ప్రకాశశబ్దశ్చ సామాన్యాభిధానముఖేన లక్షణయా వ్యక్తివిశేషే వర్తతే, తత్ర గుణసామాన్యయోశ్చన్ద్రపదవాచ్యత్వాభావాజ్జహల్లక్షణయా తదుభయం పరిత్యజ్య తత్సమవాయిప్రకాశవిశేష ఎవ చన్ద్రపదాభిధేయతయా సమర్ప్యత ఇతి ప్రకష్టప్రకాశచన్ద్రశబ్దానామేకర్థతా సిద్ధా, తథా చ వాక్యస్య చన్ద్రవ్యక్తిమాత్రే లక్షణాఙ్గీకారాన్న విశిష్టపరత్వం తస్మాచ్చన్ద్రవ్యక్తిమాత్రవిషయకత్వం ప్రమాయాః న పరస్పరం సంసర్గవిషయకత్వమితి । వాక్యవృత్తివ్యాఖ్యానే రామానన్దీయే విస్తరేణాయమర్థః ప్రతిపాదితః । తథాహి – న తావద్వాక్యస్య సంసృష్టార్థకత్వనియమః ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి వాక్యే వ్యభిచారత్ , తథాహి అస్మిన్ జ్యోతిర్మణ్డలే కశ్చన్ద్రనామేతి ప్రశ్నస్యోత్తరం ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇతి వాక్యమ్ , తత్ర న తావచ్చన్ద్రస్య ప్రకృష్టప్రకాశసర్గోర్థః న హి తత్ర సంసర్గాంశో జిజ్ఞాసితః కిం సంసర్గ ఇతి ప్రశ్నానుపపత్తేః, నాపి ప్రకృష్టప్రకాశరూపః సంసర్గనిరూపితః ప్రకారో జిజ్ఞాసితః తదా కీదృశ ఇతి ప్రశ్నౌచిత్యాత్ । న చోత్తరసామర్థ్యాత్కింశబ్దస్య కీదృశీ లక్షణేతి వాచ్యమ్ । అనపపత్త్యభావాదుత్తరస్యాఖణ్డార్థత్వనోపపత్తేః । న చోత్తరస్య సర్వపదలక్షణాం వినా అఖణ్డార్థబోధాయోగాత్ తతో వరం కింశబ్దస్యైకస్యైవ లక్షణేతి వాచ్యమ్ । ఎకస్యాప్యుక్రమస్థత్వాదసఞ్జాతవిరోధిత్వేన ముఖ్యార్థతౌచిత్యాత్తదనురోధేన ఇతరపదానాం శక్త్యైకదేశాదానలక్షణభాగలక్షణయా గౌరవానావహతావత్ । ఎతేన చన్ద్రపదస్య చన్ద్రపదవాచ్యే లక్షణయా కశ్చన్ద్రపదవాచ్య ఇత్యర్థః ప్రశ్నః, ఉత్తరం చ ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్రపదవాచ్య ఇత్యర్థః క ఇతి నిరస్తమ్ । ప్రశ్నోత్తరస్థచన్ద్రపదద్వయస్య సర్వదా ముఖ్యార్థత్యాగేన గురుఘటితజహల్లక్షణాపేక్షయా బహూనామపి వాచ్యైకదశమాదాయ లఘుతరజహదజహల్లక్షణయా జాతిశక్తిమతే శక్తితుల్యనిరూఢలక్షణయా అఖణ్డార్థకత్వస్యైవ న్యాయ్యత్వాత్ । అత ఎవ చన్ద్రస్య చన్ద్రేతరవ్యావర్తకవతి వా లక్షణయా ప్రశ్నోత్తరసామానాధికరణ్యం నిరస్తమ్ , చన్ద్రేతరవ్యావృత్తత్వాదినా జిజ్ఞాసాయాః ప్రశ్నస్య తదుత్తరార్థబోధస్య చ చన్ద్రజ్ఞానాధీనత్వేన పరస్పరాశ్రయాచ్చ । చన్ద్రో నామ కశ్చిచ్చన్ద్రపదవాచ్యః చన్ద్రత్వజాతిమాన్ చన్ద్రేతరవ్యావృత్త ఇత్యాదికం జానామి చన్ద్రం పరం న జానామి తమేవ జిజ్ఞాస ఇతి చన్ద్రమాత్రజ్ఞానజిజ్ఞాసయోః స్పష్టమనుభవాచ్చ । న చ తర్హి ఉత్తరే ప్రకృష్టప్రకాశగ్రహణమయుక్తం అజిజ్ఞాసితత్వాదితి వాచ్యమ్ । తేన వినా చన్ద్ర ఇత్యేతావతా తజ్జిజ్ఞాసానివర్తకబోధస్య జనయితుమశక్యతయా తద్వైశిష్ట్యబోధద్వారా తజ్జననాయావాన్తరతాత్పర్యేణ తద్గ్రహణాత్ పరమతాత్పర్యం తు చన్ద్రైకబోధ ఇతి కిమయుక్తమ్ । అథ తాదృశబోధద్వయే మానాభావః, శక్త్యా జనితముఖ్యార్థాన్వయబోధస్య పునర్లక్షణయా పునర్బోధాన్తరజననే శబ్దస్య వ్యాపారాపత్తిశ్చేతి చేన్న । లక్షణవాక్యాచ్చన్ద్రే అసాధారణధర్మవైశిష్ట్యమవగత్య తద్ద్వారా చన్ద్రం జ్ఞాతవానస్మీతి సార్వజనీనానుభవసిద్ధత్వాన్ముఖ్యతాత్పర్యవిషయబోధ ఎవ విరమ్య వ్యాపారస్య దోషత్వాత్ , అర్థవాదవాక్యానాం శక్త్యా స్వార్థబోధజననద్వారైవ లక్షణయా ప్రాశస్త్యబోధకత్వాచ్చ । నను వాక్యాదసాధారణధర్మజ్ఞానానన్తరం తేన లిఙ్గేన చన్ద్రస్వరూపానుమితిరేవ అనుభూయత ఇతి చేన్న । చన్ద్రపక్షకస్య చన్ద్రసాధకస్య వా అనుమానస్య చన్ద్రజ్ఞానాధీనత్వాత్తతః ప్రాగనుమానానుదయత్తజ్జ్ఞానస్య చ వాక్యేనైవ నియతత్వాద్వక్యస్య చ ప్రకృష్టప్రకాశసంసర్గాదిపరత్వే ప్రాగుక్తరీత్యా అజిజ్ఞాసితార్థత్వాపత్తేః, జిజ్ఞాసితస్వరూపమాత్రపరత్వే చాఖణ్డార్థత్వసిద్ధిః । అథ చన్ద్రం నభో న జానామీత్యనుభవస్య చన్ద్రత్వవిశిష్టవిషయకత్వాత్ తజ్జిజ్ఞాసాయాశ్చ తథాత్వాత్ప్రశ్నోత్తరయోశ్చన్ద్రపదస్య చన్ద్రత్వవిశిష్టపరత్వావశ్యమ్భావే కుతస్తస్యాఖణ్డార్థతేతి చేన్న । ఉత్తరస్థచన్ద్రపదస్య విశిష్టపరత్వే విశిష్టశరీరఘటకవిశేషణీభూతచన్ద్రత్వతత్సంసర్గయోః ప్రకృష్టప్రకాశస్యాభేదాన్వయబాధాల్లక్షణయా చన్ద్రత్వోపలక్షితవ్యక్తిమాత్రపరత్వావశ్యమ్భావే తత్సమానార్థకత్వాయ ప్రశ్నగతచన్ద్రపదస్యాపి లక్షణయా తన్మాత్రపరత్వౌచిత్యాత్ । అత ఎవ దర్శితాజ్ఞానానుభవజిజ్ఞాసయోరపి తదేకవిషయత్వావసాయాత్ । అన్యథా అజ్ఞానజిజ్ఞాప్రశ్నానాం విశిష్టవిషయత్వమ్ ఉత్తరస్య వ్యక్తిమాత్రవిషయత్వమితి వైరూప్యాపత్తేః విశేషణాద్యంశే పునః ప్రశ్నాన్తరాపత్తేశ్చ । నను ప్రకృష్టప్రకాశస్య చన్ద్రవ్యక్తావభేదేనాన్వయాచ్చన్ద్రత్వే చ స్వభిన్నసమవేతత్వసమ్బన్ధేన అన్వయాత్ తత్సంసర్గరూపే సమవాయే స్వభిన్నవిశేషణతాసమ్బన్ధేనాన్వయాదుత్తరమపి విశిష్టపరమేవేతి చన్ద్రత్వతత్సంసర్గగోచరజిజ్ఞాసాయాః శాన్తత్వాత్ప్రశ్నాన్తరానవసర ఇతి చేన్న । తత్ర సమ్బన్ధత్రయేణాన్వయత్రయస్యాననుభవపరాహతత్వాత్ ’నోపసర్జనముపసర్జనాన్తరేణాన్వేతీతి’ న్యాయవిరోధాచ్చ । న చైవమపి లక్ష్యతావచ్ఛేదకచన్ద్రత్వవైశిష్ట్యానపాయ ఇతి వాచ్యమ్ । చన్ద్రత్వస్యోపలక్షణతయైవాతిప్రసఙ్గవారకత్వే విశేషణత్వానపేక్షణాత్ । స్యాదేతత్ , విషయవిశేషాభావేపి ప్రశ్నహేతుజ్ఞానాన్నాజ్ఞాననివృత్తిః ఉత్తరజన్యజ్ఞానాత్తన్నివృత్తిరిత్యత్ర కిం నియామకమితి చేత్ । ఆద్యోపదేశజన్యాసాధారణధర్మవైశిష్ట్యధీరూపసహకార్యసమవధానసమవధానే ఎవేతి గృహాణ । అత ఎవ వ్యక్తిమాత్రబోధస్య వాక్యేన సాక్షాల్లక్షణయా జననసమ్భవే అవాన్తరతాత్పర్యేణ ద్వారభూతబోధాన్తరస్వీకారో వ్యర్థ ఇతి నిరస్తమ్ ।
ప్రకృష్టప్రకాశత్వవైశిష్ట్యధీద్వారం వినా జనితవ్యక్తిమాత్రబోధస్యాపకృష్టప్రకాశవ్యావృత్తవిలక్షణవిషయతాయా అలాభాత్ , న హి చన్ద్రవ్యక్తిమాత్రగోచరం చాక్షుషజ్ఞానం ప్రాగ్జాతమపి తదజ్ఞాననివర్తకమాసీత్ , తదిత్థం యథా ’ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర’ ఇతి వాక్యం చన్ద్రస్య స్వరూపలక్షణపరమఖణ్డార్థకం తథైవ ’సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మేతి’ వాక్యముపసంహృతానన్దాదిపదకదమ్బకం బ్రహ్మణః స్వరూపలక్షణపరమఖణ్డార్థకమ్ , తథా చ ప్రకృష్టప్రకాశాదిపదైః ప్రకృష్టత్వాద్యుపలక్షితశుద్ధచన్ద్రవ్యక్తిరివ సత్యాదిపదైః సత్యత్వాద్యుపలక్షితకేవలసచ్చిదాన్దైకరసబ్రహ్మవ్యక్తిర్లక్ష్యత ఇత్యఖణ్డ ఎవ వాక్త్యార్థః సంసృష్టరూప ఇతి । అత్ర ప్రకృష్టత్వవిశిష్టప్రకాశవిశేషః ప్రకృష్టపదవాచ్యార్థః ప్రకాశత్వవిశిష్టప్రకాశవిశేషః ప్రకాశపదవాచ్యార్థః చన్ద్రత్వవిశిష్టప్రకాశవిశేషః చన్ద్రపదవాచ్యార్థః, ఎవం చ జహదజహల్లక్షణయా పదత్రయం చన్ద్రవ్యక్తిమాత్రబోధకం భవతి యథా తథైవ సత్త్వాదిపదజాతం జహదహల్లక్షణయా బ్రహ్మమాత్రబోధకమితి విజ్ఞేయమ్ । సత్యాదిపదానాం వాచ్యార్థస్తు పురస్తాదేవోపపాదితః । సత్యాదివాక్యం విశిష్టార్థపరత్వరహితం లక్షణవాక్యత్వాత్ ప్రకృష్టప్రకాశాదివాక్యవదితి ప్రయోగమభిప్రేత్యాహ – తథా చ సత్యజ్ఞానాదిపదైరితి ।
అద్వితీయాఖణ్డేతి ।
వేదాన్తానామఖణ్డే బ్రహ్మణి తాత్పర్యం నామాఖణ్డప్రమితిజనకత్వరూపశబ్దధర్మ ఎవ తస్య నిశ్చయాదిత్యర్థః । తథా చ బ్రహ్మణి తాత్పర్యనిశ్చయవిషయత్వం తస్మాన్న హేత్వసిద్ధిరితి భావః ।
ఉపక్రమమితి ।
ఉపక్రమాదిషడ్విధలిఙ్గానాం మధ్యే ఉపక్రమం దర్శయతీత్యర్థః ।
ఎవకారేణేతి ।
ప్రాథమికేన ఎవకారేణేత్యర్థః ।
పదత్రయమితి ।
యద్యప్యద్వితీయమిత్యనేన సజాతీయాదిత్రితయనిరాసో వక్తుం శక్యతే తథాపి శ్రుతితాత్పర్యానురోధేన పదప్రయోజనముచ్యతే అన్యథా ఇతరపదవైయర్థ్యం స్యాదితి భావః ।
అనుప్రవిశ్యేతి ।
వ్యాపకస్య ప్రవేశాభావాదర్థవాద ఇతి భావః ।
ప్రకృతివ్యతిరేకేణేతి ।
ఉపాదానకారణవ్యతిరేకేణేత్యర్థః ।
వ్యస్తానీతి ।
ఎకం ద్వయం త్రయం వా తాత్పర్యగ్రాహకం భవతీతి భావః । సమస్తాని మిలితానీత్యర్థః । బహుత్వం తు దార్ఢ్యసమ్పాదకమితి భావః ।
తచ్ఛబ్దాపేక్షితం పూరయతి –
మాయాభిర్బహురూపమితి ।
ఋగ్యజురితి ।
’ఆత్మా వా ఇదమేకమేవే’త్యాదికం ఋగ్వాక్యం ’తదేతద్బ్రహ్మే’త్యాదికం యజుర్వాక్యం ’సదేవ సోమ్యే’దమిత్యాదికం సామవాక్యమితి విభాగః ।
తాత్పర్యే నిశ్చీయమాన ఇతి ।
బోధకత్వే నిశ్చీయమాన ఇత్యర్థః ।
యత్పర ఇతి ।
యస్మిన్ శబ్దస్య తాత్పర్యం స ఎవ శబ్దార్థ ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
కర్త్రాదీతి ।
కర్మమాహాత్మ్యం కిం వక్తవ్యం కర్మకర్తాదిసచ్చిదానన్దస్వరూప ఇత్యేవం కర్తృస్తావకత్వమిత్యర్థః ।
’తత్కేన కం పశ్యేది’త్యత్ర తచ్ఛబ్దస్య విభక్తివ్యత్యాసేనార్థమాహ –
తత్తత్రేతి ।
నను తర్హ్యర్థవాదానాం వేదాన్తవత్క్రియాపరత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య వైషమ్యమాహ –
అర్థవాదానాం త్వితి ।
యదుక్తమితి ।
సిద్ధం బ్రహ్మ న వేదార్థః మానాన్తరవేద్యత్వాత్ ఘటవదితి యదుక్తం తద్దూషయతీతి భావః ।
పక్షే హేత్వసిద్ధిః సోపాధికత్వాచ్చ నానుమానమిత్యభిప్రేత్య పరిహరతి –
ఆహేతి ।
వ్యవహితం పదం యోజయతి –
తత్త్వమసీతి ।
దృష్టాన్తే సాధ్యవ్యాపకత్వాత్పక్షే సాధనావ్యాపకత్వాచ్చాత్ర మానాన్తరయోగ్యత్వముపాధిరితి భావః ।
ఉక్తం దూషణద్వయం ప్రతిబన్ధాయ స్ఫుటికరోతి -
ధర్మో న వేదార్థ ఇతి ।
ధర్మో వేద ఎవ మానాన్తస్తద్ధర్మో న వేదార్థ ఇత్యుక్తానుమానహేతోరసిద్ధిః మానాన్తరయోగ్యత్వముపాధిశ్చేతి యది దృశ్యేత తర్హి ప్రకృతేపి దీయతాం సైవ దృష్టిరిత్యాహ –
తదా బ్రహ్మణ్యపీతి ।
భాష్యే
హేయోపాదేయశూన్యేతి ।
స్వాపేక్షయా యద్భిన్నం తద్ధేయముపాదేయం చ భవతి బ్రహ్మ తు ప్రత్యక్త్వేన స్వరూపత్వాద్ధేయోపాదేయాభ్యాం భిన్నం తస్మాద్ధేయోపాదేయశూన్యం యద్బ్రహ్మ తదాత్మైక్యావగమాదిత్యర్థః । పురుషార్థం ప్రతి ప్రవృత్తినివృత్యోర్న హేతుతా నాయం సర్ప ఇతి జ్ఞానాదుత్పన్నే భయకమ్పాదినివృత్తిరూపపురుషార్థే వ్యభిచారాత్తథా చ సిద్ధజ్ఞానాత్ ప్రవృత్త్యాద్యభావేపి పురుషార్థసిద్ధిరితి భావః ।
దేవతాదిప్రతిపాదనస్యేతి ।
దేవతాదిప్రతిపాదకవాక్యస్యేత్యర్థః । స్వపదం దేవతాదిపరం, తథా చ దేవతాదిప్రతిపాదకపఞ్చాగ్నివాక్యస్య తు పఞ్చాగ్నిగతోపాసనాపరత్వమిష్టమితి భావః ।
వ్యాఖ్యనే –
జ్యేష్ఠత్వాదిగుణా ఇతి ।
’యో హ వై జ్యేష్ఠం శ్రేష్ఠం చే’త్యాదిశ్రుత్యా ప్రాణస్య జ్యేష్ఠత్వాదిగుణాః ప్రతిపాద్యన్త ఇతి భావః ।
ద్వితీయపక్షం భాష్యతాత్పర్యేణ గ్రన్థాద్బహిః పరిహరతి –
న ద్వితీయ ఇతి ।
తదర్థస్యేతి ।
వేదాన్తార్థస్యేత్యర్థః । తచ్ఛేషత్వం విధిశేషత్వమిత్యర్థః ।
ప్రథమకల్పమిష్టాపత్త్యా గ్రన్థాద్బహిః పరిహరతి –
ఆద్య అధ్యస్తేతి ।
తస్య ప్రాణాదిరూపస్య బ్రహ్మణః ఇత్యర్థః ।
నిర్గుణబ్రహ్మణః తచ్ఛేషత్వం నాస్తీతి స్ఫుటీకుర్వన్ ఎకత్వపదాద్యపేక్షితం పూరయతి –
అహమితి ।
బ్రహ్మాత్మపదస్య పూర్వేణాన్వయః । ఎకత్వజ్ఞానానన్తరం తజ్జ్ఞానఫలం వినా ఉపాసనాజన్యఫలాభావాన్నోపాసనావిధిశేషత్వం బ్రహ్మణ ఇతి భావః ।
ద్వైతజ్ఞానస్య సకారణస్య నాశాచ్చేతి యదుక్తం తన్న సమ్భవతి జ్ఞానకాలేపి సంస్కారోత్థస్య ద్వైతజ్ఞానస్య సత్త్వాదితి శఙ్కతే –
ద్వైతజ్ఞానస్యేతి ।
ఉపాసనాయాం కారణస్యోపాసకద్వైతజ్ఞానస్య సంస్కారవశాత్పునరుత్థితస్య సత్త్వాదుపాసనావిధిశేషత్వం బ్రహ్మణః వక్తుం శక్యత ఇతి భావః ।
ఉపాసనాం ప్రతి భ్రాన్తిత్వేనానిశ్చితద్వైతజ్ఞానమేవ కారణం తచ్చైకత్వజ్ఞానేన నాశాత్పునర్నోపపద్యత ఎవ తయా చైకత్వజ్ఞానే విద్యమానే సంస్కారవశాదుత్పన్నమపి ద్వైతజ్ఞానం భ్రాన్తిత్వేన నిశ్చతత్వాన్నోపాసనావిధౌ కారణమితి భాష్యాశయం స్ఫుటీకరోతి –
దృఢస్యేతీతి ।
భ్రాన్తత్వేనానిశ్చితస్యేత్యర్థః ।
సంస్కారోత్థమితి ।
సంస్కారోత్థద్వైతజ్ఞానం తు భ్రాన్తిత్వేన నిశ్చితత్వాన్నోపాసనావిధౌ కారణం తస్మాదేకత్వజ్ఞానకాలే బ్రహ్మణో న విధిశేషత్వమిత్యర్థః ।
సత్త్వేనేతి ।
యేన కరణస్య సత్త్వేన విధిశేషత్వం తదేవ కారణస్య సత్త్వం నాస్తీతి భావః ।
వ్యాప్యాభావేతి ।
వ్యాప్యాభావసాధకానుమానమిత్యర్థః ।
తదేవోపపాదయతి –
వేదాన్తా ఇతి ।
అక్రియార్థత్వాత్సాక్షాత్కార్యబోధకత్వాభావాదిత్యర్థః ।
నిష్ఫలార్థకత్వమితి ।
దృష్టాన్తే సాధ్యవ్యాపకత్వాత్ పక్షే సాధనావ్యాపకత్వాచ్చ నిష్ఫలార్థకత్వముపాధిరితి భావః ।
తత్కారణస్యేతి ।
ఆత్మజ్ఞానకారణస్యేత్యర్థః । సఫలం యజ్జ్ఞానం తత్కారణత్వేనేత్యర్థః ।
వ్యాప్యం తు భవిష్యతీతి ।
వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యమప్రత్యక్షత్వాదనుమానేన జ్ఞాతవ్యమ్ , అనుమానం తు హేత్వపక్షకమితి యోగ్యతయా క్రియార్థకత్వం హేతురితి వక్తవ్యమ్ , తథా చ హేత్వభావాత్ హేతుజ్ఞానాభావేన ప్రామాణ్యజ్ఞానాభావాత్ప్రామాణ్యమేవ నాస్తీతి పూర్వపక్షార్థః ।
యేనేతి ।
యచ్ఛబ్దాపేక్షితం తచ్ఛబ్దం పూరయతి –
తదేవేతి ।
అనుమానగమ్యత్వమేవేత్యర్థః ।
నిర్దుష్టవేదవాక్యత్వాదేవ వేదస్య స్వతః ప్రామాణ్యం తజ్జ్ఞానం చ సమ్భవతి తస్మాన్నానుమానాపేక్షం తదిత్యాశయం సదృష్టాన్తం స్ఫోరయతి –
చక్షురాదివదితి ।
అపౌరుషేయత్వాత్ నిర్దుష్టత్వేన వేదస్య స్వతః ప్రామాణ్యేపి పురుషస్య ప్రామాణ్యసన్దేహే ప్రాప్తే తన్నిశ్చయార్థమనుమానాపేక్షా స్యాదిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి –
ప్రామాణ్యసంశయ ఇతి ।
ఫలవత్ అజ్ఞాతాబాధితార్థవిషయకప్రమాకరణత్వాత్ వేదస్య ప్రామాణ్యనిశ్చయః న కార్యపరత్వాత్ , తథా చ నానుమానాపేక్షేతి భావః ।
విపక్షే బాధకమాహ –
కూప ఇతి ।
కూపే పతేదితి వాక్యస్య కూపపతనరూపకార్యార్థకత్వసత్త్వేపి ప్రామాణ్యాభావాద్వ్యభిచారః । యది కూపే పతేదితి వాక్యస్యాపి ప్రామాణ్యం స్యాదిత్యుచ్యతే తదా సర్వోపి కూపపతనే ప్రవర్తతే న తు ప్రవర్తతే తస్మాత్కూపపతనరూపబాధితార్థబోధకత్వాద్వాక్యస్యాప్రామాణ్యమేవేతి భావః ।
నను తర్హి వ్యభిచారాత్ క్రియార్థత్వేన ప్రామాణ్యాభావే విధివాక్యానాం కథం ప్రామాణ్యమిత్యత ఆహ –
విధివాక్యానామపీతి ।
ఫలితమాహ –
తత్తుల్యమితి ।
సిద్ధ ఇతి ।
ఘటాద్యర్థస్య సిద్ధత్వం నామ ఉత్పత్త్యనన్తరం కృత్యసాధ్యత్వం బ్రహ్మణస్తు కృత్యసాధ్యత్వమితి భేదః । వ్యుత్పత్తిం శక్తిమిత్యర్థః । లోకే పదానాం యోగ్యేతరసంసృష్టత్వేన స్వార్థప్రతిపాదనసామర్థ్యమఙ్గీకృత్య సిద్ధేర్థే వ్యుత్పత్తిమిచ్ఛతామితి భావః ।
బ్రహ్మ నాస్తికానామితి ।
బ్రహ్మైవ నాస్తీతి వదతాం భట్టమతానుయాయినామిత్యర్థః ।
సఫలత్వాచ్చేతి ।
సఫలజ్ఞానవిషయత్వమేవ సఫలత్వమితి మన్తవ్యమ్ ।
సర్వేషాం పదానామితి ।
పదానాం కార్యాన్విత ఎవార్థే శక్తిరిష్యతే తత్రైవ శబ్దసామర్థ్యాన్న తు సిద్ధేర్థే తదభావాత్తథా చ కార్యసంస్పర్శమన్తరేణ సిద్ధేర్థే శబ్దస్య న ప్రామాణ్యం సిద్ధస్యాపదార్థత్వాదితి కార్యాన్వితార్థే శక్తిమచ్ఛతామితి భావః । అయమర్థోనుపదం స్ఫుటీక్రియతే । శ్రీ గురుచరణైస్తు – బ్రహ్మవిద్యాభరణే అయమర్థః అతిస్ఫుటతయా ఉపపాదితః, తథాహి – లౌకికపదార్థవ్యుత్పత్త్యనుసారేణ వేదవాక్యార్థో వర్ణనీయః లౌకికీ చ వ్యుత్పత్తిః పదానాం కార్య ఎవ తత్రైవాద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహణసమ్భవాత్ , న హి కోశాదిభ్యః ఆద్యవ్యుత్పత్తిగ్రహః సమ్భవతి అత్యన్తావ్యుత్పన్నస్య కోశాద్యర్థజ్ఞానాసమ్భవాత్తతశ్చ ప్రయోజ్యప్రయోజకవృద్ధవ్యవహారాద్భిన్నః శక్తిగ్రహో వర్ణనీయః ప్రథమం స చ వ్యుత్పిత్సోరేహం భవతి – ప్రయోజకవృద్ధస్య ఘటమానయ గాం బధానేతి శబ్దోచ్చారణానన్తరం ప్రయోజ్యవృద్ధేన కృతం ఘటానయనం గోబన్ధనం చ పశ్యతః ఘటానయనగోబన్ధనయోః కారణతయా స్వీయస్తన్యపానాదిదృష్టాన్తేన కృతిచికీర్షయోః మధ్యమవృద్ధగతయోరనుమానే సతి చికీర్షాయాః కార్యతాజ్ఞానమూలకత్వాన్నూనమనేన ఆనయనబన్ధనయోః కర్యతావగతేతి బుద్ధిర్భవతి, తస్యాం చ బుద్ధౌ శబ్దోచ్చారణాతిరిక్తస్య కారణాన్తరస్యాసమ్భవాత్ ప్రయోజకవృద్ధోచ్చారితశబ్దః కార్యవిశేషే ఆనయనాదౌ శక్త ఇతి నిర్ణయో భవతి, తతశ్చావాపోద్వాపాభ్యాం యథాయథం కార్యసామాన్యం ప్రథమావగతమవిహాయైవ తేషు తేషు సమభివ్యాహారవిశేషేషు తత్కార్యవిశేషప్రత్యయః తతశ్చ కోశాదిభ్యోప్యుపజీవ్య ప్రాథమికవ్యుత్పత్తిగ్రహానుసారేణ కార్యాన్విత ఎవ తత్తత్పదార్థే శక్తిః న తు తదన్విత ఇతి ।
ప్రయోజకేతి ।
ఉత్తమేత్యర్థః ।
ప్రయోజ్యేతి ।
మధమేత్యర్థః । పశ్యతః వ్యుత్పిత్సోర్బాలస్య బుద్ధిర్భవతీత్యన్వయః । కృతిశ్చ చికీర్షా చ కృతిచికీర్షే ఆనయనాదికం ప్రతి కరణీభూతే తయోరిత్యర్థః । మధ్యమవృద్ధస్య ఆనయనే ప్రవృత్తిః కృతిచికీర్షాపూర్వికా ప్రవృత్తిత్వాత్ స్వీయస్తన్యపానప్రవృత్తివదితి బాలేన వ్యుత్పత్సునానుమీయత ఇతి భావః ।
కార్యతాజ్ఞానేతి ।
ఆనయనం మత్కృతిసాధ్యమితి కార్యత్వజ్ఞానమూలకత్వాదిత్యర్థః ।
అనేనేతి ।
మధ్యమవృద్ధేనేత్యర్థః ।
అశక్తస్యేతి ।
అశక్తశబ్దస్యేత్యర్థః । యది శబ్దస్య కార్యతాయాం శక్తిర్న స్యాత్తేన కథం కార్యతాజ్ఞానం స్యాత్తస్మాద్గామానయేత్యాద్యుచ్చరితశబ్దః ఆనయనాదికార్యవిశేషే శక్త ఇతి బాలస్య నిశ్చయో భవతీతి బ్రహ్మవిద్యాభరణఫక్కి కార్థః ।
ఇతి వదతామితి ।
ఇతి బ్రహ్మణః సత్త్వం వదతామిత్యర్థః ।
వృత్తికారాణామితి ।
జ్ఞానకర్మసముచ్చయవాదిభిన్నానాముపాసనైవ జ్ఞానముపాసనాహేతుర్వా జ్ఞానమిత్యభ్యుపగచ్ఛతామహం బ్రహ్మేతి ప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మోపాసనాదపూర్వద్వారా స్వర్గవజ్జన్యోపి మోక్షః ’న స పునరావర్తతే’ ’బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమి’త్యాదిశాస్త్రబలాన్నిత్యః ధ్వంసవదిత్యుక్తవతామాచార్యదేశీయానాం వృత్తికారాణామిత్యర్థః ।
అధికరణమారచ్యతే –
తత్రేతి ।
సదేవ సోమ్యేత్యాదివేదాన్తా ఇత్యర్థః ।
’ప్రతిపత్తివిధీతి’ వాక్యే భాష్యతాత్పర్యానురోధేన విధిప్రతిపత్తిరితి వ్యత్యాసేన అన్వయం జ్ఞాపయన్ అర్థకథనపూర్వకమవతారయతి –
విధిర్నియోగ ఇతి ।
అనుపదం నియోగశబ్దార్థోఽపూర్వమితి వక్ష్యతే ।
విధిపరైరేవేతి ।
విధిః ’తద్విజిజ్ఞాసస్వే’త్యాదిః తత్పరైః స్వార్థే ఫలాభావాత్తదేకవాక్యతాపన్నైః ’సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మే’త్యాదివాక్యైః అపూర్వవిషయోపాసనావిషయతయా బ్రహ్మణః విధిశేషత్వం సమర్ప్యత ఇతి శాస్త్రప్రమాణకత్వమాహేత్యర్థః । విధిరపూర్వరూపో వినియోగస్తద్విషణీ యా ప్రతిపత్తిరుపాసనా తద్విషయతయేతి విగ్రహః । ప్రతిపత్తేర్విధివిషయత్వం నామ విధిహేతుకృతివిషయత్వమితి మన్తవ్యమ్ ।
వాక్యాదితి ।
సత్యం జ్ఞానమిత్యాదివాక్యాదిత్యర్థః ।
పశుమితి ।
పశోర్బన్ధనం కుర్యాదిత్యర్థః ।
విధివాక్యాన్యుదాహృత్య తత్పరాణి వాక్యాన్యుదాహరతి –
యూపం తక్షతీతి ।
యూపే పశుం బధ్నాతీతి విధౌ యూపః క ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం యూపం తక్షతీతి వాక్యేన తక్షణాదిసంస్కృతం దారు యూప ఇతి తస్య యూపస్య విధిశేషత్వం బోధ్యతే యథా తథా తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి విధౌ తద్బ్రహ్మ కిమిత్యాకాఙ్క్షాయాం సత్యాదివాక్యేన సచ్చిదానన్దం బ్రహ్మేతి తస్య బ్రహ్మణః విధిశేషత్వం బోధ్యతే సత్యాదివాక్యస్య స్వార్థే ఫలాభావాదితి భావః ।
శేషత్వం స్ఫుటీకరోతి –
విధిపరేత్యాదినా ।
నను తథాపి సత్యాదిపదానాం మానాన్తరావేద్యబ్రహ్మబోధకత్వాద్వాక్యభేదో దుర్వార ఇత్యత ఆహ –
మానాన్తరేతి ।
యూపాదీన్యపీత్యర్థః ।
కుత ఇతి ।
కస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః ।
వృద్ధవ్యవహారేణేతి ।
ఉత్తమవృద్ధానాం వ్యవహారో నామ గామానయేత్యాదివాక్యసమూహాత్మకస్యాస్య శాస్త్రస్యాస్మిన్నర్థే తాత్పర్యమిత్యాకారకనిశ్చయః మధ్యమవృద్ధానాం జాయత ఇత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి –
వృద్ధవ్యవహారే చేతి ।
వృద్ధవ్యవహారస్థలే ఇత్యర్థః । శ్రోతుః మధ్యమవృద్ధస్యేత్యర్థః ।
ప్రవృత్తినివృత్తీతి ।
అనుష్ఠానరూపా ప్రవృత్తిస్తద్విపరీతా నివృత్తిరితి వివేకః । ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనమన్తరా వాక్యప్రయోగానుపపత్తేః ప్రవర్తకజ్ఞానద్వారా ప్రవృత్త్యర్థం గామానయేతి వాక్యం ప్రయోక్తా ఉత్తమవృద్ధః ప్రయుఙ్క్తే తేన వాక్యశ్రోతుః మధ్యమవృద్ధస్య గామానయనే ప్రవృత్తిర్భవతి న భుఙ్క్ష్వేతి వాక్యశ్రోతుస్తస్య తూష్ణీమ్భావరూపా నివృత్తిర్భవతి, తథా చ శ్రోతృప్రవృత్తినివృత్త్యుద్దేశ్యక ఉత్తమవృద్ధస్యాప్తస్య వాక్యప్రయోగః మధ్యమవృద్ధస్య శాస్త్రతాత్పర్యనిశ్చయే హేతురితి భావః ।
తతః కిమిత్యత ఆహ –
అత ఇతి ।
తే ఎవేతి ।
వాక్యప్రయోగప్రయోజనే ప్రవృత్తినివృత్తీ ఎవేత్యర్థః । జ్యోతిష్టోమేనేత్యాదిశాస్త్రం ధర్మే ప్రవృత్త్యర్థమధర్మాన్నివృత్త్యర్థం చ ప్రవృత్తం తస్మాత్తే ఎవ శాస్త్రస్యాపి ప్రయోజన ఇతి భావః ।
తే చ కార్యజన్యే ఇతి ।
ధర్మో మత్కృతిసాధ్య ఇతి ధర్మే కార్యత్వజ్ఞానేన ప్రవృత్తిరుత్పద్యతే తతః కార్యత్వజ్ఞానజన్యత్వం ప్రవృత్తౌ ప్రాప్తమ్ , ఎవం నివృత్తావప్యస్తి, తథాహి హేయం కలఞ్జభక్షణాదికం మన్నివృత్తిప్రయత్నకార్యమితి తత్కార్యత్వజ్ఞానేన నివృత్తిరూపప్రయత్నాభిన్నా తూష్ణీమ్భావరూపా నివృత్తిర్జన్యతే తతస్తస్యాం కార్యత్వజ్ఞానజన్యత్వం వర్తతే, తథా చ హేయస్య నివృత్తిప్రయత్నకార్యత్వం నామ నివృత్తిపరిపాల్యప్రాగభావప్రతియోగిత్వమితి పురస్తాదేవోక్తమితి భావః ।
ప్రకృతమాహ –
తత ఇతి ।
తస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః ।
ఇత్యాహేతి ।
ఇత్యేవం వృత్తికారస్య తాత్పర్యమాహేత్యర్థః ।
భాష్యే –
కుత ఎతదితి ।
విధిశేషత్వం కస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః ।
అనుక్రమణమితి ।
వేదార్థసఙ్గ్రాహకవాక్యజాతమిత్యర్థః । అనుక్రమణం శాస్త్రస్య కార్యపరత్వమేవ బోధయతీతి భావః ।
తదేవోపపాదయతి –
దృష్టో హి తస్యార్థ ఇతి ।
అత్ర నామపదం వ్యర్థం కర్మావబోధనం కార్యజ్ఞానమిత్యర్థః । తథా చ జ్ఞాయమానం కార్యం వేదార్థ ఇతి దృష్టో హీతి శాబరభాష్యవాక్యార్థః ।
జ్ఞానముపదేశ ఇతి ।
జ్ఞానం జ్ఞాపకమిత్యర్థః । ఉపదేశః అపౌరుషేయవిధివాక్యమిత్యర్థః ।
తద్భూతానామితి ।
’తద్భూతానాం క్రియార్థేన సమామ్నాయోర్థస్య తన్నిమిత్తత్వాది’త్యేతావత్సూత్రమితి విజ్ఞేయమ్ ।
విషయవిశేష ఇతి ।
ధర్మాదావిత్యర్థః ।
కుతశ్చిద్విషయవిశేషాదితి ।
అధర్మాత్సురాపానాదేరిత్యర్థః । శాస్త్రం విధినిషేధవాక్యమిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే – కార్యపరత్వం శాస్త్రస్యేత్యుక్తం నియోగపరత్వం చ కుత్రచిదుక్తం తస్య జ్ఞానమిత్యత్ర ధర్మబోధకత్వముక్తమ్ , భాష్యే తు క్రియాయాః ప్రవర్తకమిత్యత్ర క్రియాపరత్వం శాస్త్రస్యేత్యుక్తమ్ , తథాచానేకార్థకత్వాత్కథం కార్యపరత్వమేవేత్యత ఆహ –
క్రియా కార్యమితి ।
షణ్ణామేకార్థకత్వాత్పర్యాయతేత్యర్థః ।
సుత్రస్థమితి ।
సూత్రార్థకథనపరమిత్యర్థః । భాష్యకర్తా శబరస్వామీ సూత్రకర్తా భగవాన్ జైమినిరితి వివేకః ।
తస్య ధర్మేణావ్యతిరేకాదితి ।
విధివాక్యస్య ధర్మేణావ్యభిచరితత్వాదిత్యర్థః । విధివాక్యస్య నియమేన ధర్మబోధకత్వాదితి యావత్ । తథా చ యద్విధివాక్యం తద్ధర్మబోధకమితి వ్యాప్తిప్రతిపాదనపరేణ శ్రీజైమినిసూత్రేణ శాస్త్రస్య నియోగపరత్వం దర్శితమితి భావః ।
సూత్రమితి ।
జైమినిసూత్రమిత్యర్థః ।
తత్పదం విభక్తివ్యత్యాసేన పరిష్కరోతి –
తత్తత్రేతి ।
సిద్ధార్థనిష్ఠానామితి ।
సిద్ధార్థబోధకానామిత్యర్థః ।
సమామ్నాయః కర్తవ్య ఇతి ।
కర్తవ్యపదస్యాత్రాధ్యాహారః కృత ఇతి విజ్ఞేయమ్ ।
అర్థస్య తన్నిమిత్తత్వాదిత్యంశం వ్యాకరోతి –
పదార్థజ్ఞానస్యేతి ।
పదార్థస్మృతేరిత్యర్థః ।
విజ్ఞానాదిపదేన సహోచ్చారితసిద్ధార్థనిష్ఠపదసముదాయాత్మకామ్నాయః పదార్థస్మృతేర్వాక్త్యార్థధీనిమిత్తత్వాత్తద్వారా కార్యరూపవాక్యార్థజ్ఞానే హేతుర్భవతీతి సూత్రయోజనామభిప్రేత్య సఙ్గ్రహేణ తాత్పర్యార్థమాహ –
కార్యాన్వితేతి ।
పదార్థస్మృతిద్వారా పదాని కార్యవాచిపదేన సహ వాక్యార్థం బోధయన్తీత్యన్వయః ।
’తచ్ఛేషతయాన్యదుపయుక్తమి’తి భాష్యార్థమాహ –
అర్థవాదాదికన్త్వితి ।
తత్సామాన్యాదితి ।
పదద్వయస్యార్థమాహ –
తేనేతి ।
శాస్త్రత్వధర్మేణ కర్మశాస్త్రతుల్యత్వాద్వేదాన్తానాం కార్యపరత్వేనైవార్థవత్త్వమితి భావః ।
భాష్యే –
బ్రహ్మజ్ఞానమితి ।
జ్ఞానముపసనమిత్యర్థః । తథా చ జ్యోతిష్టోమవాక్యే యథా స్వర్గకామో నియోజ్యః యాగో విధేయః, తథా వేదాన్తేఽపి మోక్షకామో నియోజ్యః అహం బ్రహ్మాస్మీతి ప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మోపాసనం చ విధేయమస్తీతి కార్యపరత్వం యుక్తమితి భావః ।
వ్యాఖ్యానే
శఙ్కతే ఇతి ।
జ్ఞానే నోపాసనం కిన్తూపాసనాతిరిక్తం తచ్చ న విధేయమిత్యభిప్రాయేణ సిద్ధాన్తీ శఙ్కత ఇతి భావః ।
జ్ఞానవిధిశేషత్వేనేతి ।
జ్ఞానముపాసనమిత్యర్థః ।
విధిప్రయుక్తత్వమితి ।
ఉపాసనావిధిశేషత్వమిత్యర్థః ।
’స విజిజ్ఞాసితవ్య’ ఇత్యాదౌ విధిప్రతీతావపి బ్రహ్మ వేదేత్యాదౌ విధిః న ప్రతీయత ఇత్యత ఆహ –
బ్రహ్మ వేదేతి ।
వేదనముపాసనమిత్యర్థః ।
శాస్త్రోక్త ఇతి ।
శాస్త్రబలాన్నిత్య ఇత్యుక్త ఇత్యర్థః । బ్రహ్మోపాసనాదపూర్వద్వారాఽజ్ఞాననివృత్త్యా సగుణమోక్షో భవతి న జ్ఞానాదితి భావః ।
చేచ్ఛబ్దమధ్యాహరతి –
చేదితి ।
ఎవంశబ్దేతి ।
ఎవంశబ్దచేచ్ఛబ్దయోరర్థమాహేత్యర్థః ।
శబ్దానాం కార్యాన్వితేతి ।
అన్వితత్వం విశిష్టత్వమితి మన్తవ్యమ్ ॥
యత్ఫలం తత్ ప్రవృత్తినివృత్తిజన్యమితి పూర్వపక్ష్యభిమతవ్యాప్తిరప్రయోజకా ప్రవృత్త్యాద్యజన్యస్య సిద్ధజ్ఞానజన్యస్య కర్మఫలవిలక్షణస్య విద్వదనుభవసిద్ధస్య సర్వానర్థనివృత్తిరూపస్య ఫలస్య సమ్భవాదిత్యభిప్రేత్య పరహరతీతి భాష్యమవతారయతి –
నియోజ్యేతి ।
నియోజ్యః నియోగకర్తా తత్ప్రతిపాదకత్వాభావాదిత్యర్థః । అథవా విధేయప్రతిపాదకత్వాభావాదిత్యర్థః ।
నిరాసాయేతి ।
వ్యభిచారవారణాయేత్యర్థః । సాధ్యాభావవతి హేతోర్వృత్తిత్వం వ్యభిచారః ’సోరోది’తి వాక్యే విధేయప్రతిపాదకత్వాభావరూపహేతోః సత్వాత్ సాక్షాద్విధ్యేకవాక్యతాపన్నతయా వాక్యస్య కార్యబోధకత్వేన సాధ్యాభావస్య సత్త్వాచ్చ వ్యభిచార ఇతి విశేషణదలం ఫలవత్త్వసత్త్వేపి స్వార్థే ఫలవత్త్వరూపహేతోరభావాత్ న వ్యభిచారః । జ్యోతిష్టోమవాక్యే విశేషణదలస్య హేతోః సత్త్వాద్వాక్యస్య కార్యబోధకత్వేన సాధ్యాభావస్య సత్త్వాచ్చ వ్యభిచారస్తద్వారణాయ విశేష్యదలం విధేయకబోధకత్వేన విశిష్టహేతోరభావాన్న వ్యభిచార ఇతి భావః ।
నియోజ్యస్యేతి ।
నియోజ్యస్య మోక్షకామస్య బ్రహ్మజ్ఞానమిత్యర్థః ।
ఆత్మవదితి ।
ప్రత్యగాత్మవదిత్యర్థః । ’ న కర్మ బ్రహ్మవిద్యాఫలయోర్వైలక్షణ్యాది’తి శ్రీభాష్యాకారస్య వస్తుసఙ్గ్రాహకవాక్యమేతత్ । తస్యైవ ప్రపఞ్చః ’అతో న కర్తవ్యశేషత్వేన బ్రహ్మోపదేశో యుక్త’ ఇత్యన్తం భాష్యమ్ ।
’తత్ర వర్ణితం సంసారమనువదతీ’త్యన్తం భాష్యం కర్మతత్ఫలప్రతిపాదకం ’బ్రహ్మోపదేశో యుక్త’ ఇత్యన్తం భాష్యం తు తద్వైలక్షణ్యప్రతిపాదకమితి ప్రధానోపసర్జనభావేన విభాగమభిప్రేత్య భాష్యమవతారయతి –
ఉక్తహేత్వితి ।
కర్మఫలవైలక్షణ్యాదితి హేత్విత్యర్థః ।
ధర్మజిజ్ఞాసేతి సూత్రస్థధర్మపదమధర్మోపలక్షణమితి సూత్రతాత్పర్యం స్ఫుటీకరోతీతి భాష్యమవతారయతి –
న కేవలమితి ।
జిజ్ఞాస్యమితి శేషః ।
పరిహారాయాధర్మోపి జిజ్ఞాస్య ఇత్యత్ర భాష్యోక్తహేతుం వ్యాఖ్యాతి –
నిషేధేతి ।
కర్మోక్త్వేతి ।
ధర్మాధర్మరూపకర్మోక్త్వేత్యర్థః ।
భాష్యే –
యద్విషయా జిజ్ఞాసేతి ।
యద్ధర్మాధర్మవిషయా జిజ్ఞాసేత్యర్థః । అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా అధర్మజిజ్ఞాసా చేతి యద్విషయా జిజ్ఞాసా సుత్రితా తయోర్ధర్మాధర్మయోః ఫలం సుఖదుఃఖే స్థావరాన్తరేషు ప్రసిద్ధే ఇత్యర్థః । లక్షణపదం ప్రమాణపరమ్ । మనుష్యత్వాదారభ్యేతి । మనుష్యాదారభ్యేత్యర్థః ।
అనుశ్రూయత ఇతి ।
శ్రుత్యానుభూయత ఇత్యర్థః । ’స ఎకో మానుష ఆనన్ద’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా సుఖతారతమ్యమనుభూయత ఇతి భావః ।
ప్రసిద్ధత్వమేవోపపాదయతి –
అర్థిత్వేతి ।
విద్యాసమాధీతి ।
విద్యాపదముపాసనాపరమ్ , తథా చ విద్యారూపో యః సమాధివిశేషః ధ్యానవిశేషః తస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః ఇతి కేచిత్ ।
ఉపాసనావిశిష్టకర్మిణాముత్తరమార్గేణ గమనమితి మార్గతారతమ్యముపపాదయతి –
కేవలైరితి ।
ఉపాసనారహితపురుషకృతైః కర్మభిరిత్యర్థః ।
ఇష్టాపూర్తేతి ।
’అన్యేషామపి దృశ్యత’ ఇతి వ్యాకరణసూత్రేణేష్టాపూర్తేత్యత్ర దీర్ఘో వేదితవ్యః । అన్యేషామపి లక్ష్యాణాం ప్రయోగానుసారేణ పూర్వపదాన్తస్య దీర్ఘో దృశ్యతే ఇతి సూత్రార్థః ।
ప్రతిషేధచోదనాలక్షణస్యేతి ।
నిషేధవాక్యప్రమాణకస్యేత్యర్థః ।
ఉపాదానేతి ।
గ్రహణేత్యర్థః ।
తథా చ శ్రుతిరితి ।
యథా వర్ణితం తథైవ “న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తీ’త్యాకారకశ్రుతిశ్చ సంసారరూపం తారతమ్యమనువదతీత్యన్వయః ।
వ్యాఖ్యానే –
విశోక ఇతి ।
విషయేన్ద్రియజన్యసుఖస్యాప్యనిత్యత్వాచ్ఛోకత్వమేవ, తథా చ ’సుఖదుఃఖే’త్యనేన భాష్యేణ మోక్షే విశోకత్వవిశేషణం జ్ఞాపితమితి భావః ।
బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తేష్వితి –
భాష్యస్య వ్యాఖ్యానమనాత్మవస్త్వితి ।
విశేషణానితి ।
పఞ్చవిశేషణానీత్యర్థః ।
కర్మఫలముక్త్వేతి ।
ధర్మాధర్మఫలముక్త్వేత్యర్థః ।
పృథగితి ।
విశేషణేత్యర్థః । ప్రథమత ఇతి శేషః ।
మనుష్యలోకాదూర్ధ్వలోకేషు శరీరాణాం సుఖాధిక్యం దుఃఖస్యాల్పత్వం మనుష్యలోకేషు సుఖదుఃఖయోః సమత్వం మనుష్యలోకాదధోలోకేషు దుఃఖాధిక్యం సుఖాల్పతేతి విభాగమభిప్రేత్య తస్యాపి తారతమ్యేన భవితవ్యమితి ధర్మతారతమ్యముపపాదయతీత్యాహ –
స ఎకో మానుష ఇత్యాదినా ।
అనుశబ్దేతి ।
అనుశ్రూయత ఇత్యత్రానుశబ్దార్థ ఇతి విజ్ఞేయమ్ ।
ఇతి వైలక్షణ్యమితి ।
ఇతిశబ్దో హేత్వర్థకః, సాధనాదివైలక్షణ్యాత్ ఫలవైలక్షణ్యమితి భావః ।
శాస్త్రానిన్దితత్వం చేతి ।
యాగాధికారిత్వస్య నిన్దితత్వాదనిన్దితత్వమధికారివిశేషణమితి భావః ।
’విద్యాసమాధివిశేషాది’తి భాష్యస్యార్థమాహ –
ఉపాసనాయామితి ।
ఇష్టాపూర్తదత్తాని వ్యాచష్టే –
అగ్నిహోత్రమిత్యాదినా ।
బహిర్వైది చేతి ।
క్రత్వఙ్గభిన్నమిత్యర్థః ।
అస్మాల్లోకాదితి ।
మనుష్యలోకాదిత్యర్థః ।
ఉషిత్వేతి పదస్యార్థమాహ –
స్థిత్వేతి ।
అవిద్యాదిమాన్ యః శరీరతారతమ్యేన సుఖదుఃఖాన్యతరసమ్బన్ధీతి వ్యాప్తిం భాష్యగర్భితాం స్ఫుటత్వాదుపేక్ష్య యస్తారతమ్యేన ఫలసమ్బన్ధీతి వ్యాప్తావగ్నివదితి దృష్టాన్తం జ్ఞాపయన్ననుమానమాహ –
కాష్ఠోపచయాదితి ।
లక్షణయా ఉపచయశబ్దస్య తారతమ్యమర్థః । అయం తారతమ్యేన సాధనవాన్ తారతమ్యేన ఫలవత్త్వాత్ అగ్నివదితి ప్రయోగః ।
’తదుపాసనాచ్చ శాస్త్రదృష్టోఽదృష్ట’ ఇత్యాదిభాష్యేణ మోక్షః ఉపాసనాకర్మఫలమితి యదుక్తం తద్దూషణపరం భాష్యమవతారయతి –
మోక్షో న కర్మఫలమితి ।
సంసారవర్ణనేన జ్ఞాపితం హేతుమాహ –
కర్మఫలవిరుద్ధేతి ।
విశోకత్వాదికం పృథక్పృథగేవ హేతురితి మన్తవ్యమ్ ।
వ్యతిరేకేణేతి ।
యత్ర కర్మఫలత్వం తత్ర విశిష్టహేత్వభావః యథా స్వర్గాదివదితి భావః ।
వావేత్యస్యార్థం కథయన్ వ్యవహితేనాన్వయమాహ –
నైవేతి ।
విపక్షే బాధకప్రతిపాదకం భాష్యమవతారయతి –
మోక్షశ్చేదితి ।
తదేవేతి ।
మోక్షస్వరూపం ధర్మఫలమేవేత్యర్థః । ప్రియం సుఖమిత్యర్థః ।
తన్నిషేధేతి ।
సుఖస్పర్శననిషేధో న సమ్భవతీతి పూర్వవాదినం ప్రత్యాహేత్యర్థః ।
నన్వితి ।
ధర్మఫలం ద్వివిధం, తథాహి – వైషయికసుఖహేతుత్వేన తత్సుఖసమ్బన్ధిరూపం ధర్మఫలమేకం యథా స్వర్గాది, తథా చ స్వర్గాదిజనితం సుఖం శ్రుత్యా నిషిధ్యతే తస్మాన్న సుఖస్పర్శననిషేధాయోగః । అపరం ధర్మఫలమశరీరత్వరూపం తచ్చ పర్యవసానతయా శరీరాద్యభావః । స తు ధ్వంసవత్ నిత్యోపి జన్యశ్చ, స ఎవ మోక్షః శ్రుతిబలాత్ కర్మణాం విచిత్రశక్తిత్వేన విచిత్రఫలదానసామర్థ్యాచ్చేతి పూర్వవాదీ శఙ్కత ఇతి భావః ।
ఆత్మన ఇతి ।
అశరీరత్వం భావరూపమథో న త్వభావరూపో ధ్వంసవైలక్షణ్యాద్దృష్టాన్తవైషమ్యమితి సిద్ధాన్త్యభిప్రాయః ।
అశరీరాత్మస్వరూపస్య మోక్షస్యానాదిత్వే భావత్వే చ ప్రమాణత్వేనోదాహృతాం శ్రుతిం వ్యాచష్టే –
అశరీరమితి ।
’మహాన్తం విభుమితి’ పదద్వయస్య పౌనరుక్త్యాశఙ్కాం వారయితుమవతారయతి –
ఆపేక్షికమితి ।
సావధికమిత్యర్థః । అనవస్థేష్వవస్థితమిత్యనేనానాదిత్వమితరాంశేన భావత్వమితి విజ్ఞేయమ్ । ’బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి, విద్యయామృతమశ్నుతే, బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి, అథాయమశరీరోఽమృతః ప్రాణో బ్రహ్మైవే’త్యాదిశ్రుతిభిర్దర్శితస్య బ్రహ్మాత్మత్వాశరీరత్వామృతత్వలక్షణస్య మోక్షస్య సాదిత్వేఽన్తవత్త్వం స్యాత్ । న చేష్టాపత్తిరితి వాచ్యమ్ । అన్తవత్త్వాదనిత్యత్వేన పునరావృత్తౌ పునర్బన్ధాన్మోక్షస్యోపచరితార్థత్వప్రసఙ్గాత్తథా చోక్తశ్రుత్యా ఉపచరితార్థత్వాపాదనరూపన్యాయేన చానాదిభావస్య మోక్షస్య నిత్యసిద్ధత్వప్రతీతేః నోపాసనాక్రియారూపధర్మఫలత్వమితి సిద్ధాన్తార్థః । నిత్యం ద్వివిధం పరిణామినిత్యం కూటస్థనిత్యం చేతి । నను నిత్యవస్తుమధ్యే యస్మిన్ వస్తుని పరిణమమానే సతి తదేవ ఇదమితి ప్రత్యభిజ్ఞాప్రమాణబలాత్ సిద్ధం పరిణామనిత్యత్వమేవ మోక్షస్య స్యాత్ , తథా చ యత్ పరిణామినిత్యం తత్కార్యమితి వ్యాప్తిర్యథా పృథివ్యాది తద్వన్మోక్షస్య ధర్మకార్యత్వం చ స్యాత్ ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే – యత్ పరిణామినిత్యం తత్సావయవమితి వ్యాప్తిః యథా పృథివ్యాది । తథా చ శ్రుత్యుక్తస్య స్వాభావికాశరీరామృతబ్రహ్మలక్షణస్య మోక్షస్య నిరవయవత్వాన్న పరిణామినిత్యత్వం కిన్తు కూటస్థనిత్యత్వమేవ ।
కిఞ్చ పరిణామినిత్యత్వం కల్పితం కూటస్థనిత్యత్వన్తు శ్రుతేః స్వాభావికత్వాన్నాశకాభావాచ్చ పారమార్థికమిత్యభ్యుపగమ్యతే తతో న పరిణామినిత్యత్వం మోక్షస్య తస్మాన్నోపాసనాకర్మకార్యత్వమిత్యేతమర్థం స్ఫుటీకర్తుం భాష్యమవతారయతి –
నిత్యత్వేపీత్యాదినా ।
భాష్యే –
కిఞ్చిదితి ।
కిఞ్చిద్వస్త్వస్తీత్యర్థః ।
న విహన్యత ఇతి ।
అప్రతిహతా జన్యత ఇతి యావత్ । యస్మిన్ వస్తుని పరిణమమానే సతి తదేవ వస్త్విదమితి ప్రత్యభిజ్ఞారూపబుద్ధిరప్రతిహతా జన్యతే తత్కిఞ్చిద్వస్తు ప్రత్యభిజ్ఞాప్రమాణకం పరిణామినిత్యం స్యాదితి పూర్వేణాన్వయః । యథా పృథివ్యాది పరిణామినిత్యం యథా చ సత్త్వాదిగుణత్రయవిశిష్టం ప్రధానం ప్రకృతిశబ్దవాచ్యం పరిణామినిత్యం తద్వదిత్యర్థః ।
యోఽహం బాల్యేపి తథాన్వభూవం సోహం వృద్ధోస్మీత్యవస్థారూపధర్మభేదేపి ధర్మ్యైక్యవిషయకప్రత్యభిజ్ఞాబలాత్పరిణామినిత్యం తార్కికాభిమతం శరిరాదికమాదిశబ్దేనోచ్యతే –
యత్ర ధర్మాధర్మావితి ।
యస్మిన్ధర్మాధర్మౌ నోపావర్తేతే కాలత్రయం చ నోపావర్తతే తదశరీరత్వమిత్యన్వయః ।
తేన కర్తవ్యేనేతి ।
కర్తవ్యేనోపాసనేనాపూర్వద్వారా సాధ్యో మోక్ష ఇత్యభ్యుపగమ్యేత అభ్యుపగమ్యతే చేదిత్యర్థః ।
ఫలితమాహ –
తత్రైవం సతీతి ।
అనిత్యోపి మోక్షః అనిత్యేషు కశ్చిద్విలక్షణ ఇత్యత్ర ఇష్టాపత్తిం వారయతి –
నిత్యశ్చేదితి ।
వ్యాఖ్యానే పఞ్చభిర్విశేషణైః కూటస్థత్వం సాధయతీత్యభిప్రేత్య భాష్యమవతారయతి –
కూటస్థత్వసిద్ధ్యర్థమిత్యాదినా ।
పరిణామేతి ।
షడ్భావవికారరాహిత్యమభిప్రేత్య ప్రకృతత్వాత్పరిణామాభావపరత్వేన భాష్యం యోజయతీతి భావః ।
నిరవయవత్వాదితి ।
నిరవయత్వాదేవోక్తగమనాదిక్రియాపి నాస్తీతి భావః ।
న కర్మేతి ।
ఉపాసనారూపకర్మేత్యర్థః ।
కర్మేతి ।
ధర్మాధర్మాఖ్యం కర్మేత్యర్థః ।
తథేత్యాహేతి ।
ఉపాసనాతజ్జన్యాపూర్వసాధ్యత్వం మోక్షస్య నాస్తీత్యాహేత్యర్థః ।
కాలానవచ్ఛిన్నత్వాదితి ।
కాలాసమ్బన్ధిత్వాదిత్యర్థః ।
ధర్మాద్యనవచ్ఛేద ఇతి ।
ధర్మాద్యసమ్బన్ధిత్వ ఇత్యర్థః ।
’అన్యత్రేతి’ పదం విభక్తివ్యత్యాసేన యోజయతి –
అన్యదితి ।
బ్రహ్మాతిరిక్తో మోక్ష ఇత్యభిప్రాయేణ శఙ్కతే –
నన్వితి ।
తచ్ఛబ్దస్య కైవల్యార్థకత్వం కథయన్ భాష్యం యోజయతి –
తత్కైవల్యమితి ।
అతఃశబ్దార్థమాహ –
కర్మేతి ।
తథా చ మోక్షస్య న నియోగఫలత్వమితి పరిహారార్థః । అస్మిన్ వ్యాఖ్యానే యత్పూర్వోక్తమశరీరత్వరూపం తత్కైవల్యం బ్రహ్మైవేతి యత్పదమధ్యాహృత్య భాష్యం యోజనీయమ్ । న చ యస్య కైవల్యస్యేయం జిజ్ఞాసా ప్రస్తుతా తత్కైవల్యం బ్రహ్మైవేత్యన్వయస్య యుక్తత్వాత్కిమధ్యాహారేణేతి వాచ్యమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛాయాః ప్రస్తుతత్వేపి మోక్షజ్ఞానేచ్ఛాయాం అప్రస్తుతత్వాత్ ।
నను తర్హి యస్యేయం జిజ్ఞాసేతి యచ్ఛబ్దస్యాన్వయః స్యాదితి చేన్న । ’తద్యది కర్తవ్యశేషతయే’త్యుత్తరభాష్యస్థతచ్ఛబ్దేనాన్వయసమ్భవాత్తథా చ యత్పదమధ్యాహర్తవ్యమిత్యస్వరసాత్ వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ –
యద్వేతి ।
’యస్య బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసా ప్రస్తుతా తద్బ్రహ్మేతి’ భాష్యాన్వయమర్థతః స్ఫుటీకరోతి –
యజ్జిజ్ఞాస్యమితి ।
తచ్ఛబ్దస్య కైవల్యార్థకత్వభ్రమం వారయతి –
తద్బ్రహ్మేతి ।
ప్రతీకమాదాయాతఃశబ్దార్థమాహ –
అతః పృథగితి ।
’అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసే’త్యాదినా శాస్త్రేణ జిజ్ఞాస్యత్వాదిత్యర్థః ।
అసంస్పృష్టమితి ।
అసమ్బన్ధీత్యర్థః । ప్రథమవ్యాఖ్యానే అతస్తదిత్యాదిభాష్యం మోక్షస్య నియోగఫలత్వశఙ్కానిరాసప్రతిపాదకం ద్వితీయే తు బ్రహ్మణో ధర్మాద్యసంస్పృష్టత్వహేతుప్రతిపాదకమితి భేదః । ద్వితీయవ్యాఖ్యానే యస్యేయం జిజ్ఞాసేతి యచ్ఛబ్దస్య పూర్వోత్తరస్థతచ్ఛబ్దాభ్యామన్వయో వేదితవ్యః ।
బ్రహ్మ ధర్మాద్యసంస్పృష్టం పృథక్ జిజ్ఞాస్యత్వాత్ వ్యతిరేకేణ స్వర్గవదిత్యనుమానం తస్మిన్నప్రయోజకత్వశఙ్కానిరాసార్థమనుకూలతర్కమాహ –
బ్రహ్మణో విధిస్పర్శ ఇతి ।
అహం బ్రహ్మాస్మీత్యారోప్యైక్యవిషయకోపాసనావిధిశేషత్వేన బ్రహ్మణః విధిసమ్బన్ధిత్వే ఇత్యర్థః । ఉపాసనయాః కార్యరూపత్వేన కార్యవిలక్షణానధిగతవిషయాభావాద్వేదాన్తశాస్త్రస్య కర్మశాస్త్రాపేక్షయా పృథక్త్వం న స్యాత్తథా చ ప్రథమసూత్రేణ బ్రహ్మణః పృథగ్జిజ్ఞాస్యత్వానుపపత్తిరితి భావః ।
నను బ్రహ్మణః విధిశేషత్వేపి విధిపరాత్సత్యాదివాక్యాత్ బ్రహ్మాత్మైక్యస్య ఉపాసనావిషయస్య జ్ఞాతుం శక్యత్వాత్ కార్యవిలక్షణానధిగతబ్రహ్మాత్మైక్యరూపవిషయలాభేన వేదాన్తానాం పృథక్శాస్త్రత్వకథనం యుక్తమిత్యత ఆహ –
న హీతి ।
నాహమీశ్వర ఇతి భేదప్రామాణ్యస్య జాగరూకత్వాత్ న బ్రహ్మాత్మైక్యం జ్ఞాతుం శక్యమ్ విధిపరవాక్యస్య అప్రాధాన్యేన బ్రహ్మాత్మైక్యబోధకతయా దుర్బలత్వాత్తథా చ శాస్త్రపృథక్త్వకథనం వ్యర్థమితి భావః ।
నను ప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మోపాసనావిధేః వాస్తవం బ్రహ్మాత్మైక్యమన్తరానుపపన్నత్వాత్తదావశ్యకం, తథా చాహం బ్రహ్మాస్మీతి ప్రధానవిధివాక్యేనైవ విషయలాభాత్ శాస్త్రపృథక్త్వం యుక్తమిత్యాశఙ్క్య వాస్తవైక్యం వినైవారోపితైక్యవిషయకభ్రమాత్మకజ్ఞానాదేవ తదుపాసనాయాః సమ్భవేన తద్విధేరుపపత్తేః న తదపేక్షేపి పరిహరతి –
న వేతి ।
తద్వినేతి ।
వాస్తైక్యం వినేత్యర్థః ।
ఆరోపితైక్యవిషయకభ్రమాత్మకజ్ఞానాదుపాసనాద్వారా విధేరుపపత్తిః క్వ దృష్టేత్యాశఙ్క్య ’యోషా వావ గౌతమాగ్నిరి’త్యత్ర దృష్టేత్యాహ –
యోషిదితి ।
ప్రకృతే ఐక్యోపాసనాం ప్రతి ఐక్యారోపః ఆరోప్యైక్యం వా హేతుః న వాస్తవైక్యమితి భావః ।
స్వపక్షే సూత్రస్వారస్యజ్ఞాపనాయ యోజనాన్తరమాహ –
అథవేతి ।
సూత్రార్థమితి ।
’తత్తు సమన్వయాదితి’ సూత్రస్యార్థమిత్యర్థః ।
’అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసే’తి సూత్రేణ జిజ్ఞాస్యం బ్రహ్మ యద్బ్రహ్మ తదేవ ’తత్తు సమన్వయాది’త్యత్ర తచ్ఛబ్దార్థ ఇతి భాష్యభావం స్ఫుటీకుర్వన్నన్వయమావిష్కరోతి –
యదత్రేతి ।
అతఃశబ్దార్థమాహ –
సమన్వయాదితి ।
బ్రహ్మణః స్వాతన్త్ర్యేణోపదేశానఙ్గీకారే అథాతో బ్రహ్మోపాసానాజిజ్ఞాసేతి సూత్రం స్యాన్న త్వేవమస్తి తస్మాద్బ్రహ్మ స్వతన్త్రమేవోపదిశ్యతే ఇతి భావః ।
నియోగాభావాదితి ।
నియోగకర్త్రభావాదిత్యర్థః ।
న నియోగేతి ।
దృష్టస్యాజ్ఞాననివృత్తిరూపమోక్షస్యాపరోక్షరూపసాక్షాత్కారావ్యవహితోత్తరజన్యత్వాన్న కాలాన్తరభావ్యదృష్టఫలకనియోగజన్యత్వమ్ అన్యథా మోక్షస్య కాలాన్తరభావ్యదృష్టఫలత్వాపత్తేరిత్యాహేత్యర్థః ।
యదపూర్వజన్యం తత్కాలాన్తరభావి యథా స్వర్గాది న తథా మోక్షః కిన్తు జ్ఞానావ్యవహితోత్తరజన్య ఇత్యత్ర ప్రమాణత్వనోదాహృతశ్రుతీనామర్థమాహ –
యో బ్రహ్మేత్యాదినా ।
యదా హి జ్ఞానం తదా మోక్ష ఇతి ప్రతిపాదకేన వర్తమానార్థకలట్ప్రత్యయేన కాలాన్తరనిరాసః క్రియత ఇతి భావః । ఎవం సర్వత్ర విజ్ఞేయమ్ । తస్మిన్ దృష్టే సతీత్యనేన జ్ఞానావ్యవహితోత్తరజన్యత్వం కర్మనాశస్య ప్రతీయత ఇతి భావః ।
ప్రకృతే పర్యవసానం కరోతి –
మోక్షస్య విధిఫలత్వ ఇతి ।
వైధ ఇతి ।
విధిజన్య ఇత్యర్థః ।
సూర్యశ్చేతీతి ।
అవ్యవహితోత్తరజన్యత్వప్రతిపాదకం తస్యైతత్పశ్యన్నిత్యాదిసూర్యశ్చేతీత్యన్తం వాక్యముదాహర్తవ్యమితి భాష్యాన్వయః । తిష్ఠతిగాయత్యోర్మధ్యే యదర్థయోర్మధ్యే ఇత్యర్థః ।
వాక్యార్థముక్త్వా తాత్పర్యార్థమాహ –
తత్ర జ్ఞాన ఇతి ।
లక్షణమితి ।
వ్యావర్తకం చిన్హశబ్దితపరిచాయకం వేత్యర్థః । తిష్ఠన్ గాయతీత్యత్ర స్థితికాలీనగానక్రియావాన్ పురుష ఇతి బోధాదితరకాలే గానక్రియావ్యావర్తికా స్థితిర్భవతి న హేతురిత్యతః కార్యాన్తరప్రసక్తిః, స్థితేః కార్యాన్తరవారకత్వాభావాదుభయార్థకత్వే వాక్యభేదః స్యాత్ , పశ్యన్ప్రతిపేద ఇత్యత్ర తు బ్రహ్మదర్శనబ్రహ్మప్రాప్తౌ హేతుర్భవతి, తథా చ సామగ్ర్యవ్యవహితోత్తరక్షణే కార్యోత్పత్తేరావశ్యకత్వాన్న కార్యాన్తరప్రసక్తిరితి దృష్టాన్తవైషమ్యమస్తీతి భావః ।
సూత్రేణేతి ।
వ్యాకరణసూత్రేణేత్యర్థః ।
సూత్రార్థమాహ –
క్రియాం ప్రతీతి ।
లక్షణపదం వ్యావర్తకపరం పరిచాయకపరం వా ।
వర్తమానాదితి ।
విద్యమానాదిత్యర్థః । లటః లట్ప్రత్యయస్యేత్యర్థః ।
ఇతి విహితేతి ।
వ్యాకరణసూత్రేణ ఉక్తరీత్యా విహితో యః శతృప్రత్యయస్తత్సామర్థ్యాదిత్యర్థః । ఉత్తరకాలీనగానక్రియాం ప్రతి స్థితేః వ్యావర్తకత్వరూపార్థే ప్రోచ్యమానే విద్యమానధాతోః పరస్య వర్తమానార్థకలట్ప్రత్యయస్యాదేశత్వేన విహితో యః శతృప్రత్యయః సోపి ’స్థానివదాదేశ’ ఇతి న్యాయేన వర్తమానార్థక ఎవ తత్సామర్థ్యాత్తిష్ఠన్ గాయతీత్యత్ర స్థితేః గానక్రియాం ప్రతి హేతుత్వాప్రతీతావపి తస్యాః కార్యాన్తరావారకత్వేపి స్థితికాలే గానం కృతవానితి బోధేన తత్కర్తృకకార్యాన్తరాభానాత్ తత్కర్తుః గానవ్యతిరిక్తక్రియాన్తరం మధ్యే నాస్తీతి ప్రతీయతే, దార్ష్టాన్తికేపి జ్ఞానకర్తుః బ్రహ్మప్రతిపత్తిక్రియావ్యతిరిక్తకార్యాన్తరం మధ్యే నాస్తీతి ప్రతీయతే, తథా చ పురుషకర్తృకకార్యాన్తరాభావరూపసామ్యేన తిష్ఠన్ గాయతీతి దృష్టాన్తః పశ్యన్ప్రతిపేద ఇత్యస్య యుక్త ఇత్యాహేత్యర్థః । కార్యాన్తరం మధ్యే న భాతీతి – రామానన్దీయపాఠాన్తరమత్ర సమీచీనం కార్యాన్తరాభనప్రతిపాదకత్వేన సుబోధకత్వాదితి వేదితవ్యమ్ । మోక్షస్య నియోగసాధ్యత్వే జ్ఞానావ్యవహితోత్తరజన్యత్వప్రతిపాదకశ్రుతివిరోధముపపాద్య సమ్ప్రతి జ్ఞానాత్సాక్షాదజ్ఞాననివృత్తిప్రతిపాదకశ్రుతివిరోధముపపాదయతి సర్వజ్ఞః శ్రీభాష్యకార ఇతి ।
భాష్యమవతారయతి –
కిఞ్చేతి ।
కర్మత్వాదితి ।
క్రియాత్వాదిత్యర్థః । జ్ఞానాజ్ఞానయోర్విరోధాత్ జ్ఞానస్యాజ్ఞాననివర్తకత్వం యుక్తం కర్మాజ్ఞానయోర్విరోధాభావాత్ కర్మరూపస్య జ్ఞానస్యాజ్ఞాననివర్తకత్వం న యుక్తమితి భావః ।
ప్రతీకమాదాయ పరశబ్దార్థమాహ –
పరం పునరావర్తిశూన్యమితి ।
పరశబ్దార్థమాహ –
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మేతి చ్ఛేదః, విద్యాప్లవేనాస్మాన్ బ్రహ్మ ప్రాపయసీత్యన్వయః । అత్ర ద్వికర్మకప్రయోగో ద్రష్టవ్యః ।
మే ఇత్యస్య విభక్తివ్యత్యాసేనాన్వయమాహ –
మయేతి ।
మృదితకషాయాయేత్యస్యార్థమాహ –
తపసా దగ్ధకిల్బిషాయేతి ।
తత్త్వప్రమేతి ।
తత్త్వప్రమైవ సాక్షాన్ముక్తిహేతుః కర్మస్వరూపజ్ఞానం తు న ముక్తిహేతురిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
అక్షపాదమునీతి ।
తర్కశాస్త్రసూత్రకృద్గౌతమమునిసమ్మతిమాహేత్యర్థః ।
మిథ్యాజ్ఞానాకారమాహ –
గౌరోహమితి ।
పాఠక్రమేణేతి ।
’దుఃఖజన్మప్రవృత్తీ’త్యాదిసూత్రపాఠక్రమేణేత్యర్థః ।
ప్రవృత్తిహేతోరితి ।
ప్రవృత్తిరూపహేతోరిత్యర్థః । ఇయం షష్ఠీ వ్యధికరణేతి జ్ఞేయమ్ । న విద్యతేఽన్తరం యస్య తత్తథా తస్యేత్యర్థః । జన్మప్రవృత్త్యోః మధ్యే కిఞ్చిదన్తరం వ్యవధాయకం నాస్తీత్యనన్తరం ప్రవృత్తికార్యం చ జన్మ భవతీతి వాక్యార్థః । అయం భావః । దేహే అనుభూతమాధ్యాత్మికాదిదుఃఖం ప్రతి శరీరస్య జన్మ కారణం శరీరోత్పత్తిం ప్రతి ధర్మాధర్మప్రవృత్తిః కారణం ధర్మాదిప్రవృత్తౌ రాగద్వేషమోహాదిదోషః కారణం రాగాదిదోషే గౌరోహమిత్యాదిమిథ్యాజ్ఞానం కారణమిత్యేవం మిథ్యాజ్ఞానాద్దుఃఖోత్పత్తిమభిప్రేత్యాచార్యః శ్రీగౌతమమునిః నాశక్రమప్రతిపాదకం సూత్రం రచయాఞ్చకార, తథా చోత్తరోత్తరకారణనాశేన పూర్వపూర్వకార్యనాశాదేకవింశతిదుఃఖధ్వంసరూపో మోక్షో భవతీతి తత్త్వజ్ఞానాన్మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తిద్వారా మోక్షః ప్రతిపాదితః ఇత్యస్మిన్నర్థే సమ్మతిరుక్తేతి ।
భేదజ్ఞానం త్వితి ।
భేదజ్ఞానాన్ముక్తిరిత్యంశే బహుశ్రుతివిరోధాన్న సమ్మతిరుక్తేతి భావః ।
నను వేదాన్తానాం సామాన్యోపాసనావిధిపరత్వాభావేపి సమ్పదాద్యన్యతమరూపవిశేషోపాసనవిధిపరత్వం స్యాత్ సగుణవాక్యవన్నిర్గుణవాక్యానాముపాసనావిధిపరత్వే లాఘవాదిత్యాశఙ్కాం వారయితుముత్తరభాష్యం ప్రవృత్తిమిత్యాశయం మనసి నిధాయ తదవతారయతి –
నను బ్రహ్మేతి ।
ఐక్యజ్ఞానస్యాప్రమాత్వం సాధయితుః శఙ్కితుః వేదాన్తానాం సమ్పదాదిరూపవిశేషోపాసనావిధిపరత్వం స్యాదిత్యభిప్రాయః । సిద్ధాన్తినస్తు సమ్పదాదీనామాహార్యారోపరూపాణాం విశేషోపాసనాత్వమఙ్గీకృత్యాప్రమాత్వేనాజ్ఞానానివర్తకత్వాదిరూపానన్తదోషాన్న తత్పరత్వం వేదాన్తానామితి కుతో లాఘవావకాశః ప్రామాణికగౌరవస్యాదోషత్వాత్తథా చైకత్వజ్ఞానం ప్రమాత్మకత్వేన న సమ్పదాదిరూపమిత్యభిప్రాయః ।
అల్పాలమ్బనేతి ।
మనస్యల్పత్వబుద్ధితిరస్కారేణ మనస్త్వబుద్ధితిరస్కారేణ వా ఉత్కృష్టవిశ్వేదేవాభేదధ్యానం సమ్పదిత్యర్థః । ఎతచ్చ భేదజ్ఞానపూర్వకత్వాన్న ప్రమేతి భావః । ఎవముత్తరత్ర విజ్ఞేయమ్ ।
అభేదః సమ్పదితి ।
అభేదధ్యానం ధ్యానవిషయీభూతాభేదో వా సమ్పదిత్యర్థః ।
ప్రతీకస్య సమ్పద్భేదమాహ –
ఆలమ్బనప్రాధాన్యేనేతి ।
ఆరోప్యప్రధానా సమ్పత్ అధిష్ఠానప్రధానోఽధ్యాస ఇత్యధ్యాససమ్పదోర్విభాగః కల్పతరౌ దర్శితః ।
అర్థం కథయన్ అన్వయపూర్వకం ఉత్తరభాష్యమవతారయతి –
క్రియావిశేష ఇతి ।
అధిదైవతం వ్యాఖ్యాయాధ్యాత్మం వ్యాకరోతి -
స్వాపకాల ఇతి ।
వృద్ధిక్రియేతి ।
జీవస్య శరీరపరిణామహేతుత్వరూపం యద్బృంహణత్వం తదాత్మకవృద్ధిక్రియాయోగాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానస్య సమ్పద్రూపత్వమధ్యాసరూపత్వం సంవర్గధ్యానరూపత్వం చ న సమ్భవతీతి ప్రతిపాదకభాష్యం వ్యాఖ్యాయ సమ్ప్రతి సంస్కారరూపత్వం న సమ్భవతీతి ప్రతిపాదకం భాష్యం వ్యాఖ్యాతి –
యథా పత్నీతి ।
సంస్కారకమితి ।
అదృష్టజనకమిత్యర్థః । కర్మారమ్భసమయే అహం బ్రహ్మాస్మీత్యుపాసనారూపం బ్రహ్మాత్మజ్ఞానమావశ్యకం తేన కర్తరి సంస్కారద్వారా కర్మకారణమదృష్టం జన్యతే తస్మాదుపాసనాపరత్వం వేదాన్తానామితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
సమానాధికరణేతి ।
పదయోః సామానాధికరణ్యమేకవిభక్తికత్వే సత్యేకార్థబోధకత్వరూపం వాక్యే హ్యుపచర్యతే, తథా చ భేదజ్ఞానపూర్వకసమ్పదాద్యుపాసనాపరత్వపక్షే వాక్యస్థపదానాం సామానాధికరణ్యం న స్యాదన్యథా ఘటః పట ఇతి సామానాధికరణ్యప్రయోగః స్యాదితి భావః ।
తాత్పర్యమితి ।
ఎకస్మిన్నర్థే నిశ్చితం యత్తాత్పర్యం తత్పీడ్యేతేత్యన్వయః ।
కథం తద్భావ ఇతి ।
బ్రహ్మభావః కథమిత్యర్థః ।
నష్టే వేతి ।
నష్టపక్షే అధికరణస్యైవాభావాన్న తద్భావాపత్తిరితి భావః ।
సమ్పదాదిరూపత్వాభావ ఇతి ।
పురుషవ్యాపారతన్త్రసమ్పదాదిరూపత్వాభావ ఇత్యర్థః ।
శఙ్కతే –
కిం తర్హి నిత్యైవేతి ।
పరిహరతి –
నేతి ।
ప్రమాణసాధ్యత్వం ప్రమితవస్తుజన్యత్వం బ్రహ్మవిద్యా న నిత్యా కిన్తు ప్రమాణసాధ్యేతి భావః ।
ప్రమాణవిషయేతి ।
ప్రమాణపదం ప్రమాపరం ప్రమాణవిషయఘటాదివస్తుజ్ఞానవద్యథార్థవస్తుతన్త్రైవేతి భాష్యార్థః ।
మోక్షస్య కర్మసాధ్యత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్య నియోగవిషయత్వం చ కార్యానుప్రవేశశబ్దార్థ ఇతి స్ఫుటీకుర్వన్ భాష్యమవతారయతి –
ఉక్తరీత్యేతి ।
కార్యాఙ్గమితి ।
కర్మాఙ్గమిత్యర్థః । కారణమితి । అజ్ఞానరూపం కారణమిత్యర్థః ।
అవిషయత్వముక్త్వేతి ।
ప్రత్యక్షాద్యవిషయత్వముక్త్వేత్యర్థః ।
నేదమితి ।
ఇదమితీదన్త్వేన నిర్దిష్టం న బ్రహ్మేత్యుక్తమిత్యర్థః । తథా చ బ్రహ్మణః జ్ఞానవిషయత్వరూపముపాసనావిషయత్వరూపం చ యత్కర్మత్వం తస్య ప్రతిషేధాత్పక్షే హేత్వసిద్ధేః నానుమానం స్వసాధ్యసాధకమితి భావః ।
బ్రహ్మణః శాబ్దేతి ।
బ్రహ్మ శాస్త్రప్రమాణకం శాస్త్రతాత్పర్యవిషయత్వాదితి శబ్దాత్మకశాస్త్రజన్యబోధవిషయత్వరూపం బ్రహ్మణః శాస్త్రప్రమాణకత్వం తృతీయసుత్రే ప్రతిజ్ఞాతం సమ్ప్రతి శాస్త్రజన్యబోధావిషయత్వే ప్రతిజ్ఞాహానిరితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
వృత్తీతి ।
బ్రహ్మాకారవృత్తీత్యర్థః । బ్రహ్మణః శాస్త్రజన్యబోధకృతావిద్యానివృత్తిఫలశాలిత్వరూపశాస్త్రప్రమాణకత్వమభ్యుపగమ్యతే న శాస్త్రజన్యబోధవిషయత్వరూపం దృశ్యత్వాపత్తేరనేకశ్రుతివిరోధాచ్చ, తథా చ తత్ర బోధవిషయత్వేన తస్యాప్రతిజ్ఞాతత్వాన్న ప్రతిజ్ఞాహానిరితి భావః ।
నను బ్రహ్మణః బోధావిషయత్వే కథమవిద్యానివృత్తిః జ్ఞానాజ్ఞానయోః సమానవిషయకత్వాభావాదిత్యత ఆహ –
వృత్తికృతావిషయత్వేపీతి ।
అప్రమేయత్వమితి ।
శాబ్దబోధావిషయత్వమితి యావత్ । అవిద్యానివృత్త్యర్థం కేవలవృత్తివ్యాప్తిరూపం బ్రహ్మణః శాస్త్రజన్యవృత్తివిషయత్వం గౌణమభ్యుపగమ్యతే తస్య స్వప్రకాశత్వేన వృత్త్యభివ్యక్తస్ఫురణావిషయత్వాన్ముఖ్యత్వం వృత్తిప్రతిబిమ్బితచైతన్యాంశరూపబోధవిషయత్వం తు నాభ్యుపగమ్యతే తస్మాత్ప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మణః శాబ్దబోధావిషయత్వే హి న కాప్యనుపపత్తిరితి భావః । అత్రేదమనుసన్ధేయమ్ । విషయత్వం ద్వివిధం ముఖ్యం గౌణం చేతి । తత్ర విశిష్టనిష్ఠత్వం ముఖ్యత్వం కేవలాహఙ్కారాదినిష్ఠత్వం కేవలాత్మనిష్ఠత్వం వా గౌణత్వమిత్యేవమధ్యాసభాష్యగ్రన్థే ప్రతిపాదితమ్ , సమ్భావనాభాష్యగ్రన్థే తు తథైవోపపాదితమ్ , తథా హి భాసమానత్వాఖ్యం విషయత్వం ద్వివిధం గౌణం ముఖ్యం చేతి । తత్ర భానప్రయుక్తఫలభాక్త్వరూపత్వం గౌణత్వం భానభిన్నత్వవిశిష్టత్వం ముఖ్యత్వమితి । అస్యాం ఫక్కికాయామపి విషయత్వం ద్వివిధం గౌణం ముఖ్యం చేతి, తత్ర వృత్తివ్యాప్తిరూపత్వం గౌణత్వం ఫలవ్యాప్తిరూపత్వం ముఖ్యత్వమితి, తథా చ పక్షత్రయేపి ఆత్మని గౌణమేవ విషయత్వం పర్యవసితమ్ , అహఙ్కారే తు గౌణం ముఖ్యం చేతి ।
అభావస్యాధికరణస్వరూపత్వం మత్వాహ –
నివృత్తిరూపేతి ।
తస్య మతమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దస్య విభక్తివ్యత్యాసేనాన్వయమాహ –
తేనేతి ।
బ్రహ్మచైతన్యేతి ।
బ్రహ్మేతి చ్ఛేదః ।
అనువదతీతి ।
శ్రుతిః స్వయమేవానువదతీత్యర్థః । అవిజ్ఞాతమపి జ్ఞానినాం పక్షః విజ్ఞాతమిత్యజ్ఞానినాం పక్ష ఇతి వివేకః ।
అవిషయత్వే ఉదాహృతం శ్రుత్యన్తరం వ్యాచష్టే –
దృష్టేరితి ।
దృష్ట్యేతి ।
చాక్షుషమనోవృత్త్యేత్యర్థః ।
తయేతి ।
బుద్ధివృత్త్యేత్యర్థః ।
ఆగన్తుకత్వాదితి ।
జన్యత్వాదిత్యర్థః । తథా చ నివృత్తేర్జన్యత్వేన తద్రూపమోక్షస్యాపి జన్యత్వాదనిత్యత్వం స్యాదితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
ధ్వంసస్యేతి ।
జన్యత్వేపి నివృత్తిరూపధ్వంసస్యేత్యర్థః । అవిద్యాయాః కల్పితత్వాదన్త్యభావవికారరూపతన్నివృత్తేరపి కల్పితత్వేనాధిష్ఠానాత్మస్వరూపత్వాత్తన్నివృత్తేః పరమతే ధ్వంసరూపత్వేన నిత్యత్వప్రసఙ్గః తస్మాన్న నియోగపరత్వం వేదాన్తానామితి భావః ।
నను మోక్షః క్రియాఫలం భవితుమర్హతి ఉత్పత్త్యాద్యన్యతమవత్త్వాత్ ఘటాదివదిత్యనుమానేన మోక్షస్యోపాసనాజన్యత్వమౌపచారికం స్యాదిత్యాశఙ్కాం పక్షే హేత్వసిద్ధ్యా పరిహరతీతి భాష్యమవతారయతి –
ఉత్పత్తీతి ।
న హి మోక్షస్యోత్పత్త్యాదికమేవాస్తి యేనోత్పత్త్యాదేః క్రియాజన్యత్వాత్ తద్ద్వారా క్రియాజన్యత్వం మోక్షస్య స్యాత్తథా చోత్పత్త్యాద్యన్యతమరూపసాధ్యసమ్బన్ధేన మోక్షస్య సాధ్యత్వమితి యత్పూర్వపక్షిణో మతం తదసఙ్గతమితి సిద్ధాన్తసముదాయగ్రన్థార్థః । ఉత్పత్తిః సామగ్ర్యవ్యవహితోత్తరక్షణసమ్బన్ధ ఇత్యర్థః । ఆప్తిః సంయోగాదిరూపప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
భాష్యే
ఉత్పాద్య ఇతి ।
ఉత్పత్తిమానిత్యర్థః । మానసముపాసనాధ్యానరూపం వా కాయికమగ్నిష్టోమాదిరూపం కార్యం కర్మేత్యర్థః ।
తయోః పక్షయోరితి ।
మోక్షస్యోత్పాద్యత్వం కశ్చిద్వదతి కశ్చిద్వికార్యత్వం తయోః పక్షయోరిత్యర్థః । సాధ్యశ్చేన్మోక్షోఽభ్యుపగమ్యతే అనిత్య ఎవ స్యాదిత్యాదిభాష్యే దృఢత్వేనానిత్యత్వం సాధితమితి భావః ।
అనాప్యత్వాదితి ।
క్రియాపూర్వకాప్యత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
సర్వేణేతి ।
సర్వవస్తునేత్యర్థః ।
గుణాధానేనేతి ।
అత్రాభేదే తృతీయాద్వయమితి విభావనీయమ్ ।
వ్రీహ్యాదౌ ప్రోక్షణాదినా గుణాధానలక్షణః సంస్కారః సమ్భవతి వస్త్రాదౌ తు క్షాలనేన దోషాపనయరూపః సంస్కారః సమ్భవతి యథా తథా బ్రహ్మణి ద్వివిధః సంస్కారో న సమ్భవతీత్యాహ –
న తావదితి ।
అనాధేయాతిశయేతి ।
అసఙ్గత్వేన గుణాద్యసమ్భన్ధీత్యర్థః ।
స్వాత్మధర్మ ఎవేతి ।
బ్రహ్మాత్మస్వరూపభూత ఎవేత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే – ప్రతీకమాదాయ తథేత్యస్యార్థమాహ –
తథోత్పాద్యత్వవదితి ।
అపేక్షత ఇతి ।
త్రివిధమధ్యే అన్యతమం కర్మాపేక్షత ఇత్యర్థః ।
దూషయతీతి ।
స్వమతే మోక్షస్యోత్పత్త్యాద్యనఙ్గీకారాన్న నిత్యత్వదోషః ప్రత్యుత పరమత ఎవ తదఙ్గీకారాదనిత్యత్వదోష ఇతి దూషయతీత్యర్థః ।
స్థితస్యైవేతి ।
నిత్యత్వేన స్థితస్యైవేత్యర్థః । యథా శైవంవైష్ణవాదితత్తన్మతే నిత్యత్వేన స్థితస్య కైలాసవైకుణ్ఠాదిగ్రామస్యాప్తిః గమనరూపయా క్రియయా భవతి తథైవ అనిత్యత్వనిరాసాయ నిత్యత్వేన స్థితస్యైవ బ్రహ్మణః ఉపాసనారూపక్రియయా ఆప్తిరస్తీత్యర్థః । నిత్యత్వేన స్థితస్యైవ బ్రహ్మరూపమోక్షస్యాప్తిరూపసాధ్యోపరాగేణ సాధ్యత్వం ప్రాప్తికర్మతా చ భవేత్తథా చ బ్రహ్మప్రాప్తేరుపాసనాజన్యత్వాత్తద్ద్వారా మోక్షస్యాప్యుపాసనాజన్యత్వేన వేదాన్తానాం నియోగపరత్వమితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
బ్రహ్మజీవేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మప్రాప్తిరిత్యత్ర తయోరభేదే స్వస్వరూపస్య నిత్యమాప్తత్వాత్క్రియాపూర్వకాప్యత్వానుపపత్తేర్న క్రియాపేక్షయా భేదే తు బ్రహ్మణః సర్వగతత్వేన నిత్యమాప్తత్వాత్ క్రియాపూర్వకాప్యత్వానుపపత్తేర్న క్రియాపేక్షేత్యాహేత్యర్థః | నన్వభేదపక్షే కథమాప్తిః భేదనియతత్వాదాప్తేస్తథా చోభయథాప్యాప్తాత్వాదిత్యనుపపత్తిరితి చేన్న । అభేదే త్వాప్తరోపచారికత్వాదితి భావః ।
మోక్షస్యోత్పాద్యత్వం వికార్యత్వమాప్యత్వం చ న సమ్భవతీతి ప్రతిపాదకం భాష్యం వ్యాఖ్యాయ సంస్కారత్వం న సమ్భవతీతి ప్రతిపాదకం భాష్యం వ్యాఖ్యాతి –
యథా వ్రీహీణామితి ।
అహం బ్రహ్మాస్మీతి బ్రహ్మోపాసనయా బ్రహ్మరూపే మోక్షే గుణాధానాఖ్యః కశ్చిదతిశయరూపః సంస్కారో జన్యతే యథా వ్రీహిషు ప్రోక్షణాదినా గుణాధానాఖ్యః సంస్కారస్తద్వత్తథా చోపాసనారూపక్రియాజన్యత్వాత్సంస్కారస్య తద్ద్వారా మోక్షస్యాపి క్రియాజన్యత్వేన వేదానతనాం క్రియాపరత్వమితి శఙ్కితురభిప్రాయః ।
గుణాధానం దోషాపనయశ్చ సంస్కారశబ్దార్థ ఇత్యభిప్రేత్య ’సంస్కారో హీ’త్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
గుణాధానమితి ।
వ్రీహ్యాదౌ గుణాధానలక్షణసంస్కారో నామ స్వర్గోత్పాదకత్వరూపాతిశయవిశేషః ।
ఆద్య ఇతి ।
సత్యత్వపక్షే త్వవిద్యాత్మకమలనాశకోపాసనారూపక్రియా కిమాత్మనిష్ఠా సతీ స్వరూపాభివ్యక్త్యర్థం మలం నాశయతి అన్యనిష్ఠా వా ? నాద్యః అసఙ్గాద్వితీయస్య వస్త్వన్తరసంయగిత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
నైవాత్మానం లభత ఇతి భాష్యస్యార్థమాహ –
న జాయత ఇతి ।
యా క్రియా సా స్వాశ్రయస్య వస్త్వన్తరసంయోగిత్వరూపవికారం సమ్పాదన్త్యేవ స్వయం జాయత ఇతి ఫలితార్థః । తథా చాత్మనః క్రియాఙ్గీకారే ద్రవ్యాన్తరసంయోగిత్వమాగతం తచ్చానిష్టమితి భావః ।
ప్రతీకమాదాయ తత్పదస్యార్థమాహ –
తచ్చేతి ।
యత్రాన్యనిష్ఠయా క్రియయాన్యస్య సంస్కార్యత్వం తత్ర క్రియాశ్రయద్రవ్యసంయోగిత్వమితి వ్యాప్తిం జ్ఞాపయన్పూర్వవాద్యుక్తదృష్టాన్తవైషమ్యమాహ –
దర్పణం త్వితి ।
సంయోగవిభాగప్రచయానుకూలహస్తచలనతదనుకూలయత్నానురూపా యా నిఘర్షణక్రియా తదాశ్రయం యదిష్టకాచూర్ణాదిద్రవ్యం తత్సంయోగిత్వాదిత్యర్థః । శ్రీగురుచరణైర్బ్రహ్మవిద్యాభరణే దృష్టాన్తవైషమ్యం స్ఫుటత్వేనోపపాదితమ్ । తథాహి – యద్యపీష్టకాచూర్ణస్య దర్పణేన సంయోగవిభాగప్రచయానుకూలో వ్యాపారః హస్తచలనతదనుకూలయత్నాదిరూపోఽన్యగతోపి భవతి తథాపి మలాపకర్షణపురుషవ్యాపారస్య ద్వారీభూతో యః సంయోగవిభాగప్రచయః స దర్పణగతో భవత్యేవ నైవం బ్రహ్మణి సమ్భవతి ।
అన్యక్రియయేతి ।
అన్యనిష్ఠక్రియయేత్యర్థః ।
అన్య ఇతి ।
ఆత్మేత్యర్థః ।
వ్యభిచారమితి ।
యత్ర క్రియాశ్రయద్రవ్యసంయోగిత్వాభావస్తత్ర అన్యనిష్ఠయా క్రియయా అన్యస్య సంస్కార్యత్వాభావ ఇత్యాకారకవ్యతిరేకవ్యాప్తేరాత్మని వ్యభిచారం శఙ్కత ఇత్యర్థః । కేవలదేహనిష్ఠయా స్నానాదిక్రియయా కేవలస్యాత్మనః సంస్కారో దృశ్యత ఇతి పూర్వపక్ష్యభిప్రాయః । స్నానాదక్రియా దేహవిశిష్టస్యైవ సంస్కారోపి దేహవిశిష్టస్యైవ న శుద్ధస్యాత్మన ఇతి సిద్ధాన్త్యభిప్రాయః ।
యత్ర బుద్ధిరుత్పద్యతే తత్సంహతస్య ఫలమిత్యన్వయమర్థపూర్వకం దర్శయతి –
యత్రేతి ।
కేవలస్య దేహస్య ఫలభోక్తృత్వం న కేవలస్యాత్మనః కిన్తు విశిష్టస్య ఫలభోక్తృత్వం స్నానాదిక్రియాశ్రయత్వాదికం చేత్యాత్మని వ్యతిరేకవ్యాప్తేర్న వ్యభిచార ఇతి భావః ।
భాష్యే
తత్సంహత ఎవ కశ్చిదితి ।
దేహేన్ద్రియాదివిశిష్టః కశ్చిత్పురుష ఎవేత్యర్థః ।
విశిష్టస్యైవ క్రియాశ్రయత్వాదౌ దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
ధాతుసామ్యేనేతి ।
వాతపైత్త్యశ్లేష్మధాతుసామ్యేనేత్యర్థః । తదభిమానః జీవస్యేత్యర్థః ।
దార్ష్టాన్తికమాహ –
ఎవమితి ।
యత్ర బుద్ధిరుత్పద్యత ఇత్యత్ర విద్యమానయత్రేత్యస్య తచ్ఛబ్దచతుష్టయేనాన్వయః । యత్రాత్మని విషయే శుద్ధబుద్ధిరుత్పద్యత ఇత్యర్థః ।
తత్ఫలం చేతి ।
క్రియాఫలం చేత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే తృతీయాచతుష్టయస్య క్రమేణార్థం వ్యుత్పాదయతి –
దేహసంహతేనైవేతి ।
మనోవిశిష్టస్యేతి ।
ఎకాంశరూపస్థూలదేహే వినష్టేపి ప్రత్యభిజ్ఞాబలాల్లిఙ్గదేహమాదాయ సంస్కారఫలం చోపపద్యతే యథా ఎకాంశరూపబాల్యపరిమాణే వినష్టేపీతరాంశమాదాయ ప్రత్యభిజ్ఞానాద్విశిష్టవ్యవహారోపపత్తిస్తద్వదితి భావః ।
సత్త్వేతి ।
అన్తఃకరణేత్యర్థః ।
పిప్పలమితి ।
కర్మఫలమిత్యర్థః ।
తద్భూత్వేతి ।
అధిష్ఠానం భూత్వేత్యర్థః ।
ద్వైతాపత్తిం పరిహరతి –
సాక్ష్యమితి ।
చేతేతి ।
చేతృశబ్ద ఋకారాన్తః ।
చేతా కేవల ఇతి పదద్వయస్య క్రమేణార్థం వదన్ అనుభవమాహ –
బోద్ధృత్వే సతీతి ।
ప్రకృతే కిమాయాతమిత్యత ఆహ –
నిర్గుణత్వాదితి ।
శిరాః నాడ్య ఇత్యర్థః ।
దేహద్వయాభావే ఫలితమాహ –
పుణ్యపాపాభ్యామితి ।
ఉపసంహరతీతి జ్ఞాపయన్ భాష్యార్థమాహ –
ఉత్పత్తీతి ।
పరిహరతి –
నేతి ।
జ్ఞానార్థత్వాచ్ఛాస్త్రారమ్భః సార్థక ఇత్యాహేత్యర్థః ।
వ్యాఘాతమితి ।
విరోధమిత్యర్థః । శాస్త్రం జ్ఞానార్థఞ్చేన్మోక్షే క్రియానుప్రవేశః కథం నోపపద్యతే జ్ఞానస్యైవ క్రియాత్వాదితి విరోధం శఙ్కతే ఇతి భావః ।
మానసమపి ఇతి ।
యో విధ్యర్థః స కృతిసాధ్యత్వవిశిష్టః తథా చ జ్ఞానస్య కృత్యసాధ్యత్వం న విధ్యర్థత్వాయోగాత్ న విధియోగ్యక్రియాత్వమితి భావః ।
వైలక్షణ్యమితి ।
భేదమిత్యర్థః । జ్ఞానస్య ధ్యానక్రియావైలక్షణ్యం ప్రపఞ్చయతీతి భావః ।
సామాన్యవ్యాప్తిప్రతిపాదకం భాష్యం యోజయతి –
యత్రేతి ।
చోద్యత ఇతి ।
చోదనయా ఉత్పద్యత ఇత్యర్థః ।
యత్ర విషయవస్త్వనపేక్షత్వే సతి కృతిసాధ్యత్వం తత్ర క్రియాత్వమితి సామాన్యవ్యాప్తిస్తాముపపాదయన్ తస్యాం దృష్టాన్తప్రతిపాదకం భాష్యమవతారయతి –
విషయవస్త్వనపేక్షేతి ।
విషయాజన్యేత్యర్థః । అనుమిత్యాదౌ విషయస్యాహేతుత్వాత్తదజన్యే తస్మిన్ వ్యభిచారవారణాయ కృతిజన్యత్వదలమ్ । కృతిసాధ్యే అపూర్వే వ్యభిచారవారణాయ విషయవస్త్వనపేక్షత్వదలమ్ , అపూర్వస్య ఉపాదానరూపవిషయజన్యత్వేన తదజన్యత్వాభావాన్న వ్యభిచారః । ఉపాసనాయాః అపూర్వవిషయత్వం నామ పూర్వహేతుకృతివిషయత్వమితి పురస్తాదుక్తమితి విజ్ఞేయమ్ । వషట్కరిష్యన్నితి హేతౌ వషట్కరిష్యన్ తాం దేవతాం ధ్యాయేదిత్యర్థః ।
వాక్యాన్తరమాహ –
సన్ధ్యామితి ।
ధ్యానే విషయవస్త్వనపేక్షత్వే సతి కృతిసాధ్యత్వం క్రియాత్వం చ విద్యత ఇతి వ్యాప్తిం పరిష్కరోతి –
యథా యాదృశీతి ।
యాదృశీ అనాహార్యప్రమావ్యతిరిక్తేత్యర్థః ।
జ్ఞానమేవేతి ।
జ్ఞానమివేత్యర్థః । ధ్యానం న క్రియా మానసత్వాజ్జ్ఞానవదితి ప్రయోగః ।
ధ్యానం క్రియా మానసత్వాదిత్యనుమానే కృత్యసాధ్యత్వముపాధిః దృష్టాన్తే సాధ్యవ్యాపకత్వాత్ పక్షే సాధనావ్యాపకత్వాచ్చేత్యాహ –
కత్యసాధ్యత్వమితి ।
జ్ఞానస్యేతి ।
లోకే ప్రసిద్ధఘటాదిజ్ఞానస్యేత్యర్థః ।
భాష్యే – పూర్వమాత్మనః వృత్తిప్రతిఫలితచైతన్యావిషయత్వేపి వత్తివిషయత్వముక్తం తదత్రోపసంహృతమ్ –
జ్ఞానమేకం ముక్త్వేతి ।
యథేతి ।
కిఞ్చిద్ధ్యానం యథావస్థితవస్త్వనుసార్యపి వస్తునిరపేక్షం భవతి తదభిప్రాయేణ యస్యై దేవతాయా ఇతి సన్ధ్యాం మనసేతి చోదాహరణద్వయమ్ , కిఞ్చిత్పునర్ధ్యానం వస్త్వనుసార్యపి భవతి తదభిప్రాయేణ పురుషో వా వేత్యుదాహరణమ్ , అతో ధ్యానస్య వస్త్వనుసారే తదననుసారే చ న నిర్బన్ధః, కృతిసాధ్యత్వం తు నియతమేవేతి తస్య విధేయత్వముపపద్యతే, ప్రమాణజ్ఞానస్య తు కృత్యసాధ్యతయా న విధేయత్వమితి సముదాయార్థః । జ్ఞానం తు ప్రమాణజన్యమితి । యథార్థవస్తువిషయప్రత్యక్షాదిప్రమాణజన్యత్వాత్ జ్ఞానస్య సర్వదానాహార్యప్రమాత్మకత్వమేవ ధ్యానాదీనాం తు కేషాఞ్చిదనాహార్యత్వం కేషాఞ్చిద్భ్రమత్వం కేషాఞ్చిత్ప్రమాత్వం సమ్భవతి తస్మాదపి జ్ఞానస్య మహద్వైలక్షణ్యమితి భావః ।
వ్యాఖ్యానే ప్రతీకమాదాయేతి శబ్దార్థమాహ –
అతః ప్రమాణజన్యత్వాదితి ।
ప్రతీకమాదాయార్థమాహ –
న చోదనేతి ।
జ్ఞానస్య ప్రమాతృజన్యత్వేన పురుషతన్త్రతాఽస్త్యేవేతి ఆశఙ్క్య విగ్రహప్రతిపాదకద్వారా పరిహరతి –
పురుష ఇతి ।
జ్ఞానస్య ప్రమాతృజన్యత్వేపి కృతిసాధ్యత్వాభావాన్న పురుషతన్త్రతేతి భావః ।
ప్రతీకమాదాయార్థమాహ –
తస్మాదితి ।
ధ్యానమితి ।
ఆహార్యరూపం ధ్యానమిత్యర్థః ।
నన్వితి ।
ప్రత్యక్షాత్మకజ్ఞానం ప్రతి విషయస్య హేతుత్వేన తజ్జ్ఞానస్య వస్తుతన్త్రత్వేపి శాబ్దబోధాత్మకజ్ఞానం ప్రతి విషయస్య కారణత్వాభావాత్ శాబ్దబోధాదేర్న విషయవస్తుతన్త్రతా తస్మాద్విధేయక్రియాత్వం స్యాదితి శఙ్కార్థః ।
శబ్దానుమానాద్యర్థేష్వితి ।
శబ్దాదిప్రమాణవిషయార్థేష్విత్యర్థః ।
మానాదేవేతి ।
అబాధితవస్తువిషయప్రమాణాదేవానుమిత్యాదేః ప్రాప్తేరిత్యర్థః । అనుమిత్యాదిజ్ఞానే విషయేన్ద్రియసంయోగాభావేన ముఖ్యవస్తుతన్త్రత్వాభావేపి అనుమిత్యాదినిష్ఠప్రమాత్వస్యాబాధితవస్తుతన్త్రత్వమౌపచారికమస్తీతి భావః ।
భాష్యే – యా చోదనాజన్యా పురుషతన్త్రా చ క్రియా తాం ప్రసిద్ధాం క్రియాం తద్విలక్షణప్రసిద్ధఘటాదిజ్ఞానం చోపపాద్య ప్రకృతమావిష్కరోతి –
తత్రైవం సతీతి ।
సాక్షాత్కారాత్మకం శాబ్దబోధాత్మకమనుమిత్యాత్మకం వా బ్రహ్మాత్మవిషయకం జ్ఞానం న చోదనాతన్త్రం నాపి పురుషతన్త్రం పరమ్పరయా కృతిజన్యత్వేపి సాక్షాత్కృతిజన్యత్వాభావాత్ప్రసిద్ధఘటాదిజ్ఞానవదితి భావః ।
వ్యాఖ్యానే లిఙ్గాదిత్రయస్య క్రమేణోదాహరణపూర్వకం భాష్యమవతారయతి –
నన్వితి ।
అనిర్యోజ్యం జ్ఞానం విషయో యేషాం విధ్యాదీనామితి బహువ్రీహిసమాసమభిప్రేత్య వాక్యం వ్యాకరోతి –
అనియోజ్యమితి ।
నియోజ్యశూన్యం వేతి ।
కృతిసాధ్యఫలరహితం వేత్యర్థః ।
నియోజ్యశ్చ విషయశ్చ నియోజ్యవిషయౌ యేషాం న విద్యేతే తే అనియోజ్యవిషయా విధయస్తేషాం భావః అనియోజ్యవిషయత్వం తస్మాదితి సమాసాన్తరం తాత్పర్యార్థకథనేన స్ఫోరయతి –
మమేతి ।
అయం ఫలహేతుభూతః అపూర్వరూపో నియోగః మమావశ్యక ఇతి జ్ఞానవాన్ బోద్ధా యః స నియోజ్య ఇత్యర్థః । విషయశ్చ కృతిసాధ్యవిషయశ్చేత్యర్థః । యథా జ్యోతిష్టోమవాక్యే స్వర్గకామరూపనియోజ్యః కృతిసాధ్యయాగరూపవిషయశ్చ విధేరస్తి తద్వదత్ర నియోజ్యో విషయశ్చ విధేర్నాస్తీతి భావః ।
బహువ్రీహిసమాసభ్రమం వారయతి –
వస్తుస్వరూప ఇతి ।
ఆత్మస్వరూపత్వాత్ బ్రహ్మాహేయమనుపాదానం చ భవతి స్వవ్యతిరిక్తమేవ హేయముపాదేయం చేతి ప్రసిద్ధం లోకే, తస్మాదహేయానుపాదేయవస్తుస్వరూపత్వాత్ బ్రహ్మణః విధయో జ్ఞాన ఇవ తస్మిన్ న ప్రవర్తన్త ఇతి భావః ।
ఫలితమాహ –
నిరతిశయస్యేతి ।
వ్యాఖ్యానాన్తరం వదన్ బహువ్రీహిసమాసమభిప్రేత్య భాష్యస్థాహేయేత్యాదిహేతోరర్థమాహ –
ఉదాసీనేతి ।
అనియోజ్యేత్యాదిహేతుసముచ్చయార్థశ్చశబ్దః ।
ఉదాసీనవస్తువిషకత్వేపి జ్ఞానస్య విధేయత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
ప్రవృత్తీతి ।
వాశబ్దః వ్యాఖ్యానాన్తరద్యోతకః ।
స్తుత్యేతి ।
స్తుత్యా తన్నివృత్తిఫలానీత్యన్వయః ।
విషయప్రవృత్తౌ హేతుమాహ –
ఆత్యన్తికేతి ।
ఉత్కృష్టసుఖహేతుత్వభ్రాన్త్యేత్యర్థః ।
విషయేష్వితి ।
శబ్దస్పర్శరూపాదివిషయేష్విత్యర్థః । స్రక్చన్దనాదివిషయేష్వితి ఫలితార్థః ।
భాష్యే
స్వాభావికప్రవృత్తీతి ।
స్వాభావికీ స్వభావసిద్ధా యా ప్రవృత్తిస్తద్విషయేభ్యః స్రక్చన్దనాదిభ్యో యద్విముఖీకరణం తదర్థానీతి విగ్రహః । అథ వా స్వాభావికేభ్యః ప్రవృత్తివిషయేభ్యో యద్విముఖీకరణమితి విగ్రహః । విషయాణాం స్వాభావికత్వే లోకప్రమాణసిద్ధత్వమ్ ।
తత్రేతి ।
విషయ ఇత్యర్థః । ఆత్యన్తికముత్కృష్టమిత్యర్థః । పురుషార్థం సుఖమిత్యర్థః । అనిత్యత్వాదితి శేషః ।
తమితి ।
యో హి బహిర్ముఖస్తముత్కృష్టసుఖార్థినమధికారిణమిత్యర్థః । బహిర్ముఖస్య సుఖే ఉత్కృష్టవాఞ్ఛయాధికారిత్వం సమ్పాద్య తం శ్రవణాదౌ వాక్యాని ప్రవర్తయన్తీతి జ్ఞాపనార్థమాత్యన్తికేత్యాదివిశేషణమ్ । ఎతేన సాధనచతుష్టయసమ్పన్నస్య శ్రవణాదౌ ప్రవృత్తిర్యుక్తా శ్రుతీనాం తస్మిన్ప్రవర్తయితృత్వం చ యుక్తం కథం బహిర్ముఖస్యేతి శఙ్కా నిరస్తా, కథఞ్చిదధికారిత్వస్య ప్రతిపాదనాదితి భావః ।
తత్కేన కమితి ।
తత్తత్ర విద్యాకాలే కేన కరణేన కం విషయం పశ్యేదిత్యర్థః ।
అకర్తవ్యప్రధానమితి ।
అకర్తవ్యం కృత్యసాధ్యం యద్బ్రహ్మ తదేవ ప్రధానం విషయో యస్య తత్తథేత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే –
వివృణోతీతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతీత్యర్థః ।
శబ్దాదేరితి ।
శబ్దస్పర్శాదివిషయాదిత్యర్థః ।
శ్రవణస్వరూపమితి ।
అధికారిణో లాభాత్తస్య పురుషార్థవాఞ్ఛినస్తత్త్వజ్ఞానాయ శ్రవణస్వరూపమాహేత్యర్థః । అనాత్మబోధేనాత్మా బోధ్యత ఇత్యనేన శ్రవణస్వరూపముక్తమితి భావః ।
విధిపదానాముక్తరీత్యా గతిసమ్భవాత్ క్వ వాదినామవకాశ ఇతి వాదినం ప్రత్యుపహాసద్వారా స్వమతం పరిష్కరోతి –
అద్వితీయేతి ।
తపస్వినః అరణ్యరూపవనాపేక్షాయాః సత్త్వాదిదమాహ –
ద్వైతేతి ।
శేషపూర్త్యాన్వయం దర్శయతి –
అహమితి ।
శ్రుత్యర్థఫలితమాహ –
భోక్తృభోగ్యేతి ।
ప్రతీకమాదాయ ఎతచ్ఛబ్దార్థమాహ –
ఎతదితి ।
ప్రాభాకరేతి ।
ప్రకృతసిద్ధ్యర్థం ప్రాభాకరోక్తం దూషయితుముపన్యస్యతీత్యర్థః । బ్రహ్మనాస్తికత్వే తుల్యేపి భాట్టమతే సిద్ధే పదానాం శక్తిః ప్రభాకరమతే తు కార్యాన్వితార్థే శక్తిరితి భేదః । కార్యాన్వితార్థే శక్తితౌల్యేపి వృత్తికారమతే బ్రహ్మాస్తిత్వాఙ్గీకారేణ మతయోర్భేదో విభావనీయః ।
మానాభావాదితి ।
బ్రహ్మసద్భావే మానాభావాదిత్యర్థః । అజ్ఞాతస్యేత్యనేన వేదస్య ప్రామాణ్యం సూచితం, ఫలస్వరూపస్యేత్యనేన కార్యశేషత్వాభావః సూచిత ఇతి భావః ।
న చ ప్రవృత్తీతి ।
మధ్యమవృద్ధస్య ప్రవృత్తినివృత్తిభ్యామిత్యర్థః । శ్రోతుః మధ్యమవృద్ధస్యేత్యర్థః ।
అనుమాయేతి ।
వ్యుత్పిత్సుర్బాల ఇతి శేషః । వక్తృవాక్యస్య ఉత్తమవృద్ధవాక్యస్యేత్యర్థః ।
శ్రోతురితి ।
వాక్యశ్రోతా పితా మధ్యస్థశ్చ భవతి, తథా చ మధ్యస్థస్య సిద్ధే సఙ్గతిగ్రహాదిత్యర్థః । పుత్రస్తే జాత ఇతి వాక్యశ్రవణకాలే పితుః హర్షపూర్వకస్నానాద్యాచరణం దృష్ట్వా పుత్రజన్మ హర్షపూర్వకస్నానదానాద్యాచరణే నిమిత్తమితి వాక్యశ్రోతుర్మధ్యస్థస్య బుద్ధిర్భవతి తేన హేతునా పుత్రస్తే జాత ఇతి వాక్యం పుత్రజన్మప్రతిపాదకమిత్యనేన మధస్థేన నిర్ణీతమతః ప్రథమవ్యుత్పత్తిగ్రహః సిద్ధస్థలేపి భవతీతి న కార్యాన్విత ఎవ పదానాం శక్తిః । యత్ర తు ఆఖ్యాతపదాన్వయః తత్ర తత్ప్రయుక్తకార్యాన్వయో భాసత ఇత్యేతావతా అన్యత్రాపి ఆఖ్యాతపదరహితః పుత్రస్తే జాత ఇత్యాదౌ పదానాం కార్యాన్వితార్థ ఎవ శక్తిరితి కల్పనాయామాగ్రహో న యుక్త ఇతి భావః ।
పుత్రాదిపదానాం సిద్ధార్థే వ్యుత్పత్తిం సాధయిత్వా కార్యాన్వితార్థే పదానాం శక్తిర్నాస్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
కార్యాన్వితేతి ।
నీలమిత్యుక్తే కిం నీలమిత్యాకాఙ్క్షాయా అనుభవసిద్ధత్వాదన్వితార్థే శక్తిర్వక్తవ్యేత్యభిప్రాయేణోక్తమ్ –
అన్వితార్థ ఇతి ।
పరస్పరాన్వయవిశిష్టార్థ ఇత్యర్థః । సర్వేషాం పదానాం సిద్ధార్థ ఎవ శక్తిః కిన్తు ప్రయోజనజ్ఞానాయాపేక్షితావ్యవహితసమ్బన్ధసిద్ధ్యర్థమితరపదాన్వితమాత్రమపేక్షితమిత్యన్వితార్థే శక్తిరిత్యుచ్యతే లాఘవాత్తథా చ సిద్ధస్య బ్రహ్మణో వాక్యార్థత్వాదుపనిషదర్థతా యుక్తేతి భావః ।
’ఔపనిషదస్య పురుషస్యానన్యశేషత్వాదితి ’ వస్తుసఙ్గ్రహభాష్యం తస్యైవ ప్రపఞ్చః ’యోసావుపనిషత్స్వేవాధిగత’ ఇత్యాదిభాష్యమిత్యభిప్రేత్య సిద్ధస్య వాక్యార్థత్వే హేత్వన్తరపరత్వేన భాష్యమవతారయతి –
కిఞ్చేతి ।
ఉపనిషత్స్వేవాధిగత ఇత్యనేన భాష్యేణాభానాదితి పక్షనిరాకరణం నాస్తిత్వాదేవేతి పక్షనిరాకరణం చ భవతి, అనన్యశేష ఇత్యనేన తృతీయపక్షనిరాకరణమిత్యభిప్రేత్యాహ –
తత్రాద్యం పక్షత్రయమితి ।
అనన్యశేషత్వార్థమితి ।
బ్రహ్మణః కార్యశేషత్వం నాస్తీత్యనన్యశేషత్వం తదర్థమిత్యర్థః । తథా హి బ్రహ్మణః కార్యశేషత్వం న జీవవత్కర్తృకత్వేన వక్తుం శక్యతే తస్యాసంసారిత్వాత్ , నాపి ఘటాదివత్క్రియాపేక్షత్వేన తస్య ఉత్పాద్యాదిచతుర్విధద్రవ్యభిన్నత్వాత్ , నాపి ప్రయాజాదివదితి కర్తవ్యతాత్వేన తస్య స్వప్రకరణప్రతిపాద్యత్వాత్ , తస్మాదసంసారిత్వాదివిశేషణత్రయేణానన్యశేషత్వం బ్రహ్మణః సిద్ధమితి భావః । వేదాన్తేషు స్ఫుటత్వేన భానాదాత్మత్వాచ్చ అసౌ నాస్తీతి వదితుం న శక్యమితి భాష్యార్థః ।
చతుర్థం శఙ్కత ఇతి ।
చతుర్థపక్షమవలమ్బ్యావధారణమసహమానః ఉపనిషత్స్వేవ విజ్ఞాయతే ఇతి యత్తత్కథమితి శఙ్కత ఇత్యర్థః । అథవా చతుర్థం చతుర్థపక్షమవలమ్బ్యేత్యర్థః । బ్రహ్మణః లోకసిద్ధత్వేన వేదస్య కార్యపరత్వం స్యాదితి శఙ్కత ఇతి భావః । చతుర్థశఙ్కా భాష్యస్థా శఙ్కాచతుష్టయం తు భాష్యాద్బహిరితి విజ్ఞేయమ్ ।
అహంప్రత్యయవిషయత్వాదితి ।
అహంప్రత్యయవిషయత్వేన లోకసిద్ధత్వాదితి భాష్యార్థః ।
ఆత్మన ఇతి ।
విశిష్టస్యాత్మనః అహన్ధీవిషయత్వేఽపి అహఙ్కారాదిదేహపర్యన్తసాక్షిణి కేవలాత్మన్యహన్ధీవిషయత్వస్య నిరస్తత్వాదుపనిషద్వేద్యత్వమేవ వక్తవ్యమతో న చతుర్థః పక్ష ఇతి భావః ।
విధికాణ్డే తర్కసమయే వేతి భాష్యస్య తాత్పర్యార్థమాహ –
తీర్థకారా ఇతి ।
శాస్త్రకర్తార ఇత్యర్థః । అలౌకికత్వముపనిషేదేకవేద్యత్వమ్ ।
తత్తన్మత ఇతి ।
అహంప్రత్యయవిషయేత్యాదివిశేషణేన సర్వస్యాత్మా హి విశిష్టభిన్నప్రత్యక్చేత్యనత్వేన మీమాంసకైర్నాధిగత ఇతి ద్యోత్యతే కిన్తు కర్తృత్వేనాధిగత ఇత్యర్థః । తత్సాక్షీత్యనేన విశేషణేన అహఙ్కారాదిసాక్షిత్వేన బౌద్ధైరాత్మా నాధిగతః కిన్తు దేహేన్ద్రియాదిసఙ్ఘాతత్వేనాధిగత ఇతి భావః । సర్వభూతస్థ ఇత్యనేనాసద్వాదినా హి సత్త్వేనాత్మా నాధిగతః కిన్త్వసత్త్వేనేత్యర్థః । సమ ఇత్యనేన మధ్యమపరిమాణవాదినా హి సమత్వేనాత్మా నాధిగత ఇతి ద్యోత్యతే కిన్తు తారతమ్యేనాధిగత ఇతి భావః । ఎక ఇత్యనేన తార్కికైరేకత్వేనాత్మా నాధిగతః కిన్తు భిన్నత్వేనేత్యర్థః । కూటస్థ ఇత్యనేన పరిమాణవాదినా నిర్వికారత్వేనాత్మా నాధిగతః కిన్తు పరిమాణరూపవికారవత్త్వేనేత్యర్థః । నిత్య ఇత్యనేన క్షణికవిజ్ఞానవాదినా స్థిరత్వేనాత్మా నాధిగతః కిన్తు ప్రతిక్షణముత్పత్త్యాదిమత్త్వేనాధిగత ఇత్యర్థః । పూర్ణం ఇత్యనేన విశేషణేన పరిచ్ఛిన్నత్వాదినా సర్వస్యాత్మా వ్యాపకత్వేన నాధిగత ఇతి ద్యోత్యతే కిన్త్వవ్యాపకత్వేనాధిగత ఇత్యర్థః । తథా చోక్తవిశేషణేన విశిష్టాత్మా వేదాన్తిభిరేవ అధిగత ఇతి భావః ।
సాక్షిత్వేనాజ్ఞానదశాయాం కర్మాఙ్గత్వముచ్యతే కిం జ్ఞానదశాయామితి వికల్ప్య ఆద్యం నిరాచష్టే –
అజ్ఞాతేతి ।
కర్మాఙ్గత్వానుపయోగాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి –
వ్యాఘాతకత్వాదితి ।
కల్పితసర్వదృశ్యసాక్షీ అహమిత్యద్వైతజ్ఞానదశాయాం ద్వైతజ్ఞానాభావేన కర్మాఙ్గత్వవిరోధాదిత్యర్థః ।
ఆశఙ్క్యేతి ।
విజ్ఞానవాదిమతానుసారేణాశఙ్క్యేత్యర్థః ।
పరిణామిత్వేనేతి ।
పరిణామవాదిమతముసృత్యాత్మనః పరిణామిత్వేన హేయత్వమాశఙ్క్య నిరాచష్ట ఇత్యర్థః ।
పరప్రాప్త్యర్థమితి ।
పరముత్కృష్టం బ్రహ్మ తత్ప్రాప్త్యర్థం ముముక్షుణా ఆత్మా హేయస్త్యక్తుం యోగ్య ఇతి పూర్వపక్షార్థః ।
బ్రహ్మత్వాదాత్మైవ పరస్తస్మాన్న హేయ ఇతి పరిహరతి –
ఆహేతి ।
వికల్పపఞ్చకనిరాసే ఉక్తహేతుచతుష్టయమనూహ్యోత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
ఎవమాత్మన ఇతి ।
స్ఫుటమ్భానాదిత్యనేన వికల్పద్వయనిరాస ఇతి జ్ఞేయమ్ ।
సూత్రస్యేతి ।
హిరణ్యగర్భస్యేత్యర్థః ।
భాష్యే ప్రాభాకరమతనిరాసముపసంహరతి –
అతో భూతవస్త్వితి ।
అనుక్రమణమితి ।
వేదార్థసఙ్గ్రాహకవక్యజాతమిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే -
పర్వోక్తమితి ।
సింహావలోకనన్యాయేన వృత్తికారమతోక్తమన్యథా ఉపపాదయితుమనువదతీత్యర్థః । భాష్యమితి శాబరభాష్యమిత్యర్థః । సూత్రకారో భగవాన్ జైమినిరిత్యర్థః ।
తచ్చేతి ।
ఫలవదజ్ఞాతత్వేన వేదార్థత్వమిత్యర్థః । బ్రహ్మణః ఫలవత్త్వమవిద్యానివృత్తిరూపఫలవత్త్వం తన్నివృత్తిస్వరూపత్వం వేతి విజ్ఞేయమ్ ।
అనుక్రమణశబ్దార్థం జ్ఞాపయితుం తచ్ఛబ్దస్య ప్రతీకమాదాయార్థమాహ –
తత్సూత్రభాష్యవాక్యజాతమితి ।
యాని సూత్రవాక్యాని భాష్యవాక్యాని చ తేషాం సమూహ ఇత్యర్థః ।
కర్మకాణ్డస్య కార్యపరత్వమఙ్గీకృత్య న జ్ఞానకాణ్డస్యేత్యుక్తం సమ్ప్రతి కర్మకాణ్డస్యాపి న కార్యపరత్వం కిన్తు సిద్ధపరత్వనేవేత్యాహ –
వస్తుతస్త్వితి ।
ప్రవర్తకజ్ఞానగోచరత్వేనేతి ।
యాగో మదిష్టసాధనమితి యత్ప్రవృత్తిజనకమిష్టసాధనత్వజ్ఞానం తద్విషయత్వేనేత్యర్థః । క్లృప్తం సిద్ధమిత్యర్థః ।
ఎవకారవ్యవచ్ఛేద్యమాహ –
న క్రియాత ఇతి ।
క్రియారూపయాగాదతిరిక్తాపూర్వాత్మకకార్యం న లిఙర్థ ఇత్యర్థః ।
తస్యేతి ।
అపూర్వస్యేత్యర్థః । ప్రవర్తకజ్ఞానవిషయత్వేన సిద్ధస్వరూపేష్టసాధనత్వే లిఙర్థస్య శక్తిసమ్భవేన ప్రత్యక్షాదిప్రమాణరహితే కూర్మలోమవదప్రసిద్ధే సాధ్యే అపూర్వే తస్య శక్తికల్పనాయా అన్యాయ్యత్వాదిష్టసాధనత్వమేవ లిఙర్థః నాపూర్వం న ప్రవర్తనా వేతి భావః ।
తస్యాపీతి ।
కర్మకాణ్డస్యాపీత్యర్థః ।
పరాభిమతేతి ।
ప్రాభాకరాద్యభిమతేత్యర్థః ।
సిద్ధ ఇతి ।
సిద్ధస్వరూపేష్టసాధనత్వ ఇత్యర్థః ।
కిముతేతి ।
కిము వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
జ్ఞానకాణ్డః సిద్ధవస్తుపరః వేదత్వాత్కర్మకాణ్డవదిత్యనేనానుమానేన సిద్ధం వేదాన్తానాం సిద్ధవస్తుపరత్వం మనసి నిధాయానుమానాన్తరేణాపి సాధయతీత్యవతారయతి –
కిఞ్చేతి ।
ఫలవదితి ।
ఫలవద్యద్భూతం సిద్ధం వస్తు తత్ప్రతిపాదకో యః శబ్దస్తత్త్వాదిత్యర్థః ।
అతదర్థనామిత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ -
అక్రియార్థకశబ్దానామితి ।
అభిధేయాభావ ఇతి ।
ప్రతిపాద్యరూపార్థశూన్యత్వమిత్యర్థః ।
ఇతి పదస్య ప్రతీకమాదాయార్థం పరిష్కరోతి –
ఇతి న్యాయేనేతి ।
’ఆనర్థక్యమతదర్థానామి’త్యేతత్సూత్రప్రతిపాదితార్థరీత్యేతి యావత్ ।
ఎతత్పదస్య ప్రతీకమాదాయార్థమాహ –
ఎతదితి ।
నియమేనేతి ।
ఎతత్సూత్రార్థానతిలఙ్గనేనేత్యర్థః ।
అఙ్గీకుర్వతామితి ।
వృత్తికారాణామితి శేషః ।
భూతోపదేశానామిత్యాద్యంశస్యార్థమాహ –
సోమేనేతి ।
నను కేనోక్తమితి ।
దధ్యాదిశబ్దానామర్థవత్త్వమస్త్వితి వదన్తం పూర్వవాదినం ప్రతి ప్రతిబన్ద్యా పరిహారమాహేతి భావః ।
ప్రవృత్తినివృత్తివ్యతిరేకేణేత్యస్యార్థమాహ –
కార్యాతిరేకేణేతి ।
కార్యం వినేత్యర్థః । కార్యమవబోధయిత్వాపీతి యావత్ ।
ప్రతీకమాదాయార్థమాహ –
భవ్యార్థత్వేనేతి ।
వక్తీతి ।
బోధయతీత్యర్థః । కార్యమవబోధయన్ దధ్యాదిశబ్దః కార్యాయ దధ్యాదిరూపం సిద్ధం వస్తు బోధయతీతి చేదితి పూర్వపక్షానువాదః ।
కో హేతురిత్యత్ర కింశబ్దః ప్రశ్నార్థకః, తథా చ హేతువిషయకం ప్రశ్నం హేతూద్ఘాటనద్వారా వివృణోతి –
కిం కూటస్థస్యేతి ।
కూటస్థస్యాక్రియాత్వాత్సత్యాదిశబ్దః కిం కూటస్థం న వక్తీతి పూర్వేణాన్వయః, అక్రియాత్వాదకార్యత్వాదిత్యర్థః । కార్యభిన్నత్వాదితి యావత్ । అక్రియాశేషత్వాదకార్యశేషత్వాదిత్యర్థః । ప్రశ్నః – సిద్ధాన్తిప్రశ్న ఇత్యర్థః ।
ఎవం సిద్ధాన్తిప్రశ్నే స్థితే హ్యక్రియాత్వాన్న వక్తీతి పూర్వపక్ష్యుత్తరముత్థాపయతి –
నన్వితి ।
నన్విత్యాదిగ్రన్థః నహీత్యాదిపరిహారభాష్యస్య శఙ్కాగ్రన్థః ప్రశ్నశ్చ పూర్వపక్ష్యుత్తరప్రతిపాదకగ్రన్థ ఇతి భేదః ।
కూటస్థాద్వైషమ్యమాహ –
దధ్యాదేరితి ।
నిరస్యతీతి ।
పూర్వపక్షిణోక్తమాద్యం పక్షం సిద్ధాన్తీ నిరస్యతీత్యర్థః । పూర్వపక్ష్యుత్తరం ఖణ్డయతీతి భావః ।
అత ఇతి ।
కార్యశేషత్వేన కార్యత్వాభావాదిత్యర్థః । యథా దధ్యాదిశబ్దః కార్యాద్భిన్నం దధ్యాదికం సిద్ధం వస్తు వక్తి తథా సిద్ధం కార్యాద్భిన్నం కూటస్థం సత్యాదిశబ్దో వక్తీతి భావః ।
ద్వితీయం శఙ్కత ఇతి ।
కూటస్థస్య దధ్యాదివైషమ్యముపపాదయన్ ద్వితీయపక్షముత్థపయతీత్యర్థః । అక్రియాశేషత్వాన్న వక్తీతి పూర్వపక్షిణా ఉక్తం ప్రశ్నస్యోత్తరం ప్రపఞ్చయతీతి భావః ।
పూర్వపక్షం పూరయతి –
కూటస్థస్య త్వితి ।
దధ్యాదేః కార్యస్వరూపత్వాభావేపి కార్యశేషత్వప్రాధాన్యేన దధ్యాదిశబ్దసిద్ధం వస్తు వక్తీతి యుక్తం బ్రహ్మణస్తు కార్యశేషత్వాభావాత్ తచ్ఛేషత్వప్రాధాన్యేన సత్యాదిశబ్దః కూటస్థం న వక్తీతి యుక్తం తస్మాద్వైషమ్యమితి భావః ।
ఎవకారపదం వ్యుత్క్రమేణ యోజయతి –
వస్తుమాత్రమేవేతి ।
శక్తిమత్త్వవిశేషణవ్యావృత్త్యర్థం మాత్రపదం తేన వస్తు పరిశిష్యతే తథా చ వస్త్వేవోపదిష్టమితి భావః । అథవా మాత్రపదం కార్త్స్న్యార్థకం తథా చ వస్తుమాత్రం వస్తుత్వావచ్ఛిన్నమిత్యర్థః ।
ఎవకారవ్యావర్త్యమాహ –
న కార్యాన్వయీతి ।
కార్యశేషత్వవిశిష్టః శబ్దార్థో న భవతీత్యర్థః । శబ్దేనార్థ ఎవోపదిష్టః న కార్యశషత్వవిశిష్టత్వవిశిష్ట ఇతి భావః ।
శేషత్వవైశిష్ట్యస్య శక్యతావచ్ఛేదకకోటౌ నివేశో నాస్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
అన్వితార్థేతి ।
పదానాం సిద్ధార్థ ఎవ శక్తిః పరన్తు శాబ్దబోధార్థమపేక్షితతద్విషయసంసర్గలాభాయ వస్తుతః పరస్పరాన్వితత్వమాత్రమపేక్షితమితి యదుక్తం తన్న విస్మర్తవ్యమితి భావః । క్రియానిర్వర్తనశక్తిమద్వస్త్వితిశబ్దేన వస్త్వేవోపదిశ్యతే తద్వస్తు వస్తుతః కార్యోత్పాదనశక్తిమద్భవతీతి భాష్యార్థః । ఎతేన క్రియానిర్వర్తనశక్తిమత్పదస్వారస్యాత్ కార్యాన్వితార్థ ఎవ శక్తిరఙ్గీకృతేతి భ్రమో నిరస్తః । తస్య పదస్య వస్తుస్వరూపమాత్రకథనపరత్వేన వ్యాఖ్యాతత్వాదితి భావనీయమ్ ।
ప్రతీకమాదాయ తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
తస్యేతి ।
న తు బ్రహ్మణ ఇతి ।
బ్రహ్మణః స్వతః ఫలరూపత్వేన ఫలాన్తరాపేక్షాభావాత్ఫలముద్దిశ్య కార్యశేషత్వం యద్యపి నాస్తి తథాపి సత్యాదిశబ్దార్థతాస్త్యేవేతి భావః ।
దధ్యాదిదృష్టాన్తే విరోధం పూర్వపక్షీ శఙ్కతే –
నన్వితి ।
భూతస్య దధ్యాదేరిత్యర్థః ।
ఎతావతేత్యస్యార్థమాహ –
ఫలార్థమితి ।
వస్త్వనుపదిష్టపదస్యార్థమాహ –
శబ్దేతి ।
శబ్దార్థతాయామితి ।
శక్యతావచ్ఛేదకకోటావిత్యర్థః ।
పక్షం శఙ్కత ఇతి ।
ద్వితీయపక్షం శఙ్కత ఇత్యర్థః । క్రియాద్వారా సఫలభూతార్థప్రతిపాదకత్వాద్దధ్యాదిశబ్దానామానర్థక్యం నాస్త్యేవ సత్యాదిశబ్దానాం తు క్రియాద్వారానఙ్గీకారేణ సఫలభూతార్థప్రతిపాదకత్వాభావాత్కథమానర్థక్యం నాస్తీతి శఙ్కత ఇతి భావః ।
శఙ్కాం స్ఫుటీకర్తుం ’యది నామోపదిష్ట’మిత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
యద్యపీతి ।
క్రియా ద్వారా సఫలత్వాదితి ।
కార్యశేషత్వద్వారా కార్యరూపఫలసహితత్వాదిత్యర్థః ।
ఉపదిష్టమితి ।
దధ్యాదిశబ్దేనేతి శేషః ।
కిం తవ తేన స్యాదిత్యంశస్యార్థమాహ –
తథాపీతి ।
పుత్రాదిపదానాం సిద్ధేర్థే వ్యుత్పత్తిదర్శనాత్కార్యాన్వితాపేక్షయాన్వితార్థే శక్త్యఙ్గీకారే లాఘవాచ్చ చతుర్భిరనన్యశేషత్వాద్యుక్తలిఙ్గైః శ్రుత్యా చ కార్యశేషత్వనిరాకరణద్వారా వేదాన్తానామాత్మవస్తుపరత్వనిశ్చయాచ్చ కర్మకాణ్డస్యాపి ఇష్టసాధనత్వరూపే సిద్ధే లిఙర్థే తాత్పర్యస్య సాధితత్వాచ్చ వేదాన్తానాం సిద్ధబ్రహ్మపరత్వం సాధయిత్వా సమ్ప్రతి నిషేధవాక్యపర్యాలోచనయాపి సిద్ధపరత్వమేవేత్యుత్తరభాష్యమవతారయతి –
ఇదానీమితి ।
నిషేధవాక్యవదితి ।
క్రియాన్వయాభిధానవాదినాపి నిషేధవాక్యస్య సిద్ధార్థపరత్వం వక్తవ్యం తద్వదిత్యర్థః ।
భాష్యే
ఎవమాద్యేతి ।
ఎవమాదివాక్యేషు ప్రతిపాద్యేత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన ’న హన్యాన్న పిబేది’దిత్యాదివాక్యం గృహ్యతే । అత్ర నివృత్తిశబ్దేన హననాభావరూపా నఞర్థా నివృత్తిరుచ్యతే సా నివృత్తిర్న చ క్రియా - కృతిజన్యకార్యరూపా న భవతి అత్యన్తాభావరూపత్వేన సిద్ధత్వాత్ । నాపి క్రియాసాధనం అభావరూపాయాః నివృత్తేః కృతిజన్యకార్యం ప్రత్యహేతుత్వాత్ । అభావప్రత్యక్షే కార్యే విషయత్వేనాభావస్య హేతుత్వాత్తద్వారణాయ కార్యే కృతిజన్యత్వవిశేషణమితి మన్తవ్యమ్ । హన్త్యర్థానురాగేణ నఞ్ ఇతి అత్ర తృతీయా హేత్వర్థే, అనురాగశబ్దః సమ్బన్ధార్థకః, తథా చ హననరూపేణ హన్త్యర్థేన సహ నఞ్సమ్బన్ధాదిత్యర్థః । హన్త్యర్థసమ్బన్ధిత్వాన్నఞ్ ఇతి ఫలితార్థః । క్రియాశబ్దః కార్యవచనః హననరూపా యా క్రియా తస్యాః అభావరూపా యా నివృత్తిస్తయా ఉపలక్షితం యదౌదాసీన్యం తద్వ్యతిరేకేణేతి ఉపలక్షితపదమధ్యాహృత్య భాష్యం యోజనీయమ్ । ఉపలక్షకత్వం పరిపాలకత్వం సమానకలీనత్వం వేతి విజ్ఞేయమ్ । ఉపలక్షితపదస్య కృత్యమనుపదం వక్ష్యతే । ఔదాసీన్యం నామ పురుషస్య స్వరూపం తచ్చ తూష్ణీమ్భావః అనాదిసిద్ధహననప్రాగభావో వేతి ఫలితార్థః । యావత్పర్యన్తం పురుషే హననాత్యన్తాభావోస్తి తావత్పర్యన్తం పురుషనిష్ఠతూష్ణీమ్భావరూపనివృత్తిః హననప్రాగభావో వా తథైవ తిష్ఠతీత్యేతావతా నఞర్థహననాత్యన్తాభావరూపయా నివృత్త్యా హననప్రాగభావరూపమౌదాసీన్యముపలక్షితం భవతీత్యుచ్యతే, తేన ప్రకృత్యర్థాభావబుద్ధిరౌదాసీన్యకరణమిత్యుక్తం, తథా చ నివృత్తిమాత్రమేవ నఞర్థః తేనైవ ప్రకృతకార్యార్థకత్వవారణాదౌదాసీన్యం తు నఞర్థం సాధ్యమ్ । నను తర్హి ఔదాసీన్యప్రతిపాదనం కిమర్థమితి చేత్ । తస్య ప్రతిపాదనస్య ఔదాసీన్యం నఞర్థఫలమితి జ్ఞాపనార్థత్వాత్ , తస్మాన్నివృత్తివ్యతిరేకేణ నఞః క్రియార్థకత్వం కల్పయితుం న శక్యమితి భావః । కేచిత్తు హననక్రియానివృత్తిరేవ ఔదాసీన్యమితి వదన్తి ।
నఞశ్చేతి । బోధయతీతి ।
యత్ ఎష నఞ్స్వభావ ఇత్యన్వయః ।
వ్యాఖ్యానే –
ప్రకృత్యర్థేనేతి ।
హననేనేత్యర్థః ।
సిద్ధం దుఃఖాభావం ప్రతి హననాభావస్య హేతుత్వాసమ్భవాదౌపచారికం హేతుత్వమితి మత్వాహ –
తత్పరిపాలక ఇతి ।
పరిపాలనం రక్షణం తస్య హేతుః పరిపాలక ఇత్యర్థః । హననాభావః దుఃఖాభావస్య యథా స్థితిం కరోతీత్యేతావతా సాధనత్వవ్యపదేశ ఇతి భావః ।
వాక్యార్థముక్త్వా ప్రకృత్యర్థాభావబుద్ధిరౌదాసీన్యస్థాపనకారణమితి తాత్పర్యార్థమాహ –
హననాభావో దుఃఖేతి ।
అర్థాదితి ।
వ్యాప్తిబలాదిత్యర్థః ।
హననాన్నివర్తత ఇతి ।
నివృత్తిః ద్వివిధా అభావరూపా ప్రయత్నవిశేషరూపా చేతి । నఞ్వాచ్యా అభావరూపా నివృత్తిరుక్తా, తథా చ హననాభావో దుఃఖాభావహేతురితి ప్రకృత్యర్థాభావవిశేష్యకబుద్ధ్యా హననే దుఃఖసాధనత్వధీద్వారా పురుషనిష్ఠప్రయత్నవిశేషరూపా తూష్ణీమ్భావాఖ్యా నివృత్తిరుత్పద్యతే తయా అనాదిసిద్ధహననప్రాగభావరూపమౌదాసీన్యం తథైవ స్థాప్యతే, తస్మాత్ప్రకృత్యర్థాభావబుద్ధిః పరమ్పరయా ఔదాసీన్యే కారణమితి భావః ।
నను నఞర్థేన హననాభావేనైవ నియోగః సాధ్యతే తతశ్చ నియోగపర్యవసితం వాక్యమితి తత్రాహ –
నాత్ర నియోగ ఇతి ।
నియోగోఽపూర్వమిత్యర్థః । నియోగో హి క్రియాతత్సాధనవిషయకః ప్రకృతే తు నాస్తి క్రియా సాధనం చ యేన నియోగస్యావకాశ ఇతి భావః ।
నను యాగానుష్ఠానాదివ నఞర్థానుష్ఠానాన్నియోగోస్తు తథా చ అనుష్ఠితనఞర్థ ఎవ క్రియేత్యత ఆహ –
న చేతి ।
భావార్థాహేతుత్వాదితి ।
కార్యాహేతుత్వాదిత్యర్థః ।
భావార్థాసత్త్వాచ్చేతి ।
అభావస్య కార్యాసత్స్వరూపత్వాచ్చేత్యర్థః । అభావో నామ కార్యస్యాసత్స్వరూప ఎవ విరోధిస్వరూప ఎవేతి యావత్ । తథా చ అభావః కార్యం ప్రతి హేతుర్న భావతీతి భావః ।
న చేత్యాదిభాష్యస్థపదాని వ్యాచష్టే –
స్వభావత ఇతి । హన్త్యర్థేనేతి - తృతీయా సహార్థే ।
సఙ్కల్పక్రియేతి ।
అప్రాప్తా మానసీ సఙ్కల్పక్రియేత్యర్థః । న చాభావో నామ భావాన్తరవ్యతిరేకేణ కశ్చిదస్తి యేన తత్పర్యవసితం వాక్యం స్యాత్తస్మాద్భావాన్తరవిధిపరం నిషేధవాక్యమితి శఙ్కకస్యాభిప్రాయః ।
నిషేధతీతి ।
న చాభావస్తద్బుద్ధిగోచరత్వాన్నివర్తయితుం శక్యః । న చ భావాన్తరమేవాభావః తస్యాభావస్య సప్రతియోగిత్వాత్తస్మాత్సిద్ధః పృథగేవాభావః స ఎవ నఞ్ముఖ్యార్థ ఇత్యభిప్రేత్య వాక్యస్య కార్యార్థకత్వం నిషేధతీత్యర్థః ।
ఉపలక్షితపదమధ్యాహృత్య భాష్యం యోజయతి –
ఔదాసీన్యమితి ।
పురుషస్య స్వరూపమితి ।
పురుషనిష్ఠో ధర్మ ఇత్యర్థః । తూష్ణీమ్భావః హననప్రాగభావో వా ధర్మ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । నివృత్త్యుపలక్షితం తచ్చ ఔదాసీన్యం నివృత్త్యౌదాసీన్యమిత్యన్వయః ।
కిం ద్వయోర్నఞర్థతా నేత్యాహ –
హననాభావ ఇతి ।
హననాభావ ఎవ నఞర్థః ఔదాసీన్యం తు నఞర్థసాధ్యమితి భేదః ।
క్రియేతి ।
సఙ్కల్పాత్మికా క్రియేత్యర్థః ।
విప్లవేతి ।
నాశేత్యర్థః । విధిప్రతిషేధవిభాగవ్యవహారో న స్యాదితి ఫలితార్థః ।
తదభావవదితి ।
ప్రకృతే తచ్ఛబ్దత్రయేణ హననముచ్యతే, అధర్మ ఇతి చ్ఛేదః ।
నను అనేకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వే గోపదస్య స్వర్గవాగ్వజ్రాదిషు శక్తిర్న స్యాదిత్యత ఆహ –
గవాదిశబ్దానాం త్వితి ।
గవాదిశబ్దానాం నానార్థే శక్తిరఙ్గీకార్యేత్యత్ర హేతుమాహ –
స్వర్గేతి ।
ఇషుశబ్దో బాణవాచకః, గోపదస్య శక్యార్థః పశుః తత్సమ్బన్ధః స్వర్గదిషు నాస్తీతి గోపదస్య లక్షణయా స్వర్గాద్యర్థకత్వం న సమ్భవతీత్యగత్యా నానార్థకత్వమేవ నిశ్చీయత ఇతి భావః ।
తర్హి ప్రకృతేఽపి దీయతాం సైవ నిశ్చయాత్మికా దృష్టిరిత్యాశఙ్కాం వైషమ్యేణ పరిహరతి –
అన్యేతి ।
నఞః శక్యార్థః అభావః తత్సమ్బన్ధోన్యవిరుద్ధయోరస్తీతి నఞో లక్షణయాన్యవిరుద్ధార్థకత్వం కల్పయితుముచితం తస్మాత్తయోః న శక్తిరితి భావః ।
లక్ష్యత్వముదాహృత్య దర్శయతి –
బ్రాహ్మణాదితి ।
నను లిఙాదివిశిష్టధాతురాఖ్యాతపదస్యార్థః, తథా చ ఆఖ్యాతయోగాదిత్యత్ర కథం తస్య ఆఖ్యాతపదస్య ధాతుమాత్రే ప్రయోగ ఇతి చేన్న । ఆఖ్యాతజాని రూపాణీత్యాదివృద్ధవ్యవహారే ఆఖ్యాతైకదేశే ధాతుమాత్రేప్యాఖ్యాతశబ్దప్రయోగస్య దర్శనాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
ప్రకృత ఇతి ।
న హన్తవ్య ఇత్యాదివదిత్యర్థః । చస్త్వర్థకః । అథవా లక్షణాయా అన్యాయ్యత్వాదితి హేత్వన్తరసముచ్చయార్థశ్చశబ్దః । ఆఖ్యాతయోగాదాఖ్యాతైకదేశధాతుయోగాదిత్యర్థః । యద్వేతి – ద్వితీయవ్యాఖ్యానే నఞ్ న ధాతుయోగః కిన్తు ఆఖ్యాతైకదేశప్రత్యయయోగ ఇతి భావః ।
ప్రసజ్యేతి ।
ప్రసక్తేత్యర్థః । హననమిష్టసాధనమేవేతి భ్రాన్త్యా ప్రసక్తహనననిషేధార్థకః నఞ్శబ్ద ఇత్యర్థః ।
ఎవకారవ్యావర్త్యమాహ –
న పర్యుదాసలక్షక ఇతి ।
న విరుద్ధసఙ్కల్పక్రియాలక్షక ఇత్యర్థః । నఞ్శబ్దో లక్షణయా విరుద్ధసఙ్కల్పక్రియార్థకో న భవతీతి భావః ।
ప్రకృత్యర్థస్య హననస్యైవ నఞ్శబ్దాన్వయమఙ్గీకృత్య తదభావోర్థాన్తరం వా న విధేయమిత్యుక్తమిదానీం స్వయమేవాస్వరసం సూచయన్ప్రత్యయార్థ ఎవ నఞ్ సమ్బధ్యత ఇతి వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ –
యద్వేతి ।
నను భవతు ప్రకృతేరుపసర్జనత్వం తథాపి ప్రకృత్యా సహ నఞ్సమ్బన్ధః స్యాదిత్యత ఆహ –
ప్రధానేతి ।
ప్రత్యయార్థః ప్రధానం తేనైవ సమ్బన్ధో వక్తవ్య ఇతి భావః ।
తదేతదాహ –
కిం త్వితి ।
ఇష్టస్య విశేషణమాహ –
ఇష్టం చేతి ।
స్వాపేక్షయేతి ।
ఇష్టాపేక్షయేత్యర్థః । బలవత్ యదనిష్టం తదననుబన్ధి తదసమ్బన్ధీత్యర్థః ।
బలవదనిష్టాసాధనత్వే సతీష్టసాధనత్వం తవ్యప్రత్యయార్థ ఇతి స్ఫుటీకర్తుం ఇష్టవిశేషణేన పర్యవసితమిష్టసాధనత్వస్య విశేషణం కథయన్నన్వయమాహ –
అత్రేతి ।
విశిష్టేతి ।
విశిష్టం చ తత్ ఇష్టసాధనత్వం చేతి కర్మధారయః, తథా చ హననం బలవదనిష్టాసాధనం సత్ ఇష్టసాధనమితి హననే బలవదనిష్టాసాధనత్వవిశిష్టేష్టసాధనత్వం భ్రాన్తిప్రాప్తమనూద్యేత్యర్థః ।
బలవదనిష్టసాధనం హననమితి బుద్ధిర్భవతీతి యత్తత్కథమిత్యత ఆహ –
హననే తావదితి ।
అత్ర హననే విశిష్టేష్టసాధనత్వమనూద్య నేత్యభావబోధనేన ప్రాప్తో విశిష్టాభావో విశేషణాభావాయత్త ఇత్యాహ –
విశిష్టాభావేతి ।
విశేషణవిశిష్టస్యాభావః తద్బుద్ధేర్విషేణాభావే పర్యవసానాదిత్యర్థః । హననే బలవదనిష్టసాధనత్వస్య సత్త్వాత్ తాత్కాలికేష్టసాధనత్వరూపవిశేష్యస్య సత్త్వాచ్చ బలవదనిష్టాసాధనత్వరూపావిశేషణాభావాదేవ బలవదనిష్టాసాధనత్వవిశిష్టేష్టసాధనత్వాభావో వక్తవ్య ఇతి విశిష్టాభావో నఞర్థ ఇత్యనేన విశేషణాభావ ఎవ పర్యవసానాన్నఞర్థ ఇత్యుక్తమితి భావః ।
కిం తద్విశేషణమితి జిజ్ఞాసాయామాహ –
విశేషణం చేతి ।
బలవదనిష్టసాధనత్వం నఞర్థ ఇతి బలవదనిష్టసాధనత్వశరీరప్రవిష్టాభావాంశో నఞర్థ ఇత్యుక్తమితి భావః । బలవదనిష్టాసాధనత్వం నామ బలవదనిష్టసాధనత్వాభావః, తస్య తవ్యప్రత్యయార్థైకదేశస్య విశేషణస్య యోఽభావః నఞర్థరూపః సన్ బలవదనిష్టసాధనత్వరూప ఎవ అభావాభావస్య భావరూపత్వాత్ , తథా చ చరమాభావాంశమాదాయ బలవదనిష్టసాధనత్వం నఞర్థ ఇతి భావః ।
పరిపాలికేతి ।
రక్షణహేతురిత్యర్థః ।
ప్రకృత్యర్థాభావబుద్ధివదితి ।
యథా హననాభావబుద్ధిరౌదాసీన్యే కారణం తథా విశేషణవిశిష్టవిశేష్యం తవ్యప్రత్యయార్థస్తదభావో నఞర్థః తద్బుద్ధిరౌదాసీన్యే కారణమిత్యర్థః । ప్రథమవ్యాఖ్యానే హననాభావో దుఃఖాభావహేతురితి ప్రకృత్యర్థాభావవిశేష్యకదుఃఖాభావహేతుత్వప్రకారకబుద్ధ్యా హననం దుఃఖసాధనమితి అర్థాత్ జ్ఞానముత్పద్యతే తేన జ్ఞానేన హననస్య ఇష్టసాధనత్వభ్రాన్తినివృత్తిద్వారా హననాత్పురుషో నివర్తతే ఇతి ప్రయత్నరూపా నివృత్తిరుత్పద్యతే తయా సిద్ధమౌదాసీన్యం హననప్రాగభావరూపం తథైవ తిష్ఠతీతి ప్రకృత్యర్థాభావబుద్ధిరౌదాసీన్యే కారణమితి వ్యపదిశ్యతే । ద్వితీయవ్యాఖ్యానే తు హననం బలవదనిష్టసాధనమితి హననవిశేష్యకప్రత్యయార్థైకదేశస్య భావప్రకారకబుద్ధ్యా హననే విశిష్టేష్టసాధనత్వభ్రాన్తినాశద్వారా హననాత్పురుషో నివర్తతే ఇతి ప్రయత్నరూపా నివృత్తిరుత్పద్యతే తయా హననప్రాగభావరూపమౌదాసీన్యం సిద్ధం తథైవ తిష్ఠతి తస్మాత్ప్రత్యయార్థాభావబద్ధిరౌదాసీన్యే కారణమితి వ్యపదిశ్యత ఇతి నిష్కృష్టార్థః । ప్రథమవ్యాఖ్యానేఽనిష్టసాధనత్వమార్థికతయా బోధ్యతే ద్వితీయే తు ప్రత్యయనఞ్శబ్దాభ్యాం బోధ్యతే ఇతి భేదః । ప్రథమే ఇష్టసాధనత్వమాత్రం తవ్యప్రత్యయార్థః తేనైవ ఉక్తరీత్యా ఔదాసీన్యనిర్వాహాత్ , ద్వితీయే బలవదనిష్టాసాధనత్వవిశిష్టసాధనత్వం తవ్యప్రత్యయార్థ ఇతి భేదః ।
ఔదాసీన్యాత్ప్రచ్యుతిరూపేతి ।
ఔదాసీన్యనాశరూపేత్యర్థః । యదా పురుషస్య హననే ప్రవృత్తిస్తదా హననప్రాగభావనాశో భవతీతి ప్రాగభావనాశరూపా ప్రవృత్తిరితి భావః ।
నను నఞర్థాభావబుద్ధినాశోక్త్యా శఙ్కాయాః కః పరిహార ఇత్యత ఆహ –
ఇత్యక్షరార్థ ఇతి ।
తాత్పర్యార్థేన శఙ్కాం పరిహరతి –
రాగనాశ ఇతి ।
అక్షరార్థేన శఙ్కాం పరిహర్తుం వ్యాఖ్యానాన్తరమాహ –
యద్వేతి ।
సా క్రియేతి ।
హననే ప్రవృత్తిరూపా క్రియేత్యర్థః । అనిష్టసాధనత్వజ్ఞానేన రాగనాశాత్ స్వయమేవ క్రియా శామ్యతీతి భావః ।
పరపక్షే త్వితి ।
నిషేధవాక్యస్య కార్యపరత్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
’తస్మాత్ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యమేవే’త్యాద్యుపసంహారభాష్యార్థం సఙ్గృహ్ణాతి –
తస్మాత్తదభావ ఎవ నఞర్థ ఇతి ।
తస్మాన్నఞర్థకార్యార్థకత్వాభావాదిత్యర్థః । తదభావః తయోరభావ ఇతి విగ్రహః, తయోః ప్రకృత్యర్థప్రత్యయార్థయోరభావ ఎవ ఇత్యనేన ప్రసక్తక్రియేత్యాదిభాష్యార్థ ఇతి, నఞర్థ ఇత్యనేన ప్రతిషేధార్థ ఇతి భాష్యార్థశ్చ సఙ్గృహీత ఇతి భావః । ఎవకారో తదన్యతద్విరుద్ధవ్యవచ్ఛేదార్థకః ।
నను హననాభావం ఇష్టసాధనమితి జ్ఞానస్య జాయమానత్వేన విధేయత్వాత్ కథం నిషేధవాక్యస్య కార్యార్థకత్వం నాస్తీత్యత ఆహ –
భావార్థాభావేనేతి ।
విధేయార్థభావేనేత్యర్థః । మానసం తు జ్ఞానం ప్రమాణప్రమేయజన్యం న కృతిజన్యకార్యం తస్మాన్న కార్యపరత్వం వాక్యస్యేతి భావః ।
ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యం యస్మాద్విశిష్టాభావాయత్తం తస్మాద్విశిష్టాభావమేవ ’బ్రాహ్మణో న హన్తవ్య’ ఇత్యాదిషు ప్రతిషేధార్థం మన్యామహ ఇత్యపేక్షితపదాన్యధ్యాహృత్య ఉపసంహారభాష్యం వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ –
యద్వేతి ।
యద్వా నఞ్ప్రకృత్యేత్యుక్తపక్ష ఇత్యర్థః ।
యస్మాదితి ।
నఞ్కార్యార్థకత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ఔదాసీన్యం విశిష్టాభావసాధ్యమేవ న కార్యసాధ్యం కార్యస్యాభావాదిత్యభిప్రేత్యోక్తం -
విశష్టాభావాయత్తమితి ।
యద్వేతి – ద్వితీయవ్యాఖ్యానే బలవదనిష్టాసాధనత్వవిశిష్టేష్టసాధనత్వం తవ్యప్రత్యయార్థ ఇత్యుక్తం తథా చ విశిష్టస్య ప్రత్యయార్థస్య యః అభావః తేనాయత్తం సమ్పాదితమిత్యర్థః । నివృత్త్యుపలక్షితమౌదాసీన్యం యస్మాన్నఞ్కార్యార్థకత్వాభావాద్విశిష్టాభావాయత్తమేవ న కార్యాయత్తం తస్మాన్నఞ్కార్యార్థకత్వాభావేన ఔదాసీన్యస్య విశిష్టాభావాయత్తత్వాద్విశిష్టాభావ ఎవ నఞర్థ ఇతి పదజాతమధ్యాహృత్య ఉపసంహారవాక్యం యద్వేతి పక్షే వ్యాఖ్యేయమితి ఫలితార్థః । ఔదాసీన్యం హి నఞర్థాయత్తం తస్య విశిష్టాభావాయత్తం చేద్విశిష్టాభావ ఎవ నఞర్థ ఇతి పర్యవసితమితి భావః । ఎతేన ప్రథమపక్షోక్తప్రకృత్యర్థాభావ ఎవోపసంహృతః న ప్రత్యయార్థాభావః ద్వితీయపక్షోక్తః వాక్యస్య తద్బోధకత్వాభావాదితి నిరస్తమ్ । అధ్యాహారేణ వాక్యస్య ప్రత్యయార్థాభావబోధకత్వేనాపి వ్యాఖ్యాతత్వాదితి సుధీభిర్విభావనీయమ్ ।
నను ప్రథమవ్యాఖ్యానే హననాభావః ద్వితీయే విశిష్టాభావో నఞర్థశ్చేత్తత్సాధ్యమౌదాసీన్యం భవత్యేవ కిముపలక్షితత్వవిశేషణేనేత్యత ఆహ –
స్వతఃసిద్ధస్యేతి ।
అత్రాభావారూపా నివృత్తిః నఞర్థః ప్రకృత్యర్థాభావబుద్ధౌ ప్రకృత్యర్థాభావస్య నఞర్థస్య హేతుత్వం విద్యతే ప్రమాయాః వస్తుతన్త్రత్వాత్తద్బుద్ధిద్వారా ప్రయత్నరూపనివృత్తిం ప్రతి హేతుత్వం నఞర్థస్య నివృత్తిద్వారా హేతుత్వమౌదాసీన్యం ప్రతి తస్మాన్నఞర్థసాధ్యత్వమౌదాసీన్యస్యేతి భావః । ఎవం ప్రత్యయార్థాభావబుద్ధౌ విజ్ఞేయమ్ । నన్వనాదిసిద్ధస్య ప్రాగభావరూపస్యౌదాసీన్యం కథం తత్సాధ్యత్వమితి చేత్ । సాధ్యోపరాగేణేతి బ్రూమః । తథాహి యదా హి పురుషే ప్రయత్నవిశేషరూపా నివృత్తిస్తదా హననప్రాగభావ ఇత్యన్వయవ్యాప్తిబలాత్సామానాధికరణ్యేన సమ్బన్ధేన సిద్ధస్య నివృత్తిరూపసాధ్యసమ్బన్ధిత్వమిత్యేతావతా సాధ్యత్వమౌపచారికమిత్యనవద్యమ్ ।
నను ’నేక్షేతోద్యన్తమాదిత్యమి’త్యాదౌ ఈక్షణవిరోధినీ మానసీసఙ్కల్పక్రియా నేక్షేతేతి విధీయతే యథా తథా ’న హన్యాదితి’ హననవిరోధినీ మానసీ సఙ్కల్పక్రియా ఎవ విధీయతామిత్యత ఆహ –
తస్య బటోరితి ।
ప్రాజాపత్యసంజ్ఞకం వ్రతమిత్యర్థః । తస్య బటోర్వ్రతమితి గురుశుశ్రూషయాద్యనుష్ఠేయక్రియారూపకార్యోపక్రమాత్తు విరోధిసఙ్కల్పక్రియాయాం నఞ్శబ్దస్య లక్షణా అఙ్గీకృతా తద్వదత్ర కిం నాపవాదకం కిఞ్చిదస్తి యేన విరోధిక్రియాయాం లక్షణామఙ్గీకృత్య సా విధేయతేతి భావః ।
నామధాత్వర్థేతి ।
’అగౌరసురా’ ఇత్యాదౌ నామార్థయుక్తత్వం ’నేక్షేతే’త్యత్ర ధార్థత్వయుక్తత్వమితి వివేకః ।
’ప్రజాపతివ్రతాదిభ్యోఽన్యత్ర బ్రాహ్మణో న హన్తవ్య’ ఇత్యాదిషు ప్రతిషేధార్థం మన్యామహ ఇతి భాష్యయోజనామభిప్రేత్య వ్యాచష్టే –
ఎతేభ్య ఇతి ।
అన్యత్ర అన్యేషు బ్రాహ్మణో న హన్తవ్య ఇత్యాదిష్విత్యర్థః । నను ’ న హన్యాది’త్యాదౌ ధాత్వర్థయోగే సతి నఞః కథమభావార్థకత్వం ’నామధాత్వర్థయోగే తు నైవ నఞ్ప్రతిషేధక’ ఇతి వచనవిరోధాత్ । అత్రోచ్యతే । వచనస్యాయమభిప్రాయః – యత్రాపవాదకమస్తి తత్ర నామధత్వర్థయోగేపి స నైవాభావర్థకో నఞ్ భవతీతి, అత ఎవ ’నేక్షేతోద్యన్తమాదిత్యమి’త్యత్ర కార్యోపక్రమస్యాపవాదకస్య సత్త్వాన్నఞో నాభావార్థకత్వం కిన్తు ఈక్షణవిరోధిసఙ్కల్పక్రియాకత్వం ’న హన్యాది’త్యాదౌ తు కస్యచిదప్యపవాదకస్యాభావాన్నఞః అభావార్థకత్వమేవ యుక్తమితి శ్రీవివరణాచార్యైర్బహుధా ప్రపఞ్చితమ్ , తస్మాద్వచనవిరోధాభావా’న్న హన్యాది’త్యాదౌ ధాత్వర్థాద్యన్వితోపి నఞ్ ప్రతిషేధార్థక ఎవేతి భావః ।
తస్మాదిత్యస్యార్థమాహ –
వేదాన్తానాం స్వార్థే ఫలవత్త్వాదితి ।
పురుషార్థానుపయోగాదిత్యస్యార్థమాహ –
వ్యర్థేతి ।
ఉపాఖ్యానపదస్యార్థమాహ –
కథేతి ।
వ్యర్థకథాప్రతిపాదకార్థవాదవిషయమానర్థక్యసూత్రమిత్యర్థః ।
భాష్యే సింహావలోకనన్యాయేన వృత్తికారమతోక్తమనువదతి –
యదప్యుక్తమితి ।
రాజాసౌ గచ్ఛతీతి వాక్యమాదిశబ్దగ్రాహ్యమ్ । యథా లోకవార్తాం నిమిత్తీకృత్య ప్రవృత్తస్య రజాసౌ గచ్ఛతీతి సిద్ధరాజగమనప్రతిపాదకవాక్యస్య ప్రయోజనాభావః తద్వద్వేదాన్తశాస్త్రస్యేతి భావః ।
దృష్టత్వాదితి ।
తథా చ దృష్టాన్తవైషమ్యమితి భావః ।
న హి శరీరాద్యాత్మేతి ।
భయాదిమత్త్వం న హి భవతీత్యన్వయః ।
మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తమితి ।
దేహాభిమాననిమిత్తమిత్యర్థః । న హి ధనిన ఇతి । దుఃఖం న హి భవతీత్యన్వయః । సుఖం న హి భవతీత్యన్వయః ।
వ్యాఖ్యానే –
సాక్షాత్కారాదితి ।
దేహే విద్యమానేపి సాక్షాత్కారేణ దేహాభిమానాభావాత్ జీవతోపి ముక్తిర్దురపన్హవేతి సదృష్టాన్తమాహేత్యర్థః ।
జీవన్ముక్తావితి ।
దేహాభిమానరాహిత్యమభివ్యక్తాసఙ్గాత్మస్వరూపం జీవన్ముక్తిః తస్యామిత్యర్థః ।
జీవతోఽశరీరత్వమితి ।
అశరీరత్వం శ్రుత్యా ప్రతిపాద్యతే తదేవ జీవన్ముక్తిశ్చేత్ జీవతః పురుషస్య శరీరసమ్బన్ధరాహిత్యరూపాశరీరత్వస్య విరుద్ధత్వాన్న జీవన్ముక్తిరితి శఙ్కార్థః ।
న చ శరీరసమ్బన్ధరాహిత్యమశరీరత్వం కిన్తు తత్త్వజ్ఞానేన ఆత్మనో దేహసమ్బన్ధభ్రాన్తినాశాత్ శరీరాద్యభిమానరాహిత్యం భవతి తదేవాశరీరత్వం తదేవ చ జీవన్ముక్తిస్తథా చ న జీవతో జీవన్ముక్తివిరోధ ఇతి ప్రతిపాదకం భాష్యమవతారయతి –
అసఙ్గాత్మస్వరూపం త్వితి ।
తుశబ్దః పక్షాన్తరద్యోతకః । నిత్యస్యాసఙ్గాత్మస్వరూపస్య తత్త్వజ్ఞానేనాభివ్యక్తిః అభివ్యఙ్గ్యాసఙ్గాత్మస్వరూపం వా జీవన్ముక్తిరిత్యర్థః ।
అవోచామేతి ।
అనుష్ఠేయకర్మఫలవిలక్షణం మోక్షాఖ్యమశరీరం నిత్యమితి సిద్ధమిత్యత్రావోచామేతి భాష్యార్థః ।
తన్నాశార్థమితి ।
అనాదిసిద్ధత్వేన సత్యో యః సమ్బన్ధస్తన్నాశార్థముపాసనారూపకార్యాపేక్షేతి వేదాన్తానాం కార్యపరత్వమితి భావః । ’ఆత్మనః శరీరే’త్యాది ’ప్రత్యక్ష’ ఇత్యతః ప్రాక్తనో గ్రన్థః స్పష్టార్థః । ప్రత్యక్షః ప్రత్యక్షవిషయ ఇత్యర్థః । ప్రత్యక్షేణాత్మనః పూర్వకర్మకృతత్వవిశిష్టదేహసమ్బమ్ధో న హి దృశ్యతే ఇతి భావః । ’నాప్యస్తి కశ్చి’దిత్యాది ’యేన తస్య గౌణముఖ్యతే’త్యన్తః ప్రాక్తనో గ్రన్థస్త్వతిరోహితార్థః । యేన పురుషేణేత్యర్థః । తస్య వస్తుభేదజ్ఞానవతః పురుషస్యేత్యర్థః ।
భాష్యే – యే తు దేహాదావాత్మాభిమానో న మిథ్యా కిన్తు ఆత్మీయత్వగుణయోగాద్గౌణః మాణవకాదౌ సింహాద్యభిమాన ఇతీవేతి వదన్తి తన్మతం దూషయితుం ఉపన్యస్యతి –
తత్రాహురితి ।
ఆత్మీయత్వగుణం జ్ఞాపయతి –
ఆత్మీయేతి ।
ఆత్మీయత్వం ఆత్మసమ్బన్ధిత్వం తచ్చాత్మసమ్బన్ధ ఎవ స చ ద్వినిష్ఠత్వాద్గుణ ఇతి భావః । అత్ర దేహోఽహమితి భాసమానత్వం వా గుణ ఇతి విజ్ఞేయమ్ ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
యస్య హి ప్రసిద్ధ ఇతి ।
యస్య చైత్రస్య మైత్రసింహయోర్భేదః ప్రసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
తతశ్చాన్య ఇతి ।
ముఖ్యాత్ సింహాదన్యో మైత్ర ఇత్యర్థః ।
తస్యేతి ।
చైత్రస్యేత్యర్థః ।
తస్మిన్ పురుషే ఇతి ।
సింహాదన్యస్మిన్మైత్రనామకే పురుష ఇత్యర్థః । సింహాదన్యో మైత్రో మైత్రాదన్యః సింహ ఇతి పరస్పరభేదజ్ఞానవతశ్చైత్రస్య సింహే సింహశబ్దప్రత్యయౌ ముఖ్యౌ మైత్రే తు తౌ శౌర్యాదిగుణయోగాద్గౌణౌ భవతః తదా చైత్రస్య గౌణముఖ్యజ్ఞానాశ్రయత్వం గౌణాదిజ్ఞానహేతోర్భేదజ్ఞానస్య సత్త్వాదితి భావః ।
న గౌణావితి ।
భేదజ్ఞానరూపహేతోరభావాదితి భావః ।
సంశయహేతుమాహ –
మన్దేతి ।
ద్వికోటికముదాహృత్య ఎకకోటికస్థలముదాహరతి –
యథా వేతి ।
కథం గౌణావితి ।
ఆత్మానాత్మనోర్భేదజ్ఞానాభావేన హేతోరభావాదితి భావః । ఆత్మానాత్మవివేకినామపి శ్రవణమననకుశలతామాత్రపణ్డితానామిత్యర్థః । అనుత్పన్నతత్త్వసాక్షాత్కారాణామితి యావత్ ।
అజావీతి ।
అవిరజావిశేషః స్త్రీరూపః ।
అవివిక్తావితి ।
ఆత్మానాత్మవివేకినోత్పద్యమానావిత్యర్థః ।
నిశ్చితావితి ।
విషయనిశ్చితత్వాపాదకావిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానే – నను భ్రాన్తేరుచితకారణజన్యత్వాత్కథమకస్మాదితి కారణం వినైవ జాతత్వముచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య దృష్టరూపాయాః రజతైకపక్షపాతిన్యాః భ్రమసామగ్ర్యాః అసమ్భవాదదృష్టాద్యపేక్షత్వమకస్మాచ్ఛబ్దేన వివక్షితమాహ –
అతర్కితాదృష్టాదినేతి ।
భ్రమరూపకార్యోత్పత్తేః పూర్వం ప్రమాణేనానిశ్చితత్వమదృష్టస్య అతర్కితత్వమ్ । ఎతేన కార్యైకోన్నేయమదృష్టమిత్యుక్తం భవతి । ఆదిశబ్దేన ’సదృశాదృష్టచిన్తాద్యాః స్మృతిబీజస్య బోధకా’ ఇతి శ్లోకోక్తచిన్తాదికముచ్యతే । తథా చ దృష్టకారణస్య రజతకోట్యేకపక్షపాతినః నిరూపయితుమశక్యత్వాదదృష్టాదికమేవ తదసాధారణం కల్ప్యతే, అదృష్టస్య కార్యైకోన్నేయతయా యథార్థకార్యమేవ తత్కల్ప్యతే, ఎతదభిప్రాయేణైవ అదృష్టస్య అతర్కితత్వవిశేషణం దత్తమితి భావః । దృష్టరూపాయాః రజతైకపక్షపాతిభ్రమసామగ్ర్యాః నిరూపయితుమశక్యత్వం బహుధా బ్రహ్మవిద్యాభరణే శ్రీగురుచరణైః ప్రపఞ్చితమిహ విస్తరభయాదుపరమ్యతే । ప్రాణితీతి ప్రాణ – ఇత్యతః ప్రాక్తనో గ్రన్థః స్ఫుటార్థః ।
ప్రాణశబ్దాస్య ఫలితార్థమాహ –
జీవన్నపీతి ।
’పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి’ భాష్యవ్యాఖ్యానావసరే బాధితాధ్యాసానువృత్త్యా హ్యపరోక్షజ్ఞానినాం వ్యవహార ఇతి సమన్వయసూత్రే వక్ష్యత ఇత్యుక్తమ్ తదత్ర భాష్యార్థకథనద్వారా ద్యోతయిత్వా శ్రుత్యర్థకథనద్వారా స్ఫుటయతి –
వస్తుత ఇతి ।
సమన్వయసూత్రార్థోపసంహారవ్యాజేన తత్సూత్రప్రథమవర్ణకార్థం స్ఫోరయతి –
బ్రహ్మాత్మజ్ఞానాదితి ।
అవాన్తరవాక్యభేదేనేతి ।
’మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్య’ ఇత్యవాన్తరవాక్యభేదేనేత్యర్థః । ’ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః’ ఇత్యాదికమత్ర మహావాక్యమితి విజ్ఞేయమ్ ।
శ్రవణమితి ।
బ్రహ్మాత్మవిషయకశాబ్దజ్ఞానే కారణత్వేన వేదాన్తరూపశబ్దస్య ప్రాధాన్యం తద్గోచరత్వేన శ్రవణజ్ఞానకరణం సత్ప్రధానమిత్యర్థః ।
నియమేతి ।
నియమవిధిపక్షే వేదాన్తవాక్యైరేవ శ్రవణం కర్తవ్యమిత్యాకారకనియమస్యాదృష్టద్వారా జ్ఞానే ఉపయోగః, తథా చోద్దేశ్యత్వాదజ్ఞానం సర్వప్రధానం భవతి శ్రవణాపేక్షయా వేదాన్తశాస్త్రం తు ప్రధానం మననాపేక్షయా శ్రవణం తు ప్రధానం భవతీతి భావః । ఇయాంస్తు విశేషః । శ్రవణం ప్రతి మననాదికం అఙ్గం జ్ఞానం ప్రతి నియమాద్యదృష్టం కారణమితి ।
సర్వాపేక్షేతి ।
’సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవదితి ’ భగవతః శ్రీవేదవ్యాసస్య సూత్రమ్ । తస్యార్థః । విద్యాయాః స్వోత్పత్తౌ సర్వేషాం ఆశ్రమకర్మణాం అపేక్షాస్తి । కుతః ? యజ్ఞాదిశ్రుతేః సర్వకర్మణాం జ్ఞానసాధనత్వబోధికాయాః ’తమేతం వేదానువచనేన’ ఇత్యాదిశ్రతేరిత్యర్థః ।
నను విద్యాయాః స్వోత్పత్తౌ పరమ్పరయా కర్మాపేక్షావత్ మోక్షేపి తదపేక్షాస్త్విత్యత ఆహ –
అశ్వవదితి ।
యథా అశ్వో యోగ్యతాబలాద్రథచర్యాయాం నియుజ్యతే న లాఙ్గలకర్మణి తదభావాత్ తద్వత్కర్మణాం మోక్షే యోగ్యతాయా అభావాన్నాపేక్ష్యత ఇత్యర్థః । తథా చ జ్ఞానోత్పత్తౌ నియమాదృష్టం కారణం న మోక్షోత్పత్తావయోగ్యత్వాదిత్యత్ర సర్వాపేక్షాన్యాయ ఉపపాదిత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
అన్యత్రేత్యస్యార్థమాహ –
విధేయజ్ఞాన ఇతి ।
తచ్ఛబ్దార్థమాహ –
వినియుక్తత్వమితి ।
జ్ఞానేనైవ మోక్షరూపఫలలాభాత్ యేన ఫలార్థం జ్ఞాతస్య బ్రహ్మణః విధేయజ్ఞానే వినియుక్తత్వం స్యాత్తస్మాన్న విధిశేషత్వమితి భావః ।
పునరారబ్ధవృత్తికారమతనిరాసోపసంహారద్వారా ద్వితీయవర్ణకార్థముపసంహరతీత్యభిప్రేత్య ప్రతీకమాదాయ తచ్ఛబ్దాతఃశబ్దయోరర్థమాహ –
తస్మాదితి ।
సూత్రమితి ।
ఇదానీం వర్ణకద్వయేనోక్తమర్థం అనువదన్ సమన్వయసూత్రం యోజయతీత్యర్థః । భాష్యే స్వతన్త్రమిత్యనేన ద్వితీయవర్ణకార్థ ఉక్తః శాస్త్రప్రమాణకమిత్యనేన ప్రథమవర్ణకార్థ ఉక్త ఇతి వివేకః ।
ఆరభ్యమాణం చేతి ।
యద్యర్థకః చశబ్దః, పృథక్ సూత్రం యద్యారబ్ధవ్యం తర్హ్య’థాతః పరిశిష్టధర్మజిజ్ఞాసే’త్యేవ ఆరబ్ధవ్యం స్యాదితి భావః ।
వ్యాఖ్యానే –
మానసధర్మవిచారార్థమితి ।
మానసోపాసనారూపాన్తరధర్మవిచారార్థమిత్యర్థః ।
ఉపాసనారూపాన్తరధర్మజిజ్ఞాస్యత్వపక్షే పూర్వవాద్యభిప్రాయేణ రచితసూత్రస్యార్థమాహ –
అథ బాహ్యేతి ।
తృతీయాధ్యాయ ఇతి ।
పూర్వతన్త్రస్య తృతీయాధ్యాయ ఇత్యర్థః ।
అథశబ్దార్థముక్త్వా అతఃశబ్దార్థమాహ –
శేషిణేతి ।
ఎవమారభ్యేతేతి మానసోపాసనారూపధర్మజిజ్ఞాసా ప్రస్తుతా చేదథాతః పరిశిష్టధర్మజిజ్ఞాసేత్యేవమారభ్యేత న త్వారబ్ధమ్ , తథాచాథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యేవారబ్ధత్వాన్నాన్తరోపాసనా ప్రస్తుతేతి గమ్యతే తస్మాత్తదర్థమారమ్భ ఇత్యయుక్తమితి భావః । నను తర్హి పుర్వకాణ్డేప్యవిచారితత్వాత్ కథమాన్తరోపాసనా జ్ఞాతవ్యేతి చేత్ । కిం నిష్ఠోఽయమపరాధః బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యారబ్ధత్వాత్ ’ఆన్తరోపాసనార్థమారమ్భ’ ఇత్యయుక్తమిత్యుక్తమ్ , అత ఎవోపాసనాని ప్రసక్తానుప్రసక్త్యా ఉత్తరత్ర విచారితానీతి మన్తవ్యమ్ ।
సూత్రాణామితి ।
సూత్రకరణమిత్యర్థః । సూత్రరచనా యుక్తేతి భావః ।
చక్షురాదీన్యద్వైతాత్మావగతౌ సత్యాం ప్రమేయాదిరహితత్వాత్ప్రమాణాని భవితుం నార్హన్తీతి భాష్యార్థమాహ –
న పశ్చాదితి ।
హేతులాభార్థం ప్రథమతః ప్రథమశ్లోకస్య ఉత్తరార్ధం వ్యాచష్టే –
సదబాధితమితి ।
ప్రతీకమాదయాత్మశబ్దార్థమాహ –
ఆత్మేతి ।
విషయానాదత్త ఇత్యాత్మశబ్దార్థముక్త్వా తాత్పర్యమాహ –
సాక్షీతి ।
ఆత్మా త్రివిధః గౌణాత్మా మిథ్యాత్మా ముఖ్యాత్మా చేతి । ఆద్య ఆహ –
పుత్రాదిరితి ।
గౌణశ్చాసావాత్మాభిమానశ్చేతి విగ్రహః । పుత్రదారాదిషు ఆత్మాభిమానో గౌణః యథా స్వసుఖేన సుఖీ స్వదుఃఖేన దుఃఖీ తథా పుత్రదారాదిగతేనాపీతి సోయం గౌణః న మిథ్యాభిమానః భేదస్యానుభవసిద్ధత్వాత్తథా చ పుత్రదారాదిష్వహమిత్యాత్మాభిమానేన పుత్రాదిర్గౌణాత్మేతి భావః ।
ద్వితీయ ఆహ –
నరోహమితి ।
దేహేన్ద్రియాదిష్వభేదానుభవేన భేదజ్ఞానాభావాన్నాత్మాభిమానో గౌణః కిన్తు శుక్తౌ రజతజ్ఞానవన్మిథ్యా తథా చ దేహాదావహమిత్యభిమానేన దేహాదిర్మిథ్యాత్మేతి భావః ।
ముఖ్యాత్మానం నిరూపయితుం ద్వితీయశ్లోకమవతారయతి –
నన్వితి ।
అన్వేష్టవ్యేత్యస్య వ్యాఖ్యానం –
జ్ఞాతవ్యేతి ।
అన్విష్టపదస్యార్థమాహ –
జ్ఞాత ఇతి ।
తృతీయశ్లోకమవతారయతి –
ప్రమాతృత్వస్యేతి ।
యద్వదిత్యస్యార్థమాహ –
యథేతి ।
ఆత్మాబోధావధి ప్రామాణ్యమిత్యన్వయః ।
నను జ్ఞానానన్తరం యథా చక్షురాదీనాం అప్రామాణ్యం తథా వేదాన్తానామప్రామాణ్యం స్యాత్ ఇత్యత ఆహ –
వేదాన్తానాన్త్వితి ।
జ్ఞానానన్తరం వేదాన్తానాం మిథ్యాత్వేపి అబాధ్యవస్తుబోధకత్వాత్ నాప్రామాణ్యమ్ । న చ తర్హి ప్రామాణ్యం స్యాదితి వాచ్యమ్ । అద్వైతజ్ఞానినః శబ్దతజ్జన్యప్రమాయా అభావేన ప్రమాకరణత్వరూపప్రామాణ్యస్యాభావాత్ , తస్మాత్ జ్ఞానానన్తరం వేదాన్తానాం నాప్రామాణ్యం న ప్రామాణ్యం చేతి రహస్యమ్ ।
అకః సవర్ణే దీర్ఘ ఇతి – సూత్రేణాత్మనిశ్చయాదిత్యత్ర సన్ధిమభిప్రేత్య ప్రతీకమాదాయ పదవిభాగమాహ –
ఆత్మనిశ్చయాదితి ।
ఆబ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కారాదిత్యర్థః ।
శఙ్కాయాః కః పరిహార ఇతి జిజ్ఞాసాయామాహ –
ప్రమాతృత్వస్యేతి ।
అద్వితీయనిరతిశయానన్దచైతన్యైకజ్ఞానసర్వజ్ఞసర్వేశ్వరసర్వశక్తినిరవయవస్వప్రకాశప్రత్యగ్భూతబ్రహ్మాత్మన్యపరోక్షానుభవాత్ప్రాగ్భేదాత్మప్రత్యయవత్సర్వో వ్యవహారో యథా దర్శనముపపద్యతే అస్మింశ్చాపరోక్షే అవభాసమానాదిప్రమాత్రాదిబాధాత్సర్వో వ్యవహారో నివర్తత ఇతి శ్లోకార్థః ।
స్వాభిమతమిష్టదేవతానామోచ్చారణపూర్వకం ఫలితం సమన్వయార్థమాహ –
రామనామ్నీతి ।