श्रीरामानन्दयतिप्रणीता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಭಾಷ್ಯರತ್ನಪ್ರಭಾವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಶ್ರೀರಾಮಾನಂದಯತಿಪ್ರಣೀತಾ ।
ಯಮಿಹ ಕಾರುಣಿಕಂ ಶರಣಂ ಗತೋಽಪ್ಯರಿಸಹೋದರ ಆಪ ಮಹತ್ಪದಮ್ ।
ತಮಹಮಾಶು ಹರಿಂ ಪರಮಾಶ್ರಯೇ ಜನಕಜಾಂಕಮನಂತಸುಖಾಕೃತಿಮ್ ॥ ೧ ॥
ಶ್ರೀಗೌರ್ಯಾ ಸಕಲಾರ್ಥದಂ ನಿಜಪದಾಂಭೋಜೇನ ಮುಕ್ತಿಪ್ರದಂ ಪ್ರೌಢಂ ವಿಘ್ನವನಂ ಹರಂತಮನಘಂ ಶ್ರೀಢುಂಢಿತುಂಡಾಸಿನಾ ।
ವಂದೇ ಚರ್ಮಕಪಾಲಿಕೋಪಕರಣೈರ್ವೈರಾಗ್ಯಸೌಖ್ಯಾತ್ಪರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರದಿಶಂತಮಂತವಿಧುರಂ ಶ್ರೀಕಾಶಿಕೇಶಂ ಶಿವಮ್ ॥ ೨ ॥
ಯತ್ಕೃಪಾಲವಮಾತ್ರೇಣ ಮೂಕೋ ಭವತಿ ಪಂಡಿತಃ ।
ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಶರೀರಾಂ ತಾಂ ವಾಣೀಂ ವೀಣಾಕರಾಂ ಭಜೇ ॥ ೩ ॥
ಕಾಮಾಕ್ಷೀದತ್ತದುಗ್ಧಪ್ರಚುರಸುರನುತಪ್ರಾಜ್ಯಭೋಜ್ಯಾಧಿಪೂಜ್ಯಶ್ರೀಗೌರೀನಾಯಕಾಭಿತ್ಪ್ರಕಟನಶಿವರಾಮಾರ್ಯಲಬ್ಧಾತ್ಮಬೋಧೈಃ ।
ಶ್ರೀಮದ್ಗೋಪಾಲಗೀರ್ಭಿಃ ಪ್ರಕಟಿತಪರಮಾದ್ವೈತಭಾಸಾಸ್ಮಿತಾಸ್ಯಶ್ರೀಮದ್ಗೋವಿಂದವಾಣೀಚರಣಕಮಲಗೋ ನಿರ್ವೃತೋಽಹಂ ಯಥಾಲಿಃ ॥ ೪ ॥
ಶ್ರೀಶಂಕರಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಂ ಪ್ರಣಮ್ಯ ವ್ಯಾಸಂ ಹರಿಂ ಸೂತ್ರಕೃತಂ ಚ ವಚ್ಮಿ ।
ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯತೀರ್ಥೇ ಪರಹಂಸತುಷ್ಟ್ಯೈ ವಾಗ್ಜಾಲಬಂಧಚ್ಛಿದಮಭ್ಯುಪಾಯಮ್ ॥ ೫ ॥
ವಿಸ್ತೃತಗ್ರಂಥವೀಕ್ಷಾಯಾಮಲಸಂ ಯಸ್ಯ ಮಾನಸಮ್ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ತದರ್ಥಮಾರಬ್ಧಾ ಭಾಷ್ಯರತ್ನಪ್ರಭಾಭಿಧಾ ॥ ೬ ॥
ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಾಕ್ಶುದ್ಧಿಮಾಪ್ನುಯಾತ್ ।
ಇತಿ ಶ್ರಮೋ ಮೇ ಸಫಲೋ ಗಂಗಾಂ ರಥ್ಯೋದಕಂ ಯಥಾ ॥ ೭ ॥
ಯದಜ್ಞಾನಸಮುದ್ಭೂತಮಿಂದ್ರಜಾಲಮಿದಂ ಜಗತ್ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಸುಖಾನಂತಂ ತದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಭಯಮ್ ॥ ೮ ॥
ಇಹ ಖಲು ‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ’(ಶ॰ಬ್ರಾ॰ ೧೧-೫೭) ಇತಿ ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ (ತೈ.ಉ. ೩ । ೧ । ೧), ’ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೭ । ೧), ’ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರವಣವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಅಮೃತತ್ವಕಾಮೇನಾದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರ ಏವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ತೇನ ಕಾಮ್ಯೇನ ನಿಯಮವಿಧಿನಾರ್ಥಾದ್ಭಿನ್ನಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ,* ವೈದಿಕಾನಾಂ ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಾ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ವಸ್ತುಗತಿಃ । ತತ್ರ ಕಶ್ಚಿದಿಹ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾನುಷ್ಟಿತಯಜ್ಞಾದಿಭಿರ್ನಿತಾಂತವಿಮಲಸ್ವಾಂತೋಽಸ್ಯ* ಶ್ರವಣವಿಧೇಃ ಕೋ ವಿಷಯಃ, ಕಿಂ ಫಲಮ್ , ಕೋಽಧಿಕಾರೀ, ಕಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸತೇ । ತಂ ಜಿಜ್ಞಾಸುಮುಪಲಭಮಾನೋ ಭಗವಾನ್ಬಾದರಾಯಣಸ್ತದನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಪ್ರಯೋಜಕಂ* ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣೇತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ರಚಯಾಂಚಕಾರ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ॥ ನನ್ವನುಬಂಧಜಾತಂ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈರೇವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ - ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯವತ್ಯಾ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’ (ಛಾ.ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ (ಬೃ॰ಉ॰ ೩-೪-೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಭೂಮಾತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಸ್ತತೋಽನ್ಯದನಿತ್ಯಮಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಿತಿ* ವಿವೇಕೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಕರ್ಮಣಾ ಕೃಷ್ಯಾದಿನಾ ಚಿತಃ ಸಂಪಾದಿತಃ ಸಸ್ಯಾದಿಲೋಕಃ* - ಭೋಗ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪಶ್ಚಿನ್ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಃ । ‘ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನ’ (ಮು.ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨), ‘ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾನಾತ್ಮಮಾತ್ರೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಕಲಪದಾರ್ಥಜಾತೇ* ವೈರಾಗ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಪರೀಕ್ಷ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ, ಅಕೃತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕರ್ಮತತ್ಫಲೇಭ್ಯೋ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಶಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತೋ ಭೂತ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶಮಾದಿಷಟ್ಕಂ ಲಭ್ಯತೇ । ‘ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ’ ಇತಿ ಕಾಣ್ವಪಾಠಃ । ಉಪರತಿಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ । ‘ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ (ಕಾಲಾಗ್ನಿರು೦ ೨) ಇತಿ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾನಂದಾತ್ಮಕಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಮುಕ್ಷಾ ಲಭ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣವಾನಧಿಕಾರೀತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ‘ಯ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತಿ’ ಇತಿ ರಾತ್ರಿಸತ್ರವಿಧೌ ‘ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಥಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕಾಮಸ್ತದ್ವತ್ ತಥಾ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೋ ವಿಚಾರೋ ವಿಷಯಃ ವಿಚಾರಸ್ಯ ವೇದಾಂತಾ ವಿಷಯ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಮ್ , ‘ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯದ್ವೈತಾತ್ಮದರ್ಶನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ವಿಚಾರವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ವಿಚಾರಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶನಹೇತುಃ, ಅಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಅಪಿ ತು ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯತ್ವೇನ । ಪ್ರಮಾಣಂ ಚಾದ್ವೈತಾತ್ಮನಿ ವೇದಾಂತಾ ಏವ, ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂಂ ಪುರುಷಮ್’, ‘ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯಃ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭), ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಏವಂ ವಿಚಾರವಿಧೇಃ ಫಲಮಪಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಃ, ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ.ಉ. ೭ । ೧ । ೩), ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯಧಿಕಾರಿಣಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಃ, ಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾರೂಪ ಇತಿ ಯಥಾಯೋಗ್ಯಂ* ಸುಬೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಾಸಾಮಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯಸೂತ್ರಾಭಾವೇ ಕಿಂ ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣವಾನಧಿಕಾರೀ ಉತಾನ್ಯಃ, ಕಿಂ ವೇದಾಂತಾಃ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇಣ ಅಗತಾರ್ಥಾ ವಾ, ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಂ ನ ವಾ, ಕಿಂ ಮುಕ್ತಿಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವಲ್ಲೋಕಾಂತರಮ್ , ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಾಗಮವಾಕ್ಯೈರಾಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಾವಶ್ಯಕಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಶ್ರೀಚರಣೈಃ - ‘ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದೀನಾಮಾಗಮಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್’ ಇತಿ । ಯೇಷಾಂ ಮತೇ ಶ್ರವಣೇ ವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಮವಿಹಿತಶ್ರವಣೇಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಪತತೀತ್ಯಲಂ ಪ್ರಸಂಗೇನ ॥ ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸ್ವಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯೋತ್ಥಾಪಿತತ್ವಾದ್ಧೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ ಶ್ರುತಿಸಂಗತಿಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಹೇತ್ವನುಬಂಧನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವೇನೋಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದೌ ಸಂಗತಿಃ, ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಃ, ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ವಿಷಯಾದೌ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಪಾದಸಂಗತಿಃ, ಏವಂ ಸರ್ವಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತಿಸಂಗತಿಃ, ತತ್ತದಧ್ಯಾಯೇ ತತ್ತತ್ಪಾದೇ ಚ ಸಮಾನಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ಸಂಗತಿರೂಹನೀಯಾ । ಪ್ರಮೇಯಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅಧ್ಯಾಯಾನಾಂ ತು ಸಮನ್ವಯಾವಿರೋಧಸಾಧನಫಲಾನಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಮೇಯಃ । ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋರಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಮ್ । ಚತುರ್ಥಪಾದಸ್ಯ ಪದಮಾತ್ರಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಅಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನ್ನಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿರಪೇಕ್ಷಿತಾ ॥ ಅಥಾಧಿಕರಣಮಾರಚ್ಯತೇ - ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ವಿಹಿತಶ್ರವಣಾತ್ಮಕಂ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಷಯಃ । ತತ್ಕಿಮಾರಬ್ಧವ್ಯಂ ನ ವೇತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಲಿಂಗಕಾನುಮಾನೇನ ಚ ವಿರೋಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಾಸಂಭವಾನ್ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಶ್ರವಣವಿಧಿಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾಯ ‘ಕರ್ತವ್ಯಾ’ ಇತಿ ಪದಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಾಹೃತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಯೋರ್ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಯೋಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾನನ್ವಯಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಫಲೀಭೂತಂ ಜ್ಞಾನಮಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಯೇನೇಚ್ಛಾಸಾಧ್ಯೋ ವಿಚಾರೋ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಃಫಲತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ಮಕಾನರ್ಥನಿವರ್ತಕತ್ವೇನೈವ ಫಲತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾನರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಹೇತುಃ । ತಥಾಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ , ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ , ಭೋಜನಾದಿವತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ , ಬಂಧನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾತ್ , ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವತ್ । ಬಂಧೋ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೋಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ , ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ । ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಃ । ಏವಮರ್ಥಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಜ್ಜೀವಗತಾನರ್ಥಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಂ ಫಲಂ ಸೂತ್ರಯನ್ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯಮಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸೂಚಯತಿ, ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಭ್ರಮಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಃ, ತಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಯದಿತ್ಥಂ ತತ್ತಥಾ, ಯಥಾ ಶುಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನ ಇದಮಂಶ ಇತಿ ವಿಷಯಸಿದ್ಧಿಹೇತುರಧ್ಯಾಸಃ । ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ। । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತೇರುಪಾಯಾಂತರಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮೋ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಸೂತ್ರೇಣ* ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಶ್ರೌತಾರ್ಥಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಸೂತ್ರಿತಂ* ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಮುಪೋದ್ಧಾತತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪ*ಸಮಾಧಾನಭಾಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಯತಿ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ।
ಏತೇನ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಗ್ರಂಥೋ ನ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ , ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ ॥ ಯತ್ತು ಮಂಗಲಾಚರಣಾಭಾವಾದವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ, ತನ್ನ । ‘ಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ’ ಇತ್ಯಂತಭಾಷ್ಯರಚನಾರ್ಥಂ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಘನಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾದಿದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥
ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಾವಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಃ, ಸತ್ಯರಜತೇ ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಾರೋಪ್ಯವಿಶೇಷಯೋರೈಕ್ಯಪ್ರಮಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾ ವಾಚ್ಯಾ, ಸಾ ಚಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ಹಿ ತದಸ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನಾವೈಕ್ಯಶೂನ್ಯೌ, ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಮಃಪ್ರಕಾಶವತ್ । ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಭೂತಂ ವಿರೋಧಂ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವ್ಯವಹಾರತಶ್ಚ ಸಾಧಯತಿ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ।
ನ ಚ ‘ಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ತರಪದಯೋಶ್ಚ’(ಪಾ॰ಸೂ॰ ೭-೨-೯೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ‘ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಉತ್ತರಪದೇ ಚ ಪರತೋ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರ್ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ತ್ವಮಾದೇಶೌ ಸ್ತಃ’ ಇತಿ ವಿಧಾನಾತ್ , ತ್ವದೀಯಂ ಮದೀಯಂ ತ್ವತ್ಪುತ್ರೋ ಮತ್ಪುತ್ರ ಇತಿವತ್ ‘ತ್ವನ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋಃ’ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ತ್ವಮಾವೇಕವಚನೇ’(ಪಾ॰ಸೂ॰ ೭-೨-೯೭) ಇತ್ಯೇಕವಚನಾಧಿಕಾರಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರೇಕಾರ್ಥ*ವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾದನಾತ್ಮನಾಂ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾದಸ್ಮದರ್ಥಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿತೋ ಬಹುತ್ವಾತ್ ॥ ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಕಥಮತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಗ್ರಹಃ । ನ ಚ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತದ್ಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶಬ್ದಸಾಧುತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಾಸಾಧುತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಹಂಕಾರಾದ್ಯನಾತ್ಮನೋ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಗೋಚರಪದಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾಪರತ್ವಾತ್ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ತಾವದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ, ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ‘ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ, ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ಯದ್ಯಪ್ಯಹಂಕಾರಾದಿರಪಿ ತದ್ಯೋಗ್ಯಸ್ತಥಾಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ಆಶ್ರಮಶ್ರೀಚರಣಾಸ್ತು ಟೀಕಾಯೋಜನಾಯಾಮೇವಮಾಹುಃ ‘ಸಂಬೋಧ್ಯಚೇತನೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪದವಾಚ್ಯಃ, ಅಹಂಕಾರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನೋಽಸ್ಮತ್ಪದವಾಚ್ಯಃ, ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಯೋರೇವ ತ್ವಮಾದೇಶನಿಯಮೋ ನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಯೋಃ, ‘ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀಚತುರ್ಥೀದ್ವಿತೀಯಾಸ್ಥಯೋರ್ವಾನಾವೌ’(ಪಾ೦ಸೂ೦ ೮-೧-೨೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಸಾಂಗತ್ಯಪ್ರಸಡ್ಗಾತ್ । ಅತ್ರ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕಯೋರಿವ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಜಡಮಾತ್ರಲಕ್ಷಕಯೋರಪಿ ನ ತ್ವಮಾದೇಶೋ* ಲಕ್ಷಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ । ಯದಿ ತಯೋಃ ಶಬ್ದಬೋಧಕತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವ ತ್ವಮಾದೇಶಾಭಾವ ಇತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾಪಿತಂ ತದಾಸ್ಮಿನ್ಭಾಷ್ಯೇ ಯುಷ್ಮತ್ಪದೇನ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಪರಾಗರ್ಥೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೇನ ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ । ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಶಬ್ದೋಽಪಿ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ನ ತ್ವಮಾದೇಶಃ । ನ ಚ ಪರಾಕ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಯೋರೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ , ನ ಶಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಾಂಶಸ್ಯ, ಗೌರವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪರಾಕ್ಪ್ರತೀಚೋರ್ವಿರೋಧಸ್ಫುರಣಾರ್ಥಂ ವಿರುದ್ಧಶಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವೇದಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇಽಪೀದಂಶಬ್ದೋಽಸ್ಮದರ್ಥೇ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಬಹುಶಃ, ಇಮೇ ವಯಮಾಸ್ಮಹೇ, ಇಮೇ ವಿದೇಹಾಃ, ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾನ್ನಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದವಿರೋಧೀತಿ ಮತ್ವಾ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಇದಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ವಿರೋಧಾಸ್ಫೂರ್ತೇಃ । ಏತೇನ ಚೇತನವಾಚಿತ್ವಾದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ‘ಅಭ್ಯರ್ಹಿತಂ ಪೂರ್ವ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ , ‘ತ್ಯದಾದೀನಿ ಸರ್ವೈರ್ನಿತ್ಯಮ್’(ಪಾ೦ಸೂ೦ ೧-೨-೭೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಹಿತ ಏಕಶೇಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ‘ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರ ಇವಾತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವನಿಪಾತೈಕಶೇಷಯೋರಪ್ರಾಪ್ತೇಃ, ಏಕಶೇಷೇ ವಿವಕ್ಷಿತವಿರೋಧಾಸ್ಫೂರ್ತೇಶ್ಚ । ವೃದ್ಧಾಸ್ತು ‘ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾದನಾತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಚಿದ್ಧಾತೋರಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ಗ್ರಹಣಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಾದೌ ಯುಷ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಮ್ ’ ಇತ್ಯಾಹುಃ । ತತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಾಭ್ಯಾಂ ಪರಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಸ್ತುತೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಪ್ರತ್ಯಯಪದೇನ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಹಂಕಾರಾದಿರನಾತ್ಮಾ ದೃಶ್ಯತಯಾ ಭಾತಿ । ಆತ್ಮಾ ತು ಪ್ರತೀತಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಭಾತಿ । ಗೋಚರಪದೇನ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ಕರ್ತಾಹಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಗೋಚರಃ, ಅಸ್ಮದರ್ಥಸ್ತ್ವನಾತ್ಮಪ್ರವಿಲಾಪೇನ, ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರ ಇತಿ ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಃ । ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ, ತೇ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚ ತೌ ಗೋಚರೌ ಚೇತಿ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ, ತಯೋಸ್ತ್ರಿಧಾ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತರೇತರಭಾವೋಽತ್ಯಂತಾಭೇದಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಾ ತದನುಪಪತ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಐಕ್ಯಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟ ಇತಿವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ।
ಚಿಜ್ಜಡಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಾದ್ದೀಪಘಟಯೋರಿವ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಪರಾಪ್ರತ್ಯಗ್ವಸ್ತುನೀ, ತೇ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಗೋಚರಶ್ಚೇತಿ ವಾ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಪದಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಾಗ್ಭಾವೇ ಚಿದಚಿತ್ತ್ವಂ ಹೇತುರುಕ್ತಸ್ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ।
ಅನಾತ್ಮನೋ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದಚಿತ್ತ್ವಮ್ , ಆತ್ಮನಸ್ತು ಗ್ರಾಹಕತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಚಿತ್ತ್ವೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ಗ್ರಹಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧೇನಾಸಂಭವಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೇಷ್ಟಂ ವಾ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ ।
ನನ್ವೇವಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪರಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ, ಚಿದಚಿತ್ತ್ವೇನ, ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಚ ವಿರೋಧಾತ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದೈಕ್ಯಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮ್ , ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವೇನಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೈತನ್ಯಸುಖಜಾಡ್ಯದುಃಖಾದೀನಾಂ ವಿನಿಮಯೇನಾಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪೀತಿ ।
ತಯೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಧರ್ಮಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಸ್ತೇಷಾಮಪೀತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಇತರತ್ರ ಧರ್ಮ್ಯಂತರೇ ಇತರೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಭಾವಃ ಸಂಸರ್ಗಸ್ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಸಂಸರ್ಗಂ ವಿನಾ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಿನಿಮಯೋ ಅಸ್ತಿ । ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೋಹಿತವಸ್ತುಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾಲ್ಲೌಹಿತ್ಯಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಃ ।
ಅಸಂಗಾತ್ಮಧರ್ಮಿಣಃ ಕೇನಾಪ್ಯಸಂಸರ್ಗಾದ್ಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕೋ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಃ ಕುತಸ್ತ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ -
ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಚಾಭಾವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇನ ತತ್ಪ್ರಮಾಯಾ ಅಭಾವಾದತಃ ಪ್ರಮಾಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಹೇತೋರಭಾವಾತ್ ‘ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋ ದ್ವ್ಯರ್ಥಃ ಅಪಹ್ನವವಚನಃ, ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಾವಚನಶ್ಚೇತಿ । ಅತ್ರ ಚಾಪಹ್ನವಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಕುತ್ರ ಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಽಪಹ್ನೂಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾಸೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಹಮಿತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾ ತತ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿವೇಚಯತಿ -
ವಿಷಯಿಣೀತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇ ಹೇತುಃ -
ಚಿದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನೇ ಚಿದಂಶಾತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಸ್ಯೇತಿ ।
ತ್ವಂಕಾರಯೋಗ್ಯಸ್ಯ । ಇದಮರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನ್ವಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಕಥಮಿದಮರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಯೋಗಾದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರ್ಘಟಾದಿವದಿದಮರ್ಥತ್ವಂ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಯದಾತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಂ ಪ್ರತೀತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ,
ಅಹಂಕಾರವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಚ್ಚಾಸೌ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಸೌ ಗೋಚರಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂವೃತ್ತಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಫುರಣತ್ವಂ ಸ್ಫುರಣವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ಹೇತುಃ । ಆದ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಪಕ್ಷೇ ತದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯದಾತ್ಮನೋ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಅನುಭವಾಮೀತಿ ಶಬ್ದವತ್ವಾತ್ , ಅಹಂಕಾರವದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಷಯಿಣೀತಿ ।
ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಹೇತುಃ । ನಾದ್ಯಃ, ಪಕ್ಷೇ ತದಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಂತ್ಯಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತದ್ವೈಕಲ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ದೇಹಾಹಂಕಾರಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸವದಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರಪ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಚಿದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ತಯೋರ್ಜಾಡ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಜಡಾಲ್ಪಾಹಂಕಾರಾದೇರ್ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವದಹಂಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಮುಖ್ಯಮೇವ, ತತಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಕ್ತ್ವಾದ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಅಹಂವೃತ್ತಿಭಾಸ್ಯತ್ವಮಹಂಕಾರೇ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ತೃಕರ್ಮತ್ವವಿರೋಧಾತ್ , ಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಮುಖ್ಯಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ । ಯುಷ್ಮತ್ಪರಾಕ್ತಚ್ಚಾಸೌ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಸೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಗೋಚರಶ್ಚ ತಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ತಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಾರ್ಥಮಾಹ -
ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಷಿಞ್ ಬಂಧನೇ । ವಿಸಿನೋತಿ ಬಧ್ನಾತಿ ಇತಿ ವಿಷಯಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯಾ ಭವತು, ಅನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಹಂ ಸ್ಫುರಾಮಿ ಸುಖೀತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದನಾತ್ಮನೋ ವಿಪರ್ಯಯೋ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯಾ । ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನಾ ವಿಷಯಿಣಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಯೋಽಹಂಕಾರಾದೌ ವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸಃ ಸ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ವಾಸ್ತಿ । ನಿರವಯವನಿರ್ಗುಣಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಿ ಗುಣಾವಯವಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ* ಚಾಯೋಗಾತ್ ॥
ನನ್ವಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ವಿಷಯಾಭೇದೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಫುರಣಮ್ , ಶುಭಕರ್ಮಜನ್ಯವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಮಾನಂದ ಇತ್ಯೇವಂ ವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಭೇದಾತ್ ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ತದುಕ್ತಂ ಟೀಕಾಯಾಂ ‘ಆನಂದೋ ವಿಷಯಾನುಭವೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ಸಂತಿ ಧರ್ಮಾ ಅಪೃಥಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯತ್ವಾತ್ಪೃಥಗಿವಾವಭಾಸಂತೇ*’ ಇತಿ । ಅತೋ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮತೇ, ಅಹಂ ಕರೋಮೀತಿ ಪ್ರತೀತೇರರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಾಸತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಮಾತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ* ಅಹಂ ನರ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮಿತಿ ಮತಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಾಸಂಭವಾದ್ಬದ್ಧಮುಕ್ತಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗೇನ ವಿಷಯಾಸಂಭವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಯುಕ್ತಗ್ರಹಣಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ದುರ್ಬಲತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ । ತಥಾಹಿ ಕಿಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಭಾನಾದ್ವಾ ಕಾರಣಾಭಾವಾದ್ವಾ ? ಆದ್ಯ ಇಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಏತದನುರೋಧಾದಾದೌ ಯದ್ಯಪೀತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಸಂಗಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನ್ಯಯುಕ್ತತ್ವಮಲಂಕಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಃ ಕರ್ತಾ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವಾದಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಭಾನಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೌ ಪ್ರಮೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಪೌರುಷೇಯತಯಾ ನಿರ್ದೋಷೇಣ, ಉಪಕ್ರಮಾದಿಲಿಂಗಾವಧೃತತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಚ ತತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನಾಕರ್ತೃತ್ವಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧನೇನಾಸ್ಯ* ಭ್ರಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಗಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಬಾಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ದೇಹಾತ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇನ ‘ಅಥಾಯಮಶರೀರಃ’(ಬೃ॰ಉ॰ ೪-೪-೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ದೇಹಾದನ್ಯಾತ್ಮಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂ ರಜತಮಿತಿವತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಶಂಕಾಕಲಂಕಿತಸ್ಯ ನಾಗಮಾತ್ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ಕಿಂಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಂ ವಾ ಆಗಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ವಾ ? ಆದ್ಯೇ ನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ , ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯಾಪಿ ರಜತಭ್ರಮಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನಾ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಆಗಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ* ಸಂಗತಿಗ್ರಹದ್ವಾರಾ, ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಅನಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶಸ್ಯಾಗಮೇನ ಬಾಧಸಂಭವಾದಿತಿ । ಯತ್ತು ಕ್ಷಣಿಕಯಾಗಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲಹೇತುತ್ವವತ್ ‘ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ’(ಮು॰ಉ॰ ೩-೨-೭) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಾದಧ್ಯಾಸವರ್ಣನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ, ತನ್ನ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ವಾಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ , ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚಾತ್ಮನೋ ನಿವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಅಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಬೋಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸೇತುದರ್ಶನಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯ ನಾಶದರ್ಶನಾನ್ನಾಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾನಿಯಮಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನನಾಶ್ಯತ್ವಾತ್ । ಬಂಧಸ್ಯ ಚ ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತೀತೇಃ, ಅತಃ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ವರ್ಣನಿಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ನಾಮ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ , ನ ತಾವದಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವಮ್ । ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿ ವಿರೋಧಾನ್ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸ್ವಾಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಂ ‘ಅಸ್ಥೂಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ , ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಅಥ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮೇವ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಗತಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಯೋಗ್ಯತಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ವರ್ಣನೀಯಮೇವ, ಯಾಗಸ್ಯಾಪೂರ್ವದ್ವಾರತ್ವವತ್ । ನ ಚ ತದನ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣೇ ತಸ್ಯ ವರ್ಣನಾತ್ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ , ತತ್ರೋಕ್ತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾದೌ ಸ್ಮಾರ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ದಿಕ್ ॥
ಅಧ್ಯಾಸಂ ದ್ವೇಧಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।
ಲೋಕ್ಯತೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಲೋಕೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಃ, ತದ್ವಿಷಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽಭಿಮಾನ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ ।
ದ್ವಿವಿಧಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಾಹ -
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಜಾಡ್ಯಚೈತನ್ಯಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮಿಣಾವಹಂಕಾರಾತ್ಮಾನೌ, ತಯೋರತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನಯೋರಿತರೇತರಭೇದಾಗ್ರಹೇಣಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾಧ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅತಃ ಸೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಯಾ ನಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮ್ , ತದಿದಮರ್ಥಯೋಃ ಕಾಲಭೇದೇನ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇಽಪ್ಯತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಾದಿತಿ ವಕ್ತುಮತ್ಯಂತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧೇಃ ‘ಧರ್ಮಾಂಶ್ಚ’ ಇತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಂಧತ್ವಾದೀನಾಮಿಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಸ್ಫುಟತ್ವೇಽಪ್ಯಂಧೋಽಹಮಿತಿ ಸ್ಫುಟೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಶೂನ್ಯವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಯಮನಿದಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತಸ್ಯಾನಾತ್ಮನಿ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ । ಅನೃತಂ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ತಯೋರ್ಮಿಥುನೀಕರಣಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ನ ಶೂನ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನ್ವಧ್ಯಾಸಮಿಥುನೀಕರಣಲೋಕವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಾನಾಮೇಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಧ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥುುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವವಾಚಿಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಾದೇಶಸ್ಯ ಲ್ಯಪಃ ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಾತ್ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವೇನ ಹೇತುತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಲ್ಯಪಃ ಪ್ರಯೋಗಃ । ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನಾಧ್ಯಾಸಪ್ರವಾಹೋಽನಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರವಾಹಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಸಾದಿತ್ವಾತ್ , ಕಥಮನಾದಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಅಧ್ಯಾಸತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇಽನ್ಯತಮಯಾ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ವಿನಾಽದಿಕಾಲಸ್ಯಾವರ್ತನಂ ಕಾರ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏತೇನ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತಿ ಕಲ್ಪೋ ನಿರಸ್ತಃ, ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕಪದೇನೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಜನ್ಯ ಏವ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹೇತುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಲಾಘವೇನ ಪೂರ್ವಾನುಭವಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಜನ್ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಾಹ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ । ತದುಪಾದಾನಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಫುರದಾತ್ಮತತ್ವಾವರಕತಯಾ ದೋಷತ್ವೇನಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಕರ್ತುರೀಶ್ವರಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಕಾಲಕರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ನಿಮಿತ್ತಪದಮ್ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನ್ಯಸಂಗೇ ಕಥಮವಿದ್ಯಾಸಂಗಃ, ಸಂಸ್ಕಾರಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮ್ । ಪ್ರಚಂಡಮಾರ್ತಂಡಮಂಡಲೇ ಪೇಚಕಾನುಭವಸಿದ್ಧಾಂಧಕಾರವತ್ , ಅಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಮಜ್ಞಾನಂ ದುರಪಹ್ನವಮ್ , ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ , ನಿತ್ಯಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ । ಯದ್ವಾ ಅಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸತಿ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪದೇನೋಕ್ತಮ್ । ಜ್ಞಾನೇನೇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗಭಾವಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಬಂಧೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ । ಅನಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಾ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ । ಮೃದಾದಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮನಾದೀತಿ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧನಿರಾಸಾರ್ಥಮುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಅಧ್ಯಾಸಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಭಿಲಷತಿ -
ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇಷ್ವಹಮಿತಿ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಸಃ । ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಾಂಶದ್ವಯಾನುಪಲಂಭಾತ್ ನಾಯಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಯೋ ದಹತೀತಿವದಹಮುಪಲಭ ಇತಿ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಾಂಶಯೋರುಪಲಂಭಾತ್ । ಇದಂ ಪದೇನ ಭೋಗ್ಯಃ ಸಂಘಾತ ಉಚ್ಯತೇ । ಅತ್ರಾಹಮಿದಮಿತ್ಯನೇನ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಮಮೇದಂ ಶರೀರಮಿತಿ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸಃ ॥ ನನು ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ತಯೋಃ ಕೋ ಭೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ । ಸತ್ತೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಮಿಥೋ ಭೇದಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯೈಕ್ಯಾಂಶಭಾನಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ಭೇದಾಂಶರೂಪಸಂಸರ್ಗಭಾನಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಏವಂ ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾದನುಭವಸತ್ತ್ವಾದಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಚ ಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತದ್ಧೇತುಮಧ್ಯಾಸಂ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಾಧಯಿತುಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಆಹೇತಿ ।
ಕಿಂಲಕ್ಷಣಕೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ । ಪೂರ್ವವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ವಾದಕಥಾತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮಾಹೇತಿ ಪರೋಕ್ತಿಃ । ‘ಆಹ’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಕಥಂ ಪುನಃಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಗಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ತದಾರಭ್ಯ ಸಂಭಾವನಾಪರಮ್ । "ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮ್" ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ "ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ" ಇತ್ಯಂತಂ ಪ್ರಮಾಣಪರಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಲಕ್ಷಣಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ - ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಅತ್ರ ಪರತ್ರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ಶಿಷ್ಟಂ ಪದದ್ವಯಂ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾಹಿ ಅವಭಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯವಭಾಸೋ ರಜತಾದ್ಯರ್ಥಃ ತಸ್ಯಾಯೋಗ್ಯಮಧಿಕರಣಂ ಪರತ್ರಪದಾರ್ಥಃ । ಅಧಿಕರಣಸ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾರೋಪ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಂ ತದ್ವತ್ವಂ ವಾ । ತಥಾ ಚೈಕಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತಿ ಅವಭಾಸ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ಸಾದ್ಯನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಧಾರಣಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸಂಯೋಗೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯೈಕಾವಚ್ಛೇದೇನೇತಿ । ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ಯವಭಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋರ್ಮೂಲಾಗ್ರಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವವತಿ ಭೂತಲೇ ಪಶ್ಚಾದಾನೀತೋ ಘಟೋ ಭಾತೀತಿ ಘಟೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಪದಮ್ , ತೇನ ಸ್ವಾಭಾವಕಾಲೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತೋಚ್ಯತೇ ಇತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಭೂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾವಭಾಸ್ಯಗಂಧೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತೀತಿ ಪದಮ್ । ಶುಕ್ತಾವಿದಂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ರಜತಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇಽತ್ಯಂತಾಭಾವೋಽಸ್ತೀತಿ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।
ನನ್ವಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಂಭವಃ, ಶುಕ್ತೌ ರಜತಸ್ಯ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನ ಸಂಸರ್ಗಾಸತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸತ್ಯರಜತಸ್ಯೈವ ಪರತ್ರ ಶುಕ್ತಾವವಭಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸತ್ಯರಜತಾದಿಃ ತಸ್ಯ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ । ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾದೃಶ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾದಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಾತ್ , ನಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಂ ದರ್ಶನಮ್ , ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ । ತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾರೋಪ್ಯಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಸ್ಮೃತ್ಯಾರೋಪಯೋಃ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾದಾರೋಪಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತ್ರ ಸಂಪ್ರಯೋಗಶಬ್ದೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ, ಅಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಾಲಾಭಾತ್ । ಏವಂ ಚ ದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರಬಲಾಚ್ಛುಕ್ತ್ಯಾದೌ ರಜತಮುತ್ಪನ್ನಮಸ್ತೀತಿ ಪರತ್ರಾವಭಾಸ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಅನ್ಯೇ ತು ತಾಭ್ಯಾಂ ದೋಷಾದಿತ್ರಯಜನ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಅಪರೇ ತು ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ, ಸಾದೃಸ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಾರೋಪಯೋಃ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದತಜ್ಜಾತೀಯಪರಮ್ , ಅಭಿನವರಜತಾದೇಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಜಾತೀಯತ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ತಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಮ್ । ಪರತ್ರಾವಭಾಸಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇವ । ತತ್ರ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಗಂಗಾದೌ ಅಭಿನವಘಟೇ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ಪ್ರಮಾಣೇತ್ಯಾದಿ ಪದದ್ವಯಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ತತ್ರಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸೇ ತು ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜನೀಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ನನು ಅಧ್ಯಾಸೇ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಕಥಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಸ್ವರೂಪವಿವಾದೇಽಪಿ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣೇ ಸಂವಾದಾದ್ಯುಕ್ತಿಭಿಃ ಸತ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾವಭಾಸಸಿದ್ಧೇಃ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತ ಇದಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಅನ್ಯಥಾತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋರ್ಮತಮಾಹ -
ತಂ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಕೇಚಿದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋಽನ್ಯತ್ರ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವಾವಯವಧರ್ಮಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥರೂಪ್ಯಾದೇರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವದಂತಿ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಸ್ತು ಬಾಹ್ಯಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ಬುದ್ಧಿರೂಪಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಆಂತರಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಬಹಿರ್ವದವಭಾಸ ಇತಿ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಖ್ಯಾತಿಮತಮಾಹ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ತಯೋರರ್ಥಯೋಸ್ತದ್ಧಿಯೋಶ್ಚ ಭೇದಾಗ್ರಹೇ ಸತಿ ತನ್ಮೂಲೋ ಭ್ರಮಃ, ಇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೈರಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಭ್ರಾಂತೇಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಸಮ್ಮತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶೂನ್ಯಮತಮಾಹ -
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರ್ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಂ ವಿಪರೀತೋ ವಿರುದ್ಧೋ ಧರ್ಮೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ರಜತಾದೇರತ್ಯಂತಾಸತಃ ಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇಷು ಮತೇಷು ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಲಕ್ಷಣಸಂವಾದಮಾಹ -
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರವಿವಾದೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ನ ಜಹಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಕ್ತಾವಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರೇ ಬುದ್ಧೌ ವಾ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಶುಕ್ತೌ ಸತ್ತ್ವೇ ಬಾಧಾಯೋಗಾತ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆರೋಪ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ನ ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ತಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಬಾಧಾನಂತರಕಾಲೀನೋಽಯಮನುಭವಃ, ತತ್ಪೂರ್ವಂ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ , ರಜತಸ್ಯ ಬಾಧಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಚ್ಛಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ।
ಆತ್ಮನಿ ನಿರುಪಾಧಿಕೇಽಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾವಾಂತರಭೇದಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಏಕ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಸಹಿತವದೇಕ ಏವಾಂಗುಲ್ಯಾ ದ್ವಿಧಾ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಪ್ರಕರಣೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥ ಇತಿ ಶಬ್ದಃ ।
ಭವತ್ವಧ್ಯಾಸಃ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ, ಆತ್ಮನಿ ತು ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಯತ್ರಾಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟಾ । ತತ್ರ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಪ್ರತೀಚಿ ಪೂರ್ಣ ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದೇಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಃ ಕಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಮ್ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಷಯತ್ವಾದಿಕಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಇದಂಪ್ರತ್ಯಯಾನರ್ಹಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ‘ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಮನುಸೃತ್ಯ ತ್ವಮವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಸಲೋಭೇನ ವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾಂತಯೋರ್ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಸಂಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಞಾನೇ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಾತ್ರಮಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಮ್ , ತಚ್ಚ ಭಾನಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮ್ , ತದೇವ ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವಘಟಿತಂ ವಿಷಯತ್ತ್ವಮ್ , ತನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮ್ , ಗೌರವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಯಮಾತ್ಮಾ ನಿಯಮೇನಾವಿಷಯೋ ನ ಭವತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಸ್ಮದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋಽಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ತತ್ರ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮದರ್ಥಚಿದಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಯತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಹಂಕಾರಸ್ತತ್ರ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ವಾರ್ಥಃ । ನ ಚಾಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸೇ ಭಾಸಮಾನಾತ್ಮನ ಉತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸಂಭವಾತ್ ॥
ನನ್ವಹಮಿತ್ಯಹಂಕಾರವಿಷಯಕಭಾನರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಕಥಮ್ , ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನಾ ತತ್ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಆಬಾಲಪಂಡಿತಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಶಯಾದಿಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಮಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಾಲಾ ಅವಿವೇಕಿನಃ ತಲಮಿಂದ್ರನೀಲಕಟಾಹಕಲ್ಪಂ ನಭೋ ಮಲಿನಂ ಪೀತಮಿತ್ಯೇವಮಪರೋಕ್ಷಮಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ, ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಏತೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ , ನೀಲನಭಸೋಸ್ತದಭಾವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಆಲೋಕಾಕಾರಚಾಕ್ಷುಷವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಂ ನಭಸಿ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಸಂಭಾವನಾಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಿತಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸಮಾಹಿತಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತಮಧ್ಯಾಸಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿವೇಕೇನೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತನಿಷೇಧೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾಮಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಿಕಾಮಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೇ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಷುಪ್ತಾವನರ್ಥತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಯಾ ಅನರ್ಥತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ತದ್ವರ್ಣನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಧ್ಯಸ್ತಕೃತಗುಣದೋಷಾಭ್ಯಾಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಏವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನೇ ಉಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ತಂ ವರ್ಣಿತಮೇತಂ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ಲೌಕಿಕಃ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೀಯಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ |
ತತ್ರ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರಾಣಿ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯೃಗ್ವೇದಾದೀನಿ, ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಏವಂ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಾನಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸವಾನಾತ್ಮಾ ಪ್ರಮಾತಾ ಸ ವಿಷಯ ಆಶ್ರಯೋ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣೀತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತತ್ತತ್ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾಯಾ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತಥಾಪಿ ಪುನರಪಿ ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯದ್ವಾಽವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಸ್ಯುಃ, ಆಶ್ರಯದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನೇ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮ್ , ತಲ್ಲಿಂಗಾನುಮಾನಂ ಚಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಂತೇನ ।
ದೇವದತ್ತಕರ್ತೃಕೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತದೀಯದೇಹಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಧ್ಯಾಸಮೂಲಃ, ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ , ಯದಿತ್ಥಂ ತತ್ತಥಾ, ಯಥಾ ಮೃನ್ಮೂಲೋ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೇಹೇತಿ ।
ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾವಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ಸ್ಫುಟತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತಃ । ಅನೇನ ಲಿಂಗೇನ ಕಾರಣತಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ವ್ಯವಹಾರರೂಪಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಮತಿ ದೇಹೇಽಹಮಿತ್ಯಾಭಿಮಾನಮಾತ್ರಾದ್ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಿಧ್ಯತು ಕಿಮಿಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಮಮಾಭಿಮಾನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಪದಂ ಲಿಂಗಾದೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಲಿಂಗಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅನುಮಾತಾ ಶ್ರೋತಾಹಮಿತ್ಯಾದಿರೂಪಃ ಸ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಮಮತಾಸ್ಪದಾನ್ಯಗೃಹೀತ್ವಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ತಾನಿ ಮಮತ್ವೇನಾನುಪಾದಾಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ ನೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಪಾದಾನಾಸಂಭವಕ್ರಿಯಯೋರೇಕೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕರ್ತಾ ಇತಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾಧುಃ । ಉತ್ತರತ್ರಾನುಪಾದಾನವ್ಯವಹಾರಯೋರೇಕಾತ್ಮಕರ್ತೃಕತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸಾಧುತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಮಮೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಂಧಾದೇರಿವ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಸೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರಾದಲಂ ದೇಹಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧಿಷ್ಠಾನಮಾಶ್ರಯಃ । ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ತ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಶರೀರಂ ತೇಷಾಮಾಶ್ರಯಃ ಕಿಮಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ್ರಾಹ -
ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನೇತಿ ।
ಅನಧ್ಯಸ್ತ ಆತ್ಮಭಾವಃ ಆತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅಸಂಗೋ ಹಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಆಧ್ಯಾಸಿಕ ಏವ ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಸಂಯೋಗಾದಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿರಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಮಾಸ್ತು, ಸ್ವತಶ್ಚೇತನತಯಾ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಕರಣೋಪರಮಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾ ಯದಿ ನಿತ್ಯಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಃ ಕರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ । ಯದಿ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ , ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ, ವೃತ್ತೇರ್ಜಡತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವೃತ್ತೀದ್ಧೋ ಬೋಧಃ ಪ್ರಮಾ, ತದಾಶ್ರಯತ್ವಮಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಿಮನ್ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ದೇಹಾಧ್ಯಾಸೇ, ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚಾಸತೀತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಮಾಸ್ತು ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಸೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೋಃ ಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನಂ ಸಮಾಧಾಯಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವೇನಾದೋಷತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯಾಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರಿ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವನ್ ದೋಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಕಾಚಾದಿಃ । ಅವಿದ್ಯಾ ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಃ, ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯದುಕ್ತಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಂ ವಿದುಷಾಮಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ, ಕಿಂ ವಿದ್ವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಉತ ಯೌಕ್ತಿಕಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಭೇದಜ್ಞಾನಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಬಾಧಿತಾಧ್ಯಾಸಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಾಂತ್ಯನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಪಶ್ವಾದಿಭಿರವಿಶೇಷಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ವಿವೇಕಿನೋಽಧ್ಯಾಸವಂತಃ, ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಾತ್ , ಪಶ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥಾಹೀತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಕೂಲತ್ವಂ ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಂ ಚೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಠಸಾಧನಗೋಚರತ್ವಮ್ , ತದೇವೋದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಯಂ ದಂಡೋ ಮದನಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ , ದಂಡತ್ವಾತ್ , ಅನುಭೂತದಂಡವತ್ , ಇದಂ ತೃಣಮಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ ಅನುಭೂತಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ , ಅನುಭೂತತೃಣವದಿತ್ಯನುಮಾಯ ವ್ಯವಹಾರಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧುನಾ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಚಿತ್ತಾ ಅಪೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ವಿವೇಕಿನೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ಮಾಕಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಧ್ಯಾಸಾದಿತಿ ನ ಪಶ್ವಾದಯೋ ಬ್ರುವಂತಿ, ನಾಪಿ ಪರೇಷಾಮೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ಅತಃ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಸ್ತಿ ನ ವಿವೇಕಃ, ಉಪದೇಶಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಸ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಗಮಯತಿ -
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ತೈಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದ್ವಿವೇಕಿನಾಮಪ್ಯಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಮಾನ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಮಾನತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ ।
ತತ್ರೋಕ್ತಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತತ್ಕಾಲ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾಲ ಏವ ಕಾಲೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತತ್ಕಾಲಃ । ಯದಾ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ತದಾ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತದಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ತದಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತಾನ್ವಯಾದಿಮಾನಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅತೋ ವ್ಯವಹಾರಲಿಂಗಾದ್ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ದೇಹಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನೋಽಸ್ತೀತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ನನು ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ನಾಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣೋಽಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಿಂ ತತ್ರ ದೇಹಾನ್ಯಾತ್ಮಧೀಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷಿತಮುತ, ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ , ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಬಾಧಕತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಗ್ರಸ್ತೋ ಜಾತಿವಿಶೇಷವಾನಹಂ ಸಂಸಾರೀತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಣ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ನ ತದ್ವಿಪರೀತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ , ಅನುಪಯೋಗಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಬಾಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಣೋಽಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೇ ಆಗಮಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತಯೋಽಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ತಥಾಗಮೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ’, ‘ನ ಹ ವೈ ಸ್ನಾತ್ವಾ ಭಿಕ್ಷೇತ’, ‘ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ’, ‘ಕೃಷ್ಣಕೇಶೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾಗಮೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಪದೈರಧಿಕಾರಿಣಂ ವರ್ಣಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನಮನುವದನ್ನಧ್ಯಾಸಂ ಗಮಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಕಸ್ಯ ಕುತ್ರಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತಮುದಾಹರ್ತುಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಉದಾಹರತಿ -
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭವತಿ ತಥೋದಾಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವದೇಹಾದ್ಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಃ ಪುತ್ರಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಃ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ಸಾಕಲ್ಯಾದೀಂದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ, ತದ್ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ಸ್ತತ್ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾನಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತ್ಯನಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾನ್ಮನೋವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕೃಶತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತೋ ದೇಹಾದೇರಾತ್ಮನಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾಃ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅಜ್ಞಾತಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಮನೋಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ತಥಾಂತಃಕರಣೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವದೇವ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಂ ಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಾದೀನಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವಪ್ರಚಾರಾ ಮನೋವೃತ್ತಯಃ । ಪ್ರತಿ - ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನಾಸಜ್ಜಡದುಃಖಾತ್ಮಕಾಹಂಕಾರಾದಿವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸಚ್ಚಿತ್ಸುಖಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಂಚತಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ ।
ಏವಮಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮುದಾಹೃತ್ಯಾನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ತಂಚೇತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಾನಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಜಗದಾಂಧ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಭಾನಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ರಜತಾದಾವಿದಮ್ ಇವಾತ್ಮನಃ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸ ಏಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ , ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ತದಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರಾಜ್ಞಾನೇ ಕೇವಲಾತ್ಮನಾ ಸಂಸರ್ಗಃ, ಮನಸ್ಯಜ್ಞಾನೋಪಹಿತಸ್ಯ ದೇಹಾದೌ ಮನ ಉಪಹಿತಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಏವಮಾತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಲಾಭಃ, ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಚಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಚ್ಚೈತನ್ಯಲಾಭ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವರ್ಣಿತಾಧ್ಯಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಯಮಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತಯಾ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಧ್ಯಾಸಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ಪ್ರವಾಹತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮ್ । ಏವಮುಪಾದಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೋಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಧ್ವಂಸಾಭಾವಾದಾನಂತ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ‘ನ ರೂಪಮಸ್ಯೇಹ ತಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ನಾಂತೋ ನ ಚಾದಿರ್ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಮಾಯಾ ತಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಃ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಶ್ಚೇತ್ಯೇವಂಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಾಹ -
ಕರ್ತೃತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವಾಧ್ಯಾಸಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಂ ಮಾನಮ್ , ಅನುಮಾನಾದಿಕಂ ತು ಸಂಭಾವಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರಃ ಕೃತಃ ।
ಏವಮಧ್ಯಾಸಂ ವರ್ಣಯಿತ್ವಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥಹೇತೋರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಮೂಲಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕನಾಶೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ ಕೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಲಾಭಸ್ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಆರಭ್ಯಂತೇ ಅಧೀತ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಚಾರಿತವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯಃ, ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅರ್ಥಾತ್ತದ್ವಿಚಾರಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತೇ ಏವ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ನನು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಭಾನಾದಾತ್ಮೈಕ್ಯಮೇವ ತೇಷಾಮರ್ಥ ಇತಿ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶರೀರಮೇವ ಶರೀರಕಮ್ , ಕುತ್ಸಿತತ್ವಾತ್ , ತನ್ನಿವಾಸೀ ಶಾರೀರಕೋ ಜೀವಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಚಾರೋ ಮೀಮಾಂಸಾ ತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮೈಕ್ಯೇ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏವಮಧ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ॥
ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಷಯಾ ವೇದಾಂತಾಃ, ತೇಷಾಂ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾಗತಾರ್ಥತ್ವಾಭ್ಯಾಮಾರಂಭಸಂದೇಹೇ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ , ವಿಧೇಶ್ಚ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇಣ ವಿಚಾರಿತತ್ವಾತ್ , ಅವಗತಾರ್ಥಾ ಏವ ವೇದಾಂತಾ ಇತ್ಯವ್ಯವಹಿತವಿಷಯಾಭಾವಾನ್ನಾರಂಭ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂತೇ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವೇದಾಂತವಿಷಯಕಪೂಜಿತವಿಚಾರಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇದಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ವಿಧಿರೇವ ವೇದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಬಾದರಾಯಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ನ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಕೇನಾಪಿ ತಂತ್ರೇಣಾನವಗತಬ್ರಹ್ಮಪರವೇದಾಂತವಿಚಾರ ಆರಂಭಣೀಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಕೃದ್ದರ್ಶಯತಿ । ತಚ್ಚ ‘ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪದೇನ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ಬಭಾಷೇ ॥
ಏವಂ ವರ್ಣಕದ್ವಯೇನ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಮಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ಹೇತುದ್ವಯಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಿಕಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾರಭಮಾಣಃ ಪುನರಪ್ಯಧಿಕಾರಿಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಸಂದೇಹೇ ಸತಿ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಅಧಿಕಾರಿಣಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತತ್ರಾಥಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಮಂಗಲಾನಂತರಾರಂಭಪ್ರಶ್ನಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇಷ್ವಥೋ ಅಥ’ ಇತ್ಯಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಬಹವೋಽರ್ಥಾಃ ಸಂತಿ । ತತ್ರ ‘ಅಥ ಯೋಗಾನುಶಾಸನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಯಥಾ ಅಥಶಬ್ದ ಆರಂಭಾರ್ಥಕಃ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ತದ್ವದತ್ರ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅಯಮಾಶಯಃ - ಕಿಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಂ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಪರಮುತ ವಿಚಾರಲಕ್ಷಕಮ್ ? ಆದ್ಯೇಽಥಶಬ್ದಸ್ಯಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ ಚಾಸಂಗತಃ, ತಸ್ಯಾ ಅನಾರಭ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಮಿಚ್ಛಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಕಿಂತು ತಯಾ ವಿಚಾರಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕರ್ತವ್ಯಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ವಿನಾ ವಿಚಾರಲಕ್ಷಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಹೃತೇ ಚ ತೇನೈವಾರಂಭೋಕ್ತೇರಥಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತ್ವಧಿಕಾರಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತೈವ ಯುಕ್ತೇತಿ ।
ಅಧುನಾ ಸಂಭಾವಿತಮರ್ಥಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ -
ಮಂಗಲಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ ನ ಹಿ ತತ್ರ ಮಂಗಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿನಾನ್ವಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೌ ಮಂಗಲಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ಸತ್ಯಮ್ , ನ ತಸ್ಯಾರ್ಥೋ ಮಂಗಲಂ ಕಿಂತು ತಚ್ಛ್ರವಣಮುಚ್ಚಾರಣಂ ಚ ಮಂಗಲಕೃತ್ಯಂ ಕರೋತಿ । ತದರ್ಥಸ್ತ್ವಾನಂತರ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಮಾನಂತರ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶ್ರವಣೇನ ಶಂಖವೀಣಾದಿನಾದಶ್ರವಣವದೋಂಕಾರಾಥಶಬ್ದಯೋಃ ಶ್ರವಣಂ ಮಂಗಲಫಲಕಮ್ ।
‘ಓಂಕಾರಶ್ಚಾಥಶಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಾವೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಾ ।
ಕಂಠಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ವಿನಿರ್ಯಾತೌ ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂಗಲಿಕಾವಿಮೌ ॥ ’
ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪ್ರಪಂಚೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸತಿ, ಅಥ ಮತಂ ಪ್ರಪಂಚಃ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾದುತ್ತರಾರ್ಥಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತಥಾತ್ರ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಫಲತಃ ಫಲಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪೂರ್ವಮ್ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಕೃತೋ ನಾಸ್ತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಥಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯೇತ । ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಫಲಾಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ಫಲಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೋಕ್ತಕರ್ತವ್ಯವಿಚಾರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ಯತ್ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಂ ತದಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಬಲಾತ್ಪ್ರಕೃತಹೇತುಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ತತೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ತದಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಮಾನಂತರ್ಯೇಽಂತರ್ಭವತಿ ಹೇತುಫಲಭಾವಜ್ಞಾನಾಯಾನಂತರ್ಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿದಮರ್ಥಾಂತರಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾಪ್ರತೀತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಮನಂತರಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಭವತ್ಯೇವ ಹೇತುತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ । ನ ಚಾಶ್ವಾದನಂತರೋ ಗೌರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುತ್ವಭಾನಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಯೋರ್ದೇಶತಃ ಕಾಲತೋ ವಾ ವ್ಯವಧಾನೇನಾನಂತರ್ಯಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಮಗ್ರೀಫಲಯೋರೇವ ಮುಖ್ಯಮಾನಂತರ್ಯಮ್ , ಅವ್ಯವಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನುಕ್ತೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ನ ವಾಚ್ಯಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ವೈಫಲ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಫಲಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಬಲಾದ್ಯದರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ತಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಭೇದಾತ್ ನ ಪೃಥಗಥಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತೇಽರ್ಥೇಽಪೇಕ್ಷಾ ಯಸ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರತಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಫಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ದ್ವಾರಾನಂತರ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ತಸ್ಯಾಃ ಜ್ಞಾನತೋಽಂತರ್ಭಾವಾನ್ನಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೇಽಪ್ಯಾನಂತರ್ಯಸ್ಯಾವಧಿಃ ಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತಿ ಚೇತಿ ।
ಯನ್ನಿಯಮೇನ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ಪೂರ್ವಭಾವಿ ಅಸಾಧಾರಣಕಾರಣಂ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತಿ ಯಾವತ್ , ತದೇವಾವಧಿರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಧರ್ಮವಿಚಾರ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇಽಪಿ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಸಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಸಾಧಾರಣಕಾರಣಂ ನ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ‘ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಾಣಿ ಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಧೀಯಂತೇ’ ಇತಿ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇಣ ತದವಬೋಧಃ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ವಿಶೇಷೋಽಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಮ್ । [‘ಏಕಸ್ಯ ತೂಭಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವ’ ಇತಿ ಜೈಮಿನೀಸೂತ್ರಮ್ , ತದರ್ಥಸ್ತು - ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಉಭಯಾರ್ಥತ್ವೇಽನೇಕಫಲಸಂಬಂಧೇ ಸಂಯೋಗಃ ಉಭಯಸಂಬಂಧಬೋಧಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಭೇದಃ ಸ ಹೇತುಃ । ತತಶ್ಚಾತ್ರಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಕಾನಾಮಪಿ ‘ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಚನಾತ್ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ । ]
ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಯಮಾಶಯಃ - ನ ತಾವತ್ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸ್ಥಂ ನ್ಯಾಯಸಹಸ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತದ್ವಿಚಾರೇ ವಾ ಪುಷ್ಕಲಂ ಕಾರಣಮ್ , ತಸ್ಯ ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಕರ್ಮನಿರ್ಣಯಃ, ತಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಧೂಮಾಗ್ನ್ಯೋರಿವ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ, ಯಯಾ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಭವೇತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಶುದ್ಧಿವಿವೇಕಾದಿದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಹೇತವಃ, ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ನಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್ , ಅಜ್ಞಾತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನಾಮಪಿ ಫಲಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಂ ಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮಾನಂತರ್ಯಾವಧಿತ್ವೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತದವಬೋಧಃ, ತನ್ನ್ಯಾಯವಿಚಾರೋ ವಾ ನಾವಧಿರಿತಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ।
ನನು ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ‘ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರೇಽವದ್ಯತ್ಯಥ ಜಿಹ್ವಾಯಾ ಅಥ ವಕ್ಷಸಃ’ ಇತ್ಯವದಾನಾನಾಂ ಕ್ರಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಾಥಶಬ್ದವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅವದಾನಾನಾಮಾನಂತರ್ಯನಿಯಮಃ ಕ್ರಮೋ ಯಥಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ನ ತಥೇಹ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭಾವೇನ ತಯೋಃ ಕ್ರಮಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅತೋ ನ ಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಯೋರೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಕುತೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಶೇಷೇತಿ ।
ಯೇಷಾಮೇಕಪ್ರಧಾನಶೇಷತಾ, ಯಥಾವದಾನಾನಾಂ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಚ । ಯಯೋಶ್ಚ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಯೋಃ । ಯಸ್ಯ ಚಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ಅಪಾಂ ಪ್ರಣಯನಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಂಗಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ’ ಇತಿ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ । ಯಥಾ ವಾ ‘ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ದರ್ಶಾದ್ಯುತ್ತರಕಾಲೇ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಸೋಮಯಾಗಸ್ಯ ದರ್ಶಾದ್ಯಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವಂ ತೇಷಾಮೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಭವತಿ । ತತಶ್ಚೈಕಪ್ರಯೋಗವಚನಗೃಹೀತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಯುಗಪದನುಷ್ಠಾನಸಂಭವಾತ್ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಹಿ ಕ್ರಮೋ ಬೋಧ್ಯತೇ, ನೈವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಿಕಂ ಮಾನಮಸ್ತಿ । ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಮಾಪ್ಯ ಗೃಹೀ ಭವೇತ್ ಗೃಹಾದ್ವನೀ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವ್ರಜೇಚ್ಚ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ,
‘ಅಧೀತ್ಯ ವಿಧಿವದ್ವೇದಾನ್ ಪುತ್ರಾನುತ್ಪಾದ್ಯ ಧರ್ಮತಃ ।
ಇಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಶಕ್ತಿತೋ ಯಜ್ಞೈರ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್’ ।
ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವಂ ಭಾತೀತಿ ತನ್ನ । ‘ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್’ । ‘ಆಸಾದಯತಿ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ಮೋಕ್ಷಂ ವೈ ಪ್ರಥಮಾಶ್ರಮೇ । ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ತ್ವಯೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಶುದ್ಧಚಿತ್ತವಿಷಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯದಿ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಭಿಃ ಶುದ್ಧಂ ಚಿತ್ತಂ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ , ಯದಾ ನ ಶುದ್ಧಮಿತಿ ರಾಗೇಣ ಜ್ಞಾಯತೇ ತದಾ ಗೃಹೀ ಭವೇತ್ , ತತ್ರಾಪ್ಯಶುದ್ಧೌ ವನೀಭವೇತ್ , ತತ್ರಾಪ್ಯಶುದ್ಧೌ ತಥೈವ ಕಾಲಮಾಕಲಯೇತ್ , ವನೇ ಶುದ್ಧೌ ಪ್ರವ್ರಜೇದಿತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಯದಹರೇವ ವಿರಜೇತ್ತದಹರೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾನಯೋರಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವೇ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮೀಮಾಂಸಯೋಃ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವಮಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವಂ ಚ ಮಾಸ್ತು । ಏಕಮೋಕ್ಷಫಲಕತ್ವೇನೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದೇವ । ವದಂತಿ ಹಿ - ‘ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಮುಕ್ತಿಃ’ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನಃ । ಏವಮೇಕವೇದಾರ್ಥಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಕತ್ವಾಚ್ಚೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚಾಗ್ನೇಯಾದಿಷಡ್ಯಾಗಾನಾಮೇಕಸ್ವರ್ಗಫಲಕಾನಾಮ್ , ದ್ವಾದಶಾಧ್ಯಾಯಾನಾಂ ಚೈಕಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಕಾನಾಂ ಕ್ರಮವತ್ತಯೋಃ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ಫಲಭೇದಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ ನ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಯಥಾ ಸೌರ್ಯಾರ್ಯಮ್ಣಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಚರೂಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಸ್ವರ್ಗಾಯುಃಫಲಭೇದಾತ್ , ಯಥಾ ವಾ ಕಾಮಚಿಕಿತ್ಸಾತಂತ್ರಯೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾನ್ನ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾ ತದ್ವನ್ಮೀಮಾಂಸಯೋರ್ನ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರಫಲಭೇದಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಾಭಿಮುಖ್ಯೇನೋದೇತೀತ್ಯಭ್ಯುದಯೋ ವಿಷಯಾಧೀನಂ ಸುಖಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಂ ತಚ್ಚ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಹೇತೋರ್ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಫಲಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋ ಭೇದಃ ಕಿಂತು ಹೇತುತೋಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಹೇತೋರ್ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಫಲಂ ತು ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಿಶ್ರೇಯಸೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಶ್ರೇಯೋ ನಿಶ್ರೇಯಸಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ತತ್ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಚ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮನುಷ್ಠಾನಂ ನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪತೋ ಹೇತುತಶ್ಚ ಫಲಭೇದಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಭವ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಭವತೀತಿ ಭವ್ಯಃ । ಸಾಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತುಚ್ಛತ್ವಮ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರಯತ್ನಸ್ತಂತ್ರಂ ಹೇತುರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಕೃತಿಜನಕಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಸತ್ವಂ ನ ತುಚ್ಛತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ -
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂತಮಸಾಧ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಸದಾ ಸತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸ್ವರೂಪಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುತೋಽಪ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಧರ್ಮವತ್ಕೃತ್ಯಧೀನಂ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನತೋಽಪಿ ಭೇದಮಾಹ -
ಚೋದನೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕಂ ವಾಕ್ಯಮತ್ರ ಚೋದನಾ । ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಾ ಹೀತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಹಿ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಧರ್ಮೇ ಯಾಗಾದಿಕರಣಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಕಭಾವನಾರೂಪೇ ಫಲಹೇತುಯಾಗಾದಿಗೋಚರನಿಯೋಗೇ ವಾ ಹಿತಸಾಧನೇ ಯಾಗಾದೌ ವಾ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯದೇವಾವಬೋಧಯತಿ । ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿ ತ್ವಮರ್ಥಂ ಕೇವಲಮಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯತ್ವೇವ ನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ವಿಷಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವವಬೋಧ ಏವ ವಿಷಯಸ್ತತ್ರಾಹ -
ನ ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಯಾ ಪುರುಷೋಽವಬೋಧೇ ನ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನಾಹ -
ಅವಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಪ್ರವರ್ತಕಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಮಾನಾದೇವ ಬೋಧಸ್ಯ ಜಾತತ್ವಾತ್ , ಜಾತೇ ಚ ವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್ , ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರವರ್ತಕಮಾನಮೇಯೋ ಧರ್ಮಃ, ಉದಾಸೀನಮಾನಮೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾತ್ , ನ ತನ್ಮೀಮಾಂಸಯೋಃ ಕ್ರಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಾಸಂಭವಾತ್ ಆನಂತರ್ಯವಾಚಿತ್ವೇ ಸತಿ ತದವಧಿತ್ವೇನ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಸೂತ್ರಕೃತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿವೇಕಾದೀನಾಮಾಗಮಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ಪುರಸ್ತಾದೇವೋಕ್ತಮ್ । ಲೌಕಿಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಮನಸ ಉಪರಮಃ ಶಮಃ ಬಾಹ್ಯಕರಣಾನಾಮುಪರಮೋ ದಮಃ । ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ವಿಹಿತನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಸನ್ಯಾಸ ಉಪರತಿಃ । ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿದ್ವಂದ್ವಸಹನಂ ತಿತಿಕ್ಷಾ । ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದತ್ಯಾಗೇನ ಮನಃಸ್ಥಿತಿಃ ಸಮಾಧಾನಮ್ । ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ತಿಕತಾ ಶ್ರದ್ಧಾ । ಏತತ್ಷಟ್ಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶಮಾದಿಸಂಪತ್ । ಅತ್ರ ವಿವೇಕಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಹೇತುತ್ವೇನಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ತೇಷಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುತ್ವಮಾಹ -
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಕುತೂಹಲಿತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಪರ್ಯಂತಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾನುದಯಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಅಥಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನೂಕ್ತವಿವೇಕಾದಿಕಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ‘ಅಕ್ಷಯ್ಯಂ ಹ ವೈ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಯಾಜಿನಃ ಸುಕೃತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತತೋ ವೈರಾಗ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮೋಕ್ಷಶ್ಚಾಯುಕ್ತಃ, ಭೇದಾತ್ತಸ್ಯ ಲೋಷ್ಟಾದಿವತ್ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತತೋ ನ ಮುಮುಕ್ಷಾಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರಾರ್ಥೋಽತಃಶಬ್ದಃ ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತಃಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನಾನಂತರ್ಯವಾಚಿನಾ ತದವಧಿತ್ವೇನಾರ್ಥಾದ್ವಿವೇಕಾದಿಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುತ್ವಂ ಯದುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥಿಕಹೇತುತ್ವಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪನಿರಾಸಾಯಾನುವಾದಕೋಽತಃಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ‘ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯ’ ‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯವತೀ ‘ತದ್ಯಥೇಹ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ಕರ್ಮಫಲಾಕ್ಷಯತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಕಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅನಾತ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವವಿವೇಕಾತ್ ವೈರಾಗ್ಯಲಾಭ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಮುಕ್ಷಾಂ ಸಂಭಾವಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ವೇದಃ ಕರ್ಮಫಲಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ, ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಶಾಂತಶೋಕಾನಿಲಮಪಾರಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾನಂದಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವತ್ವಾದೇರಧ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಂಭವ ಉಕ್ತ ಏವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಥಾತಃಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣವತೋಽಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಮರ್ಥನಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸುತ್ರವಾಕ್ಯಪೂರಣಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಹೃತಕರ್ತವ್ಯಪದಾನ್ವಯಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇನ ವಿಚಾರಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಮತಸಮಾಸಕಥನೇನಾವಯವಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಬಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ನನು ಧರ್ಮಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪದಸ್ಯ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮಿಚ್ಛಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ಕರ್ಮಕಾರಕಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪಶ್ಚಾತ್ಫಲಮ್ , ತತಶ್ಚಾದೌ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋ ಯುಕ್ತಃ । ಕರ್ಮಣ್ಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾತ್ಫಲಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೇಚ್ಛಾ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಫಲತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ’ ಇತಿ ಇಚ್ಛಾಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ । ವಿಚಾರಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತು ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕತಯಾ ಪ್ರಥಮಂ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸ ಉಕ್ತಃ, ತಥಾ ವೃತ್ತಿಕಾರೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಚೇದಸ್ತು ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಫಲತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಧುನಾ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತಿ ।
ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಯಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಂಭೂರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಷು ಲೋಕೇ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಜಾತೌ ಜೀವೇ ವೇದೇ ಕಮಲಾಸನೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಪಾದಕಸೂತ್ರಾಸಾಂಗತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತ್ಯಂತರೇ ಶೇಷೇ ಷಷ್ಠೀತ್ಯುಕ್ತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಂ ಶೇಷಃ । ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯತ್ರ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯವಾಚ್ಯಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಯಾ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ಮ । ತತ್ರ ಸಕರ್ಮಕಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇಚ್ಛಾಯಾ ವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ಮೈವ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ವಾಚ್ಯಂ ನ ಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಮಾಣಾದಿಕಮನ್ಯದೇವ ತತ್ಕರ್ಮಾಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಶೇಷಿತಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತಾಂ ತತ್ರಾಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಂ ಕರ್ಮ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾನ್ಯದಶ್ರುತಂ ಕಲ್ಪಯನ್ ‘ಪಿಂಡಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಕರಂ ಲೇಢಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಮನುಸರತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಃ ಶಂಕ್ಯತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
‘ಷಷ್ಠೀ ಶೇಷೇ’ ಇತಿ ವಿಧಾನಾತ್ , ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತೀತಮಪಿ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಕರ್ಮಕಕ್ರಿಯಾಸಂನಿಧಾನಾತ್ ಕರ್ಮತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಸಂಧಿಮಜಾನನ್ನಿವೋತ್ತರಮಾಹ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಲಾಭೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ‘ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತಿ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವೇನ ಕೃದಂತಸ್ಯ ಯೋಗೇ ವಿಹಿತಂ ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಚ ಕರ್ಮತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪರೋಕ್ಷಮಶಾಬ್ದಂ ಕಲ್ಪಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶೇಷವಾದೀ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಮುದ್ಧಾಟಯತಿ -
ನ ವ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಶೇಷಷಷ್ಠ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾನಿ ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಫಲಾನಿ ತೇಷಾಮಪಿ ವಿಚಾರಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋ ಭವತಿ । ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಮಣಿಷಷ್ಠ್ಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಕ ಏವ ವಿಚಾರಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿನಾ ಶೇಷಷಷ್ಠೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತೋ ಮತ್ಪ್ರಯಾಸೋ ನ ವ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮತತ್ಸಂಬಂಧಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಃ ಫಲಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ವತ್ಪ್ರಯಾಸಸ್ಯೇದಂ ಫಲಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸೂತ್ರೇಣ ಮುಖತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇ ಸತಿ ತದುಪಕರಣಾನಾಂ ವಿಚಾರಸ್ಯಾರ್ಥಿಕಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಉದಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ನ ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
’ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ ಇತಿ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯನುಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಲಾಭಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯಾವಯವಾರ್ಥಮಾಹ -
ಜ್ಞಾತುಮಿತಿ ।
ನನ್ವನವಗತೇ ವಸ್ತುನೀಚ್ಛಾಯಾ ಅದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಯಾ ಮೂಲಂ ವಿಷಯಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಫಲಮ್ , ತದೇವ ಮೂಲಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಗತೀತಿ ।
ಆವರಣನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಚ್ಚೈತನ್ಯಮವಗತಿಃ ಪರ್ಯಂತೋಽವಧಿರ್ಯಸ್ಯಾಖಂಡಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದೇವ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಕರ್ಮ, ತದೇವ ಫಲಮ್ । ಮೂಲಂ ತ್ವಾಪಾತಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಧುನಾ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಮೂಲಜ್ಞಾನಯೋರ್ಭೇದಾನ್ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಗಮನಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಃ ಕರ್ಮ, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಭೇದಾತ್ಕರ್ಮ ಏವ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಹ -
ಫಲೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಂತರೇ ತಯೋರ್ಭೇದೇಽಪಿ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಫಲವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮೈವ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಾವಗತ್ಯೋರೈಕ್ಯಾದ್ಭೇದೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ವೃತ್ತಿಃ ಅವಗತಿಸ್ತತ್ಫಲಮಿತಿ ಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅವಗಂತುಮಭಿವ್ಯಂಜಯಿತುಮ್ ।
ಅವಗತೇಃ ಫಲತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಹಿಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ನಿಃಶೇಷೇತಿ ।
ಬೀಜಮವಿದ್ಯಾ ಆದಿರ್ಯಸ್ಯಾನರ್ಥಸ್ಯ ತನ್ನಾಶಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಯವಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸೂಚಯತಿ । ಅಥಾತಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಧಿಕಾರಿಣಃ ಸಾಧಿತತ್ತ್ವಾತ್ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕೇ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯೋರ್ವಿಷಯಾದಿಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ಪುನರಿತಿ । -
ಪುನಃಶಬ್ದೋ ವರ್ಣಕಾಂತರದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ । ಯದಿ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ತರ್ಹ್ಯಜ್ಞಾತತ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಮ್ । ಅಥಾಜ್ಞಾತಂ ಕೇನಾಪಿ ತರ್ಹಿ ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ, ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯೋದ್ದೇಶಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಬುದ್ಧಾವನಾರೂಢಸ್ಯ ವಿಚಾರಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವೇದಾಂತೈಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೋಗಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವರೂಪಃ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ ಫಲಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನಾರಭ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಿಷಯಾದಿಲಾಭಾದಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತತ್ವೇನಾಸ್ತಿಪದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪರತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಕೇನ ಮಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾಭಾವೇನ ತದ್ಘಟಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಬೋಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಥಮಂ ತಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಸಗುಣಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಶ್ರುತೌ ಸೂತ್ರೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯೇ ನಿರರ್ಥಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದರ್ಶನಾತ್ । ಸ ಚಾರ್ಥೋ ಮಹತ್ವರೂಪ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಾನ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ‘ಬೃಹಿ ವೃದ್ಧೌ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಸಾ ಚ ವೃದ್ಧಿರ್ನಿರವಧಿಕಮಹತ್ವಮಿತಿ ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾತ್ , ಶ್ರುತಾವನಂತಪದೇನ ಸಹ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾಯತೇ । ನಿರವಧಿಕಮಹತ್ವಂ ಚಾಂತವತ್ತ್ವಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣಹೀನತ್ವೇ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಲೋಕೇ ಗುಣಹೀನದೋಷವತೋರಲ್ಪತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತೋ ಬೃಂಹಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ದೇಶಕಾಲವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವರೂಪಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಶುದ್ಧತ್ವಮ್ । ಜಾಡ್ಯರಾಹಿತ್ಯಂ ಬುದ್ಧತ್ವಮ್ । ಬಂಧಕಾಲೇಽಪಿ ಸ್ವತೋಬಂಧಾಭಾವೋ ಮುಕ್ತತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಏವಂ ಸಕಲದೋಷಶೂನ್ಯಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಚ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಪರಿಶೇಷೇಽಲ್ಪತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಲಾಭಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ತತ್ಪದಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನಾಪಾತತ್ವಾದಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಾತ್ಮನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ತದುಪಪತ್ತಿರತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಾತದಭೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಕೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ನ ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯೇವ । ಸೈವ ಸಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಕುತಃ ಸತ್ತೇತಿ ಶೂನ್ಯಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತೌ ಅಹಂ ನಾಸ್ಮೀತಿ ಲೋಕೋ ಜಾನೀಯಾತ್ । ಲೋಕಸ್ತು ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಜಾನಾತಿ ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತತ್ರಾಹ -
ಆತ್ಮಾ ಚೇತಿ ।
‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪಕ್ಷೋಕ್ತಂ ದೋಷಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಣ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತತ್ವಾಭಾವೇನ ವಿಷಯಾದ್ಯಭಾವಾದವಿಚಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ವಸ್ತುತಃ ಶುಕ್ತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತದ್ವತ್ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಸತ್ತ್ವಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ನೇಯಂ ಪೂರ್ಣಾನಂದಬ್ರಹ್ಮತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಗೋಚರಾ, ವಾದಿನಾಂ ವಿವಾದಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಹಿ ಶುಕ್ತಿತ್ವವಿಶೇಷದರ್ಶನೇ ಸತಿ ರಜತಂ ರಂಗಮನ್ಯದ್ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತಿ । ಅತೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಪಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಜ್ಞಾತತ್ವಾದ್ವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಚ್ಚಿತ್ಪೂರ್ಣಾದಿಪದವಾಚ್ಯಭೇದಾತ್ಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಕ್ರಮೇಣ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ದೇಹಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಕೃತಾಃ ।
ವೇದಬಾಹ್ಯಮತಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಮತಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಮತಮಾಹ -
ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಕಿಮಾತ್ಮಾ ದೇಹಾದಿರೂಪಃ ಉತ ತದ್ಭಿನ್ನ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕೋಟಿತ್ವೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಶೂನ್ಯಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ಭಿನ್ನೋಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮಾನ್ನ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕೋಟಿತ್ವೇನ ತಾರ್ಕಿಕಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಾವುಪನ್ಯಸ್ಯಾಕರ್ತಾಪೀಶ್ವರಾದ್ಭಿನ್ನೋ ನ ವೇತಿ ವಿವಾದಕೋಟಿತ್ವೇನ ಯೋಗಿಮತಮಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ।
ನಿರತಿಶಯತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಂಪನ್ನ ಇತಿ ಯೋಗಿನೋ ವದಂತಿ ।
ಭೇದಕೋಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಕೋಟಿಮಾಹ -
ಆತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯಾಕರ್ತುಃ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸ ಈಶ್ವರ ಆತ್ಮಾಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ವೇದಾಂತಿನೋ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಂ ಬಹವಃ ಇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಪಂಚೋ ನಿರಾಸಶ್ಚ ವಿವರಣೋಪನ್ಯಾಸೇನ ದರ್ಶಿತಃ ಸುಖಬೋಧಾಯೇತೀಹೋಪರಮ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವತ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಯುಕ್ತೇಃ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಬಾಧಿತಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯೇ ತು ದೇಹಾದಿರಾತ್ಮಾ, ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಮ್ , ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋನ್ನರಸಮಯಃ’ ಇಂದ್ರಿಯಸಂವಾದೇ ‘ಚಕ್ಷುರಾದಯಸ್ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚುಃ’ ‘ಮನ ಉವಾಚ’, ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’, ‘ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’, ‘ಕರ್ತಾ ಬೋದ್ಧಾ', ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯಃ’, ‘ಆತ್ಮಾನಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಂ ಚಾಶ್ರಿತಾ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ದೇಹಾದಿರನಾತ್ಮಾ, ಭೌತಿಕತ್ವಾತ್ , ದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೈಃ, ‘ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈಶ್ಚಾಭಾಸತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ನನು ಸಂತು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಸ್ತಥಾಪಿ ಯಸ್ಯ ಯನ್ಮತೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ತದಾಶ್ರಯಣಾತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾರಂಭೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾವಿಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ವಸ್ತುಗತಿಃ । ಮತಾಂತರಾಶ್ರಯಣೇ ತದಭಾವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಃ । ಕಿಂಚಾತ್ಮಾನಮನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತ್ಪಾಪೇನ ಸಂಸಾರಾಂಧಕೂಪೇ ಪತೇತ್ , ‘ಅಂಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ’ ‘ಯೇ ಕೇ ಚಾತ್ಮಹನೋ ಜನಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ಯೋಽನ್ಯಥಾ ಸಂತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತೇನ ನ ಕೃತಂ ಪಾಪಂ ಚೌರೇಣಾತ್ಮಾಪಹಾರಿಣಾ ॥ ’ ಇತಿ ವಚನಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲಾಯ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ವಿಷಯಾದಿಸದ್ಭಾವಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಧಿಕಾರಿಲಾಭಾದಾಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಿಷಯಾದಿಸಂಭವಾಚ್ಚ ವೇದಾಂತವಿಷಯಾ ಮೀಮಾಂಸಾಪೂಜಿತಾ ವಿಚಾರಣಾ, ವೇದಾಂತಾವಿರೋಧಿನೋ ಯೇ ತರ್ಕಾಸ್ತಂತ್ರಾಂತರಸ್ಥಾಸ್ತಾನ್ಯುಪಕರಣಾನಿ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ನಿಶ್ರೇಯಸಾಯಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸೂತ್ರೇ ವಿಚಾರವಾಚಿಪದಾಭಾವಾತ್ತದಾರಂಭಃ ಕಥಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಿಚಾರಂ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಬ್ರವೀತೀತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚತ್ವಾರೋಽರ್ಥಾಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಚತುಷ್ಟಯೇನ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಭೂಷಣಮ್ । ನನ್ವಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಬಹಿಃ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಯತಿ ಅಂತರ್ಭೂತ್ವಾ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯ ಹೇಯತಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಾಸಂಬಂಧಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತಸ್ಯಾರಂಭಕಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವಯಮೇವಾರಂಭಕಮ್ , ಸ್ವಸ್ಮಾತ್ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ಚಾರಂಭಕಾಂತರಂ ಪಶ್ಯಾಮ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ - ಶ್ರವಣವಿಧಿನಾ ಆರಬ್ದಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರ್ಗತಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ಯಥಾಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ವೇದಾಂತರ್ಗತ ಏವ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯಾಧ್ಯಯನೇ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ತದ್ವದಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಮುಪಪಾದ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಭಮಾಣಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಯೋಃ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾದಿ ವಿಚಾರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಂ ವಿನಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾಯಾದೌ ಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸೂತ್ರಕೃತಂ ಪೂಜಯನ್ನೇವ ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರಮವಧಾರಯತಿ -
ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಕಮಿತಿ ।
ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ । ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಕ್ಷೇಪೇಣಾಸ್ಯೋತ್ಥಾನಾದಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತಿಃ । ಲಕ್ಷಣದ್ಯೋತಿವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಸಂಗತಯಃ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಷಯಃ । ತತ್ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತೌ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಫಲಮೇವ ಫಲಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಪೃಥಙ್ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್ -
‘ಆಕ್ಷೇಪೇ ಚಾಪವಾದೇ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಕರ್ಮಣಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಯಚ್ಚ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ’ ಇತಿ । ತಥಾಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ತತ್ರಾಪವಾದಿಕೀ ಸಂಗತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತದರ್ಥಾ ಚಿಂತಾ । ತತ್ರ ನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಜನ್ಮಾದೇರ್ಜಗದ್ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕರ್ತುರುಪಾದಾನತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇನಾನುಮಾನಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಮನುಮಾನೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ತದಭಾವೇ ತದ್ವಿರೋಧೇ ವಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಸಿದ್ಧೇಃ । -
ನ ಚ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕರ್ತೃಮಾತ್ರಸ್ಯೋಪಾದಾನಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪುರುಷಾಭ್ಯೂಹಮಾತ್ರಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ಅಪೌರುಷೇಯತಯಾ ನಿರ್ದೋಷಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೋಭಯಕಾರಣತ್ವಸ್ಯ ಸುಖಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ತದೇವ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯಗ್ರೇ ‘ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಂ ಕಿಂತು ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವೋಭಯರೂಪತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯೋಭಯಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ನನು ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ - ಯಥಾ ರಜತಂ ಶುಕ್ತೇರ್ಲಕ್ಷಣಂ ಯದ್ರಜತಂ ಸಾ ಶುಕ್ತಿರಿತಿ, ತಥಾ ಯಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ತಟಸ್ಥಂ ಸದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಜನ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಹುವ್ರೀಹೌ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸರ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಿ । ಯಥಾ ಚಿತ್ರಗೋರ್ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ರಾ ಗಾವಃ ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಜನ್ಮಾದೀತಿ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನದ್ಯೋತಿತಸ್ಯ ಸಮಾಹಾರಸ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಸ್ಯ ಜನ್ಮ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ತಥಾ ಚ ಜನ್ಮನಃ ಸಮಾಸಾರ್ಥೈಕದೇಶಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇನ ಸಂವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಬಹುವ್ರೀಹೌ ಸ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಯಜ್ಜನ್ಮಕಾರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಧಾನಮಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾರಣಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗೈರ್ನಿರೂಪಿತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಕಾರಣತ್ವಾನಿ ಮಿಲಿತಾನ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರೇ ಸಮಾಹಾರೋ ದ್ಯೋತಿತ ಇತಿ ಧ್ಯೇಯಮ್ ।
ನನ್ವಾದಿತ್ವಂ ಜನ್ಮನಃ ಕಥಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ , ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಜನ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯಾ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಚಾದಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತದಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಜನ್ಮನ ಆದಿತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾರ್ಥಮಾತ್ರವಾಚಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಪಸ್ಥಿತಸರ್ವಕಾರ್ಯವಾಚಿತ್ವಮಾಹ -
ಅಸ್ಯೇತೀತಿ ।
ವಿಯದಾದಿಜಗತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಷಷ್ಠೀತಿ ।
ವಿಷಯಾದಿಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧೋ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದೇರ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಮಾಹ -
ಯತ ಇತೀತಿ ।
ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮಾನಂದರೂಪಂ ವಸ್ತೂಚ್ಯತೇ ‘ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವ’ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಪದಾನುಷಂಗೇಣ ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಚ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಂಭಾವನಾರ್ಥಾನಿ ಜಗತೋ ವಿಶೇಷಣಾನಿ । ಯಥಾ ಕುಂಭಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಂ ಕುಂಭಶಬ್ದಾಭೇದೇನ ವಿಕಲ್ಪಿತಂ ಪೃಥುಬುಧ್ನೋದರಾಕಾರಸ್ವರೂಪಂ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ತದಾತ್ಮನಾ ಕುಂಭಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ - ಬಹಿಃ ಪ್ರಕಟಯತಿ, ತಥಾ ಪರಮಕಾರಣಮಪಿ ಸ್ವೇಪ್ಸಿತನಾಮರೂಪಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಕರೋತೀತ್ಯನುಮೀಯತ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯಾ । ಆದ್ಯಕಾರ್ಯಂ ಚೇತನಜನ್ಯಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕುಂಭವದಿತಿ ಪ್ರಧಾನಶೂನ್ಯಯೋರ್ನಿರಾಸಃ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಜೀವಜನ್ಯತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಶ್ರಾದ್ಧವೈಶ್ವಾನರೇಷ್ಟ್ಯಾದೌ ಪಿತಾಪುತ್ರಯೋಃ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ಭೇದಾತ್ಪೃಥಗುಕ್ತಿಃ । ‘ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ವ ಏತ ಆತ್ಮನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹೋಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ಜೀವಾನಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಜಗನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಾನ್ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಭಾವಯತಿ -
ಪ್ರತಿನಿಯತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿನಿಯತಾನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನಿ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಯೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಾಂ ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸ್ಯ ಮೇರುಪೃಷ್ಠಂ ದೇಶಃ । ದೇಹಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಕಾಲ ಉತ್ತರಾಯಣಮರಣಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಪ್ರತಿನಿಯತಮ್ । ಏವಂ ರಾಜಸೇವಾಫಲೇ ಗ್ರಾಮಾದೇರ್ದೇಶಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಜ್ಞೇಯಾ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಸೇವಾಫಲಂ ದೇಶಾದ್ಯಭಿಜ್ಞದಾತೃಕಂ ತಥಾ ಕರ್ಮಫಲಮ್ , ಫಲತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಸಂಭಾವಯತಿ -
ಮನಸಾಪೀತಿ ।
ನನ್ವನ್ಯೇಽಪಿ ವೃದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಾದಯೋ ಭಾವವಿಕಾರಾಃ ಸಂತೀತಿ ಕಿಮಿತಿ ಜನ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಹ -
ಅನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ವೃದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಯೋರ್ಜನ್ಮನಿ ಅಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ನಾಶೇಽಂತರ್ಭಾವಃ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ದೇಹೋ ‘ಜಾಯತೇ, ಅಸ್ತಿ, ವರ್ಧತೇ, ವಿಪರಿಣಮತೇ, ಅಪಕ್ಷೀಯತೇ, ವಿನಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಯಾಸ್ಕಮುನಿವಾಕ್ಯಮೇತತ್ಸೂತ್ರಮೂಲಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ -
ಯಾಸ್ಕೇತಿ ।
ಯಾಸ್ಕಮುನಿಃ ಕಿಲ ಮಹಾಭೂತಾನಾಮುತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಭೌತಿಕೇಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜನ್ಮಾದಿಷಟ್ಕಮುಪಲಭ್ಯ ನಿರುಕ್ತವಾಕ್ಯಂ ಚಕಾರ । ತನ್ಮೂಲೀಕೃತ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಷಟ್ಕಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥ ಇತಿ ಗ್ರಹಣೇ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ನ ಸಂಗೃಹೀತಂ ಕಿಂತು ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಯೇ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾ ಜನ್ಮಾದಯಸ್ತ ಏವ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ನಿರುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತಿರ್ಮೂಲಮಿತಿ ಮಹಾಭೂತಜನ್ಮಾದಿಕಮರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ಸಾ ಶ್ರುತಿರೇವ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಮೂಲಮಸ್ತು, ಕಿಮಂತರ್ಗಡುನಾ ನಿರುಕ್ತೇನೇತಿ ಭಾವಃ । ಯದಿ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ರಾತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿನಾ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ಕಾರಣಾಂತರಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಃ ಸೂತ್ರಿತಾ । ಸಾ ತರ್ಕಪಾದೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಅಧುನಾ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಯಥೋಕ್ತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯೇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಚತುರ್ಣಾಂ ಜಗದ್ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾವಸರೇ ಪ್ರಧಾನಶೂನ್ಯಯೋಃ ಸಂಸಾರಿಣಶ್ಚ ನಿರಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಪರಮಾಣೂನಾಮಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಜೀವಾನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತ್ವನಿಯಮೇನಾನುಮಾನಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಾಸಿದ್ಧೌ ತೇಷಾಂ ಪ್ರೇರಕಾಭಾವಾತ್ , ಜಗದಾರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ವಿಚಿತ್ರಂ ಜಗದಿತಿ ಲೋಕಾಯತಸ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಜಗತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕಿಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ಹೇತುರಿತಿ ಸ್ವಭಾವ ಉತ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಸಾಧಾರಣಾನಿ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಿ । ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಿಭಿರುಪಾದೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಧಾನ್ಯಾರ್ಥಿನಾಂ ಭೂವಿಶೇಷೇ ವರ್ಷಾದಿಕಾಲೇ ಬೀಜಾದಿನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಕಮೀಶ್ವರಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಜಗತ ಉತ್ಪತ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಕರ್ತಾರಂ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯತಿರೇಕ ಉಕ್ತಃ । ತೇನ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಸಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾಯತೇ । ಏತದೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಜಗತಿ ಪಕ್ಷೇ ಕರ್ತಾರಂ ಸಾಧಯತ್ಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಂ ಸಾಧಯತಿ ಕಿಂ ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಏತದೇವಾನುಮಾನಮೇವ ಸಾಧನಂ ನ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಥವಾ ಏತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರತ್ವೇನಾಸ್ಮತ್ಸಮ್ಮತಂ ಸದನುಮಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸಹಕೃತಮೇತಲ್ಲಕ್ಷಣಮೇವಾನುಮಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಯಂ ವಿಭಾಗಃ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಜಗತಃ ಕರ್ತಾಸ್ತೀತ್ಯಸ್ತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಪಶ್ಚಾತ್ಸ ಕರ್ತಾ, ಸರ್ವಜ್ಞಃ, ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕುಲಾಲಾದಿವದಿತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿರ್ಲಕ್ಷಣಾದಿತಿ । ಅತ್ರ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್ । ತಥಾಹಿ - ಅಂಕುರಾದೌ ತಾವಜ್ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ನ ಭವತಿ ಜೀವಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಘಟವದಚೇತನತ್ವನಿಯಮಾದನ್ಯಃ ಕರ್ತಾ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿಶ್ಚಯಾತ್ , ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಸಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಲಕ್ಷಣಲಿಂಗಕಾನುಮಾನೇ ತು ಬಾಧಃ ಅಶರೀರಸ್ಯ ಜನ್ಮಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ , ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತನ್ಮನೋಜನ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧೇನ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇರ್ಜ್ಞಾನಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾದತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿರೇವ ಶರಣಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಂಭಾವನಾರ್ಥತ್ವೇನಾನುಮಾನಂ ಯುಕ್ತಿಮಾತ್ರಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಿದಮಯುಕ್ತಮ್ , ಶ್ರುತೇರನುಮಾನಾಂತರ್ಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಭವದೀಯಸೂತ್ರಕೃತಾನುಮಾನಸ್ಯೈವೋಪನ್ಯಸ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯಾಭಾಸೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದಿ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮಾನತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ‘ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಾಸಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸೂತ್ರಕೃನ್ನ ವಿಚಾರಯೇತ್ , ತಸ್ಮಾದುತ್ತರಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿರೇವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ನಾನುಮಾನಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರಭೀಷ್ಟಾ ಯದರ್ಥಮಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾರಂಭಃ, ಸಾ ಚ ನಾನುಮಾನಾತ್ , ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ನಾನುಮಾನಂ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಚ ವಿಚಾರಾದ್ಯಧ್ಯವಸಾನಂ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರಮೇಯಸಂಭವನಿಶ್ಚಯಶ್ಚ ತೇನ ಜಾತಾ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಮುಕ್ತಯೇ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಭವೋ ಬಾಧಾಭಾವಃ ।
ನನು ಕಿಮನುಮಾನಮುಪೇಕ್ಷಿತಮೇವ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಸು ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಮತಮಭಿನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾದೂರ್ಣನಾಭ್ಯಾರಬ್ಧತಂತ್ವಾದಿವತ್ , ವಿಮತಂ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸುಖಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದಾರ್ಢ್ಯಂ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿಃ । ‘ಮಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಾರ್ಥಸ್ತರ್ಕೇಣ ಸಂಭಾವನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ ಗಾಂಧಾರದೇಶೇಭ್ಯಶ್ಚೋರೈರನ್ಯತ್ರಾರಣ್ಯೇ ಬದ್ಧನೇತ್ರ ಏವ ತ್ಯಕ್ತಃ ಕೇನಚಿನ್ಮುಕ್ತಬಂಧಸ್ತದುಕ್ತಮಾರ್ಗಗ್ರಹಣಸಮರ್ಥಃ ಪಂಡಿತಃ ಸ್ವಯಂ ತರ್ಕಕುಶಲೋ ಮೇಧಾವೀ ಸ್ವದೇಶಾನೇವ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ ಏವಮೇವೇಹಾವಿದ್ಯಾಕಾಮಾದಿಭಿಃ ಸ್ವರೂಪಾನಂದಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರಣ್ಯೇ ಸಂಸಾರೇ ಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಕೇನಚಿದ್ದಯಾಪರವಶೇನಾಚಾರ್ಯೇಣ ನಾಸಿ ತ್ವಂ ಸಂಸಾರೀ ಕಿಂತು ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪಃ ಸ್ವಯಂ ತರ್ಕಕುಶಲಶ್ಚೇತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಜಾನೀಯಾನ್ನಾನ್ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಸ್ಯಾಃ ಪುರುಷಮತಿರೂಪತರ್ಕಾಪೇಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಪಂಡಿತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮವತ್ । ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾದಯ ಏವಾಪೇಕ್ಷಿತಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಧರ್ಮ ಇವ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಖ್ಯೋ ವಿದ್ವದನುಭವಃ । ಆದಿಪದಾನ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ಗ್ರಹಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅನುಭವೇತಿ ।
ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶಾಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಸಾನತ್ವಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತದರ್ಥಂ ಮನನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತಾ । ಧರ್ಮೇ ತು ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಸಂಭವಾಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರ್ಣಯಮಾತ್ರಮನುಷ್ಠಾನಾಯಾಪೇಕ್ಷಿತಮ್ । ಲಿಂಗಾದಯಸ್ತು ಶ್ರುತ್ಯಂತರ್ಭೂತಾ ಏವ ಶ್ರುತಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನಾಪೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ ನ ಮನನಾದಯಃ ಅನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿಃ । ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಲಿಂಗಮ್ । ಪದಂ ಯೋಗ್ಯೇತರಪದಾಕಾಂಕ್ಷಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಂಗವಾಕ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಕ್ರಮಪಠಿತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಮಪಠಿತೈರ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಥಾನಮ್ । ಯಥಾ ಐಂದ್ರಾಗ್ನ್ಯಾದಯ ಇಷ್ಟಯೋ ದಶ ಕ್ರಮೇಣ ಪಠಿತಾಃ ದಶಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ‘ಇಂದ್ರಾಗ್ನೀ ರೋಚನಾ ದಿವಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ತತ್ರ ಪ್ರಥಮೇಷ್ಟೌ ಪ್ರಥಮಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯಾದ್ಯೂಹನೀಯಮ್ । ಸಂಜ್ಞಾಸಾಮ್ಯಂ ಸಮಾಖ್ಯಾ । ಯಥಾಧ್ವರ್ಯವಸಂಜ್ಞಕಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಾಧ್ವರ್ಯವಸಂಜ್ಞಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಏವಂ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮನನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ , ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮವತ್ , ಇತ್ಯನುಮಾನೇ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಧರ್ಮಸ್ಯಾನುಭವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ , ಅನಪೇಕ್ಷಿತಾನುಭವತ್ವಂ ಚೋಪಾಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಾಧಿವ್ಯತಿರೇಕಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮೇಣ ಸಾಮ್ಯಂ ತ್ವಯೋಚ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಧರ್ಮವತ್ ಸ್ಯುರಿತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಮಾಹ -
ಪುರುಷೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷಕೃತ್ಯಧೀನಾ ಆತ್ಮಲಾಭ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ಧರ್ಮೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಲೌಕಿಕಕರ್ಮದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತದ್ವದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಅನ್ಯಥಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಉದಿತ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ತತ್ರ ವಿಧ್ಯಾದಿಯೋಗ್ಯತಾಮಾಹ -
ವಿಧೀತಿ ।
ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚ ವಿಕಲ್ಪಾದಯಶ್ಚ ಧರ್ಮೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಯೇಽರ್ಥವಂತಃ ಸಾವಕಾಶಾ ಭವಂತಿ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಯಜೇತ’ ‘ನ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಃ । ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯವೈರ್ಯಾ ಯಜೇತೇತಿ ಸಂಭಾವಿತೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರೈಚ್ಛಿಕಃ । ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಕಲ್ಪಃ । ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ, ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ಇತ್ಯಪವಾದಃ । ತಥಾ ‘ಆಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ, ‘ಅಶ್ವಸ್ಯ ಪದೇ ಪದೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯಪವಾದ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಏತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಯುರಿತ್ಯತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ -
ನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಇದಂ ವಸ್ತು, ಏವಮ್ , ನೈವಮ್ , ಘಟಃ ಪಟೋ ವೇತಿ ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪಃ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ವೇತಿ ಸತ್ತಾಸ್ವರೂಪವಿಕಲ್ಪಃ ।
ನನು ವಸ್ತುನ್ಯಪಿ ಆತ್ಮಾದೌ ವಾದಿನಾಮಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ತಿತ್ವಾದಿಕೋಟಿಸ್ಮರಣಂ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸ್ತನ್ಮೂಲಾ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಮಾತ್ರಾಃ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯವಿಕಲ್ಪಾ ನ ಪ್ರಮಾರೂಪಾ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ ಧರ್ಮೋ ಹಿ ಯಥಾ ಯಥಾ ಜ್ಞಾಯತೇ ತಥಾ ತಥಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಇತಿ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ವಿಕಲ್ಪಾಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮಾರೂಪಾ ಏವ ಭವಂತಿ, ತತ್ಸಾಮ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸರ್ವೇ ವಿಕಲ್ಪಾ ಯಥಾರ್ಥಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪ್ಯೇವಮಿತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಯದಿ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜಾಯೇತ ತದಾ ಸಿದ್ಧೇ ವಿಕಲ್ಪಾ ಯಥಾರ್ಥಾಃ ಸ್ಯುಃ, ನ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಜ್ಞಾನಂ ಪೌರುಷಂ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಮಾಣವಸ್ತುಜನ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ವಸ್ತುನ ಏಕರೂಪತ್ವಾದೇಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾ, ಅನ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪಾ ಅಯಥಾರ್ಥಾ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನಹಿ ಸ್ಥಾಣಾವಿತಿ ।
ಸ್ಥಾಣುರೇವೇತ್ಯವಧಾರಣೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸರ್ವೇ ವಿಕಲ್ಪಾ ಯಥಾರ್ಥಾ ನ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಯದ್ವಸ್ತುತಂತ್ರಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ಯಥಾರ್ಥಮ್ , ಯತ್ಪುರುಷತಂತ್ರಂ ತನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಿಭಜತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಾಣಾವುಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಘಟಾದಿಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮಾಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾತ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವಧೀನತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಸ್ತುಜನ್ಯಮೇವ ಯಥಾರ್ಥಂ ನ ಪುರುಷತಂತ್ರಂ ಭೂತಾರ್ಥವಿಷತ್ವಾತ್ , ಸ್ಥಾಣುಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಸಾಧ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸರ್ವೇ ವಿಕಲ್ಪಾಃ ಪುಂತಂತ್ರಾ ನ ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಇತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ನ ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತಿ ಮನನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಸಿದ್ಧೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಗೋಚರಮ್ , ಧರ್ಮವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವತ್ । ತಥಾ ಚ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಜಗತ್ಕಾರಣಾನುಮಾನಂ ವಿಚಾರ್ಯಮ್ , ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ತಸ್ಯ ಮಾನತ್ವಾತ್ , ನ ಶ್ರುತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ತಸ್ಯಾ ಅಮಾನತ್ವೇನ ತದ್ವಿಚಾರಸ್ಯ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಕಿಂ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಮಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧಕಂ ಕಿಂ ವಾ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಸಕಾರಣಮಿತಿ । ನಾದ್ಯಃ, ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾನ್ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ -
ಸತಿ ಹೀತಿ ।
ತನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಇದಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಾರಣಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಂ ವಿನಾ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಸಂಬದ್ಧಂ ಕೃತಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರುತಿಮಂತರೇಣ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಾಲಾಭಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತಲ್ಲಾಭಾಯ ಶ್ರುತಿರೇವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿಚಾರಣೀಯಾ, ಅನುಮಾನಂ ತೂಪಾದಾನತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರಾ ಮೃದಾದಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿಶ್ರೌತಾರ್ಥಸಂಭಾವನಾರ್ಥಂ ಗುಣತಯಾ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏತತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಚಾರಯಿತುಮಿಷ್ಟಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾತುಕಾಮಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇ ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ । ತಥೈವ ಶ್ರುತಾವಪಿ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾತುಕಾಮಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಕ್ರಮಾನುಸಾರಿತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಸೋಪಕ್ರಮಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ -
ಭೃಗುರಿತಿ ।
ಅಧೀಹಿ ಸ್ಮಾರಯ ಉಪದಿಶೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಯೇನೇತ್ಯೇಕತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ನಾನಾತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಧಾನಾಯೋಗಾತ್ । ಯಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತದೇಕಮಿತ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಮ್ । ಯದೇಕಂ ಕಾರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾ ಯತ್ಕಾರಣಂ ತದೇಕಂ ಬಹ್ಮೇತಿ ವಾ ಮಹಾವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಿತೋ ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂದ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ‘ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ’ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶಾಖಾಂತರೀಯವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ಏವಂ ಜಾತೀಯಕತ್ವಮೇವಾಹ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಸರ್ವಾಸು ಶಾಖಾಸು ಲಕ್ಷಣದ್ವಯವಾಕ್ಯಾನಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಾನಿ, ತದ್ಧಿಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨ ॥
ಯಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಂ ವೇದಾಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶಕ್ತಯಃ ।
ಶ್ರೀರಾಮಂ ಸರ್ವವೇತ್ತಾರಂ ವೇದವೇದ್ಯಮಹಂ ಭಜೇ ॥ ೧ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನ ಸಂಗತಿಂ ವದನ್ನುತ್ತರಸುತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಜಗದಿತಿ ।
ಚೇತನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮರ್ಥಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ, ಚೇತನಸೃಷ್ಟೇರ್ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಮ್ , ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ಯೋ ಯತ್ಕರ್ತಾ ಸ ತಜ್ಜ್ಞಃ, ಯಥಾ ಕುಲಾಲ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತದೇವಾರ್ಥಿಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿನಿರಾಸಾಯ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವಹೇತುನಾ ದ್ರಢಯನ್ನಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುದ್ವಯಸ್ಯೈಕಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ಏಕವಿಷಯತ್ವಮವಾಂತರಸಂಗತಿಃ । ಯದ್ವಾ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಹೇತುತಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ವೇದಹೇತುತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದೋ ಯಜುರ್ವೇದಃ ಸಾಮವೇದೋಽಥರ್ವಾಂಗಿರಸಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಷಯಃ ತತ್ಕಿಂ ವೇದಹೇತುತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ ಉತ ನ ಸಾಧಯತಿ ಇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ತತ್ರ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿವದ್ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪಾತಾನ್ನ ಸಾಧಯತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜಗದ್ಧೇತೋಶ್ಚೇತನತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಸ್ಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ವೇದಕರ್ತರಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಪಾದಸಂಗತಯಃ । ಏವಮಾಪಾದಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯ ಊಹ್ಯಾಃ ।
ವೇದೇ ಹಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಸಾ ತದುಪಾದಾನಬ್ರಹ್ಮಗತಶಕ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ತದ್ಗತಾ ವಾ, ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಕಾರ್ಯಗತಶಕ್ತಿತ್ವಾದ್ವಾ, ಪ್ರದೀಪಶಕ್ತಿವದಿತಿ ವೇದೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಸಂಬದ್ಧಾಶೇಷಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಯದ್ವಾ ಯಥಾ ಅಧ್ಯೇತಾರಃ ಪೂರ್ವಕ್ರಮಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವೇದಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ತಥಾ ವಿಚಿತ್ರಗುಣಮಾಯಾಸಹಾಯೋಽನಾವೃತಾನಂತಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿನ್ಮಾತ್ರಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸ್ವಕೃತಪೂರ್ವಕಲ್ಪೀಯಕ್ರಮಸಜಾತೀಯಕ್ರಮವಂತಂ ವೇದರಾಶಿಂ ತದರ್ಥಾಂಶ್ಚ ಯುಗಪಜ್ಜಾನನ್ನೇವ ಕರೋತೀತಿ ನ ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತಾ । ಯತ್ರ ಹ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ವಾಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ವಾಕ್ಯಸೃಷ್ಟೌ ಕಾರಣಂ ತತ್ರ ಪೌರುಷೇಯತಾ, ಅತ್ರ ಚ ಯೌಗಪದ್ಯಾನ್ನ ಸಾ, ಅತೋ ವೇದಕರ್ತಾ ವೇದಮಿವ ತದರ್ಥಮಪಿ ಸ್ವಸಂಬದ್ಧಂ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಜಾನಾತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಕಾರಣಂ ಚ ಇತಿ ಸಂಗತಿದ್ವಯಾನುಸಾರೇಣ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪದಾನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮಹತ ಇತಿ ।
ಹೇತೋಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ವೇದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಿ । ತತ್ರ ಗ್ರಂಥತೋಽರ್ಥತಶ್ಚ ಮಹತ್ತ್ವಮ್ , ಹಿತಶಾಸನಾತ್ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮ್ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದಃ ಶಬ್ದಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಪುರಾಣನ್ಯಾಯಮೀಮಾಂಸಾಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಶಿಕ್ಷಾಕಲ್ಪವ್ಯಾಕರಣನಿರುಕ್ತಚ್ಛಂದೋಜ್ಯೋತಿಷಾಣಿ ಷಡಂಗಾನಿ ಇತಿ ದಶ ವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನಾನಿ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಹೇತವಃ । ತೈರುಪಕೃತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಮನ್ವಾದಿಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ಅಬೋಧಕತ್ವಾಭಾವಾದಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪವದಿತಿ ।
ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಮತ್ವೇಽಪ್ಯಚೇತನತ್ವಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪತ್ವಂ ಯೋನಿರುಪಾದಾನಂ ಕರ್ತೃ ಚ ।
ನನು ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಯೋ ಗುಣಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ವೇದಸ್ಯ ತದನ್ವಿತತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಯೋನೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಉಪಾದಾನೇ ತಚ್ಛಕ್ತಿಂ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯೇ ತದಯೋಗಾದ್ವೇದೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ , ಅನುಮಾನಂ ತು ಪೂರ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತದಾಪತ್ತಿಃ । ಶಕ್ತಿಮತ್ವೇಽಪ್ಯಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೇದಃ ಸ್ವವಿಷಯಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಜ್ಜನ್ಯಃ ಪ್ರಮಾಣವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ವ್ಯಾಕರಣರಾಮಾಯಣಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾಂತರಮ್ । ತತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯದ್ಯದಿತಿ ।
ವಿಸ್ತರಃ ಶಬ್ದಾಧಿಕ್ಯಮ್ , ಅನೇನಾರ್ಥತೋಽಲ್ಪತ್ವಂ ವದನ್ ಕರ್ತುರ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ, ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾರ್ಥವಾದಾಧಿಕ್ಯಂ ವೇದೇ । ಅತ್ರೈಷಾ ಯೋಜನಾ - ಯದ್ಯಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾದಾಪ್ತಾತ್ಸಂಭವತಿ ಸ ತತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ಶಬ್ದಸಾಧುತ್ವಾದಿರ್ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶೋಽರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ತದಪಿ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿ ಪಾಣಿನ್ಯಾದೇರಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾತ್ಸಂಭವತಿ । ಯದ್ಯಲ್ಪಾರ್ಥಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾತ್ಸಂಭವತಿ ತದಾ ‘ಅಸ್ಯ ಮಹತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಯಸ್ಮಾನ್ಮಹತೋಽಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದ್ಭೂತಾತ್ಸತ್ಯಾದ್ಯೋನೇಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಅನೇಕಶಾಖೇತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಪುರುಷನಿಃಶ್ವಾಸವದಪ್ರಯತ್ನೇನೈವ ಸಂಭವಃ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ಚೇತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ವೇದಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಶಂಕಾನಿರಸಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಥನಿಃಶ್ವಸಿತಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪ್ರಯತ್ನೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪ್ರಯಾಸಂ ವಿನಾ ನಿಮೇಷಾದಿನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾನುಮಾನೇನ ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಪಾಣಿನ್ಯಾದಿವದ್ವೇದಕರ್ತರಿ ಅಧಿಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸತ್ತಾಮಾತ್ರಂ ಸಾಧ್ಯತೇ ನ ತ್ವರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೇದಹೇತುತ್ವಂ ನಿಃಶ್ವಸಿತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ , ವೇದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣಾಧ್ಯೇತೃವದ್ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಇಯಾನ್ ವಿಶೇಷಃ - ಅಧ್ಯೇತಾ ಪರಾಪೇಕ್ಷಃ, ಈಶ್ವರಸ್ತು ಸ್ವಕೃತವೇದಾನುಪೂರ್ವೀಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತಥೈವ ಕಲ್ಪಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷ್ವಾವಿರ್ಭಾವಯನ್ ಅನಾವೃತಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಮತ್ಯವರ್ಜನೀಯತಯಾ ಜಾನಾತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥
ಅಧುನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಾನಂತರಂ ಪ್ರಮಾಣಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಾರ್ಥತ್ವಾದೇಕಫಲಕತ್ವಂ ಸಂಗತಿಃ ।
‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದೈಕವೇದ್ಯತ್ವಂ ಬ್ರೂತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ, ಕಾರ್ಯಲಿಂಗೇನೈವ ಲಾಘವಾತ್ಕರ್ತುರೇಕಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಬ್ರೂತೇ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವೇದಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯುಕ್ತಿದ್ವಯಂ ಸಂಶಯಬೀಜಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಅನುಮಾನಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರ್ಯತಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಅನುಮಾನಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಸಂಗಾನ್ನಿರಸ್ತಾ । ಕಿಂಚ ವಿಚಿತ್ರಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಾದಾದಿವದೇಕಕರ್ತೃಕತಾಬಾಧಾನ್ನ ಲಾಘವಾವತಾರಃ ।
ನ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ಕರ್ತುರೇಕತ್ವಸಂಭವಃ । ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತತಸ್ತದಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವೇತಿ ।
ಕಿಂ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ತದಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ಪೃಥಗಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ಯೇನ ಹೇತುನಾ ದರ್ಶಿತಂ ತತಃ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನ್ಮಾದಿಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೋಪನ್ಯಾಸಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೩ ॥
ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರಾ ಉತ ಕಾರ್ಯಪರಾ ಇತಿ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಸಂಗಾಪ್ರಸಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕೇನಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ
ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವೇದಾಂತೇಷು ಮುಮುಕ್ಷುಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಕಥಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ಹೇತುಃ -
ಯಾವತೇತಿ ।
ಯತೋ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮತೋಽಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಫಲವದರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ - ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ತಾವದ್ವೇದಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಕರಣಕಭಾವನಾವಿಧಿಭಾವ್ಯಸ್ಯ ಫಲವದರ್ಥಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ‘ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥೋ ಧರ್ಮಃ’ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇ ಧರ್ಮೇ ಕಾರ್ಯೇ ಚೋದನಾ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವ್ಯಾಪಕಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮವಸಿತಮ್ । ತತ್ರ ‘ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಧರ್ಮೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಆಮ್ನಾಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥವಾದೇಷು ಧರ್ಮಸ್ಯಾಪ್ರತೀತೇಃ ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಂ ತೇಷಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನಿಷ್ಫಲಾರ್ಥತ್ವಮ್ ।
ನ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಾನಾಂ ನಿಷ್ಫಲೇ ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಮಾದನಿತ್ಯಮೇಷಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ‘ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇನ ವಿಧೀನಾಂ ಸ್ಯುಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಮಿತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷಿಪ್ರತಮಗಾಮಿನೀ ದೇವತಾ ತದ್ದೇವತಾಕಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಫಲಂ ದಾಸ್ಯತಿ, ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಧೇಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ತುತಿರೂಪಾರ್ಥೇನ ದ್ವಾರೇಣ ‘ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದರ್ಥವಾದಾಃ ಸಫಲಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಯಾ ಸಫಲಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಮರ್ಥವಾದಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನ್ವಧ್ಯಯನವಿಧಿಗೃಹೀತಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಕರ್ತ್ರಿತಿ ।
ನ ವಯಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಸಾಧಯಾಮಃ ಕಿಂತು ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ಮಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವನಿಷ್ಫಲತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಸಂಗಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪಾತಾತ್ , ಕಾರ್ಯಶೇಷಕರ್ತೃದೇವತಾಫಲಾನಾಂ ಪ್ರಕಾಶನದ್ವಾರಾ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತತ್ರ ತ್ವಂತತ್ಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ತೃದೇವತಾಸ್ತಾವಕತ್ವಮ್ , ವಿವಿದಿಷಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಫಲಸ್ತಾವಕತ್ವಮ್ ।
ನನು ಕರ್ಮವಿಶೇಷಮನಾರಭ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾಧೀತಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಥಂ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಮ್ , ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರುಚ್ಯಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಉಪಾಸನೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಕಾಮೋಽಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಮಾರೋಪ್ಯ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯುಪಾಸೀತ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಃ, ಆದಿಶಬ್ದಾಚ್ಛ್ರವಣಾದಯಃ । ತತ್ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ವಾ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಹಾಯಾಶ್ರುತಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಪರಿತಃ ಸಮಂತಾನ್ನಿಶ್ಚಯೇನ ಸ್ಥಿತಂ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಂ ಕೃತ್ಯನಪೇಕ್ಷಮ್ । ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವೇದೇನ ಜ್ಞಾಪನಮ್ , ತನ್ನ ಸಂಭವತಿ, ಮಾನಂತರಯೋಗ್ಯೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಂವಾದೇ ಸತ್ಯನುವಾದಕತ್ವಾತ್ , ‘ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವತ್ । ವಿಸಂವಾದೇ ಚ ಬೋಧಕತ್ವಾತ್ , ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧೋ ನ ವೇದಾರ್ಥಃ, ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ಘಟವದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಜ್ಞಾಪನೇ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಾಗೋಚರೇ ಫಲಾಭಾವಾಚ್ಚ ತನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲಂ ಹಿ ಸುಖಾವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ದುಃಖಹಾನಿಶ್ಚ । ತಚ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿ ನಿವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಾಧ್ಯಮ್ । ತೇ ಚೋಪಾದೇಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಹೇಯಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯತ್ನಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಜಾಯೇತೇ, ನ ಸಿದ್ಧಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸಿದ್ಧಬೋಧಿವೇದವಾದಾನಾಂ ಸಾಫಲ್ಯಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲಾಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ದೇವೈರ್ನಿರುದ್ಧಃ ಸೋಽಗ್ನಿರರೋದೀತ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಶ್ರುಜತ್ವೇನ ರಜತಸ್ಯ ನಿಂದಾದ್ವಾರಾ ‘ಬರ್ಹಿಷಿ ನ ದೇಯಂ’ ಇತಿ ಸಫಲನಿಷೇಧಶೇಷತ್ವವತ್ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತೇಷಾಂ ಮಂತ್ರವತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಸ್ತು ನಾರ್ಥವಾದವದ್ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇಽರ್ಥವಾದಚಿಂತಾನಂತರಂ ಮಂತ್ರಚಿಂತಾ ಕೃತಾ ‘ಇಷೇ ತ್ವಾ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ‘ಛಿನದ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಛಾಖಾಚ್ಛೇದನಕ್ರಿಯಾಪ್ರತೀತೇಃ, ‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಚ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನದೇವತಾದಿಪ್ರತೀತೇಃ ಮಂತ್ರಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಕ್ರತೌ ವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ, ತೇ ಕಿಮುಚ್ಚಾರಣಮಾತ್ರೇಣಾದೃಷ್ಟಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಕ್ರತಾವುಪಕುರ್ವಂತಿ ಉತ ದೃಷ್ಟೇನೈವಾರ್ಥಸ್ಮರಣೇನೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಚಿಂತಾದಿನಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಕಾಲಾವಗತಮಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಂಭವಾದದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಮಂತ್ರಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ - ‘ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ’ ಇತಿ ಲೋಕವೇದಯೋರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾನ್ಮಂತ್ರವಾಕ್ಯಾನಾಂ ದೃಷ್ಟೇನೈವ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತಿ ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಫಲವದನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತೇನ ಕ್ರಿಯಾತತ್ಸಾಧನಸ್ಮರಣೇನ ದ್ವಾರೇಣ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮ್ । ‘ಮಂತ್ರೈರೇವಾರ್ಥಃ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ನಿಯಮಸ್ತ್ವದೃಷ್ಟಾರ್ಥ ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಸ್ತುತಿಪದಾರ್ಥದ್ವಾರಾ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ವಿಧಿಭಿಃ, ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ತೈರ್ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಥವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತು ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾ ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನೈವಾರ್ಥವಂತಃ, ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವೇದಕತ್ವಾತ್ , ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾದೃಷ್ಟಾಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಉಪಪನ್ನಾ ವೇತಿ ।
ನೇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಾಭಾವಾಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ಕೃತಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವಿಧ್ಯಂತರಶೇಷತ್ವೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನನು ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿ ಸಿದ್ಧೇ ದಧನಿ ವಿಧಿರ್ದೃಷ್ಟಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ದಧ್ನಃ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಸ್ಯ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತಯಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಧೇಯತಾ, ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಮಪ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಟ್ಟಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವಾರುಚಿಂ ವದನ್ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಕಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಮಿತಿ ।
ಅನ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯೇವ ಹೇತುಃ । ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಮಖಂಡಾರ್ಥವಿಷಯಕತ್ವಂ ಸೂಚಯಿತುಂ ಸಮ್ - ಪದಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂತರ್ಗತಮೇವ । ತಥಾ ಚಾಖಂಡಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತಜಪ್ರಮಾವಿಷಯಃ, ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಯೋ ಯದ್ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಃ ಸ ತದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಮೇಯಃ, ಯಥಾ ಕರ್ಮವಾಕ್ಯಪ್ರಮೇಯೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಖಂಡತ್ವಂ - ಅಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಮ್ । ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚಾಖಂಡಾರ್ಥಕತ್ವಂ - ಸ್ವಪದೋಪಸ್ಥಿತಾ ಯೇ ಪದಾರ್ಥಾಸ್ತೇಷಾಂ ಯಃ ಸಂಸರ್ಗಸ್ತದ್ಗೋಚರಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಮ್ । ನ ಚೇದಮಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತ್ಯಾದಿ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಲೋಕೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಚಂದ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಪ್ರಮಾಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಪದಲಕ್ಷಣಾ ಚಾವಿರುದ್ಧಾ ಸರ್ವೈರರ್ಥವಾದಪದೈರೇಕಸ್ಯಾಃ ಸ್ತುತೇರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಪದೈರಖಂಡಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾತೀತಿ ನ ಪಕ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನಾಪಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಉಪಕ್ರಮಾದಿಲಿಂಗೈರ್ವೇದಾಂತಾನಾಮದ್ವಿತೀಯಾಖಂಡಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಾತ್ ।
ತತ್ರ ಛಾಂದೋಗ್ಯಷಷ್ಠೇ ಉಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸದೇವೇತಿ ।
ಉದ್ದಾಲಕಃ ಪುತ್ರಮುವಾಚ - ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನ, ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ , ಅಗ್ರೇ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಸದಬಾಧಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಸೀತ್ । ಏವಕಾರೇಣ ಜಗತಃ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತಿ ಪದತ್ರಯಮ್ । ಏವಮದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ । ಇದಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೈಕರೂಪ್ಯಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಮ್ , ಯಥಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ನವಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಾಸಃ । ರೂಪಾದಿಹೀನಾದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಪೂರ್ವತ್ವಮುಕ್ತಮ್ - ‘ಅತ್ರ ವಾವ ಕಿಲ ಸತ್ಸೋಮ್ಯ ನ ನಿಭಾಲಯಸೇ’ ಇತಿ । ಸಂಘಾತೇ ಸ್ಥಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜಾನಾಸೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇ ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲಮುಕ್ತಂ ವಿದುಷಃ । ತಸ್ಯ ಯಾವತ್ಕಾಲಂ ದೇಹೋ ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯತೇ ತಾವದೇವ ದೇಹಪಾತಪರ್ಯಂತೋ ವಿಲಂಬಃ । ಅಥ ದೇಹಪಾತಾನಂತರಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ । ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥೋಽರ್ಥವಾದಃ । ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ।
ಏವಂ ಷಙ್ವಿಧಾನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾನಿ ವ್ಯಸ್ತಾನಿ ಸಮಸ್ತಾನಿ ವಾ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯೈತರೇಯೋಪಕ್ರಮವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ -
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಮಧುಕಾಂಡೋಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯಂ ಸದಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾರ್ಥಮಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಮಾಯಾಭಿರ್ಬಹುರೂಪಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಏತದಪರೋಕ್ಷಮ್ । ಅಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಶೂನ್ಯಮ್ । ಅನಪರಂ ಕಾರ್ಯರಹಿತಮ್ । ಅನಂತರಂ ಜಾತ್ಯಂತರಮಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನಂತರಮ್ । ಏಕರಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಬಾಹ್ಯಮದ್ವಿತೀಯಮ್ ।
ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಮನುಭವತೀತಿ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ । ಚಿನ್ಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮವಾಕ್ಯಾನುಕ್ತ್ವಾ ಆಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಿತಿ ।
ಯತ್ಪುರಸ್ತಾತ್ಪೂರ್ವದಿಗ್ವಸ್ತುಜಾತಮಿದಮಬ್ರಹ್ಮೇವ ವಿದುಷಾಂ ಭಾತಿ ತದಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಸ್ತು ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದೇನ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಮ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಮೇವಾರ್ಥಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ನಿಶ್ಚೀಯಮಾನೇ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಂ ‘ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಮರ್ಥವಾದನ್ಯಾಯೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕರ್ತ್ರಾದಿಸ್ತಾವಕತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಶೇಷಸ್ತಾವಕತ್ವಂ ನ ಭಾತಿ ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮ ತತ್ಸಾಧನನಾಶಕತ್ವಮೇವ । ತತ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ಕಃ ಕರ್ತಾ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಂ ವಿಷಯಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ತು ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲಾಭಾವಾತ್ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ಪರೀತಿ ।
’ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಂತರೇಣೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಧರ್ಮೋ ನ ವೇದಾರ್ಥಃ, ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಪಾಕವನ್ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ವೇದಂ ವಿನಾ ಧರ್ಮಸ್ಯಾನಿರ್ಣಯಾನ್ನ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತಾ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ತದನೂದ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಹಿತತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ - ‘ಉಪಾಸನಾಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್’ ಇತಿ ತತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಾಣಪಂಚಾಗ್ನ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮುತ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ದೇವತಾದೀತಿ ।
ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಃ ಫಲಂ ಚಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ವಿಧಿಶೂನ್ಯಾನಾಂ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವತಾಮುಪಾಸನಾಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ ।
ಕಿಂಚ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ, ಅಧ್ಯಸ್ತಗುಣವತಸ್ತಸ್ಯ ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇಽಪಿ ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತು ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿದೇವತಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇ ಸತಿ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಃ ಫಲಾಭಾವಾತ್ , ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ನಾಶಾಚ್ಚ ನೋಪಾಸನಾಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕತ್ವ ಇತಿ ।
ದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಬಲಾತ್ಪುನರುದಯೇ ವಿಧಾನಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ದೃಢಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾನಿಶ್ಚಯೋ ದಾರ್ಢ್ಯಮ್ , ಸಂಸ್ಕಾರೋತ್ಥಂ ತು ಭ್ರಾಂತಿತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಂ ನ ವಿಧಿನಿಮಿತ್ತಮ್ ।
ಯೇನೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾಯಾಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಂ ಕ್ರೀಯಾರ್ಥಕತ್ವಮನುವದತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽರ್ಥವಾದಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದ್ವೇದಾಂತೇಷು ವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವಾನುಮಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೇದಾಂತಾ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಮ್ , ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ‘ಸೋಽರೋದೀತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನೇ ನಿಷ್ಫಲಾರ್ಥಕತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ನಿಷ್ಫಲಸ್ವಾರ್ಥಾಮಾನತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತತ್ಕರಣಸ್ಯ । ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೀತಿ ಶೇಷಃ । ಸಫಲಜ್ಞಾನಕರಣತ್ವೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕತ್ವಂ ತದ್ವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮಾಭೂದ್ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ , ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ, ತದಭಾವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದುರ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯೇನ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವಸ್ಯಾನುಮಾನಗಮ್ಯತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಪೇಕ್ಷೇತ ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕ್ಷುರಾದಿವದ್ವೇದಸ್ಯ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಾನ್ನ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಲಿಂಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯೇ ತು ಫಲವದಜ್ಞಾತಾಬಾಧಿತಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಶ್ಚಯೋ ನ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನ । ಕೂಪೇ ಪತೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವರ್ಣಕಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಫಲವದಜ್ಞಾತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತತ್ತುಲ್ಯಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪೀತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಏವಂ ಪದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮನಾಸ್ತಿಕಾನಾಂ ಮತಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ವೇದಾಂತೈಕಮೇಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿಮಿಚ್ಛತಾಂ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾಂತೈರ್ಬೋಧ್ಯತೇ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತಿ ವದತಾಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಣಾಂ ಮತನಿರಾಸಾಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ವೇದಾಂತಾಃ ಕಿಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯಂತಿ ಉತ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇತಿ ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅತ್ರಾಪರ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯತ್ವೋಕ್ತೌ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸನಾತೋ ಮುಕ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ, ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಫಲಮ್ । ವಿಧಿರ್ನಿಯೋಗಃ ತಸ್ಯ ವಿಷಯಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಪಾಸನಾ ।
ಅಸ್ಯಾಃ ಕೋ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಧಿಪರೈರೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಮರ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ವಿಧಿವಿಷಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಪರಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ತಚ್ಛೇಷಲಾಭೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
‘ಯೂಪೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತಿ’ ‘ಆಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ’ ‘ಇಂದ್ರಂ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಿಧಿಷು ಕೇ ಯೂಪಾದಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತಿ, ಅಷ್ಟಾಶ್ರೀಕರೋತಿ’ ಇತಿ ತಕ್ಷಣಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಂ ದಾರು ಯೂಪಃ । ‘ಅಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾಧಾನಸಂಸ್ಕೃತೋಽಗ್ನಿರಾಹವನೀಯಃ । ‘ವಜ್ರಹಸ್ತಃ ಪುರಂದರಃ’ ಇತಿ ವಿಧಿಪರೈರೇವ ವಾಕ್ಯೈಃ ಸಮರ್ಪ್ಯಂತೇ ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧಿಪರವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಅನ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಿತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮಪಿಶಬ್ದಃ । ಮಾನಾಂತರಾಜ್ಞಾತಾನ್ಯಪಿ ಶೇಷತಯೋಚ್ಯಂತೇ ನ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನೇತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ । ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಭೇದಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಭೇದಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನೂಕ್ತಷಡ್ವಿಧಲಿಂಗೈಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕುತೋ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇಣ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಃ । ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಚ ಶ್ರೋತುಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಉದ್ದಿಶ್ಯಾಪೂರ್ವಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತೇ ಏವ ಪ್ರಯೋಜನೇ । ತೇ ಚ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯೇ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ತತಃ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿಯೋಗಪರತ್ವೇ ವೃದ್ಧಸಮ್ಮತಿಮಾಹ -
ನ ತಥಾಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಿಯಾ, ಕಾರ್ಯಮ್ , ನಿಯೋಗೋ, ವಿಧಿಃ ಧರ್ಮೋಽಪೂರ್ವಮಿತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ ।
ಕೋ ವೇದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯಕೃತೋಕ್ತಮ್ -
ದೃಷ್ಟೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ।
ಕಾರ್ಯಂ ವೇದಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರ ಚೋದನಾಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಮಾಹ -
ಚೋದನೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಚೋದನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬರಸ್ವಾಮಿಸಮ್ಮತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಜೈಮಿನಿಸಮ್ಮತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕಮಪೌರುಷೇಯವಿಧಿವಾಕ್ಯಮುಪದೇಶಃ । ತಸ್ಯ ಧರ್ಮೇಣಾವ್ಯತಿರೇಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಸೂತ್ರಂ ಪಠತಿ -
ತದ್ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ವೇದೇ ಭೂತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನ ಕಾರ್ಯವಾಚಿನಾ ಲಿಙಾದಿಪದೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ ಸಹೋಚ್ಚಾರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥರೂಪಕಾರ್ಯಧೀನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಾನಿ ಪದಾನಿ ಕಾರ್ಯವಾಚಿಪದೇನ ಸಹ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿದ್ವಾರಾ ಕಾರ್ಯಮೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯಂತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತೋ ವೃದ್ಧಾ ಏವಮಾಹುಃ, ಅತೋ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ಅರ್ಥವಾದಾದಿಕಂ ತು ತಚ್ಛೇಷತಯೋಪಕ್ಷೀಣಮ್ । ತೇನ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇನೈವ ಅರ್ಥವತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವೇದಾಂತೇಷು ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ಚಾದರ್ಶನಾತ್ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಧೀರಿತಿ । ತತ್ರಾಹ -
ಸತಿ ಚೇತಿ ।
ನನು ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರಕಾರಾಭ್ಯಾಮಿಹ ಕಾಂಡದ್ವಯೇಽರ್ಥಭೇದ ಉಕ್ತಃ, ಏಕಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ರ ಕಾಂಡದ್ವಯೇ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದೇ ಸತಿ ಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಮುಕ್ತಿಫಲಾಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಯತಾ, ಮುಕ್ತೇರ್ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವೇ ಕರ್ಮಫಲಾದವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಾದವಿಶೇಷೇ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತಃ ಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಮುಕ್ತೇಸ್ತದ್ವ್ಯಂಜಕಜ್ಞಾನವಿಧಿರಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿಹೇತಿ ।
ಮುಕ್ತೇಃ ಕರ್ಮಫಲಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ತದರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮ್ ।
ನ ಚ ತರ್ಹಿ ಸಫಲಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ ತದ್ಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಸೂತ್ರವಿರೋಧಃ, ಜ್ಞಾನವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇತಿ ।
‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಕಾಮೋ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧಿಃ ಪರಿಣಮ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಲೋಕಂ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮ್ ।
ವೇದಾಂತಾನೇವಾರ್ಥತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿತ್ಯ ಇತಿ ।
ನನು ಕಿಂ ವಿಧಿಫಲಮಿತಿ ತದಾಹ -
ತದುಪಾಸನಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ವರ್ಗವಲ್ಲೋಕಾಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ತವ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಷಯಕವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇ ಬಾಧಕಮಾಹ -
ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧ್ಯಸಂಬದ್ಧಸಿದ್ಧಬೋಧೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಫಲಾಭಾವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವೈಫಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಿತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಾ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಏತದರ್ಥವತ್ವಮೇವಂಚೇತ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಯದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯದಿ ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿಸ್ತದಾ ಶ್ರವಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಮನನಾದಿವಿಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ವಿಧೇಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಶಕ್ತೇಃ, ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಫಲಸ್ಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಾತ್ , ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಾಭಾವಾತ್ , ಮನನಾದಿವಿಧೇಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾ ನ ವಿಧಿಪರಾಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವತ್ವೇ ಸತಿ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಧುರತ್ವಾತ್ , ನಾಯಂ ಸರ್ಪ ಇತಿ ವಾಕ್ಯವತ್ ।
‘ಸೋಽರೋದೀತ್’ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಯೋರ್ನಿರಾಸಾಯ ಹೇತೌ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಕಾಮಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷೋ ನ ವಿಧಿಜನ್ಯಃ, ಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಜ್ಞಾನಾಯ ಕರ್ಮತತ್ಫಲೇ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಶಾರೀರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವರ್ಣಿತಂ ಸಂಸಾರರೂಪಮನುವದತಿ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಅಥ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಮ್ , ಅತೋ - ವೇದಸ್ಯ ಫಲವದರ್ಥಪರತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯಾಯ ಕರ್ಮವಾಕ್ಯವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂತು ಅಧರ್ಮೋಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅಧರ್ಮೋಽಪೀತಿ ।
ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮೋಕ್ತ್ವಾ ಫಲಮಾಹ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ಅತೀಂದ್ರಿಯೋ ವಿಶೋಕಃ ಶರೀರಾದ್ಯಭೋಗ್ಯೋ ವಿಷಯಾದ್ಯಜನ್ಯೋಽನಾತ್ಮವಿತ್ಸ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಕರ್ಮಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ಧರ್ಮಫಲಂ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದೀತಿ ।
‘ಸ ಏಕೋ ಮಾನುಷ ಆನಂದಃ’ ತತಃ ಶತಗುಣೋ ಗಂಧರ್ವಾದೀನಾಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರನುಭವಾನುಸಾರಿತ್ವಮನುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತತಶ್ಚ ।
ಸುಖತಾರತಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ನಿರತಿಶಯಃ, ತತ್ಸಾಧನಂ ಚ ತತ್ವಜ್ಞಾನಮೇಕರೂಪಮಿತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂ ಚ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನ ಏಕರೂಪ ಏವ ಮೋಕ್ಷವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೀ, ಕರ್ಮಣಿ ತು ನಾನಾವಿಧ ಇತಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ -
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಗಮ್ಯತೇ ನ ಕೇವಲಂ ಕಿಂ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಿತ್ವಂ ಫಲಕಾಮಿತ್ವಮ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಲೌಕಿಕಂ ಪುತ್ರಾದಿ । ಆದಿಪದಾದ್ವಿದ್ವತ್ತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಿಂದಿತತ್ವಂ ಚ ।
ಕಿಂ ಚ ಕರ್ಮಫಲಂ ಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ಯಮ್ , ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ನಿತ್ಯಾಪ್ತ ಇತಿ ಭೇದಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾಯಾಂ ಚಿತ್ತಸ್ಥೈರ್ಯಪ್ರಕರ್ಷಾದರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಮನಂ ‘ತೇಽರ್ಚಿಷಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ತಪಃ ಸತ್ಯಂ ವೇದಾನಾಂ ಚಾನುಪಾಲನಮ್ ।
ಆತಿಥ್ಯಂ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಚ ಇಷ್ಟಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥
ವಾಪೀಕೂಪತಡಾಗಾದಿ ದೇವತಾಯತನಾನಿ ಚ ।
ಅನ್ನಪ್ರದಾನಮಾರಾಮಃ ಪೂರ್ತಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥
ಶರಣಾಗತಸಂತ್ರಾಣಂ ಭೂತಾನಾಂ ಚಾಪ್ಯಹಿಂಸನಮ್ ।
ಬಹಿರ್ವೇದಿ ಚ ಯದ್ದಾನಂ ದತ್ತಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥ ’
ತತ್ರಾಪಿ ।
ಚಂದ್ರಲೋಕೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪತತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮುಂ ಲೋಕಮನೇನೇತಿ ಸಂಪಾತಃ ಕರ್ಮ । ಯಾವತ್ಕರ್ಮ ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ ತಾವತ್ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪುನರಾಯಾಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದೂರ್ಧ್ವಂಗತೇಷು ಸುಖಸ್ಯ ತಾರತಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಅಧೋಗತೇಷು ತದಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ದುಃಖತದ್ಧೇತುತದನುಷ್ಠಾಯಿನಾಂ ತಾರತಮ್ಯಂ ವದನ್ನಧರ್ಮಫಲಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತಥೋರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ದ್ವಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ತದ್ವೈವಲಕ್ಷಣ್ಯಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರಪಂಚಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿತಾಕಾಮಕ್ರೋಧಭಯಾನ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ‘ತೇ ತಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ವಿಶಾಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಕಾಷ್ಠೋಪಚಯಾಜ್ಜ್ವಾಲೋಪಚಯದರ್ಶನಾತ್ , ಫಲತಾರತಮ್ಯೇನ ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯಾನುಮಾನಂ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಕರ್ಮಫಲಮ್ , ಕರ್ಮಫಲವಿರುದ್ಧಾತೀಂದ್ರಿಯತ್ವವಿಶೋಕತ್ವಶರೀರಾದ್ಯಭೋಗ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಅಶರೀರಮಿತಿ ।
ವಾವೇತ್ಯವಧಾರಣೇ । ತತ್ತ್ವತೋ ವಿದೇಹಂ ಸಂತಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಷಯಿಕೇ ಸುಖದುಃಖೇ ನೈವ ಸ್ಪೃಶತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೇದುಪಾಸನಾರೂಪಧರ್ಮಫಲಮ್ , ತದೇವ ಪ್ರಿಯಮಸ್ತೀತಿ ತನ್ನಿಷೇಧಾಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹೀತಿ ।
ನನು ಪ್ರಿಯಂ ನಾಮ ವೈಷಯಿಕಂ ಸುಖಂ ತನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಮೋಕ್ಷಸ್ತು ಧರ್ಮಫಲಮೇವ, ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಚಿತ್ರದಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಶರೀರತ್ವಮೇವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾಸಂಗಿತ್ವಮಶರೀರತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲದೇಹಶೂನ್ಯಮ್ , ದೇಹೇಷ್ವನೇಕೇಷು ಅನಿತ್ಯೇಷು ಏಕಂ ನಿತ್ಯಮವಸ್ಥಿತಮ್ , ಮಹಾಂತಂ ವ್ಯಾಪಿನಮ್ ।
ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮಹತ್ತ್ವಂ ವಾರಯತಿ -
ವಿಭುಮಿತಿ ।
ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಧೀರಃ ಸನ್ ಶೋಕೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸಂಸಾರಂ ನಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಅಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮನಸೋಃ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯೋರ್ನಿಷೇಧಾತ್ , ತದಧೀನಾನಾಂ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿಷೇಧೋ ಹಿ ಯತಃ, ಅತಃ ಶುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹದ್ವಯಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಅಸಂಗೋ ಹಿ’ ಇತಿ ।
ನಿರ್ದೇಹಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಾದಿಭಾವತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ದ್ವೇಧಾ ವಿಭಜತೇ -
ತತ್ರ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯವಸ್ತುಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಣಾಮಿ ಚ ತನ್ನಿತ್ಯಂ ಚೇತಿ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಮ್ ।
ಆತ್ಮಾ ತು ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯ ಇತಿ ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇದಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಕಲ್ಪಿತಂ ಮಿಥ್ಯೈವ । ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ತು ನಾಶಕಾಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ ।
ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ಪರಿಸ್ಪಂದಾಭಾವಮಾಹ -
ವ್ಯೋಮವದಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಾಭಾವಮಾಹ -
ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಮಿತಿ ।
ಫಲಾನಪೇಕ್ಷಿತ್ವಾನ್ನ ಫಲಾರ್ಥಾಪಿ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಮಿತಿ ।
ತೃಪ್ತಿರನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ , ವಿಶೋಕಂ ಸುಖಂ ವಾ । ನಿರವಯವತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಿಯಾ । ತಸ್ಯ ಭಾನಾರ್ಥಮಪಿ ನ ಕ್ರಿಯಾ, ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕರ್ಮತತ್ಕಾರ್ಯಾಸಂಗಿತ್ವಾಚ್ಚ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಲೇತಿ ।
ಕಾಲತ್ರಯಂ ಚ ನೋಪಾವರ್ತತ ಇತಿ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ ।
ಧರ್ಮಾದ್ಯನವಚ್ಛೇದೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೃತಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ , ಅಕೃತಾಚ್ಚ ಕಾರಣಾತ್ , ಭೂತಾದ್ಭವ್ಯಾಚ್ಚ, ಚಕಾರಾದ್ವರ್ತಮಾನಾಚ್ಚ ಅನ್ಯದ್ಯತ್ಪಶ್ಯಸಿ ತದ್ವದೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಉಕ್ತಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕೂಟಸ್ಥಾಸಂಗಿತ್ವಂ ವದಂತು, ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿಯೋಗಫಲತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ಕೈವಲ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಂ ಧರ್ಮಾದ್ಯಸಂಗಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಾ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಅತಃ ಪೃಥಗ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಾದ್ಯಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಶಬ್ದಾಭಾವಪಾಠೇಽಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಸ್ಪರ್ಶೋ ಶಾಸ್ತ್ರಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾನಧಿಗತವಿಷಯಲಾಭಾತ್ । ನಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಭೇದಪ್ರಮಾಣೇ ಜಾಗ್ರತಿ ವಿಧಿಪರವಾಕ್ಯಾಲ್ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನ ವಾ ತದ್ವಿನಾ ವಿಧೇರನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯೋಷಿದಗ್ನ್ಯೈಕ್ಯೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥವಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಯದತ್ರ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ವೇದಾಂತೈರುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಸಮನ್ವಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಂ ಪಾತಯತಿ -
ತದ್ಯದೀತಿ ।
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಮೋಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನಾನಿತ್ಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಮುಕ್ತೇರ್ನಿಯೋಗಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ನಿಯೋಜ್ಯಾಲಾಭಾತ್ । ಕರ್ತವ್ಯನಿಯೋಗಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದೀಪಾತ್ತಮೋನಿವೃತ್ತಿವಜ್ಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ನ ನಿಯೋಗಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ವೇದ ಸ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ । ಪರಂ ಕಾರಣಮವರಂ ಕಾರ್ಯಂ ತದ್ರೂಪೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನೇ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ಅಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುರನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಶ್ಯಂತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಮಾನಂದಂ ವಿದ್ವಾನ್ನಿರ್ಭಯೋ ಭವತಿ, ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವಾತ್ । ಅಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ, ಅಜ್ಞಾನಹಾನಾತ್ತಜ್ಜೀವಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುರೂಪದೇಶಾದಾತ್ಮಾನಮೇವ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯವೇತ್ ವಿದಿತವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದನಾತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ಣಮಭವತ್ । ಪರಿಚ್ಛೇದಭ್ರಾಂತಿಹಾನಾದೇಕತ್ವಮ್ , ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯನುಭವತಸ್ತತ್ರಾನುಭವಕಾಲೇ ಮೋಹಶೋಕೌ ನ ಸ್ತ ಇತಿ ಶ್ರುತೀನಾಮರ್ಥಃ ।
ತಾಸಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾತತ್ಫಲಯೋರ್ಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಧಿಫಲತ್ವೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಬಾಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷೋ ವೈಧೋ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈತತ್ಪ್ರತ್ಯಗಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯನ್ ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ವಾಮದೇವೋ ಮುನೀಂದ್ರಃ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಹ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್ ದೃಷ್ಟವಾನಾತ್ಮಮಂತ್ರಾನ್ ಸ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಕಾಶಕಾನ್ ‘ಅಹಂ ಮನುಃ’ ಇತ್ಯಾದೀಂದದರ್ಶೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥಿತಿರ್ಗಾನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ಹೇತುರಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ‘ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋರರ್ಥಯೋರ್ವರ್ತಮಾನಾದ್ಧಾತೋಃ ಪರಸ್ಯ ಲಟಃ ಶತೃಶಾನಚಾವಾದೇಶೌ ಭವತ ಇತಿ ವಿಹಿತಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಿಷ್ಠನ್ಗಾಯತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ಮಧ್ಯೇ ನ ಭಾತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ಪಶ್ಯನ್ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವೇ ಕರ್ಮತ್ವಾದವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತೋ ಬೋಧಕಾ ಏವ ವೇದಾಂತಾ ನ ವಿಧಾಯಕಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ತ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಭಾರದ್ವಾಜಾದಯಃ ಷಡೃಷಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಾದಂ ಗುರುಂ ಪಾದಯೋಃ ಪ್ರಣಮ್ಯ ಊಚಿರೇ - ತ್ವಂ ಖಲ್ವಸ್ಮಾಕಂ ಪಿತಾ । ಯಸ್ತ್ವಮವಿದ್ಯಾಮಹೋದಧೇಃ ಪರಂ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಶೂನ್ಯಂ ಪಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾಪ್ಲವೇನಾಸ್ಮಾಂಸ್ತಾರಯಸಿ ಪ್ರಾಪಯಸಿ । ಜ್ಞಾನೇನಾಜ್ಞಾನಂ ನಾಶಯಸೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಮಾಹ -
ಶ್ರುತಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ‘ತಾರಯತು’ ಇತ್ಯಂತಮುಪಕ್ರಮಸ್ಥಮ್ , ಶೇಷಮುಪಸಂಹಾರಸ್ಥಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಆತ್ಮವಿಚ್ಛೋಕಂ ತರತೀತಿ ಭಗವತ್ತುಲ್ಯೇಭ್ಯೋ ಮಯಾ ಶ್ರುತಮೇವ ಹಿ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಸೋಽಹಮಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಹೇ ಭಗವಃ, ಶೋಚಾಮಿ, ತಂ ಶೋಚಂತಂ ಮಾಂ ಭಗವಾನೇವ ಜ್ಞಾನಪ್ಲವೇನ ಶೋಕಸಾಗರಸ್ಯ ಪರಂ ಪಾರಂ ಪ್ರಾಪಯತ್ವಿತಿ ನಾರದೇನೋಕ್ತಃ ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ತಸ್ಮೈ ತಪಸಾ ದಗ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಾಯ ನಾರದಾಯ ತಮಸಃ ಶೋಕನಿದಾನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಪಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದರ್ಶಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಏತದ್ಯೋ ವೇದಸೋಽವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಂ ವಿಕಿರತಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ತ್ವಪ್ರಮಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರ್ನ ಕರ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಕ್ಷಪಾದಗೌತಮಮುನಿಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಗೌರೋಽಹಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಾಯೇ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾದಿದೋಷಾಣಾಂ ನಾಶಃ, ದೋಷಾಪಾಯಾದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರವೃತ್ತೇರಪಾಯಃ, ಪ್ರವೃತ್ಯಪಾಯಾತ್ಪುನರ್ದೇಹಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಜನ್ಮಾಪಾಯಃ, ಏವಂ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣೋತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯ ಹೇತುನಾಶಾನ್ನಾಶೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಹೇತೋರನಂತರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮನೋಽಪಾಯಾದ್ದುಃಖಧ್ವಂಸರೂಪೋಽಪವರ್ಗೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ‘ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಧಿಗಮಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತೀತರಪದಾರ್ಥಭಿನ್ನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣೇತಿ ವಕ್ತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಭಿನ್ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಂ ವದತ್ಸೂತ್ರಂ ಸಮ್ಮತಂ ಚೇತ್ಪರಮತಾನುಜ್ಞಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಂಶೇ ಸಮ್ಮತಿರುಕ್ತಾ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ತು ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾತ್ ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಭೇದಜ್ಞಾನವನ್ನ ಪ್ರಮಾ, ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವೇನ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಲ್ಪಾಲಂಬನತಿರಸ್ಕಾರೇಣೋತ್ಕೃಷ್ಟವಸ್ತ್ವಭೇದಧ್ಯಾನಂ ಸಂಪತ್ , ಯಥಾ ಮನಃಸ್ವವೃತ್ತ್ಯಾನಂತ್ಯಾದನಂತಮ್ , ತತ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಾ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಅಪ್ಯನಂತಾ ಇತ್ಯನಂತತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಏವ ಮನ ಇತಿ ಸಂಪತ್ತಯಾನಂತಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತಿ ತಥಾ ಚೇತನತ್ವಸಾಮ್ಯಾಜ್ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಃ ಸಂಪದಿತಿ ನ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಲಂಬನಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಧ್ಯಾನಂ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತಿರಧ್ಯಾಸಃ । ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಮನಸ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಾ । ತಥಾ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಾಸೋ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಆದೇಶ ಉಪದೇಶಃ ।
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷೋ ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾ ತಥಾ ಯೋಗೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ಯಥಾ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ವಾಯುರಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಸಂವೃಣೋತಿ ಸಂಹರತೀತಿ ಸಂವರ್ಗಃ, ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಗಾದೀನ್ಸಂಹರತೀತಿ ಸಂಹಾರಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾತ್ಸಂವರ್ಗ ಇತಿ ಧ್ಯಾನಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ವಿಹಿತಮ್ , ತಥಾ ವೃದ್ಧಿಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾಜ್ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ‘ಪತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಿತಮಾಜ್ಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಉಪಾಂಶುಯಾಜಾದ್ಯಂಗಸ್ಯಾಜ್ಯಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಕಮವೇಕ್ಷಣಂ ವಿಹಿತಂ ತಥಾ ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪ್ಯಾಜ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಚತುಷ್ಟಯೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಂಪದಾದೀತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾದಿಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಮಿತಿಹೇತುರ್ಯಃ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪದನಿಷ್ಠಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ತತ್ಪೀಡ್ಯೇತ । ಕಿಂ ಚ ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನಾದಾಜ್ಞಾನಿಕಹೃದಯಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಯೋ ರಾಗಾದಿಗ್ರಂಥಿಶ್ಚಿನ್ಮಯಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯರೂಪಾಹಂಕಾರಗ್ರಂಥಿರ್ವಾ ನಶ್ಯತೀತ್ಯಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಫಲವಾಕ್ಯಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಂಪದಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ರಮಾತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಂಪದಾ ಕಥಂ ತದ್ಭಾವಃ । ಪೂರ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ನಷ್ಟೇ ವಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಪದಾದಿರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾತ್ವಾನ್ನ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಾ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ನಿತ್ಯೈವ । ನ ಪ್ರಮಾಣಸಾಧ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಯೋಗವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯಂ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಂಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯಾಂಗಮ್ , ಕಾರಕತ್ವಾತ್ಪತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಣಕರ್ಮಕಾರಕಾಜ್ಯವದಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಮುತೋಪಾಸನಾಯಾಮ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ - ವಿದಿತಂ ಕಾರ್ಯಮವಿದಿತಂ ಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಾದಧಿ ಅನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ದೃಶ್ಯಂ ಲೋಕೋ ಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಜಾನೀಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿಷಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
‘ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಲೋಕೋ ಮನಸಾ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೇವಾವೇದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ । ತತ್ತೂಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ದೇವತಾದಿಕಮಿತ್ಯುಪಾಸತೇ ಜನಾ ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಬ್ದಬೋಧಾವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅವಿಷಯತ್ವ ಇತಿ ।
ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತಿಕೃತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲಶಾಲಿತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಫುರಣಾವಿಷಯತ್ವಾದಪ್ರಮೇಯತ್ವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಪರತ್ವಾತ್ಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಬ್ರಹ್ಮತಾತ್ಪರ್ಯಾದಿತಿ ವಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿದಂತ್ವಮ್ । ಅವಿಷಯತಾ ಅನಿದಂತಯಾ ।
ಅದೃಶ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಮತಂ ಚೈತನ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಸ್ತೇನ ಸಮ್ಯಗವಗತಮ್ । ಯಸ್ಯ ತ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೈತನ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ಮತಂ ಸ ನ ವೇದ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಮನುವದತಿ -
ಅವಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ।
ಅವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನತಾಮವಿಜ್ಞಾತಮದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಃ । ಅಜ್ಞಾನಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾತಂ ದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಚಾಕ್ಷುಷಮನೋವೃತ್ತೇಃ ಸಾಕ್ಷಿಣಮ್ , ಅನಯಾ ದೃಶ್ಯಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನ ಪಶ್ಯೇರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರ್ನಿಶ್ಚಯರೂಪಾಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತಥಾ ನ ವಿಷಯೀಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನನ್ವವಿದ್ಯಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ನಿವೃತ್ತೇರಾಗಂತುಕತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಕಾರಾಪ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಂ ಚತುರ್ವಿಧಮೇವ ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನೋಪಾಸನಾಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಯ ತು ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇಕಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ತಥಾ ಉತ್ಪಾದ್ಯತ್ವವತ್ವಿಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ದೂಷಯತಿ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಸ್ಥಿತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಂತರಂ ವಿಕಾರಃ ।
ನನ್ವನಿತ್ಯತ್ವನಿರಾಸಾಯ ಕ್ರಿಯಯಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಾಮವದಾಪ್ತಿರಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ ನ ವಾ । ಉಭಯಥಾಪ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾಪೇಕ್ಷಾ ತಥಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗುಣಾಧಾನಂ ವ್ರೀಹಿಷು ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿನಾ, ಕ್ಷಾಲನಾದಿನಾ ವಸ್ತ್ರಾದೌ ಮಲಾಪನಯಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸ್ವಾತ್ಮಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪ ಏವ ಮೋಕ್ಷೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಮಲಾವೃತ ಉಪಾಸನಯಾ ಮಲೇ ನಷ್ಟೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಮಲನಾಶಃ । ಕಿಮಾತ್ಮನಿ ಮಲಃ ಸತ್ಯಃ ಕಲ್ಪಿತೋ ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಜ್ಞಾನಾದೇವ ತನ್ನಾಶೋ ನ ಕ್ರಿಯಯಾ । ಆದ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾ ಕಿಮಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಅನ್ಯನಿಷ್ಠಾ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ, ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಸಂಯೋಗಾದಿವಿಕಾರಮಕುರ್ವತೀ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಬಾಧನಮ್ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯದ್ರವ್ಯಾಸಂಯೋಗಿತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ದರ್ಪಣಂ ತು ಸಾವಯವಂ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯೇಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣಾದಿದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಿತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನ್ಯಕ್ರಿಯಯಾನ್ಯೋ ನ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ನರೋಽಹಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಭ್ರಮಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಅನಿಶ್ಚಿತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರಾತ್ಮನಿ ವಿಷಯೇ ಆರೋಗ್ಯಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ದೇಹಸಂಹತಸ್ಯೈವಾರೋಗ್ಯಫಲಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ದೇಹಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ಕಥಂ ಸಂಸ್ಕಾರಃ, ತಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತೇನೇತಿ ।
ದೇಹಸಂಹತೇನೈವಾಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ಮನಾ ಕರ್ತಾಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಕಾಮಾದಯೋ ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಸ್ಯ ಸಂತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಿನಾ ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ಭುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನೋವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕಭೋಕ್ತುಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃಸಾಕ್ಷಿಣೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸತ್ತ್ವಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರೇಣ ಕಲ್ಪಿತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಮಾನ್ ಪ್ರಮಾತಾ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಭುಂಕ್ತೇ, ಸ ಏವ ಶೋಧಿತತ್ವೇನಾನ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಾ ದೇಹಃ । ದೇಹಾದಿಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಮಾತ್ರಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಚಿದ್ಧಾತೋರ್ಮಿಥ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಏಕ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಭೂತೇಷ್ವದ್ವಿತೀಯ ಏಕೋ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಃ ।
ತಥಾಪಿ ಮಾಯಾವೃತತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಗೂಢ ಇತಿ ।
ನನು ಜೀವೇನಾಸಂಬಂಧಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ವಾ ದೇವಸ್ಯಾಭಾನಂ ನ ತು ಮಾಯಾಗೂಹನಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮೇತಿ ।
ದೇವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಾತ್ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾಚ್ಚಾವರಣಾದೇವಾಭಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ, ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ । ಕ್ರಿಯಾಸಾಕ್ಷೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹಿ ಸಾಕ್ಷ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ದ್ವೈತಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭೂತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷೀ ಭವತಿ । ಸಾಕ್ಷ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಕ್ಷಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಚೇತಾ ಕೇವಲ ಇತಿ ।
ಬೋದ್ಧೃತ್ವೇ ಸತಿ ಅಕರ್ತಾ ಸಾಕ್ಷೀತಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಚಕಾರೋ ದೋಷಾಭಾವಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾನ್ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾಚ್ಚ ಗುಣೋ ದೋಷನಾಶೋ ವಾ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸಃ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಚ್ಛುಕ್ರಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಪುಂಸ್ತ್ವೇನ ವಾಚ್ಯಾಃ । ಸ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಪರಿ ಸರ್ವಮಗಾತ್ ವ್ಯಾಪ್ತಃ, ಶುಕ್ರೋ ದೀಪ್ತಿಮಾನ್ , ಅಕಾಯೋ ಲಿಂಗಶೂನ್ಯಃ, ಅವ್ರಣೋಽಕ್ಷತಃ, ಅಸ್ನಾವಿರಃ ಶಿರಾವಿಧುರಃ ಅನಶ್ವರ ಇತಿ ವಾ । ಆಭ್ಯಾಂ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಲದೇಹಶೂನ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಶುದ್ಧೋ ರಾಗಾದಿಮಲಶೂನ್ಯಃ । ಅಪಾಪವಿದ್ಧಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಭ್ಯಾಮಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾಪ್ತಿವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಂಚಮಂ ಕ್ರಿಯಾಫಲಂ ನಾಸ್ತಿ, ಯನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಾರಂ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೋ ವೃಥಾ । ನ । ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದ್ವಾರಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಘಾತಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಮೋಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಾಹತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಾನಸಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿಧಿಯೋಗ್ಯಾ ಕ್ರಿಯಾ, ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ , ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಕ್ರಿಯಾ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ರ ವಿಷಯೇ ತದನಪೇಕ್ಷಯೈವ ಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ ತತ್ರ ಸಾ ಹಿ ಕ್ರಿಯೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವಿಷಯವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾ, ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಾ ಚ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಗೃಹೀತಮಧ್ವರ್ಯುಣೇತಿ ಶೇಷಃ । ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್ಹೋತಾ, ಸಂಧ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮಿತಿ ಚೈವಮಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಯಥಾ ಯಾದೃಶೀ ಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾ ವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾ ಪುಂತಂತ್ರಾ ಚ ಚೋದ್ಯತೇ ತಾದೃಶೀ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯಾನಮಪಿ ಮಾನಸತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನವನ್ನ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾಪಿ ಕ್ರಿಯೈವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಜ್ಞಾನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತಃ ಪ್ರಮಾತ್ವಾನ್ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಂ ನ ವಿಧೇರ್ವಿಷಯಃ । ಪುರುಷಃ ಕೃತಿದ್ವಾರಾ ತಂತ್ರಂ ಹೇತುರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪುರುಷತಂತ್ರಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಾದಪುಂತಂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ ಧ್ಯಾನಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಹಾನ್ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಮೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರೇಣಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಭೇದಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವಿಧಿತೋ ಧ್ಯಾನಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ನ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಜನ್ಯತಯಾ ತತ್ತಂತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಬ್ದಬೋಧಸ್ಯ ತದಭಾವಾದ್ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾತ್ವಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಸರ್ವೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾನುಮಾನಾದ್ಯರ್ಥೇಷ್ವಪಿ ಜ್ಞಾನಮವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಮಾನಾದೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ವಿಧ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ।
ಲೋಕೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾಭೂತತ್ವಮಬಾಧಿತತ್ವಮ್ ।
ನನು ‘ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ’ ‘ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಲಿಙ್ಲೋಟ್ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾ ವಿಧಾಯಕಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ, ಅತೋ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಞಾನರೂಪವಿಷಯೇ ವಿಧಯಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ತಾ ಭವಂತಿ । ಅನಿಯೋಜ್ಯಂ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯಂ ನಿಯೋಜ್ಯಶೂನ್ಯಂ ವಾ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಮಾಯಂ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ಬೋದ್ಧಾ ನಿಯೋಜ್ಯೋ ವಿಷಯಶ್ಚ ವಿಧೇರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಧೀಯತಾಮ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಹೇಯೇತಿ ।
ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೋ ವಿಷಯಸ್ತತ್ತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾಸೀನವಸ್ತುವಿಷಯಕತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿಧೇಯಮ್ , ಪ್ರವೃತ್ಯಾದಿಫಲಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಪದಾನಾಂ ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಮರ್ಥಾನೀತಿ ।
ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾಗಾದಿವಿಧಿತುಲ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಯೈರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಮಿತಿ ಸ್ತೂಯತೇ । ಸ್ತುತ್ಯಾ ಆತ್ಯಂತಿಕೇಷ್ಟಹೇತುತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಯಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರಾತ್ಮಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಿಕಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಫಲಾನಿ ವಿಧಿಪದಾನೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।
ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ವಿಷಯೇಷು । ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ತದ್ಗೋಚರಾಚ್ಛಬ್ದಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ರೋತಶ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಪ್ರವಾಹಃ । ಪ್ರವೃತ್ತಯಂತಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಶ್ರವಣಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶ್ರವಣಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ವೇಷಣಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ಯದಿದಂ ಜಗತ್ತತ್ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯನಾತ್ಮಬಾಧೇನಾತ್ಮಾ ಬೋಧ್ಯತೇ । ಅದ್ವಿತೀಯಾದೃಶ್ಯಾತ್ಮಬೋಧೇ ವಿಧಿಸ್ತಪಸ್ವೀ ದ್ವೈತವನೋಪಜೀವನಃ ಕ್ವ ಸ್ಥಾಸ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಿನಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಯಂ ಸ್ವಯಂ ಪರಮಾನಂದಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಹಮಸ್ಮಿ ಇತಿ ಯದಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷ ಆತ್ಮಾನಂ ಜಾನೀಯಾತ್ತದಾ ಕಿಂ ಫಲಮಿಚ್ಛನ್ , ಕಸ್ಯ ವಾ ಭೋಕ್ತುಃ ಪ್ರೀತಯೇ, ಶರೀರಂ ತಪ್ಯಮಾನಮನುಸಂಜ್ವರೇತ್ತಪ್ಯೇತ । ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯದ್ವೈತಾಭಾವಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯ ಆತ್ಮವಿದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಜ್ಞಾನದೌರ್ಲಭ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ । ಏತದ್ಗುಹ್ಯತಮಂ ತತ್ತ್ವಮ್ ।
ವೃತ್ತಿಕಾರಮತನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಭಾಕರೋಕ್ತಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಕರ್ತಾತ್ಮಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಃ । ತದನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇನ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾನಾಭಾವೇಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಫಲಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪನಿಷದೇಕವೇದ್ಯಸ್ಯಾಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತುಸ್ತದ್ಧೇತುಂ ಕಾರ್ಯಬೋಧಮನುಮಾಯ ವಕ್ತೃವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾನ್ನ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರೋತುಃ ಪಿತುರ್ಹರ್ಷಲಿಂಗೇನೇಷ್ಟಂ ಪುತ್ರಜನ್ಮಾನುಮಾಯ ಪುತ್ರಾದಿಪದಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಾತ್ , ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಾಪೇಕ್ಷಯಾನ್ವಿತಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಲಾಘವಾತ್ , ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಲಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಾದೇವ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮುತ ವೇದಾಂತೇಷು ತಸ್ಯಾಭಾನಾತ್ , ಅಥ ವಾ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ , ಕಿಂ ವಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾದಾಹೋಸ್ವಿತ್ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪಕ್ಷತ್ರಯಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।
ಅನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾರ್ಥಮ್ ‘ಅಸಂಸಾರೀ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ನಾಸ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಂ ವೇದಾಂತಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತ್ವಂತರಮಾತ್ಮತ್ವಮಾಹ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಇತಿರಿದಮರ್ಥೇ । ಇದಂ ನ ಇದಂ ನ ಇತಿ ಸರ್ವದೃಶ್ಯನಿಷೇಧೇನ ಯ ಆತ್ಮಾ ಉಪದಿಷ್ಟಃ ಸ ಏಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಾತ್ಮಾಹಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಹಂಕಾರಾದಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾಹಂಧೀವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾನ್ನ ಲೋಕಸಿದ್ಧತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಯಂ ತೀರ್ಥಕಾರಾ ಅಪಿ ನ ಜಾನಂತಿ ತಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಂ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಸಮಸ್ತಾರತಮ್ಯವರ್ಜಿತಃ । ತತ್ತನ್ಮತೇ ಆತ್ಮಾನಧಿಗತಿದ್ಯೋತಕಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ।
ಪಂಚಮಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಕೇನಚಿದ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗಮ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಕ್ಷೀ ಕರ್ಮಾಂಗಮ್ , ಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಕರ್ತೃವದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಧೀತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಸಾಕ್ಷಿಣೋಽನುಪಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ವ್ಯಾಘಾತಕತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸರ್ವಶೇಷಿತ್ವಾದಹೇಯಾನುಪಾದೇಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇನಾತ್ಮನೋ ಹೇಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ಹೇಯತಾಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಉಪಾದೇಯತ್ವಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಕಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾದೇಯತ್ವಂ ಹಿ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ನ ತ್ವಾತ್ಮನಃ । ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮಾತ್ಮಾ ಹೇಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾತ್ , ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಕಾಷ್ಠಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾವಧಿಃ ।
ಏವಮಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ , ಅಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ , ವೇದಾಂತೇಷು ಸ್ಫುಟಭಾನಾಚ್ಚ ವೇದಾಂತೈಕವೇದ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಂ ತ್ವೇತಿ ।
ತಂ ಸಕಾರಣಸೂತ್ರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪುರುಷಂ ಪೂರ್ಣಂ ಹೇ ಶಾಕಲ್ಯ, ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಲಿಂಗೈಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾತ್ಮವಸ್ತುಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ವೇದಸ್ಯ ನೈರರ್ಥಕ್ಯೇ ಶಂಕಿತೇ ತಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತಾಪರಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ -
ದೃಷ್ಟೋ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ‘ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧನಮ್’ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಧರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರಕ್ರಮಾತ್ ‘ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ನೈತಾವತಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವನಿರಾಸಃ । ಅತ ಏವ ‘ಅನುಪಲಬ್ಧೇಽರ್ಥೇ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಫಲವದಜ್ಞಾತತ್ವೇನೈವ ವೇದಾರ್ಥತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಚ್ಚಾವಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ನ ವೃದ್ಧವಾಕ್ಯೈರ್ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।
ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮಸ್ತಿ, ತತ್ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಜಾತಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಲಿಙರ್ಥೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ , ಲಿಙರ್ಥಶ್ಚ, ಲೋಕೇ ಪ್ರವರ್ತಕಜ್ಞಾನಗೋಚರತ್ವೇನ ಕೢಪ್ತಂ ಯಾಗಾದಿಕ್ರಿಯಾಗತಮಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮೇವ ನ ಕ್ರಿಯಾತೋಽತಿರಿಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಕೂರ್ಮಲೋಮವದಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಾಭಿಮತಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಿಮುತ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಸ್ಯೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂ ಚ ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪರಾಃ, ಫಲವದ್ಭೂತಶಬ್ದತ್ವಾತ್ , ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕಶಬ್ದಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮಭಿಧೇಯಾಭಾವಃ, ಫಲಾಭಾವೋ ವಾ । ಆದ್ಯ ಆಹ -
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಏತದಭಿಧೇಯರಾಹಿತ್ಯಂ ನಿಯಮೇನಾಂಗೀಕುರ್ವತಾಂ ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯೇಷು ದಧಿಸೋಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕೇನೋಕ್ತಮಭಿಧೇಯರಾಹಿತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾತಿರೇಕೇಣ ಭವ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ದಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ಭೂತಂ ವಕ್ತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಃ ಕೂಟಸ್ಥಂ ನ ವಕ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಕೋ ಹೇತುಃ, ಕಿಂ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಕ್ರಿಯತ್ವಾದುತಾಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಾದ್ವೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ।
ನನು ದಧ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಿತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದುಪದೇಶಃ, ನ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದಧ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಹಾನಿಃ । ಅತೋ ಭೂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಂ ಲಬ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಃ ಕಾರ್ಯಶೇಷಪರಃ । ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ತ್ವಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಾನ್ನೋಪದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾಯ ಫಲಾಯ ವಾ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ದಧ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಶಬ್ದೇನ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮೇವೋಪದಿಷ್ಟಂ ನ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯೀ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅನ್ವಿತಾರ್ಥಮಾತ್ರೇ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭೂತವಿಶೇಷಸ್ಯ ದಧ್ಯಾದೇಃ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಫಲಮುದ್ದಿಶ್ಯಾಂಗೀಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಭೂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಶೇಷತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಥಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಫಲಾರ್ಥಂ ಶೇಷತ್ವಾಂಗೀಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಭಂಗೋ ನಾಸ್ತಿ ಶೇಷತ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥತಾಯಾಮಪ್ರವೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಫಲಾಭಾವ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ಶಂಕತೇ -
ಯದೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದಧ್ಯಾದಿ ಸ್ವತೋ ನಿಷ್ಫಲಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಸಫಲತ್ವಾದುಪದಿಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಃ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾಭಾವಾತ್ತೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಕಿಂ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂತಸ್ಯ ಸಾಫಲ್ಯೇ ಕ್ರಿಯೈವ ದ್ವಾರಮಿತಿ ನ ನಿಯಮಃ, ರಜ್ಜ್ವಾಃ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಫಲ್ಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಥೈವ ।
ದಧ್ಯಾದಿವದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದಧ್ಯಾದೇಃ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಸಾಫಲ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಸ್ವತ ಇತಿ ವಿಶೇಷೇ ಸತ್ಯಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಫಲಭೂತಾರ್ಥಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ದಧ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯವತ್ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ನಞಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಾತ್ ಹನನಾಭಾವೋ ನಞರ್ಥಃ, ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ತವ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ, ಇಷ್ಟಶ್ಚಾತ್ರ ನರಕದುಃಖಾಭಾವಃ, ತತ್ಪರಿಪಾಲಕೋ ಹನನಾಭಾವ ಇತಿ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಹನನಾಭಾವೋ ದುಃಖಾಭಾವಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಾವರ್ಥಾದ್ಧನನಸ್ಯ ದುಃಖಸಾಧನತ್ವಧಿಯಾ ಪುರುಷೋ ನಿವರ್ತತೇ । ನಾತ್ರ ನಿಯೋಗಃ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ, ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತತ್ಸಾಧನದಧ್ಯಾದಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಹನನಾಭಾವರೂಪಾ ನಞ್ವಾಚ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯಾ, ಅಭಾವತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಮ್ । ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥಾಹೇತುತ್ವಾದ್ಭಾವಾರ್ಥಾಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ -
ಅಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ನನು ಸ್ವಭಾವತೋ ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇನ ಹಂತ್ಯರ್ಥೇನಾನುರಾಗೇಣ ನಞ್ಸಂಬಂಧೇನ ಹೇತುನಾ ಹನನವಿರೋಧಿನೀ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರೀಯಾ ಬೋಧ್ಯತೇ, ಸಾ ಚ ನಞರ್ಥರೂಪಾ ತತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ವಿಧೀಯತೇ, ಅಹನನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ । ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಔದಾಸೀನ್ಯಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ತಚ್ಚ ಹನನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಹನನಾಭಾವ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಞಃ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ನ ಚ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ನಞರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇ ತದ್ವಿರೋಧಿಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಭೇದವಿಪ್ಲವಾಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತದಭಾವವತ್ತದನ್ಯತದ್ವಿರುದ್ಧಯೋರಪಿ ನಞಃ ಶಕ್ತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಅಧರ್ಮ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ, ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಞಶ್ಚೇತಿ ।
ಗವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತು ಅಗತ್ಯಾ ನಾನಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ , ಸ್ವರ್ಗೇಷುವಾಗ್ವಜ್ರಾದೀನಾಂ ಶಕ್ಯಪಶುಸಂಬಂಧಾಭಾವೇನ ಲಕ್ಷಣಾನವತಾರಾತ್ । ಅನ್ಯವಿರುದ್ಧಯೋಸ್ತು ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದೌ, ಧರ್ಮವಿರುದ್ಧೇ ವಾ ಪಾಪೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ನಞ್ಶಕ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾತ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಆಖ್ಯಾತಯೋಗಾನ್ನಞ್ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಕ ಏವ ನ ಪರ್ಯುದಾಸಲಕ್ಷಕಃ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ನಞಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ನ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಾಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಕಿಂತು ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥನಿಷ್ಠೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೋ ನಞಃ, ಇಷ್ಟಂ ಚ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾನನುಬಂಧಿ ಯತ್ತದೇವ ನ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಸುಖಮಾತ್ರಮ್ , ವಿಷಸಂಯುಕ್ತಾನ್ನಭೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಇಷ್ಟತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ‘ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಹನನಂ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವೇ ಸತಿ ಇಷ್ಟಸಾಧನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ‘ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಹನನೇ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ನೇತ್ಯಭಾವಬೋಧನೇ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ಹನನಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ, ಹನನೇ ತಾತ್ಕಾಲಿಕೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಸತ್ವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಾಬುದ್ಧೇರ್ವಿಶೇಷಣಾಭಾವಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ವಿಶೇಷಣಂ ಬಲವದನಿಷ್ಟಾಸಾಧನತ್ವಮಿತಿ ತದಭಾವೋ ಬಲವದನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ನಞರ್ಥ ಇತಿ ಪರ್ಯವಸನ್ನಮ್ ।
ತದ್ಬುದ್ಧಿರೌದಾಸೀನ್ಯಪರಿಪಾಲಿಕೇತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವೇತಿ ।
ಚೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಪಕ್ಷಾಂತರದ್ಯೋತೀ । ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿರಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ತದಭಾವೇ ಸತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿರೂಪಾ ಹನನಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಅತ್ರಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾಗ್ನಿರಿಂಧನಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಶಾಮ್ಯತಿ ಏವಂ ಸಾ ನಞರ್ಥಾಭಾವಬುದ್ಧಿಃ ಹನನಾದಾವಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತಿಮೂಲಂ ರಾಗೇಂಧನಂ ದಗ್ಧ್ವೈವ ಶಾಮ್ಯತೀತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ರಾಗನಾಶೇ ಕೃತೇ ಪ್ರಚ್ಯುತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಾ ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ ರಾಗನಾಶೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಶಾಮ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ತು ಹನನವಿರೋಧಿಕ್ರಿಯಾ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಹನನಸ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯನಿರಾಸಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿರ್ದುರ್ವಾರಾ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಭಾವ ಏವ ನಞರ್ಥ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವೇನ ತದ್ವಿಷಯಕಕೃತ್ಯಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯಾಭಾವಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯದ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಪಕ್ಷೇ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಾಯತ್ತಮೇವೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಸ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಯ ನಞರ್ಥಸಾಧ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಮಿತಿ ಧ್ಯೇಯಮ್ । ‘ತಸ್ಯ ಬಟೋರ್ವ್ರತಮ್’ ಇತ್ಯನುಷ್ಠೇಯಕ್ರಿಯಾವಾಚಿವ್ರತಶಬ್ದೇನ ಕಾರ್ಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಮುಕ್ತಮ್ । ಅತ ಉಪಕ್ರಮಬಲಾತ್ತತ್ರ ನಞ ಈಕ್ಷಣವಿರೋಧಿಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಣಾಂಗೀಕೃತಾ । ಏವಮಗೌರಸುರಾ ಅಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾದೌ ನಾಮಧಾತ್ವರ್ಥಯುಕ್ತಸ್ಯ ನಞಃ ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಚಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಅನ್ಯವಿರುದ್ಧಲಕ್ಷಕತ್ವಮ್ । ಏತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾಭಾವಮೇವ ನಞರ್ಥಂ ಮನ್ಯಾಮಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದುಃಖಾಭಾವಫಲಕೇ ನಞರ್ಥೇ ಸಿದ್ಧೇ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮಾನತ್ವವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಕಿಂವಿಷಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವತ್ವಾದ್ವ್ಯರ್ಥಕಥಾವಿಷಯಂ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಪೀತ್ಯಾದಿ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಮ್ ।
ಶ್ರವಣಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾತ್ಸಂಸಾರಾನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಜ್ಜೀವತ ಏವ ಮುಕ್ತಿರ್ದುರಪಹ್ನವೇತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವವಿದೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೌ ಮಾನಮಾಹ -
ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ।
ಜೀವತೋಽಶರೀರತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಶರೀರ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಧಿಯಾ ತನ್ನಾಶರೂಪಮಶರೀರತ್ವಂ ಜೀವತೋ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸಂಗಾತ್ಮರೂಪಂ ತ್ವಶರೀರತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಧಿಯಾ ಜೀವತೋ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸತ್ಯ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ಕೃತೇತಿ ।
ತನ್ನಾಶಾರ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧೇ ಜಾತೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಜನ್ಮೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದೇಕಸ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನ್ವೇತದ್ದೇಹಜನ್ಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕರ್ಮಣ ಏತದ್ದೇಹಸಂಬಂಧಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ಯಾದನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ಪೂರ್ವದೇಹಕರ್ಮಣ ಏತದ್ದೇಹಸಂಬಂಧೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಪೂರ್ವದೇಹಶ್ಚ ತತ್ಪೂರ್ವದೇಹಕೃತಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾನ್ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಂಧೇತಿ ।
ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಬೀಜಾದಂಕುರಃ ತತೋ ಬೀಜಾಂತರಂ ಚ ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೃಶ್ಯತೇ ತದ್ವದಾತ್ಮನೋ ದೇಹಸಂಬಂಧಃ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಕೃತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ । ನಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದಾಗಮಃ । ಪ್ರತ್ಯುತ ‘ಅಸಂಗೋ ಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾರಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಯೋಗಾನ್ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವತೋ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಕಸನ್ನಿಧಿನಾ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೇಣ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ರಾಜಾದೀನಾಂ ಸ್ವಕ್ರೀತಭೃತ್ಯಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ನಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಕರ್ಮಣೋರವಿದ್ಯಾಭೂಮೌ ಬೀಜಾಂಕುರವದಾವರ್ತಮಾನಯೋರಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧೋ ಭ್ರಾಂತಿಕೃತ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ನನು ‘ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಕೃತೇನ ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧೇನ ಯಾಗಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಮಾಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರಾಹುಃ ।
ಪ್ರಾಭಾಕರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವಾದ್ದೇಹಸಂಬಂಧಾದಿಕಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೇದಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಗೌಣ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಜ್ಞಾತೋ ವಸ್ತುನೋರ್ಭೇದೋ ಯೇನ ತಸ್ಯ ಗೌಣಮುಖ್ಯಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪುಂಸೋ ಗೌಣೌ ಭವತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಶೌರ್ಯಾದಿಗುಣವಿಷಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಭೇದಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಪುಂಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವಿತಿ ।
ಶಬ್ದಃ ಶಾಬ್ದಬೋಧಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಶಯಮೂಲೌ ತಾವುದಾಹರತಿ -
ಯಥಾ ಮಂದೇತಿ ।
ಯದಾ ಸಂಶಯಮೂಲಯೋರ್ನ ಗೌಣತ್ವಂ ತದಾ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲಯೋಃ ಕಿಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಅಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತರ್ಕಿತಾದೃಷ್ಟಾದಿನಾ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರುಪಚಾರೇಣ ಗುಣಜ್ಞಾನಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದಿನಾಮಿತಿ ।
ದೇಹಾತ್ಮವಾದಿನಾಂ ತು ಪ್ರಮೇತ್ಯಭಿಮಾನ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ದೇಹೇ । ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಅಹಿನಿರ್ಲ್ವಯನೀ ಸರ್ಪತ್ವಕ್ ವಲ್ಮೀಕಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಾ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಮೃತಾ ಸರ್ಪೇಣ ತ್ಯಕ್ತಾಭಿಮಾನಾ ವರ್ತತೇ, ಏವಮೇವೇದಂ ವಿದುಷಾ ತ್ಯಕ್ತಾಭಿಮಾನಂ ಶರೀರಂ ತಿಷ್ಠತಿ । ಅಥ ತಥಾ ತ್ವಚಾ ನಿರ್ಮುಕ್ತಸರ್ಪವದೇವಾಯಂ ದೇಹಸ್ಥೋಽಶರೀರಃ ವಿದುಷೋ ದೇಹೇ ಸರ್ಪಸ್ಯ ತ್ವಚೀವಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದಶರೀರತ್ವಾದಮೃತಃ ಪ್ರಾಣಿತೀತಿ ಪ್ರಾಣೋ ಜೀವನ್ನಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತೇಜಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾನಂದ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುತೋಽಚಕ್ಷುರಪಿ ಬಾಧಿತಚಕ್ಷುರಾದ್ಯನಿವೃತ್ಯಾ ಸಚಕ್ಷುರಿವೇತ್ಯಾದಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಇತ್ಯನವದ್ಯಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಲಾಭಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಹಿತಶಾಸನಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಚ ನಿರ್ದೋಷತಯಾ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶ್ರವಣವನ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿಧ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮುದ್ದೇಶ್ಯಜ್ಞಾನಲಭ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಂ ಜ್ಞಾನಕರಣವೇದಾಂತಗೋಚರತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ ಪ್ರಮೇಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ತದಂಗತ್ವಮ್ , ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾನ ಉಪಯೋಗಃ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿಃ ಕಿಮಿತಿ ತ್ಯಕ್ತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವೇದಾಂತೈರವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಜ್ಯೇತ ತದಾ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವವಗತಸ್ಯ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಮಸ್ತಿ, ಪ್ರಾಪ್ತಾವಗತ್ಯಾ ಫಲಲಾಭೇ ವಿಧ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್
ವಿಧ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಅತಃ ಶೇಷತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ಲಬ್ಧಜ್ಞಾನೇನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಲಾಭೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಚೋಽವಧಾರಣೇ । ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಸತ್ಯೇವ ಭಗವತೋ ವ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಿರ್ಯುಕ್ತಾ, ಧರ್ಮವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಮೇಯಲಾಭಾತ್ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇ ತು ಪ್ರಮೇಯಾಭೇದಾನ್ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮಾನಸಧರ್ಮವಿಚಾರಾರ್ಥಂ ಪೃಥಗಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಆರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಧರ್ಮವಿಚಾರಾನಂತರಮ್ । ಅತೋ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಮಾನಸೋಪಾಸನಾಧರ್ಮಹೇತುತ್ವಾತ್ಪರಿಶಿಷ್ಟೋ ಮಾನಸಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವನಿರ್ಣಯಾನಂತರಂ ಶೇಷಿಣಾ ಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾತ್ಕಃ ಕ್ರತುಶೇಷಃ ಕೋ ವಾ ಪುರುಷಶೇಷಃ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಾರಭ್ಯೇತ ।
ನತ್ವಾರಬ್ಧಮ್ , ತಸ್ಮಾದವಾಂತರಧರ್ಮಾರ್ಥಮಾರಂಭ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಮತೇ ಸೂತ್ರಾನುಗುಣ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಜೈಮಿನಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಚಾರಿತಮಿತಿ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಸೂತ್ರಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತಾರ್ಥಶ್ಚೇದದ್ವೈತಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವೈತಸಾಪೇಕ್ಷವಿಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಪಶ್ಚಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಪ್ರಮಾತೃಬಾಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಕಾರ್ಯಶೇಷಃ, ತದ್ಬೋಧಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಗಾಥಾಮುದಾಹರತಿ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸದಬಾಧಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮಾ ವಿಷಯಾನಾದತ್ತ ಇತಿ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷ್ಯಹಮಿತ್ಯೇವಂಬೋಧೇ ಜಾತೇ ಸತಿ ಪುತ್ರದೇಹಾದೇಃ ಸತ್ತಾಬಾಧನಾತ್ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪುತ್ರದಾರಾದಿಭಿರಹಮಿತಿ ಸ್ವೀಯದುಃಖಸುಖಭಾವತ್ವಗುಣಯೋಗಾದ್ಗೌಣಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ನರೋಽಹಂ ಕರ್ತಾ ಮೂಢ ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಹೇತೋರಸತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಕಥಂ ಭವೇತ್ , ಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬೋಧೋ ಬಾಧಿತಃ, ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತುಃ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಸ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಲಸಿತಾಂತಃಕರಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಕೃತತ್ವಾನ್ನ ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ।
‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕಃ ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಜ್ಞಾತವ್ಯಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವಾಜ್ಞಾನಾಚ್ಚಿದ್ಧಾತೋರಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಮಾತೈವ ಜ್ಞಾತಃ ಸನ್ ಪಾಪ್ಮರಾಗದ್ವೇಷಮರಣವಿವರ್ಜಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ತದಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ದೇಹೇತಿ ।
ಯಥಾ ದೇಹಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಲ್ಪಿತೋ ಭ್ರಮೋಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತಯಾ ಮಾನತ್ವೇನೇಷ್ಯತೇ ವೈದಿಕೈಃ, ತದ್ವಲ್ಲೌಕಿಕಮಧ್ಯಕ್ಷಾದಿಕಮಾತ್ಮಬೋಧಾವಧಿ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಷ್ಯತಾಮ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತು ಕಾಲತ್ರಯಾಬಾಧ್ಯಬೋಧಿತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ತುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಆಽಽತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್ ।
ಆಽಽತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯಾಙ್ಮರ್ಯಾದಾಯಾಮ್ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯಾಬಾಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿಭಾವಃ ॥
ರಾಮನಾಮ್ನಿಪರೇ ಧಾಮ್ನಿ ಕೃತ್ಸ್ನಾಮ್ನಾಯಸಮನ್ವಯಃ ।
ಕಾರ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಬಾಧೇನ ಸಾಧಿತಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಯೇ ॥ ೪ ॥
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣಾಮವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ
ಸಾಂಖ್ಯಾದಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಭವತು ಸಿದ್ಧೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ, ತಥಾಪಿ ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ , ಕೂಟಸ್ಥತ್ವೇನಾವಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ನ ಸಮನ್ವಯಃ । ಕಿಂತು ಸರ್ಗಾದ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಜಡಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವತಿತ್ಯನುಮಾನಗಮ್ಯೇ ತ್ರಿಗುಣೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಂ ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಗ್ರಹಃ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಧಾನಾದವನುಮಾನೋಪಸ್ಥಿತೇ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಸಂಭವಾತ್ತತ್ಪರತಯಾ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಯೋಜಯಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ಚ 'ತೇಜಸಾ ಸೋಮ್ಯಶುಂಗೇನ ಸನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ।
ಶುಂಗೇನ ಲಿಂಗೇನ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸ್ವತೋಽನ್ವೇಷಣಂ ದರ್ಶಯಂತೋ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ವದಂತೀತ್ಯಾಹ
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ನನ್ವತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಾದೇರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ಕಥಮನುಮಾನಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತಜ್ಜಡಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ಯಥಾ ಘಟಃ । ಯಜ್ಜಡಂ ತಚ್ಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಮ್ , ಯಥಾ ರಥಾದಿರಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋದೃಷ್ಟಾನುಮಾನಗಮ್ಯಾಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷ ಸಂಯೋಗಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವವಿರೋಧಿಮತಾಂತರಮಾಹ
ಕಾಣಾದಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ಪರಾರ್ಥಾನುಮಾನರೂಪೇಭ್ಯೋ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತದ್ಬುದ್ಧಿಮತ್ಕರ್ತೃಕಮಿತೀಶ್ವರಂ ಕರ್ತಾರಮ್ , ಪರಮಾಣೂಂಶ್ಚ ಯತ್ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ತತ್ಸ್ವನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣದ್ರವ್ಯಾರಬ್ದಮಿತ್ಯನುಮಿಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯೇಽಪಿ ಬೌದ್ಧಾದಯಃ । 'ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್' ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಃ । ಯದ್ವಸ್ತು ತಚ್ಛೂನ್ಯಾವಸಾನಮ್ , ಯಥಾ ದೀಪ ಇತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಃ । ಏವಂ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತನ್ನಿರಾಸಾಯೋತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಮವತಾರಯತಿ
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಾದಿವಿವಾದೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಕರಣಮೀಮಾಂಸಾನ್ಯಾಯನಿಧಿತ್ವಾತ್ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಯಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ತಚ್ಚೇತನಮಚೇತನಂ ವೇತಿ ಈಕ್ಷಣಸ್ಯಮುಖ್ಯತ್ವಗೌಣತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಾವೇವಕಾರಾರ್ಥೌ । 'ಸದೇವ' ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವನಿರಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯಪ್ರಧಾನೈಕ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಅಚೇತನಸತ್ವಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ , ನ ಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ತೇನ ಚ ಸತ್ವಧರ್ಮೇಣೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ವಧರ್ಮತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇರಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ನ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಗುಣಾನಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸತ್ವಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸರ್ವಜ್ಞತೇತ್ಯಾಹ
ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ತ್ರಯೋ ಗುಣಾ ಏವ ಪ್ರಧಾನಂ ತಸ್ಯಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾ ತದಭೇದಾತ್ ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಲಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಕ್ಷತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮಯಾ ಕಿಮಿತಿ ಶಕ್ತಿಮತ್ವರೂಪಂ ಗೌಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ನಹೀತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಲಯೇ ನಾಶಾಚ್ಛಕ್ತಿಮತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ ಕಾರಕಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮತದ್ವಯಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಮತೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿಪಾದೇ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಾದೇಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ತರ್ಕಪಾದೇ ಯುಕ್ತಿಭಿರ್ನಿರಸ್ಯತಿ । ಅಧುನಾ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮಿತಿ ।
ಈಕ್ಷಣಶ್ರವಣಾದ್ವೇದಶಬ್ದಾವಾಚ್ಯಮಶಬ್ದಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಅಶಬ್ದತ್ವಾನ್ನ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ । ತತ್ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಕಾರಣಮೈಕ್ಷತ ।
ಈಕ್ಷಣಮೇವಾಹ
ಬಹ್ವಿತಿ ।
ಬಹು ಪ್ರಪಂಚರೂಪೇಣ ಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಮಹಮೇವೋಪಾದಾನತಯಾ ಕಾರ್ಯಾಭೇದಾಜ್ಜನಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಜೇತಿ ।
ಏವಂ ತತ್ಸದೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಆಕಾಶಂ ವಾಯುಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಜಃ ಸೃಷ್ಟವದಿತ್ಯಾಹ
ತದಿತಿ ।
ಮಿಷಚ್ಚಲತ್ । ಸತ್ವಾಕ್ರಾಂತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ಸ ಜೀವಾಭಿನ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ 'ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾಂ ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀಂದ್ರಿಯಂ ಮನೋ ಅನ್ನಮನ್ನಾದ್ವೀರ್ಯಂ ತಪೋ ಮಂತ್ರಾಃ ಕರ್ಮಲೋಕಾಲೋಕೇಷು ನಾಮ ಚ' ಇತ್ಯುಕ್ತಾಃ ಷೋಡಶಕಲಾಃ ।
ನನು 'ಇಕ್ಶ್ತಿಪೋ ಧಾತುನಿರ್ದೇಶೇ' ಇತಿ ಕಾತ್ಯಾಯನಸ್ಮರಣಾದೀಕ್ಷತೇರಿತಿ ಪದೇನ ಶ್ತಿಬಂತೇನ ಧಾತುರುಚ್ಯತೇ । ತೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಮೀಕ್ಷಣಂ ಕಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯಾಹ
ಈಕ್ಷಿತೇರಿತಿಚೇತಿ ।
'ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಧೇರ್ಯಜತೇಃ ಪೂರ್ವವತ್ವಂ' ಇತಿ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರೇ ಯಥಾ ಯಜತಿಪದೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಧಾತ್ವರ್ಥೋ ಯಾಗ ಉಚ್ಯತೇ ತದ್ವದಿಹಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೌರ್ಯಾದಿವಿಕೃತಿಯಾಗಸ್ಯಾಂಗಾನಾಮವಿಧಾನಾತ್ಪೂರ್ವದರ್ಶಾದಿಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಾಂಗವತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಧಾತ್ವರ್ಥನಿರ್ದೇಶೇನ ಲಾಭಮಾಹ
ತೇನೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ವಿಶೇಷತಃ ಸರ್ವವಿದಿತಿ ಭೇದಃ । ಜ್ಞಾನಮೀಕ್ಷಣಮೇವ ತಪಃ । ತಪಸ್ವಿನಃ ಫಲಮಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸೂತ್ರಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕೇವಲಸತ್ತ್ವವೃತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ನ ಕೇವಲಜಡವೃತ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಕಿಂತು ಸಾಕ್ಷಿಬೋಧವಿಶಿಷ್ಟಾ ವೃತ್ತಿರ್ವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಬೋಧೋ ವಾ ಜ್ಞಾನಮ್ । ತಚ್ಚಾಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಸ್ತಿ, ಯೇನೋಕ್ತಜ್ಞಾನವತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಸತ್ತ್ವವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಯೋಗಿನಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯೋಗಿನಾಂತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸೇಶ್ವರಸಾಂಖ್ಯಮತಮಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನಾಮ ಸರ್ವಗೋಚರಜ್ಞಾನವತ್ವಮ್ , ನ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೃದಿಕೃತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಇದಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಶಬ್ದಾಸಾಧುತ್ವಂ ಶಂಕತೇ
ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತದರ್ಥೋಪಹಿತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾದ್ಭೇದಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಕಾರ್ಯತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಾಧುರಿತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ನ, ಪ್ರತತೇತಿ ।
ಸಂತತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸತ್ಯಪಿ ಅವಿವಕ್ಷಿತೇಽಪಿ ।
ನನು ಪ್ರಕಾಶತೇರಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಜಾನಾತೇಃ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಭಾವೇ 'ತದೈಕ್ಷತ' ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ಸವಿತರಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರವಚ್ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಚಿದ್ರೂಪೇಕ್ಷಣಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾನ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಮ್ । ಅಧುನಾ ತು ಕುಂಭಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೂಪೇಕ್ಷಣವದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ವಿವಿಧಸೃಷ್ಟಿಸಂಸ್ಕಾರಾಯಾಃ ಪ್ರಲಯಾವಸಾನೇನೋದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಾಯಾಃ ಸರ್ಗೋನ್ಮುಖಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪರಿಣಾಮಃ ಸಂಭವತಿ, ಅತಃ ತಸ್ಯಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ನಿಲೀನ ಸರ್ವಕಾರ್ಯವಿಷಯಕಮೀಕ್ಷಣಮ್ , ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ
ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ನನು ಮಾಯೋಪಾಧಿಕಬಿಂಬಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಥಮೀಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತಿ ಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಕೃತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ, ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲಜ್ಞಾನವತ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಈಕ್ಷಣಾನುಕೂಲನಿತ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನೇನೈವ ಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ವಾಹಾತ್ಕಿಮೀಕ್ಷಣೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಾಯ್ವಾದೇರೇವ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಸಂಭವಾತ್ಕಿಮಾಕಾಶೇನೇತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರುತತ್ವಾದ್ವಾಯ್ವಾದಿಕಾರಣತ್ವೇನಾಕಾಶವದೈಕ್ಷತೇತ್ಯಾಗಂತುಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಮೀಕ್ಷಣಮಾಕಾಶಾದಿಹೇತುತ್ವೇನಾಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಲಮ್ । ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತೇ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ಸ್ಥೂಲೀಕರ್ತುಮಿಷ್ಟೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಕಾರ್ಯೋಪರಕ್ತಚೈತನ್ಯರೂಪೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿರೂಪೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರಕಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚಾವಿದ್ಯಾದಿಮತ ಇತಿ ।
ಯಥೈಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ತಥಾನ್ಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾನ್ಮಾಯಿನೋಽಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಯೇಕ್ಷಣಕಾರಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ತಚ್ಛರೀರಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿಬಾಧಮಾಹ
ಮಂತ್ರೌ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಮ್ । ಕಾರಣಮಿಂದ್ರಿಯಮ್ । ಅಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ಮಾಯಾ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಾ, ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾದ್ದ್ವಿವಿಧಾ । ಸಾ ತ್ವೈತಿಹ್ಯಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಾ ನ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ
ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನರೂಪೇಣ ಬಲೇನ ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಿಯಾ ಸಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ । ಅನಾದಿಮಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಬಲಂ ಮಾಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ತ್ವೇನ ಸ್ಫುಟತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನಾಮ ಬಿಂಬತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜನಕತಾ ಜ್ಞಾತೃತಾಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀತಿ ವಾರ್ಥಃ । ಅಪಾಣಿರಪಿ ಗ್ರಹೀತಾ । ಅಪಾದೋಽಪಿ ಜವನಃ । ಈಶ್ವರಸ್ಯಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಲೌಕಿಕಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅಗ್ರ್ಯಮನಾದಿಮ್ , ಪುರುಷಮನಂತಮ್ , ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಕಾರಣಾನ್ಯವಿದ್ಯಾರಾಗಾದೀನಿ ಶ್ರುತಾವತ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಔಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದಸ್ಯಮಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ಕೃತ ಉಪಾಧಿಸಂಬಂಧಕೃತಃ ಶಬ್ದತಜ್ಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೋ ವ್ಯವಹಾರಃ । ಅಸಂಕೀರ್ಣ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅವ್ಯತಿರೇಕೇ ಕಥಮಸಂಕರಸ್ತತ್ರಾಹ
ತತ್ಕೃತಾ ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಸಂಬಂಧಕೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಹೇತುರವಿವೇಕೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಜೀವಃ, ಬಿಂಬಚೈತನ್ಯಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಭೇದೋಽವಿದ್ಯಾಧೀನಸತ್ತಾಕಃ, ಅನಾದಿಭೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕೃತಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಭೇದಶ್ಚ ಕಾರ್ಯ ಏವೇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನನ್ವಖಂಡಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಿ ಕಥಮವಿವೇಕಃ, ತತ್ರಾಹ
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ದೇಹಾದಿಭಿನ್ನಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಸತ ಆತ್ಮನೋ ನರೋಽಹಮಿತಿ ಭ್ರಮೋದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ದುರಪಹ್ನವಃ । ಸ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧ್ಯಾ ಮೀಯತ ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧಾಜ್ಞಾನೇನ ಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವೋಕ್ತಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧೌ ಲೋಕಾನುಭವಮಾಹ
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯಾ । ಭ್ರಾಂತ್ಯಾತ್ಮನಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರೇಣ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ಚ ಪ್ರಮೇಯತಯೇತಿ ವಾರ್ಥಃ ।
ಕೂಠಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಮಾಯಿಕಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ಯಥಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವವೇದ್ಯೇ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾಯೋಗ ಇತಿ, ತನ್ನ । ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮಬಾಧಿತಾದ್ಯರ್ಥೇಷು ಲೋಕಾವಗತಶಕ್ತಿಕಾನಾಂ ವಾಚ್ಚೈಕದೇಶತ್ವೇನೋಪಸ್ಥಿತಾಖಂಡಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಾದಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೫ ॥
ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರನಿರಸ್ಯಾಶಂಕಾಮಾಹ
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಅಚೇತನತ್ವೇಽಪಿ ।
ನನು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚೇತನೇನ ಕಿಂ ಸಾಮ್ಯಂ ಯೇನ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಣಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ
ಯಥೇತಿ ।
ನಿಯತಕ್ರಮವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಂ ಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಉಪಚಾರಪ್ರಾಯೇ ವಚನಾತ್’ ಇತಿ ಗೌಣಾರ್ಥಪ್ರಚುರೇ ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ತೇಜಸೋರಿವಾಚೇತನೇ ಸತಿ ಗೌಣೀ ಈಕ್ಷತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ, ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಸತಶ್ಚೇತನತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾ ಪ್ರಕೃತಾ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಇಯಮೀಕ್ಷಿತ್ರೀ ದೇವತಾ ಪರೋಕ್ಷಾ ಹಂತ ಇದಾನೀಂ ಭೂತಸೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮಿಮಾಃ ಸೃಷ್ಟಾಸ್ತಿಸ್ರಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನರೂಪಾಃ । ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದ್ದೇವತಾ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ಅನೇನ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಭೂತೇನಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ ಮಮ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತಾ ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ತಾಸಾಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವಾಯ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ಸ್ಥೂಲಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯೈಕ್ಷತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಲೌಕಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, 'ಜೀವ ಪ್ರಾಣಧಾರಣೇ' ಇತಿ ಧಾತೋರ್ಜೀವತಿಪ್ರಾಣಾಂಧಾರಯತೀತಿ ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರ್ಲೋಕೇ ಭೇದಸ್ಯಕಲ್ಪಿತತ್ವದರ್ಶನಾಜ್ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ ಆತ್ಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಸನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸತೌ ಜೀವಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ವಿಧಾಂತರೇಣ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತಥೇತಿ ।
ಸ ಯಃಸದಾಖ್ಯ ಏಷೋಽಣಿಮಾಪರಮ ಸೂಕ್ಷ್ಮಃ, ಐತದಾತ್ಮಕಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ , ತತ್ಸದೇವ ಸತ್ಯಮ್ , ವಿಕಾರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ । ಸಃ ಸತ್ಪದಾರ್ಥಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ । ಹೇ ಶ್ವೇತಕೇತೋ, ತ್ವಂ ಚ ನಾಸಿ ಸಂಸಾರೀ, ಕಿಂತು ತದೇವ ಸದಭಾಧಿತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯತ್ರೋಪದಿಶತಿ । ಅತಶ್ಚೇತನಾತ್ಮಾಕತ್ವಾತ್ ಸಚ್ಚೇತನಮೇವೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಯದುಕ್ತಮಪ್ತೇಜಸೋರಿವ ಸತ ಈಕ್ಷಣಂ ಗೌಣಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಅತ್ತೇಜಸೋಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಾಮರೂಪಯೋರ್ವ್ಯಾಕರಣಂ ಸೃಷ್ಟಿಃ । ಆದಿಪದಾನ್ನಿಯಮನಮ್ । ಅಪ್ತೇಜಸೋರ್ದೃಗ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸೃಜ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಯಮ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಚೇತನತ್ವಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಬಾಧಕಮಸ್ತಿ, ಸಾಧಕಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ಹೇತೋರ್ಯುಕ್ತಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಚೇತನವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಂ ಗುಣಃ 'ತೇಜ ಐಕ್ಷತ' ಚೇತನವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ತೇಜಃಪದೇನ ತದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಹ
ತಯೋರಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತದ್ಯದಿ ಸತ ಈಕ್ಷಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ತದೇವ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರತುಲ್ಯಯೋಃ ಸಂಶಯಾಭಾವೇನ ಗೌಣಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯಾನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾದಾತ್ಮಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಸತ ಈಕ್ಷಣಂ ಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬ ॥
ಆತ್ಮಹಿತಕಾರಿತ್ವಗುಣಯೋಗಾದಾತ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಗೌಣ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯೋ ನಾನಾರ್ಥಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ನಾನಾರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ
ಯಥೇತಿ ।
'ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಕೇ ಕ್ರತೌ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಲೋಕಪ್ರಯೋಗಾದಗ್ನೌ ಚ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಯಥಾ ಮುಖ್ಯಸ್ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಪದಾರ್ಥೇ ನಿಷ್ಟಾ ಅಭೇದಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಸನ್ನಿಷ್ಠಸ್ತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಿಃ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ಅನರ್ಥಾಯೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ
ಯದಿ ಚಾಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿತ್ಕಿಲ ದುಷ್ಟಾತ್ಮಾ ಮಹಾರಣ್ಯಮಾರ್ಗೇ ಪತಿತಮಂಧಂ ಸ್ವಬಂಧುನಗರಂ ಜಿಗಮಿಷುಂ ಬಭಾಷೇ, ಕಿಮಾತ್ರಾಯುಷ್ಮತಾ ದುಃಖಿತೇನ ಸ್ಥೀಯತ ಇತಿ । ಸ ಚಾಂಧಃ ಸುಖಾಂ ವಾಣೀಮಾಕರ್ಣ್ಯ ತಮಾಪ್ತಂ ಮತ್ವೋವಾಚ, ಅಹೋ ಮದ್ಭಾಗಧೇಯಮ್ , ಯದತ್ರ ಭವಾನ್ಮಾಂ ದೀನಂ ಸ್ವಾಭೀಷ್ಟನಗರಪ್ರಾಪ್ಯಸಮರ್ಥಂ ಭಾಷತ ಇತಿ । ಸ ಚ ವಿಪ್ರಲಿಪ್ಸುರ್ದುಷ್ಟಗೋಯುವಾನಮಾನೀಯ ತದೀಯಲಾಂಗೂಲಮಂಧಂ ಗ್ರಾಹಯಾಮಾಸ । ಉಪದಿದೇಶ ಚ ಏನಮಂಧಮ್ , ಏಷ ಗೋಯುವಾ ತ್ವಾಂ ನಗರಂ ನೇಷ್ಯತಿ, ಮಾ ತ್ಯಜ ಲಾಂಗೂಲಮಿತಿ । ಸ ಚಾಂಧಃ ಶ್ರದ್ಧಾಲುತಯಾ ತದತ್ಯಜನ್ಸ್ವಾಭೀಷ್ಟಮಪ್ರಾಪ್ಯಾನರ್ಥಪರಂಪರಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಸತಿ ವಿಹನ್ಯೇತ ಮೋಕ್ಷಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯುತಾನರ್ಥಂ ಸಂಸಾರಂ ಚ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೈಕ್ಯಸಂಪದುಪಾಸನಾರ್ಥಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಾಮಸ್ತ್ವಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಅಬಾಧಿತಾತ್ಮಪ್ರಮಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಯಚಿದಾರೋಪಿತಚೋರತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯೇನ ತಪ್ತಂ ಪರಶುಂ ಗೃಹ್ಣತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಯಥಾ 'ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ತಪ್ತಂ ಪರಶುಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ನ ದಹ್ಯತೇಽಥ ಮುಚ್ಯತೇ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಃ । ಸ ಉಪದೇಶಃ ಸಂಪತ್ಪಕ್ಷೇ ನ ಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯಾಹ
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ದೇಹಮುತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯುಕ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾನ್ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ಗೌಣತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸತಿ ಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದ್ಭೃತ್ಯಾದೌ । ಸರ್ವತ್ರಾಹಮಾತ್ಮೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೇತನತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಭೂತಾದಿಷು ।
ಸರ್ವತ್ರ ಚೈತನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತನಸ್ಯೈವಾಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಸ್ತುವಾಽವ್ಯಾಪಿವಸ್ತೂನಾಂ ಸಾಧಾರಣಸ್ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾತ್ರ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರಧಾನಪರತ್ವೇಽಪಿ ನಿಶ್ಚಾಯಕಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನವೃತ್ತಿತೇತ್ಯಾಹ
ಸಾಧಾರಣತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಚೇತನವಾಚಿತ್ವೇ ತು ಪ್ರಕರಣಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಪದಂ ಚ ನಿಶ್ಚಾಯಕಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಕೃತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಪದಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ನಹೀತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದವನ್ನಾನಾರ್ಥಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ 'ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಯಜೇತ' ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಪ್ರಯೋಗಃ, ತತ್ರಾಹ
ಅರ್ಥವಾದೇತಿ ।
'ಏತಾನಿ ವಾವ ತಾನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಯ ಏತಸ್ಯ ಸ್ತೋಮಾಃ' ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ಕಲ್ಪಿತಂ ಜ್ವಲನೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ । ತ್ರಿವೃತ್ಪಂಚದಶಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಸಪ್ತದಶಸ್ತ್ರಿವೃದೇಕವಿಂಶ ಇತಿ ಸ್ತೋಮಾಸ್ತತ್ತದರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಗುಣೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪದೋಕ್ತಾ ಋಕ್ಸಂಘಾಃ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಸ್ತೋಮಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಗೌಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ಗೌಣತ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಃ ಕರ್ತುಮುಚಿತಃ, ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಲಾಘವೇನೋಕ್ತಿಸಂಭವೇ ಗೌಣತ್ವನಾನಾರ್ಥಕತ್ವಶಂಕಾಯಾ ದುರ್ಬಲತ್ವೇನ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಾಯಾಸಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ನಾತೀವ ಶೋಭತ ಇತ್ಯರುಚೇರಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ನಿರಸ್ತಾ ಸಮಸ್ತಾ ಗೌಣತ್ವನಾನಾರ್ಥಕತ್ವಶಂಕಾ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ ತಚ್ಛಂಕಸ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ ಇತಿ ।
ಸತ ಆತ್ಮಶಬ್ದೇ ಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷಯಾ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತ್ವನಿರಾಸೇ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥
ನನು ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದರುಂಧತೀಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ನಿಕಟಸ್ಥಾಂ ಸ್ಥೂಲಾಂ ತಾರಾಮರುಂಧತೀತ್ವೇನೋಪದಿಶತಿ, ತದ್ವದನಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನೇತಿ ಕುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೌತ್ರಶ್ಚಕಾರೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ
ಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ವಿವೃಣೋತಿ
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಸೂಚಯತಿ । ವೇದಾನಧೀತ್ಯಾಗತಂ ಸ್ತಬ್ಧಂ ಪುತ್ರಂ ಪಿತೋವಾಚ ಹೇ ಪುತ್ರ, ಉತ ಅಪಿ, ಆದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಶ ಉಪದೇಶೈಕಲಭ್ಯಃ ಸದಾತ್ಮಾ ತಮಪ್ಯಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯಃ ಗುರುನಿಕಟೇಪೃಷ್ಟವಾನಸಿ, ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣೇನ ಮನನೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇನಾನ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನ್ವನ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತೇನ ಕಥಮನ್ಯದಜ್ಞಾತಮಪಿ ಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪುತ್ರಃ ಶಂಕತೇ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಹೇ ಭಗವಃ, ಕಥಂ ನು ಖಲು ಸ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾನ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಯಥೇತಿ ।
ಪಿಂಡಃ ಸ್ವರೂಪಂ ತೇನ । ವಿಜ್ಞಾತೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ
ವಾಚೇತಿ ।
ವಾಚಾ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯೇಣಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಾರೋ ವಾಚಾರಂಭಣಮ್ । ನನು ವಾಚಾ ನಾಮೈವಾರಭ್ಯತೇ, ನ ಘಟಾದಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಮಮಾತ್ರಮೇವ ವಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ
ನಾಮಧೇಯಮಿತಿ ।
'ನಾಮಧೇಯಂ ವಿಕಾರೋಽಯಂ ವಾಚಾ ಕೇವಲಮುಚ್ಯತೇ । ವಸ್ತುತಃ ಕಾರಣಾದ್ಭಿನ್ನೋ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾನ್ಮೃಷೈವ ಸಃ ॥ ‘ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಕಾರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ತದಭಿನ್ನಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ
ಮೃತ್ತಿಕೇತಿ ।
ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕಂ ನ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದ್ಭಿನ್ನಮ್ , ಅತಃ ಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕಾರಣಜ್ಞಾನೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ಸ್ಥಿತೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ
ಏವಮಿತಿ ।
ಮೃದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸತ್ಯಂ ವಿಯದಾದಿವಿಕಾರೋ ಮೃಷೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಜ್ಞೇಯಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಾವಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಜ್ಞಾತೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ ತಥಾಪಿ ನ ಪುರುಷಾಣಾಮ್ , ತೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ
ನಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ಜೀವಾನಾಂ ಸದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೮ ॥
ಕುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪುನರಪಿ ಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಸದಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಯಶ್ರವಣಾತ್ಸಚ್ಚೇತನಮೇವೇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ।
ಏತತ್ಸ್ವಪನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಯತ್ರ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸ್ವಪಿತೀತಿ ನಾಮ ಭವತಿ ತದಾ ಪುರುಷಃ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನ ಏಕೀಭವತಿ । ಸದೈಕ್ಯೇಽಪಿ ನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕಥಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಸ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಂ ಸದಾತ್ಮಾನಮಪೀತೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ
ಏಷೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಮೇತಾವತಾ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಏತೇರ್ಧಾತೋರ್ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾಪಿಪೂರ್ವಸ್ಯ ಲಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಲಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉಪಾಧಿಲಯಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರುಪಾಧಿಮಾಹ
ಮನ ಇತಿ ।
ಐಂದ್ರಿಯಕಮನೋವೃತ್ತಯ ಉಪಾಧಯಃ, ತೈರ್ಘಟಾದಿಸ್ಥೂಲಾರ್ಥವಿಶೇಷಾಣಾಮಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧಾದಾತ್ಮಾ ತಾನಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ಪಶ್ಯನ್ಸ್ಥೂಲವಿಶೇಷೇಣ ದೇಹೇನೈಕ್ಯಭ್ರಾಂತಿಮಾಪನ್ನೋ ವಿಶ್ವಸಂಜ್ಞೋ ಜಾಗರ್ತಿ । ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾಶ್ರಯಮನೋವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸಂಸ್ತೈಜಸಸಂಜ್ಞಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಚಿತ್ರವಾಸನಾಸಹಕೃತಮಾಯಾಪರಿಣಾಮಾನ್ ಪಶ್ಯನ್ 'ಸೋಮ್ಯ ತನ್ಮನಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಥಮನಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತಿ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧಿದ್ವಯೋಪರಮೇಽಹಂ ನರಃ ಕರ್ತೇತಿ ವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾಲ್ಲೀನ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸ್ವಪಿತೀತಿ ನಾಮನಿರುಕ್ತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾನ್ನ ಯಥಾರ್ಥತೇತ್ಯತ ಆಹ
ಯಥೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಹೃದಯಶಬ್ದಸ್ಯೈತನ್ನಿರ್ವಚನಮ್ ।
ತದಶಿತಮನ್ನಂ ದ್ರವೀಕೃತ್ಯ ನಯಂತೇ ಜರಯಂತೀತ್ಯಾಪ ಏವಾಶನಾಯಾಪದಾರ್ಥಃ । ತತ್ಪೀತಮುದಕಂ ನಯತೇ ಶೋಷಯತೀತಿ ತೇಜ ಏವೋದನ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ದೀರ್ಘಶ್ಛಾಂದಸಃ । ಏವಮಿದಮಪಿ ನಿರ್ವಚನಂ ಯಥಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ
ಏವಮಿತಿ ।
ಇದಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಪಕ್ಷೇ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮನೀವಾತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಶಕ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ಬಿಂಬಚೈತನ್ಯೇನೇಶ್ವರೇಣ ಸಂಪರಿಷ್ವಂಗೋ ಭೇದಭ್ರಮಾಭಾವೇನಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೯ ॥
ತತ್ತದ್ವೇದಾಂತಜನ್ಯಾನಾಮವಗತೀನಾಂ ಚೇತನಕಾರಣವಿಷಯಕತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ನಾಚೇತನಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಹ
ಯದಿ ತಾರ್ಕಿಕೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯತ್ಪರಮಾಣ್ವಾದಿಕಮ್ ।
ನ ತ್ವೇತದಿತಿ ।
ಅವಗತಿವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ವಿವಿಧಂ ನಾನಾದಿಶಃ ಪ್ರತಿ ಗಚ್ಛೇಯುಃ । ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಯೋ ಯಥಾಗೋಲಕಂ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತಿ, ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋಽನಂತರಮ್ , ದೇವಾಃ ಸೂರ್ಯಾದಯಸ್ತದನುಗ್ರಾಹಕಾಃ, ತದನಂತರಂ ಲೋಕ್ಯಂತ ಇತಿ ಲೋಕಾ ವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸ್ವತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ಕಿಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯತ ಆಹ
ಮಹಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಕರೂಪಾವಗತಿಹೇತುತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಶಯನಿವೃತ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಕ್ಷುಷಾಮೇಕರೂಪಾವಗತಿಹೇತುತ್ವಮ್ , ಶ್ರವಣಾನಾಂ ಶಬ್ದಾವಗತಿಹೇತುತ್ವಮ್ , ಘ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಗಂಧಾದಿಷು, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದಾರ್ಢ್ಯೇ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಏವಮೀಕ್ಷತ್ಯಾದಿಲಿಂಗೈರಚೇತನೇ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯ ಚೇತನವಾಚಕಶಬ್ದೇನಾಪಿ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ವಾಚಕಃ ಸರ್ವವಿಚ್ಛಬ್ದಃ । 'ಜ್ಞಃ ಕಾಲಕಾಲೋ ಗುಣೀ ಸರ್ವವಿದ್ಯಃ' ಇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ 'ಸ ಸರ್ವವಿತ್ಕಾರಣಮ್' ಇತಿ ಶ್ರುತತ್ವಾನ್ನಾಚೇತನಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಕರಣಾಧಿಪಾ ಜೀವಾಸ್ತೇಷಾಮಧಿಪಃ ।
ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ ।
ತಸ್ಮಾದೀತಿ
ಈಕ್ಷಣಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿಕಂ ಪರಮಾಣ್ವಾದಾವಪ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ
ಅನ್ಯದ್ವೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನೋತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಜನ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಚೇತನೇ ಚ ಸಮನ್ವಯನಿರಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ಯಸಮಾಪ್ತತ್ವಾದುತ್ತರಗ್ರಂಥಾರಂಭೇ ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ, ತತ್ರ ಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಗುಣೋಪಾಸನಾವಿಧಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗುಣೇ ಸಮನ್ವಯಃ ಕಸ್ಯ ವಾ ಗುಣವಿವಕ್ಷಾಂ ವಿನಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೈವ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ
ದ್ವಿರೂಪಂ ಹೀತಿ ।
ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕೋ ವಿಕಾರಃ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ , ತದ್ಭೇದೋ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿವಿಶೇಷ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ
ಯತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ಖಲ್ವಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದ್ವೈತಮಿವ ಕಲ್ಪಿತಂ ಭವತಿ ತತ್ತದೇತರಃ ಸನ್ನಿತರಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ದೃಶ್ಯೋಪಾಧಿಕಂ ವಸ್ತು ಭಾತಿ । ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಂ ಜಗದಾತ್ಮಮಾತ್ರಮಭೂತ್ತತ್ತದಾ ತು ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾನ್ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ತತ್ತ್ವಂ ಭಾತಿ । ಯತ್ರ ಭೂಮ್ನಿ ನಿಶ್ಚಿತೋ ವಿದ್ವಾನ್ ದ್ವಿತೀಯಂ ಕಿಮಪಿ ನ ವೇತ್ತಿ ಸೋಽದ್ವಿತೀಯೋ ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಿರ್ಗುಣಃ । ಅಥ ನಿರ್ಗುಣೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಸಗುಣಮುಚ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಸಗುಣೇ ಸ್ಥಿತೋ ದ್ವಿತೀಯಂ ವೇತ್ತಿ ತದಲ್ಪಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮ್ , ಯಸ್ತು ಭೂಮಾ ತದಮೃತಂ ನಿತ್ಯಮ್ ।
ಅಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಧೀರಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ನಾಮಾನಿ ಚ ಕೃತ್ವಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಜೀವಸಂಜ್ಞೋ ವ್ಯವಹರನ್ಯೋ ವರ್ತತೇ ಸ ಸಗುಣಸ್ತಂ ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನ ವಿದ್ವಾನಪ್ಯಮೃತೋ ಭವತಿ । ನಿರ್ಗತಾಃ ಕಲಾ ಅಂಶಾ ಯಸ್ಮಾತ್ತನ್ನಿಷ್ಕಲಮ್ । ಅತೋ ನಿರಂಶತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಮ್ । ಅತಃ ಶಾಂತಮಪರಿಣಾಮಿ । ನಿರವದ್ಯಂ ರಾಗಾದಿದೋಷಶೂನ್ಯಮ್ । ಅಂಜನಂ ಮೂಲತಮಃಸಂಬಂಧೋ ಧರ್ಮಾದಿಕಂ ವಾ ತಚ್ಛೂನ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್ । ಕಿಂಚಾಮೃತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ವಾಕ್ಯೋತ್ಥವೃತ್ತಿಸ್ಥತ್ವೇನ ಪರಮುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಸೇತುಂ ಲೌಕಿಕಸೇತುವತ್ಪ್ರಾಪಕಮ್ । ಯಥಾ ದಗ್ಧೇಂಧನೋಽನಲಃ ಶಾಮ್ಯತಿ ತಮಿವಾವಿದ್ಯಾಂ ತಜ್ಜಂ ಚ ದಗ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಶಾಂತಂ ನಿರ್ಗುಣಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಸ್ಥೂಲಾದಿದ್ವೈತಶೂನ್ಯಮ್ ।
ರೂಪದ್ವಯೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ನ್ಯೂನಮಿತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಥಾನಂ ನ್ಯೂನಮಲ್ಪಂ ಸಗುಣರೂಪಂ ನಿರ್ಗುಣಾದನ್ಯತ್ , ತಥಾ ಸಂಪೂರ್ಣಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಸಗುಣಾದನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯ ದ್ವಿರೂಪತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋ ಜ್ಞೇಯಂ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ಸತ್ಯಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಉಪಾಸ್ಯಂ ಸಗುಣತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯವಿರೋಧಃ ।
ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಾರೋಪಿತಪ್ರಪಂಚಮಾಶ್ರಿತ್ಯಬಾಧಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಾನ್ಯಾಯೇನ ತತ್ತತ್ಫಲಾರ್ಥಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ವಿಧೀಯಂತೇ, ತೇಷಾಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಂ ಮುಖ್ಯಂ ಫಲಮಿತಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । 'ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕಾಮಚಾರಾದಿರಭ್ಯುದಯಃ ಫಲಮ್ , ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕಾಮಾಚಾರಾದಿರಭ್ಯುದಯಃ ಫಲಮ್ , ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ, ಉದ್ಭೀಥಾದಿಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಧ್ಯಾನಾನಾಂ ಮಾನಸತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನಾಂತರಂಗತ್ವಾಚ್ಚ, ಜ್ಞಾನಕಾಂಡೇ ವಿಧಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನೂಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕತ್ವಾತ್ಕಥಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಗುಣವಿಶೇಷಾಃ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಯಃ । ಹೃದಯಾದಿರುಪಾಧಿಃ । ಅತ್ರ ಸ್ವಯಮೇವಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ
ಏಕ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇನೋಪಹಿತೋಪಾಸ್ಯರೂಪಭೇದಾದುಪಾಸನನಾಂ ಭೇದೇ ಸತಿ ಫಲಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಯದ್ಯದ್ಗುಣತ್ವೇನ ಲೋಕಾ ರಾಜಾನಮಿವೋಪಾಸತೇ ತತ್ತದ್ಗುಣವತ್ವಮೇವ ತೇಷಾಂ ಫಲಂ ಭವತಿ । ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಧ್ಯಾನಮ್ । ಇಹ ಯಾದೃಶಧ್ಯಾನವಾನ್ ಭವತಿ ಮೃತ್ವಾ ತಾದೃಶೋಪಾಸ್ಯರೂಪೋ ಭವತಿ । ಅತ್ರೈವ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಮಾಹ
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವಭೂತೇಷು ನಿರತಿಶಯಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವಾದುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಯೋಸ್ತಾರತಮ್ಯಶ್ರುತಯಃ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ
ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನಾಮುಪಾಧೀನಾಂ ಶುದ್ಧಿತಾರತಮ್ಯಾದೈಶ್ವರ್ಯಜ್ಞಾನಸುಖರೂಪಶಕ್ತೀನಾಂ ತಾರತಮ್ಯರೂಪಾ ವಿಶೇಷಾ ಭವಂತಿ ತೈರೇಕರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉತ್ತರೋತ್ತರಂ ಮನುಷ್ಯಾದಿಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಂತೇಪಷ್ವಾವಿರ್ಭಾವವತಾರತಮ್ಯಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಯಾತ್ಮನ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವರೂಪಮಾವಿಸ್ತರಾಂ ಪ್ರಕಟತರಂ ಯೋ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ ಸೋಽಶ್ನುತೇ ತದಿತಿ ತರಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ನಿಕೃಷ್ಟೋಪಾಧಿರಾತ್ಮೈವೋಪಾಸಕಃ, ಉತ್ಕೃಷ್ಟೋಪಾಧಿರೀಶ್ವರ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯೌಪಾಧಿಕಂ ತಾರತಮ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರಾರ್ಥೇ ಭಗವದ್ಗೀತಾಮುದಾಹರತಿ
ಸ್ಮೃತಾವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಸೂರ್ಯಾದೇರಪಿ ನ ಜೀವತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತಾ ಕಿಂತ್ವೀಶ್ವರತ್ವೇನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಸೂತ್ರಕಾರಸಂಮತಿಮಾಹ
ಏವಮಿತಿ ।
ಉದಯಃ ಅಸಂಬಂಧಃ । ಏವಂ ಯಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಉಪಾಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ ತದ್ವಾಕ್ಯಮುಪಾಸನಪರಮಿತಿ ವಕ್ತುಮುತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯಾರಂಭ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಯತ್ರ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪರಮಿತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಹ
ಏವಂ ಸದ್ಯ ಇತಿ ।
ಅನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಾ ಉಪಾಧಿವಿಶೇಷಾಃ । ವಾಕ್ಯಗತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।
ಆರಂಭಸಮರ್ಥನಮುಪಸಂಹರತಿ
ಏವಮೇಕಮಪೀತಿ ।
ಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧನಾರ್ಥಮಪ್ಯುತ್ತರಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಹ
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಪ್ರಾಣಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಃ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಾಃ ಬಿಂಬಚೈತನ್ಯಮೀಶ್ವರ ಆನಂದಃ । ತೇಷಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ವಿಕಾರಾ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ದೇಹಪ್ರಾಣಮನೋಬುದ್ಧಿಜೀವಾ ಅನ್ನಮಯಾದಯಃ ಪಂಚಕೋಶಾಃ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪರಮಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಗೌಣಮುಖ್ಯೇಕ್ಷಣಯೋರತುಲ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಶಯಾಭಾವಾದ್ಗೌಣಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ನ ನಿಶ್ಚಾಯಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತರ್ಹಿ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇ ಚ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಶಯೇ ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಾನಂದಾಧಿಕಾರೋ ಜೀವ ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ ಕಿಂ ತಾವದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮ್
ಕಿಮಿತಿ ।
ಆನಂದಮಯಪದಸ್ಯಾಮುಖ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಹೇತುಮಾಹ
ಅನ್ನಮಯಾದೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ ಸ್ಫುಟಾ ಏವ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇಜೀವೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯೇತಿ ಭೇದಃ ।
ಶಂಕತೇ
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾರೀರತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಚೇತಿ ।
ಜೀವತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಪದಾಭ್ಯಾಸೇಽಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕಾರೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪದಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪರತ್ವವದಾನಂದಮಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಂದಮಯಪದಸ್ಯಾನಂದಮಯಪರತ್ವಾತ್ತದಭ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಾಧಕ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ
ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ।
ರಸಃ ಸಾರಃ । ಆನಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಲೋಕಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಏಷ ಆಕಾಶಃ ಪೂರ್ಣಃ ಆನಂದಃ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರೇರಕೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಕೋ ವಾನ್ಯಾಚ್ಚಲೇತ್ , ಕೋ ವಾ ವಿಶಿಷ್ಯಾ ಪ್ರಾಣ್ಯಾಜ್ಜೀವೇತ್ , ತಸ್ಮಾದೇಷ ಏವಾನಂದಯಾತಿ, ಆನಂದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಯುವಾ ಸ್ಯಾತ್ಸಾಧುಯುವಾ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಮನುಷ್ಯಯುವಾನಂದಮಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾವಸಾನಾ ಏಷಾ ಸಂನಿಹಿತಾ ಆನಂದಸ್ಯ ತಾರತಮ್ಯಮೀಮಾಂಸಾ ಭವತಿ । ಉಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯೇಕದೇಶಿನಾಮರ್ಥಃ । ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ವಿದುಷಃ ಕೋಶಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮಾತ್ರತ್ವೇನ ವಿಲಾಪನಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಶಿಷ್ಟಮುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ।
ಆನಂದಶಬ್ದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಾನೇತಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚೇತಿ ।
ಲಿಂಗಾದಮುಖ್ಯಾತ್ಮಸಂನಿಧೇರ್ಬಾಧ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ
ನಾಸಾವಿತಿ ।
ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಂ ನ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯಾನುಕ್ತೇಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮಿತಿ ವಿವೃಣೋತಿ
ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ।
ಲೋಕಬುದ್ಧಿಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಥೂಲಗ್ರಾಹಿತಾಮನುಸರದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಮ್ರಸ್ಯ ಮೂಷಾಕಾರತ್ವವತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ದೇಹಾಕಾರತ್ವಂ ದೇಹೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾಕಾರಂ ತೇನ ಸಮಮಿತ್ಯಾಹ
ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಅತೀತೋ ಯೋಽನಂತರ ಉಪಾಧಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಕೋಶಸ್ತತ್ಕೃತಾ ಸಾವಯವತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ಶರೀರೇಣ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಚ್ಛಾರೀರತ್ವಮಿತಿ ಲಿಂಗದ್ವಯಂ ದುರ್ಬಲಮ್ । ಅತಃ ಸಹಾಯಾಭಾವಾದಭ್ಯಾಸಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಕಾರಸಂನಿಧೇರ್ಬಾಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೨ ॥
ವಿಕಾರಾರ್ಥಕಮಯಟ್ಶ್ರುತಿಸಹಾಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಽಪಿ ವಿಧಾನಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ
ವಿಕಾರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇ ಮಯಡಿತಿ ।
ತದಿತಿಪ್ರಥಮಾಸಮರ್ಥಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ವಚನೇಽಭಿಧಾನೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಮಯಟ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ವಚನಗ್ರಹಣಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ತಾದೃಶಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಮಯಟೋಽಭಿಧಾನಾತ್ , ಯಥಾ 'ಅನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞಃ' ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹ್ಯನ್ನಂ ಪ್ರಚುರಮಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯನ್ನಶಬ್ದಃ ಪ್ರಥಮಾವಿಭಕ್ತಿಶಕ್ತಸ್ತಸ್ಮಾನ್ಮಯಟ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾನ್ನಪ್ರಾಚುರ್ಯವಾಚೀ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ಶುದ್ಧಪ್ರಕೃತವಚನ ಇತಿ ಧ್ಯೇಯಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸೂತ್ರಸ್ಥಚಶಬ್ದೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ತಚ್ಚಾನುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಾವಧಾರಣಂ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕರಣಮಾಹ
ಮಾಂತ್ರೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ಪ್ರಕೃತಂ ತಸ್ಮಾತ್ತನ್ಮಾಂತ್ರಾವರ್ಣಿಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಗೀಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಮಂತ್ರೋಕ್ತಮೇವಾತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಮಮಿತಿ ಕೋ ನಿರ್ಬಂಧಃ, ತತ್ರಾಹ
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಮಂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಾದುಪಾಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ಮಂತ್ರಸ್ತೂಪೇಯಃ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಅವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ತಯೋರುಪಾಯೋಪೇಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪಿ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಭೃಗವೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾ, ವರುಣೇನೋಪದಿಷ್ಟಾ ಭೃಗುವಲ್ಲೀ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಾನಂದೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ । ತತ್ರ ಸ್ಥಾನನ್ಯಾಯೇನ ತದೇಕಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮವಲ್ಲ್ಯಾ ಆನಂದಮಯೇ ನಿಷ್ಠೇತ್ಯಾಹ
ಏತನ್ನಿಷ್ಠೈವೇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಸ ಈಶ್ವರಃ ತಪಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾಲೋಚನಮತಪ್ಯತ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿಧ್ಯಾನಂ ಕಾಮನಾ । 'ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್' ಇತ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಃ ॥ ೧೬ ॥
ಅಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಕರಣೇ । ಸ ಆನನದಮಯೋ ರಸಃ । ನನು ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಭಾವೇಽಪ್ಯಭೇದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ
ನಹಿ ಲಬ್ಧೈವೇತಿ ।
ನನುಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಾವತಾ ಯತಸ್ತ್ವಯೇತ್ಯುಕ್ತಮತಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಕಥಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಉಕ್ತಾಂ ಶಂಕಾಮಂಗೀಕರೋತಿ
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನ ಏವಾತ್ಮನಾ ಲಭ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಬಾಧಃ ಅಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾನ್ನ ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅಭೇದೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೌಕಿಕಃ ಭ್ರಮಃ । ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನಜಭ್ರಮೇಣ ದೇಹಾದ್ಯಭಿನ್ನಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೋ ದೇಹಾದಿವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಜ್ಞೇಯಃ, ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇನ ಲಬ್ಧವ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಃ, ತದರ್ಥಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಃ, ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿದಿಧ್ಯಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯಾರ್ಥಾನುವಾದಾದಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।
ನನು ಭೇದಃ ಸತ್ಯ ಏವಾಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ
ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ ಈಶ್ವರಾದ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಜೀವೋಽನ್ಯೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೇಜ್ಜೀವಾಭೇದಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ
ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾಜ್ಜೀವಾಚ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರ ಈಶ್ವರಃ ಪೃಥಗಸ್ತೀತಿ ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾಭೇದೇಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ತತೋ ಭೇದ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ಯಥೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾರೂಢಃ ಸ್ವತೋಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾ, ನ ಜೀವ ಇತ್ಯರುಚ್ಯಾಭೇದಮಾತ್ರಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಮಾಹ
ಯಥಾವೇತಿ ।
ನನು ಸೂತ್ರಬಲಾದ್ಭೇದಃ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಈದೃಶಂ ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರೇ ಭೇದಃ ಸತ್ಯ ಇತಿ ಪದಾಭಾವಾತ್ , 'ತದನನ್ಯತ್ವ' ಆದಿಸೂತ್ರಾಣಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯನುಸಾರಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೭ ॥
ನನ್ವಾನಂದಾತ್ಮಕಸತ್ತ್ವಪ್ರಚುರಂ ಪ್ರಧಾನಮಾನಂದಮಯಮಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ
ಕಾಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಗಮ್ಯಮಾನುಮಾನಿಕಮ್ ।
ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ
ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ ಆನಂದಮಯವಿಷಯಕಪ್ರಬೋಧವತೋ ಜೀವಸ್ಯ ತದ್ಯೋಗಂ ಯಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಯೋಗೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ
ತದಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವಾಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ
ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಅದೃಶ್ಯೇ ಸ್ಥೂಲಪ್ರಪಂಚಶೂನ್ಯೇ, ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಮಾತ್ಮ್ಯಂ ಲಿಂಗಶರೀರಂ ತದ್ರಹಿತೇ, ನಿರುಕ್ತಂ ಶಬ್ದಶಕ್ಯಂ ತದ್ಭಿನ್ನೇ, ನಿಃಶೇಷಲಯಸ್ಥಾನಂ ನಿಲಯನಂ ಮಾಯಾ ತಚ್ಛೂನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಅಭಯಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಯದೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಮನಸಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ವೃತ್ತಿಮೇಷ ವಿದ್ವಾಂಲ್ಲಭತೇ ಅಥ ತದೈವಾಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತಪಿ ಅರಮಲ್ಪಮಪ್ಯಂತರಂ ಭೇದಂ ಯದೈವೈಷ ನರಃ ಪಶ್ಯತಿ ಅಥ ತದಾ ತಸ್ಯ ಭಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಂ ದೂಷಯತಿ
ಇದಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಇಹ ಪರವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ವಿಕಾರಾರ್ಥಕೇ ಮಯಟಿಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ಸತ್ಯಕಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಂ ವಿನಾ ಏಕಪ್ರಕರಣಸ್ಥಸ್ಯ ಮಯಟಃ ಪೂರ್ವಂ ವಿಕಾರಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ , ಅಂತೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಧಜರತೀಯಂ ಕಥಮಿವ ಕೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಶ್ರೀಯತ ಇತೀದಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಂ ಮತ್ವಾಶಂಕ್ಯತೇ
ಮಾಂತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ಪುಟಮುತ್ತರಮ್ ।
ಕಿಮಾಂತರ ಇತಿ ನ ಶ್ರೂಯತೇ, ಕಿಂವಾ ವಸ್ತುತೋಽಪ್ಯಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಪಾಠಾನುಗ್ರಹೀತಮಯಟ್ಶ್ರುತೇಃ ಸಾವಯವತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಇಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜಾತಂ ಸುಖಂ ಪ್ರಿಯಮ್ , ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಮೋದಃ, ಸ ಚಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರಕೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಮೋದಃ, ಆನಂದಸ್ತು ಕಾರಣಮ್ , ಬಿಂಬಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾ, ಶಿರಃಪುಚ್ಛಯೋರ್ಮಧ್ಯಕಾಯಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುದ್ಧಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ತತ್ರ ಯದಿತಿ ।
ಯನ್ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಕೃತಂ ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವೇನ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದಿಹ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತಸ್ಯೈವ ವಿಜ್ಞಾಪನೇಚ್ಛಯಾ ಪಂಚಕೋಶರೂಪಾ ಗುಹಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಾ । ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಸ್ವಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮಪರೇ ಸತಿ ನ ಪ್ರಕೃತಹಾನ್ಯಾದಿದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಪುಚ್ಛಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ವಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದವಿರೋಧಪ್ರಾಪ್ತೌ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಚರಮಶ್ರುತಶಬ್ದಯೋರಾದ್ಯಸ್ಯಾನುಪಸಂಜಾತವಿರೋಧಿನೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ , ಪುಚ್ಛಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಗುಣತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವಗುಣತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ವಿರೋಧನಿರಾಸಾಯಾನ್ಯತರಸಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವೀಕಾರೇ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಅನ್ಯತರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಚ್ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರಬ್ರಹ್ಮಣಿಶ್ಲೋಕೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ತ್ವಯಾಪಿ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೋ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಮಯಲಾಂಗೂಲತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪುಚ್ಛದೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಚಾಧಾರಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ, ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದಯೋಗಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಲಾಭಾಚ್ಚ । ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯಾಪ್ಯವಯವಲಕ್ಷಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಪುಚ್ಛಮಿತ್ಯಾಧಾರತ್ವಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ವೇಕನೀಡತ್ವಮ್ । ಏಕಂ ಮುಖ್ಯಂ ನೀಡಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ಸೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಜಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವೃತ್ತಿಕಾರೈರಪಿ ತೈತ್ತಿರೀಯವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿಸಮನ್ವಿತಮಿಷ್ಟಮ್ , ತತ್ರ ಕಿಮುದಾಹರಣಭೇದೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ತತ್ರ ವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರತ್ವಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರತ್ರ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ।
ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಶಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಾದಭಯಂ ಚಾಯುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯಮೇವೋದಾಹರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಕಮಯಟಾ ಸವಿಶೇಷೋಕ್ತೌ ನಿರ್ವಿಶೇಷಶ್ರುತಿಬಾಧ ಉಕ್ತಃ ।
ದೋಷಾಂತರಮಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಯಃ ಪ್ರತಿಯೋಗೀ ವಿರೋಧೀತಿ ತಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಯಥಾ ವಿಪ್ರಮಯೋ ಗ್ರಾಮ ಇತಿ ಶೂದ್ರಾಲ್ಪತ್ವಮ್ । ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷಃ, ತತ್ರಾಹ
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ತ್ವಯಂ ದೋಷೋ ನಾಸ್ತಿ, ಪ್ರಚುರಪ್ರಕಾಶಃ ಸವಿತೇತ್ಯತ್ರ ತಮಸೋಽಲ್ಪಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾನಾತ್ । ಪರಂತ್ವಾನಂದಮಯಪದಸ್ಯ ಪ್ರಚುರಾನಂದಲಕ್ಷಣಾದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಘಟವನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮತೇತ್ಯಾಹ
ಪ್ರತಿಶರೀರಮಿತಿ ।
ನನ್ವಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಾನಂದಪದಂ ಲಕ್ಷಣಯಾನಂದಮಯಪರಮಿತ್ಯಭ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ನಿರ್ಣೀತೇ ಸತ್ಯಾನಂದಪದಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಜ್ಞಾನಾದಭ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ತನ್ನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಯಮಭ್ಯಾಸಃ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಬಾಧಃ ।
ನನು 'ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್' ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಂ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯೋಪಸಂಕ್ರಮಣವಾಕ್ಯೇನ ಫಲಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ತಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನ ಕೋಶಾನಾಂ ಬಾಧಸ್ತದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬಾಧಾವಧಿಪ್ರತ್ಯಗಾನಂದಲಾಭೋಽರ್ಥಾದುಕ್ತ ಉತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನ ಸ್ಫುಟೀಕೃತ ಇತ್ಯಾಹ
ತದಪೀತಿ ।
ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾಮಯಿತೃಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪಂಚಮಸ್ಥಾನಸ್ಥತ್ವಾದಾನಂದಮಯೇ ಬ್ರಹ್ಮವಲ್ಲೀ ಸಮಾಪ್ತಾ, ಭೃಗುವಲ್ಲೀವದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯಾ ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಯಟ್ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಾವಯವತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇನ ಚ ಸ್ಥಾನಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಗೋಚರಾತಿ ಕ್ರಮೋ ಗೋಚರತ್ವಾಭಾವಃ ।
ವೇದಸೂತ್ರಯೋರ್ವಿರೋಧೇ 'ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ' ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯನ್ಯಥಾ ನೇತವ್ಯಾನೀತ್ಯಾಹ
ಸೂತ್ರಾಣೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಮೀಕ್ಷತೇಃ ಸಂಶಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ನ ನಿಶ್ಚಾಯಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತರ್ಹ್ಯತ್ರ ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯಾಧಾರಾವಯವಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾಸಾಮ್ಯಾತ್ಸಂಶಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯವಯವಪ್ರಾಯಪಾಠೋ ನಿಶ್ಚಾಯಕ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಯುಕ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ತಥಾಚ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಗುಣೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿರ್ಗುಣಪ್ರಮಿತಿಃ ಫಲಮ್ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ ಸ್ಫುಟಾ ಏವ । ಸೂತ್ರಸ್ಥಾನಂದಮಯಪದೇನ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ವಿಕ್ರಿಯತೇಽನೇನೇತಿ ವಿಕಾರೋಽವಯವಃ ।
ಪ್ರಾಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅವಯವಕ್ರಮಸ್ಯ ಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಕೋಶಾಃ ಪಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ನಾತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತಿ । ತತ್ರಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಅವಯವಾಂತರೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಪುಚ್ಛೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಪದೇನೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯಾನಂದಮಯಾಧಾರತ್ವೇನಾವಶ್ಯಂವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೪ ॥
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಹೇತುತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಕಾರೇಣಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ ॥ ೧೫ ॥
'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್' ಇತಿ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ, ಯತ್ 'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್' ಇತಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದತ್ರೈವ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಗೀಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಪದಸಂಯೋಗಾತ್ । ನಾನಂತಮಯವಾಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇತರೋ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೧೬ ॥
ಇತರಾ ಆನಂದಮಯೋ ಜೀವೋಽತ್ರ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೭ ॥
ಅಯಮಾನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮರಸಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತೀತಿ ಭೇದೋಕ್ತೇಶ್ಚ ತಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ, ತೈತ್ತರೀಯಕಪಂಚಮಸ್ಥಾನಸ್ಥತ್ವಾತ್ಭೃಗುವಲ್ಲೀಸ್ಥಾನಂದವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ॥ ೧೮ ॥
ಕಾಮ್ಯತ ಇತಿ ಕಾಮ ಆನಂದಃ ತಸ್ಯ ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಪಂಚಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವದೃಷ್ಟೇರಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಕಾರ್ಯಾ, ವಿಕಾರಾರ್ಥಕಮಯಡ್ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚೇತ್ಸಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ವೇದ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಚಿ 'ಸ ಏಕಃ' ಇತ್ಯುಪಸಂಹೃತೇ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಹಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಬೋಧವತ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ 'ಯದಾ ಹಿ' ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಶಾಸ್ತಿ, ಅತೋ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಜೀವಭೇದಾನುವಾದ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ
ಅಪರಾಣ್ಯಪೀತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಅಥ ಯ ಇತಿ ।
ಅಥೇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥಃ ।
ಹಿರಣ್ಮಯೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಕಾರಃ, ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣೋಽಪಿ ಮೂರ್ತಿಮಾನುಪಾಸಕೈರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಮೂರ್ತಿಮಾಹ
ಹಿರಣ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಣಖೋ ನಾಖಾಗ್ರಂ ತೇನ ಸಹೇತ್ಯಭಿವಿಧಾವಾಙ್ ।
ನೇತ್ರಯೋರ್ವಿಶೇಷಮಾಹತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಪೇರ್ಮರ್ಕಟಸ್ಯ ಆಸಃ ಪುಚ್ಛಭಾಗೋಽತ್ಯಂತತೇಜಸ್ವೀ ತತ್ತುಲ್ಯಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ಯಥಾ ದೀಪ್ತಿಮದೇವಂ ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕ್ಷಿಣೀ, ಸದ್ಯೋವಿಕಸಿತರಕ್ತಾಂಭೋಜನಯನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸನಾರ್ಥಮಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಂ ಸ್ಥಾನಮ್ , ರೂಪಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ನಾಮ ಕರೋತಿ
ತಸ್ಯೋದಿತಿ ।
ತನ್ನಾಮ ನಿರ್ವಕ್ತಿ
ಸ ಇತಿ ।
ಉದಿತ ಉದ್ಗತಃ । ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಮಜ್ಞಾನ ಫಲಮಾಹ
ಉದೇತಿ ಹೇತಿ ।
ದೇವತಾಸ್ಥಾನಮಾದಿತ್ಯಮಧಿಕೃತ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯುಕ್ತ್ಯನಂತರಮಾತ್ಮಾನಂ ದೇಹಮಧಿಕೃತ್ಯಾಪಿ ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಾನಂದಮಯಪದಮಾನಂದಪದಾಭ್ಯಾಸಶ್ಚೇತಿ ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಾದಿಬಹುಪ್ರಮಾಣವಶಾನ್ನಿರ್ಗುಣನಿರ್ಣಯವತ್ , ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿಬಹುಪ್ರಮಾಣವಶಾಜ್ಜೀವೋ ಹಿರಣ್ಮಯ ಇತಿಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಂತದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಮುತ್ಸರ್ಗತಃ ಸಿದ್ಧನಿರ್ಗುಣಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಪವಾದಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಸಂಸಾರೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರುಪಾಸ್ತಿಃ ಫಲಮ್ । ಅಕ್ಷಿಣೀತ್ಯಾಧಾರಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಸಂಸಾರೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಹ
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಸ್ಥಃ ಪುರುಷಃ, ಅಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾದೂರ್ಧ್ವಗಾ ಯೇ ಕೇಚನ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಮೀಶ್ವರೋ ದೇವಭೋಗಾನಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಸ್ಥಃ ಪುರುಷ ಏತಸ್ಮಾದಕ್ಷ್ಣೋಽಧಸ್ತನಾ ಯೇ ಲೋಕಾಃ, ಯೇ ಚ ಮನುಷ್ಯಕಾಮಾ ಭೋಗಾಸ್ತೇಷಾಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಮರ್ಯಾದಾ ಶ್ರೂಯತೇ । ಅತಃ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಸಾರೀತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಭೂತಾಧಿಪತಿರ್ಯಮಃ, ಭೂತಪಾಲ ಇಂದ್ರಾದಿಶ್ಚ ಏಷ ಏವ । ಕಿಂಚ ಜಲಾನಾಮಸಂಕರಾಯ ಲೋಕೇ ವಿಧಾರಕೋ ಯಥಾ ಸೇತುಃ, ಏವಮೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದೀನಾಂ ಮರ್ಯಾದಾಹೇತುತ್ವಾತ್ಸೇತುರೇಷ ಏವ । ಅತಃ ಸರ್ವೇಶವರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾನುಸಾರೇಣ ಚರಮಂ ನೇಯಮ್ , ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಶ್ರುತಂ ರೂಪವತ್ವಂ ನಿಷ್ಫಲಮ್ , ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮೀಶ್ವರೇ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಚ । ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಸಂಗಿತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ತು ಸಫಲಮ್ , ಜೀವೇ ನೇತುಮಶಕ್ಯಂಚೇತಿ ಪ್ರಬಲಮ್ ।
ನಚ 'ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಾದಿತ್ಯಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶ್ರುತೇರಧುನಾ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಿಣಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣಪಾಪ್ಮಾಸಂಂಬಂಧೇ ತತ್ಫಲಾಸ್ಪರ್ಶೇ ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಸಂಚಿತಪಾಪಾಭಾವೇ 'ಕ್ಷೀಣೇ ಪುಣ್ಯೇ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಂ ವಿಶಂತಿ' ಇತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ
ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಗಮಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವೇತಿ ।
ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೈಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪುರುಷ ಉಚ್ಯತೇ । ಋಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯಃ । ಉಕ್ಥಂ ಶಸ್ತ್ರವಿಶೇಷಃ, ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ಸಾಮ ಸ್ತೋತ್ರಮ್ , ಉಕ್ಥಾದನ್ಯಚ್ಛಸ್ತ್ರಮೃಗುಚ್ಯತೇ, ಯಜುರ್ವೇದೋ ಯಜುಃ, ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ರಯೋ ವೇದಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಆಧಿದೈವತಮೃಕ್ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷದ್ಯುನಕ್ಷತ್ರಾದಿತ್ಯಗತಶುಕ್ಲಭಾರೂಪಾ ಪಂಚವಿಧಾ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾ, ಸಾಮ ಚಾಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಗತಾತಿಕೃಷ್ಣರೂಪಮುಕ್ತಂ ಪಂಚವಿಧಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ತು ಋಕ್ , ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾಕ್ಷಿಸ್ಥಶುಕ್ಲಭಾರೂಪಾ ಚತುರ್ವಿಧಾ, ಸಾಮ ಚ ಪ್ರಾಣಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಮನೋಽಕ್ಷಿಗತಾತಿನೀಲರೂಪಂ ಚತುರ್ವಿಧಮುಕ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಋಕ್ಸಾಮೇ ಅನುಕ್ರಮ್ಯಾಹ
ಶ್ರುತಿಃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯೌ ಸರ್ವಾತ್ಮಕರ್ಕ್ಸಾಮಾತ್ಮಕೌ ಗೇಷ್ಣಾವಮುಷ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ, ತಾವೇವಾಕ್ಷಿಸ್ಥಸ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ಪರ್ವಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಋತ್ಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗಾನಗೇಯತ್ವಂ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ
ತದ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಲೋಕೇ, ಧನಸ್ಯ ಸನಿರ್ಲಾಭೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಧನಸನಯಃ, ವಿಭೂತಿಮಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಲೋಕೇ ರಾಜಾನೋ ಗೀಯಂತೇ ನೇಶ್ವರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಯದ್ಯದಿತಿ ।
ಪಶುವಿತ್ತಾದಿರ್ವಿಭೂತಿಃ, ಶ್ರೀಃ ಕಾಂತಿಃ, ಊರ್ಜಿತತ್ವಂ ಬಲಮ್ , ತದ್ಯುಕ್ತಂ ಸತ್ವಂ ರಾಜಾದಿಕಂ ಮದಂಶ ಏವೇತಿ ತದ್ಗಾನಮೀಶ್ವರಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರಂಗುಶಮನನ್ಯಾಧೀನಮ್ । ಏಷಾ ವಿಚಿತ್ರರೂಪಾ ಮೂರ್ತಿರ್ಮಾಯಾವಿಕೃತಿತ್ವಾನ್ಮಾಯಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುಕ್ತಮ್ 'ಅಶಬ್ದಮ್' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತಂಜ್ಞೇಯಪರಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ರೂಪಂ ಕುತಃ, ತತ್ರಾಹ
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಯತ್ರ ತೂಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರೇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತರೂಪವತ್ವಂ 'ಸರ್ವಕರ್ಮಾ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಮರ್ಯಾದಾವದೈಶ್ವರ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ
ಐಶ್ವರ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಧ್ಯಾನಯೋರ್ವಿಭಾಗಃ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ತದಪೇಕ್ಷಮೇವ, ನತ್ವೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ನನು ಉಪಾಸ್ಯೋದ್ದೇಶೇನೋಪಾಸ್ತಿವಿಧೇರ್ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವದನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಿರ್ವಾಚ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಭೇದೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಜೀವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಭೇದೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಜೀವಾದನ್ಯ ಈಶ್ವರಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಆದಿತ್ಯೇ ಸ್ಥಿತರಶ್ಮಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾದಿತ್ಯಾದಂತರ ಇತಿ ಜೀವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಯಮಿತಿ ।
ಅಶರೀರಸ್ಯ ಕಥಂ ನಿಯಂತೃತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿಪದಾರ್ಥಮಾಹ
ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವನಿರಾಸಾಯಾಹ
ಏಷ ತ ಇತಿ ।
ತೇ ತವ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯಾಂತರತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರ ಏವಾದಿತ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನಕ ಉದ್ಗೀಥೇ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ಭವತು ರೂಪವತ್ತ್ವಾದಿದುರ್ಬಲಲಿಂಗಾನಾಂ ಪಾಪಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾದ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೈರನ್ಯಥಾನಯನಮ್ । ಇಹ ತ್ವಾಕಾಶಪದಶ್ರುತಿರ್ಲಿಂಗಾದ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹಣೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಇದಮಿತಿ ।
ಶಾಲಾವತ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಜೈವಲಿಂ ರಾಜಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ, ಅಸ್ಯ ಪೃಥ್ವೀಲೋಕಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕ ಆಧಾರ ಇತಿ । ರಾಜಾಬ್ರೂತೇ, 'ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹ' ಇತಿ । 'ಯದೇಷ ಆಕಾಶಃ' ಇತ್ಯಾನಂದತ್ವಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಧಾರಿತಮ್ । 'ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ' ಇತ್ಯತ್ರ 'ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ನಿರ್ವಹಿತಾ
ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಹೇತುಃ । ತೇ ನಾಮರೂಪೇ, ಯದಂತರಾ ಯಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನೇ । ಯತ್ರ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ತ ಇತಿ ವಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೂತಾಕಾಶಾತ್ಮನೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಇತಿ ಫಲಮ್ । ಉಪಾಸ್ಯೇ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇರಾಪಾದಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಮತ್ರ ಭಾಷ್ಯಮ್ ।
ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ವಾಯ್ವಾದೇರಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾದೇವಕಾರಶ್ರುತಿಬಾಧಃ, ಸರ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಕಾಶಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ 'ತಸ್ಮಾದೇವ ಸರ್ವಮ್' ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥಾ ಸರ್ವಲಯಾಧಾರತ್ವಮ್ , ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಮ್ , ಸ್ಥಿತಾವಪಿ ಪರಮಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯೇತಾನಿ ಸ್ಪಷ್ಟಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನೀತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಆಕಾಶಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಾತೇರ್ಧನಸ್ಯ ದಾತುಃ । ರಾತಿರಿತಿ ಪಾಠೇ ಬಂಧುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ದಾಲ್ಭ್ಯಶಾಲಾವತ್ಯೌ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೌ ರಾಜಾ ಚೇತಿ ತ್ರಯ ಉದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಕುಶಲಾ ವಿಚಾರಯಾಮಾಸುಃ, ಕಿಮುದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಪರಾಯಣಮಿತಿ । ತತ್ರ ಸ್ವರ್ಗಾದಾಗತಾಭಿರದ್ಭಿರ್ಜೀವಿತೇನ ಪ್ರಾಣೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗ ಏವ ಪರಾಯಣಮಿತಿ ದಾಲ್ಭ್ಯಪಕ್ಷಮಪ್ರತಿಷ್ಠಾದೋಷೇಣ ಶಾಲಾವತ್ಯೋ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ಹೇತುರಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುವಾಚ । ತಂ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಂ 'ಅಂತವದ್ವೈ ತೇ ಕಿಲ ಶಾಲಾವತ್ಯಸಾಮ' ಇತಿ ರಾಜಾ ನಿಂದಿತ್ವಾನಂತಮೇವಾಕಾಶಂ ವಕ್ತಿ । ಭೂತಾಕಾಶೋಕ್ತಾವಂತವತ್ತ್ವದೋಷತಾದವಸ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಕಾಶೋಽನಂತ ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ತಂ ಚೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥ ಆಕಾಶ ಏವೇತಿ ಸಂಪಾದನಾದುದ್ಗೀಥಸ್ಯಾನಂತತ್ವಾದಿಕಂ ನ ಸ್ವತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸ ಉದ್ಗೀಥಾವಯವ ಓಂಕಾರಃ, ಏಷ ಆಕಾಶಾತ್ಮಕಃ, ಪರಃ ರಸತಮತ್ವಾದಿರ್ಗುಣೈರುತ್ಕೃಷ್ಟಃ, ಅತೋಽಕ್ಷರಾಂತರೇಭ್ಯೋ ವರೀಯಾನ್ । ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಃ ಇತ್ಯವ್ಯಯಂ ಸಕಾರಾಂತಂ ವಾ, ಪರಃ ಕೃತ್ಸ್ನಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಪರಶ್ಚಾಸೌ ವರೇಭ್ಯೋಽತಿಶಯೇನ ವರಃ । ಪರೋವರೀಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ , ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬಲೀಯಾನಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಏವಕಾರಸರ್ವಶಬ್ದಾನುಗೃಹೀತಾನಂತ್ಯಾದಿಬಹುಲಿಂಗಾನಾಮನುಗ್ರಹಾಯ 'ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನೈಕಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಪದಾದ್ಭೂತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದೇನ ದ್ಯೋತಿತಮ್ । ತತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ
ದರ್ಶಿತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಕಾಶಪದಾದ್ಗೌಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಾಣಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಕ್ಷರೇ ಕೂಟಸ್ಥೇ ವ್ಯೋಮನ್ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಋಚೋ ವೇದಾಃ ಸಂತಿ । ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ಅಧಿಷ್ಠಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಓಂಕಾರಃ ಕಂ ಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯುಪಾಸೀತ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಯೋಗಮಾಹ
ಖಂ ಪುರಾಣಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ಯನಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಮ್ , 'ಓಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಪುರಾಣಮ್' ಇತಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಕಿಂಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಥಮಾನುಸಾರೇಣೋತ್ತರಂ ನೇಯಮ್ , ಯತ್ರ ತನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ।
ಯತ್ರ ತ್ವಶಕ್ಯಂ ತತ್ರೋತ್ತರಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಥಮಂ ನೇಯಮಿತ್ಯಾಹ
ವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಮನ್ವಿತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಆಕಾಶವಾಕ್ಯೋಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ತದುತ್ತರವಾಕ್ಯೇಽತಿದಿಶತಿ
ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮುದ್ಗೀಥ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಪದಮ್ । ಉದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಕಶ್ಚಿದೃಷಿಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ಪ್ರಸ್ತೋತಾರಮುವಾಚ, ಹೇ ಪ್ರಸ್ತೋತಃ, ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಂ ಸಾಮಭಕ್ತಿಮನುಗತಾ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮ್ , ತಾಂ ಚೇದಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮಮ ವಿದುಷೋ ನಿಕಟೇ ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ಪತಿಷ್ಯತೀತಿ । ತತೋ ಭೀತಃ ಸನ್ ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ । ಉತ್ತರಮ್ , ಪ್ರಾಣ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಮಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಶಂತಿ ಲೀಯಂತೇ, ತಮಭಿಲಕ್ಷ್ಯೋಜ್ಜಿಹತೇ ಉತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿದೇಶತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವತ್ಸಂಶಯಾದಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಮನೌಪಾಧಿಕೋ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ ಸುಷುಪ್ತಾವೇಕೀಭವತಿ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಪ್ರಾಣಂಪ್ರೇರಕಂ ತಸ್ಯ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರದಮಾತ್ಮಾನಂ ಯೇ ವಿದುಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೇಣ ಗತರ್ಥಾತ್ವಾತ್ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಶಂಕತೇ
ನನು ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮತಿದೇಶಸೂತ್ರಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕಾಮಾಹ
ನ । ಮುಖ್ಯೇಽಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತದಾ ಚಕ್ಷುರಪ್ಯೇತೀತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನ್ವತ್ರೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣೇ ಲಯೋದಯೌ ಶ್ರೂಯೇತೇ, ತಾವತಾ ಮಹಾಭೂತಲಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಶೇಷೋಪಪತ್ತಿಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಇಂದ್ರಿಯಸಾರತ್ವಾದಿತಿ ।
'ತಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಲಿಂಗಾತ್ಮರೂಪಾಣಿ ಅಪಂಚೀಕೃತಭೂತಾನಾಂ ಸಾರಾಣಿ ತೇಷಾಂ ಲಯಾದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಭೂತಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಲಯಾದಿಸಿದ್ಧೇಃ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಬ್ರಹ್ಮಸಹಪಾಠಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಉದ್ಗಾತೃಪ್ರತಿಹರ್ತೃಭ್ಯಾಮುದ್ಗೀಥೇ ಪ್ರತಿಹಾರೇ ಚ ಕಾ ದೇವತೇತಿ ಪೃಷ್ಟೇನ ಚಾಕ್ರಾಯಣೇನಾದಿತ್ಯೋಽನ್ನಂ ಚ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । 'ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ಹೋವಾಚ' 'ಅನ್ನಮಿತಿ ಹೋವಾಚ' ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸನ್ನಿಧಾನಮ್ । ಸಂನಿಧ್ಯನುಗ್ರಹೀತಪ್ರಥಮಶ್ರುತಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣನಿರ್ಣಯೇ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರೂಪೋಪಾಸ್ತಿಃ । ತಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾತಿದೇಶತ್ವಮೇವ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಗತಿರಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಭವಂತೀತಿ ಭೂತಾನೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಭವನಧರ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಮ್ , ತಸ್ಯ ಲಯೋದಯೌ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಣೇ ನ ಯುಕ್ತಾವಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಾರ್ಥಗ್ರಹೇಽಪಿ ಲಯಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಯದಾಪೀತಿ ।
ಭೈತಿಕಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂತಯೋನಿತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ತದ್ಯೋನಿತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಥ ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತೋ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕೀಭವತಿ ತದಾ ಏನಂ ಪ್ರಾಣಂ ಸವಿಷಯವಾಗಾದಯೋಽಪಿಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸರ್ವಲಯಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗಾನ್ನ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಾಹ
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರಸಂನಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತಂಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯ ಇತ್ಯಾಹ
ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ತಸ್ಯ ಬಲಂ ತದ್ಗತಂ ಲಿಂಗಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣೇನ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಕೃತಿತ್ವಲಿಂಗೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಪದೇನ ತತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ತದಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯೇವೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕೃತಾಮುದಾಹರಣಂ ಸಂಶಯಾಭಾವೇನಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಬ್ದಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ
ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಮೇವೋದಾಹರತಿ
ಇದಮಿತಿ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯುಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಅತೋ ದಿವೋ ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ಪರಃ ಪರಸ್ತಾದ್ಯಜ್ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ತದ್ಯತದಿದಮಿತಿ ಜಾಠರಾಗ್ನಾವಧ್ಯಸ್ಯತೇ ।
ಕುತ್ರ ದೀಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ
ವಿಶ್ವತ ಇತಿ ।
ವಿಶ್ವಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಾದುಪರಿ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭೂರಾದಿಲೋಕಾದುಪರಿ ಯೇ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷೂತ್ತಮೇಷು ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ಉತ್ತಮಾ ಯೇಭ್ಯ ಇತ್ಯನುತ್ತಮೇಷು ಸರ್ವಸಂಸಾರಮಂಡಲಾತೀತಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿದಮೇವ, ಯದ್ದೇಹಸ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣಾಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ವದನ್ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿಮಾಹ
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾಭಾವೇಽಪಿ 'ಪಾದೋಸ್ಯ' ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಭೂತಪಾದತ್ವಂ ಲಿಂಗಮಸ್ತೀತಿ ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ಜಡಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಷೋರುಪಾಸ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ನನ್ವಜ್ಞಾನತಮೋವಿರೋಧಿತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಃಪದಶಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ
ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ಶರ್ವರ್ಯಾಂ ರಾತ್ರೌ ಭವಂ ಶಾರ್ವರಮ್ । ನೀಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅನೇನಾವರಕತ್ವಾದ್ರೂಪವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಕುಡ್ಯವದ್ಭಾವರೂಪಂ ತಮ ಇತ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತೇರನುಗ್ರಾಹಕಲಿಂಗಾನ್ಯಾಹ
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಾಸ್ವರರೂಪಾತ್ಮಿಕಾ ದೀಪ್ತಿಸ್ತೇಜಸ ಏವ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ
ನ ಹೀತಿ ।
ಮಾಸ್ತು ಮರ್ಯಾದೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ
ಪರೋ ದಿವ ಇತಿ ।
ಮರ್ಯಾದಾಂ ಬ್ರೂತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮರ್ಯಾದಾಯೋಗಾನ್ನಿರರ್ಥಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ಕಶ್ಚಿದಾಕ್ಷಿಪತಿ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏಕದೇಶೀ ಬ್ರೂತೇ
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದೌ ಜಾತಂ ಕಿಂಚಿದತೀಂದ್ರಿಯಂ ತೇಜೋ ದಿವಃ ಪರಸ್ತಾದಸ್ತಿ, ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಶ್ರುತೇರ್ನಿಷ್ಫಲಂ ವಸ್ತು ನಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಬ್ರೂತೇ
ನೇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಂ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷ್ಫಲಸ್ಯ ಕ್ವಾಪಿ ಧ್ಯಾನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಇದಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಂ ತಮೋನಾಶಾದಿಕಮ್ ।
ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜೋಽಂಗೀಕೃತ್ಯಾಫಲತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇಕೈಕಂ ದ್ವಿಧಾ ವಿಭಜ್ಯ ಪುನಶ್ಚೈಕೈಕಂ ಭಾಗಂ ದ್ವೇಧಾ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ವಭಾಗಾದಿತರಭಾಗಯೋರ್ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ತಂತ್ರಿಗುಣರಜ್ಜುವಂತ್ರಿವೃತ್ತಂ ಕರವಾಣೀತ್ಯವಿಶೇಷೋಕ್ತೇರ್ನಾಸ್ತ್ಯತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚಾತ್ರ 'ಯದತಃ ಪರಃ' ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಂ ಧ್ಯಾನಾಯಾನೂದ್ಯತೇ
ನ ಚಾತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತತ್ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ಏಕದೇಶಿಮತೇ ನಿರಸ್ತೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಬ್ರೂತೇ
ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಃ ದಿವಃ ಪರಸ್ತಾದ್ದೇದೀಪ್ಯಮಾನಃ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋವಯವವಿಶೇಷಃ, ತಸ್ಯ ಪರಿಗ್ರಹ ಉಪಸನಾರ್ಥೋ ನ ವಿರುದ್ಧ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸ ಏವ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಉಪಾಸ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಪಿ ತೇಜಸ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರದೇಶಸ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ನೇತ್ಯಾಹ
ನತ್ವಿತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯ ವಿಶೇಷೇಽಪಿ ದಿವಃ ಪರಸ್ತಾದ್ದೇದೀಪ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮಾವಯವಕಲ್ಪನಾ ಭಾಗಿನೀ ಯುಕ್ತಾ ನ ತ್ವಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅಪ್ರಮಾಣಿಕಗೌರವಾಪಾತಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಸಾರೂಪ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಏಕತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ಭೂರಿತಿವ್ಯಾಹೃತೌ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಶಿರೋದೃಷ್ಟಿಃ ಶ್ರುತಾ ತಥಾ ಜಾಠರಾಗ್ನಾವಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಘೋಷಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಜಡಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಸಾಮ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ದೇಹಸ್ಪರ್ಶನೇನೌಷ್ಣ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸೈಷಾ ತಸ್ಯ ಜಾಠರಾಗ್ನೇರ್ದೃಷ್ಟಿಃ, ಯತ್ಕರ್ಣಪಿಧಾನೇನ ಘೋಷಶ್ರವಣಮ್ , ಸೈಷಾ ತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಜಡತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ
ತದೇತದಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕ್ಷುಷ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಹಿತಃ ಸುಂದರಃ, ಶ್ರುತೋ ವಿಖ್ಯಾತಃ ।
ನ ಚಾನ್ಯದಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಪಿ ಕಿಂಚಿದನ್ಯನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು 'ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ' ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಪದೇನ ಗೃಹ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಮೃತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಕಥಂಚಿಚ್ಛಂದೋದ್ವಾರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತಿಭೇದಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತೇರ್ಜಾತಂ ಪ್ರಾಕೃತಮ್ , ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಾರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಪಾದೇತಿ ।
'ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮ್' 'ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ' 'ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ' 'ಯದಿದಂ ಶರೀರಮ್' 'ಯದಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಹೃದಯಮ್' 'ಇಮೇ ಪ್ರಾಣಾಃ' ಇತಿ ಭೂತವಾಕ್ಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮಿಕಾ ಷಡ್ವಿಧಾ ಷಡ್ಭಿರಕ್ಷರೈಶ್ಚತುಷ್ಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀತಿ । ಯದುಕ್ತಂ ತಾವಾನ್ ತತ್ಪರಿಮಾಣಃ ಸರ್ವಃ ಪ್ರಪಂಚೋಽಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿಃ, ಪುರುಷಸ್ತು ಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮರೂಪಃ, ಅತಃ ಪ್ರಪಂಚಾಜ್ಜ್ಯಾಯಾನಧಿಕಃ ।
ಆಧಿಕ್ಯಮೇವಾಹ
ಪಾದ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಜಗದೇಕಃ ಪಾದೋಽಂಶಃ, 'ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ದಿವಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪೇ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ರೂಪಮಸ್ತಿ, ದಿವಿ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲೇ ವಾ ಧ್ಯನಾರ್ಥಮಸ್ತಿ, ಕಲ್ಪಿತಾಜ್ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಮನಂತಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪಾದಾತ್ಪಾದತ್ರಯಮಧಿಕಂ ತಥೇದಮಧಿಕಮಿತಿ ಬೋಧನಾರ್ಥಂ ತ್ರಿಪಾದಮೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತ್ರಿಪಾದತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
'ಯದತಃ ಪರಃ' ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಾಚಿತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಮಮಿತ್ಯಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ನನು 'ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಃ' ಇತ್ಯತ್ರ ಯತ್ಪದಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತತ್ಪರಿತ್ಯಜ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಯಾಗಸ್ಯಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಭಾವೇನಾಪೂರ್ವತ್ವಾದಗತ್ಯಾ ಯದೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಮಾಶ್ರಿತಮ್ । ಇಹ ತು ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ಯುಸಂಬಂಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಯದರ್ಥತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದ್ಯತ್ಪದೈಕಾರ್ಥಕಜ್ಯೋತಿಃಪದಸ್ಯಾಪಿ ಸ ಏವಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯಾದಪ್ಯೇವಮಿತ್ಯಾಹ
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
'ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತೇರ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಯತ್ಪದಶ್ರುತ್ಯಾ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಭೂತಪಾದತ್ವಾದಿಲಿಂಗೈಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಪ್ರಕರಣಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತಿಬಾಧೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ।
ಅವಿಶೇಷಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇನ ಚೇತಸಾ ಚೈತನ್ಯೇನೇದ್ಧಃ ಪ್ರಕಾಶಿತಃ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ತಂ ಬೃಹಂತಮವೇದವಿನ್ನ ಮನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಯೇವ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಶಕ್ತಿಮಾಹ
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಗಾಢಾಂಧಕಾರೇ ವಾಚೈವ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಲೋಕ ಆಸನಾದಿವ್ಯವಹಾರಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಜ್ಯಂ ಜುಷತಾಂ ಪಿಬತಾಂ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾಜ್ಯಸ್ತುತಿಃ ।
ಯಥಾ ಗಚ್ಛಂತಮನುಗಚ್ಛತಃ ಸ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಗತಿರಸ್ತಿ ತಥಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ವನಿಷ್ಠಂ ಭಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ತಸ್ಯ ಭಾಸೇತಿ ।
ತತ್ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೂರ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಭೂತಮಾಯುರಮೃತಮಿತಿ ಚ ದೇವಾ ಉಪಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಷಿತೋಽಗ್ನಿತ್ವವತ್ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಾದಿಕಂ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಿವಃ ಪರಮಪೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಆರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯಸ್ಯಾಲಂಬನಸ್ಯ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಪರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಭವಿಷ್ಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಷ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
'ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತಥಾ ತಥಾ ಫಲಂ ಭವತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಹ
ನ ಹೀಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಫಲವದುಪಾಸ್ತಿಫಲಮೇಕರೂಪಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ
ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞೇಯೈಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯೇಯಂ ತು ನಾನೇತ್ಯಾಹ
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಈಶ್ವರೋ ಜೀವರೂಪೇಣಾನ್ನಮತ್ತೀತ್ಯನ್ನಾದಃ ಅನ್ನಸ್ಯಾಸಮಂತಾದ್ದಾತಾ ವಾ ವಸು ಹಿರಣ್ಯಂ ದದಾತೀತಿ ವಸುದಾನ ಇತಿ ಗುಣವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಂ ಯೋ ವೇದ ಸ ಧನಂ ವಿಂದತೇ, ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿಶ್ಚ ಭವತಿ । ನಾಮ್ನೋ ವಾಗುತ್ತಮಾ, ಮನೋ ವಾ ಪ್ರತೀಕಂ ವಾಚೋ ಭೂಯ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕವಿಶೇಷಧ್ಯಾನಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದ್ಯಪದಮ್ ।
ಸಂನಿಧೇಃ ಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಶಂಕತೇ
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಥ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಚರಮಶ್ರುತಿರ್ನೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಸ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸಂನಿಹಿತವಾಚಿತ್ವಂ ತದ್ಬಲೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟೇ ಸತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಅರ್ಥಾದ್ಯತ್ಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೪ ॥
ಛಂದೋಭಿಧಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾಮೇಕದೇಶೀ ದೂಷಯತಿ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ಸಾಧಯತಿ
ನೈತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚತುಷ್ಪದತ್ವಾದಿಕಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಯ ಏತಾಮೇವಮಿತಿ ।
ವೇದರಹಸ್ಯಭೂತಾಂ ಮಧುವಿದ್ಯಾಮೇವಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವೇದ ತಸ್ಯೋದಯಾಸ್ತಮಯರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಚ ವೇದತ್ವಾದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ತದುಪಾದಾನತ್ವೇನಾನುಗತಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಬೀಜಮನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ
ನ ಹ್ಯಕ್ಷರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಥಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ನಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾರೋಪ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಧ್ಯಾನಸಂಭವೇನಾಸದಾರೋಪಾಯೋಗಾದೀತಿ ಭಾವಃ ।
'ತಥಾಹಿ ದರ್ಶನಮ್' ಇತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತಥಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶನಮ್ । ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಬಹ್ವೃಚಾ ಋಗ್ವೇದಿನೋ ಮಹತ್ಯುಕ್ಥೇ ಶಸ್ತ್ರೇ ತದನುಗತಮುಪಾಸತೇ । ಏತಮೇವಾಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ 'ತಮೇತಮಗ್ನಿರಿತ್ಯಧ್ವರ್ಯವ ಉಪಾಸತೇ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಯಜುರ್ವೇದಿನೋಽಗ್ನೌ ಉಪಾಸತೇ । ಏತಮೇವ ಛಂದೋಗಾಃ ಸಾಮವೇದಿನೋ ಮಹಾವ್ರತೇ ಕ್ರತೌ ಉಪಾಸತ ಇತ್ಯೈತರೇಯಕೇ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಕ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಗೌಣ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ । ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ವಿನೈವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪೂರ್ವಂ ತೂಪಾಸ್ಯತಯಾ ಗಾಯತ್ರೀಪದೇನಾಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಗಾಯತ್ರೀಬ್ರಹ್ಮಣೀ ದ್ವೇ ಅಪಿ ಲಕ್ಷಿತೇ । ನಚ ಗಾಯತ್ರೀ ಸರ್ವಮಿತ್ಯನ್ವಯಾಸಂಭವಃ, ಘಟೋ ರೂಪೀತಿ ಪದಾರ್ಥೈಕದೇಶೇ ವ್ಯಕ್ತೌ ರೂಪಾನ್ವಯವತ್ , ಗಾಯತ್ರೀಪದಾರ್ಥೈಕದೇಶೇ ಗಾಯತ್ರ್ಯನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾನ್ವಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾಚ ಸೂತ್ರೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಗಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ- ತಥಾ ಗಾಯತ್ರೀವಚ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ವಗುಣಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ಚೇತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ ಯೇನ ಸ ಚೇತೋರ್ಪಣೋ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಸ್ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನಿಗದಾದಭಿಧಾನಾತ್ ಛಂದೋಭಿಧಾನಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಅಧುನಾ 'ತಥಾಹಿ ದರ್ಶನಮ್' ಇತಿ ಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತಥೇತಿ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಾಧಿದೈವಮಗ್ನಿಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾಂಭಾಂಸಿ ವಾಯೌ ಲೀಯಂತೇ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸಿ ಪ್ರಾಣಮಪಿಯಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ಆಧಿದೈವಿಕಾಃ, ಪಂಚಾನ್ಯೇ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಸ್ತೇ ಮಿಲಿತ್ವಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಸಂತಃ ಕೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಸಂತಿ ಹಿ ಕೃತತ್ರೇತಾದ್ವಾಪರಕಲಿಸಂಜ್ಞಕಾನಿ ಚತ್ವಾರಿ ದ್ಯುತಾನಿ ಕ್ರಮೇಣ ಚತುರಂಕತ್ರ್ಯಂಕದ್ವ್ಯಂಕೈಕಾಂಕಾನಿ । ತತ್ರ ಕೃತಂ ದಶಾತ್ಮಕಂ ಭವತಿ, ಚತುರ್ಷ್ವಂಕೇಷು ತ್ರಯಾಣಾಂ ತ್ರಿಷು ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರೇಕಸ್ಯ ಚಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ತಥಾಚ ದಶತ್ವಗುಣೇನ ವಾಯ್ವಾದಯಃ ಕೃತಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ ।
ಏವಂ ಕೃತತ್ವಂ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ
ಸೈಷೇತಿ ।
ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ । ವಿರಾಟ್ಪದಂ ಛಂತೋವಾಚಕಮ್ , 'ದಶಾಕ್ಷರಾ ವಿರಾಟ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ದಶತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ವಾಯ್ವಾದಯೋ ವಿರಾಡಿತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಏವಂಚ ದಶತ್ವದ್ವಾರಾ ವಾಯ್ವಾದಿಷು ಕೃತತ್ವಂ ವಿರಾಟ್ತ್ವಂ ಚ ಧ್ಯೇಯಮ್ । ತತ್ರ ವಿರಾಟ್ತ್ವಧ್ಯಾನಾತ್ಸರ್ವಮಸ್ಯಾನ್ನಂ ಭವತಿ, 'ಅನ್ನಂ ವಿರಾಟ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕೃತತ್ವಧ್ಯಾನಾದನ್ನಾದೋ ಭವತಿ, ಕೃತದ್ಯೂತಸ್ಯಾನ್ನಾದತ್ವಾತ್ । ಕೃತಂ ಹಿ ಸ್ವೀಯಚತುರಂಗೇಷು ತ್ರ್ಯಂಕಾದಿಕಮಂತರ್ಭಾವಯದನ್ನಮತ್ತೀವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಕೃತಜಯಾದಿತರದ್ಯೂತಜಯಃ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಃ 'ಕೃತಾಯವಿಜಿತಾಯಾಧರೇಯಾಃ ಸಂಯಂತಿ' ಇತಿ । ಅಯೋ ದ್ಯೂತಮ್ , ಕೃತಸಂಜ್ಞೋಽಯಃ ಕೃತಾಯಃ ಸ ವಿಜಿತೋ ಯೇನ ತಸ್ಮೈ, ಅಧರೇಯಾಸ್ತ್ರ್ಯಂಕಾದಯಃ ಅಯಾಃ ಸಂಯಂತಿ ಉಪನಮಂತೇ । ತೇನ ಜಿತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಸಾ ವಾಯ್ವಾದಿದಶಾತ್ಮಿಕಾ ಏಷಾ ಕೃತಶಬ್ದಿತಾ ವಿರಾಡನ್ನಮ್ , ಕೃತತ್ವಾದನ್ನಾದಿನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಥಾಪೀತಿ ।
ಗಾಯತ್ರೀತಿ ಪದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಕತ್ವೇ ಗೌಣತ್ವೇಽಪಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪರ ಆಹೇತ್ಯಪರಪದೇನ ಗೌಣತ್ವೇ ಸ್ವಮತಂ ನೇತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಪಕ್ಷೇ ಹಿ 'ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ' ಇತಿ ವಾಗಾತ್ಮತ್ವಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ ಇತಿ ನಿರುಕ್ತನಾಮಕತ್ವಂ ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಉಪಾಧಿತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾದುಪಪನ್ನತರಮ್ । ಗೌಣಪಕ್ಷೇ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯಾಗಾತ್ತದುಭಯಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಏವಂ ಗಾಯತ್ರೀಪದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಃ, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಗುಣದ್ವಾರಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಲಕ್ಷಣಾ ಚೇತಿ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ನನು 'ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್' ಇತಿ ಪ್ರಥಮ ಗಾಯತ್ರೀಶ್ರುತೇಃ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಯನೇಕಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣಸಂವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಾದಿತ್ಯಾಹ
ಭೂತಾದಿಪಾದೇತಿ ।
ಏವಂ ಪದಾರ್ಥಮಾಹ
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಾದಿಪದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ
ಭೂತಪೃಥಿವೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಕಾರಯೋರ್ಭೂತಾದಿಭಿಶ್ಚತುಷ್ಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ಸಂಮತಮ್ , ಷಡಕ್ಷರೈಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ವಂ ವೃತ್ತಿಕಾರೋಕ್ತಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚಕಾರಸೂಚಿತಮ್ ।
ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪರಸೂಕ್ತೋತ್ಪನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪದಸ್ಯ ಛಂದೋವಾಚಿತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೃದಯಸ್ಯ ಚತುರ್ದಿಕ್ಷೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಪಂಚ ಸುಷಯಃ ಸಂತಿ । ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ಥಾನಹೃನ್ನಗರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಾದಿದ್ವಾರೇಷು ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾನಾಪಾನಸಮಾನೋದಾನಾಃ ಪಂಚದ್ವಾರಪಾಲಾ ಇತಿ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತಮ್ । ತತ್ರ ಹೃದಯಚ್ಛಿದ್ರಸ್ಥಪ್ರಾಣೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷತ್ವಶ್ರುತಿರ್ಹೃದಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾಸಂಬಂಧಿತಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವಾರಪಾಲತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾ ಇತಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ
ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ದಿವಿ ದಿವ ಇತಿ ವಿಭಕ್ತಿಭೇದಾತ್ಪ್ರಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ನೋಪಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯಾಹ
ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಪರಿಹಾರಂ ಪ್ರತೀಜಾನೀತೇ
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ನಞರ್ಥಂ ವದನ್ಪರಿಹಾರಮಾಹ
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಪ್ರಧಾನಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥದ್ಯುಸಂಬಂಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಭೇದೋ ನ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಃ, ಕಥಂಚಿದಾಧಾರಸ್ಯಾಪಿ ಮರ್ಯಾದಾತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಂ ಸ್ವಲಗ್ನಭಾಗಾವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಯೇನಸ್ಯಾಧಾರಃ ಸನ್ನೇವ ಸ್ವಾಲಗ್ನಭಾಗಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಮರ್ಯಾದಾ ಭವತಿ, ಏವಂ ದಿವಿ ಸೂರ್ಯೇ ಹಾರ್ದಾಕಾಶೇ ವಾ ಮುಖ್ಯೇ ಆಧಾರೇ ಸಬ್ರಹ್ಮದಿವೋ ಮರ್ಯದಾತ್ವಂ ತದಲಗ್ನಾಕಾಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ದಿವಃ ಪರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಾಕಾಶೇನ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪಂಚಮ್ಯಾ ದಿವೋ ಮರ್ಯಾದಾತ್ವಮೇವ ಮುಖ್ಯಂ ತದಾ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೇಷ ಇತಿವತ್ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಸಾಮೀಪ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾಧಾರತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಸಂಬದ್ಧಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಂ ದಿವ್ಯೇವ ಸದಿತಿ । ಅಸಂಬದ್ಧಂ ಪ್ರತಿ ಮರ್ಯಾದಾತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮಧುನೋಚ್ಯತೇ ದಿವಃ ಪರಮಪೀತಿ ಭೇದಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯಮುಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್ ।
ದಿವೋದಾಸಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ದೈವೋದಾಸಿಃ ಪ್ರತರ್ದನೋ ನಾಮ ರಾಜಾ ಯುದ್ಧೇನ ಪುರುಷಕಾರೇಣ ಚ ಕಾರಣೇನೇಂದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದಂ ಗೃಹಂ ಜಗಾಮ । ತಂ ಹ ಇಂದ್ರ ಉವಾಚ, ಪ್ರತರ್ದನ ವರಂ ತೇ ದದಾನೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ ಪ್ರತರ್ದನಃ, ಯಂ ತ್ವಂ ಮರ್ತ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯಸೇ ತಂ ವರಂ ತ್ವಮೇವಾಲೋಚ್ಯ ಮಹ್ಯಂ ದೇಹೀತಿ । ತತ ಇಂದ್ರ ಇದಮಾಹ 'ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ' ಇತ್ಯಾದಿ । ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ನಿರಸಿತುಂ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ತಂ ಮಾಮಿತಿ ।
ಇದಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇಂದ್ರದೇವತಾತ್ವೇ ಲಿಂಗಮ್ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ವಾಗಾದೀನಾಂ ದೇಹಧಾರಣಶಕ್ತ್ಯಭಾವನಿಶ್ಚಯಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ದೇಹಧಾರಕತ್ವಮುತ್ಥಾಪಕತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಖಲ್ವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವತ್ವೇ ವಕ್ತೃತ್ವಂ ಲಿಂಗಮಾಹ
ನ ವಾಚಮಿತಿ ।
ಆನಂದತ್ವಾದಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಾಹ
ಅಂತೇ ಚೇತಿ ।
ಅನೇಕೇಷು ಲಿಂಗೇಷು ದೃಶ್ಯಮಾನೇಷು ಬಲಾಬಲನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮಮಿತ್ಯಗತಾರ್ಥಮಾಹ
ಅನೇಕಲಿಂಗೇತಿ ।
ಪೂವರ್ತ್ರ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕಯಚ್ಛಬ್ದಬಲಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತಿಃಬ್ರಹ್ಮಪರೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತಥೇಹ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿಭಂಗೇ ಕಿಂಚಿದ್ಬಲಮಸ್ತಿ, ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಲಿಂಗಾನಾಮನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಬಲಾತ್ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಬಾಧವದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಾನೇಕಪದಾರ್ಥಬಲಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಭಂಗ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿರ್ವಾಸ್ತು । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯನೇಕೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನ ಪದಾನಾಮನ್ವಯಾವಗಮಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಮಾಹ
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಹಿತತಮತ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಬಂಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಾಯಕ ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ಉಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಂ ಮನ್ಯಸೇ ತಂ ವರಂ ತ್ವಮೇವ ಪ್ರಯಚ್ಛೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿನ್ಮಾಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ವೇದಸಾಕ್ಷಾದನುಭವತಿ, ತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಲೋಕೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಮಹತಾಪಿ ಪಾತಕೇನ ನ ಹ ಮೀಯತೇ ನೈವ ಹಿಂಸ್ಯತೇ ನ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ಕರ್ಮತೂಲರಾಶೇರ್ದಗ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಸ ಯ ಇತಿ ।
ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ । ತಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಮ್ , ತತ್ಕಾರಯಿತೃತ್ವಮ್ , ನಿರಂಕುಶೈಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಮೇತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೮ ॥
ಅಹಂಕಾರವಾದೇನ ಸ್ವಾತ್ಮವಾಚಕಶಬ್ದೈರಾಚಚಕ್ಷೇ, ಉಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಇಂದ್ರೋಪಾಸನಾಪರತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ
ತಥಾ ವಿಗ್ರಹೇತಿ ।
ತ್ರೀಣಿ ಶೀರ್ಷಾಣಿ ಯಸ್ಯೇತಿ ತ್ರಿಶೀರ್ಷಾ ತ್ವಷ್ಟುಃ ಪುತ್ರೋ ವಿಶ್ವರೂಪೋ ನಾಮ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ತಂ ಹತವಾನಸ್ಮಿ । ರೌತಿ ಯಥಾರ್ಥಂ ಶಬ್ದಯತೀತಿ ರುತ್ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಮ್ , ತನ್ಮುಖೇ ಯೇಷಾಂ ತೇ ರುನ್ಮುಖಾಸ್ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯಾನ್ವೇದಾಂತಬಹಿರ್ಮುಖಾನ್ ಯತೀನರಣ್ಯಶ್ವಭ್ಯೋ ದತ್ತವಾನಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ
ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ವದಂತಿ ಲೌಕಿಕಾ ಅಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಲವಾಚಿನಾ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಬಲದೇವತಾ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇಂದ್ರೋ ಹಿತಪ್ರದಾತೃತ್ವಾದ್ಧಿತತಮಃ, ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರಾದಪಾಪ ಇತ್ಯೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನೀತ್ಯಾಹ
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮಿಂದ್ರಪದೇನ ವಿಗ್ರಹೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ ಉತ ವಿಗ್ರಹಃ । ಆದ್ಯೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಧ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ದೇಹೇಽಧಿಗತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ । ಸ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಯೈಃ ಶರೀರಸ್ಥತ್ವಾದಿಭಿರಿಂದ್ರತನಾವಸಂಭಾವಿತೈರ್ಧರ್ಮೈಸ್ತೇ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಾಸ್ತೇಷಾಂ ಭೂಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಯುರತ್ರ ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣವಾಯುಸಂಚಾರಃ । ಅಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತೌ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥತಃ ಶ್ರುತಿಮಾಹ
ಅಸ್ತಿತ್ವ ಇತಿ ।
'ಅಥಾತೋ ನಿಶ್ರೇಯಸಾದಾನಮ್' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾಪಕತ್ವವದ್ದೇಹೋತ್ಥಾಪಕತ್ವಮಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ವಕ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ
ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ನಾನಾಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿನಾಭ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಶಲಾಕಾಸು ಚಕ್ರೋಪಾಂತರೂಪಾ ನೇಮಿರರ್ಪಿತಾ, ನಾಭೌಚಕ್ರಪಿಂಡಿಕಾಯಾಮರಾ ಅರ್ಪಿತಾಃ, ಏವಂ ಭೂತಾನಿ ಪಂಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಮೀಯಂತ ಇತಿ, ಮಾತ್ರಾಃ ಭೋಗ್ಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪಂಚೇತಿ ದಶ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸು ದಶಸ್ವರ್ಪಿತಾಃ । ಇಂದ್ರಿಯಜಾಃ ಪಂಚ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಪ್ರಜ್ಞಾಃ ಮೀಯಂತೇ ಆಭಿರಿತಿ ಮಾತ್ರಾಃ ಪಂಚ ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ನೇಮಿವದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಗ್ರಾಹಕೇಷು ಅರೇಷು ಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ನಾಭಿಸ್ಥಾನೀಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮಿತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತಾ ಇತಿ ।
ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಮಮ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯಾಹ
ಸ ಮ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಸಮನ್ವಯೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ತತ್ರಾಹ
ಅಯಮಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಅಹಂಕಾರವಾದಸ್ಯ ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮುತ್ತರಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ
ಇಂದ್ರ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಶ್ರವಣಾದಿನಾ ಅಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಂ ದರ್ಶನಮಾರ್ಷಮ್ । ವಿಜ್ಞೇಯೇಂದ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥ ಉಪನ್ಯಾಸೋ ನ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಃ ಸ ಇತ್ಯಾಹ
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಂ ಬ್ರೂತೇ
ಯದಿತಿ ।
ಪರೇಣ ।
'ತಸ್ಯ ಮೇ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸ್ತುತಿಮಾಹ
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ತುತಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಇಂದ್ರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತ್ವಿತಿ ॥ ೩೦ ॥
ದೇಹೋತ್ಥಾಪನಂ ಜೀವಲಿಂಗಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ
ಶರೀರಧಾರಣಂ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವೇ ವಾಗಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಾ ಅಹಮಹಂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ವಿವದಮಾನಾಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಜಗ್ಮುಃ । ಸ ಚ ತಾನುವಾಚ, ಯಸ್ಮಿನ್ನುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಶರೀರಂ ಪಾಪಿಷ್ಠತರಂ ಪತಿಷ್ಯತಿ ಸ ವಃ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ತಥಾಕ್ರಮೇಣ ವಾಗಾದಿಷೂತ್ಕ್ರಾಂತೇಷ್ವಪಿ ಮೂಕಾದಿಭಾವೇನ ಶರೀರಂ ಸ್ವಸ್ಥಮಸ್ಥಾತ್ । ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತು ಉಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷಾಯಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವ್ಯಾಕುಲತ್ವಾಪ್ತೌ ತಾನ್ವಾಗಾದೀನ್ವರಿಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಣ ಉವಾಚ, ಯೂಯಂ ಮೋಹಂ ಮಾಪದ್ಯಥ ಯತೋಽಹಮೇವೈತತ್ಕರೋಮಿ । ಕಿಂ ತತ್ , ಪಂಚಧಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಭಾವೇನಾತ್ಮಾನಂ ವಿಭಜ್ಯ ಏತದ್ವಾತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾನಂ ತದೇವ ಬಾಣಮಸ್ಥಿರಂ ಶರೀರಮವಷ್ಟಭ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ಧಾರಯಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿವಚನಸಹವಾಸೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಜೀವಮುಖ್ಯೇತಿ ।
ಅಭೇದನಿರ್ದೇಶಮಾಹ
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ಭೇದಮಾಹ
ಸಹೇತಿ ।
ಯದಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರ್ಲಿಂಗಾದುಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಲಿಂಗಾನಾಮುಕ್ತತ್ವಾದುಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಉಪಕ್ರಮಾದಿನ ನಿಶ್ಚಿತೈಕವಾಕ್ಯತಾಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ
ನೈತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಚ ಸ್ವತಂತ್ರಪದಾರ್ಥಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರುಕ್ತಲಿಂಗಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿನೇತುಂ ಶಕ್ಯತಯಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಫಲಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಫಲವದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಸಾರೇಣ ತಲ್ಲಿಂಗನಯಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನಹಿ ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮನ್ಯಥಾ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ನ ವಾ ತದುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ
ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಆಶ್ರಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ 'ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ' ಇತ್ಯಾದೌ ವೃತ್ತೇರಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸ್ಯ ಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರ ಏವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಲಿಂಗಾನಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನಾಯಾಸೇನ ನೇತುಂ ಶಕ್ಯನೀತ್ಯಾಹ
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತೌ ಪ್ರೇರ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತೌ ತೇನೇತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರಂ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಿಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್' ಇತಿ ನ ವಕ್ತುರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಕಿಂತು ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತದ್ಬೋಧಾಭಿಮುಖ್ಯಾಯ ಲಿಂಗಾದಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ
ಯದ್ವಾಚೇತಿ ।
ಯೇನ ಚೈತನ್ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರೇರ್ಯತೇ ತದೇವ ವಾಗಾದಿರಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಂಪದವಾಚ್ಯಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ಭೇದಸ್ತಾಭ್ಯಾಮುಪಲಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಭೇದಾದೇಕತ್ವಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸ್ವಮತೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವೃತ್ತಿಕೃನ್ಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅಥವೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾತ್ರಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಕಸ್ಯೈಕಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷೇಕಸ್ಯೈಕಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇಹಚೇಷ್ಟಾತ್ಮಕಜೀವನಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಯುಷ್ಟ್ವಂ ದೇಹಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯ ಆಮುಕ್ತೇರವಸ್ಥಾನಾದಮೃತತ್ವಮ್ , ಉತ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯುಕ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮಃ । ಜೀವಧರ್ಮಾನಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸಹಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯುಕ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಜ್ಞಾಪದೇನ ಸಾಭಾಸಾ ಜೀವಾಖ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಭಂಧೀನಿ ದೃಶ್ಯಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಯಥೈಕಂ ಭವಂತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಚಿದಾತ್ಮನಾ ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೋಕ್ತಮ್
'ವಾಗೇವ' ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಚಕ್ಷುರೇವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹದಿತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಾಣಾಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ । ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾ ಅಸತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಸಾಭಾಸಬುದ್ಧೇರ್ನಾಮಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಿತ್ವಮರ್ಧಂ ಶರೀರಮ್ , ಅರ್ಥಾತ್ಮಕರೂಪಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಿತ್ವಮರ್ಧಂ ಶರೀರಮಿತಿ ಮಿಲಿತ್ವಾ ವಿಷಯಿತ್ವಾಖ್ಯಂ ಪೂರ್ಣಂ ಶರೀರಮಿಂದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಷು ವಾಗೇವಾಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಏಕಮಂಗಂ ದೇಹಾರ್ಧಮದೂದುಹತ್ಪೂರಯಾಮಾಸ । ವಾಗಿಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ನಾಮಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಿತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿರ್ಲಭತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚತುರ್ಥೀ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಾ । ತಸ್ಯಾಃ ಪುನರ್ನಾಮ ಕಿಲ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ಪ್ರತಿವಿಹಿತಾ ಜ್ಞಾಪಿತಾಭೂತಮಾತ್ರಾ ರೂಪಾದ್ಯರ್ಥರೂಪಾ ಪರಸ್ತಾದಪರಾರ್ಧೇ ಕಾರಣಂ ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಕಾರಣದ್ವರಾರ್ಥಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಿತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಬುದ್ಧೇಃ ಸರ್ವಾರ್ಥದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ
ಪ್ರಜ್ಞಯೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ ವಾಚಮಿಂದ್ರಿಯಂಸಮಾರುಹ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರೇರಕೋ ಭೂತ್ವಾ ವಾಚಾ ಕರಣೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನಾಪ್ನೋತಿ, ಚಕ್ಷುಷಾ ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇವಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಚ ಸರ್ವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಚ ಬುದ್ಧೇರ್ಧರ್ಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಾನಂದತ್ವಾದಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾಹ
ತಾ ವಾ ಇತಿ ।
ದಶತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾ ಇಂದ್ರಿಯಜಾತ್ಯಾ ಅಧಿಕೃತ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ವರ್ತಂತೇ, ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಭೂತಜಾತಮಧಿಕೃತ್ಯ ವರ್ತಂತ ಇತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಗ್ರಾಹಕಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸಾಧಯತಿ
ಯದಿತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ನ ಹೀತಿ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ಕಿಂತು ಗ್ರಾಹಕೇಣ । ಏವಂ ಗ್ರಾಹಕಮಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೇತದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕದ್ವಯಂ ವಸ್ತುತೋ ನ ಭಿನ್ನಂ ಕಿಂತು ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯರೋಪಿತಮಿತ್ಯಾಹ
ನೋ ಇತಿ ।
ತದ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಧರ್ಮೇಣಾನ್ಯಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಉಪಾಧಿರ್ಜೀವಃ । ತತ್ ಅನ್ಯಧರ್ಮೇಣೋಪಾಸನಮ್ । ಇಯಮಸಂಗತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ತಥಾಹಿನ ತಾವದಾರುಣ್ಯಾದ್ಯನೇಕಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಯಣವದುಪಾಸಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿಧ್ಯನರ್ಹತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನೋಪಾಸಾತ್ರಯವಿಧಿಃ, ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ । ನಚ ನಾನಾಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮೇಕಮುಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಾದೃಶವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾಶ್ರವಣಾತ್ । ನಚ 'ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಃಸ್ವ' ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾಮಿತಿ ಜೀವೇನ, ಆಯುರಿತಿ ಪ್ರಾಣೇನ, ಅಮೃತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ವಸ್ವಧರ್ಮವತಾ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸನಾವಿಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸರ್ವೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮಶ್ರವಣಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ । 'ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಮೃತಮ್' ಇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವಾಮೃತತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ಅತ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಲುಬ್ಧೇನ 'ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್' 'ಏತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತ' 'ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್' ಇತಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನವಿಧಯಃ, ಅನ್ಯೇ ಗುಣವಿಧಯ ಇತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್ , ಉಪಕ್ರಮಾದಿನೈಕವಾಕ್ಯತಾನಿರ್ಣಯಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞೇಯಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಶ್ರೀರಾಮಂ ಸಿದ್ಧಮತ್ತಾರಂ ಗುಹಾಶಾಯಿನಮಾಂತರಮ್ । ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಮಜ್ಞೇಯಂ ವೈಶ್ವಾನರಮಹಂ ಭಜೇ ॥ ೧ ॥
ಪೂರ್ವಪಾದೇನೋತ್ತರಪಾದಯೋಃ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿಕಮರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧಮ್ । ತದುಪಜೀವ್ಯೋತ್ತರಂ ಪಾದದ್ವಯಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ವಾವಃ ಸಂಗತಿಃ ।
ಕಥಂ ಪಾದಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಾದಾನಾಂ ಪ್ರಮೇಯಭೇದಮಾಹ
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಅಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಃ ಪಾದದ್ವಯೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಯೇಣೋಪಾಸ್ಯಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾತ್ಪಾದಯೋರವಾಂತರಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಇದಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ತಜ್ಜಮ್ , ತಸ್ಮಿಂಲ್ಲೀಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನನಿತಿ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ ತದನಮ್ , ತಜ್ಜಂ ಚ ತಲ್ಲಂ ಚ ತದನಂ ಚೇತಿ ತಜ್ಜಲಾನ್ । ಕರ್ಮಧಾರಯೇಽಸ್ಮಿನ್ ಶಾಕಪಾರ್ಥಿವನ್ಯಾಯೇನ ಮಧ್ಯಮಪದಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಲೋಪಃ । ತಜ್ಜಲಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯೇ ಛಾಂದಸೋಽವಯವಲೋಪಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತೌ । ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ತದ್ವಿವರ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿತ್ರಾಮಿತ್ರಭೇದಾಭಾವಾಚ್ಛಾಂತೋ ರಾಗಾದಿರಹಿತೋ ಭವೇದಿತಿ ಗುಣವಿಧಿಃ । ಸಕ್ರತುಮುಪಾಸನಂ ಕುರ್ವೀತೇತಿ ವಿಹಿತೋಪಾಸನಸ್ಯ 'ಉಪಾಸೀತ' ಇತ್ಯನುವಾದಾತ್ಫಲಮಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ಕ್ರತುಮಯಃ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಧ್ಯಾನವಿಕಾರತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ಯಥೇತಿ ।
ಇಹ ಯಧ್ಯಾಯತಿ, ಮೃತ್ವಾ ಧ್ಯಾನಮಹಿಮ್ನಾ ತಧ್ಯೇಯರೂಪೇಣ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರತುಮಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಧಾನ ಇತಿ ವಾರ್ಥಃ ।
ಕ್ರತೋರ್ವಿಷಯಮಾಹ
ಮನ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾನ್ಮನೋಮಯಂ ಪ್ರಾಣಶರೀರಂ ಭಾರೂಪಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಮಂತರ್ಹ್ರದಯೇ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೈರಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಬಾಧ ಉಕ್ತಃ, ನ ತಥೇಹೋಪಕ್ರಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರಕರಣಮ್ । ತಚ್ಚ ಶಾಂತಿಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ವಮ್ । ಅತೋ ಜೀವಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಶಾರೀರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಶಮವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ
ಯತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಯತ ಏವಮಾಹ ತಸ್ಮಾಚ್ಛಮವಿಧಿಪರಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । [ಅತ್ರೇದಂಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥೋ ನತು ಜಗತ್ಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಃ, ಜಗದ್ವಿಶೇಷಣೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ಅತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇಽಪಿ ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನಂ ತತ್ರ ಭವತ್ಯೇವ ಜಗದ್ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಯಥಾ 'ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್' । ಅತ್ರ ಬಾಧಾಯಾಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಾವಶ್ಯಕಮ್ , ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ತೂಪಾಸನಾಯಾಂ ಬಾಧಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದ್ವಿಷಯಾಭೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ । ]
ನಚ ಶಮೇತಿ ।
ಶಮಧ್ಯಾನಯೋರ್ವಿಧೌ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನ್ಮಪರಂಪರಯಾ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿಸಂಭವಮಾಹ
ಸರ್ವಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಸ್ಯ । ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾ ಭೋಗ್ಯಾ ಯಸ್ಯ । ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸ ಇತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಆರಾಗ್ರಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ತೋತ್ರಪ್ರೋತಾಯಃಶಲಾಕಾಗ್ರಪರಿಮಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ವಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾನ್ನ ಜೀವ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಫಲಂ ನೋಚ್ಯತೇ ತತ್ರ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಸಿದ್ವಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾಪಿ ಮನಃಪ್ರಚುರಮುಪಧಿರಸ್ಯ, ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಸಮಾಸಾಂತರ್ಗತಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಸಂನಿಹಿತವಿಶೇಷ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
'ಸ್ಯೋನಂ ತೇ ಸದನಂ ಕರೋಮಿ' ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಸದನಸ್ಯ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ 'ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದ' ಇತಿ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯೋನಂ ಪಾತ್ರಂ ತೇ ಪುರೋಡಾಶಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವೋಽಪಿ ಲಿಂಗಾತ್ಸಂನಿಹಿತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಜೀವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಇದಂ ಹಿ ಲಿಂಗದ್ವಯಂ ಲೋಕಸಿದ್ವಂ ಜೀವಂ ನ ಸಂನಿಧಾಪಯತಿ, ದುಃಖಿನ ಉಪಾಸ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಫಲಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಅತೋ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸರ್ವಾಭಿಲಷಿತಮಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸನಾಕ್ರಿಯಾನುಬಂಧೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪದಶ್ರುತ್ಯಾ ಲಿಂಗಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ
ನಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯತರಾಕಾಂಕ್ಷಾನುಗೃಹೀತಂ ಫಲವತ್ಪ್ರಕರಣಂ ವಿಫಲಲಿಂಗಾದ್ವಲೀಯ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ವಸ್ತುನೋ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಃ ಫಲಮುಪಾದಾನಂ ಸ್ವೀಕಾರಃ, ಸ ಚ ಪ್ರಕೃತೇಷು ಗುಣೇಷ್ವಸ್ತೀತಿ ವಿವಕ್ಷೋಪಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥಾಪ್ಯುಪಾದಾನೇನೇತಿ ।
ನನ್ವಿದಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿದಂ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಧೀರ್ವಿವಕ್ಷಾಧೀನಾ ವೇದೇ ಕುತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಉಪಾದಾನಾನುಪಾದಾನೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾಮ ಫಲವದರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯನುಕೂಲತ್ವಂ ಶಬ್ದಧರ್ಮಃ । ಉಪಕ್ರಮಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ತಯೋರವಗಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಿಹೇತಿ ।
ತತ್ತಸ್ಮಾತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಜೀರ್ಣಃ ಸ್ಥವಿರೋ ಯೋ ದಂಡೇನ ವಂಚತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸೋಽಪಿ ತ್ವಮೇವ । ಯೋ ಜಾತೋ ಬಾಲಃ ಸ ತ್ವಮೇವ । ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಶ್ರುತಯಃ ಶ್ರೋತ್ರಾಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವತಃ ಶ್ರುತಿಮತ್ । ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ವಾಃ ಪಾಣ್ಯಾದಯಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿಃ ॥ ೨ ॥
ನನು ಜೀವಧರ್ಮಾಃಶ್ಚೇತ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಜ್ಯಂತೇ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾ ಏವ ಜೀವೇ ಕಿಮಿತಿ ನ ಯೋಜ್ಯಂತೇ, ತತ್ರಾಹ
ಅನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿರೂಕ್ತನ್ಯಾಯಃ । ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ, ನಾಧಿಷ್ಠಾನಧರ್ಮಾಃ ಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮಾಭಾವಾತ್ । ವಾಗೇವ ವಾಕಃ ಸೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ವಾಕೀ, ನ ವಾಕೀ ಅವಾಕೀ । ಅನಿಂದ್ರಿಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತ್ರಾಪ್ಯಾದರಃ ಕಾಮೋಽಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯನಾದರಃ । ನಿತ್ಯತೃಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೌ ಶಾರೀರ ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಹೇತುಃ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಃ । ಸ ತು ಜೀವಸ್ಯೈವ ನೋಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಪದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ತಥೋಪಾಸ್ಯೇತಿ ॥ ೪ ॥
ಏಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಮ್ । ಅಂತರಾತ್ಮನ್ನಿತಿ ವಿಭಕ್ತಿಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ । ಶಬ್ದಯೋರ್ವಿಶೇಷೋ ವಿಭಕ್ತಿಭೇದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತದರ್ಥಯೋರ್ಭೇದ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥ ೫ ॥
ಸ್ಮೃತೌ ಹೃದಿಸ್ಥಸ್ಯ ಜೀವಾದ್ಭೇದೋಕ್ತೇರತ್ರಾಪಿ ಹೃದಿಸ್ಥೋ ಮನೋಮಯ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯಾಹ
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಭೂತಾನಿ ಜೀವಾನ್ । ಯಂತ್ರಂ ಶರೀರಮ್ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಸತ್ಯಭೇದ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿನಿರಾಸಾಯೇಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರಸ್ತಮಪಿ ಚೋದ್ಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಅತ್ರಾಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತ್ವದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಸ್ತುತ ಏಕತ್ವಮೇವ, ಭೇದಸ್ತು ಕಲ್ಪಿತಃ ಸೂತ್ರೇಷ್ವನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಸತ್ಯಮಿತಿ ॥ ೬ ॥
ಅರ್ಭಕಮೋಕೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽರ್ಭಕೌಕಾಃ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಾರ್ಥಿಕಮಲ್ಪತ್ವಮ್ । ಅಣೀಯಾನಿತ್ಯಲ್ಪತ್ವವಾಚಕಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಹ
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಕಥಮಪಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಚ್ಛೇದತ್ಯಾಗಂ ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಾಯಾತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಭೋಃ ಪರಿಚ್ಛೇದೋಕ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ಯಥಾ ಸಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಯಾಯೋಧ್ಯಾಯಾಂ ಸ್ಥಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಿಚ್ಛೇದೋಕ್ತಿವದಲ್ಪಹೃದಿ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ತಥೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಿಮಿತಿ ಹೃದಯಮೇವ ಪ್ರಾಯೇಣೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಹೃದಯೇ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಬುದ್ವಿವೃತ್ತಿರರ್ಗ್ರಾಹಿಕಾ ಭವತಿ । ಅತ ಈಶ್ವರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯೋಮದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿನಾ ಶಂಕಾಲತಾಪಿ ಕಾಚಿಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯಾಹ
ತತ್ರ ಯದಾಶಂಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಿನ್ನಾಯತನತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯೋಮ್ನಃ ಸತ್ಯಭೇದಾದ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೭ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದತ್ವೇಽನಿಷ್ಟಸಂಭೋಗಾಪತ್ತೇರ್ಜೀವ ಏವ ಹಾರ್ದ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ವ್ಯೋಮವದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಭೋಕ್ತೃ ಸ್ಯಾತ್, ಹಾರ್ದತ್ವೇ ಸತಿ ಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ ಜೀವವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ನ । ವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮೇವ ವಿಶೇಷೋ ವೈಶೇಷ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಷ್ಯಞ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ವಿಶೇಷಸ್ಯಾತಿಶಯಾರ್ಥೋ ವಾ । ಧರ್ಮಾದೇಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಫಲಹೇತುತ್ವಮತಿಶಯಃ, ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ವಿಭವೋ ಬಹವ ಆತ್ಮಾನ ಇತಿ ವಾದಿನಾಮೇಕಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಸ್ವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತ ಏವ ದೇಹೇ ಭೋಗ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಶ್ಚ ತುಲ್ಯ ಇತಿ ನ ವಯಂ ಪರ್ಯನುಯೋಜ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ
ಸರ್ವಗತೇತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತೇಷಾಮೇವ ಭೋಗಸಾಂಕರ್ಯಮಿತ್ಯಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾನುಮಾನೇ ಉಪಜೀವ್ಯಶ್ರುತಿಬಾಧಮಾಹ
ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಂ ಮುಖಮಾತ್ರಂ ಜರತ್ಯಾ ವೃದ್ಧಾಯಾಃ ಕಾಮಯತೇ ನಾಂಗಾನೀತಿ ಸೋಽಯಮರ್ಧಜರತೀಯನ್ಯಾಯಃ । ಸ ಚಾತ್ರ ನ ಯುಕ್ತಃ ।
ನ ಹ್ಯಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯೈವಾಭೇದ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವವಾರಣಾದಿತ್ಯಾಹ
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವೇಕತ್ವಂ ಮಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನ ಗೃಹೀತಮ್ , ಯೋನೋಪಜೀವ್ಯಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು ತ್ವದುಕ್ತ್ಯಾ ಗೃಹೀತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋಃ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭೋಕ್ತೃತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇರಪ್ರಯೋಜಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ
ಅಥಾಗೃಹೀತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಲ್ಪಿತಾಸಂಗಿತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವೈಶೇಷ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇಽಪಿ ಸೂತ್ರಂ ಪಾತಯತಿ
ತದಾಹೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಾರ್ದತ್ವೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಚ್ಛಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ಯೇ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ವಮ್ ॥ ೮ ॥
ಅತ್ತಾಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ ।
'ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಜಗದೋದನಃ, ಮೃತ್ಯುಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಮಾರಕೋಽಪಿ ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮೋದನಸಂಸ್ಕಾರಕಘೃತಪ್ರಾಯಃ', ಸೋಽತ್ತಾ ಯತ್ರ ಶುದ್ಧೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇಽಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ವರ್ತತೇ ತಚ್ಛುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಥಾ ಇತ್ಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಂ ಕೋ ವೇದ । ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಯಂ ವಿನಾ ಕೋಽಪಿ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।'
ಸಂಶಯಬೀಜಮಾಹ
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
'ಸ ತ್ವಮಗ್ನಿಂ ಪ್ರಬ್ರೂಹಿ' ಇತ್ಯಗ್ನೇಃ, 'ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ' ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ, 'ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್'ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । 'ಲೋಕಾದಿಮಗ್ನಿಂ ತಮುವಾಚ' ಇತ್ಯಗ್ನೇಃ, 'ಹಂತ ತ ಇದಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ' ಇತೀತರಯೋಃ ಪ್ರತಿವಚನಮುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದುಪಜೀವ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಪ್ರಕರಣಮತೀತಮಿತ್ಯರುಚೇರಾಹ
ಜೀವೋ ವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ವಾಂತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಓದನಶಬ್ದೋ ಭೋಗ್ಯವಾಚೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ವಾಂತಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಶಬ್ದೈರೂಪಸ್ಥಾಪಿತಕಾರ್ಯಮಾತ್ರೇ ಗೌಣ ಓದನಶಬ್ದಃ । ಗುಣಶ್ಚಾತ್ರ ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಪದೇನ ಸಂನಿಧಾಪಿತಂ ಪ್ರಸಿದ್ವೌದನಗತಂ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಗೌಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಗುಣಗ್ರಾಹಿತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿನಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಭಾನಾಲ್ಲಿಂಗಾದೀಶ್ವರೋಽತ್ತೇತ್ಯಾ ಹ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
'ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ' ಇತಿ ಭೋಗಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೯ ॥ ॥ ೧೦ ॥
ಅತ್ತೃವಾಕ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯಾತ್ಮನಿ ಸಮನ್ವಯಮಾಹ
ಗುಹಾಮಿತಿ ।
ಋತಮವಶ್ಯಂಭಾವಿ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪಿಬಂತೌ ಭುಂಜಾನೌ, ಸುಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯೇ ದೇಹೇ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಮರ್ಹತೀತಿ ಪರಾರ್ಧಂ ಹೃದಯಂ ಪರಮಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ತಸ್ಮಿನ್ಯಾ ಗುಹಾ ನಭೋರೂಪಾ ಬುದ್ವಿರೂಪಾ ವಾ ತಾಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸ್ಥಿತೌ ಛಾಯಾತಪವತ್ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ವೌ ತೌ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಿಣಶ್ಚ ವದಂತಿ । ತ್ರಿರ್ನಾಚಿಕೇತೋಽಗ್ನಿಶ್ಚಿತೋ ಯೈಸ್ತೇ ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಾಃ ತೇಽಪಿ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಚಿಕೇತವಾಕ್ಯಾನಾಮಧ್ಯಯನಮ್ , ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ , ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಬುದ್ಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಫಲಂ ಸ್ವಯಮೇವಾಹ
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬುದ್ವಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನುಷ್ಯೇ ಪ್ರೇತೇ ಮೃತೇ ಸತಿ ಯೇಯಂ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸಂಶಯಃ ಪರಲೋಕೇ ಭೋಕ್ತಾಸ್ತೀತ್ಯೇಕೇ, ನಾಸ್ತೀತ್ಯನ್ಯೇ । ಅತಸ್ತ್ವಯೋಪದಿಷ್ಟೋಽಹಮೇತದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಜಾನೀಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯೋರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯೋಗೇನ ಸಂಶಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಛತ್ರಿಪದೇನ ಗಂತಾರ ಇವ ಪಿಬತ್ಪದೇನಾಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವುಚ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪಾನಕರ್ತೃವಾಚಿಪದೇನ ಪಾನಾನುಕೂಲೌ ವಾ ಲಕ್ಷ್ಯಾವಿತ್ಯಾಹ
ಯದ್ವೇತಿ ।
ನಿಯತಪೂರ್ವಭಾವಿಕೃತಿಮತ್ತ್ವರೂಪಮನುಕೂಲತ್ವಂ ಕರ್ತೃಕಾರಯಿತ್ರೋಃ ಸಾಧಾರಣಮ್ । ಯಃ ಕಾರಯತಿ ಸ ಕರೋತ್ಯೇವೇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯೇ ಲಕ್ಷಣಾ । ಮಿಶ್ರಾಸ್ತು ಕೃತಿಃ, ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋ ಮುಖ್ಯಃ । ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ತ್ವಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪಾಯನಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹುಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ 'ಪಿಬಂತೌ' ಇತಿ ಕರ್ತೃವಾಚಿಶತೃಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಬುದ್ಧಿಜೀವಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಕತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಬುದ್ವೀತಿ ।
ಏಧಾಂಸಿ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ಪಚಂತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಕಾರಕತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮ್ , ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತು ಮುಖ್ಯೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಖ್ಯಪಾತಾರೌ ಪ್ರಸಿದ್ವಪಕ್ಷಿಣೌ ಗ್ರಾಹ್ಯಾವಿತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಪದಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಮೃತ್ಯುಪದಾದನಿತ್ಯವಸ್ತುಪರತ್ವವದಿಹಾಪಿ ಪಿಬತ್ಪದಸ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಗುಹಾಪದಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಪರತೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಗೋಚರಃ ಫಲಮ್ ।
ಏಕಸ್ಮಿಂಜಾತಿಮತಿ ಕೢಪ್ತೇ ಸಜಾತೀಯಮೇವ ದ್ವಿತೀಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಗ್ರಹೇ ಲಾಘವಾತ್ । ನ ವಿಜಾತೀಯಮ್ , ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯುಭಯಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ತು ಕಾರಕತ್ವೇನ ಸಜಾತೀಯಾ ಬುದ್ವಿರೇವ ಜೀವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಚೇತನತ್ವಸ್ಯ ಜೀವಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಕಾರಕತ್ವಾದಂತರಂಗತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಲೋಕೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಂತರಂಗಜಾತಿಮತ್ತ್ವದರ್ಶನಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚೇತನ ಏವೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ
ಸಂಖ್ಯಾಶ್ರವಣೇ ಚೇತಿ ।
ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ವೌ ಸ್ಥಿತಮ್ , ಗಹ್ವರೇಽನೇಕಾನರ್ಥಸಂಕುಲೇ ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಂ ಪುರಾಣಮನಾದಿಪುರುಷಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಹರ್ಷಶೋಕೌ ಜಹಾತಿ । ಪರಮೇ ಶ್ರೇಷ್ಠೇ, ವ್ಯೋಮನ್ ಹಾರ್ದಾಕಾಶೇ ಯಾ ಗುಹಾ ಬುದ್ಧಿಃ ತಸ್ಯಾಂ ನಿಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋ ವೇದ ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅನ್ವಿಚ್ಛ ವಿಚಾರಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ ॥
ವಿಶೇಷಣಂ ಗಂತೃಗಂತವ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ಲಿಂಗಮಾಹ
ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸ ಜೀವೋಽಧ್ವನಃ ಸಂಸಾರಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಪರಮಂ ಪಾರಮ್ , ಕಿಂ ತತ್ , ವಿಷ್ಣೋರ್ವ್ಯಾಪನಶೀಲಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪದಂ ಸ್ವರೂಪಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದುರ್ದರ್ಶಂ ದುರ್ಜ್ಞಾನಮ್ , ತತ್ರ ಹೇತುರ್ಗೂಢಂ ಮಾಯಾವೃತಂ ಮಾಯಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಪಶ್ಚಾದ್ಗುಹಾಹಿತಂ ಗುಹಾದ್ವಾರಾ ಗಹ್ವರೇಷ್ಠಮ್ , ಏವಂ ಬಹಿರಾಗತಮಾತ್ಮಾನಮ್ , ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಃ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರಣದೇಹಲಯಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ತೇನಾಧಿಗಮೋ ಮಹಾವಾಕ್ಯಜಾ ವೃತ್ತಿಸ್ತಯಾ ವಿದಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋತಪಾನಮಂತ್ರೇ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿಹೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಮತಿದಿಶತಿ
ಏಷ ಇತಿ ।
ದ್ವಾ ದ್ವೌ । ಛಾಂದಸೋ ದ್ವಿವಚನಸ್ಯಾಕಾರಃ । ಸುಪರ್ಣಾವಿವ ಸಹೈವ ಯುಜ್ಯೇತೇ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕಭಾವೇನೇತಿ ಸಯುಜೌ । ಸಖಾಯೌ ಚೇತನತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಸ್ವಭಾವೌ । ಸಮಾನಮೇಕಂ ವೃಕ್ಷಂ ಛೇದನಯೋಗ್ಯಂ ಶರೀರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ಥಿತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏತಾವಾತ್ಮಾನೌ, ತಲ್ಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ
ತಯೋರನ್ಯ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ
ಅನಂತರೇ ಚೇತಿ ।
ಅನೀಶಯಾ ಸ್ವಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಾಪ್ರತೀತ್ಯಾ ದೇಹೇ ನಿಮಗ್ನಃ ಪುರುಷೋ ಜೀವಃ ಶೋಚತಿ । ನಿಮಗ್ನಪದಾರ್ಥಮಾಹ
ಮುಹ್ಯಮಾನ ಇತಿ ।
ನರೋಽಹಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜುಷ್ಟಂ ಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ಸೇವಿತಂ ಯದಾ ಧ್ಯಾನಪರಿಪಾಕದಶಾಯಾಮೀಶಮನ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಶೋಧಿತಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಪಶ್ಯತಿ ತದಾಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಂ ಸ್ವರೂಪಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀವ । ತತೋ ವೀತಶೋಕೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಜೀವೇಶ್ವರಪರಂ ಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತಿತಮ್ । ಅಧುನಾಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಮುದ್ಧಾಟಯತಿ
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಬುದ್ಧಿವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಪದಲಕ್ಷ್ಯಪರತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ
ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಚೇತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಾಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಸ್ತದಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದ್ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿಭಿನ್ನಃ ಸಂಸಾರೀ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ । ನಹ್ಯತ್ರ ಸಂಸಾರೀ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಶೋಧಿತಸ್ತ್ವಮರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚಾಯಮರ್ಥೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಾವತಾ ಮಂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾತ್ರೇಣ । ಏವಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೋಕ್ತಾವೇವ । ನಾಹಿ ಜೀವೋ ಬುದ್ಧಿಭಿನ್ನ ಇತಿ ವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣೋಪಸಂಹಾರೋ ಯುಕ್ತಃ । ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಂತಿತ್ವಾದ್ವೈಫಲ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಅವಿದ್ಯಾ ವಿದುಷಿ ಕಿಮಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ನಾಧ್ವಂಸತೇ ನ ಸಂಪಾದಯತಿ, ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ಸ್ವಸ್ಯಾ ಏವ ದಗ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾ ನಾಗಚ್ಛತೀತಿ ವಾರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಶಂಕತೇ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರ್ಭೌಕ್ತೃತ್ವೋಕ್ತಾವತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ನಾತ್ರ ಯುಕ್ತಿಚಿಂತಯಾ ಮನಃ ಖೇದನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಭೋಧನಾರ್ಥಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮುಪಾಧಿಮಸ್ತಕೇ ನಿಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುತೋ ಜೀವಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಧೀಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಇದಂ ಹೀತಿ ।
ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಕಲ್ಪಿತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸುಖಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ । ಬುದ್ಧ್ಯವಿವೇಕಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸುಖಾದಿರೂಪವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯವತ್ತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಾವಿದ್ಯಕಮ್ , ನ ವಸ್ತುತ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಯತ್ರಾವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ಚೈತನ್ಯಂ ಭಿನ್ನಮಿವ ಭವತಿ ತದಾ । ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಕಂ ನ ವಸ್ತುನಿ ಜ್ಞಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ 'ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮೇವ ಗುಹಾಧಿಕರಣವಿಷಯ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಯ ಇತಿ ।
ತದಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಮಸಂಗತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುರೂಪಂ ಯತೋಽಸ್ಮಿನ್ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವರ್ತ್ಮನೀ ಪಕ್ಷ್ಮಣೀ ಏವ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದರ್ಶನಸ್ಯ ಲೌಕಿಕತ್ವಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ 'ಪಿಬಂತೌ' ಇತಿ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಚೇತನತ್ವಾನುಸಾರೇಣ ಚರಮಶ್ರುತಾ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದಯೋ ನೀತಾಃ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾನುಸಾರೇಣಾಮೃತತ್ವಾದಯೋ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ನೇಯಾ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಛಾಯಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ವಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ವವದಿತಿ ।
ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿವತ್ , 'ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿಪದಶಿರಸ್ಕತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
'ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ' ಇತ್ಯತ್ರ ಇತಿಪದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಾತ್ , ಇಹ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುವಾಚೇತ್ಯನ್ವಯೇನ ಇತಿಪದಸ್ಯೋಕ್ತಿಸಂಬಂಧಿನೋಽರ್ಥಪರತ್ವಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ವಾಂತಯತಿ
ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವೇತಿ ।
ಬಹುಪ್ರಮಾಣಸಂವಾದಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ದೃಶ್ಯಲಿಂಗಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಸಂಯದ್ವಾಮೇತಿ ।
ವಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಫಲಾನ್ಯೇತಮಕ್ಷಿಪುರುಷಮಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಸಂಯಂತಿ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ಸರ್ವಫಲೋದಯಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾನಾಂ ಫಲದಾತಾಪ್ಯಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ
ವಾಮನೀರಿತಿ ।
ನಯತಿ ಫಲಾನಿ ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಮಾನಿ ಭಾನಾನಿ ನಯತ್ಯಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಭಾಮನೀರಿತಿ ।
ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೩ ॥
ಸ್ಥಾನನಾಮರೂಪಾಣಾಂ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಽಪ್ಯುಪದೇಶಾದಕ್ಷಿಸ್ಥಾನತ್ವೋಕ್ತಿರತ್ರ ನ ದೋಷ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ । ಅನವಕೢಪ್ತಿಃ ಅಕೢಪ್ತಕಲ್ಪನಾ ತದಾ ಭವೇತ್ , ಯದ್ಯತ್ರೈವ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವೇದಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ನನ್ವನುಚಿತಬಾಹುಲ್ಯೋಕ್ತಿರಸಮಾಧಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ
ನಿರ್ಗುಣಮಪೀತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ಸುಖಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಯ ಏಷ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಭಿಧಾನಾದಂತರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಕರಣಾತ್ಪ್ರಬಲೇನ ದೃಶ್ಯತ್ವಲಿಂಗೇನೋಪಸ್ಥಾಪಿತಶ್ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಕೋಸಲೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಜಾಬಾಲಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನೀಂದ್ವಾದಶವತ್ಸರಾನ್ಪರಿಚಚಾರ । ತಮನುಪದಿಶ್ಯ ದೇಶಾಂತರಗತೇ ಜಾಬಾಲೇ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನಿಭಿರ್ದಯಯಾ 'ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಪದಿಶ್ಯೋಕ್ತಮ್
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತವಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಾವಾಪ್ತಯೇ ಮಾರ್ಗಮರ್ಚಿರಾದಿಕಂ ವದಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಶ್ಚಾದಾಚಾರ್ಯೇಣಾಗತ್ಯ 'ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ' ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಚಿರಾದಿಕಾ ಗತಿರುಕ್ತಾ । ತಥಾ ಚಾಗ್ನಿಭಿರುಕ್ತಾತ್ಮವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಗತಿವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ ವಾಚ್ಯಾ, ಸಾ ಚ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಮಗ್ರಹೇ ನಿರ್ವಹತೀತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾನಿರ್ವಾಹಕಂ ಪ್ರಕರಣಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಕಾಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಬಲವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಚಷ್ಟೇ
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯತ್ತಜ್ಜಾನಾಮಿ, ಕಂ ವಿಷಯಸುಖಂ ಖಂ ಚ ಭೂತಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತುಂ ನ ಶಕ್ನೋಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಖಂ ಕಥಂಭೂತಮ್ , ಯತ್ಕಂ ತದೇವ ಖಮಿತಿ ಸುಖೇನ ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಖಸ್ಯ ಭೂತತ್ವನಿರಾಸಃ । ತಥಾ ಕಂ ಕಥಂಭೂತಮ್ , ಯತ್ಖಂ ತದೇವ ಕಮಿತಿ ವಿಭುತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಕಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವನಿರಾಸ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಹ
ತತ್ರ ಖಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರತೀಕಧ್ಯಾನಮತ್ರಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಮಯ ಇತಿ ।
ಆಮಯೋ ದೋಷಃ ಸಾಧನಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಃ, ತತ್ಸಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಗ್ರಹಣೇ ದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಯೋರ್ಗ್ರಹಣೇ ಫಲಿತಮಾಹ
ಇತರೇತರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಿತಾರ್ಥಕಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಧ್ಯೇಯಂ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಪದಾಂತರಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಖಸ್ಯ ಭೂತತ್ವವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಶಿರೋ ಯಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಅಧ್ಯೇಯತ್ವೇ ಕೋ ದೋಷಃ, ತತ್ರಾಹ
ಇಷ್ಟಂ ಹೀತಿ ।
ಮಾರ್ಗೋಕ್ತ್ಯಾ ಸುಗುಣವಿದ್ಯಾತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಪದೇನೋಪಸಂಹಾರಾದಪಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯ ಇತಿ ಮಮ ಚತಸ್ರಸ್ತನವೋ ವಿಭೂತಿರಿತಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯ ಉಪದಿದೇಶ । ಆಪೋ ದಿಶೋ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚಂದ್ರಮಾ ಇತ್ಯನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನ ಉವಾಚ । ಪ್ರಾಣ ಆಕಾಶೋ ದ್ಯೌರ್ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಸ್ವಮಹಿಮಾನಮಾಹವನೀಯೋ ಜಗಾದೇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಇಯಮಸ್ಮಾಕಮಗ್ನೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಕ್ತಾ । ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ತು ಪೂರ್ವಮಸ್ಮಾಭಿರ್ಮಿಲಿತ್ವಾ 'ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಚ್ಯತಾಮಗ್ನಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಛಾಯಾತ್ಮಾ ಗುರುಣೋಚ್ಯತಾಂ ವಕ್ತೃಭೇದಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯಾದ್ವಕ್ತೃಭೇದೇಽಪಿ ನಾರ್ಥಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೫ ॥
ಶ್ರುತಾ ಅನುಷ್ಠಿತಾ ಉಪನಿಷತ್ರಹಸ್ಯಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಯೇನ ತಸ್ಯ ಯಾ ಗತಿಃ ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ವಾ ತಸ್ಯಾ ಅತ್ರಾಭಿಧಾನಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ತಸ್ಮಾದಿಹೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ದೇಹಪಾತಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಧರ್ಮಸ್ತಪಃ ತಪೋಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಶ್ರದ್ಧಾವಿದ್ಯಾಭಿರಾತ್ಮಾನಂ ಧ್ಯಾತ್ವಾ ತಯಾ ಧ್ಯಾನವಿದ್ಯಯೋತ್ತರಂ ದೇವಯಾನಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ನೋತ್ತರೇಣ ಪಥಾ । ಆದಿತ್ಯದ್ವಾರಾ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಸ್ಥಾನಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಏತದ್ವೈ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿರೂಪಾಣಾಮಾಯತನಂ ಲಿಂಗಾತ್ಮಕಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಮ್ , ವಸ್ತುತಸ್ತ್ವೇತದಮೃತಾದಿರೂಪಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ಅತಃ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿರೇವ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೇವತಾ ಏವಮಹರಾದ್ಯಾ ದೇವತಾ ಏವ ಸ್ಮೃತಾವುಕ್ತಾಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸಕೇ ಮೃತೇ ಸತಿ ಯದಿ ಪುತ್ರಾದಯಃ ಶವ್ಯಂ ಶವಸಂಸ್ಕಾರಾದಿಕಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಯದಿ ಚ ನ ಕುರ್ವಂತಿ ಉಭಯಥಾಪ್ಯುಪಾಸ್ತಿಮಹಿಮ್ನಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿದೇವಾನ್ಕ್ರಮೇಣ ಗಚ್ಛಂತಿ । ಆರ್ಚಿಷಮಗ್ನಿಮ್ , ತತೋಽಹಃ, ಅಹ್ನಃ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷಮ್ , ತತ್ರ ಉತ್ತರಾಯಣಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಸಂವತ್ಸರಮ್ , ತತೋ ದೇವಲೋಕಮ್ , ತತೋ ವಾಯುಮ್ , ವಾಯೋರಾದಿತ್ಯಮ್ , ತತಶ್ಚಂದ್ರಮ್ , ಚಂದ್ರಾದ್ವಿದ್ಯುತಂ ಗತ್ವಾ ತತ್ರ ವಿದ್ಯುಲ್ಲೋಕೇ ಸ್ಥಿತಾನುಪಾಸಕಾನಮಾನವಃ ಪುರುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಾಗತ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ । ಏಷೋಽರ್ಚಿರಾದಿಭಿರ್ದೇವೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟೋ ದೇವಪಥೋ ಗಂತವ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪಥಶ್ಚ । ತ ಏತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಉಪಾಸಕಾ ಇಮಂ ಮಾನವಂ ಮನೋಃ ಸರ್ಗಮಾವರ್ತಂ ಜನ್ಮಮರಣಾವೃತ್ತಿಯುಕ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ ನಾಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೬ ॥
ಚಕ್ಷುರಾಸೀದತೀತಿ ।
ಉಪಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನವಸ್ಥಿತಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಸದಾ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂಚಾವ್ಯವಧಾನಾತ್ಸ್ವಾಕ್ಷಿಸ್ಥ ಉಪಾಸ್ಯಃ ।
ನಚ ತಸ್ಯ ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಾ ದರ್ಶನಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪರೇಣ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಾನವಸ್ಥಿತತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಛಾಯಾಕರಸ್ಯ ಬಿಂಬಸ್ಯ ನಾಶಮದರ್ಶನಮನುಸೃತ್ಯೈಷ ಛಾಯಾತ್ಮಾ ನಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ತಥೇತಿ ।
ಜಾತ್ಯಂಧಸ್ಯಾಪ್ಯಹಮಿತ್ಯವಿಶೇಷಣ ಜೀವಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇಶ್ಚಕ್ಷುರೇವ ಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು 'ಚಕ್ಷೋಃ ಸೂರ್ಯೋ ಅಜಾಯತ' 'ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ತಮೇತಿ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಮರಾ ದೇವಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಅಮರತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಭೀಷಾ ಭಯೇನಾಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಾದ್ವಾಯುಶ್ಚಲತಿ । ಅಗ್ನಿಶ್ಚೇಂದ್ರಶ್ಚ ಸ್ವಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕುರುತಃ । ಉಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪಂಚಮೋ ಮೃತ್ಯುಃ ಸಮಾಪ್ತಾಯುಷಾಂ ನಿಕಟೇ ಧಾವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಪಕ್ಷೇ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ದರ್ಶನಮನುಭವಃ । ತಸ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ಕರಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ , ಸಂನಿಧಾನಾತ್ । ತಥಾಚ ಶಾಸ್ತ್ರಕರಣಕೋ ವಿದ್ವದನುಭವ ಉಪಾಸನಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಮುಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಯ ಇತಿ ।
ಅಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾರ್ಥಮಾಹ
ಅತ್ರೇತಿ ।
'ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದೇವತಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಧಿಕೃತ್ಯ ಯಮಯಿತಾ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಥಾ 'ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು' ಇತ್ಯಧಿಲೋಕಮ್ , 'ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು' ಇತ್ಯಧಿವೇದಮ್ , 'ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು' ಇತ್ಯಧಿಯಜ್ಞಮ್ , 'ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು' ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮ್ , 'ಯಃ ಪ್ರಾಣೇ ತಿಷ್ಠನ್' ಇತ್ಯಾದಿ 'ಯ ಆತ್ಮಾನಿ' ಇತ್ಯಂತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಅಶರೀರಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಕ್ತಃ, ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಪರತ್ವಮತ್ರಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತಿಃ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಫಲೇನಾಸ್ಯ ಪಲವತ್ತ್ವಮ್ । ಅವಾಂತರಫಲಂ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಅನೀಶ್ವರೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ವಾಂತೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸ್ವಯಮೇವಾರುಚಿಂ ವದನ್ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಅನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇ ಫಲಾಭಾವೇನಾಫಲಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾಚ ಶ್ರೂಯತೇ ವೇದೇ । ಪೃಥಿವೀ ಯಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯಾಯತನಂ ಶರೀರಮ್ , ಲೋಕ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ಲೋಕಶ್ಚಕ್ಷುಃ, ಜ್ಯೋತಿಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕಂ ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕ್ರಮಾದಿನಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯೈಕ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದನೇಕದೇವಪಕ್ಷೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರುಚೇರಾಹ
ಯೋಗಿನೋ ವೇತಿ ।
ಆಗಂತುಕಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವೇಽಪ್ರಸಿದ್ಧಸಾಧನಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾನ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ದೇವತಾನಿರಾಸೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ
ಯಂ ಪೃಥಿವೀತಿ ।
ಈಶ್ವರೋ ನ ನಿಯಂತಾ, ಅಶರೀರತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿಯುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ನಿಯಮ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಶರೀರಶೂನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಹೇತುಃ, ಶರೀರಾಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ, ಸ್ವದೇಹನಿಯಂತರಿ ಜೀವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ದ್ವಿತೀಯಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಃ, ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಾವಿದ್ಯೋಪಾರ್ಜಿತಸರ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಯಾನ್ನಿಯಚ್ಛತೀತಿ ।
ಸಶರೀರೋ ನಿಯಂತೇತಿಲೋಕದೃಷ್ಟಿಮನುಸೃತ್ಯೈತದುಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಚೇತನಸಾಂನಿಧ್ಯಾಜ್ಜಡಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನಿಯಮನಂ ತಚ್ಛಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ನಿಯಂತೃತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚಾಚಿಂತ್ಯಮಾಯಾಶಕ್ತೇಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಂ ವಿನೈವೋಪಪನ್ನಮ್ ।
ನನು ದೇಹನಿಯಂತುರ್ಜೀವಸ್ಯಾನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಚೇತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥೇತ್ಯತ ಆಹ
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ನಿರಂಕುಶಂ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಶ್ರುತಮ್ , ತಸ್ಯ ನಿಯಂತ್ರಂತರಾನುಮಾನೇ ಶ್ರುತಿಬಾಧ ದತಿ ನಾನವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಈಶ್ವರಾದ್ಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಸತ್ಯಭೇದಾಭಾವಾನ್ನಾನವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೮ ॥
ಪ್ರಧಾನಂ ಮಹದಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕಥಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ತರ್ಕಸ್ಯಾವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮಿತಿ ।
ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವಾದವಿಜ್ಞೇಯಮ್ , ಸರ್ವತೋ ದಿಕ್ಷು ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ ತಿಷ್ಠತಿ ಜಡತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತತ್ ಅಪ್ರಧಾನಂ ಚೇತನಮ್ , ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಣಾಮಭಿಧಾನಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ॥ ೧೯ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರನಿರಸ್ಯಾಶಂಕಾಮಾಹ
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಮೃತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿನಾಶಿನೋ ದೇಹಾಂತರಭೋಗಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಕರ್ತೃಕಗಮನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಗ್ರಾಮಃ ಕರ್ಮ ನ ದೇವದತ್ತಃ, ತಥಾತ್ಮಕರ್ತೃಕದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅನಾತ್ಮಾ ವಿಷಯಃ ನ ತ್ವಾತ್ಮಾ, ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತೃವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ
ಕರ್ತರೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಗುಣಃ ಕರ್ತಾ, ಪ್ರಧಾನಂ ಕರ್ಮ, ತತ್ರೈಕಸ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇಕಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ತಯಾ ದೃಶ್ಯಯಾ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನ ವಿಷಯೀಕುರ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಃ ಶಾರೀರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ನೇತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಂಠೋಕ್ತಂ ಹೇತುಮಾಹ
ಅಪಿ ಚೋಭಯೇಽಪೀತಿ ।
ಭೇದೇನೇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಭ್ರಾಂತಿಂ ನಿರಸಿತುಂ ಶಂಕತೇ
ಕಥಮಿತಿ ।
ನನ್ವತ್ರೈಕೋ ಭೋಕ್ತಾ ಜೀವಃ, ಈಶ್ವರಸ್ತ್ವಭೋಕ್ತೇತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಕಾ ಪುನರಿತಿ ।
ತಯೋರ್ಭೇದಃ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಸ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಾಹ
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇರರ್ಥಾಂತರಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ
ನಿಯಂತ್ರಂತರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಮಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ಕಿಂತ್ವವಿಶೇಷೇಣ ದ್ರಷ್ಟ್ರಂತರನಿಷೇಧಶ್ರುತೇರಂತರ್ಯಾಮ್ಯಂತರನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವೇ ಬಾಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ
ಅವಿಶೇಷೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸೂತ್ರೇ, 'ಯ ಆತ್ಮಾನಿ ತಿಷ್ಠನ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಚ ದ್ರಷ್ಟೃಭೇದೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ, 'ನಾನ್ಯಃ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಭೇದನಿರಾಸಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಭೇದ ಉಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಃ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಭೇದಃ ಸತ್ಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ
ಏಕೋ ಹೀತಿ ।
ಗೌರವೇಣ ದ್ವಯೋರಹಂಧೀಗೋಚರತ್ವಾಸಂಭಾವದೇಕ ಏವ ತದ್ಗೋಚರಃ । ತದಗೋಚರಸ್ಯ ಘಟವದನಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನಾತ್ಮಭೇದಃ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾದ್ಭೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ಸರ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಂತರ್ಯಾಮಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಜ್ಞೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ । ಮುಂಡಕವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಅಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಾರೂಪಾಪರವಿದ್ಯೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಯಯಾ ನಿರ್ಗುಣಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಪರಾ ಸೋಚ್ಯತೇ । ತಾಮೈವ ವಿಷಯೋಕ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶತಿ
ಯತ್ತದಿತಿ ।
ಅದ್ರೇಶ್ಯಮದೃಶ್ಯಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯೈಃ, ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈಃ, ಗೋತ್ರಂ ವಂಶಃ, ವರ್ಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿಜಾತಿಃ, ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಶೂನ್ಯಮಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ಪಾಣಿಪಾದಶೂನ್ಯಮಪಾಣಿಪಾದಮ್ , ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯವಿಕಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಭುಂ ಪ್ರಭುಮ್ , ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದುರ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ । ನಿತ್ಯಾವ್ಯಯಪದಾಭ್ಯಾಂ ನಾಶಾಪಕ್ಷಯಯೋರ್ನಿರಾಸಃ । ಭೂತಾನಾಂ ಯೋನಿಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯತ್ಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ ಪಂಡಿತಾಸ್ತದಕ್ಷರಂ ತದ್ವಿದ್ಯಾ ಪರೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅದ್ರೇಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಃ ।
ಪೂರ್ವವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತನಧರ್ಮಾಣಾಮತ್ರಾಶ್ರುತೇರಸ್ತು ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ವಾಂತೇ ನಿರ್ಗುಣಧೀರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಊರ್ಣನಾಭಿರ್ಲೂತಾಕೀಟಃ ತಂತೂನ್ಸ್ವದೇಹಾತ್ಸೃಜತಿ, ಉಪಸಂಹರತಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತೋ ಜೀವತಃ ।
ನನು ಪೂರ್ವಂ ನಿರಸ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಥಮುತ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಧಾನೇ ವಿರುಧ್ಯಮಾನೋಽಸಂಭಾವಿತೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಶ್ರುತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ನನು ಯ ಇತಿ ।
ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂತಪ್ರಕೃತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಥಮಾಂತಪರಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಯ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಮಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
'ಸಂದಿಗ್ಧೇ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಚೇತನಾಚೇತನತ್ವೇನ ಸಂದಿಗ್ಧೇ ಭೂತಯೋನೌ 'ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದೀಶ್ವರತ್ವನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಭೂತಯೋನೇಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
'ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಕೃತೇರಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಪಂಚಮೀಸ್ಮರಣಾದಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀತಿ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನೋಕ್ತಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಲಿಂಗೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮಕಂ ನಾಮ ರೂಪಮ್ , ಸ್ಥೂಲಂ ತತೋಽನ್ನಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂತಯೋನೇಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಚೇತನತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ ಇತಿ ।
ನಾಯಮಕ್ಷರಶಬ್ದೋ ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ, ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಗಮ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇಃ 'ಅಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದಾ' ಇತ್ಯಕ್ಷರಶ್ರುತ್ಯಾ ವೇದ್ಯತ್ವಲಿಂಗವತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯಾಹ
ಯೇನೇತಿ ।
ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನಾಕ್ಷರಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಯೋಗ್ಯಾಯ ಶಿಷ್ಯಾಯ ಪ್ರಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ 'ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ' 'ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ' ಇತ್ಯುಚ್ಯಮಾನಃ ಪರೋ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪಂಚಮ್ಯಂತಾಕ್ಷರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪರವಿದ್ಯೇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪರೇತ್ಯತ ಆಹ
ಪರಾಪರವಿಭಾಗೋ ಹೀತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಫಲತ್ವೇನಾಪರವಿದ್ಯಾಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಿನೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರೋವಾಚೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾಪಿ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವೇನ ಪರೇತ್ಯತ ಆಹ
ನಚೇತಿ ।
ನನು 'ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ' ಇತ್ಯಗ್ರೇ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಉಚ್ಯತೇ, ಅದ್ರೇಶ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ತು ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ತಿಸ್ರಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಭೂತಯೋನೇರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಚೇತನಮಾತ್ರಸ್ಯೈಕಾಯತನಮುಪಾದಾನಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತದಕಾರ್ಯಾಣಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತಿ । ಏವಂ ಜೀವೇ ಜ್ಞಾತೇ ತದಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಭೂತಯೋನಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಸಮಾಪ್ತಿಭೂಮಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುವಾಚ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಾನಾಂ ಚಾಂತರ್ಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ।
ನನ್ವಪರವಿದ್ಯಾ ಪರಪ್ರಕರಣೇ ಕಿಮರ್ಥಮುಕ್ತೇತ್ಯತ ಆಹ
ಅಪರೇತಿ ।
ಪ್ಲವಂತೇ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಪ್ಲವಾ ವಿನಾಶಿನಃ, ಅದೃಢಾನಿತ್ಯಫಲಸಂಪಾದನಾಶಕ್ತಾಃ, ಷೋಡಶರ್ತ್ವಿಜಃ ಪತ್ನೀಯಜಮಾನಶ್ಚೇತ್ಯಷ್ಟಾದಶ । ಯಜ್ಞೇನ ನಾಮನಿಮಿತ್ತೇನ ನಿರೂಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ತಥಾಹಿ ಋತುಷು ಯಾಚಯಂತಿ ಯಜ್ಞಂ ಕಾರಯಂತೀತ್ಯೃತ್ವಿಜಃ, ಯಜತ ಇತಿ ಯಜಮಾನಃ, 'ಪತ್ಯುರ್ನೋ ಯಜ್ಞಸಂಯೋಗೇ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ನಕಾರೋಽಂತಾದೇಶೋ ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧೇ ವಿಹಿತ ಇತಿ ಪತ್ನೀ, ಏವಮೃತ್ವಿಗಾದಿನಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ಯೇಷ್ವವರಮನಿತ್ಯಫಲಕಂ ಕರ್ಮ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಏತದೇವ ಕರ್ಮ ಶ್ರೇಯೋ ನಾನ್ಯದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಯೇ ಮೂಢಾಸ್ತುಷ್ಯಂತಿ ತೇ ಪುನಃ ಪುನರ್ಜನ್ಮಮರಣಮಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಗುರುಮಭಿಗಚ್ಛೇದೇವೇತಿ ನಿಯಮಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯಾಪ್ಯನಧೀತವೇದಸ್ಯ ಗುರುತ್ವಂ ವಾರಯತಿ
ಶ್ರೋತ್ರಿಯಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮುಪಾದಾನಾಭಿನ್ನಮಿತ್ಯಂಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಸರ್ವಸಾಮ್ಯೇ ತವಾಪ್ಯನಿಷ್ಟಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚ ಸ್ಥೂಲಾ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ವಿಶೇಷಣಾನ್ನ ಜೀವೋ ಭೇದೋಕ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಹೇತುದ್ವಯಂ ವಿಭಜ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಿವ್ಯೋ ದ್ಯೋತನಾತ್ಮಕಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ, ಅಮೂರ್ತಃ ಪೂರ್ಣಃ, ಪುರುಷಃ ಪುರಿಶಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಬಾಹ್ಯಂ ಸ್ಥೂಲಮಾಭ್ಯಂತರಂ ಕಾರಣಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಃ, ಹಿ ತಥಾ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಂ ಶರೀರಂ ತೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದೋಽಲ್ಪತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಜ್ಜಾಡ್ಯಮೂರ್ತತ್ವಾದೀನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಕ್ಷರಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಧಾನೋಕ್ತಾವಶಬ್ದತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಬಾಧ್ಯೇತ, ತತ್ರಾಹ
ಅಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ।
ಅಶ್ನೋತಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಸ್ವವಿಕಾರಜಾತಮಿತ್ಯಕ್ಷರಮ್ । ಅವ್ಯಾಕೃತಮವ್ಯಕ್ತಮ್ । ಅನಾದೀತಿ ಯಾವತ್ । ನಾಮರೂಪಯೋರ್ಬೀಜಮೀಶ್ವರಃ ತಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರೂಪಮ್ । ಪರತಂತ್ರತ್ವಾದುಪಾದಾನಮಪಿ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಭೂತಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಯತ್ರ ತದ್ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮೀಶ್ವರಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರ ಆಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ । ತಸ್ಯೈವ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದೋಪಾಧಿಭೂತಮ್ । ಯತ್ತು ಈಶ್ವರ ಆಶ್ರಯೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯೇತಿ ನಾನಾಜೀವವಾದಿನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತದ್ಬಾಷ್ಯಬಹಿರ್ಭೂತಮ್ , 'ಏತಸ್ಮಿನ್ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗಿ ಆಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ' ಇತ್ಯೋತಪ್ರೋತಭಾವೇನಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಚಿದಾಶ್ರಯತ್ವಶ್ರುತೇರಾಶ್ರಯಪದಲಕ್ಷಣಾಯಾ ನಿರ್ಮೂಲತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇರ್ಭೇದೇ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾನಮಸ್ತಿ । ನಚ 'ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಮಾನಮ್ , 'ಅಜಾಮೇಕಾಮ್' ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಶ್ರುತಿಬಲೇನ ಲಾಘವತರ್ಕಸಹಾಯೇನ ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ಬುದ್ಧಿಭೇದೇನ ಮಾಯಾಭೇದಾನುವಾದಿತ್ವಾತ್ । ತದುಕ್ತಂ ಸುರೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯೈಃ 'ಸ್ವತಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾಭೇದೋಽತ್ರ ಮನಾಗಪಿ ನ ವಿದ್ಯತೇ' ಇತಿ । ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾಚಾರ್ಯಾಃ ಪುರಾಣೇತಿಹಾಸಕರ್ತಾರಶ್ಚ ಮೂಲಪ್ರಕೃತ್ಯೈಕ್ಯಂ ವದಂತಿ । ನನ್ವವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಬಂಧಮುಕ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕಥಮ್ । ನಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶ್ರವಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಬಾಧಾಪಾತಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇಯೇ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಮಿಚ್ಛಂತಿ ತೈರಪಿ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ಸಾಂಶತ್ವಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚಾನರ್ಥಾತ್ಮಕಸ್ವೀಯಸಂಘಾತಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಾವಿದ್ಯಾಂಶೋಪಹಿತಜೀವಭೇದಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಂತಃಕರಣೇ ಜಾಯತೇ ತಸ್ಯಾಂತಃ ಕರಣಪರಿಣಾಮ್ಯಜ್ಞಾನಾಂಶನಶೋ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ । ಏವಂ ಚ ಶ್ರೋತುಃ ಸ್ವರೂಪಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಶ್ರವಣಾದೋ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ವಿದ್ವದನುಭವಃ, ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ಸರ್ವಮಬಾಧಿತಂ ಭವತಿ । ನಚೈವಂ ನಾನಾಜೀವಪಕ್ಷಾದವಿಶೇಷಃ, ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿನಾನಾತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಲಮ್ ।
ಪರತ್ವೇಹೇತುಃ
ಅವಿಕಾರ ಇತಿ ।
ನನು ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಉಕ್ತಸ್ತತ್ರ ಕಥಮಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದೋಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತತ್ರಾಹ
ನಾತ್ರೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಧೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಮಜ್ಞಾನಮೇವ । ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋಽತ್ರಾಜ್ಞಾನಮೇವ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತನ್ನಿರಾಸೇನಾರ್ಥಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಪ್ರಧಾನನಿರಾಸ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ವೃತ್ತಿಕೃನ್ಮತೇನಾದೌ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಅಗ್ನಿರ್ಧುಲೋಕಃ, 'ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ವಿವೃತಾ ವೇದಾಃ ವಾಗಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯೇದಂ ರೂಪಂ ಸ ಏಷ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮಂತರಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನುಮಹಿಮ್ನ ಇತಿ ।
ಅಲ್ಪಶಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಕಟನಾರ್ಥಮಹಮನ್ನಮಿತಿ ಸಾಮ ಗಾಯತಿ ನ ತ್ವನ್ನತ್ವಾದಿಕಮಾತ್ಮನೋ ವಿವಕ್ಷತಿ, ಅಫಲತ್ವಾತ್ , ತಥೇಹಾಪೀತ್ಯಾಹ
ಅಹಮನ್ನಮಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕೃದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ದೂಷಯತಿ
ಅನ್ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಯೋನೇರ್ಜಾಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನ್ವಯೇನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾತ್ರ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನೋಪನ್ಯಾಸಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರದಿಕ್ಷದವೋಚದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿರ್ದ್ಯುಲೋಕೋ ಯಸ್ಯ, ಯಸ್ಯ ಸಮಿದ್ರೂಪಃ ಸೂರ್ಯಃ ಸೋಽಪಿದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನಿಸ್ತಸ್ಮಾದಜಾಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । 'ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿತ್' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಅತೋ ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಸೃಷ್ಟಿರೇವ ವಾಚ್ಯಾ ನ ರೂಪಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಮ್ 'ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ' ಇತ್ಯತ್ರ ಭೂತಯೋನೇಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ, ತತ್ರೇತ್ಯಾಹ
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಪೀತಿ ।
ನನು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಜನ್ಮಾನ್ಯತ್ರಾನುಕ್ತಂ ಕಥಮತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಅಗ್ರೇ ಸಮವರ್ತತ ಜಾತಃ ಸನ್ಭೂತಗ್ರಾಮಸ್ಯೈಕಃ ಪತಿರೀಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾದಭವತ್ । ಸ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ದ್ಯಾಮಿಮಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಚ ಸ್ಥೂಲಂ ಸರ್ವಮಧಾರಯತ್ । ಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಂಜ್ಞಾತ್ವೇ ಸರ್ವನಾಮತ್ವಾಭಾವೇನ ಸ್ಮಾ ಇತ್ಯಯೋಗಾದೇಕಾರಲೋಪೇನೈಕಸ್ಮೈ ದೇವಾಯ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೇ ಹವಿಷಾ ವಿಧೇಮ ಪರಿಚರೇಮೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ , 'ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದ್ವಾ ಯಸ್ಮಾದಯಂ ಜಾತಸ್ತಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮೈ ದೇವಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, 'ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
ನನು ತಸ್ಯ ಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಥಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ವಿಕಾರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೋಪಾಸನಾಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಾನುಷ್ಠಾನದಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿವ್ಯಷ್ಟಿಲಿಂಗಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಕಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಂತರ್ಗತಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮಕಂ ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗಶರೀರಂ ಜಾಯತೇ ತದ್ರೂಪಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮ ಸಫಲಂ ಸರ್ವಂ ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಾದಿಕಂ ತಪಶ್ಚ ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ಭೂತಯೋನೌ ಜ್ಞೇಯೇ ವಾಕ್ಯಂ ಸಮನ್ವಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೩ ॥
ವೈಶ್ವಾನರಃ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಕೋ ನ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಸತ್ಯಯಜ್ಞೇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನಜನಬುಡಿಲಾ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಮೀಮಾಂಸಾಂ ಚಕ್ರುಃ 'ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿ । ಆತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪದದ್ವಯಮ್ ।
ತೇ ಪಂಚಾಪಿ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಮುದ್ದಾಲಕಮಾಜಗ್ಮುಃ । ಸೋಽಪಿ ಸಮ್ಯಙ್ನ ವೇದೇತಿ ತೇನೋದ್ದಾಲಕೇನ ಸಹ ಷಡಪ್ಯಶ್ವಪತಿಂ ಕೈಕೇಯಂ ರಾಜಾನಮಾಗತ್ಯೋಚುಃ
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯೇಷಿ ಸ್ಮರಸಿ ತಮೇವ ನೋ ಬ್ರೂಹೀತಿ । ರಾಜಾ ತು ತೇಷಾಂ ಭ್ರಾಂತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಪೃಚ್ಛತ್ 'ಕಂ ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಃಸೇ' ಇತಿ । ತೇ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಾದಯಃ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೂಚುಃದಿವಮೇವಾಹಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ವೇದ್ಮಿ । ಆದಿತ್ಯಮೇವಾಹಂ ವೇದ್ಮಿ । ವಾಯುಮೇವ । ಆಕಾಶಮೇವ । ಅಪ ಏವ । ಪೃಥಿವೀಮೇವಾಹಂ ವೇದ್ಮೀತಿ । ತತೋ ರಾಜಾ ದ್ಯುಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಷಣ್ಣಾಂ ಯಥಾಕ್ರಮೇಣ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮತ್ವಬಹುಲತ್ವರಯಿತ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಗುಣಾನ್ವಿಧಾಯ ಭವಂತೋ ಯದಿ ಮಾಮಪೃಷ್ಟ್ವಾ ದ್ಯುಸೂರ್ಯಾದಿಷು ಭಗವತೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾಂಗೇಷ್ವೇವ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವೈಶ್ವಾನರತ್ವದೃಷ್ಟಯೋ ಭವೇಯುಸ್ತದಾ ಕ್ರಮೇಣ ಮೂರ್ಧಪಾತಾಂಧತ್ವಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಮಣದೇಹವಿಶೀರ್ಣತ್ವಬಸ್ತಿಭೇದಪಾದಶೋಷಾ ಭವತಾಂ ಸ್ಯುರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕೋಪಾಸನಂ ನಿಂದಿತ್ವಾ, ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣಕೋ ದ್ಯುಲೋಕೋಽಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾ, ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಗುಣಕಃ ಸೂರ್ಯೋಽಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯೇವಂ ದ್ಯುಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಭಾವಮುಪದಿಶ್ಯ ಸಮಸ್ತವೈಶ್ವಾನರಧ್ಯಾನವಿಧಿರಾಮ್ನಾಯತೇ
ಯಸ್ತ್ವೇತಮಿತಿ ।
ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನಾಪರೋಕ್ಷತಯಾ ವಿಶ್ವಂ ಮಿಮೀತೇ ಜಾನಾತೀತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ । ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸ ತದುಪಾಸಕಃ ಸರ್ವತ್ರ ಭೋಗಂ ಭುಂಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಾ ಭೂರಾದಯಃ, ಭೂತಾನಿ ಶರೀರಾಣಿ, ಆತ್ಮಾನೋ ಜೀವಾ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಸುಷ್ಠು ತೇಜಃ ಕಾಂತಿರ್ಯಸ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಯ ಸ ಸುತೇಜಾಃ । ವಿಶ್ವಾನಿ ರೂಪಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಸ್ಯ, 'ಏಷ ಶುಕ್ಲ ಏಷ ನೀಲಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಪೃಥಕ್ನಾನಾವಿಧಂ ವರ್ತ್ಮ ಗಮನಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಸ ನಾನಾಗತಿತ್ವಗುಣಕೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ । ಬಹುಲತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ತದ್ಗುಣ ಆಕಾಶೋಽಸ್ಯ ಸಂದೇಹೋ ದೇಹಮಧ್ಯಮ್ । ರಯಿತ್ವಂ ಧನತ್ವಂ ತದ್ಗುಣಾ ಆಪೋ ಯಸ್ಯ ಬಸ್ತಿರ್ಮೂತ್ರಸ್ಥಾನಮ್ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಗುಣಾ ಪೃಥಿವೀ ತಸ್ಯ ಪಾದೌ । ತಸ್ಯ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವಂ ಸಂಪಾದಯತಿ
ಉರ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಮುಪಕ್ರಮಸ್ಥಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತದ್ವದತ್ರಾಪ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಥಸಾಧಾರಣವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಹೋಮಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗೇನ ಜಾಠರನಿಷ್ಠತ್ವಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಕಿಂತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ಜಾಠರಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಧ್ಯಾನಂ ಫಲಮ್ । ಯದದ್ಯತೇ ತದನ್ನಮ್ , ಯೇನ ಪಚ್ಯತೇ ಸೋಽಯಂ ಪುರುಷಶರೀರೇಽಂತರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ
ಅಗ್ನಿಮಾತ್ರಂ ವೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಸ್ಮೈ ಭುವನಾಯ ವೈಶ್ವಾನರಮಗ್ನಿಮಹ್ನಾಂ ಕೇತುಂ ಚಿಹ್ನಂ ಸೂರ್ಯಂ ದೇವಾ ಅಕೃಣ್ವನ್ ಕೃತವಂತಃ । ಸೂರ್ಯೋದಯೇ ದಿನವ್ಯವಹಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದ್ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಕಂ ಸುಖಪ್ರದೋ ಭುವನಾನಾಂ ರಾಜಾ ವೈಶ್ವಾನರೋಽಭಿಮುಖಾ ಶ್ರೀರಸ್ಯೇತ್ಯಭಿಶ್ರೀರೀಶ್ವರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಸುಮತೌ ವಯಂ ಸ್ಯಾಮ ತಸ್ಯಾಸ್ಮದ್ವಿಷಯಾ ಶುಭಮತಿರ್ಭವತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯೇಽಪ್ಯರುಚಿಂ ವದನ್ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಆತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇವಲತ್ವಂ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ಜಾಠರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ, ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಹೋಮಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗಾತ್ । ತಸ್ಯ ದೇಹವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಾತ್ಮತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಯಾ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಧ್ಯೇಯಮ್ ।
ಸಿದ್ವಾಂತಯತಿ
ತತ ಇದಮಿತಿ ।
ಸಾಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯೋರೂಪಕ್ರಮಸ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಮುಖ್ಯತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರಲಿಂಗಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕೇಶ್ವರಪರತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ಚರಮಶ್ರುತಕಲ್ಪಿತಹೋಮಾಧಾರತ್ವಲಿಂಗೇನ ಜಾಠರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಅತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾಂತರಗತಃ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಾಠರಸ್ಯಾಪಿ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅಸತ್ಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇಃ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಉಪಾದಾನತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಃ ಸನ್ನೇವ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮುಚ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಹ
ಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಾಣ್ಯಾಹ
ಸ ಸರ್ವೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾಗ್ನೌ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಮಿಷೀಕಾತೂಲಂ ದಹ್ಯತೇ ಏವಂ ಹಾಸ್ಯ ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೪ ॥
ನನ್ವಸದಾರೋಪೇಣಾಪಿ ಸ್ತುತಿಸಂಭವಾನ್ನ ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ।
ತಥಾಪೀತಿಪದಮರ್ಥತಃ ಪಠತಿ
ಸ್ತುತಿತ್ವಮಪೀತಿ ।
ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಸ್ತುತಿರ್ನರಮಾತ್ರೇಣ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಾ ವಿನಾ ಶ್ರುತಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತಾ ರೂಪೇಣ ಸ್ತುತಿ ಸಂಭವಾನ್ನಾಸದಾರೋಪ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೫ ॥
ಶಬ್ದಾದೀನಾಂ ಗತಿಂ ವಕ್ತುಮುಕ್ತಸಿದ್ವಾಂತಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
'ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಃ' ಇತ್ಯಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತೋಽಗ್ನಿಶಬ್ದ ಈಶ್ವರೇ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ
ಆದಿಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಭಕ್ತಮನ್ನಮ್ , ಹೋಮೀಯಂ ಹೋಮಸಾಧನಮ್ , ತೇನ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಜಸನೇಯಿನಾಮಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ಸಪ್ರಪಂಚಾಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ 'ಸ ಯೋ ಹೈತಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಸ ಸರ್ವತ್ರಾನ್ನಮತ್ತಿ' ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ದೇಹಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಂ ಜಾಠರೇ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಆದಿಪದೇನೈವಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಗ್ರಹೇ ಸಂಭವತಿ ಪೃಥಗುಕ್ತಿಃ ಸಾಧಾರಣಲಿಂಗತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಾ । ಶಬ್ದಾದಿಬಲಾದಿದಮಪಿ ಜಾಠರಂ ಗಮಯತೀತ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಪಕ್ಷಪಾತೀ ಹೋಮಾಧಾರತ್ವಾದಿರ್ಜಾಠರಪಕ್ಷಪಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಭಾನಂ ಸಮಂ ತಥಾಪಿ ಪಾರಮೇಶ್ವರೋ ವಿಶೇಷೋ ಜಾಠರೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಬಲವಾನಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಏಷ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಮಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮಪಿ ತೇ ಏವ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ರೋದಸೀ ತಥೋರ್ಮಧ್ಯಮಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಯೋ ಭೂತಾಗ್ನಿರ್ಭಾನುರೂಪೇಣಾತತಾನ ವ್ಯಾಪ್ತವಾನ್ ಸ ಧ್ಯಾತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಡಮಾತ್ರಸ್ಯ ನ ಧ್ಯೇಯತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ನ ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಿತೀತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಜಾಠರಾಗ್ನಿಪ್ರತೀಕವಾಚಕಾಭ್ಯಾಮಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಮಾನೀಶ್ವರೋ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ
ಅಥವಾ ಜಾಠರೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇಶ್ವರೋಪಾಸ್ಯತಾ ಪೂರ್ವತ್ರ ಗುಣತಯೇತಿ ಭೇದಃ । ಉಪಾಧಿವಾಚಿಭ್ಯಾಂ ಪದಾಭ್ಯಾಮುಪಹಿತೋ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಮಸಂಭವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಪುರುಷಮಪೀತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯದಿ ಚ ಕೇವಲ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಪ್ರತೀಕತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಶೂನ್ಯೈತ್ಯರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ ತದೇತಿ ಶೇಷಃ । ಯತ್ಯಃ, ಪುರುಷಃ, ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಿತಜಾಠರೋಪಾಧಿಕ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ವೇದ ಸ ಸರ್ವತ್ರ ಭುಂಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷತ್ವಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಮಚೇತನಸ್ಯ ಜಾಠರಸ್ಯ ನೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪಾಠಾಂತರೇ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ದೇಹಾಕಾರತ್ವಂ ತಸ್ಯ ನೇತ್ಯಾಹ
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ನನು ಜಾಠರಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಧತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ।
ನ ದೇಹವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಕಿಂತು ವಿರಾಡ್ದೇಹಾಕಾರತ್ವಮ್ , ಅಧಿದೈವಂ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೋಪಾಸಕಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತೇಷ್ವಂಗೇಷು ಸಂಪನ್ನತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೬ ॥
ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಂಗೇಷು ಸಂಪತ್ತಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏವಂ ಜಾಠರಂ ನಿರಸ್ಯ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಃ, ಸರ್ವಲೋಕಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹಃ, ಆತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಕ್ರಮ ಉಕ್ತಹೇತವಃ ।
ತಾನೇವ ಸ್ಮಾರಯತಿ
ನ ಹಿ ಭೂತಾಗ್ನೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಯೋ ಭಾನುನಾ' ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣೇಶ್ವರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಮಹಿಮೋಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೭ ॥
ಪೂರ್ವಮಗ್ನಿವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಾವೀಶ್ವರಲಕ್ಷಕಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಧುನಾ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಧಿಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ವಿರಾಟ್ಪುರುಷಾಕಾರಸ್ಯ ಭಗವತೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತೇಷು ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನ ಶಬ್ದಾದಿವಿರೋಧಃ ಶಬ್ದಯೋರೀಶ್ವರೇ ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಂತಃಸ್ಥತ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ತತ್ರ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಸಾಕ್ಷಾದಪೀತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ
ವಿನೈವೇತಿ ।
ಜಾಠರಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಂ ವಿನೇಶ್ವರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಶಬ್ದಾದ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮಂತಸ್ಥತ್ವಮುದರಸ್ಥತ್ವರೂಪಂ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ನಖಾದಿಶಿಖಾಂತಾವಯವಸಮುದಾಯಾತ್ಮಕಪುರುಷಶರೀರೇ ಮೂರ್ಧಾದಿಚಿಬುಕಾಂತಾಂಗಾನಿ ವೃಕ್ಷೇ ಶಾಖಾವತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ, ತೇಷು ಸಂಪನ್ನೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಅತೋ ಯಥಾ ಶಾಖಾಸ್ಥಸ್ಯ ಪಕ್ಷಿಣೋ ವೃಕ್ಷಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಂ ತಥಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪುರುಷಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ನ ಹೀಹ ಪುರುಷವಿಧಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯೇಶ್ವರವಾಚಿತ್ವಾಜ್ಜಾಠರಾಗ್ನೇರಸಂಶಬ್ದಿತತ್ವಮ್ । ಅತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪುರುಷಾವಯವೇಷು ಸಂಪಾದನಾತ್ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮಂತಃಸ್ಥತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ಅಂತಃಸ್ಥತ್ವಂ ಮಾಧ್ಯಸ್ಥ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಂತಃಸ್ಥತ್ವಮೀಶ್ವರೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶಬ್ದಾದೀನಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಶ್ಚಾಯಂ ನರೋ ಜೀವಶ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ । ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ವಾ ನರಃ ಕರ್ತಾ । ವಿಶ್ವೇ ಸರ್ವೇ ನರಾ ಜೀವಾ ಅಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ಸಂತೀತಿ ವಿಶ್ವಾನರಃ । ರಕ್ಷ ಏವ ರಾಕ್ಷಸ ಇತಿವತ್ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತದ್ಧಿತಪ್ರತ್ಯಯಃ । 'ನರೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ' ಇತಿ ಪೂರ್ವಪದಸ್ಯ ದೀರ್ಘತಾ । ಅಗಿಧಾತೋರ್ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ನಿಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ರೂಪಮಗ್ನಿರಿತಿ । ಅಂಗಯತಿ ಗಮಯತ್ಯಗ್ರಂ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪಯತೀತಿ ಅಗ್ನಿರಗ್ರಣೀರುಕ್ತಃ । ಅಭಿತೋಽಗ ಇತಿ ವಾ ಅಗ್ನಿಃ ।
ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸಕಸ್ಯಾತಿಥಿಭೋಜನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಹಿತಮ್ , ತದರ್ಥಮಗ್ನಿತ್ರೇತಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಧಾನಾವಿರೋಧೇನ ನೇತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಮಾತ್ರಾಂ ಪರಿಮಾಣಮತಿಕ್ರಾಂತೋಽತಿಮಾತ್ರಃ ತಸ್ಯ ವಿಭೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ಕೃತೇಽನುಗ್ರಹಾಯ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೋಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ಪ್ರದೇಶೇಷು ವಾ ಮೀಯತೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ ॥ ೨೯ ॥
ಮತಾಂತರಮಾಹ
ಅನುಸ್ಮೃತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಾದೇಶೇನ ಮನಸಾ ಮಿತಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ಮನಃಸ್ಥಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿದ್ವಾರಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಕಲ್ಪಿತಂ ಶ್ರುತೇರಾಲಂಬನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಪ್ರಾದೇಶೇತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮಾಹ
ಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪಠತಿ
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿವೇತಿ ।
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಪೀಶ್ವರಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸಮ್ಯಗ್ವಿದಿತವಂತೋ ದೇವಾಸ್ತಮೇವೇಶ್ವರಮಭಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಸಂಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಂತಃ, ಹ ವೈ ಪೂರ್ವಕಾಲೇ, ತತೋ ವೋ ಯುಷ್ಮಭ್ಯಮ್ , ತಥಾ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನವಯವಾನ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾದೇಶಪರಿಮಾಣಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ ಮೂರ್ಧಾದ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಂಗೇಷು ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲದೀನ್ಪ್ರತಿ ರಾಜಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಸ್ವಕೀಯಮೂರ್ಧಾನಮುಪದಿಶನ್ ಕರೇಣ ದರ್ಶಯನ್ನುವಾಚಏಷ ವೈ ಮೇ ಮೂರ್ಧಾ ಭೂರಾದೀಂಲ್ಲೋಕಾನತೀತ್ಯ ಉಪರಿ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯತಿಷ್ಠಾಾಸೌ ದ್ಯುಲೋಕೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ತಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮೂರ್ಧಾಭೇದೇನಾಧಿದೈವಮೂರ್ಧಾ ಸಂಪಾದ್ಯ ಧ್ಯೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷೂಹನೀಯಮ್ ।
ಸ್ವಕೀಯಚಕ್ಷುಷೀ ದರ್ಶಯನ್ 'ಏಷ ವೈ ಸುತೇಜಾಃ ಸೂರ್ಯೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಿತ್ಯುವಾಚ' । ನಾಸಿಕಾಪದೇನ ತನ್ನಿಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಣೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಾಣೇಽಧಿದೈವಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯೋರ್ದೃಷ್ಟಿಮಾಹ
ನಾಸಿಕ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ತದಂಗಪರಃ । ಮುಖಸ್ಥಂ ಮುಖ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ನಧಿದೈವಂ ಬಹುಲಾಕಶದೃಷ್ಟಿಃ ಮುಖಸ್ಥಲಾಲಾರೂಪಾಸ್ವಪ್ಸು ರೈಶಬ್ದಿತತದೀಯಬಸ್ತಿಸ್ಥೋದಕದೃಷ್ಟಿಃ ಚಿಬುಕೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪಾದರೂಪಾ ಪೃಥಿವೀ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।
ನನು ಗುಣವೈಷಮ್ಯೇಣ ವಿದ್ಯಯೋರ್ಭೇದಾದಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಥಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಕ್ಷುತಿಃ ಕಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತಾವತಾಲ್ಪವೈಷಮ್ಯೇಣ ಬಹುತರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ನ ಹೀಯತೇ । ಶಾಖಾಭೇದೇಽಪಿ ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಾದ್ಯುಪಾಸನಮೇಕಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತಿಷ್ಠಾತ್ವಗುಣಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಉಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಃ । ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಗುಣಶ್ಚ ವಾಜಿಭಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ತಥಾಚ ದ್ಯುಸೂರ್ಯಯೋಃ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಂ ಸಮಮತಿಷ್ಠಾತ್ವವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಯೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ಯದ್ವಾ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಗುಣವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ತು ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೧ ॥
ಪ್ರಾದೇಶತ್ವಸ್ಯ ಸಂಪತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸಂವಾದಯತಿ
ಆಮನಂತೀತಿ ।
ಯ ಏಷೋಽನಂತೋಽಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ ಅತೋಽವ್ಯಕ್ತೋ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಸ್ತಂ ಕಥಂ ಜಾನೀಯಾಮಿತ್ಯತ್ರೇಃ ಪ್ರಶ್ನೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್ , ಸ ಈಶ್ವರೋಽವಿಮುಕ್ತೇ ಕಾಮಾದಿಭಿರ್ಬದ್ಧೇ ಜೀವೇ ಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಉಪಾಸ್ಯಃ । ಪುನರತ್ರಿಪ್ರಶ್ನಃ ಸ ಇತಿ, ಉತ್ತರಂ ವರಣಾಯಾಮಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಅಗ್ರೇಽಪಿ ಜ್ಞೇಯೇ । ತತ್ರ ಚ ಶ್ರುತೌ ಇಮಾಮೇವ ಭ್ರೂಸಹಿತಾಂ ನಾಸಿಕಾಂ ನಿರುಚ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಯೋಜನಾ । ಸರ್ವಾನಿಂದ್ರಯಕೃತಾಂದೋಷಾನ್ವಾರಯತೀತಿ ವರಣಾ ಭ್ರೂಃ, ಸರ್ವಾಂದೋಷಾನ್ನಾಶಯತೀತಿ ನಾಸೀ ನಾಸಿಕೇತಿ ನಿರ್ವಚನಂ ಶ್ರುತಮ್ । ನಾಸಾಭ್ರುವೋರ್ಜೀವದ್ವಾರೇಶ್ವರಸ್ಥಾನತ್ವಧ್ಯಾನಾತ್ಪಾಪವಾರಕತ್ವಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ ಕತಮದಿತಿ, ಭ್ರುವೋರಿತ್ಯುತ್ತರಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ಪಾಠೇಽಪಿ ಘ್ರಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏಷ ಸಂಧಿರ್ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಸಂಧಿತ್ವೇನ ಧ್ಯೇಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಮೀಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಇತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ । ಅಭಿಗತಶ್ಚಾಸೌ ವಿಮಾನಶ್ಚ, ಸರ್ವಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ಯಾನಂತ್ಯಾತ್ । ಮಾನಮತ್ರ ಪರಿಮಾಣಮ್ । ಅಭಿವಿಮಿಮೀತೇ ನಿರ್ಮಿಮೀತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈಶ್ವಾನರವಾಕ್ಯಮುಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ದ್ಯುಭ್ವೋತಭೂಮಪದಮಕ್ಷರಮೀಕ್ಷಣೀಯಂ ಶ್ರೀರಾಮಮಲ್ಪಹ್ರದಿ ಭಾಂತಮಧೀಶಿತಾರಮ್ । ಇಂದ್ರಾದಿವೇದ್ಯಮಖಿಲಸ್ಯ ಚ ಶಾಸಿತಾರಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ನಭಃ ಪದಮನಿದ್ರಮಜಂ ಭಜೇಽಹಮ್ ॥ ೧ ॥
ಏವಂ ರೂಢಿಪದಬಹುಲಾನಾಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸವಿಶೇಷವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯೋ ದ್ವಿತೀಯಪಾದೇ ದರ್ಶಿತಃ । ಅಧುನಾ ಯೌಗಿಕಪದಬಹುಲಾನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಂ ವಕ್ತುಂ ತೃತೀಯಃ ಪಾದ ಆರಭ್ಯತೇ । ಅತೋಽತ್ರಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಧ್ಯಾಯಪಾದಸಂಗತಯಃ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಮುಪಕ್ರಮಸ್ಥಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತದ್ವದತ್ರಾಪ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಥಸಾಧಾರಣಾಯತನತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಪ್ರಧಾನಾದೌ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಲಕ್ಷಣಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ವಾಂತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಮುಂಡಕವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಇದಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕತ್ರಯಾತ್ಮಾ ವಿರಾಟ್ , ಪ್ರಾಣೈಃ ಸರ್ವೈಃ ಸಹ ಮನಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಕಮ್ , ಚಕಾರಾದವ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರಣಮೋತಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ತದಪವಾದೇನ ತಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಂ ಜಾನಥ ಶ್ರವಣಾದಿನಾ । ಅನ್ಯಾ ಅನಾತ್ಮವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿಃಶೇಷಂ ತ್ಯಜಥ । ಏಷ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಪೂರ್ವಕಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಮೃತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸಾರಾಪಾರದುರ್ವಾರಸಂಸಾರವಾರಿಧೇಃ ಪರಪಾರಸ್ಯ ಸೇತುರಿವ ಸೇತುಃ ಪ್ರಾಪಕ ಇತಿ ಮಾತೃವಚ್ಛ್ರುತಿರ್ಮುಮುಕ್ಷೂನುಪದಿಶತಿ ।
ತತ್ರಾಯತನತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಅಮೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೇತುರಿತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಸೇತೋಃ ಶ್ರುತತ್ವಾದೇಷಶಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸೇತುರಿವ ಸೇತುರಿತ್ಯಾಹ
ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ಸೇತುರಿತಿ ಶ್ರವಣಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಭೇದಶ್ರವಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಸೇತುಶ್ರವಣಂ ಸ್ವಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ಪಾರವಾನಿತಿ ।
ಅನಂತಂ ಕಾಲತಃ । ಅಪಾರಂ ದೇಶತಃ । ಜಲವಿಧಾರಕಮುಖ್ಯಸೇತೋರ್ಗ್ರಹಣಾಸಂಭವಾದ್ಗೌಣಸೇತುಗ್ರಹೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಮುಖ್ಯಸೇತ್ವವಿನಾಭೂತಪಾರವತ್ತ್ವಗುಣವಾನೇವ ಕಶ್ಚಿದ್ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ನತು ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾನಿಯತವಿಧಾರಣಗುಣವಾನೀಶ್ವರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಣಯಃ ಸೂತ್ರೇಣ ಗ್ರಥಿತಾ ಏವಂ ಹೇ ಗೌತಮ, ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗಾತ್ಮಕವಾಯುನಾ ಸ್ಥೂಲಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಗ್ರಥಿತಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಶಾರೀರೋ ವೇತಿ ।
ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ಸೇತುಶಬ್ದೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವೇ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ
ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವವಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಮುಖ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಕ್ರಮಸ್ಥಸಾಧಾರಣಾಯತನಸ್ಯ ಗೌಣಸೇತುತ್ವಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾನಾಮುತ್ಪತ್ತೌ ಸದೇವ ಮೂಲಮ್ , ಸ್ಥಿತಾವಾಯತನಮ್ , ಲಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿಸತ್ಪದೇನ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಯತನತ್ವಶ್ರುತೇರತ್ರಾಪಿ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವೇತಿ ।
'ಯಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯೌಃ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯಯೋಃ ಪುರುಷಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಾನ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಮ್ , ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರೇಣೋತ್ತರಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ।
ಉದಾಹೃತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ವಿಚಿತ್ರ ಆತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಮೋತಂ ತಮೇವೈಕಮಿತ್ಯೇವಕಾರೈಕಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ
ವಿಕಾರಾನೃತೇತಿ ।
ವಿಕಾರೇಽನೃತೇ ಕಲ್ಪಿತೇ ಅಭಿಸಂಧೋಽಭಿಮಾನೋ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನರ್ಥಭಾಕ್ತ್ವೇನ ನಿಂದಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಕೂಟಸ್ಥಸತ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಯಶ್ಚೋರಃ ಸ ಸ್ಥಾಣುರಿತಿವತ್ಯತ್ಸರ್ವಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸರ್ವೋದ್ದೇಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಧಾನಾದ್ಬಾಧನಾರ್ಥಮ್ , ನ ತು ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ನಾನಾರಸತ್ವಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಲವಣಪಿಂಡೋಽಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚ ರಸಾಂತರಶೂನ್ಯಃ ಸರ್ವೋ ಲವಣೈಕರಸೋ ಯಥಾ, ಏವಮರೇ ಮೈತ್ರೇಯಿ, ಚಿದೇಕರಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪಾರವತ್ತ್ವಸಾವಯವತ್ವಾದಿಕಂ ಮುಖ್ಯಸೇತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಿ ತಥಾಪಿ ಸೇತೋರ್ಜಲಾದಿಬಂಧನರೂಪಂ ಯದ್ವಿಧಾರಣಂ ತದೇವ ವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಸೇತುಪದಾರ್ಥೈಕದೇಶತ್ವಾದ್ಗುಣತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ನತು ಪದಾರ್ಥಬಹಿರ್ಭೂತಂ ಪಾರವತ್ತ್ವಾದಿಕಮಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತದ್ಗ್ರಹೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಮಾಹ
ನಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಶ್ರುತೌ ಪರೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿಧಾರಣಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ಷಿಞಿತಿ ।
ಸಿನೋತಿ ಬಧ್ನಾತೀತಿ ಸೇತುಪದಾರ್ಥೈಕದೇಶೋ ವಿಧಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಾಮೃತಪದಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಸೇತುರ್ವಿಧಾರಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅಸ್ಯೈವಾಮೃತತ್ವಂ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಧಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕಿಂತ್ವವ್ಯವಹಿತಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಫಲಿತಮಾಹ
ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇ ಸೇತೌ ಗೃಹೀತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ಮುಕ್ತೈರೂಪಸೃಪ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಯಾತ್ರೋಕ್ತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಮುಕ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನಂ ಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ
ದೇಹಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ಉಕ್ತಪಂಚಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಬಂಧನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ನದ್ಯೋ ಗಂಗಾದ್ಯಾ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ ಸಮುದ್ರಾತ್ಮನಾ ತಿಷ್ಠಂತಿ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿದಪಿ ಸಂಸಾರಂ ವಿಹಾಯ ಪರಾತ್ಕಾರಣಾದವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪರಂ ಪೂರ್ಣಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾನಂದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಇದಂ ಪ್ರಧಾನಾದೇಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ
ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ, ಹೃದೀತಿ ಪದೇನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಕಾಮಾನಾಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಯದಾ ಕಾಮನಿವೃತ್ತಿರಥ ತದಾಮೃತೋ ಭವತಿ, ಮರಣಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ನ ಕೇವಲಮನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂತ್ವತ್ರ ದೇಹೇ ತಿಷ್ಠನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಶ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಧೀರೋ ವಿವೇಕೀ ತಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ವಿಶುದ್ದಂ ಲಕ್ಷ್ಯಪದಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಿನೋ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಕರ್ಮಕಾಂಡಾದೇರ್ವೈಮುಖ್ಯಮಾಹ
ನೇತಿ ।
ಬಹೂನಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅಲ್ಪಾನ್ವೇದಾಂತಶಬ್ದಾನಂಗೀಕರೋತಿ । 'ಅಷ್ಟೌ ಸ್ಥಾನಾನಿ ವರ್ಣಾನಾಮುರಃ ಕಂಠಃ ಶಿರಸ್ಥತಾ । ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಂ ಚ ದಂತಾಶ್ಚ ನಾಸಿಕೋಷ್ಠೌ ಚ ತಾಲು ಚ' ॥ ಇತ್ಯೇತಾನಿ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಶೋಷಣಮಾತ್ರಮನಾತ್ಮಶಬ್ದೋಚ್ಚಾರಣಫಲಂ ತದ್ಧ್ಯಾನಾನ್ಮನಸೋ ಗ್ಲಾನಿಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ವೈಶೇಷಿಕ ಇತಿ ।
ಅಸಾಧಾರಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಚ್ಛಬ್ದಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತ ಏವಾತಚ್ಛಬ್ದಾದೇವ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರಃ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸ್ಥನಞೋಽನುಷಂಗಾರ್ಥಃ । ಸರ್ವಜ್ಞಪದಸಮಾನಾಧಿಕರಣಮಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ನ ಜೀವವಾಚೀತ್ಯತಚ್ಛಬ್ದಸ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು 'ನಾನುಮಾನಪ್ರಾಣಭೃತಾವತಚ್ಛಬ್ದಾತ್' ಇತ್ಯೇಕಮೇವ ಸೂತ್ರಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ನ ಕೃತಮುಭಯನಿರಾಸಹೇತೋರೇಕತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಯೋಗಃ ಸೂತ್ರಮ್ । ಉತ್ತರಸೂತ್ರಸ್ಥಹೇತೂನಾಂ ಜೀವಮಾತ್ರನಿರಾಸೇನಾನ್ವಯೇಽಪಿ ಸುಬೋಧಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚೇತಿ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ತಾನೇವ ಹೇತೂನಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಕುತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವಾತ್ರ ಜ್ಞೇಯಃ ತಥಾಪಿ ಜೀವತ್ವಾಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾತುರ್ಜ್ಞೇಯಾದ್ಭೇದಾನ್ನ ಜ್ಞೇಯರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಚ ಜೀವತ್ವಲಿಂಗವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಜೀವಸ್ಯ ದ್ಯುಭ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತೇ ನ ಶುದ್ಧರೂಪೇಣೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೫ ॥ ॥ ೬ ॥
ನನು ಸ್ಥಿತ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯಾದನಾಜೀವಸ್ಯ 'ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ' ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಾವಪಿ ಈಶ್ವರ ಆಯತನವಾಕ್ಯೇನ ಕಿಮರ್ಥಂ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಿ ಚೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೇಶ್ವರಃ ಶುದ್ಧಚಿನ್ಮಾತ್ರೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಃ, ತಸ್ಯಾತ್ರಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಕಸ್ಮಾನ್ಮಧ್ಯೇ ವಚನಾಸಂಭವಾದಾದ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ಗ್ರಹಣಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ ।
ತಮಜ್ಞಾತ್ವಾ ಶಂಕತೇ
ನನು ತವಾಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮಕಸ್ಮಾದಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾನುವಾದಸಂಭವ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ
ನೇತಿ ।
ನನು 'ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ' ಇತ್ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋರುಕ್ತೇಃ ಕಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಗುಹಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಮೀಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರನುವಾದೇನೈಕ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರ ಜೀವೇಶೌ ನಾನುವಾದ್ಯೌ, ಪೈಂಗಿವ್ಯಾಖ್ಯಾವಿರೋಧಾದತಃ ಸೂತ್ರಾಸಂಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಾಪೀತಿ ।
ತದಾಪಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಸಂಗತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದನವಾಕ್ಯೇನ ಬುದ್ಧಿಮನೂದ್ಯ ಸ್ಥಿತಿವಾಕ್ಯೇನ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಶುದ್ಧಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯೋಕ್ತೇರ್ದ್ಯುಭ್ವಾದಿವಾಕ್ಯೇ ತದೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ನ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತೋ ಜೀವ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸಂಗತಿಮಾಹ
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನ್ವತ್ರಾನುಪಹಿತೋ ಜೀವ ಉಕ್ತೋ ನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಶಂಕತೇ
ತದೇತದಿತಿ ।
ದ್ಯುಭ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ
ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಸೇತುಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಭೂತಯೋನೇಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಂಡಕೋಪನಿಷದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೭ ॥
ಭೂಮಾ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಇದಮಿತಿ ।
ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತಿ ಭೂಮೈವ ಸುಖಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನಿರತಿಶಯಸುಖಾರ್ಥಿನಾ ಭೂಮೈವ ವಿಚಾರ್ಯ ಇತಿ ನಾರದಂ ಪ್ರತಿ ಸನತ್ಕುಮಾರೇಣೋಕ್ತೇ ಸತಿ ನಾರದೋ ಬ್ರೂತೇ
ಭೂಮಾನಮಿತಿ ।
ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಾಹ
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಭೂಮಲಕ್ಷಣಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಲಕ್ಷಣೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ಅಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಂಶಯಬೀಜಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಹೋರ್ಭಾವ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹೇ 'ಪೃಥ್ವಾದಿಭ್ಯ ಇಮನಿಚ್' ಇತೀಮನ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಕೃತೇ 'ಬಹೋರ್ಲೋಪೋ ಭೂ ಚ ಬಹೋಃ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಬಹೋಃ ಪರಸ್ಯೇಮನಿಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾದೇರಿಕಾರಸ್ಯ ಲೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಬಹೋಃ ಸ್ಥಾನೇ ಭೂರಿತ್ಯಾದೇಶಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇರ್ಭೂಮನ್ನಿತಿ ಶಬ್ದೋ ನಿಷ್ಪನ್ನಃ । ತಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥಕೇಮನ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಾದ್ಬಹುತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ಕಿಂಧರ್ಮಿಕಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಂನಿಹಿತಪ್ರಕರಣಸ್ಥಃ ಪ್ರಾಣೋ ಧರ್ಮೋ ಭಾತಿ । ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಥ ಆತ್ಮಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಪೇಕ್ಷೋ ಧರ್ಮಿತ್ವೇನ ಭಾತೀತಿ ಸಂನಿಹಿತವ್ಯವಹಿತಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ , 'ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್' ಇತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯತಿ
ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ ।
ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರಭೇದಾತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಚ ಫಲಂ ಕ್ರಮೇಣ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರಾಧ್ಯಾಯೇ ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಭೇದಾದರ್ಥಭೇದೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಭೂಮಾ ತು ಪ್ರಾಣಾತ್ಪರಂ ಭೂಯಃಪ್ರಶ್ನಂ ವಿನೈವೋಕ್ತಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಣಾದಭಿನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯ ಇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನು 'ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ' ಇತಿ ತುಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾನ್ನ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತ್ಯತ ಆಹ
ಪ್ರಾಣಮೇವೇತಿ ।
ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತಾನುಪಾಸ್ಯಾನತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ವದತೀತ್ಯತಿವಾದಿ ಪ್ರಾಣವಿದ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಅತಿವಾದ್ಯಸೀತಿ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರಶ್ನೇ ಕೃತೇ ಅಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ನಾಹಮತಿವಾದೀತ್ಯಪಹ್ನವಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣವಿದಮೇಷ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಸತ್ಯವಚನಧ್ಯಾನಮನನಶ್ರದ್ಧಾದಿಧರ್ಮಪರಂಪರಾಂ ವಿಧಾಯ ಭೂಮೋಪದೇಶಾನ್ನ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಃ । ತುಶಬ್ದೋ ನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸಕಸ್ಯಾತಿವಾದಿತ್ವನಿರಾಸಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣವಚನಂ ಸುಖತ್ವಮಮೃತತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಯೋಜಯತಿ
ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಗ್ರಸ್ತೇಷು ಪ್ರಾಣೇ ಲೀನೇಷು ನ ಶೃಣೋತಿ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷ ಇತಿ ಶೇಷಃ । 'ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋ ಹ ವಾ ಏಷೋಽಪಾನೋ ವ್ಯಾನೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನ ಆಹವನೀಯಃ ಪ್ರಾಣಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಣಾ ಅಗ್ನಯ ಇಹ ಪುರೇ ಶರೀರೇ ಜಾಗ್ರತಿ ಸವ್ಯಾಪಾರಾ ಏವ ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವೋ ಜೀವಃ । ಅಥ ತದಾ ಸ್ವಪ್ನಾದರ್ಶನಕಾಲೇ ಸುಖಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸುಖತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಆತ್ಮಪದೇನೋಪಕ್ರಮವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ
ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಮಿತಿ ಚ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರಾಣಂ ಸ್ವೀಕರೋತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ ಆತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಣೇಪಿ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೂಮರೂಪತ್ವಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ
ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ।
ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಪುನರಾದ್ರವತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ।
ತತ್ಪದಂ ಸುಷುಪ್ತಿವಾಚಕಮಿತ್ಯಾಹ
ಬೃಹದಿತಿ ।
ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭಿನ್ನೋಽತ್ರಾಧ್ಯಾಯೇ, ತಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ನಾಮಾದೇರೂರ್ಧ್ವಮುಪದಿಷ್ಟವಾಗಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷಹೇತೂಚ್ಛೇದಂ ಬಾಧಕಮಾಹ
ಪ್ರಾಣ ಏವ ಚೇದಿತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದಿಷ್ಟತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ , ನಾಮಾದಿಷ್ವದೃಷ್ಟಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿಹೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಪ್ರಾಣವಿತ್ಪರಾಮರ್ಶಕ ಏಷಶಬ್ದೋ ನ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಯಚ್ಛಬ್ದಪರತಂತ್ರತ್ವೇನ ಸತ್ಯವಾದಿವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಹೇತುಸಿದ್ವಿರಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಂ ವಿಶೇಷಃ, ತದ್ವತೋ ಯ ಏಷ ಇತ್ಯುಕ್ತೇರ್ನ ಪೂರ್ವಾನುಕರ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯ ಏಷ ಪ್ರಾಣವಿದತಿವದತೀತ್ಯನೂದ್ಯ ಸ ಸತ್ಯಂ ವದೇದಿತಿ ವಿಧಾನಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ಯಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಬಾಧಿತೇ ರೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕಃ, ತದನ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯವಚನೇ ತ್ವಬಾಧಿತಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾಲ್ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಇತಿ ನಾತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯವಚನವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸತ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾತಿವದತೀತಿ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕರಣಕಮತಿವಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಾಧೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ಯವಾಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸತ್ಯೇನೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತುಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಬಾಧ್ಯಮಾಹ
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾದ್ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ
ಸತ್ಯಂ ತ್ವೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಬಲಾದೇತತ್ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಭಿನ್ನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮತಿವಾದಿತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧೋಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಲಿಂಗತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಯತ್ತು ಪ್ರಶ್ನಂ ವಿನೋಕ್ತತ್ವಲಿಂಗಾದ್ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ, ತನ್ನ, ತಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಭೇದಾದರ್ಥಭೇದ ಇತಿ ನ ನಿಯಮಃ, ಏಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯಾ ಬಹುಶಃ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಶ್ನಂ ವಿನೋಕ್ತಚಾತುರ್ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೈಕವೇದಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಯಥಾ ಚತುರ್ವೇದತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾಸಂಬಂಧಾದರ್ಥಭೇದಃ, ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ತತ್ರೇತ್ಯದಿನಾ ।
ಸತ್ಯಪದೇನ ಪ್ರಾಣೋಕ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ತತ್ರ ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮ್ । ಆದಿಪದಾನ್ಮನನಶ್ರದ್ಧಾಶ್ರವಣಮನಃಶುದ್ಧಿನಿಷ್ಟಾತದ್ಧೇತುಕರ್ಮಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಇಮಾನ್ಯಪಿ ಶ್ರವಣಾದೀನಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಾನಿ । ಏವಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂಮಪದೋಕ್ತಬಹುತ್ವಧರ್ಮೀತ್ಯಾಹ
ತತ್ರ ಯದಿತಿ ।
ಕಿಂಚ 'ಸಂನಿಹಿತಾದಪಿ ವ್ಯವಹಿತಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಬಲೀಯಃ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಂನಿಹಿತಂ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಣಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಥ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ಭೂಮವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷ ಇಹ ಭೂಮಾ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶೋಕಸ್ಯ ಪಾರಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತಮಸಃ ಪಾರಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಶೋಕಸ್ಯ ಮೂಲೋಚ್ಛೇದಂ ವಿನಾ ತರಣಾಯೋಗಾಚ್ಚ, ಶೋಕಪದೇನ ಮೂಲತಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತನ್ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಗಮ್ಯತ್ವಲಿಂಗಾದಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ
ನ ಚಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾತ್ಮಾಯತ್ತತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವದತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನ್ವಿದಂ ಚರಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಸ್ತು, ತತಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೋ ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಪ್ರಕರಣಾಂತ ಇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಭೂಮಾನುಕರ್ಷಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ
ನೇತಿ ॥ ೮ ॥
ಭೂಮ್ನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ
ಧರ್ಮೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಂ ಸುಖತ್ವಮಮೃತತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣೇಷು ಯೋಜ್ಯಮಿತಿ ತದನೂದ್ಯ ವಿಘಟಯತಿ
ಯೋಽಪ್ಯಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಾವಾತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಃ, ತದಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ತದಭಾವ ಇತ್ಯಸಂಗತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಿ 'ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ' ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ತತ್ರೈವಾತ್ಮನಃ ಸುಖತ್ವಮುಕ್ತಂ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ಯತಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಸುಖತ್ವಮಾಹ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಮಯೋ ನಾಶಾದಿದೋಷಃ ತತ್ಸಹಿತಂ ಸಾಮಯಮ್ । ಆರ್ತಂ ನಶ್ವರಮ್ । 'ಸ ಏವಾಧಸ್ತಾತ್ಸ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್' ಇತಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಮ್ , 'ಸ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್' ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಶ್ರುತಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಮಾಧ್ಯಾಯೋ ನಿರ್ಗುಣೇ ಸಮನ್ವಿತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೯ ॥
ಅಕ್ಷರಮಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ । ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಂ ಪಠತಿ
ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಭೂತಂ ಭವಚ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ಕಸ್ಮಿನ್ನೋತಮಿತಿ ಗಾರ್ಗ್ಯಾ ಪೃಷ್ಟೇನ ಮುನಿನಾ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನಾವ್ಯಾಕೃತಾಕಾಶಃ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಾಶ್ರಯ ಉಕ್ತಃ । ಆಕಾಶಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನೋತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನೇ ಸ ಮುನಿರುವಾಚ, ತದವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಧಿಕರಣಮೇತದಕ್ಷರಮಸ್ಥೂಲಾದಿರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಭಯತ್ರಾಕ್ಷರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಯಥಾ ಸತ್ಯಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ರೂಢ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾಕ್ಷರಶಬ್ದೋ ವರ್ಣೇ ರೂಢ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ತತ್ರ ಓಂಕಾರೋಪಾಸ್ತಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಧೀರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನನು ನ ಕ್ಷರತೀತ್ಯಚಲತ್ವಾನಾಶಿತ್ವಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಕ್ಷರಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಕ್ರಮಸ್ಯೇತಿ ।
'ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತಿ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಸ್ಯ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಿದಂ ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಓಂಕಾರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಮಾಕಾಶಾಂತಜಗದಾಧಾರತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಾನ್ನ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥತಾ, ಅತಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಬಲಾದ್ರೂಢಿಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಯೋಗವೃತ್ತಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ವಾಂತಯತಿ
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೧೦ ॥
ಆಕಾಶಂ ಭೂತಂ ಕೃತ್ವಾ ಶಂಕತೇ
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಚೇತನಕರ್ತೃಕಶಿಕ್ಷಾಯಾ ಅತ್ರ ಶ್ರುತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಭೂತತ್ವನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂತಃಪಾತಿನಃ ಶ್ರುತಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದವ್ಯಾಕೃತಮಜ್ಞಾನಮೇವಾಕಾಶಃ ಪ್ರಧಾನಶಬ್ದಿತ ಇತಿ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚಾಕ್ಷರಂ ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧೃತೌ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಧೃತೌ ॥ ೧೧ ॥
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ
ಕಿಮಿದಮಿತಿ ।
ಘಟತ್ವಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಏತದಿತಿ ।
ಅಂಬರಾಂತಸ್ಯಾಧಾರಮಕ್ಷರಂ ಶ್ರುತಿರಚೇತನತ್ವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವನಿರಾಸಪರತ್ವೇನಾಪಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ
ತಥೇತಿ ।
ಅನ್ಯಭಾವೋ ಭೇದಸ್ತನ್ನಿಷೇಧಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಶೋಧಿತೋ ಜೀವ ಏವಾಕ್ಷರಂ ನ ಪರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ನಹೀತಿ ।
ಶೋಧಿತೇ ಜೀವತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಗಾರ್ಗಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ನಿರ್ಗುಣಾಕ್ಷರೇ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ । ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಮುದಾಹರತಿ
ಏತದಿತಿ ।
ಪಿಪ್ಪಲಾದೋ ಗುರುಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇನ ಪೃಷ್ಟೋ ಬ್ರೂತೇ, ಹೇ ಸತ್ಯಕಾಮ, ಪರಂ ನಿರ್ಗುಣಮಪರಂ ಸಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈತದೇವ ಯೋಽಯಮೋಂಕಾರಃ । ಸ ಹಿ ಪ್ರತಿಮೇವ ವಿಷ್ಣೋಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಣವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ವಾನೇತೇನೈವ ಓಂಕಾರಧ್ಯಾನೇನಾಯತನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇನ ಯಥಾಧ್ಯಾನಂ ಪರಮಪರಂ ವಾನ್ವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಏಕಮಾತ್ರದ್ವಿಮಾತ್ರೋಂಕಾರಯೋರ್ಧ್ಯಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರವೀತಿ
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯಾ, ಬ್ರಹ್ಮೋಂಕಾರಯೋರಭೇದೋಪಕ್ರಮಾತ್ । ಯೋ ಹ್ಯಕಾರಾದಿಮಾತ್ರಾತ್ರಯೇ ಏಕಸ್ಯಾ ಮಾತ್ರಾಯಾ ಅಕಾರಸ್ಯ ಋಷ್ಯಾದಿಕಂ ಜಾಗ್ರದಾದಿವಿಭೂತಿಂ ಚ ಜಾನಾತಿ ತೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾತಾ ಏಕಾ ಮಾತ್ರಾ ಯಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸ ಏಕಮಾತ್ರಃ । ಏವಂ ಮಾತ್ರಾದ್ವಯಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಭೂತಿಜ್ಞಾನೇ ದ್ವಿಮಾತ್ರಸ್ತಥಾ ತ್ರಿಮಾತ್ರಃ । ತಮೋಂಕಾರಂ ಪುರುಷಂ ಯೋಽಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಸ ಓಂಕಾರವಿಭೂತಿತ್ವೇನ ಧ್ಯಾತೈಃ ಸಾಮಭಿಃ ಸೂರ್ಯದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತ್ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಶಯಂ ತದ್ಬೀಜಂ ಚಾಹ
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ತ್ರಿಮಾತ್ರವಾಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನೋಕ್ತೇ ಓಂಕಾರೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿಃ ।
ಯದ್ವಾ ಪೂರ್ವತ್ರ ವರ್ಣೇ ರೂಢಸ್ಯಾಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ, ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಲಿಂಗಾತ್ಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ತತ್ರಾಪರಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋರೂಪಾಸ್ತಿರೂಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ । ಸ ಉಪಾಸಕಃ । ಸೂರ್ಯೇ ಸಂಪನ್ನಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ।
ನನು ವಸುದಾನ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ಧ್ಯಾನಾದ್ವಿಂದತೇ ವಸ್ವಿತ್ಯಲ್ಪಮಪಿ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಅತ್ರ ಪರವಿತ್ಪರಮಪರವಿದಪರಮನ್ವೇತೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ಪರವಿದೋಽಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರಯುಕ್ತಾ, ಉಪಕ್ರಮವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವೋಕ್ತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪರಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದತ್ರೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವೇನ ಸೂರ್ಯದ್ವಾರಾ ಗತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಕ್ರಮಾನುಗೃಹೀತಾದಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮಿತಿ ಪರಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪಿಂಡಃ ಸ್ಥೂಲೋ ವಿರಾಟ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪರತ್ವಮಿತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ಸಶಬ್ದ ಈಶ್ವರಪರ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞತತ್ವೇನ ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಪರಮೇವೇತಿ ।
ಸ ಉಪಾಸಕ ಏತಸ್ಮಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೀಕ್ಷಣವಿಷಯೋಽಪ್ಯಪರೋಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ
ತತ್ರಾಭಿಧ್ಯಾಯತೇರಿತಿ ।
ನನ್ವೀಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಮಾತ್ವಾದ್ವಿಷಯಸತ್ಯತಾಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಭವತು ಸತ್ಯಃ ಪರ ಈಕ್ಷಣೀಯಃ । ಧ್ಯಾತವ್ಯಸ್ತ್ವಸತ್ಯೋಽಪರಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸ ಏವಾಯಮಿತಿ ಸೌತ್ರಃ ಸಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಅತ್ರೈವಂ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ಓಂಕಾರೇ ಯೋ ಧ್ಯೇಯಃ ಸ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ, ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಈಕ್ಷಣೀಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ಅತ್ರ ಚ ಶ್ರುತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸ ಏವಾಯಮಿತಿ ।
ನನು ಶಬ್ದಭೇದಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಾತ್ಪರ ಇತಿ ಶಬ್ದಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮುಕ್ತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅವಿರೋಧಮಾಹ
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನನು 'ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್' ಇತ್ಯೇತತ್ಪದೇನೋಪಕ್ರಾಂತಧ್ಯಾತವ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾದೀಕ್ಷಣೀಯಃ ಪರಾತ್ಮಾ ಧ್ಯೇಯಾದನ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ತತ್ಫಲೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಲೋಕೇ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾದ್ಧ್ಯೇಯ ಏವೇಕ್ಷಣೀಯಃ । ಏವಂ ಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
''ಸ ಸಾಮಭಿರೂನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್” 'ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್' ಇತ್ಯೇತತ್ಪದೇನ ಸಂನಿಹಿತತರೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ವಾಮೀ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಕಸ್ತರ್ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಮೂರ್ತೌ ಘನಃ' ಇತಿ ಸೂತ್ರಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯೋ ಲವಣಪಿಂಡಃ । ಖಿಲ್ಯವದಲ್ಪೋ ಭಾವಃ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಖಿಲ್ಯಭಾವಃ ।
ಏತತ್ಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ವಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಜೀವಘನಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಲಕ್ಷಣಾಂ ದರ್ಶಯತಿ
ಜೀವಾನಾಂ ಹೀತಿ ।
ವ್ಯಷ್ಟಿಕರಣಾಭಿಮಾನಿನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಘನಃ ಸಂಘಾತೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಕರಣಾಭಿಮಾನಿನಿ ಸ ಜೀವಘನಃ ತತ್ಸ್ವಾಮಿಕತ್ವಾತ್ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಲೋಕೋ ಲಕ್ಷ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಃ ಸರ್ವಲೋಕಾತೀತಃ ಶುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸ ಏವ ಧ್ಯೇಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಪರಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ನಾಪರಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸ ಏವಂ ಮುಖ್ಯಃ ಪರಃ ನ ತು ಪಿಂಡಾತ್ಪರಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪರಶಬ್ದೇನೋಪಕ್ರಮೇ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಧ್ಯಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚೇತಿ ।
ಪಾಪನಿವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ
ಯಥೇತಿ ।
ಪಾದೋದರಃ ಸರ್ಪಃ ।
ಓಂಕಾರೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಯಾ ಸೂರ್ಯದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತ್ವಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮೇಕ್ಷಿತ್ವಾ ತದೇವ ಶಾಂತಮಭಯಂ ಪರಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏವಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಸಮರ್ಥನಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತಪರಪುರುಷಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಲಿಂಗಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಣವಧ್ಯೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಅಥೇತಿ ।
ಭೂಮವಿದ್ಯಾನಂತರಂ ದಹರವಿದ್ಯಾಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಶರೀರಮ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಯತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದಹರಮಲ್ಪಂ ಹೃತ್ಪದ್ಮಂ ತಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯೇ ಯದಂತರಾಕಾಶಶಬ್ದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಚಾರ್ಯ ಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರಾಕಾಶೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ, ತದಂತಃಸ್ಥಂ ವೇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಸಂಶಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಾಕಾಶಸ್ತದಾ ಸಂಶಯದ್ವಯಮ್ । ತತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಾದೇಕಂ ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾತ್ಸಂಶಯಾಂತರಮಾಹ
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಶಬ್ದೇ । ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾ ಪುರಮಿತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಸಂಶಯೇ ಸತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥೇಹಾಪ್ಯಾಕಾಶಪದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢತ್ವಾದ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ಧ್ಯೇಯ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ತತ್ರಾಕಾಶೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಹರವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಗುಣೇ ನಿರ್ಗುಣೇ ಚ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಂಗತಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೂತಾಕಾಶಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ಗುಣಧೀರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ನಚ 'ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್' ಇತ್ಯನೇನಾಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತತಾ ಶಂಕನೀಯಾ । ಅತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ 'ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್' ಇತ್ಯಾಕಾಶಾಂತಃ ಸ್ಥಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾನ್ವಯೇನ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸ್ಪಷ್ಟಲಿಂಗಾಭಾವಾತ್ ।
ನನು ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ಕಥಮ್ , ಏಕಸ್ಯೋಪಮಾನತ್ವಮುಪಮೇಯತ್ವಂ ಚ ಕಥಮ್ , 'ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ । ಉಭಾವಗ್ನಿಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರುತಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಿಹರತಿ
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಲ್ಪತ್ವಮ್ , ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ , ಸ್ವತ ಏಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು 'ಏಷ ಆತ್ಮಾ' ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಭೂತೇ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರೂಚೇರಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಭಕ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಗುಣಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೃಹ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ತು ಪುರಸ್ವಾಮೀಜೀವಃ, ಹೃದಯಸ್ಥಾಕಾಶಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪುರಸ್ವಾಮಿನ ಏವ ತದಂತಃಸ್ಥತ್ವಸಂಭವಾನ್ನಾನ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಪಿನೋಽಂತಃಸ್ಥತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಮನ ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಪದೇನ ದಹರಮನುಕೃಷ್ಯೋಕ್ತೋಪಮಾದಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಕಾಶಪದಾರ್ಥತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತರ್ಹಿ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರೋಽಸ್ತು ತಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಸ್ಥಂ ಕಿಂಚಿದ್ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ
ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ಪರಮಂತಃಸ್ಥಂ ವಸ್ತು, ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾಧಾರತ್ವೇನ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದೇನೋಪಾದಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಅನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾದ್ದಹರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ 'ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್' ಇತ್ಯನೇನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾತ್ರ ನಿರಸನೀಯಾ । ಅನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಾದೇಃ ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣಾದ್ದರಹಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಿಂಗೋಪೇತಾತ್ಮಕಶ್ರುತ್ಯಾ ಕೇವಲಾಕಾಶಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಮಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಯದಿ ಬ್ರೂಯುಃ, ಹೃದಯಮೇವ ತಾವದಲ್ಪಂ ತತ್ರತ್ಯಾಕಾಶೋಽಲ್ಪತರಃ ಕಿಂ ತದತ್ರಾಲ್ಪೇ ವಿದ್ಯತೇ ಯದ್ವಿಚಾರ್ಯ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ, ತದಾ ಸ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬ್ರೂಯಾದಾಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತಾನಿವೃತ್ತಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿವರ್ತಯತಿ । ಆಚಾರ್ಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ರೂಢ್ಯಾ ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಭಾನಾತ್ಕಥಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ನನು 'ರಾಮರಾವಣಯೋರ್ಯುದ್ಧಂ ರಾಮರಾವಣಯೋರಿವ' ಇತ್ಯಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಮಾ ದೃಷ್ಟೇತಿಚೇತ್ , ನ ಅಭೇದೇ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯಾನನ್ವಯೇನ ಯುದ್ಧಸ್ಯ ನಿರೂಪಮತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದಯಮನನ್ವಯಾಲಂಕಾರ ಇತಿ ಕಾವ್ಯವಿದಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಸೀತಾಶ್ಲಿಷ್ಟ ಇವಾಭಾತಿ ಕೋದಂಡಪ್ರಭಯಾ ಯುತಃ' ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಭಾಯೋಗಸೀತಾಶ್ಲೇಷರೂಪವಿಶೇಷಣಭೇದಾದ್ಭೇದಾಶ್ರಯಣಮೇಕಸ್ಯೈವ ಶ್ರೀರಾಮಸ್ಯೋಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಗತ್ಯಾ ಕೃತಮಿತ್ಯನುದಾಹರಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನೈವಮತ್ರಾಶ್ರಯಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವೇನ ಗತಿಸದ್ಭಾವಾತ್ ।
ಕಿಂಚ ಹಾರ್ದಾಕಾಶಸ್ಯಾಂತರತ್ವಾತ್ಯಾಗೇ ಅಲ್ಪತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪಕಬಾಹ್ಯಾಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಆಂತರತ್ವತ್ಯಾಗೇ ತು ಅತ್ಯಂತಾಭೇದಾನ್ನ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಹಾರ್ದಾಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವನಿವೃತ್ತೌ ತಾವತ್ತ್ವೇ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಉಭಯೇತಿ ।
ಅತೋಽಲ್ಪಾವನಿವೃತ್ತಾವೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಾಕಾಶೋಪಮಿತತ್ವಾದ್ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಭೂತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗೇಭ್ಯಶ್ಚ ತಥೇತ್ಯಾಹ
ನಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಗತಾ ಜಿಘತ್ಸಾ ಜಗ್ಧುಮಿಚ್ಛಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ವಿಜಿಘತ್ಸಃ । ಬುಭುಕ್ಷಾಶೂನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷಚರಮಶ್ರುತಷಷ್ಠೀವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಸಂಬಂಧೋ ನೇಯಃ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಮಿತಿ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ 'ನಿರಪೇಕ್ಷೇಣ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಬಾಧ್ಯಮ್' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ತದುಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನತ್ವರೂಪೇ ಸಂಬಂಧೇ ಮಾನಮಾಹ
ಸ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ಷು ಶರೀರೇಷು, ಪುರಿ ಹೃದಯೇ ಶಯ ಇತಿ ಪುರುಷ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವೇಽಪ್ಯನ್ನಾದಿನಾ ಶರೀರವೃದ್ಧಿಹೇತೌ ಮುಖ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಬೃಂಹಯತಿ ದೇಹಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಃ ತತ್ಸ್ವಾಮಿಕೇ ಪುರೇ ಹೃದಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವೇಶ್ಮ ಭವತು, ರಾಜಪುರೇ ಮೈತ್ರಸದ್ಭಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಂತಫಲಲಿಂಗಾದಪಿ ದಹರಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಅಥ ಕರ್ಮಫಲಾದ್ವೌರಾಗ್ಯಾನಂತರಮಿಹ ಜೀವದಶಾಯಾಮಾತ್ಮಾನಂ ದಹರಂ ತದಾಶ್ರಿತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣಾನಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನುವಿದ್ಯ ಧ್ಯಾನೇನಾನುಭೂಯ ಯೇ ಪರಲೋಕಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಲೋಕೇಷ್ವನಂತಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಸಂಚಲನಾದಿಕಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಹರೇ ಉಕ್ತಲಿಂಗಾನ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾನಿ ತೇಷಾಂ ತದಂತಃಸ್ಥಗುಣತ್ವಾದಿಯುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ತರತ್ರಾಕಾಶಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಂ ತಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಾದಿಕಮಿತ್ಯತ್ರಾನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಏತತ್ ಆಕಾಶಸ್ವರೂಪಮ್ । ಆಕ್ಷೇಪಬೀಜಮಾಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಮುಪಮಯಾ ನಿರಸ್ಯಾಂತಃಸ್ಥವಸ್ತೂಕ್ತೇಸ್ತದಂತಃಸ್ಥಮೇವ ಧ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಜಗದೇವ ಧ್ಯೇಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ನೈತದೇವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷಃ, ತತ್ರಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಂ ದಹರಾಕಾಶಮಾಕೃಷ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾನುಕ್ತ್ವಾ ಗುಣೈಃ ಸಹ ತಸ್ಯೈವ ಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಬ್ರೂತೇ ತದ್ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತಸ್ಮಿನ್ ಯದಂತಃ'ಇತಿ ತತ್ಪದೇನ ವ್ಯವಹಿತಮಪಿ ಹೃದಯಂ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಯದಂತಸ್ತದುಭಯಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾಂ ಸೂಚಯತಿ
ಸಹಾಂತಃಸ್ಥೈರಿತಿ ॥ ೧೪ ॥
ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ
ಗತೀತಿ ।
ಪ್ರಜಾ ಜೀವಾ ಏತಂ ಹೃದಯಸ್ಥಂ ದಹರಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಲೋಕಮಹರಹಃ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಸ್ವಾಪೇ ಗಚ್ಛಂತ್ಯಸ್ತದಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಾ ಅಪ್ಯನೃತಾಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಾಸ್ತಂ ನ ಜಾನಂತಿ ಅತಃ ಪುನರುತ್ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇತತ್ಪದಪರಾಮೃಷ್ಟದಹರಸ್ಯ ಸ್ವಾಪೇ ಜೀವಗಮ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಶಂಕ್ಯ 'ತಥಾ ಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್' ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಲೋಕೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಲೋಕೇಽಪೀತಿ ।
ಗತಿಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತಥೇತಿ ।
ಜೀವಭೂತಾಕಾಶಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ
ಗಮಯೇದಿತಿ ।
ಷಷ್ಠೇ ಚಿಂತಿತಮ್ ಸ್ಥಪತಿರ್ನಿಷಾದಃ, ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ರೌದ್ರೀಮಿಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯ 'ಏತಯಾ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಂ ಯಾಜಯೇತ್' ಇತ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ । ತತ್ರ ನಿಷಾದಾನಾಂ ಸ್ಥಪತಿಃ ಸ್ವಾಮೀತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇನ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ತು ನಿಷಾದಶ್ಚಾಸೌ ಸ್ಥಪತಿರಿತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯೇಣ ನಿಷಾದೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ನಿಷಾದ ಏವ ಸ್ಥಪತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನಿಷಾದಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷಾದೇ ಶಕ್ತತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯಾಶ್ರುತಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಸಂಬಂಧಲಕ್ಷಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ಶ್ರುತದ್ವಿತೀಯಾವಿಭಕ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಪದಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಲಾಘವಾತ್ , ಅತೋ ನಿಷಾದಸ್ಯೇಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ । ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೇ ಕರ್ಮಧಾರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಧಾರಯೇ ಲಿಂಗಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ॥ ೧೫ ॥
ಸರ್ವಜಗದ್ಧಾರಣಲಿಂಗಾಚ್ಚ ದಹರಃ ಪರ ಇತ್ಯಾಹ
ಧೃತೇರಿತಿ ।
ನನ್ವಥಶಬ್ದಾದ್ದಹರಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಶ್ರುತಾ ಧೃತಿರ್ನ ದಹರಲಿಂಗಮಿತಿ ಶಂಕತೇ
ಕಥಮಿತಿ ।
'ಯ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಾದಥಶಬ್ದೋ ದಹರಸ್ಯ ಧೃತಿಗುಣವಿಧಿಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ
ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತೌ ವಿಧೃತಿಶಬ್ದಃ ಕರ್ತೃವಾಚಿತ್ವಾತ್ ಕ್ತಿಜಂತಃ । ಸೂತ್ರೇ ತು ಮಹಿಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ಧೃತಿಶಬ್ದಃ ಕ್ತಿನ್ನಂತೋ ವಿಧಾರಣಂ ಬ್ರೂತೇ, 'ಸ್ತ್ರಿಯಾಂ ಕ್ತಿನ್' ಇತಿ ಭಾವೇ ಕ್ತಿನೋ ವಿಧಾನಾದಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಸೇತುರಸಂಕರಹೇತುಃ, ವಿಧೃತಿಸ್ತು ಸ್ಥಿತಿಹೇತುರಿತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಹ
ಯಥೋದಕೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ
ಏವಮಿಹೇತಿ ।
ಧೃತೇಶ್ಚ ದಹರಃ ಪರಃ ಅಸ್ಯ ಧೃತಿರೂಪಸ್ಯ ನಿಯಮನಸ್ಯ ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಮಿನ್ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಧೃತೇಶ್ಚೇತಿ ಚಕಾರಾತ್ಸೇತುಪದೋಕ್ತನಿಯಾಮಕತ್ವಲಿಂಗಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ನಿಯಮನೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೋಪಲಬ್ಧಿಮಾಹ
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ಧೃತೌ ತಮಾಹ
ತಥೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಆ ಸಮಂತಾತ್ಕಾಶತೇ ದೀಪ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಗುಣತೋ ವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಯದಿ 'ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಬಲೇನ ದಹರಃ ಪರಸ್ತರ್ಹಿ ಜೀವೋಽಪೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ
ಇತರೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ದಹರೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯಂ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಜೀವೋಽಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಸಮ್ಯಗುತ್ಥಾಯ ಆತ್ಮಾನಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿಚ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ತದೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರೂಪಸಂಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಯಥಾ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸುಪ್ತ್ವಾ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದತ್ತೇ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತದ್ವತ್ ।
ಜ್ಯೋತಿಷೋಽನಾತ್ಮತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಏಷ ಇತಿ ।
'ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ರತ್ವಾಚರಿತ್ವಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ।
ಅವಸ್ಥಾವದುತ್ಥಾನಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ತದಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ತಸ್ಮಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ
ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಕ್ವಾಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಜೀವೇ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಾವಸ್ಥೋತ್ಥಾನಲಿಂಗಬಲಾತ್ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾಜ್ಜೀವೋ ದಹರಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ
ನೈತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಹರೇ ಶ್ರುತಧರ್ಮಾಣಾಮಸಂಭವಾನ್ನ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪುನರುಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ
ಅತಿರೇಕೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಧಿಕಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾ ತರ್ಹಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ
ಪಠಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಸ್ಥಾನಭೂತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥೋಽಯಂ ಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ॥ ೧೮ ॥
ಅಸಂಭವಾದಿತಿ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ
ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರನಿರಾಕೃತಾಯಾ ಜೀವಾಶಂಕಾಯಾಃ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಬಲಾತ್ಪುನಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ಜೀವಸ್ಯೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗ್ರಹಣೇನಾಸಂಭವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತತ್ರ ಜೀವೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಜೀವಶಬ್ದೋ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಮಾತ್ಮಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಯ ಜಾಗ್ರದಾದ್ಯವಸ್ಥಾತ್ರಯೋಪನ್ಯಾಸಾದವಸ್ಥಾಲಿಂಗೇನ ಜೀವನಿಶ್ಚಯಾತ್ತಸ್ಯೈವ ತೇ ಗುಣಾಃ ಸಂಭವಂತೀತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಬೂತೇ
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಕ್ಷಿಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವೈರಿಂದ್ರಿಯೈರ್ವಿಷಯದರ್ಶನರೂಪಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ
ದ್ರಷ್ಟಾರಮಿತಿ ।
ಮಹೀಯಮಾನಃ ವಾಸನಾಮಯೈರ್ವಿಷಯೈಃ ಪೂಜ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಪರ್ಯಾಯೇ, ತದ್ಯತ್ರೇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಪರ್ಯಾಯೇ ಚ ಜೀವಮೇವ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ತದೇತತ್ಸ್ವಪನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಸುಪ್ತಃ, ಸಮ್ಯಕಸ್ತೋ ನಿರಸ್ತಃ ಕರಣಗ್ರಾಮೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಸಮಸ್ತಃ, ಅತ ಏವೋಪಹೃತಕರಣತ್ವಾತ್ತತ್ಕೃತಕಾಲುಷ್ಯಹೀನಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ, ಸ್ವಪ್ನಂ ಪ್ರಪಂಚಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವೇನ ವಿಲಾಪಯತಿ ಅತೋಽಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವಾತ್ಮುಕ್ತಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏಷ ಸ್ವಚೈತನ್ಯೇನ ಕಾರಣಶರೀರಸಾಕ್ಷೀ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರದತ್ವಾದಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತೇಸ್ತಸ್ಯೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಮಾಹ
ನಾಹೇತಿ ।
ಅಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ ಖೇದಾರ್ಥೇ ।
ಖಿದ್ಯಮಾನೋ ಹೀಂದ್ರ ಉವಾಚ, ನ ಖಲು ಸುಪ್ತಃ ಪುಮಾನಯಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಯಂ ದೇವದತ್ತೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತಿ । ನೋ ಏವ ನೈವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾನಾತಿ ಕಿಂತು ವಿನಾಶಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವತಿ, ನಾಹಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ದೋಷಮುಪಲಭ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಸಸಾರ । ತಂ ದೋಷಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರಾಹ
ಏತಮಿತಿ ।
ಏತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಂ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ 'ಮಘವನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವಾ ಇದಂ ಶರೀರಮ್'ಇತಿ ನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಂ ಜೀವಮೇವ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಸಂಭವಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ತಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಶೋಧನೇನಾವಿರ್ಭೂತತ್ವಂ ಶೋಧಿತತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೋತ್ಥವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸೂತ್ರೇ ಪುಂಲಿಂಗೇನ ಜೀವೋಕ್ತಿಃ ಕಥಮ್ , ಜ್ಞಾನೇನ ಜೀವತ್ವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಭೂತಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವರೂಪಂ ಜೀವತ್ವಮಭೂದಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೋಽಪಿ ಜೀವನಾಮ್ನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞತುರೀಯಪರ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯಾತ್ಮಕಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ
ಏತದಿತಿ ।
ಜನ್ಮಾನಾಶವತ್ತ್ವಾತ್ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬವದ್ಬಿಂಬದೇಹೋ ನಾತ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಉದಶರಾವ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷ್ಯ ಯದಾತ್ಮನೋ ರೂಪಂ ನ ವಿಜಾನೀಥಸ್ತನ್ಮೇ ಬ್ರೂತಮಿತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೇತ್ಯಾಹ
ಉದಶರಾವೇತಿ ।
ಉದಕಪೂರ್ಣೇ ಶರಾವೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ಮಾನಂ ದೇಹಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ವಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಂ ಯತ್ತನ್ಮಹ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯ । ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರೈತದುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಸ್ಯೇತಿ ।
ಜೀವತ್ವರೂಪೇಣ ಜೀವಂ ನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ, ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್, ಕಿಂತು ತಮನೂದ್ಯ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀಭ್ಯೋಽವಸ್ಥಾಭ್ಯೋ ವಿವಿಚ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬೋಧಯತಿ, ಅತೋ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಂ ನ ಜೀವ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಶೋಧಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇನ ತದ್ಧರ್ಮೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿವೇಕಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಜೀವಲಿಂಗತ್ವಮ್ , 'ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿ ಲಿಂಗೋಪೇತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ಜೀವತ್ವಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತೋಃ ಕಥಮಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ
ತದೇವೇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವತ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾನ್ವಯಮಾಹ
ಯಾವದಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ
ಯದೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಜೀವತ್ವಮ್ , ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಪ್ರಭೋಧಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾವಿದ್ಯಕಂ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಂ ನಿಗಮಯತಿ
ತದೇವ ಚಾಸ್ಯೇತಿ ।
'ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಮನಃಸಂಗಿನೋ ಹಿ ಕ್ರಿಯಯಾ ಮಲನಾಶಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನ ತು ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಸಂಗಿನ ಇತ್ಯಾಹ
ಸುವರ್ಣೇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ಪಾರ್ಥಿವೋ ಮಲಃ । ಅಭಿಭೂತೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನಭಿವ್ಯಕ್ತೇತಿ । ಅಸಾಧಾರಣೋ ಭಾಸ್ವರತ್ವಾದಿಃ । ಅಭಿಭಾವಕಃ ಸೌರಾಲೋಕಃ ।
ಜೀವಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಭಿಭವೇ ಬಾಧಕಮಾಹ
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
'ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ತಾವದಾತ್ಮಾ । ತಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಜನ್ಯವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪದವಾಚ್ಯಂ ಸತ್ವ್ಯವಹಾರಾಂಗಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಭವತೀತಿ ತಸ್ಯಾಭಿಭೂತತ್ವೇ ದೃಷ್ಟೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಹೇತ್ವಭಾವಾದ್ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಂ ವೃತ್ತಿಷು ವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ , ವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ತಚ್ಚೇದಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಂ ಚೇಜ್ಜ್ಞಾನಿನ ಏವ ವ್ಯಜ್ಯೇತ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಸದೈವ ವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದಾ ವೃತ್ತಿಷು ವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನ ಆವಿದ್ಯಕದೇಹಾದ್ಯವಿವೇಕರೂಪಸ್ಯ ಮಲಸಂಗಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವಿವೇಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಮುತ್ಥಾನಾದಿಶ್ರುತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ
ಅತ್ರೇತಿ ।
ವೇದನಾ ಹರ್ಷಶೋಕಾದಿಃ । ಅವಿವಿಕ್ತಮಿವೇತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಸಂಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತಸಂಗೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ
ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಕೃತಮಿತಿ ।
ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶ್ರುತ್ಯಾ 'ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು' ಇತ್ಯಾದ್ಯಯಾ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿನ್ನಶುದ್ಧತ್ವಂಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಫಲಮಿತ್ಯಾಹ
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ನ ವಿವೇಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ತಥಾ ವಿವೇಕೇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶರೀರೇಷ್ವಶರೀರಮವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರವಿವೇಕಮಾತ್ರಕಲ್ಪಿತಂ ಸಶರೀರತ್ವಮ್ । ಅತೋ ವಿವೇಕ ಏವ ಸಮುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸ್ವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತೇ ಶರೀರೇ ಭೋಗಸ್ಯಾಪರಿಹಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಜೀವತ ಏವ ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪೀತಿ ।
ಅಶರೀರತ್ವವಚ್ಛರೀರಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಬಂಧಾಭಾವಸ್ಮೃತೇರ್ಜೀವತೋ ಮುಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿರುದ್ಧೇ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಶೇಷೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಾದೃಶೌ ಸತ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಕೃತಾವಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಾವಿತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಭೇದೋಽಪ್ಯಂಶಾಂಶಿತ್ವಕೃತೋ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಂಶಾದಿಶೂನ್ಯತ್ವಮಸಂಗತ್ವಮ್ । ಆತ್ಮಾ ದ್ರವ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಜಾತಿಶೂನ್ಯಃ ವಿಭುತ್ವಾತ್ , ವ್ಯೋಮವದಿತ್ಯಾತ್ಮೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ಭೇದೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾಚ್ಚ ಭೇದೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ
ಕುತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕುತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಛಾಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ನಾಭೇದಪರಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಾಪೀತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯತಾ ಸರ್ವಕಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಚ್ಛಾವ ಇತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋರಿಂದ್ರವಿರೋಚನಯೋರ್ಯದ್ಯನಾತ್ಮಚ್ಛಾಯಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಬ್ರೂಯಾತ್ತದಾ ಮೃಷಾವಾದೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮವತ್ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಾಸ್ವವಸ್ಥಾಸು ಅನುಸ್ಯೂತಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾಭೇದೇಽಪ್ಯನುಸ್ಯೂತೌ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಜ್ಞಾತುರ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ತಥಾ ತೃತೀಯ ಇತಿ ।
ಸಷುಪ್ತೌ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಜ್ಞಾನರೂಪ ಆತ್ಮಾಸ್ತೀಯತ್ರ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಮಾಹ
ನಹೀತಿ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ನಾಶೋ ನಾಸ್ತಿ, ನಾಶಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಮವಸ್ಥಾಭಿರಸಂಗತ್ವೇನೋಕ್ತ ಆತ್ಮೈವ ತುರೀಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇರೇಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ದೂಷಯತಿ
ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಜೀವಪರಯೋರ್ಭದಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತಿಬಾಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸಂನಿಹಿತೋ ಜೀವ ಏವ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತೌ ಭೂಯ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ತವ ತು ಉಪಕ್ರಾಂತಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚತುರ್ಥ ಏವೋಕ್ತೇಸ್ತದ್ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ
ಭೂಯ ಇತಿ ।
ಲೋಕಸಿದ್ಧಜೀವಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ವಮತಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಲಯನಂ ಶೋಧನಮ್ । ವಿದ್ಯಯಾ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯೇ ತು ಸಂಸಾರಂ ಸತ್ಯಮಿಚ್ಛಂತಿ ತೇಷಾಮಿದಂ ಶಾರೀರಕಮೇವೋತ್ತರಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪರೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಾರೀರಕಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣೋಪದಿಶತಿ
ಏಕ ಏವೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಮಾಯಯೋರ್ಭೇದಂ ನಿರಸಿತುಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ಆವರಣವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿರೂಪಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಾತ್ಸಹಪ್ರಯೋಗಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವಾವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸರತಿ ನ ತತೋಽನ್ಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ಶಾರೀರಕಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಕಿಮಿತಿ ಭೇದಂ ಬ್ರೂತೇ, ತತ್ರಾಹ
ಯಸ್ತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸಂಸಾರಿತ್ವಸಿದ್ಯರ್ಥಂ ಜೀವಾದ್ಭೇದಂ ದ್ರಢಯತಿ । ತಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಭಾವೇ ತದಭೇದೋಕ್ತಾವಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾನಪಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಾದ್ಭೇದೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಜೀವಸ್ಯತ್ವಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾನುವಾದಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಷ್ವಭೇದೋ ನೋಕ್ತ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಾಣ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವದ್ವೈತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ದ್ವೈತಾಪೇಕ್ಷವಿಧಿವಿರೋಧಃ ತತ್ರಾಹ
ವರ್ಣಿತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಮಜಾನತಃ ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತಾಶ್ರಯಾ ವಿಧಯೋ ನ ವಿದುಷ ಇತಿ ಸರ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೯ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತೇರ್ಜೀವೇ ತದಸಂಭವಾನ್ನ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತರ್ಹಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ದಹರೇ ವಿಶೇಷೋ ಗುಣಸ್ತದುಪದೇಶೋಽಪಿ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷರೂಪಂ ಸಂಪ್ರಸಾದವಾಕ್ಯಮಾಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ದಹರಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ೨೦ ॥
ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾದಲ್ಪತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚೇದಮಿತಿ ।
ಏವಂ ದಹರವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಂ ಚ ಸಗುಣೇ ನಿರ್ಗುಣೇ ಚ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ । ಮುಂಡಕವಾಕ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ನ ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯೇ ನ ಭಾತಿ, ತಂ ನ ಭಾಸಯತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯದಾ ಚಂದ್ರಭಾಸ್ಕರಾದಿರ್ನ ಭಾಸಯತಿ ತದಾ ಅಲ್ಪದೀಪ್ತೇರಗ್ನೇಃ ಕಾ ಕಥೇತ್ಯಾಹ
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದೇಸ್ತದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಾನ್ನ ತದ್ಭಾಸಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ತಮೇವೇತಿ ।
ಅನುಗಮನವದನುಮಾನಂ ಸ್ವಗತಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಸತಿ ವಿಷಯೇ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಲಾದಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿತ್ಯಾಗಾದೀಶ್ವರೇ ವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಿತಾ । ತಥೇಹಾಪಿ ಸತಿಸಪ್ತಮೀಬಲಾದ್ವರ್ತಮಾನಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸೂರ್ಯಾದಯೋ ನ ಭಾಸ್ಯಂತಿ ಸ ತೇಜೋವಿಶೇಷ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಭವಿಷ್ಯದರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಯಣೀಯಾ ।
ಅಧುನಾ ಭಾಸಮಾನೇ ಸೂರ್ಯಾದೌ ನ ಭಾತೀತಿ ವಿರೋಧಾದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ತೇಜೋಧಾತುರಿತಿ ।
ತೇಜೋಧಾನಮ್ , ನಿರ್ಗುಣಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ ।
ತೇಜೋಧಾತುತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ
ತೇಜೋಧಾತೂನಾಮಿತಿ ।
ಯತ್ತೇಜಸೋಽಭಿಭಾವಕಂ ತತ್ತೇಜ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ
ತೇಜಃಸ್ವಭಾವಕಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಯನ್ನ ಭಾತಿ ತದನು ತದ್ಭಾತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅನುಭಾನಮಿತಿ ।
ತತೋ ನಿಕೃಷ್ಟಭಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ವಿವಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಮುಖ್ಯಾನುಭಾನಲಿಂಗಾತ್ಸರ್ವಭಾಸಕಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಕೋಽತ್ರ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ
ಪ್ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಂ ಭಾಸಕತ್ವಾರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ
ಭಾರೂಪ ಇತಿ ।
ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ ತೇಜೋಧಾತುರ್ನ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸೂರ್ಯಾದಯಸ್ತೇಜೋಂತರಭಾನಮನು ನ ಭಾಂತಿ, ತೇಜಸ್ತ್ವಾತ್ , ಪ್ರದೀಪವದಿತ್ಯಾಹ
ಸಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯೋಽಯಮನುಕರೋತಿ ಸ ತಜ್ಜಾತೀಯ ಇತಿ ನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ನಾಯಮೇಕಾಂತ ಇತಿ ।
ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ಹೇತ್ವಂತರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅನುಕೃತೇರಿತಿ ।
'ತಮೇವ ಭಾಂತಮ್’ ಇತ್ಯೇವಕಾರೋಕ್ತಂ ತದ್ಭಾನಂ ವಿನಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪೃಥಗ್ಭಾನಾಭಾವರೂಪಮನುಭಾನಮನುಕೃತೇರಿತ್ಯನೇನೋಕ್ತಮ್
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಭಾಸಕತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸೂರ್ಯಾದಿಭಾಸಕತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಮವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯಾಹ
ತದ್ದೇವಾ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಸೂರ್ಯಾದಿವಾಚಕತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ತಸ್ಯಾಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿತಾಂ ಮತ್ವಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಪರಪೂರ್ವಮಂತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಕತ್ವಾದಯಂ ಮಂತ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರ ಇತ್ಯಾಹ
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೇ ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರೇ ಕೋಶೇ ಆನಂದಮಯಾಖ್ಯೇ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿರಜಮಾಗಂತುಕಮಲಶೂನ್ಯಮ್ , ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರವಯವಮ್ , ಶುಭ್ರಂ ನೈಸರ್ಗಿಕಮಲಶೂನ್ಯಮ್ , ಸೂರ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತಿಸಪ್ತಮೀಪಕ್ಷಮನುವದತಿ
ಯದಪೀತಿ ।
ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಭಿಭಾವಕತೇಜೋಧಾತೌ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ತಸ್ಯೇಹ ಗ್ರಹಣಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ರೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪೀತಿ ।
ಸತಿಸಪ್ತಮೀಪಕ್ಷೇ ನ ಭಾತೀತಿ ಶ್ರುತಂ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ನ ಭಾಸ್ಯಂತೀತ್ಯಶ್ರುತಭವಿಷ್ಯತ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧನಿರಾಸಾಯ । ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀಪಕ್ಷೇ ತು ನ ಭಾಸಯತೀತ್ಯಶ್ರುತಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರಮಾತ್ರಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ನ ಶ್ರುತತ್ಯಾಗ ಇತಿ ಲಾಘವಮ್ , ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯೇ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ಭಾಸಕತ್ವನಿಷೇಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾಸ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇನಾನ್ಯಾಭಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಸೂರ್ಯಾದಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯೇ ಭಾಸಕಾಃ ಸ್ಯುಸ್ತಥಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯೇನ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ದ್ರಢಯತಿ
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽನ್ಯಾಭಾಸ್ಯತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಮ್ । ಗ್ರಹಣಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೨ ॥
ಣಿಜಧ್ಯಾಹಾರಪಕ್ಷೇ ಸ್ಮೃತಿಬಲಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅಭಾಸ್ಯತ್ವೇ ಸರ್ವಭಾಸಕತ್ವೇ ಚ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದನುಭಾನಮಂತ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ । ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ
ಅಂಗುಷ್ಠೇತಿ ।
ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ದೇಹಮಧ್ಯೇ ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೇ ಹೃದಯೇ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವವಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಅಧೂಮಕಮಿತಿ ಪಠನೀಯಮ್ ।
ಯೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೋ ಜೀವಃ ಸ ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ಧೂಮಜ್ಯೋತಿರ್ವನ್ನಿರ್ಮಲಪ್ರಕಾಶರೂಪ ಇತಿ ತಮರ್ಥಂ ಸಂಶೋಧ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಾಹ
ಈಶಾನ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಾಹ
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಸ ಏವಾಸ್ತಿ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ । ಯನ್ನಚಿಕೇತಸಾ ಪೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇತದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಮಾಣೇಶಾನಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಯಥಾನುಭಾನಾದಿಲಿಂಗಾತ್ಣಿಜಧ್ಯಾಹರೇಣ ಸೂರ್ಯಾದ್ಯಗೋಚರೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಪರಿಮಾಣಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವಪ್ರತೀತಾವೀಶಾನೋಽಸ್ಮೀತಿ ಧ್ಯಾಯೇದಿತಿ ವಿಧ್ಯಧ್ಯಾಹರೇಣ ಧ್ಯಾನಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ತತ್ರ ಪರಿಮಾಣೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜೀವೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಫಲಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಆಯಾಮೋ ದೈರ್ಘ್ಯಮ್ , ವಿಸ್ತಾರೋ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಕಯಾಚಿದಿತಿ ।
ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಹೃದಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಿತಬುದ್ಧ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಸಂವಾದಾದಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೋ ಜೀವೈತ್ಯಾಹ
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಥ ಮರಣಾನಂತರಂ ಯಮಪಾಶೌರ್ಬದ್ಧಂ ಕರ್ಮವಶಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪೀಶ್ವರಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಹೀತಿ ।
'ಪ್ರಭವತಿ ಸಂಯಮನೇ ಮಮಾಪಿ ವಿಷ್ಣುಃ’ ಇತಿ ಯಮಸ್ಯೇಶ್ವರನಿಯಮ್ಯತ್ವಸ್ಮರಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೂತಭವ್ಯಸ್ವೇತ್ಯುಪಪದಾದ್ಬಾಧಕಾಭಾವಾಚ್ಚ ಈಶಾನ ಇತೀಶತ್ವಶಬ್ದಾನ್ನಿರಂಕುಶಮೀಶಿತಾ ಭಾತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಲಿಂಗಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಏತದಿತಿ ।
ಶಬ್ದೋ ವಾಕ್ಯಂ ಲಿಂಗಾದ್ದುರ್ಬಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹಶಬ್ದಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಕರಃ ಸಕನಿಷ್ಠೋಽರತ್ನಿಃ । ಮುಖ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೋ ಜೀವೋ ಗೃಹ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ಗೌಣಗ್ರಹಣೇನೇತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಮುಖ್ಯಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ಅತ್ರ ತು ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಸಂಭವ ಇತಿ ಗೌಣಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯಾನೇವೇತಿ ।
ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯನೇನ ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ದೇವಾನಾಮೃಷೀಣಾಂ ಚಾಧಿಕಾರೋ ವಾರಿತಃ । ತತ್ರ ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ಕರ್ಮಣ್ಯಶಕ್ತಿಃ । ಇಂದ್ರಾದೇಃ ಸ್ವದೇವತಾಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ವೋದ್ದೇಶೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದಶಕ್ತಿಃ । ಋಷೀಣಾಮಾರ್ಷೇಯವರಣೇ ಋಷ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಶಕ್ತಿಃ । ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತ್ಯನೇನ ನಿಷ್ಕಾಮಾನಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಚಾಧಿಕಾರೋ ವಾರಿತಃ । ತತ್ರ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಿತ್ವೇ ನಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಧಿಕಾರೋ ನ ಕಾಮ್ಯೇಷು । ಶುದ್ಧಚಿತ್ತಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಿತ್ವೇ ಶ್ರವಣಾದಿಷು ವ್ಯಂಜಕೇಷ್ವಧಿಕಾರೋ ನ ಕರ್ಮಸ್ವಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಅಪರ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶೂದ್ರೋ 'ಯಜ್ಞೇಽವನಕೢಪ್ತಃ' ಇತಿ ಪರ್ಯುದಾಸಾತ್ , 'ಉಪನಯೀತ ತಮಧ್ಯಾಪಯೀತ' ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೈದಿಕೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ । ತಸ್ಯೈಕಜಾತಿತ್ವಸ್ಮೃತೇರೂಪನಯನಪ್ರಯುಕ್ತದ್ವಿಜಾತಿತ್ವಾಭಾವೇನ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ ।
ಅತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿತೋ ನ್ಯಾಯಃ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯೇ ವರ್ಣಿತ ಇತ್ಯಾಹ
ವರ್ಣಿತಮಿತಿ ।
'ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಾನ್ಫಲಾರ್ಥಿನಃ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸುಖಾರ್ಥಿತ್ವಾಚ್ಚ ಫಲಾರ್ಥೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾತೇಷಾಂ ಶಕ್ತತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಂ ಮನುಷ್ಯಪರತಯಾ ಸಂಕೋಚ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವೇ ಸ್ಥಾಪಿತೇ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ 'ವಸಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ ಗ್ರೀಷ್ಮೇ ರಾಜನ್ಯಃ ಶರದಿ ವೈಶ್ಯಃ' ಇತಿ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವಾಗ್ನಿಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾತ್ತೇಷಾಮೇವಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು, ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಪ್ತವಿತಸ್ತಿಪರಿಮಿತೋ ಮನುಷ್ಯದೇಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಂಗುಷ್ಠಶಬ್ದೋ ಹೃತ್ಪರಿಮಾಣವಾಚಕಸ್ತತ್ರಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಜೀವಮನೂದ್ಯಾಯಮೀಶಾನ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೋ ಬೋಧ್ಯ ಇತಿ ವಕ್ತುಮನುವದತಿ
ಯದಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಭೇದವಿರೋಧಾದನುವಾದ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಬಾಧ್ಯಮ್ , ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ತದಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ 'ಅಸ್ಥೂಲಮ್' ಇತ್ಯಾದೌ । ಕ್ವಚಿತ್ 'ತತ್ತ್ವಮಸಿ' ಇತ್ಯಾದೌ । [ನನು ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ದ್ವಿವಿಧೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಾತ್ತು ಜೀವಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧನಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾನಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಕಠವಲ್ಲೀವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮೇಕಂ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಚೈಕಮ್ । ತತ್ರಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಚ ಜ್ಞೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ವಾಕ್ಯದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸಃಕೃತಃ । ಅತ ಏವೋಪಾಸನಾಫಲಂ ಕಠವಲ್ಲ್ಯಾಮೇವ 'ಶತಂ ಚೈಕಾ ಚ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಃ' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬೋಧಿತಮ್ । ಅತ ಏವ ಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯೇ ದ್ವಿತೀಯಚರಣೇ 'ತದೋಕಃ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಹಾರ್ದವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಸಮಾಮನಂತಿ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕಟೀಕೃತಮ್ । ಇತ್ಥಂ ಚಾತ್ರತ್ಯಭಾಷ್ಯಂ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಕಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ರಾಮಾನುಜಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಽಸ್ಮದ್ಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾಜ್ಞಾನೇನೈವ ಕೃತ ಇತ್ಯವಧೇಯಮ್ । ]
ಏಕತ್ವಾರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ
ಏತಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿರ್ಯಮೋ ವಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ತಂ ಜೀವಂ ಪ್ರವೃಹೇತ್ಪೃಥಕ್ಕುರ್ಯಾತ್ , ಧೈರ್ಯೇಣ ಬಲವದಿಂದ್ರಿಯನಿಗ್ರಹಾದಿನಾ, ತಂ ವಿವಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಶುಕ್ಲಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಮೃತಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಠವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞೇಯೇ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವೇ ದೇವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯನಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ।
ನನು ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇಽಧಿಕಾರಚಿಂತಾ ನ ಸಂಗತೇತ್ಯತ ಆಹ
ಅಂಗುಷ್ಠೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಸ್ಯೋಪೇಕ್ಷಾನರ್ಹತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಗಃ । ಅತ್ರ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಾನಾಂ ದೇವಾದಿನಾಂ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದಾವಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಭೋಗಾಸಕ್ತಾನಾಂ ವೈರಾಗ್ಯಾದ್ಯಸಂಭವಾನ್ನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಏವಮಧಿಕಾರವಿಚಾರಾತ್ಮಕಾಧಿಕರಣದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಸಂಗತಿಃ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ದೇವಾದಿನಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಧಿಕಾರಾದ್ದೇವತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಾಸು ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸನಾಸು ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಿನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಉಪಾಸನಾಭಿರ್ದೇವತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಸಂಭವಾದಿತಿ ಸಫಲೋಽಯಂ ವಿಚಾರಃ ।
ನನು ಭೋಗಾಸಕ್ತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಅರ್ಥಿತ್ವಂ ತಾವದಿತಿ ।
ವಿಕಾರತ್ವೇನಾನೃತವಿಷಯಸುಖಸ್ಯ ಕ್ಷಯಾಸೂಯಾದಿದೋಷದ್ದಷ್ಟ್ಯಾ ನಿರತಿಶಯಸುಖಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಿತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಕೃತೀನಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿಂದ್ರಾಯ ಸ್ವಾಹೇತ್ಯಾದೌ ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಾ ವಿಗ್ರಹವತೀ ದೇವತಾ ನಾಸ್ತಿ, ಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ತಥೇತಿ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರ್ಯುದಸ್ತತ್ವಮಾಹ
ನಚತೇಷಾಮಿತಿ ।
'ಶೂದ್ರೋ ಯಜ್ಞೇ ನವಕ್ಲೃಪ್ತಃ' ಇತಿವದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರನಿಷೇಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಸತ್ಯಪ್ಯುಪನಯನಾಭಾವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಾಧ್ಯಯನಬಲಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರತಿಭಾತಾಃ ಸ್ಮೃತಾ ವೇದಾ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥಾ ತದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಾಲಾದಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಪಿಶಾಚಾದೀನಾಂ ವೇದೋದ್ಘೋಷದರ್ಶನಾದ್ದೇವಯೋನೀನಾಂ ಜನ್ಮಾಂತರಸ್ಮರಣಮಸ್ತೀತಿ ಸ್ಮೃತವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವಿಚಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವಾನಾಮೃಷೀಣಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಕಾರಣಮರ್ಥಿತ್ವಾದಿಕಮುಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರೌತಂ ಗುರುಕುಲವಾಸಾದಿಲಿಂಗಮಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ದೇವಾದೀನ್ನಾಧಿಕರೋತಿ, ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರವದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಪೀತಿ ।
ದೇವಾನಾಂ ಕರ್ಮಸು ನಾಧಿಕಾರಃ, ದೇವತಾಂತರಾಣಾಮುದ್ದೇಶ್ಯಾನಾಮಭಾವಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಋಷೀಣಾಮನಧಿಕಾರಃ, ಋಷ್ಯಂತರಾಭಾವಾದೃಷಿಯುಕ್ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಶಕ್ತೇರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ
ನ ತದಿತಿ ।
ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹ್ಯಸ್ತಿ ಯೇನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । 'ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್ತಥರ್ಷೀಣಾಮ್' ಇತಿವಾಕ್ಯಬಾಧೋಽಪ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ನನು ದೇವಾದೀನ್ಪ್ರತ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ಕಥಮ್ , ತೇಷಾಂ ಮಹಾದೇಹತ್ವೇನ ಹೃದಯಸ್ಯಾಸ್ಮದಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರುತಿಷು ತೇಷಾಂ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ದೇವಾದ್ಯಧಿಕಾರೇಽಪೀತಿ ॥ ೨೬ ॥
ನನು ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರ ಉಕ್ತಃ, ಸ ಚಾಯುಕ್ತಃ, ಅನ್ಯಪರಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೇನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸೂತ್ರಚತುಷ್ಟಯೇನ ಪರಿಹರತಿ
ವಿರೋಧಃಕರ್ಮಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವರ್ಣ್ಯೇತ, ತರ್ಹೀತಿ ಶೇಷಃ । ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಅಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೇವತಾ ದೃಶ್ಯೇತ, ನಚ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅತೋ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹವತ್ಯಾ ಅಭಾವಾತ್ಸಂಪ್ರದಾನಕಾರಕಾಭಾವೇನ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ತದಾ ಚೇತಿ ।
ವಿಗ್ರಹಸ್ಯಾಂಗತ್ವಮುಪಲಬ್ಧಿಬಾಧಿತಂ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದರ್ಥೋಪಹಿತಶಬ್ದ ಏವ ದೇವತಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಚೇತನತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ದೇವಸ್ಯ ಯೋಗಬಲಾದನೇಕದೇಹಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ನ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೈಶ್ವದೇವಶಸ್ತ್ರೇ ಶಸ್ಯಮಾನದೇವಾಃ ಕತೀತಿ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಪೃಷ್ಟೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ ನಿವಿದಾ 'ತ್ರಯಶ್ಚ' ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಯೋತ್ತರಂ ದದೌ । ನಿವಿನ್ನಾಮ ಶಸ್ಯಮಾನದೇವಸಂಖ್ಯಾವಾಚಕಃ ಶಬ್ದಃ । ಷಡಧಿಕಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಶತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಸಹಸ್ರಾಣೀತಿ ಸಂಖ್ಯೋಕ್ತೌ ಸಂಖ್ಯೇಯಸ್ವರೂಪಪ್ರಶ್ನೇ, ಮಹಿಮಾನೋ ವಿಭೂತಯಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಏಷಾಂ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾನಾಮತೋಽಷ್ಟೌ ವಸವ ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಾ ಇಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದೇವಾಸ್ತೇಽಪಿ ಷಣ್ಣಾಮಗ್ನಿಪೃಥಿವೀವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಾದಿತ್ಯದಿವಾಂ ಮಹಿಮಾನಸ್ತೇಽಪಿ ಷಟ್ಸು ದೇವೇಷ್ವಂತರ್ಭವಂತಿ । ಷಟ್ದೇವಾಸ್ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ತ್ರಯಶ್ಚ ದ್ವಯೋರನ್ನಪ್ರಾಣಯೋರ್ದ್ವೈ ಚ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಽಂತರ್ಭವತ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತೋಽಪಿ ದೇವಾನಾಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ದರ್ಶನಂ ಶ್ರೌತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತಥಾ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಬಲಂ ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಮ್ । 'ಅಣಿಮಾ ಮಹಿಮಾ ಚೈವ ಲಘಿಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೀಶಿತಾ । ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಂ ಚ ವಶಿತ್ವಂ ಚ ಯತ್ರಕಾಮಾವಸಾಯಿತಾ' ॥ ಇತ್ಯಷ್ಟೈಶ್ವರ್ಯಾಣಿ । ಕ್ಷಣೇನ ಅಣುರ್ಮಹಾನ್ ಲಘುರ್ಗುರುಶ್ಚ ಭವತಿ ಯೋಗೀ । ಅಂಗುಲ್ಯಾ ಚಂದ್ರಸ್ಪರ್ಶಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಈಶಿತಾ ಸೃಷ್ಟಿಶಕ್ತಿಃ । ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಮಿಚ್ಛಾನಾಭಿಘಾತಃ । ವಶಿತ್ವಂ ನಿಯಮನಶಕ್ತಿಃ । ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾದಿಷ್ಟಲಾಭೋ ಯತ್ರಕಾಮಾವಸಾಯಿತೇತಿ ಭೇದಃ । ಆಜಾನಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಜನ್ಮನಾ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಅನೇಕೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವೇಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಂಗಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯ ಲೋಕೇ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ
ಕ್ವಚಿದೇಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪಯುಕ್ತಮನ್ವಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಕರ್ಮಣ್ಯವಿರೋಧಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಮಾ ಪ್ರಸಂಜಿ ಪ್ರಸಕ್ತೋ ಮಾ ಭೂನ್ನಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಔತ್ಪತ್ತಿಕಸೂತ್ರೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರನಾದ್ಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಮಾನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮನಿತ್ಯವಿಗ್ರಹವ್ಯಕ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ಮಾನಾಂತರೇಣ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕೇತಃ ಪುಂಸಾ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಶಬ್ದಾನಾಮನಿತ್ಯತಯಾ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ, ಉತಾರ್ಥಾನಾಮನಿತ್ಯತಯಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ನಾಯಮಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯವಿರೋಧವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ । ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗೇವ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನಾನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಹಕಾರಿತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಕಲ್ಪಮುತ್ಥಾಪಯತಿ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾದಿತ್ವಮ್ । ವ್ಯಕ್ತಿರೂಪಾರ್ಥಾನಾಮನಿತ್ಯತಯಾ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪೌರುಷೇಯಸಂಬಂಧಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚ ವ್ಯಕ್ತಿನಾಮನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಘಟತ್ವಾದಿಜಾತಿಸಮವಾಯವಚ್ಛಬ್ದಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ನಿತ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಉಭಯಾಶ್ರಿತಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನ್ಯತರಾಭಾವೇ ಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ವೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ಗೋತ್ವಾದಯೋ ಗವಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಸ್ತಥಾ ವಸುತ್ವಾದ್ಯಾಕೃತಯೋ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾ ನ ವ್ಯಕ್ತ್ಯ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಬ್ದಾನಾಂ ತದರ್ಥಾನಾಂ ಜಾತೀನಾಂ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ನಿತ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ
ನಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಾನಂತ್ಯಾದಿತಿ ।
ನಚ ಗೋತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ವ್ಯಕ್ತಿಷು ಶಕ್ತಿಃ ಸುಗ್ರಹೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತಿತ್ವೇನ ಸರ್ವವ್ಯಕ್ತ್ಯುಪಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಾತ್ , ಗೋತ್ವಂ ಶಕ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕಮಿತಿ ಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಗೋತ್ವಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಲಾಘವಾತ್ , ನಿರೂಢಾಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯಕ್ತೇರ್ಲಾಭೇನಾನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಾ ಕೇವಲವ್ಯಕ್ತಿಷು ಶಕ್ತಿರತ್ರ ನಿರಸ್ಯತೇ, ಅನುಪಪತ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನೈವ ವ್ಯಕ್ತೇಃ ಶಬ್ದಶಕ್ತ್ಯಾಯತ್ತಜಾತಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನೋಭಯಶಕ್ತೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ನಿತ್ಯಜಾತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವ್ಯಕ್ತೇರನಾದಿತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯನಾದಿಃ, ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾತ್ । ಅತ ಏವ ವಾಕ್ಯವೃತ್ತೌ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಭಾಗಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಾ ಯುಜ್ಯತೇ, ಕೇವಲಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವೇಽಖಂಡಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾಚ್ಯೈಕದೇಶತ್ವಾಭಾವಾತ್ । 'ಅತಃಪ್ರಭವಾತ್' ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚ ಕೇವಲವ್ಯಕ್ತಿಶಕ್ತಿನಿರಾಸ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕೇವಲವ್ಯಕ್ತಿವಚನಾಃ ಖಲು ಡಿತ್ಥಾದಿಶಬ್ದಾ ಅರ್ಥಾನಂತರಭಾವಿನಃ ಸಾಂಕೇತಿಕಾಃ ಗವಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತು ವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಭವಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗೇವಸಂಧೀತಿ ನ ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರವಚನಾಃ ಸಾಂಕೇತಿಕಾಃ ಕಿಂತು ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಭಾವೇನಾನುಸ್ಯೂತವ್ಯಕ್ತ್ಯವಿನಾಭೂತಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೇಂದ್ರಾದಿವ್ಯಕ್ತೇರೇಕತ್ವೇನ ಜಾತ್ಯಭಾವಾದಾಕಾಶಶಬ್ದವದಿಂದ್ರಚಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಕೇವಲವ್ಯಕ್ತಿವಚನಾ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಅತೀತಾನಾಗತವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನ ಜಾತ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಲಂ ಪ್ರಪಂಚೇನ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ
ವ್ಯಕ್ತಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಕೃತಿರ್ಜಾತಿಃ ।
ನನು ಕಾ ಸಾ ವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಯದನುಗತೇಂದ್ರತ್ವಾದಿಜಾತಿಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಆಕೃತಿವಿಶೇಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
'ವಜ್ರಹಸ್ತಃಪುರಂದರಃ' ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಜಾತಿರಿಂದ್ರಾದಿಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಉಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮಾಹ
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತೇತ್ಯತ ಆಹ
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ
ನಚೇತಿ ।
ಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯವಿರೋಧಂ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಶೇಷಮವತಾರಯತಿ
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥಂ ಮೂಲಶ್ರುತಿರನುಮೀಯತ ಇತ್ಯನುಮಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಃ । 'ಏತೇ ಅಸೃಗ್ರಮಿಂದವಸ್ತಿರಃ ಪವಿತ್ರಮಾಶವಃ । ವಿಶ್ವಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಿಸೌಭಗಾ' । ಇತ್ಯೇತನ್ಮಂತ್ರಸ್ಥೈಃ ಪದೈಃ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ದೇವಾದೀನಸೃಜತ್ । ತತ್ರೈತ ಇತಿ ಪದಂ ಸರ್ವನಾಮತ್ವಾದ್ದೇವಾನಾಂ ಸ್ಮಾರಕಮ್ । ಅಸೃಗ್ರುಧಿರಂ ತತ್ಪ್ರಧಾನೇ ದೇಹೇ ರಮಂತ ಇತಿ ಅಸೃಗ್ರಾ ಮನುಷ್ಯಾಃ । ಚಂದ್ರಸ್ಥಾನಾಂ ಪಿತೃಣಾಮಿಂದುಶಬ್ದಃ ಸ್ಮಾರಕಃ । ಪವಿತ್ರಂ ಸೋಮಂ ಸ್ವಾಂತಸ್ತಿರಸ್ಕುರ್ವತಾಂ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ತಿರಃ ಪವಿತ್ರಶಬ್ದಃ । ಋಚೋಽಶ್ನುವತಾಂ ಸ್ತೋತ್ರಾಣಾಂ ಗೀತಿರೂಪಾಣಾಮಾಶುಶಬ್ದಃ । 'ಋಚ್ಯಧ್ಯೂಢಂ ಸಾಮ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ್ತೋತ್ರಾನಂತರಂ ಪ್ರಯೋಗಂ ವಿಶತಾಂ ಶಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ವಿಶ್ವಶಬ್ದಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಸೌಭಾಗ್ಯಯುಕ್ತಾನಾಮಭಿಸೌಭಗಶಬ್ದಃಸ್ಮಾರಕ ಇತಿ ಛಂದೋಗಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಮನಸಾ ವಾಚಂ ತ್ರಯೀಂ ಮಿಥುನಂ ಸಮಭವತ್ಮನೋವಾಗ್ರೂಪಂ ಮಿಥುನಂ ಸಂಭಾವಿತವಾನ್ । ಮನಸಾ ತ್ರಯೀಪ್ರಕಾಶಿತಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಾಲೋಚಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ರಶ್ಮಿರಿತ್ಯೇವಾದಿತ್ಯಮಸೃಜತ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸಂಪ್ರದಾಯೋ ಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರಾಧ್ಯಯನಮ್ । ಸಂಸ್ಥಾ ಅವಸ್ಥಾಃ ।
ಯಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಸೃಷ್ಟಿಃ ಸಾ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಿಕಾ, ಸೃಷ್ಟಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಘಟಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅತಃ ಪ್ರಭವತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಛಬ್ದಸ್ವರೂಪಂ ವಕ್ತುಮುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ವರ್ಣರೂಪಂ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಫೋಟರೂಪಂ ವೇತಿ ಕಿಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ವರ್ಣಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ಚಾಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಂ ವೈಯಾಕರಣೋ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
ಸ್ಫೋಟಮಿತಿ ।
ಸ್ಫುಟ್ಯತೇ ವರ್ಣೈರ್ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಫೋಟೋವರ್ಣಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯೋಽರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ವ್ಯಂಜಕೋ ಗವಾದಿಶಬ್ದೋ ನಿತ್ಯಸ್ತಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇದಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಸ ಏವಾದ್ಯಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ
ವರ್ಣೇತಿ ।
ಸೋಽಯಂ ಗಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ವರ್ಣನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ಉತ್ಪನ್ನೇತಿ ।
ತಾರತ್ವಮಂದ್ರತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವೇನ ತಾರೋ ಗಕಾರೋ ಮಂದ್ರೋ ಗಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಗಕಾರಸ್ಯ ಭೇದಾನುಮಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಗತ್ವಜಾತಿವಿಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಧ್ವನ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಭ್ರಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ನಚೇತಿ ।
ತಥಾಚ ವರ್ಣಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ತೇಷಾಮರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸ್ಫೋಟೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ನಚ ವರ್ಣೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಾದೇಕಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಾದರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ , ವರ್ಣಾಂತರವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಸಮುದಾಯೋ ಬೋಧಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕಾನಾಂ ಸ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ನಚೇತಿ ।
ವರ್ಣಾನಾಂ ಸ್ವತಃ ಸಾಹಿತ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಾಪೂರ್ವದ್ವಾರಾ ಸಾಹಿತ್ಯಮಾಗ್ನೇಯಾದಿಯಾಗಾನಾಮಿವೇತಿ ಶಂಕತೇ
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಕಿಮಯಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವರ್ಣೈರ್ಜನಿತೋಽಪೂರ್ವಾಖ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಉತ ವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತೋ ಭಾವನಾಖ್ಯಃ । ನಾದ್ಯಃ, ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚಾಯಮಜ್ಞಾತೋ ಜ್ಞಾತೋ ವಾರ್ಥಧೀಹೇತುಃ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ತನ್ನೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಃ ಶಬ್ದೋ ಜ್ಞಾತ ಏವಾರ್ಥಧೀಹೇತುಃ, ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಾತ್ , ಧೂಮಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಜ್ಞಾತ ಉತ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗೇನ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ನಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮರ್ಥಧೀಸ್ತಸ್ಯಾಂ ಜಾತಾಯಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಃ ತಸ್ಮಿಂಜಾತೇ ಸೇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯೇಣ ದೂಷಯತಿ
ನೇತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಸ್ಮರಣಸ್ಯಾಪಿ ಪದಜ್ಞಾನಾಂತರಭಾವಿತ್ವಾತ್ತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾಂತ್ಯವರ್ಣಾತ್ಮಕಪದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಅಪಿಶಬ್ದಃ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಭಾವಾನಾಸಂಸ್ಕಾರಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ । ತಸ್ಯ ವರ್ಣಸ್ಮೃತಿಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವೇನಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಂತ್ಯವರ್ಣಸಾಹಿತ್ಯಾದರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಮ್ , ಕೇವಲಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ತು ವರ್ಣಸ್ಮೃತಿಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅರ್ಥಧೀಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಭಾವನಾಯಾ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನಚ ವರ್ಣಸ್ಮರಣೇನಾನುಮಿತಾ ಸಾ ಅಂತ್ಯವರ್ಣಸಹಿತಾರ್ಥಧೀಹೇತುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಮಿಕಸ್ಯ ವರ್ಣಸ್ಮರಣಸ್ಯಾಪ್ಯಂತ್ಯವರ್ಣಾನುಭವಾನಂತರಭಾವಿತ್ವೇನ ತೇನಾನುಮಿತಭಾವನಾನಾಮಂತ್ಯವರ್ಣಸಾಹಿತ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವರ್ಣಾನಾಮರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಮಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ಫೋಟೇಽಪಿ ಕಿಂ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈಕಂ ಪದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ
ಸ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ರತ್ನತತ್ತ್ವಂ ಬಹುಭಿಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತ್ಯಯೈಃ ಸ್ಫುಟಂ ಭಾಸತೇ ತಥಾ ಗವಾದಿಪದಸ್ಫೋಟೋ ಗಕಾರದ್ಯೇಕೈಕವರ್ಣಕೃತಪ್ರತ್ಯಯೈಃ ಸ್ಫೋಟವಿಷಯೈರಾಹಿತಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಬೀಜಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಚಿತ್ತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಂತ್ಯವರ್ಣಕೃತಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಜನಿತಃ ಪರಿಪಾಕೋಽಂತ್ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋಯಸ್ಮಿಂಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯಿನಿ ಚಿತ್ತೇ ಏಕಂ ಗೌರಿತಿಪದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ತದ್ವಿಷಯತಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಮವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ವರ್ಣಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋಃ ಸ್ಫೋಟಜ್ಞಾನೇಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ । ನಚೈಕಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಾತ್ಸಮ್ಯಕ್ಸ್ಫೋಟಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಯೇನ ವರ್ಣಾಂತರವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಕಿಂತು ರತ್ನವದ್ಬಹುಪ್ರತ್ಯಯಸಂಸ್ಕೃತೇ ಚಿತ್ತೇ ಸಮ್ಯಕ್ಸ್ಫೋಟಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ನನ್ವೇಕಪದಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪದವಾಕ್ಯಸ್ಫೋಟಯೋರ್ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ತಸ್ಯ ವರ್ಣಸಮೂಹಾಲಂಬನಸ್ಮೃತಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಫೋಟಸ್ಯ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಹ
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ನನು ತದೇವೇದಂ ಪದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಭ್ರಮಃ, ಉದಾತ್ತಾದಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಭೇದೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಸಂಪ್ರದಾಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ವರ್ಣಾ ಏವೇತಿ ।
ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಕಶಬ್ದಸ್ಯಾನುಭವಾನಾರೋಹಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾದೃಶ್ಯದೋಷಾದಿಯಂ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ
ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಪನಾನಂತರಂ ತ ಏವೇಮೇ ಕೇಶಾ ಇತಿ ಧೀರ್ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಭೇದಧೀವಿರೋಧಾತ್ । ಸ ಏವಾಯಂ ವರ್ಣ ಇತಿ ಧೀಸ್ತು ಪ್ರಮೈವ, ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ
ನೇತಿ ।
ಗೋತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವದ್ವರ್ಣೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಗವಾದಿವಿಷಯೇತಿ ಶಂಕತೇ
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಜಾತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯತ್ತ್ವಯಾ ಪೀತಂ ಜಲಂ ತದೇವ ಮಯಾ ಪೀತಮಿತ್ಯಾದೌ । ನ ತಥೇಹ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ
ನ । ವ್ಯಕ್ತೀತಿ ।
ನ ತ್ವೇತದಿತಿ ।
ವ್ಯಕ್ತ್ಯನ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದಾತ್ತತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮತ್ವಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೋಽನುಮಾನಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯನುವದತಿ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕುಂಭಕೂಪಾಕಾಶಭೇದಪ್ರತ್ಯಯವದೌಪಾಧಿಕಭೇದವಿಷಯತ್ವಾದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ವರೂಪಾಲಂಬನಯಾ ಬಾಧ ಇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ
ಅತ್ರೇತಿ ।
ತಾಲ್ವಾದಿದೇಶೈಃ ಕೋಷ್ಠಸ್ಥವಾಯುಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಭ್ಯಾಂ ವಿಚಿತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದ್ವರ್ಣೇಷು ವೈಚಿತ್ರ್ಯಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಚ್ಚ ವರ್ಣೇಷು ಸ್ವತೋ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅನಂತಾ ಗಕಾರಾದಿವ್ಯಕ್ತಯಸ್ತಾಸು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಗತ್ವಾದಿಜಾತಯಸ್ತಾಸು ಚೋದಾತ್ತತ್ವಾದಿಭೇದಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಾದ್ವರಂ ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಮಾತ್ರಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಕಲ್ಪನಮಿತಿ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾನಂತ್ಯಸ್ಯ ಜಾತೀನಾಂ ಚ ಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಭೇದಸ್ಯ ಬಾಧಕಾಭಾವಾನ್ನೌಪಾಧಿಕತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಏಷ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯದ್ವಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಕಥಂ ಹೀತಿ ।
ಉಭಯೋರೇಕತ್ವವಿರೋಧಾದ್ಭೇದ ಔಪಾಧಿಕ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಾಯುಸಂಯೋಗಾದೇರತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾನ್ನ ತದ್ಗತವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯೋದಾತ್ತತ್ವಾದೇರ್ವರ್ಣೇಷು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾರೋಪಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರುಚಿಂ ವದಿಷ್ಯನ್ಸ್ವಮತಮಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಧ್ವನಿಧರ್ಮಾ ಉದಾತ್ತತ್ವಾದಯೋ ಧ್ವನ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸಾದ್ವರ್ಣೇಷು ಭಾಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಧ್ವನಿಸ್ವರೂಪಮಾಹ
ಕ ಇತಿ ।
ಅವತರತಿ ಸ ಧ್ವನಿರಿತಿ ಶೇಷಃ । ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಃ ಶಬ್ದೋ ಧ್ವನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮೀಪಂ ಗತಸ್ಯ ಪುಂಸಸ್ತಾರತ್ವಮಂದತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾನ್ಸ್ವಗತಾನ್ವರ್ಣೇಷು ಸ ಏವಾರೋಪಯತೀತ್ಯಾಹ
ಪ್ರತ್ಯಾಸೀದತಶ್ಚೇತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ತದಿತಿ ।
ನನ್ವವ್ಯಕ್ತವರ್ಣ ಏವ ಧ್ವನಿರ್ನಾತಿರಿಕ್ತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ವರ್ಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ವರ್ಣಾ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಧ್ವನಿರ್ವ್ಯಾವರ್ತತ ಇತಿ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾ ವಾಚಿಕೇ ಜಪೇ ವರ್ಣೇಷ್ವವ್ಯಕ್ತೇಷು ಧ್ವನಿಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಧ್ವನೌ ಶಬ್ದತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಅಯಮವ್ಯಕ್ತೋ ವರ್ಣ ಇತಿ ಧೀಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಧ್ವನ್ಯುಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಸ್ವಮತೇ ಗುಣಂ ವದನ್ವಾಯೂಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಮರುಚಿಂ ದರ್ಶಯತಿ
ಏವಂಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷಃ, ತತ್ರಾಹ
ಸಂಯೋಗೇತಿ ।
ವಾಯುಸಂಯೋಗಾದೇರಶ್ರಾವಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಶ್ರಾವಣಧ್ವನಿರೇವೋದಾತ್ತತ್ವಾದ್ಯಾರೋಪೋಪಾಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಕಧ್ವನೀನಾಂ ಭೇದೇಽಪಿ ನ ತೇಷ್ವನುಗತಾ ವರ್ಣಾ ಭಿದ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದ್ರಢಯತಿ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಖಂಡಮುಂಡಾದಿವಿರುದ್ಧಾನೇಕವ್ಯಕ್ತಿಷ್ವಭಿನ್ನಂ ಗೋತ್ವಂ ತಥಾ ಧ್ವನಿಷು ವರ್ಣಾ ಅಭಿನ್ನಾ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾತ್ತಾದಿರ್ಧ್ವನಿಸ್ತದ್ಭೇದೇನ ಹೇತುನಾ ವರ್ಣಾನಾಮಪೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ಉದಾತ್ತತ್ವಾದಿಭೇದವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾನಾಂ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವರ್ಣಾನಾಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತೇಷಾಮೇವ ವಾಚಕತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಸ್ಫೋಟಂ ವಿಘಟಯತಿ
ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಮಸಹಮಾನ ಆಶಂಕತೇ
ನೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷಾ ದರ್ಪಣಯುಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಮುಖವಚ್ಛ್ರೋತ್ರೇಣ ವರ್ಣಯುಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ವಿನೈವ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸ್ಫೋಟಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ
ಝಟಿತೀತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಯೋಽರ್ಥೋ ಭಾಸತೇ ಸಾ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।
ಏಕಪದಮಿತಿ ಬುದ್ಧೌ ವರ್ಣಾ ಏವ ಸ್ಫುರಂತಿ ನಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ನ ಸಾ ಸ್ಫೋಟೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ
ನ । ಅಸ್ಯಾ ಅಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಗೋಪದಬುದ್ಧೇಃ ಸ್ಫೋಟೋ ವಿಷಯೋ ಗಕಾರಾದೀನಾಂ ತು ವ್ಯಂಜಕತ್ವಾದನುವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ವ್ಯಂಗ್ಯವಹ್ನಿಬುದ್ಧೌ ವ್ಯಂಜಕಧೂಮಾನುವೃತ್ತೇರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಸಮೂಹಾಲಂಬನತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಸ್ಫೋಟಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ಪದಾರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾದಿತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯೌಪಾಧಿಕಮೇಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ಸಂಭವತೀತಿ ।
ನನು ತತ್ರೈಕದೇಶಾದಿರೂಪಾಧಿರಸ್ತಿ, ಪ್ರಕೃತೇ ಕ ಉಪಾಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಏಕಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಮೇಕಂ ಪದಮ್ , ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ತಾತ್ಪರ್ಯವದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯೇಕಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾದೇಕತ್ವೋಪಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈಕಪದತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇ ಏಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ , ಅಸ್ಮಿಂಜ್ಞಾತೇ ತದಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಉತ್ತಮವೃದ್ಧೋಕ್ತಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮೇಣಾಂತ್ಯವರ್ಣಶ್ರವಣಾನಂತರಂ ಬಾಲಸ್ಯೈಕಸ್ಮೃತ್ಯಾರೂಢಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾನುಮಿತೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತ್ಯೇಕಪದವಾಕ್ಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ ।
ವರ್ಣಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಪದಭೇದದೃಷ್ಟೇರ್ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ಪದಂ ಸ್ಫೋಟಾಖ್ಯಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಕ್ರಮಭೇದಾದ್ವರ್ಣೇಷ್ವೇವ ಪದಭೇದದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನನು ನಿತ್ಯವಿಭೂನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕಥಂ ಕ್ರಮಃ ಕಥಂ ವಾ ಪದತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ವೃದ್ಧೇತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿದಶಾಯಾಮುಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮೇಣೋಪಲಬ್ಧಿಕ್ರಮಮುಪಲಭ್ಯಮಾನವರ್ಣೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯೈತೇ ವರ್ಣಾ ಏತತ್ಕ್ರಮೈತತ್ಸಂಖ್ಯಾವಂತ ಏತದರ್ಥಶಕ್ತಾ ಇತಿ ಗೃಹೀತಾಃ ಸಂತಃ ಶ್ರೋತುಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾಲೇ ತಥೈವ ಸ್ಮೃತ್ಯಾರೂಢಾಃ ಸ್ವಸ್ವಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಾಯಿವರ್ಣವಾದಮುಪಸಂಹರತಿ
ವರ್ಣೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಂ ವರ್ಣಾನಾಮರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಮ್ , ಅದೃಷ್ಟಃ ಸ್ಫೋಟಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ವರ್ಣಾನಾಮಸ್ಥಿರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರೌಢಿವಾದೇನ ಸ್ಫೋಟಂ ವಿಘಟಯತಿ
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಸ್ಥಿರಾಣಿ ಗತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾನಿ ಕ್ರಮವಿಶೇಷವಂತಿ ಗೃಹೀತಸಂಗತಿಕಾನ್ಯರ್ಥಬೋಧಕಾನೀತಿ ಕೢಪ್ತೇಷು ಸಾಮಾನ್ಯೇಷು ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಸಂಚಾರಯಿತವ್ಯಾ ನ ತ್ವಕೢಪ್ತಃ ಸ್ಫೋಟಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವರ್ಣಾನಾಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವವಾಚಕತ್ವಯೋಃ ಸಿದ್ಧೌ ಫಲಿತಮಾಹ
ತತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಪೂರ್ವತಂತ್ರವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಕರ್ತುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಸೃಷ್ಟೌ ತದ್ವಾಚಕಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಸೃಷ್ಟೇರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿತ್ಯಾಕೃತಿವಾಚಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಜನ್ಮೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಂಕೇತಿಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ವೇದೋಽವಾಂತರಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯೀ ಜಾಗದ್ಧೇತುತ್ವಾದೀಶ್ವರವದಿತ್ಯನುಮಾನೇನ ದ್ರಢಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜ್ಞೇನ ಪೂರ್ವಸುಕೃತೇನ ವಾಚೋ ವೇದಸ್ಯ ಲಾಭಯೋಗ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಸಂತೋ ಯಾಜ್ಞಿಕಾಸ್ತಾಮೃಷಿಷು ಸ್ಥಿತಾಂ ಲಬ್ಧವಂತ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅನುವಿನ್ನಾಮುಪಲಬ್ಧಾಮ್ । ಪೂರ್ವಮವಾಂತರಕಲ್ಪಾದೌ ॥ ೨೯ ॥
ನನು ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಜಾತೇರಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಸಮಾನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರನಿರಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ವ್ಯಕ್ತಿಸಂತತ್ಯಾ ಜಾತೀನಾಮವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಬಂಧಸ್ತಿಷ್ಠತಿ, ವ್ಯವಹಾರಾವಿಚ್ಛೇದಾಜ್ಜ್ಞಾಯತೇ ಚೇತಿ ವೇದಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿರ್ಲೇಪಲಯೇ ತು ಸಂಬಂಧನಾಶಾತ್ಪುನಃ ಸೃಷ್ಟೌ ಕೇನಚಿತ್ಪುಂಸಾ ಸಂಕೇತಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ವೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಅಧ್ಯಾಪಕಸ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ನಾಶಾದಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ನಿರ್ಲೇಪಲಯೋಽಸಿದ್ಧಃ, ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾತ್ । ತಥಾಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥತತ್ಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸತಾಮೇವ ಪುನಃ ಸೃಷ್ಟಾವಭಿವ್ಯಕ್ತೇರ್ನಾನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಾನಾಂ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೀಯನಾಮರೂಪಸಮಾನತ್ವಾನ್ನ ಸಂಕೇತಃ ಕೇನಚಿತ್ಕಾರ್ಯಃ ।
ವಿಷಮಸೃಷ್ಟೌ ಹಿ ಸಂಕೇತಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ತುಲ್ಯಸೃಷ್ಟಾವಿತಿ ಪರಿಹರತಿ
ತತ್ರೇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನ್ವಾದ್ಯಸೃಷ್ಟೌ ಸಂಕೇತಃ ಕೇನಚಿತ್ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ತದಾಪೀತಿ ।
ಮಹಾಸರ್ಗಪ್ರಲಯಪ್ರವೃತ್ತಾವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ತ್ವನಾದಿಸಂಸಾರೇ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯವ್ಯವಧಾನಾದಸ್ಮರಣೇ ಕಥಂ ವೇದಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರಃ, ತತ್ರಾಹ
ಅನಾದೌ ಚೇತಿ ।
ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ, ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಮರಣಾದೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರ್ಲಯಸರ್ಗಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿಮಾಹ
ಸ್ವಾಪೇತಿ ।
ಅಥ ತದಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಾಣೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಜೀವ ಏಕೀಭವತಿ ಏನಂ ಪ್ರಾಣಂ ಸ ಜೀವಃ ತದೈತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಏತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಃ । ಆಯತನಂ ಗೋಲಕಮ್ । ಆನಂತರ್ಯೇ ಪಂಚಮೀ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ಸ್ವಪ್ನವತ್ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ ದರ್ಶನಂ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಅದರ್ಶನಂ ಲಯ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷಃ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ
ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿರುದ್ಧಮನುಸಂಧಾನಾದಿಕಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಯಃ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಾನುಸಂಧಾನಶೂನ್ಯಃ । ಸಂಸಾರಿತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮಾದಾದಿವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಇತಿ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಕೃತವದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಜ್ಞಾನಾದೇರ್ನಿಕರ್ಷವದುತ್ಕರ್ಷೋಽಪ್ಯಂಗೀಕಾರ್ಯಃ, ಬಾಧಾಭಾವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಾನುಮಾನಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಯಥಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಮುಕ್ತತ್ವಾದಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಕೋಽನುಸಂಧಾತೇತ್ಯತ ಆಹ
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದ್ಯುತ್ಕರ್ಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮುಕ್ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇಽನುಸಂಧಾತಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗೃಹೀತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾನಾಹ
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಕಲ್ಪಾದೌ ಸೃಜತಿ ತಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ಗಮಯತಿ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧೌ ವೇದಾನಾವಿರ್ಭಾವಯತಿ ಯಸ್ತಂ ದೇವಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾಕಾರಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯೋತ್ಥಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಶರಣಂ ಪರಮಮಭಯಸ್ಥಾನಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸರೂಪಮಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮೇಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಃ ಕಿಂತು ಬಹೂನಾಂ ಶಾಖಾದ್ರಷ್ಟೃಣಾಮಿತಿ ವಿಶ್ವಾಸಾರ್ಥಮಾಹ
ಸ್ಮರಂತೀತಿ ।
ಋಗ್ವೇದೋ ದಶಮಂಡಲಾವಯವಾಸ್ತತ್ರ ಭವಾ ಋಚೋ ದಾಶತಮ್ಯಃ । ವೇದಾಂತರೇಽಪಿ ಕಾಂಡಸೂಕ್ತಮಂತ್ರಾಣಾಂ ದ್ರಷ್ಟಾರೋ ಬೌಧಾಯನಾದಿಭಿಃ ಸ್ಮೃತಾ ಇತ್ಯಾಹ
ಪ್ರತೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಮಂತ್ರಾಣಾಮೃಷ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಜ್ಞಾಪಿಕಾ ಶ್ರುತಿರ್ಮಂತ್ರದೃಗೃಷೀಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ
ಶ್ರುತಿರಪೀತಿ ।
ಆರ್ಷೇಯ ಋಷಿಯೋಗಃ, ಛಂದೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಿ, ದೈವತಮಗ್ನ್ಯಾದಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಿನಿಯೋಗಃ, ಏತಾನ್ಯವಿದಿತಾನಿ ಯಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಥಾಣುಂ ಸ್ಥಾವರಮ್ , ಗರ್ತಂ ನರಕಮ್ । ತಥಾಚ ಜ್ಞಾನಾಧಿಕೈಃ ಕಲ್ಪಾಂತರಿತಂ ವೇದಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಿತತ್ವಾದ್ವೇದಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಚಾವಿರೂದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧುನಾ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚೇತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕವಿಷಯಸುಖರಾಗಕೃತಧರ್ಮಸ್ಯ ಫಲಂ ಪಶ್ವಾದಿಕಂ ದೃಷ್ಟಪಶ್ವಾದಿಸದೃಶಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ವಿಸದೃಶೇ ಕಾಮಾಭಾವೇನ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ದೃಷ್ಟದುಃಖದ್ವೇಷಕೃತಾಧರ್ಮಫಲಂ ದೃಷ್ಟಸದೃಶದುಃಖಮೇವ ನ ಸುಖಮ್ , ಕೃತಹಾನ್ಯಾದಿದೋಷಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಕಿತೇಽರ್ಥೇ ಮಾನಮಾಹ
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಉತ್ತರಸೃಷ್ಟಿಃ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿಸಜಾತೀಯಾ, ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಚಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತಾನ್ಯೇವ ತಜ್ಜಾತೀಯಾನ್ಯೇವ । ತಾನಿ ದರ್ಶಯನ್ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಮಾಹ
ಹಿಂಸ್ರೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಹಿತನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾಕಾರೇಣಾಪೂರ್ವಮ್ , ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಂ ಚ ಜನಯಂತಿ । ತತ್ರಾಪೂರ್ವಾತ್ಫಲಂ ಭುಂಕ್ತೇ, ಸಂಸ್ಕಾರಭಾವಿತತ್ವಾತ್ಪುನಸ್ತಜ್ಜಾತೀಯಾನಿ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೇ ಲಿಂಗಮಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದೇವ ಪುಣ್ಯಂ ಪಾಪಂ ವಾ ರೋಚತೇ । ಅತೋಽಭಿರುಚಿಲಿಂಗಾತ್ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೋಽನುಮೇಯಃ । ಸ ಏವ ಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರಕೃತಿರ್ವಾಸನೇತಿ ಚ ಗೀಯತೇ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಸಾದೃಶ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವೋಪಾದಾನೇ ಲೀನಕಾರ್ಯಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಶಕ್ತಿಬಲಾದಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಮಾಹ
ಪ್ರಲೀಯಮಾನಮಿತಿ ।
ಇತರಥಾ ನಿಃಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಲಯೇ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಕಾರಿಣ್ಯೋಽನ್ಯಾಃ ಶಕ್ತಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯಂತಾಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ನಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಲೀನಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಸಂಸ್ಕಾರಾದನ್ಯಾಃ ಶಕ್ತಯೋ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಾಃ ಮನಾಭಾವಾದ್ಗೌರವಾಚ್ಚ । ಸ್ವೋಪಾದಾನೇ ಲೀನಕಾರ್ಯರೂಪಾ ಶಕ್ತಿಸ್ತು 'ಮಹಾನ್ನ್ಯಗ್ರೋಧಸ್ತಿಷ್ಠತಿ' 'ಶ್ರದ್ಧತ್ಸ್ವ ಸೋಮ್ಯ' ಇತಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾ, ಅತೋಽವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಾದನ್ಯಾಃ ಶಕ್ತಯೋ ನ ಸಂತಿ ಆತ್ಮಾವಿದ್ಯೈವ ತಚ್ಛಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಮಿತ್ತೇಷ್ವಪ್ಯುಪಾದನಸ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಮೇವಾವಿದ್ಯಾಘಟನಯಾ ಶಕ್ತಿರನ್ಯಾ ವೇತ್ಯನಾಗ್ರಹಃ ।
ಉಪಾದಾನೇ ಕಾರ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸಿದ್ಧೇಃ ಫಲಮಾಹ
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಚಕ್ಷುರ್ಜಾತೀಯಮೇವ ಚಕ್ಷುರ್ಜಾಯತೇ ತಚ್ಚ ಪೂರ್ವರೂಪಜಾತೀಯಮೇವ ರೂಪಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನ ರಸಾದಿಕಮ್ , ಏವಂ ಭೋಗ್ಯಾ ಲೋಕಾ ಭೋಗಾಶ್ರಯಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಾ ಭೋಗಹೇತುಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಸ್ಕಾರಬಲಾತ್ಪೂರ್ವಲೋಕಾದಿತುಲ್ಯಾನ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಕಾಯಾಃ ಸಮೂಹಾಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಮಾಹ
ನ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಷಷ್ಠೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನಸೋಽಸಾಧಾರಣವಿಷಯೋ ನಾಸ್ತಿ, ಸುಖಾದೇಃ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾತ್ವಮಸದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಷಷ್ಠಮಿಂದ್ರಿಯಂ ತದ್ವಿಷಯಶ್ಚಾಸನ್ನಿತಿ ವಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪತಿ
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಸಾಮ್ಯಾತ್ಸಂಭವಾಚ್ಚ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣಾ ವ್ಯಕ್ತಯಃ ಸಮಾನಾ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ಯೋಜಯತಿ
ಸಮಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಾವಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಯಜಮಾನೋಽಗ್ನಿಃ ಅನ್ನಾದೋಽರಗ್ನಿರಹಂ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಕಾಮಯಿತ್ವಾ ಕೃತ್ತಿಕಾನಕ್ಷತ್ರಾಭಿಮಾನಿದೇವಾಯಾಗ್ನಯೇ ಅಷ್ಟಸು ಕಪಾಲೇಷು ಪಚನೀಯಂ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಕ್ಷತ್ರವ್ಯಕ್ತಿಬಹುತ್ವಾದ್ಬಹುವಚನಮ್ । [ನನು ಯಜಮಾನೋಽಗ್ನಿರ್ಭಾವೀ ಉದ್ದೇಶ್ಯಾಗ್ನಿನಾ ಸಮಾನನಾಮರೂಪಃ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಭವತಿ । ಏವಂ 'ರುದ್ರೋ ವಾ ಅಕಾಮಯತ' 'ವಿಷ್ಣುರ್ವಾ ಅಕಾಮಯತ' ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಥಾ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಹ್ಯಗ್ನೇರಿವ ವಿಷ್ಣುರುದ್ರಯೋರಧಿಕಾರಿಪುರುಷತ್ವಮ್ , ತಯೋರ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । 'ಏಕ ಏವ ರುದ್ರೋ ನ' ಇತಿ । 'ಏಕೋ ವಿಷ್ಣುಃ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ । ] ಸ್ಮೃತೌ ವೇದೇಷ್ವಿತಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ । ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ ಪ್ರಲಯಾಂತೇ । ಋತೂನಾಂ ವಸಂತಾದೀನಾಂ ಲಿಂಗಾನಿ ನವಪಲ್ಲವಾದಿನಿ । ಪರ್ಯಯೇ ಘಟೀಯಂತ್ರವದಾವೃತ್ತೌ । ಭಾವಾಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ತುಲ್ಯಾ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮನಾಶವದ್ವಿಗ್ರಹಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ಶಬ್ದೇ ಚ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದ್ದೇವಾನಾಮಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೩೦ ॥
ಆಕ್ಷಿಪತಿ
ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ದೇವಾದೀನ್ನಾಧಿಕರೋತಿ, ವಿದ್ಯಾತ್ವಾತ್ , ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ಯುಲೋಕಾಖ್ಯವಂಶದಂಡೇ ಅಂತರಿಕ್ಷರೂಪೇ ಮಧ್ವಪೂಪೇ ಸ್ಥಿತ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಮೋದನಾನ್ಮಧ್ವಿವ ಮಧ್ವಿತ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಧ್ಯಾನಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ಧ್ಯಾತೃಧ್ಯೇಯಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ
ದೇವಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ತತ್ರಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಮಪಿ ತತ್ರ ಧ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಧ್ಯಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಚತುರ್ವೇದೋಕ್ತಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಣವಶ್ಚೇತಿ ಪಂಚ ಕುಸುಮಾನಿ, ತೇಭ್ಯಃ ಸೋಮಾಜ್ಯಾದಿದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಹುತಾನಿ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಪರಃ ಕೃಷ್ಣಗೋಪ್ಯಾಖ್ಯಾನಿ ಪಂಚಾಮೃತಾನಿ ತತ್ತನ್ಮಂತ್ರಭಾಗೈಃ ಪ್ರಾಗಾದ್ಯೂರ್ಧ್ವಾಂತರಪಂಚದಿಗವಸ್ಥಿತಾಭಿರಾದಿತ್ಯರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿರ್ಮಧ್ವಪೂಪಸ್ಥಿತಚ್ಛಿದ್ರರೂಪಾಭಿರಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನೀತಾನಿ ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯವೀರ್ಯಾನ್ನಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಾನಿ ಪಂಚದಿಕ್ಷು ಸ್ಥಿತೈರ್ವಸ್ವಾದಿಭಿರೂಪಜೀವ್ಯಾನೀತಿ ಧ್ಯಾಯತೋ ವಸ್ವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಾದಿಪದಾರ್ಥಮಾಹ
ತಥಾಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಆಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾಃ, ದ್ವೌ ಕರ್ಣೌ, ದ್ವೇ ನೇತ್ರೇ, ದ್ವೇ ನಾಸಿಕೇ, ಏಕಾ ವಾಗಿತಿ ಸಪ್ತಸ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷು ಶಿರಶ್ಚಮಸತೀರಸ್ಥೇಷು ಸಪ್ತರ್ಷಿಧ್ಯಾನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ತಥೇಮಾವೇವೇತಿ ।
ಅಥ ದಕ್ಷಿಣಃ ಕರ್ಣಃ ಗೌತಮಃ, ವಾಮೋ ಭಾರದ್ವಾಜಃ, ಏವಂ ದಕ್ಷಿಣನೇತ್ರನಾಸಿಕೇ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರವಸಿಷ್ಠೌ, ವಾಮೇ ಜಮದಗ್ನಿಕಶ್ಯಪೌ, ವಾಗತ್ರಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಋಷೀಣಾಂ ಧ್ಯೇಯತ್ವಾನ್ನಾಧಿಕಾರಃ ॥ ೩೧ ॥
ಕಿಂಚ ವಿಗ್ರಹಾಭಾವಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ನ ಕ್ವಾಪ್ಯಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ
ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಃ ಶುಕ್ರೋಽಂಗಾರಕ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃಪಿಂಡೇಷು ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಭಾವಾತ್ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ವಿಗ್ರಹವಾಂದೇವಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಆದಿತ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾದುದೇತಾ ಪಶ್ಚಾದಸ್ತಮೇತಾ' ಇತಿ ಮಧುವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯೇವಾದಿತ್ಯಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತರ್ಹಿ ಜ್ಯೋತಿಃಪಿಂಡಾನಾಮೇವಾಧಿಕಾರೋಽಸ್ತು, ತತ್ರಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿರ್ವಾಯುರ್ಭೂಮಿರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಚೇತನವಾಚಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ
ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ವಜ್ರಹಸ್ತಃ ಪುರಂದರಃ' ಇತ್ಯಾದಯೋ ಮಂತ್ರಾಃ । 'ಸೋಽರೋದೀತ್' ಇತ್ಯಾದಯೋಽರ್ಥವಾದಾಃ । 'ಇಷ್ಟಾನ್ಭೋಗಾನ್ಹಿ ವೋ ದೇವಾ ದಾಸ್ಯಂತೇ ಯಜ್ಞಭಾವಿತಾಃ' । 'ತೇ ತೃಪ್ತಾಸ್ತರ್ಪಯಂತ್ಯೇನಂ ಸರ್ವಕಾಮಫಲೈಃ ಶುಭೈಃ' । ಇತ್ಯಾದೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾನಿ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಯಮಂ ದಂಡಹಸ್ತಂ ಲಿಖಂತಿ, ಇಂದ್ರಂ ವಜ್ರಹಸ್ತಮಿತಿ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಸದ್ಭಾವಾದನಧಿಕಾರದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । 'ವಿಗ್ರಹೋ ಹವಿಷಾಂ ಭೋಗ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಸನ್ನತಾ । ಫಲಪ್ರದಾನಮಿತ್ಯೇತತ್ಪಂಚಕಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಕಮ್ ' ॥
ಮಾನಾಭಾವಾದೇತನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ದೂಷಯತಿ
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ವಿಗ್ರಹಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರ್ಥವಾದಾ ಮಂತ್ರಾ ವಾ ಮೂಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಅರ್ಥವಾದಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವದ್ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಗೃಹೀತಾ ಮಂತ್ರಾಃ ಪ್ರಯೋಗಸಂಬಂದ್ಧಾಭಿಧಾನಾರ್ಥಾ ನಾಜ್ಞಾತವಿಗ್ರಹಾದಿಪರಾ ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಾ ಆಚಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಗ್ರಹಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ತುಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ದೇವಾದೀನ್ನಾಧಿಕರೋತಿ, ವಿದ್ಯಾತ್ವಾತ್ , ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾವದಿತಿ ಉಕ್ತಹೇತುರಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯಾಹ
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ದರ್ಶಾದಿಕಮ್ , ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಧಿಕರೋತಿ, ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ , ರಾಜಸೂಯಾದಿವದಿತಿ ಆಭಾಸಸಾಮ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾತ್ವಹೇತೋರಾಹ
ನಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ ಸ ತತ್ರಾಧಿಕಾರೀತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವತ್ರಾಧಿಕಾರೋ ನ ಸಂಭವತಿ ತತೋ ನ ಚಾಪೋದ್ಯೇತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋ ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನಾಬುಧ್ಯತ ಸ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುರನ್ಯೋನ್ಯಮ್ , ತತ ಇಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಸುರಾಸುರರಾಜೌ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರದಂ ಜಗ್ಮತುರಿತಿ ಚ ಲಿಂಗಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಮಿತಿ ಗಂಧರ್ವಪ್ರಶ್ನೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಉವಾಚ ತಮಿತಿ ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇಷು ಶ್ರುತಂ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ
ಸ್ಮಾರ್ತಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಬಾಲಾನಾಂ ಗೋಲಕೇಷು ಚಕ್ಷುರಾದಿಪದಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞೈರ್ಗೋಲಕಾತಿರಿಕ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯಂತೇ, ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿರಾದೌ ಸೂರ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ವಿಗ್ರಹವದ್ದೇವತಾ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ
ಜ್ಯೋತಿರಾದೀತಿ ।
ತಥಾ ಚೇತನತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯ ಜಡಚೇತನೋಭಯರೂಪತ್ವಂ ಕಥಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಅಸ್ತಿಹೀತಿ ।
ತಥಾಹಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತಯಾ ದೇವವ್ಯವಹಾರಃಶ್ರೂಯತೇ । ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯ ಉದ್ಗಾತೃಗಣಸ್ಥ ಋತ್ವಿಕ್ತತ್ಸಂಬಂಧೀ ಯೋಽರ್ಥವಾದಃ ಇಂದ್ರ, ಅಗಚ್ಛಽಇತ್ಯಾದಿಃ । ತತ್ರ ಮೇಧಾತಿಥೇರ್ಮೇಷ, ಇತೀಂದ್ರಸಂಬೋಧನಂ ಶ್ರುತಮ್ , ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಮೇಧೇತಿ ।
ಮುನಿಂ ಮೇಷೋ ಭೂತ್ವಾ ಜಹಾರೇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಮೇಷ, ಇತೀಂದ್ರಸಂಬೋಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಮಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ಮೃದಾದಿವದಚೇತನಾ ಏವೇತಿ, ತನ್ನ, ಸರ್ವತ್ರ ಜಡಜಡಾಂಶದ್ವಯಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಮೃದಿತಿ ।
ಆದಿತ್ಯಾದೌ ಕೋ ಜಡಭಾಗಃ ಕಶ್ಚೇತನಾಂಶ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಜ್ಯೋತಿರಾದೇಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಾದಿಕಂ ಪದಶಕ್ತ್ಯಾ ಭಾಸಮಾನವಿಗ್ರಹಾದೌ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಅನ್ಯಪರತ್ವಾತ್ , ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತಿ ವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯಾಹ
ಯದಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯಪರಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ಬಾಧಾಭಾವೇ ಸ್ವಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಶೂನ್ಯೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರೇಣಾಸ್ತಿತ್ವಮುದಾಹರತಿ
ತಥಾಹೀತಿ ।
ತೃಣಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ತಿ ವಿಗ್ರಹಾದೌ ಸ ನಾಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೋ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಮ್ , ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರಶಸ್ತೋ ವಿಧಿರಿತ್ಯೇವಾರ್ಥವಾದೇಷು ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ವೃತ್ತಾಂತೋ ಭೂತಾರ್ಥಃ । ವಿಗ್ರಹಾದಿಃ ತದ್ವಿಷಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವವಾಂತರವಾಕ್ಯೇನ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಹೀತಿ ।
ಸುರಾಪಾನಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವವೈಷಮ್ಯಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನಞ್ಪದಮೇಕಂ ಯದಾ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇದಿತಿ ಪದಾಭ್ಯಾಮನ್ವೇತಿ ತದಾ ಪದೈಕವಾಕ್ಯಮೇಕಮೇವಾರ್ಥಾನುಭವಂ ಕರೋತಿ ನತು ಪದದ್ವಯಂ ಪೃಥಕ್ಸುರಾಪಾನಂ ಬೋಧಯತಿ, ತಸ್ಯ ವಿಧೌ ನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಭವಂ ಪ್ರತ್ಯದ್ವಾರತ್ವಾತ್ । ಅರ್ಥವಾದಸ್ತು ಭೂತಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಂ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಂ ಬೋಧಯನ್ವಿಧಿನಾ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಭಜತ ಇತ್ಯಸ್ತಿ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವರ್ಥವಾದಸ್ಥಪದಾನಾಮವಾಂತರಸಂಸರ್ಗಬೋಧಕತ್ವಂ ವಿನಾ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ವಿಧ್ಯನ್ವಯೋಽಸ್ತು ತತ್ರಾಹ
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದನ್ವಯಾಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ
ನ ಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥಗ್ರಹಣಮಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥವಾದಾನ್ವಿಭಜತೇ
ತದ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಷು ಯತ್ರ 'ಅಗ್ನಿರ್ಹಿಮಸ್ಯ ಭೇಷಜಮ್' ಇತ್ಯಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪಃ' ಇತ್ಯಭೇದೋ ಬಾಧಿತ ಇತಿ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಾದಿಗುಣವಾದಃ । ಯತ್ರ 'ವಜ್ರಹಸ್ತಃ ಪುರಂದರಃ' ಇತ್ಯಾದೌ ಮಾನಾಂತರಸಂವಾದವಿಸಂವಾದೌ ನ ಸ್ತಸ್ತತ್ರ ಭೂತಾರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ವಿಮೃಶ್ಯೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ವಿಗ್ರಹಾರ್ಥವಾದಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವಾನ್, ಅನ್ಯಪರತ್ವೇ ಸತ್ಯಜ್ಞಾತಾಬಾಧಿತಾರ್ಥಕಶಬ್ದತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಯಾಜಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತಿ ನ್ಯಾಯಂ ಮಂತ್ರೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ
ಏತೇನೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನುವಾದಗುಣವಾದಾನಾಂ ನಿರಾಸಾಯ ಹೇತೌ ಪದಾನಿ । ನ ಚೋಭಯಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ಅವಾಂತರಾರ್ಥಸ್ಯ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರ್ಗವದ್ದೇವತಾವಿಗ್ರಹೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನನು ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿಧಿಃ ಫಲಂ ವಿನಾನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಭವತು 'ಯನ್ನ ದುಃಖೇನ ಸಂಭಿನ್ನಮ್' ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸಿದ್ಧಃ ಸ್ವರ್ಗೋ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಃ । ವಿಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ವಿಧೇಃ ಕಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತಾಮಾಹ
ನ ಹೀತಿ ।
ಉದ್ದಿಶ್ಯ ತ್ಯಾಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇತಸ್ಯಾರೋಹೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯಾಹ
ಯಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಅತಶ್ಚೇತಸ್ಯಾರೋಹಾರ್ಥಂ ವಿಗ್ರಹ ಏಷ್ಟವ್ಯಃ । ಕಿಂಚ ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣಪಾಠಾದ್ವಿಗ್ರಹಪ್ರಮಿತಿಃ ಪ್ರಯಾಜವತ್ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನಾಂಗೀಕಾರ್ಯಾ, ತಾಂ ವಿನಾ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಕಿಂಚ ಸುಪ್ರಸನ್ನವಿಗ್ರಹವದ್ದೇವತಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ದೇವತೇತಿ ಭಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ
ನಚ ಶಬ್ದೇತಿ ।
ನ ಚಾಕೃತಿಮಾತ್ರಂ ಶಬ್ದಶಕ್ಯಮಸ್ತು ಕಿಂ ವಿಗ್ರಹೇಣೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನಿರ್ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಕೃತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಅತಃ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಮಿತವಿಗ್ರಹೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏವಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಮೂಲಕಮಿತಿಹಾಸಾದಿಕಮಪಿ ವಿಗ್ರಹೇ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ
ಇತಿಹಾಸೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಸಂಭವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಸಾದೀನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ದೇವತಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪೀತಿಹಾಸಾದೇರ್ಮೂಲಮಿತ್ಯಾಹ
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।
ವ್ಯಾಸಾದಯೋ ದೇವಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶೂನ್ಯಾಃ, ಪ್ರಾಣಿತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮದ್ವದಿತ್ಯನುಮಾನಮತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ದೂಷಯತಿ
ಯಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಂ ಘಟಾಭಿನ್ನಮ್ , ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪಿ ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ತಥಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಭಾವಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಭಾವಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಚ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ನಿರಂಕುಶಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ರಾಜಸೂಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕೃತಾದಿಯುಗಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಸೂತ್ರಾರ್ಥಾದಪಿ ದೇವಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಜಪಾದ್ದೇವತಾಸಾಂನಿಧ್ಯಂ ತತ್ಸಂಭಾಷಣಂ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಯೋಗಿನಾಮಸ್ತಿ ದೇವಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ
ಯೋಗ ಇತಿ ।
ಪಾದತಲಾದಾಜಾನೋರ್ಜಾನೋರಾನಾಭೇರ್ನಾಭೇರಾಗ್ರೀವಂ ಗ್ರೀವಾಯಾಶ್ಚಾಕೇಶಪ್ರರೋಹಂ ತತಶ್ಚಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪಂಚಕೇ ಸಮುತ್ಥಿತೇ ಧಾರಣಯಾ ಜಿತೇ ಯೋಗಗುಣೇ ಚಾಣಿಮಾದಿಕೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಯೋಗಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತೇಜೋಮಯಂ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋ ನ ರೋಗಾದಿಸ್ಪರ್ಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಿತ್ರಕಾರಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ವಿಗ್ರಹೇ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ
ಲೋಕೇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಚಿಂತಾಯಾಃ ಫಲಮಾಹ
ಕ್ರಮೇತಿ ।
ಏವಮೇವ ದೇವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಸತ್ಯೇವ ದೇವತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಯುಜ್ಯಂತೇ । ದೇವಾನಾಮನಧಿಕಾರೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಿನಾಮುಪಾಸನೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತೋಽಧಿಕಾರನಿರ್ಣಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೩ ॥
ಶುಗಸ್ಯಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ । ಪೂರ್ವೇಣಾಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿಮಾಹ
ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಸಿಧ್ಯರ್ಯಂ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ಭೂತಾರ್ಥೇ ವಿಗ್ರಹಾದೌ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಭೂತಾರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋ ದೃಢೀಕೃತಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ ದೃಢೀಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಧಿಕರಣದ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇಽಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಿಜವದ್ವೇದಾಂತಶ್ರವಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಭಾವ ಇತಿ ಫಲಮ್ ।
ಅತ್ರ ವೇದಾಂತವಿಚಾರೋ ವಿಷಯಃ, ಸ ಕಿಂ ಶೂದ್ರಮಧಿಕರೋತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ
ತತ್ರ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಮಾದನಗ್ನಿತ್ವಾದನವಲ್ಕೃಪ್ತೋಽಸಮರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಿ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಲ್ಲಿಂಗಾದಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ
ಭವತಿಚೇತಿ ।
ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಿಲ ಷಟ್ಶತಾನಿ ಗವಾಂ ರಥಂ ಚ ರೈಕ್ವಾಯ ಗುರವೇ ನಿವೇದ್ಯ ಮಾಂ ಶಿಕ್ಷಯೇತ್ಯುವಾಚ । ತತೋ ರೈಕ್ವೋ ವಿಧುರಃ ಕನ್ಯಾರ್ಥೀ ಸನ್ನಿದಮುವಾಚ । ಅಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ ಖೇದಾರ್ಥಃ । ಹಾರೇಣ ನಿಷ್ಕೇಣ ಯುಕ್ತ ಇತ್ವಾ ಗಂತಾ ರಥೋ ಹಾರೇತ್ವಾ ಸ ಚ ಗೋಭಿಃ ಸಹ ಹೇ ಶೂದ್ರ, ತವೈವಾಸ್ತು ಕಿಮಲ್ಪೇನಾನೇನ ಮಮ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾನುಪಯೋಗಿನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವೇ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಚಿತಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೋಪೇತಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಪಾತತೋ ವಿದಿತೋ ವೇದಾರ್ಥೋ ಯೇನ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಸಂಸ್ಕೃತೋ ವೇದಸ್ತದುತ್ಥಮಾಪಾತಜ್ಞಾನಂ ಚ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರೇಷು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ತದಭಾವಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವನ್ಯಾಯಾಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಸ್ತಿ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕೃತೇನ ವೇದೇನ ವಿದಿತೋ ನಿಶ್ಚಿತೋ ವೇದಾರ್ಥೋ ಯೇನ ತಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥೇಷು ವಿಧಿಷ್ವಧಿಕಾರೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ, ಅನಧೀತವೇದಸ್ಯಾಪಿ ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಾಧಿಕಾರೇಽಧ್ಯಯನವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ಅತಃ ಫಲಪರ್ಯಂತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನೇಷು ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಷು ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಧಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧೀತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಲಭ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯಜ್ಞಪದಂ ವೇದಾರ್ಥೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ
ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಲಿಂಗಂ ದೂಷಯತಿ
ಯದಿತಿ ।
ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯನ್ಯಾಯೇನಾರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು 'ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಂ ಯಾಜಯೇತ್' ಇತ್ಯತ್ರಾಧ್ಯಯನಾಭಾವೋಽಪಿ ನಿಷಾದಶಬ್ದಾನ್ನಿಷಾದಸ್ಯೇಷ್ಟಾವಿವ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಮಂಗೀಕರೋತಿ
ಕಾಮಮಿತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಥತ್ವಾನ್ನಿಷಾದಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಧಿಕಾರಿಸಮರ್ಪಕಃ, ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ತು ವಿದ್ಯಾವಿಧಿಪರಾರ್ಥವಾದಸ್ಥೋ ನಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಬೋಧಯತಿ, ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯನ್ಯಾಯವಿರೋಧೇನಾನ್ಯಪರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಿತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ
ಅರ್ಥವಾದೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ರ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಮಾಹ
ಶಕ್ಯತೇ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ನಾಮ ರಾಜಾ ನಿದಾಘಸಮಯೇ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರಾಸಾದತಲೇ ಸುಷ್ವಾಪ, ತದಾ ತದೀಯಾನ್ನದಾನಾದಿಗುಣಗಣತೋಷಿತಾ ಋಷಯೋಽಸ್ಯ ಹಿತಾರ್ಥಂ ಹಂಸಾ ಭೂತ್ವಾ ಮಾಲಾರೂಪೇಣ ತಸ್ಯೋಪರ್ಯಾಜಗ್ಮುಃ, ತೇಷು ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯೋ ಹಂಸೋಽಗ್ರೇಸರಂ ಹಂಸಮುವಾಚ, ಭೋ ಭೋ ಭದ್ರಾಕ್ಷ, ಕಿಂ ನ ಪಶ್ಯಸಿ ಜಾನಶ್ರುತೇರಸ್ಯ ತೇಜಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿತಮ್ , ತತ್ತ್ವಾಂ ಧಕ್ಷ್ಯತಿ ನ ಗಚ್ಛೇತಿ । ತಮಗ್ರೇಸರ ಉವಾಚ, ಕಮಪ್ಯೇನಂ ವರಾಕಂ ವಿದ್ಯಾಹೀನಂ ಸಂತಮ್ , ಅರೇ, ಸಯುಗ್ವಾನಂ ಯುಗ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ಶಕಟೀ ತಯಾ ಸಹ ಸ್ಥಿತಂ ರೈಕ್ವಮಿವೈತದ್ವಚನಮಾತ್ಥ । ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠಸ್ಯ ತೇಜೋ ದುರತಿಕ್ರಮಂ ನಾಸ್ಯಾನಾತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮದ್ವಚನಖಿನ್ನೋ ರಾಜಾ ಶಕಟಲಿಂಗೇನ ರೈಕ್ವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾವಾನ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಹಂಸಾನಾಮಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಮು ಅರೇ ಇತಿ ಪದಚ್ಛೇದಃ । ಉಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ಹಂಸಾನಾಮನಾದರವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾದಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ, ಸಾ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ರೈಕ್ವೇಣ ಸೂಚ್ಯತೇ ಹೀತಿ ಸೂತ್ರಾನ್ವಯಃ । ಶ್ರುತಯೌಗಿಕಾರ್ಥಲಾಭೇ ಸತಿ ಅನನ್ವಿತರೂಢ್ಯರ್ಥಸ್ತ್ಯಾಜ್ಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ । ತದಾದ್ರವಣಾತ್ತಯಾ ಶುಚಾ ಆದ್ರವಣಾತ್ । ಶೂದ್ರಃ ಶೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನ್ । ಶುಚಾ ವಾ ಕರ್ತ್ರ್ಯಾ ರಾಜಾಭಿದುದ್ರುವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ಶುಚಾ ವಾ ಕರಣೇನ ರೈಕ್ವಂ ಗತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೪ ॥
ಶೂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೌಗಿಕತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇತಿ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯನಂತರಮರ್ಥವಾದ ಆರಭ್ಯತೇ । ಶುನಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕಪಿಗೋತ್ರಂ ಪುರೋಹಿತಮಭಿಪ್ರತಾರಿನಾಮಕಂ ರಾಜಾನಂ ಚ ಕಕ್ಷಸೇನಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಸೂದೇನ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ತೌ ಭೋಕ್ತುಮುಪವಿಷ್ಟೌ ಬಟುರ್ಭಿಕ್ಷಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ಯ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ನ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಏತೇನ ದ್ವಿರಾತ್ರೇಣೇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯೈವ ಪೂರ್ವಂ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಕಾಪೇಯಯೋಗ ಉಕ್ತಃ । ಅಭಿಪ್ರತಾರಿಣೋಽಪಿ ತದ್ಯೋಗಾಚ್ಚಿತ್ರರಥವಂಶ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ರಾಜವಂಶ್ಯಾನಾಂ ಹಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಪುರೋಹಿತವಂಶ್ಯಾ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ತ್ವಭಿಪ್ರತಾರಿಣಶ್ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಮ್ , ತಾವತಾ ಕಥಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಚಿತ್ರರಥಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷತ್ತಾ ಸೂತಸ್ತಸ್ಯ ರೈಕ್ವಾನ್ವೇಷಣಾಯ ಪ್ರೇಷಣಮನ್ನಗೋದಾನಾದಿಕಂ ಚ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇ ಲಿಂಗಮ್ ॥ ೩೫ ॥
ಅತ್ರ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೋ ಯೌಗಿಕ ಏವೇತಿ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ
ಸಂಸ್ಕಾರೇತಿ ।
ಉಪನಯನಂ ವೇದಗ್ರಹಣಾಂಗಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾಂಗಸ್ಯೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಾಮರ್ಶಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯ ತದಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಭಾಷ್ಯೇ ಆದಿಪದೇನಾಧ್ಯಯನಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತಂ ಶಿಷ್ಯಮಾಚಾರ್ಯ ಉಪನೀತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾರದೋಽಪಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥೀ ಮಂತ್ರಮುಚ್ಚಾರಯನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಮುಪಗತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಧೀತಿ ।
ಉಪದಿಶೇತಿ ಯಾವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಪರಾ ವೇದಪಾರಗಾಃ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಪರಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ವೇಷಮಾಣಾ ಏಷ ಪಿಪ್ಪಲಾದಸ್ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ಸರ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತೇ ಭರದ್ವಾಜಾದಯಃ ಷಡೃಷಯಸ್ತಮುಪಗತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಮೃಷೀನ್ ರಾಜಾಽನುಪನೀಯೈವ ವಿದ್ಯಾಮುವಾಚೇತಿ ಶ್ರುತೇರನುಪನೀತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ತಾನ್ಹೇತಿ ।
ತೇ ಹ ಸಮಿತ್ಪಾಣಯಃ ಪೂರ್ವಾಹ್ನೇ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮಿರ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಉಪನಯನಾರ್ಥಮಾಗತಾ ಇತಿ ಉಪನಯನಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಹೀನವರ್ಣೇನೋತ್ತಮವರ್ಣಾಽನುಪನೀಯೈವೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಚಾರಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕಜಾತಿರನುಪನೀತಃ । ಪಾತಕಮಭಕ್ಷ್ಯಭಕ್ಷಣಕೃತಮ್ ॥ ೩೬ ॥
ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಕಿಲಮೃತಪಿತೃಕೋ ಜಬಾಲಾಂ ಮಾತರಮಪೃಚ್ಛತ್ , ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಮಿತಿ । ತಂ ಮಾತೋವಾಚ ಭರ್ತೃಸೇವಾವ್ಯಗ್ರತಯಾಹಮಪಿ ತವ ಪಿತುರ್ಗೋತ್ರಂ ನ ಜಾನಾಮಿ, ಜಬಾಲಾ ತು ನಾಮಾಹಮಸ್ಮಿ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಮ ತ್ವಮಸೀತಿ ಏತಾವಜ್ಜಾನಾಮೀತಿ । ತತಃ ಸ ಜಾಬಾಲೋ ಗೌತಮಮಾಗತ್ಯ ತೇನ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಸೀತಿ ಪೃಷ್ಟ ಉವಾಚ, ನಾಹಂ ಗೋತ್ರಂ ವೇದ್ಮಿ ನ ಮಾತಾ ವೇತ್ತಿ ಪರಂತು ಮೇ ಮಾತ್ರಾ ಕಥಿತಮ್ , ಉಪನಯನಾರ್ಥಮಾಚಾರ್ಯಂ ಗತ್ವಾ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಜಾಬಾಲೋಽಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರೂಹೀತಿ । ಅನೇನ ಸತ್ಯವಚನೇನ ತಸ್ಯ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ । ಅಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ವಿವಿಚ್ಯ ವಕ್ತುಮ್ , ನಾರ್ಹತೀತಿ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ, ಹೇ ಸೋಮ್ಯ, ಸತ್ಯಾತ್ತ್ವಂ ನಾಗಾಃ ಸತ್ಯಂ ನ ತ್ಯಕ್ತವಾನಸಿ, ಅತಸ್ತ್ವಾಮುಪನೇಷ್ಯೇ, ತದರ್ಥಂ ಸಮಿಧಮಾಹರೇತಿ ಗೌತಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಲಿಂಗಾನ್ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ
ತದಭಾವೇತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಶ್ರವಣಾದಿನಿಷೇಧಾಚ್ಚ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ
ಶ್ರವಣೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ದ್ವಿಜೈಃ ಪಠ್ಯಮಾನಂ ವೇದಂ ಪ್ರಮಾದಾಚ್ಛೃಣ್ವತಃ ಸೀಸಲಾಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ತಪ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರದ್ವಯಪೂರಣಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದ್ಯು ಪಾದಯುಕ್ತಂ ಸಂಚರಿಷ್ಣುರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಭವತಿ ಚ । ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಮತಿರ್ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮ್ । ದಾನಂ ನಿತ್ಯಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಶೂದ್ರಸ್ಯ । ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ತು ದಾನಮಸ್ತ್ಯೇವ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಿದುರಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಿತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೇರ್ದುರಪಹ್ನವತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಧಕೈಃ ಶೂದ್ರೈಃ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಶ್ರಾವಯೇದಿತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಕಂಪನಾತ್ । ಅಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಅವಸಿತ ಇತಿ ।
ಸಮಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಠಕಂ ಪಠತಿ
ಯದಿದಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ಪ್ರಾಣಾನ್ನಿಃಸೃತಮುತ್ಪನ್ನಂ ಪ್ರಾಣೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಪ್ರೇರಕೇ ಸತಿ ಏಜತಿ ಚೇಷ್ಟತೇ, ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಬಿಭೇತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಭಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ಭಯಹೇತುತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ವಜ್ರಮಿತಿ ।
ಯಥೋದ್ಯತಂ ವಜ್ರಂ ಭಯಂ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯ ಏತತ್ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ವಿದುಸ್ತೇ ಮುಕ್ತಾ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ
ಯ ಇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ಸೂತ್ರೇ ಕಥಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹೃತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಏತದಿತಿ ।
ಏಜತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕಂಪನಸ್ಯ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾದೇಜತಿಪದಯುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಾಧಿಕಾರಚಿಂತಯಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿರ್ನಾಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ 'ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ' ಇತ್ಯನೇನೋಚ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಂಗುಷ್ಠವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಾನುವಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತಥೇಹ ಪ್ರಾಣಾನುವಾದ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥಃ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ನನು 'ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ' ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿರ್ನೀತಾ, ಅತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಚೇಷ್ಟಾಭಯಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಸ್ತೀತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಸರೋ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ, ಅತ ಆಹ
ವಾಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಣೇ ವಾಯೌ ನಿಮಿತ್ತೇ ಜಗಚ್ಚಲತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತಃ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವಜ್ರಲಿಂಗಾಚ್ಚ ವಾಯುರಿತ್ಯಾಹ
ವಾಯ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಿಶೇಷಃ । ಸಮಷ್ಟಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ।
ಸೂತ್ರಾದ್ವಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾನುಗೃಹೀತಂ ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಲಿಂಗಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಕಪ್ರಾಣಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಕಮಿತ್ಯಾಹ
ಪೂರ್ವತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶುಕ್ರಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮ್ । ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನಾಶ್ರಿತಃ ಕೋಽಪಿ ಲೋಕೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯುಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಸೌತ್ರಂ ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಏಜಯಿತೃತ್ವಮಿತಿ ।
ಸವಾಯುಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಂಪನಶ್ರವಣಾದಪಿ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಜ್ರಶಬ್ದಃ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗೌಣ ಇತ್ಯಾಹ
ವಜ್ರಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ 'ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿಃ' ಇತ್ಯತ್ರ 'ಅಪಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮ್' ಇತ್ಯಪಮೃತ್ಯುಜಯರೂಪಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಮೃತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ನ ಮುಖ್ಯಾಮೃತತ್ವಮ್ , ತತ್ರೈವ ವಾಯೂಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕರಣಂ ಸಮಾಪ್ಯ 'ಅಥ ಹೈನಮುಷಸ್ತಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ' ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಾತ್ಮಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಯ್ವಾದೇರ್ನಾಶಿತ್ವೋಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ
ಯತ್ತು ವಾಯ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯೇ ಸಮನ್ವಿತವಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೯ ॥
ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪ್ರಜಾಪತಿವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಮಾಹ
ಏಷ ಇತಿ ।
ಪರಂಜ್ಯೋತಿಃ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಘಟಾದಿವಿಷಯಾವರಕತಮೋನಾಶಕಂ ಸೌರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಸಂಕೋಚಾದ್ಯಯೋಗೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಣಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನೀತಾ । ನ ತಥಾತ್ರ 'ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ' ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕಂ ಪಶ್ಯಾಮ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸೂರ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ನನು ಜ್ಯೋತಿರಧಿಕರಣೇ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಗಾಯತ್ರೀವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಕಯಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಃ ಕೃತಃ, ತಥಾತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇ ಹೇತ್ವದರ್ಶನಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತೇರನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಸ್ಥತ್ವಂ ಲಿಂಗಮಾಹ
ತಥಾಚೇತಿ ।
'ತಾ ವಾ ಏತಾ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಃ' ಇತಿ ಕಂಡಿಕಯಾ ನಾಡೀನಾಂ ರಶ್ಮೀನಾಂ ಚ ಮಿಥಃ ಸಂಶ್ಲೇಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಅಥ ಸಂಜ್ಞಾಲೋಪಾನಂತರಂ ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಏತನ್ಮರಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥೋತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಅಥ ತದಾ ಏತೈರ್ನಾಡೀಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟರಶ್ಮಿಭಿರೂರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ನುಪರಿ ಗಚ್ಛತಿ, ಗತ್ವಾದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕದ್ವಾರಭೂತಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯಭಿಹಿತಮ್ , ತಥೈವಾತ್ರಾಪಿ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಮೃತ್ವಾ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿತ್ಯಾಖ್ಯಮುಪಸಂಪದ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಸಮುತ್ಥಾಯೋಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷೋಽರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಸ್ಥತ್ವಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೋ ಮಾರ್ಗಸ್ಥಸೂರ್ಯೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಏವಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪಕ್ರಾಂತ ಆತ್ಮೈವಾತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರಯೋಜಕಪ್ರಕರಣಾನುಗೃಹೀತೋತ್ತಮಪುರುಷಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಕಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಶರೀರತ್ವಫಲಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ಸೂರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಶರೀರಮಿತಿ ।
ನಚ ಸೂರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮೇಣಾಶರೀರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪರತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ ಏವ ಸ ಉತ್ತಮ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶೇನಾಶರೀರತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಪರಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಲಿಂಗಂ ದೂಷಯತಿ
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಾಡೀಖಂಡೇ ದಹರೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಯಾ ಸೂರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ ಸ ನ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಯುಕ್ತಾ ಸೂರ್ಯೋಕ್ತಿಃ, ಅತ್ರ ತು ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಸ್ಥಸೂರ್ಯಸ್ಯಾನನ್ವಯಾದನರ್ಥಕತ್ವಾತ್ಶ್ರುತಿವ್ಯತ್ಯಾಸೇನ ಸ್ವರೂಪಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತದೇವೋಪಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೦ ॥
ಆಕಾಶೋ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಮುದಾಹರತಿ
ಆಕಾಶ ಇತಿ ।
ಯಥೋಪಕ್ರಮಬಲಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತಿಬಾಧಸ್ತಥಾಕಾಶೋಪಕ್ರಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಬಾಧ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಭೂತೇತಿ ।
ಶ್ರುತೈರ್ಗುಣೈರಾಕಾಶೋಪಾಸ್ತಿರ್ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಚೇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ ।
'ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವದತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟಲಿಂಗಾಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ
ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದೇಶ್ಚೇತಿ ।
ವೈ ನಾಮೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಲಿಂಗಸ್ಯಾಕಾಶಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮನೇಕಲಿಂಗೋಪೇತಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧೋ ಯುಕ್ತಃ ।
ಯತ್ರ ಬಹುಪ್ರಮಾಣಸಂವಾದಸ್ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಣಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಪರಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಮರೂಪೇ ಶಬ್ದರ್ಥೌ ತದಂತಃಪಾತಿನಸ್ತದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಮಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ , ಜೀವಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
'ಅನೇನ ಜೀವೇನ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಮ್ಹಾಭೇದೇನ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಸಾಕ್ಷಾದಯೋಗಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಂ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ
ನಾಮೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪುನರುಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸಾಧಕೋಽಯಂ ವಿಚಾರಃ । ಅತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ತತ್ರ ಸಂಶಯಾದಿಪ್ರವೃತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೧ ॥
ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ । ಅಹಂಧೀಗಮ್ಯೇಷು ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಜನಕಪ್ರಶ್ನೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಆಹ
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ತನ್ಮಯಸ್ತತ್ಪ್ರಾಯಃ । ಸಪ್ತಮೀ ವ್ಯತಿರೇಕಾರ್ಥಾ । ಪ್ರಾಣಬುದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತೇರಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಭೇದಮಾಹ
ಅಂತರ್ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಲಿಂಗಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದೋಕ್ತೇರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ , 'ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ' ಇತ್ಯಭಿನ್ನೇಽಪಿ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಭೇದೋಕ್ತಿವದೌಪಚಾರಿಕಭೇದೋಕ್ತಿಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಜೀವಸ್ತುತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ತತಃ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಪ್ರಮಿತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಬುದ್ಧಾಂತೋ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾ ।
ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಜೀವೋಕ್ತೇರ್ಜೀವಸ್ತಾವಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಪರಮೇಶ್ವರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ತಾವಕತ್ವೇ ಜೀವಾದ್ಭೇದೇನ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸ್ಯೋತ್ತರೋಕ್ತಿರಸಂಗತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತೋ ಜ್ಞಾತಾಜ್ಞಾತಸಂನಿಪಾತೇ ಜ್ಞಾತಾನುವಾದೇನಾಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮ್ , 'ಅಪೂರ್ವೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮ್' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।
ಪುರುಷಃ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಜೀವ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿಂ ವಾರಯತಿ
ತತ್ರ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇಹಸ್ಯ ವೇದನಾಪ್ರಸಕ್ತೇರ್ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ಪುರುಷೋ ಜೀವ ಏವ, ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ರೂಢ್ಯಾ ಪರ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ವಾರೂಢೋಽಧಿಷ್ಠಿತಃ । ಉತ್ಸರ್ಜನ್ ಘೋರಾಞ್ಶಬ್ದಾನ್ಮುಂಚನ್ । ಬುದ್ಧೌ ಧ್ಯಾಯಂತ್ಯಾಮಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಯತೀವ ಚಲಂತ್ಯಾಂ ಚಲತೀವ ।
ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇರ್ನ ಸಂಸಾರಿಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮವದುಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯೇಽಪ್ಯೈಕ್ಯಂ ವಿವಿಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ತ್ವಮರ್ಥಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೈಕ್ಯಪರತ್ವಾನ್ನ ಜೀವಲಿಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಯತೋ ನ ಬುದ್ಧಾಂತೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಮಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಯದತ ಊರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ಕಾಮಾದಿವಿವೇಕಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತೀತಿ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಕ್ತಿ ತಸ್ಮಾದವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತೇನಾವಸ್ಥಾಧರ್ಮೇಣಾನನ್ವಾಗತೋಽಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ಭವತಿ, ಅಸಂಗತ್ವಾತ್ । ಸುಷುಪ್ತಾವಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸರ್ವಶೋಕಾತೀತಃ ತಸ್ಮಾಧೃದಯಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ಶೋಕಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೨ ॥
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪರತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ
ಪತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಶೀ ಸ್ವತಂತ್ರಃ । ಅಪರಾಧೀನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಈಶಾನೋ ನಿಯಮನಶಕ್ತಿಮಾನ್ । ಶಕ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಮಾಧಿಪತ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛೋಧಿತತ್ವಮರ್ಥೈಕ್ಯೇ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೩ ॥
ಅವ್ಯಕ್ತೇಶಮಜಂ ಪಂಚಜನಾಧಾರಂ ಚ ಕಾರಣಮ್ । ವೇದಿತನ್ಯಂ ಪ್ರಿಯಂ ವಂದೇ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಪರಮ್ ॥ ೧ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇಽಧಿಕರಣತ್ರಯಸ್ಯೇಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇನ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತದಶಬ್ದತ್ವೇನ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವೈದಿಕಶಬ್ದಶೂನ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಶಬ್ದತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ , ಅಧುನಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತಿಃ । ತೇನಾಶಬ್ದತ್ವನಿರೂಪಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯೋ ದೃಢೀಕೃತೋ ಭವತೀತ್ಯಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿರಪ್ಯಧಿಕರಣತ್ರಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾ । ಅತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಪದಂ ವಿಷಯಃ ।
ತತ್ಕಿಂ ಪ್ರಧಾನಪರಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶರೀರಪರಂ ವೇತಿ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಮಪ್ರಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಯಥಾ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಂ ತದ್ವದವ್ಯಕ್ತಪದಮಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನಪರಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಆನುಮಾನಿಕಮಿತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಂಗೀಕಾರೇಣಾಯಮಶಬ್ದತ್ವಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಪದವಿಚಾರತ್ವಾದಧಿಕರಣಾನಾಮೇತತ್ಪಾದಸಂಗತಿರ್ಬೋಧ್ಯಾ ।
ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮರೂಢಿಭ್ಯಾಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ ಪ್ರಧಾನಪರಃ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾದಿಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ಯೋಗಸಂಭವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ
ಶಬ್ದಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವೈದಿಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ
ತದೇವೇತಿ ।
'ಅಜಾಮೇಕಾಮ್' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । 'ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ । 'ಯದಲ್ಪಂ ತಜ್ಜಡಪ್ರಕೃತಿಕಮ್' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಃ । ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣಮಿತಿ ಮತಕ್ಷತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ನಞರ್ಥಂ ವದನ್ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ನೈತದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ವೈದಿಕಂ ನೇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಂ ಹೇತುಮಾಹ
ನಹೀತಿ ।
ನನು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವೈದಿಕತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಹ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ನನು ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮರ್ಥೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೌಗಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದಸತಿ ನಿಯಾಮಕೇ ನಾರ್ಥವಿಶೇಷಧೀರಿತ್ಯಾಹ
ಸ ಚೇತಿ ।
ರೂಢ್ಯಾ ತದ್ಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಢಿಃ ಕಿಂ ಲೌಕಿಕೀ ಸ್ಮಾರ್ತಾ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂಪ್ರತ್ಯಾಹ
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಪುರುಷಸಂಕೇತೋ ನಾನಾದಿವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಹೇತುಃ, ಪುಂಮತೇರ್ವಿಚಿತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಕ್ರಮಿಕಾರ್ಥಃ ಸ್ಮಾರ್ತ ಏವೇತಿ, ತತ್ರಾಹ
ನಚ ಕ್ರಮೇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾತ್ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಶಂಕಾಯಾಮಸತೀತ್ಯನ್ವಯಾನ್ನಞೋ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾತದ್ರೂಪಸ್ಯ ತದ್ರೂಪವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಜ್ಞಾತರೂಪಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಧೀರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ನ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ನಾಸ್ತಿ ವಿರುದ್ಧಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಛರೀರಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
ಶರೀರಮೇವ ರೂಪಕೇಣ ರಥಸಾದೃಶ್ಯೇನ ವಿನ್ಯಸ್ತಂ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಮ್ , ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಆತ್ಮಬುದ್ಧ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಾನಪಠಿತಸ್ಯಾತ್ರಾಪಿ ಮಧ್ಯಸ್ಥೇನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹಣಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವೈದಿಕತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮಾರ್ತಕ್ರಮಃ ಕಿಮಿತಿ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರೌತಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯನುಗ್ರಹೇಣ ಬಲವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದುಭಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ರೂಪಕಕೢಪ್ತಿಃ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾ । ಪ್ರಗ್ರಹೋಽಶ್ವರಶನಾ । ಯದಾ ಬುದ್ಧಿಸಾರಥಿರ್ವಿವೇಕೀ ತದಾ ಮನಸೇಂದ್ರಿಯಹಯಾನ್ವಿಷಮವಿಷಯಮಾರ್ಗಾದಾಕರ್ಷತಿ । ಯದ್ಯವಿವೇಕೀ ತದಾ ಮನೋರಶನಾಬದ್ಧಾಂಸ್ತಾನ್ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತಿ ಮನಸಃ ಪ್ರಗ್ರಹತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇಷು ಹಯೇಷು । ಗೋಚರಾನ್ಮಾರ್ಗಾನ್ ।
ನನು ಸ್ವತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭೋಗಸಂಭವಾತ್ಕಿಂ ರಥಾದಿನೇತ್ಯತ ಆಹ
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ದೇಹಃ, ದೇಹಾದಿಸಂಕಕಲ್ಪನಯಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸ್ವತೋಽಸಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧುನಾ ರಥಾದಿಭಿರ್ಗಂತವ್ಯಂ ವದನ್ನಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಮಾಹ
ತೈಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇಽಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಪ್ರಧಾನಂ ಗೃಹ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತತ್ರ ಯ ಏವೇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಶೋಧಯಿತ್ವಾ ಶರೀರಸ್ಯ ಪರಿಶೇಷತಾಮಾನಯತಿ
ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಥಾನಾಂ ಪೂರ್ವಮನುಕ್ತಿಶಂಕಾಂ ವಾರಯನ್ ಪರತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ
ಅರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಗೃಹ್ಣಂತಿ ಪುರುಷಪಶುಂ ಬಧ್ನಂತೀತಿ ಗ್ರಹಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ತೇಷಾಂ ಗ್ರಹತ್ವಂ ವಿಷಯಾಧೀನಮ್ । ಅಸತಿ ವಿಷಯೇ ತೇಷಾಮಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ತತೋ ಗ್ರಹೇಭ್ಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಾ ಅತಿಗ್ರಹಾ ವಿಷಯಾ ಇತಿ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಪರತ್ವಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ನ ತ್ವಾಂತರತ್ವೇನೇತಿ ಭಾವಃ । ಸವಿಕಲ್ಪಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮನಃ, ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಂ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಸ ಏವ ಬುದ್ಧೇಃ ಪರಃ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಭೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಪದವೇದ್ಯಾ ಸಮಷ್ಟಿಬುದ್ಧಿರ್ಮಹಾನಿತ್ಯಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಮನನಶಕ್ತಿಃ, ವ್ಯಾಪಿನೀ, ಭಾವಿನಿಶ್ಚಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾ ಆತ್ಮಾ, ಭೋಗ್ಯವರ್ಗಾಶ್ರಯಃ, ತಾತ್ಕಾಲಿಕನಿಶ್ಚಯಃ, ಕೀರ್ತಿಶಕ್ತಿಃ, ನಿಯಮನಶಕ್ತಿಃ, ತ್ರೈಕಾಲನಿಶ್ಚಯಃ, ಸಂವಿದಭಿವ್ಯಂಜಿಕಾ ಚಿದಧ್ಯಸ್ತಾತೀತಸರ್ವಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿಣೀ ಸಮಷ್ಟಿಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯೇಯಂ ಬುದ್ಧಿರಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ
ಯ ಇತಿ ।
ನನ್ವಪ್ರಕೃತಾ ಸಾ ಕಥಮುಚ್ಯತೇ, ತದುಕ್ತೌ ಚ ಪ್ರಧಾನೇನ ಕಿಮಪರಾದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಹಿರುಕ್ಪೃಥಕ್ । ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಷ್ಟಿಬುದ್ಧ್ಯಭೇದೇನೋಕ್ತಾತ್ರ ತತೋ ಭೇದೇನ ಪರತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ರಥರಥಿನೌ ದ್ವೌ ಪರಿಶಿಷ್ಟೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ನೇತ್ಯಾಹ
ಏತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅತೋ ರಥ ಏವ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ
ತದೇವಮಿತಿ ।
ತೇಷು ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇಷು ಷಟ್ಪದಾರ್ಥೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಶೇಷಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ
ಇತರಾಣೀತಿ ।
ವೇದೋ ಯಮೋ ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಪರತ್ವೇ ಗ್ರಂಥೇ ಭೇದವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವಕಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಶರೀರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೋಗೋ ವೇದನಾ ।
ಕಾಠಕಗ್ರಂಥಸ್ಯೈಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಗೂಢತ್ವಜ್ಞೇಯತ್ವಜ್ಞಾನಹೇತುಯೋಗವಿಧಯೋ ಲಿಂಗಾನಿ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಚೈಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ರ್ಯಾ ಸಮಾಧಿಪರಿಪಾಕಜಾ । ವಾಗಿತ್ಯತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ, ಮನಸೀತಿ ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಚ ॥ ೧ ॥
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಉಕ್ತಮೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದಾನ್ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿವಾಚಕಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ವಿಕಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋಭಿರ್ಗೋವಿಕಾರೈಃ ಪಯೋಭಿರ್ಮತ್ಸರಂ ಸೋಮಂ ಶ್ರೀಣೀತ । ಮಿಶ್ರಿತಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । 'ಶ್ರೀಞ್ಪಾಕೇ' ಇತಿ ಧಾತೋರ್ಲೋಟಿ ಮಧ್ಯಮಪುರುಷಬಹುವಚನಮೇತತ್ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮನಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮಿದಂ ಜಗದವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ ಹ ಕಿಲೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬೀಜರೂಪಾ ಶಕ್ತಿಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತದವಸ್ಥಮ್ ॥ ೨ ॥
ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅತ್ರಾಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ ತದಾ । ಏವಂ ಸತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶಬ್ದಿತಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸತಿ ।
ಈಶ್ವರೇ ಕಲ್ಪಿತಾ ತನ್ನಿಯಮ್ಯೇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾನ್ನಾಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮವಿದ್ಯಾ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬಂಧಮುಕ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾರ್ಥಮಪಿ ಸಾ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ಮುಕ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ಯನ್ನಾಶಾನ್ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾ, ತಾಂ ವಿನೈವ ಸೃಷ್ಟೌ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪುನರ್ಬಂಧಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಸತ್ಯಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ
ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾಯಾಮಯೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಯೋಪಮಿತಾ । ಲೋಕೇ ಮಾಯಾವಿನೋ ಮಾಯಾವತ್ಪರತಂತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಭೇದೋಪಾಧಿತ್ವೇನಾಪಿ ಸಾ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ಮಹಾಸುಷುಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾಜ್ಜೀವಾ ಇತಿ ಬಹೂಕ್ತಿಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯಾಹ
ತದೇತದಿತಿ ।
ಆಕಾಶಹೇತುತ್ವಾದಾಕಾಶಃ । ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾಂತಾಭಾವಾದಕ್ಷರಮ್ । ವಿಚಿತ್ರಕಾರಿತ್ವಾನ್ಮಾಯೇತಿ ಭೇದಃ ।
ಇದಾನೀಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಮಾಹ
ಅವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಮಹತಃ ಪರತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತದಿದಮಿತಿ ।
ಯದಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಮಹಾಂಸ್ತದಾ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೋಪಾಧಿಪರತಂತ್ರತ್ವಾದುಪಾಧೇಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ಪರತ್ವಮಾಹ
ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ವೇಽಪಿ ಶರೀರಸ್ಯ ಕಿಂ ಜಾತಮ್ , ತದಾಹ
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ನನ್ವಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಾಭೇದಾದವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಪರತ್ವಂ ಚ ಕಿಮಿತಿ ನೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಕೃದ್ಧ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಪಂಚೀಕೃತಭೂತಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಅವಯವಾಃ ಸ್ಥೂಲದೇಹಾರಂಭಕಾಃ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಲಿಂಗಸ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ನಿಯತಮಸ್ತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೌ ತೇನ ಯುಕ್ತೋ ಗಚ್ಛತಿ ಪರಲೋಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಜೀವಾತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥವದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ಯಥೇತಿ ।
ತದ್ಧ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ದೂಷಯತಿ
ತೈರಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಪದಬಲಾತ್ಪ್ರಕೃತಮಪಿ ಸ್ಥೂಲಂ ತ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಆಮ್ನಾತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಾರ್ಥಬೋಧಕಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಮಿಥ ಆಕಾಂಕ್ಷಯೈಕಸ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧಾವಾರೂಢತ್ವಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ । ತವ ಮತೇ ತಸ್ಯಾ ಅಭಾವಾತ್ಕುತೋಽರ್ಥಬೋಧ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ
ನೇತಿ ।
ತಾಂ ವಿನಾಪ್ಯರ್ಥಧೀಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಹೀತಿ ।
ಶರೀರಶಬ್ದೇನ ರೂಢ್ಯಾ ಸ್ಥೂಲಂ ಪ್ರಕೃತಮ್ , ತಸ್ಯ ಹಾನಿರಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಗ್ರಹಣಮನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚೇತಿ ।
ತತಃ ಕಿಂ ತತ್ರಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಯಾ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಶರೀರದ್ವಯಮವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಃ ಶುದ್ಧಿಃ, ತದರ್ಥಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇನಾತ್ಮಾಭೇದೇನ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ದುಃಶೋಧತ್ವಾತ್ । ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ದೃಷ್ಟದೌರ್ಗಂಧ್ಯಾದಿನಾ ಲಶುನಾದಿವದನಾತ್ಮತ್ವಧೀವೈರಾಗ್ಯಯೋಃ ಸುಲಭತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ
ನ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾ ಬೀಭತ್ಸಾ ಘೃಣಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತಾ ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೂಷಯತಿ
ಯತ ಇತಿ ।
ವೈರಾಗ್ಯಾಯಶುದ್ಧಿರತ್ರ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ , ಕಿಂತು ವೈಷ್ಣವಂ ಪರಮಂ ಪದಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ತದ್ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಸ್ಥೂಲಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಲಿಂಗಾಂತಃಪಾತಿನ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗ್ರಹಣಾನ್ನ ಪೃಥಗವ್ಯಕ್ತಶರೀರಪದಾಭ್ಯಾಂ ಗ್ರಹಃ ।
ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ವಾ ಗ್ರಹೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ನಾಮೇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಅತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣರೂಪಾತ್ಪ್ರಧಾನಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯಾಂತರಂ ಭೇದಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಹಿ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಚ ವದದ್ಭಿಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಭೇದಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ತೈರಿಷ್ಟಂ ಕಿಂತು ತಸ್ಯೋಪಾಸನಯಾಣಿಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಯೇಽಪೀತ್ಯಾಹ
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯಭಾವೇಽಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಪದಜನ್ಯಜ್ಞಾನಗಮ್ಯತ್ವಮಾರ್ಥಿಕಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚಾನುಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಉಪದಿಷ್ಟಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಫಲವದಿತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿಷ್ಫಲಸ್ಯೋಪದೇಶಾಯೋಗಾದವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಾನುಪದೇಶಾತ್ಫಲವಜ್ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯೇಷ್ಟಸಫಲಜ್ಞಾನಗಮ್ಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾನುಕ್ತೇಃ ಕಥಮಿಹ ಗ್ರಹಣಮ್ , ತತ್ರಾಹ
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ವಿಷ್ಣ್ವಾಖ್ಯಪದಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ತದ್ದರ್ಶನಾರ್ಥಮವ್ಯಕ್ತಪದೇನ ಶರೀರೋಪನ್ಯಾಸೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಮಾತ್ರಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಸ್ಮಾರ್ತಲಿಂಗಸ್ಯಾನುಕ್ತ್ಯಾ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ॥ ೪ ॥
ಲಿಂಗೋಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ
ವದತೀತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ತಾದೃಶಮೇವ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಮನ್ಯತ್ ॥ ೫ ॥
ಕಿಂಚಾತ್ರ ಕಠವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ
ತ್ರಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಮೃತ್ಯುನಾ ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ತ್ರೀನ್ವರಾನ್ವೃಣೀಷ್ವೇತ್ಯುಕ್ತೇಃ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಶ್ನೋ ನಚಿಕೇತಸಾ ಕೃತಃ । ಉಪನ್ಯಾಸಶ್ಚ ಮೃತ್ಯುನಾ ಕೃತಃ । ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಂ ಕ್ರಮೇಣ ಪಠತಿ
ತತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।
ಹೇ ಮೃತ್ಯೋ, ಸ ಮಹ್ಯಂ ದತ್ತವರಸ್ತ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗಹೇತುಮಗ್ನಿಂ ಸ್ಮರಸಿ । ಪ್ರೇತೇ ಮೃತೇ । ದೇಹಾದನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯೋಽಸ್ತಿ । ಅತ ಏತದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಸಂದಿಗ್ಧಂ ಜಾನೀಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಮೇಣೋತ್ತರತ್ರಯಮಾಹ
ಪ್ರತಿವಚನಮಪೀತಿ ।
ಲೋಕಹೇತುವಿರಾಡಾತ್ಮನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾದಿಶ್ಚಿತ್ಯೋಽಗ್ನಿಸ್ತಂ ಮೃತ್ಯುರುವಾಚ ನಚಿಕೇತಸೇ । ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ಯಾವತೀಃ ಸಂಖ್ಯಾತೋ ಯಥಾ ವಾ ಕ್ರಮೇಣಾಗ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಮುವಾಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಂತೇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇನ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಾದ್ವ್ಯವಹಿತಮಪಿ 'ಯಥಾ ಚ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ' ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಜೀವವಿಷಯಮುತ್ತರಮ್ , ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ತು ಆತ್ಮಾ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಾಹ
ಯೋನಿಮಿತಿ ।
ಚರಾಚರದೇಹಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ
ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತಮುಪಾಸನಮ್ । ಸೂತ್ರೇ ಆದ್ಯಶ್ಚಕಾರೋ ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ । ಏವಂ ಚ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ಯತಃ ಅತೋ ನ ಪ್ರಧಾನಮವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಮಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಏಕಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ದ್ವೌ ಪ್ರಶ್ನೌ ವೇತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇ ಫಲಿತಂ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕಿಂಚಾತ ಇತಿ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ ತಸಿಃ । ಅತ್ರ ಚ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನೈಕ್ಯೇ ಸೂತ್ರಾಸಂಗತಿಃ । ಭೇದೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ
ಸ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಶ್ನೈಕ್ಯಪಕ್ಷಮಾದಾಯ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಾಹ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯೇನ ಪ್ರಧಾನಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಚತುರ್ಥಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನೇ ವರತ್ರಿತ್ವೋಪಕ್ರಮವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಿವೃಣೋತಿ
ವರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವರಪ್ರದಾನಮುಪಕ್ರಮೋ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ । ಪ್ರಹಿತಾಯ ಯಮಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೇಷಿತಾಯ । ಇತಃ ಪುನಃ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಮಮ ಪಿತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸುಮನಾಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಂ ವವ್ರೇ ।
ನನು ದ್ವಿತೀಯವರೋ ಜೀವವಿದ್ಯಾ ತೃತೀಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಭೇದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯೇಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರೇತೇ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತೃತೀಯತ್ವೋಕ್ತಿಲಿಂಗಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮವಿದ್ಯೈವ ತೃತೀಯೋ ವರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಸತಿ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಮರಣಧರ್ಮಾದ್ಯಸ್ಪರ್ಶಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಯೋರ್ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ಭೇದಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದಸಿದ್ಧೇರ್ವಾಕ್ಯಬಾಧೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗೋಚರತ್ವಾದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದಃ ಕಿಂತು ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾದಪೀತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಯೇತಿ ।
ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಶ್ನೇ ಜನ್ಮಾದಿನಿಷೇಧೇನ ಜೀವಸ್ವರೂಪಂ ವದನ್ ಯಮಸ್ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯಾಹ
ಇಹ ಚಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ತನ್ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇ ಶಿವೋಕ್ತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯತ ಆಹ
ಸತೀತಿ ।
ಭಾಗೀ ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಜನ್ಮಾದಿನಿಷೇಧೇನ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಃ, ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಅಂತೋಽವಸ್ಥಾ । ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರಮಾತಾ ಪಶ್ಯತಿ ತಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ 'ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಹ
ಪ್ರಾಜ್ಞೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಭೇದಸ್ಯ ನಿಂದಿತತ್ವಾದಭೇದ ಏವ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಇಹ ದೇಹೇ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದೇವಾಮುತ್ರ ಸೂರ್ಯಾದೌ । ಏವಮಿಹಾಖಂಡೈಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋ ನಾನೇವ ಮಿಥ್ಯಾಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಭೇದದರ್ಶೀ ಮರಣಾನ್ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಸಂಸಾರಭಯಾನ್ನ ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಜೀವಪ್ರಶ್ನಾನಂತರಂ 'ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಮ್' ಇತಿ ಯದುತ್ತರಮುವಾಚ ತೇನಾಪ್ಯುತ್ತರೇಣಾಭೇದೋ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರಷ್ಟೃಪ್ರಶ್ನಯೋಃ ಪ್ರಶಂಸಯಾಪಿ ಲಿಂಗೇನ ಪೃಷ್ಟಸ್ಯ ದೌರ್ಲಭ್ಯದ್ಯೋತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ
ಅನ್ಯಂ ವರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುತ್ರಾದಿಕಂ ವೃಣೀಷ್ವೇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ವಿಷಯಾಂಸ್ತುಚ್ಛೀಕೃತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ನ ಚಚಾಲ 'ನಾನ್ಯಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಚಿಕೇತಾ ವೃಣೀತೇ' ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ತದಾ ಸಂತುಷ್ಟೋ ಯಮಃ 'ಅನ್ಯಚ್ಛ್ರೇಯೋಽನ್ಯದುತೈವ ಪ್ರೇಯಃ' ಇತಿ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಮಾರ್ಗಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ 'ದೂರಮೇತೇ ವಿಪರೀತೇ ವಿಷೂಚೀ ಅವಿದ್ಯಾ ಯಾ ಚ ವಿದ್ಯಾ' ಇತಿ ದರ್ಶಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರೇಯಃ ಪ್ರಿಯತಮಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಮ್ , ವಿಷೂಚೀ ವಿರುದ್ಧಫಲೇ, ಅವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮ, ವಿದ್ಯಾ ತತ್ತ್ವಧೀಃ । ವಿದ್ಯಾಭೀಪ್ಸಿನಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಂ ತ್ವಾಮಹಂ ಮನ್ಯೇ, ಯತಃ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಬಹವೋಽಪಿ ಕಾಮಾಃ ಪುತ್ರಾದಯೋ ಮಯಾ ದೀಯಮಾನಾ ದುರ್ಲಭಾ ಅಪಿ ನಾಲೋಲುಪಂತ ಲೋಭವಂತಂ ನ ಕೃತವಂತ ಇತಿ ಪ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸ್ತುತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಮಪಿ 'ತ್ವಾದೃಙ್ನೋ ಭೂಯಾನ್ನಚಿಕೇತಃ ಪ್ರಷ್ಟಾ' ಇತಿ ಸ್ತುವನ್ನಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಇಯಂ ಪ್ರಶಂಸಾ ಪ್ರಶ್ನಭೇದಪಕ್ಷೇ ನ ಘಟತ ಇತ್ಯಾಹ
ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ।
ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೇನ ಸ್ತುತಿಂ ಲಬ್ಧವಾಂಸ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಂ ವಿಹಾಯ ಯದ್ಯನ್ಯಮೇವೋತ್ಥಾಪಯೇತ್ತರ್ಹ್ಯನವಸರೇ ಸ್ತುತಿಃ ಕೃತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯವ್ಯಕ್ತ್ಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧರ್ಮಾದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯಾವದಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಾಶಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಚೇದಾಗಂತುಕಮನಿತ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಯದುತ್ತರಂ ತಜ್ಜೀವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಭವತೀತಿ ಲಾಭಂ ದರ್ಶಯತಿ
ತತಶ್ಚ ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇ 'ತ್ರಯಾಣಾಮ್' ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸೂತ್ರಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಹ
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮನಾತ್ಮತ್ವೇನ ತೃತೀಯವರಾಂತರ್ಭಾವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೬ ॥
ಶ್ರೌತೋಽವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೋ ನ ಸಾಂಖ್ಯಾಸಾಧಾರಣತತ್ತ್ವಗೋಚರಃ, ವೈದಿಕಶಬ್ದತ್ವಾತ್ , ಮಹಚ್ಛಬ್ದವದಿತ್ಯಾಹ
ಮಹದ್ವಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಆಕಾಶಾದೇರ್ಮತಾಂತರಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾಸಾಧಾರಣತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇ ।
ಸತ್ತ್ವಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತೇರಾದ್ಯಪರಿಣಾಮೇ । ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಬುದ್ಧಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಾ ಮಹಾನಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ತಂ ಮತ್ವಾ ನ ಶೋಚತಿ, 'ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾದಿ' ತ್ಯಾದಿನಾ ಶೋಕಾತ್ಯಯತಮಃ ಪರತ್ವಾದಿಭ್ಯಶ್ಚ ಮಹಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಂ ನಾಭಿಧತ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ
ಅತಶ್ಚೇತಿ ॥ ೭ ॥
ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ । ಅತ್ರಾಜಾಪದಂ ವಿಷಯಃ, ತತ್ಕಿಂ ಪ್ರಧಾನಪರಂ ಮಾಯಾಪರಂ ವೇತಿ ರೂಢ್ಯರ್ಥಾಸಂಭವಾತ್ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಮಪ್ಯತ್ರ ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾದಿಲಿಂಗೋಪೇತಾದಜಾಪದಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಪುನರಪೀತಿ ।
ಫಲಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ರಾಗಹೇತುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಾತ್ ಲೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದೈ ರಜಆದಿಗುಣಲಾಭೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನಲಾಭಃ, ತತ್ರಾಹ
ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯೇತಿ ।
ಅವಯವಾಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ರಜಆದಯಸ್ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾ ರಂಜಕತ್ವಾದಯಃ ತೈರ್ನಿಮಿತ್ತೈರ್ಲೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಪ್ರಧಾನಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗುಣಾಭೇದಾತ್ಪ್ರಧಾನಲಾಭ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರಾಜಾಶಬ್ದಂ ಯೋಜಯತಿ
ನೇತಿ ।
'ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮಪಹರತಿ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವಿತಿ ।
ರೂಢ್ಯಸಂಭವಾದ್ಯೋಗ ಆಶ್ರಯಣೀಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಅಜಾಶಬ್ದಿತಪ್ರಕೃತಿತ್ವಪುರುಷಭೇದಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಹ
ಸಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಜಾಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಜಾ ಮಹದಾದಯಃ । ತ್ರೈಗುಣ್ಯಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಃ ।
ಅನುಶಯನಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ತಾಮೇವಾವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಧೀರ್ಭೋಗಃ । ಗುಣಭಿನ್ನಾತ್ಮಖ್ಯಾತಿರಪವರ್ಗಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಮಾಯಾದಾವಪಿ ಸಾಧಾರಣಾನ್ಮಂತ್ರಾದ್ವಿಶೇಷಾರ್ಥಗ್ರಹೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ವಿಶೇಷಗ್ರಹಹೇತೋಃ ಪ್ರಕರಣಾದೇರಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಚಮಸವದಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಗಿರಿಗುಹಾದಾವಪಿ ॥ ೮ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ
ತತ್ರ ತ್ವಿದಮಿತಿ ।
ಚತುರ್ವಿಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಾ ಕುತೋ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯೇತಿ ಶಂಕತೇ
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದರ್ಥಗ್ರಹೋ ಯುಕ್ತಃ, ಸಾಜಾತ್ಯಾನ್ಮೂಲಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಶಾಖಿನಶ್ಛಂದೋಗಾಃ ।
ಕಿಂಚ ಲೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದೈರಪಿ ದ್ರವ್ಯಲಕ್ಷಣಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ ಅವ್ಯವಧಾನಾತ್ನ ತು ರಂಜನೀಯತ್ವಾದಿಗುಣವ್ಯವಹಿತಾ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ
ಲೋಹಿತಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ಶಾಖಾಂತರೇಣ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥಮಂತ್ರಸ್ಯ ನಿರ್ಣಯಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅಸಂದಿಗ್ಧೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ಶಾಖಾಂತರವಾಕ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಗ್ರಹಸ್ತಥೇಹಾಪಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದಿ ಮಾಯಾಪ್ರಕರಣಾನ್ನ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೌ ಕಿಂಸಹಾಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಮೃಶ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ಧ್ಯಾನಾಖ್ಯಯೋಗೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ ತತ್ರೈವ ದೇವಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತಾಮೈಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತಾಂ ಶಕ್ತಿಂ ಪರತಂತ್ರಾಂ ಮಾಯಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣವತೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಹಾಯಮಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಮಾಯಾಯಾ ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ತದಂಶಾನಾಂ ಜೀವೋಪಾಧೀನಾಂ ತತ್ತತ್ಸಂಘಾತಯೋನೀನಾಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂ ಭೇದಾದ್ವೀಪ್ಸಾ । ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯಸ್ಯಾಂ ಸಾ । ಅನೇನ 'ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ ।
ತಸ್ಯಾಂ ಶಕ್ತೌ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ
ನಾಮೇತಿ ।
ಮಾಯಾಯಾ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ವಿಷಯ ಆಶ್ರಯಃ ॥ ೯ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಕರಣಬಲಾನ್ಮಾಯೈವಾಜೇತಿ ಭಾಷ್ಯಕೃನ್ಮತಮ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ತೇಜೋಽಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿರಜೇತಿ ಸೂತ್ರಕೃನ್ಮತೇನೋತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಶಂಕತೇ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ತೇಜೋಬನ್ನೇಷ್ವಜಾಶಬ್ದೋ ರೂಢೋ, ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ಯೌಗಿಕೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ತೇಷ್ವಜಾತ್ವಜಾತೇರಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಯಾವತೇತಿ ।
ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ನ ರೂಢ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ
ನಚೇತಿ ।
ಜಾತಿರ್ಜನ್ಮ । ಅಜಾತಿರಜನ್ಮ ।
ಲೌಕಿಕಾಜಾಶಬ್ದಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಯಾ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮಜಾತ್ವೋಪದೇಶಾದ್ಗೌಣೋಽಯಂ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ
ಕಲ್ಪನೇತಿ ।
ಅನಿಯಮೋ ಯದೃಚ್ಛಾ । ಬರ್ಕರೋ ಬಾಲಪಶುಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಜೀವಭೇದೇನ ಪ್ರಧಾನವಾದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇದಮಿತಿ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಾರ್ಥೋ ಭೇದೋಽಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ಯ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಭೇದಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಮಧ್ವಿತಿ ।
ನಚ ಯೋಗಸ್ಯ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ತೇನ ಪ್ರಧಾನಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ರೂಢಾರ್ಥಾನಪೇಕ್ಷಾದ್ಯೋಗಾತ್ತದಾಶ್ರಿತಗುಣಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಗುಣವೃತ್ತೌ ಹಿ ರೂಢಿರಾಶ್ರಿತಾ ಭವತಿ । ತಥಾಚ ರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾನುಗೃಹೀತಯಾ ರೂಢ್ಯಾಶ್ರಿತಯಾ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನೇ ಯೋಗಂ ಬಾಧಿತ್ವಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿರಜಾಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ, ಯಥಾ ಮಧ್ವಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಧ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಿತಗುಣಲಕ್ಷಣಯಾ ಆದಿತ್ಯಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾದಶಬ್ದಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾತ್ । ಪಂಚಜನಶಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಪರೋಽನ್ಯಪರೋ ವೇತಿ ಯೋಗರೂಢ್ಯೋರನಿಶ್ಚಯಾತ್ಸಂಶಯೇ ಯಥಾ ತತ್ತ್ವವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಛಾಗಾಯಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದಜಾಪದೇ ರೂಢಿತ್ಯಾಗಸ್ತಥಾ ಪಂಚಮನುಷ್ಯೇಷು ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾತ್ಪಂಚಜನಶಬ್ದೇನ ರೂಢಿಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣೀತಿದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿಂ ಸೂಚಯನ್ಮಂತ್ರಮುದಾಹೃತ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾನ್ನಮನಾಂಸಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಾಃ ಪಂಚಜನಾಃ ಪಂಚ । ತತ್ರ ಚತ್ವಾರಃ ಸೂತ್ರಮನ್ನಂ ವಿರಾಟ್ತಯೋಃ ಕಾರಣಮವ್ಯಾಕೃತಮಾಕಾಶಶ್ಚ ಯಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಸ್ತಾಸ್ತಮೇವಾತ್ಮಾನಮಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನ್ಯೇ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನನಾತ್ ವಿದ್ವಾನಹಮಮೃತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಮಂತ್ರದೃಶೋ ವಚನಮ್ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಪಂಚತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ಪಂಚಜನೇಷು ಪುನಃ ಪಂಚತ್ವಾನ್ವಯಾತ್ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತೀತಿಃ, ತಾವತಾ ಕಥಂ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಗ್ರಹ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಧರ್ಮ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣೀತ್ಯಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಜಗತೋ ಮೂಲಭೂತಾ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಧಾನಮನಾದಿತ್ವಾದವಿಕೃತಿಃ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರ್ಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹದಹಂಕಾರಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣೀತಿ ಸಪ್ತ ಪ್ರಕೃತಯೋ ವಿಕೃತಯಶ್ಚ । ತತ್ರ ಮಹಾನ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಿಕೃತಿರಹಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ಅಹಂಕಾರಸ್ತಾಮಸಃ ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಶಬ್ದಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಸಾತ್ತ್ವಿಕ ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಪಂಚ ತನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಪಂಚಾನಾಂ ಸ್ಥೂಲಭೂತಾನಾಮಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಯಃ ಪಂಚ ಸ್ಥೂಲಭೂತಾನ್ಯೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚೇತಿ ಷೋಡಶಸಂಖ್ಯಾಕೋ ಗಣೋ ವಿಕಾರ ಏವ ನ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ತತ್ತ್ವಾಂತರೋಪಾದಾನತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪುರುಷಸ್ತೂದಾಸೀನ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಕಾರಿಕಾರ್ಥಃ ।
ಸಂಖ್ಯಯಾ ತತ್ತ್ವಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಾತ್ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ನೇತಿ ।
ನಾನಾತ್ವಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನೈಷಾಮಿತಿ ।
ಪಂಚಸು ಪಂಚಸು ಸಾಧಾರಣಸ್ಯೇತರಪಂಚಕಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಭಾವೋಽತ್ರ ನಾನಾತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಷು ದಶಸು ಜ್ಞಾನಕರಣತ್ವಂ ಕರ್ಮಕರಣತ್ವಂ ಚ ಪಂಚಕದ್ವಯೇಽಸ್ತಿ, ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಸು ಪಂಚಸು ಸ್ಥೂಲಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಚ, ತಥಾಪಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಪೃಥಗುಕ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಮಹದಹಂಕಾರಾಃ ಪಂಚ ಕರ್ತವ್ಯಾಃ, ಮನಶ್ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಚ ಪಂಚ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಂಚಕದ್ವಯೇ ಮಿಥೋಽನುವೃತ್ತೇತರಪಂಚಕವ್ಯಾವೃತ್ತಧರ್ಮೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಮಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯೇನೇತಿ ।
ಧರ್ಮೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ
ನಹೀತಿ ।
ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾಯಾಮವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ, ಯಥಾ ದ್ವಾವಶ್ವಿನೌ ಸಪ್ತರ್ಷಯೋಽಷ್ಟೌ ವಸವಶ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತದಶೇತ್ಯತ್ರಾಶ್ವಿತ್ವಾದಿಕಮಾದಾಯ ದ್ವಿತ್ವಾದಯಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ । ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯೇನ ಸ್ವವಾಚ್ಯನ್ಯೂನಸಂಖ್ಯಾದ್ವಾರೇಣ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾ ಮಹಾಸಂಖ್ಯೈವ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಶಂಕತೇ
ಅಥೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಪರಿಹರತಿ
ತದಪಿ ನೇತಿ ।
ಪಂಚಜನಶಬ್ದಯೋರಸಮಾಸಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತೀರ್ನಿರಸ್ತಾ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸಮಾಸನಿಶ್ಚಯಾನ್ನ ತತ್ಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯಾಹ
ಪರಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಮಾಸೇ ಹೇತುಮಾಹ
ಪಾರಿಭಾಷಿಕೇಣೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಥಮಃಪಂಚಶಬ್ದ ಆದ್ಯುದಾತ್ತಃ । ದ್ವಿತೀಯಃ ಸರ್ವಾನುದಾತ್ತಃ । ಜನಶಬ್ದಶ್ಚಾಂತೋದಾತ್ತಃ । ತಥಾಚ ನ ದ್ವಿತೀಯಪಂಚಶಬ್ದಜನಶಬ್ದಯೋಃ ಸಮಾಸಂ ವಿನಾಂತ್ಯಸ್ಯಾಕಾರಸ್ಯೋದಾತ್ತತ್ವಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಮನುದಾತ್ತತತ್ವಂ ಚ ಘಟತೇ 'ಸಮಾಸಸ್ಯ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮಾಸಸ್ಯಾಂತೋದಾತ್ತವಿಧಾನಾತ್ । 'ಅನುದಾತ್ತಂ ಪದಮೇಕವರ್ಜಮ್' ಇತಿ ಚ ಸೂತ್ರೇಣ ಯಸ್ಮಿನ್ಪದೇ ಉದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ಯಸ್ಯ ವರ್ಣಸ್ಯ ವಿಧೀಯತೇ ತಮೇಕಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾವಶಿಷ್ಟಂ ತತ್ಪದಮನುದಾತ್ತಂ ಭವತೀತಿ ವಿಧಾನಾದೇವ ಮಾಂತ್ರಿಕಾಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರೇಣೈಕಪದತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ ಭಾಷಿಕಾಖ್ಯೇ ತು ಶತಪಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವರವಿಧಾಯಕಗ್ರಂಥೇ 'ಸ್ವರಿತೋಽನುದಾತ್ತೋ ವಾ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯೋ ಮಂತ್ರದಶಾಯಾಮನುದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಿತೋ ವಾ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದಶಾಯಾಮುದಾತ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯಪವಾದ ಆಶ್ರಿತಃ । ತಥಾ ಚಾಂತ್ಯಾದಾಕಾರಾತ್ಪೂರ್ವೇಷಾಮನುದಾತ್ತಾನಾಮುದಾತ್ತತ್ವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , 'ಉದಾತ್ತಮನುದಾತ್ತಮನಂತ್ಯಮ್' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಮಂತ್ರ ದಶಾಯಾಮುದಾತ್ತಸ್ಯಾನಂತ್ಯಸ್ಯ ಪರಲಗ್ನತಯೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾನುದಾತ್ತತ್ವಂ ವಿಹಿತಮ್ , ತಥಾ ಚಾಂತ್ಯನಕಾರಾದುಪರಿತನ ಆಕಾರ ಆಕಾಶಶ್ಚೇತ್ಯನೇನ ಶ್ಲಿಷ್ಟತಯಾ ಪಠ್ಯಮಾನೋಽನುದಾತ್ತೋ ಭವತಿ, ಅಯಮಂತಾನುದಾತ್ತಸ್ವರಃ ಪಾರಿಭಾಷಿಕಸ್ತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವರೇಣೈಕಪದತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ । ಪ್ರಕಟಾರ್ಥಕಾರೈಸ್ತು ಪಾಠಕಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽಂತೋದಾತ್ತಸ್ವರಃ ಪಾರಿಭಾಷಿಕ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕಲ್ಪತರುಕಾರೈರ್ದೂಷಿತಮ್ । ಅಂತಾನುದಾತ್ತಂ ಹಿ ಸಮಾಮ್ನಾತಾರಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಮಧೀಯತ ಇತಿ ಪಾಠಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸಿದ್ಧೇತಿ । ತಥಾ ಚ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಮಾಂತ್ರಿಕಾಂತೋದಾತ್ತಃ ಸ್ವರಃ, ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯಂತಾನುದಾತ್ತೋ ಬ್ರಾಹ್ನಣಸ್ವರ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಉಭಯಥಾಪ್ಯೈಕಪದ್ಯಾತ್ಸಮಾಸಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಪ್ರಯೋಗಾದಪ್ಯೇಕಪದತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ಚೇತಿ ।
ಆಜ್ಯ, ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಪಂಚಜನಾನಾಂ ದೇವವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಯಂತ್ರಾಯ ಧರ್ತ್ರಾಯ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ ಇತ್ಯಾಜ್ಯಗ್ರಹಣಮಂತ್ರಶೇಷಃ । ದೇವತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ಯಂತ್ರವದವಸ್ಥಿತಂ ಶರೀರಂ ತದೇವ ಧರ್ತ್ರಮ್ ಇಹಾಮಿತ್ರಭೋಗಾಧಾರಮ್ , ತಸ್ಮೈ ತಸ್ಯಾವೈಕಲ್ಯಾರ್ಥಮಿತಿ ಯಜಮಾನೋಕ್ತಿಃ ।
ಅಸ್ತು ಸಮಾಸಸ್ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸಮಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಆವೃತಿರ್ವೀಪ್ಸಾ ತದಭಾವೇ ಪಂಚಕದ್ವಯಾಗ್ರಹಣಾತ್ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತೀತಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ಭಾವಃ । ಜನಪಂಚಕಮೇಕಂ ಪಂಚಕಾನಾಂ ಪಂಚಕಂ ದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಪಂಚಕದ್ವಯಂ ತಸ್ಯ ಪಂಚಪಂಚೇತಿ ಗ್ರಹಣಂ ನೇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾಸಮಾಸಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕಿಂ ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯೋಕ್ತಯೋಃ ಪಂಚತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯಃ, ಕಿಂ ವಾ ತಯೋಃ ಶುದ್ಧಜನೈರನ್ವಯಃ, ಅಥವಾ ಪಂಚತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೈರ್ಜನೈರಪರಪಂಚತ್ವಸ್ಯಾನ್ವಯಃ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ನಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಮನ್ವಯಃ ।
ಅನನ್ವಯೇ ಹೇತುಮಾಹ
ಉಪಸರ್ಜನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನೇನೈವ ವಿಶೇಷ್ಯೇಣೈವಾನ್ವಯೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಗುಣಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ದಶಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತೀತಿಃ ।
ತೃತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪಂಚತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ಪಂಚತ್ವಾಂತರಾನ್ವಯೇ ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಪಂಚತ್ವೇಽಪಿ ಪಂಚತ್ವಾನ್ವಯಾತ್ಪಂಚವಿಂಶತಿತ್ವಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೇಣ ಪರಿಹರತಿ
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಪಂಚಾನಾಂ ಪೂಲಾನಾಂ ಸಮಾಹಾರಾ ಇತ್ಯತ್ರ 'ಸಂಖ್ಯಾಪೂರ್ವೋ ದ್ವಿಗುಃ' ಇತಿ ಸಮಾಸೋ ವಿಹಿತಃ । ತತೋ 'ದ್ವಿಗೋಃ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಙೀಪೋ ವಿಧಾನಾತ್ಸಮಾಹಾರಪ್ರತೀತೌ ಸಮಾಹಾರಾಃ ಕತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಪಂಚೇತಿಪದಾಂತರಾನ್ವಯೋ ಯುಕ್ತಃ । ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಙೀಬಂತತ್ವಾಭಾವೇನ ಸಮಾಹಾರಸ್ಯಾಪ್ರತೀತೇಃ ಜನಾನಾಂ ಚಾದಿತ ಏವ ಪಂಚತ್ವೋಪಾದಾನಾತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಅಸತ್ತ್ವಾತ್ಪಂಚೇತಿ ಪದಾಂತರಂ ನಾನ್ವೇತಿ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾಧೀನತ್ವಾದನ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ನನು ಜನಾನಾಂ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಪಂಚತ್ವಾನಿ ಕತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಂಚತ್ವಾಂತರಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ
ಭವದಪೀತಿ ।
ನೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯೋಪಸರ್ಜನಾಂತರೇಣಾನ್ವಯಃ ಕಿಂತು ಪ್ರಧಾನೇನೈವೇತಿ ನೋಪಸರ್ಜನನ್ಯಾಯವಿರೋಧ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ನಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾತಿರೇಕಾಚ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅತಿರೇಕಾಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತಿರೇಕ ಆಧಿಕ್ಯಮ್ ।
ಜನಶಬ್ದಿತಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವೇಷು ಆತ್ಮಾಂತರ್ಭೂತೋ ನ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ದೋಷಮಾಹ
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ತಥಾಕಾಶಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತೋ ದೋಷಃ ಸಂಖ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮ್ । ಪಂಚವಿಂಶತಿಜನಾ ಆತ್ಮಾಕಾಶೌ ಚೇತಿ ಸಪ್ತವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ಪೃಥಗ್ಗಣನಯಾ ಸೇಷ್ಟೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪೃಥಗುಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾತ್ಮನಿ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ತವ ಮತೇ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವಾನಾಧಾರತ್ವಾತ್ , 'ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾಚ್ಚ ತವ ಸತ್ಯದ್ವೈತವಾದಿತ್ವಾತ್ ।
ಕಿಂ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತೀತಾವಪಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಜನಶಬ್ದಾತ್ತತ್ತ್ವಗ್ರಹಃ ಉತ ಸಂಖ್ಯಯೇತಿ ಕಥಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಜನೇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಕಿಂ ತದರ್ಥಾಂತರಂ ಯದರ್ಥಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪಂಚ ಚ ತೇ ಜನಾಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಾದಿಸಮಾಸಾಂತರಾತ್ಸಂಜ್ಞಾಸಮಾಸಸ್ಯಾಪ್ತೋಕ್ತ್ಯಾ ಬಲವತ್ತ್ವಂ ತಾವದಾಹ
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಗ್ವಾಚಿನಃ ಸಂಖ್ಯಾವಾಚಿನಶ್ಚ ಶಬ್ದಾಃ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಸುಬಂತೇನೋತ್ತರಪದೇನ ಸಮಸ್ಯಂತೇ । ಯಥಾ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಃ ಸಪ್ತರ್ಷಯ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಯಂ ಚ ಸಮಾಸಸ್ತತ್ಪುರುಷಭೇದಃ ॥ ೧೧ ॥
ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಂಜ್ಞಿಕಥನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
ಕೇ ಪುನಸ್ತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತೌ ಉತಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಪ್ರಾಣಾದಿಪ್ರೇರಕಂ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಣಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದುಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಕಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಯಥಾ ತವ ತತ್ತ್ವೇಷು ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತಥಾ ಮಮ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯಾಹ
ತತ್ತ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ರೂಢ್ಯತಿಕ್ರಮಸಾಮ್ಯಾತ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣೀತ್ಯತ ಆಹ
ಸಮಾನೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂನಿಹಿತಸಜಾತೀಯಾನಪೇಕ್ಷಶ್ರುತಿಸ್ಥಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ । ನ ತು ವ್ಯವಹಿತವಿಜಾತೀಯಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಮೃತಿಸ್ಥಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ
ಜನೇತಿ ।
ಜನಃ ಪಂಚಜನ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ ।
ಪುರುಷಮಿತ್ರಾದಿಶಬ್ದವಚ್ಚ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ಜನವಚನಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಜನಾ ಮಹದಾದಯಃ, ಜನಕತ್ವಾಜ್ಜನಃ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಯೋಗಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ರೂಢಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸಮಾಸೇತಿ ।
ಯಥಾ ಅಶ್ವಕರ್ಣಶಬ್ದಸ್ಯ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಸ್ಯ ವೃಕ್ಷೇ ರೂಢಿರೇವಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿರೇವ ನಾವಯವಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕೋ ಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಕಾಲಿಕಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾನ್ನ ರೂಢಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಕಥಮಿತಿ ।
'ಸ್ಯುಃ ಪುಮಾಂಸಃ ಪಂಚಜನಾಃ' ಇತ್ಯಮರಕೋಶಾದೌ ಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತ್ಯೇವ, ತದಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ
ಶಕ್ಯೇತಿ ।
ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇ ನರೇಷು ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಾ । ಇಹ ತು ಪ್ರೌಢಿವಾದೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ರೂಢಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಗೃಹೀತಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮಃ' ಇತ್ಯತ್ರೋದ್ಭಿತ್ಪದಂ ವಿಧೇಯಗುಣಾರ್ಥಕಂ ಕರ್ಮನಾಮಧೇಯಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಖನಿತ್ರಾದಾವುದ್ಭಿತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಯಾಗನಾಮತ್ವೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃಯಜೇತ ಯಾಗೇನೇಷ್ಟಂ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚೋದ್ಭಿದೇತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತೃತೀಯಾಂತಸ್ಯ ಯಾಗೇನೇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಕೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ತನ್ನಾಮತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ಉದ್ಭಿನತ್ತಿ ಪಶೂನ್ಸಾಧಯತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರವಿರೋಧಾದಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಗುಣವಿಧ್ಯಯೋಗಾತ್ , ತದ್ವಿಧೌ ಚೋದ್ಭಿದಾಖ್ಯಗುಣವತಾ ಯಾಗೇನೇತಿ ಮತ್ವರ್ಥಸಂಬಂಧಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮನಾಮೈವೋದ್ಭಿತ್ಪದಮ್ । ತಥಾ ಛಿನತ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಚ್ಛೇದನಯೋಗ್ಯಾರ್ಥಕಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ದಾರುವಿಶೇಷೋ ಯೂಪಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕರೋತೀತಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ವೇದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಂಸ್ಕಾರಯೋಗ್ಯಸ್ಥಂಡಿಲವಿಶೇಷ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಕಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ಪಂಚಜನಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯರ್ಥಕ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕದೇಶಿನಾಂ ಮತದ್ವಯಮಾಹ
ಕೈಶ್ಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶೂದ್ರಾಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಜ್ಜಾತೋ ನಿಷಾದಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಪಾಂಚಜನ್ಯಯಾ ಪ್ರಜಯಾ ವಿಶತೀತಿ ವಿಟ್ ತಯಾ ವಿಶಾಪುರುಷರೂಪಯೇಂದ್ರಸ್ಯಾಹ್ವಾನಾರ್ಥಂ ಘೋಷಾಃ ಸೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ಯತ್ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಘೋಷಾತಿರೇಕೇಣೇಂದ್ರಾಹ್ವಾನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಜಾಮಾತ್ರಗ್ರಹೇಽಪಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅತಃ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾತಿರಿಕ್ತಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪರತಯಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಮವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೨ ॥
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
ಭವೇಯುರಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾ ಉಪಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿದಂ ಷಷ್ಠ್ಯಂತಜ್ಯೋತಿಃಪದೋಕ್ತಂ ಸೂರ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ, ತತ್ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ಪಞಚತ್ವಪೂರಣಾಯ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿಕಲ್ಪೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ಸಿದ್ಧಾಂತೀಅಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
ಯಥಾ ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ತದ್ವಚ್ಛಾಖಾಭೇದೇನಾನ್ನಪಾಠಾಪಾಠಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಿಕಲ್ಪೋ ಯುಕ್ತೋ ನ ವಸ್ತುನೀತಿ ಚೇತ್ । ಸತ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಸಾನ್ನಾ ಜ್ಯೋತಿಃಸಹಿತಾ ವಾ ಪಂಚ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಸ್ತನ್ಮನಸಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಿಕಲ್ಪೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ
ತದೇವಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ಮೃತೀತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ತಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ । ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣತ್ರಯೇಣ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶ್ರೌತತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಲಕ್ಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತಾ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಾಧಿತಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೇಣ । ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಸಮನ್ವಯಯೋರಸಿದ್ಧಿರೇವ, ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪರೂಪಾಂ ತೇನಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ನ ಚಾವಿರೋಧಚಿಂತಾಯಾ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಸಂಗತಿರ್ನಾಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಿದ್ಧೇ ಸಮನ್ವಯೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಮಾನಾಂತರವಿರೋಧನಿರಾಸಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಜಗತ್ಕಾರಣವಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾದ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಾನಿರ್ಣಯೇನ ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ತತ್ಸಾಧಕಾವಿರೋಧಚಿಂತಾಯಾ ಅತ್ರೈವ ಸಂಗತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ಯವಿರೋಧೋಽತ್ರೈವ ಚಿಂತನೀಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವಪ್ನವತ್ಕಲ್ಪಿತಸೃಷ್ಟೌ ವಿರೋಧಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ತಚ್ಚಿಂತನಮ್ , ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಇಹ ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮದೃಶಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಜ್ಞಾನಾಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋಽತ್ರ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಬಂಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸೂಚನಾದವಿರೋಧಃ ಸಿದ್ಧಃ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತು ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧಿಸಮಾಧನಪ್ರಸಂಗೇನ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ಸೂತ್ರಕಾರಃ । ಅತ್ರ ಜಗತ್ಕಾರಣಶ್ರುತಯೋ ವಿಷಯಃ ।
ತಾಃ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನಂ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇಽನ್ನಜ್ಯೋತಿಷೋಃ ಸಂಖ್ಯಾದೃಷ್ಟಿಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಿಕಲ್ಪೇಽಪಿ ಕಾರಣೇ ವಸ್ತುನ್ಯಸದ್ವಾ ಸದ್ವಾ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯನ್ನುಕ್ತಾಕ್ಷೇಪಂ ವಿವೃಣೋತಿ
ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯಸಾಧನಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಃ । ಅಸದಾದಿಪದಾನಾಂ ಸತ್ಕಾರಣೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟಿವಿರೋಧಂ ತಾವದ್ದರ್ಶಯತಿತಥಾಹಿ
ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಲೋಕಾನಸೃಜತ । ಅಂಮಯಶರೀರಪ್ರಚುರಸ್ವರ್ಗಲೋಕೋಽಂಭಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸೂರ್ಯರಶ್ಮಿಮವ್ಯಾಪ್ತೋಽಂತರಿಕ್ಷಲೋಕೋ ಮರೀಚಯಃ । ಮರೋ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಃ । ಅಬ್ಬಹುಲಾಃ ಪಾತಾಲಲೋಕಾ ಆಪ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾರಣವಿರೋಧಮಾಹ
ತಥೇತಿ ।
ಅಸದನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಂ ಕಾರಣಮ್ , ತತಃ ಕಾರಣಾತ್ಸದಭಿವ್ಯಕ್ತಮ್ । ಏತತ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಮಾಹ
ಅಸದೇವೇತಿ ।
ಕಿಂ ಶೂನ್ಯಮೇವ, ನೇತ್ಯಾಹ
ತತ್ಸದಿತಿ ।
ಅಬಾಧಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಂ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಸಮ್ಯಗಭಿವ್ಯಕ್ತಮಭವತ್ । ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ । ತತ್ತತ್ರ ಕಾರಣೇ । ಏಕೇ ಬಾಹ್ಯಾಃ ।
ತೇಷಾಂ ಮತಂ ಶ್ರುತಿರೇವ ದೂಷಯತಿ
ಕುತ ಇತಿ ।
ಕುತ ಏವಂಪದಯೋರರ್ಥಮಾಹ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸ್ವಮತಮಾಹ
ಸದಿತಿ ।
ತದಿದಂ ಜಗದ್ಧ ಕಿಲ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇಽವ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರಣಾತ್ಮಕಮಾಸೀತ್ ।
ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಮುಪಸಂಹರತಿ
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಿಮತ್ರ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟೌ ವಿರೋಧಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವೇ ವಿರೋಧೋ ನೈವಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಹೇತುಮಾಹ
ಕುತ ಇತಿ ।
ಯಥಾಭೂತತ್ವಮೇವಾಹ
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಂ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ತದ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ವಿಷಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇಣ । ಚೇತನಂ ಸರ್ವಜ್ಞಮ್ । 'ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಪರಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಮ್ । 'ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ' ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ಸ್ವಸ್ಯ ಬಹುರೂಪತ್ವಕಾಮನಯಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇಽಪ್ಯದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ ।
ಯಥಾ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಕಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ತಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾದಾವಪಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ತದತ್ರ ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಮಿಷತ್ಸವ್ಯಾಪಾರಮ್ । ಅವಿಗೀತಾರ್ಥತ್ವಾದವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಕತ್ವಾತ್ಕಾರಣೇ ನಾಸ್ತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ವಿರೋಧಾತ್ಕಾರಣೇಽಪಿ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ
ಕಾರ್ಯವಿಷಯಂ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಹಮನ್ಯಥಾತ್ವೇನ ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ದ್ರಷ್ಟರ್ಯಪಿ ನಾನಾತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಿವಿರೋಧಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಧುನಾಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ
ಸಮಾಧಾಸ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಯಃ ಸೃಷ್ಟಿಮನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾ ವದಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೃಷ್ಟಾವತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಾಪನಾಯೇತ್ಯಾಹ
ಭವೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥವಿರೋಧೋ ನ ದೋಷಾಯೇತ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ
ನಹೀತಿ ।
ಫಲವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪೃಥಕ್ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ , ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ
ನಚ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಶ್ರುತಿರಪಿ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಶುಂಗೇನ ಕಾರ್ಯೇಣ ಲಿಂಗೇನ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾರಣಸ್ಯಾದ್ವಯತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಫಲಾಂತರಮಾಹ
ಮೃದಾದೀತಿ ।
ಏವಂ ನಿಷ್ಫಲಾಯಾಮನ್ಯಾರ್ಥಾಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಿರೋಧೋ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾನ್ಯಥೇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ಅವತಾರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಜನ್ಮನೇ । ಅತಸ್ತದನ್ಯಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಭೇದಃ । ಜ್ಞೇಯೇ ನ ವಿಗಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಶೇಷಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ತಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ॥ ೧೪ ॥
ಏವಂ ಸೃಷ್ಟಿದ್ವಾರಕಂ ವಿರೋಧಮುತ್ಸೂತ್ರಂ ಸಮಾಧಾಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛ್ರುತಿವಿರೋಧನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಯತೋಽಸ್ತಿತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶ್ಲೋಕಮುದಾಹರತಿ, ಅತೋಽತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ನಿರಾತ್ಮಕಮಸನ್ನ ಶ್ರಾವ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತತ್ತತ್ರ ಸದಾತ್ಮನಿ ಶ್ಲೋಕೋ ಮಂತ್ರೋ ಭವತಿ ।
ಸದಾತ್ಮಸಮಾಕರ್ಷಾದತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಕಾಸತ್ಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಚ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಚೇತನಾರ್ಥಕಬ್ರಹ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮನೇಕೇಷಾಂ ಲಕ್ಷಣಾಗೌರವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತೌ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾದೌ ಯೋಜಯತಿ
ಏಷೈವೇತಿ ।
ಸದೇಕಾರ್ಥಕತತ್ಪದೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಸತಃ ಸಮಾಕರ್ಷಾನ್ನ ಶೂನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸತ್ಪದಲಕ್ಷಣಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ಸ್ವಮತಭೇದೇನೋದಿತಾನುದಿತಹೋಮವದ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ತದ್ಧೈಕ ಇತಿ ।
ಏಕೇ ಶಾಖಿನ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಅನಾದಿಸಂಸಾರಚಕ್ರಸ್ಥಾ ವೇದಬಾಹ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೂನ್ಯನಿರಾಸೇನ ಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸದ್ವಾದಸ್ಯೈವೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ತಾಸಾಂ ವಿರೋಧಸ್ಫೂರ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕ್ವಚಿದಕರ್ತೃಕಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಕಥಿತೇತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ
ತದ್ಧೇದಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಕ್ಷಃ ಕರ್ತಾ ।
ನನು ಕರ್ತ್ರಭಾವ ಏವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಚೇತನಸ್ಯ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುರ್ದ್ರಷ್ಟಾ, ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶ್ರೋತಾ, ಮನೋ ಮಂತೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದ್ಯಕಾರ್ಯಂ ಸಕರ್ತೃಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅದ್ಯತ್ವೇ ಇದಾನೀಮ್ ।
ನನು ಕರ್ಮಕಾರಕಾದನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಕರ್ತೃವಾಚಿಲಕಾರೋ ವಿರುದ್ಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಅನಾಯಾಸೇನ ಸಿದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಚರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ ಜಗತ್ಸ್ವಯಮೇವ ನಿಷ್ಪನ್ನಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಕೇನಚಿದ್ವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಅತಃ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧಾತ್ಕಾರಣದ್ವಾರಾ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ವಿಷಯಮಾಹ
ಕೌಷೀತಕೀತಿ ।
ಬಲಾಕಾಯಾ ಅಪತ್ಯಂ ಬಾಲಾಕಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ತಂ ಪ್ರತಿ ರಾಜೋವಾಚ
ಯೋ ವಾ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ತಾ ಕಿಂತು ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತ ಇತ್ಯಾಹ
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತಜ್ಜಗದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮ । ಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮೇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗರೂಢಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರೈಕವಾಕ್ಯಸ್ಥಸದಾದಿಶಬ್ದಬಲಾದಸಚ್ಛಬ್ದೋ ನೀತಃ । ಇಹ ತು ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ 'ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ' ಇತಿ ಬಾಲಾಕಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನ ನೇತುಮಶಕ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಜ್ಞೇಯೇ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಅಥ ಸುಷುಪ್ತೌ । ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶ್ರುತಂ ಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯೇ ಚೈತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಕಾರಾಃ ಸೂರ್ಯಾದಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ
ಕ್ರತಮ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಮಹಿಮಾನಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ , ಅತಃ ಸರ್ವದೇವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ , ಸ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ । ತ್ಯತ್ ಪರೋಕ್ಷಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರೈಕವೇದ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ
ಜೀವೋ ವೇತಿ ।
ಯತ್ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಂ ಬೋಧಯತಿ ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಾಪನಂ ಜೀವಲಿಂಗಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ತೌ ಹ ಪುರುಷಂ ಸುಪ್ತಮಾಜಗ್ಮತುಃ । ತಂ ರಾಜಾ ಹೇ ಬೃಹತ್ಪಾಂಡರವಾಸಃ ಸೋಮರಾಜನ್ನಿತ್ಯಾಮಂತ್ರ್ಯ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಸಂಬೋಧನಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಾದೇರನಾತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಷ್ಠ್ಯಾಘಾತೇನೋತ್ಥಾಪ್ಯ ಜೀವಂ ಬೋಧಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಪ್ರಧಾನಃ ಸ್ವೈರ್ಭೃತ್ಯೈರ್ಜ್ಞಾತಿಭಿರುಪಹೃತಂ ಭುಂಕ್ತೇ ಸ್ವಾಃ ಜ್ಞಾತಯಶ್ಚ ತಮುಪಜೀವಂತಿ, ಏವಂ ಜೀವೋಽಪಿ ಆದಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಕಾಶಾದಿನಾ ಭೋಗೋಪಕರಣೈರ್ಭುಂಕ್ತೇ ತೇ ಚ ಹವಿರ್ಗ್ರಹಣಾದಿನಾ ಜೀವಮುಪಜೀವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ ।
ನನು 'ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಜೀವೇ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ ಚ ಬಾಲಾಕಿರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ವ್ಯಷ್ಟಿಲಿಂಗರೂಪಾನ್ಪುರುಷಾನುಕ್ತ್ವಾ ರಾಜ್ಞಾ ನಿರಸ್ತಸ್ತೂಷ್ಣೀಂ ಸ್ಥಿತಃ । ತ್ವದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮೃಷೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ರಾಜ್ಞೋಚ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮನ್ಯಥಾರಾಜ್ಞೋಽಪಿ ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ
ಯದಿ ಸೋಽಪೀತಿ ।
ವೇದಿತವ್ಯೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯಂ ಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಲಿಂಗಮ್ , ಪ್ರಾಣಜೀವಯೋಸ್ತನ್ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಚಲನಾದೃಷ್ಟಯೋರ್ವಾಚಕಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಜೀವಯೋರುಪಸ್ಥಾಪಕ ಇತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನೇಕಾರ್ಥಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದನ್ಯತರಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದುಪಪದಾದ್ವಾ ಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಪ್ರಕರಣೋಪಪದಯೋರಸತ್ತ್ವಾತ್ಕಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಸಂಶಯೇ ಪುರುಷಕರ್ತೃಪದಸಾಂನಿಧ್ಯಾತ್ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯೋಗಾಜ್ಜಗದ್ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತತ್ಕರ್ಮೇತಿಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪುರುಷಾಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಾಪೀತಿ ।
ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾತಾತ್ಪುರುಷಾಣಾಂ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪುರುಷೋತ್ಪಾದಕಸ್ಯ ಕರ್ತುರ್ವ್ಯಾಪಾರಃ ಕರೋತ್ಯರ್ಥಮುತ್ಪಾದನಂ ತಸ್ಯಫಲಂ ಪುರುಷಜನ್ಮ ತದನ್ಯತರವಾಚೀ ಕರ್ಮಶಬ್ದೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಾಪೀತಿ ।
ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಫಲಾಭ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೈವ ತಯೋರ್ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗತೋಽಪಿ ಪ್ರಕರಣೋಪಪದೇ ನ ಸ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿಕಂ ಹಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಸಂಕೋಚಕಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಸರ್ವಮೇವ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಸಂಕೋಚಕಾಸತ್ತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಕೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ಮಶಬ್ದೋ ವಾಚಕ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಜಗದೇಕದೇಶೋಕ್ತ್ಯಾ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯಾಹ
ಪೂರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಜಗದ್ಗ್ರಹೇ ಪುರುಷಾಣಾಮಪಿ ಗ್ರಹಾತ್ಪೃಥಗುಕ್ತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತ್ಯತ ಆಹ
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪುರುಷಮಾತ್ರನಿರೂಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿನಿರಾಸಾರ್ಥೋ ವಾಶಬ್ದಃ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭೋಜಯಿತವ್ಯಾಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ಯಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಶಬ್ದಃ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾನ್ಯವಿಷಯಃ ತಥಾತ್ರ ಕರ್ಮಶಬ್ದಃ ಪುರುಷಾನ್ಯಜಗದ್ವಾಚೀತ್ಯಾಹ
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಜಗತ್ಕರ್ತಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ, ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಪರಮೇಶ್ವರೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಮಾರಯತಿ
ತ್ರಿವಿಧಮಿತಿ ।
ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಗುಣಾಧಿಕ್ಯಮ್ , ಆಧಿಪತ್ಯಂ ನಿಯಂತೃತ್ವಮ್ । ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮನಿಯಮ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
'ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಹಿ ನೇಷ್ಯತೇ' ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಚೇತ್ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ
ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಪದಸ್ಯ ರೂಢ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೌ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮಸ್ಯಾರಂಭೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಜೀವಲಿಂಗಯೋರ್ಗತಿಮಾಹ
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪೀತಿ ।
ಮನೋ ಜೀವಃ ॥ ೧೭ ॥
ಜೀವಲಿಂಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಲ್ಲಿಂಗೇನ ಜೀವೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯ ಜೀವಾಧಿಕರಣಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರಶ್ನಮಾಹ
ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ।
ಹೇ ಬಾಲಾಕೇ, ಏತಚ್ಛಯನಂ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವರೂಪಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥೈಷ ಪುರುಷಃ ಕ್ವಾಶಯಿಷ್ಟ । ಕಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಶಯನಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕೀಭಾವಾಶ್ರಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕ್ವ ವೇತಿ ।
ಏತದ್ಭವನಮೇಕೀಭಾವರೂಪಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಏಷ ಪುರುಷಃ ಕ್ವಾಭೂತ್ಸುಪ್ತಃ । ಕೇನೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉತ್ಥಾನಾಪಾದಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ
ಕುತ ಇತಿ ।
ಏತದಾಗಮನಮೈಕ್ಯಭ್ರಂಶರೂಪಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಪುರುಷಃ ಕುತ ಆಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಹ
ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ।
ಶಯನಭವನಯೋರಾಧಾರ ಉತ್ಥಾನಾಪಾದಾನಂ ಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರೇ ಪ್ರಾಣೋಕ್ತೇಃ ಪ್ರಶ್ನೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣವಿಶಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಚೇತಿ ।
ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವ ಜೀವೈಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣೋಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವೋಕ್ತೇರನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನಿಃಸಂಬೋಧತಾ ವಿಶೇಷಧೀಶೂನ್ಯತಾ । ಸ್ವಚ್ಛತಾ ವಿಕ್ಷೇಪಮಲಶೂನ್ಯತಾ ।
ಭೇದಭ್ರಾಂತಿಶೂನ್ಯತಾ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮಾಹ
ಉಪಾಧೀತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಶಾಖಾಂತರಸಂವಾದಮಾಹ
ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ ಶಾಖಿನ ಇತಿ ।
ನನು ತತ್ರಾಕಾಶಃ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ
ಆಕಾಶೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿದ್ವಾರಾ ಪ್ರಮಾತ್ರಾತ್ಮಜನ್ಮಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಜೀವನಿರಾಸಾರ್ಥಕತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಾಣನಿರಾಸಪರತ್ವೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯತೇ ಜೈಮಿನಿಃ, ಉಕ್ತಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಅಪಿ ಚೈಕೇ ಶಾಖಿನ ಏವಮೇವ ಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾರಯಂತೀತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ । ಅತಿರಿಕ್ತಜೀವೋಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಪ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯೋ ಹೇತ್ವಂತರಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ । ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮಾಹ
ಬೃಹದಿತಿ ।
ಪತ್ಯಾದೇರಾತ್ಮಶೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರಿಯತ್ವಾದಾತ್ಮೈವ ಸರ್ವಶೇಷೀ ಪ್ರಿಯತಮಃ, ಅತೋಽನ್ಯತ್ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತೇನೇತಿ ।
ಪತಿಜಾಯಾದಿಭಿಃ । ಪ್ರಿಯೈರ್ಭೋಗ್ಯೈರ್ಜೀವತಯಾನುಮಿತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ 'ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ' ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಬಲಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ತಥಾತ್ರ ಜೀವೋಪಕ್ರಮಾದಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವೋಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಜ್ಞೇಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಫಲಮ್ । ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ । ಮಹದಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮ್ । ಭೂತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಅನಂತಂ ನಿತ್ಯಮ್ । ಅಪಾರಂ ಸರ್ವಗತಂ ಚಿದೇಕರಸಮ್ । ಏತೇಭ್ಯಃಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಜಾಯಮಾನೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾಯ ಭೂತೋಪಾಧಿಕಂ ಜನ್ಮಾನುಭೂಯ ತಾನ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ನೀಯಮಾನಾನ್ಯನುಸೃತ್ಯ ವಿನಶ್ಯತಿ । ಔಪಾಧಿಕಮರಣಾನಂತರಂ ವಿಶೇಷಧೀರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ
ವಿಜ್ಞಾನಕರ್ತಾರಮ್ । ಭೋಕ್ತರಿ ಜ್ಞಾತೇ ಭೋಗ್ಯಂ ಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯುಪಚಾರಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಜ್ಞಾನಗಮ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗೈರ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಏವಮಿತಿ ।
ನ ವಿತ್ತೇನ । ತತ್ಸಾಧ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮಭೇದಸಾಧನೇನೈಕವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನಾದೌಪಚಾರಿಕತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ನ ಚೈತದೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಾಕರೋತಿ ।
ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಾದ್ಭ್ರಂಶಯತಿ ।
ಯಥಾ ದುಂದುಭಿಶಂಖವೀಣಾಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಸ್ತದವಾಂತರವಿಶೇಷಾಃ ಶುಕ್ತಿಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹ್ಯರಜತವತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತಾಸ್ತತೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಏವಮಾತ್ಮಭಾನಭಾಸ್ಯಂ ಸರ್ವಮಾತ್ಮಮಾತ್ರಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ
ದುಂದುಭ್ಯಾದಿತಿ ।
ಏವಮೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯಃ ।
ಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಲಿಂಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ
ಅಸ್ಯಮಹತ ಇತಿ ।
ಋಗ್ವೇದಾದಿಕಂ ನಾಮ । ಇಷ್ಟಂ ಹುತಮಿತಿ ಕರ್ಮ । ಅಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕ ಇತಿ ರೂಪಮ್ ।
ಕಿಂಚ 'ಸ ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಂ ಸಮುದ್ರ ಏಕಾಯನಮ್' ಇತಿ ಕಂಡಿಕಯಾ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಲಯಾಧಾರತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ
ತಥೈವೈಕಾಯನೇತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಾಭೇದಸತ್ತ್ವಾದಭೇದಾಂಶೇನೇದಂ ಜೀವೋಪಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಾಧಕಮಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಮತಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಸತ್ಯಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಭೇದ ಏವ, ಮುಕ್ತಾವೇವಾಭೇದ ಇತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಮತಮ್ । ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಮುತ್ಥಾನಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ।
ನನು ಸಂಸಾರಸ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವದೈವಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಬಲೇನ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
'ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸಮುದ್ರೇಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಹಾಯ' ಇತಿ ನದೀನಿದರ್ಶನಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯಥಾ ಲೋಕ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ
ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಾಭೇದಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಜೀವಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾ ಉಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಜೀವಲಿಂಗಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಕಥನಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಂ ನ ಭವತಿ, ಪ್ರತರ್ದನಾಧಿಕರಣೇ ಕಥಿತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮ್ , 'ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಃ' ಇತ್ಯತ್ರ ಗತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವ್ಯರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಜೀವೋದ್ದೇಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಭೇದೋಽಪ್ಯಾವಶ್ಯಕ ಇತಿ ಭೇದಾಭೇದಶಂಕಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ಸ್ವತೋಽತ್ಯಂತಾಭೇದ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಸ್ಯಾರಂಭಾತ್ । ಜ್ಞಾಪನೇ ಚಾತ್ರ ಲಿಂಗಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನೋಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮ್ಯಂತರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ವಿನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಕಥನಂ ಭೇದಾಭೇದೇ ಧರ್ಮಿದ್ವಯಗ್ರಹಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಧೀರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ।
ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಷಾಂ ನಾಮಾನಿ ಚ ಕೃತ್ವಾ ತೇಷು ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರವಿಶ್ಯಾಭಿವದನಾದಿಕಂ ಕುರ್ವನ್ ಯೋ ವರ್ತತೇ ತದ್ವಿದ್ವಾನಿಹೈವಾಮೃತೋ ಭವತೀತಿ ಮಂತ್ರೋಽಪಿ ಜೀವಪರಯೋರೈಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾನ್ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಚ ತೇಜ ಇತಿ ।
ಮತತ್ರಯಂ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ
ಕಾಶೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಯಾನಪೀತಿ ।
ಅಭೇದವದ್ಭೇದೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಂತ್ಯಸ್ಯ ಮತಸ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವಮಾಹ
ತತ್ರ ಕಾಶೇತಿ ।
ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿವತ್ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾಪರಯೋರತ್ಯಂತಾಭೇದಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಿಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ, ತದನುಸಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ,
ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ರುತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪ್ಯಯಮೇವ ಪಕ್ಷ ಆದೇಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ ನ ಸತ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ ನದೀದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ಸಂಸಾರಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನಾಮರೂಪಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಭೇದಾಭೇದಾವಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ಮುಕ್ತ್ಯಯೋಗಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬೀಜತ್ರಯಮುಕ್ತಂ ಜೀವೇನೋಪಕ್ರಮಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಸಮುತ್ಥಾನಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಾಭೇದಾಭಿಧಾನಂ ವಿಜ್ಞಾತೃಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಬೀಜಂ ತ್ರಿಸೂತ್ರ್ಯಾ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ತಥೈವ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತತ್ರ ಹೇತುಃ 'ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ' ಇತ್ಯವ್ಯತಿರೇಕ ಉಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ತದೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮುಪಪಾದಿತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಏಕಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸವೋ ಯಸ್ಯ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಲಯೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮುತ್ಥಾನಮಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಜನ್ಮನಾಶಾವುಕ್ತೌ ನಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪರಿಹರತಿ
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮೃತಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇಽತ್ರೈವ ಮಾಂ ಮೋಹಿತವಾನಸಿ ಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ನಾಶಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯೋಕ್ತೋ ಮುನಿರಾಹ
ನ ವಾ ಅರೇ ಇತಿ ।
ಮೋಹಂ ಮೋಹಕರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಅವಿನಾಶೀ ನಾಶಹೇತುಶೂನ್ಯಃ, ಅತ ಉಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ ನಾಶವಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಂ ಬೀಜಂ ತೃತೀಯೇನ ಮತೇನೈವ ನಿರಸನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆದ್ಯಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಸತ್ಯಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾತ್ಕೇನೇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಮತೇ ತ್ವತ್ಯಂತಾಭೇದಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರಕಾಭಾವಾತ್ಸ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ತನ್ಮತೇ ಮನಃಕಲ್ಪಿತಂ ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಮುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯೋಕ್ತಮಿತಿ ಪರಿಹರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಾತ್ಮಪರತ್ವಾವಗಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮೇವಾನೂದ್ಯತ ಇತಿ ನ ತಲ್ಲಿಂಗೇನ ಜೀವಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಆರ್ಷೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಪಕ್ಷಸ್ಯೈವಾದೇಯತ್ವೇ ಕಿಂ ಬೀಜಮ್ , ತದಾಹ
ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಅತಶ್ಚಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಪುನರಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಮತ್ತ್ವಮಾಹ
ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇತೂನಾಂ ಭೇದೋ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿವಿಕಾರವತ್ತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಷೇಧೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಸ ವಾ ಏಷ ಇತಿ ।
ಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ತತ್ಪ್ರಮಯಾ ಬಾಧಾದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ಬಾಧಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅನ್ಯಥಾಚೇತಿ ।
ಅಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ಸುನಿಶ್ಚಿತೇತಿ ।
ಮಾಸ್ತು ನಿರ್ಬಾಧಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಿರಪವಾದಮಿತಿ ।
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಬಾಧಿತನಿಶ್ಚಯಸ್ಯೈವ ಶೋಕಾದಿನಿವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ಮೃತಿಮಪ್ಯಾಹ
ಸ್ಥಿತೇತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕೈಕತ್ವೇ ಹಿ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತಿ ನ ಭೇದಾಭೇದಯೋರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಸ್ವತೋ ಭಿನ್ನೌ, ಅಪರ್ಯಾಯನಾಮವತ್ತ್ವಾತ್ , ಸ್ತಂಭಕುಂಭವದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ಥಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಪರ್ಯಾಯನಾಮಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವತ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ
ಏಕೋ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚಾವಿದ್ಯಾತಜ್ಜಬುದ್ಧಿರೂಪಾಯಾಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಸ್ಥಿತೋ ಜೀವೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಯಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಹಿತಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಸ್ಥಾನೈಕ್ಯಾಜ್ಜೀವ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ
ನಹೀತಿ ।
ಕಾಂಚಿದೇವೈಕಾಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಥಾನಾದನ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಂ ಗುಹಾಯಾಂ ದ್ವೌ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಚೇತಿ ।
ಸ್ರಷ್ಟುರೇವ ಪ್ರವೇಶೇನ ಜೀವತ್ವಾನ್ನ ಭೇದಃ । ನನ್ವತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಭಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾದತಃ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತಯೋರ್ಭೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ದರ್ಪಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಸ್ಫುಟತ್ವೇಽಪಿ ಬಿಂಬಸ್ಯಾಸ್ಫುಟತ್ವವತ್ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಸತ್ಯಭೇದೇ ಯೇಷಾಮಾಗ್ರಹಸ್ತೇಷಾಂ ದೋಷಮಾಹ
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸೋಽಯಮಿತಿವತ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಕಾರ್ಯಕಾರಣದ್ರವ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದತ್ಯಂತಾಭೇದೋ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಸ್ತದ್ಬೋಧ ಏವ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಂ ತಸ್ಯ ಬಾಧೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಭೇದಭೇದವಾದಿನೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ಕೃತಕಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಕಲ್ಪಯಂತಿ, ತತ್ರಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ದೋಷಃ । ಯತ್ತು ಕೃತಕಮಪಿ ನಿತ್ಯಮಿತಿ, ತಚ್ಚ 'ಯತ್ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯಂ ತದನಿತ್ಯಮ್' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಬಾಧಿತಮ್ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವನರ್ಥಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನಿತ್ಯತ್ವದೋಷ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಿತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ । ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರೇಣಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾರ್ಥಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ , ತೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಿಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಮುತ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಕರ್ತೃತ್ವೋಭಯರೂಪಮಿತಿ । ವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಚಿಂತಾಹೇತುತ್ವಾತ್ತೇನಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿಃ । ಯದ್ಯಪಿ ತದಾನಂತರ್ಯಮಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ತಥಾಪಿ ನಿಶ್ಚಿತತಾತ್ಪರ್ಯೈರ್ವೇದಾಂತೈಃ ಕರ್ತೃಮಾತ್ರೇಶ್ವರಮತನಿರಾಸಃ ಸುಕರ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಾಂತೇ ಇದಂ ಲಿಖಿತಮ್ । ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಾದಿಸಂಗತತ್ವಾದಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಾಯಾದಿಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಪರತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಕರ್ತ್ರುಪಾದನಯೋರ್ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಗೌಣತ್ವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ
ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್
ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕೇತಿ ।
ಈಕ್ಷಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ , ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಯೋ ಯತ್ಕರ್ತಾ ಸ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ, ಯಥಾ ಘಟಕರ್ತಾ ಕುಲಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗತ್ಭಿನ್ನಕರ್ತ್ರುಪಾದಾನಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಪಾದಾನಮ್ , ಈಶ್ವರತ್ವಾತ್ , ರಾಜಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ
ಈಶ್ವರತ್ವೇತಿ ।
ಜಗನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಯದಿತ್ಥಂ ತತ್ತಥಾ ಕುಲಾಲವಿಲಕ್ಷಣಘಟವದಿತ್ಯಾಹ
ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿರವಯವಮ್ , ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಮಚಲಮ್ , ಶಾಂತಮಪರಿಣಾಮಿ, ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಮ್ । ತತ್ರ ಹೇತುಃ
ನಿರಂಜನಮಿತಿ ।
ಅಂಜನತುಲ್ಯತಮಃಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಜಗತಃ ಸದೃಶೋಪಾದಾನಂ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿಷೇಧೇ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರಾನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಗ್ರಹಃ ।
ಏವಮುಭಯರೂಪೇ ಕಾರಣತ್ವೇ ತಯೋರಬಾಧೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ
ಏವಮಿತಿ ।
ಕರ್ತೃಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಾವ್ಯತಿರೇಕಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಮೃದಾದೀನಾಮುಪಾದಾನಾನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಪೀತಿ ।
ವಾಗಾರಭ್ಯಂ ನಾಮಮಾತ್ರಂ ವಿಕಾರೋ ನ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತೀತಿ ಸತ್ಯಕಾರಣಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಕಾರಜ್ಞಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥಂ ಮುಂಡಕೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾವಾಹ
ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇಽಪಿ ತಾವಾಹ
ತಥಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಘಟಃ ಸ್ಫುರತೀತ್ಯನುಗತಸ್ಫುರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತದತಿರೇಕೇಣ ವಿಕಾರಾ ನ ಸಂತೀತಿ ಸೋಽಯಮರ್ಥೋ ಯಥಾ ಸ್ಫುಟಃ ತಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ । ಹನ್ಯಮಾನದುಂದುಭಿಜನ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಬಾಹ್ಯಾನ್ ವಿಶೇಷಶಬ್ದಾನ್ ಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣಾತಿರಿಕೇಣ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹೀತುಂ ಶ್ರೋತಾ ನ ಶಕ್ನುಯಾತ್ । ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ತು ಗ್ರಹಣೇನ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಜಶಬ್ದವಿಶೇಷೋ ಗೃಹೀತೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ವಾ ಗ್ರಹಣೇನ ತದವಾಂತರವಿಶೇಷಶಬ್ದೋ ಗೃಹೀತೋ ಭವತಿ । ಅತಃ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾಃ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತಾಃ, ತದ್ವದಾತ್ಮಭಾನಭಾಸ್ಯಾ ಘಟಾದಯ ಆತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಂಚಮೀಶ್ರುತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ
ಯತ ಇತಿ ।
'ಯತೋ ವಾ' ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೌ ಯತ ಇತಿ ಪಂಚಮೀ ಪ್ರಕೃತೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಜನಿಕರ್ತುರ್ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರಪಾದಾನಸಂಜ್ಞಿಕಾ ಭವತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಸಂಜ್ಞಾಯಾಃ ಫಲಂ 'ಅಪಾದಾನೇ ಪಂಚಮೀ' ಇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಪ್ರಕೃತೌ ಪಂಚಮೀಲಾಭಃ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ
ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯಮ್ , ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿವದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಾನಾಮಾಗಮಬಾಧಕಮಾಹ
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಜಗತ್ಕರ್ತೃ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ
ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರಂತರೇತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಏಕಸ್ಯೋಭಯರೂಪಂ ಕಾರಣತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸೂತ್ರಚತುಷ್ಟಯೇನ ಸಾಧಯತಿ
ಕುತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಭಿಧ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಸಂಕಲ್ಪಃ ॥ ೨೪ ॥
ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯೋ
ಹೇತ್ವಂತರಮ್ । ಆಕಾಶಾದೇವೇತ್ಯೇವಕಾರಸೂಚಿತಮುಪಾದಾನಾಂತರಾನುಪಾದಾನಮಗ್ರಹಣಂ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿಪದೇನ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೨೫ ॥
ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀ ಕೃತಿರಾತ್ಮಕೃತಿಃ । ಸಂಬಂಧಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕೃತಿಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ । ನನು ಕೃತೇರಾಶ್ರಯಃಸಿದ್ಧೋಭವತಿ ವಿಷಯಸ್ತು ಸಾಧ್ಯ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯೋಭಯಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದಃ ಸಾಧ್ಯಪರಿಣಾಮಾಭೇದೇನ ಕೃತಿವಿಷಯತ್ವಂ ತದ್ವದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾಹ
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಅವಿರೋಧ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ
ವಿಕಾರಾತ್ಮನೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾಸ್ತು ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಕರ್ತಾ ತ್ವನ್ಯೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಯಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕೃತಿಕರ್ಮತ್ವೋಪಪಾದನಾರ್ಥಂ ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾನ್ಯಥಾಪಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।
ಮೃದ್ಘಟ ಇತಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ಪರಿಣಾಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭೂತತ್ರಯಮ್ , ತ್ಯತ್ಪರೋಕ್ಷಂ ಭೂತದ್ವಯಮ್ , ನಿರುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಘಟಾದಿ, ಅನಿರುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮಶಕ್ಯಂ ಕಪೋತರೂಪಾದಿಕಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಪರಿಣಾಮಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಪರಃ, ನತು ಸತ್ಯಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಪರಿಣಾಮಪರಃ, 'ತದನನ್ಯತ್ವಮ್' ಇತಿ ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಯೋನಿಶಬ್ದಾಚ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಯೋನಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ತಾರಂ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮಂತಮ್ , ಈಶಂ ನಿಯಂತಾರಮ್ , ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯಂಚಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ಣಮ್ , ಯೋನಿಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ , ಧೀರಾ ಧ್ಯಾನೇನ ಪಶ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನುಪಾದಾನೇಽಪಿ ಸ್ತ್ರೀಯೋನೌ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ತ್ರೀಯೋನೇರಿತಿ ।
ಶೋಣಿತಮವಯವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಮಪ್ಯರ್ಥೋ ಭವತಿ ಸೋಽತ್ರ ಭೂತಯೋನ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ಉರ್ಣನಾಭ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಹೇ ಇಂದ್ರ, ತೇ ತವ ನಿಷದೇ ಉಪವೇಶನಾಯ ಯೋನಿಃ, ಸ್ಥಾನಂ ಮಯಾ ಅಕಾರಿ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಾನುಮಾನಾನಿ ಅನೂದ್ಯಾಗಮಬಾಧಮಾಹ
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನ್ವನುಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ತಯಾ ಬಾಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ನಹೀತಿ ।
ಜಗತ್ಕರ್ತಾ ಪಕ್ಷಃ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಯಾ ಕೃತಿಃ ಸಾ ಶರೀರಜನ್ಯೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧೇನ ನಿತ್ಯಕೃತಿಮತೋಽನುಮಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತಃ ಶ್ರೌತಮೀಶ್ವರಂ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯಾನುಪಾದಾನತ್ವಸಾಧನೇ ಭವತ್ಯೇವೋಪಜೀವ್ಯಯಾ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಬೋಧಕಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
'ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್' ಇತ್ಯಾರಭ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಉಭಯರೂಪಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ಅಸ್ಯಾತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರಾಕರಣೇ ಹೇತೂನಾಹ
ತಸ್ಯ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹ್ಯಣ್ವಾದಿವಾದಾ ಉಪೇಕ್ಷಣೀಯಾಃ, ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ತೇಽಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ನಿರ್ಮೂಲಾಸ್ತೇ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಹಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪಿತಾ ಪುತ್ರಮುವಾಚ, ಆಸಾಂ ವಟಧಾನಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏಕಾಂ ಭಿಂಧೀತಿ । ಭಿನ್ನಾ ಭಗವ ಇತ್ಯುವಾಚ ಪುತ್ರಃ । ಪುನಃ ಪಿತ್ರಾ ಕಿಮತ್ರ ಪಶ್ಯಸೀತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ಕಿಂಚನ ಭಗವ ಇತ್ಯಾಹ । ತತ್ರ ಪಿತ್ರಾಣಿಮಾನಂ ನ ಪಶ್ಯಸೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ಚ ನ ಕಿಂಚನಶಬ್ದಾಚ್ಛೂನ್ಯಸ್ವಭಾವವಾದೌ ಪ್ರತೀಯೇತೇ, ಅಣುಶಬ್ದಾತ್ಪರಮಾಣುವಾದ ಇತಿ । ಏವಂ 'ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್','ಅಣೋರಣೀಯಾನ್' ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರಾಣ್ವಾದಿವಾದಾಃ ಶ್ರೌತಾ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯಸದಣ್ವಾದಿಶಬ್ದಬಲಾಚ್ಛ್ರೌತಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽತಿದಿಶತಿ
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾತಿದೇಶತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಸಂಗತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಕಿಂಚನಾಸಚ್ಛಬ್ದಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಯೋಗ್ಯವಸ್ತುಪರತ್ವಾದಾಣುಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾದಶಬ್ದತ್ವಮ್ , ತೇಷಾಂ ವಾದಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನವಾದವದಶ್ರೌತತ್ವಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಶ್ರುತಿಬಾಧಿತತ್ವಂ ಚ, ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಕಾರಣಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಸಚ್ಚಿದಾನಂದರೂಪಾಯ ಕೃಷ್ಣಾಯಾಕ್ಲಿಷ್ಟಕಾರಿಣೇ ।
ನಮೋ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಾಯ ಗುರವೇ ಬುದ್ಧಿಸಾಕ್ಷಿಣೇ ॥೧॥
ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಯುಕ್ತಿಭಿರ್ನ ಚಲಿತೋ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಗೋ ನಿರ್ಮೂಲೈರ್ವಿವಿಧಾಗಮೈರವಿದಿತೋ ವ್ಯೋಮಾದಿಜನ್ಮಾಪ್ಯಯಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಂತವಿವರ್ಜಿತಶ್ಚಿತಿವಪುರ್ವ್ಯಾಪೀ ಚ ಕರ್ತಾಂಶಕೋ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಥಿತೋಽಪಿ ನಾಮತನುಕೃತ್ತಂ ಜಾನಕೀಶಂ ಭಜೇ ॥೨॥
'ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ನಾಮತನುಕೃದಪಿ ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿವ್ಯಾಕರ್ತಾಪಿ ಲಿಂಗಶರೀರೋಪಾಧಿನಾ ಕರ್ತೇತಿ ಅಂಶ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಯಸ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿನಿಯಂತಾರಂ ಭಜೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ಜಗದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ , 'ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತು' ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಷು ಸ ಏವಾದ್ವಿತೀಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , 'ಆನುಮಾನಿಕಮ್' ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಾರಣಾಂತರಸ್ಯಾಶ್ರೌತತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯೇ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರವಿಷಯಿಣಂ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಪಾದಶಃ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಕಥಯತಿ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಥಮಪಾದೇ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಯುಕ್ತಿಭಿರ್ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯಪಾದೇ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಾನಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಮವಿರೋಧಾಯ ಕಥ್ಯತೇ । ತೃತೀಯಪಾದೇ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಜೀವಾತ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ವ್ಯೋಮಾದಿಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಜನ್ಮಲಯಕ್ರಮಾದಿಕಥನೇನಾವಿರೋಧಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಚತುರ್ಥಪಾದೇ ಲಿಂಗಶರೀರಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮೇವಾರ್ಥಃ ಸುಖಬೋಧಾರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕೇನ ಸಂಗೃಹೀತಃ 'ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಮೃತಿತರ್ಕಾಭ್ಯಾಮವಿರೋಧೋಽನ್ಯದುಷ್ಟತಾ ।ಭೂತಭೋಕ್ತೃಶ್ರುತೇರ್ಲಿಂಗಶ್ರುತೇರಪ್ಯವಿರುದ್ಧತಾ ॥ ' ಇತಿ । ತತ್ರಾಜ್ಞಾತೇ ವಿಷಯೇ ವಿರೋಧಶಂಕಾಸಮಾಧ್ಯಯೋಗಾತ್ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಾನಂತರ್ಯಮವಿರೋಧಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।
ಶ್ರೌತೇ ಸಮನ್ವಯೇ ವಿರೋಧನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಾದಸ್ಯ ಪಾದಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಯಃ ಸ್ವಮತಸ್ಥಾಪನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಮಧಿಕರಣಾನಾಮೇತತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾದುಕ್ತಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತಂತ್ರ್ಯಂತೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂತೇ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯನೇನೇತಿ ತಂತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕಪಿಲೋಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಾಶ್ಚ ಪಂಚಶಿಖಾದಿಭಿಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾಃ, ಏವಂ ಸತಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮದ್ವಯಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯೇ ನಿರರ್ಥಕಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಸಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಕತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ --
ತಾಸು ಹೀತಿ ।
ನನು ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ಪ್ರಧಾನವಾದಗ್ರಹೇ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾಸಾಂ ಧರ್ಮೇ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಮನ್ವಾದೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಮಪಿ ಧರ್ಮೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಸ್ತು, ತತ್ತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವೇ ವಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನಿರವಕಾಶಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಚಿತಮ್ , ಸಾವಕಾಶನಿರವಕಾಶಯೋರ್ನಿರವಕಾಶಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ನುವಂತಿ ತೇಷಾಮಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ನ ಭವೇತ್ , ಸಾಂಖ್ಯವೃದ್ಧೇಷು ಶ್ರದ್ಧಾಲೂನಾಂ ತು ಭವೇದಿತ್ಯಾಹ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ತೇಷಾಮತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ತತ್ರ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಪಿಲಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
'ಆದೌ ಯೋ ಜಾಯಮಾನಂ ಚ ಕಪಿಲಂ ಜನಯೇದೃಷಿಮ್ । ಪ್ರಸೂತಂ ಬಿಭೃಯಾಜ್ಜ್ಞಾನೈಸ್ತಂ ಪಶ್ಯೇತ್ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ ॥ ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಯೋಜನಾ ।
ಯಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾದಸ್ತ್ಯಾಜ್ಯ ಇತಿ ತ್ವಯೋಚ್ಯತೇ ತಥಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಧಾನವಾದಾಸ್ತ್ಯಾಜ್ಯ ಇತಿ ಮಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತಸ್ಯ ಸಮಾಧಿರಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದವ್ಯಕ್ತಂ ಮಾಯಾಯಾಂ ಲೀನಮ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಜಗದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇತಿಹಾಸವಾಕ್ಯಾನ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪುರಾಣಸಮ್ಮತಿಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಭವತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಭವೋ ಜನ್ಮಹೇತುಃ । ಪ್ರಲೀಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಪ್ರಲಯೋ ಲಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ತುರೀಶ್ವರಾತ್ಕಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾದಯಃ ಪ್ರಭವಂತಿ । ಸ ಏವ ಮೂಲಮುಪಾದಾನಮ್ । ಕಿಂ ಪರಿಣಾಮಿ, ನ, ಶಾಶ್ವತಿಕಃ ಕೂಟಸ್ಥಃ । ಅತಃ ಸ ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಕಿಮಿತಿ ನೋಕ್ತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಮೃತಿಬಲೇನೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ಕಥಂ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಭಿರೇವ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತತ್ತ್ವೇ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಯೋಗಾತ್ಕೢಪ್ತಶ್ರುತಿಮೂಲಾಃ ಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಇತರಾಸ್ತು ಕಲ್ಪ್ಯಶ್ರುತಿಮೂಲಾ ನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೢಪ್ತಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯತಃ ಜೈಮಿನೀಯನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
'ಔದುಂಬರೀಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವೋದ್ಗಾಯೇತ್' ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಾ 'ಸಾ ಸರ್ವಾ ವೇಷ್ಟಯಿತವ್ಯಾ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರ್ಮಾನಂ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾನ್ಮಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ - ಕೢಪ್ತಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಪೇಕ್ಷಮಪೇಕ್ಷಾಶೂನ್ಯಮ್ । ಹೇಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಹಿ ಯತೋಽಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಂ ಭವತಿ, ಅತ್ರ ತು ವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾಯೋಗಾನ್ಮೂಲಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವವೇಷ್ಟನಸ್ಮೃತಿರಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೂಲೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯೋಗಿನಾಂ ಸಿದ್ಧಿಮಹಿಮ್ನಾತೀಂದ್ರಿಯಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯತೇ -
ಶಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಪಿಲಾದಿಭಿಃ ಕಿಲಾದೌ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಸಿದ್ಧಿಃ ಸಂಪಾದಿತಾ, ತಯಾ ಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಣೀತಸ್ಮೃತ್ಯನುಸಾರೇಣಾನಾದಿಶ್ರುತಿಪೀಡಾ ನ ಯುಕ್ತೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ಸಿದ್ಧೇರಪೀತಿ ।
ಅತಿಶಂಕಿತುಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮತಿಕ್ರಮ್ಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಶಂಕಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೇರ್ವೇದೋ ನೋಪಜೀವ್ಯ ಇತಿಚೇನ್ನ । ಅನೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೌ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ ।
ಅಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ -
ಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ವಚನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ ಸಿದ್ಧೋಕ್ತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ಶ್ರುತ್ಯಾಶ್ರಿತಮನ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಿಭಿರೇವ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿರೂಪಾಶ್ರಯಂ ವಿನಾ ಸಿದ್ಧೋಕ್ತಿಮಾತ್ರಂ ನ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಕಾರಣಮಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಮಂದಮತೇಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೌ ಶ್ರದ್ಧಾ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಮತಿರ್ವೇದಾಂತಮಾರ್ಗೇ ಕಥಮಾನೇಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪರತಂತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕಪಿಲಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೋಕ್ತೇಸ್ತನ್ಮತೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ದುರ್ವಾರೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಪಿಲಶಬ್ದಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಂಖ್ಯಕರ್ತಾ ಶ್ರೌತ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿರಯುಕ್ತಾ, ತಸ್ಯ ದ್ವೈತವಾದಿನಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಸಂಭೃತತ್ವೇನ ಶ್ರುತಃ ಕಪಿಲೋ ವಾಸುದೇವಾಂಶ ಏವ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವೈದಿಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಮುಪದಿಶತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಪ್ರತಪ್ತುಃ ಪ್ರದಾಹಕಸ್ಯ ।
ಕಿಂಚ ಯಃ ಕಪಿಲಂ ಜ್ಞಾನೈರ್ಬಿಭರ್ತಿ ತಮೀಶ್ವರಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ವಿಧೀಯತೇ, ತಥಾ ಚಾನ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಈಶ್ವರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಪಿಲಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನಮನುವಾದಸ್ತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಿಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಸಾಧಕತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಾನುವಾದಮಾತ್ರಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ದ್ವೈತವಾದಿನಃ ಕಪಿಲಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ಮನೋಃ ಶ್ರೌತತ್ವಮಾಹ -
ಭವತಿ ಚೇತಿ ।
ಇತಿಹಾಸೇಽಪಿ ಕಾಪಿಲಮತನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮದ್ವೈತಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮಹಾಭಾರತೇಽಪೀತಿ ।
ಪುರುಷಾ ಆತ್ಮಾನಃ ಕಿಂ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಾ ಉತ ಸರ್ವದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಃ ಏಕ ಇತಿ ವಿಮರ್ಶಾರ್ಥಃ । ಬಹೂನಾಂ ಪುರುಷಾಕಾರಾಣಾಂ ದೇಹಾನಾಂ ಯಥೈಕಾ ಯೋನಿರುಪಾದಾನಂ ಪೃಥ್ವೀ ತಥಾ ತಂ ಪುರುಷಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಶ್ವಂ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣೈಃ ಸಂಪನ್ನಂ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ । ವಿಶ್ವೇ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಾನೋಽಸ್ಯೈವೇತಿ ವಿಶ್ವಮೂರ್ಧಾ, ಏಕಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೇನ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ವಿಶ್ವಯುಜತ್ವಾದಿಯೋಜನಾ । ಸರ್ವಭೂತೇಷ್ವೇಕಶ್ಚರತ್ಯವಗಚ್ಛತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವೈರಚಾರೀ ಸ್ವತಂತ್ರಃ । ನಾಸ್ಯ ನಿಯಂತಾ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ । ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾಸುಖಮಿತಿ ।
ವಿಶೋಕಾನಂದಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಾಪಿಲತಂತ್ರಸ್ಯ ವೇದಮೂಲಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವೇದವಿರೋಧಮಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿಂಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಕೇವಲಂ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಕೃತಿಕಲ್ಪನಯೈವ ವೇದವಿರುದ್ಧಂ ನ ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮಭೇದಕಲ್ಪನಯಾಪೀತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇ ವೇದಸ್ಯೈವಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವೇದಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಮಪೌರುಷೇಯತ್ವಾತ್ । ಪೌರುಷೇಯವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿತನ್ಮೂಲಾನುಭವಯೋಃ ಕಲ್ಪನಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತಂ ಪರತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಸಮಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಹಿ ನಿರವಕಾಶೇನ ಸಾವಕಾಶಂ ಬಾಧ್ಯಮ್ । ಇಹ ಸ್ವತಃಪರತಃಪ್ರಮಾಣ್ಯಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯಾಜ್ಝಟಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನ ಚಾನುಪಸಂಜಾತವಿರೋಧಿನಾ ವೇದವಾಕ್ಯೇನ ವಿರುದ್ಧಸ್ಮೃತೇರೇವ ಬಾಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧॥
ಮಹದಹಂಕಾರೌ ತಾವದಪ್ರಸಿದ್ಧೌ, ಅಹಂಕಾರಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇನ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯಪ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ಸ್ಮರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತರೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ನನು 'ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್' ಇತಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ಮಹದಾದೀನೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೇರ್ಮಹದಾದಿಷ್ವಿವ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೇರ್ಬಾಧೇಽಪಿ ತದುಕ್ತಯುಕ್ತೀನಾಂ ಕಥಂ ಬಾಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತರ್ಕೇತಿ ॥೨॥
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಧಾನವಾದಿಯೋಗಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯಮತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನ ಯೋಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ ।
ಅತಿದೇಶತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವತ್ಸಂಗತ್ಯಾದಿಕಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಕ್ತನಿರಾಸಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಸ್ತಿಹ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ಯೋಗಃ । ತ್ರೀಣಿ ಉರೋಗ್ರೀವಾಶಿರಾಂಸ್ಯುನ್ನತಾನಿ ಯಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ತತ್ತ್ರ್ಯುನ್ನತಂ ತ್ರಿರುನ್ನತಮಿತಿಪಾಠಶ್ಚೇಚ್ಛಾಂದಸಃ । ಯುಂಜೀತೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಯೋಗೇ ವಿಧಿಃ ಕಿಂತು ಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಕಾನ್ಯರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಲಿಂಗಾನಿ ಚೇತಿ ।
ತಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಂ ಧಾರಣಾಂ ಯೋಗವಿದೋ ಯೋಗಂ ಪರಮಂ ತಪ ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ಉಕ್ತಾಮೇತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಯೋಗವಿಧಿಂ ಧ್ಯಾನಪ್ರಕಾರಂ ಚ ಮೃತ್ಯುಪ್ರಸಾದಾನ್ನ ಚಿಕೇತಾ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಯೋಗಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರಧಾನಾದಿತತ್ತ್ವಾಂಶೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾ । ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೋಽರ್ಥೈಕದೇಶೋ ಯೋಗರೂಪೋ ಯಸ್ಯಾಸ್ತತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಅಷ್ಟಕಾಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಃ', 'ಗುರುರನುಗಂತವ್ಯಃ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ವೇದಾವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಕತ್ವಾನ್ಮೂಲಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ।
ಏವಂ ಯೋಗಸ್ಮೃತೇರ್ಯೋಗೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂಶೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಇಯಮಿತಿ ।
ನನು ಬೌದ್ಧಾದಿಸ್ಮೃತಯೋಽತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ನ ನಿರಾಕೃತಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತೀಷ್ವಪೀತಿ ।
ತಾಸಾಂ ಪ್ರತಾರಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಶಿಷ್ಟೈಃ ಪಶುಪ್ರಾಯೈರ್ಗೃಹೀತತ್ವಾದ್ವೇದಬಾಹ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ರೋಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕೃತಾನಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಕಾರಣಂ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ವಿವೇಕಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಭಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದೇವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸರ್ವಪಾಶೈರವಿದ್ಯಾದಿಭಿರ್ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮೂಲತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿದ್ವಯಸ್ಯ ನಿರಾಸಃ ಕಿಮಿತಿ ಕೃತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಿರಾಕರಣಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿ ಹೇತೋಃ । ಕೃತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಥಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಶಬ್ದಯೋಃ ಸಜಾತೀಯಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಗ್ರಾಹಿತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂ ಸರ್ವಾಂಶೇಷು ಸ್ಮೃತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯೇನ ತ್ವಂಶೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಾದಸ್ಯ ಕಣಭಕ್ಷಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕಾರಕಬಾಧೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೋಂ 'ಶ ಉಪಕಾರಕಃ ಸ ನ ಬಾಧ್ಯಃ ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಾಂಶ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ತರ್ಕೋಽನುಮಾನಮ್ ,ತದನುಗ್ರಾಹಿಕೋ ಯುಕ್ತಿರುಪಪತ್ತಿಃ ॥೩॥
ಸ್ಮೃತೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತಾಭಿಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಲಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನಾಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕುತಃಪುನರಿತಿ ।
ಅನವಕಾಶೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ನನು ಧರ್ಮ ಇವೇತಿ ।
ಮಾನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷೇ ವೇದೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಮಾನಾತ್ಮಕತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರವೇಶಃ । ತೇನಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾನವಕಾಶೋ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾತ್ತರ್ಕವೇದಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಗಮ್ಯತ್ವಾದೇಕವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಭವೇದಯಮಿತಿ ।
ಅವಷ್ಟಂಭೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ನನ್ವೇಕವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ಮಾನಾಂತರಮೇವ ಬಾಧ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಬಲಶ್ರುತ್ಯಾ ದುರ್ಬಲಶ್ರುತಿಬಾಧವನ್ನಿರವಕಾಶಮಾನಾಂತರೇಣ ಲಕ್ಷಣಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾವಕಾಶಶ್ರುತಿನಯನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂತರಂಗಂ ತರ್ಕಸ್ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಗೋಚರತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನವದಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಶಬ್ದಸ್ತು ಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಕತ್ವಾದ್ಬಹಿರಂಗಮತಸ್ತರ್ಕೇಣ ಬಾಧ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಐತಿಹ್ಯಮಾತ್ರೇಣ । ಪರೋಕ್ಷತಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅನುಭವಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನುಭವಾವಸಾನಂ ಚೇತಿ ।
'ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿಃ' ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ತರ್ಕಸ್ಯ ನಿಷೇಧಮಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತಿರಪೀತಿ ।
ಏವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಂಭಾವ್ಯ ಚೇತನಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಿವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಃ, ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಲಾಭಾವಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವೇಽಪ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ತೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ಫಲಮ್ । ಜಗನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ತನ್ನ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ಯಥಾ ಮೃದ್ವಿಲಕ್ಷಣಾ ರುಚಕಾದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ।
ತಥಾ ಚ ಜಗತ್ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ತದನ್ವಿತತ್ವಾತ್ , ಯದಿತ್ಥಂ ತತ್ತಥಾ ಯಥಾ ಮೃದನ್ವಿತಾ ಘಟಾದಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಮೃದೈವೇತಿ ।
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಏಕ ಏವ ಸ್ತ್ರೀಪಿಂಡಃ ಪತಿಸಪತ್ನ್ಯುಪಪತೀನಾಂ ಪ್ರೀತಿಪರಿತಾಪವಿಷಾದಾದೀನ್ಕರೋತಿ, ಏವಮನ್ಯೇಽಪಿ ಭಾವಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । ತತ್ರ ಪ್ರೀತಿಃ ಸುಖಮ್ , ಪರಿತಾಪಃ ಶೋಕಃ, ವಿಷಾದೋ ಭ್ರಮಃ, ಆದಿಪದಾದ್ರಾಗಾದಿಗ್ರಹಃ ।
ಉಭಯೋಶ್ಚೇತನತ್ವೇನ ಸಾಮ್ಯಾದುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಚೇತನಮಪೀತಿ ।
ಭೃತ್ಯದೇಹಸ್ಯೈವ ಸ್ವಾಮಿಚೇತನೋಪಕಾರಕತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಶೂನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತನಾನಾಂ ಮಿಥೋ ನೋಪಕಾರಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಿರತಿಶಯಾ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ।
ಶ್ರುತಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಬಲೇನ ಜಗಚ್ಚೇತನಮೇವೇತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಘಟಾದೇಶ್ಚೇತನತ್ವಮನುಪಲಬ್ಧಿಬಾಧಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅವಿಭಾವನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾನ್ಯಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ಸತೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತಃಕರಣಾದನ್ಯಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗದಶಾಯಾಮೇವ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನಾನ್ಯದೇತಿ ಭಾವಃ ।
ವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಚೈತನ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಶ್ಚೇತನತ್ವೇ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಃ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಏತಸ್ಮಾದೇವೇತಿ ।
ಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಾತ್ ಶೇಷಿತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಚೇತನಾಚೇತನಭೇದಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರವಿಭಾಗೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಮೇಕದೇಶ್ಯುಕ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಪರಿಹರತಿ -
ತೇನಾಪಿ ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ಅಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರಶೇಷೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತರಚ್ಚೇತನಾಚೇತನತ್ವರೂಪಮ್ । ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತಥಾತ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ಶಬ್ದೇನ ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ॥೪॥
ಶ್ರುತಿಸಾಹಾಯ್ಯಾನ್ನ ಬಾಧ್ಯೇತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮೃದಾದೀನಾಂ ವಕ್ತೃತ್ವಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತದಭಿಮಾನಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾ 'ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ' ಇತಿ ಚೇತನಾಚೇತನವಿಭಾಗಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅಭಿಮಾನೀತಿ ।
ಸಂವದನಂ ವಿವಾದಃ । ನ ಭೂತಮಾತ್ರಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಂ ವಾ ಚೇತನತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಭಾಗಬಾಧಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಪದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ಸ್ವಸ್ವಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಯ ಪ್ರಾಣಾ ವಿವದಮಾನಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚೇತನವಾಚಿದೇವತಾಪದೇನ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿಪದೈರಭಿಮಾನಿವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣೇ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾಧೀನಾ ಜಾತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಗತಿಂ ಬಹುಧಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನುಗತಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಾಣಾಯ, ಬಲಿಹರಣಂ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸ್ವೀಯವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಸಮರ್ಪಣಂ ಕೃತಮ್ । ತೇಜಆದಿನಾಮೀಕ್ಷಣಂ ತ್ವಯೈವೇಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚೇತನನಿಷ್ಠತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಜಗತಶ್ಚೇತನತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರಃ ॥೫॥
ಕಿಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಹೇತುಃ, ಬಹುವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ನಾಯಮೇಕಾಂತಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ಹೇತೋರಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಕೇಶಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಿತ್ವಾಪ್ರಾಣಿತ್ವರೂಪಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ತತ್ರೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಮಹಾನಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿಕಃ । ಕೇಶಾದೀನಾಂ ಸ್ವಗತಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಸ್ತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವದತಾ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವೇತಿ । ಆದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಗತೋರಪಿ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಗತಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಾದೇರನನುವರ್ತನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವಸಾಮ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಸಂಗತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ತೃತೀಯೇ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಜಗನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಮಚೇತನತ್ವಾದವಿದ್ಯಾವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನಾದಿತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಧ್ವಂಸೇ ಸಾಧ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತಾ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಭಾವತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಾದಭಾವತ್ವಾಗ್ರಹೇ ಚಾನಾದಿಭಾವತ್ವಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಕಲ್ಪತ್ರಯಸಾಧಾರಣಂ ದೋಷಮಾಹ -
ಆಗಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶುಷ್ಕತರ್ಕವಿಷಯತ್ವಾಸಂಭವಾನ್ನ ತರ್ಕೇಣಾಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಿಂಗಸಾದೃಶ್ಯಪದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಭಾವಾದನುಮಾನೋಪಮಾನಶಬ್ದಾನಾಮಗೋಚರಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವೇದೈಕವೇದ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮತಿಸ್ತರ್ಕೇಣ ಸ್ವತಂತ್ರೇಣ ನಾಪನೇಯಾ ನ ಸಂಪಾದನೀಯಾ । ಯದ್ವಾ ಕುತರ್ಕೇಣ ನ ಬಾಧನೀಯಾ । ಕುತಾರ್ಕಿಕಾದನ್ಯೇನೈವ ವೇದವಿದಾಚಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮತಿಃ ಸುಜ್ಞಾನಾಯಾನುಭವಾಯ ಫಲಾಯ ಭವತಿ । ಹೇ ಪ್ರೇಷ್ಠ, ಪ್ರಿಯತಮೇತಿ ನ ಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರತಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಚನಮ್ । ಇಯಂ ವಿವಿಧಾ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಯತಃ ಆ ಸಮಂತಾದ್ಬಭೂವ ತಂ ಕೋ ವಾ ಅದ್ಧಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವೇದ । ತಿಷ್ಠತು ವೇದನಮ್ , ಕ ಇಹ ಲೋಕೇ ತಂ ಪ್ರವೋಚತ್ಪ್ರಾವೋಚತ್ । ಛಾಂದಸೋ ದೀರ್ಘಲೋಪಃ । ಯಥಾವದ್ವಕ್ತಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಭವಂ ಜನ್ಮ ನ ವಿದುಃ ಮಮ ಸರ್ವಾದಿತ್ವೇನ ಜನ್ಮಾಭಾವಾತ್ । ಮಿಷೇಣ ಮನನವಿಧಿವ್ಯಾಜೇನ । ಶುಷ್ಕಃ ಶ್ರುತ್ಯನಪೇಕ್ಷಃ । ಶ್ರುತ್ಯಾ ತತ್ತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತ್ಯನು ಪಶ್ಚಾತ್ಪುರುಷದೋಷಸ್ಯಾಸಂಭಾವನಾದೇರ್ನಿರಾಸಾಯ ಗೃಹೀತಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತಃ ।
ತಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾವತೋ ದೇಹಾದಿಪ್ರಪಂಚಯುಕ್ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಮಸಂಭವಿ, ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯೇವಂ ಶ್ರೌತಾರ್ಥಾಸಂಭಾವನಾಯಾಮ್ , ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಸರ್ವಾಸ್ವವಸ್ಥಾಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನುಗತಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀಭಿರವಸ್ಥಾಭಿರನನ್ವಾಗತತ್ವಮಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಮವಸ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ವಹ್ನ್ಯೌಷ್ಣವದಾತ್ಮವ್ಯಭಿಚಾರಾಯೋಗಾತ್ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಪಂಚಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವೇ 'ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ' ಇತ್ಯುಕ್ತಾಭೇದದರ್ಶನಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸಂಭವಃ, ಯಥಾ ಘಟಾದಯೋ ಮೃದಭಿನ್ನಾಸ್ತಥಾ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಂ ತಜ್ಜತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಸ್ತರ್ಕ ಆಶ್ರೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತೋಽನ್ಯಾದೃಶತರ್ಕಸ್ಯಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರವೇಶಾದಸ್ಯ ಚಾನುಕೂಲತ್ವಾನ್ನ ತರ್ಕೇಣಾಕ್ಷೇಪಾವಕಾಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶುಷ್ಕತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರವೇಶಃ ಸೂತ್ರಸಮ್ಮತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ।
ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಮಪ್ರಮಾಪಕತ್ವಮ್ । ಯದುಕ್ತಮೇಕದೇಶಿನಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಶ್ಚೇತನತ್ವೋಕ್ತೌ ವಿಭಾಗಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ದೂಷಣಂ ಸಾಂಖ್ಯೇನ । ತನ್ನ । ತತ್ರ ತೇನೈಕದೇಶಿನಾ ವಿಭಾಗಶ್ರುತೇಶ್ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಿದಂ ದೂಷಣಂ ವಜ್ರಲೇಪಾಯತೇ, ಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸರ್ವಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವೇನ ಚೇತನಾಚೇತನಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಚೇತನಾಚೇತನವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಾಭ್ಯಾಂ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಸದೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ್ವವಿರುದ್ಧಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಪಸಿದ್ಧಾಂತಾಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅಸದಿತಿ ಚೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸತ್ಯಾದಿತಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನಿರರ್ಥಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಸರ್ವಂ ತಮಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಜಾನತಃ ಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಸ್ತರೇಣ ಚೈತದಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥
ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಾಭೇದೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯವದಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕಾಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಯಥಾ ಜಲೇ ಲೀಯಮಾನಂ ಲವಣದ್ರವ್ಯಂ ಜಲಂ ದೂಷಯತಿ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಯೋಜನಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪೀತೌ ಕಾರಣವದೇಕರೂಪತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃಣಾಮುತ್ಪತ್ತೌ ತದ್ವದೇವ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯದಿ ಲಯಕಾಲೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದ್ವಿಭಕ್ತಂ ತರ್ಹಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲವಲ್ಲಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕಾರ್ಯೇಣ ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇಶ್ಚಾಸಮಂಜಸಮಿದಂ ದರ್ಶನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೮॥
ಅಪೀತೌ ಜಗತ್ಸ್ವಕಾರಣಂ ನ ದೂಷಯತಿ, ಕಾರಣೇ ಲೀನತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿಷು ನೀಲಘಟಾದಿವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪಿಗಚ್ಛತ್ ಲೀಯಮಾನಮ್ । ವಿಭಾಗಾವಸ್ಥಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲಃ ।
ತ್ವತ್ಪಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಧುರಜಲಂ ಲವಣಸ್ಯಾಕಾರಣಮಿತ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಕಿಂಚ ದೂಷಕತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸ್ಯಾಲ್ಲವಣವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪೀತಿರೇವೇತಿ ।
ಅಸತಿ ಕಾರ್ಯೇ ತದ್ಧರ್ಮೇಣ ಕಾರಣಸ್ಯ ಯೋಗೋ ನ ಸಂಭವತಿ । ಧರ್ಮ್ಯಸತ್ತ್ವೇ ಧರ್ಮಾಣಾಮಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಲಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾಭೇದೇನ ಸತ್ತ್ವಾದ್ದೂಷಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನನ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮಭೇದಾನ್ನ ತ್ವಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಕಾರ್ಯಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾಪೀತಾವಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅತ್ಯಲ್ಪಂ ಚೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಿವರ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।
ಮಾಯಾವ್ಯನುಪಾದಾನಮಿತ್ಯರುಚ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸ್ತ್ಯೇವ ಸ್ವಪ್ನಕಾಲೇ ದೃಷ್ಟಃ ಸಂಸರ್ಗ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಬೋಧೇತಿ ।
ಜಾಗ್ರತ್ಸುಷುಪ್ತ್ಯೋಃ ಸ್ವಪ್ನೇನಾತ್ಮನೋಽಸ್ಪರ್ಶಾತ್ತತ್ಕಾಲೇಽಪ್ಯಸ್ಪರ್ಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭಿರಸಂಸರ್ಗಸ್ತದಾ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಕಿಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಜಾಗಜ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾವಸ್ಥಾತ್ರಯಮ್ । ತದಸಂಗಿತ್ವೇ ವೃದ್ಧಸಮ್ಮತಿಮಾಹ -
ಅತ್ರೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯದಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪದೇಶಕಾಲೇ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ ಮಾಯಾನಿದ್ರಾಂ ತ್ಯಜತಿ ತದಾ ಜನ್ಮಲಯಸ್ಥಿತ್ಯವಸ್ಥಾಶೂನ್ಯಮದ್ವೈತಮೀಶ್ವರಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಸಾಮಂಜಸ್ಯಮನೂದ್ಯ ತೇನೈವ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಾವಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವೇ ಪುನರ್ವಿಭಾಗೋತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಮಾನಮಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕೀಭೂಯ ನ ವಿದುರಿತ್ಯಜ್ಞಾನೋಕ್ತಿಃ । ಇಹ ಸುಷುಪ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧೇ ಯೇನ ಜಾತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಭಕ್ತಾ ಭವಂತಿ ತದಾ ಪುನರುತ್ಥಾನಕಾಲೇ ತಥೈವ ಭವಂತೀತಿ ವಿಭಾಗೋಕ್ತಿಃ ।
ನನು ಸುಷುಪ್ತೌ ಪುನರ್ವಿಭಾಗಶಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸರ್ವಪ್ರಲಯೇ ತತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತೌ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಣಾಮವಿಭಾಗೇಽಪಿ ಪುನರ್ವಿಭಾಗಹೇತ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರಸ್ತಿ ಏವಮಪೀತೌ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾಜ್ಞಾನಸಂಬಂಧಾತ್ಪುನಃ ಸೃಷ್ಟಿವಿಭಾಗಶಕ್ತಿರನುಮಾಸ್ಯತೇ । ಯತಃ ಸ್ಥಿತಾವಿದಾನೀಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯೋ ವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ತ್ವಬೋಧಾಭಾವಾತ್ಸ್ವಪ್ನವದಬಾಧಿತೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಅತಃ ಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ಕಾರಣಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿನಿಯಮಾತ್ಪುನರ್ಜನ್ಮನಿಯಮ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಜನ್ಮಕಾರಣಾಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯಭಾವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೯॥
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ದೋಷತ್ವಾನ್ನಾಸ್ಮಾಭಿಸ್ತನ್ನಿರಾಸಪ್ರಯಾಸಃ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಪಕ್ಷೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಾದುಃಷ್ಯುಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವೇಯುಃ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸತ್ಯಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯೈವಾಯಂ ದೋಷೋ ನ ಕಾರ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾದಿನ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
'ಅಪೀತೌ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತದೋಷಚತುಷ್ಟಯಮಾಹ -
ತಥಾಪೀತಾವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯವತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಇದಂ ಕರ್ಮಾದಿಕಮಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಭೋಗ್ಯಮಸ್ಯ ನೇತ್ಯನಿಯಮಃ । ಬದ್ಧಮುಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚ । ಯದಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾರ್ಥಂ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಭೇದಾಃ ಸಂಘಾತವಿಶೇಷಾಃ ಪ್ರಧಾನೇ ಲೀಯಂತೇ ಬದ್ಧಾನಾಂ ಭೇದಾಸ್ತು ನ ಲೀಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ ತರ್ಹ್ಯಲೀನಾನಾಂ ಪುರುಷವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೦॥
ಕಿಂಚ ತರ್ಕಸ್ಯ ಸಂಭಾವಿತದೋಷತ್ವಾತ್ತೇನ ನಿರ್ದೋಷವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯೋ ನ ಬಾಧ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಪೀತಿ ।
ಪುರುಷಮತೀನಾಂ ವಿಚಿತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಕಪಿಲಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ತದೀಯತರ್ಕೇ ವಿಶ್ವಾಸ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
'ಕಪಿಲೋ ಯದಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಕಣಾದೋ ನೇತಿ ಕಾ ಪ್ರಮಾ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಮಧ್ಯಸ್ಥಶಂಕಾಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥೋಚ್ಯೇತೇತಿ ।
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಸಂಪನ್ನಃ ಕಶ್ಚಿತ್ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತೇನ ಪ್ರಧಾನಮನುಮೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸೋಽಪ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ತರ್ಕಜಾತೀಯತ್ವಾವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿವದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಕಜಾತೀಯತ್ವಾದಿತಿ ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇಽತ್ರೈವಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸಾಧ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಯಭಿಚಾರಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನ ಸರ್ವತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನಾಹ -
ಏತದಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚಾನಾಗತಪಾಕ ಇಷ್ಟಸಾಧನಮ್ , ಪಾಕತ್ವಾತ್ , ಅತೀತಪಾಕವದಿತ್ಯಾದಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಾನುಮಾನಾತ್ಮಕತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾನ್ನಾಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತರ್ಕೇತಿ ।
ಅಧ್ವಾ ವಿಷಯಃ ಪಾಕಭೋಜನಾದಿರ್ವಿಷಭಕ್ಷಣಾದಿಶ್ಚ, ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪಾಕತ್ವಾದಿನಾನಾಗತವಿಷಯೇ ಪಾಕಾದೌ ಸುಖದುಃಖಹೇತುತ್ವಾನುಮಿತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಯೋಸ್ತರ್ಕೇಣೈವ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇತಿ ।
ಮನುರಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ತರ್ಕಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಮನುರಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಶುದ್ಧಿರಧರ್ಮಾದ್ಭೇದನಿರ್ಣಯಃ ।
ಕಸ್ಯಚಿತ್ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ಸರ್ವತರ್ಕಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತರ್ಕವತ್ಸಿದ್ಧಾಂತತರ್ಕೋಽಪ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ, ತರ್ಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವದಂತಮುಪಹಸತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಮಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣವಿಶೇಷೇ ತರ್ಕಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತಿಗಂಭೀರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾನ್ಯಮಾನಾಗಮ್ಯತ್ವಮ್ । ಭಾವಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮದ್ವಯತ್ವಮ್ । ಮುಕ್ತಿನಿಬಂಧನಂ ಮುಕ್ತ್ಯಾಲಂಬನಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾನ್ಯಮಾನಾಗಮ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ರೂಪಾದಿತಿ ।
ಅವಿಮೋಕ್ಷೋ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕರೂಪವಸ್ತುಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪಿ ತರ್ಕಜನ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ತರ್ಕೋತ್ಥಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕರೂಪೇಣಾನವಸ್ಥಿತೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ತರ್ಕಪ್ರಭವಂ ಕಥಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಭವೇದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ನ ಚ ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವತಾರ್ಕಿಕೈರ್ಮಿಲಿತ್ವಾ ನಿಶ್ಚಿತತರ್ಕೋತ್ಥಾ ಮತಿರ್ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಶಕ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತರ್ಕೋತ್ಥಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ತರ್ಕೇಣ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಬಾಧೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ತದ್ಬಾಧೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಲಾಭೇನಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾಂಶಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತೋಽನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ತರ್ಕೇಣಾವಿರೋಧೇ ಫಲಿತಮಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಆಗಮೇತಿ ॥೧೧॥
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಬ್ರುವನ್ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಯದ್ವಿಭು ತನ್ನ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸಾಂಖ್ಯವೃದ್ಧಾನಾಂ ತರ್ಕಾಕುಶಲಮತಿತ್ವೇಽಪಿ ವೈಶೇಷಿಕಾದೀನಾಂ ತರ್ಕಮತಿಕುಶಲತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತದೀಯನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಬಾಧಿತತ್ವಾದ್ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಫಲಂ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ನನು ಸಾಂಖ್ಯಮತಸ್ಯೋಪದೇಶಸ್ತಾರ್ಕಿಕಮತಸ್ಯಾತಿದೇಶಃ ಕಿಮಿತಿ ಕೃತೋ ವೈಪರೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಯೋರುಪದೇಶಾತಿದೇಶಭಾವೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ವೈದಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಮಾಸಂಗತ್ವಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದ್ಯಂಶೈರ್ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಃ ಪ್ರಧಾನವಾದಃ ಶಿಷ್ಟೈರ್ದೇಬಲಾದಿಭಿಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾಂಶೇನ ಸ್ವೀಕೃತ ಇತಿ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದುಪದೇಶಃ । ಅಣ್ವಾದಿವಾದಾನಾಂ ನಿರ್ಮೂಲತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದತಿದೇಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ನಿರಾಕರಣಕಾರಣಮಿತಿ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾರಣಮೇವಾಹ -
ತುಲ್ಯಮಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಿಭುತ್ವಾನ್ನ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತತ್ರ ಪಕ್ಷಸಾಧಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇರುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ತಯಾ ಬಾಧಃ । ಮಹಾಪರಿಮಾಣವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಸಂಯೋಗಿಕತ್ವರೂಪವಿಭುತ್ವಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಿದ್ಧೇಶ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ತಾರ್ಕಿಕನ್ಯಾಯೇನ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೨॥
ಅದ್ವಿತೀಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಾದಿವಾದೀ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಯನ್ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನಂ ತನ್ನಾದ್ವಿತೀಯಕಾರಣಾಭಿನ್ನಂ ಯಥಾ ಮೃತ್ತಂತುಜೌ ಘಟಪಠಾವಿತಿ ತರ್ಕಸಹಿತಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ಜಗದ್ಭೇದೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದ್ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ವಿರೋಧಾದದ್ವೈತಾಸಿದ್ಧಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಅನಪೇಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾತ್ತರ್ಕೇಣಾಕ್ಷೇಪೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಮಾನಾಂತರಾಯೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಭವತ್ಯನಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಯಸ್ತ್ವದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾದ್ಭೂಜಲಾದೀನಾಮಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಕತ್ವಶ್ರುತಿವಿಷಯಃ ಸ 'ಆದಿತ್ಯೋ ಯೂಪಃ' ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಾರ್ಥವನ್ಮಾನಾಂತರಯೋಗ್ಯ ಏವೇತಿ ದ್ವೈತಪ್ರಮಾಣೈರಪಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯಪರತ್ವಂ ಗೌಣಾರ್ಥಕತ್ವಮ್ ।
ಸ್ವವಿಷಯೇ ಜಗದ್ಭೇದೇ ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ತೇನಾಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ತರ್ಕೋಽಪೀತಿ ।
ತರ್ಕಾದೇರ್ದ್ವೈತೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ತತಃ ಸಮನ್ವಯವಿರೋಧೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತರ್ಕಾದೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ದ್ವೈತಬಾಧಕತ್ವಂ ಶ್ರುತೇರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯದ್ವೈತಸಮನ್ವಯಬಾಧೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಯಮರ್ಥಂ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರ್ಮಿಥ ಏಕತ್ವಂ ಕೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ತಯೋರೇಕಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಶ್ರವಣಾದೇಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಏಕಸ್ಮಾದಭಿನ್ನಯೋರ್ಭೇದೇ ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಾಪತ್ತೇಃ । ತತಶ್ಚ ಭೇದೋ ಬಾಧ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ -
ನ ಚಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇರ್ಗೌಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾನ್ನಿರವಕಾಶದ್ವೈತಮಾನಬಾಧೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಭಾಗಸ್ಯಾಧುನಿಕತ್ವಾದನಾದ್ಯದ್ವೈತಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅತೀತಾನಾಗತಕಾಲೌ ಭೋಕ್ತ್ರಾದಿವಿಭಾಗಾಶ್ರಯೌ, ಕಾಲತ್ವಾತ್ , ವರ್ತಮಾನಕಾಲವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದ್ವಿಭಾಗೋಽನಾದ್ಯನಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪರಿಣಾಮದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಪಾತತಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಕಥಮೇಕಸಮುದ್ರಾಭಿನ್ನಾನಾಂ ಪರಿಣಾಮಾನಾಂ ಮಿಥೋ ಭೇದಃ, ಕಥಂ ವಾ ತೇಷಾಂ ಭೇದೇ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಾದಭಿನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರ್ಮಿಥೋ ಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿಹೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಂ ಜನ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ತರಂಗಾದಿಸಾಮ್ಯಮಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ವಿಭಾಗೋ ಜನ್ಮ । ಯದ್ವಾ ತಥಾಪೀತಿಶಬ್ದೇನೈವೋಕ್ತಃ ಪರಿಹಾರಃ ।
ನನು ಭೋಕ್ತುಃ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ವಿಭಾಗಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಕಾರ್ಯಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕವಿಭಾಗೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏಕಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತ್ರಾದೇಸ್ತರಂಗಾದಿವದ್ಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾನ್ನ ದ್ವೈತಮಾನೇನಾದ್ವೈತಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೩॥
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿವರ್ತವಾದೇನ ಮುಖ್ಯಂ ಸಮಾಧಾನಮಾಹ -
ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಗತಿಂ ವದನ್ನುಭಯೋಃ ಪರಿಹಾರಯೋಃ ಪರಿಣಾಮವಿವರ್ತಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾರ್ಥಭೇದಮಾಹ -
ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮ್ ಉತ್ಸರ್ಗಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ ಪರಿಣಾಮದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭೇದಾಭೇದಾವುಕ್ತೌ, ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗೀಕೃತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ತತ್ತ್ವಾವೇದಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣೈರದ್ವೈತಶ್ರುತೇರ್ನ ಬಾಧಃ, ಏಕಸ್ಯಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ದಂಡಸ್ರಗಾದಿದ್ವೈತದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಯಂ ಮುಖ್ಯಃ ಪರಿಹಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮದ್ವೈತಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾವಿರೋಧಾರ್ಥಂ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಯಸ್ಮಾತ್ತಯೋರಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ಕಾರಣಾತ್ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತೇ ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಗಾರಭ್ಯಂ ನಾಮಮಾತ್ರಂ ವಿಕಾರೋ ನ ಕಾರಣಾತ್ಪೃಥಗಸ್ತೀತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಆರಂಭಣಶಬ್ದಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಪಾಗಾದಗ್ನಿತ್ವಮಪಗತಂ ಕಾರಣಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ತ್ರೀಣಿ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ರೂಪಾಣಿ ರೂಪತನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಾನಿ ಸತ್ಯಮ್ । ತೇಷಾಮಪಿ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಸದೇವ ಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಜೀವಗಜತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾನ್ಯಥೇತಿ ।
ತಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ ಕ್ರಮೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಾವಾಹ -
ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಂ ನಷ್ಟಮನಿತ್ಯಂ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ತದ್ರೂಪೇಣಾನುಪಾಖ್ಯತ್ವಾತ್ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಶೂನ್ಯತ್ವಾದನನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶುದ್ಧಾದ್ವೈತಂ ಸ್ವಮತಮುಕ್ತ್ವಾ ಭೇದಾಭೇದಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನೇಕಾಭಿಃ ಶಕ್ತಿಭಿಸ್ತದಧೀನಪ್ರಕೃತಿಭಿಃ ಪರಿಣಾಮೈರ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಾಭೇದಮತೇ ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರತ್ಯಂತಾಭೇದೇ ದ್ವೈತಮಾನಬಾಧ ಇತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನೋ ದೂಷಯತಿ -
ನೈವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಏವಕಾರವಾಚಾರಂಭಣಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಕಾರಸತ್ತಾನಿಷೇಧಾತ್ಪರಿಣಾಮವಾದಃ ಶ್ರುತಿಬಾಹ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೋಪದೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಏಕತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯುಪದೇಶಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ ಅಸೀತಿಪದವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಅತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ನಾನಾತ್ವಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಗ್ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಬಾಧಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವೋಽತ್ರಾವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ಕೃತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ । ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾನಾತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಲ್ಪಿತನಾನಾತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೌ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸತ್ಯ ಏವ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಸತ್ಯತ್ವೇ ತದವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಭೇದಾಭೇದಯೋರೇಕದೈಕತ್ರ ವಿರೋಧಾತ್ । ಅತೋಽಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವಾವಗಮಾತ್ಸಂಸಾರೋಽಪಿ ಮಿಥ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಕರಬುದ್ಧ್ಯಾ ಭಟೈರ್ಗೃಹೀತೋಽನೃತವಾದೀ ಚೇತ್ತಪ್ತಪರಶುಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ದಹ್ಯತೇ ಬಧ್ಯತೇ ಚ, ತಥಾ ನಾನಾತ್ವವಾದೀ ದಹ್ಯತೇ ಸತ್ಯವಾದೀ ಚೇನ್ನ ದಹ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ ।
ತಥೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯೇಕತ್ವದರ್ಶೀ ಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತದೃಷ್ಟಾಂತೇನೈಕತ್ವಂ ಸತ್ಯಂ ನಾನಾತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಕರೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರೋ ನಾನಾತ್ವವ್ಯವಹಾರಾಶ್ರಯಃ ।
ನಾನಾತ್ವನಿಂದಯಾಪ್ಯೇಕತ್ವಮೇವ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಕಿಂಚಾಸ್ಮಿನ್ಭೇದಾಭೇದಮತೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರ್ಮುಕ್ತಿರಿಷ್ಟಾ ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾಂತರಾಬಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವೈಪರೀತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮುದ್ಘಾಟಯತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕತ್ವಸ್ಯೈಕಾಂತಃ ಕೈವಲ್ಯಮ್ । ವ್ಯಾಹನ್ಯೇರನ್ನಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ಉಪಜೀವ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಭೇದಾಭೇದಪರತ್ವಮುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಕರ್ಮಕಾರಕಾಣಾಂ ಯಜಮಾನಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಕಾರಕಾಣಾಂ ಶಿಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಂಡಯೋಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೇರಬಾಧಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚಾನೃತೇನೇತಿ ।
ಧೂಲಿಕಲ್ಪಿತಧೂಮೇನಾನುಮಿತಸ್ಯ ವಹ್ನೇರಿವ ಪ್ರಮೇಯಬಾಧಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ದ್ವೈತವಿಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಯಾವದ್ಬಾಧಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತ್ಯತ್ವಂ ಬಾಧಾಭಾವಃ । ಬಾಧೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ ।
ವಸ್ತುತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ವಿಕಾರೇಷು ತನ್ನಿಶ್ಚಯಾಭಾವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಾವುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ದ್ವೈತಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಶೂನ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪಾದ್ಯ ದ್ವೈತಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸರ್ವಕಾಲೇಷು ಬಾಧಶೂನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಪಾದಯಿತುಮುಕ್ತಶಂಕಾಮನುವದತಿ -
ಕಥಂ ತ್ವಸತ್ಯೇನೇತಿ ।
ಕಿಮಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಂ ನ ಜಾಯತೇ, ಕಿಮುತ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ನ । ಆದ್ಯ ಇಷ್ಟ ಏವ । ನ ಹಿ ವಯಂ ವಾಕ್ಯೋತ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಂಗೀಕುರ್ಮಃ ।
ಅಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸರ್ಪೇಣಾದಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ದಷ್ಟತ್ವಭ್ರಾಂತಿಕಲ್ಪಿತವಿಷಾತ್ಸತ್ಯಮರಣಮೂರ್ಚ್ಛಾದಿದರ್ಶನಾದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಂ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಮಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಅಸತ್ಯಾತ್ಸರ್ಪೋದರಾದೇಃ ಸತ್ಯಸ್ಯ ದಂಶನಸ್ನಾನಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾಶ್ರುತಮಾದಾಯ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ಕಾರ್ಯಮಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ತತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಗತಿರ್ವೃತ್ತಿಃ ಘಟಾದಿವತ್ಸತ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟವಸ್ತುನಃ ಫಲಂ ಚೈತನ್ಯಂ ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಮವಗತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಂಗಾದ್ದೇಹಾತ್ಮವಾದೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾವಗತೇಃ ಸ್ವಪ್ನದೇಹಧರ್ಮತ್ವ ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಮಯಾ ತಾದೃಶಃ ಸ್ವಪ್ನೋಽವಗತ ಇತ್ಯಬಾಧಿತಾವಗತಿಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ದೇಹಭೇದೇಽಪ್ಯನುಸಂಧಾನದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಾನ್ಯೋಽನುಸಂಧಾತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯನಿಯಮಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ನ ಚ ಸ್ತ್ರಿಯೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ಸತ್ಯಾದೇವ ಸತ್ಯಾಯಾಃ ಸಮೃದ್ಧೇರ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಿಷಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ದರ್ಶನಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿಥ್ಯಾವೇದಾನುಗತಚೈತನ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯೇಷ್ಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾನಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಮಾಹ -
ತಥಾಕಾರಾದೀತಿ ।
ರೇಖಾಸ್ವಕಾರತ್ವಾದಿಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಸತ್ಯಾ ಅಕಾರಾದಯೋ ಜ್ಞಾಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮೋಕ್ತ್ಯಾ ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿ ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋ ಭಗ್ನಃ, ಅನೃತಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋಕ್ತ್ಯಾ ಯದನೃತಕರಣಗಮ್ಯಂ ತದ್ಬಾಧ್ಯಂ ಕೂಟಲಿಂಗಾನುಮಿತವಹ್ನಿವದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ಭಗ್ನಾ । ತಥಾ ಚ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಮೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಯೇ ಉಭಯಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ, ತನ್ನ । ಭೇದಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪೂರ್ವಫಲವದಭೇದವಿರೋಧೇನ ಸತ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಕಿಂಚ ಯದ್ಯುಭಯೋರೇಕದಾ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಸ್ಯಾದಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ । ನೈವಮಸ್ತಿ । ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಚರಮೇಣಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ನಿಃಶೇಷಂ ಬಾಧಾತ್ , ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನೇವ ರಜತಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚಾಂತ್ಯಮಿತಿ ।
ನನೂಪಜೀವ್ಯದ್ವೈತಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾದೇಕತ್ವಾವಗತಿರ್ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।
ತತ್ಕಿಲಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಸ್ಯ ಪಿತುರ್ವಾಕ್ಯಾತ್ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾತವಾನಿತಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಗುರುಶಿಷ್ಯಾದಿಭೇದಮುಪಜೀವ್ಯ ಜ್ಞಾಯಮಾನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಗತಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಜೀವ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೈಕತ್ವಾವಗತ್ಯಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಕಿಂತು ತಯಾ ವಿರೋಧಾದನುಪಜೀವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚೈಕತ್ವಾವಗತೇಃ ಫಲವತ್ಪ್ರಮಾತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಫಲೋ ದ್ವೈತಭ್ರಮೋ ಬಾಧ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನೋ ಮಿಥ್ಯಾ ಜಾಗ್ರತ್ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿರ್ಲೌಕಿಕೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವದಿತಿ ವೈದಿಕಶ್ಚ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಇದಂ ಸತ್ಯಮಿದಮನೃತಮಿತಿ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಬಾಧಾಬಾಧಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತಥಾ ದೀರ್ಘಸ್ವಪ್ನ 'ಪೀತ್ಯುಕ್ತಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥೇ ನಾನಾತ್ವಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಕಲ್ಪನಮಸಂಗತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನೇದಂ ಕಲ್ಪಿತಮ್ , ಕಿಂತು ಶ್ರುತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಾಂಶೇಽಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ನ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟೌ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಪ್ರಲಯೇ ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಂ ಚ ಕ್ರಮೇಣಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಥಿತೀತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ವಿಕ್ರಿಯಾ ನ ಯುಕ್ತಾ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಪೂರ್ವರೂಪತ್ಯಾಗೇನಾವಸ್ಥಾಂತರಾತ್ಮಕಪರಿಣಾಮಾಯೋಗಾಚ್ಛುಕ್ತಿರಜತವದ್ವಿವರ್ತ ಏವ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ನಿಷ್ಫಲಸ್ಯ ಜಗತಃ ಫಲವನ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಧೀಶೇಷತ್ವೇನಾನುವಾದಾನ್ನ ಸತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿದುಷಃ ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಪರಿಣಾಮವತ್ತ್ವೇತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್' ಇತಿ ಶ್ರುತಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮೋಕ್ಷಫಲಸಂಭವೇ ದುಃಖಾನಿತ್ಯಪರಿಣಾಮಿತ್ವಫಲಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪೂರ್ವಂ 'ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ' ಇತಿ ಈಶ್ವರಕಾರಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಕೃತಾ । ಅಧುನಾ ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಂತಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಈಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭೇದಾಭಾವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಾದಿಕಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಲೀನೇ ನಾಮರೂಪೇ ಏವ ಬೀಜಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಸ್ಥೂಲಾತ್ಮನಾ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೀಶ್ವರತ್ವಾದೇರ್ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗೃಹೀತಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನಾಮರೂಪಯೋರೀಶ್ವರತ್ವಂ ವಕ್ಯುಮಶಕ್ಯಂ ಜಡತ್ವಾತ್ । ನಾಪೀಶ್ವರಾದನ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯೋರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮಕನಾಮರೂಪಯೋರವಿದ್ಯೈಕ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರೂತೇ -
ಮಾಯೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪೇ ಚೇದೀಶ್ವರಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತೇ ತರ್ಹೀಶ್ವರೋ ಜಡ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ವೇ ವ್ಯಾಕರಣೇ ಚ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಆಕಾಶ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ಬಿಂಬಸ್ಥಾನಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಮ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ನಿಯಮ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಾನಿತಿ ।
ನ ಚಾತ್ರ ನಾನಾಜೀವಾ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಾ ಇತಿ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಭೇದೇನ ಭೇದೋಕ್ತೇಃ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ತ್ವೇಕ ಏವ ಜೀವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪರಮಾರ್ಥತ ಈಶ್ವರತ್ವಾದಿದ್ವೈತಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಕ್ತಾಭಕ್ತಯೋಃ ಪಾಪಸುಕೃತನಾಶಕತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಮೀಶ್ವರತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾದತ್ತ ಇತಿ ।
ನ ಸಂಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾವರಣೇನ ಕರ್ತಾಹಮೀಶ್ವರೋ ಮೇ ನಿಯಂತೇತ್ಯೇವಂ ಭ್ರಮಂತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಃ ಸೂತ್ರಕಾರಸಮ್ಮತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ಪರಿಣಾಮಪ್ರಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯಣಂ ಕಿಂತೂಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಪರಿಣಾಮಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಮ್ 'ಕೃಪಣಾಧೀಃ ಪರಿಣಾಮಮುದೀಕ್ಷತೇ ಕ್ಷಯಿತಕಲ್ಮಷಧೀಸ್ತು ವಿವರ್ತತಾಮ್' ಇತಿ ॥೧೪॥
ಏವಂ ತದನನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯಾನುಮಾನಮಾಹ -
ಭಾವೇ ಚೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಭಾವೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಉಪಲಬ್ಧೌ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚಾನನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಘಟೋ ಮೃದನನ್ಯಃ, ಮೃತ್ಸತ್ತ್ವೋಪಲಬ್ಧಿಕ್ಷಣನಿಯತಸತ್ತ್ವೋಪಲಬ್ಧಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಮೃದ್ವತ್ ।
ಅನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಯಂ ಹೇತುಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಮೃದ್ಘಟಯೋರನ್ಯತ್ವೇ ಗವಾಶ್ವಯೋರಿವ ಹೇತೂಚ್ಛಿತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗವಾಶ್ವಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಾಭಾವಾದ್ಧೇತ್ವಭಾವಃ ।
ಅತೋ ಮೃದ್ಘಟಯೋಸ್ತೇನ ಹೇತುನಾ ನಿಮಿತ್ತಾದಿಭಾವಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ನಾನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರತಾಮಾಶಂಕಾಯಹ -
ನ ಚ ಕುಲಾಲೇತಿ ।
ನ ಚೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವೇನಾರ್ಥಾಂತರತಾ, ಮೃದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತದ್ಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಹೇತುಸತ್ತ್ವಾದನ್ಯತ್ವೇ ಗವಾಶ್ವವತ್ತದ್ಭಾವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಕುಲಾಲಘಟಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತಾದಿಭಾವೇ ಸತ್ಯಪ್ಯನ್ಯತ್ವಾತ್ ಕುಲಾಲಸತ್ತ್ವನಿಯತೋಪಲಬ್ಧಿರ್ಘಟಸ್ಯ ನೈವೇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಯಥಾಶ್ರುತಸೂತ್ರಸ್ಥಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಭಾವ ಏವ ಧೂಮೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ನಿಯಮಾತ್ಮಕೋ ಹೇತುಸ್ತತ್ರ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲದೀರ್ಧರೇಖಾವಸ್ಥಧೂಮೇ ನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ತದ್ಭಾವನಿಯತಭಾವತ್ವೇ ಸತಿ ತದ್ಬುದ್ಧ್ಯನುರಕ್ತಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಆಲೋಕಬುದ್ಧ್ಯನುರಕ್ತಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯೇ ರೂಪೇ ವ್ಯಭಿಚಾರನಿರಾಸಾಯ ಸತ್ಯಂತಮ್ । ಆಲೋಕಾಭಾವೇಽಪಿ ಘಟಾದಿರೂಪಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಉಕ್ತಧೂಮವಿಶೇಷಸ್ಯಾಗ್ನಿಬುದ್ಧಿಂ ವಿನಾಪ್ಯುಪಲಂಭಾನ್ನ ತತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭಾವೇನ ಸತ್ತಯಾನುರಕ್ತಾಂ ಸಹಕೃತಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ । ತದ್ಭಾವಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯಕಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಹೇತುಂ ವದಾಮಃ । ಮೃದ್ಘಟ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಬುದ್ಧಿದರ್ಶನಾದಗ್ನಿಧೂರ್ಮ ಇತ್ಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪಾಠಾಂತರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರತಯಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತಾರಂಭಣಶಬ್ದಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ನ ಚೈಕಃ ಪಟ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪಟಸ್ಯ ತಂತುಭ್ಯಃ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಅಪೃಥಕ್ಸತ್ತಾಕಮಿಥ್ಯಾಕಾರ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಆತಾನವಿತಾನಸಂಯೋಗವಂತಸ್ತಂತವ ಏವ ಪಟ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸತ್ತ್ವಾದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಟನ್ಯಾಯಂ ತಂತ್ವಾದಾವತಿದಿಶತಿ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ಕಾರಣಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರ ಕಾರ್ಯೇ ವಿಮತಕಾರಣಾದಭಿನ್ನಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪಟವದಿತ್ಯನುಮೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಯೇತಿ ।
ಕಾರಣಪರಿಶೇಷೇ ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತಾಮ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ಸರ್ವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ತದೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ನ ಕಾರಣಾಂತರಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧೫॥
ಇದಂ ಜಗತ್ಸದಾತ್ಮೈವೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್ , ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜಗತಃ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಯುಕ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ -
ಯಚ್ಚ ಯದಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಘಟಾದಿಕಂ ಪ್ರಾಗ್ಮೃದಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ವರ್ತತೇ ತತ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಿಕತಾಭ್ಯಸ್ತೈಲವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರಣವತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವಭೇದೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಸತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ತರಕಾಲಯೋರಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸತ್ತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತಚ್ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಾನುಸ್ಯೂತಚಿನ್ಮಾತ್ರಮೇಕಮ್ । ತದಭೇದೇನ ಸತೀ ಮೃತ್ಸನ್ ಘಟ ಇತಿ ಭಾಸಮಾನಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೬॥ ನ ಚೈವಂ ಘಟಪಟಯೋರಪ್ಯೈಕಸತ್ತ್ವಾಭೇದಾದನನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಸ್ತುತ ಏಕಸತ್ತ್ವಾತ್ಮನಾನನ್ಯತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತರ್ಹಿ ಮೃದ್ಘಟಯೋಃ ಕೋ ವಿಶೇಷಃ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸತ್ತೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಘಟಪಟಯೋರ್ಭೇದೇನ ಸತ್ತಾಯಾ ಭಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ತಾಭೇದಕತ್ವಾಭಾವಾದಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕತ್ವಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ॥೧೬॥
ಉಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅಸದಿತಿ ।
'ಅಕ್ತಾಃ ಶರ್ಕರಾ ಉಪದಧ್ಯಾತ್' ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಕೇನಾಕ್ತಾ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ 'ತೇಜೋ ವೈ ಘೃತಮ್' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ಧೃತೇನೇತಿ ಯಥಾ ನಿಶ್ಚಯಃ, ಏವಮತ್ರಾಪಿ 'ತತ್ಸತ್' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ಸನ್ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಸೀದಿತ್ಯತೀತಕಾಲಸಂಬಂಧೋಕ್ತೇಶ್ಚಾಸದವ್ಯಾಕೃತಮೇವ ನ ಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽತಿದಿಶತಿ -
ಅಸದ್ವೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಭವೀತಿ ಭಾವಃ ॥೧೭॥
ಸತ್ತ್ವಾನನ್ಯತ್ವಯೋರ್ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಯುಕ್ತೇರಿತಿ ।
ದಧ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಿನಾಂ ಕ್ಷೀರಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಿಸ್ತಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರಣತ್ವಧಿಯಾ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅವಿಶಿಷ್ಟೇ ಹೀತಿ ।
ಅಸತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದುತ್ಪತ್ತೌ ವಾ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ತತ್ತದುಪಾದಾನವಿಶೇಷೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ ಸಾಂಖ್ಯವೃದ್ಧೈಃ 'ಅಸದಕರಣಾದುಪಾದಾನಗ್ರಹಣಾತ್ಸರ್ವಸಂಭವಾಭಾವಾತ್ । ಶಕ್ತಸ್ಯ ಶಕ್ಯಕರಣಾತ್ಕಾರಣಭಾವಾಚ್ಚ ಸತ್ಕಾರ್ಯಮ್' ಇತಿ । ಶಕ್ತಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಶಕ್ಯಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾಚ್ಛಕ್ತಿವಿಷಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮಸತೋಽಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಸತ್ಕಾರಣಾಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸದಿತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಾರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕುತಶ್ಚಿದತಿಶಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅತಿಶಯಃ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮಃ ಕಾರಣಧರ್ಮೋ ವಾ ।
ಆದ್ಯೇ ಧರ್ಮಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾರೂಪಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ -
ತರ್ಹ್ಯತಿಶಯವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವಮಾಯಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಶಕ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯವದಸತಿ ವಾ ಶಕ್ತಿರ್ನ ಕಾರ್ಯನಿಯಾಮಿಕಾ, ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದನ್ಯಸ್ಯ ನರಶೃಂಗಸ್ಯ ವಾ ನಿಯಾಮಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದನ್ಯತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಶಕ್ತಾವನ್ಯತ್ರ ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಲೀನಂ ಕಾರ್ಯಮೇವಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಯಾಮಕತಯಾ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ತತಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನ್ಯತ್ವೇ ಮೃದ್ಘಟೌ ಭಿನ್ನೌ ಸಂತಾವಿತಿ ಭೇದಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತಯೋರನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಮವಾಯವಶಾತ್ತಥಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನೋದೇತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮವಾಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸಮವಾಯೇತಿ ।
ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿಭಿಃ ಸಂಬದ್ಧೋನ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸ ಸಂಬಂಧಃ ಕಿಂ ಸಮವಾಯಃ ಉತ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಸಮವಾಯಾನವಸ್ಥಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಮೃದ್ಘಟಯೋರಪಿ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಾದೇವೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಮವಾಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಅಸಂಬದ್ಧ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಅನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನ ಇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀವಿರಹಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಸಂಬದ್ಧಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀನಿಯಾಮಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಧೀನಿಯಾಮಕೋ ಹಿ ಸಂಬಂಧಃ, ನ ತಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅತಃ ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನಶ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಧಿಯಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಬಂದ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ಸಂಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।
ಯತ್ತು ಗುಣತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಮವಾಯಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಸಂಬಂಧತ್ವಾದಿತಿ, ತನ್ನ, ಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಪತ್ತೇರಸಂಬದ್ಧಸ್ಯಾಶ್ವತ್ವಸ್ಯ ಗೋಧರ್ಮತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂಚ 'ನಿಷ್ಪಾಪತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಷು 'ವ್ಯವಹಾರಾದಿಷ್ಟಧರ್ಮೋ ಗುಣಃ' ಇತಿ ಪರಿಭಾಷಯಾ ಸಮಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣತ್ವಾಚ್ಚ । 'ಜಾತಿವಿಶೇಷೋ ಗುಣತ್ವಮ್' ಇತಿ ಪರಿಭಾಷಾ ತು ಸಮವಾಯಸಿಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನಾ, ನಿತ್ಯಾನೇಕಸಮವೇತಾ ಜಾತಿರಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮವಾಯಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸಮವಾಯಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದಿಕ್ । ಕಿಂಚ ಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಾರೇಣ ವಸ್ತು ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಮನ್ಯಥಾ ಗೋಪ್ರತಿತೇರಶ್ವ ಆಲಂಬನಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸುವಚತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾ ಚ ಮೃದ್ಘಟ ಇತ್ಯಭೇದಪ್ರತೀತೇರಭೇದ ಏವ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಃ, ತಾಭ್ಯಾಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನಸ್ಯ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ವೃತ್ತ್ಯನಿರೂಪಣಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಮನೂದ್ಯವಯವಿನಃ ಪಟಾದೇಸ್ತಂತ್ವಾದಿಷ್ವವಯವೇಷು ತ್ರಿತ್ವಾದಿವತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ವೃತ್ತಿರುತಾವಯವಶ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಾಸಜ್ಯವೃತ್ತಿವಸ್ತುಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಯಾವದಾಶ್ರಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜನ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂವೃತಪಟಾದೇರ್ಯಾವದವಯವಾನಾಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಸ್ತೇ ಕೋಶೇ ಚಾವಯವಶಃ ಖಂಗೋ ವರ್ತಮಾನೋ ಹಸ್ತಮಾತ್ರಗ್ರಹೇಽಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಏವಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿದವಯವಗ್ರಹೇಣಾವಯವಿನೋ ಗ್ರಹಸಂಭವೇಽಪ್ಯವಯವಾನಾಮನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತದಾಪೀತಿ ।
ಆದ್ಯದ್ವಿತೀಯಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥ ಪ್ರತ್ಯವಯವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಸ್ಮಿಂಸ್ತಂತೌ ಪಟವೃತ್ತಿಕಾಲೇ ತಂತ್ವಂತರೇ ವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ವೃತ್ತಾವನೇಕತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಯುಗಪದನೇಕವ್ಯಕ್ತಿಷು ವೃತ್ತಾವಪಿ ಜಾತೇರನೇಕತ್ವದೋಷೋ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾವಯವಿನ ಇತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಗೋತ್ವೇತಿ ।
ಜಾತಿವದವಯವಿನೋ ವೃತ್ತಿರಸಿದ್ಧಾ ಅನುಭವಾಭಾವಿದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ, ತಥೇತಿ ।
ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯೇಕೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಾತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯಮಧ್ಯಯನಂ ಗ್ರಾಮೇಽರಣ್ಯೇ ವಾ ಕರೋತಿ, ತಥಾ ಗೌರವಯವೀ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕ್ಷೀರಾದಿಕಂ ಶೃಂಗಪುಚ್ಛಾದಾವಪಿ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ವೃತ್ತ್ಯನಿರೂಪಣಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಯಥಾ ಘಟಶ್ಚಲತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಚಲನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವರೂಪಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಘಟಸ್ಯ ಭಾತಿ ತಥಾ ಪಟೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜನಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮನುಭೂಯತೇ । ಅತೋ ಜನಿಕರ್ತುಃ ಜನೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕರ್ತುರಸತ್ತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನೇರನುಭವಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನಾನುಮಾನಮಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸತೋ ಘಟಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಕುಲಾಲಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕಯಾಹ -
ಘಟಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿವದಸತ್ಕಪಾಲಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಶಂಕಾಮನೂದ್ಯ ದೋಷಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅನುಭವವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಭಾವಸ್ಯಾದ್ಯಾವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ಸ್ವಮತೇನ ಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವಮಾನೀತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ಸ್ವಕಾರಣೇ ಸಮವಾಯಃಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ತಾಸಮವಾಯೋ ವೇತಿ ತಾರ್ಕಿಕಮತಮಾಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ತನ್ಮತೇನಾಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮ್ , ಅಸತಃ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಸತೋರ್ವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತಿಃ ।
ನನು ನರಶೃಂಗಾದಿವತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರಾಸನ್ನ ಭವತಿ ಕಿಂತೂತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಧ್ವಂಸಾನಂತರಂ ಚಾಸತ್ಮಧ್ಯೇ ತು ಸದೇವೇತಿ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಭಾವಶಬ್ದಾ ಅಸಚ್ಛಬ್ದಾಪರಪರ್ಯಾಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ । ಅಸತಃ ಕಾಲೇನಾಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದೂರ್ಧ್ವಭಾವಿನಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರತುಲ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಭಾವೋಽಸತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯುಪಾಪತ್ಸ್ಯತ ಉಪಪನ್ನಮಭವಿಷ್ಯದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ನಿರ್ಣಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
'ನಾಸತೋ ವಿದ್ಯತೇ ಭಾವಃ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಕಾರಕವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಕಾರಣಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸತ್ಯತ್ವಮಿಚ್ಛತಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಕಾರಕವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ದೋಷ ಆಪತತಿ, ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಅದ್ವೈತವಾದಿನಾಂ ತ್ವಘಟಿತಘಠನಾವಭಾಸನ ಚತುರಮಾಯಾಮಹಿಮ್ನಾ ಸ್ವಪ್ನವದ್ಯಥಾದರ್ಶನಂ ಸರ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣೇ ಸರ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ , ಯುಕ್ತತ್ವೇ ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಮುಖ್ಯಂ ಸಮಾಧಾನಂ ಸಮಾಧಾನಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ।
ನನು ಕಾರಣಾದ್ಭಿನ್ನಮಸದೇವೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾಧಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸತ್ಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೂಷಣಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮರೇತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯಾಕಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಅತಃ ಕಾರಣಾದ್ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ದುರ್ನಿರೂಪಸ್ಯ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರನಿರ್ವಾಚ್ಯಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಫಲಮಿತಿ ಪಕ್ಷ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮೃದ್ಯದೃಷ್ಟಃ ಪೃಥುಬುಧ್ನತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೋ ಘಟೇ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಘಟೋ ಮೃದ್ಭಿನ್ನಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಾತ್ , ವೃಕ್ಷವದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ಯೋ ಭೇದಃ ।
ಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಥಲಾಂತರಮಾಹ -
ತಥಾ ಪ್ರತಿದಿನಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಪಿತ್ರಾದಿದೇಹಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದೇಽಪಿ ಜನ್ಮನಾಶಯೋರಭಾವಾದಭೇದೋ ಯುಕ್ತಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ಮೃದಾದಿನಾಶೇ ಸತಿ ಘಟಾದಿಕಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜನ್ಮವಿನಾಶರೂಪವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಭೇದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ನಾಶಾಭಾವಾದ್ಧೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ದಧಿಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತತ್ವೇನ ಕ್ಷೀರಮೃದಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನ್ನಾಶಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯತ್ರಾನ್ವಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಯತ್ರಾಂಕುರಾದೌ ವಟಬೀಜಾದೀನಾಮನ್ವಯೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ರ ಹೇತುಸತ್ತ್ವಾದ್ವಸತ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅದೃಶ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪ್ಯಂಕುರಾದೌ ಬೀಜಾದ್ಯವಯವಾನಾಮನ್ವಯಾನ್ನ ಸ್ತ ಏವ ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ ಕಿಂತ್ವವಯಾಂತರೋಪಚಯಾಪಚಯಾಭ್ಯಾಂ ತದ್ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತೂಪಚಯಾಪಚಯಲಿಂಗೇನ ವಸ್ತುಭೇದಾನುಮಾನಂ ತತೋಽಸತ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಸತೋ ನಾಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ತತ್ರೇದೃಗಿತಿ ।
ಪಿತೃದೇಹೇಽಪಿ ಭೇದಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ಬಾಧಕಮಾಹ -
ಪಿತ್ರಾದೀತಿ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾರ್ಯೇಷ್ವನ್ವಯಕಥನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪರಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ಯಸ್ಯ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಸತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾಹಿತಾತಿಶಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಮೃದಾದೇರ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸಮವಾಯೀತಿ ।
ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಸಮವಾಯೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಣಾಮವಾಂತರಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಮಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವಂ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಥಾ ಮೂಲೇತಿ ।
ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ತು ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ॥೧೮॥
ಕಾರ್ಯಮುಪಾದಾನಾದ್ಭಿನ್ನಂ ತದುಪಲಬ್ಧಾವಪ್ಯನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ತತೋಽಧಿಕಪರಿಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ಮಶಕಾದಿವ ಶಶಕ ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ಪಟವಚ್ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಹೇತೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥಾ ಚ ಸಂವೇಷ್ಟನೇತಿ ।
ಆಯಾಮೋ ದೈರ್ಘ್ಯಮ್ ॥೧೯॥
ತತ್ರೈವ ವಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮುಪಾದಾನಾದ್ಭಿನ್ನಮ್ , ಭಿನ್ನಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾತ್ , ಸಮ್ಮತವದಿತಿ ಹೇತುಮಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದೀತಿ ।
ಏವಂ ಜೀವಜಗತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಪಸಂಹರತಿ -
ಅತಶ್ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೇತಿ ॥೨೦॥
ಜೀವಾಭಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿವದನ್ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಯದಿ ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮಜಗಜ್ಜನಯೇತ್ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾನಿಷ್ಟಂ ನರಕಾದಿಕಂ ನ ಜನಯೇತ್ಸ್ವತಂತ್ರಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಜೀವಾನನ್ಯತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯ ಜೀವದೋಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಾಭಿನ್ನೇ ಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಹಿತಾಕರಣೇತ್ಯತ್ರ ನಞ್ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾಹಿತಕರಣಂ ದೋಷೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಆದಿಪದೋಕ್ತಂ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಕಮಾಪಾದಯತಿ -
ನ ಚ ಸ್ವಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೨೧॥
ಜೀವೇಶಯೋರಭೇದಾಜ್ಜೀವಜಗತೇರ್ದೇಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಯುಃ ಬ್ರಹ್ಮಗತಾಶ್ಚ ಸೃಷ್ಟಿಸಂಹಾರಶಕ್ತಿಸರ್ವಸ್ಮರ್ತೃತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾ ಜೀವೇ ಸ್ಯುಃ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಶರೀರೇಽಪಿ ಸಂಹಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ಲೋಕೇ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರಿವ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾದ್ಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ । ಯದಿ ವಯಂ ಜೀವಂ ಸ್ರಷ್ಟಾರಂ ಬ್ರೂಮಸ್ತದಾ ದೋಷಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯಂತೇ ನ ತು ತಂ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕಿಂಚಾಭೇದಾಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ವಾ ದೋಷಾ ಆಪಾದ್ಯಂತೇ, ಪೂರ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಜೃಂಭಿತತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬುದ್ಧಿಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ದೇಹಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯತಿ -
ಜನ್ಮೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಅಬಾಧಿತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಬಾಧಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೨॥
ನನ್ವಖಂಡೈಕರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಂ ಜೀವೇಶ್ವರವೈಚಿತ್ರ್ಯಮ್ , ಕಥಂ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೈಃ ಪರಿಹರತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅಶ್ಮಾದಿವಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಪಾಕೋ ಮಹಾತಾಲಫಲಮ್ । ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಾನಾದಿಶಕ್ತಿಭೇದಾದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಚಕಾರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಗತದೋಷವತ್ , ಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಜೀವವದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಂ ಸ್ವತಃಪ್ರಮಾಣನಿರವದ್ಯತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿಬಾಧಿತಮ್ । ಕಿಂಚ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಕಾರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೈವ ತಾವದ್ದೋಷೋ ನಾಸ್ತಿ ಕುತೋ ಬಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯಾಶೇಷವಿಶೇಷದರ್ಶಿನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಃ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಚಿತ್ರಕಾರ್ಯಪ್ರಕೃತಿ, ಏಕರೂಪಾತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೃತ್ತಂತ್ವಾದಿವದಿತಿ । ತನ್ನ । ಏಕರೂಪೇ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೀವ ವಿಚಿತ್ರದೃಶ್ಯವಸ್ತುವೈಚಿತ್ರ್ಯದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೩॥
ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ।
ಅಸಹಾಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ।
ಸ ಕಿಂ ಯದಸಹಾಯಂ ತನ್ನ ಕಾರಣಮಿತಿ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಮೌಪಾಧಿಕಜೀವಭೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜೀವದೋಷಾ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಉಪಾಧಿತೋಽಪಿ ವಿಭಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರೇರಕಾದಿಕಂ ಸಹಕಾರಿ ನಾಸ್ತಿ ಈಶನಾನಾತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಾಂಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಚೇತನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ಕಾರಕಾಣಾಮುಪಸಂಹಾರೋ ಮೇಲನಮ್ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕಾರಣತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಮಾಯೈವ ಸಹಾಯ ಇತಿ ಭಾವೇನಾಹ -
ಬಾಹ್ಯಮಿತಿ ।
ಕ್ಷೀರಸ್ಯಾಪ್ಯಾತಂಚನಾದಿಸಹಾಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯಸಹಾಯತ್ವಹೇತೋರ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಹಾಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಕ್ಷೀರೇ ದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯಭಿಚಾರತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತರ್ಹಿ ಸಹಾಯೋ ವ್ಯರ್ಥಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತ್ವಾರ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ತ್ವಾರ್ಯತೇ ಕ್ಷೀರಂ ದಧಿಭಾವಾಯ ಶೈಘ್ರ್ಯಂ ಕಾರ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಸ್ವತೋಽಶಕ್ತಂ ಕ್ಷೀರಂ ಸಹಾಯೇನ ಶಕ್ತಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಶಕ್ತಸ್ಯ ಸಹಾಯಸಂಪದಾ ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ -
ಸಾಧನೇತಿ ।
ಸಹಾಯವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಕಾರಃ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ಭವತಿ, ತತ್ರ ಆತಂಚನಪ್ರಕ್ಷೇಪೌಷ್ಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ತೂತ್ತಮದಧಿಭಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಶಕ್ತಿವ್ಯಂಜಕೋಽಪಿ ಸಹಾಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಚ್ಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪರಿಪೂರ್ಣೇತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಮಾಯಾಶಕ್ತಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾದೃಶಶಕ್ತೌ ಮಾನಮಾಹ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ॥೨೪॥
ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಕಾರಣಂ ಚೇತನತ್ವೇ ಸತ್ಯಸಹಾಯತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿಶೂನ್ಯಕುಲಾಲಾದಿವದಿತಿ ನ ಕ್ಷೀರಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಸ್ಯದೇತದಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಹೇತೋರ್ದೇವಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ದೇವಾದಿವದಿತಿ ।
ಲೋಕ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇಽರ್ಥೋಽನೇನೇತಿ ಲೋಕೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ । ಅಭಿಧ್ಯಾನಂ ಸಂಕಲ್ಪಃ ।
ನನು ದೇವಾದ್ಯೂರ್ಣನಾಭಾಂತದೃಷ್ಟಾಂತೇಷು ಶರೀರೇಷು ಚೇತನತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಬಲಾಕಾಪದ್ಮಿನೀಚೇತನಯೋರ್ಗರ್ಭಪ್ರಸ್ಥಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಮೇಘಶಬ್ದಃ ಶರೀರಂ ಚ ಸಹಾಯೋಽಸ್ತಿ, ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಹೇತೋರ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ ಯದಿ ಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ।
ಅಯಂ ದೋಷಃ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಾಖ್ಯಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಹೇತೌ ಚೇತನತ್ವಮಹಂಧೀವಿಷಯತ್ವರೂಪಂ ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನದೇಹಸಾಧಾರಣಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ನ ತು ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ , ತವ ಕುಲಾಲದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧನವೈಕಲ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಅಸಹಾಯತ್ವಂ ಚ ಚೇತನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಹೇತುಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ತದುಭಯಂ ದೇವಾದಿಷ್ವಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ದೇಹಸ್ಯ ಸ್ವಾಂತಃಪಾತಿತ್ವೇನ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಕುಲಾಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯೇ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ದೇವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ದೇಹಸ್ಯಾಪ್ಯನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನರದೇವಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ನಾಸ್ತ್ಯೇಕರೂಪಾ ಸಾಮಗ್ರೀ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಮಹಾಭಾರತೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ದ್ರೌಪದ್ಯಾಃ ಪಟಪರಂಪರೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅತಃ ಸಿದ್ಧಮಸಹಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಮ್ ॥೨೫॥
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ।
ಕ್ಷೀರದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಣಾಮೀತಿ ಭ್ರಮೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ವಿವರ್ತೋ ನ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇನೋತ್ತರಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಚೇತನಮಿತಿ ।
ನಿರವಯವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ವದನ್ ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಯನ್ನಿರವಯವಂ ತನ್ನ ಪರಿಣಾಮೀತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕೃತ್ಸ್ನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಣಾಮೀತಿ ವದತಾ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರವಯವಂ ಸಾವಯವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರ್ಯಣಂಸ್ಯತ್ಪರಿಣತೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ । ಏಕದೇಶಶ್ಚಾವಾಸ್ಥಾಸ್ಯದಪರಿಣತೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ ।
ಉಕ್ತಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ನಿರವಯವತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಫಲಿತಂ ದೋಷಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯದಾ ಪರಿಣಾಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೂಲಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತಿ ತದಾತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯುಪದೇಶೋಽರ್ಥಶೂನ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ಮನಾ ಜನ್ಮನಾಶಾಂಗೀಕಾರೇ 'ಅಜೋಽಮರಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಅಜತ್ವಾದೀತಿ ।
ಸಾವಯವತ್ವಪಕ್ಷಮಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಶೇಷೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೨೬॥
ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೋ ದುರ್ಘಟ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದಸ್ಮದಿಷ್ಟಮೇವೇತಿ ವಿವರ್ತವಾದೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷದ್ವಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಚೇಕ್ಷಣೀಯವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯಪ್ರಪಂಚಾತ್ಪೃಥಗೀಶ್ವರಸತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸೇಯಂ ದೇವತೇತಿ ।
ನ್ಯೂನಾಧಿಕಭಾವೇನಾಪಿ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಾವಾನಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಸ್ತ್ಯವಿಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
'ಸ ವಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಸ್ತಿ ದೃಶ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । 'ತದಾ' ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲರೂಪವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಭೂಮ್ಯಾದೇರ್ವಿಕಾರಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ 'ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾದವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಸ್ತಿ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯದೋಷೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾಪ್ಯಸ್ತಿ, ಪೃಥಗಪ್ಯಸ್ತಿ ಚೇತ್ಸಾವಯವತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ , ನಿರವಯವಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ದ್ವಿಧಾ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಅತೋ ಯದ್ದ್ವಿಧಾಭೂತಂ ತತ್ಸಾವಯಮಿತಿ ತರ್ಕವಿರುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವಯವತ್ವಮಿತಿ ವಿವರ್ತಮಜಾನತಃ ಶಂಕಾಂ ಗೂಢಾಶಯ ಏವ ಪರಿಹರತಿ -
ಶಬ್ದಮೂಲಂ ಚೇತಿ ।
ಯದಾ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಾನಾಮಪಿ ಶಕ್ತಿರಚಿಂತ್ಯಾ ತದಾ ಶಬ್ದೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವಯವತ್ವಂ ದ್ವಿಧಾಭಾವಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಯಥಾಶಬ್ದಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ತರ್ಕೇಣ ಬಾಧನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಿಭ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟವಸ್ತುಸ್ವಭಾವೇಭ್ಯೋ ಯತ್ಪರಂ ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಕೇವಲೋಪದೇಶಗಮ್ಯಂ ತದಚಿಂತ್ಯಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶಯಾನವಬೋಧೇನ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಶಬ್ದೇನಾಪೀತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಣಾಮೀತ್ಯೇಕದೇಶಿನಾಮಿಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಾ ತಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾವಯವಂ ನಿರವಯವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಣೇ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಸಮಾಧಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ನಿರವಯವತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ಸಾವಯವತ್ವೇ ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದವಿರೋಧಃ, ವಿಕಲ್ಪಶ್ಚ ವಸ್ತುನ್ಯಯುಕ್ತಃ, ಅತಃ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾನುಪಲಂಭಾಚ್ಛ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದುರ್ಘಟಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸ್ವಾಶಯಮುದ್ಧಾಟಯತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ನಿರವಯವಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಕಲ್ಪಿತನಾಮರೂಪವಿಕಾರಾಂಗೀಕಾರಾದ್ದುರ್ಘಟತ್ವದೋಷೋ ನಾಸ್ತಿ । ವಾಸ್ತವಕೌಟಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತವಿಕಾರಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೂಪಭೇದಾಂಗೀಕಾರೇ ಸಾವಯವತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ನಿರಸ್ಯ ದೋಷಾಂತರಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ವಾಚಾರಂಭಣೇತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಧೀಶೇಷತ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟಿರನೂದ್ಯತೇ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಮ್ , ಅತೋ ವಿವರ್ತವಾದೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೨೭॥
ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾನಾಶೇನಾವಸ್ಥಾಂತರಂ ಪರಿಣಾಮಃ, ಯಥಾ ದುಗ್ಧಸ್ಯ ದಧಿಭಾವಃ । ಪೂರ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನಾವಸ್ಥಾಂತರಂ ವಿವರ್ತಃ, ಯಥಾ ಶುಕ್ತೇಃ ರಜತಭಾವಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಸಾಕ್ಷಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ದ್ರಢಯನ್ಮಾಯಾವಾದಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಆತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।
ರಥಯೋಗಾಃ ಅಶ್ವಾಃ ॥೨೮॥
ಕಿಂಚ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ದೋಷತ್ವಾನ್ನಾಸ್ಮಾನ್ ಪ್ರತ್ಯುದ್ಭಾವನೀಯತ್ವಮ್ , 'ಯಶ್ಚೋಭಯೋಃ ಸಮೋ ದೋಷಃ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಸ್ವಪಕ್ಷೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವೇ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚ ನಿರವಯವತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ್ರ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾ ಗುಣಾನಾಂ ವಿಕಾರಃ, ಸಮುದಾಯೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯಾ ನ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮ್ , ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರಪಂಚಾಭಾವಃ, ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವೇನ ಮೂಲಾಭಾವಾತ್ ।
ಅಥ ನಿರವಯವಾ ಗುಣಾ ಏವ ವಿವಿಧಪರಿಣಾಮಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತೇರ್ಮೂಲೋಚ್ಛೇದೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿ ಯತೋಽತಃ ಸಮಾನತ್ವಾನ್ನ ವಯಂ ಪರ್ಯನುಯೋಜ್ಯಾ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಕಮಿತರಗುಣದ್ವಯಸಚಿವಂ ನಿರವಯವಂ ಯದ್ಯುಪಾದಾನಂ ತರ್ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯರೂಪತ್ವಪ್ರಸಕ್ತೇರ್ಮೂಲೋಚ್ಛೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತೇರ್ನಿರವಯವತ್ವಸಾಧಕತರ್ಕಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾದ್ಗುಣಾನಾಂ ಸಾವಯವತ್ವಮೇವ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ಮೃದಾದಿವದತೋ ನ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರೇಕದೇಶಪರಿಣಾಮಸಂಭವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತರ್ಕೇತಿ ।
ಏತದ್ದೋಷಾಭಾವೇಽಪಿ ದೋಷಾಂತರಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ನನು ಗುಣಾನಾಮವಯವಾಸ್ತಂತುವದಾರಂಭಕಾ ನ ಭವಂತಿ ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಮಿತಾಸ್ತದ್ಗತಾಃ ಶಕ್ತಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಾಯಿಕಶಕ್ತಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸಾವಯವತ್ವಂ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಣುವಾದೇಽಪಿ ದೋಷಸಾಮ್ಯಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯವದ್ದೋಷಃ ಸಮಾನ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನಿರವಯವಯೋಃ ಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಸಂಯೋಗೋ ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿರವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿರ್ವಾ । ಆದ್ಯೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯೈಕಪರಮಾಣುಮಾತ್ರತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರಥಿಮ್ನೋಽಧಿಕಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹ್ಯಣೋರಣ್ವಂತರೇಣೋಪರ್ಯಧಃ ಪಾರ್ಶ್ವತಶ್ಚ ವ್ಯಾಪ್ತೌ ತತೋಽಧಿಕದ್ರವ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಸಾವಯವತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತ್ವಂ ಚೋರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತ್ವಮಪಿ ಚೋರ ಇತಿವದ್ದೋಷಸಾಮ್ಯೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪರಿಹೃತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಮಾಯಾವಾದೇ ಸ್ವಪ್ನವತ್ಸರ್ವಂ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ , ಅತೋ ನಿರವಯವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೯॥
ಸರ್ವೋಪೇತಾ ।
ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ವದತಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯಾಶರೀರಸ್ಯ ನ ಮಾಯೇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾನಾಭಾಸತ್ವಾದಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಸಮರ್ಥನಾದೇಕವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಗತಿಂ ವದನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಏಕಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ವಿರೋಧಾವಿರೋಧೌ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವಾಪಾದಸಮಾಪ್ತೇರವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅಭ್ಯಾತ್ತಃ ಅಭಿತೋ ವ್ಯಾಪ್ತಃ । ಅವಾಕೀ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಶೂನ್ಯಃ । ಅನಾದರೋ ನಿಷ್ಕಾಮಃ ॥೩೦॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ವಿಕರಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ದೇವಾದಿಚೇತನಾನಾಂ ಶಕ್ತಾನಾಮಪಿ ದೇಹಾಭಿಮಾನೇ ಸತ್ಯೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ತದಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ತನ್ನ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಕ್ತತ್ವೇಽಪ್ಯದೇಹತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ನಾಪ್ಯದೇಹಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ವಿಕರಣಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತಿ, 'ದೇವಾದಿವದಪಿ ಲೋಕೇ' ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಶರೀರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಮಾಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಮಾಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ ॥೩೧॥
ನ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ ।
ಪರಿತೃಪ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ವದನ್ ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ।
ಸ ಕಿಮಭ್ರಾಂತಶ್ಚೇತನೋ ಯಃ ಸ ನಿಷ್ಫಲಂ ವಸ್ತು ನ ರಚಯತೀತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಮದೇಹಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ ಶಕ್ತತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಫಲಾಭಾವೇಽಪಿ ಪರಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಸೃಷ್ಟೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಭವತಿ ಚೇತಿ ।
ಯಾ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಾ ಸ್ವಫಲಾರ್ಥೇತಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚ ದಯಾಲುಪ್ರವೃತ್ತೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಪರದುಃಖಾಸಹನಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ವಚಿತ್ತವ್ಯಾಕುಲತಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಗುರುತರಾಯಾಸಸ್ಯ ಫಲಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಗುರುತರೇತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯಸ್ತೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೀಯಮಪೀತಿ ।
ಅಸ್ವಾರ್ಥತ್ವೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬುದ್ಧೇರಪರಾಧೋ ವಿವೇಕಾಭಾವಃ ॥೩೨॥
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಾಂ ಲೀಲಾಯಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ । ಲೀಲಾತಿರಿಕ್ತಮ್ । ಕ್ರೀಡಾರೂಪಾ ವಿಹಾರಾ ಯೇಷು ರಮ್ಯದೇಶೇಷು ತೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕದಾಚಿದ್ರಾಜಾದೀನಾಂ ಲೀಲಾಯಾ ಅಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಂ ಸುಖೋಲ್ಲಾಸಾದಿಕಂ ಸಂಭಾವ್ಯೇತ ತಥಾಪಿ ನಿಃಶ್ವಾಸಾದೌ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಮಸ್ತಿ ನ ತು ಸ್ವಸ್ಯ ತತ್ರೋದ್ದೇಶ್ಯಂ ಫಲಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಥಲಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಶ್ಚಲತ್ವಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಂ ವೋಚ್ಛ್ವಾಸಾದಿಹೇತುಃ, ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ ಕಾಲಕರ್ಮಸಹಿತಮಾಯಾ ।
ನನ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗದ್ರಚನಾಯಾಃ ಕೇವಲಲೀಲಾತ್ವಂ ಕಿಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಫಲಮೇವ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೀಶ್ವರಸ್ತೂಷ್ಣೀಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ತಿಷ್ಠತಿ, ಕಿಮಿತಿ ಸ್ವಸ್ಯಾಫಲಾಂ ಪರೇಷಾಂ ದುಃಖಾವಹಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಕರೋತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ಕಾಲಧರ್ಮಾದಿಸಾಮಾಗ್ರ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೇರಪರಿಹಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಗುರುತರಾಯಾಸತ್ವಾತ್ಫಲಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಲ್ಪಪ್ರವೃತ್ತೇರಪಿ ಫಲಂ ವಾಚ್ಯಂ ಲೋಕೇ ತಥಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾದಿತರ್ಕಸ್ಯಾಗಮಬಾಧಮಾಹ -
ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇರಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನಾಸ್ತಿ, ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಶ್ರುತೇರುನ್ಮತ್ತತಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟಿವದಸ್ಯಾಃ ಸೃಷ್ಟೇರ್ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾನ್ನ ಫಲಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।
ನ ಚ ನಿಷ್ಫಲಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಸಫಲಬ್ರಹ್ಮಧೀಶೇಷತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೩॥
ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ।
ನಿರ್ದೇಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗಂ ಬ್ರುವನ್ ಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ।
ಸ ಕಿಂ ಯೋ ವಿಷಮಕಾರೀ ಸ ದೋಷವಾನಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಲೀಲಯಾ ಯತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದೇವ ಕರ್ಮಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ನ ಯುಕ್ತಮನೀಶ್ವರತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ರಾಗಾದಿದೋಷಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪುನಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋಽರ್ಥಃ । ಪೃಥಗ್ಜನಃ ಪಾಮರಃ, 'ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ, 'ನ ಮೇ ದ್ವೇಷ್ಯೋಽಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಿಯಃ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾಗ್ರಹಃ, ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದಿಶ್ಚಾಸಾವೀಶ್ವರಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಷಮಕಾರಿತ್ವೇ ವೈಷಮ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವನಪೇಕ್ಷತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಮ್ , ಸೇವಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಫಲದಾತರಿ ರಾಜ್ಞೀಶ್ವರತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಮೇವ ವಿಚಿತ್ರಾ ಸೃಷ್ಟಿರಸ್ತು ಕಿಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಈಶ್ವರಸ್ತು ಪರ್ಜನ್ಯವದಿತಿ ।
ಸಾಧಾರಣಹೇತುಸಹಿತಸ್ಯೈವಾಸಾಧಾರಣಹೇತೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾನ್ನೇಶ್ವರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪರ್ಜನ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯಂ ಜನಮುನ್ನಿನೀಷತೇ ಊರ್ಧ್ವಂ ನೇತುಮಿಚ್ಛತಿ ತಂ ಸಾಧು ಕಾರಯತ್ಯೇಷ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ನ ಚ ಕಂಚಿಜ್ಜನಂ ಸಾಧು ಕಂಚಿದಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತೋ ವೈಷಮ್ಯಂ ತದವಸ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನಾದಿಪೂರ್ವಾರ್ಜಿತಸಾಧ್ವಸಾಧುವಾಸನಯಾ ಸ್ವಭಾವೇನ ಜನಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಾವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅತೋಽನವದ್ಯ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೩೪॥
ಪ್ರಥಮಸರ್ಗಸ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುಕರ್ಮಾಭಾವಾದೇಕರೂಪತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ತಥಾ ತದುತ್ತರಕಲ್ಪಾನಾಮಪೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ನ ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೃಷ್ಟೇಃ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿಕರ್ಮಕೃತಂ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮಾಹ -
ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರೇತಿ ।
ಆದ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಆದಾವೇಕರೂಪತ್ವೇ ಮಧ್ಯೇ ವಿಷಮಕರ್ಮೋತ್ಪತ್ತೌ ಹೇತ್ವಭಾವೇನೋತ್ತರಸೃಷ್ಟೀನಾಮಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪರಿಹಾರಃ ಸುಗಮಃ ॥೩೫॥
ಪ್ರಥಮಃ ಸರ್ಗಃ ಕಶ್ಚಿನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಉಪಪತ್ತಿಸಹಿತಶ್ರುತ್ಯಾದಿಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಹೇತುಂ ವಿನೈವ ಸರ್ಗಾಂಗೀಕಾರೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಕಾಂಡವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸುಖಾದಿವೈಷಮ್ಯೇ ಈಶ್ವರೋಽವಿದ್ಯಾ ವಾ ಹೇತುರಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇಶ್ವರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಹೇತುಃ, ತತ್ರಾಹ -
ರಾಗಾದೀತಿ ।
ರಾಗದ್ವೈಷಮೋಹಾಃ ಕ್ಲೇಶಾಸ್ತೇಷಾಂ ವಾಸನಾಭಿರಾಕ್ಷಿಪ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವ್ಯಾಮಿಶ್ರರೂಪಾಣಿ, ತದಪೇಕ್ಷಾ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ಸುಖಾದಿಸರ್ಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುಃ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಣಾಮನಾದಿಪ್ರವಾಹೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಸಾದಿತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಶರೀರಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ, ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮ ಹೇತುಃ, ಶರೀರಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕರ್ಮಾಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಶರೀರಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪರಿಹಾರಾಯ ಸರ್ವೈರೇವ ವಾದಿಭಿಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ಗಪ್ರಮುಖೇ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೌ ಪ್ರಾಗನವಧಾರಿತಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಸನ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಭಾವಿಧಾರಣನಿಮಿತ್ತೇನ ಜೀವಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ಧಾರಯಿಷ್ಯತೀತಿ ।
'ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸದೃಶೀಂ ಭಾರ್ಯಾಮುಪೇಯಾತ್' ಇತ್ಯಾದಾವಗತ್ಯಾ ಭಾವಿವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಸತ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾ ವೇತ್ಯುಪದೇಶಂ ವಿನಾ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾಂತೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ । ನಾಪ್ಯಾದಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಅಸತ್ತ್ವಾದೇವ । ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಿಃ, ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಗೀತಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ 'ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್' ಇತ್ಯವಧಾರಣಮುಪಪನ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರವದ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೩೬॥
ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದನತ್ವವಾದಿವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಂ ಯನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ತನ್ನೋಪಾದಾನಂ ಯಥಾ ರೂಪಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಭವತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷಮಸೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವಂ ತದ್ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ಸಗುಣತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಚೇತನಮಿತಿ ।
ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಂ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯಾಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ , ಅಜ್ಞಾತತ್ವಸ್ಯ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸಗುಣತ್ವಂ ತ್ವವ್ಯಾಪಕಂ ಶಬ್ದಾದಿಗುಣೇಷು ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಭ್ರಮದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ ಲೋಕೇ ಕಾರಣಧರ್ಮತ್ವೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಥಾಪಿ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಸ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತಾ ಶಕ್ತಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಈಶ್ವರಸ್ಯಪಿ ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುಸಾರೇಣಾರ್ಥಾನ್ನಿರತಿಶಯಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತೀತಿ ।
ಮಹಾಮಾಯಮಿತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಕಥನೇ ಸರ್ವಶಂಕಾಪಂಕಕ್ಷಾಲನಾಯೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದೌಪನಿಷದಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೩೭॥
ಸಾಂಖ್ಯತಾರ್ಕಿಕಬೌದ್ಧಾಶ್ಚ ಜೈನಾಃ ಪಾಶುಪತಾದಯಃ ।
ಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ನ ಜಾನಂತಿ ತಂ ವಂದೇ ರಘುಪುಂಗವಮ್ ॥೧॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತಿವತ್ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಾನುಮಾನಮ್ ।
ನನು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಾಯ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿಶ್ಚೇತುಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಬ್ಧಂ ತಚ್ಚ ನಿರ್ದೇಷತಯಾ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ , ತತಃ ಪರಪಕ್ಷನಿರಾಸಾತ್ಮಕೋಽಯಂ ಪಾದೋಽಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ನ ಸಂಗತಃ, ತನ್ನಿರಾಸಸ್ಯ ಮುಮಕ್ಷ್ವನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣಂ ವಿನಾಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಥೈರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ತತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಥಾಪನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಪರಪಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವೇದಾಂತಾರ್ಥೇತಿ ।
ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಫಲವಜ್ಜ್ಞಾನಕರಣಾಂತರ್ಭಾವಾದಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಮ್ ।
ನನು ರಾಗದ್ವೇಷಕರಣತ್ವಾತ್ಪರಮತನಿರಾಕರಣಂ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಪ್ರಧಾನಾ ಖಲ್ವಿಯಂ ಕಥಾರಬ್ಧಾ,ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಶ್ಚ ಪರಮತೇಷ್ವಶ್ರದ್ಧಾಂ ವಿನಾ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಸಾ ಚ ತೇಷು ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವನಿಶ್ಚಯಂ ವಿನಾ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಸ ಚ ಇಮಂ ಪಾದಂ ವಿನಾ ನೇತಿ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಸಂರಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಯಂ ಪಾದೋಽಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಂಗತಃ, ಸಂಗತತ್ವಾದ್ವೀತರಾಗೇಣಾಪಿ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯೋಕ್ತಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪದೇಶೇನ ವ್ಯಾಜೇನ । ಮಂದಮತೀನಾಂ ತೇಷು ಶ್ರದ್ಧಾನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಬಹೂನಿ ಸಂತೀತಿ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಯತ್ನಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಮತಶ್ರದ್ಧಾಪರಮತದ್ವೇಷೌ ತು ಪ್ರಧಾನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಂಗೀಕೃತೌ । ನಾಪ್ಯಯಂ ದ್ವೇಷಃ । ಪರಪಕ್ಷತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಹಿ ನಿರಾಸೋ ದ್ವೇಷಮಾವಹತಿ ನ ತು ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯೇಚ್ಛಯಾ ಕೃತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವೀಕ್ಷತೇರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾನುಗ್ರಾಹಕತರ್ಕನಿರಾಸಾದಶ್ರೌತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಶ್ರುತ್ಯನಪೇಕ್ಷಾಸ್ತದೀಯಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಯುಕ್ತಯೋ ನಿರಸ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಭೇದಾನ್ನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತೋಽತ್ರ ವಿಷಯಃ ಸ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲೋ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲೋ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ 'ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ' ಇತ್ಯುಕ್ತಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಂಭವಾತ್ತದೇವೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ ಪೂರವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಮತನಿರಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ಪಾದಯೋಃ ಸಂಗತಿಃ । ಪರಮತನಿರಾಸಾತ್ಮಕತ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಮಧಿಕರಣಾನಾಮೇತತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲಮತವಿರೋಧಾದುಕ್ತಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಪಾದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಮೂಲಶ್ರೌತಸಮನ್ವಯದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಸ್ಯ ಪಾದಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಂಗತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಭಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಭೇದಾ ವಿಕಾರಾಃ, ಯೇ ವಿಕಾರಾ ಯೇನಾನ್ವಿತಾಸ್ತೇ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕವಸ್ತುಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ತದನ್ವಿತತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಿಣಮತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಚೇತನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥೋ ಭೋಗಾಪವರ್ಗರೂಪಃ, ತದರ್ಥಂ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನ ತು ಕೇನ ಚಿಚ್ಚೇತನೇನ ಪ್ರೇರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಮ್ 'ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಹೇತುರ್ನ ಕೇನ ಚಿತ್ಕಾರ್ಯತೇ ಕರಣಮ್' ಇತಿ ।
ಅನುಮಾನಾಂತರಾಣಿ ತೈರುಕ್ತಾನಿ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹಿ 'ಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಾಣಾತ್ಸಮನ್ವಯಾಚ್ಛಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾದ್ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ ॥ ' ಇತಿ । ಅತ್ರ ಕಾರಿಕಾಯಾಂ ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಶಿಷ್ಟಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೇದಾನಾಂ ಕಾರಣಮವ್ಯಕ್ತಮಸ್ತಿ, ಪರಿಮಿತತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮ್ , ಘಟೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗನಭಿವ್ಯಕ್ತಘಟಾದಿರೂಪಕಾರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಮೃದೋಽಪ್ಯವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಘಟಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯಾಣಾಮಪಿ ಕಾರಣಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ, ತಚ್ಛಕ್ತಿಮತ್ಕಾರಣಮವ್ಯಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿಭಾಗೋ ಜನ್ಮ ದೃಶ್ಯತೇ ಕ್ಷಿತೇರ್ಮೃತ್ತಿಕಾ ಜಾಯತೇ ತತೋ ಘಟ ಇತಿ । ಏವಮವಿಭಾಗಃ ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನ ಪ್ರಲಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಘಟಸ್ಯ ಮೃತ್ತಿಕಾಯಾಂ ಲಯಃ ತಸ್ಯಾಃ ಕ್ಷಿತೌ ಕ್ಷಿತೇರಪ್ಸು ಅಪಾಂ ತೇಜಸೀತಿ । ಏತೌ ವಿಭಾಗಾವಿಭಾಗೌ ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರಸ್ಯ ಭಾವಜಾತಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಮಾನೌ ಪೃಥಕ್ಪಕ್ಷೀಕೃತೌ ಕ್ವಚಿತ್ಕಾರಣೇ ವಿಶ್ರಾಂತೌ ವಿಭಾಗತ್ವಾದವಿಭಾಗತ್ವಾಚ್ಚ ಮೃದಿ ಘಟವಿಭಾಗಾವಿಭಾಗವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತತ್ರ ವದಾಮ ಇತಿ ।
ಕಿಮನುಮಾನೈರಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ಜಗತಃ ಸಾಧ್ಯತೇ, ಸ್ವತಂತ್ರಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ, ಅಸ್ಮಾಭಿರನಾದಿತ್ರಿಗುಣಮಾಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಘಟಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಮಚೇತನಂ ಪ್ರಕೃತಿರಿತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಬಲೇನ ತದಾ ನಿರೂಪ್ಯೇತ ಯದಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ದೃಷ್ಟಃ ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಟಿತಮಿತಿ ।
ಪರಕೀಯಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಂ ವಕ್ತುಂ ಯದ್ವಿಚಿತ್ರರಚನಾತ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ತಚ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಗೇಹೇತಿ ।
ಇದಂ ಜಗಚ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಗೇಹವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ವಿಚಿತ್ರರಚನಾನುಪಪತ್ತಿರೂಪಂ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ಬಾಧಕತರ್ಕಂ ವಕ್ತುಂ ಜಗತೋ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಭೋಗ್ಯಮ್ , ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಶರೀರಾದಿ ಚ ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಪ್ರತಿನಿಯತೋಽಸಾಧಾರಣೋಽವಯವಾನಾಂ ವಿನ್ಯಾಸೋ ರಚನಾ ಯಸ್ಯ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಥಂ ವಿಚಿತ್ರಂ ಜಗಚ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಾ ಜಡಪ್ರಕೃತಿಃ ಕಥಂ ರಚಯೇತ್ । ನ ಕಥಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಮಚೇತನಂ ತನ್ನ ಕಾರ್ಯಕಾರೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತತರ್ಕಮೂಲಭೂತಾಮಾಹ -
ಲೋಷ್ಟೇತಿ ।
ಚೇತನಾಪ್ರೇರಿತೇಷು ಲೋಷ್ಟಾದಿಷು ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾನಾದಿಜಡಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಟಿತಾ, ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ , ಮೃದಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ಮೃದಿತಿ ।
ನನು ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದ್ವಯಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯಚೇತನತ್ವಂ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚೇತಿ, ತತ್ರ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಹೇತೋರಚೇತನತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಪಕಂ ಮೃದಾದಿಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾಂತರಂಗತ್ವಾತ್ , ನ ತು ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕಮ್ , ತಸ್ಯ ಮೃದಾದಿಬಾಹ್ಯಕುಲಾಲಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇಽಪಿ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇರಚೇತನತ್ವಧರ್ಮೇಣೈವ ಯೋಗೋ ನ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಮಹಾನಸದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಂತರಂಗಸ್ಯಾಪಿ ಮಹಾನಸಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಧೂಮವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ ತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಬಹಿರಂಗಸ್ಯಾಪಿ ವಹ್ನೇಸ್ತದಸ್ತೀತ್ಯಂತರಂಗತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಯದಚೇತನಂ ತಚ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಮೇವ ಪರಿಣಮತ ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯುತ ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಚ್ಚ ತಥಾಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾನ್ವಯಾದಿತಿ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ವಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ನಾನುಮಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದಃ ಪರಿಮಾಣಾದಿಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ಶ್ಬ್ದಾದೀನಾಂ ಬಾಹ್ಯತ್ವಾನುಭವಾದಾಂತರಸುಖಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಯೋರಭೇದೇನ ಯೋಗೋಽಸ್ತಿ, ದಂಡಘಟಯೋರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಯದಿ ಘಟೇ ಮೃದ್ವತ್ಸುಖಾದಿಕಂ ಶಬ್ದಾದ್ಯನ್ವಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೈರವಿಶೇಷೇಣ ಸುಖಾದಿಕಮುಪಲಭ್ಯೇತ ಘಟೇ ಮೃದ್ವತ್ ।
ನ ತಥೋಪಲಬ್ಧಿರಸ್ತೀತಿ ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಹೇತ್ವಭಾವನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶಬ್ದಾದೀತಿ ।
ವಿಷಯಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಪುರುಷವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸುಖಬುದ್ಧಿಃ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದುಃಖಬುದ್ಧಿಃ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮೋಹಬುದ್ಧಿರ್ದೃಶ್ಯತೇಽತೋ ವಿಷಯಾಃ ಸುಖಾದ್ಯಾತ್ಮಕಾ ನ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಪರಿಮಾಣಾದಿಹೇತೂನ್ ದೂಷಯತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಪರಿಮಿತತ್ವೇನ ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಸಂಸೃಷ್ಟಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಸಿದ್ಧ್ಯಂತಿ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಸಂಸರ್ಗಾಸಂಭವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಭಾವಃ । ಕಿಮಿದಂ ಪರಿಮಿತತ್ವಮ್ , ನ ತಾವದ್ದೇಶತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ, ಪಕ್ಷಾಂತರ್ಗತಾಕಾಶೇ ತಸ್ಯಾಭಾವೇನ ಭಾವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಪಿ ಕಾಲತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ, ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಕಾಲಸ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಗುಣಸಂಸರ್ಗೇಣ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾಚ್ಚ ।
ನಾಪಿ ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ, ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಸಾಧ್ಯಾಭಾವೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಭಾಗೋ ಯತ್ರ ಸಮಾಪ್ಯತೇ ತತ್ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ । ತನ್ನ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾಯಾಯಾಂ ವಾ ಸಮಾಪ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ।
ನ ಚ ಯಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿಭಾಗಃ ಸ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಾಚೇತನೇ ಸಮಾಪ್ತ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ, ಸರ್ವತ್ರಾಚೇತನೇಷು ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇನಾವಿಭಾಗೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯತ್ತು ಯತ್ಪರಿಮಿತಂ ತದವ್ಯಕ್ತಪ್ರಕೃತಿಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಂತರಮ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣೇಷ್ವನಾದಿಷು ಪರಿಮಿತೇಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಏತೇನ ಸದೃಶಯೋರೇವ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾದಚೇತನವಿಕಾರಾಣಾಮಚೇತನಮೇವ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ, 'ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್' ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಯಮಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚೇತನಾಧೀನಕಾರಣಶಕ್ತಿತಃ ಕಾರ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಿಂಗಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧॥
ಸ್ವತಂತ್ರಮಚೇತನಂ ಕಾರಣತ್ವೇನ ನಾನುಮಾತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚಕಾರೇಣಾನುಪಪತ್ತಿಪದಮನುಷಜ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ರಚನಾಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಕೋ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಸಾಮ್ಯೇತಿ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಕಿಲ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಪ್ರಲಯಃ, ತದಾ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರ್ಯಂ ಭವತಿ ಪ್ರಲಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಿಂತ್ವಾದೌ ಸಾಮ್ಯಪ್ರಚ್ಯುತಿರೂಪಂ ವೈಷಮ್ಯಂ ಭವತಿ, ತತಃ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಗುಣಸ್ಯಾಂಗಿತ್ವಮುದ್ಭೂತತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿದಂಗತ್ವಂ ಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯಂಗಾಂಗಿಭಾವೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನಾತ್ಮಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತಯಾ ವಿವಿಧಕಾರ್ಯವಿನ್ಯಾಸೋ ರಚನೇತಿ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಿಕಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ರಥಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಾಪೀತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಸ್ವತಂತ್ರೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಮತ್ವಾಚ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠತಾಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮಿತಿ ಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಅಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣೇಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಕಾರ್ಯತ್ವವಿಶೇಷಣೇ ಚ ವಿರುದ್ಧತಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಮತ್ವೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಘಟಾದಿಷು ಚೇತನಾಧಿಷ್ಟಿತಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವೇನೋಕ್ತಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ 'ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾಪಿತಮ್ ।
ನನು ಲೋಕೇ ಸ್ವತಂತ್ರಾಚೇತನಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ಯದರ್ಶನೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತು, ತತ್ರಾಹ -
ದೃಷ್ಟಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಶರಣಸ್ಯ ತವ ದೃಷ್ಟಂತಂ ವಿನಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಖಂಡಯತಾ ಚೇತನಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಸಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶುದ್ಧಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇವಲಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರನ್ಯಥಾ ಸೃಷ್ಟ್ಯಯೋಗಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರ್ಮಿಥಃ ಸಂಬಂಧಾತ್ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇಮಂ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಸಾಂಖ್ಯೋ ದೂಷಯತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಚೇತನಾಶ್ರಯೈವ ದೃಷ್ಟಾ । ನ ತ್ವಚೇತನಸಂಬಂಧೇನಾಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚೇತನಾತ್ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮತದ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಮಧ್ಯಸ್ಥಃ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನ ಚೇತನೇ ರಥಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ತಸ್ಯೈವ ಸಾ ನ ಚೇತನಸ್ತತ್ರ ಹೇತುರಿತಿ ಕಿಂ ಸಾಂಖ್ಯಮತಂ ಸಾಧು ಉತ ಯೇನ ಚೇತನೇನಾಶ್ವಾದಿನಾ ಸಂಯೋಗಾದಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಸೇತಿ ವೇದಾಂತಿಮತಂ ವಾ ಸಾಧ್ವಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯ ಆಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಭಯೋಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿತದಾಶ್ರಯಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯೇಣೈವ ಪ್ರವೃತ್ತೇರುಪಪತ್ತಾವದೃಷ್ಟಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಕಲ್ಪ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತೀತಿ ।
ಜೀವದ್ದೇಹಸ್ಯ ರಥಾದಿಭ್ಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಸತ್ತ್ವಂ ಲಿಂಗಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಚೇತನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಜೀವದ್ದೇಹಃ ಸಾತ್ಮಕಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಮತ್ವಾತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ರಥಾದಿವದಿತ್ಯಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾದನ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನವತಾ ಸಹಭೂತಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ರಥಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾಂತರಸೂಚನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿರೇವ ನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ । ಅನುಮಿತಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇ ಸರ್ವತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಹೇತುತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮನೋಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಚಾರ್ವಾಕಾಣಾಂ ಭ್ರಮೋಽಪಿ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಾನ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಭ್ರಮಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಚೈತನ್ಯಯೋರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಚೇತನಸ್ಯೈವೇತ್ಯುಕ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸಾಧಯತಿ -
ತದಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ।
ರಥಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಾವಶ್ವಾದಿಚೇತನಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಸ್ಫುಟೌ ತಾಭ್ಯಾಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಮಪಿ ಸಮ್ಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಲೌಕಾಯತಿಕಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಯಃ ಪ್ರವರ್ತಕಃ ಸಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾನಶ್ವಾದಿವದಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರಾತ್ಮನಿ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಮಣ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ವಸ್ತುತ ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಂ ದ್ವೈತಂ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ । ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚೇ ತಯೈವಾವಿದ್ಯಾರೂಪಯಾ ಮಾಯಯಾ ಯ ಆವೇಶಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತಸ್ಯ ವಶಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತೇನಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಾದಿಕಮೀಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಚೋದ್ಯಾವಸರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಅನಾದಿಜಡಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತನಾದಿನಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ರಥಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿವದಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರ ಕ್ಷೀರಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪಕ್ಷಸಮತ್ವೇನೋಕ್ತಾನುಮಾನಾದಾಗಮೇನ ಚ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿರ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಧ್ಯಪಕ್ಷೇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯವತಾ ಪಕ್ಷೇಣತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಪನ್ಯಾಸಃ ।
ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಭೂಮಿರಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕ್ಷೀರೇ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇನ ಧೇನ್ವಾದೇಃ ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚೇತನಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪದರ್ಶಿತಮ್ । ಅನುಮಾನಾಗಮಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ 'ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ', 'ತತ್ರಾಪಿ' ಇತಿ ಚ ವಕ್ತುಃ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಸೂತ್ರದ್ವಯಮಿತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ -
ಉಪಸಂಹಾರೇತಿ ॥೩॥
ಅಸ್ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಾದಿ ಕರ್ಮ ಪುರುಷೋ ವಾ ಪ್ರವರ್ತಕ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ , ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಧಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕರ್ಮಣೋಽನವಸ್ಥಿತೇಃ ಪುರುಷಸ್ಯೋದಾಸೀನತ್ವಾತ್ಕದಾಚಿತ್ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಲಯ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರಧಾನಾತ್ಮಕಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾತ್ಸದಾಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಾಮಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೪॥
ಪುನರಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಬಲಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಮ್ -
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರೇತಿ ।
ಧೇನ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಹೀಣಂ ನಷ್ಟಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಸಂಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ಯಥಾಕಾಮಮಿತಿ ॥೫॥
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನ ಸ್ವತಃಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸ್ವತಃಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯಪೇಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯೇಕೋಽರ್ಥಃ । ತತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಸಂಭವಾನ್ನ ಸ್ವತಃಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಂ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಸ ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ಚೇದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥೇ ಪುರುಷೇ ಸ್ವತಃಸುಖಾದಿರೂಪಸ್ಯಾತಿಶಯಸ್ಯಾಧಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಾನಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚ ಭೋಗೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭೋಗಾರ್ಥತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಹೇತುವಿವೇಕಖ್ಯಾತ್ಯಭಾವಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ, ಅಪವರ್ಗಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನರೂಪಮುಕ್ತೇಃ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಭೋಗಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಉಭಯಾರ್ಥತೇತಿ ।
ಮೀಯಂತೇ ಭುಜ್ಯಂತ ಇತಿ ಮಾತ್ರಾ ಭೋಗ್ಯಾಃ ।
ಔತ್ಸುಕ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಯಥಾ ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತತೇ ಲೋಕಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತದ್ವದವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಕಾರಿಕೋಕ್ತಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಔತ್ಸುಕ್ಯಮಿಚ್ಛಾವಿಶೇಷಃ ಕೇವಲಜಡಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಾ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಶ್ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ತಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ಗಶಕ್ತಿಸ್ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾತ್ , ತಯೋಃ ಶಕ್ತ್ಯೋರ್ದೃಶ್ಯಸೃಷ್ಟೀ ವಿನಾ ಸಾರ್ಥಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಶಕ್ತ್ಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಸೃಷ್ಟಿನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ದೃಕ್ಶಕ್ತೀತಿ ॥೬॥
ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪುನರಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ಪುರುಷಾಶ್ಮವದಿತಿ ಚೇತ್ತಥಾಪಿ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷಸ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಚಾಭ್ಯುಪೇತಂ ತ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ವದಂತಂ ಸಾಂಖ್ಯಂಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಿಸ್ಪಂದಃ ಪ್ರಯತ್ನಗುಣೋ ವಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಹೇತುದ್ವಯಮ್ । ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾಚ್ಚ ನಿತ್ಯಃ ಸನ್ನಿಧಿಃ, ಅಶ್ಮನಸ್ತು ಪರಿಮಾರ್ಜನಮೃಜುತ್ವೇನ ಸ್ಥಾಪನಮನಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಿಶ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತೀತ್ಯನುಪನ್ಯಾಸಃ, ಸಮದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಚಿಜ್ಜಡಯೋರ್ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯಭಾವಯೋಗ್ಯತಾಸ್ತಿ, ತಯಾ ತದ್ಭಾವಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯೋಗ್ಯತೇತಿ ।
ಚಿಜ್ಜಡತ್ವರೂಪಾಯಾ ಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿಪಕ್ಷೋ ಭೋಗೋಽಪವರ್ಗ ಉಭಯಂ ವಾ ಫಲಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಿತಃ, ಏವಂ ಪುರುಷಾಧೀನಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಫಲಾಭಾವೇನ ದೂಷಣೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವವಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉದಾಸೀನಸ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಮತೇ ಉಭಯಂ ವಿರುದ್ಧಂ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ ।ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಕಲ್ಪಿತಾಕಲ್ಪಿತಯೋರವಿರೋಧ ಇತ್ಯತಿಶಯಃ ॥೭॥
ಕಿಂ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾ ಕೂಟಸ್ಥವನ್ನಿತ್ಯಾ, ಉತ ವಿಕಾರಿಣೀ । ಆದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅಂಗಾಂಗಿಭಾವೇ ಸಾಮ್ಯಸ್ವರೂಪನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಃ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಭಂಗ ಇತಿ ಭಯಾದಂಗಾಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಬಾಹ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಿರಕಾಲಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಸ್ಯ ಚ್ಯುತೌ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಾಚ್ಯಂ ತನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೮॥
ಗುಣಾನಾಂ ಮಿಥೋಽನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವತೋ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಪರಿಹರತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವಾದನ್ಯಥಾ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಗುಣಾನಾಮನುಮಾನಾತ್ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತೋ ದೋಷೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ।
ನ ಚೈವಮಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ಕಾರ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಗುಣಸ್ವಭಾವಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಚಲಂ ಗುಣವೃತ್ತಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತಾಂಗಾಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿದೋಷಾಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ -
ವೈಷಮ್ಯೇತಿ ॥೯॥
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।
ತ್ವಙ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಮೇಕಮನೇಕಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಕಾರಣಮ್ , ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಶ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಮನಶ್ಚೇತ್ಯೇಕಾದಶ । ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರೋ ಮನ ಇತಿ ತ್ರೀಣಿ । ಏಕಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರೇವ ।
ಏವಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತೇನ ನಿರ್ದೇಷವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ವಮತಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಸಹಮಾನಃ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ತಪ್ಯೋ ಜೀವಸ್ತಾಪಕಃ ಸಂಸಾರಸ್ತಯೋರ್ಭೇದಾನಂಗೀಕಾರಾಲ್ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋ ಲುಪ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏಕಂ ಹೀತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಲೋಪ ಇತ್ಯಸಮಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಯೋರುಪಾದಾನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಮಿಥೋ ಭೇದೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ಯಥೈಕವಹ್ನ್ಯಾತ್ಮಕಯೋರೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಯೋಃ, ಅತೋ ನ ವ್ಯವಹಾರಲೋಪ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಹ್ನೇರಿವ ತಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮನೋಮೋಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಸತ್ಯಪಿ ಧರ್ಮಿಣಿ ಸ್ವಭಾವನಾಶೋ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಸತ್ಯೇವ ಜಲೇ ವೀಚ್ಯಾದಿನಾಶದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಭೇದಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ಅನಂಗೀಕಾರೇ ಲೇಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥೋ ಹ್ಯರ್ಜನಾಲಾಭಾದಿನಾರ್ಥಿನಂ ತಾಪಯತೀತಿ ತಾಪಕಃ, ಅರ್ಥೀ ತಪ್ಯಸ್ತಯೋರಭೇದೇ ಬಾಧಕಮಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅರ್ಥಿನೋಽನ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಭಾವಾದರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವವದರ್ಥಾದನ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಿನೋಽಸತ್ತ್ವಾದರ್ಥತ್ವಾಭಾವಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾರ್ಥಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ಚೈತದಸ್ತೀತಿ ।
ಅರ್ಥತ್ವಂ ಹಿ ಕಾಮನಾವಿಷಯತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಕಾಮ್ಯಾದನ್ಯಸ್ಯ ಕಾಮಯಿತುರಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ತಿ ಕಾಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಂಬಂಧೀತಿ ।
ತಥಾನರ್ಥಾನರ್ಥಿನಾವಪಿ ಭಿನ್ನಾವಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಅರ್ಥಾನರ್ಥಯೋಃ ಸ್ವರೂಪೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ತಾಪಕತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಅರ್ಥಿನೋಽನುಕೂಲ ಇತಿ ।
ಅದ್ವೈತಮತೇ ಮುಕ್ತೇರಯೋಗಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಮತೇ ಯೋಗಮಾಹ -
ಜಾತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ತಯಾ ತಪ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಹೇತುರನಾದಿರವಿವೇಕಸ್ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರೋ ವಿವೇಕಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಥಂಚಿದುಪಚಾರಾನ್ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಯೋದ್ಧೃಗತೌ ಜಯಪರಾಜಯೌ ರಾಜನ್ಯುಪಚರ್ಯೇತೇ ತಥಾ ಪುರುಷಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಬುದ್ಧಿಗತೌ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಪುರುಷೇ ಉಪಚರ್ಯೇತೇ । ತದುಕ್ತಮ್ 'ಸೈವ ಚ ಬಧ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ' ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಕಿಂ ಪರಮಾರ್ಥದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ, ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ । ಏಕತ್ವಾದೇವೇತಿ ।
ದೋಷತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಯಾ ಅದೋಷತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಭವೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಂ ನ ತ್ವಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋ ದೃಷ್ಟಸ್ತತ್ರೈವೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಪಕ್ಷಮಾದಾಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಬ್ರೂತೇ -
ಕಿಂ ನ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ।
ದೇಹಸ್ಯ ತಪ್ಯತ್ವೇ ದೇಹಾತ್ಮವಾದಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯೈವ ದೇಹಸ್ಯ ತಪ್ತಿರ್ನೇತಿ ವದತಾ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ತಪ್ತಿಃ, ಕಿಂ ವಾ ದೇಹಸಂಹತಸ್ಯ, ಉತ ತಪ್ತೇಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಾವಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚತುರ್ಥಂ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವರಜಸೋಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಬಂಧಾಭಾವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರಂಭವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅಸಂಗತ್ವೇಽಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಪ್ಯಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾತ್ತಪ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜಲಚಂದ್ರಸ್ಯ ಚಲನವನ್ಮಿಥ್ಯೈವ ತಪ್ತಿರಿತ್ಯಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷ ಆಗತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತಿ ।
ಇವಶಬ್ದಮಾತ್ರೇಣ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾ ತಪ್ತ್ಯವಗಮ ಇತಿ ಚೇತ್ತದುಚ್ಯತೇ - ಇವಶಬ್ದಸ್ತಪ್ಯಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಂ ಬ್ರೂತೇ, ತಚ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಪ್ಯತ್ವರೂಪಂ ಚೇತ್ಕಲ್ಪಿತಮೇವ ವಸ್ತುತಸ್ತಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ -
ನ ಚೇದಿತಿ ।
ಪುರುಷೋ ವಸ್ತುತಸ್ತಪ್ತಿಶೂನ್ಯಶ್ಚೇದಿವಶಬ್ದೋ ನ ದೋಷಾಯ ಮಿಥ್ಯಾತಪ್ತಿಪರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಸಾದೃಶ್ಯಮೇವ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಸವಿಷಯತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕಲ್ಪಿತ ಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕೇ ತಪ್ಯತಾಪಕತ್ವೇ ಸತಿ ಮಮಾಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನ ದುಷ್ಯತಿ ಕಿಂತು ದೃಷ್ಟಮೇವ ಸಂಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಮಿಥ್ಯಾತಪ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭೀತ್ಯಾ ಸತ್ಯಂ ತಪ್ಯತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಹಾನಾತ್ ।
ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಶ್ಚ, ಸತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮವನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ರಜಸೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ದುಃಖಸಾತತ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಶಂಕತೇ -
ತಪ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಪುರುಷೋ ವಾ ತಪ್ಯಶಕ್ತಿಃ, ತಾಪಕಶಕ್ತಿಸ್ತು ರಜಃ, ನಿಮಿತ್ತಮವಿವೇಕಾತ್ಮಕದರ್ಶನಂ ತಮಸ್ತೇನ ಸಹಿತಃ ಸನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಯೇಗಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಗುಣಸ್ವಾಮಿತ್ವರೂಪಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೋಕ್ಷಸ್ತಪ್ತ್ಯಭಾವಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ತಮಸೋ ನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ವಿವೇಕೇನೋಪರಮಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಗುಣಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
'ಚಲಂ ಗುಣವೃತ್ತಮ್' ಇತ್ಯಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ವಸ್ತುತ ಏಕತ್ವೇನ ಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಶಂಕಾವಸರಃ । ವ್ಯವಹಾರಸ್ತು ಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾತ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋ ಬಂಧಃ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ನ ಚೋದ್ಯಾವಸರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೦॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನ 'ಮಹದ್ದೀರ್ಘವತ್' ಇತಿ ಸ್ವಮತಸ್ಥಾಪನಾತ್ಮಕಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಮತನಿರಾಸಾನಂತರಂ ಪರಮಾಣುವಾದೋ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಃ ಸ್ವಮತಸ್ಥಾಪನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪಾದೇ ಸಂಗತತ್ವಾತ್ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಧಾನಗುಣಾನಾಂ ಸುಖಾದೀನಾಂ ಜಗತ್ಯನನ್ವಯಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನುಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಚೈತನ್ಯಾನನ್ವಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನೋಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ದೋಷೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿಲಾಭಾದತ್ರ ಸಮಾಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸರ್ಗವಾದೀ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಯಃ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಗುಣಃ ಸ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸ್ವಸಮಾನಜಾತೀಯಗುಣಾರಂಭಕಸ್ತಂತುಶೌಕ್ಲ್ಯವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಏಷೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ 'ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್' ಇತ್ಯತ್ರ ಚೇತನಾದಚೇತನಸರ್ಗಃ ಸಾಧಿತಸ್ತಥಾಪಿ ವೈಶೇಷಿಕನ್ಯಾಯಸ್ಯ ತದೀಯಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರೋಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ನ ಗತಾರ್ಥತಾ । ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಪರಮಾಣವೋ ನಿಶ್ಚಲಾ ಅಸಂಯುಕ್ತಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ ಸರ್ಗಕಾಲೇ ಚಾದೃಷ್ಟವದಾತ್ಮಸಂಯೋಗಾತ್ತೇಷು ಕರ್ಮ ಭವತಿ, ತೇನ ಸಂಯೋಗಾದ್ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವತಿ, ಕಾರಣಗುಣಾಃ ಕಾರ್ಯೇ ಗುಣಾಂತರಮಾನಭಂತ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಶೇಷತಸ್ತಾಮಾಹ -
ಯದಾ ದ್ವಾವಿತಿ ।
ಪರಮಾಣುಃ ಪರಿಮಂಡಲಃ, ತದ್ಗತಂ ಪರಿಮಾಣಂ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಚ್ಚ ಸ್ವಸಮಾನಜಾತೀಯಗುಣಾರಂಭಕಂ ನ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಥಲಾಂತರಮಾಹ -
ಯದಾಪಿ ದ್ವೇ ಇತಿ ।
ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಇತಿ ಶಬ್ದದ್ವಯಂ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಸತಿ ಚತುರ್ಭಿರ್ದ್ವ್ಯಣುಕೈಶ್ಚತುರಣುಕಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಯಥಾಶ್ರುತೇ ತು ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಭ್ಯಾಂ ಮಹತಶ್ಚತುರಣುಕಸ್ಯಾರಂಭೋ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಕಾರಣಗತಂ ಮಹತ್ವಂ ಬಹುತ್ವಂ ವಾ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯೇ ಮಹತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಕಟಾರ್ಥಕಾರಾಸ್ತು ಯದ್ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಭ್ಯಾಮಾರಬ್ಧಂ ಕಾರ್ಯೇ ಮಹತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಹೇತುಃ ಪ್ರಚಯೋ ನಾಮ ಪ್ರಶಿಥಿಲಾವಯವಸಂಯೋಗ ಇತಿ ರಾವಣಪ್ರಣೀತೇ ಭಾಷ್ಯೇ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚಿರಂತನವೈಶೇಷಿಕದೃಷ್ಟ್ಯೇದಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತಹ್ರಸ್ವತ್ವಾಣುತ್ವಪರಿಮಾಣಯೋರನಾರಂಭಕತ್ವಾದ್ವ್ಯಭಿಚರಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತಾರ್ಕಿಕಾ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮೇವ ಪರಮಾಣುಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ತ್ರಿಭಿರ್ದ್ವ್ಯಣುಕೈಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಮಿತಿ ಕಲ್ಪಯಂತಿ ತಥಾಪಿ ತರ್ಕಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾನ್ನ ನಿಯಮ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಬ್ರೂತೇ -
ಯದಾಪಿ ಬಹವ ಇತಿ ।
ಕಾರಕಗುಣಾಃ ಶುಕ್ಲಾದಯಃ ಸಮಾನಜಾತೀಯಗುಣಾರಂಭಕಾಃ, ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಪರಿಮಾಣಂ ತು ನ ಕಾರಣಪರಿಮಾಣಾರಭ್ಯಂ ಕಿಂತು ಕಾರಣಗತಸಂಖ್ಯಾರಭ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ತುಲ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ದರ್ಶಯಯಿತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯನ್ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಪರಮಾಣುಭ್ಯ ಏವ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ಚೇತ್ಯನಿಯತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮ್ ।
ನಿಯತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಅಣುಹ್ರಸ್ವೇಭ್ಯೋ ದ್ವ್ಯಣುಕೇಭ್ಯೋಽಣುದ್ರವ್ಯಂ ನ ಜಾಯತೇ ಹ್ರಸ್ವಮಪಿ ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರೇ ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೋಽನುಕ್ತಾಣುಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಪರಮಾಣುಭ್ಯಾಂ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಣುವಚ್ಚೇತನಾದಚೇತನಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ । ತತ್ರ ಹ್ರಸ್ವಾನ್ಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ತ್ರ್ಯಣುಕಂ ಪರಿಮಂಡಲಾದಣು ದ್ವ್ಯಣುಕಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ದೃಷ್ಚಾಂತವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಮನ್ಯಸ ಇತಿ ।
ಅಚೇತನೈವ ವಿರೋಧಿಗುಣ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹ್ಯಚೇತನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾಕ್ರಾಂತತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶಸಾಮ್ಯಮಾಹ -
ಮೈವಮಿತಿ ।
ಅಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಂ ಹಿ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಂ ವಿರೋಧಿ ಭವತಿ, ತದುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗ್ವಿರೋಧ್ಯಭಾವಾತ್ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾರಂಭಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿರೋಧಿಪರಿಮಾಣೇನ ಸಹೈವ ದ್ರವ್ಯಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆರಬ್ಧಮಪೀತಿ ।
ಸಹೋತ್ಪತ್ತಾವಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಅತೋ ವಿರೋಧ್ಯಭಾವಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಣುತ್ವಾದ್ಯಾರಂಭೇ ವ್ಯಗ್ರತ್ವಾತ್ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೇಃ ಸ್ವಸಮಾನಗುಣಾನಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಗ್ರತ್ವಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ -
ಪರಿಮಾಣಂತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಹೇತುಕತ್ವೇ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯುದಾಹರತಿ -
ಕಾರಣೇತಿ ।
ಕಾರಣಾನಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ತ್ರ್ಯಣುಕೇ ಮಹತ್ವಂ ಮೃದೋ ಮಹತ್ವಾತ್ ಘಟೇ ಮಹತ್ವಮ್ , ದ್ವಿತೂಲಪಿಂಡಾರಬ್ಧೇಽತಿಸ್ಥೂಲತೂಲಪಿಂಡೇ ಪ್ರಚಯಾದವಯವಸಂಯೋಗವಿಶೇಷಾನ್ಮಹತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹತ್ವವಿರುದ್ಧಮಣುತ್ವಂ ಪರಮಾಣುಗತದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಯಾ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಯನ್ಮಹತ್ವಸ್ಯಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ತದೇವ ಮಹತ್ವಸಮಾನಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ದೀರ್ಘತ್ವಸ್ಯ, ಯಚ್ಚಾಣುತ್ವಸ್ಯಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ತದೇವಾಣುತ್ವಾವಿನಾಭೂತಹೃಸ್ವತ್ವಸ್ಯಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಿತ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅತೋ ಮಹತ್ವಾದಾವಹೇತುತ್ವಾತ್ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ಯಗ್ರತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತೇಷಾಂ ಸನ್ನಿಧಿವಿಶೇಷಾಭಾವಾನ್ನ ಸಮಾನಗುಣಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಬಹುತ್ವಾದಿವತ್ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಗತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಿಗುಣಾಕ್ರಾಂತತ್ವಂ ವ್ಯಗ್ರತ್ವಮಸನ್ನಿಧಿರ್ವಾ ನ ಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯತ್ತು ಕಾರಣಗುಣಃ ಸ್ವಸಮಾನಗುಣಾರಂಭಕ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯಗುಣೇಷು ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಯೋ ದ್ರವ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಗತೋ ವಿಶೇಷಗುಣಃ ಸ ಸ್ವಸಮಾನಜಾತೀಯಗುಣಾರಂಭಕ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾದಾರಂಭಕತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತಿ, ತನ್ಮಂದಮ್ , ಚಿತ್ರಪಟಹೇತುತಂತುಗತೇಷು ನೀಲಾದಿರೂಪೇಷು ವಿಜಾತೀಯಚಿತ್ರರೂಪಹೇತುಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನಾದ್ವಿಜಾತೀಯಾರಂಭೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರೋದಾಹಣಾಂತರಮಾಹ -
ಸಂಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಾದ್ದ್ರವ್ಯಮ್ , ತನ್ನ ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂಚಿದ್ದ್ರವ್ಯಮೇವ ವಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಕರಮುದಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ , ನ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯೋದಾಹರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ದ್ರವ್ಯ ಇತಿ ।
ಗುಣಾತ್ ದ್ರವ್ಯವಚ್ಚೇತನಾದಚೇತನಾರಂಭ ಇತಿ ವಿಲಕ್ಷಣಾರಂಭಕತ್ವಾಂಶೇಽಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಅನಿಯಮಃ ಕಣಾದಸಮ್ಮತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಏತಾವತಾ ಕಥಮನಿಯಮಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಪುನರುಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽತಿದೇಶಾಧಿಕರಣೇನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವತಿದೇಶ ಇತಿ ।
ಸಮಾನಗುಣಾರಂಭನಿಯಮಸ್ಯ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಭಂಗಾರ್ಥಮಸ್ಯಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾತಿದೇಶಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೧॥
ವೈಶೇಷಿಕಮತಪರೀಕ್ಷಾಮಾರಭತೇ -
ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಃ ।
ನಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೇನ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇನ ಸಂಗತಿರಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇಶ್ವರಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯಾಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ತದಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಕಾರಣತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತ್ಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಾಧಿಕರಣಾನಂತರ್ಯಮಸ್ಯ ವದಂಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಪರಮಾಣುಭಿರ್ಜಗದಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ವೈಶೇಷಿಕರಾದ್ಧಾಂತೋಽತ್ರ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಮಾನಮೂಲೋ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲೋ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ತೈಃ ಪಟಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯರ್ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಮತಂ ಸಾವಯವಂ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಸ್ವನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಸಂಯೋಗಸಚಿವಾನೇಕದ್ರವ್ಯಾರಬ್ಧಮ್ , ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪಟಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಸ್ವೇಷ್ಟಪರಮಾಣುಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನಿ ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷಣಾನಿ ।
ನನ್ವೇತಾವತಾ ಕಥಂ ಪರಮಾಣುಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸಾವಯವತ್ವಂ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ಯತೋ ನಿವರ್ತತೇ ಸ ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾಪಕರ್ಷಸ್ಯ ಪರ್ಯಂತತ್ವೇನಾವಸಾನಭೂಮಿತ್ವೇನಾವಗತಃ ಪರಮಾಣುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವತ್ಸಾವಯವಮನುಮಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ದ್ವ್ಯಣುಕನ್ಯೂನದ್ರವ್ಯಂ ನಿರವಯವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಜಗನ್ನಿತ್ಯತ್ವವಾದಾತ್ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಮಾದ್ಯಂತವತ್ , ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ , ಪಟವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತೇ ಕತಿವಿಧಾ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ಪ್ರಲಯೇ ಚೈಷಾಮಪಿ ನಾಶಾನ್ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅವಯವಾನಾಂ ವಿಭಾಗಾನ್ನಾಶಾದ್ವಾವಯವಿನೋ ನಾಶಃ । ಪರಮಾಣೂನಾಂ ನಿರವಯವತ್ವೇನಾವಯವವಿಭಾಗಾದೇರ್ನಾಶಹೇತೋರಸಂಭವಾನ್ನ ನಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಂ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಮಾಹ -
ತತ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಕಾಣಾದಮತಸ್ಯ ಮಾನಮೂಲತ್ವಾತ್ತೇನ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಾದಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತತ್ರೇದಮಿತಿ ।
ಪ್ರಲಯೇ ವಿಭಕ್ತಾನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಮನ್ಯತರಕರ್ಮಣೋಭಯಕರ್ಮಣಾ ವಾ ಸಂಯೋಗೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಯತ್ನಾದಿಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಯಥಾ ಪ್ರಯತ್ನವದಾತ್ಮಕಸಂಯೋಗಾದ್ದೇಹಚೇಷ್ಟಾ, ವಾಯ್ವಾದ್ಯಭಿಘಾತಾದ್ವೃಕ್ಷಾದಿಚಲನಮ್ , ಹಸ್ತನೋದನಾದಿಷ್ವಾದಿಗಮನಮ್ , ತದ್ವದಣುಕರ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟಂ ನಿಮಿತ್ತಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ನ ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕರ್ಮಾನುತ್ಪತ್ತಿಃ ನಾದ್ಯಃ, ಪ್ರಯತ್ನಾದೇಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನತ್ವಾದಿತ್ಯುಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮ ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಾತ್ತಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಪೂರ್ವಕದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಸರ್ಗಸ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ವೇಗವದ್ದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಾವಿಶೇಷೋಽಭಿಘಾತಃ ಸ ಏವ ಚಲಸ್ಯ ನೋದನಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತಾಭಾವೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟವದಾತ್ಮಸಂಯೋಗಾದಣುಷು ಕರ್ಮೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥಾದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪಪುರಃಸರಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಜಡಾತ್ಮವದಣೋರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕೃತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಜೀವಾಧಿಷ್ಠಿತಮದೃಷ್ಟಂ ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಚೇತನತ್ವಾನ್ನಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಭಿನ್ನೇಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಗ್ರೇ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ಅಚೇತನತ್ವಮದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುರುಕ್ತಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಆತ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವೇತಿ ।
ಗುರುತ್ವವದದೃಷ್ಟಮಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಂಯುಕ್ತೇ ಕ್ರಿಯಾಹೇತುರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅದೃಷ್ಟವತೇತಿ ।
ವಿಭುಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಣುಷು ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾಸಾತತ್ಯೇ ಪ್ರಲಯಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಸಂಬಂಧೇತಿ ।
ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರವೃತ್ತೇರದೃಷ್ಟನಿಯಮ್ಯತ್ವಾಯೋಗೇಽಪೀಶ್ವರಾನ್ನಿಯಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಿಯಾಮಕಾಂತರೇತಿ ।
ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತಚ್ಛರೀರಜನ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧೇನ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ಗುಣ ಈಶ್ವರೋ ನಾಸ್ತಿ, ಅಸ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ನಿಯಾಮಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಖಂಡಯಿತ್ವಾ ಸ್ವರೂಪಂ ಖಂಡಯತಿ -
ಸಂಯೋಗಶ್ಚಾಣೋರಿತಿ ।
ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಿತರಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಪರಮಾಣುಮಾತ್ರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸಾಂಶದ್ರವ್ಯೇ ಸಂಯೋಗಸ್ಯೈಕಾಂಶವೃತ್ತಿತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ತದ್ವಿರೋಧಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಪರಮಾಣೋಃ ಸಂಯೋಗ ಏಕದೇಶೇನ ಚೇದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ದಿಗ್ಭೇದೇನ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರದೇಶಸ್ಥಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತತಃ ಕಾರ್ಯಂ ನೋತ್ಪದ್ಯೇತ, ಉತ್ಪನ್ನಂ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೌ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಲಯನಿರಾಸೇಽಪಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಯೋಗಾತ್ಸರ್ಗಃ, ವಿಭಾಗಾತ್ಪ್ರಲಯ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಯುಗಪದನಂತಪರಮಾಣೂನಾಂ ವಿಭಾಗೇ ನಿಯತಸ್ಯಾಭಿಘಾತಾದೇರ್ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸುಖದುಃಖಶೂನ್ಯಪ್ರಲಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಾದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವಿಭಾಗಃ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತಯೋರಸತ್ತ್ವಾದುಭಯಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಭಾಗಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ಕರ್ಮ ನಾಸ್ತಿ, ಅತಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ತಯೋಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪೂರ್ವಕಯೋಃ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ॥೧೨॥
ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ತದಭಾವಃ ।
ಅಣುವಾದಾಸಂಭವ ಇತಿ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ದ್ವ್ಯಣುಕಸಮವಾಯಯೋಃ ಪರಮಾಣುಭಿನ್ನತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ದ್ವ್ಯಣುಕವತ್ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಮವಾಯಾಂತರಮಿತ್ಯನವಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿಹ ತಂತುಷು ಪಟ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಧೀನಿಯಾಮಕಃ ಸಮವಾಯೋ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಿತ್ಯಸಂಬದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿಹೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಮವಾಯೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಸಂಬಂಧಿಭಿನ್ನತ್ವಾಚ್ಚೇದಪೇಕ್ಷಾ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ತುಲ್ಯಾ ।
ಗುಣಪರಿಭಾಷಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಗುಣತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಮವಾಯಾಂಗೀಕಾರಾದ್ಗುಣತ್ವಂ ಸಮವಾಯಿತ್ವೇ ನ ವ್ಯಾಪಕಮ್ । ನಾಪಿ ವ್ಯಾಪ್ಯಮ್ , ಗುಣಸ್ಯಾಪಿ ಸಮವಾಯವತ್ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಸಂಭವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಕೂಲತರ್ಕಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಬಂಧಿಭಿನ್ನತ್ವಮೇವ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಾರಣಮ್ , ತಸ್ಯ ಸಮವಾಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾದನವಸ್ಥಾ ದುರ್ವಾರಾ । ಸಾ ಚ ಮೂಲಕ್ಷಯಕಾರೀ । ತಯಾ ಸಮವಾಯಾಸಿದ್ಧೌ ಸಮವೇತದ್ವ್ಯಣುಕಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೩॥
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನುಭವಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ, ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಕಾಲಾದೃಷ್ಟಾದಿಕಂ ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಹಿತಮಿತಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ತಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೪॥
ಕಿಂ ಚ ಪರಮಾಣವಃ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಂತಃ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲಾ ಅನಿತ್ಯಾಶ್ಚ, ರೂಪವತ್ತ್ವಾತ್ ರಸವತ್ತ್ವಾದ್ಗಂಧವತ್ತ್ವಾತ್ಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವಾತ್ ಘಟವದಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯಿತುಂ ಪರಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಹ -
ಸಾವಯವಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನ್ವತ್ರ ಪರಮಾಣುತ್ವಂ ಪಕ್ಷತಾವಚ್ಛೇದಕಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ಸ್ಥೂಲತ್ವಂ ಕಥಂ ಸಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ವಾಯುತ್ವತೇಜಸ್ತ್ವಾದೇಃ ಪೃಥಗವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತಾ, ಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಚಾತ್ಮವದ್ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ತರ್ಹಿ ವಾಯುಃ ಕಾರಣವಾನಿತಿ ಪೃಥಕ್ಸಾಧನೇ ರೂಪಾದಿಹೇತೂನಾಂ ಭಾಗಾಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಯತ್ರ ಸ್ಪರ್ಶಸ್ತತ್ಸಕಾರಣಮ್ , ಯತ್ರ ರೂಪಂ ತತ್ಸಕಾರಣಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಕಾಲೇ ವಾಯುತ್ವಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಸಾಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಮಾಣವೋ ನಿತ್ಯಾಃ, ಸತ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯಕಾರಣವತ್ತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ಯಚ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಭಾವತ್ವಂ ಪ್ರಾಗಭಾವನಿರಾಸಾರ್ಥಮ್ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಃ, ಅಭಾವತ್ವಾತ್ , ಘಟಾಭಾವಾವದಿತಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಸಿದ್ಧೌ ಕಾರ್ಯಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷತಃ ಕಾರ್ಯೇ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ಕಾರಣಭೂತಪರಮಾಣುಷು ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಭಾವೇ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಕಣಾದೋಕ್ತಮನೂದ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧವ್ಯವಹಾರಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ವಿಶೇಷವ್ಯವಹಾರ ಏವಾಸಿದ್ಧಃ, ಕಾರಣನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಕಾರ್ಯಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಶಬ್ದೇತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಕಾರಣನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಮೂಲೋ ಭವತಿ, ತತೋ ಮೂಲಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗ್ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಾನ್ನ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿಃ, ವಟೇ ಯಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಾದಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಮೂಲಜ್ಞಾನೇ ತು ತೇನೈವ ಅಶೇಷಸಿದ್ಧೇರ್ವ್ಯವಹಾರೋಪನ್ಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಾಣಾದಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯ ತೃತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಸತಾಮಣೂನಾಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಥೂಲಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕಾರಣಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯೇತಿ ಯದಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ, ತರ್ಹ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಕಾರಣತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತನ್ನ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಾರಂಭಕದ್ರವ್ಯಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಹೇತುವಿಶೇಷೇಣಂ ತದಾ ವಿಶೇಷ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ, ಪುನರುಕ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಮಾಣವೋ ನಿತ್ಯಾಃ, ನಾಶಕಾನುಪಲಂಭಾತ್ , ಆತ್ಮವದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಶಂಕತೇ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ತಂತ್ವಾದ್ಯವಯವಾನಾಂ ವಿಭಾಗಾನ್ನಾಶಾದ್ವಾ ಪಟಾದಿನಾಶೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತಚ್ಚ ದ್ವಯಂ ನಿರವಯವಾಣೂನಾಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಣಾಮವಾದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಣೂನಾಂ ನಾಶಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಂಭವತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಅವಯವಾನಾಂ ಸಂಯೋಗೇನ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರಾರಂಭ ಇತಿ ಯದಿ ಮತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ದ್ರವ್ಯವಿನಾಶೋ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮೇವೇತಿನಿಯಮಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾರಂಭೇ ಮಾನಮಸ್ತಿ ಸಂಯುಕ್ತತಂತ್ವನ್ಯವಪಟಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅತಃ ಕಾರಣಮೇವ ಸ್ವತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ವಿಶೇಷವದವಸ್ಥಾತ್ಮನಾ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯನುಭವಬಲಾದಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚಾಣೂನಾಮಪ್ಯವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರಲಯನಿಮಿತ್ತೇನ ಕಾಲಾದಿನಾ ಪಿಂಡಾತ್ಮಕಸ್ವರೂಪತಿರೋಭಾವೇನ ಕಾರಣಭಾವಾಪತ್ತಿರ್ವಿನಾಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಯಥಾಗ್ನಿಸಂಪರ್ಕಾದ್ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯಮವಯವಸಂಯೋಗಸ್ಯಾವಯವಾನಾಂ ಚ ನಾಶಂ ವಿನೈವ ಲೀಯತೇ ತದ್ವತ್ । ನ ಚ ಕಾಠಿನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾದ್ದ್ರವ್ಯನಾಶೇಽನುದಾಹರಣತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ , ಗುಣವದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕುತಶ್ಚಿದ್ವಿನಾಶ ಇತ್ಯಂಶೇನೋದಹರಣಾತ್ , ಗುಣಪರಿಭಾಷಾಯಾಶ್ಚಾತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಘೃತಂ ಕಠಿನಂ ದ್ರವಮಿತ್ಯನುಸ್ಯೂತಘೃತಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷೋ ದ್ರವ್ಯಮೇವ ಕಾಠಿನ್ಯಮ್ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗಾದೇವ ತಸ್ಯ ನಾಶ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಘೃತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿನ ಏಕತ್ವೇನ ವಿಭಾಗಾಸಂಭವಾತ್ , ಪರಮಾಣುಕಾಠಿನ್ಯನಾಶೇ ತದಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂಚ ಪ್ರಲಯೇ ನಾಸೀದ್ರಜೋ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತ್ಯಣೂನಾಂ ನಾಶಸಿದ್ಧಿಃ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ತೇಷಾಂ ಪರಮಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧೫॥
ಯದ್ಯಸ್ಮಾದಧಿಕಗುಣವತ್ತತ್ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥೂಲಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಪಾರ್ಥಿವಃ ಪರಮಾಣುರಧಿಕಗುಣಸ್ತತ ಏಕೈಕನ್ಯೂನಗುಣಾ ಜಲಾದಿಪರಮಾಣವ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನ ಇತಿ ।
ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಾತ್ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾರ್ಥಿವೋಽಣುರಾಪ್ಯಾತ್ಸ್ಥೂಲಃ, ಅಧಿಕಗುಣತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ।
ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚಾಂತರೇಣೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನೇತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವೇಷಾಮಣೂನಾಂ ಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಮೇಕೈಕಗುಣವತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾಚ್ಚತುರ್ಗುಣವತ್ವಂ ವಾ । ಉಭಯಥಾಪಿ ದೋಷಮಾಹ -
ಅಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೬॥
ನ ಕೇವಲಮಣುವಾದಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷಾ ಕಿಂತು ಶಿಷ್ಟಬಹಿಷ್ಕೃತತ್ವಾದ್ಗ್ರಂಥತೋಽರ್ಥತಶ್ಚಾಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪರಿಗ್ರಹಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭೇದಜ್ಞಾಪಕಮಾಹ -
ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣಾದಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಂ ದ್ರವ್ಯತ್ವಗುಣತ್ವಕರ್ಮತ್ವಜಾತಯೋ ಲಕ್ಷಣಾನಿ, ಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧಯೋ ವಾ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇ ಸತಿ ಜಾತಿಮದಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಗುಣಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಯೋರ್ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣಂ ಕರ್ಮ, ನಿತ್ಯಮೇಕಮನೇಕಸಮವೇತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯವೃತ್ತಯೋ ವಿಶೇಷಾಃ, ನಿತ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಭಿನ್ನಾನಿ ಲಕ್ಷಣಾನಿ । ತೈರ್ಮಿಥೋಽತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾತ್ವಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ತೇನ ವಿರುದ್ಧೋ ಯೋ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಃ । ಗುಣಾದಯೋ ನ ದ್ರವ್ಯಧರ್ಮಾಃ ಸ್ಯುಃ, ತತೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಶಶಕುಶಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಬಾಧಕತ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ಯಾಭೇದಮಾಹ -
ಅಥ ಭವತೀತಿ ।
ಗುಣಾದಿಷು ತದಧೀನತ್ವಂ ತಾವದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾ ಚ ಗುಣಾದಯೋ ದ್ರವ್ಯಾಭಿನ್ನಾಃ, ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಂ ತನ್ನ ತದಧೀನಮ್ , ಯಥಾ ಶಶಭಿನ್ನಃ ಕುಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭೇದೇ ದ್ರವ್ಯಂ ಗುಣ ಇತಿ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭೇದಃ ಕಥಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಶಯಃ । ಅನ್ಯಥಾತ್ಯಂತಭೇದವದತ್ಯಂತಾಭೇದೇಽಪಿ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ತು ಗುಣಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವದಂತಂ ತಾರ್ಕಿಕಮನ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯೋಽತ್ರ ವೇದಾಂತೀ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಯದ್ವಾ ಕಾಪಿಲಸ್ಯಾಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತದಧೀನತ್ವಂ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಧೂಮೇ ನಾಸ್ತಿ, ಅಗ್ನಿಂ ವಿನಾಪಿ ಭಾವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತದಧೀನತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವಮನ್ಯತ್ವಂ ಚಾಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।
ಅಸ್ಯ ಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕತೇ -
ಗುಣಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಗುಣಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯೇಣಾಭೇದಾಭಾವೇಽಪ್ಯಯುತಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೂಷಯಿತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಶೌಕ್ಲ್ಯಸ್ಯ ಪಟನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ಪಟಸ್ಯ ತಂತುದೇಶತ್ವಾತ್ಪಟಶೌಕ್ಲ್ಯಯೋರಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಛುಕ್ಲಃ ಪಟ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವ ಇತಿ ।
ಕಾಣಾದಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಂತವೋ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಭಾವೋ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಂ ತಸ್ಯಾಪೃಥಕ್ತ್ವೇಽಸ್ಮದಿಷ್ಟಾಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪೃಥಕ್ತ್ವಭಾವತ್ವ ಇತಿ ।
ಅಭೇದೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಗುಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಷಟ್ಪದಾರ್ಥಾ ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೋಽನುಭವವಿರೋಧೇನ ದೂಷಿತಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯುತೇತಿ ।
ಅಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಕಿಮುಭಯೋರುತಾನ್ಯತರಸ್ಯ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಮಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪೇತ್ಯ ಸಂಬಂಧೋಽಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸಿದ್ಧಂ ಭೂತ್ವೇತಿ ।
ಸತೋರಪ್ರಾಪ್ತಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ತಂತುಪಟಯೋರಪಿ ಸಂಯೋಗಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದ್ಯೋಜಾತಪಟಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸಂಯೋಗಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಬಂಧೇಽನವಸ್ಥಾನಾದಸಂಬದ್ಧಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವಾತ್ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ದುರ್ನಿರೂಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಬಂಧಿಭಿನ್ನಃ, ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಶಬ್ದಧೀಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತ್ವಂತರವದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸಂಬಂಧೀತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದಸಾಧನೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ, ವಸ್ತುಭೇದಸಾಧನೇ ತು ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ । ಏಕತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದಭಾಗೇವ ಪುತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪಿತೇತ್ಯಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಶಬ್ದಧೀಗಮ್ಯೋ ಭವತಿ, ನ ಚ ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯುಪಲಬ್ಧೀತಿ ।
ವಿಲಕ್ಷಣಶಬ್ದಧೀಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಘಟಿತೇನ ಲಕ್ಷಣೇನ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಾದೇಃ ಸಂಬಂಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಬ್ಧೇರಭಾವೋ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹ್ಯಂಗುಲಿದ್ವಯಸ್ಯ ನೈರಂತರ್ಯಾತಿರೇಕೇಣ ಸಂಯೋಗ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ಸಮವಾಯಸ್ತು ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯನುಭವಮಾರೋಹತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಬಂಧ್ಯಭೇದೇ ಸಂಬಂಧಿನಃ ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸರ್ವದಾ ಸಂಬಂಧಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿಷೇಧತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನೈರಂತರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಂಗುಲ್ಯೋಃ ರೂಪರೂಪಿಣೋಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಿಧೀಃ, ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಸಂಯೋಗನಿರಾಸೇನ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಸೃಷ್ಟಿರ್ನಿರಸ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತ್ಯದೃಷ್ಟವದಾತ್ಮನಾಣೂನಾಂ ಸಂಯೋಗೋಽಣುಷು ಕ್ರಿಯಾಹೇತುಃ, ಆತ್ಮಮನಸೋಃ ಸಂಯೋಗೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ನಿರಸ್ಯತೇ -
ತಥಾಣ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ನಿರಸ್ತಮಪಿ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರದೇಶಪಕ್ಷಮತಿಪ್ರಸಂಗಾಖ್ಯದೋಷಾಂತರಂ ವಕ್ತುಂ ಪುನರುದ್ಭಾವಯತಿ -
ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಮೂಹಃ । ಊಹಿತಾರ್ಥಾಃ ಸಂತೋಽಸಂತೋ ವಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ನ ಸಂಯೋಗಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ವಸ್ವಾಭಾವಯೋರೇಕತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಆದ್ಯೇ ತೂಹಮಾತ್ರೇಣ ಸರ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಊಹಸ್ಯ ಸ್ವಾಧೀನತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಭೂತತ್ವಂ ನಿರವಧಿತ್ವಂ ತತ್ಸಂಭವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯೂಹಾತ್ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿಸ್ತದಾ ಪದಾರ್ಥಬಂಧಮುಕ್ತಿನಿಯಮಾ ಲುಪ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಯೋಗಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಸಮವಾಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಕಿಂಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ತನ್ಮತೇ ದೂಷಣಾಂತರಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಶ್ಲೇಷಃ ಸಂಗ್ರಹಃ । ಯತ ಏಕಾಕರ್ಷಣೇನಾಪರಾಕರ್ಷಣಂ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ನಿರವಯವಾಸಮವೇತಮ್ , ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶಾಸಮವೇತಭೂಮಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಸಮವೇತತ್ವೇ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ತದಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಯೋಗಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಸಂಯೋಗಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಯೋರಭೇದಾದಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿಷ್ಟೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಭೇದಾತ್ತದ್ಭಾವ ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾಶ್ರಿತತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಾರಣಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ನಿರವಯವತ್ವಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಪರಮಾಣವಃ ಸಾವಯವಾಃ, ಅಲ್ಪತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ । ವಿಪಕ್ಷೇ ತೇಷಾಂ ದಿಗ್ಭೇದಾವಧಿತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಮಾಣ್ವಪೇಕ್ಷಯಾ ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಾಚೀ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯಾದಿದಿಗ್ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ತದವಧಿತ್ವೇನ ಯೇಽವಯವಾಸ್ತ್ವಯೋಚ್ಯಂತೇ ತ ಏವ ಮಮ ಪರಮಾಣವಸ್ತೇಽಪಿ ಸಾವಯವಾಶ್ಚೇತ್ತದವಯವಾ ಏವೇತಿ, ಏವಂ ಯತಃ ಪರಂ ನ ವಿಭಾಗಃ ಸ ಏವ ನಿರವಯವಃ ಪರಮಾಣುರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಯಾಂಸ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಯತ್ಸವಾತ್ಮನಾ ವಿಭಾಗಾಯೋಗ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸ ಪರಮಾಣುರಿತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪರಮಾಣುಸಂಜ್ಞಾ ಕೃತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತದನ್ಯಸ್ಯಾಲ್ಪಸ್ಯ ದಿಗ್ವಿಭಾಗಾರ್ಹತ್ವೇನಾವಯವವಿಭಾಗಾವಶ್ಯಂ ಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಜಾತೀಯೋಽಲ್ಪಪರಿಮಾಣವಿಶ್ರಾಂತಿಭೂಮಿರ್ಯಃ ಸ ಪರಮಾಣುರಿತ್ಯುಚ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ನ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಮ್ , ವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ , ಘಟವತ್ । ನ ಚ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಣವೋ ವಿನಾಶಿನಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ಸಾಧನಾದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಹೇತ್ವಭಾವಾದಾತ್ಮವದವಿನಾಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ವಿನಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ । ನಿಮಿತ್ತಾದೃಷ್ಟಾದಿನಾಶಾದ್ವಿನಾಶಃ ಪ್ರಲಯೇ ಸಂಭವತಿ, ಮುಕ್ತೌ ಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನನಾಶೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಣುನಾಶಸಂಭವ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಯತ್ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ತತ್ಸಂಯೋಗಸಚಿವಾನೇಕದ್ರವ್ಯಾರಬ್ಧಮಿತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಕಾರ್ಯಾರಂಭೋಽಪೀತಿ ।
ಕೈವಲ್ಯಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸ್ಥಿತಾವಪಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಾರಂಭಕಸಂಯೋಗಾದ್ದಧ್ಯಾರಂಭಕಂ ನ ಸಂಯೋಗಾಂತರಮ್ , ತಥಾ ಚ ದಧ್ಯಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ತದ್ದ್ರವ್ಯಾರಭ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ತು ಲಾಘವಾತ್ , ನ ತು ಸಂಯೋಗಸಚಿವಸ್ವನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಾನೇಕದ್ರವ್ಯಾರಭ್ಯಮಿತಿ, ಗೌರವಾತ್ , ದೀರ್ಘವಿಸ್ತೃತದುಕೂಲಾರಬ್ಧರಜ್ಜೌ ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣಾಯಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ನ ಚ ರಜ್ಜುರ್ನ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅವಯವಿಮಾತ್ರವಿಪ್ಲವಾಪಾತಾತ್ । ಕಿಂಚ ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಸ್ಯೈಕಾತ್ಮವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಲಾಘವಾನ್ನ ನಿರವಯವಾನೇಕಾಣುಸಿದ್ಧಿಃ । ಯತ್ತ್ವಣುತ್ವತಾರತಮ್ಯವಿಶ್ರಾಂತಿಭೂಮಿತ್ವೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ತನ್ನ । ತ್ರ್ಯಣುಕತ್ವೇನೋಕ್ತತ್ರುಟಿಷು ವಿಶ್ರಾಂತೇಃ । ನ ಚ ತ ಏವ ತ್ರುಟಿನಾಮಾನೋ ಜಗದ್ಧತೇವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪೃಥಿವೀತ್ವಾದಿನಾ ಸಾವಯವತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಯೋರನುಮಾನಾತ್ । ನ ಚಾವಯವತ್ವಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಶ್ರಾಂತೌ ಪರಮಾಣುಸಿದ್ಧಿರವಿಶ್ರಾಂತಾವನವಸ್ಥೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಮಾಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾವಯವತ್ವವಿಶ್ರಾಂತಿಸಂಭವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಕಿಂಚಿದಣುಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನಿರವಯವಾನಾಂ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಯೋರಸಂಭವಾತ್ಸಮವೇತದ್ವ್ಯಣುಕಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಾಯೋಗ ಇತ್ಯಾದಿ ಬಾಧಕಮುಕ್ತಮೇವ ।
ಸಂಪ್ರತಿ 'ಅಪರಿಗ್ರಹಾಚ್ಚ' ಇತಿ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪೂರಯನ್ನಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲೇನ ವೈಶೇಷಿಕಮತೇನ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯಾವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೭॥
ವೈಶೇಷಿಕಂ ನಿರಸ್ಯ ವೈನಾಶಿಕಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸಮುದಾಯ ಇತಿ ।
ಪರಿಮಾಣಭೇದೇನ ದೇಹಾದೇರಾಶುತರವಿನಾಶಾಂಗೀಕಾರಾದರ್ಧವೈನಾಶಿಕೋ ವೈಶೇಷಿಕಸ್ತಸ್ಯ ನಿರಾಸಾನಂತರಂ ಸರ್ವಕ್ಷಣಿಕವಾದೀ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿಮಾಹ -
ವೈಶೇಷಿಕೇತಿ ।
'ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ' ಇತಿ ನಿರಸನೀಯಸಿದ್ಧಾಂತಾದತ್ರ ನಿರಸ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಭೇದಂ ವಕ್ತುಂ ತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ವಿಭಜತೇ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ನನು ಸುಗತಪ್ರೋಕ್ತಾಗಮಸ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಕುತೋ ಬಹುಪ್ರಕಾರತಾ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವಾಗಮವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಃ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ಬುದ್ಧಿಭೇದಾತ್ , ಮಂದಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಧಿಯಾಂ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ವಾ ಭೇದಾದ್ಬಹುಪ್ರಕಾರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾನೇವ ಪ್ರಕಾರಾನಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸೌತ್ರಾಂತಿಕೋ ವೈಭಾಷಿಕೋ ಯೋಗಾಚಾರೀ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಶ್ಚೇತಿ ಚತ್ವಾರಃ ಶಿಷ್ಯಾಃ ।
ತೇಷ್ವಾದ್ಯಯೋರ್ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವವಿವಾದೇಽಪ್ಯಸ್ತಿತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತಯೋಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಮೇಕೀಕೃತ್ಯ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಯೇ ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವೇತಿ ।
ಭೂತಂ ಭೌತಿಕಂ ಬಾಹ್ಯಮ್ , ಚಿತ್ತಂ ಚೈತ್ತಂ ಚ ಕಾಮಾದ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ತತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಮಾನಮೂಲೋ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲೋ ವಾಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ತದೀಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರ ಭೂತಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಿರಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ಬ್ರಹ್ಮಹೇತುಕ ಇತಿ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ಮಾನಮೂಲಕ್ಷಣಿಕಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಾದಸಿದ್ಧಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದವಿರೋಧ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಚತುಷ್ಟಯಂ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಕಂ ಭೌತಿಕಂ ಚ ಪರಮಾಣುಸಮುದಾಯ ಏವ ನಾವಯವ್ಯಂತರಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪರಮಾಣೂನ್ ವಿಭಜತೇ -
ಚತುಷ್ಟಯೇ ಚೇತಿ ।
ಚತುರ್ವಿಧಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಖರಃ ಕಠಿನಸ್ತತ್ಸ್ವಭಾವಾಃ ಪಾರ್ಥಿವಾಃ ಪರಮಾಣವಃ, ಸ್ನಿಗ್ಧಾ ಆಪ್ಯಾಃ, ಉಷ್ಣಾಸ್ತೈಜಸಾಃ, ಈರಣಂ ಚಲನಸ್ವಭಾವೋ ವಾಯವ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಸಮುದಾಯಮುಕ್ತ್ವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸಮುದಾಯಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ರೂಪಸ್ಕಂಧಃ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಬಾಹ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಸ್ಥೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಮ್ , ಅಹಮಹಮಿತ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಪ್ರವಾಹೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧಃ, ಸುಖಾದ್ಯನುಭವೋ ವೇದನಾಸ್ಕಂಧಃ, ಗೌರಶ್ವ ಇತ್ಯೇವಂ ನಾಮವಿಶಿಷ್ಟಸವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಕಂಧಃ, ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಕಂಧಃ । ತತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧಶ್ಚಿತ್ತಮಾತ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ । ಅನ್ಯೇ ಚತ್ವಾರಃ ಸ್ಕಂಧಾಶ್ಚೈತ್ತಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಘಾತ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ । ಸಕಲಲೋಕಯಾತ್ರಾನಿರ್ವಾಹಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಯವಾತಿರಿಕ್ತಾವಯವ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರವಯವಾಃ ಶಿಷ್ಯಂತೇ, ಯತ್ಸತ್ತತ್ಕ್ಷಣಿಕಮ್ , ಯಥಾ ವಿದ್ಯುದಿತಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಿತಿ ಮಾನಮೂಲೋಽಯಂ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಸರ್ಗಾದೌ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಚ ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ಚ ಸ್ವತಃಸಂಘಾತಸ್ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ, ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಚಿತ್ತಾಖ್ಯಮಭಿಜ್ವಲನಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮುದಾಯಹೇತುಃ, ಸಂಘಾತೇ ದೇಹಾಕಾರೇ ಜಾತೇ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಜಾತೇ ಸಂಘಾತ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಾದನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜೀವ ಈಶ್ವರೋ ವಾ ತ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಯಃ ಸಂಘಾತಕರ್ತಾ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ಕರ್ತಾರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾಣವಃ ಸ್ಕಂಧಾಶ್ಚ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಂಘಾತಾರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನನ್ವಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಃ ಸಂಹಂತಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆಶಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಶೇರತೇಽಸ್ಮಿನ್ ರಾಗಾದಯ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ಸಂತಾನಃ, ಸ ಕಿಂ ಸಂತಾನಿಭ್ಯೋಽನ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಿಭ್ಯೋಽನ್ಯೋಽನನ್ಯೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಿರಃ ಕ್ಷಣಿಕೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಸ್ಮದಿಷ್ಟನಿತ್ಯಾತ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಜನ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವ್ಯಾಪಾರೋ ನಾಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿಮೇಲನಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರನುಪಪನ್ನಾ । ಕ್ಷಣಿಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನಾನನ್ಯಃ ಸಂತಾನ ಇತಿ ಪಕ್ಷೋ ನಿರಸ್ತಃ, ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಮೇಲಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಹಂತುರಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಘಾತಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೮॥
ಸಂಹಂತುರಭಾವೇಽಪಿ ಸಂಘಾತೋಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ಇತರೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯತೇ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಾರಣಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾದಿಭಿರೇವಾರ್ಥಾತ್ಸಂಘಾತಸಿದ್ಧೌ ವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಹ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕೇಷು ಸ್ಥಿರತ್ವಬುದ್ಧಿರವಿದ್ಯಾ, ತತೋ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಭವಂತಿ, ತೇಭ್ಯೋ ಗರ್ಭಸ್ಥಸ್ಯಾದ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಂ ನಾಮಾಶ್ರಯತ್ವಾನ್ನಾಮ ಭವತಿ । ತತೋ ರೂಪಂ ಸಿತಾಸಿತಾತ್ಮಕಂ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಂ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ।ಗರ್ಭಸ್ಯ ಕಲಲಬುದ್ಬುದಾವಸ್ಥಾ ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಚತುಷ್ಟಯಂ ರೂಪಂ ಚೇತಿ ಷಡಾಯತನಾನಿ ಯಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಜಾತಸ್ಯ ತತ್ಷಡಾಯತನಮ್ , ನಾಮರೂಪೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮಿಥಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸ್ಪರ್ಶಃ, ತತಃ ಸುಖಾದಿಕಾ ವೇದನಾ, ತಯಾ ಪುನರ್ವಿಷಯತೃಷ್ಣಾ, ತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಾದಾನಮ್ , ತೇನ ಭವತ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಭವೋ ಧರ್ಮಾದಿಃ, ತತೋ ಜಾತಿರ್ದೇಹಜನ್ಮ ಪಂಚಸ್ಕಂಧಸಮುದಾಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಜಾತಾನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ಪರಿಪಾಕೋ ಜರಾಸ್ಕಂಧಃ, ಮರಣಂ ನಾಶಃ, ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಪುತ್ರಾದಿಸ್ನೇಹಾದಂತರ್ದಾಹಃ ಶೋಕಃ, ತೇನ ಹಾ ಪುತ್ರೇತ್ಯಾದಿವಿಲಾಪಃ ಪರಿದೇವನಾ, ಅನಿಷ್ಟಾನುಭವೋ ದುಃಖಮ್ , ತೇನಂ ದುರ್ಮನಸ್ತಾ ಮಾನಸೀ ವ್ಯಥಾ, ಇತಿಶಬ್ದೋ ಮಾನಾಪಮಾನಾದಿಕ್ಲೇಶಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸುಗತಾನಾಮೇವಾವಿದ್ಯಾದಯಃ ಸಮ್ಮತಾಃ, ಕಿಂತು ಸರ್ವವಾದಿನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದಿಹೇತುಕಾ ಜನ್ಮಾದಯೋ ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುಕಾಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾದಯ ಇತಿ ಮಿಥೋ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಾದರ್ಥಾತ್ಸಂಘಾತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕಾಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಹೇತುತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಂಘಾತಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ಸಂಘಾತೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕಿಮವಿದ್ಯಾದಯಃ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಗಮಕಾ ಉತೋತ್ಪಾದಕಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇ ಸಂಘಾತಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಾಚ್ಯಮ್ , ತನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ಯದೀತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭೂತೇಷ್ವಿತಿ ಭೋಕ್ತೃವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅದೃಷ್ಟಾಶ್ರಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾ ಸ್ಥಿರೇಷ್ವಣುಷು ಸಂಘಾತಯೋಗ್ಯೇಷು ಕರ್ತೃಷು ಚಾದೃಷ್ಟಸಹಾಯೇಷು ಸತ್ಸು ಜ್ಞಾನಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಸಂಹತಿಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸಂಘಾತಾಪತ್ತೇರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಾ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷೇ ತನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಃ ಸಂಘಾತಕರ್ತಾ ತಚ್ಛೂನ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಶೂನ್ಯೇಷು' ಇತಿ ಪಾಠೇ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಶೂನ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥಾಯಮಿತಿ ।
ಸಂಘಾತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಚೋತ್ಪತ್ತಾವನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಘಾತಾನಾಂ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ಪ್ರವಾಹೋ ನ ಸಂಹಂತಾರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಪೂರ್ವಸಂಘಾತಾಶ್ರಯಾ ಅವಿದ್ಯಾದಯ ಉತ್ತರಸಂಘಾತಪ್ರವರ್ತಕಾ ಇತಿ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯದೋಷೋಽಪೀತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಮನ್ಯಸ ಇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನಿಯಮಾನಿಯಮಯೋರಪಸಿದ್ಧಾಂತಾಪಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ । ಪೂರ್ಯತೇ ಗಲತಿ ಚೇತಿ ಪುದ್ಗಲೋ ದೇಹಃ ।
ಕಿಂಚ ಭೋಕ್ತುಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೋಗಾಪವರ್ಗವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ದುರ್ಘಟ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯೋ ಯದಿಚ್ಛತಿ ಸ ತತ್ಕಾಲೇ ನಾಸ್ತಿ ಚೇದಿಚ್ಛಾ ವ್ಯರ್ಥಾ, ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಭಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಸಂಘಾತನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧೯॥
ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಃ ಸುಗತಸಮ್ಮತೋ ಹೇತ್ವಧೀನಃ ಕಾರಣಸಮುದಾಯಾಧೀನಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾತಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಃ ಪ್ರಥಮಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮುದಾಯಾತ್ಕಾಯ ಇತ್ಯೇವಂ ದ್ವಿತೀಯಃ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಸಂಘಾತಕರ್ತ್ರಭಾವೇನ ದೂಷಿತಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಉತ್ತರೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕೋಽರ್ಥಃ ಕ್ಷಣಿಕ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನಿರುಧ್ಯಮಾನತ್ವಂ ವಿನಾಶಕಸಾನ್ನಿಧ್ಯಮ್ , ನಿರುದ್ಧತ್ವಮತೀತತ್ವಮ್ ।
ನನು ಕಾರ್ಯಕಾಲೇ ವಿನಾಶವ್ಯಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಮಕ್ಷತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಭಾವೇತಿ ।
ಸದ್ರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಹೇತೋರುತ್ಪತ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದನಾಖ್ಯೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ, ಅನತಿರಿಕ್ತೋ ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಭಾವ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ 'ಭೂತಿರ್ಯೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾ ಸೈವ ಕಾರಕಂ ಸೈವ ಚೋಚ್ಯತ' ಇತಿ । ಯೇಷಾಂ ಕ್ಷಣಿಕಭಾವಾನಾಂ ಯಾ ಭೂತಿಃ ಸೈವ ಕ್ರಿಯಾ ಕಾರಕಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾನ್ನೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಚ ಮೃದಾದೇರ್ಘಟಾದಿಕಾಲಾಸತ್ತ್ವೇ ಘಟಾದ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಃ ।
ಸತ್ತ್ವೇ ಚ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇಕ್ತದೋಷಂ ದ್ರಢಯತಿ -
ವಿನೈವೇತಿ ।
ವಸ್ತುನೋ ಜನ್ಮಧ್ವಂಸಾನಿರೂಪಾಣಾಚ್ಚ ನ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ವಸ್ತುನ್ಯಂತರ್ಭಾವಾದ್ವಸ್ತುನೋಽನಾದ್ಯನಂತತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥಾಸ್ತೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಮೇವಾಹ -
ಉತ್ಪಾದೇತಿ ।
ದೂಷಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಸರ್ಗೇ ವಸ್ತುನಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಭಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಸಂಸರ್ಗ ಏವ ನಾಸ್ತೀತಿ ತೃತೀಯಕಲ್ಪಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥಾತ್ಯಂತೇತಿ ॥೨೦॥
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ವೃತ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಕ್ಷಣಭಂಗೇತಿ ।
ಕಿಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಿರ್ಹೇತುಕಾ ಸಹೇತುಕಾ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಸತ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಷಯಕರಣಸಹಕಾರಿಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ಚತುರ್ವಿಧಾ ಹೇತವಸ್ತಾನ್ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚಿತ್ತಂ ರೂಪಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೈತ್ತಾಶ್ಚಿತ್ತಾತ್ಮಕಾಃ ಸುಖಾದಯಶ್ಚ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಃ । ಯಥಾ ನೀಲವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೀಲವಸ್ತ್ವಾಲಂಬನಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಷಯಃ, ಚಕ್ಷುಃ ಕರಣಮಧಿಪತಿಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಸಹಕಾರಿಪ್ರತ್ಯಯ ಆಲೋಕಃ, ಸಮನಂತರಪೂರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಂ ಪುರುಷದೋಷಮುಕ್ತ್ವಾ ವಸ್ತುದೋಷಮಪ್ಯಾಹ -
ನಿರ್ಹೇತುಕಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಸಹೇತುಕತ್ವಪಕ್ಷೇಽನ್ವಯಿಕಾರಣಸ್ಯ ಮೃದಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಸಹಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥೋತ್ತರಕ್ಷಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮ್ಯಕ್ಕ್ರಿಯಂತ ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ । ಆದ್ಯಂತವಂತೋ ಭಾವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೧॥
ಏವಮಾದ್ಯಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಸಮುದಾಯೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ನಿರಸ್ತೇ । ಸಂಪ್ರತಿ ತದಭಿಮತಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ವಿನಾಶಂ ದೂಷಯತಿ -
ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕೃತಮುತ್ಪಾದ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯಂ ಪ್ರಮೇಯಮಾತ್ರಮ್ , ತ್ರಯಾತ್ತುಚ್ಛರೂಪಾದನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತತ್ತ್ರಯಮ್ , ತದಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ನಿರುಪಾಖ್ಯಂ ನಿಃಸ್ವರೂಪಮ್ । ಪ್ರತೀಪಾ ಪ್ರತಿಕೂಲಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಸಂತಂ ಭಾವಮಸಂತಂ ಕರೋಮೀತ್ಯೇವಂರೂಪಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾ, ತಯಾ ನಿರೋಧಃ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭಾವಸ್ಯ ಭವತಿ ।
ಅಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ತು ಸ್ತಂಭಾದೀನಾಂ ಸ್ವರಸಭಂಗುರಾಣಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿಪರೀತ ಇತಿ ।
ಪರಕ್ರಿಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಭಾವಾಃ ಸಂತಾನಿನಃ । ಸಂತಾನೋ ನಾಮ ಭಾವಾನಾಂ ಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ಪ್ರವಾಹಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂತಾನೇ ಚರಮಕ್ಷಣಃ ಕ್ಷಣಾಂತರಂ ಕರೋತಿ ವಾ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಚರಮತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ಸಂತಾನಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಚರಮಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ , ಚರಮಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಪ್ಯಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಂತಾನಸ್ಯ ವಿಚ್ಛೇದಾಸಂಭವಾನ್ನಿರೋಧಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಘಟಕಪಾಲಚೂರ್ಣಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಸೇಯಂ ಮೃದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದನ್ವಯಿಭಾವಸ್ಯ ಮೃದಾದೇರ್ನಾತ್ಯಂತಿಕವಿನಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬೀಜಸ್ಯಾಂಕುರಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಾದನ್ವಯಿನೋ ವಿಚ್ಛೇದ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಸ್ಪಷ್ಟೇತಿ ।
ಅಂಕುರಾದಯೋಽನುಸ್ಯೂತಾನ್ವಯಿಭಾವಸ್ಥಾಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಪಟವದಿತ್ಯನ್ವಯ್ಯವಿಚ್ಛೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ಭಾವಾನಾಂ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಕ್ಷಣನಿರೋಧಾಸಂಭವ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ॥೨೨॥
ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಂ ತದಭಿಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ಯಮನಿಯಮಾದಯಃ ಪರಿಕರಾಃ । ಸರ್ವಂ ದುಃಖಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತಿ ಭಾವನೋಪದೇಶೋ ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಃ ॥೨೩॥
ಆಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತಿ ।
ತತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಘಟಾದಿವದ್ವಸ್ತುತ್ವಂ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನ್ಸುಗತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಂ ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಿತಿ ।
ಶಬ್ದೋ ವಸ್ತುನಿಷ್ಠಃ ಗುಣತ್ವಾತ್ , ಗಂಧಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಷ್ಟದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಭಾವತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾಭಾವತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯಥೈಕಘಟಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಘಟಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿ ತಥೈಕಪಕ್ಷಿಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಾತ್ಮಕಾಕಾಶೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಪಕ್ಷ್ಯಂತರಸಂಚಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಶವಿಶೇಷಾವಚ್ಛೇದೇನಾವರಣಾಭಾವೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಭಾವಾವಚ್ಛೇದಕದೇಶವಿಶೇಷ ಏವಾಕಾಶೋ ನಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪತಿಷ್ಯತಿ । ಪಕ್ಷೀ ಸಂಚರಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಂ ಸ್ವಗ್ರಂಥವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಸಮ್ಯಕ್ ನಿಶ್ರಯ ಆಶ್ರಯೋಽಸ್ಯಾ ಇತಿ ಕಿಂಸನ್ನಿಶ್ರಯಾ । ಅವಸ್ತುನಃ ಶಶವಿಷಾಣಸ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಘಾತಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಧ್ವಂಸಾಪ್ರತಿಯೋಗಿತಾಖ್ಯೋ ಧರ್ಮೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಾಸತಿ ಸಂಭವತಿ । ಧರ್ಮಿಣೋಽಸತ್ತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೪॥
ಆತ್ಮನಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅನುಸ್ಮೃತೇರಿತಿ ।
ಅನುಭವಜನ್ಯಸ್ಮೃತಿರನುಸ್ಮೃತಿಸ್ತಸ್ಯಾಮನುಭವಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ತದುಭಯಾಶ್ರಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಾನುಸಂಧಾನಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಹ್ಯಹಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವದರ್ಶನಕರ್ತುರದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ ಸ್ಮರಣಕರ್ತೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚಾತ್ಮಾನಃ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯೋಽಹಮದಃ ಪೂರ್ವಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವಾಹಮದ್ಯ ತತ್ಸ್ಮರಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಕಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಇದಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಸಂಬಂಧಕಥನಮ್ , ಯೋಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸೋಽಹಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಂತರದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮ್ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಮಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ದ್ರಷ್ಟೃಸ್ಮರ್ತ್ರೋರ್ಭೇದೇಽಹಂ ಸ್ಮರಾಮಿ ಅನ್ಯೋಽದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯತ್ರೈವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಮಾಹ -
ಸ್ಮರಾಮೀತಿ ।
ಸ್ಮರಾಮ್ಯಹಮನ್ಯೋಽದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯತ್ರ ತತ್ರ ಭಿನ್ನಮೇವ ಕರ್ತಾರಂ ಲೋಕೋಽವಗಚ್ಛತೀತ್ಯವಿವಾದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ತಾದೃಶಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಾಧಕಸ್ಯಾದರ್ಶನಾದಾತ್ಮಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇಹ ತ್ವಹಮದ ಇತಿ ।
ಯಥಾಗ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಬಾಧತೇ ಕಶ್ಚಿತ್ತಥಾ ನಾಹಮದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಂ ನ ನಿಹ್ನುತ ಇತ್ಯನೇನ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಪ್ರಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ತಥಾ ದ್ರಷ್ಟೃಸ್ಮರ್ತ್ರೋರೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ಫಲಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಕ್ಷಣದ್ವಯಸಂಬಂಧೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತೃತೀಯಕ್ಷಣೇ ಭಂಗೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವರ್ತಮಾನದಶಾಮಾರಭ್ಯೋತ್ತಮಾದುಚ್ಛ್ವಾಸಾದಾಮರಣಾದನಂತರಾಮನಂತರಾಂ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾತ್ಮೈಕಕರ್ತೃಕಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜಾನನ್ನಾ ಜನ್ಮನಶ್ಚ ವರ್ತಮಾನದಶಾಪರ್ಯಂತಮತೀತಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತೀಃ ಸ್ವಕರ್ತೃಕಾಃ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾನಃಸನ್ನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದೀಪಜ್ವಾಲಾಸ್ವಿವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಾದೃಶ್ಯದೋಷಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ ಇತಿ ।
ಸಾದೃಶ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವಾತ್ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುರಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಸಾದೃಶ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ, ಸತ್ತ್ವೇ ವಾಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಸ್ತುದ್ವಯಜ್ಞಾನಜನ್ಯಸ್ತದ್ದ್ವಯಸಾದೃಶ್ಯಾವಗಾಹೀ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಕಶ್ಚಿದೇಷ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ವಾಕಾರಮೇವ ಬಾಹ್ಯತ್ವೇನ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಾಣಃ ಕ್ಷಣಾಂತರಾಸ್ಪರ್ಶೀ, ಅತೋ ನ ಸ್ಥಿರದ್ರಷ್ಟ್ರಪೇಕ್ಷೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ತೇನೇದಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ವಸ್ತುತ್ರಯಂ ಭಾಸತೇ ನ ವೇತಿ । ನೇತಿ ವದತಃ ಸ್ವಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ಕಿಂಚಾರ್ಥಭೇದಾಭಾವಾತ್ಪದತ್ರಯಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪದತ್ರಯೇಣ ಮಿಥಃಸಂಸೃಷ್ಟಭಿನ್ನಾರ್ಥಭಾನಾದಭಾನಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ತೇನೇತಿ ।
ಅಥ ಭಾಸತೇ ವಸ್ತುತ್ರಯಂ ತಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಿನ್ನಮೇವ ನ ಬಾಹ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತ್ರಯಾಣಾಮೇಕಪ್ರತ್ಯಯಾಭೇದೇ ಮಿಥೋಽಪ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇಃ ।
ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಬ್ರುವಾಣಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಯದಾ ಹೀತಿ ।
ವಸ್ತುತ್ರಯಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಸಾದೃಶ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತಚ್ಚೇನ್ನಾಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ ಸ್ಥಾಯಿದ್ರಷ್ಟೃಪ್ರಸಂಗಭಯೇನ, ತರ್ಹಿ ತತ್ತದಾಕಾರಾಣಾಂ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಮಿಥೋ ವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ ಧರ್ಮಿಣಿ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಪಕ್ಷಸ್ಫುರಣಾತ್ಮಕವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ಸ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ಲುಪ್ಯೇತ, ಅತೋ ಯಥಾನುಭವಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಭೇದೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಯೋರ್ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಜಾನತ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂತ್ಯೇವ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಃ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ವಲಕ್ಷಣಾ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ, ಸವಿಕಲ್ಪಾಧ್ಯವಸೇಯಾಸ್ತು ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪಿತಾ ಅವಭಾಸಂತೇ, ಅತೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಯತ್ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಂ ತದೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ನ ಚೇದಾನೀಂ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮವರ್ತಮಾನಕಾಲಾಸತ್ತ್ವಂ ಘಟಸ್ಯ ಗೋಚರಯದ್ವರ್ತಮಾನಕ್ಷಣಮಾತ್ರಸತ್ತ್ವರೂಪೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಮಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಮಾತ್ರಗೋಚರತ್ವೇನ ಕಾಲಾಂತರಾಸತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ಯತ್ಸತ್ತತ್ಕ್ಷಣಿಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ, ವಿದ್ಯುದಾದೇರಪಿ ದ್ವಿತ್ರಿಕ್ಷಣಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ಥಾಯಿನಮನುಮಾತಾರಮಂತರೇಣಾನುಮಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥವಕ್ತಾ ತಥಾಗತೋಽಶ್ರದ್ಧೇಯವಚನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ದೋಷತಯಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಷಯತಯಾ ವಾ । ಆದ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಸತ್ ಜ್ಞಾತಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಶುಕ್ತಿಮಾತ್ರಗ್ರಹೇ ಶ್ವೈತ್ಯಾಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ರೂಪ್ಯಾಭೇದಭ್ರಮಾಪತ್ತೇಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸ್ಥಾಯಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿನಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ನಾಪಿ ವಿಷಯತಯಾ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸೋಽಹಮಿತ್ಯುಲ್ಲೇಖಾತ್ತೇನಾಹಂ ಸದೃಶ ಇತ್ಯನುಲ್ಲೇಖಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಭ್ರಮತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಸಂಶಯತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಭವೇದಿತಿ ।
ಜಡಾರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಬಾಧಸಂಭಾವನಯಾ ಸಂಶಯಃ ಕದಾಚಿತ್ಸ್ಯಾನ್ನಾತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂದಿಗ್ಘಾವಿಪರ್ಯಸ್ತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾದಾತ್ಮಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮತಮತ್ಯಂತಾಸಂಗತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೨೫॥
ಅಭಾವಃ ಶಶವಿಷಾಣವದತ್ಯಂತಾಸನ್ನಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಮೃದಾದಿನಾಶಾದಸತೋ ಘಟಾದಿಕಂ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಸುಗತಾ ವದಂತಿ, ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ನಾಸತ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬಲಾದಾಪದ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸ್ವಯಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ಚ । ದ್ವೌ ನಞೌ ಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಂ ಗಮಯತಃ ।
ಮೃದಾದಿಕಮುಪಮೃದ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾದಿತೀಮಮರ್ಥಮಾಹ -
ವಿನಷ್ಟಾದಿತಿ ।
ಕಾರಣವಿನಾಶಾತ್ಕಾರ್ಯಜನ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥಾದಿತಿ ।
ವಿನಾಶಶೂನ್ಯಾತ್ । ನಿತ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಶಕ್ತತ್ವೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ಸ್ಯುಃ, ತಥಾ ಚೋತ್ತರಕ್ಷಣೇ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಾದಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಸಹಕಾರಿಕೃತಾತಿಶಯಕ್ರಮಾತ್ಕಾರ್ಯಕ್ರಮ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತಿಶಯಸ್ಯಾತಿಶಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅನಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯತಿಶಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸಹಕಾರಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ಥಾಯಿಭವಾತ್ಕಾರ್ಯಜನ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷಣಿಕಭಾವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಮ್ 'ಉತ್ತರೋತ್ಪಾದೇ ಚ' ಇತ್ಯತ್ರ ನಿರಸ್ತಮ್ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರೇದಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಬೀಜಾಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಾಂತರಾದ್ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ವಿಶೇಷವದಭಾವದ್ವಾರಾ ಬೀಜಾದೇವಾಂಕುರ ಇತಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಾನಾಮಭ್ಯುಪಗಮೋಽರ್ಥವಾನ್ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಶವಿಷಾಣಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾಭಾವಸ್ಯಾಸತೋ ಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ತರ್ಕಮುಕ್ತ್ವಾನುಮಾನಮಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಅಭಾವೋ ನ ಹೇತುಃ, ಅಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಸಮ್ಮತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಾವೋ ನ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಕಾರ್ಯಾನನ್ವಿತತ್ವಾತ್ , ಯಥಾ ಶರಾವಾದ್ಯನನ್ವಿತಸ್ತಂತುರ್ನ ಶರಾವಾದಿಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ತರ್ಕಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಅಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅತೋಽನ್ವಿತತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿರ್ಭಾವ ಏವ ಪ್ರಕೃತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಮೃದಿತಿ ।
ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಕಾರಣತ್ವಾಯೋಗಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಭವಬಲಾತ್ಸ್ಥಿರಸ್ವಭಾವಾನಾಮೇವ ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಿಕ್ರಮೇಣ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಹೇತುತ್ವಮಂಗೀಕಾರ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಶಕ್ತಸ್ಯ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ನ ಯುಕ್ತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಯತೋಽಶಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಸಹಕಾರಿ ವಿಶ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಃ ಸ್ವರ್ಣಾದೌ ಸ್ವತೋಽತಿಶಯಶೂನ್ಯೇಽಗ್ನಿತಾಪಾದಿಸಹಕಾರಿಕೃತಾತಿಶಯಕ್ರಮಾದ್ರುಚಕಾದಿಕಾರ್ಯಕ್ರಮಃ । ನ ಚಾತಿಶಯಸ್ಯಾತಿಶಯಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪಟಸ್ಯ ಮೃದನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ಘಟಸ್ಯಾಪಿ ಮೃದನಪೇಕ್ಷಾಪ್ರಸಂಗಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಪೇಕ್ಷಾ ಸಹಕಾರಿಷ್ವಪಿ ತುಲ್ಯಾ । ಯದುಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಾಭಾವದಶಾಯಾಂ ಕಾರಣಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ । ತನ್ನ । ಅಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಾಭಾವೇನ ಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮೇವ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಅಸತಸ್ತದಯೋಗೇನ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ತತೋ ಭೇದಾತ್ । ಸತೋ ಹ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ನಾಸತಃ । ಅತಃ ಕಾರಣತಾವಚ್ಛೇದಕಮಬಾಧಿತಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಕಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರಣತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಮೇವ । ತಸ್ಮಾದನುಸ್ಯೂತಸ್ಥಿರಭಾವಾನಾಂ ಹೇತುತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಮಪ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ॥೨೬॥
ಅಭಾವಾದುತ್ಪತ್ತೌ ಶಶವಿಷಾಣಾದಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಉದಾಸೀನಾನಾಮಿತಿ ।
ಅನೀಹಮಾನಾನಾಂ ಪ್ರಯತ್ನಶೂನ್ಯಾನಾಮ್ । ಅಮತ್ರಂ ಘಟಾದಿಪಾತ್ರಮ್ । ತನ್ವಾನಸ್ಯವ್ಯಾಪಾರಯತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲೇನ ಕ್ಷಣಿಕಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದೇನ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೭॥
ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಅಖಂಡನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥೋಪಾದಾನಂ ವದತಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಭಿನ್ನಂ ಸಾಕಾರಂ ಕ್ಷಣಿಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ತತೋಽನ್ಯೋಽರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ಯೋಗಾಚಾರಮತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ತನ್ಮತಸ್ಯ ಮಾನಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದನಿರಾಸಮುಪಜೀವ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋರ್ವಿರೋಧಾವಿರೋಧೌ ಫಲಮ್ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯ ಸುಗತಾಗಮಸ್ಯ ಕಥಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧಿಕಾರಿಭೇದಾದವಿರೋಧ ಇತಿ ವದನ್ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಃ ಸುಗತಾಭಿಪ್ರಾಯಜ್ಞತ್ವೇನ ಮಂದಾಧಿಕಾರಿಭ್ಯೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಭ್ಯಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮಾಹ -
ಕೇಷಾಂಚಿದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಚ ಧರ್ಮಕೀರ್ತಿನಾ 'ದೇಶನಾ ಲೋಕನಾಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಶಯವಶಾನುಗಾಃ' ಇತಿ । ಸುಗತಾನಾಮುಪದೇಶಾಃ ಶಿಷ್ಯಮತ್ಯನುಸಾರಿಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಾನಮೇಯವ್ಯವಹಾರಃ ಕಥಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಕಲ್ಪಿತನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರತ್ವೇನ ಪ್ರಮೇಯಮ್ , ಅವಭಾಸಾತ್ಮನಾ ಮಾನಫಲಮ್ , ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಮಾನಮ್ , ಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಮಾತೇತಿ ಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯ ಏವ ಭೇದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ -
ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಬುದ್ಧ್ಯನಾರೂಢಸ್ಯ ನೀಲಾದೇಃ ಪ್ರಮೇಯತ್ವವ್ಯವಹಾರೋಽಸ್ತಿ । ಅತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢಾಕಾರ ಏವ ಪ್ರಮೇಯಂ ನ ಬಾಹ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಯುಕ್ತೀರುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಾತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ , ತದತಿರೇಕೇಣಾಸಂಭವಾತ್ , ನರಶೃಂಗವದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ಅಸಂಭವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಸ ಹೀತಿ ।
ಪರಮಾಣವಶ್ಚೇದೇಕಸ್ಥೂಲಸ್ತಂಭ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಮೂಹಸ್ತ್ವಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಯವ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಜಾತ್ಯಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಃ ಸ್ಯುಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಜಾತಿಗುಣಕರ್ಮಣಾಂ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸಕಾಶಾದಭೇದೇಽತ್ಯಂತಭೇದೇ ವಾ ಧರ್ಮಿವದ್ಧರ್ಮ್ಯಂತರವಚ್ಚ ನ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಃ । ಭೇದಾಭೇದೌ ಚ ವಿರುದ್ಧಾವಿತಿ ನ ಸಂತಿ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಸಾರೂಪ್ಯರೂಪವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ವಿಶೇಷೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಃ, ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಗತವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷಯೀಕರಣಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿರ್ಮಾನಾಭಾವಾದ್ಗೌರವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪಕ್ಷಪಾತೋ ವಿಷಯವಿಶೇಷವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವ್ಯವಹಾರಃ ।
ಕಿಂಚ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಾಭಿನ್ನಮ್ , ಜ್ಞಾನೋಪಲಂಭಕ್ಷಣನಿಯತೋಪಲಂಭಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋಃ ವಾಸ್ತವಭೇದೇಽಪಿ ಸಹೋಪಲಂಭನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈತದಿತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನಾದಿಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಬಾಧಿತಮನುಮಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ -
ವಾಸನೇತಿ ।
ಅನಾದಿಸಂತಾನಾಂತರ್ಗತಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಮೇವ ವಾಸನಾ, ತದ್ವಶಾದನೇಕಕ್ಷಣವ್ಯವಧಾನೇಽಪಿ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಬೀಜವಾಸನಯಾ ಕಾರ್ಪಾಸರಕ್ತತ್ವಂ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯವಾದಿಸಮ್ಮತತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಸನಾ ಏವ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತವೋ ನ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾದಸ್ಯ ಮಾನಮೂಲತ್ವಾತ್ತೇನ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನವಾದೋ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಭಾವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇರಭಾವ ಉತ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದೇನಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ -
ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನು ನಾಹಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರ್ವಿಷಯಿವಿಷಯಭಾವೇನ ಭೇದಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಮಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತ್ವದ್ವಚನಾದಪಿ ಜನೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದೇನೈವೋಪಲಭತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಂಭಾಯೋಗಾತ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ಬಹಿರ್ವಚ್ಛಬ್ದೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಅಬಾಧಿತಭೇದಾನುಭವಾದೇವಕಾರೋ ಯುಕ್ತೋ ನ ವತ್ಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯಾರ್ಥೋ ಜ್ಞಾನಾತಿರೇಕೇಣಾಸನ್ನಸಂಭವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಬಾಧಾದ್ವತ್ಕರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕೋಽಸಾವಸಂಭವಃ, ಅಸತ್ತ್ವಂ ವಾ ಅಸತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯೋ ವಾ ಅಯುಕ್ತತ್ವಂ ವಾ ಉತ್ಕಟಕೋಟಿಕಸಂಶಯಾತ್ಮಕಸಂಭವಸ್ಯಾಭಾವೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಸಾಧ್ಯಾಭೇದಾತ್ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸ್ಥೂಲೌ ಘಟಸ್ತಂಭಾವಿತಿ ಸಮೂಹಾಲಂಬನೇ ಸ್ಥೂಲತ್ವದ್ವಿತ್ವಘಟತ್ವಸ್ತಂಭತ್ವರೂಪವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತೋರರ್ಥಯೋರಸ್ಥೂಲಾದೇಕಸ್ಮಾದ್ವಯಾವಗಾಹಿವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದಸತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ನಾಸಂಭವಾಸಿದ್ಧರಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಯಂ ಸಾಧುರಿತಿ ।
ಸಂಭವಃ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಧೀನಃ ।
ಅಸಂಭವೋಽಸತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾಧೀನೋ ನ ವೈಪರೀತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಫಲಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಸಂಭವಂ ವದನ್ನೇವ ತೃತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಇಹೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣನಿಶ್ಚಿತಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ತಂಭಾದೇಃ ಪರಮಾಣುಭ್ಯೋ ಭೇದಾಭೇದವಿಕಲ್ಪೈರಯುಕ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾಸತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಯುಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಸ್ಥೂಲಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾನೇಕಸಮೂಹಾಲಂಬನಸ್ಯ ವಿಷಯಾಭೇದೋ ಯುಕ್ತಃ, ಸ್ಥೂಲತ್ವಾನೇಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ಸಮೂಹಾಲಂಬನೋಚ್ಛೇದೇ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಮಿಥೋ ವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞತಯಾ ವಿಷಯದ್ವಿತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಲೋಪಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾನುಭವಂ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಃ । ನ ಚತುರ್ಥಃ, ನಿಶ್ಚಿತೇ ತಾದೃಶಸಂಭವಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಾಂಗತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಗತಾರ್ಥಸಾರೂಪ್ಯಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಾಲಂಬನತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ಬಹಿರರ್ಥಾಭಾವ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ತು ಗೌರವಮುಕ್ತಮ್ , ತನ್ನ ದೂಷಣಮ್ , ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಬಹಿರಿತಿ ।
ಯತ ಏವ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರ್ಭೇದಃ ಸರ್ವಲೋಕೇ ಸಾಕ್ಷ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಃ, ಅತ ಏವ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮೋಽಪಿ ನಾಭೇದಸಾಧಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷದ್ರವ್ಯರೂಪಸ್ಯಾಲೋಕೋಪಲಂಭನಿಯತೋಪಲಬ್ಧಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನಾಲೋಕಾಭೇದಃ, ತಥಾರ್ಥಸ್ಯ ನ ಜ್ಞಾನಾಭೇದಃ, ಭೇದೇಽಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಭಾವೇನ ನಿಯಮೇಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಭಿನ್ನಗ್ರಾಹ್ಯಸಂಬಂಧಾಯೋಗಃ, ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮನೇಕಾರ್ಥೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಮ್ , ಏಕತ್ವಾತ್ , ಗೋತ್ವವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಚ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇಕಾಕಾರಪ್ರತೀತೇರ್ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ ।
ನ ಚ ಸಾ ಜಾತಿವಿಷಯಾ, ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಾನಿಶ್ಚಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಘಟಾದೇಶ್ಚೈತನ್ಯಾದ್ಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭೇದಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಘಟೋ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಃ ಏಕತ್ವಾತ್ , ಕ್ಷೀರವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನಾರ್ಥಾನಂಗೀಕಾರೇ ಸ್ವಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯವಹಾರಲೋಪಂ ಬಾಧಕಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಮಿಕಯೋಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಯೋಃ ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಯೋರ್ಮಿಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವಮಯುಕ್ತಮನಭ್ಯುಪಗತಂ ಚ । ತಥಾ ಚ ತಯೋರ್ಭೇದಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿನೋರ್ಮಿಥಃ ಪರೇಣ ಚಾಗ್ರಹೇಣ ಭೇದಗ್ರಹಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ತಯೋರ್ಭೇದಗ್ರಾಹಕಃ ಸ್ಥಾಯ್ಯಾತ್ಮಾ ತದ್ಭಿನ್ನ ಏವೈಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏವಂ ಪಕ್ಷಸಾಧ್ಯಹೇತುದೃಷ್ಟಾಂತಭೇದಾಭಾವೇ ಇದಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಸದಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರತ್ವಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅನೇಕಾನುಗತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಸರ್ವಾನೇಕಾರ್ಥಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರತ್ವೇ ಮಿಥಃ ಪರೇಣ ವಾ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾತುತ್ತರನೀಲಜ್ಞಾನಂ ವಾಸ್ಯಂ ಪೂರ್ವನೀಲಜ್ಞಾನಂ ವಾಸಕಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುರಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚಾವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವೋಽವಿದ್ಯಾಸಂಸರ್ಗಃ, ತೇನ ನೀಲಮಿತಿ ಸದ್ಧರ್ಮಃ, ನರವಿಷಾಣಮಿತ್ಯಸದ್ಧರ್ಮಃ, ಅಮೂರ್ತಮಿತಿ ಸದಸದ್ಧರ್ಮಃ, ಸತೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತೋ ನರವಿಷಾಣಸ್ಯ ವಾಮೂರ್ತತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ದುರ್ಲಭಾ, ಅನೇಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನೇನಾಸ್ಯ ಬಂಧೋ ಜ್ಞಾನೇನಾಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಬಹ್ವರ್ಥಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಾ । ಆದಿಪದೇನ ಸಾಮಾನ್ಯತ ಇಷ್ಟಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮನಿಷ್ಟಂ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಶಿಷ್ಯಹಿತೇಪದೇಶೋಽನೇಕಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯೋ ಗೃಹೀತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಭೇದೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋಭೇದೇ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನವದರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯನುಭವಾವಿಶೇಷಾತ್ಸ್ವೀಕಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ನಾರ್ಥಃ ಪರಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯಾವಿರುದ್ಧಂ ತ್ಯಜತಾ ಬೌದ್ಧತನಯೇನ ಮೌಢ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವೇದ್ಯಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಮೌರ್ಖ್ಯಮಾಪಾದಿತಮ್ , ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ತರಿ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತೇ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾಖ್ಯಕರ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸ್ವಕರ್ತೃಕವೇದನಕರ್ಮತ್ವಮಸದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಭೇದೇ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ದೋಷದ್ವಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅನವಸ್ಥಾ ಚ ಸಾಮ್ಯಂ ಚೇತಿ ದೋಷದ್ವಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತದುಭಯಮಪೀತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಮತ್ವೇನ ಘಟವಜ್ಜಡಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೀಯಜನ್ಮಾದಿಗ್ರಹಾಯೋಗಾದಸ್ತಿ ಗ್ರಾಹಕಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಸಾಕ್ಷಿಣಸ್ತು ಸತ್ತಾಯಾಂ ಸ್ಫೂರ್ತೌ ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನಾನವಸ್ಥಾ । ನಾಪಿ ಸಾಮ್ಯಮ್ । ಚಿಜ್ಜಡತ್ವವೈಷಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷೀ ಕ್ವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ ಸೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸಾಧಕತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷೀ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಬ್ರುವತಾ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ಜ್ಞಾತೃಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಛಿಲಾಸ್ಥಪ್ರದೀಪವದಸದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ಸಾಕ್ಷ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾನ್ಯಜ್ಞಾತೃಶೂನ್ಯತ್ವಮಿಷ್ಟಮೇವ ತ್ವಯಾಪಾದ್ಯತೇ ನ ಚಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಜ್ಞಾತ್ರಭಾವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾದಿತಿ ಶಾಕ್ಯಃ ಶಂಕತೇ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಅಭೇದೇ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯತ್ವಾಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾತ್ರಂತರಮಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತವೇದ್ಯಮ್ , ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ , ದೇಹವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿರಿಕ್ತಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಕಿಮನ್ಯವೇದ್ಯಃ ಸ್ವವೇದ್ಯೋ ವಾ । ಆದ್ಯೇಽನವಸ್ಥಾ । ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಜ್ಞಾನವಾದ ಏವ ಭಂಗ್ಯಂತರೇಣೋಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿಶಂಕತೇ -
ಸಾಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ।
ತ್ವಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜನ್ಮವಿನಾಶಯುಕ್ತಮುಚ್ಯತೇ । ಅತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜಡತ್ವನಿಯಮಾತ್ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತವೇದ್ಯತ್ವಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಾಧಿತಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಚಿದಾತ್ಮನೋ ಗ್ರಾಹಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನಾನವಸ್ಥೇತಿ ಚೋಕ್ತಮತೋ ಮಹದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾವಯೋರೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ॥೨೮॥
ಏವಂ ವೇದ್ಯವಿಜ್ಞಾನವದರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರ್ನ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವಿಜ್ಞಾನವನ್ನ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನಮಿತ್ಯನುಮಾನಂ ದೂಷಯತಿ -
ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಮತ್ರ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಮುತ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕವಿಷಯಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ಅಥವಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಿಷಯಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ಸ್ವಪ್ನಾದಿವಿಭ್ರಮಾಣಾಮಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾಲಂಬನತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸಿದ್ಧಸಾಧನಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯೇ ತು ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಂ ಬಾಧಿತಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಬಾಧ್ಯತೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿದ್ರಾಗ್ಲಾನಮಿತಿ ।
ಕರಣದೋಷೋಕ್ತಿಃ ।
ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವನಿರಾಸಾಯಾಹ -
ನ ಚೈವಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಮಾಣಜಾನುಭವ ಉಪಲಬ್ಧಿಃ ಪಕ್ಷೋಽಪ್ರಮಾಣಜಂ ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಂತರಮ್ ।
ಪರಮತೇನ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧ್ಯೋರ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅರ್ಥವಿಪ್ರಯೋರೇತಿ ।
ಅಸಂಬಂಧಶ್ಚಾವರ್ತಮಾನಶ್ಚ ಸ್ಮೃತೇರರ್ಥೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಯಾಃ ಕದಾಚಿದ್ಭವೇತ್ , ನ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತವರ್ತಮಾನಾರ್ಥಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿಣ್ಯಾ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರಮಾಣಜತ್ವವೈಧರ್ಮ್ಯೋಕ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತತ್ರೈವಂಸತೀತಿ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ರಮಾಣಜತ್ವೋಪಾಧೇರ್ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾನುಮಾನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಬಾಧಮಪ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ಘಟಾದ್ಯನುಭವಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಂ ಧರ್ಮೋ ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಕಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಗ್ರಹೇಣ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋಽಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವಹ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯದಿ ನ ವಸ್ತುತೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ ತದಾ ಕಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ, ಬಾಧಿತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಹಸ್ರೇಣಾಪಿ ದುಃಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸ್ವತೋ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವೋಕ್ತೌ ಸಾಲಂಬನತ್ವಾನುಭವಬಾಧಭಿಯಾ ತ್ವಯಾನುಮಾತುಮಾರಬ್ಧಂ ತಥಾಪಿ ಬಾಧೋ ನ ಮುಂಚತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೋಪಾಧಿರಪಿ ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ತ್ವಿತಿ ॥೨೯॥
ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಾವ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಸತ್ತಾ ವಾ ।
ನನು ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾನುಪಲಬ್ಧಾವಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವಾಸನಾಬಲಾದುತ್ತರೋತ್ತರವಿಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಸ್ತು ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನಾದಿತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಬೀಜಾದಂಕುರೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಇಹ ತ್ವರ್ಥಾನುಭವನಿರಪೇಕ್ಷವಾಸನೋತ್ಪತ್ತೇರಾದಾವೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾದನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ನಿರ್ಮೂಲೇತಿ ನಾಭಿಪ್ರೇತಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರಪೇಕ್ಷವಾಸನಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವೇ ಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಸತ್ತ್ವೇ ತು ನೇತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಸಮೂಲಾನವಸ್ಥೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಾವಿತಿ ।
ವಾಸನಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾನುಭವಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರ್ನಾನ್ವಯಾದಿದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವಗ್ರಾಹಕಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ -
ವಿನೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾನುಭವಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ವಾಸನಾನಾಂ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ತ್ವದುಕ್ತಾನ್ವಯಾದಿದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಭಿನವಾರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ವಾಸನಾಂ ವಿನಾಪಿ ಭಾವೇನ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ ನ ಕ್ವಾಪಿ ವಾಸನಾಮಾತ್ರಕೃತಂ ಧೀವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಕಿಂತ್ವರ್ಥಾನುಭವೇ ಸತಿ ವಾಸನಾಸತಿ ನೇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಾಸನಾಮೂಲಾನುಭವಾವಚ್ಛೇದಕಾರ್ಥಕೃತಮೇವೇತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ ಸಾಶ್ರಯೋ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಃ ಯಥಾ ವೇಗಾದಿರಿಷ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ನ ಭಾವ ಆಶ್ರಯಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ॥೩೦॥
ಅಸ್ತ್ವಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಮಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಸಹೋತ್ಪನ್ನಯೋಃ ಸವ್ಯೇತರವಿಷಾಣವದಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಾಯೋಗಾತ್ , ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಚಾಧೇಯಕ್ಷಣೇಽಸತ ಆಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಸತ್ತ್ವೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾನ್ನಾಧಾರತ್ವಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾನ್ನೀಲಾದಿವಿಜ್ಞಾನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಶ್ರಯಾ ವಾಸನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಸವಿಕಾರಃ ಕೂಟಸ್ಥೋ ವಾ ಸ್ಥಾಯ್ಯಾತ್ಮಾ ಯದಿ ನಾಸ್ತಿ ತದಾ ಸಂತಾನಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾದ್ದೇಶಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಯದ್ವಾಸನಾನಾಮಾಧಾನಂ ನಿಕ್ಷೇಪೋ ಯೇ ಚ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇ ಯಶ್ಚ ತನ್ಮೂಲೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತತ್ಸರ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಮಾತ್ಮಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ತದಾಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಥಿರೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮತಿದೇಶಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಮತದ್ವಯನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾಚ್ಛೂನ್ಯತಾವಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಮಾನಮೂಲತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಕಿಮಿತಿ ನ ನಿರಾಚಕಾರೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಶೂನ್ಯೇತಿ ।
ಆದರಃ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಾರಂಭೋ ನ ಕ್ರಿಯತೇ । ಏತಾನ್ಯೇವ ತನ್ಮತನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವೇನಾಪಿ ಯೋಜ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರ್ನಾಭಾವಃ, ಪ್ರಮಾಣತ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ನನು ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನೌ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಶೂನ್ಯೌ, ಅವಸ್ಥಾತ್ವಾತ್ , ಸುಷುಪ್ತಿವದಿತ್ಯತ ಆಹ 'ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವತ್' । ಸ್ವಪ್ನ ಆದಿರ್ಯಸ್ಯಾಃ ಸುಷುಪ್ತೇಸ್ತದ್ವನ್ನೇತರಾವಸ್ಥಯೋಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ಉಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿವೈಧರ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಾಬಾಧಿತಜ್ಞಾನಾರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಬಾಧಾತ್ । ಸುಷುಪ್ತಾವಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನನಿಷೇಧಾಯೋಗಾದಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ತತ್ತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ಮತೇ ನ ಭಾವಃ । ಮಾನತೋಽನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ 'ನ ಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧೇಃ' । ತದರ್ಥಮಾಹ -
ನ ಹ್ಯಯಮಿತಿ ।
ಯದ್ಭಾತಿ ತನ್ನಾಸದಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗತಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನ ಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ । ಬಾಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾಚ್ಛೂನ್ಯತ್ವಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । 'ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚ' ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ 'ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೋಪದೇಶಾಚ್ಚ' ಇತಿ ಪಠನೀಯಮ್ । ಶೂನ್ಯತ್ವವಿರುದ್ಧಕ್ಷಣಿಕತ್ವೋಪದೇಶಾದಸಂಗತಪ್ರಲಾಪೀ ಸುಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೧॥
ಸುಗತಮತಾಸಾಂಗತ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಕಥಂ ವಿರುದ್ಧಪ್ರಲಾಪಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರದ್ವೇಷೋ ವೇತಿ ।
ವೇದಬಾಹ್ಯಾ ಅತ್ರ ಪ್ರಜಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ । ಅತೋ ಭ್ರಾಂತ್ಯೇಕಮೂಲಸುಗತಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೩೨॥
ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್ ।
ಮುಕ್ತಕಚ್ಛಮತೇ ನಿರಸ್ತೇ ಮುಕ್ತಾಂಬರಾಣಾಂ ಮತಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ಭವತಿ ತನ್ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿಮಾಹ -
ನಿರಸ್ತ ಇತಿ ।
ಏಕರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೈದಿಕಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ಯಾನೈಕಾಂತವಾದೇನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ತದ್ವಾದಸ್ಯ ಮಾನಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಮಾನಮೂಲತ್ವಾದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮಭಿಸಂಧಾಯ ತನ್ಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಸಪ್ತ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಾಜೀವೌ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯೌ, ವಿಷಯಾಭಿಮುಖ್ಯೇನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಶ್ರವಃ, ತಾಂ ಸಂವೃಣೋತಿ ಇತಿ ಸಂವರೋ ಯಮನಿಯಮಾದಿಃ, ನಿರ್ಜರಯತಿ ನಾಶಯತಿ ಕಲ್ಮಷಮಿತಿ ನಿರ್ಜರಸ್ತಪ್ತಶಿಲಾರೋಹಣಾದಿಃ, ಬಂಧಃ ಕರ್ಮ, ಮೋಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಪಾಶನಾಶೇ ಸತ್ಯಲೋಕಾಕಾಶಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸತತೋರ್ಧ್ವಗಮನಮ್ ।
ನನ್ವಾಸ್ರವಾದೀನಾಂ ಭೋಗ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸಪ್ತತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಾರ್ಥೇಷು ಮಧ್ಯಮರೀತ್ಯಾ ವಿಸ್ತರಾಂತರಮಾಹ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಅಸ್ತಿಕಾಯಶಬ್ದಃ ಸಾಂಕೇತಿಕಃ ಪದಾರ್ಥವಾಚೀ । ಜೀವಶ್ಚಾಸಾವಸ್ತಿಕಾಯಶ್ಚೇತ್ಯೇವಂ ವಿಗ್ರಹಃ । ಪೂರ್ಯಂತೇ ಗಲಂತೀತಿ ಪುದ್ಗಲಾಃ ಪರಮಾಣುಸಂಘಾಃ ಕಾಯಾಃ, ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಮೇಯೋ ಧರ್ಮಃ, ಊರ್ಧ್ವಗಮನಶೀಲಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹೇ ಸ್ಥಿತಿಹೇತುರಧರ್ಮಃ, ಆವರಣಾಭಾವ ಆಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಪದಾರ್ಥಾನಾಮವಾಂತರಭೇದಮಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಜೀವಾಸ್ತಿಕಾಯಸ್ತ್ರಿವಿಧಃ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜೀವೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೋಽರ್ಹನ್ಮುಖ್ಯಃ, ಕೇಚಿತ್ಸಾಂಪ್ರತಿಕಮುಕ್ತಾಃ, ಕೇಚಿದ್ಬದ್ಧಾ ಇತಿ । ಪುದ್ಗಲಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಷೋಢಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ, ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚೇತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಿಂಗೌ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವುಕ್ತೌ । ಆಕಾಶಾಸ್ತಿಕಾಯೋ ದ್ವಿವಿಧಃ - ಲೋಕಾಕಾಶಃ ಸಾಂಸಾರಿಕಃ, ಅಲೋಕಾಕಾಶೋ ಮುಕ್ತಾಶ್ರಯ ಇತಿ । ಬಂಧಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮಾಷ್ಟವಿಧಂ ಚತ್ವಾರಿ ಘಾತಿಕರ್ಮಾಣಿ ಚತ್ವಾರ್ಯಘಾತೀನಿ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾವರಣೀಯಂ ದರ್ಶನಾವರಣೀಯಂ ಮೋಹನೀಯಮಂತರಾಯಂ ಚೇತಿ ಘಾತಿಕರ್ಮಾಣಿ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಜ್ಞಾನಮಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಆರ್ಹತತಂತ್ರಶ್ರವಣಾನ್ನ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ದ್ವಿತೀಯಮ್ , ಬಹುಷು ತೀರ್ಥಕರಪ್ರದರ್ಶಿತೇಷು ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇಷು ವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಂ ಮೋಹನೀಯಮ್ , ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಘ್ನಕರಣಮಂತರಾಯಮ್ , ಇಮಾನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಶ್ರೇಯೋಹಂತೃತ್ವಾತ್ ಘಾತಿಕರ್ಮಾಣಿ । ಅಥಾಘಾತೀನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವೇದನೀಯಂ ನಾಮಿಕಂ ಗೋತ್ರಿಕಮಾಯುಷ್ಕಮಿತಿ । ಮಮ ವೇದಿತವ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಭಿಮಾನೋ ವೇದನೀಯಮ್ , ಏತನ್ನಾಮಾಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನೋ ನಾಮಿಕಮ್ , ಅಹಮತ್ರ ಭವತೋ ದೇಶಿಕಸ್ಯಾರ್ಹತಃ ಶಿಷ್ಯವಂಶೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನೋ ಗೋತ್ರಿಕಮ್ , ಶರೀರಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಆಯುಷ್ಕಮ್ । ಅಥವಾ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಮಿಶ್ರಿತಮಾಯುಷ್ಕಮ್ , ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನುಕೂಲದೇಹಪರಿಣಾಮಶಕ್ತಿರ್ಗೋತ್ರಿಕಮ್ , ಶಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ದ್ರವೀಭಾವಾತ್ಮಕಕಲಲಾವಸ್ಥಾಯಾ ಬುದ್ಬುದಾವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚಾರಂಭಕಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷೋ ನಾಮಿಕಮ್ , ಸಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಬೀಜಸ್ಯ ಜಾಠರಾಗ್ನಿವಾಯುಭ್ಯಾಮೀಷದ್ಘನೀಭಾವೋ ವೇದನೀಯಮ್ , ತತ್ತ್ವವೇದನಾನುಕೂಲತ್ವಾತ್ । ತಾನ್ಯೇತಾನಿ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಶುಕ್ಲಪುದ್ಗಲಾರ್ಥತ್ವಾದಘಾತೀನಿ । ತದೇತತ್ಕರ್ಮಾಷ್ಟಕಂ ಜನ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಬಂಧ ಆಸ್ರವಾದಿದ್ವಾರೇತಿ ।
ಇಯಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಮಾನಶೂನ್ಯೇತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ -
ಸ್ವಸಮಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಾನಿತಿ ।
ಸ್ವೀಯತಂತ್ರಸಂಕೇತಮಾತ್ರಕಲ್ಪಿತಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವೀಯತಂತ್ರಸಂಕೇತಮಾತ್ರಕಲ್ಪಿತಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದಾರ್ಥಾನಾಮುಕ್ತಾನಾಮನೈಕಾಂತತ್ವಂ ವದಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮದ್ವಯಮಾದಾಯ ವಸ್ತುಮಾತ್ರೇ ನ್ಯಾಯಂ ಯೋಜಯಂತಿ । ಸಪ್ತಾನಾಮಸ್ತಿತ್ವಾದೀನಾಂ ಭಂಗಾನಾಂ ಸಮಾಹಾರಃ ಸಪ್ತಭಂಗೀ, ತಸ್ಯಾ ನಯೋ ನ್ಯಾಯಃ । ಘಟಾದೇರ್ಹಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸದೈಕರೂಪತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮನಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ಸ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಯತ್ನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಘಟತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಕಥಂಚಿದಸ್ತಿ, ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಕಥಂಚಿನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇವಮನೇಕರೂಪತ್ವಂ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಸ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೇ ತೇ ಸಪ್ತಭಂಗಾಃ, ತಾನಾಹ -
ಸ್ಯಾದಸ್ತೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದಿತ್ಯವ್ಯಯಂ ತಿಙಂತಪ್ರತಿರೂಪಕಂ ಕಥಂಚಿದರ್ಥಕಮ್ । ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ । ಕಥಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಗ್ರೇೇಽಪಿ । ತತ್ರ ವಸ್ತುನೋಽಸ್ತಿತ್ವವಾಂಛಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದಸ್ತೀತ್ಯಾದ್ಯೋ ಭಂಗಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ನಾಸ್ತಿತ್ವವಾಂಛಾಯಾಂ ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ದ್ವಿತೀಯೋ ಭಂಗಃ । ಕ್ರಮೇಣೋಭಯವಾಂಛಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತಿ ತೃತೀಯೋ ಭಂಗಃ । ಯುಗಪದುಭಯವಾಂಛಾಯಾಮಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಬ್ದದ್ವಯಸ್ಯ ಸಕೃದ್ವಕ್ತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾದವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚತುರ್ಥೋ ಭಂಗಃ । ಆದ್ಯಚತುರ್ಥಭಂಗಯೋರ್ವಾಂಛಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಪಂಚಮೋ ಭಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯಚತುರ್ಥೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಷಷ್ಠೋ ಭಂಗಃ । ತೃತೀಯಚತುರ್ಥೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತಮೋ ಭಂಗ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಏವಮೇಕತ್ವಮನೇಕತ್ವಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯಮಾದಾಯ ಸ್ಯಾದೇಕಃ ಸ್ಯಾದನೇಕಃ ಸ್ಯಾದೇಕೋಽನೇಕಶ್ಚ ಸ್ಯಾದವಕ್ತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾದೇಕೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾದನೇಕೋಽವಕ್ತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾದೇಕೋಽನೇಕಶ್ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚೇತಿ, ತಥಾ ಸ್ಯಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಸ್ಯಾದನಿತ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯೂಹ್ಯಮ್ ।
ಏವಮನೇಕರೂಪತ್ವೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿತ್ಯಾಗಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ, ಏಕರೂಪತ್ವೇ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ವ್ಯವಹಾರವಿಲೋಪಾಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾದನೈಕಾಂತಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯೇಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮವಾದಬಾಧ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಯದಸ್ತಿ ತತ್ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದಾಸ್ತ್ಯೇವ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ । ನ ಚೈವಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಯತ್ನೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಯತ್ನಸಂಭವಾತ್ । ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ತನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ಯಥಾ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತೂಭಯವಿಲಕ್ಷಣ ಏವೇತ್ಯೇಕಾಂತವಾದ ಏವ ಯುಕ್ತೋ ನಾನೈಕಾಂತವಾದಃ । ತಥಾ ಹಿ ಕಿಂ ಯೇನಾಕಾರೇಣ ವಸ್ತುನಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತೇನೈವಾಕಾರೇಣಾಸತ್ತ್ವಮುತಾಕಾರಾಂತರೇಣ । ದ್ವಿತೀಯೇ ವಸ್ತುನ ಆಕಾರಾಂತರಮೇವಾಸದಿತಿ ವಸ್ತುನಃ ಸದೈಕರೂಪತ್ವಮೇವ । ನ ಹಿ ದೂರಸ್ಥಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಸತ್ತ್ವೇ ಗ್ರಾಮೋಽಪ್ಯಸನ್ ಭವತಿ, ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿಯತ್ನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತೋ ಯಥಾವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈಕರೂಪತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ನನು ವಿಮತಮನೈಕಾತ್ಮಕಮ್ , ವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ನಾರಸಿಂಹವದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಘಟ ಇದಾನೀಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯನುಭವಬಾಧಾತ್ । ಕಿಂಚ ಜೀವಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಪ್ತತ್ವಂ ಜೀವತ್ವಾದಿರೂಪಂ ಚಾಸ್ತ್ಯೇವ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಚ ನಿಯತಮುತಾನಿಯತಮ್ । ಆದ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಪದಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಅನೈಕಾಂತಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯೇವ ನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯರೂಪತ್ವಂ ನಿಯತಮನಿಯತಂ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ವಸ್ತುತ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೈಕರೂಪೇ ನಿಶ್ಚಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತಸ್ಯ ಸಂಶಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಯಾಮುಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಾವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಧಾರಣಂ ಫಲಂ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾದೇಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವತ್ರಾನಿರ್ಧಾರಣೇ ಸತ್ಯುಪದೇಶೋ ನಿಷ್ಕಂಪಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ಅನೈಕಾಂತವಾದೇ ಅಸ್ತಿಕಾಯಪಂಚತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಪಂಚಾನಾಮಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮವಕ್ತವ್ಯತ್ವಂ ತತ್ಕಿಂ ಕೇನಾಪಿ ಶಬ್ದೇನಾವಾಚ್ಯತ್ವಮುತ ಸಕೃದನೇಕಶಬ್ದಾವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈಷಾಮಿತಿ ।
ಉಚ್ಯಂತೇ ಚ । ಅವಕ್ತವ್ಯಾದಿಪದೈರಿತಿ ಶೇಷಃ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಸಕೃದೇಕವಕ್ತೃಮುಖಜಾನೇಕಶಬ್ದಾನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ , ಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖಭೇದಾತ್ । ನ ಚಾರ್ಥಸ್ಯ ಯುಗಪದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವಾಂಛಾಯಾಂ ವಕ್ತುರ್ಮೂಕತ್ವಮಾತ್ರಮವಕ್ತವ್ಯಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಾದೃಶವಾಂಛಾಯಾ ಏವಾನುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಾದರ್ಹನ್ನನಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯಮಾನಾಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿ ಚ ಪ್ರಲಪನ್ನಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅರ್ಹನ್ನಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅನಾಪ್ತಪಕ್ಷಸ್ಯೈವಾಂತರ್ಗತಃ ಸ್ಯಾನ್ನಾಪ್ತಪಕ್ಷಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾಸಂಗತೋಽನೈಕಾಂತವಾದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾನಾದಿಸಿದ್ಧೋಽರ್ಹನ್ಮುನಿಃ, ಅನ್ಯೇ ತು ಹೇತ್ವನುಷ್ಠಾನಾನ್ಮುಚ್ಯಂತೇ, ಅನನುಷ್ಠಾನಾದ್ಬಧ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾರ್ಹತತಂತ್ರಾವಧೃತಸ್ವಭಾವಾನಾಂ ತ್ರಿವಿಧಜೀವಾನಾಂ ತ್ರೈವಿಧ್ಯನಿಯಮೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರೇಕತ್ರ ನಿರಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮಾಣುಸಂಘಾತಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।
ದಿಗಂಬರಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಕಿಮಿತಿ ಸೂತ್ರಕೃತೋಪೇಕ್ಷಿತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ॥೩೩॥
ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಪರಿಮಾಣತಾಂ ದೂಷಯತಿ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಂ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವಮ್ । ತೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಶರೀರಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ವಿಪಾಕಃ ಕರ್ಮಣಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಗಜಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮ್ । ಶರೀರೈಕದೇಶೋ ನಿರ್ಜೀವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುತ್ತಿಕಾದೇಹೇ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ಜೀವೋ ನ ಪ್ರವಿಶೇತ್ । ದೇಹಾದ್ಬಹಿರಪಿ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಬಾಲದೇಹಮಾತ್ರ ಆತ್ಮಾ ತತಃ ಸ್ಥೂಲೇ ಯುವದೇಹೇ ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕೃತ್ಸ್ನದೇಹಃ ಸಜೀವೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ದೀಪಾವಯವಾನಾಂ ಘಟೇ ಸಂಕೋಚೋ ಗೇಹೇ ವಿಕಾಸಸ್ತಥಾ ಜೀವಾವಯವಾನಾಮಿತಿ ದೇಹಮಾನತ್ವನಿಯಮಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ದೀಪಾಂಶವಜ್ಜೀವಾಂಶಾ ಭಿನ್ನದೇಶಾ ಏಕದೇಶಾ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯೇಽಲ್ಪದೇಹಾದ್ಬಹಿರಪಿ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೀಪಸ್ಯ ತು ನ ಘಟಾದ್ಬಹಿಃ ಸತ್ತ್ವಮಧಿಕಾವಯವಾನಾಂ ವಿನಾಶಾತ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅಪ್ರತಿಘಾತ ಇತಿ ।
ಅವಯವಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚಾಸಿದ್ಧಮಲ್ಪತ್ವಾದ್ದೀಪಾಂಶವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ॥೩೪॥
ಏವಂ ಜೀವಾವಯವಾ ನಿತ್ಯಾ ಇತಿ ಮತೇ ದೇಹಮಾನತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕೇಚಿದೇವ ಕೂಟಸ್ಥಾ ಅವಯವಾ ಅನ್ಯೇ ತ್ವಾಗಮಾಪಾಯಿನ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಬೃಹತ್ತನುಕಾಯಾಪ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯಾವಯವಾಗಮಾಪಾಯಾಭ್ಯಾಂ ದೇಹಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಆಗಮಾಪಾಯೌ ಪರ್ಯಾಯಃ ।
ಕಿಮಾಗಮಾಪಾಯಿನಾಮವಯವಾನಾಮಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಆಹ -
ವಿಕಾರಾದಿದೋಷೇತಿ ।
ಕೋಽಸೌ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಭ್ಯುಪಗಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಕರ್ಮಾಷ್ಟಕೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇತತ್ ।
ಆದ್ಯೇ ಕಲ್ಪೇ ದೋಷಾಂತರಂ ವದನ್ ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾದಾಯ ದೂಷಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಕೂಟಸ್ಥಾವಯವಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ದೀಪಾವಯವನಾಮಾಕಾರಸ್ತೇಜಸ್ತಥಾತ್ಮಾವಯವನಾಮಾಕಾರಕಾರಣಾಭಾವಾನ್ನಾಗಮಾಪಾಯೌ ಯುಕ್ತಾವಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣಃ ಪ್ರತಿಜೀವಮಸಾಧಾರಣೋ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾತ್ಮನ ಆಗಮಾಪಾಯಿಶೀಲಾವಯವತ್ವೇ ಸತಿ ಕಿಯಂತ ಆಯಾಂತ್ಯವಯವಾಃ ಕಿಯಂತೋಽಪಯಂತೀತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾಭಾವಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾವಯವಾರಬ್ಧಾವಯವಿತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಅವಯವಸಮೂಹತ್ವೇ ಚಾಸತ್ತ್ವಮ್ , ಆತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಯಾವದವಯವವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಯತ್ಕಿಂಚಿದವಯವಾಪಾಯೇಽಪಿ ಸದ್ಯಃ ಶರೀರಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಮ್ , ಗೋತ್ವವತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಮಾಪ್ತಾವೇಕಸ್ಮಿಂಛರೀರ ಆತ್ಮನಾನಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾದತೋ ನ ದೇಹಪರಿಮಾಣತ್ವಸಾವಯವತ್ವೇ ಆತ್ಮನ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಪ್ರಾಪ್ತಾವಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೋಕ್ತಿದ್ವಾರೇಣಾತ್ಮಾನಿತ್ಯತಾಯಾಮುಕ್ತಾಯಾಂ ಸುಗತವತ್ಸಂತಾನರೂಪೇಣಾತ್ಮನಿತ್ಯತಾಮಾಶಂಕ್ಯಾನೇನೋತ್ತರಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪರ್ಯಾಯೇಣೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ -
ಸ್ರೋತ ಇತಿ ।
ದೇಹಭೇದೇನ ಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚಾನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ನಾಶೇಽಪಿ । ಸ್ರೋತಃ ಪ್ರವಾಹಃ ।
ತದಾತ್ಮಕಸ್ಯಾತ್ಮವ್ಯಕ್ತಿಸಂತಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತಯಾತ್ಮನಿತ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸಿಗ್ವಸ್ತ್ರಂ ವಿಗತಂ ಯೇಭ್ಯಸ್ತೇ ವಿಸಿಚೋ ದಿಗಂಬರಾಸ್ತೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರ್ಯಾಯಾತ್ಸಂತಾನಾದಪ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾವಿರೋಧ ಇತಿ ನ ಚ । ಕುತಃ । ವಿಕಾರಾದಿಭ್ಯಃ । ಸಂತಾನಸ್ಯಾವಸ್ತುನಃ ಆತ್ಮತ್ವೇ ಶೂನ್ಯವಾದಃ, ಸಂತಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಸಂತಾನ್ಯತಿರೇಕೇ ಚ ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಮವಾದಃ, ಅನತಿರೇಕೇ ಜನ್ಮಾದಿವಿಕಾರೋ ವಿನಾಶೋ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಂತಾನಾತ್ಮಪಕ್ಷೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥೩೫॥
ಯಂ ಸ್ಥೂಲಂ ವಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವಾ ದೇಹಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತದ್ದೇಹಪರಿಮಾಣ ಏವ ಜೀವ ಇತಿ ನಿಯಮಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅಂತ್ಯೇತಿ ।
ಅಂತ್ಯಶರೀರಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾದುಭಯೋರಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದವಿಶೇಷಸ್ತ್ರಯಾಣಾಂ ನಿತ್ಯಪರಿಮಾಣಾನಾಂ ಸಾಮ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ್ವಿರುದ್ಧಪರಿಮಾಣಾನಾಮೇಕತ್ರಾಯೋಗಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ । ಆದ್ಯಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣೇ ನಿತ್ಯೇ, ಆತ್ಮಪರಿಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಅಂತ್ಯಪರಿಮಾಣವತ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜಕತಾ, ಪರಿಮಾಣನಾಶೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ನಾಶಾದಂತ್ಯಪರಿಮಾಣನಿತ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಮಾಣತ್ರಯಸಾಮ್ಯಾಪಾದಾನಫಲಮಾಹ -
ಏಕೇತಿ ।
ಅಂತ್ಯಶರೀರಸಾಮಾನ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಶರೀರಾಣಿ ಸ್ಯುಃ, ವಿಷಮಶರೀರಪ್ರಾಪ್ತಾವಾತ್ಮನಸ್ತತ್ಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಪರಿಮಾಣತ್ರಯಸಾಮ್ಯಾನುಮಾನವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಂ ಕಾಲತ್ರಯೇ ಪರಿಮಾಣತ್ರಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಂತ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಮನುಮಾಯ ಸಾಮ್ಯಮಾಪಾದಿತಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಂತ್ಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾಣುತ್ವಸ್ಥೂಲತ್ವಯೋರನ್ಯತರತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತೇಸ್ತದೇವಾಂತ್ಯಮಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಕಾಲಯೋರಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಾಗಸತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ತಥಾ ಚಾವಿಶೇಷಃ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪಿ ಜೀವಪರಿಮಾಣಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಭ್ರಾಂತ್ಯೇಕಶರಣಕ್ಷಪಣಕಸಿದ್ಧಾಂತೇನಾವಿರೋಧಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೩೬॥
ಲುಂಚಿತಕೇಶಮತನಿರಸನಾನಂತರಂ ಜಟಾಧಾರಿಶೈವಮತಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತ ಈಶ್ವರನಿರಾಸ ಏವಾತ್ರ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತದಿತಿ ।
ಸ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತತ್ವಾತ್ಕೇವಲನಿಮಿತ್ತೇಶ್ವರಪ್ರತಿಷೇಧೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ವ್ಯಾಹತೋ ವಿರುದ್ಧೋಽಭಿವ್ಯಾಹಾರ ಉಕ್ತಿರ್ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ।
ಅದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಜಗದಿತಿ ವದತೋ ವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕರ್ತೈವೇಶ್ವರೋ ನ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ಶೈವಾದಿಮತೇನ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ತನ್ಮತಸ್ಯ ಮಾನಮೂಲತ್ವಾದ್ವಿರೋಧೇ ಸತಿ ವೇದಾಂತೋಕ್ತಾದ್ವಯಬ್ರಹ್ಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರೇಕತ್ರಾಸಂಭವವತ್ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಯೋರಪ್ಯೇಕತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ಕರ್ತೈವೇಶ್ವರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕುರ್ವನ್ನವಾಂತರಮತಭೇದಮಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಸೇಶ್ವರಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಚತ್ವಾರೋ ಮಾಹೇಶ್ವರಾಃ ಶೈವಾಃ ಪಾಶುಪತಾಃ ಕಾರುಣಿಕಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ ಕಾಪಾಲಿಕಾಶ್ಚೇತಿ । ಸರ್ವೋಽಪ್ಯಮೀ ಮಹೇಶ್ವರಪ್ರೋಕ್ತಾಗಮಾನುಗಾಮಿತ್ವಾನ್ಮಾಹೇಶ್ವರಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಕಾರ್ಯಂ ಮಹದಾದಿಕಮ್ , ಕಾರಣಂ ಪ್ರಧಾನಮೀಶ್ವರಶ್ಚ, ಯೋಗಃ ಸಮಾಧಿಃ, ವಿಧಿಸ್ತ್ರಿಷವಣಸ್ನಾನಾದಿಃ , ದುಃಖಾಂತೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪಂಚ ಪದಾರ್ಥಾಃ । ಪಶವೋ ಜೀವಾಸ್ತೇಷಾಂ ಪಾಶೋ ಬಂಧಸ್ತನ್ನಾಶಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾಶುಪತಾಗಮಪ್ರಮಾಣ್ಯಾತ್ಪಶುಪತಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮೇವೇತಿ ಮತಮುಕ್ತ್ವಾನುಮಾನಿಕೇಶ್ವರಮತಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸಕರ್ತೃಕಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾಃ ಕರ್ತಾರಮೀಶ್ವರಂ ಸಾಧಯಂತಿ । ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಪರಿಕರಾಭಿಜ್ಞದಾತೃಕಮ್ , ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲತ್ವಾತ್ , ಸೇವಾಫಲವದಿತಿ ಗೌತಮಾ ದಿಗಂಬರಾಶ್ಚ ।
ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಃ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಶ್ರಾಂತಃ, ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ , ಪರಿಮಾಣವದಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಸೌಗತಪಾತಂಜಲಾ ಇತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಕೇಚಿತ್ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಆಗಮಾದಿನಾ ನಿರ್ದೇಷೇಶ್ವರಸಿದ್ಧೇಃ ಕಥಂ ದೋಷವತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಸ್ವಸ್ವಾಗಮಾದೀಶ್ವರನಿರ್ಣಯಃ, ಆಗಮಾನಾಂ ನಿರ್ಮೂಲತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಂ ಮೂಲಮ್ , ತತ್ರ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾಗಮ ಏವ ಮಾನಮ್ , ಆಗಮಮಾನತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಮೂಲನಿಶ್ಚಯಸ್ತನ್ನಿಶ್ಚಯೇ ತನ್ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ನ ಚ ಪುರುಷವಚಸಾಂ ಸ್ವತೋಮಾನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇನ ತತ್ತ್ವಾವ್ಯವಸ್ಥಾನಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯನುಮಾನಾದೀಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಕರ್ತೈವೇತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ಸಂಭವತಿ, ಅನುಮಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಾರ್ಥಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಯಾದೃಶಾಃ ಕರ್ತಾರೋ ದೃಷ್ಟಾಸ್ತಾದೃಶಾ ಏವ ಜಗತ್ಕರ್ತಾರೋ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಮಂತಃ ಸಿಧ್ಯೇಯುಃ । ಯದಿ ಲೋಕೇ ವಿಚಿತ್ರಪ್ರಾಸಾದಾದಿಕರ್ತುರೇಕತ್ವಾದ್ಯದರ್ಶನೇಽಪಿ ಜಗತ್ಕರ್ತರಿ ಲಾಘವಾದೇಕತ್ವಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಿರ್ದೇಷತ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ , ಕರ್ತುರೇವೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಲಾಘವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಕರ್ತುರ್ದ್ರವ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರೇಕತ್ವಾದಿಕಮಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ರಮೇಯಬೋಧನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಭವತ್ಯೇವ ಲೌಕಿಕಕರ್ತೃವಿಪರೀತಾದ್ವಿತೀಯಕರ್ತ್ರುಪಾದಾನಾತ್ಮಕಸರ್ವಜ್ಞನಿರ್ದೋಷೇಶ್ವರನಿರ್ಣಯಃ ।
ನಿರ್ಣೀತೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಮಾನಬಾಧಾನ್ನ ರಾಗಾದಿದೋಷಾಪಾದಾನಸ್ಯಾವಕಾಶ ಇತ್ಯಾನುಮಾನಿಕೇಶ್ವರವಾದಿಭ್ಯೋ ವೈಷಮ್ಯಮ್ , ತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಶ್ರೌತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ -
ಹೀನೇತಿ ।
ಯದಿ ಕರ್ತುರುಪಾದಾನತ್ವಮದೃಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ನಿರ್ದೇಷತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯೋ ವಿಷಮಕಾರೀ ಸ ದೋಷವಾನಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ ಜಗತ್ಕರ್ತಾ ದೋಷವಾನ್ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನಬಾಧಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯ ಕರ್ತೃಮಾತ್ರಸಾಧಕತ್ವೇನ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾದಾವುದಾಸೀನತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋತ್ಕರ್ಷಸಮಾ ಜಾತಿಃ, ವ್ಯಾಪಕಧರ್ಮಾಪಾದಾನಾತ್ , ದೋಷಾಭಾವೇ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯವಿಷಮಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಥಾವ್ಯಾಪಕಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪಕ್ಷೇ ಆಪಾದನಂ ಹ್ಯುತ್ಕರ್ಷಸಮಾ ಜಾತಿಃ । ಯಥಾ ಶಬ್ದೋ ಯದಿ ಕೃತಕತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಘಟವದನಿತ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ತೇನೈವ ಹೇತುನಾ ಸಾವಯವೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ನ ಹ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಂ ಸಾವಯವತ್ವಂ ಗಂಧಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಪ್ರೇರಿತ ಈಶ್ವರೋ ವಿಷಮಫಲಾನ್ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಕರೋತಿ ನ ಸ್ವೇಚ್ಛಯೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಪ್ರಾಣೀತಿ ।
ಜಡಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರೇರಕತ್ವಾಯೋಗಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನ ಚೇಶ್ವರಪ್ರೇರಿತಂ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರೇರಕಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಅತೀತಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರೇರಿತ ಈಶ್ವರೋ ವರ್ತಮಾನಂ ಕರ್ಮ ತತ್ಫಲಾಯ ಪ್ರೇರಯತೀತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ಪ್ರೇರ್ಯಪ್ರೇರಕಭಾವಸ್ಯ ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತೀತಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಜಡತ್ವಾನ್ನೇಶ್ವರಪ್ರೇರಕತಾ । ನ ಚ ತದಪೀಶ್ವರೇಣ ಪ್ರೇರಿತಂ ಸದೀಶ್ವರಂ ಪ್ರೇರಯತಿ, ಉಕ್ತಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾತ್ । ತತೋಽಪ್ಯತೀತಕರ್ಮಪ್ರೇರಿತೇಶ್ವರಪ್ರೇರಿತಂ ತದೇವೇಶ್ವರಂ ವರ್ತಮಾನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಫಲದಾನಾಯ ಪ್ರೇರಯತೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಮಾನಹೀನಾಯಾ ಮೂಲಕ್ಷಯಾವಹಾಯಾ ಅನವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಃ ಕರ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷ ಏವೇಶ್ವರೋ ವಿಷಮಸ್ರಷ್ಟೇತ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ತು ಫಲದಾನೇ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ನ ಪ್ರೇರಕಮಿತಿ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತಿ । ತನ್ನ । ವಿಷಮಕರ್ಮಕಾರಯಿತುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ದೋಷವತ್ತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ , ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರ್ಮಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ಚೋಕ್ತಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು 'ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧ್ವಸಾಧು ಕಾರಯತಿ' ಇತಿ, 'ನಿರವದ್ಯಮ್' ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಮೂಲಂ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಕಲ್ಪನಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಪರಮತಾನುಸಾರೇಣಾಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಲಿಂಗಾದ್ದೋಷಾ ಇತಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಸ್ಥಿತಿಃ, ತಥಾ ಚೇಶ್ವರಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ರಾಗಾದಿಮಾನ್ , ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಸಮ್ಮತವತ್ । ನ ಚ ಕಾರುಣಿಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಪರದುಃಖಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ವದುಃಖನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಿತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದಾಸೀನಃ ಪ್ರವರ್ತಕ ಇತಿ ಚ ವ್ಯಾಹತಮಿತಿ ಯೋಗಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ॥೩೭॥
ಪ್ರಧಾನವಾದೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಸಂಬಂಧೇತಿ ।
ಈಶ್ವರೇಣಾಸಂಬದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದೇಃ ಪ್ರೇರ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸಂಬಂಧೋ ವಾಚ್ಯಃ । ಸ ಚ ಸಂಯೇಗಃ ಸಮವಾಯೋ ವಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಬಲಾತ್ಪ್ರೇರಣಯೋಗ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತಿ ।
ಈಶ್ವರಪ್ರೇರಿತಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯಂ ಜಗದಿತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಚೇತ್ಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚಾದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಯಾಬ್ರಹ್ಮಣೋಸ್ತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧಃ, 'ದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಮ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಕಿಂಚ ವೇದಸ್ಯಾಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಲೋಕದೃಷ್ಟಮೃತ್ಕುಲಾಲಸಂಬಂಧೋ ವೈದಿಕೇನಾನುಸರ್ತವ್ಯಃ । ಆನುಮಾನಿಕೇನ ತ್ವನುಸರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯಾಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಪ್ತಾವನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ಅನುಮಾನಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಸಿದ್ಧೇರ್ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಮನಸ್ಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ, ಜ್ಞಾನಂ ಮನೋಜನ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧಾನ್ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಧಾನವತ್ಪರಮಾಣೂನಾಮಪಿ ನಿರವಯವೇಶ್ವರೇಣ ಸಂಯೋಗಾದ್ಯಸತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರೇರ್ಯತ್ವಾಯೋಗಃ , ಪ್ರೇರಕತ್ವೇ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ದೋಷವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮನ್ಯಾಸ್ವಪೀತಿ ॥೩೮॥
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪ್ರೇರಣಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅಧಿಷ್ಠಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಂ ಚೇತನಸ್ಯಾನಧಿಷ್ಠೇಯಮ್ , ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರವತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮೃಗಾದಿವಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೯॥
ಚಕ್ಷುರಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ಕರಣವದಿತಿ ।
ರೂಪಮುದ್ಭೂತಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ರೂಪೇತಿ ।
ಸ್ವಭೋಗಾಹೇತುತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಭೋಗಃ ಸುಖದುಃಖಾನುಭವಃ । ಆದಿಪದಾದ್ವಿಷಯಾನುಭವಗ್ರಹಃ । ನ ಚ ಯದ್ಯೇನಾಧಿಷ್ಠೇಯಂ ತತ್ತದೀಯಭೋಗಹೇತುತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತೌ ಕರಣೇಷು ವ್ಯಭಿಚಾರತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಭೋಗಾಹೇತುತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಕರಣೇಷು ಚ ವಿಶೇಷಣಾಭಾವೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಶೇಷ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ಪರಾರ್ಥಪಾಚಕಾಧಿಷ್ಠೇಯಕಾಷ್ಠಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಾದೇರೀಶ್ವರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವರೂಪಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಜೀವೇ ಕರಣಕೃತಾ ಭೋಗದಯೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ಈಶ್ವರೇ ತು ಪ್ರಧಾನಕೃತಾಸ್ತೇ ನ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಂ ವದನ್ನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಹೇತೋರ್ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಕರಣೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾದೇಃ ಪ್ರೇರ್ಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಪ್ರೇರಕಭೋಗಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೀಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಪ್ರೇರ್ಯಸ್ಯ ಭೋಗಹೇತುತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಯಃ ಪ್ರವರ್ತಕಶ್ಚೇತನಃ ಸ ಶರೀರೀತಿ ಲೋಕೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿದೃಷ್ಟೇರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಚ ಶರೀರಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಮತಂ ಸೇಶ್ವರಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ರಾಷ್ಟ್ರವದಿತಿ ಕಲ್ಪಯತೋ ರಾಜವತ್ಸಶರೀರ ಏವೇಶ್ವರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚ ತದ್ವರ್ಣಯಿತುಮಿತಿ ।
ನ ಚ ನಿತ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಸರ್ಗಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶರೀರಸ್ಯ ಭೌತಿಕತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತ್ವಶರೀರ ಏವೇಶ್ವರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೈವ ಶರೀರಂ ಭೌತಿಕಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಸ್ವೇಚ್ಛಾನಿರ್ಮಿತಂ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಕರಣವದಿತಿ ।
ಕರಣಾನ್ಯತ್ರ ಸಂತೀತಿ ಕರಣವಚ್ಛರೀರಮ್ । ಇಚ್ಛಾಮಯಶರೀರಕಲ್ಪನೈವಾನುಪಪನ್ನಾ, ಮಾನಾಭಾವಾದ್ದೃಷ್ಟಭೌತಿಕತ್ವನಿಯಮವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥೪೦॥
ಏವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಶುಷ್ಕತರ್ಕೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ಣಯೋ ನೇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವನಿರ್ಣಯೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅಂತವತ್ವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರತ್ರಯಮನಿತ್ಯಮ್ , ಇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸಂಖ್ಯಾ ವಾ ಪರಿಮಾಣಂ ವೇಯತ್ತಾ । ತಥಾ ಚ ನಿಶ್ಚಿತಸಂಖ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಶ್ಚಿತಪರಿಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಹೇತುದ್ವಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಖ್ಯಾವತ್ವಮಾತ್ರಂ ಹೇತುಃ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞನಿಶ್ಚಯೇನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿನಿರಾಸಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ನಿಶ್ಚಿತಪದಮ್ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಮಿತಿ ।
ಸಂಖ್ಯಾಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾದಯೋ ನಿಶ್ಚಿತಪರಿಮಾಣಾಃ, ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಘಟವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಸ್ತ್ರಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಜೀವಾನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಕಥಂ ಸಂಖ್ಯಾನಿಶ್ಚಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಜೀವಸಂಖ್ಯಾಪೀಶ್ವರೇಣ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಅನಿಶ್ಚಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಸಿದ್ಧೇಃ ಫಲಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಮಾಷರಾಶಿವತ್ಕೇಷಾಂಚಿಜ್ಜೀವಾನಾಂ ಸಂಘಸ್ತದ್ಬಂಧಶ್ಚ ನಶ್ಯೇದಿತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಮುಕ್ತೇರಿದಾನೀಂ ಶೂನ್ಯಂ ಜಗತ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯಸ್ಯಾನವಶೇಷಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಈಶ್ವರಃ ಶಿಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಭಿನ್ನಿತ್ವೇನಾಂತವತ್ತ್ವಾತ್ ।
ಕಿಂಚೇಶಿತವ್ಯಾಭಾವಾದೀಶ್ವರಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ।
ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಇಯತ್ತಾನಿಶ್ಚಯಾಭಾವಾನ್ನ ಶೂನ್ಯತೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಇಯತ್ತಾ ನಾಸ್ತಿ ನ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದಾನಾದಯಃ ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣವಂತಃ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮಾಷಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದಸ್ತೀಯತ್ತಾ, ತದಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಯಾದಸರ್ವಜ್ಞತಾ, ಇಯತ್ತಾಯಾಂ ಚಾಂತವತ್ತ್ವಮಪ್ಯಕ್ಷತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಕೇವಲಕರ್ತ್ರೀಶ್ವರವಾದಸ್ಯ ನಿರ್ಮೂಲತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ತ್ರುಪಾದಾನಾದ್ವಯೇಶ್ವರಸಮನ್ವಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೪೧॥
ಪಂಚಪದಾರ್ಥವಾದಿಮಾಹೇಶ್ವರಮತನಿರಾಸಾನಂತರಂ ಚತುರ್ವ್ಯೂಹವಾದಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ।
ಅಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವೇದಾವಿರುದ್ಧಾಂಶಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವೇದವಿರುದ್ಧಂ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಂಶಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮಧಿಕರಣಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಭಾಗವತಪಂಚರಾತ್ರಾಗಮೋ ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಂ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಂಶೇ ಮಾನಂ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಬಾಧಾನುಪಲಂಭಾನ್ಮಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತದಾಗಮವಿರೋಧಾಜ್ಜೀವಾಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದಂಶೇ ತಸ್ಯಾಮಾನತ್ವಾದವಿರೋಧಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಸಾವಯವತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಿರಂಜನೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯದ್ವಿತೀಯೇ ವಾಸುದೇವೇ ಮೂರ್ತಿಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ವ್ಯೂಹೋ ಮೂರ್ತಿಃ ।
ಸವಿಶೇಷಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಹೇತುಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಮಿತ್ಥಂಭೂತಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವ್ಯೂಹವಂತಂ ಸರ್ವಪ್ರಕೃತಿಂ ನಿರಂಜನಂ ವಿಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಕ್ಕಾಯಚೇತಸಾಮವಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ದೇವತಾಗೃಹಗಮನಮಭಿಗಮನಮ್ । ಪೂಜಾದ್ರವ್ಯಾಣಾಮರ್ಜನಮುಪಾದಾನಮ್ । ಇಜ್ಯಾ ಪೂಜಾ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಷ್ಟಾಕ್ಷರಾದಿ ಜಪಃ । ಯೋಗೋ ಧ್ಯಾನಮ್ ।
ತತ್ರಾವಿರುದ್ಧಾಂಶಮುಪಾದತ್ತೇ -
ತತ್ರೇತಿ ।
'ಸಮಾಹಿತಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತೋ ಭೂತ್ವಾ' ಇತಿ, 'ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ । 'ಮತ್ಕರ್ಮಕೃನ್ಮತ್ಪರಮಃ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ವಿರುದ್ಧಾಂಶಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಕೃತಹಾನ್ಯಾದಿದೋಷ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನ್ಯಾಯೋಪೇತಯಾ 'ಅಜ ಆತ್ಮಾ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಂಚರಾತ್ರಾಗಮಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಂಶೇ ಮಾನತ್ವಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾಜ್ಜೀವಾಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸ್ಥೈರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೪೨॥
ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ನಿರಸ್ಯ ಜೀವಾನ್ಮನಸ ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚ ಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ತುಃ ಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಸಂಗತಾ ಕಲ್ಪನೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಕರ್ತೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹಿಶಬ್ದಃ ।
ವರ್ಣನಂ ನಿರ್ಮೂಲಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಿಲ್ಪಿವರಃ ಕುಠಾರಂ ನಿರ್ಮಾಯ ತೇನ ವೃಕ್ಷಂ ಛಿನತ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಸತ್ಯಮ್ । ಶಿಲ್ಪಿನೋ ಹಸ್ತಾದಿಕರಣಾಂತರಸತ್ತ್ವಾತ್ಕುಠಾರಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಜೀವಸ್ಯ ತು ಕರಣಾಂತರಾಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಮನಸಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ವಿನೈವ ಕರಣಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಾ ಮನೋವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೪೩॥
ಸಂಕರ್ಷಣಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ವ್ಯೂಹಚತುಷ್ಟಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಶಂಕತೇ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಯೋಃ ಶಕ್ತಿರಾಂತರಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಬಲಂ ಶರೀರಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ವೀರ್ಯಂ ಶೌರ್ಯಮ್ , ತೇಜಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಮೇತೈರನ್ವಿತಾ ಯಸ್ಮಾತ್ಸಂಕರ್ಷಣಾದಯಸ್ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಾ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮೀಶ್ವರತ್ವೇ ಪಂಚರಾತ್ರೋಕ್ತಿಮಾಹ -
ವಾಸುದೇವಾ ಏವೇತಿ ।
ನಿರ್ದೋಷಾ ರಾಗಾದಿಶೂನ್ಯಾಃ । ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಾಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯಜನ್ಯಾಃ । ನಿರವದ್ಯಾ ನಾಶಾದಿರಹಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರತ್ವಾಜ್ಜನ್ಮಾಸಂಭವೋ ಗುಣ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಏವಮಪಿ । ಚತುರ್ಣಾಮೀಶ್ವರತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯಾದಿಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚತ್ವಾರಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಭಿನ್ನಾ ಏವ ಉತೈಕಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವೇನಾಭಿನ್ನಾಃ । ಆದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಕಾರಾಃ ಪ್ರಕೃತಿತುಲ್ಯಾ ವಾ ನ್ಯೂನಾ ವಾ । ಆದ್ಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ್ಯೂನತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ನ ಚ ಪಂಚೇತಿ ।
ಯದಿ ನ್ಯೂನಾ ಅಪಿ ಭಗವತೋ ವ್ಯೂಹಾಸ್ತದಾ ಚತುಷ್ಟ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈತ ಇತಿ ॥೪೪॥
ಇತಶ್ಚ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿವಾದ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಗುಣತ್ವಂ ಗುಣಿತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಮ್ । ಆದಿಪದಾತ್ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಾನಿರುದ್ಧೌ ಭಿನ್ನಾವಾತ್ಮನ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾತ್ಮನ ಏವೈತೇ ಇತಿ ವಿರುದ್ಧೋಕ್ತಿಗ್ರಹಃ ।
ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾದಸಾಂಗತ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ವೇದೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ತಂತ್ರಾಕ್ಷರಸ್ಯಾಧ್ಯೇತಾ ಚತುರ್ವೇದಿಭ್ಯೋಽಧಿಕ ಇತಿ ನಿಂದಾದಿಪದಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಾಭಿಃ ಪೌರುಷೇಯಕಲ್ಪನಾಭಿರ್ನಾಪೌರುಷೇಯವೇದಾಂತಸಮನ್ವಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೪೫॥
ವಿಯದಾದಿವಿಧಾತಾರಂ ಸೀತಾಸ್ಯಾಬ್ಜಮಧುವ್ರತಮ್ ।
ನಿತ್ಯಚಿದ್ವಿಶ್ವಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಾಭಿನ್ನಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ಭಜೇ ॥೧॥
ಜೀವಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನಾಕಾಶಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರನ್ನಾದಾವೇಕದೇಶಿತಮಾಹ -
ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ ।
ವಿಯತ್ಪ್ರಾಣಾಪಾದಯೋರರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪನ್ ಪೂರ್ವಪಾದೇನ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ವೇದಾಂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಭಿನ್ನೋಪಕ್ರಮತ್ವಮೇವಾಹ -
ಕೇಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂತಭೋಕ್ತೃಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋವಿರೋಧಶಂಕಾನಿರಾಸೋ ವಿಯತ್ಪಾದಾರ್ಥಃ । ಲಿಂಗಶರೀರಶ್ರುತೀನಾಂ ತನ್ನಿರಾಸಃ ಪ್ರಾಣಪಾದಾರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಮಿಥೋವಿರೋಧಾತ್ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಪರಪಕ್ಷಾ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯಾಸ್ತಥಾ ಶ್ರುತಿಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ಥಾನೇ ಪಾದದ್ವಯಸ್ಯಾರಂಭಾತ್ಪೂರ್ವಪಾದೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿರಿತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ಆಕಾಶವಾಯ್ವೋರುತ್ಪತ್ತಿಮಾಮನಂತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾಃ । ನಾಮನಂತಿ ಛಂದೋಗಾಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಂ 'ಸರ್ವ ಏತ ಆತ್ಮನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ' ಇತಿ ವಾಜಿನಃ । 'ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ' ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣಿಕಾಶ್ಚಾಮನಂತಿ ನಾನ್ಯೇ । ಏವಮಾಕಾಶಪೂರ್ವಿಕಾ ಕ್ವಚಿತ್ಸೃಷ್ಟಿಃ, ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜ ಪೂರ್ವಿಕೇತಿ ಕ್ರಮವಿರೋಧಃ । ಆದಿಪದಾತ್ 'ಸ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ' ಇತ್ಯಕ್ರಮಃ, ಕ್ವಚಿತ್ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ, ಕ್ವಚಿದಷ್ಟಾವಿತ್ಯಾದಿ ಸಂಖ್ಯಾದ್ವಾರಕಶ್ಚ ವಿರೋಧೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಪ್ರಪಂಚಃ ಪಾದದ್ವಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪಾದದ್ವಯಸ್ಯ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋವಿರೋಧನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಯಃ ಸಿದ್ಧಾಃ ।
ಅತ್ರಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಮಿಥೋವಿರಿಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಯದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ತದಾ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಯೋಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿಷ್ಯನ್ನಾದಾವನುತ್ಪತ್ತಿಪಕ್ಷಮೇಕದೇಶಿ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರ್ಮುಖ್ಯಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಃ ॥೧॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅಸ್ತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವೇಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪತ್ಕಾರ್ಯದ್ವಯಾಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾದೇಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಸಕೃದಿತಿ ।
ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದೀ ದೂಷಯತಿ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಕ್ರಮೋ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ದ್ವಯೋಃ ಶ್ರುತಪ್ರಾಥಮ್ಯಭಂಗಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಮಾದ್ದ್ವಿದಲಬೀಜಾದ್ದಲದ್ವಯವದಸ್ತೂಭಯಂ ಪ್ರಥಮಜಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಕ್ರಮಶ್ರುತಿಭಂಗಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೇಸ್ತಿತ್ತಿರಿಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಿತ್ತಿರಿಶ್ರುತೇಸ್ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಏತತ್ಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಂ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮತ್ರ ದುರ್ಯೋಜ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸತ್ಪದಾರ್ಥ ಆತ್ಮಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತೇಜಸ ಉಪಾದಾನಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ಅತ್ರ ತು ವಾಯುರಿತಿ ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ವಾಯೋರಿತಿ ॥೨॥
ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸ ಏವ ವಿಯದನುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿ ಸ್ವಮತೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಬ್ರೂತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಏವಮಾಧ್ಯಾಯಸಮಾಪ್ತೇರಧಿಕರಣೇಷು ಪ್ರಥಮಂ ವಿರೋಧಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಂ ತತ ಏಕದೇಶಿಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ಪಶ್ಚಾನ್ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧೇನೈಕ ವಾಕ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಂ ಕ್ರಮಶ್ಚೇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾತ್ತಯೋರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾದ್ವಿಯದುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವರೂಪತರ್ಕಾನುಗೃಹೀತಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾ ಇತರಾ ಗೌಣೀತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯೇಕದೇಶಿಮತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಕಾಶೋ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಸಾಮಗ್ರೀಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮವತ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಧೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ವಿಜಾತೀಯತ್ವೇನಾನಯೋರಾರಂಭಕತ್ವಾಯೋಗಾದಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ । ಸಂಯೋಗ ಏವ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮತಃ ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿನೋರಭಾವಾನ್ನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಗಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮವದಾಕಾಶೋ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಾನುಭವಃ । ಆದಿಪದಾತ್ತಮೋಧ್ವಂಸಪಾಕಯೋರ್ಗ್ರಹಣಮ್ । ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಹ್ಯಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ಪ್ರಲಯೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಪರಮಾಣ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಪ್ರಾಗಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಗಭಾವಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಕಿಂ ಹೀತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಾಶ್ರಯೋಽವಕಾಶಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಶ್ರಯಚ್ಛಿದ್ರಮಣ್ವಾಶ್ರಯಃ ಸುಷಿರಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಕಿಂಚಾತ್ಮವದಾಕಾಶೋ ನ ಜಾಯತೇ, ವಿಭುತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಪರ್ಶದ್ರವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾದುಕ್ತತರ್ಕಬಲಾದ್ಗೌಣೀ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಭೇದೋಕ್ತೇರ್ಗೌಣತ್ವೇ ವೈದಿಕೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ವೇದೇಽಪ್ಯಾರಣ್ಯಾನಿತಿ ।
ಆಕಾಶೇಷ್ವಿತಿ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋ ಗೌಣ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೩॥
ನ ಕೇವಲಂ ತರ್ಕಾದಾಕಾಶಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿತೋಽಪೀತ್ಯಾಹಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಭಾವಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಆತ್ಮೇತಿ ಚ ಶಬ್ದ ಇಹೋದಾಹರಣಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಆಕಾಶಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾತ್ಯಂತಸಾಮ್ಯಭಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವದಾಕಾಶಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಪದೋತ್ತರಮಿತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಾನ್ಯೇವ ಶಂಕಾಪದಾನಿ ಪಠತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಕರಣೇ ।
ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣೇ 'ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ', 'ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ನೇ ಗೌಣತ್ವಮಾನಂದೇ ಮುಖ್ಯತಾ ತಥೈಕವಾಕ್ಯಸ್ಥಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಗುಣಮುಖ್ಯಾರ್ಥಭೇದೋ ಯೋಗ್ಯತಾಬಲಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಉದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಭೇದೋಪಚಾರೋ ಭಕ್ತಿಃ ।
ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸ ಏವಾಕ್ಷೇಪದ್ವಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಶ್ರುತಿಬಾಧಃ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಬಾಧಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಾಕ್ಷೇಪಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಏಕಮೇವೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯರೂಪದ್ವಿತೀಯಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮವಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುಲೇ ಗೃಹೇ । ಅಮತ್ರಾಣಿ ಘಟಾದೀನಿ ಪಾತ್ರಾಣಿ ।
ಏಕಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾದ್ವಿತೀಯಪದವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -
ಅದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಾದಿಪದಸಂಕೋಚಃ ಕೃತಃ, ತದಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ನಭಸಾಪೀತಿ ।
ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮನಭಸೋಃ ಕಥಂ ಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ಗಕಾಲೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸಾಮ್ಯಾದದ್ವಿತೀಯತ್ವೋಪಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚಾಕಶೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಅಭೇದೋಪಚಾರಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಭಸೋ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ಕಾರ್ಯಾಭ್ಯಾಸಭಿನ್ನದೇಶಕಾಲತ್ವಾಚ್ಚ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ॥೫॥
ಏವಮಾಕಾಶಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತೌ ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧ ಇತ್ಯೇಕದೇಶಿಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತಂ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತೀ ದೂಷಯತಿ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ।
ಅಹಾನಿರಬಾಧಃ । ಸಾಮಯಜುರಥರ್ವಣಶಾಖಾಭೇದಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಶಬ್ದಾಃ ।
ನ ಕಾಚನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಹಾನಿರಿತ್ಯಸ್ತು, ತಥಾಪಿ ಜೀವಾದಿವದನುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ನಭಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಮುತ್ಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವ್ಯತಿರೇಕ ಏವ ನ್ಯಾಯಸ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।ಅಯಂ ಭಾವಃಜೀವಸ್ಯ ತಾವದಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಃ । ಅಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಬಂಧಯೋಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನಾವ್ಯತಿರೇಕಃ । ಸ್ವತಂತ್ರಾಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾದಜ್ಞಾನಾನ್ಯಜಡದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ತು ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೈವಾವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿಃ, ತಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಧಾನವತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದವ್ಯತಿರೇಕಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಹುರ್ನ್ಯಾಯವಿದಃ 'ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಿ ಭಿನ್ನಾನ್ಯನಾಶ್ರಿತಾನಿ' ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೈವಾವ್ಯತಿರೇಕೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸೃಷ್ಟಿಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಶಬ್ದಾನಾಹ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ತೇನ ತೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತಿ ।
ಯಜುಷಿ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಥರ್ವಣೇ ಊರ್ಣನಾಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜುಷಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಾಧಕಾ' ಇದಂ ಸರ್ವಮ್' ಇತಿಶಬ್ದಾಃ, ಆಥರ್ವಣೇ 'ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮ್' ಇತಿ ಶಬ್ದಾ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಕಥನಾದೇಕದೇಶಿಮತೇ ದೂಷಿತೇ ಶ್ರುತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದೀ ಸ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಾಹ -
ನ । ಏಕೇತಿ ।
'ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ' ಇತಿ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುರಾಕಾಶತೇಜೋಭ್ಯಾಂ ಯುಗಪತ್ಸಂಬಂಧೇ ತಿತ್ತಿರಿಕ್ರಮಬಾಧಾತ್ , ಕ್ರಮೇಣಾಕಾಶಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತಿ ಸಂಬಂಧೇ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವೇನ ತಯೋಃ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಪ್ರಾಥಮ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಅಯೋಗಾತ್ ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಮುಖ್ಯ ಏವ ದೂಷಯತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಲ್ಪನಾದ್ವರಮಪೌರುಷೇಯಶ್ರುತೀನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಲ್ಪನಮ್ , ತಚ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಬಲವಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾ ದುರ್ಬಲಶ್ರುತೇಃ ಕಲ್ಪ್ಯಮ್ , ಬಲವತೀ ಚ ತಿತ್ತಿರಿಶ್ರುತಿಃ, ಪ್ರಕೃತಿಪಂಚಮ್ಯಾ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಖ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಸ್ತು ದುರ್ಬಲಾ, ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾತ್ । ತೇಜಃಸರ್ಗಮಾತ್ರಂ ತು ಶ್ರುತಂ ತೃತೀಯತ್ವೇನ ಪರಿಣೇಯಮಿತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದುಕ್ತಮೇಕದೇಶಿನಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾರ್ಯತ ಇತಿ ತನ್ನಿರಸ್ತಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಸಾ ಶ್ರುತಿಃ ಕಿಂ ತೇಜೋಜನ್ಮಪರಾ, ಉತ ತೇಜೋಜನ್ಮ ವಿಯದನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯಪರಾ । ಆದ್ಯೇ ನ ತದ್ವಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧೇನೋಭಯಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯೇತಿ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುರನೇಕಾರ್ಥಸಂಬಂಧವದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನೇಕಾರ್ಥತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ರಷ್ಟಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಕರ್ತುರನೇಕಾರ್ಥಸಂಬಂಧೋ ದೃಷ್ಟಃ । ನ ತ್ವೇಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನಾನಾರ್ಥಕಪ್ರಯೋಗೇ ತು ಪಯ ಆನಯೇತ್ಯಾದಾವಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಏವ । ಆನಯನಸ್ಯ ಜಲಕ್ಷೀರಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಕ್ಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ಇತ್ಯೇಕೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾವೃತ್ತಿಂ ವಿನಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ ಚೇದಸೃಜತೇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತಾಕಾಶಾದಿಸಂಬಂಧಾರ್ಥಮಾವೃತ್ತಿದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಥತೇಜೋಜನ್ಮ ಆಕಾಶಾದಿಜನ್ಮಪೂರ್ವಕಮ್ , ತೇಜೋಜನ್ಮತ್ವಾತ್ , ತಿತ್ತಿರಿಸ್ಥತೇಜೋಜನ್ಮವದಿತ್ಯಾಕಾಶಾದಿಜನ್ಮೋಪಸಂಹಾರೇ 'ತದಾಕಾಶಮಸೃಜತ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯೈವ ಕಲ್ಪನಾನ್ನಾವೃತ್ತಿದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಥಃ ಕ್ರಮಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತಿವೈಷಮ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ವೀಕಾರೇ ಆಕಾಶಸರ್ಗೋ ಧರ್ಮಿ ತದ್ಧರ್ಮಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯಂ ಶ್ರುತಂ ಬಾಧನೀಯಮಿತಿ ಗೌರವಮ್ , ಆಕಾಶಪ್ರಾಥಮ್ಯೇ ತ್ವಾರ್ಥಿಕತೇಜಃ ಸರ್ಗಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಾತ್ರಬಾಧ ಇತಿ ಲಾಘವಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಧಾನಧರ್ಮಿತ್ಯಾಗಾದ್ವರಂ ಗುಣಭೂತಸ್ಯ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ತ್ಯಾಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಿಂ ಸೃಷ್ಟಿಪರಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತ ಉತ ಪ್ರಥಮಸ್ಥಾನೇ ತೇಜಸಃ ಸರ್ಗಶ್ರುತ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಭಾನಾತ್ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅರ್ಥಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವಾದುಭಯೋಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ನ ಭವತಿ, ನಾಪ್ಯುಭಯೋರ್ದ್ವಿದಲಾಂಕುರವತ್ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಕ್ರಮಬಾಧಾಪಾತಾದಿತಿ, ತದಿಷ್ಟಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿದೇವ್ಯೋರವಿರೋಧಃ ಸೌಹಾರ್ದಂ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಯದುಪಸಂಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವಿಯದನುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಅದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯಾವಗಮಾನ್ನ ಗೌಣಾರ್ಥತೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರನ್ಯಾಯಸ್ತದನನ್ಯತ್ವನ್ಯಾಯಃ । ಉದಕಂ ಕ್ಷೀರಸ್ಥಮಪಿ ಕ್ಷೀರಜ್ಞಾನಾನ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಭೇದಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಾಸ್ತು ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತೇರ್ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ವೇದಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಾಯಾ ಭ್ರಾಂತಿಸ್ತಯಾಲೀಕಂ ಮಿಥ್ಯಾಭಾಷಣಂ ತೇನ ವಂಚನಮಯಥಾರ್ಥಬೋಧನಮ್ । ಆದಿಪದಾದ್ವಿಪ್ರಲಿಪ್ಸಾಪ್ರಮಾದಕರಣಾಪಾಟವಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮುಖ್ಯತ್ವಮಭಿಧಾಯಾದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿಮುಖ್ಯತಾಮಾಹ -
ಸಾವಧಾರಣೇತಿ ।
ಸರ್ವದ್ವೈತನಿಷೇಧಪರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಗೌಣತ್ವೇಽದ್ಭುತವದುಪನ್ಯಾಸೋ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಸ್ತತ್ಸಾಧನಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೬॥
ಕಾರ್ಯಮೇವ ವಸ್ತ್ವೇಕದೇಶ ಆಕಾಶೋ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಸಾಮಗ್ರೀಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಆಕಾಶೋ ವಿಕಾರಃ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ ಘಟಾದಿವದಿತಿ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋ ವಿಭಕ್ತಃ ಸ ವಿಕಾರ ಇತ್ಯನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಸ್ತ್ವವಿಕಾರಃ ಸ ನ ವಿಭಕ್ತೋ ಯಥಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯತಿರಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ನ ತ್ವವಿಕೃತಮಿತಿ ।
ದಿಗಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಶಂಕ್ಯ ಪಕ್ಷಸಮತ್ವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ವಿಭಕ್ತತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಧರ್ಮಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕವಿಭಾಗಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮನಿ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾಜ್ಞಾನಾನ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಅತೋ ನಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಬಂಧಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾ ಕಾರ್ಯಃ, ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ವಾ, ಘಟವದಿತ್ಯಾಭಾಸತುಲ್ಯಮಿದಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪರಮಕಾರಣತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಶೂನ್ಯತಾಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಭಾವತ್ವಮ್ , ನಾತ್ರ ಕಿಂಚಿದ್ಬಾಧಕಮಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯುತ ಆಕಾಶಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇ ನಿತ್ಯಾನೇಕದ್ರವ್ಯಕಲ್ಪನಾ ಶ್ರೌತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನ್ಯಾದಯೋ ಬಾಧಕಾಃ ಸಂತೀತಿ ನಾಭಾಸತುಲ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಇಷ್ಟಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾಭಾವಃ ಕೇನ ಚಿಜ್ಜ್ಞಾಯತೇ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಯೋ ಜ್ಞಾತಾ ಸ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ನ ಶೂನ್ಯತಾ । ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ನ ಶೂನ್ಯತಾ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯದ್ಧಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯೋರನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಂ ತನ್ನಿರಾಕಾರ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮಾ ತ್ವಕಾರ್ಯೋ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ಬಾಧಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಹ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಗಂತುಕಃ ಕಾರ್ಯೋ ನ ಹಿ । ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತ್ಯೋಃ ಸಿದ್ಧ್ಯೋರನನ್ಯಾಯತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸ್ಫೂರ್ತೇರನನ್ಯಾಯತ್ತತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸುರೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯೈಃ 'ಪ್ರಮಾತಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಪ್ರಮೇಯಂ ಪ್ರಮಿತಿಸ್ತಥಾ । ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಾತ್ಸಿಧ್ಯಂತಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ।' ಇತಿ । ಯಥಾ ಶ್ರುತಿರಾಹ 'ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃ', 'ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ' ಇತಿ ಚ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧೌ ಪ್ರಮಾಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅತೋ ನ ಪ್ರಮಾಣವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮಾಪಿ ಮಾನಾಧೀನಸಿದ್ಧಿಕಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ನಿಶ್ಚಿತಸತ್ತಾಕಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮೇಯಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಾಯಕಮ್ , ಗೇಹೇ ಘಟೋ ದೃಷ್ಟೋ ನ ವೇತಿ ಜ್ಞಾನಸಂಶಯೇ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿಶ್ಚಯೇ ಚಾರ್ಥಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯಶ್ಚ ನ ಸ್ವತಃ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾತ್ , ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಕ್ಷಿಣೈವ ಜ್ಞಾನಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯೋ ವಾಚ್ಯಃ । ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಿಣಶ್ಚೇಜ್ಜ್ಞಾನಾಧೀನಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯಃ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಸರ್ವಸಾಧಕತ್ವಾದಾತ್ಮಾ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಜಡಂ ಹಿ ಪರಾಯತ್ತಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಾಗಂತುಕಂ ಬಾಧಯೋಗ್ಯಂ ನ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ , ತಸ್ಯ ಸರ್ವಬಾಧಸಾಕ್ಷಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ನಿರಾಕರ್ತ್ರಂತರಾಭಾವಾತ್ , ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಸ್ವನಿರಾಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಸುನಿಪುಣೇನಾಪಿ ಸ್ವಾಭಾವೋ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸ್ವತಃ ಸ್ಫೂರ್ತಿತ್ವಾದಾತ್ಮಾ ನ ಬಾಧ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾಕತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬಾಧ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹಮೇವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸತ್ತಾವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಜ್ಞಾತುಃ ಸದೈಕರೂಪತ್ವಾನ್ನ ಸತ್ತಾವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಸ್ತು ಜೀವತೋ ಜ್ಞಾತುರನ್ಯಥಾಸ್ವಭಾವಃ, ಮೃತಸ್ಯ ತು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಉಚ್ಛೇದೋ ವಿನಾಶಃ । ಅನ್ಯಥಾಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಾ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಪಿ ನ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಹಮಸ್ಮೀತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಸತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಾತ್ಮನಃ ಶೂನ್ಯತ್ವನಿರಾಸೇನ ಶೂನ್ಯತಾಪ್ರಸಂಗಸ್ಯಾನಿಷ್ಟತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತತಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯತ್ವನುಮಾನಮಾಭಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧೌ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಹಿತಸ್ಯೋಪಾದಾನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾದಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ತ್ವಾದಾಕಾಶಾನುತ್ಪತ್ತಿಹೇತೋಃ ಸಾಮಗ್ರೀಶೂನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಬಾಧಾಚ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನಿರವದ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾವಿದ್ಯಯೋರ್ವಿಜಾತೀಯತ್ವಾನ್ನಾಕಾಶಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಾಜಾತ್ಯನಿಯಮ ಉತ ಸಮವಾಯಿನಃ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಸಮವಾಯಿತಾವಚ್ಛೇದಕಧರ್ಮೇಣ ಸಾಜಾತ್ಯಮುತ ಸತ್ತ್ವಾದಿನಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ನ ಚ ರಜ್ಜವಾದಿ ನ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪಟಾದೇರಪಿ ತಥಾತ್ವಾಪಾತಾತ್ ।
ದ್ವಿತೀಯೋಽಸ್ಮದಿಷ್ಟಃ, ಆತ್ಮಾವಿದ್ಯಯೋರ್ವಸ್ತುತ್ವೇನ ಸಾಜಾತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ಸಾಜಾತ್ಯನಿಯಮಂ ನಿರಸ್ಯ ಸಂಯುಕ್ತಾನೇಕತ್ವನಿಯಮಮದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಸಂಗಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪಾದಾನತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಮಾರಂಭಕಮಾತ್ರಸ್ಯಾಯಂ ನಿಯಮ ಉತ ದ್ರವ್ಯಾರಂಭಕಸ್ಯ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಣ್ವಿತಿ ।
ದ್ಧ್ವಯಣುಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸಂಯೋಗಜನಕಮಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯದೃಷ್ಟವದಾತ್ಮಸಂಯುಕ್ತೇ ಅಣುಮನಸೀ ಆದ್ಯಕರ್ಮಾರಂಭಕೇ ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ ಏಕತ್ವಾದನೇಕತ್ವನಿಯಮಭಂಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏಕೈಕೋ ಹೀತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾಂತರೈಃ । ಸಮವಾಯಿಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯಾರಂಭವಾದಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ದೂಷಯತಿ -
ದ್ರವ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ತ್ವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನೈಷ ನಿಯಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಯತ್ತು ಕ್ಷೀರಪರಮಾಣುಷು ರಸಾಂತರೋತ್ಪತ್ತೌ ತೈರೇವ ದಧ್ಯಾರಂಭ ಇತಿ । ತನ್ನ । ಕ್ಷೀರನಾಶೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ರಸವದ್ದಧ್ನೋಽಪ್ಯೇಕದ್ರವ್ಯಾರಭ್ಯತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ, ದ್ರವ್ಯಗುಣಸಂಕೇತಸ್ಯ ಪೌರುಷೇಯಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಹೇತತುತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಲೋಕೇ ಕರ್ತು ಸಹಾಯದರ್ಶನಾದಸಹಾಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ಸರ್ಗ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಗಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಹೇತುರಪ್ಯಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಬ್ದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವಿಶೇಷಃ । ಶಬ್ದಾದಿಮಾನಾಕಾಶಃ ಪ್ರಲಯೇ ನಾಸ್ತಿ, 'ನಾಸೀದ್ರಜೋ ನೋ ವ್ಯೋಮ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನನ್ವಾಕಾಶಾಭಾವೇ ಕಾಠಿನ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಸುಶಿಕ್ಷಿತೋಽಯಂ ನೈಯಾಯಿಕತನಯಃ । ನ ಹ್ಯಾಕಾಶಾಭಾವಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋ ವಾ ಕಾಠಿನ್ಯಂ ಕಿಂತು ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಸ್ತತ್ಸಂಯೋಗವಿಶೇಷೋ ವಾ ಕಾಠಿನ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ಪ್ರಲಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
'ಆಕಾಶಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಗ್ನ್ಯೌಷ್ಣ್ಯವದ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಥಮಭಾವಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಿಭುತ್ವಾದಾಕಾಶಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಭುತ್ವಾತ್ಸ್ಪರ್ಶದ್ರವ್ಯತ್ವನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಲಿಂಗಾನಾಂ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾದಿಲಿಂಗಸಹಿತಾಗಮಬಾಧಮಾಹ -
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧರ್ಮಿವಿಕಾರಾಭಾವೇ ಗುಣನಾಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತರ್ಕಾರ್ಥಮನಿತ್ಯಪದಮ್ । ಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಮೇವ ಹೇತುಃ । ತಚ್ಚ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಗುಣವತ್ತ್ವಮ್ , ಅತೋ ನಿರ್ಗುಣಾತ್ಮನಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಭೂತತ್ವಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪಾಸಿದ್ಧಿಮಪ್ಯಾಹ -
ವಿಭುತ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಃ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷೋ ವಾ ವಿಭುತ್ವಂ ನಿರ್ಗುಣಾತ್ಮನಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ನಾಸ್ತಿ । ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವನಿಯತಸ್ಯಾಜತ್ವಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧತಾ ಚ । ಸ್ವರೂಪೋಪಚಯರೂಪಂ ತು ವಿಭುತ್ವಮಾತ್ಮಾಕಾಶಯೋರ್ನ ಸಮಮ್ , 'ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಸಾಮ್ಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಸಂಬಂಧೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಅಸಕ್ತತ್ವೇನ ವಾ । ಪಂಚೀಕರಣಾದಸ್ಪರ್ಶತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ , ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ , ದ್ರವ್ಯತ್ವಜಾತಿಶ್ಚಾತ್ಮನ್ಯಸಿದ್ಧೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯ ಇತ್ಯಂಶೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ನನು 'ಸ ಯಥಾನಂತೋಽಯಮಾಕಾಶ ಏವಮನಂತ ಆತ್ಮಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇನೈವ ಸಾಮ್ಯಂ ಬ್ರೂತೇ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಿಕಾನಂತ್ಯದ್ವಾರಾ ಮುಖ್ಯಾನಂತ್ಯಂ ಬೋಧಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನ್ಯೂನತ್ವಾಚ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ನ ಮುಖ್ಯೋಪಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಯಾಯಾನಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯೋಪಮಾನಾಸತ್ತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಃ 'ನ ತಸ್ಯ' ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಮಾನತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇನಾಸತ್ತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಅತೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವೇಕಸ್ಯೈವ ಸಂಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ । ತನ್ನ । ಆಕಾಶೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಪಸೀತಿ ।
ಬಲವತ್ತಿತ್ತಿರಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೇರ್ನಯನಾದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೭॥
ಏತೇನ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಅತಿದೇಶತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಸಂಗತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । 'ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । 'ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಗೌಣಪಕ್ಷಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಾನತಿದಿಶತಿ -
ತತ್ರಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಹ್ಯಾಕಾಶಾನಂತರ್ಯಂ ತೇಜಸಃ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ , ತತ್ರ ವಾಯುತೇಜಸೋಸ್ತುಲ್ಯವದಾನಂತರ್ಯೇ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಕ್ರಮಶ್ರುತಿಬಾಧಾತ್ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಭಂಗಾನ್ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಗೌಣವಾದ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತಮಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಮುಖ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೇ ಲಿಂಗಮ್ । 'ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚೈತದಮೃತಮ್' ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಲಿಂಗಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ । 'ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿಃ ಸಮಷ್ಟಿಶ್ಚ' ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಲಿಂಗಾಂತರಮಾದಿಪದಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ 'ವಾಯುರ್ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಸಂಹರತಿ' ಇತಿ ಶಬ್ದಮಾತ್ರೇಣೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರವಣಂ ಲಿಂಗಾಂತರಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ಏತೈರ್ಲಿಂಗೈರ್ವಾಯುರನಾದ್ಯನಂತ ಇತಿ ಪ್ರತೀತೇರುತ್ಪತ್ತಿರ್ಗೌಣೀತ್ಯವಿರೋಧಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಧಕಾನಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಾಯೂತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾದುಕ್ತವಿಭಕ್ತತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾನುಗ್ರಹಾಚ್ಚ ಮುಖ್ಯೈವ ವಾಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಚಾಕಾಶಂ ವಾಯುಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಃ ।
ಲಿಂಗಾನಿ ತೂಪಾಸ್ಯವಾಯುಸ್ತಾವಕತ್ವಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನೀತಿ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೃತಂ ಪ್ರತಿವಿಧಾನಮಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ಸಮಾಧಾನಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।
ಅಧಿಕರಣಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯೋಕ್ತಾಮಧಿಕಾಶಂಕಾಮಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ವಾಯುರ್ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸವಾರ್ನ್ಸಂವೃಂಕ್ತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ಶಂಕಾಮೂಲಂ ನಾರ್ಥ ಇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಮಾತ್ರಪದಮ್ । ತಾಮೇವ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಸಂವರ್ಗೇತಿ ।
ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟ್ಯುಪಾಸ್ತಿಃ 'ವಾಯುಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದ' ಇತ್ಯುಪಾಸ್ತಿಶ್ಚಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೮॥
ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ।
'ಅನಾದ್ಯನಂತಂ ಮಹತಃ ಪರಂ ಧ್ರುವಮ್ ', 'ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ' ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನಾದಿತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ 'ತ್ವಂ ಜಾತೋ ಭವಸಿ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಃ' ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇಽಸ್ತಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಥಾ ವಾಯ್ವಾದೇರಮೃತತ್ವಾದಿಕಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿಬಲಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಾದಿತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಏಕದೇಶಿಪಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ -
ವಿಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಕುತಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ, ಕಾರಣತ್ವಾತ್ , ಆಕಾಶವಾದಿತ್ಯನುಮಾನಾನುಗ್ರಹಾಜ್ಜನ್ಮಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ನ ಚಾನಾದಿಕಾರಣಾಭಾವೇನಾನವಸ್ಥಾ ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ದೀಪಾದ್ದೀಪವದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚಾನಾದಿತ್ವಶ್ರುತಿರ್ನೇಯೇತ್ಯನಾದ್ಯನಂತಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಚ ಜಾಯತೇ, ಕಾರಣಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ , ನರವಿಷಾಣವತ್ , ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟವಚ್ಚೇತ್ಯನುಮಾನಾನುಗ್ರಹಾದ್ವಿಪಕ್ಷೇ ಚಾಕಾರಣಕಕಾರ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನಾದಿತ್ವಶ್ರುತಯೋ ಬಲೀಯಸ್ಯ ಇತಿ ಕಾರಣತ್ವಲಿಂಗಬಾಧಾಜ್ಜನ್ಮಶ್ರುತಿಃ ಕಾರ್ಯಾಭೇದೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತ್ಯನಾದ್ಯನಂತಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಫಲಮ್ । ನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಕಾರಣಸ್ಯಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಕಿಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಸದ್ವಿಶೇಷೋ ವಾ ಅಸದ್ವಾ । ನ ತ್ರೇಧಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೀಪಸ್ತು ದೀಪಾಂತರೇ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯನುದಾಹರಣಮ್ । ವಿಯತ್ಪವನಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾವಿಭಕ್ತತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಚ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಕಾರಣತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನವಸ್ಥಾ ।
ತರ್ಕೇಣಾಪಿ ಬಾಧಮಾಹ -
ನ ಚ ವಿಕಾರೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರಣಸ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಯದೃಚ್ಛಾವಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ಅನಾದಿಕಾರಣಾನಭ್ಯುಪಗಮೇಽನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಃ, ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ಕಾರಣಾಂತರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾದೇರ್ನಿರಾಸಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೯॥
ತೇಜೋಽತಸ್ತಥಾಹ್ಯಾಹ ।
'ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ' ಇತಿ 'ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ' ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಯ್ವೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯಯೋಸ್ತೇಜೋರೂಪವಿಶೇಷೋಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವಾತ್ತುಲ್ಯಬಲತಯಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಸರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾಯಸಮಾಪ್ತೇರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾಸಂಭವೌ ಸಂಶಯಬೀಜಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವರ್ತತ್ವಾತ್ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ವಾಯೋಸ್ತೇಜಃಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇಜಸ ಉಪಾದಾನಂ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯರ್ಥೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾಚ್ಚ ತದನುರೋಧಾದ್ವಾಯೋರಿತಿ ಕ್ರಮಾರ್ಥಾ ಪಂಚಮೀತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯೇಕದೇಶಿಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ -
ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಕಂ ತೇಜ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಮಾತ್ರೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ, ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತೇನಾವಿರೋಧಾತ್ತಾವದೇಕದೇಶಿಪಕ್ಷ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ತದುಭಯಮಪಿ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಕದರ್ಥಿತಾ ।
ಬಾಧಿತಾರ್ಥೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಯೋಸ್ತೇಜಃಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಪಂಚಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ , ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಾಸಂಭವಃ, ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಮೃದಾದಿವತ್ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ಸ್ವತಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತಂ ನೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ನ ಚ 'ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್' ಇತಿ ಕಾರ್ಯಾಭೇದೇ ಕ್ಷಣಲಿಂಗಾದುಪಾದಾನತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಲಿಂಗಾಚ್ಛ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇನ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧೇನ ಲಿಂಗಸ್ಯ ನೇಯತ್ವಾತ್ । ನಯನಂ ಚೇತ್ಥಂ ವಾಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾಯುಜಸ್ಯಾಪಿ ತೇಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಗ್ರಂಥಾಶಯಃ ।
ಇಹಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಧಿಕಾರೇ ಸಂಭೂತ್ಯಧಿಕಾರೇ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರೂಪಪದಸಾಪೇಕ್ಷವಿಭಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಬಲತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕ್ರಮಾರ್ಥಾ ಪಂಚಮೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವಮನಂತರಮಿತಿ ವೋಪಪದಂ ವಿನಾ ಪಂಚಮೀಮಾತ್ರಾತ್ಕ್ರಮೋ ನ ಭಾತೀತಿ ಕಲ್ಪ್ಯ ಉಪಪದಾರ್ಥಯೋಗಃ । ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಖ್ಯಾಪಾದಾನಕಾರಕಂ ತು ನಿರಪೇಕ್ಷಪಂಚಮ್ಯಾ ಭಾತಿ । ವಿಶೇಷತೋಽತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾದಪಾದಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಕೢಪ್ತಂ ಕೢಪ್ತೇನ ಚ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯಜತ್ವಮೇವಾಹ -
ಯದಾಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾ ಧೇನೋಃ ಶೃತಂ ತಪ್ತಂ ಕ್ಷೀರಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ದಧ್ಯಾದಿಕಂ ತು ಪಾರಂಪರ್ಯಜಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಕಠಿನಕ್ಷೀರಮಾಮಿಕ್ಷಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ವಾಯುಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯಜಸ್ಯಾಪಿ ತಜ್ಜತ್ವವ್ಯಪದೇಶೇ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾದಿಭ್ಯೋ ಜಾಯಮಾನಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಮತ್ತ ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರನಾಡ್ಯಾ ಪರಂಪರಯೇಶ್ವರವಂಶ್ಯತ್ವಾತ್ತಜ್ಜತ್ವಾತ್ಪರಮಕಾರಣಾಂತರನಿರಾಸಾರ್ಥಮವಧಾರಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏತತ್ಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
'ತಜ್ಜಲಾನ್' ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರನಾಡ್ಯಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಕ್ರಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಬಲವತ್ಕ್ರಮಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಯದ್ವಾಯುದ್ವಾರಾ ತೇಜಃಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೦॥
ಆಪಃ ।
ಅತಿದೇಶೋಽಯಮ್ ।
ತಥಾ ಹ್ಯಾಥರ್ವಣೇ ಮುಂಡಕಗ್ರಂಥೇ 'ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿಚ । ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ' ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಽಪಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್ । 'ಅಗ್ನೇರಾಪಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಸ್ತಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಅಪಾಮಗ್ನಿದಾಹ್ಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾದಗ್ನಿಜತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಕ್ರಮಾರ್ಥಾ ಪಂಚಮೀತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಯಾಮುಕ್ತತೇಜೋನ್ಯಾಯಮತಿದಿಶ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇ ಕಥಮಪಾಮಗ್ನಿಜತ್ವನಿರ್ಣಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸತಿ ವಚನ ಇತಿ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಯೋರಪ್ತೇಜಸೋರ್ವಿರೋಧೇಽಪ್ಯಗ್ನೇರಾಪ ಇತಿ ವಚನಾದತೀಂದ್ರಿಯಯೋಸ್ತಯೋರ್ನಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಜ್ಞಾನಾಯಾಯಮತಿದೇಶಃ ಕಿಂತು ಪಂಚಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತೇಜಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜೋಭಾವಾಪನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೧॥
ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕಾರರೂಪಶಬ್ದಾಂತರೇಭ್ಯಃ ।
ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾನ್ನಶಬ್ದಮಹಾಭೂತಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತಾ ಇತಿ ।
ಅಭ್ಯವಹಾರ್ಯಂ ಭಕ್ಷ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಶ್ರುತೌ ಯದ್ಯನ್ನಮೋದನಾದಿಕಂ ತದಾ 'ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಃ, ಯದಿ ಪೃಥಿವೀ ತದಾ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಫಲಂ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಅಪ್ಪೃಥಿವ್ಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಧಿಕರಣಸಂಗತಿಃ । ಅನ್ನಶ್ರುತಿವೃಷ್ಟಿಭವನತ್ವಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ತದೇವ ತತ್ರೈವೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಚ ಕ್ವಚಿದನ್ನಂ ಕ್ವಚಿದದ್ಭಯಃ ಪೃಥಿವೀ ತತೋಽನ್ನಮಿತಿ ವಿರೋಧಾನ್ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಃ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ರೂಪಂ ಲಿಂಗಮ್ । ಪಯಃ ಕ್ಷೀರಂ ತದ್ವತ್ಪಾಂಡುರಂ ಶ್ವೇತಮ್ , ಅಂಗಾರವದ್ರೋಹಿತಂ ರಕ್ತಮ್ ।
ಶಬ್ದಾಂತರಶಬ್ದಿತಂ ಸ್ಥಾನಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪೀತಿ ।
ಅಬಾನಂತರ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸ್ಥಾನಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಂ ತೇನಾಪ್ಯನ್ನಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇ ಯದಪಾಂ ಶರಃ ಯೋ ಮಂಡವದ್ಘನೀಭಾವ ಆಸೀತ್ಸ ಏವ ಸಮಹನ್ಯತ ಕಠಿನಃ ಸಂಘಾತೋಽಭೂತ್ಸಾಪಾಂ ಕಠಿನಾ ಪರಿಣತಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯಭವದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದ್ಯನ್ನಸರ್ಗಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾನ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಪೃಥಿವ್ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪಂಚಮೀಯಮ್ ।
ವೃಷ್ಟಿಭವತ್ವಲಿಂಗಸಹಿತಾನ್ನಶ್ರುತೇಃ ಕಥಂ ಪ್ರಕರಣಲಿಂಗಸ್ಥಾನೈರ್ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಬಲದುರ್ಬಲಪ್ರಮಾಣಸನ್ನಿಪಾತೇ ಬಹೂನಾಂ ದುರ್ಬಲಾನಾಮತ್ಯಂತಬಾಧಾದ್ವರಂ ಪ್ರಬಲಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಲ್ಪಬಾಧೇನ ಕಥಂಚಿನ್ನಯನಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರನ್ನಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಬಾಧಿತ್ವಾನ್ನಾನನ್ನಾತ್ಮಕಪೃಥಿವೀನಿಷ್ಠತ್ವಂ ನೀಯತೇ । ತಾಭ್ಯಾಮನ್ನಮಾತ್ರಗ್ರಹೇ ಪ್ರಕರಣಾದೀನಾಂ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರವಿಷಯಾಣಾಮತ್ಯಂತಬಾಧಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಅನ್ನಸ್ಯ ವೃಷ್ಟಿಜತ್ವೋಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಬ್ಜನ್ಯತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಪೃಥಿವ್ಯಬ್ಜಾ, ಪೃಥಿವೀತ್ವಾತ್ , ಅನ್ನವದಿತ್ಯನುಮಾನಾದಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ತಿತ್ತಿರಿಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಛಂದೋಗಶ್ರುತೇರ್ನಯನಾದವಿರುದ್ಧೋ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೨॥
ಸಂಪ್ರತಿ ತಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಸಂಗತ್ಯಾ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಃ ।
ಉಕ್ತಭೂತಾನ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಂಶಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕಿಮಿಮಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಶಯಬೀಜಾನುಕ್ತೌ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯುಕ್ತಯೋ ಬೀಜಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ನನ್ವತ್ರ ಭೂತಾನಾಂ ಕಿಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೋಪಾದಾನತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, 'ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಃ' ಇತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಅಚೇತನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈಸ್ತತ್ತದ್ದೇಹಾಭಿಮಾನಿನೋ ಜೀವಾ ಉಚ್ಯಂತೇ ತಥಾ 'ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಾವಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈಸ್ತತ್ತದ್ಭೂತಾಭಿಮಾನಿದೇವತಾ ಉಚ್ಯಂತೇ, ತಾಸಾಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ವಾಯ್ವಾದೌ ಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಪಂಚಮ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ 'ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ' ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಸ್ವಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಮಿಥೋನಿರಪೇಕ್ಷೇಶ್ವರಭೂತಕರ್ತೃಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಫಲಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಭೂತಾನಾಂ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಆಕಾಶಾದಿಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಂ ತಥಾ ತದಭಿಮಾನಿದೇವತಾಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪರಂಪರಯಾ ಈಶ್ವರಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಃ । ಸ್ವಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮೀಶ್ವರಾಂತರನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ನ ಜೀವಭಾವಾಪೇಕ್ಷಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯೇಕದೇಶಿಸಿದ್ಧಾಂತ ಊಹನೀಯಃ ।
ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನ ದೇವತಾಲಕ್ಷಣಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ಪಂಚಮ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾರ್ಥಾಸ್ತತ್ರ ರೂಢತರತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚಾಚೇತನಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತಿ, ಕುತ ಈಶ್ವರಾನಪೇಕ್ಷಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದೇವತಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪೀಶ್ವರನಿಯಮ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತನಾನಾಮಪಿ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಮಚೇತನಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ।
ತತ್ತದಚೇತನಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ವರತ್ವಾಕಾರೇಣೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಜೀವತ್ವದ್ವಾರಾ ತಸ್ಯ ಸರ್ವನಿಯಂತೃತ್ವಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿಭಾವೇನಾವೇಶಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತದ್ವಶಾದ್ಭೂತೇಷ್ವೀಕ್ಷಣಶ್ರವಣಂ ನೈತಾವತಾ ತೇಷಾಂ ಚೇತನತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ 'ತದಭಿಧ್ಯಾನಾತ್' ಇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಇತ್ಥಂ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ - ಸ ಈಶ್ವರಸ್ತತ್ತದಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸರ್ವಕರ್ತಾ ತಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಲಿಂಗಾತ್ । ಜೀವತ್ವದ್ವಾರಾ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಾಮ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೀಶ್ವರೇಕ್ಷಣಾದೇವ ಭೂತೇಷು ಶ್ರುತೇಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತೇತಿ ಶ್ರುತ ಈಕ್ಷಿತಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಚಾಹ -
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಪದಾರ್ಥಲೋಪಪ್ರಸಂಗೇನೇಶ್ವರಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನೇಶ್ವರಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಭೂತಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೩॥
ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ।
ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನ ಪರಿಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಸಂಗತಿಸ್ತಥಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇ ನಿರೂಪಿತೇ ಲಯಕ್ರಮೋ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೋ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕ್ಯಾವೇವ ಪಾದಾವಾಂತರಸಂಗತೀ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಾದ್ವಿಪರೀತಕ್ರಮನಿರ್ಣಯಾತ್ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನ ಲಯಧ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನಃಸಮಾಧಾನಂ ಫಲಮ್ , ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಕಾರಣನಾಶೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯನಾಶ ಇತಿ ಸರ್ವಲಯಾಧಾರಬ್ರಹ್ಮಾಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತಸಮಾಧ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಸತಿ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಲಯೇ ಕ್ರಮಚಿಂತಾ ಸ ಏವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕೇಚಿತ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತ್ರಯೋಽಪೀತಿ ।
ಅನಿಯಮ ಇತ್ಯನಾಸ್ಥಯೋಕ್ತಂ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಪ್ರಲಯಸ್ಯ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಶ್ರೌತ ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ, ಶ್ರೌತತ್ವೇನಾಂತರಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಸತಿ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಂ ನಶ್ಯತೀತಿ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೌತೋಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೋ ಲಯೇ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಲೌಕಿಕಕ್ರಮ ಏವ ಗೃಹ್ಯತೇ ಶ್ರುತೇರ್ಲೋಕದೃಷ್ಟಪದಾರ್ಥಬೋಧಾಧೀನತ್ವೇನ ಶ್ರೌತಾದಪಿ ಲೌಕಿಕಸ್ಯಾಂತರಂಗತ್ವಾದ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಾರಣಮೇವ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ತದನನ್ಯತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ ।
ನ ಹಿ ಸ್ವರೂಪನಾಶೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಸ್ಥಿತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ತಸ್ಮಾದಯೋಗ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೋ ಲಯಸ್ಯ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ಲೌಕಿಕಕ್ರಮಾವರೋಧೇನ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಾತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತತೋ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಮೇಣ ಪರಂಪರಯಾ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಲಯಾಧಾರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಮಿತ್ಯಾಶ್ರೀಯತೇ, ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ತತ್ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹಿ ಸ್ವಕಾರಣವ್ಯತಿಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।
ಘಟನಾಶೇ ಮೃದನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ವಾಯುಶ್ಚ ಲೀಯತೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ತಚ್ಚಾವ್ಯಕ್ತೇ ಪ್ರಲೀಯತೇ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಶೇಷ ಆದಿಪದಾರ್ಥಃ । 'ಯೋಗ್ಯತಾಧೀನಃ ಸಂಬಂಧಃ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಯೋಗ್ಯಕ್ರಮಬಾಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೪॥
ಅಂತರಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಉಕ್ತಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಲಯಕ್ರಮಮುಪಜೀವ್ಯ ಸ ಕಿಂ ಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ವಿರುಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಕರಣಾನಾಮಭೌತಿಕತ್ವಭೌತಿಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರಣಾನ್ಯೇವ ನ ಸಂತೀತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।
'ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಯೋ ಬುದ್ಧೇಃ ಪರತಸ್ತು ಸಃ ', 'ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನ್ಯೇ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ಅನ್ಯಪರಾಃ ಶಬ್ದಾಃ ಲಿಂಗಾನೀತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ।
ಕರಣಾನಾಂ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾಹ -
ತಯೋರಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಃ ಕ್ರಮೋ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸೇಂದ್ರಿಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ । ಆತ್ಮನೋ ಭೂತಾನಾಂ ಚಾಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಾತ್ 'ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ' ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮನಸೀ ಅನುಕ್ರಮ್ಯೇತೇ । ತಥಾ ಚ ಕರಣಕ್ರಮೇಣ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಕ್ರಮಭಂಗ ಇತಿ ಶಂಕಾಸೂತ್ರಾಂಶಾರ್ಥಃ । ನ ಚ ಕರಣಾನಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವಾದ್ಭೂತಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತೇಷಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಥಮಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಪಶ್ಚಾದ್ವಾಯೋರಿತ್ಯುಕ್ತಕ್ರಮಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರಣಾನಿ ತತೋ ಭೂತಾನೀತಿ ಕ್ರಮೇಣ ವಿರೋಧ ಇತಿ ತಿತ್ತಿರ್ಯಥರ್ವಣಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನೇತಿ ।
'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ' ಇತ್ಯಾದಿ ತಿತ್ತಿರಿಶ್ರುತೌ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನಾರ್ಥತಃ ಕ್ರಮೋ ಭಾತಿ । ನ ತಸ್ಯಾಥರ್ವಣಪಾಠೇನ ಬಾಧಃ ಅರ್ಥಕ್ರಮವಿರೋಧಿಕ್ರಮವಿಶೇಷಸ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಮಧೀಶೇಷಸ್ಯ ಶೇಷಿಬಾಧಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಕ್ರಮಾವಿರೋಧೇನ ಪಾಠಸ್ಯ ನೇಯತ್ವಾದ್ಭೂತಾನಂತರ್ಯಂ ಕರಣಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಭೌತಿಕತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ತದಾನಂತರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದೀತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಬ್ವಿಕಾರತ್ವಾಯೋಗಾದನ್ನಮಯಮಿತ್ಯಾದಿಮಯಟೋ ನ ವಿಕಾರಾರ್ಥತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕರಣಾನಾಂ ವಿಭಕ್ತತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತಯಾ ಕಾರಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮನ್ನಮಯಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಾಕಾಂಕ್ಷಿತೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತಾಯಾ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ತ್ವನಾಕಾಂಕ್ಷಿತೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯೈವ ತೇಜೋಬನ್ನಪ್ರಾಶನೇ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಮನಸಾಂ ವೃದ್ಧಿಸ್ತದಭಾವೇ ತನ್ನಾಶ ಇತಿ ವಿಕಾರತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾನ್ನ ವಿವಾದಾವಸರಃ । ಯದ್ವಾ ಸ್ಥೂಲಭೂತಾಧೀನಾ ತೇಷಾಂ ವೃದ್ಧಿರ್ವಿಕಾರೋ ಮಯಡರ್ಥಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣೋ ಭೌತಿಕತ್ವೇ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಮನಾಂಸಿ ಭೌತಿಕಾನಿ ಭೂತಾಧೀನವೃದ್ಧಿಮತ್ತ್ವಾದ್ದೇಹವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತೇಷಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವೇ ಕಥಮಾಥರ್ವಣೇ ಪೃಥಕ್ತಜ್ಜನ್ಮಕಥನಂ ಭೂತಜನ್ಮೋಕ್ತ್ಯೈವ ತಜ್ಜನ್ಮಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವ್ಯಪದೇಶೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರೌಢವಾದೇನ ತೇಷಾಮಭೌತಿಕತ್ವಮುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ -
ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।
ಕರಣಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಚ ಪೂರ್ವಾಪರತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾನ್ನೋಕ್ತಭೂತಕ್ರಮಭಂಗಃ । ನ ಚಾಥರ್ವಣವಾಕ್ಯಂ ಮಾನಂ ಪಾಠಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಕ್ರಮನಿರ್ಣಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಇದಂ ಸ್ಥೂಲಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾಸೀತ್ । ಅತ್ರ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾತ್ಮಕಪ್ರಜಾಪತಿಸರ್ಗಃ ಪ್ರಥಮಸ್ತತೋ ಮನಆದಿಸರ್ಗ ಇತಿ ಕ್ರಮೋ ಭಾತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂಚ ಭೂತಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಫಲಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧೫॥
ಚರಾಚರಭಾವಿತ್ವಾತ್ ।
ಏವಂ ತಾವತ್ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಕಾರಣನಿರ್ಣಯಾಯ ಭೂತಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ತಃ ಇದಾನೀಮಾ ಪಾದಮಾಪ್ತೇಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶುದ್ಧ್ಯೈ ಜೀವಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯತೇ । ಇಹ ಜೀವೋ 'ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಜಾತೇಷ್ಟಿಶ್ರಾದ್ಧಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಲೌಕಿಕಜನ್ಮಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸಹಾಯಾಜ್ಜಾತೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಜೀವಾಜತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸ್ತ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಕರಣೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಭೂತಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಚೇತನಜನ್ಮಾದ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಚೇತನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಫಲಸಾಧನಂ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಿಧೀಯತೇ ।
ತಥಾ ಚೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಯೋರ್ಮಿಥೋವಿರೋಧೇ ಸತಿ 'ವಿಧೇಯಾವಿರೋಧೇನೋದ್ದೇಶ್ಯಂ ನೇಯಮ್' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಂ ದೇಹೋಪಾಧಿಕಂ ನ ಸ್ವತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವಾಪೇತಂ ಜೀವೇನ ತ್ಯಕ್ತಮಿದಂ ಶರೀರಮ್ । ಜನ್ಮಾದಿವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚರಾಚರದೇಹವಿಷಯೋ ಮುಖ್ಯಃ । ಜೀವೇ ತು ಭಾಕ್ತೋ ಗೌಣ ಔಪಾಧಿಕಜನ್ಮಾದಿವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾದುಪಾಧಿಜನ್ಮಭಾವೇ ಭಾವಾದಸತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಜನ್ಮಮೃತ್ಯೌ ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯಾಹ -
ಸ ವಾ ಇತಿ ।
ಜಾಯಮಾನಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಶರೀರಮಿತಿ ।
ಮ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಉತ್ಕ್ರಾಮನ್ನಿತಿ ।
ನನೂತ್ತರತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿ ನಿರಸ್ಯತೇ, ಅತ್ರಾಪಿ ತನ್ನಿರಾಸೇ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಜಾತೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಜನ್ಮಾದಿವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಜೀವಾದ್ಯಜನ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೬॥
ನಾತ್ಮಾಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ ।
ಅಗ್ನೇರ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದೇತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಜೀವಾತ್ಮಾನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ಇತ್ಯಾದಿಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ 'ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯಃ ' 'ಅಜ ಆತ್ಮಾ' ಇತ್ಯಾದ್ಯನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಮಿಥೋವಿರೋಧಾತ್ಸಂಶಯೇ ಮಾ ಭೂತಾಂ ದೇಹಜನ್ಮನಾಶಯೋರ್ಜೀವಜನ್ಮನಾಶೌ, ದೇಹಾಂತರಭೋಗ್ಯಸ್ವರ್ಗಾದಿಹೇತುವಿಧ್ಯಾದ್ಯಸಂಭವಾತ್ , ಕಲ್ಪಾದ್ಯಂತಯೋರ್ನಭಸ ಇವ ಜೀವಸ್ಯ ತೌ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಂ ತತ್ಸಂಭವಾದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಫಲಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ಉಪರೋಧೋ ಬಾಧಃ ।
ನನ್ವವಿಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಜೀವೋ ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಜೀವಃ ಪರಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಃ, ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯಾವಿಕಾರತ್ವೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಬಾಧ ಇತಿ ತರ್ಕೋಪೇತವಿಭಕ್ತತ್ವಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತಿರ್ಜೀವರೂಪವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।
ಸರೂಪೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇರ್ಭಾವಾ ಜೀವಾ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ನನು 'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ' ಇತ್ಯಾದೌ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರವಣಾದನುಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಕಾರತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಕಾರಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮಕುರುತೇತಿವದ್ವಿಕಾರಜೀವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿಃ ಕಲ್ಪಮಧ್ಯೇ ಜೀವಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಷಯಾ, ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಮೃದ್ , ಘಟ ಇತ್ಯಭೇದವಾಕ್ಯವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಿವತ್ಸತ್ಯೋ ವಿಭಾಗೋ ಹೇತುರೌಪಾಧಿಕೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ನಾಸ್ಯೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ನ ಸ್ವತೋ ವಿಕಾರತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಭೇದೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತನ್ಮಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಜಾಲ್ಮಃ ಕಾಮಜಡಃ ಸ್ತ್ರೀಪರತಂತ್ರಃ । ಸ್ತ್ರೀಮಯ ಇತಿವಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಾದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪರತಂತ್ರತ್ವೇನ ಭೇದಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗಂ ನಿರಸ್ಯ ತದನುಗ್ರಾಹ್ಯಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಜನ್ಮನಾಶಯೋಃ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಏತೇಭ್ಯೋ ದೇಹಾತ್ಮನ ಪರಿಣತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾಯ ಜನಿತ್ವಾ ತಾನ್ಯೇವ ಲೀಯಮಾನಾನ್ಯನು ಪಶ್ಚಾದ್ವಿನಶ್ಯತಿ । ಪ್ರೇತ್ಯೌಪಾಧಿಕಮರಣಾನಂತರಂ ಸಂಜ್ಞಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಃ, ಸಂಜ್ಞಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಲಯಾದ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಏವ ಸಂಜ್ಞಾಭಾವೋ ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಇತ್ಯುತ್ತರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ್ರೈವಾತ್ಮನಿ ವಿಜ್ಞಾನಘನೇ ಪ್ರೇತ್ಯಸಂಜ್ಞಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಮಾ ಮೋಹಾಂತಂ ಮೋಹಮಧ್ಯಂ ಭ್ರಾಂತಿಮಾಪೀಪದದಾಪಾದಿತವಾನಿಮಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮಿ ಬ್ರೂಹಿ ತ್ವದುಕ್ತೇರರ್ಥಮಿತಿ ಮೈತ್ರೇಯೀಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ।
ಮುನಿರಾಹ -
ನ ವಾ ಇತಿ ।
ಮೋಹಂ ಮೋಹಕರಂ ವಾಕ್ಯಮುಚ್ಛಿತ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾನಾಶೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ ಪರಿಣಾಮೀ ಸ ನೇತ್ಯನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾಪರಿಣಾಮೀ, ತಸ್ಮಾದವಿನಾಶೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞೇತಿ ಕಥಮುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಮಾತ್ರಾಭಿರ್ವಿಷಯೈರಸಂಸರ್ಗಾತ್ತಥೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರಿವ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಭೇದೋಽಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅತ ಊರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಮುಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಮಖಂಡಾರ್ಥಮಿತಿ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಫಲವತ್ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಜೀವನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಬಲವತ್ತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಧಿಕಮಧ್ಯಸ್ತಮನುವದಂತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯ ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೭॥
ಜ್ಞೋಽತ ಏವ ।
'ಆತ್ಮೈವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ 'ಪಶ್ಯಂಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಂಚ್ಛ್ರೋತ್ರಮ್' ಇತ್ಯನಿತ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಶ್ರುತಿಭಿರ್ವಿರೋಧೋಽತ್ರ ನಿರಸ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶ್ರೋತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಗುಕ್ತಜೀವಾನುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಮಾದಾಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನಾದ್ಧೇತುಸಾಧ್ಯಭಾವಃ ಸಂಗತಿಃ । ಅನುತ್ಪತ್ತೌ ಹಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಹಿತಂ ಜೀವ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾ ಸಿಧ್ಯತಿ । ನ ಚೈವಂ ಗತಾರ್ಥತಾ, ಅನುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಸಾಧನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ತರ್ಕಸಹಿತಾನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಶ್ರುತಿಬಲೇನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವಶಂಕಾಯಾಂ ತದೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಯೈ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಸ್ಯಾತ್ರ ಸಾಧನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದ್ಯೋಗ್ಯತೇತ್ಯಾಪಾದಸಮಾಪ್ತೇಃ ಫಲಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇ ಪೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ।
ಸಾಧನಾಧೀನಜ್ಞಾನತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೋ ಜೀವೋ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇಶ್ವರವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇತಿ ।
ಯಥಾಶ್ರುತೇ ಭಾಷ್ಯೇ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯಾವಿಶೇಷ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಚೇಚ್ಛಬ್ದೋ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾ ಕಿಂತು ಶ್ರುತಿತೋಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇತಿ ।
ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಯಂ ಭಾಸಮಾನ ಏವಾತ್ಮಾ ಸಪ್ತಾಂಲ್ಲುಪ್ತವ್ಯಾಪಾರಾನ್ವಾಗಾದೀನಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಚಾಕಶೀತಿ । ಸುಪ್ತಾರ್ಥಾನ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿನಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಘ್ರಾಣಾದಿಜನ್ಯಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನಾನುಸಂಧಾನಸಿದ್ಧಯೇ ಆತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಚಿದ್ರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವತೋಽಸಂಗತಯಾ ಗಂಧಾದ್ಯಸಂಬಂಧಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧಘಟನಾತ್ಮಕವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನೀತಿ ನ ತೇಷಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಗಂಧೇತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವೃತ್ತಿಃ । ಗಂಧಾಯ ತದ್ಗೋಚರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಪ್ತಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಾತ್ಮಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾತ್ಮಾ ಚಿದ್ರೂಪ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ತದಾಸುಷುಪ್ತೌ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಯತ್ತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೇವಾಲುಪ್ತಜ್ಞಾನ ಏವ ಸನ್ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನಾಶಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ವೃತ್ತೇಃ ಸಾಧನಾಧೀನತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಾಧನಾಧೀನತ್ವಂ ಹೇತುರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಧನವೈಯರ್ಥ್ಯತರ್ಕೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ । ಶೃಣ್ವನ್ನಿತ್ಯಾದ್ಯನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಶ್ರುತೀನಾಂ ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಆತ್ಮಾ ನ ಜ್ಞಾನಮ್ , ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾದಿತರ್ಕಾಶ್ಚಾಗಮಬಾಧಿತಾಃ । ಫಲವತ್ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಗಮಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ನಿರವಯವಾತ್ಮನೋ ಮನಃಸಂಯೋಗಾನ್ನಾನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಗುಣತಾ ಸಮವಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವಸಮವೇತಜ್ಞಾನವೇದ್ಯತಾ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ಜ್ಞಾನತ್ವಸ್ಯೈಕವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಲಾಘವಾದಾತ್ಮೈವ ಜ್ಞಾನಂ ವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಮನಃಪರಿಣಾಮತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ 'ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಯಾ ಜಡತ್ವಾನ್ನಾಸ್ಮಾಕಂ ಜ್ಞಾನದ್ವೈವಿಧ್ಯಗೌರವಮಿತ್ಯನವದ್ಯಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೮॥
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾದೀಷದ್ಬಹಿಷ್ಠಂ ಪರಿಮಾಣಮೇವಾಶ್ರಿತಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವೇನ ವಾ ಸಂಗತ್ಯಾ ವಿಚಾರಯತಿ -
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಮ್ ।
ವಿಷಯಸಂಶಯೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ನಾತ್ಮಾಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ಮಾಣುತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಹತ್ತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ಚಾವಿರೋಧಕಥನಾರ್ಥಮಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವಂ ಕಿಂತ್ವೇಷೋಽಣುರಾತ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತೇರಣುರಿತಿ ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾದಾಕೃಷ್ಯ ಸೂತ್ರಂ ಪೂರಿತಮ್ । ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಸ ಮುಮೂರ್ಷುಃ ಜೀವ ಏತೈರ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಿಮಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಮಾಯಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೯॥
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿರಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾನ್ನಿರ್ಗಮೋ ನ ಭವತಿ ಯೇನಾಣುತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ಕಿಂತು ಸ್ವಾಮಿತ್ವನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತದಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ಯಣುತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇರುತ್ತರಯೋರ್ಗತ್ಯಾಗತ್ಯೋಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಕರ್ತ್ರಾ ಸಂಬಂಧಾದಣುತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ।
ಪಾಕಾನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪಕ್ತೃತ್ವವದ್ಗತ್ಯನಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಪಿ ಗಂತೃತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಗಮೇರಿತಿ ।
ಗಮನಸ್ಯ ಕರ್ತರಿ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗರೂಪಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವಾತ್ಕರ್ತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವೋಽಣುರಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಸತಿ ಗತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣುವದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಮಧ್ಯಮೇತಿ ।
ಅಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ -
ಸತ್ಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾನ್ನಿರ್ಗಮ ಏವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ದೇಹಪ್ರದೇಶಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಪಾದಾನತ್ವಮವಧಿತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ಮುಖಾದಿಭ್ಯ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂಚ ದೇಹಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರುತೇರಣುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಗೃಹ್ಣನ್ಸ್ವಾಪಾದೌ ಹೃದಯಂ ಸ ಜೀವೋ ಗಚ್ಛತಿ ಶುಕ್ರಂ ಪ್ರಕಾಶಕಮಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಮಾದಾಯ ಪುನರ್ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಮಾಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೦॥
ಇತರಾಧಿಕಾರಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ನನು ಮಹತ್ತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಕಥಂ ಪರಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಾ ವೇದಾಂತಶ್ರುತಿಃ ಸಾ ಪರಪ್ರಕರಣಸ್ಥೇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಾತ್ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ಸ್ಥತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ವಿರಜ ಇತಿ ।
ನಿರ್ದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಭೇದಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೀಯಾಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಮಹತ್ತ್ವೋಕ್ತಿಃ, ಯಥಾ ವಾಮದೇವಸ್ಯಾಹಂ ಮನುರಿತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿರಿತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ॥೨೧॥
ಏವಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾಣುತ್ವಮನುಮಿತಮ್ , ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಶಬ್ದೇತಿ ।
ಬಾಲಾಗ್ರಾದುದ್ಧೃತಃ ಶತತಮೋ ಭಾಗಸ್ತಸ್ಮಾದಪ್ಯುದ್ಧೃತಃ ಶತತಮೋ ಭಾಗೋ ಜೀವ ಇತಿ, ಉದ್ಧೃತ್ಯ ಮಾನಮುನ್ಮಾನಮತ್ಯಂತಾಲ್ಪತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಾಲಃ ಕೇಶಃ, ತೋತ್ರಪ್ರೋತಾಯಃಶಲಾಕಾಗ್ರಮಾರಾಗ್ರಮ್ । ತಸ್ಮಾದುದ್ಧೃತಾ ಮಾತ್ರಾ ಮಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಜೀವಸ್ತಥಾ ॥೨೨॥
ಆತ್ಮಸಂಯುಕ್ತಾಯಾಸ್ತ್ವಚೋ ದೇಹವ್ಯಾಪಿಸ್ಪರ್ಶೋಪಲಬ್ಧಿಕರಣಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನಾತ್ಮನೋವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । -
ತ್ವಗಾತ್ಮನೋರಿತಿ ।
ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತ್ವಗವಯವಿನಿಷ್ಠತ್ವಾದವಯವಿನಶ್ಚೈಕತ್ವಾದಾತ್ಮಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನತ್ವಙ್ನಿಷ್ಠತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೩॥
ಸಿದ್ಧೇ ಹೀತಿ ।
ನ ತು ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತುಲ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷ ಏವ ವೈಶೇಷ್ಯಮ್ । ಚಂದನಬಿಂದೋರಲ್ಪತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ತ್ವಗ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಜೀವಸ್ಯ ತ್ವಣುತ್ವೇ ಸಂದೇಹಾದ್ವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಕಲ್ಪನಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಾಶ್ರಯೋ ವ್ಯಾಪೀತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಶಂಕಾಭಾಗಾರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾಲ್ಪಃ, ವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವಾತ್ , ಚಂದನಬಿಂದುವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಯುಕ್ತಮ್ , ತ್ವಗಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರಾನುಮಾನಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಭಿರ್ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದ್ಧೃದಿಸ್ಥತ್ವಶ್ರುತಿಭಿರೇಕದೇಶಸ್ಥತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಚ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಭಾಗಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ॥೨೪॥
ಆತ್ಮವತ್ತದ್ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಣುತ್ವಂ ಸ್ವತಃ, ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ತು ದೇಹಪರಿಮಾಣತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವತ ಏವ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಿತಿ ಮತಾಂತರಮಾಹ -
ಗುಣಾದ್ವೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದೇನ ಚಂದನದೃಷ್ಟಾಂತಾಪರಿತೋಷಃ ಸೂಚಿತಸ್ತಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥೨೫॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ನ ಗುಣಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತದೇಶವ್ಯಾಪಿ, ಗುಣತ್ವಾತ್ , ರೂಪವತ್ , ನ ಚ ಪ್ರಭಾಯಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಗಂಧೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಅತ ಉತ್ತರಮಿತಿ ।
ಗುಣಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯವ್ಯತಿರೇಕ ಆಶ್ರಯವಿಶ್ಲೇಷಃ ।
ನನು ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಾವಯವಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಾದ್ರವ್ಯಕ್ಷಯೋ ನ ಭಾತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಕ್ಷೀಯಮಾಣಮಪೀತಿ ।
ಅಪಿರವಧಾರಣೇ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಲಿಂಗೇನಾಕ್ಷೀಯಮಾಣಮೇವ ತದ್ದ್ರವ್ಯಮನುಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಮತಮವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಾವಯವಮ್ , ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾತೋ ಗುರುತ್ವಾದ್ಯಪಚಯಹೀನತ್ವಾತ್ , ಸಮ್ಮತವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅವಯವಾಂತರಾಣಾಂ ಪ್ರವೇಶಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ವಿಶೇಷೋಽವಯವಾನಾಂ ವಿಶ್ಲೇಷಪ್ರವೇಶರೂಪಃ ಸನ್ನಪಿ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಗುರುತ್ವಾಪಚಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಆಗಚ್ಛಂತೋಽವಯವಾಃ ಪರಮಾಣವಸ್ತ್ರಸರೇಣವೋ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ, ತದ್ಗತರೂಪವದ್ಗಂಧಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಫುಟೇತಿ ।
ತ್ರಸರೇಣುಗಂಧಶ್ಚೇತ್ಸ್ಫುಟೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಗಂಧಸ್ಯ ಪುಷ್ಪಾದಿಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಗುಣವ್ಯತಿರೇಕೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಗಂಧೋ ನ ಗುಣಿವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಃ ಗುಣತ್ವಾತ್ , ರೂಪವದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ರೂಪೇತಿ ।
ವಿಶ್ಲೇಷಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದ್ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ॥೨೬॥
ಆತ್ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯಗುಣೇನೈವ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಹೃದಯೇತಿ ॥೨೭॥
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚೈತನ್ಯಗುಣೇನಾದಾಯ ಶೇತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಂ ಚೈತನ್ಯಗುಣವ್ಯಾಪ್ತಿಗೋಚರಮಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ॥೨೮॥
ತತ್ರಾತ್ಮಾಣುತ್ವವಿಭುತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಾವಣುತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯೇಕದೇಶಿಪಕ್ಷೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತಂ ದೂಷಯನ್ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ವಿಭುರ್ಜೀವಃ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಆಹ -
ತಥಾ ಚ ಸ ವಾ ಏಷ ಇತಿ ।
ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಗತಃ ಸ್ಥಾಣುರಿತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮಾರ್ತವಾದಾಃ । ಏತೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಜ್ಞಾನೇಽಣುತ್ವಾಭಾವಧೀಸ್ತಸ್ಯಾಂ ತದಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಪ್ರಧಾನಮಹಾವಾಕ್ಯಾನುಗುಣಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭಿರಣುತ್ವಾಭಾವನಿಶ್ಚಯಾನಂತರಮಭೇದಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯವಿರೋಧೇ ಗುಣಭೂತಾಣುತ್ವಶ್ರುತೀನಾಮೌಪಾಧಿಕಾಣುತ್ವವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ । 'ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂಚ ಸರ್ವದೇಹವ್ಯಾಪಿಶೈತ್ಯಾನುಭವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಣುತ್ವಶ್ರುತಯೋಽಧ್ಯಸ್ತಾಣುತ್ವವಿಷಯತ್ವೇನ ಕಥಂಚಿದರ್ಥವಾದಾ ನೇಯಾಃ ।
ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾದಪಿ ತೇಷಾಂ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನ ಚಾಣೋರಿತಿ ।
ಶಂಕತೇ -
ತ್ವಗಿತಿ ।
ಯದ್ಯಣ್ವಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ಯ ತ್ವಗ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ದೇಹವ್ಯಾಪಿನೀ ವೇದನಾ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಪಾದತಲ ಏವೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಲ್ಪಮಹತೋಃ ಸಂಯೋಗೋ ನ ಮಹದ್ವ್ಯಾಪೀ, ಕಂಟಕಸಂಯೋಗಸ್ಯ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ , ತಥಾ ಚಾಣ್ವಾತ್ಮಸಂಯೋಗಸ್ತ್ವಗೇಕದೇಶಸ್ಥ ಏವೇತಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಿವೇದನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವಗಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ಕಂಟಕಸಂಬಂಧೇ ದೇಹವ್ಯಾಪಿವೇದನಾಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಯಾವತೀ ವಿಷಯಸಂಬದ್ಧಾ ತ್ವಕ್ತಾವದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ತಾವದ್ವ್ಯಾಪಿವೇದನಾಹೇತುರಿತಿ ನಿಯಮಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ವಿಷಯತ್ವಕ್ಸಂಬಂಧ ಏವ ತದ್ಧೇತುರಸ್ತು ಕಿಮಾತ್ಮವ್ಯಾಪ್ತ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವೇದನಾ ಹಿ ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ತದನುಭವಶ್ಚ, ನ ಚೈಷಾಂ ವ್ಯಾಪಕಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಮಲ್ಪಮುಪಾದಾನಂ ಸಂಭವತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಾದ್ವಿಶ್ಲೇಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈಷಾಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ , ಸೂರ್ಯತಪ್ತಸ್ಯ ಗಂಗಾನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂಗವ್ಯಾಪಿದುಃಖಸುಖಾನುಭವಸ್ಯ ದುರಪಹ್ನವತ್ವಾತ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಗುಣಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣಿವಿಶ್ಲೇಷೋ ಗಂಧವದಿತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾಣೋರಿತಿ ।
ಗಂಧೋ ನಾಶ್ರಯಾದ್ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಃ, ಗುಣತ್ವಾತ್ , ರೂಪವದಿತ್ಯತ್ರಾಗಮಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಃ, ಗಂಧಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ನಿರಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನ್ಮಹತಾಂ ತ್ರಸರೇಣೂನಾಮನುದ್ಭೂತಸ್ಪರ್ಶಾನಾಮುದ್ಭೂತಗಂಧಾನಾಮಾಗಮನಾತ್ಸ್ಫುಟಗಂಧೋಪಲಂಭಸಂಭವಃ, ಅವಯವಾಂತರಪ್ರವೇಶಾನ್ನ ಸಹಸಾ ಮೂಲದ್ರವ್ಯಕ್ಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಗುಣ್ಯಾತ್ಮಾಣುತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ತಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ಉತ್ಸೂತ್ರಂ ವಿಭುತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾಣುತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತೇರ್ಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಅಂತರಾ ವಿಜ್ಞಾನಮನಸೀ ಹೃದಿ ಹಿ' ಇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಬುದ್ಧಿಗುಣಾನಾಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಾದಣುತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ವತಃ, ಆನಂತ್ಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಕಾರ್ಯಕಾರಣದ್ರವ್ಯಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಯಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯವದಖಂಡಾಭೇದಾರ್ಥತ್ವಾದಾನಂತ್ಯಂ ಸತ್ಯಮಣುತ್ವಮಧ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಚೈತದಂಗುಷ್ಠಾಧಿಕರಣೇ 'ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿರುದ್ಧಮುದ್ದೇಶ್ಯಗತವಿಶೇಷಣಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್' ಇತಿ ।
ಬಾಲಾಗ್ರವಾಕ್ಯಮಾರಾಗ್ರವಾಕ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುನ್ಮಾನದ್ವಯಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತಥೇತರಸ್ಮಿನ್ನಪೀತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನ ನಿಮಿತ್ತೇನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತೋ ಗುಣೋ ಭವತಿ ತೇನಾತ್ಮಗುಣೇನಾಧ್ಯಸ್ತೇನೈವಾರಾಗ್ರಪರಿಮಾಣೋಽಪಕೃಷ್ಟಶ್ಚ ಜೀವೋ ದೃಷ್ಟಃ ಸ್ವತಸ್ತ್ವನಂತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ ನಾನ್ಯೈರ್ದೇವೈಸ್ತಪಸಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾ । ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತಿ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ' ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ 'ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮಾ' ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪರ ಏವ, ಯದಿ ಜೀವಸ್ತಥಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾಣುತ್ವಮಣುಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಜೀವಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾಚ್ಚೈತನ್ಯಗುಣೇನೈವಾತ್ಮನೋ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಪ್ರಜ್ಞಯೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರಜ್ಞೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರಜ್ಞಾ ತದಾ ಭೇದೋಪಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಪದೇಶಮಾತ್ರಂ ವೇತಿ ।
ನನು ಚೈತನ್ಯಂ ಗುಣ ಇತಿ ಭೇದೋ ಮುಖ್ಯೋಽಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯದಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಹೃದಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೌತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಪಾತತಃ । ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಮಾಪಾದ್ಯಮ್ । ಶೇಷಂ ಸುಬೋಧಮ್ ॥೨೯॥
ನನು ಸ್ವತಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಸ್ತು ಕಿಂ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಾವದೇವ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ಸಮಾನೋ ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಃ ಸನ್ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತನ್ಮಯೋ ವಿಕಾರೋಽಣುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರದೇಶಾಂತರ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಚುರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇನ ಸಮಾನ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ಬುದ್ಧೇರ್ಯಾವತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ಸತಿ ಮೂಲೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿಯೋಗಾಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಬಂಧಧ್ವಂಸ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮ್ । ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾದಜ್ಞಾನಾಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೦॥
ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಲಯೇ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಲಯವ್ಯಾಹತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮನಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪುಂಸ್ತ್ವೇತಿ ।
ಪುಂಸ್ತ್ವಂ ರೇತಃ । ಆದಿಪದೇನ ಶ್ಮಶ್ವಾದಿಗ್ರಹಃ । ಅಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಪೇ ಬೀಜಾತ್ಮನಾ ಸತೋ ಬುದ್ಧಯಾದೇಃ ಪ್ರಬೋಧೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ನ ವಿದುರಿತ್ಯವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬೀಜಸದ್ಭಾವೋಕ್ತಿಃ । ತೇ ವ್ಯಾಘ್ರಾದಯಃ ಪುನರಾವಿರ್ಭವಂತಿ ಇತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಃ ॥೩೧॥
ಬುದ್ಧಿಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
'ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ', 'ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ನ ವಿಚೇಷ್ಟತಿ', 'ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ', 'ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ', 'ಚಿತ್ತಂ ಚ ಚೇತಯಿತವ್ಯಮ್' ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಷು ಮನಆದಿಪದವಾಚ್ಯಂ ತಾವದ್ಬುದ್ಧಿದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮೇಕಸ್ಯಾನೇಕಧೋಕ್ತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೇತಿ ।
ಗರ್ವವೃತ್ತಿಕೋಽಹಂಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಿತ್ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಧಾನಂ ವಾ ಚಿತ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮಂತಃಕರಣಂ ಶ್ರುತ್ಯನೂದಿತಂ ಚ ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿವದಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯಾಸಂಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಸಾಧಯತಿ -
ತಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪಂಚವಿಷಯಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ನಿತ್ಯಂ ಯುಗಪತ್ಪಂಚೋಪಲಬ್ಧಯಃ ಸ್ಯುಃ, ಮನೋಽತಿರಿಕ್ತಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಮುಪಲಬ್ಧ್ಯಭಾವಸ್ತರ್ಹಿ ಸದೈವಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೋಪಲಬ್ಧಿನಿಯಾಮಕಂ ಮನ ಏಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಪಿ ಕರಾಗ್ರಿಸಂಯೋಗೇ ದಾಹಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವವದುಪಲಬ್ಧಿಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಮಸ್ತು ಕಿಂ ಮನಸೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯತರನಿಯಮೋ ವೇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾಂಗೀಕಾರ್ಯಾ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕೇನಚಿಚ್ಛಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧನಿಯಮೋ ವಾಂಗೀಕಾರ್ಯಃ, ಯಥಾ ಮಣಿನಾಗ್ನಿಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧ ಇತಿ ವಾಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರತಿಬಂಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನ ಚೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯೈವಾಸ್ತು ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ವ್ಯಾಸಂಗಃ, ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ರಸಾದೀನಾಂ ಸಹೋಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ರಸಬುಭುತ್ಸಾರೂಪೋ ವ್ಯಾಸಂಗೋ ರೂಪಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರತಿಬಂಧಕೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಸ ಚ ಗುಣತ್ವಾದ್ರೂಪವದ್ಗುಣ್ಯಾಶ್ರಯಃ, ತತ್ರಾತ್ಮನೋಽಸಂಗನಿರ್ಗುಣಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಗುಣಿತ್ವಾಯೋಗಾನ್ಮನ ಏವ ಗುಣಿತ್ವೇನೈಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಸಂಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮನಃಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಏತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಧಾನಂ ಬುಭುತ್ಸಾ । ನ ಚಾನಿಚ್ಛತೋಽಪಿ ದುರ್ಗಂಧಾದ್ಯುಪಲಂಭಾನ್ನ ಬುಭುತ್ಸೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನಿಯಾಮಿಕೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನೇಕವಿಷಯಸನ್ನಿಧೌ ಕ್ವಚಿದೇವ ತಸ್ಯಾ ನಿಯಾಮಕತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ತೇಷಾಂ ಮತೇ ಪುನರಿಚ್ಛಾದೀನಾಮಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ಮನೋ ದುರ್ಲಭಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಇಚ್ಛಾದಿಧರ್ಮಿಣೈವಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಸಂಗೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವ್ಯಾಸಂಗಸ್ಯ ಮಾನಸತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವ್ಯಾಸಂಗಾನ್ಮನಃಸಿದ್ಧಿಃ, ಕಿಂತು ಕಾಮಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮಾದಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೋಕ್ತಿಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೩೨॥
ಏವಮಾತ್ಮನ್ಯಣುತ್ವಾಧ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತತೋ ಬಹಿಷ್ಠಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ।
ಸ ನಿತ್ಯಶ್ಚಿದ್ರೂಪೋ ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾ ನ ವೇತ್ಯಸಂಗತ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯೇ ಬುದ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವೇನೈವ ವಿಧ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೋಪಪತ್ತೇರಕರ್ತಾತ್ಮೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಯನ್ನೈವ ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಪ್ರಪಂಚನಾನ್ನ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಗುಣೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಃ ಪ್ರಸಂಗಃ । ವಸ್ತುತೋಽಸಂಗತ್ವಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಸಂಗತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧೋಕ್ತೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವವಿಚಾರಾತ್ಮಕಾಧಿಕರಣತ್ರಯಸ್ಯ ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧೌ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಫಲಮ್ । ಯದ್ವಾತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಂಧಾಭಾವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧಸತ್ತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತೇತಿ ಭೇದಃ ।
ನನು ಬುದ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತಾಸ್ತು ಕಿಂ ಜೀವಕರ್ತೃತ್ವೇನ ತತ್ರಾಹ -
ತದ್ಧಿ ಕರ್ತುಃ ಸತ ಇತಿ ।
ಮಯೇದಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಬೋಧಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಂ ನ ತ್ವಚೇತನಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ । ಕಿಂ ಚ ಭೋಕ್ತುರಾತ್ಮನ ಏವ ಕರ್ತೃತಾ ವಾಚ್ಯಾ 'ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೩೩॥
ಸಂಧ್ಯಂ ಸ್ಥಾನಂ ಸ್ವಪ್ನಃ । ಅಮೃತಃ ಸ ಆತ್ಮಾ ಯಥೇಷ್ಟಮೀಯತೇ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಿಹಾರೋಪದೇಶಾತ್ , ಆತ್ಮಾ ಕರ್ತಾ ॥೩೪॥
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಸಮರ್ಥಮಿಂದ್ರಿಯಜಾತಮಾದಾಯ ಶೇತೇ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರಿವರ್ತತ ಇತಿ ಉಪಾದಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಅಕರ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಾದಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೩೫॥
ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋ ಜೀವಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಚೇತ್ತದಾ ಪ್ರಥಮಾನಿರ್ದೇಶಾದ್ವಿಪರ್ಯಯಃ । ಕರಣದ್ಯೋತಿತೃತೀಯಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ಶ್ರುತೌ ತನುತ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಕರ್ತೃವಾಚಿನಾ ವಿಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋರರ್ಥಃ ॥೩೬॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಜೀವಃ ಸ್ವತಂತ್ರಶ್ಚೇದಿಷ್ಟಮೇವ ಕುರ್ಯಾದಸ್ವತಂತ್ರಶ್ಚೇನ್ನ ಕರ್ತಾ, 'ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕರ್ತಾ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಕಾರಕವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಶಂಕತೇ -
ಉಪಲಬ್ಧಾವಪೀತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಚೈತನ್ಯೇನ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸ್ವಸಂಬಂಧೋಪಲಬ್ಧೌ ಚಾತ್ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾಯ ಕರಣಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ ಚೇತ್ಕಥಂ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಾಮ ನ ಸ್ವಾನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ , ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಿಂ ತು ಸ್ವೇತರಕಾರಕಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಸತಿ ಕಾರಕಾಪ್ರೇರ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ತೇನ ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಪಿ ಜೀವ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತ್ಯನಿಷ್ಟಸಾಧನಮಪ್ಯನುತಿಷ್ಠತೀತ್ಯನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚೇತ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೭॥
ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ಶಕ್ತೀತಿ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಕರಣಶಕ್ತಿವಿಪರೀತಾ ಕರ್ತೃಶಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸತ್ಯಾಂ ಚ ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಯೋಽಹಂಧೀಗಮ್ಯಃ । ಸ ಕರ್ತಾ ಸ ಏವ ಜೀವೋ ಯತ್ತದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಕರಣಂ ತನ್ಮನ ಇತಿ ಜೀವಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೩೮॥
ಜ್ಞಾನಸಾಧನವಿಧ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾಧೀತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಫಲಭೋಕ್ತುರೇವ ತದುಪಾಯಸಮಾಧಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾತ್ಮನೋಽಕರ್ತೃತ್ವೇ ಬುದ್ಧೇರಪಿ ಅಭೋಕ್ತ್ರ್ಯಾಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸಮಾಧ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೯॥
ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ ।
ಉಕ್ತಮಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯ ಸಂಶಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾವಾಹ -
ಏವಂ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಂಖ್ಯನಿರಾಸೇನಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಾಧಿತೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಾದಿಪಕ್ಷಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ನ ಚಾಸಂಗತ್ವಾಗಮೇನ ಬಾಧಃ, ಅಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯನುಭವಸಹಿತಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತಿಬಲೇನ ತಸ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ಸ್ತಾವಕತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉತ್ಸೂತ್ರಮೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತಿ ತದಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ನನು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಾಮ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರ್ಮುಕ್ತಾವಪ್ಯಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ಶಕ್ತಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರೂಪಶಕ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತೇಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾಂ ಶಕ್ತೌ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಪರಿಹಾರಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚೇತಿ ।
ಮುಕ್ತೌ ಶಕ್ತಿಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಶಕ್ಯಾಭಾವೇ ಶಕ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ।
ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಪುನರುದ್ಭವಯೋಗ್ಯಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಧರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತೈಃ ಸಹಿತಕಾರ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾನ್ಮುಕ್ತಿಲೋಪ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಸನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶಕ್ಯತ್ವೇನ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಬಂಧಾನ್ನಮಿತ್ತಾನಾಮಪಿ ಪರಂಪರಯಾ ಶಕ್ತಿಸಂಬಂಧಿತ್ವಮುಕ್ತಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸಂಬಂಧೇನ ಸಂಬಂಧಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಶಕ್ತಿರ್ಲಕ್ಷಣಮಾಕ್ಷೇಪಕಂ ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತೇನ ಕಾರ್ಯೇಣ ಯಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತೇನೇತಿ ವ್ಯಧಿಕರಣೇ ತೃತೀಯೇ ।
ನನು ನರಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವತ್ವವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಬಲಾತ್ಕರ್ತುರೇವಾಕರ್ತೃತಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದಕರ್ತೃತ್ವಾಖ್ಯಮೋಕ್ಷಶ್ಚೇತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಾವಿದ್ಯಕಂ ಸ್ಯಾದ್ಯತೋ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮ್ ।
ಯದಿ ಕರ್ಮಣಾ ಮೋಕ್ಷಃ ತತ್ರಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷ ಉಕ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಸಂಗನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಾನೇಕಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಾತ್ತನ್ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಚಾಭ್ಯಸ್ತಾನೇಕಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ತಾವಕತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ಚಾಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯನುಭವೋ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿಥ್ಯೋದಾಸೀನಕರ್ತೃತ್ವಾವಗಾಹಿನೋಽಧ್ಯಾಸತ್ವೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ವದನುಭವಬಾಧಿತಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಾದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಯದಿ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಶ್ಚೇತನೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಪರ ಏವ ಸಂಸಾರೀ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ , ಪರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಪರ ಏವೇತಿ ।
ನ ವಯಂ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಚಿದ್ಧಾತೋಃ ಪರಸ್ಯ ಬಂಧಂ ವದಾಮಃ, ಕಿಂತು ತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾವಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ಕಲ್ಪಿತಭೇದೋಽಪಿ ಲೋಕೇ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರ್ಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನಾವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತೇ ಬಂಧೋ ನ ಶೂದ್ಧಾತ್ಮನೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತೇಶ್ಚ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇತಿ ।
ಆತ್ಮೈವ ಕಾಮ್ಯತೇ ಆನಂದತ್ವಾದಿತ್ಯಾತ್ಮಕಾಮಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತಕಾಮ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾದಕಾಮಮ್ , ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವಾದಕಾಮತ್ವಾಚ್ಚಾಪ್ತಕಾಮಂ ವಿಶೋಕತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಶೋಕೇತಿ ।
ಶೋಕಾಂತರಂ ದುಃಖಾಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸುಷುಪ್ತಾತ್ಮರೂಪಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮಾಹ -
ಏಷ ಇತಿ ।
ಗತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಮ್ , ಸಂಪದೈಶ್ವರ್ಯಂ ಲೋಕೋ ಬೋಗ್ಯಂ ಸುಖಮ್ , ಚೈತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಸ್ವತೋಽಕರ್ತಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ತು ಕರ್ತೇತ್ಯುಭಯಥಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ತತ್ರಾರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತದೇತದಾಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಸುಷುಪ್ತಿಃ । ಯಥಾ ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ಕುಸುಮಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ತಥಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತೌ ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರಣತ್ವವಿಷಯೌ ನೋಪಾದಾನತ್ವವಿಷಯಾವಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕರಣತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯಾಂತರಂಗತಯಾ ಚಿತ್ಸಂವಲಿತಬುದ್ಧೇಸ್ತಾಭ್ಯಾಮುಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧೇಃ, ಏವಂ ಚಿದಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾಖ್ಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಮಹಾವಾಕ್ಯಸಮ್ಮತಿಶ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತಕ್ಷಾ ಸ್ವಹಸ್ತಾದಿನಾ ವಾಸ್ಯಾದಿಪ್ರೇರಣಶಕ್ತತ್ವಾತ್ಸ್ವತಃ ಕರ್ತಾ ಆತ್ಮಾ ತು ನಿರವಯವತ್ವಾದಶಕ್ತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯೌಪಾಧಿಕಕರ್ತೃತ್ವಾಂಶೇನ ವಿವಕ್ಷಿತೇನ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ -
ತಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾನೂದ್ಯಮಾನಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ।
ಉಪಾಧ್ಯಭಾವಕಾಲೇ ಶ್ರುತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಸಂಧ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕರಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತ್ರಂತರ್ಭಾವಾತ್ತೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈವಮಸ್ತಿ ತತಃ ಕೇವಲಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನವಿಹಾರೇ ತಾವದುಪಾಧ್ಯಭಾವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವತ್ಸಂಧ್ಯ ಇತಿ ।
ವಿಹಾರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಹಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಜಕ್ಷತ್ಭುಂಜಾನ ಇವ ।
ಕರಣತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರಣೇಷು ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಕರಣವಿಭಕ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಭವತಿ ಚ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಕರ್ತೃಷ್ವಪಿ ಕರಣವಿಭಕ್ತಿರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಯೋಗಃ, 'ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ' ಇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕೇವಲಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತಸ್ಯಾಕ್ರಿಯತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜೀವ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ತನುತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತಿ ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾನುಪಹಿತಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿರೇವ ತಸ್ಯಾ ಏವಾತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತದುಪಹಿತಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
'ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ವಿಜ್ಞಾನಬ್ದಸ್ಯ ಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದತ್ರ ಚ ಮನೋಮಯಕೋಶಾನಂತರಂ ಪಠಿತತ್ವಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾದಿಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಬುದ್ಧಿರೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನಂ ದೇವಾ ಇತಿ ।
'ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಮ್' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಬುದ್ಧೇರ್ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವೋಕ್ತೇರತ್ರ ದೇವೈರಿಂದ್ರಿಯೈರೂಪಾಸ್ಯಮಾನಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಕಾರ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇರತ್ರಾಪಿ ಯಜ್ಞಕರ್ತೃವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಚಿತ್ತೇನ ಧ್ಯಾತ್ವಾ ವಾಚಾ ಮಂತ್ರೋಕ್ತ್ಯಾ ಯಜ್ಞೋ ಜಾಯತೇ ತತಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಾಚಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಭಾವೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಶಕ್ತಿವೈಪರೀತ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ । ತನ್ನ ವಿಕ್ಲಿದ್ಯಂತೇ ತಂಡುಲಾಃ, ಜ್ವಲಂತಿ ಕಾಷ್ಠಾನಿ, ಬಿಭರ್ತಿ ಸ್ಥಾಲೀತಿ ಸ್ವಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಸರ್ವಕಾರಕಾಣಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರಣತ್ವವಾರ್ತಾ ತೇಷು ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಉಪಲಬ್ಧೀತಿ ।
ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಪಾಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರಣತ್ವಂ ತಥಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮಧ್ಯವಸಾಯಸಂಕಲ್ಪಾದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಲಬ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಃ ಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಮಾತ್ಮಾ ಕೇವಲಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಸ್ಯ ಯೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೇತಿ ಸ್ಥಿತೇರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಥಂ ಕರಣತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ - ಅಖಂಡಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಭಿರ್ಭಿನ್ನಂ ಸದ್ವಿಷಯಾವಾಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಜಾಯತೇ, ತಥಾ ಚ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯೋಪಲಬ್ಧೌ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರಣತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಹಿತಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಕೇವಲಸ್ಯ, ನ ಚ ಬುದ್ಧೇರೇವ ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜಡವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸ ಏವಾಹಂಧೀಗಮ್ಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಕರಣಾಂತರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ನಾಮಮಾತ್ರೇ ವಿವಾದ ಇತಿ ತತ್ರ ಕೇವಲಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಹಂಕಾರೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ಯಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ತಚಿದಾತ್ಮಕಾಹಂಕಾರಗತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯದುಕ್ತಂ ತದಹಂಧೀಗಮ್ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ ಏವ ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ದೃಶ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಸ್ವಭಾವತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಿಶೇಷಣೀಭೂತಾಯಾ ಜಡಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಕರಣಾಂತರಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ಕೇವಲಬುದ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವವಾದಿನಸ್ತು ಕರಣಾಂತರಪ್ರಸಂಗೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿಹೇತೂನಾಮಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ರಸಾಧಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಸಾಧನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಧ್ಯಸ್ತಮೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತೀನಾಮುಪಜೀವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸಂಗತ್ವವಿಧ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೪೦॥
ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ।
ಯಥಾ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೌಹಿತ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಲೋಹಿತದ್ರವ್ಯಂ ಕರಣಂ ತೇನಾಯಂ ಸ್ಫಟಿಕೋ ಲೋಹಿತ ಇತ್ಯನುಭವಾತ್ , ತಥಾ ಕಾಮಾದಿಪರಿಣಾಮಿಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಕರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಧ್ಯಸ್ತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರಕಸಂಪನ್ನತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯದಿದಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ 'ಏಷ ಹ್ಯೇವ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಕರ್ತೃಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದ್ಯೋತಕವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ ।
ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಕಮತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕಾರಕಸಂಪತ್ತಾವೀಶ್ವರವ್ಯತಿರೇಕೇ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯತಿರೇಕಾನುಪಲಬ್ಧೇರ್ನೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಯೋಜಕಃ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ನೈರ್ಘೃಣ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕೇನ ಚೇತಿ ।
ದತ್ತೋತ್ತರಮಿದಂ ಚೋದ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ವಿಷಮಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಈಶ್ವರಾಧೀನತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ತದ್ವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೌ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷಕಾರಯಿತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚಕ್ರಕಾಪತ್ತೇಃ ಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತು ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಅಕೃತೇತಿ ।
ಅನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ಧರ್ಮವತೋ ನರಾನ್ ದುಃಖೇನಾಧರ್ಮವತಃ ಸುಖೇನ ಯೋಜಯೇತ್ , ಕಾರುಣಿಕತ್ವೇ ವಾ ಸರ್ವೇ ಸುಖೇನ ಏಕರೂಪಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ವಿಧ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ರಾಗದ್ವೇಷಾಯತ್ತಂ ಸ್ವತ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ತಾವಿಕಾ ವಾ ಸಾ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏತಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಚಂದನಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಧರ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇ ಸುಖವ್ಯತಿರೇಕಗ್ರಹಾಭಾವೇಽಪಿ 'ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ' ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೇವ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಏವಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾತ್ಕಾರಯಿತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೪೧॥
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಮೇವ ಫಲವೈಷಮ್ಯಸಿದ್ಧೇರಲಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬೀಜೈರೇವಾಂಕುರವೈಷಮ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಪರ್ಜನ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ವಿಶೇಷಹೇತೂನಾಂ ಸಾಧಾರಣಹೇತ್ವಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತರ್ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಾರಣಹೇತುತ್ವಾನ್ನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರ್ಜನ್ಯವದಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅತಿದೀರ್ಘವಲ್ಲೀಗ್ರಂಥಯೋ ಗುಚ್ಛಾಃ ಪುಷ್ಪಸ್ತಬಕಾ ವಾ, ಗುಲ್ಮಾಸ್ತು ಹ್ರಸ್ವವಲ್ಲ್ಯ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಕಿಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಪಾದ್ಯತೇ ಉತ ಚಕ್ರಕಾಪತ್ತಿರ್ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಪಕಾಧೀನಸ್ಯ ಬಟೋರ್ಮುಖ್ಯಾಧ್ಯಯನಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಚಕ್ರಕಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನವದ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ವಿಧ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸತ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಭವತಿ, ಅನ್ಯಥಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಈಶ್ವರ ಇತಿ ।
ತಯೋಃ ಸ್ಥಾನೇ ಸ ಏವ ನಿಯುಜ್ಯೇತ ಅಭಿಷಿಚ್ಯೇತ । ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸ ಏವ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷೇಶ್ವರಪರತಂತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಪುರುಷಕಾರಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೇಷೋಽಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಾದಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಾತ್ 'ಏಷ ಹ್ಯೇವ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಧ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೪೨॥
ಅಂಶ ಏಕೇ ।
'ನಿತ್ಯಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೋಽನಣುರಕರ್ತಾ ಜೀವ' ಇತಿ ಶೋಧಿತತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸಾಧನೇನ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಸಮಾಧಾನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಜೀವೇಶಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿವಿಧದೃಷ್ಟಾಂತದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವಸಂಬಂಧಸಂಭವಾದ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯನಿಯಮೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರುಚೇರಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅನೇನ 'ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಭೇದಕೋಟಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾ ಭೇದಕೋಟಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ, ತಥಾ ಚ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮಬಲತ್ವಾದ್ವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಸಂಬಂಧಾನಿಶ್ಚಯಾತ್ಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।
ಲೋಕಸಿದ್ಧಾನರ್ಥಾತ್ಮಕಭೇದಾನುವಾದಿತ್ವೇನ ಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಜ್ಞಾತಫಲವದಭೇದಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿಬಂಧನೋಂ 'ಶಾಂಶಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ನೇಃ ಸಾಂಶತ್ವೇಽಪಿ ನಿಷ್ಕಲೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಥಂ ಸಾಂಶತ್ವಮತ ಆಹ -
ಅಂಶ ಇವೇತಿ ।
ಜೀವ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ಭೇದ ಏವ ಚೇತ್ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವೋ ಯುಕ್ತೋ ನಾಂಶಾಂಶಿಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಚೇತಿ ।
ಅಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವಾದಂಶಾಂಶಿಭಾವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ವಂಚಸಿ ಗಚ್ಛಸಿ ಯದಾಸ್ತೇ ಯೋ ನಾಮರೂಪೇ ನಿರ್ಮಾಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ವ್ಯವಹರನ್ವರ್ತತೇ ತಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತೋ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾಭೇದೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಚೇತನತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೩॥
ಅಸ್ಯ ಸಹಸ್ರಶೀರ್ಷಪುರುಷಸ್ಯ ತಾವಾನ್ಪ್ರಪಂಚೋ ಮಹಿಮಾ ವಿಭೂತಿಃ ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ ಜ್ಯಾಯಾನ್ಮಹತ್ತರಃ । ಭೂತಾನಿ ದೇಹಿನೋ ಜೀವಾ ಇತ್ಯತ್ರ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ -
ಅಹಿಂಸನ್ನಿತಿ ।
ತೀರ್ಥಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಕರ್ಮಾಣಿ, ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಹಿಂಸಾಮಕುರ್ವನ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಷು ಪ್ರಯೋಗಾತ್ಸೂತ್ರೋಕ್ತಮಂತ್ರೇಽಪಿ ತಥೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೂತಾನಾಂ ಪಾದತ್ವೇಽಪ್ಯಂಶತ್ವಂ ಕುತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಂಶಃ ಪಾದ ಇತಿ ॥೪೪॥
ಜೀವಸ್ಯ ಪುರುಷಸೂಕ್ತಮಂತ್ರೋಕ್ತಭಗವದಂಶತ್ವೇ ಭಗವದ್ಗೀತಾಮುದಾಹರತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನೇಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಈಶಿತವ್ಯಜೀವಸ್ಯ ಕಥಮೀಶ್ವರಾಂಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇನಾಪೀಶಿತವ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾಭೇದಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾದಂಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಔಪಾಧಿಕೇ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಯಂತೃತ್ವೇ ಜೀವ ಏವ ತನ್ನಿಯಂತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಿರತಿಶಯೇತಿ ।
ನಿತರಾಂ ಹೀನಃ ಶರೀರಾದ್ಯುಪಾಧಿಃ, ಆಜ್ಞಾನಿಕೋಪಾಧಿತಾರತಮ್ಯಾದೀಶೇಶಿತವ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾ, ನ ವಸ್ತುತಃ । ತದುಕ್ತಂ ಸುರೇಶ್ವರಾಚಾರ್ಯೈಃ 'ಈಶೇಶಿತವ್ಯಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಜ್ಞಾನಹೇತುಜಃ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ತಮೋಧ್ವಸ್ತಾವೀಶ್ವರಾಣಾಮಪೀಶ್ವರಃ ॥' ಇತಿ ॥೪೫॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಃ ಸ್ವಾಂಶದುಃಖೈರ್ದುಃಖೀ, ಅಂಶಿತ್ವಾತ್ , ದೇವದತ್ತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಾಂಶದುಃಖಸಮಷ್ಟಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಸಾರೋ ವರಂ ತತ್ರ ಸ್ವದುಃಖಮಾತ್ರಾನುಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈವಂಪರ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥಾ ಜೀವ ಇತಿ ।
ದೇವದತ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಭ್ರಾಂತಿಕಾಮಕರ್ಮರೂಪದುಃಖಸಾಮಗ್ರೀಮತ್ತ್ವಮುಪಾಧಿಃ, ತದಭಾವಾನ್ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ದುಃಖಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಉಕ್ತಂ ಚೈತದಭೇದೇಽಪಿ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರ್ಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದುಃಖಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಕೃತತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಜೀವಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭ್ರಾಂತೌ ಸತ್ಯಾಂ ದುಃಖಮಿತ್ಯನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವೇ ದುಃಖಾಭಾವದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಭ್ರಾಂತಿಕೃತಂ ದುಃಖಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ಇತರೇಷ್ವಭಿಮಾನಶೂನ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ದುಃಖಾಭಾವೋ ದೃಷ್ಟಃ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಂ ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಏವಮಂಶಿತ್ವೇ ಹೇತೋಃ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಯೋಂ 'ಶೀ ಸ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಾಂಶಧರ್ಮವಾನಿತೀ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಸ್ಥಲತ್ರಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಯತಿ -
ಪ್ರಕಾಶಾದಿವದಿತಿ ।
ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವಾಂಶದುಃಖಿತ್ವಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ದೇವದತ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವೈಕಲ್ಯಮಪ್ಯಾಹ -
ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತದುಃಖಿತ್ವಸಾಧ್ಯಂ ತು ಭ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾದೀಶ್ವರೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಾ ವಸ್ತುತೋ ದುಃಖಿತ್ವಾನುಮಾನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಾಗಮಬಾಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ದುಃಖಿತ್ವೇ ತದ್ಭಾವೋಪದೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೬॥
ಸ್ಮೃತ್ಯಾಪ್ಯನುಮಾನಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರಂತಿ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಮರಂತೀತಿ ।
ತತ್ರ ಜೀವಪರಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮಾಶ್ರಯೋ ಜೀವಃ । ದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಪ್ರಾಣಾಃ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತದಶಸಂಖ್ಯಾಕೋ ರಾಶಿರ್ಲಿಂಗಮ್ ।
ಸೂತ್ರೇ ಚಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಯಥಾದಿತ್ಯಃ ಪ್ರಾಕಾಶ್ಯದೋಷೈರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತೋ ಬಾಹ್ಯೋಽಸಂಗಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಏವಮಂಶಿತ್ವಕೃತಮೀಶ್ವರೇ ದೋಷಂ ನಿರಸ್ಯಾಂಶ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಜೀವಸ್ಯಾಂಶತ್ವಂ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಮಿತಿ ಸ್ಫುಟಯಿತುಮತ್ಯಂತಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಮಾದಾಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅತ್ರಾಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ತದ್ಭೇದಾದಂಶಭೇದಾತ್ । ನಿರವಯವಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯಾಂಶೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವದತಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಭೇದಾಭಾವೇ ಚಾಂಶಾಂಶಿತ್ವಾಭಾವಾದನುಜ್ಞಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ನ ವಯಂ ಭೇದಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ನರಶೃಂಗವದ್ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವದಾಮಃ । ತಥಾ ಚ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇನಾಂಶಜೀವಾನಾಮಾಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಾತ್ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾದ್ಭೇದವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ತಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪೭॥
ನನು ಭ್ರಾಂತೇಃ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನಿವೃತ್ತೌ ವ್ಯವಹಾರವಿಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹ್ಯಸ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತತಾ ಸಂತತಾ, ವಿಶೇಷೋ ಭೇದಃ ।
ಅನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿಯೋಗವಿಷಯದ್ವೈತಾಭಾವಾದಾತ್ಮನ್ಯಸಾಧ್ಯೇ ನಿಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿನ್ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲಹೇತುಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ದೇಹಭಿನ್ನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನ ಏವಾಧಿಕಾರೋ ವಾಚ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿನ್ನಿಯೋಜ್ಯಃ, ವಿವೇಕಿತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿವದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಶರೀರವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷವಿವೇಕಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಾವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಿಣೋ ದೇಹಾಭೇದಭ್ರಮೋಽಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ಭ್ರಮ ಉಪಾಧಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ವ್ಯೋಮ ದೇಹಾದ್ಭಿನ್ನಂ ತದ್ವದಹಮಿತ್ಯಪಶ್ಯತಃ ಭ್ರಾಂತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿನ್ನ ನಿಯೋಜ್ಯಃ, ಅಭ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ , ಸುಷುಪ್ತವದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ದೇಹಾದಿಷ್ವಸಂಹತತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಸಂಹತತ್ವದರ್ಶನಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಾಂತಿರಹಿತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯಭಾವಕಾಲೇ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಂ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಮಾತ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಿಯೋಜ್ಯತ್ವೇ ಬಾಧಕಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ವಿಷಯವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಮನುವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತಕರಾಗನಿವೃತ್ತೇರ್ನಾತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ ಭಗವತಾ 'ರಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ' ಇತಿ ।
ಏವಮನುಜ್ಞಾದಿಪ್ರಸಂಗೇನಾನಿಯೋಜ್ಯಮ್ , ವಿದುಷ ಉಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಿಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾದನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಯೋರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಕ್ರವ್ಯಂ ಮಾಂಸಮತ್ತೀತಿ ಕ್ರವ್ಯಾದಶುಚಿಃ ಶ್ಮಶಾನಾಗ್ನಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೮॥
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥೂಲದೇಹಸಂಬಂಧಾದುಪಾದಾನಪರಿತ್ಯಾಗೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ತಥಾಪ್ಯನ್ಯಕೃತಕರ್ಮಫಲಮಿತರೇಣಾಪಿ ಭುಜ್ಯೇತೇತಿ ಕರ್ಮಫಲವ್ಯತಿಕರಃ ಸಾಂಕರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದ್ದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಾಯೋಗೇನಾವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ ಏಕಸ್ಯೈವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರ್ಗೀ ನರಕೀ ಚೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಯೇ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಭೇದೋ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಭವೇತ್ತದಾ ಸಾಂಕರ್ಯಂ ಯದ್ಯನುಪಹಿತಾತ್ಮನ ಏವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । 'ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್' ಇತ್ಯತ್ರ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ, ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸ್ಥಾಪನಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಬುದ್ಧೇಃ ಪರದೇಹಾಸಂಬಂಧಾತ್ತದುಪಹಿತಜೀವಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಪರದೇಹಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಭೇದೇನ ಭೋಕ್ತೃಭೇದಾನ್ನ ಕರ್ಮಾದಿಸಾಂಕರ್ಯಮಿತಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ ॥೪೯॥
ಅಂಶೇತ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ಜೀವಸ್ಯಾಂಶತ್ವಂ ಘಟಾಕಾಶಸ್ಯೇವೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಬುದ್ಧ್ಯೋಕ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಏವಕಾರೇಣಾವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷಾರುಚಿಂ ಸೂಚಯನ್ 'ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಭೂವ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂಪ್ರತಿಬಿಂಬಪಕ್ಷಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ ಭಗವಾನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಆಭಾಸ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮೈವಾನುಪಹಿತೋ ಜೀವೋ ನ ಭವತಿ, ಉಪಾಧ್ಯನುಭವಾತ್ । ನಾಪಿ ತತೋ ಭಿನ್ನಃ, 'ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಭೇದಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಏವ ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಬುದ್ಧಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದಾತ್ಸ್ವರ್ಗೀ ನಾರಕೀತ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಜೀವತ್ವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಕತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೇತ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಸ್ತ್ವಯಂ ಭಾಸ್ಕರಸ್ಯ ಪ್ರಲಾಪಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ನೋಪಾಧಿಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ, ಅತಃ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಮುಕ್ತೌ ಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗಾನ್ನ ಜೀವತ್ವಮಿತಿ ಸ ಸಿದ್ಧಾಂತರಹಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಕೃತ ಇತ್ಯುಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ । ಯದಿ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಂ ಶುಕ್ತೌ ರಜತವತ್ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪಬಾಧವನ್ನೇದಂ ಮುಖಮಿತಿ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ನಾಸ್ತಿ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಮಿತಿ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಬಾಧಾನ್ಮದೀಯಂ ಮುಖಮೇವೇದಮಿತ್ಯಬಾಧಿತಮುಖಾಭೇದಾನುಭವಾತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನೈವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೈಶ್ಚಾವಿಕೃತಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಾಖ್ಯಪ್ರವೇಶೋಕ್ತೇರ್ನ ಸ್ವರೂಪಕಲ್ಪನಾ, ಪರಾಕ್ರಾಂತಂ ಚಾತ್ರ ದರ್ಪಣಟೀಕಾಯಾಮಾಚಾರ್ಯೈರಿತ್ಯುಪರಮ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ಸ್ವಮತೇ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯೇಽಪ್ಯುಪಹಿತಜೀವಭೇದಾದಸಾಂಕರ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರಸೂಚಿತಂ ಪರೇಷಾಂ ಸಾಂಕರ್ಯಂ ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಯೇಷಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬುದ್ಧಿಸುಖದುಃಖೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಪ್ರಯತ್ನಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾವನಾ ನವಾತ್ಮವಿಶೇಷಗುಣಾಃ, ಸನ್ನಿಧಾನಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಾದೌದಾಸೀನ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ಸಾಂಖ್ಯಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪುಂಸಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾದ್ಯವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಿರೇವ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ನಿಯಮೇನ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಚೋದ್ದೇಶ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥನಿಯತಾ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭೋಗಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಅನ್ಯಥಾ ನಿಯತಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನಂಗೀಕಾರೇ ಸ್ವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯವಿಘಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಡಪ್ರಧಾನಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯವಿವೇಕಾಭಾವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯನಾಗತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಮಾನಯುಕ್ತಿಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ನಿಯಾಮಕಭಾವೇನೋದ್ದೇಶ್ಯವಿಘಾತಮಾಪಾದಯತಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ತಸ್ಯೈವಾಪಾದನಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಾರ್ಕಿಕಮತೇಽಪಿ ಭೋಗಾದಿಸಾಂಕರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಾಣಾದಾನಾಮಿತಿ ।
ಹೇತುರ್ಮನಃಸಂಯೋಗಃ, ಫಲಂ ಸುಖಾದಿ, ಯದಾತ್ಮಾದೃಷ್ಟಕೃತೋ ಯೋ ಮನಃಸಂಯೋಗಃ ಸ ತದಾತ್ಮನ ಏವ ಸುಖಾದಿಹೇತುರಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ॥೫೦॥
ಪೂರ್ವವನ್ಮನಃಸಂಯೋಗವದದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಾಧರಣತ್ವಾನ್ನ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ರಾಗಾದಿನಿಯಮಾತ್ತಜ್ಜಾದೃಷ್ಟನಿಯಮ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೫೧॥
ಅನಿಯಮ ಉಕ್ತದೋಷಃ । ಆತ್ಮಾಂತರಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಪರದೇಹೇ ಅಂತರ್ಭಾವಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ॥೫೨॥
ಕಿಂ ಮನಸಾ ಸಂಯುಕ್ತಾತ್ಮೈವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರದೇಶಃ । ಉತ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಆದ್ಯೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಸರ್ವದೇಹೇಷು ಅಂತರ್ಭಾವಾದವ್ಯವಸ್ಥಾ । ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ರ ನ ವೈಶೇಷಿಕೈರಿತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಸಾನ್ನಿಧ್ಯೇ ಸತಿ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಪ್ರದೇಶಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಶಕ್ಯಃ । ನಿಯಾಮಕಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ -
ಕಲ್ಪ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿಕಂ ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಯಚ್ಛರೀರಂ ತತ್ರ ತಸ್ಯೈವ ಭೋಗ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶರೀರಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರದೇಶಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರದೇಶೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಪ್ರದೇಶೇಽದೃಷ್ಟೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ ಕಿಂ ಚಲಃ ಸ್ಥಿತೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಚಲೇಂ 'ಶಿನ್ಯಂಶಸ್ಯ ಚಲನವಿಭಾಗಯೋರಸಂಭವಾದಣ್ವಾತ್ಮವಾದಾಪಾತಾಚ್ಚ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರದೇಶೇ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಭೋಗದರ್ಶನಾದದೃಷ್ಟಮಸ್ತೀತ್ಯೇಕೇನಾಪಿ ಶರೀರೇಣ ದ್ವಯೋರಾತ್ಮನೋರ್ಭೋಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಯದ್ಯಾತ್ಮಭೇದಾತ್ಪ್ರದೇಶಯೋರ್ಭೇದಸ್ತದಾಪಿ ತಯೋರೇಕದೇಹಾಂತರ್ಭಾವಾದ್ಭೋಗಸಾಂಕರ್ಯಂ ತದವಸ್ಥಂ ಸಾವಯವಾತ್ಮವಾದಪ್ರಪಂಗಶ್ಚ । ಕಿಂಚ ಯತ್ತು ಯತ್ರಾತ್ಮನಃ ಪ್ರದೇಶೇ ಶರೀರಾದಿಸಂಯೋಗಾದದೃಷ್ಟಮುತ್ಪನ್ನಂ ತತ್ತತ್ರೈವಾಚಲಪ್ರದೇಶೇ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮನ್ಯದೃಷ್ಟಾಭಾವಾದ್ಭೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾದತಃ ಪ್ರದೇಶಭೇದೋ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಃ । ಯತ್ತ್ವತ್ರೋತ್ಪನ್ನಮದೃಷ್ಟಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ಭೋಗಹೇತುರಿತಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಗಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ತನ್ನ । ಭೋಗಶರೀರಾದ್ದೂರಸ್ಥಾದೃಷ್ಟೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಾಹುಃ - ಮನಸ ಏಕತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಭೇದೇನ ಸಂಯೋಗವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಭೇದಾತ್ಕಯಾಚಿತ್ಸಂಯೋಗವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇದೇವಾತ್ಮನ್ಯದೃಷ್ಟಾದಿಕಮಿತ್ಯಸಾಂಕರ್ಯಮಿತಿ । ತನ್ನ । ಸಂಯೋಗವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ವೈಜಾತ್ಯಾಭಾವೇನ ಸರ್ವಾಸಾಮೇವೈಕದೇಹಾಂತಃಸ್ಥಸರ್ವಾತ್ಮಸ್ವದೃಷ್ಟಹೇತುತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಕಿಂಚ ಬಹೂನಾಂ ವಿಭುತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಾಂಕರ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃಣಾಂ ವಿಭುತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮಿ ಇತ್ಯಲ್ಪತ್ವಾನುಭವಾನ್ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಗತತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಬಹೂನಾಂ ವಿಭುತ್ವೇ ಸಮಾನದೇಶತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ವದೇತಿ ।
ನನು ರೂಪರಸಾದೀನಾಮೇಕಘಟಸ್ಥತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನಾಯಮಸ್ಮತ್ಸಮ್ಮತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ರೂಪಸ್ಯ ತೇಜೋಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ರಸಸ್ಯ ಜಲಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ಗಂಧಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ತತ್ತದ್ಗುಣಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ವಧರ್ಮ್ಯಂಶೇನಾಭೇದಾತ್ತೇಜಆದಿಧರ್ಮ್ಯತಿರಿಕ್ತಘಟಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚಾತ್ಮನಾಂ ಬಹುತ್ವಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ , ಆತ್ಮತ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭೇದಾತ್ , ತಥಾ ಚ ದೇವದತ್ತಾತ್ಮಾ ಯಜ್ಞದತ್ತಾತ್ಮನೋ ನ ಭಿನ್ನಃ ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಯಜ್ಞದತ್ತಾತ್ಮವತ್ ।
ಅತ್ರ ವೈಶೇಷಿಕಃ ಶಂಕತೇ -
ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷೇತಿ ।
ನಿತ್ಯದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರವೃತ್ತಯೋ ವಿಶೇಷಾಸ್ತೇ ಚ ಸ್ವಯಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯವ್ಯಾವರ್ತಕಾ ಏವ ನ ಸ್ವೇಷಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಮಪೇಕ್ಷಂತ ಇತ್ಯಂತ್ಯಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ವಿಶೇಷರೂಪಲಕ್ಷಣಭೇದಾದ್ಭವತ್ಯಾತ್ಮಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತಾವದಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದ್ಭೇದಜ್ಞಾನಾರ್ಥಾ ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾ, ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವಾನಾತ್ಮಭೇದಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಪ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಮಿಥೋ ಭೇದಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ತತ್ಕಲ್ಪನಾ, ಆತ್ಮಭೇದಸ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ವಿಶೇಷಭೇದಕಲ್ಪನಾದೇವಾತ್ಮಭೇದಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಆತ್ಮಭೇದಜ್ಞಪ್ತಾವಾತ್ಮಸು ವಿಶೇಷಭೇದಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ತಜ್ಜ್ಞಪ್ತಿರಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾದಿತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಬಹೂನಾಂ ವಿಭುತ್ವೇ ಆಕಾಶದಿಕ್ಕಾಲಾ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ಸೋಽಪ್ಯಸಮ್ಮತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ವಿಭುತ್ವಸ್ಯೈಕವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಲಾಘವಾನ್ನ ವಿಭುಭೇದಃ ।
ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಭೇರೀವೀಣಾದಿಭೇದೇನ ತಾರಮಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದವ್ಯವಸ್ಥಾ ಏವಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಭೇದೇನ ಸುಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮಭೇದೇಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾನ್ಮುಧಾ ಭೇದಕಲ್ಪನೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಭೂತಭೋಕ್ತೃಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯದ್ವಯೇ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೫೩॥
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಕರ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಚಾರ್ಯ ತದುಪಕರಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ ।
ಭೂತಭೋಕ್ತೃವಿಚಾರಾನಂತರಂ ಭೌತಿಕಪ್ರಾಣವಿಚಾರ ಇತಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಂ ಪಾದಯೋಃ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ವಿಯದಾದೀತಿ ।
ತಮೇವ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಮಾಹ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಮನುತ್ಪತ್ತೌ ಏಕವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಿಯದಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತ್ತೇಷಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಕಥನಾರ್ಥಮೇತದಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣಾ ವಿಷಯಾಃ । ತೇ ಕಿಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ನ ವೇತಿ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯೇ ತಾಸಾಂ ಸಮಬಲತ್ವಾದನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ , ತತ್ರ ಗೌಣವಾದೀ ಸಮಾಧಾನಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಲಯೇ ಸದ್ಭಾವಶ್ರುತೇರ್ನಿರವಕಾಶತ್ವೇನ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರ್ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವದ್ಗೌಣೀತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ರಮಾಣಪಕ್ಷವದ್ಗೌಣಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಏವೇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮಥವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತಥಾಶಬ್ದಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆನುಲೋಮ್ಯಮಾಂಜಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥಾದೃಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ದೂಷಣವತ್ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯನನ್ವಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯದೃಷ್ಟವತ್ಪ್ರಾಣಾ ಅಪ್ಯನಿಯತಾ ಇತಿ ಸೂತ್ರಮನ್ವೇತಿ ತಥಾಪಿ ಪುನರುಕ್ತಮ್ । ಜೀವವತ್ಪ್ರಾಣಾ ನೋತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಶ್ಚೇದಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ । ಉದಾಹರಣೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸನ್ನಿಹಿತೋ ವಾಚ್ಯ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯೈಕವಾಕ್ಯಸ್ಥತ್ವೇನ ಸಾನ್ನಿಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ನಾಯಂ ನಿಯಮಃ ।
ಜೈಮಿನಿನಾ ಭಗವತಾ ವ್ಯವಹಿತದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇಽಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಷ್ಟ್ಯಧಿಕರಣಮ್ , ತಸ್ಯೇದಂ ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮ್ , 'ಯಾವತೋಽಶ್ವಾನ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ತಾವತೋ ವಾರುಣಾಂಶ್ಚತುಷ್ಕಪಾಲಾನ್ನಿರ್ವಪೇತ್' ಇತ್ಯೇತದುತ್ತರಾಧಿಕರಣೇ ಕಿಮಿಯಂ ವಾರುಣೀಷ್ಟಿರ್ದಾತುರುತ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತುರಿತಿ ವಿಶಯೇ 'ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ 'ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯತ್' ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ದಾತೃಕೀರ್ತನಾಲ್ಲಿಂಗಾದಶ್ವದಾತುರೇವೇತಿ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ, ಅತಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯಾಶ್ವಾನ್ ಯಃ ಪ್ರತಿಗ್ರಾಹಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ದದ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । 'ಯೋಽಶ್ವದಾತಾ ಸ ವಾರುಣೀಮಿಷ್ಟಿಂ ಕುರ್ಯಾತ್' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಚಿಂತಾ - ಅಶ್ವದಾನನಿಮಿತ್ತೇಯಮಿಷ್ಟಿಃ ಕಿಂ ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ವೈದಿಕೇ ವೇತಿ । ತತ್ರ 'ನ ಕೇಸರಿಣೋ ದದಾತಿ ' ಇತಿ ನಿಷಿದ್ಧಲೌಕಿಕಾಶ್ವದಾನೇ ದೋಷಸಂಭವಾತ್ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥೇಯಮಿಷ್ಟಿರಿತಿ ದೋಷಾತ್ತ್ವಿಷ್ಟಿರ್ಲೌಕಿಕೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ 'ಅತ್ರ ಹಿ ವರುಣೋ ವಾ ಏತಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯೋಽಶ್ವಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ' ಇತಿ ದಾತುರ್ದೋಷಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯೇಷ್ಟಿರ್ವಿಹಿತಾ । ವರುಣಶಬ್ದೋ ಜಲೋದರಾಖ್ಯರೋಗೇ ರೂಢಃ । ನ ಚ ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇಽಯಂ ರೋಗೋ ಭವತಿ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚಾನೇನೈವ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ದಾನೇ ದೋಷಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಾ ಚೇಷ್ಟಿರಿತಿವದತೋಽರ್ಥಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ । ನ ಚ ವೃಣೋತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವರುಣಶಬ್ದೋ ನಿಷೇಧಾತಿಕ್ರಮಕೃತದೋಷಾನುವಾದಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ರೂಢಿತ್ಯಾಗಾಪಾತಾತ್ ।
ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಚ ವೈದಿಕೇಽಪಿ ದಾನೇಽಶ್ವತ್ಯಾಗಜನ್ಯದುಃಖಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮುಕ್ತವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಶಕ್ನೋತ್ಯನುವದಿತುಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದ್ಯರ್ಥವಾದೋಽಯಮಿತಿ ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧಿನ್ಯಶ್ವದಾನೇ ಇಯಮಿಷ್ಟಿರಿತ್ಯೇವಂ ವಿಚಾರ್ಯೋಕ್ತಮ್ -
ಪಾನವ್ಯಾಪಚ್ಚ ತದ್ವದಿತಿ ।
ಸೋಮಪಾನೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ವ್ಯಾಪದ್ವಮನಂ ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ 'ಏತಂ ಸೌಮೇಂದ್ರಂ ಶ್ಯಾಮಾಕಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇತ್' ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರಾಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಷ್ಟ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೋ ಬಹುಸೂತ್ರವ್ಯವಹಿತಸ್ತದ್ವದಿತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ತದ್ವಲ್ಲೌಕಿಕೇ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಪೀತಸೋಮಸ್ಯ ವಮನೇಽಯಂ ಚರುಃ ಸ್ಯಾದ್ವಮನನಿಮಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಾಖ್ಯದೋಷಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ' ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ವೀರ್ಯೇಣ ವ್ಯೃಧ್ಯತೇ ಯಃ ಸೋಮಂ ವಮತಿ' ಇತ್ಯನುವಾದಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ವೈದಿಕೇ ತು ಸೋಮಪಾನೇ ಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಜಾತತ್ವಾದ್ವಮನೇಽಪಿ ನ ದೋಷ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಲೋಕೇ ವಮನಕೃತೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಸ್ಯ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಕರತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾನ್ನ ದೋಷತಾ । ವೇದೇ ತು 'ಮಾ ಮೇ ವಾಙ್ನಾಭಿಮತಿಗಾಃ' ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜರಣಾರ್ಥಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದ್ವಮನೇ ಕರ್ಮವೈಗುಣ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ದೋಷತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈದಿಕಸೋಮವಮನೇ ಸೌಮೇಂದ್ರಶ್ಚರುರಿತಿ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ಸೂತ್ರೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ನನು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಿ ಗೌಣೀ ಕಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಮುಖ್ಯೈವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಂಡಕವಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದರ್ಶನಾತ್ಸಾ ಮುಖ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಏಷಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಾಣಸತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪರಮಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಣವತ್ತ್ವಪರಂ ಕಿಂತ್ವವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿರೂಪಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪವಿಕಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ಕಥಂ ತದಾ ವಿಕಾರಾಸತ್ತ್ವಕಥನಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವವಿಕಾರೇತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಥೂಲಂ ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವರೂಪಂ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಾಣಾನುತ್ಪತ್ತಿಸಾಧಕಂ ಕಿಮಿತ್ಯವಾಂತರಪ್ರಲಯಪರತಯಾ ನೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ 'ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ' ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಬಲಜನ್ಮಶ್ರುತಿಬಲಾದಿತಿ ವದಾಮಃ ।
ನನು ವಿಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
'ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತಾಗ್ರೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ 'ಆದಿಕರ್ತಾ ಸ ಭೂತಾನಾಂ' ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ಮೃತೌ ಚ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾಮಪಿ ಮೂಲಕಾರಣಾವಸ್ಥಾರೂಪಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿರಾಡಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಕಾರಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇಚಿದ್ವಿಯದಧಿಕರಣಾನುರೋಧೇನೇದಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ತಾಂದೂಷಯತಿ -
ವಿಯದಿತಿ ॥೨॥
ತಸ್ಯ ಜಾಯತ ಇತಿ ಪದಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪಾಠಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಚೀನೇಷು ಪ್ರಾಣೇಷು ಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ -
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ತೇನಾಕಾಶಾದಿಜನ್ಮನಾ ಸಾಮಾನ್ಯಮೇಕಶಬ್ದೋಕ್ತತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಏಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ವಚಿನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಕ್ವಚಿದ್ಗೌಣತ್ವಮಿತಿ ವೈರೂಪ್ಯಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯತಿದಿಶತಿ -
ಯತ್ರಾಪಿ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛ್ರುತ ಇತಿ ॥೩॥
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಾಚ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ವಾಕ್ಪದಂ ಪ್ರಾಣಮನಸೋರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಮನಸಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವೋಕ್ತೇರಶ್ರವಣಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ತೈರ್ವಾಗಾದಿಭಿಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಕರಣತ್ವಂ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಮಯಡ್ವಿಕಾರೇ ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ವರ್ತತ ಏವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯೋರ್ಜಲವಿಕಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತದಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಭಾಕ್ತಸ್ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಕಾರತ್ವೇ ಭೂತಾಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಂ ಲಿಂಗಂ ಮಯಟೋಕ್ತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ 'ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸದ್ಭಾವಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಲಿಂಗಶರೀರವಿಚಾರಾತ್ಮಕಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಲಿಂಗಾತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಭೇದಧೀಃ ಫಲಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೪॥
ಏವಂ ಜನ್ಮಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುಪಜೀವ್ಯೋಪಜೀವಕತ್ವಸಂಗತ್ಯಾ ಸಂಖ್ಯಾಂ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿರೋಧಾತ್ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸಪ್ತಗತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ।
ವಿಶಯಃ ಸಂಶಯಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯತ್ರ ವಿಷಯಃ । ಪಂಚ ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಾಙ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾ ಏತ ಏವ ಹಸ್ತೇನ ಸಹಾಷ್ಟೌ । ಗ್ರಹತ್ವಂ ಬಂಧಕತ್ವಮ್ । ಗೃಹ್ಣಂತಿ ಬಧ್ನಂತೀತಿ ಗ್ರಹಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತೇಷಾಂ ಬಂಧಕತ್ವಂ ವಿಷಯಾಧೀನಮಿತ್ಯತಿಗ್ರಹಾಃ ಗ್ರಹಾನತಿಕ್ರಾಂತಾ ವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ದ್ವೇ ಘ್ರಾಣೇ ವಾಕ್ಚೇತಿ ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷ್ಣಿ ಭವಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ದ್ವಾವವಾಂಚೌ ಪಾಯೂಪಸ್ಥೌ ಚೇತಿ ನವ, ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಆತ್ಮಾ ಮನ ಏಕಾದಶ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಕೋಟಿರುಕ್ತಾ । ಏತ ಏವ ಹೃದಯಾಖ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಹದ್ವಾದಶ । ಅಹಂಕಾರೇಣ ಸಹ ತ್ರಯೋದಶ । ಶ್ರುತಿತಃ ಸಪ್ತತ್ವಾವಗತೇರ್ಯೇ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಸಪ್ತ ತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಶೀರ್ಷಣ್ಯೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಾಣತ್ವವಿಶೇಷಣಾದ್ವಾ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಣತ್ವಶಬ್ದಿತಾ, ಇಂದ್ರಿಯತ್ವಪರಿಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ।
ಸಪ್ತತ್ವಂ ವೀಪ್ಸಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಗುಹಾಯಾಂ ಹೃದಯೇ ಶೇರತ ಇತಿ ಗುಹಾಶಯಾಃ । ಸ್ವಸ್ಥಾನೇಷು ನಿಹಿತಾ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಿತ್ತೇನ ಚತುರ್ದಶತ್ವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ॥೫॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಿನಾಪ್ಯೇಕಾದಶಸು ಮನೋವೃತ್ತಿಭೇದಾನ್ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ಗರ್ವಾತ್ಮಕೋಽಹಂಕಾರಃ, ಸ್ಮರಣಾತ್ಮಕಂ ಚಿತ್ತಮಿತಿ ದ್ವಾದಶಾದಿಸಂಖ್ಯಾಂತರ್ಭಾವನೀಯಾ । ತತೋ ವರಂ ಪ್ರಾಥಮಿಕಸಪ್ತತ್ವೇಽಂತರ್ಭಾವಃ ಲಾಘವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಆದಾನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಗೃಹೀತಃ ಸಂಬದ್ಧಃ ।
ಸಂಬಂಧಮೇವಾಹ -
ಹಸ್ತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅತೋಽಧಿಕಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನ್ಯೂನಾಯಾಮಂತರ್ಭಾವಾಯೋಗಾತ್ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸ್ಯುರ್ಲಾಘವಾನುರೋಧಾದಿತ್ಯೇವಂ ನ ಮಂತವ್ಯಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕತೀಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾಮಾಹ -
ಉತ್ತರೇತಿ ।
'ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಮಾನಾಂತರಾನುಗೃಹೀತಾ ಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತೈಕಾದಶಪ್ರಾಣಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣಾನ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ನೇಯಾ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಏಕಾದಶಕಾರ್ಯಲಿಂಗಾನ್ಯಾಹ -
ಶಬ್ದೇತಿ ।
ತ್ರಯಃ ಕಾಲಾಸ್ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯಾ ವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ರೈಕಾಲ್ಯವೃತ್ತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಾಂತರಾಣಾಂ ವರ್ತಮಾನಮಾತ್ರಾಗ್ರಾಹಿತ್ವಾದತೀತಾದಿಜ್ಞಾನಾಯ ಮನೋಽಂಗೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಪಿ ಚ ಸಪ್ತೇತಿ ।
ನ ಚ ತಾವತಾಮಿತಿ ।
ಆದಾನಾದೀನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭ್ಯೋಽತ್ಯಂತವೈಜಾತ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ತದ್ವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಬಧಿರಾದೀನಾಮಾದಾನಾದಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಛಿದ್ರೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯಾಹ -
ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
'ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ' ಇತ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥಮ್ । 'ಅಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತೂಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ । ಪಾಯೂಪಸ್ಥಪಾದಾನಾಮಪಿ ಬಂಧಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ನನ್ವಿದಂ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸಂಗತಂ ಪಂಚಧೀಂದ್ರಿಯವಾಙ್ಮನಸಾಂ ಸಪ್ತತ್ವಾವಗತಿಃ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಮಿತಿ ಹೇತೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾದುಕ್ತಪರಿಸಂಖ್ಯಾದೋಷಾಚ್ಚೇತ್ಯರುಚೇರಾಹ -
ಇಯಮಪರೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕತೀತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಸಪ್ತೇತಿ ।
ತಂ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಯೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಹ ಗಚ್ಛಂತಿ ತೇಷಾಮೇವ ಭೋಗಹೇತುತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪನ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇಷ ಚಾಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಸ್ಥಿತೋಽನುಗ್ರಾಹಕಸೂರ್ಯಾಂಶರೂಪಃ ಪುರುಷಃ ಪರಾಙ್ಪರ್ಯಾವರ್ತತೇ ಬಹಿರ್ದೇಶಾತ್ಸ್ವಾಂಶಿನಂ ಸುರ್ಯಂ ಪ್ರತಿಗಚ್ಛತಿ । ಅಥ ತದಾನೀಮಯಂ ಮುಮೂರ್ಷುರರೂಪಜ್ಞೋ ಭವತಿ । ದೇವಾಂಶೇ ದೇವಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೇ ಲಿಂಗಾಂಶಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಹೃದಯೇ ಮನಸೈಕೀಭವತಿ ತದಾಯಂ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾ ಆಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದಾತ್ 'ನ ಜಿಘ್ರತಿ ನ ವದತಿ ನ ರಮಯತೇ ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ಮನುತೇ ನ ಸ್ಪೃಶತಿ ನ ವಿಜಾನಾತಿ' ಇತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಸಪ್ತಾನಾಮೇವ ಜೀವೇನ ಸಹ ಗತಿರಿತ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ , ಗ್ರಹತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಹಸ್ತಾದೀನಾಮಪಿ ಗತಿಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹಸ್ತಾದಿಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಾಙ್ಮೋಕ್ಷಾತ್ಸಹಗತೌ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ಪುರ್ಯಷ್ಟಕೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಪಂಚಕಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಪಂಚಕಂ ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕಮಂತಃಕರಣಚತುಷ್ಟಯಮವಿದ್ಯಾ ಕಾಮಃ ಕರ್ಮ ಚೇತಿ ಪುರ್ಯಷ್ಟಕಮಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾಲ್ಲಿಂಗಂ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಶಬ್ದೋಽಪೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧಾದೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೬॥
ಅಣವಶ್ಚ ।
'ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇಽನಂತಾಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಭುತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಸಿದ್ಧಾ ಕಿಂತು ತತ್ತದ್ದೇಹೇ ತೇಷಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿರೂಪಾಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ್ಯೋ ವೃತ್ತಯಃ ಸಂತಿ ನ ತಾಸಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿರಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಾಕ್ಷೇಪಃ, ತತ್ಸಂಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾಣಾಃ ಕಿಂಪರಿಮಾಣಾ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅಧುನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರ್ಣಯಾನಂತರಂ ಪರಿಮಾಣಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುದ್ಭೂತರೂಪಸ್ಪರ್ಶತ್ವಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮ್ । ಪರಿಚ್ಛೇದೋಽಲ್ಪತ್ವಮ್ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಭುತ್ವೇ ತದುಪಾಧಿಕಮಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವಾದಿಕಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯವಿರೋಧಮಾಹ -
ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾಕ್ಷೇಪಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸರ್ವಗತಾನಾಮಿತಿ ।
ಆನಂತ್ಯಶ್ರುತೇರುಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತಯಾ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೭॥
ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ।
ಅತಿದೇಶತ್ವಾನ್ನ ಸಂಗತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । 'ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ' ಇತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೋಽತ್ರಾತಿದಿಶ್ಯತೇ । ನನು ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾಭಾವಾದತಿದೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಮರ್ಥ ಇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವಶ್ರುತ್ಯಾಧಿಕಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ನಾಸದಾಸೀಯೇ ಹೀತಿ ।
'ನಾಸದಾಸೀತ್' ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಧೀತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹಿ ತದಾ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಮೃತ್ಯುರ್ಮಾರಕೋ ಮೃತ್ಯುಮತ್ಕಾರ್ಯಂ ವಾ ನಾಸೀತ್ , ಅಮೃತಂ ಚ ದೇವಭೋಗ್ಯಂ ನಾಸೀತ್ , ರಾತ್ರ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೇತಶ್ಚಿಹ್ನರೂಪಶ್ಚಂದ್ರಃ ಅಹ್ನಃ ಪ್ರಕೇತಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ ನಾಸ್ತಾಮ್ , ಸ್ವಧಯಾ ಸಹೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪಿತೃಭ್ಯೋ ದೇಯಮನ್ನಂ ಸ್ವಧಾ । ಯದ್ವಾ ಸ್ವೇನ ಧೃತಾ ಮಾಯಾ ಸ್ವಧಾ ತಯಾ ಸಹ ತದೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನೀದಾಸೀದಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾನೀದಿತಿ ತಚ್ಚೇಷ್ಟಾಂ ಕೃತವದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಃ ಪರಮುತ್ಕೃಷ್ಟಮನ್ಯಚ್ಚ ಕಿಮಪಿ ನ ಬಭೂವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಹಾರಃ ಸುಬೋಧಃ ।
ನನು ಶ್ರೇಷ್ಠಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂಯೇತ ಪೂಯಂ ಭವೇತ್ । ನ ಸಂಭವೇತ್ತದ್ಗರ್ಭೋ ನ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಗಾದಿಜೀವನಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಗುಣಃ । ಏವಮಾನೀಚ್ಛ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೮॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಚಾರ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಪ್ರಾಣಂ ಪೃಥಕ್ಕರ್ತುಮುತ್ಪತ್ತಿರತಿದಿಷ್ಟಾ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಪ್ರಾಣಸ್ವರೂಪಂ ಪೃಥಕ್ಕರೋತಿ -
ನ ವಾಯುಕ್ರಿಯೇ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ।
ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಿಂ ವಾಯುಮಾತ್ರಮುತ ಕರಣಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣವ್ಯಾಪಾರ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಮಿತಿ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋವಿರೋಧಾತ್ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಸಾಂಖ್ಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮನೋರೂಪಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೈಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಾವುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುನಾಧಿದೈವಿಕೇನ ಭಾತ್ಯಭಿವ್ಯಂಜ್ಯತೇ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸಂಸ್ತಪತಿ । ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಷು ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಮಿಥಃ ಸಂವಾದಲಿಂಗೇನ ಪೃಥಗುತ್ಪತ್ತಿಲಿಂಗೇನ ಚೇಂದ್ರಿಯತದಭಿನ್ನವ್ಯಾಪಾರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಭಿನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಸ್ಯ ಯುಕ್ತ್ಯಾಪಿ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚ ಸಮಸ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ಯಾ ಚಕ್ಷುಃಸಾಧ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸೈವ ನ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯಾ, ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕೈಕರೂಪಗ್ರಹಾದಿವೃತ್ತಾವೈವ ಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮೇಕಪ್ರಾಣನಾಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲಪರಿಸ್ಪಂದೇಷು ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪರಿಸ್ಪಂದತ್ವೇನ ವಿಜಾತೀಯಾನಾಮ್ , ಪರಿಸ್ಪಂದರೂಪಪ್ರಾಣನಾನನುಕೂಲತ್ವಾದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾನ್ನ ಸಮಸ್ತಕರಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿತ್ವೇ ವಾಗಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನೈತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದೋ ಘಟೋ ನ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ನಾಪಿ ಮೃಣ್ಮಾತ್ರಂ ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ವಾಯೋರ್ವಿಕಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಭೇದಶ್ರುತೇರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ದೇಹಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪಂಚಾವಸ್ಥೋ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತೋ ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೯॥
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕರಣವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಜೀವವದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋ ನ ಭೋಕ್ತಾ, ಭೋಗೋಪಕರಣತ್ವಾತ್ , ಚಕ್ಷುರಾದಿವದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ತುಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಬೃಹದ್ರಥಂತರಯೋಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸಹಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಸಾಮತ್ವೇನ ವಾ ಸಾಮ್ಯಾತ್ಸಹಪಾಠಸ್ತಥಾ ಕರಣೈಃ ಸಹೋಪಕರಣತ್ವೇನ ಸಾಮ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಾಠ ಇತಿ ನ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಣೋ ನ ಭೋಕ್ತಾ, ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ , ಜಡತ್ವಾದ್ಭೌತಿಕತ್ವಾಚ್ಚ, ದೇಹವತ್ ॥೧೦॥
ನನು ಯದ್ಭೋಗೋಪಕರಣಂ ತತ್ಸವಿಷಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಮ್ , ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತು ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದಸಾಧಾರಣಕಾರ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನೋಪಕರಣತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಶರೀರೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಧಾರಣೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯಸಾಧಾರಣಕಾರ್ಯಸತ್ವಾಚ್ಚ ನಿರ್ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶರೀರವದ್ಭೋಗೋಪಕರಣತ್ವಮಕ್ಷತಂ ನ ತು ಚಕ್ಷುರಾದಿವಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಕರಣತ್ವಮಸ್ತಿ ಯೇನ ಸವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಹಂಶ್ರೇಯಸಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತಾನಿಮಿತ್ತಮ್ । ವ್ಯೂದಿರೇ ವಿವಾದಂ ಚಕ್ರಿರೇ ।
ತದ್ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಹೀನಮಿತಿ ।
ಮೂಕಾದಿಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವರಂ ನೀಚಮ್ , ಕುಲಾಯಂ ದೇಹಾಖ್ಯಂ ಗೃಹಮ್ , ಪ್ರಾಣೇನ ರಕ್ಷಂಜೀವಃ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೈವ ತದಾನೀಮೇವ । ತೇನ ಪ್ರಾಣೇನ ಯದಶ್ನಾತಿ ಜೀವಸ್ತೇನ ಪ್ರಾಣಕೃತಾಶನೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧೧॥
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಇತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೃತ್ತಿರವಸ್ಥಾ । ಅಗ್ನಿಮಂಥನಾದಿಕಂ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮ ।
ಕಾಮಾದಿವೃತ್ತಿವಜ್ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಪಂಚತ್ವನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರುಚಿಂ ಸ್ವಯಮೇವೋದ್ಭಾವ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ನನ್ವತ್ರಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಮಿತಿಃ ವಿಪರ್ಯಯೋ ಭ್ರಮಃ । ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಕಲ್ಪಃ । ತಾಮಸೀ ವೃತ್ತಿರ್ನಿದ್ರಾ । ಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ।
ಭ್ರಮನಿದ್ರಯೋರವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವಾನ್ನ ಮನೋವೃತ್ತಿತ್ವಮಿತ್ಯರುಚ್ಯಾ ಸ್ವಮತಮಾಹ -
ಬಹ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಜೀವೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪ್ರಾಣವಾಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೨॥
ಏವಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಪರಿಮಾಣಸಂದೇಹೇಽಣುತ್ವಮುಪದಿಶತಿ -
ಅಣುಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾಶಂಕಾಮಾಹ -
ನನು ವಿಭುತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಪ್ಲುಷಿರ್ಮಶಕಾದಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ಜಂತುಃ ಪುತ್ತಿಕೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನಾಗೋ ಹಸ್ತೀ ।
ಪ್ರಾಣ ಉತ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭಾತಿ, ಸಮೋಽನೇನ ಸರ್ವೇಣೇತಿ, ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಭುತ್ವಮಿತಿ ವಿರೋಧೇ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಮಾಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಮಿತಿ ವಿಷಯಭೇದಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯೋರವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚೋಪಕ್ರಮೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ಲುಷ್ಯಾದಿಸಮತ್ವೇನಾಲ್ಪತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಸಮ ಏಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈರಿತಿ ವಿರಾಡ್ದೇಹಸಾಮ್ಯಮ್ ।
ಸಮೋಽನೇನೇತಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸುಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅಣವಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವೇಽನಂತಾ ಇತಿ ಇಂದ್ರಿಯಾನಂತ್ಯಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮಿತಿ ಸಮಾಹಿತಮ್ , ಅತ್ರ ತು ಪ್ರಾಣವಿಭುತ್ವಮಾಧಿದೈವಿಕಮಿತಿ ಸಮಾಧಾನಾಂತರೋಕ್ತೇರಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇ ತು ಪ್ರಸಂಗಾತ್ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾಕ್ಷೇಪೋ ನಿರಸ್ತಃ, ಅತ್ರ ತು ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಹುಃ ॥೧೩॥
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿದೈವಿಕವಿಭಾಗೇನಾಪ್ಯಣುತ್ವವಿಭುತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತಾ ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕಾಧೀನತ್ವಮಾಹ -
ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ತದಾಮನನಾತ್ ।
'ವಾಚಾ ಹಿ ನಾಮಾನ್ಯಭಿವದತಿ ಚಕ್ಷುಷಾ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತಿ' ಇತಿ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕವತ್ಯಾ ವಾಗಾದೀನಾಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೋಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ 'ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ತೇಷಾಮಚೇತನಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುಪಾದಾನಕತ್ವಪರಾ ನ ತು ತೇಷಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಪರಾ । ನ ಚ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಶಕ್ತಾನಾಮಪಿ ವಾಗಾದೀನಾಮಚೇತನತ್ವಾದಧಿಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಜೀವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ದೇವತಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇ ಜೀವವದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚೈಕತ್ರಾನೇಕಭೋಕ್ತೃಣಾಂ ವಿರೋಧಾದ್ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಭೂತ್ವೇತಿ ಚ ತದ್ಭಾವೋಽತ್ರಾಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವರೂಪ ಏವ ಸಂಬಂಧೋ ನ ತದುಪಾದಾನಕತ್ವರೂಪೋ ದೂರಸ್ಥಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾದೇರ್ಮುಖಸ್ಥಚಕ್ಷುರಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಗ್ನೇಶ್ಚಾಯಮಿತಿ ।
ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಭೂತ್ವಾ ನಾಸಾಪುಟೇ ಪ್ರಾವಿಶದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಭಾತಿ ದೀಪ್ಯತೇ, ತಪತಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಸ್ಮಿನ್ನಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವರೂಪಾರ್ಥೇ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಸ ವೈ ವಾಚಮಿತಿ ।
ಸ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಚಂ ಪ್ರಥಮಾಮುದ್ಗೀಥಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಧಾನಾಮನೃತಾದಿಪಾಪ್ಮರೂಪಂ ಮೃತ್ಯುಮತೀತ್ಯಾವಹನ್ಮೃತ್ಯುನಾ ಮುಕ್ತಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಗ್ನಿದೇವತಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಮೃತಸ್ಯಾಗ್ನಿಂ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ವಾತಂ ಪ್ರಾಣಃ ಚಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾತ್ರಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವಸಂಬಂಧಂ ದ್ಯೋತಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ನನು ಶಕಟಾದೀನಾಂ ಬಲೀವರ್ದಾದಿಪ್ರೇರಿತಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ, ಕ್ಷೀರಾದೀನಾಂ ತ್ವನಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮಪಿ ದಧ್ಯಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚೋಭಯಥಾಸಂಭವೇ ಕಥಂ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಉಭಯಥೋಪಪತ್ತೌ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತದೋಷಾಂತರನಿರಾಸಾಯ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಯದಪೀತಿ ॥೧೪॥
ಶಾರೀರೇಣೈವೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತ್ರೇತಿ ಶೇಷಃ । ಸಂಬಂಧೋ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಭಾವಃ । ಅಥ ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣಪ್ರವೇಶಾನಂತರಂ ಯತ್ರ ಗೋಲಕೇ ಏತಚ್ಛಿದ್ರಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಚಕ್ಷುರಿಂದ್ರಿಯಂ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುಷ್ಯಭಿಮಾನೀ ಸ ಆತ್ಮಾ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ತಸ್ಯ ರೂಪದರ್ಶನಾಯ ಚಕ್ಷುಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಕರಣಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ ತಥಾಪಿ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನತದಾಶ್ರಯಾಹಂಕಾರಾನ್ಯೋ ವೇದ ಸ ಆತ್ಮಾ ಚಿದ್ರೂಪ ಏವ, ಕರಣಾನಿ ತು ಗಂಧಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಯೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ ನ ಚೈತನ್ಯಾಯೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯೋಽಹಂ ರೂಪಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವಾಹಂ ಶೃಣೋಮೀತಿ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದೇಕಃ ಶಾರೀರ ಏವ ಭೋಕ್ತಾ ನ ಬಹವೋ ದೇವಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ॥೧೫॥
ಕದಾಚಿದ್ದೇವಾನಾಮತ್ರ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಕದಾಚಿಜ್ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯನಿಯಮೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತೇ ದೇಹೇ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವನಿಯಮಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ - ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಉತ್ಕ್ರಮಾಣಾದಿಷು ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ವಾಮಿತ್ವಮ್ , ದೇವತಾನಾಂ ತು ಪರಸ್ವಾಮಿಕರಥಸಾರಥಿವದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಾತ್ರಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಶಾರೀರೇಣೈವ ಚ ನಿತ್ಯ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪಾದಿಃ ಕರಣೋಪಕಾರಕತಯಾ ಕರಣಪಕ್ಷಸ್ಯಾಂತರ್ಗತಸ್ತಥಾ ದೇವಾಃ ಕರಣೋಪಕಾರಿಣ ಏವ ನ ಭೋಕ್ತಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾದ್ರಥಸ್ವಾಮಿವದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ , ದೇವಾನಾಂ ತು ಕರಣೋಪಕಾರಾಭಿಜ್ಞತಯಾ ಸಾರಥಿವದಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಿತಿ ನ ಜೀವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ । ದೇವಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನಾಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾನುಮಾನಂ ತು 'ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ' ಇತ್ಯುಕ್ತಶ್ರುತಿಬಾಧಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ 'ಚಕ್ಷುಷಾ ಹಿ ರೂಪಾಣಿ ಪಶ್ಯತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸಾಧನತ್ವಮಾತ್ರಬೋಧಿತ್ವಾದಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಪೇಕ್ಷಾಬೋಧಕಶ್ರುತಿಭಿರವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೬॥
ಸತ್ಸ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷು ತದಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಚಿಂತಾ, ತಾನ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಸಂತೀತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಂ ವದನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಮುಖ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹಂತ ಇದಾನೀಮಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ವಯಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಭವಾಮೇತಿ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ತೇ ವಾಗಾದಯಸ್ತಥಾಭವನ್ನಿತ್ಯಭೇದಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇ ಪ್ರಾಣಾದಭಿನ್ನಾಃ, ಪ್ರಾಣಪದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಣವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣೇತಿ ।
ತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಾದನ್ಯತ್ರ ಅನ್ಯೇ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪದತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣ್ಯೇವೇತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಚಬ್ದಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾನ್ಯತ್ವಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇರಿತಿ ಹೇತೂಪಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಸೂತ್ರಪದಾನಿ ಯೋಜಯತಿ -
ಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವಿಶ್ವತೋಮುಖತ್ವಾದುಭಯಾರ್ಥತ್ವಮಲಂಕಾರ ಏವ ನ ದೂಷಣಮ್ । ಏತೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಭೇದಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ದೋಷದ್ವಯಮಪಾಸ್ತಮ್ ।
ಶಬ್ದಭೇದಾದ್ವಸ್ತುಭೇದಸಾಧನೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣವನ್ಮನಸೋಽಪಿ ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರ್ಯಾಯಸಂಜ್ಞಾಭೇದಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರಸಂಜ್ಞಿವಸ್ತುಭೇದ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ । ಸ ಚ 'ಮನಃ ಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಬಾಧಾನ್ಮನಸ್ಯಪೋದ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಣೇ ತು ಬಾಧಕಾಭಾವಾದುತ್ಸರ್ಗಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚೇತಿ ಭೇದೋಕ್ತಿರ್ಗೋಬಲೀವರ್ದನ್ಯಾಯೇನ ನೇಯಾ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಮನಸಃ ಪ್ರಮೋಪಾದಾನತ್ವಾದಾತ್ಮವದನಿಂದ್ರಿಯತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತತೋ ನೋತ್ಸರ್ಗಬಾಧ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।
ಕಿಂಚ 'ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ' ಇತಿ ಪೃಥಗ್ಜನ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರವಸ್ತುಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಶ್ಚಾಯಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣ ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಮೈಕ್ಯಾಲ್ಲಭತೇ ಪುನರುಕ್ತಿಭಯಾನ್ನ ಲಭತೇ ಚೇತಿ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೭॥
ಏವಂ ಭೇದೇನಾಪರ್ಯಾಯಸಂಜ್ಞಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತೇಃ ಪೃಥಗ್ಜನೋಕ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತುರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರಕರಣಭೇದೋ ಹೇತುರುಕ್ತ ಇತಿ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ತೇ ಹ ದೇವಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಂದ್ರಿಯಮನೋವೃತ್ತಿರೂಪಾ ಅಸುರಾಣಾಂ ಪಾಪವೃತ್ತಿರೂಪಾಣಾಂ ಜಯಾರ್ಥಮುದ್ಗೀಥಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಥಮಂ ವ್ಯಾಪೃತಾಂ ವಾಚಮೂಚುಸ್ತನ್ನ ಉದ್ಗಾಯಾಸುರನಾಶಾರ್ಥಮಿತಿ ತಥಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯೋದ್ಗಾಯಂತೀಂ ವಾಚಮನೃತಾದಿದೋಷೇಣ ವಿಧ್ವಂಸಿತವಂತೋಽಸುರಾ ಇತ್ಯೇವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವೇಷ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷು ಪಾಪಗ್ರಸ್ತೇಷು ಪಶ್ಚಾದಥೇತಿ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಸ್ಯೇ ಭವಮಾಸನ್ಯಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಮೂಚುಸ್ತನ್ನ ತದ್ಗಾಯೇತಿ ತೇನ ಪ್ರಾಣೇನೋದ್ಗಾತ್ರಾ ನಿರ್ವಿಷಯತಯಾ ಸಂಗದೋಷಶೂನ್ಯೇನಾಸುರಾ ನಷ್ಟಾ ಇತ್ಯಸುರಾಣಾಂ ವಿಧ್ವಂಸಿನೋ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಕ್ತೇರ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತೇ ಹೇತಿ ।
ತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯನ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮನೇ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೮॥
ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಮೃತ್ಯುರಾಸಂಗದೋಷಃ । ವಾಗ್ದಧ್ರೇ ವ್ರತಂ ಧೃತವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹುಭಿರ್ಭೇದಲಿಂಗೈರ್ವಿರೋಧಾದ್ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣರೂಪಭವನಂ ಪ್ರಾಣಾಧೀನಸ್ಥಿತಿಕತ್ವರೂಪಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಏತದೇವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ಶ್ರುತೌ 'ತಸ್ಮಾದೇತ ಏತೇನಾಖ್ಯಾಯಂತ' ಇತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ , ಇತಿ ನ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೯॥
ಉತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪಾದನೇತಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕರ್ತ್ರೋರ್ವ್ಯಾಪಾರೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ತತ್ರ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಅತೀತೇನ ಪಾದದ್ವಯೇನ ನಿರಸ್ತಃ, ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ಪಾದನಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತೋತ್ಪಾದನಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಮೇವೇತಿ ಶ್ರುತಿಷ್ವವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮ್ , ಸ್ಥೂಲಭೂತೋತ್ಪಾದನೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತಿಸ್ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತ ಉಪದೇಶಾತ್ ।
ನಾಮರೂಪಭೇದಾತ್ಕರಣಭಿನ್ನಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇನ ಸ್ಥೂಲನಾಮರೂಪಕೢಪ್ತಿಃ ಕಿಂಕರ್ತೃಕೇತಿ ಚಿಂತ್ಯತ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಃ । ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರಕರಣಮ್ ।
ಈಕ್ಷಣಮೇವಾಹ -
ಹಂತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹಂತ ಇದಾನೀಂ ದೇವತಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಾಸಾಂ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಮೇಕೈಕಾಂ ದೇವತಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾತ್ಮನಾ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪಂಚೀಕರಣೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪ್ಯಾಕಾಶವಾಯ್ವೋರುಪಸಂಹಾರಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸ್ಥೂಲೀಕೃತೇಷು ಭೂತೇಷು ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ ಪರದೇವತಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।
ಜೀವೇನೇತಿಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಭೌತಿಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಜೀವೇನೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಪರದೇವತಾಯಾ ಅಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕಥಮುತ್ತಮಪುರುಷಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಕೃತಿ ।
ಪ್ರತಿಜಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಸ್ಥೂಲಸರ್ವಸರ್ಗೇ ಜೀವಸ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದ್ಯೋತಿತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪದಾನ್ವಯಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಯೋಗ್ಯತಾಧೀನತ್ವಾಜ್ಜೀವರೂಪೇಣ ಪ್ರವಿಶ್ಯಾಹಮೇವ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ನ ತು ಜೀವೇನ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಾ ಜೀವಕರ್ತೃಕಾ ವ್ಯಾಕರಣಮೀಶ್ವರಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ಕರ್ತೃಭೇದಾತ್ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಜೀವೋ ನಾಮೇತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತು ಸೂರ್ಯೋ ಜಲೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಾಖ್ಯಪ್ರವೇಶೇ ಸೂರ್ಯಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಯೋಗಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವೇಶೇಽಪೀಶ್ವರ ಏವ ಕರ್ತೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿರ್ಯುಕ್ತೇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ನನ್ವಭೇದಶ್ಚೇಜ್ಜೀವ ಏವ ವ್ಯಾಕರ್ತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಲ್ಪನಯಾ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಶಕ್ತತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಮಹಾಭೂತಸರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತತ್ವಾದಿಹ ವ್ಯಾಕರಣವಾಕ್ಯೇ ಯತ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಥೂಲಭೌತಿಕಸರ್ಗ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಪಾಠವ್ಯತ್ಯಯೇನ ಸೂತ್ರಸೂಚಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಾಹ -
ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪೂರ್ವಕಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಕೃತಂ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಕ್ವ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣೇ ಕ್ರಮಮಾಹ -
ತತ್ರಾಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ 'ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್' ಇತ್ಯತ್ರ ವೇದಶಬ್ದಪೂರ್ವಿಕಾರ್ಥಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತಾ ತಥಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಾತ್ಸ್ಮೃತಾಚ್ಛಬ್ದಾದರ್ಥಸೃಷ್ಟೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸ್ಫುಟನಾಮಸಂಬಂಧಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರತ್ರೋಕ್ತೇತ್ಯವಿರೋಧಃ ।
ನನ್ವಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ತೈಜಸಾನಾಮೇವ ಶ್ರುತಾವುದಾಹರಣಾದ್ಭೂಜಲಯೋಸ್ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನೇನ ಚೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮೇ ತಾಸಾಂ ಮಧ್ಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಯತ್ಕಪೋತರೂಪಾದಿಕಂ ಕೃಷ್ಣತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಾಕಾರೇಣ ವಿಜ್ಞಾತಮಿವ ಭವತಿ ತದ್ದೇವತಾನಾಂ ಸಮುದಾಯರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೦॥
ಬಾಹ್ಯಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಕ್ತ್ವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಮಪರಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಲಕ್ಷಣಂ ವದನ್ನುತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ತಾಸಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೈಕೈಕಾ ತ್ರಿವೃದ್ಭವತಿ ಕಾರ್ಯತ್ರಯಾತ್ಮನಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇಣಾಶಂಕಿತಂ ದೋಷಂ ನಿರಸಿತುಮಾದೌ ಶಂಕಾವಿಷಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನ್ನಮಯಂ ಮಾಂಸಾದಿ ಕಥಂ ಭೌಮಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾ ಭೂಮಿರೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯೋರಪ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೨೧॥
ಏವಂ ವಿಷಯಮುಕ್ತ್ವಾ ದೋಷಂ ಶಂಕತೇ -
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಾಧಿಕ್ಯಂ ವೈಶೇಷ್ಯಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಕೃತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಮತಾಂತರಶ್ರುತಿಭಿರವಿರೋಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೨॥
ಯಂ ಹಿ ವೈರಾಗ್ಯಸಂಪನ್ನಾಸ್ತತ್ತ್ವಮರ್ಥವಿವೇಕಿನಃ ।
ಲಭಂತೇ ಸಾಧನೈರ್ದಾಂತಾಸ್ತಂ ಸೀತಾನಾಯಕಂ ಭಜೇ ॥೧॥
ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿರುದ್ಧೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಾಧನಚಿಂತಾವಸರ ಇತ್ಯನಯೋರ್ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ । ಲಿಂಗೋಪಾಧಿಸಿದ್ಧೌ ತದುಪಹಿತಜೀವಸಂಸಾರಚಿಂತೇತಿ ಪಾದಯೋರಪಿ ತದ್ಭಾವಸಂಗತಿಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಥಮಪಾದೇ ವೈರಾಗ್ಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಚೋಚ್ಯೇ । ತೃತೀಯೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ತದರ್ಥಮುಪಾಸನಾಶ್ಚ ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ ।
ಚತುರ್ಥಪಾದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ದರ್ಶನೋಪಾಯಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಾದಯಃ । ಮುಕ್ತಿರೂಪಫಲಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗವತ್ತಾರತಮ್ಯನಿಯಮಾಭಾವಃ ಏಕರೂಪತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ದೇಹಾತ್ಮದೂಷಣಮ್ । ಪಂಚಸು ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯಪೃಥಿವೀಪುರುಷಯೋಷಿತ್ಸ್ವಗ್ನಿತ್ವಧ್ಯಾನಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾ । ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣಾ ಗತ್ಯಾಗತಿರೂಪೋಽನರ್ಥಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಫಲೇ ಜುಗುಪ್ಸಾಂ ಘೃಣಾಂ ವಿರಕ್ತಿಂ ಕುರ್ವೀತೇತಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರೇ ಶ್ರವಣಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸೂತ್ರೇ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಕೃತಂ ವೈರಾಗ್ಯಮುಕ್ತಮ್, ಇಹ ತದ್ದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಗತ್ಯಾಗತಿಕ್ಲೇಶಭಾವನಾಕೃತಂ ತದುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।
ಅಧಿಕರಣವಿಷಯಮಾಹ -
ಜೀವ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ವಿದ್ಯೇತಿ ಪಾಠೇ ಉಪಾಸನಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ । ಕರ್ಮ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಂ, ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಸ್ಕಾರಃ । ಅಥ ಮರಣಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣಾ ಹೃದಯೇ ಜೀವೇನೈಕೀಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ರೂಪಂ ಶರೀರಂ, ಪಂಚೀಕೃತಭೂತಭಾಗಾಃ ಉತ್ತರದೇಹಪರಿಣಾಮಿನೋ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ । ವೇದಾಂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಾಧನವಿಚಾರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಧಿಕರಣಾನಾಂ, ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಯಃ ವೈರಾಗ್ಯಫಲಕತ್ವಾದೇತತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ಪಂಚೀಕರಣಮುಕ್ತಂ ಸ ವ್ಯವಹಾರೋಽತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಫಲಿಭಾವೋಽವಾಂತರಸಂಗತಿಃ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿರಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣಗತ್ಯಭಾವಾತ್, ನ ವೈರಾಗ್ಯಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಭೂತಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣಗತೇರ್ವೈರಾಗ್ಯಮಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ತೇಜೋಮಾತ್ರಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಯಃ, ಪಶ್ಯತಿ ಜಿಘ್ರತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ । ಆಪಃ ಪಂಚಸ್ವಗ್ನಿಷು ಹುತಾಃ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಹುತಾಯಾಂ ಯಥಾ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪುರುಷಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಮಂತೇ ತಥಾ ಕಿಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರತಿ ರಾಜ್ಞಃ ಪ್ರವಾಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ, ತಸ್ಯ ಚೋತ್ತರಾಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಪಿತರಂ ಪ್ರತಿ ರಾಜೋವಾಚ 'ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಸ್ತತ್ರ ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಾ ಆಪಃ ಆಹುತಿಃ ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೌ ಸೋಮರೂಪಾ ಇಹ ಖಲ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಹುತಾ ದಧ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಆಪೋ ಯಜಮಾನಸಂಲಗ್ನಾಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರಪ್ಯ ಸೋಮಾಖ್ಯದಿವ್ಯದೇಹಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಾಃ ಕರ್ಮಾಂತೇ ದ್ರುತಾಃ ಪರ್ಜನ್ಯೇ ಹೂಯಂತೇ ತತೋ ವೃಷ್ಟಿರೂಪಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ನರೂಪಾಃ ಪುರುಷೇ ರೇತೋರೂಪಾಃ ಯೋಷಿತಿ ಹುತಾಃ ಆಪಃ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪುಮಾತ್ಮಕಾ ಭವಂತಿ' ಇತಿ ನಿರೂಪಣಂ ಕೃತಮ್ ।
ನನ್ವೇತದ್ದೇಹಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾದ್ಭಿಃ ಸಹ ಗತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ತೃಣಜಲಾಯುಕಾ ತೃಣಾಂತರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪೂರ್ವತೃಣಂ ತ್ಯಜತಿ ತಥಾ ಜೀವೋ ದೇಹಾಂತರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪೂರ್ವದೇಹಂ ತ್ಯಜತೀತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವನ್ಯೇತಿ ।
ಇಹೈವ ಕರ್ಮಾಯತ್ತಭಾವಿದೇಹಂ ದೇವೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿಭಾವನಯಾ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪೂರ್ವದೇಹಂ ತ್ಯಜತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ,
ಅತೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಭಾವನಾಯಾ ದೀರ್ಘೀಭಾವೋ ಭಾವಿದೇಹವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಘಟಾಕಾಶವದುಪಹಿತೋ ಜೀವಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧಿಗತ್ಯಾ ಲೋಕಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಕಾರಸ್ತದ್ವಿರೋಧಾದನ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪನಾಃ ಸರ್ವಾ ಅನಾದರ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ವ್ಯಾಪಿನಾಮಿತಿ ।
ಸುಗತಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ಕೇವಲಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಜ್ಞಾನಸಂತಾನರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾಂತರೇ ಶಬ್ದಾದಿಸವಿಕಲ್ಪಕಜ್ಞಾನಾಖ್ಯವೃತ್ತಿಲಾಭೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಣಾದಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ಮನ ಇತಿ ।
ದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಮನೋಮಾತ್ರಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತು ನೂತನಾನ್ಯೇವಾರಭ್ಯಂತೇ ।
ದಿಗಂಬರಕಲ್ಪನಾಮಾಹ -
ಜೀವ ಇತಿ ॥೧॥
ನನು ಪಾಕಸ್ವೇದಗಂಧರೂಪಕಾರ್ಯತ್ರಯೋಪಲಬ್ಧೇಸ್ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕೋ ದೇಹ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾವಕಾಶಯೋರಪ್ಯುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ದೇಹಸ್ಯ ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯರುಚ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।
ದೇಹಧಾರಕತ್ವಾದ್ಧಾತವಸ್ತೈಸ್ತ್ರಿಧಾತುತ್ವಾತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ದೇಹಸ್ಯ ಕೇವಲಾಬ್ಜತ್ವೇ ವಾತಂ ಪಿತ್ತಂ ಚ ವಾಯವ್ಯಂ ತೈಜಸಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಪೃಥಿವೀತರಭೂತಾಪೇಕ್ಷಯಾಪಾಂ ಬಾಹುಲ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂಚ ದೇಹನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ತಾಭಿರ್ಭೂತಾಂತರಾಣ್ಯುಪಲಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೨॥
ಉತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಪ್ರಾಣಾ ದೇಹಬೀಜಪಂಚಭೂತಾಶ್ರಯಾಃ ಪ್ರಾಣತ್ವಾಜ್ಜೀವದ್ದೇಹಸ್ಥಪ್ರಾಣವದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣಗತೇಶ್ಚೇತಿ ॥೩॥
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಗತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ಅಗ್ನ್ಯಾದೀತಿ ।
ಅದರ್ಶನಾದೋಷಧಿವನಸ್ಪತಿಗಮನಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಲೋಮಾನ್ಯಪಿಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ಲಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಗತಿಭೋಗಯೋರಯೋಗಾತ್ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಶ್ರುತೇರ್ಲೋಮಾದಿಗೌಣಲಯಪಾಠಾಚ್ಚ ಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಭೂತಾಂತರಯುಕ್ತಾನಾಮಪಾಂ ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಂ ತಾಸಾಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಥಮಪದಂ ವ್ಯರ್ಥಮುತ್ತರಾಗ್ನಿಷ್ವಪ್ಯಪಾಮಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೋಮವೃಷ್ಟ್ಯನ್ನರೇತಸಾಮಬ್ರೂಪತ್ವಾದುತ್ತರತ್ರ ತಾಸಾಂ ಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ, ನ ಪ್ರಥಮ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ಪಂಚಾಗ್ನಿಷ್ವಪಾಮಾಹುತಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತಾಸಾಂ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಂ ಭವೇನ್ನ ತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಥಮಾಗ್ನೌ ತಾಸಾಮನಾಹುತಿತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದೇನಾಪಾಂ ಗ್ರಹೇ ಸತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೋಪಸಂಹಾರಾಣಾಂ ಸಂಗಾನಾದೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದೇಕವಾಕ್ಯತೋಪಪದ್ಯತೇ, ಅಗ್ರಹೇ ತು ಚತುರ್ಷ್ವಗ್ನಿಷ್ವೇವಾಪಾಮಾಹುತಿತ್ವಾಚ್ಚತುರ್ಥ್ಯಾಮಾಹುತಾವಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಅತಃ ಪ್ರಶ್ನೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಿತಿ ಶ್ರವಣಾತ್, ಪ್ರಥಮಾಗ್ನಾವಪ್ಯಾಪ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ । ಅನಪಃ ಅದ್ಭ್ಯೋಽನ್ಯತಃ ।
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಬರ್ಥಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧಾಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಹುತೇಃ ಸೋಮಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ತತೋ ದ್ರವಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಅಪ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಕಮುಖ್ಯಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಆಹುತಿತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಸು ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಗುಣೇನ ವೃತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಕ್ಷಣಾಂ ವಕ್ತುಂ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಅದ್ಭಿರೇಕಕರ್ಮಯೋಗಿತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವಂ ವಾ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಕೇತಿ ।
ಅಸ್ಮೈ ಯಜಮಾನಾಯ । ಸ್ನಾನಾದ್ಯರ್ಥಮಾಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸಂನಮಂತೇ ಜನಯಂತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥
ಅಪಾಂ ಗತಿಮುಪೇತ್ಯಾದ್ಭಿಃ ಸಹ ಜೀವಾನಾಂ ಗತಿಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅಥಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ ಶ್ರದ್ಧಾಹುತೇಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಧೂಮಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಆಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇಷ್ಟ್ಯಾದಿಕಾರಿಣ ಏಷ ಸೋಮೋ ರಾಜೇತ್ಯುಕ್ತಾಃ, ಅತಃ ಸೋಮರಾಜಾಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದಿಷ್ಟ್ಯಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಿತಾದ್ಭಿಃ ಸಹ ಗತಿರಿಹ ಶ್ರದ್ಧಾಹುತಿವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಭಿರ್ದ್ರವ್ಯಾಪೂರ್ವರೂಪಾಭಿಃ ಪಂಚೀಕೃತಾಭಿರದ್ಭಿಃ ಸಂಬಂಧಂ ವದನ್ ಸಹಗತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತೇಷಾಂ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇತಿ ।
ನಿಧನಂ ಮರಣಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಕಮಂತ್ಯೇಷ್ಟಿವಿಧಾನಂ, ಅಸೌ ಯಜಮಾನಃ, ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಗಚ್ಛತ್ವಿತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಹುತದ್ರವ್ಯರೂಪಾಣಾಮಪಾಂ ಗಮನೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣೇ ಜನಕೇನ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ 'ನತ್ವೇವೈನಯೋಃ ಸಾಯಂಪ್ರಾತರಾಹುತ್ಯೋಸ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ನ ಗತಿಂ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ನ ತೃಪ್ತಿಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ನ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಂ ವೇತ್ಥ' ಇತಿ ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನಾಃ ಕೃತಾಸ್ತೇಷಾಂ ನಿರ್ವಚನಮಪಿ ರಾಜ್ಞೈವ 'ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ ತೇಽಂತರಿಕ್ಷದ್ವಾರಾ ದಿವಂ ಗಚ್ಛತಸ್ತೇ ದಿವಮೇವಾಹವನೀಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಕುರ್ವಾತೇ ದಿವಂ ತರ್ಪಯತಸ್ತೇ ತತಃ ಪುನರಾವರ್ತೇತೇ ತತಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಪುರುಷೇ ಯೋಷಿತಿ ಚ ಹುತೇ ಪುರುಷರೂಪೇಣೋತ್ತಿಷ್ಠತಃ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣ ಕೃತಮ್ ॥೬॥
ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಸೋಮಾಖ್ಯಚಂದ್ರಸ್ಯಾನ್ನತ್ವಮುಕ್ತಂ ನೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ತೇ ಚಂದ್ರಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಯಜ್ಞೇ ಚಮಸಸ್ಥಂ ಸೋಮಮೃತ್ವಿಜ ಆಪ್ಯಾಯಸ್ವೇತಿ ಕ್ರಿಯಾವೃತ್ತೌ ಲೋಟ್ಪುನಃ ಪುನರಾಪ್ಯಾಯ್ಯ ಪುನಃ ಪುನರಪಕ್ಷಯ್ಯ ಭಕ್ಷಯಂತಿ । ಏವಮೇನಾನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣೋಽನ್ನರೂಪಾನ್ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ದೇವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಪುರುಷೋ ವಿಧಿನಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇಽನೇನೇತ್ಯಧಿಕಾರಃ ಫಲಕಾಮನಾ । ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯವಾರಣಾಯ ಅನ್ನತ್ವಂ ಗೋಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೇನ ದೋಷೇಣ ತೇಷಾಂ ದೇವಭೋಗ್ಯತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪಶುರ್ಭೋಗ್ಯ ಏವಮಜ್ಞಃ ಸ ಭೇದಧೀಮಾನ್ ದೇವಾನಾಂ ಭೋಗ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಬಲೇನ ಸೂತ್ರಾಂಶಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಕೃತಪಂಚಾಗ್ನಯಃ ಸೂತ್ರಕೃತಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಚರಿತಾ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅನಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮನ್ನತ್ವಂ ನ ಮುಖ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಏವಂ ಗತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೭॥
ಇದಾನೀಂ ಗತ್ಯಂತರಭಾವಿನೀಮಾಗತಿಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಕೃತಾತ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಭೋಕ್ತವ್ಯಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಥೇತಮಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಶ್ವಾದಿಯೋನಿಮಿತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯಾವತ್ತಾವದಾಮ್ನಾಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅತ್ರ ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದ್ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನುಶಯಃ ಕರ್ಮ, ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಾಭಾವೇನಾಗತೇರನಿಯಮಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಾದಾರ್ಢ್ಯಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕರ್ಮಸತ್ತ್ವೇನಾಗತಿನಿಯಮಾದ್ವೈರಾಗ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ । ತೇಷಾಮಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಯದಾ ತತ್ಕರ್ಮ ಪರ್ಯವೈತಿ ವಿಪರಿಕ್ಷೀಣಂ ಭವತಿ ತದಾ ಪುನರಾವರ್ತಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣಾಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಣಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ಭುಕ್ತತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾವತ್ಪದಸಂಕೋಚೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಅಯಂ ನರೋ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಿಹ ಲೋಕೇ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ತಸ್ಯಾಂತಂ ಫಲಂ ಪರಲೋಕೇ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ಪುನರಾಯಾತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಫಲೋನ್ಮುಖತಾ, ಮರಣೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಪರಲೋಕಭೋಗಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ಕರ್ಮಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚರಣಾಖ್ಯಶೀಲಮಾತ್ರಾದವರೋಹ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ತತ್ರಾವರೋಹತಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಕೇಚಿದಿಹ ಕರ್ಮಭೂಮೌ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಃ ಪುಣ್ಯಯೋನಿಭಾಜ ಇತಿ ಯತ್ತತಭ್ಯಾಶೋ ಹ ಅವಶ್ಯಂ ಹೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಪೂಯಂ ಪಾಪಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
'ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನ' ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸುಖದುಃಖಯೋರ್ಧರ್ಮಾರ್ಧರ್ಮಹೇತುಕತ್ವಮವಗತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಜನ್ಮಾರಬ್ಯ ದೃಷ್ಟೋ ಭೋಗಃ ಕರ್ಮಹೇತುಕಃ ಭೋಗತ್ವಾತ್, ಸ್ವರ್ಗಭೋಗವದಿತ್ಯನುಶಯಸಿದ್ಧಿಃ, ವಿಪಕ್ಷೇ ಚ ಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ಭೋಗಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮೃತವಾಶ್ರಮಾಃ ಆಶ್ರಮಿಣಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಮೃತ್ವಾ ಲೋಕಾಂತರೇ ಕರ್ಮಫಲಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ತತಃ ಶೇಷೇಣ ಭುಕ್ತಾದನ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಅನುಶಯಾಖ್ಯೇನ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ವಿಶಿಷ್ಟಾ ದೇಶಾದಯೋ ಮೇಧಾಂತಾ ದಶ ಗುಣಾ ಯೇಷು ತೇ ತಥೋಕ್ತಾಃ । ಶ್ರುತಂ ಜ್ಞಾನಂ, ವೃತ್ತಮಾಚಾರಃ ।
ಸ್ವಾಭಿಮತಾನುಶಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವರ್ಗೇ ಭೋಗೇ ಸತಿ ಭುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಲೇಶೋಽನುಶಯಸ್ತದ್ವಾನವರೋಹತಿ ಭಾಂಡೇ ಸ್ನೇಹಲೇಶಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್, ತತಃ ಶೇಷೇಣೇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತ್ಯೇಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾಹ -
ಕೇಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಿಚ್ಯಮಾನಂ ಸ್ನೇಹೇನ ವಿಯುಜ್ಯಮಾನಮ್ ।
ನನು ಭೋಗನಾಶ್ಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಲೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಣೋ ಭೋಗೇ ಜಾತೇ ನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್, ನತು ಭೋಗೋ ಜಾತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ ।
ಭೋಗೋ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೋಗಃ ಸಾವಶೇಷೋ ಜಾತ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇದಮೇಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
'ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ' ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸ್ವರ್ಗಭೋಗಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಚೋದಿತಂ, ತಚ್ಛೇಷಸ್ಯ ಮರ್ತ್ಯಭೋಗಹೇತುತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸ್ವರ್ಗಹೇತುಕರ್ಮಶೇಷಾದವರೋಹೇ ಕಪೂಯಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಶ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಿಮತಮನುಶಯಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ಪುನರಾಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಂತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಜನ್ಮಾರಭ್ಯ ದೃಷ್ಟಭೋಗಲಿಂಗಾನುಗೃಹೀತಯಾ ರಮಣೀಯಕಪೂಯಚರಣಶ್ರುತ್ಯೈಹಿಕಾನುಶಯಾಕ್ಯಕರ್ಮವಿಶೇಷಪರಯಾ ವಿರೋಧಾತ್, ಯತ್ಕಿಂಚೇತಿ ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತಿ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದಯೋರಾಮುಷ್ಮಿಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಕೋಚೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮರಣಂ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಂಜಕಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್, ಉಕ್ತಾನುಶಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಬಲವದನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧಾಚ್ಚ ನ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ಹೇತುರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಂ ಮತ್ವೋತ್ತರಂ ಶಂಕತೇ -
ಆರಬ್ಧೇತಿ ।
ಆರಬ್ಧವದನಾರಬ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಬಲವತಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಃ ಫಲದಾನಾಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಫಲತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥೋವಿರುದ್ಧಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿದೇಹಫಲಾನಾಮೇಕದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವ ಉಕ್ತಸ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಾಶ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮೇತ್ಯೇಕಾಂತ ಉತ್ಸರ್ಗಃ ಸ ಚ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನೈರ್ಬಾಧ್ಯತೇ ನ ಮರಣಮಾತ್ರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮರಣೇನ ದುರ್ಬಲಕರ್ಮಾವಿನಾಶೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಕರ್ಮನಾಶಪಕ್ಷಂ ನಿರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಣಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ದೇವಾದಿಜನ್ಮನಿ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾನ್ನ ಜನ್ಮಾಂತರಂ ಸ್ಯಾತ್, ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಜ್ಞದೇವಸ್ಯ ಕಷ್ಟಾಂತರಾಲದಶಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಶ್ವಸೂಕರಖರೋಷ್ಟ್ರಾಣಾಂ ಗೋಽಜಾವಿಮೃಗಪಕ್ಷಿಣಾಮ್ । ಚಂಡಾಲಪುಲ್ಕಸಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ಯೋನಿಮೃಚ್ಛತಿ ।' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮೇಕಜನ್ಮಾರಂಭಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕಥಮನೇಕಜನ್ಮಫಲಕತ್ವಮ್, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವ್ಯಂಜಕತ್ವೇಽಪಿ ಮರಣಸ್ಯ ಕಿಂ ಸರ್ವಕರ್ಮವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಉತ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ಮವ್ಯಂಜಕತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ, ಇಹ ಕೃತಕಾರೀರ್ಯಾದೇರತ್ರೈವ ಫಲಹೇತೋರ್ಮರಣವ್ಯಜ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯನ್ ಪರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ಪ್ರದೀಪೇತಿ ।
ರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರದೀಪವತ್, ಮರಣಂ ನ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಂಜಕಂ ಕಿಂತು ಪ್ರಬಲಕರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವೇ ದುರ್ಬಲಂ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಮರಣಸ್ಯ ವ್ಯಂಜಕತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇಣ ಪ್ರದೀಪದೃಷ್ಟಾಂತೋ ನಿರಸ್ತಃ, ಅಂಗೀಕಾರೇಽಪ್ಯನುಕೂಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಮನುದ್ಭೂತರೂಪಮಿತಿ ಮರಣೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂಘ ಏಕಜನ್ಮಾರಂಭಕ ಇತ್ಯೈಕಭವಿಕಃ ಕರ್ಮಾಶಯ ಇತಿ ಮತನಿರಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಚರಣಶ್ರುತ್ಯಾ 'ತತಃ ಶೇಷೇಣ' ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯಾ 'ಪ್ರಬಲಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್' ಇತಿನ್ಯಾಯೇನ ಚಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮುಕ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾಂಗೀಕಾರ್ಯ ಐಕಭವಿಕ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಶೇಷೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತೇ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವರೋಹಮಾರ್ಗ ಇತ್ಥಂ ಶ್ರೂಯತೇ 'ತಸ್ಮಿನ್ ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವಾ ಅಥೈತಮೇವಾಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ ಯಥೇತಮಾಕಾಶಮಾಕಶಾದ್ವಾಯುಂ ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವಾ ಧೂಮೋ ಭವತಿ ಧೂಮೋ ಭೂತ್ವಾಭ್ರಂ ಭವತ್ಯಭ್ರಂ ಭೂತ್ವಾ ಮೇಘೋ ಭವತಿ ಮೇಘೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ಷತಿ ತ ಇಹ ವ್ರೀಹಿಯವಾ ಓಷಧಿವನಸ್ಪತಯಸ್ತಿಲಮಾಷಾ ಇತಿ ಜಾಯಂತೇ ಅತೋ ವೈ ಖಲು ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಂ ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯನ್ನಮತ್ತಿ ಯೋ ರೇತಃ ಸಿಂಚತಿ ತದ್ಭೂಯ ಏವ ಭವತಿ ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ರಮಣೀಯಾಂ ಯೋನಿಮಾಪದ್ಯಂತೇ' ಇತಿ । ಧೂಮಾದ್ಯಧ್ವನಾ ಯಥೇತಂ ಯಥಾಗತಂ ತಥೇತಮಧ್ವಾನಂ ಪುನರಾಯಂತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಧೂಮಾದಿರೂಪಪಿತೃಮಾರ್ಗಸ್ಥರಾತ್ರ್ಯಾದಿಕಂ ನೋಕ್ತಮಧಿಕಂ ಚಾಭ್ರಾದಿಕಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಕೃತೋಕ್ತಂ ಯಥೇತಮನೇವಂ ಚೇತಿ । ಅವಶಿಷ್ಟಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋಽಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟೀಭವಿಷ್ಯತಿ ॥೮॥
ಸಂಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಥಚರಣಶಬ್ದಮಾಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಕಂ ಸೂತ್ರಕೃದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಚರಣಾದಿತಿ ಚೇದಿತಿ ।
'ಅದ್ರೋಹಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಕರ್ಮಣಾ ಮನಸಾ ಗಿರಾ । ಅನುಗ್ರಹಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಶೀಲಮೇತದ್ವಿದುರ್ಬುಧಾಃ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತಾವುಕ್ತಾವದ್ರೋಹಾದಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನರೂಪಂ ಶೀಲಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಂಗಮುಕ್ತಂ ತದ್ಬೋಧಕಂ ಚರಣಪದಮಂಗಿನಃ ಶ್ರೌತಾದಿಕರ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಕಂ, ಕರ್ಮಣ ಏವೋತ್ತರಾವಸ್ಥಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಯೈವ ತದಭಿನ್ನಾಪೂರ್ವಾಖ್ಯಾನುಶಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನಿಮತಮ್ ॥೯॥
ತದೇವ ಶಂಕಾಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮಾಹ -
ಆನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸೂತ್ರೇಣ ।
ಚರಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಶಂಕಿತ್ವೈವ ಬ್ರೂತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಶೀಲಂ ಕ್ರೋಧಾನೃತಾದಿರೂಪಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಶೀಲಸ್ಯ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಛ್ರುತಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯೈವ ಫಲಂ ನಾನುಶಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅವಶ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ವೇದಾಸ್ತದರ್ಥಕರ್ಮಾಣ್ಯಾಚಾರಂ ವಿನಾ ನ ಫಲಂತೀತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಶೀಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಫಲಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅಂಗಿಫಲೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಂಗಮಾತ್ರಾದ್ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ಫಲಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಂಗಸ್ಯ ಫಲಾಸಂಭವೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಚಾರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಾಚಾರಸ್ಯ ಸ್ನಾನಾದಿವತ್ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ತದಾಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಅಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸ್ತಿವದಾಚಾರೋಽರ್ಥವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಶೀಲಖ್ಯಾಚಾರಾದೇವ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ 'ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಾನ್ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮ ಚೇತಿ ।
ಪಾರಯಮಾಣಃ ಶಕ್ತಃ ॥೧೦॥
ಯದ್ಯಪ್ಯಕ್ರೋಧಾದಿರೂಪಂ ಶೀಲಂ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾತ್ಮಕಂ ವಿಶೇಷರೂಪಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽಭಿನ್ನಂ ತಥಾಪಿ ಚರಣಾಚಾರಶಬ್ದೌ ಕರ್ಮವಾಚಿನಾವೇವ ನ ಶೀಲವಾಚಕಾವಿತಿ ನ ಲಕ್ಷಣಾವಸರ ಇತಿ ಬಾದರಿಮತಂ ಮುಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಸುಕೃತೇತಿ ।
ಚರಣಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಆಚಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಣ ಏವಾಚಾರತ್ವೇ ಯಥಾಕಾರೀತ್ಯಾದಿಭೇದೋಕ್ತಿಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ।
ನಿರೂಪಪದಾಚಾರಶಬ್ದಾತ್ಸದಾಚಾರರೂಪೋ ವಿಶೇಷೋ ಭಾತಿ । ಅತಸ್ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಃ ಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಕೋ ಯಥಾಕಾರೀತಿ ಶಬ್ದಸ್ತದಿತರವಿಶೇಷಪರಃ ಏವಮನವದ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ, ಅಸ್ಮಾಕಂ ಸುಚರಿತಾನೀತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ತಸ್ಮಾದನುಶಯಬಲಾದಾಗತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವಾನುಸಂಧಾನಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೧॥
ಏವಂ ಪುಣ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಗತ್ಯಾಗತಿಚಿಂತಯಾ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಪಾಪಿನಾಂ ತಚ್ಚಿಂತಯಾ ತನ್ನಿರೂಪಯತಿ -
ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಪೀತಿ ।
'ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ, 'ವೈವಸ್ವತಂ ಸಂಗಮನಂ ಜನಾನಾಮ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧಿಕರಣೇನ ಸಿದ್ಧನಿಯಮಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಮರಾಜಂ ಪಾಪಿಜನಾನಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ಗಮ್ಯಂ, ಹವಿಷಾ ಪ್ರೀಣಯತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪುಣ್ಯವತಾಮೇವ ಚಂದ್ರಗತಿರಿತಿ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ಪುಣ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪಾಪಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಾದಾರ್ಢ್ಯಂ ಚೇತಿ ಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪಾಪಿನಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕದರ್ಶನಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪುಣ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ವೈರಾಗ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಂ ಚೇತಿ ಫಲಮ್ ।
ಪಂಚಮಾಗ್ನೌ ದೇಹಾರಂಭ ಇತಿ ನಿಯಮಾತ್ಪಾಪಿನಾಮಪಿ ಪ್ರಥಮದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನಿಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ದೇಹಾರಂಭ ಇತಿ ।
ಪಾಪಿನಾಂ ಸ್ವರ್ಗಭೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಮಾರ್ಗಾಂತರಾಭಾವಾ ಚಂದ್ರಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧೨॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಯಮನೇ ಯಮಲೋಕೇ ಯಮಕೃತಾ ಯಾತನಾ ಅನುಭೂಯಾವರೋಹಂತೀತ್ಯೇವಮಾರೋಹಾವರೋಹಾವಿತಿ ಯೋಜನಾ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾ । ಪ್ರಯತಾಂ ಮೃತ್ವಾ ಗಚ್ಛತಾಮ್ । ಸಮ್ಯಕ್ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಪರಾಯಃ ಪರಲೋಕಃ ತದುಪಾಯಃ ಸಾಂಪರಾಯಃ, ಬಾಲಮಜ್ಞಂ, ವಿಶೇಷತೋ ವಿತ್ತರಾಗೇಣ ಮೂಢಂ ಮೋಹಾತ್ಪ್ರಮಾದಂ ಕುರ್ವಂತಂ ಪ್ರತಿ ನ ಭಾತಿ । ಸ ಚ ಬಾಲೋಽಯಂ ಸ್ತ್ರೀವಿತ್ತಾದಿಲೋಕೋಽಸ್ತಿ ನ ಪರಲೋಕೋಽಸ್ತೀತಿ ಮಾನೀ । ಸ ಮೇ ಮಮ ಯಮಸ್ಯ ವಶಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾಪಿನಾಂ ಯಮವಶ್ಯತಾವಾದಿವಿಶೇಷಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಬಲಾತ್ 'ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತಿರಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತಿ ಭಾವಃ ॥೧೩॥ ಸೂತ್ರತ್ರಯಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಂ ಸುಬೋಧಮ್ ॥೧೪ ॥ ॥೧೫ ॥ ॥೧೬॥
ಯದುಕ್ತಂ ಮಾರ್ಗಾಂತರಾಭಾವಾತ್ಪಾಪಿನಾಮಪಿ ಚಂದ್ರಗತಿರಿತಿ । ತನ್ನ । ತೃತೀಯಮಾರ್ಗಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರಿತಿ ।
ಮಾರ್ಗದ್ವಿತಯೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ತೃತೀಯಮಾರ್ಗೋಕ್ತಿಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥಃ ಶ್ರುತಾವಥಶಬ್ದಃ । ಏತಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಪಥಿದ್ವಯಸಾಧನಯೋರನ್ಯತರೇಣಾಪಿ ಸಾಧನೇನ ಯೇ ನರಾ ನ ಯುಕ್ತಾಸ್ತೇ ಜನ್ಮಮರಣಾವೃತ್ತಿರೂಪತೃತೀಯಮಾರ್ಗಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಭವಂತಿ, ಕ್ರಿಯಾವೃತ್ತೌ ಲೋಟ್, ತೇನ ಪಾಪಿನಾಂ ಚಂದ್ರಗತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚಂದ್ರಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಪಾಪಿನಾಂ ಚಂದ್ರಗತೌ ಅಸೌ ಲೋಕಃ ಸಂಪೂರ್ಯೇತ 'ಅತಶ್ಚ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ' ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿವಚನಂ ವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಅವರೋಹಾದಸಂಪೂರಣಮಶ್ರುತಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಅಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅವರೋಹ ಏವ ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅವರೋಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಇಮಮಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತ ಇತಿ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮವರೋಹೋಕ್ತೇರನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಅವರೋಹಸ್ಯಾರ್ಥಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥೈತಯೋರಿತಿ ಮಾರ್ಗಾಂತರೋಪಕ್ರಮಬಾಧಸ್ತೃತೀಯಶಬ್ದಬಾಧಶ್ಚೇತ್ಯತಃ ಸ್ಥಾನಶಬ್ದೋ ಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಕ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೧೭॥
ಏವಮವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರ್ಮಾರ್ಗಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜದ್ವಯಂ ನಿರಸ್ಯ ತೃತೀಯಬೀಜನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಶೂನ್ಯಾನಾಂ ಕೃಮಿಕೀಟಾದಿಭಾವೇನ ಜಾಯಸ್ವೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಂತರಜನ್ಮಮರಣೋಪಲಬ್ಧೇರ್ನಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾದರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಶಬ್ದಾಚ್ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯದೇಹಸ್ಯಾಪಿ ನಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧರೂಪಾರ್ಥದ್ವಯೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೮॥
ಅನಿಯಮೇ ಸ್ಮೃತಿಸಂವಾದಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ಸ್ಮರ್ಯತೇಽಪೀತಿ ।
ಲೋಕ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ಲೋಕೋ ಭಾರತಾದಿರುಕ್ತಃ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮಪ್ಯಾಹ -
ಬಲಾಕೇತಿ ॥೧೯॥
'ಅಂಡಜಾನಿ ಚ ಜರಾಯುಜಾನಿ ಚ ಸ್ವೇದಜಾನಿ ಚೋದ್ಭಿಜ್ಜಾನಿ ಚ' ಇತಿಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಂಭೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೦॥
ಅನಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚಾತುರ್ವಿಧ್ಯಂ ಕಥಮುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತ್ರೀಣ್ಯೇವೇತ್ಯವಧಾರಣವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಮಾದತ್ತೇ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವಜಂ ಜರಾಯುಜಂ ಮನುಷ್ಯಾದಿ, ಭೂಮಿಮುದ್ಭಿದ್ಯ ಜಾಯತೇ ವೃಕ್ಷಾದಿಕಂ, ಉದಕಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಜಾಯತೇ ಯೂಕಾದಿ ಜಂಗಮಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಸಂಶೋಕಃ ಸ್ವೇದಃ ॥೨೧॥
ಏವಂ ಪಾಪಿನಾಂ ಗತ್ಯಾಗತೀ ವಿಚಾರ್ಯ ಸಂಪ್ರತೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮವರೋಹೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿರೂಪಪತ್ತೇಃ ।
ಯಥೇತಮನೇವಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಯಥಾಗತಂ ಧೂಮಾದ್ಯಧ್ವಾನಂ ಪುನರ್ನಿವರ್ತಂತೇ, ನಿವೃತ್ತಾಶ್ಚಾನುಶಯಿನಃ ಕರ್ಮಾಂತೇ ದ್ರುತದೇಹಾ ಆಕಾಶಂ ಗತಾ ಆಕಾಶಸದೃಶಾ ಭವಂತಿ । ಆಕಾಶಸಾದೃಶ್ಯಾನಂತರಂ ಪಿಂಡೀಕೃತಾ ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಲಿಂಗೋಪಹಿತಾಃ ವಾಯುನೇತಸ್ತತಶ್ಚ ನೀಯಮಾನಾ ವಾಯುಸಮಾ ಭವಂತಿ । ಸೋಽನುಶಯೀ ಸಂಘೋ ವಾಯುಸಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಧೂಮಸಂಗತಸ್ತತ್ಸಮೋ ಭವತಿ, ಧೂಮಸಮೋ ಭೂತ್ವಾಭ್ರಸಮೋ ಭವತಿ । ಅಪೋ ಬಿಭರ್ತೀತ್ಯಭ್ರಂ, ಮೇಹತಿ ಸಿಂಚತೀತಿ ವೃಷ್ಟಿಕರ್ತಾ ಮೇಘಸ್ತತ್ಸಮೋ ಭೂತ್ವಾ ವರ್ಷಧಾರಾದ್ವಾರಾ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿರೂಪೋ ಭವತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಗತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯುಕ್ತಿದ್ವಯಂ ಸಂಶ್ಯಬೀಜಂ ಮಂತವ್ಯಂ, ಪೂರ್ವತ್ರ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತೃತೀಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಥಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಕತ್ವಮಿಹ ತು ದುಗ್ಧಂ ದಧಿ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗೇ ಭವತಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಕಾರಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತೌ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿಃ । ಶ್ರುತಿಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಫಲಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಅನುಶಯಿನಾಂ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಕಾಶಾದಿಸ್ವರೂಪಾಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾಲ್ಲಕ್ಷಣೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮಾನೋ ಭಾವೋ ಧರ್ಮೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಃ ಸಾಭಾವ್ಯಂ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರಪದಾರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಹ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಏತದ್ಭವನಮೇವಂ ಸಾದೃಶ್ಯರೂಪಮೇವೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಶಯಿನಾಮಾಕಾಶಾದಿಭ್ಯೋ ನಿರ್ಗಮನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ -
ಆಕಾಶಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣಾಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಿಭುತ್ವಾದಿತಿ ।
ಭವತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣಾಯಾಮನುವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಿಧಭೂತಸಾಮ್ಯಮವರೋಹೇ ಭವತೀತ್ಯನುಸಂಧಾನಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತ ಇತಿ ॥೨೨॥
ನಾತಿಚಿರೇಣ ।
ಉಕ್ತಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಲೋಕೇ ಗಂತೃಣಾಂ ಚಿರಾಚಿರಗತಿದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಂ ವದನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿಯಮಾತ್ಕದಾಚಿದ್ವಿಲಂಬೇನ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಭಾವಾದನುಶಯಿನಾಂ ವಿಲಂಬೇನ ನಿರ್ಗಮನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾದಾಕಾಶಾದಿಭಾವಾಚ್ಛೀಘ್ರಂ ನಿರ್ಗಮ ಇತ್ಯವಿಲಂಬೇನ ಯೋನ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯನುಸಂಧಾನಾದ್ವೈರಾಗ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಾದಿಷ್ವನುಶಯಿನಾಂ ಸುಖಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಷು ದುಃಖಮಿತಿ ದುಃಶಬ್ದಾದ್ಭಾತಿ ನ ಚಿರಾಚಿರನಿರ್ಗಮನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸುಖದುಃಖತಾವಿಶೇಷಶ್ಚಾಯಮಿತಿ ।
ಅವಧಿಃ ಕಾಲಃ ॥೨೩॥
ಅನ್ಯಾಭಿಲಾಪಾತ್ ।
ಶ್ರುತಿಕ್ರಮಾತ್ ಅರ್ಥಕ್ರಮಾಚ್ಚಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಕ್ರಮೋ ಬೋಧ್ಯಃ । ಇಹ ಭೂಮೌ ವರ್ಷಧಾರಾದ್ವಾರಾ ಪತಿತಾಸ್ತೇಽನುಶಯಿನೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಾಮ್ಯೇನ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪೂರ್ವತ್ರಾಕಾಶಾದಿವರ್ಷಾಂತಸಾದೃಶ್ಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನವಧೌ ವರ್ಷಸಾದೃಶ್ಯಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಶಬ್ದೇನ ಚಿರನಿರ್ಗಲನಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ದುಃಖೇನ ನಿರ್ಗಮನಮಿತಿ ಮುಖ್ಯಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ಥಾವರತ್ವನಿವೃತ್ತಯೇಽಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಯತ್ನಗೌರವಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಯತ್ನಲಾಘವಂ ವೈರಾಗ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನನು ದೇಹೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜೀವಾನಾಂ ಜನ್ಮ ಸ್ಯಾನ್ನ ಸ್ವತಃ, ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇಸ್ತು ನ ದೇಹತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಥಾವರಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
'ಸ್ಥಾಣುಮನ್ಯೇಽನುಸಂಯಂತಿ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । 'ಶರೀರಜೈಃ ಕರ್ಮದೋಷೈರ್ಯಾತಿ ಸ್ಥಾವರತಾಂ ನರಃ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ನನು ಸ್ವರ್ಗಿಣಾಂ ಪಾಪಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಸ್ಥಾವರತ್ವಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪಶ್ವಿತಿ ।
ಸೋಮಾದ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಭಕ್ಷಣಸುರಾಗ್ರಹಾವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥಹಿಂಸಾದೇರಪಿ ಹಿಂಸಾತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾಕಾರೇಣ ದುರಿತಾಪೂರ್ವಕಾರಿತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಆಹುಃ ।
ಶ್ರುತೋಽತ್ರ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೋಽನುಶಯಿನಾಂ ನ ಜನ್ಯರೂಪಃ ಕರ್ಮವಿಶೇಷಪರಾಮರ್ಶಂ ವಿನಾತ್ರೋಕ್ತತ್ವಾತ್, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಕಾಶಾದಿಭಾವವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಪದಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನ ಹೇತ್ವಂಶತ್ವೇನ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಯದತ್ರ ಪ್ರಕರಣೇ ಕರ್ಮವಿಶೇಷಪರಾಮರ್ಶಪೂರ್ವಕಮುಚ್ಯತೇ ತಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತಮಪ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಪಿಚ 'ಯೋ ಯೋ ಹ್ಯನ್ನಮತ್ತಿ ಯೋ ರೇತಃ ಸ್ತ್ರಿಯಾಂ ಸಿಂಚತಿ ತದ್ಭೂಯ ಏವ ಭವತಿ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯಾನುಶಯಿಸಂಘಸ್ಯಾನ್ನದ್ವಾರಾ ರೇತಃಸಿಕ್ಪುರುಷಯೋಗಃ ಶ್ರುತಸ್ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಮಶ್ರುತಿರ್ನ ಮುಖ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿರೂಪದೇಹನಾಶೇ ದೇಹಿನಾಮುಕ್ತಾಂತೇರವಶ್ಯಂಭಾವಾದ್ರೇತಃ ಸಿಗ್ಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮ್ । ಜಾಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮನುಶಯಿಭೋಗಾಯತನತ್ವಂ ಚ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಬ್ರೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇರ್ಭೋಗಾಯತನತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ॥೨೪॥
ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮಾಶುದ್ಧಂ ನ ಭವತಿ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಅಯಂ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶುಚೌ ದೇಶೇ ಪ್ರಾತಃ ಸಾಯಂಕಾಲೇ ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತೇ ಕೃತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಧರ್ಮೋ ಭವತಿ ಸ ಏವಾಶುಚಿದೇಶೇ ಮಧ್ಯರಾತ್ರೇ ಮರಣಾದಿನಿಮಿತ್ತೇ ಕೃತಃ ಸನ್ನಧರ್ಮೋ ಭವತೀತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಾಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಂ ತತ್ರಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಯಾ ಹಿಂಸಾ ಸೋಽಧರ್ಮ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಧಿನಾ ಬಾಧೋಽತ್ರ ನ ಯುಕ್ತಃ । ನಾಭಿಚರೇದಿತಿ ನಿಷಿದ್ಧಶ್ಯೇನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವವತ್ ನಿಷಿದ್ಧಹಿಂಸಾದೇರಪಿ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವಾವಿರೋಧಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಉತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಯೋರಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಕಾಮ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸರ್ವತ್ರ ಕರಣಾಂಶೇ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಅಂಗೇಷು ವಿಧಿತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ । ತಥಾಚ ಶ್ಯೇನಾಖ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಷೇಧೇಽಪಿ ರಾಗಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ಕ್ರತ್ವಂಗಹಿಂಸಾದೌ ತು ವಿಧಿತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ । ಸ ಚ ವಿಧಿರ್ಯದ್ಯುತ್ಸರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಮನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ನ ಬಾಧೇತ ತರ್ಹಿ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ನ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ವಾ ವಿಧಿರನರ್ಥಾಯ ಸ್ಯಾತ್, ಅತೋ ನಿರವಕಾಶೋ ವಿಧಿಃ ಸಾವಕಾಶಮುತ್ಸರ್ಗಮವಿಹಿತಹಿಂಸಾದಿಷು ಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ । ಇದಂ ಚ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹಿಂಸಾತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತಸ್ಯ ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಹಿಂಸಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವೈಧಹಿಂಸಾಯಾಮಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಾಶುದ್ಧತ್ವಶಂಕಾವಸರ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪ್ರತಿರೂಪಂ ದುಃಖರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಫಲಂ ನೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಇಹ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವೇ ಕಶ್ಚಿದಧಿಕಾರಃ ಕರ್ಮಪರಾಮರ್ಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೨೫॥
ಅಥ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾನಂತರಂ ರೇತಃ ಸಿಗ್ಭಾವಃ ಶ್ರುತಃ । ತತ್ರಾನ್ನಸ್ಥಾನುಶಯಿನೋ ರೇತಃ ಸೇಕಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾದ್ಯೋಗಮಾತ್ರಂ ವಾಚ್ಯಂ ತದ್ವದುಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ಯೋಗ ಏವಾಸ್ಥೇಯಃ, ಅನ್ಯಥೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ -
ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ॥೨೬॥
ಯೋನೇಃ ಶರೀರಶ್ರುತೇರ್ನ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಶರೀರತ್ವಮನುಶಯಿನಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಗತ್ಯಾಗತಿಸಂಸಾರೋ ದುರ್ವಾರ ಇತ್ಯನುಸಂಧಾನಾತ್ಕರ್ಮಫಲಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪಾದಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ॥೨೭॥
ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹ ಹಿ ।
ಉಕ್ತವೈರಾಗ್ಯಸಾಧ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿವೇಕೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಾಧನಮಸ್ಮಿನ್ ಪಾದೇ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಪಾದಯೋರ್ಹೇತುಸಾಧ್ಯಭಾವಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಅತಿಕ್ರಾಂತ ಇತಿ ।
ಸಾಧನವಿಚಾರತ್ವಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಾದಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಸಂಗತಿಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಾದೇ 'ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ' ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಗುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋಽವಸ್ಥಾದ್ವಾರಾ ವಿವಿಚ್ಯತೇ, ತದಾರಭ್ಯಾಪಾದಸಮಾಪ್ತೇರ್ವಿಧೇಯತತ್ಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಃ, ತತ್ರ ಪೂರ್ವಂ ಗತ್ಯಾಗತಿಚಿಂತಯಾ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾ ನಿರೂಪಿತಾ ತದನಂತರಭಾವಿನೀಂ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟ್ಯುಕ್ತೇಸ್ತದಭಾವೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಂ ವದನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತತ್ರ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಪ್ನರಥಾದಯೋ ಜಾಗ್ರದ್ರಥಾದಿವತ್ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತಾಕಾ ಉತ ಶುಕ್ತಿರಜತವತ್ಪ್ರಾತೀತಿಕಾ ಇತಿ ಸಂಶಯಾರ್ಥಃ । ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವನಿಷೇಧಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜಾಗ್ರದ್ವತ್ ಸ್ವಪ್ನಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ವಿವೇಕಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಾತೀತಿಕದೃಶ್ಯಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ವಿವೇಕಾತ್ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಮುಮೂರ್ಷೋಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೋಪಸಂಹಾರಾದೇತಲ್ಲೋಕಾನನುಭವೇ ಸತಿ ವಾಸನಾಮಾತ್ರೇಣ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಸ್ಮರತಃ ಕರ್ಮಬಲಾದ್ಧೃದಯೇ ಮನಸಾ ಪರಲೋಕಸ್ಫೂರ್ತಿರೂಪಃ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವತಿ, ಸೋಽಯಂ ಲೋಕದ್ವಯಸಂಧೌ ಭವತೀತಿ ಸಂಧ್ಯಃ ಸ್ವಪ್ನಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - 'ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್ನೇತೇ ಉಭೇ ಸ್ಥಾನೇ ಪಶ್ಯತಿ ಇದಂ ಚ ಪರಲೋಕಸ್ಥಾನಂ ಚ' ಇತಿ । ಅಯಂ ಸ್ವಪ್ನಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕ ಇತ್ಯರುಚ್ಯಾ ನಿತ್ಯಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಬೋಧಸಂಪ್ರಸಾದಸಂಧಿಭವತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ಯೇತು ಮರ್ತ್ಯಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಜನ್ಯರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ತ್ವಂ ಪರಲೋಕಲಕ್ಷಣಂ, ದೈವಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಜನ್ಯತದ್ವತ್ತ್ವಂ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇಽಸ್ತೀತಿ ಲಕ್ಷಣತೋ ಲೋಕದ್ವಯಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೈವ ಲೋಕದ್ವಯಸಂಧ್ಯತ್ವಂ ಗ್ರಾಮದ್ವಯಸ್ಪರ್ಶಿಮಾರ್ಗಸ್ಯ ತತ್ಸಂಧ್ಯತ್ವವದಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಾನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಾದಪೀತ್ಯಾಹ -
ಸ ಹಿ ಕರ್ತೇತಿ ॥೧॥
ಕಿಂಚ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥಾಃ ಸತ್ಯಾಃ, ಪ್ರಾಜ್ಞನಿರ್ಮಿತತ್ವಾತ್, ಆಕಾಶಾದಿವದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರೂಢಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾನ್ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಃ ಸುಪ್ತೇಷು ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಕರಣೇಷು ಜಾಗರ್ತಿ ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರದರ್ಥೈಃ ಸಮಾನದೇಶತ್ವಶ್ರುತೇರಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸತ್ಯತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೋ ಖಲ್ವಾಹುರಿತಿ ॥೨॥
ಸ್ವಪ್ನರಥಾದಯಃ ಪ್ರಾತೀತಿಕಾ ಜಾಗ್ರದ್ರಥಾದೌ ಕೢಪ್ತಸಾಮಗ್ರೀಂ ವಿನಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತುಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಿನ್ಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾವಿದ್ಯಾ ಚಿತ್ತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ಜೀವೇಽಪಿ ಸ್ಥಿತಾ ರಥಾದ್ಯಾಕಾರಾ ಮಾಯೇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಯೋರುಕ್ತಾ ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರಭೇದಜ್ಞಾಪನಾಯ ಮಾತ್ರಪದೇನ ತು ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರ್ಯಬಾಧ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನಿರಾಸ ಉಕ್ತಃ । ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮತ್ರ ಜಾಗ್ರತಿ ಯಾ ಕೢಪ್ತಸಾಮಗ್ರೀ, ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುನೋ ಜಾಗ್ರದರ್ಥಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ ।
ಸತ್ಯತ್ವವ್ಯಾಪಕಃ ತದಭಾವಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿವೃಣೋತಿ -
ನ ತಾವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂವೃತೇ ಸಂಕೀರ್ಣೇ, ಪರ್ಯೇತುಂ ಗಂತುಂ, ವಿಪರ್ಯೇತುಮಾಗಂತುಂ, ಶ್ರಾವಯತಿ ಪ್ರಬುದ್ಧೋ ಜನಃ, ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾನ್ಪ್ರತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಏತತ್ಸ್ವಪ್ನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಸ್ವಪ್ನ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಚರತಿ ತದಾ ಸ್ವಶರೀರೇ ಯಥೇಷ್ಟಂ ಚರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಹಿರಿವೇತಿ ।
ಕುಲಾಯಾದ್ದೇಹಾತ್ ಬಹಿರಿವಾಮೃತ ಆತ್ಮಾ ಚರಿತ್ವಾ ಯತ್ರ ಕಾಮಂ ಯಥೇಷ್ಟಮೀಯತೇ ವಿಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಮಾಹ -
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ದೇಹಾಭಿಮಾನಹೀನತ್ವಗುಣೇನ ಬಹಿಷ್ಠವದ್ದೇಹಸ್ಥೋಽಪಿ ಬಹಿರಿತ್ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಸತಿ ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮಂತರೇವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪ್ರಲಂಭೋ ವಿಭ್ರಮಃ ಯೋಗ್ಯದೇಶಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾಲಾಭಾವಮಾಹ -
ಕಾಲೇತಿ ।
ಅತ್ರ ರಾತ್ರಿಸಮಯೇಽಪಿ ಕೇತುಮಾಲಾದಿವರ್ಷಾಂತರೇ ವಾಸರೋ ಭವತಿ ಇತಿ ಭಾರತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುಮಾನಾನಾಂ ಜಾಗ್ರದರ್ಥದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕೢಪ್ತಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಯತ್ವಮಬಾಧಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಚೋಪಾಧಿರಿತಿ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ॥೩॥
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರತ್ವೇ ತತ್ಸೂಚಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಸತ್ಯೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಾಂತರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಮಾಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಂತ್ರೇಣ ದೇವತಾನುಗ್ರಹೇಣೌಷಧಿಸೇವಯಾ ವಾ ಸ್ವಪ್ನಾಃ ಸತ್ಯಸೂಚಕಾಶ್ಚೇತ್ಸತ್ಯಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾಪಿ ಭವತು ನಾಮೇತಿ ।
ಸತ್ಯಹರ್ಷಹೇತೋರಪಿ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ಕೃಷಿದ್ವಾರಾ ಲಾಂಗಲಸ್ಯ ಗವಾದಿಜೀವನನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಭೋಕ್ತುರದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ನ ತು ಕುಂಭಂ ಪ್ರತಿ ಕುಂಭಕಾರಸ್ಯೇವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಸ್ವಪ್ನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಬಾಧಯೋರುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವಪ್ನಸತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ವ್ಯತಿಕರಃ ಸಂಕರಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾ ತತ್ಪರತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಾಗರಿತಾದವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಭಾಕ್ತತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೋಕ್ತಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಹೇತುರಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಕಿಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧ ಉತ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾತ್ಸಿದ್ಧಃ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಯಂ ವಿಹತ್ಯ ಜಾಗ್ರದ್ದೇಹಂ ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟಂ ಕೃತ್ವಾ, ಸ್ವಯಂ ವಾಸನಯಾ ನಿರ್ಮಾಯ, ಸ್ವೇನ ಭಾಸಾ ಸ್ವೀಯಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇನ ಚ ಸ್ವಪ್ನಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಕಿಂತು ಕಾಠಕೇಽಪೀತ್ಯಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಜೀವೋಕ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಹೇತೋಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿರಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಹೇತುಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತೋ ವಿಶೇಷೋಽತ್ರ ಕಥ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ॥೪॥
ಪೂರ್ವಂ ಕೢಪ್ತಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ಸ್ವಪ್ನೋ ಮಾಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸತ್ಯಸೃಷ್ಟಿಸಂಭವಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಪರಿಹರನ್ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಹಿ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸತ್ಯಾ ಭವತಿ ಜೀವಸ್ಯ ತ್ವಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಕಿಂತ್ವಾವೃತಮಸ್ತಿ ತತ್ಪುನರೀಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ವಿಧೂತಧ್ವಾಂತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪಾಪಸ್ಯ ಸಂಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಣಿಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಹಮಿತಿ ದೇವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಸರ್ವಪಾಶಾನಾಮವಿದ್ಯಾದಿಕ್ಲೇಶಾನಾಮಪಹಾನಿರಪಕ್ಷಯಸ್ತದ್ರೂಪೋ ಭವತಿ । ಕ್ಷೀಣೈಶ್ಚ ಕ್ಲೇಶೈಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಜನ್ಮಮರಣಾತ್ಮಕಬಂಧಧ್ವಂಸ ಇತಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮುಕ್ತಮ್ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯೇನಾಹಂಗ್ರಹೇಣ ಧ್ಯಾನಾದ್ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಹಾನಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾ ತೃತೀಯಂ ವಿಶ್ವೈಶ್ವರ್ಯಮಣಿಮಾದಿರೂಪಂ ಮರ್ತ್ಯದೇಹಪಾತೇ ಸತಿ ಸಿದ್ಧೇ ದೇಹೇ ಭವತಿ ತದ್ಭೋಗಾನಂತರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಕೇವಲೋ ದ್ವೈತಶೂನ್ಯ ಆಪ್ತಕಾಮಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾನಂದೋ ಭವತೀತಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥
ಉಕ್ತೈಶ್ವರ್ಯತಿರೋಭಾವೇ ದೇಹಾಭಿಮಾನೋ ಹೇತುರಿತಿ ಕಥನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ, ತನ್ನಿರಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾವರಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಾವರಣಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾವರಣಕಲ್ಪನಾತೋ ವರಮನ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಪ್ನೇಽಪ್ಯಾಲೋಕಾದೇಃ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಜಾಗ್ರತೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಸ್ಫುಟಂ ಸ್ಯಾತ್, ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವೇ ತ್ವಾಲೋಕೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷ ಏವೇತಿ ಸ್ಫುಟಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಶಾದಿಸಾಮ್ಯವಚನಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ತುಲ್ಯಭಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಏವಂ ಬಾಹ್ಯಕರಣೋಪರಮೇ ಸತಿ ಮನೋವಾಸನೋದ್ದೀಪಿತಾವಿದ್ಯಾವಿಲಾಸಾತ್ಮಕಂ ಸ್ವಪ್ನಮಾತ್ಮನಃಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಚಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಯೋಗಿಭಾವಸಂಗತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಮನೋಲಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ಸುಷುಪ್ತಿಂ ವಿಚಾರಯತಿ -
ತದಭಾವೋ ನಾಡೀಷು ತಚ್ಛ್ರುತೇರಾತ್ಮನಿ ಚ ।
ತದೇತತ್ಸ್ವಪನಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ । ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಸುಪ್ತಃ ಸುಷುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತೋ ನಿರಸ್ತಬಾಹ್ಯಕರಣೋ ಮನೋಲಯಾತ್ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಪೇ ನಾಡೀಸ್ಥಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರ್ನಾಡೀಪರಮಾತ್ಮನೋಶ್ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರುತೀ ಆಹ -
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಮಾತ್ರಶ್ರುತೀರಾಹ -
ತಥಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾಡೀಪುರೀತಬ್ರಹ್ಮಸು ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ಥಾನವಿಕಲ್ಪಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನಿರ್ಣಯಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಾಡೀಭಿಃ ಪುರೀತತಂ ಗತ್ವಾಂತರ್ಹೃದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಶೇತ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚ್ಯಾತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಏಕಪುರೋಡಾಶಾರ್ಥತ್ವಂ ವ್ರೀಹಿಯವಯೋರ್ದೃಷ್ಟಂ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವಾಪರೂಪಾರ್ಥೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಥಾನತ್ವಂ ತು ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇರ್ನ ಸಪ್ತಮೀತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಆಯತನಶಬ್ದಾತ್ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥ ಆಧಾರತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾವಸ್ಥಾದ್ವಯೇ ಶ್ರಾಂತೋ ಜೀವೋ ವಿಶ್ರಾಂತಿಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸರ್ಪತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಧಾರತ್ವಭಾನಾದ್ವಿಕಲ್ಪ ಆಸ್ಥೇಯಃ ಕದಾಚಿತ್ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾಪಿ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ಥಾನತ್ವಮಿತಿ ನ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಚಕಾರಃ ಪುರೀತತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।
ಯದಾ ನಾಡ್ಯಃ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಂ ತದಾ ಪುರೀತತ್ಸ್ಥಾನಂ ನ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತಸ್ಥಾನತ್ವಸ್ಯ ಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾತ್, ಸ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪೇ ಹ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ವ್ರೀಹಿಯವಯೋಸ್ತ್ವಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯತ್ತು ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಮೇಕಫಲಕತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯೇಕೇತಿ ।
ಪ್ರಾಸಾದಸ್ಯ ಪರ್ಯಂಕಧಾರಣಮರ್ಥಃ । ಪರ್ಯಂಕಸ್ಯ ತು ಶಯನಮಿತಿ ಫಲಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕವಿಭಕ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ, ವ್ಯವಧಾನಾವ್ಯವಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಶಯನಸಾಧನತ್ವಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ಚ, ತಥೇಹಾಪಿ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಚಾರದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸುಪ್ತಿರಿತಿ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಡೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಏಕೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಾದಾನಾನ್ಮಿಥಃ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏಕವಾಕ್ಯೇತಿ ।
ಆಧಾರತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೋ ನ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಮತೋ ನ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈವಮಪೀತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ನಾಡೀಶ್ರುತೌ ನಾಡೀಷು ಭೋಕ್ತುಃ ಸುಪ್ತಿರ್ನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧನಾಡೀರೂಪಮಾರ್ಗಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪಿತ್ತೇನ ವಿಷಯೇಕ್ಷಣಾಭಾವೇ ಸುಖದುಃಖಯೋರಭಾವಾತ್ತದ್ಧೇತುಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾತ್ಮಕಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಬ್ರಹ್ಮಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ವಾ ಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಲಾಭಮಾಹ -
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
'ತಾಸು ತದಾ ಭವತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯ ಆಶ್ರಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ಸುಪ್ತೌ ಸಮುಚ್ಚಯವತ್ಪುರೀತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶೇತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾಚ ನಾಡೀದ್ವಾರಾ ಪುರೀತತಂ ಗತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶೇತ ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ನಾಡೀತಿ ।
ಸತಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಇತಿ ಸತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಯೋಃ ಶ್ರುತೇಃ ಪಂಚ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಾನೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಕೃತದರ್ಶಾದಿಸಾಧನೈಕಪುರೋಡಾಶನಿಷ್ಪತ್ತೌ ಮಿಥೋಽನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸಮರ್ಥತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತೋ ವ್ರೀಹಿಯವಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಃ, ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಧಾರತ್ವಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ನಾಡ್ಯ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಲಿಂಗಾಶ್ರಯನಾಡೀಪುರೀತತೋರುಪಹಿತಜೀವಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪರಂಪರಯಾ ವಾಚ್ಯಂ, ತದಪಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ನ ಸಂಭವತಿ, ಉಪಾಧಿಲಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ನ ಮುಖ್ಯಂ ಸ್ಥಾನಮಭೇದಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತ್ವಮಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭೇದೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ನಾಡೀಪುರೀತತೋಸ್ತು ಲೀನೋಪಾಧೇರ್ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಿರೇವ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯೇಕಾರ್ಥಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯ ಭೇದಕೋಪಾಧಿಲಯಾಚ್ಚೌತ್ಸರ್ಗಿಕಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ನಾಡ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಥಾನೇ ಕ್ವಚಿತ್ಸುಪ್ತಿವಾದಿನಾಪಿ ಸುಷುಪ್ತಂ ನ ವಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತಚ್ಚ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚ ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ಭೇದಾಭಾವೋ ಹಿ ಭೇದಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಹೇತುಃ, ನಾಡೀಪೂರಿತದ್ರತಸ್ಯ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಭೇದಾವಸ್ಥತ್ವಾದ್ಭೇದಾವಿಜ್ಞಾನೇ ಕರಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಾವಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವೈತಾಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುಂ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಭೇದೇತಿ ।
ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಶ್ಯಾದ್ದೂರಸ್ಥತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೌಪಾಧಿಕಂ ವಾ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಉಪಾಧಿಗತಮೇವೇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಸಂಭಿನ್ನಸ್ಯೈವ ನಾಡ್ಯಾದೌ ಸ್ವಾಪೇ ಕತಿಪಯಸಂನಿಕೃಷ್ಟಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸುಷುಪ್ತಿವ್ಯಾಘಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಪಾಧಿಲಯೇ ತ್ವನ್ಯತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ವಾಪ ಆಸ್ಥೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ನಿರಸ್ಯ ನಾಡೀಪುರೀತತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತುಲ್ಯವತ್ಸಮುಚ್ಚಯಮಫಲತ್ವೇನ ದೂಷಯನ್ ಗುಣಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ನ ಚ ವಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೭॥
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಥಾನಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅತಃ ಪ್ರಬೋಧ ಇತಿ ।
ನಾಡೀಪುರೀತತೋಃ ಕ್ವಾಪ್ಯುತ್ಥಾನಾಪಾದಾನತ್ವಾಶ್ರವಣಾನ್ನ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ತಸ್ಮಾದುಪಾಧಿಲಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾದೌಪಾಧಿಕ ಏವ ಭೇದ ಇತಿ ವಿವೇಕಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥೮॥
ಸ ಏವ ತು ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದವಿಧಿಭ್ಯಃ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಉಪಾಧಿನಾಶಾತ್ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತ್ಯಾದೇರ್ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಥಾನಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ । ಸುಪ್ತಾದನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಥಾನಸಂಭವೇನ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾದನಿಯಮ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತಸ್ಯಾಃ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯೈವಾಪುನರಾವೃತ್ತಿರೂಪಮುಕ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಅಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಬಲೇನ ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವೋತ್ಥಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಜ್ಞಾನನಾಶಾಯ ಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಫಲಮ್ । ಈಶ್ವರೋ ವೇತ್ಯನಿಯಮದಾರ್ಢ್ಯಾಯೋಕ್ತಮ್ । ಸ ವಾನ್ಯೋ ವೇತ್ಯೇವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧೇರತ್ಯಂತನಾಶಾಭಾವಾದ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯೋಪಹಿತೋ ಜೀವಃ ಸುಷುಪ್ತೌ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಸ್ತಸ್ಯೈವ ನಾನಾಕರ್ಮಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರವತ್ಯೋಪಹಿತ ಉತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಸ ಏವ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಮಿಕೃತಸ್ಯಾರ್ಧಕೃತಸ್ಯ ಏಕಸ್ಯೈವ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೇರನೇಕಯಜಮಾನಕತ್ವಾಪಾತೋಽತಿಪ್ರಸಂಗಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಮುಕ್ತ್ವಾನುಶಬ್ದಸೂಚಿತಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಮಾಹ -
ಸೋಽಹಮಿತಿ ।
ಅಯನಂ ಗಮನಮ್ ಆಯಃ । ಯೋನಿಃ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನಮ್ । ಪ್ರತಿನಿಯತಂ ಗಮನಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಪ್ರತಿಯೋನ್ಯಾಗಚ್ಛತಿ ಜಾಗರಣಾಯೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ವಿಂದತೀತ್ಯಜ್ಞಾನಸತ್ತ್ವಾತ್ಸುಪ್ತಸ್ಯೋತ್ಥಾನನಿಯಮ ಉಕ್ತಃ । ಇಹ ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧೇ ಯೇ ಭವಂತಿ ತ ಏವ ತದೋತ್ತರಪ್ರಬೋಧೇ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಸ ಏವೋತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೈವೋತ್ಸೂತ್ರಂ ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯೋತ್ಥಾನೇ ಸುಖಾದೇರ್ನ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಕೃತಸುಖಾದ್ಯಾಗಮಃ ಪೂರ್ವಸುಪ್ತಜೀವಕೃತಕರ್ಮನಾಶಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವೈಷಮ್ಯೇಣ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಮದಾದ್ಯಶಕ್ಯಮಪಿ ವಿವೇಚನಂ ಪ್ರಾಣ್ಯದೃಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷ ಈಶ್ವರಃ ಕರೋತೀತಿ ಮತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಚ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಜಲಬಿಂದುವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅಭೇದೇ ಸ ವಾನ್ಯೋ ವೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ ಇತಿ ಚಿಂತಾನವಕಾಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬುದ್ಧಿಭೇದೇನ ಜೀವಭೇದಾಚ್ಚಿಂತೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಬುದ್ಧಿನಾಶೇನ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾದೇಕಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ ಏವಾಯಮಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮನಾ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕೋಪಾಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೯॥
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಾದಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಿಚ್ಯ ಮೂರ್ಚ್ಛಾತೋ ವಿವೇಚಯತಿ -
ಮುಗ್ಧೇಽರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಃ ಪರಿಶೇಷಾತ್ ।
ಮೂರ್ಚ್ಛಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಸ್ಥಾಂತರ್ಗತಾ ವಾ ಪಂಚಮಾವಸ್ಥಾ ವೇತಿ । ಅವಸ್ಥಾಚತುಷ್ಟಯಸಿದ್ಧೇರ್ಮುಗ್ಧಸ್ಯ ತದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸುಪ್ತಾಭೇದವದ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವಾವಿಶೇಷೇಣ ಲಿಂಗೇನ ಸುಷುಪ್ತಿರೇವ ಮೂರ್ಚ್ಛೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸುಷುಪ್ತ್ಯಂತರ್ಗತಾ ಮೂರ್ಚ್ಛೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತಿಸ್ರಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಸ್ಥಾತಃ ಪೃಥಗಾತ್ಮನೋ ಮೂರ್ಚ್ಛಾತೋ ವಿವೇಕಾರ್ಥಂ ಯತ್ನಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪೃಥಗ್ಯತ್ನಧ್ರೌವ್ಯಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಪರಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜಾಗ್ರದಪಿ ಜಾಗರಾವಸ್ಥೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಐಂದ್ರಿಯಕಮರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ದೇಹಧಾರಣಂ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ನ ಮುಗ್ಧಸ್ಯೇತಿ ವೈಷಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮೂರ್ಚ್ಛಾಯಾ ಜಾಗರಾದ್ಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಭೇದಮಾಹ -
ನಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಲಭಂತೇ ಸ್ಪೃಶಂತಿ । ದಿಷ್ಟಂ ಮರಣಮ್ ।
ಸುಷುಪ್ತಿಮೂರ್ಚ್ಛಯೋಃ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾರೂಪ್ಯೇಽಪಿ ಬಹುವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದ್ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿಮಿತ್ತಭೇದಮಾಹ -
ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಸಾರೂಪ್ಯವೈರೂಪ್ಯಾಭ್ಯಾಮರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಃ ಸರ್ವೈಃ ಸುಷುಪ್ತಿಧರ್ಮೈರಸಂಪನ್ನೋ ಮುಗ್ಧಃ ಸುಷುಪ್ತೋ ನ ಭವತಿ, ಸರ್ವೈರ್ಮರಣಾವಸ್ಥಾಧರ್ಮೈರಸಂಪತ್ತೇರ್ಮೃತೋಽಪಿ ನ ಕಿಂತು ಅವಸ್ಥಾಂತರಂ ಗತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರುಕ್ತೇತಿ ಭ್ರಾಂತಃ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯತ್ಸುಪ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ಸಂಪನ್ನತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ತದುಪಾಧ್ಯಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಉಪಾಧ್ಯಭಾವಶ್ಚ ಮುಗ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಮಮ ಇತಿ ಯತಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಕೃತ್ಸ್ನಸಂಪತ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧೇ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವೇ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಕೃತ್ಸ್ನಸಂಪತ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಮುಗ್ಧತ್ವಂ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾರ್ಧೇನ ನಿಃಸಂಜ್ಞತ್ವಾದಿಧರ್ಮೇಣ ಸಾಮ್ಯೇನ ಸಂಪನ್ನಂ ಭವತಿ, ಮರಣಾಸ್ಯಾರ್ಧೇನ ಕಂಪಾದಿನಾ ಸಂಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಿವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಾರಂ ಚೇತಿ ।
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇತಿ ।
ನಾಯುರ್ವೇದೋ ವೈದ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಕಥಂ ವಿವಾದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪಂಚಮತ್ವೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಧೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಿಮೃತಿಧರ್ಮಾರ್ಧಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ತದಂತರ್ಭಾವಬುದ್ಧಿರ್ಲೋಕಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೦॥
ಸರ್ವಾಭಿರವಸ್ಥಾಭಿರಲಿಪ್ತಸ್ತ್ವಮರ್ಥ ಇತಿ ವಿಚಾರ್ಯಾಪಾದಸಮಾಪ್ತೇಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥ ನಿರೂಪಯಿತುಕಾಮಃ ಪ್ರಥಮಂ ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮಾಹ -
ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ ಪರಸ್ಯೋಭಯಲಿಂಗಂ ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ।
ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂಪದಾರ್ಥಜಿಜ್ಞಾಸೋಪರಮಾನಂತರಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯಾವಸರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಯೇನೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ ಯಾಭಿಸ್ತಾ ಉಭಯಲಿಂಗಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಸಂಶಯಬೀಜತ್ವೇನ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ವಿರುದ್ಧಸುಷುಪ್ತಿಮರಣೋಭಯರೂಪಂ ಮುಗ್ಧತ್ವಂ ತಥಾ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಭಯರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಮೇಕರೂಪಮೇವ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಿಮುಭಯರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವತಃ, ಉತ ಸ್ವತೋ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಸರ್ವಗಂಧತ್ವಾದಿವಿಶೇಷ ಉಪಾಧಿತಃ ಸತ್ಯಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಸ್ವತಃ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯ ನಿರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸ್ಥಾನಮುಪಾಧಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಶೇಷಃ ಕಲ್ಪಿತಃ, ಔಪಾಧಿಕತ್ವಾತ್ಸ್ಫಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಧೇಃ ಸತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತತ್ಕೃತಂ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ದೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೂಪಾಧೀನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ತತ್ಕೃತೋ ವಿಶೇಷೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಪಾಧೀನಾಮಿತಿ ।
ತೃತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷೇಧಶ್ರುತೇಶ್ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರ ಹೀತಿ ॥೧೧॥
ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದೋ ವಿಶೇಷಃ, ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಶ್ರುತಾವಪಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತೇರುಭಯರೂಪತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವಿರೋಧಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಭೇದಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥಮೌಪಾಧಿಕರೂಪಭೇದಸ್ವೀಕಾರಾದವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮುಪಾಧಿಗತ ಏವ ರೂಪಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮುತೋಪಾಧಿಯೋಗಾತ್ಸತ್ಯವಿರುದ್ಧರೂಪವತ್ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದೋ ಭವತೀತಿ । ಆದ್ಯೇಽಸ್ಮಾದಿಷ್ಟಸಿದ್ಧಿಃ, ದ್ವಿತೀಯಮಭೇದಶ್ರುತ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ॥೧೨॥
ದ್ವೈತನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮದ್ವೈತೋಕ್ತೇಶ್ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಭೋಕ್ತಾ ಜೀವೋ ಭೋಗ್ಯಂ ಶಬ್ದಾದಿ ತಯೋಃ ಪ್ರೇರಿತಾರಮೀಶ್ವರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ವಿಚಾರ್ಯ ಮೇ ಮಮ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೩॥
ದ್ವಿವಿಧಶ್ರುತಿಷು ಸತೀಷು ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ಪರಾತತ್ಪರವಿರೋಧೇ ತತ್ಪರಂ ಬಲವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೋ ನಿಯಾಮಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅರೂಪವದೇವೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾಪರವಾಕ್ಯೇಷು ಆಕಾರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿವದಾಕಾರಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಪರಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇಷ್ವಸತೀತಿ ॥೧೪॥
ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತೇ ಸಾವಕಾಶತ್ವಾಚ್ಚ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಶ್ರುತಯೋ ದುರ್ಬಲಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚೇತಿ ।
ನನ್ವಾಕಾರವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಸರ್ವಗಂಧತ್ವಾದಿನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣ್ಯತೇ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮೇವೋಚ್ಯತಾಮ್, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಹಿ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯೋಭಯರೂಪತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಶ್ರುತೀನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಧೀನಾಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೌಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾದುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಸತ್ಯಮುಭಯರೂಪತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಂ, ಸಂಪ್ರತಿ ಸತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಭಯರೂಪತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧಾದುಪಾಸನಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಧಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ॥೧೫॥
ಯತಃ ಶ್ರುತಿಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಮಾಹಾತಶ್ಚ ವಿಶೇಷೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಮಾಹ -
ಆಹ ಚೇತಿ ।
ಸೈಂಧವಘನೋ ಲವಣಪಿಂಡಃ ॥೧೬॥
ಕಿಂಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಪರನಿಷೇಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ದ್ವೈತೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾನ್ನೇತಿ ನೇತಿ ಉಪದೇಶಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿ ಅನ್ಯತ್ಪುನಃ ಪುನರಧೀಹಿ ಭೋ ಇತಿ ನಿರ್ಬಂಧಕಾರಿಣಂ ತಂ ದ್ವಿತೀಯೇ ತೃತೀಯೇ ಚ ಪ್ರಶ್ನೇ ತೂಷ್ಣೀಂ ಭಾವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವೋವಾಚ । ಉಪಶಾಂತೋ ನಿರಸ್ತದ್ವೈತಃ । ಅತಸ್ತಸ್ಯ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವ ಏವೋತ್ತರಮಿತಿ ಸೌತ್ರಶ್ಚ ಅತೋಶಬ್ದಸ್ತಥಾರ್ಥಕಃ ಆದಿಮತ್ಕಾರ್ಯಂ ತನ್ನ ಭವತೀತ್ಯನಾದಿಮತ್ । ಸತ್ ಇಂದ್ರಿಯವೇದ್ಯಮ್ । ಅಸತ್ ಪರೋಕ್ಷಂ ಚ ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಭೂತಗುಣೈರ್ದಿವ್ಯಗಂಧಾದಿಭಿರ್ಯುಕ್ತಂ ಮಾಂ ಮೂರ್ತಿಮಂತಂ ಪಶ್ಯಸೀತಿ ಯತ್ಸಾ ಮಾಯಾ, ಅತ ಏವ ಸದ್ವೈತೋ ಭಗವಾನಿತಿ ಮಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ನಾರ್ಹಸಿ ವಸ್ತುತೋ ದ್ವೈತಾತೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೭॥
ಕಿಂಚ ಯಥಾ ಜಲಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಃ ಸೂರ್ಯಚಂದ್ರಾದೇರ್ಭೇದಚಲನಾದಿರ್ಧರ್ಮ ಏವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವ ಚೋಪಮೇತಿ ।
ಜಲಸ್ಥಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾಕಾರೇಣ ಸೂರ್ಯಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವದ್ಯೋತನಾಯ ಸೂರ್ಯಕೇತಿ ಕಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಯಥಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೋ ವಿವಸ್ವಾನ್ಸ್ವತ ಏಕೋಽಪಿ ಘಟಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾಃ ಅಪೋಽನುಗಚ್ಛನ್ ಬಹುಧಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಏವಮಜೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ಏಕೋಽಪ್ಯುಪಾಧಿನಾ ಮಾಯಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರೇಷ್ವನುಗಚ್ಛನ್ ಭೇದರೂಪಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ॥೧೮॥
ಇಹಾತ್ಮನ್ಯುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಶಂಕಾಸೂತ್ರಮ್ -
ಅಂಬುವದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನೀರೂಪತ್ವಾದ್ದೂರಸ್ಥೋಪಾಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ಮಾಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೯॥
ಉಪಾಧ್ಯಂತರ್ಭಾವೇನ ತತ್ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾಂಶಸ್ತೇನ ಸಾಮ್ಯೇನ ಸಮಾಧಾನಸೂತ್ರಮ್ -
ವೃದ್ಧಿಹಾಸೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ನೀರೂಪಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಸ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕಥಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇದಮಿತಿ ।
ಶ್ರೂಯತೇ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ 'ಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್' ಇತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಕಿಂ ಫಲಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿರೋಧ ಇತಿ ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಶೂನ್ಯಃ, ನೀರೂಪದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್, ವಾಯುವದಿತ್ಯನುಮಾನೇ ಆಕಾಶೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಅಲ್ಪಜಲೇಽವಿದೂರಾಕಾಶಪ್ರತಿಬಿಂಬದರ್ಶನಾದುಪಾಧಿದೂರಸ್ಥತ್ವಮಪಿ ಕ್ವಚಿದನಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೨೦॥
ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತೇಶ್ಚೋಕ್ತಾನುಮಾನಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿಪದಃ ಪುರೋ ಮನುಷ್ಯಾದಿದೇಹಾಂಶ್ಚಕ್ರೇ ಚತುಷ್ಪದಃ ಪುರಃ ಪಶೂನ್ಕೃತ್ವಾ ಪುರಶ್ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ಸ ಈಶ್ವರಃ ಪಕ್ಷೀ ಲಿಂಗಶರೀರೀ ಭೂತ್ವಾ ಪುರ ಉಕ್ತಾನಿ ಶರೀರಾಣ್ಯಾವಿಶತ್, ಸ ಚ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽಪಿ ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಪಕ್ಷಾದ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪಕ್ಷಿತ್ವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೇನ ಭೇದಾದೇಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ವಮತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇತಿ ।
ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪೀತ್ಯಾದ್ಯೇಕಮಧಿಕರಣಂ, ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಕಿಂಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿದ್ವಿತೀಯಮಧಿಕರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ, ನ ಸದ್ರೂಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂತು ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚ ಚಿದ್ರೂಪಂ ಚ । ಕುತಃವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇತ್ಯುಭಯಶ್ರುತೇರ್ದ್ವಿರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಆಹ ಚ ತನ್ಮಾತ್ರಮ್ । ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರುತಿರಾಹ, 'ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ತಾನತಿರೇಕಾತ್' ಇತಿ ।
ಇದಂ ದ್ವಿತೀಯಾಧಿಕರಣಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರ ವಯಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕರೂಪತ್ವನಿರಾಸಃ ಫಲಮ್, ಉತ ಬೋಧರೂಪತ್ವನಿರಾಸ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಸತ್ತಾನಿರಾಸ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸರ್ವಥಾಪ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನಾದ್ಯೇ ಗತಾರ್ಥತಾಮಾಹ -
ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬೋಧರೂಪತ್ವನಿರಾಸೇ ಜಡತ್ವಾಜ್ಜೀವಾಭೇದಶ್ರುತಿಬಾಧಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಸತ್ತಾನಿರಾಸೇ ಬೋಧಸ್ಯ ತುಚ್ಛತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ನ ಚ ಬೋಧಸ್ಯ ಸತ್ತಾನತಿರೇಕಾನ್ನ ತುಚ್ಛತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸದ್ಬೋಧಪದಯೋರ್ವಾಚ್ಯಾನತಿರೇಕೇ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಫಲಾಭಾವೇನ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಮೇವಾಹ -
ಸತ್ತೇತಿ ।
ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಂ ಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚೈಕರೂಪತ್ವಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಾತ್ಭಿನ್ನೋಭಯರೂಪತ್ವಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಶ್ರುತಿಬಲಾದುತ್ಥಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮೇರುವಿಂಧ್ಯವತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಭಿನ್ನಸತ್ತಾಬೋಧಯೋರೇಕಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಶಂಕಾ ಶ್ರುತಿಶತೇನಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸದ್ಬೋಧಯೋರ್ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ನ ವಾ । ಆದ್ಯೇ ಶ್ರುತೇರಪಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಸತ್ತೈವೇತಿ ।
ಸದ್ಬೋಧಪದಯೋರ್ವಾಚ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯೈಕ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಖಂಡಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಖಂಡಾರ್ಥಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವಾತ್ ।
ಕಿಂಚಾತ್ರ ಸಂಶಯೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಏಕಾಧಿಕರಣಪಕ್ಷೇ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಕಥಂ ನೇಯಾನೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಸೂತ್ರಾಣೀತಿ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಸೂತ್ರಸಾಮಂಚಸ್ಯಂ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಗತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೋತ್ತರಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಪೂರ್ವೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಧಿಕರಣಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಆಕಾರಶ್ರುತೀನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾಕಾರೋ ಗತಿರಿತಿ ಸ್ವಮತಮುಕ್ತಂ, ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯವಾದಿನಸ್ತು 'ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರಶ್ರುತೀನಾಂ ತದಿತರಾಕಾರಪ್ರವಿಲಯೋ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹುಃ । ಮನೋಮಯ ಇತಿ ಕೋಽರ್ಥಃ, ಮನೋಽತಿರಿಕ್ತೋಪಾಧಿಶೂನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಣಶರೀರಪದೇನ ಪ್ರಾಣಾತಿರಿಕ್ತೋಪಾಧಿನಿಷೇಧಾನ್ಮನಸೋಽಪ್ಯಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ, ಏವಂ ಸರ್ವೇ ಶಬ್ದಾ ಅನಾಕಾರಬ್ರಹ್ಮಪರಾ ಏವೇತಿ ತನ್ಮತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಾಮಾಕಾರಶಬ್ದಾನಾಂ ನಿಷೇಧಪರತ್ವಮುತೋಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಾಮಪಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಜೀವಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ದಶ ಹರಯೋ ವಿಷಯಾ ಹರಣಾದ್ದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಾಣಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶತಾನಿ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಚ ತೇಷಾಮೀಶ್ವರಾದ್ಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಈಶ್ವರ ಏವ ಹರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಮನೋಮಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಗುಣಪರತ್ವಸಂಭವೇ ನಿಷೇಧಲಕ್ಷಣಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾಕಾರಾನಾಕಾರಶ್ರುತಿದ್ವೈವಿಧ್ಯೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನಾಕಾರಮೇವೇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ವಿನಿಗಮಕಮಿತಿ ಶಂಕೋತ್ಥಾನಾದಸ್ಥೂಲಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರಾಕಾರತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಕಥನಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮರ್ಥವದ್ಭವತಿ । ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವೇ ತು ಶಂಕಾನುತ್ಥಾನಾನ್ನಿಯಾಮಕಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ನನೂಪಾಸನಾಽರ್ಥಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲಾಭಾವಾತ್ಸಫಲನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯಶೇಷತೇತ್ಯಾಹ -
ಫಲಮಪೀತಿ ।
ಅರ್ಥೈಕ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥೈಕ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಏಕೇತಿ ।
ಯಥಾ ಫಲವತ್ಪರಮಾಪೂರ್ವಾಖ್ಯನಿಯೋಗೈಕ್ಯಾದಂಗಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ ತಥಾ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯವಿಷಯಕ ಏಕೋ ನಿಯೋಗರೂಪೋಽರ್ಥೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಕಾರಾನಾಕಾರವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯೋಗಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ವಿಷಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನು ದ್ವೈತೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯನೀಕಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ ।
ನನು ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಯಃ ಸ್ಯಾದಭೇದಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮತಃ ಕಾರ್ಯನಾಶೇಽಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ನ ಲಯಃ, ಘಟನಾಶೇಽಪಿ ಮೃದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ವಾ ಲಯೇ ವಿಧಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ರ ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾದಧ್ವಸ್ತೇಃ ಮುಸಲಾದಿನಾ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನದ್ವೈತಧ್ವಂಸಾಯೋಗಾತ್ ನಭೋಗ್ರಸನವಿಧಿವದಶಕ್ಯವಿಷಯೋಽಯಂ ವಿಧಿಃ, ಕಿಂಚ ಶುಕಾದಿಮುಕ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪದೇಶಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾದೇವಾವಿದ್ಯಾತಜ್ಜಪ್ರಪಂಚಲಯಸಿದ್ಧೇರ್ನಿಯೋಗೋ ವೃಥೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದೌ ವಿಧಿಃ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾತೇ ಜ್ಞಾತೇ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಾವೇದಿತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಪದೇಶಾದೇವ ಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವೈತಬಾಧಯೋಃ ಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿಧಿನಾ ಕರ್ತುಮಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಏವಂವಿಷಯಾಭಾವಾನ್ನಿಯೋಗಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿಯೋಜ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದಭಾವಮಾಹ -
ನಿಯೋಜ್ಯೋಽಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಭೂತೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದ್ಯೇ ಜೀವನಾಶಾದ್ವಿಧ್ಯಯೋಗಃ, ದ್ವಿತೀಯೇ ನಿಯೋಜ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ,ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಕಾ ಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಇತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಸಾಧನವ್ಯಾಪಾರವಿಧಿಃ ಕಿಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಕೃತ್ಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞೇಯಾಭಿಮುಖಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂಚ ಜ್ಞಾನವಿಧಿವಾದಿನಾ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಶ್ಯಂ ವೇದಾಂತೈರ್ಜ್ಞಾಪನೀಯಂ ವಿಷಯಾನವಬೋಧೇ ವಿಧಿಬೋಧಾಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಚ ವೇದಾಂತೈರೇವ ಜ್ಞಾನೇತ್ಪತ್ತೇರ್ವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಿನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನೂತ್ಪನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಮನ್ಯಥಾಕರ್ತುಂ ವಿಧಿರರ್ಥವಾನಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವನಗ್ನಿರ್ಯೋಷಿದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಾದುತ್ಪನ್ನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ತಾಮಗ್ನಿಂ ಧ್ಯಾಯೇದಿತಿ । ವಿಧಿನಾನ್ಯಥಾಕೃತಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಧೀಃ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಾ ಚೇತ್ಕ್ರಿಯೈವ, ಕೃತಿಂ ವಿನೈವ ಚೇದ್ಭ್ರಾಂತಿರೇವಾತೋ ಮಾನಂ ವಿನಾ ವಿಧಿತೋ ಜ್ಞಾನಾಸಿದ್ಧೇರ್ಮಾನವಸ್ತುತಂತ್ರೇ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿರ್ಮೃಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧಿವಾದಿನೋಽನ್ಯಚ್ಚ ದೂಷಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇನಿಯೋಗೇ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚೇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರುತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಶ್ರುತೋ ವಿಧಿರ್ವೇದಾಂತೇಷು ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ಚ ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಸಾತಿಶಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಿಯೋಗಪರತಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರೌಢವಾದೇನ ನಿಯೋಗಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದೇಕತ್ವಂ ಖಂಡಯತಿ -
ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽಪೀತಿ ।
ಭಿನ್ನಕ್ರಿಯಾವಾಚಿಶಬ್ದಃ ಶಬ್ದಾಂತರಂ ಯಥಾ ಯಜತಿ ದದಾತೀತಿ ತಥೇಹಾಪಿ ವೇದೋಪಾಸೀತೇತಿ ಶಬ್ದಭೇದಃ । ನಿರ್ಗುಣಸಗುಣರೂಪಭೇದಃಪ್ರಕರಣಭೇದಃ ಮುಕ್ತ್ಯಭ್ಯುದಯಫಲಭೇದ ಇತ್ಯೇತೈಃ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಸಗುಣೋಪಾಸನಾವಿಷಯಕನಿಯೋಗಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಂಗಾಂಗಿವಾಕ್ಯೇಷು ನಿಯೋಗೈಕ್ಯಂ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಯಾಜೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಸಾಂಗಪ್ರಧಾನಾಧಿಕಾರಾತ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಫಲಾಪೂರ್ವೈಕ್ಯಾದೇಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಹಾಪಿ ನಿರ್ಗುಣಸಗುಣವಿದ್ಯಯೋರೇಕಾಧಿಕಾರಾತ್ನಿಯೋಗೈಕ್ಯಮಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿಹೇತಿ ।
ಮುಕ್ತ್ಯಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಿಭೇದಾನ್ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥವಿದ್ಯಯೋರಂಗಾಂಗಿತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ನ ವಿಯೋಗೈಕ್ಯಮ್ ।
ನ ಚ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾನಿಯೋಗ ಏಕ ಏವ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನಂಗೀಕಾರಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಹೋ ವಿಪರೀತಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮಾಯುಷ್ಮತಃ, ವಿಘ್ನ್ಯಯೋಗ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿಧಿರ್ವಿಧಿಯೋಗ್ಯಾಯಾಮವಿಧಿರಿತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಕಾರವಾಕ್ಯಾನಾಮಾಕಾರಲಯದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಗತಿರಸದ್ಗತಿರೇವ, ಕಿಂತು ತೇಷಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾಕಾರೋ ಗತಿಸ್ತದುಪಾಸನಯಾಭ್ಯುದಯಸಿದ್ಧೇಃ, ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತು ಪರಮಾರ್ಥಾಲಂಬನತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಮದುಕ್ತ ಏವ ವಿಭಾಗಃ ಸಾಧೀಯಾನಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೨೧॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವನಿಷೇಧಾವಧಿತ್ವೇನ ಸದ್ರೂಪತ್ವಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃತೈತಾವತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ತತೋ ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭೂಯ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋಭೂತತ್ರಯಂ ಮೂರ್ತಂ ವಾಯ್ವಾಕಾಶದ್ವಯಮಮೂರ್ತಮಿತಿ ರಾಶಿದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಭೂತದ್ವಯಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯ ಸಾರಃ 'ಕರಣಾತ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷಃ' ಇತ್ಯುಕ್ತಃ, ತಸ್ಯ ವಾಸನಾಮಯಾನಿ ಸ್ವಪ್ನರೂಪಾಣಿ 'ತದ್ಯಥಾ ಮಾಹಾರಜನಂ, ವಾಸೋ ಯಥಾ ಪಾಂಡ್ವಾವಿಕಂ ಯಥೇಂದ್ರಗೋಪಃ' ಇತ್ಯುಪಮಾಭಿರುಕ್ತಾನಿ ವಿಚಿತ್ರಾಣಿ, ತತ್ರ ಮಹಾರಜನಂ ಹರಿದ್ರಾ ತಯಾ ಲಿಪ್ತಂ ವಸ್ತ್ರಂ ಮಾಹಾರಜನಂ, ಪಾಂಡ್ವಾದಿಕಮಿತಿ ಧವಲಂ ಕಂಬಲಾದಿ । ಕೇಚಿತ್ತು ಶ್ರುತಿಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪಂಚಭೂತಾನ್ಯಮೂರ್ತಾನಿ ಪಂಚೀಕೃತಾನಿ ಮೂರ್ತಾನಿ ತತಶ್ಚಾಮೂರ್ತರಸತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ಕರಣಾನಾಂ ಪಾಂಚಭೌತಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಅಥ ಸತ್ಪದಾತ್ಮಕಪ್ರಪಂಚೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ, ಅತ ಉಕ್ತಾರೋಪಸ್ಯ ನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ನಿಷೇಧೇನೋಪದೇಶಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ನೇತೀತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೂನ್ಯತಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತರೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ನಿಷೇಧ್ಯವಿಶೇಷಾನುಪಲಂಭಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರ ಕೋಽಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಞ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ನಕಾರಾಸ್ಯೇತಿಶಬ್ದೋಪಸ್ಥಾಪಿತವಸ್ತುನಿಷೇಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿಶಬ್ದಾನ್ನಿಷೇಧ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಸಮರ್ಪಣೇ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ರೂಪದ್ವಯಸ್ಯ ರೂಪಿಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ನಿಷೈಧ್ಯತ್ವಭಾನಾತ್ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತತ್ಪದಾರ್ಥಾಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಭೇದಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ನಿರಧಿಷ್ಠಾನನಿಷೇಧಾದರ್ಶನಾತ್ಸರ್ವನಿಷೇಧೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರುಚ್ಯಾ ಪ್ರಪಂಚೇ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಏಕಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನಿಷೇಧೇ ನಕಾರದ್ವಯಸ್ಯ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಭ್ಯಾಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉತ್ಸೂತ್ರಮೇವ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಶೂನ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇಷ್ಟ ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚಿದ್ಧೀತಿ ।
ತಚ್ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಾನವಶೇಷೇ ತತ್ಪ್ರಮಾರೂಪಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ 'ಇದಮತ್ರ ನಾಸ್ತಿ' ಇತಿ ಲೋಕೇ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಸಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮಿತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯದ್ಭಾತಿ ತತ್ಸದಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ ಭಾನಾರ್ಥಾಭಾವಾಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಮಿತಿರಪವಾದಸ್ತಯಾ ಪೂರ್ವಭಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವನಿಶ್ಚಯೇನಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಾಪಲಾಪಾತ್ । ಅಪವಾದಾನಂಗೀಕಾರೇ ತೂತ್ಸರ್ಗತಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇರ್ನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಸತ್ತ್ವಂ ವಿನಾ ಭ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧಯೋರಯೋಗಾಚ್ಛೂನ್ಯವಾದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವವಾದಿನಃ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನವಲ್ಲೌಕಿಕಮಾನಪ್ರಾಪ್ತದ್ವೈತಸ್ಯ ನಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತೋ ನ ವೇದಾಂತಪ್ರಮಿತಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಾತ್ ನಿಷೇಧಾರ್ಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ವಾಙ್ಮನಸೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಗಾದ್ಯತೀತತ್ವಂ ನಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ನ ಚೇತ್ಕಿಮರ್ಥಂ ತದುಕ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತಿಪಾದನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ' ಇತಿ ರೂಪದ್ವಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾನ್ನೇತೀತಿ ನಿಷೇಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು 'ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಪುರುಷ' ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ಅಮೂರ್ತರಸತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂತಜನಿತತ್ವಭಾನಾತ್ಸ್ವಪ್ನರೂಪತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತಜ್ಜನಿತಮೇವೇತಿ ।
ರೂಪರೂಪಿಣೋರಭೇದ ಉಕ್ತಃ ।
ನನು ವಾಸನಾಮಯಂ ರೂಪಮೇವ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಮೀಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧರೂಪಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಮೂರ್ತರಸಸ್ಯೇತಿ ।
ರೂಪದ್ವಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ ಸಮರ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚಾರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಷೇಧಃ ರಾಜ್ಞೋ ಭೃತ್ಯೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ರಾಜನಿಷೇಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ನ ನಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಪಂಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಷಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಿತಿಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದಾಸ್ಪದಮಿತಿ ।
ಉಪಾದಾನೇ ನಿಷಿದ್ಧಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ನ ಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ದ್ವೈತನಿಷೇಧೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯುಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಪಿತಂ ಹಿ ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ತತ್ವಾವೇದಕಮಿತಿ, ಅತಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ನಿಷೇಧಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ವೈತವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನಿಷೇಧೋಽಸ್ತು, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ದ್ವೈತಭಾವಾಭಾವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾದಶಕ್ಯೋ ನಿಷೇಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೇತ್ಯಾದಿ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಮ್ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ನಿಷೇಧಾಭ್ಯಾಂ ರೂಪಂ ರೂಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ದ್ವೌ ಚೈತಾವಿತಿ ।
ಉದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮ್ಯೇ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಃ 'ಯಥಾಸಂಖ್ಯಮನುದೇಶಃ ಸಮಾನಾಮ್' ಇತಿ ಪಾಣಿನಿಸೂತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತೇನಾತ್ರ ರೂಪದ್ವಯೋದ್ದೇಶೇನ ನಿಷೇಧದ್ವಯವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೀಪ್ಸಾಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವದೃಶ್ಯನಿಷೇಧಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಾಂತಿರಿತಿ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಪರಿಗಣಿತೇತಿ ।
ಮೂರ್ತಂ ನಾಮೂರ್ತಂ ನೇತ್ಯೇವಂ ವಿಶಿಷ್ಯನಿಷೇಧೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ಶಾಮ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯವಗತಂ ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಪರಮಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದಪಿ ಬ್ರವೀತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಮನ್ಯತ್ ॥೨೨॥
ನನ್ವಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯತ್ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾದಿತಿ ।
ರೂಪಾದ್ಯಭಾವಾದವ್ಯಕ್ತಮಿಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯಂ ನ ತ್ವಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯೈರ್ದೇವೈರಿಂದ್ರಿಯಾಂತರೈರ್ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ॥೨೩॥
ತರ್ಹಿ ಕದಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕೋತ್ತರಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ -
ಅಪಿ ಚೈನಮಿತಿ ।
ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ । ಇಂದ್ರಿಯೈರ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಅಪಿ ತು ಸಂರಾಧನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಸ್ಕೃತಮನಸೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭಕ್ತಿಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಶ್ಚಿತ್ತೇ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ನಿಧಾನಂ ಸ್ಥಾಪನಂ ಪ್ರಣಿಧಾನಮ್ । ಜಪನಮಸ್ಕಾರಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಯಂಭೂರೀಶ್ವರಃ । ಸ್ವಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಪರಾಂಚ್ಯನಾತ್ಮಗ್ರಾಹಕಾಣಿ ಕೃತ್ವಾ ವ್ಯತೃಣತ್ ನಾಶಿತವಾನ್ । ಸ ಹಿ ತೇಷಾಂ ನಾಶೋ ಯದಸದರ್ಥಗ್ರಾಹಿತಯಾ ಸರ್ಜನಂ ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಂ ತಥಾ ಸೃಷ್ಟತ್ವಾತ್, ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ಪರಾಗರ್ಥಮೇವ ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮಾನಮ್ । ಕಶ್ಚಿತ್ತು ಧೀರೋ ಧೀಮಾನಾವೃತ್ತಚಕ್ಷುರ್ನಿರುದ್ಧೇಂದ್ರಿಯಃ ಶುದ್ಧೇ ಚೇತಸಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪಶ್ಯತಿ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಃ ಕರ್ಮಣಾ ವಿಶುದ್ಧಚಿತ್ತೋ ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷೇಣ ಸಂಧ್ಯಾಯಂಸ್ತಂ ನಿಷ್ಕಲಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿನಿದ್ರಾಃ ವಿತಮಸ್ಕಾಃ, ತತ್ರ ಹೇತುರ್ಜಿತಶ್ವಾಸತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮನಿಷ್ಠತ್ವಂ, ಯುಂಚಾನಾ ಧ್ಯಾಯಿನಃ ಯೋಗಲಭ್ಯಃ ಆತ್ಮಾ ಯೋಗಾತ್ಮಾ ॥೨೪॥ ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಾದಯ ಉಪಾಧಿಷು ಭಿದ್ಯಂತೇ ನ ಸ್ವತಃ, ಏವಂ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾಪಿ ಧ್ಯಾನಾದಿಕರ್ಮಣ್ಯುಪಾಧೌ ಭಿದ್ಯತೇ ಸ್ವತಸ್ತಸ್ಯಾವೈಶೇಷ್ಯಮೇಕರಸತ್ವಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಭ್ಯಾಸಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ॥೨೫॥
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಫಲಶ್ರುತಿರೂಪಲಿಂಗಾದಪಿ ಭೇದ ಔಪಾಧಿಕ ಏವೇತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ-
ಅತೋಽನಂತೇನೇತಿ ॥೨೬॥
ಭೇದಾಭೇದಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೇತಿ ।
ಯಥಾಹಿತ್ವೇನಾಭೇದಃ । ಕುಂಡಲಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ಪಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕುಂಡಲತ್ವೇನ ಭೇದಃ । ತಥಾ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನಾಭೇದೋ ಜೀವತ್ವೇನ ಭೇದಃ । ಯದ್ವಾ ಸೂರ್ಯಪ್ರಕಾಶಯೋರೇಕತೇಜಸ್ತ್ವಧರ್ಮಾವಚ್ಛೇದೇನ ಭೇದಾಭೇದವಜ್ಜೀವಪರಯೋರಪಿ ಏಕೇನೈವಾತ್ಮತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಭೇದಾಭೇದೌ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾವಿತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯಾರ್ಥಃ । ಕುಂಡಲತ್ವಂ ವಲಯಾಕಾರತ್ವಂ, ಆಭೋಗತ್ವಂ ವಕ್ರಾಕಾರತ್ವಂ, ಪ್ರಾಂಶುತ್ವಂ ದೀರ್ಘದಂಡಾಕಾರತ್ವಮುದ್ಗತಮುಖತ್ವಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ॥೨೭ ॥ ॥೨೮॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮ್ -
ಪೂರ್ವವದ್ವೇತಿ ।
ಧರ್ಮಭೇದೇನೈಕಧರ್ಮೇಣ ವಾ ಭೇದಾಭೇದಸ್ವೀಕಾರೇ ಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾದಭೇದವದನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಕತ್ರೈವ ಭೇದಾಭೇದಸ್ವೀಕಾರೇ ಲೋಕೇ ವಿರೋಧಕಥೋಚ್ಛೇದ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ, ತಸ್ಮಾತ್ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಚಿದೇಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೯ ॥ ॥೩೦॥
ಯದುಕ್ತಂ ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಂ ವಸ್ತು ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಸೇತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ವಸ್ತ್ವಂತರಾಸ್ತಿತ್ವಭಾನಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಪರಮತ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸೇತುಶಬ್ದೋ ವಿಧಾರಕತ್ವೇನ ಗೌಣೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ತಥಾಪ್ಯುನ್ಮಾನಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಮಜಾನತೋಽಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ, ತತ್ರೋನ್ಮಾನಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್, ಸದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಕ್ತಾದ್ವಿತೀಯತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಸದ್ವಯಂ, ಸೇತುತ್ವಾತ್, ಲೌಕಿಕಸೇತುವತ್ । ತೀರ್ಣತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವೇತಿ ।
ಜಾಂಗಲಂ ವಾತಭೂಯಿಷ್ಠಮಿತಿ ವೈದ್ಯೋಕ್ತೇಃ ವಾತಪ್ರಚುರೋ ದೇಶೋ ಜಾಂಗಲಂ, ಇಹ ತು ದೇಶಮಾತ್ರಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ । ದಿಶಶ್ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ಪಾದಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌಃ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯನಂತವಾನ್ನಾಮ ಪಾದಃ, ಅಗ್ನಿಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಂದ್ರೋ ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ನಾಮ ಪಾದಃ, ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾಙ್ಮನ ಇತ್ಯಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಪಾದ ಇತಿ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪಾದಾನಾಮರ್ಧಾನಿ ಅಷ್ಟೌ ಶಫಾ ಅಸ್ಯೇತ್ಯಷ್ಟಾಶಫಂ, ಪಾದೇಷು ಚತುರ್ಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಇತಿ ಷೋಡಶಕಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಷೋಡಶಪಣಪರಿಮಿತಂ ತಾಮ್ರಂ ಕಾರ್ಷಾಪಣಸಂಜ್ಞಂ ಭವತಿ ತದ್ವತ್ಸದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಪರಿಮಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ನಗರವದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಸಂಬಂಧೇತಿ ।
ಅನ್ಯದಮಿತಮಿತಿ ಅಸಂಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಸ್ಪರ್ಶೇ ಅಲ್ಪತ್ವೇನ ಮಿತತ್ವನಿಯಮಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಭೇದೇನೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಘಟವದಿತ್ಯಾಹ -
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಸ್ಯಾಮುನಾದಿತ್ಯಸ್ಥೇನ ಸಹೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಧಾರತೋಽತಿದೇಶತಶ್ಚ ಭೇದಮುಕ್ತ್ವಾವಧಿತೋಽಪಿ ತಮಾಹ -
ಸಾವಧಿಕಂ ಚೇತಿ ॥೩೧॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದನ್ಯತ್ತತ್ಕಿಂ ಸಾದ್ಯನಾದಿ ವಾ, ನಾದ್ಯಃ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವನಿರ್ಗುಣಯಾಚ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರದ್ವಯತ್ವಾವಧಾರಣಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಮಾನಾನಾಮಾಗಮಬಾಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ಹೇತುನಾಮಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ನನು ಸೇತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಸಿದ್ಧಿರರ್ಥಾದ್ವಾ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಸೇತುತ್ವಲಿಂಗೇನಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಶ್ರುತಿಬಾಧನಮನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಲಿಂಗಂ ಚಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಧಾರಕತ್ವಂ ತು ಕಲ್ಪಿತದ್ವಿತೀಯಾಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತೀರ್ಣತ್ವಹೇತುರಪ್ಯಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸೇತುಂ ತೀರ್ತ್ವೇತಿ ॥೩೨॥
ಪರಿಮಿತತ್ವಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಾಣಿ ಮನಸಃ ಪಾದಾ ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯದಿಶ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪಾದಾ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಿತಾಸ್ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉನ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪಾದಕಲ್ಪನಾಂ ವಿನಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಷಾಪಣಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಾಯ ಪಾದಕಲ್ಪನಾವತ್ಮಂದಧಿಯಾಂ ಧ್ಯಾನವ್ಯವಹಾರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉನ್ಮಾನಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೩॥
ಸಂಬಂಧಭೇದೌ ಕಲ್ಪಿತೌ ನ ಸತ್ಯದ್ವಿತೀಯಸಾಧಕಾವಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಥಾನೇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಮುಪಾಧಿಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಃ । ಏಕಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿನಾ ಭಿನ್ನಸ್ಯೋಪಾಧಿಶಾಂತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧ ಉಪಚರ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸೌರಾಲೋಕಾದೇರಂಗುಲ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ಭಿನ್ನಸ್ಯೋಪಾಧಿವಿಯೋಗೇ ಮಹಾಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧೋಪಚಾರಸ್ತದ್ವತ್ತಥಾದಿತ್ಯ ಚಕ್ಷುಷೋಃ ಸ್ಥಾನಯೋರ್ಭೇದಾದ್ಧಿರಣ್ಮಯಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೪॥
ಮುಖ್ಯಾವೇವ ಸಂಬಂಧಭೇದೌ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಸೂತ್ರಮ್ -
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ॥೩೫॥
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ಭೇದನಿವೃತ್ತಿರೂಪೋ ಯುಜ್ಯತೇ ನ ಮುಖ್ಯಃ ಸಂಯೋಗಾದಿಃ ವಸ್ತುದ್ವಯಾಸತ್ತ್ವಾತ್ತಥಾ ಭೇದೋಽಪಿ ನ ಸ್ವತ ಏಕತ್ವಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೬॥
ನನು ದ್ವಿತೀಯಾಭಾವೇ ಸರ್ವಗತತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನೇನ ಸರ್ವಗತತ್ವಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಸತ್ಯಂ ಚೇತ್ಸೇತ್ವಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಲ್ಪತಾಸ್ಯಾತ್ 'ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ತದಲ್ಪಮ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕಿಂಚ ನಿರವಯವಾಸಂಗಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಪ್ರಪಂಚಸಂಬಂಧಾಯೋಗಾತ್ತವೈವ ಸರ್ವಗತತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನೇನಾಧ್ಯಸ್ತಂ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪ್ತಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ರಜ್ಜ್ವಾ ವ್ಯಾಪ್ತಸರ್ಪವತ್, ಇತಿ ನ್ಯಾಯಃ ॥೩೭॥
ಏವಂ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಂ ಸಂಶೋಧ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದನ್ಯಃ ಸ್ವಭಾವಃ ಫಲಹೇತುತ್ವಾಖ್ಯಃ ಇಷ್ಟಂ ಸುಖಂ ದೇವಾದೀನಾಂ, ಅನಿಷ್ಟಂ ದುಃಖಂ ನಾರಕಿಣಾಂ, ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ, ಸಂಸಾರೋ ಜನ್ಮಮೃತಿಪ್ರವಾಹಃ ಗೋಚರಃ ಆಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂಸಾರಗೋಚರಮ್ ।
ಅತ್ರ ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಫಲಹೇತುತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲದಾತುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಕ್ಷ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯ ಫಲದಾತೃತ್ವಮಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಗತತ್ವವತ್ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರದಶಾಯಾಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ಯಥಾಪಿ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲದಾತೃತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೇನೋಕ್ತಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ವಾಹಕವಾಚ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾರಂಭ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ತಾವದಾಹ -
ತತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಂ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲಕರ್ಮಾಭಿಜ್ಞದಾತೃಕಂ, ಕರ್ಮಫಲತ್ವಾತ್, ಸೇವಾಫಲವದಿತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಯಾಗಾದಿಕ್ರಿಯಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ತಾವತ್ಕ್ಷಣಿಕಂ ತತ್ಕಿಂ ಸ್ವನಾಶಾತ್ಫಲಂ ಜನಯತ್ಯುತ ಫಲಮುತ್ಪಾದ್ಯ ನಶ್ಯತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿದಪೂರ್ವಾತ್ಫಲಸಿದ್ಧಿಃ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವಾದಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮನಾಶಕ್ಷಣಮಾರಭ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರ್ಗಸುಖಾದಿಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಂ ನಾಸ್ತೀತಿದೂಷಯತಿ -
ತದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೃತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅಪೂರ್ವಂ ಕಿಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಫಲದಾನಾಯ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ವಾ, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ತ್ವದೃಷ್ಟಾನಭಿಜ್ಞಜೀವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾಯೋಗಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರೌಢವಾದೇನಾಪೂರ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತದಸ್ತಿತ್ವ ಇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕಯಾಗಾದೇಃ ಶ್ರುತಸ್ವರ್ಗಾದಿಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಥಾಯ್ಯಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತಾದೀಶ್ವರಾದೇವ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಫಲಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲತರ್ಕೇಣಾಪೂರ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ॥೩೮॥
'ಕೃತಾತ್ಯಯೇಽನುಶಯವಾನ್' ಇತ್ಯತ್ರೋದಾಹೃತಾಭಿಃ 'ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭಿರಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ತಾಭಿರೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಫಲದಾತೃತ್ವಂ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿಸೂತ್ರಕಾರಃ ।
ಅನ್ನಮಾಸಮಂತಾತ್ಪ್ರಾಣಿಭ್ಯೋ ದದಾತೀತ್ಯನ್ನಾದಃ, ವಸುದಾನೋ ಧನದಾತಾ, ಕರ್ಮಣೋಽಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಾ ಜಡತ್ವೇನೋಪಕರಣಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರ ಈಶ್ವರ ಏವ ಫಲದಾತೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ದರ್ಶಿತಃ ॥೩೯॥
ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಧರ್ಮಮಿತಿ ।
ವಿಧಿಶ್ರುತಿರ್ವಿಧ್ಯರ್ಥಃ, ತಸ್ಯ ಲಿಙರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರೇರಣಾತ್ಮನೋ ಯಾಗೋ ವಿಷಯಸ್ತದ್ಭಾವಾವಗಮಾದ್ಯಾಗಃ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯಾಗಸ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರೇರಣಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪೂರ್ವದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಈಶ್ವರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಃ ಕಿಂ ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಃ ಫಲಂ ದದಾತಿ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷೋ ವಾ, ಆದ್ಯ ಆಹ -
ಅವಿಚಿತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಂವೇಷ್ಟನಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಾತ್ಕಟಾದೌ ವೇಷ್ಟನವತ್ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಾದೇವ ಫಲಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಮೀಶ್ವರೇಣೇತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರ ವಯಂ ವದಾಮಃ - ಚಂದನಕಂಟಕಾದಿದೃಷ್ಟಸಂಪತ್ತ್ಯೈವ ಸುಖಾದಿಸಂಭವೇ ಕೃತಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಬಲಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಾಯಾಮೀಶ್ವರೇಣ ಕಿಮಪರಾದ್ಧಮ್ । ಅತಃ ಈಶ್ವರಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ಕೇವಲಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ॥೪೦॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಪೂರ್ವಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಚೇತನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ಸೇವಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಸಾರಿಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷ್ವೀರಶ್ವಸ್ಯ ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಜಗದಂತಃಪಾತಿಫಲಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ॥೪೧॥
ಮಾರ್ತಂಡಂ ಧ್ವಾಂತನಾಶಾಯ ತಿಲಕಸ್ವಾಮಿನಂ ಮುದೇ ।
ವಿಘ್ನೇಶಂ ವಿಘ್ನವಿಧ್ವಸ್ತ್ಯೈ ಪ್ರಣಮಾಮಿ ಮುಹುರ್ಮುಹುಃ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಾಧನೋಪಾಸನಾಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ಪಾದಸಂಗತಿಮಾಹ -
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಾದೇ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಃ ಕೃತಃ । ಇಹ ತತ್ಫಲಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾಪುನರುಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಿತತತ್ಪದತದ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇಣ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಫಲಿಭಾವಃ ಸಂಗತಿಃ । ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿದ್ಯಾಚಿಂತಾ ತು ತದ್ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಂ ಭೇದಾಭೇದವಿಚಾರವಿಷಯತ್ವೇನೋಕ್ತಮಿತಿ ಮನ್ವಾನ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ವೇದ್ಯಭೇದೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಚಿಂತಾ ಸ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ವೇದ್ಯಸ್ಯೈಕ್ಯಾನ್ನ ಚಿಂತಾವಸರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಧರ್ಮಭೇದಾಚ್ಚಿಂತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಏಕರೂಪತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನಿರ್ಧರ್ಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕರೂಪೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನೇಕಪ್ರಕಾರಸಂಭವಾದ್ಭೇದಶಂಕಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಭೇದಶಂಕಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಚೋದನಾದ್ಯಭೇದಾಜ್ಜ್ಞಾನಾಭೇದ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ಪಾದಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸ್ವೇವ ಭೇದಾಭೇದಚಿಂತಾ ಕ್ರಿಯತೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತ್ವೈಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥರೂಪಗುಣೋಪಸಂಹಾರಮಾತ್ರಂ ಕ್ರಿಯತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯೇತಿ ಭಾವಃ । ಪಂಚಾಗ್ನಿಪ್ರಾಣದಹರಶಾಂಡಿಲ್ಯವೈಶ್ವಾನರಾದಿವಿದ್ಯಾ ಮಿಥೋಭಿನ್ನಾ ಇತಿ 'ನಾನಾಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾತ್' ಇತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ತು ಮಿಥೋಭಿನ್ನಾಸ್ತಾಃ ಕಿಂ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಭಿದ್ಯಾಂತೇ ನ ವೇತಿ ನಾಮಾದಿಭೇದಾಚ್ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವಭೇದಾದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಫಲಭೇದಃ । ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ನಾಮರೂಪಧರ್ಮವಿಶೇಷಪುನರುಕ್ತಿನಿಂದಾಶಕ್ತಿಸಮಾಪ್ತಿವಚನಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾಚ್ಛಾಖಾಂತರೇ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ತತ್ರೋಕ್ತಾ ಹೇತವೋ ನಾಮಾದಯೋ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾರ್ಥಮಿಹೋಚ್ಯಂತೇ 'ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಥೈಷ ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿರೇತೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ' ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾನುವಾದೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಖ್ಯಗುಣವಿಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿಪದಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂತರನಾಮತ್ವಸಂಭವೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಲಕ್ಷಕತ್ವಾಯೋಗಾದಥೇತಿ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾಚ್ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರಂ ವಿಶಿಷ್ಟದಕ್ಷಿಣಾಕಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಾಮ್ನಃ ಕರ್ಮಭೇದಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಪದೇನಾಧ್ವರ್ಯವಂ ಹೌತ್ರಮಿತಿ ಸಂಜ್ಞಾಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ತಪ್ತಂ ಕ್ಷೀರಂ ದಧ್ನಾ ಕಠಿನಮಾಮಿಕ್ಷಾ, ತತ್ರ ದ್ರವಂ ಜಲರೂಪಂ ವಾಜಿನಮಿತಿ ಭೇದಃ,'ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮ್' ಇತ್ಯತ್ರ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಗೇ ವಾಜಿನಾಖ್ಯಗುಣವಿಧಿಃ ವಾಜಿಭ್ಯ ಇತಿ ವಿಶ್ವೇದೇವಾನುವಾದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಸರ್ಜನತ್ವೇನೋಕ್ತವಿಶ್ವೇದೇವಾನಾಂ ವಾಜಿಭ್ಯ ಇತ್ಯನುವಾದಾಯೋಗಾದುತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಾಮಿಕ್ಷಾವರುದ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಾಜಿನದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾನಾಕಾಂಕ್ಷಿತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಯೋಗಾದ್ವಾಜಿದೇವತಾಕೋ ವಾಜಿನಯಾಗಃ ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಖ್ಯರೂಪಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಃ । ಆದಿಪದಾತ್ 'ಐಂದ್ರಂ ದಧ್ಯೈಂದ್ರಂ ಪಯಃ' ಇತಿ ದ್ರವ್ಯಭೇದಾದ್ಯಾಗಭೇದೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿಷಡಗ್ನಿರೂಪಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋ ವಾಜಿಚ್ಛಂದೋಗಯೋಃ । ತಥಾ ರೇತೋನ್ಯೂನಾ ವಾಗಾದಯಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತತ್ಸಹಿತಾ ವಾಜಿನಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಭೇದಃ, ಕಾರೀರಿವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾಣಾಂ ಭೂಮೌ ಭೋಜನಂ ಧರ್ಮವಿಶೇಷೋ ನಾನ್ಯೇಷಾಂ, ಅಗ್ನ್ಯಧ್ಯಯನೇ ಕೇಷಾಂಚಿದುಪಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಮುದಕಾಹರಣಂ ಧರ್ಮೋ ನಾನ್ಯೇಷಾಂ, ಅಶ್ವಮೇಧಾಧ್ಯಯನೇಽಶ್ವಘಾಸಾನಯನಂ ಕೇಷಾಂಚಿದೇವ ನಾನ್ಯೇಷಾಂ, ನಚ ತಾನ್ಯೇವ ಕಾರೀರ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಧರ್ಮವಿಶೇಷಮಪೇಕ್ಷಂತೇ ನಾಪೇಕ್ಷಂತೇ ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಅತೋ ಧರ್ಮವಿಶೇಷಾಚ್ಛಾಖಾಂತರೇ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಶಂಕಿತಸ್ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಮುಂಡಕಾಧ್ಯಯನೇನ ಕೇಷಾಂಚಿದೇವ ಶಿರಸ್ಯಂಗಾರಪಾತ್ರಧಾರಣರೂಪಂ ವ್ರತಂ ನಾನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ ಪುನರುಕ್ತಿರಭ್ಯಾಸಃ । ಯಥಾ 'ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ ತನೂನಪಾತಂ ಯಜತಿ' ಇತಿ ಯಜತ್ಯಭ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರಯಾಜಾನಾಂ ಭೇದ ಉಕ್ತಸ್ತಥಾ ಶಾಖಾಂತರೇಽಭ್ಯಾಸಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ । ಆದಿಪದಾನ್ನಿಂದಾದಿಗ್ರಹಃ,'ಪ್ರಾತಃ ಪ್ರಾತರನೃತಂ ತೇ ವದಂತಿ ಪುರೋದಯಾಜ್ಜುಹ್ವತಿ ಯೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್' ಇತ್ಯನುದಿತಹೋಮಸ್ಯ 'ಯದುದಿತೇ ಸೂರ್ಯೇ ಪ್ರಾತರ್ಜುಹುಯಾದ್ಯಥಾತಿಥಯೇ ಪ್ರದ್ರುತಾಯ ಶೂನ್ಯಾಯಾವಸಾಥಾಯಾಹಾರ್ಯಂ ಹರಂತಿ ತಾದೃಗೇವ ತತ್' ಇತ್ಯುದಿತಹೋಮಸ್ಯ ಚ ನಿಂದಾಶ್ರುತೇರ್ಭೇದಃ, ಏಕಸ್ಯೈವೋದಿತೇಽನುದಿತೇ ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಾತ್, ತಥೋದಿತಾನುದಿತಹೋಮಾತಿಕ್ರಮಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಭೇದಃ ಶಂಕಿತಃ । ಏತೇ ನಿಂದಾಪ್ರಯಶ್ಚಿತ್ತೇ ವೇದಾಂತವಿದ್ಯಾಸು ನ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ನೋದಾಹ್ರಿಯೇತೇ । ಯಥಾ ಸರ್ವಶಾಖಾವಿಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತುಂ ಕರ್ತುಂ ಚಾಽಶಕ್ತೇರ್ಭೇದಸ್ತಥಾ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನಜ್ಞಾನಾದ್ಯಶಕ್ತೇಸ್ತತ್ತದ್ವೇದಾಂತವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್, ತಥಾ ಶಾಖಾನಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಮೇಕರೂಪಾ ಸಮಾಪ್ತಿರ್ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಕಸ್ಯಾಶ್ಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕರ್ಮಣಿ ಸಮಾಪ್ತಿರತಃ ಸಮಾಪ್ತಿವಚನಭೇದಾತ್ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಕರ್ಮಭೇದಃ ಶಂಕಿತಃ, ತಥಾ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವೇದಾಂತಸ್ಯೋಂಕಾರಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯೇ ಸಮಾಪ್ತಿಃ ಕಸ್ಯಚಿದನ್ಯತ್ರೇತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ, ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಮರ್ಥವಾದಸ್ತದ್ಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದವದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರೋಕ್ತಾ ಹೇತವೋ ದರ್ಶಿತಾಸ್ತೇ ಕೇಚಿತ್ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಚಾತ್ರೋಪಯುಂಜಂತ ಇತಿ । ತಥಾ ಶಬ್ದಾಂತರಾಭ್ಯಾಸಸಂಖ್ಯಾಗುಣಪ್ರಕ್ರಿಯಾನಾಮಧೇಯಾನಿ ಕರ್ಮಭೇದಕಾನಿ, ತತ್ರ ನಾಮಧೇಯಂ ಗುಣೋ ರೂಪಮಭ್ಯಾಸಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ, ಯಜೇದ್ದದ್ಯಾಜ್ಜುಹುಯಾದಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಭೇದೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಭೇದಾತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಭಾವನಾಖ್ಯಕರ್ಮಭೇದ ಉಕ್ತಸ್ತಥಾತ್ರ ವೇದೋಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ, 'ತಿಸ್ರ ಆಹುತೀರ್ಜುಹೋತಿ' ಇತಿ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಭೇದವತ್ 'ವಾಯುಪ್ರಾಣೌ' ಇತಿ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇ ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇ 'ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹ್ವತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ತಥಾತ್ರ ವೇದಾಂತಭೇದೇ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾದುಪಾಸ್ತಿಭೇದ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೈರ್ವೇದಾಂತೈಃ ಪ್ರತೀಯಂತ ಇತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾನಿ ತೈರ್ವಿಹಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತನಾಮಾದಿಭಿರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಭೇದೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಶಾಖಾಂತರಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ 'ಏಕಂ ವಾ ಸಂಯೋಗರೂಪಚೋದನಾಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್' ಇತಿ । ತತ್ರ ಚೋದನಾವಿಧಾಯಕಃ ಶಬ್ದಶ್ಚೋದಿತಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ವಾ । ತಸ್ಯಾ ಅವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಏಕಧಾತ್ವರ್ಥಹೋಮಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಯತ್ನೈಕ್ಯಾದುಪಾಸ್ತಿಯತ್ನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಕಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾ ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ವೇಕಾ ತಥಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಪ್ಯೇಕಾ ಫಲಸಂಯೋಗಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್, ತಥಾನ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಽಭಿನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಪಂಚಾಗ್ನೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತೂನ್ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾಠಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾಮ್ನಾ ಕರ್ಮಭೇದೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ಕುತಃ ಅಚೋದನಾಭಿಧಾನತ್ವಾತ್ಕಾಠಕಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಗ್ರಂಥನಾಮತಯಾ ಕರ್ಮವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾದತೋ ಭಿನ್ನನಾಮಕಶಾಖಾಗ್ರಂಥಭೇದೇಽಪಿ ತಾದ್ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೈಕಮೇವ, ಅಲ್ಪರೂಪಭೇದೋಽಪಿ ನ ಕರ್ಮೈಕ್ಯವಿರೋಧೀ, ಧರ್ಮವಿಶೇಷಸ್ತ್ವಧ್ಯಯನಾಂಗಂ ನ ಕರ್ಮಾಂಗಮತೋ ನ ಕರ್ಮಭೇದಕಃ, ಶಾಖಾಭೇದೇ ಪುನರುಕ್ತಿರಸಿದ್ಧಾ, ನಿಂದಾನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಯೋರಪಿ ನ ಭೇದಕತ್ವಂ ತತ್ತದ್ವಿಧಿಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ಬಹುಶಾಖಾಧ್ಯಯನಾಶಕ್ತಾವಪಿ ಸ್ವಶಾಖಾನುಕ್ತವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯಾನ್ಯತೋ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾದಶಕ್ತಿರಭೇದಿಕಾ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಂಗಲೋಪಾದಿನಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸಂಭವತಿ । ಏವಂ ಸಮಾಪ್ತಿವಚನಭೇದೋಽಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯೈವಂ ಕರ್ಮಾಭೇದಪ್ರಮಾಣಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಭೇದಹೇತವಃ ಪರಿಹೃತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ತರ್ಹಿ ಶಾಖಾಂತರನ್ಯಾಯೇನೈವ ಕರ್ಮೈಕ್ಯವದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ರೂಪಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ವಿಶೇಷಃ ।
ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವೇದೇತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಸ್ಥಪಂಚಾಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪಭೇದಾದುಪಾಸನಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಾಮಿಕ್ಷಾವಾಜಿನರೂಪಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದವದಿತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯೇತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಾತ್ಕರ್ಮನ್ಯಾಯಾನಾಂ ಮಾನಸವಿದ್ಯಾಸು ವಿನಾ ಸೂತ್ರಂ ದುರ್ಯೋಜತ್ವಾಚ್ಚ ಪುನರುಕ್ತಿಗಂಧೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ತಸ್ಯ ಮೃತಸ್ಯ ದಾಹಾರ್ಥಮಗ್ನಿರಂತ್ಯೇಷ್ಟಿಗತಃ ಷಷ್ಠೋ ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದ್ವಾಜಿಭಿರುಕ್ತಃ ಸ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಉಪಸಂಹಾರ್ಯ ಇತಿ ನ ರೂಪಭೇದಃ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಜನನಗುಣವತೋ ರೇತಸೋ ವಾಜಿನಾಮಾವಾಪಶ್ಛಂದೋಗಾನಾಂ ಚ ತಸ್ಯೋದ್ವಾಪಸ್ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆವಾಪೇತಿ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಷಷ್ಠಾಗ್ನ್ಯಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಲ್ಪರೂಪಭೇದೋ ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯವಿರೋಧೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಂಗೀಕಾರಂ ತ್ಯಜತಿ -
ಪಠ್ಯತೇಽಪೀತಿ ।
ಇತೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಿಷ್ಟಂ ಲೋಕಾಂತರಂ ಪ್ರೇತಂ ಗತಂ ಜ್ಞಾತಯೋಽಗ್ನಯೇ ಹರಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಗ್ನಿಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತಂ ವಾಜಿಭಿಸ್ತು ಸಮಿದಾದಿವಿಶೇಷಃ ಪಠ್ಯತೇ ಇತಿ ರೂಪಭೇದಸ್ತದವಸ್ಥಃ, ತತ್ರಾಹ -
ವಾಜಸನೇಯಿನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಷಷ್ಠಾಗ್ನೇಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚಾನುವಾದಮಾತ್ರತ್ವೇನಾನುಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ಪಂಚಾಗ್ನಯ ಏವೋಪಾಸ್ಯಾ ಉಭಯತ್ರೇತಿ ನ ರೂಪಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ಷಷ್ಠಾಗ್ನೇರೂಪಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ನ ರೂಪಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ದ್ಯುಲೋಕಾದೀನಾಂ ಪಂಚಾನಾಮನಗ್ನೀನಾಮಗ್ನಿತ್ವಸಂಪತ್ತಿವಿಧಿನೈವಾರ್ಥಾತ್ಪಂಚತ್ವಂ ಸಂಪತ್ತಿಕಲ್ಪಿತಾಗ್ನೀನಾಂ ಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯತೇ ನ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಛಂದೋಗೈರ್ವಾಜಿಶಾಖಾಸ್ಥಂ ರೇತ ಉಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽನುಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾವಾಪೇತಿ ॥೨॥
ಏವಂ ರೂಪಭೇದೋ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಕ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಧರ್ಮವಿಶೇಷೋಽಪಿ ನ ಭೇದಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಗೋದಾನವದಧ್ಯಯನಾಂಗತ್ವೇನ ಶಿರೋವ್ರತಮಾಥರ್ವಣಿಕಾನಾಂ ಸೂತ್ರೇ ವಿಹಿತಂ ನ ವಿದ್ಯಾಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಾರಾಚ್ಚೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಏತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಮುಂಡಕಮನನುಷ್ಠಿತಶಿರೋವ್ರತೋ ನರೋ ನಾಧೀತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಮುಂಡಕಾಧ್ಯಯನಾಂಗಮೇವ ಶಿರೋವ್ರತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನಾಪಿ ಇದಂ ವ್ರತಂ ಶ್ರುತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈಕೈವ ಚೇದ್ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಂ ವ್ರತಮಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯೇತ । ನಚ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಗ್ರಂಥವಾಚ್ಯೈತಚ್ಛಬ್ದಬಲಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾಶಗ್ರಂಥಪರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶಬ್ದ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಶಿರೋವ್ರತಸ್ಯ ಮುಂಡಕಾಧ್ಯಯನೇ ನಿಯಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಸವವದಿತಿ ನಿದರ್ಶನನಿರ್ದೇಶಃ । ಸವಾ ಹೋಮಾಃ । ಅಥರ್ವಣೈಃ ಸ್ವಸೂತ್ರೇ ಉದಿತ ಏಕೋಽಗ್ನಿರೇಕರ್ಷಿಸಂಜ್ಞಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ ಯಥಾ ನಿಯಮ್ಯಂತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಕಿಂಚ ವೇದ್ಯೈಕ್ಯೇನ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿರ್ದರ್ಶಯತಿ, ತತ್ಸಂನಿಧಿಪಾಠಾತ್ಸಗುಣವಿದ್ಯಾನಾಮಪಿ ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ವೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಸಗುಣಮಪ್ಯೇಕಂ ವೇದತ್ರಯೇ ವೇದ್ಯಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಪಾದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಾಖಾಂತರೇ ಸಿದ್ಧವತ್ಪರಾಮರ್ಶೋ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಮಹದ್ಭಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಷ ನರ ಏತಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಯೇಽಲ್ಪಮಪ್ಯಂತರಂ ಭೇದಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಥ ತದಾ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಭಯಂ ಭವತ್ಯೇವ, ಯಸ್ಮಾದ್ವಿದುಷೋ ನರಸ್ಯ ಭೇದದರ್ಶಿನಸ್ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಯಂಕರಂ ಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಹಮಿತ್ಯಮನ್ವಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮುಪಾಸ್ತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷೂಕ್ಥಾದೀನಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವೇನ ಹೇತುನೈತದವಗಮ್ಯತೇ ಅನ್ಯತ್ರೋಕ್ತಾನಾಂ ತೇಷಾಮನ್ಯತ್ರೋಪಾಸ್ತ್ಯರ್ಥಮುಪಾದಾನಮಿತಿ । ತತಸ್ತದುಪಾಸ್ತೀನಾಮಪಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಕತ್ವೇನೈಕ್ಯಂ ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈಕ್ಯವದುಕ್ಥಾದಿವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಚಿಂತಾಯಾಃ ಫಲಮಾಹ -
ಉಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ।
ಶಾಖಾಭೇದೇ ಸಮಾನವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತಾ ಗುಣಾ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ಉತ ಏಕತ್ರಾಶ್ರುತಾ ಇತರಶಾಖಾತ ಉಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರೋಕ್ತೈರೇವ ಗುಣೈರ್ವಿದ್ಯೋಪಕಾರಸಿದ್ಧೇಃ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ಗುಣಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ, ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತವಿದ್ಯೈಕ್ಯಚಿಂತಾನೈಷ್ಫಲ್ಯಮಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ಥಿತೇ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಗುಣ್ಯವಿನಾಭಾವಾದೇತಚ್ಛಾಖಾಸ್ಥಾ ವಿದ್ಯಾ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತತದ್ವಿದ್ಯಾಗುಣವತೀ, ತದಭಿನ್ನತ್ವಾತ್, ತದ್ವಿದ್ಯಾವದಿತ್ಯನುಮಾನದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನೈಕ್ಯೇ ತತ್ತದುಪಕಾರಕಾಣಾಮಂಗಾನಾಮುಪಸಂಹಾರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ವಿಧಿಶೇಷವದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಹ -
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ನನ್ವಾಗ್ನೇಯಯಾಗಾವರುದ್ಧಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತತೋಽಭಿನ್ನೇ ಸೌರ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿವದ್ವಿದ್ಯಾಂತರಸ್ಥಗುಣಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಂತರೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಗುಣಾನಾಂ ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವಾಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೈವಮಿತಿ ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರೋ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾಣಾಮನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ವಾರಯತಿ -
ಅಸ್ಯೈವೇತಿ ॥೫॥
ಪೂರ್ವಂ ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾದುತ್ಸರ್ಗತೋ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಪವಾದಂ ವಕ್ತುಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ವಾಜಿನಾಮುದ್ರೀಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಛಂದೋಗಾನಾಮುದ್ಗೀಥಾಧ್ಯಾಯಂ ಚ ವಿಷಯಮಾಹ -
ವಾಜೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ತೇ ಹ ದೇವಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕವೃತ್ತಯಃ ಪ್ರಾಣಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮುಚೂರ್ಹಂತೇದಾನೀಮಸ್ಮಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಉದ್ಗೀಥೇನೌದ್ಗಾತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ರಜಸ್ತಮೋವೃತ್ತಿರೂಪಾನಸುರಾನತೀತ್ಯ ದೇವತ್ವಂ ಗಚ್ಛಾಮಃ' ಇತಿ ತೇ ಚೈವಂ ನಿರ್ದೇಷಮುದ್ಗೀಥಕರ್ತಾರಮುಪಾಸ್ಯಂ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಕೃತಸಂವಾದಾಃ ಪ್ರಥಮಂ ವಾಚ್ಯಂ ಪರೀಕ್ಷಿತವಂತಸ್ತ್ವಮೌದ್ಗಾತ್ರಂ ನೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಕುರ್ವಿತಿ ತಯಾ ತ್ವನೃತಂ ಕೃತಂ ತಥಾ ಘ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಾಂಸ್ಯಪಿ ಕಾಮೇನಾಸುರಪಾಪ್ಮನಾ ಗ್ರಸ್ತಾನೀತಿ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಆಸನ್ಯಮಾಸ್ಯೇ ಭವಂ ಮುಖಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಮುಪಾಸ್ಯಂ ನಿರ್ಧಾರಿತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋನ್ಯಭಿಭವಾತ್ಮಕಯುದ್ಧೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ದೇವಾಃ ಪೂರ್ವವದುದ್ಗೀಥಮಾಹೃತವಂತಃ ಅನೇನೋದ್ಗೀಥೇನೈನಾನಸುರಾಂಜಯೇಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಾಭೇದಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೇನೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯೇತಿ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯೇನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಿಥೋ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾಪವಾದಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ । ಏವಂ ಯತ್ರ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ತತ್ರಾಪವಾದಿಕೀ ಸಂಗತಿರಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಸಿದ್ಧಾಂತಿಶಂಕಾಭಾಗಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ನನು ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸಂಪೂರ್ಣೋದ್ಗೀಥಕರ್ಮಕರ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಜಿನಾಮುಪಾಸ್ಯಃ, ಉದ್ಗಾಯೇತಿ ಕರ್ತೃಶಬ್ದಾಚ್ಛಂದೋಗಾನಾಂ ತೂದ್ಗೀಥಾವಯವ ಓಂಕಾರಃ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಃ, ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮಿತಿ ಕರ್ಮರೂಪತ್ವಶಬ್ದಾತ್, ತಥಾಚ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರೂಪಾಸ್ಯಯೋರ್ಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಯೋರನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಭೇದ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಉದ್ಗೀಥತ್ವೇನೇತಿ ಓಂಕಾರತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲ್ಪರೂಪಭೇದೋ ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯವಿರೋಧೀತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಅಸುರಾತ್ಯಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಅಸುರಜಯಾರ್ಥಂ ಸಂವಾದಃ, ಯಥಾಶ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಲೋಷ್ಟೋ ವಿಧ್ವಂಸತೇ ತಥಾ ಪ್ರಾಣಂ ಹಂತುಮಾಗತಾ ಅಸುರಾಸ್ತಸ್ಯ ವೀರ್ಯೇಣ ಸ್ವಯಮೇವ ಧ್ವಸ್ತಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಮುಭಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲ್ಪರೂಪಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ವಾಜೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಕರ್ತೃರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ಶ್ರುತತ್ವಾದೇಕತ್ರ ಶ್ರುತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯುಭಯತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಬಹುವಿರುದ್ಧರೂಪಭೇದಾತ್ ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನ ವೇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಉದ್ಗೀಥಮಿತಿ ।
ತದವಯವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿರಸಾನಾಂ ರಸತಮ ಓಂಕಾರಃ, ಆಪ್ತಿಃ ಸಮೃದ್ಧಿರಿತಿ ಗುಣಾನುಕ್ತ್ವಾ ಗುಣವತ್ಯೋಂಕಾರೇ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಪ್ರಸ್ತುತೇತ್ಯಾಹ -
ರಸತಮೇತಿ ।
ನನು ವಾಜಿವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾರ್ಥಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪಕ್ರಮಸ್ಥಮುದ್ಗೀಥಪದಂ ಸಂಪೂರ್ಣಸಾಮಭಕ್ತಿಪರಮಸ್ತು, ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುದ್ಗೀಥಕರ್ತಾ ಪ್ರಾಣ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ಯದ್ಯುದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಓಂಕಾರೋಪಾಸ್ತ್ಯುಪಕ್ರಮಭಂಗ ಉದ್ಗೀಥಪದೇ ಕರ್ತೃಲಕ್ಷಣಾ ಚೇತಿ ದೋಷದ್ವಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ತತ್ಪದೇಽವಯವಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಾ ತತೋ ವರಂ ಕರ್ತೃಲಕ್ಷಣಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಗ್ರಹಾತ್ತಥಾ ಚೋಪಸಂಹಾರೇ ಕರ್ತೃಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತಿನಿಶ್ಚಯಾದುಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ತನ್ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ಸಂದಿಗ್ಧೋಪಕ್ರಮೋ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಯಥಾ 'ಅಕ್ತಾಃ ಶರ್ಕರಾಃ' ಇತ್ಯತ್ರಾಂಜನದ್ರವ್ಯಸಂದೇಹೇ 'ತೇಜೋ ಘೃತಮ್' ಇತಿ ಶೇಷಾನ್ನಿಶ್ಚಯಃ । ಇಹ ತೂಪಕ್ರಮೇಽಕ್ಷರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ, ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೋದ್ಗೀಥಪದಸ್ಯಾವಯವಲಕ್ಷಣಾ ಚ ವಿನಿಶ್ಚಿತೇತಿ ಪ್ರಾಣಮುದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಸ್ತದೇಕಾರ್ಥತಯಾ ನೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಓಂಕಾರ ಉಪಾಸ್ಯ ಉಕ್ತ ಇತರತ್ರ ತು ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಾಜೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಾಜಿಶ್ರುತಾವಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋದ್ಗೀಥರೂಪತ್ವಶ್ರುತೇರೂಪಾಸ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ಯದಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೋದ್ಗೀಥ ಉಪಾಸ್ಯತಯಾ ನೋಕ್ತಃ ಕಿಂತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಗುಣತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚೋದ್ಗೀಥ ಓಂಕಾರಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽತ್ರ ತು ಭಕ್ತಿರಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಕಲೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜಡತ್ವಾನ್ನೋದ್ಗಾತೃತ್ವಂ ಕಿಂತೂದ್ಗೀಥತ್ವಮೇವ ವಾಜಿಭರಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯೈಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ ಉದ್ಗಾತಾ ವಾಗ್ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಾಣೇನೌದ್ಗಾತ್ರಂ ಕೃತವಾನಿತಿ ಶ್ರುತೇರಸಂಭವೋಽಪಿ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬಹುತರಾರ್ಥಾವಿಶೇಷಾದ್ಧಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ರೋದ್ಗಾತಾ ಪ್ರಾಣ ಉಪಾಸ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರೋಂಕಾರ ಇತ್ಯಂತರಂಗೋಪಾಸ್ಯರೂಪಭೇದೇ ಸ್ಪಷ್ಟೇ ಸತಿ ಬಹಿರಂಗಾರ್ಥವಾದಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ನೋಪಾಸನೈಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣಾರ್ಥೈಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
'ವಿ ವಾ ಏತಂ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರರ್ಧಯತಿ ವರ್ಧಯತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೇತಿ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ವಿಭಜೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಃ ಸ್ಯುಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ದಾತ್ರೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ಕುರ್ಯಾದ್ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಂ ಯೇಽಣಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನ್ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಮ್' ಇತ್ಯಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯಮ್ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಯಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚತುರ್ದಶ್ಯಾಮೇವಾಮಾವಾಸ್ಯಾಭ್ರಾಂತ್ಯಾದರ್ಶಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಹವಿಸ್ತಂಡುಲದಧಿಪಯೋರೂಪಂ ನಿರುಪ್ತಂ ದರ್ಶದೇವತಾಭ್ಯೋಽಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಿತಂ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ಪಶ್ಚಾದಭ್ಯುದೇತಿ ತಮೇತಂ ಯಜಮಾನಂ ಕಾಲವ್ಯತ್ಯಯಾಪರಾಧಾತ್ತದೇವ ನಿರುಪ್ತಂ ಹವಿಃ ಪ್ರಜಾದಿನಾರ್ಧಯತಿ ವಿಯೋಜಯತಿ ಶತ್ರುಂ ಚಾಸ್ಯ ವರ್ಧಯತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಕಾಲಭ್ರಾಂತಿಮಾನ್ಯಜಮಾನಃ, ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾದಿಭಾವೇನ ತ್ರೇಧಾ ಭೂತಾಸ್ತಂಡುಲಾ ದಧ್ಯಾದಿಸಹಿತಾ ನಿರುಪ್ತಾಸ್ತಾನ್ವಿಭಜೇದಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಯೋಜಯದ್ವಿಯೋಜ್ಯ ಚ ದಾತೃತ್ವಾದಿಗುಣಕಾಗ್ನ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ದರ್ಶದೇವಭಿನ್ನೇಭ್ಯೋ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ದಧನ್ ದಧನಿ ಸ್ಥವಿಷ್ಠತಂಡುಲಚರುಂ ಶೃತೇ ದುಗ್ಧೇಽಣಿಷ್ಠಚರುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಕಾಲಾಪರಾಧೇ ದೇವಾಂತರಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತರೂಪಂ ದರ್ಶಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತಂಡುಲತ್ರೇಧಾತ್ವಾದ್ಯನುವಾದೇನ ವಿಭಜೇದಿತಿ ಹವಿಷಃ ಪ್ರಕೃತದೇವವಿಯೋಗೇನ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದರ್ಶಕರ್ಮಣಿ ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧಮಾತ್ರವಿಧಾನಂ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಏವಮಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯೇ ಕಾಲಾಪರಾಧೇನೋಪಕ್ರಮಾದ್ದರ್ಶಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಹವಿಷಃ ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯೋಽಪನಯೋ ವಿಯೋಗೋಽಧ್ಯವಸಿತಃ, ಪಶುಕಾಮವಾಕ್ಯೇ ತು ಯದ್ಯಪಿ ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ಸನಿಮತೇಽಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಸ್ತಾನ್ ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಂ ಯೇ ಕ್ಷೋದಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಶೋಽಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯೇನ ಸಮೋಽಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಯಃ ಪಶುಕಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ಸೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ವತ್ಸಾನಪಾಕುರ್ಯಾದಿತಿ ನಿತ್ಯಂ ದರ್ಶಕರ್ಮ ಸಮಾಪ್ಯ ಪುನರ್ದೋಹಾರ್ಥಂ ವತ್ಸಾಪಾಕರಣವಿಧ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಯಾಗಾಂತರವಿಧಿರೇವ ನಾಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯೇನಾರ್ಥೈಕ್ಯಮಿತಿ ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ನಿರ್ದೇಶಸಾಮ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವತ್ಸಾನಪಾಕುರ್ಯಾನ್ಮಾತೃದೇಶಾದ್ದೇಶಾಂತರಂ ನಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೋಕ್ತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ಪರ ಇತಿ ಸಕಾರಾಂತಂ ಪರಸ್ಮಾತ್ಪರಶ್ಚಾಸೌ ವರಾಚ್ಚ ವರತರ ಇತಿ ಪರೋವರೀಯಾನಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಮ್ । ಅನಂತಶ್ಚ ಆಕಾಶಾಖ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಸ್ತಥೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಕಾಶಾತ್ಮನಾ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಪುರುಷಾತ್ಮನಾ ಚೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸ್ತಿಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದವದಿಹಾಪಿ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥
ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಸಂಜ್ಞಾತ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯರೂಪಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಂ ಯದುಕ್ತಂ ತಚ್ಛ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾನುಗತಂ ಬಲವತ್, ಸಂಜ್ಞಾ ತು ಪೌರುಷೇಯೀ ದುರ್ಬಲೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಂ ಕರ್ಮೈಕ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಿ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ರಮಾಣಮೇವ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಮಪಿ ಮಾನಂ ಯಥಾ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯೇತಿ ಸಂಜ್ಞೈಕ್ಯಾತ್ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ತದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ, ತಥಾ ಪಂಚಾಗ್ನ್ಯಾದಿವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರೇ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೮॥
ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಮಂಜಸಮ್ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಓಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾದಿಪದಾರ್ಥಾನ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾಭೇದಾರೋಪೋಽಧ್ಯಾಸಃ, ಬಾಧೋಽಪವಾದಃ, ಏಕತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಾಭೇದಃ, ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಕಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಪೂರ್ವಮುದ್ಗಾತೃಕರ್ಮಾತ್ಮಕೋದ್ಗೀಥಾವಯವತ್ವಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಧ್ಯೇಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಃ ಸ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಿದ್ಧಾಂತಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಚಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಕ್ಷತ್ರಯಸ್ಯ ದುಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತತ್ರಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರೋಂಕಾರೇಽಧ್ಯಸ್ಯತೇ ತದ್ವಾಚಕೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯೋಂಕಾರೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್ತದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಗುಣಪರತ್ವಾತ್ತಥಾ ಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯಸಿದ್ಧಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತೇಃ ಫಲಂ ಚ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ।
ಆಪ್ತ್ಯಾದೀತಿ ।
'ಓಂಕಾರ ಆಪ್ತಿಃ ಸಮೃದ್ಧಿರಿತಿ' 'ಯ ಉಪಾಸ್ತೇ ಸ ಕಾಮಾನಾಪ್ನೋತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತಂ ಫಲಂ ನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥೋಂಕಾರಯೋರನ್ಯತರಬುದ್ಯಾನ್ಯತರಬುದ್ಯಪವಾದಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾನ್ಯತರಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿನಿವೃತ್ತಿವೈಫಲ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯನ್ಯತರಬುದ್ಧೇರಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾನ್ನಾಪವಾದ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಕದಾಚಿದಪೀತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಶ್ಚೇತ್ನಿವರ್ತೇತ ನ ತು ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಭ್ರಂತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ತತ್ತ್ವಬೋಧಕಾದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ಭ್ರಾಂತ್ಯಪವಾದೋ ಭವತಿ ನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಪರಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಘಟಕುಂಭಶಬ್ದಯೋರಿವೋಂಕಾರೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದಯೋಃ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಪೀತಿ ।
ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಪರಿಶಿಷ್ಟವಿಶೇಷಣಪಕ್ಷೇ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ ।
'ಓಮಿತ್ಯಕ್ಷರಮುಪಾಸೀತ' ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸರ್ವವೇದವ್ಯಾಪ್ಯೋಂಕಾರ ಇಹೋಪಾಸ್ತೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮುದ್ಗೀಥಾವಯವತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಮಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷೇ ತದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಗುಣಯೋಗರೂಪಃ ಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾ ಲಕ್ಷಣಾ, ಅವಯವಲಕ್ಷಣಾ ತು ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಾ ಅವಯವಾವಯವಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕೢಪ್ತತ್ವಾತ್, ಪಟಾವಯವೇ ದಗ್ಧೇ ಪಟೋ ದಗ್ಧ ಇತಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ । ನಾಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತ್ವಗತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಗುಣಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಿತಾ ತತ್ರ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತೇರ್ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಕಲ್ಪನೇ ಆಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣಕೋಂಕಾರೇ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ಚ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದತಃ ಸರ್ವವೇದವ್ಯಾಪ್ಯೋಂಕಾರನಿರಾಸೇನೋಂಕಾರೇ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮೇವ ಸಮಂಜಸಂ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೯॥
ಸರ್ವಾಭೇದಾದನ್ಯತ್ರೇಮೇ ।
ವಿಷಯಂ ವಕ್ತುಂ ಸಂಮತಮರ್ಥಮಾಹ -
ವಾಜಿನಾಮಿತಿ ।
ವಾಚೋ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಂ ಗುಣೋ ವಾಗ್ಮಿನಃ ಸುಖವಾಸದರ್ಶನಾತ್ । ಚಕ್ಷುಷಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಗುಣಃ ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಃ ಪಾದಪ್ರತಿಷ್ಠಾದರ್ಶನಾತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸಂಪದ್ಗುಣಕಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಸಂಪತ್ತೇಃ । ಮನ ಆಯತನತ್ವಗುಣಂ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಭೋಗ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ತೇ ಚ ಗುಣಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ವಾಗಾದಿಭಿಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಪಿತಾ ಇತಿ ಶಾಖಾದ್ವಯಸಂಮತೋಽರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಮಾಹ -
ಅನ್ಯೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಶ್ರೇಯಸಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಸ್ಯಾದಾನಂ ನಿರ್ಧಾರಣಂ ಪ್ರಸ್ತೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವತಾ ವಾಗಾದಯೋಽಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ಸ್ವಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾಚ್ಛ್ರೈಷ್ಠ್ಯಗುಣಕಪ್ರಾಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಗುಣಾನಾಮನುಪಸಂಹಾರೋಪಸಂಹಾರಾವೇವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಫಲಮ್ ।
ಉದ್ಗೀಥತ್ವವಿಶೇಷಣಾದೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವವೇದವ್ಯಾಪ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿವತ್ಪ್ರಕೃತಗುಣಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಕೈವಂಶಬ್ದಾಚ್ಛಾಖಾಂತರಗುಣವ್ಯಾವೃತ್ತರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮಥೋ ತಥಾ ಯ ಏವಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಗುಣಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸ್ತೇ ಸ ಪ್ರಾಣೇ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಜಾತೀಯಕವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಾರ್ಥಿಕಂ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಜಾತಮೇವಂಶಬ್ದೋ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಶ್ರುತಾವಲಂಬಿತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅಸ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಾವದೇವಂಶಬ್ದೇನ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಃ ಸಿದ್ಧಃ ಸೈವ ವಿದ್ಯಾ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತೌ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ, ತಥಾಚ ಗುಣಾನಾಂ ಗುಣ್ಯವಿನಾಭಾವೇನಾರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮಪಿ ಶ್ರುತಗುಣೈರವಿರೋಧಾತ್ಸಹೈವ ಶ್ರುತಮಾರ್ಥಂ ಚ ಗುಣಜಾತಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಸಂನಿಹಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಕೌಷೀತಕಿಗತೇನೈವಂಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತಿಸ್ಥಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಗುಣಕಃ, ಶ್ರೇಷ್ಠಪ್ರಾಣತ್ವಾತ್, ವಾಜಿಶ್ರುತಿಸ್ಥಪ್ರಾಣವದಿತ್ಯಶ್ರುತಗುಣಾನುಮಾನೇ ಸತಿ ಶ್ರುತಹಾನಿರ್ನಾಸ್ತಿ, ಅವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನ ಚೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಅಪರಿಗಣಿತಾ ಅಪಿ ಗುಣಾಃ ಶ್ರುತಾ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧೦॥
ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯೈಕ್ಯಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತೇಷು ಸಂಶಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನುಪಸಂಹಾರಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನವಧಾರಣಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವವಧಾರಣಮಿತಿ ಫಲಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯಸವಿಶೇಷತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಶಾಖಾಂತರೀಯವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ಸ್ವಶಾಖಾಗತಪದೈರೇವ ಪ್ರಮಿತಿಸಿದ್ಧೇರ್ವ್ಯರ್ಥಃ ಪದಾಂತರೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಆನಂದತ್ವಸತ್ಯತ್ವಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತಾ ಧರ್ಮಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಶಾಖಾಸೂಪಸಂಹಾರೋ ನಾಮ ತದ್ವಾಚಕಾನಂದಾದಿಪದಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಯೋಚ್ಚಾರಣಮಾನಂದಃ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶುದ್ಧಮದ್ವಯಮಾತ್ಮೇತಿ । ತಾನಿ ಚ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಿ ಪದಾನಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮತ್ಯಾಗೇನ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾಮೇಕಾಮಖಂಡವ್ಯಕ್ತಿಂ ಲಕ್ಷಯಂತಿ । ನ ಚೈಕೇನೈವ ಪದೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಪದಾಂತರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪದೇ ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ಲಕ್ಷಣಾನವತಾರಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಪದದ್ವಯೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾವತರತಿ ತಥಾಪ್ಯಾನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ದುಃಖತ್ವಾಲ್ಪತ್ವಭ್ರಂತಿನಿರಾಸೇಽಪ್ಯಸತ್ತ್ವಜಡತ್ವಾದಿಭ್ರಮೋ ಭವೇದತಸ್ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಪದಾನಿ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಾನಿ । ನ ಚ ಭ್ರಮಸ್ಯಾನವಧಿತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಮಪರ್ಯವಸಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಧರ್ಮಶೂನ್ಯಮದ್ವಯಮವಿಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ವಿಶೇಷದರ್ಶನೇ ಸರ್ವಭ್ರಮನಿರಾಸಾತ್ । ತಚ್ಚ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಂ ಯಾವದ್ಭಿಃ ಪದೈರ್ಭವತಿ ತಾವಂತಿ ಪದಾನ್ಯುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ಭಾವಃ ॥೧೧॥
ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಚ್ಚೇದಾನಂದತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತರ್ಹಿ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಗತಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರಿಯೇತಿ ।
ಪುತ್ರದರ್ಶನಸುಖಂ ಪ್ರಿಯಂ ತದ್ವಾರ್ತಾದಿನಾ ಮೋದಸ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾದ್ಯತಿಶಯೇ ಪ್ರಮೋದ ಇತ್ಯೇವಂ ತಾರತಮ್ಯವಂತೋ ಧರ್ಮಾಸ್ತ್ವದ್ವಯೇ ಜ್ಞೇಯೇ ನ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ತೇಷಾಮಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನುಪಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧರ್ಮತ್ವಂ ಚಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಿತ್ತಾವತಾರೋಪಾಯತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಅಜ್ಞೇಯತ್ವಾದೇಷಾಂ ನ ಜ್ಞೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾನಿತಿ ।
ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಫಲಮಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞೇಯೇ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾಣಾಮನುಪಯೋಗಾದಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದೀನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾನುಪಯೋಗೇಽಪಿ ಧ್ಯಾನೇ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮುಪಯೋಗಾದುಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರನ್ಯೋನ್ಯವಿದ್ಯಾಸು ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತೇಷು ಹೀತಿ ।
ಧ್ಯಾನವಿಧಿಪರತಂತ್ರಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಥಾವಿಧಿ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೨॥
ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮೇಭ್ಯ ಆನಂದಾದೀನಾಂ ವೈಷಮ್ಯಂ ಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಇತರೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂದಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಃ ಪಂಚ ಸರ್ವತ್ರೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೩॥
ಆಧ್ಯಾನಾಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಭೇದಾನವಧಾರಣಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಫಲಮ್ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಾನಾಮಾನಂದಾದೀನಾಮುಪಸಂಹಾರ್ಯಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲೋಪಾಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್, ಅತ್ರತ್ವಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಸ್ಯಾನುಪಸಂಹಾರ್ಯಸ್ಯ ತದುಪಾಯತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇಕಫಲಕತ್ವಂ ಸಂಗತಿಃ, ತತ್ತತ್ಪರತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾರ್ಥಾದೀನಾಮಪೂರ್ವತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾನಾಂ ಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ ದೋಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಉತ್ಸೂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಸೌತ್ರಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ।
ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಮಫಲಾರ್ಥಾದೀನಾಂ ಪರತ್ವಂ ತು ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ 'ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ' ಇತಿ ವೇದಃ ಪರನಿಷೇಧಲಿಂಗೇನ ಸರ್ವಬಾಧಾವಧಿತ್ವಲಿಂಗೇನ ಚ ಪುರುಷೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯನ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಪರಸ್ಯಾಪರಸ್ಯ ಪರತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತದರ್ಥೇತಿ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಾದೀನಾಮತ್ರೋಕ್ತಿರಾಧ್ಯಾನಾಯ ತತ್ತತ್ಪರತ್ವಾಧ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪುರುಷದರ್ಶನಾಯೈವ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತಿ ॥೧೪॥
ಆತ್ಮತ್ವಾದಿಲಿಂಗೈಶ್ಚ ಪುರುಷ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ 'ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ, ಪುರಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್' ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಾತ್ಕೢಪ್ತಫಲವದೇಕಪುರುಷಪರತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಫಲಭೇದಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತಾ ಗೌರವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ॥೧೫॥
ಆತ್ಮಗೃಹೀತಿಃ ।
ಮಿಷತ್ ಚಲತ್ ।
ಲೋಕಾನಾಹ -
ಅಂಭ ಇತಿ ।
ಅಂಭಃ ಸ್ವರ್ಗಃ, ಮರೀಚಯೋಽಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ, ಮರೋ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಃ, ಆಪಃ ಪಾತಾಲಲೋಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಿ ಚ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರೋಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವಾತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಮಾನಂದಾದೀನಾಮೈತರೇಯಕೇಽನುಪಸಂಹಾರಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಫಲಮ್ ।
ಪುರುಷವಾಕ್ಯಾದ್ಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದರ್ಥಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಾರ್ಥಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಪ್ರಜಾಪತೇ ರೇತೋ ದೇವಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯಾದ್ಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಾತ್ಮಾ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಲಿಂಗಾನ್ನ ಪ್ರಜಾಪತೌ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲೋಕಾ ಏವ ಮಹಾಭೂತಾನೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಲೋಕಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಹಾಭೂತೇಷ್ವರೂಢತ್ವಾದ್ಭೌತಿಕಾ ಏವ ಲೋಕಾಃ ।
ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಂಭೋ ಮರೀಚೀರ್ಮರಮಾಪ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ - ಪರೇಣ ದಿವಂ ದಿವಃ ಪರಸ್ತಾದ್ದಿವಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಶ್ಚಂದ್ರಾಽಂಭಸಾ ವ್ಯಾಪ್ತೋ ಯೋ ಲೋಕಃ ತದಂಭಃ, ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮರೀಚಯಃ, ಪೃಥಿವೀ ಮರಃ, ಯಾ ಅಧಸ್ತಾತ್ತಾ ಆಪ ಇತಿ ।
ನನು ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರಪೀಶ್ವರಾದೇವಾಸ್ತು ನೇತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇತಿ ।
ಪುರುಷವಿಧೋ ನರಾಕಾರಃ । ಆತ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ, ಆಪಿಪೀಲಿಕಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವಮಸೃಜತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಐತರೇಯಿಣೋಽಪೀತಿ ।
ರೇತಃ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಪ್ರಜಾಪತೌ ಯೋಜಯತಿ -
ಆತ್ಮಶಬ್ದೋಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತಾಃ ಪ್ರತಿ ಭೋಗಾರ್ಥಂ ಗಾಮಾನಯಲ್ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟಾ ತಥಾಽಶ್ವಮಾನಯತ್ । ತಾಸ್ತು ಗವಾಶ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ನ ತೃಪ್ತಾಸ್ತತಃ ಪುರುಷಶರೀರೇ ಆನೀತೇ ತಾ ಅಬ್ರುವಂಸ್ತೃಪ್ತಾಃ ಸ್ಮ ಇತಿ । ಅಯಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟುಃ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಗ್ರಹೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದುತ್ತರಸ್ಯೇಕ್ಷಣಾದೇರನುಕೂಲತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟಿಪೂರ್ವಕಂ ಲೋಕಾನಾಸೃಜತೇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತಿ ಭಾವಃ ॥೧೬॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅನ್ವಯಾದಿತಿ ।
'ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್' ಇತಿ 'ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಸ್ಥಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮೇಕತ್ವಾವಧಾರಾಣಾತ್ಪ್ರವೇಶಾದಿಲಿಂಗೈಶ್ಚ ಲೋಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಲಿಂಗಬಾಧೇನ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸ ಪರಮೇಶ್ವರಃ । ಏತಮೇವ ಸೀಮಾನಂ ಮೂರ್ಧ್ನಃ ಕೇಶವಿಭಾಗಾವಸಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಛಿದ್ರಂ ಕೃತ್ವಾ ಏತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಾಖ್ಯಯಾ ದ್ವಾರಾ ಲಿಂಗವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾಂ ವಿನಾ ಯದಿ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಃ ಕೃತಃ, ಅಥ ತದಾಹಂ ಕ ಇತಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ವಿಚಾರ್ಯ ಸ್ವಯಮೇತಮೇವ ಶೋಧಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಂ ವ್ಯಾಪ್ತತಮಮಪಶ್ಯತ್ । ತಕಾರಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ ನೇತ್ರಂ ನೀಯತೇಽನೇನೇತಿ ನಿಯಾಮಕಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಂ ಚಿದಾತ್ಮನಿಯಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಸ್ಫುಟತ್ವಾನ್ನ ಪಾದಸಂಗತಿರಿತಿ ಮತ್ವೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪರೇತಿ ।
ಉದರ್ಕ ಉಪಸಂಹಾರಃ ।
ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸಂಪದುಪಾಸ್ತಿಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ, ವಾಜಶ್ರುತೌ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೇತಿ ಭೇದಾನ್ಮಿಥೋಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಭಯತ್ರ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಫಲಭೇದಃ । ಪದಾನಾಂ ಜಾತೌ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾತ್ಸಚ್ಛಬ್ದೋಽಪಿ ಸತ್ತಾಜಾತಿವಾಚೀತ್ಯುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥತ್ವಾದಸಂಜಾತವಿರೋಧ್ಯುಪಕ್ರಮಬಲೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಃ ಸಂಪತ್ತಿಪರತಯಾ ನೇಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿಷ್ಕರ್ಷಃ । ಪೂರ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಾದರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮಿಹ ತು ಸದಾತ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಜಾತ್ಯಾತ್ಮವಾಚಿಭ್ಯಾಮುಪಕ್ರಮಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೇ ಸತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣಸಂಗತಿಃ । ನ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಜಾತಿವಾಚಕಃ, ಆತ್ಮವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಾಜ್ಜಾತ್ಯಭಾವಾತ್ಕಿಂತು ಸರ್ವಾಂತರವಸ್ತುವಾಚಕಃ । ಕಲ್ಪಿತಜಾತಿವಾಚಿತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಕ್ರಮಭೇದಃ ಸ್ಫುಟ ಏವ ಸತ್ತಾತ್ಮತ್ವಯೋರ್ಭೇದಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಕ್ರಮಾನ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಾಧೀನತ್ವಾದುಪಸಂಹಾರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಚಾವಧಾರಣಂ ಸತ್ಪದೇನಾತ್ಮಗೃಹೀತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಸದೇಕಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ, ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನೇತಿ ಸದ್ದೇವತಾಕರ್ತೃಕೋ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಃ, ಸುಪ್ತೌ ಜೀವಃ ಸತಾ ಸಂಪನ್ನೌ ಭವತೀತಿ ಕಥನಮ್ । ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ಪರಿಚೋದನಾ ।
ಸದಿತಿಪದೇನ ಸತ್ತಾಶ್ರಯಾ ಉಚ್ಯತೇ ನ ಜಾತಿಮಾತ್ರಂ, ಕರ್ತೃವಾಚಿಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚೋಪಕ್ರಮೇ ಸತ್ತಾಶ್ರಯಸಾಮಾನ್ಯೋಕ್ತೌ ಕ ಆಶ್ರಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಾತ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯಮುಪೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ತದಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಆತ್ಮಪದವತ್ಸತ್ಪದಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿವಾಚಿತ್ವಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚ ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯಾ ಚಿದಾತ್ಮೈವೇತಿ ನ ವಾಚಿಛಂದೋಗಯೋರೂಪಕ್ರಮವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸಚ್ಛಬ್ದೇತಿ ।
ವೈಷಮ್ಯಮುಪೇತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ -
ಆಮ್ನಾನೇತಿ ।
ವಾಜಿವಾಕ್ಯೇ ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ತದರ್ಥಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯೇ ತು ತದರ್ಥಸ್ಯ ತ್ವಮರ್ಥಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ಪ್ರಕಾರಭೇದೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧೭॥
ಕಾರ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಪೂರ್ವಮ್ ।
'ಮೇ ಕಿಮನ್ನಂ ಕಿಂ ವಾಸಃ' ಇತಿ ಪ್ರಾಣೇನ ಪೃಷ್ಟಾ ವಾಗಾದಯಃ ಊಚುಃ, 'ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚಾಶ್ವಭ್ಯ ಆ ಕೃಮಿಭ್ಯಸ್ತತ್ತೇಽನ್ನಮಾಪೋ ವಾಸಃ' ಇತಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಭಿರ್ಭುಜ್ಯಮಾನಂ ಯದಿದಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶ್ವಾದಿಪರ್ಯಂತಮನ್ನಂ ತತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತವಾನ್ನಮಾಪ ಆಚ್ಛಾದನಮಿತ್ಯುಪಾಸಕೇನ ಚಿಂತನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಖಾದ್ವಯೇಽಪ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಶೇಶಷಶ್ರುತಿಭೇದಮಾಹ -
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಪಾಂ ಪ್ರಾಣವಸ್ತ್ರತ್ವಾದಶಿಶಷ್ಯಂತೋಽಶನಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾ ಏತತ್ಕುರ್ವಂತಿ । ಕಿಂ ತತ್, ಭೋಜನಾತ್ಪೂರ್ವಮೂರ್ಧ್ವಂ ಚಾಚಾಮಂತೀತಿ ಯತ್ತದದ್ಭಿಃ ಪ್ರಾಣಂ ಪರಿದಧತ್ಯಾಚ್ಛಾದಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಚಮನಸಂಬಂಧಿನೀಷ್ವಪ್ಸು ಪ್ರಾಣವಾಸಸ್ತ್ವಚಿಂತನರೂಪಮನಗ್ನತಾಧ್ಯಾನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಂ ಯತಃ ಪೂರ್ವೇ ವಿದ್ವಾಂಸೋಽಶನಾತ್ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ಚಾಚಾಮಂತ ಏತಮೇವಾನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಂ ತತ್ತೇನಾಚಮನೇನಾನಗ್ನಮಾಚ್ಛಾದಿತಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ ಚಿಂತಯಂತಿ, ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿದಿದಾನೀಂತನೋಽಪ್ಯುಪಾಸಕ ಏವಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಾಜಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೋಭಯೋರಪ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಸಂದಿಗ್ಧಸದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯವದಾಚಾಮಂತೀತಿ ಪದಸ್ಯ ವಿಧಿತ್ವಸಂದೇಹೇ ಆಚಾಮೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದ್ವಿಧಿತ್ವನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸಾಧನೋಪಾಸನಾಂಗವಿಧಿವಿಚಾರಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿರ್ಬೋಧ್ಯಾ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನಾಪೂರ್ವಾಚಮನಂ ವಿಹಿತಮನ್ಯತ್ರೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಾನ್ನಾಂಗತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಉಭಯವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರುಚ್ಯಾಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪ್ರಶಸ್ತಂ ಹೀದಮಾಚಮನಂ ಯಸ್ಮಾದನೇನ ಪ್ರಾಣಮನಗ್ನಂ ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ಸ್ತುತಿಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಯತಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನವತೋ ಭಾವಃ ಪ್ರಾಯತ್ಯಂಶುದ್ಧಿಸ್ತದರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಶುದ್ಯರ್ಥಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ವಿಹಿತಸಕಲಕರ್ಮಾಂಗತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾಚಮನಾನುವಾದೇನಾಪೂರ್ವಮನಗ್ನತಾಧ್ಯಾನಮೇವ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮಾರ್ತಮಾಚಮನಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಾನೂದ್ಯತೇ ಕಿಂ ತ್ವನಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಹಿತಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಾನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರನಯೋರ್ನ ಮೂಲಮೂಲಿಭಾವೋ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
'ದ್ವಿಜೋ ನಿತ್ಯಮುಪಸ್ಪೃಶೇತ್' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ಆಚಮನಾಂತರವಿಧಿಮುಪೇತ್ಯ ಮೂಲಮೂಲಿತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಂ, ಸಂಪ್ರತಿ ವಿಧಿರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ಆಚಮನವಿಧ್ಯಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ಸು ಪ್ರಾಣವಾಸಸ್ತ್ವಧ್ಯಾನಾಖ್ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂ ಚೇತಿ ಅಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶುದ್ಯರ್ಥಂ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಚಮನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛಾದನಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಆಚಮನಸ್ಯಾಚ್ಛಾದನಾರ್ಥತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಯಥಾ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಧ್ಯಾನಮಂಗಂ ವಿಹಿತಂ ತಥಾತ್ರಾಪ್ಸು ವಾಸೋಧ್ಯಾನಂ ವಿಧೀಯತೇ ಅನ್ಯಥಾಚಮನವಿಧೌ ಪೂರ್ವತ್ರ ಧ್ಯಾನವಿಧಿರುತ್ತರತ್ರ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಧವೈಶಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಭಕ್ಷಯೇದಿತಿ ಶಬ್ದಾಭಾವಾಚ್ಛ್ವಾದ್ಯನ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮನುಷ್ವೇಣೋಪಾಸಕೇನ ಭೋಕ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾಚಮನಮತ್ರ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನಗ್ನಂ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಸಸ್ತ್ವಧ್ಯಾನಮಪಿ ನ ವಿಧೇಯಂ ದೋಷಸಾಮ್ಯದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉಭಯೋರಪ್ಯನುವಾದತ್ವೇ ವೈಫಲ್ಯಾದವಶ್ಯಮೇಕಾನುವಾದೇನೈಕಂ ವಿಧೇಯಂ ತಚ್ಚ ವಿಧೇಯಂ ವಾಸೋಧ್ಯಾನಮೇವ ವಾಸಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನಗ್ನತ್ವಸ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಪೂರ್ವತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಾಮೇದಿತಿ ನ ವಿಧಿಃ ಕಿಂತು ವಿಷ್ಣುರೂಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿವದನುವಾದ ಇತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿದಶಿಷ್ಯನ್ನಾಚಾಮೇದಶಿತ್ವಾ ಚಾಚಾಮೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಿಧಿತ್ವೇ ಕಾಣ್ವೈರಪಠನಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪಾಠಬಲಾನ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನೇ ಆಚಮನವಿಧಿಃ ಕಾಣ್ವೇ ಧ್ಯಾನವಿಧಿರಿತಿ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಯೋಽಪೀತಿ ॥೧೮॥
ಸಮಾನ ಏವಂಚಾಭೇದಾತ್ ।
ಶಾಂಡಿಲ್ಯೇನ ದೃಷ್ಟಾ ತನ್ನಾಽಮ್ನಾಂಕಿತಾ, ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭ್ಯಾಸಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರೋಪಸಂಹಾರೌ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಯೋಃ ಫಲಮ್ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಾಚಮನಾನುವಾದೇನಾನಗ್ನತಾಧ್ಯಾನವಿಧಿರುಕ್ತಃ । ಇಹ ತ್ವೇಕಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶಸ್ಥವಾಕ್ಯಯೋರೇಕಸ್ಯ ವಿಧಿತ್ವಮನ್ಯಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವಮಿತ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದ್ದ್ವಯೋರಪಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಿತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ, ತದ್ವಿದ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಪಂಚಾಗ್ನ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಖಾಭೇದೇ ಪುನರುಕ್ತಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಭಿನ್ನಾಸ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾಽಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಕ್ಯೇ ಕರ್ಮವಿಧಿಃ, 'ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಗುಣವಿಧಿಸ್ತಥಾತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತು ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರೈಕಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಗುಣಾನಾಂ ಪುನರುಕ್ತಿರ್ವೃಥಾಸ್ಯಾದತೋಽಭ್ಯಾಸಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಪ್ರಯಾಜಭೇದವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಗುಣೋಕ್ತಿರ್ನ ವೃಥಾ ಕತಿಪಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ಯಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದತ ಉಪಾಸ್ಯರೂಪಾಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಶಾಖಾಸ್ವಿವ ಸಮಾನಶಾಖಾಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಸೌತ್ರಶ್ಚಕಾರೋಽಪ್ಯರ್ಥೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯತ್ರ ಬಹವೋ ಗುಣಾಃ ಶ್ರುತಾಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನವಿಧಿರನ್ಯತ್ರ ತದನುವಾದೇನ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಾದಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನವಿಧಿವದುತ್ತರತ್ರ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧೯॥
ಸಂಬಂಧಾದೇವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ।
ಸದ್ಭೂತತ್ರಯಂ ತ್ಯದ್ವಾಯ್ವಾಕಾಶಾತ್ಮಕಂ, ಸತ್ಯಂ ಪರೋಕ್ಷಭೂತಾತ್ಮಕಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮ್ಯ, ತದುಕ್ತಂ ಯತ್ಸತ್ಯಂ ತತ್ಸ ಯೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ಕಿಂ ಮಂಡಲಂ ನ ತತ್ರ ಸ್ಥಾನೇ ಪುರುಷಃ ಕರಣಾತ್ಮಕಃ ಸ ಏವಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸ್ಥ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ 'ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರೋ ಭುವ ಇತಿ ಬಾಹುಃ ಸ್ವರಿತಿ ಪಾದೌ' ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿರೂಪಂ ಶರೀರಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವೇ ಉಪನಿಷದೌ ರಹಸ್ಯದೇವತಾನಾಮನೀ ಉಪದಿಶ್ಯೇತೇ ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಸ್ಥಸ್ಯಾಹರಿತಿ ನಾಮ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಸ್ಯಾಹಮಿತಿ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇದಂ ನಾಮದ್ವಯಂ ವಿಷಯಸ್ತತ್ರ ನಾಮಿನಃ ಸತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕತ್ವಾತ್ಸ್ಥಾನಭೇದೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರತಿಸ್ಥಾನಂ ನಾಮದ್ವಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಯಥಾಶ್ರುತ್ಯೈಕೈಕನಾಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾದುಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತ ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯೇಕಾವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಸಂಹಾರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಭೇದಸ್ತಾವೇತಾವಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ, ಆದಿತ್ಯರಶ್ಮೀನಾಂ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಾದಿತ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ವ್ಯತಿಷಕ್ತಪಾಠೋ ಮಿಥಃ ಸಂಶ್ಲೇಷಪಾಠಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನಭೇದಾದುಪನಿಷದೋರಸಂಕರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ಯೋ ಹೀತಿ ॥೨೦॥
ನಾಮ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ ನಾಮಸಂಕರೋ ಯುಕ್ತಃ, ತಥಾ ಚಾಕ್ಷಿಸ್ಥೋಽಹರಿತಿ ನಾಮವಾನ್ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಥವದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ನ ವೇತಿ ।
ನಾಮ್ನೋರೂಪಾಸನಸ್ಥಾನವಿಶಿಷ್ಟಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹರಹಮಿತಿ ಚ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇನ ತಚ್ಛಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಯೋಃ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಥಾನವಿಶಿಷ್ಟಯೋಃ ಪುರುಷಯೋರ್ನಾಮಸಂಬಂಧಪರೇಣೋಪಸಂಹಾರಾನುಮಾನಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಶೇಷ್ಯೈಕ್ಯಾನ್ನಾಮಸಂಕರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ಥಾನಭೇದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಪುರುಷಭೇದಾನ್ನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಬಂಧೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರತಿದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟೇ ಧ್ಯೇಯೇ ಪ್ರಕೃತೇ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಗ್ರಾಮೇತಿ ॥೨೧॥
ಉಕ್ತನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮತಿದೇಶೋ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಯತಿ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾದೇವೋಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧಾವತಿದೇಶೋ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಮಾದೇಕವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಸ್ಥಾನಭೇದೇನೋಕ್ತಗುಣಾನಾಂ ವಿನಾತಿದೇಶಮನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೨॥
ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪಿ ಚಾತಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಕಾರಣಂ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೇಷ್ಠಾನಿ, ನಿಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ, ವೀರ್ಯಾಣಿ ಪರಾಕ್ರಮವಿಶೇಷಾ ಆಕಾಶೋತ್ಪಾದನಾದಯಃ, ತಾನಿ ಚ ವೀರ್ಯಾಣಿ ಸಂಭೃತಾನಿ ನಿರ್ವಿಘ್ನಂ ಸಮೃದ್ಧಾನಿ, ಸರ್ವನಿಯಂತುಃ ಕಾರ್ಯೇ ವಿಘ್ನಕರ್ತುರಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಚ್ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೇ ದೇವಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ದಿವಂ ಸ್ವರ್ಗಮಾತತಾನ ವ್ಯಾಪ್ತವತ್ಸದಾ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಸ್ಪರ್ಧಾನರ್ಹತ್ವಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಥಾ ಗುಣಾಃ ಪ್ರಭೃತಿಪದಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ । ಖಿಲೇಷ್ವಿತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಭಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತಬ್ರಹ್ಮವಿಭೂತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧೇನ ಸರ್ವಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಸಂಭೃತೀತಿ ।
ಸಂಭೃತಿಶ್ಚ ದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತಿ ತದಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ನೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮುಪನಿಷದೋರಿವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕವಿಶೇಷಯೋಗಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಯತನವಿಶೇಷಯುಕ್ತಾಸು ವಿದ್ಯಾಸ್ವಾಧಿದೈವಿಕವಿಭೂತೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಹೇತುಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವೇತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಆಧಿದೈವಿಕತ್ವಸಾಮ್ಯಾದಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಯತನಹೀನತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ವಾ ತತ್ತದ್ವಿದ್ಯಾಸು ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಹೇತುದ್ವಯಂ ನ ಗುಣಪ್ರಾಪಕಮಾಧಿದೈವಿಕವಿದ್ಯಾನಾಂ ಶಾಂಡಿಲ್ಯದಹರಾದೀನಾಮಾಯತನಹೀನವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಮಿಥೋಗುಣಸಾಂಕರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ಕತಿಪಯಸಮಾನಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ಯರೂಪೈಕ್ಯಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಾವಹದ್ಗುಣಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುಸ್ತದಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಥಾನವಿಶಿಷ್ಟಭೇದಾನ್ನಾಮ್ನೋರ್ವ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯೋಕ್ತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದೇನ ರೂಪಭೇದಾತ್ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ನೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯಾತಿದೇಶತ್ವಾದಸ್ಯ ನ ಸಂಗತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನುದ್ಗೀಥೇ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣೋಪಾಸ್ತೇರ್ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿರ್ಭಿದ್ಯತೇ ತಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದೋಪಪತ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನ ಗುಣಪ್ರಾಪಿಕೇತ್ಯಾಹ -
ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟವಿದ್ಯಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೩॥
ಪುರುಷವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಥಾಂ ವಿದ್ಯಾಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತಿ ।
'ಪುರುಷೋ ವಾವ ಯಜ್ಞಸ್ತಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿ ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ಪ್ರಾತಃ ಸವನಮಥ ಯಾನಿ ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣಿ ತನ್ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಮಥ ಯಾನ್ಯಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ತೃತೀಯಂ ಸವನಮ್' ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಜ್ಞಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಸವನತ್ರಯಂ ಕಲ್ಪಿತಂ, 'ಸ ಯದಶಿಶಿಷತಿ ಯತ್ಪಿಪಾಸತಿ ಯನ್ನ ರಮತೇ ತಾ ದೀಕ್ಷಾ ಅಥ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ಯದ್ರಮತೇ ತಾ ಉಪಸದಃ ಅಥ ಯದ್ಧಸತಿ ಯಜ್ಜಕ್ಷತಿ ಯನ್ಮೈಥುನಂ ಚರತಿ ತಾನಿ ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ಅಥ ಯತ್ತಪೋದಾನಾದಿ ಸಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ಮರಣಮೇವಾವಭೃಥಃ ವಸ್ವಾದಿರೂಪಾ ಮೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇದಂ ಸವನತ್ರಯಂ ಯಾವದಾಯುರನುಸಂತನುತೇ' ಇತ್ಯಾಶೀಃ 'ಅಕ್ಷಿತಮಸ್ಯಚ್ಯುತಮಸಿ ಪ್ರಾಣಂ ಸಂಶಿತಮಸಿ' ಇತಿ ಮಂತ್ರತ್ರಯಪ್ರಯೋಗಃ । ಷೋಡಶಾಧಿಕಶತವರ್ಷಜೀವಿತ್ವಂ ಫಲಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಸಂಶಯಾರ್ಥಂ ಶಾಖಾಂತರೀಯಪುರುಷವಿದ್ಯಾಮಾಹ -
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯೋಃಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾನಿಶ್ಚಯಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹಾರಾನುಪಸಂಹಾರಾವೇವ ಫಲಮ್ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾಸಾಧಾರಣಗುಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಸಂಭೃತ್ಯಾದೌ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಉಕ್ತಃ । ಇಹ ತ್ವಸಾಧಾರಣಮರಣಾವಭೃಥಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪುರುಷಯಜ್ಞರೂಪೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಧಾನಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ।
'ತಸ್ಯೈವಂ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಯಜಮಾನಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ಪತ್ನೀ ಶರೀರಮಿಧ್ಮಮುರೋ ವೇದಿರ್ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿರ್ವೇದಃ ಶಿಖಾ ಹೃದಯಂ ಯೂಪಃ ಕಾಮ ಆಜ್ಯಂ ಮನ್ಯುಃ ಪಶುಸ್ತಪೋಽಗ್ನಿರ್ದಮಃ ಶಮಯಿತಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ವಾಗ್ಘೋತಾ ಪ್ರಾಣ ಉದ್ಗಾತಾ ಚಕ್ಷುರಧ್ವರ್ಯುರ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ' ಇತಿ ಬಹುತರಧರ್ಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾನ್ನ ರೂಪೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದಃ ಕುಶಮುಷ್ಟಿಃ ಶಮಯಿತಾ ದಮೋ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕಿಂಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತ್ರಿಧಾವಿಭಕ್ತಾಯುಷಿ ಸವನತ್ವಕಲ್ಪನಾ, ಅತ್ರ ತು ಸಾಯಂಕಾಲಾದಾವಿತಿ ವೈರೂಪ್ಯಮಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಯನ್ಮರಣಂ ತದವಭೃಥೋ ಯದ್ರಮತೇ ತದುಪಸದ ಇತಿ ತಿತ್ತಿರಿಶ್ರುತೌ ಸಾರೂಪ್ಯಮಪಿ ಭಾತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದಪಿ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಗಜೋಷ್ಟ್ರಯೋಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸಾರೂಪ್ಯವದಿದಂ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ನೈಕ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪುರುಷಯಜ್ಞಯೋರೈಕ್ಯಂ ಶ್ರುತಮತ್ರ ತು ಭೇದ ಇತಿ ವೈರೂಪ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಷಷ್ಠ್ಯೋರ್ಯುಕ್ತಂ ತಥಾಪ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೈಕ್ಯಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ಭೇದೋಕ್ತೇರೇಕಸ್ಯೈವ ಯಜ್ಞತ್ವಯಜಮಾನತ್ವವಿರೋಧಾದಾತ್ಮವಿದೋ ಯೋ ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ ವಿದ್ವತ್ಸಂಬಂಧಿಯಜ್ಞರೂಪವಿಶೇಷ್ಯಾನುವಾದೇನ ವಿದ್ವದಂಗೈರಂಗಸಂಪದ್ವಿಧಾವೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಸ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯಾಂಗಾನಾಂ ಚ ಪೃಥಗ್ವಿಧಿವಾದಿನಸ್ತವ ವಾಕ್ಯಭೇದದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಸತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ನ್ಯಾಸ ಏವಾಪರೇ ಚ ಯದಿತಿ ಸಂನ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವೈಃ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗದಿತ್ಯೇವಂ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಭೂಯೋ ನ ಮೃತ್ಯುಮುಪಯಾತಿ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ಸಂನ್ಯಾಸಸಾಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನುವಾಕೇ ಉಪದಿಶ್ಯಾನಂತರಾನುವಾಕೇ ತಸ್ಯೈವಂ ವಿದುಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಾತ್ಮವಿದ್ಯಾನುವಾದೇನ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥತ್ವೇನ, ತಚ್ಛೇಷತಯಾಯಜ್ಞಸಂಪತ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಫಲೈಕ್ಯಶ್ರುತೇಃ, ಛಂದೋಗಾನಾಂ ತು ಸ್ವತಂತ್ರವಿದ್ಯಾವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಸಸಂನ್ಯಾಸಾಮಿತಿ ।
ಚಿಂತಾಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೨೪॥
ವೇಧಾದ್ಯರ್ಥಭೇದಾತ್ ।
ದೇವತಾಮಭಿಚಾರಕರ್ತಾ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ -
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಹೇ ದೇವತೇ, ಮದ್ರಿಪೋಃ ಸರ್ವಮಂಗಂ ಪ್ರವಿಧ್ಯ ವಿದಾರಯ ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಹೃದಯಂ ಭಿಂಧಿ ಧಮನೀಃ ಶಿರಾಃ ಪ್ರವೃಂಜಯ ತ್ರೋಟಯ ಶಿರಶ್ಚಾಭಿತೋ ನಾಶಯ, ಏವಂ ತ್ರಿಧಾ ವಿಪೃಕ್ತೋ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟೋ ಭವತು ಮೇ ಶತ್ರುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇ ದೇವ ಸವಿತಃ, ಯಜ್ಞಂ ತತ್ಪತಿಂ ಚ ಪ್ರಸುವ ನಿರ್ವರ್ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಚ್ಚೈಃ ಶ್ರವಾಃ ಶ್ವೇತೋಽಶ್ವೋ ಯಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ಸ ತ್ವಂ ಹರಿತಮಣಿವನ್ನೀಲೋಽಸೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಶಂ ಸುಖಕರೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ ಯಸ್ಮಿನ್ನಹನಿ ಕ್ರಿಯತೇ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದ್ಯ ಏತದಹಃ ಸಾಧ್ಯಂ ಕರ್ಮೋಪಯಂತ್ಯನುತಿಷ್ಠಿಂತಿ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಸಾಧನೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಯಂತಿ ತೇ ಚ ಕ್ರಮೇಣಾಮೃತತ್ವಮಾಪ್ನುವಂತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಮಂತ್ರಾದಿಷು ತತ್ತದುಪನಿಷದ್ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಫಲಂ ಪೂರ್ವವತ್ ।
ನನು ತೇಷಾಂ ಶೇಷತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾನ್ನೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಾದಯಸ್ತತ್ತದ್ವಿದ್ಯಾಶೇಷಾಃ ಫಲವದ್ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಹಿತತ್ವಾತ್ತೈತ್ತಿರೀಯಕಗತಪುರುಷಯಜ್ಞವದಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತಿಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಿಪಕ್ಷೇ ಸಂನಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಬಾಧಕಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಫಲಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ಫಲವಚ್ಛೇಷತ್ವಬೋಧನಂ ಸಂನಿಧೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ತತ್ಸಂಭವೇ ಸತ್ಯಕಸ್ಮಾದರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವೇನಾಸೌ ಸಂನಿಧಿರಾಶ್ರಯಿತುಂ ನಹಿ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಞ್ಪಾಠೇತ್ವಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತುಂ ವಿನಾಽಸಾವರ್ಥೋ ನಾಶ್ರಯಿತುಂ ನಹಿ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪುರಸ್ತಾದುಪಸದಾಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯೇಣ ಪ್ರಚರಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ, ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದೇಶ್ಚ ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಮತೋ ನ ವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಂ ಚೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಮವೇತಹೃದಯನಾಡ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಷು ಮಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಃ ಕ್ವಾಪಿ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯ ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಯಾರ್ಥಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಸ್ಯ ಕೋಶತ್ವೇನೋಪಾಸ್ತಿರುಕ್ತಾ ತತ್ರ ಪಿತುರಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಮಂತ್ರಃ । ತತ್ರಾಮುನೇತಿ ಪುತ್ರಸ್ಯ ತ್ರಿರ್ಣಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಅಮುನಾ ಪುತ್ರೇಣ ಸಹ ಭೂರಿತೀಮಂ ಲೋಕಮಮುಂ ಚ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ನ ಮೇ ಪುತ್ರವಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯೇನಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂನಿಧಿನಾ ವಿದ್ಯಾಸು ವಿನಿಯೋಗೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ವಾಜಪೇಯ ಇತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಫಲೇ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ 'ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ' ಇತಿ ವಾಜಪೇಯಪ್ರಕರಣಪ್ರಕರಣಸ್ಥ ವಾಕ್ಯೇನ ವಾಜಪೇಯೋತ್ತರಾಂಗತಯಾ ವಿನಿಯೋಗವದವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಂಗತ್ವವಿಧಾನಂ ಚ ಕರ್ತುಮಯುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದತೋ ಮಾಸಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವತ್ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಾಖ್ಯಮಂಗತಯಾ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ನ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಭಟ್ಟಗುರುತಂತ್ರದ್ವಯಸಿದ್ಧಂ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯಾಶ್ವಮೇಧಪ್ರಕರಣೇ ವಾಗ್ಯತಸ್ಯೈತಾಂ ರಾತ್ರಿಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತಿ ನಾಮ್ನಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ, ಯಥಾವಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಿಕೃತೀಷ್ಟಾವಾಜ್ಯಭಾಗೌ ಯಜತೀತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಾಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಪದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಧಾನಂ ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಪದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ವಾಕ್ಯೇನಾಂಗತಾವಿಧಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸಾಧ್ಯಭಾವಾರ್ಥವಿಧಾಯಕಾಖ್ಯಾತಪರತಂತ್ರಂ ನಾಮಪದಂ ನ ಸಿದ್ಧಕರ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಕ್ಷಮಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯಂಗತಯಾ ಪುನಃ ಸಾಧ್ಯತ್ವಸಂಭವೇಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾಖ್ಯಾತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಕನಾಮಪಾರತಂತ್ರ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಕುಂಡಪಾಯಿಸತ್ರೇಽಪ್ಯಂಗತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈವ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವತಂತ್ರವಿರೋಧಃ ಉತ್ತರತಂತ್ರಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಪರತಂತ್ರಭಾವನಾಭೇದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯೈವ ಬೃಹಸ್ಪತಿನಾಮಕಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತಯಾ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಭಗವತ್ಪಾದತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ತಿ ಚ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸರ್ವಸಂಮತಮುದಾಹರಣಂ ಖಾದಿರತ್ವಾದಿಕಂ ತಸ್ಯ ಕ್ರತೌ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ವೀರ್ಯಾದಿಫಲೇಽಪಿ ವಿನಿಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಮಂತ್ರಕರ್ಮಣಾಮನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನೈಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾಸು ಹೃದಯಾದಿಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ವೇಧಾದ್ಯರ್ಥಾನಾಮಸಂಬಂಧಾತ್ಕೃತ್ಸ್ನಮಂತ್ರಾರ್ಥಾನಾಮಭಿಚಾರಾದಿಸಂಬಂಧಲಿಂಗೇನ ಸಂನಿಧೇರ್ಬಲೀಯಸಾಭಿಚಾರಾದಾವೇವ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ದೇವ ಸವಿತಃ ಪ್ರಸುವ' ಇತಿ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣತೋಽಗ್ನಿಂ ಪರ್ಯುಕ್ಷೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾದಗ್ನಿಪರ್ಯುಕ್ಷಣೇ 'ಸಾವಿತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಕರ್ಮಣಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ಸವನೇ ಸವನೇ ಜುಹೋತಿ' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾಜಪೇಯೇ ಕರ್ಮವಿಶೇಷೇ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಶ್ವೇತಾಶ್ವ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿಕಮ್ ।
ನನು ಲಿಂಗಾದಿಭಿರನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಸಂನಿಧಿನಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ವಿನಿಯೋಗೋಽಸ್ತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರಾಹ -
ದುರ್ಬಲೋ ಹೀತಿ ।
ಸಮವಾಯೇ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ದ್ವಯೋರ್ವಿರೋಧೇ, ಪರಸ್ಯ ದೌರ್ಬಲ್ಯಂ, ಕುತಃ ಅರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾತ್, ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನೇ ಪರಸ್ಯ ಪೂರ್ವವ್ಯವಧಾನೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮಾಶಯಃ- ಏಕತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೋ ವಿರುದ್ಧ ಏವ ಪರಂತು ವಿನಿಯೋಜಕಪ್ರಮಾಣಯೋಃ ಸಮಬಲತ್ವೇಽನ್ಯತರವಿನಿಯೋಗತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾದಗತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಪಾದನೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ 'ಯಥಾ ಖಾದಿರೋ ಯೂಪೋ ಭವತಿ' 'ಖಾದಿರಂ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ಯೂಪಂ ಕುರ್ಯಾತ್' ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರತೌ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯ ವೀರ್ಯಫಲೇ ವಿನಿಯೋಗಃ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಯೋರತುಲ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ ನ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಬಲಪ್ರಮಾಣೇನ ದುರ್ಬಲವಿನಿಯೋಗಬಾಧಾತ್ । ಯಥಾ 'ಕದಾಚನ ಸ್ತರೀರಸಿ' ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ಋಚ ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ತೃತೀಯಾವಿಭಕ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಪಸ್ಥಾನಶೇಷತ್ವಬೋಧಿಕಯೇಂದ್ರಪ್ರಕಾಶನಸಾಮಾರ್ಥ್ಯರೂಪಲಿಂಗಪ್ರಾಪ್ತಮಿಂದ್ರಶೇಷತ್ವಂ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಲಿಂಗಂ ಹಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ಬೋಧಯತಿ ಕಿಂತ್ವಿಂದ್ರಪ್ರಕಾಶನಮಾತ್ರಂ ಕರೋತಿ, ತೇನ ಚ ಲಿಂಗೇನಾನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಇಂದ್ರ ಉಪಸ್ಥಾಪಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾ, ತಯಾ ಶೇಷತ್ವಬೋಧ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವ್ಯವಧಾನೇನ ಶೇಷತ್ವಬೋಧಕಂ ಲಿಂಗಂ ಝಟಿತಿ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧಕಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಲಿಂಗೇನ ವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯಂ ಯಥಾ 'ಸ್ಯೋಽನಂ ತೇ ಸದನಂ ಕರೋಮಿ ಘೃತಸ್ಯ ಧಾರಯಾ ಸುವೇಶಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ', 'ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದಾಮೃತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಮೇಧ ಸುಮನಸ್ಯಮಾನಃ' ಇತಿ ಮಂತ್ರಾಭಾಗಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸದನಕರಣೇ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚ ತತ್ಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಿಂಗೇನ ಶ್ರುತಿದ್ವಾರಾ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಪ್ರತೀತಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಬಾಧ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನೇಽಪಿ ಮಂತ್ರೇ ಸದನಕರಣಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚ ಲಿಂಗಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಯೋಭಯತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಮಂತ್ರವಿನಿಯೋಗಬೋಧನೇ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಶ್ರುತ್ಯೇಕವ್ಯವಹಿತಕೢಪ್ತಲಿಂಗಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಅಸಮರ್ಥಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಾಯೋಗಾತ್ ಅತ ಏವ ಗಂಗಾಪದಸ್ಯ ತೀರಬೋಧವಿನಿಯೋಗೇ ಲಕ್ಷಣಾರೂಪಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಂ ಯಥಾ ಸಾಹ್ನಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತದ್ವಾದಶೋಪಸದಾಂ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನಾಹೀನಾಂಗತ್ವ ಬೋಧಕೇನ ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಪ್ತಸಾಹ್ನಾಂಗತ್ವಬಾಧಾದುತ್ಕರ್ಷಃ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗಾಕಾಂಕ್ಷಾರೂಪಂ ಪ್ರಕರಣಂ ತಸ್ಯಾಂಗಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಶ್ರುತಿಭಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾಭಿಃ ಸ್ವಾರ್ಥವಿನಿಯೋಗಪ್ರಮಿತೌ ವ್ಯವಧಾನೇನಾಂಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಶ್ರುತ್ಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಕಲ್ಪಕವಾಕ್ಯಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಪ್ರಕರಣೇನ ಸಂನಿಧಿರ್ಬಾಧ್ಯಃ । ಯಥಾ ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣೇನ ತದಂತರ್ಗತಾಭಿಷೇಚನೀಯಾಖ್ಯಸೋಮಯಾಗವಿಶೇಷಸಂನಿಧಿಪಾಠಪ್ರಾಪ್ತಂ ಶುನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದೇರಭಿಷೇಚನೀಯಶೇಷತ್ವಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಕೃತ್ಸ್ನರಾಜಸೂಯಶೇಷತ್ವಮಾಪಾದಿತಂ ಸಂನಿಧೇಃ ಪ್ರಕರಣಾದಿಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ಕೢಪ್ತಪ್ರಕರಣಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ತಥಾ ಸಂನಿಧಿನಾ ಸಮಾಖ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಸಮಾಖ್ಯಾಕೇ ಕಾಂಡೇ ಆಗ್ನೇಯಪುರೋಡಾಶಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಮಂತ್ರಾ ಆಮ್ನಾತಾಸ್ತತ್ರ ದಧಿಪಯೋರೂಪಸಾನ್ನಾಯ್ಯಸನ್ನಿಧೌ 'ಶುಂಧಧ್ವಂ ದೈವ್ಯಾಯ ಕರ್ಮಣೇ' ಇತಿ ಮಂತ್ರ ಆಮ್ನಾತಸ್ತತ್ರ ಸಮಾಖ್ಯಾಬಲೇನಾಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಶುಂಧನಶೇಷತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸಂನಿಧಿನಾ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಶುಂಧನಶೇಷತ್ವಮಾಪಾದ್ಯತೇ । ಪುರೋಡಾಶಸಂಬಂಧಿಕಾಂಡಂ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಮಿತಿ ಪೌರುಷಸಮಾಖ್ಯಾಯಾಃ ಕಾಂಡಾಂತರ್ಗತಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪುರೋಡಾಶಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಬೋಧಕತ್ವೇಽಪಿ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವರೂಪವಿನಿಯೋಗಬೋಧಕತ್ವೇ ಸಂನಿಧ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತಿ । ಏವಂ ವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧಿಕೈವ ಸಮಾಖ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯೈವ, ಮಧ್ಯಸ್ಥಾನಾಂ ತು ಚತುರ್ಣಾಂ ಪೂರ್ವಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪರಬಾಧಕತ್ವಂ ಚೇತಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿನಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ದುರ್ಬಲಸಂನಿಧಿನಾ ನ ವಿದ್ಯಾಸು ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತಥಾ ಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯೋಪಕಾರತ್ವೇ ತಾಭಿಃ ಸಹೈಕಫಲತ್ವೇ ಚ ಮಾನಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ವೇಧಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪನಿಷದ್ಭಿಃ ಸಹ ಪಾಠಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಸ್ತಾಮಾಹ -
ಅರಣ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವೇಧಾದಿಮಂತ್ರಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೫॥
ಹಾನೌ ತೂಕ್ತಮ್ ।
ಯಥಾಽಶ್ವೋ ರಜೋಯುಕ್ತಾನಿ ಜೀರ್ಣರೋಮಾಣಿ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ನಿರ್ಮಲೋ ಭವತಿ ತಥಾಹಮಪಿ ಪಾಪಂ ವಿಧೂಯ ಕೃತಾತ್ಮಾ ನಿರ್ಮಲೀಕೃತಚಿತ್ತಃ ಸನ್ ಯಥಾ ವಾ ರಾಹುಗ್ರಸ್ತಶ್ಚಂದ್ರೋ ರಾಹುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೋ ಭವತಿ ತಥಾ ಶರೀರಂ ಧೂತ್ವಾ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ದೇಹಾಭಿಮಾನಾನ್ಮುಕ್ತಃ ಸನ್ನಕೃತಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಲೋಕಮ್ ಅಭಿಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಸಂಭವಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ತ್ಯಜಂತಿ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಮೃತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ, ದಾಯಂ ಧನಂ, ತತ್ತೇನ ವಿದ್ಯಾಬಲೇನ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ತ್ಯಜತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಯನಂ ಗ್ರಹಣಂ ತಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್, ಅತ್ಯಕ್ತಯೋರ್ಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ತ್ಯಾಗೋಽರ್ಥಾದಾಯತಿ । ಯತ್ರ ತು ತ್ಯಾಗ ಏವ ಶ್ರುತಃ ತತ್ರ ಹಾನೋಪಾಯನಯೋಃ ಸಹಭಾವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತಾಂಡ್ಯಾಥರ್ವಣಶ್ರುತ್ಯೋರ್ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾರ್ಥಯೋಃ ಕರ್ಮಹಾನಮೇವ ಶ್ರುತಂ ನೋಪಾಯನಂ ತಥಾಪಿ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತೌ ಪರ್ಯಂಕಸ್ಥಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಯನಂ ಶ್ರುತಮತ್ರೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾನ್ನೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯಥಾ ಮಂತ್ರಕರ್ಮಣಾಮನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಸ್ವನುಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತಃ ತಥಾ ಪರೈರುಪಾದಾನಂ ವಿನಾಪಿ ಹಾನಸಂಭವೇನೋಪಾದನಸ್ಯಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಹಾನೌ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಾಯನಶಬ್ದಸ್ಯ ಶೇಷತ್ವಾದ್ಧಾನಶಬ್ದೇನಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅಶ್ವರೋಮದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಧೂತಯೋಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಪರತ್ರಾವಸ್ಥಾನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪರೈರುಪಾದಾನಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಽನುಷ್ಠಾನವಿಷಯಾ ನ ಸ್ತುತಿವಿಷಯೇತ್ಯಾಹ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮನ್ಯತೇ ಸೂತ್ರಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಹಾನಾರ್ಥವಾದೇನಾಪಿ ಸ್ತುತಿಸಿದ್ಧೌ ಕಿಮರ್ಥಮುಪಾಯನಾರ್ಥವಾದ ಆನೀಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಲಾಭಾಯೇತಿ ।
ನನ್ವರ್ಥವಾದಸ್ಯ ವಿಧಿನಾ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನಾರ್ಥವಾದಾಂತರೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇತಿ ।
ಇತೋ ಭೂಲೋಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇಮಂತಶಿಶಿರಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ಪಂಚರ್ತವಃ । ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಪುರುಷರೂಪಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾಯ ತ್ರಿಷ್ಟುಭೌ ಭವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಬಹ್ವೃಚಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ, ತತ್ರ ತ್ರಿಷ್ಟುಭಶ್ಛಂದೋಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಕಥಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಕಲ್ಪನೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಜುರ್ವಾಕ್ಯಂ ಸಂವಾದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಮೂರ್ತಯೋಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಉಪಾದಾನಸ್ಯಾಸಂಭವಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ವನ್ನಿಷ್ಠಯೋರೇವ ತಯೋಃ ಫಲಂ ಪರೇ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಯಂತಿಪದೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವನ್ಯನಿಷ್ಟಕರ್ಮಣೋರನ್ಯತ್ರ ಫಲಸಂಚಾರಃ ಕಥಮ್ । ನನು ವಚನಬಲಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಫಲಮುಪಯಂತೀತ್ಯಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಯಥಾ ಪುತ್ರಕೃತಶ್ರಾದ್ಧಸ್ಯ ಪಿತೃಷು ಫಲಂ ತಥಾತ್ರೇತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಯಸ್ಯ ಫಲಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯತ್ಕರ್ಮ ವಿಹಿತಂ ತಸ್ಯ ತತ್ಫಲಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪಿತೃಣಾಂ ತೃಪ್ತ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಕೃತಕರ್ಮಣೋ ವ್ಯಧಿಕರಣಫಲತ್ವೇಽಪಿ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಕಾಲೇಽನುದ್ದಿಷ್ಟವ್ಯಧಿಕರಣಫಲಾಯೋಗಾತ್ ।
ಕಿಂಚ ವಿದುಷೋ ದೇಹಪಾತೇ ಕರ್ಮಣೋಽಸತ್ತ್ವಾದ್ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ವಿದ್ವತ್ಸೇವಕಸ್ಯ ತದ್ದ್ವೇಷಿಣೋ ವಾ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾತೀವಾಭಿನಿವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿದ್ವತ್ಸೇವಾದ್ವೇಷಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ವನ್ನಿಷ್ಠಪುಣ್ಯಪಾಪತುಲ್ಯೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಸೇವಕದ್ವೇಷಿಣೋರ್ಜಾಯೇತೇ ಜಾತಯೋಃ ಫಲತಃ ಸ್ವೀಕಾರ ಉಪಾಯನಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾದನಾಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಯನಾದೇಃ ಸ್ತುತಿತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಉಪಾಯನೇತಿ ।
ಉಪಾಯನವಿವಕ್ಷಾಯಾಮುಪಾಯನಸ್ಯೈವೋಪಸಂಹಾರಂ ಸೂತ್ರಕಾರೋ ಬ್ರೂಯಾದತಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಂ ಬ್ರುವನ್ಸ್ತುತಿಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಚಾರಾತ್ಮಕೇ ಪಾದೇ ಸ್ತುತಿವಿಚಾರಸ್ಯ ಕಾ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥೋ ವಿಶೇಷಃ ಶಾಖಾಂತರೇಽಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಕುಶೇತಿ ।
ಕುಶಾ ಉದ್ಗಾತೃಣಾಂ ಸ್ತೋತ್ರಗಣನಾರ್ಥಾಃ ಶಲಾಕಾ ದಾರುಮಯ್ಯಃ, ಭೋ ಕುಶಾಃ, ಯೂಯಂ ವಾನಸ್ಪತ್ಯಾಃ ವನಸ್ಥಮಹಾವೃಕ್ಷೋ ವನಸ್ಪತಿಃ ತತ್ಪ್ರಭವಾಃ ಸ್ಥ ತಾ ಇತ್ಥಂಭೂತಾ ಯೂಯಂ ಮಾ ಪಾತ ಮಾಂ ರಕ್ಷತೇತಿ ಯಜಮಾನಪ್ರಾರ್ಥನಾ । ಅತ್ರ ತಾ ಇತಿ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾದೌದುಂಬರ್ಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಚ್ಚ ಶಲಾಕಾಸು ಕುಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಂ ಮಂತವ್ಯಂ ದರ್ಭವಿಷಯಸ್ಯ ನ ಸ್ತ್ರೀತ್ವಂ, ಅಸ್ತ್ರೀ ಕುಶಮಿತ್ಯನುಶಾಸನಾತ್ ।
ಛಂದೋದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ನವಾಕ್ಷರಾಣಿ ಛಂದಾಂಸಿ ಆಸುರಾಣ್ಯನ್ಯಾನಿ ದೈವಾನಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ವಚ್ಛಿಂದೋಭಿಃ ಸ್ತುವತ ಇತ್ಯತ್ರಾವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪೈಂಗಿವಾಕ್ಯಾದ್ವಿಶೇಷಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಆತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನೋ ಗ್ರಹಸ್ಯಾಂಗಭೂತಂ ಸ್ತೋತ್ರಂ ಕದೇತಿ ಛಂದೋಗಾದೀನಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುದಯಸಮಯಾವಿಷ್ಟೇ ಸೂರ್ಯೇ ಷೋಡಶಿನಃ ಸ್ತೋತ್ರಮಿತ್ಯಾರ್ಚಶ್ರುತೇಃ ಕಾಲವಿಶೇಷಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಋಚೋಽಧೀಯತ ಇತ್ಯಾರ್ಚಾಃ ।
ಉಪಗಾನಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥೇತಿ ।
'ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತಿ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ 'ನಾಧ್ವರ್ಯುರೂಪಗಾಯತಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದಧ್ವರ್ಯುಭಿನ್ನಾ ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತಿ ವಿಶೇಷಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕುಶಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕಿಮಿತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಂತರೈಕವಾಕ್ಯತಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಕೃತಂ ಹೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತಾರೂಪಾಯಾಂ ಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಂ ಕೃತ್ವಾ ನಾಧ್ವರ್ಯುರಿತಿ ನಿಷೇಧಾದವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಧ್ವರ್ಯುರುಪಗಾಯತಿ ನೋಪಗಾಯತಿ ಚೇತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಕಲ್ಪೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ವ್ರೀಹಿಯವಯೋಸ್ತ್ವಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪ ಆಶ್ರಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಮಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಯದಿ ವ್ರೀಹಿವಾಕ್ಯಮಾಶ್ರೀಯತೇ ತದಾ ಯವವಾಕ್ಯಸ್ಯೇಷ್ಟಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತ್ಯಾಗಃ, ಅನಿಷ್ಟಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ವೀಕಾರಃ, ಕದಾಚಿದ್ಯವವಾಕ್ಯಾಶ್ರಯಣೇ ತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ವೀಕಾರಃ, ಸ್ವೀಕೃತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತ್ಯಾಗಶ್ಚೇತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಯವವಾಕ್ಯೇ ಚತ್ವಾರೋ ದೋಷಾ ಭವಂತಿ ।
ಏವಂ ವ್ರೀಹಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಚತ್ವಾರೋ ದೋಷಾ ಇತ್ಯೇವಂ ದುಷ್ಟವಿಕಲ್ಪಪರಿಹಾರಾಯ ಭಿನ್ನಶಾಖಶ್ರುತ್ಯೋರಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಜೈಮಿನಿಸಂಮತೇತ್ಯಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣೇ 'ದೀಕ್ಷಿತೋ ನ ಜುಹೋತಿ', ಇತಿ ಶ್ರುತಂ 'ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್' ಇತಿ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ಯದಿ ನದೀಕ್ಷಿತವಾಕ್ಯಂ ಹೋಮಪ್ರತಿಷೇಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧೋಽನುಷ್ಠೇಯಃ, ಯಾವಜ್ಜೀವವಿಧಿನಾ ಹೋಮೋ ವಾನುಷ್ಠೇಯ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್, ಸ ಚಾನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ಅಪಿ ತು ಯಾವಜ್ಜೀವವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ನದೀಕ್ಷಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷತ್ವಾನ್ನಕಾರ ಇತರಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾದ್ದೀಕ್ಷಿತಾನ್ಯಲಕ್ಷಕಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಹೋಮಪ್ರತಿಷೇಧಕಃ, ತಸ್ಮಾದದೀಕ್ಷಿತೋ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಜುಹುಯಾದಿತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ನದೀಕ್ಷಿತಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಭಗವತ್ಪಾದೈಃ ಸೂತ್ರಮೇವ ಪಠಿತಂ, ಮಿಶ್ರೈಸ್ತು ಪರ್ಯುದಾಸಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ 'ಅಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಿಧೀನಾಮೇಕದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್' ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮತ್ರಾರ್ಥತಃ ಪಠಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತಚ್ಚಿಂತ್ಯಮ್ । ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು ಯಜ್ಞಮಾತ್ರೇ ಯೇಯಜಾಮಹೇ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಶ್ರುತಂ, ನಾನುಯಾಜೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಂ ಕರೋತೀತ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಂ, ತತ್ರ ನಕಾರಸ್ಯ ನಿಷೇಧಕತ್ವೇಽಪ್ಯತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರಿವಾನುಯಾಜೇಷು ಯಜ್ಞತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಂ ನಿಷೇಧಾನ್ನ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್, ತಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ಯೇಯಜಾಮಹವಿಧೇರೇವ ನಾನುಯಾಜವಾಕ್ಯಮೇಕದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್, ಪರ್ಯುದಾಸವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚಾನುಯಾಜಭಿನ್ನೇಷು ಯಾಗೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ।
ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರವಿಧೂನನಂ ಕರ್ಮಹಾನಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಉಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತಃ, ಅತ್ರ ಸೈವ ಸಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಉಭಯತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾಸಾಮ್ಯಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ವಿಧೂನನಸ್ಯ ಹಿ ಫಲದ್ವಯಮಶ್ವರೋಮಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಂ ಪೂರ್ವಸ್ವಭಾವಾತ್ಚ್ಯುತಿರನ್ಯತ್ರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿರೂಪಹಾನಿರ್ಲಕ್ಷಣೀಯಾ ಕಿಂವಾ ಚ್ಯುತಿರಿತಿ ಸಂಶಯಾರ್ಥಃ । ತತ್ರ ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಂಪನಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ತಾವತ್ಸರ್ವಸಂಮತಮ್ । ತಚ್ಚಾಮೂರ್ತಯೋಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರ್ನ ಸಂಭವತಿ । ಅತಸ್ತಯೋರ್ಯಃ ಸ್ವಭಾವಃ ಫಲದಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಸ್ತತಶ್ಚಾಲನಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಚ್ಚ್ಯುತಿಃ ಸಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಾ ನ ಹಾನಿರಮೂರ್ತಯೋರನ್ಯತ್ರ ಸಂಕ್ರಾಂತ್ಯಯೋಗಾದನ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಹಾನಾವೇವೇತಿ ।
ಯದಿ ಚ್ಯುತಿಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ತದೋಪಯಂತೀತ್ಯನನ್ವಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಯತ್ರ ಧುನೋತೇರೂಪಾಯನಶಬ್ದಸಾಂನಿಧ್ಯಂ ತತ್ರ ಹಾನಿರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ಕೇವಲಧುನೋತೇರ್ಹಾನಿಶ್ಚಾನ್ಯತ್ರ ವಿದುಷಃ ಸೇವಕಾದೌ ತುಲ್ಯಕರ್ಮಸಂಕ್ರಾಂತಿರಿತಿ ನಾಸಂಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಂ, ಕೇವಲಧುನೋತೇರಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವೇನಾನ್ಯತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯತಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಹಾನಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಏವ ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಾಯನಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಕ್ವಾಪಿ ಹಾನಿಲಕ್ಷಣಾಬೀಜತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಫಲತಃ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ಮಕಮುಪಾಯನಂ ಹಾನಿಂ ವಿನಾನುಪಪನ್ನಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಾನಿರ್ಣಾಯಕಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾನ್ಯತ್ರಶ್ರುತಮೌದುಂಬರತ್ವಾದಿಕಂ ಕುಶಾದಿನಿರ್ಣಾಯಕಂ ತಥೇದಮುಪಾಯನಂ ವಿಧೂನನಸ್ಯ ಹಾನತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಾಯಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ವಚಿದಪೀತಿ ।
ವಿಧೂನನಂ ಮುಖ್ಯಂ ಕಿಮಿತಿ ನೋಚ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಹಾನಂ ಕಥಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಶ್ವಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಸಂಬಂಧೌ ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜರೂಪಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಕ್ಷಕಂ ಪದಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ಅಶ್ವ ಇವೇತಿ ।
ವಿಧೂಯೇತಿ ಪದಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹಾನಪರ್ಯಂತಂ ಸದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ಹಾನಲಕ್ಷಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ಹಾನವಾಚಕಮೇವಾಸ್ತು ನಚ ಧೂಞ್ಕಂಪನ ಇತಿ ಧಾತುಪಾಠವಿರೋಧಸ್ತಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥಮುಪಾಯನಂ ವಿಧೂನನಸ್ಯ ಹಾನತ್ವನಿಶ್ಚಾಯಕಮಿತ್ಯತ್ರ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಂ ತದುಕ್ತಮಿತಿ ಗೃಹೀತಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ವಿಧೂನನಸ್ಯ ಹಾನಿತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಕೇವಲಹಾನಾವುಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೬॥
ಸಂಪರಾಯೇ ಅನ್ಯೇ ।
ವ್ಯಧ್ವನಿ ಅರ್ಧಮಾರ್ಗೇ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವಿಧೂನನಸ್ಯ ಹಾನತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯ ಹಾನಸ್ಯ ನದೀತರಣಾನಂತರ್ಯಶ್ರುತೇರಶ್ವೈವ ರೋಮಾಣಿ ಇತ್ಯಾದೌ ದೇಹತ್ಯಾಗಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಾರ್ಗಮಧ್ಯೇ ವಿರಜಾಖ್ಯಾಂ ನದೀಮತ್ಯೇತಿ ತತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ವಿಧೂನುತೇ, ಇತ್ಯತ್ರ ತದಿತಿಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯಾಸ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಸಂನಿಹಿತನದೀತರಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಹಾನಿಹೇತುತ್ವೋಕ್ತೇರರ್ಧಪಥೇ ಕರ್ಮಕ್ಷಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಸಾಂಪರಾಯ ಇತಿ ।
ಮರಣಾತ್ಪ್ರಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪರೇತಸ್ಯ ಮೃತಸ್ಯ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಕರ್ಮಸತ್ತ್ವೇ ಫಲಾಭಾವಾದ್ದೇವಯಾನಮಾರ್ಗಪ್ರವೇಶಾಯೋಗಾಚ್ಚಾದಾವೇವ ಕ್ಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷಯಹೇತೋರ್ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮಧ್ಯೇಮಾರ್ಗಮಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಾವಿರುದ್ಧೇತಿ ।
ನದೀತರಣಾನಂತರಪಾಠಸ್ತು ಬಾಧ್ಯಃ, ಅರ್ಥವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಪಿ ಪ್ರಕೃತವಿದ್ಯೈವೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೨೭॥
ಕಿಂಚ ಮೃತಸ್ಯ ಛಂದತೋ ಯಥಾಕಾಮಂ ವಿದ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇರುಭ್ಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಕ್ಷಯಯೋಃ ಶ್ರುತೋ ಹೇತುಫಲಭಾವೋ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ಸತಿ ಪುಷ್ಕಲಹೇತೌ ನ ಕಾರ್ಯವಿಲಂಬ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೋಪೇತತಾಂಡ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸ್ತವ ಸ್ಯಾದಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ತ್ವವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಛಂದತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಹಾನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಾತ್ಕೇವಲಹಾನಾವುಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರೋ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೮॥
ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಂ
ಕ್ವಚಿತ್ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮಾರ್ಗಃ ಶ್ರೂಯತೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಹಾನಸಂನಿಧೌ ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಯಥಾ ತಾವದಿತಿ ।
ಉಪಾಯನವನ್ಮಾರ್ಗಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ವಚಿಚ್ಛ್ರುತತ್ವಾತ್ಸರ್ವತ್ರೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ನಿರ್ಗುಣವಿದೋಽಪಿ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಮಾರ್ಗಾಪೇಕ್ಷಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನಪೇಕ್ಷೇತಿ ಫಲಮ್ । ದೇಶಾದಿವ್ಯವಹಿತವಸ್ತುಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮಾರ್ಗಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ನಿರಂಜನೋಽಸಂಗಃ, ಸಾಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥೨೯॥
ನನು ತರ್ಹಿ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಮಾರ್ಗೋ ವ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಉಪಪನ್ನ ಇತಿ ।
ಸಾ ಗತಿರ್ಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ ॥೩೦॥
ಅನಿಯಮಃ ಸರ್ವಾಸಾಮ್ ।
ಅತ್ರಾಪ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗ ಏವ ವಿಷಯಸ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷಪ್ರಕರಣಾದವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ಸಗುಣಾಸ್ವಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪವಾದಾದ್ಗತಿನಿಯಮೋಽನಿಯಮ ಉಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ ।
ನಿಯಮೇ ಪ್ರಕರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ರೋಕ್ತಗತೇರನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪುನರುಕ್ತಿರ್ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಸರ್ವಾಸಾಮಿತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ।
ಅವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಕರಣಬಾಧೋ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ಇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಅಧಿಕೃತಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯ ಇತ್ಥಂ ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವಿದುರ್ಯೇ ಚಾಮೀ ಅರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾತಪ ಇತ್ಯುಪಾಸತೇ ಶ್ರದ್ಧಾತಪೌಪಲಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯಾಯಂತಿ ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ಶ್ರದ್ಧಾತಪೋಮಾತ್ರಶ್ರುತೇಸ್ತಾಭ್ಯಾಮೇವಾರ್ಚಿರಾದಿಗಮನಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ವೈಶ್ವಾನರಾದಿವಿದ್ಯಾಶೀಲಾನಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅವಿದುಷಾಂ ಗತಿನಿಷೇಧಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾತಪಃಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣೇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಾನಂ, ಪರಾಗತಾಃ ಪರಾವೃತ್ತಾಃ, ಕಾಮಕ್ರೋಧದೋಷಾ ನ ಸಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ದಕ್ಷಿಣಾಃ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣಸ್ತಪಸ್ವಿನೋಽಪ್ಯವಿದ್ವಾಂಸೋ ನ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಾದೋಷಹೀನಂ ವಾಕ್ಯಮಾಹ -
ವಾಜಸನೇಯಿನಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಾನಾಮಧೋಗತಿಶ್ರುತೇಃ ವೈಶ್ವಾನರಾದ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥ ಯ ಏತಾವಿತಿ ।
ದಂದಶೂಕಃ ಸರ್ಪಃ ।
ಕಿಂಚ 'ಅಗ್ನಿರ್ಜ್ಯೋತಿರಹಃಶುಕ್ಲಃ ಷಣ್ಮಾಸಾ ಉತ್ತರಾಯಣಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಯಾತಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಜನಾಃ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷೇಣೋಪಾಸಕಾನಾಮರ್ಚಿರಾದಿಗತಿಮುಕ್ತ್ವೋಪಸಂಹಾರಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಶುಕ್ಲಾಗತಿರರ್ಚಿರಾದಿಕಾ, ಕೃಷ್ಣಾ ಧೂಮಾದಿಕಾ, ಜಗತೋ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಸ್ಯ, ಶಾಶ್ವತೇ ಧ್ರುವೇ ಸಂಮತೇ । ತತ್ರೈಕಯಾ ಶುಕ್ಲಯಾ ಪುನರಾವೃತ್ತಿವರ್ಜಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಚ್ಛತಿ; ಅನ್ಯಯಾ ಸ್ವರ್ಗೇ ಗತ್ವಾ ಪುನರಾಯಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುನರುಕ್ತಿದೋಷಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಮಾರ್ಗಶ್ರುತಿರನ್ವಹಂ ಮಾರ್ಗಚಿಂತನಾರ್ಥಂ, ಪ್ರಕರಣೇನ ಮಾರ್ಗಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ - 'ತಚ್ಛೇಷಗತ್ಯನುಸ್ಮೃತಿಯೋಗಾಚ್ಚ' ಇತಿ । ಯೇಷಾಂ ನ ಶ್ರುತೋ ಮಾರ್ಗಸ್ತೇ ಮಾರ್ಗಧ್ಯಾನಂ ವಿನಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ಮಾರ್ಗಂ ಲಭಂತ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಾ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೋಪಾಸನಾಸು ಪ್ರತೀಕಭಿನ್ನಾಸ್ವರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೩೧॥
ಯಾವದಧಿಕಾರಮ್ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗತಿರ್ವ್ಯರ್ಥಾ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್, ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಸರ್ವತ್ರಾರ್ಥವತೀ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಫಲತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಕೃತಾ, ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನಾಮಪೀತಿಹಾಸಾದೌ ಪುನರ್ಜನ್ಮದರ್ಶನೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮದರ್ಶನಂ ಸಂಶಯಬೀಜಂ ಭಾಷ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಾಭಾವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಫಲತ್ವಾವಿಶೇಷಾದರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೋಪಸಂಹಾರಃ ಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಶ್ರುತಾವಪೀತಿ ।
ಮೇಧಾತಿಥೇರ್ಮೇಷೇತಿಮಂತ್ರೇ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಮೇಷಜನ್ಮೋಪಲಭ್ಯತೇ । ವಸಿಷ್ಠ ಉರ್ವಶೀಪುತ್ರೋ ಜಾತ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥೋ ಬಹ್ವೃಚಾರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯಾಪಾತತಃ । ಅಹೇತುತ್ವಮೇವೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯಹೇತುತ್ವಂ ನೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಲೋಕವ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಸ್ವಾಮಿತ್ವಮಧಿಕಾರಃ, ತತ್ಪ್ರಾಪಕಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಂ ಯಾವದಸ್ತಿ ತಾವತ್ಕಾಲಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತತ್ವೇನಾಧಿಕಾರಿಕಾಣಾಮವಸ್ಥಿತಿಃ, ಪ್ರಾರಬ್ಧಕ್ಷಯೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವಾದ್ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅಥ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕ್ಷಯಾನಂತರಮ್ । ತತಃ ಪಶ್ಚಾದೂರ್ಧ್ವೋ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಕೇವಲಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಃ ಸನ್ ಉದೇತ್ಯೋದ್ಗಮ್ಯ ದೇಹಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವೇತಿ ಯಾವತ್ । ಏಕಲ ಏವ ಅದ್ವಿತೀಯಃ, ಮಧ್ಯೇ ಉದಾಸೀನಾತ್ಮಕಸ್ವರೂಪೇ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಿನಾಮಪಿ ಜನ್ಮಾಂತರಂ ಚೇತ್ಕಥಂ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ಮಾಧೀನಂ ಜನ್ಮಾಂತರಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನೈತದಸ್ತಿ । ಕಿಂತು ಬಹುಜನ್ಮಫಲಾಯ ಸಕೃದುದ್ಭೂತಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಂ ತೇ ಕ್ಷಪಯಂತಿ, ಜನ್ಮಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಯೋಗಬಲಾನ್ನ ಶೋಚಂತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಸಮಾಪ್ತೌ ಮುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಜನ್ಮಾಂತರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಹೇತುಪ್ರಾರಬ್ಧಾಧೀನತಾಯಾಮಲುಪ್ತಸ್ಮೃತಿತ್ವಂ ಹೇತುಃ । ಯೋ ಹ್ಯಜಾತಿಸ್ಮರತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ಮಾಂತರಾಧೀನಜನ್ಮಾಂತರವಾನ್, ಸ ಲುಪ್ತಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ । ಜ್ಞಾನಿಷುವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯಾಪ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ ।
ನನು ತೇಷಾಂ ಜಾತಿಸ್ಮರತ್ವಾದಲುಪ್ತಸ್ಮೃತಿತ್ವಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈತ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಮಜಾತಿಸ್ಮರತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಣೇ ಸತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಭಾವಾದೇವ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವದೇಹನಾಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಹೀನಾಃ ಪರತಂತ್ರಾಃ ಸಾಭಿಮಾನಾ ಜಾತಿಸ್ಮರಾಃ, ಆಧಿಕಾರಿಕಾಸ್ತು ಪೂರ್ವನಾಮಾನಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ನಿರಭಿಮಾನಾ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ತೇನ ಜನಕೇನ ಸಹ ವ್ಯುದ್ಯ ವಿವಾದಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದುಷಃ ಪ್ರಾರಬ್ಧಾತಿರಿಕ್ತಕರ್ಮಾಭಾವಾನ್ನ ಬಂಧಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಭಾವ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ನ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವಮಿತೀಮಮರ್ಥಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಯದಿ ಹ್ಯುಪಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥೇ ಯುಕ್ತಿಮಪ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಯಾ ಕ್ಲೇಶದಾಹಾತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಥಿತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ದೇಹಪಾತಾವಧಿಶ್ರುತೇರನುಭವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವರಕಾಜ್ಞಾನಾಂಶನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಪ್ರಾರಬ್ಧವಿಕ್ಷೇಪಸ್ಥಿತ್ಯನುಕೂಲಾಜ್ಞಾನಾಂಶನಿವರ್ತನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಸಿದ್ಧೇರ್ಭೋಗೇನೈವ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕ್ಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾನಿನಾಮಧಿಕಾರಿಕತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕೃತೋಪಾಸನಾದಿವಶಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಷು ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಸಂಚರೋ ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ, ಪರಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ, ಅಧಿಕಾರಾಂತೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ಮುಚ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಫಲಸ್ಯಾಽಪಿ ಭಾವಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಶ್ರುತಿಬಾಧಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮಾರ್ಗಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೩೨॥
ಅಕ್ಷರಧಿಯಾಮ್ ।
ಅತ್ರಾಕ್ಷರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಪಕಾ ನಿಷೇಧಶಬ್ದಾ ವಿಷಯಾಃ, ತೇಷು ಯತ್ರ ಯಾವಂತಃ ಶ್ರುತಾಸ್ತತ್ರ ತಾವತಾಮಶೇಷದ್ವೈತನಿಷೇಧಕತ್ವಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತಾಸಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮಾರ್ಗಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದನುಪಸಂಹಾರಸ್ತಥಾ ಶ್ರುತನಿಷೇಧಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸರ್ವದ್ವೈತನಿಷೇಧಸಂಭವಾಚ್ಛಾಖಾಂತರೀಯನಿಷೇಧಶಬ್ದಾನಾಮನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ತತ್ರ ಲಾಘವಂ ಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ದೋಷದ್ವಯಾಭಾವಃ ಫಲಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಯದಿ ಶ್ರುತಶಬ್ದೈರಶ್ರುತನಿಷೇಧಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತದಾ ಲಕ್ಷಣಾದೋಷಃ, ಯದಿ ನ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತದಾ ಸರ್ವದ್ವೈತನಿಷೇಧಾಸಿದ್ಧೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವದೋಷ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಅಕ್ಷರೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ದ್ವೈತನಿಷೇಧಧಿಯೋಽಕ್ಷರಧಿಯಸ್ತದ್ಧೇತವಃ ಶಬ್ದಾ ಇತಿ ಯಾವತ್, ತಾಸಾಮವರೋಧ ಉಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ।
ಶೇಷಿಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ಭಾವಾತ್ತತ್ಪ್ರಮಿತೇಃ ಸಮಾನತ್ವಾಚ್ಛೇಷಾಣಾಮುಸಂಹಾರಃ ಇತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿತಾದವಸ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಆನಂದಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಸ್ತೂಪಸಂಹಾರಃ ನಿಷೇಧಾನಾಮನಾತ್ಮತ್ವಾದಾನಂತ್ಯಾಚ್ಚಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯಧಿಕಾರಶಂಕಾಯಾಂ ತೇಷಾಮನಾತ್ಮವೇಽಪಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದವಿದ್ಯಾತಜ್ಜನಿಷೇಧತ್ವೇನ ಸಂಗ್ರಹಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಸ್ಥೂಲಾನಣುವಾಕ್ಯಸ್ಥತಯಾ ಕೢಪ್ತನಿಷೇಧಶಬ್ದಾನಾಮನ್ಯತ್ರಶ್ರುತಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಯೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಚಿಂತಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತ್ರಶ್ರುತಶೇಷಾಣಾಮನ್ಯತ್ರಸ್ಥಶೇಷಿಸಂಬಂಧೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತಿ ।
'ಜಮದಗ್ನಿಃ ಪುಷ್ಟಿಕಾಮಶ್ಚತೂರಾತ್ರೇಣಾಯಜತ' ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ವಿಹಿತೋ ಜಮದಗ್ನಿನಾ ಕೃತೋ ಜಾಮದಗ್ನ್ಯಃ, ಅಹೀನಶ್ಚತೂರಾತ್ರಃ ಕ್ರತುಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಪುರೋಡಾಶಿನ್ಯ ಉಪಸದೋ ಭವಂತೀತಿ ಪುರೋಡಾಶಸಾಧ್ಯಾ ಇಷ್ಟಯಸ್ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ವಿಹಿತಾಃ, ತಾಸಾಮಧ್ವರ್ಯುಕರ್ತೃಕತ್ವಾತ್ಸಾಮವೇದೋತ್ಪನ್ನಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತಾತ್ಸು ವಿನಿಯೋಗಾದಧ್ವರ್ಯುಣೈವ ಪ್ರಯೋಗೋ ನೋದ್ಗಾತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇರ್ದೇವಗಣಸ್ಯ ಹೋತ್ರಮಧ್ವರಂ ಚ ಕರ್ಮಾಗ್ನೇಸ್ತ್ವತ್ತ ಏವೇತ್ಯಗ್ನ್ಯಾಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರ್ಗುಣಃ ಫಲಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಫಲೇ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿರ್ಮುಖ್ಯಃ ಸಫಲತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಮಂತ್ರಣಾಮುದ್ಗಾತೃವೇದೋತ್ಪನ್ನತ್ವಾದುದ್ಗಾತ್ರಾ ಪ್ರಯೋಗಃ, ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿನಾಧ್ವರ್ಯುಣಾ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಗುಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ವ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಮುಖ್ಯೇನ ಬಲೀಯಸಾ ಮಂತ್ರಾತ್ಮಕವೇದಸ್ಯಾಧ್ವರ್ಯುಣಾ ಸಂಪ್ರಯೋಗ ಉತ್ಪತ್ತೇರ್ವಿನಿಯೋಗಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯೇ ವಾರವಂತೀಯಾದಿಸಾಮ್ನಾಮುಚ್ಚೈಃ ಸ್ವರಕಸಾಮವೇದೋತ್ಪನ್ನತ್ವಾದಾಧಾನಾಂಗತ್ವೇನೋಚ್ಚೈಃ ಸ್ವರಪ್ರಯೋಗಃ 'ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ವಾರವಂತೀಯಂ ಗಾಯತಿ ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಂ ಗಾಯತಿ ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಗಾಯತಿ' ಇತ್ಯಾಧಾನೇ ತೇಷಾಂ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿನಾ ಯಾಜುಷೇಣ ಯಾಜುಷಸ್ಯೋಪಾಂಶುಸ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಗುಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಿನಿಯೋಗಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯವಿನಿಯೋಗಬಲೇನ ಸಾಮ್ನಾಂ ಯಜುರ್ವೇದಸ್ವರಸಂಯೋಗ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ, ತಥಾಪಿ ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದೌಪಸದಮಂತ್ರಾಃ ಸೂತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹೃತಾ ಇತ್ಯವಿರೋಧಃ ॥೩೩॥
ಇಯದಾಮನನಾತ್ ।
ಮಂತ್ರದ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕಾರಭೇದಾತ್ ಜ್ಞೇಯೈಕ್ಯಭಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮತ್ರೇತಿ ।
ಋತಪಾನವಾಕ್ಯೇ 'ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯತ್ಪರಮ್' ಇತಿ ಗುಣಾಃ ಶ್ರುತಾಃ, ಸುಪರ್ಣವಾಕ್ಯೇಽನಶ್ನತ್ವಾದಯಸ್ತೇಷಾಂ ಮಿಥೋಽನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಪಸಂಹಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಾಕ್ಯಾರ್ಥೈಕ್ಯಾದುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಅಸ್ತು ವೇದ್ಯೈಕ್ಯಾದಕ್ಷರಧಿಯಾಮುಪಸಂಹಾರಃ । ಇಹ ತು ವೇದ್ಯಭೇದಾನ್ನೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ನನ್ವಯಂ ಗುಣಾಧಿಕರಣೇ ನಿರಸ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಸತ್ಯಂ, ಕಿಂತು ಪಿಬತ್ಪದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಯ ಸ್ವತಃ ಕಲ್ಪನಯಾ ಚ ಪಾನಕೃತ್ಯಾಶ್ರಯೌ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಪಿಬಂತೌ ಗ್ರಾಹ್ಯೌ, ಸುಪರ್ಣೌ ತು ಜೀವೇಶ್ವರಾವಿತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಯಾಂ ಮಂತ್ರದ್ವಯೇಽಪಿ ದ್ವಿವಚನಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದೌತ್ಪತ್ತಿಕದ್ವಿತ್ವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ತುಲ್ಯವಸ್ತುದ್ವಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯನುಗ್ರಹಾಚ್ಚ ಜೀವಾನುವಾದೇನಾಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಂತ್ರದ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೩೪॥
ಅಂತರಾ ಭೂತಗ್ರಾಮವತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ।
ಘಟಾದಿಕಂ ಚಿದ್ವಿಷಯತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಂ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಾಕ್ಷಾದವಿಷಯತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ । ಪ್ರಥಮಾರ್ಥೇ ಪಂಚಮಿ । ಅತ್ರ ಶ್ರುತಾವಾತ್ಮಧರ್ಮೋಽಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಕ್ತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯುಕ್ತಂ, ತೇನ ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ದೃಢೀಕೃತಂ ಮಂತವ್ಯಂ, ತನ್ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತ್ಯುಷಸ್ತಪ್ರಶ್ನೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿಪ್ರೇರಕೋ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷೀ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ । ತಥೈವ 'ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ತನ್ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವ' ಇತಿ ಕಹೋಲಪ್ರಶ್ನೇಽಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನಾದಭ್ಯಾಸಾತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಮಂತ್ರಯೋರ್ವೇದ್ಯೈಕ್ಯಾದಸ್ತು ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ, ಇಹ ತು ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯೋರ್ವೇದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಅಭ್ಯಾಸಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ, ಯಜತ್ಯಭ್ಯಾಸಾತ್ಪ್ರಯಾಜಭೇದವದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ, ತತ್ರ ಮಿಥೋ ಧರ್ಮಾನುಪಸಂಹಾರಃ ಫಲಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ವಿವೇಕಃ । ದ್ವಯೋಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಾವದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಾಣಯೋರೇಕವಸ್ತುಪರತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾಚ ವೇದ್ಯೈಕ್ಯಾನ್ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ನ ವಿವಾದಃ ॥೩೫॥
ನನು
ಅನ್ಯಥಾ
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಅಭ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ ಸ ಏವಾಭ್ಯಾಸಃ ಕರ್ಮಭೇದಕೋ ಯೋ ನಿರರ್ಥಕಃ, ಇಹ ತೂಷಸ್ತಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಾತ್ಮನ ಏವಾಶನಾಯಾದ್ಯತ್ಯಯರೂಪವಿಶೇಷಕಥನಾರ್ಥತ್ವಾದಭ್ಯಾಸೋಽನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೋ ನ ವಿದ್ಯಾಭೇದಕ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ॥೩೬॥
ವ್ಯತಿಹಾರಃ ।
ಜೀವೇಶಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋ ವ್ಯತಿಹಾರಃ, ತಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್, ಉತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಿರ್ನಿಕೃಷ್ಟೇ ಕೃತಾ ಫಲವತೀತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಜೀವೇ ಈಶ್ವರತ್ವಮತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಾ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಾತ್, ವ್ಯತಿಹಾರಶ್ರುತಿಸ್ತು ತಸ್ಯಾ ಏವ ದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾಭ್ಯಾಸವದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ತತ್ರ ಲಾಘವಂ ಫಲಂ ಲಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಏಕೇನೈವ ತ್ವಮಹಮಸ್ಮೀತ್ಯುಚ್ಚಾರಣೇನೈಕತ್ವಮತೇಃ ಕೃತತ್ವಾದಹಂ ತ್ವಮಸಿ ಇತಿ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತದೋಷಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸಂದಿಗ್ಧೇಽರ್ಥೇ ನ್ಯಾಯಃ ಸಾವಕಾಶಃ, ಇಹ ತು ಶ್ರುತತ್ವಾದನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಧ್ಯೇಯಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಜ್ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಾರೋಪೇಽಪಿ ನಿಕರ್ಷಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಕರ್ಷಂ ಹಿತ್ವಾ ಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯಧ್ಯಾನೇ ಮದುಕ್ತಮೇವಾಗತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।
ಮತೇರ್ದ್ವಿರೂಪತ್ವಂ ತ್ವದನುಕ್ತಮಸ್ಮಾಭಿರುಚ್ಯತೇ ಧ್ಯಾನಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿದಮೇಕತ್ವಂ ತು ಮಾನಾಂತರಾವಿರೋಧಾತ್ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ ವಯಮಿತಿ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಷ್ವಯಂ ವ್ಯತಿಹಾರ ಉಪಸಂಹರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೩೭॥
ಸೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಯಃ ।
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಧಿಕಾರೀ ಮಹದ್ವ್ಯಾಪಕಂ ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಂ ಭೌತಿಕೇಷು ಪ್ರಥಮಜಮೇತತ್ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ಸತ್ತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ವೇದೋಪಾಸ್ತೇ ತಸ್ಯ ಲೋಕಜಯಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಮಿತಿ ನಾಮ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಸತಿಯಮಿತಿ, ತತ್ರ ಪ್ರಥಮೋತ್ತಮೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸತ್ಯಂ, ಮಧ್ಯಸ್ಥಮಕ್ಷರಮನೃತಮುಭಯತಃ ಸತ್ಯೇನ ಸಂಪುಟಿತತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ಯಪ್ರಾಯಮೇವ ಭವತೀತಿ ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಾ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನೋಕ್ತಾ । ಯತ್ತತ್ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಂ ಹೃದಯಾಖ್ಯಂ ತತ್ಸಂಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಯಕ್ಷತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ, ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಮಂಡಲೇಽಕ್ಷಿಣಿ ಚ ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯಾಹರಿತ್ಯಹಮಿತಿ ಚ ನಾಮದ್ವಯಜ್ಞಾನಾತ್ಪಾಪಕ್ಷಯಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಾಕ್ಯಯೋಃ ಫಲಭೇದಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಣಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಗುಣಾನಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾನುಷ್ಠಾನಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನುಷ್ಠಾನೈಕ್ಯಮಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಯಥಾ ಜೀವೇಶಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಶ್ರುತಿಭೇದಾನ್ಮತಿದ್ವೈರೂಪ್ಯಮುಕ್ತಂ, ತಥಾತ್ರ ಫಲಶ್ರುತಿಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ದ್ವೇ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಾಕರ್ಷಣಮಯುಕ್ತಂ, ತದ್ಯತ್ತದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮಭಿಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಕೃಷ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಾದಿಗುಣವಿಧಾನಾತ್, ತಥಾಚ ವಾಕ್ಯಾದೇವ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏಕೈವೇತಿ ।
ಯಥಾ ದಹರಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ತಥಾತ್ರ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಕಾರಣಾಂತರಂ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾದಿಕಮ್ । ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದೇಽಪ್ಯೇತದುಪಾಸ್ಯೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾದತ್ರ ತೂಭಯಥಾಸಂಭವೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯನಾನಾತ್ವಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯರೂಪೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಅಸತ್ಯಪವಾದಕಾರಣೇ ರೂಪೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೋತ್ಸರ್ಗಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಚ ಫಲಭೇದಾದಪವಾದಃ । ಅಂಗೇ ಫಲಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರತಯಾ ಫಲಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂಚ ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನವಿಧಾವೇವಂಕಾಮ ಇತಿ ಫಲಂ ಶ್ರುತಂ, ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನಫಲೇನೈವಾಂಗಾನಾಂ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿವೃತ್ತೇರಂಗೇ ಫಲಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವಂ, ಇಹ ತು ಪ್ರಥಮಜ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದೇತಿ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾವಿಧಿಸ್ಥತ್ವಂ ಲೋಕಜಯಫಲಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರ್ನಾಮರೂಪಾಂಗಸ್ಯ ಫಲಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಪ್ರಧಾನವಿಧಾವಪ್ಯೇವಂಕಾಮಪದಾಭಾವಾದ್ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನ ಫಲೇ ಕಲ್ಪನೀಯೇ ಸತಿ ಪ್ರಧಾನೇ ತದಂಗೇ ವಾ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಂ ಶ್ರುತಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತತ್ವಾವಿಶೇಷಾಜ್ಜಾತೇಷ್ಟಿಫಲನ್ಯಾಯೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯೈಕಪ್ರಧಾನಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ ಫಲಭೇದೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಕೇಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಂಗೋದ್ಗೀಥೇ ಹಿರಣ್ಮಯಪುರುಷದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾತ್ಮನಾ ದೃಷ್ಟೇ ಋಕ್ಸಾಮೇ ಗೇಷ್ಣೌ, ತಸ್ಮಾದೃಕ್ಸಾಮಗೇಷ್ಣತ್ವಾತ್, ಪುರುಷ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನುದ್ಗಾತಾ ಕರ್ಮಫಲಸಮೃದ್ಧಿಸಮರ್ಥ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾ ತು ನ ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತೇತ್ಯಾಹ -
ನೈವಮಿತಿ ।
ಅಂಗವಿದ್ಯಾತಃ ಸ್ವತಂತ್ರಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಿದ್ಯಾಯಾ ಭೇದಾನ್ನ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೮॥
ಕಾಮಾದೀತರತ್ರ ।
ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಯೋಃ ಶ್ರುತಾಃ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಯೋ ವಶಿತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಗುಣಾ ಮಿಥ ಉಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ನ ವೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಫಲಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ ಏಕತ್ವಾದ್ಗುಣಸಾಂಕರ್ಯೇಽಪ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಯೋಃ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣರೂಪಭೇದೇನ ಭೇದಾನ್ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಫಲಾಭಾವಾಚ್ಚಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಬಹಿರೇವ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತತ್ರೇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ಸ್ಫುಟೇ ಕಥಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಗುಣವತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಭಿನ್ನವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನಾಮಪಿ ಗುಣಾನಾಮಾಯತನಾದಿಸಾಮ್ಯೇನ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಥಲೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾನಾಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಪಸಂಹಾರೋ ಯುಕ್ತಃ, ಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಗುಣೈಃ ಸ್ತುತೇಃ ಕರ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಗುಣಸ್ಥಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಷು ನಿರ್ಗುಣಸ್ಥಗುಣಾ ಅಂತರ್ಭೂತಾ ಏವ ತಥಾಪಿ ನೋಪಸಂಹಾರೋಕ್ತೇರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ನಿರ್ಗುಣಸ್ತಾವಕತ್ವೇನ ಶ್ರುತಗುಣಾನಾಮನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಧ್ಯೇಯತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸೇನಾಂತರ್ಭಾವದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥೩೯॥
ಆದರಾದಲೋಪಃ ।
ಅತ್ರ ಯಚ್ಛಬ್ದಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇದಂ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸಕೇನಾತಿಥಿಭೋಜನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಂಗಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಚಾರಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತಲ್ಲೇಪ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ನನು ಯದ್ಭಕ್ತಮಿತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಭೋಜನಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಭಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಯದ್ಧೋಮೀಯಮಿತಿ ಹೋಮಸಂಯೋಗವಿಧಿನಾದಾಕ್ಷೇಪಕಭೋಜನಲೋಪೇ ತದಾಕ್ಷಿಪ್ತಭಕ್ತಾಶ್ರಿತಹೋಮಲೋಪ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ -
ತದ್ಯದಿತಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಲೋಪೇಽಪಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಗುಣಸ್ಥೈರ್ಯವದ್ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯಾದರೇಣ ಸ್ತುತಿನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಲೋಪ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಏವಂ ತದಿತಿ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಕೃತ್ವಾತಿಥೀನಾಂ ತತ್ಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಕುಂಡಪಾಯಿಸತ್ರಗತೇ ಮಾಸಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಾದ್ಗೌಣಾನ್ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಾಚಕಾನ್ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪಯೋದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಥೇಹಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾಹುತಿಷ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದವಶಾತ್ಪಯೋದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಮುತ್ಸರ್ಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಭೋಜನಾರ್ಥಭಕ್ತದ್ರವ್ಯವಿಧಿನಾಪವಾದಃ ಕೃತಃ, ಅತೋ ಭಕ್ತವಿಧೇರಪವಾದಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಭೋಜನಲೋಪೇ ಭಕ್ತಾಖ್ಯಗುಣಸ್ಯಾಂಗಸ್ಯ ಲೋಪೇಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಲೋಪಃ, ಅಪವಾದಾಭಾವೇ ಉತ್ಸರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಪಯಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । 'ಗುಣಲೋಪೇ ನ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ' ಇತಿ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಮ್ । ಆಧಾನೇ ಸಂತಿ ಪವಮಾನೇಷ್ಟಯಸ್ತತ್ರಾಗ್ನಯೇ ಪವಮಾನಾಯ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ನಿರ್ವಾಪಃ ಶ್ರುತಸ್ತದಂಗತ್ವೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣ್ಯಾಂ ಹವೀಂಷಿ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಾಮಾಸಾಖ್ಯಪ್ರಕೃತೌ ವಿಹಿತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರ ಹವಣ್ಯತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ತ ಆಧಾನಕಾಲೇ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯಾ ಗುಣಭೂತಾಯಾ ಲೋಪೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಪಸ್ಯ ನ ಲೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆರಬ್ಧನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಣೋಽವಶ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತದ್ರವ್ಯಾಲಾಭೇ ಪ್ರತಿನಿಹಿತದ್ರವ್ಯೇಣಾಪಿ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿನ್ಯಾಯಃ ॥೪೦॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಉಪಸ್ಥಿತೇಽತಸ್ತದ್ವಚನಾದಿತಿ ।
ತದ್ಧೋಮೀಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಭೋಜನಾರ್ಥಸಿದ್ಧಭಕ್ತಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಹೋಮವಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧವದ್ಭಕ್ತೋಪನಿಪಾತಃ ಪ್ರಕೃತಭಕ್ತಾಗಮನಂ, ತಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಹಿತಾಹುತೀನಾಮಾಶ್ರಯಲೋಪೇ ಲೋಪೋ ಏವ ನ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಂ, ಯಥಾ ಕ್ರತುಪ್ರಯುಕ್ತಾತ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಕ್ರತುಲೋಪೇ ಲೋಪೇ ನ ತ್ವಾಶ್ರಯಾಂತರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ತಥೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹತಾ ಇತಿಯದುಕ್ತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಾದ್ದ್ರವ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ತದ್ವದ್ಭಾವೋ ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಾದೃಶ್ಯಮರ್ಥವಾದಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ತುತಿತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಪ್ರಾಪಕತ್ವೇ ದೋಷಮಾಹ -
ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚೇತಿ ।
ಅವ ಏವೇತಿ ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಂಪಾದನಂ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಖ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಂಗಾನಿ ಸಂಪಾದ್ಯಂತೇ ಚೇತ್ಕಥಂ ತದನಂಗಂ ವೇದಿರತ್ರ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ -
ವೇದಿಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯಾಗ್ನ್ಯುದ್ಧರಣವತ್ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ -
ಭೋಜನೇನೇತಿ ।
ಉಪಸ್ಥಾನಪರಿಸ್ತರಣಾದಯೋಽಪ್ಯಗ್ನ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಭೋಜನದ್ರವ್ಯೇಣೈವ ಹೋಮ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ । ಪ್ರಾಣಾಯ ಸ್ವಾಹಾ ಇತ್ಯಾದಯೋ ಮಂತ್ರಾಃ ।
ನನು ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಸ್ಯೋತ್ತರಕಾಲತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿಹಿತಂ ಕಥಂ ಪೂರ್ವೋಽತಿಥಿಭ್ಯೋಽಶ್ನೀಯಾದಿತಿವಚನೇ ಬಾಧ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಹ್ಯಸ್ತೀತಿ ।
ಉಪಾಸಕಾನ್ಯಸ್ವಾಮಿವಿಷಯಮುತ್ತರಕಾಲತ್ವವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತ್ವಿತಿ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಭೋಜನೇ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾರ್ಥತಯಾದರಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೪೧॥
ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾ ।
ಉಭಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾನೀತಿ ।
ಯಥಾನಾರಾಭ್ಯಾಧೀತಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಂ ಜುಹೂದ್ವಾರಾ ಕ್ರತ್ವಂಗತಯಾ ಕರ್ಮಸು ನಿತ್ಯಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ತಥಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನ್ಯುದ್ಗೀಥಾದಿದ್ವಾರಾಽಂಗತಯಾ ನಿತ್ಯಾನಿ, ಉತ ಕ್ರತ್ವಂಗಾಪ್ಪ್ರಣಯನಶ್ರಯೋ ಗೋದೋಹನಸಂಯೋಗಃ ಪಶುಫಲಾರ್ಥತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಯಥಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಯಥಾ ವಾ ಪಶ್ವಂಗಯೂಪಾಶ್ರಯಂ ಬೈಲ್ವತ್ವಮನ್ನಾದ್ಯಫಲತ್ವಾದನಿತ್ಯಂ ತಥಾ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಯಾದಿಫಲಕತ್ವಾದುಪಾಸನಾನ್ಯನಂಗತ್ವೇನಾನಿತ್ಯಾನೀತಿ ಸಂಶಯಾರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಉಪಾಸನಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗನಿತ್ಯತ್ವಂ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಅನಿತ್ಯಭೋಜನಾಶ್ರಯಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವವನ್ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾಂಗೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಾನಿ ಕರ್ಮಾಂಗಾನಿ, ಅಫಲತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿವತ್ । ತಥಾ ಚಾಂಗತಯಾ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನಾ ನಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಯಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಗುಣಾಃ ಅಂಗಾನಿ ತೇಷಾಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ರಸತಮತ್ವಾದಿಕಂ ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಯಾನಿ ತಾನಿ ಕರ್ಮಸು ನಿತ್ಯಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿವನ್ನ ನಿಯಮ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಷಾಂ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ತದ್ಧೀನಸ್ಯಾವಿದುಷಃ ಕರ್ಮ ನ ಸ್ಯಾದಂಗಲೋಪಾತ್, ತಸ್ಮಾದವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತಿಲಿಂಗೈರಂಗತ್ವಾನುಮಾನಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾನಿಯಮಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಂ ಚೇದವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಸ್ತೋಷ್ಯಸಿ ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಚಾಕ್ರಾಯಣೇನರ್ತ್ವಿಜಾಮಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾದನುಪಾಸಕಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸ್ತಾವಾದೀತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾತ್ಪೃಥಕ್ಫಲಶ್ರುತೇರ್ನ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತೇನೋಮಿತ್ಯಕ್ಷರೇಣ ಯಶ್ಚೈತದಕ್ಷರಮೇವಂ ರಸತಮತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ವೇದೋಪಾಸ್ತೇ ಯಶ್ಚ ನ ವೇದ ತಾವುಭೌ ಕರ್ಮ ಕುರುತ ಏವ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಪಿ ತು ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ನಾನಾತ್ವಂ ಭಿನ್ನಫಲತ್ವಮ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಮಣಿವಿಕ್ರಯೇ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ವಣಿಕ್ಶಬರಯೋಃ ಫಲವೈಷಮ್ಯಂ, ತಸ್ಮಾದ್ಯದೇವ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಯೋದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧ್ಯೋಪನಿಷದಾ ರಹಸ್ಯದೇವತಾಧ್ಯಾನೇನ ಕರೋತಿ ತದೇವ ಕರ್ಮ ಫಲಾತಿಶಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಣೋ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಹೀನಸ್ಯಾಪಿ ಗಮ್ಯಮಾನಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅನಂಗತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಮ್ನಿ ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯುಪಾಸನೇಷು ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಯತಿರಿಕ್ತಲೋಕಾದಿಫಲಶ್ರುತೇಶ್ಚ ನಾಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಕಲ್ಪಂತೇ ಭೋಗಾಯ ಸಮರ್ಥಾ ಭವಂತಿ ಭೂಮೇರೂರ್ಧ್ವಾ ಲೋಕಾ ಆವೃತ್ತಾ ಅಧಸ್ತನಾಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಹಿ ಗುಣವಾದ ಇತಿ ।
ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವೇ ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್, ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಫಲಪರತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರಯಾಜಾನುಯಾಜಕರ್ಮಣಾಂ ತು ಪ್ರಕರಣಾದ್ದರ್ಶಾದ್ಯಂಗತ್ವಲಾಭಾದ್ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾಭಿಭೂತಿಫಲಶ್ರುತೇರಗತ್ಯಾ ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಕತ್ವಂ, ಯದ್ಯಪಿ ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದೀನಾಮಂಗತ್ವಬೋಧಕಂ ಪ್ರಕರಣಂ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತೇಷು ಫಲಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತಿತ್ವಂ, ತೇಷಾಮಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ಫಲಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರತಸ್ತೇಷಾಂ ಫಲಾರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ಕ್ರತೋಶ್ಚ ಜುಹೂಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನೈವ ಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಾರ್ಪಕೇಣ ಜುಹೂದ್ವಾರಾ ಸಂನಿಹಿತಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಯುಕ್ತಂ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಗೋದೋಹನಾದೇರಪಿ ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ -
ಗೋದೋಹನಾದೀನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಯದಪಃ ಪ್ರಣಯೇತ್ತತ್ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಸತೋ ಗೋದೋಹನೇನ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಸ್ಯ ಕಾಂಸ್ಯೇತೀತಿ ಫಲಾರ್ಥವಿಧಿರೇವ ನಾರ್ಥವಾದಃ ಗೋದೋಹನಾದೇಃ ಕ್ರತ್ವನಾಕಾಂಕ್ಷಿತತ್ವೇನಾಂಗತ್ವಾಭಾವಾತ್, ಚಮಸೇನ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಸ್ವಫಲಸಾಧಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಖಾದಿರತ್ವೇನ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಕ್ರತ್ವಂಗಯೂಪಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬೈಲ್ವಮನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ಖಾದಿರಂ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ಫಲಾರ್ಥವಿಧಿರೇವಾರ್ಥಃ ।
ಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿಷು ಫಲವಿಧಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಏವಂವಿಧೋ ಯೂಪಾದಿವನ್ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜುಹೂರೇವಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ।
ಜುಹ್ವಾಃ ಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತ್ವಾದನೇನೈವ ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರತ್ವಂಗತಯಾ ಜುಹೂಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಸಂಬಂಧೋ ವಿಧೇಯಃ ಪಶ್ಚಾನ್ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಜುಹೂಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಫಲಸಂಯೋಗೋ ವಿಧೇಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರ್ಣತಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಪಾಸನಾನಾಮಾಹ -
ಉಪಾಸನಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದ್ಯಾಗಾದಿವತ್ಫಲವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ವಿಧಾನೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಅಂಗತ್ವಾವೇದಕಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವೇತಿ ಅನಂಗತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಂಗೋಪಾಸ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೪೨॥
ಪ್ರದಾನವದೇವ ತದುಕ್ತಮ್ ।
ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ಕರ್ಮಾಂಗಾನಾಂ ತತ್ಸಂಬದ್ಧೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಚ ಫಲಭೇದಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಯೋಗಭೇದಃ, ಇಹ ತು ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದಾತ್ತತ್ಸ್ವರೂಪಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಫಲೈಕ್ಯಾಚ್ಚ ಧ್ಯಾನಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅಪೃಥಗಿತಿ ।
'ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ' ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ 'ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂತ್ವಾ ನಾಸಿಕೇ ಪ್ರಾವಿಶತ್' ಇತ್ಯಭೇದಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತಶ್ಚೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯಸ್ತಂ ವದ' ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಕವಾಯುರ್ವಾಚ್ಯೋ ವಾಯುಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರಾಣಂ ವದನ್ನೇಕತ್ವಂ ತಯೋರ್ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯದಿ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಃ ಪೃಥಗ್ಧ್ಯಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಧ್ಯಾನಾಂಗವ್ರತಭೇದೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿಹ ತು ಪ್ರಾಣಾಪಾನನಿರೋಧಾತ್ಮಕವ್ರತೈಕ್ಯಶ್ರುತೇರ್ಧ್ಯಾನೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವ್ರತೈಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ವಾಯುಪ್ರಾಣೋ ಸಂವರ್ಗೌ ಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪರಸ್ತಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಸಂವರ್ಗದೇವೈಕ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಮಹಾತ್ಮನ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ಚತುರಶ್ಚತುಃಸಂಖ್ಯಾಕಾನಗ್ನಿಸೂರ್ಯೋದಕಚಂದ್ರಾನಪರಾಂಶ್ಚ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋರೂಪಾನೇಕೋ ದೇವಃ ಕಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಜಗಾರ ಗೀರ್ಣವಾನುಪಸಂಹೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಬ್ರವೀತಿ ಭೇದಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಥಾ 'ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ' ಇತ್ಯುತ್ಪನ್ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ದಧಿತಂಡುಲಾದಿಗುಣಭೇದೇನ ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲಭೇದೇನ ಪ್ರಯೋಗಭೇದಸ್ತಥಾ 'ಅನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ' ಇತ್ಯುತ್ಪನ್ನಾಯಾಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾ ಏಕತ್ವೇಽಪ್ಯುತ್ಪನ್ನಶಿಷ್ಟವಾಯುಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಗುಣಭೇದಾತ್ಪ್ರಯೋಗಭೇದ ಇತ್ಯುತ್ಸೂತ್ರಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಪೃಥಗೇವೇತಿ ।
'ತೌ ವಾ ಏತೌ ದ್ವೌ ಸಂವರ್ಗೌ' ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯಭೇದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಭೇದಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಾದೇವ ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನನೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಾಸ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನಭೂತಸಂವರ್ಗಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ಯಭೇದವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾದನುಪಾಸ್ಯವಾಯುತತ್ತ್ವೈಕ್ಯವಚನಂ ನ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಪ್ರಾಪಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸೂರ್ಯೋದಯಾಸ್ತಮಯಯೋರ್ವಾಯ್ವಧೀನತ್ವಾತ್ತದಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಾಣಾತ್ತಾವುಕ್ತೌ । ತತೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಾವಸ್ಥಾಭೇದೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯಭೇದಸ್ಯ ನಿರಾಸೇ 'ಯತಶ್ಚೋದೇತಿ' ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ನ ಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಶ್ಲೋಕೇತಿ ।
ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕೋಪನ್ಯಾಸವದ್ವ್ರತೈಕ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವಾಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ನನ್ವೇವಕಾರಾದ್ವಾಯುವ್ರತನಿವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕೋ ಧ್ಯೇಯೋ ಭಾತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಏಕಮೇವೇತಿ ।
ವದನದರ್ಶನಾದೀನಿ ವಾಕ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವ್ರತಾನಿ ಶ್ರಮರೂಪಮೃತ್ಯುನಾ ಭಗ್ನಾನೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಭಗ್ನವ್ರತತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ, ತಥಾ ಜ್ವಲನತಾಪಾದೀನ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ರತಾನಿ ಭಗ್ನಾನೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ವಾಯೋರಭಗ್ನವ್ರತತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ, 'ಸ ಯಥೈಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ಥಿರವ್ರತ ಏವಮೇತಾಸಾಂ ದೇವನಾಂ ವಾಯುರ್ಮ್ಲೋಚಂತಿ ಹ್ಯನ್ಯಾ ದೇವತಾ ನ ವಾಯುಃಸೈಷಾನಸ್ತಮಿತಾ ದೇವತಾ ಯದ್ವಾಯುಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತೋ ಭಗ್ನವ್ರತನಿರಾಸಾರ್ಥ ಏವಕಾರೋ ನ ವಾಯುವ್ರತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಏಕಮಿತಿ ।
ಉಕಾರಶ್ಚಾರ್ಥಃ । ತೇನ ವ್ರತೇನ ವಾಯೋಃ ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಮಾನದೇಹತ್ವಂ ಸಲೋಕತಾಂ ಚ ಜಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರ ವಾಯುಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನ ಶ್ರುತೇತ್ಯತ್ರಾಹ -
ದೇವತೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವಾಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ರತೈಕ್ಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಂ, ಸಂಪ್ರತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಪೃಥಗುಪದೇಶಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ತೌ ವಾ ಇತಿ ।
ಸೌತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರದಾನವದಿತಿ ।
ತ್ರಯಃ ಪುರೋಡಾಶಾ ಅಸ್ಯಾಂ ಸಂತೀತಿ ತ್ರಿಪುರೋಡಾಶಿನೀಷ್ಟಿಸ್ತಸ್ಯಾಂ ಕಿಂ ಸಹಪ್ರದಾನಮುತ ಭೇದೇನೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪಯನ್ಹವಿರವದ್ಯತಿ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಅಚ್ಛಂವಟ್ಕಾರಂ ವಷಟ್ಕಾರಾಖ್ಯದೇವಭಾಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಸರ್ವದೇವಾರ್ಥಂ ಯುಗಪದವದಾನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುರಚ್ಛಂವಟ್ಕಾರಮಿತಿ ಅವ್ಯರ್ಥತ್ವಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕಾರ್ಥಮವತ್ತೇ ಹವಿಷಿ ಶೇಷೋ ಯಾಗಾನರ್ಹತಯಾ ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ಸಹಾವದಾನಶ್ರುತೇರ್ದೇವೈಕ್ಯಾಚ್ಚ ಪುರೋಡಾಶಾನಾಂ ಸಹಪ್ರಕ್ಷೇಪೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ರಾಜೇತಿ ।
ರಾಜಾಧಿರಾಜಸ್ವರಾಜಗುಣಭೇದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟದೇವತಾಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚಾಧ್ವರ್ಯುಣಾ ಯಜೇತಿ ಪ್ರೈಷೇ ಕೃತೇ ಹೋತ್ರಾ ಯೋ ಮಂತ್ರಃ ಪಠ್ಯತೇ ಸಾ ಯಾಜ್ಯಾ, ಅನುಬ್ರೂಹೀತಿ ಪ್ರೈಷಾನಂತರಮಂತ್ರಃ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯೇತಿ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ, ತತ್ರಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟೌ ಪ್ರಥಮಪುರೋಡಾಶಪ್ರದಾನೇ ಯಾ ಕೢಪ್ತಾ ಯಾಜ್ಯಾ ಸ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರದಾನೇ ಪುರೋನುವಾಕ್ಯಾ, ಯಾ ಚ ಪೂರ್ವಮನುವಾಕ್ಯ, ಸ ಪಶ್ಚಾದ್ಯಾಜ್ಯೇತಿ ವ್ಯತ್ಯಾಸಮನ್ವಾಹೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಧಾನಾತ್, ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಪೃಥಕ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಾಜ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಕರ್ಷೋ ದೇವತಾಕಾಂಡಮ್ । ವಾಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ, ನಾನೈವ ದೇವತಾ ರಾಜಾದಿಗುಣಭೇದೇನ ಭೇದಾವಗಮಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ದೇವತಾಭೇದಾತ್ಕರ್ಮಭೇದವದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಸ್ಥದೇವತಾಭೇದಃ ಕರ್ಮಭೇದೇ ಹೇತುರಿಹ ತ್ವನ್ನಾದೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದೇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವೇಕತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛ್ರುತವಾಯುಪ್ರಾಣಭೇದೋ ನ ಭೇದಕಃ, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇವ ದಧ್ಯಾದಿದ್ರವ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕೇನಾಂಶೇನ ಪ್ರದಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪೀತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾಭೇದಾದ್ದೇವತಾಭೇದಃ ಪ್ರಯೋಗಭೇದಶ್ಚೇತ್ಯಂಶೇನಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೩॥
ಲಿಂಗಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ।
ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಿದಂ ಸರ್ವಂ ನೈವ ಸದಾಸೀನ್ನಾಪ್ಯಸದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮನಃ ಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತನ್ಮನ ಆತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷತೇತೀಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಮಗ್ನೀನಪಶ್ಯದಿತಿ ಮನೋಽಧಿಕೃತ್ಯ ಪಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾಯುಷ್ಟ್ವೇನ ಕೢಪ್ತಶತವರ್ಷಾಂತರ್ಗತೈಃ ಷಟ್ರತ್ರಿಂಶತ್ಸಹಸ್ರೈರಹೋರಾತ್ರೈರವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಮನೋವೃತ್ತೀನಾಮಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಮಪಿ ಷಟ್ತ್ರಿಂಶತ್ಸಹಸ್ರತ್ವಮ್ । ತಾಭಿರಿಷ್ಟಕಾತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾಭಿರ್ಮನಸೈವ ಸಂಪಾದಿತಾ ಅಗ್ನಯೋ ಮನಶ್ಚಿತಸ್ತಾನರ್ಕಾನ್ಪೂಜ್ಯಾನ್ಮನೋಮಯಾನ್ಮನೋವೃತ್ತಿಷುಸಂಪಾದಿತಾನಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಮನೋಽಪಶ್ಯತ್, ತಥಾ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾದಯೋಽಪಿ ಸ್ವಸ್ವವೃತ್ತಿರೂಪಾನಗ್ನೀನಪಶ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೋ ಘ್ರಾಣಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇಣ ಹಸ್ತಾದಿನಾ ಚಿತಃ ಕರ್ಮಚಿತಃ ಅಗ್ನಿಸ್ತ್ವಕ್ಪೂರ್ವತ್ರಾಗ್ನಿಚಯನಪ್ರಕರಣಾತ್ಕಿಮೇತೇಽಗ್ನಯಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾ ಉತ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಜ್ಞಾಪಕಲಿಂಗಾದಿಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಕೇವಲವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಾಃ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಂ ವಿನಾ ಭಾವನಾಮಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಪ್ರಯೋಗಾಸಂಭವಾದ್ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋರ್ಧ್ಯಾನಪ್ರಯೋಗಭೇದೋಽಸ್ತು, ಇಹ ತು ಮನಶ್ಚಿದಾದ್ಯಗ್ನೀನಾಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನೈಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಭಾವನಾಗ್ನೀನಾಂ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ವಾಸ್ತು । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ತತ್ತತ್ರ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಮನೋವೃತ್ತಿಭಿರ್ಮಮ ಸದಾಗ್ನಯಃ ಚೀಯಂತ ಇತಿ ಧ್ಯಾನದಾರ್ಢ್ಯೇ ಸತಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಮನಸಾ ಸಂಕಲ್ಪಯಂತಿ ತೇಷಾಮೇವಾಗ್ನೀನಾಂ ಸಾ ಕೃತಿಃ ಕರಣಮಿತ್ಯೇಕಂ ಲಿಂಗಂ, ಕ್ರಿಯಾಂಗಸ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕರಣೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಯದಿತಿ ।
ಏವಂವಿದೇ ಸ್ವಪತೇ ಜಾಗ್ರತೇಽಪಿ ತದೀಯಾಗ್ನೀನ್ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವದಾ ಚಿನ್ವಂತೀತಿ ಲಿಂಗಾಂತರಂ, ಕ್ರಿಯಾಂಗಸ್ಯ ಚೋದಿತಕಾಲಾನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯ ಸದಾ ಸರ್ವೈರನುಷ್ಠೀಯಮಾನತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಷಟ್ತ್ರಿಂಶತ್ಸಹಸ್ರಸಂಖ್ಯಾಪ್ಯನಂಗತ್ವೇ ಲಿಂಗಮೇವಂಜಾತೀಯಕಪದೇನೋಕ್ತಮ್ ॥೪೪॥
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟಕಾಭಿರಗ್ನಿಂ ಚಿನುತ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸ ಏಷ ತ್ವಿಷ್ಟಕಾಗ್ನಿರಿತಿ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯಾಯಂ ವಿಕಲ್ಪವಿಶೇಷೋಪದೇಶಃ ಸಂಕಲ್ಪಮಯತ್ವಾಖ್ಯಪ್ರಕಾರಭೇದೋಪದೇಶಃ ಕ್ರಿಯಾಗ್ನಿವತ್ಸಾಂಕಲ್ಪಿಕಾಗ್ನಯೋಽಪ್ಯಂಗಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಂ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಃ, ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥಂ ವಾ । ಆದ್ಯಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಲಿಂಗಮಿತಿ ।
ಮಾನಸಾಗ್ನಿವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಥಲಿಂಗಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಾಪಕಮಾನಾಭಾವಾದ್ದೌರ್ಬಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಕ್ರಿಯಾಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಅಕ್ರಿಯಾರೂಪಾಗ್ನೀನಾಂ ಧ್ಯಾನಮಯಾನಾಂ ಕಥಂ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ -
ಮಾನಸವದಿತಿ ।
ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯಾದ್ಯಂತಾಹರ್ದ್ವಯಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಮಧ್ಯಸ್ಥದಶರಾತ್ರಸ್ಯೈವ ದ್ವಿರಾತ್ರಾದಿಷು ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ, ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮೇವ ತೇಷ್ವತಿದೇಶಾತ್ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯದಶರಾತ್ರಸ್ಯ ದಶಮೇಽಹನ್ಯರ್ಥಾದೇಕಾದಶೇಽಹನಿ ಮಾನಸಗ್ರಹಃ ಶ್ರೂಯತೇ 'ಅನಯಾ ತ್ವಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಸಮುದ್ರಂ ರಸಯಾ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಮನೋಗ್ರಹಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ' ಇತಿ । ಅನಯಾ ರಸಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಸಮುದ್ರಂ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತಾಕಂ ಮನೋಗ್ರಹಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತಿ ಗ್ರಹಃ ಸೋಮರಸಃ, ಮನಸಾ ರಸತ್ವೇನ ಭಾವಿತಮಧ್ವರ್ಯುರ್ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವರ್ತ್ವಿಜಾಂ ಧ್ಯಾಯಿತಯಾ ವಿವಿಧವಾಕ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಾಭಾವಾದವಿವಾಕ್ಯಸಂಜ್ಞಾ ಅಹ್ನಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ । ಗ್ರಹಣಂ ನಾಮ ಸೋಮಪಾತ್ರಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ, ಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಥಾನೇ ಸ್ಥಾಪನಮಾಸಾದನಂ ಸೋಮಸ್ಯ ಹೋಮೋ ಹವನಂ ಹುತಶೇಷಾದಾನಮಾಹರಣಂ ಶೇಷಭಕ್ಷಣಾಯರ್ತ್ವಿಜಾಂ ಮಿಥೋಽನುಜ್ಞಾನಕರಣಮುಪಹ್ವಾನಂ ತತೋ ಭಕ್ಷಣಮಿತ್ಯೇತಾನಿ ಮಾನಸಾನ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಚ ಮಾನಸೋ ಗ್ರಹೋ ದ್ವಾದಶಾಹಾದಹರಂತರಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಙಡ್ಕ್ಯ ದ್ವಾದಶಾಹಸಂಜ್ಞಾವಿರೋಧಾನ್ನಾಹರಂತರಂ ಕಿಂತು ಪ್ರಕರಣಾದವಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಹ್ನೋಽಂಗಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಸ ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪಃ ಕಲ್ಪನಾಪ್ರಕಾರಃ । ಕೇಚಿತ್ತ್ವತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ದಶರಾತ್ರಶಬ್ದೋ ವಿಕೃತಿಪರಃ, ತತ್ರಾಪಿ ದಶಮೇಽಹನ್ಯವಿವಾಕ್ಯಸಂಜ್ಞಕೇ ಮಾನಸಗ್ರಹಸ್ಯಾತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತತಯಾಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹುಃ ॥೪೫॥
ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವೇ ಪ್ರಕರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅತಿದೇಶಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾದತಿದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೬॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ॥೪೭॥
ನ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯೈಃ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಮಿತಿ ಸೂತ್ರತ್ರಯಾರ್ಥಃ ॥೪೮॥
ತತ್ರಾವಧಾರಣಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಚಿತ ಇತಿಪದೇನೈವಾಬಾಹ್ಯಸಾಧನತ್ವಸ್ಯ ಲಬ್ಧತ್ವಾದವಧಾರಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಮಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ -
ಅಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಲಿಂಗಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ತಥೇತಿ ।
ಅಗ್ನೀನಾಂ ಸರ್ವಕಾಲವ್ಯಾಪಿತ್ವೇನಾನಂಗತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ತದಾ ಧ್ಯಾನಕಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೋಮೇ ಯಥಾ ಸಾತತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ತದ್ವದಗ್ನೀನಾಂ ಸಾತತ್ಯದರ್ಶನಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಯದುಕ್ತಮರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾಲ್ಲಿಂಗಂ ದುರ್ಬಲಮಿತಿ ತನ್ನ । ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಮದರ್ಥಮಗ್ನೀನ್ ಚಿನ್ವಂತೀತಿ ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥತಯಾ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಥತ್ವಾಲ್ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತೇನೇತಿ ವಿಧಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥೇತಿ ॥೪೯॥
ಸಂಪದುಪಾಸ್ತ್ಯೈ ಮನೋವೃತ್ತಿಷು ಕ್ರಿಯಾಂಗಾನಾಂ ಯೋಜನಮನುಬಂಧಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಪ್ಯಗ್ನೀನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇಽಂಗಾನಾಂ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಸಂಪಾದನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇ ಅಗ್ನಯಃ, ಅಧೀಯಂತ ತೇಷಾಮಾಧಾನಂ ಮನಸೈವ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಲಸ್ಯ ಛಂದಸ್ಯನಿಯಮಾತ್ । ಅಚೀಯಂತ ಇಷ್ಟಕಾಶ್ಚೇತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗ್ರಹಾಃ ಪಾತ್ರಾಣಿ, ಅಸ್ತುವನ್, ಉದ್ಗಾತಾರಃ ಸ್ತುವಂತಿ, ಅಶಂಸನ್ ಹೋತಾರಃ ಶಂಸಂತಿ, ಕಿಂ ಬಹೂಕ್ತ್ಯಾ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಯಜ್ಞೇ ಕರ್ಮಾರಾದುಪಕಾರಕಂ ಯಜ್ಞಿಯಂ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪೋತ್ಪಾದಕಂ ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ಮನೋಮಯಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಿಷ್ವಗ್ನಿಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನಂಗತ್ವೇಽಪ್ಯುದ್ಗೀಥಧ್ಯಾನವತ್ಕ್ರಿಯಾಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರೋದ್ಗೀಥೇತಿ ।
ಅಂಗಾವಬದ್ಧಶ್ರುತಿತೋಽಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ವೈರೂಪ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನಂಗವೃತ್ತಿಷು ಸಾಂಗಕ್ರತುಸಂಪಾದನಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಧ್ಯಾನವತ್ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾದರಾರ್ಥೋಽತಿದೇಶೋ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ಸಾಧ್ಯೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಸಾಧನಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪೋ ಭವತಿ ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿಯವಯೋರತ್ರ ತು ಕ್ರಿಯಾಗ್ನೇರ್ಧ್ಯಾನಾಗ್ನೀನಾಂ ಸಾಧ್ಯಭೇದಾನ್ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಸಮುಚ್ಚಯೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕ್ರಿಯಾಂಗತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನಾತಿದೇಶ ಇತಿ ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಬಹುವಚನಾರ್ಥಮಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಿ ಚೇತಿ ।
ಅನುಬಂಧಾತಿದೇಶಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ ಇಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಏಕಾದಶೇ ಚಿಂತಿತಂ 'ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ' ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾವೇಷ್ಟಿರ್ನಾಮ ಕಾಚಿದಿಷ್ಟಿರಾಮ್ನಾತಾ 'ಆಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಹಿರಣ್ಯಂ ದಕ್ಷಿಣಾ', 'ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಚರುಂ ಶಿತಿಪೃಷ್ಠೋ ದಕ್ಷಿಣಾ', 'ಐಂದ್ರಮೇಕಾದಶಕಪಾಲಮೃಷಭೋ ದಕ್ಷಿಣಾ' ಇತಿ । ತಸ್ಯಾಂ ವರ್ಣಭೇದೇನ ಪ್ರಯೋಗಭೇದಃ, ಶ್ರೂಯತೇ 'ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯಾಹುತಿಮಾಹುತಿಂ ಹುತ್ವಾಭಿಘಾರಯೇದ್ಯದಿ ವೈಶ್ಯೋ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಚರುಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿದಧ್ಯಾದ್ಯದಿ ರಾಜನ್ಯಸ್ತದೈಂದ್ರಮ್' ಇತಿ । ಆಗ್ನೇಯೈಂದ್ರಪುರೋಡಾಶಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಗ್ನೇಯಾದಿಚರುಷು ಅಂಗಾನಾಂ ತಂತ್ರೇಣ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವತಿ ಮಧ್ಯೇನಿಧಾನಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾನಾಯೋಗಾದೇತಯಾನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇದಿತ್ಯೇಕವಚನಾಚ್ಚ । ಸ ಚ ತಂತ್ರಪ್ರಯೋಗೋ ರಾಜಸೂಯಕ್ರತುಬಾಹ್ಯಾಯಾಮನ್ನಾದ್ಯಕಾಮವರ್ಣತ್ರಯಕರ್ತೃಕಾಯಾಮೇವಾವೇಷ್ಟೌ ಜ್ಞೇಯೋ ನ ತು ಕ್ರತ್ವಂತರ್ಗತಾಯಾಮ್ । ನನು ಕಿಮತ್ರ ನಿಯಾಮಕಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಪ್ಯವೇಷ್ಟೌ ತಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ವರ್ಣತ್ರಯಸಂಯುಕ್ತಾನಾಂ ಕಾಮ್ಯಾಯಾಮೇವಾಂಗತಂತ್ರೈಕ್ಯಸಾಧಕಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾನಾದಿಲಿಂಗಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದತೋ ಲಿಂಗೈಕವಚನಾಭ್ಯಾಂ ತಂತ್ರೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಹಿರಣ್ಯಾದಿಕಾ ಮಿಲಿತೈಕೈವಾ ದಕ್ಷಿಣಾದೇಯಾ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ರಾಜಮಾತ್ರಕರ್ತೃಕಕ್ರತ್ವಂತರ್ಗತೇಷ್ಟೌ ತು ವರ್ಣತ್ರಯಸಂಯೋಗಾಭಾವಾನ್ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾನಾದಿಲಿಂಗಂ ನಾಸ್ತಿ ತತಶ್ಚ ತಂತ್ರೈಕ್ಯಸಾಧಕಾಭಾವಾದ್ದಕ್ಷಿಣಾಭೇದೇನ ತಂತ್ರಭೇದ ಇತ್ಯಂಗಾನಾಮಾವೃತ್ತಿರೇವ ಚರುಷ್ವಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚೈಕಪ್ರಯೋಗಲಿಂಗಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟಾವಸಂಭವಂ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೌ ಚ ಸಂಭವಂ ವದತಾಽನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೇಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟಿವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಸ ಚೋತ್ಕರ್ಷೋ ಯುಕ್ತ ಏವ, ರಾಜಮಾತ್ರಕರ್ತೃಕರಾಜಸೂಯಕ್ರತೌ ವರ್ಣತ್ರಯಕರ್ತೃಕೇಷ್ಟೇರಂತರ್ಭಾವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಸ್ಥಿತಂ, ತಥಾ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮುತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೫೦॥
ಏವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿಘಟಯತಿ -
ನ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ಮಾನಸತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ವಿಷಮಯೋರಪಿ ಸಾಮ್ಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫೧॥
ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಃ ಸ್ವತಂತ್ರವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಾತ್ತನ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರವಿದ್ಯಾವಿಧಿಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರೇಣ ಚೇತಿ ।
ಚಿತೇಽಗ್ನೌ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮುತ್ತರತ್ರ ಗಮ್ಯತೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಮಂಡಲಪುರುಷೋಪಾಸ್ತಿಸ್ತತ್ಸಾಂನಿಧ್ಯಾನ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ಮಾನಸಾಗ್ನಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕ್ರಿಯಾಗ್ನಿನಾ ಸಹ ಪಾಠಃ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಭೂಯಾಂಸಸ್ತ್ವಿತಿ ॥೫೨॥
ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಂ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಪುರುಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಏಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಫಲಮಾಹ -
ಬಂಧೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಪರಲೋಕಾರ್ಥಕರ್ಮಸು ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚಾಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಫಲಮಾಹ -
ನ ಹ್ಯಸತೀತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಕೃತತ್ವಾತ್ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರತ್ಯವಿಚಾರಸ್ಯಾಪೀದಮೇವ ಸೂತ್ರಂ ಮೂಲಂ ಜೈಮಿನಿಸೂತ್ರಾಭಾವಾದತಃ ಕ್ವ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಯಜ್ಞಾಯುಧೀ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತಿ' ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರಭಾವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತ ಏವಾಕೃಷ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ವಿಚಾರಃ ಕೃತ ಇತ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಕಾರವಚನಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಾಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದ್ಧಾರ ಉಪರಮಃ ।
ಅಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ಪ್ರಸಂಗಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ಆಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಾಸನಾನಿರ್ಣಯಪ್ರಸಂಗೇನ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತತ್ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽಥಶಬ್ದೇನಾಧಿಕಾರೀ ಚಿಂತಿತಸ್ತಸ್ಮಾದಿದಮಧಿಕರಣಂ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಂಗಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಕೃತ್ಸ್ನೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣಾಮವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅತ್ರೈಕ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಮಸ್ತೇಷು ಮಿಲಿತೇಷು ಭೂತೇಷು ಚೈತನ್ಯಂ ನ ದೃಷ್ಟಂ ತಪ್ತೋದಕುಂಭಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಸ್ತೇಷು ತು ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ತಥಾಪಿ ದೇಹಾತ್ಮಕಭೂತೇಷು ಸ್ಯಾದಿತಿ ತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಂತೋ ಮದಶಕ್ತಿವದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಘಾತಜಂ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸಂಘಾತ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯಥಾ ಮಾದಕದ್ರವ್ಯೇಷು ತಾಂಬೂಲಪತ್ರಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಮದೃಷ್ಟಾಪಿ ಮದಶಕ್ತಿಸ್ತತ್ಸಂಘಾತಾಜ್ಜಾಯತೇ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದೇಹಃ ಸ್ವಯಂ ನ ಚೇತನಃ ಘಟವದ್ಭೌತಿಕತ್ವಾತ್ಕಿಂತು ಚೇತನಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಕ್ತಾಸ್ತಿ ತತ್ಸಾಂನಿಧ್ಯಾದ್ದೇಹಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ॥೫೩॥
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಜಾನಾಮಿತಿ ದೇಹಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ದೇಹಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಭವಾತ್ತದನ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಾವಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದ್ದೇಹ ಏವಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸೂತ್ರಸ್ಥನತ್ವಿತಿಪದೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ನತ್ವೇತದಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯ ತಾವತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಿಚ್ಛತಾಪ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮನ್ಯಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ನ ಹ್ಯನಾಗತಪಾಕಾದಾವಿಷ್ಟಸಾಧನತಾನುಮಿತಿಂ ವಿನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾನಾದಯೋ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಶ್ರಯಾ ದೇಹಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಸತ್ತ್ವಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದೇಹರೂಪಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯತಿರೇಕ ಏವಾಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚಾದೌ ಶ್ಯಾಮದೇಹಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ರೂಪಾಂತರೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ಗುಣತ್ವಸಾಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಜಾತ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಅಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ದೇಹೇಽವಸ್ಥಿತೇ ಸದಾ ರೂಪತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಸ್ತ್ಯೇವ । ಜ್ಞಾನತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ತು ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ಜ್ಞಾನಂ ದೇಹಧರ್ಮಃ ।
ಕಿಂಚ ಏತೇ ನ ದೇಹಗುಣಾಃ ಪರೈರದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ದೇಹಧರ್ಮಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕೇ ತೇಷಾಮಭಾವಸ್ಯ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾನ್ನ ದೇಹಧರ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಚಾನುಪಲಂಭಾತ್ತೇಷಾಮಭಾವನಿಶ್ಚಯಸ್ತವಾನುಪಲಬ್ಧೇರಮಾನತ್ವಾತ್, ತದ್ಧರ್ಮ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಪ್ಯನುಪಲಂಭೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿವದಿತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಥಂ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ತತ್ಕಿಂ ಭೂತಾತಿರಿಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಮುತ ರೂಪಾದಿವದ್ಭೂತಧರ್ಮಃ । ನಾದ್ಯಃ, ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತಾದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ಯದನುಭವನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇಹಾತ್ಮಕಭೂತಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃಕರ್ಮವಿರೋಧೇನ ವಿಷಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಭೂತಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭೂತಧರ್ಮತ್ವೇ ರೂಪಾದಿವಜ್ಜಾಡ್ಯಾಪತ್ತೇರ್ನ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಫಲಿತಂ ಸೂತ್ರಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಾ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾ ಸದ್ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ ಏವಾತ್ಮಾ ಚೇದನಿತ್ಯಃ ಸ್ಯಾದುಪಲಬ್ಧೇರನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಘಟಃ ಸ್ಫುರತಿ ಪಟಃ ಸ್ಫುರತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಫೂರ್ತೇರಭೇದಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಿಷಯೋಪರಾಗನಾಶೇ ತು ನಾಶಭ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಾತ್ಮಾ ದೇಹಾದ್ಭಿನ್ನ ಉಪಲಬ್ಧಿರೂಪತ್ವಾದುಪಲಬ್ಧಿವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಿಂಚ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ದೇಹಭೇದೇಽಪ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಾತ್ಮಭೇದೇ ಚಾನ್ಯಾನುಭೂತೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತೀಚ್ಛಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಮಾನಾತ್ಮಾ ದೇಹಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ನಿರಸ್ತಮಪ್ಯಧಿಕಾಭಿಧಿತ್ಸಯಾನುವದತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧೇರ್ದೇಹಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ನ ದೇಹಧರ್ಮತ್ವಸಾಧಕೌ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಧಿಕಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರೇ ದೇಹಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಪ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ಯಂತಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನ ದೇಹಜನ್ಯಾ, ದೇಹವ್ಯಾಪಾರಂ ವಿನಾಪಿ ಭಾವಾದ್ವೃಕ್ಷವತ್ । ಅತ ಏವ ತನ್ವಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನವದ್ಯೋಗಿನಾಂ ಭೋಗಂ ಸೂತ್ರಕೃದ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ಜಾಗ್ರದುಪಲಬ್ಧೇರ್ದೇಹಜತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ಯಂತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಕ್ತಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಾನ್ಮಮ ಶರೀರಮಿತಿ ಭೇದಾನುಭಾವಾದಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಭೇದಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೫೪॥
ಅಂಗಾವಬದ್ಧಾಃ ।
ಉದ್ಗೀಥಾವಯವೋಂಕಾರೇ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟಿಃ,'ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರೇಽಗ್ನಿಃ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಽಂತರಿಕ್ಷಮುದ್ಗೀಥ ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರತಿಹಾರೋ ದ್ಯೌರ್ನಿಧನಮ್' , ಇತಿ ಹಿಂಕಾರಾದಿಪಂಚವಿಧೇ ಸಾಮ್ನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲೋಕದೃಷ್ಟಿಃ, ಉಕ್ಥಾಖ್ಯಶಸ್ತ್ರೇ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿಃ, ಇಷ್ಟಕಾಚಿತಾಗ್ನೌ ಲೋಕದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯೇವಂ ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತಯಃ ಸಂತಿ, ತಾಸೂದ್ಗೀಥಾದಿಸಾಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಸಂನಿಧಿನಾ ಚ ಸಂಶಯಃ ।
ನನೂದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ವೇಕತ್ವಾದುಪಾಸ್ತಯಃ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ವೇದ್ಯೈಕ್ಯಾನ್ನಿಶ್ಚಯೇ ಕಥಂ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾದಾತ್ಮಧರ್ಮಾ ದೇಹೇ ನ ಸಂಭವಂತಿ ತಥಾ ಪ್ರತಿವೇದಮುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ವೇದೇ ವಿಹಿತೋದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಯೋ ವೇದಾಂತರಸ್ಥೋದ್ಗೀಥಾದಿಷು ನ ಸಂಭವಂತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸ್ವಶಾಖೇತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತೇತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಥೋದ್ಗೀಥತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾಸ್ತ್ವಶಾಖಾಸಂನಿಹಿತವ್ಯಕ್ತಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಸಂನಿಹಿತವ್ಯಕ್ತಿಗ್ರಹಾಖ್ಯಸಂಕೋಚಸ್ತತ್ರ ಕರ್ತವ್ಯೋ ಯತ್ರ ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಗ್ರಹೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಶುಕ್ಲಾಂ ಗಾಮಾನಯೇತ್ಯತ್ರ ಗೋಶ್ರುತೇಃ ಸಂನಿಹಿತಶುಕ್ಲವ್ಯಕ್ತಿಪರತಯಾ ಸಂಕೋಚಃ, ಅತ್ರ ನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಮುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೫೫॥
ಪೂರ್ವಂ ಶಾಖಾಂತರವಿಹಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥಾಂಗಸಂಬಂಧೇ ಯಃ ಪ್ರತೀತೋ ವಿರೋಧಸ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸಂಬಂಧ ಉಕ್ತಃ, ಸಂಪ್ರತಿ ವಿರೋಧ ಏವ ನಾಸ್ತಿ, ಶಾಖಾಂತರವಿಹಿತಾಂಗಾನಾಂ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥಾಂಗಿಸಂಬಂಧವದುಕ್ತಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಜುರ್ವೇದಿನಾಂ ಕುಕ್ಕುಟೋಽಸೀತಿ ಮಂತ್ರೋಽಸ್ತಿ ಕುಟರುರಸೀತಿ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತಂಡುಲಪೇಷಣಾರ್ಥಾಶ್ಮಾದಾನೇ ಮಂತ್ರದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪೇನ ವಿನಿಯೋಗಾತ್ಸೋಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸ್ಥಾದಿಪದೋಪಾತ್ತಕರ್ಮಣಾಮುದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಮೈತ್ರಾಯಣೀಯಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇಮಂತಶಿಶಿರಯೋರೈಕ್ಯಾದೃತವಃ ಪಂಚ ತದ್ವತ್ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಪ್ರಯಾಜಾಃ ಸಮಾನತ್ರ ತುಲ್ಯಕರ್ಮಸ್ಥಲೇ ಹೋತವ್ಯಾ ಇತಿ ಪಂಚತ್ವಗುಣವಿಧಾನಾದ್ಗುಣಿನಃ ಶಾಖಾಂತರವಿಹಿತಾಃ ಸಂಬಧ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಗುಣಮುದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಯಜುರ್ವೇದಿನಾಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಃ ಪಶುಃ ಶ್ರುತೋ ನಾಜ ಇತಿ ಜಾತಿವಿಶೇಷಸ್ತಥಾಪಿ ಪ್ರೈಷಮಂತ್ರಲಿಂಗಾಜ್ಜಾತಿವಿಶೇಷಸಂಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಾಣಮುದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಸಾಮವೇದಸ್ಥಾನಾಂ ಯಜುರ್ವೇದೇ ಪರಿಗ್ರಹ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥೇತಿ 'ಸ ಜನಾಸ ಇಂದ್ರ' ಇತ್ಯನೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸೂಕ್ತಂ ಸಜನೀಯಂ ತಸ್ಯ ಯಾಜುಷಾಧ್ವರ್ಯುಕರ್ತೃಕಪ್ರಯೋಗೇ ಶಂಸನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಜಾತೋ ಬಾಲ ಏವ ಪ್ರಥಮೋ ಗುಣೈಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಮನಸ್ವಾನ್ವಿವೇಕವಾನ್ಸ ಇಂದ್ರ ಏವಂವಿಧೋ ಹೇ ಜಾನಸೋ ಜನಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫೬॥
ಭೂಮ್ನಃ ಕ್ರತುವತ್ ।
ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವೈಶ್ವಾನರತ್ವೋಪಾಸ್ತಿರ್ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿಸ್ತದವಯವ್ಯುಪಾಸ್ತಿಃ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ।
ಅತ್ರೋಭಯತ್ರ ವಿಧಿಫಲಯೋಃ ಶ್ರವಣಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
'ಸೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಯಃ' ಇತ್ಯತ್ರ ತದ್ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಾಕರ್ಷಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದ್ವದತ್ರೈಕ್ಯಹೇತ್ವಭಾವಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವತ್ರೋದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂನಿಧಿಬಾಧೇನೋದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸರ್ವಶಾಖಾಸೂಪಸಂಹಾರವದ್ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ವಿಧಿಶ್ರುತೇಃ ಫಲಶ್ರವಣಸ್ಯ ಚ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿಸಂನಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ತದ್ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯವಯವಮಿತಿ ।
ಫಲಾನುಕ್ತೌ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರೇವ ಫಲಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸುತಂ ಖಂಡಿತಂ ಸೋಮದ್ರವ್ಯಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಸುತತ್ವಮಾಸಮಂತಾತ್ ಸುತತ್ವಮವಸ್ಥಾಭೇದಃ । ಸೋಮಯಾಗಸಂಪತ್ತಿಸ್ತವ ಕುಲೇ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಆತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೇವ ಸುತೇಜಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತ್ಯಂತರ್ಭಾವೇನ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶವದೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಧಾನತದಂಗಫಲಾನಾಮರ್ಥವಾದಗತಾನಾಮೇಕಪ್ರಧಾನಫಲತಯೋಪಸಂಹಾರಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಾಶಯಃ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಯದ್ಯುಭಯಥೋಪಾಸನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತರ್ಹಿ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಮೇವೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಸ ಚ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಪಷ್ಟೇ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸೂತ್ರೇ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವೋಕ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಸೌತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ತದುಕ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೫೭॥
ನಾನಾ ಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾತ್ ।
ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈಕಾ ನಾನಾ ವಾ ತಥಾ ಸಂವರ್ಗಾದಿ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯೈಕಾ ನಾನಾ ವೇತಿ ರೂಪೈಕ್ಯಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ರೂಪೈಕ್ಯಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಚೇದೇಕಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಽಪ್ಯುಕ್ತಿರ್ವೃಥೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಶ್ರುತಿನಾನಾತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ವೇದ್ಯಾಭೇದೇಽಪೀತಿ ।
ನನು ಭಿನ್ನಭಾವಾರ್ಥವಾಚಕಶಬ್ದಃ ಶಬ್ದಾಂತರಂ ಯಥಾ 'ಯಜತಿ ದದಾತಿ ಜುಹೋತಿ' ಇತಿ ತಸ್ಮಿಞ್ಶಬ್ದಭೇದೇ ಕರ್ಮಶಬ್ದಿತವಿಧ್ಯರ್ಥಭಾವಾನಾಯಾ ಭೇದೋ ಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಕೃತಾನುಬಂಧತ್ವಾದ್ಭೇದೇನ ಸ್ವೀಕೃತವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಾವಾರ್ಥಭೇದಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ತು ವೇದೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥೋಪಾಸ್ತೇರ್ಯಾಗದಾನಹೋಮವತ್ಸ್ವತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ಸಿದ್ಧಗುಣಕಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕತ್ವೇನ ವಿಷಯತೋಽಪಿ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ಕಥಮುಪಾಸ್ತಿಭೇದ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರೇ ಶಬ್ದಭೇದೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರತಯೋಕ್ತಃ, ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವೇ ಸಮ್ಯಗ್ಘೇತವಸ್ತ್ವಾದಿಪದೋಪಾತ್ತಾ ಗುಣಾದಯ ಏವ । ತಥಾ ಹಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಿತಯಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ । ಯಥಾ ಆರುಣ್ಯಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಕ್ರಯಣಭಾವನಾನ್ವಯಿತಯಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತಥಾಚ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕರಣೇಷೂತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟೈರುಪಾಸ್ತಿಭಾವನಾನ್ವಯಿತಯಾ ಸಾಧ್ಯೈಸ್ತತ್ತದ್ಗುಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಪಾಸ್ಯರೂಪಭೇದಾದುಪಾಸನಾಭೇದಃ ।
ಯಥಾ ಛತ್ರಚಾಮರಾದಿಗುಣಭೇದೇನ ರಾಜೋಪಾಸ್ತಿಭೇದಃ, ಯಥಾವಾಮಿಕ್ಷಾವಾಜಿನಗುಣಭೇದೇನ ಯಾಗಭೇದಸ್ತದ್ವತ್ । ತಥಾ ಪ್ರತಿವಿದ್ಯಂ ಫಲಸಂಯೋಗಭೇದಾದ್ದಹರಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿಸಮಾಖ್ಯಾಭೇದಾದ್ಭೇದ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತಿನಾನಾತ್ವಂ ಗುಣಾಂತರವಿಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರೈಕ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪ್ರಾಪ್ತವಿದ್ಯಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಾನೇಕಗುಣವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನೇಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಪಕ್ಷೇ ಗುಣಾನಾಂ ಪುನರುಕ್ತಿರ್ವೃಥಾ, ನಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ, ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಗುಣಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸಾ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಫಲಭೇದಾಚ್ಚೋದನೈಕ್ಯಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವಗುಣಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾ ನಾನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಪ್ರಕರಣಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದಹರಧ್ಯಾತುಃ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ ವೈಶ್ವಾನರಧ್ಯಾತಾ ಸರ್ವತ್ರಾನ್ನಮತ್ತೀತ್ಯಾದಿಫಲಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪಶ್ಚಾದ್ದಹರಾದಿವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಮೇಕಾಽನೇಕಾ ವೇತಿ ಚಿಂತೋಚಿತಾ ತತ್ಕಥಮಾದೌ ಸಾ ಕೃತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಥಿತೇ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಾಧಿಕರಣಂ ಪಾದಾದಾವೇವ ಸಂಗತಮತ್ರ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೫೮॥
ವಿಕಲ್ಪಃ ।
ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತ್ವಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರೋಽತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸ್ತ್ರಿವಿಧಾಃ ಅಹಂಗ್ರಹಾಸ್ತಟಸ್ಥಾ ಅಂಗಾಶ್ರಿತಾಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರಾಹಂಗ್ರಹವಿದ್ಯಾಸು ಯಾಥಾಕಾಮ್ಯವಿಕಲ್ಪಯೋರ್ವಿದ್ಯಾನಾನಾತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಯಥೇಚ್ಛಮನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯನಿಯಮಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿಕಲ್ಪೇನಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ನಿಯಮ ಇತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ತತ್ರಾನಿಯಮಂ ಸಾಧಯತಿ -
ತತ್ರ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಪುರೋಡಾಶಫಲತ್ವಾದ್ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿಯವಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ತಥಾ ವಿಕಲ್ಪನಿಯಮ ಏವಾಸಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ, ತುಲ್ಯಫಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಫಲಭೂಯಸ್ತ್ವಾರ್ಥಿನಃ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್, ಈಶ್ವರಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪರಂ ಫಲಭೇದೇಽಪ್ಯಾಸಾಮಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಮಕಫಲಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್, ತಸ್ಯ ಚೈಕಯಾಕೃತತ್ವೇ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಃ ಕೃತ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಕತಯಾ ತದ್ವಿಘಾತಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಮಾಸ್ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಸಾಧ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಪುಂಸಃ, ಅದ್ಧಾ ಈಶ್ವರೋಽಹಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಅಹಮೀಶ್ವರೋ ನ ವೇತಿ ತಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವನ್ನೇವ ಭಾವನಯಾ ದೇವತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ದೇಹಪಾತೋತ್ತರಕಾಲಂ ದೇವಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಗ್ರಹಾಣಾಮನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೫೯॥
ಕಾಮ್ಯಾಸ್ತು ।
ತಟಸ್ಥೋಪಾಸ್ತಯೋಽತ್ರ ವಿಷಯಸ್ತಾಸು ಕಿಂ ವಿಕಲ್ಪ ಉತ ಯಥಾಕಾಮಮನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯುಪಾಸ್ತಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಹಂಗ್ರಹವದ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪವಾದಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದೇತಂ ವಾಯುಮೇವಂ ಗೋತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ದಿಶಾಂ ವತ್ಸಂ ವೇದೋಪಾಸ್ತೇ ನಾಸೌ ಪುತ್ರಮರಣನಿಮಿತ್ತಂ ರೋದನಂ ರೋದಿತಿ ಲಭತೇ ನಿತ್ಯಮೇವ ಜೀವತ್ಪುತ್ರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂಗ್ರಹದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರತ್ವಮುಪಾಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೬೦॥
ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗಾವಬದ್ಧೋಪಾಸ್ತೀನಾಮನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅಂಗೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ಸಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನೇ ತದಾಶ್ರಿತಾಂಗಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನನಿಯಮಸ್ತಥಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ತದಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ತನ್ನಿಯಮ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ನನು ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮ ಇತ್ಯತ್ರಾಂಗಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಗೋದೋಹನವದನಂಗತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ಕಥಮನಂಗಾನಾಮಂಗವತ್ಸಮುಚ್ಚಯಶಂಕೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಂಗಾನ್ಯನುಷ್ಠಾಪಯನ್ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿರ್ಯದ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ನಾನುಷ್ಠಾಪಯೇತ್ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಶಂಕೇತಿ ಭಾವಃ ॥೬೧॥
ತರ್ಹಿ ಗೋದೋಹನಸ್ಯಾಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಶಿಷ್ಟೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಿಷ್ಟಿಃ ಶಾಸನಂ ವಿಧಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಿಹಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯೋಽಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ತು ನಾನುಷ್ಠಾನನಿಯಮಃ, ಚಮಸಸ್ಥಾನೇ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಯಮೇ ಚಮಸವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಉಪಾಸನಾನಾಂ ತು ನ ಕಸ್ಯಚಿದಂಗಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ವಿಹಿತತ್ವಮಿತಿ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೬೨॥
ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಲಿಂಗಮ್ -
ಸಮಾಹಾರಾದಿತಿ ।
'ಋಗ್ವೇದಿನಾಂ ಯಃ ಪ್ರಣವಃ ಸ ಸಾಮವೇದಿನಾಮುದ್ಗೀಥಃ' ಇತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪ್ರಾಣವೋದ್ಗೀಥಯೋರೈಕ್ಯಧ್ಯಾನವಿಧಿರಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಫಲಾರ್ಥವಾದೋ ಹೋತೃಷದನಾದಿತ್ಯಾದಿಃ । ಹೋತುಃ ಶಂಸನಸ್ಥಲವಾಚಿನಾ ಹೋತೃಷದನಶಬ್ದೇನ ಶಂಸನಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಉದ್ಗಾತಾ ಸ್ವರಾದಿಪ್ರಮಾದಾದ್ದುಷ್ಟಮಪ್ಯುದ್ಗೀಥಂ ಸಮ್ಯಕ್ಕೃತಾದ್ಧೋತೃಶಂಸನಾದನುಸಮಾಹಾರತ್ಯೇವ ನಿರ್ದೇಷಂ ಕರೋತ್ಯೇವ ಕಿಲ, ಶಂಸ್ಯಮಾನಪ್ರಣವೇನ ಸ್ವೀಯೋದ್ಗೀಥಸ್ಯೈಕ್ಯಧ್ಯಾನಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಂ ತತ್ರಾಹ -
ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ನಿತಿ ।
ಸಾಮವೇದಸ್ಥೋದ್ಗೀಥಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದೋಕ್ತಪ್ರಣವಸಂಬಂಧೋ ಯೋ ದೃಷ್ಟಃ ಸ ಏವಾಂಗಾನಾಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತವಿಹಿತೋಪಾಸ್ತಿಸಮುಚ್ಚಯೇ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಣವರೂಪಪದಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಚ ವೇದಾಂತರೋಕ್ತತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ವೇದಾಂತರೋಕ್ತಾಂಗಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬೩॥
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಪಿ ತದಾಶ್ರಿತಧ್ಯಾನಾನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಗುಣೇತಿ ।
ತೇನೋಂಕಾರೇಣ, ವೇದತ್ರಯೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಯಮುಖೇನೋಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕತೋಽಪಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥವೇತಿ ॥೬೪॥
ಫಲೇಚ್ಛಾಯಾ ಅನಿಯಮಾದುಪಾಸ್ತ್ಯನಿಯಮ ಏವ ಯುಕ್ತಃ, ಅಂಗವತ್ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನ ವೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿಃ ಖಲು ಸಾಂಗಪ್ರಧಾನಾನುಷ್ಠಾನನಿಯಾಮಕೋ ನ ತ್ವನಂಗಾನಾಂ ಸಂಗ್ರಾಹಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ವಿಮತೋಪಾಸ್ತಯಃ ಕ್ರತೌ ನ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠೋಯಾಃ, ಭಿನ್ನಫಲತ್ವಾದ್ಗೋದೋಹನವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶಿಷ್ಟೇಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಅಯಮೇವೇತಿ ।
ಸಮಾಹಾರಾದ್ಗುಣಸಾಧಾರಣ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಲಿಂಗದ್ವಯಮಪಿ ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ದ್ಯೋತಕಂ ನ ಸ್ವಯಂ ಸಾಧಕಮರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಂ ಚೇತಿ ।
ಗುಣಸಾಧಾರಣ್ಯಸೂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಭಾವೇ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆಶ್ರಯೇತಿ ।
ಇದಮೇವ ತೇಷಾಮಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಯದಂಗಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಸತ್ತ್ವಂ ನ ತ್ವಂಗವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬೫॥
ಕಿಂಚ ವಿದುಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾನ್ಯೇಷಾಮೃತ್ವಿಜಾಂ ಪಾಲ್ಯತ್ವವಚನಾನ್ನ ಸರ್ವೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸಹಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಋಗ್ವೇದಾದಿವಿಹಿತಾಂಗಲೋಪೇ ವ್ಯಾಹೃತಿಹೋಮಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಿವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮೇವಂವಿತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬೬॥
ಕರ್ಮಾಂಗವಿದ್ಯಾಪ್ರಸಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಾರ್ಥೋಽತಃ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ।
ಪೂರ್ವಪಾದೇ ಪರಾಪರವಿದ್ಯಾನಾಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಂ ನಿಶ್ಚಿತಮಸ್ಮಿನ್ಪಾದೇ ತಾಸಾಂ ಕರ್ಮಾನಂಗತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತೋಽಂಗಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಬಹಿರಂಗಾನಿ ಶಮಾದ್ದೀನ್ಯಂತರಂಗಾನಿ ಚ ನಿರೂಪ್ಯಂತ ಇತ್ಯೇಕವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ಪಾದಯೋಃ ಸಂಗತಿಃ ।
ತತ್ರಾದೌ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಂಗಾಂಗಿತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಕೇವಲಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । 'ಯ ಆತ್ಮೇತಿ' ಪ್ರಜಾಪತ್ಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಲೋಕಾದಿಕಂ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಾನಂದೇಽಂತರ್ಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥೧॥
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಽರ್ಥವಾದಪದಮಾವರ್ತನೀಯಮ್ । ಜ್ಞಾನಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥವಾದೋರ್ಽಥವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾಂಗಮ್, ಅಫಲತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ಮೇಶೇಷಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪ್ರೋಕ್ಷಣಪರ್ಣಮಯೀತ್ವಾದಿವದಿತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಗುರುಶಿಷ್ಯಯೋಃ ಕಥಾವಾದೋಽಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಜೈಮಿನಿಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಅಂಗಿಫಲೇನಾಂಗಭೂತ ಆತ್ಮಾವಗತಪ್ರಯೋಜನಸ್ತದಾಶ್ರಯೇ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೇ ಜ್ಞಾನೇ ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪರ್ಣಮಯೀ ದ್ರವ್ಯಂ, ಯಜಮಾನಸ್ಯಾಂಜನಂ ಸಂಸ್ಕಾರಃ, ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವರ್ಮ ಕವಚಮ್ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತ್ರಿತಿ ।
ಯುಕ್ತೋ ಹ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತಾಯಾಃ ಪರ್ಣತಾಯಾ ಜುಹೂದ್ವಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಾತ್ಕ್ರತ್ವಂಗಭಾವೋ ಜುಹ್ವಾಃ ಕ್ರತುವ್ಯಾಪ್ಯತಯಾ ಕ್ರತೂಪಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾತ್, ನ ತಥಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಽಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃಽಇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ಕ್ರತುಸಂಬಂಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಆತ್ಮನಃ ಕ್ರತುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ದೇಹಭಿನ್ನತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತಾತ್ಮನಃ ಕ್ರತುವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ ವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ದೇಹಾತ್ಮತ್ವೇನಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಭಿನ್ನಕರ್ತೃಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂಗತ್ವೇಽಪ್ಯಕರ್ತೃಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಂಗತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಪಹತೇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಜಾಯಾದಿಕಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭೋಗ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಭೋಗ್ಯಲಿಂಗೇನ ಸೂಚಿತಭೋಕ್ತೃಭಿನ್ನಮಕರ್ತೃಸ್ವರೂಪಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯ ಸಾಧಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಕಥಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಫಲಂ, ತಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವವಿಚಾರೇಣ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ॥೨॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಕರ್ಮಾಚಾರದರ್ಶನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಚಾರೇತಿ ।
ಈಜೇ ಯಾಗಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇ ಭಗವಂತ ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ಸಂಬೋಧ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಕೈಕೇಯರಾಜೋ ಬ್ರೂತೇ ಅಹಂ ಯಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋ ಯಾಗಂ ಕರಿಷ್ಯಮಾಣೋಽಸ್ಮಿ ವಸಂತ್ವತ್ರ ಭಗವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಪರೇಷ್ವಿತಿ ವಿದ್ಯಾವಿಧಿಪರೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲ್ಪಾಯಾಸಂ ಮುಕ್ತೇರೂಪಾಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಬಹ್ವಾಯಾಸಂ ಕರ್ಮ ನ ಕುರ್ಯುರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಕ್ವ ಇತಿ ।
ಸಮೀಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅರ್ಕ ಇತಿ ಪಾಠೇಽಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ ॥೩॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ತೃತೀಯಾ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಛ್ರುತೇರಿತಿ ॥೪॥
ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಸಮಿತಿ ।
ತಂ ಪರಲೋಕಂ ಗಚ್ಛಂತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಅನುಗಚ್ಛತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥ ಗುರೋಃ ಶುಶ್ರೂಷಾರೂಪಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನತಿಶೇಷೇಣಾವಶಿಷ್ಟೇನ ಕಾಲೇನ ಯಥಾವಿಧಾನಂ ವೇದಮಧೀತ್ಯಾನಂತರಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಕುಲಾದ್ಗೃಹಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅಭಿಸಮಾವರ್ತನಂ ಕೃತ್ವಾ ಕುಟುಂಬೇ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಶುಚೌ ದೇಶೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಂ ಕುರ್ವನ್ನನ್ಯಾಂಶ್ಚ ನಿತ್ಯಾದಿಧರ್ಮಾನನುತಿಷ್ಠನ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾವಘಾತಸ್ತುಷವಿಮೋಕಪರ್ಯಂತ ಏವಮಧ್ಯಯನಮರ್ಥಾವಬೋಧಾಂತಮ್ । ದೃಷ್ಟೇರ್ಽಥಾವಬೋಧಾಖ್ಯೇ ಫಲೇ ಸಂಭವತಿ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ತದವಬೇಧವತಃ ಕರ್ಮವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ಮನಿಯಮೋಽಪ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಿಯಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಇಹ ದೇಹೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನ್ನೇವ ಶತಂ ಸಂವತ್ಸರಾಂಜೀವಿತುಮಿಚ್ಛೇದೇವಂ ಕರ್ಮಿತ್ವೇನ ಜೀವತಿ ತ್ವಯಿ ನರೇ ಕರ್ಮ ಪಾಪಂ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ । ಇತಃ ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯಥಾ ನಾಸ್ತಿ । ಕರ್ಮ ವಿನಾ ಶ್ರೇಯೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜರಾಮರ್ಯಂ ಜರಾಮರಣಾವಧಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥
ಕರ್ತುರಧಿಕಸ್ಯಾಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾಂಗಂ ನೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅಧಿಕೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಮಹತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತ ಆತ್ಮಾ ಪರ ಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯಃ ಪ್ರಾಣಾದಿ ಪ್ರೇರಯತಿ ಸೋಽಪ್ಯಶನಾಯಾದ್ಯತ್ಯಯವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ಪರ ಏವ । ತಥಾಕ್ಷಿಪುರುಷೋಽಪ್ಯವಸ್ಥಾಸಾಕ್ಷಿ ಪರಂಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ಪರ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಜೀವಾನುಕರ್ಷಣಮಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಕಥಮ್, ಅಭೇದೇ ಜೀವತ್ವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪಾರಮೇಶ್ವರಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾಂಗಮಫಲತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ಮಶೇಷಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೋ ಹೇತುರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೮॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಕರ್ಮವತ್ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ಮಕಂ ಲಿಂಗಂ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ತುಲ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಸ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣಮಪಿ ಕರ್ಮ ನ ಭವತಿ ಅಭಿಮಾನಾಭಾವೇನಾನಧಿಕಾರಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೯ ॥ ॥೧೦॥
ಸಮನ್ವಾರಂಭವಚನಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುವಿಷಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಾ ಅನ್ಯಂ ಮುಮುಕ್ಷುಂ ಮುಕ್ತತ್ವೇನಾನ್ವಾರಭತ ಇತಿ ವಿಭಾಗ ಉಕ್ತಃ ಸೂತ್ರಕೃತಾಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ತನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇದಂ ಸಮನ್ವಾರಂಭವಚನಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯೇ ತಂ ವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದಿನಿ ವಿದ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವಿಹಿತೋದ್ಗೀಥಾದಿವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ನಗ್ನಿಸ್ತ್ರೀಧ್ಯಾನಾದಿರೂಪಾ ॥೧೧॥
ಯಚ್ಚೈತದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಅವಿದ್ಯತ್ವಾದ್ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾತ್ರಪದಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕಂ ನ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ॥೧೨ ॥ ॥೧೩॥
ನಿಯಮವಾಕ್ಯಮಜ್ಞವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿದುಷೋ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ವೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ತುತಯ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಿತ್ಯಪಿ ತ್ವಯಿ ನರೇ ನೇತೋ ವಿದ್ಯಾಲಬ್ಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾದನ್ಯಥಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಸಾರೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯತಃ ಕರ್ಮ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ । ಅಪೂರ್ವರೂಪಲೇಪಾಯ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೧೪॥
ಸ್ವೇಚ್ಛಾತಃ ಕರ್ಮಸಾಧನಪ್ರಜಾದಿತ್ಯಾಲಿಂಗಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲೇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮೇತಿ ।
ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯೇಷಾಂ ನೋಽಸ್ಮಾಕಮಯಮಪರೋಕ್ಷ ಆತ್ಮಾ ಅಯಮೇವ ಲೋಕಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ತೇ ವಯಂ ಕಿಂ ಪ್ರಜಾದಿನಾ ಕರಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಾಲೋಚ್ಯ ಕರ್ಮ ತ್ಯಕ್ತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ಕರ್ಮಫಲವದದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನುಭವೇತಿ ॥೧೫॥
ನ ಕೇವಲಮನುಪಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನಂಗತ್ವಂ ಕಿಂತು ಕರ್ಮನಾಶಕತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಉಪಮರ್ದಂ ಚೇತಿ ॥೧೬॥
ಕಿಂಚ ಕರ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ನಾಂಗಾಂಗಿಭೂತೇ ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರಿಸ್ಥತ್ವಾದ್ರಾಜಸೂಯಬೃಹಸ್ಪತಿಸವವದಿತ್ಯಾಹ -
ಊರ್ಧ್ವೇತಿ ।
ತ್ರಯೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾಃ ಕರ್ಮಪ್ರಧಾನಾ ಆಶ್ರಮಾಶ್ಚತುರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ಋಷಿಭ್ಯೋ ಯಜ್ಞೇನ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಿತೃಭ್ಯ ಏವ ವಾ ಅನೃಣಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । 'ಋಣಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಾಕೃತ್ಯ ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್ । ಅನಪಾಕೃತ್ಯ ಮೋಕ್ಷಂ ತು ಸೇವಮಾನೋ ವ್ರಜತ್ಯಧಃ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯೈವ ನಿರಸ್ತರ್ಣತ್ರಯಸ್ಯ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಿತ್ಯಪಿ ಶಂಕಾ ನ ಕಾರ್ಯಾ । ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇದಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶ್ರಮಮಿಚ್ಛೇತ್ತಮಾವಸೇದಿತಿ ಚ ವಿಧಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧೇನ ಅರ್ಥವಾದಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರವಿರಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾಗಮಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿ ತಿ ಸಂನ್ಯಾಸನಿಷ್ಠತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೭॥
ಸಂನ್ಯಾಸೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಪರಾಮರ್ಶಂ ಜೈಮಿನಿರಿತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವರೇತಃ ಶಬ್ದಿತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮನುಷ್ಠೇಯಂ ನ ವೇತಿ ಮಾನಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಾನ್ನಾನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತ್ರಯ ಇತಿ ।
ಆಶ್ರಮಾಣಾಮವಾಂತರಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹುವಚನಮ್ । ತಥಾಚ ಕಾಣ್ವಾಯನಸ್ಮೃತಿರರ್ಥತೋಽನುಕ್ರಮ್ಯತೇ । ಗಾಯತ್ರೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೋ ಬೃಹನ್ನಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀಚತುರ್ವಿಧಃ । ತತ್ರೋಪನಯನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಯಸ್ತ್ರಿರಾತ್ರಮಕ್ಷಾರಾಲವಣಾಶೀ ಗಾಯತ್ರೀಮಧೀತೇ ಸ ಗಾಯತ್ರಃ । ಯಸ್ತು ವೇದಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರತಿ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಃ । ಋತುಕಾಲೇ ಸ್ವದಾರಗಾಮೀ ನಿತ್ಯಂ ಪರಸ್ತ್ರೀವಿಮುಖಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಃ, ಸಂವತ್ಸರಂ ವೇದವ್ರತಕೃದ್ವಟುರ್ವಾ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಃ । ಆಮರಣಂ ಗುರುಕುಲವಾಸೀ ನೈಷ್ಠಿಕೋ ಬೃಹನ್ನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಗೃಹಸ್ಥೋಽಪಿ ಚತುರ್ವಿಧಃ ವಾರ್ತಾಕೋ ಯಾಯಾವರಃ ಶಾಲೀನೋ ಘೋರಸಂನ್ಯಸಿಕಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಕೃಷಿಗೋರಕ್ಷಾದಿಕಯಾ ವೈಶ್ಯಾದಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವನ್ನಿತ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾಪರೋ ವಾರ್ತಾಕವೃತ್ತಿಃ । ಯಾಯಾವರಸ್ತ್ವಯಾಚಿತವೃತ್ತಿರ್ಯಾಜನಾಧ್ಯಾಪನಪ್ರತಿಗ್ರಹವಿಮುಖಃ । ಶಾಲೀನಸ್ತು ಷಟ್ಕರ್ಮನಿರತೋ ಯಾಜನಾದಿವೃತ್ತಿಃ ಸಂಚಯೀ । ಉದ್ಧೃತಪರಿಪೂತಾಭಿರದ್ಭಿಃ ಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ವನ್ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಕೃತೋಂಛವೃತ್ತಿರ್ಗ್ರಾಮವಾಸೀ ಘೋರಸಂನ್ಯಸಿಕ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಹಿಂಸಾವಿಮುಖತ್ವಾತ್ । ವಾನಪ್ರಸ್ಥೋಽಪಿ ಚತುರ್ವಿಧಃ ವೈಖಾನಸ ಔದುಂಬರೋ ವಾಲಖಿಲ್ಯಃ ಫೇನಪಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರಾಕೃಷ್ಟಪಚ್ಯೌಷಧೀಭಿರ್ಗ್ರಾಮಬಹಿಷ್ಕೃತಾಭಿರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕುರ್ವನ್ವೈಖಾನಸ ಉಚ್ಯತೇ । ಯಸ್ತು ಪ್ರಾತರುಥಾಯ ಯಾಂ ದಿಶಂ ಪಶ್ಯತಿ ತತ್ರತ್ಯೌದುಂಬರಬದರೀನೀವಾರಶ್ಯಾಮಾಕೈಃ ಕರ್ಮಪರಃ ಸ ಔದುಂಬರಃ । ಯಸ್ತು ಜಟಾವಲ್ಕಲಧಾರೀ ಅಷ್ಟೌ ಪ್ರಾತಸಾನ್ವೃತ್ತ್ಯುಪಾರ್ಜನಂ ಕೃತ್ವಾ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯೇ ಸಂಗೃಹೀತಾಶೀ ಕಾರ್ತಿಕ್ಯಾಂ ಸಂಗೃಹೀತಪುಷ್ಪಫಲತ್ಯಾಗೀ ಸ ವಾಲಖಿಲ್ಯಃ । ಫೇನಪಾಸ್ತು ಶೀರ್ಣಪರ್ಣಫಲವೃತ್ತಯೋ ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ವಸಂತಃ ಕರ್ಮಪರಾ ಇತಿ । ತಥಾ ಪರಿವ್ರಾಜಾಕಾಶ್ಚತುರ್ವಿಧಾಃ ಕುಟೀಚಕಾ ಬಹೂದಕಾ ಹಂಸಾಃ ಪರಮಹಂಸಾಶ್ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಸ್ವಪುತ್ರಗೃಹೇ ಭಿಕ್ಷಾಂ ಚರಂತಸ್ತ್ರಿದಂಡಿನಃ ಕುಟೀಚಕಾಃ । ಬಹೂದಕಾಸ್ತು ತ್ರಿದಂಡಿನಃ ಶಿಕ್ಯಜಲಪವಿತ್ರಪಾದುಕಾಸನಶಿಖಾಯಜ್ಞೋಪವೀತಕೌಪೀನಕಾಷಾಯವೇಷಧಾರಾಸ್ತೀರ್ಥಾನ್ಯಟಂತೋ ಭೈಕ್ಷಂ ಚರಂತ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತೇ । ಹಂಸಾಸ್ತು ಏಕದಂಡಿನಃ ಶಿಖಾವರ್ಜಂ ಯಜ್ಞೋಪವೀತಧರಾಃ ಶಿಕ್ಯಕಮಂಡಲುಪಾಣಯಃ ಗ್ರಾಮೈಕರಾತ್ರವಾಸಿನಃ ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಪರಾಃ । ಪರಮಹಂಸಾಸ್ತ್ವೇಕದಂಡಧರಾ ಮುಂಡಾ ಅಯಜ್ಞೋಪವೀತಿನಃ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಕರ್ಮಾಣ ಆತ್ಮನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಂನ್ಯಾಸಾಭಾವಾಂಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತದ್ಭಾವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಭೇದಃ । ಸ್ಕಂಧಾ ಆಶ್ರಮಾಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಶರೀರಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಕುಲೇ ಗೃಹೇ ಕರ್ಶಯನ್ನೈಷ್ಠಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಕಂಧಶ್ರುತಾವಾಶ್ರಮಾ ನ ವಿಧೀಯಂತೇ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸ್ತುರ್ಥಮನೂದ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಪರಾಮರ್ಶೇಽಪೀತಿ ।
ಅನುವಾದಾಪೇಕ್ಷಿತಪುರೋವಾದಾತ್ಪ್ರತೀತಿಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಸ್ಕಂಧಶ್ರುತಿರೇವ ಪುರೋವಾದೋಽಸ್ತು ನಾನುವಾದ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಮೃತೀತಿ ।
ತಯೋರಪಿ ಇಯಮೇವ ಶ್ರುತಿರ್ಮೂಲಮಸ್ತು । ಕೢಪ್ತಶ್ರುತೌ ವಿಧಿಮಾತ್ರಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಾತ್ । ಅಸ್ಯಾ ಅನುವಾದತ್ವೇ ತು ಮೂಲತ್ವೇನ ಸಾಗ್ನಿಕಾನಗ್ನಿಕಾಶ್ರಮಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ರ ವಿಧಿಶ್ಚೇತಿ ದ್ವಯಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ಮಾರ್ತತ್ವಾದಾಶ್ರಮಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಾವಜ್ಜೀವಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ । ವಿರುದ್ಧಾಸ್ತ್ವನಗ್ನಿಕಾಶ್ರಮಾ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತೈರಂಧಾದಿಭಿರ್ವಾ ಅನುಷ್ಠೇಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಲ್ಲಾಘವಂ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಕಂಧಶ್ರುತಾವನುವಾದ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವದಿತರೇಷಾಮನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಾದನುಷ್ಠಾನಂ ನೇತರೇಷಾಮಶ್ರೌತತ್ವಾದತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸ್ತುತಿಪರಮಿದಂ ಸ್ಕಂಧವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಂತುಂ ಸಂತತಿಮ್ ।
ತಥಾ ಯೇ ಚೇತಿ ।
ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಕಂಧಶಬ್ದಸ್ಯ ಆಶ್ರಮೇಷ್ವರೂಢತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ರ ನಾಶ್ರಮಿವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರವ್ರಜಂತೀತ್ಯಾಶ್ರಮವಿಧಿರೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥೈತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಲೋಕೋ ಮಹೀಯಾನ್ ಯದರ್ಥಮಶಕ್ಯಾಂ ಪ್ರವ್ರಜ್ಯಾಮಪಿ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಸ್ತುತಿರ್ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯೇಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೮॥
ಸ್ಕಂಧಶ್ರುತಾವಿತರಾಶ್ರಮಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿಹಿತಾ ಅನೂದ್ಯಂತೇ ಏತದ್ವಾಕ್ಯಾನುವಾದ್ಯತ್ವಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ।
ಅನುವಾದಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಧಿಪೂರ್ವಕತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ನಿವೀತಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಂ ಪಿತೃಣಾಮುಪವೀತಂ ದೇವಾನಾಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ದೈವೇ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪವೀತಂ ವಿಧೀಯತೇ । ತತ್ಸ್ತುತಯೇ ದ್ವಯಮನೂದ್ಯತೇ । ಮಾನುಷಕ್ರಿಯಾಸು ದೇಹಾರ್ಧವಸ್ತ್ರಬಂಧನಾಖ್ಯನಿವೀತಸ್ಯ ಸೌಕರ್ಯಾರ್ತತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ಪಿತ್ರ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧ್ಯಂತರಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯವಿಧಿರ್ವಿಧೇಯೈಃ ಸಾಹಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥೈತಮೇವೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ವಿಧೇಯವೇದಾನುವಚನಾದಿಸಾಹಿತ್ಯಾತ್ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೇಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ವಾನಪ್ರಸ್ಥೋಕ್ತಿಃ । ವಿಧೇಯಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಯಾ ತಾನಪ್ರಸ್ಥಸ್ಯ ಸಹೋಕ್ತ್ಯಾ ತದಪಿ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತತ್ರಿತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಕಂಧಶಬ್ದಸ್ಯ ಆಶ್ರಮಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ।
ಯಜೇತಾಧ್ಯೇತವ್ಯಂ ದದ್ಯಾದೀತಿ ಪೃಥಗುತ್ಪನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೯॥
ಸ್ಕಂಧಶ್ರುತೇರನುವಾದಕತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಧ್ಯಂತರಕಲ್ಪನೇನಾಶ್ರಮಾ ಅನುಷ್ಠೇಯಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ವಿಧಿತ್ವಂ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ಲಾಘವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಧಿರ್ವೇತಿ ।
ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತೇರವಿರಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಲಾಘವಬಾಧಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಲ್ಪಫಲತ್ವೇನಾಶ್ರಮತ್ರಯನಿಂದಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಸ್ತುತಿಪರಮೇಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಭಾತಿ । ತತ್ರಾಶ್ರಮವಿಧಿಚತುಷ್ಟಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆಶ್ರಮಾಣಾಂ ವಿಧ್ಯಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದನುವಾದಾಯೋಗಾತ್ । ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಾದೋಷಾಚ್ಚ ವರಂ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಾಶ್ರಮವಿಧಿಭೇದಕಲ್ಪನಮಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತೀತೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಭಂಗೇನ ಭೇದಕಲ್ಪನೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಧಾರಣವದಿತಿ ।
ಮಹಾಪಿತೃಯಜ್ಞೇ ಪ್ರೇತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಚ ಸ್ರುಚಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಹವಿರಾಹವನೀಯಂ ಪ್ರತಿ ಯದಾ ನೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಹವಿಷಃಽಅಧಸ್ತಾತ್ಸಮಿಧಂ ಧಾರಯನ್ನನುದ್ರವೇತ್ಽಇತಿ ವಿಹಿತಾಧೋಧಾರಣಸ್ತಾವಕತಯೋಪರಿ ಹೀತ್ಯಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಭಾನೇಽಪಿ ದೈವೇ ಹೋಮೇ ಸ್ರುಗ್ದಂಡೋಪರಿ ಸಮಿದ್ಧಾರಣೇ ವಿಧಿರೇವಾಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಜೈಮಿನ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಚತ್ವಾರ ಆಶ್ರಮಾ ವಿಧೀಯಂತ ಇತಿ ಪಕ್ಷ ಉಕ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಮತ್ರಯಾನುವಾದೇನ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮೇಕಮೇವ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಯದಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾವಿಧೌ ಕಥಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯವಿಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಚಾರಯತಿ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ನನು ತ್ರಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯ ಆಶ್ರಮಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ನಿರ್ಬೀಜೋಽಯಂ ವಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯೇ ಪರಿವ್ರಾಜಕಃ ಪರಾಮೃಷ್ಟೋ ನ ವೇತಿ ಸಂದಿಹ್ಯಾದ್ಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವನಾಶ್ರಮ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ -
ಅನಾಶ್ರಮಿತ್ವೇತಿ ।
ಅನಾಶ್ರಮೀ ನ ತಿಷ್ಠೇತೇತಿ ನಿಷೇಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ಸಿದ್ಧಾನ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏವಂ ಪರಾಮರ್ಶತದಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ವನಸ್ಥಸ್ಯ ಹ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದಿಕಂ ತಪ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತೇನೈಕೇನ ತಪಃ ಶಬ್ದೇನೋಭಯಗ್ರಹಣಮನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಭಿಕ್ಷೋಸ್ತಪಸ್ವಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ॥ ತಥಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದ್ಯಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದ್ವಾರಾ ಗೃಹಸ್ಥಾದ್ಯಾಶ್ರಮತ್ರಯವದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾಪ್ರಧಾನಶ್ಚತುರ್ಥಾಶ್ರಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸ ಚ ಸ್ತುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಯಾ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೃಥಗ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇಭ್ಯ ಆಶ್ರಮಿಭ್ಯಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಚಾವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ತೇಷಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಾಲಭೇದೇನಾಪಿ ಸತಿ ಮಂದಪ್ರಜ್ಞತ್ವೇ ಪ್ರಜ್ಞಾಧಿಕ್ಯವತ್ಸತಿ ಕರ್ಮಿತ್ವೇ ತೇಷಾಂ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚೇತಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇ ಚ ಪರಿವ್ರಾಡೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತ್ಯಸ್ಮದಿಷ್ಟಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇಮಮೇವಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಃ ಸಂನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮೇ ನ ರೂಢಸ್ತಥಾಪಿ ಯೋಗಾತ್ತಮೇವೋಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ಅನ್ಯಾಶ್ರಮೇಷು ಯೌಗಿಕಾರ್ಥಾಸಮವಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಿನಃ ಪ್ರಣವಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾತಿರೇಕೇಣಾನುಷ್ಠೇಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನ್ಯಾಸಃ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ತುತೌ ಹೇತುಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಹಿ ಪರ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ತುತಃ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಪರ ಏವೇತಿ ಸ್ತುತ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಿಂದತಿ ತಾನೀತಿ । ತತೋ ನ್ಯಾಸ ಏವ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಚಕತ್ವಾದಧಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಬುದ್ಧಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಚಿತ್ತಾಸ್ತದಾತ್ಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾಃ ಶ್ರವಣಾದಿಪರಾಸ್ತತ್ಪರಾಯಣಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರೇಪ್ಸವಃ ನಿಷ್ಕಾಮಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರಧಾನಾಶ್ರಮವಾಚಿತ್ವಾದಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ತ್ವಮುಮಾಶ್ರಮಮನುತಿಷ್ಠೇದಿತಿ ವಿಧಿಃ ಪರಿಣಮ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಮುದ್ಧಾಟಯತಿ -
ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧಿವೈಶದ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಕಂಧಶ್ರುತಿಮಾದಾಯ ಚಿಂತಾ ಕೃತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದಿವೇತರಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ಪೂರ್ವಸುಕೃತಪರಿಪಾಕಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಂ ಯದಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತಾಂಧಾದಿವಿಷಯಃ ಸಂನ್ಯಾಸ ಇತಿ ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಸಂಕೋಚಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ವ್ರತೀ ಗೋದಾನಾದಿವೇದವ್ರತವಾನ್ । ಗುರುಕುಲಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ನಾನಾನಂತರಮಕೃತಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೋ ಗುರುಸೇವೀ ಸ್ನಾತಕಃ ಉತ್ಸನ್ನಾಗ್ನಿರ್ವಿಧುರಃ ಅಗೃಹೀತಾಗ್ನಿರನಗ್ನಿಕಃ ಪ್ರವ್ರಜೇದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸಕಲಾಂಗಾನಮೇವ ಕಥಂಚಿತ್ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತಾನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ಯುಕ್ತಃ ವಿಕಲಾಂಗಾನಾಂ ತ್ವಂಧಾದೀನಾಂ ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರಧಾನಸಂನ್ಯಾಸಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಿಪೂತಸಂಚಾರಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ವಿನಾ ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ । 'ಶರೀರಂ ಮೇ ವಿಚರ್ಷಣಂ ಜಿಹ್ವಾ ಮೇ ಮಧುಮತ್ತಮಾ । ಕರ್ಣಾಭ್ಯಾಂ ಭೂರಿವಿಶ್ರುವಮ್' ಇತ್ಯಂಗಸಾಕಲ್ಯಪ್ರಾರ್ಥನಾಲಿಂಗಾಚ್ಚ ನಾಂಧಪಂಗುಮೂಕಬಧಿರದೀನಾಮಧಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ ॥೨೦॥
ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮ್ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಬೋಷಧಿಪುರುಷವಾಗೃಕ್ಸಾಮ್ನಾಂ ಸಪ್ತಾನಾಂ ರಸಾನಾಂ ರಸತಮೋಽಷ್ಟಮ ಉದ್ಗೀಥಾವಯವ ಓಂಕಾರಃ ಪರಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಽಧಂ ಸ್ಥಾನಂ ತದರ್ಹತೀತಿ ಪರಾರ್ಧ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಸು ಶ್ರುತೀಷ್ವಂಗೋಪಾದಾನಾದಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯಥಾನುಷ್ಠೇಯಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸಾಮ್ಯಶ್ರುತೇಃ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ತದ್ವದಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಜುಹ್ವಾದಿಸ್ತುತಿಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯಾತ್ಸ್ತುತಿತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಜುಹೂರಿಯಮೇವ ಪೃಥಿವೀತಿ ಸ್ತೂಯತೇ । ಚಯನಸ್ಥಃ ಕೂರ್ಮ ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ । ಆಹವನೀಯಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕ ಇತಿ ಸ್ತುತಿಃ । ತಥೋದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ರಸತಮತ್ವಾದಿಗುಣೈಃ ಸ್ತುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಾತೋ ವರಂ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಮನುಷ್ಠಾನಫಲಲಾಭಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ನ ಹಿ ಸ್ತುತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವನನುಷ್ಠಾನಂ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನುಷ್ಠಾನಂ ಫಲಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಧಾಯಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಯುಕ್ತಮಿಯಮೇವ ಜುಹೂರಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಫಲವಜ್ಜುಹ್ವಾದಿವಿಧಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥತಯಾ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ॑ರಸತಮಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತು ಕ್ರತ್ವಂಗವಿಧಿಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ಫಲವದಪೂರ್ವೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಾಯಕತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ಕ್ರತ್ವಂತರಶ್ರುತಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೨೧॥
ಕಿಂಚಾತ್ರ ವಿಧಿಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೋಕ್ತಂ ವಸ್ತುತಸ್ತು ನ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಕೢಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಭಾವೇತಿ ।
ನ ಚೈವಮುಪಾಸಾನಾವಿಧಿಸ್ತಾವಕತ್ವಂ ರಸತಮಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತವಿಷಯಾರ್ಪಕತ್ವಸಂಭವೇ ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇವೋ ಮದಿಷ್ಟಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾರ್ಥನಾದಾವಪಿ ಲಿಂಗಾದಿಪ್ರಯೋಗಾದುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಥಂ ವಿಧಿಪರತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಏತಲ್ಲಿಂಗಾದಿಕಂ ವೇದೇಷೂತ್ಸರ್ಗತೋ ನಿಯಮೇನೇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಖ್ಯವಿಧೇರ್ಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾಪಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಪಪದಾದಿಬಾಧಕೇ ತ್ವನ್ಯಾರ್ಥಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ಲಿಙಾದೀತಿ ।
ನ ಚ ಶ್ಲೋಕೇ ಪಂಚಮಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪಂಚಪದಾನಾಮೇವ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ನೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ । ಕ್ರಿಯಾಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನಾಂ ಕೃಭ್ವಸ್ತೀನಾಮುದಾಹರಣೇನ ಸರ್ವಧಾತೂಪರಕ್ತಲಿಙಾದೀನಾಂ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಪಂಚಮಪದಂ ತೂಕ್ತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ಲೋಕಪೂರಣಾರ್ಥಂ ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮ ಇತಿವತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಡುಕೃಞ್ಕರಣ ಇತಿ ಧಾತೇರೇವ ಕರಣಶಬ್ದಿತಭಾವನಾಖ್ಯಕ್ರಿಯಾಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವಂ ನೇತರಯೋರ್ಧಾತ್ವೋರ್ಭೂ ಸತ್ತಾಯಾಮಸ್ಭುವೀತ್ಯರ್ಥಾಂತರೋಕ್ತೇಃ ತಥಾಪಿ ಜನ್ಮಾಖ್ಯಭವನಸ್ಯ ತತ್ಫಲಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮಕಭಾವನಾವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತಯೋಃ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ । ತತ್ರ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭಾವನಾಖ್ಯಾತೇನಾನೂದ್ಯತೇ ಯಥಾ ದ್ವಾವಿತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೋ ದ್ವಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಯೇನಾನೂದ್ಯತೇ । ತದ್ವಲ್ಲಿಙಾ ಚ ತಸ್ಯಾ ಇಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾಖ್ಯವಿಧಿರ್ಬೋಧ್ಯತೇ । ಕರ್ತಾ ತು ತಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತೃಕಾ ಭಾವನೋದಾಹೃತಾ । ತಥಾ ಕ್ರಿಯೇತೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ । ಕರ್ಮಾತ್ರ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಕ್ಷಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ಮಿಕಾಭಾವನೋದಾಹೃತಾ । ಆಖ್ಯಾತಾನಾಂ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕೇ ಶಕ್ತ್ಯ ಭಾವಾತ್ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರಾಕ್ಷೇಪ ಏವೇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಮತಮ್ । ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ಮಕಾರಕಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಭಾವನೋಕ್ತೇತಿ ಭೇದಃ । ತಥಾ ದಂಡೀ ಭವೇತ್ಭೂಯತೇ ದಂಡಿನಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುದಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸ್ಯಾದ್ಭೂಯೇತ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ತಿಧಾತೋರಪ್ಯುದಾಹರಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತೇರ್ಭೂರಾದೇಶಾತ್ । ಏತದ್ಧಾತುತ್ರಯೋಪರಕ್ತಲಿಙಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವಧಾತ್ವರ್ಥೋಪರಕ್ತಭಾವನಾಗತೇಷ್ಟಸಾಧಾನತ್ವರೂಪೋ ವಿಧಿರೇಕ ಏವೋಚ್ಯತೇ । ಧಾತೂನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಾಣಾಂ ಚ ಭೇದೇಽಪಿ ವಿಧಿಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಧಾತೂದಾಹರಣತ್ರಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ।
ಏವಂ ಸೂತ್ರೇ ಭಾವೋ ವಿಧಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಚಶಬ್ದಾತ್ಫಲಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪ್ರತಿಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ।
ಏಷ ಋತ್ವಿಗುಪಾಸಕಃ ಕಾಮಾಗಾನಸ್ಯ ಗಾನೇನ ಫಲಸಂಪಾದನಸ್ಯೇಷ್ಟೇ ಸಮರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಂಗಾಶ್ರಿತವಿದ್ಯಾ ಅಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಃ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮನಂಗಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ । ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೋ ಚಿಂತಾಯಾ ಅಸ್ಯಾಃ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿರ್ಬೋಧ್ಯಾಃ ॥೨೨॥
ಪಾರಿಪ್ಲವಾರ್ಥಾಃ ।
ಅಶ್ವಮೇಧೇ ಪುತ್ರಾದಿಪರಿವೃತಾಯ ರಾಜ್ಞೇ ಪಾರಿಪ್ಲವಮಾಚಕ್ಷೀತೇತಿ ನಾನಾವಿಧಾಖ್ಯಾನಕಥನಾತ್ಮಕಃ ಪಾರಿಪ್ಲವಪ್ರಯೋಗೋ ವಿಹಿತಃ । ತಥಾ ಚ ವೇದಾಂತಸ್ಥಕಥಾನಾಮಾಖ್ಯಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸ್ತುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಝಿರ್ಜ್ಯಾಯಾನನುಷ್ಠಾನಲಾಭಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥೈವ ಕಥಾನಾಂ ನ ವಿದ್ಯಾಸ್ತಾವಕತ್ವಂ ಪಾರಿಪ್ಲವಾನುಷ್ಠಾನಲಾಭಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ತತ್ರ ಫಲಮಾಹ -
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ದೇವಸ್ಯ ತ್ವಾ ಸವಿತುರಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥತಯಾ ಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾಂಗತ್ವಂ ತಥಾ ವೇದಾಂತಸ್ಥಕಥಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವಮ್ । ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಾನಾಂ ಗುರುಶಿಷ್ಯಸಮಾಚಾರಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಬುದ್ಧಿಸೌಕರ್ಯದ್ವಾರಾ ಸಂನಿಹಿತವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಸಾಮರ್ಧ್ಯಲಿಂಗಾದತೋ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ಫಲಂ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ತನ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಶ್ವಮೇಧೇ ಪ್ರಥಮಽಹನಿ ಮನುರ್ವೈವಸ್ವತ ಇತಿ ಕಥಾಂ ಬ್ರೂಯಾದ್ದ್ವಿತೀಯೇಽಹನಿ ಯಮೋ ವೈವಸ್ವತ ಇತಿ ತೃತೀಯೇಽಹನಿ ವರುಣ ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಕಥಾನಾಂ ವಿಶಿಷ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂಕೋಚೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೨೩॥
ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಕಥಾನಾಂವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂನಿಧಾನಾದ್ವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರರೋಚನಂ ಪ್ರೀತಿಜನನಂ ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವಪಾಮುದಖಿದಥೋಮಾಯೋದ್ಧೃತವಾನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಮಜಂ ತೂಪರಮಾಲಭೇತೇತಿ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇ ಏವಮನ್ಯೇಷಾಂ ತತ್ತದ್ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೨೪॥
ಏವಮಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಪ್ರಮೇಯಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಧಿಕರಣತ್ರಯೇಣ ದೃಢೀಕೃತ್ಯಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ಅತ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಫಲೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ ನ ವೇತಿ ವಾದಿವಿವಾದಾತ್ಸಂಶಯೇ ತೇನೈತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪುಣ್ಯಕೃತ್ತೈಜಸ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಕಥನಾದಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಾದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾಖ್ಯಮುಕ್ತೌ ನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನೀಂಧನಪದೇನ ತತ್ಸಾಧ್ಯಕರ್ಮಾಣಿ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಪುಣ್ಯಕೃತ್ತೈಜಸಃ ಶುದ್ಧಸತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭೂತ್ವಾ ತೇನ ವೇದನೇನೈತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಮುಕ್ತಾವೇವ ಕರ್ಮಣಾಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನಪೇಕ್ಷಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತ್ವಸ್ತಿ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತೇಷಾಮಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಧಿಕಂ ವಕ್ತುಮಯಮುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಸೂತ್ರಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ಅಧಿಕೇತಿ ॥೨೫॥
ಅಧಿಕಮಾಹ -
ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಫಲತ್ವಾದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಾ ತಥಾ ಪ್ರಮಾತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಮಾಕರಣಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾಯಾಂ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಅತ್ರ ವಿವಿದಿಷಾಯಾಮಿಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನೇ ವಾ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಹೇತುತ್ವಮಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧೀಯತೇ । ಪ್ರಮಾಯಾ ಅಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರಿತಕ್ಷಯಾಖ್ಯಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ನಚ ಪಾರಂಪರ್ಯೇ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ಜ್ವಾಲಾದ್ವಾರಾ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಽಪಿ ಕಾಷ್ಠೈಃ ಪಚತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್, ದ್ವಾರಸ್ಯಾವ್ಯವಧಾಯಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಶುದ್ಧೇರ್ದ್ವಾರತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಃ । 'ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ । ಕಷಾಯೇ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪಕ್ವೇ ತತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
'ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ಮಣಾ ಪಾಪನಿವೃತ್ತೌ ಜ್ಞಾನೇನ ಮುಕ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಇದಮಿತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ವಿವಿದಿಷಂತೀತಿ ಪಂಚಮಲಕಾರೇಣ ವಿವಿದಿಷಾಂ ಭಾವಯೇಯುರಿತಿ ಸನರ್ಥೇಚ್ಛೈವ ಭಾವ್ಯತಯಾ ಭಾತಿ । ತಾಂ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಲಭ್ಯತಯೋಲ್ಲಂಘ್ಯ ವೇದನಂ ಚೇದ್ಭಾವ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ತರ್ಹಿ ವೇದನಮಪ್ಯುಲ್ಲಂಘ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷ ಏವ ಕರ್ಮಭಿರ್ಭಾವ್ಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿವಿದಿಷಾಸಂಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಇಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶಬ್ದತಃ ಫಲತ್ವಭಾನಾದಶ್ರುತಮೋಕ್ಷೋ ನ ಫಲಮನ್ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠೈಃ ಪಚತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಪಾಕಫಲತೃಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಶ್ಚಿದ್ವೇದಭಾಗಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಂ ಪದಂ ಬ್ರೂತೇ । ಕಶ್ಚಿತ್ತು ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕರ್ಮದ್ವಾರೇತಿ ಮತ್ವಾ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಪಷ್ಟಮನ್ಯತ್ ॥೨೬॥
ಏವಂ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಬಹಿರಂಗಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುಕ್ತ್ವಾಂತರಂಗಾಣ್ಯಾಹ -
ಶಮೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ವರ್ತಮಾನೋಕ್ತಿಭಂಗೇನ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಾದ್ಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಲಭ್ಯಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಪರಾಭಿಪ್ರಾಯಮನೂದ್ಯಾಂಗೀಕರೋತಿ -
ತಥಾಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಶಮಾದೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾನ್ನ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಲಭ್ಯಾ ವಿದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಂವಿನ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಕರ್ಮಣಾ ಪಾಪಕೇನ ತಸ್ಮಾದೇವ ವಿದ್ಯಾರ್ಥೀ ಶಮಾದ್ಯುಪೇತೋ ಭೂತ್ವಾ ವಿಚಾರಯೇದಿತಿ ವಿಧಿರ್ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೋಪರತಪದೇನ ಸಂನ್ಯಾಸ ಉಕ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಂಗತ್ವಮತೇ ಶಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಶ್ರವಣಮತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ । ಯದಿ ತುಽಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತಃ ಪ್ರವ್ರಜಂತಿಽ,ಽಜ್ಞಾನಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಸಂನ್ಯಸೇತ್ಽಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ಫಲವತ್ತ್ವೇನೋತ್ಪನ್ನಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯಾಂಗತ್ವಾಯೋಗಾತ್, ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಹಿತಶ್ರವಣಾನುವಾದೇನಾನೇಕಶಮಾದಿವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪಾತಾತ್, ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಶ್ರವಣಲಕ್ಷಣಾದೋಷಾಚ್ಚ ಸಂನ್ಯಾಸೋ ನ ಶ್ರವಣಸ್ಯಾಂಗಂ ಕಿಂತು ತತಃ ಪ್ರಾಗನುಷ್ಠೋಯತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರವಣವಜ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥ ಇತಿ ಮತಂ ತದಾ ಶಮಾದಿಸಮುಚ್ಚಯೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಭಾವಯೇದಿತಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಶಮಾದಿಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಿರಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಂಗೀಕಾರಃ ಆಪಾತತೋ ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಾನ್ಯಾಯೇನ ಶಮಾದಿಸ್ವೀಕಾರಾರ್ಥಂ ಕೃತಸ್ತಮಿದಾನೀಂ ತ್ಯಜತಿ -
ಯಜ್ಞಾದೀನ್ಯಪೀತಿ ।
ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವರೂಪಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾದವಾಂತರವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿಧಿಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯೇನ ಮಹಾವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಮಪ್ರಕರಣೇಽಪ್ಯವಾಂತರವಿಧಿರಿತ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾತ್ಪೂಷೇತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತಂ ಪೂಷಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪೂಷಾ ದೇವತಾ ಪಿಷ್ಟಭಾಗೋ ವಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಮಮಾಸಯೋರ್ನಾಸ್ತಿ । ಅತಃ ಸಮಾಸಾತ್ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯಾನವಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಸ್ಯಾವಿನಾಭಾವೇನ ಯಾಗವಿಧ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಗಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಧಿಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷೇಣ ಪೂಷೋದ್ದೇಶೇನ ಪಿಷ್ಟಭಾಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಕೃತೌ ಸಂಬಂಧಃ । ಪೌಷ್ಣಂ ಪೇಷಣಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ವಿಚಾರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಃ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೇ ಶಮಾದಿವದ್ಯಾವಜ್ಜ್ಞಾನೋದಯಮನುವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾಚ ಸಂನ್ಯಾಸಾಭಾವ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟವಿಕ್ಷೇಪನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಶಮಾದೀನಾಂ ಶಾನಾರ್ಥತ್ವಾದನುವೃತ್ತಿರ್ನ ಕರ್ಮಣಾಮದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೨೭॥
ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಮತಿಃ ।
ಏವಂವಿದಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಧ್ಯಾನವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಗ್ಧಂ ಭಕ್ಷಿತಮ್ । ಅಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ ।
ಅಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞಾದಿವದ್ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ವಿಧಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಭಕ್ಷ್ಯಾಭಕ್ಷ್ಯನಿಯಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷ್ಯೇದಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಾಣವಿದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಮ್ । ಯಥಾ ಗ್ರಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಿ ವಾಮದೇವ್ಯಸಾಮೋಪಾಸಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಂ ಪರಸ್ತ್ರೀನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತದ್ವದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಸೂತ್ರಾದ್ಬಹಿರೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ನೇದಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾವಿಧಿಸಂನಿಧೇರಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ತುತಿರೇವ ನ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾತ್ಕೢಪ್ತೋ ಹಿ ವಿಧಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಬಾಧಕೋ ನತು ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಸ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಿದೋ ನ ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಮತಿರಿತ್ಯತ್ರ ಲಿಂಗಂ ವದನ್ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತದ್ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಮಟಚ್ಯೋ ರಕ್ತಕ್ಷುದ್ರಪಕ್ಷಿಣಸ್ತೈರ್ಹತೇಷು ಕುರುದೇಶಸ್ಥಸಸ್ಯೇಷು ದುರ್ಭಿಕ್ಷೇ ಜಾತೇ ಬಾಲಯಾ ಸಹ ಜಾಯಯಾ ಮುನಿರ್ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛನ್ನಿಭ್ಯಾಗ್ರಾಮೇ ಸ್ಥಿತವಾನಿಭ್ಯೋ ಹಸ್ತಿಪಾಲಕಸ್ತೇನ ಸಾಮಿಖಾದಿತಾನರ್ಧಭಕ್ಷಿತಾನ್ ಕುತ್ಸಿತಮಾಷಾನ್ ಯಾಚಯಿತ್ವಾ ಭಕ್ಷಿತವಾನ್ । ಇಭ್ವೇನ ಜಲಂ ಗೃಹಾಣೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯುಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ವೈ ಮೇ ಪೀತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಮಾಷಾಃ ಕಿಂ ನೋಚ್ಛಿಷ್ಟಾ ಇತೀಭ್ಯೇನೋಕ್ತೇ ಸತಿ ಮಾಷಭಕ್ಷಣೇ ಜಲತ್ಯಾಗೇ ಚ ಕಾರಣಮುವಾಚ । ಅನ್ನಾಂಶೇ ಮಮ ಆಪದಸ್ತಿ । ಜಲಪಾನಂ ತು ಸ್ವೇಚ್ಛಾತಸ್ತಡಾಗಾದೌ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಮಾಷಾನ್ ಖಾದಿತ್ವಾವಶಿಷ್ಟಾಂಜಾಯಾಯೈ ದತ್ತವಾನ್ । ಸಾ ಚಾನಾಪದ್ಗತಾ ಪತ್ಯುರಾಪದಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮಾಷಾನ್ಸಂರಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಾತಸ್ತಸ್ಮೈ ದದೌ । ಸ ಚ ತಾನ್ ಖಾದಿತ್ವಾ ರಾಜ್ಞೋ ಯಜ್ಞಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರಸ್ತೋತ್ರಾದೀನಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಾಂ ಪ್ರಾಸ್ತಾವಾದಿದೇವತಾಮುಪದೀಶ್ಯ ಧನಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಛಿಷ್ಟಭಕ್ಷಣಜಲತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕಶಿಷ್ಟಾಚಾರಲಿಂಗಾಚ್ಛ್ರೌತಾದನಾಪದಿ ವಿದುಷಾಪ್ಯಭಕ್ಷ್ಯಂ ನ ಭಕ್ಷಣೀಯಮಿತಿ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೨೮ ॥ ॥೨೯॥
ಸುರಾಪಾನೇನಾಪಿ ಜೀವನಮಾಶಂಕ್ಯ ಕದಾಪಿ ತನ್ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಮದ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ವರ್ಜಯೋದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕುತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮರಣಾಂತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸುರಾಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಷ್ಣಾಮತಿತಪ್ತಾಂ ಸುರಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಸಾ ನ ಪೇಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸುರಾಪಾ ಇತಿ ॥೩೦॥
ಉದಾಹೃತಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಮೂಲಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾಮಕಾರೋ ಯಥೇಷ್ಟಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸೋಽಪಿ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಉಪಪನ್ನತರೋ ಭವತಿ । ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಯಮಪಿ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವತ್ಸುರಾಪಾನೇ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ ಚ ಸರ್ವಸ್ಮೃತಿಭಿಃ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರೇಣ ಚ ವಿರುದ್ಧ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ॥೩೧॥
ವಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಪಿ ।
ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಸು ವಿಹಿತತ್ವಾದ್ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ಸರ್ವಾನ್ನತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಸ್ತುತಿತ್ವವನ್ನಿತ್ಯವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದ್ವಿವಿದಿಷಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತಿತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕಾಮನಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ಕರ್ಮಣಾಮನಿತ್ಯತ್ವಮನಾವಶ್ಯಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯಾ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿವಿಧಿನಾ ತು ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮದ್ವಯಾಪಾತಾದ್ವಿವಿದಿಷಾಶ್ರುತೇಃ ಸ್ತುತಿತ್ವಮಿತಿ ಫಲಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಭಯಥಾನುಷ್ಠಾನಂ ಫಲಮ್ ॥೩೨॥
ಸಹ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಸಹಕಾರೀಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ । ತೇಷಾಂ ಭಾವಸ್ತತ್ವಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಯಾ ಸಹ ಫಲಕಾರಿತ್ವಂ ಸಹಕಾರಿಪದಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚೇದಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅವಿಹಿತತ್ವಾನ್ನಾಂಗಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ । ಅತೋ ವಿಹಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿಹಿತಾಯಾ ನ ಸಹಕಾರ್ಯಂಗಾನಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕರ್ಮಾಣಾಂ ಸಹಕಾರಿತ್ವಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತುಲ್ಯಬಲಶ್ರುತಿದ್ವಯೇನ ವಿನಿಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಸಂಯೋಗಭೇದಸ್ತತೋ ನ ವಿರೋಧಃ । ಕಾಮನಾಯಾ ಅನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಿತ್ಯವಿಧಿನಾ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸತ್ಯಾಂ ಕಾಮನಾಯಾಂ ಕಾಮ್ಯಪ್ರಯೋಗೇನೈವ ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ಇದಂಚಽಏಕಸ್ಯ ತೂಭಯತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್ಽಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಚಿಂತಿತಮ್ । ಯಥಾಽಖಾದಿರೋ ಯೂಪೋ ಭವತಿಽಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ ಖಾದಿರಂ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾ ಚೇತಿ । ಅತಃ ಸತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩೩॥
ನನು ನಿತ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಾ ಏವಾಪೂಯರ್ವಜ್ಞಾದಯೋ ವಿವಿದಿಷಾಯಾಂ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತಾಂ ತತ್ರ ಕುತೋ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವಥಾಪೀತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಾಮ್ಯತ್ವೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನೇ ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹ್ವತೀತ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಹೋಮವಾಚಿತ್ವಾತ್ತದೇಕಾರ್ಥಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪದಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಸಿದ್ಧಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪರಾಮರ್ಶಕತ್ವಾಯೋಗಾನ್ಮಾಸಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿಹ ತು ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿ ಸುಬಂತಾನಾಮಾಖ್ಯಾತೇನೈಕಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ಸಿದ್ಧವ್ಯವಹಿತಕರ್ಮಾನುವಾದಕತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವವಿಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಿದ್ಧಕರ್ಮಸು ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ಶುದ್ಧಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕಕರ್ಮಾಭೇದೇ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಯೈತ ಇತಿ ॥೩೪॥
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಧ್ವಂಸದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅನಭಿಭವಂ ಚೇತಿ ॥೩೫॥
ಅಂತರಾ ಚಾಪಿ ತು ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ।
ಅನಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಜಪಾದಿಕರ್ಮಸತ್ತ್ವಾನ್ನಿಂದಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಸತಿ ಆಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಶ್ರುತೇರನಾಶ್ರಮಸ್ಯ ನಿಂದಿತತ್ವಾಚ್ಚಾನಧಿಕಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ತತ್ರಾನಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ॥೩೬ ॥ ॥೩೭॥
ರೈಕ್ವಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಲಿಂಗಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರನಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಾಪಕಂ ಮಾನಾಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಲಿಂಗಮಿತಿ ।
ಅನಾಶ್ರಮಿತ್ವಾವಿರುದ್ಧಾನಾಂ ವರ್ಣಮಾತ್ರಪ್ರಾಪ್ತಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಮೈತ್ರೋ ದಯಾವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಕರ್ಮ ಭವತು ವಿದ್ಯಾಹೇತುಸ್ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ನ ಶ್ರವಣಾದಾವಧಿಕಾರಃ ಸಂನ್ಯಾಸಾಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಚೇತಿ ।
ಬಂಧಕಾಜ್ಞಾನಧ್ವಸ್ತಿಫಲಕವಿದ್ಯಾಕಾಮಸ್ಯ ಶ್ರವಣೇಽಧಿಕಾರಃ । ಸಂನ್ಯಾಸೋಽಪಿ ಕದಾಚಿತ್ಕೃತೋ ಜ್ಞಾನ ಉಪಕರೋತಿ ಶ್ರವಣಂ ಪ್ರತ್ಯನಂಗತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೩೮॥
ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಮಿತ್ವಂ ವೃಥೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅತಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪುಣ್ಯಕೃತ್ತೈಜಸಃ ಶುದ್ಧಸತ್ವಸ್ತೇನ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗೇಣೈತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅತ್ರ ಪುಣ್ಯಕೃತ್ತ್ವಲಿಂಗಾದಾಶ್ರಮಿತ್ವಂ ಜ್ಯಾಯಃ ಪುಣ್ಯೋಪಚಯೇ ಶೀಘ್ರಂ ವಿದ್ಯಾಲಾಭಾದನಾಶ್ರಮಸ್ಯ ನಿಂದಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ॥೩೯॥
ತದ್ಭೂತಸ್ಯ ತು ।
ಉತ್ತಮಾಶ್ರಮಾತ್ಪೂರ್ವಾಶ್ರಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಹೇತುರನಾಶ್ರಮಿಕರ್ಮವದಿತಿ ಸಂಗತಿಃ, ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಂ ಚೈತತ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮ ನ ಹೇತುರಿತಿ ಫಲಮ್ । ರಾಗಾದಿಪ್ರಾಬಲ್ಯಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿನಿಷೇಧಾಚ್ಚ ಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೀ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರೇ ನಿಯಮಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಮಿತಿ ನೈಷ್ಠಿಕತ್ವನಿಯಮಃ । ಅರಣ್ಯಮಿತ್ಯೇಕಾಂತೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತದಿಯಾದ್ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಪದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರ್ಗಸ್ತತಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಾನ್ನ ಪುನರೇಯಾನ್ನ ಪ್ರಚ್ಯವೇದಿತಿ ಉನಿಷದ್ರಹಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತದ್ರೂಪಂ ಪ್ರಚ್ಯುತೌ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಾಭಾವಮಾಹ -
ನ ಚೈವಮಿತಿ ।
'ಚಂಡಾಲಾಃ ಪ್ರತ್ಯವಸಿತಾಃ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಪತಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮ ನಿಷ್ಫಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥೪೦॥
ನ ಚಾಧಿಕಾರಿಕಮ್ ।
ಅವಕೀರ್ಯೇತ ವ್ಯಭಿಚರೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಕೀರ್ಣಂ ಯೋನೌ ನಿಷಿಕ್ತಂ ರೇತೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯವಕೀರ್ಣೀ । ಅತ್ರ ಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಯಾನ್ನವೇತಿ ಉಪಪಾತಕತ್ವಾತ್ಪತನಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ ।
ಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಿಕಂ ನಿಷ್ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಾಪಿ ನಿಷ್ಫಲಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನಹೇತುರ್ನ ಭವತೀತಿ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಭವತೀತಿದಃ । ಯಥೋಪನಯನಕಾಲೇ ಹೋಮೋ ಲೌಕಿಕಾಗ್ನಾವೇವ ಕಾರ್ಯಃ । ದಾರಸಂಬಂಧೋತ್ತರಕಾಲವಿಹಿತಾಧಾನಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲತ್ವೇನಾಹವನೀಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ವದವಕೀರ್ಣಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಪಶುರ್ಗರ್ದಭೋ ಲೌಕಿಕಾಗ್ನೌ ಹೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣೇ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯೇ ನಿರ್ಣೀತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಾಧಿಕಾರಿಕಂ ತದುಪಕುರ್ವಾಣಸ್ಯೈವ ನ ನೈಷ್ಠಿಕಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ ॥೪೧॥
ಉಪಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಉಪಪದಂ ಪೂರ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಪಾತಕಸ್ಯ ತದುಪಪಾತಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಽಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿಽಇತಿ ದರ್ಶನಾಭಾವಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಭಾವಾಪರತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತನ್ಮೂಲಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಕೢಪ್ತಸಾಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧೇಃ । ಕಲ್ಪನಂ ನೋದೇತಿ ಕೢಪ್ತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಸಮತ್ವೇಽಪಿ ಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಶ್ರುತಿಮೂಲತ್ವಾದಾದರ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯವಮಯಶ್ಚರೂರಿತ್ಯತ್ರ ಯವಶಬ್ದಂಕೇಚಿದ್ದೀರ್ಘಶೂಕೇ ಪ್ರಯುಂಜತೇ ಕೇಚಿದ್ದೇಶವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಿಯಂಗುಷು । ಅತಃ ಕಸ್ಯ ಚರುಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಸಾಮ್ಯಾತ್ಸಮಾ ತುಲ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ತಥಾಚಽಯದಾನ್ಯಾ ಓಷಧಯೋ ಮ್ಲಾಯಂತ್ಯಥೈತೇ ಯವಾ ಮೋದಮಾನಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತಿ, ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲತ್ವಾದ್ದೀರ್ಘಶೂಕಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೈವಾದರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತೇರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯರಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಪಿ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಗವದತ್ರಿಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಷ್ಠಿಕವದ್ಯತಿವನಸ್ಥಯೋರಪಿ ಪ್ರಮಾದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಭಂಗೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರಂ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಮಹಾಕಕ್ಷಂ ಬಹುತೃಣಕಾಷ್ಠದೇಶಂ ಜಲದಾನಾದಿನಾ ವರ್ಧಯೇತ । ಯತಿಸ್ತು ಸೋಮಲತಾವರ್ಜಂ ವರ್ಧಯೇತ್ । ಽಸರ್ವಪಾಪಪ್ರಸಕ್ತೋಽಪಿ ಧ್ಯಾಯನ್ನಿಮಿಷಮಚ್ಯುತಮ್ । ಭೂಯಸ್ತಪಸ್ವೀ ಭವತಿ ಪಂಕ್ತಿಪಾವನ ಏವ ಚ । ಉಪಾಪಾತಕಸಂಘೇಷು ಪಾತಕೇಷು ಮಹತ್ಸು ಚ । ಪ್ರವಿಶ್ಯ ರಜನೀಪಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಂ ಸಮಾಚರೇತ್ ॥ ಽಇತ್ಯಾದಿಸ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಧ್ಯಾನಪ್ರಾಣಾಯಾಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರೋಽಪಿ ಭಿಕ್ಷುಣಾ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಪದಾತ್ಽಮನೋವಾಕ್ಕಾಯಜಾಂದೋಷಾನಜ್ಞಾನೋತ್ಥಾನ್ಪ್ರಮಾದಜಾನ್ । ಸರ್ವಾಂದಹತಿ ಯೋಗಾಗ್ನಿಸ್ತೂಲರಾಶಿಮಿವಾನಲಃ । ನಿತ್ಯಮೇವ ತು ಕುರ್ವೀತ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಾಂಸ್ತು ಷೋಡಶ । ಅಪಿ ಭ್ರೂಣಹನಂ ಮಾಸಾತ್ಪುನಂತ್ಯಹರಹಃ ಕೃತಾಃ । ಽಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ॥೪೨॥
ಬಹಿಸ್ತೂಭಯಥಾಪಿ ।
ಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೈಸ್ತೈಃ ಸಹ ಕೃತಶ್ರವಣಾದಿಕಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ತೇಷಾಂ ಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ಸಾಧನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾತ್ಪರಲೋಕೇ ತೇಷಾಂ ಶುದ್ಧತ್ವೇಽಪ್ಯತ್ರ ಶುದ್ಧಭಾವಾನ್ನ ಸಾಧನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಯದ್ಯೂರ್ಧ್ವೇತಿ ।
ಸುಗಮಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥೪೩॥
ಸ್ವಾಮಿನಃ ಫಲಶ್ರುತೇಃ ।
ಅಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತಿಷೂಭಯಕರ್ತೃಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ಸಂಶಯಃ ।
ಯಃ ಕೃತಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಃ ಸ ಸಂವ್ಯವಹಾರ್ಯ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ ನಿಂದಾತಿಶಯಸ್ಮೃತ್ಯಾ ನೈಷ್ಠಿಕಾದಿಷು ಬಾಧವದ್ಯೋ ಯದಂಗಕರ್ತಾ ಸ ತದಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ಕರ್ತೇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಫಲಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವಂಗಾಶ್ರಿತಾ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ತೃಕಾ ಅಪ್ಯುಪಾಸ್ತಯೋ ಯಜಮಾನಗಾಮಿಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಃ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಂ ಸ್ವನಿಷ್ಠಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಫಲಂ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಪಾದಸಂಗತಿಃ ಹಿಂಕಾರಪ್ರಸ್ತಾವೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರನಿಧನಾಖ್ಯಪಂಚಪ್ರಕಾರೇ ಸಾಮ್ನಿ ವೃಷ್ಟಿಧ್ಯಾತುರ್ವರ್ಷಸಮೃದ್ಧಿಃ ಫಲಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಂ ಫಲಮೃತ್ವಿಗ್ಗತಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾಸಾಂಗಕ್ರತ್ವಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವಾದ್ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಫಲಂ ಕ್ರತ್ವಧಿಕಾರಿಗತಂ ತದ್ವದಂಗೋಪಾಸನಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಂ ತದ್ಗತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ತಸ್ಯ ಫಲಂ ತದ್ಗತಂ ಕರ್ತಾತ್ವನ್ಯಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಯಜಮಾನಾಗಾಮಿ ಫಲಮಿತಿ ತಸ್ಯಾಪವಾದಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಉದ್ಗಾನೇನ ಸಾಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾಜಮಾನಂ ಫಲಮಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯಾಸತಿ ಬಾಧಕವಚನೇ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೪॥
ಉಪಾಸನಮಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮೃತ್ವಿಕ್ಕರ್ತೃಕಮಿತ್ಯತ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತಮುದ್ಗೀಥಾಖ್ಯಂ ಪ್ರಣವಂ ಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಧ್ಯಾತವಾಂಧ್ಯಾತ್ವಾ ಚ ನೈಮಿಶೀಯಾನಾಂ ಸತ್ರಿಣಾಮುದ್ಗಾತಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಜಮಾನೇನ ಸ್ವಗಾಮಿಫಲಕಸಾಂಗಪ್ರಯೋಗಕರಣಾಯರ್ತ್ವಿಜಾಂ ಕ್ರೀತತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ನ ತತ್ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಕ್ರಯಣದ್ವಾರಾ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ಭೃತ್ಯಕರ್ತೃಕೇ ಯುದ್ಧೇ ರಾಜಾ ಯುಧ್ಯತೇ ಜಯತಿ ಚೇತಿವದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೪೫ ॥ ॥೪೬॥
ಸಹಕಾರ್ಯಂತರವಿಧಿಃ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ತಸ್ಮಾದದ್ಯತನೋಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಆಪಾತಜ್ಞಾನರೂಪಪಂಡಾವಾನ್ಪಂಡಿತಸ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಶ್ರವಣಂ ತನ್ನಿರ್ವಿದ್ಯ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಬಾಲ್ಯೇನ ಶ್ರವಣಜಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಲಭಾವೇನ ಮನನೇನಾಸಂಭಾವನಾನಿರಾಸೇನ ಬಾಲಸ್ಯ ಭಾವೇನ ವಾ ಶುದ್ಧಚಿತ್ತತ್ವೇನ ಸ್ಥಾತುಮಿಚ್ಛೇದೇವಂ ಮನನಶ್ರವಣೇ ಕೃತ್ವಾದಾನಂತರಂ ಮುನಿರ್ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಕೃತ್ಸ್ಯಾದೇವಮಮೌನಂ ಚ ಮೌನಾದನ್ಯದ್ಬಾಲ್ಯಪಾಂಡಿತ್ಯದ್ವಯಂ ಮೌನಂ ಚ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಅಥ ಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀಪೌಷ್ಕಲ್ಯಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಾನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೌನಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧರೂಪೇ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇ ಅನುಷ್ಠೇಯೇ ಚ ಧ್ಯಾನೇ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ಸಂಶಯಃ ।
ಯಥಾ ತಂ ಹ ಬಕ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾದುದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಸ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯತ್ವನಿರ್ಣಯಸ್ತದ್ವದಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತಿ ವಿಧಿಹೀನವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ಮೌನಸ್ಯಾಪ್ಯವಿಧೇಯತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾನನುಷ್ಠಾನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಫಲಮ್ । ಯದಿ ಮೌನಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ತದಾ ವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯತೇ ಬಾಲ್ಯವಿಧಿಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮ್ । ಯದಿ ಜ್ಞಾನಂ ತದಾ ಪಾಂಡಿತ್ಯಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ।
ಮುನಿಶಬ್ದಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾಚಿಪಾಂಡಿತ್ಯಶಬ್ದಾನ್ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ಮುನಿಶಬ್ದಃ ಪರಿವ್ರಾಡ್ವಾಚಕಃ ವಾಲ್ಮೀಕ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ರಾಪ್ತಂ ಮೌನಮಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧಿಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಪಸ್ತಂಬಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಗತಿಮಾಹ -
ಇತರಾಶ್ರಮೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಮೌನಂ ಚ ಮೌನಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಮನನವದನುಷ್ಠೇಯತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಮೌನಸ್ಯ ವಿಧೇಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನಿರ್ವೇದನೀಯತ್ವೇತಿ ।
ನ ಚ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದೋಷಃ । ಉಪರಿಧಾರಣವದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಸ್ಯೇದಂ ಧ್ಯಾನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವೇತಿ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನತ್ವೇನ ಧ್ಯಾನಾದೇಃ ಷಡ್ಜಾದೌ ಲೋಕತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಶಂಕಿತ್ವಾ ನಿಯಮವಿಧಿಮಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾಂಗಮಿತಿ ಚೇತ್ಸಫಲಕ್ರತುಪರವಾಕ್ಯೇಽಂಗವಿಧಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಧ್ಯಾದಿವದಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಮಾರಭ್ಯಾಂಗಪರ್ಯಂತೋ ವಿಧಿಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನಃ ಕ್ರತುರ್ವಿಧ್ಯಾದಿರತ ಏವಾಂಗಂ ವಿಧ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಭಾವಾನಭಿಜ್ಞಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಧರ್ಮಶ್ರವಣಾದೌ ವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಂತಿ । ವಿಧೌ ಹ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷಿತಂ ತಚ್ಚ ಭೇದದರ್ಶನಪ್ರಾಬಲ್ಯಾದ್ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಃ ॥೪೭॥ ಸಮಾವರ್ತನಾನಂತರಂ ಕುಟುಂಬೇ ಸ್ಥಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ನಚ ಪುನರಾವರ್ತತ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ಸಂನ್ಯಾಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಆಯಾಸವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ಗೃಹಿಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಕೃತೋ ನ ಸಂನ್ಯಾಸಾಭವಾದಿತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ ॥೪೮॥
ಸಂನ್ಯಾಸಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯದ್ವಯಮತ್ರ ಸೂತ್ರಕೃತೋಕ್ತಮ್ । ತತೋಽನ್ಯದಾಶ್ರಮದ್ವಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಮೌನವದಿತಿ ।
ಆಶ್ರಮದ್ವಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತರಯೋರಪೀತಿ ವಾಚ್ಯೇ ಬಹೂಕ್ತಿರವಾಂತರಭೇದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ । ಸ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಾಗ್ದರ್ಶಿತಃ ॥೪೯॥
ಅನಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ನನ್ವಯಾತ್ ।
ತತ್ರ ಬಾಲ್ಯೇ ವಿಷಯೇ ತದ್ಧಿತಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತಿಷ್ಠನ್ಮೂತ್ರತ್ವಾದಿಕರ್ಮಣೋಽಪ್ರರೂಢೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಿರೂಪಭಾವಶುದ್ಧೇಶ್ಚ ಬಾಲಕರ್ಮತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನ ತಿಷ್ಠನ್ಮೂತ್ರತ್ವಾದೇರಪ್ಯನುಷ್ಠಾನಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಭಾವಶುದ್ಧೇರೇವೇತಿ ಫಲಮ್ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಮೌನಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯೇ ಧ್ಯಾನೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಧ್ಯಾನಂ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದ್ವದ್ಬಾಲ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾಮಚಾರಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತದ್ವಿಧಿಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವಿದಿತಿ ।
ಕಾಮತಶ್ಚರಣವದನಭಕ್ಷಣಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸ ಕಾಮಚಾರವಾದಭಕ್ಷಣಸ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಪಪಾದಂ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಮೂತ್ರಾದಿ ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಬಾಲ್ಯವಿಧಿಬಲಾತ್ಪಾತಿತ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಮನ್ಯವಿಷಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
'ಯಸ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಭವತ್ಯಮನಸ್ಕಃ ಸದಾಶುಚಿಃ । ನ ಸ ತತ್ಪದಮಾಪ್ನೋತಿ ಸಂಸಾರಂ ಚಾಧಿಗಚ್ಛತಿ' ಇತ್ಯಾದಿ ಶೌಚಭಿಕ್ಷಾದಿನಿಯಮವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಾವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಭಾವಶುದ್ಧಾಖ್ಯಬಾಲ್ಯಸ್ಯ ವಿಧಿಸಂಭವಾನ್ನ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾವಿಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ನ ತದ್ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಭಾವಶುದ್ಧೇರ್ವಿದ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವೇನಾನ್ವಯಾದನಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ಭವೇದಿತಿ ಬಾಲ್ಯವಿಧ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ॥೫೦॥
ಐಹಿಕಮಪಿ ಸಂನ್ಯಾಸಾದಿಬಾಲ್ಯಾಂತಂ ಸಾಧನಜಾತಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯವಿದ್ಯಾಜನ್ಮ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಗತಿಂ ವದನ್ ಸಾಧನಸ್ಯ ದ್ವಿಧಾ ಫಲಸಂಭವಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸರ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರೀರೀಷ್ಟಿವದೈಹಿಕಫಲತ್ವನಿಯಮಃ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂತಾವದಿತಿ ।
ನನ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲಕಯಜ್ಞಾದಿಸಾಧ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಥಮೈಹಿಕತ್ವನಿಯಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಜ್ಞಾದೀನ್ಯಪೀತಿ ।
ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಃ ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿದ್ಯಾಹೇತುಷು ಘಟಿತೇಷು ವಿದ್ಯಾವಿಲಂಬೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ವಿಲಂಬಃ ಅತಃ ಶ್ರವಣಾದೇರ್ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಮ್ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧಕವಶಾದ್ವಿಲಂಬೇಽಪಿ ಹೇತುತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಫಲಂ ಮತ್ವಾ ಚಿತ್ರಾದಿವದನಿಯತಫಲಂ ಶ್ರವಣಾದಿಕಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಿಶೇಷೇಣ ಶ್ರವಣಾದಿಫಲಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಕಿಮಿತಿ ಕ್ರಿಯತೇ ಶ್ರವಣಾದಿನೈವ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಉಪಸ್ಥಿತವಿಪಾಕತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ದೇಶಾದಿಮಹಿಮ್ನಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಪಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನ ಶ್ರವಣಾದಿಕಮೇವ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಿಪಚ್ಯಂತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಯಾನಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಪಾಚಕತ್ವಂ ಪಲೌನ್ಮುಖ್ಯಹೇತುತ್ವಮ್ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಪಾಚಕದೇಶಾದಿಕಂ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಮಪೀತಿ ।
ಫಲಬಲಾದ್ದೇಶಾದಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಣೈವ ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧೋ ನ ವೈಪರೀತ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕೋ ಹೇತುಸ್ತಮಾಹ -
ಸಾಧನೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಶಕ್ತಿರಪಿ ಫಲಬಲಾಜ್ಜ್ಞಾತವ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧಕಸದ್ಭಾವೇ ಶ್ರೌತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಚ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶೃಣ್ವಂತೋಽಪಿ ನ ವಿದ್ಯುರಿತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿಃ । ಆತ್ಮನೋ ಯಥಾವದ್ವಕ್ತಾಪ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯಃ ಅದ್ಭುತವತ್ಕಶ್ಚಿದೇವ ಭವತಿ । ತಿಷ್ಠತು ಲಬ್ಧಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಾನ್, ಪರೋಕ್ಷತೋ ಜ್ಞಾತಾಪ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯಃ । ಕುಶಲೇನಾಚಾರ್ಯೇಣಾನುಶಿಷ್ಟೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫೧॥
ಅಸತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಶ್ರವಣಾದಿನೇಹೈವ ವಿದ್ಯೋದಯಃ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿಃ ಸಂಚಿತಪಾಪಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ಸತಿ ತು ಭೋಗೇನ ತನ್ನಿರಾಸಾದಮುತ್ರೇತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕತ್ವವಿಶೇಷನಿಯಮ ಉಕ್ತಸ್ತದ್ವತ್ಫಲೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷೇ ಕಶ್ಚಿದುತ್ಕರ್ಷಾದಿವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏವಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಾನಿಯಮಸ್ತದವಸ್ಥಾವಧೃತೇಸ್ತದವಸ್ಥಾವಧೃತೇಃ ।
ಮುಕ್ತಿರತ್ರ ವಿಷಯಃ । ತಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಶೇಷನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಫಲಸ್ಯೋಭಯಥಾಸಂಭವಾತ್ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಃ ಸವಿಶೇಷಾ, ಫಲತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾವದತಃ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾವಧಾರಣಶ್ರುತಿಬಾಧಿತಮನುಮಾನಮತೋ ಜ್ಞಾನೈಕವ್ಯಂಗ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರವಣಾದಿತಾರತಮ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಂಚಿದತಿಶಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿದ್ಯಾಲಭ್ಯಮುಕ್ತೌ ನಾತಿಶಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಮಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚಾನ್ಯತ್ವೇ ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇಃ, ಅನನ್ಯತ್ವೇ ಚಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದ್ಧೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದ ಏವ ಮುಖ್ಯಫಲಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿರವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರಾನಂದಸ್ವರೂಪಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವತಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಸಾಧ್ಯತೇ ಸಾ ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೇತಿ ನ ದ್ವೈತಾಪತ್ತಿಃ । ಅನ್ಯೇ ತು ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯೇತ್ಯಾಹುಃ । ನ ಚ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಯದಭಾವೇ ಯದಭಾವಸ್ತತ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಯಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತೇರಭಾವೋಽನರ್ಥರೂಪಾ ಅವಿದ್ಯೈವಾಸ್ತಿ । ಅಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ಮುಕ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವೇನ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಮುಕ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಮುಪಾದತ್ತೇ । ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಚ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತಾನರ್ಥಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾತ್ಮನವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಮತಿಶಯಾಂಗೀಕಾರ ತ್ಯಜತಿ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಏಕರೂಪೇ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಮಾಯಾಂ ತಾರತಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಶೇಷ ಉಕ್ತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಲಂಬ ಉಕ್ತೋ ನ ತಾರತಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ಮುಕ್ತೌ ವಿಲಂಬಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ವಾಯ್ವಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಾದ್ದಿಪೋತ್ಪತ್ತಿವಿಲಂಬೇಽಪ್ಯುತ್ಪನ್ನೇ ತಮೋನಿವೃತ್ತಿವಿಲಂಬಾದರ್ಶನಾತ್ಸತಿ ಜ್ಞಾನೇ ನಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ವಿಲಂಬ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂಚ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಚ ಗುಣಭೇದೇನ ತಾರತಮ್ಯಾತ್ಫಲತಾರತಮ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತ್ವೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ತತ್ಫಲೈಕರೂಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಾಭೇದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಮೃತೌ ಕಸ್ಯಚಿನ್ನಿರ್ಗುಣವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಮಕಾಲೈವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೫೨॥
ಓಮ್ । ಯಜ್ಜ್ಞಾನಾಜ್ಜೀವತೋ ಮುಕ್ತಿರುತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತಿವರ್ಜಿತಾ ।
ಲಭ್ಯತೇ ತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ರಾಮನಾಮಾಸ್ಮಿ ನಿರ್ಭಯಮ್ ।
ಆವೃತ್ತಿರಸಕೃದುಪದೇಶಾತ್ ।
ಸಾಧನಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಫಲಂ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಯಯೋರ್ಹೇತುಫಲಭಾವಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ -
ತೃತೀಯ ಇತಿ ।
ಫಲಪ್ರಸಂಗೇನೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಶ್ಚ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಂಗೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂನ್ಯಾಸಾದಿ ಸಾಧನಂ ಚಿಂತಿತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಫಲಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಗಮ್ಯಮಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಮದ್ಯಾಶ್ಲೇಷಾಧಿಕರಣಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಚಿಂತ್ಯತೇ, ತದಾರಭ್ಯ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಸ್ತತೋ ದ್ವಿತೀಯಪಾದೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಸ್ತೃತೀಯೇ ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯಶ್ಚತುರ್ಥೇ ಜ್ಞಾನೋಪಾಸನಯೋಃ ಫಲನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಪಾದಾರ್ಥವಿವೇಕಃ ।
ಆದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನಂ ವಿಷಯಮನೂದ್ಯ ದ್ವೇಧಾನುಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇತಿ ।
ಶ್ರೌತಾತ್ಮಧೀಸಾಧನಫಲವಿಚಾರಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಧಿಕರಣಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಶಾಸ್ತ್ರಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಯ ಉಕ್ತಾಃ । ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾತ್ತತ್ತತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ ।
ಮೋಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವವಚ್ಛ್ರವಣಾದಾವಾವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಲಕ್ಷಣಾವಾಂತರಸಂಗತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರವಣಾದೇಃ ಪ್ರಯಾಜವದದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಕೃದನುಷ್ಠಾನಂ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವವಘಾತವದ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಯಾವತ್ಫಲಮಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಅಸಕೃದುಪದೇಶಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಧನಾವೃತ್ತೌ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಸಕೃದಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯಸಿಧ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾಸಕೃದುಕ್ತೇರನ್ಯಥೋಪಪತ್ತೇರ್ನಾವೃತ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಸಗುಣಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನೇಷ್ವಪ್ಯನಾವೃತ್ತಿಮಾಹ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಸಕೃದುಪದೇಶಾವೃತ್ತಿಸಮುಚ್ಚಯಯೋರನ್ಯತರಸೂಚಕತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಃ, ತಥಾಪಿ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟಮಾತ್ರಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಶ್ರವಣಾದೇರಾವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಸ್ಯ ಷಡ್ಜಾದೌ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಸಕೃದುಕ್ತಿರಾವೃತ್ತಿಂ ಸೂಚಯತಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗ್ರಹಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ದರ್ಶನಪರ್ಯವಸಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ತ್ವಾವೃತ್ತೇರ್ವೇದೋಪಾಸೀತೇತಿ ಶಬ್ದೇ ಶ್ರುತತ್ವಾನ್ನ ಕೇವಲಾರ್ಥಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ತ್ಯುಪಾಸ್ತಿಶಬ್ದಸ್ಯಾವೃತ್ತಿವಾಚಿತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ವೇದೇತಿಶಬ್ದೋಕ್ತವೇದನೇಷ್ವಹಂಗ್ರಹೇಷು ಕಥಮಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಶಬ್ದಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಮುದಾಹರತಿ -
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಸ ರೈಕ್ವೋ ಯದ್ವೇದ ತತ್ಪ್ರಾಣತತ್ತ್ವಂ ರೈಕ್ವಾದನ್ಯೋಽಪಿ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವೇದ ತತ್ಫಲೇ ಸರ್ವಮಂತರ್ಭವತೀತ್ಯೇತದುಕ್ತೇ ಇತ್ಥಂ ಮಯೋತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಸ ರೈಕ್ವ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಹಂಸಂ ಪ್ರತಿ ಹಂಸಾಂತರವಚನಮ್ , ತಚ್ಛ್ರುತ್ವಾ ರೈಕ್ವಂ ಗತ್ವೋವಾಚ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ, ಹೇ ಭಗವಃ, ಏತಾಂ ರೈಕ್ವವಿದಿತಾಂ ದೇವತಾಂ ಮೇಽನುಶಾಧಿ ಮಹ್ಯಮುಪದಿಶೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನಧ್ಯಾನಸ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರೌತೀ ಚಾರ್ಥಸಿದ್ಧಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್, ಶ್ರವಣಮನನಯೋಸ್ತ್ವಸಕೃದುಪದೇಶಾದರ್ಥಸಿದ್ಧೈವಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ॥೧॥
ಆದಿತ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸನಾನ್ಮಮ ತ್ವಮೇಕ ಏವ ಪುತ್ರೋಽಸೀತಿ ಕೌಷೀತಕಿಃ ಪುತ್ರಮುವಾಚ, ಅತಸ್ತ್ವಂ ತಥಾ ಮಾಕೃಥಾಃ ಕಿಂತು ಬಹೂನ್ ರಶ್ಮೀನಾದಿತ್ಯಂ ಚ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯತಾತ್ಪೃಥಗಾವರ್ತಯಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ । ಅತ್ರ ಪರ್ಯಾವೃತ್ತಿಶಬ್ದಾತ್ಸಿದ್ಧವದುದ್ಗೀಥಧ್ಯಾನಸ್ಯಾವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ ತತೋ ಧ್ಯಾನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ಲಿಂಗಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ತಾವತ್ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ ತತ್ರ ಸಗುಣಧ್ಯಾನಾದೇರಾವೃತ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ನಿರ್ಗುಣಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವಾವೃತ್ತಿಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅತ್ರಾಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ಗುಣಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನನೇ ಶಕ್ತಂ ನ ವಾ, ಆದ್ಯೇ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತವಾಕ್ಯಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಿದ್ಧೇರಾವೃತ್ತಿರ್ವೃಥೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಸಕೃದಿತಿ ।
ಅಶಕ್ತಸ್ಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಫಲಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ತಥಾಪೀತಿ ಸ್ವತೋಽಶಕ್ತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಾಚ್ಛಕ್ತಾವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ಜಾತೇಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ತಯೋಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಾವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನಾಸಕೃದಪೀತಿ ।
ಯದಿ ತಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಯದಿ ವಾ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಭಯಥಾಪ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯನಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದಪ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯನಿಯಮ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯಾನಂಶತ್ವಾಚ್ಚ ತಥೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ದ್ವಿವಿಧೋ ಹ್ಯಧಿಕಾರೀ ಸ್ಯಾತ್ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನ್ಮಾಂತರಾಭ್ಯಾಸಾನ್ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಾಸಂಭಾವನಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಕಶ್ಚಿತ್ತು ಪ್ರತಿಬಂಧವಾನಿತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತೇರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿಷ್ಟಮ್ , ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ತು ಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಾಯ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಾನಿರಾಸಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಷಡ್ಜಾದಿಸ್ವರಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶಕ್ತಮಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಮಭ್ಯಾಸಮಪೇಕ್ಷತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ತದಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯನುಭವಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಂ ನಾಮೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಂಪದಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಾದಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಸಂಭವಾತ್ತದ್ಧ್ವಂಸಾಯಾವೃತ್ತಿರೇಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ವಾಚ್ಯಲಕ್ಷ್ಯವಿವೇಕಪೂರ್ವಕಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದುಕ್ತಮನಂಶತ್ವಾತ್ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಆರೋಪಿತಾಂಶನಿರಾಸಾಯ ನ ಮೇ ದೇಹೋ ನೇಂದ್ರಿಯಮಿತ್ಯಭ್ಯಾಸೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಕಥಮಭ್ಯಾಸನಿಯಮಃ, ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಾಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾನಿನಃ ಶ್ರವಣಾದಿನಿಯಮಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಶ್ರವಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರನಿಯಮನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಂ ಶಂಕಿತುಮುಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕಂ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ದುಃಖಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದ್ವಾಕ್ಯಾದೈಕ್ಯಧೀರ್ನೋದೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾದವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದುಃಖಾದಯೋ ನಾತ್ಮಧರ್ಮಾಃ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ದೇಹಾದಿವತ್, ನಾಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಃ ಆತ್ಮನಿ ಸತ್ಯಪ್ಯನನುವೃತ್ತಿತ್ವಾದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಚೈತನ್ಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ದುಃಖೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ದುಃಖಾದಿಧಿಯೋ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನುಭವೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನುಭವೇ ಜಾತೇಽಪ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈವಮಿತಿ ।
ರತಿಃ ಕಾಮಃ ಆತ್ಮಕಾಮತಯಾ ತೃಪ್ತಿರ್ವಿಷಯತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯಃ ತೇನ ಸಂತೋಷೇ ಆತ್ಮಾನಂದಾನುಭವ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ನನ್ವಾವೃತ್ತೌ ನಿಯೋಗಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ತಥಾ ಚ ನಿಯುಕ್ತತ್ವಬುದ್ಧೇರಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಧೀರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಆವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಕರ್ತಾಹಮಿತ್ಯನುಭವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಗುರುರನ್ಯೋ ವಾ ನಿಯೋಗಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತಯೇದುಕ್ತದೋಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಭಾನಾದಸಂಭಾವನಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ತ್ರೋತವ್ಯಾದಿವಚೋಭಿಃ ಪ್ರಧಾನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾವೃತ್ತ್ಯಾದೌ ಪ್ರವರ್ತಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛಂತಿ ಗ್ರಾಹಯಂತಿ ಚ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಧ್ಯಾನಾದೇರಾವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ ತಾಮುಪಜೀವ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಧ್ಯಾನಾವೃತ್ತಿಕಾಲೇ ಕಿಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಧ್ಯಾತವ್ಯಮುತ ಮತ್ಸ್ವಾಮೀಶ್ವರ ಇತ್ಯೈಕ್ಯಭೇದಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ ಇತ್ಯಾದಾವಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದ್ಯಭೇದಶ್ರುತಿಭಿರೈಕ್ಯನಿರ್ಣಯಾತ್ಸಂಶಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಭೇದಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾದ್ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಾಲಂಬ್ಯ ಸಂಶಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಗೌಣತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಉಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ , ಯದ್ಯಪ್ಯಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರೋ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಸ್ತಥಾಪ್ಯೈಕ್ಯಶ್ರುತೇರವಿರುದ್ಧತ್ವನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಸಮಾಧಾವಂತರಂಗತ್ವಾದಿಹ ಸಂಗತಿಃ ।
ವಿರುದ್ಧಯೋರೈಕ್ಯದೃಷ್ಟಿರಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಹಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಕಿಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಮಾತ್ರತ್ವಮೈಕ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಮಾತ್ರತ್ವಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೂಷಯತಿ -
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕತ್ವಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೈಕ್ಯಧ್ಯಾನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅನ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಏಕತ್ವಧ್ಯಾನಮಸ್ಮದಿಷ್ಟಮೇವ ।
ಏಕತ್ವಂ ತು ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮಮಿತಿ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಫಲವದಪೂರ್ವಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಗೌಣತ್ವಾಯೋಗಾದ್ಭೇದಶ್ರುತೀನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾನುವಾದಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾದ್ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರಿವ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಣಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯಮೈಕ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾನ್ಯಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಯೇನೇಶ್ವರಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ಕಿಂತು ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಮ್ । ನ ಚೈವಮಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಃ । ಏಕತ್ವಪ್ರಬೋಧಾತ್ಪ್ರಾಗಧಿಕಾರಿಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದಸತ್ಯತ್ವಶ್ರದ್ಧಾಲುಃ ಶಂಕತೇ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಭಾವ ಇತಿ ।
ವರ್ಣೇಷು ಕ್ರಮಸ್ವರಯೋರಭಾವಾದುಪಲಬ್ಧಧ್ವನಿಸ್ಥಯೋರಾರೋಪೋ ವಾಚ್ಯಸ್ತಥಾ ಚಾರೋಪಿತಕ್ರಮಸ್ವರವಿಶಿಷ್ಟವರ್ಣಾತ್ಮಕವೇದಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ , ವಾದಿನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಾಗ್ರಹಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾವಿಜೃಂಭಿತ ಇತಿ ವೇದಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವೋ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಲಿಂಗೇನ ತ್ವಯ್ಯೇವ ತಸ್ಯಾಃ ಸಿದ್ಧೇಸ್ತ್ವದಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಮೂಲತ್ವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಾದೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾಭಿನ್ನೇ ಮಯಿ ಕಥಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಭೇದಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ತವೈವಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಲಾಪಾಯೋಗಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇ ತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಬಾಧಾನ್ನಾಶ್ರಯಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ದೋಷಾಂತರಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಪೀತಿ ॥೩॥
ನ ಪ್ರತೀಕೇ ನ ಹಿ ಸಃ ।
ಉಭಯಥಾ ಧ್ಯಾನಸಂಭವಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭೇದಸತ್ತವಾದಹಂಗ್ರಹ ಉಕ್ತ ಏವಂ ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ ಜೀವಾಭಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾಜ್ಜೀವಾಭೇದಸತ್ತ್ವೇನಾಹಂಗ್ರಹಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸ್ತೀನಾಮಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಭಿರವಿಶೇಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಏತದಾರಭ್ಯಾಧಿಕರಣತ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಪಾದಸಂಗತಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಧ್ಯಾನಪ್ರಸಂಗಾಗತತ್ವಾದಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಕಿಂ ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಾತ್ಮತ್ವಾನುಭವಬಲಾದಹಂಗ್ರಹ ಉತ ವಸ್ತುತೋ ಜೀವಾಭೇದಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಸ ಇತಿ ।
ನಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮಪ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ವಿಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಾಯೋಗಾದ್ಬಾಧೇನೈಕ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರತೀಕಬಾಧೇ ಚೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಬಾಧೇನೋಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಬಾಧೇ ತದಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಬಾಧಮೂಲಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ದ್ವಾರೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸ್ತಿಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಬಾಧವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಅತೋ ಜೀವಪ್ರತೀಕಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಭೇದಾದಹಂಗ್ರಹೇ ವಿಧ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ನಾಹಂಗ್ರಹ ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ರುಚಕಸ್ವಸ್ತಿಕಯೋಃ ಸುವರ್ಣಾತ್ಮನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಮಿಥೋ ನೈಕ್ಯಂ ತಥಾ ಜೀವಪ್ರತೀಕಯೋಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಭೇದಃ ಸಮಃ । ಯದಿ ಚ ಧರ್ಮಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತಯೋರಭಾವನಿಶ್ಚಯಾದ್ವಸ್ತ್ವೈಕ್ಯಂ ತದೋಪಾಸನೋಚ್ಛೇದ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರುತ್ಕರ್ಷಾತ್ ।
ಏಕವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಗತಿಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಶಯಬೀಜಮಾಹ -
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಶ್ರುತಂ ತನ್ನ ತಾವನ್ಮುಖ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಯೋರ್ಗವಾಶ್ವಯೋರಿವಾಭೇದಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವನಿಬಂಧನಮ್ , ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಕಾರಬಾಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾಪಾತಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತಿ ವಿಧಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್, ಪರಿಮಿತನಾಮಗ್ರಹಣಾನರ್ಥಕ್ಯಾಪಾತಾಚ್ಚ । ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪರಿಶೇಷಾದಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಕಾರಣಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸೇ ಚ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ಸಂಶಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟನಿಕೃಷ್ಟಯೋರ್ನಿಕೃಷ್ಟಮಪ್ಯುಪಾಸ್ಯಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೋ ನಿಯಾಮಕ ಇತ್ಯರುಚೇರಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ವಿಕಾರದೃಷ್ಟಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವಿಕಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ನಿಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಕಾರಾ ಏವೋತ್ಕೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ಫಲಮ್ ।
ಕಿಂಚ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಸಂಭವೇ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೋ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಿಂಚ ಪ್ರಥಮಶ್ರುತಾನಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮಸಂಜಾತವಿರೋಧಿತಯಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇ ಚ ದೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಣಾಗ್ರಹಃ, ತಥಾ ಚಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಾ ಇತ್ಯೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಇತಿಪರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದಶಿರಸ್ಕಃ ಶಬ್ದಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಕ ಇತಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತೇಶ್ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮೇವೋಪಾಸ್ತಿಕರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪೀತಿ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟಮೇವೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮುಕ್ತಮನುವದತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇತಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾಚ್ಚೋಕ್ತನ್ಯಾಯಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂ ಫಲದಾತೃತ್ವಮ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಫಲಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ಯದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿಕಾರಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಃ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಈದೃಶಂ ಚೇತಿ ॥೫॥
ಆದಿತ್ಯಾದಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಂತರೀಕ್ಷಾದಿತ್ಯದ್ಯುಸಂಜ್ಞೇಷು ಲೋಕೇಷು ಹಿಂಕಾರಪ್ರಸ್ತಾವೋದ್ಗೀಥಪ್ರತೀಹಾರನಿಧನೈರಂಶೈಃ ಪಂಚಾಂಶಮ್ , ಸಾಮ, ತೈರೇವಾದಿರಿತಿ ಉಪದ್ರವ ಇತಿ ಚ ಭಕ್ತಿದ್ವಯಾಧಿಕೈಃ ಸಪ್ತಾಂಶಂ ಸಾಮೇತಿ ಭೇದಃ । ಅತ ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಾತ್ಸಂಶಯಃ ।
ಪೂರ್ವವದುತ್ಕರ್ಷಾನವಧಾರಣಾದನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧರೂಪಾದಿತ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಕರ್ಮರೂಪೋದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಫಲಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣೋತ್ಕರ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ನಿಯಮ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮುಖ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರೇವ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷಫಲಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಕಿಂಚಾನಂಗೇಷ್ವೇವಾಂಗದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರ ತೇಷ್ವಂಗವಾಚಿಪದಪ್ರಯೋಗಂ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೇಯಮೇವೇತಿ ।
ತದೇತದಗ್ನ್ಯಾಖ್ಯಂ ಸಾಮ ಏತಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವೀರೂಪಾಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢಮುಪರಿಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋಚಿ ಸಾಮವತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಗ್ನಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ, ಅತಃ ಸಾಮ್ಯಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯೇವರ್ಗಗ್ನಿಃ ಸಾಮೇತಿ ಧ್ಯಾನಂ ವಿಹಿತಮ್ , ತತ್ರ ಯದಿ ಋಕ್ಸಾಮಾತ್ಮಕಯೋಃ ಕರ್ಮಾಂಗಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದೃಷ್ಠಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರೃಕ್ಸಾಮಪದಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಕ್ಷತ್ತರೀತಿ ।
ಅತಃ ಪ್ರಯೋಗಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರೃಕ್ಸಾಮದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಚೈವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಗಾಯತ್ರಸಂಜ್ಞಂ ಸಾಮ ।
ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೇನಾಪ್ಯೇವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಥಮೇತಿ ।
ಅನಂಗಬುದ್ಧ್ಯಾಂಗಾನ್ಯುಪಾಸ್ಯಾನೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಹಿ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಃ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ಸಾ ಚ ತಾಭಿರಂಗೇಷು ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷೂಪಪದ್ಯತೇ, ಅಂಗಾನಾಂ ಸಮೃದ್ಧ್ಯನುಕೂಲಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಜನಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯತ್ರೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಾಂಗದ್ವಾರಾಪೇಕ್ಷಂ ಫಲಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ಫಲೋಪಪತ್ತಯೇಽಂಗಾನಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಭವತು ತದನಪೇಕ್ಷಲೋಕಾದಿಫಲೇಷು ತೂಪಾಸನೇಷು ಕಥಮುಪಾಸ್ಯವಿವೇಕ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವತಂತ್ರಪಶುಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಅಂಗದ್ವಾರಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ಫಲಮಿಷ್ಟಂ ತದ್ವಲ್ಲೋಕಾದಿಫಲೇಷೂಪಾಸನೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಾಂಗದ್ವಾರೈವ ಫಲಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಸ್ಯೈವಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನೇಷ್ವಧಿಕಾರಾತ್, ಅತೋಽಂಗಾನಾಮೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ತೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ಉತ್ಕರ್ಷಾನವಧಾರಣಾದನಿಯಮ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಫಲಾತ್ಮೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಬಲಾಚ್ಚಾಂಗಮುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ರಸತಮತ್ವಾದಿಗುಣಾದ್ಯುಪಸಂಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಭೂಯಂ ಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ದೃಷ್ಟೌ ಕರ್ಮತ್ವಹಾನಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆದಿತ್ಯಾದಿಭಾವೇನೇತಿ ।
ಮಾಣವಕೇಽಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿವದುದ್ಗೀಥಾದಿಷ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಧಿಯಾಂ ಗೌಣತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮತ್ವಾಭಿಭಾವಕತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೇಷ್ವನಂಗತ್ವಧೀರವಿರುದ್ಧೇತ್ಯಾಶಯಃ ।
ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾಬೀಜಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಲಕ್ಷಣಾ ಚೇತಿ ।
ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಸಂಯೋಗಸಂಬಂಧೇನ ತೀರಲಕ್ಷಣಾ, ಅಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕ ಇತ್ಯತ್ರಾಗ್ನಿನಿಷ್ಠಶುಚಿತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ತ್ವರೂಪಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಲಕ್ಷಣಾ ದೃಷ್ಟಾ, ತಥಾ ಚಾತ್ರ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಋಕ್ಸಾಮಪದಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವವಾಚ್ಯಾರ್ಥೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತಾಖ್ಯಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರತೀಕವಾಚಿಪದಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯೇ ಅರ್ಥೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಯುಕ್ತಾ, ಕ್ಷತೃಪದಸ್ಯ ರಾಜನ್ಯಪ್ರಯೋಗಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರ ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಋಕ್ಸಾಮಸಂಬಂಧಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರೇವೈತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢಂ ಸಾಮೇತಿ ಏಷ ಋಕ್ಸಾಮಪದಪ್ರಯೋಗಃ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ನ ಕುತೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಋಚ್ಯಧ್ಯೂಢಂ ಸಾಮೇತಿ ಮುಖ್ಯಯೋಃ ಪೃಥಗುಕ್ತೇಸ್ತದೇತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಯೋರ್ಗ್ರಹೇ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ಅತಃ ಪ್ರತೀಕಾಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಃ ಪ್ರತೀಕಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ತಯೋರೇವ ಪ್ರತೀಕಪದಪ್ರಯೋಗಃ ಕೃತಸ್ತದಭೇದದಾರ್ಢ್ಯಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕ್ಷತ್ತೃಶಬ್ದೋಽಪಿ ರಾಜನಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಕ್ಷತ್ರಿತಿ ।
ಸ್ಥಿತಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಮಪಿ ವಾಚ್ಯಂ ನ ತು ನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗ ಆಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕ್ಷತ್ತಾ ಸೂತಃ, ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ರಥಚರ್ಯಾದಿ ಯದಾ ರಾಜೇವ ಕರೋತಿ ತದಾ ಕ್ಷತ್ತೃಶಬ್ದೋ ರಾಜನ್ಯಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಋಗಾದಾವೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ -
ಇಯಮಿತಿ ।
ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಲೋಕಾನಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ತಥಾ ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸಾಮಾತ್ಮನಾ ಲೋಕಾನುಪಾಸೀತೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಸಪ್ತಮ್ಯೋರ್ಭಂಗಸ್ತ್ವಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ತತೋ ವರಂ ಲೋಕಾತ್ಮನಾ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತಿ ಸಪ್ತಮೀಮಾತ್ರಭಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನೇತಿ ಏಕವಿಭಕ್ತಿಭಂಗಲಾಘವೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಗಾಯತ್ರಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಭಕ್ತಿಸಾಮ್ಯೇ ಕಥಂ ನಿರ್ಣಯಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
'ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಸಾಧು' ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಗಾರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿಂಗಾರಾದಿಪಂಚಾವಯವಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಮುಕ್ತ್ವಾ 'ಇತಿ ತು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯೋಪಾಸನಮ್' ಇತ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ, ಅಥೇತಿ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಂ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಿತಮತಃ ಸಾಮ್ನ ಏವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರೂಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಏತಸ್ಮಾದೇವೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಹಿಂಕಾರೋದ್ದೇಶೇನ ಪೃಥಿವೀತ್ವವಿಧೇರುದ್ದೇಶ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮನಿರ್ದೇಶೋ ವಾಚ್ಯಸ್ತಥಾಪ್ಯುಕ್ತನ್ಯಾಯಬಲಾದ್ವ್ಯತ್ಯಯೋ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಆಸೀನಃ ಸಂಭವಾತ್ ।
ಕರ್ಮಣ ಉತ್ಥಿತೇನೋಪವಿಷ್ಟೇನ ವಾನೇಕಧಾನುಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃ ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನಾಮಾಸನನಿಯಮಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಮನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರ ಉಕ್ತಸ್ತದ್ವದಂಗಾನಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನೇಷ್ವಪ್ಯನಿಯಮ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಸನಾಭ್ಯಾಸಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಮನೋದೇಹಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಚಾಂಚಲ್ಯೇ ಮನಸೋಽನವಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಅನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ಮನೋವ್ಯಾಪಾರೇಷೂಪಾಸನೇಷು ದೇಹಸ್ಥೈರ್ಯಾರ್ಥಮಾಸನನಿಯಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಫಲಭೇದಃ । ತಿಷ್ಠತ ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ॥೭॥
ಕಿಂಚ ಧ್ಯಾತಾರ ಆಸೀನ ಏವ ಸ್ಯುಃ ಧ್ಯಾಯತಿಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಾದ್ಬಕಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ಧ್ಯಾನಾಚ್ಚೇತಿ ॥೮॥
ಅತ್ರೈವ ಶ್ರೌತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅಚಲತ್ವಂ ಚೇತಿ ॥೯॥
ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಚಾಸನಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾನ್ನಿಯಮ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರಂತಿ ಚೇತಿ ॥೧೦॥
ಯತ್ರೈಕಾಗ್ರತಾ ತತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ತೇಷ್ವೇವಾಂಗಾನಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನೇಷು ಪ್ರಾಚ್ಯಾದಿದಿಶಿ ತೀರ್ಥಾದಿದೇಶೇ ಪ್ರದೋಷಾದಿಕಾಲೇ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ನ ವೇತ್ಯುಭಯಥಾಸಂಭವಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಏಕವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಗತಿರೂಪಾಸ್ತೀನಾಂ ವಿಹಿತತ್ವಾದ್ಯಾಗಾದಿವದಸ್ತಿ ದಿಗಾದಿನಿಯಮ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಅತ್ರ ದಿಗಾದಿಷ್ವಾದರಃ ಫಲಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವನಾದರಃ । ಧ್ಯೇಯೇ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಧಾನಾಕ್ಷಿಪ್ತದೇಶಾದಿಗ್ರಹಣಸ್ಯೋಚಿತತ್ವಾದಿವಿವೇಕಃ ।
ಅರ್ಥಲಕ್ಷಣ ಏವೇತಿ ।
ಐಕಾಗ್ರ್ಯಫಲಲಿಂಗಕ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಚೀನಪ್ರವಣೇ ಪ್ರಾಗ್ದೇಶೇ ನಿಮ್ನಸ್ಥಾನೇ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಕುರ್ಯಾದಿತಿವದತ್ರ ದಿಗಾದಿವಿಶೇಷೋ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ಅತೋಽನುಮಾನಮಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನು ವಿಶೇಷಮಪೀತಿ ।
ಶರ್ಕರಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪಾಷಾಣಾಃ । ಜಲಾಶ್ರಯವರ್ಜನಂ ಶೀತನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಚಕ್ಷುಃಪೀಡನೋ ಮಶಕಃ । ವಾಚನಿಕಂ ಸಮದೇಶಾದಿನಿಯಮಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯವಿರುದ್ಧೇಷು ದೇಶಾದಿಗತೇಷು ಪ್ರಾಚೀನಪ್ರವಣತ್ವಾದಿಷ್ವನಾದರ ಇತಿ ಸುಹೃದ್ಭಾವೇನ ಸೂತ್ರಕೃದುಪದಿಶತಿ । ದೇಶಾದ್ಯಾಗ್ರಹೇ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಮಾಧಿಭಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ ಮಾಭೂದಿತಿ ॥೧೧॥
ಆಪ್ರಾಯಣಾತ್ ।
ವ್ಯವಹಿತೇನಾಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಆವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅನಿಯೋಜ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸನೇಷ್ವನುಷ್ಠಾನಸ್ಯೋಭಯಥಾದೃಷ್ಟೇಃ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಯಾನಿ ಪುನರಿತಿ ।
ಯಥಾ ದಿಗಾದಿನಿಯಮಸ್ಯಾವಿಧೇರನಾದರಸ್ತದ್ವದಾಮರಣಮುಪಾಸ್ಯಾವೃತ್ತೇರವಿಧಾನಾದಿನಿಯಮ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಮರಣಪರ್ಯಂತಮಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚಾಂತ್ಯಕಾಲೇ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಫಲಸ್ಫೂರ್ತಿದ್ವಾರಾ ಫಲಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -
ಸವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಭಾವನಾಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಫಲಸ್ಫುರಣಂ ತೇನ ಸಹಿತಃ ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಫುರಿತಫಲಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಚಿತ್ತಂ ಸಂಕಲ್ಪೋಽಸ್ಯೇತಿ ಯಚ್ಚಿತ್ತಸ್ತೇನ ಸಂಕಲ್ಪಿತೇನ ಲೋಕೇನ ಸಹ ಫಲಸ್ಫೂರ್ತ್ಯನಂತರಂ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಲೀಯತೇ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತೇಜ ಉದಾನಃ । ಆತ್ಮಾ ಜೀವಃ । ಜಲೌಕಾದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಭಾವಿಫಲಸ್ಫೂರ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತ್ವಿದಮಂತ್ಯಫಲಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಣಾಮಿವಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ತತಃ ಕುತ ಆಮರಣಮಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಧಾರಾವಾಹಿಕತಯಾ ಸ್ವರೂಪಾನಿವೃತ್ತಿರೇವಾಂತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ತ್ವದೃಷ್ಟದ್ವಾರಕಮನ್ಯದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮೇವ ಸ್ವಸಾಮಾನಜಾತೀಯದ್ವಾರಾನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯೋಗಾತ್, ಕರ್ಮಣಾಂ ತು ದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾಂತ್ಯಧೀಫಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಅದೃಷ್ಟದ್ವಾರಕಲ್ಪನೇತಿ ಭಾವಃ । ಕ್ರತುರ್ಧ್ಯಾನಮ್ । ಉಪಾಸಕ ಏತತ್ತ್ರಯಮ್ 'ಅಕ್ಷಿತಮಸಿ', 'ಅಚ್ಯುತಮಸಿ', 'ಪ್ರಾಣಸಂಶಿತಮಸಿ' ಇತಿ ಮಂತ್ರತ್ರಯಂ ಮರಣಕಾಲೇಽಪಿ ಸ್ಮರೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೨॥
ಯಥೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತಿ ನ ತಥಾತ್ಮವಿದಾಮಿತಿ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣಾಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಮಾಹ -
ತದಧಿಗಮ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸಾಧನೇಷು ಫಲಾಧಿಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಫಲಾಧ್ಯಾಯೇಽಪಿ ಸಾಧನವಿಚಾರಃ ಕೃತಃ, ಸಂಪ್ರತಿ ಫಲಾಧ್ಯಾಯಸ್ಥಾ ಫಲಚಿಂತಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಗತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾಂತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಜ್ಜ್ಞಾನನಾಶ್ಯತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಃ, ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಿನೋಽಪಿ ಸಂಚಿತಪಾಪಭೋಗಾನಂತರಂ ಮುಕ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಜ್ಞಾನಸಮಕಾಲಂ ಪಾಪನಾಶಾಜ್ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಶ್ರುತ್ಯಾ ದುರಿತಾದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದುಃಖದಾಯಿನೀ ಶಕ್ತಿರಧಿಗತಾ । 'ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮ' ಇತಿ ಚ ಸ್ಮರಂತಿ । ಅತಃ ಫಲಾಂತಮೇವ ಪಾಪಂ ನ ಮಧ್ಯೇ ನಶ್ಯತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ನನು ತರ್ಹಿ ತನ್ನಾಶಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಯಥಾ ಆಹಿತಾಗ್ನೇರ್ಗೃಹದಾಹೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಸತಿ 'ಅಗ್ನಯೇ ಕ್ಷಾಮವತೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್' ಇತಿ ಇಷ್ಟಿವಿಧಿಸ್ತದ್ವದ್ದೋಷೇ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧೇರ್ದೋಷನಾಶಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ।
ನನು ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸಃ, ಯುಕ್ತಂ ಗೃಹದಾಹಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಫಲತಯಾ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರತ್ವಂ ದೋಷವಾನ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ತು ಮಲಿನಃ ಸ್ನಾಯಾದಿತಿವದ್ದೋಷಪದಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಫಲಪರತ್ವಸಂಭವಾತ್ 'ತರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಂ ಯೋಽಶ್ವಮೇಧೇನ ಯಜತೇ' ಇತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾತ್ಪಾಪನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಾಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೋಷನಾಶಾರ್ಥತಯಾ ವಿಧಾನಂ ನಾಸ್ತಿ 'ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ' ಇತ್ಯಾದೇರ್ಜ್ಞಾನಸ್ತಾವಕಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಭೋಗಾನಂತರಂ ದೇಶಕಾಲಾಂತರೇ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯಾಪೂರ್ವತ್ವಾನ್ಮಾನಾಂತರವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ತತ್ಪರಾನೇಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ತಾವಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಾಪಕ್ರಿಯಾತೋಽಪೂರ್ವಾನುತ್ಪತ್ತಿರಶ್ಲೇಷಃ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ತಮಾಹ -
ಅಯಮಪರ ಇತಿ ।
ಪರೋಕ್ತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ 'ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ' ಇತ್ಯಾದಿ, ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಶಕ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಮತಃ ಶಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನಾಶಾಂಗೀಕಾರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನ್ಯಶೇಷದುರಿತನಾಶಕಂ ತನ್ಮೂಲಾಧ್ಯಾಸಬಾಧಕತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನದುರಿತಮೂಲಕರ್ತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಸಬಾಧಕಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧವದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪ್ಯಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಬೋಧಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಾರ್ಥಮೇವ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ದ್ರಢಯತಿ -
ಅಶ್ಲೇಷ ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಮೂಲಾಧ್ಯಾಸಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪಾಪಸ್ಯಾಶ್ಲೇಷಃ, ತನ್ನಾಶಾತ್ತದ್ವಿನಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವಿದ್ವದನುಭವಮಾಹ -
ಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ಮಕ್ಷಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಸತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚೇತಿ ॥೧೩॥
ಇತರಸ್ಯಾಪಿ ತು ।
ಅತಿದೇಶತ್ವಾನ್ನ ಸಂಗತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಪುಣ್ಯಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ನ ವೇತಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸಂದೇಹೇ ಜ್ಞಾನಂ ತು ನ ಪುಣ್ಯನಾಶಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾತ್ಪುಣ್ಯವದಿತ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಮುಕ್ತ್ವಾತಿದೇಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಪುಣ್ಯನಾಶಕಂ ಸಮೂಲವಿದ್ಯಾಘಾತಿತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೋಪೇತಾಗಮಬಾಧಿತಮನುಮಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತಿಃ ಪಾಪವಿಷಯಾ ಸರ್ವಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತರತೀತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲ ಇತಿ ।
ಪಾಪಪುಣ್ಯಕ್ಷಯಪರಾಧಿಕರಣದ್ವಯಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ -
ಪಾತೇ ತ್ವಿತಿ ॥೧೪॥
ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯೇ ಏವ ತು ।
ಉಕ್ತಕರ್ಮಕ್ಷಯಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಸ್ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಪೂರ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಜೀವನ್ಮುಕ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೌ ಉಕ್ತೋತ್ಸರ್ಗತಃ ಕರ್ಮಕ್ಷತಿಃ ಪ್ರಾರಬ್ಧಾನ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯೇತ್ಯಪವಾದಂ ಸಿದ್ಧಾನ್ಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಾಮಿಶಬ್ದೋಽರ್ಧವಾಚಕಃ । ಪ್ರಾರಬ್ಧಾದ್ಯಾವನ್ನ ವಿಮುಚ್ಯತೇ ತಾವಾನೇವ ವಿಲಂಬಸ್ತನ್ಮೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಪಾತಾವಧಿಲಿಂಗಾತ್ತತ್ತ್ವವಿದಾಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾದೀನಾಂ ದೇಹಧಾರಣಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವೇನೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮವಿದ್ಯಾಂಶಂ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಾಖ್ಯಂ ವಿಹಾಯಾವರಕಾವಿದ್ಯಾಂಶಂ ನಾಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ ನ ತಾವದಿತಿ ।
ವಿಕ್ಷೇಪಕಾವಿದ್ಯಾಲೇಶ ಏವ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಃ ।
ಶಿಷ್ಯಾನ್ಪ್ರತಿ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೌ ಸ್ವಾನುಭವಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ನೈವೇತಿ ॥೧೫॥
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತು ।
ನಿತ್ಯಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಶ್ಯತಿ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಉಭೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ತರತೀತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇರ್ನಶ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯಾಪೀತ್ಯುಕ್ತಾತಿದೇಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಕಾಮ್ಯಪುಣ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನಾತ್ರಾಪವಾದಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಪುಣ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾಸಿದ್ಧಿಃ ಪಂಕಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯಾತ್, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇಕಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪರಮತೇನೋಕ್ತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ವಮತಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವೇತಿ ಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವಕರ್ಮವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಸಾಹಿತ್ಯಂ ತೃಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಭೋಜನಸ್ಯ ಲಾಂಗಲೇನೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಪರತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾಂಜಸ್ಯಮಾಹ -
ಸಗುಣಾಸ್ವಿತಿ ॥೧೬॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾರ್ಥಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ಪ್ರಾರಬ್ಧಾದನ್ಯತ್ಕಾಮ್ಯಂ ಪುಣ್ಯಂ ಪಾಪಂ ಚ ತದೇವ ವಿದ್ವತ್ಸುಹೃದ್ದ್ವಿಷತೋಃ ಸ್ವಸಮಾನಜಾತೀಯಂ ಕರ್ಮ ಜನಯತಿ ಸ್ವಯಂ ಚ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಶ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ॥೧೭॥
ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯೇತಿ ಹಿ ।
ಉಕ್ತನಿತ್ಯಾದಿಕಂ ವಿಷಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಸಬೀಜಂ ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮೇವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಾಂಗೋಪಾಸ್ತಿಹೀನಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ । ಭವತು ವಿದ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಶೀಘ್ರಕಾರಿತ್ವಾಖ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನೈತಾವತಾ ಕೇವಲಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ವಿವಿದಿಷಾಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಶ್ರುತೌ ಯಜ್ಞಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವಿದ್ಯೋಪೇತಕರ್ಮಪರತಯಾ ಸಂಕೋಚೋ ಯುಕ್ತಃ । ಹಿ ಯತಃ । 'ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ' ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಕೇವಲಸ್ಯಾಪಿ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಂ ಗಮಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಗ್ರಂಥಾರ್ಥಃ ॥೧೮॥
ಭೋಗೇನ ತ್ವಿತರೇ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ ।
ತತ್ತ್ವವಿದತ್ರ ವಿಷಯಃ, ಸ ಕಿಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕ್ಷಯಾನಂತರಂ ಸಂಸರತ್ಯುತ ನೇತಿ ನಿಮಿತ್ತಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ -
ಅನಾರಬ್ಧೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯೋಕ್ತಾವಾರಬ್ಧಸ್ಯ ಕಥಂ ಕ್ಷಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಸ್ಯೋತ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ದೇಹಪಾತೋತ್ತರಮಪಿ ತತ್ತ್ವವಿತ್ಸಂಸರತಿ ಸಂಸಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ಯಥಾ ದೇಹಪಾತಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತ್ಯನಾರಬ್ಧಾಧಿಕರಣದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಭೋಗನಿಮಿತ್ತಕರ್ಮಾಭಾವಾದ್ಧೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಯತ್ತು ಸಂಚಿತಂ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ತನ್ನ ನಿಮಿತ್ತಂ ಫಲಸ್ಯ, ದಗ್ಧಮೂಲತ್ವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾದಯೋ ಹಿ ಕ್ಲೇಶಾಃ ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ಮೂಲಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ 'ಕ್ಲೇಶಮೂಲಃ ಕರ್ಮಾಶಯಃ ಸತಿ ಮೂಲೇ ತದ್ವಿಪಾಕಃ' ಇತಿ । ತಚ್ಚ ಮೂಲಂ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ದಗ್ಧಮಿತಿ ಕುತಃ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಸ್ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಪಾತೇ ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೯॥
ವಾಙ್ಮನಸಿ ದರ್ಶನಾಚ್ಛಬ್ಧಾಚ್ಚ ।
ಜ್ಞಾನಫಲೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮುಪಾಸನಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಥಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಚ್ಚಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ಯಮ್ , ಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಸಾಧ್ಯಾ ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ತಿಫಲಕ್ಷಿಪ್ತೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪಾದಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಃ ।
ಯುಕ್ತಂ ಚಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಾದಾನಂತರ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಫಲೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಫಲೇನಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಿನ ಇವೋಪಾಸಕಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಮಾನೇತಿ ।
ವಿದ್ವಾನುಪಾಸಕಃ, ತಸ್ಯಾನುಪಾಸಕವದುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಸ್ತಿ, ಅಜ್ಞತ್ವಾದಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಯತೋ ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಕ್ಪದಸ್ಯ ಕರಣಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಕರಣತದ್ವೃತ್ತ್ಯೋರ್ಲಯಭಾನಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಕರಣಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಲಯಾನ್ಮೃತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಸಂಸಾರಸಿದ್ಧಿಃ । ಅನುಪಾದಾನೇ ಮನಸಿ ವಾಚಸ್ತತ್ತ್ವಲಯಾಯೋಗೇನ ವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರೋಪಶಮಾದಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಸೂತ್ರೇ ವೃತ್ತಿಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕಥಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಸೂತ್ರಕೃತ್ತತ್ತ್ವವಿದ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಲಯಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ತದ್ಬಲಾದಿಹಾಧ್ಯಾಹಾರ ಉಚಿತಃ । ಅಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಇಂದ್ರಿಯಲಯಸಾಮ್ಯೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ವಿಕಾರಲಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಪಿ ನ ಬ್ರೂತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತೂಕ್ತಿರ್ವಾಗಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧॥
ವಾಚ್ಯುಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಉಪಶಾಂತದೇಹೌಷ್ಣ್ಯಸ್ತಸ್ಮಾದುತ್ಕ್ರಮಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪುನರ್ಭವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಥಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಪರತಯೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಲಯಶ್ಚೇದಿಷ್ಟಸ್ತರ್ಹಿ ವಾಙ್ಮನಸೀತಿ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರಣಾನಾಮಿತಿ ॥೨॥
ತನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣ ಉತ್ತರಾತ್ ।
ವಾಕ್ಯಕ್ರಮಾದರ್ಥಕ್ರಮಾಚ್ಚಾಧಿಕರಣಕ್ರಮಃ । ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಬಲನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾದ್ವಾಗಿತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧಃ ಕೃತಃ ಇಹ ತ್ವಬಾತ್ಮಕಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಅನ್ನಾತ್ಮಕಮನಃಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಕಾರಲಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗ್ರಹಾನ್ನ ಮನಃಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಂ ಪೂರ್ವವತ್, ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತ್ವಬನ್ನಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವೇಽಪಿ ನ ತದ್ವಿಕಾರಯೋಃ ಪ್ರಾಣಮನಸೋಸ್ತದ್ಭಾವೋ ಹಿಮಘಟಯೋರಪಿ ತದ್ಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದತೋ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾತ್ಪೂರ್ವವಚ್ಛ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯೇತಿ ವಿವೇಕಃ । ಆಗೃಹೀತಾ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯೋ ಯೇನ ತತ್ತಥಾ ಲೀನೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಕಂ ಮನೋಽಪಿ ವೃತ್ತಿಲಯೇನೈವ ಪ್ರಾಣೇ ಲೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಬ್ವಿಕಾರತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮನಃಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾಭಾವಾನ್ಮನಃಶಬ್ದೋ ವೃತ್ತಿಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಸೋಽಧ್ಯಕ್ಷೇ ತದುಪಗಮಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವೃತ್ತಿಲಯಮುಪಜೀವ್ಯ 'ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇರೂಪಗಮಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಜೀವೇ ಲಯಂ ವಿನಾಪಿ ಉಪಗಮಾದಿಸಂಭವ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ತೇಜಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಭೂತೋಪಹಿತಜೀವಲಕ್ಷಕತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಸ ಪ್ರಕೃತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಜ್ಞಾನಕರ್ಮವಾಸನೋಪಾಧಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುಪಗಮಾನುಗಮನಾವಸ್ಥಾನಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಇತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಯಾತ್ರೇಚ್ಛಾವಂತಂ ರಾಜಾನಂ ಭೃತ್ಯಾ ಉಪಗಚ್ಛಂತ್ಯೇವಮೇವ ಪರಲೋಕಂ ಜಿಗಮಿಷುಂ ಜೀವಂ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನಾಯಾಂತೀತ್ಯುಪಗಮಃ ಶ್ರುತಃ । ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಮಿತ್ಯನುಗಮನಂ ಶ್ರುತಮ್ ।
ಜೀವೇ ಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾನಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ಸವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಫಲಾವಗಮಾಯ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಹಿತ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸಹಿತಕರಣಾನಾಂ ಜೀವೇ ಸ್ಥಿತಿರ್ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತೇಜಸ್ಯವ್ಯವಧಾನೇನ ಲಯಃ ಶ್ರುತಸ್ತಥಾಪ್ಯುಭಯಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಪ್ರಾಣೋ ಜೀವೇ ಲೀಯತೇ, ಜೀವದ್ವಾರಾ ಚ ತದುಪಾಧಿಷು ತೇಜಆದಿಭೂತೇಷ್ವಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ಫುಟೀಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ನ ಚ ಲಯಂ ವಿನಾಪಿ ಜೀವಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಗಮಾದಿಸಂಭವಾತ್ತೇಜಃಶ್ರುತಿರ್ಮುಖ್ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಜೀವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗತ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತೇರೇವಾತ್ರ ಲಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೂತೇಷು ಜೀವಸ್ಥಿತಿಃ ಕಿಂ ಬಲಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ 'ಸೋಽಧ್ಯಕ್ಷೇ' ಇತಿ ಸೂತ್ರೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಬಲಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವದ್ವಾರಾ ಭೂತಪ್ರಾಪ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯೋಽಪಿ ಹೀತಿ ॥೫॥
ಸ್ಥೂಲದೇಹಾರಂಭಾಯ ಪಂಚೀಕೃತಭೂತಾನ್ಯಾವಶ್ಯಕಾನೀತಿ ರಂಹತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅಣ್ವ್ಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ, ಮೀಯಂತ ಇತಿ ಮಾತ್ರಾಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ಪ್ರಾಙ್ಮೋಕ್ಷಾದವಿನಾಶಿನ್ಯಃ, ದಶಾರ್ಧಾನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭಾಗಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಭೂತಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕರ್ಮ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನಾಶ್ರಯಃ, ಭೂತಾನಿ ತು ದೇಹೋಪಾದಾನತ್ವೇನೇತ್ಯುಭಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನನು ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೌ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾರ್ತಭಾಗೌ ಯಜ್ಜೀವಾಧಾರಮೂಚತುಸ್ತತ್ಕರ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ ॥೬॥
ಏವಂ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮನಸಿ ಪ್ರಥಮಂ ವೃತ್ತಿಲಯಲಾಭಾತ್ತತೋ ಮನೋವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣೇ ಲಯಃ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೇರ್ಭೂತೋಪಹಿತಜೀವೇ ಲಯ ಇತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿವ್ಯವಸ್ಥೋಕ್ತಾ । ಸಾ ಚ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ತುಲ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸಮಾನಾ ಚಾನುಪೋಷ್ಯ ।
'ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಯತೋ ವಾಙ್ಮನಸಿ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ 'ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ವಿಶಯಾನಾನಾಂ ಸಂದಿಹಾನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಸಂಬಂಧಿತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತೇರ್ವಿಶೇಷಃ ಸಾಧ್ಯತೇ । ತತೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಂತ ಉಪಾಸಕೋ ಮುಕ್ತಿಮಶ್ನುತ ಇತಿ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭಾಗೀತಿ ಫಲಭೇದಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನನು ವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾವತ್ಪರಾ । ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಪಿ ತದ್ವಿಷಯಃ । ಅತಃ ಸಗುಣವಿದೋಽಪ್ಯಜ್ಞಸ್ಯೈವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸೃತಿರ್ಮಾರ್ಗಸ್ತಸ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಽರ್ಚಿಃಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಸ್ತುಲ್ಯಾ, ತತ ಉಪಾಸಕೋ ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡೀದ್ವಾರಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ನಾನ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ ।
ಯತ್ತು ದಹರೋಪಾಸಕಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ 'ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ' ಇತಿ ತದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವ ನ ಮುಖ್ಯಂ 'ಯಂ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ಸೋಽಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತಿ' ಇತಿ ಭೋಗಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನುಪೋಷ್ಯ ಚೇದಮಿತಿ ।
ಉಷ ದಾಹ ಇತಿ ಧಾತೋರಿದಂ ರೂಪಮ್ ॥೭॥
ತದಾಪೀತೇಃ ।
ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತೋತ್ಕ್ರಾಂತಿವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಲಿಂಗಾಶ್ರಯಪಂಚಭೂತಾನಾಂ ಕಿಮಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಯ ಉತಾನಾತ್ಯಂತಿಕ ಇತಿ ಲಯಸ್ಯೋಭಯಥಾದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಕೀದೃಶೀ ಪುನರಿಯಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೃತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾಶಾಸ್ತ್ರಬಲಾತ್ಸಾವಶೇಷಲಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ॥೮॥
ನನು ಲಿಂಗಾತ್ಮಕಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಕಥಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮನಾಡೀದ್ವಾರಾ ಗತಿಃ ಕುತೋ ವಾ ಕೇನಚಿನ್ಮೂರ್ತೇನ ಪ್ರತಿಘಾತೋ ನಾಸ್ತಿ ಕುತೋ ವಾ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಿತಿ ॥೯॥
ಪ್ರಮಾಣಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾದ್ಗತಿರನುದ್ಭೂತಸ್ಪರ್ಶರೂಪವತ್ತ್ವಾಖ್ಯಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದಪ್ರತಿಘಾತಾನುಪಲಬ್ಧೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೦॥
ಲಿಂಗಸದ್ಭಾವೇ ಚೌಷ್ಣ್ಯಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಮಾಹ -
ಅಸ್ಯೈವ ಚೇತಿ ॥೧೧॥
ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶಾರೀರಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಮನುಪೋಷ್ಯೇತಿ ಪದೇನ ದಗ್ಧಾಶೇಷಕ್ಲೇಶಸ್ಯ ನಿರ್ಗುಣಜ್ಞಾನಿನ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಃ ಸೂಚಿತಸ್ತಸ್ಯಾತ್ರಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧಾನಾದ್ವ್ಯವಹಿತೇನಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಮೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಸಕಾಮಸ್ಯ ಸಂಸಾರೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ನಿಷ್ಕಾಮಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಪ್ರಕರಣಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವಾತ್ಪೂರ್ಣಾನಂದಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾದಾಪ್ತಕಾಮಃ ಪ್ರಾಪ್ತಪರಮಾನಂದಃ, ಅತೋ ನಿಷ್ಕಾಮಃ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತಾಂತರವಾಸನಾತ್ಮಕಕಾಮಶೂನ್ಯಃ, ತಸ್ಮಾದಕಾಮಃ ವ್ಯಕ್ತಬಹಿಷ್ಕಾಮರಹಿತಃ, ಈದೃಶೋ ಯೋಽಕಾಮಯಮಾನಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಜ್ಞಾನಿನ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿರಸ್ತಿ ನ ವೇತಿ ಪಂಚಮೀಷಷ್ಠೀಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂದೇಹೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿಶಂಕಾನಿರಾಸಪೂರ್ವಕಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥೧೨॥
ಕಾಣ್ವಶ್ರುತೌ ತಾವತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಂ ಜ್ಞಾನಿನಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಮುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶಾಖಾಯಾಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಪಾದಾನತ್ವರೂಪವಿಶೇಷ ಉಕ್ತೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ತಥಾ ಚ ಜೀವಾತ್ಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭಾತಿ ನ ದೇಹಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ದೇಹಸ್ಯಾನುಕ್ತೇಸ್ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಿನೋಽಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಾರ್ಥಕ್ಯಮಾಹ -
ಸ್ಪಷ್ಟೋ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ದೇಹ ಏವಸ್ಮಾದಿತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಧಿರುಚ್ಯತೇ । ಸಶಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೋಚ್ಛ್ವಯನಾದಿಧರ್ಮಕಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಚ್ಛ್ವಯತಿ ಬಾಹ್ಯವಾಯುಪೂರಣಾದ್ವರ್ಧತೇ, ಆಧ್ಮಾಯತಿ ಆರ್ದ್ರಭೇರೀವಚ್ಛಬ್ದಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇಷಾಂ ಪಂಚಮೀಪಾಠಸ್ತೇಷಾಂ ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಿನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ದೇಹದೇಹಿನೋರಭೇದಾತ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ದೇಹಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತದಾಪಾದನ ಏವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದುಕ್ತಶ್ರುತ್ಯಾಸ್ಯ ಪಾಠಸ್ಯೈಕಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಇದಾನೀಂ ಕಾಣ್ವಪಾಠಸ್ಯಾನುಗುಣ್ಯಮಾಹ -
ಯೇಷಾಂ ತು ಷಷ್ಠೀಪಾಠ ಇತಿ ।
ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಭೋಗೋಪಕರಣತ್ವವಿಶೇಷೋಽತ್ರೈವ ಪ್ರಾಣಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ ಇತಿ ಪೂರ್ವಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ನ ಶಾಖಾಂತರಸ್ಥಮಪಾದಾನತ್ವಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಜೀವಾದುತ್ಕ್ರಾಂತೇರಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ವಿದ್ವತ್ಸಂಬಂಧಿಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತದೇಹಪ್ರದೇಶಾ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಃ । ತಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ - ತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಭೋಗೋಪಕರಣಾತ್ಮಕಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ದೇಹಪ್ರದೇಶೇಭ್ಯೋ ನೋತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತೋತ್ಕ್ರಾಂತಿನಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವಂ ಚತುರಸ್ರಮ್ । ಅಪಿ ಚೇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಮ್ । ಸಮ್ಯಗಾತ್ಮಭಾವೇನ ಭೂತಾನಿ ಪಶ್ಯತಃ ಅಪದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯಪದರಹಿತಸ್ಯ ಪದೈಷಿಣೋ ದೇವಾ ಅಪಿ ಮಾರ್ಗೇ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಮಾರ್ಗಂ ನ ಜಾನಂತಿ ತದಭಾವಾದಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಯೋಜನಾ ।
ಸಮೃತ್ಯಂತರವಿರೋಧಂ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಗತಿರಪೀತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಬಲೇನೈಷಾ ಗತಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ತರ್ಹಿ 'ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ', 'ಸ ಏವೈತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ' ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಕಾ ಗತಿಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಗತೀತಿ ॥೧೩ ॥ ॥೧೪॥
ತಾನಿ ಪರೇ ತಥಾಹ್ಯಾಹ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಗತಿನಿಷೇಧೇನ ವಿದ್ವತ್ಕಲಾನಾಂ ಘ್ರಾಣಾದೀನಾಮತ್ರೈವ ಲಯ ಉಕ್ತಃ । ತಮುಪಜೀವ್ಯ ಸ ಕಿಂ ತತ್ತತ್ಕಲಾಪ್ರಕೃತಿಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಯಾದುತ ಪರಮಾತ್ಮನೀತಿ ಶ್ರುತಿದ್ವಯದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃ ಕಾರ್ಯಃ ।
ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಕಾರಲಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಯಾ 'ಗತಾಃ ಕಲಾಃ' ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಗ್ರೇ ವದನ್ನಾದೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತಾನೀತಿ ।
ಯಥಾ ನದ್ಯಃ ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಲೀಯಂತೇ ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪರಿತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮದ್ರಷ್ಟುರಿಮಾಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರದ್ಧಾದ್ಯಾಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ಪುರುಷೇ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಪುರುಷಮೇವ ಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಲಯಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನಃಪ್ರಾಣಯೋರೇಕೀಕರಣೇನ ಕಲಾನಾಂ ಪಂಚದಶತ್ವಮ್ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಬಹುವಚನಮ್ । ಸ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೀಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಕಲಾಲಯೇಽಪಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸು ಲಯೋಕ್ತಿರವಿರುದ್ಧಾ । ತಥಾ ಚ ಕಲಾಃ ಸ್ವಪ್ರಕೃತಿಷು ವಿಲಾಪ್ಯ ತಾಭಿಃ ಸಹ ಪುರುಷೇ ಲೀಯಂತೇ ಇತಿ ಶ್ರುತಿದ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ॥೧೫॥
ಅವಿಭಾಗೋ ವಚನಾತ್ ।
ಉಕ್ತಲಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಲಯಸ್ಯ ದ್ವೇಧಾದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಸ ಪುನರಿತಿ ।
ಮುಕ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಫಲಮ್ । ಅವಶೇಷೋ ಮೂಲಕಾರಣೇ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಿಃ । ಪುನರ್ಜನ್ಮಯೋಗ್ಯತೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಿಮತಃ ಕಲಾಲಯಃ ಸಾವಶೇಷಃ, ಕಲಾಲಯತ್ವಾತ್ಸುಷುಪ್ತಿವದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ವಿಮತೋ ನಿರವಶೇಷಃ, ವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾದ್ರಜ್ಜ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ಪಲಯವದಿತಿ ಯುಕ್ತ್ಯುಪೇತಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಬ್ರವೀತೀತಿ ।
ನಾಮರೂಪೇ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಅಪಿ ಭಿದ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೬॥
ತದೋಕೋಗ್ರಜ್ವಲನಮ್ ।
ಸೃತೇರ್ಮಾರ್ಗಸ್ಯೋಪಕ್ರಮೋ ನಾಡೀಪ್ರವೇಶನಿಯಮಸ್ತಂ ವಕ್ತುಂ ಸೂತ್ರಭಾಗವ್ಯಾಖ್ಯಾದ್ವಾರಾಧಿಕರಣವಿಷಯಮಾಹ -
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ ಮುಮೂರ್ಷುಸ್ತೇಜೋಮಾತ್ರಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರಂ ನಾಡೀಮುಖಂ ತಸ್ಯ ಜ್ವಲನಂ ಭಾವಿಫಲಸ್ಫುರಣಂ ಪ್ರದ್ಯೋತಾಖ್ಯಮ್ । ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವೇತ್ಯನಿಯಮಶ್ರುತೇಸ್ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಿತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ ಕಿಮುಪಾಸಕೋಽಪ್ಯನುಪಾಸಕವದ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ದ್ವಾರೇಣ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ ಉತ ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡ್ಯೈವೇತಿ । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿದ್ಯಾಕೃತಾತಿಶಯಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ವಚನಾದವಿಭಾಗವದನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಆಚಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಯೇನ ಕೇನಚಿನ್ಮಾರ್ಗೇಣ ನಿರ್ಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೌ ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವೇನ ಮಾರ್ಗಾನುಸ್ಮೃತಿವಿಧೇಃ ಕೇವಲಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಯಾದತೋಽನ್ವಹಂ ಸ್ಮೃತೇನೈವ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಮನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಹಾರ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ವಿಷ್ವಙ್ನಾನಾವಿಧಾ ಅನ್ಯಾ ನಾಡ್ಯೋಽನ್ಯೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಷುಮ್ನಾಖ್ಯಾ ನಾಡೀ ಹೃದಯಾನ್ನಿರ್ಗತಾ ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷಿತಾಲುಕಂಠಾಂತಸ್ತನನಾಸಿಕಾಮಧ್ಯಭಿತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಸೂರ್ಯರಶ್ಮಿಭಿರೇಕೀಕೃತಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಾರ್ಗ ಉಪಾಸಕಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥೧೭॥
ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರೀ ।
ಪ್ರಕರಣಶೋಧನಪೂರ್ವಕಮುಪಾಸಕಸ್ಯ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಂ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಥ ಪ್ರಾರಬ್ಧಾಂತೇ ಏತದುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಯದಾ ಸ್ಯಾದಥ ತದಾ ಏತೈರೇವ ನಾಡೀಸಂಬದ್ಧೈ ರಶ್ಮಿಭಿರುತ್ಕ್ರಾಮತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕಾಲವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಾದ್ರಾತ್ರೌ ರಶ್ಮ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತನಾಡೀಸಂಬದ್ಧರಶ್ಮೀನಾಮತ್ರೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ರಾತ್ರೌ ಮೃತಸ್ಯ ರಶ್ಮಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸೂರ್ಯೋದಯಪ್ರತೀಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಅವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ॥೧೮॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ನಿಶೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಿರಾ ನಾಡ್ಯಃ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ವಿಸ್ತೃತಾ ಭವಂತಿ, ಸೃಪ್ತಾಃ ಸಂಬದ್ಧಾಃ ।
ಶ್ರುತಸಂಬಂಧಸ್ಯ ರಾತ್ರೌ ಸತ್ತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ -
ನಿದಾಘೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಹೇಮಂತಾದಿರಾತ್ರಿಷ್ವೌಷ್ಣ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ತೋಕೇತಿ ।
ಸವಿತಾ ರಾತ್ರಾವಪ್ಯಹರ್ದಧಾತೀತಿ ಧಾರಣಾಭಿಧಾನಂ ಸ್ತೋಕರಶ್ಮ್ಯನುವೃತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಯದಿ ರಾತ್ರೌ ಮೃತಸ್ಯ ರಶ್ಮಿಯೋಗಂ ವಿನೈವೋರ್ಧ್ವಗತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ರಶ್ಮಿಶ್ರುತೇರ್ದಿವಾಮೃತವಿಷಯತಯಾ ಸಂಕೋಚಃ ಸ್ಯಾದೂರ್ಧ್ವಗತ್ಯಭಾವೇ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತೀಕ್ಷಯೋರ್ಧ್ವಗತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ರಶ್ಮ್ಯುದಯಾತ್ಪ್ರಾಗ್ದೇಹದಾಹೇ ಆದಿತ್ಯಪ್ರತೀಕ್ಷಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪಾತಾದಪ್ರತೀಕ್ಷಾಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದಾ ಕದಾಚಿನ್ಮೃತಸ್ಯ ರಶ್ಮಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಝಟಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ॥೧೯॥
ಏವಂ ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇ ಮೃತೋ ವಿದ್ವಾನ್ವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಪ್ನೋತಿ ನ ವೇತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿತ್ಯವತ್ಫಲಶ್ರುತೇರುತ್ತರಾಯಣಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚ ಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಹೇತೂನತಿದಿಶತಿ -
ಅತಶ್ಚಾಯನೇಽಪಿ ದಕ್ಷಿಣೇ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಪನುದತಿ -
ಉತ್ತರಾಯಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಜ್ಞಾನಾಮುತ್ತರಾಯಣೇ ದೈವಾನ್ಮರಣಂ ಚೇತ್ಪ್ರಶಸ್ತಮಿತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಭಿವಚನರೂಪಾಚಾರಪರಿಪಾಲನಾರ್ಥಂ ಭೀಷ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕ್ಷಾ । ಷಣ್ಮಾಸಾನಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತೂತ್ತರಾಯಣದೇವತಾಪರೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ದೇವತಾಯಾಃ ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ದಕ್ಷಿಣಾಯನಕಾಲೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿರುದ್ಧೇತಿ ಭಾವಃ ॥೨೦॥
ಸ್ಮೃತಿಬಲಾತ್ಕಾಲಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಚೇತಿ ।
ಶ್ರೌತದಹರಾದ್ಯುಪಾಸಕಸ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಕಾಲಾನಪೇಕ್ಷೋಕ್ತಾ, ಸ್ಮಾರ್ತಯೋಗಿನಾಂ ತು ಕಾಲಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಮೃತಾವುಚ್ಯತ ಇತ್ಯವಿರೋಧಮಾಹ -
ಯೋಗಿನ ಇತಿ ।
ಯೋಗೀ ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸಕ ಏವ ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಚೇತಿ ।
ಭಗವದಾರಾಧನಬುದ್ಧ್ಯಾನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಯೋಗಃ 'ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ಯಃ । ಸ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಚ ಯೋಗೀ ಚ' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ಧಾರಣಾಪೂರ್ವಕೋಽಕರ್ತೃತ್ವಾನುಭವಃ ಸಾಂಖ್ಯಮ್ , 'ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವರ್ತಂತ ಇತಿ ಧಾರಯನ್' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ನನು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಕಾಲಾಗ್ರಹಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ತು ಶ್ರೌತಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಕಾಲಶಬ್ದೋ ದೇವತಾಪರಸ್ತರ್ಹ್ಯೈಕಾರ್ಥ್ಯಮೇವೇತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸರ್ವದೈವ ದಿಷ್ಠಂಗತಸ್ಯ ಉಪಾಸಕಸ್ಯ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೧॥
ಏವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ನಿರೂಪ್ಯ ತತ್ಸಾಧ್ಯಂ ಮಾರ್ಗಂ ಗಂತವ್ಯಂ ಚ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಪಾದಮಾರಭತೇ -
ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ತತ್ಪ್ರಥಿತೇಃ ।
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಾದ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ಮಾರ್ಗಮಾಹ -
ಆಸೃತೀತಿ ।
ವಿರಜಾ ವಿರಜಸಃ ನಿಷ್ಪಾಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಶಯಃ । ಪೂರ್ವಂ ಯದಾಕದಾಚಿನ್ಮೃತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ ತದ್ವದ್ಯೇನ ಕೇನಚಿನ್ಮಾರ್ಗೇಣ ಗತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಂ ವಿಕಲ್ಪಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಮಾರ್ಗೈಕ್ಯಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಉಪಾಸನಾಭೇದಾತ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನ ಧ್ಯೇಯಾನಾಂ ಮಾರ್ಗಾಣಾಂ ಭೇದಃ, ಏವಕಾರಾಚ್ಚ । ಕಿಂಚ ಮಾರ್ಗಭೇದೇ ಸತ್ಯಸ್ಮಾದಯಂ ಮಾರ್ಗಸ್ತ್ವರಯಾ ಪ್ರಾಪಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ನ ಮಾರ್ಗೈಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸನಾಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯವನ್ಮಾರ್ಗೈಕ್ಯಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ಯೇ ಚೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತಿರಶ್ರುತಗತಿವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇತಿ ಮಾರ್ಗಭೇದಂ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಮಾರ್ಗಸ್ಯಾನೇಕಾನ್ಯಗ್ನ್ಯಾದೀನಿ ವಿಶೇಷಣಾನೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಲಾಘವಾನ್ನ ಮಾರ್ಗಭೇದಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚೇತಿ ಸಮಾಧ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗಂತವ್ಯೈಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಪರಾವತೋ ದೀರ್ಘಾಯುಷೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಪರಾ ದೀರ್ಘಾಃ ಸಮಾಃ ಸಂವತ್ಸರಾನ್ವಸಂತಿ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಾ ಜಿತಿಃ ಸರ್ವತ್ರ ಜಯಃ, ವ್ಯುಷ್ಟಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಾಂ ಲಭತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಗಂತವ್ಯೈಕ್ಯವತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಮಾರ್ಗೈಕ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪ್ರಕರಣಭೇದೋಽಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯೇವಕಾರತ್ವರಾವಚನಯೋರ್ಗತಿಮಾಹ -
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಾತ್ರೌ ಸ್ಪಷ್ಟರಶ್ಮ್ಯಭಾವಾದ್ವಿದುಷೋ ರಶ್ಮ್ಯಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತೌ ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮೇವಕಾರೋ ನಾನ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಲೌಕಿಕಮಾರ್ಗೇ ವಿಲಂಬಸ್ತಥಾ ಅರ್ಚಿರಾದೌ ನೇತಿ ತ್ವರಾವಚನೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾರ್ಗೈಕ್ಯೇ ಲಿಂಗಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಶುಭಮಾರ್ಗಬಾಹುಲ್ಯೇ ತೃತೀಯಸ್ಥಾನೋಕ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉತ್ತರಮಾರ್ಗೈಕ್ಯೇಽಪ್ಯರ್ಚಿರಾದಿನೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಭೂಯಾಂಸೀತಿ ॥೧॥
ಉಕ್ತಂ ಮಾರ್ಗಸ್ಯೈಕ್ಯಮುಪಜೀವ್ಯ ಪರ್ವಕ್ರಮಮಾಹ -
ವಾಯುಮಬ್ದಾತ್ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಿಷ್ವಸ್ಮಾದಯಮನಂತರ ಇತಿ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಧಿಕರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಷಯಮಾಹ -
ಸ ಏತಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಗ್ನ್ಯನಂತರಂ ಪಠಿತೋ ವಾಯುರ್ವಿಷಯಃ । ಸ ಕಿಮರ್ಚಿರಾತ್ಮಕಾಗ್ನೇರನಂತರಮುತ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಪರ ಇತಿ ಪಾಠಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮೇವೋಪಕ್ರಮತೇ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪುರುಷಃ ಉಪಾಸಕೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದ್ದೇಹಾತ್ಪ್ರೈತಿ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮೈ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯ ಪುರುಷಾಯ ಸ ವಾಯುಸ್ತತ್ರ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವಿಜಿಹೀತೇ ಛಿದ್ರಂ ಕರೋತಿ, ತೇನ ವಾಯುದತ್ತೇನ ರಥಚಕ್ರಛಿದ್ರತುಲ್ಯೇನ ದ್ವಾರೇಣೋರ್ಧ್ವಮಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಪಾಠಬಲಾದರ್ಚಿಷೋಽನಂತರೋ ವಾಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೌಷೀತಕಿನಾಂ ಪಾಠಮಾತ್ರಮ್ , ನ ಕ್ರಮವಿಶೇಷವಾಚೀ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತಿ । ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ತು ತೇನೇತ್ಯೂರ್ಧ್ವಮಿತಿ ಚ ಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮನಿಶ್ಚಯಾತ್ಪಾಠಬಾಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತ್ವರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಥೇ ಸಂವತ್ಸರಪಾಠಾದ್ವಾಯೋರಬ್ದಾತ್ಪರತ್ವಮ್ , ವಾಜಿಶ್ರುತಿಸ್ಥೇ ತು ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಕಥಮಬ್ದಾತ್ಪರೋ ವಾಯುರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಾಜೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೇವಲೋಕಾದ್ವಾಯುಮಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಾಯುಮಬ್ದಾದಿತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಮಾಸಾವಯವಿತ್ವಾನ್ಮಾಸಾನಂತರ್ಯಂ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಪರೋ ದೇವಲೋಕಸ್ತತಃ ಪರೋ ವಾಯುರ್ವಾಯೋಃ ಪರ ಆದಿತ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿದ್ವಯೇ ಕ್ರಮೋ ನಿಷ್ಪನ್ನಃ । ತೇನೇತಿ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯೋರಾದಿತ್ಯಪೂರ್ವತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ, ಸೂತ್ರೇ ತು ವಾಯುಪದಂ ದೇವಲೋಕಪೂರ್ವಕವಾಯುಪರಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥೨॥
ಏವಂ ಕೌಷೀತಕಿಭಿರಗ್ನ್ಯನಂತರಂ ಪಠಿತಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಸ್ಥಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಯ್ವನಂತರಂ ಪಠಿತಸ್ಯ ವರುಣಸ್ಯಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇ ಸ್ಥಾನಮಾಹ -
ತಡಿತೋಽಧಿ ವರುಣಃ ಸಂಬಂಧಾತ್ ।
ಪಠಿತೋ ವರುಣಾದಿರ್ಮಾರ್ಗಪರ್ವತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇಽರ್ಚಿಷೋಽಹರಿತ್ಯಾದಿ ಪಂಚಮ್ಯಾರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಮಾರ್ಗಪರ್ವತಯಾ ಬದ್ಧತ್ವಾದ್ವಾಯೋರಿವ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದಲಬ್ಧಸ್ಥಾನೋ ವರುಣಾದಿರ್ನ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಆದಿತ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಪಾಂ ವಿದ್ಯುತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧೇ ಮಾನಮಾಹ -
ವಿದ್ಯೋತತ ಇತಿ ।
ವರುಣಸ್ಯಾಬ್ದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯುತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ 'ಆಗಂತುಕಾನಾಮಂತೇ ನಿವೇಶಃ' ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯುದಾನಂತರ್ಯೇ ಸತಿ ಯಥಾಪಾಠಮಿಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತ್ಯೋಃ ಕ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೩॥
ಏವಮರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಆತಿವಾಹಿಕಾಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ಚಿಹ್ನನಿರ್ದೇಶಸಾಮ್ಯಾಲ್ಲೋಕಶಬ್ದಾನ್ನೇತೃತ್ವಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಃ । ಆದ್ಯಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ।
ಅರ್ಚಿರಾದಯೋ ವಿದ್ಯುದಂತಾಶ್ಚೇತನಾ ನೇತಾರಶ್ಚಾಮಾನವಪುರೂಷೇಣ ನೇತ್ರಾ ಸಹ ಪಠಿತತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾಶ್ರುತ್ಯಮಾನವಸ್ಯಾಸ್ತು ನೇತೃತ್ವಂ ನಾರ್ಚಿರಾದೀನಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತದ್ವಚನಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯಾಮಾನವತ್ವಂ ನೇತೃತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಪರತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದತೋಽರ್ಚಿರಾದಿಪದೈರ್ನೇತಾರ ಏವ ಮಾನವಾಃ ಪ್ರಕೃತಾಃ ಪ್ರಕರಣಬಲಾದ್ವಿದ್ಯುದನಂತರಂ ಮಾನವಸ್ಯ ನೇತುಃ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರಕರಣಪ್ರಾಪ್ತನೇತೃತ್ವಾನುವಾದೇನಾಮಾನವತ್ವಮೇಕಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನೇತೃಪ್ರಕರಣಾನಂಗೀಕಾರೇ ತ್ವಮಾನವಃ ಪುರುಷೋ ಗಮಯತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ ಅಮಾನವತ್ವವನ್ನೇತೃತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನೇತೃತ್ವಾನುವಾದಲಿಂಗಸ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕನ್ಯಾಯಪರಂ ಸೂತ್ರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ॥೪॥
ಯದ್ಯನೇತಾರೋಽಚೇತನಾ ಏವಾರ್ಚಿರಾದಯಸ್ತರ್ಹಿ ಮಾರ್ಗತದ್ಗಂತ್ರೋರುಭಯೋರಪಿ ವ್ಯಾಮೋಹಾದಜ್ಞತ್ವಾದೂರ್ಧ್ವಗತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದತಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಯತ್ನಶೂನ್ಯಶ್ಚೇತನಾಂತರೇಣ ನೇಯ ಇತಿ ಲೌಕಿಕನ್ಯಾಯಾನುಗ್ರಹಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇರ್ನೇತೃತ್ವಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತಲಿಂಗಂ ನ್ಯಾಯೋಪೇತಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅನವಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಚಿರಹರಾದೀನಾಮಸ್ಥಿರತ್ವಾದ್ರಾತ್ರ್ಯಾದೌ ಮೃತಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನತ್ವಂ ಭೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ, ದೇವತಾತ್ವೇ ತ್ವಸ್ಥಿರತ್ವದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತೂಪದೇಶಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚಿಹ್ನತ್ವಂ ಭಾತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅರ್ಚಿಷೋಽಹರಿತಿ ।
ಚಿಹ್ನತ್ವನೇತೃತ್ವಸಂಶಯಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಲೋಕಶಬ್ದಾದ್ಭೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸಂಪಿಂಡಿತೇತಿ । ॥೫॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ
ಅಮಾನವೋ ವಿದ್ಯುಲ್ಲೋಕಮಾಗತೋ ವೈದ್ಯುತಸ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತೌ ವೈದ್ಯುತಾಲ್ಲೋಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತ್ಯಾ ವರುಣಾದೀನಾಂ ನೇತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಮಾರ್ಗಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೬॥
ಏವಂ ಮಾರ್ಗಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಗಂತವ್ಯಂ ಚಿಂತಯತಿ -
ಕಾರ್ಯಂ ಬಾದರಿರಸ್ಯ ಗತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥತಾ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಭೋಗಾರ್ಥತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರದೇಶಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾನ್ನ ಕಥಮಪಿ ಗಂತವ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೭॥
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಬಹುವಚನಲೋಕಶಬ್ದಾಧಾರಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತಿಭಿರ್ಗಂತವ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಪರಂ ಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೋಗ್ಯತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಗೌಣೀ ಲೋಕಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಪುಂಸಕಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಕಾರಣವಾಚಿನಾ ಕಾರ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಗಂತವ್ಯತ್ವನ್ಯಾಯೋಪೇತಬಹುವಚನಾದ್ಯನೇಕಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ । ನ ಚಾನಾವೃತ್ತಿಲಿಂಗಾತ್ಪರಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತಾ, ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಾ ಲಿಂಗಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೮॥
ಪ್ರತಿಸಂಚರೋ ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪರಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಂತೇ ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗಶರೀರರೂಪವಿಕಾರಾವಸಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕನಿವಾಸಿನಃ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಶುದ್ಧಧಿಯಸ್ತತ್ರೋತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ಧಿಯಃ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮುಚ್ಯಮಾನೇನ ಸಹ ಪರಂ ಪದಂ ಪ್ರವಿಶಂತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇನ ನಿರಸ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೯ ॥ ॥೧೦ ॥ ॥೧೧ ॥ ॥೧೨॥
ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಚ ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಿತಿ ಗತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ ॥೧೩॥
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯಮೃತತ್ವಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಪರವಿಷಯಾ ಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಭಾಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮಿತಿ ಉಪಾಸಕಸ್ಯ ಮರಣಕಾಲೇ ಕಾರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಕಲ್ಪಶ್ರುತೇರ್ನ ಪರಂ ಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ನ ಚ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್, ಯಶಃಪದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಾಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಯಶಃಪದೇನಾತ್ಮೋಕ್ತಿಃ । ಯಶ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮಹಂ ಭವಾಮಿ, ತಥಾ ರಾಜ್ಞಾಂ ಯಶೋ ವಿಶಾಂ ಯಶ ಇತಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಕಲ್ಪ ಏವಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೀಚ್ಛಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ತಥಾಪಿ ಸಾ ಕಥಂ ಗತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನೇನಾಪರಾಜಿತಾ ಪೂರಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತೇನೈವ ಪ್ರಭುಣಾಂ ವಿಮಿತಂ ನಿರ್ಮಿತಂ ಹಿರಣ್ಮಯಂ ವೇಶ್ಮಾಸ್ತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ವಿದ್ವಾನಿತಿ ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಗತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ವೇಶ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ । ತೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಗತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ಪದ ಗತಾವಿತಿ ಧಾತುಪಾಠಾದ್ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾರ್ಗಾಪೇಕ್ಷಾ ಭಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಪದೇರಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆದ್ಯ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷ ಇತಿ ದೃಢೀಕರ್ತುಮುಪಸಂಕ್ರಮತೇ -
ತಾವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತೂನಾಮಾಭಾಸತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಗಂತವ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಬಹುವಚನಾದೇಃ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ಗಂಧಾದಿದಿವ್ಯಭೋಗಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭವಾನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ಯಾಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಯೋಗಸಾಮ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದ ಉಭಯತ್ರ ರೂಢತಯಾ ಮುಖ್ಯ ಏವ ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ಣೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನವಯವಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯ ಲಾಭಾದಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಪ್ರಕರಣಬಲಾದ್ಗತಿಃ ಪರವಿಷಯೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಪರೇತಿ ।
ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಸಂಬದ್ಧಸುಷುಮ್ನಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ತದಸಂಬದ್ಧನಾಡ್ಯಂತರಕೀರ್ತನಂ ತಥಾ ಪರವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರಕರಣೇಽಪ್ಯಪರವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಗತಿಕೀರ್ತನಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ಗತಿಂ ವಿನಾಪಿ ಹಿ ಪರವಿದ್ಯಾ ನಿರತಿಶಯಫಲಾ ತಸ್ಯಾಂ ತ್ವಪರವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಗತಿಸಾಧ್ಯಮಂತರ್ಭವತೀತಿ ಸ್ತುತಿಲಾಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಕಲ್ಪೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಪರವಿಷಯ ಇತಿ ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಜಾಪತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿಸಭಾವೇಶ್ಮಶ್ರುತಿಭಿಸ್ತತ್ಸಂಘಾತಾತ್ಮಕವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧ್ಯಮ್ , ಯಶೋಽಹಮಿತಿ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ತೂಪಾಸನಾರ್ಥಮಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಕೇಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸಾರದೇಶಾದ್ದೇಶಾಂತರೇಣ ತತ್ಕಾಲಾತ್ಕಾಲಾಂತರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಗಂತವ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೃಥಿವೀವಯೋದೃಷ್ಟಾಂತಾಭ್ಯಾಂ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ನಂ ವಿನೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಮನನ್ಯತ್ವಮ್, ಅವಸ್ಥಾತದ್ವತೋರಭೇದಾತ್ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತತ್ವಮ್ ।
ನನು ಯುಕ್ತಂ ಭೂವಯಸೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋರಪಿ ದೇಶಾಂತರಕಾಲಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಗಂತವ್ಯತ್ವಂ ತಯೋರ್ಗಂತೃಭಿನ್ನತ್ವಾತ್, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಗಂತ್ರಭಿನ್ನಸ್ಯ ಕಥಂ ಗಂತವ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವಶಕ್ತೀತಿ ।
ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಭೂಃ ಸಾ ನ ಗಂತವ್ಯಾ ಯಚ್ಚ ಗಂತವ್ಯಂ ದೇಶಾಂತರಂ ತತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಕುತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತಾ ವಯಸೋಽಪಿ ಕಾಲಾಂತರೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರಂ ನ ಗಂತವ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಸ್ತುಗತಿಃ ।
ಅಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಭೂವಯಸೋರ್ಗಂತವ್ಯತಾಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಶಕಾಲವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಗಂತವ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ' ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರ್ದೃಶ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ದೃಶಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದ್ದೃಗಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೇತಿ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಸಗುಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಂ ಗಂತವ್ಯಮ್ , ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತು ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಜಗದುತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಕಿಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ಸವಿಶೇಷಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದ್ವಾ । ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ -
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸವಿಶೇಷಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಶ್ರುತಿಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಶ್ರುತೀನಾಮೇವ ಸವಿಶೇಷಶ್ರುತಿಶೇಷತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಾಸಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಫಲವತ್ತ್ವೇನ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಛೇಷಿತಾ ವಿಶೇಷಶ್ರುತೀನಾಂ ತ್ವಫಲತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧ್ಯವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಣಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಶೇಷತ್ವಂ ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ನ್ಯಾಯಾಚ್ಛೇಷತಾ ಕಿಂತು ಶ್ರುತ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮೂಲಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇತಚ್ಛುಂಗಂ ಜಗದಾತ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪನ್ನಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತೇನ ಶುಂಗೇನ ತನ್ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಸತ ಏವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ । ತಥಾ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇಽಪಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದ್ಯನುವಾದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮತಃ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಧೀಶೇಷತಾ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ಗಂತವ್ಯತೇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಸ್ಪಷ್ಟನಿಷೇಧಾಚ್ಚ ಪರಸ್ಯ ನ ಗಂತವ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏವಂ ಗಂತವ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಗತಿಂ ನಿರಸ್ಯ ಗಂತ್ರಾಲೋಚನಯಾಪಿ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಗತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೇದಾಭೇದೇನ ದ್ವೌ ಕಲ್ಪಾವತ್ಯಂತಭೇದಸ್ತೃತೀಯಃ ಕಲ್ಪಃ ।
ನನ್ವತ್ಯಂತಾಭೇದಕಲ್ಪಃ ಕಿಮಿತಿ ನೋಕ್ತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಕಲ್ಪತ್ರಯೇ ಕಿಂ ದೂಷಣಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಕಲ್ಪದ್ವಯೇಽಪಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ವಿಕಾರಾವಯವಪಕ್ಷಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಕಾರಾವಯವರೂಪಜೀವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಥಿರತ್ವಾಜ್ಜೀವಾನಾಂ ಗತ್ಯಾಗತೀ ನ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನ ಹ್ಯಚಲಾತಿಸ್ಥೂಲಪಾಷಾಣಸ್ಥಯೋರ್ಮಂಡೂಕಪಾಷಾಣಾವಯವಯೋಶ್ಚಲನಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ಕಲ್ಪಿತೋಪಾಧಿಭಿರ್ಗತ್ಯಾಗತಿವಿಭ್ರಮ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತೃತೀಯಕಲ್ಪಮನೂದ್ಯ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧರೂಪೋ ದೋಷೋ ಮಮ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭೇದಾಭೇದವಾದ್ಯಾಹ -
ವಿಕಾರಾವಯವಯೋರಿತಿ ।
ಭಿನ್ನಯೋರಭೇದೋ ಮುಖ್ಯೋ ನ ಯುಕ್ತೋ ವಿರೋಧಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ಪಕ್ಷತ್ರಯಮಪ್ಯಯುಕ್ತಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕಜೀವಭಾವಸ್ಯ ನಾಶೇ ತಾತ್ತ್ವಿವಜೀವಸ್ವರೂಪನಾಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿರಿವ ತ್ವಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕರೂಪಮಂಗೀಕೃತಂ ಯದಸ್ಯ ಸಂಸಾರನಾಶೇಽಪಿ ನ ನಶ್ಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।
ನನು ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ, ಸಂಸಾರಾಭಾವಃ ಕಿಲ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ ಚ ಕರ್ಮಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ ಕ್ರಮಜಡಾನಾಂ ಮತಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದಿತಿ ।
ಏವಂವೃತ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಕ ಏವ ಮಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈತತ್ತರ್ಕಯಿತುಮಿತಿ ।
ನನು ತವಾಪ್ಯೇತತ್ತರ್ಕಮಾತ್ರಮೇಕಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನ್ಯನೇಕವಿರುದ್ಧಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಭೋಗಾಯೋಗಾದಸ್ತ್ಯವಶಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ಜನ್ಮಾಂತರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ -
ಕರ್ಮಶೇಷಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಂತ್ವನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾನಿ ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನೇನ ಕ್ಷಯಾನ್ನ ಜನ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಪುಣ್ಯೇನ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ನ ನಾಶಃ ಅವಿರೋಧಾದನ್ಯಥಾತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಪಾಪಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪುಣ್ಯನಾಶ್ಯತ್ವೇ ಮಾನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಂಚಿತಪುಣ್ಯಪಾಪಾಭ್ಯಾಂ ಜನ್ಮಾಂತರಂ ದುರ್ವಾರಮಿತ್ಯಾಹ -
ತನ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರಿಯಮಾಣನಿತ್ಯಾದಿನಾಪಿ ಜನ್ಮ ಸ್ಯಾತ್, ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕ ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ, ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯವಾಯನಿರಾಸಾರ್ಥೇ ನಿತ್ಯಾದ್ಯಾಚಾರೇ ಸತ್ಯನು ಪಶ್ಚಾತ್ಫಲಾಂತರಂ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ನಿರ್ಮಿತೇ ಆರೋಪಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾಮ್ಯಾದಿಕರ್ಮಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯೋ ನಾಸ್ತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಂಶಯಿತವ್ಯಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ದೇಹಪಾತೇ ಮೋಕ್ಷ ಏವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಾಲಾಭಾತ್ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಕ್ಷತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾಶಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಂ ನ ಸ್ವಭಾವಃ ಕಿಂತು ತಚ್ಛಕ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಾಯಾಃ ಶಕ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾನುತ್ಪಾದೇ ಸತ್ತ್ವಮಯುಕ್ತಮತಃ ಶಕ್ತಿಸತ್ತ್ವೇ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದೇಶಕಾಲಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಚಾತ್ಮನಾ ಶಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ನಿತ್ಯಸಂಬದ್ಧತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಸಂಸಾರಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದುಪಪತ್ತಿಮಸಕೃದುಕ್ತಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಪರಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ನನು ಪರವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯಾಪ್ನೋತಿಪದೇನ ಗತಿಃ ಶ್ರುತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತೀತಿ ।
ವೈಫಲ್ಯಾಚ್ಚ ಗತೇರ್ನ ಪರವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನುಚಿಂತನಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಪರವಿಷಯತ್ವಂ ಗತೇರುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಾಂತ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಪರಾಪರೇತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಂ ವದನ್ನಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಹ -
ಕಿಂ ದ್ವೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಾಪಿನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಕಥಂ ಗತಿಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪೀತಿ ॥೧೪॥
ಏವಂ ಗಂತವ್ಯಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಗಂತೄನ್ನಿರ್ಧಾರಯತಿ -
ಅಪ್ರತೀಕೇತಿ ।
'ಸ ಏವೈನಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ' ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ । ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಇದಮಿತಿ ।
ಅನಿಯಮಾಧಿಕರಣೇ ತತ್ತ್ವವಿದೋಽನ್ಯತ್ರ ಸರ್ವೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಮಾರ್ಗೋಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತಃ, ಇದಾನೀಮಪ್ರತೀಕೋಪಾಸಕಾನಾಮೇವ ಮಾರ್ಗೋ ನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಕಾರೋಪಾಸಕಾನಾಮಿತ್ಯುಭಯಥಾಭಾವೋಕ್ತೌ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್, ತಸ್ಮಾದುಪಾಸಕಮಾತ್ರಸ್ಯೋತ್ತರಮಾರ್ಗಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತೂಭಯಥಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅದೋಷಾದಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಪದಚ್ಛೇದಃ, ಅವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಿಯಮಃ ಸರ್ವಾಸಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರೇ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸಕಾನ್ಯಪರತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತೀಕಧ್ಯಾಯಿನಾಂ ಪಿತೃಯಾಣತೃತೀಯಸ್ಥಾನಯೋರಪ್ರವೇಶಾದರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೋ ವಾಚ್ಯಸ್ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯುತ್ಪರ್ಯಂತಮೇವ ಗಮನಮಸ್ತು ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಯೋ ಯತ್ ಧ್ಯಾಯತಿ ಸ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಹಿ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಃ ಶ್ರುತಿಮೂಲಃ । ಪ್ರತೀಕೇಷು ಚ ನಾಮಾದಿಷು ಧ್ಯೇಯೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣತ್ವಾತ್, ನ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾಯಿತ್ವಮಸ್ತಿ । ಅಸ್ಯ ಚ ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಾಹತ್ಯವಾದಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನಾದ್ಬಾಧ ಇಷ್ಟ ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ॥೧೫॥
ಕಿಂಚ ಪ್ರತೀಕತಾರತಮ್ಯೇನ ಫಲತಾರತಮ್ಯಶ್ರುತೇರ್ನ ಪ್ರತೀಕಧ್ಯಾಯಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಶೇಷಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಸತಿ ವಚನೇ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾಯಿನ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಗಂತಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೧೬॥
ಪೂರ್ವಪಾದೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ, ಸಂಪ್ರತಿ ತೇಷಾಮೈಶ್ವರ್ಯವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಲೌಕಿಕಂ ಪಾದಸ್ಯೋತ್ತರಾರ್ಧೇನ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯನ್ನಾದಾವಭ್ಯರ್ಹಿತಪರವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಾಹ -
ಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಃ ಸ್ವೇನಶಬ್ದಾತ್ ।
ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲವಾಕ್ಯಮುದಾಹೃತ್ಯ ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವೀಯಾಗಂತುಕರೂಪಸ್ವಾತ್ಮರೂಪವಾಚಿತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದವಿಶೇಷಃ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಫಲಮ್ , ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷ ಆಗಂತುಕಃ, ಫಲತ್ವಾತ್ಸ್ವರ್ಗವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೋಪೇತಯಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತಿಬಾಧಿತೋ ನ್ಯಾಯಃ ಅಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಶ್ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವೃತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಾ ಬಂಧಧ್ವಂಸಜನ್ಮನ್ಯೌಪಚಾರಿಕ್ಯೇವೇತಿ ಮತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಫಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಾಗಂತುಕತ್ವನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ಸ್ವಶಬ್ದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ವೀಯವಾಚಿತ್ವೇಽತ್ವನರ್ಥಕಾನುವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಜಾಗರಿತೇ ಹ್ಯಾಂಧ್ಯಾದಿದೇಹಧರ್ಮವಾನ್ಭವತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ತು ಹತ ಏವ ಕೇನಚಿತ್ । ಅಪಿ ಚ ಪುತ್ರಾದಿನಾಶಾದ್ರೋದಿತೀವ ಭವತಿ, ಸುಷುಪ್ತೌ ತು ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಾದ್ವಿನಷ್ಟ ಇವೇತಿ, ಬಂಧದಶಾಯಾಂ ಕಲುಷಿತಾತ್ಮನಾ ತಿಷ್ಠತಿ ಮೋಕ್ಷೇ ತು ವಿಗಲಿತಾಖಿಲದುಃಖಃ ಪರಿತಃ ಪ್ರದ್ಯೋತಮಾನಪೂರ್ಣಾನಂದಾತ್ಮನಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಮಹಾನ್ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥
ಕಾರ್ಯಗೋಚರಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪಿ ಮುಕ್ತಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾನತಿವೃತ್ತ ಇತಿ ॥೩॥
ಅವಿಭಾಗೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಮುಕ್ತಮುಪಜೀವ್ಯ ವಾದಿವಿವಾದಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾಭೇದಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯತ್ಯಂತಭೇದಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ -
ಯಸ್ಯೇತಿ ॥೪॥
ಬ್ರಾಹ್ಮೇಣ ಜೈಮಿನಿಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವರೂಪಮುಪಜೀವ್ಯ ಸ ಕಿಂ ಸತ್ಯೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಧರ್ಮೇಣ ಯುಕ್ತಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ಉತ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಶಶಶೃಂಗವದತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮನಾ ತಿಷ್ಠತಿ ಕಿಂ ವಾ ವಸ್ತುತಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರೋಽಪಿ ಜೀವಾಂತರವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಮಾನಿತಿ ಮುನಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯಾದ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಧುನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ತತ್ಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರೇವ ಫಲಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧ್ಯರ್ಥ ಉದ್ದೇಶೋ ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿರುಪನ್ಯಾಸಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಆದಿಪದಾದ್ವಿಧಿವ್ಯಪದೇಶಗ್ರಹಃ ।
ತತ್ರಾಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕೋ ವಿಧಿಸ್ತಮಾಹ -
ತಥಾ ಸ ತತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ತು ವ್ಯಪದೇಶೋಽಯಂ ಹಿ ನೋದ್ದೇಶಃ ವಿಧ್ಯಭಾವಾನ್ನಾಪಿ ವಿಧಿಃ ಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫॥
ಸತ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ದೂಷಯನ್ನತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಚಿತಿತನ್ಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಚಿತಿಶ್ಚೈತನ್ಯಮ್ , ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾದ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪೋಽಸನ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತಜ್ಜಾಃ ಅತ್ಯಂತಾಸಂತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಸ್ತ್ವಭಾವಧರ್ಮಾಣಾಮಸತ್ತ್ವಂ ಭಾವಧರ್ಮಾಣಾಂ ತು ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಮಪ್ಯೌಪಾಧಿಕತ್ವಾದಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಕಾಮೇತಿ ।
ಚಿನ್ಮಾತ್ರೇ ಮುಕ್ತೇ ಜಕ್ಷಣಾದಿಶ್ರುತಿಃ ಕಥಂ ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಧರ್ಮನಿಷೇಧಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೬॥
ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಮತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಯುಕ್ತಮ್ । ಅದ್ವೈತಶ್ರುತೀನಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿವ್ಯವಹಾರಯೋಶ್ಚ ಬಾಧಾಪಾತಾದತಸ್ತೃತೀಯಪಕ್ಷಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಕೇಚಿನ್ಮುಹ್ಯಂತಿ - ಅಖಂಡಚಿನ್ಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಕುತ ಆಜ್ಞಾನಿಕಧರ್ಮಯೋಗ ಇತಿ, ತೇ ಇತ್ಥಂ ಬೋಧನೀಯಾಃ । ಯೇ ಈಶ್ವರಧರ್ಮಾಸ್ತ ಏವ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಮುಕ್ತೇ ಜೀವಾಂತರೈರ್ವ್ಯವಹ್ರಿಯಂತೇ ಇತಿ । ನ ಚ ಮೂಲಾವಿದ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ತನ್ನಾಶೇ ಕುತೋ ಜೀವಾಂತರಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನ ವಯಂ ತನ್ನಾಶೇ ಜೀವಾಂತರವ್ಯವಹಾರಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ತದಂಶನಾಶೇನಾಂಶಾರಬ್ಧಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಶರೀರದ್ವಯಾಭಿಮಾನಿನೋ ಮುಕ್ತಾವಂಶಾಂತರೋಪಾಧಿಕಾ ಜೀವಾ ವ್ಯವಹರ್ತಾರ ಇತಿ ವದಾಮಃ । ತರ್ಹಿ ನಾನವಿದ್ಯಾಪಕ್ಷ ಏವ ಕುತೋ ನಾದ್ರಿಯತೇ ಜೀವಭೇದಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಪ್ರಕೃತಿನಾನಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಪ್ರಪಂಚಭೇದ ಇತ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನೇಕಾರ್ಥಗೌರವಾದಿತಿ ಸರ್ವವೃದ್ಧಸಮ್ಮತ ಏಕಾವಿದ್ಯಾಪಕ್ಷ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನ್, ಅಂಶಭೇದೇನ ಚ ಬಂಧಮುಕ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ॥೭॥
ಏವಂ ಪರವಿದ್ಯಾಫಲಮುಕ್ತಮಿದಾನೀಮಪರವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ।
ಏವಕಾರಸ್ಯಾಯೋಗಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಸಂಶಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತಸ್ಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಯತ್ನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷಃ, ಭೋಗಸಾಮಗ್ರೀಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಸ್ಮದಾದಿಸಂಕಲ್ಪವತ್ । ನ ಚೈವಕಾರವಿರೋಧಃ ಸಂಕಲ್ಪೇನ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಸೌಲಭ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್, ಯತ್ನಾನಂಗೀಕಾರೇ ಭೋಗಪುಷ್ಟ್ಯಸಿದ್ಧೇಶ್ಚೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಲೋಕವೃತ್ತಾನುಸರಣಂ ಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವಿದ್ಯಾಬಲೇನ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೈವ ಭೋಗಪುಷ್ಟಿಕರತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಕಿಂಚ ಯದಿ ಭೋಗಸಂಕಲ್ಪಾನಂತರಮಪಿ ಯತ್ನಾಂತರಸಾಧ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗ್ಜಾತಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಂಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದ್ಭೋಗೇ ವಿಲಂಬಾತ್ತತಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಶ್ರುತೇರ್ನ ಯತ್ನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಪಿ ತ್ವಿತಿ ॥೮॥
ನನ್ವೀಶ್ವರಾಧೀನಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಕಥಂ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾದ್ಭೋಗಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಧರ್ಮ ಏವ ವಿದುಷ್ಯಾವಿರ್ಭೂತ ಇತಿ ನ ಸಂಕಲ್ಪಭಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥೯॥
ಏವಕಾರವನ್ಮನಸೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ದೇಹಾದ್ಯಭಾವ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ಅಭಾವಂ ಬಾದರಿರಾಹ ಹ್ಯೇವಮ್ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ವಾದಿವಿವಾದಾತ್ಸಂಶಯಃ, ತತ್ರ ದೇಹಾದಯೋ ನ ಸಂತ್ಯೇವ ಸದಾ ಸಂತ್ಯೇವೇತಿ ಚ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ಕಾಲಭೇದೇನೇಚ್ಛಯಾ ಸಂತಿ ನ ಸಂತಿ ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಫಲಂ ತು ತತ್ತಚ್ಛ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ॥೧೦ ॥ ॥೧೧॥
ದ್ವಾದಶಾಹವದಿತಿ ।
ಯ ಏವಂವಿದ್ವಾಂಸಃ ಸತ್ರಮುಪಯಂತಿ ಇತ್ಯುಪಾಯಿಚೋದನಾಗಮ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರ್ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಸತ್ರತ್ವಮ್ , ಆಸತೇತಿ ಚೋಪಯಂತೀತಿ ವಾ ಚೋದಿತತ್ವಂ ಸತ್ರಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ । ತಥಾ ದ್ವಾದಶಾಹೇನ ಪ್ರಜಾಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇದಿತಿ ಯಜತಿಚೋದನಾದರ್ಶನಾನ್ನಿಯತಕರ್ತೃಕತ್ವಾವಗಮೇನ ದ್ವಿರಾತ್ರಾದಿವದಹೀನತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೨ ॥ ॥೧೩ ॥ ॥೧೪॥
ಪ್ರದೀಪವದಾವೇಶಃ ।
ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾನ್ನಿರ್ಮಿತದೇಹಾನುಪಜೀವ್ಯ ತೇಷೂಭಯಥಾದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಮಾಹ -
ಭಾವಮಿತಿ ।
ಅನಾದಿಲಿಂಗಶರೀರಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶರೀರೇ ಭಾವಾನ್ನಿರ್ಮಿತಾನೇಕದೇಹೇಷು ಭೋಗಾಸಿದ್ಧಿಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ ಏಕಧಾ ತ್ರಿಧಾ ಪಂಚಧೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿದುಷ ಏವಾನೇಕಧಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ನ ದೇಹೋ ನಾಪಿ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಃ । ಕಿಂತು ಲಿಂಗೋಪಹಿತಾತ್ಮಾ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಲಿಂಗಭೇದಂ ವಿನಾನೇಕತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ಶ್ರುತಿಬಲಾದೇಕಸ್ಯೈವಾನಾದಿಲಿಂಗಸ್ಯಾನೇಕದೇಹೇಷು ಪ್ರವೇಶೇನ ಭೇದ ಏಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಮೂಲಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ವರ್ತ್ಯಂತರೇಷೂತ್ಪನ್ನದೀಪಾನಾಂ ಚಾತ್ಯಂತಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಲಿಂಗಸ್ಯ ತು ದೇಹಭೇದಕೃತೋ ಭೇದೋ ನ ಸ್ವತಃ, ಸ್ವತೋ ಲಿಂಗಭೇದೇ ತದುಪಹಿತಜೀವಭೇದಾದನುಸಂಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಆಗಂತುಕಾನೇಕಲಿಂಗಸೃಷ್ಟಾವಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಾಪಾತಾಚ್ಚ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರದೀಪತ್ವಜಾತ್ಯೈಕ್ಯೇನ ವ್ಯಕ್ತಿಷ್ವೈಕ್ಯಾರೋಪಾತ್ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸಾಮ್ಯಂ ದೃಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪೋಽನೈಕವರ್ತಿಷು ಪ್ರವಿಶತಿ ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಯೋಗಬಲಾದ್ವಿದ್ವಲ್ಲಿಂಗಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದನೇಕದೇಹೇಷು ಯುಗಪದಾವೇಶ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷೋಽನೇಕಧಾತ್ವಂ ಶ್ರುತಮನ್ಯಥಾ ನ ಘಟತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈತದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ಸಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ನಿರಾತ್ಮಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಯದನಾದಿ ಮನ ಏಕದೇಹಸ್ಥಂ ತದನುಸಾರೀಣಿ ದೇಹಾಂತರಸ್ಥಾನಿ ಮನಾಂಸಿ ಭವಂತಿ ತದವಸ್ಥಾನಾಂ ತನ್ನಿಯಮ್ಯತ್ವಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಸಮ್ಮತಿಮಾಹ -
ಏಷೈವೇತಿ ।
ನಿರ್ಮಾಣಚಿತ್ತಾನ್ಯಸ್ಮಿತಾಮಾತ್ರಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಚಿತ್ತಮೇಕಮನೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಹಿ ಭಗವತ್ಪತಂಜಲಿನಾ ಸೂತ್ರಿತಮ್ । ಯೋಗಿನೋಽಭಿಮಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿರ್ಮಾಣಚಿತ್ತಾನಿ ನಿರ್ಮಾಣದೇಹೇಷು ಭವಂತಿ, ತೇಷಾಂ ನಿಯಾಮಕಮನಾದಿಚಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೫॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಶಂಕಾಮಾಹ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಲಿಲವತ್ಸಲಿಲಃ, ಸ್ವಚ್ಛ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತೀತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸುಷುಪ್ತಿಮಧಿಕೃತ್ಯೋಕ್ತಂ 'ತತ್ಕೇನ ಕಮ್' ಇತ್ಯಾದಿ ಕ್ವಚಿನ್ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವವಚನಂ ಸುಷುಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ಯನ್ಯತರಾಪೇಕ್ಷಂ ಸಗುಣೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಭೋಗೋಕ್ತೌ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಪ್ಯಯೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತೌ ತದಧಿಕಾರವಶಾತ್ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣಬಲಾತ್, ಉಕ್ತವಚನಾನಾಮನ್ಯತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾವಿಷ್ಕೃತಂ ಹಿ ಯತಸ್ತತೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಸಮುತ್ಥಾನಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಮುಕ್ತಿವಿಷಯಂ ಯತ್ರ ಸುಪ್ತ ಇತಿ ಸುಪ್ತಿವಿಷಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ॥೧೬॥
ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಮ್ । ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವೇನಾತ್ರಾಪವಾದಾತ್ಸಂಗತಿಃ । ಉಭಯಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃ । ಈಶ್ವರನಾನಾತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಫಲಮ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವಿದ್ಯಾಯೋಗಿನಾಮೀಶ್ವರನಿಯಮ್ಯತ್ವಾದೇಕಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಪ್ರಲಯಾತ್ಸರ್ಗಸಮಯೇ ಯಸ್ಯೇಕ್ಷಣಪೂರ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರಕೃತಂ ತಸ್ಯೈವ ನಿಯಂತೃತ್ವಾದಿರ್ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರಃ । ನ ಹ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಂ ದೇಹಂ ವಿನೇಕ್ಷಣಂ ಸಂಭವತಿ । ಕಿಂಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ತತ್ಪ್ರಸಾದಲಬ್ಧಸಿದ್ಧೀನಾಂ ಜೀವಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಶಬ್ದನಿಬಂಧನತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚ ವಿದುಷಾಂ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಃ । ಏಕಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ಯೇಷಾಂ ಗುಣತ್ವೇ ತ್ವೇಕ ಏವೇಶ್ವರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಮನಸ್ಕತ್ವಾದಿತಿ ॥೧೭॥
ಅಧಿಕಾರೇ ನಿಯೋಜಯತ್ಯಾದಿತ್ಯಾದೀನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಿಕಃ, ಸ ಚಾಸೌ ಮಂಡಲಸ್ಥಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನಸಸ್ಪತಿಃ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಾಂತಃಸ್ಥಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ 'ತತ್ಸವಿತುರ್ವರೇಣ್ಯಂ ಭರ್ಗೋ ದೇವಸ್ಯ ಧೀಮಹಿ । ಧಿಯೋ ಯೋ ನಃ ಪ್ರಚೋದಯಾತ್' ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಯದಿ ಪೂರ್ವಂ ನಿರಂಕುಶಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಗ್ರೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾಂ ನ ಬ್ರೂಯಾತ್ । ಅತೋ ಭೋಗೇ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ನ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಷ್ವಿತಿ ಭಾವಃ । ವಾಕ್ಪತಿತ್ವಾದಿಕಮಪೀಶ್ವರಾಧೀಶ್ವರಾಧೀನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದನುಸಾರೇಣೇತಿ ।
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಂ ಕಾಮಚಾರಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಏವಮಿತಿ ॥೧೮॥
ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರ ಉಪಾಸಕಪ್ರಾಪ್ಯಃ ತದುಪಾಸ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ಸಂಕಲ್ಪಸಿದ್ಧ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಾಸ್ಯಸ್ಥನಿರ್ಗುಣಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ವಿಕಾರಾವರ್ತಿ ಚೇತಿ ॥೧೯॥
ನಿರ್ಗುಣಸ್ವರೂಪೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ದರ್ಶಯತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಥಾ ಧ್ಯಾನಾಭಾವಾಜ್ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಧ್ಯಾನಾಭಾವಶ್ಚ ವಿಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥೨೦॥
ತಮುಪಾಸಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಮಾಹ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಮಯಾ ಖಲ್ವಿಮಾ ಆಪೋ ಅಮೃತರೂಪಾ ಮೀಯಂತೇ ಭುಜ್ಯಂತೇ ತವಾಪ್ಯಸೌ ಲೋಕೋಽಮೃತೋದಕಲಕ್ಷಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ -
ಸ ಯಥೇತಿ ।
ಭೋಗಸಾಮ್ಯೇ ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನೋ ಇತ್ಯುಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ಸಲೋಕತಾಮಪೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಸಾಯುಜ್ಯಂ ಸಮಾನದೇಹತ್ವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತಿರ್ವಾ ॥೨೧॥
ಶಾಸ್ತ್ರಸಮಾಪ್ತಿಂ ಸೂಚಯಂತ್ಸೂತ್ರಕಾರಂ ಪೂಜಯತಿ -
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಭಗವತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಸೂತ್ರದ್ವಾರಾ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮಾಚಾರೇ ಸ್ಥಾಪನಾದಾಚಾರ್ಯತ್ವಮ್ । ಬಾದರಾಯಣಪದೇನ ಬದರಿಕಾಶ್ರಮವಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ನಿತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಗುರೋರ್ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದದ್ಯೋತನಾತ್ತತ್ಪ್ರಣೀತಶಾಸ್ತ್ರೇ ನಿರವದ್ಯತಾಂ ದ್ಯೋತಯತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾತಿಶಯಫಲತ್ವೇಽಪಿ ತತೋ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಯಾನಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾತ್ ।
ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ತೇ ತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಾವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಲೋಕಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಇತೋಽಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಿವೀಲೋಕಾತ್ತೃತೀಯಸ್ಯಾಂ ದಿವಿ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನರ ಇತಿ ಣ್ಯ ಇತಿ ಚಾರ್ಣಕತುಲ್ಯೌ ಸುಧಾಹೃದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಐರಮನ್ನಮಯಮ್ , ಮದೀಯಂ ಮದಕರಂ ಸರಃ, ಸೋಮಸವನಃ ಅಮೃತವರ್ಷೀ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತೇಷಾಮಿಹ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಿಮಂ ಮಾನವಮಿತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಷ್ವಿಹೇಮಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತಾನಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ ಆವೃತ್ತಿರ್ಭಾತಿ, ತಥಾಪೀಶ್ವರೋಪಾಸ್ತಿಂ ವಿನಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಶ್ವಮೇಧದೃಢಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಸಾಧನೈರ್ಯೇ ಗತಾಸ್ತೇಷಾಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನನಿಯಮಾಭಾವಾದಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್, ಯೇ ತು ದಹರಾದೀಶ್ವರೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ಗತಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಕ್ಷಯೇಽಪಿ ನಿರವಗ್ರಹೇಶ್ವರಾನುಗ್ರಹಲಬ್ಧಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ನಿಯಮ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಂತವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಸಗುಣವಿದಾಮೇವಾನಾವೃತ್ತಿಕ್ರಮ ಉಕ್ತೋ ನ ನಿರ್ಗುಣವಿದಾಂ ತತ್ರ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಮಾವೃತ್ತಿಶಂಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮ್ಯಗಿತಿ ।
ತದಾಶ್ರಯಣೇನೇತಿ ।
ಸಗುಣವಿದಾಮಾವೃತ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಶ್ರಯಣೇನೈವಾನಾವೃತ್ತಿಃ ಸಾಧಿತಾ, ಅತಃ ಸ್ವತ ಏವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಾಮಾವೃತ್ತಿಶಂಕಾ ನೇತಿ ಕಿಮು ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರಾಧ್ಯಾಯಸಮಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಪದಮಾತ್ರಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ, ಇಹ ಸೂತ್ರಸ್ಯೈವಾಭ್ಯಾಸಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸಮಾಪ್ತಿರ್ದ್ಯೇತ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮವಧಾರಯಿತುಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಮೃತಿತರ್ಕಾದಿಸರ್ವಪ್ರಕಾರವಿರೋಧಃ ಪರಿಹೃತಃ, ಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿಶ್ಚ ದರ್ಶಿತಾ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿವೇಕಾದಿಸಾಧನಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾವೃತ್ತಿನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಖಂಡಾತ್ಮಸಂಬೋಧಾತ್ಸಮೂಲಬಂಧಧ್ವಂಸೇ ಸತ್ಯಾವಿರ್ಭೂತನಿಷ್ಕಲಂಕಾನಂತಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿದಾನಂದಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥೨೨॥
ನಾನಾವಿಧಗ್ರಂಥಜಾತಂ ವೀಕ್ಷ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಯಥಾಮತಿ ।
ಶಾರೀಕಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಕೃತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಸತಾಂ ಮುದೇ ॥೧॥
ಅಂತರ್ಯಾಮೀ ಜಗತ್ಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವಕರ್ತಾ ರಘೂದ್ವಹಃ ।
ಅತೋಽತ್ರ ದೋಷೋಽಶಂಕ್ಯಃ ಸ್ಯಾದೇಷ ಹ್ಯೇವೇತಿ ಶಾಸನಾತ್ ॥೨॥
ವಕ್ಷಸ್ಯಕ್ಷ್ಣೋಶ್ಚ ಪಾರ್ಶ್ವೇ ಕರತಲಯುಗಲೇ ಕೌಸ್ತುಭಾಭಾಂ ದಯಾಂ ಚ ಸೀತಾಂ ಕೋದಂಡದೀಕ್ಷಾಮಭಯವರಯುತಾಂ ವೀಕ್ಷ್ಯ ರಾಮಾಂಗಸಂಗಃ ।
ಸ್ವಸ್ಯಾಃ ಕ್ವ ಸ್ಯಾದಿತೀಯಂ ಹೃದಿ ಕೃತಮನನಾ ಭಾಷ್ಯರತ್ನಪ್ರಭಾಖ್ಯಾ, ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂದೈಕಲುಬ್ಧಾ ರಘುವರಚರಣಾಂಭೋಜಯುಗ್ಮಂ ಪ್ರಪನ್ನಾ ॥೩॥