श्रीरामानन्दयतिप्रणीता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
భాష్యరత్నప్రభావ్యాఖ్యా శ్రీరామానన్దయతిప్రణీతా ।
యమిహ కారుణికం శరణం గతోఽప్యరిసహోదర ఆప మహత్పదమ్ ।
తమహమాశు హరిం పరమాశ్రయే జనకజాఙ్కమనన్తసుఖాకృతిమ్ ॥ ౧ ॥
శ్రీగౌర్యా సకలార్థదం నిజపదామ్భోజేన ముక్తిప్రదం ప్రౌఢం విఘ్నవనం హరన్తమనఘం శ్రీఢుణ్ఢితుణ్డాసినా ।
వన్దే చర్మకపాలికోపకరణైర్వైరాగ్యసౌఖ్యాత్పరం నాస్తీతి ప్రదిశన్తమన్తవిధురం శ్రీకాశికేశం శివమ్ ॥ ౨ ॥
యత్కృపాలవమాత్రేణ మూకో భవతి పణ్డితః ।
వేదశాస్త్రశరీరాం తాం వాణీం వీణాకరాం భజే ॥ ౩ ॥
కామాక్షీదత్తదుగ్ధప్రచురసురనుతప్రాజ్యభోజ్యాధిపూజ్యశ్రీగౌరీనాయకాభిత్ప్రకటనశివరామార్యలబ్ధాత్మబోధైః ।
శ్రీమద్గోపాలగీర్భిః ప్రకటితపరమాద్వైతభాసాస్మితాస్యశ్రీమద్గోవిన్దవాణీచరణకమలగో నిర్వృతోఽహం యథాలిః ॥ ౪ ॥
శ్రీశఙ్కరం భాష్యకృతం ప్రణమ్య వ్యాసం హరిం సూత్రకృతం చ వచ్మి ।
శ్రీభాష్యతీర్థే పరహంసతుష్ట్యై వాగ్జాలబన్ధచ్ఛిదమభ్యుపాయమ్ ॥ ౫ ॥
విస్తృతగ్రన్థవీక్షాయామలసం యస్య మానసమ్ ।
వ్యాఖ్యా తదర్థమారబ్ధా భాష్యరత్నప్రభాభిధా ॥ ౬ ॥
శ్రీమచ్ఛారీరకం భాష్యం ప్రాప్య వాక్శుద్ధిమాప్నుయాత్ ।
ఇతి శ్రమో మే సఫలో గఙ్గాం రథ్యోదకం యథా ॥ ౭ ॥
యదజ్ఞానసముద్భూతమిన్ద్రజాలమిదం జగత్ ।
సత్యజ్ఞానసుఖానన్తం తదహం బ్రహ్మ నిర్భయమ్ ॥ ౮ ॥
ఇహ ఖలు ‘స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః’(శ॰బ్రా॰ ౧౧-౫౭) ఇతి నిత్యాధ్యయనవిధినాధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయే ‘తద్విజిజ్ఞాసస్వ’ (తై.ఉ. ౩ । ౧ । ౧), ’సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః’ (ఛా.ఉ. ౮ । ౭ । ౧), ’ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యః’ (బృ.ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి శ్రవణవిధిరుపలభ్యతే । తస్యార్థః అమృతత్వకామేనాద్వైతాత్మవిచార ఎవ వేదాన్తవాక్యైః కర్తవ్య ఇతి । తేన కామ్యేన నియమవిధినార్థాద్భిన్నాత్మశాస్త్రప్రవృత్తిః,* వైదికానాం పురాణాదిప్రాధాన్యం వా నిరస్యత ఇతి వస్తుగతిః । తత్ర కశ్చిదిహ జన్మని జన్మాన్తరే వానుష్టితయజ్ఞాదిభిర్నితాన్తవిమలస్వాన్తోఽస్య* శ్రవణవిధేః కో విషయః, కిం ఫలమ్ , కోఽధికారీ, కః సమ్బన్ధ ఇతి జిజ్ఞాసతే । తం జిజ్ఞాసుముపలభమానో భగవాన్బాదరాయణస్తదనుబన్ధచతుష్టయం శ్రవణాత్మకశాస్త్రారమ్భప్రయోజకం* న్యాయేన నిర్ణేతుమిదం సూత్రం రచయాఞ్చకార ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ (బ్ర.సూ. ౧ । ౧ । ౧) ఇతి ॥ నన్వనుబన్ధజాతం విధిసన్నిహితార్థవాదవాక్యైరేవ జ్ఞాతుం శక్యమ్ । తథాహి - ‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయత ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇతి శ్రుత్యా ‘యత్కృతకం తదనిత్యమ్’ ఇతి న్యాయవత్యా ‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ‘యో వై భూమా తదమృతమ్’ (ఛా.ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘అతోఽన్యదార్తమ్’ (బృ॰ఉ॰ ౩-౪-౨) ఇత్యాది శ్రుత్యా చ భూమాత్మా నిత్యస్తతోఽన్యదనిత్యమజ్ఞానస్వరూపమితి* వివేకో లభ్యతే । కర్మణా కృష్యాదినా చితః సమ్పాదితః సస్యాదిలోకః* - భోగ్య ఇత్యర్థః । విపశ్చిన్నిత్యజ్ఞానస్వరూపః । ‘పరీక్ష్య లోకాన్కర్మచితాన్బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాన్నాస్త్యకృతః కృతేన’ (ము.ఉ. ౧ । ౨ । ౧౨), ‘ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుత్యానాత్మమాత్రే దేహేన్ద్రియాదిసకలపదార్థజాతే* వైరాగ్యం లభ్యతే । పరీక్ష్యానిత్యత్వేన నిశ్చిత్య, అకృతో మోక్షః కృతేన కర్మణా నాస్తీతి కర్మతత్ఫలేభ్యో వైరాగ్యం ప్రాప్నుయాదిత్యర్థః । ‘శాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః సమాహితః శ్రద్ధావిత్తో భూత్వాత్మన్యేవాత్మానం పశ్యేత్’ (బృ.ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇతి శ్రుత్యా శమాదిషట్కం లభ్యతే । ‘సమాహితో భూత్వా’ ఇతి కాణ్వపాఠః । ఉపరతిః సన్న్యాసః । ‘న స పునరావర్తతే’ (కాలాగ్నిరు౦ ౨) ఇతి స్వయఞ్జ్యోతిరానన్దాత్మకమోక్షస్య నిత్యత్వశ్రుత్యా ముముక్షా లభ్యతే । తథా చ వివేకాదివిశేషణవానధికారీతి జ్ఞాతుం శక్యమ్ । యథా ‘య ఎతా రాత్రీరుపయన్తి’ ఇతి రాత్రిసత్రవిధౌ ‘ప్రతితిష్ఠన్తి’ ఇత్యర్థవాదస్థప్రతిష్ఠాకామస్తద్వత్ తథా ‘శ్రోతవ్యః’ (బృ.ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యత్ర ప్రత్యయార్థస్య నియోగస్య ప్రకృత్యర్థో విచారో విషయః విచారస్య వేదాన్తా విషయ ఇతి శక్యం జ్ఞాతుమ్ , ‘ఆత్మా ద్రష్టవ్యః’ ఇత్యద్వైతాత్మదర్శనముద్దిశ్య ‘శ్రోతవ్యః’ ఇతి విచారవిధానాత్ । న హి విచారః సాక్షాద్దర్శనహేతుః, అప్రమాణత్వాత్ , అపి తు ప్రమాణవిషయత్వేన । ప్రమాణం చాద్వైతాత్మని వేదాన్తా ఎవ, ‘తం త్వౌపనిషదంం పురుషమ్’, ‘వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః’ (ము.ఉ. ౩ । ౨ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । వేదాన్తానాం చ ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యం విషయః, ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭), ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ.ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి శ్రుతేః । ఎవం విచారవిధేః ఫలమపి జ్ఞానద్వారా ముక్తిః, ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ (ఛా.ఉ. ౭ । ౧ । ౩), ‘బ్రహ్మవిద్బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము.ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తథా సమ్బన్ధోఽప్యధికారిణా విచారస్య కర్తవ్యతారూపః, ఫలస్య ప్రాప్యతారూప ఇతి యథాయోగ్యం* సుబోధః । తస్మాదిదం సూత్రం వ్యర్థమితి చేత్ । న । తాసామధికార్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థే తాత్పర్యనిర్ణాయకన్యాయసూత్రాభావే కిం వివేకాదివిశేషణవానధికారీ ఉతాన్యః, కిం వేదాన్తాః పూర్వతన్త్రేణ అగతార్థా వా, కిం బ్రహ్మ ప్రత్యగభిన్నం న వా, కిం ముక్తిః స్వర్గాదివల్లోకాన్తరమ్ , ఆత్మస్వరూపా వేతి సంశయానివృత్తేః । తస్మాదాగమవాక్యైరాపాతతః ప్రతిపన్నాధికార్యాదినిర్ణయార్థమిదం సూత్రమావశ్యకమ్ । తదుక్తం ప్రకాశాత్మశ్రీచరణైః - ‘అధికార్యాదీనామాగమికత్వేఽపి న్యాయేన నిర్ణయార్థమిదం సూత్రమ్’ ఇతి । యేషాం మతే శ్రవణే విధిర్నాస్తి తేషామవిహితశ్రవణేఽధికార్యాదినిర్ణయానపేక్షణాత్సూత్రం వ్యర్థమిత్యాపతతీత్యలం ప్రసఙ్గేన ॥ తథా చాస్య సూత్రస్య శ్రవణవిధ్యపేక్షితాధికార్యాదిశ్రుతిభిః స్వార్థనిర్ణయాయోత్థాపితత్వాద్ధేతుహేతుమద్భావః శ్రుతిసఙ్గతిః, శాస్త్రారమ్భహేత్వనుబన్ధనిర్ణాయకత్వేనోపోద్ఘాతత్వాచ్ఛాస్త్రాదౌ సఙ్గతిః, అధికార్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థే సమన్వయోక్తేః సమన్వయాధ్యాయసఙ్గతిః, ‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా.ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతీనాం సర్వాత్మత్వాదిస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం విషయాదౌ సమన్వయోక్తేః పాదసఙ్గతిః, ఎవం సర్వసూత్రాణాం శ్రుత్యర్థనిర్ణాయకత్వాచ్ఛ్రుతిసఙ్గతిః, తత్తదధ్యాయే తత్తత్పాదే చ సమానప్రమేయత్వేన సఙ్గతిరూహనీయా । ప్రమేయం చ కృత్స్నశాస్త్రస్య బ్రహ్మ । అధ్యాయానాం తు సమన్వయావిరోధసాధనఫలాని । తత్ర ప్రథమపాదస్య స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం శ్రుతీనాం సమన్వయః ప్రమేయః । ద్వితీయతృతీయయోరస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానామ్ । చతుర్థపాదస్య పదమాత్రసమన్వయ ఇతి భేదః । అస్యాధికరణస్య ప్రాథమ్యాన్నాధికరణసఙ్గతిరపేక్షితా ॥ అథాధికరణమారచ్యతే - ‘శ్రోతవ్యః’ (బృ.ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి విహితశ్రవణాత్మకం వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రం విషయః । తత్కిమారబ్ధవ్యం న వేతి విషయప్రయోజనసమ్భవాసమ్భవాభ్యాం సంశయః । తత్ర నాహం బ్రహ్మేతి భేదగ్రాహిప్రత్యక్షేణ కర్తృత్వాకర్తృత్వాదివిరుద్ధధర్మవత్త్వలిఙ్గకానుమానేన చ విరోధేన బ్రహ్మాత్మనోరైక్యస్య విషయస్యాసమ్భవాత్ , సత్యబన్ధస్య జ్ఞానాన్నివృత్తిరూపఫలాసమ్భవాన్నారమ్భణీయమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి । అత్ర శ్రవణవిధిసమానార్థత్వాయ ‘కర్తవ్యా’ ఇతి పదమధ్యాహర్తవ్యమ్ । అధ్యాహృతం చ భాష్యకృతా ‘బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యా’ ఇతి । తత్ర ప్రకృతిప్రత్యయార్థయోర్జ్ఞానేచ్ఛయోః కర్తవ్యత్వానన్వయాత్ప్రకృత్యా ఫలీభూతం జ్ఞానమజహల్లక్షణయోచ్యతే । ప్రత్యయేనేచ్ఛాసాధ్యో విచారో జహల్లక్షణయా । తథా చ బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి సూత్రస్య శ్రౌతోఽర్థః సమ్పద్యతే । తత్ర జ్ఞానస్య స్వతఃఫలత్వాయోగాత్ప్రమాతృత్వకర్తృత్వభోక్తృత్వాత్మకానర్థనివర్తకత్వేనైవ ఫలత్వం వక్తవ్యమ్ । తత్రానర్థస్య సత్యత్వే జ్ఞానమాత్రాన్నివృత్త్యయోగాదధ్యస్తత్వం వక్తవ్యమితి బన్ధస్యాధ్యస్తత్వమర్థాత్సూచితమ్ । తచ్చ శాస్త్రస్య విషయప్రయోజనవత్త్వసిద్ధిహేతుః । తథాహి శాస్త్రమారబ్ధవ్యమ్ , విషయప్రయోజనవత్త్వాత్ , భోజనాదివత్ । శాస్త్రం ప్రయోజనవత్ , బన్ధనివర్తకజ్ఞానహేతుత్వాత్ , రజ్జురియమిత్యాదివాక్యవత్ । బన్ధో జ్ఞాననివర్త్యోఽధ్యస్తత్వాత్ , రజ్జుసర్పవత్ । ఇతి ప్రయోజనసిద్ధిః । ఎవమర్థాద్బ్రహ్మజ్ఞానాజ్జీవగతానర్థభ్రమనివృత్తిం ఫలం సూత్రయన్ జీవబ్రహ్మణోరైక్యం విషయమప్యర్థాత్సూచయతి, అన్యజ్ఞానాదన్యత్ర భ్రమానివృత్తేః । జీవో బ్రహ్మాభిన్నః, తజ్జ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయత్వాత్ । యదిత్థం తత్తథా, యథా శుక్త్యభిన్న ఇదమంశ ఇతి విషయసిద్ధిహేతురధ్యాసః । ఇత్యేవం విషయప్రయోజనవత్త్వాచ్ఛాస్త్రమారమ్భణీయమితి। । అత్ర పూర్వపక్షే బన్ధస్య సత్యత్వేన జ్ఞానాదనివృత్తేరుపాయాన్తరసాధ్యా ముక్తిరితి ఫలమ్ । సిద్ధాన్తే జ్ఞానాదేవ ముక్తిరితి వివేకః । ఇతి సర్వం మనసి నిధాయ బ్రహ్మసూత్రాణి వ్యాఖ్యాతుకామో భగవాన్ భాష్యకారః సూత్రేణ* విచారకర్తవ్యతారూపశ్రౌతార్థాన్యథానుపపత్త్యార్థాత్సూత్రితం* విషయప్రయోజనవత్వముపోద్ధాతత్వాత్తత్సిద్ధిహేత్వధ్యాసాక్షేప*సమాధానభాష్యాభ్యాం ప్రథమం వర్ణయతి -
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి ।
ఎతేన సూత్రార్థాస్పర్శిత్వాదధ్యాసగ్రన్థో న భాష్యమితి నిరస్తమ్ , ఆర్థికార్థస్పర్శిత్వాత్ ॥ యత్తు మఙ్గలాచరణాభావాదవ్యాఖ్యేయమిదం భాష్యమితి, తన్న । ‘సుతరామితరేతరభావానుపపత్తిః’ ఇత్యన్తభాష్యరచనార్థం తదర్థస్య సర్వోపప్లవరహితస్య విజ్ఞానఘనప్రత్యగర్థస్య తత్త్వస్య స్మృతత్వాత్ । అతో నిర్దోషత్వాదిదం భాష్యం వ్యాఖ్యేయమ్ ॥
లోకే శుక్తావిదం రజతమితి భ్రమః, సత్యరజతే ఇదం రజతమిత్యధిష్ఠానసామాన్యారోప్యవిశేషయోరైక్యప్రమాహితసంస్కారజన్యో దృష్ట ఇత్యత్రాప్యాత్మన్యనాత్మాహఙ్కారాధ్యాసే పూర్వప్రమా వాచ్యా, సా చాత్మానాత్మనోర్వాస్తవైక్యమపేక్షతే, న హి తదస్తి । తథాహి ఆత్మానాత్మానావైక్యశూన్యౌ, పరస్పరైక్యాయోగ్యత్వాత్ , తమఃప్రకాశవత్ । ఇతి మత్వా హేతుభూతం విరోధం వస్తుతః ప్రతీతితో వ్యవహారతశ్చ సాధయతి -
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి ।
న చ ‘ప్రత్యయోత్తరపదయోశ్చ’(పా॰సూ॰ ౭-౨-౯౮) ఇతి సూత్రేణ ‘ప్రత్యయే ఉత్తరపదే చ పరతో యుష్మదస్మదోర్మపర్యన్తస్య త్వమాదేశౌ స్తః’ ఇతి విధానాత్ , త్వదీయం మదీయం త్వత్పుత్రో మత్పుత్ర ఇతివత్ ‘త్వన్మత్ప్రత్యయగోచరయోః’ ఇతి స్యాదితి వాచ్యమ్ । ‘త్వమావేకవచనే’(పా॰సూ॰ ౭-౨-౯౭) ఇత్యేకవచనాధికారాత్ । అత్ర చ యుష్మదస్మదోరేకార్థ*వాచిత్వాభావాదనాత్మనాం యుష్మదర్థానాం బహుత్వాదస్మదర్థచైతన్యస్యాప్యుపాధితో బహుత్వాత్ ॥ నన్వేవం సతి కథమత్ర భాష్యే విగ్రహః । న చ యూయమితి ప్రత్యయో యుష్మత్ప్రత్యయః, వయమితి ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయస్తద్గోచరయోరితి విగ్రహ ఇతి వాచ్యమ్ , శబ్దసాధుత్వేఽప్యర్థాసాధుత్వాత్ । న హ్యహఙ్కారాద్యనాత్మనో యూయమితి ప్రత్యయవిషయత్వమస్తీతి చేత్ , న । గోచరపదస్య యోగ్యతాపరత్వాత్ । చిదాత్మా తావదస్మత్ప్రత్యయయోగ్యః, తత్ప్రయుక్తసంశయాదినివృత్తిఫలభాక్త్వాత్ , ‘న తావదయమేకాన్తేనావిషయః, అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్’ ఇతి భాష్యోక్తేశ్చ । యద్యప్యహఙ్కారాదిరపి తద్యోగ్యస్తథాపి చిదాత్మనః సకాశాదత్యన్తభేదసిద్ధ్యర్థం యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్య ఇత్యుచ్యతే ॥ ఆశ్రమశ్రీచరణాస్తు టీకాయోజనాయామేవమాహుః ‘సమ్బోధ్యచేతనో యుష్మత్పదవాచ్యః, అహఙ్కారాదివిశిష్టచేతనోఽస్మత్పదవాచ్యః, తథా చ యుష్మదస్మదోః స్వార్థే ప్రయుజ్యమానయోరేవ త్వమాదేశనియమో న లాక్షణికయోః, ‘యుష్మదస్మదోః షష్ఠీచతుర్థీద్వితీయాస్థయోర్వానావౌ’(పా౦సూ౦ ౮-౧-౨౦) ఇతి సూత్రాసాఙ్గత్యప్రసడ్గాత్ । అత్ర శబ్దలక్షకయోరివ చిన్మాత్రజడమాత్రలక్షకయోరపి న త్వమాదేశో* లక్షకత్వావిశేషాత్’ ఇతి । యది తయోః శబ్దబోధకత్వే సత్యేవ త్వమాదేశాభావ ఇత్యనేన సూత్రేణ జ్ఞాపితం తదాస్మిన్భాష్యే యుష్మత్పదేన యుష్మచ్ఛబ్దజన్యప్రత్యయయోగ్యః పరాగర్థో లక్ష్యతే, అస్మచ్ఛబ్దేన అస్మచ్ఛబ్దజన్యప్రత్యయయోగ్యః ప్రత్యగాత్మా । తథా చ లక్ష్యతావచ్ఛేదకతయా శబ్దోఽపి బోధ్యత ఇతి న త్వమాదేశః । న చ పరాక్త్వప్రత్యక్త్వయోరేవ లక్ష్యతావచ్ఛేదకత్వమ్ , న శబ్దయోగ్యత్వాంశస్య, గౌరవాదితి వాచ్యమ్ । పరాక్ప్రతీచోర్విరోధస్ఫురణార్థం విరుద్ధశబ్దయోగ్యత్వస్యాపి వక్తవ్యత్వాత్ । అత ఎవేదమస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి వక్తవ్యేఽపీదంశబ్దోఽస్మదర్థే లోకే వేదే చ బహుశః, ఇమే వయమాస్మహే, ఇమే విదేహాః, అయమహమస్మీతి చ ప్రయోగదర్శనాన్నాస్మచ్ఛబ్దవిరోధీతి మత్వా యుష్మచ్ఛబ్దః ప్రయుక్తః, ఇదంశబ్దప్రయోగే విరోధాస్ఫూర్తేః । ఎతేన చేతనవాచిత్వాదస్మచ్ఛబ్దః పూర్వం ప్రయోక్తవ్యః ‘అభ్యర్హితం పూర్వ’ ఇతి న్యాయాత్ , ‘త్యదాదీని సర్వైర్నిత్యమ్’(పా౦సూ౦ ౧-౨-౭౨) ఇతి సూత్రేణ విహిత ఎకశేషశ్చ స్యాదితి నిరస్తమ్ । ‘యుష్మదస్మదోః’ ఇతి సూత్ర ఇవాత్రాపి పూర్వనిపాతైకశేషయోరప్రాప్తేః, ఎకశేషే వివక్షితవిరోధాస్ఫూర్తేశ్చ । వృద్ధాస్తు ‘యుష్మదర్థాదనాత్మనో నిష్కృష్య శుద్ధస్య చిద్ధాతోరధ్యారోపాపవాదన్యాయేన గ్రహణం ద్యోతయితుమాదౌ యుష్మద్గ్రహణమ్ ’ ఇత్యాహుః । తత్ర యుష్మదస్మత్పదాభ్యాం పరాక్ప్రత్యక్త్వేనాత్మానాత్మనోర్వస్తుతో విరోధ ఉక్తః । ప్రత్యయపదేన ప్రతీతితో విరోధ ఉక్తః । ప్రతీయత ఇతి ప్రత్యయోఽహఙ్కారాదిరనాత్మా దృశ్యతయా భాతి । ఆత్మా తు ప్రతీతిత్వాత్ప్రత్యయః స్వప్రకాశతయా భాతి । గోచరపదేన వ్యవహారతో విరోధ ఉక్తః । యుష్మదర్థః ప్రత్యగాత్మతిరస్కారేణ కర్తాహమిత్యాదివ్యవహారగోచరః, అస్మదర్థస్త్వనాత్మప్రవిలాపేన, అహం బ్రహ్మేతి వ్యవహారగోచర ఇతి త్రిధా విరోధః స్ఫుటీకృతః । యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీ, తే ఎవ ప్రత్యయౌ చ తౌ గోచరౌ చేతి యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరౌ, తయోస్త్రిధా విరుద్ధస్వభావయోరితరేతరభావోఽత్యన్తాభేదస్తాదాత్మ్యం వా తదనుపపత్తౌ సిద్ధాయామిత్యన్వయః ।
ఐక్యాసమ్భవేఽపి శుక్లో ఘట ఇతివత్తాదాత్మ్యం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
విషయవిషయిణోరితి ।
చిజ్జడయోర్విషయవిషయిత్వాద్దీపఘటయోరివ న తాదాత్మ్యమితి భావః ।
యుష్మదస్మదీ పరాప్రత్యగ్వస్తునీ, తే ఎవ ప్రత్యయశ్చ గోచరశ్చేతి వా విగ్రహః । అత్ర ప్రత్యయగోచరపదాభ్యామాత్మానాత్మనోః ప్రత్యక్పరాగ్భావే చిదచిత్త్వం హేతురుక్తస్తత్ర హేతుమాహ -
విషయవిషయిణోరితి ।
అనాత్మనో గ్రాహ్యత్వాదచిత్త్వమ్ , ఆత్మనస్తు గ్రాహకత్వాచ్చిత్త్వం వాచ్యమ్ । అచిత్త్వే స్వస్య స్వేన గ్రహస్య కర్మకర్తృత్వవిరోధేనాసమ్భవాదప్రత్యక్షత్వాపత్తేరిత్యర్థః । యథేష్టం వా హేతుహేతుమద్భావః ।
నన్వేవమాత్మానాత్మనోః పరాక్ప్రత్యక్త్వేన, చిదచిత్త్వేన, గ్రాహ్యగ్రాహకత్వేన చ విరోధాత్తమఃప్రకాశవదైక్యస్య తాదాత్మ్యస్య వానుపపత్తౌ సత్యామ్ , తత్ప్రమిత్యభావేనాధ్యాసాభావేఽపి తద్ధర్మాణాం చైతన్యసుఖజాడ్యదుఃఖాదీనాం వినిమయేనాధ్యాసోఽస్త్విత్యత ఆహ -
తద్ధర్మాణామపీతి ।
తయోరాత్మానాత్మనోర్ధర్మాస్తద్ధర్మాస్తేషామపీతరేతరభావానుపపత్తిః । ఇతరత్ర ధర్మ్యన్తరే ఇతరేషాం ధర్మాణాం భావః సంసర్గస్తస్యానుపపత్తిరిత్యర్థః । న హి ధర్మిణోః సంసర్గం వినా ధర్మాణాం వినిమయో అస్తి । స్ఫటికే లోహితవస్తుసాన్నిధ్యాల్లౌహిత్యధర్మసంసర్గః ।
అసఙ్గాత్మధర్మిణః కేనాప్యసంసర్గాద్ధర్మిసంసర్గపూర్వకో ధర్మసంసర్గః కుతస్త్య ఇత్యభిప్రేత్యోక్తం -
సుతరామితి ।
నన్వాత్మానాత్మనోస్తాదాత్మ్యస్య తద్ధర్మసంసర్గస్య చాభావేఽప్యధ్యాసః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
ఇత్యత ఇతి ।
ఇత్యుక్తరీత్యా తాదాత్మ్యాద్యభావేన తత్ప్రమాయా అభావాదతః ప్రమాజన్యసంస్కారస్యాధ్యాసహేతోరభావాత్ ‘అధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్’ ఇత్యన్వయః । మిథ్యాశబ్దో ద్వ్యర్థః అపహ్నవవచనః, అనిర్వచనీయతావచనశ్చేతి । అత్ర చాపహ్నవార్థః ।
నను కుత్ర కస్యాధ్యాసోఽపహ్నూయత ఇత్యాశఙ్క్య, ఆత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాణామనాత్మన్యాత్మతద్ధర్మాణామధ్యాసో నిరస్యత ఇత్యాహ -
అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇత్యాదినా ।
అహమితిప్రత్యయయోగ్యత్వం బుద్ధ్యాదేరప్యస్తీతి మత్వా తత ఆత్మానం వివేచయతి -
విషయిణీతి ।
బుద్ధ్యాదిసాక్షిణీత్యర్థః ।
సాక్షిత్వే హేతుః -
చిదాత్మక ఇతి ।
అహమితి భాసమానే చిదంశాత్మనీత్యర్థః ।
యుష్మత్ప్రత్యయగోచరస్యేతి ।
త్వఙ్కారయోగ్యస్య । ఇదమర్థస్యేతి యావత్ ।
నన్వహమితి భాసమానబుద్ధ్యాదేః కథమిదమర్థత్వమిత్యత ఆహ -
విషయస్యేతి ।
సాక్షిభాస్యస్యేత్యర్థః । సాక్షిభాస్యత్వరూపలక్షణయోగాద్బుద్ధ్యాదేర్ఘటాదివదిదమర్థత్వం న ప్రతిభాసత ఇతి భావః । అథవా యదాత్మనో ముఖ్యం సర్వాన్తరత్వరూపం ప్రత్యక్త్వం ప్రతీతిత్వం బ్రహ్మాస్మీతి వ్యవహారగోచరత్వం చోక్తం తదసిద్ధమ్ , అహమితి ప్రతీయమానత్వాత్ ,
అహఙ్కారవదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇతి ।
అస్మచ్చాసౌ ప్రత్యయశ్చాసౌ గోచరశ్చ తస్మిన్నిత్యర్థః । అహంవృత్తివ్యఙ్గ్యస్ఫురణత్వం స్ఫురణవిషయత్వం వా హేతుః । ఆద్యే దృష్టాన్తే హేత్వసిద్ధిః । ద్వితీయే తు పక్షే తదసిద్ధిరిత్యాత్మనో ముఖ్యం ప్రత్యక్త్వాది యుక్తమితి భావః ।
నను యదాత్మనో విషయిత్వం తదసిద్ధమ్ , అనుభవామీతి శబ్దవత్వాత్ , అహఙ్కారవదిత్యత ఆహ -
విషయిణీతి ।
వాచ్యత్వం లక్ష్యత్వం వా హేతుః । నాద్యః, పక్షే తదసిద్ధేః । నాన్త్యః, దృష్టాన్తే తద్వైకల్యాదితి భావః ।
దేహం జానామీతి దేహాహఙ్కారయోర్విషయవిషయిత్వేఽపి మనుష్యోఽహమిత్యభేదాధ్యాసవదాత్మాహఙ్కారయోరప్యభేదాధ్యాసః స్యాదిత్యత ఆహ -
చిదాత్మక ఇతి ।
తయోర్జాడ్యాల్పత్వాభ్యాం సాదృశ్యాదధ్యాసేఽపి చిదాత్మన్యనవచ్ఛిన్నే జడాల్పాహఙ్కారాదేర్నాధ్యాస ఇతి భావః ।
అహమితి భాస్యత్వాదాత్మవదహఙ్కారస్యాపి ప్రత్యక్త్వాదికం ముఖ్యమేవ, తతః పూర్వోక్తపరాక్త్వాద్యసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యుష్మదితి ।
అహంవృత్తిభాస్యత్వమహఙ్కారే నాస్తి కర్తృకర్మత్వవిరోధాత్ , చిద్భాస్యత్వం చిదాత్మని నాస్తీతి హేత్వసిద్ధిః । అతో బుద్ధ్యాదేః ప్రతిభాసతః ప్రత్యక్త్వేఽపి పరాక్త్వాదికం ముఖ్యమేవేతి భావః । యుష్మత్పరాక్తచ్చాసౌ ప్రతీయత ఇతి ప్రత్యయశ్చాసౌ కర్తృత్వాదివ్యవహారగోచరశ్చ తస్యేతి విగ్రహః ।
తస్య హేయత్వార్థమాహ -
విషయస్యేతి ।
షిఞ్ బన్ధనే । విసినోతి బధ్నాతి ఇతి విషయస్తస్యేత్యర్థః ।
ఆత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాధ్యాసో మిథ్యా భవతు, అనాత్మన్యాత్మతద్ధర్మాధ్యాసః కిం న స్యాత్ , అహం స్ఫురామి సుఖీత్యాద్యనుభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్విపర్యయేణేతి ।
తస్మాదనాత్మనో విపర్యయో విరుద్ధస్వభావశ్చైతన్యమ్ । ఇత్థమ్భావే తృతీయా । చైతన్యాత్మనా విషయిణస్తద్ధర్మాణాం చ యోఽహఙ్కారాదౌ విషయేఽధ్యాసః స మిథ్యేతి నాస్తీతి భవితుం యుక్తమ్ , అధ్యాససామగ్ర్యభావాత్ । న హ్యత్ర పూర్వప్రమాహితసంస్కారః సాదృశ్యమజ్ఞానం వాస్తి । నిరవయవనిర్గుణస్వప్రకాశాత్మని గుణావయవసాదృశ్యస్య చాజ్ఞానస్య* చాయోగాత్ ॥
నన్వాత్మనో నిర్గుణత్వే తద్ధర్మాణామితి భాష్యం కథమితి చేత్ , ఉచ్యతే । బుద్ధివృత్త్యభివ్యక్తం చైతన్యం జ్ఞానమ్ , విషయాభేదేనాభివ్యక్తం స్ఫురణమ్ , శుభకర్మజన్యవృత్తివ్యక్తమానన్ద ఇత్యేవం వృత్త్యుపాధికృతభేదాత్ జ్ఞానాదీనామాత్మధర్మత్వవ్యపదేశః । తదుక్తం టీకాయాం ‘ఆనన్దో విషయానుభవో నిత్యత్వం చేతి సన్తి ధర్మా అపృథక్త్వేఽపి చైతన్యత్వాత్పృథగివావభాసన్తే*’ ఇతి । అతో నిర్గుణబ్రహ్మాత్మత్వమతే, అహం కరోమీతి ప్రతీతేరర్థస్య చాధ్యాసత్వాయోగాత్ప్రమాత్వం సత్యత్వం చ* అహం నర ఇతి సామానాధికరణ్యస్య గౌణత్వమితి మతమాస్థేయమ్ । తథా చ బన్ధస్య సత్యతయా జ్ఞానాన్నివృత్తిరూపఫలాసమ్భవాద్బద్ధముక్తయోర్జీవబ్రహ్మణోరైక్యాయోగేన విషయాసమ్భవాత్ శాస్త్రం నారమ్భణీయమితి పూర్వపక్షభాష్యతాత్పర్యమ్ । యుక్తగ్రహణాత్పూర్వపక్షస్య దుర్బలత్వం సూచయతి । తథాహి కిమధ్యాసస్య నాస్తిత్వమయుక్తత్వాదభానాద్వా కారణాభావాద్వా ? ఆద్య ఇష్ట ఇత్యాహ -
తథాపీతి ।
ఎతదనురోధాదాదౌ యద్యపీతి పఠితవ్యమ్ । అధ్యాసస్యాసఙ్గస్వప్రకాశాత్మన్యయుక్తత్వమలఙ్కార ఇతి భావః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
అయమితి ।
అజ్ఞః కర్తా మనుష్యోఽహమితి ప్రత్యక్షానుభవాదధ్యాసస్యాభానమసిద్ధమిత్యర్థః । న చేదం ప్రత్యక్షం కర్తృత్వాదౌ ప్రమేతి వాచ్యమ్ । అపౌరుషేయతయా నిర్దోషేణ, ఉపక్రమాదిలిఙ్గావధృతతాత్పర్యేణ చ తత్వమస్యాదివాక్యేనాకర్తృత్వబ్రహ్మత్వబోధనేనాస్య* భ్రమత్వనిశ్చయాత్ । న చ జ్యేష్ఠప్రత్యక్షవిరోధాదాగమజ్ఞానస్యైవ బాధ ఇతి వాచ్యమ్ , దేహాత్మవాదప్రసఙ్గాత్ , మనుష్యోఽహమితి ప్రత్యక్షవిరోధేన ‘అథాయమశరీరః’(బృ॰ఉ॰ ౪-౪-౭) ఇత్యాదిశ్రుత్యా దేహాదన్యాత్మాసిద్ధేః । తస్మాదిదం రజతమితివత్సామానాధికరణ్యప్రత్యక్షస్య భ్రమత్వశఙ్కాకలఙ్కితస్య నాగమాత్ప్రాబల్యమిత్యాస్థేయమ్ । కిఞ్చ జ్యేష్ఠత్వం పూర్వభావిత్వం వా ఆగమజ్ఞానం ప్రత్యుపజీవ్యత్వం వా ? ఆద్యే న ప్రాబల్యమ్ , జ్యేష్ఠస్యాపి రజతభ్రమస్య పశ్చాద్భావినా శుక్తిజ్ఞానేన బాధదర్శనాత్ । న ద్వితీయః । ఆగమజ్ఞానోత్పత్తౌ ప్రత్యక్షాదిమూలవృద్ధవ్యవహారే* సఙ్గతిగ్రహద్వారా, శబ్దోపలబ్ధిద్వారా చ ప్రత్యక్షాదేర్వ్యావహారికప్రామాణ్యస్యోపజీవ్యత్వేఽపి తాత్త్వికప్రామాణ్యస్యానపేక్షితత్వాత్ , అనపేక్షితాంశస్యాగమేన బాధసమ్భవాదితి । యత్తు క్షణికయాగస్య శ్రుతిబలాత్కాలాన్తరభావిఫలహేతుత్వవత్ ‘తథా విద్వాన్నామరూపాద్విముక్తః’(ము॰ఉ॰ ౩-౨-౭) ఇతి శ్రుతిబలాత్సత్యస్యాపి జ్ఞానాన్నివృత్తిసమ్భవాదధ్యాసవర్ణనం వ్యర్థమితి, తన్న । జ్ఞానమాత్రనివర్త్యస్య క్వాపి సత్యత్వాదర్శనాత్ , సత్యస్య చాత్మనో నివృత్త్యదర్శనాచ్చ, అయోగ్యతానిశ్చయే సతి సత్యబన్ధస్య జ్ఞానాన్నివృత్తిశ్రుతేర్బోధకత్వాయోగాత్ । న చ సేతుదర్శనాత్సత్యస్య పాపస్య నాశదర్శనాన్నాయోగ్యతానిశ్చయ ఇతి వాచ్యమ్ , తస్య శ్రద్ధానియమాదిసాపేక్షజ్ఞాననాశ్యత్వాత్ । బన్ధస్య చ ‘నాన్యః పన్థా’ ఇతి శ్రుత్యా జ్ఞానమాత్రాన్నివృత్తిప్రతీతేః, అతః శ్రుతజ్ఞాననివర్త్యత్వనిర్వాహార్థమధ్యస్తత్వం వర్ణనియమ్ । కిం చ జ్ఞానైకనివర్త్యస్య కిం నామ సత్యత్వమ్ , న తావదజ్ఞానాజన్యత్వమ్ । ‘మాయాం తు ప్రకృతిమ్’ ఇతి శ్రుతి విరోధాన్మాయావిద్యయోరైక్యాత్ । నాపి స్వాధిష్ఠానే స్వాభావశూన్యత్వం ‘అస్థూలమ్’ ఇత్యాదినిషేధశ్రుతివిరోధాత్ । నాపి బ్రహ్మవద్బాధాయోగ్యత్వమ్ , జ్ఞానాన్నివృత్తిశ్రుతివిరోధాత్ । అథ వ్యవహారకాలే బాధశూన్యత్వమ్ , తర్హి వ్యావహారికమేవ సత్యత్వమిత్యాగతమధ్యస్తత్వమ్ । తచ్చ శ్రుత్యర్థే యోగ్యతా జ్ఞానార్థం వర్ణనీయమేవ, యాగస్యాపూర్వద్వారత్వవత్ । న చ తదన్యత్వాధికరణే తస్య వర్ణనాత్పౌనరుక్త్యమ్ , తత్రోక్తాధ్యాసస్యైవ ప్రవృత్త్యఙ్గవిషయాదిసిద్ధ్యర్థమాదౌ స్మార్యమాణత్వాదితి దిక్ ॥
అధ్యాసం ద్వేధా దర్శయతి -
లోకవ్యవహార ఇతి ।
లోక్యతే మనుష్యోఽహమిత్యభిమన్యత ఇతి లోకోఽర్థాధ్యాసః, తద్విషయో వ్యవహారోఽభిమాన ఇతి జ్ఞానాధ్యాసో దర్శితః ।
ద్వివిధాధ్యాసస్వరూపలక్షణమాహ -
అన్యోన్యస్మిన్ ఇత్యాదినా ధర్మధర్మిణోః ఇత్యన్తేన ।
జాడ్యచైతన్యాదిధర్మాణాం ధర్మిణావహఙ్కారాత్మానౌ, తయోరత్యన్తం భిన్నయోరితరేతరభేదాగ్రహేణాన్యోన్యస్మిన్ అన్యోన్యతాదాత్మ్యమన్యోన్యధర్మాంశ్చ వ్యత్యాసేనాధ్యస్య లోకవ్యవహార ఇతి యోజనా । అతః సోఽయమితి ప్రమాయా నాధ్యాసత్వమ్ , తదిదమర్థయోః కాలభేదేన కల్పితభేదేఽప్యత్యన్తభేదాభావాదితి వక్తుమత్యన్తేత్యుక్తమ్ । న చ ధర్మితాదాత్మ్యాధ్యాసే ధర్మాధ్యాససిద్ధేః ‘ధర్మాంశ్చ’ ఇతి వ్యర్థమితి వాచ్యమ్ , అన్ధత్వాదీనామిన్ద్రియధర్మాణాం ధర్మ్యధ్యాసాస్ఫుటత్వేఽప్యన్ధోఽహమితి స్ఫుటోఽధ్యాస ఇతి జ్ఞాపనార్థత్వాత్ ।
నన్వాత్మానాత్మనోః పరస్పరాధ్యస్తత్వే శూన్యవాదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్యానృతే మిథునీకృత్యేతి ।
సత్యమనిదం చైతన్యం తస్యానాత్మని సంసర్గమాత్రాధ్యాసో న స్వరూపస్య । అనృతం యుష్మదర్థః తస్య స్వరూపతోఽప్యధ్యాసాత్తయోర్మిథునీకరణమధ్యాస ఇతి న శూన్యతేత్యర్థః ॥
నన్వధ్యాసమిథునీకరణలోకవ్యవహారశబ్దానామేకార్థత్వేఽధ్యస్య మిథుునీకృత్యేతి పూర్వకాలత్వవాచిక్త్వాప్రత్యయాదేశస్య ల్యపః కథం ప్రయోగ ఇతి చేన్న, అధ్యాసవ్యక్తిభేదాత్ । తత్ర పూర్వపూర్వాధ్యాసస్యోత్తరోత్తరాధ్యాసం ప్రతి సంస్కారద్వారా పూర్వకాలత్వేన హేతుత్వద్యోతనార్థం ల్యపః ప్రయోగః । తదేవ స్పష్టయతి -
నైసర్గిక ఇతి ।
ప్రత్యగాత్మని హేతుహేతుమద్భావేనాధ్యాసప్రవాహోఽనాదిరిత్యర్థః । నను ప్రవాహస్యావస్తుత్వాత్ , అధ్యాసవ్యక్తీనాం సాదిత్వాత్ , కథమనాదిత్వమితి చేత్ । ఉచ్యతే అధ్యాసత్వావచ్ఛిన్నవ్యక్తీనాం మధ్యేఽన్యతమయా వ్యక్త్యా వినాఽదికాలస్యావర్తనం కార్యానాదిత్వమిత్యఙ్గీకారాత్ । ఎతేన కారణాభావాదితి కల్పో నిరస్తః, సంస్కారస్య నిమిత్తస్య నైసర్గికపదేనోక్తత్వాత్ । న చ పూర్వప్రమాజన్య ఎవ సంస్కారో హేతురితి వాచ్యమ్ , లాఘవేన పూర్వానుభవజన్యసంస్కారస్య హేతుత్వాత్ । అతః పూర్వాధ్యాసజన్యః సంస్కారోఽస్తీతి సిద్ధమ్ ।
అధ్యాసస్యోపాదానమాహ -
మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇతి ।
మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చ మిథ్యాజ్ఞానం తన్నిమిత్తముపాదానం యస్య స తన్నిమిత్తః । తదుపాదానక ఇత్యర్థః । అజ్ఞానస్యోపాదానత్వేఽపి సంస్ఫురదాత్మతత్వావరకతయా దోషత్వేనాహఙ్కారాధ్యాసకర్తురీశ్వరస్యోపాధిత్వేన సంస్కారకాలకర్మాదినిమిత్తపరిణామిత్వేన చ నిమిత్తత్వమితి ద్యోతయితుం నిమిత్తపదమ్ । స్వప్రకాశాత్మన్యసఙ్గే కథమవిద్యాసఙ్గః, సంస్కారాదిసామగ్ర్యభావాత్ , ఇతి శఙ్కానిరాసార్థం మిథ్యాపదమ్ । ప్రచణ్డమార్తణ్డమణ్డలే పేచకానుభవసిద్ధాన్ధకారవత్ , అహమజ్ఞ ఇత్యనుభవసిద్ధమజ్ఞానం దురపహ్నవమ్ , కల్పితస్యాధిష్ఠానాస్పర్శిత్వాత్ , నిత్యస్వరూపజ్ఞానస్యావిరోధిత్వాచ్చేతి । యద్వా అజ్ఞానం జ్ఞానాభావ ఇతి శఙ్కానిరాసార్థం మిథ్యాపదమ్ । మిథ్యాత్వే సతి సాక్షాజ్జ్ఞాననివర్త్యత్వమజ్ఞానస్య లక్షణం మిథ్యాజ్ఞానపదేనోక్తమ్ । జ్ఞానేనేచ్ఛాప్రాగభావః సాక్షాన్నివర్త్యత ఇతి వదన్తం ప్రతి మిథ్యాత్వే సతీత్యుక్తమ్ । అజ్ఞాననివృత్తిద్వారా జ్ఞాననివర్త్యబన్ధేఽతివ్యాప్తినిరాసాయ సాక్షాదితి । అనాద్యుపాదానత్వే సతి మిథ్యాత్వం వా లక్షణమ్ । బ్రహ్మనిరాసార్థం మిథ్యాత్వమితి । మృదాదినిరాసార్థమనాదీతి । అవిద్యాత్మనోః సమ్బన్ధనిరాసార్థముపాదానత్వే సతీతి ।
సమ్ప్రతి అధ్యాసం ద్రఢయితుమభిలషతి -
అహమిదం మమేదమితి ।
ఆధ్యాత్మికకార్యాధ్యాసేష్వహమితి ప్రథమోఽధ్యాసః । న చాధిష్ఠానారోప్యాంశద్వయానుపలమ్భాత్ నాయమధ్యాస ఇతి వాచ్యమ్ , అయో దహతీతివదహముపలభ ఇతి దృగ్దృశ్యాంశయోరుపలమ్భాత్ । ఇదం పదేన భోగ్యః సఙ్ఘాత ఉచ్యతే । అత్రాహమిదమిత్యనేన మనుష్యోఽహమితి తాదాత్మ్యాధ్యాసో దర్శితః । మమేదం శరీరమితి సంసర్గాధ్యాసః ॥ నను దేహాత్మనోస్తాదాత్మ్యమేవ సంసర్గ ఇతి తయోః కో భేద ఇతి చేత్ , సత్యమ్ । సత్తైక్యే సతి మిథో భేదస్తాదాత్మ్యమ్ । తత్ర మనుష్యోఽహమిత్యైక్యాంశభానం మమేదమితి భేదాంశరూపసంసర్గభానమితి భేదః । ఎవం సామగ్రీసత్త్వాదనుభవసత్త్వాదధ్యాసోఽస్తీత్యతో బ్రహ్మాత్మైక్యే విరోధాభావేన విషయప్రయోజనయోః సత్త్వాత్శాస్త్రమారమ్భణీయమితి సిద్ధాన్తభాష్యతాత్పర్యమ్ ।
ఎవం చ సూత్రేణార్థాత్సూచితే విషయప్రయోజనే ప్రతిపాద్య తద్ధేతుమధ్యాసం లక్షణసమ్భావనాప్రమాణైః సాధయితుం లక్షణం పృచ్ఛతి -
ఆహేతి ।
కింలక్షణకోఽధ్యాస ఇత్యాహ । పూర్వవాదీత్యర్థః । అస్య శాస్త్రస్య తత్త్వనిర్ణయప్రధానత్వేన వాదకథాత్వద్యోతనార్థమాహేతి పరోక్తిః । ‘ఆహ’ ఇత్యాది ‘కథం పునఃప్రత్యగాత్మని’ ఇత్యతః ప్రాగధ్యాసలక్షణపరం భాష్యమ్ । తదారభ్య సమ్భావనాపరమ్ । "తమేతమవిద్యాఖ్యమ్" ఇత్యారభ్య "సర్వలోకప్రత్యక్షః" ఇత్యన్తం ప్రమాణపరమితి విభాగః ।
లక్షణమాహ -
ఉచ్యతే - స్మృతిరూప ఇతి ।
అధ్యాస ఇత్యనుషఙ్గః । అత్ర పరత్రావభాస ఇత్యేవ లక్షణమ్ , శిష్టం పదద్వయం తదుపపాదనార్థమ్ । తథాహి అవభాస్యత ఇత్యవభాసో రజతాద్యర్థః తస్యాయోగ్యమధికరణం పరత్రపదార్థః । అధికరణస్యాయోగ్యత్వమారోప్యాత్యన్తాభావత్వం తద్వత్వం వా । తథా చైకావచ్ఛేదేన స్వసంసృజ్యమానే స్వాత్యన్తాభావవతి అవభాస్యత్వమధ్యస్తత్వమిత్యర్థః । ఇదం చ సాద్యనాద్యధ్యాససాధారణం లక్షణమ్ । సంయోగేఽతివ్యాప్తినిరాసాయైకావచ్ఛేదేనేతి । సంయోగస్య స్వసంసృజ్యమానే వృక్షే స్వాత్యన్తాభావవత్యవభాస్యత్వేఽపి స్వాత్యన్తాభావయోర్మూలాగ్రావచ్ఛేదకభేదాన్నాతివ్యాప్తిః । పూర్వం స్వాభావవతి భూతలే పశ్చాదానీతో ఘటో భాతీతి ఘటేఽతివ్యాప్తినిరాసాయ స్వసంసృజ్యమాన ఇతి పదమ్ , తేన స్వాభావకాలే ప్రతియోగిసంసర్గస్య విద్యమానతోచ్యతే ఇతి నాతివ్యాప్తిః । భూత్వావచ్ఛేదేనావభాస్యగన్ధేఽతివ్యాప్తివారణాయ స్వాత్యన్తాభావవతీతి పదమ్ । శుక్తావిదన్త్వావచ్ఛేదేన రజతసంసర్గకాలేఽత్యన్తాభావోఽస్తీతి నావ్యాప్తిః ।
నన్వస్య లక్షణస్యాసమ్భవః, శుక్తౌ రజతస్య సామగ్ర్యభావేన సంసర్గాసత్వాత్ । న చ స్మర్యమాణసత్యరజతస్యైవ పరత్ర శుక్తావవభాస్యత్వేనాధ్యస్తత్వోక్తిరితి వాచ్యమ్ , అన్యథాఖ్యాతిప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -
స్మృతిరూప ఇతి ।
స్మర్యతే ఇతి స్మృతిః సత్యరజతాదిః తస్య రూపమివ రూపమస్యేతి స్మృతిరూపః । స్మర్యమాణసదృశ ఇత్యర్థః । సాదృశ్యోక్త్యా స్మర్యమాణాదారోప్యస్య భేదాత్ , నాన్యథాఖ్యాతిరిత్యుక్తం భవతి ।
సాదృశ్యముపపాదయతి -
పూర్వదృష్టేతి ।
దృష్టం దర్శనమ్ , సంస్కారద్వారా పూర్వదర్శనాదవభాస్యత ఇతి పూర్వదృష్టావభాసః । తేన సంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయత్వం స్మర్యమాణారోప్యయోః సాదృశ్యముక్తం భవతి, స్మృత్యారోపయోః సంస్కారజన్యత్వాత్ । న చ సంస్కారజన్యత్వాదారోపస్య స్మృతిత్వాపత్తిరితి వాచ్యమ్ , దోషసమ్ప్రయోగజన్యత్వస్యాపి వివక్షితత్వేన సంస్కారమాత్రజన్యత్వాభావాత్ । అత్ర సమ్ప్రయోగశబ్దేన అధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానముచ్యతే, అహఙ్కారాధ్యాసే ఇన్ద్రియసమ్ప్రయోగాలాభాత్ । ఎవం చ దోషసమ్ప్రయోగసంస్కారబలాచ్ఛుక్త్యాదౌ రజతముత్పన్నమస్తీతి పరత్రావభాస్యత్వలక్షణముపపన్నమితి స్మృతిరూపపూర్వదృష్టపదాభ్యాముపపాదితమ్ । అన్యే తు తాభ్యాం దోషాదిత్రయజన్యత్వం కార్యాధ్యాసలక్షణముక్తమిత్యాహుః । అపరే తు స్మృతిరూపః స్మర్యమాణసదృశః, సాదృస్యం చ ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వం స్మృత్యారోపయోః ప్రమాణాజన్యత్వాత్ । పూర్వదృష్టపదతజ్జాతీయపరమ్ , అభినవరజతాదేః పూర్వదృష్టత్వాభావాత్ । తథా చ ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వే సతి పూర్వదృష్టజాతీయత్వం ప్రాతీతికాధ్యాసలక్షణం తాభ్యాముక్తమ్ । పరత్రావభాసశబ్దాభ్యామధ్యాసమాత్రలక్షణం వ్యాఖ్యాతమేవ । తత్ర స్మర్యమాణగఙ్గాదౌ అభినవఘటే చాతివ్యాప్తినిరాసాయ ప్రమాణేత్యాది పదద్వయమిత్యాహుః । తత్రార్థాధ్యాసే స్మర్యమాణసదృశః పరత్ర పూర్వదర్శనాదవభాస్యత ఇతి యోజనా । జ్ఞానాధ్యాసే తు స్మృతిసదృశః పరత్ర పూర్వదర్శనాదవభాస ఇతి వాక్యం యోజనీయమితి సఙ్క్షేపః ।
నను అధ్యాసే వాదివిప్రతిపత్తేః కథముక్తలక్షణసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాధిష్ఠానారోప్యస్వరూపవివాదేఽపి పరత్ర పరావభాస ఇతి లక్షణే సంవాదాద్యుక్తిభిః సత్యాధిష్ఠానే మిథ్యార్థావభాససిద్ధేః సర్వతన్త్రసిద్ధాన్త ఇదం లక్షణమితి మత్వా అన్యథాత్మఖ్యాతివాదినోర్మతమాహ -
తం కేచిదితి ।
కేచిదన్యథాఖ్యాతివాదినోఽన్యత్ర శుక్త్యాదావన్యధర్మస్య స్వావయవధర్మస్య దేశాన్తరస్థరూప్యాదేరధ్యాస ఇతి వదన్తి । ఆత్మఖ్యాతివాదినస్తు బాహ్యశుక్త్యాదౌ బుద్ధిరూపాత్మనో ధర్మస్య రజతస్యాధ్యాసః, ఆన్తరస్య రజతస్య బహిర్వదవభాస ఇతి వదన్తీత్యర్థః ।
అఖ్యాతిమతమాహ -
కేచిదితి ।
యత్ర యస్యాధ్యాసో లోకసిద్ధస్తయోరర్థయోస్తద్ధియోశ్చ భేదాగ్రహే సతి తన్మూలో భ్రమః, ఇదం రూప్యమితి విశిష్టవ్యవహార ఇతి వదన్తీత్యర్థః । తైరపి విశిష్టవ్యవహారాన్యథానుపపత్త్యా విశిష్టభ్రాన్తేః స్వీకార్యత్వాత్ , పరత్ర పరావభాససమ్మతిరితి భావః ।
శూన్యమతమాహ -
అన్యే త్వితి ।
తస్యైవాధిష్ఠానస్య శుక్త్యాదేర్విపరీతధర్మత్వకల్పనాం విపరీతో విరుద్ధో ధర్మో యస్య తద్భావస్తస్య రజతాదేరత్యన్తాసతః కల్పనామాచక్షత ఇత్యర్థః ।
ఎతేషు మతేషు పరత్ర పరావభాసత్వలక్షణసంవాదమాహ -
సర్వథాపి త్వితి ।
అన్యథాఖ్యాతిత్వాదిప్రకారవివాదేఽప్యధ్యాసః పరత్ర పరావభాసత్వలక్షణం న జహాతీత్యర్థః । శుక్తావపరోక్షస్య రజతస్య దేశాన్తరే బుద్ధౌ వా సత్త్వాయోగాత్శూన్యత్వే ప్రత్యక్షత్వాయోగాత్ , శుక్తౌ సత్త్వే బాధాయోగాత్మిథ్యాత్వమేవేతి భావః ।
ఆరోప్యమిథ్యాత్వే న యుక్త్యపేక్షా, తస్యానుభవసిద్ధత్వాదిత్యాహ -
తథా చేతి ।
బాధానన్తరకాలీనోఽయమనుభవః, తత్పూర్వం శుక్తికాత్వజ్ఞానాయోగాత్ , రజతస్య బాధప్రత్యక్షసిద్ధం మిథ్యాత్వం వచ్ఛబ్దేనోచ్యతే ।
ఆత్మని నిరుపాధికేఽహఙ్కారాధ్యాసే దృష్టాన్తముక్త్వా బ్రహ్మజీవావాన్తరభేదస్యావిద్యాద్యుపాధికస్యాధ్యాసే దృష్టాన్తమాహ -
ఎక ఇతి ।
ద్వితీయచన్ద్రసహితవదేక ఎవాఙ్గుల్యా ద్విధా భాతీత్యర్థః । లక్షణప్రకరణోపసంహారార్థ ఇతి శబ్దః ।
భవత్వధ్యాసః శుక్త్యాదౌ, ఆత్మని తు న సమ్భవతీత్యాక్షిపతి -
కథం పునరితి ।
యత్రాపరోక్షాధ్యాసాధిష్ఠానత్వం తత్రేన్ద్రియసంయుక్తత్వం విషయత్వం చేతి వ్యాప్తిః శుక్త్యాదౌ దృష్టా । తత్ర వ్యాపకాభావాదాత్మనోఽధిష్ఠానత్వం న సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాహ -
ప్రత్యగాత్మనీతి ।
ప్రతీచి పూర్ణ ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యే విషయస్యాహఙ్కారాదేస్తద్ధర్మాణాం చాధ్యాసః కథమిత్యర్థః ।
ఉక్తవ్యాప్తిమాహ -
సర్వో హీతి ।
పురోఽవస్థితత్వమిన్ద్రియసంయుక్తత్వమ్ ।
నన్వాత్మనోఽప్యధిష్ఠానత్వార్థం విషయత్వాదికమస్త్విత్యత ఆహ -
యుష్మదితి ।
ఇదంప్రత్యయానర్హస్య ప్రత్యగాత్మనో ‘న చక్షుషా గృహ్యతే’ ఇత్యాది శ్రుతిమనుసృత్య త్వమవిషయత్వం బ్రవీషి । సంప్రత్యధ్యాసలోభేన విషయత్వాఙ్గీకారే శ్రుతిసిద్ధాన్తయోర్బాధః స్యాదిత్యర్థః ।
ఆత్మన్యధ్యాససమ్భావనాం ప్రతిజానీతే -
ఉచ్యత ఇతి ।
అధిష్ఠానారోప్యయోరేకస్మిన్ జ్ఞానే భాసమానత్వమాత్రమధ్యాసవ్యాపకమ్ , తచ్చ భానప్రయుక్తసంశయనివృత్త్యాదిఫలభాక్త్వమ్ , తదేవ భానభిన్నత్వఘటితం విషయత్త్వమ్ , తన్న వ్యాపకమ్ , గౌరవాదితి మత్వాహ -
న తావదితి ।
అయమాత్మా నియమేనావిషయో న భవతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
అస్మదితి ।
అస్మప్రత్యయోఽహమిత్యధ్యాసస్తత్ర భాసమానత్వాదిత్యర్థః । అస్మదర్థచిదాత్మా ప్రతిబిమ్బితత్వేన యత్ర ప్రతీయతే సోఽస్మత్ప్రత్యయోఽహఙ్కారస్తత్ర భాసమానత్వాదితి వార్థః । న చాధ్యాసే సతి భాసమానత్వం తస్మిన్సతి స ఇతి పరస్పరాశ్రయ ఇతి వాచ్యమ్ , అనాదిత్వాత్ , పూర్వాభ్యాసే భాసమానాత్మన ఉత్తరాధ్యాసాధిష్ఠానత్వసమ్భవాత్ ॥
నన్వహమిత్యహఙ్కారవిషయకభానరూపస్యాత్మనో భాసమానత్వం కథమ్ , తద్విషయత్వం వినా తత్ఫలభాక్త్వాయోగాదిత్యత ఆహ -
అపరోక్షత్వాచ్చేతి ।
చశబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । స్వప్రకాశత్వాదిత్యర్థః ।
స్వప్రకాశత్వం సాధయతి -
ప్రత్యగితి ।
ఆబాలపణ్డితమాత్మనః సంశయాదిశూన్యత్వేన ప్రసిద్ధేః స్వప్రకాశత్వమిత్యర్థః । అతః స్వప్రకాశత్వేన భాసమానత్వాదాత్మనోఽధ్యాసాధిష్ఠానత్వం సమ్భవతీతి భావః ।
యదుక్తమపరోక్షాధ్యాసాధిష్ఠానత్వస్యేన్ద్రియసంయుక్తతయా గ్రాహ్యత్వం వ్యాపకమితి తత్రాహ -
న చాయమితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
అప్రత్యక్షేఽపీతి ।
ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యేఽపీత్యర్థః । బాలా అవివేకినః తలమిన్ద్రనీలకటాహకల్పం నభో మలినం పీతమిత్యేవమపరోక్షమధ్యస్యన్తి, తత్రేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వం నాస్తీతి వ్యభిచారాన్న వ్యాప్తిః । ఎతేనాత్మానాత్మనోః సాదృశ్యాభావాన్నాధ్యాస ఇత్యపాస్తమ్ , నీలనభసోస్తదభావేఽప్యధ్యాసదర్శనాత్ । సిద్ధాన్తే ఆలోకాకారచాక్షుషవృత్త్యభివ్యక్తసాక్షివేద్యత్వం నభసి ఇతి జ్ఞేయమ్ ।
సమ్భావనాం నిగమయతి -
ఎవమితి ।
నను బ్రహ్మజ్ఞాననాశ్యత్వేన సూత్రితామవిద్యాం హిత్వా అధ్యాసః కిమితి వర్ణ్యత ఇత్యత ఆహ -
తమేతమితి ।
ఆక్షిప్తం సమాహితముక్తలక్షణలక్షితమధ్యాసమవిద్యాకార్యత్వాదవిద్యేతి మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
విద్యానివర్త్యత్వాచ్చాస్యావిద్యాత్వమిత్యాహ -
తద్వివేకేనేతి ।
అధ్యస్తనిషేధేనాధిష్ఠానస్వరూపనిర్ధారణం విద్యామధ్యాసనివర్తికామాహురిత్యర్థః ।
తథాపి కారణావిద్యాం త్యక్త్వా కార్యావిద్యా కిమితి వర్ణ్యతే తత్రాహ -
తత్రేతి ।
తస్మిన్నధ్యాసే ఉక్తన్యాయేనావిద్యాత్మకే సతీత్యర్థః । మూలావిద్యాయాః సషుప్తావనర్థత్వాదర్శనాత్కార్యాత్మనా తస్యా అనర్థత్వజ్ఞాపనార్థం తద్వర్ణనమితి భావః । అధ్యస్తకృతగుణదోషాభ్యామధిష్ఠానం న లిప్యత ఇత్యక్షరార్థః ।
ఎవమధ్యాసస్య లక్షణసమ్భావనే ఉక్త్వా ప్రమాణమాహ -
తమేతమితి ।
తం వర్ణితమేతం సాక్షిప్రత్యక్షసిద్ధం పురస్కృత్య హేతుం కృత్వా లౌకికః కర్మశాస్త్రీయో మోక్షశాస్త్రీయశ్చేతి త్రివిధో వ్యవహారః ప్రవర్తత ఇత్యర్థః |
తత్ర విధినిషేధపరాణి కర్మశాస్త్రాణ్యృగ్వేదాదీని, విధినిషేధశూన్యప్రత్యగ్బ్రహ్మపరాణి మోక్షశాస్త్రాణి వేదాన్తవాక్యానీతి విభాగః । ఎవం వ్యవహారహేతుత్వేనాధ్యాసే ప్రత్యక్షసిద్ధేఽపి ప్రమాణాన్తరం పృచ్ఛతి -
కథం పునరితి ।
అవిద్యావానహమిత్యధ్యాసవానాత్మా ప్రమాతా స విషయ ఆశ్రయో యేషాం తాని అవిద్యావద్విషయాణీతి విగ్రహః । తత్తత్ప్రమేయవ్యవహారహేతుభూతాయాః ప్రమాయా అధ్యాసాత్మకప్రమాత్రాశ్రితత్వాత్ప్రమాణానామవిద్యావద్విషయత్వం యద్యపి ప్రత్యక్షం తథాపి పునరపి కథం కేన ప్రమాణేనావిద్యావద్విషయత్వమితి యోజనా । యద్వాఽవిద్యావద్విషయాణి కథం ప్రమాణాని స్యుః, ఆశ్రయదోషాదప్రామాణ్యాపత్తేరిత్యాక్షేపః ।
తత్ర ప్రమాణప్రశ్నే వ్యవహారార్థాపత్తిమ్ , తల్లిఙ్గానుమానం చాహ -
ఉచ్యతే ఇత్యాదినా తస్మాదిత్యన్తేన ।
దేవదత్తకర్తృకో వ్యవహారః, తదీయదేహాదిష్వహంమమాధ్యాసమూలః, తదన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాత్ , యదిత్థం తత్తథా, యథా మృన్మూలో ఘట ఇతి ప్రయోగః ।
తత్ర వ్యతిరేకం దర్శయతి -
దేహేతి ।
దేవదత్తస్య సుషుప్తావధ్యాసాభావే వ్యవహారాభావో దృష్టః, జాగ్రత్స్వప్నయోరధ్యాసే సతి వ్యవహార ఇత్యన్వయః స్ఫుటత్వాన్నోక్తః । అనేన లిఙ్గేన కారణతయాధ్యాసః సిధ్యతి, వ్యవహారరూపకార్యానుపపత్త్యా వేతి భావః ।
నను మనుష్యత్వాదిజాతిమతి దేహేఽహమిత్యాభిమానమాత్రాద్వ్యవహారః సిధ్యతు కిమిన్ద్రియాదిషు మమాభిమానేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఇన్ద్రియపదం లిఙ్గాదేరప్యుపలక్షణమ్ , ప్రత్యక్షాదీత్యాదిపదప్రయోగాత్ । తథా చ ప్రత్యక్షలిఙ్గాదిప్రయుక్తో యో వ్యవహారో ద్రష్టా అనుమాతా శ్రోతాహమిత్యాదిరూపః స ఇన్ద్రియాదీని మమతాస్పదాన్యగృహీత్వా న సమ్భవతీత్యర్థః । యద్వా తాని మమత్వేనానుపాదాయ యో వ్యవహారః స నేతి యోజనా । పూర్వత్రానుపాదానాసమ్భవక్రియయోరేకో వ్యవహారః కర్తా ఇతి క్త్వాప్రత్యయః సాధుః । ఉత్తరత్రానుపాదానవ్యవహారయోరేకాత్మకర్తృకత్వాత్ , తత్సాధుత్వమితి భేదః । ఇన్ద్రియాదిషు మమేత్యధ్యాసాభావేఽన్ధాదేరివ ద్రష్టృత్వాదివ్యవహారో న స్యాదితి భావః ।
ఇన్ద్రియాధ్యాసేనైవ వ్యవహారాదలం దేహాధ్యాసేనేత్యత ఆహ -
న చేతి ।
ఇన్ద్రియాణామధిష్ఠానమాశ్రయః । శరీరమిత్యర్థః ।
నన్వస్త్వాత్మనా సంయుక్తం శరీరం తేషామాశ్రయః కిమధ్యాసేనేత్యత్రాహ -
న చానధ్యస్తాత్మభావేనేతి ।
అనధ్యస్త ఆత్మభావః ఆత్మతాదాత్మ్యం యస్మిన్ తేనేత్యర్థః । ‘అసఙ్గో హి’ ఇతి శ్రుతేః, ఆధ్యాసిక ఎవ దేహాత్మనోః సమ్బన్ధో న సంయోగాదిరితి భావః ।
నన్వాత్మనో దేహాదిభిరాధ్యాసికసమ్బన్ధోఽపి మాస్తు, స్వతశ్చేతనతయా ప్రమాతృత్వోపపత్తేః । న చ సుషుప్తౌ ప్రమాతృత్వాపత్తిః కరణోపరమాదితి తత్రాహ -
న చైతస్మిన్నితి ।
ప్రమాశ్రయత్వం హి ప్రమాతృత్వమ్ । ప్రమా యది నిత్యచిన్మాత్రం తర్హ్యాశ్రయత్వాయోగః కరణవైయర్థ్యం చ । యది వృత్తిమాత్రమ్ , జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గః, వృత్తేర్జడత్వాత్ । అతో వృత్తీద్ధో బోధః ప్రమా, తదాశ్రయత్వమసఙ్గస్యాత్మనో వృత్తిమన్మనస్తాదాత్మ్యాధ్యాసం వినా న సమ్భవతీతి భావః । దేహాధ్యాసే, తద్ధర్మాధ్యాసే చాసతీత్యక్షరార్థః ।
తర్హ్యాత్మనః ప్రమాతృత్వం మాస్తు ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ -
న చేతి ।
తస్మాదాత్మనః ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారార్థమధ్యాసోఽఙ్గీకర్తవ్య ఇత్యనుమానార్థాపత్త్యోః ఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రమాణసత్త్వాదిత్యర్థః ।
యద్వా ప్రమాణప్రశ్నం సమాధాయాక్షేపం పరిహరతి -
తస్మాదితి ।
అహమిత్యధ్యాసస్య ప్రమాత్రన్తర్గతత్వేనాదోషత్వాత్ , అవిద్యావదాశ్రయాణ్యపి ప్రమాణాన్యేవేతి యోజనా । సతి ప్రమాతరి పశ్చాద్భవన్ దోష ఇత్యుచ్యతే, యథా కాచాదిః । అవిద్యా తు ప్రమాత్రన్తర్గతత్వాన్న దోషః, యేన ప్రత్యక్షాదీనామప్రామాణ్యం భవేదితి భావః ।
నను యదుక్తమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వ్యవహారోఽధ్యాసకార్య ఇతి, తదయుక్తం విదుషామధ్యాసాభావేఽపి వ్యవహారదృష్టేరిత్యత ఆహ -
పశ్వాదిభిశ్చేతి ।
చశబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః, కిం విద్వత్త్వం బ్రహ్మాస్మీతి సాక్షాత్కారః ఉత యౌక్తికమాత్మానాత్మభేదజ్ఞానమ్ । ఆద్యే బాధితాధ్యాసానువృత్త్యా వ్యవహార ఇతి సమన్వయసూత్రే వక్ష్యతే । ద్వితీయే పరోక్షజ్ఞానస్యాపరోక్షభ్రాన్త్యనివర్తకత్వాత్ , వివేకినామపి వ్యవహారకాలే పశ్వాదిభిరవిశేషాత్ అధ్యాసవత్త్వేన తుల్యత్వాద్వ్యవహారోఽధ్యాసకార్య ఇతి యుక్తమిత్యర్థః । అత్రాయం ప్రయోగః వివేకినోఽధ్యాసవన్తః, వ్యవహారవత్త్వాత్ , పశ్వాదివదితి ।
తత్ర సఙ్గ్రహవాక్యం వ్యాకుర్వన్ దృష్టాన్తే హేతుం స్ఫుటయతి -
యథాహీతి ।
విజ్ఞానస్యానుకూలత్వం ప్రతికూలత్వం చేష్టానిష్ఠసాధనగోచరత్వమ్ , తదేవోదాహరతి -
యథేతి ।
అయం దణ్డో మదనిష్టసాధనమ్ , దణ్డత్వాత్ , అనుభూతదణ్డవత్ , ఇదం తృణమిష్టసాధనమ్ అనుభూతజాతీయత్వాత్ , అనుభూతతృణవదిత్యనుమాయ వ్యవహారన్తీత్యర్థః ।
అధునా హేతోః పక్షధర్మతామాహ -
ఎవమితి ।
వ్యుత్పన్నచిత్తా అపీత్యన్వయః । వివేకినోఽపీత్యర్థః ।
ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
అనుభవబలాదిత్యర్థః ।
సమాన ఇతి ।
అధ్యాసకార్యత్వేన తుల్యేత్యర్థః ।
నన్వస్మాకం ప్రవృత్తిరధ్యాసాదితి న పశ్వాదయో బ్రువన్తి, నాపి పరేషామేతత్ప్రత్యక్షమ్ , అతః సాధ్యవికలో దృష్టాన్త ఇతి నేత్యాహ -
పశ్వాదీనాం చేతి ।
తేషామాత్మానాత్మనోర్జ్ఞానమాత్రమస్తి న వివేకః, ఉపదేశాభావాత్ । అతః సామగ్రీసత్త్వాదధ్యాసస్తేషాం ప్రసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
నిగమయతి -
తత్సామాన్యేతి ।
తైః పశ్వాదిభిః సామాన్యం వ్యవహారవత్త్వం తస్య దర్శనాద్వివేకినామప్యయం వ్యవహారః సమాన ఇతి నిశ్చీయత ఇతి సమ్బన్ధః । సమానత్వం వ్యవహారస్యాధ్యాసకార్యత్వేనేత్యుక్తం పురస్తాత్ ।
తత్రోక్తాన్వయవ్యతిరేకౌ స్మారయతి -
తత్కాల ఇతి ।
తస్యాధ్యాసస్య కాల ఎవ కాలో యస్య స తత్కాలః । యదా అధ్యాసస్తదా వ్యవహారః, తదభావే సుషుప్తౌ తదభావ ఇత్యుక్తాన్వయాదిమానితి యావత్ । అతో వ్యవహారలిఙ్గాద్వివేకినామపి దేహాదిష్వహంమమాభిమానోఽస్తీత్యనవద్యమ్ ।
నను లౌకికవ్యవహారస్యాధ్యాసికత్వేఽపి జ్యోతిష్టోమాదివ్యవహారస్య నాధ్యాసజన్యత్వమ్ , తస్య దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞానపూర్వకత్వాదిత్యాశఙ్క్య హేతుమఙ్గీకరోతి -
శాస్త్రీయే త్వితి ।
తర్హి కథం వైదికకర్మణోఽధ్యాసజన్యత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య కిం తత్ర దేహాన్యాత్మధీమాత్రమపేక్షితముత, ఆత్మతత్త్వజ్ఞానమ్ , ఆద్యే తస్యాధ్యాసాబాధకత్వాత్తత్సిద్ధిరిత్యాహ -
తథాపీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
న వేదాన్తేతి ।
క్షుత్పిపాసాదిగ్రస్తో జాతివిశేషవానహం సంసారీతి జ్ఞానం కర్మణ్యపేక్షితం న తద్విపరీతాత్మతత్త్వజ్ఞానమ్ , అనుపయోగాత్ప్రవృత్తిబాధాచ్చేత్యర్థః ।
శాస్త్రీయకర్మణోఽధ్యాసజన్యత్వం నిగమయతి -
ప్రాక్చేతి ।
అధ్యాసే ఆగమం ప్రమాణయతి -
తథా హీతి ।
యథా ప్రత్యక్షానుమానార్థాపత్తయోఽధ్యాసే ప్రమాణం తథాగమోఽపీత్యర్థః । ‘బ్రాహ్మణో యజేత’, ‘న హ వై స్నాత్వా భిక్షేత’, ‘అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత’, ‘కృష్ణకేశోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాగమో బ్రాహ్మణాదిపదైరధికారిణం వర్ణాద్యభిమానినమనువదన్నధ్యాసం గమయతీతి భావః ।
ఎవమధ్యాసే ప్రమాణసిద్ధేఽపి కస్య కుత్రాధ్యాస ఇతి జిజ్ఞాసాయాం తముదాహర్తుం లక్షణం స్మారయతి -
అధ్యాసో నామేతి ।
ఉదాహరతి -
తద్యథేతి ।
తల్లక్షణం యథా స్పష్టం భవతి తథోదాహ్రియత ఇత్యర్థః । స్వదేహాద్భేదేన ప్రత్యక్షాః పుత్రాదయో బాహ్యాః తద్ధర్మాన్సాకల్యాదీన్దేహవిశిష్టాత్మన్యధ్యస్యతి, తద్ధర్మజ్ఞానాత్స్వస్మిన్స్తత్తుల్యధర్మానధ్యస్యతీత్యర్థః । భేదాపరోక్షజ్ఞానే తద్ధర్మాధ్యాసాయోగాత్ , అన్యథాఖ్యాత్యనఙ్గీకారాచ్చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
దేహేన్ద్రియధర్మాన్మనోవిశిష్టాత్మన్యధ్యస్యతీత్యాహ -
తథేతి ।
కృశత్వాదిధర్మవతో దేహాదేరాత్మని తాదాత్మ్యేన కల్పితత్వాత్తద్ధర్మాః సాక్షాదాత్మన్యధ్యస్తా ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
అజ్ఞాతప్రత్యగ్రూపే సాక్షిణి మనోధర్మాధ్యాసమాహ -
తథాన్తఃకరణేతి ।
ధర్మాధ్యాసముక్త్వా తద్వదేవ ధర్మ్యధ్యాసమాహ -
ఎవమితి ।
అన్తఃకరణం సాక్షిణ్యభేదేనాధ్యస్య తద్ధర్మాన్ కామాదీనధ్యస్యతీతి మన్తవ్యమ్ । స్వప్రచారా మనోవృత్తయః । ప్రతి - ప్రాతిలోమ్యేనాసజ్జడదుఃఖాత్మకాహఙ్కారాదివిలక్షణతయా సచ్చిత్సుఖాత్మకత్వేనాఞ్చతి ప్రకాశత ఇతి ప్రత్యక్ ।
ఎవమాత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాధ్యాసముదాహృత్యానాత్మన్యాత్మనోఽపి సంసృష్టత్వేనాధ్యాసమాహ -
తఞ్చేతి ।
అహమిత్యధ్యాసే చిదాత్మనో భానం వాచ్యమ్ , అన్యథా జగదాన్ధ్యాపత్తేః । న చానధ్యస్తస్యాధ్యాసే భానమస్తి । తస్మాద్రజతాదావిదమ్ ఇవాత్మనః సంసర్గాధ్యాస ఎష్టవ్యః ।
తద్విపర్యయేణేతి ।
తస్యాధ్యస్తస్య జడస్య విపర్యయోఽధిష్ఠానత్వమ్ , చైతన్యం చ తదాత్మనా స్థితమితి యావత్ । తత్రాజ్ఞానే కేవలాత్మనా సంసర్గః, మనస్యజ్ఞానోపహితస్య దేహాదౌ మన ఉపహితస్యేతి విశేషః । ఎవమాత్మని బుద్ధ్యాద్యధ్యాసాత్కర్తృత్వాదిలాభః, బుద్ధ్యాదౌ చాత్మాధ్యాసాచ్చైతన్యలాభ ఇతి భావః ।
వర్ణితాధ్యాసముపసంహరతి -
ఎవమయమితి ।
అనాద్యవిద్యాత్మకతయా కార్యాధ్యాసస్యానాదిత్వమధ్యాసాత్సంస్కారస్తతోఽధ్యాస ఇతి । ప్రవాహతో నైసర్గికత్వమ్ । ఎవముపాదానం నిమిత్తం చోక్తం భవతి । జ్ఞానం వినా ధ్వంసాభావాదానన్త్యమ్ । తదుక్తం భగవద్గీతాసు ‘న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సమ్ప్రతిష్ఠా’ ఇతి ।
హేతుముక్త్వా స్వరూపమాహ -
మిథ్యేతి ।
మిథ్యా మాయా తయా ప్రతీయత ఇతి ప్రత్యయః కార్యప్రపఞ్చః తత్ప్రతీతిశ్చేత్యేవంస్వరూప ఇత్యర్థః ।
తస్య కార్యమాహ -
కర్తృత్వేతి ।
ప్రమాణం నిగమయతి -
సర్వేతి ।
సాక్షిప్రత్యక్షమేవాధ్యాసధర్మిగ్రాహకం మానమ్ , అనుమానాదికం తు సమ్భావానార్థమిత్యభిప్రేత్య ప్రత్యక్షోపసంహారః కృతః ।
ఎవమధ్యాసం వర్ణయిత్వా తత్సాధ్యే విషయప్రయోజనే దర్శయతి -
అస్యేతి ।
కర్తృత్వాద్యనర్థహేతోరధ్యాసస్య సమూలస్యాత్యన్తికనాశో మోక్షః స కేనేత్యత ఆహ -
ఆత్మేతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యసాక్షాత్కారస్య ప్రతిపత్తిః శ్రవణాదిభిరప్రతిబన్ధేన లాభస్తస్యా ఇత్యర్థః ।
విద్యాయాం కారణమాహ -
సర్వ ఇతి ।
ఆరభ్యన్తే అధీత్య విచార్యన్తే ఇత్యర్థః । విచారితవేదాన్తానాం బ్రహ్మాత్మైక్యం విషయః, మోక్షః ఫలమిత్యుక్తం భవతి । అర్థాత్తద్విచారాత్మకశాస్త్రస్యాపి తే ఎవ విషయప్రయోజనే ఇతి జ్ఞేయమ్ ।
నను వేదాన్తేషు ప్రాణాద్యుపాస్తీనాం భానాదాత్మైక్యమేవ తేషామర్థ ఇతి కథమిత్యత ఆహ -
యథా చేతి ।
శరీరమేవ శరీరకమ్ , కుత్సితత్వాత్ , తన్నివాసీ శారీరకో జీవస్తస్య బ్రహ్మత్వవిచారో మీమాంసా తస్యామిత్యర్థః । ఉపాస్తీనాం చిత్తైకాగ్ర్యద్వారాత్మైక్యజ్ఞానార్థత్వాత్తద్వాక్యానామపి మహాతాత్పర్యమైక్యే ఇతి వక్ష్యతే । ఎవమధ్యాసోక్త్యా బ్రహ్మాత్మైక్యే విరోధాభావేన విషయప్రయోజనవత్వాచ్ఛాస్త్రమారమ్భణీయమితి దర్శితమ్ ॥
విచారస్య సాక్షాద్విషయా వేదాన్తాః, తేషాం గతార్థత్వాగతార్థత్వాభ్యామారమ్భసన్దేహే కృత్స్నస్య వేదస్య విధిపరత్వాత్ , విధేశ్చ ‘అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా’ ఇత్యాదినా పూర్వతన్త్రేణ విచారితత్వాత్ , అవగతార్థా ఎవ వేదాన్తా ఇత్యవ్యవహితవిషయాభావాన్నారమ్భ ఇతి ప్రాప్తే బ్రూతే -
వేదాన్తేతి ।
వేదాన్తవిషయకపూజితవిచారాత్మకశాస్త్రస్య వ్యాఖ్యాతుమిష్టస్య సూత్రసన్దర్భస్యేదం ప్రథమసూత్రమిత్యర్థః । యది విధిరేవ వేదార్థః స్యాత్తదా సర్వజ్ఞో బాదరాయణో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం న బ్రూయాత్ , బ్రహ్మణి మానాభావాత్ । అతో బ్రహ్మణో జిజ్ఞాస్యత్వోక్త్యా కేనాపి తన్త్రేణానవగతబ్రహ్మపరవేదాన్తవిచార ఆరమ్భణీయ ఇతి సూత్రకృద్దర్శయతి । తచ్చ ‘వ్యాచిఖ్యాసితస్య’ ఇతి పదేన భాష్యకారో బభాషే ॥
ఎవం వర్ణకద్వయేన వేదాన్తవిచారస్య కర్తవ్యతాయాం విషయప్రయోజనవత్త్వమగతార్థత్వం చేతి హేతుద్వయం సూత్రస్యార్థికార్థం వ్యాఖ్యాయాక్షరవ్యాఖ్యామారభమాణః పునరప్యధికారిభావాభావాభ్యాం శాస్త్రారమ్భసన్దేహే సతి అథశబ్దస్యానన్తర్యార్థకత్వోక్త్యా అధికారిణం సాధయతి -
తత్రాథశబ్ద ఇతి ।
సూత్ర ఇత్యర్థః ।
‘మఙ్గలానన్తరారమ్భప్రశ్నకార్త్స్న్యేష్వథో అథ’ ఇత్యథశబ్దస్య బహవోఽర్థాః సన్తి । తత్ర ‘అథ యోగానుశాసనమ్’ ఇత్యత్ర సూత్రే యథా అథశబ్ద ఆరమ్భార్థకః యోగశాస్త్రమారభ్యత ఇతి తద్వదత్ర కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
నాధికారార్థ ఇతి ।
అయమాశయః - కిం జిజ్ఞాసాపదం జ్ఞానేచ్ఛాపరముత విచారలక్షకమ్ ? ఆద్యేఽథశబ్దస్యారమ్భార్థత్వే బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛారభ్యత ఇతి సూత్రార్థః స్యాత్స చాసఙ్గతః, తస్యా అనారభ్యత్వాత్ । న హి ప్రత్యధికరణమిచ్ఛా క్రియతే కిన్తు తయా విచారః । న ద్వితీయః, కర్తవ్యపదాధ్యాహారం వినా విచారలక్షకత్వాయోగాత్ , అధ్యాహృతే చ తేనైవారమ్భోక్తేరథశబ్దవైయర్థ్యాత్ । కిన్త్వధికారిసిద్ధ్యర్థమానన్తర్యార్థతైవ యుక్తేతి ।
అధునా సమ్భావితమర్థాన్తరం దూషయతి -
మఙ్గలస్యేతి ।
వాక్యార్థో విచారకర్తవ్యతా న హి తత్ర మఙ్గలస్య కర్తృత్వాదినాన్వయోఽస్తీత్యర్థః ।
నను సూత్రకృతా శాస్త్రాదౌ మఙ్గలం కార్యమిత్యథశబ్దః ప్రత్యుక్త ఇతి చేత్సత్యమ్ , న తస్యార్థో మఙ్గలం కిన్తు తచ్ఛ్రవణముచ్చారణం చ మఙ్గలకృత్యం కరోతి । తదర్థస్త్వానన్తర్యమేవేత్యాహ -
అర్థాన్తరేతి ।
అర్థాన్తరమానన్తర్యమ్ । శ్రుత్యా శ్రవణేన శఙ్ఖవీణాదినాదశ్రవణవదోఙ్కారాథశబ్దయోః శ్రవణం మఙ్గలఫలకమ్ ।
‘ఓఙ్కారశ్చాథశబ్దశ్చ ద్వావేతౌ బ్రహ్మణః పురా ।
కణ్ఠం భిత్త్వా వినిర్యాతౌ తస్మాన్మాఙ్గలికావిమౌ ॥ ’
ఇతి స్మరణాదితి భావః ।
నను ప్రపఞ్చో మిథ్యేతి ప్రకృతే సతి, అథ మతం ప్రపఞ్చః సత్య ఇత్యత్ర పూర్వప్రకృతార్థాదుత్తరార్థస్యార్థాన్తరత్వార్థోఽథశబ్దో దృష్టః, తథాత్ర కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
పూర్వేతి ।
ఫలతః ఫలస్యేత్యర్థః । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః పూర్వమ్ అర్థవిశేషః ప్రకృతో నాస్తి యస్మాత్తస్యా అర్థాన్తరత్వమథశబ్దేనోచ్యేత । యతః కుతశ్చిదర్థాన్తరత్వం సూత్రకృతా న వక్తవ్యమ్ , ఫలాభావాత్ । యది ఫలస్య జిజ్ఞాసాపదోక్తకర్తవ్యవిచారస్య హేతుత్వేన యత్పూర్వం ప్రకృతం తదపేక్షాస్తీత్యపేక్షాబలాత్ప్రకృతహేతుమాక్షిప్య తతోఽర్థాన్తరత్వముచ్యతే, తదార్థాన్తరత్వమానన్తర్యేఽన్తర్భవతి హేతుఫలభావజ్ఞానాయానన్తర్యస్యావశ్యం వాచ్యత్వాత్ । తస్మాదిదమర్థాన్తరమిత్యుక్తే తస్య హేతుత్వాప్రతీతేః । తస్మాదిదమనన్తరమిత్యుక్తే భవత్యేవ హేతుత్వప్రతీతిః । న చాశ్వాదనన్తరో గౌరిత్యత్ర హేతుత్వభానాపత్తిరితి వాచ్యమ్ , తయోర్దేశతః కాలతో వా వ్యవధానేనానన్తర్యస్యాముఖ్యత్వాత్ । అతః సామగ్రీఫలయోరేవ ముఖ్యమానన్తర్యమ్ , అవ్యవధానాత్ । తస్మిన్నుక్తే సత్యర్థాన్తరత్వం న వాచ్యం జ్ఞానత్వాద్వైఫల్యాచ్చేతి భావః । ఫలస్య విచారస్య పూర్వప్రకృతహేత్వపేక్షాయా బలాద్యదర్థాన్తరత్వం తస్యానన్తర్యాభేదాత్ న పృథగథశబ్దార్థత్వమిత్యధ్యాహృత్య భాష్యం యోజనీయమ్ । యద్వా పూర్వప్రకృతేఽర్థేఽపేక్షా యస్యా అర్థాన్తరతాయాస్తస్యాః ఫలం జ్ఞానం తద్ద్వారానన్తర్యావ్యతిరేకాత్తజ్జ్ఞానే తస్యాః జ్ఞానతోఽన్తర్భావాన్నాథశబ్దార్థతేత్యర్థః ।
నన్వానన్తర్యార్థకత్వేఽప్యానన్తర్యస్యావధిః క ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సతి చేతి ।
యన్నియమేన పూర్వవృత్తం పూర్వభావి అసాధారణకారణం పుష్కలకారణమితి యావత్ , తదేవావధిరితి వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
నన్వస్తు ధర్మవిచార ఇవ బ్రహ్మవిచారేఽపి వేదాధ్యయనం పుష్కలకారణమిత్యత ఆహ -
స్వాధ్యాయేతి ।
సమానం బ్రహ్మవిచారే సాధారణకారణం న పుష్కలకారణమిత్యర్థః ।
నను సంయోగపృథక్త్వన్యాయేన ‘యజ్ఞేన దానేన’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా ‘యజ్ఞాదికర్మాణి జ్ఞానాయ విధీయన్తే’ ఇతి సర్వాపేక్షాధికరణే వక్ష్యతే । తథా చ పూర్వతన్త్రేణ తదవబోధః పుష్కలకారణమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఇహ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం విశేషోఽసాధారణం కారణమ్ । [‘ఎకస్య తూభయార్థత్వే సంయోగపృథక్త్వ’ ఇతి జైమినీసూత్రమ్ , తదర్థస్తు - ఎకస్య కర్మణ ఉభయార్థత్వేఽనేకఫలసమ్బన్ధే సంయోగః ఉభయసమ్బన్ధబోధకం వాక్యం తస్య పృథక్త్వం భేదః స హేతుః । తతశ్చాత్రాపి జ్యోతిష్టోమాదికర్మణాం స్వర్గాదిఫలకానామపి ‘యజ్ఞేన దానేన’ ఇత్యాది వచనాత్ జ్ఞానార్థత్వం చేతి । ]
పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
అయమాశయః - న తావత్పూర్వతన్త్రస్థం న్యాయసహస్రం బ్రహ్మజ్ఞానే తద్విచారే వా పుష్కలం కారణమ్ , తస్య ధర్మనిర్ణయమాత్రహేతుత్వాత్ । నాపి కర్మనిర్ణయః, తస్యానుష్ఠానహేతుత్వాత్ । న హి ధూమాగ్న్యోరివ ధర్మబ్రహ్మణోర్వ్యాప్తిరస్తి, యయా ధర్మజ్ఞానాత్ బ్రహ్మజ్ఞానం భవేత్ । యద్యపి శుద్ధివివేకాదిద్వారా కర్మాణి హేతవః, తథాపి తేషాం నాధికారివిశేషణత్వమ్ , అజ్ఞాతానాం తేషాం జన్మాన్తరకృతానామపి ఫలహేతుత్వాత్ । అధికారివిశేషణం జ్ఞాయమానం ప్రవృత్తిపుష్కలకారణమానన్తర్యావధిత్వేన వక్తవ్యమ్ । అతః కర్మాణి, తదవబోధః, తన్న్యాయవిచారో వా నావధిరితి న బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా ధర్మజిజ్ఞాసానన్తర్యమితి ।
నను ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః కార్యకారణత్వాభావేఽప్యానన్తర్యోక్తిద్వారా క్రమజ్ఞానార్థోఽథశబ్దః । ‘హృదయస్యాగ్రేఽవద్యత్యథ జిహ్వాయా అథ వక్షసః’ ఇత్యవదానానాం క్రమజ్ఞానార్థాథశబ్దవదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యథేతి ।
అవదానానామానన్తర్యనియమః క్రమో యథాథశబ్దార్థస్తస్య వివక్షితత్వాత్ న తథేహ ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః క్రమో వివక్షితః, ఎకకర్తృకత్వాభావేన తయోః క్రమానపేక్షణాత్ । అతో న క్రమార్థోఽథశబ్ద ఇత్యర్థః ।
నను తయోరేకకర్తృకత్వం కుతో నాస్తీత్యత ఆహ -
శేషేతి ।
యేషామేకప్రధానశేషతా, యథావదానానాం ప్రయాజాదీనాం చ । యయోశ్చ శేషశేషిత్వమ్ , యథా ప్రయాజదర్శయోః । యస్య చాధికృతాధికారత్వమ్ , యథా అపాం ప్రణయనం దర్శపూర్ణమాసాఙ్గమాశ్రిత్య ‘గోదోహనేన పశుకామస్య’ ఇతి విహితస్య గోదోహనస్య । యథా వా ‘దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేత’ ఇతి దర్శాద్యుత్తరకాలే విహితస్య సోమయాగస్య దర్శాద్యధికృతాధికారత్వం తేషామేకకర్తృకత్వం భవతి । తతశ్చైకప్రయోగవచనగృహీతానాం తేషాం యుగపదనుష్ఠానసమ్భవాత్క్రమాకాఙ్క్షాయాం శ్రుత్యాదిభిర్హి క్రమో బోధ్యతే, నైవం జిజ్ఞాసయోః శేషశేషిత్వే శ్రుతిలిఙ్గాదికం మానమస్తి । నను ‘బ్రహ్మచర్యం సమాప్య గృహీ భవేత్ గృహాద్వనీ భూత్వా ప్రవ్రజేచ్చ’ ఇతి శ్రుత్యా,
‘అధీత్య విధివద్వేదాన్ పుత్రానుత్పాద్య ధర్మతః ।
ఇష్ట్వా చ శక్తితో యజ్ఞైర్మనో మోక్షే నివేశయేత్’ ।
ఇతి స్మృత్యా చాధికృతాధికారత్వం భాతీతి తన్న । ‘బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్’ । ‘ఆసాదయతి శుద్ధాత్మా మోక్షం వై ప్రథమాశ్రమే । ’ ఇతి శ్రుతిస్మృతిభ్యాం త్వయోదాహృతశ్రుతిస్మృత్యోరశుద్ధచిత్తవిషయత్వావగమాత్ । ఎతదుక్తం భవతి యది జన్మాన్తరకృతకర్మభిః శుద్ధం చిత్తం తదా బ్రహ్మచర్యాదేవ సంన్యస్య బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమ్ , యదా న శుద్ధమితి రాగేణ జ్ఞాయతే తదా గృహీ భవేత్ , తత్రాప్యశుద్ధౌ వనీభవేత్ , తత్రాప్యశుద్ధౌ తథైవ కాలమాకలయేత్ , వనే శుద్ధౌ ప్రవ్రజేదితి । తథా చ శ్రుతిః - ‘యదహరేవ విరజేత్తదహరేవ ప్రవ్రజేత్’ ఇతి । తస్మాన్నానయోరధికృతాధికారత్వే కిఞ్చిన్మానమితి భావః ।
నను మీమాంసయోః శేషశేషిత్వమధికృతాధికారత్వం చ మాస్తు । ఎకమోక్షఫలకత్వేనైకకర్తృకత్వం స్యాదేవ । వదన్తి హి - ‘జ్ఞానకర్మాభ్యాం ముక్తిః’ ఇతి సముచ్చయవాదినః । ఎవమేకవేదార్థజిజ్ఞాస్యకత్వాచ్చైకకర్తృకత్వమ్ । తథా చాగ్నేయాదిషడ్యాగానామేకస్వర్గఫలకానామ్ , ద్వాదశాధ్యాయానాం చైకధర్మజిజ్ఞాస్యకానాం క్రమవత్తయోః క్రమో వివక్షిత ఇతి క్రమార్థోఽథశబ్ద ఇత్యశఙ్క్యాహ -
ఫలేతి ।
ఫలభేదాజ్జిజ్ఞాస్యభేదాచ్చ న క్రమో వివక్షిత ఇత్యనుషఙ్గః । యథా సౌర్యార్యమ్ణప్రాజాపత్యచరూణాం బ్రహ్మవర్చసస్వర్గాయుఃఫలభేదాత్ , యథా వా కామచికిత్సాతన్త్రయోర్జిజ్ఞాస్యభేదాన్న క్రమాపేక్షా తద్వన్మీమాంసయోర్న క్రమాపేక్షేతి భావః ।
తత్రఫలభేదం వివృణోతి -
అభ్యుదయేతి ।
విషయాభిముఖ్యేనోదేతీత్యభ్యుదయో విషయాధీనం సుఖం స్వర్గాదికం తచ్చ ధర్మజ్ఞానహేతోర్మీమాంసాయాః ఫలమిత్యర్థః ।
న కేవలం ఫలస్య స్వరూపతో భేదః కిన్తు హేతుతోఽపీత్యాహ -
తచ్చేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానహేతోర్మీమాంసాయాః ఫలం తు తద్విరుద్ధమిత్యాహ -
నిశ్రేయసేతి ।
నిత్యం నిరపేక్షం శ్రేయో నిశ్రేయసం మోక్షస్తత్ఫలమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మజ్ఞానం చ స్వోత్పత్తివ్యతిరిక్తమనుష్ఠానం నాపేక్షత ఇత్యాహ -
న చేతి ।
స్వరూపతో హేతుతశ్చ ఫలభేదాన్న సముచ్చయ ఇతి భావః ।
జిజ్ఞాస్యభేదం వివృణోతి -
భవ్యశ్చేతి ।
భవతీతి భవ్యః । సాధ్య ఇత్యర్థః ।
సాధ్యత్వే హేతుమాహ -
నేతి ।
తర్హి తుచ్ఛత్వమ్ , నేత్యాహ -
పురుషేతి ।
పురుషవ్యాపారః ప్రయత్నస్తన్త్రం హేతుర్యస్య తత్త్వాదిత్యర్థః । కృతిసాధ్యత్వాత్కృతిజనకజ్ఞానకాలే ధర్మస్యాసత్వం న తుచ్ఛత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో ధర్మాద్వైలక్షణ్యమాహ -
ఇహ త్వితి ।
ఉత్తరమీమాంసాయామిత్యర్థః । భూతమసాధ్యమ్ ।
తత్ర హేతుః -
నిత్యేతి ।
సదా సత్వాదిత్యర్థః ।
సాధ్యాసాధ్యత్వేన ధర్మబ్రహ్మణోః స్వరూపభేదముక్త్వా హేతుతోఽప్యాహ -
నేతి ।
ధర్మవత్కృత్యధీనం నేత్యర్థః ।
మానతోఽపి భేదమాహ -
చోదనేతి ।
అజ్ఞాతజ్ఞాపకం వాక్యమత్ర చోదనా । తస్యాః ప్రవృత్తిర్బోధకత్వం తద్వైలక్షణ్యాచ్చ జిజ్ఞాస్యభేద ఇత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి -
యా హీతి ।
లక్షణం ప్రమాణం ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాదివాక్యం హి స్వవిషయే ధర్మే యాగాదికరణస్వర్గాదిఫలకభావనారూపే ఫలహేతుయాగాదిగోచరనియోగే వా హితసాధనే యాగాదౌ వా పురుషం ప్రవర్తయదేవావబోధయతి । ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇత్యాది త్వమర్థం కేవలమప్రపఞ్చం బ్రహ్మ బోధయత్వేవ న ప్రవర్తయతి విషయాభావాదిత్యర్థః ।
నన్వవబోధ ఎవ విషయస్తత్రాహ -
న పురుష ఇతి ।
బ్రహ్మచోదనయా పురుషోఽవబోధే న ప్రవర్తత ఇత్యత్ర హేతుం పూర్వవాక్యేనాహ -
అవబోధస్యేతి ।
స్వజన్యజ్ఞానే స్వయం ప్రమాణం న ప్రవర్తకమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
మానాదేవ బోధస్య జాతత్వాత్ , జాతే చ విధ్యయోగాత్ , న వాక్యార్థజ్ఞానే పురుషప్రవృత్తిః । తథా చ ప్రవర్తకమానమేయో ధర్మః, ఉదాసీనమానమేయం బ్రహ్మ, ఇతి జిజ్ఞాస్యభేదాత్ , న తన్మీమాంసయోః క్రమార్థోఽథశబ్ద ఇతి భావః ।
ఎవమథశబ్దస్యార్థాన్తరాసమ్భవాత్ ఆనన్తర్యవాచిత్వే సతి తదవధిత్వేన పుష్కలకారణం వక్తవ్యమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
ఉపదిశ్యతే ।
సూత్రకృతేతి శేషః ।
తత్కిమిత్యత ఆహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
వివేకాదీనామాగమికత్వేన ప్రామాణికత్వం పురస్తాదేవోక్తమ్ । లౌకికవ్యాపారాత్ మనస ఉపరమః శమః బాహ్యకరణానాముపరమో దమః । జ్ఞానార్థం విహితనిత్యాదికర్మసన్యాస ఉపరతిః । శీతోష్ణాదిద్వన్ద్వసహనం తితిక్షా । నిద్రాలస్యప్రమాదత్యాగేన మనఃస్థితిః సమాధానమ్ । సర్వత్రాస్తికతా శ్రద్ధా । ఎతత్షట్కప్రాప్తిః శమాదిసమ్పత్ । అత్ర వివేకాదీనాముత్తరోత్తరహేతుత్వేనాధికారివిశేషణత్వం మన్తవ్యమ్ ।
తేషామన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుత్వమాహ -
తేష్వితి ।
యథాకథఞ్చిత్కుతూహలితయా బ్రహ్మవిచారప్రవృత్తస్యాపి ఫలపర్యన్తం తజ్జ్ఞానానుదయాద్వ్యతిరేకసిద్ధిః ।
అథశబ్దవ్యాఖ్యానముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ననూక్తవివేకాదికం న సమ్భవతి, ‘అక్షయ్యం హ వై చాతుర్మాస్యయాజినః సుకృతమ్’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా కర్మఫలస్య నిత్యత్వేన తతో వైరాగ్యసిద్ధేః । జీవస్య బ్రహ్మస్వరూపమోక్షశ్చాయుక్తః, భేదాత్తస్య లోష్టాదివత్పురుషార్థత్వాయోగాచ్చ । తతో న ముముక్షాసమ్భవ ఇత్యాక్షేపపరిహారార్థోఽతఃశబ్దః తం వ్యాచష్టే -
అతఃశబ్ద ఇతి ।
అథశబ్దేనానన్తర్యవాచినా తదవధిత్వేనార్థాద్వివేకాదిచతుష్టయస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుత్వం యదుక్తం తస్యార్థికహేతుత్వస్యాక్షేపనిరాసాయానువాదకోఽతఃశబ్ద ఇత్యర్థః ।
ఉక్తం వివృణోతి -
యస్మాదితి ।
తస్మాదిత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః । ‘యదల్పం తన్మర్త్య’ ‘యత్కృతకం తదనిత్యమ్’ ఇతి న్యాయవతీ ‘తద్యథేహ’ ఇత్యాదిశ్రుతిః కర్మఫలాక్షయత్వశ్రుతేర్బాధకా । తస్మాత్ అతోఽన్యదార్తమ్’ ఇతి శ్రుత్యా అనాత్మమాత్రస్యానిత్యత్వవివేకాత్ వైరాగ్యలాభ ఇతి భావః ।
ముముక్షాం సమ్భావయతి -
తథేతి ।
యథా వేదః కర్మఫలానిత్యత్వం దర్శయతి, తథా బ్రహ్మజ్ఞానాత్ ప్రశాన్తశోకానిలమపారం స్వయఞ్జ్యోతిరానన్దం దర్శయతీత్యర్థః । జీవత్వాదేరధ్యాసోక్త్యా బ్రహ్మత్వసమ్భవ ఉక్త ఎవేతి భావః ।
ఎవమథాతఃశబ్దాభ్యాం పుష్కలకారణవతోఽధికారిణః సమర్థనాత్ శాస్త్రమారబ్ధవ్యమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
సుత్రవాక్యపూరణార్థమధ్యాహృతకర్తవ్యపదాన్వయార్థం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపదేన విచారం లక్షయితుం తస్య స్వాభిమతసమాసకథనేనావయవార్థం దర్శయతి -
బహ్మణ ఇతి ।
నను ధర్మాయ జిజ్ఞాసా ఇతివత్ బ్రహ్మణే జిజ్ఞాసేతి చతుర్థీసమాసః కిం న స్యాదితి చేత్ । ఉచ్యతే జిజ్ఞాసా పదస్య హి ముఖ్యార్థమిచ్ఛా, తస్యాః ప్రథమం కర్మకారకమపేక్షితం పశ్చాత్ఫలమ్ , తతశ్చాదౌ కర్మజ్ఞానార్థం షష్ఠీసమాసో యుక్తః । కర్మణ్యుక్తే సత్యర్థాత్ఫలముక్తం భవతి, ఇచ్ఛాయాః కర్మణ ఎవ ఫలత్వాత్ । యథా స్వర్గస్యేచ్ఛా ఇత్యుక్తే స్వర్గస్య ఫలత్వం లభ్యతే తద్వత్ । అత ఎవ ‘ధర్మజిజ్ఞాసా’ ఇత్యత్రాపి ‘సా హి తస్య జ్ఞాతుమిచ్ఛా’ ఇతి ఇచ్ఛాం గృహీత్వా షష్ఠీసమాసో దర్శితః । విచారలక్షణాయాం తు విచారస్య క్లేశాత్మకతయా ప్రథమం ఫలాకాఙ్క్షత్వాత్ ధర్మాయ జిజ్ఞాసేతి చతుర్థీసమాస ఉక్తః, తథా వృత్తికారైర్బ్రహ్మణే జిజ్ఞాసా ఇత్యుక్తం చేదస్తు జ్ఞానత్వేన బ్రహ్మణః ఫలత్వాదితి ।
అధునా బ్రహ్మపదార్థమాహ -
బ్రహ్మ చేతి ।
నను ‘బ్రహ్మక్షత్రమిదం బ్రహ్మ ఆయాతి బ్రహ్మ స్వయమ్భూర్బ్రహ్మ ప్రజాపతిః’ ఇతి శ్రుతిషు లోకే చ బ్రాహ్మణత్వజాతౌ జీవే వేదే కమలాసనే చ బ్రహ్మశబ్దః ప్రయుజ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అత ఎవేతి ।
జగత్కారణత్వలక్షణప్రతిపాదకసూత్రాసాఙ్గత్యప్రసఙ్గాదేవేత్యర్థః ।
వృత్త్యన్తరే శేషే షష్ఠీత్యుక్తం దూషయతి -
బ్రహ్మణ ఇతీతి ।
సమ్బన్ధసామాన్యం శేషః । జిజ్ఞాసేత్యత్ర సన్ప్రత్యయవాచ్యాయా ఇచ్ఛాయా జ్ఞానం కర్మ, తస్య జ్ఞానస్య బ్రహ్మ కర్మ । తత్ర సకర్మకక్రియాయాః కర్మజ్ఞానం వినా జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్ , ఇచ్ఛాయా విషయజ్ఞానజన్యత్వాచ్చ ప్రథమాపేక్షితం కర్మైవ షష్ఠ్యా వాచ్యం న శేష ఇత్యర్థః ।
నను ప్రమాణాదికమన్యదేవ తత్కర్మాస్తు బ్రహ్మ తు శేషితయా సమ్బధ్యతాం తత్రాహ -
జిజ్ఞాస్యాన్తరేతి ।
శ్రుతం కర్మ త్యక్త్వాన్యదశ్రుతం కల్పయన్ ‘పిణ్డముత్సృజ్య కరం లేఢి’ ఇతి న్యాయమనుసరతీతి భావః ।
గూఢాభిసన్ధిః శఙ్క్యతే -
నన్వితి ।
‘షష్ఠీ శేషే’ ఇతి విధానాత్ , షష్ఠ్యా సమ్బన్ధమాత్రం ప్రతీతమపి విశేషాకాఙ్క్షాయాం సకర్మకక్రియాసంనిధానాత్ కర్మత్వే పర్యవస్యతీత్యర్థః ।
అభిసన్ధిమజానన్నివోత్తరమాహ -
ఎవమపీతి ।
కర్మలాభేఽపి ప్రత్యక్షం ‘కర్తృకర్మణోః కృతి’ ఇతి సూత్రేణ జిజ్ఞాసాపదస్యాకారప్రత్యయాన్తత్వేన కృదన్తస్య యోగే విహితం ప్రథమాపేక్షితం చ కర్మత్వం త్యక్త్వా పరోక్షమశాబ్దం కల్పయత ఇత్యర్థః ।
శేషవాదీ స్వాభిసన్ధిముద్ధాటయతి -
న వ్యర్థ ఇతి ।
శేషషష్ఠ్యాం బ్రహ్మసమ్బన్ధినీ జిజ్ఞాసా ప్రతిజ్ఞాతా భవతి । తత్ర యాని బ్రహ్మాశ్రితాని లక్షణప్రమాణయుక్తిజ్ఞానసాధనఫలాని తేషామపి విచారః ప్రతిజ్ఞాతో భవతి । తజ్జిజ్ఞాసాయా అపి బ్రహ్మజ్ఞానార్థత్వేన బ్రహ్మసమ్బన్ధిత్వాత్ । కర్మణిషష్ఠ్యాం తు బ్రహ్మకర్మక ఎవ విచారః ప్రతిజ్ఞాతో భవతీత్యభిసన్ధినా శేషషష్ఠీత్యుచ్యతే । అతో మత్ప్రయాసో న వ్యర్థః । బ్రహ్మతత్సమ్బన్ధినాం సర్వేషాం విచారప్రతిజ్ఞానమర్థః ఫలం యస్య తత్త్వాదిత్యర్థః ।
త్వత్ప్రయాసస్యేదం ఫలం న యుక్తమ్ , సూత్రేణ ముఖతః ప్రధానస్య బ్రహ్మణో విచారే ప్రతిజ్ఞాతే సతి తదుపకరణానాం విచారస్యార్థికప్రతిజ్ఞాయా ఉదితత్వాదిత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
న ప్రధానేతి ।
సఙ్గృహీతమర్థం సదృష్టాన్తం వ్యాకరోతి -
బ్రహ్మ హీత్యాదినా ।
’తద్విజిజ్ఞాసస్వ’ ఇతి మూలశ్రుత్యనుసారాచ్చ కర్మణి షష్ఠీత్యాహ -
శ్రుత్యనుగమాచ్చేతి ।
శ్రుతిసూత్రయోరేకార్థత్వలాభాచ్చేత్యర్థః ।
జిజ్ఞాసాపదస్యావయవార్థమాహ -
జ్ఞాతుమితి ।
నన్వనవగతే వస్తునీచ్ఛాయా అదర్శనాత్తస్యా మూలం విషయజ్ఞానం వక్తవ్యమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానం తు జిజ్ఞాసాయాః ఫలమ్ , తదేవ మూలం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
అవగతీతి ।
ఆవరణనివృత్తిరూపాభివ్యక్తిమచ్చైతన్యమవగతిః పర్యన్తోఽవధిర్యస్యాఖణ్డసాక్షాత్కారవృత్తిజ్ఞానస్య తదేవ జిజ్ఞాసాయాః కర్మ, తదేవ ఫలమ్ । మూలం త్వాపాతజ్ఞానమిత్యధునా వక్ష్యత ఇతి ఫలమూలజ్ఞానయోర్భేదాన్న జిజ్ఞాసానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
నను గమనస్య గ్రామః కర్మ, తత్ప్రాప్తిః ఫలమితి భేదాత్కర్మ ఎవ ఫలమిత్యుక్తం తత్రాహ -
ఫలేతి ।
క్రియాన్తరే తయోర్భేదేఽపి ఇచ్ఛాయాః ఫలవిషయత్వాత్కర్మైవ ఫలమిత్యర్థః ।
నను జ్ఞానావగత్యోరైక్యాద్భేదోక్తిరయుక్తేత్యత ఆహ -
జ్ఞానేనేతి ।
జ్ఞానం వృత్తిః అవగతిస్తత్ఫలమితి భేద ఇతి భావః । అవగన్తుమభివ్యఞ్జయితుమ్ ।
అవగతేః ఫలత్వం స్ఫుటయతి -
బ్రహ్మేతి ।
హిశబ్దోక్తం హేతుమాహ -
నిఃశేషేతి ।
బీజమవిద్యా ఆదిర్యస్యానర్థస్య తన్నాశకత్వాదిత్యర్థః ।
అవయవార్థముక్త్వా సూత్రవాక్యార్థమాహ -
తస్మాదితి ।
అత్ర సన్ప్రత్యయస్య విచారలక్షకత్వం తవ్యప్రత్యయేన సూచయతి । అథాతశబ్దాభ్యామధికారిణః సాధితత్త్వాత్తేన బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇత్యర్థః ॥
ప్రథమవర్ణకే బన్ధస్యాధ్యాసత్వోక్త్యా విషయాదిప్రసిద్ధావపి బ్రహ్మప్రసిద్ధ్యప్రసిద్ధ్యోర్విషయాదిసమ్భవాసమ్భవాభ్యాం శాస్త్రారమ్భసన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
తత్పునరితి । -
పునఃశబ్దో వర్ణకాన్తరద్యోతనార్థః । యది వేదాన్తవిచారాత్ప్రాగేవ బ్రహ్మజ్ఞానం తర్హ్యజ్ఞాతత్వరూపవిషయత్వం నాస్తి, అజ్ఞానాభావేన తన్నివృత్తిరూపఫలమపి నాస్తీతి న విచారయితవ్యమ్ । అథాజ్ఞాతం కేనాపి తర్హి తదుద్దేశేన విచారః కర్తుం న శక్యతే, అజ్ఞాతస్యోద్దేశాయోగాత్ । తథా చ బుద్ధావనారూఢస్య విచారాత్మకశాస్త్రేణ వేదాన్తైశ్చ ప్రతిపాదనాయోగాత్ । తత్ప్రతిపాద్యత్వరూపః సమ్బన్ధో నాస్తీతి జ్ఞానానుత్పత్తేః ఫలమపి నాస్తీత్యనారభ్యం శాస్త్రమిత్యర్థః ॥
ఆపాతప్రసిద్ధ్యా విషయాదిలాభాదారమ్భణీయమితి సిద్ధాన్తయతి -
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధం తావదిత్యర్థః । అస్తిత్వస్యాప్రకృతత్వేనాస్తిపదస్య ప్రసిద్ధిపరత్వాత్ ।
నను కేన మానేన బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధిః । న చ ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ఇతి శ్రుత్యా సేతి వాచ్యమ్ । బ్రహ్మపదస్య లోకే సఙ్గతిగ్రహాభావేన తద్ఘటితవాక్యస్యాబోధకత్వాదిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మపదవ్యుత్పత్త్యా ప్రథమం తస్య నిర్గుణస్య సగుణస్య చ ప్రసిద్ధిరిత్యాహ -
బ్రహ్మశబ్దస్య హీతి ।
అస్యార్థః శ్రుతౌ సూత్రే చ బ్రహ్మపదస్య ప్రయోగాన్యథానుపపత్త్యా కశ్చిదర్థోఽస్తీతి జ్ఞాయతే, ప్రమాణవాక్యే నిరర్థకశబ్దప్రయోగాదర్శనాత్ । స చార్థో మహత్వరూప ఇతి వ్యాకరణాన్నిశ్చీయతే, ‘బృహి వృద్ధౌ’ ఇతి స్మరణాత్ । సా చ వృద్ధిర్నిరవధికమహత్వమితి సఙ్కోచకాభావాత్ , శ్రుతావనన్తపదేన సహ ప్రయోగాచ్చ జ్ఞాయతే । నిరవధికమహత్వం చాన్తవత్త్వాదిదోషవత్త్వే సర్వజ్ఞత్వాదిగుణహీనత్వే చ న సమ్భవతి, లోకే గుణహీనదోషవతోరల్పత్వప్రసిద్ధేః । అతో బృంహణాద్బ్రహ్మేతి వ్యుత్పత్త్యా దేశకాలవస్తుతః పరిచ్ఛేదాభావరూపం నిత్యత్వం ప్రతీయతే । అవిద్యాదిదోషశూన్యత్వం శుద్ధత్వమ్ । జాడ్యరాహిత్యం బుద్ధత్వమ్ । బన్ధకాలేఽపి స్వతోబన్ధాభావో ముక్తత్వం చ ప్రతీయతే । ఎవం సకలదోషశూన్యం నిర్గుణం ప్రసిద్ధమ్ । తథా సర్వజ్ఞత్వాదిగుణకం చ తత్పదవాచ్యం ప్రసిద్ధమ్ । జ్ఞేయస్య కార్యస్య వా పరిశేషేఽల్పత్వప్రసఙ్గేన సర్వజ్ఞత్వస్య సర్వకార్యశక్తిమత్త్వస్య చ లాభాదితి ।
ఎవం తత్పదాత్ప్రసిద్ధేరప్రమాణత్వేనాపాతత్వాదజ్ఞానానివర్తకత్వాజ్జిజ్ఞాసోపపత్తిరిత్యుక్త్వా త్వమ్పదార్థాత్మనాపి బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధ్యా తదుపపత్తిరత్యాహ -
సర్వస్యేతి ।
సర్వస్య లోకస్య యోఽయమాత్మాతదభేదాద్బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నన్వాత్మనః ప్రసిద్ధిః కేత్యత ఆహ -
సర్వో హీతి ।
అహమస్మీతి న ప్రత్యేతీతి న కిన్తు ప్రత్యేత్యేవ । సైవ సచ్చిదాత్మనః ప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆత్మనః కుతః సత్తేతి శూన్యమతమాశఙ్క్యాహ -
యది హీతి ।
ఆత్మనః శూన్యస్య ప్రతీతౌ అహం నాస్మీతి లోకో జానీయాత్ । లోకస్తు అహమస్మీతి జానాతి తస్మాదాత్మనోఽస్తిత్వప్రసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆత్మప్రసిద్ధావపి బ్రహ్మణః కిమాయాతం తత్రాహ -
ఆత్మా చేతి ।
‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిశ్రుతేరితి భావః ।
ప్రసిద్ధిపక్షోక్తం దోషం పూర్వపక్షేణ స్మారయతి -
యదీతి ।
అజ్ఞాతత్వాభావేన విషయాద్యభావాదవిచార్యత్వం ప్రాప్తమిత్యర్థః । యథా ఇదం రజతమితి వస్తుతః శుక్తిప్రసిద్ధిస్తద్వత్ అహమస్మీతి సత్త్వచైతన్యరూపత్వసామాన్యేన వస్తుతో బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధిః, నేయం పూర్ణానన్దబ్రహ్మత్వరూపవిశేషగోచరా, వాదినాం వివాదాభావప్రసఙ్గాత్ ।
న హి శుక్తిత్వవిశేషదర్శనే సతి రజతం రఙ్గమన్యద్వేతి విప్రతిపత్తిరస్తి । అతో విప్రతిపత్త్యన్యథానుపపత్త్యా సామాన్యతః ప్రసిద్ధావపి విశేషస్యాజ్ఞాతత్వాద్విషయాదిసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తయతి -
న ఇత్యాదినా ।
సామాన్యవిశేషభావః స్వాత్మని సచ్చిత్పూర్ణాదిపదవాచ్యభేదాత్కల్పిత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
తత్ర స్థూలసూక్ష్మక్రమేణ విప్రతిపత్తీరుపన్యస్యతి -
దేహమాత్రమిత్యాదినా ।
శాస్త్రజ్ఞానశూన్యాః ప్రాకృతాః ।
వేదబాహ్యమతాన్యుక్త్వా తార్కికాదిమతమాహ -
అస్తీతి ।
సాఙ్ఖ్యమతమాహ -
భోక్తేతి ।
కిమాత్మా దేహాదిరూపః ఉత తద్భిన్న ఇతి విప్రతిపత్తికోటిత్వేన దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిశూన్యాన్యుక్త్వా తద్భిన్నోఽపి కర్తృత్వాదిమాన్న వేతి విప్రతిపత్తికోటిత్వేన తార్కికసాఙ్ఖ్యపక్షావుపన్యస్యాకర్తాపీశ్వరాద్భిన్నో న వేతి వివాదకోటిత్వేన యోగిమతమాహ -
అస్తి తద్వ్యతిరిక్త ఈశ్వర ఇతి ।
నిరతిశయత్వం గృహీత్వా ఈశ్వరః సర్వజ్ఞత్వాదిసమ్పన్న ఇతి యోగినో వదన్తి ।
భేదకోటిముక్త్వా సిద్ధాన్తకోటిమాహ -
ఆత్మా స భోక్తురితి ।
భోక్తుర్జీవస్యాకర్తుః సాక్షిణః స ఈశ్వర ఆత్మాస్వరూపమితి వేదాన్తినో వదన్తీత్యర్థః ।
విప్రతిపత్తీరుపసంహరతి -
ఎవం బహవః ఇతి ।
విప్రతిపత్తీనాం ప్రపఞ్చో నిరాసశ్చ వివరణోపన్యాసేన దర్శితః సుఖబోధాయేతీహోపరమ్యతే । తత్ర యుక్తివాక్యాశ్రయః సిద్ధాన్తినః జీవో బ్రహ్మైవ ఆత్మత్వాత్ , బ్రహ్మవత్ ఇత్యాది యుక్తేః, ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చాబాధితాయాః సత్త్వాత్ । అన్యే తు దేహాదిరాత్మా, అహంప్రత్యయగోచరత్వాత్ , వ్యతిరేకేణ ఘటాదివదిత్యాదియుక్త్యాభాసమ్ , ‘స వా ఎష పురుషోన్నరసమయః’ ఇన్ద్రియసంవాదే ‘చక్షురాదయస్తే హ వాచమూచుః’ ‘మన ఉవాచ’, ‘యోఽయం విజ్ఞానమయః’, ‘అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్’, ‘కర్తా బోద్ధా', ‘అనశ్నన్నన్యః’, ‘ఆత్మానమన్తరో యమయతి’ ఇతి వాక్యాభాసం చాశ్రితా ఇతి విభాగః । దేహాదిరనాత్మా, భౌతికత్వాత్ , దృశ్యత్వాత్ ఇత్యాదిన్యాయైః, ‘ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్’ ఇత్యాదిసూత్రైశ్చాభాసత్వం వక్ష్యతే ।
నను సన్తు విప్రతిపత్తయస్తథాపి యస్య యన్మతే శ్రద్ధా తదాశ్రయణాత్తస్య స్వార్థః సేత్స్యతి కిం బ్రహ్మవిచారారమ్భేణేత్యత ఆహ -
తత్రావిచార్యేతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యవిజ్ఞానాదేవ ముక్తిరితి వస్తుగతిః । మతాన్తరాశ్రయణే తదభావాన్మోక్షసిద్ధిః । కిఞ్చాత్మానమన్యథా జ్ఞాత్వా తత్పాపేన సంసారాన్ధకూపే పతేత్ , ‘అన్ధం తమః ప్రవిశన్తి’ ‘యే కే చాత్మహనో జనాః’ ఇతి శ్రుతేః, ‘యోఽన్యథా సన్తమాత్మానమన్యథా ప్రతిపద్యతే । కిం తేన న కృతం పాపం చౌరేణాత్మాపహారిణా ॥ ’ ఇతి వచనాచ్చేత్యర్థః ।
అతః సర్వేషాం ముముక్షూణాం నిఃశ్రేయసఫలాయ వేదాన్తవిచారః కర్తవ్య ఇతిసూత్రార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
బన్ధస్యాధ్యస్తత్వేన విషయాదిసద్భావాదగతార్థత్వాత్ , అధికారిలాభాదాపాతప్రసిద్ధ్యా విషయాదిసమ్భవాచ్చ వేదాన్తవిషయా మీమాంసాపూజితా విచారణా, వేదాన్తావిరోధినో యే తర్కాస్తన్త్రాన్తరస్థాస్తాన్యుపకరణాని యస్యాః సా నిశ్రేయసాయారభ్యత ఇత్యర్థః ।
నను సూత్రే విచారవాచిపదాభావాత్తదారమ్భః కథం సూత్రార్థ ఇత్యత ఆహ -
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛోక్తిద్వారా విచారం లక్షయిత్వా తత్కర్తవ్యతాం బ్రవీతీతి భావః । ఎవం ప్రథమసూత్రస్య చత్వారోఽర్థాః వ్యాఖ్యానచతుష్టయేన దర్శితాః । సూత్రస్య చానేకార్థత్వం భూషణమ్ । నన్విదం సూత్రం శాస్త్రాద్బహిః స్థిత్వా శాస్త్రమారమ్భయతి అన్తర్భూత్వా వా । ఆద్యే తస్య హేయతా, శాస్త్రాసమ్బన్ధాత్ । ద్వితీయే తస్యారమ్భకం వాచ్యమ్ । న చ స్వయమేవారమ్భకమ్ , స్వస్మాత్స్వోత్పత్తేరిత్యాత్మాశ్రయాత్ । న చారమ్భకాన్తరం పశ్యామ ఇతి । ఉచ్యతే - శ్రవణవిధినా ఆరబ్దమిదం శాస్త్రం శాస్త్రాన్తర్గతమేవ శాస్త్రారమ్భం ప్రతిపాదయతి । యథాధ్యయనవిధిర్వేదాన్తర్గత ఎవ కృత్స్నవేదస్యాధ్యయనే ప్రయుఙ్క్తే తద్వదిత్యనవద్యమ్ ॥ ౧ ॥
ప్రథమసూత్రేణ శాస్త్రారమ్భముపపాద్య శాస్త్రమారభమాణః పూర్వోత్తరాధికరణయోః సఙ్గతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
బ్రహ్మేతి ।
ముముక్షుణా బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తవిచారః కర్తవ్య ఇత్యుక్తమ్ । బ్రహ్మణో విచార్యత్వోక్త్యా అర్థాత్ప్రమాణాది విచారాణాం ప్రతిజ్ఞాతత్వేఽపి బ్రహ్మప్రమాణం వినా కర్తుమశక్యత్వాత్ , తత్స్వరూపజ్ఞానాయాదౌ లక్షణం వక్తవ్యమ్ , తన్న సమ్భవతీత్యాక్షిప్య సూత్రకృతం పూజయన్నేవ లక్షణసూత్రమవధారయతి -
కిం లక్షణకమితి ।
కిమాక్షేపే । నాస్త్యేవ లక్షణమిత్యర్థః । ఆక్షేపేణాస్యోత్థానాదాక్షేపసఙ్గతిః । లక్షణద్యోతివేదాన్తానాం స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం లక్ష్యే బ్రహ్మణి సమన్వయోక్తేః శ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయపాదసఙ్గతయః । తథా హి ‘యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే’ ఇత్యాదివాక్యం విషయః । తత్కిం బ్రహ్మణో లక్షణం న వేతి సన్దేహః । తత్ర పూర్వపక్షే బ్రహ్మస్వరూపసిద్ధ్యా ముక్త్యసిద్ధిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి భేదః । యద్యప్యాక్షేపసఙ్గతౌ పూర్వాధికరణఫలమేవ ఫలమితి కృత్వా పృథఙ్న వక్తవ్యమ్ । తదుక్తమ్ -
‘ఆక్షేపే చాపవాదే చ ప్రాప్త్యాం లక్షణకర్మణి ।
ప్రయోజనం న వక్తవ్యం యచ్చ కృత్వా ప్రవర్తతే’ ఇతి । తథాపి స్పష్టార్థముక్తమితి మన్తవ్యమ్ । యత్ర పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తేన పూర్వపక్షః తత్రాపవాదికీ సఙ్గతిః ప్రాప్తిస్తదర్థా చిన్తా । తత్ర నేతి ప్రాప్తమ్ , జన్మాదేర్జగద్ధర్మత్వేన బ్రహ్మలక్షణత్వాయోగాత్ । న చ జగదుపాదానత్వే సతి కర్తృత్వం లక్షణమితి వాచ్యమ్ , కర్తురుపాదానత్వే దృష్టాన్తాభావేనానుమానాప్రవృత్తేః । న చ శ్రౌతస్య బ్రహ్మణః శ్రుత్యైవ లక్షణసిద్ధేః కిమనుమానేనేతి వాచ్యమ్ , అనుమానస్య శ్రుత్యనుగ్రాహకత్వేన తదభావే తద్విరోధే వా శ్రుత్యర్థాసిద్ధేః । -
న చ జగత్కర్తృత్వముపాదానత్వం వా ప్రత్యేకం లక్షణమస్త్వితి వాచ్యమ్ , కర్తృమాత్రస్యోపాదానాద్భిన్నస్య బ్రహ్మత్వాయోగాత్ , వస్తుతః పరిచ్ఛేదాదితి ప్రాప్తే పురుషాభ్యూహమాత్రస్యానుమానస్యాప్రతిష్ఠితస్యాతీన్ద్రియార్థే స్వాతన్త్ర్యాయోగాత్ , అపౌరుషేయతయా నిర్దోషశ్రుత్యుక్తోభయకారణత్వస్య సుఖాదిదృష్టాన్తేన సమ్భావయితుం శక్యత్వాత్ , తదేవ లక్షణమితి సిద్ధాన్తయతి -
జన్మాద్యస్య యతః ఇతి ।
అత్ర యద్యపి జగజ్జన్మస్థితిలయకారణత్వం లక్షణం ప్రతిపాద్యతే తథాప్యగ్రే ‘ప్రకృతిశ్చ’ ఇత్యధికరణే తత్కారణత్వం న కర్తృత్వమాత్రం కిన్తు కర్తృత్వోపాదానత్వోభయరూపత్వమితి వక్ష్యమాణం సిద్ధవత్కృత్యోభయకారణత్వం లక్షణమిత్యుచ్యత ఇతి న పౌనరుక్త్యమ్ । నను జిజ్ఞాస్యనిర్గుణబ్రహ్మణః కారణత్వం కథం లక్షణమితి చేత్ , ఉచ్యతే - యథా రజతం శుక్తేర్లక్షణం యద్రజతం సా శుక్తిరితి, తథా యజ్జగత్కారణం తద్బ్రహ్మేతి కల్పితం కారణత్వం తటస్థం సదేవ బ్రహ్మణో లక్షణమిత్యనవద్యమ్ ॥
సూత్రం వ్యాచష్టే -
జన్మేత్యాదినా ।
బహువ్రీహౌ పదార్థాః సర్వే వాక్యార్థస్యాన్యపదార్థస్య విశేషణాని । యథా చిత్రగోర్దేవదత్తస్య చిత్రా గావః తద్వదత్రాపి జన్మాదీతి నపుంసకైకవచనద్యోతితస్య సమాహారస్య జన్మస్థితిభఙ్గస్య జన్మ విశేషణమ్ , తథా చ జన్మనః సమాసార్థైకదేశస్య గుణత్వేన సంవిజ్ఞానం యస్మిన్ బహువ్రీహౌ స తద్గుణసంవిజ్ఞాన ఇత్యర్థః । తత్ర యజ్జన్మకారణం తద్బ్రహ్మేతి బ్రహ్మత్వవిధానమయుక్తమ్ , స్థితిలయకారణాద్భిన్నత్వేన జ్ఞాతే బ్రహ్మత్వస్య జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్ । అతో జన్మస్థితిభఙ్గైర్నిరూపితాని త్రీణి కారణత్వాని మిలితాన్యేవ లక్షణమితి మత్వా సూత్రే సమాహారో ద్యోతిత ఇతి ధ్యేయమ్ ।
నన్వాదిత్వం జన్మనః కథం జ్ఞాతవ్యమ్ , సంసారస్యానాదిత్వాదిత్యత ఆహ -
జన్మనశ్చేతి ।
మూలశ్రుత్యా వస్తుగత్యా చాదిత్వం జ్ఞాత్వా తదపేక్ష్య సూత్రకృతా జన్మన ఆదిత్వముక్తమిత్యర్థః ।
ఇదమః ప్రత్యక్షార్థమాత్రవాచిత్వమాశఙ్క్యోపస్థితసర్వకార్యవాచిత్వమాహ -
అస్యేతీతి ।
వియదాదిజగతో నిత్యత్వాత్ న జన్మాదిసమ్బన్ధ ఇత్యత ఆహ -
షష్ఠీతి ।
విషయాదిమహాభూతానాం జన్మాదిసమ్బన్ధో వక్ష్యత ఇతి భావః ।
నను జగతో జన్మాదేర్వా బ్రహ్మసమ్బన్ధాభావాన్న లక్షణత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్కారణత్వం లక్షణమితి పఞ్చమ్యర్థమాహ -
యత ఇతీతి ।
యచ్ఛబ్దేన సత్యం జ్ఞానమనన్తమానన్దరూపం వస్తూచ్యతే ‘ఆనన్దాద్ధ్యేవ’ ఇతి నిర్ణీతత్వాత్ । తథా చ స్వరూపలక్షణసిద్ధిరితి మన్తవ్యమ్ ।
పదార్థముక్త్వా పూర్వసూత్రస్థబ్రహ్మపదానుషఙ్గేణ తచ్ఛబ్దాధ్యాహారేణ చ సూత్రవాక్యార్థమాహ -
అస్యేత్యాదినా ।
కారణస్య సర్వజ్ఞత్వాదిసమ్భావనార్థాని జగతో విశేషణాని । యథా కుమ్భకారః ప్రథమం కుమ్భశబ్దాభేదేన వికల్పితం పృథుబుధ్నోదరాకారస్వరూపం బుద్ధావాలిఖ్య తదాత్మనా కుమ్భం వ్యాకరోతి - బహిః ప్రకటయతి, తథా పరమకారణమపి స్వేప్సితనామరూపాత్మనా వ్యాకరోతీత్యనుమీయత ఇతి మత్వాహ -
నామరూపాభ్యామితి ।
ఇత్థమ్భావే తృతీయా । ఆద్యకార్యం చేతనజన్యమ్ , కార్యత్వాత్ , కుమ్భవదితి ప్రధానశూన్యయోర్నిరాసః ।
హిరణ్యగర్భాదిజీవజన్యత్వం నిరస్యతి -
అనేకేతి ।
శ్రాద్ధవైశ్వానరేష్ట్యాదౌ పితాపుత్రయోః కర్తృభోక్త్రోర్భేదాత్పృథగుక్తిః । ‘యో బ్రహ్మాణం విదధాతి పూర్వం సర్వ ఎత ఆత్మనో వ్యుచ్చరన్తి’ ఇతి శ్రుత్యా స్థూలసూక్ష్మదేహోపాధిద్వారా జీవానాం కార్యత్వేన జగన్మధ్యపాతిత్వాన్న జగత్కారణత్వమిత్యర్థః ।
కారణస్య సర్వజ్ఞత్వం సమ్భావయతి -
ప్రతినియతేతి ।
ప్రతినియతాని వ్యవస్థితాని దేశకాలనిమిత్తాని యేషాం క్రియాఫలానాం తదాశ్రయస్యేత్యర్థః । స్వర్గస్య క్రియాఫలస్య మేరుపృష్ఠం దేశః । దేహపాతాదూర్ధ్వం కాల ఉత్తరాయణమరణాదినిమిత్తం చ ప్రతినియతమ్ । ఎవం రాజసేవాఫలే గ్రామాదేర్దేశాదివ్యవస్థా జ్ఞేయా । తథా చ యథా సేవాఫలం దేశాద్యభిజ్ఞదాతృకం తథా కర్మఫలమ్ , ఫలత్వాదితి సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిరితి భావః ।
సర్వశక్తిత్వం సమ్భావయతి -
మనసాపీతి ।
నన్వన్యేఽపి వృద్ధిపరిణామాదయో భావవికారాః సన్తీతి కిమితి జన్మాదీత్యాదిపదేన న గృహ్యన్తే తత్రాహ -
అన్యేషామితి ।
వృద్ధిపరిణామయోర్జన్మని అపక్షయస్య నాశేఽన్తర్భావః ఇతి భావః ।
నను దేహో ‘జాయతే, అస్తి, వర్ధతే, విపరిణమతే, అపక్షీయతే, వినశ్యతి’ ఇతి యాస్కమునివాక్యమేతత్సూత్రమూలం కిం న స్యాదత ఆహ -
యాస్కేతి ।
యాస్కమునిః కిల మహాభూతానాముత్పన్నానాం స్థితికాలే భౌతికేషు ప్రత్యక్షేణ జన్మాదిషట్కముపలభ్య నిరుక్తవాక్యం చకార । తన్మూలీకృత్య జన్మాదిషట్కకారణత్వం లక్షణం సూత్రార్థ ఇతి గ్రహణే సూత్రకృతా బ్రహ్మలక్షణం న సఙ్గృహీతం కిన్తు మహాభూతానాం లక్షణముక్తమితి శఙ్కా స్యాత్సా మా భూదితి యే శ్రుత్యుక్తా జన్మాదయస్త ఎవ గృహ్యన్త ఇత్యర్థః । యది నిరుక్తస్యాపి శ్రుతిర్మూలమితి మహాభూతజన్మాదికమర్థస్తర్హి సా శ్రుతిరేవ సూత్రస్య మూలమస్తు, కిమన్తర్గడునా నిరుక్తేనేతి భావః । యది జగతో బ్రహ్మాతిరిక్తం కారణం స్యాత్తదా బ్రహ్మలక్షణస్య తత్రాతివ్యాప్త్యాదిదోషః స్యాత్ , అతస్తన్నిరాసాయ లక్షణసూత్రేణ బ్రహ్మ వినా జగజ్జన్మాదికం న సమ్భవతి, కారణాన్తరాసమ్భవాదితి యుక్తిః సూత్రితా । సా తర్కపాదే విస్తరేణ వక్ష్యతే ।
అధునా సఙ్క్షేపేణ తాం దర్శయతి -
న యథోక్తేత్యాదినా ।
నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతస్యేత్యాదీనాం చ చతుర్ణాం జగద్విశేషణానాం వ్యాఖ్యానావసరే ప్రధానశూన్యయోః సంసారిణశ్చ నిరాసో దర్శితః । పరమాణూనామచేతనానాం స్వతః ప్రవృత్త్యయోగాత్ , జీవాన్యస్య జ్ఞానశూన్యత్వనియమేనానుమానాత్సర్వజ్ఞేశ్వరాసిద్ధౌ తేషాం ప్రేరకాభావాత్ , జగదారమ్భకత్వాసమ్భవ ఇతి భావః ।
స్వభావాదేవ విచిత్రం జగదితి లోకాయతస్తం ప్రత్యాహ -
న చేతి ।
జగత ఉత్పత్త్యాది సమ్భావయితుం న శక్యమిత్యన్వయః ।
కిం స్వయమేవ స్వస్య హేతురితి స్వభావ ఉత కారణానపేక్షత్వమ్ । నాద్యః, ఆత్మాశ్రయాత్ । న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
విశిష్టేతి ।
విశిష్టాన్యసాధారణాని దేశకాలనిమిత్తాని । తేషాం కార్యార్థిభిరుపాదీయమానత్వాత్కార్యస్య కారణానపేక్షత్వం న యుక్తమిత్యర్థః । అనేపేక్షత్వే ధాన్యార్థినాం భూవిశేషే వర్షాదికాలే బీజాదినిమిత్తే చ ప్రవృత్తిర్న స్యాదితి భావః ।
పూర్వోక్తసర్వజ్ఞత్వాదివిశేషణకమీశ్వరం ముక్త్వా జగత ఉత్పత్యాదికం న సమ్భవతీతి భాష్యేణ కర్తారం వినా కార్యం నాస్తీతి వ్యతిరేక ఉక్తః । తేన యత్కార్యం తత్సకర్తృకమితి వ్యాప్తిర్జ్ఞాయతే । ఎతదేవ వ్యాప్తిజ్ఞానం జగతి పక్షే కర్తారం సాధయత్సర్వజ్ఞేశ్వరం సాధయతి కిం శ్రుత్యేతి తార్కికాణాం భ్రాన్తిముపన్యస్యతి -
ఎతదేవేతి ।
ఎతదేవానుమానమేవ సాధనం న శ్రుతిరితి మన్యన్త ఇతి యోజనా । అథవా ఎతద్వ్యాప్తిజ్ఞానమేవ శ్రుత్యనుగ్రాహకయుక్తిమాత్రత్వేనాస్మత్సమ్మతం సదనుమానం స్వతన్త్రమితి మన్యన్త ఇత్యర్థః । సర్వజ్ఞత్వమాదిశబ్దార్థః । యద్వా వ్యాప్తిజ్ఞానసహకృతమేతల్లక్షణమేవానుమానం స్వతన్త్రం మన్యన్త ఇత్యర్థః । తత్రాయం విభాగః వ్యాప్తిజ్ఞానాత్ జగతః కర్తాస్తీత్యస్తిత్వసిద్ధిః । పశ్చాత్స కర్తా, సర్వజ్ఞః, జగత్కారణత్వాత్ , వ్యతిరేకేణ కులాలాదివదితి సర్వజ్ఞత్వసిద్ధిర్లక్షణాదితి । అత్ర మన్యన్త ఇత్యనుమానస్యాభాసత్వం సూచితమ్ । తథాహి - అఙ్కురాదౌ తావజ్జీవః కర్తా న భవతి జీవాద్భిన్నస్య ఘటవదచేతనత్వనియమాదన్యః కర్తా నాస్త్యేవేతి వ్యతిరేకనిశ్చయాత్ , యత్కార్యం తత్సకర్తృకమితి వ్యాప్తిజ్ఞానాసిద్ధిః । లక్షణలిఙ్గకానుమానే తు బాధః అశరీరస్య జన్మజ్ఞానాయోగాత్ , యజ్జ్ఞానం తన్మనోజన్యమితి వ్యాప్తివిరోధేన నిత్యజ్ఞానాసిద్ధేర్జ్ఞానాభావనిశ్చయాత్ , తస్మాదతీన్ద్రియార్థే శ్రుతిరేవ శరణమ్ । శ్రుత్యర్థసమ్భావనార్థత్వేనానుమానం యుక్తిమాత్రం న స్వతన్త్రమితి భావః ।
నన్విదమయుక్తమ్ , శ్రుతేరనుమానాన్తర్భావమభిప్రేత్య భవదీయసూత్రకృతానుమానస్యైవోపన్యస్యత్వాదితి వైశేషికః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అతో మన్యన్తే ఇత్యనుమానస్యాభాసోక్తిరయుక్తేతి భావః ।
యది శ్రుతీనాం స్వతన్త్రమానత్వం న స్యాత్తర్హి ‘తత్తు సమన్వయాత్’ ఇత్యాదినా తాసాం తాత్పర్యం సూత్రకృన్న విచారయేత్ , తస్మాదుత్తరసూత్రాణాం శ్రుతివిచారార్థత్వాత్ జన్మాదిసూత్రేఽపి శ్రుతిరేవ స్వాతన్త్ర్యేణ విచార్యతే నానుమానమితి పరిహరతి -
నేతి ।
కిం చ ముముక్షోర్బ్రహ్మావగతిరభీష్టా యదర్థమస్య శాస్త్రస్యారమ్భః, సా చ నానుమానాత్ , ‘తం త్వౌపనిషదమ్’ ఇతి శ్రుతేః । అతో నానుమానం విచార్యమిత్యాహ -
వాక్యార్థేతి ।
వాక్యస్య తదర్థస్య చ విచారాద్యధ్యవసానం తాత్పర్యనిశ్చయః ప్రమేయసమ్భవనిశ్చయశ్చ తేన జాతా బ్రహ్మావగతిర్ముక్తయే భవతీత్యర్థః । సమ్భవో బాధాభావః ।
నను కిమనుమానముపేక్షితమేవ నేత్యాహ -
సత్సు త్వితి ।
విమతమభిన్ననిమిత్తోపాదానకమ్ , కార్యత్వాదూర్ణనాభ్యారబ్ధతన్త్వాదివత్ , విమతం చేతనప్రకృతికమ్ , కార్యత్వాత్ , సుఖాదివదిత్యనుమానం శ్రుత్యర్థదార్ఢ్యాయ అపేక్షితమిత్యర్థః । దార్ఢ్యం సంశయవిపర్యాసనివృత్తిః । ‘మన్తవ్యః’ ఇతి శ్రుతార్థస్తర్కేణ సమ్భావనీయ ఇత్యర్థః । యథా కశ్చిత్ గాన్ధారదేశేభ్యశ్చోరైరన్యత్రారణ్యే బద్ధనేత్ర ఎవ త్యక్తః కేనచిన్ముక్తబన్ధస్తదుక్తమార్గగ్రహణసమర్థః పణ్డితః స్వయం తర్కకుశలో మేధావీ స్వదేశానేవ ప్రాప్నుయాత్ ఎవమేవేహావిద్యాకామాదిభిః స్వరూపానన్దాత్ ప్రచ్యావ్యస్మిన్నరణ్యే సంసారే క్షిప్తః కేనచిద్దయాపరవశేనాచార్యేణ నాసి త్వం సంసారీ కిన్తు ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యుపదిష్టస్వరూపః స్వయం తర్కకుశలశ్చేత్స్వరూపం జానీయాన్నాన్యథేతి ।
శ్రుతిః స్వస్యాః పురుషమతిరూపతర్కాపేక్షాం దర్శయతీత్యాహ -
పణ్డిత ఇతి ।
ఆత్మనః శ్రుతేరిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మణో మననాద్యపేక్షా న యుక్తా, వేదార్థత్వాత్ , ధర్మవత్ । కిన్తు శ్రుతిలిఙ్గవాక్యాదయ ఎవాపేక్షితా ఇత్యత ఆహ -
నేతి ।
జిజ్ఞాస్యే ధర్మ ఇవ జిజ్ఞాస్యే బ్రహ్మణీతి వ్యాఖ్యేయమ్ । అనుభవో బ్రహ్మసాక్షాత్కారాఖ్యో విద్వదనుభవః । ఆదిపదాన్మనననిదిధ్యాసనయోర్గ్రహః ।
తత్ర హేతుమాహ -
అనుభవేతి ।
ముక్త్యర్థం బ్రహ్మజ్ఞానస్య శాబ్దస్య సాక్షాత్కారావసానత్వాపేక్షణాత్ప్రత్యగ్భూతసిద్ధబ్రహ్మగోచరత్వేన సాక్షాత్కారఫలకత్వసమ్భవాత్ , తదర్థం మననాద్యపేక్షా యుక్తా । ధర్మే తు నిత్యపరోక్షే సాధ్యే సాక్షాత్కారస్యానపేక్షితత్వాదసమ్భవాచ్చ శ్రుత్యా నిర్ణయమాత్రమనుష్ఠానాయాపేక్షితమ్ । లిఙ్గాదయస్తు శ్రుత్యన్తర్భూతా ఎవ శ్రుతిద్వారా నిర్ణయోపయోగిత్వేనాపేక్ష్యన్తే న మననాదయః అనుపయోగాదిత్యర్థః । నిరపేక్షః శబ్దః శ్రుతిః । శబ్దస్యార్థప్రకాశనసామర్థ్యం లిఙ్గమ్ । పదం యోగ్యేతరపదాకాఙ్క్షం వాక్యమ్ । అఙ్గవాక్యసాపేక్షం ప్రధానవాక్యం ప్రకరణమ్ । క్రమపఠితానామర్థానాం క్రమపఠితైర్యథాక్రమం సమ్బన్ధః స్థానమ్ । యథా ఐన్ద్రాగ్న్యాదయ ఇష్టయో దశ క్రమేణ పఠితాః దశమన్త్రాశ్చ ‘ఇన్ద్రాగ్నీ రోచనా దివి’ ఇత్యాద్యాః తత్ర ప్రథమేష్టౌ ప్రథమమన్త్రస్య వినియోగ ఇత్యాద్యూహనీయమ్ । సంజ్ఞాసామ్యం సమాఖ్యా । యథాధ్వర్యవసంజ్ఞకానాం మన్త్రాణామాధ్వర్యవసంజ్ఞకే కర్మణి వినియోగ ఇతి వివేకః । ఎవం తావద్బ్రహ్మ మననాద్యపేక్షమ్ , వేదార్థత్వాత్ , ధర్మవత్ , ఇత్యనుమానే సాధ్యత్వేన ధర్మస్యానుభవాయోగ్యత్వమ్ , అనపేక్షితానుభవత్వం చోపాధిరిత్యుక్తమ్ । ఉపాధివ్యతిరేకాద్బ్రహ్మణి మననాద్యపేక్షత్వం చోక్తమ్ । తత్ర యది వేదార్థత్వమాత్రేణ బ్రహ్మణో ధర్మేణ సామ్యం త్వయోచ్యేత తర్హి కృతిసాధ్యత్వం విధినిషేధవికల్పోత్సర్గాపవాదాశ్చ బ్రహ్మణి ధర్మవత్ స్యురితి ।
విపక్షే బాధకమాహ -
పురుషేత్యాదినా ।
పురుషకృత్యధీనా ఆత్మలాభ ఉత్పత్తిర్యస్య తద్భావాచ్చ ధర్మే శ్రుత్యాదీనామేవ ప్రామాణ్యమిత్యన్వయః ।
ధర్మస్య సాధ్యత్వం లౌకికకర్మదృష్టాన్తేన స్ఫుటయతి -
కర్తుమితి ।
లౌకికవదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తం స్ఫుటయతి -
యథేతి ।
దార్ష్టాన్తికమాహ -
తథేతి ।
తద్వద్ధర్మస్య కర్తుమకర్తుం శక్యత్వముక్త్వా అన్యథాకర్తుం శక్యత్వమాహ -
ఉదిత ఇతి ।
ధర్మస్య సాధ్యత్వముపపాద్య తత్ర విధ్యాదియోగ్యతామాహ -
విధీతి ।
విధిప్రతిషేధాశ్చ వికల్పాదయశ్చ ధర్మే సాధ్యే యేఽర్థవన్తః సావకాశా భవన్తి తే బ్రహ్మణ్యపి స్యురిత్యర్థః ।
‘యజేత’ ‘న సురాం పిబేత్’ ఇత్యాదయో విధినిషేధాః । వ్రీహిభిర్యవైర్యా యజేతేతి సమ్భావితో వికల్పః గ్రహణాగ్రహణయోరైచ్ఛికః । ఉదితానుదితహోమయోర్వ్యవస్థితవికల్పః । ‘న హింస్యాత్’ ఇత్యుత్సర్గః, ‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ఇత్యపవాదః । తథా ‘ఆహవనీయే జుహోతి’ ఇత్యుత్సర్గః, ‘అశ్వస్య పదే పదే జుహోతి’ ఇత్యపవాద ఇతి వివేకః । ఎతే బ్రహ్మణి స్యురిత్యత్రేష్టాపత్తిం వారయతి -
న ఇత్యాదినా భూతవస్తువిషయత్వాత్ ఇత్యన్తేన ।
ఇదం వస్తు, ఎవమ్ , నైవమ్ , ఘటః పటో వేతి ప్రకారవికల్పః । అస్తి నాస్తి వేతి సత్తాస్వరూపవికల్పః ।
నను వస్తున్యపి ఆత్మాదౌ వాదినామస్తి నాస్తీత్యాదివికల్పా దృశ్యన్తే తత్రాహ -
వికల్పనాస్త్వితి ।
అస్తిత్వాదికోటిస్మరణం పురుషబుద్ధిస్తన్మూలా మనఃస్పన్దితమాత్రాః సంశయవిపర్యయవికల్పా న ప్రమారూపా ఇత్యక్షరార్థః । అయం భావః ధర్మో హి యథా యథా జ్ఞాయతే తథా తథా కర్తుం శక్యతే ఇతి యథాశాస్త్రం పురుషబుద్ధ్యపేక్షా వికల్పాః సర్వే ప్రమారూపా ఎవ భవన్తి, తత్సామ్యేన బ్రహ్మణ్యపి సర్వే వికల్పా యథార్థాః స్యురితి ।
తత్రాప్యేవమితి వదన్తం ప్రత్యాహ -
నేతి ।
యది సిద్ధవస్తుజ్ఞానమపి సాధ్యజ్ఞానవత్పురుషబుద్ధిమపేక్ష్య జాయేత తదా సిద్ధే వికల్పా యథార్థాః స్యుః, న సిద్ధవస్తుజ్ఞానం పౌరుషం కిం తర్హి ప్రమాణవస్తుజన్యమ్ , తథా చ వస్తున ఎకరూపత్వాదేకమేవ జ్ఞానం ప్రమా, అన్యే వికల్పా అయథార్థా ఎవేత్యర్థః ।
అత్ర దృష్టాన్తమాహ -
నహి స్థాణావితి ।
స్థాణురేవేత్యవధారణే సిద్ధే సర్వే వికల్పా యథార్థా న భవన్తీత్యర్థః ।
తత్ర యద్వస్తుతన్త్రం జ్ఞానం తద్యథార్థమ్ , యత్పురుషతన్త్రం తన్మిథ్యేతి విభజతే -
తత్రేతి ।
స్థాణావిత్యర్థః ।
స్థాణావుక్తన్యాయం ఘటాదిష్వతిదిశతి -
ఎవమితి ।
ప్రకృతమాహ -
తత్రైవం సతీతి ।
సిద్ధేఽర్థే జ్ఞానప్రమాత్వస్య వస్త్వధీనత్వే సతి బ్రహ్మజ్ఞానమపి వస్తుజన్యమేవ యథార్థం న పురుషతన్త్రం భూతార్థవిషత్వాత్ , స్థాణుజ్ఞానవదిత్యర్థః । అతః సాధ్యేఽర్థే సర్వే వికల్పాః పున్తన్త్రా న సిద్ధేఽర్థే ఇతి వైలక్షణ్యాత్ న ధర్మసామ్యం బ్రాహ్మణ ఇతి మననాద్యపేక్షా సిద్ధేతి భావః ।
నను తర్హి బ్రహ్మ ప్రత్యక్షాదిగోచరమ్ , ధర్మవిలక్షణత్వాత్ , ఘటాదివత్ । తథా చ జన్మాదిసూత్రే జగత్కారణానుమానం విచార్యమ్ , సిద్ధార్థే తస్య మానత్వాత్ , న శ్రుతిః, సిద్ధార్థే తస్యా అమానత్వేన తద్విచారస్య నిష్ఫలత్వాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రమాణాన్తరవిషయత్వమేవ ప్రాప్తమితి కృత్వా ప్రమాణాన్తరస్యైవ విచారప్రాప్తావితి శేషః ।
అత్ర పూర్వపక్షీ ప్రష్టవ్యః, కిం యత్కార్యం తద్బ్రహ్మజమిత్యనుమానం బ్రహ్మసాధకం కిం వా యత్కార్యం తత్సకారణమితి । నాద్యః, వ్యాప్త్యసిద్ధేరిత్యాహ -
నేతి ।
బ్రహ్మణ ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యత్వాత్ప్రత్యక్షేణ వ్యాప్తిగ్రహాయోగాన్న ప్రమాణాన్తరవిషయత్వమిత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యత్వం కుత ఇత్యత ఆహ -
స్వభావత ఇతి ।
‘పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్స్వయమ్భూః’ ఇతి శ్రుతేః, బ్రహ్మణో రూపాదిహీనత్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యత్వేఽపి వ్యాప్తిగ్రహః కిం న స్యాదత ఆహ -
సతి హీతి ।
తన్నాస్తీతి శేషః । ఇదం కార్యం బ్రహ్మజమితి వ్యాప్తిప్రత్యక్షం బ్రహ్మణోఽతీన్ద్రియత్వాన్న సమ్భవతీత్యర్థః ।
ద్వితీయే కారణసిద్ధావపి కారణస్య బ్రహ్మత్వం శ్రుతిం వినా జ్ఞాతుమశక్యమిత్యాహ -
కార్యమాత్రమితి ।
సమ్బద్ధం కృతం యస్మాత్ శ్రుతిమన్తరేణ జగత్కారణం బ్రహ్మేతి నిశ్చయాలాభస్తస్మాత్తల్లాభాయ శ్రుతిరేవ ప్రాధాన్యేన విచారణీయా, అనుమానం తూపాదానత్వాదిసామాన్యద్వారా మృదాదివత్ బ్రహ్మణః స్వకార్యాత్మకత్వాదిశ్రౌతార్థసమ్భావనార్థం గుణతయా విచార్యమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎతత్సూత్రస్య విషయవాక్యం పృచ్ఛతి -
కిం పునరితి ।
ఇహ బ్రహ్మణి లక్షణార్థత్వేన విచారయితుమిష్టం వాక్యం కిమిత్యర్థః ।
అత్ర హి ప్రథమసూత్రే విశిష్టాధికారిణో బ్రహ్మవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ బ్రహ్మజ్ఞాతుకామస్య ద్వితీయసూత్రే లక్షణముచ్యతే । తథైవ శ్రుతావపి ముముక్షోర్బ్రహ్మజ్ఞాతుకామస్య జగత్కారణత్వోపలక్షణానువాదేన బ్రహ్మ జ్ఞాప్యత ఇతి శ్రౌతార్థక్రమానుసారిత్వం సూత్రస్య దర్శయితుం సోపక్రమం వాక్యం పఠతి -
భృగురితి ।
అధీహి స్మారయ ఉపదిశేత్యర్థః । అత్ర యేనేత్యేకత్వం వివక్షితమ్ , నానాత్వే బ్రహ్మత్వవిధానాయోగాత్ । యజ్జగత్కారణం తదేకమిత్యవాన్తరవాక్యమ్ । యదేకం కారణం తద్బ్రహ్మేతి వా యత్కారణం తదేకం బహ్మేతి వా మహావాక్యమితి భేదః ।
కిం తర్హి స్వరూపలక్షణమిత్యాశఙ్క్య వాక్యశేషాన్నిర్ణితో యతఃశబ్దార్థః సత్యజ్ఞానానన్ద ఇత్యాహ -
తస్య చేతి ।
‘యః సర్వజ్ఞః’ ‘తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే’ ‘విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ’ ఇత్యాది శాఖాన్తరీయవాక్యాన్యప్యస్య విషయ ఇత్యాహ -
అన్యాన్యపీతి ।
ఎవం జాతీయకత్వమేవాహ -
నిత్యేతి ।
తదేవం సర్వాసు శాఖాసు లక్షణద్వయవాక్యాని జిజ్ఞాస్యే బ్రహ్మణి సమన్వితాని, తద్ధియా ముక్తిరితి సిద్ధమ్ ॥ ౨ ॥
యస్య నిఃశ్వసితం వేదాః సర్వార్థజ్ఞానశక్తయః ।
శ్రీరామం సర్వవేత్తారం వేదవేద్యమహం భజే ॥ ౧ ॥
వృత్తానువాదేన సఙ్గతిం వదన్నుత్తరసుత్రమవతారయతి -
జగదితి ।
చేతనస్య బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వోక్త్యా సర్వజ్ఞత్వమర్థాత్ప్రతిజ్ఞాతం సూత్రకృతా, చేతనసృష్టేర్జ్ఞానపూర్వకత్వాత్ । తథా చ బ్రహ్మ సర్వజ్ఞమ్ , సర్వకారణత్వాత్ , యో యత్కర్తా స తజ్జ్ఞః, యథా కులాల ఇతి స్థితమ్ । తదేవార్థికం సర్వజ్ఞత్వం ప్రధానాదినిరాసాయ వేదకర్తృత్వహేతునా ద్రఢయన్నాహేత్యర్థః । హేతుద్వయస్యైకార్థసాధనత్వాత్ , ఎకవిషయత్వమవాన్తరసఙ్గతిః । యద్వా వేదస్య నిత్యత్వాద్బ్రహ్మణః సర్వహేతుతా నాస్తీత్యాక్షేపసఙ్గత్యా వేదహేతుత్వముచ్యతే ‘అస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదో యజుర్వేదః సామవేదోఽథర్వాఙ్గిరసః’ ఇతి వాక్యం విషయః తత్కిం వేదహేతుత్వేన బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వం సాధయతి ఉత న సాధయతి ఇతి సన్దేహః । తత్ర వ్యాకరణాదివద్వేదస్య పౌరుషేయత్వే మూలప్రమాణసాపేక్షత్వేనాప్రామాణ్యాపాతాన్న సాధయతీతి పూర్వపక్షే జగద్ధేతోశ్చేతనత్వాసిద్ధిః ఫలమ్ । సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిః । అస్య వేదాన్తవాక్యస్య స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గస్య వేదకర్తరి సమన్వయోక్తేః శ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయపాదసఙ్గతయః । ఎవమాపాదం శ్రుత్యాదిసఙ్గతయ ఊహ్యాః ।
వేదే హి సర్వార్థప్రకాశనశక్తిరుపలభ్యతే, సా తదుపాదానబ్రహ్మగతశక్తిపూర్వికా తద్గతా వా, ప్రకాశనశక్తిత్వాత్ । కార్యగతశక్తిత్వాద్వా, ప్రదీపశక్తివదితి వేదోపాదానత్వేన బ్రహ్మణః స్వసమ్బద్ధాశేషార్థప్రకాశనసామర్థ్యరూపం సర్వసాక్షిత్వం సిధ్యతి । యద్వా యథా అధ్యేతారః పూర్వక్రమం జ్ఞాత్వా వేదం కుర్వన్తి, తథా విచిత్రగుణమాయాసహాయోఽనావృతానన్తస్వప్రకాశచిన్మాత్రః పరమేశ్వరః స్వకృతపూర్వకల్పీయక్రమసజాతీయక్రమవన్తం వేదరాశిం తదర్థాంశ్చ యుగపజ్జానన్నేవ కరోతీతి న వేదస్య పౌరుషేయతా । యత్ర హ్యర్థజ్ఞానపూర్వకం వాక్యజ్ఞానం వాక్యసృష్టౌ కారణం తత్ర పౌరుషేయతా, అత్ర చ యౌగపద్యాన్న సా, అతో వేదకర్తా వేదమివ తదర్థమపి స్వసమ్బద్ధం నాన్తరీయకతయా జానాతీతి సర్వజ్ఞ ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
శాస్త్రేతి ।
శాస్త్రం ప్రతి హేతుత్వాత్ , బ్రహ్మ సర్వజ్ఞం సర్వకారణం చ ఇతి సఙ్గతిద్వయానుసారేణ సూత్రయోజనామభిప్రేత్య పదాని వ్యాచష్టే -
మహత ఇతి ।
హేతోః సర్వజ్ఞత్వసిద్ధయే వేదస్య విశేషణాని । తత్ర గ్రన్థతోఽర్థతశ్చ మహత్త్వమ్ , హితశాసనాత్శాస్త్రత్వమ్ ।
శాస్త్రశబ్దః శబ్దమాత్రోపలక్షణార్థ ఇతి మత్వాహ -
అనేకేతి ।
పురాణన్యాయమీమాంసాధర్మశాస్త్రాణి శిక్షాకల్పవ్యాకరణనిరుక్తచ్ఛన్దోజ్యోతిషాణి షడఙ్గాని ఇతి దశ విద్యాస్థానాని వేదార్థజ్ఞానహేతవః । తైరుపకృతస్యేత్యర్థః । అనేన మన్వాదిభిః పరిగృహీతత్వేన వేదస్య ప్రామాణ్యం సూచితమ్ ।
అబోధకత్వాభావాదపి ప్రామాణ్యమిత్యాహ -
ప్రదీపవదితి ।
సర్వార్థప్రకాశనశక్తిమత్వేఽప్యచేతనత్వాత్సర్వజ్ఞకల్పత్వం యోనిరుపాదానం కర్తృ చ ।
నను సర్వజ్ఞస్య యో గుణః సర్వార్థజ్ఞానశక్తిమత్వం వేదస్య తదన్వితత్వేఽపి తద్యోనేః సర్వజ్ఞత్వం కుత ఇత్యత ఆహ -
న హీతి ।
ఉపాదానే తచ్ఛక్తిం వినా కార్యే తదయోగాద్వేదోపాదానస్య సర్వజ్ఞత్వమ్ , అనుమానం తు పూర్వం దర్శితమ్ । న చావిద్యాయాస్తదాపత్తిః । శక్తిమత్వేఽప్యచేతనత్వాదితి భావః ।
వేదః స్వవిషయాదధికార్థజ్ఞానవజ్జన్యః ప్రమాణవాక్యత్వాత్ , వ్యాకరణరామాయణాదివదిత్యనుమానాన్తరమ్ । తత్ర వ్యాప్తిమాహ -
యద్యదితి ।
విస్తరః శబ్దాధిక్యమ్ , అనేనార్థతోఽల్పత్వం వదన్ కర్తుర్జ్ఞానస్యార్థాధిక్యం సూచయతి, దృశ్యతే చార్థవాదాధిక్యం వేదే । అత్రైషా యోజనా - యద్యచ్ఛాస్త్రం యస్మాదాప్తాత్సమ్భవతి స తతః శాస్త్రాదధికార్థజ్ఞాన ఇతి ప్రసిద్ధమ్ , యథా శబ్దసాధుత్వాదిర్జ్ఞేయైకదేశోఽర్థో యస్య తదపి వ్యాకరణాది పాణిన్యాదేరధికార్థజ్ఞాత్సమ్భవతి । యద్యల్పార్థమపి శాస్త్రమధికార్థజ్ఞాత్సమ్భవతి తదా ‘అస్య మహతః’ ఇత్యాదిశ్రుతేర్యస్మాన్మహతోఽపరిచ్ఛిన్నాద్భూతాత్సత్యాద్యోనేః సకాశాత్ అనేకశాఖేత్యాదివిశిష్టస్య వేదస్య పురుషనిఃశ్వాసవదప్రయత్నేనైవ సమ్భవః తస్య సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిమత్వం చేతి కిము వక్తవ్యమితి ।
తత్ర వేదస్య పౌరుషేయత్వశఙ్కానిరసార్థం శ్రుతిస్థనిఃశ్వసితపదార్థమాహ -
అప్రయత్నేనేతి ।
ప్రమాణాన్తరేణార్థజ్ఞానప్రయాసం వినా నిమేషాదిన్యాయేనేత్యర్థః । అత్రానుమానేన ‘యః సర్వజ్ఞః’ ఇతి శ్రుత్యుక్తసర్వజ్ఞత్వదార్ఢ్యాయ పాణిన్యాదివద్వేదకర్తరి అధికార్థజ్ఞానసత్తామాత్రం సాధ్యతే న త్వర్థజ్ఞానస్య వేదహేతుత్వం నిఃశ్వసితశ్రుతివిరోధాత్ , వేదజ్ఞానమాత్రేణాధ్యేతృవద్వేదకర్తృత్వోపపత్తేశ్చ । ఇయాన్ విశేషః - అధ్యేతా పరాపేక్షః, ఈశ్వరస్తు స్వకృతవేదానుపూర్వీం స్వయమేవ స్మృత్వా తథైవ కల్పాదౌ బ్రహ్మాదిష్వావిర్భావయన్ అనావృతజ్ఞానత్వాత్తదర్థమత్యవర్జనీయతయా జానాతీతి సర్వజ్ఞ ఇత్యనవద్యమ్ ॥
అధునా బ్రహ్మణో లక్షణానన్తరం ప్రమాణజిజ్ఞాసాయాం వర్ణకాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
లక్షణప్రమాణయోర్బ్రహ్మనిర్ణయార్థత్వాదేకఫలకత్వం సఙ్గతిః ।
‘తం త్వౌపనిషదం పురుషమ్’ ఇతి శ్రుతిర్బ్రహ్మణో వేదైకవేద్యత్వం బ్రూతే న వేతి సంశయే, కార్యలిఙ్గేనైవ లాఘవాత్కర్తురేకస్య సర్వజ్ఞస్య బ్రహ్మణః సిద్ధేర్న బ్రూతే ఇతి ప్రాప్తే వేదప్రమాణకత్వాత్ బ్రహ్మణో న ప్రమాణాన్తరవేద్యత్వమితి సిద్ధాన్తయతి -
శాస్త్రయోనిత్వాదితి ।
తద్వ్యాచష్టే -
యథోక్తమితి ।
సర్వత్ర పూర్వోత్తరపక్షయుక్తిద్వయం సంశయబీజం ద్రష్టవ్యమ్ । అత్ర పూర్వపక్షే అనుమానస్యైవ విచార్యతాసిద్ధిః ఫలం సిద్ధాన్తే వేదాన్తానామితి భేదః । అనుమానాదినా బ్రహ్మసిద్ధిః పూర్వసూత్రే ప్రసఙ్గాన్నిరస్తా । కిఞ్చ విచిత్రప్రపఞ్చస్య ప్రాసాదాదివదేకకర్తృకతాబాధాన్న లాఘవావతారః ।
న చ సర్వజ్ఞత్వాత్కర్తురేకత్వసమ్భవః । ఎకత్వజ్ఞానాత్సర్వజ్ఞత్వజ్ఞానం తతస్తదిత్యన్యోన్యాశ్రయమభిప్రేత్యాహ -
శాస్త్రాదేవేతి ।
కిం తచ్ఛాస్త్రమితి తదాహ -
శాస్త్రమితి ।
పృథగారమ్భమాక్షిపతి -
కిమర్థమితి ।
యేన హేతునా దర్శితం తతః కిమర్థమిత్యర్థః ।
జన్మాదిలిఙ్గకానుమానస్య స్వాతన్త్ర్యేణోపన్యాసశఙ్కానిరాసార్థం పృథక్సూత్రమిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ॥ ౩ ॥
వేదాన్తాః సిద్ధబ్రహ్మపరా ఉత కార్యపరా ఇతి నిష్ఫలత్వసాపేక్షత్వయోః ప్రసఙ్గాప్రసఙ్గాభ్యాం సంశయే పూర్వసూత్రే ద్వితీయవర్ణకేనాక్షేపసఙ్గత్యా పూర్వపక్షమాహ
కథం పునరిత్యాదినా ।
‘సదేవ సోమ్య’ ఇత్యాదీనాం సర్వాత్మత్వాదిస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం బ్రహ్మణి సమన్వయోక్తేః, శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే వేదాన్తేషు ముముక్షుప్రవృత్త్యసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి వివేకః ।
కథమిత్యాక్షేపే హేతుః -
యావతేతి ।
యతో జైమినిసూత్రేణ శాస్త్రస్య వేదస్య క్రియాపరత్వం దర్శితమతోఽక్రియార్థత్వాద్వేదాన్తనామానర్థక్యం ఫలవదర్థశూన్యత్వం ప్రాప్తమిత్యన్వయః । సూత్రస్యాయమర్థః - ప్రథమసూత్రే తావద్వేదస్యాధ్యయనకరణకభావనావిధిభావ్యస్య ఫలవదర్థపరత్వముక్తమ్ । ‘చోదనాలక్షణోఽర్థో ధర్మః’ ఇతి ద్వితీయసూత్రే ధర్మే కార్యే చోదనా ప్రమాణమితి వేదప్రామాణ్యవ్యాపకం కార్యపరత్వమవసితమ్ । తత్ర ‘వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా’ ఇత్యాద్యర్థవాదానాం ధర్మే ప్రామాణ్యమస్తి న వేతి సంశయే ఆమ్నాయప్రామాణ్యస్య క్రియార్థత్వేన వ్యాప్తత్వాత్ , అర్థవాదేషు ధర్మస్యాప్రతీతేః అక్రియార్థానాం తేషామానర్థక్యం నిష్ఫలార్థత్వమ్ ।
న చాధ్యయనవిధ్యుపాత్తానాం నిష్ఫలే సిద్ధేఽర్థే ప్రామాణ్యం యుక్తమ్ , తస్మాదనిత్యమేషాం ప్రామాణ్యముచ్యతే । వ్యాపకాభావాద్వ్యాప్యం ప్రామాణ్యం నాస్త్యేవేతి యావత్ । ఎవం పూర్వపక్షేఽపి ‘విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్స్తుత్యర్థేన విధీనాం స్యుః’ ఇతి సూత్రేణ సిద్ధాన్తమాహ -
క్రియాపరత్వమితి ।
అనిత్యమితి ప్రాప్తే దర్శితమిత్యర్థః । వాయుర్వై క్షిప్రతమగామినీ దేవతా తద్దేవతాకం కర్మ క్షిప్రమేవ ఫలం దాస్యతి, ఇత్యేవం విధేయార్థానాం స్తుతిరూపార్థేన ద్వారేణ ‘వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత’ ఇత్యాదివిధివాక్యేనైకవాక్యత్వాదర్థవాదాః సఫలాః స్యుః । స్తుతిలక్షణయా సఫలకార్యపరత్వాత్ప్రమాణమర్థవాదా ఇతి యావత్ ।
నన్వధ్యయనవిధిగృహీతానాం వేదాన్తానామానర్థక్యం న యుక్తమిత్యత ఆహ -
కర్త్రితి ।
న వయం వేదాన్తానామానర్థక్యం సాధయామః కిన్తు లోకే సిద్ధస్య మానాన్తరవేద్యత్వాన్నిష్ఫలత్వాచ్చ సిద్ధబ్రహ్మపరత్వే తేషాం మానాన్తరసాపేక్షత్వనిష్ఫలత్వయోః ప్రసఙ్గాదప్రామాణ్యాపాతాత్ , కార్యశేషకర్తృదేవతాఫలానాం ప్రకాశనద్వారా కార్యపరత్వం వక్తవ్యమితి బ్రూమః । తత్ర త్వన్తత్పదార్థవాక్యానాం కర్తృదేవతాస్తావకత్వమ్ , వివిదిషాదివాక్యానాం ఫలస్తావకత్వమ్ ।
నను కర్మవిశేషమనారభ్య ప్రకరణాన్తరాధీతానాం వేదాన్తానాం కథం తచ్ఛేషత్వమ్ , మానాభావాదిత్యరుచ్యా పక్షాన్తరమాహ -
ఉపాసనేతి ।
మోక్షకామోఽసద్బ్రహ్మాభేదమారోప్య అహం బ్రహ్మాస్మీత్యుపాసీత ఇత్యుపాసనావిధిః, ఆదిశబ్దాచ్ఛ్రవణాదయః । తత్కార్యపరత్వం వా వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
నను శ్రుతం బ్రహ్మ విహాయాశ్రుతం కార్యపరత్వం కిమర్థం వక్తవ్యమితి తత్రాహ -
నహీతి ।
పరితః సమన్తాన్నిశ్చయేన స్థితం పరినిష్ఠితం కృత్యనపేక్షమ్ । సిద్ధమితి యావత్ । తస్య ప్రతిపాదనమజ్ఞాతస్య వేదేన జ్ఞాపనమ్ , తన్న సమ్భవతి, మానన్తరయోగ్యేఽర్థే వాక్యస్య సంవాదే సత్యనువాదకత్వాత్ , ‘అగ్నిర్హిమస్య భేషజమ్’ ఇతి వాక్యవత్ । విసంవాదే చ బోధకత్వాత్ , ‘ఆదిత్యో యూపః’ ఇతి వాక్యవదిత్యర్థః ।
సిద్ధో న వేదార్థః, మానాన్తరయోగ్యత్వాద్ఘటవదిత్యుక్త్వా నిష్ఫలత్వాచ్చ తథేత్యాహ -
తదితి ।
సిద్ధజ్ఞాపనే హేయోపాదేయాగోచరే ఫలాభావాచ్చ తన్న సమ్భవతీత్యర్థః । ఫలం హి సుఖావ్యాప్తిర్దుఃఖహానిశ్చ । తచ్చ ప్రవృత్తి నివృత్తిభ్యాం సాధ్యమ్ । తే చోపాదేయస్య ప్రవృత్తిప్రయత్నకార్యస్య హేయస్య నివృత్తిప్రయత్నకార్యస్య జ్ఞానాభ్యాం జాయేతే, న సిద్ధజ్ఞానాదితి భావః ।
తర్హి సిద్ధబోధివేదవాదానాం సాఫల్యం కథమిత్యాశఙ్క్య ‘ఆమ్నాయస్య’ ఇత్యాదిసఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి -
అత ఎవేతి ।
సిద్ధవస్తుజ్ఞానాత్ఫలాభావాదేవేత్యర్థః । ‘దేవైర్నిరుద్ధః సోఽగ్నిరరోదీత్’ ఇతి వాక్యస్యాశ్రుజత్వేన రజతస్య నిన్దాద్వారా ‘బర్హిషి న దేయం’ ఇతి సఫలనిషేధశేషత్వవత్ వేదాన్తానాం విధ్యాదిశేషత్వం వాచ్యమిత్యర్థః ।
నను తేషాం మన్త్రవత్స్వాతన్త్ర్యమస్తు నార్థవాదవద్విధ్యేకవాక్యత్వమిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తాసిద్ధిమాహ -
మన్త్రాణాం చేతి ।
ప్రథమాధ్యాయే ప్రమాణలక్షణేఽర్థవాదచిన్తానన్తరం మన్త్రచిన్తా కృతా ‘ఇషే త్వా’ ఇతి మన్త్రే ‘ఛినద్మి’ ఇత్యధ్యాహారాచ్ఛాఖాచ్ఛేదనక్రియాప్రతీతేః, ‘అగ్నిర్మూర్ధా’ ఇత్యాదౌ చ క్రియాసాధనదేవతాదిప్రతీతేః మన్త్రాః శ్రుత్యాదిభిః క్రతౌ వినియుక్తాః, తే కిముచ్చారణమాత్రేణాదృష్టం కుర్వన్తః క్రతావుపకుర్వన్తి ఉత దృష్టేనైవార్థస్మరణేనేతి సన్దేహే చిన్తాదినాప్యధ్యయనకాలావగతమన్త్రార్థస్య స్మృతిసమ్భవాదదృష్టార్థా మన్త్రా ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః - ‘అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః’ ఇతి లోకవేదయోర్వాక్యార్థస్యావిశేషాన్మన్త్రవాక్యానాం దృష్టేనైవ స్వార్థప్రకాశనేన క్రతూపకారకత్వసమ్భవాత్ , దృష్టే సమ్భవతి అదృష్టకల్పనానుపపత్తేః, ఫలవదనుష్ఠానాపేక్షితేన క్రియాతత్సాధనస్మరణేన ద్వారేణ మన్త్రాణాం కర్మాఙ్గత్వమ్ । ‘మన్త్రైరేవార్థః స్మర్తవ్యః’ ఇతి నియమస్త్వదృష్టార్థ ఇతి । తథా చార్థవాదానాం స్తుతిపదార్థద్వారా పదైకవాక్యత్వం విధిభిః, మన్త్రాణాం తు వాక్యార్థజ్ఞానద్వారా తైర్వాక్యైకవాక్యత్వమితి విభాగః ।
నన్వస్తు కర్మప్రకరణస్థవాక్యానాం విధ్యేకవాక్యత్వమ్ , వేదాన్తానాం తు సిద్ధే ప్రామాణ్యం కిం న స్యాదితి తత్రాహ -
న క్వచిదితి ।
వేదాన్తా విధ్యేకవాక్యత్వేనైవార్థవన్తః, సిద్ధార్థావేదకత్వాత్ , మన్త్రార్థవాదాదివదిత్యర్థః ।
అన్యత్రాదృష్టాపి వేదాన్తేషు కల్ప్యతామితి తత్రాహ -
ఉపపన్నా వేతి ।
నేత్యనుషఙ్గః । సిద్ధే ఫలాభావాస్యోక్తత్వాదితి భావః ।
తర్హి బ్రహ్మణ్యేవ స్వార్థే విధిః కల్ప్యతాం కృతం వేదాన్తానాం విధ్యన్తరశేషత్వేనేత్యత ఆహ -
న చేతి ।
నను ‘దధ్నా జుహోతి’ ఇతి సిద్ధే దధని విధిర్దృష్టస్తత్రాహ -
క్రియేతి ।
దధ్నః క్రియాసాధనస్య ప్రయుజ్యమానతయా సాధ్యత్వాద్విధేయతా, నిష్క్రియబ్రహ్మణః కథమప్యసాధ్యత్వాన్న విధేయత్వమిత్యర్థః ।
భాట్టమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
స్వయమేవారుచిం వదన్పక్షాన్తరమాహ -
అథేతి ।
సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
తద్బ్రహ్మ వేదాన్తప్రమాణకమితి ప్రతిజ్ఞాతేఽర్థే హేతుం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
హేతుమాహ -
సమితి ।
అన్వయతాత్పర్యవిషయత్వం తస్మాదిత్యేవ హేతుః । తాత్పర్యస్య సమ్యక్త్వమఖణ్డార్థవిషయకత్వం సూచయితుం సమ్ - పదం ప్రతిజ్ఞాన్తర్గతమేవ । తథా చాఖణ్డం బ్రహ్మ వేదాన్తజప్రమావిషయః, వేదాన్తతాత్పర్యవిషయత్వాత్ , యో యద్వాక్యతాత్పర్యవిషయః స తద్వాక్యప్రమేయః, యథా కర్మవాక్యప్రమేయో ధర్మ ఇతి ప్రయోగః । వాక్యార్థస్యాఖణ్డత్వం - అసంసృష్టత్వమ్ । వాక్యస్య చాఖణ్డార్థకత్వం - స్వపదోపస్థితా యే పదార్థాస్తేషాం యః సంసర్గస్తద్గోచరప్రమాజనకత్వమ్ । న చేదమప్రసిద్ధమ్ । ప్రకృష్టప్రకాశశ్చన్ద్ర ఇత్యాది లక్షణవాక్యానాం లోకే లక్షణయా చన్ద్రాదివ్యక్తిమాత్రప్రమాహేతుత్వాత్ । సర్వపదలక్షణా చావిరుద్ధా సర్వైరర్థవాదపదైరేకస్యాః స్తుతేర్లక్ష్యత్వాఙ్గీకారాత్ । తథా సత్యజ్ఞానాదిపదైరఖణ్డం బ్రహ్మ భాతీతి న పక్షాసిద్ధిః । నాపి హేత్వసిద్ధిః, ఉపక్రమాదిలిఙ్గైర్వేదాన్తానామద్వితీయాఖణ్డబ్రహ్మణి తాత్పర్యనిర్ణయాత్ ।
తత్ర ఛాన్దోగ్యషష్ఠే ఉపక్రమం దర్శయతి -
సదేవేతి ।
ఉద్దాలకః పుత్రమువాచ - హే సోమ్య ప్రియదర్శన, ఇదం సర్వం జగత్ , అగ్రే ఉత్పత్తేః ప్రాక్కాలే సదబాధితం బ్రహ్మైవాసీత్ । ఎవకారేణ జగతః పృథక్సత్తా నిషిధ్యతే । సజాతీయవిజాతీయస్వగతభేదనిరాసార్థం ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ఇతి పదత్రయమ్ । ఎవమద్వితీయం బ్రహ్మోపక్రమ్య ‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వమ్’ ఇత్యుపసంహరతి । ఇదముపక్రమోపసంహారైకరూప్యం తాత్పర్యలిఙ్గమ్ , యథా ‘తత్త్వమసి’ ఇతి నవకృత్వోఽభ్యాసః । రూపాదిహీనాద్వితీయబ్రహ్మణో మానాన్తరాయోగ్యత్వాదపూర్వత్వముక్తమ్ - ‘అత్ర వావ కిల సత్సోమ్య న నిభాలయసే’ ఇతి । సఙ్ఘాతే స్థితం ప్రత్యగ్బ్రహ్మ న జానాసీత్యర్థః । ‘తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యే అథ సమ్పత్స్యే’ ఇతి బ్రహ్మజ్ఞానాత్ఫలముక్తం విదుషః । తస్య యావత్కాలం దేహో న విమోక్ష్యతే తావదేవ దేహపాతపర్యన్తో విలమ్బః । అథ దేహపాతానన్తరం విద్వాన్ బ్రహ్మ సమ్పత్స్యతే । విదేహకైవల్యమనుభవతీత్యర్థః । ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య’ ఇత్యాద్యద్వితీయజ్ఞానార్థోఽర్థవాదః । మృదాదిదృష్టాన్తైః ప్రకృత్యతిరేకేణ వికారో నాస్తీత్యుపపత్తిరుక్తా ।
ఎవం షఙ్విధాని తాత్పర్యలిఙ్గాని వ్యస్తాని సమస్తాని వా ప్రతివేదాన్తం దృశ్యన్త ఇత్యైతరేయోపక్రమవాక్యం పఠతి -
ఆత్మా వా ఇతి ।
బృహదారణ్యకే మధుకాణ్డోపసంహారవాక్యం సదాత్మనో నిర్విశేషత్వార్థమాహ -
తదేతదితి ।
మాయాభిర్బహురూపం తద్బ్రహ్మ । ఎతదపరోక్షమ్ । అపూర్వం కారణశూన్యమ్ । అనపరం కార్యరహితమ్ । అనన్తరం జాత్యన్తరమస్య నాస్తీత్యనన్తరమ్ । ఎకరసమిత్యర్థః । అబాహ్యమద్వితీయమ్ ।
తస్యాపరోక్షత్వముపపాదయతి -
అయమితి ।
సర్వమనుభవతీతి సర్వానుభూః । చిన్మాత్రమిత్యర్థః ।
ఋగ్యజుఃసామవాక్యానుక్త్వా ఆథర్వణవాక్యమాహ -
బ్రహ్మైవేదమితి ।
యత్పురస్తాత్పూర్వదిగ్వస్తుజాతమిదమబ్రహ్మేవ విదుషాం భాతి తదమృతం బ్రహ్మైవ వస్తు ఇత్యర్థః । ఆదిపదేన ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇత్యాదివాక్యాని గృహ్యన్తే ।
నన్వస్తు బ్రహ్మణస్తాత్పర్యవిషయత్వమ్ , వేదాన్తానాం కార్యమేవార్థః కిం న స్యాదితి తత్రాహ -
న చేతి ।
వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి తాత్పర్యే నిశ్చీయమానే కార్యార్థత్వం న యుక్తం ‘యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః’ ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
యదుక్తమర్థవాదన్యాయేన వేదాన్తానాం కర్త్రాదిస్తావకత్వమితి తత్రాహ -
న చ తేషామితి ।
తేషాం కర్మశేషస్తావకత్వం న భాతి కిన్తు జ్ఞానద్వారా కర్మ తత్సాధననాశకత్వమేవ । తత్తత్ర విద్యాకాలే కః కర్తా కేన కరణేన కం విషయం పశ్యేత్ ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః । అర్థవాదానాం తు స్వార్థే ఫలాభావాత్స్తుతిలక్షణతేతి భావః ।
యదుక్తం సిద్ధత్వేన మానాన్తరవేద్యం బ్రహ్మ న వేదార్థ ఇతి తత్రాహ -
న చ పరీతి ।
’తత్త్వమసి’ ఇతి శాస్త్రమన్తరేణేతి సమ్బన్ధః । ధర్మో న వేదార్థః, సాధ్యత్వేన పాకవన్మానాన్తరవేద్యత్వాత్ । యది వేదం వినా ధర్మస్యానిర్ణయాన్న మానాన్తరవేద్యతా తదా బ్రహ్మణ్యపి తుల్యమ్ ।
యచ్చోక్తం నిష్ఫలత్వాద్బ్రహ్మ న వేదార్థ ఇతి తదనూద్య పరిహరతి -
యత్త్విత్యాదినా ।
రహితత్వాద్భిన్నత్వాత్ । బ్రహ్మణ ఇతి శేషః ।
యదప్యుక్తమ్ - ‘ఉపాసనాపరత్వం వేదాన్తానామ్’ ఇతి తత్ర కిం ప్రాణపఞ్చాగ్న్యాదివాక్యానాముత సర్వేషామితి । తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి -
దేవతాదీతి ।
జ్యేష్ఠత్వాదిగుణః ఫలం చాదిశబ్దార్థః । న ద్వితీయః, విధిశూన్యానాం ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇత్యాదీనాం స్వార్థే ఫలవతాముపాసనాపరత్వకల్పనాయోగాత్ ।
కిఞ్చ తదర్థస్య బ్రహ్మణస్తచ్ఛేషత్వం జ్ఞానాత్ప్రాగూర్ధ్వం వా । ఆద్యే, అధ్యస్తగుణవతస్తస్య తచ్ఛేషత్వేఽపి న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
న తు తథేతి ।
ప్రాణాదిదేవతావదిత్యర్థః ।
‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ ఇత్యేకత్వే జ్ఞాతే సతి హేయోపాదేయశూన్యతయా బ్రహ్మాత్మనః ఫలాభావాత్ , ఉపాస్యోపాసకద్వైతజ్ఞానస్య కారణస్య నాశాచ్చ నోపాసనాశేషత్వమిత్యాహ -
ఎకత్వ ఇతి ।
ద్వైతజ్ఞానస్య సంస్కారబలాత్పునరుదయే విధానమితి నేత్యాహ -
నహీతి ।
దృఢస్యేతి శేషః । భ్రాన్తిత్వానిశ్చయో దార్ఢ్యమ్ , సంస్కారోత్థం తు భ్రాన్తిత్వేన నిశ్చితం న విధినిమిత్తమ్ ।
యేనేతి ।
ఉపాసనాయాం కారణస్య సత్వేనేత్యర్థః ।
వేదప్రామాణ్యస్య వ్యాపకం క్రీయార్థకత్వమనువదతి -
యద్యపీతి ।
కర్మకాణ్డేఽర్థవాదాదీనామిత్యర్థః । తథా చ వ్యాపకాభావాద్వేదాన్తేషు వ్యాప్యాభావానుమానమితి భావః ।
వేదాన్తా న స్వార్థే మానమ్ , అక్రియార్థత్వాత్ ‘సోఽరోదీత్’ ఇత్యాదివదిత్యనుమానే నిష్ఫలార్థకత్వముపాధిరిత్యాహ -
తథాపీతి ।
అర్థవాదానాం నిష్ఫలస్వార్థామానత్వేఽపీత్యర్థః । తద్విషయస్య తత్కరణస్య । స్వార్థే బ్రహ్మాత్మనీతి శేషః । సఫలజ్ఞానకరణత్వేన వేదాన్తానాం స్వార్థే మానత్వసిద్ధేర్న క్రియార్థకత్వం తద్వ్యాపకమితి భావః ।
నను మాభూద్వేదప్రామాణ్యస్య వ్యాపకం క్రియార్థకత్వమ్ , వ్యాప్యం తు భవిష్యతి, తదభావాద్వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యం దుర్జ్ఞానమితి, నేత్యాహ -
న చేతి ।
యేన వేదప్రామాణ్యం స్వస్యానుమానగమ్యత్వేనాన్యత్ర క్వచిద్దృష్టం దృష్టాన్తమపేక్షేత తదేవ నాస్తీత్యర్థః । చక్షురాదివద్వేదస్య స్వతఃప్రామాణ్యజ్ఞానాన్న తద్వ్యాప్తిలిఙ్గాద్యపేక్షా । ప్రామాణ్యసంశయే తు ఫలవదజ్ఞాతాబాధితార్థతాత్పర్యాత్ప్రామాణ్యనిశ్చయో న క్రియార్థత్వేన । కూపే పతేదితి వాక్యే వ్యభిచారాదితి భావః ।
వర్ణకార్థముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సమన్వయాదిత్యర్థః ।
విధివాక్యానామపి ఫలవదజ్ఞాతార్థత్వేన ప్రామాణ్యం తత్తుల్యం వేదాన్తానామపీతి స్థితమ్ । ఎవం పదానాం సిద్ధేఽర్థే వ్యుత్పత్తిమిచ్ఛతాం బ్రహ్మనాస్తికానాం మతమ్ , బ్రహ్మణో మానాన్తరాయోగ్యత్వాత్ , సఫలత్వాచ్చ వేదాన్తైకమేయత్వమిత్యుక్త్యా నిరస్తమ్ । సమ్ప్రతి సర్వేషాం పదానాం కార్యాన్వితార్థే శక్తిమిచ్ఛతాం విధిశేషత్వేన ప్రత్యగ్బ్రహ్మ వేదాన్తైర్బోధ్యతే న స్వాతన్త్ర్యేణేతి వదతాం వృత్తికారాణాం మతనిరాసాయ సూత్రస్య వర్ణకాన్తరమారభ్యతే । తత్ర వేదాన్తాః కిముపాసనావిధిశేషత్వేన బ్రహ్మ బోధయన్తి ఉత స్వాతన్త్ర్యేణేతి సిద్ధే వ్యుత్పత్త్యభావభావాభ్యాం సంశయే పూర్వపక్షమాహ -
అత్రాపర ఇతి ।
బ్రహ్మణో వేదాన్తవేద్యత్వోక్తౌ వృత్తికారాః పూర్వపక్షయన్తీత్యర్థః । ఉపాసనాతో ముక్తిః పూర్వపక్షే, తత్త్వజ్ఞానాదేవేతి సిద్ధాన్తే ఫలమ్ । విధిర్నియోగః తస్య విషయః ప్రతిపత్తిరుపాసనా ।
అస్యాః కో విషయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం సత్యాదివాక్యైర్విధిపరైరేవ బ్రహ్మసమర్ప్యత ఇత్యాహ -
ప్రతిపత్తీతి ।
విధివిషయప్రతిపత్తివిషయతయేత్యర్థః ।
విధిపరాద్వాక్యాత్తచ్ఛేషలాభే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
‘యూపే పశుం బధ్నాతి’ ‘ఆహవనీయే జుహోతి’ ‘ఇన్ద్రం యజేత’ ఇతి విధిషు కే యూపాదయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం ‘యూపం తక్షతి, అష్టాశ్రీకరోతి’ ఇతి తక్షణాదిసంస్కృతం దారు యూపః । ‘అగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాధానసంస్కృతోఽగ్నిరాహవనీయః । ‘వజ్రహస్తః పురన్దరః’ ఇతి విధిపరైరేవ వాక్యైః సమర్ప్యన్తే తద్వద్బ్రహ్మేత్యర్థః । విధిపరవాక్యస్యాపి అన్యార్థబోధిత్వే వాక్యభేదః స్యాదితి శఙ్కానిరాసార్థమపిశబ్దః । మానాన్తరాజ్ఞాతాన్యపి శేషతయోచ్యన్తే న ప్రధానత్వేనేతి న వాక్యభేదః । ప్రధానార్థభేదస్యైవ వాక్యభేదకత్వాదితి భావః ।
ననూక్తషడ్విధలిఙ్గైస్తాత్పర్యవిషయస్య బ్రహ్మణః కుతో విధిశేషత్వమితి శఙ్కతే -
కుత ఇతి ।
వృద్ధవ్యవహారేణ హి శాస్త్రతాత్పర్యనిశ్చయః । వృద్ధవ్యవహారే చ శ్రోతుః ప్రవృత్తినివృత్తీ ఉద్దిశ్యాపూర్వప్రయోగో దృశ్యతే । అతః శాస్త్రస్యాపి తే ఎవ ప్రయోజనే । తే చ కార్యజ్ఞానజన్యే ఇతి కార్యపరత్వం శాస్త్రస్య । తతః కార్యశేషత్వం బ్రహ్మణ ఇత్యాహ -
ప్రవృత్తీతి ।
శాస్త్రస్య నియోగపరత్వే వృద్ధసమ్మతిమాహ -
న తథాహీత్యాదినా ।
క్రియా, కార్యమ్ , నియోగో, విధిః ధర్మోఽపూర్వమిత్యనర్థాన్తరమ్ ।
కో వేదార్థ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం శాబరభాష్యకృతోక్తమ్ -
దృష్టో హీతి ।
తస్య వేదస్య ।
కార్యం వేదార్థ ఇత్యత్ర చోదనాసూత్రస్థం భాష్యమాహ -
చోదనేతి ।
క్రియాయా నియోగస్య జ్ఞానద్వారా ప్రవర్తకం వాక్యం చోదనేత్యుచ్యత ఇత్యర్థః ।
శబరస్వామిసమ్మతిముక్త్వా జైమినిసమ్మతిమాహ -
తస్య జ్ఞానమితి ।
తస్య ధర్మస్య జ్ఞాపకమపౌరుషేయవిధివాక్యముపదేశః । తస్య ధర్మేణావ్యతిరేకాదిత్యర్థః ।
పదానాం కార్యాన్వితార్థే శక్తిరిత్యత్ర సూత్రం పఠతి -
తద్భూతానామితి ।
తత్తత్ర వేదే భూతానాం సిద్ధార్థనిష్ఠానాం పదానాం క్రియార్థేన కార్యవాచినా లిఙాదిపదేన సమామ్నాయః సహోచ్చారణం కర్తవ్యమ్ । పదార్థజ్ఞానస్య వాక్యార్థరూపకార్యధీనిమిత్తత్వాదిత్యర్థః । కార్యాన్వితార్థే శక్తాని పదాని కార్యవాచిపదేన సహ పదార్థస్మృతిద్వారా కార్యమేవ వాక్యార్థం బోధయన్తీతి భావః ।
ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
యతో వృద్ధా ఎవమాహుః, అతో విధినిషేధవాక్యమేవ శాస్త్రమ్ । అర్థవాదాదికం తు తచ్ఛేషతయోపక్షీణమ్ । తేన కర్మశాస్త్రేణ సామాన్యం శాస్త్రత్వమ్ । తస్మాద్వేదాన్తానాం కార్యపరత్వేనైవ అర్థవత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
నను వేదాన్తేషు నియోజ్యస్య విధేయస్య చాదర్శనాత్కథం కార్యధీరితి । తత్రాహ -
సతి చేతి ।
నను ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసాసూత్రకారాభ్యామిహ కాణ్డద్వయేఽర్థభేద ఉక్తః, ఎకకార్యార్థత్వే శాస్త్రభేదానుపపత్తేః । తత్ర కాణ్డద్వయే జిజ్ఞాస్యభేదే సతి ఫలవైలక్షణ్యం వాచ్యమ్ । తథా చ న ముక్తిఫలాయ జ్ఞానస్య విధేయతా, ముక్తేర్విధేయక్రియాజన్యత్వే కర్మఫలాదవిశేషప్రసఙ్గాదవిశేషే జిజ్ఞాస్యభేదాసిద్ధేః । అతః కర్మఫలవిలక్షణత్వాన్నిత్యసిద్ధముక్తేస్తద్వ్యఞ్జకజ్ఞానవిధిరయుక్త ఇత్యాశఙ్కతే -
నన్విహేతి ।
ముక్తేః కర్మఫలాద్వైలక్షణ్యమసిద్ధమితి తదర్థం జ్ఞానం విధేయమ్ ।
న చ తర్హి సఫలం కార్యమేవ వేదాన్తేష్వపి జిజ్ఞాస్యమితి తద్భేదాసిద్ధిరితి వాచ్యమ్ , ఇష్టత్వాత్ । న చ బ్రహ్మణో జిజ్ఞాస్యత్వసూత్రవిరోధః, జ్ఞానవిధిశేషత్వేన సూత్రకృతా బ్రహ్మప్రతిపాదనాదితి పరిహరతి -
నేతి ।
బ్రహ్మణో విధిప్రయుక్తత్వం స్ఫుటయతి -
ఆత్మా వా ఇతి ।
‘బ్రహ్మ వేద’ ఇత్యత్ర బ్రహ్మభావకామో బ్రహ్మవేదనం కుర్యాదితి విధిః పరిణమ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । లోకం జ్ఞానస్వరూపమ్ ।
వేదాన్తానేవార్థతో దర్శయతి -
నిత్య ఇతి ।
నను కిం విధిఫలమితి తదాహ -
తదుపాసనాదితి ।
ప్రత్యగ్బ్రహ్మోపాసనాత్ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి శాస్త్రోక్తో మోక్షః స్వర్గవల్లోకాప్రసిద్ధః ఫలమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః కర్తవ్యోపాసనావిషయకవిధిశేషత్వానఙ్గీకారే బాధకమాహ -
కర్తవ్యేతి ।
విధ్యసమ్బద్ధసిద్ధబోధే ప్రవృత్త్యాదిఫలాభావాద్వేదాన్తానాం వైఫల్యం స్యాదిత్యర్థః । నన్వితి శఙ్కా స్పష్టార్థా ।
దృష్టాన్తవైషమ్యేణ పరిహరతి -
స్యాదితి ।
ఎతదర్థవత్వమేవంచేత్స్యాదిత్యర్థః ।
ఎవం శబ్దార్థమాహ -
యదితి ।
కిఞ్చ యది జ్ఞానాదేవ ముక్తిస్తదా శ్రవణజన్యజ్ఞానానన్తరం మననాదివిధిర్న స్యాత్ , తద్విధేశ్చ కార్యసాధ్యా ముక్తిరిత్యాహ -
శ్రోతవ్య ఇతి ।
శబ్దానాం కార్యాన్వితశక్తేః, ప్రవృత్త్యాదిఫలస్యైవ శాస్త్రత్వాత్ , సిద్ధే ఫలాభావాత్ , మననాదివిధేశ్చ కార్యపరా వేదాన్తా ఇతి పూర్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
వేదాన్తా న విధిపరాః స్వార్థే ఫలవత్వే సతి నియోజ్యవిధురత్వాత్ , నాయం సర్ప ఇతి వాక్యవత్ ।
‘సోఽరోదీత్’ ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి వాక్యయోర్నిరాసాయ హేతౌ విశేషణద్వయమితి సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
యదుక్తం మోక్షకామస్య నియోజ్యస్య జ్ఞానం విధేయమితి, తన్నేత్యాహ -
నేతి ।
మోక్షో న విధిజన్యః, కర్మఫలవిలక్షణత్వాత్ , ఆత్మవదిత్యర్థః ।
ఉక్తహేతుజ్ఞానాయ కర్మతత్ఫలే ప్రపఞ్చయతి -
శారీరమిత్యాదినా వర్ణితం సంసారరూపమనువదతి ఇత్యన్తేన ।
అథ వేదాధ్యయనానన్తరమ్ , అతో - వేదస్య ఫలవదర్థపరత్వాత్ , ధర్మనిర్ణయాయ కర్మవాక్యవిచారః కర్తవ్య ఇతి సూత్రార్థః ।
న కేవలం ధర్మాఖ్యం కర్మ కిన్తు అధర్మోఽపీత్యాహ -
అధర్మోఽపీతి ।
నిషేధవాక్యప్రమాణత్వాదిత్యర్థః ।
కర్మోక్త్వా ఫలమాహ -
తయోరితి ।
మోక్షస్తు అతీన్ద్రియో విశోకః శరీరాద్యభోగ్యో విషయాద్యజన్యోఽనాత్మవిత్స్వప్రసిద్ధ ఇతి వైలక్షణ్యజ్ఞానాయ ప్రత్యక్షాదీని విశేషణాని ।
సామాన్యేన కర్మఫలముక్త్వా ధర్మఫలం పృథక్ప్రపఞ్చయతి -
మనుష్యత్వాదీతి ।
‘స ఎకో మానుష ఆనన్దః’ తతః శతగుణో గన్ధర్వాదీనామితి శ్రుతేరనుభవానుసారిత్వమనుశబ్దార్థః ।
తతశ్చ ।
సుఖతారతమ్యాదిత్యర్థః । మోక్షస్తు నిరతిశయః, తత్సాధనం చ తత్వజ్ఞానమేకరూపమితి వైలక్షణ్యమ్ ।
కిం చ సాధనచతుష్టయసమ్పన్న ఎకరూప ఎవ మోక్షవిద్యాధికారీ, కర్మణి తు నానావిధ ఇతి వైలక్షణ్యమాహ -
ధర్మేతి ।
గమ్యతే న కేవలం కిం తు ప్రసిద్ధం చేత్యర్థః । అర్థిత్వం ఫలకామిత్వమ్ । సామర్థ్యం లౌకికం పుత్రాది । ఆదిపదాద్విద్వత్త్వం శాస్త్రానిన్దితత్వం చ ।
కిం చ కర్మఫలం మార్గప్రాప్యమ్ , మోక్షస్తు నిత్యాప్త ఇతి భేదమాహ -
తథేతి ।
ఉపాసనాయాం చిత్తస్థైర్యప్రకర్షాదర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మలోకగమనం ‘తేఽర్చిషమ్’ ఇత్యాదినా శ్రూయత ఇత్యర్థః ।
‘అగ్నిహోత్రం తపః సత్యం వేదానాం చానుపాలనమ్ ।
ఆతిథ్యం వైశ్వదేవం చ ఇష్టమిత్యభిధీయతే ॥
వాపీకూపతడాగాది దేవతాయతనాని చ ।
అన్నప్రదానమారామః పూర్తమిత్యభిధీయతే ॥
శరణాగతసన్త్రాణం భూతానాం చాప్యహింసనమ్ ।
బహిర్వేది చ యద్దానం దత్తమిత్యభిధీయతే ॥ ’
తత్రాపి ।
చన్ద్రలోకేఽపీత్యర్థః । సమ్పతతి గచ్ఛతి అస్మాల్లోకాదముం లోకమనేనేతి సమ్పాతః కర్మ । యావత్కర్మ భోక్తవ్యం తావత్స్థిత్వా పునరాయాన్తీత్యర్థః ।
మనుష్యత్వాదూర్ధ్వఙ్గతేషు సుఖస్య తారతమ్యముక్త్వా అధోగతేషు తదాహ -
తథేతి ।
ఇదానీం దుఃఖతద్ధేతుతదనుష్ఠాయినాం తారతమ్యం వదన్నధర్మఫలం ప్రపఞ్చయతి -
తథోర్ధ్వమితి ।
ద్వివిధం కర్మఫలం మోక్షస్య తద్వైవలక్షణ్యజ్ఞానాయ ప్రపఞ్చితముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
అస్మితాకామక్రోధభయాన్యాదిశబ్దార్థః । ‘తే తం ముక్త్వా స్వర్గలోకం విశాలమ్’ ఇత్యాద్యా స్మృతిః । కాష్ఠోపచయాజ్జ్వాలోపచయదర్శనాత్ , ఫలతారతమ్యేన సాధనతారతమ్యానుమానం న్యాయః ।
శ్రుతిమాహ -
తథాచేతి ।
మోక్షో న కర్మఫలమ్ , కర్మఫలవిరుద్ధాతీన్ద్రియత్వవిశోకత్వశరీరాద్యభోగ్యత్వాదిధర్మవత్వాత్ , వ్యతిరేకేణ స్వర్గాదివదితి న్యాయానుగ్రాహ్యాం శ్రుతిమాహ -
అశరీరమితి ।
వావేత్యవధారణే । తత్త్వతో విదేహం సన్తమాత్మానం వైషయికే సుఖదుఃఖే నైవ స్పృశత ఇత్యర్థః ।
మోక్షశ్చేదుపాసనారూపధర్మఫలమ్ , తదేవ ప్రియమస్తీతి తన్నిషేధాయోగ ఇత్యాహ -
ధర్మకార్యత్వే హీతి ।
నను ప్రియం నామ వైషయికం సుఖం తన్నిషిధ్యతే, మోక్షస్తు ధర్మఫలమేవ, కర్మణాం విచిత్రదానసామర్థ్యాదితి శఙ్కతే -
అశరీరత్వమేవేతి ।
ఆత్మనో దేహాసఙ్గిత్వమశరీరత్వమ్ , తస్యానాదిత్వాన్న కర్మసాధ్యతేత్యాహ -
నేతి ।
అశరీరం స్థూలదేహశూన్యమ్ , దేహేష్వనేకేషు అనిత్యేషు ఎకం నిత్యమవస్థితమ్ , మహాన్తం వ్యాపినమ్ ।
ఆపేక్షికమహత్త్వం వారయతి -
విభుమితి ।
తమాత్మానం జ్ఞాత్వా ధీరః సన్ శోకోపలక్షితం సంసారం నానుభవతీత్యర్థః ।
సూక్ష్మదేహాభావే శ్రుతిమాహ -
అప్రాణ ఇతి ।
ప్రాణమనసోః క్రియాజ్ఞానశక్త్యోర్నిషేధాత్ , తదధీనానాం కర్మజ్ఞానేన్ద్రియాణాం నిషేధో హి యతః, అతః శుద్ధ ఇత్యర్థః । దేహద్వయాభావే శ్రుతిః ‘అసఙ్గో హి’ ఇతి ।
నిర్దేహాత్మస్వరూపమోక్షస్యానాదిభావత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ -
అత ఎవేతి ।
నిత్యత్వేఽపి పరిణామితయా ధర్మకార్యత్వం మోక్షస్యేత్యాశఙ్క్య నిత్యం ద్వేధా విభజతే -
తత్ర కిఞ్చిదితి ।
నిత్యవస్తుమధ్య ఇత్యర్థః । పరిణామి చ తన్నిత్యం చేతి పరిణామినిత్యమ్ ।
ఆత్మా తు కూటస్థనిత్య ఇతి న కర్మసాధ్య ఇత్యాహ -
ఇదం త్వితి ।
పరిణామినో నిత్యత్వం ప్రత్యభిజ్ఞాకల్పితం మిథ్యైవ । కూటస్థస్య తు నాశకాభావాన్నిత్యత్వం పారమార్థికమ్ ।
కూటస్థత్వసిధ్యర్థం పరిస్పన్దాభావమాహ -
వ్యోమవదితి ।
పరిణామాభావమాహ -
సర్వవిక్రియారహితమితి ।
ఫలానపేక్షిత్వాన్న ఫలార్థాపి క్రియేత్యాహ -
నిత్యతృప్తమితి ।
తృప్తిరనపేక్షత్వమ్ , విశోకం సుఖం వా । నిరవయవత్వాన్న క్రియా । తస్య భానార్థమపి న క్రియా, స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వాత్ । అతః కూటస్థత్వాన్న కర్మసాధ్యో మోక్ష ఇత్యుక్తమ్ ।
కర్మతత్కార్యాసఙ్గిత్వాచ్చ తథేత్యాహ -
యత్రేతి ।
కాలానవచ్ఛిన్నత్వాచ్చేత్యాహ -
కాలేతి ।
కాలత్రయం చ నోపావర్తత ఇతి యోగ్యతయా సమ్బన్ధనీయమ్ ।
ధర్మాద్యనవచ్ఛేదే మానమాహ -
అన్యత్రేతి ।
అన్యదిత్యర్థః । కృతాత్కార్యాత్ , అకృతాచ్చ కారణాత్ , భూతాద్భవ్యాచ్చ, చకారాద్వర్తమానాచ్చ అన్యద్యత్పశ్యసి తద్వదేత్యర్థః ।
నను ఉక్తాః శ్రుతయో బ్రహ్మణః కూటస్థాసఙ్గిత్వం వదన్తు, మోక్షస్య నియోగఫలత్వం కిం న స్యాదితి, తత్రాహ -
అత ఇతి ।
తత్కైవల్యం బ్రహ్మైవ । కర్మఫలవిలక్షణత్వాదిత్యర్థః । బ్రహ్మాభేదాన్మోక్షస్య కూటస్థత్వం ధర్మాద్యసఙ్గిత్వం చేతి భావః । యద్వా తజ్జిజ్ఞాస్యం తద్బ్రహ్మ అతః పృథగ్జిజ్ఞాస్యత్వాద్ధర్మాద్యస్పృష్టమిత్యర్థః । అతః శబ్దాభావపాఠేఽప్యయమేవార్థః । బ్రహ్మణో విధిస్పర్శో శాస్త్రపృథక్త్వం న స్యాత్ , కార్యవిలక్షణానధిగతవిషయలాభాత్ । నహి బ్రహ్మాత్మైక్యం భేదప్రమాణే జాగ్రతి విధిపరవాక్యాల్లబ్ధుం శక్యమ్ । న వా తద్వినా విధేరనుపపత్తిః । యోషిదగ్న్యైక్యోపాస్తివిధిదర్శనాదితి భావః ।
అథవా మోక్షస్య నియోగాసాధ్యత్వే ఫలితం సూత్రార్థమాహ -
అత ఇతి ।
యదత్ర జిజ్ఞాస్యం బ్రహ్మ తత్స్వతన్త్రమేవ వేదాన్తైరుపదిశ్యతే । సమన్వయాదిత్యర్థః ।
విపక్షే దణ్డం పాతయతి -
తద్యదీతి ।
తత్రైవం సతీతి ।
మోక్షే సాధ్యత్వేనానిత్యే సతీత్యర్థః ।
అత ఇతి ।
ముక్తేర్నియోగాసాధ్యత్వేన నియోజ్యాలాభాత్ । కర్తవ్యనియోగాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రదీపాత్తమోనివృత్తివజ్జ్ఞానాదజ్ఞాననివృత్తిరూపమోక్షస్య దృష్టఫలత్వాచ్చ న నియోగసాధ్యత్వమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
యో బ్రహ్మాహమితి వేద స బ్రహ్మైవ భవతి । పరం కారణమవరం కార్యం తద్రూపే తదధిష్ఠానే తస్మిన్దృష్టే సతి అస్య ద్రష్టురనారబ్ధఫలాని కర్మాణి నశ్యన్తి । బ్రహ్మణః స్వరూపమానన్దం విద్వాన్నిర్భయో భవతి, ద్వితీయాభావాత్ । అభయం బ్రహ్మ ప్రాప్తోఽసి, అజ్ఞానహానాత్తజ్జీవాఖ్యం బ్రహ్మ గురూపదేశాదాత్మానమేవ అహం బ్రహ్మాస్మీత్యవేత్ విదితవత్ । తస్మాద్వేదనాత్తద్బ్రహ్మ పూర్ణమభవత్ । పరిచ్ఛేదభ్రాన్తిహానాదేకత్వమ్ , అహం బ్రహ్మ ఇత్యనుభవతస్తత్రానుభవకాలే మోహశోకౌ న స్త ఇతి శ్రుతీనామర్థః ।
తాసాం తాత్పర్యమాహ -
బ్రహ్మేతి ।
విద్యాతత్ఫలయోర్మధ్య ఇత్యర్థః । మోక్షస్య విధిఫలత్వే స్వర్గాదివత్కాలాన్తరభావిత్వం స్యాత్ , తథా చ శ్రుతిబాధ ఇతి భావః ।
ఇతశ్చ మోక్షో వైధో నేత్యాహ -
తథేతి ।
తద్బ్రహ్మైతత్ప్రత్యగస్మీతి పశ్యన్ తస్మాజ్జ్ఞానాత్ వామదేవో మునీన్ద్రః శుద్ధం బ్రహ్మ ప్రతిపేదే హ తత్ర జ్ఞానే తిష్ఠన్ దృష్టవానాత్మమన్త్రాన్ స్వస్య సర్వాత్మత్వప్రకాశకాన్ ‘అహం మనుః’ ఇత్యాదీన్దదర్శేత్యర్థః ।
యద్యపి స్థితిర్గానక్రియాయా లక్షణమ్ , బ్రహ్మదర్శనం తు బ్రహ్మప్రతిపత్తిక్రియాయా హేతురితి వైషమ్యమస్తి తథాపి ‘లక్షణహేత్వోః క్రియాయాః’ ఇతి సూత్రేణ క్రియాం ప్రతి లక్షణహేత్వోరర్థయోర్వర్తమానాద్ధాతోః పరస్య లటః శతృశానచావాదేశౌ భవత ఇతి విహితశతృప్రత్యయసామర్థ్యాత్తిష్ఠన్గాయతి ఇత్యుక్తే తత్కర్తృకం కార్యాన్తరం మధ్యే న భాతీత్యేతావతా పశ్యన్ ప్రతిపేదే ఇత్యస్య దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
కిం చ జ్ఞానాదజ్ఞాననివృత్తిః శ్రూయతే । జ్ఞానస్య విధేయత్వే కర్మత్వాదవిద్యానివర్తకత్వం న యుక్తమ్ , అతో బోధకా ఎవ వేదాన్తా న విధాయకా ఇత్యాహ -
త్వం హీతి ।
భారద్వాజాదయః షడృషయః పిప్పలాదం గురుం పాదయోః ప్రణమ్య ఊచిరే - త్వం ఖల్వస్మాకం పితా । యస్త్వమవిద్యామహోదధేః పరం పునరావృత్తిశూన్యం పారం బ్రహ్మ విద్యాప్లవేనాస్మాంస్తారయసి ప్రాపయసి । జ్ఞానేనాజ్ఞానం నాశయసీతి యావత్ ।
ప్రశ్నవాక్యముక్త్వా ఛాన్దోగ్యమాహ -
శ్రుతమితి ।
అత్ర ‘తారయతు’ ఇత్యన్తముపక్రమస్థమ్ , శేషముపసంహారస్థమితి భేదః । ఆత్మవిచ్ఛోకం తరతీతి భగవత్తుల్యేభ్యో మయా శ్రుతమేవ హి న దృష్టమ్ , సోఽహమజ్ఞత్వాత్ హే భగవః, శోచామి, తం శోచన్తం మాం భగవానేవ జ్ఞానప్లవేన శోకసాగరస్య పరం పారం ప్రాపయత్వితి నారదేనోక్తః సనత్కుమారస్తస్మై తపసా దగ్ధకిల్బిషాయ నారదాయ తమసః శోకనిదానాజ్ఞానస్య జ్ఞానేన నివృత్తిరూపం పారం బ్రహ్మ దర్శితవానిత్యర్థః । ‘ఎతద్యో వేదసోఽవిద్యాగ్రన్థిం వికిరతి’ ఇతి వాక్యమాదిశబ్దార్థః ।
ఎవం శ్రుతేస్తత్త్వప్రమా ముక్తిహేతుర్న కర్మేత్యుక్తమ్ । తత్రాక్షపాదగౌతమమునిసంమతిమాహ -
తథా చేతి ।
గౌరోఽహమితి మిథ్యాజ్ఞానస్యాపాయే రాగద్వేషమోహాదిదోషాణాం నాశః, దోషాపాయాద్ధర్మాధర్మస్వరూపప్రవృత్తేరపాయః, ప్రవృత్యపాయాత్పునర్దేహప్రాప్తిరూపజన్మాపాయః, ఎవం పాఠక్రమేణోత్తరోత్తరస్య హేతునాశాన్నాశే సతి తస్య ప్రవృత్తిరూపహేతోరనన్తరస్య కార్యస్య జన్మనోఽపాయాద్దుఃఖధ్వంసరూపోఽపవర్గో భవతీత్యర్థః ।
నను పూర్వసూత్రే ‘తత్త్వజ్ఞానాన్నిఃశ్రేయసాధిగమః’ ఇత్యుక్తే సతీతరపదార్థభిన్నాత్మతత్త్వజ్ఞానం కథం మోక్షం సాధయతీత్యాకాఙ్క్షాయాం మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తిద్వారేణేతి వక్తుమిదం సూత్రం ప్రవృత్తమ్ । తథా చ భిన్నాత్మజ్ఞానాన్ముక్తిం వదత్సూత్రం సమ్మతం చేత్పరమతానుజ్ఞా స్యాదిత్యత ఆహ -
మిథ్యేతి ।
తత్త్వజ్ఞానాన్ముక్తిరిత్యంశే సమ్మతిరుక్తా భేదజ్ఞానం తు ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ ఇతి శ్రుత్యా భ్రాన్తిత్వాత్ ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ ఇతి శ్రుత్యా అనర్థహేతుత్వాచ్చ న ముక్తిహేతురితి భావః ।
నను బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానమపి భేదజ్ఞానవన్న ప్రమా, సమ్పదాదిరూపత్వేన భ్రాన్తిత్వాదిత్యత ఆహ -
న చేదమిత్యాదినా ।
అల్పాలమ్బనతిరస్కారేణోత్కృష్టవస్త్వభేదధ్యానం సమ్పత్ , యథా మనఃస్వవృత్త్యానన్త్యాదనన్తమ్ , తత ఉత్కృష్టా విశ్వేదేవా అప్యనన్తా ఇత్యనన్తత్వసామ్యాత్ విశ్వేదేవా ఎవ మన ఇతి సమ్పత్తయానన్తఫలప్రాప్తిర్భవతి తథా చేతనత్వసామ్యాజ్జీవే బ్రహ్మాభేదః సమ్పదితి న చేత్యర్థః ।
ఆలమ్బనస్య ప్రాధాన్యేన ధ్యానం ప్రతీకోపాస్తిరధ్యాసః । యథా బ్రహ్మదృష్ట్యా మనస ఆదిత్యస్య వా । తథా అహం బ్రహ్మేతి జ్ఞానమధ్యాసో నేత్యాహ -
న చేతి ।
ఆదేశ ఉపదేశః ।
క్రియావిశేషో విశిష్టక్రియా తథా యోగో నిమిత్తం యస్య ధ్యానస్య తత్తథా । యథా ప్రలయకాలే వాయురగ్న్యాదీన్సంవృణోతి సంహరతీతి సంవర్గః, స్వాపకాలే ప్రాణో వాగాదీన్సంహరతీతి సంహారక్రియాయోగాత్సంవర్గ ఇతి ధ్యానం ఛాన్దోగ్యే విహితమ్ , తథా వృద్ధిక్రియాయోగాజ్జీవో బ్రహ్మేతి జ్ఞానమితి నేత్యాహ -
నాపీతి ।
యథా ‘పత్న్యవేక్షితమాజ్యం భవతి’ ఇతి ఉపాంశుయాజాద్యఙ్గస్యాజ్యస్య సంస్కారకమవేక్షణం విహితం తథా కర్మణి కర్తృత్వేనాఙ్గస్యాత్మనః సంస్కారార్థం బ్రహ్మజ్ఞానం నేత్యాహ -
నాప్యాజ్యేతి ।
ప్రతిజ్ఞాచతుష్టయే హేతుమాహ -
సమ్పదాదీతి ।
ఉపక్రమాదిలిఙ్గైర్బ్రహ్మాత్మైకత్వవస్తుని ప్రమితిహేతుర్యః సమానాధికరణవాక్యానాం పదనిష్ఠః సమన్వయస్తాత్పర్యం నిశ్చితం తత్పీడ్యేత । కిం చ ఎకత్వజ్ఞానాదాజ్ఞానికహృదయస్యాన్తఃకరణస్య యో రాగాదిగ్రన్థిశ్చిన్మయస్తాదాత్మ్యరూపాహఙ్కారగ్రన్థిర్వా నశ్యతీత్యజ్ఞాననివృత్తిఫలవాక్యబాధః స్యాత్ , సమ్పదాదిజ్ఞానస్యాప్రమాత్వేనాజ్ఞానానివర్తకత్వాత్ । కిఞ్చ జీవస్య బ్రహ్మత్వసమ్పదా కథం తద్భావః । పూర్వరూపే స్థితే నష్టే వాన్యస్యాన్యాత్మతాయోగాత్ । తస్మాన్న సమ్పదాదిరూపమిత్యర్థః ।
సమ్పదాదిరూపత్వాభావే ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
ప్రమాత్వాన్న కృతిసాధ్యా కిం తర్హి నిత్యైవ । న ప్రమాణసాధ్యేత్యర్థః ।
ఉక్తరీత్యా సిద్ధబ్రహ్మరూపమోక్షస్య కార్యసాధ్యత్వం తజ్జ్ఞానస్య నియోగవిషయత్వం చ కల్పయితుమశక్యం కృత్యసాధ్యత్వాదిత్యాహ -
ఎవంభూతస్యేతి ।
నను బ్రహ్మ కార్యాఙ్గమ్ , కారకత్వాత్పత్న్యవేక్షణకర్మకారకాజ్యవదితి చేత్ , కిం జ్ఞానే బ్రహ్మణః కర్మకారకత్వముతోపాసనాయామ్ । నాద్య ఇత్యాహ -
న చేతి ।
శాబ్దజ్ఞానం విదిక్రియాశబ్దార్థః - విదితం కార్యమవిదితం కారణం తస్మాదధి అన్యదిత్యర్థః । యేనాత్మనా ఇదం సర్వం దృశ్యం లోకో జానాతి తం కేన కరణేన జానీయాత్ । తస్మాదవిషయ ఆత్మేత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
తథేతి ।
‘యన్మనసా న మనుతే’ ఇతి శ్రుత్యా లోకో మనసా యద్బ్రహ్మ న జానాతీత్యవిషయత్వముక్త్వా తదేవావేద్యం బ్రహ్మ త్వం విద్ధి । తత్తూపాధివిశిష్టం దేవతాదికమిత్యుపాసతే జనా నేదం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః శాబ్దబోధావిషయత్వే ప్రతిజ్ఞాహానిరితి శఙ్కతే -
అవిషయత్వ ఇతి ।
వేదాన్తజన్యవృత్తికృతావిద్యానివృత్తిఫలశాలితయా శాస్త్రప్రమాణకత్వం వృత్తివిషయత్వేఽపి స్వప్రకాశబ్రహ్మణో వృత్త్యభివ్యక్తస్ఫురణావిషయత్వాదప్రమేయత్వమితి పరిహరతి -
నేతి ।
పరత్వాత్ఫలత్వాదిత్యర్థః । నివృత్తిరూపబ్రహ్మతాత్పర్యాదితి వార్థః ।
ఉక్తం వివృణోతి -
నహీతి ।
చిద్విషయత్వమిదన్త్వమ్ । అవిషయతా అనిదన్తయా ।
అదృశ్యత్వే శ్రుతిమాహ -
తథా చేతి ।
యస్య బ్రహ్మామతం చైతన్యవిషయ ఇతి నిశ్చయస్తేన సమ్యగవగతమ్ । యస్య త్వజ్ఞస్య బ్రహ్మ చైతన్యవిషయ ఇతి మతం స న వేద ।
ఉక్తమేవ దార్ఢ్యార్థమనువదతి -
అవిజ్ఞాతమితి ।
అవిషయతయా బ్రహ్మ విజానతామవిజ్ఞాతమదృశ్యమితి పక్షః । అజ్ఞానాం తు బ్రహ్మ విజ్ఞాతం దృశ్యమితి పక్ష ఇత్యర్థః ।
దృష్టేర్ద్రష్టారం చాక్షుషమనోవృత్తేః సాక్షిణమ్ , అనయా దృశ్యయా దృష్ట్యా న పశ్యేర్విజ్ఞాతేర్బుద్ధివృత్తేర్నిశ్చయరూపాయాః సాక్షిణం తథా న విషయీకుర్యాదిత్యాహ -
నేతి ।
నన్వవిద్యాదినివర్తకత్వేన శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యేఽపి నివృత్తేరాగన్తుకత్వాన్మోక్షస్యానిత్యత్వం స్యాదితి నేత్యాహ -
అత ఇతి ।
తత్త్వజ్ఞానాదిత్యర్థః । ధ్వంసస్య నిత్యత్వాదాత్మరూపత్వాచ్చ నానిత్యత్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
ఉత్పత్తివికారాప్తిసంస్కారరూపం చతుర్విధమేవ క్రియాఫలం తద్భిన్నత్వాన్మోక్షస్య నోపాసనాసాధ్యత్వమిత్యాహ -
యస్య తు ఇత్యాదినా తస్మాజ్జ్ఞానమేకం ముక్త్వా ఇత్యన్తేన ।
తథా ఉత్పాద్యత్వవత్వికార్యత్వే చాపేక్షత ఇతి యుక్తమిత్యన్వయః ।
దూషయతి -
తయోరితి ।
స్థితస్యావస్థాన్తరం వికారః ।
నన్వనిత్యత్వనిరాసాయ క్రియయా స్థితస్యైవ బ్రహ్మణో గ్రామవదాప్తిరస్తు, నేత్యాహ -
న చేతి ।
బ్రహ్మ జీవాభిన్నం న వా । ఉభయథాప్యాప్తత్వాన్న క్రియాపేక్షేత్యాహ -
స్వాత్మేత్యాదినా ।
యథా వ్రీహీణాం సంస్కార్యత్వేన ప్రోక్షణాపేక్షా తథా మోక్షస్య నేత్యాహ -
నాపీత్యాదినా ।
గుణాధానం వ్రీహిషు ప్రోక్షణాదినా, క్షాలనాదినా వస్త్రాదౌ మలాపనయః ।
శఙ్కతే -
స్వాత్మధర్మ ఇతి ।
బ్రహ్మాత్మస్వరూప ఎవ మోక్షోఽనాద్యవిద్యామలావృత ఉపాసనయా మలే నష్టేఽభివ్యజ్యత ఇత్యత్ర దృష్టాన్తః -
యథేతి ।
సంస్కారో మలనాశః । కిమాత్మని మలః సత్యః కల్పితో వా । ద్వితీయే జ్ఞానాదేవ తన్నాశో న క్రియయా । ఆద్యే క్రియా కిమాత్మనిష్ఠా అన్యనిష్ఠా వా । నాద్య ఇత్యాహ -
న, క్రియేతి ।
అనుపపత్తిం స్ఫుటయతి -
యదితి ।
క్రియా హి స్వాశ్రయే సంయోగాదివికారమకుర్వతీ న జాయత ఇత్యర్థః । తచ్చ వాక్యబాధనమ్ ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
అన్యేతి ।
అవిషయత్వాత్ । క్రియాశ్రయద్రవ్యాసంయోగిత్వాదితి యావత్ । దర్పణం తు సావయవం క్రియాశ్రయేష్టకాచూర్ణాదిద్రవ్యసంయోగిత్వాత్సంస్క్రియత ఇతి భావః ।
అన్యక్రియయాన్యో న సంస్క్రియత ఇత్యత్ర వ్యభిచారం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఆత్మనో మూలావిద్యాప్రతిబిమ్బితత్వేన గృహీతస్య నరోఽహమితి భ్రాన్త్యా దేహతాదాత్మ్యమాపన్నస్య క్రియాశ్రయత్వభ్రాన్త్యా సంస్కార్యత్వభ్రమాన్న వ్యభిచార ఇత్యాహ -
నేతి ।
కశ్చిదితి ।
అనిశ్చితబ్రహ్మస్వరూప ఇత్యర్థః । యత్రాత్మని విషయే ఆరోగ్యబుద్ధిరుత్పద్యతే తస్య దేహసంహతస్యైవారోగ్యఫలమిత్యన్వయః ।
నను దేహాభిన్నస్య కథం సంస్కారః, తస్యాముష్మికఫలభోక్తృత్వాయోగాదిత్యత ఆహ -
తేనేతి ।
దేహసంహతేనైవాన్తఃకరణప్రతిబిమ్బాత్మనా కర్తాహమితి భాసమానేన ప్రత్యయాః కామాదయో మనస్తాదాత్మ్యాదస్య సన్తీతి ప్రత్యయినా క్రియాఫలం భుజ్యత ఇత్యర్థః । మనోవిశిష్టస్యాముష్మికభోక్తుః సంస్కారో యుక్త ఇతి భావః ।
విశిష్టస్య భోక్తృత్వం న కేవలస్య సాక్షిణ ఇత్యత్ర మానమాహ -
తయోరితి ।
ప్రమాతృసాక్షిణోర్మధ్యే సత్త్వసంసర్గమాత్రేణ కల్పితకర్తృత్వాదిమాన్ ప్రమాతా పిప్పలం కర్మఫలం భుఙ్క్తే, స ఎవ శోధితత్వేనాన్యః సాక్షితయా ప్రకాశత ఇత్యర్థః । ఆత్మా దేహః । దేహాదియుక్తం ప్రమాత్రాత్మానమిత్యర్థః ।
ఎవం సోపాధికస్య చిద్ధాతోర్మిథ్యాసంస్కార్యత్వముక్త్వా నిరుపాధికస్యాసంస్కార్యత్వే మానమాహ -
ఎక ఇతి ।
సర్వభూతేష్వద్వితీయ ఎకో దేవః స్వప్రకాశః ।
తథాపి మాయావృతత్వాన్న ప్రకాశత ఇత్యాహ -
గూఢ ఇతి ।
నను జీవేనాసమ్బన్ధాద్భిన్నత్వాద్వా దేవస్యాభానం న తు మాయాగూహనాదితి, నేత్యాహ -
సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మేతి ।
దేవస్య విభుత్వాత్సర్వప్రాణిప్రత్యక్త్వాచ్చావరణాదేవాభానమిత్యర్థః । ప్రత్యక్త్వే కర్తృత్వం స్యాదితి చేన్న, కర్మాధ్యక్షః । క్రియాసాక్షీత్యర్థః । తర్హి సాక్ష్యమస్తీతి ద్వైతాపత్తిః । న సర్వభూతానామధిష్ఠానం భూత్వా సాక్షీ భవతి । సాక్ష్యమధిష్ఠానే సాక్షిణి కల్పితమితి భావః ।
సాక్షిశబ్దార్థమాహ -
చేతా కేవల ఇతి ।
బోద్ధృత్వే సతి అకర్తా సాక్షీతి లోకప్రసిద్ధమ్ । చకారో దోషాభావసముచ్చయార్థః । నిర్గుణత్వాన్నిర్దోషత్వాచ్చ గుణో దోషనాశో వా సంస్కారో నేత్యర్థః । ‘సః’ ఇత్యుపక్రమాచ్ఛుక్రాదిశబ్దాః పుంస్త్వేన వాచ్యాః । స ఎవ ఆత్మా పరి సర్వమగాత్ వ్యాప్తః, శుక్రో దీప్తిమాన్ , అకాయో లిఙ్గశూన్యః, అవ్రణోఽక్షతః, అస్నావిరః శిరావిధురః అనశ్వర ఇతి వా । ఆభ్యాం పదాభ్యాం స్థూలదేహశూన్యత్వముక్తమ్ । శుద్ధో రాగాదిమలశూన్యః । అపాపవిద్ధః పుణ్యపాపాభ్యామసంస్పృష్ట ఇత్యర్థః ।
అత ఇతి ।
ఉత్పత్త్యాప్తివికారసంస్కారేభ్యోఽన్యత్పఞ్చమం క్రియాఫలం నాస్తి, యన్మోక్షస్య క్రియాసాధ్యత్వే ద్వారం భవేదిత్యర్థః ।
నను మోక్షస్యాసాధ్యత్వే శాస్త్రారమ్భో వృథా । న । జ్ఞానార్థత్వాదిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
ద్వారాభావాదిత్యర్థః ।
వ్యాఘాతం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తథా చ మోక్షే క్రియానుప్రవేశో నాస్తీతి వ్యాహతమితి భావః ।
మానసమపి జ్ఞానం న విధియోగ్యా క్రియా, వస్తుతన్త్రత్వాత్ , కృత్యసాధ్యత్వాచ్చేత్యాహ -
నేతి ।
వైలక్షణ్యం ప్రపఞ్చయతి -
క్రియా హీతి ।
యత్ర విషయే తదనపేక్షయైవ యా చోద్యతే తత్ర సా హి క్రియేతి యోజనా ।
విషయవస్త్వనపేక్షా, కృతిసాధ్యా చ క్రియేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
గృహీతమధ్వర్యుణేతి శేషః । వషట్కరిష్యన్హోతా, సన్ధ్యాం దేవతామితి చైవమాదివాక్యేషు యథా యాదృశీ ధ్యానక్రియా వస్త్వనపేక్షా పున్తన్త్రా చ చోద్యతే తాదృశీ క్రియేత్యర్థః ।
ధ్యానమపి మానసత్వాజ్జ్ఞానవన్న క్రియేత్యత ఆహ -
ధ్యానమిత్యాదినా ।
తథాపి క్రియైవేతి శేషః । కృత్యసాధ్యత్వముపాధిరితి భావః ।
ధ్యానక్రియాముక్త్వా తతో వైలక్షణ్యం జ్ఞానస్య స్ఫుటయతి -
జ్ఞానం త్వితి ।
అతః ప్రమాత్వాన్న చోదనాతన్త్రం న విధేర్విషయః । పురుషః కృతిద్వారా తన్త్రం హేతుర్యస్య తత్పురుషతన్త్రమ్ , తస్మాద్వస్త్వవ్యభిచారాదపున్తన్త్రత్వాచ్చ ధ్యానాజ్జ్ఞానస్య మహాన్భేద ఇత్యర్థః ।
భేదమేవ దృష్టాన్తాన్తరేణాహ -
యథా చేతి ।
అభేదసత్త్వేఽపి విధితో ధ్యానం కర్తుం శక్యమ్ , న జ్ఞానమిత్యర్థః ।
నను ప్రత్యక్షజ్ఞానస్య విషయజన్యతయా తత్తన్త్రత్వేఽపి శాబ్దబోధస్య తదభావాద్విధేయక్రియాత్వమితి నేత్యాహ -
ఎవం సర్వేతి ।
శబ్దానుమానాద్యర్థేష్వపి జ్ఞానమవిధేయక్రియాత్వేన జ్ఞాతవ్యమ్ । తత్రాపి మానాదేవ జ్ఞానస్య ప్రాప్తేర్విధ్యయోగాదిత్యర్థః ।
తత్రైవం సతి ।
లోకే జ్ఞానస్యావిధేయత్వే సతీత్యర్థః । యథాభూతత్వమబాధితత్వమ్ ।
నను ‘ఆత్మానం పశ్యేత్’ ‘బ్రహ్మ త్వం విద్ధి’ ‘ఆత్మా ద్రష్టవ్యః’ ఇతి విజ్ఞానే లిఙ్లోట్తవ్యప్రత్యయా విధాయకాః శ్రూయన్తే, అతో జ్ఞానం విధేయమిత్యత ఆహ -
తద్విషయ ఇతి ।
తస్మిన్ జ్ఞానరూపవిషయే విధయః పురుషం ప్రవర్తయితుమశక్తా భవన్తి । అనియోజ్యం కృత్యసాధ్యం నియోజ్యశూన్యం వా జ్ఞానం తద్విషయకత్వాదిత్యర్థః । మమాయం నియోగ ఇతి బోద్ధా నియోజ్యో విషయశ్చ విధేర్నాస్తీతి భావః ।
తర్హి జ్ఞేయం బ్రహ్మ విధీయతామ్ , నేత్యాహ -
అహేయేతి ।
వస్తుస్వరూపో విషయస్తత్త్వాత్ । బ్రహ్మణో నిరతిశయస్యాసాధ్యత్వాన్న విధేయత్వమిత్యర్థః । ఉదాసీనవస్తువిషయకత్వాచ్చ జ్ఞానం న విధేయమ్ , ప్రవృత్యాదిఫలాభావాదిత్యర్థః ।
విధిపదానాం గతిం పృచ్ఛతి -
కిమర్థానీతి ।
విధిచ్ఛాయాని ప్రసిద్ధయాగాదివిధితుల్యానీత్యర్థః ।
విధిప్రత్యయైరాత్మజ్ఞానం పరమపురుషార్థసాధనమితి స్తూయతే । స్తుత్యా ఆత్యన్తికేష్టహేతుత్వభ్రాన్త్యా యా విషయేషు ప్రవృత్తిరాత్మశ్రవణాదిప్రతిబన్ధికా తన్నివృత్తిఫలాని విధిపదానీత్యాహ -
స్వాభావికేతి ।
వివృణోతి -
యో హీత్యాదినా ।
తత్ర విషయేషు । సఙ్ఘాతస్య యా ప్రవృత్తిః తద్గోచరాచ్ఛబ్దాదేరిత్యర్థః । స్రోతశ్చిత్తవృత్తిప్రవాహః । ప్రవృత్తయన్తి జ్ఞానసాధనశ్రవణాదావితి శేషః ।
శ్రవణస్వరూపమాహ -
తస్యేతి ।
అన్వేషణం జ్ఞానమ్ । యదిదం జగత్తత్సర్వమాత్మైవేత్యనాత్మబాధేనాత్మా బోధ్యతే । అద్వితీయాదృశ్యాత్మబోధే విధిస్తపస్వీ ద్వైతవనోపజీవనః క్వ స్థాస్యతీతి భావః ।
ఆత్మజ్ఞానినః కర్తవ్యాభావే మానమాహ -
తథా చేతి ।
అయం స్వయం పరమానన్దః పరమాత్మాహమస్మి ఇతి యది కశ్చిత్పురుష ఆత్మానం జానీయాత్తదా కిం ఫలమిచ్ఛన్ , కస్య వా భోక్తుః ప్రీతయే, శరీరం తప్యమానమనుసఞ్జ్వరేత్తప్యేత । భోక్తృభోగ్యద్వైతాభావాత్కృతకృత్య ఆత్మవిదిత్యభిప్రాయః । జ్ఞానదౌర్లభ్యార్థశ్చేచ్ఛబ్దః । ఎతద్గుహ్యతమం తత్త్వమ్ ।
వృత్తికారమతనిరాసముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రాభాకరోక్తముపన్యస్యతి -
యదపి కేచిదితి ।
కర్తాత్మా లోకసిద్ధత్వాన్న వేదాన్తార్థః । తదన్యద్బ్రహ్మ నాస్త్యేవ, వేదస్య కార్యపరత్వేన మానాభావాదిత్యర్థః ।
మానాభావేఽసిద్ధ ఇత్యాహ -
తన్నేతి ।
అజ్ఞాతస్య ఫలస్వరూపస్యాత్మన ఉపనిషదేకవేద్యస్యాకార్యశేషత్వాత్కృత్స్నవేదస్య కార్యపరత్వమసిద్ధమ్ । న చ ప్రవృత్తినివృత్తిలిఙ్గాభ్యాం శ్రోతుస్తద్ధేతుం కార్యబోధమనుమాయ వక్తృవాక్యస్య కార్యపరత్వం నిశ్చిత్య వాక్యస్థపదానాం కార్యాన్వితే శక్తిగ్రహాన్న సిద్ధస్యాపదార్థస్య వాక్యార్థత్వమితి వాచ్యమ్ , పుత్రస్తే జాత ఇతి వాక్యశ్రోతుః పితుర్హర్షలిఙ్గేనేష్టం పుత్రజన్మానుమాయ పుత్రాదిపదానాం సిద్ధే సఙ్గతిగ్రహాత్ , కార్యాన్వితాపేక్షయాన్వితార్థే శక్తిరిత్యఙ్గీకారే లాఘవాత్ , సిద్ధస్యాపి వాక్యార్థత్వాదిత్యలమ్ ।
కిఞ్చ బ్రహ్మణో నాస్తిత్వాదేవ కృత్స్నవేదస్య కార్యపరత్వముత వేదాన్తేషు తస్యాభానాత్ , అథ వా కార్యశేషత్వాత్ , కిం వా లోకసిద్ధత్వాదాహోస్విత్ మానాన్తరవిరోధాత్ । తత్రాద్యం పక్షత్రయం నిరాచష్టే -
యోఽసావితి ।
అనన్యశేషత్వార్థమ్ ‘అసంసారీ’ ఇత్యాది విశేషణమ్ ।
నాస్తిత్వాభావే హేతుం వేదాన్తమానసిద్ధత్వముక్త్వా హేత్వన్తరమాత్మత్వమాహ -
స ఎష ఇతి ।
ఇతిరిదమర్థే । ఇదం న ఇదం న ఇతి సర్వదృశ్యనిషేధేన య ఆత్మా ఉపదిష్టః స ఎష ఇత్యర్థః ।
చతుర్థం శఙ్కతే -
నన్వాత్మాహమితి ।
ఆత్మనోఽహఙ్కారాదిసాక్షిత్వేనాహన్ధీవిషయత్వస్య నిరస్తత్వాన్న లోకసిద్ధతేత్యాహ -
నేతి ।
యం తీర్థకారా అపి న జానన్తి తస్యాలౌకికత్వం కిము వాచ్యమిత్యాహ -
నహీతి ।
సమస్తారతమ్యవర్జితః । తత్తన్మతే ఆత్మానధిగతిద్యోతకాని విశేషణాని ।
పఞ్చమం నిరస్యతి -
అత ఇతి ।
కేనచిద్వాదినా ప్రమాణేన యుక్త్యా వేత్యర్థః । అగమ్యత్వాన్న మానాన్తరవిరోధ ఇతి భావః ।
సాక్షీ కర్మాఙ్గమ్ , చేతనత్వాత్ , కర్తృవదితి, తత్రాహ -
విధీతి ।
అజ్ఞాతసాక్షిణోఽనుపయోగాజ్జ్ఞాతస్య వ్యాఘాతకత్వాన్న కర్మశేషత్వమిత్యర్థః ।
సాక్షిణః సర్వశేషిత్వాదహేయానుపాదేయత్వాచ్చ న కర్మశేషత్వమిత్యాహ -
ఆత్మత్వాదితి ।
అనిత్యత్వేనాత్మనో హేయత్వమాశఙ్క్యాహ -
సర్వం హీతి ।
పరిణామిత్వేన హేయతాం నిరాచష్టే -
విక్రియేతి ।
ఉపాదేయత్వం నిరాచష్టే -
అత ఎవేతి ।
నిర్వికారిత్వాదిత్యర్థః । ఉపాదేయత్వం హి సాధ్యస్య న త్వాత్మనః । నిత్యసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
పరప్రాప్త్యర్థమాత్మా హేయ ఇత్యత ఆహ -
తస్మాత్ , పురుషాన్న పరం కిఞ్చిదితి ।
కాష్ఠా సర్వస్యావధిః ।
ఎవమాత్మనోఽనన్యశేషత్వాత్ , అబాధ్యత్వాత్ , అపూర్వత్వాత్ , వేదాన్తేషు స్ఫుటభానాచ్చ వేదాన్తైకవేద్యత్వముక్తమ్ । తత్ర శ్రుతిమాహ -
తం త్వేతి ।
తం సకారణసూత్రస్యాధిష్ఠానం పురుషం పూర్ణం హే శాకల్య, త్వా త్వాం పృచ్ఛామీత్యర్థః ।
అత ఇతి ।
ఉక్తలిఙ్గైః శ్రుత్యా చ వేదాన్తానామాత్మవస్తుపరత్వనిశ్చయాదిత్యర్థః ।
పూర్వోక్తమనువదతి -
యదపీతి ।
వేదస్య నైరర్థక్యే శఙ్కితే తస్యార్థవత్తాపరమిదం భాష్యమ్ -
దృష్టో హీతి ।
తత్ర ‘ఫలవదర్థావబోధనమ్’ ఇతి వక్తవ్యే ధర్మవిచారప్రక్రమాత్ ‘కర్మావబోధనమ్’ ఇత్యుక్తం నైతావతా వేదాన్తానాం బ్రహ్మపరత్వనిరాసః । అత ఎవ ‘అనుపలబ్ధేఽర్థే తత్ప్రమాణమ్’ ఇతి సూత్రకారో ధర్మస్య ఫలవదజ్ఞాతత్వేనైవ వేదార్థతాం దర్శయతి । తచ్చావశిష్టం బ్రహ్మణ ఇతి న వృద్ధవాక్యైర్విరోధ ఇత్యాహ -
తద్ధర్మేతి ।
నిషేధశాస్త్రస్యాపి నివృత్తికార్యపరత్వమస్తి, తత్సూత్రభాష్యవాక్యజాతం కర్మకాణ్డస్య కార్యపరత్వాభిప్రాయమిత్యర్థః । వస్తుతస్తు లిఙర్థే కర్మకాణ్డస్య తాత్పర్యమ్ , లిఙర్థశ్చ, లోకే ప్రవర్తకజ్ఞానగోచరత్వేన కౢప్తం యాగాదిక్రియాగతమిష్టసాధనత్వమేవ న క్రియాతోఽతిరిక్తం కార్యం తస్య కూర్మలోమవదప్రసిద్ధత్వాదితి తస్యాపి పరాభిమతకార్యవిలక్షణే సిద్ధే ప్రామాణ్యం కిముత జ్ఞానకాణ్డస్యేతి మన్తవ్యమ్ ।
కిం చ వేదాన్తాః సిద్ధవస్తుపరాః, ఫలవద్భూతశబ్దత్వాత్ , దధ్యాదిశబ్దవదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
కిమక్రియార్థకశబ్దానామానర్థక్యమభిధేయాభావః, ఫలాభావో వా । ఆద్య ఆహ -
ఆమ్నాయస్యేతి ।
ఇతి న్యాయేన ఎతదభిధేయరాహిత్యం నియమేనాఙ్గీకుర్వతాం ‘సోమేన యజేత’ ‘దధ్నా జుహోతి’ ఇత్యాది వాక్యేషు దధిసోమాదిశబ్దానామర్థశూన్యత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
నను కేనోక్తమభిధేయరాహిత్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రవృత్తీతి ।
కార్యాతిరేకేణ భవ్యార్థత్వేన కార్యశేషత్వేన దధ్యాదిశబ్దో భూతం వక్తి చేత్ , తర్హి సత్యాదిశబ్దః కూటస్థం న వక్తీత్యత్ర కో హేతుః, కిం కూటస్థస్యాక్రియత్వాదుతాక్రియాశేషత్వాద్వేతి ప్రశ్నః ।
నను దధ్యాదేః కార్యాన్వయిత్వేన కార్యత్వాదుపదేశః, న కూటస్థస్యాకార్యత్వాదిత్యాద్యమాశఙ్క్య నిరస్యతి -
నహీతి ।
దధ్యాదేః కార్యత్వే కార్యశేషత్వహానిః । అతో భూతస్య కార్యాద్భిన్నస్య దధ్యాదేః శబ్దార్థత్వం లబ్ధమితి భావః ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
అక్రియాత్వేఽపీతి ।
క్రియార్థః కార్యశేషపరః । కూటస్థస్య త్వకార్యశేషత్వాన్నోపదేశ ఇతి భావః ।
భూతస్య కార్యశేషత్వం శబ్దార్థత్వాయ ఫలాయ వా, నాద్య ఇత్యాహ -
నైష దోష ఇతి ।
దధ్యాదేః కార్యశేషత్వే సత్యపి శబ్దేన వస్తుమాత్రమేవోపదిష్టం న కార్యాన్వయీ శబ్దార్థః । అన్వితార్థమాత్రే శబ్దానాం శక్తిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయమఙ్గీకరోతి -
క్రియార్థత్వం త్వితి ।
తస్య భూతవిశేషస్య దధ్యాదేః క్రియాశేషత్వం ఫలముద్దిశ్యాఙ్గీక్రియత ఇత్యర్థః । న తు బ్రహ్మణ ఇతి తుశబ్దార్థః ।
నను భూతస్య కార్యశేషత్వాఙ్గీకారే స్వాతన్త్ర్యేణ కథం శబ్దార్థతేతి, తత్రాహ -
న చేతి ।
ఫలార్థం శేషత్వాఙ్గీకారమాత్రేణ శబ్దార్థత్వభఙ్గో నాస్తి శేషత్వస్య శబ్దార్థతాయామప్రవేశాదిత్యర్థః ।
ఆనర్థక్యం ఫలాభావ ఇతి పక్షం శఙ్కతే -
యదీతి ।
యద్యపి దధ్యాది స్వతో నిష్ఫలమపి క్రియాద్వారా సఫలత్వాదుపదిష్టం తథాపి కూటస్థబ్రహ్మవాదినః క్రియాద్వారాభావాత్తేన దృష్టాన్తేన కిం ఫలం స్యాదిత్యర్థః ।
భూతస్య సాఫల్యే క్రియైవ ద్వారమితి న నియమః, రజ్జ్వాః జ్ఞానమాత్రేణ సాఫల్యదర్శనాదిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
తథైవ ।
దధ్యాదివదేవేత్యర్థః । దధ్యాదేః క్రియాద్వారా సాఫల్యం బ్రహ్మణస్తు స్వత ఇతి విశేషే సత్యపి వేదాన్తానాం సఫలభూతార్థకత్వమాత్రేణ దధ్యాద్యుపదేశసామ్యమిత్యనవద్యమ్ ।
ఇదానీం వేదాన్తానాం నిషేధవాక్యవత్సిద్ధార్థపరత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
నఞః ప్రకృత్యర్థేన సమ్బన్ధాత్ హననాభావో నఞర్థః, ఇష్టసాధనత్వం తవ్యాదిప్రత్యయార్థః, ఇష్టశ్చాత్ర నరకదుఃఖాభావః, తత్పరిపాలకో హననాభావ ఇతి నిషేధవాక్యార్థః । హననాభావో దుఃఖాభావహేతురిత్యుక్తావర్థాద్ధననస్య దుఃఖసాధనత్వధియా పురుషో నివర్తతే । నాత్ర నియోగః కశ్చిదితి, తస్య క్రియాతత్సాధనదధ్యాదివిషయత్వాత్ । న చ హననాభావరూపా నఞ్వాచ్యా నివృత్తిః క్రియా, అభావత్వాత్ । నాపి క్రియాసాధనమ్ । అభావస్య భావార్థాహేతుత్వాద్భావార్థాసత్త్వాచ్చేత్యర్థః । అతో నిషేధశాస్త్రస్య సిద్ధార్థే ప్రామాణ్యమితి భావః ।
విపక్షే దణ్డమాహ -
అక్రియేతి ।
నను స్వభావతో రాగతః ప్రాప్తేన హన్త్యర్థేనానురాగేణ నఞ్సమ్బన్ధేన హేతునా హననవిరోధినీ సఙ్కల్పక్రీయా బోధ్యతే, సా చ నఞర్థరూపా తత్రాప్రాప్తత్వాద్విధీయతే, అహననం కుర్యాదితి । తథా చ కార్యార్థకమిదం వాక్యమిత్యాశఙ్క్య నిషేధతి -
న చేతి ।
ఔదాసీన్యం పురుషస్య స్వరూపం తచ్చ హననక్రియానివృత్త్యుపలక్షితం నివృత్త్యౌదాసీన్యం హననాభావ ఇతి యావత్ । తద్వ్యతిరేకేణ నఞః క్రియార్థత్వం కల్పయితుం న చ శక్యమితి యోజనా । ముఖ్యార్థస్యాభావస్య నఞర్థత్వసమ్భవే తద్విరోధిక్రియాలక్షణాయా అన్యాయ్యత్వాత్ నిషేధవాక్యస్యాపి కార్యార్థకత్వే విధినిషేధభేదవిప్లవాపత్తేశ్చేతి భావః ।
నను తదభావవత్తదన్యతద్విరుద్ధయోరపి నఞః శక్తిః కిం న స్యాత్ , అబ్రాహ్మణః అధర్మ ఇతి ప్రయోగదర్శనాదితి చేన్న, అనేకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వాదిత్యాహ -
నఞశ్చేతి ।
గవాదిశబ్దానాం తు అగత్యా నానార్థకత్వమ్ , స్వర్గేషువాగ్వజ్రాదీనాం శక్యపశుసమ్బన్ధాభావేన లక్షణానవతారాత్ । అన్యవిరుద్ధయోస్తు లక్ష్యత్వం యుక్తమ్ , శక్యసమ్బన్ధాత్ । బ్రాహ్మణాదన్యస్మిన్ క్షత్రియాదౌ, ధర్మవిరుద్ధే వా పాపే బ్రాహ్మణాద్యభావస్య నఞ్శక్యస్య సమ్బన్ధాత్ । ప్రకృతే చ ఆఖ్యాతయోగాన్నఞ్ప్రసజ్యప్రతిషేధక ఎవ న పర్యుదాసలక్షకః ఇతి మన్తవ్యమ్ । యద్వా నఞః ప్రకృత్యా న సమ్బన్ధః ప్రకృతేః ప్రత్యయార్థోపసర్జనత్వాత్ , ప్రధానసమ్బన్ధాచ్చాప్రధానానాం కిన్తు ప్రకృత్యర్థనిష్ఠేన ప్రత్యయార్థేనేష్టసాధనత్వేన సమ్బన్ధో నఞః, ఇష్టం చ స్వాపేక్షయా బలవదనిష్టాననుబన్ధి యత్తదేవ న తాత్కాలికసుఖమాత్రమ్ , విషసంయుక్తాన్నభోగస్యాపి ఇష్టత్వాపత్తేః । తథా చ ‘న హన్తవ్యః’ హననం బలవదనిష్టాసాధనత్వే సతి ఇష్టసాధనం న భవతీత్యర్థః । అత్ర చ ‘హన్తవ్యః’ ఇతి హననే విశిష్టేష్టసాధనత్వం భ్రాన్తిప్రాప్తమనూద్య నేత్యభావబోధనే బలవదనిష్టసాధనం హననమితి బుద్ధిర్భవతి, హననే తాత్కాలికేష్టసాధనత్వరూపవిశేష్యసత్వేన విశిష్టాభావాబుద్ధేర్విశేషణాభావపర్యవసానాత్ । విశేషణం బలవదనిష్టాసాధనత్వమితి తదభావో బలవదనిష్టసాధనత్వం నఞర్థ ఇతి పర్యవసన్నమ్ ।
తద్బుద్ధిరౌదాసీన్యపరిపాలికేత్యాహ -
అభావేతి ।
చోఽప్యర్థః పక్షాన్తరద్యోతీ । ప్రకృత్యర్థాభావబుద్ధివత్ప్రత్యయార్థాభావబుద్ధిరపీత్యర్థః ।
బుద్ధేః క్షణికత్వాత్తదభావే సత్యౌదాసీన్యాత్ప్రచ్యుతిరూపా హననాదౌ ప్రవృత్తిః స్యాదితి, అత్రాహ -
సా చేతి ।
యథాగ్నిరిన్ధనం దగ్ధ్వా శామ్యతి ఎవం సా నఞర్థాభావబుద్ధిః హననాదావిష్టసాధనత్వభ్రాన్తిమూలం రాగేన్ధనం దగ్ధ్వైవ శామ్యతీత్యక్షరార్థః । రాగనాశే కృతే ప్రచ్యుతిరితి భావః । యద్వా రాగతః ప్రాప్తా సా క్రియా రాగనాశే స్వయమేవ శామ్యతీత్యర్థః ।
పరపక్షే తు హననవిరోధిక్రియా కార్యేత్యుక్తేఽపి హననస్యేష్టసాధనత్వభ్రాన్త్యనిరాసాత్ప్రచ్యుతిర్దుర్వారా । తస్మాత్తదభావ ఎవ నఞర్థ ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
భావార్థాభావేన తద్విషయకకృత్యభావాత్కార్యాభావస్తచ్ఛబ్దార్థః । యద్వేత్యుక్తపక్షే నివృత్త్యుపలక్షితమౌదాసీన్యం యస్మాద్విశిష్టాభావాయత్తమేవేతి వ్యాఖ్యేయమ్ । స్వతఃసిద్ధస్యౌదాసీన్యస్య నఞర్థసాధ్యత్వోపపాదనార్థం నివృత్త్యుపలక్షితత్వమితి ధ్యేయమ్ । ‘తస్య బటోర్వ్రతమ్’ ఇత్యనుష్ఠేయక్రియావాచివ్రతశబ్దేన కార్యముపక్రమ్య ‘నేక్షేతోద్యన్తమాదిత్యమ్’ ఇతి ప్రజాపతివ్రతముక్తమ్ । అత ఉపక్రమబలాత్తత్ర నఞ ఈక్షణవిరోధిసఙ్కల్పక్రియాలక్షణాఙ్గీకృతా । ఎవమగౌరసురా అధర్మ ఇత్యాదౌ నామధాత్వర్థయుక్తస్య నఞః ప్రతిషేధవాచిత్వాయోగాత్ అన్యవిరుద్ధలక్షకత్వమ్ । ఎతేభ్యః ప్రజాపతివ్రతాదిభ్యోఽన్యత్రాభావమేవ నఞర్థం మన్యామహ ఇత్యర్థః । దుఃఖాభావఫలకే నఞర్థే సిద్ధే నిషేధశాస్త్రమానత్వవద్వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి మానత్వమితి భావః ।
తర్హ్యక్రియార్థానామానర్థక్యమితి సూత్రం కింవిషయమితి, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
వేదాన్తానాం స్వార్థే ఫలవత్వాద్వ్యర్థకథావిషయం తదిత్యర్థః । యదపీత్యాది స్పష్టార్థమ్ ।
శ్రవణజ్ఞానమాత్రాత్సంసారానివృత్తావపి సాక్షాత్కారాజ్జీవత ఎవ ముక్తిర్దురపహ్నవేతి సదృష్టాన్తమాహ -
అత్రోచ్యత ఇత్యాదినా ।
బ్రహ్మాహమితి సాక్షాత్కారవిరోధాదిత్యర్థః ।
తత్త్వవిదో జీవన్ముక్తౌ మానమాహ -
తదుక్తం శ్రుత్యేతి ।
జీవతోఽశరీరత్వం విరుద్ధమితి శఙ్కతే -
శరీర ఇతి ।
ఆత్మనో దేహసమ్బన్ధస్య భ్రాన్తిప్రయుక్తత్వాత్తత్త్వధియా తన్నాశరూపమశరీరత్వం జీవతో యుక్తమిత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
అసఙ్గాత్మరూపం త్వశరీరత్వం తత్త్వధియా జీవతో వ్యజ్యత ఇత్యాహ -
నిత్యమితి ।
దేహాత్మనోః సమ్బన్ధః సత్య ఇతి శఙ్కతే -
తత్కృతేతి ।
తన్నాశార్థం కార్యాపేక్షేతి భావః ।
ఆత్మనః శరీరసమ్బన్ధే జాతే ధర్మాధర్మోత్పత్తిః, తస్యాం సత్యాం సమ్బన్ధజన్మేత్యన్యోన్యాశ్రయాదేకస్యాసిద్ధ్యా ద్వితీయస్యాప్యసిద్ధిః స్యాదితి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
నన్వేతద్దేహజన్యధర్మాధర్మకర్మణ ఎతద్దేహసమ్బన్ధహేతుత్వే స్యాదన్యోన్యాశ్రయః । పూర్వదేహకర్మణ ఎతద్దేహసమ్బన్ధోత్పత్తిః, పూర్వదేహశ్చ తత్పూర్వదేహకృతకర్మణ ఇతి బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాన్నాయం దోష ఇత్యత ఆహ -
అన్ధేతి ।
అప్రామాణికీత్యర్థః । న హి బీజాదఙ్కురః తతో బీజాన్తరం చ యథా ప్రత్యక్షేణ దృశ్యతే తద్వదాత్మనో దేహసమ్బన్ధః పూర్వకర్మకృతః ప్రత్యక్షః । నాప్యస్తి కశ్చిదాగమః । ప్రత్యుత ‘అసఙ్గో హి’ ఇత్యాదిశ్రుతిః సర్వకర్తృత్వం వారయతీతి భావః ।
తత్ర యుక్తిమాహ -
క్రియేతి ।
కూటస్థస్య కృత్యయోగాన్న కర్తృత్వమిత్యర్థః ।
స్వతో నిష్క్రియస్యాపి కారకసన్నిధినా కర్తృత్వమితి శఙ్కాం దృష్టాన్తవైషమ్యేణ నిరస్యతి -
నేతి ।
రాజాదీనాం స్వక్రీతభృత్యకార్యే కర్తృత్వం యుక్తం నాత్మన ఇత్యర్థః ।
దేహకర్మణోరవిద్యాభూమౌ బీజాఙ్కురవదావర్తమానయోరాత్మనా సమ్బన్ధో భ్రాన్తికృత ఎవేత్యాహ -
మిథ్యేతి ।
నను ‘యజేత’ ఇతి విధ్యనుపపత్త్యాత్మనః కర్తృత్వమేష్టవ్యమితి, తత్రాహ -
ఎతేనేతి ।
భ్రాన్తికృతేన దేహాదిసమ్బన్ధేన యాగాదికర్తృత్వమాబ్రహ్మబోధాద్వ్యాఖ్యాతమిత్యర్థః ।
అత్రాహుః ।
ప్రాభాకరా ఇత్యర్థః । భ్రాన్త్యభావాద్దేహసమ్బన్ధాదికం సత్యమితి భావః ।
భేదజ్ఞానాభావాన్న గౌణ ఇత్యాహ -
నేతి ।
ప్రసిద్ధో జ్ఞాతో వస్తునోర్భేదో యేన తస్య గౌణముఖ్యజ్ఞానాశ్రయత్వ ప్రసిద్ధేరిత్యర్థః । యస్య తస్య పుంసో గౌణౌ భవత ఇత్యన్వయః । శౌర్యాదిగుణవిషయావిత్యర్థః ।
తస్య త్వితి ।
భేదజ్ఞానశూన్యస్య పుంస ఇత్యర్థః ।
శబ్దప్రత్యయావితి ।
శబ్దః శాబ్దబోధశ్చేత్యర్థః ।
సంశయమూలౌ తావుదాహరతి -
యథా మన్దేతి ।
యదా సంశయమూలయోర్న గౌణత్వం తదా భ్రాన్తిమూలయోః కిం వాచ్యమిత్యాహ -
యథా వేతి ।
అకస్మాదితి ।
అతర్కితాదృష్టాదినా సంస్కారోద్బోధే సతీత్యర్థః । నిరుపచారేణ గుణజ్ఞానం వినేత్యర్థః ।
దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మవాదినామితి ।
దేహాత్మవాదినాం తు ప్రమేత్యభిమాన ఇతి భావః ।
జీవన్ముక్తౌ ప్రమాణమాహ -
తథా చేతి ।
తత్తత్ర జీవన్ముక్తస్య దేహే । యథా దృష్టాన్తః అహినిర్ల్వయనీ సర్పత్వక్ వల్మీకాదౌ ప్రత్యస్తా నిక్షిప్తా మృతా సర్పేణ త్యక్తాభిమానా వర్తతే, ఎవమేవేదం విదుషా త్యక్తాభిమానం శరీరం తిష్ఠతి । అథ తథా త్వచా నిర్ముక్తసర్పవదేవాయం దేహస్థోఽశరీరః విదుషో దేహే సర్పస్య త్వచీవాభిమానాభావాదశరీరత్వాదమృతః ప్రాణితీతి ప్రాణో జీవన్నపి బ్రహ్మైవ, కిం తద్బ్రహ్మ తేజః స్వయఞ్జ్యోతిరానన్ద ఎవేత్యర్థః । వస్తుతోఽచక్షురపి బాధితచక్షురాద్యనివృత్యా సచక్షురివేత్యాది యోజ్యమ్ ।
ఇత్యనవద్యమితి ।
బ్రహ్మాత్మజ్ఞానాన్ముక్తిలాభాత్సిద్ధం వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యమ్ , హితశాసనాచ్ఛాస్త్రత్వం చ నిర్దోషతయా స్థితమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మజ్ఞానముద్దిశ్య శ్రవణవన్మనననిదిధ్యాసనయోరప్యవాన్తరవాక్యభేదేన విధ్యఙ్గీకారాన్న బ్రహ్మణో విధిశేషత్వముద్దేశ్యజ్ఞానలభ్యతయా ప్రాధాన్యాదిత్యాహ -
నేతి ।
శ్రవణం జ్ఞానకరణవేదాన్తగోచరత్వాత్ప్రధానమ్ , మనననిదిధ్యాసనయోః ప్రమేయగోచరత్వాత్తదఙ్గత్వమ్ , నియమాదృష్టస్య జ్ఞాన ఉపయోగః సర్వాపేక్షాన్యాయాదితి మన్తవ్యమ్ ।
తర్హి జ్ఞానే విధిః కిమితి త్యక్తః, తత్రాహ -
యది హీతి ।
యది జ్ఞానే విధిమఙ్గీకృత్య వేదాన్తైరవగతం బ్రహ్మ విధేయజ్ఞానే కర్మకారకత్వేన వినియుజ్యేత తదా విధిశేషత్వం స్యాత్ । న త్వవగతస్య వినియుక్తత్వమస్తి, ప్రాప్తావగత్యా ఫలలాభే విధ్యయోగాదిత్యర్థః ।
తస్మాత్
విధ్యసమ్భవాత్ । అతః శేషత్వాసమ్భవాత్ । సత్యాదివాక్యైర్లబ్ధజ్ఞానేనాజ్ఞాననివృత్తిరూపఫలలాభే సతీత్యర్థః ।
సూత్రం యోజయతి -
స్వతన్త్రమితి ।
ఎవం చ సతీతి ।
చోఽవధారణే । ఉక్తరీత్యా బ్రహ్మణః స్వాతన్త్ర్యే సత్యేవ భగవతో వ్యాసస్య పృథక్శాస్త్రకృతిర్యుక్తా, ధర్మవిలక్షణప్రమేయలాభాత్ । వేదాన్తానాం కార్యపరత్వే తు ప్రమేయాభేదాన్న యుక్తేత్యర్థః ।
నను మానసధర్మవిచారార్థం పృథగారమ్భ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
ఆరభ్యమాణం చేతి ।
అథ బాహ్యసాధనధర్మవిచారానన్తరమ్ । అతో బాహ్యధర్మస్య శుద్ధిద్వారా మానసోపాసనాధర్మహేతుత్వాత్పరిశిష్టో మానసధర్మో జిజ్ఞాస్య ఇతి సూత్రం స్యాదితి ।
అత్ర దృష్టాన్తమాహ -
అథేతి ।
తృతీయాధ్యాయే శ్రుత్యాదిభిః శేషశేషిత్వనిర్ణయానన్తరం శేషిణా శేషస్య ప్రయోగసమ్భవాత్కః క్రతుశేషః కో వా పురుషశేషః ఇతి విజ్ఞాస్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవమారభ్యేత ।
నత్వారబ్ధమ్ , తస్మాదవాన్తరధర్మార్థమారమ్భ ఇత్యయుక్తమితి భావః ।
స్వమతే సూత్రానుగుణ్యమస్తీత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
జైమినినా బ్రహ్మ న విచారితమితి తజ్జిజ్ఞాస్యత్వసూత్రణం యుక్తమిత్యర్థః ।
వేదాన్తార్థశ్చేదద్వైతం తర్హి ద్వైతసాపేక్షవిధ్యాదీనాం కా గతిరిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానాత్ప్రాగేవ తేషాం ప్రామాణ్యం న పశ్చాదిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
జ్ఞానస్య ప్రమేయప్రమాతృబాధకత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మ న కార్యశేషః, తద్బోధాత్ప్రాగేవ సర్వవ్యవహార ఇత్యత్ర బ్రహ్మవిదాం గాథాముదాహరతి -
అపిచేతి ।
సదబాధితం బ్రహ్మ పూర్వమాత్మా విషయానాదత్త ఇతి సర్వసాక్ష్యహమిత్యేవంబోధే జాతే సతి పుత్రదేహాదేః సత్తాబాధనాత్ మాయామాత్రత్వనిశ్చయాత్పుత్రదారాదిభిరహమితి స్వీయదుఃఖసుఖభావత్వగుణయోగాద్గౌణాత్మాభిమానస్య నరోఽహం కర్తా మూఢ ఇతి మిథ్యాత్మాభిమానస్య చ సర్వవ్యవహారహేతోరసత్వే కార్యం విధినిషేధాదివ్యవహారః కథం భవేత్ , హేత్వభావాన్న కథఞ్చిద్భవేదిత్యర్థః ।
నన్వహం బ్రహ్మేతి బోధో బాధితః, అహమర్థస్య ప్రమాతుః బ్రహ్మత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్య ప్రమాతృత్వస్యాజ్ఞానవిలసితాన్తఃకరణతాదాత్మ్యకృతత్వాన్న బాధ ఇత్యాహ -
అన్వేష్టవ్యేతి ।
‘య ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకః సోఽన్వేష్టవ్య’ ఇతి శ్రుతేః జ్ఞాతవ్యపరమాత్మవిజ్ఞానాత్ప్రాగేవాజ్ఞానాచ్చిద్ధాతోరాత్మానః ప్రమాతృత్వం ప్రమాతైవ జ్ఞాతః సన్ పాప్మరాగద్వేషమరణవివర్జితః పరమాత్మా స్యాదిత్యర్థః ।
ప్రమాతృత్వస్య కల్పితత్వే తదాశ్రితానాం ప్రమాణానాం ప్రామాణ్యం కథమిత్యత ఆహ -
దేహేతి ।
యథా దేహాత్మత్వప్రత్యయః కల్పితో భ్రమోఽపి వ్యవహారాఙ్గతయా మానత్వేనేష్యతే వైదికైః, తద్వల్లౌకికమధ్యక్షాదికమాత్మబోధావధి వ్యవహారకాలే బాధాభావాత్ వ్యావహారికం ప్రామాణ్యమిష్యతామ్ , వేదాన్తానాం తు కాలత్రయాబాధ్యబోధిత్వాత్తత్త్వావేదకం ప్రామాణ్యమితి తుశబ్దార్థః ।
ఆఽఽత్మనిశ్చయాత్ ।
ఆఽఽత్మనిశ్చయాదిత్యాఙ్మర్యాదాయామ్ । ప్రమాతృత్వస్య కల్పితత్వేఽపి విషయాబాధాత్ప్రామాణ్యమితిభావః ॥
రామనామ్నిపరే ధామ్ని కృత్స్నామ్నాయసమన్వయః ।
కార్యతాత్పర్యబాధేన సాధితః శుద్ధబుద్ధయే ॥ ౪ ॥
వృత్తమనూద్యాక్షేపలక్షణామవాన్తరసఙ్గతిమాహ
సాఙ్ఖ్యాదయస్త్వితి ।
భవతు సిద్ధే వేదాన్తానాం సమన్వయః, తథాపి మానాన్తరాయోగే బ్రహ్మణి శక్తిగ్రహాయోగాత్ , కూటస్థత్వేనావికారిత్వేన కారణత్వాయోగాచ్చ న సమన్వయః । కిన్తు సర్గాద్యం కార్యం జడప్రకృతికమ్ , కార్యత్వాత్ , ఘటవతిత్యనుమానగమ్యే త్రిగుణే ప్రధానే సమన్వయ ఇత్యాక్షిపన్తీత్యర్థః । సిద్ధం మానాన్తరగమ్యమేవేత్యాగ్రహః శక్తిగ్రహార్థః । అత ఎవ ప్రధానాదవనుమానోపస్థితే శక్తిగ్రహసమ్భవాత్తత్పరతయా వాక్యాని యోజయన్తీత్యుక్తమ్ । కిం చ 'తేజసా సోమ్యశుఙ్గేన సన్మూలమన్విచ్ఛ' ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః ।
శుఙ్గేన లిఙ్గేన కారణస్య స్వతోఽన్వేషణం దర్శయన్తో మానాన్తరసిద్ధమేవ జగత్కారణం వదన్తీత్యాహ
సర్వేష్వితి ।
నన్వతీన్ద్రియత్వేన ప్రధానాదేర్వ్యాప్తిగ్రహాయోగాత్కథమనుమానమ్ , తత్రాహ
ప్రధానేతి ।
యత్కార్యం తజ్జడప్రకృతికమ్ , యథా ఘటః । యజ్జడం తచ్చేతనసంయుక్తమ్ , యథా రథాదిరితి సామాన్యతోదృష్టానుమానగమ్యాః ప్రధానపురుష సంయోగా ఇత్యర్థః ।
అద్వితీయబ్రహ్మణః కారణత్వవిరోధిమతాన్తరమాహ
కాణాదాస్త్వితి ।
సృష్టివాక్యేభ్య ఎవ పరార్థానుమానరూపేభ్యో యత్కార్యం తద్బుద్ధిమత్కర్తృకమితీశ్వరం కర్తారమ్ , పరమాణూంశ్చ యత్కార్యద్రవ్యం తత్స్వన్యూనపరిమాణద్రవ్యారబ్దమిత్యనుమిమత ఇత్యర్థః ।
అన్యేఽపి బౌద్ధాదయః । 'అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్' ఇత్యాది వాక్యాభాసః । యద్వస్తు తచ్ఛూన్యావసానమ్ , యథా దీప ఇతి యుక్త్యాభాసః । ఎవం వాదివిప్రతిపత్తిముక్త్వా తన్నిరాసాయోత్తరసూత్రసన్దర్భమవతారయతి
తత్రేతి ।
వాదివివాదే సతీత్యర్థః ।
వ్యాకరణమీమాంసాన్యాయనిధిత్వాత్పదవాక్యప్రమాణజ్ఞత్వమ్ । యజ్జగత్కారణం తచ్చేతనమచేతనం వేతి ఈక్షణస్యముఖ్యత్వగౌణత్వాభ్యాం సంశయే పూర్వపక్షమాహ
తత్ర సాఙ్ఖ్యా ఇతి ।
అపిశబ్దావేవకారార్థౌ । 'సదేవ' ఇత్యాది స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యానాం ప్రధానపరత్వనిరాసేన బ్రహ్మపరత్వోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే జీవస్యప్రధానైక్యోపాస్తిః, సిద్ధాన్తేబ్రహ్మైక్యజ్ఞానమితి వివేకః ।
అచేతనసత్వస్యైవ సర్వజ్ఞత్వమ్ , న చేతనస్యేత్యాహ
తేన చ సత్వధర్మేణేతి ।
న కేవలస్యేతి ।
జన్యజ్ఞానస్య సత్వధర్మత్వాన్నిత్యోపలబ్ధేరకార్యత్వాచ్చిన్మాత్రస్య న సర్వజ్ఞానకర్తృత్వమిత్యర్థః ।
నను గుణానాం సామ్యావస్థాయాం సత్వస్యోత్కర్షాభావాత్కథం సర్వజ్ఞతేత్యాహ
త్రిగుణత్వాదితి ।
త్రయో గుణా ఎవ ప్రధానం తస్యసామ్యావస్థా తదభేదాత్ ప్రధానమిత్యుచ్యతే । తదవస్థాయామపి ప్రలయే సర్వజ్ఞానశక్తిమత్వరూపం సర్వజ్ఞత్వమక్షతమిత్యర్థః ।
నను మయా కిమితి శక్తిమత్వరూపం గౌణం సర్వజ్ఞత్వమఙ్గీకార్యమితి, తత్రాహ
నహీతి ।
అనిత్యజ్ఞానస్య ప్రలయే నాశాచ్ఛక్తిమత్వం వాచ్యం కారకాభావాచ్చేత్యాహ
అపి చేతి ।
మతద్వయసామ్యముక్త్వా స్వమతే విశేషమాహ
అపి చేతి ।
బ్రహ్మణః కారణత్వం స్మృతిపాదే సమర్థ్యతే । ప్రధానాదేః కారణత్వం తర్కపాదే యుక్తిభిర్నిరస్యతి । అధునా తు శ్రుత్యా నిరస్యతి
ఈక్షతేర్నాశబ్దమితి ।
ఈక్షణశ్రవణాద్వేదశబ్దావాచ్యమశబ్దం ప్రధానమ్ । అశబ్దత్వాన్న కారణమితి సూత్రయోజనా । తత్సచ్ఛబ్దవాచ్యం కారణమైక్షత ।
ఈక్షణమేవాహ
బహ్వితి ।
బహు ప్రపఞ్చరూపేణ స్థిత్యర్థమహమేవోపాదానతయా కార్యాభేదాజ్జనిష్యామీత్యాహ
ప్రజేతి ।
ఎవం తత్సదీక్షిత్వా ఆకాశం వాయుం చ సృష్ట్వా తేజః సృష్టవదిత్యాహ
తదితి ।
మిషచ్చలత్ । సత్వాక్రాన్తమితి యావత్ స జీవాభిన్నః పరమాత్మా 'ప్రాణమసృజత ప్రాణాచ్ఛ్రద్ధాం ఖం వాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీన్ద్రియం మనో అన్నమన్నాద్వీర్యం తపో మన్త్రాః కర్మలోకాలోకేషు నామ చ' ఇత్యుక్తాః షోడశకలాః ।
నను 'ఇక్శ్తిపో ధాతునిర్దేశే' ఇతి కాత్యాయనస్మరణాదీక్షతేరితి పదేన శ్తిబన్తేన ధాతురుచ్యతే । తేన ధాత్వర్థమీక్షణం కథం వ్యాఖ్యాయత ఇత్యాశఙ్క్య లక్షణయేత్యాహ
ఈక్షితేరితిచేతి ।
'ఇతికర్తవ్యతావిధేర్యజతేః పూర్వవత్వం' ఇతి జైమినిసూత్రే యథా యజతిపదేన లక్షణయా ధాత్వర్థో యాగ ఉచ్యతే తద్వదిహాపీత్యర్థః । సౌర్యాదివికృతియాగస్యాఙ్గానామవిధానాత్పూర్వదర్శాదిప్రకృతిస్థాఙ్గవత్వమితి సూత్రార్థః ।
ధాత్వర్థనిర్దేశేన లాభమాహ
తేనేతి ।
సామాన్యతః సర్వజ్ఞో విశేషతః సర్వవిదితి భేదః । జ్ఞానమీక్షణమేవ తపః । తపస్వినః ఫలమాహ
తస్మాదితి ।
ఎతత్కార్యం సూత్రాఖ్యం బ్రహ్మ । కేవలసత్త్వవృత్తేర్జ్ఞానత్వమఙ్గీకృత్య ప్రధానస్య సర్వజ్ఞత్వం నిరస్తమ్ । సమ్ప్రతి న కేవలజడవృత్తిర్జ్ఞానశబ్దార్థః, కిన్తు సాక్షిబోధవిశిష్టా వృత్తిర్వృత్తివ్యక్తబోధో వా జ్ఞానమ్ । తచ్చాన్ధస్య ప్రధానస్య నాస్తీత్యాహ
అపిచేతి ।
సాక్షిత్వమస్తి, యేనోక్తజ్ఞానవత్వం స్యాదితి శేషః ।
నను సత్త్వవృత్తిమాత్రేణ యోగినాం సర్వజ్ఞత్వముక్తమిత్యత ఆహ
యోగినాన్త్త్వితి ।
సేశ్వరసాఙ్ఖ్యమతమాహ
అథేతి ।
సర్వజ్ఞత్వం నామ సర్వగోచరజ్ఞానవత్వమ్ , న జ్ఞానకర్తృత్వమ్ , జ్ఞానస్య కృత్యసాధ్యత్వాదితి హృదికృత్వా పృచ్ఛతి
ఇదం తావదితి ।
సర్వం జానాతీతి శబ్దాసాధుత్వం శఙ్కతే
జ్ఞాననిత్యత్వ ఇతి ।
నిత్యస్యాపి జ్ఞానస్య తత్తదర్థోపహితత్వేన బ్రహ్మస్వరూపాద్భేదం కల్పయిత్వా కార్యత్వోపచారాద్బ్రహ్మణస్తత్కర్తృత్వవ్యపదేశః సాధురితి సదృష్టాన్తమాహ
న, ప్రతతేతి ।
సన్తతేత్యర్థః । అసత్యపి అవివక్షితేఽపి ।
నను ప్రకాశతేరకర్మకత్వాత్సవితా ప్రకాశత ఇతి ప్రయోగేఽపి జానాతేః సకర్మకత్వాత్కర్మాభావే 'తదైక్షత' ఇత్యయుక్తమితి, తత్రాహ
కర్మాపేక్షాయాం త్వితి ।
కర్మావివక్షాయామపి ప్రకాశరూపే సవితరి ప్రకాశత ఇతి కథఞ్చిత్ప్రకాశక్రియాశ్రయత్వేన కర్తృత్వోపచారవచ్చిదాత్మన్యపి చిద్రూపేక్షణకర్తృత్వోపచారాన్న వైషమ్యమిత్యుక్తం పూర్వమ్ । అధునా తు కుమ్భకారస్య స్వోపాధ్యన్తఃకరణవృత్తిరూపేక్షణవదీశ్వరస్యాపి స్వోపాధ్యవిద్యాయాః వివిధసృష్టిసంస్కారాయాః ప్రలయావసానేనోద్బుద్ధసంస్కారాయాః సర్గోన్ముఖః కశ్చిత్పరిణామః సమ్భవతి, అతః తస్యాం సూక్ష్మరూపేణ నిలీన సర్వకార్యవిషయకమీక్షణమ్ , తస్య కార్యత్వాత్ కర్మసద్భావాచ్చ తత్కర్తృత్వం ముఖ్యమితి ద్యోతయతి
సుతరామితి ।
నను మాయోపాధికబిమ్బచిన్మాత్రస్యేశ్వరస్య కథమీక్షణం ప్రతి ముఖ్యం కర్తృత్వమ్ , కృత్యభావాదితి చేన్న, కార్యానుకూలజ్ఞానవత ఎవ కర్తృత్వాదీశ్వరస్యాపి ఈక్షణానుకూలనిత్యజ్ఞానవత్త్వాత్ । న చ నిత్యజ్ఞానేనైవ కర్తృత్వనిర్వాహాత్కిమీక్షణేనేతి వాచ్యమ్ , వాయ్వాదేరేవ శబ్దవత్త్వసమ్భవాత్కిమాకాశేనేత్యతిప్రసఙ్గాత్ । అతః శ్రుతత్వాద్వాయ్వాదికారణత్వేనాకాశవదైక్షతేత్యాగన్తుకత్వేన శ్రుతమీక్షణమాకాశాదిహేతుత్వేనాఙ్గీకార్యమిత్యలమ్ । అవ్యాకృతే సూక్ష్మాత్మనా స్థితే వ్యాకర్తుం స్థూలీకర్తుమిష్టే ఇత్యర్థః ।
అవ్యాకృతకార్యోపరక్తచైతన్యరూపేక్షణస్య కారకానపేక్షత్వేఽపి వృత్తిరూపేక్షణస్య కారకం వాచ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ
అపిచావిద్యాదిమత ఇతి ।
యథైకస్య జ్ఞానం తథాన్యస్యాపీతి నియమాభావాన్మాయినోఽశరీరస్యాపి జన్యేక్షణకారకత్వమితి భావః ।
నను యజ్జన్యజ్ఞానం తచ్ఛరీరసాధ్యమితి వ్యాప్తిరస్తీత్యాశఙ్క్య శ్రుతిబాధమాహ
మన్త్రౌ చేతి ।
కార్యం శరీరమ్ । కారణమిన్ద్రియమ్ । అస్యేశ్వరస్య శక్తిర్మాయా స్వకార్యాపేక్షయా పరా, విచిత్రకార్యకారిత్వాద్ద్వివిధా । సా త్వైతిహ్యమాత్రసిద్ధా న ప్రమాణసిద్ధేత్యాహ
శ్రూయత ఇతి ।
జ్ఞానరూపేణ బలేన యా సృష్టిక్రియా సా స్వాభావికీ । అనాదిమాయాత్మకత్వాదిత్యర్థః । జ్ఞానస్య చైతన్యస్య బలం మాయావృత్తిప్రతిబిమ్బితత్త్వేన స్ఫుటత్వం తస్య క్రియానామ బిమ్బత్వేన బ్రహ్మణో జనకతా జ్ఞాతృతాపి స్వాభావికీతి వార్థః । అపాణిరపి గ్రహీతా । అపాదోఽపి జవనః । ఈశ్వరస్యస్వకార్యే లౌకికహేత్వపేక్షా నాస్తీతి భావః । అగ్ర్యమనాదిమ్ , పురుషమనన్తమ్ , మహాన్తం విభుమిత్యర్థః ।
అపసిద్ధాన్తం శఙ్కతే
నన్వితి ।
జ్ఞానే ప్రతిబన్ధకకారణాన్యవిద్యారాగాదీని శ్రుతావత ఈశ్వరాదన్యో నాస్తీత్యన్వయః ।
ఔపాధికస్య జీవేశ్వరభేదస్యమయోక్తత్వాన్నాపసిద్ధాన్త ఇత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
తత్కృత ఉపాధిసమ్బన్ధకృతః శబ్దతజ్జన్యప్రత్యయరూపో వ్యవహారః । అసఙ్కీర్ణ ఇతి శేషః ।
అవ్యతిరేకే కథమసఙ్కరస్తత్రాహ
తత్కృతా చేతి ।
ఉపాధిసమ్బన్ధకృతేత్యర్థః ।
తథేతి ।
దేహాదిసమ్బన్ధస్య హేతురవివేకోఽనాద్యవిద్యా తయా కృత ఇత్యర్థః । అవిద్యాయాం హి ప్రతిబిమ్బో జీవః, బిమ్బచైతన్యమీశ్వర ఇతి భేదోఽవిద్యాధీనసత్తాకః, అనాదిభేదస్య కార్యత్వాయోగాత్ । కార్యబుద్ధ్యాదికృతప్రమాత్రాదిభేదశ్చ కార్య ఎవేతి వివేకః ।
నన్వఖణ్డస్వప్రకాశాత్మని కథమవివేకః, తత్రాహ
దృశ్యతే చేతి ।
వస్తుతో దేహాదిభిన్నస్వప్రకాశస్యైవ సత ఆత్మనో నరోఽహమితి భ్రమోదృష్టత్వాద్దురపహ్నవః । స చ మిథ్యాబుద్ధ్యా మీయత ఇతి మిథ్యాబుద్ధిమాత్రేణ భ్రాన్తిసిద్ధాజ్ఞానేన కల్పిత ఇతి చకారార్థః ।
యద్వోక్తమిథ్యాబుద్ధౌ లోకానుభవమాహ
దృశ్యతే చేతి ।
ఇత్థమ్భావే తృతీయా । భ్రాన్త్యాత్మనా దృశ్యత ఇత్యర్థః । పూర్వపూర్వభ్రాన్తిమాత్రేణ దృశ్యతే న చ ప్రమేయతయేతి వార్థః ।
కూఠస్థస్యాపి మాయికం కారణత్వం యుక్తమిత్యాహ
యథా త్వితి ।
యత్త్వవేద్యే శబ్దశక్తిగ్రహాయోగ ఇతి, తన్న । సత్యాదిపదానామబాధితాద్యర్థేషు లోకావగతశక్తికానాం వాచ్చైకదేశత్వేనోపస్థితాఖణ్డబ్రహ్మలక్షకత్వాదితి స్థితమ్ ॥ ౫ ॥
సంప్రత్యుత్తరసూత్రనిరస్యాశఙ్కామాహ
అత్రాహేతి ।
అన్యథాపి అచేతనత్వేఽపి ।
నను ప్రధానస్య చేతనేన కిం సామ్యం యేన గౌణమీక్షణమితి తత్రాహ
యథేతి ।
నియతక్రమవత్కార్యకారిత్వం సామ్యమిత్యర్థః । ‘ఉపచారప్రాయే వచనాత్’ ఇతి గౌణార్థప్రచురే ప్రకరణే సమామ్నానాదిత్యర్థః ।
అప్తేజసోరివాచేతనే సతి గౌణీ ఈక్షతిరితి చేన్న, ఆత్మశబ్దాత్సతశ్చేతనత్వనిశ్చయాదితి సూత్రార్థమాహ
యదుక్తమిత్యాదినా ।
సా ప్రకృతా సచ్ఛబ్దవాచ్యా ఇయమీక్షిత్రీ దేవతా పరోక్షా హన్త ఇదానీం భూతసృష్ట్యనన్తరమిమాః సృష్టాస్తిస్రస్తేజోఽబన్నరూపాః । పరోక్షత్వాద్దేవతా ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । అనేన పూర్వకల్పానుభూతేనజీవేనాత్మనా మమ స్వరూపేణ తా అనుప్రవిశ్య తాసాం భోగ్యత్వాయ నామ చ రూపం చ స్థూలం కరిష్యామీత్యైక్షతేత్యన్వయః । లౌకికప్రసిద్ధేః, 'జీవ ప్రాణధారణే' ఇతి ధాతోర్జీవతిప్రాణాన్ధారయతీతి నిర్వచనాచ్చేత్యర్థః ।
అత త్వితి ।
స్వపక్షే తు బిమ్బప్రతిబిమ్బయోర్లోకే భేదస్యకల్పితత్వదర్శనాజ్జీవో బ్రహ్మణః సత ఆత్మేతి యుక్తమిత్యర్థః ।
జీవస్య సచ్ఛబ్దార్థం ప్రత్యాత్మశబ్దాత్సన్న ప్రధానమిత్యుక్త్వా సతౌ జీవం ప్రత్యాత్మశబ్దాన్న ప్రధానమితి విధాన్తరేణ హేతుం వ్యాచష్టే
తథేతి ।
స యఃసదాఖ్య ఎషోఽణిమాపరమ సూక్ష్మః, ఐతదాత్మకమిదం సర్వం జగత్ , తత్సదేవ సత్యమ్ , వికారస్య మిథ్యాత్వాత్ । సః సత్పదార్థః సర్వస్యాత్మా । హే శ్వేతకేతో, త్వం చ నాసి సంసారీ, కిన్తు తదేవ సదభాధితం సర్వాత్మకం బ్రహ్మాసీతి శ్రుత్యర్థః । ఇత్యత్రోపదిశతి । అతశ్చేతనాత్మాకత్వాత్ సచ్చేతనమేవేతి వాక్యశేషః ।
యదుక్తమప్తేజసోరివ సత ఈక్షణం గౌణమితి, తత్రాహ
అత్తేజసోస్త్వితి ।
నామరూపయోర్వ్యాకరణం సృష్టిః । ఆదిపదాన్నియమనమ్ । అప్తేజసోర్దృగ్విషయత్వాత్సృజ్యత్వాన్నియమ్యత్వాచ్చాచేతనత్వమీక్షణస్య ముఖ్యత్వే బాధకమస్తి, సాధకం చ నాస్తీతి హేతోర్యుక్తమీక్షణస్య గౌణత్వమితి యోజనా । చేతనవత్కార్యకారిత్వం గుణః 'తేజ ఐక్షత' చేతనవత్కార్యకారీత్యర్థః ।
యద్వా తేజఃపదేన తదధిష్ఠానం సల్లక్ష్యతే । తథాచ ముఖ్యమీక్షణమిత్యాహ
తయోరితి ।
స్యాదేతద్యది సత ఈక్షణం ముఖ్యం స్యాత్తదేవ కుత ఇత్యత ఆహ
సతస్త్వితి ।
గౌణముఖ్యయోరతుల్యయోః సంశయాభావేన గౌణప్రాయపాఠస్యానిశ్చాయకత్వాదాత్మశబ్దాచ్చ సత ఈక్షణం ముఖ్యమిత్యర్థః ॥ ౬ ॥
ఆత్మహితకారిత్వగుణయోగాదాత్మశబ్దోఽపి ప్రధానే గౌణ ఇతి శఙ్కతే
అథేత్యాదినా ।
ఆత్మశబ్దః ప్రధానేఽపి ముఖ్యో నానార్థకత్వాదిత్యాహ
అథవేతి ।
నానార్థత్వే దృష్టాన్తః
యథేతి ।
'అథైష జ్యోతిః’ శ్రుత్యా సహస్రదక్షిణాకే క్రతౌ జ్యోతిష్టోమే లోకప్రయోగాదగ్నౌ చ జ్యోతిఃశబ్దో యథా ముఖ్యస్తద్వదిత్యర్థః ।
తస్మిన్సత్పదార్థే నిష్టా అభేదజ్ఞానం యస్య స సన్నిష్ఠస్తస్య ముక్తిశ్రవణాదితి సూత్రార్థమాహ
నేత్యాదినా ।
శ్రుతిః సమన్వయసూత్రేవ్యాఖ్యాతా । అనర్థాయేత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి
యది చాజ్ఞస్యేతి ।
కశ్చిత్కిల దుష్టాత్మా మహారణ్యమార్గే పతితమన్ధం స్వబన్ధునగరం జిగమిషుం బభాషే, కిమాత్రాయుష్మతా దుఃఖితేన స్థీయత ఇతి । స చాన్ధః సుఖాం వాణీమాకర్ణ్య తమాప్తం మత్వోవాచ, అహో మద్భాగధేయమ్ , యదత్ర భవాన్మాం దీనం స్వాభీష్టనగరప్రాప్యసమర్థం భాషత ఇతి । స చ విప్రలిప్సుర్దుష్టగోయువానమానీయ తదీయలాఙ్గూలమన్ధం గ్రాహయామాస । ఉపదిదేశ చ ఎనమన్ధమ్ , ఎష గోయువా త్వాం నగరం నేష్యతి, మా త్యజ లాఙ్గూలమితి । స చాన్ధః శ్రద్ధాలుతయా తదత్యజన్స్వాభీష్టమప్రాప్యానర్థపరమ్పరాం ప్రాప్తః । తేన న్యాయేనేత్యర్థః ।
తథా సతీతి ।
ఆత్మజ్ఞానాభావే సతి విహన్యేత మోక్షం న ప్రాప్నుయాత్ప్రత్యుతానర్థం సంసారం చ ప్రాప్నుయాదిత్యర్థః ।
నను జీవస్య ప్రధానైక్యసమ్పదుపాసనార్థమిదం వాక్యామస్త్వితి, తత్రాహ
ఎవం చ సతీతి ।
అబాధితాత్మప్రమాయాం సత్యామిత్యార్థః ।
కస్యచిదారోపితచోరత్వస్య సత్యేన తప్తం పరశుం గృహ్ణతో మోక్షో దృష్టః, తద్దృష్టాన్తేన సత్యే బ్రహ్మణి అహమిత్యభిసన్ధిమతో మోక్షో యథా 'సత్యాభిసన్ధస్తప్తం పరశుం గృహ్ణాతి స న దహ్యతేఽథ ముచ్యతే' ఇతి శ్రుత్యోపదిష్టః । స ఉపదేశః సమ్పత్పక్షే న యుక్తః ఇత్యాహ
అన్యథేతి ।
దేహముత్థాపయతీత్యుక్థం ప్రాణః । తస్మాన్మోక్షోపదేశాన్ముఖ్యే సమ్భవతి గౌణత్వస్యాన్యాయ్యత్వాచ్చాత్మశబ్దః సతి ముఖ్య ఇత్యాహ
అపి చేతి ।
క్వచిద్భృత్యాదౌ । సర్వత్రాహమాత్మేత్యత్రాపి ముఖ్య ఆత్మశబ్దో న స్యాదిత్యర్థః ।
చేతనత్వోపచారాద్భూతాదిషు ।
సర్వత్ర చైతన్యతాదాత్మ్యాదిత్యర్థః ।
ఆత్మశబ్దశ్చేతనస్యైవాసాధారణ ఇత్యుక్తమ్ । అస్తువాఽవ్యాపివస్తూనాం సాధారణస్తథాపి తస్యాత్ర శ్రుతౌ ప్రధానపరత్వేఽపి నిశ్చాయకాభావాన్న ప్రధానవృత్తితేత్యాహ
సాధారణత్వేఽపీతి ।
చేతనవాచిత్వే తు ప్రకరణం శ్వేతకేతుపదం చ నిశ్చాయకమస్తీత్యాహ
ప్రకృతం త్వితి ।
ఉపపదస్య నిశ్చాయకత్వం స్ఫుటయతి
నహీతి ।
తతః కిమ్ , తత్రాహ
తస్మాదితి ।
ఆత్మశబ్దో జ్యోతిఃశబ్దవన్నానార్థక ఇత్యుక్తం దృష్టాన్తం నిరస్యతి
జ్యోతిరితి ।
కథం తర్హి 'జ్యోతిషా యజేత' ఇతి జ్యోతిష్టోమే ప్రయోగః, తత్రాహ
అర్థవాదేతి ।
'ఎతాని వావ తాని జ్యోతీంషి య ఎతస్య స్తోమాః' ఇత్యర్థవాదేన కల్పితం జ్వలనేన సాదృశ్యమ్ । త్రివృత్పఞ్చదశస్త్రివృత్సప్తదశస్త్రివృదేకవింశ ఇతి స్తోమాస్తత్తదర్థప్రకాశకత్వేన గుణేన జ్యోతిష్పదోక్తా ఋక్సఙ్ఘాః । తథా చ జ్యోతీంషి స్తోమా అస్యేతి జ్యోతిష్టోమ ఇత్యత్ర జ్యోతిఃశబ్దో గౌణ ఇత్యర్థః ।
నన్వాత్మశబ్దాదితి పూర్వసూత్ర ఎవాత్మశబ్దస్య ప్రధానే గౌణత్వసాధారణత్వశఙ్కానిరాసః కర్తుముచితః, ముఖ్యార్థస్య లాఘవేనోక్తిసమ్భవే గౌణత్వనానార్థకత్వశఙ్కాయా దుర్బలత్వేన తన్నిరాసార్థం పృథక్సూత్రాయాసానపేక్షణాత్ । తథా చ శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రవ్యాఖ్యానం నాతీవ శోభత ఇత్యరుచేరాహ
అథవేతి ।
నిరస్తా సమస్తా గౌణత్వనానార్థకత్వశఙ్కా యస్యాత్మశబ్దస్య స తచ్ఛఙ్కస్తస్య భావస్తత్తా తయేత్యర్థః ।
తత ఇతి ।
సత ఆత్మశబ్దే జీవాభిన్నత్వాదితి హేత్వపేక్షయా మోక్షోపదేశః స్వతన్త్ర ఎవ ప్రధానకారణత్వనిరాసే హేతురిత్యర్థః ॥ ౭ ॥
నను యథా కశ్చిదరున్ధతీం దర్శయితుం నికటస్థాం స్థూలాం తారామరున్ధతీత్వేనోపదిశతి, తద్వదనాత్మన ఎవ ప్రధానస్య సత్పదార్థస్యాత్మత్వోపదేశ ఇతి శఙ్కతే
కుతశ్చేతి ।
ప్రధానం సచ్ఛబ్దవాచ్యం నేతి కుత ఇత్యర్థః ।
సౌత్రశ్చకారోఽనుక్తసముచ్చయార్థ ఇత్యాహ
చశబ్ద ఇతి ।
వివృణోతి
సత్యపీతి ।
అపిశబ్దాన్నాస్త్యేవేతి సూచయతి । వేదానధీత్యాగతం స్తబ్ధం పుత్రం పితోవాచ హే పుత్ర, ఉత అపి, ఆదిశ్యత ఇత్యాదేశ ఉపదేశైకలభ్యః సదాత్మా తమప్యప్రాక్ష్యః గురునికటేపృష్టవానసి, యస్య శ్రవణేన మననేన విజ్ఞానేనాన్యస్య శ్రవణాదికం భవతీత్యన్వయః ।
నన్వన్యేన జ్ఞాతేన కథమన్యదజ్ఞాతమపి జ్ఞాతం స్యాదితి పుత్రః శఙ్కతే
కథమితి ।
హే భగవః, కథం ను ఖలు స భవతీత్యర్థః ।
కార్యస్య కారణాన్యత్వం నాస్తీత్యాహ
యథేతి ।
పిణ్డః స్వరూపం తేన । విజ్ఞాతేనేతి శేషః ।
తత్ర యుక్తిమాహ
వాచేతి ।
వాచా వాగిన్ద్రియేణారభ్యత ఇతి వికారో వాచారమ్భణమ్ । నను వాచా నామైవారభ్యతే, న ఘటాదిరిత్యాశఙ్క్య నామమాత్రమేవ వికార ఇత్యాహ
నామధేయమితి ।
'నామధేయం వికారోఽయం వాచా కేవలముచ్యతే । వస్తుతః కారణాద్భిన్నో నాస్తి తస్మాన్మృషైవ సః ॥ ‘ ఇతి భావః ।
వికారస్య మిథ్యాత్వే తదభిన్నకారణస్యాపి మిథ్యాత్వమితి, నేత్యాహ
మృత్తికేతి ।
కారణం కార్యాద్భిన్నసత్తాకం న కార్యం కారణాద్భిన్నమ్ , అతః కారణాతిరిక్తస్య కార్యస్వరూపస్యాభావాత్కారణజ్ఞానేన తజ్జ్ఞానం భవతీతి స్థితే దార్ష్టాన్తికమాహ
ఎవమితి ।
మృద్వద్బ్రహ్మైవ సత్యం వియదాదివికారో మృషేతి బ్రహ్మజ్ఞానే సతి జ్ఞేయం కిఞ్చిన్నావశిష్యత ఇత్యర్థః ।
యద్యపి ప్రధానే జ్ఞాతే తాదాత్మ్యాద్వికారాణాం జ్ఞానం భవతి తథాపి న పురుషాణామ్ , తేషాం ప్రధానవికారత్వాభావాదిత్యాహ
నచేతి ।
అస్మాకం జీవానాం సద్రూపత్వాత్తజ్జ్ఞానే జ్ఞానమితి భావః ॥ ౮ ॥
కుతశ్చేతి ।
పునరపి కస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః । సుషుప్తౌ జీవస్య సదాత్మని స్వస్మిన్నప్యయశ్రవణాత్సచ్చేతనమేవేతి సూత్రయోజనా ।
ఎతత్స్వపనం యథా స్యాత్తథా యత్ర సుషుప్తౌ స్వపితీతి నామ భవతి తదా పురుషః సతా సమ్పన్న ఎకీభవతి । సదైక్యేఽపి నామప్రవృత్తిః కథమ్ , తత్రాహ
స్వమితి ।
తత్ర లోకప్రసిద్ధిమాహ
తస్మాదితి ।
హి యస్మాత్స్వం సదాత్మానమపీతో భవతి తస్మాదిత్యర్థః ।
శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ
ఎషేత్యాదినా ।
కథమేతావతా ప్రధాననిరాస ఇత్యత ఆహ
స్వశబ్దేనేతి ।
ఎతేర్ధాతోర్గత్యర్థస్యాపిపూర్వస్య లయార్థత్వేఽపి కథం నిత్యస్య జీవస్య లయ ఇత్యాశఙ్క్య ఉపాధిలయాదితి వక్తుం జాగ్రత్స్వప్నయోరుపాధిమాహ
మన ఇతి ।
ఐన్ద్రియకమనోవృత్తయ ఉపాధయః, తైర్ఘటాదిస్థూలార్థవిశేషాణామాత్మనా సమ్బన్ధాదాత్మా తానిన్ద్రియార్థాన్పశ్యన్స్థూలవిశేషేణ దేహేనైక్యభ్రాన్తిమాపన్నో విశ్వసంజ్ఞో జాగర్తి । జాగ్రద్వాసనాశ్రయమనోవిశిష్టః సంస్తైజససంజ్ఞః స్వప్నే విచిత్రవాసనాసహకృతమాయాపరిణామాన్ పశ్యన్ 'సోమ్య తన్మనః' ఇతి శ్రుతిస్థమనఃశబ్దవాచ్యో భవతి । స ఆత్మా స్థూలసూక్ష్మోపాధిద్వయోపరమేఽహం నరః కర్తేతి విశేషాభిమానాభావాల్లీన ఇత్యుపచర్యత ఇత్యర్థః ।
నను స్వపితీతి నామనిరుక్తేరర్థవాదత్వాన్న యథార్థతేత్యత ఆహ
యథేతి ।
తస్య హృదయశబ్దస్యైతన్నిర్వచనమ్ ।
తదశితమన్నం ద్రవీకృత్య నయన్తే జరయన్తీత్యాప ఎవాశనాయాపదార్థః । తత్పీతముదకం నయతే శోషయతీతి తేజ ఎవోదన్యమ్ । అత్ర దీర్ఘశ్ఛాన్దసః । ఎవమిదమపి నిర్వచనం యథార్థమిత్యాహ
ఎవమితి ।
ఇదం చ ప్రధానపక్షే న యుక్తమిత్యాహ
న చేతి ।
స్వశబ్దస్యాత్మనీవాత్మీయేఽపి శక్తిరస్తీత్యాశఙ్క్యాహ
యదీతి ।
ప్రాజ్ఞేన బిమ్బచైతన్యేనేశ్వరేణ సమ్పరిష్వఙ్గో భేదభ్రమాభావేనాభేద ఇత్యర్థః ॥ ౯ ॥
తత్తద్వేదాన్తజన్యానామవగతీనాం చేతనకారణవిషయకత్వేన సామాన్యాన్నాచేతనం జగతః కారణమితి సూత్రార్థం వ్యతిరేకముఖేనాహ
యది తార్కికేత్యాదినా ।
అన్యత్పరమాణ్వాదికమ్ ।
న త్వేతదితి ।
అవగతివైషమ్యమిత్యర్థః । విప్రతిష్ఠేరన్వివిధం నానాదిశః ప్రతి గచ్ఛేయుః । ప్రాణాశ్చక్షురాదయో యథాగోలకం ప్రాదుర్భవన్తి, ప్రాణేభ్యోఽనన్తరమ్ , దేవాః సూర్యాదయస్తదనుగ్రాహకాః, తదనన్తరం లోక్యన్త ఇతి లోకా విషయా ఇత్యర్థః ।
నను వేదాన్తానాం స్వతప్రామాణ్యత్వేన ప్రత్యేకం స్వార్థనిశ్చాయకత్వసమ్భవాత్కిం గతిసామాన్యేనేత్యత ఆహ
మహచ్చేతి ।
ఎకరూపావగతిహేతుత్వం వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యసంశయనివృత్తిహేతురిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ
చక్షురితి ।
యథా సర్వేషాం చక్షుషామేకరూపావగతిహేతుత్వమ్ , శ్రవణానాం శబ్దావగతిహేతుత్వమ్ , ఘ్రాణాదీనాం గన్ధాదిషు, ఎవం బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం గతిసామాన్యం ప్రామాణ్యదార్ఢ్యే హేతురిత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
ఎవమీక్షత్యాదిలిఙ్గైరచేతనే వేదాన్తానాం సమన్వయం నిరస్య చేతనవాచకశబ్దేనాపి నిరస్యతి
శ్రుతత్వాచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
స్వశబ్దేనేతి ।
స్వస్య చేతనస్య వాచకః సర్వవిచ్ఛబ్దః । 'జ్ఞః కాలకాలో గుణీ సర్వవిద్యః' ఇతి సర్వజ్ఞం పరమేశ్వరం ప్రకృత్య 'స సర్వవిత్కారణమ్' ఇతి శ్రుతత్వాన్నాచేతనం కారణమితి సూత్రార్థః । కరణాధిపా జీవాస్తేషామధిపః ।
అధికరణార్థముపసంహరతి ।
తస్మాదీతి
ఈక్షణాత్మశబ్దాదికం పరమాణ్వాదావప్యయుక్తమితి మత్వాహ
అన్యద్వేతి ॥ ౧౧ ॥
వృత్తానువాదేనోత్తరసూత్రసన్దర్భమాక్షిపతి
జన్మాదితి ।
ప్రథమసూత్రస్య శాస్త్రోపోద్ఘాతత్వాజ్జన్మాదిసూత్రమారభ్యేత్యుక్తమ్ । సర్వవేదాన్తానాం కార్యే ప్రధానాద్యచేతనే చ సమన్వయనిరాసేన బ్రహ్మపరత్వం వ్యాఖ్యాతమ్ । అతః ప్రథమాధ్యాయార్థస్యసమాప్తత్వాదుత్తరగ్రన్థారమ్భే కిం కారణమిత్యర్థః ।
వేదాన్తేషు సగుణనిర్గుణబ్రహ్మవాక్యానాం బహులముపలబ్ధేః, తత్ర కస్య వాక్యస్య సగుణోపాసనావిధిద్వారా నిర్గుణే సమన్వయః కస్య వా గుణవివక్షాం వినా సాక్షాదేవ బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇత్యాకాఙ్క్షైవ కారణమిత్యాహ
ఉచ్యత ఇతి ।
సఙ్క్షిప్య సగుణనిర్గుణవాక్యార్థమాహ
ద్విరూపం హీతి ।
నామరూపాత్మకో వికారః సర్వం జగత్ , తద్భేదో హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాదివిశేష ఇతి వాక్యార్థః ।
వాక్యాన్యుదాహరతి
యత్ర హీత్యాదినా ।
యస్యాం ఖల్వజ్ఞానావస్థాయాం ద్వైతమివ కల్పితం భవతి తత్తదేతరః సన్నితరం పశ్యతీతి దృశ్యోపాధికం వస్తు భాతి । యత్ర జ్ఞానకాలే విదుషః సర్వం జగదాత్మమాత్రమభూత్తత్తదా తు కేన కం పశ్యేదిత్యాక్షేపాన్నిరుపాధికం తత్త్వం భాతి । యత్ర భూమ్ని నిశ్చితో విద్వాన్ ద్వితీయం కిమపి న వేత్తి సోఽద్వితీయో భూమా పరమాత్మా నిర్గుణః । అథ నిర్గుణోక్త్యనన్తరం సగుణముచ్యతే । యత్ర సగుణే స్థితో ద్వితీయం వేత్తి తదల్పం పరిచ్ఛిన్నమ్ , యస్తు భూమా తదమృతం నిత్యమ్ ।
అథేతి ।
పూర్వవద్వ్యాఖ్యేయమ్ । ధీరః పరమాత్మైవ సర్వాణి రూపాణి విచిత్య సృష్ట్వా నామాని చ కృత్వా బుద్ధ్యాదౌ ప్రవిశ్య జీవసంజ్ఞో వ్యవహరన్యో వర్తతే స సగుణస్తం నిర్గుణత్వేన విద్వానప్యమృతో భవతి । నిర్గతాః కలా అంశా యస్మాత్తన్నిష్కలమ్ । అతో నిరంశత్వాన్నిష్క్రియమ్ । అతః శాన్తమపరిణామి । నిరవద్యం రాగాదిదోషశూన్యమ్ । అఞ్జనం మూలతమఃసమ్బన్ధో ధర్మాదికం వా తచ్ఛూన్యం నిరఞ్జనమ్ । కిఞ్చామృతస్య మోక్షస్య స్వయమేవ వాక్యోత్థవృత్తిస్థత్వేన పరముత్కృష్టం సేతుం లౌకికసేతువత్ప్రాపకమ్ । యథా దగ్ధేన్ధనోఽనలః శామ్యతి తమివావిద్యాం తజ్జం చ దగ్ధ్వా ప్రశాన్తం నిర్గుణమాత్మానం విద్యాదిత్యర్థః ।
నేతి నేతీతి ।
వ్యాఖ్యాతమ్ । స్థూలాదిద్వైతశూన్యమ్ ।
రూపద్వయే శ్రుతిమాహ -
న్యూనమితి ।
ద్వైతస్థానం న్యూనమల్పం సగుణరూపం నిర్గుణాదన్యత్ , తథా సమ్పూర్ణం నిర్గుణం సగుణాదన్యదిత్యర్థః ।
ఎకస్య ద్విరూపత్వం విరుద్ధమిత్యత ఆహ
విద్యేతి ।
విద్యావిషయో జ్ఞేయం నిర్గుణత్వం సత్యమ్ అవిద్యావిషయ ఉపాస్యం సగుణత్వం కల్పితమిత్యవిరోధః ।
తత్రావిద్యావిషయం వివృణోతి
తత్రేతి ।
నిర్గుణజ్ఞానార్థమారోపితప్రపఞ్చమాశ్రిత్యబాధాత్ప్రాక్కాలే గుడజిహ్వికాన్యాయేన తత్తత్ఫలార్థాన్యుపాసనాని విధీయన్తే, తేషాం చిత్తైకాగ్ర్యద్వారా జ్ఞానం ముఖ్యం ఫలమితి తద్వాక్యానామపి మహాతాత్పర్యం బ్రహ్మణీతి మన్తవ్యమ్ । 'నామ బ్రహ్మ' ఇత్యాద్యుపాస్తీనాం కామచారాదిరభ్యుదయః ఫలమ్ , దహరాద్యుపాస్తీనాం కామాచారాదిరభ్యుదయః ఫలమ్ , దహరాద్యుపాస్తీనాం క్రమముక్తిః, ఉద్భీథాదిధ్యానస్య కర్మసమృద్ధిః ఫలమితి భేదః । ధ్యానానాం మానసత్వాత్ , జ్ఞానాన్తరఙ్గత్వాచ్చ, జ్ఞానకాణ్డే విధానమితి భావః ।
ననూపాస్యబ్రహ్మణ ఎకత్వాత్కథముపాసనానాం భేదః, తత్రాహ
తేషామితి ।
గుణవిశేషాః సత్యకామత్వాదయః । హృదయాదిరుపాధిః । అత్ర స్వయమేవాశఙ్క్య పరిహరతి
ఎక ఇతి ।
పరమాత్మస్వరూపాభేదేఽప్యుపాధిభేదేనోపహితోపాస్యరూపభేదాదుపాసననాం భేదే సతి ఫలభేద ఇతి భావః ।
తం పరమాత్మానం యద్యద్గుణత్వేన లోకా రాజానమివోపాసతే తత్తద్గుణవత్వమేవ తేషాం ఫలం భవతి । క్రతుః సఙ్కల్పో ధ్యానమ్ । ఇహ యాదృశధ్యానవాన్ భవతి మృత్వా తాదృశోపాస్యరూపో భవతి । అత్రైవ భగవద్వాక్యమాహ
స్మృతేశ్చేతి ।
నను సర్వభూతేషు నిరతిశయాత్మన ఎకత్వాదుపాస్యోపాసకయోస్తారతమ్యశ్రుతయః కథమిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి
యద్యప్యేక ఇతి ।
ఉక్తానాముపాధీనాం శుద్ధితారతమ్యాదైశ్వర్యజ్ఞానసుఖరూపశక్తీనాం తారతమ్యరూపా విశేషా భవన్తి తైరేకరూపస్యాత్మన ఉత్తరోత్తరం మనుష్యాదిహిరణ్యగర్భాన్తేపష్వావిర్భావవతారతమ్యం శ్రూయతే । తస్యాత్మన ఆత్మానం స్వరూపమావిస్తరాం ప్రకటతరం యో వేద ఉపాస్తే సోఽశ్నుతే తదితి తరప్ప్రత్యయాదిత్యర్థః । తథాచ నికృష్టోపాధిరాత్మైవోపాసకః, ఉత్కృష్టోపాధిరీశ్వర ఉపాస్య ఇత్యౌపాధికం తారతమ్యమవిరుద్ధమితి భావః ।
అత్రార్థే భగవద్గీతాముదాహరతి
స్మృతావితి ।
అత్ర సూర్యాదేరపి న జీవత్వేనోపాస్యతా కిన్త్వీశ్వరత్వేనేత్యుక్తం భవతి । తత్ర సూత్రకారసంమతిమాహ
ఎవమితి ।
ఉదయః అసమ్బన్ధః । ఎవం యస్మిన్వాక్యే ఉపాధిర్వివక్షితః తద్వాక్యముపాసనపరమితి వక్తుముత్తరసూత్రసన్దర్భస్యారమ్భ ఇత్యుక్త్వా యత్ర న వివక్షితః తద్వాక్యం జ్ఞేయబ్రహ్మపరమితి నిర్ణయార్థమారమ్భ ఇత్యాహ
ఎవం సద్య ఇతి ।
అన్నమయాదికోశా ఉపాధివిశేషాః । వాక్యగతిస్తాత్పర్యమ్ ।
ఆరమ్భసమర్థనముపసంహరతి
ఎవమేకమపీతి ।
సిద్ధవదుక్తగతిసామాన్యస్య సాధనార్థమప్యుత్తరారమ్భ ఇత్యాహ
యచ్చేతి ।
అన్నం ప్రసిద్ధమ్ , ప్రాణమనోబుద్ధ్యః హిరణ్యగర్భరూపాః బిమ్బచైతన్యమీశ్వర ఆనన్దః । తేషాం పఞ్చానాం వికారా ఆధ్యాత్మికా దేహప్రాణమనోబుద్ధిజీవా అన్నమయాదయః పఞ్చకోశాః ఇతి శ్రుతేః పరమార్థః ।
పూర్వాధికరణే గౌణముఖ్యేక్షణయోరతుల్యత్వేన సంశయాభావాద్గౌణప్రాయపాఠో న నిశ్చాయక ఇత్యుక్తం తర్హి మయటో వికారే ప్రాచుర్యే చ ముఖ్యత్వాత్సంశయే వికారప్రాయపాఠాదానన్దాధికారో జీవ ఆనన్దమయ ఇతి నిశ్చయోఽస్తీతి ప్రత్యుదాహరణసఙ్గత్యా పూర్వపక్షమాహ కిం తావదిత్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమ్
కిమితి ।
ఆనన్దమయపదస్యాముఖ్యార్థగ్రహే హేతుం పృచ్ఛతి
కస్మాదితి ।
వికారప్రాయపాఠహేతుమాహ
అన్నమయాదీతి ।
శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః స్ఫుటా ఎవ । పూర్వపక్షే వృత్తికారమతేజీవోపాస్త్యా ప్రియాదిప్రాప్తిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తు బ్రహ్మోపాస్త్యేతి భేదః ।
శఙ్కతే
అథాపీతి ।
పరిహరతి
న స్యాదితి ।
సఙ్గృహీతం వివృణోతి
ముఖ్య ఇతి ।
పరమాత్మేత్యర్థః ।
శారీరత్వేఽపీశ్వరత్వం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ
నచేతి ।
జీవత్వం దుర్వారమిత్యర్థః ।
నన్వానన్దపదాభ్యాసేఽప్యానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య జ్యోతిష్టోమాధికారే జ్యోతిష్పదస్య జ్యోతిష్టోమపరత్వవదానన్దమయప్రకరణస్థానన్దమయపదస్యానన్దమయపరత్వాత్తదభ్యాసస్తస్య బ్రహ్మత్వసాధక ఇత్యభిప్రేత్యాహ
ఆనన్దమయం ప్రస్తుత్యేతి ।
రసః సారః । ఆనన్ద ఇత్యర్థః । అయం లోకః । యద్యపి ఎష ఆకాశః పూర్ణః ఆనన్దః సాక్షిప్రేరకో న స్యాత్తదా కో వాన్యాచ్చలేత్ , కో వా విశిష్యా ప్రాణ్యాజ్జీవేత్ , తస్మాదేష ఎవానన్దయాతి, ఆనన్దయతీత్యర్థః । 'యువా స్యాత్సాధుయువా' ఇత్యాదినా వక్ష్యమాణా మనుష్యయువానన్దమారభ్య బ్రహ్మానన్దావసానా ఎషా సంనిహితా ఆనన్దస్య తారతమ్యమీమాంసా భవతి । ఉపసఙ్క్రామతి విద్వాన్ప్రాప్నోతి ఇత్యేకదేశినామర్థః । ముఖ్యసిద్ధాన్తే తూపసఙ్క్రమణం విదుషః కోశానాం ప్రత్యఙ్మాత్రత్వేన విలాపనమితి జ్ఞేయమ్ । శిష్టముక్తార్థమ్ ।
ఆనన్దశబ్దాద్బ్రహ్మావగతిః సర్వత్ర సమానేతి గతిసామాన్యార్థమాహ
శ్రుత్యన్తరే చేతి ।
లిఙ్గాదముఖ్యాత్మసంనిధేర్బాధ ఇతి మత్వాహ
నాసావితి ।
సర్వాన్తరత్వం న శ్రుతమిత్యాశఙ్క్య తతోఽన్యస్యానుక్తేస్తస్య సర్వాన్తరత్వమితి వివృణోతి
ముఖ్యమితి ।
లోకబుద్ధిమితి ।
తస్యాః స్థూలగ్రాహితామనుసరదిత్యర్థః ।
తామ్రస్య మూషాకారత్వవత్ప్రాణస్య దేహాకారత్వం దేహేన సామాన్యమ్ , తథా మనః ప్రాణాకారం తేన సమమిత్యాహ
పూర్వేణేతి ।
అతీతో యోఽనన్తర ఉపాధిర్విజ్ఞానకోశస్తత్కృతా సావయవత్వకల్పనా, శరీరేణ జ్ఞేయత్వాచ్ఛారీరత్వమితి లిఙ్గద్వయం దుర్బలమ్ । అతః సహాయాభావాదభ్యాససర్వాన్తరత్వాభ్యాం వికారసంనిధేర్బాధ ఇతి భావః ॥ ౧౨ ॥
వికారార్థకమయట్శ్రుతిసహాయ ఇత్యాశఙ్క్య మయటః ప్రాచుర్యేఽపి విధానాన్మైవమిత్యాహ
వికారేత్యాదినా ।
తత్ప్రకృతవచనే మయడితి ।
తదితిప్రథమాసమర్థాచ్ఛబ్దాత్ప్రాచుర్యవిశిష్టస్య ప్రస్తుతస్య వచనేఽభిధానే గమ్యమానే మయట్ప్రత్యయో భవతీతి సూత్రార్థః । అత్ర వచనగ్రహణాత్ప్రకృతస్య ప్రాచుర్యవైశిష్ట్యసిద్ధిః, తాదృశస్య లోకే మయటోఽభిధానాత్ , యథా 'అన్నమయో యజ్ఞః' ఇతి । అత్ర హ్యన్నం ప్రచురమస్మిన్నిత్యన్నశబ్దః ప్రథమావిభక్తిశక్తస్తస్మాన్మయట్యజ్ఞస్య ప్రకృత్యర్థాన్నప్రాచుర్యవాచీ దృశ్యతే న శుద్ధప్రకృతవచన ఇతి ధ్యేయమ్ ॥ ౧౩ ॥
సూత్రస్థచశబ్దోఽనుక్తసముచ్చయార్థ ఇతి మత్వా వ్యాచష్టే
ఇతశ్చేతి ।
తచ్చానుక్తం బ్రహ్మానన్దస్య నిరతిశయత్వావధారణం పూర్వముక్తమ్ ॥ ౧౪ ॥
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే లిఙ్గముక్త్వా ప్రకరణమాహ
మాన్త్రేతి ।
యస్మాదేవం ప్రకృతం తస్మాత్తన్మాన్త్రావర్ణికమేవ బ్రహ్మానన్దమయ ఇతి వాక్యే గీయత ఇతి యోజనా ।
నను మన్త్రోక్తమేవాత్ర గ్రాహ్మమితి కో నిర్బన్ధః, తత్రాహ
మన్త్రేతి ।
బ్రాహ్మణస్య మన్త్రవ్యాఖ్యానత్వాదుపాయత్వమస్తి, మన్త్రస్తూపేయః, తదిదముక్తమ్
అవిరోధాదితి ।
తయోరుపాయోపేయభావాదిత్యర్థః ।
తర్హ్యన్నమయాదీనామపి మాన్త్రవర్ణికబ్రహ్మత్వం స్యాదిత్యత ఆహ
న చేతి ।
కిఞ్చ భృగవే ప్రోక్తా, వరుణేనోపదిష్టా భృగువల్లీ పఞ్చమపర్యాయస్థానన్దే ప్రతిష్ఠితా । తత్ర స్థానన్యాయేన తదేకార్థబ్రహ్మవల్ల్యా ఆనన్దమయే నిష్ఠేత్యాహ
ఎతన్నిష్ఠైవేతి ॥ ౧౫ ॥
స ఈశ్వరః తపః సృష్ట్యాలోచనమతప్యత కృతవానిత్యర్థః । అభిధ్యానం కామనా । 'బహు స్యామ్' ఇత్యవ్యతిరేకః ॥ ౧౬ ॥
అధికారే ప్రకరణే । స ఆననదమయో రసః । నను లబ్ధృలబ్ధవ్యభావేఽప్యభేదః కిం న స్యాదత ఆహ
నహి లబ్ధైవేతి ।
ననులబ్ధృలబ్ధవ్యయోర్భేదస్యావశ్యకత్వే శ్రుతిస్మృత్యోర్బాధః స్యాదిత్యాశఙ్కతే
కథమితి ।
యావతా యతస్త్వయేత్యుక్తమతః శ్రుతిస్మృతీ కథమిత్యన్వయః ।
ఉక్తాం శఙ్కామఙ్గీకరోతి
బాఢమితి ।
తర్హ్యాత్మన ఎవాత్మనా లభ్యత్వోక్తిబాధః అభేదాదిత్యాశఙ్క్య కల్పితభేదాన్న బాధ ఇత్యాహ
తథాపీతి ।
అభేదేఽపీత్యర్థః । లౌకికః భ్రమః । ఆత్మనః స్వాజ్ఞానజభ్రమేణ దేహాద్యభిన్నస్య భేదభ్రాన్త్యా పరమాత్మనో జ్ఞేయత్వాద్యుక్తిరిత్యర్థః । అన్వేష్టవ్యో దేహాదివివిక్తతయా జ్ఞేయః, వివేకజ్ఞానేన లబ్ధవ్యః సాక్షాత్కర్తవ్యః, తదర్థం శ్రోతవ్యః, విజ్ఞానం నిదిధ్యానం సాక్షాత్కారో వా శ్రుత్యన్తరస్యార్థానువాదాదపౌనరుక్త్యమ్ ।
నను భేదః సత్య ఎవాస్తు, తత్రాహ
ప్రతిషిధ్యత ఇతి ।
అత ఈశ్వరాద్ద్రష్టా జీవోఽన్యో నాస్తీతి చేజ్జీవాభేదాదీశ్వరస్యాపి మిథ్యాత్వం స్యాదత ఆహ
పరమేశ్వర ఇతి ।
అవిద్యాప్రతిబిమ్బత్వేన కల్పితాజ్జీవాచ్చిన్మాత్ర ఈశ్వరః పృథగస్తీతి న మిథ్యాత్వమ్ । కల్పితస్యాధిష్ఠానాభేదేఽప్యధిష్ఠానస్య తతో భేద ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ
యథేతి ।
సూత్రారూఢః స్వతోఽపి మిథ్యా, న జీవ ఇత్యరుచ్యాభేదమాత్రమిథ్యాత్వే దృష్టాన్తాన్తరమాహ
యథావేతి ।
నను సూత్రబలాద్భేదః సత్య ఇత్యత ఆహ
ఈదృశం చేతి ।
కల్పితమేవేత్యర్థః । సూత్రే భేదః సత్య ఇతి పదాభావాత్ , 'తదనన్యత్వ' ఆదిసూత్రాణాచ్ఛ్రుత్యనుసారాచ్చేతి భావః ॥ ౧౭ ॥
నన్వానన్దాత్మకసత్త్వప్రచురం ప్రధానమానన్దమయమస్తు, తత్రాహ
కామాచ్చేతి ।
అనుమానగమ్యమానుమానికమ్ ।
పునరుక్తిమాశఙ్క్యాహ
ఈక్షతేరితి ॥ ౧౮ ॥
అస్మిన్నితి
విషయసప్తమీ ఆనన్దమయవిషయకప్రబోధవతో జీవస్య తద్యోగం యస్మాచ్ఛాస్తి తస్మాన్న ప్రధానమితి యోజనా ।
జీవస్య ప్రధానయోగోఽప్యస్తీత్యత ఆహ
తదాత్మనేతి ।
జీవస్య జీవాభేదోఽస్తీత్యత ఆహ
ముక్తిరితి ।
అదృశ్యే స్థూలప్రపఞ్చశూన్యే, ఆత్మసమ్బన్ధమాత్మ్యం లిఙ్గశరీరం తద్రహితే, నిరుక్తం శబ్దశక్యం తద్భిన్నే, నిఃశేషలయస్థానం నిలయనం మాయా తచ్ఛూన్యే బ్రహ్మణి, అభయం యథా స్యాత్తథా యదైవ ప్రతిష్ఠాం మనసః ప్రకృష్టాం వృత్తిమేష విద్వాంల్లభతే అథ తదైవాభయం బ్రహ్మ ప్రాప్నోతీత్యర్థః । ఉతపి అరమల్పమప్యన్తరం భేదం యదైవైష నరః పశ్యతి అథ తదా తస్య భయమితి యోజనా ఇతి ।
వృత్తికారమతం దూషయతి
ఇదం త్వితి ।
ఇహ పరవ్యాఖ్యాయాం వికారార్థకే మయటిబుద్ధిస్థే సత్యకస్మాత్కారణం వినా ఎకప్రకరణస్థస్య మయటః పూర్వం వికారార్థకత్వమ్ , అన్తే ప్రాచుర్యార్థకత్వమిత్యర్ధజరతీయం కథమివ కేన దృష్టాన్తేనాశ్రీయత ఇతీదం వక్తవ్యమిత్యన్వయః ।
ప్రశ్నం మత్వాశఙ్క్యతే
మాన్త్రేతి ।
స్పుటముత్తరమ్ ।
కిమాన్తర ఇతి న శ్రూయతే, కింవా వస్తుతోఽప్యాన్తరం బ్రహ్మ న శ్రూయత ఇతి వికల్ప్య ఆద్యమఙ్గీకరోతి
అత్రోచ్యతేయద్యపీతి ।
వికారప్రాయపాఠానుగ్రహీతమయట్శ్రుతేః సావయవత్వలిఙ్గాచ్చేత్యాహ
తథాపీతి ।
ఇష్టార్థస్య దృష్ట్యా జాతం సుఖం ప్రియమ్ , స్మృత్యా మోదః, స చాభ్యాసాత్ప్రకృష్టః ప్రమోదః, ఆనన్దస్తు కారణమ్ , బిమ్బచైతన్యమాత్మా, శిరఃపుచ్ఛయోర్మధ్యకాయః బ్రహ్మ శుద్ధమితి శ్రుత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ
తత్ర యదితి ।
యన్మన్త్రే ప్రకృతం గుహానిహితత్వేన సర్వాన్తరం బ్రహ్మ, తదిహ పుచ్ఛవాక్యే బ్రహ్మశబ్దాత్ప్రత్యభిజ్ఞాయతే । తస్యైవ విజ్ఞాపనేచ్ఛయా పఞ్చకోశరూపా గుహా ప్రపఞ్చితా । తత్ర తాత్పర్యం నాస్తీతి వక్తుం కల్ప్యన్త ఇత్యుక్తమ్ । ఎవం పుచ్ఛవాక్యే ప్రకృతస్వప్రధానబ్రహ్మపరే సతి న ప్రకృతహాన్యాదిదోష ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః ప్రధానత్వం పుచ్ఛశ్రుతివిరుద్ధమితి శఙ్కతే
నన్వితి ।
అత్ర బ్రహ్మశబ్దాత్ప్రకృతస్వప్రధానబ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞానే సతి పుచ్ఛశబ్దవిరోధప్రాప్తౌ, ఎకస్మిన్వాక్యే ప్రథమచరమశ్రుతశబ్దయోరాద్యస్యానుపసఞ్జాతవిరోధినో బలీయస్త్వాత్ , పుచ్ఛశబ్దేన ప్రాప్తగుణత్వస్య బాధ ఇతి మత్వాహ
ప్రకృతత్వాదితి ।
ప్రకరణస్యాన్యథాసిద్ధిమాహ
నన్వితి ।
ఎకస్యైవగుణత్వం ప్రధానత్వం చ విరుద్ధమిత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
తత్ర విరోధనిరాసాయాన్యతరసస్మిన్వాక్యే బ్రహ్మస్వీకారే పుచ్ఛవాక్యే బ్రహ్మ స్వీకార్యమిత్యాహ
అన్యతరేతి ।
వాక్యశేషాచ్చైవమిత్యాహ
అపిచేతి ।
తత్తత్రబ్రహ్మణిశ్లోకోఽపీత్యర్థః ।
పుచ్ఛశబ్దస్య గతిం పృచ్ఛతి
కథం పునరితి ।
త్వయాపి పుచ్ఛశబ్దస్య ముఖ్యార్థో వక్తుమశక్యః, బ్రహ్మణ ఆనన్దమయలాఙ్గూలత్వాభావాత్ । పుచ్ఛదృష్టిలక్షణాయాం చాధారలక్షణా యుక్తా, ప్రతిష్ఠాపదయోగాత్ , బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థలాభాచ్చ । త్వత్పక్షే బ్రహ్మపదస్యాప్యవయవలక్షకత్వాదిత్యాహ
నైష దోష ఇతి ।
పుచ్ఛమిత్యాధారత్వమాత్రముక్తమ్ । ప్రతిష్ఠేత్వేకనీడత్వమ్ । ఎకం ముఖ్యం నీడమధిష్ఠానం సోపాదానస్య జగత ఇత్యర్థః ।
నను వృత్తికారైరపి తైత్తిరీయవాక్యం బ్రహ్మణిసమన్వితమిష్టమ్ , తత్ర కిముదాహరణభేదేనేత్యాశఙ్క్యాహ
అపిచేతి ।
యత్ర సవిశేషత్వం తత్ర వాఙ్మనసగోచరత్వమితి వ్యాప్తేరత్ర వ్యాపకాభావోక్త్యా నిర్విశేషముచ్యత ఇత్యాహ
నిర్విశేషమితి ।
నివర్తన్తే అశక్తా ఇత్యర్థః । సవిశేషస్య మృషాత్వాదభయం చాయుక్తమ్ । అతో నిర్విశేషజ్ఞానార్థం పుచ్ఛవాక్యమేవోదాహరణమితి భావః । ప్రాచుర్యార్థకమయటా సవిశేషోక్తౌ నిర్విశేషశ్రుతిబాధ ఉక్తః ।
దోషాన్తరమాహ
అపిచేతి ।
ప్రత్యయార్థత్వేన ప్రధానస్య ప్రాచుర్యస్య ప్రకృత్యర్థో విశేషణమ్ , విశేషణస్య యః ప్రతియోగీ విరోధీతి తస్యాల్పత్వమపేక్షతే, యథా విప్రమయో గ్రామ ఇతి శూద్రాల్పత్వమ్ । అస్తు కో దోషః, తత్రాహ
తథాచేతి ।
ప్రకృత్యర్థప్రాధాన్యే త్వయం దోషో నాస్తి, ప్రచురప్రకాశః సవితేత్యత్ర తమసోఽల్పస్యాప్యభానాత్ । పరన్త్వానన్దమయపదస్య ప్రచురానన్దలక్షణాదోషః స్యాదితి మన్తవ్యమ్ ।
కిఞ్చ భిన్నత్వాద్ఘటవన్న బ్రహ్మతేత్యాహ
ప్రతిశరీరమితి ।
నన్వభ్యస్యమానానన్దపదం లక్షణయానన్దమయపరమిత్యభ్యాససిద్ధిరిత్యత ఆహ
యది చేతి ।
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే నిర్ణీతే సత్యానన్దపదస్య తత్పరత్వజ్ఞానాదభ్యాససిద్ధిః, తత్సిద్ధౌ తన్నిర్ణయ ఇతి పరస్పరాశ్రయ ఇతి భావః ।
అయమభ్యాసః పుచ్ఛబ్రహ్మణ ఇత్యాహ
తస్మాదితి ।
ఉపసఙ్క్రమణం బాధః ।
నను 'స య ఎవంవిత్' ఇతి బ్రహ్మవిదం ప్రక్రమ్యోపసఙ్క్రమణవాక్యేన ఫలం నిర్దిశ్యతే తత్తస్యాబ్రహ్మత్వే న సిధ్యతీతి శఙ్కతే
నన్వితి ।
ఉపసఙ్క్రమణం ప్రాప్తిరిత్యఙ్గీకృత్య విశిష్టప్రాప్త్యుక్త్యా విశేషణప్రాప్తిఫలముక్తమిత్యాహ
నైష ఇతి ।
జ్ఞానేన కోశానాం బాధస్తదితి సిద్ధాన్తే బాధావధిప్రత్యగానన్దలాభోఽర్థాదుక్త ఉత్తరశ్లోకేన స్ఫుటీకృత ఇత్యాహ
తదపీతి ।
తదపేక్షత్వాదితి ।
కామయితృపుచ్ఛబ్రహ్మవిషయత్వాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం పఞ్చమస్థానస్థత్వాదానన్దమయే బ్రహ్మవల్లీ సమాప్తా, భృగువల్లీవదితి, తత్రాహ
యత్త్వితి ।
యా త్విత్యర్థః । మయట్శ్రుత్యా సావయవత్వాదిలిఙ్గేన చ స్థానం బాధ్యమితి భావః । గోచరాతి క్రమో గోచరత్వాభావః ।
వేదసూత్రయోర్విరోధే 'గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనా' ఇతి సూత్రాణ్యన్యథా నేతవ్యానీత్యాహ
సూత్రాణీతి ।
పూర్వమీక్షతేః సంశయాభావాదితి యుక్త్యా ప్రాయపాఠో న నిశ్చాయక ఇత్యుక్తమ్ । తర్హ్యత్ర పుచ్ఛపదస్యాధారావయవయోర్లక్షణాసామ్యాత్సంశయోఽస్తీత్యవయవప్రాయపాఠో నిశ్చాయక ఇతి పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తయుక్త్యభావేన పూర్వపక్షయతి
పుచ్ఛశబ్దాదితి ।
తథాచ ప్రత్యుదాహరణసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే సగుణోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే నిర్గుణప్రమితిః ఫలమ్ । వేదాన్తవాక్యసమన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః స్ఫుటా ఎవ । సూత్రస్థానన్దమయపదేన తద్వాక్యస్థం బ్రహ్మపదం లక్ష్యతే । విక్రియతేఽనేనేతి వికారోఽవయవః ।
ప్రాయాపత్తిరితి ।
అవయవక్రమస్య బుద్ధౌ ప్రాప్తిరిత్యర్థః । అత్ర హి ప్రకృతస్య బ్రహ్మణో జ్ఞానార్థం కోశాః పక్షిత్వేన కల్ప్యన్తే, నాత్ర తాత్పర్యమస్తి । తత్రానన్దమయస్యాపి అవయవాన్తరోక్త్యనన్తరం కస్మింశ్చిత్పుచ్ఛే వక్తవ్యే ప్రకృతం బ్రహ్మ పుచ్ఛపదేనోక్తమ్ । తస్యానన్దమయాధారత్వేనావశ్యంవక్తవ్యత్వాదిత్యర్థః ।
తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చ ॥ ౧౪ ॥
తస్య బ్రహ్మణః సర్వకార్యహేతుత్వవ్యపదేశాత్ । ప్రియాదివిశిష్టత్వాకారేణానన్దమయస్య జీవస్య కార్యత్వాత్తం ప్రతి శేషత్వం బ్రహ్మణో న యుక్తమిత్యర్థః ।
మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే ॥ ౧౫ ॥
'బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్' ఇతి యస్య జ్ఞానాన్ముక్తిరుక్తా, యత్ 'సత్యం జ్ఞానమ్' ఇతి మన్త్రోక్తం బ్రహ్మ, తదత్రైవ పుచ్ఛవాక్యే గీయతే, బ్రహ్మపదసంయోగాత్ । నానన్తమయవాక్య ఇత్యర్థః ।
నేతరో అనుపపత్తేః ॥ ౧౬ ॥
ఇతరా ఆనన్దమయో జీవోఽత్ర న ప్రతిపాద్యః । సర్వస్రష్టృత్వాద్యనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
భేదవ్యపదేశాచ్చ ॥ ౧౭ ॥
అయమానన్దమయో బ్రహ్మరసం లబ్ధ్వానన్దీ భవతీతి భేదోక్తేశ్చ తస్యాప్రతిపాద్యతేత్యర్థః ।
ఆనన్దమయో బ్రహ్మ, తైత్తరీయకపఞ్చమస్థానస్థత్వాత్భృగువల్లీస్థానన్దవదిత్యాశఙ్క్యాహ
కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా ॥ ౧౮ ॥
కామ్యత ఇతి కామ ఆనన్దః తస్య భృగువల్ల్యాం పఞ్చమస్య బ్రహ్మత్వదృష్టేరానన్దమయస్యాపి బ్రహ్మత్వానుమానాపేక్షా న కార్యా, వికారార్థకమయడ్విరోధాదిత్యర్థః ।
భేదవ్యపదేశాచ్చేత్సగుణం బ్రహ్మాత్ర వేద్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ
అస్మిన్నస్య చ తద్యోగం శాస్తి ॥ ౧౯ ॥
గుహానిహితత్వేన ప్రతీచి 'స ఎకః' ఇత్యుపసంహృతే పుచ్ఛవాక్యోక్తే బ్రహ్మణ్యహమేవ పరం బ్రహ్మేతి ప్రబోధవత ఆనన్దమయస్య 'యదా హి' ఇతి శాస్త్రం బ్రహ్మభావం శాస్తి, అతో నిర్గుణబ్రహ్మైక్యజ్ఞానార్థం జీవభేదానువాద ఇత్యభిప్రేత్యాహ
అపరాణ్యపీతి ॥ ౧౯ ॥
అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యముదాహరతి
అథ య ఇతి ।
అథేత్యుపాస్తిప్రారమ్భార్థః ।
హిరణ్మయో జ్యోతిర్వికారః, పురుషః పూర్ణోఽపి మూర్తిమానుపాసకైర్దృశ్యతే । మూర్తిమాహ
హిరణ్యేతి ।
ప్రణఖో నాఖాగ్రం తేన సహేత్యభివిధావాఙ్ ।
నేత్రయోర్విశేషమాహతస్యేతి ।
కపేర్మర్కటస్య ఆసః పుచ్ఛభాగోఽత్యన్తతేజస్వీ తత్తుల్యం పుణ్డరీకం యథా దీప్తిమదేవం తస్య పురుషస్యాక్షిణీ, సద్యోవికసితరక్తామ్భోజనయన ఇత్యర్థః ।
ఉపాసనార్థమాదిత్యమణ్డలం స్థానమ్ , రూపం చోక్త్వా నామ కరోతి
తస్యోదితి ।
తన్నామ నిర్వక్తి
స ఇతి ।
ఉదిత ఉద్గతః । సర్వపాప్మాస్పృష్ట ఇత్యర్థః ।
నామజ్ఞాన ఫలమాహ
ఉదేతి హేతి ।
దేవతాస్థానమాదిత్యమధికృత్యోపాస్త్యుక్త్యనన్తరమాత్మానం దేహమధికృత్యాపి తదుక్తిరిత్యాహ
అథేతి ।
పూర్వత్ర బ్రహ్మపదమానన్దమయపదమానన్దపదాభ్యాసశ్చేతి ముఖ్యత్రితయాదిబహుప్రమాణవశాన్నిర్గుణనిర్ణయవత్ , రూపవత్త్వాదిబహుప్రమాణవశాజ్జీవో హిరణ్మయ ఇతిపూర్వసిద్ధాన్తదృష్టాన్తసఙ్గత్యా పూర్వముత్సర్గతః సిద్ధనిర్గుణసమన్వయస్యాపవాదార్థం పూర్వపక్షయతి
సంసారీతి ।
అత్ర పూర్వోత్తరపక్షయోర్జీవబ్రహ్మణోరుపాస్తిః ఫలమ్ । అక్షిణీత్యాధారశ్రవణాచ్చ సంసారీతి సమ్బన్ధః ।
శ్రుతిమాహ
స ఎష ఇతి ।
ఆదిత్యస్థః పురుషః, అముష్మాదాదిత్యాదూర్ధ్వగా యే కేచన లోకాస్తేషామీశ్వరో దేవభోగానాం చేత్యర్థః । స ఎషోఽక్షిస్థః పురుష ఎతస్మాదక్ష్ణోఽధస్తనా యే లోకాః, యే చ మనుష్యకామా భోగాస్తేషామీశ్వర ఇతి మర్యాదా శ్రూయతే । అతః శ్రుతేశ్చ సంసారీత్యర్థః । 'ఎష సర్వేశ్వరః' ఇత్యవిశేషశ్రుతేరితి సమ్బన్ధః । భూతాధిపతిర్యమః, భూతపాల ఇన్ద్రాదిశ్చ ఎష ఎవ । కిఞ్చ జలానామసఙ్కరాయ లోకే విధారకో యథా సేతుః, ఎవమేషాం లోకానాం వర్ణాశ్రమాదీనాం మర్యాదాహేతుత్వాత్సేతురేష ఎవ । అతః సర్వేశవర ఇత్యర్థః ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
య ఎష ఇతి ।
యద్యప్యేకస్మిన్వాక్యే ప్రథమశ్రుతానుసారేణ చరమం నేయమ్ , తథాప్యత్ర ప్రథమం శ్రుతం రూపవత్వం నిష్ఫలమ్ , ధ్యానార్థమీశ్వరే నేతుం శక్యం చ । సర్వపాప్మాసఙ్గిత్వం సర్వాత్మైకత్వం తు సఫలమ్ , జీవే నేతుమశక్యఞ్చేతి ప్రబలమ్ ।
నచ 'న హ వై దేవాన్పాపం గచ్ఛతి' ఇతి శ్రుతేరాదిత్యజీవస్యాపి పాప్మాస్పర్శిత్వమితి వాచ్యమ్ । శ్రుతేరధునా కర్మానధికారిణాం దేవానాం క్రియమాణపాప్మాసంమ్బన్ధే తత్ఫలాస్పర్శే వా తాత్పర్యాత్ , తేషాం సఞ్చితపాపాభావే 'క్షీణే పుణ్యే మర్త్యలోకం విశన్తి' ఇత్యయోగాదిత్యభిప్రేత్యాహ
సర్వపాప్మాపగమశ్చ పరమాత్మన ఎవేతి ।
సార్వాత్మ్యమాహ
తథేతి ।
అత్ర తచ్ఛబ్దైశ్చాక్షుషః పురుష ఉచ్యతే । ఋగాద్యపేక్షయా లిఙ్గవ్యత్యయః । ఉక్థం శస్త్రవిశేషః, తత్సాహచర్యాత్సామ స్తోత్రమ్ , ఉక్థాదన్యచ్ఛస్త్రమృగుచ్యతే, యజుర్వేదో యజుః, బ్రహ్మ త్రయో వేదా ఇత్యర్థః ।
పృథివ్యాగ్న్యాద్యాత్మక ఇతి ।
ఆధిదైవతమృక్పృథివ్యన్తరిక్షద్యునక్షత్రాదిత్యగతశుక్లభారూపా పఞ్చవిధా శ్రుత్యుక్తా, సామ చాగ్నివాయ్వాదిత్యచన్ద్రాదిత్యగతాతికృష్ణరూపముక్తం పఞ్చవిధమ్ । అధ్యాత్మం తు ఋక్ , వాక్చక్షుఃశ్రోత్రాక్షిస్థశుక్లభారూపా చతుర్విధా, సామ చ ప్రాణచ్ఛాయాత్మమనోఽక్షిగతాతినీలరూపం చతుర్విధముక్తమ్ ।
ఎవం క్రమేణ ఋక్సామే అనుక్రమ్యాహ
శ్రుతిఃతస్యేతి ।
యౌ సర్వాత్మకర్క్సామాత్మకౌ గేష్ణావముష్యాదిత్యస్థస్య, తావేవాక్షిస్థస్య గేష్ణౌ పర్వణీత్యర్థః ।
తచ్చేతి ।
ఋత్క్సామగేష్ణత్వమిత్యర్థః ।
సర్వగానగేయత్వం లిఙ్గాన్తరమాహ
తద్య ఇతి ।
తత్తత్ర లోకే, ధనస్య సనిర్లాభో యేషాం తే ధనసనయః, విభూతిమన్త ఇత్యర్థః ।
నను లోకే రాజానో గీయన్తే నేశ్వర ఇత్యత ఆహ
యద్యదితి ।
పశువిత్తాదిర్విభూతిః, శ్రీః కాన్తిః, ఊర్జితత్వం బలమ్ , తద్యుక్తం సత్వం రాజాదికం మదంశ ఎవేతి తద్గానమీశ్వరస్యైవేత్యర్థః । నిరఙ్గుశమనన్యాధీనమ్ । ఎషా విచిత్రరూపా మూర్తిర్మాయావికృతిత్వాన్మాయా మయా సృష్టేత్యర్థః ।
తదుక్తమ్ 'అశబ్దమ్' ఇత్యాదివాక్యం తంజ్ఞేయపరమిత్యాహ
అపిచేతి ।
తర్హి రూపం కుతః, తత్రాహ
సర్వేతి ।
యత్ర తూపాస్యత్వేనోచ్యతే తత్రేత్యధ్యాహృత్య సర్వకారణత్వాత్ప్రాప్తరూపవత్వం 'సర్వకర్మా' ఇత్యాదిశ్రుత్యా నిర్దిశ్యత ఇతి యోజనా ।
మర్యాదావదైశ్వర్యమీశ్వరస్య నేత్యుక్తం నిరాకరోతి
ఐశ్వర్యేతి ।
అధ్యాత్మాధిదైవతధ్యానయోర్విభాగః పృథక్ప్రయోగస్తదపేక్షమేవ, నత్వైశ్వర్యస్య పరిచ్ఛేదార్థమిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
నను ఉపాస్యోద్దేశేనోపాస్తివిధేర్విధేయక్రియాకర్మణోర్వ్రీహ్యాదివదన్యతః సిద్ధిర్వాచ్యేత్యాశఙ్క్యాహ
భేదేతి ।
ఆదిత్యజీవాదీశ్వరస్య భేదోక్తేః శ్రుత్యన్తరే జీవాదన్య ఈశ్వరః సిద్ధ ఇతి సూత్రార్థమాహ
అస్తీతి ।
ఆదిత్యే స్థితరశ్మినిరాసార్థమాదిత్యాదన్తర ఇతి జీవం నిరస్యతి
యమితి ।
అశరీరస్య కథం నియన్తృత్వమ్ , తత్రాహ
యస్యేతి ।
అన్తర్యామిపదార్థమాహ
య ఇతి ।
తస్యానాత్మత్వనిరాసాయాహ
ఎష త ఇతి ।
తే తవ స్వరూపమిత్యర్థః । ఆదిత్యాన్తరత్వశ్రుతేః సమానత్వాదిత్యర్థః । తస్మాత్పర ఎవాదిత్యాదిస్థానక ఉద్గీథే ఉపాస్య ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౧ ॥
భవతు రూపవత్త్వాదిదుర్బలలిఙ్గానాం పాపాస్పర్శిత్వాద్యవ్యభిచారిబ్రహ్మలిఙ్గైరన్యథానయనమ్ । ఇహ త్వాకాశపదశ్రుతిర్లిఙ్గాద్బలీయసీతి ప్రత్యుదాహణేన ప్రాప్తే ప్రత్యాహ
ఆకాశస్తల్లిఙ్గాదితి ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యముదాహరతి
ఇదమితి ।
శాలావత్యో బ్రాహ్మణో జైవలిం రాజానం పృచ్ఛతి, అస్య పృథ్వీలోకస్యాన్యస్య చ క ఆధార ఇతి । రాజాబ్రూతే, 'ఆకాశ ఇతి హ' ఇతి । 'యదేష ఆకాశః' ఇత్యానన్దత్వస్యాసాధారణస్య శ్రవణాదాకాశో బ్రహ్మేత్యవధారితమ్ । 'ఆకాశో వై నామ' ఇత్యత్ర 'తద్బ్రహ్మ' ఇతి వాక్యశేషాదితి విభాగః ।
నిర్వహితా
ఉత్పత్తిస్థితిహేతుః । తే నామరూపే, యదన్తరా యస్మాద్భిన్నే । యత్ర కల్పితత్వేన మధ్యే స్త ఇతి వార్థః । అత్ర పూర్వపక్షే భూతాకాశాత్మనోద్గీథోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే బ్రహ్మాత్మనా ఇతి ఫలమ్ । ఉపాస్యే స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యసమన్వయోక్తేరాపాదం శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । స్పష్టమత్ర భాష్యమ్ ।
తేజఃప్రభృతిషు వాయ్వాదేరపి కారణత్వాదేవకారశ్రుతిబాధః, సర్వశ్రుతేశ్చాకాశాతిరిక్తవిషయత్వేన సఙ్కోచః స్యాదిత్యాహ
సత్యం దర్శితమితి ।
బ్రహ్మణస్తు సర్వాత్మకత్వాత్ 'తస్మాదేవ సర్వమ్' ఇతి శ్రుతిర్యుక్తేతి భావః ।
తథా సర్వలయాధారత్వమ్ , నిరతిశయమహత్త్వమ్ , స్థితావపి పరమాశ్రయత్వమిత్యేతాని స్పష్టాని బ్రహ్మలిఙ్గానీత్యాహ
తథా ఆకాశమిత్యాదినా ।
రాతేర్ధనస్య దాతుః । రాతిరితి పాఠే బన్ధురిత్యర్థః ।
లిఙ్గాన్తరమాహ
అపి చేతి ।
దాల్భ్యశాలావత్యౌ బ్రాహ్మణౌ రాజా చేతి త్రయ ఉద్గీథవిద్యాకుశలా విచారయామాసుః, కిముద్గీథస్య పరాయణమితి । తత్ర స్వర్గాదాగతాభిరద్భిర్జీవితేన ప్రాణేన క్రియమాణోద్గీథస్య స్వర్గ ఎవ పరాయణమితి దాల్భ్యపక్షమప్రతిష్ఠాదోషేణ శాలావత్యో నిన్దిత్వా స్వర్గస్యాపి కర్మద్వారా హేతురయం లోకః ప్రతిష్ఠేత్యువాచ । తం శాలావత్యస్య పక్షం 'అన్తవద్వై తే కిల శాలావత్యసామ' ఇతి రాజా నిన్దిత్వానన్తమేవాకాశం వక్తి । భూతాకాశోక్తావన్తవత్త్వదోషతాదవస్థ్యాదిత్యర్థః ।
నన్వాకాశోఽనన్త ఇతి న శ్రుతమిత్యాశఙ్క్యాహ
తం చేతి ।
ఉద్గీథ ఆకాశ ఎవేతి సమ్పాదనాదుద్గీథస్యానన్తత్వాదికం న స్వత ఇతి భావః । స ఉద్గీథావయవ ఓఙ్కారః, ఎష ఆకాశాత్మకః, పరః రసతమత్వాదిర్గుణైరుత్కృష్టః, అతోఽక్షరాన్తరేభ్యో వరీయాన్ । శ్రేష్ఠ ఇత్యర్థః । పరః ఇత్యవ్యయం సకారాన్తం వా, పరః కృత్స్నమితి ప్రయోగాత్ । పరశ్చాసౌ వరేభ్యోఽతిశయేన వరః । పరోవరీయానిత్యర్థః ।
ప్రాథమ్యాత్ , శ్రుతత్వాచ్చాకాశశబ్దో బలీయానిత్యుక్తం స్మారయతి
యత్పునరితి ।
ఎవకారసర్వశబ్దానుగృహీతానన్త్యాదిబహులిఙ్గానామనుగ్రహాయ 'త్యజేదేకం కులస్యార్థే' ఇతి న్యాయేనైకస్యాః శ్రుతేర్బాధో యుక్త ఇత్యాహ
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
ఆకాశపదాద్భూతస్యైవ ప్రథమప్రతీతిరితి నియమో నాస్తీత్యపిశబ్దేన ద్యోతితమ్ । తత్ర యుక్తిమాహ
దర్శితశ్చేతి ।
ఆకాశపదాద్గౌణార్థస్య బ్రహ్మణోఽపి ప్రథమప్రతీతిరస్తి, తస్య తత్పర్యాయాణాం చ బ్రహ్మణి ప్రయోగప్రాచుర్యాదితి భావః । అక్షరే కూటస్థే వ్యోమన్ వ్యోమ్ని ఋచో వేదాః సన్తి । ప్రమాణత్వేన యస్మిన్నక్షరే విశ్వే దేవా అధిష్ఠితా ఇత్యర్థః ।
ఓఙ్కారః కం సుఖం బ్రహ్మ ఖం వ్యాపకమిత్యుపాసీత । శ్రుత్యన్తరప్రయోగమాహ
ఖం పురాణమితి ।
వ్యాప్యనాది బ్రహ్మేత్యర్థః । 'కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ' ఇతి ఛాన్దోగ్యమ్ , 'ఓం ఖం బ్రహ్మ ఖం పురాణమ్' ఇతి బృహదారణ్యకమితి భేదః । కిఞ్చ తత్రైవ ప్రథమానుసారేణోత్తరం నేయమ్ , యత్ర తన్నేతుం శక్యమ్ ।
యత్ర త్వశక్యం తత్రోత్తరానుసారేణ ప్రథమం నేయమిత్యాహ
వాక్యేతి ।
తస్మాదుపాస్యే బ్రహ్మణి వాక్యం సమన్వితమిత్యుపసంహరతి
తస్మాదితి ॥ ౨౨ ॥
ఆకాశవాక్యోక్తన్యాయం తదుత్తరవాక్యేఽతిదిశతి
అత ఎవ ప్రాణః ।
ఉద్గీథప్రకరణమితి జ్ఞాపనార్థముద్గీథ ఇతి భాష్యపదమ్ । ఉద్గీథప్రకరణే శ్రూయత ఇత్యన్వయః । కశ్చిదృషిశ్చాక్రాయణః ప్రస్తోతారమువాచ, హే ప్రస్తోతః, యా దేవతా ప్రస్తావం సామభక్తిమనుగతా ధ్యానార్థమ్ , తాం చేదజ్ఞాత్వా మమ విదుషో నికటే ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే పతిష్యతీతి । తతో భీతః సన్ పప్రచ్ఛ, కతమా సా దేవతేతి । ఉత్తరమ్ , ప్రాణ ఇతి । ప్రాణమభిలక్ష్య సమ్యగ్విశన్తి లీయన్తే, తమభిలక్ష్యోజ్జిహతే ఉత్పద్యన్త ఇత్యర్థః ।
అతిదేశత్వాత్పూర్వవత్సంశయాది ద్రష్టవ్యమిత్యుక్తం వివృణోతి
ప్రాణేతి ।
మనౌపాధికో జీవః ప్రాణేన బ్రహ్మణా బధ్యతే సుషుప్తావేకీభవతి । ప్రాణస్య వాయోః ప్రాణమ్ప్రేరకం తస్య సత్తాస్ఫూర్తిప్రదమాత్మానం యే విదుస్తే బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః ।
పూర్వేణ గతర్థాత్వాత్పృథక్సూత్రం వ్యర్థమితి శఙ్కతే
నను పూర్వవదితి ।
అధికాశఙ్కానిరాసార్థమతిదేశసూత్రమితి మత్వా శఙ్కామాహ
న । ముఖ్యేఽపీతి ।
తర్హి తదా చక్షురప్యేతీత్యేవంప్రకారేణ సర్వత్ర సమ్బన్ధః ।
నన్వత్రేన్ద్రియాణాం ప్రాణే లయోదయౌ శ్రూయేతే, తావతా మహాభూతలయాదిప్రతిపాదకవాక్యశేషోపపత్తిః కథమిత్యత ఆహ
ఇన్ద్రియసారత్వాదితి ।
'తస్య హ్యేష రసః' ఇతి శ్రుతేః । ఇన్ద్రియాణి లిఙ్గాత్మరూపాణి అపఞ్చీకృతభూతానాం సారాణి తేషాం లయాద్యుక్త్యా భూతానామపి ప్రాణే లయాదిసిద్ధేః వాక్యశేషోపపత్తిరిత్యర్థః ।
అబ్రహ్మసహపాఠాచ్చ ప్రాణో న బ్రహ్మేత్యాహ
అపి చేతి ।
ఉద్గాతృప్రతిహర్తృభ్యాముద్గీథే ప్రతిహారే చ కా దేవతేతి పృష్టేన చాక్రాయణేనాదిత్యోఽన్నం చ నిర్దిశ్యతే । 'ఆదిత్య ఇతి హోవాచ' 'అన్నమితి హోవాచ' ఇతి శ్రుతావిత్యర్థః । సామాన్యం సన్నిధానమ్ । సంనిధ్యనుగ్రహీతప్రథమశ్రుతప్రాణశ్రుత్యా ముఖ్యప్రాణనిర్ణయే తద్దృష్ట్యా ప్రస్తావోపాస్తిరితి పూర్వపక్షఫలమ్ , సిద్ధాన్తే బ్రహ్మదృష్టిరూపోపాస్తిః । తస్యాధికరణస్యాతిదేశత్వమేవ పూర్వేణ సఙ్గతిరితి విభాగః ।
భవన్తీతి భూతానీతి వ్యుత్పత్యా యత్కిఞ్చిద్భవనధర్మకం కార్యమాత్రమ్ , తస్య లయోదయౌ వాయువికారే ప్రాణే న యుక్తావిత్యుక్త్వా భూతశబ్దస్య రూఢార్థగ్రహేఽపి లయాదేర్బ్రహ్మనిర్ణాయకత్వమిత్యాహ
యదాపీతి ।
భైతికప్రాణస్య భూతయోనిత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
తస్య తద్యోనిత్వం శ్రుత్యాశఙ్కతే
నన్వితి ।
అథ యదా సుషుప్తో జీవః ప్రాణే బ్రహ్మణ్యేకీభవతి తదా ఎనం ప్రాణం సవిషయవాగాదయోఽపియన్తీత్యర్థః ।
అత్ర జీవాభిన్నత్వే సర్వలయాధారత్వలిఙ్గాన్న ముఖ్యః ప్రాణ ఇత్యాహ
తత్రాపీతి ।
వాక్యాన్తరసంనిధ్యపేక్షయా స్వవాక్యగతంలిఙ్గం బలీయ ఇత్యాహ
తదయుక్తమితి ।
ఎకవాక్యత్వం వాక్యశేషః తస్య బలం తద్గతం లిఙ్గం తేనేత్యర్థః ।
ప్రాణమేవేత్యవధారణేన సర్వభూతప్రకృతిత్వలిఙ్గేన చ ప్రాణపదేన తత్కారణం బ్రహ్మ లక్ష్యమిత్యాహ
తదాకాశశబ్దస్యేవేతి ।
వృత్తికృతాముదాహరణం సంశయాభావేనాయుక్తమిత్యాహ
అత్రేత్యాదినా ।
శబ్దభేదముక్త్వా ప్రకరణం ప్రపఞ్చయతి
యస్య చేతి ॥ ౨౩ ॥
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ । ఛాన్దోగ్యమేవోదాహరతి
ఇదమితి ।
గాయత్ర్యుపాధికబ్రహ్మోపాస్త్యానన్తర్యార్థోఽథశబ్దః । అతో దివో ద్యులోకాత్పరః పరస్తాద్యజ్జ్యోతిర్దీప్యతే తద్యతదిదమితి జాఠరాగ్నావధ్యస్యతే ।
కుత్ర దీప్యతే, తత్రాహ
విశ్వత ఇతి ।
విశ్వస్మాత్ప్రాణివర్గాదుపరి సర్వస్మాద్భూరాదిలోకాదుపరి యే లోకాస్తేషూత్తమేషు న విద్యన్తే ఉత్తమా యేభ్య ఇత్యనుత్తమేషు సర్వసంసారమణ్డలాతీతం పరం జ్యోతిరిదమేవ, యద్దేహస్థమిత్యర్థః ।
అస్య పూర్వేణాగతార్థత్వం వదన్ప్రత్యుదాహరణసఙ్గతిమాహ
అర్థాన్తరేతి ।
అత్ర స్వవాక్యే స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గాభావేఽపి 'పాదోస్య' ఇతి పూర్వవాక్యే భూతపాదత్వం లిఙ్గమస్తీతి పాదసఙ్గతిః । పూర్వోత్తరపక్షయోర్జడబ్రహ్మజ్యోతిషోరుపాస్తిః ఫలమితి భేదః ।
నన్వజ్ఞానతమోవిరోధిత్వాద్బ్రహ్మాపి జ్యోతిఃపదశక్యతయా ప్రసిద్ధమస్తి, నేత్యాహ
చక్షురితి ।
శర్వర్యాం రాత్రౌ భవం శార్వరమ్ । నీలమితి యావత్ । అనేనావరకత్వాద్రూపవత్త్వాచ్చ కుడ్యవద్భావరూపం తమ ఇత్యర్థాదుక్తం భవతి ।
జ్యోతిఃశ్రుతేరనుగ్రాహకలిఙ్గాన్యాహ
తథేత్యాదినా ।
భాస్వరరూపాత్మికా దీప్తిస్తేజస ఎవ లిఙ్గమిత్యాహ
న హీతి ।
మాస్తు మర్యాదేత్యాశఙ్క్య శ్రుతత్వాన్మైవమిత్యాహ
పరో దివ ఇతి ।
మర్యాదాం బ్రూత ఇతి శేషః ।
బ్రహ్మవత్కార్యస్యాపి మర్యాదాయోగాన్నిరర్థకం బ్రాహ్మణమితి కశ్చిదాక్షిపతి
నన్వితి ।
ఎకదేశీ బ్రూతే
అస్త్వితి ।
స్వర్గాదౌ జాతం కిఞ్చిదతీన్ద్రియం తేజో దివః పరస్తాదస్తి, శ్రుతిప్రామాణ్యాదిత్యర్థః ।
అధ్యయనవిధ్యుపాత్తశ్రుతేర్నిష్ఫలం వస్తు నార్థ ఇత్యాక్షిప్య బ్రూతే
నేతి ।
ధ్యానం ఫలమిత్యాశఙ్క్య నిష్ఫలస్య క్వాపి ధ్యానం నాస్తీత్యాహ
ఇదమేవేత్యాదినా ।
ప్రయోజనాన్తరం తమోనాశాదికమ్ ।
అత్రివృత్కృతం తేజోఽఙ్గీకృత్యాఫలత్వముక్త్వా తదేవ నాస్తీత్యాహ
తాసామితి ।
తేజోఽబన్నానాం దేవతానామేకైకం ద్విధా విభజ్య పునశ్చైకైకం భాగం ద్వేధా కృత్వా స్వభాగాదితరభాగయోర్నిక్షిప్య తన్త్రిగుణరజ్జువన్త్రివృత్తం కరవాణీత్యవిశేషోక్తేర్నాస్త్యత్రివృత్కృతం కిఞ్చిదిత్యర్థః । కిఞ్చాత్ర 'యదతః పరః' ఇతి యచ్ఛబ్దేనాన్యతః ప్రసిద్ధం ద్యుమర్యాదత్వం ధ్యానాయానూద్యతే
న చాత్రివృత్కృతస్య తస్య తత్క్వచిత్ప్రసిద్ధమిత్యాహ
న చేతి ।
ఎకదేశిమతే నిరస్తే సాక్షాత్పూర్వపక్షీ బ్రూతే
అస్తు తర్హీతి ।
ప్రదేశవిశేషః దివః పరస్తాద్దేదీప్యమానః సూర్యాదితేజోవయవవిశేషః, తస్య పరిగ్రహ ఉపసనార్థో న విరుద్ధ్యత ఇత్యన్వయః । స ఎవ కౌక్షేయే జ్యోతిషి ఉపాస్యతే । తస్యాపి తేజస్త్వాదితి భావః ।
బ్రహ్మణోఽపి ధ్యానార్థం ప్రదేశస్థత్వం కల్ప్యతామ్ , నేత్యాహ
నత్వితి ।
నిష్ప్రదేశస్య నిరవయవస్య విశేషేఽపి దివః పరస్తాద్దేదీప్యమానబ్రహ్మావయవకల్పనా భాగినీ యుక్తా న త్విత్యన్వయః । అప్రమాణికగౌరవాపాతాదితి భావః ।
తతః కిమ్ , తత్రాహ
సారూప్యేతి ।
యథా ఎకత్వసామ్యాద్భూరితివ్యాహృతౌ ప్రజాపతేః శిరోదృష్టిః శ్రుతా తథా జాఠరాగ్నావబ్రహ్మత్వం ఘోషాదిశ్రుత్యా ప్రసిద్ధమితి జడజ్యోతిష్ట్వం సామ్యం వాచ్యమిత్యర్థః । యద్దేహస్పర్శనేనౌష్ణ్యజ్ఞానం ప్రసిద్ధం సైషా తస్య జాఠరాగ్నేర్దృష్టిః, యత్కర్ణపిధానేన ఘోషశ్రవణమ్ , సైషా తస్య శ్రుతిరిత్యర్థః ।
జ్యోతిషో జడత్వే లిఙ్గాన్తరమాహ
తదేతదితి ।
జ్యోతిరిత్యర్థః । చక్షుష్యశ్చక్షుర్హితః సున్దరః, శ్రుతో విఖ్యాతః ।
న చాన్యదపీతి ।
బ్రహ్మలిఙ్గమపి కిఞ్చిదన్యన్నాస్తీత్యన్వయః ।
నను 'త్రిపాదస్యామృతం దివి' ఇతి పూర్వవాక్యోక్తం బ్రహ్మాత్ర జ్యోతిఃపదేన గృహ్యతామిత్యాశఙ్క్యాహ
న చేతి ।
నను సర్వాత్మకత్వామృతత్వాభ్యాం బ్రహ్మోక్తమిత్యత ఆహ
అథాపీతి ।
కథఞ్చిచ్ఛన్దోద్వారేత్యర్థః । దివి దివ ఇతి విభక్తిభేదాన్న ప్రత్యభిజ్ఞేత్యర్థః । ప్రకృతేర్జాతం ప్రాకృతమ్ , కార్యమిత్యర్థః ।
ఆచారం నిరస్యతి
పాదేతి ।
'గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతమ్' 'వాగ్వై గాయత్రీ' 'యేయం పృథివీ' 'యదిదం శరీరమ్' 'యదస్మిన్పురుషే హృదయమ్' 'ఇమే ప్రాణాః' ఇతి భూతవాక్పృథివీశరీరహృదయప్రాణాత్మికా షడ్విధా షడ్భిరక్షరైశ్చతుష్పదా గాయత్రీతి । యదుక్తం తావాన్ తత్పరిమాణః సర్వః ప్రపఞ్చోఽస్య గాయత్ర్యనుగతస్య బ్రహ్మణో మహిమా విభూతిః, పురుషస్తు పూర్ణబ్రహ్మరూపః, అతః ప్రపఞ్చాజ్జ్యాయానధికః ।
ఆధిక్యమేవాహ
పాద ఇతి ।
సర్వం జగదేకః పాదోఽంశః, 'విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్' ఇతి స్మృతేః । అస్య పురుషస్య దివి స్వప్రకాశస్వరూపే త్రిపాదమృతం రూపమస్తి, దివి సూర్యమణ్డలే వా ధ్యనార్థమస్తి, కల్పితాజ్జగతో బ్రహ్మస్వరూపామనన్తమస్తీత్యర్థః । యథా లోకే పాదాత్పాదత్రయమధికం తథేదమధికమితి బోధనార్థం త్రిపాదమృతమిత్యుక్తమ్ , న త్రిపాదత్వం వివక్షితమితి మన్తవ్యమ్ ।
'యదతః పరః' ఇతి యచ్ఛబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థవాచిత్వాత్పూర్వవాక్యప్రసిద్ధం బ్రహ్మ గ్రాహ్మమిత్యాహ
తత్రేతి ।
నను 'యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలః' ఇత్యత్ర యత్పదస్యాప్రకృతార్థకత్వం దృష్టమిత్యత ఆహ
తత్పరిత్యజ్యేతి ।
తత్ర యాగస్యాన్యతః ప్రసిద్ధేరభావేనాపూర్వత్వాదగత్యా యదోఽప్రసిద్ధార్థత్వమాశ్రితమ్ । ఇహ తు పూర్వవాక్యప్రసిద్ధస్య బ్రహ్మణో ద్యుసమ్బన్ధేన ప్రత్యభిజ్ఞాతస్య యదర్థత్వనిశ్చయాద్యత్పదైకార్థకజ్యోతిఃపదస్యాపి స ఎవార్థ ఇత్యర్థః ।
సన్దంశన్యాయాదప్యేవమిత్యాహ
న కేవలమితి ।
'సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ' ఇత్యుత్తరత్ర బ్రహ్మానువృత్తేర్మధ్యస్థం జ్యోతిర్వాక్యం బ్రహ్మపరమిత్యర్థః ।
ప్రకరణాదితి ।
ప్రకృతాపేక్షయత్పదశ్రుత్యా ద్యుసమ్బన్ధభూతపాదత్వాదిలిఙ్గైశ్చేత్యర్థః । అతః ప్రకరణాజ్జ్యోతిఃశ్రుతిబాధో న యుక్త ఇతి నిరస్తమ్ ।
అవిశేషకత్వాదితి ।
బ్రహ్మవ్యావర్తకత్వాభావాదిత్యర్థః । యేన చేతసా చైతన్యేనేద్ధః ప్రకాశితః సూర్యస్తపతి ప్రకాశయతి తం బృహన్తమవేదవిన్న మనుత ఇత్యర్థః ।
జ్యోతిఃశబ్దస్య కార్యజ్యోతిష్యేవ శక్తిరిత్యఙ్గీకృత్య కారణబ్రహ్మలక్షకత్వముక్త్వా బ్రహ్మణ్యపి శక్తిమాహ
యద్వేతి ।
గాఢాన్ధకారే వాచైవ జ్యోతిషా లోక ఆసనాదివ్యవహారం కరోతీత్యర్థః । ఆజ్యం జుషతాం పిబతాం మనో జ్యోతిః ప్రకాశకం భవతి ఇత్యాజ్యస్తుతిః ।
యథా గచ్ఛన్తమనుగచ్ఛతః స్వస్యాపి గతిరస్తి తథా సర్వస్య స్వనిష్ఠం భానం స్యాదిత్యత ఆహ
తస్య భాసేతి ।
తత్కాలానవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ సూర్యాదిజ్యోతిషాం సాక్షిభూతమాయురమృతమితి చ దేవా ఉపాసత ఇత్యర్థః ।
యోషితోఽగ్నిత్వవత్ద్యుమర్యాదత్వాదికం ధ్యానార్థం కల్పితం బ్రహ్మణో యుక్తమిత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇత్యాదినా ।
దివః పరమపీత్యన్వయః ।
ఆరోప్యస్య ధ్యేయస్యాలమ్బనస్య చ సాదృశ్యనియమో నాస్తీత్యాహ
పరస్యాపీతి ।
భవిష్యతి బ్రహ్మజ్యోతిష ఇతి శేషః ।
'తం యథా యథోపాసతే తథా తథా ఫలం భవతి' ఇతి శ్రుతేరిత్యాహ
న హీయత ఇతి ।
జ్ఞానఫలవదుపాస్తిఫలమేకరూపం కిం న స్యాదత ఆహ
యత్ర హీతి ।
జ్ఞేయైకత్వాదిత్యర్థః ।
ధ్యేయం తు నానేత్యాహ
యత్ర త్వితి ।
ఈశ్వరో జీవరూపేణాన్నమత్తీత్యన్నాదః అన్నస్యాసమన్తాద్దాతా వా వసు హిరణ్యం దదాతీతి వసుదాన ఇతి గుణవిశేషసమ్బన్ధం యో వేద స ధనం విన్దతే, దీప్తాగ్నిశ్చ భవతి । నామ్నో వాగుత్తమా, మనో వా ప్రతీకం వాచో భూయ ఇతి ప్రతీకవిశేషధ్యానశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థమాద్యపదమ్ ।
సంనిధేః శ్రుతిర్బలీయసీతి శఙ్కతే
కథం పునరితి ।
అథ ప్రథమశ్రుత్యనుసారేణ చరమశ్రుతిర్నీయత ఇత్యాహ
నైష ఇతి ।
సర్వనామ్నా స్వసామర్థ్యేన స్వస్య సర్వనామ్నః సామర్థ్యం సంనిహితవాచిత్వం తద్బలేన పరామృష్టే సతీతి యోజనా । అర్థాద్యత్పదసామానాధికరణ్యాదిత్యర్థః ॥ ౨౪ ॥
ఛన్దోభిధానాద్బ్రహ్మ ప్రకృతం నాస్తీతి శఙ్కామేకదేశీ దూషయతి
కథమితి ।
శఙ్కాం సాధయతి
నైతదిత్యాదినా ।
చతుష్పదత్వాదికం పూర్వమేవ వ్యాఖ్యాతమ్ ।
య ఎతామేవమితి ।
వేదరహస్యభూతాం మధువిద్యామేవముక్తరీత్యా యః కశ్చిద్వేద తస్యోదయాస్తమయరహితబ్రహ్మాప్రాప్తిర్భవతీత్యర్థః । తథాచ వేదత్వాద్గాయత్ర్యాం బ్రహ్మశబ్దో యుక్త ఇతి భావః ।
గాయత్రీశబ్దేన తదుపాదానత్వేనానుగతబ్రహ్మలక్షణాయాం బీజమనుపపత్తిమాహ
న హ్యక్షరేతి ।
బ్రహ్మణోఽపి కథం సర్వాత్మకత్వమ్ , తత్రాహ
కార్యం చేతి ।
నచ గాయత్ర్యా ధ్యానార్థం సర్వాత్మత్వారోప ఇతి వాచ్యమ్ , స్వతః సర్వాత్మనో ధ్యానసమ్భవేనాసదారోపాయోగాదీతి భావః ।
'తథాహి దర్శనమ్' ఇతి సూత్రశేషం వ్యాచష్టే
తథాన్యత్రేతి ।
దృశ్యత ఇతి దర్శనమ్ । దృష్టమిత్యర్థః । ఎతం పరమాత్మానం బహ్వృచా ఋగ్వేదినో మహత్యుక్థే శస్త్రే తదనుగతముపాసతే । ఎతమేవాగ్నిరహస్యే 'తమేతమగ్నిరిత్యధ్వర్యవ ఉపాసతే' ఇతి శ్రుతేః యజుర్వేదినోఽగ్నౌ ఉపాసతే । ఎతమేవ ఛన్దోగాః సామవేదినో మహావ్రతే క్రతౌ ఉపాసత ఇత్యైతరేయకే దృష్టమిత్యర్థః ।
గాయత్రీశబ్దో బ్రహ్మలక్షక ఇతి వ్యాఖ్యాయ గౌణ ఇత్యాహ
అపర ఇతి ।
సాక్షాదేవ । వాచ్యార్థగ్రహణం వినైవేతి యావత్ । పూర్వం తూపాస్యతయా గాయత్రీపదేనాజహల్లక్షణయా గాయత్రీబ్రహ్మణీ ద్వే అపి లక్షితే । నచ గాయత్రీ సర్వమిత్యన్వయాసమ్భవః, ఘటో రూపీతి పదార్థైకదేశే వ్యక్తౌ రూపాన్వయవత్ , గాయత్రీపదార్థైకదేశే గాయత్ర్యనుగతే బ్రహ్మణి ప్రధానే సర్వాత్మకత్వాన్వయసమ్భవాదితి భావః । తథాచ సూత్రే సిద్ధాన్తభాగస్యాయమర్థః- తథా గాయత్రీవచ్చతుష్పాత్వగుణసామాన్యాత్ , చేతో బ్రహ్మణి సమర్ప్యతే యేన స చేతోర్పణో గాయత్రీశబ్దస్తేన బ్రహ్మణ ఎవ నిగదాదభిధానాత్ ఛన్దోభిధానమసిద్ధమితి ।
అధునా 'తథాహి దర్శనమ్' ఇతి శేషం వ్యాచష్టే
తథేతి ।
సంవర్గవిద్యాయామాధిదైవమగ్నిసూర్యచన్ద్రామ్భాంసి వాయౌ లీయన్తే, అధ్యాత్మం వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనాంసి ప్రాణమపియన్తీత్యుక్తమ్ । తే వా ఎతే పఞ్చాన్యే ఆధిదైవికాః, పఞ్చాన్యే ఆధ్యాత్మికాస్తే మిలిత్వా దశసఙ్ఖ్యాకాః సన్తః కృతమిత్యుచ్యన్తే । సన్తి హి కృతత్రేతాద్వాపరకలిసంజ్ఞకాని చత్వారి ద్యుతాని క్రమేణ చతురఙ్కత్ర్యఙ్కద్వ్యఙ్కైకాఙ్కాని । తత్ర కృతం దశాత్మకం భవతి, చతుర్ష్వఙ్కేషు త్రయాణాం త్రిషు ద్వయోర్ద్వయోరేకస్య చాన్తర్భావాత్ । తథాచ దశత్వగుణేన వాయ్వాదయః కృతశబ్దేనోచ్యన్తే ।
ఎవం కృతత్వం వాయ్వాదీనాముపక్రమ్యాహ
సైషేతి ।
విధేయాపేక్షయా స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశః । విరాట్పదం ఛన్తోవాచకమ్ , 'దశాక్షరా విరాట్' ఇతి శ్రుతేః । దశత్వసామ్యేన వాయ్వాదయో విరాడిత్యుచ్యన్తే । ఎవంచ దశత్వద్వారా వాయ్వాదిషు కృతత్వం విరాట్త్వం చ ధ్యేయమ్ । తత్ర విరాట్త్వధ్యానాత్సర్వమస్యాన్నం భవతి, 'అన్నం విరాట్' ఇతి శ్రుతేః । కృతత్వధ్యానాదన్నాదో భవతి, కృతద్యూతస్యాన్నాదత్వాత్ । కృతం హి స్వీయచతురఙ్గేషు త్ర్యఙ్కాదికమన్తర్భావయదన్నమత్తీవ లక్ష్యతే । అత ఎవ కృతజయాదితరద్యూతజయః శ్రుత్యుక్తః 'కృతాయవిజితాయాధరేయాః సంయన్తి' ఇతి । అయో ద్యూతమ్ , కృతసంజ్ఞోఽయః కృతాయః స విజితో యేన తస్మై, అధరేయాస్త్ర్యఙ్కాదయః అయాః సంయన్తి ఉపనమన్తే । తేన జితా భవన్తీత్యర్థః । ఎవంచ సా వాయ్వాదిదశాత్మికా ఎషా కృతశబ్దితా విరాడన్నమ్ , కృతత్వాదన్నాదినీత్యర్థః ।
సర్వథాపీతి ।
గాయత్రీతి పదస్య లక్షకత్వే గౌణత్వేఽపి చేత్యర్థః । అత్రాపర ఆహేత్యపరపదేన గౌణత్వే స్వమతం నేతి ద్యోతయతి । అజహల్లక్షణాపక్షే హి 'వాగ్వై గాయత్రీ' ఇతి వాగాత్మత్వం గాయతి చ త్రాయతే చ ఇతి నిరుక్తనామకత్వం చ గాయత్ర్యా ఉపాధిత్వేనోపాస్యత్వాదుపపన్నతరమ్ । గౌణపక్షే గాయత్రీత్యాగాత్తదుభయం సర్వాత్మకత్వమాత్రేణోపపాదనీయమ్ । ఎవం గాయత్రీపదస్య స్వార్థత్యాగః, అప్రసిద్ధచతుష్పాత్త్వగుణద్వారా విప్రకృష్టలక్షణా చేతి బహ్వసమఞ్జసమ్ ॥ ౨౫ ॥
నను 'గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్' ఇతి ప్రథమ గాయత్రీశ్రుతేః కథం లక్షణేత్యాశఙ్క్య వాక్యశేషగతసర్వాత్మకత్వాద్యనేకబలవత్ప్రమాణసంవాదేన బ్రహ్మణి తాత్పర్యావగమాదిత్యాహ
భూతాదిపాదేతి ।
ఎవం పదార్థమాహ
ఇతశ్చేతి ।
సూత్రస్థాదిపదార్థం దర్శయతి
భూతపృథివీతి ।
అత్ర సూత్రభాష్యకారయోర్భూతాదిభిశ్చతుష్పదా గాయత్రీతి సంమతమ్ , షడక్షరైశ్చతుష్పాత్వం వృత్తికారోక్తమప్రసిద్ధం చకారసూచితమ్ ।
యుక్త్యన్తరమాహ
అపి చేతి ।
బ్రహ్మపరసూక్తోత్పన్నత్వాచ్చ తస్యాస్తత్పరత్వమిత్యాహ
పురుషేతి ।
బ్రహ్మపదస్య ఛన్దోవాచిత్వముక్తం నిరస్యతి
యద్వై తద్బ్రహ్మేతి ।
పూర్వస్యామృచి బ్రహ్మోక్తావిత్యర్థః ।
హృదయస్య చతుర్దిక్షూర్ధ్వం చ పఞ్చ సుషయః సన్తి । తేషు బ్రహ్మస్థానహృన్నగరస్య ప్రాగాదిద్వారేషు క్రమేణ ప్రాణవ్యానాపానసమానోదానాః పఞ్చద్వారపాలా ఇతి ధ్యానార్థం శ్రుత్యా కల్పితమ్ । తత్ర హృదయచ్ఛిద్రస్థప్రాణేషు బ్రహ్మపురుషత్వశ్రుతిర్హృది గాయత్ర్యాఖ్యబ్రాహ్మణ ఉపాసనాసమ్బన్ధితాయాం బ్రహ్మణో ద్వారపాలత్వాద్బ్రహ్మపురుషా ఇతి సమ్భవతీత్యాహ
పఞ్చ బ్రహ్మేతి ॥ ౨౬ ॥
దివి దివ ఇతి విభక్తిభేదాత్ప్రకృతప్రత్యభిజ్ఞా నాస్తీత్యుక్తం నోపక్షణీయమిత్యాహ
తత్పరిహర్తవ్యమితి ।
పరిహారం ప్రతీజానీతే
అత్రేతి ।
సూత్రే నఞర్థం వదన్పరిహారమాహ
నాయమితి ।
ఎవం సర్వత్ర వ్యాఖ్యేయమ్ । ప్రధానప్రాతిపదికార్థద్యుసమ్బన్ధేన ప్రత్యభిజ్ఞాయా విభక్త్యర్థభేదో న ప్రతిబన్ధకః, కథఞ్చిదాధారస్యాపి మర్యాదాత్వసమ్భవాత్ । యథా వృక్షాగ్రం స్వలగ్నభాగావచ్ఛిన్నశ్యేనస్యాధారః సన్నేవ స్వాలగ్నభాగావచ్ఛిన్నస్య తస్యైవ మర్యాదా భవతి, ఎవం దివి సూర్యే హార్దాకాశే వా ముఖ్యే ఆధారే సబ్రహ్మదివో మర్యదాత్వం తదలగ్నాకాశావచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ ప్రతి కల్పయిత్వా దివః పరమిత్యుచ్యత ఇత్యర్థః ।
యద్యాకాశేన అనవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ గృహీత్వా పఞ్చమ్యా దివో మర్యాదాత్వమేవ ముఖ్యం తదా గఙ్గాయాం ఘేష ఇతివత్సప్తమ్యా సామీప్యలక్షణయాధారత్వం వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ
అపర ఇతి ।
సమ్బద్ధం ప్రత్యాధారత్వం ముఖ్యం పూర్వముక్తం దివ్యేవ సదితి । అసమ్బద్ధం ప్రతి మర్యాదాత్వం ముఖ్యమధునోచ్యతే దివః పరమపీతి భేదః । తస్మాజ్జ్యోతిర్వాక్యముపాస్యే బ్రహ్మణి సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౭ ॥
ప్రాణస్తథానుగమాత్ ।
దివోదాసస్యాపత్యం దైవోదాసిః ప్రతర్దనో నామ రాజా యుద్ధేన పురుషకారేణ చ కారణేనేన్ద్రస్య ప్రేమాస్పదం గృహం జగామ । తం హ ఇన్ద్ర ఉవాచ, ప్రతర్దన వరం తే దదానీతి । స హోవాచ ప్రతర్దనః, యం త్వం మర్త్యాయ హితతమం మన్యసే తం వరం త్వమేవాలోచ్య మహ్యం దేహీతి । తత ఇన్ద్ర ఇదమాహ 'ప్రాణోఽస్మి' ఇత్యాది । ముఖ్యం ప్రాణం నిరసితుం ప్రజ్ఞాత్మత్వముక్తమ్ ।
నిర్విశేషచిన్మాత్రం నిరస్యతి
తం మామితి ।
ఇదం ప్రాణస్యేన్ద్రదేవతాత్వే లిఙ్గమ్ ।
ముఖ్యప్రాణత్వే లిఙ్గమాహ
అథేతి ।
వాగాదీనాం దేహధారణశక్త్యభావనిశ్చయానన్తరమిత్యర్థః ।
ప్రాణస్య దేహధారకత్వముత్థాపకత్వం చ ప్రసిద్ధమితి వక్తుం ఖల్విత్యుక్తమ్ । ప్రాణస్య జీవత్వే వక్తృత్వం లిఙ్గమాహ
న వాచమితి ।
ఆనన్దత్వాదికం బ్రహ్మలిఙ్గమాహ
అన్తే చేతి ।
అనేకేషు లిఙ్గేషు దృశ్యమానేషు బలాబలనిర్ణయార్థమిదమధికరణమమిత్యగతార్థమాహ
అనేకలిఙ్గేతి ।
పూవర్త్ర ప్రకృతబ్రహ్మవాచకయచ్ఛబ్దబలాజ్జ్యోతిఃశ్రుతిఃబ్రహ్మపరేత్యుక్తమ్ , న తథేహ ప్రాణశ్రుతిభఙ్గే కిఞ్చిద్బలమస్తి, మిథో విరుద్ధానేకలిఙ్గానామనిశ్చాయకత్వాదితి ప్రత్యుదాహరణసఙ్గత్యా పూర్వపక్షయతి
తత్రేతి ।
పూర్వం ప్రధానప్రాతిపదికార్థబలాత్విభక్త్యర్థబాధవద్వాక్యార్థజ్ఞానం ప్రతి హేతుత్వేన ప్రధానానేకపదార్థబలాదేకవాక్యతాభఙ్గ ఇతి దృష్టాన్తసఙ్గతిర్వాస్తు । పూర్వపక్షే ప్రాణాద్యనేకోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే ప్రత్యగ్బ్రహ్మధీరితి వివేకః ।
తథా బ్రహ్మపరత్వేన పదానామన్వయావగమాదితి హేత్వర్థమాహ
తథాహీతి ।
హితతమత్వకర్మక్షయాదిపదార్థానాం సమ్బన్ధో బ్రహ్మణి తాత్పర్యనిశ్చాయక ఉపలభ్యత ఇత్యుక్తం వివృణోతి
ఉపక్రమ ఇత్యాదినా ।
యం మన్యసే తం వరం త్వమేవ ప్రయచ్ఛేత్యర్థః ।
స యః కశ్చిన్మాం బ్రహ్మరూపం వేదసాక్షాదనుభవతి, తస్య విదుషో లోకో మోక్షో మహతాపి పాతకేన న హ మీయతే నైవ హింస్యతే న ప్రతిబధ్యతే జ్ఞానాగ్నినా కర్మతూలరాశేర్దగ్ధత్వాదిత్యాహ
స య ఇతి ।
సాధ్వసాధునీ పుణ్యపాపే । తాభ్యామస్పృష్టత్వమ్ , తత్కారయితృత్వమ్ , నిరఙ్కుశైశ్వర్యం చ సర్వమేతదిత్యర్థః ॥ ౨౮ ॥
అహఙ్కారవాదేన స్వాత్మవాచకశబ్దైరాచచక్షే, ఉక్తవానిత్యర్థః । వాక్యస్య ఇన్ద్రోపాసనాపరత్వే లిఙ్గాన్తరమాహ
తథా విగ్రహేతి ।
త్రీణి శీర్షాణి యస్యేతి త్రిశీర్షా త్వష్టుః పుత్రో విశ్వరూపో నామ బ్రాహ్మణః తం హతవానస్మి । రౌతి యథార్థం శబ్దయతీతి రుత్ వేదాన్తవాక్యమ్ , తన్ముఖే యేషాం తే రున్ముఖాస్తేభ్యోఽన్యాన్వేదాన్తబహిర్ముఖాన్ యతీనరణ్యశ్వభ్యో దత్తవానస్మీత్యర్థః ।
ఇన్ద్రే ప్రాణశబ్దోపపత్తిమాహ
ప్రాణత్వం చేతి ।
వదన్తి లౌకికా అపీత్యర్థః । బలవాచినా ప్రాణశబ్దేన బలదేవతా లక్ష్యత ఇతి భావః ।
ఇన్ద్రో హితప్రదాతృత్వాద్ధితతమః, కర్మానధికారాదపాప ఇత్యేవం వ్యాఖ్యేయానీత్యాహ
నిశ్చితే చేతి ।
కిమిన్ద్రపదేన విగ్రహోపలక్షితం చిన్మాత్రముచ్యతే ఉత విగ్రహః । ఆద్యే వాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వం సిద్ధమ్ । న ద్వితీయ ఇత్యాహ
అధ్యాత్మేతి ।
ఆత్మని దేహేఽధిగత ఇత్యధ్యాత్మం ప్రత్యగాత్మా । స సమ్బధ్యతే యైః శరీరస్థత్వాదిభిరిన్ద్రతనావసమ్భావితైర్ధర్మైస్తే అధ్యాత్మసమ్బన్ధాస్తేషాం భూమేత్యర్థః ।
ఆయురత్ర దేహే ప్రాణవాయుసఞ్చారః । అస్తిత్వే ప్రాణస్థితౌ ప్రాణానామిన్ద్రియాణాం స్థితిరిత్యర్థతః శ్రుతిమాహ
అస్తిత్వ ఇతి ।
'అథాతో నిశ్రేయసాదానమ్' ఇత్యాద్యా శ్రుతిః ।
ఇన్ద్రియస్థాపకత్వవద్దేహోత్థాపకత్వమాహ
తథేతి ।
వక్తృత్వముక్త్వా సర్వాధిష్ఠానత్వం దర్శితమిత్యాహ
ఇతి చోపక్రమ్యేతి ।
తత్తత్ర నానాప్రపఞ్చస్యాత్మని కల్పనాయాం యథా దృష్టాన్తః, లోకే ప్రసిద్ధస్య రథస్యారేషు నేమినాభ్యోర్మధ్యస్థశలాకాసు చక్రోపాన్తరూపా నేమిరర్పితా, నాభౌచక్రపిణ్డికాయామరా అర్పితాః, ఎవం భూతాని పఞ్చ పృథివ్యాదీని మీయన్త ఇతి, మాత్రాః భోగ్యాః శబ్దాదయః పఞ్చేతి దశ భూతమాత్రాః ప్రజ్ఞామాత్రాసు దశస్వర్పితాః । ఇన్ద్రియజాః పఞ్చ శబ్దాదివిషయప్రజ్ఞాః మీయన్తే ఆభిరితి మాత్రాః పఞ్చ ధీన్ద్రియాణి । నేమివద్గ్రాహ్యం గ్రాహకేషు అరేషు కల్పితమిత్యుక్త్వా నాభిస్థానీయే ప్రాణే సర్వం కల్పితమిత్యాహ
ప్రాణేఽర్పితా ఇతి ।
స ప్రాణో మమ స్వరూపమిత్యాహ
స మ ఇతి ।
తర్హి ప్రత్యగాత్మని సమన్వయో న తు బ్రహ్మణి, తత్రాహ
అయమితి ॥ ౨౯ ॥
అహఙ్కారవాదస్య గతిం పృచ్ఛతి
కథమితి ।
సూత్రముత్తరమ్ । తద్వ్యాఖ్యాతి
ఇన్ద్ర ఇతి ।
జన్మాన్తరకృతశ్రవణాదినా అస్మిఞ్జన్మని స్వతఃసిద్ధం దర్శనమార్షమ్ । విజ్ఞేయేన్ద్రస్తుత్యర్థ ఉపన్యాసో న చేత్కథం తర్హి స ఇతి పృచ్ఛతి
కథమితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానస్తుత్యర్థః స ఇత్యాహ
విజ్ఞానేతి ।
నియామకం బ్రూతే
యదితి ।
పరేణ ।
'తస్య మే' ఇత్యాదినా వాక్యేనేత్యన్వయః ।
స్తుతిమాహ
ఎతదుక్తమితి ।
తస్మాజ్జ్ఞానం శ్రేష్ఠమితి శేషః ।
స్తుతజ్ఞానవిషయ ఇన్ద్ర ఇత్యత ఆహ
విజ్ఞేయం త్వితి ॥ ౩౦ ॥
దేహోత్థాపనం జీవలిఙ్గం కిం న స్యాత్ , తత్రాహ
శరీరధారణం చేతి ।
సర్వే వాగాదయః ప్రాణా అహమహం శ్రేష్ఠ ఇతి వివదమానాః ప్రజాపతిముపజగ్ముః । స చ తానువాచ, యస్మిన్నుత్క్రాన్తే శరీరం పాపిష్ఠతరం పతిష్యతి స వః శ్రేష్ఠ ఇతి తథాక్రమేణ వాగాదిషూత్క్రాన్తేష్వపి మూకాదిభావేన శరీరం స్వస్థమస్థాత్ । ముఖ్యప్రాణస్య తు ఉచ్చిక్రమిషాయాం సర్వేషాం వ్యాకులత్వాప్తౌ తాన్వాగాదీన్వరిష్ఠః ప్రాణ ఉవాచ, యూయం మోహం మాపద్యథ యతోఽహమేవైతత్కరోమి । కిం తత్ , పఞ్చధా ప్రాణాపానాదిభావేనాత్మానం విభజ్య ఎతద్వాతి గచ్ఛతీతి వానం తదేవ బాణమస్థిరం శరీరమవష్టభ్యాశ్రిత్య ధారయామీత్యర్థః ।
ద్వివచనసహవాసోత్క్రాన్తిశ్రుతేశ్చ న బ్రహ్మ గ్రాహ్యమిత్యాహ
జీవముఖ్యేతి ।
అభేదనిర్దేశమాహ
యో వా ఇతి ।
భేదమాహ
సహేతి ।
యది జీవముఖ్యప్రాణయోర్లిఙ్గాదుపాస్యత్వం తర్హి బ్రహ్మణోఽపి లిఙ్గానాముక్తత్వాదుపాసనం స్యాత్ । న చేష్టాపత్తిః । ఉపక్రమాదిన నిశ్చితైకవాక్యతాభఙ్గప్రసఙ్గాదిత్యాహ
నైతదేవమిత్యాదినా ।
నచ స్వతన్త్రపదార్థభేదాద్వాక్యభేదః కిం న స్యాదితి వాచ్యమ్ , జీవముఖ్యప్రాణయోరుక్తలిఙ్గానాం బ్రహ్మణినేతుం శక్యతయా స్వాతన్త్ర్యాసిద్ధేః, అఫలపదార్థస్య ఫలవద్వాక్యార్థశేషత్వేన ప్రధానవాక్యార్థానుసారేణ తల్లిఙ్గనయస్యోచితత్వాచ్చ । నహి ప్రధానవాక్యార్థబ్రహ్మలిఙ్గమన్యథా నేతుం శక్యమ్ , న వా తదుచితమిత్యాహ
నచ బ్రహ్మలిఙ్గమితి ।
సూత్రశేషం వ్యాచష్టే
ఆశ్రితత్వాచ్చేతి ।
అన్యత్ర 'అత ఎవ ప్రాణః' ఇత్యాదౌ వృత్తేరాశ్రితత్వాదిహాపి తస్య బ్రహ్మలిఙ్గస్య యోగాద్బ్రహ్మపర ఎవ ప్రాణశబ్ద ఇత్యర్థః ।
ప్రాణాదిలిఙ్గాని సర్వాత్మకే బ్రహ్మణ్యనాయాసేన నేతుం శక్యనీత్యాహ
యత్త్విత్యాదినా ।
యస్మిన్నేతౌ ప్రేర్యత్వేన స్థితౌ తేనేతరేణ బ్రహ్మణా సర్వే ప్రాణాదివ్యాపారం కుర్వన్తీత్యర్థః । విశేషం పరిచ్ఛేదాభిమానమిత్యర్థః ।
'వక్తారం విద్యాత్' ఇతి న వక్తుర్జ్ఞేయత్వముచ్యతే, తస్య లోకసిద్ధత్వాత్ , కిన్తు తస్య బ్రహ్మత్వం బోధ్యతే । తద్బోధాభిముఖ్యాయ లిఙ్గాదయ ఇత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమాహ
యద్వాచేతి ।
యేన చైతన్యేన వాగభ్యుద్యతే స్వకార్యాభిముఖ్యేన ప్రేర్యతే తదేవ వాగాదిరగమ్యం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
తత్త్వమ్పదవాచ్యయోః స్వరూపతో భేదస్తాభ్యాముపలక్ష్యాత్మస్వరూపాభేదాదేకత్వం నిర్దిశ్యత ఇత్యాహ
నైష దోష ఇతి ।
స్వమతేన సూత్రం వ్యాఖ్యాయ వృత్తికృన్మతేన వ్యాచష్టే
అథవేతి ।
ఉపాసనాత్రిత్వప్రసఙ్గాదితి పూర్వముక్తమ్ । అత్ర త్రిప్రకారకస్యైకబ్రహ్మవిశేషేకస్యైకస్యోపాసనస్య వివక్షితత్వాదిత్యర్థః । అతో న వాక్యభేద ఇతి భావః ।
దేహచేష్టాత్మకజీవనహేతుత్వం ప్రాణస్యాయుష్ట్వం దేహాపేక్షయా తస్య ఆముక్తేరవస్థానాదమృతత్వమ్ , ఉత్థాపయతీత్యుక్థత్వమితి ప్రాణధర్మః । జీవధర్మానాహ
అథేతి ।
బుద్ధిప్రాణయోః సహస్థిత్యుత్క్రాన్త్యుక్త్యనన్తరమిత్యర్థః ।
అత్ర ప్రజ్ఞాపదేన సాభాసా జీవాఖ్యా బుద్ధిరుచ్యతే । తస్యాః సమ్భన్ధీని దృశ్యాని సర్వాణి భూతాని యథైకం భవన్త్యధిష్ఠానచిదాత్మనా తథా వ్యాఖ్యాస్యామ ఇత్యుపక్రమ్యోక్తమ్
'వాగేవ' ఇత్యాది ।
చక్షురేవాస్యా ఎకమఙ్గమదూదుహదిత్యాదిపర్యాయాణాం సఙ్క్షిప్తార్థముచ్యతే । ఉత్పన్నాయా అసత్కల్పనాయాః సాభాసబుద్ధేర్నామప్రపఞ్చవిషయిత్వమర్ధం శరీరమ్ , అర్థాత్మకరూపప్రపఞ్చవిషయిత్వమర్ధం శరీరమితి మిలిత్వా విషయిత్వాఖ్యం పూర్ణం శరీరమిన్ద్రియసాధ్యమ్ । తత్ర కర్మేన్ద్రియేషు వాగేవాస్యాః ప్రజ్ఞాయా ఎకమఙ్గం దేహార్ధమదూదుహత్పూరయామాస । వాగిన్ద్రియద్వారా నామప్రపఞ్చవిషయిత్వం బుద్ధిర్లభత ఇత్యర్థః । చతుర్థీ షష్ఠ్యర్థా । తస్యాః పునర్నామ కిల చక్షురాదినా ప్రతివిహితా జ్ఞాపితాభూతమాత్రా రూపాద్యర్థరూపా పరస్తాదపరార్ధే కారణం భవతి । జ్ఞానకారణద్వరార్థప్రపఞ్చవిషయిత్వం బుద్ధిః ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
ఎవం బుద్ధేః సర్వార్థద్రష్టృత్వముపపాద్య తన్నిష్ఠచిత్ప్రతిబిమ్బద్వారా సాక్షిణి ద్రష్టృత్వాధ్యాసమాహ
ప్రజ్ఞయేతి ।
బుద్ధిద్వారా చిదాత్మా వాచమిన్ద్రియంసమారుహ్య తస్యాః ప్రేరకో భూత్వా వాచా కరణేన సర్వాణి నామాని వక్తవ్యత్వేనాప్నోతి, చక్షుషా సర్వాణి రూపాణి పశ్యతీత్యేవం ద్రష్టా భవతీత్యర్థః ।
తథాచ సర్వద్రష్టృత్వం చిదాత్మని ద్రష్టృత్వాధ్యాసనిమిత్తత్వం చ బుద్ధేర్ధర్మ ఇత్యుక్తం భవతి సర్వాధారత్వానన్దత్వాదిః బ్రహ్మధర్మ ఇత్యాహ
తా వా ఇతి ।
దశత్వం వ్యాఖ్యాతమ్ ।
ప్రజ్ఞా ఇన్ద్రియజాత్యా అధికృత్య గ్రాహ్యా భూతమాత్రా వర్తన్తే, ప్రజ్ఞామాత్రా ఇన్ద్రియాణి గ్రాహ్యం భూతజాతమధికృత్య వర్తన్త ఇతి గ్రాహ్య గ్రాహకయోర్మిథః సాపేక్షత్వముక్తం సాధయతి
యదితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి
న హీతి ।
గ్రాహ్యేణ గ్రాహ్యస్వరూపం న సిధ్యతి కిన్తు గ్రాహకేణ । ఎవం గ్రాహకమపి గ్రాహ్యమనపేక్ష్య న సిధ్యతి । తస్మాత్సాపేక్షత్వాదేతద్గ్రాహ్యగ్రాహకద్వయం వస్తుతో న భిన్నం కిన్తు చిదాత్మన్యరోపితమిత్యాహ
నో ఇతి ।
తద్యథేత్యాది కృతవ్యాఖ్యానమ్ ।
సూత్రార్థముపసంహరతి
తస్మాదితి ।
అన్యధర్మేణాన్యస్యోపాసనం కథమిత్యాశఙ్క్యాశ్రితత్వాదిత్యాహ
అన్యత్రాపీతి ।
ఉపాధిర్జీవః । తత్ అన్యధర్మేణోపాసనమ్ । ఇయమసఙ్గతా వ్యాఖ్యా । తథాహిన తావదారుణ్యాద్యనేకగుణవిశిష్టప్రాప్తక్రయణవదుపాసాత్రయవిశిష్టస్య బ్రహ్మణో విధిః సమ్భవతి, సిద్ధస్య విధ్యనర్హత్వాత్ । నాపి బ్రహ్మానువాదేనోపాసాత్రయవిధిః, వాక్యభేదాత్ । నచ నానాధర్మవిశిష్టమేకముపాసనం విధీయత ఇతి వాచ్యమ్ , తాదృశవిధివాక్యస్యాత్రాశ్రవణాత్ । నచ 'తం మామాయురమృతమిత్యుపాఃస్వ' ఇత్యత్ర మామితి జీవేన, ఆయురితి ప్రాణేన, అమృతమితి బ్రహ్మణా స్వస్వధర్మవతా విశిష్టోపాసనావిధిరితి వాచ్యమ్ , సర్వేషాం ధర్మాణామశ్రవణాత్ , బ్రహ్మాశ్రుతేశ్చ । 'ప్రాణో వా అమృతమ్' ఇతి ప్రాణస్యైవామృతత్వశ్రుతేః । అత ఉపాసనావిధిలుబ్ధేన 'వక్తారం విద్యాత్' 'ఎతదేవోక్థముపాసీత' 'స మ ఆత్మేతి విద్యాత్' ఇతి జీవప్రాణబ్రహ్మోపాసనవిధయః, అన్యే గుణవిధయ ఇతి స్వీకృత్యైకవాక్యత్వం త్యాజ్యమ్ , తచ్చాయుక్తమ్ , ఉపక్రమాదినైకవాక్యతానిర్ణయాదితి ।
తస్మాజ్జ్ఞేయప్రత్యగ్బ్రహ్మపరమిదం వాక్యమిత్యుపసంహరతి
తస్మాదితి ॥ ౩౧ ॥
శ్రీరామం సిద్ధమత్తారం గుహాశాయినమాన్తరమ్ । అన్తర్యామిణమజ్ఞేయం వైశ్వానరమహం భజే ॥ ౧ ॥
పూర్వపాదేనోత్తరపాదయోః సఙ్గతిం వక్తుం వృత్తమనువదతి
ప్రథమ ఇతి ।
జగత్కారణత్వోక్త్యా వ్యాపిత్వాదికమర్థాత్సిద్ధమ్ । తదుపజీవ్యోత్తరం పాదద్వయం ప్రవర్తత ఇతి హేతుహేతుమద్వావః సఙ్గతిః ।
కథం పాదభేద ఇత్యాశఙ్క్య పాదానాం ప్రమేయభేదమాహ
అర్థాన్తరేతి ।
ఆకాశాదిశబ్దానాం స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గైర్బ్రహ్మణి సమన్వయో దర్శితః । అస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గవాక్యసమన్వయః పాదద్వయే వక్ష్యతే । ప్రాయేణోపాస్యజ్ఞేయబ్రహ్మభేదాత్పాదయోరవాన్తరభేద ఇతి భావః ।
ఛాన్దోగ్యవాక్యముదాహరతి
ఇదమితి ।
తస్మాజ్జాయత ఇతి తజ్జమ్ , తస్మింల్లీయత ఇతి తల్లమ్ , తస్మిన్ననితి చేష్టత ఇతి తదనమ్ , తజ్జం చ తల్లం చ తదనం చేతి తజ్జలాన్ । కర్మధారయేఽస్మిన్ శాకపార్థివన్యాయేన మధ్యమపదస్య తచ్ఛబ్దస్య లోపః । తజ్జలానమితి వాచ్యే ఛాన్దసోఽవయవలోపః । ఇతిశబ్దో హేతౌ । సర్వమిదం జగద్బ్రహ్మైవ, తద్వివర్తత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణి మిత్రామిత్రభేదాభావాచ్ఛాన్తో రాగాదిరహితో భవేదితి గుణవిధిః । సక్రతుముపాసనం కుర్వీతేతి విహితోపాసనస్య 'ఉపాసీత' ఇత్యనువాదాత్ఫలమాహ
అథేతి ।
క్రతుమయః సఙ్కల్పవికార ఇత్యర్థః ।
పురుషస్య ధ్యానవికారత్వం స్ఫుటయతి
యథేతి ।
ఇహ యధ్యాయతి, మృత్వా ధ్యానమహిమ్నా తధ్యేయరూపేణ జాయత ఇత్యర్థః । క్రతుమయః సఙ్కల్పప్రధాన ఇతి వార్థః ।
క్రతోర్విషయమాహ
మన ఇతి ।
బ్రహ్మేత్యుపక్రమాన్మనోమయం ప్రాణశరీరం భారూపం సత్యసఙ్కల్పమన్తర్హ్రదయే ధ్యేయమిత్యర్థః ।
పూర్వత్ర బ్రహ్మలిఙ్గైరబ్రహ్మలిఙ్గబాధ ఉక్తః, న తథేహోపక్రమే బ్రహ్మణో లిఙ్గమస్తి, కిన్తు ప్రకరణమ్ । తచ్చ శాన్తిగుణవిధానార్థమన్యథాసిద్వమ్ । అతో జీవలిఙ్గం బలీయ ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షయతి
శారీర ఇత్యాదినా ।
శ్రుతిమాశఙ్క్యాన్యథాసిద్ధ్యా పరిహరతి
నైష దోష ఇతి ।
శమవిధిపరత్వే హేతుమాహ
యత్కారణమితి ।
యత ఎవమాహ తస్మాచ్ఛమవిధిపరమిత్యన్వయః । [అత్రేదంశబ్దః ప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శార్థో నతు జగత్పరామర్శార్థః, జగద్విశేషణే ప్రయోజనాభావాత్ । అత్ర ప్రయోజనాభావేఽపి యత్ర ప్రయోజనం తత్ర భవత్యేవ జగద్విశేషణమ్ , యథా 'ఆత్మైవేదం సర్వమ్' । అత్ర బాధాయాం సమానాధికరణదార్ఢ్యార్థం విశేషణమావశ్యకమ్ , తద్వాక్యస్య జ్ఞేయబ్రహ్మవిషయత్వాత్ । అత్ర తూపాసనాయాం బాధానావశ్యకత్వాద్విషయాభేదేన బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వాత్ । ]
నచ శమేతి ।
శమధ్యానయోర్విధౌ వాక్యభేదాపత్తేరిత్యర్థః ।
జన్మపరమ్పరయా జీవస్యాపి సర్వకర్మత్వాదిసమ్భవమాహ
సర్వకర్మేతి ।
సర్వాణి కర్మాణి యస్య । సర్వే కామా భోగ్యా యస్య । సర్వగన్ధః సర్వరస ఇత్యాదిరాదిశబ్దార్థః ।
ఆరాగ్రమాత్రస్యేతి ।
తోత్రప్రోతాయఃశలాకాగ్రపరిమాణస్యేత్యర్థః ।
సర్వత్ర ప్రసిద్వబ్రహ్మణ ఎవాత్రోపాస్యత్వోపదేశాన్న జీవ ఉపాస్య ఇతి సూత్రార్థమాహ
సర్వత్రేతి ।
యత్ర ఫలం నోచ్యతే తత్ర పూర్వోత్తరపక్షసిద్విః ఫలమితి మన్తవ్యమ్ । యద్యపి నిరాకాఙ్క్షం బ్రహ్మ తథాపి మనఃప్రచురముపధిరస్య, ప్రాణః శరీరమస్యేతి సమాసాన్తర్గతసర్వనామ్నః సంనిహితవిశేష్యాకాఙ్క్షత్వాద్బ్రహ్మ సమ్బధ్యతే ।
'స్యోనం తే సదనం కరోమి' ఇతి సంస్కారార్థసదనస్య నిరాకాఙ్క్షస్యాపి 'తస్మిన్సీద' ఇతి సాకాఙ్క్షతచ్ఛబ్దేన పరామర్శదర్శనాదిత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
స్యోనం పాత్రం తే పురోడాశస్యేతి శ్రుత్యర్థః ।
జీవోఽపి లిఙ్గాత్సంనిహిత ఇత్యత ఆహ
జీవస్త్వితి ।
ఇదం హి లిఙ్గద్వయం లోకసిద్వం జీవం న సంనిధాపయతి, దుఃఖిన ఉపాస్త్యయోగ్యత్వాత్ఫలాభావాచ్చ । అతో విశ్వజిన్న్యాయేన సర్వాభిలషితమానన్దరూపం బ్రహ్మైవోపాసనాక్రియానుబన్ధీతి భావః ।
కిఞ్చ బ్రహ్మపదశ్రుత్యా లిఙ్గబాధ ఇత్యాహ
నచేతి ।
అన్యతరాకాఙ్క్షానుగృహీతం ఫలవత్ప్రకరణం విఫలలిఙ్గాద్వలీయ ఇతి సముదాయార్థః ॥ ౧ ॥
వస్తునో వివక్షాయాః ఫలముపాదానం స్వీకారః, స చ ప్రకృతేషు గుణేష్వస్తీతి వివక్షోపచార ఇత్యాహ
తథాప్యుపాదానేనేతి ।
నన్విదం గ్రాహ్యమిదం త్యాజ్యమితి ధీర్వివక్షాధీనా వేదే కుతః స్యాదిత్యత ఆహ
ఉపాదానానుపాదానే త్వితి ।
తాత్పర్యం నామ ఫలవదర్థప్రతీత్యనుకూలత్వం శబ్దధర్మః । ఉపక్రమాదినా తస్య జ్ఞానాత్తయోరవగమ ఇత్యర్థః ।
తదిహేతి ।
తత్తస్మాత్ । తాత్పర్యవత్త్వాదిత్యర్థః ।
సర్వాత్మత్వే ప్రమాణమాహ
తథాచేతి ।
జీర్ణః స్థవిరో యో దణ్డేన వఞ్చతి గచ్ఛతి సోఽపి త్వమేవ । యో జాతో బాలః స త్వమేవ । సర్వతః సర్వాసు దిక్షు శ్రుతయః శ్రోత్రాణ్యస్యేతి సర్వతః శ్రుతిమత్ । సర్వజన్తూనాం ప్రసిద్వాః పాణ్యాదయస్తస్యేతి సర్వాత్మత్వోక్తిః ॥ ౨ ॥
నను జీవధర్మాఃశ్చేత్బ్రహ్మణి యోజ్యన్తే తర్హి బ్రహ్మధర్మా ఎవ జీవే కిమితి న యోజ్యన్తే, తత్రాహ
అనుపపత్తేరితి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
పూర్వేణేతి ।
సర్వాత్మత్వాదిరూక్తన్యాయః । కల్పితస్య ధర్మా అధిష్ఠానే సమ్బధ్యన్తే, నాధిష్ఠానధర్మాః కల్పిత ఇతి భావః । అధిష్ఠానజ్ఞానకాలే కల్పితధర్మాభావాత్ । వాగేవ వాకః సోఽస్యాస్తీతి వాకీ, న వాకీ అవాకీ । అనిన్ద్రియ ఇత్యర్థః । కుత్రాప్యాదరః కామోఽస్య నాస్తీత్యనాదరః । నిత్యతృప్త ఇత్యర్థః ।
జ్యాయస్త్వాద్యనుపపత్తౌ శారీర ఇతి పరిచ్ఛేదో హేతుః సూత్రోక్తః । స తు జీవస్యైవ నోశ్వరస్యేత్యాహ
సత్యమిత్యాదినా ॥ ౩ ॥
ప్రాపకత్వేన వ్యపదిశతీతి సమ్బన్ధః । కర్మకర్తృవ్యపదేశపదస్యార్థాన్తరమాహ
తథోపాస్యేతి ॥ ౪ ॥
ఎకార్థత్వం ప్రకరణస్య సమానత్వమ్ । అన్తరాత్మన్నితి విభక్తిలోపశ్ఛాన్దసః । శబ్దయోర్విశేషో విభక్తిభేదః । తస్మాత్తదర్థయోర్భేద ఇతి సూత్రార్థః ॥ ౫ ॥
స్మృతౌ హృదిస్థస్య జీవాద్భేదోక్తేరత్రాపి హృదిస్థో మనోమయ ఈశ్వర ఇత్యాహ
స్మృతేశ్చేతి ।
భూతాని జీవాన్ । యన్త్రం శరీరమ్ ।
అత్ర సూత్రకృతా సత్యభేద ఉక్త ఇతి భ్రాన్తినిరాసాయేక్షత్యధికరణే నిరస్తమపి చోద్యముద్భావ్య నిరస్యతి
అత్రాహేత్యాదినా ।
త్వదుక్తరీత్యా వస్తుత ఎకత్వమేవ, భేదస్తు కల్పితః సూత్రేష్వనూద్యత ఇత్యాహ
సత్యమితి ॥ ౬ ॥
అర్భకమోకో యస్య సోఽర్భకౌకాః తస్య భావస్తత్త్వం తస్మాదార్థికమల్పత్వమ్ । అణీయానిత్యల్పత్వవాచకశబ్దేనాపి శ్రుతమిత్యాహ
స్వశబ్దేనేతి ।
నాయం దోష ఇత్యుక్తం వివృణోతి
న తావదితి ।
కథమపి ।
బ్రహ్మభావాపేక్షయాపీత్యర్థః । పరిచ్ఛేదత్యాగం వినా బ్రహ్మత్వాసమ్భవాత్తత్త్యాగే చ బ్రహ్మణ ఎవోపాస్యత్వమాయాతీతి భావః ।
విభోః పరిచ్ఛేదోక్తౌ దృష్టాన్తమాహ
యథా సమస్యేతి ।
సర్వేశ్వరస్యాయోధ్యాయాం స్థిత్యపేక్షయా పరిచ్ఛేదోక్తివదల్పహృది ధ్యేయత్వేన తథోక్తిరిత్యర్థః ।
నను కిమితి హృదయమేవ ప్రాయేణోచ్యతే, తత్రాహ
తత్రేతి ।
హృదయే పరమాత్మనో బుద్వివృత్తిరర్గ్రాహికా భవతి । అత ఈశ్వరాభివ్యక్తిస్థానత్వాత్తదుక్తిరిత్యర్థః ।
వ్యోమదృష్టాన్తాసినా శఙ్కాలతాపి కాచిచ్ఛిన్నేత్యాహ
తత్ర యదాశఙ్క్యత ఇత్యాదినా ।
భిన్నాయతనత్వేఽపి వ్యోమ్నః సత్యభేదాద్యభావాదితి భావః ॥ ౭ ॥
బ్రహ్మణో హార్దత్వేఽనిష్టసమ్భోగాపత్తేర్జీవ ఎవ హార్ద ఉపాస్య ఇతి శఙ్కాం వ్యాచష్టే
వ్యోమవదితి ।
బ్రహ్మ భోక్తృ స్యాత్, హార్దత్వే సతి చేతనత్వాత్ , జీవాభిన్నత్వాచ్చ జీవవదిత్యుక్తం నిరస్యతి
న । వైశేష్యాదితి ।
ధర్మాధర్మవత్త్వముపాధిరిత్యర్థః । అయమేవ విశేషో వైశేష్యమ్ । స్వార్థే ష్యఞ్ప్రత్యయః । విశేషస్యాతిశయార్థో వా । ధర్మాదేః స్వాశ్రయే ఫలహేతుత్వమతిశయః, తస్మాదితి సూత్రార్థః ।
కిఞ్చ విభవో బహవ ఆత్మాన ఇతి వాదినామేకస్మిన్దేహే సర్వాత్మనాం భోక్తృత్వప్రసఙ్గః, స్వకర్మార్జిత ఎవ దేహే భోగ ఇతి పరిహారశ్చ తుల్య ఇతి న వయం పర్యనుయోజ్యా ఇత్యాహ
సర్వగతేతి ।
వస్తుతస్తేషామేవ భోగసాఙ్కర్యమిత్యగ్రే వక్ష్యతే ।
బ్రహ్మణో జీవాభిన్నత్వం శ్రుత్యా నిశ్చిత్య తేన భోక్తృత్వానుమానే ఉపజీవ్యశ్రుతిబాధమాహ
యథాశాస్త్రమితి ।
అర్థం ముఖమాత్రం జరత్యా వృద్ధాయాః కామయతే నాఙ్గానీతి సోఽయమర్ధజరతీయన్యాయః । స చాత్ర న యుక్తః ।
న హ్యభేదమఙ్గీకృత్యాభోక్తృత్వం త్యక్తుం యుక్తమ్ , శ్రుత్యైవాభేద సిద్ధ్యర్థం భోక్తృత్వవారణాదిత్యాహ
శాస్త్రం చేతి ।
నన్వేకత్వం మయా శ్రుత్యా న గృహీతమ్ , యోనోపజీవ్యబాధః స్యాత్ । కిన్తు త్వదుక్త్యా గృహీతమిత్యాశఙ్క్య బిమ్బప్రతిబిమ్బయోః కల్పితభేదేన భోక్తృత్వాభోక్తృత్వవ్యవస్థోపపత్తేరప్రయోజకో హేతురిత్యాహ
అథాగృహీతమిత్యాదినా ।
కల్పితాసఙ్గిత్వమధిష్ఠానస్య వైశేష్యమిత్యస్మిన్నర్థేఽపి సూత్రం పాతయతి
తదాహేతి ।
బ్రహ్మణో హార్దత్వే బాధకాభావచ్ఛాణ్డిల్యవిద్యావాక్యం బ్రహ్మణ్యుపాస్యే సమన్వితమితి సిద్వమ్ ॥ ౮ ॥
అత్తాచరాచరగ్రహణాత్ ।
'యస్య బ్రహ్మక్షత్రాదిజగదోదనః, మృత్యుః సర్వప్రాణిమారకోఽపి యస్యోపసేచనమోదనసంస్కారకఘృతప్రాయః', సోఽత్తా యత్ర శుద్ధే చిన్మాత్రేఽభేదకల్పనయా వర్తతే తచ్ఛుద్ధం బ్రహ్మ ఇత్థా ఇత్థమీశ్వరస్యాప్యధిష్ఠానభూతం కో వేద । చిత్తశుద్ధ్యాద్యుపాయం వినా కోఽపి న జానాతీత్యర్థః ।'
సంశయబీజమాహ
విశేషేతి ।
'స త్వమగ్నిం ప్రబ్రూహి' ఇత్యగ్నేః, 'యేయం ప్రేతే విచికిత్సా' ఇతి జీవస్య, 'అన్యత్ర ధర్మాత్'ఇతి బ్రహ్మణః ప్రశ్నః । 'లోకాదిమగ్నిం తమువాచ' ఇత్యగ్నేః, 'హన్త త ఇదం ప్రవక్ష్యామి' ఇతీతరయోః ప్రతివచనముపలభ్యత ఇత్యర్థః ।
పూర్వత్ర బ్రహ్మణో భోక్తృత్వం నాస్తీత్యుక్తమ్ , తదుపజీవ్య పూర్వపక్షయతి
కిం తావదితి ।
అగ్నిప్రకరణమతీతమిత్యరుచేరాహ
జీవో వేతి ।
పూర్వపక్షే జీవోపాస్తిః, సిద్వాన్తే నిర్విశేషబ్రహ్మజ్ఞానమితి ఫలభేదః ।
ఓదనశబ్దో భోగ్యవాచీతి పూర్వపక్షః । సిద్వాన్తస్తు బ్రహ్మక్షత్రశబ్దైరూపస్థాపితకార్యమాత్రే గౌణ ఓదనశబ్దః । గుణశ్చాత్ర మృత్యూపసేచనపదేన సంనిధాపితం ప్రసిద్వౌదనగతం వినాశ్యత్వం గృహ్యతే, గౌణశబ్దస్య సంనిహితగుణగ్రాహిత్వాత్ । తథాచ సర్వస్య వినాశ్యత్వేన భానాల్లిఙ్గాదీశ్వరోఽత్తేత్యా హ
నైష దోష ఇతి ।
తస్య సంనిహితత్వాదితి ।
'పిప్పలం స్వాద్వత్తి' ఇతి భోగస్య పూర్వోక్తత్వాదిత్యర్థః ॥ ౯ ॥ ॥ ౧౦ ॥
అత్తృవాక్యానన్తరవాక్యస్యాపి జ్ఞేయాత్మని సమన్వయమాహ
గుహామితి ।
ఋతమవశ్యమ్భావి కర్మఫలం పిబన్తౌ భుఞ్జానౌ, సుకృతస్య కర్మణో లోకే కార్యే దేహే పరస్య బ్రహ్మణోఽర్ధం స్థానమర్హతీతి పరార్ధం హృదయం పరమం శ్రేష్ఠం తస్మిన్యా గుహా నభోరూపా బుద్విరూపా వా తాం ప్రవిశ్య స్థితౌ ఛాయాతపవత్ మిథో విరుద్వౌ తౌ చ బ్రహ్మవిదః కర్మిణశ్చ వదన్తి । త్రిర్నాచికేతోఽగ్నిశ్చితో యైస్తే త్రిణాచికేతాః తేఽపి వదన్తీత్యర్థః । నాచికేతవాక్యానామధ్యయనమ్ , తదర్థజ్ఞానమ్ , తదనుష్ఠానం చేతి త్రిత్వం బోధ్యమ్ ।
బుద్ధ్యవచ్ఛిన్నజీవస్య పరమాత్మనశ్చ ప్రకృతత్వాత్సంశయమాహ
తత్రేతి ।
పూర్వోత్తరపక్షయోః ఫలం స్వయమేవాహ
యదీత్యాదినా ।
తదపి జీవస్య బుద్వివైలక్షణ్యమపీత్యర్థః । మనుష్యే ప్రేతే మృతే సతి యేయం విచికిత్సా సంశయః పరలోకే భోక్తాస్తీత్యేకే, నాస్తీత్యన్యే । అతస్త్వయోపదిష్టోఽహమేతదాత్మతత్త్వం జానీయామిత్యర్థః । తదపి పరమాత్మస్వరూపమపీత్యర్థః ।
ఉభయోర్భోక్తృత్వాయోగేన సంశయమాక్షిపతి
అత్రాహేతి ।
ఛత్రిపదేన గన్తార ఇవ పిబత్పదేనాజహల్లక్షణయా ప్రవిష్టావుచ్యేతే ఇత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
పానకర్తృవాచిపదేన పానానుకూలౌ వా లక్ష్యావిత్యాహ
యద్వేతి ।
నియతపూర్వభావికృతిమత్త్వరూపమనుకూలత్వం కర్తృకారయిత్రోః సాధారణమ్ । యః కారయతి స కరోత్యేవేతి న్యాయాదితి భావః । అత్ర ప్రకృతిర్ముఖ్యార్థా శతృప్రత్యయే లక్షణా । మిశ్రాస్తు కృతిః, ప్రత్యయార్థో ముఖ్యః । ప్రకృత్యా త్వజహల్లక్షణయా పాయనం లక్ష్యమిత్యాహుః ।
పూర్వపక్షే 'పిబన్తౌ' ఇతి కర్తృవాచిశతృప్రత్యయేన బుద్ధిజీవసాధారణం కారకత్వం లక్ష్యమిత్యాహ
బుద్వీతి ।
ఎధాంసి కాష్ఠాని పచన్తీత్యాఖ్యాతేన కారకత్వం లక్ష్యమ్ , ప్రకృతిస్తు ముఖ్యైవేతి భావః ।
ముఖ్యపాతారౌ ప్రసిద్వపక్షిణౌ గ్రాహ్యావిత్యత ఆహ
న చేతి ।
బ్రహ్మక్షత్రపదస్య సంనిహితమృత్యుపదాదనిత్యవస్తుపరత్వవదిహాపి పిబత్పదస్య సంనిహితగుహాపదాద్బుద్ధిజీవపరతేతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
కిం తావదితి ।
గోచరః ఫలమ్ ।
ఎకస్మిఞ్జాతిమతి కౢప్తే సజాతీయమేవ ద్వితీయం గ్రాహ్యమ్ , వ్యక్తిమాత్రగ్రహే లాఘవాత్ । న విజాతీయమ్ , జాతివ్యక్త్యుభయకల్పనాగౌరవాత్ । న చాస్తు కారకత్వేన సజాతీయా బుద్విరేవ జీవస్య ద్వితీయేతి వాచ్యమ్ , చేతనత్వస్య జీవస్వభావస్య కారకత్వాదన్తరఙ్గత్వాత్ । తథాచ లోకే ద్వితీయస్యాన్తరఙ్గజాతిమత్త్వదర్శనాజ్జీవస్య ద్వితీయశ్చేతన ఎవేతి సూత్రార్థమాహ
సఙ్ఖ్యాశ్రవణే చేతి ।
గుహాయాం బుద్వౌ స్థితమ్ , గహ్వరేఽనేకానర్థసఙ్కులే దేహే స్థితం పురాణమనాదిపురుషం విదిత్వా హర్షశోకౌ జహాతి । పరమే శ్రేష్ఠే, వ్యోమన్ హార్దాకాశే యా గుహా బుద్ధిః తస్యాం నిహితం బ్రహ్మ యో వేద సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామానిత్యన్వయః । అన్విచ్ఛ విచారయేత్యర్థః ॥ ౧౧ ॥
విశేషణం గన్తృగన్తవ్యత్వాదికం లిఙ్గమాహ
విశేషణాచ్చేతి ।
స జీవోఽధ్వనః సంసారమార్గస్య పరమం పారమ్ , కిం తత్ , విష్ణోర్వ్యాపనశీలస్య పరమాత్మనః పదం స్వరూపమాప్నోతీత్యర్థః । దుర్దర్శం దుర్జ్ఞానమ్ , తత్ర హేతుర్గూఢం మాయావృతం మాయానుప్రవిష్టం పశ్చాద్గుహాహితం గుహాద్వారా గహ్వరేష్ఠమ్ , ఎవం బహిరాగతమాత్మానమ్ , అధ్యాత్మయోగః స్థూలసూక్ష్మకారణదేహలయక్రమేణ ప్రత్యగాత్మని చిత్తసమాధానం తేనాధిగమో మహావాక్యజా వృత్తిస్తయా విదిత్వేత్యర్థః ।
ఋతపానమన్త్రే జీవానువాదేన వాక్యార్థజ్ఞానాయ తత్పదార్థో బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యత ఇత్యుపసంహరతి
తస్మాదిహేతి ।
ఉక్తన్యాయమతిదిశతి
ఎష ఇతి ।
ద్వా ద్వౌ । ఛాన్దసో ద్వివచనస్యాకారః । సుపర్ణావివ సహైవ యుజ్యేతే నియమ్యనియామకభావేనేతి సయుజౌ । సఖాయౌ చేతనత్వేన తుల్యస్వభావౌ । సమానమేకం వృక్షం ఛేదనయోగ్యం శరీరమాశ్రిత్య స్థితావిత్యర్థః । గుహాం ప్రవిష్టావితి యావత్ ।
ఎతావాత్మానౌ, తల్లిఙ్గదర్శనాదిత్యాహ
తయోరన్య ఇతి ।
విశేషణాచ్చేత్యాహ
అనన్తరే చేతి ।
అనీశయా స్వస్యేశ్వరత్వాప్రతీత్యా దేహే నిమగ్నః పురుషో జీవః శోచతి । నిమగ్నపదార్థమాహ
ముహ్యమాన ఇతి ।
నరోఽహమితి భ్రాన్త ఇత్యర్థః । జుష్టం ధ్యానాదినా సేవితం యదా ధ్యానపరిపాకదశాయామీశమన్యం విశిష్టరూపాద్భిన్నం శోధితచిన్మాత్రం ప్రత్యక్త్వేన పశ్యతి తదాస్య మహిమానం స్వరూపమేతి ప్రాప్నోతీవ । తతో వీతశోకో భవతీత్యర్థః ।
'ద్వా సుపర్ణా' ఇతి వాక్యం జీవేశ్వరపరం కృత్వా చిన్తితమ్ । అధునాకృత్వాచిన్తాముద్ధాటయతి
అపర ఇతి ।
అన్యథా బుద్ధివిలక్షణత్వం పదలక్ష్యపరత్వేనేత్యర్థః ।
సత్త్వం బుద్ధిరితి శఙ్కతే
సత్త్వశబ్ద ఇతి ।
బుద్ధిజీవౌ చేత్పూర్వపక్షార్థః స్యాదిత్యత ఆహ
నాపీతి ।
పూర్వపక్షార్థస్తదా స్యాత్ , యద్యత్ర బుద్ధిభిన్నః సంసారీ ప్రతిపాద్యేత । నహ్యత్ర సంసారీ వివక్ష్యతే కిన్తు శోధితస్త్వమర్థో బ్రహ్మేత్యర్థః । శ్రుతిస్మృతిభ్యశ్చాయమర్థో యుక్త ఇతి శేషః । తావతా మన్త్రవ్యాఖ్యామాత్రేణ । ఎవమేవ జీవస్య బ్రహ్మత్వోక్తావేవ । నాహి జీవో బుద్ధిభిన్న ఇతి వివేకమాత్రేణోపసంహారో యుక్తః । భేదజ్ఞానస్య భ్రన్తిత్వాద్వైఫల్యాచ్చేతి భావః । అవిద్యా విదుషి కిమపి స్వకార్యం నాధ్వంసతే న సమ్పాదయతి, జ్ఞానాగ్నినా స్వస్యా ఎవ దగ్ధత్వాదిత్యర్థః । అవిద్యా నాగచ్ఛతీతి వార్థః ।
జీవస్య బ్రహ్మత్వపరమిదం వాక్యమితి పక్షే శఙ్కతే
కథమితి ।
బుద్ధేర్భౌక్తృత్వోక్తావతాత్పర్యాన్నాత్ర యుక్తిచిన్తయా మనః ఖేదనీయమిత్యాహ
ఉచ్యత ఇతి ।
తదర్థం బ్రహ్మత్వభోధనార్థం భోక్తృత్వముపాధిమస్తకే నిక్షిపతీత్యర్థః ।
వస్తుతో జీవస్యాభోక్తృత్వే భోక్తృత్వధీః కథమిత్యత ఆహ
ఇదం హీతి ।
చిత్తాదాత్మ్యేన కల్పితా బుద్ధిః సుఖాదిరూపేణ పరిణమతే । బుద్ధ్యవివేకాచ్చిదాత్మనః సుఖాదిరూపవృత్తివ్యక్తచైతన్యవత్త్వం భోక్తృత్వం భాతీత్యర్థః ।
భోక్తృత్వమావిద్యకమ్ , న వస్తుత ఇత్యత్ర మానమాహ
తథాచేతి ।
యత్రావిద్యాకాలే చైతన్యం భిన్నమివ భవతి తదా । ద్రష్టృత్వాదికం న వస్తుని జ్ఞాత ఇత్యర్థః । తస్మాత్ 'ఋతం పిబన్తౌ' ఇతి వాక్యమేవ గుహాధికరణవిషయ ఇతి స్థితమ్ ॥ ౧౨ ॥
అన్తర ఉపపత్తేః । ఉపకోసలవిద్యావాక్యముదాహరతి
య ఇతి ।
తదక్షిస్థానమసఙ్గత్వేన బ్రహ్మణోఽనురూపం యతోఽస్మిన్క్షిప్తం వర్త్మనీ పక్ష్మణీ ఎవ గచ్ఛతీత్యర్థః ।
దర్శనస్య లౌకికత్వశాస్త్రీయత్వాభ్యాం సంశయమాహ
తత్రేతి ।
పూర్వం 'పిబన్తౌ' ఇతి ప్రథమశ్రుతచేతనత్వానుసారేణ చరమశ్రుతా గుహాప్రవేశాదయో నీతాః, తద్వదిహాపి దృశ్యత ఇతి చాక్షుషత్వానుసారేణామృతత్వాదయో ధ్యానార్థం కల్పితత్వేన నేయా ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
ఛాయాత్మేతి ।
పూర్వపక్షే ప్రతిబిమ్బోపాస్తిః, సిద్వాన్తే బ్రహ్మోపాస్తిరితి ఫలమ్ ।
ప్రసిద్వవదితి ।
చాక్షుషత్వేనేత్యర్థః ।
సమ్భావనామాత్రేణ పక్షాన్తరమాహ
విజ్ఞానాత్మన ఇత్యాదినా ।
'మనో బ్రహ్మ' ఇతివత్ , 'ఎతద్బ్రహ్మేతి' ఇతి వాక్యస్యేతిపదశిరస్కత్వాన్న స్వార్థపరత్వమితి పూర్వపక్షః ।
'మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత' ఇత్యత్ర ఇతిపదస్య ప్రత్యయపరత్వాత్ , ఇహ చ బ్రహ్మేత్యువాచేత్యన్వయేన ఇతిపదస్యోక్తిసమ్బన్ధినోఽర్థపరత్వాద్వైషమ్యమితి సిద్వాన్తయతి
పరమేశ్వర ఎవేతి ।
బహుప్రమాణసంవాదస్తాత్పర్యానుగ్రాహక ఇతి న్యాయానుగృహీతాభ్యామాత్మబ్రహ్మశ్రుతిభ్యాం దృశ్యలిఙ్గం బాధ్యమిత్యాహ
సంయద్వామేతి ।
వామాని కర్మఫలాన్యేతమక్షిపురుషమభిలక్ష్య సంయన్తి ఉత్పద్యన్తే । సర్వఫలోదయహేతురిత్యర్థః ।
లోకానాం ఫలదాతాప్యయమేవేత్యాహ
వామనీరితి ।
నయతి ఫలాని లోకాన్ప్రాపయతీత్యర్థః ।
భామాని భానాని నయత్యయమిత్యాహ
భామనీరితి ।
సర్వార్థప్రకాశక ఇత్యర్థః ॥ ౧౩ ॥
స్థాననామరూపాణాం ధ్యానార్థం శ్రుత్యన్తరేఽప్యుపదేశాదక్షిస్థానత్వోక్తిరత్ర న దోష ఇతి సూత్రయోజనా । అనవకౢప్తిః అకౢప్తకల్పనా తదా భవేత్ , యద్యత్రైవ నిర్దిష్టం భవేదిత్యన్వయః । నన్వనుచితబాహుల్యోక్తిరసమాధానమిత్యాశఙ్క్య యుక్తిమాహ
నిర్గుణమపీతి ॥ ౧౪ ॥
ప్రకరణాదపి బ్రహ్మ గ్రాహ్యమిత్యాహ
సుఖవిశిష్టేతి ।
ధ్యానార్థం భేదకల్పనయా సుఖగుణవిశిష్టస్య బ్రహ్మణః ప్రకృతస్య య ఎష ఇతి సర్వనామ్నాభిధానాదన్తరః పరమాత్మా స్యాదితి సూత్రార్థః ।
నను ప్రకరణాత్ప్రబలేన దృశ్యత్వలిఙ్గేనోపస్థాపితశ్ఛాయాత్మా సర్వనామార్థ ఇత్యత ఆహ
ఆచార్యస్త్వితి ।
ఉపకోసలో నామ కశ్చిద్బ్రహ్మచారీ జాబాలస్యాచార్యస్యాగ్నీన్ద్వాదశవత్సరాన్పరిచచార । తమనుపదిశ్య దేశాన్తరగతే జాబాలే గార్హపత్యాద్యగ్నిభిర్దయయా 'ప్రాణో బ్రహ్మ' ఇత్యాత్మవిద్యాముపదిశ్యోక్తమ్
ఆచార్యస్త్వితి ।
తవాత్మవిద్యాఫలావాప్తయే మార్గమర్చిరాదికం వదిష్యతీత్యర్థః । పశ్చాదాచార్యేణాగత్య 'య ఎషోఽక్షిణి' ఇత్యుక్తార్చిరాదికా గతిరుక్తా । తథా చాగ్నిభిరుక్తాత్మవిద్యావాక్యస్య గతివాక్యేనైకవాక్యతా వాచ్యా, సా చ సర్వనామ్నా ప్రకృతాత్మగ్రహే నిర్వహతీత్యేకవాక్యతానిర్వాహకం ప్రకరణం వాక్యభేదకాల్లిఙ్గాద్బలవదితి భావః ।
శ్రుతిం వ్యచష్టే
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రాణశ్చ సూత్రాత్మా బృహత్త్వాద్బ్రహ్మేతి యత్తజ్జానామి, కం విషయసుఖం ఖం చ భూతాకాశం బ్రహ్మత్వేన జ్ఞాతుం న శక్నోమీత్యర్థః ।
ఖం కథమ్భూతమ్ , యత్కం తదేవ ఖమితి సుఖేన విశేషితస్య ఖస్య భూతత్వనిరాసః । తథా కం కథమ్భూతమ్ , యత్ఖం తదేవ కమితి విభుత్వేన విశేషితస్య కస్య జన్యత్వనిరాస ఇతి వ్యతిరేకముఖేనాహ
తత్ర ఖమిత్యాదినా ।
'ఆత్మవిద్యా' ఇతి శ్రుతివిరోధాత్ప్రతీకధ్యానమత్రానిష్టమితి భావః ।
సామయ ఇతి ।
ఆమయో దోషః సాధనపారతన్త్ర్యానిత్యత్వాదిః, తత్సహిత ఇత్యర్థః ।
ప్రత్యేకగ్రహణే దోషముక్త్వా ద్వయోర్గ్రహణే ఫలితమాహ
ఇతరేతరేతి ।
విశేషితార్థకావిత్యర్థః ।
నన్వేకం బ్రహ్మైవాత్ర ధ్యేయం చేద్బ్రహ్మపదాన్తరం కిమర్థమిత్యత ఆహ
తత్రేతి ।
విశేషణత్వేన ఖస్య భూతత్వవ్యావర్తకత్వేనేత్యర్థః । బ్రహ్మశబ్దః శిరో యయోస్తత్త్వమితి విగ్రహః ।
అధ్యేయత్వే కో దోషః, తత్రాహ
ఇష్టం హీతి ।
మార్గోక్త్యా సుగుణవిద్యాత్వావగమాదితి భావః ।
ఆత్మవిద్యాపదేనోపసంహారాదపి ప్రకృతం బ్రహ్మేత్యాహ
ప్రత్యేకం చేతి ।
పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్య ఇతి మమ చతస్రస్తనవో విభూతిరితి గార్హపత్య ఉపదిదేశ । ఆపో దిశో నక్షత్రాణి చన్ద్రమా ఇత్యన్వాహార్యపచన ఉవాచ । ప్రాణ ఆకాశో ద్యౌర్విద్యుదితి స్వమహిమానమాహవనీయో జగాదేతి విభాగః । ఇయమస్మాకమగ్నీనాం విద్యా ప్రత్యేకముక్తా । ఆత్మవిద్యా తు పూర్వమస్మాభిర్మిలిత్వా 'ప్రాణో బ్రహ్మ' ఇత్యుక్తేత్యర్థః ।
ఉచ్యతామగ్నిభిర్బ్రహ్మ, ఛాయాత్మా గురుణోచ్యతాం వక్తృభేదాదితి తత్రాహ
ఆచార్యస్త్వితి ।
ఎకవాక్యతానిశ్చయాద్వక్తృభేదేఽపి నార్థభేద ఇత్యర్థః ॥ ౧౫ ॥
శ్రుతా అనుష్ఠితా ఉపనిషత్రహస్యం సగుణబ్రహ్మోపాసనం యేన తస్య యా గతిః శ్రుతౌ స్మృతౌ చ ప్రసిద్వా తస్యా అత్రాభిధానాల్లిఙ్గాదితి సూత్రార్థమాహ
ఇతశ్చేతి ।
యస్మాదృశ్యతే తత్తస్మాదిహేత్యన్వయః ।
శ్రుతిమాహ
అథేతి ।
దేహపాతానన్తరమిత్యర్థః । స్వధర్మస్తపః తపోబ్రహ్మచర్యశ్రద్ధావిద్యాభిరాత్మానం ధ్యాత్వా తయా ధ్యానవిద్యయోత్తరం దేవయానమార్గం ప్రాప్యతే నోత్తరేణ పథా । ఆదిత్యద్వారా సగుణబ్రహ్మస్థానం గచ్ఛన్తి, ఎతద్వై బ్రహ్మ ప్రాణానాం వ్యష్టిసమష్టిరూపాణామాయతనం లిఙ్గాత్మకం హిరణ్యగర్భరూపమ్ , వస్తుతస్త్వేతదమృతాదిరూపం నిర్గుణం సర్వాధిష్ఠానమ్ । అతః కార్యం బ్రహ్మ ప్రాప్య తత్స్వరూపం నిర్గుణం జ్ఞాత్వా ముచ్యన్త ఇత్యర్థః । అగ్నిరేవ జ్యోతిర్దేవతా ఎవమహరాద్యా దేవతా ఎవ స్మృతావుక్తాః । అస్మిన్నుపాసకే మృతే సతి యది పుత్రాదయః శవ్యం శవసంస్కారాదికం కుర్వన్తి యది చ న కుర్వన్తి ఉభయథాప్యుపాస్తిమహిమ్నా అర్చిరాదిదేవాన్క్రమేణ గచ్ఛన్తి । ఆర్చిషమగ్నిమ్ , తతోఽహః, అహ్నః శుక్లపక్షమ్ , తత్ర ఉత్తరాయణమ్ , తస్మాత్సంవత్సరమ్ , తతో దేవలోకమ్ , తతో వాయుమ్ , వాయోరాదిత్యమ్ , తతశ్చన్ద్రమ్ , చన్ద్రాద్విద్యుతం గత్వా తత్ర విద్యుల్లోకే స్థితానుపాసకానమానవః పురుషో బ్రహ్మలోకాదాగత్య కార్యం బ్రహ్మలోకం ప్రాపయతి । ఎషోఽర్చిరాదిభిర్దేవైర్విశిష్టో దేవపథో గన్తవ్యేన బ్రహ్మణా యోగాద్బ్రహ్మపథశ్చ । త ఎతత్కార్యం బ్రహ్మ ప్రతిపద్యమానా ఉపాసకా ఇమం మానవం మనోః సర్గమావర్తం జన్మమరణావృత్తియుక్తం నావర్తన్తే నాగచ్ఛన్తీత్యర్థః ॥ ౧౬ ॥
చక్షురాసీదతీతి ।
ఉపగచ్ఛతీత్యర్థః । అనవస్థితస్యోపాస్యత్వం సదా న సిద్ధ్యతీతి భావః । కిఞ్చావ్యవధానాత్స్వాక్షిస్థ ఉపాస్యః ।
నచ తస్య స్వచక్షుషా దర్శనం సమ్భవతీత్యాహ
య ఎష ఇతి ।
అస్తు తర్హి పరేణ దృశ్యమానస్యోపాస్తిరిత్యత ఆహ
నచేతి ।
కల్పనాగౌరవాదిత్యర్థః ।
యుక్తిసిద్ధానవస్థితత్వే శ్రుతిమాహ
అస్యేతి ।
ఛాయాకరస్య బిమ్బస్య నాశమదర్శనమనుసృత్యైష ఛాయాత్మా నశ్యతీత్యర్థః ।
జీవం నిరస్యతి
తథేతి ।
జాత్యన్ధస్యాప్యహమిత్యవిశేషణ జీవస్యాభివ్యక్తేశ్చక్షురేవ స్థానమిత్యయుక్తమిత్యర్థః ।
దృష్ట ఇతి ।
శ్రుతావితి శేషః ।
నను 'చక్షోః సూర్యో అజాయత' 'సూర్యోఽస్తమేతి' ఇతి వాక్యమమరా దేవా ఇతి ప్రసిద్ధిబాధితమిత్యాశఙ్క్యాహ
అమరత్వమపీతి ।
భీషా భయేనాస్మాదీశ్వరాద్వాయుశ్చలతి । అగ్నిశ్చేన్ద్రశ్చ స్వస్వకార్యం కురుతః । ఉక్తాపేక్షయా పఞ్చమో మృత్యుః సమాప్తాయుషాం నికటే ధావతీత్యర్థః ।
ఈశ్వరపక్షే దృశ్యత ఇత్యుక్తమ్ , తత్రాహ
అస్మిన్నితి ।
దర్శనమనుభవః । తస్యశాస్త్రే శ్రుతస్య శాస్త్రమేవ కరణం కల్ప్యమ్ , సంనిధానాత్ । తథాచ శాస్త్రకరణకో విద్వదనుభవ ఉపాసనాస్తుత్యర్థ ఉచ్యత ఇత్యర్థః । తస్మాదుపకోసలవిద్యావాక్యముపాస్యే బ్రహ్మణి సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౭ ॥
అన్తర్యామ్యధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ । బృహదారణ్యకవాక్యముదాహరతి
య ఇతి ।
అన్తర్యామిబ్రహ్మణే ప్రతీయమానార్థమాహ
అత్రేతి ।
'యః పృథివ్యామ్' ఇత్యాదినా దేవతాః పృథివ్యాద్యా అధికృత్య యమయితా శ్రూయతే । తథా 'యః సర్వేషు లోకేషు' ఇత్యధిలోకమ్ , 'యః సర్వేషు వేదేషు' ఇత్యధివేదమ్ , 'యః సర్వేషు యజ్ఞేషు' ఇత్యధియజ్ఞమ్ , 'యః సర్వేషు భూతేషు' ఇత్యధిభూతమ్ , 'యః ప్రాణే తిష్ఠన్' ఇత్యాది 'య ఆత్మాని' ఇత్యన్తమధ్యాత్మం చేతి విభాగః । అశరీరస్య నియన్తృత్వసమ్భవాసమ్భవాభ్యాం సంశయః । పూర్వత్రేశ్వరస్యాక్షిస్థానత్వసిద్ధయే పృథివ్యాదిస్థాననిర్దేశో దృష్టాన్త ఉక్తః, తస్య దృష్టాన్తవాక్యస్యేశ్వరపరత్వమత్రాక్షిప్య సమాధీయత ఇత్యాక్షేపసఙ్గతిః । అతః పూర్వఫలేనాస్య పలవత్త్వమ్ । అవాన్తరఫలం తు పూర్వపక్షే అనీశ్వరోపాస్తిః, సిద్వాన్తే ప్రత్యగ్బ్రహ్మజ్ఞానమితి మన్తవ్యమ్ ।
స్వయమేవారుచిం వదన్పక్షాన్తరమాహ
అథవేతి ।
అనిశ్చితార్థే ఫలాభావేనాఫలస్య వేదార్థత్వాయోగాదితి భావః । తథాచ శ్రూయతే వేదే । పృథివీ యస్య దేవస్యాయతనం శరీరమ్ , లోక్యతేఽనేనేతి లోకశ్చక్షుః, జ్యోతిః సర్వార్థప్రకాశకం మన ఇత్యర్థః ।
ఉపక్రమాదినాన్తర్యామ్యైక్యనిశ్చయాదనేకదేవపక్షో న యుక్త ఇత్యరుచేరాహ
యోగినో వేతి ।
ఆగన్తుకసిద్ధస్యాన్తర్యామిత్వేఽప్రసిద్ధసాధనకల్పనాగౌరవాన్నిత్యసిద్ధ ఎవాన్తర్యామీతి సిద్ధాన్తయతి
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
దేవతానిరాసే హేత్వన్తరమాహ
యం పృథివీతి ।
ఈశ్వరో న నియన్తా, అశరీరత్వాత్ , ఘటవదియుక్తం నిరస్యతి
నైష దోష ఇతి ।
నియమ్యాతిరిక్తశరీరశూన్యత్వం వా హేతుః, శరీరాసమ్బన్ధిత్వం వా । ఆద్యే, స్వదేహనియన్తరి జీవే వ్యభిచారః । ద్వితీయస్త్వసిద్ధః, ఈశ్వరస్య స్వావిద్యోపార్జితసర్వసమ్బన్ధిత్వాదిత్యాహ
యాన్నియచ్ఛతీతి ।
సశరీరో నియన్తేతిలోకదృష్టిమనుసృత్యైతదుక్తమ్ । వస్తుతస్తు చేతనసాంనిధ్యాజ్జడస్య వ్యాపారో నియమనం తచ్ఛక్తిమత్త్వం నియన్తృత్వమ్ । తచ్చాచిన్త్యమాయాశక్తేశ్చిదాత్మనః శరీరం వినైవోపపన్నమ్ ।
నను దేహనియన్తుర్జీవస్యాన్యో నియన్తా చేత్తస్యాప్యన్య ఇత్యనవస్థేత్యత ఆహ
తస్యాపీతి ।
నిరఙ్కుశం సర్వనియన్తృత్వమీశ్వరస్య శ్రుతమ్ , తస్య నియన్త్రన్తరానుమానే శ్రుతిబాధ దతి నానవస్థేత్యర్థః । యద్వా ఈశ్వరాద్భేదకల్పనయా జీవస్య నియన్తృత్వోక్తేః సత్యభేదాభావాన్నానవస్థేత్యర్థః ॥ ౧౮ ॥
ప్రధానం మహదాదిక్రమేణ కథం ప్రవర్తత ఇతి తర్కస్యావిషయ ఇత్యాహ
అప్రతర్క్యమితి ।
రూపాదిహీనత్వాదవిజ్ఞేయమ్ , సర్వతో దిక్షు ప్రసుప్తమివ తిష్ఠతి జడత్వాదిత్యర్థః । అతత్ అప్రధానం చేతనమ్ , తస్య ధర్మాణామభిధానాదితి హేత్వర్థః ॥ ౧౯ ॥
ఉత్తరసూత్రనిరస్యాశఙ్కామాహ
యది ప్రధానమిత్యాదినా ।
అమృతశ్చేతి ।
వినాశినో దేహాన్తరభోగానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
యథా దేవదత్తకర్తృకగమనక్రియాయా గ్రామః కర్మ న దేవదత్తః, తథాత్మకర్తృకదర్శనాదిక్రియాయా అనాత్మా విషయః న త్వాత్మా, క్రియాయాః కర్తృవిషయత్వాయోగాదిత్యాహ
కర్తరీతి ।
క్రియాయాం గుణః కర్తా, ప్రధానం కర్మ, తత్రైకస్యాం క్రియాయామేకస్య గుణత్వప్రధానత్వయోర్విరోధాన్న కర్తుః కర్మత్వమిత్యర్థః ।
దృష్టేర్ద్రష్టారమాత్మానం తయా దృశ్యయా దృష్ట్యా న విషయీకుర్యా ఇత్యాదిశ్రుతేశ్చాదృష్టత్వాదిధర్మాః శారీరస్యేత్యాహ
నేతి ।
అపిశబ్దసూచితం హేతుముక్త్వా కణ్ఠోక్తం హేతుమాహ
అపి చోభయేఽపీతి ।
భేదేనేతి సూత్రాత్తాత్త్వికభేదభ్రాన్తిం నిరసితుం శఙ్కతే
కథమితి ।
నన్వత్రైకో భోక్తా జీవః, ఈశ్వరస్త్వభోక్తేతి న విరోధ ఇతి శఙ్కతే
కా పునరితి ।
తయోర్భేదః శ్రుతివిరుద్ధ ఇతి పూర్వవాద్యాహ
నాన్య ఇతి ।
స ఎవ శ్రుత్యర్థమాహ
అత్రేతి ।
శ్రుతేరర్థాన్తరమాశఙ్క్య నిషేధతి
నియన్త్రన్తరేత్యాదినా ।
న కేవలమప్రసక్తప్రతిషేధః, కిన్త్వవిశేషేణ ద్రష్ట్రన్తరనిషేధశ్రుతేరన్తర్యామ్యన్తరనిషేధార్థత్వే బాధశ్చేత్యాహ
అవిశేషేతి ।
తస్మాత్సూత్రే, 'య ఆత్మాని తిష్ఠన్' ఇతి శ్రుతౌ చ ద్రష్టృభేదోక్తిరయుక్తా, 'నాన్యః' ఇతి వాక్యశేషే భేదనిరాసాదితి ప్రాప్తే, భేద ఉపాధికల్పితః శ్రుతిసూత్రాభ్యామనూద్యత ఇతి సమాధత్తే
అత్రోచ్యత ఇతి ।
భేదః సత్యః కిం న స్యాదత ఆహ
ఎకో హీతి ।
గౌరవేణ ద్వయోరహన్ధీగోచరత్వాసమ్భావదేక ఎవ తద్గోచరః । తదగోచరస్య ఘటవదనాత్మత్వాన్నాత్మభేదః సత్య ఇత్యర్థః ।
తతశ్చేతి ।
కల్పితభేదాఙ్గీకారాద్భేదాపేక్షం సర్వం యుజ్యత ఇత్యర్థః । తస్మాదన్తర్యామిబ్రాహ్మణం జ్ఞేయే బ్రహ్మణి సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౦ ॥
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః । ముణ్డకవాక్యముదాహరతి
అథేతి ।
కర్మ విద్యారూపాపరవిద్యోక్త్యనన్తరం యయా నిర్గుణం జ్ఞాయతే పరా సోచ్యతే । తామైవ విషయోక్త్యా నిర్దిశతి
యత్తదితి ।
అద్రేశ్యమదృశ్యం జ్ఞానేన్ద్రియైః, అగ్రాహ్యం కర్మేన్ద్రియైః, గోత్రం వంశః, వర్ణో బ్రాహ్మణత్వాదిజాతిః, చక్షుఃశ్రోత్రశూన్యమచక్షుఃశ్రోత్రమ్ , పాణిపాదశూన్యమపాణిపాదమ్ , జ్ఞానకర్మేన్ద్రియవికలమిత్యర్థః । విభుం ప్రభుమ్ , సుసూక్ష్మం దుర్జ్ఞేయత్వాత్ । నిత్యావ్యయపదాభ్యాం నాశాపక్షయయోర్నిరాసః । భూతానాం యోనిం ప్రకృతిం యత్పశ్యన్తి ధీరాః పణ్డితాస్తదక్షరం తద్విద్యా పరేత్యన్వయః । అద్రేశ్యత్వాదిగుణానాం బ్రహ్మప్రధానసాధారణత్వాత్సంశయః ।
పూర్వవద్రష్టృత్వాదీనాం చేతనధర్మాణామత్రాశ్రుతేరస్తు ప్రధానమితి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షయతి
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే ప్రధానాద్యుపాస్తిః, సిద్వాన్తే నిర్గుణధీరితి ఫలమ్ । ఊర్ణనాభిర్లూతాకీటః తన్తూన్స్వదేహాత్సృజతి, ఉపసంహరతి చేత్యర్థః । సతో జీవతః ।
నను పూర్వం నిరస్తం ప్రధానం కథముత్థాప్యతే, తత్రాహ
అపిచేతి ।
అత్ర ప్రధానే విరుధ్యమానోఽసమ్భావితో వాక్యశేషః శ్రుత ఇతి శఙ్కతే
నను య ఇతి ।
పఞ్చమ్యన్తాక్షరశ్రుత్యా భూతప్రకృతేః ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ప్రథమాన్తపరశబ్దోక్తస్య జగన్నిమిత్తేశ్వరస్య సర్వజ్ఞత్వాదికమిత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
'సన్దిగ్ధే తు వాక్యశేషాత్' ఇతి న్యాయేన సిద్ధాన్తయతి
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
చేతనాచేతనత్వేన సన్దిగ్ధే భూతయోనౌ 'యః సర్వజ్ఞః' ఇతి వాక్యశేషాదీశ్వరత్వనిర్ణయ ఇత్యయుక్తమ్ , వాక్యశేషే భూతయోనేః ప్రత్యభిజ్ఞాపకాభావాదితి శఙ్కతే
నన్వితి ।
'జనికర్తుః ప్రకృతిః' ఇతి సూత్రేణ ప్రకృతేరపాదానసంజ్ఞాయాం పఞ్చమీస్మరణాదక్షరాత్సమ్భవతీతి ప్రకృతిత్వేనోక్తాక్షరస్య భూతయోనేర్వాక్యశేషే తస్మాదితి ప్రకృతిత్వలిఙ్గేన ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తీతి సమాధత్తే
అత్రోచ్యత ఇతి ।
ఎతత్కార్యం బ్రహ్మ సూక్ష్మాత్మకం నామ రూపమ్ , స్థూలం తతోఽన్నం వ్రీహ్యాదీత్యర్థః ।
యదుక్తం పఞ్చమ్యన్తాక్షరశ్రుత్యా భూతయోనేః ప్రత్యభిజ్ఞానాదచేతనత్వమితి, తత్రాహ
అక్షరాత్పరత ఇతి ।
నాయమక్షరశబ్దో భూతయోనిం పరామృశతి, పరవిద్యాధిగమ్యత్వేనోక్తస్యాక్షరస్య భూతయోనేః 'అక్షరం పురుషం వేదా' ఇత్యక్షరశ్రుత్యా వేద్యత్వలిఙ్గవత్యా పూర్వమేవ బ్రహ్మత్వేన పరామర్శాదిత్యాహ
యేనేతి ।
యేన జ్ఞానేనాక్షరం భూతయోనిం సర్వజ్ఞం పురుషం వేద తాం బ్రహ్మవిద్యాం యోగ్యాయ శిష్యాయ ప్రబ్రూయాదిత్యుపక్రమ్య 'అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రః' 'అక్షరాత్పరతః పరః' ఇత్యుచ్యమానః పరో భూతయోనిరితి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
తర్హి పఞ్చమ్యన్తాక్షరశబ్దార్థః క ఇత్యాశఙ్క్యాజ్ఞానమితి వక్ష్యత ఇత్యాహ
కథమితి ।
పరవిద్యేతి సమాఖ్యయాపి తద్విషయస్య బ్రహ్మత్వమిత్యాహ
అపిచేతి ।
నను ప్రధానవిద్యాపి కారణవిషయత్వాత్పరేత్యత ఆహ
పరాపరవిభాగో హీతి ।
అనిత్యఫలత్వేనాపరవిద్యాం నిన్దిత్వా ముక్త్యర్థినే బ్రహ్మవిద్యాం ప్రోవాచేతి వాక్యశేషోక్తేరిత్యర్థః ।
అస్తు ప్రధానవిద్యాపి ముక్తిఫలత్వేన పరేత్యత ఆహ
నచేతి ।
నను 'యః సర్వజ్ఞః' ఇత్యగ్రే పరవిద్యావిషయ ఉచ్యతే, అద్రేశ్యవాక్యేన తు ప్రధానవిద్యోచ్యత ఇత్యత ఆహ
తిస్రశ్చేతి ।
ఇతశ్చ భూతయోనేర్బ్రహ్మత్వమిత్యాహ
కస్మిన్నితి ।
అచేతనమాత్రస్యైకాయతనముపాదానం తజ్జ్ఞానాత్కార్యజ్ఞానేఽపి తదకార్యాణామాత్మనాం జ్ఞానం న భవతి । ఎవం జీవే జ్ఞాతే తదకార్యస్య భోగ్యస్య జ్ఞానం న భవతీత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిద్యాశబ్దాచ్చ భూతయోనిర్బ్రహ్మేత్యాహ
అపిచేతి ।
స బ్రహ్మవిద్యాం సర్వవిద్యానాం ప్రతిష్ఠాం సమాప్తిభూమిం బ్రహ్మవిద్యామువాచ । బ్రహ్మణి సర్వవిద్యానాం విద్యాఫలానాం చాన్తర్భావాద్బ్రహ్మవిద్యా సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠా ।
నన్వపరవిద్యా పరప్రకరణే కిమర్థముక్తేత్యత ఆహ
అపరేతి ।
ప్లవన్తే గచ్ఛన్తీతి ప్లవా వినాశినః, అదృఢానిత్యఫలసమ్పాదనాశక్తాః, షోడశర్త్విజః పత్నీయజమానశ్చేత్యష్టాదశ । యజ్ఞేన నామనిమిత్తేన నిరూప్యన్త ఇతి యజ్ఞరూపాః । తథాహి ఋతుషు యాచయన్తి యజ్ఞం కారయన్తీత్యృత్విజః, యజత ఇతి యజమానః, 'పత్యుర్నో యజ్ఞసంయోగే' ఇతి సూత్రేణ పతిశబ్దస్య నకారోఽన్తాదేశో యజ్ఞసమ్బన్ధే విహిత ఇతి పత్నీ, ఎవమృత్విగాదినామప్రవృత్తినిమిత్తం యజ్ఞ ఇతి యజ్ఞరూపాః । యేష్వవరమనిత్యఫలకం కర్మ శ్రుత్యుక్తమ్ , ఎతదేవ కర్మ శ్రేయో నాన్యదాత్మజ్ఞానమితి యే మూఢాస్తుష్యన్తి తే పునః పునర్జన్మమరణమాప్నువన్తీత్యర్థః । తద్విజ్ఞానార్థం బ్రహ్మవిజ్ఞానార్థం గురుమభిగచ్ఛేదేవేతి నియమః ।
బ్రహ్మనిష్ఠస్యాప్యనధీతవేదస్య గురుత్వం వారయతి
శ్రోత్రియమితి ।
కార్యముపాదానాభిన్నమిత్యంశే దృష్టాన్తః ।
సర్వసామ్యే తవాప్యనిష్టాపత్తేరిత్యాహ
అపిచ స్థూలా ఇతి ॥ ౨౧ ॥
విశేషణాన్న జీవో భేదోక్తేర్న ప్రధానమితి హేతుద్వయం విభజ్య వ్యాచష్టే
విశినష్టి హీత్యాదినా ।
దివ్యో ద్యోతనాత్మకః స్వయఞ్జ్యోతిః, అమూర్తః పూర్ణః, పురుషః పురిశయః ప్రత్యగాత్మా, బాహ్యం స్థూలమాభ్యన్తరం కారణం సూక్ష్మం తాభ్యాం సహాధిష్ఠానత్వేన తిష్ఠతీతి సబాహ్యాభ్యన్తరః, హి తథా శ్రుతిషు ప్రసిద్ధ ఇత్యర్థః । అవిద్యాకృతం నామరూపాత్మకం శరీరం తేన పరిచ్ఛేదోఽల్పత్వమ్ । తస్య శరీరస్య ధర్మాజ్జాడ్యమూర్తత్వాదీనిత్యర్థః ।
నన్వక్షరశబ్దేన ప్రధానోక్తావశబ్దత్వం ప్రధానస్య ప్రతిజ్ఞాతం బాధ్యేత, తత్రాహ
అక్షరమవ్యాకృతమితి ।
అశ్నోతి వ్యాప్నోతి స్వవికారజాతమిత్యక్షరమ్ । అవ్యాకృతమవ్యక్తమ్ । అనాదీతి యావత్ । నామరూపయోర్బీజమీశ్వరః తస్య శక్తిరూపమ్ । పరతన్త్రత్వాదుపాదానమపి శక్తిరిత్యుక్తమ్ । భూతానాం సూక్ష్మాః సంస్కారా యత్ర తద్భూతసూక్ష్మమీశ్వరశ్చిన్మాత్ర ఆశ్రయో యస్య తత్తథా । తస్యైవ చిన్మాత్రస్య జీవేశ్వరభేదోపాధిభూతమ్ । యత్తు ఈశ్వర ఆశ్రయో విషయో యస్యేతి నానాజీవవాదినాం వ్యాఖ్యానం తద్బాష్యబహిర్భూతమ్ , 'ఎతస్మిన్ఖల్వక్షరే గార్గి ఆకాశ ఓతశ్చ ప్రోతశ్చ' ఇత్యోతప్రోతభావేనావ్యాకృతస్య చిదాశ్రయత్వశ్రుతేరాశ్రయపదలక్షణాయా నిర్మూలత్వాత్ । నహి మూలప్రకృతేర్భేదే కిఞ్చిన్మానమస్తి । నచ 'ఇన్ద్రో మాయాభిః' ఇతి శ్రుతిర్మానమ్ , 'అజామేకామ్' ఇత్యాద్యనేకశ్రుతిబలేన లాఘవతర్కసహాయేన తస్యాః శ్రుతేర్బుద్ధిభేదేన మాయాభేదానువాదిత్వాత్ । తదుక్తం సురేశ్వరాచార్యైః 'స్వతస్త్వవిద్యాభేదోఽత్ర మనాగపి న విద్యతే' ఇతి । సాఙ్ఖ్యయోగాచార్యాః పురాణేతిహాసకర్తారశ్చ మూలప్రకృత్యైక్యం వదన్తి । నన్వవిద్యైక్యే బన్ధముక్తివ్యవస్థా కథమ్ । నచ వ్యవస్థా నాస్తీతి వాచ్యమ్ , శ్రవణే ప్రవృత్త్యాదిబాధాపాతాదితి చేత్ , ఉచ్యతేయే హ్యవిద్యానానాత్వమిచ్ఛన్తి తైరపి పరిణామిత్వేన సాంశత్వమవిద్యాయా అఙ్గీకార్యమ్ , తథా చానర్థాత్మకస్వీయసఙ్ఘాతాత్మనా పరిణతావిద్యాంశోపహితజీవభేదాద్వ్యవస్థా సిధ్యతి । యస్య జ్ఞానమన్తఃకరణే జాయతే తస్యాన్తః కరణపరిణామ్యజ్ఞానాంశనశో ముక్తిరితి । ఎవం చ శ్రోతుః స్వరూపానన్దప్రాప్తిః, శ్రవణాదో ప్రవృత్తిః, విద్వదనుభవః, జీవన్ముక్తిశాస్త్రం చేతి సర్వమబాధితం భవతి । నచైవం నానాజీవపక్షాదవిశేషః, మూలప్రకృతినానాత్వాభావాదిత్యలమ్ ।
పరత్వేహేతుః
అవికార ఇతి ।
నను సూత్రకృతా శ్రుతౌ ప్రధానాద్భేదవ్యపదేశ ఉక్తస్తత్ర కథమజ్ఞానాద్భేదోక్తిర్వ్యాఖ్యాయతే, తత్రాహ
నాత్రేతి ।
కార్యాత్మనా ప్రధీయత ఇతి ప్రధానమజ్ఞానమేవ । తతోఽన్యస్యాప్రామాణికత్వాదిత్యర్థః । అతోఽత్రాజ్ఞానమేవ భూతయోనిరితి పూర్వపక్షం కృత్వా నిరస్యతే । తన్నిరాసేనార్థాత్సాఙ్ఖ్యాకల్పితప్రధాననిరాస ఇతి మన్తవ్యమ్ ॥ ౨౨ ॥
వృత్తికృన్మతేనాదౌ సూత్రం వ్యాచష్టే
అపిచేత్యాదినా ।
'ప్రాణో మనః సర్వేన్ద్రియాణి చ ఖం వాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీ' ఇతి శ్రుతిః । అగ్నిర్ధులోకః, 'అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిః' ఇతి శ్రుతేః । వివృతా వేదాః వాగిత్యన్వయః । పద్భ్యాం పాదావిత్యర్థః । యస్యేదం రూపం స ఎష సర్వప్రాణినామన్తరాత్మేత్యర్థః ।
తనుమహిమ్న ఇతి ।
అల్పశక్తేరిత్యర్థః ।
యథా కశ్చిబ్రహ్మవిత్స్వస్య సర్వాత్మత్వప్రకటనార్థమహమన్నమితి సామ గాయతి న త్వన్నత్వాదికమాత్మనో వివక్షతి, అఫలత్వాత్ , తథేహాపీత్యాహ
అహమన్నమితి ।
వృత్తికృద్వ్యాఖ్యాం దూషయతి
అన్యే పునరితి ।
ఎష సర్వభూతాన్తరాత్మా సూత్రాత్మా ఎతస్మాద్భూతయోనేర్జాయత ఇతి శ్రుత్యన్వయేన హిరణ్యగర్భస్యాత్ర జాయమానత్వేనోపన్యాసాదిత్యర్థః । నిరదిక్షదవోచదిత్యర్థః । అగ్నిర్ద్యులోకో యస్య, యస్య సమిద్రూపః సూర్యః సోఽపిద్యులోకాగ్నిస్తస్మాదజాయతేత్యర్థః । 'తస్మాదిత్య ఎవ సమిత్' ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । అతో మధ్యేఽపి సృష్టిరేవ వాచ్యా న రూపమితి భావః ।
యదుక్తమ్ 'అగ్నిర్మూర్ధా' ఇత్యత్ర భూతయోనేః సర్వాత్మత్వం వివక్షితమితి, తత్రేత్యాహ
సర్వాత్మత్వమపీతి ।
నను హిరణ్యగర్భస్య జన్మాన్యత్రానుక్తం కథమత్ర వక్తవ్యమ్ , తత్రాహ
శ్రుతీతి ।
అగ్రే సమవర్తత జాతః సన్భూతగ్రామస్యైకః పతిరీశ్వరప్రసాదాదభవత్ । స సూత్రాత్మా ద్యామిమాం పృథివీం చ స్థూలం సర్వమధారయత్ । కశబ్దస్య ప్రజాపతిసంజ్ఞాత్వే సర్వనామత్వాభావేన స్మా ఇత్యయోగాదేకారలోపేనైకస్మై దేవాయ ప్రాణాత్మనే హవిషా విధేమ పరిచరేమేతి వ్యాఖ్యేయమ్ , 'కతమ ఎకో దేవ ఇతి ప్రాణః' ఇతి శ్రుతేః । యద్వా యస్మాదయం జాతస్తస్మా ఎకస్మై దేవాయేత్యర్థః, 'ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః' ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ।
నను తస్య భూతాన్తరాత్మత్వం కథమ్ , తత్రాహ
వికారేతి ।
పూర్వకల్పే ప్రకృష్టోపాసనాకర్మసముచ్చయానుష్ఠానదస్మిన్కల్పే సర్వప్రాణివ్యష్టిలిఙ్గానాం వ్యాపకం సర్వప్రాణ్యన్తర్గతం జ్ఞానకర్మేన్ద్రియప్రాణాత్మకం సమష్టిలిఙ్గశరీరం జాయతే తద్రూపస్య సూత్రాత్మనః సర్వభూతాన్తరాత్మత్వం యుక్తమిత్యర్థః ।
స్వపక్షే సూత్రార్థమాహ
అస్మిన్పక్ష ఇతి ।
కర్మ సఫలం సర్వం శ్రౌతస్మార్తాదికం తపశ్చ పురుష ఎవేతి సర్వాన్తరత్వరూపోపన్యాసాచ్చ భూతయోనౌ జ్ఞేయే వాక్యం సమన్వితమిత్యర్థః ॥ ౨౩ ॥
వైశ్వానరః । ఛాన్దోగ్యముదాహరతి
కో న ఇతి ।
ప్రాచీనశాలసత్యయజ్ఞేన్ద్రద్యుమ్నజనబుడిలా మిలిత్వా మీమాంసాం చక్రుః 'కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ' ఇతి । ఆత్మైవ బ్రహ్మేతి జ్ఞాపనార్థం పదద్వయమ్ ।
తే పఞ్చాపి నిశ్చయార్థముద్దాలకమాజగ్ముః । సోఽపి సమ్యఙ్న వేదేతి తేనోద్దాలకేన సహ షడప్యశ్వపతిం కైకేయం రాజానమాగత్యోచుః
ఆత్మానమితి ।
అధ్యేషి స్మరసి తమేవ నో బ్రూహీతి । రాజా తు తేషాం భ్రాన్తినిరాసార్థం తాన్ప్రత్యేకమపృచ్ఛత్ 'కం త్వమాత్మానముపాఃసే' ఇతి । తే చ ప్రాచీనశాలాదయః క్రమేణ ప్రత్యేకమూచుఃదివమేవాహం వైశ్వానరం వేద్మి । ఆదిత్యమేవాహం వేద్మి । వాయుమేవ । ఆకాశమేవ । అప ఎవ । పృథివీమేవాహం వేద్మీతి । తతో రాజా ద్యుసూర్యాదీనాం షణ్ణాం యథాక్రమేణ సుతేజస్త్వవిశ్వరూపత్వపృథగ్వర్త్మాత్మత్వబహులత్వరయిత్వప్రతిష్ఠాత్వగుణాన్విధాయ భవన్తో యది మామపృష్ట్వా ద్యుసూర్యాదిషు భగవతో వైశ్వానరస్యాఙ్గేష్వేవ ప్రత్యేకం వైశ్వానరత్వదృష్టయో భవేయుస్తదా క్రమేణ మూర్ధపాతాన్ధత్వప్రాణోత్క్రమణదేహవిశీర్ణత్వబస్తిభేదపాదశోషా భవతాం స్యురితి ప్రత్యేకోపాసనం నిన్దిత్వా, సుతేజస్త్వగుణకో ద్యులోకోఽస్యాత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధా, విశ్వరూపత్వగుణకః సూర్యోఽస్య చక్షురిత్యేవం ద్యుసూర్యాదీనాం మూర్ధాదిభావముపదిశ్య సమస్తవైశ్వానరధ్యానవిధిరామ్నాయతే
యస్త్వేతమితి ।
ఆభిముఖ్యేనాపరోక్షతయా విశ్వం మిమీతే జానాతీత్యభివిమానః । తం సర్వజ్ఞం స తదుపాసకః సర్వత్ర భోగం భుఙ్క్త ఇత్యర్థః । లోకా భూరాదయః, భూతాని శరీరాణి, ఆత్మానో జీవా ఇతి భేదః ।
సుష్ఠు తేజః కాన్తిర్యస్య ద్యులోకస్య స సుతేజాః । విశ్వాని రూపాణ్యస్య సూర్యస్య, 'ఎష శుక్ల ఎష నీలః' ఇతి శ్రుతేః । పృథక్నానావిధం వర్త్మ గమనమాత్మా స్వభావో యస్య వాయోః స నానాగతిత్వగుణకోఽస్య ప్రాణః । బహులత్వం వ్యాపిత్వం తద్గుణ ఆకాశోఽస్య సన్దేహో దేహమధ్యమ్ । రయిత్వం ధనత్వం తద్గుణా ఆపో యస్య బస్తిర్మూత్రస్థానమ్ । ప్రతిష్ఠాత్వగుణా పృథివీ తస్య పాదౌ । తస్య హోమాధారత్వం సమ్పాదయతి
ఉర ఎవేత్యాదినా ।
పూర్వముపక్రమస్థాదృశ్యత్వాదిసాధారణధర్మస్య వాక్యశేషస్థసర్వజ్ఞత్వాదిలిఙ్గేన బ్రహ్మనిష్ఠత్వముక్తమ్ , తద్వదత్రాప్యుపక్రమస్థసాధారణవైశ్వానరశబ్దస్య వాక్యశేషస్థహోమాధారత్వలిఙ్గేన జాఠరనిష్ఠత్వమితి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
కిన్తావదిత్యాదినా ।
పూర్వోత్తరపక్షయోర్జాఠరబ్రహ్మణోర్ధ్యానం ఫలమ్ । యదద్యతే తదన్నమ్ , యేన పచ్యతే సోఽయం పురుషశరీరేఽన్తరస్తీత్యర్థః ।
పక్షాన్తరమాహ
అగ్నిమాత్రం వేతి ।
విశ్వస్మై భువనాయ వైశ్వానరమగ్నిమహ్నాం కేతుం చిహ్నం సూర్యం దేవా అకృణ్వన్ కృతవన్తః । సూర్యోదయే దినవ్యవహారాదిత్యర్థః । స్యాద్వైశ్వానర ఇత్యనుషఙ్గః । హి యస్మాత్కం సుఖప్రదో భువనానాం రాజా వైశ్వానరోఽభిముఖా శ్రీరస్యేత్యభిశ్రీరీశ్వరః, తస్మాత్తస్య వైశ్వానరస్య సుమతౌ వయం స్యామ తస్యాస్మద్విషయా శుభమతిర్భవత్విత్యర్థః ।
పక్షత్రయేఽప్యరుచిం వదన్కల్పాన్తరమాహ
అథేత్యాదినా ।
'ఆత్మా వైశ్వానరః' ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః । కేవలత్వం వైశ్వానరశబ్దశూన్యత్వమ్ । అత్ర జాఠరో వైశ్వానర ఇతి ముఖ్యః పూర్వపక్షః, ప్రాణాగ్నిహోత్రహోమాధారత్వలిఙ్గాత్ । తస్య దేహవ్యాపిత్వాదాత్మత్వం శ్రుత్యా ద్యుమూర్ధత్వాదికల్పనయా బృహత్త్వాద్బ్రహ్మత్వమితి ధ్యేయమ్ ।
సిద్వాన్తయతి
తత ఇదమితి ।
సాధారణశ్రుత్యోరూపక్రమస్థయోర్విశేషాత్ప్రథమశ్రుతముఖ్యత్రైలోక్యశరీరలిఙ్గాత్సర్వాత్మకేశ్వరపరత్వం యుక్తమ్ , న చరమశ్రుతకల్పితహోమాధారత్వలిఙ్గేన జాఠరత్వమిత్యర్థః ।
నను నిర్విశేషస్య కుతో విశేష ఇత్యత ఆహ
అత్ర హీతి ।
అవస్థాన్తరగతః త్రైలోక్యాత్మనా స్థిత ఇత్యర్థః ।
జాఠరస్యాపి ధ్యానార్థం విశేషకల్పనేతి చేత్ , న, అసత్కల్పనాపత్తేః । ఈశ్వరస్య తు ఉపాదానత్వాద్విశేషః సన్నేవ ధ్యానార్థముచ్యతామిత్యాహ
కారణత్వాదితి ।
లిఙ్గాన్తరాణ్యాహ
స సర్వేష్విత్యాదినా ।
యథాగ్నౌ నిక్షిప్తమిషీకాతూలం దహ్యతే ఎవం హాస్య విదుష ఇత్యర్థః ॥ ౨౪ ॥
నన్వసదారోపేణాపి స్తుతిసమ్భవాన్న మూలశ్రుత్యపేక్షేత్యాశఙ్క్యాహ
యద్యపి స్తుతిరితి ।
తథాపీతిపదమర్థతః పఠతి
స్తుతిత్వమపీతి ।
ద్యుమూర్ధత్వాదిరూపేణ స్తుతిర్నరమాత్రేణ కర్తుమశక్యా వినా శ్రుతిమిత్యర్థః । సతా రూపేణ స్తుతి సమ్భవాన్నాసదారోప ఇతి భావః ॥ ౨౫ ॥
శబ్దాదీనాం గతిం వక్తుముక్తసిద్వాన్తమాక్షిప్య సమాధత్తే
శబ్దాదిభ్య ఇతి ।
'స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరః' ఇత్యగ్నిరహస్యే వైశ్వానరవిద్యాయాం శ్రుతోఽగ్నిశబ్ద ఈశ్వరే న సమ్భవతీత్యన్వయః ।
సూత్రస్థాదిశబ్దార్థమాహ
ఆదిశబ్దాదితి ।
భక్తమన్నమ్ , హోమీయం హోమసాధనమ్ , తేన ప్రాణాగ్నిహోత్రం కార్యమిత్యర్థః ।
వాజసనేయినామగ్నిరహస్యే సప్రపఞ్చాం వైశ్వానరవిద్యాముక్త్వా 'స యో హైతమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద స సర్వత్రాన్నమత్తి' ఇత్యుక్తం దేహాన్తఃస్థత్వం జాఠరే సమ్భవతి, ప్రసిద్ధేరిత్యాహ
తథేతి ।
అత్ర సూత్రే ఆదిపదేనైవాన్తఃప్రతిష్ఠానస్య గ్రహే సమ్భవతి పృథగుక్తిః సాధారణలిఙ్గత్వద్యోతనార్థా । శబ్దాదిబలాదిదమపి జాఠరం గమయతీత్యభ్యుచ్చయః ।
యద్యపి ద్యుమూర్ధత్వాదివిశేష ఈశ్వరపక్షపాతీ హోమాధారత్వాదిర్జాఠరపక్షపాతీతి ప్రతిభానం సమం తథాపి పారమేశ్వరో విశేషో జాఠరే న సమ్భవతీతి బలవానిత్యత ఆహ
అథవేతి ।
ఎష ద్యుమూర్ధత్వాదినిర్దేశ ఇత్యర్థః । ఇమాం పృథివీం ద్యామపి తే ఎవ ద్యావాపృథివ్యౌ రోదసీ తథోర్మధ్యమన్తరిక్షం చ యో భూతాగ్నిర్భానురూపేణాతతాన వ్యాప్తవాన్ స ధ్యాతవ్య ఇత్యర్థః ।
జడమాత్రస్య న ధ్యేయత్వమిత్యత ఆహ
అథవేతి ।
సిద్ధాన్తయతి
న తథాదృష్ట్యుపదేశాదితీతి ।
పరమేశ్వరదృష్ట్యోపాస్యజాఠరాగ్నిప్రతీకవాచకాభ్యామగ్నివైశ్వానరశబ్దాభ్యాం ద్యుమూర్ధత్వాదిమానీశ్వరో లక్ష్య ఇత్యుక్త్వా కల్పాన్తరమాహ
అథవా జాఠరేతి ।
అస్మిన్పక్షే ప్రాధాన్యేనేశ్వరోపాస్యతా పూర్వత్ర గుణతయేతి భేదః । ఉపాధివాచిభ్యాం పదాభ్యాముపహితో లక్ష్య ఇత్యర్థః ।
లక్షణాబీజమసమ్భవం వ్యాచష్టే
యది చేతి ।
పురుషమపీత్యాదిసూత్రశేషం వ్యాచష్టే
యది చ కేవల ఇతి ।
ఈశ్వరప్రతీకత్వోపాధిత్వశూన్యైత్యర్థో వివక్ష్యేత తదేతి శేషః । యత్యః, పురుషః, స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరశబ్దితజాఠరోపాధిక ఇతి శ్రుత్యర్థః । యో వేద స సర్వత్ర భుఙ్క్త ఇత్యర్థః ।
పురుషత్వం పూర్ణత్వమచేతనస్య జాఠరస్య నేత్యుక్త్వా పాఠాన్తరే పురుషవిధత్వం దేహాకారత్వం తస్య నేత్యాహ
యే త్వితి ।
నను జాఠరస్యాపి దేహవ్యాపిత్వాత్తద్విధత్వం స్యాదిత్యత ఆహ
పురుషవిధత్వం చ ప్రకరణాదితి ।
న దేహవ్యాపిత్వం పురుషవిధత్వం కిన్తు విరాడ్దేహాకారత్వమ్ , అధిదైవం పురుషవిధత్వమధ్యాత్మం చోపాసకమూర్ధాదిచుబుకాన్తేష్వఙ్గేషు సమ్పన్నత్వమీశ్వరస్య పురుషవిధత్వమిత్యర్థః ॥ ౨౬ ॥
ఈశ్వరస్యాఙ్గేషు సమ్పత్తిర్వక్ష్యతే । ఎవం జాఠరం నిరస్య పక్షద్వయం నిరస్యతి
అత ఎవేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
యత్పునరిత్యాదినా ।
ద్యుమూర్ధత్వాదిః, సర్వలోకఫలభాక్త్వమ్ , సర్వపాప్మప్రదాహః, ఆత్మబ్రహ్మశబ్దోపక్రమ ఉక్తహేతవః ।
తానేవ స్మారయతి
న హి భూతాగ్నేరిత్యాదినా ।
'యో భానునా' ఇతి మన్త్రేణేశ్వరదృష్ట్యా మహిమోక్త ఇతి భావః ॥ ౨౭ ॥
పూర్వమగ్నివైశ్వానరశబ్దావీశ్వరలక్షకావిత్యుక్తమ్ । అధునా ప్రతీకోపాధిపరిత్యాగేన విరాట్పురుషాకారస్య భగవతో వైశ్వానరస్యాధ్యాత్మం మూర్ధాదిచుబుకాన్తేషు సమ్పాద్యోపాస్యత్వాఙ్గీకారేఽపి న శబ్దాదివిరోధః శబ్దయోరీశ్వరే యోగవృత్త్యా ముఖ్యత్వాత్ , అన్తఃస్థత్వాదీనాం చ తత్ర సమ్భవాదిత్యాహ
సాక్షాదపీతి ।
సాక్షాత్పదస్యార్థమాహ
వినైవేతి ।
జాఠరాగ్నిసమ్బన్ధం వినేశ్వరస్యోపాస్యత్వేఽపి శబ్దాద్యవిరోధం జైమినిర్మన్యత ఇత్యర్థః । ఇదమన్తస్థత్వముదరస్థత్వరూపం నోచ్యతే కిన్తు నఖాదిశిఖాన్తావయవసముదాయాత్మకపురుషశరీరే మూర్ధాదిచిబుకాన్తాఙ్గాని వృక్షే శాఖావత్ప్రతిష్ఠితాని, తేషు సమ్పన్నో వైశ్వానరః పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠిత ఇత్యుచ్యతే ।
అతో యథా శాఖాస్థస్య పక్షిణో వృక్షాన్తఃస్థత్వం తథా వైశ్వానరస్య పురుషాన్తఃస్థత్వమిత్యాహ
న హీహ పురుషవిధమిత్యాదినా ।
అగ్న్యాదిశబ్దస్యేశ్వరవాచిత్వాజ్జాఠరాగ్నేరసంశబ్దితత్వమ్ । అత్రేశ్వరస్య పురుషావయవేషు సమ్పాదనాత్పురుషవిధత్వమన్తఃస్థత్వం చేత్యర్థః ।
పక్షాన్తరమాహ
అథవేతి ।
పురుషవిధత్వం పూర్వవత్ । అన్తఃస్థత్వం మాధ్యస్థ్యం సాక్షిత్వమిత్యర్థః ।
ఎవమన్తఃస్థత్వమీశ్వరే వ్యాఖ్యాయ శబ్దాదీని వ్యాచష్టే
నిశ్చితే చేతి ।
విశ్వశ్చాయం నరో జీవశ్చ సర్వాత్మత్వాత్ । విశ్వేషాం వికారాణాం వా నరః కర్తా । విశ్వే సర్వే నరా జీవా అస్యాత్మత్వేన నియమ్యత్వేన వా సన్తీతి విశ్వానరః । రక్ష ఎవ రాక్షస ఇతివత్స్వార్థే తద్ధితప్రత్యయః । 'నరే సంజ్ఞాయాం' ఇతి పూర్వపదస్య దీర్ఘతా । అగిధాతోర్గత్యర్థస్య నిప్రత్యయాన్తస్య రూపమగ్నిరితి । అఙ్గయతి గమయత్యగ్రం కర్మణః ఫలం ప్రాపయతీతి అగ్నిరగ్రణీరుక్తః । అభితోఽగ ఇతి వా అగ్నిః ।
వైశ్వానరోపాసకస్యాతిథిభోజనాత్పూర్వం ప్రాణాగ్నిహోత్రం విద్యాఙ్గత్వేన విహితమ్ , తదర్థమగ్నిత్రేతాదికల్పనం ప్రధానావిరోధేన నేతవ్యమిత్యాహ
గార్హపత్యేతి ॥ ౨౮ ॥
మాత్రాం పరిమాణమతిక్రాన్తోఽతిమాత్రః తస్య విభోరిత్యర్థః । ఉపాసకానాం కృతేఽనుగ్రహాయ ప్రాదేశమాత్రోఽభివ్యజ్యతే, ప్రదేశేషు వా మీయతేఽభివ్యజ్యత ఇతి ప్రాదేశమాత్రః ॥ ౨౯ ॥
మతాన్తరమాహ
అనుస్మృతేరితి ।
ప్రాదేశేన మనసా మితః ప్రాదేశమాత్ర ఇత్యర్థః ।
యథాకథఞ్చిదితి ।
మనఃస్థం ప్రాదేశమాత్రత్వం స్మృతిద్వారా స్మర్యమాణే కల్పితం శ్రుతేరాలమ్బనమిత్యర్థః ।
సూత్రస్యార్థాన్తరమాహ
ప్రాదేశేతి ॥ ౩౦ ॥
సమ్ప్రతి శ్రుత్యుక్తాం ప్రాదేశమాత్రశ్రుతేర్గతిమాహ
సమ్పత్తేరితి ।
బ్రాహ్మణం పఠతి
ప్రాదేశమాత్రమివేతి ।
అపరిచ్ఛిన్నమపీశ్వరం ప్రాదేశమాత్రత్వేన సమ్పత్త్యా కల్పితం సమ్యగ్విదితవన్తో దేవాస్తమేవేశ్వరమభి ప్రత్యక్త్వేన సమ్పన్నాః ప్రాప్తవన్తః, హ వై పూర్వకాలే, తతో వో యుష్మభ్యమ్ , తథా ద్యుప్రభృతీనవయవాన్వక్ష్యామి యథా ప్రాదేశమాత్రం ప్రాదేశపరిమాణమనతిక్రమ్య మూర్ధాద్యధ్యాత్మాఙ్గేషు వైశ్వానరం సమ్పాదయిష్యామీతి ప్రాచీనశాలదీన్ప్రతి రాజా ప్రతిజ్ఞాయ స్వకీయమూర్ధానముపదిశన్ కరేణ దర్శయన్నువాచఎష వై మే మూర్ధా భూరాదీంల్లోకానతీత్య ఉపరి తిష్ఠతీత్యతిష్ఠాాసౌ ద్యులోకో వైశ్వానరః । తస్య మూర్ధేతి యావత్ । అధ్యాత్మమూర్ధాభేదేనాధిదైవమూర్ధా సమ్పాద్య ధ్యేయ ఇత్యర్థః । ఎవం చక్షురాదిషూహనీయమ్ ।
స్వకీయచక్షుషీ దర్శయన్ 'ఎష వై సుతేజాః సూర్యో వైశ్వానరస్య చక్షురిత్యువాచ' । నాసికాపదేన తన్నిష్ఠః ప్రాణో లక్ష్యతే తస్మిన్నాధ్యాత్మికప్రాణేఽధిదైవప్రాణస్య వాయోర్దృష్టిమాహ
నాసిక ఇతి ।
అత్ర సర్వత్ర వైశ్వానరశబ్దస్తదఙ్గపరః । ముఖస్థం ముఖ్యం తస్మిన్నధిదైవం బహులాకశదృష్టిః ముఖస్థలాలారూపాస్వప్సు రైశబ్దితతదీయబస్తిస్థోదకదృష్టిః చిబుకే ప్రతిష్ఠా పాదరూపా పృథివీ ద్రష్టవ్యా ।
నను గుణవైషమ్యేణ విద్యయోర్భేదాదగ్నిరహస్యే శ్రుత్యనుసారేణ ఛాన్దోగ్యస్థప్రాదేశమాత్రక్షుతిః కథం వ్యాఖ్యేయేత్యాశఙ్క్యాహ
యద్యపీత్యాదినా ।
ఎతావతాల్పవైషమ్యేణ బహుతరప్రత్యభిజ్ఞాసిద్ధం విద్యైక్యం న హీయతే । శాఖాభేదేఽపి సర్వశాఖాసు ప్రతీయమానం వైశ్వానరాద్యుపాసనమేకమితి న్యాయస్య వక్ష్యమాణత్వాచ్చ । అతిష్ఠాత్వగుణశ్ఛాన్దోగ్య ఉపసంహర్తవ్యః । విశ్వరూపత్వగుణశ్చ వాజిభిర్గ్రాహ్యః । తథాచ ద్యుసూర్యయోః సుతేజస్త్వం సమమతిష్ఠాత్వవిశ్వరూపత్వయోర్వ్యవస్థా । యద్వా శాఖాభేదేన గుణవ్యవస్థాస్తు న విద్యాభేద ఇతి భావః ॥ ౩౧ ॥
ప్రాదేశత్వస్య సమ్పత్తిప్రయుక్తత్వే శ్రుత్యన్తరం సంవాదయతి
ఆమనన్తీతి ।
య ఎషోఽనన్తోఽపరిచ్ఛిన్నః అతోఽవ్యక్తో దుర్విజ్ఞేయస్తం కథం జానీయామిత్యత్రేః ప్రశ్నే యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరమ్ , స ఈశ్వరోఽవిముక్తే కామాదిభిర్బద్ధే జీవే భేదకల్పనయా ప్రతిష్ఠిత ఉపాస్యః । పునరత్రిప్రశ్నః స ఇతి, ఉత్తరం వరణాయామితి । ఎవం ప్రశ్నోత్తరే అగ్రేఽపి జ్ఞేయే । తత్ర చ శ్రుతౌ ఇమామేవ భ్రూసహితాం నాసికాం నిరుచ్యేతి భాష్యయోజనా । సర్వానిన్ద్రయకృతాన్దోషాన్వారయతీతి వరణా భ్రూః, సర్వాన్దోషాన్నాశయతీతి నాసీ నాసికేతి నిర్వచనం శ్రుతమ్ । నాసాభ్రువోర్జీవద్వారేశ్వరస్థానత్వధ్యానాత్పాపవారకత్వమితి మన్తవ్యమ్ । తయోర్మధ్యేఽపి విశిష్య జీవస్య స్థానం పృచ్ఛతి కతమదితి, భ్రువోరిత్యుత్తరమ్ । ప్రాణస్యేతి పాఠేఽపి ఘ్రాణస్యేత్యర్థః ।
స ఎష సన్ధిర్ద్యులోకస్య స్వర్గస్య పరస్య చ బ్రహ్మలోకస్య సన్ధిత్వేన ధ్యేయ ఇత్యాహ
స ఎష ఇతి ।
ఆభిముఖ్యేనాహం బ్రహ్మేతి విమీయతే జ్ఞాయతే ఇత్యభివిమానః ప్రత్యగాత్మా । అభిగతశ్చాసౌ విమానశ్చ, సర్వస్వరూపత్వే సత్యానన్త్యాత్ । మానమత్ర పరిమాణమ్ । అభివిమిమీతే నిర్మిమీతే । తస్మాద్వైశ్వానరవాక్యముపాస్యే బ్రహ్మణి సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౩౨ ॥
ద్యుభ్వోతభూమపదమక్షరమీక్షణీయం శ్రీరామమల్పహ్రది భాన్తమధీశితారమ్ । ఇన్ద్రాదివేద్యమఖిలస్య చ శాసితారం జ్యోతిర్నభః పదమనిద్రమజం భజేఽహమ్ ॥ ౧ ॥
ఎవం రూఢిపదబహులానాం ప్రాయేణ సవిశేషవాక్యానాం సమన్వయో ద్వితీయపాదే దర్శితః । అధునా యౌగికపదబహులానాం నిర్విశేషప్రధానానాం వాక్యానాం సమన్వయం వక్తుం తృతీయః పాద ఆరభ్యతే । అతోఽత్రాధికరణానాం శ్రుత్యధ్యాయపాదసఙ్గతయః । తత్ర పూర్వముపక్రమస్థసాధారణశబ్దస్య వాక్యశేషస్థద్యుమూర్ధత్వాదినా బ్రహ్మపరత్వముక్తమ్ , తద్వదత్రాప్యుపక్రమస్థసాధారణాయతనత్వస్య వాక్యశేషస్థసేతుశ్రుత్యా వస్తుతః పరిచ్ఛిన్నే ప్రధానాదౌ వ్యవస్థేతి దృష్టాన్తలక్షణాధికరణసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రధానాద్యుపాస్తిః, సిద్వాన్తే నిర్విశేషబ్రహ్మధీరితి ఫలమ్ । ముణ్డకవాక్యముదాహరతి
ఇదమితి ।
యస్మిన్ లోకత్రయాత్మా విరాట్ , ప్రాణైః సర్వైః సహ మనః సూత్రాత్మకమ్ , చకారాదవ్యాకృతం కారణమోతం కల్పితం తదపవాదేన తమేవాధిష్ఠానాత్మానం ప్రత్యగభిన్నం జానథ శ్రవణాదినా । అన్యా అనాత్మవాచో విముఞ్చథ విశేషేణ నిఃశేషం త్యజథ । ఎష వాగ్విమోకపూర్వకాత్మసాక్షాత్కారోఽమృతస్య మోక్షస్యాసారాపారదుర్వారసంసారవారిధేః పరపారస్య సేతురివ సేతుః ప్రాపక ఇతి మాతృవచ్ఛ్రుతిర్ముముక్షూనుపదిశతి ।
తత్రాయతనత్వస్య సాధారణధర్మస్య దర్శనాత్సంశయమాహ
తత్కిమితి ।
అమృతస్య బ్రహ్మణః సేతురితి షష్ఠ్యా బ్రహ్మణో భిన్నత్వేన సేతోః శ్రుతత్వాదేషశబ్దపరామృష్టం ద్యుభ్వాద్యాయతనమబ్రహ్మైవ సేతురివ సేతురిత్యాహ
అమృతస్యేతి ।
భేదశ్రవణాత్సేతురితి శ్రవణచ్చేత్యర్థః ।
తత్ర భేదశ్రవణం వ్యాఖ్యాతమ్ । సేతుశ్రవణం స్వయం వివృణోతి
పారవానితి ।
అనన్తం కాలతః । అపారం దేశతః । జలవిధారకముఖ్యసేతోర్గ్రహణాసమ్భవాద్గౌణసేతుగ్రహే కర్తవ్యే ముఖ్యసేత్వవినాభూతపారవత్త్వగుణవానేవ కశ్చిద్గ్రాహ్యః । నతు ముఖ్యస్యానియతవిధారణగుణవానీశ్వర ఇతి భావః । యథా లోకే మణయః సూత్రేణ గ్రథితా ఎవం హే గౌతమ, సమష్టిలిఙ్గాత్మకవాయునా స్థూలాని సర్వాణి సన్దృబ్ధాని గ్రథితాని భవన్తీతి శ్రుత్యర్థః ।
ఆత్మశబ్దాత్పక్షద్వయమప్యయుక్తమిత్యత ఆహ
శారీరో వేతి ।
సద్వితీయత్వేన సేతుశబ్దోపపత్తేశ్చేత్యర్థః ।
నన్వాత్మశబ్దో జీవే సమ్భవతీత్యత ఆహ
ఆత్మశబ్దశ్చేతి ।
ఉపాధిపరిచ్ఛిన్నస్య జీవస్య సర్వవస్తు ప్రత్యేకం ముఖ్యం నాస్తీత్యర్థః । ఉపక్రమస్థసాధారణాయతనస్య గౌణసేతుత్వలిఙ్గాత్ప్రథమశ్రుతాత్మశ్రుత్యా బ్రహ్మనిశ్చయ ఇతి భావః ।
స్వశబ్దాదిత్యస్యార్థాన్తరమాహ
క్వచిచ్చేతి ।
ప్రజానాముత్పత్తౌ సదేవ మూలమ్ , స్థితావాయతనమ్ , లయే ప్రతిష్ఠేతి బ్రహ్మవాచిసత్పదేన ఛాన్దోగ్యే బ్రహ్మణ ఆయతనత్వశ్రుతేరత్రాపి తథేత్యర్థః ।
అర్థాన్తరమాహ
స్వశబ్దేనైవేతి ।
'యస్మిన్ ద్యౌః' ఇతి వాక్యాత్పూర్వోత్తరవాక్యయోః పురుషబ్రహ్మాదిశబ్దేన బ్రహ్మసఙ్కీర్తనాన్మధ్యేఽపి బ్రహ్మ గ్రాహ్యమిత్యర్థః । పురుష ఇతి పూర్వవాక్యమ్ , బ్రహ్మైవేత్యుత్తరవాక్యమ్ , సర్వాసు దిక్షు స్థితం సర్వం బ్రహ్మైవేత్యర్థః । ఉత్తరేణోత్తరస్యాం దిశి ।
ఉదాహృతవాక్యస్య సవిశేషబ్రహ్మపరత్వమాశఙ్క్య వాక్యం వ్యాచష్టే
తత్రేత్యాదినా ।
సామానాధికరణ్యాద్విచిత్ర ఆత్మేతి సమ్బన్ధః ।
యస్మిన్ సర్వమోతం తమేవైకమిత్యేవకారైకశబ్దాభ్యాం నిర్విశేషం జ్ఞేయమిత్యుక్త్వా హేత్వన్తరమాహ
వికారానృతేతి ।
వికారేఽనృతే కల్పితే అభిసన్ధోఽభిమానో యస్య తస్యానర్థభాక్త్వేన నిన్దాశ్రుతేశ్చ కూటస్థసత్యం జ్ఞేయమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి సామానాధికరణ్యమ్ , తత్రాహ
సర్వం బ్రహ్మేతి ।
యశ్చోరః స స్థాణురితివత్యత్సర్వం తద్బ్రహ్మేతి సర్వోద్దేశేన బ్రహ్మత్వవిధానాద్బాధనార్థమ్ , న తు యద్బ్రహ్మ తత్సర్వమితి నానారసత్వార్థమిత్యర్థః ।
తత్ర నియామకమాహ
స యథేతి ।
లవణపిణ్డోఽన్తర్బహిశ్చ రసాన్తరశూన్యః సర్వో లవణైకరసో యథా, ఎవమరే మైత్రేయి, చిదేకరస ఆత్మేత్యర్థః ।
యద్యపి పారవత్త్వసావయవత్వాదికం ముఖ్యసేత్వవ్యభిచారి తథాపి సేతోర్జలాదిబన్ధనరూపం యద్విధారణం తదేవ వ్యభిచారిత్వేఽపి సేతుపదార్థైకదేశత్వాద్గుణత్వేన గ్రాహ్యం నతు పదార్థబహిర్భూతం పారవత్త్వాదికమిత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
దృష్టత్వాత్తద్గ్రహేఽతిప్రసఙ్గమాహ
నహీతి ।
అత్ర శ్రుతౌ పరేణేతి శేషః ।
విధారణస్య శబ్దార్థత్వం స్ఫుటయతి
షిఞితి ।
సినోతి బధ్నాతీతి సేతుపదార్థైకదేశో విధారణమిత్యర్థః । తథా చామృతపదస్య భావప్రధానత్వాదమృతత్వస్య సేతుర్విధారకం బ్రహ్మ । అస్యైవామృతత్వం నాన్యస్యేత్యర్థః ।
యద్వా ద్యుభ్వాద్యాధారో బ్రహ్మ న సేతుశబ్దార్థః కిన్త్వవ్యవహితం జ్ఞానమిత్యాహ
అపర ఇతి ।
ఫలితమాహ
తత్ర యదుక్తమితి ।
జ్ఞానే సేతౌ గృహీతే సతీత్యర్థః ॥ ౧ ॥
ముక్తైరూపసృప్యం ప్రత్యక్త్వేన ప్రాప్యం యద్బ్రహ్మ తస్యాత్రోక్తేరితి సూత్రార్థః । ముక్తిప్రతియోగినం బన్ధం దర్శయతి
దేహాదిష్వితి ।
తద్విపర్యయేణేతి ।
ఉక్తపఞ్చక్లేశాత్మకబన్ధనివృత్త్యాత్మనా స్థితమిత్యర్థః ।
యథా నద్యో గఙ్గాద్యా నామరూపే విహాయ సముద్రాత్మనా తిష్ఠన్తి తథా బ్రహ్మాత్మవిదపి సంసారం విహాయ పరాత్కారణాదవ్యక్తాత్పరం పూర్ణం స్వయఞ్జ్యోతిరానన్దం ప్రత్యక్త్వేన ప్రాప్య తిష్ఠతీత్యాహ
తథా విద్వానితి ।
ఇదం ప్రధానాదేః కిం న స్యాదత ఆహ
బ్రహ్మణశ్చేతి ।
అస్య ముముక్షోః, హృదీతి పదేనాత్మధర్మత్వం కామానాం నిరస్తమ్ । యదా కామనివృత్తిరథ తదామృతో భవతి, మరణహేత్వభావాత్ । న కేవలమనర్థనివృత్తిః కిన్త్వత్ర దేహే తిష్ఠన్నేవ బ్రహ్మానన్దమశ్నుత ఇత్యర్థః ।
లిఙ్గాన్తరమాహ
అపిచేతి ।
ధీరో వివేకీ తమేవాత్మానం విజ్ఞాయ విశుద్దం లక్ష్యపదార్థం జ్ఞాత్వా వాక్యార్థజ్ఞానం కుర్యాత్ । జ్ఞానార్థినో జ్ఞానప్రతిబన్ధకకర్మకాణ్డాదేర్వైముఖ్యమాహ
నేతి ।
బహూనిత్యుక్త్యా అల్పాన్వేదాన్తశబ్దానఙ్గీకరోతి । 'అష్టౌ స్థానాని వర్ణానామురః కణ్ఠః శిరస్థతా । జిహ్వామూలం చ దన్తాశ్చ నాసికోష్ఠౌ చ తాలు చ' ॥ ఇత్యేతాని వాగిన్ద్రియస్థానత్వాద్వాక్శబ్దేనోచ్యన్తే । తేషాం శోషణమాత్రమనాత్మశబ్దోచ్చారణఫలం తద్ధ్యానాన్మనసో గ్లానిమాత్రమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
వైశేషిక ఇతి ।
అసాధారణ ఆత్మశబ్దాదిరిత్యర్థః ।
అతచ్ఛబ్దాదిత్యస్యార్థాన్తరమాహ
తద్విపరీతస్యేతి ।
అత ఎవాతచ్ఛబ్దాదేవ ॥ ౩ ॥
ప్రాణభృచ్చేతి ।
సూత్రే చకారః పూర్వసూత్రస్థనఞోఽనుషఙ్గార్థః । సర్వజ్ఞపదసమానాధికరణమాత్మశబ్దో న జీవవాచీత్యతచ్ఛబ్దస్తస్మాదిత్యర్థః ।
నను 'నానుమానప్రాణభృతావతచ్ఛబ్దాత్' ఇత్యేకమేవ సూత్రం కిమర్థం న కృతముభయనిరాసహేతోరేకత్వాదిత్యత ఆహ
పృథగితి ।
యోగః సూత్రమ్ । ఉత్తరసూత్రస్థహేతూనాం జీవమాత్రనిరాసేనాన్వయేఽపి సుబోధార్థం ప్రాణభృచ్చేతి పృథక్సూత్రకరణమిత్యర్థః ॥ ౪ ॥
తానేవ హేతూనాకాఙ్క్షాద్వారా వ్యాచష్టే
కుతశ్చేత్యాదినా ।
యద్యపి విశుద్ధః ప్రత్యగాత్మైవాత్ర జ్ఞేయః తథాపి జీవత్వాకారేణ జ్ఞాతుర్జ్ఞేయాద్భేదాన్న జ్ఞేయరూపత్వమిత్యర్థః ।
ఎవం చ జీవత్వలిఙ్గవిశిష్టత్వేన జీవస్య ద్యుభ్వాదివాక్యార్థత్వం నిరస్యతే న శుద్ధరూపేణేతి మన్తవ్యమ్ ॥ ౫ ॥ ॥ ౬ ॥
నను స్థిత్యేశ్వరస్యాదనాజీవస్య 'ద్వా సుపర్ణా' ఇత్యత్రోక్తావపి ఈశ్వర ఆయతనవాక్యేన కిమర్థం గ్రాహ్య ఇత్యత ఆహ
యది చేశ్వర ఇతి ।
అత్ర చేశ్వరః శుద్ధచిన్మాత్రో గ్రాహ్యః, న సర్వజ్ఞత్వాదివిశిష్టః, తస్యాత్రాప్రతిపాద్యత్వాత్ । తథా చాప్రతిపాద్యార్థస్యాకస్మాన్మధ్యే వచనాసమ్భవాదాద్యవాక్యేన గ్రహణం కార్యమిత్యభిసన్ధిః ।
తమజ్ఞాత్వా శఙ్కతే
నను తవాపీతి ।
బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనార్థమకస్మాదప్రకృతస్యాపి లోకప్రసిద్ధస్య జీవస్యానువాదసమ్భవ ఇతి పరిహరతి
నేతి ।
నను 'ద్వా సుపర్ణా' ఇత్యత్ర బుద్ధిజీవయోరుక్తేః కథమిదం సూత్రమిత్యత ఆహ
గుహామితి ।
స్థిత్యదనాభ్యామీశ్వరక్షేత్రజ్ఞయోరనువాదేనైక్యం దర్శితమిత్యర్థః ।
నన్వత్ర జీవేశౌ నానువాద్యౌ, పైఙ్గివ్యాఖ్యావిరోధాదతః సూత్రాసఙ్గతిరిత్యత ఆహ
యదాపీతి ।
తదాపి సూత్రస్యాసఙ్గతిర్నాస్తీత్యర్థః ।
అదనవాక్యేన బుద్ధిమనూద్య స్థితివాక్యేన బుద్ధ్యాదివిలక్షణశుద్ధప్రత్యగ్బ్రహ్మణో జ్ఞేయస్యోక్తేర్ద్యుభ్వాదివాక్యే తదేవ గ్రాహ్యమ్ , న బుద్ధ్యుపహితో జీవ ఇతి సూత్రసఙ్గతిమాహ
కథమిత్యాదినా ।
నన్వత్రానుపహితో జీవ ఉక్తో న పరం బ్రహ్మేత్యత ఆహ
యస్త్వితి ।
పౌనరుక్త్యం శఙ్కతే
తదేతదితి ।
ద్యుభ్వాదివాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వమిత్యర్థః ।
సమాధత్తే
ప్రపఞ్చార్థమితి ।
సేతుశబ్దవ్యాఖ్యానేన భూతయోనేః ప్రత్యగాత్మత్వస్ఫుటీకరణార్థమిత్యర్థః । తస్మాన్ముణ్డకోపనిషద్బ్రహ్మణి సమన్వితేతి సిద్ధమ్ ॥ ౭ ॥
భూమా । ఛాన్దోగ్యముదాహరతి
ఇదమితి ।
నాల్పే సుఖమస్తి భూమైవ సుఖమ్ , తస్మాన్నిరతిశయసుఖార్థినా భూమైవ విచార్య ఇతి నారదం ప్రతి సనత్కుమారేణోక్తే సతి నారదో బ్రూతే
భూమానమితి ।
భూమ్నో లక్షణమద్వితీయత్వమాహ
యత్రేతి ।
భూమలక్షణం పరిచ్ఛిన్నలక్షణోక్త్యా స్ఫుటయతి
అథేతి ।
అత్ర సంశయబీజం ప్రశ్నపూర్వకమాహ
కుత ఇత్యాదినా ।
బహోర్భావ ఇతి విగ్రహే 'పృథ్వాదిభ్య ఇమనిచ్' ఇతీమన్ప్రత్యయే కృతే 'బహోర్లోపో భూ చ బహోః' ఇతి సూత్రేణ బహోః పరస్యేమనిచ్ప్రత్యయస్యాదేరికారస్య లోపః స్యాత్ , బహోః స్థానే భూరిత్యాదేశశ్చ స్యాదిత్యుక్తేర్భూమన్నితి శబ్దో నిష్పన్నః । తస్య భావార్థకేమన్ప్రత్యయాన్తత్వాద్బహుత్వం వాచ్యమ్ । తత్కిన్ధర్మికమిత్యాకాఙ్క్షాయాం సంనిహితప్రకరణస్థః ప్రాణో ధర్మో భాతి । వాక్యోపక్రమస్థ ఆత్మాపి స్వప్రతిపాదనాపేక్షో ధర్మిత్వేన భాతీతి సంనిహితవ్యవహితప్రకరణాభ్యాం సంశయ ఇత్యర్థః ।
పూర్వమాత్మశబ్దాత్ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ , 'తరతి శోకమాత్మవిత్' ఇత్యబ్రహ్మణ్యప్యాత్మశబ్దప్రయోగాదిత్యాక్షేపసఙ్గత్యా పూర్వపక్ష్యతి
ప్రాణో భూమేతి ।
ధర్మధర్మిణోరభేదాత్సామానాధికరణ్యం దృష్టవ్యమ్ । పూర్వోత్తరపక్షయోః ప్రాణోపాస్తిః బ్రహ్మజ్ఞానం చ ఫలం క్రమేణ మన్తవ్యమ్ ।
అత్రాధ్యాయే భూయః ప్రశ్నోత్తరభేదాదర్థభేదో దృశ్యతే । భూమా తు ప్రాణాత్పరం భూయఃప్రశ్నం వినైవోక్తలిఙ్గేన ప్రాణాదభిన్న ఇత్యాహ
కస్మాదిత్యాదినా ।
ప్రాణాద్భూయ ఇతి న దృశ్యత ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ।
నను 'ఎష తు వా అతివదతి' ఇతి తుశబ్దేన ప్రాణప్రకరణవిచ్ఛేదాన్న ప్రాణో భూమేత్యత ఆహ
ప్రాణమేవేతి ।
నామాద్యాశాన్తానుపాస్యానతీత్య ప్రాణం శ్రేష్ఠం వదతీత్యతివాది ప్రాణవిద్తం ప్రతి అతివాద్యసీతి కేనచిత్ప్రశ్నే కృతే అస్మీతి బ్రూయాత్ , నాహమతివాదీత్యపహ్నవం న కుర్యాదిత్యుక్తమ్ । ప్రాణవిదమేష ఇతి పరామృశ్య సత్యవచనధ్యానమననశ్రద్ధాదిధర్మపరమ్పరాం విధాయ భూమోపదేశాన్న ప్రకరణవిచ్ఛేదః । తుశబ్దో నామాద్యుపాసకస్యాతివాదిత్వనిరాసార్థ ఇత్యర్థః ।
భూమ్నో లక్షణవచనం సుఖత్వమమృతత్వం చ ప్రాణే ప్రశ్నపూర్వకం యోజయతి
కథం పునరిత్యాదినా ।
ప్రాణగ్రస్తేషు ప్రాణే లీనేషు న శృణోతి సుషుప్తపురుష ఇతి శేషః । 'గార్హపత్యో హ వా ఎషోఽపానో వ్యానోఽన్వాహార్యపచన ఆహవనీయః ప్రాణః' ఇతి శ్రుతేః ప్రాణా అగ్నయ ఇహ పురే శరీరే జాగ్రతి సవ్యాపారా ఎవ తిష్ఠన్తీత్యర్థః । దేవో జీవః । అథ తదా స్వప్నాదర్శనకాలే సుఖశ్రవణాత్ప్రాణస్య సుఖత్వమవిరుద్ధమిత్యన్వయః ।
ఆత్మపదేనోపక్రమవిరోధం పరిహరతి
ప్రాణ ఎవేతి ।
ప్రాణస్యాత్మత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య శ్రుతత్వాదిత్యాహ
తథా హీతి ।
సర్వం సమర్పితమితి చ సర్వాధిష్ఠానం ప్రాణం స్వీకరోతి శ్రుతిరిత్యన్వయః । అత ఆత్మత్వం ప్రాణేపి ముఖ్యమితి భావః ।
భూమరూపత్వం యోజయతి -
సర్వాత్మత్వేతి ।
సమ్ప్రసాదశబ్దేన ప్రాణం లక్షయితుం ముఖ్యార్థం దర్శయతి
సమ్ప్రసాద ఇతి ।
స వా ఎష ఎతస్మిన్సమ్ప్రసాదే స్థిత్వా పునరాద్రవతీతి ప్రయోగాచ్చ ।
తత్పదం సుషుప్తివాచకమిత్యాహ
బృహదితి ।
వాచ్యార్థసమ్బన్ధాత్ప్రాణో లక్ష్య ఇత్యాహ
తస్యాం చేతి ।
అత్ర సూత్ర ఇత్యర్థః । భూమా ప్రాణాద్భిన్నోఽత్రాధ్యాయే, తస్మాదూర్ధ్వముపదిష్టత్వాత్ , నామాదేరూర్ధ్వముపదిష్టవాగాదివదిత్యర్థః ।
విపక్షహేతూచ్ఛేదం బాధకమాహ
ప్రాణ ఎవ చేదితి ।
స్వస్యైవ స్వస్మాదూర్ధ్వముపదిష్టత్వమయుక్తమ్ , నామాదిష్వదృష్టం చేత్యర్థః ।
హేత్వసిద్ధిం శఙ్కతే
నన్విహేతి ।
ప్రకృతప్రాణవిత్పరామర్శక ఎషశబ్దో న భవతి, తస్య యచ్ఛబ్దపరతన్త్రత్వేన సత్యవాదివాచిత్వాత్ । అతః ప్రాణప్రకరణం విచ్ఛిన్నమితి హేతుసిద్విరిత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
సత్యేనాతివాదిత్వం విశేషః, తద్వతో య ఎష ఇత్యుక్తేర్న పూర్వానుకర్ష ఇత్యర్థః ।
య ఎష ప్రాణవిదతివదతీత్యనూద్య స సత్యం వదేదితి విధానాన్న ప్రాణప్రకరణవిచ్ఛేద ఇతి దృష్టాన్తేన శఙ్కతే
నన్వితి ।
సత్యశబ్దో హ్యబాధితే రూఢో బ్రహ్మవాచకః, తదన్యస్య మిథ్యాత్వాత్ । సత్యవచనే త్వబాధితార్థసమ్బన్ధాల్లాక్షణిక ఇతి నాత్ర లక్ష్యవచనవిధిరిత్యాహ
నేతి బ్రూమ ఇతి ।
కిఞ్చ సత్యేన బ్రహ్మణాతివదతీతి తృతీయాశ్రుత్యా బ్రహ్మకరణకమతివాదిత్వం శ్రుతమ్ , తస్య ప్రకరణాద్బాధో న యుక్త ఇత్యాహ
శ్రుత్యా హీత్యాదినా ।
అత్రేతి ।
సత్యవాక్య ఇత్యర్థః ।
ఎవం సత్యేనేతి శ్రుత్యా ప్రకరణం బాధ్యమిత్యుక్త్వా తుశబ్దేనాపి బాధ్యమాహ
ప్రకృతేతి ।
విజిజ్ఞాస్యత్వలిఙ్గాచ్చ పూర్వోక్తాద్భిన్నమిత్యాహ
సత్యం త్వేవేతి ।
ప్రకరణవిచ్ఛేదే దృష్టాన్తమాహ
తస్మాదితి ।
శ్రుతిలిఙ్గబలాదేతత్సత్యం ప్రకృతాత్ప్రాణాత్ప్రాధాన్యేన భిన్నం ద్రష్టవ్యమిత్యర్థః ।
ఎవమతివాదిత్వస్య బ్రహ్మసమ్బన్ధోక్త్యా ప్రాణలిఙ్గత్వం నిరస్తమ్ । యత్తు ప్రశ్నం వినోక్తత్వలిఙ్గాద్భూమా ప్రాణ ఇతి, తన్న, తస్యాప్రయోజకత్వాదిత్యాహ
న చేతి ।
ప్రశ్నభేదాదర్థభేద ఇతి న నియమః, ఎకస్యాత్మనో మైత్రేయ్యా బహుశః పృష్టత్వాత్ । ప్రశ్నం వినోక్తచాతుర్వేదస్య ప్రకృతైకవేదాద్భిన్నత్వదర్శనాచ్చేత్యర్థః ।
తత్ర యథా చతుర్వేదత్వస్య ప్రకృతాసమ్బన్ధాదర్థభేదః, ఎవమిహాపీతి స్ఫుటయతి
తత్రేత్యదినా ।
సత్యపదేన ప్రాణోక్తిరిత్యత ఆహ
తత్ర సత్యమితి ।
విజ్ఞానం నిదిధ్యాసనమ్ । ఆదిపదాన్మననశ్రద్ధాశ్రవణమనఃశుద్ధినిష్టాతద్ధేతుకర్మాణి గృహ్యన్తే । ఇమాన్యపి శ్రవణాదీని జ్ఞేయస్య సత్యస్య బ్రహ్మత్వే లిఙ్గాని । ఎవం శ్రుతిలిఙ్గైః ప్రాణస్యావాన్తరప్రకరణం బాధిత్వా ప్రస్తుతం సత్యం బ్రహ్మ భూమపదోక్తబహుత్వధర్మీత్యాహ
తత్ర యదితి ।
కిఞ్చ 'సంనిహితాదపి వ్యవహితం సాకాఙ్క్షం బలీయః' ఇతి న్యాయేన సంనిహితం నిరాకాఙ్క్షం ప్రాణం దృష్ట్వా వాక్యోపక్రమస్థ ఆత్మా స్వప్రతిపాదనాయ భూమవాక్యాపేక్ష ఇహ భూమా గ్రాహ్య ఇత్యాహ
ఎవం చేతి ।
కిఞ్చ శోకస్య పారమిత్యుపక్రమ్య తమసః పారమిత్యుపసంహారాత్ , శోకస్య మూలోచ్ఛేదం వినా తరణాయోగాచ్చ, శోకపదేన మూలతమో గృహ్యతే । తన్నివర్తకజ్ఞానగమ్యత్వలిఙ్గాదాత్మా బ్రహ్మేత్యాహ
న చాన్యత్రేతి ।
బ్రాహ్మణమాత్మాయత్తత్వం ప్రాణస్య వదతీతి సమ్బన్ధః ।
నన్విదం చరమం బ్రాహ్మణం బ్రహ్మపరమస్తు, తతః ప్రాగుక్తో భూమా ప్రాణ ఇతి శఙ్కతే
ప్రకరణాన్త ఇతి ।
తచ్ఛబ్దేన భూమానుకర్షాన్మైవమిత్యాహ
నేతి ॥ ౮ ॥
భూమ్నో బ్రహ్మత్వే లిఙ్గాన్తరమాహ
ధర్మేతి ।
సూత్రమ్ ।
యదుక్తం భూమ్నో లక్షణం సుఖత్వమమృతత్వం చ ప్రాణేషు యోజ్యమితి తదనూద్య విఘటయతి
యోఽప్యసావిత్యాదినా ।
సతి బుద్ధ్యాద్యుపాధావాత్మనో ద్రష్టృత్వాదిః, తదభావే సుషుప్తౌ తదభావ ఇత్యసఙ్గత్వజ్ఞానార్థం ప్రశ్నోపనిషది 'న శృణోతి న పశ్యతి' ఇతి పరమాత్మానం ప్రకృత్యోక్తమ్ । తథా తత్రైవాత్మనః సుఖత్వముక్తం న ప్రాణస్య । యతః శ్రుత్యన్తరమాత్మన ఎవ సుఖత్వమాహ తస్మాదిత్యర్థః । ఆమయో నాశాదిదోషః తత్సహితం సామయమ్ । ఆర్తం నశ్వరమ్ । 'స ఎవాధస్తాత్స ఉపరిష్టాత్' ఇతి సర్వగతత్వమ్ , 'స ఎవేదం సర్వమ్' ఇతి సర్వాత్మత్వం చ శ్రుతమ్ , తస్మాద్భూమాధ్యాయో నిర్గుణే సమన్విత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౯ ॥
అక్షరమమ్బరాన్తధృతేః । బృహదారణ్యకం పఠతి
కస్మిన్న్వితి ।
యద్భూతం భవచ్చ భవిష్యచ్చ తత్సర్వం కస్మిన్నోతమితి గార్గ్యా పృష్టేన మునినా యాజ్ఞవల్క్యేనావ్యాకృతాకాశః కార్యమాత్రాశ్రయ ఉక్తః । ఆకాశః కస్మిన్నోత ఇతి ద్వితీయప్రశ్నే స మునిరువాచ, తదవ్యాకృతస్యాధికరణమేతదక్షరమస్థూలాదిరూపమిత్యర్థః । ఉభయత్రాక్షరశబ్దప్రయోగాత్సంశయః । యథా సత్యశబ్దో బ్రహ్మణి రూఢ ఇతి బ్రహ్మ భూమేత్యుక్తం తథాక్షరశబ్దో వర్ణే రూఢ ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షః । తత్ర ఓఙ్కారోపాస్తిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే నిర్గుణబ్రహ్మధీరితి వివేకః ।
నను న క్షరతీత్యచలత్వానాశిత్వయోగాద్బ్రహ్మణ్యప్యక్షరశబ్దో ముఖ్య ఇత్యత ఆహ
ప్రసిద్ధ్యతిక్రమస్యేతి ।
'రూఢిర్యోగమపహరతి' ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
వర్ణస్య ఓఙ్కారస్య సర్వాశ్రయత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య ధ్యానార్థమిదం యథా శ్రుత్యన్తరే సర్వాత్మత్వమిత్యాహ
ఓఙ్కార ఇతి ।
ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యామాకాశాన్తజగదాధారత్వే తాత్పర్యనిశ్చయాన్న ధ్యానార్థతా, అతస్తల్లిఙ్గబలాద్రూఢిం బాధిత్వా యోగవృత్తిర్గ్రాహ్యేతి సిద్వాన్తయతి
ఎవమిత్యాదినా ॥ ౧౦ ॥
ఆకాశం భూతం కృత్వా శఙ్కతే
స్యాదేతదితి ।
చేతనకర్తృకశిక్షాయా అత్ర శ్రుతేర్మైవమిత్యాహ
సా చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
సా చేతి ।
చకార ఆకాశస్య భూతత్వనిరాసార్థః । భూతాకాశస్య కార్యన్తఃపాతినః శ్రుతసర్వకార్యాశ్రయత్వాయోగాదవ్యాకృతమజ్ఞానమేవాకాశః ప్రధానశబ్దిత ఇతి తదాశ్రయత్వాచ్చాక్షరం న ప్రధానమిత్యర్థః । విధృతౌ విషయత్వేన ధృతౌ ॥ ౧౧ ॥
ప్రశ్నపూర్వకం సూత్రం వ్యాకరోతి
కిమిదమితి ।
ఘటత్వాద్వ్యావృత్తిరితి భ్రాన్తిం నిరస్యతి
ఎతదితి ।
అమ్బరాన్తస్యాధారమక్షరం శ్రుతిరచేతనత్వాద్వ్యావర్తయతీత్యర్థః ।
జీవనిరాసపరత్వేనాపి సూత్రం యోజయతి
తథేతి ।
అన్యభావో భేదస్తన్నిషేధాదితి సూత్రార్థః ।
తర్హి శోధితో జీవ ఎవాక్షరం న పర ఇత్యత ఆహ
నహీతి ।
శోధితే జీవత్వం నాస్తీత్యర్థః । తస్మాద్గార్గిబ్రాహ్మణం నిర్గుణాక్షరే సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౨ ॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః । ప్రశ్నోపనిషదముదాహరతి
ఎతదితి ।
పిప్పలాదో గురుః సత్యకామేన పృష్టో బ్రూతే, హే సత్యకామ, పరం నిర్గుణమపరం సగుణం బ్రహ్మైతదేవ యోఽయమోఙ్కారః । స హి ప్రతిమేవ విష్ణోస్తస్య ప్రతీకః । తస్మాత్ప్రణవం బ్రహ్మాత్మనా విద్వానేతేనైవ ఓఙ్కారధ్యానేనాయతనేన ప్రాప్తిసాధనేన యథాధ్యానం పరమపరం వాన్వేతి ప్రాప్నోతీతి ప్రకృత్య మధ్యే ఎకమాత్రద్విమాత్రోఙ్కారయోర్ధ్యానముక్త్వా బ్రవీతి
యః పునరితి ।
ఇత్థమ్భావే తృతీయా, బ్రహ్మోఙ్కారయోరభేదోపక్రమాత్ । యో హ్యకారాదిమాత్రాత్రయే ఎకస్యా మాత్రాయా అకారస్య ఋష్యాదికం జాగ్రదాదివిభూతిం చ జానాతి తేన సమ్యగ్జ్ఞాతా ఎకా మాత్రా యస్యోఙ్కారస్య స ఎకమాత్రః । ఎవం మాత్రాద్వయస్య సమ్యగ్విభూతిజ్ఞానే ద్విమాత్రస్తథా త్రిమాత్రః । తమోఙ్కారం పురుషం యోఽభిధ్యాయీత స ఓఙ్కారవిభూతిత్వేన ధ్యాతైః సామభిః సూర్యద్వారా బ్రహ్మలోకం గత్వా పరమాత్మానం పురుషమీక్షత ఇత్యర్థః ।
సంశయం తద్బీజం చాహ
కిమిత్యాదినా ।
అస్మిన్ త్రిమాత్రవాక్య ఇత్యర్థః । పూర్వత్ర పూర్వపక్షత్వేనోక్తే ఓఙ్కారే బుద్ధిస్థం ధ్యాతవ్యం నిశ్చీయత ఇతి ప్రసఙ్గసఙ్గతిః ।
యద్వా పూర్వత్ర వర్ణే రూఢస్యాక్షరశబ్దస్య లిఙ్గాద్బ్రహ్మణి వృత్తిరుక్తా, తద్వదత్రాపి బ్రహ్మలోకప్రాప్తిలిఙ్గాత్పరశబ్దస్య హిరణ్యగర్భే వృత్తిరితి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
తత్రాపరమితి ।
కార్యపరబ్రహ్మణోరూపాస్తిరూభయత్ర ఫలమ్ । స ఉపాసకః । సూర్యే సమ్పన్నః ప్రవిష్టః ।
నను వసుదాన ఈశ్వర ఇతి ధ్యానాద్విన్దతే వస్విత్యల్పమపి ఫలం బ్రహ్మోపాసకస్య శ్రుతమిత్యత ఆహ
నహీతి ।
అన్యత్ర తథాత్వేఽపి అత్ర పరవిత్పరమపరవిదపరమన్వేతీత్యుపక్రమాత్పరవిదోఽపరప్రాప్తిరయుక్తా, ఉపక్రమవిరోధాత్ । న చాత్ర పరప్రాప్తిరేవోక్తేతి వాచ్యమ్ , పరస్య సర్వగతత్వాదత్రైవ ప్రాప్తిసమ్భవేన సూర్యద్వారా గతివైయర్థ్యాత్ । తస్మాదుపక్రమానుగృహీతాదపరప్రాప్తిరూపాల్లిఙ్గాత్పరం పురుషమితి పరశ్రుతిర్బాధ్యేత్యర్థః ।
పరశ్రుతేర్గతిం పృచ్ఛతి
నన్వితి ।
పిణ్డః స్థూలో విరాట్తదపేక్షయా సూత్రస్య పరత్వమితి సమాధ్యర్థః ।
సూత్రే సశబ్ద ఈశ్వరపర ఇతి ప్రతిజ్ఞతత్వేన తం వ్యాచష్టే
పరమేవేతి ।
స ఉపాసక ఎతస్మాద్ధిరణ్యగర్భాత్పరం పురుషం బ్రహ్మాహమితీక్షత ఇత్యర్థః ।
నన్వీక్షణవిషయోఽప్యపరోస్తు, తత్రాహ
తత్రాభిధ్యాయతేరితి ।
నన్వీక్షణం ప్రమాత్వాద్విషయసత్యతామపేక్షత ఇతి భవతు సత్యః పర ఈక్షణీయః । ధ్యాతవ్యస్త్వసత్యోఽపరః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ
స ఎవేతి ।
శ్రుతిభ్యాం ప్రత్యభిజ్ఞానాత్స ఎవాయమితి సౌత్రః సశబ్దో వ్యాఖ్యాతః । అత్రైవం సూత్రయోజనా ఓఙ్కారే యో ధ్యేయః స పర ఎవాత్మా, వాక్యశేషే ఈక్షణీయత్వోక్తేః । అత్ర చ శ్రుతిప్రత్యభిజ్ఞానాత్స ఎవాయమితి ।
నను శబ్దభేదాన్న ప్రత్యభిజ్ఞేతి శఙ్కతే
నన్వితి ।
పరాత్పర ఇతి శబ్దభేదమఙ్గీకృత్య శ్రుతిభ్యాముక్తప్రత్యభిజ్ఞాయా అవిరోధమాహ
అత్రేతి ।
నను 'ఎతస్మాజ్జీవఘనాత్పరాత్' ఇత్యేతత్పదేనోపక్రాన్తధ్యాతవ్యపరామర్శాదీక్షణీయః పరాత్మా ధ్యేయాదన్య ఇత్యత ఆహ
న చాత్రేతి ।
ధ్యానస్య తత్ఫలేక్షణస్య చ లోకే సమానవిషయత్వాద్ధ్యేయ ఎవేక్షణీయః । ఎవం చోపక్రమోపసంహారయోరేకవాక్యతా భవతీతి భావః ।
''స సామభిరూన్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్” 'స ఎతస్మాజ్జీవఘనాత్' ఇత్యేతత్పదేన సంనిహితతరో బ్రహ్మలోకస్వామీ పరామృశ్యత ఇతి ప్రశ్నపూర్వకం వ్యాచష్టే
కస్తర్హీత్యాదినా ।
'మూర్తౌ ఘనః' ఇతి సూత్రాదితి భావః । సైన్ధవఖిల్యో లవణపిణ్డః । ఖిల్యవదల్పో భావః పరిచ్ఛేదో యస్య స ఖిల్యభావః ।
ఎతత్పదేన బ్రహ్మలోకో వా పరామృశ్యత ఇత్యాహ
అపర ఇతి ।
జీవఘనశబ్దస్య బ్రహ్మలోకే లక్షణాం దర్శయతి
జీవానాం హీతి ।
వ్యష్టికరణాభిమానినాం జీవానాం ఘనః సఙ్ఘాతో యస్మిన్సర్వకరణాభిమానిని స జీవఘనః తత్స్వామికత్వాత్పరమ్పరాసమ్బన్ధేన లోకో లక్ష్య ఇత్యర్థః । తస్మాత్పరః సర్వలోకాతీతః శుద్ధ ఇత్యర్థః ।
పరపురుషశబ్దస్య పరమాత్మని ముఖ్యత్వాచ్చ స ఎవ ధ్యేయ ఇత్యాహ
పరమితి ।
యస్మాత్పరం నాపరమస్తి కిఞ్చిత్స ఎవం ముఖ్యః పరః న తు పిణ్డాత్పరః సూత్రాత్మేత్యర్థః ।
కిఞ్చ పరశబ్దేనోపక్రమే నిశ్చితం పరం బ్రహ్మైవాత్ర వాక్యశేషే ధ్యాతవ్యమిత్యాహ
పరం చాపరం చేతి ।
పాపనివృత్తిలిఙ్గాచ్చేత్యాహ
యథేతి ।
పాదోదరః సర్పః ।
ఓఙ్కారే పరబ్రహ్మోపాసనయా సూర్యద్వారా బ్రహ్మలోకం గత్వా పరబ్రహ్మేక్షిత్వా తదేవ శాన్తమభయం పరం ప్రాప్నోతీత్యవిరోధమాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
ఎవమేకవాక్యతాసమర్థనప్రకరణానుగృహీతపరపురుషశ్రుతిభ్యాం పరబ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞయా బ్రహ్మలోకప్రాప్తిలిఙ్గం బాధిత్వా వాక్యం ప్రణవధ్యేయే బ్రహ్మణి సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౩ ॥
దహర ఉత్తరేభ్యః । ఛాన్దోగ్యముదాహరతి
అథేతి ।
భూమవిద్యానన్తరం దహరవిద్యాప్రారమ్భార్థోఽథశబ్దః । బ్రహ్మణోఽభివ్యక్తిస్థానత్వాద్బ్రహ్మపురం శరీరమ్ । అస్మిన్ యత్ప్రసిద్ధం దహరమల్పం హృత్పద్మం తస్మిన్హృదయే యదన్తరాకాశశబ్దితం బ్రహ్మ తదన్వేష్టవ్యం విచార్య జ్ఞేయమిత్యర్థః ।
అత్రాకాశో జిజ్ఞాస్యః, తదన్తఃస్థం వేతి ప్రథమం సంశయః కల్ప్యః । తత్ర యద్యాకాశస్తదా సంశయద్వయమ్ । తత్రాకాశశబ్దాదేకం సంశయముక్త్వా బ్రహ్మపురశబ్దాత్సంశయాన్తరమాహ
తథా బ్రహ్మపురమితీతి ।
అత్ర శబ్దే । జీవస్య బ్రహ్మణో వా పురమితి సంశయః । తత్ర తస్మిన్సంశయే సతీతి యోజనా ।
పరపురుషశబ్దస్య బ్రహ్మణి ముఖ్యత్వాద్బ్రహ్మ ధ్యేయమిత్యుక్తమ్ । తథేహాప్యాకాశపదస్య భూతాకాశే రూఢత్వాద్భూతాకాశో ధ్యేయ ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
తత్రాకాశేత్యాదినా ।
దహరవాక్యస్యానన్తరప్రజాపతివాక్యస్య చ సగుణే నిర్గుణే చ సమన్వయోక్తేః శ్రుత్యాదిసఙ్గతయః । పూర్వపక్షే భూతాకాశాద్యుపాస్తిః, సిద్ధాన్తే సగుణబ్రహ్మోపాస్త్యా నిర్గుణధీరితి ఫలభేదః । నచ 'ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్' ఇత్యనేనాస్య పునరుక్తతా శఙ్కనీయా । అత్ర తస్మిన్ 'యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్' ఇత్యాకాశాన్తః స్థస్యాన్వేష్టవ్యత్వాదిలిఙ్గాన్వయేన దహరాకాశస్య బ్రహ్మత్వే స్పష్టలిఙ్గాభావాత్ ।
నను భూతాకాశస్యాల్పత్వం కథమ్ , ఎకస్యోపమానత్వముపమేయత్వం చ కథమ్ , 'ఉభే అస్మిన్ ద్యావాపృథివీ అన్తరేవ సమాహితే । ఉభావగ్నిశ్చ వాయుశ్చ' ఇత్యాదినా శ్రుతసర్వాశ్రయత్వం చ కథమిత్యాశఙ్క్య క్రమేణ పరిహరతి
తస్యేత్యాదినా ।
హృదయాపేక్షయా అల్పత్వమ్ , ధ్యానార్థం కల్పితభేదాత్సాదృశ్యమ్ , స్వత ఎకత్వాత్సర్వాశ్రయత్వమిత్యర్థః ।
నను 'ఎష ఆత్మా' ఇత్యాత్మశబ్దో భూతే న యుక్త ఇత్యరూచేరాహ
అథవేతి ।
భక్త్యేతి ।
చైతన్యగుణయోగేనేత్యర్థః ।
ముఖ్యం బ్రహ్మ గృహ్యతామిత్యత ఆహ
న హీతి ।
అస్తు పురస్వామీజీవః, హృదయస్థాకాశస్తు బ్రహ్మేత్యత ఆహ
తత్రేతి ।
పురస్వామిన ఎవ తదన్తఃస్థత్వసమ్భవాన్నాన్యాపేక్షేత్యర్థః ।
వ్యాపినోఽన్తఃస్థత్వం కథమిత్యత ఆహ
మన ఇతి ।
ఆకాశపదేన దహరమనుకృష్యోక్తోపమాదికం బ్రహ్మాభేదవివక్షయా భవిష్యతీత్యాహ
ఆకాశేతి ।
నను జీవస్యాకాశపదార్థత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య తర్హి భూతాకాశ ఎవ దహరోఽస్తు తస్మిన్నన్తఃస్థం కిఞ్చిద్ధ్యేయమితి పక్షాన్తరమాహ
న చాత్రేతి ।
పరమన్తఃస్థం వస్తు, తద్విశేషణత్వేనాధారత్వేన దహరాకాశస్య తచ్ఛబ్దేనోపాదానాదిత్యర్థః । యద్వా అన్వేష్యత్వాదిలిఙ్గాద్దహరస్య బ్రహ్మత్వనిశ్చయాత్ 'ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్' ఇత్యనేన గతార్థత్వమితి శఙ్కాత్ర నిరసనీయా । అన్వేష్యత్వాదేః పరవిశేషణత్వేన గ్రహణాద్దరహస్య బ్రహ్మత్వే లిఙ్గం నాస్తీత్యర్థః ।
అపహతపాప్మత్వాదిలిఙ్గోపేతాత్మకశ్రుత్యా కేవలాకాశశ్రుతిర్బాధ్యేతి సిద్ధాన్తయతి
పరమేశ్వర ఇత్యాదినా ।
ఆకాశస్యాక్షేపపూర్వకమితి సమ్బన్ధః । తమాచార్యం ప్రతి యది బ్రూయుః, హృదయమేవ తావదల్పం తత్రత్యాకాశోఽల్పతరః కిం తదత్రాల్పే విద్యతే యద్విచార్య జ్ఞేయమితి, తదా స ఆచార్యో బ్రూయాదాకాశస్యాల్పతానివృత్తిమిత్యర్థః ।
వాక్యస్య తాత్పర్యమాహ
తత్రేతి ।
నివర్తయతి । ఆచార్య ఇతి శేషః ।
నన్వాకాశశబ్దేన రూఢ్యా భూతాకాశస్య భానాత్కథం తన్నివృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ
యద్యపీతి ।
నను 'రామరావణయోర్యుద్ధం రామరావణయోరివ' ఇత్యభేదేఽప్యుపమా దృష్టేతిచేత్ , న అభేదే సాదృశ్యస్యానన్వయేన యుద్ధస్య నిరూపమత్వే తాత్పర్యాదయమనన్వయాలఙ్కార ఇతి కావ్యవిదః ।
పూర్వోక్తమనూద్య నిరస్యతి
నన్విత్యాదినా ।
'సీతాశ్లిష్ట ఇవాభాతి కోదణ్డప్రభయా యుతః' ఇత్యాదౌ ప్రభాయోగసీతాశ్లేషరూపవిశేషణభేదాద్భేదాశ్రయణమేకస్యైవ శ్రీరామస్యోపమానోపమేయభావసిద్ధ్యర్థమగత్యా కృతమిత్యనుదాహరణం ద్రష్టవ్యమ్ । నైవమత్రాశ్రయణం యుక్తమ్ । వాక్యస్యాల్పత్వనివృత్తిపరత్వేన గతిసద్భావాత్ ।
కిఞ్చ హార్దాకాశస్యాన్తరత్వాత్యాగే అల్పత్వేన వ్యాపకబాహ్యాకాశసాదృశ్యం న యుక్తమిత్యాహ
అపిచేతి ।
ఆన్తరత్వత్యాగే తు అత్యన్తాభేదాన్న సాదృశ్యమితి భావః ।
నను హార్దాకాశస్యాల్పత్వనివృత్తౌ తావత్త్వే చ తాత్పర్యం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ
ఉభయేతి ।
అతోఽల్పావనివృత్తావేవ తాత్పర్యమితి భావః ।
ఎవమాకాశోపమితత్వాద్దహరాకాశో న భూతమిత్యుక్తమ్ । సర్వాశ్రయత్వాదిలిఙ్గేభ్యశ్చ తథేత్యాహ
నచేత్యాదినా ।
విగతా జిఘత్సా జగ్ధుమిచ్ఛా యస్య సోఽయం విజిఘత్సః । బుభుక్షాశూన్య ఇత్యర్థః ।
ప్రథమశ్రుతబ్రహ్మశబ్దేన తత్సాపేక్షచరమశ్రుతషష్ఠీవిభక్త్యర్థః సమ్బన్ధో నేయః, న తు బ్రహ్మణః పురమితి షష్ఠ్యర్థః స్వస్వామిభావో గ్రాహ్యః 'నిరపేక్షేణ తత్సాపేక్షం బాధ్యమ్' ఇతి న్యాయాదిత్యాహ
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
శరీరస్య బ్రహ్మణ తదుపలబ్ధిస్థానత్వరూపే సమ్బన్ధే మానమాహ
స ఇతి ।
పూర్షు శరీరేషు, పురి హృదయే శయ ఇతి పురుష ఇత్యన్వయః ।
నను బ్రహ్మశబ్దస్య జీవేఽప్యన్నాదినా శరీరవృద్ధిహేతౌ ముఖ్యత్వాన్న షష్ఠ్యర్థః కథఞ్చిన్నేయ ఇత్యత ఆహ
అథవేతి ।
బృంహయతి దేహమితి బ్రహ్మ జీవః తత్స్వామికే పురే హృదయం బ్రహ్మవేశ్మ భవతు, రాజపురే మైత్రసద్భావదిత్యర్థః ।
అనన్తఫలలిఙ్గాదపి దహరః పరమాత్మేత్యాహ
తద్యథేతి ।
అథ కర్మఫలాద్వౌరాగ్యానన్తరమిహ జీవదశాయామాత్మానం దహరం తదాశ్రితాంశ్చ సత్యకామాదిగుణానాచార్యోపదేశమనువిద్య ధ్యానేనానుభూయ యే పరలోకం గచ్ఛన్తి తేషాం సర్వలోకేష్వనన్తమైశ్వర్యం స్వేచ్ఛయా సఞ్చలనాదికం భవతీత్యర్థః ।
దహరే ఉక్తలిఙ్గాన్యన్యథాసిద్ధాని తేషాం తదన్తఃస్థగుణత్వాదియుక్తం స్మారయిత్వా దూషయతి
యదపీత్యాదినా ।
ఉత్తరత్రాకాశస్వరూపప్రతిపాదనాన్యథానుపపత్త్యా పూర్వం తస్యాన్వేష్యత్వాదికమిత్యత్రాన్యథోపపత్తిం శఙ్కతే
నన్వితి ।
ఎతత్ ఆకాశస్వరూపమ్ । ఆక్షేపబీజమాకాశస్యాల్పత్వముపమయా నిరస్యాన్తఃస్థవస్తూక్తేస్తదన్తఃస్థమేవ ధ్యేయమిత్యర్థః ।
తర్హి జగదేవ ధ్యేయం స్యాదిత్యాహ
నైతదేవమితి ।
అస్తు కో దోషః, తత్రాహ
తత్రేతి ।
సర్వనామభ్యాం దహరాకాశమాకృష్యాత్మత్వాదిగుణానుక్త్వా గుణైః సహ తస్యైవ ధ్యేయత్వం వాక్యశేషో బ్రూతే తద్విరోధ ఇత్యర్థః ।
'తస్మిన్ యదన్తః'ఇతి తత్పదేన వ్యవహితమపి హృదయం యోగ్యతయా గ్రాహ్యమిత్యాహ
తస్మాదితి ।
యద్వా ఆకాశస్తస్మిన్ యదన్తస్తదుభయమన్వేష్టవ్యమితి యోజనాం సూచయతి
సహాన్తఃస్థైరితి ॥ ౧౪ ॥
దహరాకాశస్య బ్రహ్మత్వే హేత్వన్తరమాహ
గతీతి ।
ప్రజా జీవా ఎతం హృదయస్థం దహరం బ్రహ్మస్వరూపం లోకమహరహః ప్రత్యహం స్వాపే గచ్ఛన్త్యస్తదాత్మనా స్థితా అప్యనృతాజ్ఞానేనావృతాస్తం న జానన్తి అతః పునరుత్తిష్ఠన్తీత్యర్థః ।
నన్వేతత్పదపరామృష్టదహరస్య స్వాపే జీవగమ్యత్వేఽపి బ్రహ్మత్వే కిమాయాతమిత్యశఙ్క్య 'తథా హి దృష్టమ్' ఇతి వ్యాచష్టే
తథా హీతి ।
లోకేఽపి దృష్టమిత్యర్థాన్తరమాహ
లోకేఽపీతి ।
గతిలిఙ్గం వ్యాఖ్యాయ శబ్దం వ్యాచష్టే
తథేతి ।
జీవభూతాకాశయోర్బ్రహ్మలోకశబ్దస్యాప్రసిద్ధేరితి భావః ।
బ్రహ్మణ్యపి తస్యాప్రసిద్ధిం శఙ్కతే
నన్వితి ।
నిషాదస్థపతిన్యాయేన సమాధత్తే
గమయేదితి ।
షష్ఠే చిన్తితమ్ స్థపతిర్నిషాదః, శబ్దసామర్థ్యాత్ । రౌద్రీమిష్టిం విధాయ 'ఎతయా నిషాదస్థపతిం యాజయేత్' ఇత్యామ్నాయతే । తత్ర నిషాదానాం స్థపతిః స్వామీతి షష్ఠీసమాసేన త్రైవర్ణికో గ్రాహ్యః, అగ్నివిద్యాదిసామర్థ్యాత్ । న తు నిషాదశ్చాసౌ స్థపతిరితి కర్మధారయేణ నిషాదో గ్రాహ్యః, అసామర్థ్యాదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః । నిషాద ఎవ స్థపతిః స్యాత్ , నిషాదశబ్దస్య నిషాదే శక్తత్వాత్ , తస్యాశ్రుతషష్ఠ్యర్థసమ్బన్ధలక్షకత్వకల్పనాయోగాత్శ్రుతద్వితీయావిభక్తేః పూర్వపదసమ్బన్ధకల్పనాయాం లాఘవాత్ , అతో నిషాదస్యేష్టిసామర్థ్యమాత్రం కల్ప్యమితి । తద్వద్బ్రహ్మలోకశబ్దే కర్మధారయ ఇత్యర్థః ।
కర్మధారయే లిఙ్గం చాస్తీతి వ్యాచష్టే
ఎతదేవేతి ।
సూత్రే చకార ఉక్తన్యాయసముచ్చయార్థః ॥ ౧౫ ॥
సర్వజగద్ధారణలిఙ్గాచ్చ దహరః పర ఇత్యాహ
ధృతేరితి ।
నన్వథశబ్దాద్దహరప్రకరణం విచ్ఛిద్య శ్రుతా ధృతిర్న దహరలిఙ్గమితి శఙ్కతే
కథమితి ।
'య ఆత్మా’ ఇతి ప్రకృతాకర్షాదథశబ్దో దహరస్య ధృతిగుణవిధిప్రారమ్భార్థ ఇత్యాహ
దహరోఽస్మిన్నిత్యాదినా ।
శ్రుతౌ విధృతిశబ్దః కర్తృవాచిత్వాత్ క్తిజన్తః । సూత్రే తు మహిమశబ్దసామానాధికరణ్యాద్ధృతిశబ్దః క్తిన్నన్తో విధారణం బ్రూతే, 'స్త్రియాం క్తిన్' ఇతి భావే క్తినో విధానాదితి విభాగః ।
సేతురసఙ్కరహేతుః, విధృతిస్తు స్థితిహేతురిత్యపౌనరుక్త్యమాహ
యథోదకేతి ।
సూత్రం యోజయతి
ఎవమిహేతి ।
ధృతేశ్చ దహరః పరః అస్య ధృతిరూపస్య నియమనస్య చ మహిమ్నోఽస్మిన్పరమాత్మన్యేవ శ్రుత్యన్తర ఉపలబ్ధేరితి సూత్రార్థః ।
ధృతేశ్చేతి చకారాత్సేతుపదోక్తనియామకత్వలిఙ్గం గ్రాహ్యమ్ । తత్ర నియమనే శ్రుత్యన్తరోపలబ్ధిమాహ
ఎతస్యేతి ।
ధృతౌ తమాహ
తథేతి ॥ ౧౬ ॥
ఆ సమన్తాత్కాశతే దీప్యత ఇతి స్వయఞ్జ్యోతిషి బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దస్య విభుత్వగుణతో వా ప్రసిద్ధిః ప్రయోగప్రాచుర్యమ్ ॥ ౧౭ ॥
యది 'ఎష ఆత్మాపహతపాప్మా' ఇత్యాదివాక్యశేషబలేన దహరః పరస్తర్హి జీవోఽపీత్యాశఙ్క్య నిషేధతి
ఇతరేతి ।
జీవస్యాపి వాక్యశేషమాహ
అథేతి ।
దహరోక్త్యనన్తరం ముక్తోపసృప్యం శుద్ధం బ్రహ్మోచ్యతే । య ఎష సమ్ప్రసాదో జీవోఽస్మాత్కార్యకరణసఙ్ఘాతాత్సమ్యగుత్థాయ ఆత్మానం తస్మాద్వివిచ్య వివిక్తమాత్మానం స్వేన బ్రహ్మరూపేణాభినిష్పద్య సాక్షాత్కృత్య తదేవ ప్రత్యక్పరం జ్యోతిరూపసమ్పద్యతే ప్రాప్నోతీతి వ్యాఖ్యేయమ్ । యథా ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతి వాక్యం సుప్త్వా ముఖం వ్యాదత్తే ఇతి వ్యాఖ్యాయతే తద్వత్ ।
జ్యోతిషోఽనాత్మత్వం నిరస్యతి
ఎష ఇతి ।
'సమ్ప్రసాదే రత్వాచరిత్వా’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమ్ ।
అవస్థావదుత్థానమపి జీవస్య లిఙ్గమిత్యాహ
తథేతి ।
తదాశ్రితస్య తస్మాత్సముత్థానే దృష్టాన్తః
యథేతి ।
నను క్వాప్యాకాశశబ్దో జీవే న దృష్ట ఇత్యాశఙ్క్యోక్తావస్థోత్థానలిఙ్గబలాత్కల్ప్య ఇత్యాహ
యథా చేతి ।
నియామకాభావాజ్జీవో దహరః కిం న స్యాదితి ప్రాప్తే నియామకమాహ
నైతదిత్యాదినా ।
దహరే శ్రుతధర్మాణామసమ్భవాన్న జీవో దహర ఇత్యర్థః ।
తర్హి పునరుక్తిః, తత్రాహ
అతిరేకేతి ।
ఉత్తరాచ్చేత్యాధికాశఙ్కానిరాసార్థమిత్యర్థః ।
కా తర్హి జీవపరామర్శస్య గతిః, తత్రాహ
పఠిష్యతీతి ।
జీవస్య స్వాపస్థానభూతబ్రహ్మజ్ఞానార్థోఽయం పరామర్శ ఇతి వక్ష్యతే ॥ ౧౮ ॥
అసమ్భవాదితి హేతోరసిద్ధిమాశఙ్క్య పరిహరతి
ఉత్తరాచ్చేదితి ।
సూత్రనిరాకృతాయా జీవాశఙ్కాయాః ప్రజాపతివాక్యబలాత్పునః సముత్థానం క్రియతే । తత్ర జీవస్యైవాపహతపాప్మత్వాదిగ్రహణేనాసమ్భవాసిద్ధేరిత్యర్థః ।
కథం తత్ర జీవోక్తిః, తత్రాహ
తత్రేత్యాదినా ।
యద్యప్యుపక్రమే జీవశబ్దో నాస్తి తథాప్యపహతపాప్మత్వాదిగుణకమాత్మానముపక్రమ్య తస్య జాగ్రదాద్యవస్థాత్రయోపన్యాసాదవస్థాలిఙ్గేన జీవనిశ్చయాత్తస్యైవ తే గుణాః సమ్భవన్తీతి సముదాయార్థః ।
ఇన్ద్రం ప్రజాపతిర్బూతే
య ఎష ఇతి ।
ప్రాధాన్యాదక్షిగ్రహణం సర్వైరిన్ద్రియైర్విషయదర్శనరూపజాగ్రదవస్థాపన్నమిత్యాహ
ద్రష్టారమితి ।
మహీయమానః వాసనామయైర్విషయైః పూజ్యమాన ఇతి స్వప్నపర్యాయే, తద్యత్రేతి సుషుప్తిపర్యాయే చ జీవమేవ ప్రజాపతిర్వ్యాచష్ట ఇత్యన్వయః । యత్ర కాలే తదేతత్స్వపనం యథా స్యాత్తథా సుప్తః, సమ్యకస్తో నిరస్తః కరణగ్రామో యస్య స సమస్తః, అత ఎవోపహృతకరణత్వాత్తత్కృతకాలుష్యహీనః సమ్ప్రసన్నః, స్వప్నం ప్రపఞ్చమజ్ఞానమాత్రత్వేన విలాపయతి అతోఽజ్ఞానసత్త్వాత్ముక్తాద్విలక్షణః ప్రాజ్ఞ ఎష స్వచైతన్యేన కారణశరీరసాక్షీ తస్య సాక్ష్యస్య సత్తాస్ఫూర్తిప్రదత్వాదాత్మేత్యర్థః ।
చతుర్థపర్యాయే బ్రహ్మోక్తేస్తస్యైవాపహతపాప్మత్వాదిగుణా ఇత్యాశఙ్క్య తస్యాపి పర్యాయస్య జీవత్వమాహ
నాహేతి ।
అహేతి నిపాతః ఖేదార్థే ।
ఖిద్యమానో హీన్ద్ర ఉవాచ, న ఖలు సుప్తః పుమానయం సమ్ప్రతి సుషుప్త్యవస్థాయామయం దేవదత్తోఽహమిత్యేవమాత్మానం జానాతి । నో ఎవ నైవేమాని భూతాని జానాతి కిన్తు వినాశమేవ ప్రాప్తో భవతి, నాహమత్ర భోగ్యం పశ్యామీతి దోషముపలభ్య పునః ప్రజాపతిముపససార । తం దోషం శ్రుత్వా ప్రజాపతిరాహ
ఎతమితి ।
ఎతస్మాత్ప్రకృతాదాత్మనోఽన్యత్రాన్యం న వ్యాఖ్యాస్యామీత్యుపక్రమ్య 'మఘవన్మర్త్యం వా ఇదం శరీరమ్'ఇతి నిన్దాపూర్వకం జీవమేవ దర్శయతీత్యర్థః । తస్మాత్ప్రజాపతివాక్యాత్ । అతః సమ్భవాసిద్ధేః ।
సిద్ధాన్తయతి
తం ప్రతీతి ।
అవస్థాత్రయశోధనేనావిర్భూతత్వం శోధితత్వమర్థస్య వాక్యోత్థవృత్త్యభివ్యక్తత్వమిత్యర్థః ।
తర్హి సూత్రే పుంలిఙ్గేన జీవోక్తిః కథమ్ , జ్ఞానేన జీవత్వస్య నివృత్తత్వాదిత్యత ఆహ
భూతపూర్వేతి ।
జ్ఞానాత్పూర్వమవిద్యాతత్కార్యప్రతిబిమ్బితత్వరూపం జీవత్వమభూదితి కృత్వా జ్ఞానానన్తరం బ్రహ్మరూపోఽపి జీవనామ్నోచ్యత ఇత్యర్థః ।
విశ్వతైజసప్రాజ్ఞతురీయపర్యాయచతుష్టయాత్మకప్రజాపతివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ
ఎతదితి ।
జన్మానాశవత్త్వాత్ ।
ప్రతిబిమ్బవద్బిమ్బదేహో నాత్మేతి జ్ఞాపనార్థం ప్రజాపతిరిన్ద్రవిరోచనౌ ప్రత్యువాచ, ఉదశరావ ఆత్మానమవేక్ష్య యదాత్మనో రూపం న విజానీథస్తన్మే బ్రూతమిత్యాది బ్రాహ్మణేనేత్యాహ
ఉదశరావేతి ।
ఉదకపూర్ణే శరావే ప్రతిబిమ్బాత్మానం దేహం దృష్ట్వా స్వస్యాజ్ఞాతం యత్తన్మహ్యం వాచ్యమిత్యుక్తశ్రుత్యర్థః । వ్యుత్థాప్య విచార్య । అభినిష్పద్యత ఇత్యత్రైతదుక్తం భవతీతి సమ్బన్ధః ।
కిముక్తమిత్యత ఆహ
యదస్యేతి ।
జీవత్వరూపేణ జీవం న వ్యాచష్టే, లోకసిద్ధత్వాత్, కిన్తు తమనూద్య పరస్పరవ్యభిచారిణీభ్యోఽవస్థాభ్యో వివిచ్య బ్రహ్మస్వరూపం బోధయతి, అతో యద్బ్రహ్మ తదేవాపహతపాప్మత్వాదిధర్మకం న జీవ ఇత్యుక్తం భవతి, శోధితస్య బ్రహ్మాభేదేన తద్ధర్మోక్తేరిత్యర్థః । ఎవమవస్థోపన్యాసస్య వివేకార్థత్వాన్న జీవలిఙ్గత్వమ్ , 'ఎతదమృతమభయమేతబ్రహ్మ' ఇతి లిఙ్గోపేతశ్రుతివిరోధాదితిమన్తవ్యమ్ ।
నను జీవత్వబ్రహ్మత్వవిరుద్ధధర్మవతోః కథమభేదః, తత్రాహ
తదేవేతి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం జీవత్వస్యావిద్యాకల్పితత్వాదవిరోధ ఇతి మత్వా దృష్టాన్తేనాన్వయమాహ
యావదితి ।
వ్యతిరేకమాహ
యదేతి ।
అవిద్యాయాం సత్యాం జీవత్వమ్ , వాక్యోత్థప్రభోధాత్తన్నివృత్తౌ తన్నివృత్తిరిత్యావిద్యకం తదిత్యర్థః ।
సంసారిత్వస్య కల్పితత్వే సిద్ధం నిగమయతి
తదేవ చాస్యేతి ।
'సముత్థాయ స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే’ ఇతి శ్రుతిం వ్యాఖ్యాతుమాక్షిపతి
కథం పునరిత్యాదినా ।
కూటస్థనిత్యస్య స్వరూపమిత్యన్వయః ।
మనఃసఙ్గినో హి క్రియయా మలనాశాదభివ్యక్తిర్న తు కూటస్థస్యాసఙ్గిన ఇత్యాహ
సువర్ణేతి ।
ద్రవ్యాన్తరం పార్థివో మలః । అభిభూతేత్యస్య వ్యాఖ్యానమనభివ్యక్తేతి । అసాధారణో భాస్వరత్వాదిః । అభిభావకః సౌరాలోకః ।
జీవస్వరూపస్యాభిభవే బాధకమాహ
దృష్టేతి ।
'విజ్ఞానఘన ఎవ’ ఇతి శ్రుత్యా చిన్మాత్రస్తావదాత్మా । తచ్చైతన్యం చక్షురాదిజన్యవృత్తివ్యక్తం దృష్ట్యాదిపదవాచ్యం సత్వ్యవహారాఙ్గం జీవస్య స్వరూపం భవతీతి తస్యాభిభూతత్వే దృష్టో వ్యవహారో విరుధ్యేత । హేత్వభావాద్వ్యవహారో న స్యాదిత్యర్థః ।
అజ్ఞస్యాపి స్వరూపం వృత్తిషు వ్యక్తమిత్యఙ్గీకార్యమ్ , వ్యవహారదర్శనాదిత్యాహ
తచ్చేతి ।
అన్యథేత్యుక్తం స్ఫుటయతి
తచ్చేదితి ।
స్వరూపం చేజ్జ్ఞానిన ఎవ వ్యజ్యేత జ్ఞానాత్పూర్వం వ్యవహారోచ్ఛిత్తిరిత్యర్థః । అతః సదైవ వ్యక్తస్వరూపత్వాదిత్యర్థః ।
సదా వృత్తిషు వ్యక్తస్య వస్తుతోఽసఙ్గస్యాత్మన ఆవిద్యకదేహాద్యవివేకరూపస్య మలసఙ్గస్య సత్త్వాత్తద్వివేకాపేక్షయా సముత్థానాదిశ్రుతిరిత్యుత్తరమాహ
అత్రేతి ।
వేదనా హర్షశోకాదిః । అవివిక్తమివేతి తాదాత్మ్యస్య సఙ్గస్య కల్పితత్వముక్తమ్ ।
తత్ర కల్పితసఙ్గే దృష్టాన్తః
యథేతి ।
శ్రుతికృతమితి ।
త్వమ్పదార్థశ్రుత్యా 'యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు' ఇత్యాద్యయా సిద్ధమిత్యర్థః ।
ప్రాణాదిభిన్నశుద్ధత్వమ్పదార్థజ్ఞానస్య వాక్యార్థసాక్షాత్కారః ఫలమిత్యాహ
కేవలేతి ।
సశరీరత్వస్య సత్యత్వాత్సముత్థానముత్క్రాన్తిరితి వ్యాఖ్యేయం న వివేక ఇత్యాశఙ్క్యాహ
తథా వివేకేతి ।
ఉక్తశ్రుత్యనుసారేణేత్యర్థః । శరీరేష్వశరీరమవస్థితమితి శ్రుతేరవివేకమాత్రకల్పితం సశరీరత్వమ్ । అతో వివేక ఎవ సముత్థానమిత్యర్థః ।
నను స్వకర్మార్జితే శరీరే భోగస్యాపరిహార్యత్వాత్కథం జీవత ఎవ స్వరూపావిర్భావ ఇత్యత ఆహ
శరీరస్థోఽపీతి ।
అశరీరత్వవచ్ఛరీరస్థస్యాపి బన్ధాభావస్మృతేర్జీవతో ముక్తిర్యుక్తేత్యర్థః ।
అవిరుద్ధే శ్రుత్యర్థే సూత్రశేషో యుక్త ఇత్యాహ
తస్మాదితి ।
అన్యాదృశౌ సత్యావిత్యర్థః ।
జ్ఞానాజ్ఞానకృతావావిర్భావతిరోభావావితి స్థితే భేదోఽప్యంశాంశిత్వకృతో నిరస్త ఇత్యాహ
ఎవమితి ।
అంశాదిశూన్యత్వమసఙ్గత్వమ్ । ఆత్మా ద్రవ్యత్వవ్యాప్యజాతిశూన్యః విభుత్వాత్ , వ్యోమవదిత్యాత్మైక్యసిద్ధేర్భేదో మిథ్యేత్యర్థః ।
ప్రజాపతివాక్యాచ్చ భేదో మిథ్యేత్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ
కుతశ్చేత్యాదినా ।
ఎతద్భేదస్య సత్యత్వమేవ నాస్తీతి కుత ఇత్యన్వయః ।
ఛాయాయాం బ్రహ్మదృష్టిపరమిదం వాక్యం నాభేదపరమిత్యత ఆహ
నాపీతి ।
యస్య జ్ఞానాత్కృతకృత్యతా సర్వకామప్రాప్తిస్తమాత్మానమన్విచ్ఛావ ఇతి ప్రవృత్తయోరిన్ద్రవిరోచనయోర్యద్యనాత్మచ్ఛాయాం ప్రజాపతిర్బ్రూయాత్తదా మృషావాదీ స్యాదిత్యర్థః ।
ప్రథమవత్ద్వితీయాదిపర్యాయే వ్యావృత్తాస్వవస్థాసు అనుస్యూతాత్మా బ్రహ్మత్వేనోక్త ఇత్యాహ
తథేతి ।
అవస్థాభేదేఽప్యనుస్యూతౌ యుక్తిమాహ
కిఞ్చేతి ।
సుషుప్తౌ జ్ఞాతుర్వ్యావృత్తిమాశఙ్క్యాహ
తథా తృతీయ ఇతి ।
సషుప్తౌ నిర్వికల్పజ్ఞానరూప ఆత్మాస్తీయత్ర బృహదారణ్యకశ్రుతిమాహ
నహీతి ।
బుద్ధేః సాక్షిణో నాశో నాస్తి, నాశకాభావాదిత్యర్థః ।
ఎతమవస్థాభిరసఙ్గత్వేనోక్త ఆత్మైవ తురీయేఽపి బ్రహ్మత్వేనోక్త ఇత్యాహ
తథేతి ।
శ్రుతేరేకదేశివ్యాఖ్యాం దూషయతి
కేచిత్త్వితి ।
జీవపరయోర్భదాదితి భావః ।
శ్రుతిబాధాన్మైవమిత్యాహ
తేషామితి ।
సంనిహితో జీవ ఎవ సర్వనామార్థ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తస్య పునరుక్తౌ భూయ ఇతి యుజ్యతే । తవ తు ఉపక్రాన్తపరమాత్మనశ్చతుర్థ ఎవోక్తేస్తద్బాధ ఇత్యాహ
భూయ ఇతి ।
లోకసిద్ధజీవానువాదేన బ్రహ్మత్వం బోధ్యత ఇతి స్వమతముపసంహరతి
తస్మాదితి ।
వ్యాఖ్యానాన్తరసమ్భవాదిత్యర్థః । విలయనం శోధనమ్ । విద్యయా మహావాక్యేనేతి యావత్ ।
యే తు సంసారం సత్యమిచ్ఛన్తి తేషామిదం శారీరకమేవోత్తరమిత్యాహ
అపరే త్విత్యాదినా ।
శారీరకస్యార్థం సఙ్క్షేపేణోపదిశతి
ఎక ఎవేతి ।
అవిద్యామాయయోర్భేదం నిరసితుం సామానాధికరణ్యమ్ , ఆవరణవిక్షేపశక్తిరూపశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తభేదాత్సహప్రయోగః । బ్రహ్మైవావిద్యయా సంసరతి న తతోఽన్యో జీవ ఇతి శారీరకార్థ ఇత్యర్థః ।
తర్హి సూత్రకారః కిమితి భేదం బ్రూతే, తత్రాహ
యస్త్త్వితి ।
పరమాత్మనోఽసంసారిత్వసిద్యర్థం జీవాద్భేదం ద్రఢయతి । తస్యాసంసారిత్వనిశ్చయాభావే తదభేదోక్తావపి జీవస్య సంసారిత్వానపాయాదిత్యర్థః ।
అధిష్ఠానస్య కల్పితాద్భేదేఽపి కల్పితస్యాధిష్ఠానాన్న పృథక్సత్త్వమిత్యాహ
జీవస్యత్వితి ।
కల్పితభేదానువాదస్య ఫలమాహ
ఎవం హీతి ।
సూత్రేష్వభేదో నోక్త ఇతి భ్రాన్తిం నిరస్యతి
ప్రతిపాద్యమితి ।
ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తీత్యాదిసూత్రాణ్యాదిపదార్థః ।
నన్వద్వైతస్య శాస్త్రార్థత్వే ద్వైతాపేక్షవిధివిరోధః తత్రాహ
వర్ణితశ్చేతి ।
అద్వైతమజానతః కల్పితద్వైతాశ్రయా విధయో న విదుష ఇతి సర్వముపపన్నమిత్యర్థః ॥ ౧౯ ॥
ఎవం ప్రజాపతివాక్యే జీవానువాదేన బ్రహ్మణ ఎవాపహతపాప్మత్వాద్యుక్తేర్జీవే తదసమ్భవాన్న జీవో దహర ఇత్యుక్తమ్ । తర్హి జీవపరామర్శస్య కా గతిరిత్యత ఆహ
అన్యార్థశ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
అథేత్యాదినా ।
ప్రకృతే దహరే విశేషో గుణస్తదుపదేశోఽపి నేత్యర్థః ।
తత్ర దహరవాక్యశేషరూపం సమ్ప్రసాదవాక్యమాశఙ్కాపూర్వకం దహరబ్రహ్మపరత్వేన వ్యాచష్టే
కథమిత్యాదినా ॥ ౨౦ ॥
ఉపాస్యత్వాదల్పత్వముక్తమితి వ్యాఖ్యాయ శ్రుత్యా నిరస్తమిత్యర్థాన్తరమాహ
శ్రుత్యైవ చేదమితి ।
ఎవం దహరవాక్యం ప్రజాపతివాక్యం చ సగుణే నిర్గుణే చ సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౧ ॥
అనుకృతేస్తస్య చ । ముణ్డకవాక్యముదాహరతి
న తత్రేతి ।
తస్మిన్ బ్రహ్మణి విషయే న భాతి, తం న భాసయతీతి యావత్ ।
యదా చన్ద్రభాస్కరాదిర్న భాసయతి తదా అల్పదీప్తేరగ్నేః కా కథేత్యాహ
కుత ఇతి ।
కిఞ్చ సర్వస్య సూర్యాదేస్తద్భాస్యత్వాన్న తద్భాసకత్వమిత్యాహ
తమేవేతి ।
అనుగమనవదనుమానం స్వగతమితి శఙ్కాం నిరస్యతి
తస్యేతి ।
తత్రేతి సప్తమ్యాః సతి విషయే చ సాధారణ్యాత్సంశయమాహ
తత్రేతి ।
పూర్వత్రాత్మశ్రుత్యాదిబలాదాకాశశబ్దస్య రూఢిత్యాగాదీశ్వరే వృత్తిరాశ్రితా । తథేహాపి సతిసప్తమీబలాద్వర్తమానార్థత్యాగేన యస్మిన్సతి సూర్యాదయో న భాస్యన్తి స తేజోవిశేష ఉపాస్య ఇతి భవిష్యదర్థే వృత్తిరాశ్రయణీయా ।
అధునా భాసమానే సూర్యాదౌ న భాతీతి విరోధాదితి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
తేజోధాతురితి ।
తేజోధానమ్ , నిర్గుణస్వయఞ్జ్యోతిరాత్మజ్ఞానమిత్యుభయత్ర ఫలమ్ ।
తేజోధాతుత్వే లిఙ్గమాహ
తేజోధాతూనామితి ।
యత్తేజసోఽభిభావకం తత్తేజ ఇతి వ్యాప్తిమాహ
తేజఃస్వభావకమితి ।
యస్మిన్సతి యన్న భాతి తదను తద్భాతీతి విరుద్ధమిత్యత ఆహ
అనుభానమితి ।
తతో నికృష్టభానం వివక్షితమితి భావః ।
ముఖ్యసమ్భవే వివక్షానుపపత్తేః ముఖ్యానుభానలిఙ్గాత్సర్వభాసకః పరమాత్మా స్వప్రకాశకోఽత్ర గ్రాహ్య ఇతి సిద్ధాన్తమాహ
ప్రాజ్ఞ ఇతి ।
ప్రాజ్ఞత్వం స్వప్రకాశకత్వం భాసకత్వార్థముక్తమ్ ।
తత్ర శ్రుతిమాహ
భారూప ఇతి ।
మానాభావాచ్చ తేజోధాతుర్న గ్రాహ్య ఇత్యాహ
న త్వితి ।
కిఞ్చ సూర్యాదయస్తేజోన్తరభానమను న భాన్తి, తేజస్త్వాత్ , ప్రదీపవదిత్యాహ
సమత్వాచ్చేతి ।
యోఽయమనుకరోతి స తజ్జాతీయ ఇతి నియమో నాస్తీత్యాహ
నాయమేకాన్త ఇతి ।
పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్యోక్తానువాదపూర్వకం సూత్రోక్తం హేత్వన్తరం వ్యాచష్టే
అనుకృతేరితి ।
'తమేవ భాన్తమ్’ ఇత్యేవకారోక్తం తద్భానం వినా సర్వస్య పృథగ్భానాభావరూపమనుభానమనుకృతేరిత్యనేనోక్తమ్
తస్య చేతి ।
సర్వభాసకత్వముక్తమిత్యపౌనరుక్త్యమిత్యర్థః ।
ఆత్మనః సూర్యాదిభాసకత్వం శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధమవిరుద్ధం చేత్యాహ
తద్దేవా ఇతి ।
సర్వశబ్దః ప్రకృతసూర్యాదివాచకత్వేన వ్యాఖ్యాతః ।
సమ్ప్రతి తస్యాసఙ్కుచద్వృత్తితాం మత్వార్థాన్తరమాహ
అథవేతి ।
తత్రేతి సర్వనామశ్రుత్యా ప్రకృతం బ్రహ్మ గ్రాహ్యమిత్యాహ
న తత్ర సూర్య ఇతి ।
కిఞ్చ స్పష్టబ్రహ్మపరపూర్వమన్త్రాకాఙ్క్షాపూరకత్వాదయం మన్త్రో బ్రహ్మపర ఇత్యాహ
అనన్తరం చేతి ।
హిరణ్మయే జ్యోతిర్మయే అన్నమయాద్యపేక్షయా పరే కోశే ఆనన్దమయాఖ్యే పుచ్ఛశబ్దితం బ్రహ్మ విరజమాగన్తుకమలశూన్యమ్ , నిష్కలం నిరవయవమ్ , శుభ్రం నైసర్గికమలశూన్యమ్ , సూర్యాదిసాక్షిభూతం బ్రహ్మవిత్ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
సతిసప్తమీపక్షమనువదతి
యదపీతి ।
సూర్యాద్యభిభావకతేజోధాతౌ ప్రామాణికే తస్యేహ గ్రహణశఙ్కా స్యాత్ , న తత్ర ప్రమాణమస్తీత్యాహ
తత్రేతి ।
సిద్ధాన్తే తత్రేతి వాక్యార్థః ।
కథమిత్యాశఙ్క్యాహ
బ్రహ్మణ్యపీతి ।
సతిసప్తమీపక్షే న భాతీతి శ్రుతం వర్తమానత్వం త్యక్త్వా తస్మిన్సతి న భాస్యన్తీత్యశ్రుతభవిష్యత్త్వం కల్పనీయం ప్రత్యక్షవిరోధనిరాసాయ । విషయసప్తమీపక్షే తు న భాసయతీత్యశ్రుతణిజధ్యాహారమాత్రం కల్ప్యం న శ్రుతత్యాగ ఇతి లాఘవమ్ , అతో బ్రహ్మణి విషయే సూర్యాదేర్భాసకత్వనిషేధేన బ్రహ్మభాస్యత్వముచ్యత ఇత్యర్థః । యేనాన్యాభాస్యత్వేన హేతునా సూర్యాదయస్తస్మిన్బ్రహ్మణి విషయే భాసకాః స్యుస్తథా తు బ్రహ్మాన్యేన నోపలభ్యతే స్వప్రకాశత్వాదితి యోజనా ।
ఉక్తమేవ శ్రుత్యన్తరేణ ద్రఢయతి
బ్రహ్మేతి ।
స్వప్రకాశత్వేఽన్యాభాస్యత్వే చ శ్రుతిద్వయమ్ । గ్రహణాయోగ్యత్వాదగ్రాహ్య ఇత్యర్థః ॥ ౨౨ ॥
ణిజధ్యాహారపక్షే స్మృతిబలమప్యస్తీత్యాహ
అపిచేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
అపిచేతి ।
అభాస్యత్వే సర్వభాసకత్వే చ శ్లోకద్వయం ద్రష్టవ్యమ్ । తస్మాదనుభానమన్త్రో బ్రహ్మణి సమన్విత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౩ ॥
శబ్దాదేవ ప్రమితః । కాఠకవాక్యం పఠతి
అఙ్గుష్ఠేతి ।
పురుషః పూర్ణోఽప్యాత్మని దేహమధ్యే అఙ్గుష్ఠమాత్రే హృదయే తిష్ఠతీత్యఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇత్యుచ్యతే, తస్యైవ పరమాత్మత్వవాదివాక్యాన్తరమాహ
తథేతి ।
అధూమకమితి పఠనీయమ్ ।
యోఽఙ్గుష్ఠమాత్రో జీవః స వస్తుతో నిర్ధూమజ్యోతిర్వన్నిర్మలప్రకాశరూప ఇతి తమర్థం సంశోధ్య తస్య బ్రహ్మత్వమాహ
ఈశాన ఇతి ।
తస్యాద్వితీయత్వమాహ
స ఎవేతి ।
కాలత్రయేఽపి స ఎవాస్తి నాన్యత్కిఞ్చిత్ । యన్నచికేతసా పృష్టం బ్రహ్మ తదేతదేవేత్యర్థః ।
పరిమాణేశానశబ్దాభ్యాం సంశయమాహ
తత్రేతి ।
యథానుభానాదిలిఙ్గాత్ణిజధ్యాహరేణ సూర్యాద్యగోచరో బ్రహ్మేత్యుక్తం తథా ప్రథమశ్రుతపరిమాణలిఙ్గాజ్జీవప్రతీతావీశానోఽస్మీతి ధ్యాయేదితి విధ్యధ్యాహరేణ ధ్యానపరం వాక్యమితి పూర్వపక్షయతి
తత్ర పరిమాణేతి ।
పూర్వపక్షే బ్రహ్మదృష్ట్యా జీవోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే తు ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యజ్ఞానం ఫలమితి మన్తవ్యమ్ । ఆయామో దైర్ఘ్యమ్ , విస్తారో మహత్త్వమితి భేదః ।
కయాచిదితి ।
అఙ్గుష్ఠమాత్రహృదయస్య విజ్ఞానశబ్దితబుద్ధ్యభేదాధ్యాసకల్పనయేత్యర్థః ।
స్మృతిసంవాదాదప్యఙ్గుష్ఠమాత్రో జీవైత్యాహ
స్మృతేశ్చేతి ।
అథ మరణానన్తరం యమపాశౌర్బద్ధం కర్మవశం ప్రాప్తమిత్యర్థః ।
తత్రాపీశ్వరః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ
నహీతి ।
'ప్రభవతి సంయమనే మమాపి విష్ణుః’ ఇతి యమస్యేశ్వరనియమ్యత్వస్మరణాదితి భావః ।
భూతభవ్యస్వేత్యుపపదాద్బాధకాభావాచ్చ ఈశాన ఇతీశత్వశబ్దాన్నిరఙ్కుశమీశితా భాతీతి శ్రుత్యా లిఙ్గం బాధ్యమితి సిద్ధాన్తయతి
పరమాత్మైవేతి ।
ప్రకరణాచ్చ బ్రహ్మపరమిదం వాక్యమిత్యాహ
ఎతదితి ।
శబ్దో వాక్యం లిఙ్గాద్దుర్బలమిత్యాశఙ్క్యాహశబ్దాదితి ॥ ౨౪ ॥
కరః సకనిష్ఠోఽరత్నిః । ముఖ్యాఙ్గుష్ఠమాత్రో జీవో గృహ్యతాం కిం గౌణగ్రహణేనేత్యత ఆహ
న చాన్య ఇతి ।
సతి సమ్భవే ముఖ్యగ్రహో న్యాయ్యః । అత్ర తు శ్రుతివిరోధాదసమ్భవ ఇతి గౌణగ్రహ ఇత్యర్థః ।
మనుష్యానేవేతి ।
త్రైవర్ణికానేవేత్యర్థః । శక్తత్వాదిత్యనేన పశ్వాదీనాం దేవానామృషీణాం చాధికారో వారితః । తత్ర పశ్వాదీనాం శాస్త్రార్థజ్ఞానాదిసామగ్ర్యభావాత్కర్మణ్యశక్తిః । ఇన్ద్రాదేః స్వదేవతాకే కర్మణి స్వోద్దేశేన ద్రవ్యత్యాగాయోగాదశక్తిః । ఋషీణామార్షేయవరణే ఋష్యన్తరాభావాదశక్తిః । అర్థిత్వాదిత్యనేన నిష్కామానాం ముముక్షూణాం స్థావరాణాం చాధికారో వారితః । తత్ర ముముక్షూణాం శుద్ధ్యర్థిత్వే నిత్యాదిష్వధికారో న కామ్యేషు । శుద్ధచిత్తానాం మోక్షార్థిత్వే శ్రవణాదిషు వ్యఞ్జకేష్వధికారో న కర్మస్వితి మన్తవ్యమ్ ।
శూద్రస్యాధికారం నిరస్యతి
అపర్యుదస్తత్వాదితి ।
శూద్రో 'యజ్ఞేఽవనకౢప్తః' ఇతి పర్యుదాసాత్ , 'ఉపనయీత తమధ్యాపయీత' ఇతి శాస్త్రాచ్చ న శూద్రస్య వైదికే కర్మణ్యధికారః । తస్యైకజాతిత్వస్మృతేరూపనయనప్రయుక్తద్విజాతిత్వాభావేన వేదాధ్యయనాభావాత్ ।
అత్రాపేక్షితో న్యాయః షష్ఠాధ్యాయే వర్ణిత ఇత్యాహ
వర్ణితమితి ।
'స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాదిశాస్త్రస్యావిశేషేణ సర్వాన్ఫలార్థినః ప్రతి ప్రవృత్తత్వాత్ , ప్రాణిమాత్రస్య సుఖార్థిత్వాచ్చ ఫలార్థే కర్మణి పశ్వాదీనామప్యధికార ఇత్యాశఙ్క్యోక్తరీత్యాతేషాం శక్తత్వాద్యభావాత్స్వర్గకామపదం మనుష్యపరతయా సఙ్కోచ్య మనుష్యాధికారత్వే స్థాపితే చాతుర్వర్ణ్యాధికారిత్వమాశఙ్క్య 'వసన్తే బ్రాహ్మణోఽగ్నీనాదధీత గ్రీష్మే రాజన్యః శరది వైశ్యః' ఇతి త్రయాణామేవాగ్నిసమ్బన్ధశ్రవణాత్తేషామేవాధికార ఇతి వర్ణితమిత్యర్థః ।
అస్తు, ప్రస్తుతే కిమాయాతమ్ , తత్రాహ
మనుష్యాణాం చేతి ।
ప్రాయేణ సప్తవితస్తిపరిమితో మనుష్యదేహ ఇత్యర్థః ।
ఎవమఙ్గుష్ఠశబ్దో హృత్పరిమాణవాచకస్తత్రస్థం బ్రహ్మ లక్షయతీత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి తచ్ఛబ్దేనాఙ్గుష్ఠమాత్రం జీవమనూద్యాయమీశాన ఇతి బ్రహ్మాభేదో బోధ్య ఇతి వక్తుమనువదతి
యదపీతి ।
ప్రతిపాద్యాభేదవిరోధాదనువాద్యాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం బాధ్యమ్ , తాత్పర్యార్థస్య బలవత్త్వాదిత్యాహ
తదితి ।
క్వచిత్ 'అస్థూలమ్' ఇత్యాదౌ । క్వచిత్ 'తత్త్వమసి' ఇత్యాదౌ । [నను పరమాత్మనోఽఙ్గుష్ఠపరిమాణత్వం న సమ్భవతీతి సూత్రకారేణ హృదయాపేక్షమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వముక్తమ్ , ద్వివిధేత్యాదిభాష్యాత్తు జీవముద్దిశ్య బ్రహ్మత్వబోధనమితి ప్రతీయత ఇతి సూత్రార్థాస్పర్శిత్వాద్భాష్యమనుపపన్నమితి చేత్ , న, భాష్యతాత్పర్యానభిజ్ఞానాత్ । కఠవల్లీవాక్యస్యావాన్తరతాత్పర్యమేకం మహాతాత్పర్యం చైకమ్ । తత్రావాన్తరతాత్పర్యముపాస్యే బ్రహ్మణి, మహాతాత్పర్యం చ జ్ఞేయే బ్రహ్మణి । అత ఎవ భాష్యకారైర్వాక్యద్వయోపన్యాసఃకృతః । అత ఎవోపాసనాఫలం కఠవల్ల్యామేవ 'శతం చైకా చ హృదయస్య నాడ్యః' ఇత్యాదినా బోధితమ్ । అత ఎవ చతుర్థాధ్యాయే ద్వితీయచరణే 'తదోకః' ఇతి సూత్రే హార్దవిద్యాం ప్రకృత్య సమామనన్తి ఇతి భాష్యకారైః ప్రథమవాక్యస్య ఉపాస్యే బ్రహ్మణి తాత్పర్యమితి ప్రకటీకృతమ్ । ఇత్థం చాత్రత్యభాష్యం మహాతాత్పర్యాభిప్రాయకమితి ద్రష్టవ్యమ్ । రామానుజభాష్యకృతా తు పూర్వపక్షోఽస్మద్భాష్యతాత్పర్యాజ్ఞానేనైవ కృత ఇత్యవధేయమ్ । ]
ఎకత్వార్థే వాక్యశేషమనుకూలయతి
ఎతమితి ।
శ్రుతిర్యమో వా ద్రష్టవ్యః । తం జీవం ప్రవృహేత్పృథక్కుర్యాత్ , ధైర్యేణ బలవదిన్ద్రియనిగ్రహాదినా, తం వివిక్తమాత్మానం శుక్లం స్వప్రకాశమమృతం కూటస్థం బ్రహ్మ జానీయాదిత్యర్థః । తస్మాత్కఠవాక్యం ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి జ్ఞేయే సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౫ ॥
శాస్త్రస్య మనుష్యాధికారత్వే దేవాదీనాం బ్రహ్మవిద్యాయామప్యనధికారః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ
తదుపర్యపి బాదరాయణః సమ్భవాత్ ।
నను సమన్వయాధ్యాయేఽధికారచిన్తా న సఙ్గతేత్యత ఆహ
అఙ్గుష్ఠేతి ।
స్మృతస్యోపేక్షానర్హత్వం ప్రసఙ్గః । అత్ర మనుష్యాధికారత్వోక్త్యా స్మృతానాం దేవాదినాం వేదాన్తశ్రవణాదావధికారోఽస్తి న వేతి సన్దేహే భోగాసక్తానాం వైరాగ్యాద్యసమ్భవాన్నేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ
బాఢమితి ।
ఎవమధికారవిచారాత్మకాధికరణద్వయస్య ప్రాసఙ్గికీ సఙ్గతిః । అత్ర పూర్వపక్షే దేవాదినాం జ్ఞానానధికారాద్దేవత్వప్రాప్తిద్వారా క్రమముక్తిఫలాసు దహరాద్యుపాసనాసు క్రమముక్త్యర్థినాం మనుష్యాణామప్రవృత్తిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తు ప్రవృత్తిః । ఉపాసనాభిర్దేవత్వం ప్రాప్తానాం శ్రవణాదినా జ్ఞానాన్ముక్తిసమ్భవాదితి సఫలోఽయం విచారః ।
నను భోగాసక్తానాం తేషాం మోక్షార్థిత్వాభావాన్నాధికార ఇత్యత ఆహ
అర్థిత్వం తావదితి ।
వికారత్వేనానృతవిషయసుఖస్య క్షయాసూయాదిదోషద్దష్ట్యా నిరతిశయసుఖమోక్షార్థిత్వం సత్త్వప్రకృతీనాం దేవానాం సమ్భవతీత్యర్థః ।
నన్విన్ద్రాయ స్వాహేత్యాదౌ చతుర్థ్యన్తశబ్దాతిరిక్తా విగ్రహవతీ దేవతా నాస్తి, శబ్దస్య చాసామర్థ్యాన్నాధికార ఇత్యత ఆహ
తథేతి ।
అర్థిత్వవదిత్యర్థః ।
అపర్యుదస్తత్వమాహ
నచతేషామితి ।
'శూద్రో యజ్ఞే నవక్లృప్తః' ఇతివద్దేవాదీనాం విద్యాధికారనిషేధో నాస్తీత్యర్థః ।
నను విగ్రహవత్త్వేన దృష్టసామర్థ్యే సత్యప్యుపనయనాభావాచ్ఛాస్త్రీయం సామర్థ్యం నాస్తీత్యత ఆహ
న చేతి ।
జన్మాన్తరాధ్యయనబలాత్స్వయమేవ ప్రతిభాతాః స్మృతా వేదా యేషాం తే తథా తద్భావాదిత్యర్థః । బాలాదిషు ప్రవిష్టపిశాచాదీనాం వేదోద్ఘోషదర్శనాద్దేవయోనీనాం జన్మాన్తరస్మరణమస్తీతి స్మృతవేదాన్తానామర్థవిచారో యుక్త ఇత్యర్థః ।
దేవానామృషీణాం చ విద్యాధికారే కారణమర్థిత్వాదికముక్త్వా శ్రౌతం గురుకులవాసాదిలిఙ్గమాహ
అపిచేతి ।
నను బ్రహ్మవిద్యా దేవాదీన్నాధికరోతి, వేదార్థత్వాత్ , అగ్నిహోత్రవదిత్యత ఆహ
యదపీతి ।
దేవానాం కర్మసు నాధికారః, దేవతాన్తరాణాముద్దేశ్యానామభావాదితి ప్రథమసూత్రార్థః । ఋషీణామనధికారః, ఋష్యన్తరాభావాదృషియుక్తే కర్మణ్యశక్తేరితి ద్వితీయసూత్రార్థః ।
అసామర్థ్యముపాధిరితి పరిహరతి
న తదితి ।
అసామర్థ్యరూపం కారణమిత్యర్థః । న హ్యస్తి యేనాసామర్థ్యం స్యాదితి శేషః । 'తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణామ్' ఇతివాక్యబాధోఽప్యనుమానస్య ద్రష్టవ్యః ।
నను దేవాదీన్ప్రత్యఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిః కథమ్ , తేషాం మహాదేహత్వేన హృదయస్యాస్మదఙ్గుష్ఠమాత్రత్వాభావాత్ । అతః శ్రుతిషు తేషాం నాధికార ఇత్యత ఆహ
దేవాద్యధికారేఽపీతి ॥ ౨౬ ॥
నను మన్త్రాదీనాం ప్రతీయమానవిగ్రహవత్త్వే తాత్పర్యం కల్పయిత్వా దేవాదీనామధికార ఉక్తః, స చాయుక్తః, అన్యపరాణాం తేషాం ప్రత్యక్షాదివిరోధేన స్వార్థే తాత్పర్యకల్పనానుపపత్తేరిత్యాక్షిప్య సూత్రచతుష్టయేన పరిహరతి
విరోధఃకర్మణీత్యాదినా ।
వర్ణ్యేత, తర్హీతి శేషః । స్వరూపం విగ్రహః ।
అభ్యుపగమే ప్రత్యక్షేణ దేవతా దృశ్యేత, నచ దృశ్యతే, అతో యోగ్యానుపలబ్ధ్యా దేవతాయా విగ్రహవత్యా అభావాత్సమ్ప్రదానకారకాభావేన కర్మనిష్పత్తిర్న స్యాదిత్యాహ
తదా చేతి ।
విగ్రహస్యాఙ్గత్వముపలబ్ధిబాధితం యుక్త్యా చ న సమ్భవతీత్యాహ
న చేతి ।
తస్మాదర్థోపహితశబ్ద ఎవ దేవతా, తస్యా అచేతనత్వాన్న విద్యాధికార ఇతి శఙ్కార్థః ।
పరిహరతి
నాయమితి ।
ఎకస్యాపి దేవస్య యోగబలాదనేకదేహప్రాప్తిః శ్రుతిస్మృతిదర్శనాత్సమ్భవతి । అతో న కర్మణి విరోధ ఇతి వ్యాచష్టే
కస్మాదిత్యాదినా ।
వైశ్వదేవశస్త్రే శస్యమానదేవాః కతీతి శాకల్యేన పృష్టో యాజ్ఞవల్క్యో నివిదా 'త్రయశ్చ' ఇత్యాదిరూపయోత్తరం దదౌ । నివిన్నామ శస్యమానదేవసఙ్ఖ్యావాచకః శబ్దః । షడధికాని త్రీణి శతాని త్రీణి సహస్రాణీతి సఙ్ఖ్యోక్తౌ సఙ్ఖ్యేయస్వరూపప్రశ్నే, మహిమానో విభూతయః సర్వే దేవా ఎషాం త్రయస్త్రింశద్దేవానామతోఽష్టౌ వసవ ఎకాదశ రుద్రా ద్వాదశాదిత్యా ఇన్ద్రః ప్రజాపతిశ్చేతి త్రయస్త్రింశదేవాస్తేఽపి షణ్ణామగ్నిపృథివీవాయ్వన్తరిక్షాదిత్యదివాం మహిమానస్తేఽపి షట్సు దేవేష్వన్తర్భవన్తి । షట్దేవాస్త్రిషు లోకేషు త్రయశ్చ ద్వయోరన్నప్రాణయోర్ద్వై చ ఎకస్మిన్ప్రాణే హిరణ్యగర్భేఽన్తర్భవత ఇతి దర్శితమిత్యర్థః । త్రయస్త్రింశతోఽపి దేవానామితి సమ్బన్ధః ।
దర్శనం శ్రౌతం వ్యాఖ్యాయ స్మార్తం వ్యాచష్టే
తథా స్మృతిరితి ।
బలం యోగసిద్ధిమ్ । 'అణిమా మహిమా చైవ లఘిమా ప్రాప్తిరీశితా । ప్రాకామ్యం చ వశిత్వం చ యత్రకామావసాయితా' ॥ ఇత్యష్టైశ్వర్యాణి । క్షణేన అణుర్మహాన్ లఘుర్గురుశ్చ భవతి యోగీ । అఙ్గుల్యా చన్ద్రస్పర్శః ప్రాప్తిః । ఈశితా సృష్టిశక్తిః । ప్రాకామ్యమిచ్ఛానాభిఘాతః । వశిత్వం నియమనశక్తిః । సఙ్కల్పమాత్రాదిష్టలాభో యత్రకామావసాయితేతి భేదః । ఆజానసిద్ధానాం జన్మనా సిద్ధానామిత్యర్థః ।
ఫలితమాహ
అనేకేతి ।
అనేకేషు కర్మస్వేకస్య ప్రతిపత్తిరఙ్గభావః ।
తస్య లోకే దర్శనాదితి వక్తుం వ్యతిరేకమాహ
క్వచిదేక ఇతి ।
ప్రకృతోపయుక్తమన్వయదృష్టాన్తమాహ
క్వచిచ్చేతి ॥ ౨౭ ॥
కర్మణ్యవిరోధమఙ్గీకృత్య శబ్దప్రామాణ్యవిరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి -
శబ్ద ఇతి చేదితి ।
మా ప్రసఞ్జి ప్రసక్తో మా భూన్నామేత్యర్థః ।
ఔత్పత్తికసూత్రే శబ్దార్థయోరనాద్యోః సమ్బన్ధస్యానాదిత్వాద్వేదస్య స్వార్థే మానాన్తరానపేక్షత్వేన ప్రామాణ్యముక్తమ్ । ఇదానీమనిత్యవిగ్రహవ్యక్త్యభ్యుపగమే తత్సమ్బన్ధస్యాప్యనిత్యత్వాన్మానాన్తరేణ వ్యక్తిం జ్ఞాత్వా శబ్దస్య సఙ్కేతః పుంసా కర్తవ్య ఇతి మానాన్తరాపేక్షత్వాత్ప్రామాణ్యస్య విరోధః స్యాదిత్యాహ
కథమిత్యాదినా ।
కిం శబ్దానామనిత్యతయా సమ్బన్ధస్య కార్యత్వమాపద్యతే, ఉతార్థానామనిత్యతయా । నాద్య ఇత్యాహ
నాయమపీతి ।
కర్మణ్యవిరోధవదిత్యపేరర్థః । దేవాదివ్యక్తిహేతుత్వేన ప్రాగేవ శబ్దానాం సత్త్వాన్నానిత్యత్వమితి భావః ।
అత్ర పూర్వాపరవిరోధం శఙ్కతే
నన్వితి ।
శబ్దస్య నిమిత్తత్వేన బ్రహ్మసహకారిత్వాదవిరోధ ఇత్యాశఙ్క్య ద్వితీయం కల్పముత్థాపయతి
అపిచేతి ।
అనిత్యత్వం సాదిత్వమ్ । వ్యక్తిరూపార్థానామనిత్యతయా శబ్దానాం సమ్బన్ధస్యానిత్యత్వం దుర్వారమ్ , తస్మాత్పౌరుషేయసమ్బన్ధసాపేక్షత్వాత్ప్రామాణ్యవిరోధ ఇత్యర్థః । నచ వ్యక్తినామనిత్యత్వేఽపి ఘటత్వాదిజాతిసమవాయవచ్ఛబ్దసమ్బన్ధోఽపి నిత్యః స్యాదితి వాచ్యమ్ , ఉభయాశ్రితసమ్బన్ధస్యాన్యతరాభావే స్థిత్యయోగేన దృష్టాన్తాసిద్వేరితి భావః ।
యథా గోత్వాదయో గవాదిశబ్దవాచ్యాస్తథా వసుత్వాద్యాకృతయో వస్వాదిశబ్దార్థా న వ్యక్త్య ఇతి పరిహరతి
నేత్యాదినా ।
శబ్దానాం తదర్థానాం జాతీనాం చ నిత్యత్వాత్తత్సమ్బన్ధోఽపి నిత్య ఇతి ప్రతిపాదయతి
నహీత్యాదినా ।
వ్యక్తీనామానన్త్యాదితి ।
నచ గోత్వావచ్ఛేదేన వ్యక్తిషు శక్తిః సుగ్రహేతి వాచ్యమ్ , సామాన్యస్యాప్రత్యాసత్తిత్వేన సర్వవ్యక్త్యుపస్థిత్యభావాత్ , గోత్వం శక్యతావచ్ఛేదకమితి గ్రహాపేక్షయా గోత్వం శక్యమితి లాఘవాత్ , నిరూఢాజహల్లక్షణయా వ్యక్తేర్లాభేనాన్యలభ్యత్వాభావాచ్చేతి భావః । యద్వా కేవలవ్యక్తిషు శక్తిరత్ర నిరస్యతే, అనుపపత్తిజ్ఞానం వినైవ వ్యక్తేః శబ్దశక్త్యాయత్తజాతిజ్ఞానవిషయత్వేనోభయశక్తేరావశ్యకత్వాత్ । తథాచ నిత్యజాతితాదాత్మ్యేన వ్యక్తేరనాదిత్వాత్తత్సమ్బన్ధోఽప్యనాదిః, సత్కార్యవాదాత్ । అత ఎవ వాక్యవృత్తౌ తత్త్వమస్యాదివాక్యే భాగలక్షణోక్తా యుజ్యతే, కేవలసామాన్యస్య వాచ్యత్వేఽఖణ్డార్థస్య వాచ్యైకదేశత్వాభావాత్ । 'అతఃప్రభవాత్' ఇతి సూత్రస్వారస్యాచ్చ కేవలవ్యక్తిశక్తినిరాస ఇతి గమ్యతే । కేవలవ్యక్తివచనాః ఖలు డిత్థాదిశబ్దా అర్థానన్తరభావినః సాఙ్కేతికాః గవాదిశబ్దాస్తు వ్యక్తిప్రభవహేతుత్వేన ప్రాగేవసన్ధీతి న వ్యక్తిమాత్రవచనాః సాఙ్కేతికాః కిన్తు స్థూలసూక్ష్మభావేనానుస్యూతవ్యక్త్యవినాభూతసామాన్యవచనా ఇతి మన్తవ్యమ్ । న చేన్ద్రాదివ్యక్తేరేకత్వేన జాత్యభావాదాకాశశబ్దవదిన్ద్రచన్ద్రాదిశబ్దాః కేవలవ్యక్తివచనా ఇతి సామ్ప్రతమ్ । అతీతానాగతవ్యక్తిభేదేన జాత్యుపపత్తేరిత్యలం ప్రపఞ్చేన ।
దృష్టాన్తముపసంహృత్య దార్ష్టాన్తికమాహ
వ్యక్తిష్విత్యాదినా ।
ఆకృతిర్జాతిః ।
నను కా సా వ్యక్తిః, యదనుగతేన్ద్రత్వాదిజాతిః శబ్దార్థః స్యాదిత్యత ఆహ
ఆకృతివిశేషస్త్వితి ।
'వజ్రహస్తఃపురన్దరః' ఇత్యాదిభ్య ఇత్యర్థః ।
ఇన్ద్రాదిశబ్దానాం జాతిరిన్ద్రాదిషు ప్రవృత్తినిమిత్తమిత్యుక్త్వా ఉపాధినిమిత్తమాహ
స్థానేతి ।
వ్యక్తిప్రలయేఽపి స్థానస్య స్థాయిత్వాచ్ఛబ్దార్థసమ్బన్ధనిత్యతేత్యత ఆహ
తతశ్చేతి ।
ఉక్తం పూర్వాపరవిరోధం పరిహరతి
నచేతి ।
శబ్దో నిమిత్తమిత్యవిరోధం మత్వా సూత్రశేషమవతారయతి
కథం పునరితి ।
స్మృత్యా స్వప్రామాణ్యార్థం మూలశ్రుతిరనుమీయత ఇత్యనుమానం స్మృతిః । 'ఎతే అసృగ్రమిన్దవస్తిరః పవిత్రమాశవః । విశ్వాన్యస్యాభిసౌభగా' । ఇత్యేతన్మన్త్రస్థైః పదైః స్మృత్వా బ్రహ్మా దేవాదీనసృజత్ । తత్రైత ఇతి పదం సర్వనామత్వాద్దేవానాం స్మారకమ్ । అసృగ్రుధిరం తత్ప్రధానే దేహే రమన్త ఇతి అసృగ్రా మనుష్యాః । చన్ద్రస్థానాం పితృణామిన్దుశబ్దః స్మారకః । పవిత్రం సోమం స్వాన్తస్తిరస్కుర్వతాం గ్రహాణాం తిరః పవిత్రశబ్దః । ఋచోఽశ్నువతాం స్తోత్రాణాం గీతిరూపాణామాశుశబ్దః । 'ఋచ్యధ్యూఢం సామ' ఇతి శ్రుతేః । స్తోత్రానన్తరం ప్రయోగం విశతాం శస్త్రాణాం విశ్వశబ్దః । సర్వత్ర సౌభాగ్యయుక్తానామభిసౌభగశబ్దఃస్మారక ఇతి ఛన్దోగబ్రాహ్మణవాక్యార్థః । స ప్రజాపతిర్మనసా వాచం త్రయీం మిథునం సమభవత్మనోవాగ్రూపం మిథునం సమ్భావితవాన్ । మనసా త్రయీప్రకాశితాం సృష్టిమాలోచితవానిత్యర్థః । 'రశ్మిరిత్యేవాదిత్యమసృజత' ఇత్యాదిశ్రుతిరాదిశబ్దార్థః । సమ్ప్రదాయో గురుశిష్యపరమ్పరాధ్యయనమ్ । సంస్థా అవస్థాః ।
యా ప్రజాపతిసృష్టిః సా శబ్దపూర్వికా, సృష్టిత్వాత్ , ప్రత్యక్షఘటాదివదితి ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామిత్యస్యార్థాన్తరమాహ
అపిచేతి ।
అతః ప్రభవత్వప్రసఙ్గాచ్ఛబ్దస్వరూపం వక్తుముక్తమాక్షిపతి
కిమాత్మకమితి ।
వర్ణరూపం తదతిరిక్తస్ఫోటరూపం వేతి కింశబ్దార్థః ।
తత్ర వర్ణానామనిత్యత్వాత్స్ఫోటస్య చాసత్త్వాన్న జగద్ధేతుత్వమిత్యాక్షేపే ద్వితీయపక్షం వైయాకరణో గృహ్ణాతి
స్ఫోటమితి ।
స్ఫుట్యతే వర్ణైర్వ్యజ్యత ఇతి స్ఫోటోవర్ణాభివ్యఙ్గ్యోఽర్థస్తస్య వ్యఞ్జకో గవాదిశబ్దో నిత్యస్తమభిప్రేత్యేదముచ్యత ఇతి పూర్వేణాన్వయః ।
స ఎవాద్యపక్షం దూషయతి
వర్ణేతి ।
సోఽయం గకార ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞయా వర్ణనిత్యత్వసిద్ధేర్నానుపపత్తిరిత్యత ఆహ
ఉత్పన్నేతి ।
తారత్వమన్ద్రత్వాదివిరుద్ధధర్మవత్త్వేన తారో గకారో మన్ద్రో గకార ఇతి ప్రతీయమానగకారస్య భేదానుమానాత్ప్రత్యభిజ్ఞా గత్వజాతివిషయేత్యర్థః ।
నను విరుద్ధధర్మజ్ఞానం ధ్వన్యుపాధికం భ్రమ ఇత్యత ఆహ
నచేతి ।
తథాచ వర్ణానామనిత్యత్వాన్న జగద్ధేతుత్వమితి భావః ।
కిఞ్చ తేషామర్థబోధకత్వాయోగాత్స్ఫోటోఽఙ్గీకార్య ఇత్యాహ
నచ వర్ణేభ్య ఇత్యాదినా ।
వ్యభిచారాదేకస్మాద్వర్ణాదర్థప్రతీత్యదర్శనాత్ , వర్ణాన్తరవైయర్థ్యప్రసఙ్గాచ్చేత్యర్థః ।
తర్హి వర్ణానాం సముదాయో బోధక ఇత్యాశఙ్క్య క్షణికానాం స నాస్తీత్యాహ
నచేతి ।
వర్ణానాం స్వతః సాహిత్యాభావేఽపి సంస్కారలక్షణాపూర్వద్వారా సాహిత్యమాగ్నేయాదియాగానామివేతి శఙ్కతే
పూర్వేతి ।
కిమయం సంస్కారో వర్ణైర్జనితోఽపూర్వాఖ్యః కశ్చిత్ , ఉత వర్ణానుభవజనితో భావనాఖ్యః । నాద్యః, మానాభావాత్ । కిఞ్చాయమజ్ఞాతో జ్ఞాతో వార్థధీహేతుః । నాద్య ఇత్యాహ
తన్నేతి ।
సంస్కారసహితః శబ్దో జ్ఞాత ఎవార్థధీహేతుః, సమ్బన్ధగ్రహణమపేక్ష్య బోధకత్వాత్ , ధూమాదివదిత్యర్థః ।
ద్వితీయే కిం ప్రత్యక్షేణ జ్ఞాత ఉత కార్యలిఙ్గేన । నాద్య ఇత్యాహ
నచేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే
కార్యేతి ।
కార్యమర్థధీస్తస్యాం జాతాయాం సంస్కారప్రత్యయః తస్మిఞ్జాతే సేతి పరస్పరాశ్రయేణ దూషయతి
నేతి ।
పదార్థస్మరణస్యాపి పదజ్ఞానాన్తరభావిత్వాత్తేన సంస్కారసహితాన్త్యవర్ణాత్మకపదస్య జ్ఞానం న యుక్తమిత్యక్షరార్థః । అపిశబ్దః పరస్పరాశ్రయద్యోతనార్థః । ఎతేన భావానాసంస్కారపక్షోఽపి నిరస్తః । తస్య వర్ణస్మృతిమాత్రహేతుత్వేనార్థధీహేతుత్వాయోగాత్ । న చాన్త్యవర్ణసాహిత్యాదర్థధీహేతుత్వమ్ , కేవలసంస్కారస్య తు వర్ణస్మృతిహేతుత్వమితి వాచ్యమ్ , అర్థధీపూర్వకాలే భావనాయా జ్ఞానాభావేనార్థధీహేతుత్వాయోగాత్ । నచ వర్ణస్మరణేనానుమితా సా అన్త్యవర్ణసహితార్థధీహేతురితి వాచ్యమ్ , తత్కార్యస్య క్రమికస్య వర్ణస్మరణస్యాప్యన్త్యవర్ణానుభవానన్తరభావిత్వేన తేనానుమితభావనానామన్త్యవర్ణసాహిత్యాభావాదితి భావః ।
వర్ణానామర్థబోధకత్వాసమ్భవే ఫలమాహ
తస్మాదితి ।
స్ఫోటేఽపి కిం మానమిత్యాశఙ్క్యైకం పదమితి ప్రత్యక్షప్రమాణమిత్యాహ
స చేతి ।
యథా రత్నతత్త్వం బహుభిశ్చాక్షుషప్రత్యయైః స్ఫుటం భాసతే తథా గవాదిపదస్ఫోటో గకారద్యేకైకవర్ణకృతప్రత్యయైః స్ఫోటవిషయైరాహితాః సంస్కారా బీజం యస్మిన్ చిత్తే తస్మిన్ అన్త్యవర్ణకృతప్రత్యయేన జనితః పరిపాకోఽన్త్యః సంస్కారోయస్మింస్తస్మిన్ప్రత్యయిని చిత్తే ఎకం గౌరితిపదమితి ప్రత్యయః ప్రత్యక్షస్తద్విషయతయా స్పష్టమవభాసత ఇత్యర్థః । అనేన వర్ణాన్వయవ్యతిరేకయోః స్ఫోటజ్ఞానేఽన్యథాసిద్ధిః । నచైకస్మాద్వర్ణాత్సమ్యక్స్ఫోటాభివ్యక్తిః, యేన వర్ణాన్తరవైయర్థ్యం కిన్తు రత్నవద్బహుప్రత్యయసంస్కృతే చిత్తే సమ్యక్స్ఫోటాభివ్యక్తిరిత్యుక్తం భవతి ।
నన్వేకపదమేకం వాక్యమితి ప్రత్యయః పదవాక్యస్ఫోటయోర్న ప్రమాణమ్ , తస్య వర్ణసమూహాలమ్బనస్మృతిత్వాదిత్యాశఙ్క్య నిషేధతి
న చేతి ।
స్ఫోటస్య జగద్ధేతుత్వార్థం నిత్యత్వమాహ
తస్య చేతి ।
నను తదేవేదం పదమితి ప్రత్యభిజ్ఞా భ్రమః, ఉదాత్తాదిభేదప్రత్యయాదిత్యత ఆహ
భేదేతి ।
ఆచార్యసమ్ప్రదాయోక్తిపూర్వకం సిద్ధాన్తయతి
వర్ణా ఎవేతి ।
వర్ణాతిరిక్తస్ఫోటాత్మకశబ్దస్యానుభవానారోహాదిత్యర్థః ।
సాదృశ్యదోషాదియం భ్రాన్తిరితి శఙ్కతే
సాదృశ్యాదితి ।
వపనానన్తరం త ఎవేమే కేశా ఇతి ధీర్భ్రాన్తిరితి యుక్తమ్ , భేదధీవిరోధాత్ । స ఎవాయం వర్ణ ఇతి ధీస్తు ప్రమైవ, బాధకాభావాదిత్యాహ
నేతి ।
గోత్వాదిప్రత్యభిజ్ఞావద్వర్ణేషు ప్రత్యభిజ్ఞా గవాదివిషయేతి శఙ్కతే
ప్రత్యభిజ్ఞానమితి ।
వ్యక్తిభేదే సిద్ధే ప్రత్యభిజ్ఞాయా జాతివిషయత్వం స్యాత్ , యత్త్వయా పీతం జలం తదేవ మయా పీతమిత్యాదౌ । న తథేహ వ్యక్తిభేదః సిద్ధ ఇతి పరిహరతి
న । వ్యక్తీతి ।
న త్వేతదితి ।
వ్యక్త్యన్యత్వజ్ఞానమిత్యర్థః ।
ఉదాత్తత్వాదివిరుద్ధధర్మత్వాద్వ్యక్తిభేదోఽనుమానసిద్ధ ఇత్యనువదతి
నన్వితి ।
భేదప్రత్యయస్య కుమ్భకూపాకాశభేదప్రత్యయవదౌపాధికభేదవిషయత్వాదన్యథాసిద్ధేరనన్యథాసిద్ధవ్యక్త్యైక్యప్రత్యభిజ్ఞయా నిరపేక్షస్వరూపాలమ్బనయా బాధ ఇత్యుత్తరమాహ
అత్రేతి ।
తాల్వాదిదేశైః కోష్ఠస్థవాయుసంయోగవిభాగాభ్యాం విచిత్రాభ్యాం వ్యఙ్గ్యత్వాద్వర్ణేషు వైచిత్ర్యధీరిత్యర్థః ।
కల్పనాగౌరవాచ్చ వర్ణేషు స్వతో భేదో నాస్తీత్యాహ
అపిచేతి ।
అనన్తా గకారాదివ్యక్తయస్తాసు ప్రత్యభిజ్ఞానార్థం గత్వాదిజాతయస్తాసు చోదాత్తత్వాదిభేదస్యౌపాధికత్వమితి కల్పనాద్వరం వర్ణవ్యక్తిభేదమాత్రస్యౌపాధికత్వకల్పనమితి వ్యక్త్యానన్త్యస్య జాతీనాం చ కల్పనమయుక్తమిత్యర్థః ।
నను భేదస్య బాధకాభావాన్నౌపాధికత్వమిత్యత ఆహ
ఎష ఇతి ।
అస్తు తర్హి ప్రత్యయద్వయప్రామాణ్యాయ భేదాభేదయోః సత్యత్వమ్ , తత్రాహ
కథం హీతి ।
ఉభయోరేకత్వవిరోధాద్భేద ఔపాధిక ఎవేత్యర్థః ।
నను వాయుసంయోగాదేరతీన్ద్రియత్వాన్న తద్గతవైచిత్ర్యస్యోదాత్తత్వాదేర్వర్ణేషు ప్రత్యక్షారోపః సమ్భవతీత్యరుచిం వదిష్యన్స్వమతమాహ
అథవేతి ।
ధ్వనిధర్మా ఉదాత్తత్వాదయో ధ్వన్యభేదాధ్యాసాద్వర్ణేషు భాన్తీత్యర్థః ।
ప్రశ్నపూర్వకం ధ్వనిస్వరూపమాహ
క ఇతి ।
అవతరతి స ధ్వనిరితి శేషః । వర్ణాతిరిక్తః శబ్దో ధ్వనిరిత్యర్థః ।
సమీపం గతస్య పుంసస్తారత్వమన్దత్వాదిధర్మాన్స్వగతాన్వర్ణేషు స ఎవారోపయతీత్యాహ
ప్రత్యాసీదతశ్చేతి ।
ఆదిపదం వివృణోతి
తదితి ।
నన్వవ్యక్తవర్ణ ఎవ ధ్వనిర్నాతిరిక్త ఇత్యత ఆహ
వర్ణానామితి ।
ప్రత్యుచ్చారణం వర్ణా అనువర్తన్తే ధ్వనిర్వ్యావర్తత ఇతి భేద ఇత్యర్థః । అన్యథా వాచికే జపే వర్ణేష్వవ్యక్తేషు ధ్వనిబుద్ధిః స్యాత్ , దున్దుభ్యాదిధ్వనౌ శబ్దత్వమాత్రేణ గృహ్యమాణే అయమవ్యక్తో వర్ణ ఇతి ధీః స్యాదితి మన్తవ్యమ్ ।
ఎవం ధ్వన్యుపాధికత్వే స్వమతే గుణం వదన్వాయూపాధికత్వే పూర్వోక్తామరుచిం దర్శయతి
ఎవంచేత్యాదినా ।
అస్తు కో దోషః, తత్రాహ
సంయోగేతి ।
వాయుసంయోగాదేరశ్రావణత్వాదిత్యర్థః । తస్మాత్శ్రావణధ్వనిరేవోదాత్తత్వాద్యారోపోపాధిరితి భావః ।
ఎవం విరుద్ధధర్మకధ్వనీనాం భేదేఽపి న తేష్వనుగతా వర్ణా భిద్యన్త ఇత్యుక్తమ్ । తదేవ దృష్టాన్తేన ద్రఢయతి
అపిచేతి ।
యథా ఖణ్డముణ్డాదివిరుద్ధానేకవ్యక్తిష్వభిన్నం గోత్వం తథా ధ్వనిషు వర్ణా అభిన్నా ఎవేత్యర్థః । ఉదాత్తాదిర్ధ్వనిస్తద్భేదేన హేతునా వర్ణానామపీతి యోజనా । ప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాదిత్యక్షరార్థః ।
యద్వా ఉదాత్తత్వాదిభేదవిశిష్టతయా ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాద్వర్ణానాం భేద ఇత్యాశఙ్కాం దృష్టాన్తేన నిరస్యతి
అపిచేతి ।
వర్ణానాం స్థాయిత్వం ప్రసాధ్య తేషామేవ వాచకత్వం వక్తుం స్ఫోటం విఘటయతి
వర్ణేభ్యశ్చేతి ।
కల్పనామసహమాన ఆశఙ్కతే
నేతి ।
చక్షుషా దర్పణయుక్తాయాం బుద్ధౌ ముఖవచ్ఛ్రోత్రేణ వర్ణయుక్తాయాం బుద్ధౌ వినైవ హేత్వన్తరం స్ఫోటః ప్రత్యక్ష ఇత్యాహ
ఝటితీతి ।
యస్యాం సంవిది యోఽర్థో భాసతే సా తత్ర ప్రమాణమ్ ।
ఎకపదమితి బుద్ధౌ వర్ణా ఎవ స్ఫురన్తి నాతిరిక్తస్ఫోట ఇతి న సా స్ఫోటే ప్రమాణమిత్యాహ
న । అస్యా అపీత్యాదినా ।
నను గోపదబుద్ధేః స్ఫోటో విషయో గకారాదీనాం తు వ్యఞ్జకత్వాదనువృత్తిరిత్యత ఆహ
యది హీతి ।
వ్యఙ్గ్యవహ్నిబుద్ధౌ వ్యఞ్జకధూమానువృత్తేరదర్శనాదిత్యర్థః ।
వర్ణసమూహాలమ్బనత్వోపపత్తేర్న స్ఫోటః కల్పనీయః, పదార్థాన్తరకల్పనాగౌరవాదిత్యాహ
తస్మాదితి ।
అనేకస్యాప్యౌపాధికమేకత్వం యుక్తమిత్యాహ
సమ్భవతీతి ।
నను తత్రైకదేశాదిరూపాధిరస్తి, ప్రకృతే క ఉపాధిరిత్యత ఆహ
యా త్వితి ।
ఎకార్థే శక్తమేకం పదమ్ , ప్రధానార్థ ఎకస్మిన్ తాత్పర్యవదేకం వాక్యమిత్యేకార్థసమ్బన్ధాదేకత్వోపచార ఇత్యర్థః । న చైకపదత్వే జ్ఞాతే ఎకార్థజ్ఞానమ్ , అస్మింజ్ఞాతే తదిత్యన్యోన్యాశ్రయ ఇతి వాచ్యమ్ , ఉత్తమవృద్ధోక్తానాం వర్ణానాం క్రమేణాన్త్యవర్ణశ్రవణానన్తరం బాలస్యైకస్మృత్యారూఢానాం మధ్యమవృద్ధస్య ప్రవృత్త్యాదిలిఙ్గానుమితైకార్థధీహేతుత్వనిశ్చయే సత్యేకపదవాక్యత్వనిశ్చయాత్ ।
వర్ణసామ్యేఽపి పదభేదదృష్టేర్వర్ణాతిరిక్తం పదం స్ఫోటాఖ్యమఙ్గీకార్యమితి శఙ్కతే
అత్రాహేతి ।
క్రమభేదాద్వర్ణేష్వేవ పదభేదదృష్టిరితి పరిహరతి
అత్రేతి ।
నను నిత్యవిభూనాం వర్ణానాం కథం క్రమః కథం వా పదత్వజ్ఞానేనార్థధీహేతుత్వమ్ , తత్రాహ
వృద్ధేతి ।
వ్యుత్పత్తిదశాయాముచ్చారణక్రమేణోపలబ్ధిక్రమముపలభ్యమానవర్ణేష్వారోప్యైతే వర్ణా ఎతత్క్రమైతత్సఙ్ఖ్యావన్త ఎతదర్థశక్తా ఇతి గృహీతాః సన్తః శ్రోతుః ప్రవృత్తికాలే తథైవ స్మృత్యారూఢాః స్వస్వార్థం బోధయన్తీత్యర్థః ।
స్థాయివర్ణవాదముపసంహరతి
వర్ణేతి ।
దృష్టం వర్ణానామర్థబోధకత్వమ్ , అదృష్టః స్ఫోటః । సమ్ప్రతి వర్ణానామస్థిరత్వమఙ్గీకృత్య ప్రౌఢివాదేన స్ఫోటం విఘటయతి
అథాపీతి ।
స్థిరాణి గత్యాదిసామాన్యాని క్రమవిశేషవన్తి గృహీతసఙ్గతికాన్యర్థబోధకానీతి కౢప్తేషు సామాన్యేషు ప్రక్రియా సఞ్చారయితవ్యా న త్వకౢప్తః స్ఫోటః కల్పనీయ ఇత్యర్థః ।
వర్ణానాం స్థాయిత్వవాచకత్వయోః సిద్ధౌ ఫలితమాహ
తతశ్చేతి ॥ ౨౮ ॥
పూర్వతన్త్రవృత్తానువాదపూర్వకం సూత్రం వ్యాచష్టే
కర్తురిత్యాదినా ।
పూర్వతన్త్రసిద్ధమేవ వేదస్య నిత్యత్వం దేవాదివ్యక్తిసృష్టౌ తద్వాచకశబ్దస్యాపి సృష్టేరసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య నిత్యాకృతివాచకాచ్ఛబ్దాద్వ్యక్తిజన్మోక్త్యా సాఙ్కేతికత్వం నిరస్య వేదోఽవాన్తరప్రలయావస్థాయీ జాగద్ధేతుత్వాదీశ్వరవదిత్యనుమానేన ద్రఢయతీత్యర్థః । యజ్ఞేన పూర్వసుకృతేన వాచో వేదస్య లాభయోగ్యతాం ప్రాప్తాః సన్తో యాజ్ఞికాస్తామృషిషు స్థితాం లబ్ధవన్త ఇతి మన్త్రార్థః । అనువిన్నాముపలబ్ధామ్ । పూర్వమవాన్తరకల్పాదౌ ॥ ౨౯ ॥
నను మహాప్రలయే జాతేరప్యసత్త్వాచ్ఛబ్దార్థసమ్బన్ధానిత్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ
సమానేతి ।
సూత్రనిరస్యాం శఙ్కామాహ
అథాపీతి ।
వ్యక్తిసన్తత్యా జాతీనామవాన్తరప్రలయే సత్త్వాత్సమ్బన్ధస్తిష్ఠతి, వ్యవహారావిచ్ఛేదాజ్జ్ఞాయతే చేతి వేదస్యానపేక్షత్వేన ప్రామాణ్యే న కశ్చిద్విరోధః స్యాత్ । నిర్లేపలయే తు సమ్బన్ధనాశాత్పునః సృష్టౌ కేనచిత్పుంసా సఙ్కేతః కర్తవ్య ఇతి పురుషబుద్ధిసాపేక్షత్వేన వేదస్యాప్రామాణ్యమ్ , అధ్యాపకస్యాశ్రయస్య నాశాదాశ్రితస్య తస్యానిత్యత్వం చ ప్రాప్తమిత్యర్థః । మహాప్రలయేఽపి నిర్లేపలయోఽసిద్ధః, సత్కార్యవాదాత్ । తథాచ సంస్కారాత్మనా శబ్దార్థతత్సమ్బన్ధానాం సతామేవ పునః సృష్టావభివ్యక్తేర్నానిత్యత్వమ్ । అభివ్యక్తానాం పూర్వకల్పీయనామరూపసమానత్వాన్న సఙ్కేతః కేనచిత్కార్యః ।
విషమసృష్టౌ హి సఙ్కేతాపేక్షా న తుల్యసృష్టావితి పరిహరతి
తత్రేదమిత్యాదినా ।
నన్వాద్యసృష్టౌ సఙ్కేతః కేనచిత్కార్య ఇత్యత ఆహ
తదాపీతి ।
మహాసర్గప్రలయప్రవృత్తావపీత్యర్థః ।
నన్వస్త్వనాదిసంసారే సమ్బన్ధస్యానాదిత్వం తథాపి మహాప్రలయవ్యవధానాదస్మరణే కథం వేదార్థవ్యవహారః, తత్రాహ
అనాదౌ చేతి ।
న కశ్చిద్విరోధః, శబ్దార్థసమ్బన్ధస్మరణాదేరితి శేషః ।
స్వాపప్రబోధయోర్లయసర్గాసిద్ధిమాశఙ్క్య శ్రుతిమాహ
స్వాపేతి ।
అథ తదా సుషుప్తౌ ప్రాణే పరమాత్మని జీవ ఎకీభవతి ఎనం ప్రాణం స జీవః తదైతీతి శేషః । ఎతస్మాత్ప్రాణాత్మనః । ఆయతనం గోలకమ్ । ఆనన్తర్యే పఞ్చమీ ప్రాణేభ్య ఇత్యాద్యా ద్రష్టవ్యా । స్వప్నవత్కల్పితస్యాజ్ఞాతసత్త్వాభావాత్ దర్శనం సృష్టిః అదర్శనం లయ ఇతి దృష్టిసృష్టిపక్షః శ్రుత్యభిప్రేత ఇతి భావః ।
దృష్టాన్తవైషమ్యమాశఙ్క్య పరిహరతి
స్యాదిత్యాదినా ।
అవిరుద్ధమనుసన్ధానాదికమితి శేషః ।
హిరణ్యగర్భాదయః పూర్వకల్పానుసన్ధానశూన్యః । సంసారిత్వాత్ , అస్మాదాదివాదిత్యాశఙ్క్యాహ
యద్యపీతి ।
ఇతి యద్యపి తథాపి న ప్రాకృతవదితి యోజనా ।
జ్ఞానాదేర్నికర్షవదుత్కర్షోఽప్యఙ్గీకార్యః, బాధాభావాదితి న్యాయానుగృహీతశ్రుత్యాదిభిః సామాన్యతో దృష్టానుమానం బాధ్యమిత్యాహ
యథా హీత్యాదినా ।
నను తథాపి పూర్వకల్పేశ్వరాణాం ముక్తత్వాదస్మిన్కల్పే కోఽనుసన్ధాతేత్యత ఆహ
తతశ్చేతి ।
జ్ఞానాద్యుత్కర్షాదిత్యర్థః । ముక్తేభ్యోఽన్యేఽనుసన్ధాతార ఇతి భావః ।
పరమేశ్వరానుగృహీతానాం జ్ఞానాతిశయే పూర్వోక్తశ్రుతిస్మృతివాదానాహ
తథా చేతి ।
పూర్వం కల్పాదౌ సృజతి తస్మై బ్రహ్మణే ప్రహిణోతి గమయతి తస్య బుద్ధౌ వేదానావిర్భావయతి యస్తం దేవం స్వాత్మాకారం మహావాక్యోత్థబుద్ధౌ ప్రకాశమానం శరణం పరమమభయస్థానం నిఃశ్రేయసరూపమహం ప్రపద్య ఇత్యర్థః ।
న కేవలమేకస్యైవ జ్ఞానాతిశయః కిన్తు బహూనాం శాఖాద్రష్టృణామితి విశ్వాసార్థమాహ
స్మరన్తీతి ।
ఋగ్వేదో దశమణ్డలావయవాస్తత్ర భవా ఋచో దాశతమ్యః । వేదాన్తరేఽపి కాణ్డసూక్తమన్త్రాణాం ద్రష్టారో బౌధాయనాదిభిః స్మృతా ఇత్యాహ
ప్రతీతి ।
కిఞ్చ మన్త్రాణామృష్యాదిజ్ఞానావశ్యకత్వజ్ఞాపికా శ్రుతిర్మన్త్రదృగృషీణాం జ్ఞానాతిశయం దర్శయతీత్యాహ
శ్రుతిరపీతి ।
ఆర్షేయ ఋషియోగః, ఛన్దో గాయత్ర్యాది, దైవతమగ్న్యాది, బ్రాహ్మణం వినియోగః, ఎతాన్యవిదితాని యస్మిన్మన్త్రే తేనేత్యర్థః । స్థాణుం స్థావరమ్ , గర్తం నరకమ్ । తథాచ జ్ఞానాధికైః కల్పాన్తరితం వేదం స్మృత్వా వ్యవహారస్య ప్రవర్తితత్వాద్వేదస్యానాదిత్వమనపేక్షత్వం చావిరూద్ధమితి భావః ।
అధునా సమాననామరూపత్వం ప్రపఞ్చయతి
ప్రాణినాం చేతి ।
తతః కిమ్ , తత్రాహ
దృష్టేతి ।
ఐహికాముష్మికవిషయసుఖరాగకృతధర్మస్య ఫలం పశ్వాదికం దృష్టపశ్వాదిసదృశమితి యుక్తమ్ , విసదృశే కామాభావేన హేత్వభావాత్ । తథా దృష్టదుఃఖద్వేషకృతాధర్మఫలం దృష్టసదృశదుఃఖమేవ న సుఖమ్ , కృతహాన్యాదిదోషాపత్తేరిత్యర్థః ।
తర్కితేఽర్థే మానమాహ
స్మృతిశ్చేతి ।
ఉత్తరసృష్టిః పూర్వసృష్టిసజాతీయా, కర్మఫలత్వాత్ , పూర్వసృష్టివదిత్యనుమానం చశబ్దార్థః ।
తేషాం ప్రాణినాం మధ్యే తాన్యేవ తజ్జాతీయాన్యేవ । తాని దర్శయన్ తత్ప్రాప్తౌ హేతుమాహ
హింస్రేతి ।
కర్మాణి విహితనిషిద్ధత్వాకారేణాపూర్వమ్ , క్రియాత్వేన సంస్కారం చ జనయన్తి । తత్రాపూర్వాత్ఫలం భుఙ్క్తే, సంస్కారభావితత్వాత్పునస్తజ్జాతీయాని కరోతీత్యర్థః ।
సంస్కారే లిఙ్గమాహ
తస్మాదితి ।
సంస్కారవశాదేవ పుణ్యం పాపం వా రోచతే । అతోఽభిరుచిలిఙ్గాత్పుణ్యాపుణ్యసంస్కారోఽనుమేయః । స ఎవ స్వభావః ప్రకృతిర్వాసనేతి చ గీయతే ।
ఎవం కర్మణాం సృష్టిసాదృశ్యముక్త్వా స్వోపాదానే లీనకార్యసంస్కారరూపశక్తిబలాదపి సాదృశ్యమాహ
ప్రలీయమానమితి ।
ఇతరథా నిఃసంస్కారప్రలయే జగద్వైచిత్ర్యస్యాకస్మికత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
నను జగద్వైచిత్ర్యకారిణ్యోఽన్యాః శక్తయః కల్ప్యన్తామ్ , తత్రాహ
నచేతి ।
అవిద్యాయాం లీనకార్యాత్మకసంస్కారాదన్యాః శక్తయో న కల్ప్యాః మనాభావాద్గౌరవాచ్చ । స్వోపాదానే లీనకార్యరూపా శక్తిస్తు 'మహాన్న్యగ్రోధస్తిష్ఠతి' 'శ్రద్ధత్స్వ సోమ్య' ఇతిశ్రుతిసిద్ధా, అతోఽవిద్యాతత్కార్యాదన్యాః శక్తయో న సన్తి ఆత్మావిద్యైవ తచ్ఛక్తిరితి సిద్ధాన్త ఇత్యర్థః । నిమిత్తేష్వప్యుపాదనస్థం కార్యమేవావిద్యాఘటనయా శక్తిరన్యా వేత్యనాగ్రహః ।
ఉపాదానే కార్యసంస్కారసిద్ధేః ఫలమాహ
తతశ్చేతి ।
యథా సుప్తోత్థితస్య పూర్వచక్షుర్జాతీయమేవ చక్షుర్జాయతే తచ్చ పూర్వరూపజాతీయమేవ రూపం గృహ్ణాతి న రసాదికమ్ , ఎవం భోగ్యా లోకా భోగాశ్రయాః ప్రాణినికాయా భోగహేతుకర్మాణి సంస్కారబలాత్పూర్వలోకాదితుల్యాన్యేవేతి నియమ ఇత్యర్థః । నికాయాః సమూహాః ।
దృష్టాన్తాసిద్ధిమాశఙ్క్యమాహ
న హీతి ।
యథా షష్ఠేన్ద్రియస్య మనసోఽసాధారణవిషయో నాస్తి, సుఖాదేః సాక్షివేద్యత్వాత్ , తథా వ్యవహారాన్యథాత్వమసదిత్యర్థః । షష్ఠమిన్ద్రియం తద్విషయశ్చాసన్నితి వార్థః ।
ఉక్తార్థం సఙ్క్షిపతి
అతశ్చేతి ।
వ్యవహారసామ్యాత్సమ్భవాచ్చ వ్యవహ్రియమాణా వ్యక్తయః సమానా ఎవేత్యర్థః ।
సూత్రే యోజయతి
సమానేత్యాదినా ।
భావిదృష్ట్యా యజమానోఽగ్నిః అన్నాదోఽరగ్నిరహం స్యామితి కామయిత్వా కృత్తికానక్షత్రాభిమానిదేవాయాగ్నయే అష్టసు కపాలేషు పచనీయం హవిర్నిరుప్తవానిత్యర్థః । నక్షత్రవ్యక్తిబహుత్వాద్బహువచనమ్ । [నను యజమానోఽగ్నిర్భావీ ఉద్దేశ్యాగ్నినా సమాననామరూపః కల్పాన్తరే భవతి । ఎవం 'రుద్రో వా అకామయత' 'విష్ణుర్వా అకామయత' ఇత్యత్రాపి తథా వక్తవ్యమ్ , తదయుక్తమ్ । న హ్యగ్నేరివ విష్ణురుద్రయోరధికారిపురుషత్వమ్ , తయోర్జగత్కారణత్వశ్రవణాత్ । 'ఎక ఎవ రుద్రో న' ఇతి । 'ఎకో విష్ణుః' ఇత్యాది శ్రుతిస్మృతివిరోధాదితి । ] స్మృతౌ వేదేష్వితి విషయసప్తమీ । శర్వర్యన్తే ప్రలయాన్తే । ఋతూనాం వసన్తాదీనాం లిఙ్గాని నవపల్లవాదిని । పర్యయే ఘటీయన్త్రవదావృత్తౌ । భావాః పదార్థాః తుల్యా ఇతి శేషః । తస్మాజ్జన్మనాశవద్విగ్రహాఙ్గీకారేఽపి కర్మణి శబ్దే చ విరోధాభావాద్దేవానామస్తి విద్యాధికార ఇతి స్థితమ్ ॥ ౩౦ ॥
ఆక్షిపతి
మధ్వాదిష్వితి ।
బ్రహ్మవిద్యా దేవాదీన్నాధికరోతి, విద్యాత్వాత్ , మధ్వాదివిద్యావదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తం వివృణోతి
కథమిత్యాదినా ।
ద్యులోకాఖ్యవంశదణ్డే అన్తరిక్షరూపే మధ్వపూపే స్థిత ఆదిత్యో దేవానాం మోదనాన్మధ్వివ మధ్విత్యారోప్య ధ్యానం కార్యమ్ । తత్రాదిత్యస్యాధికారో న యుక్తః, ధ్యాతృధ్యేయభేదాభావాదిత్యాహ
దేవాదిష్వితి ।
అస్తు వస్వాదీనాం తత్రాధికార ఇత్యాశఙ్క్య తేషామపి తత్ర ధ్యేయత్వాత్ప్రాప్యత్వాచ్చ న ధ్యాతృత్వమిత్యాహ
పునశ్చేతి ।
చతుర్వేదోక్తకర్మాణి ప్రణవశ్చేతి పఞ్చ కుసుమాని, తేభ్యః సోమాజ్యాదిద్రవ్యాణి హుతాని లోహితశుక్లకృష్ణపరః కృష్ణగోప్యాఖ్యాని పఞ్చామృతాని తత్తన్మన్త్రభాగైః ప్రాగాద్యూర్ధ్వాన్తరపఞ్చదిగవస్థితాభిరాదిత్యరశ్మినాడీభిర్మధ్వపూపస్థితచ్ఛిద్రరూపాభిరాదిత్యమణ్డలమానీతాని యశస్తేజ ఇన్ద్రియవీర్యాన్నాత్మనా పరిణతాని పఞ్చదిక్షు స్థితైర్వస్వాదిభిరూపజీవ్యానీతి ధ్యాయతో వస్వాదిప్రాప్తిరుక్తేత్యర్థః ।
సూత్రస్థాదిపదార్థమాహ
తథాగ్నిరితి ।
ఆకాశబ్రహ్మణశ్చత్వారః పాదాః, ద్వౌ కర్ణౌ, ద్వే నేత్రే, ద్వే నాసికే, ఎకా వాగితి సప్తస్విన్ద్రియేషు శిరశ్చమసతీరస్థేషు సప్తర్షిధ్యానం కార్యమిత్యాహ
తథేమావేవేతి ।
అథ దక్షిణః కర్ణః గౌతమః, వామో భారద్వాజః, ఎవం దక్షిణనేత్రనాసికే విశ్వామిత్రవసిష్ఠౌ, వామే జమదగ్నికశ్యపౌ, వాగత్రిరిత్యర్థః । అత్ర ఋషీణాం ధ్యేయత్వాన్నాధికారః ॥ ౩౧ ॥
కిఞ్చ విగ్రహాభావాద్దేవాదీనాం న క్వాప్యధికార ఇత్యాహ
జ్యోతిషి భావాచ్చేతి ।
ఆదిత్యః సూర్యశ్చన్ద్రః శుక్రోఽఙ్గారక ఇత్యాదిశబ్దానాం జ్యోతిఃపిణ్డేషు ప్రయోగస్య భావాత్సత్త్వాన్న విగ్రహవాన్దేవః కశ్చిదస్తీత్యర్థః ।
'ఆదిత్యః పురస్తాదుదేతా పశ్చాదస్తమేతా' ఇతి మధువిద్యావాక్యశేషే జ్యోతిష్యేవాదిత్యశబ్దః ప్రసిద్ధః । తర్హి జ్యోతిఃపిణ్డానామేవాధికారోఽస్తు, తత్రాహ
న చేతి ।
అగ్న్యాదీనామధికారమాశఙ్క్యాహ
ఎతేనేతి ।
అగ్నిర్వాయుర్భూమిరిత్యాదిశబ్దానామచేతనవాచిత్వేనేత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తీ శఙ్కతే
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
'వజ్రహస్తః పురన్దరః' ఇత్యాదయో మన్త్రాః । 'సోఽరోదీత్' ఇత్యాదయోఽర్థవాదాః । 'ఇష్టాన్భోగాన్హి వో దేవా దాస్యన్తే యజ్ఞభావితాః' । 'తే తృప్తాస్తర్పయన్త్యేనం సర్వకామఫలైః శుభైః' । ఇత్యాదీతిహాసపురాణాని । లోకేఽపి యమం దణ్డహస్తం లిఖన్తి, ఇన్ద్రం వజ్రహస్తమితి విగ్రహాదిపఞ్చకసద్భావాదనధికారదోషో నాస్తీత్యర్థః । 'విగ్రహో హవిషాం భోగ ఐశ్వర్యం చ ప్రసన్నతా । ఫలప్రదానమిత్యేతత్పఞ్చకం విగ్రహాదికమ్ ' ॥
మానాభావాదేతన్నాస్తీతి దూషయతి
నేత్యాదినా ।
న చాత్రేతి ।
విగ్రహాదావిత్యర్థః ।
ఆర్థవాదా మన్త్రా వా మూలమిత్యాశఙ్క్యాహ
అర్థవాదా ఇత్యాదినా ।
వ్రీహ్యాదివద్ప్రయోగవిధిగృహీతా మన్త్రాః ప్రయోగసమ్బన్ద్ధాభిధానార్థా నాజ్ఞాతవిగ్రహాదిపరా ఇతి మీమాంసకా ఆచక్షత ఇత్యర్థః । తస్మాత్ విగ్రహాభావాదిత్యర్థః ॥ ౩౨ ॥
సూత్రాభ్యాం ప్రాప్తం పూర్వపక్షం నిరస్యతి
తుశబ్ద ఇత్యాదినా ।
బ్రహ్మవిద్యా దేవాదీన్నాధికరోతి, విద్యాత్వాత్ , మధ్వాదివిద్యావదితి ఉక్తహేతురప్రయోజక ఇత్యాహ
యద్యపీతి ।
దర్శాదికమ్ , న బ్రాహ్మణమధికరోతి, కర్మత్వాత్ , రాజసూయాదివదితి ఆభాససామ్యం విద్యాత్వహేతోరాహ
నచేతి ।
యత్ర యస్యాధికారః సమ్భవతి స తత్రాధికారీతి న్యాయస్తుల్య ఇత్యర్థః । యతః సర్వేషాం సర్వత్రాధికారో న సమ్భవతి తతో న చాపోద్యేతేత్యన్వయః । తద్బ్రహ్మ యో యో దేవాదీనాం మధ్యే ప్రత్యక్త్వేనాబుధ్యత స తద్బ్రహ్మాభవదిత్యర్థః । తే హ దేవా ఊచురన్యోన్యమ్ , తత ఇన్ద్రవిరోచనౌ సురాసురరాజౌ ప్రజాపతిం బ్రహ్మవిద్యాప్రదం జగ్మతురితి చ లిఙ్గమస్తీత్యర్థః ।
కిమత్ర బ్రహ్మామృతమితి గన్ధర్వప్రశ్నే యాజ్ఞవల్క్య ఉవాచ తమితి మోక్షధర్మేషు శ్రుతం దేవాదీనామధికారలిఙ్గమిత్యాహ
స్మార్తమితి ।
యథా బాలానాం గోలకేషు చక్షురాదిపదప్రయోగేఽపి శాస్త్రజ్ఞైర్గోలకాతిరిక్తేన్ద్రియాణి స్వీక్రియన్తే, యథా జ్యోతిరాదౌ సూర్యాదిశబ్దప్రయోగేఽపి విగ్రహవద్దేవతా స్వీకార్యా ఇత్యాహ
జ్యోతిరాదీతి ।
తథా చేతనత్వేన వ్యవహారాదిత్యర్థః ।
ఎకస్య జడచేతనోభయరూపత్వం కథమ్ , తత్రాహ
అస్తిహీతి ।
తథాహి విగ్రహవత్తయా దేవవ్యవహారఃశ్రూయతే । సుబ్రహ్మణ్య ఉద్గాతృగణస్థ ఋత్విక్తత్సమ్బన్ధీ యోఽర్థవాదః ఇన్ద్ర, అగచ్ఛఽఇత్యాదిః । తత్ర మేధాతిథేర్మేష, ఇతీన్ద్రసమ్బోధనం శ్రుతమ్ , తద్వ్యాచష్టే
మేధేతి ।
మునిం మేషో భూత్వా జహారేతి జ్ఞాపనార్థం మేష, ఇతీన్ద్రసమ్బోధనమిత్యర్థః ।
యదుక్తమాదిత్యాదయో మృదాదివదచేతనా ఎవేతి, తన్న, సర్వత్ర జడజడాంశద్వయసత్త్వాదిత్యాహ
మృదితి ।
ఆదిత్యాదౌ కో జడభాగః కశ్చేతనాంశ ఇతి, తత్రాహ
జ్యోతిరాదేస్త్వితి ।
మన్త్రాదికం పదశక్త్యా భాసమానవిగ్రహాదౌ స్వార్థే న ప్రమాణమ్ , అన్యపరత్వాత్ , విషం భుఙ్క్ష్వేతి వాక్యవదిత్యాహ
యదపీతి ।
అన్యపరాదపి వాక్యాద్బాధాభావే స్వార్థో గ్రాహ్య ఇత్యాహ
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
తాత్పర్యశూన్యేఽప్యర్థే ప్రత్యయమాత్రేణాస్తిత్వముదాహరతి
తథాహీతి ।
తృణాదౌ ప్రత్యయోఽస్తి విగ్రహాదౌ స నాస్తీతి వైషమ్యం శఙ్కతే
అత్రాహేతి ।
విధ్యుద్దేశో విధివాక్యమ్ , తదేకవాక్యతయా ప్రశస్తో విధిరిత్యేవార్థవాదేషు ప్రత్యయః । వృత్తాన్తో భూతార్థః । విగ్రహాదిః తద్విషయః ప్రత్యయో నాస్తీత్యర్థః ।
నన్వవాన్తరవాక్యేన విగ్రహాదిప్రత్యయోఽస్త్విత్యత ఆహ
నహీతి ।
సురాపానప్రత్యయోఽపి స్యాదితి భావః ।
పదైకవాక్యత్వవాక్యైకవాక్యత్వవైషమ్యాన్మైవమిత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
నఞ్పదమేకం యదా సురాం పిబేదితి పదాభ్యామన్వేతి తదా పదైకవాక్యమేకమేవార్థానుభవం కరోతి నతు పదద్వయం పృథక్సురాపానం బోధయతి, తస్య విధౌ నిషేధానుపపత్తేర్వాక్యార్థానుభవం ప్రత్యద్వారత్వాత్ । అర్థవాదస్తు భూతార్థసంసర్గం స్తుతిద్వారం బోధయన్విధినా వాక్యైకవాక్యతాం భజత ఇత్యస్తి విగ్రహాద్యనుభవ ఇత్యర్థః ।
నన్వర్థవాదస్థపదానామవాన్తరసంసర్గబోధకత్వం వినా సాక్షాదేవ విధ్యన్వయోఽస్తు తత్రాహ
యథా హీతి ।
సాక్షాదన్వయాయోగం దర్శయతి
న హీతి ।
అర్థవాదాత్సర్వత్ర స్వార్థగ్రహణమాశఙ్క్యార్థవాదాన్విభజతే
తద్యత్రేతి ।
తత్తత్రార్థవాదేషు యత్ర 'అగ్నిర్హిమస్య భేషజమ్' ఇత్యాదావిత్యర్థః । 'ఆదిత్యో యూపః' ఇత్యభేదో బాధిత ఇతి తేజస్విత్వాదిగుణవాదః । యత్ర 'వజ్రహస్తః పురన్దరః' ఇత్యాదౌ మానాన్తరసంవాదవిసంవాదౌ న స్తస్తత్ర భూతార్థవాద ఇత్యర్థః । ఇతి విమృశ్యేత్యధ్యాహారః ।
విగ్రహార్థవాదః స్వార్థేఽపి తాత్పర్యవాన్, అన్యపరత్వే సత్యజ్ఞాతాబాధితార్థకశబ్దత్వాత్ , ప్రయాజాదివాక్యవదితి న్యాయం మన్త్రేష్వతిదిశతి
ఎతేనేతి ।
వేదాన్తానువాదగుణవాదానాం నిరాసాయ హేతౌ పదాని । న చోభయపరత్వే వాక్యభేదః, అవాన్తరార్థస్య మహావాక్యార్థత్వాదితి భావః ।
విధ్యనుపపత్త్యాపి స్వర్గవద్దేవతావిగ్రహోఽఙ్గీకార్య ఇత్యాహ
అపిచేతి ।
నను క్లేశాత్మకే కర్మణి విధిః ఫలం వినానుపపన్న ఇతి భవతు 'యన్న దుఃఖేన సమ్భిన్నమ్' ఇత్యర్థవాదసిద్ధః స్వర్గో విధిప్రమాణకః । విగ్రహం వినా విధేః కానుపపత్తిః, తామాహ
న హీతి ।
ఉద్దిశ్య త్యాగానుపపత్త్యా చేతస్యారోహోఽఙ్గీకార్య ఇత్యత్ర శ్రుతిమప్యాహ
యస్యా ఇతి ।
అతశ్చేతస్యారోహార్థం విగ్రహ ఎష్టవ్యః । కిఞ్చ కర్మప్రకరణపాఠాద్విగ్రహప్రమితిః ప్రయాజవత్కర్మాఙ్గత్వేనాఙ్గీకార్యా, తాం వినా కర్మాపూర్వాసిద్ధేః ।
కిఞ్చ సుప్రసన్నవిగ్రహవద్దేవతాం త్యక్త్వా శబ్దమాత్రం దేవతేతి భక్తిరయుక్తేత్యాహ
నచ శబ్దేతి ।
న చాకృతిమాత్రం శబ్దశక్యమస్తు కిం విగ్రహేణేతి వాచ్యమ్ , నిర్వ్యక్త్యాకృత్యయోగాత్ । అతః శబ్దస్యార్థాకాఙ్క్షాయాం మన్త్రాదిప్రమితవిగ్రహోఽఙ్గీకార్య ఇత్యాహ
తత్రేతి ।
ఎవం మన్త్రార్థవాదమూలకమితిహాసాదికమపి విగ్రహే మానమిత్యాహ
ఇతిహాసేతి ।
ప్రమాణత్వేన సమ్భవదిత్యర్థః ।
వ్యాసాదీనాం యోగినాం దేవతాదిప్రత్యక్షమపీతిహాసాదేర్మూలమిత్యాహ
ప్రత్యక్షేతి ।
వ్యాసాదయో దేవాదిప్రత్యక్షశూన్యాః, ప్రాణిత్వాత్ , అస్మద్వదిత్యనుమానమతిప్రసఙ్గేన దూషయతి
యస్త్విత్యాదినా ।
సర్వం ఘటాభిన్నమ్ , వస్తుత్వాత్ , ఘటవదితి జగద్వైచిత్ర్యం నాస్తీత్యపి స బ్రూయాత్ । తథా క్షత్రియాభావం వర్ణాశ్రమాభావం వర్ణాశ్రమాద్యవ్యవస్థాం చ బ్రూయాత్ , నిరఙ్కుశబుద్ధిత్వాత్ । తథాచ రాజసూయాదిశాస్త్రస్య కృతాదియుగధర్మవ్యవస్థాశాస్త్రస్య బాధ ఇత్యర్థః ।
యోగసూత్రార్థాదపి దేవాదిప్రత్యక్షసిద్ధిరిత్యాహ
అపిచేతి ।
మన్త్రజపాద్దేవతాసాంనిధ్యం తత్సమ్భాషణం చేతి సూత్రార్థః ।
యోగమాహాత్మ్యస్య శ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాద్యోగినామస్తి దేవాదిప్రత్యక్షమిత్యాహ
యోగ ఇతి ।
పాదతలాదాజానోర్జానోరానాభేర్నాభేరాగ్రీవం గ్రీవాయాశ్చాకేశప్రరోహం తతశ్చబ్రహ్మరన్ధ్రం పృథివ్యాదిపఞ్చకే సముత్థితే ధారణయా జితే యోగగుణే చాణిమాదికే ప్రవృత్తే యోగాభివ్యక్తం తేజోమయం శరీరం ప్రాప్తస్య యోగినో న రోగాదిస్పర్శ ఇత్యర్థః ।
చిత్రకారాదిప్రసిద్ధిరపి విగ్రహే మానమిత్యాహ
లోకేతి ।
అధికరణార్థముపసంహరతి
తస్మాదితి ।
చిన్తాయాః ఫలమాహ
క్రమేతి ।
ఎవమేవ దేవాదీనాం బ్రహ్మవిద్యాధికారే సత్యేవ దేవత్వప్రాప్తిద్వారా క్రమముక్తిఫలాన్యుపాసనాని యుజ్యన్తే । దేవానామనధికారే జ్ఞానాభావాత్క్రమముక్త్యర్థినాముపాసనేషు ప్రవృత్తిర్న స్యాత్ , అతోఽధికారనిర్ణయాత్ప్రవృత్తిసిద్ధిరితి భావః ॥ ౩౩ ॥
శుగస్యసూచ్యతే హి । పూర్వేణాస్య దృష్టాన్తసఙ్గతిమాహ
యథేతి ।
పూర్వత్ర దేవాదీనామధికారసిధ్యర్యం మన్త్రాదీనాం భూతార్థే విగ్రహాదౌ సమన్వయోక్త్యా వేదాన్తానామపి భూతార్థే బ్రహ్మణి సమన్వయో దృఢీకృతః । అత్రాపి శూద్రశబ్దస్య శ్రౌతస్య క్షత్రియే సమన్వయోక్త్యా స దృఢీక్రియత ఇత్యధికరణద్వయస్య ప్రాసఙ్గికస్యాస్మిన్సమన్వయాధ్యాయేఽన్తర్భావ ఇతి మన్తవ్యమ్ । పూర్వపక్షే శూద్రస్యాపి ద్విజవద్వేదాన్తశ్రవణే ప్రవృత్తిః, సిద్ధాన్తే తదభావ ఇతి ఫలమ్ ।
అత్ర వేదాన్తవిచారో విషయః, స కిం శూద్రమధికరోతి న వేతి సమ్భవాసమ్భవాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ
తత్ర శూద్రస్యాపీత్యాదినా ।
తస్మాదనగ్నిత్వాదనవల్కృప్తోఽసమర్థః ।
విద్యార్థిని శూద్రశబ్దప్రయోగాల్లిఙ్గాదపి శూద్రస్యాధికార ఇత్యాహ
భవతిచేతి ।
జానశ్రుతిః కిల షట్శతాని గవాం రథం చ రైక్వాయ గురవే నివేద్య మాం శిక్షయేత్యువాచ । తతో రైక్వో విధురః కన్యార్థీ సన్నిదమువాచ । అహేతి నిపాతః ఖేదార్థః । హారేణ నిష్కేణ యుక్త ఇత్వా గన్తా రథో హారేత్వా స చ గోభిః సహ హే శూద్ర, తవైవాస్తు కిమల్పేనానేన మమ గార్హస్థ్యానుపయోగినేతి భావః ।
అర్థిత్వాదిసమ్భవే శ్రేయఃసాధనే ప్రవృత్తిరుచితా స్వాభావికత్వాదితి న్యాయోపేతాల్లిఙ్గాదిత్యాహ
తస్మాదితి ।
సూత్రాద్బహిరేవ సిద్ధాన్తయతి
న శూద్రస్యాధికార ఇత్యాదినా ।
ఆపాతతో విదితో వేదార్థో యేన తస్యేత్యర్థః । అధ్యయనవిధినా సంస్కృతో వేదస్తదుత్థమాపాతజ్ఞానం చ వేదార్థవిచారేషు శాస్త్రీయం సామర్థ్యమ్ , తదభావాచ్ఛూద్రస్యార్థిత్వాదిసమ్భవన్యాయాసిద్ధేర్నాస్తి వేదాన్తవిచారాధికార ఇత్యర్థః । యద్వాధ్యయనసంస్కృతేన వేదేన విదితో నిశ్చితో వేదార్థో యేన తస్య వేదార్థేషు విధిష్వధికారో నాన్యస్య, అనధీతవేదస్యాపి వేదార్థానుష్ఠానాధికారేఽధ్యయనవిధివైయర్థ్యాపాతాత్ । అతః ఫలపర్యన్తబ్రహ్మవిద్యాసాధనేషు శ్రవణాదివిధిషు శూద్రస్యానధికార ఇత్యర్థః ।
అధీతవేదార్థజ్ఞానవత్త్వరూపస్యాధ్యయనవిధిలభ్యస్య సామర్థ్యస్యాభావాదితి న్యాయస్య తుల్యత్వాత్ , యజ్ఞపదం వేదార్థోపలక్షణార్థమిత్యాహ
న్యాయస్య సాధారణత్వాదితి ।
తస్మాచ్ఛూద్ర ఇతి తచ్ఛబ్దపరామృష్టన్యాయస్య యజ్ఞబ్రహ్మవిద్యయోస్తుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
పూర్వోక్తం లిఙ్గం దూషయతి
యదితి ।
అసామర్థ్యన్యాయేనార్థిత్వాదిసమ్భవన్యాయస్య నిరస్తత్వాదిత్యర్థః ।
నను 'నిషాదస్థపతిం యాజయేత్' ఇత్యత్రాధ్యయనాభావోఽపి నిషాదశబ్దాన్నిషాదస్యేష్టావివ శూద్రశబ్దాచ్ఛూద్రస్య విద్యాయామధికారోఽస్త్విత్యాశఙ్క్య సంవర్గవిద్యాయామధికారమఙ్గీకరోతి
కామమితి ।
తద్విషయత్వాత్తత్ర శ్రుతత్వాదిత్యర్థః ।
వస్తుతస్తు విధివాక్యస్థత్వాన్నిషాదశబ్దోఽప్యధికారిసమర్పకః, శూద్రశబ్దస్తు విద్యావిధిపరార్థవాదస్థో నాధికారిణం బోధయతి, అసామర్థ్యన్యాయవిరోధేనాన్యపరశబ్దస్య స్వార్థబోధిత్వాసమ్భవాదితి మత్వాఙ్గీకారం త్యజతి
అర్థవాదేతి ।
తర్హి శూద్రశబ్దస్యాత్ర శ్రుతస్య కోఽర్థ ఇత్యాశఙ్క్య సూత్రేణార్థమాహ
శక్యతే చేత్యాదినా ।
జానశ్రుతిర్నామ రాజా నిదాఘసమయే రాత్రౌ ప్రాసాదతలే సుష్వాప, తదా తదీయాన్నదానాదిగుణగణతోషితా ఋషయోఽస్య హితార్థం హంసా భూత్వా మాలారూపేణ తస్యోపర్యాజగ్ముః, తేషు పాశ్చాత్యో హంసోఽగ్రేసరం హంసమువాచ, భో భో భద్రాక్ష, కిం న పశ్యసి జానశ్రుతేరస్య తేజః స్వర్గం వ్యాప్య స్థితమ్ , తత్త్వాం ధక్ష్యతి న గచ్ఛేతి । తమగ్రేసర ఉవాచ, కమప్యేనం వరాకం విద్యాహీనం సన్తమ్ , అరే, సయుగ్వానం యుగ్వా గన్త్రీ శకటీ తయా సహ స్థితం రైక్వమివైతద్వచనమాత్థ । రైక్వస్య హి బ్రహ్మిష్ఠస్య తేజో దురతిక్రమం నాస్యానాత్మజ్ఞస్యేత్యర్థః । అస్మద్వచనఖిన్నో రాజా శకటలిఙ్గేన రైక్వం జ్ఞాత్వా విద్యావాన్భవిష్యతీతి హంసానామభిప్రాయః । కము అరే ఇతి పదచ్ఛేదః । ఉశబ్దోఽప్యర్థః । తేషాం హంసానామనాదరవాక్యశ్రవణాదస్య రాజ్ఞః శుగుత్పన్నా, సా శూద్రశబ్దేన రైక్వేణ సూచ్యతే హీతి సూత్రాన్వయః । శ్రుతయౌగికార్థలాభే సతి అనన్వితరూఢ్యర్థస్త్యాజ్య ఇతి న్యాయద్యోతనార్థో హిశబ్దః । తదాద్రవణాత్తయా శుచా ఆద్రవణాత్ । శూద్రః శోకం ప్రాప్తవాన్ । శుచా వా కర్త్ర్యా రాజాభిదుద్రువే ప్రాప్తః । శుచా వా కరణేన రైక్వం గతవానిత్యర్థః ॥ ౩౪ ॥
శూద్రశబ్దస్య యౌగికత్వే లిఙ్గమాహ
క్షత్రియత్వేతి ।
సంవర్గవిద్యావిధ్యనన్తరమర్థవాద ఆరభ్యతే । శునకస్యాపత్యం కపిగోత్రం పురోహితమభిప్రతారినామకం రాజానం చ కక్షసేనస్యాపత్యం సూదేన పరివిష్యమాణౌ తౌ భోక్తుముపవిష్టౌ బటుర్భిక్షితవానిత్యర్థః ।
నన్వస్య చైత్రరథిత్వం న శ్రుతమిత్యత ఆహ
చైత్రరథిత్వం చేతి ।
ఎతేన ద్విరాత్రేణేతి ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యైవ పూర్వం చిత్రరథస్య కాపేయయోగ ఉక్తః । అభిప్రతారిణోఽపి తద్యోగాచ్చిత్రరథవంశ్యత్వం నిశ్చీయతే । రాజవంశ్యానాం హి ప్రాయేణ పురోహితవంశ్యా యాజకా భవన్తీత్యర్థః ।
నన్వస్త్వభిప్రతారిణశ్చైత్రరథిత్వమ్ , తావతా కథం క్షత్రియత్వమ్ , తత్రాహ
తస్మాదితి ।
చిత్రరథాదిత్యర్థః । క్షత్తా సూతస్తస్య రైక్వాన్వేషణాయ ప్రేషణమన్నగోదానాదికం చ జానశ్రుతేః క్షత్రియత్వే లిఙ్గమ్ ॥ ౩౫ ॥
అత్ర శూద్రశబ్దో యౌగిక ఎవేతి న శూద్రస్యాధికార ఇతి స్థితమ్ । తత్ర లిఙ్గాన్తరమాహ
సంస్కారేతి ।
ఉపనయనం వేదగ్రహణాఙ్గం శూద్రస్య నాస్తీతి పూర్వముక్తమ్ । ఇహ విద్యాగ్రహణాఙ్గస్యోపనయనసంస్కారస్య సర్వత్ర పరామర్శాచ్ఛూద్రస్య తదభావాన్న విద్యాధికారః ఇత్యుచ్యతే । భాష్యే ఆదిపదేనాధ్యయనగురుశుశ్రూషాదయో గృహ్యన్తే । తం శిష్యమాచార్య ఉపనీతవానిత్యర్థః ।
నారదోఽపి విద్యార్థీ మన్త్రముచ్చారయన్సనత్కుమారముపగత ఇత్యాహ
అధీతి ।
ఉపదిశేతి యావత్ । బ్రహ్మపరా వేదపారగాః సగుణబ్రహ్మనిష్ఠాః పరం నిర్గుణం బ్రహ్మాన్వేషమాణా ఎష పిప్పలాదస్తజ్జిజ్ఞాసితం సర్వం వక్ష్యతీతి నిశ్చిత్య తే భరద్వాజాదయః షడృషయస్తముపగతా ఇత్యర్థః ।
నను వైశ్వానరవిద్యాయామృషీన్ రాజాఽనుపనీయైవ విద్యామువాచేతి శ్రుతేరనుపనీతస్యాప్యస్తి విద్యాధికార ఇత్యత ఆహ
తాన్హేతి ।
తే హ సమిత్పాణయః పూర్వాహ్నే ప్రతిచక్రమిర ఇతి పూర్వవాక్యే బ్రాహ్మణా ఉపనయనార్థమాగతా ఇతి ఉపనయనప్రాప్తిం దర్శయిత్వా నిషిధ్యతే । హీనవర్ణేనోత్తమవర్ణాఽనుపనీయైవోపదేష్టవ్యా ఇత్యాచారజ్ఞాపనార్థమిత్యర్థః । ఎకజాతిరనుపనీతః । పాతకమభక్ష్యభక్షణకృతమ్ ॥ ౩౬ ॥
సత్యకామః కిలమృతపితృకో జబాలాం మాతరమపృచ్ఛత్ , కిఙ్గోత్రోఽహమితి । తం మాతోవాచ భర్తృసేవావ్యగ్రతయాహమపి తవ పితుర్గోత్రం న జానామి, జబాలా తు నామాహమస్మి సత్యకామో నామ త్వమసీతి ఎతావజ్జానామీతి । తతః స జాబాలో గౌతమమాగత్య తేన కిఙ్గోత్రోఽసీతి పృష్ట ఉవాచ, నాహం గోత్రం వేద్మి న మాతా వేత్తి పరన్తు మే మాత్రా కథితమ్ , ఉపనయనార్థమాచార్యం గత్వా సత్యకామో జాబాలోఽస్మీతి బ్రూహీతి । అనేన సత్యవచనేన తస్య శూద్రత్వాభావో నిర్ధారితః । అబ్రాహ్మణ ఎతత్సత్యం వివిచ్య వక్తుమ్ , నార్హతీతి నిర్ధార్య, హే సోమ్య, సత్యాత్త్వం నాగాః సత్యం న త్యక్తవానసి, అతస్త్వాముపనేష్యే, తదర్థం సమిధమాహరేతి గౌతమస్య ప్రవృత్తేశ్చ లిఙ్గాన్న శూద్రస్యాధికార ఇత్యాహ
తదభావేతి ॥ ౩౭ ॥
స్మృత్యా శ్రవణాదినిషేధాచ్చ నాధికార ఇత్యాహ
శ్రవణేతి ।
అస్య శూద్రస్య ద్విజైః పఠ్యమానం వేదం ప్రమాదాచ్ఛృణ్వతః సీసలాక్షాభ్యాం తప్తాభ్యాం శ్రోత్రద్వయపూరణం ప్రాయశ్చిత్తం కార్యమిత్యర్థః । పద్యు పాదయుక్తం సఞ్చరిష్ణురూపమితి యావత్ । భవతి చ । స్మృతిరితి శేషః । మతిర్వేదార్థజ్ఞానమ్ । దానం నిత్యం నిషిధ్యతే శూద్రస్య । నైమిత్తికం తు దానమస్త్యేవ ।
యదుక్తం విదురాదీనాం జ్ఞానిత్వం దృష్టమితి, తత్రాహ
యేషామితి ।
సిద్ధానాం సిద్ధేర్దురపహ్నవత్వేఽపి సాధకైః శూద్రైః కథం జ్ఞానం లబ్ధవ్యమిత్యత ఆహ
శ్రావయేదితి ॥ ౩౮ ॥
కమ్పనాత్ । అస్యాపి ప్రాసఙ్గికత్వమాశఙ్క్యాహ
అవసిత ఇతి ।
సమాప్త ఇత్యర్థః ।
కాఠకం పఠతి
యదిదమితి ।
సర్వం జగత్ప్రాణాన్నిఃసృతముత్పన్నం ప్రాణే చిదాత్మని ప్రేరకే సతి ఎజతి చేష్టతే, తచ్చ ప్రాణాఖ్యం కారణం మహద్బ్రహ్మ బిభేత్యస్మాదితి భయమ్ । తస్మిన్ భయహేతుత్వే దృష్టాన్తమాహ
వజ్రమితి ।
యథోద్యతం వజ్రం భయం తథేత్యర్థః ।
య ఎతత్ప్రాణాఖ్యం బ్రహ్మ నిర్విశేషం విదుస్తే ముక్తా భవన్తీత్యాహ
య ఇతి ।
నన్వస్మిన్సూత్రే కథమిదం వాక్యముదాహృతమిత్యత ఆహ
ఎతదితి ।
ఎజత్యర్థస్య కమ్పనస్య సూత్రితత్వాదేజతిపదయుక్తం వాక్యముదాహృతమిత్యర్థః ।
ప్రాసఙ్గికాధికారచిన్తయాస్య సఙ్గతిర్నాపేక్షితేతి 'శబ్దాదేవ ప్రమితః' ఇత్యనేనోచ్యతే । తత్రాఙ్గుష్ఠవాక్యే జీవానువాదో బ్రహ్మైక్యజ్ఞానార్థ ఇత్యుక్తమ్ , న తథేహ ప్రాణానువాద ఐక్యజ్ఞానార్థః సమ్భవతి, ప్రాణస్య స్వరూపేణ కల్పితస్యైక్యాయోగాత్ । అతః ప్రాణోపాస్తిపరం వాక్యమితి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షయతి
ప్రసిద్ధేః పఞ్చవృత్తిరితి ।
నను 'అత ఎవ ప్రాణః' ఇత్యాదౌ బ్రహ్మణి లిఙ్గాత్ప్రాణశ్రుతిర్నీతా, అత్రాపి సర్వచేష్టాభయహేతుత్వం బ్రహ్మలిఙ్గమస్తీతి నాస్తి పూర్వపక్షావసరో గతార్థత్వాదితి, అత ఆహ
వాయోశ్చేతి ।
ప్రతిష్ఠాయ స్థితిం లబ్ధ్వా ప్రాణే వాయౌ నిమిత్తే జగచ్చలతీతి ప్రసిద్ధమ్ । అతః స్పష్టం బ్రహ్మలిఙ్గం నాస్తీతి భావః ।
వజ్రలిఙ్గాచ్చ వాయురిత్యాహ
వాయ్వితి ।
వ్యష్టిర్విశేషః । సమష్టిః సామాన్యమ్ ।
సూత్రాద్వహిరేవ సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే
బ్రహ్మైవేతి ।
పూర్వోత్తరవాక్యైకవాక్యతానుగృహీతం సర్వాశ్రయత్వం లిఙ్గం వాక్యభేదకప్రాణశ్రుతేర్బాధకమిత్యాహ
పూర్వత్రేత్యాదినా ।
శుక్రం స్వప్రకాశమ్ । తదు నాత్యేతి బ్రహ్మానాశ్రితః కోఽపి లోకో నాస్త్యేవేత్యుకారార్థః ।
సౌత్రం లిఙ్గం వ్యాచష్టే
ఎజయితృత్వమితి ।
సవాయుకస్య సర్వస్య కమ్పనశ్రవణాదపి ప్రాణః పరమాత్మైవేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణి వజ్రశబ్దః కథమిత్యాశఙ్క్య గౌణ ఇత్యాహ
వజ్రశబ్ద ఇతి ।
బృహదారణ్యకే 'వాయురేవ వ్యష్టిః' ఇత్యత్ర 'అపపునర్మృత్యుమ్' ఇత్యపమృత్యుజయరూపమాపేక్షికమమృతత్వముచ్యతే న ముఖ్యామృతత్వమ్ , తత్రైవ వాయూపాస్తిప్రకరణం సమాప్య 'అథ హైనముషస్తః పప్రచ్ఛ' ఇతి జ్ఞేయాత్మానముక్త్వా వాయ్వాదేర్నాశిత్వోక్తేరిత్యాహ
యత్తు వాయ్విత్యాదినా ।
తస్మాత్కాఠకవాక్యం జ్ఞేయే సమన్వితవితి సిద్ధమ్ ॥ ౩౯ ॥
జ్యోతిర్దర్శనాత్ । ఛాన్దోగ్యే ప్రజాపతివిద్యావాక్యమాహ
ఎష ఇతి ।
పరఞ్జ్యోతిః శ్రుతిభ్యాం సంశయమాహ
తత్రేతి ।
ఘటాదివిషయావరకతమోనాశకం సౌరమిత్యర్థః ।
పూర్వత్ర బ్రహ్మప్రకరణస్యానుగ్రాహకః సర్వశబ్దసఙ్కోచాద్యయోగోఽస్తీతి ప్రాణశ్రుతిర్బ్రహ్మణి నీతా । న తథాత్ర 'య ఆత్మాపహతపాప్మా' ఇతి ప్రకరణస్యానుగ్రాహకం పశ్యామ ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షమాహ
ప్రసిద్ధమేవేత్యాదినా ।
పూర్వపక్షే సూర్యోపాస్తిః, సిద్ధాన్తే బ్రహ్మజ్ఞానాన్ముక్తిరితి ఫలమ్ ।
నను జ్యోతిరధికరణే జ్యోతిఃశబ్దస్య బ్రహ్మణి వృత్తేరుక్తత్వాత్కథం పూర్వపక్ష ఇత్యత ఆహ
జ్యోతిరితి ।
తత్ర గాయత్రీవాక్యే ప్రకృతబ్రహ్మపరామర్శకయచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్యాజ్జ్యోతిఃశబ్దస్య స్వార్థత్యాగః కృతః, తథాత్ర స్వార్థత్యాగే హేత్వదర్శనాత్పూర్వపక్ష ఇత్యర్థః ।
జ్యోతిఃశ్రుతేరనుగ్రాహకత్వేనార్చిరాదిమార్గస్థత్వం లిఙ్గమాహ
తథాచేతి ।
'తా వా ఎతా హృదయస్య నాడ్యః' ఇతి కణ్డికయా నాడీనాం రశ్మీనాం చ మిథః సంశ్లేషముక్త్వా అథ సంజ్ఞాలోపానన్తరం యత్ర కాలే ఎతన్మరణం యథా స్యాత్తథోత్క్రామతి అథ తదా ఎతైర్నాడీసంశ్లిష్టరశ్మిభిరూర్ధ్వః సన్నుపరి గచ్ఛతి, గత్వాదిత్యం బ్రహ్మలోకద్వారభూతం గచ్ఛతీత్యభిహితమ్ , తథైవాత్రాపి శరీరాత్సముత్థాయ మృత్వా పరం జ్యోతిరాదిత్యాఖ్యముపసమ్పద్య తద్ద్వారా బ్రహ్మలోకం గత్వా స్వస్వరూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి వక్తవ్యమ్ । సముత్థాయోపసమ్పద్యేతి క్త్వాశ్రుతిభ్యాం జ్యోతిషోఽర్చిరాదిమార్గస్థత్వభానాదిత్యర్థః ।
అతో మార్గస్థసూర్యోపాస్త్యా క్రమముక్తిపరం వాక్యమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి
ఎవమితి ।
వ్యాఖ్యేయత్వేనోపక్రాన్త ఆత్మైవాత్ర జ్యోతిఃశబ్దేన వ్యాఖ్యేయ ఇతి జ్యోతిర్వాక్యేనైకవాక్యతాప్రయోజకప్రకరణానుగృహీతోత్తమపురుషశ్రుత్యా వాక్యభేదకజ్యోతిఃశ్రుతిర్బాధ్యేతి భావః ।
అశరీరత్వఫలలిఙ్గాచ్చ బ్రహ్మైవ జ్యోతిర్న సూర్య ఇత్యాహ
అశరీరమితి ।
నచ సూర్యప్రాప్త్యా క్రమేణాశరీరత్వం స్యాదితి వాచ్యమ్ , పరత్వేన విశేషితస్య జ్యోతిష ఎవ స ఉత్తమ ఇతి పరామర్శేనాశరీరత్వనిశ్చయాదిత్యాహ
పరమితి ।
పూర్వోక్తలిఙ్గం దూషయతి
యత్త్వితి ।
నాడీఖణ్డే దహరోపాసకస్య యా సూర్యప్రాప్తిరుక్తా స న మోక్ష ఇతి యుక్తా సూర్యోక్తిః, అత్ర తు ప్రజాపతివాక్యే నిర్గుణవిద్యాయామర్చిరాదిగతిస్థసూర్యస్యానన్వయాదనర్థకత్వాత్శ్రుతివ్యత్యాసేన స్వరూపం సాక్షాత్కృత్య పరం జ్యోతిస్తదేవోపసమ్పద్యత ఇతి వ్యాఖ్యేయమితి భావః ॥ ౪౦ ॥
ఆకాశో వ్యపదేశాత్ । ఛాన్దోగ్యముదాహరతి
ఆకాశ ఇతి ।
యథోపక్రమబలాజ్జ్యోతిఃశ్రుతిబాధస్తథాకాశోపక్రమాద్బ్రహ్మాదిశబ్దబాధ ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
భూతేతి ।
శ్రుతైర్గుణైరాకాశోపాస్తిర్నిర్గుణబ్రహ్మజ్ఞానం చేత్యుభయత్ర ఫలమ్ ।
'ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’ ఇత్యనేన పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య తద్వదత్ర స్పష్టలిఙ్గాశ్రవణాదితి పరిహరతి
స్రష్టృత్వాదేశ్చేతి ।
వై నామేతి ప్రసిద్ధిలిఙ్గస్యాకాశశ్రుతేశ్చ వాక్యశేషగతాభ్యాం బ్రహ్మాత్మశ్రుతిభ్యామనేకలిఙ్గోపేతాభ్యాం బాధో యుక్తః ।
యత్ర బహుప్రమాణసంవాదస్తత్ర వాక్యస్య తాత్పర్యమితి నిర్ణయాదితి సిద్ధాన్తయతి
పరమేవేత్యాదినా ।
నామరూపే శబ్దర్థౌ తదన్తఃపాతినస్తద్భిన్నత్వే తత్కర్తృత్వం చాయుక్తమిత్యర్థః ।
నామాదికర్తృత్వం న బ్రహ్మలిఙ్గమ్ , జీవస్థత్వాదితి శఙ్కతే
నన్వితి ।
'అనేన జీవేన’ ఇత్యత్ర జీవస్య బ్రమ్హాభేదేన తత్కర్తృత్వముచ్యతే సాక్షాదయోగాదితి పరిహరతి
బాఢమితి ।
యచ్చోక్తం స్పష్టం లిఙ్గం నాస్తీతి, తత్రాహ
నామేతి ।
తర్హి పునరుక్తిః, తత్రాహ
ఆకాశేతి ।
తస్యైవ సాధకోఽయం విచారః । అత్రాకాశశబ్దస్య బ్రహ్మణి వృత్తిం సిద్ధవత్కృత్య తత్ర సంశయాదిప్రవృత్తేరుక్తత్వాదితి న పౌనరుక్త్యమితి భావః ॥ ౪౧ ॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన । అహన్ధీగమ్యేషు కతమ ఆత్మేతి జనకప్రశ్నే యాజ్ఞవల్క్య ఆహ
యోఽయమితి ।
విజ్ఞానం బుద్ధిస్తన్మయస్తత్ప్రాయః । సప్తమీ వ్యతిరేకార్థా । ప్రాణబుద్ధిభ్యాం భిన్న ఇత్యర్థః ।
వృత్తేరజ్ఞానాచ్చ భేదమాహ
అన్తర్జ్యోతిరితి ।
పురుషః పూర్ణ ఇత్యర్థః ।
ఉభయలిఙ్గానాం దర్శనాత్సంశయమాహ
తత్కిమితి ।
పూర్వత్ర నామరూపాభ్యాం భేదోక్తేరాకాశో బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ , 'ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తః' ఇత్యభిన్నేఽపి జీవాత్మని భేదోక్తివదౌపచారికభేదోక్తిసమ్భవాదిత్యాక్షేపసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే కర్మకర్తృజీవస్తుతిః, సిద్ధాన్తే జీవానువాదేన తతః కల్పితభేదభిన్నస్య ప్రాజ్ఞస్య పరమాత్మనః స్వరూపైక్యప్రమితిరితి ఫలమ్ । బుద్ధాన్తో జాగ్రదవస్థా ।
ఆదిమధ్యావసానేషు జీవోక్తేర్జీవస్తావకమిదం వాక్యమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి
పరమేశ్వరేత్యాదినా ।
వాక్యస్య జీవస్తావకత్వే జీవాద్భేదేన ప్రాజ్ఞస్యాజ్ఞాతస్యోత్తరోక్తిరసఙ్గతా స్యాత్ , అతో జ్ఞాతాజ్ఞాతసంనిపాతే జ్ఞాతానువాదేనాజ్ఞాతం ప్రతిపాదనీయమ్ , 'అపూర్వే వాక్యతాత్పర్యమ్' ఇతి న్యాయాదితి సిద్ధాన్తతాత్పర్యమ్ ।
పురుషః శరీరం ప్రాజ్ఞో జీవ ఇతి భ్రాన్తిం వారయతి
తత్ర పురుష ఇత్యాదినా ।
దేహస్య వేదనాప్రసక్తేర్నిషేధాయోగాత్పురుషో జీవ ఎవ, ప్రాజ్ఞస్తు రూఢ్యా పర ఎవేత్యర్థః । అన్వారూఢోఽధిష్ఠితః । ఉత్సర్జన్ ఘోరాఞ్శబ్దాన్ముఞ్చన్ । బుద్ధౌ ధ్యాయన్త్యామాత్మాధ్యాయతీవ చలన్త్యాం చలతీవ ।
వస్తుతః సర్వవిక్రియాశూన్య ఇత్యుక్తేర్న సంసారిణి తాత్పర్యమిత్యాహ
యత ఇతి ।
ఉపక్రమవదుపసంహారవాక్యేఽప్యైక్యం వివిక్షితమిత్యాహ
తథేతి ।
వ్యాచష్టే
యోఽయమితి ।
అవస్థోపన్యాసస్య త్వమర్థశుద్ధిద్వారైక్యపరత్వాన్న జీవలిఙ్గత్వమిత్యాహ
యతో న బుద్ధాన్తేతి ।
ప్రశ్నోత్తరాభ్యామసంసారిత్వం గమ్యత ఇత్యాహ
యదత ఊర్ధ్వమితి ।
కామాదివివేకానన్తరమిత్యర్థః ।
భవతీతి చేతి ।
యద్యస్మాద్వక్తి తస్మాదవగమ్యత ఇతి యోజనా । తేనావస్థాధర్మేణానన్వాగతోఽస్పృష్టో భవతి, అసఙ్గత్వాత్ । సుషుప్తావప్యాత్మతత్త్వం పుణ్యపాపాభ్యామస్పృష్టం భవతి । హి యస్మాదాత్మా సుషుప్తౌ సర్వశోకాతీతః తస్మాధృదయస్యైవ సర్వే శోకా ఇతి శ్రుత్యర్థః ॥ ౪౨ ॥
వాక్యస్య బ్రహ్మాత్మైక్యపరత్వే హేత్వన్తరమాహ
పత్యాదీతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
ఇతశ్చేతి ।
వశీ స్వతన్త్రః । అపరాధీన ఇతి యావత్ । ఈశానో నియమనశక్తిమాన్ । శక్తేః కార్యమాధిపత్యమితి భేదః । తస్మాచ్ఛోధితత్వమర్థైక్యే షష్ఠాధ్యాయసమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౪౩ ॥
అవ్యక్తేశమజం పఞ్చజనాధారం చ కారణమ్ । వేదితన్యం ప్రియం వన్దే ప్రకృతిం పురుషం పరమ్ ॥ ౧ ॥
అస్మిన్పాదేఽధికరణత్రయస్యేక్షత్యధికరణేన సఙ్గతిం వక్తుం వృత్తమనువదతి
బ్రహ్మేతి ।
తదశబ్దత్వేన ।
ప్రధానస్య వైదికశబ్దశూన్యత్వేనేత్యర్థః । ఈక్షత్యధికరణే గతిసామాన్యమశబ్దత్వం చ ప్రతిజ్ఞాతమ్ , తత్ర బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం గతిసామాన్యం ప్రపఞ్చితమ్ , అధునా ప్రధానస్యాశబ్దత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య నిరూప్యత ఇత్యాక్షేపసఙ్గతిః । తేనాశబ్దత్వనిరూపణేన బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం సమన్వయో దృఢీకృతో భవతీత్యధ్యాయసఙ్గతిరప్యధికరణత్రయస్య జ్ఞేయా । అత్రావ్యక్తపదం విషయః ।
తత్కిం ప్రధానపరం పూర్వోక్తశరీరపరం వేతి స్మృతిప్రకరణాభ్యాం సంశయే పూర్వమప్రసిద్ధబ్రహ్మపరత్వం యథా షష్ఠాధ్యాయస్య దర్శితం తద్వదవ్యక్తపదమప్రసిద్ధప్రధానపరమితి పూర్వపక్షయతి
ఆనుమానికమితి ।
అపిశబ్దాద్బ్రహ్మాఙ్గీకారేణాయమశబ్దత్వాక్షేప ఇతి సూచయతి । తథా చ బ్రహ్మప్రధానయోర్వికల్పేన కారణత్వాత్ బ్రహ్మణ్యేవ వేదాన్తానాం సమన్వయ ఇతి నియమాసిద్ధిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే నియమసిద్ధిరితి వివేకః । పదవిచారత్వాదధికరణానామేతత్పాదసఙ్గతిర్బోధ్యా ।
స్మార్తక్రమరూఢిభ్యామవ్యక్తశబ్దః ప్రధానపరః శబ్దస్పర్శాదిశూన్యత్వేన యోగసమ్భవాచ్చేత్యాహ
శబ్దాదీతి ।
ప్రధానస్య వైదికశబ్దవాచ్యత్వే కా క్షతిరిత్యత ఆహ
తదేవేతి ।
'అజామేకామ్' ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । 'హేతుః ప్రకృతిరుచ్యతే' ఇత్యాద్యా స్మృతిః । 'యదల్పం తజ్జడప్రకృతికమ్' ఇతి న్యాయః । తతో బ్రహ్మైవ కారణమితి మతక్షతిరితి భావః ।
సూత్రే నఞర్థం వదన్సిద్ధాన్తయతి
నైతదితి ।
ప్రధానం వైదికం నేత్యత్ర తాత్పర్యాభావం హేతుమాహ
నహీతి ।
నను ప్రధానస్యాత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాద్వైదికత్వమిత్యత ఆహ
న హ్యత్రేతి ।
నను శబ్దప్రత్యభిజ్ఞాయామర్థోఽపి ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇత్యాశఙ్క్య యౌగికాచ్ఛబ్దాదసతి నియామకే నార్థవిశేషధీరిత్యాహ
స చేతి ।
రూఢ్యా తద్ధీరిత్యాశఙ్క్య రూఢిః కిం లౌకికీ స్మార్తా వా । నాద్య ఇత్యాహ
న చేతి ।
ద్వితీయంప్రత్యాహ
యా త్వితి ।
పురుషసఙ్కేతో నానాదివేదార్థనిర్ణయహేతుః, పుంమతేర్విచిత్రత్వాదిత్యర్థః ।
యత్తు స్మార్తక్రమప్రత్యభిజ్ఞయా క్రమికార్థః స్మార్త ఎవేతి, తత్రాహ
నచ క్రమేతి ।
స్థానాత్తద్రూపప్రత్యభిజ్ఞానాశఙ్కాయామసతీత్యన్వయాన్నఞో వ్యత్యాసేనాతద్రూపస్య తద్రూపవిరుద్ధస్య ప్రత్యభిజ్ఞానే సతీత్యర్థః ।
పూర్వజ్ఞాతరూపార్థస్య స్థానే తద్విరుద్ధార్థజ్ఞానే సతి తస్య ధీర్నాస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ
న హీతి ।
ప్రకృతే నాస్తి విరుద్ధజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్య ప్రకరణాచ్ఛరీరజ్ఞానమస్తీత్యాహ
ప్రకరణేతి ।
శరీరమేవ రూపకేణ రథసాదృశ్యేన విన్యస్తం శరీరరూపకవిన్యస్తమ్ , తస్య పూర్వవాక్యే ఆత్మబుద్ధ్యోర్మధ్యస్థానపఠితస్యాత్రాపి మధ్యస్థేనావ్యక్తశబ్దేన గ్రహణాన్న ప్రధానస్య వైదికత్వమితి సూత్రార్థః ।
స్మార్తక్రమః కిమితి త్యక్తవ్య ఇత్యాశఙ్క్య శ్రౌతక్రమస్య ప్రకరణాద్యనుగ్రహేణ బలవత్త్వాదిత్యాహ
కుత ఇత్యాదినా ।
తదుభయం వివృణోతి
తథా హీతి ।
రూపకకౢప్తిః సాదృశ్యకల్పనా । ప్రగ్రహోఽశ్వరశనా । యదా బుద్ధిసారథిర్వివేకీ తదా మనసేన్ద్రియహయాన్విషమవిషయమార్గాదాకర్షతి । యద్యవివేకీ తదా మనోరశనాబద్ధాంస్తాన్ ప్రవర్తయతీతి మనసః ప్రగ్రహత్వం యుక్తమ్ । తేషు హయేషు । గోచరాన్మార్గాన్ ।
నను స్వతశ్చిదాత్మనో భోగసమ్భవాత్కిం రథాదినేత్యత ఆహ
ఆత్మేతి ।
ఆత్మా దేహః, దేహాదిసఙ్కకల్పనయా భోక్తృత్వం న స్వతోఽసఙ్గత్వాదిత్యర్థః ।
అధునా రథాదిభిర్గన్తవ్యం వదన్నాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యమాహ
తైశ్చేత్యాదినా ।
శరీరస్య ప్రకృతత్వేఽప్యవ్యక్తపదేన ప్రధానం గృహ్యతామిత్యత ఆహ
తత్ర య ఎవేతి ।
ఎవం ప్రకరణం శోధయిత్వా శరీరస్య పరిశేషతామానయతి
తత్రేన్ద్రియేత్యాదినా ।
అర్థానాం పూర్వమనుక్తిశఙ్కాం వారయన్ పరత్వముపపాదయతి
అర్థా ఇతి ।
గృహ్ణన్తి పురుషపశుం బధ్నన్తీతి గ్రహా ఇన్ద్రియాణి । తేషాం గ్రహత్వం విషయాధీనమ్ । అసతి విషయే తేషామకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । తతో గ్రహేభ్యః శ్రేష్ఠా అతిగ్రహా విషయా ఇతి బృహదారణ్యకే శ్రవణాత్ । పరత్వం శ్రైష్ఠ్యాభిప్రాయమ్ , న త్వాన్తరత్వేనేతి భావః । సవికల్పకం జ్ఞానం మనః, నిర్వికల్పకం నిశ్చయాత్మికా బుద్ధిః, ఆత్మశబ్దాత్స ఎవ బుద్ధేః పరః, ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇతి శేషః ।
హిరణ్యగర్భాభేదేన బ్రహ్మాదిపదవేద్యా సమష్టిబుద్ధిర్మహానిత్యాహ
అథవేతి ।
మననశక్తిః, వ్యాపినీ, భావినిశ్చయః, బ్రహ్మా ఆత్మా, భోగ్యవర్గాశ్రయః, తాత్కాలికనిశ్చయః, కీర్తిశక్తిః, నియమనశక్తిః, త్రైకాలనిశ్చయః, సంవిదభివ్యఞ్జికా చిదధ్యస్తాతీతసర్వార్థగ్రాహిణీ సమష్టిబుద్ధిరిత్యర్థః ।
హిరణ్యగర్భస్యేయం బుద్ధిరస్తీత్యత్ర శ్రుతిమాహ
య ఇతి ।
నన్వప్రకృతా సా కథముచ్యతే, తదుక్తౌ చ ప్రధానేన కిమపరాద్ధమిత్యత ఆహ
సా చేతి ।
హిరుక్పృథక్ । పూర్వం వ్యష్టిబుద్ధ్యభేదేనోక్తాత్ర తతో భేదేన పరత్వముచ్యత ఇత్యర్థః ।
తర్హి రథరథినౌ ద్వౌ పరిశిష్టౌ స్యాతామ్ , నేత్యాహ
ఎతస్మింస్త్వితి ।
అతో రథ ఎవ పరిశిష్ట ఇత్యాహ
తదేవమితి ।
తేషు పూర్వోక్తేషు షట్పదార్థేష్విత్యర్థః ।
పరిశేషస్య ఫలమాహ
ఇతరాణీతి ।
వేదో యమో వేతి శేషః । దర్శయతి చేతి సూత్రభాగో వ్యాఖ్యాతః ।
కిఞ్చ బ్రహ్మాత్మైకత్వపరత్వే గ్రన్థే భేదవాదినాం ప్రధానస్యావకాశో నాస్తీత్యాహ
శరీరేత్యాదినా ।
భోగో వేదనా ।
కాఠకగ్రన్థస్యైక్యతాత్పర్యే గూఢత్వజ్ఞేయత్వజ్ఞానహేతుయోగవిధయో లిఙ్గాని సన్తీత్యాహ
తథా చైష ఇత్యాదినా ।
అగ్ర్యా సమాధిపరిపాకజా । వాగిత్యత్ర ద్వితీయాలోపశ్ఛాన్దసః, మనసీతి దైర్ఘ్యం చ ॥ ౧ ॥
శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రం వ్యాచష్టే
ఉక్తమేతదిత్యాదినా ।
కార్యకారణయోరభేదాన్మూలప్రకృతివాచకావ్యక్తశబ్దేన వికారో లక్ష్యత ఇత్యర్థః । గోభిర్గోవికారైః పయోభిర్మత్సరం సోమం శ్రీణీత । మిశ్రితం కుర్యాదితి యావత్ । 'శ్రీఞ్పాకే' ఇతి ధాతోర్లోటి మధ్యమపురుషబహువచనమేతత్ ।
అవ్యక్తాత్మనా కార్యస్యావ్యక్తశబ్దయోగ్యత్వే మానమాహ
శ్రుతిశ్చేతి ।
తర్హి ప్రాగవస్థాయామిదం జగదవ్యాకృతమాసీత్ హ కిలేత్యర్థః । బీజరూపా శక్తిః సంస్కారస్తదవస్థమ్ ॥ ౨ ॥
అపసిద్ధాన్తశఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రం వ్యాచష్టే
అత్రాహేత్యాదినా ।
తర్హి తదా । ఎవం సతి సూక్ష్మశబ్దితప్రాగవస్థాభ్యుపగమే సతి ।
ఈశ్వరే కల్పితా తన్నియమ్యేత్యఙ్గీకారాన్నాపసిద్ధాన్త ఇత్యాహ
అత్రోచ్యత ఇత్యాదినా ।
కూటస్థబ్రహ్మణః స్రష్టృత్వసిద్ధ్యర్థమవిద్యా స్వీకార్యేత్యుక్తమ్ । బన్ధముక్తివ్యవస్థార్థమపి సా స్వీకార్యేత్యాహ
ముక్తానామితి ।
యన్నాశాన్ముక్తిః సా స్వీకార్యా, తాం వినైవ సృష్టౌ ముక్తానాం పునర్బన్ధాపత్తేరిత్యర్థః ।
తస్యాః పరపరికల్పితసత్యస్వతన్త్రప్రధానాద్వైలక్షణ్యమాహ
అవిద్యేత్యాదినా ।
మాయామయీ ప్రసిద్ధమాయోపమితా । లోకే మాయావినో మాయావత్పరతన్త్రేత్యర్థః ।
జీవభేదోపాధిత్వేనాపి సా స్వీకార్యేత్యాహ
మహాసుషుప్తిరితి ।
బుద్ధ్యాద్యుపాధిభేదాజ్జీవా ఇతి బహూక్తిః ।
అవిద్యాయాం శ్రుతిమప్యాహ
తదేతదితి ।
ఆకాశహేతుత్వాదాకాశః । జ్ఞానం వినాన్తాభావాదక్షరమ్ । విచిత్రకారిత్వాన్మాయేతి భేదః ।
ఇదానీమవిద్యాయా బ్రహ్మాభేదాన్యత్వాభ్యామనిర్వాచ్యత్వేనావ్యక్తశబ్దార్హత్వమాహ
అవ్యక్తేతి ।
తస్య మహతః పరత్వం కథమిత్యత ఆహ
తదిదమితి ।
యదా బుద్ధిర్మహాంస్తదా తద్ధేతుత్వాత్పరత్వమిత్యుక్తమిత్యన్వయః ।
ప్రతిబిమ్బస్యోపాధిపరతన్త్రత్వాదుపాధేః ప్రతిబిమ్బాత్పరత్వమాహ
యదా త్వితి ।
హేతుం స్ఫుటయతి
అవిద్యేతి ।
అవ్యక్తస్య పరత్వేఽపి శరీరస్య కిం జాతమ్ , తదాహ
తచ్చేతి ।
నన్విన్ద్రియాదీనామప్యవ్యక్తాభేదాదవ్యక్తత్వం పరత్వం చ కిమితి నోచ్యతే, తత్రాహ
సత్యపీతి ।
సూత్రద్వయస్య వృత్తికృద్ధ్యాఖ్యానముత్థాపయతి
అన్యే త్వితి ।
పఞ్చీకృతభూతానాం సూక్ష్మా అవయవాః స్థూలదేహారమ్భకాః । సూక్ష్మశరీరం ప్రతిజీవం లిఙ్గస్యాశ్రయత్వేన నియతమస్తీతి వక్ష్యతే । దేహాన్తరప్రాప్తౌ తేన యుక్తో గచ్ఛతి పరలోకమిత్యర్థః ।
కథం తస్య మహతో జీవాత్పరత్వమిత్యాశఙ్క్య ద్వితీయసూత్రం వ్యాచష్టే
తదధీనత్వాచ్చేతి ।
అర్థవదితి ।
సూత్రస్థదృష్టాన్తమాహ
యథేతి ।
తద్ధ్యాఖ్యానం దూషయతి
తైరితి ।
అవ్యక్తపదబలాత్ప్రకృతమపి స్థూలం త్యజ్యత ఇతి శఙ్కతే
ఆమ్నాతస్యేతి ।
ఎకార్థబోధకానాం శబ్దానాం మిథ ఆకాఙ్క్షయైకస్యాం బుద్ధావారూఢత్వమేకవాక్యతా । తవ మతే తస్యా అభావాత్కుతోఽర్థబోధ ఇతి సమాధత్తే
నేతి ।
తాం వినాప్యర్థధీః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ
నహీతి ।
శరీరశబ్దేన రూఢ్యా స్థూలం ప్రకృతమ్ , తస్య హానిరప్రకృతస్య భూతసూక్ష్మస్యావ్యక్తపదేన గ్రహణమన్యాయ్యం స్యాదిత్యర్థః ।
అస్త్వేకవాక్యతేత్యత ఆహ
న చేతి ।
తతః కిం తత్రాహ
తత్రేతి ।
ఆకాఙ్క్షయా వాక్యైకవాక్యత్వే సతి ప్రకృతం శరీరద్వయమవ్యక్తపదేన గ్రాహ్యమ్ । ఆకాఙ్క్షాయాస్తుల్యత్వాదితి భావః ।
అనాత్మనిశ్చయః శుద్ధిః, తదర్థం సూక్ష్మమేవాకాఙ్క్షితం గ్రాహ్యమ్ , తస్య సూక్ష్మత్వేనాత్మాభేదేన గృహీతస్య దుఃశోధత్వాత్ । స్థూలస్య దృష్టదౌర్గన్ధ్యాదినా లశునాదివదనాత్మత్వధీవైరాగ్యయోః సులభత్వాదితి శఙ్కతే
న చేతి ।
దృష్టా బీభత్సా ఘృణా యస్మిన్ తస్య భావస్తత్తా తయేత్యర్థః ।
దూషయతి
యత ఇతి ।
వైరాగ్యాయశుద్ధిరత్ర న వివక్షితా, విధ్యభావాత్ , కిన్తు వైష్ణవం పరమం పదం వివక్షితమితి తద్దర్శనార్థం ప్రకృతం స్థూలమేవావ్యక్తపదేన గ్రాహ్యమితి భావః । కిఞ్చ సూక్ష్మస్య లిఙ్గాన్తఃపాతిన ఇన్ద్రియాదిగ్రహణేనైవ గ్రహణాన్న పృథగవ్యక్తశరీరపదాభ్యాం గ్రహః ।
అభ్యుపేత్యాహ
సర్వథేతి ।
స్థూలస్య సూక్ష్మస్య వా గ్రహేఽపీత్యర్థః ।
తథా నామేతి ।
సూక్ష్మమేవావ్యక్తమస్త్విత్యర్థః ॥ ౩ ॥
అత్రావ్యక్తం ప్రధానం నేత్యత్ర హేత్వన్తరార్థం సూత్రమ్
జ్ఞేయత్వేతి ।
సత్త్వాదిగుణరూపాత్ప్రధానాత్పురుషస్యాన్తరం భేదస్తజ్జ్ఞానాదిత్యర్థః । నహి శక్యమితి చ వదద్భిః ప్రధానం జ్ఞేయత్వేన స్మర్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
న కేవలం భేదప్రతియోగిత్వేన ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వం తైరిష్టం కిన్తు తస్యోపాసనయాణిమాదిప్రాప్తయేఽపీత్యాహ
క్వచిచ్చేతి ।
జ్ఞానవిధ్యభావేఽప్యవ్యక్తపదజన్యజ్ఞానగమ్యత్వమార్థికం జ్ఞేయత్వమస్తీత్యత ఆహ
న చానుపదిష్టమితి ।
ఉపదిష్టం హి జ్ఞానం ఫలవదితి జ్ఞాతుం శక్యం నిష్ఫలస్యోపదేశాయోగాదవ్యక్తస్య చ జ్ఞానానుపదేశాత్ఫలవజ్జ్ఞానగమ్యత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఫలితమాహ
తస్మాదితి ।
సాఙ్ఖ్యేష్టసఫలజ్ఞానగమ్యత్వావచనాచ్చేత్యర్థః ।
నను శరీరస్యాపి జ్ఞేయత్వానుక్తేః కథమిహ గ్రహణమ్ , తత్రాహ
అస్మాకం త్వితి ।
అస్మన్మతే విష్ణ్వాఖ్యపదస్యైకస్యైవ జ్ఞేయత్వాత్తద్దర్శనార్థమవ్యక్తపదేన శరీరోపన్యాసో యుక్త ఇత్యర్థః । సాధారణశబ్దమాత్రాన్న ప్రధానస్య ప్రత్యభిజ్ఞా స్మార్తలిఙ్గస్యానుక్త్యా నియామకాభావాదితి తాత్పర్యమ్ ॥ ౪ ॥
లిఙ్గోక్తిమాశఙ్క్య నిషేధతి
వదతీతి చేదితి ।
అత్ర హి తాదృశమేవ నిర్దిష్టమిత్యన్వయః । స్పష్టమన్యత్ ॥ ౫ ॥
కిఞ్చాత్ర కఠవల్ల్యాం ప్రధానస్య ప్రశ్నోత్తరయోరసత్త్వాన్న గ్రహణమిత్యాహ
త్రయాణామితి ।
మృత్యునా నచికేతసం ప్రతి త్రీన్వరాన్వృణీష్వేత్యుక్తేః త్రయాణామేవ ప్రశ్నో నచికేతసా కృతః । ఉపన్యాసశ్చ మృత్యునా కృతః । నాన్యస్యేత్యర్థః ।
ప్రశ్నత్రయం క్రమేణ పఠతి
తత్ర తావదితి ।
హే మృత్యో, స మహ్యం దత్తవరస్త్వం స్వర్గహేతుమగ్నిం స్మరసి । ప్రేతే మృతే । దేహాదన్యోఽస్తి న వేతి సంశయోఽస్తి । అత ఎతదాత్మతత్త్వమసన్దిగ్ధం జానీయామిత్యర్థః ।
క్రమేణోత్తరత్రయమాహ
ప్రతివచనమపీతి ।
లోకహేతువిరాడాత్మనోపాస్యత్వాల్లోకాదిశ్చిత్యోఽగ్నిస్తం మృత్యురువాచ నచికేతసే । యాః స్వరూపతో యావతీః సఙ్ఖ్యాతో యథా వా క్రమేణాగ్నిశ్చీయతే తత్సర్వమువాచేత్యర్థః । హన్తేదానీం బ్రహ్మ వక్ష్యామీతి బ్రహ్మవాక్యేన జీవప్రశ్నాద్వ్యవహితమపి 'యథా చ మరణం ప్రాప్య' ఇత్యాది వాక్యం జీవవిషయముత్తరమ్ , యోగ్యత్వాదిత్యర్థః । వాక్యార్థస్తు ఆత్మా మరణం ప్రాప్య యథా భవతి తథా వక్ష్యామీతి ।
ప్రతిజ్ఞాతమాహ
యోనిమితి ।
చరాచరదేహప్రాప్తౌ నిమిత్తమాహ
యథేతి ।
శ్రుతముపాసనమ్ । సూత్రే ఆద్యశ్చకారో యత ఇత్యర్థే । ఎవం చ త్రయాణామేవోపన్యాసః ప్రశ్నశ్చ యతః అతో న ప్రధానమవ్యక్తమితి యోజనా ।
ఉక్తార్థే సూత్రమాక్షిపతి
అత్రాహేతి ।
ఎకః ప్రశ్నః ద్వౌ ప్రశ్నౌ వేతి పక్షద్వయే ఫలితం పృచ్ఛతి
కిఞ్చాత ఇతి ।
సప్తమ్యర్థే తసిః । అత్ర చ పక్షద్వయేఽపి కిమిత్యర్థః ।
ప్రశ్నైక్యే సూత్రాసఙ్గతిః । భేదే ప్రధానస్య శ్రౌతత్వసిద్ధిరితి పూర్వవాద్యాహ
స ఎవేత్యాదినా ।
ప్రశ్నైక్యపక్షమాదాయ సిద్ధాన్త్యాహ
అత్రోచ్యత ఇతి ।
యేన ప్రధానసిద్ధిః స్యాదితి శేషః ।
చతుర్థప్రశ్నకల్పనే వరత్రిత్వోపక్రమవిరోధః స్యాదితి వివృణోతి
వరేత్యాదినా ।
వరప్రదానముపక్రమో యస్యాః సా । ప్రహితాయ యమలోకం ప్రతి ప్రేషితాయ । ఇతః పునః మర్త్యలోకం ప్రాప్తస్య మమ పితా యథాపూర్వం సుమనాః స్యాదితి ప్రథమం వవ్రే ।
నను ద్వితీయవరో జీవవిద్యా తృతీయో బ్రహ్మవిద్యేతి ప్రశ్నభేదః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ
యేయమితి ।
ప్రేతే ఇత్యుపక్రమ్య తృతీయత్వోక్తిలిఙ్గాజ్జీవాత్మవిద్యైవ తృతీయో వర ఇత్యర్థః ।
ఎవం వాక్యోపక్రమే సతి ప్రశ్నాన్తరం న యుక్తమిత్యాహ
తత్రేతి ।
మరణధర్మాద్యస్పర్శలిఙ్గాభ్యాం ప్రష్టవ్యయోర్జీవేశ్వరయోర్భేదాత్ప్రశ్నభేదసిద్ధేర్వాక్యబాధో యుక్త ఇతి శఙ్కతే
నన్విత్యాదినా ।
గోచరత్వాదాశ్రయత్వాత్ ।
న కేవలం ప్రష్టవ్యభేదాత్ప్రశ్నభేదః కిన్తు ప్రశ్నవాక్యయోః సాదృశ్యాభావాదపీత్యాహ
ప్రశ్నచ్ఛాయేతి ।
ప్రష్టవ్యభేదోఽసిద్ధ ఇతి పరిహరతి
నేత్యాదినా ।
కిఞ్చ బ్రహ్మప్రశ్నే జన్మాదినిషేధేన జీవస్వరూపం వదన్ యమస్తయోరైక్యం సూచయతీత్యాహ
ఇహ చాన్యత్రేతి ।
తన్నిషేధవాక్యే శివోక్తిరసిద్ధేత్యత ఆహ
సతీతి ।
భాగీ యుక్తః । తస్మాదవిద్యయా జీవస్య ప్రాప్తజన్మాదినిషేధేన స్వరూపముక్తమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ జీవో బ్రహ్మాభిన్నః, మోక్షహేతుజ్ఞానవిషయత్వాత్ , బ్రహ్మవదిత్యాహ
తథా స్వప్నేతి ।
అన్తోఽవస్థా । యేన సాక్షిణా ప్రమాతా పశ్యతి తమాత్మానమితి సమ్బన్ధః ।
హేతోరప్రయోజకత్వమాశఙ్క్య 'తమేవ విదిత్వా' ఇతి శ్రుతివిరోధమాహ
ప్రాజ్ఞేతి ।
కిఞ్చాభేదముక్త్వా భేదస్య నిన్దితత్వాదభేద ఎవ సత్య ఇత్యాహ
తథేతి ।
ఇహ దేహే యచ్చైతన్యం తదేవాముత్ర సూర్యాదౌ । ఎవమిహాఖణ్డైకరసే బ్రహ్మణి యో నానేవ మిథ్యాభేదం పశ్యతి స భేదదర్శీ మరణాన్మరణం ప్రాప్నోతి సంసారభయాన్న ముచ్యత ఇత్యర్థః । కిఞ్చ జీవప్రశ్నానన్తరం 'తం దుర్దర్శమ్' ఇతి యదుత్తరమువాచ తేనాప్యుత్తరేణాభేదో గమ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
ప్రష్టృప్రశ్నయోః ప్రశంసయాపి లిఙ్గేన పృష్టస్య దౌర్లభ్యద్యోతనాద్బ్రహ్మత్వసిద్ధిరిత్యాహ
అన్యం వరమిత్యాదినా ।
పుత్రాదికం వృణీష్వేత్యుక్తేఽపి విషయాంస్తుచ్ఛీకృత్యాత్మజ్ఞానాన్న చచాల 'నాన్యం తస్మాన్నచికేతా వృణీతే' ఇతి శ్రవణాత్ । తదా సన్తుష్టో యమః 'అన్యచ్ఛ్రేయోఽన్యదుతైవ ప్రేయః' ఇతి భోగాపవర్గమార్గయోర్వైలక్షణ్యం ప్రతిజ్ఞాయ 'దూరమేతే విపరీతే విషూచీ అవిద్యా యా చ విద్యా' ఇతి దర్శితవానిత్యర్థః । ప్రేయః ప్రియతమం స్వర్గాదికమ్ , విషూచీ విరుద్ధఫలే, అవిద్యా కర్మ, విద్యా తత్త్వధీః । విద్యాభీప్సినం విద్యార్థినం త్వామహం మన్యే, యతః త్వా త్వాం బహవోఽపి కామాః పుత్రాదయో మయా దీయమానా దుర్లభా అపి నాలోలుపన్త లోభవన్తం న కృతవన్త ఇతి ప్రష్టారం స్తుత్వా ప్రశ్నమపి 'త్వాదృఙ్నో భూయాన్నచికేతః ప్రష్టా' ఇతి స్తువన్నిత్యక్షరార్థః ।
ఇయం ప్రశంసా ప్రశ్నభేదపక్షే న ఘటత ఇత్యాహ
యత్ప్రశ్నేతి ।
యత్ప్రశ్నేన స్తుతిం లబ్ధవాంస్తం ప్రశ్నం విహాయ యద్యన్యమేవోత్థాపయేత్తర్హ్యనవసరే స్తుతిః కృతా స్యాదిత్యర్థః ।
తస్మాదితి ।
ప్రష్టవ్యభేదాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రశ్నవాక్యవ్యక్త్యోః సాదృశ్యాభావాత్ప్రశ్నభేద ఇత్యుక్తం నిరస్యతి
యత్త్విత్యాదినా ।
ధర్మాద్యాశ్రయస్య జీవస్య బ్రహ్మత్వం కథమిత్యత ఆహ
యావదితి ।
అవిద్యానాశానన్తరం బ్రహ్మత్వం చేదాగన్తుకమనిత్యం చ స్యాదిత్యత ఆహ
న చావిద్యావత్త్వ ఇతి ।
జీవస్య బ్రహ్మత్వే స్వాభావికే సతి బ్రహ్మప్రశ్నస్య యదుత్తరం తజ్జీవప్రశ్నస్యాపి భవతీతి లాభం దర్శయతి
తతశ్చ న జాయత ఇతి ।
జీవబ్రహ్మైక్యే 'త్రయాణామ్' ఇతి సూత్రం కథమిత్యత ఆహ
సూత్రం త్వితి ।
కల్పితభేదాత్ప్రశ్నభేదకల్పనేత్యాహ
తతశ్చేతి ।
పరమాత్మనః సకాశాత్ప్రధానస్య వైషమ్యమనాత్మత్వేన తృతీయవరాన్తర్భావాయోగాదితి భావః ॥ ౬ ॥
శ్రౌతోఽవ్యక్తశబ్దో న సాఙ్ఖ్యాసాధారణతత్త్వగోచరః, వైదికశబ్దత్వాత్ , మహచ్ఛబ్దవదిత్యాహ
మహద్వచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
యథేత్యాదినా ।
న చాకాశాదిశబ్దే వ్యభిచారః, ఆకాశాదేర్మతాన్తరసాధారణత్వేన సాఙ్ఖ్యాసాధారణత్వాసిద్ధేః సాధ్యస్యాపి సత్త్వాదితి మన్తవ్యమ్ ।
సత్తామాత్రే ।
సత్త్వప్రధానప్రకృతేరాద్యపరిణామే । నిర్వికల్పకబుద్ధావిత్యర్థః । ఆత్మా మహానిత్యాత్మశబ్దప్రయోగాత్ , తం మత్వా న శోచతి, 'తమసః పరస్తాది' త్యాదినా శోకాత్యయతమః పరత్వాదిభ్యశ్చ మహచ్ఛబ్దః సాఙ్ఖ్యతత్త్వం నాభిధత్త ఇతి సమ్బన్ధః ।
అధికరణార్థముపసంహరతి
అతశ్చేతి ॥ ౭ ॥
చమసవదవిశేషాత్ । అత్రాజాపదం విషయః, తత్కిం ప్రధానపరం మాయాపరం వేతి రూఢ్యర్థాసమ్భవాత్సంశయే పూర్వత్రావ్యక్తశబ్దమాత్రేణ ప్రధానస్యాప్రత్యభిజ్ఞాయామప్యత్ర త్రిగుణత్వాదిలిఙ్గోపేతాదజాపదాత్ప్రత్యభిజ్ఞాస్తీతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షయతి
పునరపీతి ।
ఫలం పూర్వపక్షే బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి పూర్వవద్ద్రష్టవ్యమ్ ।
రాగహేతుత్వాదిగుణయోగాత్ లోహితాదిశబ్దై రజఆదిగుణలాభేఽపి కథం ప్రధానలాభః, తత్రాహ
తేషాం సామ్యేతి ।
అవయవాః ప్రధానస్య రజఆదయస్తేషాం ధర్మా రఞ్జకత్వాదయః తైర్నిమిత్తైర్లోహితాదిశబ్దైః ప్రధానముచ్యత ఇత్యర్థః । గుణాభేదాత్ప్రధానలాభ ఇతి భావః ।
తత్రాజాశబ్దం యోజయతి
నేతి ।
'రూఢిర్యోగమపహరతి' ఇతి న్యాయేన శఙ్కతే
నన్వితి ।
రూఢ్యసమ్భవాద్యోగ ఆశ్రయణీయ ఇత్యాహ
బాఢమితి ।
అజాశబ్దితప్రకృతిత్వపురుషభేదలిఙ్గాభ్యామపి ప్రధానప్రత్యభిజ్ఞేత్యాహ
సా చేత్యాదినా ।
ప్రజాయన్త ఇతి ప్రజా మహదాదయః । త్రైగుణ్యం సుఖదుఃఖమోహాః ।
అనుశయనం వివృణోతి
తామేవావిద్యయేతి ।
అవివేకేనేత్యర్థః । విషయధీర్భోగః । గుణభిన్నాత్మఖ్యాతిరపవర్గః ।
సిద్ధాన్తయతి
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
మాయాదావపి సాధారణాన్మన్త్రాద్విశేషార్థగ్రహో న యుక్తః, విశేషగ్రహహేతోః ప్రకరణాదేరభావాదితి హేతుం వ్యాఖ్యాయ దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే
చమసవదితి ।
సర్వత్ర గిరిగుహాదావపి ॥ ౮ ॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ
తత్ర త్విదమితి ।
చతుర్విధస్యేతి ।
జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జరూపస్యేత్యర్థః ।
స్మృత్యుక్తా కుతో న గ్రాహ్యేతి శఙ్కతే
కస్మాదితి ।
శ్రుతేః శ్రుత్యన్తరాదర్థగ్రహో యుక్తః, సాజాత్యాన్మూలానపేక్షత్వాచ్చేత్యాహ
తథా హీతి ।
శాఖినశ్ఛన్దోగాః ।
కిఞ్చ లోహితాదిశబ్దైరపి ద్రవ్యలక్షణా న్యాయ్యా అవ్యవధానాత్న తు రఞ్జనీయత్వాదిగుణవ్యవహితా సత్త్వాదిగుణలక్షణేత్యాహ
లోహితాదీనాం చేతి ।
నను శాఖాన్తరేణ శాఖాన్తరస్థమన్త్రస్య నిర్ణయః కథమిత్యత ఆహ
అసన్దిగ్ధేనేతి ।
సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయాదితి భావః ।
యథా శాఖాన్తరవాక్యాన్న ప్రధానగ్రహస్తథేహాపి శ్వేతాశ్వతరోపనిషది మాయాప్రకరణాన్న తద్బ్రహ్మ ఇత్యాహ
తథేతి ।
సృష్ట్యాదౌ కింసహాయం బ్రహ్మేతి విమృశ్యతే । బ్రహ్మవాదినో ధ్యానాఖ్యయోగేన పరమాత్మానమనుప్రవిష్టాః సన్తః తత్రైవ దేవస్యాత్మభూతామైక్యేనాధ్యస్తాం శక్తిం పరతన్త్రాం మాయాం సత్త్వాదిగుణవతీం బ్రహ్మణః సహాయమపశ్యన్నిత్యన్వయః । మాయాయా ఎకత్వేఽపి తదంశానాం జీవోపాధీనాం తత్తత్సఙ్ఘాతయోనీనామవిద్యాఖ్యానాం భేదాద్వీప్సా । అవ్యాకృతే అనభివ్యక్తే నామరూపే యస్యాం సా । అనేన 'తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్' ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధిరుక్తా ।
తస్యాం శక్తౌ వ్యక్తావ్యక్తకార్యలిఙ్గకానుమానం సూచయతి
నామేతి ।
మాయాయా రోహితాదిరూపవత్త్వం కథమిత్యత ఆహ
తస్యా ఇతి ।
విషయ ఆశ్రయః ॥ ౯ ॥
ఎవం ప్రకరణబలాన్మాయైవాజేతి భాష్యకృన్మతమ్ । ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యా తేజోఽబన్నలక్షణావాన్తరప్రకృతిరజేతి సూత్రకృన్మతేనోత్తరసూత్రవ్యావర్త్యం శఙ్కతే
కథమితి ।
కిం తేజోబన్నేష్వజాశబ్దో రూఢో, న జాయత ఇతి యౌగికో వా । నాద్యః, తేష్వజాత్వజాతేరసత్త్వాదిత్యాహ
యావతేతి ।
యత ఇత్యర్థః । అతో న రూఢ ఇతి శేషః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ
నచేతి ।
జాతిర్జన్మ । అజాతిరజన్మ ।
లౌకికాజాశబ్దసాదృశ్యకల్పనయా తేజోఽబన్నానామజాత్వోపదేశాద్గౌణోఽయం శబ్ద ఇతి పరిహరతి
కల్పనేతి ।
అనియమో యదృచ్ఛా । బర్కరో బాలపశుః ।
యదుక్తం జీవభేదేన ప్రధానవాదప్రత్యభిజ్ఞేతి, తన్నేత్యాహ
న చేదమితి ।
వ్యవస్థార్థో భేదోఽప్యర్థాత్ప్రతిపాద్యత ఇత్యాహ
ప్రసిద్ధం త్వితి ।
సత్య ఎవ ప్రసిద్ధ ఇత్యత ఆహ
భేదస్త్వితి ।
కల్పనోపదేశే దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే
మధ్వితి ।
నచ యోగస్య ముఖ్యవృత్తిత్వాత్తేన ప్రధానగ్రహో న్యాయ్య ఇతి వాచ్యమ్ , రూఢార్థానపేక్షాద్యోగాత్తదాశ్రితగుణలక్షణాయా బలీయస్త్వాత్ । గుణవృత్తౌ హి రూఢిరాశ్రితా భవతి । తథాచ రోహితాదిశబ్దసమభివ్యాహారానుగృహీతయా రూఢ్యాశ్రితయా గుణవృత్త్యా ప్రధానే యోగం బాధిత్వావాన్తరప్రకృతిరజాశబ్దేన గ్రాహ్యా, యథా మధ్వాదిశబ్దైః ప్రసిద్ధమధ్వాద్యాశ్రితగుణలక్షణయా ఆదిత్యాదయో గృహ్యన్తే తద్వత్ । తస్మాదశబ్దం ప్రధానమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౦ ॥
న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాత్ । పఞ్చజనశబ్దః సాఙ్ఖ్యతత్త్వపరోఽన్యపరో వేతి యోగరూఢ్యోరనిశ్చయాత్సంశయే యథా తత్త్వవిద్యాధికారే ఛాగాయాం తాత్పర్యాభావాదజాపదే రూఢిత్యాగస్తథా పఞ్చమనుష్యేషు తాత్పర్యాభావాత్పఞ్చజనశబ్దేన రూఢిం త్యక్త్వా తత్త్వాని గ్రాహ్యాణీతిదృష్టాన్తసఙ్గతిం సూచయన్మన్త్రముదాహృత్య పూర్వపక్షయతి
ఎవమిత్యాదినా ।
ఫలం పూర్వవత్ । ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రాన్నమనాంసి వాక్యశేషస్థాః పఞ్చజనాః పఞ్చ । తత్ర చత్వారః సూత్రమన్నం విరాట్తయోః కారణమవ్యాకృతమాకాశశ్చ యస్మిన్నధ్యస్తాస్తమేవాత్మానమమృతం బ్రహ్మ మన్యే । తస్మాన్మననాత్ విద్వానహమమృతోఽస్మీతి మన్త్రదృశో వచనమ్ ।
నన్వస్తు పఞ్చత్వవిశిష్టేషు పఞ్చజనేషు పునః పఞ్చత్వాన్వయాత్పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాప్రతీతిః, తావతా కథం సాఙ్ఖ్యతత్త్వగ్రహ ఇత్యాశఙ్క్య సఙ్ఖ్యాయా ధర్మ్యాకాఙ్క్షాయాం తత్త్వాని గ్రాహ్యాణీత్యాహ
తథేతి ।
జగతో మూలభూతా ప్రకృతిస్త్రిగుణాత్మకం ప్రధానమనాదిత్వాదవికృతిః । కస్యచిత్కార్యం న భవతీత్యర్థః । మహదహఙ్కారపఞ్చతన్మాత్రాణీతి సప్త ప్రకృతయో వికృతయశ్చ । తత్ర మహాన్ప్రధానస్య వికృతిరహఙ్కారస్య ప్రకృతిః । అహఙ్కారస్తామసః పఞ్చతన్మాత్రాణాం శబ్దాదీనాం ప్రకృతిః, సాత్త్విక ఎకాదశేన్ద్రియాణామ్ । పఞ్చ తన్మాత్రాశ్చ పఞ్చానాం స్థూలభూతానామాకాశాదీనాం ప్రకృతయః పఞ్చ స్థూలభూతాన్యేకాదశేన్ద్రియాణి చేతి షోడశసఙ్ఖ్యాకో గణో వికార ఎవ న ప్రకృతిః, తత్త్వాన్తరోపాదానత్వాభావాత్ । పురుషస్తూదాసీన ఇతి సాఙ్ఖ్యకారికార్థః ।
సఙ్ఖ్యయా తత్త్వానాముపసంగ్రహాత్ శబ్దవత్త్వమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి
నేతి ।
నానాత్వమిష్టమిత్యత ఆహ
నైషామితి ।
పఞ్చసు పఞ్చసు సాధారణస్యేతరపఞ్చకాద్వ్యావృత్తస్య ధర్మస్యాభావోఽత్ర నానాత్వం వివక్షితమిత్యర్థః । యద్యపి జ్ఞానకర్మేన్ద్రియేషు దశసు జ్ఞానకరణత్వం కర్మకరణత్వం చ పఞ్చకద్వయేఽస్తి, పఞ్చతన్మాత్రాసు పఞ్చసు స్థూలప్రకృతిత్వం చ, తథాపి యస్మిన్నిత్యాత్మన ఆకాశస్య చ పృథగుక్తేః సత్త్వరజస్తమోమహదహఙ్కారాః పఞ్చ కర్తవ్యాః, మనశ్చత్వారి భూతాని చ పఞ్చ । అస్మిన్ పఞ్చకద్వయే మిథోఽనువృత్తేతరపఞ్చకవ్యావృత్తధర్మో నాస్తీత్యభిప్రాయః ।
మాస్త్విత్యత ఆహ
యేనేతి ।
ధర్మేణేత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫుటయతి
నహీతి ।
మహాసఙ్ఖ్యాయామవాన్తరసఙ్ఖ్యాః ప్రవిశన్తి, యథా ద్వావశ్వినౌ సప్తర్షయోఽష్టౌ వసవశ్చేతి సప్తదశేత్యత్రాశ్విత్వాదికమాదాయ ద్విత్వాదయః ప్రవిశన్తి । నాన్యథేత్యర్థః ।
పఞ్చశబ్దద్వయేన స్వవాచ్యన్యూనసఙ్ఖ్యాద్వారేణ తద్వ్యాప్యా మహాసఙ్ఖ్యైవ లక్ష్యత ఇతి సదృష్టాన్తం శఙ్కతే
అథేతి ।
ముఖ్యార్థస్య వక్ష్యమాణత్వాల్లక్షణా న యుక్తేతి పరిహరతి
తదపి నేతి ।
పఞ్చజనశబ్దయోరసమాసమఙ్గీకృత్య పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాప్రతీర్నిరస్తా । సమ్ప్రతి సమాసనిశ్చయాన్న తత్ప్రతీతిరిత్యాహ
పరశ్చేతి ।
సమాసే హేతుమాహ
పారిభాషికేణేతి ।
అయమర్థః అస్మిన్మన్త్రే ప్రథమఃపఞ్చశబ్ద ఆద్యుదాత్తః । ద్వితీయః సర్వానుదాత్తః । జనశబ్దశ్చాన్తోదాత్తః । తథాచ న ద్వితీయపఞ్చశబ్దజనశబ్దయోః సమాసం వినాన్త్యస్యాకారస్యోదాత్తత్వం పూర్వేషామనుదాత్తతత్వం చ ఘటతే 'సమాసస్య' ఇతి సూత్రేణ సమాసస్యాన్తోదాత్తవిధానాత్ । 'అనుదాత్తం పదమేకవర్జమ్' ఇతి చ సూత్రేణ యస్మిన్పదే ఉదాత్తః స్వరితో వా యస్య వర్ణస్య విధీయతే తమేకం వర్జయిత్వావశిష్టం తత్పదమనుదాత్తం భవతీతి విధానాదేవ మాన్త్రికాన్తోదాత్తస్వరేణైకపదత్వనిశ్చయః భాషికాఖ్యే తు శతపథబ్రాహ్మణస్వరవిధాయకగ్రన్థే 'స్వరితోఽనుదాత్తో వా' ఇతి సూత్రేణ యో మన్త్రదశాయామనుదాత్తః స్వరితో వా స బ్రాహ్మణదశాయాముదాత్తో భవతీత్యపవాద ఆశ్రితః । తథా చాన్త్యాదాకారాత్పూర్వేషామనుదాత్తానాముదాత్తత్వం బ్రాహ్మణావస్థాయాం ప్రాప్తమ్ , 'ఉదాత్తమనుదాత్తమనన్త్యమ్' ఇతి సూత్రేణ మన్త్ర దశాయాముదాత్తస్యానన్త్యస్య పరలగ్నతయోచ్చార్యమాణస్యానుదాత్తత్వం విహితమ్ , తథా చాన్త్యనకారాదుపరితన ఆకార ఆకాశశ్చేత్యనేన శ్లిష్టతయా పఠ్యమానోఽనుదాత్తో భవతి, అయమన్తానుదాత్తస్వరః పారిభాషికస్తేన బ్రాహ్మణస్వరేణైకపదత్వం నిశ్చీయత ఇతి । ప్రకటార్థకారైస్తు పాఠకప్రసిద్ధోఽన్తోదాత్తస్వరః పారిభాషిక ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । తద్వ్యాఖ్యానం కల్పతరుకారైర్దూషితమ్ । అన్తానుదాత్తం హి సమామ్నాతారః పఞ్చజనశబ్దమధీయత ఇతి పాఠకప్రసిద్ధిరసిద్ధేతి । తథా చ పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి మాన్త్రికాన్తోదాత్తః స్వరః, యస్మిన్ పఞ్చ పఞ్చజనా ఇత్యన్తానుదాత్తో బ్రాహ్నణస్వర ఇతి విభాగః । ఉభయథాప్యైకపద్యాత్సమాససిద్ధిరితి ।
తైత్తిరీయకప్రయోగాదప్యేకపదత్వమిత్యాహ
ప్రయోగాన్తరే చేతి ।
ఆజ్య, త్వా త్వాం పఞ్చానాం పఞ్చజనానాం దేవవిశేషాణాం యన్త్రాయ ధర్త్రాయ గృహ్ణామి ఇత్యాజ్యగ్రహణమన్త్రశేషః । దేవతానాం కర్మణి యన్త్రవదవస్థితం శరీరం తదేవ ధర్త్రమ్ ఇహామిత్రభోగాధారమ్ , తస్మై తస్యావైకల్యార్థమితి యజమానోక్తిః ।
అస్తు సమాసస్తతః కిమిత్యత ఆహ
సమస్తత్వాచ్చేతి ।
ఆవృతిర్వీప్సా తదభావే పఞ్చకద్వయాగ్రహణాత్పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాప్రతీతిరసిద్ధేతి భావః । జనపఞ్చకమేకం పఞ్చకానాం పఞ్చకం ద్వితీయమితి పఞ్చకద్వయం తస్య పఞ్చపఞ్చేతి గ్రహణం నేత్యక్షరార్థః ।
కిఞ్చాసమాసపక్షేఽపి కిం పఞ్చశబ్దద్వయోక్తయోః పఞ్చత్వయోః పరస్పరాన్వయః, కిం వా తయోః శుద్ధజనైరన్వయః, అథవా పఞ్చత్వవిశిష్టైర్జనైరపరపఞ్చత్వస్యాన్వయః । నాద్య ఇత్యాహ
నచ పఞ్చసఙ్ఖ్యాయా ఇతి ।
విశేషణమన్వయః ।
అనన్వయే హేతుమాహ
ఉపసర్జనస్యేతి ।
అప్రధానానాం సర్వేషాం ప్రధానేనైవ విశేష్యేణైవాన్వయో వాచ్యః । గుణానాం పరస్పరాన్వయే వాక్యభేదాపాతాదిత్యర్థః । ద్వితీయే దశసఙ్ఖ్యాప్రతీతిః స్యాన్న పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాప్రతీతిః ।
తృతీయముత్థాపయతి
నన్వితి ।
పఞ్చత్వవిశిష్టేషు పఞ్చత్వాన్తరాన్వయే విశేషణీభూతపఞ్చత్వేఽపి పఞ్చత్వాన్వయాత్పఞ్చవింశతిత్వప్రతీతిరిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తవైషమ్యేణ పరిహరతి
నేతి బ్రూమ ఇతి ।
పఞ్చానాం పూలానాం సమాహారా ఇత్యత్ర 'సఙ్ఖ్యాపూర్వో ద్విగుః' ఇతి సమాసో విహితః । తతో 'ద్విగోః' ఇతి సూత్రేణ ఙీపో విధానాత్సమాహారప్రతీతౌ సమాహారాః కతీత్యాకాఙ్క్షాయాం సత్యాం పఞ్చేతిపదాన్తరాన్వయో యుక్తః । పఞ్చజనా ఇత్యత్ర తు ఙీబన్తత్వాభావేన సమాహారస్యాప్రతీతేః జనానాం చాదిత ఎవ పఞ్చత్వోపాదానాత్సఙ్ఖ్యాకాఙ్క్షాయా అసత్త్వాత్పఞ్చేతి పదాన్తరం నాన్వేతి । ఆకాఙ్క్షాధీనత్వాదన్వయస్యేత్యర్థః । భేదో విశేషణమ్ ।
నను జనానాం నిరాకాఙ్క్షత్వేఽపి తద్విశేషణీభూతపఞ్చత్వాని కతీత్యాకాఙ్క్షాయాం పఞ్చత్వాన్తరం విశేషణం భవత్విత్యాశఙ్కతే
భవదపీతి ।
నోపసర్జనస్యోపసర్జనాన్తరేణాన్వయః కిన్తు ప్రధానేనైవేతి నోపసర్జనన్యాయవిరోధ ఉక్త ఇతి పరిహరతి
తత్ర చేతి ।
ఎవం నానాభావాదితి వ్యాఖ్యాయాతిరేకాచ్చేతి వ్యాచష్టే
అతిరేకాచ్చేత్యాదినా ।
అతిరేక ఆధిక్యమ్ ।
జనశబ్దితపఞ్చవింశతితత్త్వేషు ఆత్మాన్తర్భూతో న వా । నాద్య ఇత్యుక్త్వా ద్వితీయే దోషమాహ
అర్థాన్తరేతి ।
తథాకాశం వికల్ప్య దూషయతి
తథేతి ।
ఉక్తో దోషః సఙ్ఖ్యాధిక్యమ్ । పఞ్చవింశతిజనా ఆత్మాకాశౌ చేతి సప్తవింశతిసఙ్ఖ్యా స్యాదిత్యర్థః । నచ సత్త్వరజస్తమసాం పృథగ్గణనయా సేష్టేతి వాచ్యమ్ , ఆకాశస్య పృథగుక్తివైయర్థ్యాత్ , యస్మిన్నిత్యాత్మని తత్త్వానాం ప్రతిష్ఠోక్తివిరోధాత్తవ మతే స్వతన్త్రప్రధానస్యైవానాధారత్వాత్ , 'నేహ నానాస్తి' ఇతి వాక్యశేషవిరోధాచ్చ తవ సత్యద్వైతవాదిత్వాత్ ।
కిం చ పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యాప్రతీతావపి న సాఙ్ఖ్యతత్త్వానాం గ్రహణమిత్యాహ
కథం చేతి ।
కిం జనశబ్దాత్తత్త్వగ్రహః ఉత సఙ్ఖ్యయేతి కథంశబ్దార్థః । నాద్య ఇత్యాహ
జనేతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ
అర్థాన్తరేతి ।
కిం తదర్థాన్తరం యదర్థకమిదం వాక్యమితి పృచ్ఛతి
కథమితి ।
పఞ్చ చ తే జనాశ్చేతి కర్మధారయాదిసమాసాన్తరాత్సంజ్ఞాసమాసస్యాప్తోక్త్యా బలవత్త్వం తావదాహ
ఉచ్యత ఇతి ।
విగ్వాచినః సఙ్ఖ్యావాచినశ్చ శబ్దాః సంజ్ఞాయాం గమ్యమానాయాం సుబన్తేనోత్తరపదేన సమస్యన్తే । యథా దక్షిణాగ్నిః సప్తర్షయ ఇత్యాది । అయం చ సమాసస్తత్పురుషభేదః ॥ ౧౧ ॥
పఞ్చజనశబ్దస్య సంజ్ఞాత్వముక్త్వా సంజ్ఞికథనార్థం సూత్రం గృహ్ణాతి
కే పునస్త ఇతి ।
శ్రుతౌ ఉతశబ్దోఽప్యర్థః । యే ప్రాణాదిప్రేరకం తత్సాక్షిణమాత్మానం విదుస్తే బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః ।
పఞ్చజనశబ్దస్య ప్రాణాదిషు కయా వృత్త్యా ప్రయోగ ఇతి శఙ్కతే
కథం పునరితి ।
యథా తవ తత్త్వేషు జనశబ్దస్య లక్షణయా ప్రయోగస్తథా మమ ప్రాణాదిషు పఞ్చజనశబ్దస్య లక్షణయేత్యాహ
తత్త్వేష్వితి ।
తర్హి రూఢ్యతిక్రమసామ్యాత్తత్త్వాన్యేవ గ్రాహ్యాణీత్యత ఆహ
సమానే త్వితి ।
సంనిహితసజాతీయానపేక్షశ్రుతిస్థా ఎవ గ్రాహ్యాః । న తు వ్యవహితవిజాతీయసాపేక్షస్మృతిస్థా ఇత్యర్థః ।
లక్షణాబీజం సమ్బన్ధమాహ
జనేతి ।
జనః పఞ్చజన ఇతి పర్యాయః ।
పురుషమిత్రాదిశబ్దవచ్చ పఞ్చజనశబ్దస్య ప్రాణాదిలక్షకత్వం యుక్తమిత్యాహ
జనవచనశ్చేతి ।
నను జాయన్త ఇతి జనా మహదాదయః, జనకత్వాజ్జనః ప్రధానమితి యోగసమ్భవే కిమితి రూఢిమాశ్రిత్య లక్షణాప్రయాస ఇత్యత ఆహ
సమాసేతి ।
యథా అశ్వకర్ణశబ్దస్య వర్ణసముదాయస్య వృక్షే రూఢిరేవం పఞ్చజనశబ్దస్య రూఢిరేవ నావయవశక్త్యాత్మకో యోగ ఇత్యర్థః ।
పూర్వకాలికప్రయోగాభావాన్న రూఢిరిత్యాక్షిపతి
కథమితి ।
'స్యుః పుమాంసః పఞ్చజనాః' ఇత్యమరకోశాదౌ ప్రయోగోఽస్త్యేవ, తదభావమఙ్గీకృత్యాప్యాహ
శక్యేతి ।
జనసమ్బన్ధాచ్చేతి పూర్వభాష్యే నరేషు పఞ్చజనశబ్దస్య రూఢిమాశ్రిత్య ప్రాణాదిషు లక్షణోక్తా । ఇహ తు ప్రౌఢివాదేన ప్రాణాదిషు రూఢిరుచ్యత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
సఙ్గృహీతం వివృణోతి
ప్రసిద్ధేత్యాదినా ।
'ఉద్భిదా యజేత పశుకామః' ఇత్యత్రోద్భిత్పదం విధేయగుణార్థకం కర్మనామధేయం వేతి సంశయే ఖనిత్రాదావుద్భిత్పదస్య ప్రసిద్ధేర్యాగనామత్వే ప్రసిద్ధివిరోధాజ్జ్యోతిష్టోమే గుణవిధిరితి ప్రాప్తే రాద్ధాన్తఃయజేత యాగేనేష్టం భావయేదిత్యర్థః । తతశ్చోద్భిదేత్యప్రసిద్ధస్య తృతీయాన్తస్య యాగేనేత్యనేన ప్రసిద్ధార్థకేన సామానాధికరణ్యేన తన్నామత్వం నిశ్చీయతే, ఉద్భినత్తి పశూన్సాధయతీతి ప్రసిద్ధేరవిరోధాదప్రకృతజ్యోతిష్టోమే గుణవిధ్యయోగాత్ , తద్విధౌ చోద్భిదాఖ్యగుణవతా యాగేనేతి మత్వర్థసమ్బన్ధలక్షణాప్రసఙ్గాచ్చేతి కర్మనామైవోద్భిత్పదమ్ । తథా ఛినత్తీతి ప్రసిద్ధార్థచ్ఛేదనయోగ్యార్థకశబ్దసమభివ్యాహారాద్దారువిశేషో యూపశబ్దార్థః కరోతీతి సమభివ్యాహారాద్వేదిశబ్దార్థః సంస్కారయోగ్యస్థణ్డిలవిశేష ఇతి గమ్యతే । తథా ప్రసిద్ధార్థకప్రాణాదిశబ్దసమభివ్యాహారాత్పఞ్చజనశబ్దః ప్రాణాద్యర్థక ఇతి నిశ్చీయత ఇత్యర్థః ।
ఎకదేశినాం మతద్వయమాహ
కైశ్చిదిత్యాదినా ।
శూద్రాయాం బ్రాహ్మణాజ్జాతో నిషాదః ।
శ్రుత్యా పఞ్చజనశబ్దస్యార్థాన్తరమాహ
క్వచిచ్చేతి ।
పాఞ్చజన్యయా ప్రజయా విశతీతి విట్ తయా విశాపురుషరూపయేన్ద్రస్యాహ్వానార్థం ఘోషాః సృష్టా ఇతి యత్తద్యుక్తమ్ , ఘోషాతిరేకేణేన్ద్రాహ్వానాయోగాదితి శ్రుత్యనుసారేణ ప్రజామాత్రగ్రహేఽపి న విరోధ ఇత్యర్థః ।
సూత్రవిరోధమాశఙ్క్యాహ
ఆచార్యస్త్వితి ।
అతః సాఙ్ఖ్యతత్త్వాతిరిక్తయత్కిఞ్చిత్పరతయా పఞ్చజనశబ్దవ్యాఖ్యాయామవిరోధ ఇతి భావః ॥ ౧౨ ॥
శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రం గృహ్ణాతి
భవేయురితి ।
జ్యోతిషాం సూర్యాదీనాం జ్యోతిస్తద్బ్రహ్మ దేవా ఉపాసత ఇత్యర్థః ।
నన్విదం షష్ఠ్యన్తజ్యోతిఃపదోక్తం సూర్యాదికం జ్యోతిః శాఖాద్వయేఽప్యస్తి, తత్కాణ్వానాం పఞచత్వపూరణాయ గృహ్యతే నాన్యేషామితి వికల్పో న యుక్త ఇతి శఙ్కతే
కథం పునరితి ।
ఆకాఙ్క్షావిశేషాద్వికల్పో యుక్త ఇత్యాహ
సిద్ధాన్తీఅపేక్షేతి ।
యథా అతిరాత్రే షోడశినం గృహ్ణాతి న గృహ్ణాతి ఇతి వాక్యభేదాద్వికల్పస్తద్వచ్ఛాఖాభేదేనాన్నపాఠాపాఠాభ్యాం జ్యోతిషో వికల్ప ఇత్యర్థః । నను క్రియాయాం వికల్పో యుక్తో న వస్తునీతి చేత్ । సత్యమ్ । అత్రాపి శాఖాభేదేన సాన్నా జ్యోతిఃసహితా వా పఞ్చ ప్రాణాదయో యత్ర ప్రతిష్ఠితాస్తన్మనసానుద్రష్టవ్యమితి ధ్యానక్రియాయాం వికల్పోపపత్తిరిత్యనవద్యమ్ ।
ఉక్తం ప్రధానస్యాశబ్దత్వముపసంహరతి
తదేవమితి ।
తథాపి స్మృతియుక్తిభ్యాం ప్రధానమేవ జగత్కారణమిత్యత ఆహ
స్మృతీతి ॥ ౧౩ ॥
కారణత్వేన చాకాశాదిషు తథావ్యపదిష్టోక్తేః । పూర్వగ్రన్థేనాస్య సఙ్గతిం వక్తుం వృత్తమనువదతి
ప్రతిపాదితమితి ।
అధికరణత్రయేణ ప్రధానస్యాశ్రౌతత్వోక్త్యా జగత్కారణత్వలక్షణేన బ్రహ్మణ ఎవ బుద్ధిస్థతా, తస్మిన్నేవ బుద్ధిస్థే నిర్విశేషే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం సమన్వయ ఇతి సాధితం పూర్వసూత్రసన్దర్భేణ । తత్ర లక్షణసమన్వయయోరసిద్ధిరేవ, శ్రుతీనాం విరోధదర్శనాదిత్యాక్షేపరూపాం తేనాస్య సఙ్గతిమాహ
తత్రేతి ।
న చావిరోధచిన్తాయా ద్వితీయాధ్యాయే సఙ్గతిర్నాస్మిన్నధ్యాయ ఇతి వాచ్యమ్ , సిద్ధే సమన్వయే స్మృత్యాదిమానాన్తరవిరోధనిరాసస్య ద్వితీయాధ్యాయార్థత్వాత్ , తత్పదవాచ్యజగత్కారణవాదిశ్రుతీనాం మిథో విరోధాద్వాచ్యార్థానిర్ణయేన లక్ష్యే సమన్వయాసిద్ధౌ ప్రాప్తాయాం తత్సాధకావిరోధచిన్తాయా అత్రైవ సఙ్గతత్వాత్ । న చైవం సృష్టిశ్రుతీనామప్యవిరోధోఽత్రైవ చిన్తనీయ ఇతి వాచ్యమ్ , స్వప్నవత్కల్పితసృష్టౌ విరోధస్యైవాభావాత్ । కిమర్థం తర్హి ద్వితీయే తచ్చిన్తనమ్ , స్థూలబుద్ధిసమాధానార్థమితి బ్రూమః । ఇహ తు సూక్ష్మదృశాం వాక్యార్థే సమన్వయజ్ఞానాయ తత్పదార్థశ్రుతివిరోధః పరిహ్రియతే । యద్యపి త్వమ్పదార్థశ్రుతివిరోధోఽత్ర పరిహర్తవ్యః తథాపి ప్రథమసూత్రేణ బన్ధమిథ్యాత్వసూచనాదవిరోధః సిద్ధః । ప్రపఞ్చస్తు స్థూలబుద్ధిసమాధనప్రసఙ్గేన భవిష్యతీతి మన్యతే సూత్రకారః । అత్ర జగత్కారణశ్రుతయో విషయః ।
తాః కిం బ్రహ్మణి మానం న వేతి సంశయేఽన్నజ్యోతిషోః సఙ్ఖ్యాదృష్టిక్రియాయాం వికల్పేఽపి కారణే వస్తున్యసద్వా సద్వా కారణమిత్యాదివికల్పాసమ్భవాదప్రామాణ్యమితి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షయన్నుక్తాక్షేపం వివృణోతి
ప్రతివేదాన్తమిత్యాదినా ।
వేదాన్తానాం సమన్వయసాధనాచ్ఛ్రుత్యధ్యాయసఙ్గతిః । అసదాదిపదానాం సత్కారణే సమన్వయోక్తేః పాదసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే సమన్వయాసిద్ధిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి వివేకః ।
క్రమాక్రమాభ్యాం సృష్టివిరోధం తావద్దర్శయతితథాహి
క్వచిదిత్యాదినా ।
స పరమాత్మా లోకానసృజత । అంమయశరీరప్రచురస్వర్గలోకోఽమ్భః శబ్దార్థః । సూర్యరశ్మిమవ్యాప్తోఽన్తరిక్షలోకో మరీచయః । మరో మర్త్యలోకః । అబ్బహులాః పాతాలలోకా ఆప ఇతి శ్రుత్యర్థః ।
సృష్టివిరోధముక్త్వా కారణవిరోధమాహ
తథేతి ।
అసదనభివ్యక్తనామరూపాత్మకం కారణమ్ , తతః కారణాత్సదభివ్యక్తమ్ । ఎతత్తుల్యార్థం ఛాన్దోగ్యవాక్యమాహ
అసదేవేతి ।
కిం శూన్యమేవ, నేత్యాహ
తత్సదితి ।
అబాధితం బ్రహ్మైవాసీదిత్యర్థః । తద్బ్రహ్మాత్మనా స్థితం జగత్సృష్టికాలే సమ్యగభివ్యక్తమభవత్ । ప్రక్రియా సృష్టిః । తత్తత్ర కారణే । ఎకే బాహ్యాః ।
తేషాం మతం శ్రుతిరేవ దూషయతి
కుత ఇతి ।
కుత ఎవంపదయోరర్థమాహ
కథమితి ।
స్వమతమాహ
సదితి ।
తదిదం జగద్ధ కిల తర్హి ప్రాక్కాలేఽవ్యాకృతం కారణాత్మకమాసీత్ ।
శ్రుతీనాం విరోధముపసంహరతి
ఎవమితి ।
కిమత్ర న్యాయ్యమిత్యాశఙ్క్య మానాన్తరసిద్ధప్రధానలక్షకత్వం వేదాన్తానాం న్యాయ్యమిత్యాహ
స్మృతీతి ।
తత్ర సృష్టౌ విరోధమఙ్గీకృత్య స్రష్టరి విరోధం పరిహరతి
సత్యపీతి ।
ఆకాశాదిషు బ్రహ్మణః కారణత్వే విరోధో నైవాస్తీతి ప్రతిజ్ఞాయాం హేతుమాహ
కుత ఇతి ।
యథాభూతత్వమేవాహ
సర్వజ్ఞ ఇతి ।
కారణస్య సర్వజ్ఞత్వాదికం ప్రతివేదాన్తం దృశ్యత ఇత్యాహ
తద్యథేత్యాదినా ।
తద్విషయేణ బ్రహ్మవిషయేణ । చేతనం సర్వజ్ఞమ్ । 'తదాత్మానం స్వయమకురుత' ఇతి శ్రుతేరపరప్రయోజ్యత్వమ్ । 'తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మనః' ఇతి ప్రత్యగాత్మత్వమ్ । స్వస్య బహురూపత్వకామనయా స్థితికాలేఽప్యద్వితీయత్వమ్ ।
యథా తైత్తిరీయకే సర్వజ్ఞత్వాదికం కారణస్య తథా ఛాన్దోగ్యాదావపి దృశ్యత ఇత్యాహ
తదత్ర యల్లక్షణమితి ।
మిషత్సవ్యాపారమ్ । అవిగీతార్థత్వాదవిరుద్ధార్థకత్వాత్కారణే నాస్తి విప్రతిపత్తిరితి శేషః ।
తథాపి కార్యే విరోధాత్కారణేఽపి విరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిషేధతి
కార్యవిషయం త్విత్యాదినా ।
స్వప్నసృష్టీనాం ప్రత్యహమన్యథాత్వేన సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానే ద్రష్టర్యపి నానాత్వం ప్రసజ్యేతేత్యాహ
అతిప్రసఙ్గాదితి ।
సృష్టివిరోధమఙ్గీకృత్య స్రష్టరి న విరోధ ఇత్యుక్తమ్ । అధునాఙ్గీకారం త్యజతి
సమాధాస్యతి చేతి ।
కిమర్థం తర్హి శ్రుతయః సృష్టిమన్యథాన్యథా వదన్తీత్యాశఙ్క్య సృష్టావతాత్పర్యజ్ఞాపనాయేత్యాహ
భవేదిత్యాదినా ।
అతాత్పర్యార్థవిరోధో న దోషాయేత్యతాత్పర్యం సాధయతి
నహీతి ।
ఫలవద్బ్రహ్మవాక్యశేషత్వేన సృష్టివాక్యానామర్థవత్త్వసమ్భవాన్న స్వార్థే పృథక్ఫలం కల్ప్యమ్ , వాక్యభేదాపత్తేరిత్యాహ
నచ కల్పయితుమితి ।
న్యాయాదేకవాక్యత్వం సిద్ధం శ్రుతిరపి దర్శయతీత్యాహ
దర్శయతి చేతి ।
శుఙ్గేన కార్యేణ లిఙ్గేన కారణబ్రహ్మజ్ఞానార్థత్వం సృష్టిశ్రుతీనాముక్త్వా కారణస్యాద్వయత్వజ్ఞానం ఫలాన్తరమాహ
మృదాదీతి ।
ఎవం నిష్ఫలాయామన్యార్థాయాం సృష్టౌ తాత్పర్యాభావాద్విరోధో న దోష ఇత్యత్ర వృద్ధసంమతిమాహ
తథాచేతి ।
అన్యథాన్యథేతి వీప్సా ద్రష్టవ్యా । అవతారాయ బ్రహ్మాధిజన్మనే । అతస్తదన్యథాత్వేఽపి బ్రహ్మణి న భేదః । జ్ఞేయే న విగానమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మజ్ఞానస్య సృష్టిశేషిత్వముక్తమ్ , తన్నిర్వాహాయ తస్య ఫలమాహ
బ్రహ్మేతి ।
మృత్యుమత్యేతీత్యన్వయః ॥ ౧౪ ॥
ఎవం సృష్టిద్వారకం విరోధముత్సూత్రం సమాధాయ కారణస్య సదసత్త్వాదినా సాక్షాచ్ఛ్రుతివిరోధనిరాసార్థం సూత్రమాదత్తే
యత్పునరితి ।
యతోఽస్తిత్వలక్షణం బ్రహ్మ నిర్ధార్య తస్మిన్నేవ శ్లోకముదాహరతి, అతోఽత్ర శ్లోకే నిరాత్మకమసన్న శ్రావ్యత ఇతి యోజనా । తత్తత్ర సదాత్మని శ్లోకో మన్త్రో భవతి ।
సదాత్మసమాకర్షాదతీన్ద్రియార్థకాసత్పదేన బ్రహ్మ లక్ష్యత ఇత్యాహ
తస్మాదితి ।
నచ ప్రధానమేవ లక్ష్యతామితి వాచ్యమ్ । చేతనార్థకబ్రహ్మాదిశబ్దానామనేకేషాం లక్షణాగౌరవాదితి భావః ।
తైత్తిరీయకశ్రుతౌ సూత్రం యోజయిత్వా ఛాన్దోగ్యాదౌ యోజయతి
ఎషైవేతి ।
సదేకార్థకతత్పదేన పూర్వోక్తాసతః సమాకర్షాన్న శూన్యత్వమిత్యర్థః ।
నన్వసత్పదలక్షణా న యుక్తా, శ్రుతిభిరేవ స్వమతభేదేనోదితానుదితహోమవద్వికల్పస్య దర్శితత్వాదిత్యత ఆహ
తద్ధైక ఇతి ।
ఎకే శాఖిన ఇత్యర్థో న భవతి, కిన్తు అనాదిసంసారచక్రస్థా వేదబాహ్యా ఇత్యర్థః । శూన్యనిరాసేన శ్రుతిభిః సద్వాదస్యైవేష్టత్వాత్తాసాం విరోధస్ఫూర్తినిరాసాయ లక్షణా యుక్తేతి భావః ।
యదుక్తం క్వచిదకర్తృకా సృష్టిః కథితేతి, తన్నేత్యాహ
తద్ధేదమితి ।
అధ్యక్షః కర్తా ।
నను కర్త్రభావ ఎవ పరామృశ్యత ఇత్యత ఆహ
చేతనస్య చాయమితి ।
చక్షుర్ద్రష్టా, శ్రోత్రం శ్రోతా, మనో మన్తేత్యుచ్యత ఇత్యర్థః ।
ఆద్యకార్యం సకర్తృకమ్ , కార్యత్వాత్ , ఘటవదిత్యాహ
అపిచేతి ।
అద్యత్వే ఇదానీమ్ ।
నను కర్మకారకాదన్యస్య కర్తుః సత్త్వే కర్మణ ఎవ కర్తృవాచిలకారో విరుద్ధ ఇత్యత ఆహ
వ్యాక్రియత ఇతి ।
అనాయాసేన సిద్ధిమపేక్ష్య కర్మణః । కర్తృత్వముపచర్యత ఇత్యర్థః ।
వ్యాక్రియతే జగత్స్వయమేవ నిష్పన్నమితి వ్యాఖ్యాయ కేనచిద్వ్యాకృతమితి వ్యాచష్టే
యద్వేతి ।
అతః శ్రుతీనామవిరోధాత్కారణద్వారా సమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౧౫ ॥
జగద్వాచిత్వాత్ । విషయమాహ
కౌషీతకీతి ।
బలాకాయా అపత్యం బాలాకిర్బ్రాహ్మణస్తం ప్రతి రాజోవాచ
యో వా ఇతి ।
న కేవలమాదిత్యాదీనాం కర్తా కిన్తు సర్వస్య జగత ఇత్యాహ
యస్యేతి ।
ఎతజ్జగద్యస్య కర్మ । క్రియతే ఇతి వ్యుత్పత్త్యా కార్యమిత్యర్థః ।
కర్మేతిశబ్దస్య యోగరూఢిభ్యాం సంశయమాహ
తత్రేతి ।
పూర్వత్రైకవాక్యస్థసదాదిశబ్దబలాదసచ్ఛబ్దో నీతః । ఇహ తు వాక్యభేదాత్ 'బ్రహ్మ తే బ్రవాణి' ఇతి బాలాకివాక్యస్థబ్రహ్మశబ్దేన ప్రాణాదిశబ్దో బ్రహ్మపరత్వేన నేతుమశక్య ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షమాహ
కిం తావదితి ।
పూర్వపక్షే వాక్యస్య ప్రాణాద్యుపాస్తిపరత్వాద్బ్రహ్మణి సమన్వయాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే జ్ఞేయే సమన్వయసిద్ధిరితి ఫలమ్ । అథ సుషుప్తౌ । ద్రష్టేతి శేషః ।
శ్రుతం పురుషకర్తృత్వం ప్రాణస్య కథమిత్యత ఆహ
యే చైత ఇతి ।
సూత్రాత్మకప్రాణస్య వికారాః సూర్యాదయ ఇత్యత్ర మానమాహ
క్రతమ ఇతి ।
యస్య మహిమానః సర్వే దేవా ఇతి పూర్వవాక్యే దర్శితమ్ , అతః సర్వదేవాత్మకత్వాత్ , స ప్రాణో బ్రహ్మ । త్యత్ పరోక్షమ్ । శాస్త్రైకవేద్యత్వాదిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షాన్తరమాహ
జీవో వేతి ।
యత్కారణం యస్మాజ్జీవం బోధయతి తస్మాదస్తి సుప్తోత్థాపనం జీవలిఙ్గమితి యోజనా । తౌ హ పురుషం సుప్తమాజగ్మతుః । తం రాజా హే బృహత్పాణ్డరవాసః సోమరాజన్నిత్యామన్త్ర్య సమ్బోధ్య సమ్బోధనానభిజ్ఞత్వాత్ప్రాణాదేరనాత్మత్వముక్త్వా యష్ఠ్యాఘాతేనోత్థాప్య జీవం బోధితవానిత్యర్థః । శ్రేష్ఠీ ప్రధానః స్వైర్భృత్యైర్జ్ఞాతిభిరుపహృతం భుఙ్క్తే స్వాః జ్ఞాతయశ్చ తముపజీవన్తి, ఎవం జీవోఽపి ఆదిత్యాదిభిః ప్రకాశాదినా భోగోపకరణైర్భుఙ్క్తే తే చ హవిర్గ్రహణాదినా జీవముపజీవన్తీత్యుక్తం భోక్తృత్వం జీవలిఙ్గమ్ ।
నను 'ప్రాణ ఎవైకధా భవతి' ఇతి శ్రుతః ప్రాణశబ్దో జీవే కథమిత్యత ఆహ
ప్రాణభృత్త్వాచ్చేతి ।
సూత్రాద్బహిరేవ సిద్ధాన్తయతి
ఎవమితి ।
స చ బాలాకిర్బ్రహ్మత్వభ్రాన్త్యా వ్యష్టిలిఙ్గరూపాన్పురుషానుక్త్వా రాజ్ఞా నిరస్తస్తూష్ణీం స్థితః । త్వదుక్తం బ్రహ్మ మృషేత్యుక్త్వా రాజ్ఞోచ్యమానం బ్రహ్మైవేతి వక్తవ్యమన్యథారాజ్ఞోఽపి మృషావాదిత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ
యది సోఽపీతి ।
వేదితవ్యోఽపీత్యర్థః ।
ముఖ్యం పురుషకర్తృత్వం బ్రహ్మణ ఎవ లిఙ్గమ్ , ప్రాణజీవయోస్తన్నియమ్యత్వేనాస్వాతన్త్ర్యాదిత్యాహ
కర్తృత్వం చేతి ।
యదుక్తం చలనాదృష్టయోర్వాచకః కర్మశబ్దః ప్రాణజీవయోరుపస్థాపక ఇతి, తన్నేత్యాహ
యస్యేతి ।
అనేకార్థకాచ్ఛబ్దాదన్యతరార్థస్య ప్రకరణాదుపపదాద్వా గ్రహణం న్యాయ్యమ్ । అత్ర ప్రకరణోపపదయోరసత్త్వాత్కస్య గ్రహణమితి సంశయే పురుషకర్తృపదసాంనిధ్యాత్క్రియత ఇతి యోగాజ్జగద్గ్రహణమిత్యర్థః ।
ఎతత్కర్మేతిప్రకృతపరామర్శాత్పురుషాః పూర్వోక్తః కర్మశబ్దేన నిర్దిశ్యన్తామిత్యత ఆహ
నాపీతి ।
పౌనరుక్త్యాతాత్పురుషాణాం నపుంసకైకవచనేన పరామర్శాయోగాచ్చేత్యర్థః ।
నను పురుషోత్పాదకస్య కర్తుర్వ్యాపారః కరోత్యర్థముత్పాదనం తస్యఫలం పురుషజన్మ తదన్యతరవాచీ కర్మశబ్దోఽస్త్విత్యత ఆహ
నాపీతి ।
కర్తృశబ్దేనేతి ।
క్రియాఫలాభ్యాం వినా కర్తృత్వాయోగాత్కర్తృశబ్దేనైవ తయోర్గ్రహణమిత్యర్థః ।
జగతోఽపి ప్రకరణోపపదే న స్త ఇత్యుక్తమఙ్గీకరోతి
సత్యమితి ।
ప్రకరణాదికం హి సర్వనామ్నః సఙ్కోచకమ్ , తస్మిన్నసతి సామాన్యేన బుద్ధిస్థం సర్వమేవ గృహ్యతే । అత్ర చ సఙ్కోచకాసత్త్వాత్సర్వార్థకేన సర్వనామ్నా బుద్ధిస్థస్య కార్యమాత్రస్య కర్మశబ్దో వాచక ఇత్యాహ
తథాపీతి ।
కిఞ్చ జగదేకదేశోక్త్యా జగత్ప్రకృతమిత్యాహ
పూర్వత్రేతి ।
జగద్గ్రహే పురుషాణామపి గ్రహాత్పృథగుక్తిర్వ్యర్థేత్యత ఆహ
ఎతదుక్తమితి ।
స వేదితవ్య ఇతి సమ్బన్ధః । పురుషమాత్రనిరూపితం కర్తృత్వమితి భ్రాన్తినిరాసార్థో వాశబ్దః ।
బ్రాహ్మణా భోజయితవ్యాః పరివ్రాజకాశ్చేత్యత్ర యథా బ్రాహ్మణశబ్దః పరివ్రాజకాన్యవిషయః తథాత్ర కర్మశబ్దః పురుషాన్యజగద్వాచీత్యాహ
ఎవమితి ।
అస్తు జగత్కర్తా వేదితవ్యః, పరమేశ్వరస్య కిమాయాతమిత్యత ఆహ
పరమేశ్వరేతి ॥ ౧౬ ॥
సిద్ధాన్తముక్త్వా పూర్వపక్షబీజమనూద్య దూషయతి
జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాదితి ।
ఉక్తమేవ స్మారయతి
త్రివిధమితి ।
శ్రైష్ఠ్యం గుణాధిక్యమ్ , ఆధిపత్యం నియన్తృత్వమ్ । స్వారాజ్యమనియమ్యత్వమితి భేదః ।
'సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదో హి నేష్యతే' ఇత్యుక్తం చేత్పునరుక్తిః స్యాదితి శఙ్కతే
నన్వేవమితి ।
కర్మపదస్య రూఢ్యా పూర్వపక్షప్రాప్తౌ తన్నిరాసార్థమస్యారమ్భో యుక్త ఇత్యాహ
నేత్యాదినా ।
ప్రాణశబ్దజీవలిఙ్గయోర్గతిమాహ
ప్రాణశబ్దోఽపీతి ।
మనో జీవః ॥ ౧౭ ॥
జీవలిఙ్గేన బ్రహ్మైవ లక్ష్యత ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం తల్లిఙ్గేన జీవోక్తిద్వారా బ్రహ్మ గ్రాహ్యమిత్యాహ
అన్యార్థమితి ।
జీవపరామర్శస్య జీవాధికరణబ్రహ్మజ్ఞానార్థత్వే ప్రశ్నమాహ
క్వైష ఇతి ।
హే బాలాకే, ఎతచ్ఛయనం విశేషజ్ఞానాభావరూపం యథా స్యాత్తథైష పురుషః క్వాశయిష్ట । కస్మిన్నధికరణే శయనం కృతవానిత్యర్థః ।
ఎకీభావాశ్రయజ్ఞానార్థం పృచ్ఛతి
క్వ వేతి ।
ఎతద్భవనమేకీభావరూపం యథా స్యాత్తథా ఎష పురుషః క్వాభూత్సుప్తః । కేనైక్యం ప్రాప్నోతీతి యావత్ ।
ఉత్థానాపాదానం పృచ్ఛతి
కుత ఇతి ।
ఎతదాగమనమైక్యభ్రంశరూపం యథా స్యాత్తథా పురుషః కుత ఆగత ఇత్యర్థః ।
ప్రశ్నముక్త్వా వ్యాఖ్యానమాహ
ప్రతివచనమితి ।
శయనభవనయోరాధార ఉత్థానాపాదానం చ ప్రాణశబ్దితం బ్రహ్మైవేత్యర్థః ।
ఉత్తరే ప్రాణోక్తేః ప్రశ్నోఽపి ప్రాణవిశయ ఇత్యత ఆహ
సుషుప్తికాలే చేతి ।
జగద్ధేతుత్వ జీవైక్యాభ్యాం ప్రాణోఽత్ర బ్రహ్మేత్యర్థః ।
జీవోక్తేరన్యార్థత్వముపసంహరతి
తస్మాదితి ।
నిఃసమ్బోధతా విశేషధీశూన్యతా । స్వచ్ఛతా విక్షేపమలశూన్యతా ।
భేదభ్రాన్తిశూన్యతా స్వరూపైక్యమాహ
ఉపాధీతి ।
ప్రశ్నవ్యాఖ్యానయోర్బ్రహ్మవిషయత్వే శాఖాన్తరసంవాదమాహ
అపి చైవమేకే శాఖిన ఇతి ।
నను తత్రాకాశః సుషుప్తిస్థానముక్తం న బ్రహ్మేత్యత ఆహ
ఆకాశేతి ।
ఉపాధిద్వారా ప్రమాత్రాత్మజన్మహేతుత్వాచ్చాకాశో బ్రహ్మేత్యాహ
సర్వ ఇతి ।
ఎవం జీవనిరాసార్థకత్వేన సూత్రం వ్యాఖ్యాయ ప్రాణనిరాసపరత్వేనాపి వ్యాచష్టే
ప్రాణేతి ।
అస్మిన్వాక్యే ప్రాణోపదేశం బ్రహ్మజ్ఞానార్థం మన్యతే జైమినిః, ఉక్తప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యాం వాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వావగమాత్ । అపి చైకే శాఖిన ఎవమేవ ప్రాణాతిరిక్తం జీవాత్మానమామనన్తః ప్రాణస్య వాక్యార్థత్వం వారయన్తీతి సూత్రయోజనా । అతిరిక్తజీవోపదేశః ప్రాణనిరాకరణస్యాప్యభ్యుచ్చయో హేత్వన్తరమితి భాష్యార్థః । తస్మాదిదం వాక్యం బ్రహ్మణి సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౮ ॥
వాక్యాన్వయాత్ । విషయవాక్యమాహ
బృహదితి ।
పత్యాదేరాత్మశేషత్వేన ప్రియత్వాదాత్మైవ సర్వశేషీ ప్రియతమః, అతోఽన్యత్పరిత్యజ్యాత్మైవ ద్రష్టవ్యః । దర్శనార్థం శ్రవణాదికం కార్యమిత్యర్థః ।
ప్రియసంసూచితేనేతి ।
పతిజాయాదిభిః । ప్రియైర్భోగ్యైర్జీవతయానుమితేనేత్యర్థః ।
యథా 'బ్రహ్మ తే బ్రవాణి' ఇత్యుపక్రమబలాద్వాక్యస్య బ్రహ్మపరత్వం తథాత్ర జీవోపక్రమాదస్య వాక్యస్య జీవపరత్వమితి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి
కిం తావదితి ।
పూర్వపక్షే వాక్యస్య జీవోపాస్తిపరత్వమ్ , సిద్ధాన్తే జ్ఞేయే ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి ఫలమ్ । ఇదం ప్రత్యక్ । మహదపరిచ్ఛిన్నమ్ । భూతం సత్యమ్ । అనన్తం నిత్యమ్ । అపారం సర్వగతం చిదేకరసమ్ । ఎతేభ్యఃకార్యకారణాత్మనా జాయమానేభ్యో భూతేభ్యః సామ్యేనోత్థాయ భూతోపాధికం జన్మానుభూయ తాన్యేవ భూతాని నీయమానాన్యనుసృత్య వినశ్యతి । ఔపాధికమరణానన్తరం విశేషధీర్నాస్తీతి శ్రుత్యర్థః ।
విజ్ఞాతారం
విజ్ఞానకర్తారమ్ । భోక్తరి జ్ఞాతే భోగ్యం జ్ఞాతమిత్యుపచారః ।
మోక్షసాధనజ్ఞానగమ్యత్వాదిలిఙ్గైర్వాక్యస్యాన్వయాద్బ్రహ్మణ్యేవ తాత్పర్యావగమాద్బ్రహ్మప్రమాపకత్వమితి సిద్ధాన్తయతి
ఎవమితి ।
న విత్తేన । తత్సాధ్యేన కర్మణేత్యర్థః ।
భేదనిన్దాపూర్వకమభేదసాధనేనైకవిజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానస్య సమర్థనాదౌపచారికత్వం న యుక్తమిత్యాహ
న చైతదౌపచారికమిత్యాదినా ।
పరాకరోతి ।
శ్రేయోమార్గాద్భ్రంశయతి ।
యథా దున్దుభిశఙ్ఖవీణాశబ్దసామాన్యగ్రహణేనైవ గృహ్యమాణాస్తదవాన్తరవిశేషాః శుక్తిగ్రహణగ్రాహ్యరజతవత్సామాన్యే కల్పితాస్తతో న భిద్యన్తే, ఎవమాత్మభానభాస్యం సర్వమాత్మమాత్రమితి నిశ్చితమిత్యాహ
దున్దుభ్యాదితి ।
ఎవమేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాయా ముఖ్యత్వాద్బ్రహ్మనిశ్చయః ।
సర్వస్రష్టృత్వలిఙ్గాదపీత్యాహ
అస్యమహత ఇతి ।
ఋగ్వేదాదికం నామ । ఇష్టం హుతమితి కర్మ । అయం చ లోకః పరశ్చ లోక ఇతి రూపమ్ ।
కిఞ్చ 'స యథా సర్వాసామపాం సముద్ర ఎకాయనమ్' ఇతి కణ్డికయా సర్వప్రపఞ్చస్య ముఖ్యలయాధారత్వమాత్మనో బ్రహ్మత్వే లిఙ్గమిత్యాహ
తథైవైకాయనేతి ॥ ౧౯ ॥
జీవబ్రహ్మణోర్భేదాభేదసత్త్వాదభేదాంశేనేదం జీవోపక్రమణం ప్రతిజ్ఞాసాధకమిత్యాశ్మరథ్యమతమ్ ॥ ౨౦ ॥
సత్యసంసారదశాయాం భేద ఎవ, ముక్తావేవాభేద ఇత్యౌడులోమిమతమ్ । తత్ర మానమాహ
శ్రుతిశ్చేతి ।
సముత్థానముత్క్రాన్తిః ।
నను సంసారస్యౌపాధికత్వాత్సర్వదైవాభేద ఇత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తబలేన సంసారస్య స్వాభావికత్వమిత్యాహ
క్వచిచ్చేతి ।
'యథా నద్యః స్యన్దమానాః సముద్రేస్తం గచ్ఛన్తి నామరూపే విహాయ' ఇతి నదీనిదర్శనం వ్యాచష్టే
యథా లోక ఇతి ॥ ౨౧ ॥
సిద్ధాన్తమాహ
అవస్థితేరితి ।
అత్యన్తాభేదజ్ఞాపనార్థం జీవముపక్రమ్య ద్రష్టవ్యత్వాదయో బ్రహ్మధర్మా ఉక్తా ఇత్యర్థః । ఎతేన జీవలిఙ్గానాం బ్రహ్మపరత్వకథనార్థమిదమధికరణం న భవతి, ప్రతర్దనాధికరణే కథితత్వాత్ । నాపి జీవానువాదేన బ్రహ్మప్రతిపాదనార్థమ్ , 'సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోః' ఇత్యత్ర గతత్వాత్ । అతో వ్యర్థమిదమధికరణమితి నిరస్తమ్ । జీవోద్దేశేన బ్రహ్మత్వప్రతిపాదనే భేదోఽప్యావశ్యక ఇతి భేదాభేదశఙ్కాప్రాప్తౌ కల్పితభేదేనోద్దేశ్యత్వాదికం స్వతోఽత్యన్తాభేద ఇతి జ్ఞాపనార్థమస్యారమ్భాత్ । జ్ఞాపనే చాత్ర లిఙ్గమాత్మశబ్దేనోపక్రాన్తస్య జీవస్య ధర్మిణో బ్రహ్మణో ధర్మ్యన్తరస్య గ్రహణం వినైవ బ్రహ్మధర్మకథనం భేదాభేదే ధర్మిద్వయగ్రహః స్యాదితి మన్తవ్యమ్ । ధీరః సర్వజ్ఞః ।
సర్వాణి రూపాణి కార్యాణి విచిత్య సృష్ట్వా తేషాం నామాని చ కృత్వా తేషు బుద్ధ్యాదిషు ప్రవిశ్యాభివదనాదికం కుర్వన్ యో వర్తతే తద్విద్వానిహైవామృతో భవతీతి మన్త్రోఽపి జీవపరయోరైక్యం దర్శయతీత్యాహ
మన్త్రేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మవికారత్వాన్నైక్యమిత్యత ఆహ
నచ తేజ ఇతి ।
మతత్రయం విభజ్య దర్శయతి
కాశేత్యాదినా ।
కియానపీతి ।
అభేదవద్భేదోఽపీత్యర్థః ।
తత్రాన్త్యస్య మతస్యోపాదేయత్వమాహ
తత్ర కాశేతి ।
సోఽయం దేవదత్త ఇతివత్తత్త్వమస్యాదివాక్యేభ్యః పరాపరయోరత్యన్తాభేదః ప్రతిపాదయితుమిష్టోఽర్థః, తదనుసారిత్వాదిత్యర్థః,
జ్ఞానాన్ముక్తిశ్రుత్యన్యథానుపపత్త్యాప్యయమేవ పక్ష ఆదేయ ఇత్యాహ
ఎవం చేతి ।
అత్యన్తాభేదే సతీత్యర్థః । కల్పితస్య భేదస్య జ్ఞానాన్నివృత్తిః సమ్భవతి న సత్యస్యేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
యదుక్తం నదీదృష్టాన్తాత్సంసారః స్వాభావిక ఇతి, తన్నేత్యాహ
అతశ్చేతి ।
అనామరూపబ్రహ్మత్వాజ్జీవస్యేత్యర్థః ।
ఉత్పత్తిశ్రుత్యా జీవస్య బ్రహ్మణా భేదాభేదావిత్యత ఆహ
అత ఎవేతి ।
ఉత్పత్తేః స్వాభావికత్వే ముక్త్యయోగాదేవేత్యర్థః ।
అత్ర పూర్వపక్షే బీజత్రయముక్తం జీవేనోపక్రమః పరస్యైవ సముత్థానశ్రుత్యా జీవాభేదాభిధానం విజ్ఞాతృశబ్దశ్చేతి । తత్రాద్యం బీజం త్రిసూత్ర్యా నిరస్తమ్ । సమ్ప్రతి ద్వితీయమనూద్య తథైవ నిరాచష్టే
యదప్యుక్తమిత్యాదినా ।
ఆత్మజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానం యత్ప్రతిజ్ఞాతం తత్ర హేతుః 'ఇదం సర్వం యదయమాత్మా' ఇత్యవ్యతిరేక ఉక్తస్తస్య ప్రతిపాదనాత్తదేవ ప్రతిజ్ఞాతముపపాదితమితి యోజనా । ఎకస్మాత్ప్రసవో యస్య, ఎకస్మిన్ప్రలయో యస్య తద్భావాదిత్యర్థః । సముత్థానమభేదాభిధానమితి యావత్ ।
జన్మనాశావుక్తౌ నాభేద ఇత్యాక్షిప్య పరిహరతి
నన్విత్యాదినా ।
మృతస్య సంజ్ఞా నాస్తీతి వాక్యేఽత్రైవ మాం మోహితవానసి జ్ఞానరూపస్యాత్మనో జ్ఞానాభావే నాశప్రసఙ్గాదితి మైత్రేయ్యోక్తో మునిరాహ
న వా అరే ఇతి ।
మోహం మోహకరం వాక్యమ్ , అవినాశీ నాశహేతుశూన్యః, అత ఉచ్ఛిత్తిధర్మా నాశవాన్న భవతీత్యనుచ్ఛిత్తిధర్మేత్యర్థః ।
తృతీయం బీజం తృతీయేన మతేనైవ నిరసనీయమిత్యాహ
యదపీత్యాదినా ।
ఆద్యమతద్వయేఽపి సత్యభేదాఙ్గీకారాత్కేనేత్యాక్షేపో న యుక్తః । కాశకృత్స్నస్య మతే త్వత్యన్తాభేదాద్విజ్ఞానస్య కారకాభావాత్స యుక్త ఇతి శ్రుత్యనుసారిత్వాత్తన్మతే మనఃకల్పితం విజ్ఞాతృత్వం ముక్తే బ్రహ్మాత్మని భూతపూర్వగత్యోక్తమితి పరిహరణీయమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ పూర్వాపరపర్యాలోచనయా వాక్యస్య ముక్తాత్మపరత్వావగమాద్విజ్ఞాతృత్వం కల్పితమేవానూద్యత ఇతి న తల్లిఙ్గేన జీవపరత్వమిత్యాహ
అపి చేతి ।
ఆర్షేషు పక్షేషు కాశకృత్స్నపక్షస్యైవాదేయత్వే కిం బీజమ్ , తదాహ
దర్శితమితి ।
అతశ్చశ్రుతిమత్త్వాచ్చ ।
పునరపి శ్రుతిస్మృతిమత్త్వమాహ
సదేవేత్యాదినా ।
హేతూనాం భేదో న పారమార్థిక ఇతి ప్రతిజ్ఞయా సమ్బన్ధః ।
భేదాభేదపక్షే జీవస్య జన్మాదివికారవత్త్వాత్తన్నిషేధో న స్యాదిత్యాహ
స వా ఎష ఇతి ।
భేదస్య సత్యత్వే తత్ప్రమయా బాధాదహం బ్రహ్మేతి నిర్బాధం జ్ఞానం న స్యాదిత్యాహ
అన్యథాచేతి ।
అభేదస్యాపి సత్త్వాత్ప్రమేత్యాశఙ్క్య భేదాభేదయోర్విరోధాత్సంశయః స్యాదిత్యాహ
సునిశ్చితేతి ।
మాస్తు నిర్బాధజ్ఞానమిత్యత ఆహ
నిరపవాదమితి ।
అహం బ్రహ్మేత్యబాధితనిశ్చయస్యైవ శోకాదినివర్తకత్వమిత్యత్ర స్మృతిమప్యాహ
స్థితేతి ।
ఆత్యన్తికైకత్వే హి ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా భవతి న భేదాభేదయోరితి భావః ।
నను జీవపరమాత్మానౌ స్వతో భిన్నౌ, అపర్యాయనామవత్త్వాత్ , స్తమ్భకుమ్భవదిత్యత ఆహ
స్థితే చేతి ।
కథం తర్హ్యపర్యాయనామభేద ఇత్యాశఙ్క్య జీవత్వేశ్వరత్వాదినిమిత్తభేదాదిత్యాహ
ఎకో హీతి ।
కిఞ్చావిద్యాతజ్జబుద్ధిరూపాయాం గుహాయాం స్థితో జీవో భవతి, తస్యామేవ బ్రహ్మ నిహితమితి శ్రుతేః ।
స్థానైక్యాజ్జీవ ఎవ బ్రహ్మేత్యాహ
నహీతి ।
కాఞ్చిదేవైకామితి ।
జీవస్థానాదన్యామిత్యర్థః ।
నన్వేకస్యాం గుహాయాం ద్వౌ కిం న స్యాతామిత్యత ఆహ
నచేతి ।
స్రష్టురేవ ప్రవేశేన జీవత్వాన్న భేదః । నన్వత్యన్తాభేదే జీవస్య స్పష్టభానాద్బ్రహ్మాపి స్పష్టం స్యాదతః స్పష్టత్వాస్పష్టత్వాభ్యాం తయోర్భేద ఇతి చేత్ । న । దర్పణే ప్రతిబిమ్బస్య స్ఫుటత్వేఽపి బిమ్బస్యాస్ఫుటత్వవత్కల్పితభేదేన విరుద్ధధర్మవ్యవస్థోపపత్తేః ।
సత్యభేదే యేషామాగ్రహస్తేషాం దోషమాహ
యే త్వితి ।
సోఽయమితివత్తత్త్వమసీత్యకార్యకారణద్రవ్యసామానాధికరణ్యాదత్యన్తాభేదో వేదాన్తార్థస్తద్బోధ ఎవ నిఃశ్రేయససాధనం తస్య బాధో న యుక్త ఇత్యర్థః । కిఞ్చ భేదభేదవాదినో జ్ఞానకర్మభ్యాం కృతకం మోక్షం కల్పయన్తి, తత్రానిత్యత్వం దోషః । యత్తు కృతకమపి నిత్యమితి, తచ్చ 'యత్క్రియాసాధ్యం తదనిత్యమ్' ఇతి న్యాయబాధితమ్ । అస్మాకం త్వనర్థధ్వంసస్య జ్ఞానసాధ్యత్వాన్నిత్యముక్తాత్మమాత్రత్వాచ్చ నానిత్యత్వదోష ఇతి భావః । తస్మాన్మైత్రేయీబ్రాహ్మణం ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి సమన్వితమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౨ ॥
ప్రకృతిశ్చేతి । లక్షణసూత్రేణాస్య సఙ్గతిం వక్తుం వృత్తం స్మారయతి
యథేతి ।
తత్ర హి బ్రహ్మణో బుద్ధిస్థత్వార్థం సామాన్యతో జగత్కారణత్వం లక్షణముక్తమ్ , తేన బుద్ధిస్థే బ్రహ్మణి కృత్స్నవేదాన్తసమన్వయం ప్రతిపాద్య తత్కారణత్వం కిం కర్తృత్వమాత్రముత ప్రకృతిత్వకర్తృత్వోభయరూపమితి । విశేషజిజ్ఞాసాయమిదమారభ్యతే । తథాచ సామాన్యజ్ఞానస్య విశేషచిన్తాహేతుత్వాత్తేనాస్య సఙ్గతిః । యద్యపి తదానన్తర్యమస్య యుక్తం తథాపి నిశ్చితతాత్పర్యైర్వేదాన్తైః కర్తృమాత్రేశ్వరమతనిరాసః సుకర ఇతి సమన్వయాన్తే ఇదం లిఖితమ్ । లక్షణసూత్రస్యాధ్యాయాదిసఙ్గతత్వాదస్యాప్యధ్యాయాదిసఙ్గతిః ।
పూర్వత్ర సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాయా ముఖ్యత్వాద్వాక్యస్య జీవపరత్వం నిరస్తమ్ , తదయుక్తమ్ , కర్త్రుపాదనయోర్భేదేన ప్రతిజ్ఞాయా గౌణత్వాదిత్యాక్షిపతి
తత్ర నిమిత్తేత్యాదినా ।
పూర్వోత్తరపక్షయోర్ద్వైతాద్వైతసిద్ధిః ఫలమ్
ఈక్షాపూర్వకేతి ।
ఈక్షణశ్రుత్యా కర్తృత్వం నిశ్చితమ్ , తథా చ బ్రహ్మ న ప్రకృతిః, కర్తృత్వాత్ , యో యత్కర్తా స తత్ప్రకృతిర్న, యథా ఘటకర్తా కులాల ఇత్యర్థః ।
జగత్భిన్నకర్త్రుపాదానకమ్ , కార్యత్వాత్ఘటవదిత్యాహ
అనేకేతి ।
బ్రహ్మ నోపాదానమ్ , ఈశ్వరత్వాత్ , రాజాదివదిత్యాహ
ఈశ్వరత్వేతి ।
జగన్న బ్రహ్మప్రకృతికమ్ , తద్విలక్షణత్వాత్ , యదిత్థం తత్తథా కులాలవిలక్షణఘటవదిత్యాహ
కార్యం చేతి ।
నిష్కలం నిరవయవమ్ , నిష్క్రియమచలమ్ , శాన్తమపరిణామి, నిరవద్యం నిరస్తసమస్తదోషమ్ । తత్ర హేతుః
నిరఞ్జనమితి ।
అఞ్జనతుల్యతమఃశూన్యమిత్యర్థః ।
తర్హి జగతః సదృశోపాదానం కిమిత్యత ఆహ
పారిశేష్యాదితి ।
బ్రహ్మనిషేధే ప్రధానం పరిశిష్యత ఇత్యభిమన్యమానః సిద్ధాన్తయతి
ప్రకృతిశ్చేతి ।
చకారాన్నిమిత్తత్వగ్రహః ।
ఎవముభయరూపే కారణత్వే తయోరబాధో భవతీత్యాహ
ఎవమితి ।
కర్తృజ్ఞానాదపి సర్వకార్యజ్ఞానం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ
నిమిత్తకారణావ్యతిరేకస్త్వితి ।
మృదాదీనాముపాదానానాం దృష్టాన్తత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్య బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వం వాచ్యమిత్యాహ
దృష్టాన్తోఽపీతి ।
వాగారభ్యం నామమాత్రం వికారో న వస్తుతోఽస్తీతి సత్యకారణజ్ఞానాద్వికారజ్ఞానం యుక్తమిత్యర్థః ।
గతిసామాన్యార్థం ముణ్డకేఽపి ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తావాహ
తథాన్యత్రాపీతి ।
బృహదారణ్యకేఽపి తావాహ
తథాత్మనీతి ।
ఘటః స్ఫురతీత్యనుగతస్ఫురణం ప్రకృతిస్తదతిరేకేణ వికారా న సన్తీతి సోఽయమర్థో యథా స్ఫుటః తథా దృష్టాన్తః స ఉచ్యతే । హన్యమానదున్దుభిజన్యాచ్ఛబ్దసామాన్యాద్బాహ్యాన్ విశేషశబ్దాన్ సామాన్యగ్రహణాతిరికేణ పృథగ్గ్రహీతుం శ్రోతా న శక్నుయాత్ । సామాన్యస్య తు గ్రహణేన దున్దుభ్యాఘాతజశబ్దవిశేషో గృహీతో భవతి, తస్య వా గ్రహణేన తదవాన్తరవిశేషశబ్దో గృహీతో భవతి । అతః శబ్దసామాన్యగ్రహణగ్రాహ్యా విశేషాః సామాన్యే కల్పితాః, తద్వదాత్మభానభాస్యా ఘటాదయ ఆత్మని కల్పితా ఇత్యర్థః ।
ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాల్లిఙ్గాద్బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వముక్త్వా పఞ్చమీశ్రుత్యాప్యాహ
యత ఇతి ।
'యతో వా' ఇత్యత్ర శ్రుతౌ యత ఇతి పఞ్చమీ ప్రకృతౌ ద్రష్టవ్యేత్యన్వయః । జనికర్తుర్జాయమానస్య కార్యస్య ప్రకృతిరపాదానసంజ్ఞికా భవతీతి సూత్రార్థః । సంజ్ఞాయాః ఫలం 'అపాదానే పఞ్చమీ' ఇతి సూత్రాత్ప్రకృతౌ పఞ్చమీలాభః ।
ఎవం బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వం ప్రసాధ్య కర్తృత్వం సాధయతి
నిమిత్తత్వమితి ।
బ్రహ్మ స్వాతిరిక్తకర్త్రధిష్ఠేయమ్ , ప్రకృతిత్వాత్ , మృదాదివదిత్యాద్యనుమానానామాగమబాధకమాహ
ప్రాగుత్పత్తేరితి ।
జగత్కర్తృ బ్రహ్మైవేత్యత్రాపి సూత్రం యోజయతి
అధిష్ఠాత్రన్తరేతి ॥ ౨౩ ॥
ఎకస్యోభయరూపం కారణత్వమవిరుద్ధమితి సూత్రచతుష్టయేన సాధయతి
కుతశ్చేత్యాదినా ।
అభిధ్యా సృష్టిసఙ్కల్పః ॥ ౨౪ ॥
అభ్యుచ్చయో
హేత్వన్తరమ్ । ఆకాశాదేవేత్యేవకారసూచితముపాదానాన్తరానుపాదానమగ్రహణం సాక్షాదితిపదేన సూత్రకారో దర్శయతీతి యోజనా ॥ ౨౫ ॥
ఆత్మసమ్బన్ధినీ కృతిరాత్మకృతిః । సమ్బన్ధశ్చాత్మనః కృతిం ప్రతి విషయత్వమాశ్రయత్వం చ । నను కృతేరాశ్రయఃసిద్ధోభవతి విషయస్తు సాధ్య ఇత్యేకస్యోభయం విరుద్ధమిత్యాశఙ్కతే
కథం పునరితి ।
యథా మృదః సాధ్యపరిణామాభేదేన కృతివిషయత్వం తద్వదాత్మన ఇత్యాహ
పరిణామాదితి ।
ఆత్మానమితి ।
అవిరోధ ఇతి శేషః ।
సిద్ధస్యాపి సాధ్యత్వే దృష్టాన్తమాహ
వికారాత్మనేతి ।
నను బ్రహ్మణ ఆత్మానమితి ద్వితీయయా కార్యాత్మనా సాధ్యత్వశ్రుత్యాస్తు ప్రకృతిత్వం కర్తా త్వన్యోఽస్త్విత్యత ఆహ
స్వయమితి చేతి ।
బ్రహ్మణః కృతికర్మత్వోపపాదనార్థం పరిణామాదితి పదం వ్యాఖ్యాయాన్యథాపి వ్యాచష్టే
పృథక్సూత్రమితి ।
మృద్ఘట ఇతివద్బ్రహ్మ సచ్చ త్యచ్చేతి పరిణామసామానాధికరణ్యశ్రుతేర్బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వమిత్యర్థః । సత్ప్రత్యక్షం భూతత్రయమ్ , త్యత్పరోక్షం భూతద్వయమ్ , నిరుక్తం వక్తుం శక్యం ఘటాది, అనిరుక్తం వక్తుమశక్యం కపోతరూపాదికం చ బ్రహ్మైవాభవదిత్యర్థః । అత్ర సూత్రే పరిణామశబ్దః కార్యమాత్రపరః, నతు సత్యకార్యాత్మకపరిణామపరః, 'తదనన్యత్వమ్' ఇతి వివర్తవాదస్య వక్ష్యమాణత్వాత్ ॥ ౨౬ ॥
యోనిశబ్దాచ్చ ప్రకృతిత్వమిత్యాహ
యోనిశ్చేతి ।
కర్తారం క్రియాశక్తిమన్తమ్ , ఈశం నియన్తారమ్ , పురుషం ప్రత్యఞ్చమ్ , బ్రహ్మ పూర్ణమ్ , యోనిం ప్రకృతిమ్ , ధీరా ధ్యానేన పశ్యన్తీత్యర్థః ।
నన్వనుపాదానేఽపి స్త్రీయోనౌ యోనిశబ్దో దృష్ట ఇత్యత ఆహ
స్త్రీయోనేరితి ।
శోణితమవయవశబ్దార్థః ।
యోనిశబ్దస్య స్థానమప్యర్థో భవతి సోఽత్ర భూతయోన్యాదిశబ్దైర్న గ్రాహ్యః, ఉర్ణనాభ్యాదిప్రకృతదృష్టాన్తవాక్యశేషవిరోధాదిత్యాహ
క్వచిదితి ।
హే ఇన్ద్ర, తే తవ నిషదే ఉపవేశనాయ యోనిః, స్థానం మయా అకారి కృతమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షోక్తానుమానాని అనూద్యాగమబాధమాహ
యత్పునరిత్యాదినా ।
నన్వనుమానస్య శ్రుత్యనపేక్షత్వాన్న తయా బాధ ఇత్యత ఆహ
నహీతి ।
జగత్కర్తా పక్షః శ్రుత్యైవ సిద్ధ్యతి, యా కృతిః సా శరీరజన్యేతి వ్యాప్తివిరోధేన నిత్యకృతిమతోఽనుమానాసమ్భవాత్ । అతః శ్రౌతమీశ్వరం పక్షీకృత్యానుపాదానత్వసాధనే భవత్యేవోపజీవ్యయా ప్రకృతిత్వబోధకశ్రుత్యా బాధ ఇత్యర్థః ।
యదుక్తం విలక్షణత్వాద్బ్రహ్మణో న జగదుపాదానత్వమితి, తత్రాహ
పునశ్చేతి ।
'న విలక్షణత్వాత్' ఇత్యారభ్యేత్యర్థః । అత ఉభయరూపం కారణత్వం బ్రహ్మణో లక్షణమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౭ ॥
ఎతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతాః । అస్యాతిదేశాధికరణస్య తాత్పర్యం వక్తుం వృత్తమనువదతి
ఈక్షతేరితి ।
ప్రధానవాదస్య ప్రాధాన్యేన నిరాకరణే హేతూనాహ
తస్య హీత్యాదినా ।
తర్హ్యణ్వాదివాదా ఉపేక్షణీయాః, దుర్బలత్వాదిత్యత ఆహ
తేఽపి త్వితి ।
నిర్మూలాస్తే కథం ప్రతిపక్షా ఇత్యత ఆహ
తేషామితి ।
తథా హి ఛాన్దోగ్యే జగత్కారణత్వజ్ఞాపనార్థం పితా పుత్రమువాచ, ఆసాం వటధానానాం మధ్యే ఎకాం భిన్ధీతి । భిన్నా భగవ ఇత్యువాచ పుత్రః । పునః పిత్రా కిమత్ర పశ్యసీత్యుక్తే న కిఞ్చన భగవ ఇత్యాహ । తత్ర పిత్రాణిమానం న పశ్యసీత్యుక్తమ్ , తథా చ న కిఞ్చనశబ్దాచ్ఛూన్యస్వభావవాదౌ ప్రతీయేతే, అణుశబ్దాత్పరమాణువాద ఇతి । ఎవం 'అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్','అణోరణీయాన్' ఇత్యాదిలిఙ్గం ద్రష్టవ్యమ్ ।
అత్రాణ్వాదివాదాః శ్రౌతా న వేతి సంశయే సత్యసదణ్వాదిశబ్దబలాచ్ఛ్రౌతా ఇతి ప్రాప్తేఽతిదిశతి
ఎతేనేతి ।
అస్యాతిదేశత్వాన్న పృథక్సఙ్గత్యాద్యపేక్షా । న కిఞ్చనాసచ్ఛబ్దయోః ప్రత్యక్షాయోగ్యవస్తుపరత్వాదాణుశబ్దస్య సూక్ష్మాభిప్రాయత్వాదశబ్దత్వమ్ , తేషాం వాదానాం ప్రధానవాదవదశ్రౌతత్వమ్ , బ్రహ్మకారణశ్రుతిబాధితత్వం చ, తస్మాద్బ్రహ్మైవ పరమకారణమ్ , తస్మిన్నేవ సర్వేషాం వేదాన్తానాం సమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౮ ॥
సచ్చిదానన్దరూపాయ కృష్ణాయాక్లిష్టకారిణే ।
నమో వేదాన్తవేద్యాయ గురవే బుద్ధిసాక్షిణే ॥౧॥
సాఙ్ఖ్యాదిస్మృతియుక్తిభిర్న చలితో వేదాన్తసిద్ధాన్తగో నిర్మూలైర్వివిధాగమైరవిదితో వ్యోమాదిజన్మాప్యయః ।
ఉత్పత్త్యన్తవివర్జితశ్చితివపుర్వ్యాపీ చ కర్తాంశకో లిఙ్గేన ప్రథితోఽపి నామతనుకృత్తం జానకీశం భజే ॥౨॥
'నామరూపే వ్యాకరవాణి' ఇతి శ్రుతేర్నామతనుకృదపి సంజ్ఞామూర్తివ్యాకర్తాపి లిఙ్గశరీరోపాధినా కర్తేతి అంశ ఇతి చ ప్రథితః ప్రసిద్ధో యస్తం ప్రత్యగభిన్నం పరమాత్మానం మూలప్రకృతినియన్తారం భజే ఇత్యర్థః ।
స్మృతిప్రసఙ్గాత్పూర్వోత్తరాధ్యాయయోర్విషయవిషయిభావసఙ్గతిం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి -
ప్రథమేఽధ్యాయ ఇతి ।
జన్మాదిసూత్రమారభ్య జగదుత్పత్త్యాదికారణం బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదితమ్ , 'శాస్త్రదృష్ట్యా తు' ఇత్యాదిసూత్రేషు స ఎవాద్వితీయః సర్వాత్మేత్యుక్తమ్ , 'ఆనుమానికమ్' ఇత్యాదినా కారణాన్తరస్యాశ్రౌతత్వం దర్శితమిత్యర్థః ।
ఎవం ప్రథమాధ్యాయస్యార్థమనూద్య తస్మిన్ విషయే విరోధపరిహారవిషయిణం ద్వితీయాధ్యాయస్యార్థం పాదశః సఙ్క్షిప్య కథయతి -
ఇదానీమితి ।
అత్ర ప్రథమపాదే సమన్వయస్య సాఙ్ఖ్యాదిస్మృతియుక్తిభిర్విరోధపరిహారః క్రియతే । ద్వితీయపాదే సాఙ్ఖ్యాద్యాగమానాం భ్రాన్తిమూలత్వమవిరోధాయ కథ్యతే । తృతీయపాదే ప్రతివేదాన్తం సృష్టిశ్రుతీనాం జీవాత్మశ్రుతీనాం చ వ్యోమాదిమహాభూతానాం జన్మలయక్రమాదికథనేనావిరోధః ప్రతిపాద్యతే । చతుర్థపాదే లిఙ్గశరీరశ్రుతీనామవిరోధ ఇత్యర్థః । అయమేవార్థః సుఖబోధార్థం శ్లోకేన సఙ్గృహీతః 'ద్వితీయే స్మృతితర్కాభ్యామవిరోధోఽన్యదుష్టతా ।భూతభోక్తృశ్రుతేర్లిఙ్గశ్రుతేరప్యవిరుద్ధతా ॥ ' ఇతి । తత్రాజ్ఞాతే విషయే విరోధశఙ్కాసమాధ్యయోగాత్సమన్వయాధ్యాయానన్తర్యమవిరోధాధ్యాయస్య యుక్తమ్ । తత్ర ప్రథమాధికరణతాత్పర్యమాహ -
ప్రథమమితి ।
శ్రౌతే సమన్వయే విరోధనిరాసార్థత్వాదస్య పాదస్య శ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయసఙ్గతయః స్వమతస్థాపనాత్మకత్వాత్సర్వేషామధికరణానామేతత్పాదసఙ్గతిః । అత్ర పూర్వపక్షే స్మృతివిరోధాదుక్తసమన్వయాసిద్ధిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి వివేకః । తత్ర బ్రహ్మణ్యుక్తవేదాన్తసమన్వయో విషయః । స కిం సాఙ్ఖ్యస్మృత్యా విరుధ్యతే న వేతి స్మృతిప్రామాణ్యాప్రామాణ్యాభ్యాం సన్దేహే పూర్వపక్షమాహ -
యదుక్తమితి ।
తన్త్ర్యన్తే వ్యుత్పాద్యన్తే తత్త్వాన్యనేనేతి తన్త్రం శాస్త్రం కపిలోక్తమ్ , అన్యాశ్చ పఞ్చశిఖాదిభిః ప్రోక్తాః, ఎవం సతి వేదాన్తానామద్వయబ్రహ్మసమన్వయే నిరర్థకాః స్యురిత్యర్థః ।
తాసామపి బ్రహ్మార్థకత్వమస్తీత్యవిరోధ ఇత్యత ఆహ --
తాసు హీతి ।
నను సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రామాణ్యాయ ప్రధానవాదగ్రహే మన్వాదిస్మృతీనామప్రామాణ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్య తాసాం ధర్మే సావకాశత్వాత్ప్రామాణ్యం స్యాదిత్యాహ -
మన్వాదీతి ।
తర్హి సాఙ్ఖ్యాదిస్మృతీనామపి ధర్మే తాత్పర్యేణ ప్రామాణ్యమస్తు, తత్త్వం తు బ్రహ్మైవేత్యవిరోధ ఇత్యత ఆహ -
నైవమితి ।
తత్త్వే వికల్పనానుపపత్తేర్నిరవకాశస్మృత్యనుసారేణ శ్రుతివ్యాఖ్యానముచితమ్ , సావకాశనిరవకాశయోర్నిరవకాశం బలీయ ఇతి న్యాయాదిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
శ్రుతివిరోధే స్మృత్యప్రామాణ్యస్యేష్టత్వాత్పూర్వపక్షో న యుక్త ఇతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
యే స్వాతన్త్ర్యేణ శ్రుత్యర్థం జ్ఞాతుం శక్నువన్తి తేషామయం పూర్వపక్షో న భవేత్ , సాఙ్ఖ్యవృద్ధేషు శ్రద్ధాలూనాం తు భవేదిత్యాహ -
భవేదితి ।
తేషామతీన్ద్రియార్థజ్ఞానవత్త్వాచ్చ తత్ర శ్రద్ధా స్యాదిత్యాహ -
కపిలప్రభృతీనాం చేతి ।
'ఆదౌ యో జాయమానం చ కపిలం జనయేదృషిమ్ । ప్రసూతం బిభృయాజ్జ్ఞానైస్తం పశ్యేత్పరమేశ్వరమ్ ॥ ' ఇతి శ్రుతియోజనా ।
యథా సాఙ్ఖ్యస్మృతివిరోధాద్బ్రహ్మవాదస్త్యాజ్య ఇతి త్వయోచ్యతే తథా స్మృత్యన్తరవిరోధాత్ప్రధానవాదాస్త్యాజ్య ఇతి మయోచ్యత ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
తస్య సమాధిరితి ।
తస్మాద్బ్రహ్మణః సకాశాదవ్యక్తం మాయాయాం లీనమ్ । సూక్ష్మాత్మకం జగదితి యావత్ ।
ఇతిహాసవాక్యాన్యుక్త్వా పురాణసమ్మతిమాహ -
అతశ్చేతి ।
ప్రభవత్యస్మాదితి ప్రభవో జన్మహేతుః । ప్రలీయతే తస్మిన్నితి ప్రలయో లయాధిష్ఠానమ్ । తస్మాత్కర్తురీశ్వరాత్కాయా బ్రహ్మాదయః ప్రభవన్తి । స ఎవ మూలముపాదానమ్ । కిం పరిణామి, న, శాశ్వతికః కూటస్థః । అతః స నిత్య ఇత్యర్థః ।
నను శ్రుతివిరోధః కిమితి నోక్త ఇత్యత ఆహ -
స్మృతిబలేనేతి ।
స్మృతీనాం మిథో విరోధే కథం తత్త్వనిర్ణయః, తత్రాహ -
దర్శితం త్వితి ।
శ్రుతిభిరేవ తత్త్వనిర్ణయ ఇత్యర్థః ।
స్మృతీనాం కా గతిరిత్యత ఆహ -
విప్రతిపత్తౌ చేతి ।
వస్తుతత్త్వే స్మృతీనాం మిథో విరోధే వస్తుని వికల్పాయోగాత్కౢప్తశ్రుతిమూలాః స్మృతయః ప్రమాణమ్ , ఇతరాస్తు కల్ప్యశ్రుతిమూలా న ప్రమాణమిత్యర్థః ।
కౢప్తశ్రుతివిరోధే స్మృతిర్న ప్రమాణమిత్యతః జైమినీయన్యాయమాహ -
తదుక్తమితి ।
'ఔదుమ్బరీం స్పృష్ట్వోద్గాయేత్' ఇతి ప్రత్యక్షశ్రుతివిరుద్ధా 'సా సర్వా వేష్టయితవ్యా' ఇతి స్మృతిర్మానం న వేతి సన్దేహే, మూలశ్రుత్యనుమానాన్మానమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః - కౢప్తశ్రుతివిరోధే స్మృతిప్రామాణ్యమనపేక్షమపేక్షాశూన్యమ్ । హేయమితి యావత్ । హి యతోఽసతి విరోధే శ్రుత్యనుమానం భవతి, అత్ర తు విరోధే సతి శ్రుత్యనుమానాయోగాన్మూలాభావాత్సర్వవేష్టనస్మృతిరప్రమాణమిత్యర్థః ।
అస్తు సాఙ్ఖ్యస్మృతిః ప్రత్యక్షమూలేత్యత ఆహ -
న చేతి ।
యోగినాం సిద్ధిమహిమ్నాతీన్ద్రియజ్ఞానం సమ్భావయితుం శక్యమితి శఙ్క్యతే -
శక్యమితి ।
కపిలాదిభిః కిలాదౌ వేదప్రామాణ్యం నిశ్చిత్య తదర్థస్య ధర్మస్యానుష్ఠానేన సిద్ధిః సమ్పాదితా, తయా సిద్ధ్యా ప్రణీతస్మృత్యనుసారేణానాదిశ్రుతిపీడా న యుక్తోపజీవ్యవిరోధాదితి పరిహరతి -
న । సిద్ధేరపీతి ।
అతిశఙ్కితుమితి ।
శ్రుతీనాం ముఖ్యార్థమతిక్రమ్యోపచరితార్థత్వం శఙ్కితుం న శక్యత ఇత్యర్థః । స్వతఃసిద్ధేర్వేదో నోపజీవ్య ఇతిచేన్న । అనీశ్వరస్య స్వతఃసిద్ధౌ మానాభావాత్ ।
అఙ్గీకృత్యాప్యాహ -
సిద్ధేతి ।
సిద్ధానాం వచనమాశ్రిత్య వేదార్థకల్పనాయామపి సిద్ధోక్తీనాం మిథో విరోధే శ్రుత్యాశ్రితమన్వాద్యుక్తిభిరేవ వేదార్థనిర్ణయో యుక్త ఇత్యర్థః । శ్రుతిరూపాశ్రయం వినా సిద్ధోక్తిమాత్రం న తత్త్వనిర్ణయకారణమిత్యక్షరార్థః ।
నను మన్దమతేః సాఙ్ఖ్యస్మృతౌ శ్రద్ధా భవతి తస్య మతిర్వేదాన్తమార్గే కథమానేయేత్యత ఆహ -
పరతన్త్రేత్యాదినా ।
నను శ్రుత్యా కపిలస్య సర్వజ్ఞత్వోక్తేస్తన్మతే శ్రద్ధా దుర్వారేత్యత ఆహ -
యా త్వితి ।
కపిలశబ్దమాత్రేణ సాఙ్ఖ్యకర్తా శ్రౌత ఇతి భ్రాన్తిరయుక్తా, తస్య ద్వైతవాదినః సర్వజ్ఞత్వాయోగాత్ । అత్ర చ సర్వజ్ఞానసమ్భృతత్వేన శ్రుతః కపిలో వాసుదేవాంశ ఎవ । స హి సర్వాత్మత్వజ్ఞానం వైదికం సాఙ్ఖ్యముపదిశతీతి సర్వజ్ఞ ఇతి భావః । ప్రతప్తుః ప్రదాహకస్య ।
కిఞ్చ యః కపిలం జ్ఞానైర్బిభర్తి తమీశ్వరం పశ్యేదితి విధీయతే, తథా చాన్యార్థస్య ఈశ్వరప్రతిపత్తిశేషస్య కపిలసర్వజ్ఞత్వస్య దర్శనమనువాదస్తస్య మానాన్తరేణ ప్రాప్తిశూన్యస్య స్వార్థసాధకత్వాయోగాన్నానువాదమాత్రాత్సర్వజ్ఞాత్వప్రసిద్ధిరిత్యాహ -
అన్యార్థేతి ।
ద్వైతవాదినః కపిలస్య శ్రౌతత్వం నిరస్య బ్రహ్మవాదినో మనోః శ్రౌతత్వమాహ -
భవతి చేతి ।
ఇతిహాసేఽపి కాపిలమతనిన్దాపూర్వకమద్వైతం దర్శితమిత్యాహ -
మహాభారతేఽపీతి ।
పురుషా ఆత్మానః కిం వస్తుతో భిన్నా ఉత సర్వదృశ్యానాం ప్రత్యగాత్మః ఎక ఇతి విమర్శార్థః । బహూనాం పురుషాకారాణాం దేహానాం యథైకా యోనిరుపాదానం పృథ్వీ తథా తం పురుషమాత్మానం విశ్వం సర్వోపాదానత్వేన సర్వాత్మకం సర్వజ్ఞత్వాదిగుణైః సమ్పన్నం కథయిష్యామి । విశ్వే సర్వే లోకప్రసిద్ధా దేవతిర్యఙ్మనుష్యాదీనాం మూర్ధానోఽస్యైవేతి విశ్వమూర్ధా, ఎకస్యైవ సర్వక్షేత్రేషు ప్రతిబిమ్బభావేన ప్రవిష్టత్వాత్ । ఎవం విశ్వయుజత్వాదియోజనా । సర్వభూతేష్వేకశ్చరత్యవగచ్ఛతి । సర్వత్ర ఇత్యర్థః । స్వైరచారీ స్వతన్త్రః । నాస్య నియన్తా కశ్చిదస్తి । సర్వేశ్వర ఇత్యర్థః ।
యథాసుఖమితి ।
విశోకానన్దస్వరూప ఇతి యావత్ ।
కాపిలతన్త్రస్య వేదమూలస్మృతివిరోధముక్త్వా సాక్షాద్వేదవిరోధమాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
యస్మిఞ్జ్ఞానకాలే కేవలం స్వతన్త్రప్రకృతికల్పనయైవ వేదవిరుద్ధం న కిన్త్వాత్మభేదకల్పనయాపీతి సిద్ధమితి సమ్బన్ధః ।
స్మృతివిరోధే వేదస్యైవాప్రామాణ్యం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
వేదస్య హీతి ।
వేదస్య ప్రామాణ్యం స్వతఃసిద్ధమపౌరుషేయత్వాత్ । పౌరుషేయవాక్యానాం స్వార్థస్మృతితన్మూలానుభవయోః కల్పనయా ప్రామాణ్యం జ్ఞేయమితి వ్యవహితం పరతఃప్రామాణ్యమితి విప్రకర్షః । శ్రుతిస్మృత్యోర్విశేష ఇత్యక్షరార్థః । సమయోర్విరోధే హి నిరవకాశేన సావకాశం బాధ్యమ్ । ఇహ స్వతఃపరతఃప్రమాణ్యయోర్వైషమ్యాజ్ఝటితి నిశ్చితప్రామాణ్యేన చానుపసంజాతవిరోధినా వేదవాక్యేన విరుద్ధస్మృతేరేవ బాధ ఇతి భావః ।
తస్మాదితి ।
విశేషాదిత్యర్థః । భ్రాన్తిమూలత్వసమ్భవాదితి భావః ॥౧॥
మహదహఙ్కారౌ తావదప్రసిద్ధౌ, అహఙ్కారప్రకృతికత్వేన తన్మాత్రాణ్యప్యప్రసిద్ధాని స్మర్తుం న శక్యన్త ఇత్యాహ -
ఇతరేషాం చేతి ।
నను 'మహతః పరమవ్యక్తమ్' ఇతిశ్రుతిప్రసిద్ధాని మహదాదీనీత్యత ఆహ -
యదపీతి ।
సూత్రతాత్పర్యమాహ -
కార్యేతి ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతేర్మహదాదిష్వివ ప్రధానేఽపి ప్రామాణ్యం నేతి నిశ్చీయత ఇత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతేర్బాధేఽపి తదుక్తయుక్తీనాం కథం బాధ ఇత్యత ఆహ -
తర్కేతి ॥౨॥
బ్రహ్మణ్యుక్తసమన్వయః ప్రధానవాదియోగస్మృత్యా విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే పూర్వన్యాయమతిదిశతి -
ఎతేన యోగః ప్రత్యుక్తః ।
అతిదేశత్వాత్పూర్వవత్సఙ్గత్యాదికం ద్రష్టవ్యమ్ ।
పూర్వత్రానుక్తనిరాసం పూర్వపక్షమాహ -
అస్తిహ్యత్రేతి ।
నిదిధ్యాసనం యోగః । త్రీణి ఉరోగ్రీవాశిరాంస్యున్నతాని యస్మిఞ్శరీరే తత్త్ర్యున్నతం త్రిరున్నతమితిపాఠశ్చేచ్ఛాన్దసః । యుఞ్జీతేతి శేషః ।
న కేవలం యోగే విధిః కిన్తు యోగస్య జ్ఞాపకాన్యర్థవాదవాక్యాన్యపి సన్తీత్యాహ -
లిఙ్గాని చేతి ।
తాం పూర్వోక్తాం ధారణాం యోగవిదో యోగం పరమం తప ఇతి మన్యన్తే । ఉక్తామేతాం బ్రహ్మవిద్యాం యోగవిధిం ధ్యానప్రకారం చ మృత్యుప్రసాదాన్న చికేతా లబ్ధ్వా బ్రహ్మ ప్రాప్త ఇతి సమ్బన్ధః । యోగస్మృతిః ప్రధానాదితత్త్వాంశేఽపి ప్రమాణత్వేన స్వీకార్యా । సమ్ప్రతిపన్నః ప్రామాణికోఽర్థైకదేశో యోగరూపో యస్యాస్తత్త్వాదిత్యర్థః । 'అష్టకాః కర్తవ్యాః', 'గురురనుగన్తవ్యః' ఇత్యాదిస్మృతీనాం వేదావిరుద్ధార్థకత్వాన్మూలశ్రుత్యనుమానేన ప్రామాణ్యముక్తం ప్రమాణలక్షణే ।
ఎవం యోగస్మృతేర్యోగే ప్రామాణ్యాత్తత్త్వాంశేఽపి ప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షమనూద్య సిద్ధాన్తయతి -
ఇయమితి ।
నను బౌద్ధాదిస్మృతయోఽత్ర కిమితి న నిరాకృతా ఇత్యత ఆహ -
సతీష్వపీతి ।
తాసాం ప్రతారకత్వేన ప్రసిద్ధత్వాదశిష్టైః పశుప్రాయైర్గృహీతత్వాద్వేదబాహ్యత్వాచ్చాత్రోపేక్షేతి భావః ।
తత్కారణమితి ।
తేషాం ప్రకృతానాం కామానాం కారణం సాఙ్ఖ్యయోగాభ్యాం వివేకధ్యానాభ్యామభిపన్నం ప్రత్యక్తయా ప్రాప్తం దేవం జ్ఞాత్వా సర్వపాశైరవిద్యాదిభిర్ముచ్యత ఇత్యర్థః ।
సమూలత్వే స్మృతిద్వయస్య నిరాసః కిమితి కృత ఇత్యత ఆహ -
నిరాకరణం త్వితి ।
ఇతి హేతోః । కృతమితి శేషః ।
ప్రత్యాసత్తేరితి ।
శ్రుతిస్థసాఙ్ఖ్యయోగశబ్దయోః సజాతీయశ్రుత్యర్థగ్రాహిత్వాదితి యావత్ ।
కిం సర్వాంశేషు స్మృత్యప్రామాణ్యమ్ , నేత్యాహ -
యేన త్వంశేనేతి ।
బ్రహ్మవాదస్య కణభక్షాదిభిర్విరోధమాశఙ్క్యాతిదిశతి -
ఎతేనేతి ।
శ్రుతివిరోధేనేత్యర్థః ।
ఉపకారకబాధో న యుక్త ఇత్యాశఙ్క్య యోం 'శ ఉపకారకః స న బాధ్యః కిన్తు తత్త్వాంశ ఇత్యాహ -
తాన్యపీతి ।
తర్కోఽనుమానమ్ ,తదనుగ్రాహికో యుక్తిరుపపత్తిః ॥౩॥
స్మృతీనామప్రామాణ్యాత్తాభిః సమన్వయస్య న విరోధ ఇతి సిద్ధాన్తలక్షణత్వాద్వృత్తానువాదేనాస్యాధికరణస్య తాత్పర్యమాహ -
బ్రహ్మాస్యేతి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి -
కుతఃపునరితి ।
అనవకాశే హేతుమాహ -
నను ధర్మ ఇవేతి ।
మానాన్తరానపేక్షే వేదైకసమధిగమ్యే బ్రహ్మణ్యనుమానాత్మకతర్కస్యాప్రవేశః । తేనాక్షేపస్యానవకాశో భిన్నవిషయత్వాత్తర్కవేదయోరిత్యర్థః ।
సిద్ధస్య మానాన్తరగమ్యత్వాదేకవిషయత్వాద్విరోధ ఇతి పూర్వపక్షం సమర్థయతే -
భవేదయమితి ।
అవష్టమ్భో దృష్టాన్తః ।
నన్వేకవిషయత్వేన విరోధేఽపి శ్రుతివిరోధాన్మానాన్తరమేవ బాధ్యతామిత్యత ఆహ -
యథా చేతి ।
ప్రబలశ్రుత్యా దుర్బలశ్రుతిబాధవన్నిరవకాశమానాన్తరేణ లక్షణావృత్త్యా సావకాశశ్రుతినయనం యుక్తమిత్యర్థః । కిఞ్చ బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య మోక్షహేతుత్వే ప్రధానస్యాన్తరఙ్గం తర్కస్తస్యాపరోక్షదృష్టాన్తగోచరత్వేన ప్రధానవదపరోక్షార్థవిషయత్వాత్ ।
శబ్దస్తు పరోక్షార్థకత్వాద్బహిరఙ్గమతస్తర్కేణ బాధ్య ఇత్యాహ -
దృష్టేతి ।
ఐతిహ్యమాత్రేణ । పరోక్షతయేతి యావత్ ।
అనుభవస్య ప్రాధాన్యం దర్శయతి -
అనుభవావసానం చేతి ।
'నైషా తర్కేణ మతిః' ఇత్యర్థవాదేన తర్కస్య నిషేధమాశఙ్క్య విధివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
శ్రుతిరపీతి ।
ఎవం పూర్వపక్షం సమ్భావ్య చేతనబ్రహ్మకారణవాదివేదాన్తసమన్వయః, క్షిత్యాదికం న చేతనప్రకృతికమ్ , కార్యద్రవ్యత్వాత్ , ఘటవదితి సాఙ్ఖ్యయోగన్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే స్మృతేర్మూలాభావాద్దుర్బలత్వేఽప్యనుమానస్య వ్యాప్తిమూలత్వేన ప్రాబల్యాత్తేన విరుధ్యత ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షయతి -
న విలక్షణత్వాదితి ।
పూర్వోత్తరపక్షయోః సమన్వయాసిద్ధిః, తత్సిద్ధిశ్చేతి పూర్వవత్ఫలమ్ । జగన్న బ్రహ్మప్రకృతికమ్ , తద్విలక్షణత్వాత్ , యద్యద్విలక్షణం తన్న తత్ప్రకృతికమ్ , యథా మృద్విలక్షణా రుచకాదయ ఇత్యర్థః । సుఖదుఃఖమోహాః సత్త్వరజస్తమాంసి ।
తథా చ జగత్సుఖదుఃఖమోహాత్మకం సామాన్యప్రకృతికమ్ , తదన్వితత్వాత్ , యదిత్థం తత్తథా యథా మృదన్వితా ఘటాదయ ఇత్యాహ -
మృదైవేతి ।
విలక్షణత్వం సాధయతి -
బ్రహ్మవిలక్షణత్వం చేతి ।
యథా హి ఎక ఎవ స్త్రీపిణ్డః పతిసపత్న్యుపపతీనాం ప్రీతిపరితాపవిషాదాదీన్కరోతి, ఎవమన్యేఽపి భావా ద్రష్టవ్యాః । తత్ర ప్రీతిః సుఖమ్ , పరితాపః శోకః, విషాదో భ్రమః, ఆదిపదాద్రాగాదిగ్రహః ।
ఉభయోశ్చేతనత్వేన సామ్యాదుపకార్యోపకారకభావో న స్యాదిత్యయుక్తమ్ , స్వామిభృత్యయోర్వ్యభిచారాదితి శఙ్కతే -
నను చేతనమపీతి ।
భృత్యదేహస్యైవ స్వామిచేతనోపకారకత్వాన్న వ్యభిచార ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
ఉత్కర్షాపకర్షశూన్యత్వాచ్చేతనానాం మిథో నోపకారకత్వమిత్యాహ -
నిరతిశయా ఇతి ।
తస్మాదుపకారకత్వాత్ ।
శ్రుతచేతనప్రకృతికత్వబలేన జగచ్చేతనమేవేత్యేకదేశిమతముత్థాపయతి -
యోఽపీతి ।
ఘటాదేశ్చేతనత్వమనుపలబ్ధిబాధితమిత్యత ఆహ -
అవిభావనం త్వితి ।
అన్తఃకరణాన్యపరిణామత్వాత్సతోఽపి చైతన్యస్యానుపలబ్ధిరిత్యర్థః । అన్తఃకరణాదన్యస్య వృత్త్యుపరాగదశాయామేవ చైతన్యాభివ్యక్తిర్నాన్యదేతి భావః ।
వృత్త్యభావే చైతన్యానభివ్యక్తౌ దృష్టాన్తః -
యథేతి ।
ఆత్మానాత్మనోశ్చేతనత్వే స్వస్వామిభావః కుత ఇత్యత ఆహ -
ఎతస్మాదేవేతి ।
సామ్యేఽపి ప్రాతిస్వికస్వరూపవిశేషాత్ శేషిత్వే దృష్టాన్తః -
యథా చేతి ।
చేతనాచేతనభేదః కథమిత్యత ఆహ -
ప్రవిభాగేతి ।
చైతన్యాభివ్యక్త్యనభివ్యక్తిభ్యామిత్యర్థః ।
సర్వస్య చేతనత్వమేకదేశ్యుక్తమఙ్గీకృత్య సాఙ్ఖ్యః పరిహరతి -
తేనాపి కథఞ్చిదితి ।
అఙ్గీకారం త్యక్త్వా సూత్రశేషేణ పరిహరతి -
న చేత్యాదినా ।
ఇతరచ్చేతనాచేతనత్వరూపమ్ । వైలక్షణ్యం తథాత్వశబ్దార్థః । శ్రుతార్థాపత్తిః శబ్దేన బాధ్యేతి భావః ॥౪॥
శ్రుతిసాహాయ్యాన్న బాధ్యేత్యుత్తరసూత్రవ్యావర్త్యం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
మృదాదీనాం వక్తృత్వాదిశ్రుతేస్తదభిమానివిషయత్వాత్ , తథా 'విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ' ఇతి చేతనాచేతనవిభాగశబ్దస్యోపచరితార్థత్వం న యుక్తమితి సాఙ్ఖ్యః సమాధత్తే -
అభిమానీతి ।
సంవదనం వివాదః । న భూతమాత్రమిన్ద్రియమాత్రం వా చేతనత్వేన వ్యపదిశ్యతే । లోకవేదప్రసిద్ధవిభాగబాధాయోగాదిత్యర్థః ।
విశేషపదస్యార్థాన్తరమాహ -
అపి చేతి ।
అహంశ్రేయసే స్వస్వశ్రేష్ఠత్వాయ ప్రాణా వివదమానా ఇత్యుక్తప్రాణానాం చేతనవాచిదేవతాపదేన విశేషితత్వాత్ప్రాణాదిపదైరభిమానివ్యపదేశ ఇత్యర్థః । ప్రాణే నిఃశ్రేయసం శ్రైష్ఠ్యం విదిత్వా ప్రాణాధీనా జాతా ఇత్యర్థః ।
అనుగతిం బహుధా వ్యాచష్టే -
అనుగతాశ్చేతి ।
తస్మై ప్రాణాయ, బలిహరణం వాగాదిభిః స్వీయవసిష్ఠత్వాదిగుణసమర్పణం కృతమ్ । తేజఆదినామీక్షణం త్వయైవేక్షత్యధికరణే చేతననిష్ఠతయా వ్యాఖ్యాతం ద్రష్టవ్యమిత్యర్థః । యస్మాన్నాస్తి జగతశ్చేతనత్వం తస్మాదితి పూర్వపక్షోపసంహారః ॥౫॥
కిం యత్కిఞ్చిద్వైలక్షణ్యం హేతుః, బహువైలక్షణ్యం వా । ఆద్యే వ్యభిచారమాహ -
నాయమేకాన్తః । దృశ్యతే హీతి ।
హేతోరసత్త్వాన్న వ్యభిచార ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
యత్కిఞ్చిద్వైలక్షణ్యమస్తీతి వ్యభిచార ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
శరీరస్య కేశాదీనాం చ ప్రాణిత్వాప్రాణిత్వరూపం వైలక్షణ్యమస్తీత్యర్థః ।
ద్వితీయేఽపి తత్రైవ వ్యభిచారమాహ -
మహానితి ।
పరిణామికః । కేశాదీనాం స్వగతపరిణామాత్మక ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ యయోః ప్రకృతివికారభావస్తయోః సాదృశ్యం వదతా వక్తవ్యం కిమాత్యన్తికం యత్కిఞ్చిద్వేతి । ఆద్యే దోషమాహ -
అత్యన్తేతి ।
ద్వితీయమాశఙ్క్య బ్రహ్మజగతోరపి తత్సత్త్వాత్ప్రకృతివికృతిత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
అథేత్యాదినా ।
విలక్షణత్వం వికల్ప్య దూషణాన్తరమాహ -
విలక్షణత్వేనేత్యాదినా ।
జగతి సమస్తస్య బ్రహ్మస్వభావస్య చేతనత్వాదేరననువర్తనాన్న బ్రహ్మకార్యమితి పక్షే సర్వసామ్యే ప్రకృతివికారత్వమిత్యుక్తం స్యాత్ , తదసఙ్గతమిత్యాహ -
ప్రథమ ఇతి ।
తృతీయే తు దృష్టాన్తాభావ ఇతి ।
న చ జగన్న బ్రహ్మప్రకృతికమచేతనత్వాదవిద్యావదితి దృష్టాన్తోఽస్తీతి వాచ్యమ్ , అనాదిత్వస్యోపాధిత్వాత్ । న చ ధ్వంసే సాధ్యావ్యాపకతా, తస్యాపి కార్యసంస్కారాత్మకస్య భావత్వేన బ్రహ్మప్రకృతికత్వాదభావత్వాగ్రహే చానాదిభావత్వస్యోపాధిత్వాదితి ।
సమ్ప్రతి కల్పత్రయసాధారణం దోషమాహ -
ఆగమేతి ।
పూర్వోక్తమనూద్య బ్రహ్మణః శుష్కతర్కవిషయత్వాసమ్భవాన్న తర్కేణాక్షేప ఇత్యాహ -
యత్తూక్తమిత్యాదినా ।
లిఙ్గసాదృశ్యపదప్రవృత్తినిమిత్తానామభావాదనుమానోపమానశబ్దానామగోచరః । బ్రహ్మ లక్షణయా వేదైకవేద్యమిత్యర్థః । ఎషా బ్రహ్మణి మతిస్తర్కేణ స్వతన్త్రేణ నాపనేయా న సమ్పాదనీయా । యద్వా కుతర్కేణ న బాధనీయా । కుతార్కికాదన్యేనైవ వేదవిదాచార్యేణ ప్రోక్తా మతిః సుజ్ఞానాయానుభవాయ ఫలాయ భవతి । హే ప్రేష్ఠ, ప్రియతమేతి న చికేతసం ప్రతి మృత్యోర్వచనమ్ । ఇయం వివిధా సృష్టిర్యతః ఆ సమన్తాద్బభూవ తం కో వా అద్ధా సాక్షాద్వేద । తిష్ఠతు వేదనమ్ , క ఇహ లోకే తం ప్రవోచత్ప్రావోచత్ । ఛాన్దసో దీర్ఘలోపః । యథావద్వక్తాపి నాస్తీత్యర్థః । ప్రభవం జన్మ న విదుః మమ సర్వాదిత్వేన జన్మాభావాత్ । మిషేణ మననవిధివ్యాజేన । శుష్కః శ్రుత్యనపేక్షః । శ్రుత్యా తత్త్వే నిశ్చితే సత్యను పశ్చాత్పురుషదోషస్యాసమ్భావనాదేర్నిరాసాయ గృహీతః శ్రుత్యనుగృహీతః ।
తమాహ -
స్వప్నాన్తేతి ।
జీవస్యావస్థావతో దేహాదిప్రపఞ్చయుక్తస్య నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మైక్యమసమ్భవి, ద్వైతగ్రాహిప్రమాణవిరోధాద్బ్రహ్మణశ్చాద్వితీయత్వమయుక్తమిత్యేవం శ్రౌతార్థాసమ్భావనాయామ్ , తన్నిరాసాయ సర్వాస్వవస్థాస్వాత్మనోఽనుగతస్య వ్యభిచారిణీభిరవస్థాభిరనన్వాగతత్వమసంస్పృష్టత్వమవస్థానాం స్వాభావికత్వే వహ్న్యౌష్ణవదాత్మవ్యభిచారాయోగాత్సుషుప్తౌ ప్రపఞ్చభ్రాన్త్యభావే 'సతా సోమ్య' ఇత్యుక్తాభేదదర్శనాన్నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మైక్యసమ్భవః, యథా ఘటాదయో మృదభిన్నాస్తథా జగద్బ్రహ్మాభిన్నం తజ్జత్వాదిత్యాదిస్తర్క ఆశ్రీయత ఇత్యర్థః । ఇతోఽన్యాదృశతర్కస్యాత్ర బ్రహ్మణ్యప్రవేశాదస్య చానుకూలత్వాన్న తర్కేణాక్షేపావకాశ ఇతి భావః ।
బ్రహ్మణి శుష్కతర్కస్యాప్రవేశః సూత్రసమ్మత ఇత్యాహ -
తర్కాప్రతిష్ఠానాదితి ।
విప్రలమ్భకత్వమప్రమాపకత్వమ్ । యదుక్తమేకదేశినా సర్వస్య జగతశ్చేతనత్వోక్తౌ విభాగశ్రుత్యనుపపత్తిరితి దూషణం సాఙ్ఖ్యేన । తన్న । తత్ర తేనైకదేశినా విభాగశ్రుతేశ్చైతన్యాభివ్యక్త్యనభివ్యక్తిభ్యాం యోజయితుం శక్యత్వాత్ ।
సాఙ్ఖ్యస్య త్విదం దూషణం వజ్రలేపాయతే, ప్రధానకార్యత్వే సర్వస్యాచేతనత్వేన చేతనాచేతనకార్యవిభాగాసమ్భవాదిత్యాహ -
యోఽపీత్యాదినా ।
సిద్ధాన్తే చేతనాచేతనవైలక్షణ్యాఙ్గీకారే కథం బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వమిత్యత ఆహ -
ప్రత్యుక్తత్వాదితి ।
అప్రయోజకత్వవ్యభిచారాభ్యాం నిరస్తత్వాదిత్యర్థః ॥౬॥
కార్యముత్పత్తేః ప్రాగసదేవ స్యాత్ , స్వవిరుద్ధకారణాత్మనా సత్త్వాయోగాదిత్యపసిద్ధాన్తాపత్తిమాశఙ్క్య మిథ్యాత్వాత్కార్యస్య కాలత్రయేఽపి కారణాత్మనా సత్త్వమవిరుద్ధమితి సమాధత్తే -
అసదితి చేదిత్యాదినా ।
అసత్యాదితి సత్త్వప్రతిషేధో నిరర్థక ఇత్యర్థః ।
కార్యసత్యత్వాభావే శ్రుతిమాహ -
సర్వం తమితి ।
మిథ్యాత్వమజానతః శఙ్కామనూద్య పరిహరతి -
నన్విత్యాదినా ।
విస్తరేణ చైతదితి ।
మిథ్యాత్వమిత్యర్థః ॥౭॥
సత్కార్యవాదసిద్ధ్యర్థం కార్యాభేదే కారణస్యాపి కార్యవదశుద్ధ్యాదిప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కాసూత్రం వ్యాచష్టే -
అత్రాహేతి ।
ప్రతిసంసృజ్యమానపదస్య వ్యాఖ్యా -
కారణేతి ।
యథా జలే లీయమానం లవణద్రవ్యం జలం దూషయతి తద్వదిత్యర్థః ।
సూత్రస్య యోజనాన్తరమాహ -
అపి చేతి ।
సర్వస్య కార్యస్యాపీతౌ కారణవదేకరూపత్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
అర్థాన్తరమాహ -
అపి చేతి ।
కర్మాదీనాముత్పత్తినిమిత్తానాం ప్రలయేఽపి భోక్తృణాముత్పత్తౌ తద్వదేవ ముక్తానామప్యుత్పత్తిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
శఙ్కాపూర్వకం వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అథేతి ।
యది లయకాలేఽపి కార్యం కారణాద్విభక్తం తర్హి స్థితికాలవల్లయాభావప్రసఙ్గాత్కార్యేణ ద్వైతాపత్తేశ్చాసమఞ్జసమిదం దర్శనమిత్యర్థః ॥౮॥
అపీతౌ జగత్స్వకారణం న దూషయతి, కారణే లీనత్వాత్ , మృదాదిషు నీలఘటాదివదితి సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
నైవేత్యాదినా ।
అపిగచ్ఛత్ లీయమానమ్ । విభాగావస్థా స్థితికాలః ।
త్వత్పక్షస్యేతి ।
మధురజలం లవణస్యాకారణమిత్యదృష్టాన్తః ।
కిఞ్చ దూషకత్వే కార్యస్య స్థితిః స్యాల్లవణవదిత్యాహ -
అపీతిరేవేతి ।
అసతి కార్యే తద్ధర్మేణ కారణస్య యోగో న సమ్భవతి । ధర్మ్యసత్త్వే ధర్మాణామప్యసత్త్వాదితి భావః ।
నను సత్కార్యవాదే లయేఽపి కార్యస్య కారణాభేదేన సత్త్వాద్దూషకత్వం స్యాదిత్యత ఆహ -
అనన్యత్వేఽపీతి ।
కల్పితస్యాధిష్ఠానధర్మవత్త్వమభేదాన్న త్వధిష్ఠానస్య కల్పితకార్యధర్మవత్త్వం తస్య కార్యాత్పృథక్సత్త్వాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చాపీతావితి విశేషణం వ్యర్థమితి ప్రతిబన్ద్యా సమాధత్తే -
అత్యల్పం చేతి ।
పరిణామదృష్టాన్తం వ్యాఖ్యాయ వివర్తదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
అస్తి చేతి ।
మాయావ్యనుపాదానమిత్యరుచ్యా దృష్టాన్తాన్తరమాహ -
యథేతి ।
అస్త్యేవ స్వప్నకాలే దృష్టః సంసర్గ ఇత్యత ఆహ -
ప్రబోధేతి ।
జాగ్రత్సుషుప్త్యోః స్వప్నేనాత్మనోఽస్పర్శాత్తత్కాలేఽప్యస్పర్శ ఇత్యర్థః ।
యద్యజ్ఞస్య జీవస్యావస్థాభిరసంసర్గస్తదా సర్వజ్ఞస్య కిం వాచ్యమితి దార్ష్టాన్తికమాహ -
ఎవమితి ।
యద్వా జాగజ్జన్మస్థితిలయా ఈశ్వరస్యావస్థాత్రయమ్ । తదసఙ్గిత్వే వృద్ధసమ్మతిమాహ -
అత్రోక్తమితి ।
యదా తత్త్వమసీత్యుపదేశకాలే ప్రబుధ్యతే మాయానిద్రాం త్యజతి తదా జన్మలయస్థిత్యవస్థాశూన్యమద్వైతమీశ్వరమాత్మత్వేనానుభవతీత్యర్థః ।
ఫలితమాహ -
తత్రేతి ।
ద్వితీయమసామఞ్జస్యమనూద్య తేనైవ సూత్రేణ పరిహరతి -
యత్పునరితి ।
సుషుప్తావజ్ఞానసత్త్వే పునర్విభాగోత్పత్తౌ చ మానమాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ।
సతి బ్రహ్మణ్యేకీభూయ న విదురిత్యజ్ఞానోక్తిః । ఇహ సుషుప్తేః ప్రాక్ప్రబోధే యేన జాత్యాదినా విభక్తా భవన్తి తదా పునరుత్థానకాలే తథైవ భవన్తీతి విభాగోక్తిః ।
నను సుషుప్తౌ పునర్విభాగశక్త్యజ్ఞానసత్త్వేఽపి సర్వప్రలయే తత్సత్త్వం కుత ఇత్యత ఆహ -
యథా హీతి ।
యథా సుషుప్తౌ పరమాత్మని సర్వకార్యాణామవిభాగేఽపి పునర్విభాగహేత్వజ్ఞానశక్తిరస్తి ఎవమపీతౌ మహాప్రలయేఽపి మిథ్యాభూతాజ్ఞానసమ్బన్ధాత్పునః సృష్టివిభాగశక్తిరనుమాస్యతే । యతః స్థితావిదానీం మిథ్యాజ్ఞానకార్యో విభాగవ్యవహారస్తత్త్వబోధాభావాత్స్వప్నవదబాధితో దృశ్యతే, అతః కార్యదర్శనాత్కారణసత్త్వసిద్ధిరిత్యర్థః । అజ్ఞానాం జీవానాం మహాప్రలయేఽప్యజ్ఞానశక్తినియమాత్పునర్జన్మనియమ ఇతి భావః ।
ఎతేనేతి ।
జన్మకారణాజ్ఞానశక్త్యభావేనేత్యర్థః ॥౯॥
వైలక్షణ్యాదీనాం సాఙ్ఖ్యపక్షేఽపి దోషత్వాన్నాస్మాభిస్తన్నిరాసప్రయాసః కార్య ఇత్యాహ -
స్వపక్షేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
స్వేతి ।
ప్రాదుఃష్యుః ప్రాదుర్భవేయుః ।
అత ఎవేతి ।
సత్యకార్యస్య విరుద్ధకారణాత్మనా సత్త్వాయోగాత్సాఙ్ఖ్యస్యైవాయం దోషో న కార్యమిథ్యాత్వవాదిన ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
'అపీతౌ' ఇతి సూత్రోక్తదోషచతుష్టయమాహ -
తథాపీతావితి ।
కార్యవత్ప్రధానస్య రూపాదిమత్త్వప్రసఙ్గః । ఇదం కర్మాదికమస్యోపాదానం భోగ్యమస్య నేత్యనియమః । బద్ధముక్తవ్యవస్థా చ । యది వ్యవస్థార్థం ముక్తానాం భేదాః సఙ్ఘాతవిశేషాః ప్రధానే లీయన్తే బద్ధానాం భేదాస్తు న లీయన్త ఇత్యుచ్యేత తర్హ్యలీనానాం పురుషవత్కార్యత్వవ్యాఘాత ఇత్యర్థః ॥౧౦॥
కిఞ్చ తర్కస్య సమ్భావితదోషత్వాత్తేన నిర్దోషవేదాన్తసమన్వయో న బాధ్య ఇత్యాహ -
తర్కాప్రతిష్ఠానాదపీతి ।
పురుషమతీనాం విచిత్రత్వేఽపి కపిలస్య సర్వజ్ఞత్వాత్తదీయతర్కే విశ్వాస ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
'కపిలో యది సర్వజ్ఞః కణాదో నేతి కా ప్రమా' ఇతి న్యాయేన పరిహరతి -
ఎవమపీతి ।
సూత్రమధ్యస్థశఙ్కాభాగం వ్యాచష్టే -
అథోచ్యేతేతి ।
విలక్షణత్వాదితర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వేఽపి వ్యాప్తిపక్షధర్మతాసమ్పన్నః కశ్చిత్తర్కః ప్రతిష్ఠితో భవిష్యతి తేన ప్రధానమనుమేయమిత్యర్థః ।
నను సోఽప్యప్రతిష్ఠితః తర్కజాతీయత్వావిలక్షణత్వాదివదిత్యత ఆహ -
న హీతి ।
తర్కజాతీయత్వాదితి తర్కః ప్రతిష్ఠితో న వా । ఆద్యేఽత్రైవాప్రతిష్ఠితత్వసాధ్యాభావాద్వయభిచారః ।
ద్వితీయేఽపి న సర్వతర్కాణామప్రతిష్ఠితత్వం హేత్వభావాదిత్యభిసన్ధిమానాహ -
ఎతదపీతి ।
కిఞ్చానాగతపాక ఇష్టసాధనమ్ , పాకత్వాత్ , అతీతపాకవదిత్యాదిష్టానిష్టసాధనానుమానాత్మకతర్కస్య ప్రవృత్తినివృత్తివ్యవహారహేతుత్వాన్నాప్రతిష్ఠేత్యాహ -
సర్వతర్కేతి ।
అధ్వా విషయః పాకభోజనాదిర్విషభక్షణాదిశ్చ, తత్సామాన్యేన పాకత్వాదినానాగతవిషయే పాకాదౌ సుఖదుఃఖహేతుత్వానుమిత్యా ప్రవృత్త్యాదిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ పూర్వోత్తరమీమాంసయోస్తర్కేణైవ వాక్యతాత్పర్యనిర్ణయస్య క్రియమాణత్వాత్తర్కః ప్రతిష్ఠిత ఇత్యాహ -
శ్రుత్యర్థేతి ।
మనురపి కేషాఞ్చిత్తర్కాణాం ప్రతిష్ఠాం మన్యత ఇత్యాహ -
మనురితి ।
ధర్మస్య శుద్ధిరధర్మాద్భేదనిర్ణయః ।
కస్యచిత్తర్కస్యాప్రతిష్ఠితత్వమఙ్గీకరోతి -
అయమేవేతి ।
సర్వతర్కాణాం ప్రతిష్ఠాయాం పూర్వపక్ష ఎవ న స్యాదితి భావః ।
పూర్వపక్షతర్కవత్సిద్ధాన్తతర్కోఽప్యప్రతిష్ఠితః, తర్కత్వావిశేషాదితి వదన్తముపహసతి -
న హీతి ।
క్వచిత్తర్కస్య ప్రతిష్ఠాయామపి జగత్కారణవిశేషే తర్కస్య స్వాతన్త్ర్యం నాస్తీతి సూత్రశేషం వ్యాచష్టే -
యద్యపీత్యాదినా ।
అతిగమ్భీరత్వం బ్రహ్మణో వేదాన్యమానాగమ్యత్వమ్ । భావస్య జగత్కారణస్య యాథాత్మ్యమద్వయత్వమ్ । ముక్తినిబన్ధనం ముక్త్యాలమ్బనమ్ ।
బ్రహ్మణో వేదాన్యమానాగమ్యత్వం దర్శయతి -
రూపాదితి ।
అవిమోక్షో ముక్త్యభావ ఇత్యర్థాన్తరమాహ -
అపి చేత్యాదినా ।
ఎకరూపవస్తుజ్ఞానస్య సమ్యగ్జ్ఞానత్వేఽపి తర్కజన్యత్వం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
తత్రైవం సతీతి ।
తర్కోత్థజ్ఞానానాం మిథో విప్రతిపత్తేర్న సమ్యగ్జ్ఞానత్వమ్ । సమ్యగ్జ్ఞానే విప్రతిపత్త్యయోగాదిత్యర్థః । ఎకరూపేణానవస్థితో విషయో యస్య తత్తర్కప్రభవం కథం సమ్యగ్జ్ఞానం భవేదితి యోజనా ।
నను సాఙ్ఖ్యస్య శ్రేష్ఠత్వాత్తజ్జ్ఞానం సమ్యగిత్యాశఙ్క్య హేత్వసిద్ధిమాహ -
న చ ప్రధానేతి ।
నను సర్వతార్కికైర్మిలిత్వా నిశ్చితతర్కోత్థా మతిర్ముక్తిహేతురిత్యత ఆహ -
న చ శక్యన్త ఇతి ।
తస్మాత్తర్కోత్థజ్ఞానాన్ముక్త్యయోగాత్తర్కేణ వేదాన్తసమన్వయబాధో న యుక్తః, తద్బాధే సమ్యగ్జ్ఞానాలాభేనానిర్మోక్షప్రసఙ్గాదితి సూత్రాంశార్థముపసంహరతి -
అతోఽన్యత్రేతి ।
సమన్వయస్య తర్కేణావిరోధే ఫలితమధికరణార్థముపసంహరతి -
అత ఆగమేతి ॥౧౧॥
బ్రహ్మ జగదుపాదానమితి బ్రువన్ వేదాన్తసమన్వయో విషయః । స కిం యద్విభు తన్న ద్రవ్యోపాదానమితి వైశేషికాదిన్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే సాఙ్ఖ్యవృద్ధానాం తర్కాకుశలమతిత్వేఽపి వైశేషికాదీనాం తర్కమతికుశలత్వప్రసిద్ధేస్తదీయన్యాయస్యాబాధితత్వాద్విరుధ్యత ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన ప్రాప్తేఽతిదిశతి -
ఎతేనేతి ।
ఫలం పూర్వవత్ ।
నను సాఙ్ఖ్యమతస్యోపదేశస్తార్కికమతస్యాతిదేశః కిమితి కృతో వైపరీత్యస్యాపి సమ్భవాదిత్యాశఙ్క్య పూర్వోత్తరాధికరణయోరుపదేశాతిదేశభావే కారణమాహ -
వైదికస్యేతి ।
సత్కార్యత్వాత్మాసఙ్గత్వస్వప్రకాశత్వాద్యంశైర్వేదాన్తశాస్త్రస్య ప్రత్యాసన్నః ప్రధానవాదః శిష్టైర్దేబలాదిభిః సత్కార్యత్వాంశేన స్వీకృత ఇతి ప్రబలత్వాదుపదేశః । అణ్వాదివాదానాం నిర్మూలత్వేన దుర్బలత్వేన దుర్బలత్వాదతిదేశ ఇతి భావః ।
కిం నిరాకరణకారణమితి ప్రష్టవ్యం నాస్తీత్యాహ -
తుల్యత్వాదితి ।
కారణమేవాహ -
తుల్యమితి ।
యదుక్తం విభుత్వాన్న ద్రవ్యోపాదానం బ్రహ్మేతి, తత్ర పక్షసాధకత్వేన శ్రుతేరుపజీవ్యత్వాత్తయా బాధః । మహాపరిమాణవత్త్వస్య సర్వసంయోగికత్వరూపవిభుత్వస్య నిర్గుణే బ్రహ్మణ్యసిద్ధేశ్చేతి ద్రష్టవ్యమ్ । అతః సమన్వయస్య తార్కికన్యాయేన న విరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౨॥
అద్వితీయాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గాదివాదీ వేదాన్తసమన్వయో విషయః । స కిం యన్మిథో భిన్నం తన్నాద్వితీయకారణాభిన్నం యథా మృత్తన్తుజౌ ఘటపఠావితి తర్కసహితభేదప్రత్యక్షాదినా విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే బ్రహ్మణి తర్కస్యాప్రతిష్ఠితత్వేఽపి జగద్భేదే ప్రతిష్ఠితత్వాద్విరుధ్యత ఇతి పూర్వపక్షయతి -
భోక్త్రాపత్తేరితి ।
విరోధాదద్వైతాసిద్ధిః పూర్వపక్షఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి భేదః ।
అనపేక్షశ్రుత్యా స్వార్థనిర్ణయాత్తర్కేణాక్షేపో న యుక్త ఇత్యుక్తమితి శఙ్కతే -
యద్యపీతి ।
మానాన్తరాయోగ్యశ్రుత్యర్థే భవత్యనాక్షేపః ।
యస్త్వద్వితీయబ్రహ్మాభేదాద్భూజలాదీనామభేదో బ్రహ్మోపాదానకత్వశ్రుతివిషయః స 'ఆదిత్యో యూపః' ఇత్యర్థవాదార్థవన్మానాన్తరయోగ్య ఎవేతి ద్వైతప్రమాణైరపహ్రియత ఇతి సమాధత్తే -
తథాపీతి ।
అన్యపరత్వం గౌణార్థకత్వమ్ ।
స్వవిషయే జగద్భేదే తర్కస్య ప్రతిష్ఠితత్వాత్తేనాక్షేప ఇత్యాహ -
తర్కోఽపీతి ।
తర్కాదేర్ద్వైతే ప్రామాణ్యేఽపి తతః సమన్వయవిరోధే కిమాయాతమితి శఙ్కతే -
కిమత ఇతి ।
పూర్వపక్షీ సమాధత్తే -
అత ఇతి ।
తర్కాదేః ప్రామాణ్యాత్ ద్వైతబాధకత్వం శ్రుతేరయుక్తమిత్యద్వైతసమన్వయబాధో యుక్త ఇత్యర్థః ।
ఇయమర్థం శఙ్కాపూర్వకం స్ఫుటయతి -
కథమిత్యాదినా ।
నను భోక్తృభోగ్యయోర్మిథ ఎకత్వం కేనోక్తమిత్యాశఙ్క్య శ్రుతార్థాపత్త్యేత్యాహ -
తయోశ్చేతి ।
తయోరేకబ్రహ్మాభేదశ్రవణాదేకత్వం కల్ప్యతే, ఎకస్మాదభిన్నయోర్భేదే ఎకస్యాపి భేదాపత్తేః । తతశ్చ భేదో బాధ్యేతేత్యర్థః ।
ఇష్టాపత్తిం వారయతి -
న చాస్యేతి ।
శ్రుతేర్గౌణార్థత్వేన సావకాశత్వాన్నిరవకాశద్వైతమానబాధో న యుక్త ఇత్యర్థః ।
నను విభాగస్యాధునికత్వాదనాద్యద్వైతశ్రుత్యా బాధ ఇత్యత ఆహ -
యథేతి ।
అతీతానాగతకాలౌ భోక్త్రాదివిభాగాశ్రయౌ, కాలత్వాత్ , వర్తమానకాలవదిత్యనుమానాద్విభాగోఽనాద్యనన్త ఇత్యర్థః ।
ఎవం ప్రాప్తే పరిణామదృష్టాన్తేనాపాతతః సిద్ధాన్తమాహ -
స్యాల్లోకవదితి ।
దృష్టాన్తేఽపి కథమేకసముద్రాభిన్నానాం పరిణామానాం మిథో భేదః, కథం వా తేషాం భేదే సత్యేకస్మాదభిన్నత్వమిత్యాశఙ్క్య న హి దృష్టేనుపపత్తిరితి న్యాయేనాహ -
న చేతి ।
ఎవం భోక్తృభోగ్యయోర్మిథో భేదో బ్రహ్మాభేదశ్చేత్యాహ -
ఎవమిహేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మవికారత్వాభావాద్దృష్టాన్తవైషమ్యమితి శఙ్కతే -
యద్యపీతి ।
ఔపాధికం జన్మాస్తీతి తరఙ్గాదిసామ్యమాహ -
తథాపీతి ।
విభాగో జన్మ । యద్వా తథాపీతిశబ్దేనైవోక్తః పరిహారః ।
నను భోక్తుః ప్రతిదేహం విభాగః కథమిత్యత ఆహ -
కార్యమనుప్రవిష్టస్యేతి ।
ఔపాధికవిభాగే ఫలితముపసంహరతి -
ఇత్యత ఇతి ।
ఎకబ్రహ్మాభిన్నత్వేఽపి భోక్త్రాదేస్తరఙ్గాదివద్భేదాఙ్గీకారాన్న ద్వైతమానేనాద్వైతసమన్వయస్య విరోధ ఇత్యర్థః ॥౧౩॥
పూర్వస్మిన్నేవ పూర్వపక్షే వివర్తవాదేన ముఖ్యం సమాధానమాహ -
తదనన్యత్వమితి ।
సమానవిషయత్వం సఙ్గతిం వదన్నుభయోః పరిహారయోః పరిణామవివర్తాశ్రయత్వేనార్థభేదమాహ -
అభ్యుపగమ్యేతి ।
ప్రత్యక్షాదీనామ్ ఉత్సర్గికప్రామాణ్యమఙ్గీకృత్య స్థూలబుద్ధిసమాధానార్థం పరిణామదృష్టాన్తేన భేదాభేదావుక్తౌ, సమ్ప్రత్యఙ్గీకృతం ప్రామాణ్యమ్ , తత్త్వావేదకత్వాత్ప్రచ్యావ్య వ్యావహారికత్వే స్థాప్యతే, తథా చ మిథ్యాద్వైతగ్రాహిప్రమాణైరద్వైతశ్రుతేర్న బాధః, ఎకస్యాం రజ్జ్వాం దణ్డస్రగాదిద్వైతదర్శనాదిత్యయం ముఖ్యః పరిహార ఇతి భావః ।
ఎవమద్వైతసమన్వయస్యావిరోధార్థం ద్వైతస్య మిథ్యాత్వం సాధయతి -
యస్మాత్తయోరితి ।
స్వరూపైక్యే కార్యకారణత్వవ్యాఘాత ఇత్యత ఆహ -
వ్యతిరేకేణేతి ।
కారణాత్పృథక్సత్త్వశూన్యత్వం కార్యస్య సాధ్యతే నైక్యమిత్యర్థః ।
వాగారభ్యం నామమాత్రం వికారో న కారణాత్పృథగస్తీత్యేవకారార్థ ఇతి శ్రుతిం యోజయతి -
ఎతదుక్తమితి ।
ఆరమ్భణశబ్దార్థాన్తరమాహ -
పునశ్చేతి ।
అపాగాదగ్నిత్వమపగతం కారణమాత్రత్వాత్ । త్రీణి తేజోబన్నానాం రూపాణి రూపతన్మాత్రాత్మకాని సత్యమ్ । తేషామపి సన్మాత్రత్వాత్సదేవ శిష్యత ఇత్యభిప్రాయః ।
జీవగజతోర్బ్రహ్మాన్యత్వే ప్రతిజ్ఞాబాధ ఇత్యాహ -
న చాన్యథేతి ।
తయోరనన్యత్వే క్రమేణ దృష్టాన్తావాహ -
తస్మాద్యథేతి ।
ప్రతిజ్ఞాబలాదిత్యర్థః । దృష్టం ప్రాతీతికం నష్టమనిత్యం యత్స్వరూపం తద్రూపేణానుపాఖ్యత్వాత్సత్తాస్ఫూర్తిశూన్యత్వాదనన్యత్వమితి సమ్బన్ధః ।
శుద్ధాద్వైతం స్వమతముక్త్వా భేదాభేదమతముత్థాపయతి -
నన్వితి ।
అనేకాభిః శక్తిభిస్తదధీనప్రకృతిభిః పరిణామైర్యుక్తమిత్యర్థః ।
భేదాభేదమతే సర్వవ్యవస్థాసిద్ధిరత్యన్తాభేదే ద్వైతమానబాధ ఇత్యభిమన్యమానో దూషయతి -
నైవం స్యాదితి ।
ఎవకారవాచారమ్భణశబ్దాభ్యాం వికారసత్తానిషేధాత్పరిణామవాదః శ్రుతిబాహ్య ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ సంసారస్య సత్యత్వే తద్విశిష్టస్య జీవస్య బ్రహ్మైక్యోపదేశో న స్యాద్విరోధాదిత్యాహ -
స ఆత్మేతి ।
ఎకత్వం జ్ఞానకర్మసముచ్చయసాధ్యమిత్యుపదేశార్థమిత్యాశఙ్క్యా అసీతిపదవిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
స్వయమితి ।
అతస్తత్త్వజ్ఞానబాధ్యత్వాత్సంసారిత్వం మిథ్యేత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
స్వతఃసిద్ధోపదేశాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం వ్యవహారార్థం నానాత్వం సత్యమితి, తత్కిం జ్ఞానాదూర్ధ్వం వ్యవహారార్థం ప్రాగ్వా । నాద్య ఇత్యాహ -
బాధితే చేతి ।
స్వభావోఽత్రావిద్యా తయా కృతః స్వాభావికః । జ్ఞానాదూర్ధ్వం ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారస్యాభావాన్నానాత్వం న కల్ప్యమిత్యర్థః । న ద్వితీయః, జ్ఞానాత్ప్రాక్కల్పితనానాత్వేన వ్యవహారోపపత్తౌ నానాత్వస్య సత్యత్వాసిద్ధేః ।
యత్తు ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారః సత్య ఎవ మోక్షావస్థాయాం నివర్తత ఇతి, తన్నేత్యాహ -
న చాయమితి ।
సంసారసత్యత్వే తదవస్థాయాం జీవస్య బ్రహ్మత్వం న స్యాత్ , భేదాభేదయోరేకదైకత్ర విరోధాత్ । అతోఽసంసారిబ్రహ్మాభేదస్య సదాతనత్వావగమాత్సంసారోఽపి మిథ్యైవేత్యర్థః । కిఞ్చ యథా లోకే కశ్చిత్తస్కరబుద్ధ్యా భటైర్గృహీతోఽనృతవాదీ చేత్తప్తపరశుం గృహ్ణాతి స దహ్యతే బధ్యతే చ, తథా నానాత్వవాదీ దహ్యతే సత్యవాదీ చేన్న దహ్యతే ముచ్యతే చ ।
తథైతదాత్మ్యమిదం సర్వమిత్యేకత్వదర్శీ ముచ్యత ఇతి శ్రుతదృష్టాన్తేనైకత్వం సత్యం నానాత్వం మిథ్యేత్యాహ -
తస్కరేతి ।
వ్యవహారగోచరో నానాత్వవ్యవహారాశ్రయః ।
నానాత్వనిన్దయాప్యేకత్వమేవ సత్యమిత్యాహ -
మృత్యోరితి ।
కిఞ్చాస్మిన్భేదాభేదమతే జీవస్య బ్రహ్మాభేదజ్ఞానాద్భేదజ్ఞాననివృత్తేర్ముక్తిరిష్టా సా న యుక్తా, భేదజ్ఞానస్య భ్రమత్వానభ్యుపగమాత్ , ప్రమాయాః ప్రమాన్తరాబాధ్యత్వాదిత్యాహ -
న చాస్మిన్నితి ।
వైపరీత్యస్యాపి సమ్భవాదితి భావః ।
ఇదానీం ప్రత్యక్షాదిప్రామాణ్యాన్యథానుపపత్త్యా నానాత్వస్య సత్యత్వమితి పూర్వపక్షబీజముద్ఘాటయతి -
నన్విత్యాదినా ।
ఎకత్వస్యైకాన్తః కైవల్యమ్ । వ్యాహన్యేరన్నప్రమాణాని స్యుః । ఉపజీవ్యప్రత్యక్షాదిప్రామాణ్యాయ వేదాన్తానాం భేదాభేదపరత్వముచితమితి భావః ।
నను కర్మకారకాణాం యజమానాదీనాం విద్యాకారకాణాం శిష్యాదీనాం చ కల్పితభేదమాశ్రిత్య కర్మజ్ఞానకాణ్డయోః ప్రవృత్తేః స్వప్రమేయస్య ధర్మాదేరబాధాత్ప్రామాణ్యమవ్యాహతమిత్యాశఙ్క్యాహ -
కథం చానృతేనేతి ।
ధూలికల్పితధూమేనానుమితస్య వహ్నేరివ ప్రమేయబాధాపత్తేరితి భావః ।
తత్ర ద్వైతవిషయే ప్రత్యక్షాదీనాం యావద్బాధం వ్యావహారికం ప్రామాణ్యముపపద్యత ఇత్యాహ -
అత్రోచ్యత ఇత్యాదినా ।
సత్యత్వం బాధాభావః । బాధో మిథ్యాత్వనిశ్చయః ।
వస్తుతో మిథ్యాత్వేఽపి వికారేషు తన్నిశ్చయాభావేన ప్రత్యక్షాదివ్యవహారోపపత్తావుక్తదృష్టాన్తం వివృణోతి -
యథా సుప్తస్య ప్రాకృతస్యేతి ।
ఎవం ద్వైతప్రమాణానాం వ్యవహారకాలే బాధశూన్యార్థబోధకత్వం వ్యావహారికం ప్రామాణ్యముపపాద్య ద్వైతప్రమాణానాం వేదాన్తానాం సర్వకాలేషు బాధశూన్యబ్రహ్మబోధకత్వం తాత్త్వికం ప్రామాణ్యముపపాదయితుముక్తశఙ్కామనువదతి -
కథం త్వసత్యేనేతి ।
కిమసత్యాత్సత్యం న జాయతే, కిముత సత్యస్య జ్ఞానం న । ఆద్య ఇష్ట ఎవ । న హి వయం వాక్యోత్థజ్ఞానం సత్యమిత్యఙ్గీకుర్మః ।
అఙ్గీకృత్యాపి దృష్టాన్తమాహ -
నైష దోష ఇతి ।
సర్పేణాదష్టస్యాపి దష్టత్వభ్రాన్తికల్పితవిషాత్సత్యమరణమూర్చ్ఛాదిదర్శనాదసత్యాత్సత్యం న జాయత ఇత్యనియమ ఇత్యర్థః ।
దృష్టాన్తాన్తరమాహ -
స్వప్నేతి ।
అసత్యాత్సర్పోదరాదేః సత్యస్య దంశనస్నానాదిజ్ఞానస్య కార్యస్య దర్శనాద్వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
యథాశ్రుతమాదాయ శఙ్కతే -
తత్కార్యమపీతి ।
ఉక్తమర్థం ప్రకటయతి -
తత్ర బ్రూమ ఇత్యాదినా ।
అవగతిర్వృత్తిః ఘటాదివత్సత్యాపి ప్రాతిభాసికస్వప్నదృష్టవస్తునః ఫలం చైతన్యం వా వృత్త్యభివ్యక్తమవగతిశబ్దార్థః ।
ప్రసఙ్గాద్దేహాత్మవాదోఽపి నిరస్త ఇత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
స్వప్నస్థావగతేః స్వప్నదేహధర్మత్వ ఉత్థితస్య మయా తాదృశః స్వప్నోఽవగత ఇత్యబాధితావగతిప్రతిసన్ధానం న స్యాత్ । అతో దేహభేదేఽప్యనుసన్ధానదర్శనాద్దేహాన్యోఽనుసన్ధాతేత్యర్థః ।
అసత్యాత్సత్యస్య జ్ఞానం న జాయత ఇతి ద్వితీయనియమస్య శ్రుత్యా వ్యభిచారమాహ -
తథా చ శ్రుతిరితి ।
న చ స్త్రియో మిథ్యాత్వేఽపి తద్దర్శనాత్సత్యాదేవ సత్యాయాః సమృద్ధేర్జ్ఞానమితి వాచ్యమ్ , విషయవిశిష్టత్వేన దర్శనస్యాపి మిథ్యాత్వాత్ప్రకృతేఽపి సత్యే బ్రహ్మణి మిథ్యావేదానుగతచైతన్యాజ్జ్ఞానసమ్భవాచ్చేతి భావః ।
అసత్యాత్సత్యస్యేష్టస్య జ్ఞానముక్త్వానిష్టస్య జ్ఞానమాహ -
తథేతి ।
అసత్యాత్సత్యస్య జ్ఞానే దృష్టాన్తాన్తరమాహ -
తథాకారాదీతి ।
రేఖాస్వకారత్వాదిభ్రాన్త్యా సత్యా అకారాదయో జ్ఞాయన్త ఇతి ప్రసిద్ధమిత్యర్థః । ఎవమసత్యాత్సత్యస్య జన్మోక్త్యా తదర్థక్రియాకారి తత్సత్యమితి నియమో భగ్నః, అనృతాత్సత్యస్య జ్ఞానోక్త్యా యదనృతకరణగమ్యం తద్బాధ్యం కూటలిఙ్గానుమితవహ్నివదితి వ్యాప్తిర్భగ్నా । తథా చ కల్పితానామపి వేదాన్తానాం సత్యబ్రహ్మబోధకత్వం సమ్భవతీతి తాత్త్వికం ప్రామాణ్యమితి భావః ।
యదుక్తమేకత్వనానాత్వవ్యవహారసిద్ధయే ఉభయం సత్యమితి, తన్న । భేదస్య లోకసిద్ధస్యాపూర్వఫలవదభేదవిరోధేన సత్యత్వకల్పనాయోగాత్ । కిఞ్చ యద్యుభయోరేకదా వ్యవహారః స్యాత్తదా స్యాదపి సత్యత్వమ్ । నైవమస్తి । ఎకత్వజ్ఞానేన చరమేణానపేక్షేణ నానాత్వస్య నిఃశేషం బాధాత్ , శుక్తిజ్ఞానేనేవ రజతస్యేత్యాహ -
అపి చాన్త్యమితి ।
ననూపజీవ్యద్వైతప్రమాణవిరోధాదేకత్వావగతిర్నోత్పద్యత ఇత్యత ఆహ -
న చేయమితి ।
తత్కిలాత్మతత్త్వమస్య పితుర్వాక్యాత్శ్వేతకేతుర్విజ్ఞాతవానితి జ్ఞానోత్పత్తేః శ్రుతత్వాత్సామగ్రీసత్త్వాచ్చేత్యర్థః । వ్యావహారికగురుశిష్యాదిభేదముపజీవ్య జ్ఞాయమానవాక్యార్థావగతేః ప్రత్యక్షాదిగతం వ్యావహారికం ప్రామాణ్యముపజీవ్యమ్ , తచ్చ పారమార్థికైకత్వావగత్యా న విరుధ్యతే । కిన్తు తయా విరోధాదనుపజీవ్యం ప్రత్యక్షాదేస్తాత్త్వికం ప్రామాణ్యం బాధ్యత ఇతి భావః ।
కిఞ్చైకత్వావగతేః ఫలవత్ప్రమాత్వాన్నిష్ఫలో ద్వైతభ్రమో బాధ్య ఇత్యాహ -
న చేయమితి ।
నను సర్వస్య ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే స్వప్నో మిథ్యా జాగ్రత్ సత్యమిత్యాదిర్లౌకికో వ్యవహారః, సత్యం చానృతం చ సత్యమభవదితి వైదికశ్చ కథమిత్యాశఙ్క్య యథా స్వప్నే ఇదం సత్యమిదమనృతమితి తాత్కాలికబాధాబాధాభ్యాం వ్యవహారస్తథా దీర్ఘస్వప్న 'పీత్యుక్తస్వప్నదృష్టాన్తం స్మారయతి -
ప్రాక్చేతి ।
వ్యవహారార్థే నానాత్వం సత్యమితి కల్పనమసఙ్గతమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నేదం కల్పితమ్ , కిన్తు శ్రుతమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కార్యకారణయోరనన్యత్వాంశేఽయం దృష్టాన్తః, న పరిణామిత్వే, బ్రహ్మణః కూటస్థత్వశ్రుతివిరోధాదితి పరిహరతి -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
సృష్టౌ పరిణామిత్వం ప్రలయే తద్రాహిత్యం చ క్రమేణావిరుద్ధమితి దృష్టాన్తేన శఙ్కతే -
స్థితీతి ।
కూటస్థస్య కదాచిదపి విక్రియా న యుక్తా కూటస్థత్వవ్యాఘాతాదిత్యాహ -
నేతి ।
కూటస్థత్వాసిద్ధిమాశఙ్క్యాహ -
కూటస్థస్యేతి ।
కూటస్థస్య నిరవయవస్య పూర్వరూపత్యాగేనావస్థాన్తరాత్మకపరిణామాయోగాచ్ఛుక్తిరజతవద్వివర్త ఎవ ప్రపఞ్చ ఇతి భావః ।
కిఞ్చ నిష్ఫలస్య జగతః ఫలవన్నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మధీశేషత్వేనానువాదాన్న సత్యతేత్యాహ -
న చ యథేత్యాదినా ।
'తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి' ఇతి శ్రుతేర్బ్రహ్మణః పరిణామిత్వవిజ్ఞానాత్తత్ప్రాప్తిర్విదుషః ఫలమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హి పరిణామవత్త్వేతి ।
'బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్' ఇతి శ్రుతకూటస్థనిత్యమోక్షఫలసమ్భవే దుఃఖానిత్యపరిణామిత్వఫలకల్పనాయోగాదితి భావః ।
నను పూర్వం 'జన్మాద్యస్య యతః' ఇతి ఈశ్వరకారణప్రతిజ్ఞా కృతా । అధునా తదనన్యత్వమిత్యన్తాభేదప్రతిపాదనే ఈశిత్రీశితవ్యభేదాభావాత్తద్విరోధః స్యాదితి శఙ్కతే -
కూటస్థేతి ।
కల్పితద్వైతమపేక్ష్యేశ్వరత్వాదికం పరమార్థతోఽనన్యత్వమిత్యవిరోధమాహ -
నేత్యాదినా ।
అవిద్యాత్మకే చిదాత్మని లీనే నామరూపే ఎవ బీజం తస్య వ్యాకరణం స్థూలాత్మనా సృష్టిస్తదపేక్షత్వాదీశ్వరత్వాదేర్న విరోధ ఇత్యర్థః ।
సఙ్గృహీతార్థం వివృణోతి -
తస్మాదిత్యాదినా ।
తత్వాన్యత్వాభ్యామితి ।
నామరూపయోరీశ్వరత్వం వక్యుమశక్యం జడత్వాత్ । నాపీశ్వరాదన్యత్వం కల్పితస్య పృథక్సత్తాస్ఫూర్త్యోరభావాదిత్యర్థః ।
సంస్కారాత్మకనామరూపయోరవిద్యైక్యవివక్షయా బ్రూతే -
మాయేతి ।
నామరూపే చేదీశ్వరస్యాత్మభూతే తర్హీశ్వరో జడ ఇత్యత ఆహ -
తాభ్యామన్య ఇతి ।
అన్యత్వే వ్యాకరణే చ శ్రుతిమాహ -
ఆకాశ ఇత్యాదినా ।
అవిద్యాద్యుపాధినా కల్పితభేదేన బిమ్బస్థానస్యేశ్వరత్వమ్ , ప్రతిబిమ్బభూతానాం జీవానాం నియమ్యత్వమిత్యాహ -
స చ స్వాత్మభూతానితి ।
న చాత్ర నానాజీవా భాష్యోక్తా ఇతి భ్రమితవ్యమ్ , బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతభేదేన భేదోక్తేః । అవిద్యాప్రతిబిమ్బస్త్వేక ఎవ జీవ ఇత్యుక్తమ్ ।
పరమార్థత ఈశ్వరత్వాదిద్వైతాభావే శ్రుతిమాహ -
తథా చేతి ।
కథం తర్హి కర్తృత్వాదికమిత్యత ఆహ -
స్వభావస్త్వితి ।
అనాద్యవిద్యైవ కర్తృత్వాదిరూపేణ ప్రవర్తత ఇత్యర్థః ।
భక్తాభక్తయోః పాపసుకృతనాశకత్వాదీశ్వరస్య వాస్తవమీశ్వరత్వమిత్యత ఆహ -
నాదత్త ఇతి ।
న సంహరతీత్యర్థః । తేన స్వరూపజ్ఞానావరణేన కర్తాహమీశ్వరో మే నియన్తేత్యేవం భ్రమన్తి ।
ఉక్తార్థః సూత్రకారసమ్మత ఇత్యాహ -
సూత్రకారోఽపీతి ।
న కేవలం లౌకికవ్యవహారార్థం పరిణామప్రక్రియాశ్రయణం కిన్తూపాసనార్థం చేత్యాహ -
పరిణామప్రక్రియాం చేతి ।
తదుక్తమ్ 'కృపణాధీః పరిణామముదీక్షతే క్షయితకల్మషధీస్తు వివర్తతామ్' ఇతి ॥౧౪॥
ఎవం తదనన్యత్వే ప్రత్యక్షాదివిరోధం పరిహృత్యానుమానమాహ -
భావే చేతి ।
కారణస్య భావే సత్త్వే ఉపలబ్ధౌ చ కార్యస్య సత్త్వాదుపలబ్ధేశ్చానన్యత్వమితి సూత్రార్థః । ఘటో మృదనన్యః, మృత్సత్త్వోపలబ్ధిక్షణనియతసత్త్వోపలబ్ధిమత్త్వాత్మృద్వత్ ।
అన్యత్వేఽప్యయం హేతుః కిం న స్యాదిత్యప్రయోజకత్వమాశఙ్క్య నిరస్యతి -
న చేతి ।
మృద్ఘటయోరన్యత్వే గవాశ్వయోరివ హేతూచ్ఛిత్తిః స్యాదిత్యర్థః । గవాశ్వయోర్నిమిత్తనైమిత్తికత్వాభావాద్ధేత్వభావః ।
అతో మృద్ఘటయోస్తేన హేతునా నిమిత్తాదిభావః సిధ్యతి నానన్యత్వమిత్యర్థాన్తరతామాశఙ్కాయహ -
న చ కులాలేతి ।
న చోపాదానోపాదేయభావేనార్థాన్తరతా, మృద్దృష్టాన్తే తద్భావాభావేఽపి హేతుసత్త్వాదన్యత్వే గవాశ్వవత్తద్భావాయోగాచ్చేతి భావః । కులాలఘటయోర్నిమిత్తాదిభావే సత్యప్యన్యత్వాత్ కులాలసత్త్వనియతోపలబ్ధిర్ఘటస్య నైవేత్యక్షరార్థః ।
యథాశ్రుతసూత్రస్థహేతోర్వ్యభిచారం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అగ్నిభావ ఎవ ధూమోపలబ్ధిరితి నియమాత్మకో హేతుస్తత్ర నాస్తీత్యాహ -
నేతి ।
అవిచ్ఛిన్నమూలదీర్ధరేఖావస్థధూమే నియమోఽస్తీతి వ్యభిచార ఇత్యాశఙ్కతే -
అథేతి ।
తద్భావనియతభావత్వే సతి తద్బుద్ధ్యనురక్తబుద్ధివిషయత్వస్య హేతోర్వివక్షితత్వాన్న వ్యభిచార ఇత్యాహ -
నైవమితి ।
ఆలోకబుద్ధ్యనురక్తబుద్ధిగ్రాహ్యే రూపే వ్యభిచారనిరాసాయ సత్యన్తమ్ । ఆలోకాభావేఽపి ఘటాదిరూపసత్త్వాన్న వ్యభిచారః । ఉక్తధూమవిశేషస్యాగ్నిబుద్ధిం వినాప్యుపలమ్భాన్న తత్ర వ్యభిచార ఇత్యర్థః । తథా చ తయోః కార్యకారణయోర్భావేన సత్తయానురక్తాం సహకృతామితి భాష్యార్థః । యద్వా । తద్భావః సామానాధికరణ్యం తద్విషయకబుద్ధిగ్రాహ్యత్వం హేతుం వదామః । మృద్ఘట ఇతి సామానాధికరణ్యబుద్ధిదర్శనాదగ్నిధూర్మ ఇత్యదర్శనాదిత్యర్థః ।
అనుమానార్థత్వేన సూత్రం వ్యాఖ్యాయ పాఠాన్తరేణ ప్రత్యక్షపరతయా వ్యాచష్టే -
భావాచ్చేతి ।
పూర్వసూత్రోక్తారమ్భణశబ్దసముచ్చయార్థశ్చకారః । న చైకః పట ఇతి ప్రత్యక్షం పటస్య తన్తుభ్యః పృథక్సత్త్వే ప్రమాణమ్ , అపృథక్సత్తాకమిథ్యాకార్యవిషయత్వేనాప్యుపపత్తేః । అత ఆతానవితానసంయోగవన్తస్తన్తవ ఎవ పట ఇతి ప్రత్యక్షోపలబ్ధేః సత్త్వాదనన్యత్వమిత్యర్థః ।
పటన్యాయం తన్త్వాదావతిదిశతి -
తథేత్యాదినా ।
ప్రత్యక్షోపలబ్ధ్యా తత్తత్కార్యే కారణమాత్రం పరిశిష్యత ఇత్యర్థః ।
యత్ర ప్రత్యక్షం నాస్తి తత్ర కార్యే విమతకారణాదభిన్నమ్ , కార్యత్వాత్ , పటవదిత్యనుమేయమిత్యాహ -
అనయేతి ।
కారణపరిశేషే ప్రధానాదికం పరిశిష్యతామ్ , న బ్రహ్మేత్యత ఆహ -
తత్ర సర్వేతి ।
బ్రహ్మణి వేదాన్తానాం సర్వేషాం తాత్పర్యస్యోక్తత్వాత్తదేవాద్వితీయం పరిశిష్యతే న కారణాన్తరమప్రామాణికత్వాదితి భావః ॥౧౫॥
ఇదం జగత్సదాత్మైవేతి సామానాధికరణ్యశ్రుత్యా సృష్టేః ప్రాక్కార్యస్య కారణాత్మనా సత్త్వం శ్రుతమ్ , తదన్యథానుపపత్త్యోత్పన్నస్యాపి జగతః కారణాదనన్యత్వమిత్యాహ సూత్రకారః -
సత్త్వాచ్చేతి ।
శ్రుత్యర్థే యుక్తిమప్యాహ -
యచ్చ యదాత్మనేతి ।
ఘటాదికం ప్రాగ్మృదాద్యాత్మనా వర్తతే తత ఉత్పద్యమానత్వాత్సామాన్యతో వ్యతిరేకేణ సికతాభ్యస్తైలవదిత్యర్థః ।
కారణవత్కార్యస్యాపి సత్త్వాత్సత్త్వభేదే మానాభావాత్కార్యస్య కారణాదభిన్నసత్తాకత్వమితి సూత్రస్యార్థాన్తరమాహ -
యథా చేతి ।
ఇదానీం సతః కార్యస్య ప్రాగుత్తరకాలయోరసత్త్వాయోగాత్సత్త్వావ్యభిచారః । తచ్చ సత్త్వం సర్వానుస్యూతచిన్మాత్రమేకమ్ । తదభేదేన సతీ మృత్సన్ ఘట ఇతి భాసమానయోః కార్యకారణయోరనన్యత్వమిత్యర్థః ॥౧౬॥ న చైవం ఘటపటయోరప్యైకసత్త్వాభేదాదనన్యత్వం స్యాదితి వాచ్యమ్ , వస్తుత ఎకసత్త్వాత్మనానన్యత్వస్యేష్టత్వాత్ । తర్హి మృద్ఘటయోః కో విశేషః । తాదాత్మ్యమితి బ్రూమః । వస్తుతః సర్వత్ర సత్తైక్యేఽపి ఘటపటయోర్భేదేన సత్తాయా భిన్నత్వాన్న తాదాత్మ్యమ్ , కార్యకారణయోర్భేదస్య సత్తాభేదకత్వాభావాదభిన్నసత్తాకత్వం తాదాత్మ్యమితి విశేషః ॥౧౬॥
ఉక్తం కార్యస్య ప్రాక్కారణాత్మనా సత్త్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్య సమాధత్తే -
అసదితి ।
'అక్తాః శర్కరా ఉపదధ్యాత్' ఇత్యుపక్రమే కేనాక్తా ఇతి సన్దేహే 'తేజో వై ఘృతమ్' ఇతి వాక్యశేషాద్ధృతేనేతి యథా నిశ్చయః, ఎవమత్రాపి 'తత్సత్' ఇతి వాక్యశేషాత్సన్నిశ్చయ ఇత్యర్థః ।
ఆసీదిత్యతీతకాలసమ్బన్ధోక్తేశ్చాసదవ్యాకృతమేవ న శూన్యమిత్యాహ -
అసతశ్చ పూర్వాపరేతి ।
ఉక్తన్యాయం వాక్యాన్తరేఽతిదిశతి -
అసద్వేతి ।
క్రియమాణత్వవిశేషణం శూన్యస్యాసమ్భవీతి భావః ॥౧౭॥
సత్త్వానన్యత్వయోర్హేత్వన్తరమాహ సూత్రకారః -
యుక్తేరితి ।
దధ్యాద్యర్థినాం క్షీరాదౌ ప్రవృత్త్యన్యథానుపపత్తిర్యుక్తిస్తయా కార్యస్య ప్రాక్కారణానన్యత్వేన సత్త్వం సిధ్యతీత్యర్థః ।
అసతోఽపి కార్యస్య తస్మాదుత్పత్తేః కారణత్వధియా తత్ర ప్రవృత్తిరిత్యన్యథోపపత్తిమాశఙ్క్యాహ -
అవిశిష్టే హీతి ।
అసత ఉత్పత్త్యభావాదుత్పత్తౌ వా సర్వస్మాత్సర్వోత్పత్తిప్రసఙ్గాత్తత్తదుపాదానవిశేషే ప్రవృత్తిర్న స్యాదిత్యర్థః । తదుక్తం సాఙ్ఖ్యవృద్ధైః 'అసదకరణాదుపాదానగ్రహణాత్సర్వసమ్భవాభావాత్ । శక్తస్య శక్యకరణాత్కారణభావాచ్చ సత్కార్యమ్' ఇతి । శక్తస్య కారణస్య శక్యకార్యకారిత్వాచ్ఛక్తివిషయస్య కార్యస్య సత్త్వమసతోఽశక్యత్వాత్ । కిఞ్చ సత్కారణాభేదాత్కార్యం సదిత్యుత్తరార్ధార్థః ।
కార్యస్యాసత్త్వేఽపి కుతశ్చిదతిశయాత్ప్రవృత్తినియమోపపత్తిరితి శఙ్కతే -
అథేతి ।
అతిశయః కార్యధర్మః కారణధర్మో వా ।
ఆద్యే ధర్మిత్వాత్ప్రాగవస్థారూపస్య కార్యస్య సత్త్వం దుర్వారమిత్యాహ -
తర్హ్యతిశయవత్త్వాదితి ।
ద్వితీయేఽపి కార్యసత్త్వమాయాతీత్యాహ -
శక్తిశ్చేతి ।
కార్యకారణాభ్యామన్యా కార్యవదసతి వా శక్తిర్న కార్యనియామికా, యస్య కస్యచిదన్యస్య నరశృఙ్గస్య వా నియామకత్వప్రసఙ్గాదన్యత్వాసత్త్వయోః శక్తావన్యత్ర చావిశేషాత్ । తస్మాత్కారణాత్మనా లీనం కార్యమేవాభివ్యక్తినియామకతయా శక్తిరిత్యేష్టవ్యమ్ , తతః సత్కార్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ కార్యకారణయోరన్యత్వే మృద్ఘటౌ భిన్నౌ సన్తావితి భేదబుద్ధిః స్యాదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
తయోరన్యత్వేఽపి సమవాయవశాత్తథా బుద్ధిర్నోదేతీత్యాశఙ్క్య సమవాయం దూషయతి -
సమవాయేతి ।
సమవాయః సమవాయిభిః సమ్బద్ధోన న వా । ఆద్యే స సమ్బన్ధః కిం సమవాయః ఉత స్వరూపమ్ । ఆద్యే సమవాయానవస్థా । ద్వితీయే మృద్ఘటయోరపి స్వరూపసమ్బన్ధాదేవోపపత్తేః సమవాయాసిద్ధిః ।
అసమ్బద్ధ ఇతి పక్షే దోషమాహ -
అనభ్యుపగమ్యమాన ఇతి ।
ద్రవ్యగుణాదీనాం విశిష్టధీవిరహప్రసఙ్గః । అసమ్బద్ధస్య విశిష్టధీనియామకత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
విశిష్టధీనియామకో హి సమ్బన్ధః, న తస్య నియామకాన్తరాపేక్షా, అనవస్థానాత్ , అతః స్వపరనిర్వాహకః సమవాయ ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
సమ్బధ్యతే । స్వస్య స్వసమ్బన్ధినశ్చ విశిష్టధియం కరోతీత్యర్థః ।
ప్రతిబన్ద్యా దూషయతి -
సంయోగోఽపీతి ।
యత్తు గుణత్వాత్సంయోగస్య సమవాయాపేక్షా న సమ్బన్ధత్వాదితి, తన్న, ధర్మత్వాత్ సమవాయస్యాపి సమ్బన్ధాన్తరాపత్తేరసమ్బద్ధస్యాశ్వత్వస్య గోధర్మత్వాదర్శనాత్ । కిఞ్చ 'నిష్పాపత్వాదయో గుణాః' ఇతి శ్రుతిస్మృత్యాదిషు 'వ్యవహారాదిష్టధర్మో గుణః' ఇతి పరిభాషయా సమాయస్యాపి గుణత్వాచ్చ । 'జాతివిశేషో గుణత్వమ్' ఇతి పరిభాషా తు సమవాయసిధ్యుత్తరకాలీనా, నిత్యానేకసమవేతా జాతిరితి జ్ఞానస్య సమవాయజ్ఞానాధీనత్వాత్ । అతః సమవాయసిద్ధేః ప్రాక్సంయోగస్య గుణత్వమసిద్ధమితి దిక్ । కిఞ్చ ప్రతీత్యనుసారేణ వస్తు స్వీకార్యమన్యథా గోప్రతితేరశ్వ ఆలమ్బనమిత్యస్యాపి సువచత్వాత్ ।
తథా చ మృద్ఘట ఇత్యభేదప్రతీతేరభేద ఎవ స్వీకార్యః, తాభ్యామత్యన్తభిన్నస్య సమవాయస్య తన్నియామకత్వాసమ్భవాదిత్యాహ -
తాదాత్మ్యేతి ।
ఎవం ప్రతీత్యనుసారేణ కార్యస్య కారణాత్మనా సత్త్వమ్ , స్వరూపేణ తు మిథ్యాత్మేత్యుక్తమ్ ।
వృత్త్యనిరూపణాచ్చ తస్య మిథ్యాత్వమిత్యాహ -
కథం చేతి ।
తత్రాద్యమనూద్యవయవినః పటాదేస్తన్త్వాదిష్వవయవేషు త్రిత్వాదివత్స్వరూపేణ వృత్తిరుతావయవశ ఇతి వికల్పాద్యం దూషయతి -
యదీత్యాదినా ।
వ్యాసజ్యవృత్తివస్తుప్రత్యక్షస్య యావదాశ్రయప్రత్యక్షజన్యత్వాత్సంవృతపటాదేర్యావదవయవానామప్రత్యక్షత్వాదప్రత్యక్షత్వం ప్రసజ్యేతేత్యర్థః ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
అథేతి ।
యథా హస్తే కోశే చావయవశః ఖఙ్గో వర్తమానో హస్తమాత్రగ్రహేఽపి గృహ్యతే, ఎవం యత్కిఞ్చిదవయవగ్రహేణావయవినో గ్రహసమ్భవేఽప్యవయవానామనవస్థా స్యాదితి దూషయతి -
తదాపీతి ।
ఆద్యద్వితీయముద్భావ్య దూషయతి -
అథ ప్రత్యవయవమిత్యాదినా ।
ఎకస్మింస్తన్తౌ పటవృత్తికాలే తన్త్వన్తరే వృత్తిర్న స్యాత్ , వృత్తావనేకత్వాపత్తేరిత్యర్థః ।
యథా యుగపదనేకవ్యక్తిషు వృత్తావపి జాతేరనేకత్వదోషో నాస్తి తథావయవిన ఇత్యాశఙ్కతే -
గోత్వేతి ।
జాతివదవయవినో వృత్తిరసిద్ధా అనుభవాభావిదితి పరిహరతి -
న, తథేతి ।
దోషాన్తరమాహ -
ప్రత్యేకేతి ।
అధికారాత్సమ్బన్ధాత్ । యథా దేవదత్తః స్వకార్యమధ్యయనం గ్రామేఽరణ్యే వా కరోతి, తథా గౌరవయవీ స్వకార్యం క్షీరాదికం శృఙ్గపుచ్ఛాదావపి కుర్యాదిత్యర్థః । ఎవం వృత్త్యనిరూపణాదనిర్వాచ్యత్వం కార్యస్య దర్శితమ్ ।
సమ్ప్రత్యసత్కార్యవాదే దోషాన్తరమాహ -
ప్రాగితి ।
యథా ఘటశ్చలతీత్యుక్తే చలనక్రియాం ప్రత్యాశ్రయత్వరూపం కర్తృత్వం ఘటస్య భాతి తథా పటో జాయత ఇతి జనిక్రియాకర్తృత్వమనుభూయతే । అతో జనికర్తుః జనేః ప్రాక్సత్త్వం వాచ్యమ్ । కర్తురసత్త్వే క్రియాయా అప్యసత్త్వాపత్తేరిత్యర్థః ।
జనేరనుభవసిద్ధేఽపి సకర్తృకత్వే క్రియాత్వేనానుమానమాహ -
ఉత్పత్తిశ్చేతి ।
అసతో ఘటస్యోత్పత్తౌ కర్తృత్వాసమ్భవేఽపి కులాలాదేః సత్త్వాత్కర్తృత్వమిత్యాశఙ్కయాహ -
ఘటస్య చేతి ।
ఘటోత్పత్తివదసత్కపాలాద్యుత్పత్తిరిత్యతిదిశతి -
తథేతి ।
శఙ్కామనూద్య దోషమాహ -
తథా చేతి ।
అనుభవవిరోధ ఇత్యర్థః ।
ఉత్పత్తిర్భావస్యాద్యావిక్రియేతి స్వమతేన కార్యసత్త్వమానీతమ్ , సమ్ప్రతి కార్యస్యోత్పత్తిర్నామ స్వకారణే సమవాయఃస్వస్మిన్ సత్తాసమవాయో వేతి తార్కికమతమాశఙ్కతే -
అథేతి ।
తన్మతేనాపి కార్యస్య సత్త్వమావశ్యకమ్ , అసతః సమ్బన్ధిత్వాయోగాదిత్యాహ -
కథమితి ।
అసతోర్వేతి దృష్టాన్తోక్తిః ।
నను నరశృఙ్గాదివత్కార్యం సర్వదా సర్వత్రాసన్న భవతి కిన్తూత్పత్తేః ప్రాక్ధ్వంసానన్తరం చాసత్మధ్యే తు సదేవేతి వైషమ్యాత్సమ్బన్ధిత్వోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
అభావస్యేతి ।
అత్రాభావశబ్దా అసచ్ఛబ్దాపరపర్యాయా వ్యాఖ్యేయాః । అసతః కాలేనాసమ్బన్ధాత్ప్రాక్త్వం న యుక్తమిత్యర్థః ।
నను కారకవ్యాపారాదూర్ధ్వభావినః కార్యస్య వన్ధ్యాపుత్రతుల్యత్వం కథమిత్యత ఆహ -
యది చేతి ।
కార్యాభావోఽసత్కార్యమిత్యర్థ ఇత్యుపాపత్స్యత ఉపపన్నమభవిష్యదిత్యన్వయః ।
కస్తర్హి నిర్ణయః, తత్రాహ -
వయం త్వితి ।
'నాసతో విద్యతే భావః' ఇతి స్మృతేరితి భావః ।
సత్కార్యవాదే కారకవైయర్థ్యం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సిద్ధకారణానన్యత్వాచ్చ కార్యస్య సిద్ధత్వమిత్యాహ -
తదనన్యత్వాచ్చేతి ।
అనిర్వాచ్యకార్యాత్మనా కారణస్యాభివ్యక్త్యర్థః కారకవ్యాపార ఇత్యాహ -
నైష దోష ఇతి ।
కార్యసత్యత్వమిచ్ఛతాం సాఙ్ఖ్యానాం సత్కార్యవాదే కారకవైయర్థ్యం దోష ఆపతతి, అభివ్యక్తేరపి సత్త్వాత్ । అద్వైతవాదినాం త్వఘటితఘఠనావభాసన చతురమాయామహిమ్నా స్వప్నవద్యథాదర్శనం సర్వముపపన్నమ్ । విచార్యమాణే సర్వమయుక్తమ్ , యుక్తత్వే ద్వైతాపత్తేరితి ముఖ్యం సమాధానం సమాధానాన్తరాభావాత్ ।
నను కారణాద్భిన్నమసదేవోత్పద్యత ఇతి సమాధానం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాసత్పక్షస్య దూషణముక్తం స్మరేత్యాహ -
కార్యాకారోఽపీతి ।
అతః కారణాద్భేదాభేదాభ్యాం దుర్నిరూపస్య సదసద్విలక్షణస్యానిర్వాచ్యాభివ్యక్తిరనిర్వాచ్యకారకవ్యాపారాణాం ఫలమితి పక్ష ఎవ శ్రేయానితి భావః ।
నను మృద్యదృష్టః పృథుబుధ్నత్వాద్యవస్థావిశేషో ఘటే దృశ్యతే । తథా చ ఘటో మృద్భిన్నః, తద్విరుద్ధవిశేషవత్త్వాత్ , వృక్షవదిత్యత ఆహ -
న చేతి ।
వస్తుతోఽన్యత్వం సత్యో భేదః ।
హేతోర్వ్యభిచారస్థలాన్తరమాహ -
తథా ప్రతిదినమితి ।
ప్రత్యహం పిత్రాదిదేహస్యావస్థాభేదేఽపి జన్మనాశయోరభావాదభేదో యుక్తః ।
దార్ష్టాన్తికే తు మృదాదినాశే సతి ఘటాదికం జాయత ఇతి జన్మవినాశరూపవిరుద్ధధర్మవత్త్వాత్కార్యకారణయోరభేదో న యుక్త ఇతి శఙ్కతే -
జన్మేతి ।
కారణస్య నాశాభావాద్ధేత్వసిద్ధిరితి పరిహరతి -
నేతి ।
దధిఘటాదికార్యాన్వితత్వేన క్షీరమృదాదీనాం ప్రత్యక్షత్వాన్నాశాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను యత్రాన్వయో దృశ్యతే తత్ర హేత్వసిద్ధావపి యత్రాఙ్కురాదౌ వటబీజాదీనామన్వయో న దృశ్యతే తత్ర హేతుసత్త్వాద్వసత్వన్యత్వం స్యాదిత్యత ఆహ -
అదృశ్యేతి ।
తత్రాప్యఙ్కురాదౌ బీజాద్యవయవానామన్వయాన్న స్త ఎవ జన్మవినాశౌ కిన్త్వవయాన్తరోపచయాపచయాభ్యాం తద్వ్యవహార ఇత్యర్థః ।
అస్తూపచయాపచయలిఙ్గేన వస్తుభేదానుమానం తతోఽసత ఉత్పత్తిః సతో నాశ ఇత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ -
తత్రేదృగితి ।
పితృదేహేఽపి భేదసత్త్వాన్న వ్యభిచార ఇత్యత్ర బాధకమాహ -
పిత్రాదీతి ।
ఎతేనేతి ।
కారణస్య సర్వకార్యేష్వన్వయకథనేనేత్యర్థః ।
స్వపక్షే దోషం పరిహృత్య పరపక్షే ప్రసఞ్జయతి -
యస్య పునరితి ।
అసతః కార్యస్య కారకవ్యాపారాహితాతిశయాశ్రయత్వాయోగాదవిషయత్వేఽపి మృదాదేర్విషయత్వం స్యాదితి శఙ్కతే -
సమవాయీతి ।
సమవాయికారణాత్కార్యం భిన్నమభిన్నం వేతి వికల్ప్యాద్యం నిరస్యతి -
నేత్యాదినా ।
ద్వితీయమాశఙ్క్యేష్టాపత్తిమాహ -
సమవాయీతి ।
కార్యాణామవాన్తరకారణానన్యత్వముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
పరమకారణానన్యత్వం ఫలితమాహ -
తథా మూలేతి ।
అసత్కార్యవాదే ప్రతిజ్ఞాబాధః స్యాదిత్యాహ -
యది తు ప్రాగుత్పత్తేరితి ॥౧౮॥
కార్యముపాదానాద్భిన్నం తదుపలబ్ధావప్యనుపలభ్యమానత్వాత్తతోఽధికపరిమాణత్వాచ్చ మశకాదివ శశక ఇత్యత్ర వ్యభిచారార్థం సూత్రమ్ -
పటవచ్చేతి ।
ద్వితీయహేతోర్వ్యభిచారం స్ఫుటయతి -
యథా చ సంవేష్టనేతి ।
ఆయామో దైర్ఘ్యమ్ ॥౧౯॥
తత్రైవ విలక్షణకార్యకారిత్వం కార్యముపాదానాద్భిన్నమ్ , భిన్నకార్యకరత్వాత్ , సమ్మతవదితి హేతుమాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ సూత్రకారః -
యథా చ ప్రాణాదీతి ।
ఎవం జీవజగతేర్బ్రహ్మానన్యత్వాత్ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిరిత్యధికరణార్థముపపసంహరతి -
అతశ్చ కృత్స్నస్యేతి ॥౨౦॥
జీవాభిన్నం బ్రహ్మ జగత్కారణమితివదన్వేదాన్తసమన్వయో విషయః । స యది తాదృగ్బ్రహ్మజగజ్జనయేత్తర్హి స్వానిష్టం నరకాదికం న జనయేత్స్వతన్త్రచేతనత్వాదితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే పూర్వోక్తజీవానన్యత్వముపజీవ్య జీవదోషా బ్రహ్మణి ప్రసజ్యేరన్నితి పూర్వపక్షసూత్రం గృహీత్వా వ్యాచష్టే -
ఇతరవ్యపదేశాదిత్యాదినా ।
పూర్వపక్షే జీవాభిన్నే సమన్వయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ । హితాకరణేత్యత్ర నఞ్వ్యత్యాసేనాహితకరణం దోషో వ్యాఖ్యాతః ।
ఆదిపదోక్తం భ్రాన్త్యాదికమాపాదయతి -
న చ స్వయమిత్యాదినా ॥౨౧॥
జీవేశయోరభేదాజ్జీవజగతేర్దేషా బ్రహ్మణి స్యుః బ్రహ్మగతాశ్చ సృష్టిసంహారశక్తిసర్వస్మర్తృత్వాదయో గుణా జీవే స్యుః । న చేష్టాపత్తిః । జీవస్య స్వశరీరేఽపి సంహారసామర్థ్యాదర్శనాదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇత్యాదినా ।
జీవేశ్వరయోర్లోకే బిమ్బప్రతిబిమ్బయోరివ కల్పితభేదాఙ్గీకారాద్ధర్మవ్యవస్థేతి సిద్ధాన్తగ్రన్థార్థః । యది వయం జీవం స్రష్టారం బ్రూమస్తదా దోషాః ప్రసజ్యన్తే న తు తం బ్రూమ ఇత్యన్వయః ।
కిఞ్చాభేదాజ్ఞానాదూర్ధ్వం వా దోషా ఆపాద్యన్తే, పూర్వం వా । నాద్య ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
ఉక్తం మిథ్యాజ్ఞానవిజృమ్భితత్వం స్ఫుటయతి -
అవిద్యేతి ।
కర్తృత్వాదిబుద్ధిధర్మాధ్యాసే దేహధర్మాధ్యాసం దృష్టాన్తయతి -
జన్మేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
అబాధితే త్వితి ।
జ్ఞానాదూర్ధ్వం స్రష్టృత్వాదిధర్మాణాం బాధాత్పూర్వం చ కల్పితభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేర్న కిఞ్చిదవద్యమిత్యర్థః ॥౨౨॥
నన్వఖణ్డైకరూపే బ్రహ్మణి కథం జీవేశ్వరవైచిత్ర్యమ్ , కథం చ తత్కార్యవైచిత్ర్యమిత్యనుపపత్తిం దృష్టాన్తైః పరిహరతి సూత్రకారః -
అశ్మాదివచ్చేతి ।
కిమ్పాకో మహాతాలఫలమ్ । తత్తత్కార్యసంస్కారరూపానాదిశక్తిభేదాద్వైచిత్ర్యమితి భావః ।
సూత్రస్థచకారార్థమాహ -
శ్రుతేశ్చేతి ।
బ్రహ్మ జీవగతదోషవత్ , జీవాభిన్నత్వాత్ , జీవవదిత్యాద్యనుమానం స్వతఃప్రమాణనిరవద్యత్వాదిశ్రుతిబాధితమ్ । కిఞ్చ కర్తృత్వభోక్తృత్వాదివికారస్య మిథ్యాత్వాజ్జీవస్యైవ తావద్దోషో నాస్తి కుతో బిమ్బస్థానీయస్యాశేషవిశేషదర్శినః పరమేశ్వరస్య దోషప్రసక్తిః । యత్తు బ్రహ్మ న విచిత్రకార్యప్రకృతి, ఎకరూపాత్వాత్ , వ్యతిరేకేణ మృత్తన్త్వాదివదితి । తన్న । ఎకరూపే స్వప్నదృశీవ విచిత్రదృశ్యవస్తువైచిత్ర్యదర్శనేన వ్యభిచారాదిత్యర్థః । తస్మాత్ప్రత్యగభిన్నే బ్రహ్మణి సమన్వయస్యావిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౨౩॥
ఉపసంహారదర్శనాత్ ।
అసహాయాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్ సమన్వయో విషయః ।
స కిం యదసహాయం తన్న కారణమితి లౌకికన్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే పూర్వమౌపాధికజీవభేదాద్బ్రహ్మణి జీవదోషా న ప్రసజ్యన్త ఇత్యుక్తమ్ , సమ్ప్రతి ఉపాధితోఽపి విభక్తం బ్రహ్మణః ప్రేరకాదికం సహకారి నాస్తి ఈశనానాత్వాభావాదితి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షసూత్రాంశం వ్యాచష్టే -
చేతనమిత్యాదినా ।
ఫలం పూర్వవత్ । కారకాణాముపసంహారో మేలనమ్ ।
ఉక్తన్యాయస్య క్షీరాదౌ వ్యభిచార ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
నైష దోష ఇతి ।
శుద్ధస్య బ్రహ్మణోఽకారణత్వమిష్టమేవ ।
విశిష్టస్యేశ్వరస్య తు మాయైవ సహాయ ఇతి భావేనాహ -
బాహ్యమితి ।
క్షీరస్యాప్యాతఞ్చనాదిసహాయోఽస్తీత్యసహాయత్వహేతోర్న వ్యభిచార ఇత్యాశఙ్క్య సహాయాభావేఽపి యస్య కస్యచిత్పరిణామస్య క్షీరే దర్శనాద్వ్యభిచారతాదవస్థ్యమిత్యాహ -
నన్విత్యాదినా ।
తర్హి సహాయో వ్యర్థః, తత్రాహ -
త్వార్యత ఇతి ।
నను త్వార్యతే క్షీరం దధిభావాయ శైఘ్ర్యం కార్యత ఇతి కిమర్థం కల్ప్యతే, స్వతోఽశక్తం క్షీరం సహాయేన శక్తం క్రియత ఇతి కిం న స్యాత్ , తత్రాహ -
యది చేతి ।
శక్తస్య సహాయసమ్పదా కిం కార్యమిత్యత్రాహ -
సాధనేతి ।
సహాయవిశేషాభావే కశ్చిద్వికారః క్షీరస్య భవతి, తత్ర ఆతఞ్చనప్రక్షేపౌష్ణ్యాభ్యాం తూత్తమదధిభావసామర్థ్యం వ్యజ్యత ఇత్యర్థః ।
తర్హి శక్తివ్యఞ్జకోఽపి సహాయో బ్రహ్మణో వాచ్యః, తత్రాహ -
పరిపూర్ణేతి ।
నిరపేక్షమాయాశక్తికమిత్యర్థః ।
తాదృశశక్తౌ మానమాహ -
శ్రుతిశ్చేతి ॥౨౪॥
నను బ్రహ్మ న కారణం చేతనత్వే సత్యసహాయత్వాన్మృదాదిశూన్యకులాలాదివదితి న క్షీరాదౌ వ్యభిచార ఇతి సూత్రవ్యావర్త్యాం శఙ్కామాహ -
స్యదేతదితి ।
తస్యాపి హేతోర్దేవాదౌ వ్యభిచార ఇత్యాహ -
దేవాదివదితి ।
లోక్యతే జ్ఞాయతేఽర్థోఽనేనేతి లోకో మన్త్రార్థవాదాదిశాస్త్రం వృద్ధవ్యవహారశ్చ । అభిధ్యానం సఙ్కల్పః ।
నను దేవాద్యూర్ణనాభాన్తదృష్టాన్తేషు శరీరేషు చేతనత్వం నాస్తి, బలాకాపద్మినీచేతనయోర్గర్భప్రస్థానకర్తృత్వే మేఘశబ్దః శరీరం చ సహాయోఽస్తి, అతో విశిష్టహేతోర్న వ్యభిచార ఇతి శఙ్కతే -
స యది బ్రూయాదిత్యాదినా ।
వ్యభిచారోఽస్తీతి పరిహరతి -
తం ప్రతి బ్రూయాదితి ।
అయం దోషః దృష్టాన్తవైషమ్యాఖ్యః । అత్ర హి హేతౌ చేతనత్వమహన్ధీవిషయత్వరూపం చిత్తాదాత్మ్యాపన్నదేహసాధారణం గ్రాహ్యం న తు ముఖ్యాత్మత్వమ్ , తవ కులాలదృష్టాన్తే సాధనవైకల్యాపత్తేః । అసహాయత్వం చ చేతనస్య స్వాతిరిక్తహేతుశూన్యత్వమ్ , తదుభయం దేవాదిష్వస్తీతి వ్యభిచారః, దేహస్య స్వాన్తఃపాతిత్వేన స్వాతిరిక్తత్వాభావాత్ । తథా చ కులాలవైలక్షణ్యం దేవాదీనాం ఘటాదికార్యే స్వాతిరిక్తానపేక్షత్వాత్ । దేవవైలక్షణ్యం బ్రహ్మణః దేహస్యాప్యనపేక్షణాత్ । నరదేవాదీనాం కార్యారమ్భే నాస్త్యేకరూపా సామగ్రీ । శ్రూయతే హి మహాభారతే శ్రీకృష్ణస్య సఙ్కల్పమాత్రేణ ద్రౌపద్యాః పటపరమ్పరోత్పత్తిః । అతః సిద్ధమసహాయస్యాపి బ్రహ్మణః కారణత్వమ్ ॥౨౫॥
కృత్స్నప్రసక్తిః ।
క్షీరదృష్టాన్తేన బ్రహ్మ పరిణామీతి భ్రమోత్పత్త్యా పూర్వపక్షే ప్రాప్తే శాస్త్రార్థో వివర్తో న పరిణామ ఇతి నిర్ణయార్థమిదమధికరణమితి పూర్వాధికరణేనోత్తరాధికరణస్య కార్యత్వం సఙ్గతిమాహ -
చేతనమితి ।
నిరవయవాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం వదన్ సమన్వయో విషయః । స కిం యన్నిరవయవం తన్న పరిణామీతి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే విరుధ్యత ఇతి పూర్వపక్షసూత్రం వ్యాచష్టే -
కృత్స్నేతి ।
బ్రహ్మ పరిణామీతి వదతా వక్తవ్యం బ్రహ్మ నిరవయవం సావయవం వా । ఆద్యే సర్వస్య బ్రహ్మణః పరిణామాత్మనా స్థితిః స్యాదిత్యుక్తం వ్యతిరేకదృష్టాన్తేన వివృణోతి -
యది బ్రహ్మేత్యాదినా ।
పర్యణంస్యత్పరిణతోఽభవిష్యత్ । ఎకదేశశ్చావాస్థాస్యదపరిణతోఽభవిష్యత్ ।
ఉక్తశ్రుతిభ్యో నిరవయవత్వసిద్ధేః ఫలితం దోషమాహ -
తతశ్చేతి ।
యదా పరిణామవ్యతిరేకేణ మూలబ్రహ్మాత్మా నాస్తి తదాత్మా ద్రష్టవ్య ఇత్యుపదేశోఽర్థశూన్యః స్యాదితి దోషాన్తరమాహ -
ద్రష్టవ్యతేతి ।
బ్రహ్మణః పరిణామాత్మనా జన్మనాశాఙ్గీకారే 'అజోఽమరః' ఇతి శ్రుతివిరోధశ్చేత్యాహ -
అజత్వాదీతి ।
సావయవత్వపక్షమాశఙ్క్య సూత్రశేషేణ పరిహరతి -
అథేత్యాదినా ॥౨౬॥
పరిణామపక్షో దుర్ఘట ఇతి యదుక్తం తదస్మదిష్టమేవేతి వివర్తవాదేన సిద్ధాన్తయతి -
శ్రుతేరితి ।
స్వపక్షే పూర్వోక్తదోషద్వయం నాస్తీతి సూత్రయోజనయా దర్శయతి -
తుశబ్దేనేత్యాదినా ।
ఈక్షితృత్వేన వ్యాకర్తృత్వేన చేక్షణీయవ్యాకర్తవ్యప్రపఞ్చాత్పృథగీశ్వరసత్త్వశ్రుతేర్న కృత్స్నప్రసక్తిరిత్యాహ -
సేయం దేవతేతి ।
న్యూనాధికభావేనాపి పృథక్సత్త్వం శ్రుతమిత్యాహ -
తావానితి ।
ఇతశ్చాస్త్యవికృతం బ్రహ్మేత్యాహ -
తథేతి ।
'స వా ఎష ఆత్మా హృది' ఇతి శ్రుతేరస్తి దృశ్యాతిరిక్తం బ్రహ్మ । 'తదా' ఇతి సుషుప్తికాలరూపవిశేషణాచ్చేత్యర్థః ।
లిఙ్గాన్తరమాహ -
తథేన్ద్రియేతి ।
భూమ్యాదేర్వికారస్యేన్ద్రియగోచరత్వాత్ 'న చక్షుషా గృహ్యతే' ఇత్యాదిశ్రుత్యా బ్రహ్మణస్తత్ప్రతిషేధాదవాఙ్మనసగోచరత్వశ్రుతేశ్చాస్తి కూటస్థం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
కృత్స్నప్రసక్తిదోషో నాస్తీత్యుక్త్వా ద్వితీయదోషోఽపి నాస్తీత్యాహ -
న చేతి ।
నను బ్రహ్మ కార్యాత్మనాప్యస్తి, పృథగప్యస్తి చేత్సావయవత్వం దుర్వారమ్ , నిరవయవస్యైకస్య ద్విధా సత్త్వాయోగాత్ , అతో యద్ద్విధాభూతం తత్సావయమితి తర్కవిరుద్ధం బ్రహ్మణో నిరవయవత్వమితి వివర్తమజానతః శఙ్కాం గూఢాశయ ఎవ పరిహరతి -
శబ్దమూలం చేతి ।
యదా లౌకికానాం ప్రత్యక్షదృష్టానామపి శక్తిరచిన్త్యా తదా శబ్దైకసమధిగమ్యస్య బ్రహ్మణః కిము వక్తవ్యమ్ । అతో బ్రహ్మణో నిరవయవత్వం ద్విధాభావశ్చేత్యుభయం యథాశబ్దమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । న తర్కేణ బాధనీయమిత్యర్థః । ప్రకృతిభ్యః ప్రత్యక్షదృష్టవస్తుస్వభావేభ్యో యత్పరం విలక్షణం కేవలోపదేశగమ్యం తదచిన్త్యస్వరూపమితి స్మృత్యర్థః ।
ఆశయానవబోధేన శఙ్కతే -
నను శబ్దేనాపీతి ।
యద్వా బ్రహ్మ పరిణామీత్యేకదేశినామియం సిద్ధాన్తసూత్రవ్యాఖ్యా దర్శితా తామాక్షిపతి -
నన్వితి ।
శబ్దస్య యోగ్యతాజ్ఞానసాపేక్షత్వాదిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మ సావయవం నిరవయవం వేతి వికల్పాశ్రయణే సర్వశ్రుతిసమాధానం స్యాదిత్యత ఆహ -
క్రియేతి ।
నిరవయవత్వే బ్రహ్మణః ప్రకృతిత్వశ్రుతివిరోధః, సావయవత్వే నిరవయవత్వశబ్దవిరోధః, వికల్పశ్చ వస్తున్యయుక్తః, అతః ప్రకారాన్తరానుపలమ్భాచ్ఛ్రుతీనాం ప్రామాణ్యం దుర్ఘటమితి ప్రాప్తే స్వాశయముద్ధాటయతి -
నైష దోష ఇతి ।
నిరవయవస్య వస్తునః కూటస్థస్యాప్యవిద్యయా కల్పితనామరూపవికారాఙ్గీకారాద్దుర్ఘటత్వదోషో నాస్తి । వాస్తవకౌటస్థ్యస్య కల్పితవికారప్రకృతిత్వేనావిరోధాదిత్యర్థః ।
రూపభేదాఙ్గీకారే సావయవత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యోక్తం వివృణోతి -
న హీత్యాదినా ।
కృత్స్నప్రసక్తిం నిరస్య దోషాన్తరం నిరస్యతి -
వాచారమ్భణేతి ।
నను శ్రుతిప్రతిపాద్యస్య పరిణామస్య కథం మిథ్యాత్మత్వమ్ , తత్రాహ -
న చేయమితి ।
నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మధీశేషత్వేన సృష్టిరనూద్యతే న ప్రతిపాద్యత ఇత్యసకృదావేదితమ్ , అతో వివర్తవాదే న కశ్చిద్దోష ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౨౭॥
పూర్వావస్థానాశేనావస్థాన్తరం పరిణామః, యథా దుగ్ధస్య దధిభావః । పూర్వరూపానుపమర్దేనావస్థాన్తరం వివర్తః, యథా శుక్తేః రజతభావః । తత్ర బ్రహ్మణో వివర్తోపాదానత్వం స్వప్నసాక్షిదృష్టాన్తేన ద్రఢయన్మాయావాదం స్ఫుటయతి సూత్రకారః -
ఆత్మని చేతి ।
రథయోగాః అశ్వాః ॥౨౮॥
కిఞ్చ కృత్స్నప్రసక్త్యాదీనాం సాఙ్ఖ్యాదిపక్షేఽపి దోషత్వాన్నాస్మాన్ ప్రత్యుద్భావనీయత్వమ్ , 'యశ్చోభయోః సమో దోషః' ఇతి న్యాయాదిత్యాహ సూత్రకారః -
స్వపక్షేతి ।
ప్రధానస్య నిరవయవత్వే కృత్స్నప్రసక్తిః సావయవత్వే చ నిరవయవత్వాభ్యుపగమవిరోధ ఇత్యత్ర శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కిం సామ్యావస్థా గుణానాం వికారః, సముదాయో వా । ఆద్యే తస్యా న మూలప్రకృతిత్వమ్ , వికారత్వాత్ । ద్వితీయే ప్రపఞ్చాభావః, సముదాయస్యావస్తుత్వేన మూలాభావాత్ ।
అథ నిరవయవా గుణా ఎవ వివిధపరిణామానాం ప్రకృతిరితి చేత్ , తర్హి కృత్స్నప్రసక్తేర్మూలోచ్ఛేదో దుర్వార ఇత్యభిప్రేత్య పరిహరతి -
నైవమిత్యాదినా ।
ఇతి యతోఽతః సమానత్వాన్న వయం పర్యనుయోజ్యా ఇత్యన్వయః ।
ప్రత్యేకం సత్త్వాదికమితరగుణద్వయసచివం నిరవయవం యద్యుపాదానం తర్హి కృత్స్నస్యోపాదానస్య కార్యరూపత్వప్రసక్తేర్మూలోచ్ఛేద ఇత్యుక్తేర్నిరవయవత్వసాధకతర్కస్యాభాసత్వాద్గుణానాం సావయవత్వమేవ పరిణామిత్వేన మృదాదివదతో న కృత్స్నప్రసక్తిరేకదేశపరిణామసమ్భవాదితి శఙ్కతే -
తర్కేతి ।
ఎతద్దోషాభావేఽపి దోషాన్తరం స్యాదితి పరిహరతి -
ఎవమపీతి ।
నను గుణానామవయవాస్తన్తువదారమ్భకా న భవన్తి కిన్తు కార్యవైచిత్ర్యానుమితాస్తద్గతాః శక్తయ ఇత్యాశఙ్క్య మాయికశక్తిభిర్బ్రహ్మణోఽపి సావయవత్వం తుల్యమిత్యాహ -
అథేత్యాదినా ।
అణువాదేఽపి దోషసామ్యమాహ -
తథేతి ।
సాఙ్ఖ్యవద్దోషః సమాన ఇతి సమ్బన్ధః । నిరవయవయోః పరమాణ్వోః సంయోగో వ్యాప్యవృత్తిరవ్యాప్యవృత్తిర్వా । ఆద్యే తత్కార్యస్య ద్వ్యణుకస్యైకపరమాణుమాత్రత్వాపత్తిః, ప్రథిమ్నోఽధికపరిమాణస్యానుపపత్తేః । న హ్యణోరణ్వన్తరేణోపర్యధః పార్శ్వతశ్చ వ్యాప్తౌ తతోఽధికద్రవ్యం సమ్భవతి । ద్వితీయే పరమాణ్వోః సావయవత్వాపత్తిరిత్యర్థః ।
నను త్వం చోర ఇత్యుక్తే త్వమపి చోర ఇతివద్దోషసామ్యోక్తిరయుక్తేత్యత ఆహ -
పరిహృతస్త్వితి ।
ఉక్తం హి మాయావాదే స్వప్నవత్సర్వం సామఞ్జస్యమ్ , అతో నిరవయవే బ్రహ్మణి సమన్వయస్యావిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౨౯॥
సర్వోపేతా ।
మాయాశక్తిమతో బ్రహ్మణో జగత్సర్గం వదతః సమన్వయస్యాశరీరస్య న మాయేతి న్యాయేన విరోధోఽస్తి న వేతి సన్దేహే న్యాయస్యానాభాసత్వాదస్తీతి పూర్వపక్షే పూర్వోక్తశక్తిమత్త్వసమర్థనాదేకవిషయత్వం సఙ్గతిం వదన్ సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
ఎకస్యేత్యాదినా ।
పూర్వోత్తరపక్షయోర్విరోధావిరోధౌ ఫలమిత్యుక్తమేవాపాదసమాప్తేరవగన్తవ్యమ్ । అభ్యాత్తః అభితో వ్యాప్తః । అవాకీ వాగిన్ద్రియశూన్యః । అనాదరో నిష్కామః ॥౩౦॥
పూర్వపక్షన్యాయమనూద్య దూషయతి -
వికరణత్వాదితి ।
దేవాదిచేతనానాం శక్తానామపి దేహాభిమానే సత్యేవ కర్తృత్వం దృష్టం తదభావే సుషుప్తే తన్న దృష్టమ్ , అతో బ్రహ్మణః శక్తత్వేఽప్యదేహత్వాన్న కర్తృత్వమ్ । నాప్యదేహస్య శక్తిః సమ్భవతీతి శఙ్కార్థః । వికరణస్య జీవస్య కర్తృత్వాసమ్భవేఽపీశ్వరస్య సమ్భవతీతి, 'దేవాదివదపి లోకే' ఇత్యత్రోక్తమ్ । తత్ర శరీరస్య కల్పితస్య మాయాశ్రయత్వాయోగాన్నిర్విశేషచిన్మాత్రస్యైవ మాయాధిష్ఠానత్వం యుక్తమితి సమాధానార్థః ॥౩౧॥
న ప్రయోజనవత్త్వాత్ ।
పరితృప్తాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం వదన్ సమన్వయో విషయః ।
స కిమభ్రాన్తశ్చేతనో యః స నిష్ఫలం వస్తు న రచయతీతి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే పూర్వమదేహస్యాపి శ్రుతిబలాత్ శక్తత్వోక్త్యా కర్తృత్వముక్తం తదాక్షేపసఙ్గత్యా పూర్వపక్షసూత్రం వ్యాచష్టే -
అన్యథేత్యాదినా ।
ఈశ్వరస్య ఫలాభావేఽపి పరప్రయోజనాయ సృష్టౌ ప్రవృత్తిరస్త్విత్యాశఙ్క్య శ్రుతిమాహ -
భవతి చేతి ।
యా ప్రేక్షావత్ప్రవృత్తిః సా స్వఫలార్థేతి లోకప్రసిద్ధిః । న చ దయాలుప్రవృత్తౌ వ్యభిచారః, తస్యాపి పరదుఃఖాసహనప్రయుక్తస్వచిత్తవ్యాకులతానివృత్త్యర్థిత్వాదితి భావః ।
కిఞ్చ గురుతరాయాసస్య ఫలం వాచ్యమిత్యాహ -
గురుతరేతి ।
తర్హ్యస్తీశ్వరస్యాపి ప్రవృత్తిః స్వార్థేత్యత ఆహ -
యదీయమపీతి ।
అస్వార్థత్వే ప్రవృత్త్యభావః పూర్వోక్తః స్యాదిత్యర్థః ।
ఈశ్వరః ప్రేక్షావాన్న భవతీత్యాశఙ్క్య శ్రుతివిరోధమాహ -
అథేత్యాదినా ।
బుద్ధేరపరాధో వివేకాభావః ॥౩౨॥
ఉక్తన్యాయస్య రాజ్ఞాం లీలాయాం వ్యభిచార ఇతి సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేతి ।
వ్యతిరిక్తమ్ । లీలాతిరిక్తమ్ । క్రీడారూపా విహారా యేషు రమ్యదేశేషు తేష్విత్యర్థః ।
కదాచిద్రాజాదీనాం లీలాయా అపి కిఞ్చిత్ఫలం సుఖోల్లాసాదికం సమ్భావ్యేత తథాపి నిఃశ్వాసాదౌ ప్రేక్షావత్ప్రవృత్తిత్వమస్తి న తు స్వస్య తత్రోద్దేశ్యం ఫలం కిఞ్చిదస్తీతి వ్యభిచారస్థలాన్తరమాహ -
యథా చేతి ।
ప్రాణస్య స్వభావశ్చలత్వం ప్రారబ్ధం వోచ్ఛ్వాసాదిహేతుః, ఈశ్వరస్య స్వభావః కాలకర్మసహితమాయా ।
నన్వీశ్వరస్య జగద్రచనాయాః కేవలలీలాత్వం కిమిత్యుచ్యతే, ఫలమేవ కిఞ్చిత్ కల్ప్యతామ్ , తత్రాహ -
న హీతి ।
ఆప్తకామత్వవ్యాఘాతాదిత్యర్థః ।
నన్వీశ్వరస్తూష్ణీం కిమితి న తిష్ఠతి, కిమితి స్వస్యాఫలాం పరేషాం దుఃఖావహాం సృష్టిం కరోతి, తత్రాహ -
న చ స్వభావ ఇతి ।
కాలధర్మాదిసామాగ్ర్యాం సత్యాం సృష్టేరపరిహార్యత్వాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం గురుతరాయాసత్వాత్ఫలం వాచ్యమితి, తత్ర హేత్వసిద్ధిమాహ -
యద్యపీత్యాదినా ।
అల్పప్రవృత్తేరపి ఫలం వాచ్యం లోకే తథాదర్శనాదిత్యాదితర్కస్యాగమబాధమాహ -
యది నామేతి ।
సృష్టిశ్రుతేరప్రవృత్తిర్నాస్తి, సర్వజ్ఞత్వశ్రుతేరున్మత్తతా నాస్తీతి విభాగః ।
స్వప్నసృష్టివదస్యాః సృష్టేర్మాయామాత్రత్వాన్న ఫలాపేక్షేత్యాహ -
న చేయమితి ।
న చ నిష్ఫలసృష్టిశ్రుతీనామానర్థక్యమ్ , సఫలబ్రహ్మధీశేషత్వేనార్థవత్త్వాదిత్యుక్తం న విస్మర్తవ్యమిత్యర్థః ॥౩౩॥
వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న ।
నిర్దేషాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గం బ్రువన్ సమన్వయో విషయః ।
స కిం యో విషమకారీ స దోషవానితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే పూర్వత్ర లీలయా యత్స్రష్టృత్వముక్తం తదేవ కర్మాదిసాపేక్షస్య న యుక్తమనీశ్వరత్వాపత్తేః, నిరపేక్షత్వే రాగాదిదోషాపత్తేరిత్యాక్షేపసఙ్గత్యా పూర్వపక్షయతి -
పునశ్చేత్యాదినా ।
బ్రహ్మైవ జగత్కారణమితి జన్మాదిసూత్రే ప్రతిజ్ఞాతోఽర్థః । పృథగ్జనః పామరః, 'నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్' ఇతి శ్రుతిః, 'న మే ద్వేష్యోఽస్తి న ప్రియః' ఇతి స్మృతిః । స్వచ్ఛత్వాదీత్యాదిపదేన కూటస్థత్వాగ్రహః, స్వచ్ఛత్వాదిశ్చాసావీశ్వరస్వభావశ్చేతి విగ్రహః ।
నిమిత్తమనపేక్ష్య విషమకారిత్వే వైషమ్యాదిదోషః స్యాత్ , న త్వనపేక్షత్వమీశ్వరస్యాస్తీతి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇత్యాదినా ।
న చ సాపేక్షత్వే అనీశ్వరత్వమ్ , సేవామపేక్ష్య ఫలదాతరి రాజ్ఞీశ్వరత్వానపాయాత్ ।
నను తర్హి ధర్మాధర్మాభ్యామేవ విచిత్రా సృష్టిరస్తు కిమీశ్వరేణేత్యత ఆహ -
ఈశ్వరస్తు పర్జన్యవదితి ।
సాధారణహేతుసహితస్యైవాసాధారణహేతోః కార్యకారిత్వాన్నేశ్వరవైయర్థ్యమ్ , అన్యథా పర్జన్యవైయర్థ్యప్రసఙ్గాదితి భావః । యం జనమున్నినీషతే ఊర్ధ్వం నేతుమిచ్ఛతి తం సాధు కారయత్యేష ఈశ్వర ఇత్యన్వయః । న చ కఞ్చిజ్జనం సాధు కఞ్చిదసాధు కర్మ కారయతో వైషమ్యం తదవస్థమితి వాచ్యమ్ , అనాదిపూర్వార్జితసాధ్వసాధువాసనయా స్వభావేన జనస్య తత్తత్కర్మసు ప్రవృత్తావీశ్వరస్య సాధారణహేతుత్వాత్ । అతోఽనవద్య ఈశ్వర ఇతి భావః ॥౩౪॥
ప్రథమసర్గస్య వైషమ్యహేతుకర్మాభావాదేకరూపత్వం స్యాత్ , తథా తథా తదుత్తరకల్పానామపీత్యాక్షిప్య సమాధత్తే సూత్రకారః -
న కర్మేతి ।
ప్రథమసృష్టేః పశ్చాద్భావికర్మకృతం వైషమ్యమిత్యాశఙ్క్యాన్యోన్యాశ్రయమాహ -
సృష్ట్యుత్తరేతి ।
ఆద్యా సృష్టిరిత్యుపలక్షణమ్ । ఆదావేకరూపత్వే మధ్యే విషమకర్మోత్పత్తౌ హేత్వభావేనోత్తరసృష్టీనామపి తుల్యత్వస్య దుర్వారత్వాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । పరిహారః సుగమః ॥౩౫॥
ప్రథమః సర్గః కశ్చిన్నాస్తీత్యత్ర ప్రమాణం పృచ్ఛతి -
కథం పునరితి ।
ఉపపత్తిసహితశ్రుత్యాదికం ప్రమాణమితి సూత్రవ్యాఖ్యయా దర్శయతి -
ఉపపద్యత ఇతి ।
హేతుం వినైవ సర్గాఙ్గీకారే జ్ఞానకర్మకాణ్డవైయర్థ్యం స్యాదిత్యర్థః ।
నను సుఖాదివైషమ్యే ఈశ్వరోఽవిద్యా వా హేతురస్త్విత్యాశఙ్క్య క్రమేణ దూషయతి -
న చేశ్వర ఇత్యాదినా ।
కస్తర్హి హేతుః, తత్రాహ -
రాగాదీతి ।
రాగద్వైషమోహాః క్లేశాస్తేషాం వాసనాభిరాక్షిప్తాని కర్మాణి ధర్మాధర్మవ్యామిశ్రరూపాణి, తదపేక్షా త్వవిద్యా సుఖాదిసర్గవైచిత్ర్యహేతుః । తస్మాదవిద్యాసహకారిత్వేన క్లేశకర్మణామనాదిప్రవాహోఽఙ్గీకర్తవ్య ఇతి భావః ।
కిఞ్చ సృష్టేః సాదిత్వే ప్రథమశరీరస్యోత్పత్తిర్న సమ్భవతి, హేత్వభావాత్ । న చ కర్మ హేతుః, శరీరాత్ప్రాక్కర్మాసమ్భవాత్ । తస్మాత్కర్మశరీరయోరన్యోన్యాశ్రయపరిహారాయ సర్వైరేవ వాదిభిః సంసారస్యానాదిత్వమఙ్గీకార్యమిత్యాహ -
న చేతి ।
సర్గప్రముఖే సృష్ట్యాదౌ ప్రాగనవధారితప్రాణోఽపి సన్ ప్రత్యగాత్మా భావిధారణనిమిత్తేన జీవశబ్దేనోచ్యతామిత్యత్రాహ -
న చ ధారయిష్యతీతి ।
'గృహస్థః సదృశీం భార్యాముపేయాత్' ఇత్యాదావగత్యా భావివృత్త్యాశ్రయణమితి భావః । అస్య సంసారవృక్షస్య స్వరూపం సత్యం మిథ్యా వేత్యుపదేశం వినా నోపలభ్యతే । జ్ఞానం వినాన్తోఽపి నాస్తి । నాప్యాదిరుపలభ్యతే, అసత్త్వాదేవ । న చ సమ్ప్రతిష్ఠా మధ్యే స్థితిః, దృష్టనష్టస్వరూపత్వాదితి గీతావాక్యార్థః । సంసారస్యానాదిత్వేఽపి మిథ్యాత్వాత్ 'ఎకమేవాద్వితీయమ్' ఇత్యవధారణముపపన్నమ్ । తస్మాన్నిరవద్యే బ్రహ్మణి సమన్వయావిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౩౬॥
సర్వధర్మోపపత్తేశ్చ ।
నిర్గుణస్య బ్రహ్మణో జగదుపాదనత్వవాదివేదాన్తసమన్వయో విషయః స కిం యన్నిర్గుణం తన్నోపాదానం యథా రూపమితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే, భవత్వీశ్వరస్య విషమసృష్టినిమిత్తత్వం తత్ప్రయోజకస్య కర్మణః సత్త్వాత్ , న తూపాదానత్వం తద్వ్యాపకస్య సగుణత్వస్యాభావాదితి ప్రత్యుదాహరణేన ప్రాప్తే సిద్ధాన్తసూత్రతాత్పర్యమాహ -
చేతనమితి ।
వివర్తోపాదానత్వం నిర్గుణస్యాప్యవిరుద్ధమ్ , అజ్ఞాతత్వస్య భ్రమాధిష్ఠానత్వప్రయోజకస్య సత్త్వాత్ , సగుణత్వం త్వవ్యాపకం శబ్దాదిగుణేషు నిత్యత్వాదిభ్రమదర్శనాదితి భావః ।
యద్యపి సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చ లోకే కారణధర్మత్వేనాప్రసిద్ధం తథాపి యో యస్య కర్తా స తస్య సర్వస్య జ్ఞాతా శక్తశ్చేతి ప్రసిద్ధమ్ , ఈశ్వరస్యపి సర్వకర్తృత్వశ్రవణాత్ప్రసిద్ధ్యనుసారేణార్థాన్నిరతిశయసర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చ సిధ్యతీత్యభిసన్ధాయాహ -
సర్వజ్ఞం సర్వశక్తీతి ।
మహామాయమితి ।
కర్తృత్వోపాదానత్వకథనే సర్వశఙ్కాపఙ్కక్షాలనాయోక్తమ్ । తస్మాదౌపనిషదసిద్ధాన్తే న కశ్చిద్దోష ఇతి సిద్ధమ్ ॥౩౭॥
సాఙ్ఖ్యతార్కికబౌద్ధాశ్చ జైనాః పాశుపతాదయః ।
యస్య తత్త్వం న జానన్తి తం వన్దే రఘుపుఙ్గవమ్ ॥౧॥
బ్రహ్మణి సర్వధర్మోపపత్తివత్ప్రధానేఽపి తదుపపత్తిమాశఙ్క్య నిరాచష్టే -
రచనానుపపత్తేశ్చ నానుమానమ్ ।
నను ముముక్షూణాం వాక్యార్థనిర్ణయప్రతిబన్ధనిరాసాయ వేదాన్తానాం తాత్పర్యం నిశ్చేతుమిదం శాస్త్రమారబ్ధం తచ్చ నిర్దేషతయా నిశ్చితమ్ , తతః పరపక్షనిరాసాత్మకోఽయం పాదోఽస్మిన్ శాస్త్రే న సఙ్గతః, తన్నిరాసస్య ముమక్ష్వనపేక్షితత్వాదిత్యాక్షిపతి -
యద్యపీతి ।
పరపక్షనిరాకరణం వినాస్వపక్షస్థైర్యాయోగాత్తత్కర్తవ్యమిత్యాహ -
తథాపీతి ।
తర్హి స్వపక్షస్థాపనాత్ప్రాగేవ పరపక్షప్రత్యాఖ్యానం కార్యమిత్యత ఆహ -
వేదాన్తార్థేతి ।
వేదాన్తతాత్పర్యనిర్ణయస్య ఫలవజ్జ్ఞానకరణాన్తర్భావాదభ్యర్హితత్వమ్ ।
నను రాగద్వేషకరణత్వాత్పరమతనిరాకరణం న కార్యమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తత్త్వనిర్ణయప్రధానా ఖల్వియం కథారబ్ధా,తత్త్వనిర్ణయశ్చ పరమతేష్వశ్రద్ధాం వినా న సిధ్యతి, సా చ తేషు భ్రాన్తిమూలత్వనిశ్చయం వినా న సిధ్యతి, స చ ఇమం పాదం వినా నేతి స్వసిద్ధాన్తసంరక్షణార్థత్వాత్ప్రధానసిధ్యర్థత్వాదయం పాదోఽస్మిన్ శాస్త్రే సఙ్గతః, సఙ్గతత్వాద్వీతరాగేణాపి కర్తవ్య ఇత్యభిసన్ధాయోక్తాఙ్గీకారేణ సమాధత్తే -
బాఢమిత్యాదినా ।
అపదేశేన వ్యాజేన । మన్దమతీనాం తేషు శ్రద్ధానిమిత్తాని బహూని సన్తీతి తన్నిరాసాయ యత్నః క్రియత ఇత్యర్థః । స్వమతశ్రద్ధాపరమతద్వేషౌ తు ప్రధానసిద్ధ్యర్థత్వాదఙ్గీకృతౌ । నాప్యయం ద్వేషః । పరపక్షత్వబుద్ధ్యా హి నిరాసో ద్వేషమావహతి న తు తత్త్వనిర్ణయేచ్ఛయా కృత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
పౌనరుక్త్యం శఙ్కతే -
నన్వీక్షతేరితి ।
పూర్వం సాఙ్ఖ్యాదీనాం శ్రుత్యర్థానుగ్రాహకతర్కనిరాసాదశ్రౌతత్వముక్తమ్ , సమ్ప్రతి శ్రుత్యనపేక్షాస్తదీయాః స్వతన్త్రా యుక్తయో నిరస్యన్త ఇత్యర్థభేదాన్న పునరుక్తిరిత్యాహ -
తదుచ్యత ఇతి ।
ప్రధానమచేతనం జగదుపాదానమితి సాఙ్ఖ్యసిద్ధాన్తోఽత్ర విషయః స కిం ప్రమాణమూలో భ్రాన్తిమూలో వేతి సన్దేహే 'సర్వధర్మోపపత్తేశ్చ' ఇత్యుక్తధర్మాణాం ప్రధానే సమ్భవాత్తదేవోపాదానమిత్యాక్షేపసఙ్గత్యా ప్రమాణమూలత్వం దర్శయన్ పూరవపక్షమాహ -
తత్ర సాఙ్ఖ్యా ఇతి ।
స్వసిద్ధాన్తజ్ఞానస్య పరమతనిరాసం ప్రత్యుపజీవ్యత్వాత్పాదయోః సఙ్గతిః । పరమతనిరాసాత్మకత్మాత్సర్వేషామధికరణానామేతత్పాదసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రమాణమూలమతవిరోధాదుక్తశ్రుత్యర్థసమన్వయాసిద్ధిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరిత్యాపాదం ద్రష్టవ్యమ్ । మూలశ్రౌతసమన్వయదార్ఢ్యార్థత్వాదస్య పాదస్య శ్రుతిసఙ్గతిరితి వివేకః ।
భిద్యన్త ఇతి భేదా వికారాః, యే వికారా యేనాన్వితాస్తే తత్ప్రకృతికా ఇతి వ్యాప్తిమాహ -
యథేతి ।
సర్వం కార్యం సుఖదుఃఖమోహాత్మకవస్తుప్రకృతికమ్ , తదన్వితత్వాత్ , ఘటాదివదిత్యనుమానమాహ -
తథేతి ।
కిమర్థం ప్రధానం పరిణమతే, తత్రాహ -
చేతనస్యేతి ।
అర్థో భోగాపవర్గరూపః, తదర్థం స్వభావత ఎవ ప్రవర్తతే న తు కేన చిచ్చేతనేన ప్రేర్యత ఇత్యర్థః । తదుక్తమ్ 'పురుషార్థ ఎవ హేతుర్న కేన చిత్కార్యతే కరణమ్' ఇతి ।
అనుమానాన్తరాణి తైరుక్తాని స్మారయతి -
తథేతి ।
ఉక్తం హి 'భేదానాం పరిమాణాత్సమన్వయాచ్ఛక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ । కారణకార్యవిభాగాదవిభాగాద్వైశ్వరూప్యస్య ॥ ' ఇతి । అత్ర కారికాయాం సమన్వయాదితి లిఙ్గం వ్యాఖ్యాతమ్ । శిష్టాని వ్యాఖ్యాయన్తే । తథా హి క్షిత్యాదీనాం భేదానాం కారణమవ్యక్తమస్తి, పరిమితత్వాత్ , ఘటవత్ । న చ దృష్టాన్తే సాధ్యవైకల్యమ్ , ఘటోత్పత్తేః ప్రాగనభివ్యక్తఘటాదిరూపకార్యవిశిష్టత్వేన మృదోఽప్యవ్యక్తత్వాత్ । తథా ఘటాదీనాం కారణశక్తితః ప్రవృత్తేర్మహదాదికార్యాణామపి కారణశక్తితః ప్రవృత్తిర్వాచ్యా, తచ్ఛక్తిమత్కారణమవ్యక్తమ్ । కిఞ్చ కారణాత్కార్యస్య విభాగో జన్మ దృశ్యతే క్షితేర్మృత్తికా జాయతే తతో ఘట ఇతి । ఎవమవిభాగః ప్రాతిలోమ్యేన ప్రలయో దృశ్యతే ఘటస్య మృత్తికాయాం లయః తస్యాః క్షితౌ క్షితేరప్సు అపాం తేజసీతి । ఎతౌ విభాగావిభాగౌ వైశ్వరూప్యస్య విచిత్రస్య భావజాతస్య దృశ్యమానౌ పృథక్పక్షీకృతౌ క్వచిత్కారణే విశ్రాన్తౌ విభాగత్వాదవిభాగత్వాచ్చ మృది ఘటవిభాగావిభాగవదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తయతి -
తత్ర వదామ ఇతి ।
కిమనుమానైరచేతనప్రకృతికత్వం జగతః సాధ్యతే, స్వతన్త్రాచేతనప్రకృతికత్వం వా । ఆద్యే సిద్ధసాధనతా, అస్మాభిరనాదిత్రిగుణమాయాఙ్గీకారాత్ । ద్వితీయే ఘటాదిదృష్టాన్తే సాధ్యాప్రసిద్ధిరిత్యాహ -
యదీతి ।
స్వతన్త్రమచేతనం ప్రకృతిరిత్యేతద్దృష్టాన్తబలేన తదా నిరూప్యేత యది దృష్టాన్తః క్వచిత్స్యాత్ । న తు దృష్టః క్వచిదిత్యన్వయః ।
స్వతన్త్రపదార్థమాహ -
చేతనానధిష్టితమితి ।
పరకీయస్య సాధ్యస్యాప్రసిద్ధిముక్త్వా సత్ప్రతిపక్షం వక్తుం యద్విచిత్రరచనాత్మకం కార్యం తచ్చేతనాధిష్ఠితాచేతనప్రకృతికమితి వ్యాప్తిమాహ -
గేహేతి ।
ఇదం జగచ్చేతనాధిష్ఠితాచేతనప్రకృతికమ్ , కార్యత్వాత్ , గేహవదితి ప్రయోగః ।
విపక్షే విచిత్రరచనానుపపత్తిరూపం సూత్రోక్తం బాధకతర్కం వక్తుం జగతో వైచిత్ర్యమాహ -
తథేతి ।
బాహ్యం పృథివ్యాది భోగ్యమ్ , ఆధ్యాత్మికం శరీరాది చ భోగాధిష్ఠానమితి విభాగః । ప్రతినియతోఽసాధారణోఽవయవానాం విన్యాసో రచనా యస్య తదిత్యర్థః । ఇత్థం విచిత్రం జగచ్చేతనానధిష్ఠితా జడప్రకృతిః కథం రచయేత్ । న కథమపీత్యర్థః ।
యచ్చేతనానధిష్ఠితమచేతనం తన్న కార్యకారీతి వ్యాప్తిముక్తతర్కమూలభూతామాహ -
లోష్టేతి ।
చేతనాప్రేరితేషు లోష్టాదిషు కార్యకారిత్వాదర్శనాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చానాదిజడప్రకృతిశ్చేతనాధిష్టితా, పరిణామిత్వాత్ , మృదాదివదిత్యాహ -
మృదితి ।
నను మృదాదిదృష్టాన్తే ద్వయమప్యస్త్యచేతనత్వం చేతనాధిష్ఠితత్వం చేతి, తత్ర పరిణామిత్వహేతోరచేతనత్వమేవ వ్యాపకం మృదాదిస్వరూపత్వేనాన్తరఙ్గత్వాత్ , న తు చేతనాధిష్ఠితత్వం వ్యాపకమ్ , తస్య మృదాదిబాహ్యకులాలాదిసాపేక్షత్వేన బహిరఙ్గత్వాత్ , తథా చ పరిణామిత్వేఽపి మూలప్రకృతేరచేతనత్వధర్మేణైవ యోగో న చేతనాధిష్ఠితత్వేనేత్యాశఙ్క్య నిషేధతి -
న చేతి ।
మహానసదృష్టాన్తేఽన్తరఙ్గస్యాపి మహానసస్వరూపస్య ధూమవ్యాపకత్వం నాస్తి తద్భిన్నస్య బహిరఙ్గస్యాపి వహ్నేస్తదస్తీత్యన్తరఙ్గత్వం వ్యాపకత్వే ప్రయోజకం న భవతీతి భావః ।
కిఞ్చ యదచేతనం తచ్చేతనాధిష్ఠితమేవ పరిణమత ఇత్యఙ్గీకారే బాధకాభావాత్ప్రత్యుత శ్రుత్యనుగ్రహాచ్చ తథాఙ్గీకార్యమిత్యాహ -
న చైవం సతీతి ।
సుఖదుఃఖమోహాన్వయాదితి హేతోరసిద్ధిద్యోతనార్థం సూత్రే చకార ఇత్యాహ -
అన్వయాద్యనుపపత్తేశ్చేతి ।
నానుమానం యుక్తమిత్యర్థః । ఆదిశబ్దః పరిమాణాదిగ్రహార్థః । శ్బ్దాదీనాం బాహ్యత్వానుభవాదాన్తరసుఖాద్యాత్మకత్వమసిద్ధం తన్నిమిత్తత్వాచ్చ । న హి నిమిత్తనైమిత్తికయోరభేదేన యోగోఽస్తి, దణ్డఘటయోరదర్శనాదిత్యర్థః । కిఞ్చ యది ఘటే మృద్వత్సుఖాదికం శబ్దాద్యన్వితం స్యాత్తర్హి సర్వైరవిశేషేణ సుఖాదికముపలభ్యేత ఘటే మృద్వత్ ।
న తథోపలబ్ధిరస్తీతి యోగ్యానుపలబ్ధ్యా హేత్వభావనిశ్చయ ఇత్యాహ -
శబ్దాదీతి ।
విషయస్యైకత్వేఽపి పురుషవాసనావైచిత్ర్యాత్కస్యచిత్సుఖబుద్ధిః కస్యచిద్దుఃఖబుద్ధిః కస్యచిన్మోహబుద్ధిర్దృశ్యతేఽతో విషయాః సుఖాద్యాత్మకా న భవన్తీత్యర్థః ।
ఎవం సమన్వయాదితి హేతుం దూషయిత్వా పరిమాణాదిహేతూన్ దూషయతి -
తథేతి ।
బుద్ధ్యాదీనాం పరిమితత్వేన సంసర్గపూర్వకత్వసిద్ధౌ సంసృష్టాన్యనేకాని సత్త్వరజస్తమాంసి సిద్ధ్యన్తి, ఎకస్మిన్ సంసర్గాసమ్భవాన్న బ్రహ్మసిద్ధిరితి సాఙ్ఖ్యస్య భావః । కిమిదం పరిమితత్వమ్ , న తావద్దేశతః పరిచ్ఛేదః, పక్షాన్తర్గతాకాశే తస్యాభావేన భావాసిద్ధేః । నాపి కాలతః పరిచ్ఛేదః, సాఙ్ఖ్యైః కాలస్యానఙ్గీకారాత్ , అవిద్యాగుణసంసర్గేణ సిద్ధసాధనాచ్చ ।
నాపి వస్తుతః పరిచ్ఛేదః, సత్త్వాదీనాం పరస్పరం భిన్నత్వే సత్యపి సాధ్యాభావేన వ్యభిచారాదిత్యాహ -
సత్త్వేతి ।
యదుక్తం కార్యకారణవిభాగో యత్ర సమాప్యతే తత్ప్రధానమితి । తన్న । బ్రహ్మణి మాయాయాం వా సమాప్తిసమ్భవాత్ ।
న చ యః కార్యస్య విభాగః స చేతనానధిష్ఠితాచేతనే సమాప్త ఇతి వ్యాప్తిరస్తి, సర్వత్రాచేతనేషు చేతనాధిష్ఠానదర్శనాదిత్యాహ -
కార్యేతి ।
ఎతేనావిభాగోఽపి వ్యాఖ్యాతః । యత్తు యత్పరిమితం తదవ్యక్తప్రకృతిపూర్వకమితి వ్యాప్త్యన్తరమ్ , తస్యాపి గుణేష్వనాదిషు పరిమితేషు వ్యభిచారః । ఎతేన సదృశయోరేవ ప్రకృతివికారభావాదచేతనవికారాణామచేతనమేవ ప్రకృతిరితి నిరస్తమ్ । చేతనాధిష్ఠితాచేతనప్రకృతికత్వేఽపి సాదృశ్యోపపత్తేః, 'న విలక్షణత్వాత్' ఇత్యత్ర సాదృశ్యనియమస్య నిరస్తత్వాచ్చ । ఎవం చేతనాధీనకారణశక్తితః కార్యప్రవృత్తిసమ్భవాత్ శక్తితః ప్రవృత్తిలిఙ్గమన్యథాసిద్ధమితి భావః ॥౧॥
స్వతన్త్రమచేతనం కారణత్వేన నానుమాతవ్యమ్ , తస్య సృష్ట్యర్థం ప్రవృత్తేరనుపపత్తేరితి చకారేణానుపపత్తిపదమనుషజ్య సూత్రం యోజనీయమ్ । రచనాప్రవృత్త్యోః కో భేద ఇత్యాశఙ్క్య ప్రవృత్తిస్వరూపమాహ -
సామ్యేతి ।
గుణానాం కిల సామ్యావస్థా తత్త్వానాం ప్రలయః, తదా న కిఞ్చిత్కార్యం భవతి ప్రలయాభావప్రసఙ్గాత్ । కిన్త్వాదౌ సామ్యప్రచ్యుతిరూపం వైషమ్యం భవతి, తతః కస్యచిద్గుణస్యాఙ్గిత్వముద్భూతత్వేన ప్రాధాన్యం కస్యచిదఙ్గత్వం శేషత్వమిత్యఙ్గాఙ్గిభావో భవతి, తస్మిన్ సతి మహదాదికార్యోత్పాదనాత్మికా ప్రవృత్తిః, తయా వివిధకార్యవిన్యాసో రచనేతి భేద ఇత్యర్థః ।
గుణానాం ప్రవృత్తిశ్చేతనాధిష్ఠానపూర్వికా, ప్రవృత్తిత్వాత్ , రథాదిప్రవృత్తివదిత్యాహ -
సాపీతి ।
విపక్షే స్వతన్త్రే ప్రవృత్త్యనుపపత్తిరిత్యర్థః । కేచిత్తు భేదానాం ప్రవృత్తిశక్తిమత్వాచ్చేతనానధిష్ఠతాచేతనప్రకృతికత్వమితి శక్తితః ప్రవృత్తిరితి లిఙ్గం వ్యాచక్షతే । అస్యాపి గుణేషు వ్యభిచారః । కార్యత్వవిశేషణే చ విరుద్ధతా, ప్రవృత్తిశక్తిమత్వే సతి కార్యత్వస్య ఘటాదిషు చేతనాధిష్టితప్రకృతికత్వేనోక్తసాధ్యవిరుద్ధేన వ్యాప్తిదర్శనాదితి 'ప్రవృత్తేశ్చ' ఇతి సూత్రేణ జ్ఞాపితమ్ ।
నను లోకే స్వతన్త్రాచేతనానాం ప్రవృత్యదర్శనేఽపి ప్రధానే సా ప్రవృత్తిః సిధ్యతు, తత్రాహ -
దృష్టాచ్చేతి ।
అనుమానశరణస్య తవ దృష్టన్తం వినాతీన్ద్రియార్థసిద్ధ్యయోగాదితి భావః ।
నను ప్రధానస్య ప్రవృత్తిం ఖణ్డయతా చేతనస్య సృష్టౌ ప్రవృత్తిర్వాచ్యా సా న యుక్తేతి సాఙ్ఖ్యః శఙ్కతే -
నన్వితి ।
శుద్ధచేతనస్య ప్రవృత్త్యయోగమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తర్హి కేవలస్యాచేతనస్య ప్రవృత్తిసిద్ధిరన్యథా సృష్ట్యయోగాత్ , తత్రాహ -
తథాపీతి ।
కేవలస్య చేతనస్యాప్రవృత్తావపి చేతనాచేతనయోర్మిథః సమ్బన్ధాత్సృష్టిప్రవృత్తిరితి భావః ।
ఇమం వేదాన్తసిద్ధాన్తం సాఙ్ఖ్యో దూషయతి -
న త్వితి ।
సర్వా ప్రవృత్తిరచేతనాశ్రయైవ దృష్టా । న త్వచేతనసమ్బన్ధేనాపి చేతనస్య క్వచిత్ప్రవృత్తిర్దృష్టా । తస్మాన్న చేతనాత్సృష్టిరిత్యర్థః ।
మతద్వయం శ్రుత్వా మధ్యస్థః పృచ్ఛతి -
కిం పునరితి ।
యస్మిన్న చేతనే రథాదౌ ప్రవృత్తిర్దృష్టా తస్యైవ సా న చేతనస్తత్ర హేతురితి కిం సాఙ్ఖ్యమతం సాధు ఉత యేన చేతనేనాశ్వాదినా సంయోగాదచేతనస్య ప్రవృత్తిస్తత్ప్రయుక్తా సేతి వేదాన్తిమతం వా సాధ్వితి ప్రశ్నార్థః ।
సాఙ్ఖ్య ఆహ -
నన్వితి ।
ఉభయోః ।
ప్రవృత్తితదాశ్రయయోరిత్యర్థః । దృష్టాశ్రయేణైవ ప్రవృత్తేరుపపత్తావదృష్టచేతనప్రవృత్తిర్న కల్ప్యేతి భావః ।
ఆత్మనోఽప్రత్యక్షత్వే కథం సిద్ధిః, తత్రాహ -
ప్రవృత్తీతి ।
జీవద్దేహస్య రథాదిభ్యో వైలక్షణ్యం ప్రాణాదిసత్త్వం లిఙ్గం దృష్టమితి కృత్వా చేతనస్య సిద్ధిరిత్యన్వయః । జీవద్దేహః సాత్మకః ప్రాణాదిమత్వాత్ , వ్యతిరేకేణ రథాదివదిత్యాత్మసిద్ధిరిత్యర్థః । దేహప్రవృత్తిః స్వాశ్రయాదన్యేన జ్ఞానవతా సహభూతా, ప్రవృత్తిత్వాత్ , రథప్రవృత్తివదిత్యనుమానాన్తరసూచనాయ ప్రవృత్త్యాశ్రయేత్యుక్తమ్ , సద్భావసిద్ధిరేవ న ప్రవర్తకత్వమిత్యేవకారార్థః । అనుమితస్య సద్భావమాత్రేణ ప్రవృత్తిహేతుత్వే సర్వత్రాకాశస్యాపి హేతుత్వప్రసఙ్గాదితి భావః ।
ఆత్మనోఽప్రత్యక్షత్వే చార్వాకాణాం భ్రమోఽపి లిఙ్గమిత్యాహ -
అత ఎవేతి ।
అప్రత్యక్షత్వాదేవేత్యర్థః । దేహాన్యాత్మనః ప్రత్యక్షత్వే భ్రమాసమ్భవాదితి భావః ।
దర్శనాత్ ।
ప్రవృత్తిచైతన్యయోరితి శేషః ।
ప్రవృత్తిం ప్రత్యాశ్రయత్వమచేతనస్యైవేత్యుక్తమఙ్గీకృత్య చేతనస్య ప్రయోజకత్వం సిద్ధాన్తీ సాధయతి -
తదభిధీయత ఇతి ।
రథాదిప్రవృత్తావశ్వాదిచేతనస్యాన్వయవ్యతిరేకౌ స్ఫుటౌ తాభ్యాం చేతనస్య ప్రవర్తకత్వం బాహ్యానామపి సమ్మతమిత్యాహ -
లౌకాయతికానామపీతి ।
యః ప్రవర్తకః సః స్వయం ప్రవృత్తిమానశ్వాదివదితి వ్యాప్తేరాత్మని వ్యాపకాభావాన్న ప్రవర్తకత్వమితి కశ్చిచ్ఛఙ్కతే -
నన్వితి ।
మణ్యాదౌ వ్యభిచారాన్న వ్యాప్తిరితి పరిహరతి -
నేతి ।
వస్తుత ఎకత్వేఽపి కల్పితం ద్వైతం ప్రవర్త్యమస్తీత్యాహ -
న । అవిద్యేతి ।
అవిద్యాకల్పితే నామరూపప్రపఞ్చే తయైవావిద్యారూపయా మాయయా య ఆవేశశ్చిదాత్మనః కల్పితః సమ్బన్ధస్తస్య వశః సామర్థ్యం తేనాన్తర్యామిత్వాదికమీశ్వరస్యేత్యుక్తత్వాన్న చోద్యావసర ఇత్యర్థః ॥౨॥
అనాదిజడస్య ప్రవృత్తిశ్చేతనాదినా, ప్రవృత్తిత్వాత్ , రథాదిప్రవృత్తివదితి స్థితమ్ । తత్ర క్షీరాదౌ వ్యభిచారమాశఙ్క్య తస్యాపి పక్షసమత్వేనోక్తానుమానాదాగమేన చ సాధ్యసిద్ధిర్న వ్యభిచార ఇతి సూత్రం వ్యాచష్టే -
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
సాధ్యపక్షేతి ।
సాధ్యవతా పక్షేణతుల్యత్వాదిత్యర్థః ।
అనుపన్యాసః ।
న వ్యభిచారభూమిరితి యావత్ ।
క్షీరే ప్రవర్తకత్వేన ధేన్వాదేః సత్త్వాచ్చ న వ్యభిచార ఇత్యాహ -
చేతనాయాశ్చేతి ।
ఉపదర్శితమ్ । అనుమానాగమాభ్యామితి శేషః ।
సూత్రకారస్య 'క్షీరవద్ధి', 'తత్రాపి' ఇతి చ వక్తుః పూర్వాపరవిరోధమాశఙ్క్య లోకదృష్ట్యా శాస్త్రదృష్ట్యా చ సూత్రద్వయమిత్యవిరోధమాహ -
ఉపసంహారేతి ॥౩॥
అస్తు ప్రధానస్యాపి ధర్మాది కర్మ పురుషో వా ప్రవర్తక ఇత్యాశఙ్క్య సూత్రం ప్రవృత్తమ్ , తద్వ్యాచష్టే -
సాఙ్ఖ్యానామిత్యాదినా ।
ప్రధానవ్యతిరేకేణ కర్మణోఽనవస్థితేః పురుషస్యోదాసీనత్వాత్కదాచిత్సృష్టిప్రవృత్తిః కదాచిత్ప్రలయ ఇత్యయుక్తమిత్యర్థః । కర్మణోఽపి ప్రధానాత్మకస్యాచేతనత్వాత్సదాసత్త్వాచ్చ న కాదాచిత్కప్రవృత్తినియామకత్వమితి భావః ॥౪॥
పునరపి దృష్టాన్తబలాత్ప్రధానస్య స్వత ఎవ కాదాచిత్కప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్య నిషేధతి సూత్రకారః -
అన్యత్రేత్యాదినా ।
పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
ఉత్తరమ్ -
నిమిత్తాన్తరేతి ।
ధేన్వాదినిమిత్తాన్తరమస్తీతి సిద్ధాన్తయతి -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
ప్రహీణం నష్టమ్ ।
యదుక్తం క్షీరస్య స్వేచ్ఛయా సమ్పాదయితుమశక్యత్వాత్స్వాభావికత్వమితి, తత్రాహ -
న చ యథాకామమితి ॥౫॥
ప్రధానస్య న స్వతఃప్రవృత్తిః, స్వతఃప్రవృత్త్యభ్యుపగమే పురుషార్థస్యాప్యపేక్షాభావప్రసఙ్గాదిత్యేకోఽర్థః । తత్రేష్టాపత్తిం నిరస్యతి -
ఇత్యతః ప్రధానమితి ।
ఉక్తప్రసఙ్గస్యేష్టత్వే ప్రతిజ్ఞాహానిః స్యాదిత్యర్థః ।
అర్థాసమ్భవాన్న స్వతఃప్రవృత్తిరిత్యర్థాన్తరం శఙ్కాపూర్వకమాహ -
స యదీత్యాదినా ।
ప్రయోజనమపేక్షితం చేద్వక్తవ్యమిత్యాహ -
తథాపీతి ।
కూటస్థే పురుషే స్వతఃసుఖాదిరూపస్యాతిశయస్యాధాతుమశక్యత్వాదధ్యాసానఙ్గీకారాచ్చ భోగో న యుక్తః । కిం చ ప్రధానప్రవృత్తేర్భోగార్థత్వే మోక్షహేతువివేకఖ్యాత్యభావాదనిర్మోక్షప్రసఙ్గశ్చ, అపవర్గార్థత్వే స్వరూపావస్థానరూపముక్తేః స్వతఃసిద్ధత్వాత్ప్రవృత్తివైయర్థ్యమ్ , భోగాభావప్రసఙ్గశ్చేత్యర్థః ।
తృతీయం దూషయతి -
ఉభయార్థతేతి ।
మీయన్తే భుజ్యన్త ఇతి మాత్రా భోగ్యాః ।
ఔత్సుక్యనివృత్త్యర్థం యథా క్రియాసు ప్రవర్తతే లోకః పురుషస్య విమోక్షార్థం ప్రవర్తతే తద్వదవ్యక్తమితి కారికోక్తం దూషయతి -
న చేతి ।
ఔత్సుక్యమిచ్ఛావిశేషః కేవలజడస్యాత్మనో వా న యుక్త ఇత్యర్థః ।
అస్తి పురుషస్య దృక్శక్తిశ్చిద్రూపత్వాత్ , అస్తి చ ప్రధానస్య సర్గశక్తిస్త్రిగుణత్వాత్ , తయోః శక్త్యోర్దృశ్యసృష్టీ వినా సార్థక్యాయోగాత్ప్రధానస్య సృష్టౌ ప్రవృత్తిరితి చేత్ । న । శక్త్యోర్నిత్యత్వాత్సృష్టినిత్యత్వాపత్తిరిత్యాహ -
దృక్శక్తీతి ॥౬॥
పురుషస్య ప్రవర్తకత్వం నిరస్తమపి దృష్టాన్తేన పునరాశఙ్క్య నిషేధతి -
పురుషాశ్మవదితి చేత్తథాపి ।
ప్రధానస్య స్వాతన్త్ర్యం పురుషస్యౌదాసీన్యం చాభ్యుపేతం త్యజ్యత ఇతి వదన్తం సాఙ్ఖ్యమ్ప్రత్యాహ -
కథం చేతి ।
పురుషస్య పరిస్పన్దః ప్రయత్నగుణో వా నాస్తీతి వక్తుం హేతుద్వయమ్ । ప్రధానపురుషయోర్నిత్యత్వాద్వ్యాపిత్వాచ్చ నిత్యః సన్నిధిః, అశ్మనస్తు పరిమార్జనమృజుత్వేన స్థాపనమనిత్యసన్నిధిశ్చేతి వ్యాపారోఽస్తీత్యనుపన్యాసః, సమదృష్టాన్తోపన్యాసో న భవతీత్యర్థః ।
నను చిజ్జడయోర్ద్రష్టృదృశ్యభావయోగ్యతాస్తి, తయా తద్భావః సమ్బన్ధ ఇత్యత ఆహ -
యోగ్యతేతి ।
చిజ్జడత్వరూపాయా యోగ్యతాయా నిత్యత్వాత్సమ్బన్ధనిత్యత్వాపత్తిరిత్యర్థః ।
యథా స్వతన్త్రప్రధానప్రవృత్తిపక్షో భోగోఽపవర్గ ఉభయం వా ఫలమితి వికల్ప్య దూషితః, ఎవం పురుషాధీనప్రధానప్రవృత్తిపక్షోఽపి ఫలాభావేన దూషణీయ ఇత్యాహ -
పూర్వవచ్చేతి ।
సిద్ధాన్తే పరమాత్మన ఉదాసీనస్య కథం ప్రవర్తకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
పరమాత్మేతి ।
సాఙ్ఖ్యమతే ఉభయం విరుద్ధం సత్యత్వాత్ ।అస్మన్మతే కల్పితాకల్పితయోరవిరోధ ఇత్యతిశయః ॥౭॥
కిం ప్రధానావస్థా కూటస్థవన్నిత్యా, ఉత వికారిణీ । ఆద్యే దోషమాహ -
తస్యామితి ।
అఙ్గాఙ్గిభావే సామ్యస్వరూపనాశః స్యాత్ , తతః కౌటస్థ్యభఙ్గ ఇతి భయాదఙ్గాఙ్గిత్వానుపపత్తేః సృష్ట్యనుపపత్తిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
బాహ్యస్యేతి ।
చిరకాలస్థితస్య సామ్యస్య చ్యుతౌ నిమిత్తం వాచ్యం తన్నాస్తీత్యర్థః ॥౮॥
గుణానాం మిథోఽనపేక్షస్వభావత్వాన్న స్వతో వైషమ్యమిత్యుక్తమ్ , తత్ర హేత్వసిద్ధిమాశఙ్క్య సూత్రకారః పరిహరతి -
అన్యథేతి ।
అనపేక్షస్వభావాదన్యథా సాపేక్షత్వేన గుణానామనుమానాత్పూర్వసూత్రోక్తో దోషో న ప్రసజ్యతే ।
న చైవమపసిద్ధాన్తః, కార్యానుసారేణ గుణస్వభావాఙ్గీకారాదిత్యాహ -
చలం గుణవృత్తమితి ।
పూర్వసూత్రోక్తాఙ్గాఙ్గిత్వానుపపత్తిదోషాభావమఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
ఎవమపీతి ।
కార్యార్థం జ్ఞానశక్తికల్పనే బ్రహ్మవాదః స్యాదిత్యర్థః ।
అఙ్గీకారం త్యజతి -
వైషమ్యేతి ॥౯॥
సూత్రం వ్యాచష్టే -
పరస్పరేతి ।
త్వఙ్మాత్రమేవ జ్ఞానేన్ద్రియమేకమనేకశబ్దాదిజ్ఞానకారణమ్ , పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణి మనశ్చేతి సప్తేన్ద్రియాణి, జ్ఞానేన్ద్రియాణి పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణి పఞ్చ మనశ్చేత్యేకాదశ । బుద్ధిరహఙ్కారో మన ఇతి త్రీణి । ఎకమితి బుద్ధిరేవ ।
ఎవం పూర్వాపరవిరోధాదితి వ్యాఖ్యాయ శ్రుతిస్మృతివిప్రతిషేధాచ్చేత్యర్థాన్తరమాహ -
ప్రసిద్ధ ఇతి ।
తస్మాద్భ్రాన్తిమూలత్వాత్సాఙ్ఖ్యశాస్త్రస్య తేన నిర్దేషవేదాన్తసమన్వయస్య న విరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ।
స్వమతాసామఞ్జస్యమసహమానః సాఙ్ఖ్యః ప్రత్యవతిష్ఠతే -
అత్రాహేతి ।
తప్యో జీవస్తాపకః సంసారస్తయోర్భేదానఙ్గీకారాల్లోకప్రసిద్ధస్తప్యతాపకభావో లుప్యేతేత్యర్థః ।
వివృణోతి -
ఎకం హీతి ।
తథా చ భేదవ్యవహారలోప ఇత్యసమఞ్జసమిత్యర్థః ।
నను తయోరుపాదానైక్యేఽపి మిథో భేదోఽస్త్యేవ యథైకవహ్న్యాత్మకయోరౌష్ణ్యప్రకాశయోః, అతో న వ్యవహారలోప ఇత్యాశఙ్క్య వహ్నేరివ తాభ్యామాత్మనోమోక్షో న స్యాదిత్యాహ -
యది చేత్యాదినా ।
నను సత్యపి ధర్మిణి స్వభావనాశో మోక్ష ఉపపద్యతే, సత్యేవ జలే వీచ్యాదినాశదర్శనాదిత్యాశఙ్క్య దృష్టాన్తాసిద్ధిమాహ -
యోఽపీతి ।
కిఞ్చ భేదాఙ్గీకారేఽపసిద్ధాన్తః, అనఙ్గీకారే లేకప్రసిద్ధిబాధ ఇత్యాహ -
ప్రసిద్ధశ్చేతి ।
అర్థో హ్యర్జనాలాభాదినార్థినం తాపయతీతి తాపకః, అర్థీ తప్యస్తయోరభేదే బాధకమాహ -
యదీతి ।
అర్థినోఽన్యస్యార్థస్యాభావాదర్థిత్వాభావవదర్థాదన్యస్యార్థినోఽసత్త్వాదర్థత్వాభావః ప్రసజ్యేతేత్యాహ -
తథార్థస్యాపీతి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వం నిరాకరోతి -
న చైతదస్తీతి ।
అర్థత్వం హి కామనావిషయత్వమ్ , తచ్చ కామ్యాదన్యస్య కామయితురసత్త్వాన్న స్యాత్ । న హి స్వస్య స్వార్థత్వమస్తి కామ్యస్యైవ కామయితృత్వాయోగాత్ । తస్మాద్భేదోఽఙ్గీకార్య ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ భేద ఇత్యాహ -
సమ్బన్ధీతి ।
తథానర్థానర్థినావపి భిన్నావిత్యన్వయః ।
అర్థానర్థయోః స్వరూపోక్తిపూర్వకం తాపకత్వం స్ఫుటయతి -
అర్థినోఽనుకూల ఇతి ।
అద్వైతమతే ముక్తేరయోగముక్త్వా స్వమతే యోగమాహ -
జాత్యన్తరేతి ।
తయా తప్యయా బుద్ధ్యా పురుషస్య సంయోగః స్వస్వామిభావస్తస్య హేతురనాదిరవివేకస్తస్య పరిహారో వివేకస్తస్మాన్నిత్యముక్తస్యాపి పురుషస్య కథఞ్చిదుపచారాన్మోక్షోపపత్తిరిత్యర్థః । యథా యోద్ధృగతౌ జయపరాజయౌ రాజన్యుపచర్యేతే తథా పురుషాదత్యన్తభిన్నబుద్ధిగతౌ బన్ధమోక్షౌ పురుషే ఉపచర్యేతే । తదుక్తమ్ 'సైవ చ బధ్యతే ముచ్యతే చ' ఇతి ।
సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
కిం పరమార్థదృష్ట్యా తప్యతాపకభావానుపపత్తిరుచ్యతే, వ్యవహారదృష్ట్యా వా । నాద్య ఇత్యాహ -
న । ఎకత్వాదేవేతి ।
దోషత్వమితి శేషః ।
తస్యా అదోషత్వం వివృణోతి -
భవేదిత్యాదినా ।
ఎతత్తాత్త్వికం విషయవిషయిత్వం న త్వస్తీత్యర్థః ।
యత్ర తప్యతాపకభావో దృష్టస్తత్రైవేతి వ్యవహారపక్షమాదాయ సిద్ధాన్తీ బ్రూతే -
కిం న పశ్యసీతి ।
దేహస్య తప్యత్వే దేహాత్మవాదాపత్తిరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అచేతనస్యైవ దేహస్య తప్తిర్నేతి వదతా సాఙ్ఖ్యేన వక్తవ్యం కిం చేతనస్య కేవలస్య తప్తిః, కిం వా దేహసంహతస్య, ఉత తప్తేః, ఆహోస్విత్సత్త్వస్య । నాద్య ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
న ద్వితీయతృతీయావిత్యాహ -
నాపీత్యాదినా ।
చతుర్థం శఙ్కతే -
సత్త్వమితి ।
సత్త్వరజసోస్తప్యతాపకత్వే పురుషస్య బన్ధాభావాచ్ఛాస్త్రారమ్భవైయర్థ్యమితి పరిహరతి -
న । తాభ్యామితి ।
అసఙ్గత్వేఽపి పురుషస్య తప్యసత్త్వప్రతిబిమ్బత్వాత్తప్తిరితి శఙ్కతే -
సత్త్వేతి ।
తర్హి జలచన్ద్రస్య చలనవన్మిథ్యైవ తప్తిరిత్యస్మత్పక్ష ఆగత ఇత్యాహ -
పరమార్థత ఇతి ।
ఇవశబ్దమాత్రేణ కథం మిథ్యా తప్త్యవగమ ఇతి చేత్తదుచ్యతే - ఇవశబ్దస్తప్యబుద్ధిసత్త్వసాదృశ్యం బ్రూతే, తచ్చ సాదృశ్యం పురుషస్య తప్యత్వరూపం చేత్కల్పితమేవ వస్తుతస్తప్త్యభావాదిత్యుపపాదయతి -
న చేదితి ।
పురుషో వస్తుతస్తప్తిశూన్యశ్చేదివశబ్దో న దోషాయ మిథ్యాతప్తిపరత్వాదిత్యర్థః ।
మిథ్యాసాదృశ్యమేవ దోష ఇతి చేత్ , నేత్యాహ -
న హీతి ।
సవిషయత్వం నిర్విషయత్వం చేవశబ్దార్థః కల్పిత ఎవ ద్రష్టవ్యః । సాఙ్ఖ్యస్యావిద్యకే తప్యతాపకత్వే సతి మమాపి కిఞ్చిన్న దుష్యతి కిన్తు దృష్టమేవ సమ్పన్నమిత్యర్థః । యది మిథ్యాతప్యత్వాఙ్గీకారేఽపసిద్ధాన్తః స్యాదితి భీత్యా సత్యం తప్యత్వం పురుషస్యోచ్యతే తథాప్యపసిద్ధాన్తః, కౌటస్థ్యహానాత్ ।
అనిర్మోక్షశ్చ, సత్యస్యాత్మవన్నివృత్త్యోగాదిత్యాహ -
అథేత్యాదినా ।
కిఞ్చ రజసో నిత్యత్వాద్దుఃఖసాతత్యమిత్యాహ -
నిత్యత్వేతి ।
అత్ర సాఙ్ఖ్యః శఙ్కతే -
తప్యేతి ।
సత్త్వం పురుషో వా తప్యశక్తిః, తాపకశక్తిస్తు రజః, నిమిత్తమవివేకాత్మకదర్శనం తమస్తేన సహితః సనిమిత్తః సంయేగః పురుషస్య గుణస్వామిత్వరూపస్తదపేక్షత్వాదిత్యర్థః । మోక్షస్తప్త్యభావః ।
నిమిత్తస్య నివృత్త్యభావాన్న మోక్ష ఇతి సిద్ధాన్తీ పరిహరతి -
నేతి ।
తమసో నివృత్త్యభావేఽపి వివేకేనోపరమాన్మోక్ష ఇత్యత ఆహ -
గుణానాం చేతి ।
'చలం గుణవృత్తమ్' ఇత్యఙ్గీకారాదితి భావః ।
పరపక్షే బన్ధమోక్షానుపపత్తిముక్త్వా స్వపక్షముపసంహరతి -
ఔపనిషదస్య త్వితి ।
వస్తుత ఎకత్వేన బన్ధాభావాన్న ముక్త్యభావశఙ్కావసరః । వ్యవహారస్తు భేదాఙ్గీకారాత్తప్యతాపకభావో బన్ధః తత్త్వజ్ఞానాత్తన్నివృత్తిశ్చోపపద్యత ఇతి న చోద్యావసర ఇత్యర్థః ॥౧౦॥
వృత్తానువాదేన 'మహద్దీర్ఘవత్' ఇతి స్వమతస్థాపనాత్మకాధికరణస్య సఙ్గతిమాహ -
ప్రధానేతి ।
యద్యపి సాఙ్ఖ్యమతనిరాసానన్తరం పరమాణువాదో నిరాకర్తవ్యః స్వమతస్థాపనస్య స్మృతిపాదే సఙ్గతత్వాత్తథాపి పూర్వత్ర ప్రధానగుణానాం సుఖాదీనాం జగత్యనన్వయాత్ప్రధానస్యానుపాదానత్వముక్తమ్ , తథా బ్రహ్మగుణచైతన్యానన్వయాద్బ్రహ్మణోఽపి నోపాదానత్వమితి దోషో దృష్టాన్తసఙ్గతిలాభాదత్ర సమాధీయత ఇత్యర్థః ।
చేతనాద్బ్రహ్మణో జగత్సర్గవాదీ వేదాన్తసమన్వయో విషయః । స కిం యః సమవాయికారణగుణః స కార్యద్రవ్యే స్వసమానజాతీయగుణారమ్భకస్తన్తుశౌక్ల్యవదితి న్యాయేన విరుధ్యతే న వేతి సన్దేహే న్యాయస్యావ్యభిచారాద్విరుధ్యత ఇతి ప్రాప్తే వ్యభిచారాన్న తద్విరోధ ఇతి సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
ఎషేత్యాదినా ।
యద్యపి 'న విలక్షణత్వాత్' ఇత్యత్ర చేతనాదచేతనసర్గః సాధితస్తథాపి వైశేషికన్యాయస్య తదీయప్రక్రియయా వ్యభిచారోక్త్యర్థత్వాదస్య సూత్రస్య న గతార్థతా । ప్రలయకాలే పరమాణవో నిశ్చలా అసంయుక్తాస్తిష్ఠన్తి సర్గకాలే చాదృష్టవదాత్మసంయోగాత్తేషు కర్మ భవతి, తేన సంయోగాద్ద్రవ్యాన్తరసృష్టిర్భవతి, కారణగుణాః కార్యే గుణాన్తరమానభన్త ఇతి సామాన్యేన ప్రక్రియాముక్త్వా విశేషతస్తామాహ -
యదా ద్వావితి ।
పరమాణుః పరిమణ్డలః, తద్గతం పరిమాణం పారిమాణ్డల్యమిత్యుచ్యతే, తచ్చ స్వసమానజాతీయగుణారమ్భకం న భవతీత్యుక్తన్యాయస్య వ్యభిచార ఇతి భావః ।
వ్యభిచారస్థలాన్తరమాహ -
యదాపి ద్వే ఇతి ।
ద్వే ద్వే ఇతి శబ్దద్వయం పఠితవ్యమ్ , ఎవం సతి చతుర్భిర్ద్వ్యణుకైశ్చతురణుకారమ్భ ఉపపద్యతే, యథాశ్రుతే తు ద్వాభ్యాం ద్వ్యణుకాభ్యాం మహతశ్చతురణుకస్యారమ్భో న యుజ్యతే, కారణగతం మహత్వం బహుత్వం వా వినా కార్యే మహత్వాయోగాదితి మన్తవ్యమ్ । ప్రకటార్థకారాస్తు యద్ద్వాభ్యాం ద్వ్యణుకాభ్యామారబ్ధం కార్యే మహత్వం దృశ్యతే తస్య హేతుః ప్రచయో నామ ప్రశిథిలావయవసంయోగ ఇతి రావణప్రణీతే భాష్యే దృశ్యత ఇతి చిరన్తనవైశేషికదృష్ట్యేదం భాష్యమిత్యాహుః । సర్వథాపి ద్వ్యణుకగతహ్రస్వత్వాణుత్వపరిమాణయోరనారమ్భకత్వాద్వ్యభిచరః ।
యద్యపి తార్కికా ద్వాభ్యామేవ పరమాణుభ్యాం ద్వ్యణుకం త్రిభిర్ద్వ్యణుకైస్త్ర్యణుకమితి కల్పయన్తి తథాపి తర్కస్యాప్రతిష్ఠానాన్న నియమ ఇతి మత్వా బ్రూతే -
యదాపి బహవ ఇతి ।
కారకగుణాః శుక్లాదయః సమానజాతీయగుణారమ్భకాః, కార్యద్రవ్యపరిమాణం తు న కారణపరిమాణారభ్యం కిన్తు కారణగతసఙ్ఖ్యారభ్యమితి ప్రక్రియా తుల్యేత్యర్థః ।
ఎవం ప్రక్రియాం దర్శయయిత్వా సూత్రం యోజయన్ వ్యభిచారమాహ -
తదేవమితి ।
పరమాణుభ్య ఎవ మహద్దీర్ఘం చేత్యనియతప్రక్రియామాశ్రిత్యోక్తమ్ ।
నియతప్రక్రియామాశ్రిత్య వ్యభిచారమాహ -
యథా వేతి ।
అణుహ్రస్వేభ్యో ద్వ్యణుకేభ్యోఽణుద్రవ్యం న జాయతే హ్రస్వమపి న జాయత ఇతి వ్యభిచార ఇత్యర్థః । సూత్రే వాశబ్దశ్చార్థోఽనుక్తాణుసముచ్చయార్థః । తథా చ హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యాం ద్వ్యణుకపరమాణుభ్యాం మహద్దీర్ఘాణువచ్చేతనాదచేతనం జాయత ఇతి సూత్రయోజనా । తత్ర హ్రస్వాన్మహద్దీర్ఘం త్ర్యణుకం పరిమణ్డలాదణు ద్వ్యణుకమితి విభాగః ।
దృష్చాన్తవైషమ్యం శఙ్కతే -
అథ మన్యస ఇతి ।
అచేతనైవ విరోధిగుణ ఇత్యత ఆహ -
న హ్యచేతనేతి ।
కార్యద్రవ్యస్య పరిమాణాన్తరాక్రాన్తత్వమఙ్గీకృత్య వివక్షితాంశసామ్యమాహ -
మైవమితి ।
అఙ్గీకారం త్యజతి -
న చేతి ।
ఉత్పన్నం హి పరిమాణాన్తరం విరోధి భవతి, తదుత్పత్తేః ప్రాగ్విరోధ్యభావాత్ ద్వ్యణుకే పారిమాణ్డల్యారమ్భః కిం న స్యాదిత్యర్థః ।
నను విరోధిపరిమాణేన సహైవ ద్రవ్యం జాయత ఇత్యత ఆహ -
ఆరబ్ధమపీతి ।
సహోత్పత్తావపసిద్ధాన్తః । అతో విరోధ్యభావః సిద్ధ ఇతి భావః ।
అణుత్వాద్యారమ్భే వ్యగ్రత్వాత్పారిమాణ్డల్యాదేః స్వసమానగుణానారమ్భకత్వమిత్యాశఙ్క్య నిషేధతి -
న చేతి ।
వ్యగ్రత్వమన్యథాసిద్ధమ్ ।
తత్ర హేతుః -
పరిమాణన్తరస్యేతి ।
అన్యహేతుకత్వే సూత్రాణ్యుదాహరతి -
కారణేతి ।
కారణానాం ద్వ్యణుకానాం బహుత్వాత్త్ర్యణుకే మహత్వం మృదో మహత్వాత్ ఘటే మహత్వమ్ , ద్వితూలపిణ్డారబ్ధేఽతిస్థూలతూలపిణ్డే ప్రచయాదవయవసంయోగవిశేషాన్మహత్వమిత్యర్థః ।
మహత్వవిరుద్ధమణుత్వం పరమాణుగతద్విత్వసఙ్ఖ్యయా ద్వ్యణుకే భవతీత్యాహ -
తదితి ।
యన్మహత్వస్యాసమవాయికారణం తదేవ మహత్వసమానాధికరణస్య దీర్ఘత్వస్య, యచ్చాణుత్వస్యాసమవాయికారణం తదేవాణుత్వావినాభూతహృస్వత్వస్యాసమవాయికారణమిత్యతిదిశతి -
ఎతేనేతి ।
అతో మహత్వాదావహేతుత్వాత్పారిమాణ్డల్యాదీనాం వ్యగ్రత్వమసిద్ధమితి భావః ।
తేషాం సన్నిధివిశేషాభావాన్న సమానగుణారమ్భకత్వమిత్యపి న వాచ్యమిత్యాహ -
న చేతి ।
పారిమాణ్డల్యాదీనామపి బహుత్వాదివత్సమవాయికారణగతత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
తేషామనారమ్భకత్వే కార్యద్రవ్యస్య విరోధిగుణాక్రాన్తత్వం వ్యగ్రత్వమసన్నిధిర్వా న హేతురిత్యుక్తిఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
యత్తు కారణగుణః స్వసమానగుణారమ్భక ఇతి వ్యాప్తేః సామాన్యగుణేషు పారిమాణ్డల్యాదిషు వ్యభిచారేఽపి యో ద్రవ్యసమవాయికారణగతో విశేషగుణః స స్వసమానజాతీయగుణారమ్భక ఇతి వ్యాప్తేశ్చైతన్యస్య విశేషగుణత్వాదారమ్భకత్వం దుర్వారమితి, తన్మన్దమ్ , చిత్రపటహేతుతన్తుగతేషు నీలాదిరూపేషు విజాతీయచిత్రరూపహేతుషు వ్యభిచారాచ్చైతన్యస్యాత్మత్వేన గుణత్వాభావాచ్చేతి మన్తవ్యమ్ ।
తస్మాచ్చేతనాద్విజాతీయారమ్భో యుక్త ఇతి స్థితమ్ । తత్రోదాహణాన్తరమాహ -
సంయోగాచ్చేతి ।
నను చేతనం బ్రహ్మ కార్యోపాదానత్వాద్ద్రవ్యమ్ , తన్న విలక్షణస్యోపాదానమితి ప్రకృతే కిఞ్చిద్ద్రవ్యమేవ విలక్షణకార్యకరముదాహర్తవ్యమ్ , న సంయోగస్య గుణస్యోదాహరణమితి శఙ్కతే -
ద్రవ్య ఇతి ।
గుణాత్ ద్రవ్యవచ్చేతనాదచేతనారమ్భ ఇతి విలక్షణారమ్భకత్వాంశేఽయం దృష్టాన్త ఇతి పరిహరతి -
నేతి ।
అనియమః కణాదసమ్మత ఇత్యాహ -
సూత్రకారోఽపీతి ।
ఎతావతా కథమనియమః, తత్రాహ -
ఎతదుక్తమితి ।
న విలక్షణత్వన్యాయేన పునరుక్త్యభావేఽతిదేశాధికరణేన పునరుక్తిరితి శఙ్కతే -
నన్వతిదేశ ఇతి ।
సమానగుణారమ్భనియమస్య పారిమాణ్డల్యాదిదృష్టాన్తేన భఙ్గార్థమస్యారమ్భ ఇత్యాహ -
సత్యమితి ।
తస్యైవాతిదేశస్యేత్యర్థః ॥౧౧॥
వైశేషికమతపరీక్షామారభతే -
ఉభయథాపి న కర్మాతస్తదభావః ।
నాస్య ప్రాసఙ్గికేన పూర్వాధికరణేన సఙ్గతిరపేక్షితేతి మన్వానః ప్రధానస్యేశ్వరానధిష్ఠితస్యాకారణత్వేఽపి పరమాణూనాం తదధిష్ఠితానాం కారణత్వమస్త్వితి ప్రత్యుదాహరణసఙ్గత్యా సాఙ్ఖ్యాధికరణానన్తర్యమస్య వదంస్తాత్పర్యమాహ -
ఇదానీమితి ।
ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ పరమాణుభిర్జగదారభ్యత ఇతి వైశేషికరాద్ధాన్తోఽత్ర విషయః । స కిం మానమూలో భ్రాన్తిమూలో వేతి సన్దేహే పూర్వపక్షయతి -
స చేతి ।
తైః పటాదిభిః సామాన్యం క్షిత్యాదేః కార్యర్ద్రవ్యత్వం తేనేత్యర్థః । విమతం సావయవం క్షిత్యాదికం స్వన్యూనపరిమాణసంయోగసచివానేకద్రవ్యారబ్ధమ్ , కార్యద్రవ్యత్వాత్ , పటాదివదితి ప్రయోగః । స్వేష్టపరమాణుసిద్ధ్యర్థాని సాధ్యవిశేషణాని ।
నన్వేతావతా కథం పరమాణుసిద్ధిః, తత్రాహ -
స చాయమితి ।
విమతం సావయవత్వం పక్షతావచ్ఛేదకం యతో నివర్తతే స న్యూనపరిమాణస్యాపకర్షస్య పర్యన్తత్వేనావసానభూమిత్వేనావగతః పరమాణురిత్యర్థః । యావత్సావయవమనుమానప్రవృత్తేః ద్వ్యణుకన్యూనద్రవ్యం నిరవయవం సిద్ధ్యతీతి భావః ।
జగన్నిత్యత్వవాదాత్కార్యద్రవ్యత్వహేత్వసిద్ధిరితి వదన్తం ప్రత్యాహ -
సర్వం చేతి ।
విమతమాద్యన్తవత్ , సావయవత్వాత్ , పటవదిత్యర్థః ।
హేతోరసిద్ధిం నిరస్యాప్రయోజకత్వం నిరస్యతి -
న చేతి ।
తే కతివిధా ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ -
తానీతి ।
ప్రలయే చైషామపి నాశాన్న జగత్కారణత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
తేషాం చేతి ।
అవయవానాం విభాగాన్నాశాద్వావయవినో నాశః । పరమాణూనాం నిరవయవత్వేనావయవవిభాగాదేర్నాశహేతోరసమ్భవాన్న నాశ ఇత్యర్థః ।
తేషాం నిత్యత్వే ఫలితం సృష్టిక్రమమాహ -
తత ఇతి ।
ఎవం కాణాదమతస్య మానమూలత్వాత్తేన వేదాన్తసమన్వయస్య విరోధాదసిద్ధిరితి పూర్వపక్షే ఫలమ్ ।
తస్య భ్రాన్తిమూలత్వాదవిరోధ ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
తత్రేదమితి ।
ప్రలయే విభక్తానాం పరమాణూనామన్యతరకర్మణోభయకర్మణా వా సంయోగో వాచ్యః, కర్మణశ్చ నిమిత్తం ప్రయత్నాదికం దృష్టమ్ , యథా ప్రయత్నవదాత్మకసంయోగాద్దేహచేష్టా, వాయ్వాద్యభిఘాతాద్వృక్షాదిచలనమ్ , హస్తనోదనాదిష్వాదిగమనమ్ , తద్వదణుకర్మణో దృష్టం నిమిత్తమభ్యుపగమ్యతే న వా । ద్వితీయే కర్మానుత్పత్తిః నాద్యః, ప్రయత్నాదేః సృష్ట్యుత్తరకాలీనత్వాదిత్యుభయథాపి న కర్మ సమ్భవతి । అతః కర్మాసమ్భవాత్తస్య సంయోగపూర్వకద్వ్యణుకాదిసర్గస్యాభావ ఇతి సూత్రార్థః । స్థిరస్య వేగవద్ద్రవ్యసంయోగావిశేషోఽభిఘాతః స ఎవ చలస్య నోదనమితి భేదః ।
దృష్టనిమిత్తాభావేఽప్యదృష్టవదాత్మసంయోగాదణుషు కర్మేతి శఙ్కతే -
అథాదృష్టమితి ।
వికల్పపురఃసరం దూషయతి -
తత్పునరితి ।
జడాత్మవదణోరాశ్రయత్వం కిం న స్యాదితి మత్వా వికల్పః కృత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
అత్రాపి సూత్రం యోజయతి -
ఉభయథేతి ।
జీవాధిష్ఠితమదృష్టం నిమిత్తమస్త్విత్యత ఆహ -
ఆత్మనశ్చేతి ।
అచేతనత్వాన్నాధిష్ఠాతృత్వమితి శేషః । భిన్నేశ్వరస్యాధిష్ఠాతృత్వమగ్రే నిరాకరిష్యతే । అచేతనత్వమదృష్టస్య కర్మనిమిత్తత్వాభావే హేతురుక్తః ।
హేత్వన్తరమాహ -
ఆత్మసమవాయిత్వేతి ।
గురుత్వవదదృష్టమపి స్వాశ్రయసంయుక్తే క్రియాహేతురితి శఙ్కతే -
అదృష్టవతేతి ।
విభుసంయోగస్యాణుషు సదా సత్త్వాత్క్రియాసాతత్యే ప్రలయాభావః స్యాదితి దూషయతి -
సమ్బన్ధేతి ।
కాదాచిత్కప్రవృత్తేరదృష్టనియమ్యత్వాయోగేఽపీశ్వరాన్నియమ ఇత్యత ఆహ -
నియామకాన్తరేతి ।
యజ్జ్ఞానం తచ్ఛరీరజన్యమితి వ్యాప్తివిరోధేన నిత్యజ్ఞానాసిద్ధేస్తద్గుణ ఈశ్వరో నాస్తి, అస్తిత్వేఽపి సదా సత్త్వాన్న నియామకత్వమితి భావః ।
సూత్రార్థం నిగమయతి -
తదేవమితి ।
సంయోగస్య హేతుత్వం ఖణ్డయిత్వా స్వరూపం ఖణ్డయతి -
సంయోగశ్చాణోరితి ।
సంయోగస్య వ్యాప్యవృత్తిత్వే ఎకస్మిన్నితరస్యాన్తర్భావాత్కార్యస్య పృథుత్వాయోగాత్సర్వం కార్యం పరమాణుమాత్రం స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ సాంశద్రవ్యే సంయోగస్యైకాంశవృత్తిత్వం దృష్టం తద్విరోధాద్వ్యాప్యవృత్తిత్వం న కల్ప్యమిత్యాహ -
దృష్టేతి ।
పరమాణోః సంయోగ ఎకదేశేన చేదితి సమ్బన్ధః । దిగ్భేదేన కల్పితప్రదేశస్థసంయోగస్యాపి కల్పితత్వాత్తతః కార్యం నోత్పద్యేత, ఉత్పన్నం వా మిథ్యా స్యాదిత్యపసిద్ధాన్త ఇత్యర్థః ।
కాణాదానాం సర్గప్రత్యుక్తౌ సూత్రం యోజయిత్వా ప్రలయనిరాసేఽపి సూత్రం యోజయతి -
యథా చేతి ।
పరమాణూనాం కర్మణా సంయోగాత్సర్గః, విభాగాత్ప్రలయ ఇతి ప్రక్రియా న యుక్తా, యుగపదనన్తపరమాణూనాం విభాగే నియతస్యాభిఘాతాదేర్దృష్టస్య నిమిత్తస్యాసత్త్వాత్ ధర్మాధర్మరూపాదృష్టస్య సుఖదుఃఖార్థత్వేన సుఖదుఃఖశూన్యప్రలయప్రయోజకత్వాయోగాన్నాదృష్టనిమిత్తేన కర్మణా విభాగః సమ్భవతి । తథా చ దృష్టాదృష్టనిమిత్తయోరసత్త్వాదుభయథాపి సంయోగార్థత్వేన విభాగార్థత్వేన చ కర్మ నాస్తి, అతః కర్మాభావాత్తయోః సంయోగవిభాగపూర్వకయోః సర్గప్రలయయోరభావ ఇతి సూత్రయోజనా ॥౧౨॥
సమవాయాభ్యుపగమాచ్చ తదభావః ।
అణువాదాసమ్భవ ఇతి యోగ్యతయా సమ్బధ్యతే ద్వ్యణుకసమవాయయోః పరమాణుభిన్నత్వసామ్యాత్ ద్వ్యణుకవత్సమవాయస్యాపి సమవాయాన్తరమిత్యనవస్థితిరిత్యర్థః ।
నన్విహ తన్తుషు పట ఇత్యాదివిశిష్టధీనియామకః సమవాయో న సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షతే, స్వరూపేణైవ నిత్యసమ్బద్ధత్వాదితి శఙ్కతే -
నన్విహేతి ।
సంయోగస్యాపి స్వరూపసమ్బన్ధోపపత్తేః సమవాయో న స్యాదితి దూషయతి -
నేతి ।
సమ్బన్ధిభిన్నత్వాచ్చేదపేక్షా సమవాయస్యాపి తుల్యా ।
గుణపరిభాషాయాశ్చేతి ।
గుణత్వాభావేఽపి కర్మసామాన్యాదీనాం సమవాయాఙ్గీకారాద్గుణత్వం సమవాయిత్వే న వ్యాపకమ్ । నాపి వ్యాప్యమ్ , గుణస్యాపి సమవాయవత్స్వరూపసమ్బన్ధసమ్భవేన వ్యాప్త్యనుకూలతర్కాభావాత్ । తస్మాత్సమ్బన్ధిభిన్నత్వమేవ సమ్బన్ధాన్తరాపేక్షాయాం కారణమ్ , తస్య సమవాయేఽపి తుల్యత్వాదనవస్థా దుర్వారా । సా చ మూలక్షయకారీ । తయా సమవాయాసిద్ధౌ సమవేతద్వ్యణుకాసిద్ధిరిత్యర్థః ॥౧౩॥
సూత్రం వ్యాచష్టే -
అపి చేతి ।
అనుభవస్వభావత్వే నైమిత్తికీ ప్రవృత్తిర్వాచ్యా, నిమిత్తం చ కాలాదృష్టాదికం నిత్యసన్నిహితమితి నిత్యమేవ ప్రవృత్తిప్రసఙ్గః, తస్యానిమిత్తత్వే ప్రవృత్త్యభావ ఇత్యర్థః ॥౧౪॥
కిం చ పరమాణవః సమవాయికారణవన్తః కారణాపేక్షయా స్థూలా అనిత్యాశ్చ, రూపవత్త్వాత్ రసవత్త్వాద్గన్ధవత్త్వాత్స్పర్శవత్త్వాత్ ఘటవదితి సూత్రం యోజయితుం పరప్రక్రియామాహ -
సావయవానామిత్యాదినా ।
నన్వత్ర పరమాణుత్వం పక్షతావచ్ఛేదకం తద్విరుద్ధం స్థూలత్వం కథం సాధ్యత ఇతి చేత్ । న । వాయుత్వతేజస్త్వాదేః పృథగవచ్ఛేదకత్వాత్ । న చాప్రయోజకతా, కారణశూన్యత్వే నిత్యత్వే చాత్మవద్రూపాదిమత్త్వాయోగాత్ । న చ తర్హి వాయుః కారణవానితి పృథక్సాధనే రూపాదిహేతూనాం భాగాసిద్ధ్యభావేఽపి సిద్ధసాధనతా స్యాదితి వాచ్యమ్ , యత్ర స్పర్శస్తత్సకారణమ్ , యత్ర రూపం తత్సకారణమితి వ్యాప్తిగ్రహకాలే వాయుత్వాద్యవచ్ఛేదేన సాధ్యసిద్ధ్యభావాదితి భావః ।
పరమాణవో నిత్యాః, సత్త్వే సత్యకారణవత్త్వాత్ , ఆత్మవదితి సత్ప్రతిపక్షముత్థాప్య విశేష్యాసిద్ధ్యా దూషయతి -
యచ్చ నిత్యత్వ ఇతి ।
సత్త్వం భావత్వం ప్రాగభావనిరాసార్థమ్ ।
నిత్యత్వప్రతిషేధః సప్రతియోగికః, అభావత్వాత్ , ఘటాభావావదితి నిత్యస్య క్వచిత్సిద్ధౌ కార్యమనిత్యమితి విశేషతః కార్యే నిత్యత్వప్రతిషేధాత్కారణభూతపరమాణుషు నిత్యత్వం సిధ్యతి, అన్యథా ప్రతియోగ్యభావే ప్రతిషేధానుపపత్తేరితి కణాదోక్తమనూద్యాన్యథాసిద్ధ్యా దూషయతి -
యదపీతి ।
కార్యే నిత్యత్వప్రతిషేధవ్యవహారమఙ్గీకృత్య బ్రహ్మణి ప్రతియోగిప్రసిద్ధిరుక్తా ।
వస్తుతస్తు విశేషవ్యవహార ఎవాసిద్ధః, కారణనిత్యత్వస్య ప్రమాణాన్తరేణ జ్ఞానం వినా కార్యమనిత్యమితి వ్యవహారాయోగాదిత్యాహ -
న చ శబ్దేతి ।
యది ప్రమాణాన్తరం కారణనిత్యత్వే స్యాత్తదాయం వ్యవహారః సమూలో భవతి, తతో మూలజ్ఞానాత్ప్రాగ్వ్యవహారమాత్రాన్న వస్తుసిద్ధిః, వటే యక్షవ్యవహారాదపి తత్సిద్ధిప్రసఙ్గాత్ మూలజ్ఞానే తు తేనైవ అశేషసిద్ధేర్వ్యవహారోపన్యాసవైయర్థ్యమితి భావః ।
ఎవం పరమాణునిత్యత్వే కాణాదసూత్రద్వయం నిరస్య తృతీయం నిరస్యతి -
యదపీతి ।
సతామణూనాం దృశ్యమానస్థూలకార్యాణాం ప్రత్యక్షేణ కారణజ్ఞానమవిద్యేతి యది సూత్రార్థః, తర్హ్యప్రత్యక్షకారణత్వం నిత్యత్వే హేతుః స్యాత్ । తన్న ద్వ్యణుకే వ్యభిచారాదిత్యర్థః ।
యద్యారమ్భకద్రవ్యశూన్యత్వం హేతువిశేషేణం తదా విశేష్యవైయర్థ్యమాపద్యేత, పునరుక్తిశ్చేత్యాహ -
అథేత్యాదినా ।
పరమాణవో నిత్యాః, నాశకానుపలమ్భాత్ , ఆత్మవదితి సూత్రార్థమాశఙ్కతే -
అథాపీతి ।
తన్త్వాద్యవయవానాం విభాగాన్నాశాద్వా పటాదినాశో దృష్టః, తచ్చ ద్వయం నిరవయవాణూనాం నాస్తీతి నిత్యత్వమిత్యర్థః ।
పరిణామవాదమాశ్రిత్యాణూనాం నాశకం కిఞ్చిత్సమ్భవతీతి పరిహరతి -
నేతి ।
అవయవానాం సంయోగేన ద్రవ్యాన్తరోత్పత్తిరారమ్భ ఇతి యది మతం స్యాత్ , తదా ద్రవ్యవినాశో ద్వాభ్యామేవేతినియమః స్యాత్ । నారమ్భే మానమస్తి సంయుక్తతన్త్వన్యవపటాదర్శనాత్ । అతః కారణమేవ స్వతో నిర్విశేషం విశేషవదవస్థాత్మనా కార్యమిత్యనుభవబలాదాస్థేయమ్ । తథా చాణూనామప్యవిద్యాపరిణామరూపాణాం ప్రలయనిమిత్తేన కాలాదినా పిణ్డాత్మకస్వరూపతిరోభావేన కారణభావాపత్తిర్వినాశ ఉపపద్యతే । యథాగ్నిసమ్పర్కాద్ఘృతకాఠిన్యమవయవసంయోగస్యావయవానాం చ నాశం వినైవ లీయతే తద్వత్ । న చ కాఠిన్యస్య సంయోగవిశేషత్వేన గుణత్వాద్ద్రవ్యనాశేఽనుదాహరణత్వమితి శఙ్క్యమ్ , గుణవద్ద్రవ్యస్యాపి కుతశ్చిద్వినాశ ఇత్యంశేనోదహరణాత్ , గుణపరిభాషాయాశ్చాతన్త్రత్వాత్ । వస్తుతస్తు ఘృతం కఠినం ద్రవమిత్యనుస్యూతఘృతపరిణామవిశేషో ద్రవ్యమేవ కాఠిన్యమ్ । న చ ద్రవ్యత్వేఽప్యవయవవిభాగాదేవ తస్య నాశ ఇతి వాచ్యమ్ , ఘృతస్య పరిణామిన ఎకత్వేన విభాగాసమ్భవాత్ , పరమాణుకాఠిన్యనాశే తదసమ్భవాచ్చేతి భావః । కిఞ్చ ప్రలయే నాసీద్రజో నాన్యత్కిఞ్చనేత్యణూనాం నాశసిద్ధిః ।
తస్మాన్న తేషాం పరమకారణత్వమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౧౫॥
యద్యస్మాదధికగుణవత్తత్తస్మాత్స్థూలమితి వ్యాప్తిముక్త్వా వికల్పయతి -
తద్వదితి ।
పార్థివః పరమాణురధికగుణస్తత ఎకైకన్యూనగుణా జలాదిపరమాణవ ఇతి కల్ప్యతే, న వా । ఆద్యే దోషమాహ -
కల్ప్యమాన ఇతి ।
మూర్త్యుపచయాత్స్థౌల్యాదిత్యర్థః । పార్థివోఽణురాప్యాత్స్థూలః, అధికగుణత్వాత్ , ఘటవదిత్యేవం ప్రయోక్తవ్యః ।
అప్రయోజకత్వం నిరస్యతి -
న చాన్తరేణేతి ।
దృష్టవిరోధః స్యాదితి భావః ।
నేతి పక్షే సర్వేషామణూనాం సామ్యార్థమేకైకగుణవత్త్వం వా స్యాచ్చతుర్గుణవత్వం వా । ఉభయథాపి దోషమాహ -
అకల్ప్యమానే త్విత్యాదినా ॥౧౬॥
న కేవలమణువాదస్యాయుక్తత్వాదుపేక్షా కిన్తు శిష్టబహిష్కృతత్వాద్గ్రన్థతోఽర్థతశ్చాగ్రాహ్యత్వమిత్యాహ -
అపరిగ్రహాచ్చేతి ।
చకారార్థం ప్రపఞ్చయితుముపక్రమతే -
అపి చేతి ।
అత్యన్తభేదజ్ఞాపకమాహ -
భిన్నలక్షణాదితి ।
ద్రవ్యగుణకర్మణాం ద్రవ్యత్వగుణత్వకర్మత్వజాతయో లక్షణాని, గుణాశ్రయత్వాద్యుపాధయో వా, నిర్గుణత్వే సతి జాతిమదక్రియత్వం గుణలక్షణమ్ , సంయోగవిభాగయోర్నిరపేక్షకారణం కర్మ, నిత్యమేకమనేకసమవేతం సామాన్యమ్ , నిత్యద్రవ్యవృత్తయో విశేషాః, నిత్యః సమ్బన్ధః సమవాయ ఇతి భిన్నాని లక్షణాని । తైర్మిథోఽత్యన్తభేదసిద్ధిరిత్యర్థః । తథాత్వమత్యన్తభిన్నత్వమ్ । తేన విరుద్ధో యో ధర్మధర్మిభావః । గుణాదయో న ద్రవ్యధర్మాః స్యుః, తతోఽత్యన్తభిన్నత్వాత్ , శశకుశాదివదిత్యర్థః ।
భేదబాధకత్వముపన్యస్యాభేదమాహ -
అథ భవతీతి ।
గుణాదిషు తదధీనత్వం తావదన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమ్ , తథా చ గుణాదయో ద్రవ్యాభిన్నాః, ద్రవ్యాధీనత్వాత్ , యద్యస్మాద్భిన్నం తన్న తదధీనమ్ , యథా శశభిన్నః కుశ ఇత్యర్థః ।
అభేదే ద్రవ్యం గుణ ఇతి శబ్దప్రత్యయభేదః కథమ్ , తత్రాహ -
ద్రవ్యమితి ।
కల్పితభేదోఽప్యస్తీత్యాశయః । అన్యథాత్యన్తభేదవదత్యన్తాభేదేఽపి ధర్మధర్మిత్వాయోగాదితి మన్తవ్యమ్ ।
అస్తు గుణాదీనాం ద్రవ్యతాదాత్మ్యమితి వదన్తం తార్కికమన్యం ప్రత్యాహ -
తథా సతీతి ।
సాఙ్ఖ్యోఽత్ర వేదాన్తీ గ్రాహ్యః । యద్వా కాపిలస్యాపి తాదాత్మ్యసిద్ధాన్త ఇతి సాఙ్ఖ్యగ్రహణమ్ ।
యద్యపి తదధీనత్వం తద్ధర్మత్వమ్ , తచ్చ ధూమే నాస్తి, అగ్నిం వినాపి భావాత్ , తథాపి తత్కార్యత్వం తదధీనత్వం మత్వా వ్యభిచారం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కార్యత్వమన్యత్వం చాఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
తథాపి తాదాత్మ్యేన ప్రతీయమానత్వస్య హేతోర్వివక్షితత్వాన్న వ్యభిచార ఇత్యాశయః ।
అస్య హేతోరన్యథాసిద్ధిమాశఙ్కతే -
గుణాదీనామితి ।
గుణాదీనాం ద్రవ్యేణాభేదాభావేఽప్యయుతసిద్ధత్వేన తాదాత్మ్యప్రతీతిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దూషయితుం వికల్పయతి -
తత్పునరితి ।
శౌక్ల్యస్య పటనిష్ఠత్వాత్పటస్య తన్తుదేశత్వాత్పటశౌక్ల్యయోరపృథగ్దేశత్వాభావాచ్ఛుక్లః పట ఇతి సామానాధికరణ్యప్రతీతిర్న స్యాదిత్యాద్యం దూషయతి -
అపృథగ్దేశత్వ ఇతి ।
కాణాదసూత్రద్వయం వ్యాచష్టే -
తన్తవో హీతి ।
స్వభావో హి స్వరూపం తస్యాపృథక్త్వేఽస్మదిష్టాభేదసిద్ధిరిత్యాహ -
అపృథక్త్వభావత్వ ఇతి ।
అభేదే యుక్తిమాహ -
తస్యేతి ।
గుణస్యేత్యర్థః । ఎవం షట్పదార్థా అత్యన్తభిన్నా ఇతి సిద్ధాన్తోఽనుభవవిరోధేన దూషితః ।
సిద్ధాన్తాన్తరం దూషయతి -
యుతేతి ।
అయుతసిద్ధత్వం కిముభయోరుతాన్యతరస్య । నాద్య ఇత్యాహ -
ప్రాగితి ।
ద్వితీయమాశఙ్క్య దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
కారణస్య పృథక్సిద్ధత్వేఽపి కార్యమపృథక్సిద్ధమిత్యుక్తముపేత్య సమ్బన్ధోఽసిద్ధస్య సిద్ధస్య వేతి వికల్ప్యాద్యం దూషయిత్వా ద్వితీయం శఙ్కతే -
సిద్ధం భూత్వేతి ।
సతోరప్రాప్తయోః ప్రాప్తిః సంయోగ ఇత్యభ్యుపగమాత్తన్తుపటయోరపి సంయోగాపత్తిరిత్యపసిద్ధాన్తః స్యాదిత్యర్థః ।
సద్యోజాతపటస్య క్రియాభావాత్కథం సంయోగః, తత్రాహ -
యథేతి ।
కిఞ్చ సమ్బన్ధస్యాపి సమ్బన్ధేఽనవస్థానాదసమ్బద్ధస్యానియామకత్వాత్సమ్బన్ధోఽపి దుర్నిరూప ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
సమ్బన్ధః సమ్బన్ధిభిన్నః, తద్విలక్షణశబ్దధీగమ్యత్వాత్ , వస్త్వన్తరవదితి శఙ్కతే -
సమ్బన్ధీతి ।
కల్పితభేదసాధనే సిద్ధసాధనతా, వస్తుభేదసాధనే తు వ్యభిచార ఇతి సమాధత్తే -
న । ఎకత్వేఽపీతి ।
స్వరూపేణైవ మనుష్యాదిశబ్దభాగేవ పుత్రాద్యపేక్షయా పితేత్యాదివిలక్షణశబ్దధీగమ్యో భవతి, న చ భిద్యత ఇతి వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
ఫలితమాహ -
ఇత్యుపలబ్ధీతి ।
విలక్షణశబ్దధీగమ్యత్వాదిత్యుపలబ్ధిఘటితేన లక్షణేన లిఙ్గేన ప్రాప్తస్య వస్త్వన్తరస్య సంయోగాదేః సమ్బన్ధివ్యతిరేకేణానుపలబ్ధేరభావో నిశ్చీయత ఇత్యర్థః । న హ్యఙ్గులిద్వయస్య నైరన్తర్యాతిరేకేణ సంయోగ ఉపలభ్యతే । సమవాయస్తు న కస్యాపి క్వచిదప్యనుభవమారోహతీతి భావః ।
సమ్బన్ధస్య సమ్బన్ధ్యభేదే సమ్బన్ధినః సదా సత్త్వాత్సర్వదా సమ్బన్ధబుద్ధిప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కాం నిషేధతి -
నాపీతి ।
పరాపేక్షయా నైరన్తర్యావస్థాయామఙ్గుల్యోః రూపరూపిణోశ్చ సమ్బన్ధిధీః, న స్వత ఇత్యుక్తమిత్యర్థః ।
పూర్వం పరమాణ్వోః సంయోగనిరాసేన ద్వ్యణుకాదిసృష్టిర్నిరస్తా, సమ్ప్రత్యదృష్టవదాత్మనాణూనాం సంయోగోఽణుషు క్రియాహేతుః, ఆత్మమనసోః సంయోగో బుద్ధ్యాద్యసమవాయికారణం నిరస్యతే -
తథాణ్వాత్మేతి ।
నిరస్తమపి కల్పితప్రదేశపక్షమతిప్రసఙ్గాఖ్యదోషాన్తరం వక్తుం పునరుద్భావయతి -
కల్పితా ఇతి ।
కల్పనమూహః । ఊహితార్థాః సన్తోఽసన్తో వా । ద్వితీయే న సంయోగసిద్ధిః స్వస్వాభావయోరేకత్ర వృత్త్యవచ్ఛేదకాసత్త్వాత్ । ఆద్యే తూహమాత్రేణ సర్వార్థసిద్ధిప్రసఙ్గః, ఊహస్య స్వాధీనత్వాత్ । ప్రభూతత్వం నిరవధిత్వం తత్సమ్భవాచ్చేత్యర్థః ।
యద్యూహాత్సర్వసిద్ధిస్తదా పదార్థబన్ధముక్తినియమా లుప్యేరన్నిత్యాహ -
న చేత్యాదినా ।
సంయోగం దూషయిత్వా సమవాయం దూషయతి -
కిఞ్చాన్యదితి ।
తన్మతే దూషణాన్తరముచ్యత ఇత్యర్థః । సంశ్లేషః సఙ్గ్రహః । యత ఎకాకర్షణేనాపరాకర్షణం తస్యానుపపత్తిరిత్యర్థః । ద్వ్యణుకం నిరవయవాసమవేతమ్ , సావయవత్వాత్ , ఆకాశాసమవేతభూమివదితి భావః ।
నను ద్వ్యణుకస్యాసమవేతత్వే తదాశ్రితత్వం న స్యాత్ , సమ్బన్ధం వినా తదయోగాత్ । న చ సంయోగాదాశ్రితత్వం కార్యద్రవ్యస్య ప్రకృత్యసంయోగాదితి శఙ్కతే -
కార్యేతి ।
ప్రకృతివికారయోరభేదాదాశ్రయాశ్రయిభావానుపపత్తిరిష్టేతి పరిహరతి -
నేతి ।
భేదాత్తద్భావ ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ -
ఇతరేతరాశ్రయత్వాదితి ।
కథం తర్హి కార్యస్య కారణాశ్రితత్వవ్యవహారః కల్పితభేదాదిత్యాహ -
కారణస్యైవేతి ।
పరమాణూనాం నిరవయవత్వమప్యయుక్తమిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
పరమాణవః సావయవాః, అల్పత్వాత్ , ఘటవత్ । విపక్షే తేషాం దిగ్భేదావధిత్వం న స్యాదాత్మవదిత్యర్థః ।
నను పరమాణ్వపేక్షయా యోఽయం ప్రాచీ దక్షిణేత్యాదిదిగ్భేదవ్యవహారస్తదవధిత్వేన యేఽవయవాస్త్వయోచ్యన్తే త ఎవ మమ పరమాణవస్తేఽపి సావయవాశ్చేత్తదవయవా ఎవేతి, ఎవం యతః పరం న విభాగః స ఎవ నిరవయవః పరమాణురితి శఙ్కతే -
యాంస్త్వమితి ।
పరిహరతి -
న । స్థూలేతి ।
అయమర్థః - యత్సవాత్మనా విభాగాయోగ్యం వస్తు స పరమాణురితి యద్యుచ్యేత తర్హి బ్రహ్మణ ఎవ పరమాణుసంజ్ఞా కృతా స్యాత్ , తదన్యస్యాల్పస్య దిగ్విభాగార్హత్వేనావయవవిభాగావశ్యం భావాత్ । యది పృథివ్యాదిజాతీయోఽల్పపరిమాణవిశ్రాన్తిభూమిర్యః స పరమాణురిత్యుచ్యేత తర్హి తస్య న మూలకారణత్వమ్ , వినాశిత్వాత్ , ఘటవత్ । న చ హేత్వసిద్ధిః, అణవో వినాశినః, పృథివ్యాదిజాతీయత్వాత్ , ఘటవదితి సాధనాదితి ।
సమ్ప్రతి నిరవయవద్రవ్యస్య నాశహేత్వభావాదాత్మవదవినాశ ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తం పరిహారం స్మారయతి -
వినశ్యన్త ఇత్యాదినా ।
బ్రహ్మాతిరిక్తస్యాజ్ఞానికత్వాచ్చ ద్రవ్యస్య నిరవయవత్వమసిద్ధమ్ । నిమిత్తాదృష్టాదినాశాద్వినాశః ప్రలయే సమ్భవతి, ముక్తౌ జ్ఞానాదజ్ఞాననాశే తత్కార్యాణునాశసమ్భవ ఇతి భావః ।
యదుక్తం యత్కార్యద్రవ్యం తత్సంయోగసచివానేకద్రవ్యారబ్ధమితి, తన్నేత్యాహ -
తథా కార్యారమ్భోఽపీతి ।
కైవల్యం ప్రాధాన్యమ్ । కార్యద్రవ్యస్థితావపి హేతుత్వాత్సంయోగస్య క్షీరారమ్భకసంయోగాద్దధ్యారమ్భకం న సంయోగాన్తరమ్ , తథా చ దధ్యాదౌ వ్యభిచారాన్న వ్యాప్తిరిత్యర్థః । కిఞ్చ యత్కార్యద్రవ్యం తద్ద్రవ్యారభ్యమిత్యేవ వ్యాప్తిరస్తు లాఘవాత్ , న తు సంయోగసచివస్వన్యూనపరిమాణానేకద్రవ్యారభ్యమితి, గౌరవాత్ , దీర్ఘవిస్తృతదుకూలారబ్ధరజ్జౌ న్యూనపరిమాణాయాం వ్యభిచారాచ్చ । న చ రజ్జుర్న ద్రవ్యాన్తరమితి వాచ్యమ్ , అవయవిమాత్రవిప్లవాపాతాత్ । కిఞ్చ నిరవయవద్రవ్యత్వస్యైకాత్మవృత్తిత్వే లాఘవాన్న నిరవయవానేకాణుసిద్ధిః । యత్త్వణుత్వతారతమ్యవిశ్రాన్తిభూమిత్వేన తత్సిద్ధిరితి । తన్న । త్ర్యణుకత్వేనోక్తత్రుటిషు విశ్రాన్తేః । న చ త ఎవ త్రుటినామానో జగద్ధతేవ ఇతి వాచ్యమ్ , పృథివీత్వాదినా సావయవత్వానిత్యత్వయోరనుమానాత్ । న చావయవత్వస్య క్వచిద్విశ్రాన్తౌ పరమాణుసిద్ధిరవిశ్రాన్తావనవస్థేతి వాచ్యమ్ , మాయాయాం బ్రహ్మణి వావయవత్వవిశ్రాన్తిసమ్భవాత్ । అతో న కిఞ్చిదణుసద్భావే ప్రమాణమ్ । నిరవయవానాం సంయోగసమవాయయోరసమ్భవాత్సమవేతద్వ్యణుకాద్యారమ్భకత్వాయోగ ఇత్యాది బాధకముక్తమేవ ।
సమ్ప్రతి 'అపరిగ్రహాచ్చ' ఇతి సూత్రవాక్యశేషం పూరయన్నధికరణార్థముపసంహరతి -
తదేవమితి ।
తస్మాద్భ్రాన్తిమూలేన వైశేషికమతేన వేదాన్తతాత్పర్యస్యావిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౭॥
వైశేషికం నిరస్య వైనాశికం నిరస్యతి -
సముదాయ ఇతి ।
పరిమాణభేదేన దేహాదేరాశుతరవినాశాఙ్గీకారాదర్ధవైనాశికో వైశేషికస్తస్య నిరాసానన్తరం సర్వక్షణికవాదీ బుద్ధిస్థో నిరస్యత ఇతి ప్రసఙ్గసఙ్గతిమాహ -
వైశేషికేతి ।
'నాభావ ఉపలబ్ధేః' ఇతి నిరసనీయసిద్ధాన్తాదత్ర నిరస్యసిద్ధాన్తస్య భేదం వక్తుం తత్సిద్ధాన్తం విభజతే -
స చేతి ।
నను సుగతప్రోక్తాగమస్యైక్యాత్కుతో బహుప్రకారతా, తత్రాహ -
ప్రతిపత్తీతి ।
ఎకస్యైవాగమవ్యాఖ్యాతుః శిష్యస్యావస్థాభేదేన బుద్ధిభేదాత్ , మన్దమధ్యమోత్తమధియాం శిష్యాణాం వా భేదాద్బహుప్రకారతేత్యర్థః ।
తానేవ ప్రకారానాహ -
తత్రేతి ।
సౌత్రాన్తికో వైభాషికో యోగాచారీ మాధ్యమికశ్చేతి చత్వారః శిష్యాః ।
తేష్వాద్యయోర్బాహ్యార్థానాం పరోక్షత్వాపరోక్షత్వవివాదేఽప్యస్తిత్వసమ్ప్రతిపత్తేస్తయోః సిద్ధాన్తమేకీకృత్య నిరస్యత ఇత్యాహ -
తత్ర యే సర్వాస్తిత్వేతి ।
భూతం భౌతికం బాహ్యమ్ , చిత్తం చైత్తం చ కామాద్యాన్తరమితి విభాగః ।
తత్ర సన్దిహ్యతే కిం మానమూలో భ్రాన్తిమూలో వాయం సిద్ధాన్త ఇతి । తత్ర ప్రమాణమూల ఇతి పూర్వపక్షయన్ సిద్ధాన్తం తదీయం దర్శయతి -
తత్ర భూతమితి ।
స్థిరః ప్రపఞ్చో బ్రహ్మహేతుక ఇతి వేదాన్తసిద్ధాన్తస్య మానమూలక్షణికసిద్ధాన్తవిరోధాదసిద్ధిః పూర్వపక్షే ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తదవిరోధ ఇతి జ్ఞేయమ్ ।
పృథివ్యాదిభూతచతుష్టయం విషయేన్ద్రియాత్మకం భౌతికం చ పరమాణుసముదాయ ఎవ నావయవ్యన్తరమితి మత్వా పరమాణూన్ విభజతే -
చతుష్టయే చేతి ।
చతుర్విధా ఇత్యర్థః । ఖరః కఠినస్తత్స్వభావాః పార్థివాః పరమాణవః, స్నిగ్ధా ఆప్యాః, ఉష్ణాస్తైజసాః, ఈరణం చలనస్వభావో వాయవ్యానామితి ।
బాహ్యసముదాయముక్త్వాధ్యాత్మికసముదాయమాహ -
తథేతి ।
సవిషయేన్ద్రియాణి రూపస్కన్ధః విషయాణాం బాహ్యత్వేఽపి దేహస్థేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వాదాధ్యాత్మికత్వమ్ , అహమహమిత్యాలయవిజ్ఞానప్రవాహో విజ్ఞానస్కన్ధః, సుఖాద్యనుభవో వేదనాస్కన్ధః, గౌరశ్వ ఇత్యేవం నామవిశిష్టసవికల్పకప్రత్యయః సంజ్ఞాస్కన్ధః, రాగద్వేషమోహధర్మాధర్మాః సంస్కారస్కన్ధః । తత్ర విజ్ఞానస్కన్ధశ్చిత్తమాత్మేతి గీయతే । అన్యే చత్వారః స్కన్ధాశ్చైత్తాస్తేషాం సఙ్ఘాత ఆధ్యాత్మికః । సకలలోకయాత్రానిర్వాహక ఇత్యర్థః ।
అవయవాతిరిక్తావయవ్యనుపలబ్ధేరవయవాః శిష్యన్తే, యత్సత్తత్క్షణికమ్ , యథా విద్యుదితి తేషాం క్షణికత్వమితి మానమూలోఽయం సిద్ధాన్త ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తసూత్రం యోజయతి -
యోఽయమితి ।
సర్గాదౌ పరమాణూనాం చ స్కన్ధానాం చ స్వతఃసఙ్ఘాతస్తావన్న సమ్భవతి, అచేతనత్వాత్ । నాపి చిత్తాఖ్యమభిజ్వలనం విజ్ఞానం సముదాయహేతుః, సఙ్ఘాతే దేహాకారే జాతే విజ్ఞానం విజ్ఞానే జాతే సఙ్ఘాత ఇత్యన్యోన్యాశ్రయాత్ । న చ క్షణికవిజ్ఞానాదన్యః కశ్చిజ్జీవ ఈశ్వరో వా త్వయాభ్యుపగమ్యతే యః సఙ్ఘాతకర్తా భవేత్ । న చ కర్తారమనపేక్ష్యాణవః స్కన్ధాశ్చ స్వయమేవ సఙ్ఘాతార్థం ప్రవర్తన్త ఇతి వాచ్యమ్ , అనిర్మోక్షప్రసఙ్గాత్ ।
నన్వాలయవిజ్ఞానసన్తానః సంహన్తాస్త్విత్యత ఆహ -
ఆశయస్యేతి ।
ఆశేరతేఽస్మిన్ రాగాదయ ఇత్యాశయః సన్తానః, స కిం సన్తానిభ్యోఽన్యో విజ్ఞానిభ్యోఽన్యోఽనన్యో వా । ఆద్యేఽపి స్థిరః క్షణికో వా । నాద్యః, అస్మదిష్టనిత్యాత్మవాదప్రసఙ్గాత్ ।
ద్వితీయే దోషమాహ -
క్షణికత్వేతి ।
క్షణికస్య జన్మాతిరిక్తవ్యాపారో నాస్తి, తస్మాత్తస్య పరమాణ్వాదిమేలనార్థం ప్రవృత్తిరనుపపన్నా । క్షణికత్వవ్యాఘాతాదిత్యర్థః । ఎతేనానన్యః సన్తాన ఇతి పక్షో నిరస్తః, క్షణికస్య మేలకత్వానుపపత్తేః । తస్మాత్సంహన్తురసత్త్వాత్సఙ్ఘాతానుపపత్తిరిత్యర్థః ॥౧౮॥
సంహన్తురభావేఽపి సఙ్ఘాతోపపత్తిమాశఙ్క్య నిషేధతి -
ఇతరేతి ।
కార్యం ప్రత్యయతే గచ్ఛతీతి ప్రత్యయః కారణమ్ । అవిద్యాదిభిరేవార్థాత్సఙ్ఘాతసిద్ధౌ వ్యవహారోపపత్తిరిత్యర్థః ।
అవిద్యాదీనాహ -
తే చేతి ।
క్షణికేషు స్థిరత్వబుద్ధిరవిద్యా, తతో రాగద్వేషమోహాః సంస్కారా భవన్తి, తేభ్యో గర్భస్థస్యాద్యం విజ్ఞానముత్పద్యతే, తస్మాచ్చాలయవిజ్ఞానాత్పృథివ్యాదిచతుష్టయం నామాశ్రయత్వాన్నామ భవతి । తతో రూపం సితాసితాత్మకం శుక్రశోణితం నిష్పద్యతే ।గర్భస్య కలలబుద్బుదావస్థా నామరూపశబ్దార్థ ఇతి నిష్కర్షః । విజ్ఞానం పృథివ్యాదిచతుష్టయం రూపం చేతి షడాయతనాని యస్యేన్ద్రియజాతస్య తత్షడాయతనమ్ , నామరూపేన్ద్రియాణాం మిథః సంయోగః స్పర్శః, తతః సుఖాదికా వేదనా, తయా పునర్విషయతృష్ణా, తయా ప్రవృత్తిరూపాదానమ్ , తేన భవత్యస్మాజ్జన్మేతి భవో ధర్మాదిః, తతో జాతిర్దేహజన్మ పఞ్చస్కన్ధసముదాయ ఇతి యావత్ । జాతానాం స్కన్ధానాం పరిపాకో జరాస్కన్ధః, మరణం నాశః, మ్రియమాణస్య పుత్రాదిస్నేహాదన్తర్దాహః శోకః, తేన హా పుత్రేత్యాదివిలాపః పరిదేవనా, అనిష్టానుభవో దుఃఖమ్ , తేనం దుర్మనస్తా మానసీ వ్యథా, ఇతిశబ్దో మానాపమానాదిక్లేశసఙ్గ్రహార్థః ।
న కేవలం సుగతానామేవావిద్యాదయః సమ్మతాః, కిన్తు సర్వవాదినామపీత్యాహ -
సర్వేషామితి ।
అవిద్యాదిహేతుకా జన్మాదయో జన్మాదిహేతుకాశ్చావిద్యాదయ ఇతి మిథో హేతుహేతుమద్భావాదర్థాత్సఙ్ఘాతసిద్ధిరితి శఙ్కాముపసంహరతి -
తదేవమితి ।
సిద్ధాన్తభాగం వ్యాచష్టే -
తన్నేతి ।
అవిద్యాదీనాముత్తరోత్తరహేతుత్వమఙ్గీకృత్య సఙ్ఘాతహేత్వభావాత్సఙ్ఘాతో న స్యాదిత్యుక్తే పూర్వోక్తం స్మారయతి -
నన్వితి ।
కిమవిద్యాదయః సఙ్ఘాతస్య గమకా ఉతోత్పాదకా ఇతి వికల్ప్యాద్యే సఙ్ఘాతస్యోత్పాదకం కిఞ్చిద్వాచ్యమ్ , తన్నాస్తీత్యాహ -
అత్రోచ్యతే, యదీతి ।
ఆశ్రయాశ్రయిభూతేష్వితి భోక్తృవిశేషణమ్ । అదృష్టాశ్రయేష్విత్యర్థః ।
యదా స్థిరేష్వణుషు సఙ్ఘాతయోగ్యేషు కర్తృషు చాదృష్టసహాయేషు సత్సు జ్ఞానాభావమాత్రేణ సంహతికర్తృత్వాయోగాత్సఙ్ఘాతాపత్తేర్నిమిత్తం నాస్తీత్యుక్తం తదా క్షణికపక్షే తన్నాస్తీతి కిము వక్తవ్యమిత్యాహ -
కిమితి ।
ఆశ్రయాశ్రయః సఙ్ఘాతకర్తా తచ్ఛూన్యేష్విత్యర్థః । 'ఆశ్రయాశ్రయిశూన్యేషు' ఇతి పాఠే ఉపకార్యోపకారకత్వశూన్యేష్విత్యర్థః ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
అథాయమితి ।
సఙ్ఘాతస్యావిద్యాదీనాం చోత్పత్తావన్యోన్యాశ్రయః స్యాదితి దూషయతి -
కథమితి ।
స్వాభావికః ఖల్వయం సఙ్ఘాతానాం హేతుహేతుమద్భావేన ప్రవాహో న సంహన్తారమపేక్షతే, పూర్వసఙ్ఘాతాశ్రయా అవిద్యాదయ ఉత్తరసఙ్ఘాతప్రవర్తకా ఇతి నాన్యోన్యాశ్రయదోషోఽపీత్యాశఙ్కతే -
అథ మన్యస ఇతి ।
స్వభావస్య నియమానియమయోరపసిద్ధాన్తాపాతః స్యాదితి పరిహారార్థః । పూర్యతే గలతి చేతి పుద్గలో దేహః ।
కిఞ్చ భోక్తుః క్షణికత్వపక్షే భోగాపవర్గవ్యవహారోఽపి దుర్ఘట ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
యో యదిచ్ఛతి స తత్కాలే నాస్తి చేదిచ్ఛా వ్యర్థా, అస్తి చేత్క్షణికత్వభఙ్గ ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతం సఙ్ఘాతనిరాసముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౧౯॥
ద్వివిధో హి కార్యసముత్పాదః సుగతసమ్మతో హేత్వధీనః కారణసముదాయాధీనశ్చేతి । తత్రావిద్యాతః సంస్కారస్తతో విజ్ఞానమిత్యేవంరూపః ప్రథమః, పృథివ్యాదిసముదాయాత్కాయ ఇత్యేవం ద్వితీయః । తత్రాద్యమఙ్గీకృత్య ద్వితీయః సఙ్ఘాతకర్త్రభావేన దూషితః । సమ్ప్రత్యాద్యం దూషయతి సూత్రకారః -
ఉత్తరేతి ।
క్షణికోఽర్థః క్షణిక ఇత్యుచ్యతే । నిరుధ్యమానత్వం వినాశకసాన్నిధ్యమ్ , నిరుద్ధత్వమతీతత్వమ్ ।
నను కార్యకాలే వినాశవ్యాప్తత్వేఽపి పూర్వక్షణే సత్త్వాత్క్షణికార్థస్య హేతుత్వమక్షతమితి శఙ్కతే -
అథ భావేతి ।
సద్రూప ఇత్యర్థః ।
కిం హేతోరుత్పత్త్యతిరిక్తః కార్యోత్పాదనాఖ్యో వ్యాపారః, అనతిరిక్తో వా । నాద్య ఇత్యుక్త్యా ద్వితీయం శఙ్కతే -
అథేతి ।
భావ ఉత్పత్తిః । ఉక్తం హి 'భూతిర్యేషాం క్రియా సైవ కారకం సైవ చోచ్యత' ఇతి । యేషాం క్షణికభావానాం యా భూతిః సైవ క్రియా కారకం చేత్యర్థః । నష్టస్యాపి నిమిత్తత్త్వం స్యాన్నోపాదానత్వమ్ , తథా చ మృదాదేర్ఘటాదికాలాసత్త్వే ఘటాద్యనుత్పత్తిః ।
సత్త్వే చ క్షణికత్వహానిరితి పరిహరతి -
తథాపీత్యాదినా ।
ప్రథమపక్షేక్తదోషం ద్రఢయతి -
వినైవేతి ।
వస్తునో జన్మధ్వంసానిరూపాణాచ్చ న క్షణికత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
తయోః స్వరూపత్వే వస్తున్యన్తర్భావాద్వస్తునోఽనాద్యనన్తత్వమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
అథాస్తీతి ।
విశేషమేవాహ -
ఉత్పాదేతి ।
దూషయతి -
ఎవమపీతి ।
తాభ్యాం సంసర్గే వస్తునః క్షణికత్వభఙ్గః స్యాత్ ।
సంసర్గ ఎవ నాస్తీతి తృతీయకల్పముత్థాప్య దూషయతి -
అథాత్యన్తేతి ॥౨౦॥
సూత్రం వ్యాఖ్యాతుం వృత్తం స్మారయతి -
క్షణభఙ్గేతి ।
కిం కార్యోత్పత్తిర్నిర్హేతుకా సహేతుకా వా । ఆద్యే ప్రతిజ్ఞాహానిరిత్యాహ -
అథాసత్యేవేత్యాదినా ।
విషయకరణసహకారిసంస్కారాశ్చతుర్విధా హేతవస్తాన్ ప్రతీత్య ప్రాప్య చిత్తం రూపాదివిజ్ఞానం చైత్తాశ్చిత్తాత్మకాః సుఖాదయశ్చ జాయన్త ఇతి ప్రతిజ్ఞార్థః । యథా నీలవిజ్ఞానస్య నీలవస్త్వాలమ్బనప్రత్యయో విషయః, చక్షుః కరణమధిపతిప్రత్యయః, సహకారిప్రత్యయ ఆలోకః, సమనన్తరపూర్వప్రత్యయః సంస్కార ఇతి భేదః ।
ప్రతిజ్ఞాహానిం పురుషదోషముక్త్వా వస్తుదోషమప్యాహ -
నిర్హేతుకాయాం చేతి ।
సహేతుకత్వపక్షేఽన్వయికారణస్య మృదాదేః కార్యసహభావాపత్త్యా క్షణికత్వప్రతిజ్ఞాహానిరితి సూత్రశేషం వ్యాచష్టే -
అథోత్తరక్షణేత్యాదినా ।
సమ్యక్క్రియన్త ఇతి సంస్కారాః । ఆద్యన్తవన్తో భావా ఇత్యర్థః ॥౨౧॥
ఎవమాద్యసూత్రాభ్యాం సముదాయో నిరస్తః । ఉత్తరసూత్రాభ్యాం కార్యకారణభావక్షణికత్వే నిరస్తే । సమ్ప్రతి తదభిమతం ద్వివిధం వినాశం దూషయతి -
ప్రతిసఙ్ఖ్యేతి ।
సంస్కృతముత్పాద్యం బుద్ధిబోధ్యం ప్రమేయమాత్రమ్ , త్రయాత్తుచ్ఛరూపాదన్యదిత్యర్థః ।
కిం తత్త్రయమ్ , తదాహ -
తదపీతి ।
నిరుపాఖ్యం నిఃస్వరూపమ్ । ప్రతీపా ప్రతికూలా సఙ్ఖ్యా సన్తం భావమసన్తం కరోమీత్యేవంరూపా బుద్ధిః ప్రతిసఙ్ఖ్యా, తయా నిరోధః కస్యచిద్భావస్య భవతి ।
అబుద్ధిపూర్వకస్తు స్తమ్భాదీనాం స్వరసభఙ్గురాణామిత్యాహ -
తద్విపరీత ఇతి ।
పరక్రియాముక్త్వా సూత్రం వ్యాచష్టే -
తేషామితి ।
భావాః సన్తానినః । సన్తానో నామ భావానాం హేతుఫలభావేన ప్రవాహః, తస్మిన్ సన్తానే చరమక్షణః క్షణాన్తరం కరోతి వా న వా । ఆద్యే చరమత్వవ్యాఘాతః, సన్తానావిచ్ఛేదాత్ । ద్వితీయే చరమస్యాసత్త్వప్రసఙ్గః, అర్థక్రియాకారిత్వం సత్త్వమితి స్వసిద్ధాన్తాత్ , చరమస్యాసత్త్వే పూర్వేషామప్యసత్త్వప్రసఙ్గః, అర్థక్రియాశూన్యత్వాత్ ।
తస్మాత్సన్తానస్య విచ్ఛేదాసమ్భవాన్నిరోధాప్రాప్తిరిత్యాహ -
న తావదితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
ఘటకపాలచూర్ణాద్యవస్థాసు సేయం మృదితి ప్రత్యభిజ్ఞానాదన్వయిభావస్య మృదాదేర్నాత్యన్తికవినాశ ఇత్యర్థః ।
బీజస్యాఙ్కురాదిషు ప్రత్యభిజ్ఞానాదర్శనాదన్వయినో విచ్ఛేద ఇత్యత ఆహ -
అస్పష్టేతి ।
అఙ్కురాదయోఽనుస్యూతాన్వయిభావస్థాః, కార్యత్వాత్ పటవదిత్యన్వయ్యవిచ్ఛేదసిద్ధిరిత్యర్థః । యస్మాద్భావానాం స్థాయిత్వం తస్మాత్ప్రతిక్షణనిరోధాసమ్భవ ఇత్యుపసంహారః ॥౨౨॥
అవిద్యాదీనాం ప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధం తదభిమతం దూషయతి -
ఉభయథేతి ।
యమనియమాదయః పరికరాః । సర్వం దుఃఖం క్షణికమితి భావనోపదేశో మార్గోపదేశః ॥౨౩॥
ఆగమప్రామాణ్యాదితి ।
తత్రాకాశస్య కార్యత్వోక్త్యా ఘటాదివద్వస్తుత్వం ప్రసిధ్యతీత్యర్థః ।
నన్వాగమప్రామాణ్యే విప్రతిపన్నాన్సుగతాన్ప్రత్యాకాశస్య వస్తుత్వం కథం సిధ్యతీత్యత ఆహ -
విప్రతిపన్నానితి ।
శబ్దో వస్తునిష్ఠః గుణత్వాత్ , గన్ధాదివదిత్యనుమానాదాకాశస్య వస్తుత్వం సిధ్యతి । పృథివ్యాద్యష్టద్రవ్యాణాం శ్రోత్రగ్రాహ్యగుణాశ్రయత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
ఆకాశస్య భావత్వం ప్రసాధ్యాభావత్వం దూషయతి -
అపి చేతి ।
యథైకఘటసత్త్వేఽపి ఘటసామాన్యాభావో నాస్తి తథైకపక్షిసత్త్వేఽపి మూర్తద్రవ్యసామాన్యాభావాత్మకాకాశో నాస్త్యేవేతి పక్ష్యన్తరసఞ్చారో న స్యాదిత్యర్థః ।
దేశవిశేషావచ్ఛేదేనావరణాభావోఽస్తీత్యాశఙ్క్యాభావావచ్ఛేదకదేశవిశేష ఎవాకాశో నాభావ ఇత్యాహ -
యత్రేత్యాదినా ।
పతిష్యతి । పక్షీ సఞ్చరిష్యతీత్యర్థః ।
ఆకాశస్యావస్తుత్వం స్వగ్రన్థవిరుద్ధం చేత్యాహ -
అపి చేతి ।
కిం సమ్యక్ నిశ్రయ ఆశ్రయోఽస్యా ఇతి కింసన్నిశ్రయా । అవస్తునః శశవిషాణస్యాశ్రయత్వాదర్శనాదితి ।
వ్యాఘాతాన్తరమాహ -
అపి చేతి ।
ధ్వంసాప్రతియోగితాఖ్యో ధర్మో నిత్యత్వం నాసతి సమ్భవతి । ధర్మిణోఽసత్త్వవ్యాఘాతాదిత్యర్థః ॥౨౪॥
ఆత్మనః క్షణికత్వం దూషయతి -
అనుస్మృతేరితి ।
అనుభవజన్యస్మృతిరనుస్మృతిస్తస్యామనుభవసమానాశ్రయత్వాత్తదుభయాశ్రయాత్మనః స్థాయిత్వమిత్యర్థః ।
క్షణికత్వే జ్ఞానద్వయానుసన్ధానం చ న స్యాదిత్యాహ -
కథం హ్యహమితి ।
పూర్వదర్శనకర్తురద్రాక్షమితి స్మరణకర్తైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చాత్మానః స్థాయిత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
యోఽహమదః పూర్వమద్రాక్షం స ఎవాహమద్య తత్స్మరామీతి ప్రత్యభిజ్ఞానాకారో ద్రష్టవ్యః । ఇదం పశ్యామీతి జ్ఞానాన్తరసమ్బన్ధకథనమ్ , యోఽహమద్రాక్షం సోఽహం పశ్యామీతి ప్రత్యభిజ్ఞాన్తరద్యోతనార్థమ్ ।
విపక్షే బాధకమాహ -
యది హీతి ।
ద్రష్టృస్మర్త్రోర్భేదేఽహం స్మరామి అన్యోఽద్రాక్షీదితి ప్రతీతిః స్యాదిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యత్రైవమితి ।
ప్రత్యయమాహ -
స్మరామీతి ।
స్మరామ్యహమన్యోఽద్రాక్షీదితి ప్రత్యయో యత్ర తత్ర భిన్నమేవ కర్తారం లోకోఽవగచ్ఛతీత్యవివాదమిత్యర్థః ।
ప్రకృతప్రత్యభిజ్ఞాయాం తాదృశభేదప్రత్యయస్య బాధకస్యాదర్శనాదాత్మస్థాయిత్వం దుర్వారమిత్యాహ -
ఇహ త్వహమద ఇతి ।
యథాగ్నేరౌష్ణ్యాదికం న బాధతే కశ్చిత్తథా నాహమద్రాక్షమితి పూర్వదర్శనం న నిహ్నుత ఇత్యనేన బాధాభావాత్ప్రత్యభిజ్ఞా ప్రమేత్యుక్తం భవతి ।
తథా ద్రష్టృస్మర్త్రోరైక్యే సతి స్థాయిత్వం ఫలితమిత్యాహ -
తత్రైవం సతీతి ।
క్షణద్వయసమ్బన్ధేఽప్యాత్మనస్తృతీయక్షణే భఙ్గోఽస్త్వితి వదన్తం ప్రత్యాహ -
తథేతి ।
వర్తమానదశామారభ్యోత్తమాదుచ్ఛ్వాసాదామరణాదనన్తరామనన్తరాం స్వస్యైవ ప్రతిపత్తిమాత్మైకకర్తృకాం ప్రత్యభిజానన్నా జన్మనశ్చ వర్తమానదశాపర్యన్తమతీతాః ప్రతిపత్తీః స్వకర్తృకాః ప్రతిసన్దధానఃసన్నితి యోజనా ।
దీపజ్వాలాస్వివాత్మని ప్రత్యభిజ్ఞానం సాదృశ్యదోషాదితి శఙ్కతే -
స ఇతి ।
సాదృశ్యజ్ఞానస్య ధర్మిప్రతియోగిజ్ఞానాధీనత్వాత్స్థిరస్య జ్ఞాతురసత్త్వాన్న సాదృశ్యజ్ఞానం సమ్భవతి, సత్త్వే వాపసిద్ధాన్తః స్యాదితి పరిహరతి -
తమిత్యాదినా ।
స్యాదేతత్ । న సాదృశ్యప్రత్యయః పూర్వోత్తరవస్తుద్వయజ్ఞానజన్యస్తద్ద్వయసాదృశ్యావగాహీ, కిం తర్హి కశ్చిదేష వికల్పః స్వాకారమేవ బాహ్యత్వేన విషయీకుర్వాణః క్షణాన్తరాస్పర్శీ, అతో న స్థిరద్రష్ట్రపేక్షేతి శఙ్కతే -
తేనేదమితి ।
అత్ర వక్తవ్యం సాదృశ్యప్రత్యయే తేనేదం సదృశమితి వస్తుత్రయం భాసతే న వేతి । నేతి వదతః స్వానుభవవిరోధః । కిఞ్చార్థభేదాభావాత్పదత్రయప్రయోగో న స్యాత్ ।
తస్మాత్పదత్రయేణ మిథఃసంసృష్టభిన్నార్థభానాదభానమసిద్ధమితి పరిహరతి -
న తేనేతి ।
అథ భాసతే వస్తుత్రయం తచ్చ ప్రత్యయాభిన్నమేవ న బాహ్యమితి చేత్ । న । త్రయాణామేకప్రత్యయాభేదే మిథోఽప్యభేదాపత్తేః ।
ఇష్టాపత్తిరితి బ్రువాణం విజ్ఞానవాదినం ప్రత్యాహ -
యదా హీతి ।
వస్తుత్రయం జ్ఞేయం సాదృశ్యప్రత్యయాద్భిన్నం సర్వలోకప్రసిద్ధం తచ్చేన్నాఙ్గీక్రియతే స్థాయిద్రష్టృప్రసఙ్గభయేన, తర్హి తత్తదాకారాణాం క్షణికవిజ్ఞానానాం మిథో వార్తానభిజ్ఞత్వాదేకస్మిన్ ధర్మిణి విరుద్ధానేకపక్షస్ఫురణాత్మకవిప్రతిపత్త్యసమ్భవాత్స్వపక్షసాధనాదివ్యవహారో లుప్యేత, అతో యథానుభవం జ్ఞానజ్ఞేయభేదోఽఙ్గీకార్యః । తథా చ తేనేదం సదృశమితి బాహ్యార్థయోర్జ్ఞానపూర్వకం సాదృశ్యం జానత ఆత్మనః స్థాయిత్వం దుర్వారమిత్యర్థః ।
నను సన్త్యేవ బాహ్యార్థాః క్షణికస్వలక్షణా నిర్వికల్పకగ్రాహ్యాః, సవికల్పాధ్యవసేయాస్తు స్థాయిత్వసాదృశ్యాదయో బాహ్యాః కల్పితా అవభాసన్తే, అతో విప్రతిపత్త్యాదివ్యవహార ఇతి బాహ్యార్థవాదమాశఙ్క్య నిరస్యతి -
ఎవమేవేతి ।
యత్ప్రమాణసిద్ధం తదేవ వక్తవ్యమ్ । న హి క్షణికత్వే కిఞ్చిత్ప్రమాణమస్తి । న చేదానీం ఘట ఇతి ప్రత్యక్షమవర్తమానకాలాసత్త్వం ఘటస్య గోచరయద్వర్తమానక్షణమాత్రసత్త్వరూపే క్షణికత్వే మానమితి వాచ్యమ్ , తస్య వర్తమానత్వమాత్రగోచరత్వేన కాలాన్తరాసత్త్వాసిద్ధేః । న చ యత్సత్తత్క్షణికమితి వ్యాప్తిరస్తి, విద్యుదాదేరపి ద్విత్రిక్షణస్థాయిత్వేన దృష్టాన్తాభావాత్ । న చ స్థాయినమనుమాతారమన్తరేణానుమానం సమ్భవతి । తస్మాదమానసిద్ధార్థవక్తా తథాగతోఽశ్రద్ధేయవచన ఇత్యర్థః । కిఞ్చ సాదృశ్యం ప్రత్యభిజ్ఞాయాం దోషతయా నిమిత్తం విషయతయా వా । ఆద్యేఽపి స్వరూపసత్ జ్ఞాతం వా । నాద్యః, మన్దాన్ధకారే శుక్తిమాత్రగ్రహే శ్వైత్యాజ్ఞానేఽపి రూప్యాభేదభ్రమాపత్తేః । న ద్వితీయః, స్థాయిజ్ఞాతారం వినా తజ్జ్ఞానాసమ్భవస్యోక్తత్వాత్ ।
నాపి విషయతయా నిమిత్తమిత్యాహ -
న చేతి ।
సోఽహమిత్యుల్లేఖాత్తేనాహం సదృశ ఇత్యనుల్లేఖాదిత్యర్థః ।
సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞాయా భ్రమత్వం నిరస్య సంశయత్వం నిరస్యతి -
భవేదితి ।
జడార్థే ప్రత్యభిజ్ఞాతేఽపి బాధసమ్భావనయా సంశయః కదాచిత్స్యాన్నాత్మనీత్యర్థః ।
అసన్దిగ్ఘావిపర్యస్తప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాదాత్మక్షణికత్వమతమత్యన్తాసఙ్గతమిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౨౫॥
అభావః శశవిషాణవదత్యన్తాసన్నిత్యఙ్గీకృత్య మృదాదినాశాదసతో ఘటాదికం జాయతే ఇతి సుగతా వదన్తి, తద్దూషయతి -
నాసత ఇతి ।
న కేవలం బలాదాపద్యతే కిన్తు స్వయం దర్శయన్తి చ । ద్వౌ నఞౌ ప్రకృతార్థం గమయతః ।
మృదాదికముపమృద్య ఘటాదేః ప్రాదుర్భావాదితీమమర్థమాహ -
వినష్టాదితి ।
కారణవినాశాత్కార్యజన్మేత్యత్ర యుక్తిమాహ -
కూటస్థాదితి ।
వినాశశూన్యాత్ । నిత్యాదిత్యర్థః । నిత్యస్య నిరతిశయస్య కార్యశక్తత్వే తత్కార్యాణి సర్వాణ్యేకస్మిన్నేవ క్షణే స్యుః, తథా చోత్తరక్షణే కార్యాభావాదసత్త్వాపత్తిః । న చ సహకారికృతాతిశయక్రమాత్కార్యక్రమ ఇతి యుక్తమ్ । అతిశయస్యాతిశయాన్తరాపేక్షాయామనవస్థానాత్ । అనపేక్షాయాం కార్యస్యాప్యతిశయానపేక్షత్వేన సహకారివైయర్థ్యాత్ । తస్మాన్న స్థాయిభవాత్కార్యజన్మేత్యర్థః । క్షణికభావస్య హేతుత్వమ్ 'ఉత్తరోత్పాదే చ' ఇత్యత్ర నిరస్తమ్ ।
అభావస్య హేతుత్వనిరాసార్థం సూత్రం వ్యాచష్టే -
తత్రేదమితి ।
యది బీజాభావస్యాభావాన్తరాద్విశేషః స్యాత్ , తదా విశేషవదభావద్వారా బీజాదేవాఙ్కుర ఇతి లౌకాయతికానామభ్యుపగమోఽర్థవాన్స్యాత్ , న సోఽస్తీత్యాహ -
యేనేతి ।
సూత్రం యోజయతి -
నిర్విశేషస్యేతి ।
శశవిషాణాదేః కార్యకారిత్వస్యాదృష్టత్వాన్నాభావస్యాసతో హేతుత్వమిత్యర్థః ।
అస్త్వభావస్యాపి విశేష ఇత్యత ఆహ -
యదీతి ।
అభావస్య హేతుత్వేఽతిప్రసఙ్గ ఇతి తర్కముక్త్వానుమానమాహ -
నాపీతి ।
అభావో న హేతుః, అసత్త్వాత్ । సమ్మతవదిత్యర్థః ।
అభావో న ప్రకృతిః, కార్యానన్వితత్వాత్ , యథా శరావాద్యనన్వితస్తన్తుర్న శరావాదిప్రకృతిరితి తర్కపూర్వకమాహ -
అభావాచ్చేతి ।
అతోఽన్వితత్వాన్మృదాదిర్భావ ఎవ ప్రకృతిరిత్యాహ -
మృదితి ।
స్థాయినః కారణత్వాయోగముక్తమనూద్య దూషయతి -
యత్తూక్తమిత్యాదినా ।
అనుభవబలాత్స్థిరస్వభావానామేవ సహకారిసన్నిధిక్రమేణ కార్యక్రమహేతుత్వమఙ్గీకార్యమ్ । న చ శక్తస్య సహకార్యపేక్షా న యుక్తేతి వాచ్యమ్ , యతోఽశక్తస్యాపి నాపేక్షేత్యసహకారి విశ్వం స్యాత్ । తతః స్వర్ణాదౌ స్వతోఽతిశయశూన్యేఽగ్నితాపాదిసహకారికృతాతిశయక్రమాద్రుచకాదికార్యక్రమః । న చాతిశయస్యాతిశయాన్తరానపేక్షత్వే కార్యస్యాప్యనపేక్షేతి వాచ్యమ్ , పటస్య మృదనపేక్షత్వే కార్యత్వావిశేషాద్ఘటస్యాపి మృదనపేక్షాప్రసఙ్గాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యామపేక్షా సహకారిష్వపి తుల్యా । యదుక్తం కార్యాభావదశాయాం కారణస్యాసత్త్వాపత్తిరితి । తన్న । అకారణస్యాపి బాధాభావేన సత్త్వోపపత్తేః । న హ్యర్థక్రియాకారిత్వమేవ సత్త్వమ్ , అసతస్తదయోగేన సత్త్వస్య తతో భేదాత్ । సతో హ్యర్థక్రియాకారిత్వం నాసతః । అతః కారణతావచ్ఛేదకమబాధితస్వరూపాత్మకం సత్త్వం కారణత్వాద్భిన్నమేవ । తస్మాదనుస్యూతస్థిరభావానాం హేతుత్వముపపన్నమితి భావః ।
పూర్వాపరవిరోధమప్యాహ -
అపి చేతి ॥౨౬॥
అభావాదుత్పత్తౌ శశవిషాణాదప్యుత్పత్తిః స్యాదిత్యుక్తమ్ । అతిప్రసఙ్గాన్తరమాహ -
ఉదాసీనానామితి ।
అనీహమానానాం ప్రయత్నశూన్యానామ్ । అమత్రం ఘటాదిపాత్రమ్ । తన్వానస్యవ్యాపారయతః । తస్మాద్భ్రాన్తిమూలేన క్షణికబాహ్యార్థవాదేన కూటస్థనిత్యబ్రహ్మసమన్వయస్య న విరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౨౭॥
నాభావ ఉపలబ్ధేః ।
అఖణ్డనిర్విశేషం బ్రహ్మ విజ్ఞానం బాహ్యార్థోపాదానం వదతాం వేదాన్తానాం భిన్నం సాకారం క్షణికం విజ్ఞానం న తతోఽన్యోఽర్థోఽస్తీతి యోగాచారమతేన విరుధ్యతే న వేతి తన్మతస్య మానభ్రాన్తిమూలత్వాభ్యాం సంశయే పూర్వోక్తబాహ్యార్థవాదనిరాసముపజీవ్య పూర్వపక్షమాహ -
ఎవమిత్యాదినా ।
పూర్వోత్తరపక్షయోర్విరోధావిరోధౌ ఫలమ్ ।
నన్వేకస్య సుగతాగమస్య కథం బాహ్యార్థసత్త్వాసత్త్వయోస్తాత్పర్యం విరోధాదిత్యాశఙ్క్యాధికారిభేదాదవిరోధ ఇతి వదన్ విజ్ఞానవాదినః సుగతాభిప్రాయజ్ఞత్వేన మన్దాధికారిభ్యో బాహ్యార్థవాదిభ్యః శ్రైష్ఠ్యమాహ -
కేషాఞ్చిదితి ।
ఉక్తం చ ధర్మకీర్తినా 'దేశనా లోకనాథానాం సత్త్వాశయవశానుగాః' ఇతి । సుగతానాముపదేశాః శిష్యమత్యనుసారిణ ఇత్యర్థః ।
నన్వసతి బాహ్యార్థే మానమేయవ్యవహారః కథమ్ , తత్రాహ -
తస్మిన్నితి ।
విజ్ఞానమేవ కల్పితనీలాద్యాకారత్వేన ప్రమేయమ్ , అవభాసాత్మనా మానఫలమ్ , శక్త్యాత్మనా మానమ్ , శక్త్యాశ్రయత్వాకారేణ ప్రమాతేతి భేదకల్పనయా వ్యవహార ఇత్యర్థః ।
ముఖ్య ఎవ భేదః కిం న స్యాదత ఆహ -
సత్యపీతి ।
న హి బుద్ధ్యనారూఢస్య నీలాదేః ప్రమేయత్వవ్యవహారోఽస్తి । అతో బుద్ధ్యారూఢాకార ఎవ ప్రమేయం న బాహ్యమిత్యర్థః ।
బాహ్యార్థాసత్త్వే ప్రశ్నపూర్వకం యుక్తీరుపన్యస్యతి -
కథమిత్యాదినా ।
జ్ఞేయం జ్ఞానాతిరేకేణాసత్ , తదతిరేకేణాసమ్భవాత్ , నరశృఙ్గవదిత్యాహ -
తదసమ్భవాదితి ।
అసమ్భవం వివృణోతి -
స హీతి ।
పరమాణవశ్చేదేకస్థూలస్తమ్భ ఇతి జ్ఞానం న స్యాత్ । సమూహస్త్వసన్నిత్యర్థః ।
అవయవ్యభావేఽపి జాత్యాదయో బాహ్యార్థాః స్యుః, తత్రాహ -
ఎవమితి ।
జాతిగుణకర్మణాం ధర్మిణః సకాశాదభేదేఽత్యన్తభేదే వా ధర్మివద్ధర్మ్యన్తరవచ్చ న ధర్మధర్మిభావః । భేదాభేదౌ చ విరుద్ధావితి న సన్తి జాత్యాద్యర్థా ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ జ్ఞానస్య జ్ఞేయసారూప్యరూపవిశేషసమ్బన్ధాభావే సర్వవిషయత్వాపత్తేర్విశేషోఽఙ్గీకార్యః, తథా చ జ్ఞానగతవిశేషస్యైవ జ్ఞానేన విషయీకరణాన్న బాహ్యార్థసిద్ధిర్మానాభావాద్గౌరవాచ్చేత్యాహ -
అపి చేతి ।
పక్షపాతో విషయవిశేషవైశిష్ట్యవ్యవహారః ।
కిఞ్చ జ్ఞేయం జ్ఞానాభిన్నమ్ , జ్ఞానోపలమ్భక్షణనియతోపలమ్భగ్రాహ్యత్వాత్ , జ్ఞానవదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
జ్ఞానార్థయోః వాస్తవభేదేఽపి సహోపలమ్భనం స్యాత్ , గ్రాహ్యగ్రాహకభావాదిత్యత ఆహ -
న చైతదితి ।
క్షణికజ్ఞానస్యార్థేన సమ్బన్ధహేత్వభావాన్న గ్రాహ్యగ్రాహకభావ ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ జాగ్రద్విజ్ఞానం న బాహ్యాలమ్బనమ్ , విజ్ఞానత్వాత్ , స్వప్నాదిజ్ఞానవదిత్యాహ -
స్వప్నేతి ।
విజ్ఞానానాం వైచిత్ర్యానుపపత్తిబాధితమనుమానమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
అన్యథోపపత్త్యా పరిహరతి -
వాసనేతి ।
అనాదిసన్తానాన్తర్గతపూర్వజ్ఞానమేవ వాసనా, తద్వశాదనేకక్షణవ్యవధానేఽపి నీలాద్యాకారజ్ఞానవైచిత్ర్యం భవతి, యథా బీజవాసనయా కార్పాసరక్తత్వం తద్వదిత్యర్థః ।
ఉభయవాదిసమ్మతత్వాచ్చ వాసనా ఎవ జ్ఞానవైచిత్ర్యహేతవో న బాహ్యార్థా ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
క్షణికవిజ్ఞానమాత్రవాదస్య మానమూలత్వాత్తేన నిత్యవిజ్ఞానవాదో విరుధ్యత ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
నాభావ ఇత్యాదినా ।
కిం బాహ్యార్థస్యానుపలబ్ధేరభావ ఉత జ్ఞానాద్భేదేనానుపలబ్ధేః ।
నాద్య ఇత్యుక్తమ్ -
ఉపలబ్ధేరితి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
నను నాహమితి ।
జ్ఞానజ్ఞేయయోర్విషయివిషయభావేన భేదస్య సాక్షిప్రత్యక్షసిద్ధత్వాత్ప్రత్యక్షవిరుద్ధమభేదాభిధానమిత్యాహ -
బాఢమిత్యాదినా ।
త్వద్వచనాదపి జనో బాహ్యార్థం జ్ఞానాద్భేదేనైవోపలభత ఇత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
బాహ్యార్థస్యాత్యన్తాసత్త్వే ప్రత్యక్షోపలమ్భాయోగాత్ , దృష్టాన్తత్వాసమ్భవాచ్చ బహిర్వచ్ఛబ్దో న స్యాదిత్యాహ -
ఇతరథేతి ।
అబాధితభేదానుభవాదేవకారో యుక్తో న వత్కార ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
జ్ఞేయార్థో జ్ఞానాతిరేకేణాసన్నసమ్భవాదిత్యుక్తబాధాద్వత్కరణమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కోఽసావసమ్భవః, అసత్త్వం వా అసత్త్వనిశ్చయో వా అయుక్తత్వం వా ఉత్కటకోటికసంశయాత్మకసమ్భవస్యాభావో వా । నాద్యః, సాధ్యాభేదాత్ ।
న ద్వితీయః, స్థూలౌ ఘటస్తమ్భావితి సమూహాలమ్బనే స్థూలత్వద్విత్వఘటత్వస్తమ్భత్వరూపవిరుద్ధధర్మవతోరర్థయోరస్థూలాదేకస్మాద్వయావగాహివిజ్ఞానాద్భేదసత్త్వనిశ్చయే నాసమ్భవాసిద్ధరిత్యాహ -
నాయం సాధురితి ।
సమ్భవః సత్తానిశ్చయః ప్రమాణాధీనః ।
అసమ్భవోఽసత్త్వనిశ్చయః ప్రమాణాభావాధీనో న వైపరీత్యమితి వ్యవస్థామేవ స్ఫుటయతి -
యద్ధీతి ।
ఉక్తవ్యవస్థాయాః ఫలం బాహ్యార్థస్య ప్రత్యక్షాదిభిః సమ్భవం వదన్నేవ తృతీయం దూషయతి -
ఇహేతి ।
ప్రమాణనిశ్చితబాహ్యార్థస్య స్తమ్భాదేః పరమాణుభ్యో భేదాభేదవికల్పైరయుక్తత్వమాత్రేణాసత్త్వనిశ్చయో న యుక్తః, త్వత్పక్షేఽప్యయుక్తత్వస్య తుల్యత్వాత్ । న హ్యస్థూలస్యైకస్య విజ్ఞానస్య స్థూలానేకసమూహాలమ్బనస్య విషయాభేదో యుక్తః, స్థూలత్వానేకత్వప్రసఙ్గాత్ । న చేష్టాపత్తిః, సమూహాలమ్బనోచ్ఛేదే విజ్ఞానానాం మిథో వార్తానభిజ్ఞతయా విషయద్విత్వాదివ్యవహారలోపాపత్తేః । తస్మాదయుక్తత్వేఽపి యథానుభవం వ్యవహారయోగ్యోఽర్థః స్వీకార్యః । న చతుర్థః, నిశ్చితే తాదృశసమ్భవస్యానుపయోగాత్ । తస్య క్వచిత్ప్రమాణప్రవృత్తేః పూర్వాఙ్గత్వాదితి భావః ।
యచ్చోక్తం జ్ఞానగతార్థసారూప్యస్యైవ జ్ఞానాలమ్బనత్వోపపత్తేర్బహిరర్థాభావ ఇతి, తత్రాహ -
న చేతి ।
యత్తు గౌరవముక్తమ్ , తన్న దూషణమ్ , ప్రామాణికత్వాదిత్యాహ -
బహిరితి ।
యత ఎవ జ్ఞానార్థయోర్భేదః సర్వలోకే సాక్ష్యనుభవసిద్ధః, అత ఎవ సహోపలమ్భనియమోఽపి నాభేదసాధక ఇత్యాహ -
అత ఎవేతి ।
యథా చాక్షుషద్రవ్యరూపస్యాలోకోపలమ్భనియతోపలబ్ధికత్వేఽపి నాలోకాభేదః, తథార్థస్య న జ్ఞానాభేదః, భేదేఽపి గ్రాహ్యగ్రాహకభావేన నియమేపపత్తేః । న చ జ్ఞానస్య క్షణికత్వాత్స్వభిన్నగ్రాహ్యసమ్బన్ధాయోగః, స్థాయిత్వాదితి భావః ।
విజ్ఞానమనేకార్థేభ్యో భిన్నమ్ , ఎకత్వాత్ , గోత్వవదితి సత్ప్రతిపక్షమాహ -
అపి చేతి ।
న చ హేత్వసిద్ధిః, జ్ఞానం జ్ఞానమిత్యేకాకారప్రతీతేర్జ్ఞానైక్యనిశ్చయాత్ ।
న చ సా జాతివిషయా, వ్యక్తిభేదానిశ్చయాదిత్యాహ -
న విశేష్యస్యేతి ।
ఘటాదేశ్చైతన్యాద్భేదముక్త్వా వృత్తిజ్ఞానాద్భేదమాహ -
తథేతి ।
ఘటో ద్వాభ్యాం భిన్నః ఎకత్వాత్ , క్షీరవదిత్యర్థః ।
జ్ఞానభిన్నార్థానఙ్గీకారే స్వశాస్త్రవ్యవహారలోపం బాధకమాహ -
అపి చేతి ।
క్రమికయోః స్వప్రకాశయోః క్షణికజ్ఞానయోర్మిథో గ్రాహ్యగ్రాహకత్వమయుక్తమనభ్యుపగతం చ । తథా చ తయోర్భేదప్రతిజ్ఞా న యుక్తా, ధర్మిప్రతియోగినోర్మిథః పరేణ చాగ్రహేణ భేదగ్రహాయోగాత్ । తథా చ తయోర్భేదగ్రాహకః స్థాయ్యాత్మా తద్భిన్న ఎవైష్టవ్యః । ఎవం పక్షసాధ్యహేతుదృష్టాన్తభేదాభావే ఇదం క్షణికమసదితి ప్రతిజ్ఞా న యుక్తా । సర్వతో వ్యావృత్తం వ్యక్తిమాత్రత్వం స్వలక్షణమ్ , అనేకానుగతం సామాన్యమతద్వ్యావృత్తిరూపమితి ప్రతిజ్ఞా న యుక్తా, సర్వానేకార్థానాం జ్ఞానమాత్రత్వే మిథః పరేణ వా దుర్జ్ఞానత్వాతుత్తరనీలజ్ఞానం వాస్యం పూర్వనీలజ్ఞానం వాసకమితి ప్రతిజ్ఞా న యుక్తా, తయోర్భిన్నస్య జ్ఞాతురభావాత్ । కిఞ్చావిద్యోపప్లవోఽవిద్యాసంసర్గః, తేన నీలమితి సద్ధర్మః, నరవిషాణమిత్యసద్ధర్మః, అమూర్తమితి సదసద్ధర్మః, సతో విజ్ఞానస్యాసతో నరవిషాణస్య వామూర్తత్వాదిప్రతిజ్ఞా దుర్లభా, అనేకార్థజ్ఞానసాధ్యత్వాత్ । అజ్ఞానేనాస్య బన్ధో జ్ఞానేనాస్య మోక్ష ఇతి చ ప్రతిజ్ఞా బహ్వర్థజ్ఞానసాధ్యా । ఆదిపదేన సామాన్యత ఇష్టం గ్రాహ్యమనిష్టం త్యాజ్యమితి శిష్యహితేపదేశోఽనేకజ్ఞానసాధ్యో గృహీతః । తస్మాత్ప్రతిజ్ఞాదివ్యవహారాయ గ్రాహ్యగ్రాహకభేదోఽఙ్గీకార్య ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానార్థయోభేదే యుక్త్యన్తరమస్తీత్యాహ -
కిఞ్చాన్యదితి ।
జ్ఞానవదర్థస్యాప్యనుభవావిశేషాత్స్వీకారో యుక్త ఇత్యర్థః ।
స్వవిషయత్వాద్విజ్ఞానం స్వీక్రియతే నార్థః పరగ్రాహ్యత్వాదితి శఙ్కతే -
అథ విజ్ఞానమితి ।
విరుద్ధం స్వీకృత్యావిరుద్ధం త్యజతా బౌద్ధతనయేన మౌఢ్యం దర్శితమిత్యాహ -
అత్యన్తేతి ।
జ్ఞానం స్వవేద్యమిత్యఙ్గీకృత్య మౌర్ఖ్యమాపాదితమ్ , వస్తుతః స్వవేద్యత్వమయుక్తమిత్యాహ -
న చేతి ।
కర్తరి క్రియాం ప్రతి గుణభూతే ప్రధానత్వాఖ్యకర్మత్వాయోగాత్స్వకర్తృకవేదనకర్మత్వమసదిత్యర్థః । న చ స్వవిషయత్వమాత్రం స్వవేద్యత్వమితి వాచ్యమ్ , అభేదే విషయవిషయిత్వస్యాప్యసమ్భవాదితి భావః ।
జ్ఞానస్య స్వవేద్యత్వాభావే దోషద్వయం స్యాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అనవస్థా చ సామ్యం చేతి దోషద్వయం పరిహరతి -
తదుభయమపీతి ।
అనిత్యజ్ఞానస్య జన్మాదిమత్వేన ఘటవజ్జడస్య స్వేన స్వీయజన్మాదిగ్రహాయోగాదస్తి గ్రాహకాకాఙ్క్షా, సాక్షిణస్తు సత్తాయాం స్ఫూర్తౌ చ నిరపేక్షత్వాన్నానవస్థా । నాపి సామ్యమ్ । చిజ్జడత్వవైషమ్యాదిత్యర్థః ।
సాక్షీ క్వేత్యత ఆహ -
స్వయంసిద్ధస్యేతి ।
నిరపేక్షస్య సాక్షిణోఽసత్త్వే క్షణికవిజ్ఞానభేదాసిద్ధేః సోఽఙ్గీకార్య ఇత్యర్థః ।
అనిత్యజ్ఞానస్వరూపసాధకత్వాచ్చ సాక్షీ స్వీకార్య ఇత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
విజ్ఞానం జ్ఞానాన్తరానపేక్షమితి బ్రువతా తస్యాప్రామాణికత్వముక్తం స్యాత్ , స్వయం ప్రథత ఇతి బ్రువతా జ్ఞాతృశూన్యత్వం చోక్తం స్యాత్ , తథా చ జ్ఞాతృజ్ఞానావిషయత్వాచ్ఛిలాస్థప్రదీపవదసదేవ విజ్ఞానం స్యాత్ । అతస్తత్సాక్ష్యేష్టవ్య ఇత్యర్థః ।
విజ్ఞానస్య స్వాన్యజ్ఞాతృశూన్యత్వమిష్టమేవ త్వయాపాద్యతే న చాసత్త్వాపత్తిః జ్ఞాత్రభావాదితి వాచ్యమ్ , స్వస్యైవ జ్ఞాతృత్వాదితి శాక్యః శఙ్కతే -
బాఢమితి ।
అభేదే జ్ఞాతృజ్ఞేయత్వాయోగాజ్జ్ఞాత్రన్తరమావశ్యకమితి పరిహరతి -
నేతి ।
విమతం విజ్ఞానం స్వాతిరిక్తవేద్యమ్ , వేద్యత్వాత్ , దేహవదిత్యర్థః ।
అతిరిక్తః సాక్షీ కిమన్యవేద్యః స్వవేద్యో వా । ఆద్యేఽనవస్థా । ద్వితీయే విజ్ఞానవాద ఎవ భఙ్గ్యన్తరేణోక్తః స్యాదితిశఙ్కతే -
సాక్షిణ ఇతి ।
త్వయా విజ్ఞానం జన్మవినాశయుక్తముచ్యతే । అతః కార్యస్య జడత్వనియమాత్స్వాతిరిక్తవేద్యత్వమస్మాభిః సాధితమ్ , కూటస్థచిదాత్మనో గ్రాహకానపేక్షత్వాన్నానవస్థేతి చోక్తమతో మహద్వైలక్షణ్యమావయోరేతి పరిహరతి -
న । విజ్ఞానస్యేతి ॥౨౮॥
ఎవం వేద్యవిజ్ఞానవదర్థస్యాప్యుపలబ్ధేర్న బాహ్యార్థాభావ ఇత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి జాగ్రద్విజ్ఞానం స్వప్నాదివిజ్ఞానవన్న బాహ్యాలమ్బనమిత్యనుమానం దూషయతి -
వైధర్మ్యాచ్చేతి ।
కిమత్ర నిర్విషయత్వం సాధ్యముత పారమార్థికవిషయశూన్యత్వమ్ , అథవా వ్యావహారికవిషయశూన్యత్వమ్ । నాద్యః, స్వప్నాదివిభ్రమాణామపి మిథ్యార్థాలమ్బనత్వేన దృష్టాన్తే సాధ్యవైకల్యాత్ । న ద్వితీయః, సిద్ధసాధనాదితి సూత్రస్థచకారార్థః ।
తృతీయే తు వ్యవహారదశాయాం బాధితార్థగ్రాహిత్వముపాధిరిత్యాహ -
బాధ్యతే హీత్యాదినా ।
నిద్రాగ్లానమితి ।
కరణదోషోక్తిః ।
సాధనవ్యాపకత్వనిరాసాయాహ -
న చైవమితి ।
కిఞ్చ ప్రమాణజానుభవ ఉపలబ్ధిః పక్షోఽప్రమాణజం స్వప్నజ్ఞానం దృష్టాన్త ఇతి వైధర్మ్యాన్తరమ్ ।
పరమతేన స్వప్నస్య స్మృతిత్వమఙ్గీకృత్యాహ -
అపి చేతి ।
స్మృతిప్రత్యక్షోపలబ్ధ్యోర్వైధర్మ్యాన్తరమాహ -
అర్థవిప్రయోరేతి ।
అసమ్బన్ధశ్చావర్తమానశ్చ స్మృతేరర్థో విషయ ఇతి నిరాలమ్బనత్వమప్యస్యాః కదాచిద్భవేత్ , న సమ్ప్రయుక్తవర్తమానార్థమాత్రగ్రాహిణ్యా ఉపలబ్ధేరితి భావః ।
పూర్వోక్తప్రమాణాప్రమాణజత్వవైధర్మ్యోక్తిఫలమాహ -
తత్రైవంసతీతి ।
వైధర్మ్యే సతీత్యర్థః । అప్రమాణజత్వోపాధేర్నిరాలమ్బనత్వానుమానం న యుక్తమితి భావః ।
వైధర్మ్యాసిద్ధిం నిరస్యతి -
న చేతి ।
బాధమప్యాహ -
అపి చేతి ।
వస్తుతో ఘటాద్యనుభవస్య నిరాలమ్బనత్వం ధర్మో యది స్యాత్తదా కిం దృష్టాన్తాగ్రహేణ, ప్రత్యక్షతోఽపి వక్తుం శక్యత్వాత్ । న హి వహ్నేరౌష్ణ్యం దృష్టాన్తేన వక్తవ్యమ్ । యది న వస్తుతో ధర్మోఽస్తి తదా కిం దృష్టాన్తేన, బాధితస్య దృష్టాన్తసహస్రేణాపి దుఃసాధ్యత్వాత్ । అతః స్వతో నిరాలమ్బనత్వోక్తౌ సాలమ్బనత్వానుభవబాధభియా త్వయానుమాతుమారబ్ధం తథాపి బాధో న ముఞ్చతీత్యర్థః ।
ఉక్తోపాధిరపి న విస్మర్తవ్య ఇత్యాహ -
దర్శితం త్వితి ॥౨౯॥
సూత్రవ్యావర్త్యం స్మారయిత్వా దూషయతి -
యదప్యుక్తమిత్యాదినా ।
భావ ఉత్పత్తిః సత్తా వా ।
నను బాహ్యార్థానుపలబ్ధావపి పూర్వపూర్వవాసనాబలాదుత్తరోత్తరవిజ్ఞానవైచిత్ర్యమస్తు బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాదిత్యత ఆహ -
అనాదిత్వేఽపీతి ।
బీజాదఙ్కురో దృష్ట ఇత్యదృష్టేఽపి తజ్జాతీయయోః కార్యకారణభావకల్పనా యుక్తా, ఇహ త్వర్థానుభవనిరపేక్షవాసనోత్పత్తేరాదావేవ కల్ప్యత్వాదనాదిత్వకల్పనా నిర్మూలేతి నాభిప్రేతధీవైచిత్ర్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను నిరపేక్షవాసనానాం సత్త్వే ధీవైచిత్ర్యమసత్త్వే తు నేతి స్వప్నే దృష్టమితి సమూలానవస్థేత్యత ఆహ -
యావితి ।
వాసనానాం బాహ్యార్థానుభవకార్యత్వే సతి నైరపేక్ష్యాసిద్ధేర్నాన్వయాదిదృష్టిరిత్యర్థః ।
కార్యత్వగ్రాహకం వ్యతిరేకమాహ -
వినేతి ।
అర్థానుభవకార్యాణాం వాసనానాం తదనపేక్షత్వాయోగాన్న త్వదుక్తాన్వయాదిదృష్టిరిత్యుక్తమ్ ।
అభినవార్థోపలబ్ధివైచిత్ర్యస్య వాసనాం వినాపి భావేన వ్యతిరేకవ్యభిచారాచ్చ న క్వాపి వాసనామాత్రకృతం ధీవైచిత్ర్యం కిన్త్వర్థానుభవే సతి వాసనాసతి నేత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వాసనామూలానుభవావచ్ఛేదకార్థకృతమేవేతి బాహ్యార్థసద్భావసిద్ధిరిత్యాహ -
అపి చేతి ।
యః సంస్కారః స సాశ్రయో లోకే దృష్టః యథా వేగాదిరిష్వాద్యాశ్రయః, అతో విజ్ఞానసంస్కారాణాం న భావ ఆశ్రయానుపలబ్ధేరిత్యర్థాన్తరమాహ -
అపి చేతి ॥౩౦॥
అస్త్వాలయవిజ్ఞానమాశ్రయ ఇత్యత ఆహ -
క్షణికత్వాచ్చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
యదపీతి ।
సహోత్పన్నయోః సవ్యేతరవిషాణవదాశ్రయాశ్రయిభావాయోగాత్ , పౌర్వాపర్యే చాధేయక్షణేఽసత ఆధారత్వాయోగాత్ , సత్త్వే క్షణికత్వవ్యాఘాతాన్నాధారత్వమాలయవిజ్ఞానస్య క్షణికత్వాన్నీలాదివిజ్ఞానవదిత్యర్థః ।
అస్తు తర్హ్యాలయవిజ్ఞానసన్తానాశ్రయా వాసనేత్యత ఆహ -
న హీతి ।
సవికారః కూటస్థో వా స్థాయ్యాత్మా యది నాస్తి తదా సన్తానస్యావస్తుత్వాద్దేశాద్యపేక్షయా యద్వాసనానామాధానం నిక్షేపో యే చ స్మృతిప్రత్యభిజ్ఞే యశ్చ తన్మూలో వ్యవహారః, తత్సర్వం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
యది వ్యవహారార్థమాత్మస్థాయిత్వం తదాపసిద్ధాన్త ఇత్యాహ -
స్థిరేతి ।
సూత్రమతిదేశార్థత్వేనాపి వ్యాచష్టే -
అపి చేతి ।
మతద్వయనిరాసముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
జ్ఞానజ్ఞేయాత్మకస్య సర్వస్య సత్త్వాసత్త్వాభ్యాం విచారాసహత్వాచ్ఛూన్యతావశిష్యత ఇతి మాధ్యమికపక్షస్యాపి మానమూలత్వమాశఙ్క్య సూత్రకారః కిమితి న నిరాచకారేత్యత ఆహ -
శూన్యేతి ।
ఆదరః పృథక్సూత్రారమ్భో న క్రియతే । ఎతాన్యేవ తన్మతనిరాసార్థత్వేనాపి యోజ్యన్త ఇత్యర్థః । తథా హి జ్ఞానార్థయోర్నాభావః, ప్రమాణత ఉపలబ్ధేః ।
నను జాగ్రత్స్వప్నౌ జ్ఞానార్థశూన్యౌ, అవస్థాత్వాత్ , సుషుప్తివదిత్యత ఆహ 'వైధర్మ్యాచ్చ న స్వప్నాదివత్' । స్వప్న ఆదిర్యస్యాః సుషుప్తేస్తద్వన్నేతరావస్థయోః శూన్యత్వమ్ , ఉపలబ్ధ్యనుపలబ్ధివైధర్మ్యలక్షణాబాధితజ్ఞానార్థోపలబ్ధిబాధాత్ । సుషుప్తావప్యాత్మజ్ఞానసత్త్వేన సాధ్యవైకల్యాచ్చ నానుమానమిత్యర్థః । కిఞ్చ నిరధిష్ఠాననిషేధాయోగాదధిష్ఠానమేవ తత్త్వం వాచ్యమ్ , తస్య త్వన్మతే న భావః । మానతోఽనుపలబ్ధేరిత్యాహ 'న భావోఽనుపలబ్ధేః' । తదర్థమాహ -
న హ్యయమితి ।
యద్భాతి తన్నాసదిత్యుత్సర్గతః ప్రపఞ్చస్య న శూన్యత్వమ్ । బాధాభావాదిత్యర్థః । న చ సత్త్వాసత్త్వాభ్యాం విచారాసహత్వాచ్ఛూన్యత్వమ్ । మిథ్యాత్వసమ్భవాదితి భావః । 'క్షణికత్వాచ్చ' ఇతి సూత్రం 'క్షణికత్వోపదేశాచ్చ' ఇతి పఠనీయమ్ । శూన్యత్వవిరుద్ధక్షణికత్వోపదేశాదసఙ్గతప్రలాపీ సుగత ఇత్యర్థః ॥౩౧॥
సుగతమతాసాఙ్గత్యముపసంహరతి -
సర్వథేతి ।
సర్వజ్ఞస్య కథం విరుద్ధప్రలాపః, తత్రాహ -
ప్రద్వేషో వేతి ।
వేదబాహ్యా అత్ర ప్రజా గ్రాహ్యాః । అతో భ్రాన్త్యేకమూలసుగతసిద్ధాన్తేన వేదాన్తసిద్ధాన్తస్య న విరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౩౨॥
నైకస్మిన్నసమ్భవాత్ ।
ముక్తకచ్ఛమతే నిరస్తే ముక్తామ్బరాణాం మతం బుద్ధిస్థం భవతి తన్నిరస్యత ఇతి ప్రసఙ్గసఙ్గతిమాహ -
నిరస్త ఇతి ।
ఎకరూపం బ్రహ్మేతి వైదికసిద్ధాన్తస్యానైకాన్తవాదేన విరోధోఽస్తి న వేతి తద్వాదస్య మానభ్రాన్తిమూలత్వాభ్యాం సన్దేహే మానమూలత్వాద్విరోధ ఇతి పూర్వపక్షఫలమభిసన్ధాయ తన్మతముపన్యస్యతి -
సప్త చేతి ।
జీవాజీవౌ భోక్తృభోగ్యౌ, విషయాభిముఖ్యేనేన్ద్రియాణాం ప్రవృత్తిరాశ్రవః, తాం సంవృణోతి ఇతి సంవరో యమనియమాదిః, నిర్జరయతి నాశయతి కల్మషమితి నిర్జరస్తప్తశిలారోహణాదిః, బన్ధః కర్మ, మోక్షః కర్మపాశనాశే సత్యలోకాకాశప్రవిష్టస్య సతతోర్ధ్వగమనమ్ ।
నన్వాస్రవాదీనాం భోగ్యాన్తర్భావాత్కథం సప్తత్వమిత్యత ఆహ -
సఙ్క్షేపతస్త్వితి ।
సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యాముక్తార్థేషు మధ్యమరీత్యా విస్తరాన్తరమాహ -
తయోరితి ।
అస్తికాయశబ్దః సాఙ్కేతికః పదార్థవాచీ । జీవశ్చాసావస్తికాయశ్చేత్యేవం విగ్రహః । పూర్యన్తే గలన్తీతి పుద్గలాః పరమాణుసఙ్ఘాః కాయాః, సమ్యక్ప్రవృత్త్యనుమేయో ధర్మః, ఊర్ధ్వగమనశీలస్య జీవస్య దేహే స్థితిహేతురధర్మః, ఆవరణాభావ ఆకాశ ఇత్యర్థః ।
పఞ్చపదార్థానామవాన్తరభేదమాహ -
సర్వేషామితి ।
అయమర్థః - జీవాస్తికాయస్త్రివిధః కశ్చిజ్జీవో నిత్యసిద్ధోఽర్హన్ముఖ్యః, కేచిత్సామ్ప్రతికముక్తాః, కేచిద్బద్ధా ఇతి । పుద్గలాస్తికాయః షోఢాపృథివ్యాదీని చత్వారి భూతాని, స్థావరం జఙ్గమం చేతి । ప్రవృత్తిస్థితిలిఙ్గౌ ధర్మాధర్మావుక్తౌ । ఆకాశాస్తికాయో ద్వివిధః - లోకాకాశః సాంసారికః, అలోకాకాశో ముక్తాశ్రయ ఇతి । బన్ధాఖ్యం కర్మాష్టవిధం చత్వారి ఘాతికర్మాణి చత్వార్యఘాతీని । తత్ర జ్ఞానావరణీయం దర్శనావరణీయం మోహనీయమన్తరాయం చేతి ఘాతికర్మాణి । తత్త్వజ్ఞానాన్న ముక్తిరితి జ్ఞానమాద్యం కర్మ, ఆర్హతతన్త్రశ్రవణాన్న ముక్తిరితి జ్ఞానం ద్వితీయమ్ , బహుషు తీర్థకరప్రదర్శితేషు మోక్షమార్గేషు విశేషానవధారణం మోహనీయమ్ , మోక్షమార్గప్రవృత్తివిఘ్నకరణమన్తరాయమ్ , ఇమాని చత్వారి శ్రేయోహన్తృత్వాత్ ఘాతికర్మాణి । అథాఘాతీని చత్వారి కర్మాణి వేదనీయం నామికం గోత్రికమాయుష్కమితి । మమ వేదితవ్యం తత్త్వమస్తీత్యభిమానో వేదనీయమ్ , ఎతన్నామాహమస్మీత్యభిమానో నామికమ్ , అహమత్ర భవతో దేశికస్యార్హతః శిష్యవంశే ప్రవిష్టోఽస్మీత్యభిమానో గోత్రికమ్ , శరీరస్థిత్యర్థం కర్మ ఆయుష్కమ్ । అథవా శుక్రశోణితమిశ్రితమాయుష్కమ్ , తస్య తత్త్వజ్ఞానానుకూలదేహపరిణామశక్తిర్గోత్రికమ్ , శక్తస్య తస్య ద్రవీభావాత్మకకలలావస్థాయా బుద్బుదావస్థాయాశ్చారమ్భకః క్రియావిశేషో నామికమ్ , సక్రియస్య బీజస్య జాఠరాగ్నివాయుభ్యామీషద్ఘనీభావో వేదనీయమ్ , తత్త్వవేదనానుకూలత్వాత్ । తాన్యేతాని తత్త్వావేదకశుక్లపుద్గలార్థత్వాదఘాతీని । తదేతత్కర్మాష్టకం జన్మార్థత్వాద్బన్ధ ఆస్రవాదిద్వారేతి ।
ఇయం ప్రక్రియా మానశూన్యేతి ద్యోతయతి -
స్వసమయపరికల్పితానితి ।
స్వీయతన్త్రసఙ్కేతమాత్రకల్పితానిత్యర్థః ।
స్వీయతన్త్రసఙ్కేతమాత్రకల్పితానిత్యర్థః । పదార్థానాముక్తానామనైకాన్తత్వం వదన్తీత్యాహ -
సర్వత్రేతి ।
అస్తిత్వనాస్తిత్వాదివిరుద్ధధర్మద్వయమాదాయ వస్తుమాత్రే న్యాయం యోజయన్తి । సప్తానామస్తిత్వాదీనాం భఙ్గానాం సమాహారః సప్తభఙ్గీ, తస్యా నయో న్యాయః । ఘటాదేర్హి సర్వాత్మనా సదైకరూపత్వే ప్రాప్యాత్మనాప్యస్త్యేవ స ఇతి తత్ప్రాప్తయే యత్నో న స్యాత్ । అతో ఘటత్వాదిరూపేణ కథఞ్చిదస్తి, ప్రాప్యత్వాదిరూపేణ కథఞ్చిన్నాస్తీత్యేవమనేకరూపత్వం వస్తుమాత్రస్యాస్థేయమితి భావః ।
కే తే సప్తభఙ్గాః, తానాహ -
స్యాదస్తీతి ।
స్యాదిత్యవ్యయం తిఙన్తప్రతిరూపకం కథఞ్చిదర్థకమ్ । స్యాదస్తి । కథఞ్చిదస్తీత్యర్థః । ఎవమగ్రేేఽపి । తత్ర వస్తునోఽస్తిత్వవాఞ్ఛాయాం స్యాదస్తీత్యాద్యో భఙ్గః ప్రవర్తతే । నాస్తిత్వవాఞ్ఛాయాం స్యాన్నాస్తీతి ద్వితీయో భఙ్గః । క్రమేణోభయవాఞ్ఛాయాం స్యాదస్తి చ నాస్తి చేతి తృతీయో భఙ్గః । యుగపదుభయవాఞ్ఛాయామస్తి నాస్తీతి శబ్దద్వయస్య సకృద్వక్త్తుమశక్యత్వాత్స్యాదవక్తవ్య ఇతి చతుర్థో భఙ్గః । ఆద్యచతుర్థభఙ్గయోర్వాఞ్ఛాయాం స్యాదస్తి చావక్తవ్యశ్చేతి పఞ్చమో భఙ్గః । ద్వితీయచతుర్థేచ్ఛాయాం స్యాన్నాస్తి చావక్తవ్యశ్చేతి షష్ఠో భఙ్గః । తృతీయచతుర్థేచ్ఛాయాం స్యాదస్తి చ నాస్తి చావక్తవ్యశ్చేతి సప్తమో భఙ్గ ఇతి విభాగః । ఎవమేకత్వమనేకత్వం చేతి ద్వయమాదాయ స్యాదేకః స్యాదనేకః స్యాదేకోఽనేకశ్చ స్యాదవక్తవ్యః స్యాదేకో వక్తవ్యః స్యాదనేకోఽవక్తవ్యః స్యాదేకోఽనేకశ్చావక్తవ్యశ్చేతి, తథా స్యాన్నిత్యః స్యాదనిత్య ఇత్యాద్యూహ్యమ్ ।
ఎవమనేకరూపత్వే వస్తుని ప్రాప్తిత్యాగాదివ్యవహారః సమ్భవతి, ఎకరూపత్వే సర్వం సర్వత్ర సర్వదాస్త్యేవేతి వ్యవహారవిలోపాపత్తిః స్యాత్ , తస్మాదనైకాన్తం సర్వమిత్యేకరూపబ్రహ్మవాదబాధ ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
యదస్తి తత్సర్వత్ర సర్వదాస్త్యేవ యథా బ్రహ్మాత్మా । న చైవం తత్ప్రాప్తయే యత్నో న స్యాదితి వాచ్యమ్ , అప్రాప్తిభ్రాన్త్యా యత్నసమ్భవాత్ । యన్నాస్తి తన్నాస్త్యేవ, యథా శశవిషాణాది । ప్రపఞ్చస్తూభయవిలక్షణ ఎవేత్యేకాన్తవాద ఎవ యుక్తో నానైకాన్తవాదః । తథా హి కిం యేనాకారేణ వస్తునః సత్త్వం తేనైవాకారేణాసత్త్వముతాకారాన్తరేణ । ద్వితీయే వస్తున ఆకారాన్తరమేవాసదితి వస్తునః సదైకరూపత్వమేవ । న హి దూరస్థగ్రామస్య ప్రాప్తేరసత్త్వే గ్రామోఽప్యసన్ భవతి, ప్రాప్యాసత్త్వే ప్రాప్తియత్నానుపపత్తేః । అతో యథావ్యవహారం ప్రపఞ్చస్యైకరూపత్వమాస్థేయమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ -
నాయమితి ।
నను విమతమనైకాత్మకమ్ , వస్తుత్వాత్ , నారసింహవదితి చేత్ । న । ఘట ఇదానీమస్త్యేవేత్యనుభవబాధాత్ । కిఞ్చ జీవాదిపదార్థానాం సప్తత్వం జీవత్వాదిరూపం చాస్త్యేవ నాస్త్యేవేతి చ నియతముతానియతమ్ । ఆద్యే వ్యభిచార ఇత్యాహ -
య ఇతి ।
ద్వితీయే పదార్థనిశ్చయో న స్యాదిత్యాహ -
ఇతరథేతి ।
అనైకాన్తం సర్వమిత్యేవ నిశ్చయ ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
తస్య నిశ్చయరూపత్వం నియతమనియతం వా । ఆద్యే వస్తుత్వస్య తస్మిన్నేవైకరూపే నిశ్చయే వ్యభిచారః । ద్వితీయే తస్య సంశయత్వం స్యాదిత్యాహ -
నేతి బ్రూమ ఇతి ।
ప్రమాయాముక్తన్యాయం ప్రమాత్రాదావతిదిశతి -
ఎవమితి ।
నిర్ధారణం ఫలం యస్య ప్రమాణాదేస్తస్యేత్యర్థః ।
ఇత్యేవం సర్వత్రానిర్ధారణే సత్యుపదేశో నిష్కమ్పప్రవృత్తిశ్చ న స్యాదిత్యాహ -
ఎవం సతీతి ।
అనైకాన్తవాదే అస్తికాయపఞ్చత్వమపి న స్యాదిత్యాహ -
తథా పఞ్చానామితి ।
యదుక్తమవక్తవ్యత్వం తత్కిం కేనాపి శబ్దేనావాచ్యత్వముత సకృదనేకశబ్దావాచ్యత్వమ్ । నాద్యః, వ్యాఘాతాదిత్యాహ -
న చైషామితి ।
ఉచ్యన్తే చ । అవక్తవ్యాదిపదైరితి శేషః । న ద్వితీయః, సకృదేకవక్తృముఖజానేకశబ్దానామప్రసిద్ధేర్నిషేధాయోగాత్ , శేషస్యాపి ముఖభేదాత్ । న చార్థస్య యుగపద్విరుద్ధధర్మవాఞ్ఛాయాం వక్తుర్మూకత్వమాత్రమవక్తవ్యపదేన వివక్షితమితి వాచ్యమ్ , తాదృశవాఞ్ఛాయా ఎవానుత్పత్తేరితి ।
కిఞ్చ విరుద్ధానేకప్రలాపిత్వాదర్హన్ననాప్త ఇత్యాహ -
ఉచ్యమానాశ్చేత్యాదినా ।
ఇతి చ ప్రలపన్నిత్యన్వయః । అర్హన్నితి శేషః । అనాప్తపక్షస్యైవాన్తర్గతః స్యాన్నాప్తపక్షస్యేత్యర్థః ।
ఇతశ్చాసఙ్గతోఽనైకాన్తవాద ఇత్యాహ -
స్వర్గేతి ।
కిఞ్చానాదిసిద్ధోఽర్హన్మునిః, అన్యే తు హేత్వనుష్ఠానాన్ముచ్యన్తే, అననుష్ఠానాద్బధ్యన్త ఇత్యార్హతతన్త్రావధృతస్వభావానాం త్రివిధజీవానాం త్రైవిధ్యనియమోఽపి న స్యాదిత్యాహ -
అనాదీతి ।
ప్రపఞ్చితం సూత్రార్థం నిగమయతి -
ఎవమితి ।
ఎతేనేతి ।
సత్త్వాసత్త్వయోరేకత్ర నిరాసేనేత్యర్థః । పరమాణుసఙ్ఘాతాః పృథివ్యాదయ ఇతి ।
దిగమ్బరసిద్ధాన్తః కిమితి సూత్రకృతోపేక్షితః, తత్రాహ -
యత్త్వితి ॥౩౩॥
జీవస్య దేహపరిమాణతాం దూషయతి -
ఎవం చేతి ।
అకార్త్స్న్యం మధ్యమపరిమాణత్వమ్ । తేనానిత్యత్వం స్యాదిత్యర్థః ।
అర్థాన్తరమాహ -
శరీరాణాం చేతి ।
విపాకః కర్మణామభివ్యక్తిః । జీవస్య కృత్స్నగజశరీరవ్యాపిత్వమకార్త్స్న్యమ్ । శరీరైకదేశో నిర్జీవః స్యాదిత్యర్థః । పుత్తికాదేహే కృత్స్నో జీవో న ప్రవిశేత్ । దేహాద్బహిరపి జీవః స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ బాలదేహమాత్ర ఆత్మా తతః స్థూలే యువదేహే క్వచిత్స్యాదితి కృత్స్నదేహః సజీవో న స్యాదిత్యాహ -
సమాన ఇతి ।
యథా దీపావయవానాం ఘటే సఙ్కోచో గేహే వికాసస్తథా జీవావయవానామితి దేహమానత్వనియమం శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
దీపాంశవజ్జీవాంశా భిన్నదేశా ఎకదేశా వేతి వికల్ప్యాద్యేఽల్పదేహాద్బహిరపి జీవః స్యాదితి దూషయతి -
తేషామిత్యాదినా ।
దీపస్య తు న ఘటాద్బహిః సత్త్వమధికావయవానాం వినాశాత్ ।
ద్వితీయం దూషయతి -
అప్రతిఘాత ఇతి ।
అవయవానాం నిత్యత్వం చాసిద్ధమల్పత్వాద్దీపాంశవదిత్యాహ -
అపి చేతి ॥౩౪॥
ఎవం జీవావయవా నిత్యా ఇతి మతే దేహమానత్వం నిరస్తమ్ । సమ్ప్రతి జీవస్య కేచిదేవ కూటస్థా అవయవా అన్యే త్వాగమాపాయిన ఇతి శఙ్కతే -
అథేతి ।
బృహత్తనుకాయాప్తౌ జీవస్యావయవాగమాపాయాభ్యాం దేహమానత్వమిత్యర్థః ।
సూత్రేణ పరిహరతి -
న చేతి ।
ఆగమాపాయౌ పర్యాయః ।
కిమాగమాపాయినామవయవానామాత్మత్వమస్తి న వా । ఆద్యే ఆహ -
వికారాదిదోషేతి ।
కోఽసౌ బన్ధమోక్షాభ్యుపగమ ఇత్యత ఆహ -
కర్మాష్టకేతి ।
వ్యాఖ్యాతమేతత్ ।
ఆద్యే కల్పే దోషాన్తరం వదన్ కల్పాన్తరమాదాయ దూషయతి -
కిఞ్చేతి ।
అవశిష్టకూటస్థావయవస్య దుర్జ్ఞానత్వాదాత్మజ్ఞానాభావాన్న ముక్తిరిత్యర్థః ।
యథా దీపావయవనామాకారస్తేజస్తథాత్మావయవనామాకారకారణాభావాన్నాగమాపాయౌ యుక్తావిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
సర్వజీవసాధారణః ప్రతిజీవమసాధారణో వేత్యర్థః ।
కిఞ్చాత్మన ఆగమాపాయిశీలావయవత్వే సతి కియన్త ఆయాన్త్యవయవాః కియన్తోఽపయన్తీత్యజ్ఞానాదాత్మనిశ్చయాభావాదనిర్మోక్షః స్యాదిత్యాహ -
కిఞ్చేతి ।
అపి చావయవారబ్ధావయవిత్వే జీవస్యానిత్యత్వమ్ , అవయవసమూహత్వే చాసత్త్వమ్ , ఆత్మత్వస్య యావదవయవవృత్తిత్వే యత్కిఞ్చిదవయవాపాయేఽపి సద్యః శరీరస్యాచేతనత్వమ్ , గోత్వవత్ప్రత్యేకం సమాప్తావేకస్మిఞ్ఛరీర ఆత్మనానాత్వం స్యాదతో న దేహపరిమాణత్వసావయవత్వే ఆత్మన ఇత్యుపసంహరతి -
అత ఇతి ।
సూత్రస్యార్థాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
స్థూలసూక్ష్మశరీరప్రాప్తావకార్త్స్న్యోక్తిద్వారేణాత్మానిత్యతాయాముక్తాయాం సుగతవత్సన్తానరూపేణాత్మనిత్యతామాశఙ్క్యానేనోత్తరముచ్యత ఇత్యన్వయః ।
పర్యాయేణేత్యస్య వ్యాఖ్యా -
స్రోత ఇతి ।
దేహభేదేన పరిమాణస్యాత్మనశ్చానవస్థానేఽపి నాశేఽపి । స్రోతః ప్రవాహః ।
తదాత్మకస్యాత్మవ్యక్తిసన్తానస్య నిత్యతయాత్మనిత్యతా స్యాదిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
సిగ్వస్త్రం విగతం యేభ్యస్తే విసిచో దిగమ్బరాస్తేషామిత్యర్థః । పర్యాయాత్సన్తానాదప్యాత్మనిత్యత్వస్యావిరోధ ఇతి న చ । కుతః । వికారాదిభ్యః । సన్తానస్యావస్తునః ఆత్మత్వే శూన్యవాదః, సన్తానస్య వస్తుత్వే సన్తాన్యతిరేకే చ కూటస్థాత్మవాదః, అనతిరేకే జన్మాదివికారో వినాశో ముక్త్యభావ ఇత్యుక్తదోషప్రసఙ్గాత్సన్తానాత్మపక్షోఽనుపపన్న ఇతి సూత్రార్థః ॥౩౫॥
యం స్థూలం వా సూక్ష్మం వా దేహం గృహ్ణాతి తద్దేహపరిమాణ ఎవ జీవ ఇతి నియమం దూషయతి -
అన్త్యేతి ।
అన్త్యశరీరపరిమాణస్యావస్థితేర్నిత్యత్వదర్శనాదుభయోరాద్యమధ్యమపరిమాణయోర్నిత్యత్వప్రసఙ్గాదవిశేషస్త్రయాణాం నిత్యపరిమాణానాం సామ్యం స్యాద్విరుద్ధపరిమాణానామేకత్రాయోగాదితి సూత్రయోజనా । ఆద్యమధ్యమపరిమాణే నిత్యే, ఆత్మపరిమాణత్వాత్ , అన్త్యపరిమాణవత్ । న చాప్రయోజకతా, పరిమాణనాశే సత్యాత్మనోఽపి నాశాదన్త్యపరిమాణనిత్యత్వాయోగాదితి భావః ।
పరిమాణత్రయసామ్యాపాదానఫలమాహ -
ఎకేతి ।
అన్త్యశరీరసామాన్యేవ పూర్వశరీరాణి స్యుః, విషమశరీరప్రాప్తావాత్మనస్తత్పరిమాణత్వే పరిమాణత్రయసామ్యానుమానవిరోధాదిత్యర్థః । పూర్వం కాలత్రయే పరిమాణత్రయమఙ్గీకృత్యాన్త్యదృష్టాన్తేన నిత్యత్వమనుమాయ సామ్యమాపాదితమ్ ।
సమ్ప్రత్యన్త్యస్య ముక్తపరిమాణస్యాణుత్వస్థూలత్వయోరన్యతరత్వేనావస్థితేస్తదేవాన్త్యమాద్యమధ్యమకాలయోరపి నిత్యత్వాత్స్యాత్ , ప్రాగసతో నిత్యత్వాయోగాత్ , తథా చావిశేషః కాలత్రయేఽపి జీవపరిమాణాభేద ఇత్యాహ -
అథవేతి ।
తస్మాద్భ్రాన్త్యేకశరణక్షపణకసిద్ధాన్తేనావిరోధః సమన్వయస్యేతి సిద్ధమ్ ॥౩౬॥
లుఞ్చితకేశమతనిరసనానన్తరం జటాధారిశైవమతం బుద్ధిస్థం నిరాక్రియత ఇతి ప్రసఙ్గసఙ్గతిమాహ -
ఇదానీమితి ।
సామాన్యత ఈశ్వరనిరాస ఎవాత్ర కిం న స్యాదితి శఙ్కతే -
తదితి ।
స్వోక్తివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
ప్రకృతిశ్చేత్యాదినా ।
ప్రతిష్ఠాపితత్వాత్కేవలనిమిత్తేశ్వరప్రతిషేధోఽవగమ్యత ఇత్యన్వయః । వ్యాహతో విరుద్ధోఽభివ్యాహార ఉక్తిర్యస్య స తథా ।
అద్వితీయబ్రహ్మప్రకృతికం జగదితి వదతో వేదాన్తసమన్వయస్య కర్తైవేశ్వరో న ప్రకృతిరితి శైవాదిమతేన విరోధోఽస్తి న వేతి సన్దేహే తన్మతస్య మానమూలత్వాద్విరోధే సతి వేదాన్తోక్తాద్వయబ్రహ్మాసిద్ధిరితి ఫలమభిప్రేత్య సత్త్వాసత్త్వయోరేకత్రాసమ్భవవత్కర్తృత్వోపాదానత్వయోరప్యేకత్రాసమ్భవాత్కర్తైవేశ్వర ఇతి పూర్వపక్షం కుర్వన్నవాన్తరమతభేదమాహ -
సా చేతి ।
సేశ్వరాః సాఙ్ఖ్యాః సాఙ్ఖ్యశబ్దార్థః । చత్వారో మాహేశ్వరాః శైవాః పాశుపతాః కారుణికసిద్ధాన్తినః కాపాలికాశ్చేతి । సర్వోఽప్యమీ మహేశ్వరప్రోక్తాగమానుగామిత్వాన్మాహేశ్వరా ఉచ్యన్తే । కార్యం మహదాదికమ్ , కారణం ప్రధానమీశ్వరశ్చ, యోగః సమాధిః, విధిస్త్రిషవణస్నానాదిః , దుఃఖాన్తో మోక్ష ఇతి పఞ్చ పదార్థాః । పశవో జీవాస్తేషాం పాశో బన్ధస్తన్నాశాయేత్యర్థః ।
పాశుపతాగమప్రమాణ్యాత్పశుపతిర్నిమిత్తమేవేతి మతముక్త్వానుమానికేశ్వరమతమాహ -
తథేతి ।
విమతం సకర్తృకమ్ , కార్యత్వాత్ , ఘటవదితి వైశేషికాః కర్తారమీశ్వరం సాధయన్తి । కర్మఫలం సపరికరాభిజ్ఞదాతృకమ్ , కాలాన్తరభావిఫలత్వాత్ , సేవాఫలవదితి గౌతమా దిగమ్బరాశ్చ ।
జ్ఞానైశ్వర్యోత్కర్షః క్వచిద్విశ్రాన్తః, సాతిశయత్వాత్ , పరిమాణవదితి సాఙ్ఖ్యసౌగతపాతఞ్జలా ఇతి మత్వోక్తమ్ -
కేచిత్కథఞ్చిదితి ।
సిద్ధాన్తయతి -
అత ఇతి ।
ఆగమాదినా నిర్దేషేశ్వరసిద్ధేః కథం దోషవత్వమిత్యాహ -
కిమితి ।
న తావత్స్వస్వాగమాదీశ్వరనిర్ణయః, ఆగమానాం నిర్మూలత్వేనాప్రామాణ్యాత్ । న చ సర్వజ్ఞజ్ఞానం మూలమ్ , తత్ర మానాభావాత్ । న చాగమ ఎవ మానమ్ , ఆగమమానత్వనిశ్చయే మూలనిశ్చయస్తన్నిశ్చయే తన్నిశ్చయ ఇత్యన్యోన్యాశ్రయాత్ । న చ పురుషవచసాం స్వతోమానత్వం యుక్తమ్ , మిథో విరోధేన తత్త్వావ్యవస్థానాచ్చ । నాప్యనుమానాదీశ్వరః సర్వజ్ఞః కర్తైవేతి నిర్ణయః సమ్భవతి, అనుమానస్య దృష్టానుసారిత్వేన దృష్టవిపరీతార్థాసాధకత్వాత్ । తథా చ లోకే యాదృశాః కర్తారో దృష్టాస్తాదృశా ఎవ జగత్కర్తారో రాగద్వేషాదిమన్తః సిధ్యేయుః । యది లోకే విచిత్రప్రాసాదాదికర్తురేకత్వాద్యదర్శనేఽపి జగత్కర్తరి లాఘవాదేకత్వం నిత్యజ్ఞానం నిర్దేషత్వం చ కల్ప్యేత, తర్హి ద్రవ్యోపాదానత్వమపి కల్ప్యతామ్ , కర్తురేవోపాదానత్వేన లాఘవాత్ , అన్యథా స్వతన్త్రప్రధానపరమాణ్వాద్యుపాదానకల్పనాగౌరవాత్ । అదృష్టత్వాచ్చేత్కర్తుర్ద్రవ్యోపాదానత్వాసిద్ధిరేకత్వాదికమపి న సిధ్యేత్ । అస్మాకం త్వపౌరుషేయతయా స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావయా శ్రుత్యా స్వప్రమేయబోధనే దృష్టాన్తానపేక్షయా భవత్యేవ లౌకికకర్తృవిపరీతాద్వితీయకర్త్రుపాదానాత్మకసర్వజ్ఞనిర్దోషేశ్వరనిర్ణయః ।
నిర్ణీతే చ తస్మిన్ ధర్మిగ్రాహకమానబాధాన్న రాగాదిదోషాపాదానస్యావకాశ ఇత్యానుమానికేశ్వరవాదిభ్యో వైషమ్యమ్ , తదభిప్రేత్యాశ్రౌతస్యేశ్వరస్యాసామఞ్జస్యమాహ -
హీనేతి ।
యది కర్తురుపాదానత్వమదృష్టత్వాన్న కల్ప్యతే తర్హి నిర్దేషత్వస్యాప్యదృష్టత్వాద్యో విషమకారీ స దోషవానితి వ్యాప్తిదృష్టేశ్చ జగత్కర్తా దోషవాన్ స్యాత్ । న చాత్ర ధర్మిగ్రాహకానుమానబాధః, కార్యత్వలిఙ్గస్య కర్తృమాత్రసాధకత్వేన నిర్దోషత్వాదావుదాసీనత్వాత్ । న చోత్కర్షసమా జాతిః, వ్యాపకధర్మాపాదానాత్ , దోషాభావే తద్వ్యాప్యవిషమకర్తృత్వాయోగాచ్చ । దృష్టాన్తస్థావ్యాపకధర్మాణాం పక్షే ఆపాదనం హ్యుత్కర్షసమా జాతిః । యథా శబ్దో యది కృతకత్వేన హేతునా ఘటవదనిత్యః స్యాత్తర్హి తేనైవ హేతునా సావయవోఽపి స్యాదితి । న హ్యనిత్యత్వస్య వ్యాపకం సావయవత్వం గన్ధాదౌ వ్యభిచారాదితి భావః ।
నను ప్రాణికర్మప్రేరిత ఈశ్వరో విషమఫలాన్ ప్రాణినః కరోతి న స్వేచ్ఛయేతి శఙ్కతే -
ప్రాణీతి ।
జడస్య కర్మణః ప్రేరకత్వాయోగాన్మైవమిత్యాహ -
నేతి ।
న చేశ్వరప్రేరితం కర్మేశ్వరస్య ప్రేరకమితి వాచ్యమిత్యాహ -
కర్మేతి ।
అతీతకర్మణా ప్రేరిత ఈశ్వరో వర్తమానం కర్మ తత్ఫలాయ ప్రేరయతీత్యనాదిత్వాత్ప్రేర్యప్రేరకభావస్య నానుపపత్తిరితి శఙ్కతే -
నానాదిత్వాదితి ।
అతీతకర్మణోఽపి జడత్వాన్నేశ్వరప్రేరకతా । న చ తదపీశ్వరేణ ప్రేరితం సదీశ్వరం ప్రేరయతి, ఉక్తాన్యోన్యాశ్రయాత్ । తతోఽప్యతీతకర్మప్రేరితేశ్వరప్రేరితం తదేవేశ్వరం వర్తమానే కర్మణి ఫలదానాయ ప్రేరయతీతి చేత్ । న । మానహీనాయా మూలక్షయావహాయా అనవస్థాయాః ప్రసఙ్గాత్ । అతః కర్మనిరపేక్ష ఎవేశ్వరో విషమస్రష్టేత్యసామఞ్జస్యం దుర్వారమిత్యర్థః । యత్తు ఫలదానే ఈశ్వరస్య కర్మ నిమిత్తమాత్రం న ప్రేరకమితి నోక్తదోష ఇతి । తన్న । విషమకర్మకారయితురీశ్వరస్య దోషవత్త్వానపాయాత్ , పూర్వకర్మాపేక్షయా కర్మకారయితృత్వే చోక్తాప్రామాణికానవస్థానాత్ । అస్మాకం తు 'ఎష హ్యేవ సాధ్వసాధు కారయతి' ఇతి, 'నిరవద్యమ్' ఇతి చ శ్రుతిమూలం పూర్వకర్మాపేక్షాకల్పనమితి వైషమ్యమ్ ।
కిఞ్చ పరమతానుసారేణాపీశ్వరస్య రాగాదిమత్త్వం ప్రాప్నోతీత్యాహ -
అపి చేతి ।
ప్రవర్తకత్వలిఙ్గాద్దోషా ఇతి తార్కికాణాం స్థితిః, తథా చేశ్వరః స్వార్థే రాగాదిమాన్ , ప్రవర్తకత్వాత్ , సమ్మతవత్ । న చ కారుణికే వ్యభిచారః, పరదుఃఖప్రయుక్తస్వదుఃఖనివృత్త్యర్థిత్వాత్తస్యేత్యర్థః ।
ఉదాసీనః ప్రవర్తక ఇతి చ వ్యాహతమితి యోగాన్ప్రత్యాహ -
పురుషేతి ॥౩౭॥
ప్రధానవాదే దోషాన్తరమాహ సూత్రకారః -
సమ్బన్ధేతి ।
ఈశ్వరేణాసమ్బద్ధస్య ప్రధానాదేః ప్రేర్యత్వాయోగాత్సమ్బన్ధో వాచ్యః । స చ సంయేగః సమవాయో వా నాస్తీత్యర్థః ।
కార్యబలాత్ప్రేరణయోగ్యత్వాఖ్యః సమ్బన్ధః కల్ప్యతామిత్యత ఆహ -
నాప్యన్య ఇతి ।
ఈశ్వరప్రేరితప్రధానకార్యం జగదితి సిద్ధం చేత్సమ్బన్ధకల్పనా స్యాత్ । తచ్చాద్యాప్యసిద్ధమిత్యర్థః । మాయాబ్రహ్మణోస్త్వనిర్వాచ్యతాదాత్మ్యసమ్బన్ధః, 'దేవాత్మశక్తిమ్' ఇతి శ్రుతేః ।
కిఞ్చ వేదస్యాపూర్వార్థత్వాన్న లోకదృష్టమృత్కులాలసమ్బన్ధో వైదికేనానుసర్తవ్యః । ఆనుమానికేన త్వనుసర్తవ్య ఇతి విశేషమాహ -
అపి చేతి ।
సర్వజ్ఞస్యాగమప్రామాణ్యస్య చ జ్ఞప్తావన్యోన్యాశ్రయః, అనుమానాత్సర్వజ్ఞసిద్ధేర్నిరస్తత్వాత్ । న హ్యమనస్కస్య జ్ఞానం సమ్భవతి, జ్ఞానం మనోజన్యమితి వ్యాప్తివిరోధాన్నిత్యజ్ఞానకల్పనానవకాశాదితి భావః ।
ప్రధానవత్పరమాణూనామపి నిరవయవేశ్వరేణ సంయోగాద్యసత్త్వాత్ప్రేర్యత్వాయోగః , ప్రేరకత్వే చేశ్వరస్య దోషవత్త్వమిత్యాహ -
ఎవమన్యాస్వపీతి ॥౩౮॥
ఈశ్వరస్య ప్రధానాదిప్రేరణానుపపత్తేశ్చాసామఞ్జస్యమిత్యాహ సూత్రకారః -
అధిష్ఠానేతి ।
ప్రధానాదికం చేతనస్యానధిష్ఠేయమ్ , అప్రత్యక్షత్వాత్ , ఈశ్వరవత్ , వ్యతిరేకేణ మృగాదివచ్చేత్యర్థః ॥౩౯॥
చక్షురాదౌ వ్యభిచారమాశఙ్క్య నిషేధతి -
కరణవదితి ।
రూపముద్భూతం నాస్తీత్యప్రత్యక్షత్వం స్ఫుటయతి -
రూపేతి ।
స్వభోగాహేతుత్వే సతీతి విశేషణాన్న వ్యభిచార ఇత్యాహ -
తథాపీతి ।
భోగః సుఖదుఃఖానుభవః । ఆదిపదాద్విషయానుభవగ్రహః । న చ యద్యేనాధిష్ఠేయం తత్తదీయభోగహేతుత్వే సతి ప్రత్యక్షమితి వ్యతిరేకవ్యాప్తౌ కరణేషు వ్యభిచారతాదవస్థ్యమితి వాచ్యమ్ , భోగాహేతుత్వవిశిష్టాప్రత్యక్షత్వస్య హేతుత్వాత్ , కరణేషు చ విశేషణాభావేన విశిష్టస్య హేతోరభావాత్ । న చ విశేష్యవైయర్థ్యమ్ , పరార్థపాచకాధిష్ఠేయకాష్ఠాదౌ వ్యభిచారాత్ । న చ ప్రధానాదేరీశ్వరప్రత్యక్షత్వాద్విశేష్యాసిద్ధిః, అతీన్ద్రియత్వరూపాప్రత్యక్షత్వస్య సత్త్వాదిత్యభిప్రాయః । జీవే కరణకృతా భోగదయో దృశ్యన్తే, ఈశ్వరే తు ప్రధానకృతాస్తే న దృశ్యన్త ఇత్యక్షరార్థః ।
విపక్షే దోషం వదన్నప్రయోజకత్వం హేతోర్నిరస్యతి -
కరణేతి ।
ప్రధానాదేః ప్రేర్యత్వాఙ్గీకారే ప్రేరకభోగహేతుత్వం స్యాత్ । అతీన్ద్రియస్య ప్రేర్యస్య భోగహేతుత్వనియమాదిత్యర్థః ।
సూత్రద్వయస్యార్థాన్తరమాహ -
అన్యథా వేతి ।
యః ప్రవర్తకశ్చేతనః స శరీరీతి లోకే వ్యాప్తిదృష్టేరీశ్వరస్య చ శరీరానుపపత్తేర్న ప్రవర్తకత్వమితి సూత్రార్థమాహ -
ఇతశ్చేతి ।
విమతం సేశ్వరమ్ , కార్యత్వాత్ , రాష్ట్రవదితి కల్పయతో రాజవత్సశరీర ఎవేశ్వరః స్యాదిత్యుక్తమ్ । తత్రేష్టాపత్తిం నిరస్యతి -
న చ తద్వర్ణయితుమితి ।
న చ నిత్యం శరీరం సర్గాత్ప్రాగపి సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ , శరీరస్య భౌతికత్వనియమాదిత్యర్థః ।
అస్త్వశరీర ఎవేశ్వర ఇత్యత ఆహ -
నిరధిష్ఠానత్వే చేతి ।
జీవస్యైవ శరీరం భౌతికమీశ్వరస్య తు స్వేచ్ఛానిర్మితం ప్రాగపి స్యాదిత్యాశఙ్కాం నిరస్యతి -
కరణవదితి ।
కరణాన్యత్ర సన్తీతి కరణవచ్ఛరీరమ్ । ఇచ్ఛామయశరీరకల్పనైవానుపపన్నా, మానాభావాద్దృష్టభౌతికత్వనియమవిరోధాచ్చేతి మన్తవ్యమ్ ॥౪౦॥
ఎవమీశ్వరస్య శుష్కతర్కేణ కర్తృత్వనిర్ణయో నేత్యుపపాద్య నిత్యత్వసర్వజ్ఞత్వనిర్ణయోఽపి న సమ్భవతీత్యాహ సూత్రకారః -
అన్తవత్వమితి ।
ప్రధానపురుషేశ్వరత్రయమనిత్యమ్ , ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ఘటవదిత్యాహ -
పూర్వస్మిన్నితి ।
సఙ్ఖ్యా వా పరిమాణం వేయత్తా । తథా చ నిశ్చితసఙ్ఖ్యత్వాన్నిశ్చితపరిమాణత్వాచ్చేతి హేతుద్వయమ్ । యద్యపి సఙ్ఖ్యావత్వమాత్రం హేతుః సమ్భవతి తథాపి సర్వజ్ఞనిశ్చయేన హేత్వసిద్ధినిరాసం ద్యోతయితుం నిశ్చితపదమ్ ।
తత్రాద్యహేతోరసిద్ధిర్నాస్తీత్యాహ -
సఙ్ఖ్యాపరిమాణమితి ।
సఙ్ఖ్యాస్వరూపమిత్యర్థః ।
ద్వితీయహేతుం సాధయతి -
స్వరూపేతి ।
ప్రధానాదయో నిశ్చితపరిమాణాః, వస్తుతో భిన్నత్వాత్ , ఘటవదిత్యర్థః ।
నను ప్రధానపురుషేశ్వరాస్త్రయ ఇతి జ్ఞాతేఽపి జీవానామానన్త్యాత్కథం సఙ్ఖ్యానిశ్చయః, తత్రాహ -
పురుషేతి ।
జీవసఙ్ఖ్యాపీశ్వరేణ నిశ్చీయతే । అనిశ్చయే సర్వజ్ఞత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
హేతుసిద్ధేః ఫలమాహ -
తతశ్చేతి ।
మాషరాశివత్కేషాఞ్చిజ్జీవానాం సఙ్ఘస్తద్బన్ధశ్చ నశ్యేదిత్యేవం సర్వముక్తేరిదానీం శూన్యం జగత్స్యాదిత్యర్థః । నిత్యస్యానవశేషాదితి భావః । నను ఈశ్వరః శిష్యతామితి చేత్ । న । తస్యాపి భిన్నిత్వేనాన్తవత్త్వాత్ ।
కిఞ్చేశితవ్యాభావాదీశ్వరాభావః స్యాదిత్యాహ -
ప్రధానమితి ।
దోషాన్తరమాహ -
ప్రధానేతి ।
ఇయత్తానిశ్చయాభావాన్న శూన్యతేతి ద్వితీయం శఙ్కతే -
అథేతి ।
ఇయత్తా నాస్తి న నిశ్చీయతే చేత్యర్థః ।
ప్రదానాదయః సఙ్ఖ్యాపరిమాణవన్తః, ద్రవ్యత్వాత్ , మాషాదివదిత్యనుమానాదస్తీయత్తా, తదజ్ఞానే స్యాదసర్వజ్ఞతా, ఇయత్తాయాం చాన్తవత్త్వమప్యక్షతమితి పరిహరతి -
తత ఇతి ।
తస్మాత్కేవలకర్త్రీశ్వరవాదస్య నిర్మూలత్వాన్న కర్త్రుపాదానాద్వయేశ్వరసమన్వయవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౪౧॥
పఞ్చపదార్థవాదిమాహేశ్వరమతనిరాసానన్తరం చతుర్వ్యూహవాదం బుద్ధిస్థం నిరస్యతి -
ఉత్పత్త్యసమ్భవాత్ ।
అధికరణతాత్పర్యమాహ -
యేషామితి ।
అధికరణారమ్భమాక్షిపతి -
నన్వితి ।
వేదావిరుద్ధాంశమఙ్గీకృత్య వేదవిరుద్ధం జీవోత్పత్త్యంశం నిరాకర్తుమధికరణారమ్భ ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
అత్ర భాగవతపఞ్చరాత్రాగమో విషయః । స కిం జీవోత్పత్త్యాద్యంశే మానం న వేతి సన్దేహే బాధానుపలమ్భాన్మానమితి పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే తదాగమవిరోధాజ్జీవాభిన్నబ్రహ్మసమన్వయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తదంశే తస్యామానత్వాదవిరోధాత్తత్సిద్ధిరితి ఫలభేదః ।
సావయవత్వం నిరస్యతి -
నిరఞ్జనేతి ।
కథం తర్హ్యద్వితీయే వాసుదేవే మూర్తిభేదః, తత్రాహ -
స ఇతి ।
వ్యూహో మూర్తిః ।
సవిశేషం శాస్త్రార్థముక్త్వా సహేతుం పురుషార్థమాహ -
తమిత్థమ్భూతమితి ।
యథోక్తవ్యూహవన్తం సర్వప్రకృతిం నిరఞ్జనం విజ్ఞానరూపం పరమాత్మానమితి యావత్ । వాక్కాయచేతసామవధానపూర్వకం దేవతాగృహగమనమభిగమనమ్ । పూజాద్రవ్యాణామర్జనముపాదానమ్ । ఇజ్యా పూజా । స్వాధ్యాయోఽష్టాక్షరాది జపః । యోగో ధ్యానమ్ ।
తత్రావిరుద్ధాంశముపాదత్తే -
తత్రేతి ।
'సమాహితః శ్రద్ధావిత్తో భూత్వా' ఇతి, 'తం యథా యథోపాసతే' ఇత్యాద్యా చ శ్రుతిః । 'మత్కర్మకృన్మత్పరమః' ఇత్యాద్యా స్మృతిః ।
విరుద్ధాంశమనూద్య దూషయతి -
యత్పునరితి ।
కృతహాన్యాదిదోష ఆదిశబ్దార్థః । న్యాయోపేతయా 'అజ ఆత్మా' ఇత్యాదిశ్రుత్యా పఞ్చరాత్రాగమస్యోత్పత్త్యంశే మానత్వాభావనిశ్చయాజ్జీవాభిన్నబ్రహ్మసమన్వయస్థైర్యమితి భావః ॥౪౨॥
జీవస్యోత్పత్తిం నిరస్య జీవాన్మనస ఉత్పత్తిం నిరస్యతి -
న చ కర్తురితి ।
యస్మాత్కర్తుః కరణోత్పత్తిర్న దృశ్యతే తస్మాదసఙ్గతా కల్పనేత్యన్వయః । సిద్ధానాం కరణానాం ప్రయోక్తా కర్తేతి ప్రసిద్ధ్యర్థో హిశబ్దః ।
వర్ణనం నిర్మూలమిత్యాహ -
న చేతి ।
నను లోకే కశ్చిచ్ఛిల్పివరః కుఠారం నిర్మాయ తేన వృక్షం ఛినత్తీతి దృష్టమితి చేత్ । సత్యమ్ । శిల్పినో హస్తాదికరణాన్తరసత్త్వాత్కుఠారకర్తృత్వం యుక్తమ్ , జీవస్య తు కరణాన్తరాసత్త్వాన్న మనసః కర్తృత్వమ్ । వినైవ కరణం కర్తృత్వే వా మనోవైయర్థ్యమితి భావః ॥౪౩॥
సఙ్కర్షణాదీనాముత్పత్త్యసమ్భవేఽపి వ్యూహచతుష్టయం స్యాదితి సూత్రవ్యావర్త్యమాశఙ్కతే -
అథాపి స్యాదితి ।
జ్ఞానైశ్వర్యయోః శక్తిరాన్తరం సామర్థ్యమ్ , బలం శరీరసామర్థ్యమ్ , వీర్యం శౌర్యమ్ , తేజః ప్రాగల్భ్యమేతైరన్వితా యస్మాత్సఙ్కర్షణాదయస్తస్మాదీశ్వరా ఎవేత్యర్థః ।
సర్వేషామీశ్వరత్వే పఞ్చరాత్రోక్తిమాహ -
వాసుదేవా ఎవేతి ।
నిర్దోషా రాగాదిశూన్యాః । నిరధిష్ఠానాః ప్రకృత్యజన్యాః । నిరవద్యా నాశాదిరహితా ఇత్యర్థః ।
ఈశ్వరత్వాజ్జన్మాసమ్భవో గుణ ఎవేత్యాహ -
తస్మాదితి ।
సూత్రేణ సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
ఎవమపి । చతుర్ణామీశ్వరత్వేన విజ్ఞానశక్త్యాదిభావేఽపీత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరం పృచ్ఛతి -
కథమితి ।
కిం చత్వారః స్వతన్త్రా భిన్నా ఎవ ఉతైకస్య వికారత్వేనాభిన్నాః । ఆద్యమనూద్య దూషయతి -
యదీత్యాదినా ।
ద్వితీయే వికారాః ప్రకృతితుల్యా వా న్యూనా వా । ఆద్యముత్థాప్య నిషేధతి -
అథేత్యాదినా ।
న్యూనత్వపక్షేఽపసిద్ధాన్తమాహ -
న చ పఞ్చేతి ।
యది న్యూనా అపి భగవతో వ్యూహాస్తదా చతుష్ట్వవ్యాఘాత ఇత్యాహ -
న చైత ఇతి ॥౪౪॥
ఇతశ్చ జీవోత్పత్తివాద ఉపేక్ష్య ఇత్యాహ సూత్రకారః -
విప్రతిషేధాచ్చేతి ।
స్వస్యైవ గుణత్వం గుణిత్వం చ విరుద్ధమ్ । ఆదిపదాత్ప్రద్యుమ్నానిరుద్ధౌ భిన్నావాత్మన ఇత్యుక్త్వాత్మన ఎవైతే ఇతి విరుద్ధోక్తిగ్రహః ।
పూర్వాపరవిరోధాదసాఙ్గత్యమితి సూత్రార్థముక్త్వార్థాన్తరమాహ -
వేదేతి ।
ఎకస్యాపి తన్త్రాక్షరస్యాధ్యేతా చతుర్వేదిభ్యోఽధిక ఇతి నిన్దాదిపదార్థః । తస్మాన్మిథో విరుద్ధాభిః పౌరుషేయకల్పనాభిర్నాపౌరుషేయవేదాన్తసమన్వయవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౪౫॥
వియదాదివిధాతారం సీతాస్యాబ్జమధువ్రతమ్ ।
నిత్యచిద్విశ్వకర్త్రాత్మాభిన్నం సర్వేశ్వరం భజే ॥౧॥
జీవస్యానుత్పత్తిప్రసఙ్గేనాకాశస్యాప్యుత్పత్త్యసమ్భవమాశఙ్క్య పరిహరన్నాదావేకదేశితమాహ -
న వియదశ్రుతేః ।
వియత్ప్రాణాపాదయోరర్థం సఙ్క్షిపన్ పూర్వపాదేన సఙ్గతిమాహ -
వేదాన్తేష్వితి ।
భిన్నోపక్రమత్వమేవాహ -
కేచిదిత్యాదినా ।
భూతభోక్తృశ్రుతీనాం మిథోవిరోధశఙ్కానిరాసో వియత్పాదార్థః । లిఙ్గశరీరశ్రుతీనాం తన్నిరాసః ప్రాణపాదార్థః । యథా మిథోవిరోధాత్పూర్వాపరవిరోధాచ్చ పరపక్షా ఉపేక్ష్యాస్తథా శ్రుతిపక్షోఽపి ఉపేక్ష్య ఇతి శఙ్కోత్థానే పాదద్వయస్యారమ్భాత్పూర్వపాదేన దృష్టాన్తసఙ్గతిరితి సముదాయార్థః । ఆకాశవాయ్వోరుత్పత్తిమామనన్తి తైత్తిరీయకాః । నామనన్తి ఛన్దోగాః । జీవస్య ప్రాణానాం చోత్పత్తిం 'సర్వ ఎత ఆత్మనో వ్యుచ్చరన్తి' ఇతి వాజినః । 'ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః' ఇత్యాథర్వణికాశ్చామనన్తి నాన్యే । ఎవమాకాశపూర్వికా క్వచిత్సృష్టిః, క్వచిత్తేజ పూర్వికేతి క్రమవిరోధః । ఆదిపదాత్ 'స ఇమాంల్లోకానసృజత' ఇత్యక్రమః, క్వచిత్సప్త ప్రాణాః, క్వచిదష్టావిత్యాది సఙ్ఖ్యాద్వారకశ్చ విరోధో గ్రాహ్యః । ప్రపఞ్చః పాదద్వయమ్ । తథా చ పాదద్వయస్య శ్రుతీనాం మిథోవిరోధనిరాసార్థత్వాచ్ఛ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయసఙ్గతయః సిద్ధాః ।
అత్రాకాశస్యోత్పత్త్యనుత్పత్తిశ్రుత్యోర్మిథోవిరిధోఽస్తి న వేతి వాక్యభేదైకవాక్యత్వాభ్యాం సన్దేహే యద్యుత్పత్తిస్తదా వాక్యభేదేన విరోధాదప్రామాణ్యమనయోః శ్రుత్యోరితి పూర్వపక్షయిష్యన్నాదావనుత్పత్తిపక్షమేకదేశి గృహ్ణాతీత్యాహ -
తత్ర తావదితి ।
ఉత్పత్తిశ్రుతిర్ముఖ్యా నాస్తీతి గూఢాభిసన్ధిః ॥౧॥
సమ్ప్రతి పూర్వపక్షయతి సూత్రకారః -
అస్తి త్వితి ।
ఎకవాక్యత్వేన ప్రామాణ్యసమ్భవే కిమితి శ్రుత్యోరప్రామాణ్యమితి శఙ్కతే -
నన్వేకవాక్యతేతి ।
ఎకవాక్యత్వాసమ్భవాదప్రామాణ్యం యుక్తమిత్యాహ -
సత్యమిత్యాదినా ।
ఎకస్య యుగపత్కార్యద్వయాసమ్బన్ధేఽపి క్రమేణ సమ్బన్ధసమ్భవాదేకవాక్యతేతి ముఖ్యసిద్ధాన్తీ శఙ్కతే -
నను సకృదితి ।
అప్రామాణ్యవాదీ దూషయతి -
నైవమితి ।
క్రమో న యుజ్యతే ద్వయోః శ్రుతప్రాథమ్యభఙ్గాపత్తేరిత్యర్థః ।
ఎకస్మాద్ద్విదలబీజాద్దలద్వయవదస్తూభయం ప్రథమజమిత్యత ఆహ -
న చేతి ।
వాయోరగ్నిరితి క్రమశ్రుతిభఙ్గాదితి శేషః ।
ఛాన్దోగ్యశ్రుతేస్తిత్తిరిశ్రుతివిరుద్ధార్థత్వముక్త్వా తిత్తిరిశ్రుతేస్తద్విరుద్ధార్థత్వమాహ -
ఎతేనేతి ।
ఎతత్పదార్థమాహ -
తస్మాదితి ।
ఛాన్దోగ్యేఽపి శ్రుతం తేజసః ప్రాథమ్యమత్ర దుర్యోజ్యమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ సత్పదార్థ ఆత్మా ఛాన్దోగ్యే తేజస ఉపాదానం శ్రూయతే, అత్ర తు వాయురితి నైకవాక్యతేత్యాహ -
వాయోరితి ॥౨॥
ఎవం శ్రుత్యోర్విరోధాదప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షే ప్రాప్తే స ఎవ వియదనుత్పత్తివాది స్వమతేన ప్రామాణ్యం బ్రూత ఇత్యాహ -
అస్మిన్నితి ।
ఎవమాధ్యాయసమాప్తేరధికరణేషు ప్రథమం విరోధాచ్ఛ్రుత్యప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షఫలం తత ఎకదేశిసిద్ధాన్తః, పశ్చాన్ముఖ్యసిద్ధాన్తే శ్రుతీనామవిరోధేనైక వాక్యతయా బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరితి ఫలం క్రమశ్చేత్యవగన్తవ్యమ్ ।
తత్ర శ్రుత్యోర్విరోధే సత్యధ్యయనవిధ్యుపాత్తయోరప్రామాణ్యాయోగాద్వియదుత్పత్త్యసమ్భవరూపతర్కానుగృహీతచ్ఛాన్దోగ్యశ్రుతిర్ముఖ్యార్థా ఇతరా గౌణీత్యవిరోధ ఇత్యేకదేశిమతం వివృణోతి -
నాస్తీత్యాదినా ।
ఆకాశో నోత్పద్యతే సామగ్రీశూన్యత్వాత్ , ఆత్మవత్ । న చావిద్యాబ్రహ్మణోః సత్త్వాద్ధేత్వసిద్ధిః, విజాతీయత్వేనానయోరారమ్భకత్వాయోగాదసంయుక్తత్వాచ్చ । సంయోగ ఎవ హి ద్రవ్యస్యాసమవాయికారణమతః సమవాయ్యసమవాయినోరభావాన్న హేత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రాగభావశూన్యత్వాచ్చాత్మవదాకాశో నోత్పద్యత ఇత్యాహ -
ఉత్పత్తిమతాం చేతి ।
ప్రకాశశ్చాక్షుషానుభవః । ఆదిపదాత్తమోధ్వంసపాకయోర్గ్రహణమ్ । మూర్తద్రవ్యాశ్రయత్వం హ్యకాశస్య కార్యమ్ , తచ్చ ప్రలయేఽప్యస్తి పరమాణ్వాశ్రయత్వాత్ । అతో న ప్రాగభావ ఇత్యర్థః ।
ప్రాగభావసత్త్వం స్ఫుటయతి -
కిం హీతి ।
స్థూలాశ్రయోఽవకాశః సూక్ష్మాశ్రయచ్ఛిద్రమణ్వాశ్రయః సుషిరమితి భేదః ।
కిఞ్చాత్మవదాకాశో న జాయతే, విభుత్వాత్ , అస్పర్శద్రవ్యత్వాచ్చేత్యాహ -
పృథివ్యాదీతి ।
తస్మాదుక్తతర్కబలాద్గౌణీ ద్రష్టవ్యేత్యన్వయః ।
భేదోక్తేర్గౌణత్వే వైదికోదాహరణమాహ -
వేదేఽప్యారణ్యానితి ।
ఆకాశేష్వితి భేదవ్యపదేశో గౌణ ఇతి సమ్బన్ధః ॥౩॥
న కేవలం తర్కాదాకాశస్యానుత్పత్తిః, కిన్తు శ్రుతితోఽపీత్యాహసూత్రకారః -
శబ్దాచ్చేతి ।
నిత్యభావస్యానాదిత్వాదితి భావః । ఆత్మేతి చ శబ్ద ఇహోదాహరణమిత్యన్వయః । ఆకాశః శరీరమస్యేతి బహువ్రీహిణాత్యన్తసామ్యభానాద్బ్రహ్మవదాకాశస్యానాదిత్వమిత్యర్థః ॥౪॥
పదోత్తరమితి ।
శఙ్కోత్తరమితి యావత్ ।
తాన్యేవ శఙ్కాపదాని పఠతి -
స్యాదేతదితి ।
అధికారే ప్రకరణే ।
యథైకస్మిన్బ్రహ్మప్రకరణే 'అన్నం బ్రహ్మ', 'ఆనన్దో బ్రహ్మ' ఇతి వాక్యయోర్బ్రహ్మశబ్దస్యాన్నే గౌణత్వమానన్దే ముఖ్యతా తథైకవాక్యస్థస్యైకస్యాపి సమ్భూతశబ్దస్య గుణముఖ్యార్థభేదో యోగ్యతాబలాదిత్యాహ -
స్యాచ్చేతి ।
ఉదాహరణాన్తరమాహ -
యథా చేతి ।
అభేదోపచారో భక్తిః ।
ముఖ్యసిద్ధాన్త్యాక్షిపతి -
కథం పునరితి ।
స ఎవాక్షేపద్వయం స్పష్టయతి -
నన్వితి ।
అద్వితీయత్వశ్రుతిబాధః సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాబాధశ్చేత్యర్థః ।
ప్రథమాక్షేపం దృష్టాన్తేన పరిహరతి -
ఎకమేవేతి ।
కార్యరూపద్వితీయశూన్యత్వం ప్రాగవస్థాయామవధారణశ్రుత్యర్థ ఇత్యర్థః । కులే గృహే । అమత్రాణి ఘటాదీని పాత్రాణి ।
ఎకమేవేత్యవధారణవ్యావర్త్యం కార్యమితి వ్యాఖ్యాయాద్వితీయపదవ్యావర్త్యమాహ -
అద్వితీయశ్రుతిరితి ।
ఆకాశస్య ద్వితీయత్వమఙ్గీకృత్యాద్వితీయాదిపదసఙ్కోచః కృతః, తదపి నాస్తీత్యాహ -
న చ నభసాపీతి ।
ధర్మసామ్యే బ్రహ్మనభసోః కథం భేదః, తత్రాహ -
సర్గకాలే త్వితి ।
ధర్మసామ్యాదద్వితీయత్వోపచార ఇత్యర్థే శ్రుతిమాహ -
తథా చాకశేతి ।
ద్వితీయమాక్షేపం పరిహరతి -
అత ఎవేతి ।
అభేదోపచారాదేవేత్యర్థః ।
నభసో బ్రహ్మతత్కార్యాభ్యాసభిన్నదేశకాలత్వాచ్చ తజ్జ్ఞానే తజ్జ్ఞానమిత్యాహ -
అపి చేతి ॥౫॥
ఎవమాకాశస్యానుత్పత్తౌ సర్వశ్రుతీనామవిరోధ ఇత్యేకదేశిసిద్ధాన్తః ప్రాప్తస్తం ముఖ్యసిద్ధాన్తీ దూషయతి -
ప్రతిజ్ఞేతి ।
అహానిరబాధః । సామయజురథర్వణశాఖాభేదజ్ఞాపనార్థా ఇతి శబ్దాః ।
న కాచనేతి ।
ఆత్మభిన్నం జ్ఞేయం నాస్తీత్యర్థః ।
నను సర్వస్య బ్రహ్మావ్యతిరేకాత్ప్రతిజ్ఞాయా అహానిరిత్యస్తు, తథాపి జీవాదివదనుత్పన్నస్యాపి నభసో బ్రహ్మణి కల్పితత్వేనావ్యతిరేకాత్ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిః కిం న స్యాత్ , కిముత్పత్త్యేత్యత ఆహ -
శబ్దేభ్యశ్చేతి ।
అవ్యతిరేక ఎవ న్యాయస్తేనేత్యర్థః ।అయం భావఃజీవస్య తావదాత్మత్వాద్బ్రహ్మావ్యతిరేకః । అజ్ఞానతత్సమ్బన్ధయోః కల్పితత్వేనావ్యతిరేకః । స్వతన్త్రాజ్ఞానాయోగాదజ్ఞానాన్యజడద్రవ్యస్య తు కార్యత్వేనైవావ్యతిరేకసిద్ధిః, తస్యాకార్యత్వే ప్రధానవత్స్వాతన్త్ర్యాదవ్యతిరేకాయోగాత్ । తథాహుర్న్యాయవిదః 'నిత్యద్రవ్యాణి స్వతన్త్రాణి భిన్నాన్యనాశ్రితాని' ఇతి ।
తస్మాత్ప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే ఆకాశస్య కార్యత్వేనైవావ్యతిరేకో వాచ్య ఇతి దృష్టాన్తసృష్టిసార్వాత్మ్యశబ్దానాహ -
తథా హీతి ।
తేన తేన దృష్టాన్తేనేతి ।
యజుషి దున్దుభ్యాదిదృష్టాన్తేనాథర్వణే ఊర్ణనాభ్యాదిదృష్టాన్తేనేత్యర్థః । యజుషి ప్రతిజ్ఞాసాధకా' ఇదం సర్వమ్' ఇతిశబ్దాః, ఆథర్వణే 'బ్రహ్మైవేదమ్' ఇతి శబ్దా ఇతి భావః ।
ఎవమాకాశోత్పత్తికథనాదేకదేశిమతే దూషితే శ్రుత్యప్రామాణ్యవాదీ స్వోక్తం స్మారయతి -
సత్యం దర్శితమితి ।
ముఖ్యసిద్ధాన్త్యాహ -
న । ఎకేతి ।
'తత్తేజోఽసృజత' ఇతి సకృచ్ఛ్రుతస్య స్రష్టురాకాశతేజోభ్యాం యుగపత్సమ్బన్ధే తిత్తిరిక్రమబాధాత్ , క్రమేణాకాశం సృష్ట్వా తేజోఽసృజతేతి సమ్బన్ధే తేజఃప్రాథమ్యభఙ్గప్రసఙ్గాత్ , వస్తుని వికల్పాసమ్భవేన తయోః శాఖాభేదేన ప్రాథమ్యవ్యవస్థాయా అయోగాత్ నైకవాక్యతేతి ప్రాప్తే ముఖ్య ఎవ దూషయతి -
నైష దోష ఇతి ।
అప్రామాణ్యకల్పనాద్వరమపౌరుషేయశ్రుతీనామేకవాక్యత్వేన ప్రామాణ్యకల్పనమ్ , తచ్చైకవాక్యత్వం బలవచ్ఛ్రుత్యా దుర్బలశ్రుతేః కల్ప్యమ్ , బలవతీ చ తిత్తిరిశ్రుతిః, ప్రకృతిపఞ్చమ్యా పౌర్వాపర్యాఖ్యక్రమస్య శ్రుతత్వాత్ । ఛాన్దోగ్యశ్రుతిస్తు దుర్బలా, తేజఃప్రాథమ్యశ్రుత్యభావాత్ । తేజఃసర్గమాత్రం తు శ్రుతం తృతీయత్వేన పరిణేయమిత్యేకవాక్యతేత్యర్థః । యదుక్తమేకదేశినా ఛాన్దోగ్యశ్రుత్యాకాశోత్పత్తిర్వార్యత ఇతి తన్నిరస్తమ్ ।
కిఞ్చ సా శ్రుతిః కిం తేజోజన్మపరా, ఉత తేజోజన్మ వియదనుత్పత్తిశ్చేత్యుభయపరా । ఆద్యే న తద్వారణమిత్యాహ -
న హీతి ।
అవిరోధాదిత్యర్థః ।
న ద్వితీయః, శ్రుత్యన్తరవిరోధేనోభయపరత్వకల్పనాయోగాద్వాక్యభేదాపత్తేశ్చేత్యాహ -
ఎకస్యేతి ।
నన్వేకస్య స్రష్టురనేకార్థసమ్బన్ధవద్వాక్యస్యాప్యనేకార్థతా కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
స్రష్టా త్వితి ।
ఎకస్య కర్తురనేకార్థసమ్బన్ధో దృష్టః । న త్వేకస్య వాక్యస్య నానార్థత్వం దృష్టమ్ । నానార్థకప్రయోగే తు పయ ఆనయేత్యాదావావృత్త్యా వాక్యభేద ఎవ । ఆనయనస్య జలక్షీరాభ్యాం పృథక్సమ్బన్ధాదిత్యర్థః ।
ఫలితమాహ -
ఇత్యేకేతి ।
ఎకస్య శబ్దస్యావృత్తిం వినానేకార్థత్వం నాస్తి చేదసృజతేతి శబ్దస్య ఛాన్దోగ్య ఉపసంహృతాకాశాదిసమ్బన్ధార్థమావృత్తిదోషః స్యాదిత్యత ఆహ -
న చేతి ।
ఛాన్దోగ్యస్థతేజోజన్మ ఆకాశాదిజన్మపూర్వకమ్ , తేజోజన్మత్వాత్ , తిత్తిరిస్థతేజోజన్మవదిత్యాకాశాదిజన్మోపసంహారే 'తదాకాశమసృజత' ఇతి వాక్యాన్తరస్యైవ కల్పనాన్నావృత్తిదోష ఇత్యర్థః ।
శ్రుత్యన్తరస్థః క్రమః శ్రుత్యన్తరే గ్రాహ్య ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథా చేతి ।
సృష్టౌ తాత్పర్యాతాత్పర్యాభ్యాం దృష్టాన్తశ్రుతివైషమ్యం శఙ్కతే -
నన్విత్యాదినా ।
తేజఃప్రాథమ్యస్వీకారే ఆకాశసర్గో ధర్మి తద్ధర్మః ప్రాథమ్యం చేతి ద్వయం శ్రుతం బాధనీయమితి గౌరవమ్ , ఆకాశప్రాథమ్యే త్వార్థికతేజః సర్గప్రాథమ్యమాత్రబాధ ఇతి లాఘవమితి మత్వాహ -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
కిఞ్చ ప్రధానధర్మిత్యాగాద్వరం గుణభూతస్య తేజఃప్రాథమ్యస్య ధర్మస్య త్యాగ ఇత్యాహ -
న హీతి ।
కిఞ్చ కిం సృష్టిపరశ్రుతిసిద్ధత్వాత్తేజఃప్రాథమ్యం గృహ్యత ఉత ప్రథమస్థానే తేజసః సర్గశ్రుత్యార్థాత్ప్రాథమ్యభానాత్ ।
నాద్య ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
ద్వితీయమనూద్య దూషయతి -
అర్థాత్త్వితి ।
యదుక్తం వస్తుని వికల్పాసమ్భవాదుభయోః ప్రాథమ్యం శాఖాభేదేన వ్యవస్థితం న భవతి, నాప్యుభయోర్ద్విదలాఙ్కురవత్సముచ్చిత్యోత్పత్త్యా ప్రాథమ్యం వాయోరగ్నిరితి క్రమబాధాపాతాదితి, తదిష్టమేవేత్యాహ -
వికల్పేతి ।
న కేవలం శ్రుతిదేవ్యోరవిరోధః సౌహార్దం చాస్తీత్యాహ -
అపి చేతి ।
వియదుపసఙ్గ్రాహ్యమిత్యన్వయః ।
వియదనుత్పత్తివాదినోక్తమనూద్య ప్రతిజ్ఞాయా అద్వితీయశ్రుతేశ్చ ముఖ్యార్థతాత్పర్యావగమాన్న గౌణార్థతేతి దూషయతి -
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
ప్రకృతివికారన్యాయస్తదనన్యత్వన్యాయః । ఉదకం క్షీరస్థమపి క్షీరజ్ఞానాన్న గృహ్యతే భేదాదితి భావః ।
మాస్తు సమ్యగ్జ్ఞానం శ్రుతేర్భ్రాన్తిమూలత్వసమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాపౌరుషేయత్వాన్మైవమిత్యాహ -
న చ వేదస్యేతి ।
మాయా భ్రాన్తిస్తయాలీకం మిథ్యాభాషణం తేన వఞ్చనమయథార్థబోధనమ్ । ఆదిపదాద్విప్రలిప్సాప్రమాదకరణాపాటవాని గృహ్యన్తే ।
ప్రతిజ్ఞాముఖ్యత్వమభిధాయాద్వితీయశ్రుతిముఖ్యతామాహ -
సావధారణేతి ।
సర్వద్వైతనిషేధపరేత్యర్థః ।
ఉభయగౌణత్వేఽద్భుతవదుపన్యాసో మృదాదిదృష్టాన్తైస్తత్సాధనం చ న స్యాదితి దోషాన్తరమాహ -
న చేత్యాదినా ॥౬॥
కార్యమేవ వస్త్వేకదేశ ఆకాశో నోత్పద్యతే సామగ్రీశూన్యత్వాదిత్యత్ర ఆకాశో వికారః విభక్తత్వాత్ ఘటాదివదితి సత్ప్రతిపక్షమాహ -
యత్పునరిత్యాదినా ।
యో విభక్తః స వికార ఇత్యన్వయముక్త్వా యస్త్వవికారః స న విభక్తో యథాత్మేతి వ్యతిరికవ్యాప్తిమాహ -
న త్వవికృతమితి ।
దిగాదిషు వ్యభిచారమాశఙ్క్య పక్షసమత్వాన్మైవమిత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
విభక్తత్వేనేత్యర్థః ।
ఆత్మని వ్యభిచారం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ధర్మిసమానసత్తాకవిభాగస్య హేతుత్వాత్పరమార్థాత్మని విభాగస్య కల్పితత్వేన భిన్నసత్తాకత్వాన్న వ్యభిచార ఇత్యాహ -
నేతి ।
అత్ర చాజ్ఞానాన్యద్రవ్యత్వం విశేషణమ్ , అతో నాజ్ఞానతత్సమ్బన్ధాదౌ వ్యభిచారః ।
నన్వాత్మా కార్యః, విభక్తత్వాత్ , వస్తుత్వాద్వా, ఘటవదిత్యాభాసతుల్యమిదమనుమానమిత్యాశఙ్క్యాత్మనః పరమకారణత్వేన శ్రుతస్య కార్యత్వే శూన్యతాప్రసఙ్గ ఇతి బాధకసత్త్వాత్తస్యాభావత్వమ్ , నాత్ర కిఞ్చిద్బాధకమస్తి ప్రత్యుత ఆకాశస్యాకార్యత్వే నిత్యానేకద్రవ్యకల్పనా శ్రౌతప్రతిజ్ఞాహాన్యాదయో బాధకాః సన్తీతి నాభాసతుల్యతేత్యాహ -
ఆత్మన ఇతి ।
ఇష్టప్రసఙ్గ ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ -
ఆత్మత్వాదితి ।
ఆత్మాభావః కేన చిజ్జ్ఞాయతే న వా । ఆద్యే యో జ్ఞాతా స పరిశిష్యత ఇతి న శూన్యతా । ద్వితీయేఽపి న శూన్యతా మానాభావాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ యద్ధి కార్యం సత్తాస్ఫూర్త్యోరన్యాపేక్షం తన్నిరాకార్యమ్ , ఆత్మా త్వకార్యో నిరపేక్షత్వాన్న బాధయోగ్య ఇత్యాహ -
నహ్యాత్మేత్యాదినా ।
కస్యచిత్కారణస్యాగన్తుకః కార్యో న హి । సత్తాస్ఫూర్త్యోః సిద్ధ్యోరనన్యాయత్తత్వాదిత్యక్షరార్థః ।
తత్ర స్ఫూర్తేరనన్యాయత్తత్వం వివృణోతి -
న హీతి ।
యదుక్తం సురేశ్వరాచార్యైః 'ప్రమాతా చ ప్రమాణం చ ప్రమేయం ప్రమితిస్తథా । యస్య ప్రసాదాత్సిధ్యన్తి తత్సిద్ధౌ కిమపేక్ష్యతే ।' ఇతి । యథా శ్రుతిరాహ 'పురుషః స్వయం జ్యోతిః', 'తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి' ఇతి చ ।
నన్వాత్మనః స్వతః సిద్ధౌ ప్రమాణవైయర్థ్యమ్ , తత్రాహ -
తస్యేతి ।
నను ప్రమేయస్యాపి స్వప్రకాశత్వం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న హీతి ।
అతో న ప్రమాణవైయర్థ్యమితి భావః ।
ఆత్మాపి మానాధీనసిద్ధికః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
ఆత్మా త్వితి ।
అయమర్థః - నిశ్చితసత్తాకం హి జ్ఞానం ప్రమేయసత్తానిశ్చాయకమ్ , గేహే ఘటో దృష్టో న వేతి జ్ఞానసంశయే న దృష్ట ఇతి వ్యతిరేకనిశ్చయే చార్థస్వరూపనిశ్చయాత్ । జ్ఞానసత్తానిశ్చయశ్చ న స్వతః, కార్యస్య స్వప్రకాశత్వాయోగాత్ । నాపి జ్ఞానాన్తరాత్ , అనవస్థానాత్ । అతః సాక్షిణైవ జ్ఞానసత్తానిశ్చయో వాచ్యః । తత్ర సాక్షిణశ్చేజ్జ్ఞానాధీనసత్తానిశ్చయః, అన్యోన్యాశ్రయః స్యాత్ । అతః సర్వసాధకత్వాదాత్మా స్వతః సిద్ధ ఇతి ।
స్వప్రకాశస్యాపి బాధః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న చేతి ।
జడం హి పరాయత్తప్రకాశత్వాదాగన్తుకం బాధయోగ్యం న ప్రకాశాత్మస్వరూపమ్ , తస్య సర్వబాధసాక్షిస్వరూపస్య నిరాకర్త్రన్తరాభావాత్ , స్వస్య చ స్వనిరాకర్తృత్వాయోగాత్ । న హి సునిపుణేనాపి స్వాభావో ద్రష్టుం శక్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవం స్వతః స్ఫూర్తిత్వాదాత్మా న బాధ్య ఇత్యుక్త్వా స్వతః సత్తాకత్వాచ్చ న బాధ్య ఇత్యాహ -
తథాహమేవేతి ।
జ్ఞానజ్ఞేయయోః సత్తావ్యభిచారేఽపి జ్ఞాతుః సదైకరూపత్వాన్న సత్తావ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
మాస్తు జీవతో జ్ఞాతురన్యథాస్వభావః, మృతస్య తు స్యాదిత్యత ఆహ -
తథేతి ।
ఉచ్ఛేదో వినాశః । అన్యథాస్వభావత్వం మిథ్యాత్వం వా సమ్భావయితుమపి న శక్యమ్ , అహమస్మీత్యనుభవసిద్ధసత్స్వభావస్య బాధకాభావాదిత్యర్థః ।
ఎవమాత్మనః శూన్యత్వనిరాసేన శూన్యతాప్రసఙ్గస్యానిష్టత్వముక్తమ్ , తతశ్చాత్మనః కార్యత్వనుమానమాభాస ఇత్యాహ -
ఎవమితి ।
అకార్యాత్మనః సిద్ధౌ తస్యావిద్యాసహితస్యోపాదానస్యాదృష్టాదినిమిత్తస్య చ సత్త్వాదాకాశానుత్పత్తిహేతోః సామగ్రీశూన్యత్వస్య స్వరూపాసిద్ధేరుక్తసత్ప్రతిపక్షబాధాచ్చాకాశస్య కార్యత్వం నిరవద్యమిత్యాహ -
కార్యత్వం చేతి ।
ఆత్మావిద్యయోర్విజాతీయత్వాన్నాకాశారమ్భకత్వమిత్యుక్తమనూద్య నిరస్యతి -
యత్త్విత్యాదినా ।
కిం కారణమాత్రస్య సాజాత్యనియమ ఉత సమవాయినః । తత్రాద్యం నిరస్య ద్వితీయం శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
కిం సమవాయితావచ్ఛేదకధర్మేణ సాజాత్యముత సత్త్వాదినా । నాద్య ఇత్యాహ -
తదపీతి ।
న చ రజ్జవాది న ద్రవ్యాన్తరమితి వాచ్యమ్ , పటాదేరపి తథాత్వాపాతాత్ ।
ద్వితీయోఽస్మదిష్టః, ఆత్మావిద్యయోర్వస్తుత్వేన సాజాత్యాదిత్యాహ -
సత్త్వేతి ।
ఉపాదానస్య సాజాత్యనియమం నిరస్య సంయుక్తానేకత్వనియమమద్వితీయస్యాసఙ్గస్యాప్యాత్మన ఉపాదానత్వసిద్ధయే నిరస్యతి -
నాపీత్యాదినా ।
కిమారమ్భకమాత్రస్యాయం నియమ ఉత ద్రవ్యారమ్భకస్య । నాద్య ఇత్యాహ -
అణ్వితి ।
ద్ధ్వయణుకస్య జ్ఞానస్య చాసమవాయికారణసంయోగజనకమాద్యం కర్మ ।
యద్యప్యదృష్టవదాత్మసంయుక్తే అణుమనసీ ఆద్యకర్మారమ్భకే తథాపి కర్మసమవాయిన ఎకత్వాదనేకత్వనియమభఙ్గ ఇత్యాహ -
ఎకైకో హీతి ।
ద్రవ్యాన్తరైః । సమవాయిభిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయముత్థాప్యారమ్భవాదానఙ్గీకారేణ దూషయతి -
ద్రవ్యేత్యాదినా ।
న త్వభ్యుపగమ్యతే తస్మాన్నైష నియమ ఇతి శేషః । యత్తు క్షీరపరమాణుషు రసాన్తరోత్పత్తౌ తైరేవ దధ్యారమ్భ ఇతి । తన్న । క్షీరనాశే మానాభావాత్ , రసవద్దధ్నోఽప్యేకద్రవ్యారభ్యత్వసమ్భవాచ్చ, ద్రవ్యగుణసఙ్కేతస్య పౌరుషేయస్య శ్రుత్యర్థనిర్ణయాహేతతుత్వాదితి భావః ।
లోకే కర్తు సహాయదర్శనాదసహాయాద్బ్రహ్మణః కథం సర్గ ఇతి, తత్రాహ -
తథా చోక్తమితి ।
ప్రాగభావశూన్యత్వహేతురప్యసిద్ధ ఇత్యాహ -
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
శబ్దాశ్రయత్వం విశేషః । శబ్దాదిమానాకాశః ప్రలయే నాస్తి, 'నాసీద్రజో నో వ్యోమ' ఇతి శ్రుతేః । నన్వాకాశాభావే కాఠిన్యం స్యాదితి చేత్ । సుశిక్షితోఽయం నైయాయికతనయః । న హ్యాకాశాభావస్తద్ధర్మో వా కాఠిన్యం కిన్తు మూర్తద్రవ్యవిశేషస్తత్సంయోగవిశేషో వా కాఠిన్యమ్ , తచ్చ ప్రలయే నాస్తీతి భావః ।
'ఆకాశశరీరం బ్రహ్మ' ఇతి శ్రుతేరగ్న్యౌష్ణ్యవద్బ్రహ్మస్వభావస్యాకాశస్య సతి బ్రహ్మణి కథమభావః, తత్రాహ -
యథా చేతి ।
విభుత్వాదాకాశసమం బ్రహ్మేతి శ్రుత్యర్థః ।
విభుత్వాత్స్పర్శద్రవ్యత్వనిరవయవద్రవ్యత్వలిఙ్గానాం విభక్తత్వాదిలిఙ్గసహితాగమబాధమాహ -
యదపీత్యాదినా ।
ధర్మివికారాభావే గుణనాశో న స్యాదితి తర్కార్థమనిత్యపదమ్ । గుణాశ్రయత్వమేవ హేతుః । తచ్చ స్వసమానసత్తాకగుణవత్త్వమ్ , అతో నిర్గుణాత్మని న వ్యభిచారః । భూతత్వమాదిశబ్దార్థః ।
స్వరూపాసిద్ధిమప్యాహ -
విభుత్వాదీనాం చేతి ।
సర్వమూర్తద్రవ్యసంయోగః పరిమాణవిశేషో వా విభుత్వం నిర్గుణాత్మని దృష్టాన్తే నాస్తి । సంయోగస్య సావయవత్వనియతస్యాజత్వసాధ్యవిరుద్ధతా చ । స్వరూపోపచయరూపం తు విభుత్వమాత్మాకాశయోర్న సమమ్ , 'జ్యాయానాకాశాత్' ఇతి శ్రుతేః । క్వచిదాకాశసామ్యం తు బ్రహ్మణో యత్కిఞ్చిద్ధర్మసమ్బన్ధేన వ్యపదిశ్యతే । అసక్తత్వేన వా । పఞ్చీకరణాదస్పర్శత్వమసిద్ధమ్ , కార్యద్రవ్యత్వాన్నిరవయవత్వమప్యసిద్ధమ్ , ద్రవ్యత్వజాతిశ్చాత్మన్యసిద్ధేత్యర్థః । నిత్య ఇత్యంశేన సామ్యం న వివక్షితమ్ ।
నను 'స యథానన్తోఽయమాకాశ ఎవమనన్త ఆత్మా' ఇతి శ్రుతిర్నిత్యత్వేనైవ సామ్యం బ్రూతే, నేత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
ఆకాశస్య కార్యత్వేనానిత్యత్వాదిత్యర్థః । శ్రుతిస్త్వాపేక్షికానన్త్యద్వారా ముఖ్యానన్త్యం బోధయతీతి భావః ।
న్యూనత్వాచ్చాకాశస్య న ముఖ్యోపమానత్వమిత్యాహ -
జ్యాయానితి ।
ముఖ్యోపమానాసత్త్వే శ్రుతిః 'న తస్య' ఇతి । తస్మాదాకాశస్యోపమానత్వమాత్రేణ నిత్యత్వం నాస్తీతి భావః ।
అనిత్యత్వేనాసత్త్వే శ్రుతిమాహ -
అతోఽన్యదితి ।
యత్త్వేకస్యైవ సమ్భూతశబ్దస్య గౌణత్వం ముఖ్యత్వం చేతి । తన్న । ఆకాశేఽపి తస్య ముఖ్యత్వసమ్భవాదిత్యాహ -
తపసీతి ।
బలవత్తిత్తిరిశ్రుత్యా ఛాన్దోగ్యశ్రుతేర్నయనాదేకవాక్యతయా స్రష్టరి బ్రహ్మాత్మని సమన్వయ ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౭॥
ఎతేన మాతరిశ్వా వ్యాఖ్యాతః ।
అతిదేశత్వాన్న పృథక్సఙ్గత్యాద్యపేక్షా । 'తత్తేజోఽసృజత' ఇతి శ్రుతేః । 'ఆకాశాద్వాయుః' ఇతి శ్రుత్యా విరోధోఽస్తి న వేతి ఎకవాక్యత్వభావాభావాభ్యాం సంశయే గౌణపక్షపూర్వపక్షసిద్ధాన్తపక్షానతిదిశతి -
తత్రాపీత్యాదినా ।
పూర్వత్ర హ్యాకాశానన్తర్యం తేజసః స్థాపితమ్ , తత్ర వాయుతేజసోస్తుల్యవదానన్తర్యే వాయోరగ్నిరితి క్రమశ్రుతిబాధాత్పౌర్వాపర్యే తేజఃప్రాథమ్యభఙ్గాన్నైకవాక్యతేతి పూర్వపక్షే గౌణవాద్యభిప్రాయమాహ -
తతశ్చేతి ।
అస్తమయప్రతిషేధో ముఖ్యోత్పత్త్యసమ్భవే లిఙ్గమ్ । 'వాయుశ్చాన్తరిక్షం చైతదమృతమ్' ఇతి తస్యైవ లిఙ్గస్యాభ్యాసః । 'వాయురేవ వ్యష్టిః సమష్టిశ్చ' ఇతి సర్వాత్మత్వలిఙ్గాన్తరమాదిపదార్థః । తథా సంవర్గవిద్యాయాం 'వాయుర్హ్యేవైతాన్సర్వానగ్న్యాదీన్సంహరతి' ఇతి శబ్దమాత్రేణైశ్వర్యశ్రవణం లిఙ్గాన్తరం గ్రాహ్యమ్ । ఎతైర్లిఙ్గైర్వాయురనాద్యనన్త ఇతి ప్రతీతేరుత్పత్తిర్గౌణీత్యవిరోధః శ్రుత్యోరితి ప్రాప్తే ప్రతిపిపాదయిషితప్రతిజ్ఞాశ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్తత్సాధకానాం తత్ర తత్ర వాయూత్పత్తివాక్యానాం భూయస్త్వాదుక్తవిభక్తత్వాదిలిఙ్గానుగ్రహాచ్చ ముఖ్యైవ వాయోరుత్పత్తిః, తథా చాకాశం వాయుం చ సృష్ట్వా తేజోఽసృజతేతి శ్రుత్యోరేకవాక్యతయా బ్రహ్మణి సమన్వయః ।
లిఙ్గాని తూపాస్యవాయుస్తావకత్వాదాపేక్షికతయా వ్యాఖ్యేయానీతి ముఖ్యసిద్ధాన్తమాహ -
ప్రతిజ్ఞేత్యాదినా ।
కృతం ప్రతివిధానమాపేక్షికత్వేన సమాధానం యస్య తత్తథా ।
అధికరణారమ్భమాక్షిప్యోక్తామధికాశఙ్కామాహ -
నన్విత్యాదినా ।
'వాయుర్హ్యేవైతాన్సవార్న్సంవృఙ్క్తే' ఇత్యాదిశబ్దమాత్రం శఙ్కామూలం నార్థ ఇతి ద్యోతనార్థం మాత్రపదమ్ । తామేవ శఙ్కామాహ -
సంవర్గేతి ।
వ్యష్టిసమష్ట్యుపాస్తిః 'వాయుం దిశాం వత్సం వేద' ఇత్యుపాస్తిశ్చాదిశబ్దార్థః ॥౮॥
అసమ్భవస్తు సతోఽనుపపత్తేః ।
'అనాద్యనన్తం మహతః పరం ధ్రువమ్ ', 'న చాస్య కశ్చిజ్జనితా' ఇత్యాది బ్రహ్మానాదిత్వశ్రుతీనాం 'త్వం జాతో భవసి విశ్వతోముఖః' ఇత్యుత్పత్తిశ్రుత్యా విరోధోఽస్తి న వేత్యేకవాక్యత్వభావాభావాభ్యాం సన్దేహేఽస్తి విరోధ ఇతి పూర్వపక్షే యథా వాయ్వాదేరమృతత్వాదికముత్పత్తిశ్రుతిబలాదాపేక్షికం తథా బ్రహ్మానాదిత్వమాపేక్షికమితి దృష్టాన్తసఙ్గత్యా ఎకదేశిపక్షం ప్రాపయతి -
వియదితి ।
బ్రహ్మ కుతశ్చిజ్జాయతే, కారణత్వాత్ , ఆకాశవాదిత్యనుమానానుగ్రహాజ్జన్మశ్రుతిర్బలీయసీత్యాహ -
తథేతి ।
న చానాదికారణాభావేనానవస్థా బీజాఙ్కురవదనాదిత్వోపపత్తేః । తథా చ దీపాద్దీపవద్బ్రహ్మాన్తరాద్బ్రహ్మాన్తరోత్పత్తిః, ఉత్పత్తిశ్రుత్యా చానాదిత్వశ్రుతిర్నేయేత్యనాద్యనన్తబ్రహ్మసమన్వయాసిద్ధిరితి ప్రాప్తే ముఖ్యసిద్ధాన్తమాహ -
తామితి ।
బ్రహ్మ న చ జాయతే, కారణశూన్యత్వాత్ , నరవిషాణవత్ , వ్యతిరేకేణ ఘటవచ్చేత్యనుమానానుగ్రహాద్విపక్షే చాకారణకకార్యవాదప్రసఙ్గాద్బ్రహ్మానాదిత్వశ్రుతయో బలీయస్య ఇతి కారణత్వలిఙ్గబాధాజ్జన్మశ్రుతిః కార్యాభేదేన వ్యాఖ్యేయేత్యనాద్యనన్తబ్రహ్మసమన్వయసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తఫలమ్ । న హేత్వసిద్ధిః, కారణస్యానిరూపణాత్ । తథా హి కిం సన్మాత్రస్య బ్రహ్మణః సన్మాత్రమేవ సామాన్యం కారణం సద్విశేషో వా అసద్వా । న త్రేధాపీత్యాహ -
సన్మాత్రం హీత్యాదినా ।
దీపస్తు దీపాన్తరే నిమిత్తమిత్యనుదాహరణమ్ । వియత్పవనయోర్బ్రహ్మణశ్చ విభక్తత్వావిభక్తత్వాభ్యాం కారణభావాభావాభ్యాం చ వైషమ్యమ్ । కారణత్వలిఙ్గస్యాప్రామాణికానవస్థా ।
తర్కేణాపి బాధమాహ -
న చ వికారేభ్య ఇత్యాదినా ।
కారణస్యానభ్యుపగమే యదృచ్ఛావాదప్రసఙ్గః, అనాదికారణానభ్యుపగమేఽనవస్థాప్రసఙ్గః, తదభ్యుపగమే బ్రహ్మవాదప్రసఙ్గః, కారణాన్తరస్య ప్రధానాదేర్నిరాసాదితి భావః ॥౯॥
తేజోఽతస్తథాహ్యాహ ।
'తత్తేజోఽసృజత' ఇతి 'వాయోరగ్నిః' ఇతి చ శ్రుత్యోర్విరోధోఽస్తి న వేతి సన్దేహే సామాన్యాత్సామాన్యోత్పత్త్యసమ్భవేఽపి బ్రహ్మవాయ్వోః సామాన్యయోస్తేజోరూపవిశేషోపాదానత్వసమ్భవాత్తుల్యబలతయాస్తి విరోధ ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షః । సర్వత్రాధ్యాయసమాప్తేరేకవాక్యత్వాసమ్భవాసమ్భవౌ సంశయబీజమ్ । పూర్వపక్షే శ్రుతీనాం విరోధాదప్రామాణ్యం ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే ప్రామాణ్యమిత్యుక్తం న విస్మర్తవ్యమ్ । ఎవం పూర్వపక్షే కార్యమాత్రస్య వివర్తత్వాత్కల్పితస్య వాయోస్తేజఃకల్పనాధిష్ఠానత్వాయోగాద్బ్రహ్మైవ తేజస ఉపాదానం సర్వకార్యాణాం బ్రహ్మైవోపాదానమిత్యర్థే శ్రుతీనాం భూయస్త్వాచ్చ తదనురోధాద్వాయోరితి క్రమార్థా పఞ్చమీత్యవిరోధ ఇత్యేకదేశిసిద్ధాన్తం ప్రాపయతి -
ప్రాప్తం తావద్బ్రహ్మయోనికం తేజ ఇత్యాదినా ।
శ్రుతీనాం విరోధమాత్రోపన్యాసేన పూర్వపక్షః, అపసిద్ధాన్తేనావిరోధాత్తావదేకదేశిపక్ష ఇతి జ్ఞేయమ్ । తదుభయమపి ముఖ్యసిద్ధాన్తాపేక్షయా పూర్వపక్షత్వేన వ్యవహ్రియతే ।
సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
కదర్థితా ।
బాధితార్థేతి యావత్ । వాయోస్తేజఃప్రకృతిత్వం పఞ్చమీశ్రుత్యా నిర్ధారితమ్ , న చ కల్పితస్యోపాదానత్వాసమ్భవః, అధిష్ఠానత్వాసమ్భవేఽపి మృదాదివత్పరిణామిత్వసమ్భవాత్ , స్వతస్తు బ్రహ్మణశ్ఛాన్దోగ్యే స్రష్టృత్వమాత్రం శ్రుతం నోపాదానత్వమ్ । న చ 'బహు స్యామ్' ఇతి కార్యాభేదే క్షణలిఙ్గాదుపాదానత్వసిద్ధిః లిఙ్గాచ్ఛ్రుతేర్బలీయస్త్వేన శ్రుత్యవిరోధేన లిఙ్గస్య నేయత్వాత్ । నయనం చేత్థం వాయోర్బ్రహ్మానన్యత్వాద్వాయుజస్యాపి తేజసో బ్రహ్మప్రకృతికత్వమవిరుద్ధమితి సిద్ధాన్తగ్రన్థాశయః ।
ఇహాధికారాదితి ।
వాయోరగ్నిః సమ్భూత ఇతి వాక్యే సమ్బన్ధాదిత్యర్థః । తదధికారే సమ్భూత్యధికారే ।
నిరపేక్షకారకవిభక్తేరూపపదసాపేక్షవిభక్త్యపేక్షయా ప్రబలత్వాచ్చ న క్రమార్థా పఞ్చమీత్యాహ -
అపి చేతి ।
ఊర్ధ్వమనన్తరమితి వోపపదం వినా పఞ్చమీమాత్రాత్క్రమో న భాతీతి కల్ప్య ఉపపదార్థయోగః । ప్రకృత్యాఖ్యాపాదానకారకం తు నిరపేక్షపఞ్చమ్యా భాతి । విశేషతోఽత్ర ప్రకరణాదపాదానార్థత్వం పఞ్చమ్యాః కౢప్తం కౢప్తేన చ కల్ప్యం సతి విరోధే బాధ్యమితి స్థితిరిత్యర్థః ।
పారమ్పర్యజత్వమేవాహ -
యదాపీతి ।
తస్యా ధేనోః శృతం తప్తం క్షీరం సాక్షాత్కార్యమ్ , దధ్యాదికం తు పారమ్పర్యజమిత్యర్థః । దధిసంసృష్టం కఠినక్షీరమామిక్షా ।
బ్రహ్మణే వాయుభావే మానమాహ -
దర్శయతి చేతి ।
పారమ్పర్యజస్యాపి తజ్జత్వవ్యపదేశే స్మృతిమాహ -
తథా చేతి ।
అన్తఃకరణాదిభ్యో జాయమానబుద్ధ్యాదీనాం మత్త ఎవేత్యవధారణం కథమిత్యాశఙ్క్యాహ -
యద్యపీత్యాదినా ।
ప్రనాడ్యా పరమ్పరయేశ్వరవంశ్యత్వాత్తజ్జత్వాత్పరమకారణాన్తరనిరాసార్థమవధారణం యుక్తమితి శేషః ।
ఎతత్పదార్థమాహ -
తాసామితి ।
'తజ్జలాన్' ఇత్యాద్యుక్తశ్రుతీనాం సాక్షాత్ప్రనాడ్యా వా బ్రహ్మజత్వమాత్రేణోపపత్తేరిత్యర్థః । అక్రమశ్రుతీనాం బలవత్క్రమశ్రుత్యనుసారేణేకవాక్యత్వాద్వియద్వాయుద్వారా తేజఃకారణే బ్రహ్మణి ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౦॥
ఆపః ।
అతిదేశోఽయమ్ ।
తథా హ్యాథర్వణే ముణ్డకగ్రన్థే 'ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేన్ద్రియాణిచ । ఖం వాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీ విశ్వస్య ధారిణీ' ఇతి మన్త్రేఽపాం బ్రహ్మజత్వం శ్రుతమ్ । 'అగ్నేరాపః' ఇతి శ్రుత్యా తస్య విరోధోఽస్తి న వేతి సన్దేహే తుల్యత్వాదస్తి విరోధ ఇతి పూర్వపక్షే అపామగ్నిదాహ్యత్వేన విరోధాదగ్నిజత్వాసమ్భవాత్క్రమార్థా పఞ్చమీత్యవిరోధ ఇత్యధికాశఙ్కాయాముక్తతేజోన్యాయమతిదిశ్య వ్యాచష్టే -
అత ఇతి ।
ప్రత్యక్షవిరోధే కథమపామగ్నిజత్వనిర్ణయః, తత్రాహ -
సతి వచన ఇతి ।
త్రివృత్కృతయోరప్తేజసోర్విరోధేఽప్యగ్నేరాప ఇతి వచనాదతీన్ద్రియయోస్తయోర్నాస్తి విరోధ ఇతి నిర్ణీయత ఇత్యర్థః ।
న కేవలం శ్రుత్యవిరోధజ్ఞానాయాయమతిదేశః కిన్తు పఞ్చభూతోత్పత్తిక్రమనిర్ణయార్థం చేత్యాహ -
తేజసస్త్వితి ।
తస్మాత్తేజోభావాపన్నే బ్రహ్మణి శ్రుతిసమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౧॥
పృథివ్యధికారరూపశబ్దాన్తరేభ్యః ।
విషయముక్త్వాన్నశబ్దమహాభూతప్రకరణాభ్యాం సంశయమాహ -
తా ఇతి ।
అభ్యవహార్యం భక్ష్యమ్ । అత్ర శ్రుతౌ యద్యన్నమోదనాదికం తదా 'అద్భ్యః పృథివీ' ఇతి శ్రుత్యా విరోధః, యది పృథివీ తదా న విరోధ ఇతి ఫలం బోధ్యమ్ । అప్పృథివ్యోః కార్యకారణభావాదధికరణసఙ్గతిః । అన్నశ్రుతివృష్టిభవనత్వలిఙ్గాభ్యాం పూర్వపక్షః । తదేవ తత్రైవేతి శ్రుత్యర్థః ।
తథా చ క్వచిదన్నం క్వచిదద్భయః పృథివీ తతోఽన్నమితి విరోధాన్నైకవాక్యతేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
అధికారః ప్రకరణమ్ । రూపం లిఙ్గమ్ । పయః క్షీరం తద్వత్పాణ్డురం శ్వేతమ్ , అఙ్గారవద్రోహితం రక్తమ్ ।
శబ్దాన్తరశబ్దితం స్థానం వ్యాచష్టే -
శ్రుత్యన్తరమపీతి ।
అబానన్తర్యం పృథివ్యాః స్థానం శ్రుత్యన్తరసిద్ధం తేనాప్యన్నస్య పృథివీత్వమిత్యర్థః । తత్తత్ర సృష్టికాలే యదపాం శరః యో మణ్డవద్ఘనీభావ ఆసీత్స ఎవ సమహన్యత కఠినః సఙ్ఘాతోఽభూత్సాపాం కఠినా పరిణతిః పృథివ్యభవదితి శ్రుత్యర్థః ।
వ్రీహ్యాద్యన్నసర్గః కస్మిన్స్థాన ఇతి వివక్షాయామాహ -
పృథివ్యాస్త్వితి ।
పఞ్చమీయమ్ ।
వృష్టిభవత్వలిఙ్గసహితాన్నశ్రుతేః కథం ప్రకరణలిఙ్గస్థానైర్బాధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
వాక్యశేషోఽపీతి ।
ప్రబలదుర్బలప్రమాణసన్నిపాతే బహూనాం దుర్బలానామత్యన్తబాధాద్వరం ప్రబలప్రమాణస్యాల్పబాధేన కథఞ్చిన్నయనమితి న్యాయేన శ్రుతిలిఙ్గయోరన్నమాత్రనిష్ఠత్వం బాధిత్వాన్నానన్నాత్మకపృథివీనిష్ఠత్వం నీయతే । తాభ్యామన్నమాత్రగ్రహే ప్రకరణాదీనాం పృథివీమాత్రవిషయాణామత్యన్తబాధాపత్తేరితి భావః । అన్నస్య వృష్టిజత్వోక్తిద్వారా పృథివ్యా అబ్జన్యత్వం సూచ్యతే । పృథివ్యబ్జా, పృథివీత్వాత్ , అన్నవదిత్యనుమానాదిత్యక్షరార్థః । ఎవం తిత్తిరిశ్రుత్యనుసారేణ ఛన్దోగశ్రుతేర్నయనాదవిరుద్ధో భూతసృష్టిశ్రుతీనాం బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౨॥
సమ్ప్రతి తాని భూతాన్యాశ్రిత్యాశ్రయాశ్రయిభావసఙ్గత్యా తేషాం స్వాతన్త్ర్యమాశఙ్క్య నిషేధతి -
తదభిధ్యానాదేవ తు తల్లిఙ్గాత్సః ।
ఉక్తభూతాన్యాశ్రిత్య సంశయపూర్వపక్షౌ దర్శయతి -
కిమిమానీత్యాదినా ।
సంశయబీజానుక్తౌ పూర్వోత్తరపక్షయుక్తయో బీజమితి జ్ఞేయమ్ ।
నన్వత్ర భూతానాం కిం స్వాతన్త్ర్యేణోపాదానత్వమాశఙ్క్యతే కర్తృత్వం వా । నాద్యః, 'రచనానుపపత్తేః' ఇత్యాదిన్యాయవిరోధాదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
న ద్వితీయః, అచేతనత్వాదితి భావః । యథా మనుష్యాదిశబ్దైస్తత్తద్దేహాభిమానినో జీవా ఉచ్యన్తే తథా 'ఆకాశాద్వాయుః' ఇత్యాదిశ్రుతావాకాశాదిశబ్దైస్తత్తద్భూతాభిమానిదేవతా ఉచ్యన్తే, తాసాం స్వకార్యే వాయ్వాదౌ కర్తృత్వసమ్భవాన్నిరపేక్షనిమిత్తత్వం పఞ్చమ్యర్థః । ఎవం 'తదాత్మానం స్వయమకురుత' ఇతి శ్రుతౌ స్వయమితి విశేషణాద్బ్రహ్మణోఽన్యానపేక్షసర్వకర్తృత్వసమ్భవాన్నిరపేక్షనిమిత్తత్వం శ్రుతమ్ ।
తథా చ మిథోనిరపేక్షేశ్వరభూతకర్తృశ్రుత్యోర్విరోధాన్న బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి సఫలం పూర్వపక్షమాహ -
నైష దోష ఇతి ।
భూతానాం తదభిమానిదేవతానామిత్యర్థః । యథా ఆకాశాదిభావాపన్నబ్రహ్మణః సర్వోపాదానత్వం తథా తదభిమానిదేవతాజీవభావమాపన్నబ్రహ్మణః కర్తృత్వమితి పరమ్పరయా ఈశ్వరకర్తృత్వశ్రుత్యవిరోధః । స్వయమితి విశేషణమీశ్వరాన్తరనిరాసార్థం న జీవభావాపేక్షానిరాసార్థమిత్యేకదేశిసిద్ధాన్త ఊహనీయః ।
ముఖ్యసిద్ధాన్తమాహ -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
ఆకాశాదిశబ్దైర్న దేవతాలక్షణా ముఖ్యార్థే బాధకాభావాత్పఞ్చమ్యశ్చ ప్రకృతిత్వార్థాస్తత్ర రూఢతరత్వాత్ , తథా చాచేతనానాం భూతానాం కర్తృత్వమేవ నాస్తి, కుత ఈశ్వరానపేక్షకర్తృత్వమ్ ।
యద్యపి దేవతానాం కర్తృత్వం సమ్భవతి తథాపీశ్వరనియమ్యత్వశ్రవణాచ్చేతనానామపి న స్వాతన్త్ర్యమ్ , కిము వాచ్యమచేతనానాం భూతానాం న స్వాతన్త్ర్యమితి మత్వోక్తమ్ -
తల్లిఙ్గాదితి ।
తత్తదచేతనాత్మనావస్థితస్య బ్రహ్మణ ఉపాదానత్వేఽపి జీవవ్యావృత్తేశ్వరత్వాకారేణైవ సాక్షాత్సర్వకర్తృత్వం న జీవత్వద్వారా తస్య సర్వనియన్తృత్వాల్లిఙ్గాదిత్యర్థః ।
ప్రకరణాచ్చ సాక్షాత్సర్వకర్తృత్వమిత్యాహ -
తథేతి ।
పూర్వోక్తమనూద్య నిరస్యతి -
యత్త్వితి ।
పరమేశ్వరస్యాన్తర్యామిభావేనావేశః సమ్బన్ధస్తద్వశాద్భూతేష్వీక్షణశ్రవణం నైతావతా తేషాం చేతనత్వం స్వాతన్త్ర్యం వేత్యర్థః । అనేన 'తదభిధ్యానాత్' ఇతి పదం వ్యాఖ్యాతమ్ । ఇత్థం సూత్రయోజనా - స ఈశ్వరస్తత్తదాత్మనా స్థితోఽపి సాక్షాదేవ సర్వకర్తా తస్యాన్తర్యామిత్వలిఙ్గాత్ । జీవత్వద్వారా కర్తృత్వం నామ జీవస్యైవ కర్తృత్వమిత్యన్తర్యామిణః కర్తృత్వాసిద్ధేరన్తర్యామిత్వాయోగాత్తదభిధ్యానాదీశ్వరేక్షణాదేవ భూతేషు శ్రుతేక్షణోపపత్తేశ్చేతి ।
తత్తేజ ఐక్షతేతి శ్రుత ఈక్షితా పరమాత్మైవేత్యత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రకరణం చాహ -
నాన్య ఇతి ।
తస్మాదీశ్వరపదార్థలోపప్రసఙ్గేనేశ్వరాదన్యస్య స్వాతన్త్ర్యాభావాన్నేశ్వరకర్తృత్వశ్రుతేర్భూతశ్రుత్యా విరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౩॥
విపర్యయేణ తు ।
యద్యప్యత్ర శ్రుతివిరోధో న పరిహ్రియత ఇత్యసఙ్గతిస్తథాప్యుత్పత్తిక్రమే నిరూపితే లయక్రమో బుద్ధిస్థో విచార్యత ఇతి ప్రాసఙ్గిక్యావేవ పాదావాన్తరసఙ్గతీ ఇతి మత్వాహ -
భూతానామితి ।
అత్రోత్పత్తిక్రమాద్విపరీతక్రమనిర్ణయాత్సిద్ధాన్తే భూతానాం ప్రాతిలోమ్యేన లయధ్యానపూర్వకం ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి మనఃసమాధానం ఫలమ్ , పూర్వపక్షే తు కారణనాశే సతి కార్యనాశ ఇతి సర్వలయాధారబ్రహ్మాసిద్ధేరుక్తసమాధ్యసిద్ధిరితి భేదః ।
సతి మహాభూతానాం లయే క్రమచిన్తా స ఎవ నాస్తీతి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ -
త్రయోఽపీతి ।
అనియమ ఇత్యనాస్థయోక్తం శ్రౌతస్య ప్రలయస్య క్రమాకాఙ్క్షాయాం శ్రౌత ఉత్పత్తిక్రమ ఎవ గ్రాహ్యః, శ్రౌతత్వేనాన్తరఙ్గత్వాదిత్యేవం పూర్వపక్షః । సతి కారణే కార్యం నశ్యతీతి లోకే దృశ్యతే । తథా చ శ్రౌతోఽప్యుత్పత్తిక్రమో లయే న గృహ్యతే కిన్తు లౌకికక్రమ ఎవ గృహ్యతే శ్రుతేర్లోకదృష్టపదార్థబోధాధీనత్వేన శ్రౌతాదపి లౌకికస్యాన్తరఙ్గత్వాద్యోగ్యత్వాచ్చ । కారణమేవ హి కార్యస్య స్వరూపమితి తదనన్యత్వన్యాయేన స్థాపితమ్ ।
న హి స్వరూపనాశే కార్యస్య క్షణమపి స్థితిర్యుక్తా తస్మాదయోగ్య ఉత్పత్తిక్రమో లయస్య న గ్రాహ్యః లౌకికక్రమావరోధేన నిరాకాఙ్క్షాత్వాదితి సిద్ధాన్తయతి -
తతో బ్రూమ ఇత్యాదినా ।
క్రమేణ పరమ్పరయా సర్వకార్యలయాధారత్వం బ్రహ్మణః కిమిత్యాశ్రీయతే, సాక్షాదేవ తత్కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న హి స్వకారణవ్యతిక్రమేణేతి ।
ఘటనాశే మృదనుపలబ్ధిప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । 'వాయుశ్చ లీయతే వ్యోమ్ని తచ్చావ్యక్తే ప్రలీయతే' ఇతి స్మృతిశేష ఆదిపదార్థః । 'యోగ్యతాధీనః సమ్బన్ధః' ఇతి న్యాయాదయోగ్యక్రమబాధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౪॥
అన్తరావిశేషాత్ ।
ఉక్తభూతోత్పత్తిలయక్రమముపజీవ్య స కిం కరణోత్పత్తిక్రమేణ విరుధ్యతే న వేతి కరణానామభౌతికత్వభౌతికత్వాభ్యాం సన్దేహే వృత్తానువాదపూర్వకం పూర్వపక్షమాహ -
భూతానామిత్యాదినా ।
కరణాన్యేవ న సన్తీతి వదన్తం ప్రత్యాహ -
సేన్ద్రియస్యేతి ।
'మనసస్తు పరా బుద్ధిర్యో బుద్ధేః పరతస్తు సః ', 'శ్రోత్రాదీనీన్ద్రియాణ్యన్యే' ఇతి స్మృతిర్ద్రష్టవ్యా । అన్యపరాః శబ్దాః లిఙ్గానీత్యుచ్యన్తే ।
కరణానాం క్రమాకాఙ్క్షామాహ -
తయోరితి ।
ఆకాఙ్క్షాయాం శ్రుతిసిద్ధః క్రమో గ్రాహ్య ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
విజ్ఞాయతేఽనేనేతి విజ్ఞానం సేన్ద్రియా బుద్ధిః । ఆత్మనో భూతానాం చాన్తరా మధ్యే తల్లిఙ్గాత్సృష్టివాక్యాత్ 'ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః' ఇత్యాదిరూపాద్విజ్ఞానమనసీ అనుక్రమ్యేతే । తథా చ కరణక్రమేణ పూర్వోక్తక్రమభఙ్గ ఇతి శఙ్కాసూత్రాంశార్థః । న చ కరణానాం భౌతికత్వాద్భూతానన్తర్యమితి వాచ్యమ్ , తేషాం భౌతికత్వే మానాభావాత్ । తథా చాత్మనః ప్రథమమాకాశస్య జన్మ పశ్చాద్వాయోరిత్యుక్తక్రమస్యాత్మనః కరణాని తతో భూతానీతి క్రమేణ విరోధ ఇతి తిత్తిర్యథర్వణశ్రుత్యోర్విరోధాన్న బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి పూర్వపక్షఫలమ్ ।
సిద్ధాన్తయతి -
నేతి ।
'ఆత్మన ఆకాశః' ఇత్యాది తిత్తిరిశ్రుతౌ పఞ్చమ్యాః కార్యకారణభావేనార్థతః క్రమో భాతి । న తస్యాథర్వణపాఠేన బాధః అర్థక్రమవిరోధిక్రమవిశేషస్యాశ్రుతేః పాఠక్రమస్యార్థక్రమధీశేషస్య శేషిబాధకత్వాయోగాదితః శ్రుత్యర్థక్రమావిరోధేన పాఠస్య నేయత్వాద్భూతానన్తర్యం కరణానామిత్యర్థః ।
కిఞ్చ భౌతికత్వాత్తేషాం తదానన్తర్యమిత్యాహ -
యదీతి ।
న చ ప్రాణస్యాబ్వికారత్వాయోగాదన్నమయమిత్యాదిమయటో న వికారార్థతేతి వాచ్యమ్ , కరణానాం విభక్తత్వేన కార్యతయా కారణాకాఙ్క్షాయామన్నమయమిత్యాదిశ్రుతేరాకాఙ్క్షితోక్త్యర్థమసతి బాధకే మయటో వికారార్థతాయా యుక్తత్వాత్ । ప్రాచుర్యార్థత్వే త్వనాకాఙ్క్షితోక్తిప్రసఙ్గాచ్ఛ్రుత్యైవ తేజోబన్నప్రాశనే వాక్ప్రాణమనసాం వృద్ధిస్తదభావే తన్నాశ ఇతి వికారత్వస్య దర్శితత్వాన్న వివాదావసరః । యద్వా స్థూలభూతాధీనా తేషాం వృద్ధిర్వికారో మయడర్థః శ్రూయమాణో భౌతికత్వే లిఙ్గం ప్రాణేన్ద్రియమనాంసి భౌతికాని భూతాధీనవృద్ధిమత్త్వాద్దేహవదితి భావః ।
నను తేషాం భౌతికత్వే కథమాథర్వణే పృథక్తజ్జన్మకథనం భూతజన్మోక్త్యైవ తజ్జన్మసిద్ధేరిత్యత ఆహ -
వ్యపదేశోఽపీతి ।
ప్రౌఢవాదేన తేషామభౌతికత్వముపేత్యాపి శ్రుత్యవిరోధమాహ -
అథ త్వితి ।
కరణానాం భూతానాం చ పూర్వాపరత్వే మానాభావాన్నోక్తభూతక్రమభఙ్గః । న చాథర్వణవాక్యం మానం పాఠమాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి కథం క్రమనిర్ణయః, తత్రాహ -
తథేతి ।
ఇదం స్థూలముత్పత్తేః ప్రాక్ప్రజాపతిః సూత్రాత్మాసీత్ । అత్ర సూక్ష్మభూతాత్మకప్రజాపతిసర్గః ప్రథమస్తతో మనఆదిసర్గ ఇతి క్రమో భాతీతి భావః ।
ఎవఞ్చ భూతకరణోత్పత్తిశ్రుత్యోరవిరోధాద్బ్రహ్మణి సమన్వయసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తఫలం నిగమయతి -
తస్మాదితి ॥౧౫॥
చరాచరభావిత్వాత్ ।
ఎవం తావత్తత్పదవాచ్యకారణనిర్ణయాయ భూతశ్రుతీనాం విరోధో నిరస్తః ఇదానీమా పాదమాప్తేస్త్వమ్పదార్థశుద్ధ్యై జీవశ్రుతీనాం విరోధో నిరస్యతే । ఇహ జీవో 'న జాయతే మ్రియతే' ఇత్యాదిశ్రుతేర్జాతేష్టిశ్రాద్ధశాస్త్రేణ విరోధోఽస్తి న వేతి సన్దేహే విరోధోఽస్తీతి ప్రాప్తే లౌకికజన్మాదివ్యపదేశసహాయాజ్జాతేష్ట్యాదిశాస్త్రేణ జీవాజత్వాదిశ్రుతిర్బాధ్యత ఇతి పూర్వపక్షయతి -
స్త ఇతి ।
తథా చ కరణోత్పత్తిక్రమేణ భూతక్రమస్య బాధాభావేఽపి జీవోత్పత్తిక్రమేణ బాధః స్యాదితి ప్రత్యుదాహరణసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే జీవబ్రహ్మైక్యాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి భేదః । చేతనజన్మాద్యుద్దేశేన చేతనస్య తస్య జన్మాన్తరీయఫలసాధనం జాతకర్మాదిసంస్కారో విధీయతే ।
తథా చోద్దేశ్యవిధేయయోర్మిథోవిరోధే సతి 'విధేయావిరోధేనోద్దేశ్యం నేయమ్' ఇతి న్యాయాజ్జన్మాదికం దేహోపాధికం న స్వత ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
తామిత్యాదినా ।
జీవాపేతం జీవేన త్యక్తమిదం శరీరమ్ । జన్మాదివ్యపదేశశ్చరాచరదేహవిషయో ముఖ్యః । జీవే తు భాక్తో గౌణ ఔపాధికజన్మాదివిషయః స్యాదుపాధిజన్మభావే భావాదసత్యభావాదితి సూత్రార్థః ।
జీవస్యౌపాధికజన్మమృత్యౌ శ్రుతిమప్యాహ -
స వా ఇతి ।
జాయమానపదార్థమాహ -
శరీరమితి ।
మ్రియమాణత్వం వ్యాచష్టే -
ఉత్క్రామన్నితి ।
ననూత్తరత్ర జీవస్య జన్మాది నిరస్యతే, అత్రాపి తన్నిరాసే పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
జీవస్యేతి ।
తదేవం జాతేష్ట్యాదిశాస్త్రస్యౌపాధికజన్మాదివిషయత్వాన్న జీవాద్యజన్యత్వశ్రుతివిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౬॥
నాత్మాశ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్యః ।
అగ్నేర్విస్ఫులిఙ్గవదేతస్మాత్పరమాత్మనః సర్వే జీవాత్మానో వ్యుచ్చరన్తి ఇత్యాదిజీవోత్పత్తిశ్రుతీనాం 'స ఎష ఇహ ప్రవిష్ట ఆనఖాగ్రేభ్యః ' 'అజ ఆత్మా' ఇత్యాద్యనుత్పత్తిశ్రుతీనాం చ మిథోవిరోధాత్సంశయే మా భూతాం దేహజన్మనాశయోర్జీవజన్మనాశౌ, దేహాన్తరభోగ్యస్వర్గాదిహేతువిధ్యాద్యసమ్భవాత్ , కల్పాద్యన్తయోర్నభస ఇవ జీవస్య తౌ కిం న స్యాతాం తత్సమ్భవాదితి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షమాహ -
తత్ర ప్రాప్తం తావదితి ।
ఫలం పూర్వవత్ । ఉపరోధో బాధః ।
నన్వవికృతం బ్రహ్మైవాత్ర ప్రవిష్టం జీవో న తత్త్వాన్తరమితి ప్రతిజ్ఞాసిద్ధిః, తత్రాహ -
న చేతి ।
జీవః పరస్మాద్భిన్నః, విరుద్ధధర్మవత్త్వాద్భిన్నస్యావికారత్వే ప్రతిజ్ఞాబాధ ఇతి తర్కోపేతవిభక్తత్వలిఙ్గానుగృహీతోత్పత్తిశ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్ప్రవేశశ్రుతిర్జీవరూపవికారాత్మనా ప్రవిష్ట ఈశ్వర ఇతి వ్యాఖ్యేయేతి సముదాయార్థః ।
సరూపేతి ।
దృష్టాన్తశ్రుతేర్భావా జీవా ఇతి నిశ్చీయతే ।
నను 'ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః' ఇత్యాదౌ జీవస్యోత్పత్త్యశ్రవణాదనుపత్తిః, తత్రాహ -
న చేతి ।
ఎవం వికారత్వే సతి వికారప్రపఞ్చాత్మనా స్వాత్మానమకురుతేతివద్వికారజీవాత్మనా ప్రవేశ ఇత్యర్థః ।
అజత్వాదిశ్రుతిః కల్పమధ్యే జీవస్యానుత్పత్త్యాదివిషయా, తత్త్వమసీతి శ్రుతిశ్చ మృద్ , ఘట ఇత్యభేదవాక్యవద్వ్యాఖ్యేయేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ధర్మివత్సత్యో విభాగో హేతురౌపాధికో వా । నాద్యః, అసిద్ధేరిత్యాహ -
అత్రోచ్యతే నాస్యేతి ।
ద్వితీయే జీవస్య న స్వతో వికారత్వసిద్ధిః, అప్రయోజకత్వాదిత్యాహ -
బుద్ధ్యాదీతి ।
ఔపాధికభేదే మానమాహ -
తథా చేతి ।
మయటో వికారార్థత్వమాశఙ్క్యాహ -
తన్మయత్వం చేతి ।
జాల్మః కామజడః స్త్రీపరతన్త్రః । స్త్రీమయ ఇతివజ్జీవస్య స్వరూపాజ్ఞానాద్బుద్ధ్యాదిపరతన్త్రత్వేన భేదకర్తృత్వాదిభాక్త్వాత్ప్రాచుర్యార్థే మయట్ప్రయోగ ఇత్యర్థః ।
లిఙ్గం నిరస్య తదనుగ్రాహ్యశ్రుతేర్గతిమాహ -
యదపీతి ।
జీవస్యౌపాధికజన్మనాశయోః శ్రుతిమాహ -
తథేతి ।
ఎతేభ్యో దేహాత్మన పరిణతేభ్యో భూతేభ్యః సామ్యేనోత్థాయ జనిత్వా తాన్యేవ లీయమానాన్యను పశ్చాద్వినశ్యతి । ప్రేత్యౌపాధికమరణానన్తరం సంజ్ఞా నాస్తీత్యర్థః ।
నను ప్రజ్ఞానఘనః, సంజ్ఞా నాస్తీతి చ విరుద్ధమిత్యత ఆహ -
తథేతి ।
ఉపాధిలయాద్విశేషజ్ఞానాభావ ఎవ సంజ్ఞాభావో నాత్మస్వరూపవిజ్ఞానాభావ ఇత్యుత్తరం ప్రతిపాదయతి శ్రుతిరిత్యన్వయః । అత్రైవాత్మని విజ్ఞానఘనే ప్రేత్యసంజ్ఞా నాస్తీత్యుక్త్యా మా మోహాన్తం మోహమధ్యం భ్రాన్తిమాపీపదదాపాదితవానిమమర్థం న జానామి బ్రూహి త్వదుక్తేరర్థమితి మైత్రేయీప్రశ్నార్థః ।
మునిరాహ -
న వా ఇతి ।
మోహం మోహకరం వాక్యముచ్ఛిత్తిః పూర్వావస్థానాశో ధర్మోఽస్యేత్యుచ్ఛిత్తిధర్మా పరిణామీ స నేత్యనుచ్ఛిత్తిధర్మాపరిణామీ, తస్మాదవినాశీత్యర్థః ।
తర్హి న ప్రేత్య సంజ్ఞేతి కథముక్తమ్ , తత్రాహ -
మాత్రేతి ।
మాత్రాభిర్విషయైరసంసర్గాత్తథోక్తమిత్యర్థః ।
బిమ్బప్రతిబిమ్బయోరివ విరుద్ధధర్మభేదోఽధ్యస్త ఇత్యత్ర హేతుమాహ -
అత ఊర్ధ్వమితి ।
జీవస్య వికారిత్వే ముక్త్యయోగాత్తత్త్వమసీతి వాక్యమఖణ్డార్థమితి చ వక్తవ్యమ్ , తథా చ ఫలవత్ప్రధానవాక్యాపేక్షితజీవనిత్యత్వశ్రుతీనాం బలవత్త్వాదుత్పత్త్యాధికమధ్యస్తమనువదన్త్యుత్పత్త్యాదిశ్రుతయ ఇత్యవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౭॥
జ్ఞోఽత ఎవ ।
'ఆత్మైవాస్య జ్యోతిః' ఇత్యాద్యాత్మస్వప్రకాశత్వశ్రుతీనాం 'పశ్యంశ్చక్షుః శృణ్వఞ్చ్ఛ్రోత్రమ్' ఇత్యనిత్యజ్ఞానవత్త్వశ్రుతిభిర్విరోధోఽత్ర నిరస్యతే । అస్య లోకస్య చక్షుర్ద్రష్టా శ్రోత్రం శ్రోతేత్యర్థః । ప్రాగుక్తజీవానుత్పత్తిహేతుమాదాయ స్వప్రకాశత్వసాధనాద్ధేతుసాధ్యభావః సఙ్గతిః । అనుత్పత్తౌ హి స్వప్రకాశం బ్రహ్మైవోపహితం జీవ ఇతి జీవస్య స్వప్రకాశతా సిధ్యతి । న చైవం గతార్థతా, అనుత్పన్నస్యాపి జీవస్య స్వప్రకాశత్వే జ్ఞానసాధనవైయర్థ్యమితి తర్కసహితానిత్యజ్ఞానశ్రుతిబలేన స్వప్రకాశత్వశ్రుతేర్బాధ్యతయా బ్రహ్మాన్యత్వశఙ్కాయాం తదైక్యయోగ్యతాయై స్వప్రకాశత్వస్యాత్ర సాధనాత్ । తథా చ పూర్వపక్షే జీవస్య బ్రహ్మైక్యాయోగ్యతా సిద్ధాన్తే తద్యోగ్యతేత్యాపాదసమాప్తేః ఫలమవగన్తవ్యమ్ । ఇష్టాపత్తిం నిరాచష్టే -
తే పృష్టా ఇతి ।
సాధనాధీనజ్ఞానత్వాన్న స్వప్రకాశో జీవో వ్యతిరేకేణేశ్వరవదిత్యాహ -
అతః కాదాచిత్కేతి ।
యథాశ్రుతే భాష్యే హేతోః సాధ్యావిశేష ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
అతో జీవస్య స్వప్రకాశత్వశ్రుతిర్బాధ్యేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
చేచ్ఛబ్దో నిశ్చయార్థః ।
న కేవలం స్వప్రకాశబ్రహ్మాభేదాజ్జీవస్య స్వప్రకాశతా కిన్తు శ్రుతితోఽపీత్యాహ -
విజ్ఞానమయేతి ।
యోఽయం విజ్ఞానమయ ఇతి ప్రకరణ ఇత్యర్థః । అసుప్తః స్వయం భాసమాన ఎవాత్మా సప్తాంల్లుప్తవ్యాపారాన్వాగాదీనభిలక్ష్య చాకశీతి । సుప్తార్థాన్పశ్యతీతి యావత్ । అత్ర స్వప్నే విజ్ఞాతుర్బుద్ధిసత్త్వస్య సాక్షిణో విజ్ఞాతేర్వినాశో నాస్తీత్యర్థః ।
ఘ్రాణాదిజన్యగన్ధాదిజ్ఞానానుసన్ధానసిద్ధయే ఆత్మనో జ్ఞానరూపత్వం వాచ్యమితి శ్రుత్యన్తరేణాహ -
అథేతి ।
ఆత్మనో నిత్యచిద్రూపత్వేఽపి స్వతోఽసఙ్గతయా గన్ధాద్యసమ్బన్ధాత్తత్సమ్బన్ధఘటనాత్మకవృత్త్యర్థాని జ్ఞానసాధనానీతి న తేషాం వైయర్థ్యమిత్యాహ -
న గన్ధేతి ।
పరిచ్ఛేదో వృత్తిః । గన్ధాయ తద్గోచరాన్తఃకరణవృత్తయే ఇత్యర్థః ।
సుప్తాద్యవస్థాస్వాత్మసత్త్వేఽపి చైతన్యాభావాన్నాత్మా చిద్రూప ఇత్యుక్తం దూషయతి -
యత్త్వితి ।
తత్తదాసుషుప్తౌ న పశ్యతీతి యత్తత్పశ్యన్నేవాలుప్తజ్ఞాన ఎవ సన్న పశ్యతీత్యత్ర హేతుః -
న హీతి ।
నాశాయోగ్యత్వాదిత్యర్థః ।
కిమితి న పశ్యతీత్యత ఆహ -
న త్వితి ।
వృత్తేః సాధనాధీనత్వోక్త్యా స్వరూపజ్ఞానస్యాసాధనాధీనత్వం హేతురసిద్ధ ఇత్యుక్తమ్ । సాధనవైయర్థ్యతర్కోఽపి నిరస్తః । శృణ్వన్నిత్యాద్యనిత్యజ్ఞానశ్రుతీనాం వృత్తివిషయత్వం వ్యాఖ్యాతమ్ । ఆత్మా న జ్ఞానమ్ , ద్రవ్యత్వాత్ , ఇత్యాదితర్కాశ్చాగమబాధితాః । ఫలవత్ప్రధానవాక్యాపేక్షితస్వప్రకాశత్వాగమస్య బలవత్త్వాత్ । కిఞ్చ నిరవయవాత్మనో మనఃసంయోగాన్నానిత్యజ్ఞానగుణతా సమవాయాభావాచ్చ న స్వసమవేతజ్ఞానవేద్యతా కర్మకర్తృత్వవిరోధాచ్చ । కిఞ్చ జ్ఞానత్వస్యైకవృత్తిత్వే లాఘవాదాత్మైవ జ్ఞానం వృత్తేశ్చ మనఃపరిణామత్వశ్రుత్యా 'కామః సఙ్కల్పః' ఇత్యాద్యయా జడత్వాన్నాస్మాకం జ్ఞానద్వైవిధ్యగౌరవమిత్యనవద్యమాత్మనః స్వప్రకాశత్వమితి సిద్ధమ్ ॥౧౮॥
స్వప్రకాశత్వాదాత్మస్వరూపాదీషద్బహిష్ఠం పరిమాణమేవాశ్రితాశ్రయత్వేనాన్తర్బహిర్భావేన వా సఙ్గత్యా విచారయతి -
ఉత్క్రాన్తిగత్యాగతీనామ్ ।
విషయసంశయౌ దర్శయతి -
ఇదానీమితి ।
నాత్మాశ్రుతేరిత్యాదినా గతార్థత్వమస్యాశఙ్క్యాత్మాణుత్వశ్రుతీనాం మహత్త్వశ్రుతీనాం చావిరోధకథనార్థమస్యాధికరణస్యారమ్భ ఇత్యాహ -
నన్విత్యాదినా ।
న కేవలం శ్రుతోత్క్రాన్త్యాద్యనుపపత్త్యాత్మనోఽణుత్వం కిన్త్వేషోఽణురాత్మేతి శ్రుత్యాపీత్యాహ -
స్వశబ్దేనేతి ।
పూర్వపక్షే జీవస్యాణుత్వాద్బ్రహ్మైక్యాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి మత్వా సూత్రం వ్యాకుర్వన్పూర్వపక్షమాహ -
తత్ర ప్రాప్తమిత్యాదినా ।
శ్రుతేరణురితి ఉత్తరసూత్రాదాకృష్య సూత్రం పూరితమ్ । ఉత్క్రాన్తిః శ్రూయత ఇతి శేషః । స ముమూర్షుః జీవ ఎతైర్బుద్ధ్యాదిభిస్తస్మాచ్చన్ద్రలోకాదిమం లోకం ప్రతి కర్మ కర్తుమాయాతీత్యర్థః ॥౧౯॥
ఉత్క్రాన్తిరాత్మనో దేహాన్నిర్గమో న భవతి యేనాణుత్వం స్యాత్కిన్తు స్వామిత్వనివృత్తిరితి కేచిత్ । తదఙ్గీకృత్యాప్యణుత్వమావశ్యకమిత్యాహ -
స్వాత్మనేతి ।
ఉత్క్రాన్తేరుత్తరయోర్గత్యాగత్యోః స్వాత్మనా కర్త్రా సమ్బన్ధాదణుత్వమితి సూత్రయోజనా ।
పాకానాశ్రయస్య పక్తృత్వవద్గత్యనాశ్రయస్యాపి గన్తృత్వోక్తిః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
గమేరితి ।
గమనస్య కర్తరి సంయోగవిభాగరూపాతిశయహేతుత్వాత్కర్త్రాశ్రితత్వం లోకసిద్ధమిత్యర్థః ।
జీవోఽణురమధ్యమపరిమాణత్వే సతి గతిమత్త్వాత్పరమాణువదిత్యాహ -
అమధ్యమేతి ।
అఙ్గీకారం త్యజతి -
సత్యోశ్చేతి ।
న స్వామ్యనివృత్తిమాత్రముత్క్రాన్తిరిత్యర్థః ।
దేహాన్నిర్గమ ఎవోత్క్రాన్తిరిత్యత్ర లిఙ్గాన్తరమాహ -
దేహప్రదేశానామితి ।
అపాదానత్వమవధిత్వమ్ । అన్యేభ్యో వా ముఖాదిభ్య ఎష ఆత్మా నిష్క్రామతీతి శేషః ।
కిఞ్చ దేహమధ్యేఽపి జీవస్య గత్యాగతిశ్రుతేరణుత్వమిత్యాహ -
స ఇతి ।
ఇన్ద్రియాణి గృహ్ణన్స్వాపాదౌ హృదయం స జీవో గచ్ఛతి శుక్రం ప్రకాశకమిన్ద్రియగ్రామమాదాయ పునర్జాగరితస్థానమాగచ్ఛతీత్యర్థః ॥౨౦॥
ఇతరాధికారాత్ ।
బ్రహ్మప్రకరణాత్ ।
నను మహత్త్వశ్రుతేః కథం పరప్రకరణస్థత్వమిత్యత ఆహ -
పరస్యేతి ।
యా వేదాన్తశ్రుతిః సా పరప్రకరణస్థేత్యుత్సర్గాత్తస్యాస్తత్స్థత్వం బ్రహ్మారభ్యాధీతత్వాచ్చేత్యాహ -
విరజ ఇతి ।
నిర్దోష ఇత్యర్థః ।
విజ్ఞానమయశ్రుత్యా ప్రకరణం బాధ్యమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అణోర్జీవస్య బ్రహ్మణా భేదభేదాఙ్గీకారాచ్ఛాస్త్రీయాభేదదృష్ట్యా మహత్త్వోక్తిః, యథా వామదేవస్యాహం మనురితి సర్వాత్మత్వోక్తిరిత్యవిరోధమాహ -
శాస్త్రేతి ॥౨౧॥
ఎవముత్క్రాన్త్యాదిశ్రుత్యాణుత్వమనుమితమ్ , తత్ర శ్రుతిమప్యాహ -
స్వశబ్దేతి ।
బాలాగ్రాదుద్ధృతః శతతమో భాగస్తస్మాదప్యుద్ధృతః శతతమో భాగో జీవ ఇతి, ఉద్ధృత్య మానమున్మానమత్యన్తాల్పత్వమిత్యర్థః । బాలః కేశః, తోత్రప్రోతాయఃశలాకాగ్రమారాగ్రమ్ । తస్మాదుద్ధృతా మాత్రా మానం యస్య స జీవస్తథా ॥౨౨॥
ఆత్మసంయుక్తాయాస్త్వచో దేహవ్యాపిస్పర్శోపలబ్ధికరణస్య మహిమ్నాత్మనోవ్యాపికార్యకారిత్వమవిరుద్ధమ్ । -
త్వగాత్మనోరితి ।
సమ్బన్ధస్య త్వగవయవినిష్ఠత్వాదవయవినశ్చైకత్వాదాత్మసంయోగస్య కృత్స్నత్వఙ్నిష్ఠతేత్యర్థః ॥౨౩॥
సిద్ధే హీతి ।
న తు సిద్ధమిత్యతుల్యతేత్యర్థః । విశేష ఎవ వైశేష్యమ్ । చన్దనబిన్దోరల్పత్వస్య ప్రత్యక్షత్వాత్త్వగ్వ్యాప్త్యా వ్యాపికార్యకారిత్వకల్పనా యుక్తా, జీవస్య త్వణుత్వే సన్దేహాద్వ్యాపికార్యదృష్ట్యా వ్యాపిత్వకల్పనమేవ యుక్తమ్ । వ్యాపికార్యాశ్రయో వ్యాపీత్యుత్సర్గాదితి సూత్రశఙ్కాభాగార్థః ।
ఆత్మాల్పః, వ్యాపికార్యకారిత్వాత్ , చన్దనబిన్దువదిత్యనుమానమయుక్తమ్ , త్వగాదౌ వ్యభిచారాదిత్యాహ -
న చాత్రానుమానమితి ।
పూర్వోక్తశ్రుతిభిర్జీవస్యాణుత్వనిశ్చయాద్ధృదిస్థత్వశ్రుతిభిరేకదేశస్థత్వనిశ్చయాచ్చ న దృష్టాన్తవైషమ్యమితి పరిహారభాగార్థమాహ -
అత్రోచ్యత ఇతి ॥౨౪॥
ఆత్మవత్తద్ధర్మజ్ఞానస్యాప్యణుత్వం స్వతః, కాదాచిత్కం తు దేహపరిమాణత్వమిత్యుక్త్వా స్వత ఎవ వ్యాపిత్వమితి మతాన్తరమాహ -
గుణాద్వేతి ।
వాశబ్దేన చన్దనదృష్టాన్తాపరితోషః సూచితస్తమాహ -
స్యాదితి ॥౨౫॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యం శఙ్కతే -
కథమితి ।
జ్ఞానం న గుణివ్యతిరిక్తదేశవ్యాపి, గుణత్వాత్ , రూపవత్ , న చ ప్రభాయాం వ్యభిచారస్తస్యా అపి ద్రవ్యత్వాదితి ప్రాప్తే గన్ధే వ్యభిచారమాహ -
అత ఉత్తరమితి ।
గుణస్య ద్రవ్యవ్యతిరేక ఆశ్రయవిశ్లేషః ।
నను విశ్లిష్టావయవానామల్పత్వాద్రవ్యక్షయో న భాతీత్యత ఆహ -
అక్షీయమాణమపీతి ।
అపిరవధారణే పూర్వావస్థాలిఙ్గేనాక్షీయమాణమేవ తద్ద్రవ్యమనుమీయత ఇత్యర్థః । విమతమవిశ్లిష్టావయవమ్ , పూర్వావస్థాతో గురుత్వాద్యపచయహీనత్వాత్ , సమ్మతవదితి భావః ।
శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
విశ్లిష్టానామల్పత్వాదిత్యుపలక్షణమ్ , అవయవాన్తరాణాం ప్రవేశాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । విశేషోఽవయవానాం విశ్లేషప్రవేశరూపః సన్నపి న జ్ఞాయతే, తథా చ గురుత్వాపచయో న భవతీతి హేతోరన్యథాసిద్ధిరితి శఙ్కార్థః ।
ఆగచ్ఛన్తోఽవయవాః పరమాణవస్త్రసరేణవో వా, నాద్యః, తద్గతరూపవద్గన్ధస్యాప్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గాదితి పరిహరతి -
నేతి ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ -
స్ఫుటేతి ।
త్రసరేణుగన్ధశ్చేత్స్ఫుటో న స్యాదిత్యర్థః । అతో గన్ధస్య పుష్పాదిస్థస్యైవ గుణవ్యతిరేకో వాచ్య ఇతి భావః ।
గన్ధో న గుణివిశ్లిష్టః గుణత్వాత్ , రూపవదితి శఙ్కతే -
రూపేతి ।
విశ్లేషస్య ప్రత్యక్షత్వాద్బాధ ఇత్యాహ -
నేతి ॥౨౬॥
ఆత్మనశ్చైతన్యగుణేనైవ దేహవ్యాప్తిరిత్యత్ర శ్రుతిమాహ సూత్రకారః -
తథా చ దర్శయతీతి ।
తద్వ్యాచష్టే -
హృదయేతి ॥౨౭॥
తత్రైవ శ్రుత్యన్తరార్థం సూత్రమ్ -
పృథగితి ।
విజ్ఞానమిన్ద్రియాణాం జ్ఞానశక్తిం విజ్ఞానేన చైతన్యగుణేనాదాయ శేత ఇత్యర్థః । ఎతం చైతన్యగుణవ్యాప్తిగోచరమభిప్రాయమ్ ॥౨౮॥
తత్రాత్మాణుత్వవిభుత్వశ్రుతీనాం విరోధాదప్రామాణ్యప్రాప్తావణుత్వం జీవస్య విభుత్వమీశ్వరస్యేత్యవిరోధ ఇత్యేకదేశిపక్షో దర్శితః । తం దూషయన్సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇత్యాదినా ।
తస్మాద్బ్రహ్మాభిన్నత్వాద్విభుర్జీవః బ్రహ్మవదిత్యనుమానానుగృహీతే శ్రుతిస్మృతీ ఆహ -
తథా చ స వా ఎష ఇతి ।
నిత్యః సర్వగతః స్థాణురిత్యాద్యాః స్మార్తవాదాః । ఎతేన జీవస్య బ్రహ్మాభేదజ్ఞానేఽణుత్వాభావధీస్తస్యాం తదిత్యన్యోన్యాశ్రయ ఇతి నిరస్తమ్ । ప్రధానమహావాక్యానుగుణశ్రుతిస్మృతిభిరణుత్వాభావనిశ్చయానన్తరమభేదజ్ఞానాత్ప్రధానవాక్యవిరోధే గుణభూతాణుత్వశ్రుతీనామౌపాధికాణుత్వవిషయత్వకల్పనాత్ । 'గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనా' ఇతి న్యాయాదితి భావః । కిఞ్చ సర్వదేహవ్యాపిశైత్యానుభవాన్యథానుపపత్త్యాణుత్వశ్రుతయోఽధ్యస్తాణుత్వవిషయత్వేన కథఞ్చిదర్థవాదా నేయాః ।
లౌకికన్యాయాదపి తేషాం దుర్బలత్వాదితి మత్వాహ -
న చాణోరితి ।
శఙ్కతే -
త్వగితి ।
యద్యణ్వాత్మసమ్బన్ధస్య త్వగ్వ్యాప్త్యా దేహవ్యాపినీ వేదనా స్యాత్తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇతి దూషయతి -
నేతి ।
ప్రసఙ్గస్యేష్టత్వం నిరస్యతి -
పాదతల ఎవేతి ।
తస్మాదల్పమహతోః సంయోగో న మహద్వ్యాపీ, కణ్టకసంయోగస్య దేహవ్యాప్త్యదర్శనాత్ , తథా చాణ్వాత్మసంయోగస్త్వగేకదేశస్థ ఎవేతి దేహవ్యాపివేదనానుపపత్తిః । న చ సిద్ధాన్తే త్వగాత్మసమ్బన్ధస్య వ్యాపిత్వాత్కణ్టకసమ్బన్ధే దేహవ్యాపివేదనాప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ । యావతీ విషయసమ్బద్ధా త్వక్తావద్వ్యాప్యాత్మసమ్బన్ధస్తావద్వ్యాపివేదనాహేతురితి నియమాత్ । న చైవం విషయత్వక్సమ్బన్ధ ఎవ తద్ధేతురస్తు కిమాత్మవ్యాప్త్యేతి వాచ్యమ్ । వేదనా హి సుఖం దుఃఖం తదనుభవశ్చ, న చైషాం వ్యాపకానాం కార్యాణామల్పముపాదానం సమ్భవతి కార్యస్యోపాదానాద్విశ్లేషానుపపత్తేః । న చైషాం వ్యాపకత్వమసిద్ధమ్ , సూర్యతప్తస్య గఙ్గానిమగ్నస్య సర్వాఙ్గవ్యాపిదుఃఖసుఖానుభవస్య దురపహ్నవత్వాత్ ।
యదుక్తం గుణస్యాపి గుణివిశ్లేషో గన్ధవదితి, తన్నేత్యాహ -
న చాణోరితి ।
గన్ధో నాశ్రయాద్విశ్లిష్టః, గుణత్వాత్ , రూపవదిత్యత్రాగమమాహ -
తథా చోక్తమితి ।
న చ ప్రత్యక్షబాధః, గన్ధస్య ప్రత్యక్షత్వేఽపి నిరాశ్రయత్వస్యాప్రత్యక్షత్వాన్మహతాం త్రసరేణూనామనుద్భూతస్పర్శానాముద్భూతగన్ధానామాగమనాత్స్ఫుటగన్ధోపలమ్భసమ్భవః, అవయవాన్తరప్రవేశాన్న సహసా మూలద్రవ్యక్షయ ఇతి భావః ।
పూర్వం చైతన్యస్య గుణత్వముపేత్య తద్వ్యాప్త్యా గుణ్యాత్మాణుత్వం నిరస్తమ్ , సమ్ప్రతి తస్య గుణత్వమసిద్ధమిత్యాహ -
యది చ చైతన్యమితి ।
ఉత్సూత్రం విభుత్వం ప్రసాధ్యాణుత్వాద్యుక్తేర్గతిప్రదర్శనార్థం సూత్రం వ్యాచష్టే -
కథమిత్యాదినా ।
'అన్తరా విజ్ఞానమనసీ హృది హి' ఇతి చ ప్రకృతా బుద్ధిర్యోగ్యత్వాత్తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే ।
బుద్ధిగుణానామాత్మన్యధ్యాసాదణుత్వాద్యుక్తిర్న స్వతః, ఆనన్త్యశ్రుతివిరోధాదిత్యాహ -
తథా చేతి ।
అకార్యకారణద్రవ్యసమానాధికరణతయా తత్త్వమసీతి వాక్యస్య సోఽయమితి వాక్యవదఖణ్డాభేదార్థత్వాదానన్త్యం సత్యమణుత్వమధ్యస్తమిత్యర్థః । ఉక్తం చైతదఙ్గుష్ఠాధికరణే 'ప్రతిపాద్యవిరుద్ధముద్దేశ్యగతవిశేషణమవివక్షితమ్' ఇతి ।
బాలాగ్రవాక్యమారాగ్రవాక్యం చేత్యున్మానద్వయముక్తమ్ । తత్రాద్యం నిరస్య ద్వితీయం నిరస్యతి -
తథేతరస్మిన్నపీతి ।
బుద్ధేర్గుణేన నిమిత్తేనాత్మన్యధ్యస్తో గుణో భవతి తేనాత్మగుణేనాధ్యస్తేనైవారాగ్రపరిమాణోఽపకృష్టశ్చ జీవో దృష్టః స్వతస్త్వనన్త ఎవేత్యర్థః ।
'న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా నాన్యైర్దేవైస్తపసా కర్మణా వా । జ్ఞానప్రసాదేన విశుద్ధసత్త్వస్తతస్తు తం పశ్యతి నిష్కలం ధ్యాయమానః' ఇత్యుక్త్వా 'ఎషోఽణురాత్మా' ఇత్యుక్తః పర ఎవ, యది జీవస్తథాప్యధ్యస్తాణుత్వమణుశబ్దార్థ ఇత్యాహ -
జీవస్యాపీతి ।
యదుక్తం పృథగుపదేశాచ్చైతన్యగుణేనైవాత్మనో దేహవ్యాప్తిరితి, తత్రాహ -
తథా ప్రజ్ఞయేతి ।
బుద్ధిః ప్రజ్ఞేత్యర్థః ।
యది చైతన్యం ప్రజ్ఞా తదా భేదోపచార ఇత్యాహ -
వ్యపదేశమాత్రం వేతి ।
నను చైతన్యం గుణ ఇతి భేదో ముఖ్యోఽస్తు, నేత్యాహ -
న హ్యత్రేతి ।
నిర్గుణత్వశ్రుతేరిత్యర్థః ।
అన్యదపి పూర్వోక్తం బుద్ధ్యాద్యుపాధికమిత్యాహ -
హృదయేత్యాదినా ।
సౌత్రం దృష్టాన్తం వివృణోతి -
యథేతి ।
అసత్త్వమిత్యాపాతతః । అసంసారిత్వమాపాద్యమ్ । శేషం సుబోధమ్ ॥౨౯॥
నను స్వతః సంసారిత్వమస్తు కిం బుద్ధ్యుపాధినేత్యత ఆహ -
యావదేవ చాయమితి ।
సమానో బుద్ధితాదాత్మ్యాపన్నః సన్ విజ్ఞానం బ్రహ్మ తన్మయో వికారోఽణురిత్యర్థః ।
కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
ప్రదేశాన్తర ఇతి ।
విజ్ఞానమయో బుద్ధిప్రచుర ఇత్యర్థః । కేన సమాన ఇత్యాకాఙ్క్షాయామితి శేషః ।
శ్రుతిబలాద్బుద్ధేర్యావత్సంసార్యాత్మభావిత్వముక్తమ్ , సతి మూలే కార్యస్య వియోగాసమ్భవాచ్చేతి యుక్త్యాప్యాహ -
అపి చ మిథ్యేతి ।
సమ్యగ్జ్ఞానాదేవ బుద్ధ్యాదిబన్ధధ్వంస ఇత్యత్ర శ్రుతిమాహ -
దర్శయతీతి ।
మృత్యుమత్యేతీత్యన్వయః । ఆదిత్యవర్ణం స్వప్రకాశమ్ । తమసః పరస్తాదజ్ఞానాస్పృష్టమిత్యర్థః ॥౩౦॥
యావదాత్మభావిత్వస్యాసిద్ధిం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సుషుప్తౌ బుద్ధిసత్త్వే బ్రహ్మసమ్పత్తిర్న స్యాత్ । ప్రలయే తత్సత్త్వే ప్రలయవ్యాహతిరిత్యర్థః ।
స్థూలసూక్ష్మాత్మనా బుద్ధేర్యావదాత్మభావిత్వమస్తీత్యాహ -
పుంస్త్వేతి ।
పుంస్త్వం రేతః । ఆదిపదేన శ్మశ్వాదిగ్రహః । అస్య బుద్ధిసమ్బన్ధస్యేత్యర్థః ।
స్వాపే బీజాత్మనా సతో బుద్ధయాదేః ప్రబోధేఽభివ్యక్తిరిత్యత్ర శ్రుతిమాహ -
దర్శయతీతి ।
న విదురిత్యవిద్యాత్మకబీజసద్భావోక్తిః । తే వ్యాఘ్రాదయః పునరావిర్భవన్తి ఇత్యభివ్యక్తినిర్దేశః ॥౩౧॥
బుద్ధిసద్భావే మానమాహ సూత్రకారః -
నిత్యేతి ।
'మనసా హ్యేవ పశ్యతి', 'బుద్ధిశ్చ న విచేష్టతి', 'విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే', 'చేతసా వేదితవ్యః', 'చిత్తం చ చేతయితవ్యమ్' ఇతి తత్ర తత్ర శ్రుతిషు మనఆదిపదవాచ్యం తావద్బుద్ధిద్రవ్యం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
కథమేకస్యానేకధోక్తిః, తత్రాహ -
క్వచిచ్చేతి ।
గర్వవృత్తికోఽహఙ్కారో విజ్ఞానం చిత్ప్రధానం స్మృతిప్రధానం వా చిత్తమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
యద్యపి సాక్షిప్రత్యక్షసిద్ధమన్తఃకరణం శ్రుత్యనూదితం చ తథాపి ప్రత్యక్షశ్రుత్యోర్వివదమానం ప్రతి వ్యాసఙ్గానుపపత్త్యా తత్సాధయతి -
తచ్చేత్యాదినా ।
సూత్రం యోజయతి -
అన్యథేతి ।
పఞ్చేన్ద్రియాణాం పఞ్చవిషయసమ్బన్ధే సతి నిత్యం యుగపత్పఞ్చోపలబ్ధయః స్యుః, మనోఽతిరిక్తసామగ్ర్యాః సత్త్వాత్ । యది సత్యామపి సామగ్ర్యాముపలబ్ధ్యభావస్తర్హి సదైవానుపలబ్ధిప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః । అతః కాదాచిత్కోపలబ్ధినియామకం మన ఎష్టవ్యమితి భావః ।
నను సత్యపి కరాగ్రిసంయోగే దాహకాదాచిత్కత్వవదుపలబ్ధికాదాచిత్కత్వమస్తు కిం మనసేత్యాశఙ్క్యాన్యతరనియమో వేత్యేతద్వ్యాచష్టే -
అథవేతి ।
సత్యాం సామగ్ర్యాం నిత్యోపలబ్ధిర్వాఙ్గీకార్యా అన్యతరస్య కారణస్య కేనచిచ్ఛక్తిప్రతిబన్ధనియమో వాఙ్గీకార్యః, యథా మణినాగ్నిశక్తిప్రతిబన్ధ ఇతి వాకారార్థః ।
అస్తు ప్రతిబన్ధ ఇత్యత ఆహ -
న చేతి ।
న చేన్ద్రియస్యైవాస్తు శక్తిప్రతిబన్ధ ఇతి వాచ్యమ్ । ప్రతిబన్ధకాభావాత్ । న చ దృష్టసామగ్ర్యాం సత్యామదృష్టం ప్రతిబన్ధకమితి యుక్తమతిప్రసఙ్గాత్ । న చ వ్యాసఙ్గః, ప్రతిబన్ధకమనోఽసత్త్వే తస్యాసమ్భవాత్ । తథా హి - రసాదీనాం సహోపలబ్ధిప్రాప్తౌ రసబుభుత్సారూపో వ్యాసఙ్గో రూపాద్యుపలబ్ధిప్రతిబన్ధకో వాచ్యః, స చ గుణత్వాద్రూపవద్గుణ్యాశ్రయః, తత్రాత్మనోఽసఙ్గనిర్గుణకూటస్థస్య గుణిత్వాయోగాన్మన ఎవ గుణిత్వేనైష్టవ్యమితి వ్యాసఙ్గానుపపత్త్యా మనఃసిద్ధిః ।
ఎతదభిప్రేత్యోపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అవధానం బుభుత్సా । న చానిచ్ఛతోఽపి దుర్గన్ధాద్యుపలమ్భాన్న బుభుత్సోపలబ్ధిర్నియామికేతి వాచ్యమ్ , అనేకవిషయసన్నిధౌ క్వచిదేవ తస్యా నియామకత్వాఙ్గీకారాత్ । తేషాం మతే పునరిచ్ఛాదీనామాత్మధర్మత్వం తేషాం మనో దుర్లభమితి మన్తవ్యమ్ । ఇచ్ఛాదిధర్మిణైవాత్మనా వ్యాసఙ్గోపపత్తేః ।
సమ్ప్రతి వ్యాసఙ్గస్య మానసత్వే శ్రుతిమాహ -
తథా చేతి ।
న కేవలం వ్యాసఙ్గాన్మనఃసిద్ధిః, కిన్తు కామాద్యాశ్రయత్వేనాపీత్యాహ -
కామాదయశ్చేతి ।
బుద్ధేః ప్రామాణికత్వోక్తిఫలమాహ -
తస్మాదితి ॥౩౨॥
ఎవమాత్మన్యణుత్వాధ్యాసోక్త్యా స్వాభావికం మహత్త్వం స్థాపితమ్ । సమ్ప్రతి తతో బహిష్ఠం కర్తృత్వం సాధయతి -
కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్ ।
స నిత్యశ్చిద్రూపో మహానాత్మా కర్తా న వేత్యసఙ్గత్వశ్రుతీనాం విధ్యాదిశ్రుతీనాం చ విప్రతిపత్త్యా సంశయే బుద్ధికర్తృత్వేనైవ విధ్యాదిశాస్త్రోపపత్తేరకర్తాత్మేతి సాఙ్ఖ్యపక్షప్రాప్తౌ సిద్ధాన్తయన్నైవ తద్గుణసారత్వోక్త్యాత్మని కర్తృత్వాధ్యాసస్యాపి సిద్ధత్వాత్పునరుక్తిమాశఙ్క్య సాఙ్ఖ్యపక్షనిరాసార్థమాత్మని కర్తృత్వాధ్యాసప్రపఞ్చనాన్న పునరుక్తిరిత్యాహ -
తద్గుణేతి ।
అధికారః ప్రసఙ్గః । వస్తుతోఽసఙ్గత్వమ్ । అవిద్యాతః కర్తృత్వమిత్యసఙ్గత్వకర్తృత్వశ్రుతీనామవిరోధోక్తేః కర్తృత్వవిచారాత్మకాధికరణత్రయస్య పాదసఙ్గతిః । శ్రుతీనాం మిథో విరోధావిరోధౌ పూర్వోత్తరపక్షయోః ఫలమ్ । యద్వాత్ర పూర్వపక్షే బన్ధాభావాచ్ఛాస్త్రవైయర్థ్యం ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే కర్తృత్వాదిసమ్బన్ధసత్త్వాచ్ఛాస్త్రార్థవత్తేతి భేదః ।
నను బుద్ధికర్తృత్వేన శాస్త్రార్థవత్తాస్తు కిం జీవకర్తృత్వేన తత్రాహ -
తద్ధి కర్తుః సత ఇతి ।
మయేదం కర్తవ్యమితి బోధసమర్థస్య చేతనస్యైవ కర్తృత్వం వాచ్యం న త్వచేతనాయా బుద్ధేః । కిం చ భోక్తురాత్మన ఎవ కర్తృతా వాచ్యా 'శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరి' ఇతి న్యాయాదితి భావః ॥౩౩॥
సన్ధ్యం స్థానం స్వప్నః । అమృతః స ఆత్మా యథేష్టమీయతే గచ్ఛతీతి విహారోపదేశాత్ , ఆత్మా కర్తా ॥౩౪॥
ప్రాణానాం మధ్యే విజ్ఞానేన బుద్ధ్యా విజ్ఞానసమర్థమిన్ద్రియజాతమాదాయ శేతే ఇతి ప్రాణాన్ గృహీత్వా పరివర్తత ఇతి ఉపాదానకర్తృత్వమాత్మనః అకర్తృత్వే ఉపాదానానుపపత్తేరితి భావః ॥౩౫॥
విజ్ఞానశబ్దో జీవస్య నిర్దేశో న చేత్తదా ప్రథమానిర్దేశాద్విపర్యయః । కరణద్యోతితృతీయయా నిర్దేశః స్యాత్ । తస్మాదిహ శ్రుతౌ తనుత ఇత్యాఖ్యాతేన కర్తృవాచినా విజ్ఞానపదస్య సామానాధికరణ్యనిర్దేశాత్క్రియాయామాత్మనః కర్తృత్వం సూచ్యత ఇతి సూత్రభాష్యయోరర్థః ॥౩౬॥
సూత్రాన్తరమవతారయతి -
అత్రాహేతి ।
జీవః స్వతన్త్రశ్చేదిష్టమేవ కుర్యాదస్వతన్త్రశ్చేన్న కర్తా, 'స్వతన్త్రః కర్తా' ఇతి న్యాయాదిత్యర్థః ।
సత్యపి స్వాతన్త్ర్యే కారకవైచిత్ర్యాదనియతా ప్రవృత్తిరితి సూత్రేణ పరిహరతి -
యథేతి ।
దృష్టాన్తాసమ్ప్రతిపత్త్యా శఙ్కతే -
ఉపలబ్ధావపీతి ।
చక్షురాదీనాం చైతన్యేన విషయసమ్బన్ధార్థత్వాత్స్వసమ్బన్ధోపలబ్ధౌ చాత్మనశ్చైతన్యస్వభావత్వేన స్వాతన్త్ర్యాద్దృష్టాన్తసిద్ధిరిత్యాహ -
నేతి ।
నన్వాత్మా విషయసమ్బన్ధాయ కరణాన్యపేక్షతే చేత్కథం స్వతన్త్ర ఇత్యాశఙ్క్యమాహ -
అపి చేతి ।
స్వాతన్త్ర్యం నామ న స్వాన్యానపేక్షత్వమ్ , ఈశ్వరస్యాపి ప్రాణికర్మాపేక్షత్వేనాస్వాతన్త్ర్యప్రసఙ్గాత్ । కిం తు స్వేతరకారకప్రయోక్తృత్వే సతి కారకాప్రేర్యత్వం స్వాతన్త్ర్యం తేన స్వతన్త్రోఽపి జీవ ఇష్టసాధనత్వభ్రాన్త్యనిష్టసాధనమప్యనుతిష్ఠతీత్యనియతా ప్రవృత్తిః స్వాతన్త్ర్యం చేత్యవిరుద్ధమిత్యర్థః ॥౩౭॥
జీవస్య కర్తృత్వే హేత్వన్తరార్థం సూత్రమ్ -
శక్తీతి ।
బుద్ధేః కరణశక్తివిపరీతా కర్తృశక్తిః స్యాదిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ , తత్రాహ -
సత్యాం చ బుద్ధేరితి ।
యోఽహన్ధీగమ్యః । స కర్తా స ఎవ జీవో యత్తదపేక్షితం కరణం తన్మన ఇతి జీవకర్తృత్వసిద్ధిరితి భావః ॥౩౮॥
జ్ఞానసాధనవిధ్యన్యథానుపపత్త్యాప్యాత్మనః కర్తృత్వం వాచ్యమిత్యాహ -
సమాధీతి ।
ముక్తిఫలభోక్తురేవ తదుపాయసమాధికర్తృత్వం యుక్తమ్ , అన్యథాత్మనోఽకర్తృత్వే బుద్ధేరపి అభోక్త్ర్యాః కర్తృత్వాయోగాత్సమాధ్యభావప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ॥౩౯॥
యథా చ తక్షోభయథా ।
ఉక్తమాత్మనః కర్తృత్వముపజీవ్య సంశయపూర్వపక్షావాహ -
ఎవం తావదిత్యాదినా ।
సాఙ్ఖ్యనిరాసేనాత్మనః కర్తృత్వే సాధితే బాధకాభావాత్తత్సత్యమితి మీమాంసకాదిపక్షః ప్రాప్తః । న చాసఙ్గత్వాగమేన బాధః, అహం కర్తేత్యనుభవసహితకర్తృత్వశ్రుతిబలేన తస్యాగమస్య స్తావకత్వాదితి ప్రాప్త ఉత్సూత్రమేవ సిద్ధాన్తయతి -
న స్వాభావికమితి ।
యదుక్తం బాధకాభావాదితి తదసిద్ధమిత్యాహ -
అనిర్మోక్షేతి ।
నను కర్తృత్వం నామ క్రియాశక్తిర్ముక్తావప్యస్తి తథాపి శక్తికార్యస్య క్రియారూపశక్యస్యాభావాన్ముక్తేః పురుషార్థత్వసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
నను స్థితాయామితి ।
సత్యాం శక్తౌ కథం కార్యపరిహారః, తత్రాహ -
తత్పరిహారశ్చేతి ।
ముక్తౌ శక్తిసత్త్వే కార్యమపి స్యాత్ , శక్యాభావే శక్త్యయోగాత్ ।
అస్తి హి ప్రలయేఽపి కార్యం పునరుద్భవయోగ్యం సూక్ష్మం శక్యమ్ , తథా చ శక్త్యా ధర్మాదినిమిత్తైః సహితకార్యాక్షేపాన్ముక్తిలోప ఇతి పరిహరతి -
న నిమిత్తానామపీతి ।
సనిమిత్తస్య కార్యస్య శక్యత్వేన శక్త్యా సమ్బన్ధాన్నమిత్తానామపి పరమ్పరయా శక్తిసమ్బన్ధిత్వముక్తం మన్తవ్యమ్ । సమ్బన్ధేన సమ్బన్ధినేత్యర్థః । యద్వా శక్తిర్లక్షణమాక్షేపకం యస్య కార్యస్య తేన కార్యేణ యః సమ్బన్ధస్తేనేతి వ్యధికరణే తృతీయే ।
నను నరస్య కర్మణా దేవత్వవచ్ఛాస్త్రబలాత్కర్తురేవాకర్తృతాసిద్ధిరితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
జ్ఞానాదకర్తృత్వాఖ్యమోక్షశ్చేత్కర్తృత్వమావిద్యకం స్యాద్యతో జ్ఞానమజ్ఞానస్యైవ నివర్తకమ్ ।
యది కర్మణా మోక్షః తత్రాహ -
నేతి ।
ఆత్మనః స్వాభావికం కర్తృత్వమభ్యుపగమ్యానిర్మోక్ష ఉక్తః । సమ్ప్రత్యసఙ్గనిర్వికారత్వానేకశ్రుతివ్యాకోపాత్తన్న స్వాభావికమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
న చాభ్యస్తానేకశ్రుతీనాం స్తావకత్వకల్పనం యుక్తమ్ , న చాహం కర్తేత్యనుభవో విరుధ్యతే, తస్య సత్యమిథ్యోదాసీనకర్తృత్వావగాహినోఽధ్యాసత్వేనాప్యుపపత్తేరిత్యర్థః ।
కర్తృత్వస్యాధ్యస్తత్వే శ్రుతిమాహ -
తథా చేతి ।
విద్వదనుభవబాధితం చ కర్తృత్వమిత్యాహ -
న హీతి ।
బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతాద్వ్యతిరిక్తో యది పరస్మాదన్యశ్చేతనో న స్యాత్తదా పర ఎవ సంసారీ ప్రసజ్యేత, తచ్చానిష్టమ్ , పరస్య నిత్యముక్తత్వవ్యాఘాతాదితి శఙ్కతే -
పర ఎవేతి ।
న వయం శుద్ధస్య చిద్ధాతోః పరస్య బన్ధం వదామః, కిన్తు తస్యైవావిద్యాబుద్ధ్యాదిప్రతిబిమ్బితస్యావిద్యయా భిన్నస్య జీవత్వం ప్రాప్తస్య బన్ధమోక్షావితి బ్రూమః ।
కల్పితభేదోఽపి లోకే బిమ్బప్రతిబిమ్బయోర్ధర్మవ్యవస్థాపకో దృష్ట ఇతి పరిహరతి -
నావిద్యేతి ।
అవిద్యోపహితే బన్ధో న శూద్ధాత్మనీత్యత్ర శ్రుతిమాహ -
తథా చేతి ।
కర్తృత్వస్య బుద్ధ్యుపాధ్యన్వయవ్యతిరేకానువిధాయిత్వాచ్ఛ్రుతేశ్చ న స్వాభావికత్వమిత్యాహ -
తథా స్వప్నేతి ।
ఆత్మైవ కామ్యతే ఆనన్దత్వాదిత్యాత్మకామం స్వరూపం స్వాతిరిక్తకామ్యాసత్త్వాదకామమ్ , ఆత్మకామత్వాదకామత్వాచ్చాప్తకామం విశోకత్వాచ్చేత్యాహ -
శోకేతి ।
శోకాన్తరం దుఃఖాస్పృష్టమిత్యర్థః ।
తస్యైవ సుషుప్తాత్మరూపస్య పరమపురుషార్థతామాహ -
ఎష ఇతి ।
గతిః ప్రాప్యమ్ , సమ్పదైశ్వర్యం లోకో బోగ్యం సుఖమ్ , చైతస్మాదన్యత్రాస్తీత్యర్థః ।
ఆత్మా స్వతోఽకర్తా బుద్ధ్యాద్యుపాధినా తు కర్తేత్యుభయథాభావ ఉక్తః । తత్రార్థే సూత్రం యోజయతి -
తదేతదాహేత్యాదినా ।
సమ్ప్రసాదః సుషుప్తిః । యథా స్ఫటికస్య లౌహిత్యం కుసుమాద్యుపాధికం తథాత్మనః కర్తృత్వం బుద్ధ్యాద్యుపాధికమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం సిద్ధమ్ । న చ తౌ బుద్ధేరాత్మకర్తృత్వే కరణత్వవిషయౌ నోపాదానత్వవిషయావితి యుక్తమ్ , కరణత్వాత్కార్యాన్వయ్యుపాదానత్వస్యాన్తరఙ్గతయా చిత్సంవలితబుద్ధేస్తాభ్యాముపాదానత్వస్యైవ సిద్ధేః, ఎవం చిదభేదేనాధ్యస్తబుద్ధ్యాఖ్యాహఙ్కారస్య కర్తృత్వోపాదానత్వేన మహావాక్యసమ్మతిశ్చేతి భావః ।
నను తక్షా స్వహస్తాదినా వాస్యాదిప్రేరణశక్తత్వాత్స్వతః కర్తా ఆత్మా తు నిరవయవత్వాదశక్త ఇతి దృష్టాన్తవైషమ్యమాశఙ్క్యౌపాధికకర్తృత్వాంశేన వివక్షితేన సామ్యమాహ -
తక్షదృష్టాన్తశ్చేతి ।
శాస్త్రేణానూద్యమానం కర్తృత్వం స్వాభావికమేవ కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న చ స్వాభావికమితి ।
ఉపాధ్యభావకాలే శ్రుతం కర్తృత్వం స్వాభావికమేవేతి శఙ్కతే -
నను సన్ధ్య ఇతి ।
కిఞ్చ కరణైర్విశిష్టస్య కర్తృత్వే తేషాం కర్త్రన్తర్భావాత్తేష్వపి కర్తృవిభక్తిః స్యాత్ । న చైవమస్తి తతః కేవలాత్మనః కర్తృత్వమిత్యాహ -
తథేతి ।
స్వప్నవిహారే తావదుపాధ్యభావోఽసిద్ధ ఇత్యాహ -
న తావత్సన్ధ్య ఇతి ।
విహారస్య మిథ్యాత్వాత్తత్కర్తృత్వమపి మిథ్యేత్యాహ -
విహారోఽపీతి ।
జక్షత్భుఞ్జాన ఇవ ।
కరణత్వవిశిష్టస్య కర్తృత్వే కరణేషు కర్తృవిభక్తిః స్యాత్ , న కరణవిభక్తిరిత్యుక్తం ప్రత్యాహ -
భవతి చ లోక ఇతి ।
కర్తృష్వపి కరణవిభక్తిర్న విరుధ్యతే దృష్టత్వాత్ । అస్తి చ కర్తృత్వప్రయోగః, 'విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే' ఇత్యాదావితి భావః ।
ఉపాదానస్య సకర్తృకత్వమఙ్గీకృత్య కేవలాత్మనః కర్తృత్వం నిరస్తమ్ । ఇదానీం తస్యాక్రియత్వాన్న కర్త్రపేక్షేత్యాహ -
అపి చేతి ।
పూర్వం విజ్ఞానం జీవ ఇత్యఙ్గీకృత్య జీవస్య కర్తృత్వే తనుత ఇతి శ్రుతిరుక్తా, సమ్ప్రతి తయా శ్రుత్యానుపహితాత్మనః కర్తృత్వమితి ప్రాప్తౌ విజ్ఞానం బుద్ధిరేవ తస్యా ఎవాత్ర కర్తృత్వముచ్యతే । తదుపహితాత్మనః కర్తృత్వసిద్ధయ ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
యస్త్వితి ।
'యోఽయం విజ్ఞానమయః' ఇత్యాదిశ్రుతిషు విజ్ఞానబ్దస్య బుద్ధౌ ప్రసిద్ధత్వాదత్ర చ మనోమయకోశానన్తరం పఠితత్వాచ్ఛ్రద్ధాదిలిఙ్గాచ్చ బుద్ధిరేవ విజ్ఞానమిత్యర్థః ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ -
విజ్ఞానం దేవా ఇతి ।
'మహద్యక్షం ప్రథమజమ్' ఇత్యాదిశ్రుతౌ హిరణ్యగర్భబ్రహ్మాత్మకబుద్ధేర్జ్యేష్ఠత్వోక్తేరత్ర దేవైరిన్ద్రియైరూపాస్యమానం జ్యేష్ఠం బ్రహ్మ విజ్ఞానం బుద్ధిరేవేత్యర్థః । యక్షం పూజ్యమ్ ।
కిఞ్చ శ్రుత్యన్తరే యజ్ఞస్య బుద్ధికార్యత్వోక్తేరత్రాపి యజ్ఞకర్తృవిజ్ఞానం బుద్ధిరిత్యాహ -
స ఎష ఇతి ।
చిత్తేన ధ్యాత్వా వాచా మన్త్రోక్త్యా యజ్ఞో జాయతే తతశ్చిత్తస్య వాచః పూర్వోత్తరభావో యజ్ఞ ఇత్యర్థః ।
యచ్చోక్తం బుద్ధేః కర్తృత్వే శక్తివైపరీత్యప్రసఙ్గ ఇతి । తన్న విక్లిద్యన్తే తణ్డులాః, జ్వలన్తి కాష్ఠాని, బిభర్తి స్థాలీతి స్వస్వవ్యాపారేషు సర్వకారకాణాం కర్తృత్వస్వీకారాదిత్యాహ -
న చేతి ।
తర్హి బుద్ధ్యాదీనాం కర్తృత్వే కరణత్వవార్తా తేషు న స్యాదిత్యత ఆహ -
ఉపలబ్ధీతి ।
యథా కాష్ఠానాం స్వవ్యాపారే కర్తృత్వేఽపి పాకాపేక్షయా కరణత్వం తథా బుద్ధ్యాదీనామధ్యవసాయసఙ్కల్పాదిక్రియాకర్తృత్వేఽప్యుపలబ్ధ్యపేక్షయా కరణత్వమిత్యర్థః ।
నను తర్హ్యుపలబ్ధిః కస్య వ్యాపార ఇత్యాహ -
సా చేతి ।
తర్హి తస్యామాత్మా కేవలః కర్తా స్యాత్ , యస్య యో వ్యాపారః స తస్య కర్తేతి స్థితేరిత్యత ఆహ -
న చేతి ।
ఉపలబ్ధేర్నిత్యత్వే బుద్ధ్యాదీనాం కథం కరణత్వముక్తమితి చేదుచ్యతే - అఖణ్డసాక్షిచైతన్యం బుద్ధివృత్తిభిర్భిన్నం సద్విషయావాచ్ఛిన్నత్వేన జాయతే, తథా చ విషయావచ్ఛిన్న చైతన్యాఖ్యోపలబ్ధౌ బుద్ధ్యాదీనాం కరణత్వం బుద్ధ్యాద్యుపహితాత్మనః కర్తృత్వం న కేవలస్య, న చ బుద్ధేరేవ తత్కర్తృత్వం చైతన్యస్య జడవ్యాపారత్వాయోగాదితి భావః ।
యచ్చోక్తం బుద్ధేః కర్తృత్వే స ఎవాహన్ధీగమ్యో జీవ ఇతి తస్య కరణాన్తరం కల్పనీయమ్ , తథా చ నామమాత్రే వివాద ఇతి తత్ర కేవలాత్మనః కర్తృత్వముక్తమితి భ్రాన్తిం నిరస్యతి -
అహఙ్కారేతి ।
సాఙ్ఖ్యనిరాసార్థం బుద్ధ్యభేదేనాధ్యస్తచిదాత్మకాహఙ్కారగతం కర్తృత్వం యదుక్తం తదహన్ధీగమ్యస్య బుద్ధివిశిష్టాత్మన ఎవ న కేవలస్య సాక్షిణో భవితుమర్హతి, దృశ్యధర్మస్య సాక్షిస్వభావత్వాయోగాత్ । ఎవం విశిష్టాత్మనః కర్తృత్వే విశేషణీభూతాయా జడబుద్ధేరేవ కరణత్వోపపత్తేర్న కరణాన్తరకల్పనాప్రసఙ్గః । అధ్యాసం వినా కేవలబుద్ధికర్తృత్వవాదినస్తు కరణాన్తరప్రసఙ్గో దుర్వార ఇత్యర్థః । ఎవం శాస్త్రార్థవత్త్వాదిహేతూనామాత్మనః కర్తృత్వమాత్రసాధకత్వేఽపి స్వాభావికకర్తృత్వసాధనసామర్థ్యాభావాదధ్యస్తమేవ కర్తృత్వం విధ్యాదికర్తృత్వశ్రుతీనాముపజీవ్యమ్ । తస్మాదసఙ్గత్వవిధ్యాదికర్తృత్వశ్రుతీనామవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౪౦॥
పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః ।
యథా స్ఫటికే లౌహిత్యాధ్యాసే లోహితద్రవ్యం కరణం తేనాయం స్ఫటికో లోహిత ఇత్యనుభవాత్ , తథా కామాదిపరిణామిబుద్ధిరాత్మని కర్తృత్వాద్యధ్యాసే కరణమిత్యుక్తమ్ । తదధ్యస్తం కర్తృత్వముపజీవ్య జీవస్య కారకసమ్పన్నత్వాదీశ్వరస్య కారయితృత్వశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
యదిదమితి ।
అత్ర 'ఎష హ్యేవ' ఇత్యాదిశ్రుతీనాం కర్తృస్వాతన్త్ర్యద్యోతకవిధ్యాదిశ్రుతిభిర్విరోధసమాధానాత్పాదసఙ్గతిః ।
కర్మమీమాంసకమతేన పూర్వపక్షయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
బుద్ధ్యాదికారకసమ్పత్తావీశ్వరవ్యతిరేకే కర్తృత్వవ్యతిరేకానుపలబ్ధేర్నేశ్వరః ప్రయోజకః ।
కిఞ్చ ప్రయోజకత్వే నైర్ఘృణ్యాదిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ -
క్లేశాత్మకేన చేతి ।
దత్తోత్తరమిదం చోద్యమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పూర్వం జీవస్య ధర్మాధర్మవత్త్వం సిద్ధవత్కృత్య తత్సాపేక్షత్వాద్విషమజగత్కర్తృత్వమవిరుద్ధమిత్యుక్తం సమ్ప్రతి ఈశ్వరాధీనత్వే జీవస్య కర్తృత్వే సిద్ధే ధర్మాధర్మవత్త్వసిద్ధిః, తద్వత్త్వసిద్ధౌ తత్సాపేక్షకారయితృత్వసిద్ధిః, ఈశ్వరస్య కారయితృత్వే సిద్ధే జీవస్య కర్తృత్వసిద్ధిరితి చక్రకాపత్తేః కర్మసాపేక్షత్వం న సమ్భవతీత్యుచ్యత ఇత్యాహ -
సత్యమితి ।
అస్తు కర్మానపేక్షస్య ప్రవర్తకత్వమ్ , తత్రాహ -
అకృతేతి ।
అనపేక్షస్య ప్రవర్తకత్వే ధర్మవతో నరాన్ దుఃఖేనాధర్మవతః సుఖేన యోజయేత్ , కారుణికత్వే వా సర్వే సుఖేన ఎకరూపాః స్యురితి జగద్వైచిత్ర్యం విధ్యాదిశాస్త్రం చ న స్యాత్ । తస్మాద్విధ్యాదిశాస్త్రార్థవత్త్వాయ రాగద్వేషాయత్తం స్వత ఎవ జీవస్య కర్తృత్వం వాచ్యమ్ , తథా చ కారయితృత్వశ్రుతివిరోధః ।
ఈశ్వరస్తావికా వా సా శ్రుతిరితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
ఎతామితి ।
యథా చన్దనాదిసామగ్ర్యాం సత్యాం ధర్మవ్యతిరేకే సుఖవ్యతిరేకగ్రహాభావేఽపి 'పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి' ఇత్యాదిశాస్త్రప్రామాణ్యాదేవ ధర్మస్య హేతుత్వసిద్ధిః, ఎవమీశ్వరస్యాపి శాస్త్రబలాత్కారయితృత్వసిద్ధిరితి భావః ॥౪౧॥
ధర్మాధర్మాభ్యామేవ ఫలవైషమ్యసిద్ధేరలమీశ్వరేణేత్యాశఙ్క్య బీజైరేవాఙ్కురవైషమ్యసిద్ధేః పర్జన్యవైయర్థ్యం స్యాత్ । యది విశేషహేతూనాం సాధారణహేత్వపేక్షత్వాన్న వైయర్థ్యం తర్హి ఈశ్వరస్యాపి సాధారణహేతుత్వాన్న వైయర్థ్యమిత్యాహ -
పర్జన్యవదితి ।
దృష్టాన్తం వివృణోతి -
యథేతి ।
అతిదీర్ఘవల్లీగ్రన్థయో గుచ్ఛాః పుష్పస్తబకా వా, గుల్మాస్తు హ్రస్వవల్ల్య ఇతి భేదః ।
కిమీశ్వరస్య కారయితృత్వే జీవస్య కర్తృత్వం న స్యాదిత్యాపాద్యతే ఉత చక్రకాపత్తిర్వా । నాద్య ఇత్యాహ -
నైష దోష ఇతి ।
అధ్యాపకాధీనస్య బటోర్ముఖ్యాధ్యయనకర్తృత్వదర్శనాదితి భావః ।
చక్రకం నిరస్యతి -
అపి చేతి ।
అనవద్యం జీవస్య కర్తృత్వమీశ్వరస్య కారయితృత్వం చేతి శేషః ।
ఈశ్వరస్య సాపేక్షత్వే విధ్యాదిశాస్త్రప్రామాణ్యాన్యథానుపపత్తిం ప్రమాణయతి -
కథమిత్యాదినా ।
ఎవం సాపేక్షత్వే సత్యవైయర్థ్యం భవతి, అన్యథానపేక్షత్వే వైయర్థ్యం ప్రపఞ్చయతి -
ఈశ్వర ఇతి ।
తయోః స్థానే స ఎవ నియుజ్యేత అభిషిచ్యేత । తయోః కార్యం స ఎవ కుర్యాదితి యావత్ । తథా చ జీవస్య నిరపేక్షేశ్వరపరతన్త్రత్వాద్విధ్యాదిశాస్త్రమకిఞ్చిత్కరమనర్థకం స్యాదితి సమ్బన్ధః । పురుషకారః ప్రయత్నః ।
ఆదిశబ్దార్థమాహ -
తథేతి ।
పూర్వోక్తదేషోఽకృతాభ్యాగమాదిః । తస్మాత్కర్మసాపేక్షేశ్వరస్య కారయితృత్వాత్ 'ఎష హ్యేవ' ఇత్యాదిశ్రుతేర్విధ్యాదిశ్రుత్యవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౪౨॥
అంశ ఎకే ।
'నిత్యః స్వప్రకాశోఽనణురకర్తా జీవ' ఇతి శోధితత్వమ్పదార్థస్యాత్ర బ్రహ్మైక్యసాధనేన భేదాభేదశ్రుతీనాం విరోధసమాధానాత్పాదసఙ్గతిః । పూర్వపక్షే ప్రత్యగభిన్నబ్రహ్మసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి భేదః । పూర్వోక్తోపకార్యోపకారకభావాక్షిప్తం జీవేశయోః సమ్బన్ధం విషయీకృత్య ద్వివిధదృష్టాన్తదర్శనాత్సంశయమాహ -
తతశ్చేతి ।
ప్రసిద్ధస్వస్వామిత్వసమ్బన్ధసమ్భవాద్యః కశ్చిత్సమ్బన్ధ ఇత్యనియమో న యుక్త ఇత్యరుచేరాహ -
అథవేతి ।
అనేన 'య ఆత్మని తిష్ఠన్' ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధభేదకోటిర్దర్శితా । ఎవం తత్త్వమసీత్యాదిశ్రుతిసిద్ధా భేదకోటిర్ద్రష్టవ్యా, తథా చ భేదాభేదశ్రుతీనాం సమబలత్వాద్విరోధే సతి సమ్బన్ధానిశ్చయాత్సమ్బన్ధాపేక్షస్య పూర్వోక్తోపకార్యోపకారకభావస్యాసిద్ధిరిత్యాక్షేపాత్సఙ్గతిః ।
లోకసిద్ధానర్థాత్మకభేదానువాదిత్వేన భేదశ్రుతీనాం దుర్బలత్వాదజ్ఞాతఫలవదభేదశ్రుత్యనుసారేణ ప్రకల్పితభేదనిబన్ధనోం 'శాంశిభావః సమ్బన్ధ ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
అత ఇత్యాదినా ।
అగ్నేః సాంశత్వేఽపి నిష్కలేశ్వరస్య కథం సాంశత్వమత ఆహ -
అంశ ఇవేతి ।
జీవ ఇత్యనుషఙ్గః ।
భేద ఎవ చేత్స్వస్వామిభావో యుక్తో నాంశాంశిభావ ఇతి శఙ్కతే -
నను చేతి ।
అభేదస్యాపి సత్త్వాదంశాంశిభావ ఇత్యాహ -
అత ఇతి ।
వఞ్చసి గచ్ఛసి యదాస్తే యో నామరూపే నిర్మాయ ప్రవిశ్య వ్యవహరన్వర్తతే తం విద్వానమృతో భవతీతి శ్రుత్యర్థః ।
శ్రుతిసిద్ధాభేదే యుక్తిమాహ -
చైతన్యం చేతి ।
జీవో బ్రహ్మైవ చేతనత్వాత్ బ్రహ్మవదిత్యర్థః ॥౪౩॥
అస్య సహస్రశీర్షపురుషస్య తావాన్ప్రపఞ్చో మహిమా విభూతిః పురుషస్తస్మాత్ ప్రపఞ్చాత్ జ్యాయాన్మహత్తరః । భూతాని దేహినో జీవా ఇత్యత్ర నియామకమాహ -
అహింసన్నితి ।
తీర్థాని శాస్త్రోక్తకర్మాణి, తేభ్యోఽన్యత్ర సర్వప్రాణిహింసామకుర్వన్బ్రహ్మలోకమాప్నోతీత్యర్థః । అత్ర భూతశబ్దస్య ప్రాణిషు ప్రయోగాత్సూత్రోక్తమన్త్రేఽపి తథేతి భావః ।
భూతానాం పాదత్వేఽప్యంశత్వం కుతః, తత్రాహ -
అంశః పాద ఇతి ॥౪౪॥
జీవస్య పురుషసూక్తమన్త్రోక్తభగవదంశత్వే భగవద్గీతాముదాహరతి సూత్రకారః -
అపి చేతి ।
అత్యన్తభిన్నేశిత్రీశితవ్యభావప్రసిద్ధేః ఈశితవ్యజీవస్య కథమీశ్వరాంశత్వమిత్యాశఙ్క్య కల్పితభేదేనాపీశితవ్యత్వోపపత్తేః, అనన్యథాసిద్ధాభేదశాస్త్రబలాదంశత్వమిత్యాహ -
యత్త్విత్యాదినా ।
ఔపాధికే ఈశ్వరస్య నియన్తృత్వే జీవ ఎవ తన్నియన్తా కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
నిరతిశయేతి ।
నితరాం హీనః శరీరాద్యుపాధిః, ఆజ్ఞానికోపాధితారతమ్యాదీశేశితవ్యవ్యవస్థా, న వస్తుతః । తదుక్తం సురేశ్వరాచార్యైః 'ఈశేశితవ్యసమ్బన్ధః ప్రత్యగజ్ఞానహేతుజః । సమ్యగ్జ్ఞానే తమోధ్వస్తావీశ్వరాణామపీశ్వరః ॥' ఇతి ॥౪౫॥
ఉత్తరసూత్రమవతారయతి -
అత్రాహేతి ।
ఈశ్వరః స్వాంశదుఃఖైర్దుఃఖీ, అంశిత్వాత్ , దేవదత్తవదిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ , తత్రాహ -
తతశ్చేతి ।
జ్ఞానాత్సర్వాంశదుఃఖసమష్టిప్రాప్త్యపేక్షయా సంసారో వరం తత్ర స్వదుఃఖమాత్రానుభవాదిత్యర్థః ।
నైవమ్పర ఇతి ప్రతిజ్ఞానం విభజతే -
యథా జీవ ఇతి ।
దేవదత్తదృష్టాన్తే భ్రాన్తికామకర్మరూపదుఃఖసామగ్రీమత్త్వముపాధిః, తదభావాన్నేశ్వరస్య దుఃఖిత్వప్రాప్తిః । ఉక్తం చైతదభేదేఽపి బిమ్బప్రతిబిమ్బయోర్ధర్మవ్యవస్థేతి భావః ।
దుఃఖస్య భ్రాన్తికృతత్వం ప్రపఞ్చయతి -
జీవస్యాపీత్యాదినా ।
భ్రాన్తౌ సత్యాం దుఃఖమిత్యన్వయముక్త్వా భ్రాన్త్యభావే దుఃఖాభావదర్శనాచ్చ భ్రాన్తికృతం దుఃఖమితి నిశ్చీయత ఇత్యాహ -
వ్యతిరేకేతి ।
ఇతరేష్వభిమానశూన్యేష్విత్యర్థః ।
జీవస్యాపి సమ్యగ్జ్ఞానే దుఃఖాభావో దృష్టః కిము వాచ్యం నిత్యసర్వజ్ఞేశ్వరస్యేత్యాహ -
అతశ్చేతి ।
ఎవమంశిత్వే హేతోః సోపాధికత్వముక్త్వా యోం 'శీ స వస్తుతః స్వాంశధర్మవానితీ వ్యాప్తిం స్థలత్రయే వ్యభిచారయతి -
ప్రకాశాదివదితి ।
వస్తుతః స్వాంశదుఃఖిత్వసాధ్యస్య దేవదత్తదృష్టాన్తే వైకల్యమప్యాహ -
జీవస్యేతి ।
కల్పితదుఃఖిత్వసాధ్యం తు భ్రాన్త్యాద్యభావాదీశ్వరే నాస్తీత్యుక్తమ్ ।
కిఞ్చ జీవస్యేశ్వరస్య వా వస్తుతో దుఃఖిత్వానుమానం న యుక్తమాగమబాధాదిత్యాహ -
తథా చేతి ।
దుఃఖిత్వే తద్భావోపదేశో న స్యాదిత్యర్థః ॥౪౬॥
స్మృత్యాప్యనుమానం బాధ్యమిత్యాహ -
స్మరన్తి చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
స్మరన్తీతి ।
తత్ర జీవపరయోర్మధ్యే కర్మాత్మా కర్మాశ్రయో జీవః । దశేన్ద్రియాణి పఞ్చ ప్రాణాః మనో బుద్ధిశ్చేతి సప్తదశసఙ్ఖ్యాకో రాశిర్లిఙ్గమ్ ।
సూత్రే చశబ్దః శ్రుతిసముచ్చయార్థ ఇత్యాహ -
చశబ్దాదితి ।
యథాదిత్యః ప్రాకాశ్యదోషైర్న లిప్యతే తథేత్యర్థః ।
యతో బాహ్యోఽసఙ్గస్తస్మాన్న లిప్యతే ఎవమంశిత్వకృతమీశ్వరే దోషం నిరస్యాంశ ఇత్యుక్తం జీవస్యాంశత్వం దేహాద్యుపాధికమితి స్ఫుటయితుమత్యన్తస్వరూపైక్యమాదాయాక్షిపతి -
అత్రాహేత్యాదినా ।
కథం తర్హి ఇత్యన్వయః । తద్భేదాదంశభేదాత్ । నిరవయవబ్రహ్మణో ముఖ్యాంశో న సమ్భవతీతి వదతా సిద్ధాన్తినా భేదో నాస్తీత్యుక్తం భవతి, భేదాభావే చాంశాంశిత్వాభావాదనుజ్ఞాదిభేదవ్యవహారానుపపత్తిరిత్యాక్షేపాభిప్రాయః ।
న వయం భేదస్యాసత్త్వం నరశృఙ్గవద్బ్రూమః, కిన్తు మిథ్యాత్వం వదామః । తథా చ దేహాద్యుపాధిభేదేనాంశజీవానామాబ్రహ్మబోధాత్కల్పితభేదాద్భేదవ్యవహారోపపత్తిరితి సూత్రేణ సమాధత్తే -
తామిత్యాదినా ॥౪౭॥
నను భ్రాన్తేః కుతశ్చిన్నివృత్తౌ వ్యవహారవిచ్ఛేదః స్యాదిత్యత ఆహ -
న హ్యస్యా ఇత్యాదినా ।
ప్రతతా సన్తతా, విశేషో భేదః ।
అనియోజ్యత్వాద్బ్రహ్మవిదః శాస్త్రానర్థక్యమిష్టమిత్యాహ -
న తస్యేతి ।
నియోగవిషయద్వైతాభావాదాత్మన్యసాధ్యే నియోగానుపపత్తేర్న బ్రహ్మవిన్నియోజ్య ఇత్యర్థః ।
నన్వాముష్మికఫలహేతుకే కర్మణి దేహభిన్నాత్మవివేకిన ఎవాధికారో వాచ్యః । తథా చ బ్రహ్మవిన్నియోజ్యః, వివేకిత్వాత్ , కర్మాధికారివదితి శఙ్కతే -
శరీరవ్యతిరేకేతి ।
పరోక్షవివేకస్యాపరోక్షభ్రమావిరోధిత్వాత్కర్మిణో దేహాభేదభ్రమోఽస్తి, తథా చ భ్రమ ఉపాధిరితి పరిహరతి -
నేత్యాదినా ।
యథా వ్యోమ దేహాద్భిన్నం తద్వదహమిత్యపశ్యతః భ్రాన్తస్యేత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిన్న నియోజ్యః, అభ్రాన్తత్వాత్ , సుషుప్తవదిత్యాహ -
న హీతి ।
దేహాదిష్వసంహతత్వదర్శినః సంహతత్వదర్శనశూన్యస్య భేదభ్రాన్తిరహితస్య సుషుప్తస్యేతి యావత్ । అజ్ఞస్యాపి భ్రాన్త్యభావకాలే నియోజ్యత్వం న దృష్టం కిము వాచ్యమాత్మవిద ఇత్యర్థః ।
అనియోజ్యత్వే బాధకమాశఙ్క్య పరిహరతి -
న చేతి ।
విషయవైరాగ్యస్య జ్ఞానార్థమభ్యస్తస్య జ్ఞానానన్తరమనువృత్త్యా విషయేషు ప్రవర్తకరాగనివృత్తేర్నాతిప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః । తదుక్తం భగవతా 'రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే' ఇతి ।
ఎవమనుజ్ఞాదిప్రసఙ్గేనానియోజ్యమ్ , విదుష ఉక్త్వా ప్రకృతిముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎకస్యాప్యుపాధిభేదాదనుజ్ఞాపరిహారయోర్దృష్టాన్తమాహ -
జ్యోతిరితి ।
క్రవ్యం మాంసమత్తీతి క్రవ్యాదశుచిః శ్మశానాగ్నిరిత్యర్థః ॥౪౮॥
శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రం వ్యాచష్టే -
స్యాతామిత్యాదినా ।
యద్యపి స్థూలదేహసమ్బన్ధాదుపాదానపరిత్యాగౌ స్యాతాం తథాప్యన్యకృతకర్మఫలమితరేణాపి భుజ్యేతేతి కర్మఫలవ్యతికరః సాఙ్కర్యం స్యాద్దేహవిశిష్టస్య స్వర్గాదిభోగాయోగేనావిశిష్టాత్మన ఎకస్యైవ భోక్తృత్వాత్ । తస్మాత్స్వర్గీ నరకీ చేతి వ్యవస్థాసిద్ధయే ఆత్మస్వరూపభేదో వాచ్య ఇతి శఙ్కార్థః । భవేత్తదా సాఙ్కర్యం యద్యనుపహితాత్మన ఎవ భోక్తృత్వం స్యాత్ । న త్వేతదస్తి । 'తద్గుణసారత్వాత్' ఇత్యత్ర మోక్షస్యాపి, బుద్ధ్యుపహితస్యైవ కర్తృత్వాదిస్థాపనాత్ , తథా చ బుద్ధేః పరదేహాసమ్బన్ధాత్తదుపహితజీవస్య నాస్తి పరదేహసమ్బన్ధ ఇతి బుద్ధిభేదేన భోక్తృభేదాన్న కర్మాదిసాఙ్కర్యమితి సమాధానార్థః ॥౪౯॥
అంశేత్యాద్యసూత్రే జీవస్యాంశత్వం ఘటాకాశస్యేవోపాధ్యవచ్ఛేదబుద్ధ్యోక్తమ్ , సమ్ప్రతి ఎవకారేణావచ్ఛేదపక్షారుచిం సూచయన్ 'రూపం రూపం ప్రతిరూపో బభూవ' ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమ్ప్రతిబిమ్బపక్షముపన్యస్యతి భగవాన్ సూత్రకారః -
ఆభాస ఎవ చేతి ।
పరమాత్మైవానుపహితో జీవో న భవతి, ఉపాధ్యనుభవాత్ । నాపి తతో భిన్నః, 'స ఎష ఇహ ప్రవిష్టః' ఇత్యాద్యభేదశ్రుతిస్మృతివిరోధాత్ । తస్మాదవిద్యాతత్కార్యబుద్ధ్యాదిప్రతిబిమ్బ ఎవ జీవ ఇత్యర్థః ।
అస్మిన్ పక్షే బుద్ధిప్రతిబిమ్బభేదాత్స్వర్గీ నారకీత్యాదివ్యవస్థా జీవత్వస్యావిద్యకత్వాద్విద్యయా మోక్షశ్చేత్యుపపద్యత ఇత్యాహ -
అతశ్చేత్యాదినా ।
యస్త్వయం భాస్కరస్య ప్రలాపః ప్రతిబిమ్బస్య నోపాధిసంసృష్టతయా కల్పితత్వం కిన్తు స్వరూపేణైవ, అతః కల్పితప్రతిబిమ్బస్య ముక్తౌ స్థిత్యయోగాన్న జీవత్వమితి స సిద్ధాన్తరహస్యాజ్ఞానకృత ఇత్యుపేక్షణీయః । యది దర్పణే ముఖం శుక్తౌ రజతవత్కల్పితం స్యాత్తదా నేదం రజతమితి స్వరూపబాధవన్నేదం ముఖమితి బాధః స్యాత్ । అతో నాస్తి దర్పణే ముఖమితి సంసర్గమాత్రబాధాన్మదీయం ముఖమేవేదమిత్యబాధితముఖాభేదానుభవాత్సంసృష్టత్వేనైవ కల్పితత్వం ప్రవేశవాక్యైశ్చావికృతబ్రహ్మణ ఎవ ప్రతిబిమ్బభావాఖ్యప్రవేశోక్తేర్న స్వరూపకల్పనా, పరాక్రాన్తం చాత్ర దర్పణటీకాయామాచార్యైరిత్యుపరమ్యతే ।
ఎవం స్వమతే స్వరూపైక్యేఽప్యుపహితజీవభేదాదసాఙ్కర్యముక్తమ్ , సమ్ప్రతి సూత్రే చకారసూచితం పరేషాం సాఙ్కర్యం వక్తుముపక్రమతే -
యేషమిత్యాదినా ।
బుద్ధిసుఖదుఃఖేచ్ఛాద్వేషప్రయత్నధర్మాధర్మభావనా నవాత్మవిశేషగుణాః, సన్నిధానాదీత్యాదిపదాదౌదాసీన్యముక్తమ్ ।
సాఙ్ఖ్యః స్వాభిప్రాయం శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
సర్వేషాం పుంసాం ప్రకృతిసాన్నిధ్యాద్యవిశేషేఽపి ప్రకృతిరేవ ప్రతిపురుషం నియమేన భోగాపవర్గార్థం ప్రవర్తతే, తథా చోద్దేశ్యపురుషార్థనియతా ప్రధానప్రవృత్తిరితి భోగాదివ్యవస్థా, అన్యథా నియతప్రవృత్త్యనఙ్గీకారే స్వమాహాత్మ్యఖ్యాపనార్థా ప్రధానస్య ప్రవృత్తిరిత్యుద్దేశ్యవిఘాతః స్యాదిత్యర్థః ।
జడప్రధానస్యోద్దేశ్యవివేకాభావాత్పురుషార్థస్యాప్యనాగతస్యాచేతనస్యానియామకత్వాన్న వ్యవస్థా, మానయుక్తిశూన్యత్వాదిత్యాహ -
నైతదితి ।
యో హి నియామకభావేనోద్దేశ్యవిఘాతమాపాదయతి తం ప్రతి తస్యైవాపాదనమిష్టమితి భావః ।
తార్కికమతేఽపి భోగాదిసాఙ్కర్యమిత్యాహ -
కాణాదానామితి ।
హేతుర్మనఃసంయోగః, ఫలం సుఖాది, యదాత్మాదృష్టకృతో యో మనఃసంయోగః స తదాత్మన ఎవ సుఖాదిహేతురితి వ్యవస్థాం శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
సూత్రేణ పరిహరతి -
నేత్యాహేతి ॥౫౦॥
పూర్వవన్మనఃసంయోగవదదృష్టస్యాపి సర్వాత్మసాధరణత్వాన్న వ్యవస్థేత్యర్థః । రాగాదినియమాత్తజ్జాదృష్టనియమ ఇత్యాశఙ్క్యోత్తరత్వేన సూత్రం గృహ్ణాతి -
స్యాదేతదిత్యాదినా ॥౫౧॥
అనియమ ఉక్తదోషః । ఆత్మాన్తరప్రదేశస్య పరదేహే అన్తర్భావాద్వ్యవస్థేతి శఙ్కార్థః ॥౫౨॥
కిం మనసా సంయుక్తాత్మైవాత్మనః ప్రదేశః । ఉత కల్పితః । ఆద్యే సర్వాత్మనాం సర్వదేహేషు అన్తర్భావాదవ్యవస్థా । ద్వితీయం దూషయతి -
తత్ర న వైశేషికైరితి ।
సర్వాత్మసాన్నిధ్యే సతి కస్యచిదేవ ప్రదేశః కల్పయితుమశక్యః । నియామకభావాదిత్యర్థః ।
ప్రదేశకల్పనామఙ్గీకృత్యాప్యాహ -
కల్ప్యేతి ।
కార్యమభిసన్ధ్యాదికం యస్యాత్మనో యచ్ఛరీరం తత్ర తస్యైవ భోగ ఇతి వ్యవస్థామాశఙ్క్యాహ -
శరీరమపీతి ।
ప్రదేశపక్షే దోషాన్తరమాహ -
ప్రదేశేతి ।
యస్మిన్నాత్మప్రదేశేఽదృష్టోత్పత్తిః స కిం చలః స్థితో వా । నాద్యః, అచలేం 'శిన్యంశస్య చలనవిభాగయోరసమ్భవాదణ్వాత్మవాదాపాతాచ్చ । ద్వితీయే తస్మిన్నేవ ప్రదేశే పరస్యాపి భోగదర్శనాదదృష్టమస్తీత్యేకేనాపి శరీరేణ ద్వయోరాత్మనోర్భోగప్రసఙ్గః । యద్యాత్మభేదాత్ప్రదేశయోర్భేదస్తదాపి తయోరేకదేహాన్తర్భావాద్భోగసాఙ్కర్యం తదవస్థం సావయవాత్మవాదప్రపఙ్గశ్చ । కిఞ్చ యత్తు యత్రాత్మనః ప్రదేశే శరీరాదిసంయోగాదదృష్టముత్పన్నం తత్తత్రైవాచలప్రదేశే స్థితమితి స్వర్గాదిశరీరావచ్ఛిన్నాత్మన్యదృష్టాభావాద్భోగో న స్యాదతః ప్రదేశభేదో న వ్యవస్థాపకః । యత్త్వత్రోత్పన్నమదృష్టం స్వాశ్రయే యత్ర క్వచిద్భోగహేతురితి స్వర్గాదిభోగసిద్ధిరితి । తన్న । భోగశరీరాద్దూరస్థాదృష్టే మానాభావాదితి భావః । యదపి కేచిదాహుః - మనస ఎకత్వేఽప్యాత్మనాం భేదేన సంయోగవ్యక్తీనాం భేదాత్కయాచిత్సంయోగవ్యక్త్యా కస్మింశ్చేదేవాత్మన్యదృష్టాదికమిత్యసాఙ్కర్యమితి । తన్న । సంయోగవ్యక్తీనాం వైజాత్యాభావేన సర్వాసామేవైకదేహాన్తఃస్థసర్వాత్మస్వదృష్టహేతుత్వాపత్తేః । తథా చ సర్వాత్మనామేకస్మిన్ దేహే భోక్తృత్వం దుర్వారమ్ । కిఞ్చ బహూనాం విభుత్వమఙ్గీకృత్య సాఙ్కర్యముక్తమ్ , సమ్ప్రతి కర్తృణాం విభుత్వమసిద్ధమహమిహైవాస్మి ఇత్యల్పత్వానుభవాన్మానాభావాచ్చేత్యాహ -
సర్వగతత్వానుపపత్తిశ్చేతి ।
కిఞ్చ బహూనాం విభుత్వే సమానదేశత్వం వాచ్యమ్ , తచ్చాయుక్తమదృష్టత్వాదిత్యాహ -
వదేతి ।
నను రూపరసాదీనామేకఘటస్థత్వం దృష్టమితి చేత్ , నాయమస్మత్సమ్మతో దృష్టాన్తః । రూపస్య తేజోమాత్రత్వాద్రసస్య జలమాత్రత్వాద్గన్ధస్య పృథివీమాత్రత్వాదిత్యేవం తత్తద్గుణస్య స్వస్వధర్మ్యంశేనాభేదాత్తేజఆదిధర్మ్యతిరిక్తఘటాభావాత్ । కిఞ్చాత్మనాం బహుత్వమప్యసిద్ధమ్ , ఆత్మత్వరూపలక్షణస్యాభేదాత్ , తథా చ దేవదత్తాత్మా యజ్ఞదత్తాత్మనో న భిన్నః ఆత్మత్వాత్ , యజ్ఞదత్తాత్మవత్ ।
అత్ర వైశేషికః శఙ్కతే -
అన్త్యవిశేషేతి ।
నిత్యద్రవ్యమాత్రవృత్తయో విశేషాస్తే చ స్వయం స్వాశ్రయవ్యావర్తకా ఎవ న స్వేషాం వ్యావర్తకమపేక్షన్త ఇత్యన్త్యా ఉచ్యన్తే । తథా చ విశేషరూపలక్షణభేదాద్భవత్యాత్మభేద ఇత్యర్థః । న తావదాత్మన్యనాత్మనః సకాశాద్భేదజ్ఞానార్థా విశేషకల్పనా, ఆత్మత్వాదేవానాత్మభేదసిద్ధేః । నాప్యాత్మనాం మిథో భేదజ్ఞానార్థం తత్కల్పనా, ఆత్మభేదస్యాద్యాప్యసిద్ధేః । న చ విశేషభేదకల్పనాదేవాత్మభేదకల్పనా యుక్తా, ఆత్మభేదజ్ఞప్తావాత్మసు విశేషభేదసిద్ధిస్తత్సిద్ధౌ తజ్జ్ఞప్తిరిత్యన్యోన్యాశ్రయాదితి పరిహారార్థః ।
యత్తు బహూనాం విభుత్వే ఆకాశదిక్కాలా దృష్టాన్త ఇతి సోఽప్యసమ్మత ఇత్యాహ -
ఆకాశాదీనామితి ।
విభుత్వస్యైకవృత్తిత్వే లాఘవాన్న విభుభేదః ।
యథైకస్మిన్నాకాశే భేరీవీణాదిభేదేన తారమన్ద్రాదిశబ్దవ్యవస్థా ఎవమేకస్మిన్నప్యాత్మని బుద్ధ్యుపాధిభేదేన సుఖాదివ్యవస్థోపపత్తేరాత్మభేదేఽపి వ్యవస్థానుపపత్తేరుక్తత్వాన్ముధా భేదకల్పనేత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎవం భూతభోక్తృశ్రుతీనాం విరోధాభావాద్బ్రహ్మణ్యద్వయే సమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౫౩॥
పూర్వాధికరణే కర్తుః స్వరూపం విచార్య తదుపకరణానామిన్ద్రియాణాముత్పత్తిం సాధయతి -
తథా ప్రాణాః ।
భూతభోక్తృవిచారానన్తరం భౌతికప్రాణవిచార ఇతి హేతుహేతుమద్భావం పాదయోః సఙ్గతిమాహ -
వియదాదీతి ।
తమేవ విప్రతిషేధమాహ -
తత్రేత్యాదినా ।
యద్యపి ప్రాణానామనుత్పత్తౌ ఎకవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానుపపత్తేర్వియదధికరణన్యాయాత్తేషాముత్పత్తిః సిధ్యతి తథాపి ప్రలయే ప్రాణసద్భావశ్రుతేర్గతికథనార్థమేతదధికరణమిత్యపౌనరుక్త్యమ్ । అత్ర ప్రాణా విషయాః । తే కిముత్పద్యన్తే న వేతి శ్రుతీనాం విప్రతిపత్త్యా సంశయే తాసాం సమబలత్వాదనిర్ణయ ఇత్యప్రామాణ్యమితి పూర్వపక్షఫలమ్ , తత్ర గౌణవాదీ సమాధానమాహ -
అథవేతి ।
ప్రాణానాం ప్రలయే సద్భావశ్రుతేర్నిరవకాశత్వేన బలీయస్త్వాదుత్పత్తిశ్రుతిర్జీవోత్పత్తిశ్రుతివద్గౌణీత్యవిరోధ ఇత్యర్థః । అప్రమాణపక్షవద్గౌణపక్షోఽపి ముఖ్యసిద్ధాన్తినః పూర్వపక్ష ఎవేతి జ్ఞాపనార్థమథవేత్యుక్తమ్ ।
ముఖ్యసిద్ధాన్త్యాహ -
అత ఇతి ।
తథాశబ్దమాక్షిపతి -
కథమితి ।
ఆనులోమ్యమాఞ్జస్యమిత్యర్థః ।
సామ్యం స్ఫుటయతి -
యథాదృష్టస్యేతి ।
దూషణవత్ప్రాణా ఇత్యనన్వితమ్ । యద్యప్యదృష్టవత్ప్రాణా అప్యనియతా ఇతి సూత్రమన్వేతి తథాపి పునరుక్తమ్ । జీవవత్ప్రాణా నోత్పద్యన్త ఇతి సూత్రార్థశ్చేదపసిద్ధాన్త ఇత్యాక్షేపార్థః ।
సమాధత్తే -
న । ఉదాహరణేతి ।
దృష్టాన్తో దార్ష్టాన్తికసన్నిహితో వాచ్య ఇత్యఙ్గీకృత్యైకవాక్యస్థత్వేన సాన్నిధ్యముక్తమ్ । సమ్ప్రతి నాయం నియమః ।
జైమినినా భగవతా వ్యవహితదృష్టాన్తస్యాశ్రితత్వాదిత్యాహ -
అథవేతి ।
అస్తి తృతీయాధ్యాయేఽశ్వప్రతిగ్రహేష్ట్యధికరణమ్ , తస్యేదం విషయవాక్యమ్ , 'యావతోఽశ్వాన్ప్రతిగృహ్ణీయాత్తావతో వారుణాంశ్చతుష్కపాలాన్నిర్వపేత్' ఇత్యేతదుత్తరాధికరణే కిమియం వారుణీష్టిర్దాతురుత ప్రతిగ్రహీతురితి విశయే 'ప్రతిగృహ్ణీయాత్' ఇతి శ్రుతేః ప్రతిగ్రహీతురిత్యాశఙ్క్య 'ప్రజాపతిర్వరుణాయాశ్వమనయత్' ఇత్యుపక్రమే దాతృకీర్తనాల్లిఙ్గాదశ్వదాతురేవేతి స్థాస్యతి, అతః ప్రతిగృహ్ణీయాదిత్యస్య పదస్యాశ్వాన్ యః ప్రతిగ్రాహయేదిత్యర్థః దద్యాదితి యావత్ । 'యోఽశ్వదాతా స వారుణీమిష్టిం కుర్యాత్' ఇతి వాక్యార్థే స్థితే చిన్తా - అశ్వదాననిమిత్తేయమిష్టిః కిం లౌకికేఽశ్వదానే వైదికే వేతి । తత్ర 'న కేసరిణో దదాతి ' ఇతి నిషిద్ధలౌకికాశ్వదానే దోషసమ్భవాత్తన్నిరాసార్థేయమిష్టిరితి దోషాత్త్విష్టిర్లౌకికే స్యాదితి సూత్రేణ ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః 'అత్ర హి వరుణో వా ఎతం గృహ్ణాతి యోఽశ్వం ప్రతిగృహ్ణాతి' ఇతి దాతుర్దోషం సఙ్కీర్త్యేష్టిర్విహితా । వరుణశబ్దో జలోదరాఖ్యరోగే రూఢః । న చ లౌకికేఽశ్వదానేఽయం రోగో భవతి ఇతి ప్రసిద్ధమ్ । న చానేనైవ వాక్యేన ప్రసిద్ధిః । దానే దోషస్తన్నిరాసార్థా చేష్టిరితివదతోఽర్థభేదే వాక్యభేదాత్ । న చ వృణోతీతి వ్యుత్పత్త్యా వరుణశబ్దో నిషేధాతిక్రమకృతదోషానువాదక ఇతి యుక్తమ్ , రూఢిత్యాగాపాతాత్ ।
తత్త్యాగే చ వైదికేఽపి దానేఽశ్వత్యాగజన్యదుఃఖం ప్రాప్తముక్తవ్యుత్పత్త్యా శక్నోత్యనువదితుమ్ , తస్మాత్ప్రాప్తానువాద్యర్థవాదోఽయమితి యజ్ఞసమ్బన్ధిన్యశ్వదానే ఇయమిష్టిరిత్యేవం విచార్యోక్తమ్ -
పానవ్యాపచ్చ తద్వదితి ।
సోమపానే క్రియమాణే వ్యాపద్వమనం యది స్యాత్తదా 'ఎతం సౌమేన్ద్రం శ్యామాకం చరుం నిర్వపేత్' ఇతి శ్రూయతే । తత్రాశ్వప్రతిగ్రహేష్ట్యధికరణపూర్వపక్షన్యాయో బహుసూత్రవ్యవహితస్తద్వదితి పరామృశ్యతే, తద్వల్లౌకికే ధాతుసామ్యార్థం పీతసోమస్య వమనేఽయం చరుః స్యాద్వమననిమిత్తేన్ద్రియశోషాఖ్యదోషస్య దృష్టస్య' ఇన్ద్రియేణ వీర్యేణ వ్యృధ్యతే యః సోమం వమతి' ఇత్యనువాదాదితి పూర్వపక్షసూత్రార్థః । వైదికే తు సోమపానే శేషప్రతిపత్తేర్జాతత్వాద్వమనేఽపి న దోష ఇతి సిద్ధాన్తః । లోకే వమనకృతేన్ద్రియశోషస్య ధాతుసామ్యకరత్వేన గుణత్వాన్న దోషతా । వేదే తు 'మా మే వాఙ్నాభిమతిగాః' ఇతి సమ్యగ్జరణార్థమన్త్రలిఙ్గాద్వమనే కర్మవైగుణ్యాత్తస్య దోషతా । తస్మాద్వైదికసోమవమనే సౌమేన్ద్రశ్చరురితి స్థితమిత్యేవమాదిషు సూత్రేష్విత్యర్థః ॥౧॥
నను ప్రతిజ్ఞాపి గౌణీ కం న స్యాదిత్యత ఆహ -
తథా చ ప్రతిజ్ఞాతార్థమితి ।
ఉపక్రమోపసంహారాభ్యాం ప్రతిపిపాదయిషితాద్వితీయత్వప్రతిజ్ఞానురోధేన ప్రాణోత్పత్తిర్ముఖ్యైవేతి భావః ।
ముణ్డకవచ్ఛ్రుత్యన్తరేఽపి ప్రతిజ్ఞాదర్శనాత్సా ముఖ్యేత్యాహ -
తథేతి ।
ఎషా ప్రతిజ్ఞా ప్రాణోత్పత్తిముఖ్యత్వే హేతుత్వేన ద్రష్టవ్యేత్యర్థః ।
ఇదానీం ప్రలయే ప్రాణసత్వశ్రుతేర్గతిం ప్రశ్నపూర్వకమాహ -
కథమిత్యాదినా ।
నేదం వాక్యం మహాప్రలయే పరమకారణస్య బ్రహ్మణః ప్రాణవత్త్వపరం కిన్త్వవాన్తరప్రలయే హిరణ్యగర్భాఖ్యావాన్తరప్రకృతిరూపప్రాణసద్భావపరమిత్యర్థః ।
నను హిరణ్యగర్భరూపవికారస్య సత్త్వే కథం తదా వికారాసత్త్వకథనమ్ , తత్రాహ -
స్వవికారేతి ।
స్వస్య కార్యబ్రహ్మణో యత్కార్యం స్థూలం తస్యోత్పత్తిరిత్యర్థః । నను యథాశ్రుతి మహాప్రలయే ప్రాణసద్భావరూపం లిఙ్గం ప్రాణానుత్పత్తిసాధకం కిమిత్యవాన్తరప్రలయపరతయా నీయత ఇతి చేత్ 'ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః' ఇత్యాది ప్రబలజన్మశ్రుతిబలాదితి వదామః ।
నను వికారస్య బ్రహ్మణః కథం ప్రకృతిత్వమిత్యత ఆహ -
వ్యాకృతేతి ।
'హిరణ్యగర్భః సమవర్తతాగ్రే' ఇత్యాదిశ్రుతౌ 'ఆదికర్తా స భూతానాం' ఇత్యాది స్మృతౌ చ వికారాత్మనామపి మూలకారణావస్థారూపాణాం బ్రహ్మవిరాడాదీనాం ప్రకృతివికారభావేన ప్రసిద్ధిరస్తి । పూర్వాపేక్షయా వికారస్యాప్యుత్తరాపేక్షయా ప్రకృతిత్వమిత్యర్థః ।
కేచిద్వియదధికరణానురోధేనేదం సూత్రం వ్యాచక్షతే తాన్దూషయతి -
వియదితి ॥౨॥
తస్య జాయత ఇతి పదస్యాకాశాదిషు ముఖ్యస్య పాఠాపేక్షయా ప్రాచీనేషు ప్రాణేషు శ్రుతేర్ముఖ్యం జన్మేతి సూత్రయోజనా -
తత్సామాన్యాదితి ।
తేనాకాశాదిజన్మనా సామాన్యమేకశబ్దోక్తత్వం తస్మాదిత్యర్థః ।
ఎకస్మిన్వాక్యే ఎకస్య శబ్దస్య క్వచిన్ముఖ్యత్వం క్వచిద్గౌణత్వమితి వైరూప్యం న యుక్తమితి న్యాయమన్యత్రాప్యతిదిశతి -
యత్రాపి పశ్చాచ్ఛ్రుత ఇతి ॥౩॥
యచ్చోక్తం ఛాన్దోగ్యేఽపి ప్రాణానాముత్పత్తిర్న శ్రూయత ఇతి, తత్రాహ -
తత్పూర్వకత్వాద్వాచ ఇతి ।
అత్ర సూత్రే వాక్పదం ప్రాణమనసోరుపలక్షణమ్ । వాక్ప్రాణమనసాం తేజోబన్నపూర్వకత్వోక్తేరశ్రవణమసిద్ధమితి యోజనా । తైర్వాగాదిభిశ్చక్షురాదీనాం సామాన్యం కరణత్వం తత్సామాన్యాదిత్యర్థః । అత్ర మయడ్వికారే ముఖ్య ఇతి పక్షే వర్తత ఎవ ప్రాణానాం బ్రహ్మకార్యత్వం తేజోబన్నానాం బ్రహ్మవికారత్వాత్ । యది ప్రాణస్య వాయోర్జలవికారత్వాయోగాత్తదధీనస్థితికత్వమాత్రేణ భాక్తస్తథాపి ప్రాణానాం వికారత్వే భూతాధీనస్థితికత్వం లిఙ్గం మయటోక్తమితి సిద్ధం బ్రహ్మకార్యత్వం 'స ప్రాణమసృజత' ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరే స్పష్టం బ్రహ్మకార్యత్వోక్తేశ్చ । తస్మాత్ప్రాణానాముత్పత్తిశ్రుతీనాం సద్భావశ్రుత్యవిరోధాత్కారణే బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ । లిఙ్గశరీరవిచారాత్మకాధికరణానాం లిఙ్గాత్త్వమ్పదార్థభేదధీః ఫలమితి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౪॥
ఎవం జన్మలబ్ధసత్తాకానాం ప్రాణానాముపజీవ్యోపజీవకత్వసఙ్గత్యా సఙ్ఖ్యాం నిర్ణేతుం శ్రుతీనాం విరోధాత్సంశయే పూర్వపక్షయతి -
సప్తగతేర్విశేషితత్వాచ్చ ।
విశయః సంశయః । ఇన్ద్రియాణ్యత్ర విషయః । పఞ్చ ధీన్ద్రియాణి వాఙ్మనశ్చేతి సప్త ప్రాణా ఎత ఎవ హస్తేన సహాష్టౌ । గ్రహత్వం బన్ధకత్వమ్ । గృహ్ణన్తి బధ్నన్తీతి గ్రహా ఇన్ద్రియాణి తేషాం బన్ధకత్వం విషయాధీనమిత్యతిగ్రహాః గ్రహానతిక్రాన్తా విషయా ఇత్యర్థః । ద్వే శ్రోత్రే ద్వే చక్షుషి ద్వే ఘ్రాణే వాక్చేతి సప్త శీర్ష్ణి భవాః ప్రాణా ద్వావవాఞ్చౌ పాయూపస్థౌ చేతి నవ, జ్ఞానకర్మేన్ద్రియాణి దశేమే పురుషే దేహే ప్రాణాః ఆత్మా మన ఎకాదశ ప్రాణా ఇతి సిద్ధాన్తకోటిరుక్తా । ఎత ఎవ హృదయాఖ్యయా బుద్ధ్యా సహద్వాదశ । అహఙ్కారేణ సహ త్రయోదశ । శ్రుతితః సప్తత్వావగతేర్యే శీర్షణ్యాః సప్త తే ప్రాణా ఇతి శీర్షణ్యోద్దేశేన ప్రాణత్వవిశేషణాద్వా శీర్షణ్యానాం ప్రాణత్వశబ్దితా, ఇన్ద్రియత్వపరిసఙ్ఖ్యయా సప్తైవ ప్రాణా ఇతి సూత్రయోజనా ।
సప్తత్వం వీప్సావిరుద్ధమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
గుహాయాం హృదయే శేరత ఇతి గుహాశయాః । స్వస్థానేషు నిహితా నిక్షిప్తా ఇత్యర్థః । చిత్తేన చతుర్దశత్వం మన్తవ్యమ్ ।
పూర్వపక్షీ పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ॥౫॥
సిద్ధాన్తినాప్యేకాదశసు మనోవృత్తిభేదాన్నిశ్చయాత్మికా బుద్ధిః, గర్వాత్మకోఽహఙ్కారః, స్మరణాత్మకం చిత్తమితి ద్వాదశాదిసఙ్ఖ్యాన్తర్భావనీయా । తతో వరం ప్రాథమికసప్తత్వేఽన్తర్భావః లాఘవాదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
అత్రేతి ।
ఆదానేన కర్మణా గృహీతః సమ్బద్ధః ।
సమ్బన్ధమేవాహ -
హస్తాభ్యామితి ।
అతోఽధికసఙ్ఖ్యాయా న్యూనాయామన్తర్భావాయోగాత్సప్తైవ ప్రాణాః స్యుర్లాఘవానురోధాదిత్యేవం న మన్తవ్యమిత్యన్వయః ।
తర్హి కతీన్ద్రియాణీత్యాకాఙ్క్షయామాహ -
ఉత్తరేతి ।
'శ్రుతీనాం మిథో విరోధే సతి మానాన్తరానుగృహీతా శ్రుతిర్బలీయసీ' ఇతి న్యాయేన కార్యలిఙ్గానుమానానుగృహీతైకాదశప్రాణశ్రుత్యనుసారేణాన్యాః శ్రుతయో నేయా ఇత్యభిసన్ధాయాహ -
సత్యమితి ।
ఎకాదశకార్యలిఙ్గాన్యాహ -
శబ్దేతి ।
త్రయః కాలాస్త్రైకాల్యం తద్విషయా వృత్తిర్యస్య తత్రైకాల్యవృత్తి । ఇన్ద్రియాన్తరాణాం వర్తమానమాత్రాగ్రాహిత్వాదతీతాదిజ్ఞానాయ మనోఽఙ్గీకార్యమిత్యర్థః ।
విశేషితత్వాదిత్యుక్తం నిరస్యతి -
అపి చ సప్తేతి ।
న చ తావతామితి ।
ఆదానాదీనాం శ్రోత్రాదిభ్యోఽత్యన్తవైజాత్యాదిత్యర్థః । తేషాం తద్వృత్తిత్వే బధిరాదీనామాదానాది న స్యాదితి భావః ।
కథం తర్హి ఛిద్రే ప్రాణశబ్ద ఇత్యాశఙ్క్య లక్షణయేత్యాహ -
ముఖ్యస్య త్వితి ।
'సప్త ప్రాణాః ప్రభవన్తి' ఇత్యుపాసనార్థమ్ । 'అష్టౌ గ్రహా' ఇతి శ్రుతిస్తూపలక్షణార్థా । పాయూపస్థపాదానామపి బన్ధకత్వావిశేషాదితి వివేక్తవ్యమ్ ।
నన్విదం సూత్రవ్యాఖ్యానమసఙ్గతం పఞ్చధీన్ద్రియవాఙ్మనసాం సప్తత్వావగతిః శీర్షణ్యానాం చతుర్ణాం విశేషితత్వమితి హేతోర్వైయధికరణ్యాదుక్తపరిసఙ్ఖ్యాదోషాచ్చేత్యరుచేరాహ -
ఇయమపరేతి ।
ఇన్ద్రియాణి కతీతి సన్దేహే పూర్వపక్షసూత్రం యోజయతి -
సప్తేతి ।
తం జీవాత్మానం యే ప్రాణాః సహ గచ్ఛన్తి తేషామేవ భోగహేతుత్వాదిన్ద్రియత్వమిత్యర్థః । విపన్నావస్థాయామేష చాక్షుషశ్చక్షుషి స్థితోఽనుగ్రాహకసూర్యాంశరూపః పురుషః పరాఙ్పర్యావర్తతే బహిర్దేశాత్స్వాంశినం సుర్యం ప్రతిగచ్ఛతి । అథ తదానీమయం ముమూర్షురరూపజ్ఞో భవతి । దేవాంశే దేవం ప్రవిష్టే లిఙ్గాంశశ్చక్షుర్హృదయే మనసైకీభవతి తదాయం న పశ్యతీతి పార్శ్వస్థా ఆహురిత్యర్థః । ఆదిపదాత్ 'న జిఘ్రతి న వదతి న రమయతే న శృణోతి న మనుతే న స్పృశతి న విజానాతి' ఇతి గృహ్యతే ।
సప్తానామేవ జీవేన సహ గతిరిత్యసిద్ధమ్ , గ్రహత్వశ్రుత్యా హస్తాదీనామపి గతిప్రతీతేరితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
హస్తాదిబన్ధస్య ప్రాఙ్మోక్షాత్సహగతౌ స్మృతిమాహ -
పుర్యష్టకేనేతి ।
ప్రాణాదిపఞ్చకం భూతసూక్ష్మపఞ్చకం జ్ఞానేన్ద్రియపఞ్చకం కర్మేన్ద్రియపఞ్చకమన్తఃకరణచతుష్టయమవిద్యా కామః కర్మ చేతి పుర్యష్టకమాత్మనో జ్ఞాపకత్వాల్లిఙ్గం సతి సమ్భవే సర్వశ్రుతిసఙ్కోచో న యుక్త ఇత్యాహ -
సర్వశబ్దోఽపీతి ।
తస్మాత్సఙ్ఖ్యాశ్రుతీనామవిరోధాదేకాదశేన్ద్రియకారణే బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౬॥
అణవశ్చ ।
'ప్రాణాః సర్వేఽనన్తాః' ఇతి శ్రుతేరిన్ద్రియాణాం విభుత్వాత్తేషాముత్క్రాన్తిరసిద్ధా కిన్తు తత్తద్దేహే తేషామభివ్యక్తిరూపాః ప్రాదేశిక్యో వృత్తయః సన్తి న తాసాముత్క్రాన్త్యాదిరితి సాఙ్ఖ్యానామాక్షేపః, తత్సఙ్గత్యా ప్రాణాః కిమ్పరిమాణా ఇతి సన్దేహే సిద్ధాన్తయతి -
అధునేత్యాదినా ।
ఉత్పత్తిసఙ్ఖ్యానిర్ణయానన్తరం పరిమాణం నిరూప్యత ఇత్యర్థః । అనుద్భూతరూపస్పర్శత్వం సూక్ష్మత్వమ్ । పరిచ్ఛేదోఽల్పత్వమ్ ।
బుద్ధ్యాదీనాం విభుత్వే తదుపాధికమాత్మనోఽణుత్వాదికం న సిద్ధ్యేదిత్యుక్తన్యాయవిరోధమాహ -
తద్గుణసారత్వమితి ।
ఉక్తాక్షేపమనూద్య నిరస్యతి -
సర్వగతానామితి ।
ఆనన్త్యశ్రుతేరుపాసనార్థత్వాన్నోత్క్రాన్త్యాదిశ్రుతీనాం తయా విరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౭॥
శ్రేష్ఠశ్చ ।
అతిదేశత్వాన్న సఙ్గత్యాద్యపేక్షా । 'తథా ప్రాణాః' ఇత్యుక్తన్యాయోఽత్రాతిదిశ్యతే । నను ప్రాణో జాయతే న వేతి సంశయాభావాదతిదేశో న యుక్త ఇత్యాక్షిపతి -
కిమర్థ ఇతి ।
నిశ్చితమహాప్రలయే ప్రాణసద్భావశ్రుత్యాధికాం శఙ్కామాహ -
నాసదాసీయే హీతి ।
'నాసదాసీత్' ఇత్యారభ్యాధీత ఇత్యర్థః । తర్హి తదా ప్రలయకాలే మృత్యుర్మారకో మృత్యుమత్కార్యం వా నాసీత్ , అమృతం చ దేవభోగ్యం నాసీత్ , రాత్ర్యాః ప్రకేతశ్చిహ్నరూపశ్చన్ద్రః అహ్నః ప్రకేతః సూర్యశ్చ నాస్తామ్ , స్వధయా సహేత్యన్వయః । పితృభ్యో దేయమన్నం స్వధా । యద్వా స్వేన ధృతా మాయా స్వధా తయా సహ తదేకం బ్రహ్మానీదాసీదితి పరమార్థః । అత్రానీదితి తచ్చేష్టాం కృతవదితి పూర్వపక్షార్థః । తస్మాద్బ్రహ్మణః పరః పరముత్కృష్టమన్యచ్చ కిమపి న బభూవేత్యర్థః । పరిహారః సుబోధః ।
నను శ్రేష్ఠశబ్దస్య ప్రాణే ప్రసిద్ధ్యభావాత్కథం సూత్రమితి, తత్రాహ -
శ్రేష్ఠ ఇతి చేతి ।
శ్రుతిం వ్యాచష్టే -
జ్యేష్ఠశ్చ ప్రాణ ఇత్యాదినా ।
పూయేత పూయం భవేత్ । న సమ్భవేత్తద్గర్భో న భవేదిత్యర్థః । వాగాదిజీవనహేతుత్వం ప్రాణస్య గుణః । ఎవమానీచ్ఛ్రుత్యవిరోధాత్ప్రాణోత్పత్తిశ్రుతీనాం బ్రహ్మణి సమన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౮॥
ఇన్ద్రియాణి విచార్య తద్వ్యాపారాత్ప్రాణం పృథక్కర్తుముత్పత్తిరతిదిష్టా । సమ్ప్రత్యుత్పన్నప్రాణస్వరూపం పృథక్కరోతి -
న వాయుక్రియే పృథగుపదేశాత్ ।
ముఖ్యః ప్రాణః కిం వాయుమాత్రముత కరణానాం సాధారణవ్యాపార ఆహోస్విత్తత్త్వాన్తరమితి వాయుప్రాణయోర్భేదాభేదశ్రుతీనాం మిథోవిరోధాత్సంశయే పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
ద్వితీయం సాఙ్ఖ్యపూర్వపక్షమాహ -
అథవేతి ।
సిద్ధాన్తత్వేన సూత్రమాదత్తే -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
మనోరూపబ్రహ్మణో వాక్ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రైశ్చతుష్పాత్త్వం శ్రుతావుక్తమ్ , తత్ర ప్రాణో వాయునాధిదైవికేన భాత్యభివ్యఞ్జ్యతే అభివ్యక్తః సంస్తపతి । కార్యక్షమో భవతీత్యర్థః ।
శ్రుతిషు తత్ర తత్ర ప్రాణస్య వాగాదీనాం చ మిథః సంవాదలిఙ్గేన పృథగుత్పత్తిలిఙ్గేన చేన్ద్రియతదభిన్నవ్యాపారేభ్యోఽపి భిన్నత్వమిత్యాహ -
తథేతి ।
ప్రాణస్యేన్ద్రియవృత్తిత్వం శ్రుత్యా నిరస్య యుక్త్యాపి నిరస్యతి -
న చ సమస్తానామితి ।
యా చక్షుఃసాధ్యా వృత్తిః సైవ న శ్రోత్రాదిసాధ్యా, కరణానాం ప్రత్యేకమేకైకరూపగ్రహాదివృత్తావైవ హేతుత్వాత్ । న చ సముదాయస్య వృత్తిః సమ్భవతి తస్యాసత్త్వాదిత్యర్థః ।
ప్రాణాభావాదితి ।
శ్రోత్రాదీనామేకప్రాణనాఖ్యవృత్త్యనుకూలపరిస్పన్దేషు మానాభావాత్ , శ్రవణాదీనామపరిస్పన్దత్వేన విజాతీయానామ్ , పరిస్పన్దరూపప్రాణనాననుకూలత్వాదవాన్తరవ్యాపారాభావాన్న సమస్తకరణవృత్తిః ప్రాణ ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ ప్రాణస్య వృత్తిత్వే వాగాదీనామేవ ప్రాధాన్యం వాచ్యమ్ , నైతదస్తీత్యాహ -
తథా ప్రాణస్యేతి ।
యథా మృదో ఘటో న వస్త్వన్తరం నాపి మృణ్మాత్రం తద్వికారత్వాత్ , తథా వాయోర్వికారః ప్రాణ ఇత్యభేదశ్రుతేర్గతిమాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
దేహం ప్రాప్తః పఞ్చావస్థో వికారాత్మనా స్థితో వాయురేవ ప్రాణ ఇత్యర్థః ॥౯॥
ప్రాణస్య కరణవృత్తిత్వాభావే జీవవద్భోక్తృత్వం స్యాదితి శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
ప్రాణో న భోక్తా, భోగోపకరణత్వాత్ , చక్షురాదివదితి సూత్రార్థమాహ -
తుశబ్ద ఇత్యాదినా ।
యథా బృహద్రథన్తరయోః సర్వత్ర సహప్రయుజ్యమానత్వేన సామత్వేన వా సామ్యాత్సహపాఠస్తథా కరణైః సహోపకరణత్వేన సామ్యాత్ప్రాణస్య పాఠ ఇతి న హేత్వసిద్ధిరిత్యర్థః । కిఞ్చ ప్రాణో న భోక్తా, సావయవత్వాత్ , జడత్వాద్భౌతికత్వాచ్చ, దేహవత్ ॥౧౦॥
నను యద్భోగోపకరణం తత్సవిషయం దృష్టం యథా చక్షురాదికమ్ , ప్రాణస్య తు నిర్విషయత్వాదసాధారణకార్యాభావాచ్చ నోపకరణత్వమితి శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
ఉక్తవ్యాప్తేః శరీరే వ్యభిచారాద్దేహేన్ద్రియధారణోత్క్రాన్త్యాద్యసాధారణకార్యసత్వాచ్చ నిర్విషయస్యాపి ప్రాణస్య శరీరవద్భోగోపకరణత్వమక్షతం న తు చక్షురాదివజ్జ్ఞానకర్మకరణత్వమస్తి యేన సవిషయత్వం స్యాదితి పరిహరతి -
న తావదిత్యాదినా ।
అహంశ్రేయసి స్వస్య శ్రేష్ఠతానిమిత్తమ్ । వ్యూదిరే వివాదం చక్రిరే ।
తద్వృత్తిమాత్రహీనమితి ।
మూకాదిభావేన స్థితమిత్యర్థః । అవరం నీచమ్ , కులాయం దేహాఖ్యం గృహమ్ , ప్రాణేన రక్షఞ్జీవః స్వపితీత్యర్థః । తదైవ తదానీమేవ । తేన ప్రాణేన యదశ్నాతి జీవస్తేన ప్రాణకృతాశనేనేతి యావత్ । ఎవం శ్రుతేః ప్రాణస్యాసాధారణం కార్యమస్తీత్యుక్తమ్ ॥౧౧॥
తత్రైవ హేత్వన్తరార్థం సూత్రం వ్యాచష్టే -
ఇతశ్చేత్యాదినా ।
వృత్తిరవస్థా । అగ్నిమన్థనాదికం వీర్యవత్కర్మ ।
కామాదివృత్తివజ్జ్ఞానేఽపి పఞ్చత్వనియమో నాస్తీత్యరుచిం స్వయమేవోద్భావ్య పక్షాన్తరం గృహ్ణాతి -
నన్వత్రాపీత్యాదినా ।
ప్రమాణం ప్రమితిః విపర్యయో భ్రమః । శశవిషాణాదిజ్ఞానం వికల్పః । తామసీ వృత్తిర్నిద్రా । స్మృతిః ప్రసిద్ధా ।
భ్రమనిద్రయోరవిద్యావృత్తిత్వాన్న మనోవృత్తిత్వమిత్యరుచ్యా స్వమతమాహ -
బహ్వితి ।
సూత్రస్యార్థాన్తరమాహ -
జీవేతి ।
తదేవం ప్రాణవాయోర్భేదాభేదశ్రుత్యోరవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౨॥
ఎవం ముఖ్యప్రాణస్యోత్పత్తిం స్వరూపం చోక్త్వా పరిమాణసన్దేహేఽణుత్వముపదిశతి -
అణుశ్చేతి ।
అధికాశఙ్కామాహ -
నను విభుత్వమపీతి ।
ప్లుషిర్మశకాదపి సూక్ష్మో జన్తుః పుత్తికేత్యుచ్యతే । నాగో హస్తీ ।
ప్రాణ ఉత్క్రామతీతి శ్రుత్యాల్పత్వం ప్రాణస్య భాతి, సమోఽనేన సర్వేణేతి, శ్రుత్యా విభుత్వమితి విరోధే ఆధ్యాత్మికప్రాణస్యాల్పత్వమాధిదైవికస్య విభుత్వమితి విషయభేదాచ్ఛ్రుత్యోరవిరోధ ఇతి సమాధత్తే -
తదుచ్యత ఇతి ।
కిఞ్చోపక్రమే ప్రాణస్య ప్లుష్యాదిసమత్వేనాల్పత్వోక్తేః సమ ఎభిస్త్రిభిర్లోకైరితి విరాడ్దేహసామ్యమ్ ।
సమోఽనేనేతి సూత్రాత్మత్వమితి విషయవ్యవస్థా సుస్థేత్యాహ -
అపి చేతి ।
అణవశ్చేత్యత్ర సర్వేఽనన్తా ఇతి ఇన్ద్రియానన్త్యముపాసనార్థమితి సమాహితమ్ , అత్ర తు ప్రాణవిభుత్వమాధిదైవికమితి సమాధానాన్తరోక్తేరపౌనరుక్త్యమ్ । అన్యే తు ప్రసఙ్గాత్తత్ర సాఙ్ఖ్యాక్షేపో నిరస్తః, అత్ర తు శ్రుతివిరోధో నిరస్త ఇత్యపౌనరుక్త్యమాహుః ॥౧౩॥
పూర్వం ప్రాణస్యాధ్యాత్మికాధిదైవికవిభాగేనాప్యణుత్వవిభుత్వవ్యవస్థోక్తా తత్ప్రసఙ్గేనాధ్యాత్మికానాం ప్రాణానామాధిదైవికాధీనత్వమాహ -
జ్యోతిరాద్యధిష్ఠానం తు తదామననాత్ ।
'వాచా హి నామాన్యభివదతి చక్షుషా రూపాణి పశ్యతి' ఇతి తృతీయాశ్రుత్యాన్వయవ్యతిరేకవత్యా వాగాదీనాం నిరపేక్షసాధనత్వోక్తివిరోధాత్ 'అగ్నిర్వాగ్భూత్వా' ఇత్యాదిశ్రుతిస్తేషామచేతనాగ్న్యాద్యుపాదానకత్వపరా న తు తేషామధిష్ఠాతృదేవతాపరా । న చ స్వకార్యే శక్తానామపి వాగాదీనామచేతనత్వాదధిష్ఠాత్రపేక్షా న విరుధ్యత ఇతి వాచ్యమ్ , జీవస్యాధిష్ఠాతృత్వాత్ । కిఞ్చ దేవతానామధిష్ఠాతృత్వే జీవవద్భోక్తృత్వమస్మిన్ దేహే స్యాత్ , తథా చైకత్రానేకభోక్తృణాం విరోధాద్దుర్బలస్య జీవస్య భోక్తృత్వం న స్యాదితి పూర్వపక్షార్థః ।
సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇత్యాదినా ।
అగ్నిర్వాగ్భూత్వాదిత్యశ్చక్షుర్భూత్వేతి చ తద్భావోఽత్రాగ్న్యాదిదేవతాధిష్ఠేయత్వరూప ఎవ సమ్బన్ధో న తదుపాదానకత్వరూపో దూరస్థాదిత్యమణ్డలాదేర్ముఖస్థచక్షురాద్యుపాదానత్వాసమ్భవాదిత్యాహ -
అగ్నేశ్చాయమితి ।
వాయుః ప్రాణాధిష్ఠాతా భూత్వా నాసాపుటే ప్రావిశదితి వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ -
తథేతి ।
భాతి దీప్యతే, తపతి స్వకార్యం కరోతీత్యర్థః ।
ఎతస్మిన్నధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయత్వరూపార్థే లిఙ్గాన్తరమాహ -
స వై వాచమితి ।
స ప్రాణో వాచం ప్రథమాముద్గీథకర్మణి ప్రధానామనృతాదిపాప్మరూపం మృత్యుమతీత్యావహన్మృత్యునా ముక్తాం కృత్వా అగ్నిదేవతాత్మత్వం ప్రాపితవానిత్యర్థః ।
కిఞ్చ మృతస్యాగ్నిం వాగప్యేతి వాతం ప్రాణః చక్షురాదిత్యమిత్యాదిశ్రుతిరప్యధిష్ఠాత్రధిష్ఠేయత్వసమ్బన్ధం ద్యోతయతీత్యాహ -
సర్వత్రేతి ।
నను శకటాదీనాం బలీవర్దాదిప్రేరితానాం ప్రవృత్తిర్దృష్టా, క్షీరాదీనాం త్వనధిష్ఠితానామపి దధ్యాదిప్రవృత్తిర్దృశ్యతే, తథా చోభయథాసమ్భవే కథం నిశ్చయః, తత్రాహ -
ఉభయథోపపత్తౌ చేతి ।
ఉక్తదోషాన్తరనిరాసాయ సూత్రమవతారయతి -
యదపీతి ॥౧౪॥
శారీరేణైవేతి ।
భోక్త్రేతి శేషః । సమ్బన్ధో భోక్తృభోగ్యభావః । అథ దేహే ప్రాణప్రవేశానన్తరం యత్ర గోలకే ఎతచ్ఛిద్రమనుప్రవిష్టం చక్షురిన్ద్రియం తత్ర చక్షుష్యభిమానీ స ఆత్మా చాక్షుషః తస్య రూపదర్శనాయ చక్షుః । యద్యప్యాత్మా కరణాన్యపేక్షతే తథాపి జ్ఞేయజ్ఞానతదాశ్రయాహఙ్కారాన్యో వేద స ఆత్మా చిద్రూప ఎవ, కరణాని తు గన్ధాదిప్రవృత్తయేఽపేక్ష్యన్తే న చైతన్యాయేతి శ్రుత్యర్థః ।
కిఞ్చ యోఽహం రూపమద్రాక్షం స ఎవాహం శృణోమీతి ప్రతిసన్ధానాదేకః శారీర ఎవ భోక్తా న బహవో దేవా ఇత్యాహ -
అపి చేతి ॥౧౫॥
కదాచిద్దేవానామత్ర భోక్తృత్వం కదాచిజ్జీవస్యేత్యనియమోఽస్త్విత్యాశఙ్క్య స్వకర్మార్జితే దేహే జీవస్య భోక్తృత్వనియమాన్మైవమిత్యాహ - సూత్రకారః -
తస్య చేతి ।
ఉత్క్రమాణాదిషు జీవస్య ప్రాణావ్యభిచారాత్తస్యైవ ప్రాణస్వామిత్వమ్ , దేవతానాం తు పరస్వామికరథసారథివదధిష్ఠాతృత్వమాత్రమితి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
శారీరేణైవ చ నిత్య ఇతి ।
యథా ప్రదీపాదిః కరణోపకారకతయా కరణపక్షస్యాన్తర్గతస్తథా దేవాః కరణోపకారిణ ఎవ న భోక్తార ఇత్యర్థః । జీవస్యాదృష్టద్వారా కరణాధిష్ఠాతృత్వాద్రథస్వామివద్భోక్తృత్వమ్ , దేవానాం తు కరణోపకారాభిజ్ఞతయా సారథివదధిష్ఠాతృత్వమితి న జీవేనాన్యథాసిద్ధిః । దేవానామధిష్ఠాతృత్వేనాస్మిన్దేహే భోక్తృత్వానుమానం తు 'న హ వై దేవాన్ పాపం గచ్ఛతి' ఇత్యుక్తశ్రుతిబాధితమ్ । తస్మాత్ 'చక్షుషా హి రూపాణి పశ్యతి' ఇతి శ్రుతేః సాధనత్వమాత్రబోధిత్వాదగ్నిర్వాగ్భూత్వేత్యాద్యధిష్ఠాతృదేవతాపేక్షాబోధకశ్రుతిభిరవిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౬॥
సత్స్విన్ద్రియేషు తదధిష్ఠాతృదేవతాచిన్తా, తాన్యేవ ప్రాణవృత్తివ్యతిరేకేణ న సన్తీత్యాక్షేపం ప్రత్యాహ -
త ఇన్ద్రియాణి తద్వ్యపదేశాదన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్ ।
ప్రాణాదిన్ద్రియాణాం భేదాభేదశ్రుతిభ్యాం సంశయం వదన్ పూర్వపక్షయతి -
ముఖ్యశ్చేత్యాదినా ।
హన్త ఇదానీమస్యైవ ముఖ్యప్రాణస్య సర్వే వయం స్వరూపం భవామేతి సఙ్కల్ప్య తే వాగాదయస్తథాభవన్నిత్యభేదశ్రుత్యర్థః ।
తే ప్రాణాదభిన్నాః, ప్రాణపదవాచ్యత్వాత్ , ప్రాణవదిత్యాహ -
ప్రాణేతి ।
తే ప్రాణాః శ్రేష్ఠాదన్యత్ర అన్యే ఇతి ప్రతిజ్ఞార్థత్వేన పదత్రయం వ్యాచష్టే -
తత్త్వాన్తరాణ్యేవేతి ।
తద్వ్యపదేశాదిత్యత్ర తచ్చబ్దః ప్రతిజ్ఞాతాన్యత్వం పరామృశతి ।
ప్రాణా ఇన్ద్రియాణీత్యపర్యాయశబ్దాభ్యామన్యత్వోక్తేరితి హేతూపపాదనార్థత్వేన పునస్తాని సూత్రపదాని యోజయతి -
క ఇత్యాదినా ।
సూత్రస్య విశ్వతోముఖత్వాదుభయార్థత్వమలఙ్కార ఎవ న దూషణమ్ । ఎతేన ప్రతిజ్ఞాధ్యాహారః తచ్ఛబ్దస్యాప్రకృతభేదపరామర్శిత్వం చేతి దోషద్వయమపాస్తమ్ ।
శబ్దభేదాద్వస్తుభేదసాధనేఽతిప్రసఙ్గం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ప్రాణవన్మనసోఽపి ఇన్ద్రియేభ్యో భేదః స్యాదిత్యర్థః ।
అపర్యాయసంజ్ఞాభేదాత్స్వతన్త్రసంజ్ఞివస్తుభేద ఇత్యుత్సర్గః । స చ 'మనః షష్ఠానీన్ద్రియాణి' ఇత్యాదిస్మృతిబాధాన్మనస్యపోద్యతే, ప్రాణే తు బాధకాభావాదుత్సర్గసిద్ధిరితి సమాధత్తే -
సత్యమిత్యాదినా ।
మన ఇన్ద్రియాణి చేతి భేదోక్తిర్గోబలీవర్దన్యాయేన నేయా । సిద్ధాన్తే మనసః ప్రమోపాదానత్వాదాత్మవదనిన్ద్రియత్వమిష్టం తతో నోత్సర్గబాధ ఇతి కేచిత్ ।
కిఞ్చ 'ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేన్ద్రియాణి చ' ఇతి పృథగ్జన్మవ్యపదేశాత్స్వతన్త్రవస్తుభేద ఇత్యాహ -
వ్యపదేశభేదశ్చాయమితి ।
ఎకస్మిన్ వాక్యే ప్రాణ ఇన్ద్రియశబ్దమైక్యాల్లభతే పునరుక్తిభయాన్న లభతే చేతి వ్యాఘాత ఇత్యర్థః ॥౧౭॥
ఎవం భేదేనాపర్యాయసంజ్ఞాభ్యాముక్తేః పృథగ్జనోక్తేశ్చేతి తద్వ్యపదేశాదితి హేతుర్వ్యాఖ్యాతః । భేదశ్రుతేరితి సూత్రేణ ప్రకరణభేదో హేతురుక్త ఇతి న పౌనరుక్త్యమ్ । తే హ దేవాః శాస్త్రీయేన్ద్రియమనోవృత్తిరూపా అసురాణాం పాపవృత్తిరూపాణాం జయార్థముద్గీథకర్మణి ప్రథమం వ్యాపృతాం వాచమూచుస్తన్న ఉద్గాయాసురనాశార్థమితి తథాస్త్విత్యఙ్గీకృత్యోద్గాయన్తీం వాచమనృతాదిదోషేణ విధ్వంసితవన్తోఽసురా ఇత్యేవం క్రమేణ సర్వేష్విన్ద్రియేషు పాపగ్రస్తేషు పశ్చాదథేతి ప్రకరణం విచ్ఛిద్య ప్రసిద్ధమాస్యే భవమాసన్యం ముఖ్యం ప్రాణమూచుస్తన్న తద్గాయేతి తేన ప్రాణేనోద్గాత్రా నిర్విషయతయా సఙ్గదోషశూన్యేనాసురా నష్టా ఇత్యసురాణాం విధ్వంసినో ముఖ్యప్రాణస్యోక్తేర్భేదసిద్ధిరిత్యాహ -
తే హేతి ।
తాని త్రీణ్యన్యాన్యాత్మనే స్వార్థం ప్రజాపతిః కృతవానిత్యర్థః ॥౧౮॥
విరుద్ధధర్మవత్త్వాచ్చ భేద ఇత్యాహ -
వైలక్షణ్యాచ్చేతి ।
మృత్యురాసఙ్గదోషః । వాగ్దధ్రే వ్రతం ధృతవతీత్యర్థః । బహుభిర్భేదలిఙ్గైర్విరోధాద్వాగాదీనాం ప్రాణరూపభవనం ప్రాణాధీనస్థితికత్వరూపం వ్యాఖ్యేయమ్ । ఎతదేవ ప్రాణశబ్దస్యేన్ద్రియేషు లక్షణాబీజం శ్రుతౌ 'తస్మాదేత ఎతేనాఖ్యాయన్త' ఇతి పరామృష్టమ్ , ఇతి న భేదాభేదశ్రుత్యోర్విరోధ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౯॥
ఉత్పత్తిరుత్పాదనేతి చ కార్యకర్త్రోర్వ్యాపారౌ ప్రసిద్ధౌ తత్ర జగదుత్పత్తిశ్రుతివిరోధః అతీతేన పాదద్వయేన నిరస్తః, సమ్ప్రత్యుత్పాదనశ్రుతివిరోధో నిరస్యతే । తత్రాపి సూక్ష్మభూతోత్పాదనం పారమేశ్వరమేవేతి శ్రుతిష్వవిప్రతిపన్నమ్ , స్థూలభూతోత్పాదనే త్వస్తి శ్రుతివిప్రతిపత్తిరితి తన్నిరాసార్థమాహ -
సంజ్ఞామూర్తికౢప్తిస్తు త్రివృత్కుర్వత ఉపదేశాత్ ।
నామరూపభేదాత్కరణభిన్నః ప్రాణ ఇత్యుక్తమ్ , తత్ప్రసఙ్గేన స్థూలనామరూపకౢప్తిః కిఙ్కర్తృకేతి చిన్త్యత ఇత్యవాన్తరసఙ్గతిః । ప్రక్రియా ప్రకరణమ్ ।
ఈక్షణమేవాహ -
హన్తేత్యాదినా ।
హన్త ఇదానీం దేవతాః సూక్ష్మా అనుప్రవిశ్యేతి సమ్బన్ధః । తాసాం తిసృణాం దేవతానామేకైకాం దేవతాం తేజోబన్నాత్మనా త్ర్యాత్మికాం కరిష్యామీతి శ్రుతిః పఞ్చీకరణోపలక్షణార్థా । ఛాన్దోగ్యేఽప్యాకాశవాయ్వోరుపసంహారస్యోక్తత్వాత్ । ఎవం స్థూలీకృతేషు భూతేషు ప్రాణినాం వ్యవహారః సేత్స్యతీతి పరదేవతాయాస్తాత్పర్యమ్ ।
జీవేనేతిపదస్య వ్యాకరవాణీత్యనేన సమ్బన్ధసమ్భవాసమ్భవాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే జీవస్యైవ భౌతికస్రష్టృత్వాద్బ్రహ్మణః సర్వస్రష్టృత్వాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ ।
జీవేనేత్యస్య వ్యాకరవాణీతిప్రధానక్రియాపదేన సమ్బన్ధ ఇతి పూర్వపక్షమాహ -
తత్ర ప్రాప్తమితి ।
పరదేవతాయా అకర్తృత్వే కథముత్తమపురుషప్రయోగ ఇత్యాశఙ్క్య ప్రయోజకత్వాత్కర్తృత్వోపచార ఇత్యాహ -
యథా లోక ఇతి ।
సిద్ధాన్తయతి -
తుశబ్దేనేత్యాదినా ।
ప్రత్యాకృతి ।
ప్రతిజాతీత్యర్థః । అనేన స్థూలసర్వసర్గే జీవస్యాసామర్థ్యం ద్యోతితమ్ । తథా చ పదాన్వయస్య పదార్థయోగ్యతాధీనత్వాజ్జీవరూపేణ ప్రవిశ్యాహమేవ వ్యాకరవాణీత్యన్వయః । న తు జీవేన వ్యాకరవాణీతి ।
నను తర్హి ప్రవేశక్రియా జీవకర్తృకా వ్యాకరణమీశ్వరకర్తృకమితి కర్తృభేదాత్క్త్వాప్రత్యయో న స్యాదిత్యత ఆహ -
న చ జీవో నామేతి ।
వస్తుతస్తు సూర్యో జలే ప్రవిష్ట ఇతి ప్రతిబిమ్బభావాఖ్యప్రవేశే సూర్యస్యైవ కర్తృత్వప్రయోగాజ్జీవాత్మనా ప్రవేశేఽపీశ్వర ఎవ కర్తేతి క్త్వాశ్రుతిర్యుక్తేతి బోధ్యమ్ ।
నన్వభేదశ్చేజ్జీవ ఎవ వ్యాకర్తా కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య కల్పనయా భిన్నస్య తస్యాశక్తత్వాచ్ఛ్రుతివిరోధాచ్చ మైవమిత్యాహ -
పరమేశ్వర ఇతి ।
ప్రత్యేకం మహాభూతసర్గస్య ప్రాగుక్తత్వాదిహ వ్యాకరణవాక్యే యత్నపూర్వకం స్థూలభౌతికసర్గ ఉచ్యత ఇతి పాఠవ్యత్యయేన సూత్రసూచితం శ్రుత్యర్థమాహ -
త్రివృత్కరణపూర్వకమితి ।
ఈశ్వరకృతం త్ర్యాత్మత్వమితి క్వ దృష్టమిత్యత ఆహ -
తచ్చేతి ।
ఇదానీం నామరూపవ్యాకరణే క్రమమాహ -
తత్రాగ్నిరితి ।
యద్యపి 'అతః ప్రభవాత్' ఇత్యత్ర వేదశబ్దపూర్వికార్థసృష్టిరుక్తా తథాప్యవ్యక్తాత్స్మృతాచ్ఛబ్దాదర్థసృష్టౌ సత్యాం స్ఫుటనామసమ్బన్ధాభివ్యక్తిరత్రోక్తేత్యవిరోధః ।
నన్వగ్న్యాదీనాం తైజసానామేవ శ్రుతావుదాహరణాద్భూజలయోస్త్ర్యాత్మకత్వం న వివక్షితమిత్యత ఆహ -
అనేన చేతి ।
ఉపక్రమే తాసాం మధ్య ఇతి శేషః । యత్కపోతరూపాదికం కృష్ణత్వాదివిశేషాకారేణ విజ్ఞాతమివ భవతి తద్దేవతానాం సముదాయరూపమిత్యర్థః ॥౨౦॥
బాహ్యం త్రివృత్కరణముక్త్వాధ్యాత్మికమపరం పూర్వోక్తవిలక్షణం వదన్నుత్తరసూత్రమవతారయతి -
తాసామిత్యాదినా ।
పురుషశరీరం ప్రాప్యైకైకా త్రివృద్భవతి కార్యత్రయాత్మనా భవతీత్యర్థః । ఉత్తరసూత్రేణాశఙ్కితం దోషం నిరసితుమాదౌ శఙ్కావిషయమాధ్యాత్మికత్రివృత్కరణం దర్శయతీతి భాష్యార్థః ।
నన్వన్నమయం మాంసాది కథం భౌమమిత్యత ఆహ -
త్రివృత్కృతా భూమిరేవేతి ।
ప్రాణస్య వాయోరప్కార్యత్వమౌపచారికం ద్రష్టవ్యమ్ ॥౨౧॥
ఎవం విషయముక్త్వా దోషం శఙ్కతే -
అత్రాహేతి ।
తదుత్తరత్వేన సూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేతి ।
స్వభావాధిక్యం వైశేష్యం కిమర్థం కృతమిత్యత ఆహ -
వ్యవహారప్రసిద్ధ్యర్థమితి ।
ఎవం స్మృతిన్యాయమతాన్తరశ్రుతిభిరవిరోధో బ్రహ్మణి వేదాన్తతాత్పర్యస్యేతి సిద్ధమ్ ॥౨౨॥
యం హి వైరాగ్యసంపన్నాస్తత్త్వమర్థవివేకినః ।
లభన్తే సాధనైర్దాన్తాస్తం సీతానాయకం భజే ॥౧॥
తదన్తరప్రతిపత్తౌ రంహతి సంపరిష్వక్తః ప్రశ్ననిరూపణాభ్యామ్ ।
వృత్తమనూద్య తృతీయాధ్యాయార్థమాహ -
ద్వితీయ ఇత్యాదినా ।
అవిరుద్ధే వేదాన్తార్థే తజ్జ్ఞానసాధనచిన్తావసర ఇత్యనయోర్హేతుహేతుమద్భావః । లిఙ్గోపాధిసిద్ధౌ తదుపహితజీవసంసారచిన్తేతి పాదయోరపి తద్భావసఙ్గతిః । అత్ర ప్రథమపాదే వైరాగ్యమ్ । ద్వితీయే స్వప్నాద్యవస్థోక్త్యా త్వంపదార్థో బ్రహ్మతత్త్వం చోచ్యే । తృతీయే వాక్యార్థస్తదర్థముపాసనాశ్చ విచార్యన్తే ।
చతుర్థపాదార్థమాహ -
సమ్యగ్దర్శనాదితి ।
దర్శనోపాయాః సంన్యాసాదయః । ముక్తిరూపఫలస్య స్వర్గవత్తారతమ్యనియమాభావః ఎకరూపత్వమితి యావత్ । ప్రసఙ్గాగతం దేహాత్మదూషణమ్ । పఞ్చసు ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషిత్స్వగ్నిత్వధ్యానం పఞ్చాగ్నివిద్యా । యస్మాత్కర్మణా గత్యాగతిరూపోఽనర్థస్తస్మాత్కర్మఫలే జుగుప్సాం ఘృణాం విరక్తిం కుర్వీతేతి పఞ్చాగ్నివిద్యోపసంహారే శ్రవణాద్వైరాగ్యార్థం ప్రదర్శ్యతే ఇత్యన్వయః । శాస్త్రాదిసూత్రే నిత్యానిత్యవివేకకృతం వైరాగ్యముక్తమ్, ఇహ తద్దార్ఢ్యాయ గత్యాగతిక్లేశభావనాకృతం తదుచ్యత ఇత్యపౌనరుక్త్యమ్ ।
అధికరణవిషయమాహ -
జీవ ఇతి ।
అవిద్యా ప్రసిద్ధా । విద్యేతి పాఠే ఉపాసనా గ్రాహ్యా । కర్మ ధర్మాధర్మాఖ్యం, పూర్వప్రజ్ఞా జన్మాన్తరసంస్కారః । అథ మరణకాలే ప్రాణా హృదయే జీవేనైకీభవన్తీత్యర్థః । రూపం శరీరం, పఞ్చీకృతభూతభాగాః ఉత్తరదేహపరిణామినో భూతసూక్ష్మాః । వేదాన్తార్థజ్ఞానసాధనవిచారత్వాత్సర్వాధికరణానాం, శ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయసఙ్గతయః వైరాగ్యఫలకత్వాదేతత్పాదసఙ్గతిః । పూర్వాధికరణే వ్యవహారార్థం పఞ్చీకరణముక్తం స వ్యవహారోఽత్ర నిరూప్యత ఇతి ఫలఫలిభావోఽవాన్తరసఙ్గతిః । అత్ర పూర్వపక్షే నిరాశ్రయప్రాణగత్యభావాత్, న వైరాగ్యం, సిద్ధాన్తే భూతాశ్రయప్రాణగతేర్వైరాగ్యమితి ఫలభేదః । తేజోమాత్రాశ్చక్షురాదయః, పశ్యతి జిఘ్రతీతి వాక్యశేషాత్ । ఆపః పఞ్చస్వగ్నిషు హుతాః పఞ్చమ్యామాహుతౌ హుతాయాం యథా పురుషశబ్దవాచ్యాః పురుషాత్మనా పరిణమన్తే తథా కిం త్వం వేత్థేతి శ్వేతకేతుం ప్రతి రాజ్ఞః ప్రవాహణస్య ప్రశ్నః, తస్య చోత్తరాజ్ఞానే తత్పితరం ప్రతి రాజోవాచ 'అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిస్తత్ర శ్రద్ధాఖ్యా ఆపః ఆహుతిః పర్జన్యాగ్నౌ సోమరూపా ఇహ ఖల్వగ్నిహోత్రే శ్రద్ధయా హుతా దధ్యాదిరూపా ఆపో యజమానసంలగ్నాః స్వర్గం లోకం ప్రప్య సోమాఖ్యదివ్యదేహాత్మనా స్థితాః కర్మాన్తే ద్రుతాః పర్జన్యే హూయన్తే తతో వృష్టిరూపాః పృథివ్యా అన్నరూపాః పురుషే రేతోరూపాః యోషితి హుతాః ఆపః పురుషశబ్దవాచ్యాః పుమాత్మకా భవన్తి' ఇతి నిరూపణం కృతమ్ ।
నన్వేతద్దేహం త్యక్త్వాద్భిః సహ గతస్య పశ్చాద్దేహాన్తరప్రాప్తిరిత్యయుక్తమ్ । యథా తృణజలాయుకా తృణాన్తరం గృహీత్వా పూర్వతృణం త్యజతి తథా జీవో దేహాన్తరం గృహీత్వా పూర్వదేహం త్యజతీతి శ్రుతివిరోధాదితి శఙ్కతే -
నన్వన్యేతి ।
ఇహైవ కర్మాయత్తభావిదేహం దేవోఽహమిత్యాదిభావనయా గృహీత్వా పూర్వదేహం త్యజతీతి శ్రుత్యర్థః,
అతో న విరోధ ఇతి సమాధత్తే -
తత్రాపీతి ।
భావనాయా దీర్ఘీభావో భావిదేహవిషయత్వమ్ । ఘటాకాశవదుపహితో జీవః సూక్ష్మోపాధిగత్యా లోకాన్తరం గచ్ఛతీతి పఞ్చాగ్నిశ్రుత్యుక్తః ప్రకారస్తద్విరోధాదన్యాః కల్పనాః సర్వా అనాదర్తవ్యా ఇత్యన్వయః ।
సాఙ్ఖ్యకల్పనామాహ -
వ్యాపినామితి ।
సుగతకల్పనామాహ -
కేవలస్యేతి ।
నిర్వికల్పకజ్ఞానసన్తానరూపస్యాత్మనో దేహాన్తరే శబ్దాదిసవికల్పకజ్ఞానాఖ్యవృత్తిలాభో భవతీత్యర్థః ।
కాణాదకల్పనామాహ -
మన ఇతి ।
దేహాన్తరం ప్రతి మనోమాత్రం గచ్ఛతి, ఇన్ద్రియాణి తు నూతనాన్యేవారభ్యన్తే ।
దిగమ్బరకల్పనామాహ -
జీవ ఇతి ॥౧॥
నను పాకస్వేదగన్ధరూపకార్యత్రయోపలబ్ధేస్త్ర్యాత్మకో దేహ ఇత్యయుక్తమ్ । ప్రాణావకాశయోరప్యుపలబ్ధ్యా దేహస్య పఞ్చభూతాత్మత్వాదిత్యరుచ్యా వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
పునశ్చేతి ।
దేహధారకత్వాద్ధాతవస్తైస్త్రిధాతుత్వాత్ర్యాత్మక ఇత్యన్వయః । దేహస్య కేవలాబ్జత్వే వాతం పిత్తం చ వాయవ్యం తైజసం న స్యాతామితి భావః । పృథివీతరభూతాపేక్షయాపాం బాహుల్యమ్ ।
కిఞ్చ దేహనిమిత్తానాం కర్మణామబ్బాహుల్యాత్తాభిర్భూతాన్తరాణ్యుపలక్ష్యన్త ఇత్యాహ -
కర్మ చేత్యాదినా ॥౨॥
ఉత్క్రాన్తౌ ప్రాణా దేహబీజపఞ్చభూతాశ్రయాః ప్రాణత్వాజ్జీవద్దేహస్థప్రాణవదిత్యాహ -
ప్రాణగతేశ్చేతి ॥౩॥
ప్రాణానాం గతిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్య నిషేధతి -
అగ్న్యాదీతి ।
అదర్శనాదోషధివనస్పతిగమనస్యేతి శేషః । లోమాన్యపియన్తీత్యర్థః । ప్రాణానామగ్న్యాదిషు లయస్య ముఖ్యత్వే జీవస్య గతిభోగయోరయోగాత్సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తీతి విస్పష్టశ్రుతేర్లోమాదిగౌణలయపాఠాచ్చ గౌణత్వమిత్యర్థః ॥౪॥
భూతాన్తరయుక్తానామపాం గతిముక్త్వా పురుషవచస్త్వం తాసామాక్షిప్య సమాధత్తే -
ప్రథమ ఇతి ।
నను ప్రథమపదం వ్యర్థముత్తరాగ్నిష్వప్యపామశ్రవణాదిత్యాశఙ్క్య సోమవృష్ట్యన్నరేతసామబ్రూపత్వాదుత్తరత్ర తాసాం శ్రవణమస్తి, న ప్రథమ ఇత్యాహ -
యది నామేతి ।
పఞ్చాగ్నిష్వపామాహుతిత్వే సిద్ధే తాసాం పఞ్చమ్యామాహుతౌ పురుషవచస్త్వం భవేన్న తత్సిద్ధం ప్రథమాగ్నౌ తాసామనాహుతిత్వాదితి శఙ్కార్థః । ఎవం హి శ్రద్ధాశబ్దేనాపాం గ్రహే సతి ప్రశ్నోత్తరోపసంహారాణాం సంగానాదేకార్థత్వాదేకవాక్యతోపపద్యతే, అగ్రహే తు చతుర్ష్వగ్నిష్వేవాపామాహుతిత్వాచ్చతుర్థ్యామాహుతావితి వాచ్యం, అతః ప్రశ్నోపసంహారయోః పఞ్చమ్యామితి శ్రవణాత్, ప్రథమాగ్నావప్యాప ఎవ గ్రాహ్యా ఇతి సమాధానార్థః । అనపః అద్భ్యోఽన్యతః ।
ఎతదేవేతి ।
శ్రద్ధాశబ్దస్యాబర్థకత్వం దర్శయతీత్యర్థః ।
ఉపపత్తేరిత్యస్యార్థాన్తరమాహ -
శ్రద్ధాకార్యమితి ।
తస్యాః శ్రద్ధాహుతేః సోమః సంభవతీత్యాదినా శ్రద్ధాసోమాదీనాం పూర్వపూర్వపరిణామత్వం శ్రుతం తతో ద్రవపరిణామత్వాత్శ్రద్ధాయా అప్త్వం ప్రత్యయాత్మకముఖ్యశ్రద్ధాయా ఆహుతిత్వాయోగాచ్చేత్యర్థః ।
శ్రద్ధాశబ్దస్యాప్సు సూక్ష్మత్వగుణేన వృత్తిముక్త్వా లక్షణాం వక్తుం శ్రద్ధాయా అద్భిరేకకర్మయోగిత్వం హేతుత్వం వా సంబన్ధమాహ -
శ్రద్ధాపూర్వకేతి ।
అస్మై యజమానాయ । స్నానాద్యర్థమాపః శ్రద్ధాం సంనమన్తే జనయన్తీతి శ్రుత్యర్థః ॥౫॥
అపాం గతిముపేత్యాద్భిః సహ జీవానాం గతిమాక్షిప్య సమాధత్తే -
అథాపీత్యాదినా ।
ద్యులోకాగ్నౌ శ్రద్ధాహుతేః సోమో రాజా సంభవతీత్యుక్త్వా వాక్యశేషే ధూమాదిమార్గేణ ఆకాశాచ్చన్ద్రమసం ప్రాప్తా ఇష్ట్యాదికారిణ ఎష సోమో రాజేత్యుక్తాః, అతః సోమరాజాశబ్దసామాన్యాదిష్ట్యాదికారిణాం జీవానాం శ్రద్ధాశబ్దితాద్భిః సహ గతిరిహ శ్రద్ధాహుతివాక్యే ప్రతీయత ఇత్యర్థః ।
తేషాం సూక్ష్మాభిర్ద్రవ్యాపూర్వరూపాభిః పఞ్చీకృతాభిరద్భిః సంబన్ధం వదన్ సహగతిం వివృణోతి -
తేషాం చాగ్నిహోత్రేతి ।
నిధనం మరణం తన్నిమిత్తకమన్త్యేష్టివిధానం, అసౌ యజమానః, స్వర్గాయ గచ్ఛత్వితి మన్త్రార్థః ।
హుతద్రవ్యరూపాణామపాం గమనే శ్రుత్యన్తరమాహ -
తథా చేతి ।
అగ్నిహోత్రప్రకరణే జనకేన యాజ్ఞవల్క్యం ప్రతి 'నత్వేవైనయోః సాయంప్రాతరాహుత్యోస్త్వముత్క్రాన్తిం న గతిం న ప్రతిష్ఠాం న తృప్తిం న పునరావృత్తిం న లోకం ప్రత్యుత్థాయినం వేత్థ' ఇతి షట్ప్రశ్నాః కృతాస్తేషాం నిర్వచనమపి రాజ్ఞైవ 'తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతః తేఽన్తరిక్షద్వారా దివం గచ్ఛతస్తే దివమేవాహవనీయం ప్రతిష్ఠాం కుర్వాతే దివం తర్పయతస్తే తతః పునరావర్తేతే తతః పృథివ్యాం పురుషే యోషితి చ హుతే పురుషరూపేణోత్తిష్ఠతః' ఇతి వాక్యశేషేణ కృతమ్ ॥౬॥
సంప్రత్యుత్తరసూత్రవ్యావర్త్యం శఙ్కతే -
కథమిత్యాదినా ।
అత్ర సోమాఖ్యచన్ద్రస్యాన్నత్వముక్తం నేష్టాదికారిణామితి భ్రాన్తినిరాసార్థం శ్రుత్యన్తరమాహ -
తే చన్ద్రమితి ।
యథా యజ్ఞే చమసస్థం సోమమృత్విజ ఆప్యాయస్వేతి క్రియావృత్తౌ లోట్పునః పునరాప్యాయ్య పునః పునరపక్షయ్య భక్షయన్తి । ఎవమేనానిష్టాదికారిణోఽన్నరూపాన్ భక్షయన్తి దేవా ఇత్యర్థః । అధిక్రియతే పురుషో విధినా సంబధ్యతేఽనేనేత్యధికారః ఫలకామనా । శాస్త్రానర్థక్యవారణాయ అన్నత్వం గోణమితి భావః ।
కేన దోషేణ తేషాం దేవభోగ్యతేత్యత ఆహ -
అనాత్మవిత్త్వాచ్చేతి ।
యథా పశుర్భోగ్య ఎవమజ్ఞః స భేదధీమాన్ దేవానాం భోగ్య ఇత్యర్థః ।
ఆత్మశబ్దస్య ముఖ్యత్వబలేన సూత్రాంశం వ్యాఖ్యాయ ప్రకృతపఞ్చాగ్నయః సూత్రకృతాత్మత్వేనోపచరితా ఇతి వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అనాత్మేత్యాదినా ।
విద్యాస్తుత్యర్థమన్నత్వం న ముఖ్యమిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరార్థం సూత్రశేషం వ్యాచష్టే -
తథాహీతి ।
ఎవం గతిపర్యాలోచనయా వైరాగ్యమితి సిద్ధమ్ ॥౭॥
ఇదానీం గత్యన్తరభావినీమాగతిం నిరూపయతి -
కృతాత్యయ ఇతి ।
భోక్తవ్యకర్మసమాప్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । యథేతమిత్యారభ్య శ్వాదియోనిమిత్యన్తం వాక్యం యావత్తావదామ్నాయత ఇతి యోజనా ।
అత్ర యావత్సంపాతమితి విశేషణాద్రమణీయచరణా ఇతి వాక్యాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అనుశయః కర్మ, అత్ర పూర్వపక్షే కర్మాభావేనాగతేరనియమాద్వైరాగ్యాదార్ఢ్యం, సిద్ధాన్తే కర్మసత్త్వేనాగతినియమాద్వైరాగ్యదార్ఢ్యమితి భేదః । తేషామిష్టాదికారిణాం యదా తత్కర్మ పర్యవైతి విపరిక్షీణం భవతి తదా పునరావర్తన్త ఇతి శ్రుత్యన్తరేణాపి కృత్స్నకర్మణశ్చన్ద్రలోకే భుక్తత్వముచ్యత ఇత్యర్థః ।
యావత్పదసఙ్కోచో న యుక్తః శ్రుత్యన్తరవిరోధాదిత్యాహ -
నైవమితి ।
అయం నరో యత్కిఞ్చిదిహ లోకే కర్మ కరోతి తస్యాన్తం ఫలం పరలోకే ప్రాప్య కర్మార్థం పునరాయాతీతి శ్రుత్యర్థః ।
కర్మాభావే శ్రుతిముక్త్వా యుక్తిమాహ -
అపిచేతి ।
అభివ్యక్తిః ఫలోన్ముఖతా, మరణేనాభివ్యక్తస్య సర్వస్య కర్మణః పరలోకభోగస్యావశ్యంభావాత్కర్మాభావ ఇత్యర్థః ।
చరణాఖ్యశీలమాత్రాదవరోహ ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తప్రతిజ్ఞాం వ్యాచష్టే -
యేనేత్యాదినా ।
తత్తత్రావరోహతాం జీవానాం మధ్యే యే కేచిదిహ కర్మభూమౌ రమణీయచరణాః పుణ్యకర్మాణః పుణ్యయోనిభాజ ఇతి యత్తతభ్యాశో హ అవశ్యం హీత్యర్థః । కపూయం పాపమ్ ।
దృష్టశబ్దస్య శ్రుత్యర్థముక్త్వార్థాన్తరమాహ -
దృష్టశ్చేతి ।
'పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా భవతి పాపః పాపేన' ఇత్యాదిశాస్త్రేణ సుఖదుఃఖయోర్ధర్మార్ధర్మహేతుకత్వమవగతమ్ । తతశ్చ జన్మారబ్య దృష్టో భోగః కర్మహేతుకః భోగత్వాత్, స్వర్గభోగవదిత్యనుశయసిద్ధిః, విపక్షే చ హేత్వభావాత్భోగస్యాకస్మికత్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః । స్మృతవాశ్రమాః ఆశ్రమిణః ప్రేత్య మృత్వా లోకాన్తరే కర్మఫలం భుక్త్వా తతః శేషేణ భుక్తాదన్యేన కర్మణా అనుశయాఖ్యేన పునర్జన్మ ప్రతిపద్యన్తే ఇతి సంబన్ధః । విశిష్టా దేశాదయో మేధాన్తా దశ గుణా యేషు తే తథోక్తాః । శ్రుతం జ్ఞానం, వృత్తమాచారః ।
స్వాభిమతానుశయం వక్తుం పృచ్ఛతి -
కః పునరితి ।
కృతస్య కర్మణః స్వర్గే భోగే సతి భుక్తస్య కర్మణో లేశోఽనుశయస్తద్వానవరోహతి భాణ్డే స్నేహలేశస్య దృష్టత్వాత్, తతః శేషేణేతి స్మృతేశ్చేత్యేకదేశివ్యాఖ్యామాహ -
కేచిదిత్యాదినా ।
రిచ్యమానం స్నేహేన వియుజ్యమానమ్ ।
నను భోగనాశ్యత్వాత్కర్మణో లేశో న యుక్తః ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
కృత్స్నకర్మణో భోగే జాతే నాశః స్యాత్, నతు భోగో జాత ఇతి పరిహారార్థః ।
భోగో న జాయత ఇత్యయుక్తమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
భోగః సావశేషో జాత ఇతి సమాధత్తే -
బాఢమిత్యాదినా ।
ఇదమేకదేశివ్యాఖ్యానం దూషయతి -
న చేతి ।
'స్వర్గకామో యజేత' ఇత్యాదిశాస్త్రేణ స్వర్గభోగార్థం కర్మ చోదితం, తచ్ఛేషస్య మర్త్యభోగహేతుత్వే శాస్త్రవిరోధ ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ స్వర్గహేతుకర్మశేషాదవరోహే కపూయయోన్యాపత్తిశ్రుతివిరోధ ఇత్యాహ -
అవశ్యం చేతి ।
స్వాభిమతమనుశయమాహ -
తస్మాదితి ।
పూర్వపక్షబీజమనూద్య దూషయతి -
యదిత్యాదినా ।
క్షపయిత్వా పునరాగచ్ఛన్తీతి ప్రాప్యాన్తమితి వాక్యేన గమ్యత ఇతి యోజనా । జన్మారభ్య దృష్టభోగలిఙ్గానుగృహీతయా రమణీయకపూయచరణశ్రుత్యైహికానుశయాక్యకర్మవిశేషపరయా విరోధాత్, యత్కిఞ్చేతి యావత్సంపాతమితి చ సామాన్యశబ్దయోరాముష్మికవిషయత్వేన సఙ్కోచో న్యాయ్య ఇతి భావః ।
మరణం కృత్స్నకర్మాభివ్యఞ్జకమిత్యయుక్తమ్, ఉక్తానుశయశ్రుతివిరోధాదిత్యాహ -
తదపీతి ।
బలవదనారబ్ధకర్మప్రతిబన్ధాచ్చ న కృత్స్నకర్మాభివ్యక్తిరిత్యాహ -
అపిచేత్యాదినా ।
తస్య కృత్స్నకర్మవ్యఞ్జకత్వే హేతుర్నాస్తీతి భావః ।
ప్రశ్నం మత్వోత్తరం శఙ్కతే -
ఆరబ్ధేతి ।
ఆరబ్ధవదనారబ్ధస్యాపి బలవతః ప్రతిబన్ధకత్వాన్న సర్వకర్మణః ఫలదానాయాభివ్యక్తిరితి సమాధత్తే -
యథేతి ।
అనారబ్ధఫలత్వావిశేషాత్సర్వకర్మణామభివ్యక్తిమాశఙ్క్య మిథోవిరుద్ధస్వర్గనరకాదిదేహఫలానామేకదేహారమ్భకత్వాసంభవ ఉక్తస్తం వివృణోతి -
న హీతి ।
అస్తు తర్హి దుర్బలస్య కర్మణో నాశ ఇత్యత ఆహ -
నాపీతి ।
నాభుక్తం క్షీయతే కర్మేత్యేకాన్త ఉత్సర్గః స చ ప్రాయశ్చిత్తబ్రహ్మజ్ఞానధ్యానైర్బాధ్యతే న మరణమాత్రణేత్యర్థః ।
మరణేన దుర్బలకర్మావినాశే మానమాహ -
స్మృతిరితి ।
కర్మనాశపక్షం నిరస్య ప్రకృతకృత్స్నకర్మాభివ్యక్తిపక్షే దోషాన్తరమాహ -
యది చేతి ।
కృత్స్నకర్మణామేకస్మిన్ దేవాదిజన్మని భోగేన క్షయాన్న జన్మాన్తరం స్యాత్, జ్ఞానాభావాన్న ముక్తిరిత్యజ్ఞదేవస్య కష్టాన్తరాలదశా స్యాదిత్యర్థః ।
'శ్వసూకరఖరోష్ట్రాణాం గోఽజావిమృగపక్షిణామ్ । చణ్డాలపుల్కసానాం చ బ్రహ్మహా యోనిమృచ్ఛతి ।' ఇత్యాదిస్మృతివిరోధాచ్చ న సర్వకర్మణామేకజన్మారమ్భకత్వమిత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
నన్వేకస్య కర్మణః కథమనేకజన్మఫలకత్వమ్, అదృష్టత్వాదిత్యాహ -
న చేతి ।
కిఞ్చ వ్యఞ్జకత్వేఽపి మరణస్య కిం సర్వకర్మవ్యఞ్జకత్వం కల్ప్యతే ఉత యత్కిఞ్చిత్కర్మవ్యఞ్జకత్వమ్ । నాద్యః, ఇహ కృతకారీర్యాదేరత్రైవ ఫలహేతోర్మరణవ్యజ్యత్వాసంభవాదిత్యాహ -
న చేతి ।
ద్వితీయం నిరస్యన్ పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి -
ప్రదీపేతి ।
రూపాణాం ప్రదీపవత్, మరణం న కస్యచిదపి కర్మణో వ్యఞ్జకం కిన్తు ప్రబలకర్మప్రతిబన్ధాభావే దుర్బలం వ్యజ్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవం మరణస్య వ్యఞ్జకత్వానఙ్గీకారేణ ప్రదీపదృష్టాన్తో నిరస్తః, అఙ్గీకారేఽప్యనుకూలో దృష్టాన్త ఇత్యాహ -
స్థూలేతి ।
సూక్ష్మమనుద్భూతరూపమితి మరణే సర్వకర్మాభివ్యక్త్యసిద్ధిరితి శేషః ।
ఎవం సర్వకర్మసఙ్ఘ ఎకజన్మారమ్భక ఇత్యైకభవికః కర్మాశయ ఇతి మతనిరాసముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
చరణశ్రుత్యా 'తతః శేషేణ' ఇత్యాదిస్మృత్యా 'ప్రబలప్రతిబన్ధాత్' ఇతిన్యాయేన చానభివ్యక్తకర్మసద్భావాదిత్యర్థః ।
నను ముక్త్యనుపపత్త్యాఙ్గీకార్య ఐకభవిక ఇత్యత ఆహ -
శేషేతి ।
సూత్రశేషం వ్యాచష్టే -
తే చేత్యాదినా ।
అవరోహమార్గ ఇత్థం శ్రూయతే 'తస్మిన్ యావత్సంపాతముషిత్వా అథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమాకాశమాకశాద్వాయుం వాయుర్భూత్వా ధూమో భవతి ధూమో భూత్వాభ్రం భవత్యభ్రం భూత్వా మేఘో భవతి మేఘో భూత్వా ప్రవర్షతి త ఇహ వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇతి జాయన్తే అతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరం యో యో హ్యన్నమత్తి యో రేతః సిఞ్చతి తద్భూయ ఎవ భవతి తద్య ఇహ రమణీయచరణా రమణీయాం యోనిమాపద్యన్తే' ఇతి । ధూమాద్యధ్వనా యథేతం యథాగతం తథేతమధ్వానం పునరాయన్తీత్యుక్త్వా ధూమాదిరూపపితృమార్గస్థరాత్ర్యాదికం నోక్తమధికం చాభ్రాదికముక్తమితి మత్వా సూత్రకృతోక్తం యథేతమనేవం చేతి । అవశిష్టశ్రుత్యర్థోఽగ్రే స్ఫుటీభవిష్యతి ॥౮॥
సంప్రతి శ్రుతిస్థచరణశబ్దమాక్షేపపూర్వకం సూత్రకృద్వ్యాచష్టే -
చరణాదితి చేదితి ।
'అద్రోహః సర్వభూతేషు కర్మణా మనసా గిరా । అనుగ్రహశ్చ జ్ఞానం చ శీలమేతద్విదుర్బుధాః' ఇతి స్మృతావుక్తావద్రోహాదయః శాస్త్రార్థజ్ఞానరూపం శీలం సర్వకర్మాఙ్గముక్తం తద్బోధకం చరణపదమఙ్గినః శ్రౌతాదికర్మణో లక్షకం, కర్మణ ఎవోత్తరావస్థా ధర్మాధర్మాఖ్యాపూర్వమితి కర్మలక్షణయైవ తదభిన్నాపూర్వాఖ్యానుశయసిద్ధిరితి కార్ష్ణాజినిమతమ్ ॥౯॥
తదేవ శఙ్కాసమాధానాభ్యామాహ -
ఆనర్థక్యమితి చేదిత్యాదినా సూత్రేణ ।
చరణశబ్దవాచ్యస్యైవ గ్రహణసంభవాన్న లక్షణా యుక్తేతి శఙ్కిత్వైవ బ్రూతే -
నన్వితి ।
ప్రతిషిద్ధం శీలం క్రోధానృతాదిరూపమ్ ।
కిఞ్చ శీలస్య నిష్ఫలత్వాయోగాచ్ఛ్రుతయోన్యాపత్తిస్తస్యైవ ఫలం నానుశయస్యేత్యాహ -
అవశ్యం చేతి ।
వేదాస్తదర్థకర్మాణ్యాచారం వినా న ఫలన్తీతి స్మృత్యా శీలస్య కర్మాఙ్గత్వాన్న పృథక్ఫలాపేక్షా, అఙ్గిఫలేనార్థవత్త్వాత్ । న చాఙ్గమాత్రాద్యోన్యాపత్తిః ఫలమితి వాచ్యమ్ । అఙ్గస్య ఫలాసంభవేన ముఖ్యార్థస్యాచారస్య గ్రహణాయోగాల్లక్షణా యుక్తేతి సమాధానార్థః ।
యద్యాచారస్య స్నానాదివత్పురుషసంస్కారతయా పురుషార్థత్వం తదాప్యవిరోధ ఇత్యాహ -
పురుషార్థత్వేఽపీతి ।
అఙ్గావబద్ధోపాస్తివదాచారోఽర్థవానిత్యర్థః ।
అస్తు తర్హి శీలఖ్యాచారాదేవ యోన్యాపత్తిరిత్యాశఙ్క్య 'పుణ్యో వై పుణ్యేన కర్మణా' ఇత్యాది శ్రుత్యా విరోధాన్నైవమిత్యాహ -
కర్మ చేతి ।
పారయమాణః శక్తః ॥౧౦॥
యద్యప్యక్రోధాదిరూపం శీలం సాధారణధర్మాత్మకం విశేషరూపాత్కర్మణోఽభిన్నం తథాపి చరణాచారశబ్దౌ కర్మవాచినావేవ న శీలవాచకావితి న లక్షణావసర ఇతి బాదరిమతం ముఖ్యసిద్ధాన్తమాహ -
సుకృతేతి ।
చరణశబ్దార్థముపసంహరతి -
ఆచారోఽపీతి ।
కర్మణ ఎవాచారత్వే యథాకారీత్యాదిభేదోక్తిః కథమిత్యత ఆహ -
భేదవ్యపదేశ ఇతి ।
నిరూపపదాచారశబ్దాత్సదాచారరూపో విశేషో భాతి । అతస్తత్సమభివ్యాహృతః కర్మసామాన్యవాచకో యథాకారీతి శబ్దస్తదితరవిశేషపరః ఎవమనవద్యాని కర్మాణీతి సామాన్యతః, అస్మాకం సుచరితానీతి విశేష ఇతి వివేకః । తస్మాదనుశయబలాదాగత్యవశ్యంభావానుసన్ధానాద్వైరాగ్యమితి సిద్ధమ్ ॥౧౧॥
ఎవం పుణ్యాత్మనాం గత్యాగతిచిన్తయా వైరాగ్యం నిరూప్య పాపినాం తచ్చిన్తయా తన్నిరూపయతి -
అనిష్టాదికారిణామపీతి ।
'యే వై కే చ' ఇత్యవిశేషశ్రుతేః, 'వైవస్వతం సంగమనం జనానామ్' ఇతి శ్రుతేశ్చ సంశయే ప్రథమాధికరణేన సిద్ధనియమాక్షేపసంగత్యా పూర్వపక్షసూత్రం వ్యాచష్టే -
తత్రేత్యాదినా ।
యమరాజం పాపిజనానాం సమ్యగ్గమ్యం, హవిషా ప్రీణయతేతి శ్రుత్యర్థః । పూర్వపక్షే పుణ్యవతామేవ చన్ద్రగతిరితి నియమాభావాత్పుణ్యవైయర్థ్యం పాపాద్వైరాగ్యాదార్ఢ్యం చేతి ఫలం, సిద్ధాన్తే పాపినాం చన్ద్రలోకదర్శనమపి నాస్తీతి పుణ్యార్థవత్త్వం వైరాగ్యదార్ఢ్యం చేతి ఫలమ్ ।
పఞ్చమాగ్నౌ దేహారమ్భ ఇతి నియమాత్పాపినామపి ప్రథమద్యులోకాగ్నిప్రాప్తిర్వాచ్యేత్యాహ -
దేహారమ్భ ఇతి ।
పాపినాం స్వర్గభోగాభావేఽపి మార్గాన్తరాభావా చన్ద్రగతిరితి భావః ॥౧౨॥
సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇత్యాదినా ।
సంయమనే యమలోకే యమకృతా యాతనా అనుభూయావరోహన్తీత్యేవమారోహావరోహావితి యోజనా సూత్రస్య జ్ఞేయా । ప్రయతాం మృత్వా గచ్ఛతామ్ । సమ్యక్పరస్తాత్ప్రాప్యత ఇతి సంపరాయః పరలోకః తదుపాయః సాంపరాయః, బాలమజ్ఞం, విశేషతో విత్తరాగేణ మూఢం మోహాత్ప్రమాదం కుర్వన్తం ప్రతి న భాతి । స చ బాలోఽయం స్త్రీవిత్తాదిలోకోఽస్తి న పరలోకోఽస్తీతి మానీ । స మే మమ యమస్య వశమాప్నోతీత్యర్థః । పాపినాం యమవశ్యతావాదివిశేషశ్రుతిస్మృతిబలాత్ 'యే వై కే చ' ఇత్యవిశేషశ్రుతిరిష్టాదికారివిషయత్వేన వ్యాఖ్యేయేతి భావః ॥౧౩॥ సూత్రత్రయస్య భాష్యం సుబోధమ్ ॥౧౪ ॥ ॥౧౫ ॥ ॥౧౬॥
యదుక్తం మార్గాన్తరాభావాత్పాపినామపి చన్ద్రగతిరితి । తన్న । తృతీయమార్గశ్రుతేరిత్యాహ -
విద్యాకర్మణోరితి ।
మార్గద్వితయోక్త్యనన్తరం తృతీయమార్గోక్తిప్రారమ్భార్థః శ్రుతావథశబ్దః । ఎతయోర్విద్యాకర్మణోః పథిద్వయసాధనయోరన్యతరేణాపి సాధనేన యే నరా న యుక్తాస్తే జన్మమరణావృత్తిరూపతృతీయమార్గస్థాని భూతాని భవన్తి, క్రియావృత్తౌ లోట్, తేన పాపినాం చన్ద్రగత్యభావాచ్చన్ద్రలోకో న సంపూర్యత ఇతి శ్రుత్యర్థః ।
ప్రతిపత్తావితి ।
ప్రాప్తిసాధనే ఇత్యర్థః । అపిచ పాపినాం చన్ద్రగతౌ అసౌ లోకః సంపూర్యేత 'అతశ్చ న సంపూర్యతే' ఇత్యేతత్ప్రతివచనం విరుద్ధం ప్రసజ్యేతేత్యన్వయః ।
అవరోహాదసంపూరణమశ్రుతం న కల్ప్యం శ్రుతహాన్యాపత్తేరిత్యాహ -
న అశ్రుతత్వాదితి ।
అవరోహ ఎవ తృతీయం స్థానం శ్రుత్యుక్తమిత్యత ఆహ -
అవరోహస్యేతి ।
ఇమమధ్వానం పునర్నివర్తన్త ఇతి ఇష్టాదికారిణామవరోహోక్తేరనిష్టాదికారిణామపి అవరోహస్యార్థసిద్ధత్వాత్పునరుక్తిర్వ్యర్థేత్యర్థః । అథైతయోరితి మార్గాన్తరోపక్రమబాధస్తృతీయశబ్దబాధశ్చేత్యతః స్థానశబ్దో మార్గలక్షక ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ॥౧౭॥
ఎవమవిశేషశ్రుతేర్మార్గాన్తరాభావాచ్చేతి పూర్వపక్షబీజద్వయం నిరస్య తృతీయబీజనిరాసార్థం సూత్రమాదత్తే -
యత్పునరిత్యాదినా ।
విద్యాకర్మశూన్యానాం కృమికీటాదిభావేన జాయస్వేత్యాదిశ్రుత్యా నిరన్తరజన్మమరణోపలబ్ధేర్నాహుతిసంఖ్యాదర ఇత్యర్థః ।
పురుషశబ్దాచ్చైవమిత్యాహ -
అపిచేతి ।
మనుష్యదేహస్యాపి నాహుతిసఙ్ఖ్యానియమ ఇత్యాహ -
అపిచేత్యాదినా ।
విధినిషేధరూపార్థద్వయే వాక్యభేదః స్యాదిత్యర్థః ॥౧౮॥
అనియమే స్మృతిసంవాదార్థం సూత్రమ్ -
స్మర్యతేఽపీతి ।
లోక్యతేఽనేనేతి లోకో భారతాదిరుక్తః ముఖ్యార్థమప్యాహ -
బలాకేతి ॥౧౯॥
'అణ్డజాని చ జరాయుజాని చ స్వేదజాని చోద్భిజ్జాని చ' ఇతిశ్రుత్యవష్టమ్భేన సూత్రం వ్యాచష్టే -
అపిచేతి ।
అన్యత్రాప్యనిష్టాదికారిష్విత్యర్థః ॥౨౦॥
అనయా శ్రుత్యా చాతుర్విధ్యం కథముక్తం శ్రుత్యన్తరే త్రీణ్యేవేత్యవధారణవిరోధాదితి శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రమాదత్తే -
నన్విత్యాదినా ।
జీవజం జరాయుజం మనుష్యాది, భూమిముద్భిద్య జాయతే వృక్షాదికం, ఉదకం భిత్త్వా జాయతే యూకాది జఙ్గమమితి భేదః । సంశోకః స్వేదః ॥౨౧॥
ఎవం పాపినాం గత్యాగతీ విచార్య సంప్రతీష్టాదికారిణామవరోహే విశేషమాహ -
సాభావ్యాపత్తిరూపపత్తేః ।
యథేతమనేవం చేత్యుక్తరీత్యా యథాగతం ధూమాద్యధ్వానం పునర్నివర్తన్తే, నివృత్తాశ్చానుశయినః కర్మాన్తే ద్రుతదేహా ఆకాశం గతా ఆకాశసదృశా భవన్తి । ఆకాశసాదృశ్యానన్తరం పిణ్డీకృతా అతిసూక్ష్మలిఙ్గోపహితాః వాయునేతస్తతశ్చ నీయమానా వాయుసమా భవన్తి । సోఽనుశయీ సంఘో వాయుసమో భూత్వా ధూమసంగతస్తత్సమో భవతి, ధూమసమో భూత్వాభ్రసమో భవతి । అపో బిభర్తీత్యభ్రం, మేహతి సిఞ్చతీతి వృష్టికర్తా మేఘస్తత్సమో భూత్వా వర్షధారాద్వారా పృథివీం ప్రవిశ్య వ్రీహియవాదిరూపో భవతీతి సిద్ధాన్తగత్యా శ్రుత్యర్థః । పూర్వోత్తరయుక్తిద్వయం సంశ్యబీజం మన్తవ్యం, పూర్వత్ర మార్గద్వయముక్త్వా తృతీయత్వోక్తేర్యుక్తం స్థానశబ్దస్య మార్గలక్షకత్వమిహ తు దుగ్ధం దధి భవతీత్యాదిప్రయోగే భవతిశ్రుతేర్వికారస్వరూపాపత్తౌ ముఖ్యత్వాత్సాదృశ్యాపత్తిలక్షణాబీజం నాస్తీతి ప్రత్యుదాహరణసఙ్గతిః । శ్రుతిముఖ్యత్వం ఫలమితి పూర్వపక్షః ।
అనుశయినాం పూర్వసిద్ధాకాశాదిస్వరూపాపత్త్యయోగాల్లక్షణేతి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
సమానో భావో ధర్మో యస్య తద్భావః సాభావ్యం సామ్యమితి సూత్రపదార్థః ।
ఎవం హ్యేతదితి ।
ఎతద్భవనమేవం సాదృశ్యరూపమేవోపపద్యత ఇత్యర్థః ।
అనుశయినామాకాశాదిభ్యో నిర్గమనాన్యథానుపపత్త్యాపి సాదృశ్యలక్షణేత్యాహ -
ఆకాశస్వరూపేతి ।
సంయోగలక్షణామాశఙ్క్యాహ -
విభుత్వాదితి ।
భవతిశ్రుత్యా సంయోగలక్షణాయామనువాదః స్యాదిత్యర్థః ।
వివిధభూతసామ్యమవరోహే భవతీత్యనుసంధానాద్వైరాగ్యముపసంహరతి -
అత ఇతి ॥౨౨॥
నాతిచిరేణ ।
ఉక్తం సాదృశ్యముపజీవ్య లోకే గన్తృణాం చిరాచిరగతిదర్శనాత్సంశయం వదన్ పూర్వపక్షయతి -
తత్రేత్యాదినా ।
అనియమాత్కదాచిద్విలమ్బేన యోన్యాపత్తిరితి పూర్వపక్షఫలం, సిద్ధాన్తే తు వ్రీహియవాదిభావాదనుశయినాం విలమ్బేన నిర్గమనమితి విశేషాదాకాశాదిభావాచ్ఛీఘ్రం నిర్గమ ఇత్యవిలమ్బేన యోన్యాపత్తిరిత్యనుసంధానాద్వైరాగ్యదార్ఢ్యమితి వివేకః ।
నన్వాకాశాదిష్వనుశయినాం సుఖం వ్రీహియవాదిషు దుఃఖమితి దుఃశబ్దాద్భాతి న చిరాచిరనిర్గమనమిత్యత ఆహ -
సుఖదుఃఖతావిశేషశ్చాయమితి ।
అవధిః కాలః ॥౨౩॥
అన్యాభిలాపాత్ ।
శ్రుతిక్రమాత్ అర్థక్రమాచ్చాధికరణానాం క్రమో బోధ్యః । ఇహ భూమౌ వర్షధారాద్వారా పతితాస్తేఽనుశయినో వ్రీహ్యాదిసామ్యేన జాయన్త ఇతి శ్రుత్యర్థః ।
అత్ర జాయన్త ఇతి శ్రుతేః పూర్వత్రాకాశాదివర్షాన్తసాదృశ్యోక్తేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అస్మిన్నవధౌ వర్షసాదృశ్యానన్తరమిత్యర్థః ।
దుర్నిష్ప్రపతరశబ్దేన చిరనిర్గలనలక్షణోక్తా న యుక్తా, దుఃఖేన నిర్గమనమితి ముఖ్యసంభవాదిత్యాక్షేపసఙ్గత్యా పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదిత్యాదినా ।
అత్ర పూర్వపక్షే స్థావరత్వనివృత్తయేఽధికారిణాం యత్నగౌరవం, సిద్ధాన్తే వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషమాత్రం పరిహర్తుం యత్నలాఘవం వైరాగ్యదార్ఢ్యం చేతి వివేకః ।
నను దేహోత్పత్త్యా జీవానాం జన్మ స్యాన్న స్వతః, వ్రీహ్యాదేస్తు న దేహత్వమిత్యత ఆహ -
స్థావరభావస్యేతి ।
'స్థాణుమన్యేఽనుసంయన్తి' ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । 'శరీరజైః కర్మదోషైర్యాతి స్థావరతాం నరః' ఇత్యాద్యా స్మృతిః ।
నను స్వర్గిణాం పాపాభావాత్కథం స్థావరత్వం, తత్రాహ -
పశ్వితి ।
సోమాద్యుచ్ఛిష్టభక్షణసురాగ్రహావాదిశబ్దార్థః । క్రత్వర్థహింసాదేరపి హింసాత్వాదిసామాన్యేన ప్రవృత్తేర్న హింస్యాదిత్యాదిశాస్త్రనిషిద్ధత్వాకారేణ దురితాపూర్వకారిత్వమవిరుద్ధమితి సాఙ్ఖ్యా ఆహుః ।
శ్రుతోఽత్ర వ్రీహ్యాదిభావోఽనుశయినాం న జన్యరూపః కర్మవిశేషపరామర్శం వినాత్రోక్తత్వాత్, పూర్వోక్తాకాశాదిభావవదితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇత్యాదినా ।
పూర్వవదితి పదం దృష్టాన్తత్వేన హేత్వంశత్వేన చ వ్యాఖ్యాతం యదత్ర ప్రకరణే కర్మవిశేషపరామర్శపూర్వకముచ్యతే తజ్జన్మేతి వ్యతిరేకదృష్టాన్తమప్యాహ -
యత్ర త్వితి ।
అపిచ 'యో యో హ్యన్నమత్తి యో రేతః స్త్రియాం సిఞ్చతి తద్భూయ ఎవ భవతి' ఇతి వాక్యశేషే వ్రీహ్యాదిషు ప్రవిష్టస్యానుశయిసంఘస్యాన్నద్వారా రేతఃసిక్పురుషయోగః శ్రుతస్తదన్యథానుపపత్త్యాపి జన్మశ్రుతిర్న ముఖ్యేత్యాహ -
అపిచేత్యాదినా ।
వ్రీహ్యాదిరూపదేహనాశే దేహినాముక్తాన్తేరవశ్యంభావాద్రేతః సిగ్యోగో న స్యాదిత్యర్థః ।
ఎతేనేతి ।
ఉక్తానుమానార్థాపత్తిభ్యామ్ । జాయత ఇతి శ్రుతేర్ముఖ్యార్థత్వమనుశయిభోగాయతనత్వం చ వ్రీహ్యాదేః ప్రతిబ్రూయాదిత్యర్థః ।
నను వ్రీహ్యాదేర్భోగాయతనత్వానఙ్గీకారే పూర్వోక్తశ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిబాధ ఇత్యత ఆహ -
న చేతి ॥౨౪॥
వైదికం కర్మాశుద్ధం న భవతి శాస్త్రవిహితత్వాదితి సూత్రార్థం ప్రపఞ్చయతి -
అయం ధర్మ ఇత్యాదినా ।
శుచౌ దేశే ప్రాతః సాయఙ్కాలే జీవనాదినిమిత్తే కృతమగ్నిహోత్రం ధర్మో భవతి స ఎవాశుచిదేశే మధ్యరాత్రే మరణాదినిమిత్తే కృతః సన్నధర్మో భవతీతి నిర్ణయః శాస్త్రైకసాధ్య ఇత్యర్థః ।
తతః కిం తత్రాహ -
శాస్త్రాచ్చేతి ।
నను యా హింసా సోఽధర్మ ఇత్యుత్సర్గస్య విశేషవిధినా బాధోఽత్ర న యుక్తః । నాభిచరేదితి నిషిద్ధశ్యేనస్య పురుషార్థత్వవత్ నిషిద్ధహింసాదేరపి క్రతూపకారకత్వావిరోధాదితి, తత్రాహ -
ఉత్సర్గాపవాదయోరితి ।
అయమర్థః కామ్యే కర్మణి సర్వత్ర కరణాంశే రాగతః ప్రవృత్తిః, అఙ్గేషు విధిత ఇతి స్థితిః । తథాచ శ్యేనాఖ్యే కర్మణి నిషేధేఽపి రాగప్రాబల్యాత్ప్రవృత్తిః స్యాత్క్రత్వఙ్గహింసాదౌ తు విధిత ఎవ ప్రవృత్తిర్వాచ్యా । స చ విధిర్యద్యుత్సర్గప్రాప్తమనర్థహేతుత్వం న బాధేత తర్హి ప్రవర్తకో న స్యాత్, ప్రవర్తకత్వే వా విధిరనర్థాయ స్యాత్, అతో నిరవకాశో విధిః సావకాశముత్సర్గమవిహితహింసాదిషు స్థాపయతీతి । ఇదం చ నిషేధశాస్త్రస్య హింసాత్వాదిసామాన్యేన ప్రవృత్తిమఙ్గీకృత్యోక్తమ్ । వస్తుతస్తస్య రాగప్రాప్తహింసావిషయత్వాద్వైధహింసాయామప్రవృత్తేర్నాశుద్ధత్వశఙ్కావసర ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ప్రతిరూపం దుఃఖరూపం తస్య ఫలం నేతి యోజనా । ఇహ వ్రీహ్యాదిభావే కశ్చిదధికారః కర్మపరామర్శో నాస్తీత్యుక్తమ్ ॥౨౫॥
అథ వ్రీహ్యాదిభావానన్తరం రేతః సిగ్భావః శ్రుతః । తత్రాన్నస్థానుశయినో రేతః సేకకర్తృత్వాయోగాద్యోగమాత్రం వాచ్యం తద్వదుపక్రమేఽపి యోగ ఎవాస్థేయః, అన్యథోపక్రమోపసంహారయోర్విరోధః స్యాదితి మత్వోక్తమ్ -
ఇత్యవిరోధ ఇతి ॥౨౬॥
యోనేః శరీరశ్రుతేర్న వ్రీహ్యాదిశరీరత్వమనుశయినామితి సూత్రార్థః । ఎవం కర్మిణాం గత్యాగతిసంసారో దుర్వార ఇత్యనుసన్ధానాత్కర్మఫలాద్వైరాగ్యం తత్త్వజ్ఞానసాధనం సిద్ధమితి పాదార్థముపసంహరతి -
ఇతి సిద్ధమితి ॥౨౭॥
సంధ్యే సృష్టిరాహ హి ।
ఉక్తవైరాగ్యసాధ్యస్తత్త్వంపదార్థవివేకో వాక్యార్థజ్ఞానసాధనమస్మిన్ పాదే నిరూప్యత ఇతి పాదయోర్హేతుసాధ్యభావసంగతిమాహ -
అతిక్రాన్త ఇతి ।
సాధనవిచారత్వాదేవాస్య పాదస్యాస్మిన్నధ్యాయే సంగతిః । అస్మిన్ పాదే 'న స్థానతోఽపి' ఇత్యతః ప్రాగుద్దేశ్యత్వేన ప్రథమం జిజ్ఞాసితత్వంపదార్థోఽవస్థాద్వారా వివిచ్యతే, తదారభ్యాపాదసమాప్తేర్విధేయతత్పదార్థవివేకః, తత్ర పూర్వం గత్యాగతిచిన్తయా జాగ్రదవస్థా నిరూపితా తదనన్తరభావినీం స్వప్నావస్థాం శ్రుత్యుక్తాం విషయీకృత్య తత్ర స్వప్నే రథాదిసృష్ట్యుక్తేస్తదభావోక్తేశ్చ సంశయం వదన్ పూర్వపక్షసూత్రం యోజయతి -
తత్ర సంశయ ఇత్యాదినా ।
స్వప్నరథాదయో జాగ్రద్రథాదివత్ వ్యావహారికసత్తాకా ఉత శుక్తిరజతవత్ప్రాతీతికా ఇతి సంశయార్థః । ఆరమ్భణాధికరణే ప్రపఞ్చస్య పారమార్థికత్వనిషేధాదితి మన్తవ్యమ్ । అత్ర పూర్వపక్షే జాగ్రద్వత్ స్వప్నాజ్జీవస్య వివేకాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే ప్రాతీతికదృశ్యసాక్షితయా వివేకాత్స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వసిద్ధిరితి ఫలమ్ । ముమూర్షోః సర్వేన్ద్రియోపసంహారాదేతల్లోకాననుభవే సతి వాసనామాత్రేణ ఇమం లోకం స్మరతః కర్మబలాద్ధృదయే మనసా పరలోకస్ఫూర్తిరూపః స్వప్నో భవతి, సోఽయం లోకద్వయసన్ధౌ భవతీతి సంధ్యః స్వప్నః । తథా చ శ్రుతిః - 'తస్మిన్ సంధ్యే స్థానే తిష్ఠన్నేతే ఉభే స్థానే పశ్యతి ఇదం చ పరలోకస్థానం చ' ఇతి । అయం స్వప్నః కాదాచిత్క ఇత్యరుచ్యా నిత్యస్వప్నస్య ప్రబోధసంప్రసాదసంధిభవత్వముక్తమ్ । అన్యేతు మర్త్యచక్షురాద్యజన్యరూపాదిసాక్షాత్కారవత్త్వం పరలోకలక్షణం, దైవచక్షురాద్యజన్యతద్వత్త్వం మర్త్యలోకలక్షణం చ స్వప్నేఽస్తీతి లక్షణతో లోకద్వయస్పర్శిత్వాత్ నిత్యస్వప్నస్యైవ లోకద్వయసంధ్యత్వం గ్రామద్వయస్పర్శిమార్గస్య తత్సంధ్యత్వవదితి వ్యాచక్షతే ।
న కేవలం శ్రుత్యా స్వప్నార్థానాం వ్యావహారికసత్యత్వం కిన్తు సకర్తృకత్వాదపీత్యాహ -
స హి కర్తేతి ॥౧॥
కిఞ్చ స్వప్నార్థాః సత్యాః, ప్రాజ్ఞనిర్మితత్వాత్, ఆకాశాదివదితి సూత్రార్థమాహ -
అపిచేత్యాదినా ।
రూఢిమాశఙ్క్య ప్రకరణాన్నిరస్యతి -
నన్విత్యాదినా ।
యః సుప్తేషు నిర్వ్యాపారేషు కరణేషు జాగర్తి తదేవ శుక్రం స్వప్రకాశం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
స్వప్నస్య జాగ్రదర్థైః సమానదేశత్వశ్రుతేరభేదశ్రుతేశ్చ సత్యత్వే తాత్పర్యమిత్యాహ -
అథో ఖల్వాహురితి ॥౨॥
స్వప్నరథాదయః ప్రాతీతికా జాగ్రద్రథాదౌ కౢప్తసామగ్రీం వినా దృష్టత్వాచ్ఛుక్తిరూప్యాదివదితి సిద్ధాన్తయతి -
తుశబ్ద ఇత్యాదినా ।
చిన్మాత్రనిష్ఠావిద్యా చిత్త్వావచ్ఛేదేన జీవేఽపి స్థితా రథాద్యాకారా మాయేతి సూత్రభాష్యయోరుక్తా మాయావిద్యయోరభేదజ్ఞాపనాయ మాత్రపదేన తు సతి ప్రమాతర్యబాధ్యత్వరూపస్య వ్యావహారికసత్యత్వస్య నిరాస ఉక్తః । కార్త్స్న్యమత్ర జాగ్రతి యా కౢప్తసామగ్రీ, తజ్జన్యత్వం పరమార్థవస్తునో జాగ్రదర్థస్య కార్యస్య ధర్మః ।
సత్యత్వవ్యాపకః తదభావం స్వప్నే వివృణోతి -
న తావాదిత్యాదినా ।
సంవృతే సఙ్కీర్ణే, పర్యేతుం గన్తుం, విపర్యేతుమాగన్తుం, శ్రావయతి ప్రబుద్ధో జనః, పార్శ్వస్థాన్ప్రతీతి శేషః । ఎతత్స్వప్నం యథా స్యాత్తథా యత్ర కాలే స్వప్న్యయా వృత్త్యా చరతి తదా స్వశరీరే యథేష్టం చరతీత్యర్థః ।
బహిరివేతి ।
కులాయాద్దేహాత్ బహిరివామృత ఆత్మా చరిత్వా యత్ర కామం యథేష్టమీయతే విహరతీత్యర్థః ।
గుణమాహ -
యో హీతి ।
దేహాభిమానహీనత్వగుణేన బహిష్ఠవద్దేహస్థోఽపి బహిరిత్యుక్త ఇత్యర్థః । ఎవం సతి శ్రుతియుక్తిభ్యామన్తరేవ స్వప్నే సతీత్యర్థః ।
విప్రలమ్భో విభ్రమః యోగ్యదేశాభావముక్త్వా కాలాభావమాహ -
కాలేతి ।
అత్ర రాత్రిసమయేఽపి కేతుమాలాదివర్షాన్తరే వాసరో భవతి ఇతి భారత ఇత్యుక్తమ్ । పూర్వపక్షానుమానానాం జాగ్రదర్థదృష్టాన్తే కౢప్తసామగ్రీజన్యత్వమబాధయోగ్యత్వం చోపాధిరితి సూత్రతాత్పర్యమ్ ॥౩॥
స్వప్నస్య భ్రాన్తిమాత్రత్వే తత్సూచితోఽప్యర్థః సత్యో న స్యాదితి శఙ్కోత్తరత్వేన సూత్రాన్తరం వ్యాచష్టే -
మాయేత్యాదినా ।
మన్త్రేణ దేవతానుగ్రహేణౌషధిసేవయా వా స్వప్నాః సత్యసూచకాశ్చేత్సత్యాః స్యురిత్యత ఆహ -
తత్రాపి భవతు నామేతి ।
సత్యహర్షహేతోరపి శుక్తిరూప్యస్య సత్యత్వాదర్శనాదితి భావః ।
యథా కృషిద్వారా లాఙ్గలస్య గవాదిజీవననిమిత్తత్వం తథా స్వప్నభోక్తురదృష్టద్వారా స్వప్నసృష్టినిమిత్తత్వం న తు కుమ్భం ప్రతి కుమ్భకారస్యేవ సాక్షాద్స్వప్నకర్తృత్వం సామగ్ర్యభావబాధయోరుక్తత్వాదిత్యాహ -
యదుక్తమిత్యాదినా ।
తథా చ స్వప్నస్య సకర్తృకత్వం ముఖ్యం నాస్తీతి హేత్వసిద్ధిరితి భావః ।
శ్రుతితాత్పర్యవిరోధాచ్చ న స్వప్నసత్యతేత్యాహ -
అపిచేతి ।
వ్యతికరః సంకరః, శ్రుత్యా తత్పరతయేత్యర్థః । జాగరితాదవిశేషాదితి భావః ।
ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ।
ఎతేనేతి ।
భాక్తత్వేనేత్యర్థః ।
ద్వితీయసూత్రోక్తప్రాజ్ఞకర్తృకత్వహేతురపి స్వప్నస్య కిం శ్రుతిసిద్ధ ఉత ప్రాజ్ఞస్య సర్వేశ్వరత్వాత్సిద్ధః, నాద్య ఇత్యాహ -
యదప్యుక్తమిత్యాదినా ।
స్వయం విహత్య జాగ్రద్దేహం నిశ్చేష్టం కృత్వా, స్వయం వాసనయా నిర్మాయ, స్వేన భాసా స్వీయబుద్ధివృత్త్యా స్వేన జ్యోతిషా స్వరూపచైతన్యేన చ స్వప్నమనుభవతీత్యర్థః ।
న కేవలం బృహదారణ్యకే జీవస్య స్వప్నకర్తృత్వం శ్రుతం కిన్తు కాఠకేఽపీత్యాహ -
ఇహాపీతి ।
జీవోక్తౌ బ్రహ్మప్రకరణవిరోధ ఇత్యత ఆహ -
తస్య త్వితి ।
ఎవం హేతోః శ్రుతిసిద్ధత్వం నిరస్య ద్వితీయమఙ్గీకరోతి -
న చాస్మాభిరితి ।
తర్హి హేతుసిద్ధేః స్వప్నస్య సత్యత్వమిత్యాశఙ్క్య సత్యత్వం వ్యావహారికం పారమార్థికం వేతి వికల్ప్య వ్యవహారకాలే బాధదర్శనాత్, నాద్య ఇత్యాహ -
పారమార్థికస్త్వితి ।
ద్వితీయే దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యమిత్యాహ -
న చేతి ।
కస్తర్హి స్వప్నస్య జాగ్రతో విశేషోఽత్ర కథ్యత ఇత్యాశఙ్క్య ప్రాతిభాసికత్వమిత్యాహ -
ప్రాగితి ॥౪॥
పూర్వం కౢప్తసామగ్ర్యభావాత్స్వప్నో మాయేత్యుక్తమయుక్తం సత్యసఙ్కల్పమాత్రేణాపి సత్యసృష్టిసంభవాదితి శఙ్కాం కృత్వా పరిహరన్ సూత్రం వ్యాచష్టే -
అథపి స్యాదిత్యాదినా ।
సత్యసంకల్పస్య హి సంకల్పాత్సృష్టిః సత్యా భవతి జీవస్య త్వసత్యసంకల్పత్వం ప్రత్యక్షమితి పరిహారార్థః ।
తర్హి విరుద్ధధర్మవత్త్వాజ్జీవస్యేశ్వరత్వం నాస్త్యేవేతి శఙ్కతే -
కిమితి ।
నాస్తీతి న కిన్త్వావృతమస్తి తత్పునరీశ్వరప్రసాదాత్కస్యచిద్వ్యజ్యత ఇత్యాహ -
న నాస్తీతి ।
విధూతధ్వాన్తస్య నిష్పాపస్య సంసిద్ధస్యాణిమాదివిశిష్టస్యేత్యర్థః । బ్రహ్మైవాహమితి దేవం జ్ఞాత్వా సాక్షాత్కృత్య సర్వపాశానామవిద్యాదిక్లేశానామపహానిరపక్షయస్తద్రూపో భవతి । క్షీణైశ్చ క్లేశైస్తత్కార్యజన్మమరణాత్మకబన్ధధ్వంస ఇతి నిర్గుణవిద్యాఫలముక్తమ్ ।
సగుణవిద్యాఫలమాహ -
తస్యేతి ।
పరస్యాభిముఖ్యేనాహఙ్గ్రహేణ ధ్యానాద్బన్ధమోక్షాపేక్షయా మన్త్రోక్తహానిద్వయాపేక్షయా వా తృతీయం విశ్వైశ్వర్యమణిమాదిరూపం మర్త్యదేహపాతే సతి సిద్ధే దేహే భవతి తద్భోగానన్తరమాత్మజ్ఞానాత్కేవలో ద్వైతశూన్య ఆప్తకామః ప్రాప్తస్వయఞ్జ్యోతిరానన్దో భవతీతి క్రమముక్తిరిత్యర్థః ॥౫॥
ఉక్తైశ్వర్యతిరోభావే దేహాభిమానో హేతురితి కథనార్థం సూత్రం, తన్నిరస్యాం శఙ్కామాహ -
కస్మాదితి ।
సత్యావరణం నాస్తీత్యఙ్గీకృత్య కల్పితావరణం సాధయతి -
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
జీవస్యేశ్వరత్వమఙ్గీకృత్యావరణకల్పనాతో వరమన్యత్వకల్పనేత్యాశఙ్కాముద్భావ్య శ్రుత్యా నిరస్యతి -
నన్విత్యాదినా ।
స్వప్నేఽప్యాలోకాదేః సత్యత్వే జాగ్రతీవాత్మనః స్వప్రకాశత్వమస్ఫుటం స్యాత్, ప్రాతిభాసికత్వే త్వాలోకేన్ద్రియాద్యసత్త్వేఽప్యర్థాపరోక్ష్యమాత్మజ్యోతిష ఎవేతి స్ఫుటం సిధ్యతి । తస్మాద్దేశాదిసామ్యవచనం స్వప్నస్య జాగ్రత్తుల్యభానాభిప్రాయమిత్యర్థః ॥౬॥
ఎవం బాహ్యకరణోపరమే సతి మనోవాసనోద్దీపితావిద్యావిలాసాత్మకం స్వప్నమాత్మనఃసాక్షిణః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వార్థం విచార్య ప్రతియోగ్యనుయోగిభావసఙ్గత్యా స్వప్నావస్థమనోలయాత్మికాం సుషుప్తిం విచారయతి -
తదభావో నాడీషు తచ్ఛ్రుతేరాత్మని చ ।
తదేతత్స్వపనం యథా స్యాత్తథా । యత్ర కాలే సుప్తః సుషుప్తః సమస్తో నిరస్తబాహ్యకరణో మనోలయాత్సమ్యక్ప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
స్వాపే నాడీస్థానముక్త్వా నాడీపురీతతోర్నాడీపరమాత్మనోశ్చ సముచ్చయశ్రుతీ ఆహ -
అన్యత్రేతి ।
పరమాత్మమాత్రశ్రుతీరాహ -
తథాన్యత్రేత్యాదినా ।
నాడీపురీతబ్రహ్మసు సప్తమీశ్రుతేః సముచ్చయశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే స్థానవికల్పాజ్జీవస్య బ్రహ్మైక్యానిర్ణయః, సిద్ధాన్తే నాడీభిః పురీతతం గత్వాన్తర్హృది బ్రహ్మణ్యేవ శేత ఇతి సముచ్చ్యాత్తన్నిర్ణయ ఇతి వివేకః ।
ఎకపురోడాశార్థత్వం వ్రీహియవయోర్దృష్టం నాడ్యాదీనామేకస్మిన్ స్వాపరూపార్థే నిరపేక్షస్థానత్వం తు కుత ఇత్యత ఆహ -
నాడ్యాదీనాం చేతి ।
సతి బ్రహ్మణి తృతీయాశ్రుతేర్న సప్తమీతి శఙ్కార్థః ।
ఆయతనశబ్దాత్సప్తమ్యర్థ ఆధారత్వం గమ్యత ఇత్యాహ -
నైష దోష ఇతి ।
అన్యత్రావస్థాద్వయే శ్రాన్తో జీవో విశ్రాన్తిస్థానం ప్రాణాఖ్యం సద్బ్రహ్మోపసర్పతి సుషుప్తావిత్యర్థః । సప్తమీశ్రుత్యా నిరపేక్షాధారత్వభానాద్వికల్ప ఆస్థేయః కదాచిత్సముచ్చిత్యాపి నాడ్యాదీనాం స్థానత్వమితి న సముచ్చయశ్రుతివిరోధ ఇతి పూర్వపక్షార్థః ।
సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
సూత్రే చకారః పురీతత్సముచ్చయార్థః ।
యదా నాడ్యః సుషుప్తిస్థానం తదా పురీతత్స్థానం న భవతీతి శ్రుతస్థానత్వస్య పక్షే బాధః స్యాత్, స న యుక్త ఇత్యాహ -
వికల్పే హ్యేషామితి ।
వ్రీహియవయోస్త్వగత్యా వికల్ప ఇతి భావః ।
యత్తు సప్తమీశ్రుత్యా నాడ్యాదీనామేకఫలకత్వమితి, తన్నేత్యాహ -
న హ్యేకేతి ।
ప్రాసాదస్య పర్యఙ్కధారణమర్థః । పర్యఙ్కస్య తు శయనమితి ఫలభేదేఽప్యేకవిభక్తిర్దృశ్యతే, వ్యవధానావ్యవధానాభ్యాం శయనసాధనత్వాత్సముచ్చయశ్చ, తథేహాపి నాడీపురీతతోర్జీవస్య సంచారద్వారా బ్రహ్మణ్యేవ సుప్తిరితి సముచ్చయ ఇత్యర్థః ।
నాడీనాం ప్రాణస్య చ ఎకేన వాక్యేనోపాదానాన్మిథః సముచ్చయ ఇత్యాహ -
ఎకవాక్యేతి ।
ఆధారత్వమాత్రం సప్తమ్యర్థో న నిరపేక్షత్వమతో న సముచ్చయస్య సప్తమ్యా బాధ ఇత్యాహ -
న చైవమపీతి ।
సముచ్చయేఽపీత్యర్థః ।
అత్ర నాడీశ్రుతౌ నాడీషు భోక్తుః సుప్తిర్న వివక్షితా రశ్మిసంబన్ధనాడీరూపమార్గస్తుత్యర్థత్వాదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
పిత్తేన విషయేక్షణాభావే సుఖదుఃఖయోరభావాత్తద్ధేతుధర్మాధర్మాత్మకపాప్మాస్పర్శ ఇత్యర్థః ।
అపహతపాప్మబ్రహ్మసంపత్త్యా వా పాప్మాస్పర్శ ఇత్యాహ -
అథవేతి ।
అస్మిన్ వ్యాఖ్యానే లాభమాహ -
ఎవం చ సతీతి ।
'తాసు తదా భవత్యథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి' ఇతి శ్రుతేః సముచ్చయ ఆశ్రితో భవతీత్యర్థః ।
నాడీబ్రహ్మణోర్గుణప్రధానభావేన సుప్తౌ సముచ్చయవత్పురీతద్బ్రహ్మణోరపీత్యాహ -
తథేత్యాదినా ।
ఆకాశే బ్రహ్మణి శేత ఇత్యుపక్రమ్య తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేత ఇత్యుక్తం, తథాచ నాడీద్వారా పురీతతం గత్వా బ్రహ్మణి శేత ఇతి సముచ్చయః సిద్ధ ఇత్యాహ -
తథా నాడీతి ।
సతా సంపన్నో భవతి ప్రాజ్ఞేన సంపరిష్వక్త ఇతి సత్ప్రాజ్ఞయోః శ్రుతేః పఞ్చ సుప్తిస్థానానీత్యత ఆహ -
సత్ప్రాజ్ఞయోరితి ।
కిఞ్చ ప్రకృతదర్శాదిసాధనైకపురోడాశనిష్పత్తౌ మిథోఽనపేక్షతయా సమర్థత్వాద్యుక్తో వ్రీహియవయోర్వికల్పః, నాడ్యాదీనాం తు బ్రహ్మనిరపేక్షతయా సుషుప్తజీవాధారత్వాసామర్థ్యాన్న వికల్ప ఇత్యాహ -
అపి చ నాడ్య ఇతి ।
ఉపాధిలిఙ్గాశ్రయనాడీపురీతతోరుపహితజీవాశ్రయత్వం పరమ్పరయా వాచ్యం, తదపి సుషుప్తౌ న సంభవతి, ఉపాధిలయాదిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మాపి జీవస్య న ముఖ్యం స్థానమభేదాదిత్యత ఆహ -
బ్రహ్మాధారత్వమితి ।
జీవస్య బ్రహ్మణ్యభేదేనావస్థానం నాడీపురీతతోస్తు లీనోపాధేర్జీవస్య స్థితిరేవ న సంభవతీత్యేకార్థసామర్థ్యాభావాన్న వికల్ప ఇత్యర్థః ।
సుషుప్తౌ జీవస్య భేదకోపాధిలయాచ్చౌత్సర్గికబ్రహ్మాభేదస్య వికల్పో న యుక్త ఇత్యాహ -
అపిచేతి ।
కిఞ్చ నాడ్యాదీనామన్యతమస్థానే క్వచిత్సుప్తివాదినాపి సుషుప్తం న విశిష్యత ఇతి వక్తవ్యం, తచ్చ వక్తుం న శక్యత ఇత్యాహ -
అపిచ స్థానేతి ।
భేదాభావో హి భేదజ్ఞానాభావే హేతుః, నాడీపూరితద్రతస్య తు జీవస్య భేదావస్థత్వాద్భేదావిజ్ఞానే కరణం నాస్తీత్యర్థః ।
ద్వైతావస్థస్యాపి ద్వైతాజ్ఞానే హేతుం శఙ్కతే -
నను భేదేతి ।
ద్రష్టుర్దృశ్యాద్దూరస్థత్వం స్వాభావికమౌపాధికం వా । తత్రాద్యం సదృష్టాన్తమనూద్య ప్రత్యాహ -
బాఢమిత్యాదినా ।
ద్వితీయమనూద్య దూషయతి -
ఉపాధిగతమేవేతి ।
ఉపాధిసంభిన్నస్యైవ నాడ్యాదౌ స్వాపే కతిపయసంనికృష్టార్థజ్ఞానప్రసఙ్గాత్సుషుప్తివ్యాఘాతః స్యాత్ । ఉపాధిలయే త్వన్యత్ర జీవస్య స్థిత్యయోగాద్బ్రహ్మణ్యేవ స్వాప ఆస్థేయ ఇత్యర్థః ।
ఎవం వికల్పం నిరస్య నాడీపురీతతోర్బ్రహ్మణా సహ తుల్యవత్సముచ్చయమఫలత్వేన దూషయన్ గుణప్రధానత్వేన సముచ్చయముపసంహరతి -
న చ వయమిత్యాదినా ॥౭॥
కిఞ్చ బ్రహ్మణః సకాశాజ్జీవస్యోత్థానశ్రుతేర్బ్రహ్మైవ సుషుప్తిస్థానమిత్యాహ సూత్రకారః -
అతః ప్రబోధ ఇతి ।
నాడీపురీతతోః క్వాప్యుత్థానాపాదానత్వాశ్రవణాన్న సుషుప్తిస్థానత్వమిత్యర్థః, తస్మాదుపాధిలయే జీవస్య బ్రహ్మాభేదాదౌపాధిక ఎవ భేద ఇతి వివేకాద్వాక్యార్థాభేదసిద్ధిరితి స్థితమ్ ॥౮॥
స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః ।
సుషుప్తౌ ఉపాధినాశాత్కర్మానుస్మృత్యాదేర్దర్శనాచ్చ సంశయే సత్యస్మాద్బ్రహ్మణో జీవస్యోత్థానశ్రుతేర్బ్రహ్మైవ సుషుప్తిస్థానమిత్యుక్తమయుక్తమ్ । సుప్తాదన్యస్యాప్యుత్థానసంభవేన సుషుప్తస్య నాడ్యాదిస్థానత్వసంభవాదిత్యాక్షేపసంగత్యా నియామకాభావాదనియమ ఇతి పూర్వపక్షమాహ -
తస్యాః పునరిత్యాదినా ।
పూర్వపక్షే జ్ఞానవైయర్థ్యం సుషుప్త్యైవాపునరావృత్తిరూపముక్తిసిద్ధేః, సిద్ధాన్తే తు అజ్ఞాతబ్రహ్మాత్మనా స్థితస్యాజ్ఞానబలేన పునస్తస్యైవోత్థానావశ్యంభావాదజ్ఞాననాశాయ జ్ఞానాపేక్షేతి ఫలమ్ । ఈశ్వరో వేత్యనియమదార్ఢ్యాయోక్తమ్ । స వాన్యో వేత్యేవ పూర్వపక్షః ।
జ్ఞానం వినా బుద్ధ్యాద్యుపాధేరత్యన్తనాశాభావాద్యయా బుద్ధ్యోపహితో జీవః సుషుప్తౌ కారణాత్మనా స్థితస్తస్యైవ నానాకర్మానుభవసంస్కారవత్యోపహిత ఉత్తిష్ఠతీతి సిద్ధాన్తయతి -
స ఎవ త్విత్యాదినా ।
సామికృతస్యార్ధకృతస్య ఎకస్యైవ జ్యోతిష్టోమాదేరనేకయజమానకత్వాపాతోఽతిప్రసఙ్గః ।
స్మృతిముక్త్వానుశబ్దసూచితాం ప్రత్యభిజ్ఞామాహ -
సోఽహమితి ।
అయనం గమనమ్ ఆయః । యోనిః తత్తదిన్ద్రియస్థానమ్ । ప్రతినియతం గమనం యథా భవతి తథా ప్రతియోన్యాగచ్ఛతి జాగరణాయేతి శ్రుత్యర్థః । న విన్దతీత్యజ్ఞానసత్త్వాత్సుప్తస్యోత్థాననియమ ఉక్తః । ఇహ పూర్వప్రబోధే యే భవన్తి త ఎవ తదోత్తరప్రబోధే భవన్తీత్యర్థః ।
విధిం వ్యాచష్టే -
కర్మేతి ।
స ఎవోత్తిష్ఠతీతి నిశ్చీయతే ఇత్యర్థః ।
అత్రైవోత్సూత్రం యుక్త్యన్తరమాహ -
అపి చేత్యాదినా ।
అన్యోత్థానే సుఖాదేర్న పూర్వకర్మకార్యతేత్యకృతసుఖాద్యాగమః పూర్వసుప్తజీవకృతకర్మనాశశ్చేత్యర్థః ।
పూర్వపక్ష్యుక్తం దృష్టాన్తం వైషమ్యేణ దూషయతి -
యత్పునరిత్యాదినా ।
అస్మదాద్యశక్యమపి వివేచనం ప్రాణ్యదృష్టాపేక్ష ఈశ్వరః కరోతీతి మత్వా దృష్టాన్తమాహ -
దృశ్యతే చేతి ।
బ్రహ్మాభేదాచ్చ జీవస్య జలబిన్దువైషమ్యమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
అభేదే స వాన్యో వోత్తిష్ఠతి ఇతి చిన్తానవకాశ ఇత్యాశఙ్క్య బుద్ధిభేదేన జీవభేదాచ్చిన్తేత్యాహ -
ఎవం సతీతి ।
సుషుప్తౌ బుద్ధినాశేన ప్రత్యహం బుద్ధ్యుపాధిభేదాదేకజీవస్య వ్యవహారో న స్యాదిత్యత ఆహ -
స ఎవాయమితి ।
స్థూలసూక్ష్మాత్మనా తిష్ఠత్యేకోపాధిరిత్యర్థః ॥౯॥
అవస్థాత్రయాదాత్మానం వివిచ్య మూర్చ్ఛాతో వివేచయతి -
ముగ్ధేఽర్ధసంపత్తిః పరిశేషాత్ ।
మూర్చ్ఛా ప్రసిద్ధావస్థాన్తర్గతా వా పఞ్చమావస్థా వేతి । అవస్థాచతుష్టయసిద్ధేర్ముగ్ధస్య తద్వైలక్షణ్యాచ్చ సంశయే సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞయోత్థితస్య సుప్తాభేదవద్విశేషజ్ఞానాభావావిశేషేణ లిఙ్గేన సుషుప్తిరేవ మూర్చ్ఛేతి ప్రత్యభిజ్ఞానాత్సుషుప్త్యన్తర్గతా మూర్చ్ఛేతి దృష్టాన్తసంగత్యా పూర్వపక్షమాహ -
తిస్రస్తావదితి ।
పూర్వపక్షే ప్రసిద్ధావస్థాతః పృథగాత్మనో మూర్చ్ఛాతో వివేకార్థం యత్నాసిద్ధిః ఫలం, సిద్ధాన్తే పృథగ్యత్నధ్రౌవ్యమితి భేదః ।
పరిశేషం దర్శయన్ సిద్ధాన్తయతి -
న తావదిత్యాదినా ।
జాగ్రదపి జాగరావస్థోఽపీత్యర్థః ।
ఐన్ద్రియకమర్థజ్ఞానం దేహధారణం చ తస్యాస్తి న ముగ్ధస్యేతి వైషమ్యోక్త్యా దూషయతి -
నేత్యాదినా ।
మూర్చ్ఛాయా జాగరాద్భేదముక్త్వా స్వప్నమృతిభ్యాం భేదమాహ -
నాపీత్యాదినా ।
ఆలభన్తే స్పృశన్తి । దిష్టం మరణమ్ ।
సుషుప్తిమూర్చ్ఛయోః కిఞ్చిత్సారూప్యేఽపి బహువైలక్షణ్యాద్భేద ఇత్యాహ -
నేతి ।
లక్షణభేదముక్త్వా నిమిత్తభేదమాహ -
నిమిత్తేతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాప్యసిద్ధేత్యాహ -
న చేతి ।
ఉక్తసారూప్యవైరూప్యాభ్యామర్ధసంపత్తిః సర్వైః సుషుప్తిధర్మైరసంపన్నో ముగ్ధః సుషుప్తో న భవతి, సర్వైర్మరణావస్థాధర్మైరసంపత్తేర్మృతోఽపి న కిన్తు అవస్థాన్తరం గత ఇతి సూత్రార్థః ।
అత్ర సూత్రే జీవస్య బ్రహ్మణార్ధసంపత్తిరుక్తేతి భ్రాన్తః శఙ్కతే -
కథమితి ।
యత్సుప్తం ప్రతి సత్సంపన్నత్వం శ్రుతం తదుపాధ్యభావాభిప్రాయమ్ । ఉపాధ్యభావశ్చ ముగ్ధస్యాపి మమ ఇతి యతస్తస్మాత్కృత్స్నసంపత్తిరేవేత్యర్థః ।
సుషుప్తికాలే కర్మాసంబన్ధే పునరుత్థానం కథమిత్యాశఙ్క్య తత్కార్యాభావాత్తదసంబన్ధోక్తిరిత్యాహ -
జీవే హీతి ।
బ్రహ్మణా కృత్స్నసంపత్తిమఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
న బ్రూమ ఇతి ।
ముగ్ధత్వం హి సుషుప్తస్యార్ధేన నిఃసంజ్ఞత్వాదిధర్మేణ సామ్యేన సంపన్నం భవతి, మరణాస్యార్ధేన కమ్పాదినా సంపన్నమిత్యర్ధసంపత్తిరిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి సుషుప్తివైషమ్యమిత్యాహ -
ద్వారం చేతి ।
అప్రసిద్ధిమఙ్గీకృత్యోక్తం ప్రసిద్ధిరప్యస్తీత్యాహ -
ప్రసిద్ధా చేతి ।
నాయుర్వేదో వైద్యశాస్త్రమ్ ।
ప్రసిద్ధౌ కథం వివాద ఇత్యాశఙ్క్య పఞ్చమత్వేనాప్రసిద్ధేరిత్యాహ -
అర్ధేతి ।
సుషుప్తిమృతిధర్మార్ధసంపత్త్యా తదన్తర్భావబుద్ధిర్లోకానామిత్యర్థః ॥౧౦॥
సర్వాభిరవస్థాభిరలిప్తస్త్వమర్థ ఇతి విచార్యాపాదసమాప్తేస్తత్పదార్థ నిరూపయితుకామః ప్రథమం తస్య నిర్విశేషత్వమాహ -
న స్థానతోఽపి పరస్యోభయలిఙ్గం సర్వత్ర హి ।
ఉద్దేశ్యత్వమ్పదార్థజిజ్ఞాసోపరమానన్తరం తత్స్వరూపబ్రహ్మవిచారస్యావసరసంగతిమాహ -
యేనేతి ।
నిర్విశేషత్వంసవిశేషత్వం చేత్యుభయం లిఙ్గ్యతే జ్ఞాప్యతే యాభిస్తా ఉభయలిఙ్గాః శ్రుతయః సంశయబీజత్వేన సన్తీత్యర్థః । యథా విరుద్ధసుషుప్తిమరణోభయరూపం ముగ్ధత్వం తథా శ్రుతిప్రామాణ్యాదుభయరూపం బ్రహ్మ ధ్యేయమితి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షః ।
నిర్విశేషమేకరూపమేవ జ్ఞేయమితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
కిముభయరూపత్వం స్వతః, ఉత స్వతో నిర్గుణస్య సర్వగన్ధత్వాదివిశేష ఉపాధితః సత్యః, ఆహోస్విత్స్వతః సవిశేషమేవ బ్రహ్మేతి । తత్రాద్య నిరస్య ద్వితీయమనూద్య దూషయతి -
అస్తు తర్హీతి ।
స్థానముపాధిః । బ్రహ్మణి విశేషః కల్పితః, ఔపాధికత్వాత్స్ఫటికలౌహిత్యవదిత్యర్థః ।
ఉపాధేః సత్యత్వేఽపి తత్కృతం మిథ్యేతి దృష్టం బ్రహ్మణి తూపాధీనాం మిథ్యాత్వాత్తత్కృతో విశేషో మిథ్యేతి కిము వాచ్యమిత్యాహ -
ఉపాధీనామితి ।
తృతీయం నిరస్యతి -
అతశ్చేతి ।
సర్వస్య విశేషస్య కల్పితత్వాదేవేత్యర్థః ।
నిషేధశ్రుతేశ్చైవమిత్యాహ -
సర్వత్ర హీతి ॥౧౧॥
భిద్యత ఇతి భేదో విశేషః, నిర్విశేషత్వశ్రుతావపి విశేషస్యాపి శ్రుతేరుభయరూపత్వం స్యాదితి శఙ్కాం వ్యాచష్టే -
అథాపి స్యాదితి ।
పూర్వోక్తం విరోధం స్మారయతి -
ననూక్తమితి ।
భేదశ్రుతిప్రామాణ్యార్థమౌపాధికరూపభేదస్వీకారాదవిరోధ ఇతి సమాధ్యర్థః ।
కిముపాధిగత ఎవ రూపభేదో బ్రహ్మణ్యుపచర్యతే ధ్యానార్థముతోపాధియోగాత్సత్యవిరుద్ధరూపవత్తయా బ్రహ్మణో భేదో భవతీతి । ఆద్యేఽస్మాదిష్టసిద్ధిః, ద్వితీయమభేదశ్రుత్యా దూషయతి -
నేతి బ్రూమ ఇతి ॥౧౨॥
ద్వైతనిన్దాపూర్వకమద్వైతోక్తేశ్చ నిర్విశేషం తత్త్వమితి సూత్రార్థమాహ -
అపి చేతి ।
భోక్తా జీవో భోగ్యం శబ్దాది తయోః ప్రేరితారమీశ్వరం చ మత్వా విచార్య మే మమ ప్రోక్తం తత్సర్వం త్రివిధం బ్రహ్మైవేతి జానీయాదిత్యర్థః ॥౧౩॥
ద్వివిధశ్రుతిషు సతీషు నిర్విశేషత్వే కిం నియామకమితి శఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
తత్పరాతత్పరవిరోధే తత్పరం బలవదితి న్యాయో నియామక ఇత్యాహ -
అరూపవదేవేతి ।
ఉపాసనాపరవాక్యేషు ఆకారే తాత్పర్యాభావేఽపి దేవతావిగ్రహాదివదాకారసిద్ధిమాశఙ్క్య నిష్ప్రపఞ్చపరశ్రుతివిరోధాన్మైవమిత్యాహ -
తేష్వసతీతి ॥౧౪॥
కల్పితద్వైతే సావకాశత్వాచ్చ సప్రపఞ్చత్వశ్రుతయో దుర్బలా ఇత్యాహ -
ప్రకాశవచ్చేతి ।
నన్వాకారవాక్యానాముపాధికల్పితసర్వగన్ధత్వాదినార్థవత్త్వం కిమితి వర్ణ్యతే వైయర్థ్యమేవోచ్యతామ్, తత్రాహ -
న హి వేదవాక్యానామితి ।
నన్వేవమపీతి ।
ఉక్తరీత్యోభయరూపత్వాఙ్గీకారేణ శ్రుతీనాం వ్యవస్థితత్వేఽపీత్యర్థః ।
ఉపాధీనాం కల్పితత్వాదౌపాధికస్య సత్యత్వాదుపపత్తేర్న సత్యముభయరూపత్వమితి పూర్వముక్తం, సంప్రతి సత్యం నిర్విశేషత్వం మిథ్యా సవిశేషత్వమిత్యుచ్యత ఇత్యుభయరూపత్వాఙ్గీకారేఽపి న పూర్వాపరవిరోధ ఇత్యాహ -
నేతి బ్రూమ ఇతి ।
ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే జ్ఞానేన బాధాదుపాసనాదివ్యవహారో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య బాధాత్ప్రాగేవ స ఇత్యాహ -
సత్యమితి ॥౧౫॥
యతః శ్రుతిశ్చిన్మాత్రమాహాతశ్చ విశేషో మిథ్యేతి సూత్రార్థమాహ -
ఆహ చేతి ।
సైన్ధవఘనో లవణపిణ్డః ॥౧౬॥
కిఞ్చ శ్రుతిస్మృత్యోః పరనిషేధేన బ్రహ్మోపదేశాన్నిష్ప్రపఞ్చం బ్రహ్మేత్యాహ -
దర్శయతి చేతి ।
అథ ద్వైతోక్త్యనన్తరం జ్ఞానహేతుత్వాన్నేతి నేతి ఉపదేశః క్రియత ఇత్యర్థః । అధి అన్యత్పునః పునరధీహి భో ఇతి నిర్బన్ధకారిణం తం ద్వితీయే తృతీయే చ ప్రశ్నే తూష్ణీం భావం త్యక్త్వోవాచ । ఉపశాన్తో నిరస్తద్వైతః । అతస్తస్య తూష్ణీంభావ ఎవోత్తరమితి సౌత్రశ్చ అతోశబ్దస్తథార్థకః ఆదిమత్కార్యం తన్న భవతీత్యనాదిమత్ । సత్ ఇన్ద్రియవేద్యమ్ । అసత్ పరోక్షం చ న స్వప్రకాశత్వాదిత్యర్థః । సర్వభూతగుణైర్దివ్యగన్ధాదిభిర్యుక్తం మాం మూర్తిమన్తం పశ్యసీతి యత్సా మాయా, అత ఎవ సద్వైతో భగవానితి మాం ద్రష్టుం నార్హసి వస్తుతో ద్వైతాతీతత్వాదిత్యర్థః ॥౧౭॥
కిఞ్చ యథా జలాద్యుపాధికల్పితః సూర్యచన్ద్రాదేర్భేదచలనాదిర్ధర్మ ఎవమాత్మన ఇతి దృష్టాన్తశ్రుతేశ్చ నిర్విశేషం తత్త్వమిత్యాహ -
అత ఎవ చోపమేతి ।
జలస్థప్రతిబిమ్బత్వాకారేణ సూర్యస్యాభాసత్వద్యోతనాయ సూర్యకేతి కప్రత్యయః । యథాయం జ్యోతిర్మయో వివస్వాన్స్వత ఎకోఽపి ఘటభేదేన భిన్నాః అపోఽనుగచ్ఛన్ బహుధా క్రియతే ఎవమజోఽయమాత్మా దేవః స్వప్రకాశ ఎకోఽప్యుపాధినా మాయయా క్షేత్రేష్వనుగచ్ఛన్ భేదరూపః క్రియత ఇతి యోజనా ॥౧౮॥
ఇహాత్మన్యుక్తదృష్టాన్తవైషమ్యశఙ్కాసూత్రమ్ -
అమ్బువదితి ।
ఆత్మనో నీరూపత్వాద్దూరస్థోపాధ్యభావాచ్చ మాయయా బుద్ధ్యాదిషు ప్రతిబిమ్బభేదో న యుక్త ఇత్యర్థః ॥౧౯॥
ఉపాధ్యన్తర్భావేన తత్కల్పితధర్మవత్త్వమత్ర వివక్షితాంశస్తేన సామ్యేన సమాధానసూత్రమ్ -
వృద్ధిహాసేతి ।
దృష్టాన్తసామ్యేఽపి నీరూపాత్మనః ప్రతిబిమ్బం స్వబుద్ధ్యా కథం కల్ప్యత ఇత్యత ఆహ -
న చేదమితి ।
శ్రూయతే న కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
శ్రుతదృష్టాన్తస్య 'సూర్యకాదివత్' ఇత్యుపన్యాసేన కిం ఫలమిత్యత ఆహ -
శాస్త్రేతి ।
ఆత్మనో నిర్విశేషత్వం ఫలమిత్యర్థః । అవిరోధ ఇతి న వైషమ్యమిత్యర్థః । ఆత్మా ప్రతిబిమ్బశూన్యః, నీరూపద్రవ్యత్వాత్, వాయువదిత్యనుమానే ఆకాశే వ్యభిచారః । అల్పజలేఽవిదూరాకాశప్రతిబిమ్బదర్శనాదుపాధిదూరస్థత్వమపి క్వచిదనపేక్షితమితి భావః ॥౨౦॥
ప్రవేశశ్రుతేశ్చోక్తానుమానబాధ ఇత్యాహ సూత్రకారః -
దర్శనాచ్చేతి ।
ద్విపదః పురో మనుష్యాదిదేహాంశ్చక్రే చతుష్పదః పురః పశూన్కృత్వా పురశ్చక్షురాద్యభివ్యక్తేః పురస్తాత్స ఈశ్వరః పక్షీ లిఙ్గశరీరీ భూత్వా పుర ఉక్తాని శరీరాణ్యావిశత్, స చ ప్రవిష్టోఽపి పురుషః పూర్ణ ఎవేత్యర్థః । తైత్తిరీయకే లిఙ్గస్య పక్షాద్యుక్తేః పక్షిత్వం మన్తవ్యమ్ ।
ఎవం ప్రతిబిమ్బభావేన భేదాదేః కల్పితత్వాత్నిర్విశేషం బ్రహ్మేతి స్వమతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యాముత్థాపయతి -
అత్రేతి ।
న స్థానతోఽపీత్యాద్యేకమధికరణం, తత్ర బ్రహ్మణో నిష్ప్రపఞ్చత్వే స్థితే కింలక్షణం బ్రహ్మేతి సందేహే ప్రకాశవచ్చేత్యాదిద్వితీయమధికరణం ప్రవృత్తం, న సద్రూపమేవ బ్రహ్మ కిన్తు ప్రకాశవచ్చ చిద్రూపం చ । కుతఃవైయర్థ్యాత్ । సత్యం జ్ఞానం సదేవ సోమ్యేత్యుభయశ్రుతేర్ద్విరూపే బ్రహ్మణ్యర్థవత్త్వాదితి పూర్వపక్షే సిద్ధాన్తః ఆహ చ తన్మాత్రమ్ । సన్మాత్రం బ్రహ్మ శ్రుతిరాహ, 'జ్ఞానస్య సత్తానతిరేకాత్' ఇతి ।
ఇదం ద్వితీయాధికరణం దూషయతి -
అత్ర వయమితి ।
ద్వితీయాధికరణస్య కిం బ్రహ్మణోఽనేకరూపత్వనిరాసః ఫలమ్, ఉత బోధరూపత్వనిరాస ఆహోస్విత్సత్తానిరాస ఇతి వికల్ప్య సర్వథాప్యానర్థక్యం ప్రపఞ్చయన్నాద్యే గతార్థతామాహ -
యది తావదితి ।
న హి ద్వితీయ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
బ్రహ్మణో బోధరూపత్వనిరాసే జడత్వాజ్జీవాభేదశ్రుతిబాధశ్చ స్యాదిత్యాహ -
కథం వేతి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ -
నాపీతి ।
సత్తానిరాసే బోధస్య తుచ్ఛత్వం చ స్యాదిత్యాహ -
కథమితి ।
న చ బోధస్య సత్తానతిరేకాన్న తుచ్ఛతేతి వాచ్యమ్ । సద్బోధపదయోర్వాచ్యానతిరేకే పర్యాయత్వప్రసఙ్గాత్ ।
ఎవం సిద్ధాన్తం ఫలాభావేన దూషయిత్వా పూర్వపక్షం దూషయతి -
నాపీతి ।
ప్రసఙ్గమేవాహ -
సత్తేతి ।
వ్యావృత్తత్వం భిన్నత్వమ్ । నిష్ప్రపఞ్చైకరూపత్వసిద్ధాన్తవిరోధాత్భిన్నోభయరూపత్వపూర్వపక్షానుత్థానమిత్యర్థః ।
ఉభయశ్రుతిబలాదుత్థానమితి శఙ్కతే -
శ్రుతత్వాదితి ।
మేరువిన్ధ్యవత్పరస్పరం భిన్నసత్తాబోధయోరేకబ్రహ్మాభేదశఙ్కా శ్రుతిశతేనాపి న యుక్తేత్యాహ -
నేతి ।
సద్బోధయోర్భేదోఽస్తి న వా । ఆద్యే శ్రుతేరపి విరుద్ధార్థత్వానుపపత్తేర్న పూర్వపక్షోత్థానమిత్యుక్తమ్ । సంప్రతి ద్వితీయం శఙ్కతే -
అథ సత్తైవేతి ।
సద్బోధపదయోర్వాచ్యభేదేఽపి లక్ష్యైక్యోపపత్తిరఖణ్డార్థస్వీకారాదిత్యర్థః । అఖణ్డార్థస్య పూర్వపక్షత్వం న స్యాత్సిద్ధాన్తత్వాత్ ।
కిఞ్చాత్ర సంశయోఽప్యయుక్త ఇత్యాహ -
తథాపీతి ।
ఎకాధికరణపక్షే సూత్రాణి కథం నేయానీత్యత ఆహ -
సూత్రాణీతి ।
స్వపక్షే సూత్రసామఞ్చస్యం చేత్యాహ -
అపి చేతి ।
అవశ్యాపేక్షితగత్యర్థత్వేనోత్తరసూత్రాణాం పూర్వైకవాక్యత్వాన్నాధికరణభేద ఇతి భావః । ఆకారశ్రుతీనాం కల్పితాకారో గతిరితి స్వమతముక్తం, ప్రపఞ్చవిలయవాదినస్తు 'మనోమయః ప్రాణశరీరః సత్యకామః' ఇత్యాద్యాకారశ్రుతీనాం తదితరాకారప్రవిలయో గతిరిత్యాహుః । మనోమయ ఇతి కోఽర్థః, మనోఽతిరిక్తోపాధిశూన్య ఇత్యర్థః ।
ఎవం ప్రాణశరీరపదేన ప్రాణాతిరిక్తోపాధినిషేధాన్మనసోఽప్యభావసిద్ధిః, ఎవం సర్వే శబ్దా అనాకారబ్రహ్మపరా ఎవేతి తన్మతమనూద్య దూషయతి -
యదపీత్యాదినా ।
కిం జ్ఞేయబ్రహ్మప్రకరణస్థానామాకారశబ్దానాం నిషేధపరత్వముతోపాసనాప్రకరణస్థానామపి । తత్రాద్యమఙ్గీకరోతి -
యే హీతి ।
అస్య జీవభావం ప్రాప్తస్యేశ్వరస్య దశ హరయో విషయా హరణాద్దశేన్ద్రియాణి ప్రాణిభేదాపేక్షయా శతాని సహస్రాణి చ తేషామీశ్వరాద్భేదమాశఙ్క్యాహ -
అయమితి ।
ఈశ్వర ఎవ హరయ ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయం దూషయతి -
యే పునరితి ।
మనోమయాదిశబ్దానాం ముఖ్యవృత్త్యా గుణపరత్వసంభవే నిషేధలక్షణాపి న యుక్తేత్యాహ -
శ్రుత్యా చేతి ।
కిం చాకారానాకారశ్రుతిద్వైవిధ్యే సతి బ్రహ్మానాకారమేవేత్యత్ర కిం వినిగమకమితి శఙ్కోత్థానాదస్థూలాదిశ్రుతీనాం నిరాకారతాత్పర్యం నియామకమితి కథనార్థమిదం సూత్రమర్థవద్భవతి । సర్వశ్రుతీనాం నిషేధార్థత్వే తు శఙ్కానుత్థానాన్నియామకసూత్రం వ్యర్థం స్యాదిత్యాహ -
సర్వేషాం చేతి ।
ననూపాసనాఽర్థకవాక్యానాం స్వార్థే ఫలాభావాత్సఫలనిషేధవాక్యశేషత్వమిత్యాశఙ్క్య ఫలస్య శ్రుతత్వాన్నాన్యశేషతేత్యాహ -
ఫలమపీతి ।
అర్థైక్యాభావాచ్చ నైకవాక్యతేత్యాహ -
కథం చేతి ।
అర్థైక్యం శఙ్కతే -
ఎకేతి ।
యథా ఫలవత్పరమాపూర్వాఖ్యనియోగైక్యాదఙ్గప్రధానవాక్యానామేకవాక్యతా తథా తత్త్వావబోధకామస్య ప్రపఞ్చప్రవిలయవిషయక ఎకో నియోగరూపోఽర్థోఽస్తీత్యాకారానాకారవాక్యానాం సర్వేషామేకవాక్యతేత్యర్థః ।
నియోగాసిద్ధ్యా దూషయతి -
నేతి ।
విషయం శఙ్కతే -
నను ద్వైతేతి ।
ప్రత్యనీకం ప్రతిబన్ధకమ్ ।
నను ప్రపఞ్చవిలయే బ్రహ్మలయః స్యాదభేదాదిత్యత ఆహ -
బ్రహ్మస్వభావో హి ప్రపఞ్చ ఇతి ।
కారణం హి కార్యస్య స్వరూపమతః కార్యనాశేఽపి కారణస్య న లయః, ఘటనాశేఽపి మృద్దర్శనాదిత్యర్థః ।
ప్రపఞ్చస్య సత్యస్య కల్పితస్య వా లయే విధిరితి వికల్ప్యాద్యం దూషయతి -
తత్ర యది తావదితి ।
సత్యస్య జ్ఞానాదధ్వస్తేః ముసలాదినా చ కృత్స్నద్వైతధ్వంసాయోగాత్ నభోగ్రసనవిధివదశక్యవిషయోఽయం విధిః, కిఞ్చ శుకాదిముక్త్యా సర్వముక్తిః స్యాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయమనూద్య దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
ఉపదేశజన్యజ్ఞానాదేవావిద్యాతజ్జప్రపఞ్చలయసిద్ధేర్నియోగో వృథైవేత్యర్థః ।
కిఞ్చ బ్రహ్మజ్ఞానాదౌ విధిః కిం బ్రహ్మణ్యజ్ఞాతే జ్ఞాతే వా । నాద్యః, అశక్యత్వాదిత్యాహ -
అనావేదితే త్వితి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉపదేశాదేవ జ్ఞాతే బ్రహ్మణి సాక్షాత్కారద్వైతబాధయోః సిద్ధేర్విధివైయర్థ్యం సిద్ధస్య విధినా కర్తుమయోగాదిత్యాహ -
నేతి ।
ఎవంవిషయాభావాన్నియోగాభావముక్త్వా నియోజ్యాభావాత్తదభావమాహ -
నియోజ్యోఽపి చేతి ।
ప్రపఞ్చాన్తర్భూతో బ్రహ్మ వేత్యర్థః ।
ఆద్యే జీవనాశాద్విధ్యయోగః, ద్వితీయే నియోజ్యాసిద్ధిః,తర్హి జ్ఞానే విధిప్రత్యయానాం కా గతిరిత్యత ఆహ -
ద్రష్టవ్యాదిశబ్దా ఇతి ।
నను శ్రుతం జ్ఞానం త్యక్త్వా తత్సాధనవ్యాపారవిధిః కిమితి కల్ప్యత ఇత్యాశఙ్క్య జ్ఞానస్య పురుషకృత్యసాధ్యత్వాదిత్యాహ -
జ్ఞేయాభిముఖస్యాపీతి ।
కిఞ్చ జ్ఞానవిధివాదినా జ్ఞేయం బ్రహ్మావశ్యం వేదాన్తైర్జ్ఞాపనీయం విషయానవబోధే విధిబోధాయోగాత్ । తథాచ వేదాన్తైరేవ జ్ఞానేత్పత్తేర్విధ్యానర్థక్యమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
తం జ్ఞానార్థినం ప్రతీత్యర్థః ।
ననూత్పన్నం జ్ఞానమన్యథాకర్తుం విధిరర్థవానితి, నేత్యాహ -
న చేతి ।
నన్వనగ్నిర్యోషిదితి ప్రత్యక్షప్రమాణాదుత్పన్నమపి జ్ఞానం తామగ్నిం ధ్యాయేదితి । విధినాన్యథాకృతం దృశ్యత ఇత్యత ఆహ -
యదీతి ।
అన్యథాధీః కృతిసాధ్యా చేత్క్రియైవ, కృతిం వినైవ చేద్భ్రాన్తిరేవాతో మానం వినా విధితో జ్ఞానాసిద్ధేర్మానవస్తుతన్త్రే జ్ఞానే విధిర్మృషేత్యర్థః ।
వేదాన్తేషు విధివాదినోఽన్యచ్చ దూషణమస్తీత్యాహ -
కిఞ్చాన్యదితి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యేనియోగే చ వేదాన్తవాక్యస్య ప్రామాణ్యమాశఙ్క్యార్థభేదాద్వాక్యభేదో విరుద్ధార్థత్వాదప్రామాణ్యం చేతి దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
కిఞ్చ శ్రుతం బ్రహ్మ న శ్రుతో విధిర్వేదాన్తేషు తత్కల్పనే చ కర్మజన్యత్వాన్మోక్షస్యానిత్యత్వసాతిశయత్వాదిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ -
నియోగపరతాయాం చేతి ।
ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
ఇదానీం ప్రౌఢవాదేన నియోగమఙ్గీకృత్య తదేకత్వం ఖణ్డయతి -
అభ్యుపగమ్యమానేఽపీతి ।
భిన్నక్రియావాచిశబ్దః శబ్దాన్తరం యథా యజతి దదాతీతి తథేహాపి వేదోపాసీతేతి శబ్దభేదః । నిర్గుణసగుణరూపభేదఃప్రకరణభేదః ముక్త్యభ్యుదయఫలభేద ఇత్యేతైః ప్రమాణైర్నిర్గుణజ్ఞానసగుణోపాసనావిషయకనియోగభేద ఇత్యర్థః ।
కథం తర్హ్యఙ్గాఙ్గివాక్యేషు నియోగైక్యం, తత్రాహ -
ప్రయాజేతి ।
ఎకస్యైవ స్వర్గకామస్య సాఙ్గప్రధానాధికారాత్తత్సాధ్యఫలాపూర్వైక్యాదేకవాక్యతేత్యర్థః ।
ఇహాపి నిర్గుణసగుణవిద్యయోరేకాధికారాత్నియోగైక్యమస్తు, నేత్యాహ -
న త్విహేతి ।
ముక్త్యభ్యుదయార్థిభేదాన్మిథో విరుద్ధార్థవిద్యయోరఙ్గాఙ్గిత్వాయోగాచ్చ న వియోగైక్యమ్ ।
న చ నిర్గుణవిద్యానియోగ ఎక ఎవ సగుణవిద్యానఙ్గీకారాదితి వాచ్యమ్ । అహో విపరీతం పాణ్డిత్యమాయుష్మతః, విఘ్న్యయోగ్యవిద్యాయాం విధిర్విధియోగ్యాయామవిధిరితి, తస్మాత్సాకారవాక్యానామాకారలయద్వారా నిర్గుణవాక్యైకవాక్యతాగతిరసద్గతిరేవ, కిన్తు తేషాం కల్పితాకారో గతిస్తదుపాసనయాభ్యుదయసిద్ధేః, నిర్గుణవాక్యానాం తు పరమార్థాలమ్బనత్వమిత్యస్మదుక్త ఎవ విభాగః సాధీయానిత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౨౧॥
బ్రహ్మణో నిర్విశేషచిన్మాత్రత్వముక్త్వా సర్వనిషేధావధిత్వేన సద్రూపత్వమాహ -
ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతి తతో బ్రవీతి చ భూయ ఇతి ।
పృథివ్యప్తేజోభూతత్రయం మూర్తం వాయ్వాకాశద్వయమమూర్తమితి రాశిద్వయముక్త్వా భూతద్వయస్యామూర్తస్య సారః 'కరణాత్మా హిరణ్యగర్భో య ఎష ఎతస్మిన్ సూర్యమణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షిణి పురుషః' ఇత్యుక్తః, తస్య వాసనామయాని స్వప్నరూపాణి 'తద్యథా మాహారజనం, వాసో యథా పాణ్డ్వావికం యథేన్ద్రగోపః' ఇత్యుపమాభిరుక్తాని విచిత్రాణి, తత్ర మహారజనం హరిద్రా తయా లిప్తం వస్త్రం మాహారజనం, పాణ్డ్వాదికమితి ధవలం కమ్బలాది । కేచిత్తు శ్రుతిముపలక్షణం కృత్వా సూక్ష్మపఞ్చభూతాన్యమూర్తాని పఞ్చీకృతాని మూర్తాని తతశ్చామూర్తరసత్వోక్త్యా కరణానాం పాఞ్చభౌతికత్వసిద్ధిరితి వ్యాచక్షతే । అథ సత్పదాత్మకప్రపఞ్చోక్త్యనన్తరం, అత ఉక్తారోపస్య నిషేధార్థత్వాన్నేతి నేతీతి నిషేధేనోపదేశః క్రియత ఇత్యర్థః ।
నేతిశబ్దార్థమాహ -
న హీతి ।
ఎతస్మాదాత్మనోఽన్యన్నాస్తీతి నేతీత్యుచ్యత ఇత్యర్థః । శూన్యతానిరాసార్థం పరం బ్రహ్మాస్తీత్యుక్తమితి సిద్ధాన్తరీత్యా శ్రుత్యర్థః ।
అత్ర నిషేధ్యవిశేషానుపలమ్భాత్సంశయమాహ -
తత్ర కోఽస్యేత్యాదినా ।
నఞ్ప్రయోగస్య నకారాస్యేతిశబ్దోపస్థాపితవస్తునిషేధకత్వాదిత్యర్థః ।
ఇతిశబ్దాన్నిషేధ్యసామాన్యసమర్పణే విశేషాకాఙ్క్షాయాం ప్రకరణాద్రూపద్వయస్య రూపిబ్రహ్మణశ్చ నిషైధ్యత్వభానాత్సంశయముక్త్వా పూర్వోక్తం నిర్విశేషం బ్రహ్మ నాస్తీత్యాక్షేపసఙ్గత్యా పూర్వపక్షయతి -
తత్ర ప్రకృతత్వేతి ।
పూర్వపక్షే తత్పదార్థాభావాద్వాక్యార్థాభేదాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ ।
నిరధిష్ఠాననిషేధాదర్శనాత్సర్వనిషేధో న యుక్త ఇత్యరుచ్యా ప్రపఞ్చే బ్రహ్మనిషేధ ఇత్యాహ -
అథవేతి ।
ఎకబ్రహ్మణ ఎవ నిషేధే నకారద్వయస్య పౌనరుక్త్యామిత్యత ఆహ -
అభ్యాసస్త్వితి ।
ఉత్సూత్రమేవ తావత్సిద్ధాన్తముపక్రమతే -
ఎవమితి ।
శూన్యప్రసఙ్గ ఇష్ట ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ -
కిఞ్చిద్ధీతి ।
తచ్చేతి ప్రతిషేధనమిత్యర్థః । అధిష్ఠానానవశేషే తత్ప్రమారూపహేత్వభావాత్ నిషేధవాక్యార్థః ప్రమా న స్యాత్ 'ఇదమత్ర నాస్తి' ఇతి లోకే నిషేధస్య సాధిష్ఠానస్యైవ ప్రమితిదర్శనాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ యద్భాతి తత్సదిత్యుత్సర్గస్య భానార్థాభావాధిష్ఠానప్రమితిరపవాదస్తయా పూర్వభానస్య భ్రమత్వనిశ్చయేనార్థసత్త్వాపలాపాత్ । అపవాదానఙ్గీకారే తూత్సర్గతః ప్రపఞ్చస్య సత్యత్వాపత్తేర్నిషేధానుపపత్తిరిత్యాహ -
అపరిశిష్యమాణే చేతి ।
అధిష్ఠానసత్త్వం వినా భ్రాన్తినిషేధయోరయోగాచ్ఛూన్యవాదో న యుక్త ఇత్యుక్త్వా పూర్వవాదినః పక్షాన్తరం దూషయతి -
నాపీతి ।
దేహాత్మాభిమానవల్లౌకికమానప్రాప్తద్వైతస్య నిషేధో యుక్తో న వేదాన్తప్రమితబ్రహ్మణ ఇతి భావః ।
యదుక్తం వాఙ్మనసాతీతత్వాత్ నిషేధార్హం బ్రహ్మ ఇతి తత్రాహ -
వాఙ్మనసేతి ।
బ్రహ్మణో వాగాద్యతీతత్వం నిషేధార్థం న చేత్కిమర్థం తదుక్తిరిత్యత ఆహ -
ప్రతిపాదనేతి ।
ఉక్తార్థే సూత్రం యోజయతి -
తదేతదిత్యాదినా ।
'ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే' ఇతి రూపద్వయస్యైవ ప్రాధాన్యేన ప్రకృతత్వాన్నేతీతి నిషేధ ఇత్యర్థః ।
నను 'ఆదిత్యమణ్డలే పురుష' ఇతి బ్రహ్మాప్యత్ర ప్రాధాన్యేనోక్తమిత్యాశఙ్క్య పురుషో లిఙ్గాత్మా అమూర్తరసత్వశ్రుత్యా భూతజనితత్వభానాత్స్వప్నరూపత్వశ్రుతేశ్చేత్యాహ -
తజ్జనితమేవేతి ।
రూపరూపిణోరభేద ఉక్తః ।
నను వాసనామయం రూపమేవ కిమిత్యుపమీయతే ప్రసిద్ధరూపమేవ కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
అమూర్తరసస్యేతి ।
రూపద్వయస్యైవ ప్రాధాన్యేన ప్రకృతత్వే ఫలితమాహ -
తదితి ।
ప్రతియోగిత్వేన సమర్ప్యత ఇత్యర్థః । న చార్థతః ప్రాధాన్యద్బ్రహ్మణో నిషేధః రాజ్ఞో భృత్యో నాస్తీత్యత్ర రాజనిషేధప్రసఙ్గాదితి భావః ।
కిఞ్చాత్ర బ్రహ్మణః ప్రతిపాద్యత్వాత్న నిషేధ ఇత్యాహ -
ప్రపఞ్చితే చేతి ।
నను బ్రహ్మణి నిషిద్ధస్యాప్యన్యత్ర స్థితిసంభవాత్కథం కల్పితత్వమిత్యత ఆహ -
తదాస్పదమితి ।
ఉపాదానే నిషిద్ధస్యాన్యత్ర న స్థితిరిత్యర్థః ।
యత్తు ద్వైతనిషేధే ప్రత్యక్షాదివిరోధ ఇతి, తత్రాహ -
యుక్తం చేతి ।
స్థాపితం హి ఆరమ్భణాధికరణే ప్రత్యక్షాదేర్వ్యావహారికం ప్రామాణ్యం న తత్వావేదకమితి, అతస్తత్త్వతో నిషేధాన్న విరోధ ఇతి భావః ।
నను వస్తుత్వాద్వైతవద్బ్రహ్మణోఽపి నిషేధోఽస్తు, నేత్యాహ -
నత్వితి ।
ద్వైతభావాభావసాక్షిత్వాదశక్యో నిషేధ ఇత్యర్థః । న చేత్యాది స్పష్టార్థమ్ ।
యచ్చోక్తం నిషేధాభ్యాం రూపం రూపి బ్రహ్మ చ నిషిధ్యత ఇతి, తత్రాహ -
ద్వౌ చైతావితి ।
ఉద్దేశ్యవిధేయార్థానాం సంఖ్యాసామ్యే యథాక్రమం సంబన్ధ ఇతి న్యాయః 'యథాసఙ్ఖ్యమనుదేశః సమానామ్' ఇతి పాణినిసూత్రసిద్ధస్తేనాత్ర రూపద్వయోద్దేశేన నిషేధద్వయవిధిరిత్యర్థః ।
వీప్సాపక్షే సర్వదృశ్యనిషేధాజ్జిజ్ఞాసాశాన్తిరితి విశేషమాహ -
పరిగణితేతి ।
మూర్తం నామూర్తం నేత్యేవం విశిష్యనిషేధే జిజ్ఞాసా న శామ్యతీత్యర్థః ।
సూత్రశేషం వ్యాచష్టే -
ఇతశ్చేతి ।
ప్రతిషేధానుపపత్త్యా బ్రహ్మాస్తీత్యవగతం భూయః పునః పరమస్తీతి శ్రుతిః సాక్షాదపి బ్రవీతీత్యర్థః ।
తచ్చేతి ।
అవశిష్టం బ్రహ్మేత్యర్థః । స్పష్టమన్యత్ ॥౨౨॥
నన్వగ్రాహ్యత్వాద్బ్రహ్మ నాస్తీతి శఙ్కానిరాసార్థం సూత్రం వ్యాచష్టే -
యత్ప్రతిషిద్ధాదితి ।
రూపాద్యభావాదవ్యక్తమిన్ద్రియాగ్రాహ్యం న త్వసత్త్వాదిత్యర్థః । అన్యైర్దేవైరిన్ద్రియాన్తరైర్న గృహ్యత ఇత్యన్వయః ॥౨౩॥
తర్హి కదా గ్రాహ్యమితి శఙ్కోత్తరం సూత్రం వ్యాఖ్యాతి -
అపి చైనమితి ।
చస్త్వర్థః । ఇన్ద్రియైర్న గృహ్యతే అపి తు సంరాధనేన శాస్త్రసంస్కృతమనసేత్యర్థః । భక్తిధ్యానాభ్యాం ప్రత్యగాత్మనశ్చిత్తే ప్రకర్షేణ నిధానం స్థాపనం ప్రణిధానమ్ । జపనమస్కారాదిరాదిశబ్దార్థః । స్వయంభూరీశ్వరః । స్వానీన్ద్రియాణి । పరాఞ్చ్యనాత్మగ్రాహకాణి కృత్వా వ్యతృణత్ నాశితవాన్ । స హి తేషాం నాశో యదసదర్థగ్రాహితయా సర్జనం తస్మాత్తేషాం తథా సృష్టత్వాత్, సర్వో లోకః పరాగర్థమేవ పశ్యతి నాన్తరాత్మానమ్ । కశ్చిత్తు ధీరో ధీమానావృత్తచక్షుర్నిరుద్ధేన్ద్రియః శుద్ధే చేతసి ప్రత్యగాత్మనం శాస్త్రేణ పశ్యతి మోక్షార్థీత్యర్థః । తతః కర్మణా విశుద్ధచిత్తో జ్ఞానాఖ్యసత్త్వోత్కర్షేణ సంధ్యాయంస్తం నిష్కలం పశ్యతీత్యర్థః । వినిద్రాః వితమస్కాః, తత్ర హేతుర్జితశ్వాసత్వం ప్రాణాయామనిష్ఠత్వం, యుఞ్చానా ధ్యాయినః యోగలభ్యః ఆత్మా యోగాత్మా ॥౨౪॥ యథా ప్రకాశాదయ ఉపాధిషు భిద్యన్తే న స్వతః, ఎవం ప్రకాశశ్చిదాత్మాపి ధ్యానాదికర్మణ్యుపాధౌ భిద్యతే స్వతస్తస్యావైశేష్యమేకరసత్వమేవ తత్త్వమసీత్యభ్యాసాదితి సూత్రయోజనా ॥౨౫॥
జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వఫలశ్రుతిరూపలిఙ్గాదపి భేద ఔపాధిక ఎవేత్యాహ సూత్రకారః-
అతోఽనన్తేనేతి ॥౨౬॥
భేదాభేదపూర్వపక్షసూత్రద్వయస్య సంగతిమాహ -
తస్మిన్నేవేతి ।
యథాహిత్వేనాభేదః । కుణ్డలాఖ్యస్య సర్పావస్థావిశేషస్య కుణ్డలత్వేన భేదః । తథా జీవస్య బ్రహ్మత్వేనాభేదో జీవత్వేన భేదః । యద్వా సూర్యప్రకాశయోరేకతేజస్త్వధర్మావచ్ఛేదేన భేదాభేదవజ్జీవపరయోరపి ఎకేనైవాత్మత్వధర్మేణ భేదాభేదౌ శ్రుతిబలాత్స్వీకార్యావితి సూత్రద్వయార్థః । కుణ్డలత్వం వలయాకారత్వం, ఆభోగత్వం వక్రాకారత్వం, ప్రాంశుత్వం దీర్ఘదణ్డాకారత్వముద్గతముఖత్వమాదిశబ్దార్థః ॥౨౭ ॥ ॥౨౮॥
సిద్ధాన్తసూత్రమ్ -
పూర్వవద్వేతి ।
ధర్మభేదేనైకధర్మేణ వా భేదాభేదస్వీకారే భేదస్య సత్యత్వాదభేదవదనివృత్తిః స్యాత్ । ఎకత్రైవ భేదాభేదస్వీకారే లోకే విరోధకథోచ్ఛేద ఇత్యపి ద్రష్టవ్యం, తస్మాత్ నిష్ప్రపఞ్చం చిదేకరసం బ్రహ్మ తత్పదలక్ష్యమస్తీతి సిద్ధమ్ ॥౨౯ ॥ ॥౩౦॥
యదుక్తం నేతి నేతీత్యాదిశ్రుతిభిః బ్రహ్మాతిరిక్తం వస్తు నిషిధ్యత ఇతి, తదయుక్తమ్ । సేత్వాదిశ్రుతిభిర్వస్త్వన్తరాస్తిత్వభానాదిత్యాక్షిపతి -
పరమత ఇతి ।
యద్యపి ద్యుభ్వాద్యధికరణే సేతుశబ్దో విధారకత్వేన గౌణో వ్యాఖ్యాతస్తథాప్యున్మానాదిశ్రుతీనాం గతిమజానతోఽయం పూర్వపక్షః, తత్రోన్మానాదిశ్రుతీనాం ముఖ్యత్వాత్, సద్వయం బ్రహ్మేతి ఫలం సిద్ధాన్తే తూక్తాద్వితీయతత్పదలక్ష్యసిద్ధిరితి వివేకః ।
బ్రహ్మ సద్వయం, సేతుత్వాత్, లౌకికసేతువత్ । తీర్ణత్వశ్రుతేశ్చేత్యాహ -
సేతుం తీర్త్వేతి ।
జాఙ్గలం వాతభూయిష్ఠమితి వైద్యోక్తేః వాతప్రచురో దేశో జాఙ్గలం, ఇహ తు దేశమాత్రం గ్రాహ్యమ్ । దిశశ్చతస్రః కలాః ప్రకాశవాన్నామ పాదః, పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌః సముద్ర ఇత్యనన్తవాన్నామ పాదః, అగ్నిః సూర్యశ్చన్ద్రో విద్యుదితి జ్యోతిష్మాన్నామ పాదః, చక్షుః శ్రోత్రం వాఙ్మన ఇత్యాయతనవాన్నామ పాద ఇతి చతుష్పాద్బ్రహ్మేతి పాదానామర్ధాని అష్టౌ శఫా అస్యేత్యష్టాశఫం, పాదేషు చతుర్షు ప్రత్యేకం చతస్రః కలా ఇతి షోడశకలమిత్యర్థః । షోడశపణపరిమితం తామ్రం కార్షాపణసంజ్ఞం భవతి తద్వత్సద్వయం బ్రహ్మ, పరిమితత్వాదిత్యర్థః ।
సంబన్ధిత్వాచ్చ నగరవదిత్యాహ -
తథా సంబన్ధేతి ।
అన్యదమితమితి అసఙ్ఖ్యాతమిత్యర్థః । అన్యస్పర్శే అల్పత్వేన మితత్వనియమాదితి మన్తవ్యమ్ ।
భేదేనోక్తత్వాచ్చ ఘటవదిత్యాహ -
భేదవ్యపదేశశ్చేతి ।
అస్యాక్షిస్థస్యామునాదిత్యస్థేన సహేతి యావత్ ।
ఆధారతోఽతిదేశతశ్చ భేదముక్త్వావధితోఽపి తమాహ -
సావధికం చేతి ॥౩౧॥
సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
తుశబ్దేనేత్యాదినా ।
యదన్యత్తత్కిం సాద్యనాది వా, నాద్యః మానాభావాత్కార్యస్య బ్రహ్మానన్యత్వనిర్గుణయాచ్చేత్యుక్త్వా న ద్వితీయః ప్రాగుత్పత్తేరద్వయత్వావధారణాదిత్యాహ -
న చ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తమితి ।
ఉక్తానుమానానామాగమబాధ ఇతి భావః ।
ఉక్తం స్మారయిత్వా హేతునామసిద్ధిమాహ -
నను సేత్విత్యాదినా ।
కిం సేతుశ్రుత్యా పరసిద్ధిరర్థాద్వా, నాద్య ఇత్యుక్త్వా ద్వితీయం శఙ్కతే -
తత్ర పరస్మిన్నితి ।
సేతుత్వలిఙ్గేనాద్వితీయత్వశ్రుతిబాధనమన్యాయ్యమిత్యాహ -
న చేతి ।
లిఙ్గం చాసిద్ధమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
విధారకత్వం తు కల్పితద్వితీయాపేక్షయాపి యుజ్యత ఇతి భావః ।
తీర్ణత్వహేతురప్యసిద్ధ ఇత్యాహ -
సేతుం తీర్త్వేతి ॥౩౨॥
పరిమితత్వమప్యసిద్ధమిత్యాహ -
బుద్ధ్యర్థ ఇతి ।
వాక్ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రాణి మనసః పాదా అగ్నివాయ్వాదిత్యదిశ ఆకాశస్య పాదా ధ్యానార్థం కల్పితాస్తద్వద్బ్రహ్మణ ఉన్మానమిత్యర్థః ।
లౌకికం దృష్టాన్తమాహ -
అథవేతి ।
పాదకల్పనాం వినాపి వ్యవహారః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న హీతి ।
కార్షాపణస్య వ్యవహారాయ పాదకల్పనావత్మన్దధియాం ధ్యానవ్యవహారాయ బ్రహ్మణ ఉన్మానకల్పనేత్యర్థః ॥౩౩॥
సంబన్ధభేదౌ కల్పితౌ న సత్యద్వితీయసాధకావిత్యాహ -
స్థానేతి ।
స్థానముపాధిబుద్ధ్యాదిః । ఎకస్యైవోపాధినా భిన్నస్యోపాధిశాన్తౌ సత్యాం సంబన్ధ ఉపచర్యతే । యథా సౌరాలోకాదేరఙ్గుల్యాద్యుపాధినా భిన్నస్యోపాధివియోగే మహాలోకాద్యాత్మనా సంబన్ధోపచారస్తద్వత్తథాదిత్య చక్షుషోః స్థానయోర్భేదాద్ధిరణ్మయపురుషభేదకల్పనేత్యర్థః ॥౩౪॥
ముఖ్యావేవ సంబన్ధభేదౌ కిం న స్యాతామిత్యత్ర సూత్రమ్ -
ఉపపత్తేశ్చేతి ॥౩౫॥
స్వరూపేణ బ్రహ్మణా జీవస్య సంబన్ధో భేదనివృత్తిరూపో యుజ్యతే న ముఖ్యః సంయోగాదిః వస్తుద్వయాసత్త్వాత్తథా భేదోఽపి న స్వత ఎకత్వశ్రుతేరిత్యర్థః ॥౩౬॥
నను ద్వితీయాభావే సర్వగతత్వశ్రుతివిరోధ ఇత్యత ఆహ -
అనేన సర్వగతత్వమితి ।
ద్వితీయం సత్యం చేత్సేత్వాదివద్బ్రహ్మణోఽల్పతాస్యాత్ 'యత్రాన్యత్పశ్యతి తదల్పమ్' ఇతి శ్రుతేః కిఞ్చ నిరవయవాసంగబ్రహ్మణః సత్యప్రపఞ్చసంబన్ధాయోగాత్తవైవ సర్వగతత్వశ్రుతివిరోధ ఇతి భావః అధిష్ఠానేనాధ్యస్తం జగద్వ్యాప్తమధ్యస్తత్వాత్ రజ్జ్వా వ్యాప్తసర్పవత్, ఇతి న్యాయః ॥౩౭॥
ఎవం తత్పదలక్ష్యం సంశోధ్య వాచ్యార్థమాహ -
ఫలమత ఉపపత్తేః ।
నిర్విశేషత్వాదన్యః స్వభావః ఫలహేతుత్వాఖ్యః ఇష్టం సుఖం దేవాదీనాం, అనిష్టం దుఃఖం నారకిణాం, వ్యామిశ్రం మనుష్యాణాం, సంసారో జన్మమృతిప్రవాహః గోచరః ఆశ్రయో యస్య తత్సంసారగోచరమ్ ।
అత్ర కర్మేశ్వరయోః ఫలహేతుత్వశ్రుతేః సంశయమాహ -
కిమితి ।
అత్ర పూర్వపక్షే ఫలదాతురీశ్వరస్య తత్పదవాచ్యస్యాసిద్ధేర్లక్ష్యాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి ఫలభేదః । పూర్వోక్తనిర్విశేషత్వముపజీవ్య ఫలదాతృత్వమపీశ్వరస్య నాస్తీతి పూర్వపక్షోత్థానాత్సంగతిః ।
యద్యపి సర్వగతత్వవత్ఫలదాతృత్వం వ్యవహారదశాయాం సిధ్యతి యథాపి కర్మణ ఎవ ఫలదాతృత్వమితి శఙ్కానిరాసేనోక్తలక్ష్యార్థనిర్వాహకవాచ్యార్థనిర్ణయార్థమస్యాధికరణస్యారమ్భ ఇతి మత్వా సిద్ధాన్తం తావదాహ -
తత్ర తావదితి ।
స్వర్గాదికం విశిష్టదేశకాలకర్మాభిజ్ఞదాతృకం, కర్మఫలత్వాత్, సేవాఫలవదిత్యుపపత్తిః ।
యాగాదిక్రియాఖ్యం కర్మ తావత్క్షణికం తత్కిం స్వనాశాత్ఫలం జనయత్యుత ఫలముత్పాద్య నశ్యతి, ఆహోస్విదపూర్వాత్ఫలసిద్ధిః, నాద్య ఇత్యాహ -
అభావాదితి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
స్యాదితి ।
కర్మనాశక్షణమారభ్యామభివ్యక్తస్వర్గసుఖాదిసత్త్వే మానం నాస్తీతిదూషయతి -
తదపీత్యాదినా ।
తృతీయం శఙ్కతే -
అథేతి ।
అపూర్వం కిం స్వతన్త్రమేవ ఫలదానాయ ప్రవర్తతే, చేతనాధిష్ఠితం వా, నాద్య ఇత్యాహ -
తదపీతి ।
ద్వితీయే త్వదృష్టానభిజ్ఞజీవస్యాధిష్ఠాతృత్వాయోగాదీశ్వరస్యాధిష్ఠాతృత్వసిద్ధిరితి భావః ।
ప్రౌఢవాదేనాపూర్వం నాస్తీత్యాహ -
తదస్తిత్వ ఇతి ।
క్షణికయాగాదేః శ్రుతస్వర్గాదిహేతుత్వానుపపత్త్యా స్థాయ్యపూర్వసిద్ధిరితి చేత్ । న । కర్మభిరారాధితాదీశ్వరాదేవ స్థాయినః ఫలసిద్ధేరిత్యర్థః । న కేవలతర్కేణాపూర్వం సిధ్యతీతి భావః ॥౩౮॥
'కృతాత్యయేఽనుశయవాన్' ఇత్యత్రోదాహృతాభిః 'య ఇహ రమణీయచరణాః' ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిభిరపూర్వసిద్ధిశ్చేత్తాభిరీశ్వరస్యాపి ఫలదాతృత్వం స్వీకార్యమిత్యాహ -
శ్రుతత్వాచ్చేతిసూత్రకారః ।
అన్నమాసమన్తాత్ప్రాణిభ్యో దదాతీత్యన్నాదః, వసుదానో ధనదాతా, కర్మణోఽపూర్వస్య వా జడత్వేనోపకరణమాత్రత్వాత్స్వతన్త్ర ఈశ్వర ఎవ ఫలదాతేతి సిద్ధాన్తో దర్శితః ॥౩౯॥
ఇదానీం పూర్వపక్షయతి -
ధర్మమితి ।
విధిశ్రుతిర్విధ్యర్థః, తస్య లిఙర్థస్య ప్రేరణాత్మనో యాగో విషయస్తద్భావావగమాద్యాగః స్వర్గసాధనమితి గమ్యతే । యాగస్యేష్టసాధనత్వాభావే ప్రేరణానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
అపూర్వద్వారా కర్మణః ఫలముపపద్యత ఇత్యుక్త్వా సిద్ధాన్తం దూషయతి -
ఈశ్వరస్త్వితి ।
ఈశ్వరః కిం కర్మానపేక్షః ఫలం దదాతి తత్సాపేక్షో వా, ఆద్య ఆహ -
అవిచిత్రస్యేత్యాదినా ।
ద్వితీయే సంవేష్టనసంస్కారమాత్రాత్కటాదౌ వేష్టనవత్కర్మాపూర్వాదేవ ఫలసిద్ధేః కిమీశ్వరేణేతి భావః । అత్ర వయం వదామః - చన్దనకణ్టకాదిదృష్టసంపత్త్యైవ సుఖాదిసంభవే కృతం ధర్మాధర్మాభ్యామితి శ్రుతిస్మృతిబలాత్తదపేక్షాయామీశ్వరేణ కిమపరాద్ధమ్ । అతః ఈశ్వరానపేక్షాత్కేవలాత్కర్మణః ఫలమిత్యయుక్తమితి ॥౪౦॥
సిద్ధాన్తయతి -
పూర్వం త్వితి ।
అచేతనస్య కర్మణః స్వతః ప్రవృత్త్యయోగాత్సేవాదిదృష్టాన్తానుసారిశ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్సర్వవేదాన్తేష్వీరశ్వస్య జగద్ధేతుత్వశ్రుతేశ్చేశ్వరాధిష్ఠితాత్కర్మణో జగదన్తఃపాతిఫలసిద్ధిరితి సముదాయార్థః ॥౪౧॥
మార్తణ్డం ధ్వాన్తనాశాయ తిలకస్వామినం ముదే ।
విఘ్నేశం విఘ్నవిధ్వస్త్యై ప్రణమామి ముహుర్ముహుః ॥
బ్రహ్మస్వరూపం నిర్ధార్య తజ్జ్ఞానసాధనోపాసనాస్వరూపమాహ -
సర్వవేదాన్తప్రత్యయం చోదనాద్యవిశేషాదితి ।
పాదసంగతిమాహ -
వ్యాఖ్యాతమితి ।
పూర్వపాదే తత్త్వంపదార్థవివేకః కృతః । ఇహ తత్ఫలం వాక్యార్థజ్ఞానమానన్దాదయః ప్రధానస్యేతి సూత్రేణాపునరుక్తాపేక్షితతత్పదతద్వాచ్యార్థోపసంహారేణ నిర్ధార్యత ఇతి ఫలఫలిభావః సంగతిః । సగుణవాక్యార్థవిద్యాచిన్తా తు తద్విద్యానాం చిత్తైకాగ్ర్యద్వారా నిర్గుణజ్ఞానసాధనత్వాత్క్రియత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
సంప్రతి నిర్గుణజ్ఞానం భేదాభేదవిచారవిషయత్వేనోక్తమితి మన్వాన ఆక్షిపతి -
నన్వితి ।
వేద్యభేదే విద్యాభేదచిన్తా స్యాత్ బ్రహ్మణస్తు వేద్యస్యైక్యాన్న చిన్తావసర ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మైక్యేఽపి ధర్మభేదాచ్చిన్తేత్యత ఆహ -
ఎకరూపత్వాచ్చేతి ।
నిర్ధర్మత్వాదిత్యర్థః ।
ఎకరూపేఽపి బ్రహ్మణ్యనేకప్రకారసంభవాద్భేదశఙ్కా ఇత్యత ఆహ -
న చేత్యాదినా ।
పూర్వపక్షే జ్ఞానభేదశఙ్కానుపపత్తిముక్త్వా చోదనాద్యభేదాజ్జ్ఞానాభేద ఇతి సిద్ధాన్తోఽప్యయుక్త ఇత్యాహ -
నాప్యస్యేతి ।
ఎవం పాదారమ్భమాక్షిప్య సమాధత్తే -
తదుచ్యత ఇతి ।
సగుణవిద్యాస్వేవ భేదాభేదచిన్తా క్రియతే నిర్గుణవిద్యాయాం త్వైక్యం సిద్ధమితి వాచ్యార్థరూపగుణోపసంహారమాత్రం క్రియతే వాక్యార్థనిర్ణయాయేతి భావః । పఞ్చాగ్నిప్రాణదహరశాణ్డిల్యవైశ్వానరాదివిద్యా మిథోభిన్నా ఇతి 'నానాశబ్దాదిభేదాత్' ఇత్యత్ర వక్ష్యతే । అత్ర తు మిథోభిన్నాస్తాః కిం ప్రతిశాఖం భిద్యాన్తే న వేతి నామాదిభేదాచ్చోదనాద్యవిశేషాచ్చ సంశయః । పూర్వపక్షే విద్యాభేదాద్గుణానుపసంహారః సిద్ధాన్తే త్వభేదాదుపసంహార ఇతి ఫలభేదః । పూర్వతన్త్రే శాఖాన్తరాధికరణపూర్వపక్షసూత్రం నామరూపధర్మవిశేషపునరుక్తినిన్దాశక్తిసమాప్తివచనప్రాయశ్చిత్తాన్యార్థదర్శనాచ్ఛాఖాన్తరే కర్మభేదః స్యాదితి । తత్రోక్తా హేతవో నామాదయో విద్యాభేదార్థమిహోచ్యన్తే 'అథైష జ్యోతిరథైష సర్వజ్యోతిరేతేన సహస్రదక్షిణేన యజేత' ఇత్యత్ర ప్రకృతజ్యోతిష్టోమానువాదేన సహస్రదక్షిణాఖ్యగుణవిధిమాశఙ్క్య జ్యోతిరితిపదస్య కర్మాన్తరనామత్వసంభవే జ్యోతిష్టోమలక్షకత్వాయోగాదథేతి ప్రకరణవిచ్ఛేదాచ్చ జ్యోతిష్టోమాత్కర్మాన్తరం విశిష్టదక్షిణాకం విధీయత ఇతి నామ్నః కర్మభేదకత్వముక్తమ్ । జ్యోతిరాదిష్విత్యాదిపదేనాధ్వర్యవం హౌత్రమితి సంజ్ఞాభేదాత్కర్మభేదో గ్రాహ్యః । తప్తం క్షీరం దధ్నా కఠినమామిక్షా, తత్ర ద్రవం జలరూపం వాజినమితి భేదః,'తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమ్' ఇత్యత్ర వైశ్వదేవ్యామిక్షాయాగే వాజినాఖ్యగుణవిధిః వాజిభ్య ఇతి విశ్వేదేవానువాదాదిత్యాశఙ్క్యామిక్షాం ప్రత్యుపసర్జనత్వేనోక్తవిశ్వేదేవానాం వాజిభ్య ఇత్యనువాదాయోగాదుత్పత్తిశిష్టామిక్షావరుద్ధే కర్మణి వాజినద్రవ్యస్యానాకాఙ్క్షితస్య విధ్యయోగాద్వాజిదేవతాకో వాజినయాగః కర్మాన్తరమితి ద్రవ్యదేవతాఖ్యరూపభేదాత్కర్మభేదః సిద్ధాన్తితః । ఆదిపదాత్ 'ఐన్ద్రం దధ్యైన్ద్రం పయః' ఇతి ద్రవ్యభేదాద్యాగభేదో గ్రాహ్యః । ఎవమిహాపి పఞ్చాగ్నిషడగ్నిరూపభేదాద్విద్యాభేదో వాజిచ్ఛన్దోగయోః । తథా రేతోన్యూనా వాగాదయశ్ఛాన్దోగ్యే తత్సహితా వాజినామితి ప్రాణవిద్యాభేదః, కారీరివాక్యాధ్యయనే తైత్తిరీయకాణాం భూమౌ భోజనం ధర్మవిశేషో నాన్యేషాం, అగ్న్యధ్యయనే కేషాఞ్చిదుపాధ్యాయార్థముదకాహరణం ధర్మో నాన్యేషాం, అశ్వమేధాధ్యయనేఽశ్వఘాసానయనం కేషాఞ్చిదేవ నాన్యేషాం, నచ తాన్యేవ కారీర్యాదీని కర్మాణి ధర్మవిశేషమపేక్షన్తే నాపేక్షన్తే చేతి యుక్తం, అతో ధర్మవిశేషాచ్ఛాఖాన్తరే కర్మభేదః శఙ్కితస్తథాత్రాపి ముణ్డకాధ్యయనేన కేషాఞ్చిదేవ శిరస్యఙ్గారపాత్రధారణరూపం వ్రతం నాన్యేషామితి విద్యాభేదః స్యాత్ పునరుక్తిరభ్యాసః । యథా 'సమిధో యజతి తనూనపాతం యజతి' ఇతి యజత్యభ్యాసాత్ప్రయాజానాం భేద ఉక్తస్తథా శాఖాన్తరేఽభ్యాసాద్విద్యాభేదః । ఆదిపదాన్నిన్దాదిగ్రహః,'ప్రాతః ప్రాతరనృతం తే వదన్తి పురోదయాజ్జుహ్వతి యేఽగ్నిహోత్రమ్' ఇత్యనుదితహోమస్య 'యదుదితే సూర్యే ప్రాతర్జుహుయాద్యథాతిథయే ప్రద్రుతాయ శూన్యాయావసాథాయాహార్యం హరన్తి తాదృగేవ తత్' ఇత్యుదితహోమస్య చ నిన్దాశ్రుతేర్భేదః, ఎకస్యైవోదితేఽనుదితే చానుష్ఠానాయోగాత్, తథోదితానుదితహోమాతిక్రమకృతప్రాయశ్చిత్తాదప్యగ్నిహోత్రభేదః శఙ్కితః । ఎతే నిన్దాప్రయశ్చిత్తే వేదాన్తవిద్యాసు న విద్యేతే ఇతి నోదాహ్రియేతే । యథా సర్వశాఖావిహితస్య కర్మణో జ్ఞాతుం కర్తుం చాఽశక్తేర్భేదస్తథా సర్వవేదాన్తాధ్యయనజ్ఞానాద్యశక్తేస్తత్తద్వేదాన్తవిద్యాభేదః స్యాత్, తథా శాఖానాం సర్వాసామేకరూపా సమాప్తిర్నోచ్యతే కిన్తు కస్యాశ్చిత్క్వచిత్కర్మణి సమాప్తిరతః సమాప్తివచనభేదాత్ప్రతిశాఖం కర్మభేదః శఙ్కితః, తథా కస్యచిద్వేదాన్తస్యోఙ్కారసార్వాత్మ్యే సమాప్తిః కస్యచిదన్యత్రేతి విద్యాభేదః, అన్యార్థదర్శనమర్థవాదస్తద్భేదాత్కర్మభేదవద్విద్యాభేద ఇతి పూర్వపక్షసూత్రోక్తా హేతవో దర్శితాస్తే కేచిత్సిద్ధాన్తే పూర్వపక్షే చాత్రోపయుఞ్జన్త ఇతి । తథా శబ్దాన్తరాభ్యాససంఖ్యాగుణప్రక్రియానామధేయాని కర్మభేదకాని, తత్ర నామధేయం గుణో రూపమభ్యాసశ్చేతి త్రయం వ్యాఖ్యాతం, యజేద్దద్యాజ్జుహుయాదితి ప్రకృతిశబ్దభేదేన ధాత్వర్థభేదాత్తదవచ్ఛిన్నభావనాఖ్యకర్మభేద ఉక్తస్తథాత్ర వేదోపాస్త ఇత్యాదిశబ్దభేదాద్విద్యాభేదః, 'తిస్ర ఆహుతీర్జుహోతి' ఇతి సంఖ్యయా కర్మభేదవత్ 'వాయుప్రాణౌ' ఇతి ద్విత్వసంఖ్యయా సంవర్గవిద్యాభేదః స్యాత్ । నిత్యాగ్నిహోత్రప్రకరణాత్ప్రకరణాన్తరే కుణ్డపాయినామయనే 'మాసమగ్నిహోత్రం జుహ్వతి' ఇతి శ్రుతమగ్నిహోత్రం ప్రకరణాన్తరస్థత్వాత్కర్మాన్తరమితి సిద్ధాన్తితమ్ । తథాత్ర వేదాన్తభేదే ప్రకరణభేదాదుపాస్తిభేద ఇతి పూర్వపక్షః ।
సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సర్వైర్వేదాన్తైః ప్రతీయన్త ఇతి సర్వవేదాన్తప్రత్యయాని తైర్విహితానీత్యర్థః ।
ఉక్తనామాదిభిరగ్నిహోత్రాదికర్మణాం ప్రతిశాఖం భేదే ప్రాప్తే శాఖాన్తరాధికరణసిద్ధాన్తసూత్రం 'ఎకం వా సంయోగరూపచోదనాఖ్యావిశేషాత్' ఇతి । తత్ర చోదనావిధాయకః శబ్దశ్చోదితః ప్రయత్నో వా । తస్యా అవిశేషమాహ -
యథైకస్మిన్నితి ।
ఎకధాత్వర్థహోమావచ్ఛిన్నప్రయత్నైక్యాదుపాస్తియత్నైక్యమిత్యర్థః ।
యథా జ్యేష్ఠత్వాదిగుణకప్రాణవిద్యా సర్వశాఖాస్వేకా తథా పఞ్చాగ్నివిద్యాప్యేకా ఫలసంయోగాద్యవిశేషాత్, తథాన్యాపి విద్యాఽభిన్నేత్యాహ -
ఎవం పఞ్చాగ్నీతి ।
పూర్వపక్షహేతూన్నిరాచష్టే -
యే త్వితి ।
కాఠకమిత్యాదినామ్నా కర్మభేదో న యుక్తః, కుతః అచోదనాభిధానత్వాత్కాఠకాదిశబ్దానాం గ్రన్థనామతయా కర్మవాచిత్వాభావాదతో భిన్ననామకశాఖాగ్రన్థభేదేఽపి తాద్విహితం కర్మైకమేవ, అల్పరూపభేదోఽపి న కర్మైక్యవిరోధీ, ధర్మవిశేషస్త్వధ్యయనాఙ్గం న కర్మాఙ్గమతో న కర్మభేదకః, శాఖాభేదే పునరుక్తిరసిద్ధా, నిన్దాన్యార్థదర్శనయోరపి న భేదకత్వం తత్తద్విధిస్తుతిమాత్రత్వాద్బహుశాఖాధ్యయనాశక్తావపి స్వశాఖానుక్తవిశేషస్యాపేక్షితస్యాన్యతో గ్రహణసంభవాదశక్తిరభేదికా, ఎకస్మిన్నపి కర్మణ్యఙ్గలోపాదినా ప్రాయశ్చిత్తం సంభవతి । ఎవం సమాప్తివచనభేదోఽప్యప్రయోజక ఇత్యైవం కర్మాభేదప్రమాణప్రాబల్యే భేదహేతవః పరిహృతా ఇత్యర్థః ॥౧॥
తర్హి శాఖాన్తరన్యాయేనైవ కర్మైక్యవద్విద్యైక్యసిద్ధేః పునరుక్తిరిత్యత ఆహ -
ఇహాపీతి ।
రూపస్యోత్పత్తిశిష్టత్వం విశేషః ।
పఞ్చాగ్నీన్వేదేత్యాద్యుపాసనోత్పత్తివిధిస్థపఞ్చాగ్న్యాదిరూపభేదాదుపాసనాభేదః స్యాదామిక్షావాజినరూపభేదాత్కర్మభేదవదిత్యధికాశఙ్కానిరాసార్థత్వాన్న పౌనరుక్త్యమస్యాధికరణస్యేతి మత్వా శఙ్కాం వ్యాచష్టే -
స్యాదిత్యాదినా ।
అస్య పృథక్శాస్త్రత్వాత్కర్మన్యాయానాం మానసవిద్యాసు వినా సూత్రం దుర్యోజత్వాచ్చ పునరుక్తిగన్ధోఽపి నాస్తీతి మన్తవ్యమ్ ।
నను తస్య మృతస్య దాహార్థమగ్నిరన్త్యేష్టిగతః షష్ఠో యః ప్రసిద్ధవద్వాజిభిరుక్తః స ఛాన్దోగ్యే ఉపసంహార్య ఇతి న రూపభేదః, తత్రాహ -
న చాత్రేతి ।
అస్తు ప్రజననగుణవతో రేతసో వాజినామావాపశ్ఛన్దోగానాం చ తస్యోద్వాపస్తతః కిమిత్యత ఆహ -
ఆవాపేతి ।
ఛాన్దోగ్యే షష్ఠాగ్న్యభావమఙ్గీకృత్యాల్పరూపభేదో న విద్యైక్యవిరోధీతి పరిహరతి -
నైష ఇత్యాదినా ।
అఙ్గీకారం త్యజతి -
పఠ్యతేఽపీతి ।
ఇతోఽస్మాల్లోకాదిష్టం లోకాన్తరం ప్రేతం గతం జ్ఞాతయోఽగ్నయే హరన్తీత్యర్థః ।
నను ఛాన్దోగ్యేఽగ్నిమాత్రం శ్రుతం వాజిభిస్తు సమిదాదివిశేషః పఠ్యతే ఇతి రూపభేదస్తదవస్థః, తత్రాహ -
వాజసనేయినస్త్వితి ।
షష్ఠాగ్నేస్తద్విశేషస్య చానువాదమాత్రత్వేనానుపాస్యత్వాత్పఞ్చాగ్నయ ఎవోపాస్యా ఉభయత్రేతి న రూపభేద ఇత్యర్థః ।
సవిశేషస్య షష్ఠాగ్నేరూపాస్యత్వేఽపి న రూపభేద ఇత్యాహ -
అథాపీతి ।
ద్యులోకాదీనాం పఞ్చానామనగ్నీనామగ్నిత్వసంపత్తివిధినైవార్థాత్పఞ్చత్వం సంపత్తికల్పితాగ్నీనాం సిద్ధమనూద్యతే న ధ్యేయత్వేన విధీయత ఇత్యర్థః ।
ఛన్దోగైర్వాజిశాఖాస్థం రేత ఉపసంహర్తవ్యమిత్యుక్త్వాఽనుపసంహారేఽపి న విద్యాభేద ఇత్యాహ -
న చావాపేతి ॥౨॥
ఎవం రూపభేదో న విద్యాభేదక ఇత్యుక్త్వా ధర్మవిశేషోఽపి న భేదక ఇత్యాహ -
స్వాధ్యాయస్యేతి ।
గోదానవదధ్యయనాఙ్గత్వేన శిరోవ్రతమాథర్వణికానాం సూత్రే విహితం న విద్యాఙ్గమిత్యర్థః ।
అధికారాచ్చేతి వ్యాచష్టే -
నైతదితి ।
ఎతత్ప్రకృతం ముణ్డకమననుష్ఠితశిరోవ్రతో నరో నాధీత ఇతి శ్రుతేర్ముణ్డకాధ్యయనాఙ్గమేవ శిరోవ్రతమిత్యర్థః ।
నను విద్యాఙ్గత్వేనాపి ఇదం వ్రతం శ్రుతమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
సర్వశాఖాసు బ్రహ్మవిద్యైకైవ చేద్విద్యాసంయుక్తం వ్రతమపి సర్వత్ర సంబధ్యేత । నచ సంబధ్యత ఇతి విద్యాభేద ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతగ్రన్థవాచ్యైతచ్ఛబ్దబలాద్బ్రహ్మప్రకాశగ్రన్థపరో బ్రహ్మవిద్యాశబ్ద ఇతి పరిహరతి -
నేతి ।
తస్య శిరోవ్రతస్య ముణ్డకాధ్యయనే నియమ ఇత్యత్ర సవవదితి నిదర్శననిర్దేశః । సవా హోమాః । అథర్వణైః స్వసూత్రే ఉదిత ఎకోఽగ్నిరేకర్షిసంజ్ఞయా ప్రసిద్ధస్తస్మిన్నగ్నౌ కార్యా ఇతి యథా నియమ్యన్తే తథేత్యర్థః ॥౩॥
కిఞ్చ వేద్యైక్యేన నిర్గుణబ్రహ్మవిద్యైక్యం తావచ్ఛ్రుతిర్దర్శయతి, తత్సంనిధిపాఠాత్సగుణవిద్యానామపి సర్వశాఖాస్వైక్యసిద్ధిరిత్యాహ సూత్రకారః -
దర్శయతి చేతి ।
సగుణమప్యేకం వేదత్రయే వేద్యం దర్శయతీత్యాహ -
తథేతి ।
కిఞ్చ శాఖాన్తరోక్తపాదార్థస్య శాఖాన్తరే సిద్ధవత్పరామర్శో విద్యైక్యం దర్శయతీత్యాహ -
తథా మహద్భయమిత్యాదినా ।
ఎష నర ఎతస్మిన్నద్వయేఽల్పమప్యన్తరం భేదం యదా పశ్యత్యథ తదా తస్య సంసారభయం భవత్యేవ, యస్మాద్విదుషో నరస్య భేదదర్శినస్తదేవ బ్రహ్మ భయఙ్కరం భవతి, బ్రహ్మైవాహమిత్యమన్వానస్యేత్యర్థః ।
ప్రాదేశమాత్రముపాస్త ఇతి సిద్ధవదుపాదానం వైశ్వానరవిద్యైక్యం దర్శయతీత్యాహ -
తథేతి ।
కిఞ్చ సర్వేషు వేదాన్తేషూక్థాదీనాం ప్రతీయమానత్వేన హేతునైతదవగమ్యతే అన్యత్రోక్తానాం తేషామన్యత్రోపాస్త్యర్థముపాదానమితి । తతస్తదుపాస్తీనామపి సర్వవేదాన్తప్రమాణకత్వేనైక్యం బాహుల్యేన సిధ్యతీత్యాహ -
తథేతి ।
బ్రహ్మవిద్యైక్యవదుక్థాదివిద్యైక్యమిత్యర్థః ॥౪॥
సర్వశాఖాసు విద్యైక్యచిన్తాయాః ఫలమాహ -
ఉపసంహార ఇతి ।
శాఖాభేదే సమానవిద్యాయాం శ్రుతా గుణా యథాశ్రుతి వ్యవస్థితా ఉత ఎకత్రాశ్రుతా ఇతరశాఖాత ఉపసంహర్తవ్యా ఇతి సందేహే విద్యైక్యేఽపి తత్ర తత్రోక్తైరేవ గుణైర్విద్యోపకారసిద్ధేః శాఖాభేదేన గుణా వ్యవస్థితా ఇతి పూర్వపక్షః, తత్ర ప్రకృతవిద్యైక్యచిన్తానైష్ఫల్యమితి ఫలమ్ ।
సిద్ధాన్తత్వేన సూత్రం వ్యాచష్టే -
స్థితే చేత్యాదినా ।
గుణానాం గుణ్యవినాభావాదేతచ్ఛాఖాస్థా విద్యా శాఖాన్తరోక్తతద్విద్యాగుణవతీ, తదభిన్నత్వాత్, తద్విద్యావదిత్యనుమానద్విద్యైక్యే గుణోపసంహారసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రధానైక్యే తత్తదుపకారకాణామఙ్గానాముపసంహారే దృష్టాన్తమాహ -
విధిశేషవదితి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకముఖేనాహ -
యది హీతి ।
నన్వాగ్నేయయాగావరుద్ధానాం గుణానాం తతోఽభిన్నే సౌర్యే ప్రాప్తివద్విద్యాన్తరస్థగుణానాం విద్యాన్తరే ప్రాప్తిః కిం స్యాదిత్యత ఆహ -
ప్రకృతీతి ।
ప్రకృతిగుణానాం వికారే ప్రాప్తిర్యుక్తా విద్యానాం తు ప్రకృతివికృతిభావాసిద్ధేర్న తత్ప్రాప్తిరిత్యర్థః । నైవమితి గుణానుపసంహారో నేత్యర్థః ।
ఉత్తరసూత్రాణామనేన సూత్రేణ పౌనరుక్త్యం వారయతి -
అస్యైవేతి ॥౫॥
పూర్వం చోదనాద్యవిశేషాదుత్సర్గతో విద్యైక్యముక్తం తస్యాపవాదం వక్తుమాహ -
అన్యథాత్వమితి ।
అత్ర వాజినాముద్రీయబ్రాహ్మణం ఛన్దోగానాముద్గీథాధ్యాయం చ విషయమాహ -
వాజేత్యాదినా ।
'తే హ దేవాః సాత్త్వికవృత్తయః ప్రాణా అన్యోన్యముచూర్హన్తేదానీమస్మిన్యజ్ఞే ఉద్గీథేనౌద్గాత్రేణ కర్మణా రజస్తమోవృత్తిరూపానసురానతీత్య దేవత్వం గచ్ఛామః' ఇతి తే చైవం నిర్దేషముద్గీథకర్తారముపాస్యం నిర్ధారయితుం కృతసంవాదాః ప్రథమం వాచ్యం పరీక్షితవన్తస్త్వమౌద్గాత్రం నోఽస్మాకం కుర్వితి తయా త్వనృతం కృతం తథా ఘ్రాణచక్షుఃశ్రోత్రమనాంస్యపి కామేనాసురపాప్మనా గ్రస్తానీతి నిన్దిత్వా ఆసన్యమాస్యే భవం ముఖమధ్యస్థం ప్రాణముపాస్యం నిర్ధారితవన్త ఇత్యర్థః । తత్తత్రాన్యోన్యభిభవాత్మకయుద్ధే ప్రవృత్తే దేవాః పూర్వవదుద్గీథమాహృతవన్తః అనేనోద్గీథేనైనానసురాఞ్జయేమేత్యర్థః ।
భేదాభేదమానాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తన్యాయేనోద్గీథవిద్యేతి సంజ్ఞైక్యేన విద్యైక్యమితి పూర్వపక్షే మిథో గుణోపసంహారః ఫలం, సిద్ధాన్తే సంజ్ఞైక్యేఽపి విద్యైక్యాపవాదాదనుపసంహార ఇతి । ఎవం యత్ర పూర్వన్యాయేన పూర్వపక్షః తత్రాపవాదికీ సంగతిరితి మన్తవ్యమ్ ।
సూత్రస్థసిద్ధాన్తిశఙ్కాభాగం వ్యాచష్టే -
నను న యుక్తమితి ।
సంపూర్ణోద్గీథకర్మకర్తా ప్రాణో వాజినాముపాస్యః, ఉద్గాయేతి కర్తృశబ్దాచ్ఛన్దోగానాం తూద్గీథావయవ ఓఙ్కారః ప్రాణదృష్ట్యోపాస్యః, ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథమిత్యుపక్రమ్య ప్రాణముద్గీథమితి కర్మరూపత్వశబ్దాత్, తథాచ కర్తృకర్మణోరూపాస్యయోర్భేదాద్విద్యయోరన్యథాత్వం భేద ఇతి శఙ్కార్థః । ఉద్గీథత్వేనేతి ఓఙ్కారత్వేనేత్యర్థః ।
అల్పరూపభేదో న విద్యైక్యవిరోధీత్యుక్తన్యాయేన పూర్వపక్షీ పరిహరతి -
నైష ఇతి ।
అసురాత్యయాభిప్రాయః అసురజయార్థం సంవాదః, యథాశ్మానం ప్రాప్య లోష్టో విధ్వంసతే తథా ప్రాణం హన్తుమాగతా అసురాస్తస్య వీర్యేణ స్వయమేవ ధ్వస్తా ఇతి శ్రుతముభయత్రేత్యర్థః ।
అల్పరూపభేదమఙ్గీకృత్యాపి విద్యైక్యముక్తం సోఽపి నాస్తీత్యాహ -
వాజేతి ।
ఉద్గీథకర్తృరూపత్వేన ప్రాణస్యోభయత్ర శ్రుతత్వాదేకత్ర శ్రుతం కర్తృత్వమప్యుభయత్ర ద్రష్టవ్యమిత్యర్థః ॥౬॥
బహువిరుద్ధరూపభేదాత్ న విద్యైక్యమితి సిద్ధాన్తయతి -
న వేతి ।
అక్షరం విశినష్టి -
ఉద్గీథమితి ।
తదవయవమిత్యర్థః ।
పృథివ్యాదిరసానాం రసతమ ఓఙ్కారః, ఆప్తిః సమృద్ధిరితి గుణానుక్త్వా గుణవత్యోఙ్కారే ప్రాణదృష్టివిధానాయాఖ్యాయికా ప్రస్తుతేత్యాహ -
రసతమేతి ।
నను వాజివాక్యైకవాక్యత్వార్థం ఛాన్దోగ్యోపక్రమస్థముద్గీథపదం సంపూర్ణసామభక్తిపరమస్తు, ప్రాణముద్గీథమిత్యత్రాప్యుద్గీథకర్తా ప్రాణ ఉపాస్య ఇతి వ్యాఖ్యాయతామిత్యత ఆహ -
తత్ర యద్యుద్గీథేతి ।
ఓఙ్కారోపాస్త్యుపక్రమభఙ్గ ఉద్గీథపదే కర్తృలక్షణా చేతి దోషద్వయం స్యాదిత్యర్థః ।
నను సిద్ధాన్తేఽపి తత్పదేఽవయవలక్షణా స్వీకార్యా తతో వరం కర్తృలక్షణా శ్రుత్యన్తరానుగ్రహాత్తథా చోపసంహారే కర్తృప్రాణోపాస్తినిశ్చయాదుపక్రమేఽపి తన్నిశ్చయ ఇత్యత ఆహ -
ఉపక్రమేతి ।
సందిగ్ధోపక్రమో హి వాక్యశేషాన్నిశ్చీయతే । యథా 'అక్తాః శర్కరాః' ఇత్యత్రాఞ్జనద్రవ్యసందేహే 'తేజో ఘృతమ్' ఇతి శేషాన్నిశ్చయః । ఇహ తూపక్రమేఽక్షరస్యోపాస్యత్వం నిశ్చితం, తత్సమానాధికరణోద్గీథపదస్యావయవలక్షణా చ వినిశ్చితేతి ప్రాణముద్గీథమిత్యుపసంహారస్తదేకార్థతయా నేయ ఇత్యర్థః ।
ఎవం ఛాన్దోగ్యే ఓఙ్కార ఉపాస్య ఉక్త ఇతరత్ర తు ప్రాణ ఇత్యుపాస్యభేదాద్విద్యాభేద ఇత్యాహ -
వాజేతి ।
యదుక్తం వాజిశ్రుతావపి ప్రాణస్యోద్గీథరూపత్వశ్రుతేరూపాస్యైక్యమితి తద్దూషయతి -
యదపీత్యాదినా ।
తత్రోద్గీథ ఉపాస్యతయా నోక్తః కిన్తు ప్రాణస్యోపాస్యస్య గుణతయేత్యర్థః ।
కిఞ్చోద్గీథ ఓఙ్కారశ్ఛాన్దోగ్యేఽత్ర తు భక్తిరిత్యుపాస్యభేద ఇత్యాహ -
సకలేతి ।
ప్రాణస్య జడత్వాన్నోద్గాతృత్వం కిన్తూద్గీథత్వమేవ వాజిభరపి గ్రాహ్యమిత్యైక్యమాశఙ్క్యాహ -
న చేతి ।
స ఉద్గాతా వాగ్విశిష్టప్రాణేనౌద్గాత్రం కృతవానితి శ్రుతేరసంభవోఽపి నేత్యర్థః ।
యదుక్తం బహుతరార్థావిశేషాద్ధి విద్యైక్యమితి, తత్రాహ -
న చేతి ।
ఎకత్రోద్గాతా ప్రాణ ఉపాస్యోఽన్యత్రోఙ్కార ఇత్యన్తరఙ్గోపాస్యరూపభేదే స్పష్టే సతి బహిరఙ్గార్థవాదసామ్యమాత్రేణ నోపాసనైక్యం యుక్తమిత్యర్థః ।
వాక్యసామ్యమాత్రేణార్థైక్యం నాస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
తథా హీతి ।
'వి వా ఎతం ప్రజయా పశుభిరర్ధయతి వర్ధయత్యస్య భ్రాతృవ్యం యస్య హవిర్నిరుప్తం పురస్తాచ్చన్ద్రమా అభ్యుదేతి త్రేధా తణ్డులాన్విభజేద్యే మధ్యమాః స్యుస్తానగ్నయే దాత్రే పురోడాశమష్టాకపాలం కుర్యాద్యే స్థవిష్ఠాస్తానిన్ద్రాయ ప్రదాత్రే దధంశ్చరుం యేఽణిష్ఠాస్తాన్విష్ణవే శిపివిష్టాయ శృతే చరుమ్' ఇత్యభ్యుదయవాక్యమ్ । అస్యార్థః - యస్య యజమానస్య చతుర్దశ్యామేవామావాస్యాభ్రాన్త్యాదర్శకర్మార్థం ప్రవృత్తస్య పురస్తాత్పూర్వం హవిస్తణ్డులదధిపయోరూపం నిరుప్తం దర్శదేవతాభ్యోఽగ్న్యాదిభ్యః సఙ్కల్పితం చన్ద్రమాశ్చ పశ్చాదభ్యుదేతి తమేతం యజమానం కాలవ్యత్యయాపరాధాత్తదేవ నిరుప్తం హవిః ప్రజాదినార్ధయతి వియోజయతి శత్రుం చాస్య వర్ధయతి యస్మాత్కాలభ్రాన్తిమాన్యజమానః, యే మధ్యమాదిభావేన త్రేధా భూతాస్తణ్డులా దధ్యాదిసహితా నిరుప్తాస్తాన్విభజేదగ్న్యాదిభ్యో వియోజయద్వియోజ్య చ దాతృత్వాదిగుణకాగ్న్యాదిభ్యో దర్శదేవభిన్నేభ్యో నిర్వపేదితి దధన్ దధని స్థవిష్ఠతణ్డులచరుం శృతే దుగ్ధేఽణిష్ఠచరుమిత్యర్థః । అత్ర కాలాపరాధే దేవాన్తరయుక్తం ప్రాయశ్చిత్తరూపం దర్శాద్భిన్నం కర్మ విధీయత ఇతి ప్రాప్తే తణ్డులత్రేధాత్వాద్యనువాదేన విభజేదితి హవిషః ప్రకృతదేవవియోగేన తస్మిన్నేవ దర్శకర్మణి దేవతాన్తరసంబన్ధమాత్రవిధానం న కర్మాన్తరమితి సిద్ధాన్తితమ్ । ఎవమభ్యుదయవాక్యే కాలాపరాధేనోపక్రమాద్దర్శకర్మణ్యేవ హవిషః పూర్వదేవతాభ్యోఽపనయో వియోగోఽధ్యవసితః, పశుకామవాక్యే తు యద్యపి యే స్థవిష్ఠాస్తానగ్నయే సనిమతేఽష్టాకపాలం నిర్వపేద్యే మధ్యమాస్తాన్ విష్ణవే శిపివిష్టాయ శృతే చరుం యే క్షోదిష్ఠాస్తానిన్ద్రాయ ప్రదాత్రే దధంశ్చరుమితి నిర్దేశోఽభ్యుదయవాక్యేన సమోఽస్తి, తథాపి యః పశుకామః స్యాత్సోఽమావాస్యామిష్ట్వా వత్సానపాకుర్యాదితి నిత్యం దర్శకర్మ సమాప్య పునర్దోహార్థం వత్సాపాకరణవిధ్యుపక్రమాత్పశుకామస్య యాగాన్తరవిధిరేవ నాభ్యుదయవాక్యేనార్థైక్యమితి తథా ప్రకృతేఽపి నిర్దేశసామ్యం న విద్యైక్యప్రయోజకమిత్యర్థః । వత్సానపాకుర్యాన్మాతృదేశాద్దేశాన్తరం నయేదిత్యర్థః ।
సూత్రోక్తం దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
పరోవరీయస్త్వాదివదితి ।
పర ఇతి సకారాన్తం పరస్మాత్పరశ్చాసౌ వరాచ్చ వరతర ఇతి పరోవరీయానిత్యేకం పదమ్ । అనన్తశ్చ ఆకాశాఖ్యః పరమాత్మా తద్దృష్ట్యాలమ్బనత్వాదుద్గీథస్తథోక్త ఇత్యర్థః । ఆకాశాత్మనా హిరణ్యశ్మశ్రుపురుషాత్మనా చోద్గీథోపాస్తిసామ్యేఽపి విద్యాభేదవదిహాపి భేద ఇత్యర్థః ॥౭॥
సంజ్ఞైక్యం పూర్వపక్షబీజముద్భావ్య దూషయతి -
సంజ్ఞాత ఇతి ।
ఉపాస్యరూపభేదాద్విద్యానానాత్వం యదుక్తం తచ్ఛ్రుత్యక్షరానుగతం బలవత్, సంజ్ఞా తు పౌరుషేయీ దుర్బలేత్యర్థః ।
సంజ్ఞైక్యం కర్మైక్యవ్యభిచారి చేత్యాహ -
అస్తి చేతి ।
కిం సంజ్ఞైక్యం సర్వత్రాప్రమాణమేవ నేత్యాహ -
యత్ర త్వితి ।
అసతి బాధకే సంజ్ఞైక్యమపి మానం యథా సంవర్గవిద్యేతి సంజ్ఞైక్యాత్సర్వశాఖాసు తద్విద్యైక్యం, తథా పఞ్చాగ్న్యాదివిద్యైక్యమిత్యాద్యసూత్రే దర్శితమిత్యర్థః ॥౮॥
వ్యాప్తేశ్చ సమఞ్జసమ్ ।
సామానాధికరణ్యం విషయీకృత్య సంశయమాహ -
ఓమిత్యేతదితి ।
అధ్యాసాదిపదార్థాన్వ్యాచష్టే -
తత్రాధ్యాస ఇత్యాదినా ।
బుద్ధిపూర్వకాభేదారోపోఽధ్యాసః, బాధోఽపవాదః, ఎకత్వం వాస్తవాభేదః, విశేషణం వ్యావర్తకమితి వివేకః ।
పూర్వముద్గాతృకర్మాత్మకోద్గీథావయవత్వమోఙ్కారస్య ధ్యేయస్య విశేషణం సిద్ధవత్కృత్య ధ్యేయభేదాద్విద్యాభేదః సిద్ధాన్తితః స న యుక్త ఇత్యాక్షేపసంగత్యా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
అత్ర పూర్వపక్షే పూర్వోక్తసిద్ధాన్తాసిద్ధిః ఫలం సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి మత్వా సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
చశబ్ద ఇత్యాదినా ।
పక్షత్రయస్య దుష్టత్వం ప్రతిజ్ఞాయాధ్యాసపక్షే దోషమాహ -
తత్రాధ్యాస ఇతి ।
యస్యోద్గీథస్య బుద్ధిరోఙ్కారేఽధ్యస్యతే తద్వాచకోద్గీథశబ్దస్యోఙ్కారే లక్షణా స్యాత్తద్బుద్ధివిషయత్వగుణపరత్వాత్తథా సంబన్ధోఽప్యసిద్ధః కల్పనీయః, ప్రతీకోపాస్తేః ఫలం చ కల్ప్యమితి గౌరవం స్యాదిత్యర్థః ।
ఫలం న కల్ప్యమితి శఙ్కతే -
శ్రూయత ఇతి ।
ఆప్త్యాదీతి ।
'ఓఙ్కార ఆప్తిః సమృద్ధిరితి' 'య ఉపాస్తే స కామానాప్నోతి' ఇతి శ్రుతం ఫలం నాధ్యాసస్యేత్యర్థః ।
ఉద్గీథోఙ్కారయోరన్యతరబుద్యాన్యతరబుద్యపవాదమఙ్గీకృత్యాన్యతరమిథ్యాబుద్ధినివృత్తివైఫల్యముక్తం సంప్రత్యన్యతరబుద్ధేరభ్రాన్తిత్వాన్నాపవాద ఇత్యాహ -
న చ కదాచిదపీతి ।
భ్రాన్తిశ్చేత్నివర్తేత న తు నివర్తత ఇత్యభ్రన్తిరిత్యర్థః ।
కిఞ్చ తత్త్వబోధకాద్వాక్యాద్భ్రాన్త్యపవాదో భవతి నేదం వాక్యం తత్త్వపరమిత్యాహ -
న చేతి ।
ఘటకుమ్భశబ్దయోరివోఙ్కారోద్గీథశబ్దయోః పర్యాయత్వపక్షం దూషయతి -
నాపీతి ।
పర్యాయత్వమపి నాస్తీత్యాహ -
న చేతి ।
పరిశిష్టవిశేషణపక్షే సూత్రం యోజయతి -
వ్యాప్తేరితి ।
'ఓమిత్యక్షరముపాసీత' ఇత్యుక్తే సర్వవేదవ్యాప్యోఙ్కార ఇహోపాస్తౌ ప్రసజ్యేత తన్నిరాసార్థముద్గీథావయవత్వం విశేషణం సమఞ్జసమిత్యర్థః । అధ్యాసపక్షే తద్బుద్ధివిషయత్వగుణయోగరూపః సంబన్ధః కల్ప్య ఇతి విప్రకృష్టా లక్షణా, అవయవలక్షణా తు సంనికృష్టా అవయవావయవిసంబన్ధస్య కౢప్తత్వాత్, పటావయవే దగ్ధే పటో దగ్ధ ఇతి లోకే ప్రయోగాచ్చ । నామాదౌ బ్రహ్మశబ్దస్య త్వగత్యా బ్రహ్మబుద్ధిగ్రాహ్యత్వగుణలక్షణాశ్రితా తత్ర ప్రతీకోపాస్తేర్వివక్షితత్వాత్ । ఇహ తు ప్రతీకోపాస్తివిధికల్పనే ఆప్త్యాదిగుణకోఙ్కారే ప్రాణదృష్టివిధానే చ వాక్యభేదః స్యాదతః సర్వవేదవ్యాప్యోఙ్కారనిరాసేనోఙ్కారే ప్రాణదృష్టివిధానార్థం విశేషణమేవ సమఞ్జసం కల్పనాలాఘవాదితి సిద్ధమ్ ॥౯॥
సర్వాభేదాదన్యత్రేమే ।
విషయం వక్తుం సంమతమర్థమాహ -
వాజినామితి ।
వాచో వసిష్ఠత్వం గుణో వాగ్మినః సుఖవాసదర్శనాత్ । చక్షుషః ప్రతిష్ఠా గుణః చక్షుష్మతః పాదప్రతిష్ఠాదర్శనాత్ । శ్రోత్రం సంపద్గుణకం శ్రవణాత్సర్వార్థసంపత్తేః । మన ఆయతనత్వగుణం తస్య వృత్తిద్వారా సర్వభోగ్యాశ్రయత్వాత్ । తే చ గుణాః ప్రాణస్య శ్రైష్ఠ్యం నిశ్చిత్య వాగాదిభిస్తస్మిన్నర్పితా ఇతి శాఖాద్వయసంమతోఽర్థః ।
విషయమాహ -
అన్యేషామిత్యాదినా ।
నిశ్రేయసస్య శ్రైష్ఠ్యస్యాదానం నిర్ధారణం ప్రస్తూయత ఇత్యర్థః । దేవతా వాగాదయోఽహంశ్రేయసే స్వశ్రైష్ఠ్యాయేత్యర్థః ।
ఎవంశబ్దాచ్ఛ్రైష్ఠ్యగుణకప్రాణప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
గుణానామనుపసంహారోపసంహారావేవ పూర్వోత్తరపక్షయోః ఫలమ్ ।
ఉద్గీథత్వవిశేషణాదోఙ్కారస్య సర్వవేదవ్యాప్తివ్యావృత్తివత్ప్రకృతగుణమాత్రగ్రాహకైవంశబ్దాచ్ఛాఖాన్తరగుణవ్యావృత్తరితి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి -
తత్ర ప్రాప్తమితి ।
యథా వాగాదిభ్యః ప్రాణశ్రైష్ఠ్యం సిద్ధమథో తథా య ఎవం శ్రైష్ఠ్యగుణం విద్వానుపాస్తే స ప్రాణే శ్రైష్ఠ్యం విదిత్వా శ్రేష్ఠో భవతీతి శ్రుత్యర్థః ।
ఎవం జాతీయకవిద్యైక్యాత్ప్రాప్తమార్థికం వసిష్ఠత్వాదిగుణజాతమేవంశబ్దో న గృహ్ణాతి శ్రుతావలమ్బిత్వాదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
అస్యేరన్నితి ।
వాజసనేయిబ్రాహ్మణే తావదేవంశబ్దేన వసిష్ఠత్వాదిగుణజాతస్య ప్రాణవిద్యాసంబన్ధః సిద్ధః సైవ విద్యా కౌషీతకిశ్రుతౌ ప్రత్యభిజ్ఞాయతే, తథాచ గుణానాం గుణ్యవినాభావేనార్థతః ప్రాప్తానామపి శ్రుతగుణైరవిరోధాత్సహైవ శ్రుతమార్థం చ గుణజాతం శ్రుత్యర్థాభ్యాం సంనిహితత్వావిశేషాత్కౌషీతకిగతేనైవంశబ్దేన పరామృశ్యత ఇత్యాహ -
తథాపీతి ।
కౌషీతకిశ్రుతిస్థః ప్రాణో వసిష్ఠత్వాదిగుణకః, శ్రేష్ఠప్రాణత్వాత్, వాజిశ్రుతిస్థప్రాణవదిత్యశ్రుతగుణానుమానే సతి శ్రుతహానిర్నాస్తి, అవిరోధాదిత్యుక్తం స్పష్టయతి -
న చైవం సతీతి ।
అపరిగణితా అపి గుణాః శ్రుతా ఎవేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
న హీతి ।
ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥౧౦॥
ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య ।
బ్రహ్మణో జ్ఞేయస్యైక్యాన్నిర్విశేషత్వాచ్చ సంశయమాహ -
తేషు సంశయ ఇతి ।
పూర్వపక్షే సత్యాదిపదానుపసంహారాద్వాక్యార్థానవధారణం, సిద్ధాన్తే త్వవధారణమితి ఫలమ్ । ప్రాణస్యసవిశేషత్వాద్యుక్తః శాఖాన్తరీయవసిష్ఠత్వాద్యుపసంహారః, బ్రహ్మణస్తు నిర్విశేషత్వాత్స్వశాఖాగతపదైరేవ ప్రమితిసిద్ధేర్వ్యర్థః పదాన్తరోపసంహార ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షః ।
సిద్ధాన్తమాహ -
ఇదమితి ।
ఆనన్దత్వసత్యత్వజ్ఞానత్వాదిసామాన్యాని బ్రహ్మణి కల్పితా ధర్మాస్తేషాం సర్వశాఖాసూపసంహారో నామ తద్వాచకానన్దాదిపదానామేకవాక్యతయోచ్చారణమానన్దః సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ శుద్ధమద్వయమాత్మేతి । తాని చ సమానాధికరణాని పదాని విరుద్ధధర్మత్యాగేన సర్వాధిష్ఠానభూతామేకామఖణ్డవ్యక్తిం లక్షయన్తి । న చైకేనైవ పదేన లక్ష్యసిద్ధేః పదాన్తరం వ్యర్థమితి వాచ్యం, ఎకస్మిన్పదే విరోధాభావేన లక్షణానవతారాత్ । యద్యపి పదద్వయేఽపి లక్షణావతరతి తథాప్యానన్దో బ్రహ్మేత్యుక్తే దుఃఖత్వాల్పత్వభ్రన్తినిరాసేఽప్యసత్త్వజడత్వాదిభ్రమో భవేదతస్తన్నిరాసార్థం సత్యజ్ఞానాదిపదాని ప్రయోక్తవ్యాని । న చ భ్రమస్యానవధిత్వాద్వాక్యమపర్యవసితం స్యాదితి వాచ్యమ్ । సచ్చిదానన్దాత్మకం సర్వధర్మశూన్యమద్వయమవికల్పం బ్రహ్మాహమితి విశేషదర్శనే సర్వభ్రమనిరాసాత్ । తచ్చ విశేషదర్శనం యావద్భిః పదైర్భవతి తావన్తి పదాన్యుపసంహర్తవ్యానీతి భావః ॥౧౧॥
బ్రహ్మైక్యాచ్చేదానన్దత్వాదిధర్మాణాం సర్వత్ర ప్రాప్తిస్తర్హి సగుణబ్రహ్మవిద్యాగతధర్మప్రాప్తిరపి స్యాదితి శఙ్కానిరాసార్థం సూత్రం వ్యాచష్టే -
ప్రియేతి ।
పుత్రదర్శనసుఖం ప్రియం తద్వార్తాదినా మోదస్తస్య విద్యాద్యతిశయే ప్రమోద ఇత్యేవం తారతమ్యవన్తో ధర్మాస్త్వద్వయే జ్ఞేయే న ప్రాప్నువన్తి తేషామబ్రహ్మస్వరూపాణాం బ్రహ్మజ్ఞానానుపయోగాదితి భావః ।
తేషాం బ్రహ్మ ధర్మత్వం చాసిద్ధమిత్యాహ -
న చైత ఇతి ।
బ్రహ్మణి చిత్తావతారోపాయత్వేఽపి తేషాం ప్రాప్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
ఎవమపీతి ।
అజ్ఞేయత్వాదేషాం న జ్ఞేయే బ్రహ్మణి ప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
కిమర్థం తర్హి సూత్రమిత్యత ఆహ -
బ్రహ్మధర్మానితి ।
కృత్వాచిన్తాఫలమాహ -
స చేతి ।
జ్ఞేయే బాహ్యధర్మాణామనుపయోగాదప్రాప్తిరితి న్యాయాత్సంయద్వామత్వాదీనామప్రాప్తిరితి సూత్రం వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
జ్ఞానానుపయోగేఽపి ధ్యానే తేషాం ధర్మాణాముపయోగాదుపాస్యబ్రహ్మైక్యాత్ప్రాప్తిరన్యోన్యవిద్యాసు స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తేషు హీతి ।
ధ్యానవిధిపరతన్త్రాణాం ధర్మాణాం యథావిధి వ్యవస్థేత్యర్థః ॥౧౨॥
సంయద్వామత్వాదిధర్మేభ్య ఆనన్దాదీనాం వైషమ్యం జ్ఞానోపయోగిత్వాదిత్యాహ -
ఇతరే త్వితి ।
సత్యజ్ఞానానన్దాత్మబ్రహ్మశబ్దాః పఞ్చ సర్వత్రోపసంహర్తవ్యా ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౩॥
ఆధ్యానాయ వాక్యభేదాభేదానవధారణాత్సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే వాక్యభేదాద్విద్యాభేదః, సిద్ధాన్తే వాక్యైక్యాద్విద్యైక్యమితి ఫలమ్ । పూర్వత్ర బ్రహ్మస్వభావానామానన్దాదీనాముపసంహార్యాణాం బ్రహ్మజ్ఞానఫలోపాయత్వముక్తమ్, అత్రత్వబ్రహ్మస్వభావస్యార్థాదిపరత్వస్యానుపసంహార్యస్య తదుపాయత్వముచ్యత ఇత్యేకఫలకత్వం సంగతిః, తత్తత్పరత్వవిశిష్టత్వేనార్థాదీనామపూర్వతయా ప్రతిపాద్యానాం భేదాద్వాక్యభేదో న దోష ఇతి పూర్వపక్షః ।
ఉత్సూత్రసిద్ధాన్తం ప్రతిజ్ఞాయ సౌత్రం హేతుం వ్యాచష్టే -
పురుష ఎవేతి ।
ఫలవత్త్వే సత్యపూర్వత్వాత్పురుషస్యైవ ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాద్యత్వమఫలార్థాదీనాం పరత్వం తు తచ్ఛేషత్వేనోచ్యత ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ 'పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా' ఇతి వేదః పరనిషేధలిఙ్గేన సర్వబాధావధిత్వలిఙ్గేన చ పురుషే తాత్పర్యం దర్శయన్పూర్వస్మాత్పూర్వస్మాదపరస్యాపరస్య పరత్వోక్తిస్తదర్థేతి దర్శయతీత్యాహ -
అపి చేతి ।
అర్థాదీనామత్రోక్తిరాధ్యానాయ తత్తత్పరత్వాధ్యానపూర్వకం పురుషదర్శనాయైవ స్వతః ప్రయోజనాభావాదితి సూత్రం యోజయతి -
ఆధ్యానాయేతి ॥౧౪॥
ఆత్మత్వాదిలిఙ్గైశ్చ పురుష ఎవ ప్రతిపాద్య ఇత్యాహ -
ఆత్మశబ్దాచ్చేతి ।
కిఞ్చ 'తద్విష్ణోః పరమం పదం, పురషాన్న పరం కిఞ్చిత్' ఇత్యుపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యాత్కౢప్తఫలవదేకపురుషపరత్వేనైకవాక్యత్వనిశ్చయే సతి వాక్యభేదఫలభేదకల్పనా న యుక్తా గౌరవాదిత్యాహ -
అపి చేతి ॥౧౫॥
ఆత్మగృహీతిః ।
మిషత్ చలత్ ।
లోకానాహ -
అమ్భ ఇతి ।
అమ్భః స్వర్గః, మరీచయోఽన్తరిక్షలోకః, మరో మర్త్యలోకః, ఆపః పాతాలలోక ఇత్యర్థః ।
ఆత్మశబ్దస్య బ్రహ్మణి సూత్రాత్మని చ ప్రయోగాత్సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అత్ర పూర్వపక్షే వాక్యస్య సూత్రోపాస్తిపరత్వాత్పరబ్రహ్మధర్మాణామానన్దాదీనామైతరేయకేఽనుపసంహారః, సిద్ధాన్తే బ్రహ్మపరత్వాదుపసంహార ఇతి ఫలమ్ ।
పురుషవాక్యాద్భేదప్రసఙ్గాదర్థాదివాక్యానాం నార్థాదిప్రతిపాదకత్వమిత్యుక్తం తద్వదిహాపి ప్రజాపతే రేతో దేవా ఇతి పూర్వస్మాత్ప్రజాపతివాక్యాద్భేదప్రసఙ్గాదాత్మా వా ఇత్యాదివాక్యస్య న బ్రహ్మపరత్వమితి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి -
న పరమాత్మేత్యాదినా ।
వాక్యస్య ప్రజాపతౌ తాత్పర్యదర్శనాదిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమాక్షిప్య లోకస్రష్టృత్వలిఙ్గాన్న ప్రజాపతౌ వాక్యాన్వయ ఇత్యాహ -
నన్విత్యాదినా ।
లోకా ఎవ మహాభూతానీత్యత ఆహ -
లోకాశ్చేతి ।
లోకశబ్దస్య మహాభూతేష్వరూఢత్వాద్భౌతికా ఎవ లోకాః ।
నిర్వచనాచ్చేత్యాహ -
తథా చేతి ।
అమ్భో మరీచీర్మరమాప ఇతి సూత్రయిత్వా స్వయమేవ శ్రుతిర్వ్యాచష్టే - పరేణ దివం దివః పరస్తాద్దివి ప్రతిష్ఠితశ్చన్ద్రాఽమ్భసా వ్యాప్తో యో లోకః తదమ్భః, అన్తరిక్షం మరీచయః, పృథివీ మరః, యా అధస్తాత్తా ఆప ఇతి ।
నను లోకసృష్టిరపీశ్వరాదేవాస్తు నేత్యాహ -
లోకేతి ।
పురుషవిధో నరాకారః । ఆత్మా హిరణ్యగర్భః, ఆపిపీలికాభ్యః సర్వమసృజతేత్యర్థః । భూతానాం లోకానామిత్యర్థః ।
ప్రకరణాదపి లోకస్రష్టా ప్రజాపతిరిత్యాహ -
ఐతరేయిణోఽపీతి ।
రేతః కార్యమితి యావత్ ।
బ్రహ్మలిఙ్గాని ప్రజాపతౌ యోజయతి -
ఆత్మశబ్దోఽపీత్యాదినా ।
కిఞ్చ ప్రజాః సృష్ట్వా తాః ప్రతి భోగార్థం గామానయల్లోకస్రష్టా తథాఽశ్వమానయత్ । తాస్తు గవాశ్వప్రాప్త్యా న తృప్తాస్తతః పురుషశరీరే ఆనీతే తా అబ్రువంస్తృప్తాః స్మ ఇతి । అయం చ వ్యవహారో లోకస్రష్టుః ప్రజాపతిత్వే లిఙ్గమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
ఆత్మశబ్దస్య చిదాత్మని ముఖ్యత్వాన్ముఖ్యగ్రహే బాధకాభావాదుత్తరస్యేక్షణాదేరనుకూలత్వాత్పరమాత్మగ్రహణమితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
మహాభూతసృష్టిపూర్వకం లోకానాసృజతేతి శ్రుతిర్వ్యాఖ్యేయేతి భావః ॥౧౬॥
పూర్వపక్షబీజమనూద్య దూషయతి -
అన్వయాదితి ।
'ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్' ఇతి 'ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ' ఇతి చోపక్రమోపసంహారస్థాత్మబ్రహ్మశ్రుతిభ్యామేకత్వావధారాణాత్ప్రవేశాదిలిఙ్గైశ్చ లోకస్రష్టృత్వాదిలిఙ్గబాధేన ప్రత్యగ్బ్రహ్మ గ్రాహ్యమితి భావః । స పరమేశ్వరః । ఎతమేవ సీమానం మూర్ధ్నః కేశవిభాగావసానం విదార్య ఛిద్రం కృత్వా ఎతయా బ్రహ్మరన్ధ్రాఖ్యయా ద్వారా లిఙ్గవిశిష్టః ప్రవిష్టవానిత్యర్థః । మాం వినా యది వాగాదిభిః స్వస్వవ్యాపారః కృతః, అథ తదాహం క ఇతి త్వంపదార్థం విచార్య స్వయమేతమేవ శోధితమాత్మానం బ్రహ్మ తతమం వ్యాప్తతమమపశ్యత్ । తకారలోపశ్ఛాన్దసః । ప్రజ్ఞా చిదాత్మా నేత్రం నీయతేఽనేనేతి నియామకం యస్య తత్ప్రజ్ఞానేత్రం చిదాత్మనియమ్యమిత్యర్థః ।
ఉక్తవ్యాఖ్యానే గుణోపసంహారస్యాస్ఫుటత్వాన్న పాదసంగతిరితి మత్వైవ వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
అపరేతి ।
ఉదర్క ఉపసంహారః ।
సచ్ఛబ్దస్యాత్మానాత్మసాధారణ్యాత్సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే సత్తాసామాన్యే బ్రహ్మాత్మత్వసంపదుపాస్తిశ్ఛాన్దోగ్యే, వాజశ్రుతౌ నిర్గుణవిద్యేతి భేదాన్మిథోగుణానుపసంహారః । సిద్ధాన్తే తూభయత్ర నిర్గుణవిద్యైక్యాదుపసంహార ఇతి ఫలభేదః । పదానాం జాతౌ శక్తిగ్రహాత్సచ్ఛబ్దోఽపి సత్తాజాతివాచీత్యుపక్రమస్య నిశ్చితార్థత్వాదసంజాతవిరోధ్యుపక్రమబలేన తాదాత్మ్యోపదేశః సంపత్తిపరతయా నేయ ఇతి పూర్వపక్షనిష్కర్షః । పూర్వత్ర వాక్యైక్యాదర్థాదిపరత్వం త్యక్త్వా విద్యైక్యముక్తమిహ తు సదాత్మశబ్దాభ్యాం జాత్యాత్మవాచిభ్యాముపక్రమభేదాద్వాక్యభేదే సతి విద్యాభేద ఇతి ప్రత్యుదాహరణసంగతిః । న చాత్మశబ్దో జాతివాచకః, ఆత్మవ్యక్త్యైక్యాజ్జాత్యభావాత్కిన్తు సర్వాన్తరవస్తువాచకః । కల్పితజాతివాచిత్వేఽప్యుపక్రమభేదః స్ఫుట ఎవ సత్తాత్మత్వయోర్భేదాదితి మన్తవ్యమ్ ।
సిద్ధాన్తయతి -
తథేత్యాదినా ।
ఉపక్రమాన్వయాదితి ।
ఉపక్రమాధీనత్వాదుపసంహారస్యేత్యర్థః ।
తచ్చావధారణం సత్పదేనాత్మగృహీతౌ సత్యాం యుజ్యత ఇత్యాహ -
తచ్చేతి ।
సదేకమేవేత్యవధారణం, అనేన జీవేనాత్మనేతి సద్దేవతాకర్తృకో జీవస్యాత్మశబ్దేన పరామర్శః, సుప్తౌ జీవః సతా సంపన్నౌ భవతీతి కథనమ్ । భూయ ఎవ మా భగవాన్ విజ్ఞాపయత్వితి పరిచోదనా ।
సదితిపదేన సత్తాశ్రయా ఉచ్యతే న జాతిమాత్రం, కర్తృవాచిశతృప్రత్యయాన్తత్వాత్ । తథా చోపక్రమే సత్తాశ్రయసామాన్యోక్తౌ క ఆశ్రయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం వాక్యశేషాదాత్మేతి నిశ్చీయత ఇత్యాహ -
న చేతి ।
సచ్ఛబ్దస్యాత్మానాత్మసాధారణ్యముపేత్యోక్తం తదపి నాస్తి ఆత్మపదవత్సత్పదస్య వ్యక్తివాచిత్వాద్వ్యక్తిశ్చ బాధాయోగ్యా చిదాత్మైవేతి న వాచిఛన్దోగయోరూపక్రమవైషమ్యమిత్యాహ -
సచ్ఛబ్దేతి ।
వైషమ్యముపేత్యాప్యాహ -
ఆమ్నానేతి ।
వాజివాక్యే త్వమర్థస్య తదర్థపర్యన్తస్య లక్ష్యస్య ప్రతిపాదనం ఛాన్దోగ్యవాక్యే తు తదర్థస్య త్వమర్థపర్యన్తస్య ప్రతిపాదనమితి ప్రకారభేదేఽపి వాక్యార్థైక్యాద్విద్యైక్యమితి ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥౧౭॥
కార్యాఖ్యానాదపూర్వమ్ ।
'మే కిమన్నం కిం వాసః' ఇతి ప్రాణేన పృష్టా వాగాదయః ఊచుః, 'యదిదం కిం చాశ్వభ్య ఆ కృమిభ్యస్తత్తేఽన్నమాపో వాసః' ఇతి సర్వప్రాణిభిర్భుజ్యమానం యదిదం ప్రసిద్ధం శ్వాదిపర్యన్తమన్నం తత్ప్రాణస్య తవాన్నమాప ఆచ్ఛాదనమిత్యుపాసకేన చిన్తనీయమిత్యర్థః ।
శాఖాద్వయేఽప్యవిశేషశ్రుతిముక్త్వా విశేశషశ్రుతిభేదమాహ -
అనన్తరం చేతి ।
తస్మాదపాం ప్రాణవస్త్రత్వాదశిశష్యన్తోఽశనం కుర్వన్తః శ్రోత్రియా ఎతత్కుర్వన్తి । కిం తత్, భోజనాత్పూర్వమూర్ధ్వం చాచామన్తీతి యత్తదద్భిః ప్రాణం పరిదధత్యాచ్ఛాదయన్తీత్యర్థః । పూర్వోత్తరాచమనసంబన్ధినీష్వప్సు ప్రాణవాసస్త్వచిన్తనరూపమనగ్నతాధ్యానం కార్యమితి భావః । తత్తస్మాదిత్యుక్తార్థం యతః పూర్వే విద్వాంసోఽశనాత్ప్రాగూర్ధ్వం చాచామన్త ఎతమేవాన్నం ప్రాణం తత్తేనాచమనేనానగ్నమాచ్ఛాదితం కుర్వన్తో మన్యన్తే చిన్తయన్తి, తస్మాదేవంవిదిదానీన్తనోఽప్యుపాసక ఎవం కుర్యాదితి వాజిశ్రుత్యర్థః ।
అత్రోభయోరప్యపూర్వత్వాత్సంశయమాహ -
తత్కిమితి ।
సందిగ్ధసదుపక్రమస్య వాక్యశేషాన్నిర్ణయవదాచామన్తీతి పదస్య విధిత్వసందేహే ఆచామేదితి వాక్యశేషాద్విధిత్వనిర్ణయ ఇతి దృష్టాన్తసంగత్యా పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
జ్ఞానసాధనోపాసనాఙ్గవిధివిచారాత్పాదసఙ్గతిర్బోధ్యా । పూర్వపక్షే ప్రాణవిద్యాఙ్గత్వేనాపూర్వాచమనం విహితమన్యత్రోపసంహర్తవ్యమితి ఫలం సిద్ధాన్తే తస్యావిధేయత్వాన్నాఙ్గత్వేనోపసంహార ఇతి వివేకః ।
ఉభయవిధానే వాక్యభేదః స్యాదిత్యరుచ్యాపక్షాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
ప్రశస్తం హీదమాచమనం యస్మాదనేన ప్రాణమనగ్నం మన్యన్త ఇతి స్తుతిః ।
ప్రసిద్ధానువాదేనాప్రసిద్ధం విధేయమితి న్యాయేన సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ప్రయతస్య ప్రయత్నవతో భావః ప్రాయత్యంశుద్ధిస్తదర్థమిత్యర్థః । స్మృత్యా శుద్యర్థం కార్యత్వేన విహితసకలకర్మాఙ్గతయా ప్రాప్తాచమనానువాదేనాపూర్వమనగ్నతాధ్యానమేవ విధీయత ఇతి సూత్రార్థః ।
స్మార్తమాచమనం శ్రుత్యా నానూద్యతే కిం త్వనయా శ్రుత్యా విహితం స్మృత్యానూద్యత ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
శ్రుతిస్మృత్యోరనయోర్న మూలమూలిభావో భిన్నవిషయత్వాదితి పరిహరతి -
నేతి ।
'ద్విజో నిత్యముపస్పృశేత్' ఇత్యాద్యా స్మృతిః ।
ఆచమనాన్తరవిధిముపేత్య మూలమూలిత్వం నిరస్తం, సంప్రతి విధిరసిద్ధ ఇత్యాహ -
న చేయం శ్రుతిరితి ।
అత ఎవేతి ఆచమనవిధ్యభావాదేవేత్యర్థః ।
అప్సు ప్రాణవాసస్త్వధ్యానాఖ్యః సంకల్పః ప్రాణవిద్యాఙ్గత్వేన విధీయత ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
స్వయం చేతి అపూర్వత్వాదిత్యర్థః ।
శుద్యర్థం వినియుక్తస్యాచమనస్య ప్రాణాచ్ఛాదనార్థత్వం విరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ -
న చైవం సతీతి ।
ఆచమనస్యాచ్ఛాదనార్థత్వమసిద్ధమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ యథా పూర్వవాక్యే ప్రాణస్యాన్నధ్యానమఙ్గం విహితం తథాత్రాప్సు వాసోధ్యానం విధీయతే అన్యథాచమనవిధౌ పూర్వత్ర ధ్యానవిధిరుత్తరత్ర క్రియావిధిరిత్యర్ధవైశసం స్యాదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
భక్షయేదితి శబ్దాభావాచ్ఛ్వాద్యన్నస్య సర్వస్య మనుష్వేణోపాసకేన భోక్తుమశక్యత్వాచ్చ న పూర్వవాక్యే క్రియావిధిరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చాచమనమత్ర న విధేయమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
అనగ్నం మన్యన్త ఇత్యత్ర వాసస్త్వధ్యానమపి న విధేయం దోషసామ్యదితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉభయోరప్యనువాదత్వే వైఫల్యాదవశ్యమేకానువాదేనైకం విధేయం తచ్చ విధేయం వాసోధ్యానమేవ వాసః కార్యస్యానగ్నత్వస్యాఖ్యానాదపూర్వత్వాచ్చేతి సమాధానార్థః । పూర్వవదితి స్మృత్యా ప్రాప్తమిత్యర్థః ।
ఆచామేదితి న విధిః కిన్తు విష్ణురూపాంశు యష్టవ్య ఇతివదనువాద ఇత్యత్ర లిఙ్గమాహ -
అత ఎవేతి ।
తస్మాదేవంవిదశిష్యన్నాచామేదశిత్వా చాచామేదితి వాక్యస్యావిధిత్వే కాణ్వైరపఠనం లిఙ్గమిత్యర్థః ।
తర్హి పాఠబలాన్మాధ్యన్దినే ఆచమనవిధిః కాణ్వే ధ్యానవిధిరితి కస్యచిన్మతం నిరాకరోతి -
యోఽపీతి ॥౧౮॥
సమాన ఎవఞ్చాభేదాత్ ।
శాణ్డిల్యేన దృష్టా తన్నాఽమ్నాఙ్కితా, అన్తర్హృదయే వ్రీహ్యాదివత్సూక్ష్మస్తిష్ఠతీత్యర్థః ।
అభ్యాసప్రత్యభిజ్ఞాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
గుణానుపసంహారోపసంహారౌ పూర్వోత్తరపక్షయోః ఫలమ్ ।
పూర్వత్ర ప్రాప్తాచమనానువాదేనానగ్నతాధ్యానవిధిరుక్తః । ఇహ త్వేకశాఖాయాం విప్రకృష్టదేశస్థవాక్యయోరేకస్య విధిత్వమన్యస్యానువాదత్వమిత్యనిశ్చయాద్ద్వయోరపి విద్యావిధిత్వమితి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షయతి -
కిం తావదితి ।
యత్పునరుక్తం, తద్విద్యాన్తరమితి న వ్యాప్తిః ప్రాణపఞ్చాగ్న్యాదివిద్యాసు వ్యభిచారాదిత్యాశఙ్క్య శాఖాభేదే పునరుక్తిరసిద్ధేత్యుక్తమిత్యాహ -
భిన్నాస్వితి ।
యథాఽగ్నిహోత్రవాక్యే కర్మవిధిః, 'దధ్నా జుహోతి' ఇతి వాక్యే గుణవిధిస్తథాత్రాప్యస్తు న విద్యాభేద ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
న చాత్రైకమితి ।
ఉక్తగుణానాం పునరుక్తిర్వృథాస్యాదతోఽభ్యాసాద్విద్యాభేదః ప్రయాజభేదవదితి భావః ।
ఉక్తగుణోక్తిర్న వృథా కతిపయగుణవిశిష్టోపాస్యాభేదప్రత్యభిజ్ఞానార్థత్వాదత ఉపాస్యరూపాభేదాద్భిన్నశాఖాస్వివ సమానశాఖాయామపి విద్యైక్యమితి సిద్ధాన్తసూత్రం యోజయతి -
యథేతి ।
సౌత్రశ్చకారోఽప్యర్థో వ్యాఖ్యాతః । యత్ర బహవో గుణాః శ్రుతాస్తత్ర ప్రధానవిధిరన్యత్ర తదనువాదేన గుణవిధిరితి నిశ్చయాదగ్నిరహస్యే ప్రధానవిధివదుత్తరత్ర గుణవిధిరితి భావః ॥౧౯॥
సంబన్ధాదేవమన్యత్రాపి ।
సద్భూతత్రయం త్యద్వాయ్వాకాశాత్మకం, సత్యం పరోక్షభూతాత్మకం హిరణ్యగర్భాఖ్యం బ్రహ్మోపక్రమ్య, తదుక్తం యత్సత్యం తత్స యోఽసావాదిత్యః కిం మణ్డలం న తత్ర స్థానే పురుషః కరణాత్మకః స ఎవాధ్యాత్మమక్షిస్థానస్థ ఇత్యుపదిశ్య 'తస్య భూరితి శిరో భువ ఇతి బాహుః స్వరితి పాదౌ' ఇతి వ్యాహృతిరూపం శరీరముక్త్వా ద్వే ఉపనిషదౌ రహస్యదేవతానామనీ ఉపదిశ్యేతే తస్యాదిత్యమణ్డలస్థస్యాహరితి నామ ప్రకాశకత్వాత్తస్యాక్షిస్థస్యాహమితి నామ ప్రత్యక్త్వాదితి ।
ఇదం నామద్వయం విషయస్తత్ర నామినః సత్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణ ఎకత్వాత్స్థానభేదోక్తేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే ప్రతిస్థానం నామద్వయానుష్ఠానం సిద్ధాన్తే యథాశ్రుత్యైకైకనామానుష్ఠానమితి ఫలమ్ ।
దృష్టాన్తసంగత్యా పూర్వపక్షసూత్రం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
యథా విద్యైక్యాదుపసంహార ఉక్త ఎవమన్యత్రాప్యేకావిద్యాయాముపసంహారో భవితుమర్హతీత్యర్థః । సత్యం బ్రహ్మేత్యుపక్రమాభేదస్తావేతావక్ష్యాదిత్యపురుషావన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితౌ, ఆదిత్యరశ్మీనాం చక్షుషి చక్షుషశ్చాదిత్యే ప్రతిష్ఠానాదితి వ్యతిషక్తపాఠో మిథః సంశ్లేషపాఠస్తాభ్యాం విద్యైక్యసిద్ధిః ।
విద్యైక్యేఽపి కిం స్యాత్తత్రాహ -
కథమితి ।
విద్యైక్యేఽపి స్థానభేదాదుపనిషదోరసంకరః స్యాదిత్యాశఙ్కాం దృష్టాన్తేన పరిహరతి -
యో హీతి ॥౨౦॥
నామ్యైక్యాత్ నామసంకరో యుక్తః, తథా చాక్షిస్థోఽహరితి నామవాన్ సత్యబ్రహ్మత్వాదాదిత్యస్థవదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తసూత్రం యోజయతి -
న వేతి ।
నామ్నోరూపాసనస్థానవిశిష్టసంబన్ధిత్వాదిత్యర్థః । తస్యోపనిషదహరహమితి చ వాక్యద్వయేన తచ్ఛబ్దపరామృష్టయోః సంనిహితస్థానవిశిష్టయోః పురుషయోర్నామసంబన్ధపరేణోపసంహారానుమానం బాధ్యమితి భావః ।
విశేష్యైక్యాన్నామసంకర ఇత్యాశఙ్క్య స్థానభేదేన విశిష్టపురుషభేదాన్నామవ్యవస్థామాహ -
నన్విత్యాదినా ।
విశిష్టసంబన్ధే దృష్టాన్తమాహ -
అస్తీతి ।
ప్రతిదృష్టాన్తస్య స్వరూపసంబన్ధిత్వాద్విశిష్టే ధ్యేయే ప్రకృతే దృష్టాన్తత్వే నాస్తీత్యాహ -
గ్రామేతి ॥౨౧॥
ఉక్తనామవ్యవస్థాయామతిదేశో లిఙ్గమిత్యాహ -
దర్శయతి చేతి ।
విద్యైక్యాదేవోపసంహారసిద్ధావతిదేశో వృథా స్యాత్తస్మాదేకవిద్యాయామపి స్థానభేదేనోక్తగుణానాం వినాతిదేశమనుపసంహార ఇతి సిద్ధమ్ ॥౨౨॥
సంభృతిద్యువ్యాప్త్యపి చాతః ।
బ్రహ్మైవ జ్యేష్ఠం కారణం యేషాం తాని బ్రహ్మజ్యేష్ఠాని, నిలోపశ్ఛాన్దసః, వీర్యాణి పరాక్రమవిశేషా ఆకాశోత్పాదనాదయః, తాని చ వీర్యాణి సంభృతాని నిర్విఘ్నం సమృద్ధాని, సర్వనియన్తుః కార్యే విఘ్నకర్తురసత్త్వాత్ । తచ్చ జ్యేష్ఠం బ్రహ్మాగ్నే దేవాద్యుత్పత్తేః ప్రాగేవ దివం స్వర్గమాతతాన వ్యాప్తవత్సదా సర్వవ్యాపకమిత్యర్థః । సర్వప్రాథమ్యం స్పర్ధానర్హత్వమితి వాక్యశేషస్థా గుణాః ప్రభృతిపదగ్రాహ్యాః । ఖిలేష్వితి విధినిషేధశూన్యవాక్యేష్విత్యర్థః ।
బ్రహ్మసంబన్ధాద్విద్యాభేదభానాచ్చ సంశయమాహ -
తాస్వితి ।
అనారభ్యాధీతబ్రహ్మవిభూతీనాం బ్రహ్మసంబన్ధేన సర్వబ్రహ్మవిద్యాసు ప్రత్యభిజ్ఞానాదుపసంహార ఇతి పూర్వపక్షః ।
సిద్ధాన్తమాహ -
సంభృతీతి ।
సంభృతిశ్చ ద్యువ్యాప్తిశ్చ సంభృతిద్యువ్యాప్తి తదపి సర్వత్ర నోపసంహర్తవ్యముపనిషదోరివ వ్యవస్థాపకవిశేషయోగాదితి సూత్రయోజనా ।
ఆధ్యాత్మికాయతనవిశేషయుక్తాసు విద్యాస్వాధిదైవికవిభూతీనాం ప్రత్యభిజ్ఞానే హేత్వభావాన్న ప్రాప్తిరిత్యుక్తే హేతుం శఙ్కతే -
నన్వేతాస్వితి ।
ఆధిదైవికత్వసామ్యాదాధ్యాత్మికాయతనహీనత్వసామ్యాద్వా తత్తద్విద్యాసు సంభృత్యాదీనాం ప్రాప్తిరితి శఙ్కార్థః ।
ఉక్తహేతుద్వయం న గుణప్రాపకమాధిదైవికవిద్యానాం శాణ్డిల్యదహరాదీనామాయతనహీనవిద్యాయాం చ మిథోగుణసాంకర్యప్రసఙ్గాత్, తస్మాత్కతిపయసమానగుణవిశిష్టోపాస్యరూపైక్యం విద్యైక్యమావహద్గుణప్రాప్తిహేతుస్తదభావాన్న ప్రాప్తిరితి పరిహరతి -
సత్యమిత్యాదినా ।
స్థానవిశిష్టభేదాన్నామ్నోర్వ్యవస్థావత్సంభృత్యాదిగుణవిశిష్టస్య బ్రహ్మణః శాణ్డిల్యాదివిద్యోక్తగుణవిశిష్టబ్రహ్మణశ్చ మిథో భేదేన రూపభేదాత్సంభృత్యాదీనాం నోపసంహార ఇత్యుక్తన్యాయాతిదేశత్వాదస్య న సంగత్యాద్యపేక్షా యథైకస్మిన్నుద్గీథే పరోవరీయస్త్వాదిగుణోపాస్తేర్హిరణ్యశ్మశ్రుత్వాద్యుపాస్తిర్భిద్యతే తథైకస్మిన్నపి బ్రహ్మణి విద్యాభేదోపపత్తేః బ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞా న గుణప్రాపికేత్యాహ -
పరోవరీయస్త్వాదివదితి ।
తస్మాత్సంభృత్యాదిగుణవిశిష్టవిద్యాన్తరవిధిరితి సిద్ధమ్ ॥౨౩॥
పురుషవిద్యాయాం ఛాన్దోగ్యస్థాం విద్యామాహ -
అస్తీతి ।
'పురుషో వావ యజ్ఞస్తస్య యాని చతుర్వింశతి వర్షాణి తత్ప్రాతః సవనమథ యాని చతుశ్చత్వారింశద్వర్షాణి తన్మాధ్యన్దినం సవనమథ యాన్యష్టాచత్వారింశద్వర్షాణి తత్తృతీయం సవనమ్' ఇతి ప్రసిద్ధయజ్ఞసామ్యార్థం సవనత్రయం కల్పితం, 'స యదశిశిషతి యత్పిపాసతి యన్న రమతే తా దీక్షా అథ యదశ్నాతి యత్పిబతి యద్రమతే తా ఉపసదః అథ యద్ధసతి యజ్జక్షతి యన్మైథునం చరతి తాని స్తుతశస్త్రాణి అథ యత్తపోదానాది సా దక్షిణా మరణమేవావభృథః వస్వాదిరూపా మే ప్రాణా ఇదం సవనత్రయం యావదాయురనుసంతనుతే' ఇత్యాశీః 'అక్షితమస్యచ్యుతమసి ప్రాణం సంశితమసి' ఇతి మన్త్రత్రయప్రయోగః । షోడశాధికశతవర్షజీవిత్వం ఫలమితి దర్శితమ్ ।
సంశయార్థం శాఖాన్తరీయపురుషవిద్యామాహ -
తైత్తిరీయకా ఇతి ।
అత్ర విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోఃసామానాధికరణ్యవైయధికరణ్యానిశ్చయాత్సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
ఉపసంహారానుపసంహారావేవ ఫలమ్ ।
పూర్వత్రాసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్సంభృత్యాదౌ విద్యాభేద ఉక్తః । ఇహ త్వసాధారణమరణావభృథగుణవిశిష్టపురుషయజ్ఞరూపైక్యప్రత్యభిధానాద్విద్యైక్యమితి ప్రత్యుదాహరణేన ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
నోపసంహర్తవ్యా ఇతి ।
'తస్యైవం విదుషో యజ్ఞస్యాత్మా యజమానః శ్రద్ధా పత్నీ శరీరమిధ్మమురో వేదిర్లోమాని బర్హిర్వేదః శిఖా హృదయం యూపః కామ ఆజ్యం మన్యుః పశుస్తపోఽగ్నిర్దమః శమయితా దక్షిణా వాగ్ఘోతా ప్రాణ ఉద్గాతా చక్షురధ్వర్యుర్మనో బ్రహ్మా' ఇతి బహుతరధర్మవైలక్షణ్యాన్న రూపైక్యప్రత్యభిజ్ఞేత్యర్థః । వేదః కుశముష్టిః శమయితా దమో దక్షిణేత్యన్వయః ।
కిఞ్చ ఛాన్దోగ్యే త్రిధావిభక్తాయుషి సవనత్వకల్పనా, అత్ర తు సాయఙ్కాలాదావితి వైరూప్యమాహ -
యదపీతి ।
యన్మరణం తదవభృథో యద్రమతే తదుపసద ఇతి తిత్తిరిశ్రుతౌ సారూప్యమపి భాతీత్యత ఆహ -
యదపి కిఞ్చిదితి ।
గజోష్ట్రయోశ్చతుష్పాత్త్వసారూప్యవదిదం సారూప్యం నైక్యప్రయోజకమిత్యర్థః ।
కిఞ్చ ఛాన్దోగ్యే పురుషయజ్ఞయోరైక్యం శ్రుతమత్ర తు భేద ఇతి వైరూప్యాన్తరమాహ -
న చేతి ।
యద్యపి నిషాదస్థపతిన్యాయేన సామానాధికరణ్యం షష్ఠ్యోర్యుక్తం తథాప్యప్రసిద్ధైక్యకల్పనాగౌరవాద్యజ్ఞస్యాత్మేతి భేదోక్తేరేకస్యైవ యజ్ఞత్వయజమానత్వవిరోధాదాత్మవిదో యో యజ్ఞః ప్రసిద్ధస్తస్యేతి వైయధికరణ్యమేవ యుక్తమ్ । కిఞ్చ విద్వత్సంబన్ధియజ్ఞరూపవిశేష్యానువాదేన విద్వదఙ్గైరఙ్గసంపద్విధావేకవాక్యతా ప్రతీయతే తస్యాం సత్యాం విశేష్యస్యాఙ్గానాం చ పృథగ్విధివాదినస్తవ వాక్యభేదదోషః స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ సత్యాదిభ్యో న్యాస ఎవాపరే చ యదితి సంన్యాసముక్త్వా సర్వైః సర్వమిదం జగదిత్యేవం తమాత్మానం జ్ఞాత్వా భూయో న మృత్యుముపయాతి విద్వానితి సంన్యాససాధ్యాత్మవిద్యాం పురస్తాత్ప్రాజాపత్యానువాకే ఉపదిశ్యానన్తరానువాకే తస్యైవం విదుష ఇత్యుక్తాత్మవిద్యానువాదేన ప్రశంసార్థత్వేన, తచ్ఛేషతయాయజ్ఞసంపత్తిః క్రియతే ఫలైక్యశ్రుతేః, ఛన్దోగానాం తు స్వతన్త్రవిద్యావిధిరిత్యాహ -
అపి చ ససంన్యాసామితి ।
చిన్తాఫలమాహ -
తస్మాదితి ॥౨౪॥
వేధాద్యర్థభేదాత్ ।
దేవతామభిచారకర్తా ప్రార్థయతే -
సర్వమితి ।
హే దేవతే, మద్రిపోః సర్వమఙ్గం ప్రవిధ్య విదారయ విశేషతశ్చ హృదయం భిన్ధి ధమనీః శిరాః ప్రవృఞ్జయ త్రోటయ శిరశ్చాభితో నాశయ, ఎవం త్రిధా విపృక్తో విశ్లిష్టో భవతు మే శత్రురిత్యర్థః । హే దేవ సవితః, యజ్ఞం తత్పతిం చ ప్రసువ నిర్వర్తయేత్యర్థః । ఉచ్చైః శ్రవాః శ్వేతోఽశ్వో యస్యేన్ద్రస్య స త్వం హరితమణివన్నీలోఽసీత్యర్థః । నోఽస్మాకం శం సుఖకరో భవత్విత్యర్థః । అగ్నిష్టోమో బ్రహ్మైవ స యస్మిన్నహని క్రియతే తదపి బ్రహ్మ తస్మాద్య ఎతదహః సాధ్యం కర్మోపయన్త్యనుతిష్ఠిన్తి తే బ్రహ్మణైవ సాధనేన బ్రహ్మోపయన్తి తే చ క్రమేణామృతత్వమాప్నువన్తీతి యోజనా ।
మన్త్రాదిషు తత్తదుపనిషద్విద్యాశేషత్వే ప్రమాణభావాభ్యాం సంశయమాహ -
కిమితి ।
ఫలం పూర్వవత్ ।
నను తేషాం శేషత్వే మానాభావాన్నోపసంహార ఇతి శఙ్కతే -
నన్వేషామితి ।
మన్త్రాదయస్తత్తద్విద్యాశేషాః ఫలవద్విద్యాసంనిహితత్వాత్తైత్తిరీయకగతపురుషయజ్ఞవదితి సమాధత్తే -
బాఢమితి ।
తథా చ దృష్టాన్తసంగతిః ।
సిద్ధాన్తిపక్షే సంనిధివైయర్థ్యం బాధకమాహ -
న హీతి ।
అఫలమన్త్రాదీనాం ఫలవచ్ఛేషత్వబోధనం సంనిధేరర్థవత్త్వం తత్సంభవే సత్యకస్మాదర్థశూన్యత్వేనాసౌ సంనిధిరాశ్రయితుం నహి యుక్త ఇత్యర్థః । నఞ్పాఠేత్వకస్మాద్ధేతుం వినాఽసావర్థో నాశ్రయితుం నహి యుక్త ఇత్యర్థః ।
నను మన్త్రాణాం విద్యాసమవేతార్థప్రకాశనసామర్థ్యాభావాన్న విద్యాశేషత్వమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
పురస్తాదుపసదాం ప్రవర్గ్యేణ ప్రచరన్తీతి వాక్యేన ప్రవర్గ్యస్య క్రతుశేషత్వం శ్రుతం, అగ్నిష్టోమాదేశ్చ తత్తద్వాక్యేన స్వర్గాద్యర్థత్వమతో న విద్యార్థత్వమిత్యాహ -
కథం చేతి ।
మన్త్రాణాం విద్యాసమవేతహృదయనాడ్యాదిప్రకాశకత్వమస్తీత్యాహ -
నైష ఇతి ।
ఉపాస్తిషు మన్త్రప్రయోగః క్వాపి న దృష్ట ఇత్యత ఆహ -
దృష్టశ్చేతి ।
పుత్రస్య దీర్ఘాయుష్యార్థం ఛాన్దోగ్యే త్రైలోక్యస్య కోశత్వేనోపాస్తిరుక్తా తత్ర పితురయం ప్రార్థనామన్త్రః । తత్రామునేతి పుత్రస్య త్రిర్ణామ గృహ్ణాతి అమునా పుత్రేణ సహ భూరితీమం లోకమముం చ ప్రపద్యే న మే పుత్రవియోగః స్యాదిత్యర్థః ।
తత్తద్వాక్యేనాన్యత్ర వినియుక్తానామపి కర్మణాం సంనిధినా విద్యాసు వినియోగో న విరుధ్యత ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
వాజపేయ ఇతి ।
'బ్రహ్మవర్చసకామో బృహస్పతిసవేన యజేత' ఇతి వాక్యేన బ్రహ్మవర్చసఫలే వినియుక్తస్యాపి బృహస్పతిసవస్య 'వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేత' ఇతి వాజపేయప్రకరణప్రకరణస్థ వాక్యేన వాజపేయోత్తరాఙ్గతయా వినియోగవదవిరోధ ఇత్యర్థః । యద్యప్యేకేన వాక్యేన ప్రకరణాన్తరస్థబృహస్పతిసవస్య ప్రత్యభిజ్ఞానమఙ్గత్వవిధానం చ కర్తుమయుక్తం వాక్యభేదప్రసఙ్గాదతో మాసాగ్నిహోత్రవత్కర్మాన్తరమేవ బృహస్పతిసవాఖ్యమఙ్గతయా విధీయత ఇతి న వినియుక్తస్య వినియోగ ఇతి భట్టగురుతన్త్రద్వయసిద్ధం, తథాపి యథా నిత్యాగ్నిహోత్రస్యాశ్వమేధప్రకరణే వాగ్యతస్యైతాం రాత్రిమగ్నిహోత్రం జుహోతీతి నామ్నా ప్రత్యభిజ్ఞా, యథావా దర్శపూర్ణమాసవికృతీష్టావాజ్యభాగౌ యజతీత్యేకస్మిన్వాక్యే ప్రకృతిస్థాజ్యభాగయోః పదేన ప్రత్యభిజ్ఞానం వాక్యేన విధానం తథాత్రాపి బృహస్పతిసవపదేన ప్రత్యభిజ్ఞానం వాక్యేనాఙ్గతావిధానం కిం న స్యాత్ । న చ సాధ్యభావార్థవిధాయకాఖ్యాతపరతన్త్రం నామపదం న సిద్ధకర్మప్రత్యభిజ్ఞాక్షమమితి వాచ్యం, సిద్ధస్యాప్యఙ్గతయా పునః సాధ్యత్వసంభవేఽన్యథాసిద్ధాఖ్యాతస్యైవ ప్రసిద్ధార్థకనామపారతన్త్ర్యోపపత్తేః । న చైవం సతి కుణ్డపాయిసత్రేఽప్యఙ్గత్వేన నిత్యాగ్నిహోత్రస్యైవ విధిః స్యాదితి వాచ్యం, ఇష్టత్వాత్ । న చ పూర్వతన్త్రవిరోధః ఉత్తరతన్త్రస్య బలీయస్త్వాత్ । పూర్వతన్త్రస్య స్వతన్త్రపరతన్త్రభావనాభేదే తాత్పర్యాచ్చ । తస్మాదేకస్యైవ బృహస్పతినామకస్య ధాత్వర్థస్య బ్రహ్మవర్చసే వినియుక్తస్యాపి వాజపేయాఙ్గతయా వినియోగ ఇతి భగవత్పాదతాత్పర్యమ్ ।
అస్తి చ వినియుక్తస్య వినియోగే సర్వసంమతముదాహరణం ఖాదిరత్వాదికం తస్య క్రతౌ వినియుక్తస్య వీర్యాదిఫలేఽపి వినియోగాత్ । తథా మన్త్రకర్మణామన్యత్ర వినియుక్తానాం విద్యాశేషత్వమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
నైషామిత్యాదినా ।
విద్యాసు హృదయాదిసంబన్ధేఽపి వేధాద్యర్థానామసంబన్ధాత్కృత్స్నమన్త్రార్థానామభిచారాదిసంబన్ధలిఙ్గేన సంనిధేర్బలీయసాభిచారాదావేవ మన్త్రాణాం వినియోగ ఇత్యర్థః ।
'దేవ సవితః ప్రసువ' ఇతి ప్రదక్షిణతోఽగ్నిం పర్యుక్షేదితి వాక్యాదగ్నిపర్యుక్షణే 'సావిత్రం జుహోతి కర్మణః పురస్తాత్సవనే సవనే జుహోతి' ఇతి వాక్యాద్వాజపేయే కర్మవిశేషే సంబన్ధోఽస్య మన్త్రస్యేత్యాహ -
తద్విశేషేతి ।
ఉక్తన్యాయం శ్వేతాశ్వ ఇత్యాదిష్వతిదిశతి -
ఎవమన్యేషామితి ।
ప్రమాణాన్తరం ప్రకరణాదికమ్ ।
నను లిఙ్గాదిభిరన్యత్ర వినియుక్తానామపి సంనిధినా విద్యాస్వపి వినియోగోఽస్త్వవిరోధాదిత్యుక్తం, తత్రాహ -
దుర్బలో హీతి ।
సమవాయే సమానవిషయత్వేన ద్వయోర్విరోధే, పరస్య దౌర్బల్యం, కుతః అర్థవిప్రకర్షాత్, స్వార్థబోధనే పరస్య పూర్వవ్యవధానేన ప్రవృత్తేరిత్యర్థః । అయమాశయః- ఎకత్ర వినియుక్తస్య నిరాకాఙ్క్షత్వాదన్యత్ర వినియోగో విరుద్ధ ఎవ పరన్తు వినియోజకప్రమాణయోః సమబలత్వేఽన్యతరవినియోగత్యాగాయోగాదగత్యాకాఙ్క్షోత్పాదనేన వినియుక్తవినియోగః స్వీక్రియతే 'యథా ఖాదిరో యూపో భవతి' 'ఖాదిరం వీర్యకామస్య యూపం కుర్యాత్' ఇతి వాక్యాభ్యాం క్రతౌ వినియుక్తస్య ఖాదిరత్వస్య వీర్యఫలే వినియోగః । యత్ర తు ప్రమాణయోరతుల్యత్వం తత్ర న స్వీక్రియతే ప్రబలప్రమాణేన దుర్బలవినియోగబాధాత్ । యథా 'కదాచన స్తరీరసి' ఇత్యస్యా ఋచ ఐన్ద్ర్యా గార్హపత్యముపతిష్ఠత ఇతి తృతీయావిభక్తిశ్రుత్యాన్యనిరపేక్షతయా గార్హపత్యోపస్థానశేషత్వబోధికయేన్ద్రప్రకాశనసామార్థ్యరూపలిఙ్గప్రాప్తమిన్ద్రశేషత్వం బాధ్యతే । లిఙ్గం హి న సాక్షాచ్ఛేషత్వం బోధయతి కిన్త్విన్ద్రప్రకాశనమాత్రం కరోతి, తేన చ లిఙ్గేనానేన మన్త్రేణ ఇన్ద్ర ఉపస్థాపయితవ్య ఇతి శ్రుతిః కల్పనీయా, తయా శేషత్వబోధ ఇతి శ్రుతివ్యవధానేన శేషత్వబోధకం లిఙ్గం ఝటితి స్వార్థబోధకశ్రుత్యా బాధ్యమ్ । తథా లిఙ్గేన వాక్యం బాధ్యం యథా 'స్యోఽనం తే సదనం కరోమి ఘృతస్య ధారయా సువేశం కల్పయామి', 'తస్మిన్సీదామృతే ప్రతితిష్ఠ వ్రీహీణాం మేధ సుమనస్యమానః' ఇతి మన్త్రాభాగయోః ప్రత్యేకం సదనకరణే పురోడాశాసాదనే చ తత్ప్రకాశనసామర్థ్యలిఙ్గేన శ్రుతిద్వారా వినియోగే సతి ప్రతీతమేకవాక్యత్వం బాధ్యతే, తస్య కృత్స్నేఽపి మన్త్రే సదనకరణప్రకాశనసామర్థ్యం పురోడాశాసాదనప్రకాశనసామర్థ్యం చ లిఙ్గం కల్పయిత్వా శ్రుతికల్పనయోభయత్ర కృత్స్నమన్త్రవినియోగబోధనే ద్వాభ్యాం లిఙ్గశ్రుతిభ్యాం వ్యవధానేన శ్రుత్యేకవ్యవహితకౢప్తలిఙ్గాద్దుర్బలత్వాత్ । న చ సామర్థ్యం న కల్ప్యమితి వాచ్యం, అసమర్థస్య వినియోగాయోగాత్ అత ఎవ గఙ్గాపదస్య తీరబోధవినియోగే లక్షణారూపం సామర్థ్యం కల్ప్యతే । తథా వాక్యేన ప్రకరణం బాధ్యం యథా సాహ్నప్రకరణామ్నాతద్వాదశోపసదాం ద్వాదశాహీనస్యేతి వాక్యేనాహీనాఙ్గత్వ బోధకేన ప్రకరణప్రాప్తసాహ్నాఙ్గత్వబాధాదుత్కర్షః । ప్రధానస్యాఙ్గాకాఙ్క్షారూపం ప్రకరణం తస్యాఙ్గప్రధానవాక్యైకవాక్యతాసామర్థ్యశ్రుతిభిః కల్ప్యమానాభిః స్వార్థవినియోగప్రమితౌ వ్యవధానేనాఙ్గసామర్థ్యశ్రుత్యోర్ద్వయోః కల్పకవాక్యాద్దుర్బలత్వాత్ । తథా ప్రకరణేన సంనిధిర్బాధ్యః । యథా రాజసూయప్రకరణేన తదన్తర్గతాభిషేచనీయాఖ్యసోమయాగవిశేషసంనిధిపాఠప్రాప్తం శునఃశేపోపాఖ్యానాదేరభిషేచనీయశేషత్వం బాధిత్వా కృత్స్నరాజసూయశేషత్వమాపాదితం సంనిధేః ప్రకరణాదికల్పకత్వేన కౢప్తప్రకరణాద్దుర్బలత్వాత్తథా సంనిధినా సమాఖ్యా బాధ్యతే । తథా హి పౌరోడాశికసమాఖ్యాకే కాణ్డే ఆగ్నేయపురోడాశాదికర్మణాం క్రమేణ మన్త్రా ఆమ్నాతాస్తత్ర దధిపయోరూపసాన్నాయ్యసన్నిధౌ 'శున్ధధ్వం దైవ్యాయ కర్మణే' ఇతి మన్త్ర ఆమ్నాతస్తత్ర సమాఖ్యాబలేనాస్య మన్త్రస్య పురోడాశపాత్రశున్ధనశేషత్వం ప్రాప్తం సంనిధినా బాధిత్వా సాన్నాయ్యపాత్రశున్ధనశేషత్వమాపాద్యతే । పురోడాశసంబన్ధికాణ్డం పౌరోడాశికమితి పౌరుషసమాఖ్యాయాః కాణ్డాన్తర్గతమన్త్రస్య పురోడాశసంబన్ధసామాన్యబోధకత్వేఽపి శేషశేషిభావరూపవినియోగబోధకత్వే సంనిధ్యాద్యపేక్షత్వేన దుర్బలత్వాదితి । ఎవం విరోధే సతి శ్రుతిర్బాధికైవ సమాఖ్యా బాధ్యైవ, మధ్యస్థానాం తు చతుర్ణాం పూర్వబాధ్యత్వం పరబాధకత్వం చేతి శ్రుతిలిఙ్గసూత్రార్థః । తస్మాల్లిఙ్గాదినాన్యత్ర వినియుక్తానాం మన్త్రాణాం దుర్బలసంనిధినా న విద్యాసు వినియోగ ఇతి సిద్ధమ్ ।
తథా కర్మణామితి ।
కర్మణాం విద్యోపకారత్వే తాభిః సహైకఫలత్వే చ మానం కిఞ్చిన్నాస్తీత్యర్థః । అపి చేత్యుక్తార్థమ్ ।
నను తర్హి వేధాదివాక్యానాముపనిషద్భిః సహ పాఠస్య కా గతిస్తామాహ -
అరణ్యేతి ।
తస్మాద్వేధాదిమన్త్రకర్మణాం విద్యాస్వనుపసంహార ఇతి సిద్ధమ్ ॥౨౫॥
హానౌ తూక్తమ్ ।
యథాఽశ్వో రజోయుక్తాని జీర్ణరోమాణి త్యక్త్వా నిర్మలో భవతి తథాహమపి పాపం విధూయ కృతాత్మా నిర్మలీకృతచిత్తః సన్ యథా వా రాహుగ్రస్తశ్చన్ద్రో రాహుముఖాత్ప్రముచ్య స్పష్టో భవతి తథా శరీరం ధూత్వా త్యక్త్వా దేహాభిమానాన్ముక్తః సన్నకృతం కూటస్థం బ్రహ్మాత్మకం లోకమ్ అభిప్రత్యక్త్వేన సంభవామీత్యర్థః । యథా నద్యః సముద్రం ప్రాప్య నామరూపే త్యజన్తి తథా విద్వానిత్యర్థః । తస్య మృతస్య విదుషః, దాయం ధనం, తత్తేన విద్యాబలేన సుకృతదుష్కృతే త్యజతీత్యర్థః ।
ఉపాయనం గ్రహణం తస్య త్యాగపూర్వకత్వాత్, అత్యక్తయోర్గ్రహణాయోగాత్త్యాగోఽర్థాదాయతి । యత్ర తు త్యాగ ఎవ శ్రుతః తత్ర హానోపాయనయోః సహభావస్యావశ్యకత్వానావశ్యకత్వాభ్యాం సంశయమాహ -
యత్ర త్వితి ।
అత్ర పూర్వపక్షే స్తుతిప్రకర్షాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ ।
యద్యపి తాణ్డ్యాథర్వణశ్రుత్యోర్నిర్గుణవిద్యార్థయోః కర్మహానమేవ శ్రుతం నోపాయనం తథాపి కౌషీతకిశ్రుతౌ పర్యఙ్కస్థసగుణబ్రహ్మవిద్యాయాముపాయనం శ్రుతమత్రోపసంహర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య విద్యాభేదాన్నోపసంహార ఇత్యాహ -
విద్యాన్తరేతి ।
కిఞ్చ యథా మన్త్రకర్మణామనావశ్యకత్వాద్విద్యాస్వనుపసంహార ఉక్తః తథా పరైరుపాదానం వినాపి హానసంభవేనోపాదనస్యానావశ్యకత్వాన్న ప్రాప్తిరితి దృష్టాన్తసంగత్యా ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
హానౌ త్విత్యాదినా ।
ఉపాయనశబ్దస్య శేషత్వాద్ధానశబ్దేనాపేక్షితత్వాదితి సూత్రార్థః । అశ్వరోమదృష్టాన్తేన విధూతయోః పుణ్యపాపయోః పరత్రావస్థానసాపేక్షత్వాత్పరైరుపాదానం వాచ్యమితి భావః ।
విద్యాభేదే గుణానుపసంహార ఇతి వ్యవస్థాఽనుష్ఠానవిషయా న స్తుతివిషయేత్యాహ -
తదుచ్యత ఇతి ।
మన్యతే సూత్రకార ఇత్యర్థః ।
నను శ్రుతహానార్థవాదేనాపి స్తుతిసిద్ధౌ కిమర్థముపాయనార్థవాద ఆనీయతే, తత్రాహ -
స్తుతిప్రకర్షలాభాయేతి ।
నన్వర్థవాదస్య విధినా సంబన్ధః ప్రసిద్ధో నార్థవాదాన్తరేణేత్యత ఆహ -
ప్రసిద్ధా చేతి ।
ఇతో భూలోకాదిత్యర్థః । హేమన్తశిశిరయోరైక్యాత్పఞ్చర్తవః । యజ్ఞస్య పురుషరూపకల్పనాయాం సేన్ద్రియత్వాయ త్రిష్టుభౌ భవత ఇత్యుక్తం బహ్వృచబ్రాహ్మణే, తత్ర త్రిష్టుభశ్ఛన్దోమాత్రత్వాత్కథమిన్ద్రియత్వకల్పనేత్యాకాఙ్క్షాయాం యజుర్వాక్యం సంవాద్యత ఇత్యర్థః ।
నన్వమూర్తయోః పుణ్యపాపయోః ఉపాదానస్యాసంభవాదనుపసంహార ఇత్యత ఆహ -
విద్యాస్తుత్యర్థత్వాచ్చేతి ।
విద్వన్నిష్ఠయోరేవ తయోః ఫలం పరే ప్రాప్నువన్తి విద్యాసామర్థ్యాదిత్యుపయన్తిపదేనోచ్యత ఇత్యర్థః । నన్వన్యనిష్టకర్మణోరన్యత్ర ఫలసంచారః కథమ్ । నను వచనబలాదితి చేత్ । న । ఫలముపయన్తీత్యశ్రుతేః । న చ యథా పుత్రకృతశ్రాద్ధస్య పితృషు ఫలం తథాత్రేతి వాచ్యం, యస్య ఫలముద్దిశ్య యత్కర్మ విహితం తస్య తత్ఫలమితి న్యాయేన పితృణాం తృప్త్యుద్దేశేన కృతకర్మణో వ్యధికరణఫలత్వేఽపి విదుషః కర్మకాలేఽనుద్దిష్టవ్యధికరణఫలాయోగాత్ ।
కిఞ్చ విదుషో దేహపాతే కర్మణోఽసత్త్వాద్యావజ్జీవం విద్వత్సేవకస్య తద్ద్వేషిణో వా ఫలం స్యాదిత్యత ఆహ -
నాతీవాభినివేష్టవ్యమితి ।
విద్వత్సేవాద్వేషాభ్యాం విద్వన్నిష్ఠపుణ్యపాపతుల్యే పుణ్యపాపే సేవకద్వేషిణోర్జాయేతే జాతయోః ఫలతః స్వీకార ఉపాయనమితి పరిహారస్య సులభత్వాదనాగ్రహ ఇత్యర్థః ।
ఉపాయనాదేః స్తుతిత్వే లిఙ్గమాహ -
ఉపాయనేతి ।
ఉపాయనవివక్షాయాముపాయనస్యైవోపసంహారం సూత్రకారో బ్రూయాదతః శబ్దస్య తం బ్రువన్స్తుతిం సూచయతీత్యర్థః ।
విద్యావిచారాత్మకే పాదే స్తుతివిచారస్య కా సంగతిరిత్యత ఆహ -
తస్మాదితి ।
శాఖాన్తరస్థో విశేషః శాఖాన్తరేఽపి గ్రాహ్య ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
కుశేతి ।
కుశా ఉద్గాతృణాం స్తోత్రగణనార్థాః శలాకా దారుమయ్యః, భో కుశాః, యూయం వానస్పత్యాః వనస్థమహావృక్షో వనస్పతిః తత్ప్రభవాః స్థ తా ఇత్థంభూతా యూయం మా పాత మాం రక్షతేతి యజమానప్రార్థనా । అత్ర తా ఇతి స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశాదౌదుమ్బర్య ఇతి భాష్యాచ్చ శలాకాసు కుశశబ్దస్య స్త్రీత్వం మన్తవ్యం దర్భవిషయస్య న స్త్రీత్వం, అస్త్రీ కుశమిత్యనుశాసనాత్ ।
ఛన్దోదృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథా చేతి ।
నవాక్షరాణి ఛన్దాంసి ఆసురాణ్యన్యాని దైవాని తేషాం క్వచ్ఛిన్దోభిః స్తువత ఇత్యత్రావిశేషప్రాప్తౌ పైఙ్గివాక్యాద్విశేషగ్రహ ఇత్యర్థః ।
స్తుతిం వివృణోతి -
యథేతి ।
ఆతిరాత్రే షోడశినో గ్రహస్యాఙ్గభూతం స్తోత్రం కదేతి ఛన్దోగాదీనామాకాఙ్క్షాయాముదయసమయావిష్టే సూర్యే షోడశినః స్తోత్రమిత్యార్చశ్రుతేః కాలవిశేషగ్రహ ఇత్యర్థః । ఋచోఽధీయత ఇత్యార్చాః ।
ఉపగానం విభజతే -
యథేతి ।
'ఋత్విజ ఉపగాయన్తి' ఇత్యవిశేషశ్రుతేః 'నాధ్వర్యురూపగాయతి' ఇతి శ్రుత్యన్తరాదధ్వర్యుభిన్నా ఋత్విజ ఉపగాయన్తీతి విశేషగ్రహ ఇత్యర్థః ।
నను కుశాదివాక్యానామపి కిమితి విశేషశ్రుత్యన్తరైకవాక్యతాఽభ్యుపగమ్యతే, తత్రాహ -
శ్రుత్యన్తరకృతం హీతి ।
సామాన్యవిశేషయోరేకవాక్యతారూపాయాం గతౌ సత్యాం వాక్యభేదం కృత్వా నాధ్వర్యురితి నిషేధాదవిశేషశ్రుతేశ్చాధ్వర్యురుపగాయతి నోపగాయతి చేత్యేవం సర్వత్ర వికల్పో న యుక్తః, వ్రీహియవయోస్త్వగత్యా వికల్ప ఆశ్రిత ఇత్యర్థః । వికల్పస్యాన్యాయ్యత్వమష్టదోషదుష్టత్వాత్ । తథా హి యది వ్రీహివాక్యమాశ్రీయతే తదా యవవాక్యస్యేష్టప్రామాణ్యత్యాగః, అనిష్టాప్రామాణ్యస్వీకారః, కదాచిద్యవవాక్యాశ్రయణే త్యక్తప్రామాణ్యస్వీకారః, స్వీకృతాప్రామాణ్యత్యాగశ్చేత్యేకస్మిన్యవవాక్యే చత్వారో దోషా భవన్తి ।
ఎవం వ్రీహివాక్యేఽపి చత్వారో దోషా ఇత్యేవం దుష్టవికల్పపరిహారాయ భిన్నశాఖశ్రుత్యోరప్యేకవాక్యతా జైమినిసంమతేత్యాహ -
తదుక్తమితి ।
జ్యోతిష్టోమప్రకరణే 'దీక్షితో న జుహోతి', ఇతి శ్రుతం 'యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహుయాత్' ఇతి చాన్యత్ర శ్రుతం తత్ర యది నదీక్షితవాక్యం హోమప్రతిషేధకం స్యాత్తదా క్రత్వర్థత్వాన్నిషేధోఽనుష్ఠేయః, యావజ్జీవవిధినా హోమో వానుష్ఠేయ ఇతి వికల్పః స్యాత్, స చాన్యాయ్యః । అపి తు యావజ్జీవవాక్యం ప్రతి నదీక్షితవాక్యస్య శేషత్వాన్నకార ఇతరపర్యుదాసార్థకః స్యాద్దీక్షితాన్యలక్షకః స్యాత్, న హోమప్రతిషేధకః, తస్మాదదీక్షితో యావజ్జీవం జుహుయాదిత్యేకవాక్యతేతి నదీక్షితాధికరణసిద్ధాన్తసూత్రార్థః । అత్ర భగవత్పాదైః సూత్రమేవ పఠితం, మిశ్రైస్తు పర్యుదాసాధికరణసిద్ధాన్తసూత్రం 'అపి తు వాక్యశేషః స్యాదన్యాయ్యత్వాద్వికల్పస్య విధీనామేకదేశః స్యాత్' ఇతి స్థితమత్రార్థతః పఠితమిత్యుక్తం తచ్చిన్త్యమ్ । సూత్రార్థస్తు యజ్ఞమాత్రే యేయజామహే ఇతి ప్రయోక్తవ్యమితి శ్రుతం, నానుయాజేషు యేయజామహం కరోతీత్యపి శ్రుతం, తత్ర నకారస్య నిషేధకత్వేఽప్యతిరాత్రే షోడశిగ్రహణాగ్రహణయోరివానుయాజేషు యజ్ఞత్వావిశేషాత్ప్రయోక్తవ్యం నిషేధాన్న ప్రయోక్తవ్యమితి వికల్పః స్యాత్, తస్యాన్యాయ్యత్వాత్యేయజామహవిధేరేవ నానుయాజవాక్యమేకదేశః స్యాత్, పర్యుదాసవృత్త్యా విధివాక్యశేషః స్యాదితి యావత్ । తథా చానుయాజభిన్నేషు యాగేషు యేయజామహ ఇతి ప్రయోక్తవ్యమిత్యేకవాక్యతేతి ।
వర్ణకాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
పూర్వత్రవిధూననం కర్మహానిరితి సిద్ధవత్కృత్య ఉపాయనోపసంహార ఉక్తః, అత్ర సైవ సాధ్యత ఇతి భేదః ।
ఉభయత్ర లక్షణాసామ్యాత్సంశయమాహ -
కిమితి ।
విధూననస్య హి ఫలద్వయమశ్వరోమాదిషు దృష్టం పూర్వస్వభావాత్చ్యుతిరన్యత్ర సంక్రాన్తిశ్చేతి । తత్ర సంక్రాన్తిరూపహానిర్లక్షణీయా కింవా చ్యుతిరితి సంశయార్థః । తత్ర విధూననశబ్దస్య కమ్పనం ముఖ్యార్థ ఇతి తావత్సర్వసంమతమ్ । తచ్చామూర్తయోః పుణ్యపాపయోర్న సంభవతి । అతస్తయోర్యః స్వభావః ఫలదాతృత్వశక్తిస్తతశ్చాలనం విద్యయా ప్రతిబన్ధాచ్చ్యుతిః సా లక్షణీయా న హానిరమూర్తయోరన్యత్ర సంక్రాన్త్యయోగాదన్యసాపేక్షత్వాచ్చేతి పూర్వపక్షార్థః ।
సిద్ధాన్తయతి -
హానావేవేతి ।
యది చ్యుతిమాత్రం లక్ష్యం తదోపయన్తీత్యనన్వితం స్యాత్ । న చ యత్ర ధునోతేరూపాయనశబ్దసాంనిధ్యం తత్ర హానిర్లక్ష్యతే న కేవలధునోతేర్హానిశ్చాన్యత్ర విదుషః సేవకాదౌ తుల్యకర్మసంక్రాన్తిరితి నాసంభవ ఇతి వాచ్యం, కేవలధునోతేరపి ముఖ్యార్థాసంభవేనాన్యత్ర లక్ష్యతయా బుద్ధిస్థహానిలక్షణాయా ఎవ యుక్తత్వాదితి భావః ।
ఉపాయనస్యాముఖ్యత్వాన్న క్వాపి హానిలక్షణాబీజత్వమితి శఙ్కిత్వా పుణ్యపాపయోః ఫలతః స్వీకారాత్మకముపాయనం హానిం వినానుపపన్నం సల్లక్షణానిర్ణాయకమితి పరిహరతి -
యద్యపీత్యాదినా ।
యథాన్యత్రశ్రుతమౌదుమ్బరత్వాదికం కుశాదినిర్ణాయకం తథేదముపాయనం విధూననస్య హానత్వే నిశ్చాయకమిత్యాహ -
క్వచిదపీతి ।
విధూననం ముఖ్యం కిమితి నోచ్యతే, తత్రాహ -
న చేతి ।
తథాపి హానం కథం లక్ష్యత ఇత్యాశఙ్క్య ముఖ్యసంబన్ధాదిత్యాహ -
అశ్వశ్చేతి ।
అనుపపత్తిసంబన్ధౌ లక్షణాబీజరూపాముక్త్వా లక్షకం పదం నిర్దిశతి -
అశ్వ ఇవేతి ।
విధూయేతి పదం దృష్టాన్తే హానపర్యన్తం సద్దార్ష్టాన్తికేఽపి హానలక్షకమిత్యర్థః ।
యద్వా హానవాచకమేవాస్తు నచ ధూఞ్కమ్పన ఇతి ధాతుపాఠవిరోధస్తస్యోపలక్షణార్థత్వాదిత్యాహ -
అనేకేతి ।
శాఖాన్తరస్థముపాయనం విధూననస్య హానత్వనిశ్చాయకమిత్యత్ర జైమినిసూత్రం తదుక్తమితి గృహీతపూర్వం వ్యాఖ్యాతమిత్యర్థః । ఎవం విధూననస్య హానిత్వసిద్ధేః కేవలహానావుపాయనోపసంహార ఇతి సిద్ధమ్ ॥౨౬॥
సంపరాయే అన్యే ।
వ్యధ్వని అర్ధమార్గే ।
పూర్వోక్తం విధూననస్య హానత్వముపజీవ్య హానస్య నదీతరణానన్తర్యశ్రుతేరశ్వైవ రోమాణి ఇత్యాదౌ దేహత్యాగాత్ప్రాక్కాలత్వశ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
తత్కిమితి ।
బ్రహ్మలోకమార్గమధ్యే విరజాఖ్యాం నదీమత్యేతి తత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుతే, ఇత్యత్ర తదితిసర్వనామశ్రుత్యాస్తేనేత్యర్థతయా సంనిహితనదీతరణస్య కర్మహానిహేతుత్వోక్తేరర్ధపథే కర్మక్షయ ఇతి పూర్వపక్షః ।
తత్ర విద్యాయాః కర్మక్షయహేతుత్వాసిద్ధేః పూర్వపక్షే, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి మత్వా సిద్ధాన్తయతి -
సాంపరాయ ఇతి ।
మరణాత్ప్రాగిత్యర్థః । సంపరేతస్య మృతస్య కఞ్చిత్కాలం కర్మసత్త్వే ఫలాభావాద్దేవయానమార్గప్రవేశాయోగాచ్చాదావేవ క్షయ ఇత్యర్థః ।
క్షయహేతోర్విద్యాయా మధ్యేమార్గమసత్త్వాచ్చేత్యాహ -
విద్యావిరుద్ధేతి ।
నదీతరణానన్తరపాఠస్తు బాధ్యః, అర్థవిరోధాదిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
తదితి సర్వనామ్నాపి ప్రకృతవిద్యైవోచ్యత ఇతి భావః ॥౨౭॥
కిఞ్చ మృతస్య ఛన్దతో యథాకామం విద్యానుష్ఠానానుపపత్తేరుభ్యోర్విద్యాకర్మక్షయయోః శ్రుతో హేతుఫలభావో విరుధ్యతే । కిఞ్చ సతి పుష్కలహేతౌ న కార్యవిలమ్బ ఇతి న్యాయోపేతతాణ్డ్యాదిశ్రుతివిరోధస్తవ స్యాదస్మత్పక్షే త్వవిరోధ ఇత్యాహ -
ఛన్దత ఇతి ।
తస్మాత్కర్మహానస్య విద్యాఫలత్వాత్కేవలహానావుపాయనోపసంహారో విద్యాస్తుతయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥౨౮॥
గతేరర్థవత్త్వం
క్వచిత్సగుణవిద్యాయాం మార్గః శ్రూయతే నిర్గుణవిద్యాయాం న శ్రూయతే । తత్ర హానసంనిధౌ మార్గస్య శ్రుతత్వాదనపేక్షితత్వాచ్చ సంశయే దృష్టాన్తసంగత్యా పూర్వపక్షమాహ -
యథా తావదితి ।
ఉపాయనవన్మార్గస్యాపి క్వచిచ్ఛ్రుతత్వాత్సర్వత్రోపసంహార ఇత్యర్థః । అత్ర నిర్గుణవిదోఽపి ముక్త్యర్థం మార్గాపేక్షా పూర్వపక్షే, సిద్ధాన్తే త్వనపేక్షేతి ఫలమ్ । దేశాదివ్యవహితవస్తుప్రాప్తౌ మార్గస్యాపేక్షేతిన్యాయానుగృహీతశ్రుతివిరోధాన్నోపసంహార ఇతి సిద్ధాన్తః । నిరఞ్జనోఽసఙ్గః, సామ్యం బ్రహ్మ ॥౨౯॥
నను తర్హి సగుణవిద్యాయామపి మార్గో వ్యర్థ ఇత్యత ఆహ -
ఉపపన్న ఇతి ।
సా గతిర్లక్షణం కారణం యస్యార్థస్య స తల్లక్షణార్థః ॥౩౦॥
అనియమః సర్వాసామ్ ।
అత్రాప్యర్చిరాదిమార్గ ఎవ విషయస్తత్ర విద్యావిశేషప్రకరణాదవిశేషశ్రుతేశ్చ సంశయే పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
సగుణనిర్గుణవిద్యాసు మార్గస్య భావాభావవ్యవస్థావత్సగుణాస్వపి వ్యవస్థేతి దృష్టాన్తేన ప్రాప్తౌ సిద్ధాన్తే వ్యవస్థాపవాదాద్గతినియమోఽనియమ ఉభయత్ర ఫలమ్ ।
నియమే ప్రకరణముక్త్వా పునరుక్తిం లిఙ్గమాహ -
అపి చేతి ।
ఎకత్రోక్తగతేరన్యత్ర ప్రాప్తౌ పునరుక్తిర్వృథా స్యాదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తయతి -
సర్వాసామితి ।
అభ్యుదయో బ్రహ్మలోకః ।
అవిశేషశ్రుత్యాదినా ప్రకరణబాధో న దోష ఇత్యాహ -
నైష ఇతి ।
తత్తత్ర అధికృతానాం మధ్యే య ఇత్థం పఞ్చాగ్నీన్విదుర్యే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధాతప ఇత్యుపాసతే శ్రద్ధాతపౌపలక్షితం బ్రహ్మ ధ్యాయన్తి తేఽర్చిషమభిసంభవన్తీత్యన్వయః ।
నను శ్రద్ధాతపోమాత్రశ్రుతేస్తాభ్యామేవార్చిరాదిగమనం స్యాన్న వైశ్వానరాదివిద్యాశీలానామితి శఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
అవిదుషాం గతినిషేధాచ్ఛ్రద్ధాతపఃశబ్దాభ్యాం తత్సాధ్యబ్రహ్మవిద్యాలక్షణేతి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
తత్ బ్రహ్మలోకస్థానం, పరాగతాః పరావృత్తాః, కామక్రోధదోషా న సన్తీతి యావత్ । దక్షిణాః కేవలకర్మిణస్తపస్వినోఽప్యవిద్వాంసో న గచ్ఛన్తీత్యర్థః ।
లక్షణాదోషహీనం వాక్యమాహ -
వాజసనేయినస్త్వితి ।
కిఞ్చ విద్యాకర్మలక్షణమార్గద్వయభ్రష్టానామధోగతిశ్రుతేః వైశ్వానరాద్యుపాసకానామర్చిరాదిమార్గప్రాప్తిరిత్యాహ -
అథ య ఎతావితి ।
దన్దశూకః సర్పః ।
కిఞ్చ 'అగ్నిర్జ్యోతిరహఃశుక్లః షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ । తత్ర ప్రయాతా గచ్ఛన్తి బ్రహ్మ బ్రహ్మవిదో జనాః' ఇత్యవిశేషేణోపాసకానామర్చిరాదిగతిముక్త్వోపసంహారస్మృతేశ్చ తేషాం తత్ప్రాప్తిరిత్యాహ -
స్మృతిరితి ।
శుక్లాగతిరర్చిరాదికా, కృష్ణా ధూమాదికా, జగతో విద్యాకర్మాధికృతస్య, శాశ్వతే ధ్రువే సంమతే । తత్రైకయా శుక్లయా పునరావృత్తివర్జం కార్యం బ్రహ్మ గచ్ఛతి; అన్యయా స్వర్గే గత్వా పునరాయాతీత్యర్థః ।
పునరుక్తిదోషం దూషయతి -
యత్పునరితి ।
తత్ర తత్ర మార్గశ్రుతిరన్వహం మార్గచిన్తనార్థం, ప్రకరణేన మార్గధ్యానస్య విద్యాఙ్గత్వావగమాత్ । తథా చ వక్ష్యతి సూత్రకారః - 'తచ్ఛేషగత్యనుస్మృతియోగాచ్చ' ఇతి । యేషాం న శ్రుతో మార్గస్తే మార్గధ్యానం వినాపి విద్యాసామర్థ్యాన్మార్గం లభన్త ఇతి జ్ఞాపనార్థా పునరుక్తిరిత్యర్థః । తస్మాత్సర్వోపాసనాసు ప్రతీకభిన్నాస్వర్చిరాదిప్రాప్తిరితి సిద్ధమ్ ॥౩౧॥
యావదధికారమ్ ।
నిర్గుణవిద్యాయాం గతిర్వ్యర్థా ముక్తిఫలత్వాత్, సగుణవిద్యాసు సర్వత్రార్థవతీ బ్రహ్మలోకఫలత్వాదితి వ్యవస్థా కృతా, సా న యుక్తా, తత్త్వజ్ఞానినామపీతిహాసాదౌ పునర్జన్మదర్శనేన జ్ఞానస్య ముక్తిఫలత్వాభావాదిత్యాక్షేపాత్సంగతిః । జ్ఞానినాం పునర్జన్మదర్శనం సంశయబీజం భాష్యే దర్శితమ్ । పూర్వపక్షే జ్ఞానాన్ముక్తిశ్రుతీనాం జ్ఞానస్తుతిమాత్రత్వేన జ్ఞానస్య ముక్తిఫలత్వాభావే సతి బ్రహ్మలోకఫలత్వావిశేషాదర్చిరాదిమార్గోపసంహారః ఫలం, సిద్ధాన్తే తూక్తవ్యవస్థాసిద్ధిరితి వివేకః ।
శ్రుతావపీతి ।
మేధాతిథేర్మేషేతిమన్త్రే ఇన్ద్రస్య మేషజన్మోపలభ్యతే । వసిష్ఠ ఉర్వశీపుత్రో జాత ఇత్యేవమర్థో బహ్వృచార్థవాద ఇత్యర్థః । పాక్షికమిత్యాపాతతః । అహేతుత్వమేవేతి పూర్వపక్షః ।
జ్ఞానస్య ముక్త్యహేతుత్వం నేతి సిద్ధాన్తయతి -
తే చేతి ।
లోకవ్యవస్థాసు స్వామిత్వమధికారః, తత్ప్రాపకం ప్రారబ్ధం యావదస్తి తావత్కాలం జీవన్ముక్తత్వేనాధికారికాణామవస్థితిః, ప్రారబ్ధక్షయే ప్రతిబన్ధకాభావాద్విదేహకైవల్యమిత్యత్ర మానమాహ -
అథేతి ।
అథ ప్రారబ్ధక్షయానన్తరమ్ । తతః పశ్చాదూర్ధ్వో విలక్షణః కేవలః బ్రహ్మస్వరూపః సన్ ఉదేత్యోద్గమ్య దేహం త్యక్త్వేతి యావత్ । ఎకల ఎవ అద్వితీయః, మధ్యే ఉదాసీనాత్మకస్వరూపే తిష్ఠతీత్యర్థః ।
నను జ్ఞానినామపి జన్మాన్తరం చేత్కథం ముక్తిరిత్యత ఆహ -
సకృత్ప్రవృత్తమితి ।
యది జ్ఞానినాం ప్రారబ్ధాతిరిక్తకర్మాధీనం జన్మాన్తరం స్యాత్తదా జ్ఞానాన్ముక్త్యభావః స్యాత్ । నైతదస్తి । కిన్తు బహుజన్మఫలాయ సకృదుద్భూతం ప్రారబ్ధం తే క్షపయన్తి, జన్మగ్రహణేఽపి జ్ఞానయోగబలాన్న శోచన్తి ప్రారబ్ధసమాప్తౌ ముచ్యన్త ఇత్యర్థః । జ్ఞానినాం జన్మాన్తరస్య పూర్వజన్మహేతుప్రారబ్ధాధీనతాయామలుప్తస్మృతిత్వం హేతుః । యో హ్యజాతిస్మరత్వే సతి కర్మాన్తరాధీనజన్మాన్తరవాన్, స లుప్తస్మృతిరితి వ్యాప్తేః । జ్ఞానిషువ్యాపకాభావాద్విశిష్టవ్యాప్యాభావసిద్ధిః ।
నను తేషాం జాతిస్మరత్వాదలుప్తస్మృతిత్వమన్యథాసిద్ధిమిత్యత ఆహ -
న చైత ఇతి ।
తథా చ తేషామజాతిస్మరత్వరూపవిశేషణే సతి విశేష్యాభావాదేవ విశిష్టాభావసిద్ధిరిత్యర్థః । పూర్వదేహనామప్రత్యభిజ్ఞానహీనాః పరతన్త్రాః సాభిమానా జాతిస్మరాః, ఆధికారికాస్తు పూర్వనామానః స్వతన్త్రా నిరభిమానా ఇతి వైషమ్యమ్ । తేన జనకేన సహ వ్యుద్య వివాదం కృత్వేత్యర్థః । విదుషః ప్రారబ్ధాతిరిక్తకర్మాభావాన్న బన్ధః ।
నిమిత్తాభావే నైమిత్తికాభావ ఇతి న్యాయానుగృహీతానాం జ్ఞానాన్ముక్తిశ్రుతీనాం న స్తుతిమాత్రత్వమితీమమర్థముపపాదయతి -
యది హ్యుపయుక్త ఇత్యాదినా ।
శ్రుతిస్మృత్యుక్తార్థే యుక్తిమప్యాహ -
న చావిద్యేతి ।
విద్యయా క్లేశదాహాత్తత్కార్యకర్మక్షయశ్చేత్తర్హి ప్రారబ్ధస్య కథం స్థితిః, తత్రాహ -
ప్రవృత్తఫలస్యేతి ।
విదుషో దేహపాతావధిశ్రుతేరనుభవాచ్చ జ్ఞానస్యావరకాజ్ఞానాంశనివర్తకస్య ప్రారబ్ధవిక్షేపస్థిత్యనుకూలాజ్ఞానాంశనివర్తనసామర్థ్యాభావసిద్ధేర్భోగేనైవ ప్రారబ్ధక్షయ ఇతి భావః ।
జ్ఞానినామధికారికత్వం కథమిత్యాశఙ్క్య జ్ఞానాత్ప్రాక్కృతోపాసనాదివశాదిత్యాహ -
జ్ఞానాన్తరేషు చేతి ।
ప్రతిసంచరో మహాప్రలయః, పరస్య హిరణ్యగర్భస్య, అధికారాన్తే సాక్షాత్కృతాత్మానో ముచ్యన్తే ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మభావఫలస్యాఽపి భావిత్వమాశఙ్క్య తత్త్వమసీతి శ్రుతిబాధమాహ -
న హీతి ।
తస్మాన్నిర్గుణవిద్యాయాం మార్గానుపసంహార ఇతి సిద్ధమ్ ॥౩౨॥
అక్షరధియామ్ ।
అత్రాక్షరబ్రహ్మప్రమాపకా నిషేధశబ్దా విషయాః, తేషు యత్ర యావన్తః శ్రుతాస్తత్ర తావతామశేషద్వైతనిషేధకత్వసంభవాసంభవాభ్యాం సంశయమాహ -
తాసామితి ।
యథా నిర్గుణవిద్యాయాం మార్గస్యానపేక్షితత్వాదనుపసంహారస్తథా శ్రుతనిషేధానాముపలక్షణతయా సర్వద్వైతనిషేధసంభవాచ్ఛాఖాన్తరీయనిషేధశబ్దానామనపేక్షితత్వాదనుపసంహార ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షస్తత్ర లాఘవం ఫలమ్ । సిద్ధాన్తే తు దోషద్వయాభావః ఫలమ్ । తథా హి యది శ్రుతశబ్దైరశ్రుతనిషేధా లక్ష్యన్తే తదా లక్షణాదోషః, యది న లక్ష్యన్తే తదా సర్వద్వైతనిషేధాసిద్ధేర్నిర్విశేషప్రమిత్యభావదోష ఇతి వివేకః । అక్షరే ధర్మిణి ద్వైతనిషేధధియోఽక్షరధియస్తద్ధేతవః శబ్దా ఇతి యావత్, తాసామవరోధ ఉపసంహార ఇతి సూత్రయోజనా ।
శేషిబ్రహ్మణః సర్వశాఖాసు భావాత్తత్ప్రమితేః సమానత్వాచ్ఛేషాణాముసంహారః ఇతి చేత్తర్హి న్యాయసామ్యాత్పునరుక్తితాదవస్థ్యమిత్యత ఆహ -
ప్రపఞ్చార్థ ఇతి ।
ఆనన్దాదీనాం స్వరూపత్వాదస్తూపసంహారః నిషేధానామనాత్మత్వాదానన్త్యాచ్చానుపసంహార ఇత్యధికారశఙ్కాయాం తేషామనాత్మవేఽపి నిర్విశేషబ్రహ్మప్రమిత్యర్థత్వాదవిద్యాతజ్జనిషేధత్వేన సంగ్రహసిద్ధేశ్చ నిరపేక్షాస్థూలానణువాక్యస్థతయా కౢప్తనిషేధశబ్దానామన్యత్రశ్రుతినిషేధవాక్యైకవాక్యతయోపసంహార ఇతి చిన్తా యుక్తేత్యర్థః ।
అన్యత్రశ్రుతశేషాణామన్యత్రస్థశేషిసంబన్ధే దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
యథేతి ।
'జమదగ్నిః పుష్టికామశ్చతూరాత్రేణాయజత' ఇత్యుపక్రమ్య విహితో జమదగ్నినా కృతో జామదగ్న్యః, అహీనశ్చతూరాత్రః క్రతుస్తస్మిన్పురోడాశిన్య ఉపసదో భవన్తీతి పురోడాశసాధ్యా ఇష్టయస్తైత్తిరీయకే విహితాః, తాసామధ్వర్యుకర్తృకత్వాత్సామవేదోత్పన్నమన్త్రాణాం తాత్సు వినియోగాదధ్వర్యుణైవ ప్రయోగో నోద్గాత్రేత్యర్థః । వేర్దేవగణస్య హోత్రమధ్వరం చ కర్మాగ్నేస్త్వత్త ఎవేత్యగ్న్యామన్త్రణమన్త్రార్థః । ఉత్పత్తివిధిర్గుణః ఫలాపేక్షత్వాదుత్పన్నస్య ఫలే వినియోగవిధిర్ముఖ్యః సఫలత్వాత్ । తథాచ మన్త్రణాముద్గాతృవేదోత్పన్నత్వాదుద్గాత్రా ప్రయోగః, వినియోగవిధినాధ్వర్యుణా ప్రయోగ ఇతి గుణముఖ్యయోర్వ్యతిక్రమే విరోధే సతి ముఖ్యేన బలీయసా మన్త్రాత్మకవేదస్యాధ్వర్యుణా సంప్రయోగ ఉత్పత్తేర్వినియోగార్థత్వాదితి జైమినిసూత్రార్థః । యద్యపి శాబరభాష్యే వారవన్తీయాదిసామ్నాముచ్చైః స్వరకసామవేదోత్పన్నత్వాదాధానాఙ్గత్వేనోచ్చైః స్వరప్రయోగః 'య ఎవం విద్వాన్వారవన్తీయం గాయతి యజ్ఞాయజ్ఞీయం గాయతి వామదేవ్యం గాయతి' ఇత్యాధానే తేషాం వినియోగవిధినా యాజుషేణ యాజుషస్యోపాంశుస్వరస్య ప్రయోగ ఇతి గుణముఖ్యయోర్విరోధే సత్త్యుత్పత్తేర్వినియోగార్థత్వాన్ముఖ్యవినియోగబలేన సామ్నాం యజుర్వేదస్వరసంయోగ ఇతి సూత్రం వ్యాఖ్యాతం, తథాపి న్యాయసామ్యాదౌపసదమన్త్రాః సూత్రవిషయత్వేనోదాహృతా ఇత్యవిరోధః ॥౩౩॥
ఇయదామననాత్ ।
మన్త్రద్వయేఽపి ప్రతిపాదనప్రకారభేదాత్ జ్ఞేయైక్యభానాచ్చ సంశయమాహ -
కిమత్రేతి ।
ఋతపానవాక్యే 'అక్షరం బ్రహ్మ యత్పరమ్' ఇతి గుణాః శ్రుతాః, సుపర్ణవాక్యేఽనశ్నత్వాదయస్తేషాం మిథోఽనుపసంహార ఇతి పూర్వపక్షఫలం, సిద్ధాన్తే తూపసంహారే బ్రహ్మస్వరూపవాక్యార్థైక్యాదుపసంహార ఇతి వివేకః । అస్తు వేద్యైక్యాదక్షరధియాముపసంహారః । ఇహ తు వేద్యభేదాన్నోపసంహార ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షః । నన్వయం గుణాధికరణే నిరస్త ఇతి చేత్, సత్యం, కిన్తు పిబత్పదస్య ముఖ్యార్థత్వాయ స్వతః కల్పనయా చ పానకృత్యాశ్రయౌ బుద్ధిజీవౌ పిబన్తౌ గ్రాహ్యౌ, సుపర్ణౌ తు జీవేశ్వరావిత్యధికాశఙ్కాయాం మన్త్రద్వయేఽపి ద్వివచనశబ్దసామాన్యాదౌత్పత్తికద్విత్వవిశిష్టతయా తుల్యవస్తుద్వయప్రత్యభిజ్ఞానస్య బాధకాభావాత్ప్రకరణాద్యనుగ్రహాచ్చ జీవానువాదేనాసంసారిబ్రహ్మణి మన్త్రద్వయతాత్పర్యమితి ప్రపఞ్చార్థమిదం సూత్రమితి భావః ॥౩౪॥
అన్తరా భూతగ్రామవత్స్వాత్మనః ।
ఘటాదికం చిద్విషయత్వేనాపరోక్షం, బ్రహ్మ తు సాక్షాదవిషయత్వేనాపరోక్షమితి । ప్రథమార్థే పఞ్చమి । అత్ర శ్రుతావాత్మధర్మోఽపరోక్షత్వం బ్రహ్మణ్యుక్తం, బ్రహ్మధర్మః సర్వాన్తరత్వమాత్మన్యుక్తం, తేన తయోరైక్యం దృఢీకృతం మన్తవ్యం, తన్మే వ్యాచక్ష్వేత్యుషస్తప్రశ్నే యాజ్ఞవల్క్యేన ప్రాణాదిప్రేరకో దృష్ట్యాదిసాక్షీ ప్రతిపాదితః । తథైవ 'యదేవ సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాన్తరస్తన్మే వ్యాచక్ష్వ' ఇతి కహోలప్రశ్నేఽశనాయాద్యతీతః ప్రతిపాదితః । తత్ర బ్రాహ్మణద్వయేఽపి ప్రశ్నాదభ్యాసాత్సర్వాన్తరత్వప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ సంశయే మన్త్రయోర్వేద్యైక్యాదస్తు విద్యైక్యం, ఇహ తు బ్రాహ్మణ్యోర్వేద్యైక్యేఽపి అభ్యాసాద్విద్యాభేదః, యజత్యభ్యాసాత్ప్రయాజభేదవదితి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షః, తత్ర మిథో ధర్మానుపసంహారః ఫలం, సిద్ధాన్తే తూపసంహార ఇతి వివేకః । ద్వయోః సర్వాన్తరత్వానుపపత్త్యా తావద్బ్రాహ్మాణయోరేకవస్తుపరత్వం సిద్ధమ్ । తథాచ వేద్యైక్యాన్నిర్గుణవిద్యైక్యే న వివాదః ॥౩౫॥
నను
అన్యథా
విద్యైక్యాఙ్గీకారే అభ్యాసానుపపత్తిరితి చేదుచ్యతే స ఎవాభ్యాసః కర్మభేదకో యో నిరర్థకః, ఇహ తూషస్తబ్రాహ్మణోక్తాత్మన ఎవాశనాయాద్యత్యయరూపవిశేషకథనార్థత్వాదభ్యాసోఽన్యథాసిద్ధో న విద్యాభేదక ఇతి సముదాయార్థః ॥౩౬॥
వ్యతిహారః ।
జీవేశయోర్మిథో విశేషణవిశేష్యభావో వ్యతిహారః, తస్య శ్రుతత్వాత్, ఉత్కృష్టదృష్టిర్నికృష్టే కృతా ఫలవతీతి న్యాయాచ్చ సంశయే జీవే ఈశ్వరత్వమతిరేవ కార్యా ఉక్తన్యాయాత్, వ్యతిహారశ్రుతిస్తు తస్యా ఎవ దృఢీకరణార్థత్వేనాభ్యాసవదన్యథాసిద్ధేతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షః । తత్ర లాఘవం ఫలం లిద్ధాన్తే తు శ్రుత్యర్థవత్త్వమితి వివేకః । ఎకేనైవ త్వమహమస్మీత్యుచ్చారణేనైకత్వమతేః కృతత్వాదహం త్వమసి ఇతి వృథా స్యాదిత్యర్థః ।
ఉక్తదోషం స్మారయతి -
నన్వితి ।
సందిగ్ధేఽర్థే న్యాయః సావకాశః, ఇహ తు శ్రుతత్వాదన్యోన్యాత్మత్వం ధ్యేయం, బ్రహ్మణి మనోమయత్వాదివజ్జీవాత్మత్వస్య ధ్యానార్థమారోపేఽపి నికర్షప్రసక్త్యభావాదితి పరిహరతి -
నైష దోష ఇతి ।
బ్రహ్మణి నికర్షం హిత్వా జీవతాదాత్మ్యధ్యానే మదుక్తమేవాగతమితి శఙ్కతే -
నన్వేవమితి ।
మతేర్ద్విరూపత్వం త్వదనుక్తమస్మాభిరుచ్యతే ధ్యానపరం వాక్యమిదమేకత్వం తు మానాన్తరావిరోధాత్సిధ్యతీతి సమాధత్తే -
న వయమితి ।
అహఙ్గ్రహోపాస్తిష్వయం వ్యతిహార ఉపసంహర్తవ్య ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ॥౩౭॥
సైవ హి సత్యాదయః ।
స యః కశ్చిదధికారీ మహద్వ్యాపకం యక్షం పూజ్యం భౌతికేషు ప్రథమజమేతత్సచ్చ త్యచ్చేతి సత్త్యం బ్రహ్మ హిరణ్యగర్భాఖ్యం వేదోపాస్తే తస్య లోకజయః ఫలమిత్యర్థః । సత్యమితి నామ త్ర్యక్షరం సతియమితి, తత్ర ప్రథమోత్తమే అక్షరే సత్యం, మధ్యస్థమక్షరమనృతముభయతః సత్యేన సంపుటితత్వాత్సత్త్యప్రాయమేవ భవతీతి నామాక్షరోపాసనా సత్యవిద్యాఙ్గత్వేనోక్తా । యత్తత్పూర్వప్రకృతం హృదయాఖ్యం తత్సంప్రత్యుక్తయక్షత్వాదిగుణకం, సోఽసావాదిత్యమణ్డలేఽక్షిణి చ పురుషస్తస్యాహరిత్యహమితి చ నామద్వయజ్ఞానాత్పాపక్షయః ఫలమిత్యర్థః ।
అత్ర పూర్వోత్తరవాక్యయోః ఫలభేదశ్రుతేః ప్రకృతాకర్షణాచ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే గుణానాం వ్యవస్థయానుష్ఠానం, సిద్ధాన్తే త్వనుష్ఠానైక్యమితి ఫలమ్ ।
యథా జీవేశయోరన్యోన్యాత్మత్వశ్రుతిభేదాన్మతిద్వైరూప్యముక్తం, తథాత్ర ఫలశ్రుతిభేదాద్విద్యాభేద ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి -
ద్వే ఇతి ।
విశేష్యబ్రహ్మమాత్రాకర్షణమయుక్తం, తద్యత్తదితి సర్వనామభిః పూర్వోక్తగుణవిశిష్టం బ్రహ్మ ఆకృష్యాదిత్యాక్షిస్థానాదిగుణవిధానాత్, తథాచ వాక్యాదేవ విద్యైక్యసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎకైవేతి ।
యథా దహరశాణ్డిల్యవిద్యయోర్బ్రహ్మైక్యప్రత్యభిజ్ఞానమాత్రం తథాత్ర నేత్యాహ -
నైతదితి ।
కారణాన్తరం ప్రకరణభేదాదికమ్ । ఎవం విద్యాభేదేఽప్యేతదుపాస్యైక్యజ్ఞానం స్యాదత్ర తూభయథాసంభవే విద్యైక్యనానాత్వసంశయే సత్యమిత్యుపాస్యరూపైక్యజ్ఞానాద్విద్యైక్యనిశ్చయ ఇత్యక్షరార్థః ।
అసత్యపవాదకారణే రూపైక్యాద్విద్యైక్యోత్సర్గసిద్ధిర్న చ ఫలభేదాదపవాదః । అఙ్గే ఫలశ్రుతేః శ్రుతిమాత్రతయా ఫలభేదాసిద్ధిరిత్యాహ -
యత్పునరిత్యాదినా ।
కిఞ్చ యత్ర ప్రధానవిధావేవఙ్కామ ఇతి ఫలం శ్రుతం, తత్ర ప్రధానఫలేనైవాఙ్గానాం ఫలాకాఙ్క్షానివృత్తేరఙ్గే ఫలశ్రుతేః స్తుతిమాత్రత్వం, ఇహ తు ప్రథమజ సత్యం బ్రహ్మేతి వేదేతి ప్రధానవిద్యావిధిస్థత్వం లోకజయఫలస్యాభ్యుపేత్యాస్మాభిర్నామరూపాఙ్గస్య ఫలశ్రుతేః స్తుతిత్వముక్తమ్ । వస్తుతస్తు ప్రధానవిధావప్యేవఙ్కామపదాభావాద్రాత్రిసత్రన్యాయేన ఫలే కల్పనీయే సతి ప్రధానే తదఙ్గే వా యత్కిఞ్చిత్ఫలం శ్రుతం తస్య సర్వస్యాపి శ్రుతత్వావిశేషాజ్జాతేష్టిఫలన్యాయేన సముచ్చిత్యైకప్రధానఫలత్వకల్పనాత్ ఫలభేదోఽసిద్ధ ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
సూత్రం యోజయతి -
తస్మాదితి ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యాముద్భావ్య దూషయతి -
కేచిదిత్యాదినా ।
ఛాన్దోగ్యే కర్మాఙ్గోద్గీథే హిరణ్మయపురుషదృష్టిరిత్యత్ర లిఙ్గమాహ -
తత్రేతి ।
పృథివ్యగ్న్యాత్మనా దృష్టే ఋక్సామే గేష్ణౌ, తస్మాదృక్సామగేష్ణత్వాత్, పురుష ఉద్గీథ ఇత్యేవం విద్వానుద్గాతా కర్మఫలసమృద్ధిసమర్థ ఇతి శ్రుత్యర్థః ।
సత్యవిద్యా తు న కర్మాఙ్గాశ్రితేత్యాహ -
నైవమితి ।
అఙ్గవిద్యాతః స్వతన్త్రహిరణ్యగర్భవిద్యాయా భేదాన్న గుణోపసంహార ఇత్యర్థః ॥౩౮॥
కామాదీతరత్ర ।
సగుణనిర్గుణవిద్యయోః శ్రుతాః సత్యకామాదయో వశిత్వాదయశ్చ గుణా మిథ ఉపసంహర్తవ్యా న వేత్యుపసంహారస్య ఫలభావాభావాభ్యాం సందేహే సత్యవిద్యాయా ఎకత్వాద్గుణసాంకర్యేఽప్యత్ర విద్యయోః సగుణనిర్గుణరూపభేదేన భేదాన్నిర్గుణవిద్యాయాం గుణోపసంహారస్య ఫలాభావాచ్చానుపసంహార ఇతి బహిరేవ ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
తత్రేదమిత్యాదినా ।
ఎవం విద్యాభేదే స్ఫుటే కథం గుణోపసంహారః, తత్రాహ -
గుణవతస్త్వితి ।
భిన్నవిద్యాస్థానామపి గుణానామాయతనాదిసామ్యేన నిర్గుణస్థలే బుద్ధిస్థానాం స్తుత్యర్థముపసంహారో యుక్తః, జ్ఞానస్తుతిప్రకర్షస్యాకాఙ్క్షితత్వాత్, యత్ర క్వచిద్దృష్టగుణైః స్తుతేః కర్తుం యోగ్యత్వాత్ । యద్యపి సగుణస్థసత్యకామాదిషు నిర్గుణస్థగుణా అన్తర్భూతా ఎవ తథాపి నోపసంహారోక్తేర్వైయర్థ్యం నిర్గుణస్తావకత్వేన శ్రుతగుణానామన్యత్రాప్యధ్యేయత్వమితి శఙ్కానిరాసేనాన్తర్భావదార్ఢ్యార్థత్వాదిత్యనవద్యమ్ ॥౩౯॥
ఆదరాదలోపః ।
అత్ర యచ్ఛబ్దాగ్నిహోత్రశబ్దాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేదం విచార్యత ఇతి ।
వైశ్వానరోపాసకేనాతిథిభోజనాత్ప్రాక్కార్యత్వేన విద్యాఙ్గప్రాణాగ్నిహోత్రవిచారాత్పాదసంగతిః । పూర్వపక్షే భోజనలోపేఽపి ద్రవ్యాన్తరేణ ప్రాణాగ్నిహోత్రానుష్ఠానం, సిద్ధాన్తే తల్లేప ఇతి భేదః ।
నను యద్భక్తమితి యచ్ఛబ్దేన భోజనాక్షిప్తం భక్తమనూద్య యద్ధోమీయమితి హోమసంయోగవిధినాదాక్షేపకభోజనలోపే తదాక్షిప్తభక్తాశ్రితహోమలోప ఇతి సిద్ధాన్తీ శఙ్కతే -
తద్యదితి ।
నిర్గుణస్యోపాస్తిలోపేఽపి స్తుత్యర్థగుణస్థైర్యవద్భోజనలోపేఽపి ప్రాణాగ్నిహోత్రస్యాదరేణ స్తుతినిర్వాహార్థమలోప ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షసూత్రేణ పరిహరతి -
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
ఎవం తదితి స్వయం ప్రాణాగ్నిహోత్రమకృత్వాతిథీనాం తత్కరణమిత్యర్థః ।
ఉక్తం స్మారయిత్వా పరిహరతి -
నన్విత్యాదినా ।
యథా కుణ్డపాయిసత్రగతే మాసాగ్నిహోత్రేఽగ్నిహోత్రశబ్దాద్గౌణాన్నిత్యాగ్నిహోత్రవాచకాన్నిత్యాగ్నిహోత్రధర్మాణాం పయోద్రవ్యాదీనాం ప్రాప్తిస్తథేహాపి ప్రాణాహుతిష్వగ్నిహోత్రశబ్దవశాత్పయోద్రవ్యాదీనాముత్సర్గతః ప్రాప్తౌ సత్యాం భోజనార్థభక్తద్రవ్యవిధినాపవాదః కృతః, అతో భక్తవిధేరపవాదార్థత్వాద్భోజనలోపే భక్తాఖ్యగుణస్యాఙ్గస్య లోపేఽపి న ముఖ్యస్యాగ్నిహోత్రస్య లోపః, అపవాదాభావే ఉత్సర్గప్రాప్తపయాదినా తస్య నిష్పత్తిసంభవాదితి ప్రాప్తమిత్యర్థః । 'గుణలోపే న ముఖ్యస్య' ఇతి జైమినిసూత్రమ్ । ఆధానే సన్తి పవమానేష్టయస్తత్రాగ్నయే పవమానాయ పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేదితి నిర్వాపః శ్రుతస్తదఙ్గత్వేనాగ్నిహోత్రహవణ్యాం హవీంషి నిర్వపేదితి దర్శపూర్ణామాసాఖ్యప్రకృతౌ విహితాగ్నిహోత్ర హవణ్యతిదేశేన ప్రాప్త ఆధానకాలే చాగ్నిహోత్రాభావాత్తస్యా గుణభూతాయా లోపేఽపి ముఖ్యస్య నిర్వాపస్య న లోప ఇత్యర్థః । ఆరబ్ధనిత్యాదికర్మణోఽవశ్యానుష్ఠేయత్వాచ్ఛ్రుతద్రవ్యాలాభే ప్రతినిహితద్రవ్యేణాపి కర్మ కర్తవ్యమితి ప్రతినిధిన్యాయః ॥౪౦॥
సిద్ధాన్తయతి -
ఉపస్థితేఽతస్తద్వచనాదితి ।
తద్ధోమీయమితి తచ్ఛబ్దేన భోజనార్థసిద్ధభక్తమాశ్రిత్య హోమవిధానాదిత్యర్థః । సిద్ధవద్భక్తోపనిపాతః ప్రకృతభక్తాగమనం, తస్య తచ్ఛబ్దేన పరామర్శేనేత్యర్థః ।
ఆశ్రిత్య విహితాహుతీనామాశ్రయలోపే లోపో ఎవ న ద్రవ్యాన్తరాక్షేపకత్వం, యథా క్రతుప్రయుక్తాత్ప్రణయనాశ్రితస్య గోదోహనస్య క్రతులోపే లోపే న త్వాశ్రయాన్తరప్రయోజకత్వం తథేతి ఫలితమాహతా ఇతియదుక్తమగ్నిహోత్రశబ్దాద్ద్రవ్యాన్తరప్రాప్తిరితి, తత్రాహ -
న చాత్రేతి ।
తద్వద్భావో నిత్యాగ్నిహోత్రసాదృశ్యమర్థవాదస్థశబ్దస్య స్తుతిత్వేనోపపత్తేరిత్యర్థః ।
ధర్మప్రాపకత్వే దోషమాహ -
తద్ధర్మప్రాప్తౌ చేతి ।
అవ ఎవేతి తద్ధర్మప్రాప్త్యభావాదేవేత్యర్థః । ప్రాప్తౌ సంపాదనం వృథా స్యాదితి భావః ।
ముఖ్యాగ్నిహోత్రాఙ్గాని సంపాద్యన్తే చేత్కథం తదనఙ్గం వేదిరత్ర సంపాద్యతే తత్రాహ -
వేదిశ్రుతిశ్చేతి ।
ముఖ్యాగ్నిహోత్రస్యాగ్న్యుద్ధరణవత్సాయంప్రాతఃకాలద్వయస్యాపి న ప్రాప్తిరితి -
భోజనేనేతి ।
ఉపస్థానపరిస్తరణాదయోఽప్యగ్న్యభావాన్న ప్రాప్నువన్తీత్యాహ -
ఎవమితి ।
యస్మాత్తద్ధర్మప్రాప్త్యభావస్తస్మాద్భోజనద్రవ్యేణైవ హోమ ఇత్యుపసంహారః । ప్రాణాయ స్వాహా ఇత్యాదయో మన్త్రాః ।
నను స్వామిభోజనస్యోత్తరకాలత్వం శ్రుత్యాదివిహితం కథం పూర్వోఽతిథిభ్యోఽశ్నీయాదితివచనే బాధ్యతే తత్రాహ -
న హ్యస్తీతి ।
ఉపాసకాన్యస్వామివిషయముత్తరకాలత్వవిధానమిత్యర్థః । న త్వితి ప్రాథమ్యమాత్రేణేత్యర్థః ।
ప్రాణోపాసకస్య ప్రాప్తే భోజనే ప్రాథమ్యార్థతయాదరస్యాన్యథాసిద్ధౌ ఫలితమాహ -
తస్మాదితి ॥౪౧॥
తన్నిర్ధారణా ।
ఉభయథా దృష్టాన్తదర్శనాత్సంశయమాహ -
కిం తానీతి ।
యథానారాభ్యాధీతపర్ణమయీత్వం జుహూద్వారా క్రత్వఙ్గతయా కర్మసు నిత్యం ప్రయుజ్యతే, తథాఙ్గాశ్రితోపాసనాన్యుద్గీథాదిద్వారాఽఙ్గతయా నిత్యాని, ఉత క్రత్వఙ్గాప్ప్రణయనశ్రయో గోదోహనసంయోగః పశుఫలార్థత్వాదనిత్యత్వేన యథా ప్రయుజ్యతే యథా వా పశ్వఙ్గయూపాశ్రయం బైల్వత్వమన్నాద్యఫలత్వాదనిత్యం తథా కర్మసమృద్యాదిఫలకత్వాదుపాసనాన్యనఙ్గత్వేనానిత్యానీతి సంశయార్థః । పూర్వపక్షే ఉపాసనానాం ప్రయోగనిత్యత్వం, సిద్ధాన్తే త్వనిత్యత్వమితి ఫలభేదః ।
అనిత్యభోజనాశ్రయప్రాణాగ్నిహోత్రస్యానిత్యత్వవన్నిత్యకర్మాఙ్గోపాస్తీనాం నిత్యత్వమితి ప్రత్యుదాహరణదృష్టాన్తేన పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
ఉపాసనాని కర్మాఙ్గాని, అఫలత్వే సతి కర్మాఙ్గాశ్రితత్వాత్పర్ణమయీత్వాదివత్ । తథా చాఙ్గతయా ప్రయోగవిధినా నిత్యేన ప్రయుజ్యన్త ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తసూత్రం వ్యాచష్టే -
యానీత్యాదినా ।
ఉద్గీథాదయః కర్మణాం గుణాః అఙ్గాని తేషాం యాథాత్మ్యం రసతమత్వాదికం తన్నిర్ధారణాన్యుపాసనాని యాని తాని కర్మసు నిత్యపర్ణమయీత్వాదివన్న నియమ్యేరన్నిత్యర్థః ।
ఎషాం కర్మాఙ్గత్వే తద్ధీనస్యావిదుషః కర్మ న స్యాదఙ్గలోపాత్, తస్మాదవిదుషోఽపి కర్మకర్తృత్వశ్రుతిలిఙ్గైరఙ్గత్వానుమానబాధ ఇత్యాహ -
తద్దృష్టేరితి ।
తస్యానియమస్య దర్శనాదిత్యర్థః ।
తాం చేదవిద్వాన్ప్రస్తోష్యసి మూర్ధా తే వ్యపతిష్యతీతి చాక్రాయణేనర్త్విజామాక్షిప్తత్వాదనుపాసకానామపి కర్మప్రయోగోఽస్తీత్యాహ -
ప్రస్తావాదీతి ।
ఉపాస్తీనాం కర్మఫలాత్పృథక్ఫలశ్రుతేర్న కర్మాఙ్గత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
తేనోమిత్యక్షరేణ యశ్చైతదక్షరమేవం రసతమత్వాదిరూపేణ వేదోపాస్తే యశ్చ న వేద తావుభౌ కర్మ కురుత ఎవ యద్యపి తథాపి తు విద్యావిద్యయోర్నానాత్వం భిన్నఫలత్వమ్ । దృష్టం హి మణివిక్రయే జ్ఞానాజ్ఞానాభ్యాం వణిక్శబరయోః ఫలవైషమ్యం, తస్మాద్యదేవ కర్మ విద్యయోద్గీథాద్యుపాస్త్యా శ్రద్ధయాస్తిక్యబుద్ధ్యోపనిషదా రహస్యదేవతాధ్యానేన కరోతి తదేవ కర్మ ఫలాతిశయవదిత్యర్థః । కర్మణో వీర్యవత్త్వం నామ ఫలవత్త్వం విద్యాహీనస్యాపి గమ్యమానం విద్యాయా అనఙ్గత్వే లిఙ్గమితి భావః ।
సామ్ని లోకాదిదృష్ట్యుపాసనేషు కర్మసమృద్యతిరిక్తలోకాదిఫలశ్రుతేశ్చ నాఙ్గత్వమిత్యాహ -
తథేతి ।
అస్మై విదుషే కల్పన్తే భోగాయ సమర్థా భవన్తి భూమేరూర్ధ్వా లోకా ఆవృత్తా అధస్తనాశ్చేత్యర్థః ।
తథా హి గుణవాద ఇతి ।
ఫలశ్రుతేరర్థవాదమాత్రత్వే స్తుతిలక్షణా స్యాత్, సా న యుక్తా, ముఖ్యవృత్త్యా ఫలపరత్వసంభవాత్ । ప్రయాజానుయాజకర్మణాం తు ప్రకరణాద్దర్శాద్యఙ్గత్వలాభాద్భ్రాతృవ్యాభిభూతిఫలశ్రుతేరగత్యా స్తుతిలక్షకత్వం, యద్యపి పర్ణమయీత్వాదీనామఙ్గత్వబోధకం ప్రకరణం నాస్తి తథాపి తేషు ఫలశ్రుతేః స్తుతిత్వం, తేషామక్రియాత్వేన క్రియాసంబన్ధం వినా ఫలహేతుత్వానుపపత్తేరతస్తేషాం ఫలార్థం క్రియాపేక్షిత్వాత్క్రతోశ్చ జుహూప్రకృతిద్రవ్యాకాఙ్క్షిత్వాత్పర్ణమయీ జుహూరిత్యాదివాక్యేనైవ ప్రకృతిద్రవ్యార్పకేణ జుహూద్వారా సంనిహితక్రత్వఙ్గత్వసిద్ధేర్యుక్తం ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వమితి భావః ।
అక్రియాత్మకగోదోహనాదేరపి ఫలశ్రుతిరర్థవాదః స్యాదత ఆహ -
గోదోహనాదీనాం హీతి ।
యదపః ప్రణయేత్తత్పశుకామస్య సతో గోదోహనేన బ్రహ్మవర్చసకామస్య కాంస్యేతీతి ఫలార్థవిధిరేవ నార్థవాదః గోదోహనాదేః క్రత్వనాకాఙ్క్షితత్వేనాఙ్గత్వాభావాత్, చమసేన నిరాకాఙ్క్షక్రియాసంబన్ధితయా స్వఫలసాధకత్వసంభవాత్ । తథా ఖాదిరత్వేన నిరాకాఙ్క్షక్రత్వఙ్గయూపమాశ్రిత్య బైల్వమన్నాద్యకామస్య ఖాదిరం వీర్యకామస్యేతి ఫలార్థవిధిరేవార్థః ।
పర్ణమయీత్వాదిషు ఫలవిధిః కిం న స్యాదత ఆహ -
న త్వితి ।
ఎవంవిధో యూపాదివన్నిరాకాఙ్క్ష ఇత్యర్థః ।
జుహూరేవాశ్రయ ఇత్యత ఆహ -
వాక్యేనేతి ।
జుహ్వాః ప్రకృతిద్రవ్యాపేక్షిత్వాదనేనైవ వాక్యేన క్రత్వఙ్గతయా జుహూప్రకృతిద్రవ్యసంబన్ధో విధేయః పశ్చాన్నిరాకాఙ్క్షజుహూమాశ్రిత్య తస్యైవ ప్రకృతిద్రవ్యస్య ఫలసంయోగో విధేయ ఇతి వాక్యభేద ఇత్యర్థః ।
పర్ణతాదివైలక్షణ్యముపాసనానామాహ -
ఉపాసనానాం త్వితి ।
స్వయం క్రియాత్వాద్యాగాదివత్ఫలవిశిష్టత్వేన విధానోపపత్తిరిత్యర్థః । తస్మాదితి అఙ్గత్వావేదకమానాభావాదిత్యర్థః । అత ఎవేతి అనఙ్గత్వాదేవేత్యర్థః । తస్మాదఙ్గోపాస్త్యభావేఽపి కర్మాధికార ఇతి సిద్ధమ్ ॥౪౨॥
ప్రదానవదేవ తదుక్తమ్ ।
వాయుప్రాణయోర్భేదాభేదవాక్యాభ్యాం సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
అస్తు కర్మాఙ్గానాం తత్సంబద్ధోపాస్తీనాం చ ఫలభేదాన్నిత్యత్వానిత్యత్వరూపః ప్రయోగభేదః, ఇహ తు వాయుప్రాణయోః స్వరూపాభేదాత్తత్స్వరూపప్రాప్తిలక్షణఫలైక్యాచ్చ ధ్యానప్రయోగైక్యమితి పూర్వపక్షయతి -
అపృథగితి ।
'అగ్నిర్వాగ్భూత్వా' ఇత్యారభ్య 'వాయుః ప్రాణో భూత్వా నాసికే ప్రావిశత్' ఇత్యభేదం దర్శయతీత్యర్థః ।
యతశ్చోదేతి సూర్యస్తం వద' ఇతి ప్రశ్నే సూత్రాత్మకవాయుర్వాచ్యో వాయుస్థానే ప్రాణం వదన్నేకత్వం తయోర్దర్శయతీత్యాహ -
తథేతి ।
కిఞ్చ యది వాయుప్రాణయోః పృథగ్ధ్యానం స్యాత్తర్హి ధ్యానాఙ్గవ్రతభేదోఽపి స్యాదిహ తు ప్రాణాపాననిరోధాత్మకవ్రతైక్యశ్రుతేర్ధ్యానైక్యమిత్యాహ -
తస్మాదితి ।
వ్రతైక్యస్య ప్రశస్తత్వాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ వాయుప్రాణో సంవర్గౌ భేదేనోపక్రమ్య పరస్తాద్వాక్యశేషే సంవర్గదేవైక్యశ్రుతేః ప్రయోగైక్యమిత్యాహ -
తథేతి ।
మహాత్మన ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । చతురశ్చతుఃసంఖ్యాకానగ్నిసూర్యోదకచన్ద్రానపరాంశ్చ వాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోరూపానేకో దేవః కః ప్రజాపతిః జగార గీర్ణవానుపసంహృతవానిత్యర్థః । న బ్రవీతి భేదమితి శేషః ।
యథా 'అగ్నిహోత్రం జుహోతి' ఇత్యుత్పన్నాగ్నిహోత్రస్యైకస్యైవ దధితణ్డులాదిగుణభేదేన సాయంప్రాతఃకాలభేదేన ప్రయోగభేదస్తథా 'అన్నాదో భవతి య ఎవం వేద' ఇత్యుత్పన్నాయాః సంవర్గవిద్యాయా ఎకత్వేఽప్యుత్పన్నశిష్టవాయుప్రాణాఖ్యగుణభేదాత్ప్రయోగభేద ఇత్యుత్సూత్రం సిద్ధాన్తయతి -
పృథగేవేతి ।
'తౌ వా ఎతౌ ద్వౌ సంవర్గౌ' ఇత్యుపాస్యభేదవాక్యస్య ప్రయోగభేదపరత్వాద్వాక్యాదేవ భేదసిద్ధిరిత్యర్థః ।
పూర్వపక్ష్యుక్తమనూద్య ప్రత్యాహ -
ననూక్తమిత్యాదినా ।
ఉపాస్యతయా ప్రధానభూతసంవర్గగుణవిశిష్టోపాస్యభేదవాక్యవిరోధాదనుపాస్యవాయుతత్త్వైక్యవచనం న ప్రయోగైక్యప్రాపకమితి భావః ।
సూర్యోదయాస్తమయయోర్వాయ్వధీనత్వాత్తదభేదాభిప్రాయేణ ప్రాణాత్తావుక్తౌ । తతోఽధ్యాత్మాధిదైవావస్థాభేదేనోక్తస్య ధ్యేయభేదస్య నిరాసే 'యతశ్చోదేతి' ఇతి శ్లోకస్య న శక్తిరిత్యాహ -
శ్లోకేతి ।
అసామర్థ్యే లిఙ్గమాహ -
స యథేతి ।
శ్లోకోపన్యాసవద్వ్రతైక్యోపన్యాసోఽపి తత్త్వాభేదాభిప్రాయేణేత్యాహ -
ఎతేనేతి ।
నన్వేవకారాద్వాయువ్రతనివృత్తేః ప్రాణ ఎవైకో ధ్యేయో భాతీత్యత ఆహ -
ఎకమేవేతి ।
వదనదర్శనాదీని వాక్చక్షురాదీనాం వ్రతాని శ్రమరూపమృత్యునా భగ్నానీత్యుక్త్వా ప్రాణస్యాభగ్నవ్రతత్వం నిర్ధారితం, తథా జ్వలనతాపాదీన్యగ్న్యాదిత్యాదీనాం వ్రతాని భగ్నానీత్యుక్త్వా వాయోరభగ్నవ్రతత్వం నిర్ధారితం, 'స యథైషాం ప్రాణానాం మధ్యమః ప్రాణః స్థిరవ్రత ఎవమేతాసాం దేవనాం వాయుర్మ్లోచన్తి హ్యన్యా దేవతా న వాయుఃసైషానస్తమితా దేవతా యద్వాయుః' ఇతి శ్రుతేః । అతో భగ్నవ్రతనిరాసార్థ ఎవకారో న వాయువ్రతనివృత్త్యర్థ ఇత్యర్థః ।
అత్రైవార్థే లిఙ్గమాహ -
ఎకమితి ।
ఉకారశ్చార్థః । తేన వ్రతేన వాయోః సాయుజ్యం సమానదేహత్వం సలోకతాం చ జయతీత్యర్థః ।
నన్వత్ర వాయుప్రాప్తిర్న శ్రుతేత్యత్రాహ -
దేవతేతి ।
తస్మాత్తత్త్వాభేదదృష్ట్యా వ్రతైక్యమితి స్థితం, సంప్రతి పూర్వోక్తం పృథగుపదేశం వివృణోతి -
తథా తౌ వా ఇతి ।
సౌత్రం దృష్టాన్తం వ్యాచష్టే -
ప్రదానవదితి ।
త్రయః పురోడాశా అస్యాం సన్తీతి త్రిపురోడాశినీష్టిస్తస్యాం కిం సహప్రదానముత భేదేనేతి సందేహే పూర్వపక్షమాహ -
సర్వేషామితి ।
సర్వేషాం దేవానామాభిముఖ్యేన ప్రాపయన్హవిరవద్యతి గృహ్ణాతి, అచ్ఛంవట్కారం వషట్కారాఖ్యదేవభాగమిత్యర్థః । యద్వా సర్వదేవార్థం యుగపదవదానం కార్యమిత్యత్ర హేతురచ్ఛంవట్కారమితి అవ్యర్థత్వాయేత్యర్థః । ఎకార్థమవత్తే హవిషి శేషో యాగానర్హతయా వృథా స్యాదితి భావః ।
ఎవం సహావదానశ్రుతేర్దేవైక్యాచ్చ పురోడాశానాం సహప్రక్షేపే ప్రాప్తే పృథక్ప్రక్షేప ఇతి సిద్ధాన్తమాహ -
రాజేతి ।
రాజాధిరాజస్వరాజగుణభేదేన విశిష్టదేవతాభేదాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చాధ్వర్యుణా యజేతి ప్రైషే కృతే హోత్రా యో మన్త్రః పఠ్యతే సా యాజ్యా, అనుబ్రూహీతి ప్రైషానన్తరమన్త్రః పురోనువాక్యేతి భేదోఽస్తి, తత్రాస్యామిష్టౌ ప్రథమపురోడాశప్రదానే యా కౢప్తా యాజ్యా స ద్వితీయప్రదానే పురోనువాక్యా, యా చ పూర్వమనువాక్య, స పశ్చాద్యాజ్యేతి వ్యత్యాసమన్వాహేతి శ్రుత్యా విధానాత్, యథాశ్రుతి ప్రక్షేపపృథక్త్వమిత్యాహ -
యాజ్యేతి ।
సంకర్షో దేవతాకాణ్డమ్ । వాశబ్దోఽవధారణే, నానైవ దేవతా రాజాదిగుణభేదేన భేదావగమాదితి సూత్రార్థః ।
దృష్టాన్తే దేవతాభేదాత్కర్మభేదవద్విద్యాభేదః స్యాదిత్యత ఆహ -
తత్ర త్వితి ।
కర్మోత్పత్తివాక్యస్థదేవతాభేదః కర్మభేదే హేతురిహ త్వన్నాదో భవతి య ఎవం వేదేత్యుత్పత్తావేకత్వేన జ్ఞాతవిద్యాయాః పశ్చాచ్ఛ్రుతవాయుప్రాణభేదో న భేదకః, అగ్నిహోత్రస్యేవ దధ్యాదిద్రవ్యభేద ఇత్యర్థః ।
తర్హి కేనాంశేన ప్రదానస్య దృష్టాన్తత్వమిత్యత ఆహ -
విద్యైక్యేఽపీతి ।
అవస్థాభేదాద్దేవతాభేదః ప్రయోగభేదశ్చేత్యంశేనాయం దృష్టాన్త ఇత్యర్థః ॥౪౩॥
లిఙ్గభూయస్త్వాత్ ।
ఉత్పత్తేః ప్రాగిదం సర్వం నైవ సదాసీన్నాప్యసదిత్యుపక్రమ్య మనః సృష్టిముక్త్వా తన్మన ఆత్మానమైక్షతేతీక్షణపూర్వకమగ్నీనపశ్యదితి మనోఽధికృత్య పఠన్తీత్యర్థః ।
పురుషాయుష్ట్వేన కౢప్తశతవర్షాన్తర్గతైః షట్రత్రింశత్సహస్రైరహోరాత్రైరవచ్ఛిన్నతయా మనోవృత్తీనామసఙ్ఖ్యేయానామపి షట్త్రింశత్సహస్రత్వమ్ । తాభిరిష్టకాత్వేన కల్పితాభిర్మనసైవ సంపాదితా అగ్నయో మనశ్చితస్తానర్కాన్పూజ్యాన్మనోమయాన్మనోవృత్తిషుసంపాదితానాత్మనః స్వస్య సంబన్ధిత్వేన మనోఽపశ్యత్, తథా వాక్ప్రాణాదయోఽపి స్వస్వవృత్తిరూపానగ్నీనపశ్యన్నిత్యాహ -
తథేతి ।
ప్రాణో ఘ్రాణం కర్మేన్ద్రియేణ హస్తాదినా చితః కర్మచితః అగ్నిస్త్వక్పూర్వత్రాగ్నిచయనప్రకరణాత్కిమేతేఽగ్నయః క్రత్వర్థా ఉత ప్రాధాన్యజ్ఞాపకలిఙ్గాదిభూయస్త్వాత్పురుషార్థా వేతి సంశయమాహ -
తేష్వితి ।
కేవలవిద్యాత్మకాః క్రియాఙ్గత్వం వినా భావనామయా ఇత్యర్థః ।
ఎకప్రయోగాసంభవాద్వాయుప్రాణయోర్ధ్యానప్రయోగభేదోఽస్తు, ఇహ తు మనశ్చిదాద్యగ్నీనాం ప్రకరణాత్కర్మాఙ్గత్వేనైకప్రయోగత్వమితి ప్రాపయ్య సిద్ధాన్తముపక్రమతే -
తత్రేత్యాదినా ।
పూర్వపక్షే భావనాగ్నీనాం క్రత్వఙ్గత్వమిష్టం తేషాం క్రియాఙ్గత్వం వికల్పః సముచ్చయో వాస్తు । సిద్ధాన్తే పురుషార్థత్వమితి ఫలమ్ ।
తత్తత్ర సర్వప్రాణిమనోవృత్తిభిర్మమ సదాగ్నయః చీయన్త ఇతి ధ్యానదార్ఢ్యే సతి సర్వభూతాని యత్కిఞ్చిత్మనసా సంకల్పయన్తి తేషామేవాగ్నీనాం సా కృతిః కరణమిత్యేకం లిఙ్గం, క్రియాఙ్గస్య యత్కిఞ్చిత్కరణేన సిద్ధ్యదర్శనాదిత్యాహ -
తద్యదితి ।
ఎవంవిదే స్వపతే జాగ్రతేఽపి తదీయాగ్నీన్భూతాని సర్వదా చిన్వన్తీతి లిఙ్గాన్తరం, క్రియాఙ్గస్య చోదితకాలానుష్ఠేయస్య సదా సర్వైరనుష్ఠీయమానత్వాయోగాదిత్యర్థః । షట్త్రింశత్సహస్రసంఖ్యాప్యనఙ్గత్వే లిఙ్గమేవఞ్జాతీయకపదేనోక్తమ్ ॥౪౪॥
ఎవం సిద్ధాన్తముపక్రమ్య పూర్వపక్షయతి -
పూర్వేతి ।
పూర్వస్యేష్టకాభిరగ్నిం చినుత ఇత్యుక్తస్య స ఎష త్విష్టకాగ్నిరితి సంనిహితస్యాయం వికల్పవిశేషోపదేశః సంకల్పమయత్వాఖ్యప్రకారభేదోపదేశః క్రియాగ్నివత్సాంకల్పికాగ్నయోఽప్యఙ్గమితి యావత్ ।
కిం విధివాక్యస్థం లిఙ్గం ప్రకరణాద్బలీయః, అర్థవాదస్థం వా । ఆద్యమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
లిఙ్గమితి ।
మానసాగ్నివిధ్యర్థవాదస్థలిఙ్గానాం స్వార్థప్రాపకమానాభావాద్దౌర్బల్యమిత్యర్థః ।
సూత్రస్థక్రియాపదం వ్యాచష్టే -
తస్మాదితి ।
నను అక్రియారూపాగ్నీనాం ధ్యానమయానాం కథం క్రియాఙ్గత్వం తత్రాహ -
మానసవదితి ।
ద్వాదశాహస్యాద్యన్తాహర్ద్వయం త్యక్త్వా మధ్యస్థదశరాత్రస్యైవ ద్విరాత్రాదిషు ప్రకృతిత్వం, తద్ధర్మాణామేవ తేష్వతిదేశాత్తస్య మధ్యదశరాత్రస్య దశమేఽహన్యర్థాదేకాదశేఽహని మానసగ్రహః శ్రూయతే 'అనయా త్వా పాత్రేణ సముద్రం రసయా ప్రాజాపత్యం మనోగ్రహం గృహ్ణాతి' ఇతి । అనయా రసయా పృథివ్యా పాత్రేణ సముద్రం త్వాం ప్రజాపతిదేవతాకం మనోగ్రహం గృహ్యతే ఇతి గ్రహః సోమరసః, మనసా రసత్వేన భావితమధ్వర్యుర్గృహ్ణాతీత్యర్థః । అత ఎవర్త్విజాం ధ్యాయితయా వివిధవాక్యోచ్చారణాభావాదవివాక్యసంజ్ఞా అహ్నః ప్రాప్తా । గ్రహణం నామ సోమపాత్రస్యోపాదానం, గృహీతస్య స్వస్థానే స్థాపనమాసాదనం సోమస్య హోమో హవనం హుతశేషాదానమాహరణం శేషభక్షణాయర్త్విజాం మిథోఽనుజ్ఞానకరణముపహ్వానం తతో భక్షణమిత్యేతాని మానసాన్యేవేత్యర్థః ।
స చ మానసో గ్రహో ద్వాదశాహాదహరన్తరం స్వతన్త్రమిత్యాశఙడ్క్య ద్వాదశాహసంజ్ఞావిరోధాన్నాహరన్తరం కిన్తు ప్రకరణాదవివాక్యస్యాహ్నోఽఙ్గమితి సిద్ధాన్తమాహ -
స చేతి ।
కల్పః కల్పనాప్రకారః । కేచిత్త్వత్ర భాష్యే దశరాత్రశబ్దో వికృతిపరః, తత్రాపి దశమేఽహన్యవివాక్యసంజ్ఞకే మానసగ్రహస్యాతిదేశప్రాప్తతయాఙ్గత్వాదిత్యాహుః ॥౪౫॥
మనశ్చిదాదీనాం క్రియాఙ్గత్వే ప్రకరణముక్త్వా లిఙ్గమాహ -
అతిదేశాచ్చేతి ।
క్రియాఙ్గత్వసాదృశ్యాదతిదేశ ఇత్యర్థః ॥౪౬॥
సిద్ధాన్తమాహ -
విద్యేతి ॥౪౭॥
న శ్రుతిలిఙ్గవాక్యైః ప్రకరణం బాధ్యమితి సూత్రత్రయార్థః ॥౪౮॥
తత్రావధారణశ్రుతేరన్యథాసిద్ధిం శఙ్కతే -
నన్వబాహ్యేతి ।
విద్యాచిత ఇతిపదేనైవాబాహ్యసాధనత్వస్య లబ్ధత్వాదవధారణం వ్యర్థమిత్యాహ -
నేతి ।
తర్హి కథమస్యార్థవత్త్వం తత్రాహ -
అబాహ్యేతి ।
లిఙ్గం వ్యనక్తి -
తథేతి ।
అగ్నీనాం సర్వకాలవ్యాపిత్వేనానఙ్గత్వే దృష్టాన్తమాహ -
యథేతి ।
తదా ధ్యానకాల ఇత్యర్థః । హోమే యథా సాతత్యముచ్యతే తద్వదగ్నీనాం సాతత్యదర్శనమిత్యన్వయః ।
యదుక్తమర్థవాదస్థత్వాల్లిఙ్గం దుర్బలమితి తన్న । సర్వదా సర్వభూతాని మదర్థమగ్నీన్ చిన్వన్తీతి ధ్యాయేదిత్యపూర్వార్థతయా విధికల్పనాత్ । తథా చ విధివాక్యస్థత్వాల్లిఙ్గం ప్రకరణాద్బలవాదిత్యాహ -
న చేదమిత్యాదినా ।
ఎతేనేతి విధిత్వేనేత్యర్థః ।
వాక్యం వివృణోతి -
తథేతి ॥౪౯॥
సంపదుపాస్త్యై మనోవృత్తిషు క్రియాఙ్గానాం యోజనమనుబన్ధః శ్రుత్యా క్రియతే తదన్యథానుపపత్త్యాప్యగ్నీనాం పురుషార్థత్వం క్రత్వర్థత్వేఽఙ్గానాం సిద్ధత్వేన సంపాదనానుపపత్తేరిత్యాహ -
ఇతశ్చేత్యాదినా ।
తే అగ్నయః, అధీయన్త తేషామాధానం మనసైవ కుర్యాదిత్యర్థః । కాలస్య ఛన్దస్యనియమాత్ । అచీయన్త ఇష్టకాశ్చేతవ్యా ఇత్యర్థః । గ్రహాః పాత్రాణి, అస్తువన్, ఉద్గాతారః స్తువన్తి, అశంసన్ హోతారః శంసన్తి, కిం బహూక్త్యా యత్కిఞ్చిద్యజ్ఞే కర్మారాదుపకారకం యజ్ఞియం యజ్ఞస్వరూపోత్పాదకం చ తత్సర్వం మనోమయం కుర్యాదితి శ్రుత్యర్థః ।
వృత్తిష్వగ్నిధ్యానస్య క్రియానఙ్గత్వేఽప్యుద్గీథధ్యానవత్క్రియాఙ్గాశ్రితత్వం స్యాన్నేత్యాహ -
న చాత్రోద్గీథేతి ।
అఙ్గావబద్ధశ్రుతితోఽస్యాః శ్రుతేర్వైరూప్యం స్ఫుటయతి -
న హీతి ।
అనఙ్గవృత్తిషు సాఙ్గక్రతుసంపాదనం పురుషస్య యజ్ఞత్వధ్యానవత్స్వతన్త్రమిత్యర్థః ।
అనాదరార్థోఽతిదేశో న భవతి కిన్తు వికల్పార్థ ఇత్యత ఆహ -
న చేతి ।
ఎకస్మిన్సాధ్యే నిరపేక్షసాధనయోర్వికల్పో భవతి యథా వ్రీహియవయోరత్ర తు క్రియాగ్నేర్ధ్యానాగ్నీనాం సాధ్యభేదాన్న వికల్ప ఇత్యర్థః । అత ఎవ సముచ్చయోఽపి నిరస్తః ।
యదుక్తం క్రియాఙ్గత్వసామాన్యేనాతిదేశ ఇతి తన్నేత్యాహ -
యత్త్వితి ।
సూత్రే బహువచనార్థమాహ -
శ్రుత్యాదీని చేతి ।
అనుబన్ధాతిదేశశ్రుతిలిఙ్గవాక్యేభ్య ఇత్యర్థః ।
ఎవమితి ।
అర్థ ఇతి శేషః ।
మనశ్చిదాదీనాం స్వాతన్త్ర్యే క్రియాప్రకరణాదుత్కర్షః స్యాదిత్యాశఙ్క్య స ఇష్ట ఇత్యాహ -
దృష్టశ్చేతి ।
ఎకాదశే చిన్తితం 'రాజా స్వారాజ్యకామో రాజసూయేన యజేత' ఇతి ప్రకృత్యావేష్టిర్నామ కాచిదిష్టిరామ్నాతా 'ఆగ్నేయోఽష్టాకపాలో హిరణ్యం దక్షిణా', 'బార్హస్పత్యం చరుం శితిపృష్ఠో దక్షిణా', 'ఐన్ద్రమేకాదశకపాలమృషభో దక్షిణా' ఇతి । తస్యాం వర్ణభేదేన ప్రయోగభేదః, శ్రూయతే 'యది బ్రాహ్మణో యజేత బార్హస్పత్యం మధ్యే నిధాయాహుతిమాహుతిం హుత్వాభిఘారయేద్యది వైశ్యో వైశ్వదేవం చరుం మధ్యే నిదధ్యాద్యది రాజన్యస్తదైన్ద్రమ్' ఇతి । ఆగ్నేయైన్ద్రపురోడాశయోర్మధ్యే బార్హస్పత్యం చరుం నిధాయేత్యర్థః । తత్రాగ్నేయాదిచరుషు అఙ్గానాం తన్త్రేణ ప్రయోగో భవతి మధ్యేనిధానలిఙ్గాత్ప్రయోగభేదే మధ్యే నిధానాయోగాదేతయాన్నాద్యకామం యాజయేదిత్యేకవచనాచ్చ । స చ తన్త్రప్రయోగో రాజసూయక్రతుబాహ్యాయామన్నాద్యకామవర్ణత్రయకర్తృకాయామేవావేష్టౌ జ్ఞేయో న తు క్రత్వన్తర్గతాయామ్ । నను కిమత్ర నియామకం క్రత్వర్థాయామప్యవేష్టౌ తన్త్రప్రయోగః కిం న స్యాదితి చేత్ । న । వర్ణత్రయసంయుక్తానాం కామ్యాయామేవాఙ్గతన్త్రైక్యసాధకస్య మధ్యే నిధానాదిలిఙ్గస్య సత్త్వాదతో లిఙ్గైకవచనాభ్యాం తన్త్రైక్యే సతి హిరణ్యాదికా మిలితైకైవా దక్షిణాదేయా, అన్యథా ప్రయోగైక్యాయోగాత్ । రాజమాత్రకర్తృకక్రత్వన్తర్గతేష్టౌ తు వర్ణత్రయసంయోగాభావాన్మధ్యే నిధానాదిలిఙ్గం నాస్తి తతశ్చ తన్త్రైక్యసాధకాభావాద్దక్షిణాభేదేన తన్త్రభేద ఇత్యఙ్గానామావృత్తిరేవ చరుష్వితి సూత్రార్థః । అత్ర చైకప్రయోగలిఙ్గస్య క్రత్వర్థేష్టావసంభవం కామ్యేష్టౌ చ సంభవం వదతాఽనేన సూత్రేణ కామ్యేష్టేః క్రత్వర్థేష్టివిలక్షణత్వాత్క్రతుప్రకరణాదుత్కర్ష ఇతి సూచితమ్ । స చోత్కర్షో యుక్త ఎవ, రాజమాత్రకర్తృకరాజసూయక్రతౌ వర్ణత్రయకర్తృకేష్టేరన్తర్భావాయోగాదితి స్థితం, తథా మనశ్చిదాదీనాముత్కర్ష ఇతి భావః ॥౫౦॥
ఎవం దృష్టాన్తం విఘటయతి -
న సామాన్యాదితి ।
క్రత్వర్థత్వపురుషార్థత్వవైషమ్యేఽపి మానసత్వసామాన్యం న విరుధ్యతే విషమయోరపి సామ్యదర్శనాదిత్యర్థః ॥౫౧॥
కిఞ్చ పూర్వోత్తరబ్రాహ్మణయోః స్వతన్త్రవిద్యావిధానాత్తన్మధ్యస్థస్యాపి బ్రాహ్మణస్య స్వతన్త్రవిద్యావిధిపరత్వమిత్యాహ -
పరేణ చేతి ।
చితేఽగ్నౌ లోకదృష్టివిధానం స్వతన్త్రముత్తరత్ర గమ్యతే పూర్వత్ర మణ్డలపురుషోపాస్తిస్తత్సాంనిధ్యాన్మధ్యేఽపి మానసాగ్నయః స్వతన్త్రా ఇత్యర్థః ।
తర్హి క్రియాగ్నినా సహ పాఠః కిమర్థమిత్యత ఆహ -
భూయాంసస్త్వితి ॥౫౨॥
మనశ్చిదాదీనాం పురుషార్థత్వముక్తం తదయుక్తం దేహాతిరిక్తపురుషాభావాదిత్యాక్షిపతి -
ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్ ।
సిద్ధాన్తఫలమాహ -
బన్ధేతి ।
పూర్వపక్షే తు పరలోకార్థకర్మసు మోక్షార్థవిద్యాయాం చాప్రవృత్తిరితి వ్యతిరేకముఖేన ఫలమాహ -
న హ్యసతీతి ।
వ్యతిరిక్తాత్మవిచారస్య పూర్వతన్త్రే కృతత్వాత్పౌనరుక్త్యమిత్యాశఙ్క్య తత్రత్యవిచారస్యాపీదమేవ సూత్రం మూలం జైమినిసూత్రాభావాదతః క్వ పునరుక్తిరిత్యాహ -
నను శాస్త్రేత్యాదినా ।
'యజ్ఞాయుధీ యజమానః స్వర్గం లోకమేతి' ఇత్యాదివాక్యస్య భోక్తురభావాదప్రామాణ్యప్రాప్తావిత ఎవాకృష్య భోక్తుర్విచారః కృత ఇత్యత్ర వృత్తికారవచనం లిఙ్గమాహ -
అత ఎవేతి ।
తత్ర సూత్రాభావాదేవేత్యర్థః । ఉద్ధార ఉపరమః ।
అస్యాధికరణస్యాస్మిన్పాదే ప్రసఙ్గసంగతిరిత్యాహ -
ఇహ చేతి ।
ఆముష్మికఫలోపాసనానిర్ణయప్రసఙ్గేన తదపేక్షితాత్మాస్తిత్వముచ్యత ఇత్యర్థః ।
ఎతత్సిద్ధవత్కృత్య ప్రథమసూత్రేఽథశబ్దేనాధికారీ చిన్తితస్తస్మాదిదమధికరణం సర్వశాస్త్రాఙ్గమితి శాస్త్రసంగతిమాహ -
కృత్స్నేతి ।
ఆక్షేపలక్షణామవాన్తరసంగతిమాహ -
అపి చేతి ।
దేహాతిరిక్త ఆత్మాస్తి న వేతి వాదివిప్రతిపత్తేః సంశయే పూర్వపక్షమాహ -
అత్రైక ఇతి ।
యద్యపి సమస్తేషు మిలితేషు భూతేషు చైతన్యం న దృష్టం తప్తోదకుమ్భస్య జ్ఞానాభావాద్వ్యస్తేషు తు నాస్త్యేవ తథాపి దేహాత్మకభూతేషు స్యాదితి తేభ్యో భూతేభ్యశ్చైతన్యం సంభావయన్తో మదశక్తివద్విజ్ఞానం సంఘాతజం తద్విశిష్టసంఘాత ఆత్మేత్యాహురిత్యన్వయః । యథా మాదకద్రవ్యేషు తామ్బూలపత్రాదిషు ప్రత్యేకమదృష్టాపి మదశక్తిస్తత్సంఘాతాజ్జాయతే తద్వదిత్యర్థః ।
నను దేహః స్వయం న చేతనః ఘటవద్భౌతికత్వాత్కిన్తు చేతనః కశ్చిత్స్వర్గాదిభోక్తాస్తి తత్సాంనిధ్యాద్దేహస్య చైతన్యవిభ్రమ ఇత్యత ఆహ -
న స్వర్గేతి ॥౫౩॥
మనుష్యోఽహం జానామితి దేహస్య జ్ఞాతృతాయాః ప్రత్యక్షత్వాదాత్మధర్మత్వేన ప్రసిద్ధానాం ధర్మాణాం దేహాన్వయవ్యతిరేకానుభవాత్తదన్యాత్మని ప్రత్యక్షాభావాదప్రత్యక్షస్యాప్రామాణికత్వాద్దేహ ఎవాత్మేతి ప్రాప్తే సూత్రస్థనత్వితిపదేన సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే -
నత్వేతదితి ।
అనుమానస్య తావత్ప్రామాణ్యమనిచ్ఛతాప్యాస్థేయమన్యథా వ్యవహారాసిద్ధేః ।
న హ్యనాగతపాకాదావిష్టసాధనతానుమితిం వినా ప్రవృత్తిః సంభవతి । తథా చ జ్ఞానాదయో దేహవ్యతిరిక్తాశ్రయా దేహసత్త్వేఽప్యసత్త్వాద్వ్యతిరేకేణ దేహరూపాదివదిత్యాహ -
వ్యతిరేక ఎవాస్యేతి ।
న చాదౌ శ్యామదేహస్య పశ్చాద్రూపాన్తరే వ్యభిచారః, గుణత్వసాక్షాద్వ్యాప్యజాత్యవచ్ఛేదేన అసత్త్వస్య వివక్షితత్వాత్ దేహేఽవస్థితే సదా రూపత్వావచ్ఛిన్నమస్త్యేవ । జ్ఞానత్వావచ్ఛిన్నం తు నాస్తీతి న జ్ఞానం దేహధర్మః ।
కిఞ్చ ఎతే న దేహగుణాః పరైరదృశ్యత్వాదిత్యాహ -
దేహధర్మాశ్చేతి ।
కిఞ్చ దేహవ్యతిరేకే తేషామభావస్య సందిగ్ధత్వాన్న దేహధర్మత్వనిశ్చయ ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
న చానుపలమ్భాత్తేషామభావనిశ్చయస్తవానుపలబ్ధేరమానత్వాత్, తద్ధర్మ్యాత్మనో దేహాన్తరప్రాప్త్యాప్యనుపలమ్భోపపత్తేశ్చేతి భావః ।
ఉపలబ్ధివదితి సూత్రస్థం పదం వ్యాఖ్యాతుముపక్రమతే -
కిమాత్మకమితి ।
తత్కిం భూతాతిరిక్తం తత్త్వముత రూపాదివద్భూతధర్మః । నాద్యః, అపసిద్ధాన్తాదిత్యుక్త్వా ద్వితీయమాశఙ్క్య నిషేధతి -
యదనుభవనమిత్యాదినా ।
దేహాత్మకభూతానాం చైతన్యం ప్రతి విషయత్వాత్కర్తృకర్మవిరోధేన విషయస్య కర్తృత్వాయోగాన్న భూతకర్తృకత్వం చైతన్యస్యేత్యర్థః ।
కిఞ్చ జ్ఞానస్య భూతధర్మత్వే రూపాదివజ్జాడ్యాపత్తేర్న తద్ధర్మత్వమిత్యాహ -
న హీతి ।
ఫలితం సూత్రపదార్థమాహ -
అతశ్చేతి ।
యా దేహాతిరిక్తా సద్రూపోపలబ్ధిః స ఎవాత్మా చేదనిత్యః స్యాదుపలబ్ధేరనిత్యత్వాదిత్యత ఆహ -
నిత్యత్వం చేతి ।
ఘటః స్ఫురతి పటః స్ఫురతీతి సర్వత్ర స్ఫూర్తేరభేదాన్నిత్యత్వం విషయోపరాగనాశే తు నాశభ్రమ ఇత్యర్థః ।
ఎవమాత్మా దేహాద్భిన్న ఉపలబ్ధిరూపత్వాదుపలబ్ధివదిత్యుక్తమ్ , కిఞ్చ జాగ్రత్స్వప్నయోర్దేహభేదేఽప్యాత్మైకత్వప్రత్యభిజ్ఞానాదాత్మభేదే చాన్యానుభూతేఽన్యస్య స్మృతీచ్ఛానుపపత్తేః స్వప్నస్మృత్యాదిమానాత్మా దేహాద్భిన్న ఇత్యాహ -
అహమితి ।
నిరస్తమప్యధికాభిధిత్సయానువదతి -
యత్తూక్తమితి ।
ఉపలబ్ధేర్దేహాన్వయవ్యతిరేకౌ న దేహధర్మత్వసాధకౌ తన్నిమిత్తత్వేనాన్యథాసిద్ధేరిత్యధికమాహ -
అపి చేతి ।
ఉపలబ్ధిమాత్రే దేహస్య నిమిత్తత్వమప్యసిద్ధమిత్యాహ -
న చాత్యన్తమితి ।
స్వప్నోపలబ్ధిర్న దేహజన్యా, దేహవ్యాపారం వినాపి భావాద్వృక్షవత్ । అత ఎవ తన్వభావేఽపి స్వప్నవద్యోగినాం భోగం సూత్రకృద్వక్ష్యతి ।
జాగ్రదుపలబ్ధేర్దేహజత్వమస్తీత్యత్యన్తమిత్యుక్తమ్ । తస్మాదుక్తానుమానానుగృహీతాన్మమ శరీరమితి భేదానుభావాదహం మనుష్య ఇత్యభేదజ్ఞానం భ్రమ ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౫౪॥
అఙ్గావబద్ధాః ।
ఉద్గీథావయవోఙ్కారే ప్రాణదృష్టిః,'పృథివీ హిఙ్కారేఽగ్నిః ప్రస్తావోఽన్తరిక్షముద్గీథ ఆదిత్యః ప్రతిహారో ద్యౌర్నిధనమ్' , ఇతి హిఙ్కారాదిపఞ్చవిధే సామ్ని పృథివ్యాదిలోకదృష్టిః, ఉక్థాఖ్యశస్త్రే పృథివీదృష్టిః, ఇష్టకాచితాగ్నౌ లోకదృష్టిరిత్యేవం కర్మాఙ్గాశ్రితోపాస్తయః సన్తి, తాసూద్గీథాదిసాధారణశ్రుత్యా విశేషసంనిధినా చ సంశయః ।
ననూద్గీథాదీనాం సర్వశాఖాస్వేకత్వాదుపాస్తయః సర్వత్రేతి వేద్యైక్యాన్నిశ్చయే కథం సంశయ ఇత్యత ఆహ -
ప్రతిశాఖం చేతి ।
యథా దేహాత్మనోర్భేదాదాత్మధర్మా దేహే న సంభవన్తి తథా ప్రతివేదముద్గీథాదీనాం భిన్నత్వాదేకస్మిన్వేదే విహితోద్గీథాద్యుపాస్తయో వేదాన్తరస్థోద్గీథాదిషు న సంభవన్తీతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షయతి -
స్వశాఖేతి ।
ఉద్గీథముపాసీతేతి విధివాక్యస్థోద్గీథత్వసామాన్యస్య వ్యక్త్యపేక్షత్వాస్త్వశాఖాసంనిహితవ్యక్తిగ్రహ ఇత్యర్థః ।
సామాన్యశ్రుతేః సంనిహితవ్యక్తిగ్రహాఖ్యసంకోచస్తత్ర కర్తవ్యో యత్ర వ్యక్తిమాత్రగ్రహో నోపపద్యతే, యథా శుక్లాం గామానయేత్యత్ర గోశ్రుతేః సంనిహితశుక్లవ్యక్తిపరతయా సంకోచః, అత్ర నానుపపత్త్యభావాద్వ్యక్తిమాత్రసంబన్ధసామాన్యముపాస్యమితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమిత్యాదినా ॥౫౫॥
పూర్వం శాఖాన్తరవిహితోపాస్తీనాం శాఖాన్తరస్థాఙ్గసంబన్ధే యః ప్రతీతో విరోధస్తమఙ్గీకృత్య సంబన్ధ ఉక్తః, సంప్రతి విరోధ ఎవ నాస్తి, శాఖాన్తరవిహితాఙ్గానాం శాఖాన్తరస్థాఙ్గిసంబన్ధవదుక్తసంబన్ధోపపత్తేరిత్యాహ -
అథవేత్యాదినా ।
యజుర్వేదినాం కుక్కుటోఽసీతి మన్త్రోఽస్తి కుటరురసీతి నాస్తి తథాపి తణ్డులపేషణార్థాశ్మాదానే మన్త్రద్వయస్య వికల్పేన వినియోగాత్సోఽపి ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
సూత్రస్థాదిపదోపాత్తకర్మణాముదాహరణమాహ -
యేషామితి ।
మైత్రాయణీయానామిత్యర్థః । హేమన్తశిశిరయోరైక్యాదృతవః పఞ్చ తద్వత్పఞ్చసంఖ్యాకాః ప్రయాజాః సమానత్ర తుల్యకర్మస్థలే హోతవ్యా ఇతి పఞ్చత్వగుణవిధానాద్గుణినః శాఖాన్తరవిహితాః సమ్బధ్యన్త ఇతి భావః ।
గుణముదాహరతి -
తథా యేషామితి ।
యజుర్వేదినామగ్నీషోమీయః పశుః శ్రుతో నాజ ఇతి జాతివిశేషస్తథాపి ప్రైషమన్త్రలిఙ్గాజ్జాతివిశేషసంగ్రహ ఇత్యర్థః ।
మన్త్రాణముదాహరణాన్తరమాహ -
తథేతి ।
సామవేదస్థానాం యజుర్వేదే పరిగ్రహ ఇత్యర్థః । తథేతి 'స జనాస ఇన్ద్ర' ఇత్యనేనోపలక్షితం సూక్తం సజనీయం తస్య యాజుషాధ్వర్యుకర్తృకప్రయోగే శంసనం దృష్టమిత్యర్థః । యో జాతో బాల ఎవ ప్రథమో గుణైః శ్రేష్ఠో మనస్వాన్వివేకవాన్స ఇన్ద్ర ఎవంవిధో హే జానసో జనా ఇతి శ్రుత్యర్థః ॥౫౬॥
భూమ్నః క్రతువత్ ।
ద్యులోకాదిషు ప్రత్యేకం వైశ్వానరత్వోపాస్తిర్వ్యస్తోపాస్తిస్తదవయవ్యుపాస్తిః సమస్తోపాస్తిరితి భేదః । ఆఖ్యాయికా పూర్వమేవ వ్యాఖ్యాతా ।
అత్రోభయత్ర విధిఫలయోః శ్రవణాదేకవాక్యత్వోపపత్తేశ్చ సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
'సైవ హి సత్యాదయః' ఇత్యత్ర తద్యత్తత్సత్యమితి ప్రకృతాకర్షాద్విద్యైక్యముక్తం తద్వదత్రైక్యహేత్వభావాదగతార్థత్వం మత్వా పూర్వత్రోద్గీథాదిశ్రుత్యా సంనిధిబాధేనోద్గీథాద్యుపాస్తీనాం సర్వశాఖాసూపసంహారవద్వ్యస్తోపాస్తీనాం విధిశ్రుతేః ఫలశ్రవణస్య చ సమస్తోపాస్తిసంనిధిప్రాప్తం స్తుత్యర్థత్వం బాధిత్వా తద్విధేయత్వమితి పూర్వపక్షమాహ -
ప్రత్యవయవమితి ।
ఫలానుక్తౌ పూర్వోత్తరపక్షసిద్ధిరేవ ఫలం మన్తవ్యమ్ । సుతం ఖణ్డితం సోమద్రవ్యం తస్యైవ ప్రసుతత్వమాసమన్తాత్ సుతత్వమవస్థాభేదః । సోమయాగసంపత్తిస్తవ కులే దృశ్యత ఇతి యావత్ । ఆత్మనో వైశ్వానరస్య మూర్ధేవ సుతేజా ఇతి వాక్యప్రకరణాభ్యాం వ్యస్తోపాస్తీనాం సమస్తోపాస్త్యన్తర్భావేన ప్రయాజదర్శవదేకప్రయోగత్వే సిద్ధే ప్రధానతదఙ్గఫలానామర్థవాదగతానామేకప్రధానఫలతయోపసంహారాద్వాక్యభేదో న యుక్త ఇతి సిద్ధాన్త్యాశయః ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యామనూద్య దూషయతి -
కేచిదితి ।
యద్యుభయథోపాసనం సిద్ధాన్తస్తర్హి వ్యస్తోపాసనమేవేతి పూర్వపక్షో వక్తవ్యః, స చ న సంభవతీత్యాహ -
స్పష్టే చేతి ।
కథం తర్హి సూత్రే జ్యాయస్త్వోక్తిస్తత్రాహ -
సౌత్రస్యేతి ।
వ్యస్తోపాస్తీనామప్రామాణికత్వద్యోతనార్థం తదుక్తిరితి భావః ॥౫౭॥
నానా శబ్దాదిభేదాత్ ।
శాణ్డిల్యాదిబ్రహ్మవిద్యైకా నానా వా తథా సంవర్గాది ప్రాణవిద్యైకా నానా వేతి రూపైక్యభావాభావాభ్యాం సంశయే దృష్టాన్తసంగత్యా పూర్వపక్షమాహ -
పూర్వస్మిన్నితి ।
రూపైక్యాచ్చ విద్యైక్యమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
విద్యైక్యం చేదేకశ్రుత్యుక్తవిద్యాయాః శ్రుత్యన్తరేఽప్యుక్తిర్వృథేత్యత ఆహ -
శ్రుతినానాత్వమపీతి ।
పూర్వపక్షఫలమాహ -
తస్మాదితి ।
సిద్ధాన్తే తు గుణానుపసంహార ఇతి మత్వా సూత్రం యోజయతి -
వేద్యాభేదేఽపీతి ।
నను భిన్నభావార్థవాచకశబ్దః శబ్దాన్తరం యథా 'యజతి దదాతి జుహోతి' ఇతి తస్మిఞ్శబ్దభేదే కర్మశబ్దితవిధ్యర్థభావానాయా భేదో యుక్తస్తస్యాః కృతానుబన్ధత్వాద్భేదేన స్వీకృతవిషయత్వాద్భావార్థభేదాదితి యావత్ । ప్రకృతే తు వేదోపాసీతేత్యాదిశబ్దార్థోపాస్తేర్యాగదానహోమవత్స్వతో భేదాభావాత్సిద్ధగుణకబ్రహ్మణ ఎకత్వేన విషయతోఽపి భేదాభావాత్కథముపాస్తిభేద ఇతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అత్ర సూత్రే శబ్దభేదోఽభ్యుచ్చయమాత్రతయోక్తః, విద్యానానాత్వే సమ్యగ్ఘేతవస్త్వాదిపదోపాత్తా గుణాదయ ఎవ । తథా హి సిద్ధస్యాపి గుణస్య కార్యాన్వయితయా కార్యత్వమస్తి । యథా ఆరుణ్యాదిగుణానాం క్రయణభావనాన్వయితయా కార్యత్వం తథాచ తత్తత్ప్రకరణేషూత్పత్తిశిష్టైరుపాస్తిభావనాన్వయితయా సాధ్యైస్తత్తద్గుణైర్విశిష్టతయోపాస్యరూపభేదాదుపాసనాభేదః ।
యథా ఛత్రచామరాదిగుణభేదేన రాజోపాస్తిభేదః, యథావామిక్షావాజినగుణభేదేన యాగభేదస్తద్వత్ । తథా ప్రతివిద్యం ఫలసంయోగభేదాద్దహరశాణ్డిల్యాదిసమాఖ్యాభేదాద్భేద ఇతి సమాధత్తే -
నైష దోష ఇత్యాదినా ।
యదుక్తం శ్రుతినానాత్వం గుణాన్తరవిధ్యర్థమితి తన్నేత్యాహ -
న చాత్రైక ఇతి ।
కిఞ్చ ప్రాప్తవిద్యానువాదేనాప్రాప్తానేకగుణవిధానే వాక్యభేదః స్యాదిత్యాహ -
అనేకత్వాచ్చేతి ।
కిఞ్చ విద్యైక్యపక్షే గుణానాం పునరుక్తిర్వృథా, నచ ప్రత్యభిజ్ఞానార్థా బ్రహ్మైక్యాదేవ తత్సిద్ధేః, విద్యానానాత్వపక్షే తు గుణానామప్రాప్తేః సా ప్రాప్త్యర్థేత్యాహ -
న చాస్మిన్పక్ష ఇతి ।
ఫలభేదాచ్చోదనైక్యాభావాత్సర్వగుణధ్యానస్యాశక్యత్వాచ్చ విద్యా నానేత్యాహ -
ప్రతిప్రకరణం చేత్యాదినా ।
దహరధ్యాతుః సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి వైశ్వానరధ్యాతా సర్వత్రాన్నమత్తీత్యాదిఫలభేద ఇత్యర్థః ।
నను విద్యానానాత్వే సిద్ధే పశ్చాద్దహరాదివిద్యా ప్రతివేదాన్తమేకాఽనేకా వేతి చిన్తోచితా తత్కథమాదౌ సా కృతేత్యత ఆహ -
స్థితే చేతి ।
విద్యానానాత్వాధికరణం పాదాదావేవ సంగతమత్ర ప్రాసఙ్గికమితి భావః ॥౫౮॥
వికల్పః ।
విద్యానాం స్వరూపముక్త్వానుష్ఠానప్రకారోఽత్ర నిరూప్యత ఇత్యుపజీవ్యత్వసంగతిమాహ -
స్థిత ఇతి ।
విద్యాస్త్రివిధాః అహఙ్గ్రహాస్తటస్థా అఙ్గాశ్రితాశ్చేతి । తత్రాహఙ్గ్రహవిద్యాసు యాథాకామ్యవికల్పయోర్విద్యానానాత్వసామ్యాత్సంశయమాహ -
కిమితి ।
పూర్వపక్షే యథేచ్ఛమనుష్ఠానమిత్యనియమః సిద్ధాన్తే వికల్పేనానుష్ఠానమితి నియమ ఇతి ఫలభేదః ।
తత్రానియమం సాధయతి -
తత్ర స్థితత్వాదిత్యాదినా ।
ఎకపురోడాశఫలత్వాద్యథా వ్రీహియవయోర్వికల్పస్తథా వికల్పనియమ ఎవాసాం విద్యానాం న్యాయ్యః, తుల్యఫలత్వాత్ । న చ ఫలభూయస్త్వార్థినః కామ్యకర్మసముచ్చయోఽపి దృష్ట ఇతి వాచ్యమ్, ఈశ్వరసాక్షాత్కారాత్పరం ఫలభేదేఽప్యాసామహఙ్గ్రహోపాస్తీనాం సాక్షాత్కారాత్మకఫలస్య తుల్యత్వాత్, తస్య చైకయాకృతత్వే అన్యస్యాః కృత్యాభావాచ్చిత్తవిక్షేపకతయా తద్విఘాతకత్వాచ్చేతి సిద్ధాన్తభాష్యార్థః ।
మాస్తు సాక్షాత్కార ఇత్యత ఆహ -
సాక్షాత్కరణసాధ్యం చేతి ।
యస్య పుంసః, అద్ధా ఈశ్వరోఽహమితి సాక్షాత్కారః స్యాద్విచికిత్సా చ నాస్తి అహమీశ్వరో న వేతి తస్యైవేశ్వరప్రాప్తిరిత్యర్థః । జీవన్నేవ భావనయా దేవత్వం సాక్షాత్కృత్య దేహపాతోత్తరకాలం దేవాన్ప్రాప్నోతీతి శ్రుత్యన్తరార్థః ।
అహఙ్గ్రహాణామనుష్ఠానప్రకారముపసంహరతి -
తస్మాదితి ॥౫౯॥
కామ్యాస్తు ।
తటస్థోపాస్తయోఽత్ర విషయస్తాసు కిం వికల్ప ఉత యథాకామమనుష్ఠానమితి పూర్వవత్సంశయే సత్యుపాస్తిత్వావిశేషాదహఙ్గ్రహవద్వికల్ప ఇతి ప్రాప్తావపవాదం సిద్ధాన్తయతి -
అవిశిష్టేతి ।
స యః కశ్చిదేతం వాయుమేవం గోత్వేన కల్పితానాం దిశాం వత్సం వేదోపాస్తే నాసౌ పుత్రమరణనిమిత్తం రోదనం రోదితి లభతే నిత్యమేవ జీవత్పుత్రో భవతీత్యర్థః । అహఙ్గ్రహదృష్టాన్తే సాక్షాత్కారద్వారత్వముపాధిరితి భావః ॥౬౦॥
సంప్రత్యఙ్గావబద్ధోపాస్తీనామనుష్ఠానక్రమం వక్తుం పూర్వపక్షయతి -
అఙ్గేష్వితి ।
అఙ్గాశ్రితత్వాత్సఫలత్వాచ్చ సంశయమాహ -
కిమితి ।
యథా క్రత్వనుష్ఠానే తదాశ్రితాఙ్గానాం సముచ్చిత్యానుష్ఠాననియమస్తథాఙ్గానుష్ఠానే తదాశ్రితోపాస్తీనాం తన్నియమ ఇతి సూత్రార్థః । నను తన్నిర్ధారణానియమ ఇత్యత్రాఙ్గాశ్రితానాం గోదోహనవదనఙ్గత్వముక్తం తత్కథమనఙ్గానామఙ్గవత్సముచ్చయశఙ్కేత్యుచ్యతే । అఙ్గాన్యనుష్ఠాపయన్ప్రయోగవిధిర్యద్యుపాసనాని నానుష్ఠాపయేత్తర్హి తేషాం తదాశ్రితత్వం వ్యర్థమితి మన్వానస్య శఙ్కేతి భావః ॥౬౧॥
తర్హి గోదోహనస్యాపి సముచ్చయః స్యాదిత్యత ఆహ -
శిష్టేశ్చేతి ।
శిష్టిః శాసనం విధానమితి యావత్ । విహితత్వావిశేషాత్సముచ్చయోఽఙ్గత్వాదిత్యర్థః । గోదోహనస్య తు నానుష్ఠాననియమః, చమసస్థానే విహితత్వాత్తన్నియమే చమసవిధివైయర్థ్యాత్ । ఉపాసనానాం తు న కస్యచిదఙ్గస్య స్థానే విహితత్వమితి సముచ్చయనియమో న విరుధ్యత ఇతి భావః ॥౬౨॥
సముచ్చయే లిఙ్గమ్ -
సమాహారాదితి ।
'ఋగ్వేదినాం యః ప్రణవః స సామవేదినాముద్గీథః' ఇతి ఛాన్దోగ్యే ప్రాణవోద్గీథయోరైక్యధ్యానవిధిరస్తి, తస్య ఫలార్థవాదో హోతృషదనాదిత్యాదిః । హోతుః శంసనస్థలవాచినా హోతృషదనశబ్దేన శంసనం లక్ష్యతే । ఉద్గాతా స్వరాదిప్రమాదాద్దుష్టమప్యుద్గీథం సమ్యక్కృతాద్ధోతృశంసనాదనుసమాహారత్యేవ నిర్దేషం కరోత్యేవ కిల, శంస్యమానప్రణవేన స్వీయోద్గీథస్యైక్యధ్యానబలాదిత్యర్థః ।
తతః కిం తత్రాహ -
ఇతి బ్రువన్నితి ।
సామవేదస్థోద్గీథధ్యానస్య ఋగ్వేదోక్తప్రణవసంబన్ధో యో దృష్టః స ఎవాఙ్గానాం సర్వవేదాన్తవిహితోపాస్తిసముచ్చయే లిఙ్గం ప్రణవరూపపదార్థస్యోపాస్తీనాం చ వేదాన్తరోక్తత్వసాదృశ్యాద్వేదాన్తరోక్తాఙ్గసంబన్ధస్యాపి సమానత్వాదిత్యర్థః ॥౬౩॥
ఓఙ్కారస్య ధ్యేయస్య సాధారణ్యాదపి తదాశ్రితధ్యానానాం సముచ్చిత్యానుష్ఠానం గమ్యత ఇతి లిఙ్గాన్తరమాహ -
గుణేతి ।
తేనోఙ్కారేణ, వేదత్రయోక్తం కర్మ ప్రవర్తత ఇత్యర్థః ।
అన్వయముఖేనోక్తమేవార్థం వ్యతిరేకతోఽపి వ్యాచష్టే -
అథవేతి ॥౬౪॥
ఫలేచ్ఛాయా అనియమాదుపాస్త్యనియమ ఎవ యుక్తః, అఙ్గవత్సముచ్చయనియమే మానాభావాదితి సిద్ధాన్తయతి -
న వేతి ।
ప్రయోగవిధిః ఖలు సాఙ్గప్రధానానుష్ఠాననియామకో న త్వనఙ్గానాం సఙ్గ్రాహక ఇత్యాహ -
నేతి బ్రూమ ఇతి ।
విమతోపాస్తయః క్రతౌ న సముచ్చిత్యానుష్ఠోయాః, భిన్నఫలత్వాద్గోదోహనవదితి భావః ।
శిష్టేశ్చేత్యుక్తం నిరస్యతి -
అయమేవేతి ।
సమాహారాద్గుణసాధారణ్యశ్రుతేశ్చేత్యుక్తం లిఙ్గద్వయమపి మానాన్తరప్రాప్తస్య ద్యోతకం న స్వయం సాధకమర్థవాదస్థత్వాదిత్యాహ -
పరం చేతి ।
గుణసాధారణ్యసూత్రస్య ద్వితీయాం వ్యాఖ్యాం దూషయతి -
న చేతి ।
తత్ప్రయుక్తత్వాభావే తదాశ్రితత్వం కథమిత్యత ఆహ -
ఆశ్రయేతి ।
ఇదమేవ తేషామఙ్గాశ్రితత్వం యదఙ్గాభావే సత్యసత్త్వం న త్వఙ్గవ్యాపకత్వమిత్యర్థః ॥౬౫॥
కిఞ్చ విదుషా బ్రహ్మణాన్యేషామృత్విజాం పాల్యత్వవచనాన్న సర్వోపాస్తీనాం సహప్రయోగ ఇత్యాహ -
దర్శనాచ్చేతి ।
ఋగ్వేదాదివిహితాఙ్గలోపే వ్యాహృతిహోమప్రాయశ్చిత్తాదివిజ్ఞానవత్త్వమేవంవిత్త్వం బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ॥౬౬॥
కర్మాఙ్గవిద్యాప్రసఙ్గాద్బ్రహ్మజ్ఞానస్య కర్మాఙ్గత్వమాశఙ్క్యాహ -
పురుషార్థోఽతః శబ్దాదితి బాదరాయణః ।
పూర్వపాదే పరాపరవిద్యానాం గుణోపసంహారోక్త్యా స్వరూపం నిశ్చితమస్మిన్పాదే తాసాం కర్మానఙ్గతయా పురుషార్థహేతుత్వం నిరూప్యతే । తతోఽఙ్గాకాఙ్క్షాయాం యజ్ఞాదీని బహిరఙ్గాని శమాద్దీన్యన్తరఙ్గాని చ నిరూప్యన్త ఇత్యేకవిద్యావిషయత్వం పాదయోః సంగతిః ।
తత్రాదౌ తత్త్వజ్ఞానం విషయీకృత్య వాదివిప్రతిపత్త్యా సంశయమాహ -
అథేతి ।
పూర్వపక్షే జ్ఞానకర్మణోరఙ్గాఙ్గిత్వేన సముచ్చయః । సిద్ధాన్తే కేవలజ్ఞానాన్ముక్తిరితి ఫలభేదః । 'య ఆత్మేతి' ప్రజాపత్యుక్తబ్రహ్మవిద్యాయాం లోకాదికం సగుణవిద్యాఫలం మోక్షానన్దేఽన్తర్భావాభిప్రాయేణోక్తమితి మన్తవ్యమ్ ॥౧॥
ఎవం సిద్ధాన్తముపక్రమ్య పూర్వపక్షయతి -
శేషత్వాదితి ।
సూత్రేఽర్థవాదపదమావర్తనీయమ్ । జ్ఞానాత్పురుషార్థవాదోర్ఽథవాద ఇత్యర్థః । జ్ఞానం కర్మాఙ్గమ్, అఫలత్వే సతి కర్మేశేషాశ్రయత్వాత్ప్రోక్షణపర్ణమయీత్వాదివదితి భావః । తత్త్వనిర్ణయార్థం గురుశిష్యయోః కథావాదోఽయమితి జ్ఞాపనార్థం జైమినిగ్రహణమ్ ।
అఙ్గిఫలేనాఙ్గభూత ఆత్మావగతప్రయోజనస్తదాశ్రయే తత్సంస్కారే జ్ఞానే ఫలశ్రుతిరర్థవాద ఇత్యత్ర దృష్టాన్తః -
యథేతి ।
పర్ణమయీ ద్రవ్యం, యజమానస్యాఞ్జనం సంస్కారః, ప్రయాజాదీని కర్మాణి తేష్విత్యర్థః । వర్మ కవచమ్ ।
ఆత్మజ్ఞానం న కర్మాఙ్గం మానాభావాదితి సిద్ధాన్తీ శఙ్కతే -
కథమితి ।
పూర్వపక్ష్యాహ -
కర్త్రితి ।
యుక్తో హ్యనారభ్యాధీతాయాః పర్ణతాయా జుహూద్వారేణ వాక్యాత్క్రత్వఙ్గభావో జుహ్వాః క్రతువ్యాప్యతయా క్రతూపస్థాపకత్వాత్, న తథాత్మవిజ్ఞానస్యఽఆత్మా ద్రష్టవ్యఃఽఇతి వాక్యాత్క్రతుసంబన్ధ ఉపపద్యతే, ఆత్మనః క్రతువ్యాప్త్యభావాదితి సిద్ధాన్తీ దూషయతి -
నేతి ।
దేహభిన్నత్వేన జ్ఞాతాత్మనః క్రతువ్యాప్యత్వమస్తీతి పూర్వపక్షీ సమాధత్తే -
న వ్యతిరేకేతి ।
సర్వథేతి ।
దేహాత్మత్వేనాపీత్యర్థః ।
దేహభిన్నకర్తృజ్ఞానస్యాఙ్గత్వేఽప్యకర్తృబ్రహ్మాత్మజ్ఞానస్య నాఙ్గత్వమితి శఙ్కతే -
నన్వపహతేతి ।
యస్యార్థే జాయాదికం ప్రియం భోగ్యం స ఆత్మా ద్రష్టవ్య ఇతి భోగ్యలిఙ్గేన సూచితభోక్తృభిన్నమకర్తృస్వరూపం నాస్తీతి సమాధ్యర్థః ।
జన్మాదిసూత్రమారభ్య సాధితం స్వరూపం కథం నాస్తీతి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
స్వరూపజ్ఞానం వేదాన్తానాం ఫలం, తస్య క్రత్వర్థత్వపురుషార్థత్వవిచారేణ దార్ఢ్యం క్రియత ఇత్యాహ -
సత్యమితి ॥౨॥
బ్రహ్మవిదాం కర్మాచారదర్శనం బ్రహ్మవిద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వే లిఙ్గమిత్యాహ -
ఆచారేతి ।
ఈజే యాగం కృతవానిత్యర్థః । హే భగవన్త ఇతి బ్రాహ్మణాన్సంబోధ్య బ్రహ్మవిత్కైకేయరాజో బ్రూతే అహం యక్ష్యమాణో యాగం కరిష్యమాణోఽస్మి వసన్త్వత్ర భగవన్త ఇత్యర్థః । అన్యపరేష్వితి విద్యావిధిపరేష్విత్యర్థః ।
అల్పాయాసం ముక్తేరూపాయం జ్ఞానం లబ్ధ్వా బహ్వాయాసం కర్మ న కుర్యురిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
అక్వ ఇతి ।
సమీప ఇత్యర్థః ॥ అర్క ఇతి పాఠేఽప్యయమేవార్థః ॥౩॥
బ్రహ్మవిద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వే తృతీయా శ్రుతిరప్యస్తీత్యాహ -
తచ్ఛ్రుతేరితి ॥౪॥
లిఙ్గాన్తరమాహ -
సమితి ।
తం పరలోకం గచ్ఛన్తం విద్యాకర్మణీ అనుగచ్ఛత ఇత్యర్థః ॥౫॥ గురోః శుశ్రూషారూపం కర్మ కుర్వన్నతిశేషేణావశిష్టేన కాలేన యథావిధానం వేదమధీత్యానన్తరమాచార్యస్య కులాద్గృహాత్ । బ్రహ్మచర్యాదితి యావత్ । అభిసమావర్తనం కృత్వా కుటుమ్బే గార్హస్థ్యే స్థితః ప్రత్యహం శుచౌ దేశే స్వాధ్యాయాధ్యయనం కుర్వన్నన్యాంశ్చ నిత్యాదిధర్మాననుతిష్ఠన్బ్రహ్మలోకం ప్రాప్నోతీతి శ్రుత్యర్థః । యథావఘాతస్తుషవిమోకపర్యన్త ఎవమధ్యయనమర్థావబోధాన్తమ్ । దృష్టేర్ఽథావబోధాఖ్యే ఫలే సంభవతి అధ్యయనస్యాదృష్టార్థత్వాయోగాదితి పూర్వతన్త్రే స్థితమ్ । తతశ్చ బ్రహ్మాపి వేదార్థ ఇతి తదవబేధవతః కర్మవిధానమిత్యర్థః ॥౬॥
యావజ్జీవం కర్మనియమోఽప్యత్ర లిఙ్గమిత్యాహ -
నియమాచ్చేతి ।
ఇహ దేహే కర్మాణి కుర్వన్నేవ శతం సంవత్సరాఞ్జీవితుమిచ్ఛేదేవం కర్మిత్వేన జీవతి త్వయి నరే కర్మ పాపం న లిప్యతే । ఇతః కర్మణోఽన్యథా నాస్తి । కర్మ వినా శ్రేయో నాస్తీత్యర్థః । జరామర్యం జరామరణావధికమిత్యర్థః ॥౭॥
కర్తురధికస్యాసంసార్యాత్మనః కర్మశేషత్వాభావాత్తత్త్వజ్ఞానం కర్మాఙ్గం నేతి సిద్ధాన్తయతి -
అధికేతి ।
అస్య మహత ఇతి వాక్యశేషాత్ప్రియసంసూచిత ఆత్మా పర ఎవ ద్రష్టవ్యః । యః ప్రాణాది ప్రేరయతి సోఽప్యశనాయాద్యత్యయవాక్యశేషాత్పర ఎవ । తథాక్షిపురుషోఽప్యవస్థాసాక్షి పరఞ్జ్యోతిరితి వాక్యశేషాత్పర ఇతి విభాగః ।
జీవానుకర్షణమభేదాభిప్రాయమిత్యఙ్గీకారే న విరోధ ఇతి కథమ్, అభేదే జీవత్వవిరోధాదిత్యత ఆహ -
పారమేశ్వరమితి ।
జ్ఞానం కర్మాఙ్గమఫలత్వే సతి కర్మశేషాశ్రయత్వాదిత్యుక్తో హేతురసిద్ధ ఇతి భావః ॥౮॥
బ్రహ్మవిదాం కర్మవత్సంన్యాసస్యాపి దర్శనాత్తేషాం కర్మదర్శనాత్మకం లిఙ్గం లోకసంగ్రహార్థత్వేనాన్యథాసిద్ధమిత్యాహ -
తుల్యం త్వితి ।
కిఞ్చ యస్య కర్మ స న బ్రహ్మవిదిత్యాహ -
అపి చేతి ।
తర్హి వైశ్వానరవిద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వం స్యాదిత్యత ఆహ -
నత్వితి ।
బ్రహ్మవిదాం లోకసంగ్రహార్థం క్రియమాణమపి కర్మ న భవతి అభిమానాభావేనానధికారిత్వాదితి భావః ॥౯ ॥ ॥౧౦॥
సమన్వారమ్భవచనస్య ముముక్షువిషయత్వమఙ్గీకృత్య విద్యా అన్యం ముముక్షుం ముక్తత్వేనాన్వారభత ఇతి విభాగ ఉక్తః సూత్రకృతాః । వస్తుతస్తు తన్నాస్తీత్యాహ -
న చేదం సమన్వారమ్భవచనమితి ।
తత్ర సంసారివిషయే తం విద్యేత్యాదివాక్యే యథాప్రాప్తానువాదిని విద్యాదిపదార్థమాహ -
తత్రేతి ।
విహితోద్గీథాదివిద్యా ప్రతిషిద్ధా నగ్నిస్త్రీధ్యానాదిరూపా ॥౧౧॥
యచ్చైతదితి ।
ఉక్తమితి శేషః । అవిద్యత్వాద్వేదార్థజ్ఞానశూన్యత్వాదిత్యర్థః ।
మాత్రపదమాత్మజ్ఞానస్య వ్యావర్తకం న కర్మజ్ఞానస్యేత్యాహ -
నైష దోష ఇతి ॥౧౨ ॥ ॥౧౩॥
నియమవాక్యమజ్ఞవిషయమిత్యుక్తం విదుషో జ్ఞానస్తుత్యర్థం వేత్యాహ -
స్తుతయ ఇతి ।
ఎవం కర్మ కుర్విత్యపి త్వయి నరే నేతో విద్యాలబ్ధాద్బ్రహ్మభావాదన్యథాస్తి కర్మణా సంసారో నాస్తీతి యావత్ । యతః కర్మ న లిప్యతే । అపూర్వరూపలేపాయ న భవతీత్యర్థః శ్రుతేరితి భావః ॥౧౪॥
స్వేచ్ఛాతః కర్మసాధనప్రజాదిత్యాలిఙ్గాచ్చ విద్యా స్వతన్త్రఫలేత్యాహ -
కామేతి ।
తదేతద్బ్రహ్మ యేషాం నోఽస్మాకమయమపరోక్ష ఆత్మా అయమేవ లోకః పురుషార్థస్తే వయం కిం ప్రజాదినా కరిష్యామ ఇత్యాలోచ్య కర్మ త్యక్తవన్త ఇత్యర్థః ।
నన్వయం లోక ఇతి జ్ఞానఫలస్య ప్రత్యక్షత్వోక్తిరయుక్తా కర్మఫలవదదృష్టత్వాదిత్యత ఆహ -
అనుభవేతి ॥౧౫॥
న కేవలమనుపయోగాజ్జ్ఞానస్య కర్మానఙ్గత్వం కిన్తు కర్మనాశకత్వాచ్చేత్యాహ -
ఉపమర్దం చేతి ॥౧౬॥
కిఞ్చ కర్మతత్త్వజ్ఞానే నాఙ్గాఙ్గిభూతే భిన్నాధికారిస్థత్వాద్రాజసూయబృహస్పతిసవవదిత్యాహ -
ఊర్ధ్వేతి ।
త్రయో ధర్మస్కన్ధాః కర్మప్రధానా ఆశ్రమాశ్చతుర్థో బ్రహ్మసంస్థ ఇత్యర్థః ।
'బ్రహ్మచర్యేణ ఋషిభ్యో యజ్ఞేన దేవేభ్యః ప్రజయా పితృభ్య ఎవ వా అనృణః' ఇతి శ్రుతేః । 'ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్య మనో మోక్షే నివేశయేత్ । అనపాకృత్య మోక్షం తు సేవమానో వ్రజత్యధః' ఇతి స్మృతేశ్చ ప్రాప్తగార్హస్థ్యస్యైవ నిరస్తర్ణత్రయస్య పారివ్రాజ్యమిత్యపి శఙ్కా న కార్యా । బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేదితి ద్వితీయమాశ్రమమిచ్ఛేత్తమావసేదితి చ విధిశ్రుతిస్మృతివిరోధేన అర్థవాదశ్రుతిస్మృత్యోరవిరక్తవిషయత్వాగమాదిత్యాహ -
ప్రతిపన్నేతి ।
తస్మాది తి సంన్యాసనిష్ఠత్వాదిత్యర్థః ॥౧౭॥
సంన్యాసో నాస్తీత్యాక్షిపతి -
పరామర్శం జైమినిరితి ।
ఊర్ధ్వరేతః శబ్దితం పారివ్రాజ్యమనుష్ఠేయం న వేతి మానభ్రాన్తిమూలత్వాభ్యాం సందేహే భ్రాన్తిమూలత్వాన్నానుష్ఠేయమిత్యాహ -
త్రయ ఇతి ।
ఆశ్రమాణామవాన్తరభేదాపేక్షయా బహువచనమ్ । తథాచ కాణ్వాయనస్మృతిరర్థతోఽనుక్రమ్యతే । గాయత్రో బ్రాహ్మః ప్రాజాపత్యో బృహన్నితి బ్రహ్మచారీచతుర్విధః । తత్రోపనయనాదూర్ధ్వం యస్త్రిరాత్రమక్షారాలవణాశీ గాయత్రీమధీతే స గాయత్రః । యస్తు వేదస్య గ్రహణాన్తం బ్రహ్మచర్యం చరతి స బ్రాహ్మః । ఋతుకాలే స్వదారగామీ నిత్యం పరస్త్రీవిముఖః ప్రాజాపత్యః, సంవత్సరం వేదవ్రతకృద్వటుర్వా ప్రాజాపత్యః । ఆమరణం గురుకులవాసీ నైష్ఠికో బృహన్నిత్యుచ్యతే । గృహస్థోఽపి చతుర్విధః వార్తాకో యాయావరః శాలీనో ఘోరసంన్యసికశ్చేతి । తత్ర కృషిగోరక్షాదికయా వైశ్యాదివృత్త్యా జీవన్నిత్యాదిక్రియాపరో వార్తాకవృత్తిః । యాయావరస్త్వయాచితవృత్తిర్యాజనాధ్యాపనప్రతిగ్రహవిముఖః । శాలీనస్తు షట్కర్మనిరతో యాజనాదివృత్తిః సంచయీ । ఉద్ధృతపరిపూతాభిరద్భిః కార్యం కుర్వన్ప్రత్యహం కృతోఞ్ఛవృత్తిర్గ్రామవాసీ ఘోరసంన్యసిక ఇత్యుచ్యతే, హింసావిముఖత్వాత్ । వానప్రస్థోఽపి చతుర్విధః వైఖానస ఔదుమ్బరో వాలఖిల్యః ఫేనపశ్చేతి । తత్రాకృష్టపచ్యౌషధీభిర్గ్రామబహిష్కృతాభిరగ్నిహోత్రాదికుర్వన్వైఖానస ఉచ్యతే । యస్తు ప్రాతరుథాయ యాం దిశం పశ్యతి తత్రత్యౌదుమ్బరబదరీనీవారశ్యామాకైః కర్మపరః స ఔదుమ్బరః । యస్తు జటావల్కలధారీ అష్టౌ ప్రాతసాన్వృత్త్యుపార్జనం కృత్వా చాతుర్మాస్యే సంగృహీతాశీ కార్తిక్యాం సంగృహీతపుష్పఫలత్యాగీ స వాలఖిల్యః । ఫేనపాస్తు శీర్ణపర్ణఫలవృత్తయో యత్ర క్వచిద్వసన్తః కర్మపరా ఇతి । తథా పరివ్రాజాకాశ్చతుర్విధాః కుటీచకా బహూదకా హంసాః పరమహంసాశ్చేతి । తత్ర స్వపుత్రగృహే భిక్షాం చరన్తస్త్రిదణ్డినః కుటీచకాః । బహూదకాస్తు త్రిదణ్డినః శిక్యజలపవిత్రపాదుకాసనశిఖాయజ్ఞోపవీతకౌపీనకాషాయవేషధారాస్తీర్థాన్యటన్తో భైక్షం చరన్త ఆత్మానం ప్రార్థయన్తే । హంసాస్తు ఎకదణ్డినః శిఖావర్జం యజ్ఞోపవీతధరాః శిక్యకమణ్డలుపాణయః గ్రామైకరాత్రవాసినః కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణపరాః । పరమహంసాస్త్వేకదణ్డధరా ముణ్డా అయజ్ఞోపవీతినః త్యక్తసర్వకర్మాణ ఆత్మనిష్ఠా ఇతి । అత్ర పూర్వపక్షే సంన్యాసాభావాఞ్జ్ఞానస్య స్వతన్త్రఫలత్వాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తద్భావాత్తత్సిద్ధిరితి ఫలభేదః । స్కన్ధా ఆశ్రమాః ఆత్మానం శరీరమాచార్యస్య కులే గృహే కర్శయన్నైష్ఠిక ఇత్యర్థః ।
స్కన్ధశ్రుతావాశ్రమా న విధీయన్తే కిన్తు బ్రహ్మసంస్థతాస్తుర్థమనూద్యన్త ఇత్యుక్తే శఙ్కతే -
నను పరామర్శేఽపీతి ।
అనువాదాపేక్షితపురోవాదాత్ప్రతీతిమఙ్గీకరోతి -
సత్యమితి ।
ప్రత్యక్షా స్కన్ధశ్రుతిరేవ పురోవాదోఽస్తు నానువాద ఇత్యత ఆహ -
స్మృతీతి ।
తయోరపి ఇయమేవ శ్రుతిర్మూలమస్తు । కౢప్తశ్రుతౌ విధిమాత్రకల్పనాలాఘవాత్ । అస్యా అనువాదత్వే తు మూలత్వేన సాగ్నికానగ్నికాశ్రమశ్రుతిస్తత్ర విధిశ్చేతి ద్వయకల్పనాగౌరవాదిత్యత ఆహ -
అతశ్చేతి ।
స్మార్తత్వాదాశ్రమాః ప్రత్యక్షయావజ్జీవకర్మవిధిశ్రుత్యవిరుద్ధా గ్రాహ్యాః । విరుద్ధాస్త్వనగ్నికాశ్రమా ఉపేక్ష్యాః కర్మానధికృతైరన్ధాదిభిర్వా అనుష్ఠేయా ఇత్యర్థః । యావజ్జీవశ్రుతివిరోధాల్లాఘవం త్యాజ్యమితి భావః ।
స్కన్ధశ్రుతావనువాద్యత్వావిశేషాద్గార్హస్థ్యవదితరేషామనుష్ఠేయత్వమాశఙ్క్య తస్య శ్రౌతత్వాదనుష్ఠానం నేతరేషామశ్రౌతత్వాదతో బ్రహ్మసంస్థతాస్తుతిపరమిదం స్కన్ధవాక్యమిత్యాహ -
నన్విత్యాదినా ।
తన్తుం సంతతిమ్ ।
తథా యే చేతి ।
తేఽర్చిషమభిసంభవన్తీతి వాక్యశేషాదిత్యర్థః ।
స్కన్ధశబ్దస్య ఆశ్రమేష్వరూఢత్వాచ్చాత్ర నాశ్రమివిధిరిత్యాహ -
సందిగ్ధం చేతి ।
తర్హి ప్రవ్రజన్తీత్యాశ్రమవిధిరీత్యత ఆహ -
తథైతమితి ।
ఆత్మలోకో మహీయాన్ యదర్థమశక్యాం ప్రవ్రజ్యామపి కుర్వన్తీతి స్తుతిర్వర్తమానాపదేశాదిత్యర్థః ।
సంప్రతి పూర్వపక్షమాక్షిప్యేయం శ్రుతిర్నాస్తీతికృత్వా చిన్త్యత ఇత్యాహ -
నన్విత్యాదినా ॥౧౮॥
స్కన్ధశ్రుతావితరాశ్రమాః శ్రుత్యన్తరవిహితా అనూద్యన్తే ఎతద్వాక్యానువాద్యత్వాద్గార్హస్థ్యవదితి సిద్ధాన్తయతి -
అనుష్ఠేయమితి ।
అనువాదస్య క్వచిద్విధిపూర్వకత్వే దృష్టాన్తమాహ -
యథా చేతి ।
నివీతం మనుష్యాణాం ప్రాచీనావీతం పితృణాముపవీతం దేవానామితి వాక్యే దైవే కర్మణ్యుపవీతం విధీయతే । తత్స్తుతయే ద్వయమనూద్యతే । మానుషక్రియాసు దేహార్ధవస్త్రబన్ధనాఖ్యనివీతస్య సౌకర్యార్తతయా ప్రాప్తత్వాత్పిత్ర్యే కర్మణి ప్రాచీనావీతస్యాపి విధ్యన్తరప్రాప్తత్వాదిత్యర్థః ।
వాక్యాన్తరే చ సాక్షాదేవ పారివ్రాజ్యవిధిర్విధేయైః సాహిత్యాదిత్యాహ -
తథైతమేవేతి ।
అస్యేతి పారివ్రాజ్యోక్తిః । విధేయవేదానువచనాదిసాహిత్యాత్పారివ్రాజ్యస్య విధేయతేత్యర్థః ।
వాక్యాన్తరేఽపి సామ్యశ్రుతిమాహ -
యే చేతి ।
అస్యేతి వానప్రస్థోక్తిః । విధేయపఞ్చాగ్నివిద్యయా తానప్రస్థస్య సహోక్త్యా తదపి విధేయమిత్యర్థః ।
శ్రుతత్రిత్వాన్యథానుపపత్త్యా స్కన్ధశబ్దస్య ఆశ్రమపరత్వనిశ్చయ ఇత్యాహ -
యత్తూక్తమిత్యాదినా ।
ఉత్పత్తిభిన్నా ఇతి ।
యజేతాధ్యేతవ్యం దద్యాదీతి పృథగుత్పన్నా ఇత్యర్థః ॥౧౯॥
స్కన్ధశ్రుతేరనువాదకత్వమఙ్గీకృత్య విధ్యన్తరకల్పనేనాశ్రమా అనుష్ఠేయా ఇత్యుక్తమ్ । ఇదానీం విధిత్వం తస్యా ఎవ కల్ప్యం లాఘవాదిత్యాహ -
విధిర్వేతి ।
యావజ్జీవాదిశ్రుతేరవిరక్తవిషయత్వాన్న లాఘవబాధకత్వమితి భావః ।
అల్పఫలత్వేనాశ్రమత్రయనిన్దయా బ్రహ్మసంస్థతాస్తుతిపరమేకమిదం వాక్యం భాతి । తత్రాశ్రమవిధిచతుష్టయమయుక్తమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఆశ్రమాణాం విధ్యన్తరప్రాప్త్యభావాదనువాదాయోగాత్ । స్తుతిలక్షణాదోషాచ్చ వరం విస్పష్టాశ్రమవిధిభేదకల్పనమపూర్వత్వాదిత్యాహ -
సత్యమిత్యాదినా ।
ప్రతీతైకవాక్యత్వభఙ్గేన భేదకల్పనే దృష్టాన్తమాహ -
ధారణవదితి ।
మహాపితృయజ్ఞే ప్రేతాగ్నిహోత్రే చ స్రుచి ప్రక్షిప్తం హవిరాహవనీయం ప్రతి యదా నీయతే తస్య హవిషఃఽఅధస్తాత్సమిధం ధారయన్ననుద్రవేత్ఽఇతి విహితాధోధారణస్తావకతయోపరి హీత్యస్యైకవాక్యత్వభానేఽపి దైవే హోమే స్రుగ్దణ్డోపరి సమిద్ధారణే విధిరేవాపూర్వత్వాదితి వాక్యభేదస్తృతీయాధ్యాయే జైమిన్యాచార్యేణోక్త ఇత్యర్థః ।
ఎవం చత్వార ఆశ్రమా విధీయన్త ఇతి పక్ష ఉక్తః । సంప్రత్యాశ్రమత్రయానువాదేన పారివ్రాజ్యమేకమేవ విధీయత ఇతి పక్షాన్తరమాహ -
యదాపీత్యాదినా ।
బ్రహ్మసంస్థతావిధౌ కథం పారివ్రాజ్యవిధిరిత్యాశఙ్క్య విచారయతి -
సా చేతి ।
నను త్రయ ఇతి వాక్య ఆశ్రమచతుష్టయస్యాప్రాప్తేర్నిర్బీజోఽయం విచార ఇత్యాశఙ్క్య తద్వాక్యే పరివ్రాజకః పరామృష్టో న వేతి సందిహ్యాద్యే పూర్వపక్షప్రాప్తిమాహ -
యది చేతి ।
నన్వనాశ్రమ్యేవ బ్రహ్మసంస్థః కిం న స్యాదత ఆహ -
అనాశ్రమిత్వేతి ।
అనాశ్రమీ న తిష్ఠేతేతి నిషేధాదితి భావః ।
ద్వితీయే సిద్ధాన్ప్రాప్తిమాహ -
అథేతి ।
ఎవం పరామర్శతదభావాభ్యాం సంశయముక్త్వా పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
వనస్థస్య హ్యసాధారణం కృచ్ఛ్రాదికం తప ఇతి ప్రసిద్ధమ్ । తేనైకేన తపః శబ్దేనోభయగ్రహణమన్యాయ్యం భిక్షోస్తపస్విత్వప్రసిద్ధ్యాభావాచ్చ ॥ తథా చ యజ్ఞాద్యసాధారణధర్మద్వారా గృహస్థాద్యాశ్రమత్రయవద్బ్రహ్మసంస్థశబ్దేనైవ బ్రహ్మనిష్ఠాప్రధానశ్చతుర్థాశ్రమో గృహ్యతే । స చ స్తుతిసామర్థ్యాత్సహ బ్రహ్మసంస్థయా విధీయత ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
తదయుక్తమిత్యాదినా ।
పృథగ్వ్యపదేశాచ్చ బ్రహ్మసంస్థః పూర్వోక్తేభ్య ఆశ్రమిభ్యః పృథగ్భూత ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
న చావస్థాభేదేన తేషామేవ బ్రహ్మసంస్థా స్యాదితి వాచ్యమ్ । కాలభేదేనాపి సతి మన్దప్రజ్ఞత్వే ప్రజ్ఞాధిక్యవత్సతి కర్మిత్వే తేషాం విక్షిప్తచేతసాం బ్రహ్మసంస్థానుపపత్తేః । కర్మత్యాగే చ పరివ్రాడేవ బ్రహ్మసంస్థ ఇత్యస్మదిష్టసిద్ధిరితి భావః ।
ఇమమేవార్థం స్పష్టయితుం శఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
యద్యపి బ్రహ్మసంస్థశబ్దః సంన్యాసాశ్రమే న రూఢస్తథాపి యోగాత్తమేవోపస్థాపయతి । అన్యాశ్రమేషు యౌగికార్థాసమవాయాదిత్యాహ -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
సర్వకర్మత్యాగినః ప్రణవార్థబ్రహ్మనిష్ఠాతిరేకేణానుష్ఠేయం నాస్తీత్యత్ర మానమాహ -
తథా చేతి ।
న్యాసః సంన్యాసో బ్రహ్మేతి స్తుతౌ హేతుమాహ -
బ్రహ్మా హీతి ।
హిరణ్యగర్భో హి పర ఇతి ప్రసిద్ధః అతో బ్రహ్మత్వేన స్తుతః సంన్యాసః పర ఎవేతి స్తుత్వా కర్మాణి నిన్దతి తానీతి । తతో న్యాస ఎవ జ్ఞానద్వారా మోచకత్వాదధిక ఇత్యర్థః । తద్బుద్ధయే బ్రహ్మచిత్తాస్తదాత్మానో బ్రహ్మస్వరూపాస్తన్నిష్ఠాః శ్రవణాదిపరాస్తత్పరాయణాః బ్రహ్మప్రేప్సవః నిష్కామా ఇతి యావత్ ।
ఎవం బ్రహ్మసంస్థశబ్దస్య జ్ఞానప్రధానాశ్రమవాచిత్వాదమృతత్వకామస్త్వముమాశ్రమమనుతిష్ఠేదితి విధిః పరిణమ్యతే । అతో న జ్ఞానానర్థక్యదోష ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
సంప్రతి కృత్వాచిన్తాముద్ధాటయతి -
అనపేక్ష్యేతి ।
శిష్యబుద్ధివైశద్యార్థం స్కన్ధశ్రుతిమాదాయ చిన్తా కృతేతి భావః ।
యదివేతరథేతి ।
బ్రహ్మచర్యే స్థితస్యైవ పూర్వసుకృతపరిపాకాద్వైరాగ్యం యది స్యాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం కర్మానధికృతాన్ధాదివిషయః సంన్యాస ఇతి తన్నేత్యాహ -
న చేతి ।
సామాన్యశ్రుతేః సంకోచహేత్వభావాదితి భావః ।
పృథగితి ।
సంన్యాసస్యేతి శేషః । వ్రతీ గోదానాదివేదవ్రతవాన్ । గురుకులాన్నివృత్తిరూపస్నానానన్తరమకృతగార్హస్థ్యో గురుసేవీ స్నాతకః ఉత్సన్నాగ్నిర్విధురః అగృహీతాగ్నిరనగ్నికః ప్రవ్రజేదిత్యన్వయః ।
సకలాఙ్గానమేవ కథఞ్చిత్కర్మానధికృతానాం సంన్యాసో యుక్తః వికలాఙ్గానాం త్వన్ధాదీనాం న జ్ఞానప్రధానసంన్యాసాధికార ఇత్యాహ -
బ్రహ్మేతి ।
దృష్టిపూతసంచారశ్రవణాదికం వినా జ్ఞానానుత్పత్తేః । 'శరీరం మే విచర్షణం జిహ్వా మే మధుమత్తమా । కర్ణాభ్యాం భూరివిశ్రువమ్' ఇత్యఙ్గసాకల్యప్రార్థనాలిఙ్గాచ్చ నాన్ధపఙ్గుమూకబధిరదీనామధికార ఇత్యర్థః ।
తచ్చేతి ।
పారివ్రాజ్యస్య బ్రహ్మజ్ఞానాఙ్గత్వం చేత్యర్థః । బ్రహ్మభూయాయ బ్రహ్మసాక్షాత్కారాయేతి యావత్ ॥౨౦॥
స్తుతిమాత్రమ్ ।
పృథివ్యబోషధిపురుషవాగృక్సామ్నాం సప్తానాం రసానాం రసతమోఽష్టమ ఉద్గీథావయవ ఓఙ్కారః పరమః పరమాత్మప్రతీకత్వాత్పరస్య బ్రహ్మణోర్ఽధం స్థానం తదర్హతీతి పరార్ధ్యమిత్యర్థః ।
ఆసు శ్రుతీష్వఙ్గోపాదానాదపూర్వార్థత్వాచ్చ సంశయమాహ -
కిమితి ।
యథానుష్ఠేయగార్హస్థ్యసామ్యశ్రుతేః పారివ్రాజ్యస్యానుష్ఠేయత్వం తద్వదాసాం శ్రుతీనాం జుహ్వాదిస్తుతిశ్రుతిసామ్యాత్స్తుతిత్వమితి పూర్వపక్షయతి -
స్తుత్యర్థా ఇతి ।
జుహూరియమేవ పృథివీతి స్తూయతే । చయనస్థః కూర్మ ఆదిత్య ఇతి । ఆహవనీయః స్వర్గలోక ఇతి స్తుతిః । తథోద్గీథాదీనాం రసతమత్వాదిగుణైః స్తుతిరిత్యర్థః ।
స్తుతిలక్షణాతో వరం విధికల్పనమనుష్ఠానఫలలాభాదితి సిద్ధాన్తయతి -
న హి స్తుతీతి ।
పూర్వపక్షే స్వననుష్ఠానం ఫలం సిద్ధాన్తే త్వనుష్ఠానం ఫలమితి మన్తవ్యమ్ ।
స్తావకత్వేనార్థవత్త్వం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
విధాయకస్యేతి ।
యుక్తమియమేవ జుహూరిత్యాదిశ్రుతీనాం ఫలవజ్జుహ్వాదివిధిప్రకరణస్థతయా స్తావకత్వేనార్థవత్త్వం॑రసతమాదిశ్రుతీనాం తు క్రత్వఙ్గవిధిప్రకరణస్థత్వాభావాత్ఫలవదపూర్వోపాస్తివిధాయకత్వమేవ యుక్తం క్రత్వన్తరశ్రుతివదితి భావః ॥౨౧॥
కిఞ్చాత్ర విధికల్ప్య ఇతి కృత్వాచిన్తయోక్తం వస్తుతస్తు న కల్ప్యః కౢప్తత్వాదిత్యాహ -
భావేతి ।
న చైవముపాసానావిధిస్తావకత్వం రసతమాదిశ్రుతీనామితి సాంప్రతమ్ । విధ్యపేక్షితవిషయార్పకత్వసంభవే స్తుతిలక్షణయోగాదితి భావః ।
దేవో మదిష్టం కుర్యాదితి ప్రార్థనాదావపి లిఙ్గాదిప్రయోగాదుపాసీతేత్యాదిశబ్దానాం కథం విధిపరత్వనిశ్చయ ఇత్యత ఆహ -
తథా చేతి ।
ఎతల్లిఙ్గాదికం వేదేషూత్సర్గతో నియమేనేష్టసాధనత్వాఖ్యవిధేర్లక్షణం జ్ఞాపకం స్యాత్ । ఉపపదాదిబాధకే త్వన్యార్థపరమిత్యర్థః ।
తదిదమాహ -
లిఙాదీతి ।
న చ శ్లోకే పఞ్చమమిత్యుక్తేః పఞ్చపదానామేవ విధిలక్షణత్వం నోపాసీతేత్యాదీనామితి భ్రమితవ్యమ్ । క్రియాసామాన్యవాచినాం కృభ్వస్తీనాముదాహరణేన సర్వధాతూపరక్తలిఙాదీనాం విధిలక్షణత్వస్య వివక్షితత్వాత్పఞ్చమపదం తూక్తాపేక్షయా శ్లోకపూరణార్థం మృత్యుర్ధావతి పఞ్చమ ఇతివత్ । యద్యపి డుకృఞ్కరణ ఇతి ధాతేరేవ కరణశబ్దితభావనాఖ్యక్రియాసామాన్యవాచిత్వం నేతరయోర్ధాత్వోర్భూ సత్తాయామస్భువీత్యర్థాన్తరోక్తేః తథాపి జన్మాఖ్యభవనస్య తత్ఫలస్యాస్తిత్వస్య చ ప్రయోజ్యనిష్ఠస్య ప్రయోజకవ్యాపారాత్మకభావనావ్యాప్తత్వాత్తయోః క్రియాసామాన్యవాచిత్వవ్యవహారః । తత్ర కుర్యాదితి ప్రకృత్యర్థభావనాఖ్యాతేనానూద్యతే యథా ద్వావితి ప్రయోగే ప్రకృత్యర్థో ద్విత్వం ప్రత్యయేనానూద్యతే । తద్వల్లిఙా చ తస్యా ఇష్టసాధనత్వాఖ్యవిధిర్బోధ్యతే । కర్తా తు తయాక్షిప్యత ఇత్యాక్షిప్తకర్తృకా భావనోదాహృతా । తథా క్రియేతేత్యత్రాపి ప్రకృతిప్రత్యయార్థౌ వ్యాఖ్యాతౌ । కర్మాత్ర ప్రాధాన్యేనాక్షిప్యత ఇత్యాక్షిప్తకర్మికాభావనోదాహృతా । ఆఖ్యాతానాం కర్త్రాదికారకే శక్త్య భావాత్కర్తృకర్మణోరాక్షేప ఎవేతి మీమాంసకమతమ్ । కర్తవ్యమితి కృత్యప్రత్యయేన కర్మకారకముచ్యతే । తస్యోపసర్జనత్వేన ప్రకృత్యా భావనోక్తేతి భేదః । తథా దణ్డీ భవేత్భూయతే దణ్డినా భవితవ్యమిత్యుదాహర్తవ్యమ్ । తథా స్యాద్భూయేత భవితవ్యమిత్యస్తిధాతోరప్యుదాహరణం ద్రష్టవ్యమ్ । అస్తేర్భూరాదేశాత్ । ఎతద్ధాతుత్రయోపరక్తలిఙాదిభిః సర్వధాత్వర్థోపరక్తభావనాగతేష్టసాధానత్వరూపో విధిరేక ఎవోచ్యతే । ధాతూనాం ప్రత్యయానాం కర్త్రాదికారకాణాం చ భేదేఽపి విధిభేదో నాస్తీతి జ్ఞాపనార్థం ప్రతిధాతూదాహరణత్రయం దర్శితమితి సర్వమవదాతమ్ ।
ఎవం సూత్రే భావో విధిరితి వ్యాఖ్యాయ చశబ్దాత్ఫలమితి వ్యాచష్టే -
ప్రతిప్రకరణమితి ।
ఎష ఋత్విగుపాసకః కామాగానస్య గానేన ఫలసంపాదనస్యేష్టే సమర్థ ఇత్యర్థః । ఎవమఙ్గాశ్రితవిద్యా అపి స్వతన్త్రఫలాః కిము వక్తవ్యమనఙ్గాత్మవిద్యాయాః స్వాతన్త్ర్యమితి । ఆత్మవిద్యాస్వాతన్త్ర్యో చిన్తాయా అస్యాః పర్యవసానాత్పాదసంగతిర్బోధ్యాః ॥౨౨॥
పారిప్లవార్థాః ।
అశ్వమేధే పుత్రాదిపరివృతాయ రాజ్ఞే పారిప్లవమాచక్షీతేతి నానావిధాఖ్యానకథనాత్మకః పారిప్లవప్రయోగో విహితః । తథా చ వేదాన్తస్థకథానామాఖ్యానత్వసామాన్యాద్విద్యాసంనిధానాచ్చ సంశయమాహ -
కిమితి ।
పూర్వం స్తుత్యపేక్షయా విఝిర్జ్యాయాననుష్ఠానలాభాదిత్యుక్తమ్ । తథైవ కథానాం న విద్యాస్తావకత్వం పారిప్లవానుష్ఠానలాభాదితి పూర్వపక్షః ।
తత్ర ఫలమాహ -
తతశ్చేతి ।
యథా దేవస్య త్వా సవితురిత్యాదిమన్త్రే కస్యచిత్పదస్య ప్రయోగసమవేతార్థతయా శేషస్య ప్రయోగాఙ్గత్వం తథా వేదాన్తస్థకథానాం ప్రయోగశేషత్వమ్ । తదేకవాక్యతయా సర్వవేదాన్తానాం కర్మశేషత్వాన్న విద్యాప్రాధాన్యమిత్యర్థః ।
కథానాం గురుశిష్యసమాచారప్రదర్శనేన బుద్ధిసౌకర్యద్వారా సంనిహితవిద్యాశేషత్వం సామర్ధ్యలిఙ్గాదతో విద్యాప్రాధాన్యమితి ఫలం మత్వా సిద్ధాన్తయతి -
తన్నేత్యాదినా ।
అశ్వమేధే ప్రథమఽహని మనుర్వైవస్వత ఇతి కథాం బ్రూయాద్ద్వితీయేఽహని యమో వైవస్వత ఇతి తృతీయేఽహని వరుణ ఆదిత్య ఇతి వాక్యశేషే కథానాం విశిష్యోక్తత్వాదుపక్రమస్య సంకోచో యుక్త ఇతి భావః ॥౨౩॥
క్వ తర్హి కథానాంవినియోగ ఇత్యాశఙ్క్య సంనిధానాద్విద్యాస్విత్యాహ -
తథా చేతి ।
ప్రరోచనం ప్రీతిజననం స ప్రజాపతిర్వపాముదఖిదథోమాయోద్ధృతవానిత్యస్య ప్రాజాపత్యమజం తూపరమాలభేతేతి విధిశేషత్వే ఎవమన్యేషాం తత్తద్విధిశేషత్వం ద్రష్టవ్యమ్ ॥౨౪॥
ఎవమాద్యాధికరణప్రమేయం విద్యాస్వాతన్త్ర్యమధికరణత్రయేణ దృఢీకృత్యాద్యాధికరణస్య ఫలమాహ -
అత ఎవ చేతి ।
బ్రహ్మవిద్యా స్వఫలే మోక్షే జనయితవ్యే సహకారిత్వేన కర్మాణ్యపేక్షతే న వేతి వాదివివాదాత్సంశయే తేనైతి బ్రహ్మవిత్పుణ్యకృత్తైజస ఇత్యాదిశ్రుత్యా జ్ఞానకర్మసముచ్చయేన మోక్షప్రాప్తికథనాదపేక్షత ఇతి ప్రాప్తే విద్యాయా ముక్తిహేతుత్వాదవిద్యానివృత్త్యాఖ్యముక్తౌ న కర్మాపేక్షేతి సిద్ధాన్తయతి -
పురుషార్థ ఇతి ।
అగ్నీన్ధనపదేన తత్సాధ్యకర్మాణి లక్ష్యన్తే । పుణ్యకృత్తైజసః శుద్ధసత్వే బ్రహ్మవిద్భూత్వా తేన వేదనేనైతి బ్రహ్మ ప్రాప్నోతీతి శ్రుతిర్వ్యాఖ్యేయేతి భావః ।
ముక్తావేవ కర్మణామసామర్థ్యాదనపేక్షా విద్యాయాం త్వస్తి చిత్తశుద్ధిద్వారా తేషామపేక్షేత్యధికం వక్తుమయముపసంహార ఇత్యుపసంహారసూత్రస్య ఫలమాహ -
అధికేతి ॥౨౫॥
అధికమాహ -
సర్వాపేక్షా ।
యథా ప్రమాఫలత్వాదవిద్యానివృత్తౌ కర్మానపేక్షా తథా ప్రమాత్వాద్విద్యాయామపి ప్రమాకరణమాత్రసాధ్యాయాం నాస్తి కర్మాపేక్షేతి పూర్వపక్షః । తత్ర విద్యార్థం కర్మానుష్ఠానాసిద్ధిః । ఫలం సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి భేదః । అత్ర వివిదిషాయామిష్యమాణజ్ఞానే వా యజ్ఞాదీనాం కర్మణాం హేతుత్వమపూర్వత్వాద్విధీయతే । ప్రమాయా అప్యుత్పత్తిప్రతిబన్ధకదురితక్షయాఖ్యశుద్ధిద్వారా కర్మసాధ్యత్వసంభవాత్ । నచ పారంపర్యే తృతీయాశ్రుతివిరోధః । జ్వాలాద్వారా పారంపర్యేఽపి కాష్ఠైః పచతీతి ప్రయోగాత్, ద్వారస్యావ్యవధాయకత్వాత్ । న చ శుద్ధేర్ద్వారత్వే మానాభావః । 'జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః । కషాయే కర్మభిః పక్వే తతో జ్ఞానం ప్రవర్తతే' ఇతి స్మృతేః ।
'అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే' ఇత్యాదిశ్రుత్యా కర్మణా పాపనివృత్తౌ జ్ఞానేన ముక్త్యభిధానాచ్చేతి సిద్ధాన్తయతి -
ఇదమితి ।
నన్వత్ర వివిదిషన్తీతి పఞ్చమలకారేణ వివిదిషాం భావయేయురితి సనర్థేచ్ఛైవ భావ్యతయా భాతి । తాం విషయసౌన్దర్యలభ్యతయోల్లఙ్ఘ్య వేదనం చేద్భావ్యముచ్యతే తర్హి వేదనమప్యుల్లఙ్ఘ్య తత్ఫలం మోక్ష ఎవ కర్మభిర్భావ్యః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
వివిదిషాసంయోగాచ్చేతి ।
ఇష్యమాణతయా విద్యాయాః శబ్దతః ఫలత్వభానాదశ్రుతమోక్షో న ఫలమన్యథా కాష్ఠైః పచతీత్యత్రాపి కాష్ఠానాం పాకఫలతృప్తిహేతుత్వప్రసఙ్గాదితి భావః ।
కర్మణాం జ్ఞానార్థత్వే లిఙ్గవాక్యాన్యాహ -
అథేత్యాదినా ।
కశ్చిద్వేదభాగః సాక్షాద్బ్రహ్మాఖ్యం పదం బ్రూతే । కశ్చిత్తు జ్ఞానార్థకర్మద్వారేతి మత్వా సర్వే వేదాన్తా ఇత్యుక్తమ్ । స్పష్టమన్యత్ ॥౨౬॥
ఎవం విద్యోత్పత్తౌ బహిరఙ్గాని కర్మాణ్యుక్త్వాన్తరఙ్గాణ్యాహ -
శమేతి ।
విద్యాస్తుత్యర్థత్వేనైకవాక్యత్వసంభవే వర్తమానోక్తిభఙ్గేన విధికల్పనమయుక్తం విద్యావాక్యాద్భేదప్రసఙ్గాత్ । అతస్తత్త్వమసీతి శబ్దమాత్రలభ్యా విద్యేతి పరాభిప్రాయమనూద్యాఙ్గీకరోతి -
తథాపి త్వితి ।
శమాదేరావశ్యకత్వాన్న శబ్దమాత్రలభ్యా విద్యేత్యర్థః ।
యస్మాదేవంవిన్న లిప్యతే కర్మణా పాపకేన తస్మాదేవ విద్యార్థీ శమాద్యుపేతో భూత్వా విచారయేదితి విధిర్గమ్యత ఇత్యాహ -
నేతి బ్రూమ ఇతి ।
అత్రోపరతపదేన సంన్యాస ఉక్తస్తస్య శ్రవణాఙ్గత్వమతే శమాదివిశిష్టశ్రవణమత్ర విధీయతే । యది తుఽలోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తిఽ,ఽజ్ఞానం పురస్కృత్య సంన్యసేత్ఽఇత్యాది శ్రుతిస్మృతిషు ఫలవత్త్వేనోత్పన్నసంన్యాసస్యాఙ్గత్వాయోగాత్, శ్రోతవ్య ఇతి విహితశ్రవణానువాదేనానేకశమాదివిధానే వాక్యభేదాపాతాత్, పశ్యేదితి చ ప్రకృత్యా శ్రవణలక్షణాదోషాచ్చ సంన్యాసో న శ్రవణస్యాఙ్గం కిన్తు తతః ప్రాగనుష్ఠోయత్వేఽపి శ్రవణవజ్జ్ఞానార్థ ఇతి మతం తదా శమాదిసముచ్చయేన జ్ఞానం భావయేదితి జ్ఞానార్థం శమాదిసముచ్చయవిధిరిత్యనవద్యమ్ ।
యః పూర్వం యజ్ఞాదిశ్రుతేః స్తుత్యర్థత్వాఙ్గీకారః ఆపాతతో గుడజిహ్వికాన్యాయేన శమాదిస్వీకారార్థం కృతస్తమిదానీం త్యజతి -
యజ్ఞాదీన్యపీతి ।
యజ్ఞాదీనాం విద్యాసాధనత్వరూపసంయోగస్యాపూర్వత్వాదవాన్తరవాక్యభేదేన విధిః స్వీక్రియత । బ్రహ్మవిద్యావాక్యేన మహావాక్యైకవాక్యతా చేత్యర్థః ।
పరమప్రకరణేఽప్యవాన్తరవిధిరిత్యత్ర పూర్వతన్త్రసంమతిమాహ -
తస్మాత్పూషేతి ।
దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే శ్రుతం పూషా ప్రపిష్టభాగ ఇతి । తత్ర పూషా దేవతా పిష్టభాగో వా దర్శపూర్మమాసయోర్నాస్తి । అతః సమాసాత్ప్రతీతస్య కాలత్రయానవమృష్టస్య ద్రవ్యదేవతాసంబన్ధస్యావినాభావేన యాగవిధ్యుపస్థాపకత్వాత్ప్రయోగజ్ఞానాయ విధిపదమధ్యాహృత్య ప్రకరణాదుత్కర్షేణ పూషోద్దేశేన పిష్టభాగః కర్తవ్య ఇతి వికృతౌ సంబన్ధః । పౌష్ణం పేషణమితి సూత్రే విచారితమిత్యర్థః ।
'స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవః' ఇత్యాద్యాః స్మృత్యః । కర్మణాం జ్ఞానహేతుత్వే శమాదివద్యావజ్జ్ఞానోదయమనువృత్తిః స్యాత్తథాచ సంన్యాసాభావ ఇత్యత ఆహ -
తత్రాపీతి ।
దృష్టవిక్షేపనివృత్తిద్వారా శమాదీనాం శానార్థత్వాదనువృత్తిర్న కర్మణామదృష్టద్వారా జ్ఞానార్థత్వాదితి భావః ॥౨౭॥
సర్వాన్నానుమతిః ।
ఎవంవిది ప్రాణస్యాన్నం సర్వమితి ధ్యానవతీత్యర్థః । జగ్ధం భక్షితమ్ । అపూర్వత్వాద్విధ్యశ్రుతేశ్చ సంశయః ।
అపూర్వత్వాద్యజ్ఞాదివద్విధిః కల్ప్య ఇతి ఇతి పూర్వపక్షయతి -
విధిరితి ।
అత్ర భక్ష్యాభక్ష్యనియమత్యాగస్య విద్యాఙ్గత్వసిద్ధిః ఫలం సిద్ధాన్తే తు విద్యాస్తుతిరితి వివేకః ।
న కలఞ్జం భక్ష్యేదితి శాస్త్రం ప్రాణవిద్వ్యతిరిక్తవిషయమ్ । యథా గ్రామ్యకర్మణి వామదేవ్యసామోపాసకవ్యతిరిక్తవిషయం పరస్త్రీనిషేధశాస్త్రం తద్వదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తం సూత్రాద్బహిరేవ దర్శయతి -
నేదమితి ।
ప్రాణవిద్యావిధిసంనిధేరశక్యత్వాచ్చ స్తుతిరేవ న విధిః కల్ప్యః నిషేధశాస్త్రవిరోధాత్కౢప్తో హి విధిః సామాన్యశాస్త్రబాధకో నతు కల్ప్య ఇతి భావః ।
స్వస్థస్య ప్రాణవిదో న సర్వాన్నానుమతిరిత్యత్ర లిఙ్గం వదన్ సూత్రం యోజయతి -
తద్దర్శయతీతి ।
మటచ్యో రక్తక్షుద్రపక్షిణస్తైర్హతేషు కురుదేశస్థసస్యేషు దుర్భిక్షే జాతే బాలయా సహ జాయయా మునిర్దేశాన్తరం గచ్ఛన్నిభ్యాగ్రామే స్థితవానిభ్యో హస్తిపాలకస్తేన సామిఖాదితానర్ధభక్షితాన్ కుత్సితమాషాన్ యాచయిత్వా భక్షితవాన్ । ఇభ్వేన జలం గృహాణేత్యుక్తే సత్యుచ్ఛిష్టం వై మే పీతం స్యాదితి ప్రతిషిధ్య మాషాః కిం నోచ్ఛిష్టా ఇతీభ్యేనోక్తే సతి మాషభక్షణే జలత్యాగే చ కారణమువాచ । అన్నాంశే మమ ఆపదస్తి । జలపానం తు స్వేచ్ఛాతస్తడాగాదౌ లభ్యత ఇతి మాషాన్ ఖాదిత్వావశిష్టాఞ్జాయాయై దత్తవాన్ । సా చానాపద్గతా పత్యురాపదం జ్ఞాత్వా మాషాన్సంరక్ష్య ప్రాతస్తస్మై దదౌ । స చ తాన్ ఖాదిత్వా రాజ్ఞో యజ్ఞం గత్వా ప్రస్తోత్రాదీనాక్షిప్య ప్రాణాదికాం ప్రాస్తావాదిదేవతాముపదీశ్య ధనం ప్రాప్య స్థిత ఇతి భావః । అత్రోచ్ఛిష్టభక్షణజలత్యాగాత్మకశిష్టాచారలిఙ్గాచ్ఛ్రౌతాదనాపది విదుషాప్యభక్ష్యం న భక్షణీయమితి సూచ్యత ఇతి భావః ॥౨౮ ॥ ॥౨౯॥
సురాపానేనాపి జీవనమాశఙ్క్య కదాపి తన్న కార్యమిత్యాహ -
తథా మద్యం నిత్యం బ్రహ్మణ ఇతి ।
వర్జయోదితి శేషః ।
కుత ఇత్యాశఙ్క్య మరణాన్తప్రాయశ్చిత్తవిధానాదిత్యాహ -
సురాపస్యేతి ।
ఉష్ణామతితప్తాం సురామితి శేషః ।
ఇతశ్చ సా న పేయేత్యాహ -
సురాపా ఇతి ॥౩౦॥
ఉదాహృతస్మృతీనాం మూలశ్రుతిమాహ -
శబ్దశ్చేతి ।
కామకారో యథేష్టప్రవృత్తిః సోఽపి నిషేధోఽపి ఉపపన్నతరో భవతి । న హ వా ఎవంవిదీత్యస్యార్థవాదత్వాత్ । యద్యయమపి విధిః స్యాత్తర్హి విహితప్రతిషిద్ధత్వాత్షోడశిగ్రహణాగ్రహణవత్సురాపానే వికల్పః స్యాత్స చ సర్వస్మృతిభిః శిష్టాచారేణ చ విరుద్ధ ఇతి తాత్పర్యార్థః ॥౩౧॥
విహితత్వాచ్చాశ్రమకర్మాపి ।
నిత్యాగ్నిహోత్రాదికర్మసు విహితత్వాద్వినియుక్తవినియోగవిరోధాచ్చ సంశయే శాస్త్రాన్తరవిరోధాత్సర్వాన్నత్వోక్తేః స్తుతిత్వవన్నిత్యవినియుక్తత్వశ్రుతివిరోధాద్వివిదిషాయాం వినియోగశ్రుతేః స్తుతిత్వమితి పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
జ్ఞానకామనయానుష్ఠానే కర్మణామనిత్యత్వమనావశ్యకత్వమ్ । తస్యా అనిత్యత్వాద్యావజ్జీవాదివిధినా తు నిత్యత్వం చేతి విరుద్ధధర్మద్వయాపాతాద్వివిదిషాశ్రుతేః స్తుతిత్వమితి ఫలం పూర్వపక్షే । సిద్ధాన్తే తూభయథానుష్ఠానం ఫలమ్ ॥౩౨॥
సహ మిలిత్వా శుద్ధిద్వారా విద్యాం కుర్వన్తీతి సహకారీణి కర్మాణి । తేషాం భావస్తత్వం తేనేత్యర్థః । విద్యయా సహ ఫలకారిత్వం సహకారిపదాత్ప్రాప్తం నిరస్యతి -
న చేదమితి ।
విద్యాయా అవిహితత్వాన్నాఙ్గపేక్షాస్తి । అతో విహితాని కర్మాణి అవిహితాయా న సహకార్యఙ్గాని మోక్షస్యాసాధ్యత్వాచ్చ న కర్మాణాం సహకారిత్వసంభవ ఇత్యర్థః । తుల్యబలశ్రుతిద్వయేన వినియోగపృథక్త్వం సంయోగభేదస్తతో న విరోధః । కామనాయా అనిత్యత్వేఽపి కర్మణాం నానిత్యత్వం నిత్యవిధినా ప్రయోగస్య నిత్యత్వాత్ । సత్యాం కామనాయాం కామ్యప్రయోగేనైవ నిత్యత్వసిద్ధేర్న కశ్చిద్విరోధః । ఇదఞ్చఽఎకస్య తూభయత్వే సంయోగపృథక్త్వమ్ఽఇతి సూత్రే చిన్తితమ్ । యథాఽఖాదిరో యూపో భవతిఽఇతి శ్రుత్యా ఖాదిరత్వస్య క్రత్వర్థతా ఖాదిరం వీర్యకామస్యేతి శ్రుత్యా పురుషార్థతా చేతి । అతః సతి వాక్యద్వయే వినియుక్తవినియోగో న విరుధ్యత ఇత్యర్థః ॥౩౩॥
నను నిత్యాగ్నిహోత్రాదిభ్యో భిన్నా ఎవాపూయర్వజ్ఞాదయో వివిదిషాయాం వినియుజ్యన్తాం తత్ర కుతో వినియుక్తవినియోగస్తత్రాహ -
సర్వథాపీతి ।
నిత్యత్వే కామ్యత్వే చేత్యర్థః । కుణ్డపాయినామయనే మాసమగ్నిహోత్రం జుహ్వతీత్యాఖ్యాతస్య సాధ్యహోమవాచిత్వాత్తదేకార్థకాగ్నిహోత్రపదస్య వ్యవహితసిద్ధాగ్నిహోత్రపరామర్శకత్వాయోగాన్మాసగుణవిశిష్టం కర్మాన్తరం విధీయత ఇతి యుక్తమిహ తు యజ్ఞేనేత్యాది సుబన్తానామాఖ్యాతేనైకార్థత్వాభావాత్సిద్ధవ్యవహితకర్మానువాదకత్వాత్తేషామేవ కర్మణాం జ్ఞానార్థత్వవిధిరితి భావః ।
సిద్ధకర్మసు సంస్కారత్వప్రసిద్ధిరపి శుద్ధాఖ్యసంస్కారద్వారా జ్ఞానార్థకకర్మాభేదే లిఙ్గమిత్యాహ -
యస్యైత ఇతి ॥౩౪॥
బ్రహ్మచర్యాదికర్మణాం ప్రతిబన్ధధ్వంసద్వారా విద్యార్థత్వే లిఙ్గమాహ -
అనభిభవం చేతి ॥౩౫॥
అన్తరా చాపి తు తద్దృష్టేః ।
అనాశ్రమిణాం జపాదికర్మసత్త్వాన్నిన్దితత్వాచ్చ సంశయే సతి ఆశ్రమకర్మణామేవ విద్యాహేతుత్వశ్రుతేరనాశ్రమస్య నిన్దితత్వాచ్చానధికార ఇతి పూర్వపక్షః । తత్రానాశ్రమకర్మణాం విద్యాహేతుత్వాసిద్ధిః । సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి ఫలమ్ ॥౩౬ ॥ ॥౩౭॥
రైక్వాదీనాం విద్యావత్త్వలిఙ్గస్య జన్మాన్తరాశ్రమకర్మణాన్యథాసిద్ధేరనాశ్రమకర్మణో విద్యార్థత్వప్రాపకం మానాన్తరం వాచ్యమితి శఙ్కతే -
నను లిఙ్గమితి ।
అనాశ్రమిత్వావిరుద్ధానాం వర్ణమాత్రప్రాప్తధర్మాణాం విద్యార్థత్వే మానమాహ -
తథా చేతి ।
మైత్రో దయావానిత్యర్థః ।
నన్వనాశ్రమిణాం కర్మ భవతు విద్యాహేతుస్తథాపి తేషాం న శ్రవణాదావధికారః సంన్యాసాభావాదిత్యత ఆహ -
దృష్టార్థా చేతి ।
బన్ధకాజ్ఞానధ్వస్తిఫలకవిద్యాకామస్య శ్రవణేఽధికారః । సంన్యాసోఽపి కదాచిత్కృతో జ్ఞాన ఉపకరోతి శ్రవణం ప్రత్యనఙ్గత్వాదితి భావః ॥౩౮॥
తర్హ్యాశ్రమిత్వం వృథేత్యత ఆహ -
అతస్త్వితి ।
పుణ్యకృత్తైజసః శుద్ధసత్వస్తేన జ్ఞానమార్గేణైతి బ్రహ్మ ప్రాప్నోతీత్యర్థః ॥ అత్ర పుణ్యకృత్త్వలిఙ్గాదాశ్రమిత్వం జ్యాయః పుణ్యోపచయే శీఘ్రం విద్యాలాభాదనాశ్రమస్య నిన్దితత్వాచ్చేతి భావః ॥౩౯॥
తద్భూతస్య తు ।
ఉత్తమాశ్రమాత్పూర్వాశ్రమం ప్రాప్తస్య ప్రచ్యుతస్య కర్మాపి విద్యాహేతురనాశ్రమికర్మవదితి సంగతిః, పూర్వపక్షఫలం చైతత్ । సిద్ధాన్తే తు భ్రష్టస్య కర్మ న హేతురితి ఫలమ్ । రాగాదిప్రాబల్యాత్ప్రచ్యుతినిషేధాచ్చ ప్రచ్యుతిః ప్రామాణికీ న వేతి సంశయః ।
సిద్ధాన్తసూత్రే నియమం వ్యాచష్టే -
తథా హీతి ।
అత్యన్తమితి నైష్ఠికత్వనియమః । అరణ్యమిత్యేకాన్తోపలక్షితం పారివ్రాజ్యం గృహ్యతే । తదియాద్గచ్ఛేదితి పదం శాస్త్రమార్గస్తతస్తస్మాత్పారివ్రాజ్యాన్న పునరేయాన్న ప్రచ్యవేదితి ఉనిషద్రహస్యమిత్యర్థః ।
అతద్రూపం ప్రచ్యుతౌ ప్రమాణాభావం వ్యాచష్టే -
యథా చేతి ।
శిష్టాచారాభావమాహ -
న చైవమితి ।
'చణ్డాలాః ప్రత్యవసితాః' ఇతి స్మృతేశ్చ పతితానాం కర్మ నిష్ఫలమితి భావః ॥౪౦॥
న చాధికారికమ్ ।
అవకీర్యేత వ్యభిచరేదిత్యర్థః । అవకీర్ణం యోనౌ నిషిక్తం రేతోఽస్యాస్తీత్యవకీర్ణీ । అత్ర ప్రచ్యుతస్య ప్రాయశ్చిత్తం స్యాన్నవేతి ఉపపాతకత్వాత్పతనస్మృతేశ్చ సంశయః ।
ప్రచ్యుతస్య యజ్ఞాదికం నిష్ఫలమిత్యుక్తం తద్వత్ప్రాయశ్చిత్తమాపి నిష్ఫలమితి పూర్వపక్షయతి -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
అత్ర కృతప్రాయశ్చిత్తస్య కర్మ జ్ఞానహేతుర్న భవతీతి ఫలం సిద్ధాన్తే తు భవతీతిదః । యథోపనయనకాలే హోమో లౌకికాగ్నావేవ కార్యః । దారసంబన్ధోత్తరకాలవిహితాధానస్య సంప్రత్యప్రాప్తకాలత్వేనాహవనీయాభావాత్తద్వదవకీర్ణినో బ్రహ్మచారిణః ప్రాయశ్చిత్తపశుర్గర్దభో లౌకికాగ్నౌ హోతవ్య ఇత్యధికారలక్షణే షష్ఠాధ్యాయే నిర్ణీతం ప్రాయశ్చిత్తమాధికారికం తదుపకుర్వాణస్యైవ న నైష్ఠికస్యేతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి ॥౪౧॥
ఉపపూర్వమితి ।
ఉపపదం పూర్వం యస్య పాతకస్య తదుపపాతకమిత్యర్థః । ఽప్రాయశ్చిత్తం న పశ్యామిఽఇతి దర్శనాభావస్మృతేః ప్రాయశ్చిత్తాభావాపరత్వం కల్పయిత్వా తన్మూలశ్రుతికల్పనాత్ప్రాగేవ కౢప్తసాధారణశ్రుత్యా ప్రాయశ్చిత్తసద్భావసిద్ధేః । కల్పనం నోదేతి కౢప్తశ్రుతివిరోధాదితి భావః ।
ప్రాయశ్చిత్తస్య భావాభావసిద్ధ్యోః సమత్వేఽపి భావప్రసిద్ధిః శ్రుతిమూలత్వాదాదర్తవ్యేత్యత్ర సంమతిమాహ -
తదుక్తమితి ।
యవమయశ్చరూరిత్యత్ర యవశబ్దఙ్కేచిద్దీర్ఘశూకే ప్రయుఞ్జతే కేచిద్దేశవిశేషే ప్రియఙ్గుషు । అతః కస్య చరుః కార్య ఇతి సందేహే వృద్ధప్రయోగసామ్యాత్సమా తుల్యా వికల్పేన ప్రతిపత్తిః స్యాదితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తఃశాస్త్రమూలా ప్రతిపత్తిర్గ్రాహ్యా శాస్త్రనిమిత్తత్వాద్ధర్మాదిజ్ఞానస్య । తథాచఽయదాన్యా ఓషధయో మ్లాయన్త్యథైతే యవా మోదమానాస్తిష్ఠన్తి, ఇతి శాస్త్రమూలత్వాద్దీర్ఘశూకప్రయోగస్యైవాదర ఇత్యర్థః ।
స్మృతేర్గతిమాహ -
ప్రాయశ్చిత్తేతి ।
బ్రహ్మచర్యరక్షార్థం యత్నాధిక్యం కార్యమితి జ్ఞాపనార్థం ప్రాయశ్చిత్తం స్పష్టమపి న పశ్యామీత్యుక్తం భగవదత్రిణేత్యర్థః ।
నైష్ఠికవద్యతివనస్థయోరపి ప్రమాదాద్బ్రహ్మచర్యభఙ్గే ప్రాయశ్చిత్తమస్తీత్యాహ -
ఎవమితి ।
కృచ్ఛ్రం ప్రాజాపత్యం మహాకక్షం బహుతృణకాష్ఠదేశం జలదానాదినా వర్ధయేత । యతిస్తు సోమలతావర్జం వర్ధయేత్ । ఽసర్వపాపప్రసక్తోఽపి ధ్యాయన్నిమిషమచ్యుతమ్ । భూయస్తపస్వీ భవతి పఙ్క్తిపావన ఎవ చ । ఉపాపాతకసఙ్ఘేషు పాతకేషు మహత్సు చ । ప్రవిశ్య రజనీపాదం బ్రహ్మధ్యానం సమాచరేత్ ॥ ఽఇత్యాదిస్వశాస్త్రవిహితధ్యానప్రాణాయామాదిసంస్కారోఽపి భిక్షుణా కార్య ఇత్యర్థః । ఆదిపదాత్ఽమనోవాక్కాయజాన్దోషానజ్ఞానోత్థాన్ప్రమాదజాన్ । సర్వాన్దహతి యోగాగ్నిస్తూలరాశిమివానలః । నిత్యమేవ తు కుర్వీత ప్రాణాయామాంస్తు షోడశ । అపి భ్రూణహనం మాసాత్పునన్త్యహరహః కృతాః । ఽఇత్యాదివాక్యం గ్రాహ్యమ్ ॥౪౨॥
బహిస్తూభయథాపి ।
కృతప్రాయశ్చిత్తైస్తైః సహ కృతశ్రవణాదికం జ్ఞానసాధనం న వేతి సందేహే తేషాం శుద్ధత్వాత్సాధనమితి ప్రాప్తే ప్రాయశ్చిత్తాత్పరలోకే తేషాం శుద్ధత్వేఽప్యత్ర శుద్ధభావాన్న సాధనమితి సిద్ధాన్తయతి -
యద్యూర్ధ్వేతి ।
సుగమం భాష్యమ్ ॥౪౩॥
స్వామినః ఫలశ్రుతేః ।
అఙ్గాశ్రితోపాస్తిషూభయకర్తృకత్వసంభవాత్సంశయః ।
యః కృతప్రాయశ్చిత్తః స సంవ్యవహార్య ఇత్యుత్సర్గస్య నిన్దాతిశయస్మృత్యా నైష్ఠికాదిషు బాధవద్యో యదఙ్గకర్తా స తదాశ్రితస్య కర్తేత్యుత్సర్గస్య కర్తుః ఫలశ్రుత్యా బాధ ఇతి పూర్వపక్షమాహ -
కిమితి ।
అత్ర కర్తృత్వభోక్తృత్వయోరైకాధికరణ్యం ఫలం సిద్ధాన్తే త్వఙ్గాశ్రితా ఋత్విక్కర్తృకా అప్యుపాస్తయో యజమానగామిస్వతన్త్రఫలాః కిము వాచ్యం స్వనిష్ఠబ్రహ్మవిద్యాయాః స్వాతన్త్ర్యమితి ఫలం వివేక్తవ్యమ్ । అతః పాదసంగతిః హిఙ్కారప్రస్తావోద్గీథప్రతిహారనిధనాఖ్యపఞ్చప్రకారే సామ్ని వృష్టిధ్యాతుర్వర్షసమృద్ధిః ఫలమితి శ్రుత్యర్థః ।
శ్రుతం ఫలమృత్విగ్గతం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
తచ్చేతి ।
యథాసాఙ్గక్రత్వధికృతాధికారత్వాద్గోదోహనస్య ఫలం క్రత్వధికారిగతం తద్వదఙ్గోపాసనస్యాపి ఫలం తద్గతమేవేత్యర్థః ।
అస్తు తస్య ఫలం తద్గతం కర్తాత్వన్యః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
ఫలం చేతి ।
యదుక్తం యజమానాగామి ఫలమితి తస్యాపవాదం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
ఉద్గానేన సాధయతీత్యర్థః । యాజమానం ఫలమిత్యుత్సర్గస్యాసతి బాధకవచనే సిద్ధిరితి సమాధ్యర్థః । తస్మాత్ఫలభోక్తృత్వాదిత్యర్థః ॥౪౪॥
ఉపాసనమార్త్విజ్యమృత్విక్కర్తృకమిత్యత శ్రౌతం లిఙ్గమాహ -
తథా చేతి ।
తముద్గీథాఖ్యం ప్రణవం ప్రాణదృష్ట్యా ధ్యాతవాన్ధ్యాత్వా చ నైమిశీయానాం సత్రిణాముద్గాతాసీదిత్యర్థః । యజమానేన స్వగామిఫలకసాఙ్గప్రయోగకరణాయర్త్విజాం క్రీతత్వాత్కర్తృత్వేఽపి న తత్ఫలభాక్త్వముత్సర్గస్య బాధకాభావాదిత్యుక్తత్వాత్ । క్రయణద్వారా కర్తృత్వభోక్తృత్వసామానాధికరణ్యం చోపపద్యతే భృత్యకర్తృకే యుద్ధే రాజా యుధ్యతే జయతి చేతివదితి భావః ॥౪౫ ॥ ॥౪౬॥
సహకార్యన్తరవిధిః ।
యస్మాత్పూర్వే బ్రాహ్మణా ఆత్మానం విదిత్వా సంన్యస్య భిక్షాచర్యం చరన్తి తస్మాదద్యతనోఽపి బ్రాహ్మణ ఆపాతజ్ఞానరూపపణ్డావాన్పణ్డితస్తస్య కృత్యం పాణ్డిత్యం శ్రవణం తన్నిర్విద్య నిశ్చయేన లబ్ధ్వా బాల్యేన శ్రవణజజ్ఞానస్య బలభావేన మననేనాసంభావనానిరాసేన బాలస్య భావేన వా శుద్ధచిత్తత్వేన స్థాతుమిచ్ఛేదేవం మననశ్రవణే కృత్వాదానన్తరం మునిర్నిదిధ్యాసనకృత్స్యాదేవమమౌనం చ మౌనాదన్యద్బాల్యపాణ్డిత్యద్వయం మౌనం చ నిదిధ్యాసనం లబ్ధ్వా అథ జ్ఞానసామగ్రీపౌష్కల్యానన్తరం బ్రహ్మాహమితి సాక్షాత్కారవాన్ బ్రాహ్మణో భవతీత్యర్థః । మౌనశబ్దస్య సిద్ధరూపే పారివ్రాజ్యే అనుష్ఠేయే చ ధ్యానే ప్రయోగాత్సంశయః ।
యథా తం హ బక ఇత్యాదివాక్యశేషాదుద్గీథాద్యుపాసనస్యార్త్విజ్యత్వనిర్ణయస్తద్వదథ బ్రాహ్మణ ఇతి విధిహీనవాక్యశేషాన్మౌనస్యాప్యవిధేయత్వనిశ్చయ ఇతి పూర్వపక్షమాహ -
న విధీయత ఇతి ।
అత్ర ధ్యానస్యాననుష్ఠానం సిద్ధాన్తే త్వనుష్ఠానమితి ఫలమ్ । యది మౌనం పారివ్రాజ్యం తదా వాక్యాన్తరప్రాప్తమనూద్యతే బాల్యవిధిప్రశంసార్థమ్ । యది జ్ఞానం తదా పాణ్డిత్యశబ్దాత్ప్రాప్తమితి పూర్వపక్షగ్రన్థార్థః ।
మునిశబ్దాద్విజ్ఞానాతిశయః ప్రతీయతే తస్య జ్ఞానమాత్రవాచిపాణ్డిత్యశబ్దాన్న ప్రాప్తిః । నాపి మునిశబ్దః పరివ్రాడ్వాచకః వాల్మీక్యాదిషు ప్రయుజ్యమానత్వాత్ । తస్మాదప్రాప్తం మౌనమపూర్వత్వాద్విధిం కల్ప్యతీతి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
ఆపస్తమ్బప్రయోగస్య గతిమాహ -
ఇతరాశ్రమేతి ।
కిఞ్చామౌనం చ మౌనం చ నిర్విద్యేతి శ్రవణమననవదనుష్ఠేయత్వోక్తేర్మౌనస్య విధేయతేత్యాహ -
నిర్వేదనీయత్వేతి ।
న చ త్రయాణాం విధానే వాక్యభేదో దోషః । ఉపరిధారణవదిష్టత్వాత్తద్వాక్యభేదస్యేతి భావః ।
కస్యేదం ధ్యానం విధీయత ఇత్యాహ -
తద్వత ఇతి ।
ఆత్మానం విదిత్వేతి పరోక్షజ్ఞానవతః సంన్యాసినః ప్రకృతత్వాదిత్యర్థః ।
సూక్ష్మార్థసాక్షాత్కారసాధనత్వేన ధ్యానాదేః షడ్జాదౌ లోకతః ప్రాప్తిం శఙ్కిత్వా నియమవిధిమాహ -
నన్విత్యాదినా ।
నను బ్రహ్మవిద్యాపరే వాక్యే కథం జ్ఞానాఙ్గమితి చేత్సఫలక్రతుపరవాక్యేఽఙ్గవిధివదిత్యాహ -
విధ్యాదివదితి ।
ప్రధానమారభ్యాఙ్గపర్యన్తో విధిః । తత్ర ప్రధానః క్రతుర్విధ్యాదిరత ఎవాఙ్గం విధ్యన్త ఇత్యుచ్యత ఇత్యర్థః । ఎతత్సూత్రభాష్యభావానభిజ్ఞాః సంన్యాసాశ్రమధర్మశ్రవణాదౌ విధిర్నాస్తీతి వదన్తి । విధౌ హ్యప్రాప్తిమాత్రమపేక్షితం తచ్చ భేదదర్శనప్రాబల్యాద్దర్శితమితి సంప్రదాయవిదః ॥౪౭॥ సమావర్తనానన్తరం కుటుమ్బే స్థితో బ్రహ్మలోకం ప్రాప్నోతి నచ పునరావర్తత ఇత్యుపసంహారాత్సంన్యాసో నాస్తీతి శఙ్కార్థః । ఆయాసవిశిష్టకర్మబాహుల్యాద్గృహిణోపసంహారః కృతో న సంన్యాసాభవాదితి సమాధ్యర్థః ॥౪౮॥
సంన్యాసగార్హస్థ్యద్వయమత్ర సూత్రకృతోక్తమ్ । తతోఽన్యదాశ్రమద్వయం నాస్తీతి కస్యచిద్భ్రమః స్యాత్తం నిరస్యతి -
మౌనవదితి ।
ఆశ్రమద్వయవదిత్యర్థః । ఇతరయోరపీతి వాచ్యే బహూక్తిరవాన్తరభేదమపేక్ష్య । స చాస్మాభిః ప్రాగ్దర్శితః ॥౪౯॥
అనావిష్కుర్వన్నన్వయాత్ ।
తత్ర బాల్యే విషయే తద్ధితస్య భావార్థత్వాసంభవాత్కర్మార్థత్వం గృహీత్వా తిష్ఠన్మూత్రత్వాదికర్మణోఽప్రరూఢేన్ద్రియత్వాదిరూపభావశుద్ధేశ్చ బాలకర్మత్వావిశేషాత్సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే విద్యాఙ్గత్వేన తిష్ఠన్మూత్రత్వాదేరప్యనుష్ఠానం సిద్ధాన్తే భావశుద్ధేరేవేతి ఫలమ్ ।
పూర్వత్ర మౌనశబ్దస్య జ్ఞానాతిశయే ధ్యానే ప్రసిద్ధత్వాత్ధ్యానం విధేయమిత్యుక్తమ్, తద్వద్బాల్యశబ్దస్య కామచారాదౌ ప్రసిద్ధేస్తద్విధిగ్రహణమిత్యాహ -
కిం తావిదితి ।
కామతశ్చరణవదనభక్షణాని యస్య స కామచారవాదభక్షణస్తస్య భావస్తత్తేత్యర్థః । యథోపపాదం యథాసంభవం మూత్రాది యస్య తద్భావస్తత్త్వం బాల్యవిధిబలాత్పాతిత్యశాస్త్రమన్యవిషయమితి భావః ।
'యస్త్వవిజ్ఞానవాన్భవత్యమనస్కః సదాశుచిః । న స తత్పదమాప్నోతి సంసారం చాధిగచ్ఛతి' ఇత్యాది శౌచభిక్షాదినియమవిధిశాస్త్రావిరుద్ధస్య భావశుద్ధాఖ్యబాల్యస్య విధిసంభవాన్న యథేష్టచేష్టావిధిరితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ప్రధానవిరోధిత్వాచ్చ న తద్విధిరిత్యాహ -
ప్రధానేతి ।
భావశుద్ధేర్విద్యోపకారకత్వేనాన్వయాదనావిష్కుర్వన్భవేదితి బాల్యవిధ్యర్థ ఇతి సూత్రయోజనా ॥౫౦॥
ఐహికమపి సంన్యాసాదిబాల్యాన్తం సాధనజాతముక్త్వా తత్సాధ్యవిద్యాజన్మ విచార్యత ఇతి సంగతిం వదన్ సాధనస్య ద్విధా ఫలసంభవాత్సంశయమాహ -
సర్వేత్యాదినా ।
కారీరీష్టివదైహికఫలత్వనియమః శ్రవణాదీనామితి పూర్వపక్షమాహ -
కిన్తావదితి ।
నన్వాముష్మికఫలకయజ్ఞాదిసాధ్యవిద్యాయాః కథమైహికత్వనియమ ఇత్యత ఆహ -
యజ్ఞాదీన్యపీతి ।
శుద్ధిద్వారా యజ్ఞాదిభిః శ్రవణాదిషు సాక్షాద్విద్యాహేతుషు ఘటితేషు విద్యావిలమ్బో న యుక్తః । దృశ్యతే చ విలమ్బః అతః శ్రవణాదేర్విద్యాహేతుత్వమసిద్ధమితి పూర్వపక్షే ఫలమ్ ।
ప్రతిబన్ధకవశాద్విలమ్బేఽపి హేతుత్వసిద్ధిరితి సిద్ధాన్తే ఫలం మత్వా చిత్రాదివదనియతఫలం శ్రవణాదికమితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
నను ప్రారబ్ధకర్మవిశేషేణ శ్రవణాదిఫలప్రతిబన్ధః కిమితి క్రియతే శ్రవణాదినైవ కర్మవిపాకప్రతిబన్ధః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
ఉపస్థితవిపాకత్వం చేతి ।
దేశాదిమహిమ్నా కర్మాణి విపచ్యన్త ఇత్యర్థః ।
తేన శ్రవణాదికమేవ కిమితి న విపచ్యన్తే, తత్రాహ -
యాని చేతి ।
విపాచకత్వం పలౌన్ముఖ్యహేతుత్వమ్ ।
నను తర్హి శ్రవణాదివిపాచకదేశాదికం కీదృశమిత్యత ఆహ -
శాస్త్రమపీతి ।
ఫలబలాద్దేశాదిజ్ఞానమితి భావః ।
తథాపి కర్మణైవ శ్రవణాదిప్రతిబన్ధో న వైపరీత్యమిత్యత్ర కో హేతుస్తమాహ -
సాధనేతి ।
ప్రతిబన్ధకత్వశక్తిరపి ఫలబలాజ్జ్ఞాతవ్యేతి భావః ।
ప్రతిబన్ధకసద్భావే శ్రౌతం స్మార్తం చ లిఙ్గమాహ -
తథా చేత్యాదినా ।
శృణ్వన్తోఽపి న విద్యురిత్యుక్తేః ప్రతిబన్ధసిద్ధిః । ఆత్మనో యథావద్వక్తాప్యాశ్చర్యః అద్భుతవత్కశ్చిదేవ భవతి । తిష్ఠతు లబ్ధా సాక్షాత్కారవాన్, పరోక్షతో జ్ఞాతాప్యాశ్చర్యః । కుశలేనాచార్యేణానుశిష్టోఽపీత్యర్థః ॥౫౧॥
అసతి ప్రారబ్ధకర్మప్రతిబన్ధే శ్రవణాదినేహైవ విద్యోదయః యజ్ఞాదిభిః సంచితపాపప్రతిబన్ధస్య నిరస్తత్వాత్ । సతి తు భోగేన తన్నిరాసాదముత్రేతి విద్యాయా ఐహికాముష్మికత్వవిశేషనియమ ఉక్తస్తద్వత్ఫలేఽపి మోక్షే కశ్చిదుత్కర్షాదివిశేషః స్యాదిత్యత ఆహ -
ఎవం ముక్తిఫలానియమస్తదవస్థావధృతేస్తదవస్థావధృతేః ।
ముక్తిరత్ర విషయః । తస్యాం విద్యావద్విశేషనియమోఽస్తి న వేతి ఫలస్యోభయథాసంభవాత్సంశయే పూర్వపక్షమాహ -
యథేతి ।
ముక్తిః సవిశేషా, ఫలత్వాద్విద్యావదతః కర్మసాధ్యా ముక్తిరితి ఫలమ్ । సిద్ధాన్తే తు నిర్విశేషత్వావధారణశ్రుతిబాధితమనుమానమతో జ్ఞానైకవ్యఙ్గ్యా ముక్తిరితి ఫలమ్ ।
కిఞ్చ శ్రవణాదితారతమ్యాద్విద్యాయాం కఞ్చిదతిశయమఙ్గీకృత్య విద్యాలభ్యముక్తౌ నాతిశయ ఇత్యాహ -
అపి చ విద్యాసాధనమితి ।
నను బ్రహ్మణో నిత్యసిద్ధత్వాదవిద్యానివృత్తేశ్చాన్యత్వే ద్వైతాపత్తేః, అనన్యత్వే చాసాధ్యత్వాదికం విద్యాఫలమిత్యత ఆహ -
తద్ధీతి ।
విద్యయాభివ్యక్తత్వేన బ్రహ్మానన్ద ఎవ ముఖ్యఫలమభివ్యక్తిరవిద్యానివృత్తిరానన్దస్వరూపస్ఫూర్తిప్రతిబన్ధకాభావతయా విద్యయా సాధ్యతే సా చానిర్వాచ్యేతి న ద్వైతాపత్తిః । అన్యే తు సా బ్రహ్మానన్యేత్యాహుః । న చ సాధ్యత్వానుపపత్తేస్తత్ర విద్యావైయర్థ్యమితి వాచ్యమ్ । యదభావే యదభావస్తత్తత్సాధ్యమితి జ్ఞానాత్సర్వో లోకః ప్రవర్తతే । యథా చ విద్యాయా అభావే బ్రహ్మస్వరూపముక్తేరభావోఽనర్థరూపా అవిద్యైవాస్తి । అస్యా అవిద్యాయా ఎవ ముక్తిర్నాస్తీతివ్యవహారవిషయత్వేన ముక్త్యభావత్వాత్ । తథా చ విద్యాం వినా ముక్తిర్నాస్తీతి నిశ్చయాద్విద్యాముపాదత్తే । విద్యోదయే చ స్వతఃసిద్ధనిత్యనివృత్తానర్థస్వప్రకాశబ్రహ్మానన్దాత్మనవతిష్ఠత ఇత్యనవద్యమ్ ।
సంప్రతి విద్యాయామతిశయాఙ్గీకార త్యజతి -
న చేతి ।
ఎకరూపే విషయే ప్రమాయాం తారతమ్యానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
కథం తర్హి పూర్వాధికరణే విద్యాయా విశేష ఉక్తః, తత్రాహ -
తస్మాదితి ।
సత్యామపి సామగ్ర్యాం జ్ఞానే విలమ్బ ఉక్తో న తారతమ్యమిత్యర్థః ।
తర్హి సత్యపి జ్ఞానే ముక్తౌ విలమ్బః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
నత్వితి ।
వాయ్వాదిప్రతిబన్ధాద్దిపోత్పత్తివిలమ్బేఽప్యుత్పన్నే తమోనివృత్తివిలమ్బాదర్శనాత్సతి జ్ఞానే నాజ్ఞాననివృత్తౌ విలమ్బ ఇతి భావః ।
కిఞ్చ కర్మణాముపాసనానాం చ గుణభేదేన తారతమ్యాత్ఫలతారతమ్యం యుక్తమ్ । నిర్గుణవిద్యాయాస్త్వేకరూపత్వాత్తత్ఫలైకరూప్యమిత్యాహ -
విద్యాభేదేత్యాదినా ।
స్మృతౌ కస్యచిన్నిర్గుణవిద ఇత్యర్థః । తస్మాద్విద్యాసమకాలైవ ముక్తిరితి సిద్ధమ్ ॥౫౨॥
ఓమ్ । యజ్జ్ఞానాజ్జీవతో ముక్తిరుత్క్రాన్తిగతివర్జితా ।
లభ్యతే తత్పరం బ్రహ్మ రామనామాస్మి నిర్భయమ్ ।
ఆవృత్తిరసకృదుపదేశాత్ ।
సాధనం నిరూప్య ఫలం నిరూప్యత ఇత్యధ్యాయయోర్హేతుఫలభావం సఙ్గతిమాహ -
తృతీయ ఇతి ।
ఫలప్రసఙ్గేనోత్క్రాన్తిరర్చిరాదిమార్గశ్చ విచార్యత ఇత్యాహ -
ప్రసఙ్గేతి ।
పూర్వం సాక్షాదేవ శ్రుత్యుక్తం సంన్యాసాది సాధనం చిన్తితమ్ , సమ్ప్రతి ఫలార్థాపత్తిగమ్యమావృత్త్యాదికమద్యాశ్లేషాధికరణాత్ప్రాక్చిన్త్యతే, తదారభ్య జీవన్ముక్తిస్తతో ద్వితీయపాదే ఉత్క్రాన్తిస్తృతీయే అర్చిరాదిమార్గస్య గన్తవ్యస్య చ నిర్ణయశ్చతుర్థే జ్ఞానోపాసనయోః ఫలనిర్ణయ ఇతి పాదార్థవివేకః ।
ఆద్యాధికరణస్య శ్రవణాదిసాధనం విషయమనూద్య ద్వేధానుష్ఠానదర్శనాత్సంశయమాహ -
ఆత్మా వా ఇతి ।
శ్రౌతాత్మధీసాధనఫలవిచారాత్మకత్వాత్సర్వాధికరణానాం శ్రుతిశాస్త్రాధ్యాయసఙ్గతయ ఉక్తాః । తత్తత్పదార్థసమ్బన్ధాత్తత్తత్పాదసఙ్గతిః ।
మోక్షే విశేషాభావవచ్ఛ్రవణాదావావృత్తివిశేషో నాస్తీతి దృష్టాన్తలక్షణావాన్తరసఙ్గత్యా పూర్వపక్షమాహ -
కిం తావదితి ।
అత్ర పూర్వపక్షే శ్రవణాదేః ప్రయాజవదదృష్టార్థత్వాత్సకృదనుష్ఠానం ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే త్వవఘాతవద్దృష్టార్థత్వాద్యావత్ఫలమావృత్తిరితి భేదః ।
అసకృదుపదేశాన్యథానుపపత్త్యా సాధనావృత్తౌ శాస్త్రస్య తాత్పర్యమితి శఙ్కతే -
నన్వసకృదితి ।
శ్రవణాదీనాం సముచ్చయసిధ్యర్థత్వేనాసకృదుక్తేరన్యథోపపత్తేర్నావృత్తౌ తాత్పర్యమిత్యాహ -
ఎవమపీతి ।
సగుణసాక్షాత్కారసాధనేష్వప్యనావృత్తిమాహ -
సకృదితి ।
యద్యప్యసకృదుపదేశావృత్తిసముచ్చయయోరన్యతరసూచకత్వేనాన్యథాసిద్ధః, తథాపి దృష్టే సమ్భవత్యదృష్టమాత్రకల్పనానుపపత్తేః శ్రవణాదేరావృత్తిద్వారా సాక్షాత్కారఫలస్య షడ్జాదౌ దృష్టత్వాదసకృదుక్తిరావృత్తిం సూచయతి దృష్టార్థత్వాదితి న్యాయానుగ్రహాదిత్యాహ -
న దర్శనపర్యవసానత్వాదితి ।
ధ్యానస్య త్వావృత్తేర్వేదోపాసీతేతి శబ్దే శ్రుతత్వాన్న కేవలార్థికత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
అస్త్యుపాస్తిశబ్దస్యావృత్తివాచిత్వం తథాపి వేదేతిశబ్దోక్తవేదనేష్వహఙ్గ్రహేషు కథమావృత్తిసిద్ధిరిత్యత ఆహ -
విద్యుపాస్త్యోశ్చేతి ।
శబ్దయోరేకార్థత్వముదాహరతి -
క్వచిదితి ।
స రైక్వో యద్వేద తత్ప్రాణతత్త్వం రైక్వాదన్యోఽపి యః కశ్చిద్వేద తత్ఫలే సర్వమన్తర్భవతీత్యేతదుక్తే ఇత్థం మయోత్కృష్టత్వేన స రైక్వ ఉక్త ఇతి హంసం ప్రతి హంసాన్తరవచనమ్ , తచ్ఛ్రుత్వా రైక్వం గత్వోవాచ జానశ్రుతిః, హే భగవః, ఎతాం రైక్వవిదితాం దేవతాం మేఽనుశాధి మహ్యముపదిశేత్యర్థః । ఎవం సగుణనిర్గుణసాక్షాత్కారసాధనధ్యానస్యావృత్తిః శ్రౌతీ చార్థసిద్ధా చ దృష్టార్థత్వాత్, శ్రవణమననయోస్త్వసకృదుపదేశాదర్థసిద్ధైవావృత్తిరితి విశేషః ॥౧॥
ఆదిత్యస్యైకస్యైవోద్గీథే సమ్పాద్యోపాసనాన్మమ త్వమేక ఎవ పుత్రోఽసీతి కౌషీతకిః పుత్రమువాచ, అతస్త్వం తథా మాకృథాః కిన్తు బహూన్ రశ్మీనాదిత్యం చ పర్యావర్తయతాత్పృథగావర్తయస్వేత్యర్థః । తలోపశ్ఛాన్దసః । అత్ర పర్యావృత్తిశబ్దాత్సిద్ధవదుద్గీథధ్యానస్యావృత్తిరుక్తా తతో ధ్యానత్వసామాన్యాత్ఫలపర్యన్తత్వసామాన్యాద్వా లిఙ్గాత్సర్వత్ర శ్రవణమననధ్యానేష్వావృత్తిసిద్ధిరిత్యాహ -
లిఙ్గాచ్చేతి ।
ఎవం తావత్సగుణనిర్గుణసాక్షాత్కారసాధనేష్వావృత్తిరుక్తా తత్ర సగుణధ్యానాదేరావృత్తిమఙ్గీకృత్య నిర్గుణశ్రవణాదిష్వావృత్తిమాక్షిపతి -
అత్రాహేత్యాదినా ।
వాక్యం నిర్గుణసాక్షాత్కారజననే శక్తం న వా, ఆద్యే సకృచ్ఛ్రుతవాక్యాత్సాక్షాత్కారసిద్ధేరావృత్తిర్వృథేత్యుక్త్వా ద్వితీయం శఙ్కతే -
సకృదితి ।
అశక్తస్యావృత్తావపి ఫలానుపపత్తిరిత్యాహ -
నేతి ।
తథాపీతి స్వతోఽశక్తస్య యుక్తిసాహిత్యాచ్ఛక్తావపీత్యర్థః ।
వాక్యయుక్తిభ్యాం పరోక్షజ్ఞానే జాతేఽప్యపరోక్షజ్ఞానార్థమావృత్తిరితి శఙ్కతే -
అథాపి స్యాదితి ।
తయోః పరోక్షజ్ఞానహేతుత్వస్వాభావ్యాదావృత్తావపి న సాక్షాత్కారః స్యాదితి పరిహరతి -
నాసకృదపీతి ।
యది తయోః సాక్షాత్కారసామర్థ్యం యది వా పరోక్షజ్ఞానసామర్థ్యముభయథాప్యావృత్త్యనపేక్షేత్యాహ -
తస్మాదితి ।
ప్రమాతృవైచిత్ర్యాదప్యావృత్త్యనియమ ఇత్యాహ -
న చేతి ।
ప్రమేయస్యానంశత్వాచ్చ తథేత్యాహ -
అపి చేతి ।
ద్వివిధో హ్యధికారీ స్యాత్కశ్చిజ్జన్మాన్తరాభ్యాసాన్నిరస్తసమస్తాసమ్భావనాదిప్రతిబన్ధః కశ్చిత్తు ప్రతిబన్ధవానితి । తత్రాద్యం ప్రత్యావృత్తేరానర్థక్యమిష్టమ్ , ద్వితీయస్య తు ప్రతిబన్ధనిరాసాయ తదపేక్షేతి సమాధత్తే -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
ఆవృత్తేః ప్రతిబన్ధానిరాసార్థత్వే లిఙ్గమాహ -
తథా హీతి ।
యథా షడ్జాదిస్వరభేదసాక్షాత్కారశక్తమపి శ్రోత్రమభ్యాసమపేక్షతే తథా బ్రహ్మాత్మసాక్షాత్కారశక్తం వాక్యం తదపేక్షమిత్యనుభవమాశ్రిత్యాహ -
న హి దృష్టేఽనుపపన్నం నామేతి ।
తత్త్వమ్పదలక్ష్యార్థస్య దుర్బోధత్వాదజ్ఞానప్రయుక్తసంశయాదిప్రతిబన్ధసమ్భవాత్తద్ధ్వంసాయావృత్తిరేష్టవ్యేతి వాచ్యలక్ష్యవివేకపూర్వకమాహ -
అపి చేత్యాదినా ।
యదుక్తమనంశత్వాత్ప్రమేయస్యావృత్త్యానర్థక్యమితి, తత్రాహ -
యద్యపీతి ।
ఆరోపితాంశనిరాసాయ న మే దేహో నేన్ద్రియమిత్యభ్యాసో యుక్త ఇత్యర్థః ।
వాక్యార్థజ్ఞానే సతి కథమభ్యాసనియమః, ప్రమాణజ్ఞానస్యాభ్యాసాయోగాజ్జ్ఞానినః శ్రవణాదినియమాయోగాచ్చేత్యత ఆహ -
తత్త్వితి ।
జ్ఞానాత్ప్రాగేవ శ్రవణాదివ్యాపారనియమనం క్రియత ఇత్యర్థః ।
అధికం శఙ్కితుముక్తమనువదతి -
యేషామితి ।
అధికం శఙ్కతే -
సత్యమితి ।
దుఃఖిత్వప్రత్యక్షవిరోధాద్వాక్యాదైక్యధీర్నోదేతీత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షస్య భ్రాన్తిత్వాదవిరోధ ఇత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
దుఃఖాదయో నాత్మధర్మాః దృశ్యత్వాద్దేహాదివత్, నాప్యాత్మస్వరూపాః ఆత్మని సత్యప్యననువృత్తిత్వాద్వ్యతిరేకేణ చైతన్యవదిత్యర్థః ।
నిర్దుఃఖే చిదాత్మని దుఃఖాదిధియో భ్రాన్తిత్వాద్వాక్యార్థానుభవో న విరుధ్యత ఇత్యాహ -
తస్మాదితి ।
అనుభవే జాతేఽప్యావృత్త్యాద్యనుష్ఠానం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న చైవమితి ।
రతిః కామః ఆత్మకామతయా తృప్తిర్విషయతృష్ణాక్షయః తేన సన్తోషే ఆత్మానన్దానుభవ ఇతి భేదః ।
నన్వావృత్తౌ నియోగాత్ప్రవృత్తిర్వాచ్యా తథా చ నియుక్తత్వబుద్ధేరకర్త్రాత్మధీర్న స్యాదిత్యత ఆహ -
తత్రాపీతి ।
ఆవృత్త్యభ్యుపగమేఽప్యకర్తాహమిత్యనుభవాత్ప్రచ్యావ్య గురురన్యో వా నియోగాన్న ప్రవర్తయేదుక్తదోషాదిత్యర్థః ।
కథం తర్హి ప్రవృత్తిరిత్యత ఆహ -
యస్త్వితి ।
అప్రతిభానాదసమ్భావనాదినేత్యర్థః । శిష్యబుద్ధ్యనుసారేణ త్రోతవ్యాదివచోభిః ప్రధానసిద్ధ్యర్థమావృత్త్యాదౌ ప్రవర్తయేదిత్యర్థః ॥౨॥
ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి గ్రాహయన్తి చ ।
పూర్వత్ర ధ్యానాదేరావృత్తిరుక్తా తాముపజీవ్య తత్త్వజ్ఞానార్థం ధ్యానావృత్తికాలే కిమహం బ్రహ్మేతి ధ్యాతవ్యముత మత్స్వామీశ్వర ఇత్యైక్యభేదమానాభ్యాం సంశయమాహ -
య ఇతి ।
శబ్దాదేవ ప్రమిత ఇత్యాదావయమాత్మా బ్రహ్మేత్యాద్యభేదశ్రుతిభిరైక్యనిర్ణయాత్సంశయమాక్షిపతి -
కథమితి ।
భేదశ్రుత్యనుగ్రహాద్భేదప్రత్యక్షాదిప్రాబల్యమాలమ్బ్య సంశయ ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
అభేదశ్రుతీనాం గౌణత్వముఖ్యత్వే ఉభయత్ర ఫలమ్ , యద్యప్యయం ప్రత్యక్షాదివిరోధపరిహారో ద్వితీయాధ్యాయసఙ్గతస్తథాప్యైక్యశ్రుతేరవిరుద్ధత్వనిశ్చయస్య సమాధావన్తరఙ్గత్వాదిహ సఙ్గతిః ।
విరుద్ధయోరైక్యదృష్టిరసిద్ధేత్యాహ -
నాహమితి ।
కిఞ్చ కిమీశ్వరస్య జీవమాత్రత్వమైక్యం జీవస్యేశ్వరమాత్రత్వం వేతి వికల్ప్య క్రమేణ దూషయతి -
ఈశ్వరస్య చేత్యాదినా ।
ఎకత్వశ్రుతిప్రామాణ్యాయైక్యధ్యానం కార్యమితి శఙ్కతే -
అన్యత్వేఽపీతి ।
ఎకత్వధ్యానమస్మదిష్టమేవ ।
ఎకత్వం తు నాస్తీత్యాహ -
కామమితి ।
అభేదశ్రుతీనాం ఫలవదపూర్వార్థతాత్పర్యేణ గౌణత్వాయోగాద్భేదశ్రుతీనాం కల్పితభేదానువాదిత్వాత్ప్రత్యక్షాదేరపి తద్విషయత్వాద్బిమ్బప్రతిబిమ్బయోరివ విరుద్ధధర్మాణాం మిథ్యాత్వాన్ముఖ్యమైక్యమితి సిద్ధాన్యయతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
ఈశ్వరస్య జీవత్వం న ప్రతిపాద్యం యేనేశ్వరాభావః స్యాత్కిన్తు జీవస్యేశ్వరత్వమ్ । న చైవమధికార్యభావః । ఎకత్వప్రబోధాత్ప్రాగధికారిభేదాఙ్గీకారాదిత్యాహ -
యత్పునరుక్తమిత్యాదినా ।
వేదసత్యత్వశ్రద్ధాలుః శఙ్కతే -
ప్రత్యక్షాద్యభావ ఇతి ।
వర్ణేషు క్రమస్వరయోరభావాదుపలబ్ధధ్వనిస్థయోరారోపో వాచ్యస్తథా చారోపితక్రమస్వరవిశిష్టవర్ణాత్మకవేదస్య మిథ్యాత్వం దుర్వారమ్ , వాదినాం సత్యత్వాగ్రహస్త్వవిద్యావిజృమ్భిత ఇతి వేదసత్యత్వాభావో న దోష ఇత్యాహ -
నేతి ।
అవిద్యామాక్షిపతి -
కస్యేతి ।
ప్రశ్నలిఙ్గేన త్వయ్యేవ తస్యాః సిద్ధేస్త్వదాక్షేపానుపపత్తిరిత్యాహ -
యస్త్వమితి ।
అజ్ఞానమూలత్వాత్ప్రశ్నాదేరితి భావః ।
సర్వజ్ఞాభిన్నే మయి కథమజ్ఞానమితి శఙ్కతే -
నన్వితి ।
అభేదజ్ఞానాత్ప్రాక్చిన్మాత్రస్య తవైవాజ్ఞానాశ్రయత్వమనుభవసిద్ధాజ్ఞానస్యాపలాపాయోగాత్ । జ్ఞానే త్వనిర్వాచ్యస్య తస్య బాధాన్నాశ్రయాపేక్షేత్యాహ -
యద్యేవమితి ।
అనిర్వాచ్యత్వేన దోషాన్తరమపి నిరస్తమిత్యాహ -
యోఽపీతి ॥౩॥
న ప్రతీకే న హి సః ।
ఉభయథా ధ్యానసమ్భవాత్సంశయః । యథా బ్రహ్మణ్యభేదసత్తవాదహఙ్గ్రహ ఉక్త ఎవం ప్రతీకేష్వపి బ్రహ్మవికారతయా జీవాభిన్నబ్రహ్మాభిన్నత్వాజ్జీవాభేదసత్త్వేనాహఙ్గ్రహః కార్య ఇతి దృష్టాన్తేన పూర్వపక్షః । అత్ర ప్రతీకోపాస్తీనామహఙ్గ్రహోపాస్తిభిరవిశేషః । సిద్ధాన్తే తు విశేషసిద్ధిరితి ఫలమ్ । ఎతదారభ్యాధికరణత్రయస్య ప్రాసఙ్గికీ పాదసఙ్గతిః, బ్రహ్మైక్యధ్యానప్రసఙ్గాగతత్వాదితి వివేకః ।
కిం ప్రతీకేష్వాత్మత్వానుభవబలాదహఙ్గ్రహ ఉత వస్తుతో జీవాభేదసత్త్వాత్ । నాద్య ఇత్యాహ -
న హి స ఇతి ।
నానుభవతీత్యర్థః ।
ద్వితీయమప్యసిద్ధ్యా దూషయతి -
యత్పునరితి ।
వికారస్య బ్రహ్మణా స్వరూపైక్యాయోగాద్బాధేనైక్యం వాచ్యం ప్రతీకబాధే చోపాస్తివిధిర్న స్యాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ కర్తృత్వాద్యబాధేనోపాస్తివిధిప్రవృత్తిర్వాచ్యా బాధే తదయోగాత్ । తథా చ బాధమూలబ్రహ్మైక్యజ్ఞానం ద్వారీకృత్య ప్రతీకేష్వహఙ్గ్రహోపాస్తికల్పనా న యుక్తా, బాధవిరోధాదిత్యాహ -
న చ బ్రహ్మణ ఇతి ।
అతో జీవప్రతీకయోః స్వరూపభేదాదహఙ్గ్రహే విధ్యశ్రవణాచ్చ నాహఙ్గ్రహ ఇతి ఫలితమాహ -
అతశ్చేతి ।
యథా రుచకస్వస్తికయోః సువర్ణాత్మనైక్యేఽపి మిథో నైక్యం తథా జీవప్రతీకయోః బ్రహ్మాత్మనైక్యేఽపి భేదః సమః । యది చ ధర్మివ్యతిరేకేణ తయోరభావనిశ్చయాద్వస్త్వైక్యం తదోపాసనోచ్ఛేద ఉక్త ఇత్యర్థః ॥౪॥
బ్రహ్మదృష్టిరుత్కర్షాత్ ।
ఎకవిషయత్వం సఙ్గతిః ।
ప్రశ్నపూర్వకం సంశయబీజమాహ -
కుత ఇత్యాదినా ।
సామానాధికరణ్యం శ్రుతం తన్న తావన్ముఖ్యమ్ , బ్రహ్మవికారయోర్గవాశ్వయోరివాభేదాయోగాత్ । నాపి ప్రకృతివికారభావనిబన్ధనమ్ , వాక్యస్య వికారబాధేన బ్రహ్మపరత్వాపాతాత్ । న చేష్టాపత్తిః । నామ బ్రహ్మేత్యుపాసీతేతి విధిశ్రుతివిరోధాత్, పరిమితనామగ్రహణానర్థక్యాపాతాచ్చ । బ్రహ్మపరత్వే సర్వం బ్రహ్మేతి వక్తవ్యత్వాత్ । అతః పరిశేషాదధ్యాస ఎవ సామానాధికరణ్యకారణమ్ , అధ్యాసే చ నియామకాభావాత్సంశయ ఇత్యర్థః ।
ఉత్కృష్టనికృష్టయోర్నికృష్టమప్యుపాస్యం ఫలవత్త్వాదితి న్యాయో నియామక ఇత్యరుచేరాహ -
అథవేతి ।
అత్ర వికారదృష్టిభిర్బ్రహ్మోపాస్తిసిద్ధిః ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తు వికారదృష్ట్యా బ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వే నికర్షప్రాప్తౌ సత్యాం ఫలవత్త్వాసిద్ధేర్వికారా ఎవోత్కృష్టబ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యా ఇతి ఫలమ్ ।
కిఞ్చ లౌకికన్యాయావిరుద్ధార్థసమ్భవే విరుద్ధార్థో న గ్రాహ్యః ప్రత్యవాయప్రసఙ్గాత్ । కిఞ్చ ప్రథమశ్రుతానామాదిత్యాదిపదానామసఞ్జాతవిరోధితయా ముఖ్యార్థత్వగ్రహో న్యాయ్యః, బ్రహ్మశబ్దే చ దృష్టిలక్షణాగ్రహః, తథా చాదిత్యాదయో బ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యా ఇత్యేవ వాక్యార్థ ఇత్యాహ -
ప్రాథమ్యాచ్చేతి ।
బ్రహ్మశబ్దస్యైవ దృష్ట్యర్థత్వే హేత్వన్తరమాహ -
ఇతిపరత్వాదితి ।
ఇతిశబ్దశిరస్కః శబ్దః సమభివ్యాహృతక్రియాలక్షక ఇతి లోకే ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
ద్వితీయాశ్రుతేశ్చాదిత్యాదీనామేవోపాస్తికర్మత్వమిత్యాహ -
వాక్యశేషోఽపీతి ।
ఉత్కృష్టమేవోపాస్యమితి న్యాయముక్తమనువదతి -
యత్తూక్తమితి ।
ద్వితీయేతిశ్రుతిభ్యాం లౌకికన్యాయాచ్చోక్తన్యాయబాధ ఇత్యాహ -
తదితి ।
బ్రహ్మణోఽనుపాస్యత్వే కథం ఫలదాతృత్వమ్ , తత్రాహ -
ఫలం త్వితి ।
కిఞ్చ యద్దృష్ట్యా వికారస్యోత్కర్షః తస్య బ్రహ్మణో విశేషణత్వేఽప్యుపాస్యత్వం చాస్తీత్యాహ -
ఈదృశం చేతి ॥౫॥
ఆదిత్యాది ।
పృథివ్యగ్న్యన్తరీక్షాదిత్యద్యుసంజ్ఞేషు లోకేషు హిఙ్కారప్రస్తావోద్గీథప్రతీహారనిధనైరంశైః పఞ్చాంశమ్ , సామ, తైరేవాదిరితి ఉపద్రవ ఇతి చ భక్తిద్వయాధికైః సప్తాంశం సామేతి భేదః । అత విశేషాజ్ఞానాత్సంశయః ।
పూర్వవదుత్కర్షానవధారణాదనియమ ఇతి ప్రత్యుదాహరణేన పూర్వపక్షమాహ -
తత్రేతి ।
సిద్ధరూపాదిత్యాదిభ్యః కర్మరూపోద్గీథాదీనాం ఫలసన్నికర్షేణోత్కర్షాద్బ్రహ్మవద్విశేషణత్వే నియమ ఇతి దృష్టాన్తేన ముఖ్యం పూర్వపక్షమాహ -
అథవేతి ।
తత్తత్పక్షసిద్ధిరేవ పూర్వోత్తరపక్షఫలం మన్తవ్యమ్ ।
కిఞ్చానఙ్గేష్వేవాఙ్గదృష్టిరిత్యత్ర తేష్వఙ్గవాచిపదప్రయోగం లిఙ్గమాహ -
తథా చేయమేవేతి ।
తదేతదగ్న్యాఖ్యం సామ ఎతస్యాం పృథివీరూపాయామృచ్యధ్యూఢముపరిస్థితమిత్యర్థః ।
ఋచి సామవత్పృథివ్యామగ్నిర్దృశ్యతే, అతః సామ్యాత్పృథివ్యేవర్గగ్నిః సామేతి ధ్యానం విహితమ్ , తత్ర యది ఋక్సామాత్మకయోః కర్మాఙ్గయోః పృథివ్యగ్నిదృష్ఠిః స్యాత్, తదా పృథివ్యగ్న్యోరృక్సామపదప్రయోగో న స్యాదిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
క్షత్తరీతి ।
అతః ప్రయోగాన్యథానుపపత్త్యా పృథివ్యగ్న్యోరృక్సామదృష్టిరిత్యర్థః ।
విషయసప్తమ్యా చైవమేవేత్యాహ -
అపి చేతి ।
గాయత్రసంజ్ఞం సామ ।
కిఞ్చ పూర్వాధికరణసిద్ధాన్తన్యాయేనాప్యేవమిత్యాహ -
ప్రథమేతి ।
అనఙ్గబుద్ధ్యాఙ్గాన్యుపాస్యానీతి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ఉపాస్తీనాం హి కర్మసమృద్ధిః ఫలం శ్రూయతే, సా చ తాభిరఙ్గేషు సంస్క్రియమాణేషూపపద్యతే, అఙ్గానాం సమృద్ధ్యనుకూలప్రకృతకర్మాపూర్వజనకత్వాదిత్యర్థః ।
నను యత్రోపాస్తీనాం ప్రకృతకర్మాపూర్వసన్నికృష్టాఙ్గద్వారాపేక్షం ఫలం శ్రుతం తత్ర ఫలోపపత్తయేఽఙ్గానాముపాస్యత్వం భవతు తదనపేక్షలోకాదిఫలేషు తూపాసనేషు కథముపాస్యవివేక ఇతి శఙ్కతే -
భవత్వితి ।
యథా స్వతన్త్రపశుఫలస్యాపి గోదోహనస్య అఙ్గద్వారాపేక్షయైవ ఫలమిష్టం తద్వల్లోకాదిఫలేషూపాసనేష్వపి కర్మాపూర్వాఙ్గద్వారైవ ఫలకల్పనా యుక్తా, కర్మాధికృతస్యైవాఙ్గాశ్రితోపాసనేష్వధికారాత్, అతోఽఙ్గానామేవోపాస్యత్వమితి సమాధత్తే -
తేష్వపీతి ।
ఉత్కర్షానవధారణాదనియమ ఇత్యుక్తం నిరస్యతి -
ఫలాత్మేతి ।
ఉపక్రమబలాచ్చాఙ్గముపాస్యమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
రసతమత్వాదిగుణాద్యుపసఙ్ఖ్యానమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం పూర్వపక్షం దూషయతి -
యత్తూక్తమిత్యాదినా ।
కర్మభూయం కర్మాత్మకత్వం ప్రాప్యేత్యర్థః ।
సిద్ధాదిత్యాద్యాత్మనా కర్మణాం దృష్టౌ కర్మత్వహానిః స్యాదిత్యత ఆహ -
ఆదిత్యాదిభావేనేతి ।
మాణవకేఽగ్నిదృష్టివదుద్గీథాదిష్వాదిత్యాదిధియాం గౌణత్వాన్న కర్మత్వాభిభావకత్వమిత్యఙ్గేష్వనఙ్గత్వధీరవిరుద్ధేత్యాశయః ।
ప్రయోగానుపపత్తిముక్తాం నిరస్యతి -
తదేతదితి ।
లక్షణాబీజం సమ్బన్ధమాహ -
లక్షణా చేతి ।
గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర సన్నికృష్టసంయోగసమ్బన్ధేన తీరలక్షణా, అగ్నిర్మాణవక ఇత్యత్రాగ్నినిష్ఠశుచిత్వాదిగుణవత్త్వరూపపరమ్పరాసమ్బన్ధేన లక్షణా దృష్టా, తథా చాత్ర ఋక్సామయోః పృథివ్యాగ్నిదృష్టిపక్షేఽపి ఋక్సామపదాభ్యాం స్వవాచ్యార్థే ద్రష్టవ్యతాఖ్యపరమ్పరాసమ్బన్ధేన పృథివ్యగ్నిలక్షణా యుక్తేత్యర్థః ।
నను ప్రతీకవాచిపదస్య ధ్యేయే అర్థే లక్షణా న యుక్తా, క్షతృపదస్య రాజన్యప్రయోగాదితి శఙ్కతే -
తత్ర యద్యపీతి ।
తథాపి ఋక్సామసమ్బన్ధాత్పృథివ్యగ్న్యోరేవైతస్యామృచ్యధ్యూఢం సామేతి ఎష ఋక్సామపదప్రయోగః ఇత్యన్వయః ।
నను ముఖ్యార్థ ఎవ న కుతో గృహ్యతే, తత్రాహ -
ప్రసిద్ధయోరితి ।
తస్మాత్ ఋచ్యధ్యూఢం సామేతి ముఖ్యయోః పృథగుక్తేస్తదేతస్యామిత్యత్రాపి తయోర్గ్రహే పునరుక్తిః స్యాత్, అతః ప్రతీకాభేదదృష్ట్యా పృథివ్యగ్న్యోః ప్రతీకసన్నిధానాత్తయోరేవ ప్రతీకపదప్రయోగః కృతస్తదభేదదార్ఢ్యాయేత్యర్థః ।
తర్హి క్షత్తృశబ్దోఽపి రాజని స్యాదిత్యత ఆహ -
క్షత్రితి ।
స్థితప్రయోగస్య నిమిత్తం కిమపి వాచ్యం న తు నిమిత్తమస్తీతి ప్రయోగ ఆపాద్య ఇతి భావః । క్షత్తా సూతః, తస్య కార్యం రథచర్యాది యదా రాజేవ కరోతి తదా క్షత్తృశబ్దో రాజన్యప్యస్తీత్యక్షరార్థః ।
ఋగాదావేవ పృథివ్యాదిదృష్టిరిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ -
ఇయమితి ।
సప్తమ్యా లోకానాముపాస్యత్వముక్తం నిరస్యతి -
తథా లోకేష్వితి ।
సామాత్మనా లోకానుపాసీతేతి ద్వితీయాసప్తమ్యోర్భఙ్గస్త్వయా కార్యస్తతో వరం లోకాత్మనా సామోపాసీతేతి సప్తమీమాత్రభఙ్గ ఇత్యర్థః । ఎతేనేతి ఎకవిభక్తిభఙ్గలాఘవేన ప్రాణాత్మనా గాయత్రం సామోపాస్యమితి వ్యాఖ్యాతమిత్యర్థః ।
నను విభక్తిసామ్యే కథం నిర్ణయస్తత్రాహ -
యత్రాపీతి ।
'సామ్న ఉపాసనం సాధు' ఇత్యుపక్రమ్య పృథివీ హిఙ్గార ఇత్యాదినా హిఙ్గారాదిపఞ్చావయవస్య సామ్న ఉపాసనముక్త్వా 'ఇతి తు పఞ్చవిధస్యోపాసనమ్' ఇత్యుపసంహృత్య, అథేతి సప్తవిధస్య సామ్న ఉపాసనం ప్రక్రమ్య ప్రపఞ్చితమతః సామ్న ఎవోపాస్యత్వమిత్యర్థః ।
యదుక్తం ప్రాథమ్యాత్పృథివ్యాదేరూపాస్యత్వమితి, తత్రాహ -
ఎతస్మాదేవేతి ।
యద్యపి హిఙ్కారోద్దేశేన పృథివీత్వవిధేరుద్దేశ్యస్య ప్రథమనిర్దేశో వాచ్యస్తథాప్యుక్తన్యాయబలాద్వ్యత్యయో గ్రాహ్య ఇత్యర్థః ॥౬॥
ఆసీనః సమ్భవాత్ ।
కర్మణ ఉత్థితేనోపవిష్టేన వానేకధానుష్ఠానదర్శనాత్సంశయః కర్మాఙ్గాశ్రితోపాసనానామాసననియమానపేక్షాణామనుష్ఠానప్రకార ఉక్తస్తద్వదఙ్గానాశ్రితోపాసనేష్వప్యనియమ ఇతి పూర్వపక్షయతి -
తత్రేతి ।
అత్రాసనాభ్యాసాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తు మనోదేహయోర్భిన్నత్వేఽపి దేహచాఞ్చల్యే మనసోఽనవస్థానస్య అనుభవసిద్ధత్వాన్మనోవ్యాపారేషూపాసనేషు దేహస్థైర్యార్థమాసననియమాపేక్షేతి ఫలభేదః । తిష్ఠత ఉత్థితస్య ॥౭॥
కిఞ్చ ధ్యాతార ఆసీన ఎవ స్యుః ధ్యాయతిశబ్దార్హత్వాద్బకాదివదిత్యాహ -
ధ్యానాచ్చేతి ॥౮॥
అత్రైవ శ్రౌతం దృష్టాన్తమాహ -
అచలత్వం చేతి ॥౯॥
బాహ్యస్య శారీరస్య చాసనస్య స్మరణాన్నియమ ఇత్యాహ -
స్మరన్తి చేతి ॥౧౦॥
యత్రైకాగ్రతా తత్రావిశేషాత్ ।
తేష్వేవాఙ్గానాశ్రితోపాసనేషు ప్రాచ్యాదిదిశి తీర్థాదిదేశే ప్రదోషాదికాలే నియమోఽస్తి న వేత్యుభయథాసమ్భవాత్సంశయః । ఎకవిషయత్వం సఙ్గతిరూపాస్తీనాం విహితత్వాద్యాగాదివదస్తి దిగాదినియమ ఇతి పూర్వపక్షః । అత్ర దిగాదిష్వాదరః ఫలం సిద్ధాన్తే త్వనాదరః । ధ్యేయే చిత్తైకాగ్ర్యస్య ప్రాధాన్యాత్ప్రధానాక్షిప్తదేశాదిగ్రహణస్యోచితత్వాదివివేకః ।
అర్థలక్షణ ఎవేతి ।
ఐకాగ్ర్యఫలలిఙ్గక ఎవేత్యర్థః । ప్రాచీనప్రవణే ప్రాగ్దేశే నిమ్నస్థానే వైశ్వదేవం కుర్యాదితివదత్ర దిగాదివిశేషో న శ్రూయతే అతోఽనుమానమప్రయోజకమితి భావః ।
విశేషాశ్రవణమసిద్ధమితి శఙ్కతే -
నను విశేషమపీతి ।
శర్కరాః సూక్ష్మపాషాణాః । జలాశ్రయవర్జనం శీతనివృత్త్యర్థమ్ । చక్షుఃపీడనో మశకః । వాచనికం సమదేశాదినియమమఙ్గీకృత్య చిత్తైకాగ్ర్యవిరుద్ధేషు దేశాదిగతేషు ప్రాచీనప్రవణత్వాదిష్వనాదర ఇతి సుహృద్భావేన సూత్రకృదుపదిశతి । దేశాద్యాగ్రహే చిత్తవిక్షేపాత్సమాధిభఙ్గః స్యాత్స మాభూదితి ॥౧౧॥
ఆప్రాయణాత్ ।
వ్యవహితేనాస్య సమ్బన్ధమాహ -
ఆవృత్తిరితి ।
అనియోజ్యే బ్రహ్మణ్యాత్మత్వప్రతిపత్తిర్యస్య తస్య విదుష ఇత్యర్థః ।
అహఙ్గ్రహోపాసనేష్వనుష్ఠానస్యోభయథాదృష్టేః సంశయమాహ -
యాని పునరితి ।
యథా దిగాదినియమస్యావిధేరనాదరస్తద్వదామరణముపాస్యావృత్తేరవిధానాదినియమ ఇతి పూర్వపక్షః ।
మరణపర్యన్తమావృత్తిరితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
ఉపాస్తీనాం కర్మణాం చాన్త్యకాలే ప్రాప్తవ్యఫలస్ఫూర్తిద్వారా ఫలహేతుత్వే మానమాహ -
సవిజ్ఞాన ఇతి ।
భావనామయం విజ్ఞానం ఫలస్ఫురణం తేన సహితః సవిజ్ఞానో విజ్ఞానస్ఫురితఫలం విజ్ఞానమిత్యర్థః । యస్మింల్లోకే చిత్తం సఙ్కల్పోఽస్యేతి యచ్చిత్తస్తేన సఙ్కల్పితేన లోకేన సహ ఫలస్ఫూర్త్యనన్తరం మనః ప్రాణే లీయతే ఇతి యావత్ । తేజ ఉదానః । ఆత్మా జీవః । జలౌకాదృష్టాన్తశ్రుతేశ్చ భావిఫలస్ఫూర్తిరస్తీత్యర్థః ।
అస్త్విదమన్త్యఫలం విజ్ఞానం కర్మణామివాదృష్టద్వారోపాస్తీనాం తతః కుత ఆమరణమావృత్తిరిత్యత ఆహ -
ప్రత్యయాస్త్వితి ।
ఉపాస్తిప్రత్యయానాం ధారావాహికతయా స్వరూపానివృత్తిరేవాన్త్యం విజ్ఞానమ్ , న త్వదృష్టద్వారకమన్యదపేక్షితం సర్వభావానామేవ స్వసామానజాతీయద్వారానపేక్షతయా ప్రత్యయానాం ప్రత్యయాన్తరాపేక్షాయోగాత్, కర్మణాం తు దృష్టద్వారాన్త్యధీఫలత్వానుపపత్తేః అదృష్టద్వారకల్పనేతి భావః । క్రతుర్ధ్యానమ్ । ఉపాసక ఎతత్త్రయమ్ 'అక్షితమసి', 'అచ్యుతమసి', 'ప్రాణసంశితమసి' ఇతి మన్త్రత్రయం మరణకాలేఽపి స్మరేదిత్యర్థః ॥౧౨॥
యథోపాసకానాం యావజ్జీవం కర్తవ్యమస్తి న తథాత్మవిదామితి కర్మక్షయలక్షణాం జీవన్ముక్తిమాహ -
తదధిగమ ఇతి ।
జ్ఞానసాధనేషు ఫలాధిక్యార్థం ఫలాధ్యాయేఽపి సాధనవిచారః కృతః, సమ్ప్రతి ఫలాధ్యాయస్థా ఫలచిన్తా క్రియత ఇత్యాహ -
గత ఇతి ।
కర్మణాం ఫలాన్తత్వశాస్త్రాజ్జ్ఞాననాశ్యత్వశాస్త్రాచ్చ సంశయః, పూర్వపక్షే జ్ఞానినోఽపి సఞ్చితపాపభోగానన్తరం ముక్తిః, సిద్ధాన్తే తు జ్ఞానసమకాలం పాపనాశాజ్జీవన్ముక్తిరితి ఫలమ్ । న హింస్యాదిత్యాదినిషేధశ్రుత్యా దురితాదృష్టస్య దుఃఖదాయినీ శక్తిరధిగతా । 'నాభుక్తం క్షీయతే కర్మ' ఇతి చ స్మరన్తి । అతః ఫలాన్తమేవ పాపం న మధ్యే నశ్యతీతి పూర్వపక్షః । నను తర్హి తన్నాశార్థం ప్రాయశ్చిత్తవిధిర్న స్యాదితి చేత్ । న । యథా ఆహితాగ్నేర్గృహదాహే నిమిత్తే సతి 'అగ్నయే క్షామవతే పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేత్' ఇతి ఇష్టివిధిస్తద్వద్దోషే నిమిత్తమాత్రే సతి ప్రాయశ్చిత్తవిధేర్దోషనాశార్థత్వాసిద్ధేః ।
నను విషమ ఉపన్యాసః, యుక్తం గృహదాహస్య సిద్ధత్వాదయోగ్యత్వాచ్చాఫలతయా నిమిత్తమాత్రత్వం దోషవాన్ప్రాయశ్చిత్తం కుర్యాదిత్యత్ర తు మలినః స్నాయాదితివద్దోషపదస్య నివృత్తిద్వారా ఫలపరత్వసమ్భవాత్ 'తరతి బ్రహ్మహత్యాం యోఽశ్వమేధేన యజతే' ఇతి ప్రాయశ్చిత్తాత్పాపనివృత్తిశ్రుతేశ్చాయుక్తం ప్రాయశ్చిత్తస్య నైమిత్తికత్వమిత్యత ఆహ -
అపి చేతి ।
జ్ఞానస్య దోషనాశార్థతయా విధానం నాస్తి 'క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి' ఇత్యాదేర్జ్ఞానస్తావకమాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
కర్మభోగానన్తరం దేశకాలాన్తరే మోక్షో భవిష్యతి శాస్త్రప్రామాణ్యాదిత్యాహ -
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
జ్ఞానాత్కర్మక్షయస్యాపూర్వత్వాన్మానాన్తరవిరుద్ధత్వాచ్చ తత్పరానేకవాక్యానాం స్తావకత్వాయోగాత్తస్యాస్తిత్వమితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
పాపక్రియాతోఽపూర్వానుత్పత్తిరశ్లేషః ।
సగుణబ్రహ్మవిద్యాయాం వ్యపదేశముక్త్వా నిర్గుణాయాం తమాహ -
అయమపర ఇతి ।
పరోక్తం దూషయతి -
యదుక్తమిత్యాదినా ।
విధినిషేధశాస్త్రం 'నాభుక్తం క్షీయతే' ఇత్యాది, స్మృతిశ్చ కర్మణః ఫలశక్తౌ ప్రమాణమతః శక్తస్యాపి కుతశ్చిన్నాశాఙ్గీకారేణ శాస్త్రవిరోధ ఇత్యర్థః ।
తత్త్వజ్ఞానమాత్మన్యశేషదురితనాశకం తన్మూలాధ్యాసబాధకత్వాత్స్వప్నదురితమూలకర్తృత్వాధ్యాసబాధకజాగ్రద్బోధవదిత్యాహ -
తథాప్యకర్త్రాత్మబోధాదితి ।
శ్రుతార్థమేవ యుక్త్యా ద్రఢయతి -
అశ్లేష ఇతి చేతి ।
మూలాధ్యాసానుత్పత్తేః పాపస్యాశ్లేషః, తన్నాశాత్తద్వినాశ ఇత్యర్థః ।
అధ్యాసాభావే విద్వదనుభవమాహ -
పూర్వేతి ।
మోక్షశాస్త్రబలాచ్చ జ్ఞానాత్కర్మక్షయసిద్ధిరిత్యాహ -
ఎవమేవేతి ।
జ్ఞానాత్కర్మక్షయే సత్యేవేత్యర్థః ।
మోక్షస్య కర్మఫలసామ్యముక్తం నిరస్యతి -
న చేతి ॥౧౩॥
ఇతరస్యాపి తు ।
అతిదేశత్వాన్న సఙ్గత్యాద్యపేక్షా ।
జ్ఞానాత్పుణ్యం క్షీయతే న వేతి పూర్వవత్సన్దేహే జ్ఞానం తు న పుణ్యనాశకం శాస్త్రీయత్వాత్పుణ్యవదిత్యధికాశఙ్కాముక్త్వాతిదేశం వ్యాచష్టే -
ధర్మస్యేత్యాదినా ।
జ్ఞానం పుణ్యనాశకం సమూలవిద్యాఘాతిత్వాదితి న్యాయోపేతాగమబాధితమనుమానమితి భావః ।
నను క్షీయన్తే చేత్యవిశేషశ్రుతిః పాపవిషయా సర్వం పాప్మానం తరతీతి విశేషశ్రుతేరిత్యత ఆహ -
యత్రాపి కేవల ఇతి ।
పాపపుణ్యక్షయపరాధికరణద్వయస్య ఫలమాహ -
పాతే త్వితి ॥౧౪॥
అనారబ్ధకార్యే ఎవ తు ।
ఉక్తకర్మక్షయం విషయీకృత్య క్షీయన్తే చేత్యవిశేషశ్రుతేస్తస్య తావదేవ చిరమితి శ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
పూర్వయోరితి ।
జీవన్ముక్త్యసిద్ధిస్తత్సిద్ధిశ్చేత్యుభయత్ర ఫలమ్ ।
పూర్వసిద్ధాన్తన్యాయేన పూర్వపక్షప్రాప్తౌ ఉక్తోత్సర్గతః కర్మక్షతిః ప్రారబ్ధాన్యకర్మవిషయేత్యపవాదం సిద్ధాన్యతి -
ఎవమితి ।
సామిశబ్దోఽర్ధవాచకః । ప్రారబ్ధాద్యావన్న విముచ్యతే తావానేవ విలమ్బస్తన్మోక్షే బ్రహ్మ సమ్పద్యత ఇతి శ్రుత్యర్థః ।
దేహపాతావధిలిఙ్గాత్తత్త్వవిదాం యాజ్ఞవల్క్యాదీనాం దేహధారణశ్రుతిస్మృతిలిఙ్గాచ్చ ప్రారబ్ధకర్మణస్తత్త్వజ్ఞానం ప్రతి హేతుత్వేనోపజీవ్యత్వాచ్చ ప్రాబల్యసిద్ధేస్తత్ప్రతిబద్ధం తత్త్వజ్ఞానం తత్సిద్ధ్యర్థమవిద్యాంశం విక్షేపశక్త్యాఖ్యం విహాయావరకావిద్యాంశం నాశయతీత్యాహ -
ఉచ్యతే న తావదితి ।
విక్షేపకావిద్యాలేశ ఎవ తత్సంస్కారః ।
శిష్యాన్ప్రతి జీవన్ముక్తౌ స్వానుభవమాహ -
అపి చ నైవేతి ॥౧౫॥
అగ్నిహోత్రాది తు ।
నిత్యం నైమిత్తికం కర్మ జ్ఞానాన్నశ్యతి న వేతి సన్దేహే ఉభే పుణ్యపాపే తరతీత్యవిశేషశ్రుతేర్నశ్యతీత్యాశఙ్క్యోత్తరస్యాపీత్యుక్తాతిదేశస్య నిత్యాద్యతిరిక్తకామ్యపుణ్యవిషయత్వేనాత్రాపవాదం సిద్ధాన్తయతి -
పుణ్యస్యేత్యాదినా ।
అత్ర పూర్వపక్షే జ్ఞానార్థం నిత్యాద్యనుష్ఠానాసిద్ధిః పఙ్కక్షాలనన్యాయాత్, సిద్ధాన్తే తు జ్ఞానోత్పత్త్యర్థత్వాత్తత్సిద్ధిరితి వివేకః । అత్ర భాష్యే జ్ఞానకర్మణోః సాక్షాదేకకార్యత్వం పరమతేనోక్త్వా సాక్షాత్పారమ్పర్యాభ్యాం మోక్షహేతుత్వం స్వమతముక్తమితి మన్తవ్యమ్ । అత ఎవేతి జ్ఞానాదూర్ధ్వం కర్మాభావాత్పూర్వకర్మవిషయమిత్యర్థః ।
నిర్గుణవిద్యాయాః కర్మసాహిత్యం తృప్తిం ప్రతి భోజనస్య లాఙ్గలేనేవ దర్శితమ్ , సమ్ప్రతి సగుణవిద్యాపరత్వేన సూత్రస్యాఞ్జస్యమాహ -
సగుణాస్వితి ॥౧౬॥
ఉత్తరసూత్రార్థం గృహ్ణాతి -
కిమిత్యాదినా ।
యత్ప్రారబ్ధాదన్యత్కామ్యం పుణ్యం పాపం చ తదేవ విద్వత్సుహృద్ద్విషతోః స్వసమానజాతీయం కర్మ జనయతి స్వయం చ జ్ఞానాన్నశ్యతీతి భావః ॥౧౭॥
యదేవ విద్యయేతి హి ।
ఉక్తనిత్యాదికం విషయముపజీవ్య సబీజం సంశయముక్త్వా పూర్వపక్షమాహ -
విద్యాసంయుక్తమేవేతి ।
అత్ర పూర్వపక్షే కర్మాఙ్గోపాస్తిహీనకర్మణో జ్ఞానార్థత్వాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి భేదః । భవతు విద్యావిశిష్టస్య కర్మణో జ్ఞానం ప్రతి శీఘ్రకారిత్వాఖ్యః కశ్చిదతిశయో విద్యాసామర్థ్యాత్ । నైతావతా కేవలస్య వైయర్థ్యం వివిదిషాశ్రుతివిరోధాత్ । న చ తత్ర శ్రుతౌ యజ్ఞాదిశబ్దానాం విద్యోపేతకర్మపరతయా సఙ్కోచో యుక్తః । హి యతః । 'యదేవ విద్యయా' ఇతి శ్రుతిః కేవలస్యాపి వీర్యవత్త్వం గమయతీతి సిద్ధాన్తగ్రన్థార్థః ॥౧౮॥
భోగేన త్వితరే క్షపయిత్వా సమ్పద్యతే ।
తత్త్వవిదత్ర విషయః, స కిం ప్రారబ్ధక్షయానన్తరం సంసరత్యుత నేతి నిమిత్తభావాభావాభ్యాం సంశయే సిద్ధాన్తముపక్రమతే -
అనారబ్ధేతి ।
అనారబ్ధకర్మణః క్షయోక్తావారబ్ధస్య కథం క్షయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయామస్యోత్థానాత్సఙ్గతిః । పూర్వపక్షే విదేహకైవల్యాసిద్ధిః సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి భేదః ।
దేహపాతోత్తరమపి తత్త్వవిత్సంసరతి సంసారయోగ్యత్వాద్యథా దేహపాతాత్పూర్వమిత్యనారబ్ధాధికరణదృష్టాన్తేన పూర్వపక్షమాహ -
నన్వితి ।
భోగనిమిత్తకర్మాభావాద్ధేత్వసిద్ధిః । యత్తు సఞ్చితం కర్మాన్తరం తన్న నిమిత్తం ఫలస్య, దగ్ధమూలత్వాత్ । అవిద్యాదయో హి క్లేశాః కర్మణస్తత్ఫలస్య చ మూలమ్ । తదుక్తం యోగశాస్త్రే 'క్లేశమూలః కర్మాశయః సతి మూలే తద్విపాకః' ఇతి । తచ్చ మూలం జ్ఞానాగ్నినా దగ్ధమితి కుతః పునః సంసారస్తస్మాద్దేహపాతే కైవల్యమితి సిద్ధమ్ ॥౧౯॥
వాఙ్మనసి దర్శనాచ్ఛబ్ధాచ్చ ।
జ్ఞానఫలోక్త్యనన్తరముపాసనఫలం బ్రహ్మలోకస్థం వక్తవ్యం తచ్చార్చిరాదిమార్గప్రాప్యమ్ , మార్గప్రాప్తిశ్చోత్క్రాన్తిసాధ్యా తస్మాదుపాస్తిఫలక్షిప్తోత్క్రాన్తిపాదస్యాస్త్యాధ్యాయసఙ్గతిః ।
యుక్తం చాస్య పూర్వపాదానన్తర్యం జ్ఞానఫలోక్త్యనన్తరం వక్తవ్యోపాస్తిఫలేనాక్షిప్తత్వాదిత్యాహ -
అథేతి ।
జ్ఞానిన ఇవోపాసకస్యాప్యుత్క్రాన్తిర్నేత్యత ఆహ -
సమానేతి ।
విద్వానుపాసకః, తస్యానుపాసకవదుత్క్రాన్తిరస్తి, అజ్ఞత్వాదితి వక్ష్యత ఇత్యర్థః । ప్రయతో మ్రియమాణస్యేత్యర్థః । వాక్పదస్య కరణభావవ్యుత్పత్తిభ్యాం కరణతద్వృత్త్యోర్లయభానాత్సంశయః । పూర్వపక్షే కరణానాం స్వరూపలయాన్మృతమాత్రస్య ముక్తిః, సిద్ధాన్తే తు సంసారసిద్ధిః । అనుపాదానే మనసి వాచస్తత్త్వలయాయోగేన వ్యాపారమాత్రోపశమాదితి వివేకః ।
సూత్రే వృత్తిపదాధ్యాహారః కథమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
ఉత్తరత్ర హి సూత్రకృత్తత్త్వవిద ఇన్ద్రియాణాం స్వరూపలయం వక్ష్యతి తద్బలాదిహాధ్యాహార ఉచితః । అజ్ఞస్యాపి ఇన్ద్రియలయసామ్యే వక్ష్యమాణవిశేషోక్త్యయోగాదితి సమాధ్యర్థః ।
ప్రకృతావేవ వికారలయ ఇతి న్యాయవిరుద్ధార్థం శ్రుతిరపి న బ్రూత ఇతి సిద్ధాన్తయతి -
అతత్ప్రకృతిత్వాదితి ।
న్యాయస్య నిరవకాశత్వాద్బలీయస్త్వం శబ్దస్య తూక్తిర్వాగితి వ్యుత్పత్త్యా లక్షణయా వా సావకాశత్వమితి ద్యోతయితుం శబ్దాచ్చేత్యుక్తమ్ ॥౧॥
వాచ్యుక్తం న్యాయం చక్షురాదిష్వతిదిశతి -
అత ఎవేతి ।
ఉపశాన్తదేహౌష్ణ్యస్తస్మాదుత్క్రమణాదూర్ధ్వం పునర్భవం ప్రతిపద్యత ఇతి శ్రుత్యర్థః । ఇన్ద్రియశబ్దస్య శ్రుతిస్థస్య వృత్తిపరతయోపపత్తేః ।
సర్వేన్ద్రియవృత్తిలయశ్చేదిష్టస్తర్హి వాఙ్మనసీతి పృథక్సూత్రం కిమర్థమిత్యత ఆహ -
సర్వేషాం కరణానామితి ॥౨॥
తన్మనః ప్రాణ ఉత్తరాత్ ।
వాక్యక్రమాదర్థక్రమాచ్చాధికరణక్రమః । శ్రుతిన్యాయాభ్యాం సంశయః పూర్వం ప్రబలన్యాయవిరోధాద్వాగితి శ్రుతేర్బాధః కృతః ఇహ త్వబాత్మకప్రాణస్య అన్నాత్మకమనఃప్రకృతిత్వేన ప్రకృతౌ వికారలయ ఇతి న్యాయానుగ్రహాన్న మనఃశ్రుతిర్బాధ్యేతి పూర్వపక్షఫలం పూర్వవత్, సిద్ధాన్తస్త్వబన్నయోః ప్రకృతివికృతిభావేఽపి న తద్వికారయోః ప్రాణమనసోస్తద్భావో హిమఘటయోరపి తద్భావప్రసఙ్గాదతో న్యాయవిరోధాత్పూర్వవచ్ఛ్రుతిర్బాధ్యేతి వివేకః । ఆగృహీతా బాహ్యేన్ద్రియవృత్తయో యేన తత్తథా లీనేన్ద్రియవృత్తికం మనోఽపి వృత్తిలయేనైవ ప్రాణే లీయత ఇత్యర్థః ।
ఎవమపీతి ।
ప్రాణస్యాబ్వికారత్వపక్షేఽపీత్యర్థః । తస్మాదితి ప్రాణస్య సాక్షాన్మనఃప్రకృతిత్వాభావాన్మనఃశబ్దో వృత్తిం లక్షయతీత్యర్థః ॥౩॥
సోఽధ్యక్షే తదుపగమాదిభ్యః ।
ఉక్తన్యాయసిద్ధం ప్రాణస్యాపి వృత్తిలయముపజీవ్య 'ప్రాణస్తేజసి' ఇతి శ్రుతేరూపగమాదిశ్రుతేశ్చ సంశయముక్త్వా జీవే లయం వినాపి ఉపగమాదిసమ్భవ ఇతి పూర్వపక్షయతి -
స్థితమిత్యాదినా ।
అత్ర తేజఃశబ్దస్య ముఖ్యత్వమ్ , సిద్ధాన్తే తు భూతోపహితజీవలక్షకత్వమితి మత్వా సూత్రం యోజయతి -
స ప్రకృత ఇత్యాదినా ।
అజ్ఞానకర్మవాసనోపాధిక ఇత్యర్థః । తం జీవం ప్రతి ప్రాణానాముపగమానుగమనావస్థానశ్రుతిభ్య ఇతి హేత్వర్థః । యథా యాత్రేచ్ఛావన్తం రాజానం భృత్యా ఉపగచ్ఛన్త్యేవమేవ పరలోకం జిగమిషుం జీవం సర్వే ప్రాణా ఆభిముఖ్యేనాయాన్తీత్యుపగమః శ్రుతః । తముత్క్రామన్తమిత్యనుగమనం శ్రుతమ్ ।
జీవే ప్రాణావస్థానశ్రుతిమాహ -
సవిజ్ఞాన ఇతి ।
జీవస్య ప్రాప్తవ్యఫలావగమాయ హి విజ్ఞానసాహిత్యశ్రుత్యా ముఖ్యప్రాణసహితకరణానాం జీవే స్థితిర్భాతీత్యర్థః ॥౪॥
యద్యపి ప్రాణస్య తేజస్యవ్యవధానేన లయః శ్రుతస్తథాప్యుభయశ్రుత్యనుగ్రహాయ ప్రాణో జీవే లీయతే, జీవద్వారా చ తదుపాధిషు తేజఆదిభూతేష్వితి శ్రుత్యర్థస్ఫుటీకరణార్థం సూత్రం గృహ్ణాతి -
కథం తర్హీతి ।
న చ లయం వినాపి జీవం ప్రత్యుపగమాదిసమ్భవాత్తేజఃశ్రుతిర్ముఖ్యాస్త్వితి వాచ్యమ్ , జీవం ప్రత్యాగత్య ప్రాణస్య నిర్వ్యాపారత్వేన స్థితేరేవాత్ర లయత్వాదితి భావః ।
భూతేషు జీవస్థితిః కిం బలాద్వ్యాఖ్యాయత ఇత్యాశఙ్క్య 'సోఽధ్యక్షే' ఇతి సూత్రోదాహృతశ్రుతిబలాదిత్యాహ -
నన్విత్యాదినా ।
ప్రాణస్య జీవద్వారా భూతప్రాప్తౌ దృష్టాన్తమాహ -
యోఽపి హీతి ॥౫॥
స్థూలదేహారమ్భాయ పఞ్చీకృతభూతాన్యావశ్యకానీతి రంహత్యధికరణే వ్యాఖ్యాతమ్ । అణ్వ్యః సూక్ష్మాః, మీయన్త ఇతి మాత్రాః పరిచ్ఛిన్నాః ప్రాఙ్మోక్షాదవినాశిన్యః, దశార్ధానాం పఞ్చానాం భూతానాం సూక్ష్మభాగా ఇతి యావత్ । జీవస్య భూతాశ్రయత్వం కర్మాశ్రయత్వశ్రుతివిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్య కర్మ నిమిత్తత్వేనాశ్రయః, భూతాని తు దేహోపాదానత్వేనేత్యుభయమవిరుద్ధమిత్యాహ -
నను చేత్యాదినా ।
తౌ యాజ్ఞవల్క్యార్తభాగౌ యజ్జీవాధారమూచతుస్తత్కర్మేతి శ్రుతేర్వచనమ్ ॥౬॥
ఎవం బాహ్యేన్ద్రియాణాం మనసి ప్రథమం వృత్తిలయలాభాత్తతో మనోవృత్తేః ప్రాణే లయః ప్రాణవృత్తేర్భూతోపహితజీవే లయ ఇత్యుత్క్రాన్తివ్యవస్థోక్తా । సా చ సర్వప్రాణిషు తుల్యేత్యాహ -
సమానా చానుపోష్య ।
'పురుషస్య ప్రయతో వాఙ్మనసి' ఇత్యవిశేషశ్రుతేః 'విద్యయామృతమశ్నుతే' ఇతి శ్రుతేశ్చ సంశయమాహ -
సేయమితి ।
విశయానానాం సన్దిహానానామిత్యర్థః । పూర్వపక్షే సగుణబ్రహ్మవిదసమ్బన్ధిత్వముత్క్రాన్తేర్విశేషః సాధ్యతే । తతోఽనూత్క్రాన్త ఉపాసకో ముక్తిమశ్నుత ఇతి ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తూత్క్రాన్తో బ్రహ్మలోకభాగీతి ఫలభేదః ।
పూర్వపక్షమాక్షిప్య సమాధత్తే -
నను విద్యేత్యాదినా ।
విద్యయామృతమితి శ్రుతినిర్గుణవిద్యావత్పరా । న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తీతి ప్రతిషేధోఽపి తద్విషయః । అతః సగుణవిదోఽప్యజ్ఞస్యైవోత్క్రాన్తిరితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
సృతిర్మార్గస్తస్యోపక్రమోఽర్చిఃప్రాప్తిస్తతః ప్రాక్తనా ఉత్క్రాన్తిస్తుల్యా, తత ఉపాసకో మూర్ధన్యనాడీద్వారార్చిరాదిమార్గం ప్రాప్నోతి నాన్య ఇతి విశేషః ।
యత్తు దహరోపాసకస్యామృతత్వం శ్రుతం 'తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి' ఇతి తదాపేక్షికమేవ న ముఖ్యం 'యం కామం కామయతే సోఽస్య సఙ్కల్పాదేవ సముత్తిష్ఠతి' ఇతి భోగశ్రవణాదిత్యాహ -
అనుపోష్య చేదమితి ।
ఉష దాహ ఇతి ధాతోరిదం రూపమ్ ॥౭॥
తదాపీతేః ।
పూర్వోదాహృతోత్క్రాన్తివాక్యశేషం వ్యాఖ్యాయ లిఙ్గాశ్రయపఞ్చభూతానాం కిమాత్యన్తికో బ్రహ్మణి లయ ఉతానాత్యన్తిక ఇతి లయస్యోభయథాదర్శనాత్సంశయమాహ -
కీదృశీ పునరియమితి ।
పూర్వత్రాపేక్షికమమృతత్వమిత్యుక్తం తదయుక్తమిత్యాక్షేపాత్సఙ్గతిః । పూర్వపక్షే మృతమాత్రస్య ముక్తిసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తు కర్మవిద్యాశాస్త్రబలాత్సావశేషలయసిద్ధిరితి వివేకః ॥౮॥
నను లిఙ్గాత్మకస్య తేజసః కథం సూక్ష్మతమనాడీద్వారా గతిః కుతో వా కేనచిన్మూర్తేన ప్రతిఘాతో నాస్తి కుతో వా న దృశ్యత ఇత్యత ఆహ -
సూక్ష్మమితి ॥౯॥
ప్రమాణసౌక్ష్మ్యాద్గతిరనుద్భూతస్పర్శరూపవత్త్వాఖ్యస్వచ్ఛత్వాదప్రతిఘాతానుపలబ్ధీ ఇత్యర్థః ॥౧౦॥
లిఙ్గసద్భావే చౌష్ణ్యలిఙ్గకానుమానమాహ -
అస్యైవ చేతి ॥౧౧॥
ప్రతిషేధాదితి చేన్న శారీరాత్ ।
పూర్వమనుపోష్యేతి పదేన దగ్ధాశేషక్లేశస్య నిర్గుణజ్ఞానిన ఉత్క్రాన్త్యాద్యభావః సూచితస్తస్యాత్రాక్షిప్య సమాధానాద్వ్యవహితేనాస్య సఙ్గతిరిత్యాహ -
అమృతత్వం చేతి ।
సకామస్య సంసారోక్త్యనన్తరం నిష్కామస్య ముక్తిప్రకరణార్థోఽథశబ్దః ఆత్మకామత్వాత్పూర్ణానన్దాత్మవిత్త్వాదాప్తకామః ప్రాప్తపరమానన్దః, అతో నిష్కామః అనభివ్యక్తాన్తరవాసనాత్మకకామశూన్యః, తస్మాదకామః వ్యక్తబహిష్కామరహితః, ఈదృశో యోఽకామయమానస్తస్యేత్యన్వయః ।
జ్ఞానిన ఉత్క్రాన్తిరస్తి న వేతి పఞ్చమీషష్ఠీశ్రుతిభ్యాం సన్దేహే సిద్ధాన్తిశఙ్కానిరాసపూర్వకం పూర్వపక్షయతి -
నేత్యాదినా ॥౧౨॥
కాణ్వశ్రుతౌ తావత్తస్యేతి సర్వనామ్నా ప్రకృతం జ్ఞానినం పరామృశ్య సమ్బన్ధసామాన్యముక్తం తత్ర మాధ్యన్దినశాఖాయాం తస్మాదిత్యపాదానత్వరూపవిశేష ఉక్తో గ్రాహ్యస్తథా చ జీవాత్ప్రాణోత్క్రాన్తిప్రతిషేధో భాతి న దేహాత్తచ్ఛబ్దేన దేహస్యానుక్తేస్తస్మాజ్జ్ఞానినోఽప్యుత్క్రాన్తిరస్తీతి జ్ఞానవైయర్థ్యమితి పూర్వపక్షఫలమ్ । సిద్ధాన్తే తత్సార్థక్యమాహ -
స్పష్టో హీతి ।
అత్ర పురుషశబ్దవాచ్యో దేహ ఎవస్మాదిత్యుత్క్రాన్త్యవధిరుచ్యతే । సశబ్దపరామృష్టస్య ప్రకృతస్య పురుషస్యోచ్ఛ్వయనాదిధర్మకస్య జీవత్వాయోగాదిత్యర్థః । ఉచ్ఛ్వయతి బాహ్యవాయుపూరణాద్వర్ధతే, ఆధ్మాయతి ఆర్ద్రభేరీవచ్ఛబ్దం కరోతీత్యర్థః । యేషాం పఞ్చమీపాఠస్తేషాం యద్యపి దేహినః ప్రాధాన్యం తథాపి దేహదేహినోరభేదాత్తస్మాదితి దేహం పరామృశ్య తదాపాదన ఎవోత్క్రాన్తిప్రతిషేధ ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ । తత్సామాన్యాదుక్తశ్రుత్యాస్య పాఠస్యైకార్థత్వాదితి యోజనా ।
ఇదానీం కాణ్వపాఠస్యానుగుణ్యమాహ -
యేషాం తు షష్ఠీపాఠ ఇతి ।
సమ్బన్ధవిశేషాకాఙ్క్షాయాం భోక్తా ప్రాణానాం భోగోపకరణత్వవిశేషోఽత్రైవ ప్రాణమయో మనోమయః ఇతి పూర్వశ్రుత్యుక్తో గ్రాహ్యః । న శాఖాన్తరస్థమపాదానత్వం గ్రాహ్యం జీవాదుత్క్రాన్తేరప్రాప్తాయాః ప్రతిషేధాయోగాత్ । అతో విద్వత్సమ్బన్ధిప్రాణానాముత్క్రాన్త్యపాదానాపేక్షాయాం చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వేత్యుక్తదేహప్రదేశా ఎవ గ్రాహ్యాః । తథా చాయమర్థః - తస్య విదుషో భోగోపకరణాత్మకాః ప్రాణాః దేహప్రదేశేభ్యో నోత్క్రామన్తీతి । ఎవం చ ప్రాప్తోత్క్రాన్తినిషేధార్థత్వం వాక్యస్యేతి సర్వం చతురస్రమ్ । అపి చేతి స్పష్టార్థమ్ । సమ్యగాత్మభావేన భూతాని పశ్యతః అపదస్య ప్రాప్యపదరహితస్య పదైషిణో దేవా అపి మార్గే ముహ్యన్తి మార్గం న జానన్తి తదభావాదితి స్మృతియోజనా ।
సమృత్యన్తరవిరోధం శఙ్కతే -
నను గతిరపీతి ।
సగుణవిద్యాబలేనైషా గతిరితి పరిహరతి -
సశరీరస్యేతి ।
నను తర్హి 'తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి', 'స ఎవైతాన్బ్రహ్మ గమయతి' ఇత్యాదిశ్రుతీనాం కా గతిః, తత్రాహ -
గతీతి ॥౧౩ ॥ ॥౧౪॥
తాని పరే తథాహ్యాహ ।
పూర్వత్ర గతినిషేధేన విద్వత్కలానాం ఘ్రాణాదీనామత్రైవ లయ ఉక్తః । తముపజీవ్య స కిం తత్తత్కలాప్రకృతిషు పృథివ్యాదిషు స్యాదుత పరమాత్మనీతి శ్రుతిద్వయదర్శనాత్సంశయః కార్యః ।
తత్ర సాక్షాత్ప్రకృతౌ వికారలయ ఇతి న్యాయానుగృహీతయా 'గతాః కలాః' ఇతి శ్రుత్యా పూర్వపక్షమగ్రే వదన్నాదౌ సిద్ధాన్తమాహ -
తానీతి ।
యథా నద్యః సముద్రం ప్రాప్య లీయన్తే ఎవమేవాస్య పరితః సర్వత్ర బ్రహ్మద్రష్టురిమాః ప్రాణశ్రద్ధాద్యాః పురుషాయణాః పురుషే కల్పితాః పురుషమేవ జ్ఞేయం ప్రాప్య లయం గచ్ఛన్తీత్యర్థః । మనఃప్రాణయోరేకీకరణేన కలానాం పఞ్చదశత్వమ్ । ప్రతిష్ఠా ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । స్వస్య ప్రకృతీః పృథివ్యాద్యా ఇత్యర్థః । వస్తుగత్యా విద్వద్దృష్ట్యా పరమాత్మని కలాలయేఽపి లోకదృష్ట్యా ప్రతిష్ఠాసు లయోక్తిరవిరుద్ధా । తథా చ కలాః స్వప్రకృతిషు విలాప్య తాభిః సహ పురుషే లీయన్తే ఇతి శ్రుతిద్వయతాత్పర్యమ్ ॥౧౫॥
అవిభాగో వచనాత్ ।
ఉక్తలయముపజీవ్య లయస్య ద్వేధాదర్శనాత్సంశయమాహ -
స పునరితి ।
ముక్త్యసిద్ధిస్తత్సిద్ధిశ్చేత్యుభయత్ర ఫలమ్ । అవశేషో మూలకారణే శక్త్యాత్మనా స్థితిః । పునర్జన్మయోగ్యతేతి యావత్ । విమతః కలాలయః సావశేషః, కలాలయత్వాత్సుషుప్తివదితి పూర్వపక్షః ।
విమతో నిరవశేషః, విద్యాకృతత్వాద్రజ్జ్వా విద్యయా సర్పలయవదితి యుక్త్యుపేతశ్రుత్యా సిద్ధాన్తయతి -
బ్రవీతీతి ।
నామరూపే శక్త్యాత్మకే అపి భిద్యేతే ఇత్యర్థః ॥౧౬॥
తదోకోగ్రజ్వలనమ్ ।
సృతేర్మార్గస్యోపక్రమో నాడీప్రవేశనియమస్తం వక్తుం సూత్రభాగవ్యాఖ్యాద్వారాధికరణవిషయమాహ -
తస్యేతి ।
స ముమూర్షుస్తేజోమాత్రా ఇన్ద్రియాణి । తస్య హృదయస్యాగ్రం నాడీముఖం తస్య జ్వలనం భావిఫలస్ఫురణం ప్రద్యోతాఖ్యమ్ । చక్షుష్టో వేత్యనియమశ్రుతేస్తయోర్ధ్వమాయన్నితి విశేషశ్రుతేశ్చ సంశయః కిముపాసకోఽప్యనుపాసకవద్యేన కేనచిద్ద్వారేణ నిర్గచ్ఛతి ఉత మూర్ధన్యనాడ్యైవేతి । అత్ర పూర్వపక్షే విద్యాకృతాతిశయాసిద్ధిః, సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి వివేకః ।
వచనాదవిభాగవదనియమ ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి -
ఆచష్ట ఇతి ।
యేన కేనచిన్మార్గేణ నిర్గతస్యాపి బ్రహ్మలోకప్రాప్తౌ విద్యాశేషత్వేన మార్గానుస్మృతివిధేః కేవలాదృష్టార్థత్వం స్యాదతోఽన్వహం స్మృతేనైవ మార్గేణ గమనం యుక్తమితి భావః । హార్దం బ్రహ్మ । విష్వఙ్నానావిధా అన్యా నాడ్యోఽన్యేషామిత్యర్థః । సుషుమ్నాఖ్యా నాడీ హృదయాన్నిర్గతా దక్షిణాక్షితాలుకణ్ఠాన్తస్తననాసికామధ్యభిత్తిద్వారా బ్రహ్మరన్ధ్రం ప్రాప్తా సూర్యరశ్మిభిరేకీకృతా బ్రహ్మలోకమార్గ ఉపాసకస్యేతి స్థితమ్ ॥౧౭॥
రశ్మ్యనుసారీ ।
ప్రకరణశోధనపూర్వకముపాసకస్య రశ్మ్యనుసారిత్వం విషయమాహ -
అస్తీత్యాదినా ।
అథ ప్రారబ్ధాన్తే ఎతదుత్క్రమణం యదా స్యాదథ తదా ఎతైరేవ నాడీసమ్బద్ధై రశ్మిభిరుత్క్రామతీత్యర్థః । అత్ర సమ్బన్ధస్య కాలవిశేషాశ్రవణాద్రాత్రౌ రశ్మ్యభావాచ్చ సంశయమాహ -
తత్కిమితి ।
పూర్వోక్తనాడీసమ్బద్ధరశ్మీనామత్రోపజీవ్యత్వాత్సఙ్గతిః ।
పూర్వపక్షే రాత్రౌ మృతస్య రశ్మిప్రాప్త్యర్థం సూర్యోదయప్రతీక్షాస్తి, సిద్ధాన్తే నాస్తీతి మత్వా సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే -
అవిశేషేణేతి ॥౧౮॥
పూర్వపక్షబీజముపన్యస్య దూషయతి -
నిశీత్యాదినా ।
శిరా నాడ్యః ప్రతాయన్తే విస్తృతా భవన్తి, సృప్తాః సమ్బద్ధాః ।
శ్రుతసమ్బన్ధస్య రాత్రౌ సత్త్వే యుక్తిమాహ -
నిదాఘేతి ।
తర్హి హేమన్తాదిరాత్రిష్వౌష్ణ్యోపలబ్ధిః స్యాదిత్యత ఆహ -
స్తోకేతి ।
సవితా రాత్రావప్యహర్దధాతీతి ధారణాభిధానం స్తోకరశ్మ్యనువృత్త్యభిప్రాయమేవేత్యర్థః । కిఞ్చ యది రాత్రౌ మృతస్య రశ్మియోగం వినైవోర్ధ్వగతిః స్యాత్తదా రశ్మిశ్రుతేర్దివామృతవిషయతయా సఙ్కోచః స్యాదూర్ధ్వగత్యభావే చ విద్యాయామప్రవృత్తిః స్యాత్ । న చ ప్రతీక్షయోర్ధ్వగతిరితి వాచ్యమ్ , రశ్మ్యుదయాత్ప్రాగ్దేహదాహే ఆదిత్యప్రతీక్షావైయర్థ్యాపాతాదప్రతీక్షాశ్రుతివిరోధాచ్చ । తస్మాద్యదా కదాచిన్మృతస్య రశ్మిప్రాప్త్యా ఝటితి బ్రహ్మలోకప్రాప్తిరితి ॥౧౯॥
ఎవం దక్షిణాయనే మృతో విద్వాన్విద్యాఫలమాప్నోతి న వేతి విద్యాయా నిత్యవత్ఫలశ్రుతేరుత్తరాయణప్రాశస్త్యశాస్త్రాచ్చ సన్దేహే పూర్వోక్తహేతూనతిదిశతి -
అతశ్చాయనేఽపి దక్షిణే ।
పూర్వపక్షమాశఙ్క్యాపనుదతి -
ఉత్తరాయణేత్యాదినా ।
అజ్ఞానాముత్తరాయణే దైవాన్మరణం చేత్ప్రశస్తమిత్యభిజ్ఞాభివచనరూపాచారపరిపాలనార్థం భీష్మస్య ప్రతీక్షా । షణ్మాసానితి శ్రుతిస్తూత్తరాయణదేవతాపరేతి వక్ష్యతే । తథా చ దేవతాయాః సదా సత్త్వాద్విద్యయా దక్షిణాయనకాలేఽపి తత్ప్రాప్తిరవిరుద్ధేతి భావః ॥౨౦॥
స్మృతిబలాత్కాలప్రాధాన్యం శఙ్కతే -
నను చేతి ।
శ్రౌతదహరాద్యుపాసకస్యాస్మాభిః కాలానపేక్షోక్తా, స్మార్తయోగినాం తు కాలాపేక్షా స్మృతావుచ్యత ఇత్యవిరోధమాహ -
యోగిన ఇతి ।
యోగీ దహరాద్యుపాసక ఎవ స్మృత్యుక్తః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
స్మార్తే చేతి ।
భగవదారాధనబుద్ధ్యానుష్ఠితం కర్మ యోగః 'అనాశ్రితః కర్మఫలం కార్యం కర్మ కరోతి యః । స సంన్యాసీ చ యోగీ చ' ఇతి స్మృతేః । ధారణాపూర్వకోఽకర్తృత్వానుభవః సాఙ్ఖ్యమ్ , 'ఇన్ద్రియాణీన్ద్రియార్థేషు వర్తన్త ఇతి ధారయన్' ఇతి స్మృతేః । నను శ్రుతిస్మృత్యోర్భిన్నార్థత్వమయుక్తం ప్రత్యభిజ్ఞావిరోధాదితి శఙ్కతే -
నన్వగ్నిరితి ।
కాలాగ్రహిణం ప్రతి భిన్నార్థత్వముక్తమ్ । యది తు శ్రౌతార్థప్రత్యభిజ్ఞయా కాలశబ్దో దేవతాపరస్తర్హ్యైకార్థ్యమేవేతి సమాధ్యర్థః । తస్మాద్విద్యాసామర్థ్యాత్సర్వదైవ దిష్ఠఙ్గతస్య ఉపాసకస్య ఫలప్రాప్తిరితి సిద్ధమ్ ॥౨౧॥
ఎవముత్క్రాన్తిం నిరూప్య తత్సాధ్యం మార్గం గన్తవ్యం చ నిరూపయితుం పాదమారభతే -
అర్చిరాదినా తత్ప్రథితేః ।
వృత్తానువాదపూర్వకమాద్యాధికరణస్య విషయం మార్గమాహ -
ఆసృతీతి ।
విరజా విరజసః నిష్పాపా ఇత్యర్థః । శ్రుతివిప్రతిపత్త్యా సంశయః । పూర్వం యదాకదాచిన్మృతస్యాపి ఫలప్రాప్తిరుక్తా తద్వద్యేన కేనచిన్మార్గేణ గతిరితి పూర్వపక్షఫలం వికల్పః, సిద్ధాన్తే మార్గైక్యమితి వివేకః । ఉపాసనాభేదాత్తచ్ఛేషత్వేన ధ్యేయానాం మార్గాణాం భేదః, ఎవకారాచ్చ । కిఞ్చ మార్గభేదే సత్యస్మాదయం మార్గస్త్వరయా ప్రాపక ఇతి యుక్తం న మార్గైక్య ఇత్యర్థః ।
ఉపాసనాభేదేఽప్యుపాస్యబ్రహ్మైక్యవన్మార్గైక్యమవిరుద్ధమితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
తస్య మార్గస్య ప్రసిద్ధత్వాదితి హేత్వర్థః ।
యే చేత్యవిశేషశ్రుతిరశ్రుతగతివిద్యావిషయేతి మార్గభేదం శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
ఎకస్యైవ మార్గస్యానేకాన్యగ్న్యాదీని విశేషణానీత్యుక్తే లాఘవాన్న మార్గభేదః । ప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చేతి సమాధ్యర్థః ।
గన్తవ్యైక్యం వివృణోతి -
తథా హీతి ।
పరావతో దీర్ఘాయుషో హిరణ్యగర్భస్య పరా దీర్ఘాః సమాః సంవత్సరాన్వసన్తి కార్యబ్రహ్మణో యా జితిః సర్వత్ర జయః, వ్యుష్టిర్వ్యాప్తిస్తాం లభత ఇత్యర్థః ।
ఎవం గన్తవ్యైక్యవత్ప్రత్యభిజ్ఞయా మార్గైక్యనిశ్చయాత్ప్రకరణభేదోఽప్రయోజక ఇత్యుక్తం సమ్ప్రత్యేవకారత్వరావచనయోర్గతిమాహ -
యత్త్విత్యాదినా ।
రాత్రౌ స్పష్టరశ్మ్యభావాద్విదుషో రశ్మ్యయోగప్రాప్తౌ తన్నిరాసార్థమేవకారో నాన్యవ్యావృత్త్యర్థః । యథా లౌకికమార్గే విలమ్బస్తథా అర్చిరాదౌ నేతి త్వరావచనోపపత్తిరిత్యర్థః ।
మార్గైక్యే లిఙ్గమాహ -
అపి చేతి ।
శుభమార్గబాహుల్యే తృతీయస్థానోక్తిర్న స్యాదితి భావః ।
ఉత్తరమార్గైక్యేఽప్యర్చిరాదినేతి విశేషణే కో హేతురిత్యత ఆహ -
భూయాంసీతి ॥౧॥
ఉక్తం మార్గస్యైక్యముపజీవ్య పర్వక్రమమాహ -
వాయుమబ్దాత్ ।
అర్చిరాదిష్వస్మాదయమనన్తర ఇతి క్రమేణ విశేషణవిశేష్యభావ ఉచ్యత ఇత్యధికరణస్య తాత్పర్యముక్త్వా విషయమాహ -
స ఎతమితి ।
అత్రాగ్న్యనన్తరం పఠితో వాయుర్విషయః । స కిమర్చిరాత్మకాగ్నేరనన్తరముత సంవత్సరాత్పర ఇతి పాఠాద్వక్ష్యమాణవిశేషశ్రుతేశ్చ సంశయే సిద్ధాన్తమేవోపక్రమతే -
ఉచ్యత ఇతి ।
పురుషః ఉపాసకోఽస్మాల్లోకాద్దేహాత్ప్రైతి నిర్గచ్ఛతి తస్మై ప్రాప్తాయ పురుషాయ స వాయుస్తత్ర స్వాత్మని విజిహీతే ఛిద్రం కరోతి, తేన వాయుదత్తేన రథచక్రఛిద్రతుల్యేన ద్వారేణోర్ధ్వమాదిత్యం గచ్ఛతీతి శ్రుత్యర్థః ।
ఇదానీం పూర్వపక్షమాహ -
కస్మాత్పునరితి ।
పాఠబలాదర్చిషోఽనన్తరో వాయురిత్యర్థః । కౌషీతకినాం పాఠమాత్రమ్ , న క్రమవిశేషవాచీ కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి । కాణ్వానాం తు తేనేత్యూర్ధ్వమితి చ శబ్దాభ్యాం క్రమనిశ్చయాత్పాఠబాధ ఇతి సిద్ధాన్తార్థః ।
అస్త్వర్చిరాదిమార్గే ఛాన్దోగ్యస్థే సంవత్సరపాఠాద్వాయోరబ్దాత్పరత్వమ్ , వాజిశ్రుతిస్థే తు సంవత్సరస్యాశ్రుతేః కథమబ్దాత్పరో వాయురిత్యత ఆహ -
వాజేతి ।
తర్హి దేవలోకాద్వాయుమితి సూత్రం స్యాదిత్యత ఆహ -
వాయుమబ్దాదితి త్వితి ।
సంవత్సరస్య మాసావయవిత్వాన్మాసానన్తర్యం సంవత్సరాత్పరో దేవలోకస్తతః పరో వాయుర్వాయోః పర ఆదిత్య ఇతి శ్రుతిద్వయే క్రమో నిష్పన్నః । తేనేతి తృతీయాశ్రుత్యా వాయోరాదిత్యపూర్వత్వావగమాదితి, సూత్రే తు వాయుపదం దేవలోకపూర్వకవాయుపరమితి స్థితమ్ ॥౨॥
ఎవం కౌషీతకిభిరగ్న్యనన్తరం పఠితస్య వాయోః స్థానముక్త్వా వాయ్వనన్తరం పఠితస్య వరుణస్యార్చిరాదిమార్గే స్థానమాహ -
తడితోఽధి వరుణః సమ్బన్ధాత్ ।
పఠితో వరుణాదిర్మార్గపర్వత్వేన సమ్బధ్యతే న వేతి సన్దేహేఽర్చిషోఽహరిత్యాది పఞ్చమ్యార్చిరాదీనాం క్రమేణ మార్గపర్వతయా బద్ధత్వాద్వాయోరివ స్థానవిశేషశ్రుత్యభావాదలబ్ధస్థానో వరుణాదిర్న సమ్బధ్యత ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తమాహ -
ఆదిత్యాదితి ।
అపాం విద్యుత్కార్యత్వేన సమ్బన్ధే మానమాహ -
విద్యోతత ఇతి ।
వరుణస్యాబ్ద్వారా విద్యుత్సమ్బన్ధాత్ 'ఆగన్తుకానామన్తే నివేశః' ఇతి న్యాయాచ్చ విద్యుదానన్తర్యే సతి యథాపాఠమిన్ద్రప్రజాపత్యోః క్రమ ఇత్యర్థః ॥౩॥
ఎవమర్చిరాదీనాం క్రమం నిరూప్య స్వరూపం నిరూపయతి -
ఆతివాహికాస్తల్లిఙ్గాత్ ।
చిహ్ననిర్దేశసామ్యాల్లోకశబ్దాన్నేతృత్వలిఙ్గాచ్చ సంశయః । ఆద్యపక్షద్వయం పూర్వపక్షః ।
అర్చిరాదయో విద్యుదన్తాశ్చేతనా నేతారశ్చామానవపురూషేణ నేత్రా సహ పఠితత్వాదితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమిత్యాదినా ।
యథాశ్రుత్యమానవస్యాస్తు నేతృత్వం నార్చిరాదీనామితి శఙ్కతే -
తద్వచనమితి ।
పురుషస్యామానవత్వం నేతృత్వం చేత్యుభయపరత్వే వాక్యభేదః స్యాదతోఽర్చిరాదిపదైర్నేతార ఎవ మానవాః ప్రకృతాః ప్రకరణబలాద్విద్యుదనన్తరం మానవస్య నేతుః ప్రాప్తౌ ప్రకరణప్రాప్తనేతృత్వానువాదేనామానవత్వమేకమేవ ప్రతిపాద్యత ఇతి వక్తవ్యమిత్యాహ -
నేతి ।
నేతృప్రకరణానఙ్గీకారే త్వమానవః పురుషో గమయతీతి వాక్యం భిద్యేత అమానవత్వవన్నేతృత్వస్యాప్యప్రాప్తేరితి భావః ।
నేతృత్వానువాదలిఙ్గస్యానుగ్రాహకన్యాయపరం సూత్రం గృహ్ణాతి -
నన్వితి ॥౪॥
యద్యనేతారోఽచేతనా ఎవార్చిరాదయస్తర్హి మార్గతద్గన్త్రోరుభయోరపి వ్యామోహాదజ్ఞత్వాదూర్ధ్వగతిర్న స్యాదతః స్వయం ప్రయత్నశూన్యశ్చేతనాన్తరేణ నేయ ఇతి లౌకికన్యాయానుగ్రహాత్తత్సిద్ధేర్నేతృత్వసిద్ధేరుక్తలిఙ్గం న్యాయోపేతమితి సూత్రార్థః । పూర్వపక్షద్వయం దూషయతి -
అనవస్థితత్వాదిత్యాదినా ।
అర్చిరహరాదీనామస్థిరత్వాద్రాత్ర్యాదౌ మృతస్య ప్రతీక్షా నాస్తీత్యుక్తత్వాచ్చ న మార్గచిహ్నత్వం భోగ్యత్వం వా, దేవతాత్వే త్వస్థిరత్వదోషో నాస్తీత్యర్థః ।
యత్తూపదేశస్వారస్యాచ్చిహ్నత్వం భాతీతి, తత్రాహ -
అర్చిషోఽహరితి ।
చిహ్నత్వనేతృత్వసంశయాచ్చ వాక్యశేషాన్నిర్ణయ ఇత్యాహ -
అపి చేతి ।
యదుక్తం లోకశబ్దాద్భోగ్యత్వమితి తన్నేత్యాహ -
సమ్పిణ్డితేతి । ॥౫॥
సూత్రాన్తరం గృహ్ణాతి -
కథం పునరితి
అమానవో విద్యుల్లోకమాగతో వైద్యుతస్తేనేత్యర్థః । శ్రుతౌ వైద్యుతాల్లోకాదిత్యర్థః । శ్రుత్యా వరుణాదీనాం నేతృత్వాభావేఽప్యనుగ్రాహకత్వేన మార్గాన్తర్భావ ఇతి భావః ॥౬॥
ఎవం మార్గం నిరూప్య గన్తవ్యం చిన్తయతి -
కార్యం బాదరిరస్య గత్యుపపత్తేః ।
పరం బ్రహ్మ గన్తవ్యమితి పూర్వపక్షే మార్గస్య ముక్త్యర్థతా కార్యం బ్రహ్మేతి సిద్ధాన్తే భోగార్థతేతి మత్వా ప్రథమం సిద్ధాన్తమాహ -
తత్ర కార్యమేవేతి ।
సర్వగతస్యాపి ప్రదేశాన్తరవిశిష్టత్వేనాకాశస్య గన్తవ్యత్వం దృష్టమ్ , బ్రహ్మణస్తు ప్రత్యక్త్వాన్న కథమపి గన్తవ్యతేత్యర్థః ॥౭॥
బ్రహ్మలోకేష్వితి బహువచనలోకశబ్దాధారసప్తమీశ్రుతిభిర్గన్తవ్యస్య పరస్మాద్వ్యావృత్తత్వాచ్చ న పరం గన్తవ్యమిత్యాహ -
విశేషితత్వాచ్చేతి ।
పరబ్రహ్మణి భోగ్యత్వోపచారాద్గౌణీ లోకశ్రుతిరిత్యర్థః । నపుంసకబ్రహ్మశబ్దేన కారణవాచినా కార్యం లక్ష్యతే గన్తవ్యత్వన్యాయోపేతబహువచనాద్యనేకశ్రుత్యనుగ్రహాయ । న చానావృత్తిలిఙ్గాత్పరస్య గన్తవ్యతా, క్రమముక్త్యా లిఙ్గస్యాన్యథాసిద్ధేరితి భావః ॥౮॥
ప్రతిసఞ్చరో మహాప్రలయః, తస్మిన్ప్రాప్తే పరస్య హిరణ్యగర్భస్యాన్తే సమష్టిలిఙ్గశరీరరూపవికారావసానే బ్రహ్మలోకనివాసినః కృతాత్మానః శుద్ధధియస్తత్రోత్పన్నసమ్యగ్ధియః సర్వే బ్రహ్మణా ముచ్యమానేన సహ పరం పదం ప్రవిశన్తీతి యోజనా । ఎవం సిద్ధాన్తముక్త్వా తేన నిరస్తం పూర్వపక్షమాహ -
కం పునరిత్యాదినా ॥౯ ॥ ॥౧౦ ॥ ॥౧౧ ॥ ॥౧౨॥
దహరవిద్యాయాం కఠవల్లీషు పరబ్రహ్మప్రకరణే చ తయోర్ధ్వమాయన్నితి గతిర్దర్శితా ॥౧౩॥
ఎవం బ్రహ్మశ్రుత్యమృతత్వలిఙ్గాభ్యాం ప్రకరణాచ్చ పరవిషయా గతిరిత్యుక్తమ్ , సమ్ప్రతి ప్రజాపతేః సభాం వేశ్మ ప్రాప్నుయామితి ఉపాసకస్య మరణకాలే కార్యప్రాప్తిసఙ్కల్పశ్రుతేర్న పరం గన్తవ్యమితి శఙ్కాం నిరస్యతి -
న చ కార్య ఇతి ।
పరస్య ప్రకృతత్వాత్, యశఃపదస్య పరమాత్మనామత్వప్రసిద్ధ్యా యశఃపదేనాత్మోక్తిః । యశ ఆత్మా బ్రాహ్మణానామహం భవామి, తథా రాజ్ఞాం యశో విశాం యశ ఇతి సార్వాత్మ్యలిఙ్గాచ్చ పరప్రాప్తిసఙ్కల్ప ఎవాయమిత్యర్థః ।
అస్తు వేశ్మప్రతిపత్తీచ్ఛా పరబ్రహ్మవిషయా తథాపి సా కథం గతిపూర్వికా స్యాదిత్యత ఆహ -
సా చేతి ।
తత్తత్ర బ్రహ్మలోకే విద్యావిహీనేనాపరాజితా పూరస్తి బ్రహ్మణో హిరణ్యగర్భస్య తేనైవ ప్రభుణాం విమితం నిర్మితం హిరణ్మయం వేశ్మాస్తి తత్ప్రతిపద్యతే విద్వానితి దహరవిద్యాయాం గతిపూర్వికా వేశ్మప్రాప్తిరుక్తా । తేన పరబ్రహ్మణ్యపి వేశ్మప్రతిపత్తిశబ్దసామాన్యాద్గతిపూర్వకత్వం తస్యాః సిధ్యతీత్యర్థః ।
కిఞ్చ పద గతావితి ధాతుపాఠాద్వేశ్మ ప్రపద్యే ఇత్యత్ర మార్గాపేక్షా భాతీత్యాహ -
పదేరపీతి ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆద్య ఎవ సిద్ధాన్తపక్ష ఇతి దృఢీకర్తుముపసఙ్క్రమతే -
తావితి ।
బ్రహ్మశబ్దముఖ్యత్వాదిహేతూనామాభాసత్వం స్ఫుటయతి -
న హీతి ।
గన్తవ్యత్వస్య బ్రహ్మలోకేష్వితి బహువచనాదేః సఙ్కల్పాదేవ గన్ధాదిదివ్యభోగశ్రుతేశ్చ పరబ్రహ్మణ్యసమ్భవాన్ముఖ్యార్థత్యాగ ఇత్యర్థః । యద్యప్యేతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం చ బ్రహ్మేత్యాదిశ్రుతిషు ప్రయోగసామ్యాద్బ్రహ్మశబ్ద ఉభయత్ర రూఢతయా ముఖ్య ఎవ తథాపి పూర్ణే పరస్మిన్నవయవార్థస్య నిరతిశయమహత్త్వస్య లాభాదపరబ్రహ్మణ్యముఖ్య ఇత్యఙ్గీకృతమితి మన్తవ్యమ్ ।
యదుక్తం కఠవల్లీషు ప్రకరణబలాద్గతిః పరవిషయేతి, తత్రాహ -
పరేతి ।
యథా విద్యాసమ్బద్ధసుషుమ్నాస్తుత్యర్థం తదసమ్బద్ధనాడ్యన్తరకీర్తనం తథా పరవిద్యాస్తుత్యర్థం తత్ప్రకరణేఽప్యపరవిద్యాశ్రయగతికీర్తనం యుజ్యతే, గతిం వినాపి హి పరవిద్యా నిరతిశయఫలా తస్యాం త్వపరవిద్యాఫలం గతిసాధ్యమన్తర్భవతీతి స్తుతిలాభాదిత్యర్థః ।
యదప్యుక్తం ప్రాప్తిసఙ్కల్పోఽపి ప్రకృతపరవిషయ ఇతి తన్నేత్యాహ -
ప్రజాపతేరితి ।
ప్రజాపతిసభావేశ్మశ్రుతిభిస్తత్సఙ్ఘాతాత్మకవాక్యేన చ ప్రకరణం బాధ్యమ్ , యశోఽహమితి సార్వాత్మ్యం తూపాసనార్థమపరబ్రహ్మణ్యుపయుజ్యత ఇత్యర్థః ।
స్వపక్షముక్త్వా పరమతం దూషయతి -
కేచిదిత్యాదినా ।
సర్వగతస్య స్వాత్మభూతస్యాపి బ్రహ్మణః సంసారదేశాద్దేశాన్తరేణ తత్కాలాత్కాలాన్తరేణ విశిష్టతయా గన్తవ్యత్వం స్యాదితి పృథివీవయోదృష్టాన్తాభ్యాం శఙ్కతే -
నన్వితి ।
యత్నం వినైవ ప్రాప్తమనన్యత్వమ్, అవస్థాతద్వతోరభేదాత్స్వాత్మభూతత్వమ్ ।
నను యుక్తం భూవయసోః ప్రాప్తయోరపి దేశాన్తరకాలాన్తరవిశిష్టత్వేన గన్తవ్యత్వం తయోర్గన్తృభిన్నత్వాత్, బ్రహ్మణస్తు గన్త్రభిన్నస్య కథం గన్తవ్యత్వం తత్రాహ -
సర్వశక్తీతి ।
యా ప్రాప్తా భూః సా న గన్తవ్యా యచ్చ గన్తవ్యం దేశాన్తరం తత్త్వప్రాప్తమితి కుతః ప్రాప్తస్య గన్తవ్యతా వయసోఽపి కాలాన్తరేఽభివ్యక్తిమాత్రం న గన్తవ్యత్వమితి వస్తుగతిః ।
అఙ్గీకృత్య విశిష్టభూవయసోర్గన్తవ్యతాం పరబ్రహ్మణో దేశకాలవైశిష్ట్యాభావాన్న కథఞ్చిదపి గన్తవ్యతేత్యాహ -
నేత్యాదినా ।
'అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ' ఇత్యాద్యా స్మృతిర్దృశ్యవిశేషస్య దృశి కల్పితత్వాద్దృగాత్మనో నిర్విశేషతేతి న్యాయః ।
సగుణమేవ బ్రహ్మ సూత్రాత్మాపేక్షయా పరం గన్తవ్యమ్ , నిర్విశేషం తు నాస్త్యేవేతి శఙ్కతే -
జగదుత్పత్తీతి ।
కిం నిర్విశేషస్యాసత్త్వం మానాభావాత్సవిశేషశ్రుతివిరోధాద్వా । నాద్య ఇత్యాహ -
నేతి ।
ద్వితీయం శఙ్కతే -
ఉత్పత్త్యాదీతి ।
సవిశేషశ్రుతీనాం నిర్విశేషశ్రుతిశేషత్వాన్న విరోధ ఇత్యాహ -
నేతి ।
నిర్విశేషశ్రుతీనామేవ సవిశేషశ్రుతిశేషత్వం కిం న స్యాదిత్యాహ -
కస్మాదితి ।
తాసాం స్వార్థే ఫలవత్త్వేన నిరాకాఙ్క్షత్వాచ్ఛేషితా విశేషశ్రుతీనాం త్వఫలత్వాన్నిషేధ్యవిశేషసమర్పణాదిద్వారేణ శేషత్వం ఫలవత్సన్నిధావఫలం తదఙ్గమితి న్యాయాదిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
న కేవలం న్యాయాచ్ఛేషతా కిన్తు శ్రుత్యాపీత్యాహ -
ప్రత్యక్షం త్వితి ।
తత్ర మూలకారణే బ్రహ్మణ్యేతచ్ఛుఙ్గం జగదాత్మకం కార్యముత్పన్నమిత్యుపక్రమ్య తేన శుఙ్గేన తన్మూలమన్విచ్ఛేత్యుపసంహారే సత ఎవ జ్ఞేయత్వముక్తం ఛాన్దోగ్యే । తథా తైత్తిరీయకేఽపి జగజ్జన్మాద్యనువాదేన బ్రహ్మణ ఎవ జ్ఞేయత్వం దర్శితమతః సృష్టిశ్రుతీనాం శ్రుత్యైవ నిర్విశేషధీశేషతా భాతీత్యర్థః ।
ఎవం బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వాన్న గన్తవ్యతేతి ఫలితమాహ -
ఎవమితి ।
స్పష్టనిషేధాచ్చ పరస్య న గన్తవ్యతేత్యాహ -
న తస్యేతి ।
ఎవం గన్తవ్యాలోచనయా గతిం నిరస్య గన్త్రాలోచనయాపి నిరస్యతి -
గతికల్పనాయాం చేత్యాదినా ।
భేదాభేదేన ద్వౌ కల్పావత్యన్తభేదస్తృతీయః కల్పః ।
నన్వత్యన్తాభేదకల్పః కిమితి నోక్తః, తత్రాహ -
అత్యన్తేతి ।
కల్పత్రయే కిం దూషణమితి పృచ్ఛతి -
యద్యేవమితి ।
కల్పద్వయేఽపి దోషాన్తరమాహ -
వికారావయవపక్షయోశ్చేతి ।
వికారావయవరూపజీవవిశిష్టస్య బ్రహ్మణః స్థిరత్వాజ్జీవానాం గత్యాగతీ న స్యాతామ్ । న హ్యచలాతిస్థూలపాషాణస్థయోర్మణ్డూకపాషాణావయవయోశ్చలనమస్తీత్యర్థః । అస్మాకం త్వజ్ఞానాత్కల్పితోపాధిభిర్గత్యాగతివిభ్రమ ఇతి భావః ।
తృతీయకల్పమనూద్య వికల్ప్య దూషయతి -
అథేత్యాదినా ।
అభేదశ్రుతివిరోధరూపో దోషో మమ నాస్తీతి భేదాభేదవాద్యాహ -
వికారావయవయోరితి ।
భిన్నయోరభేదో ముఖ్యో న యుక్తో విరోధాదితి పరిహరతి -
నేతి ।
కిఞ్చ పక్షత్రయమప్యయుక్తం సంసారిత్వస్య తాత్త్వికజీవభావస్య నాశే తాత్త్వివజీవస్వరూపనాశప్రసఙ్గాత్ । న చాస్మాభిరివ త్వయా బ్రహ్మాత్మత్వం జీవస్య తాత్త్వికరూపమఙ్గీకృతం యదస్య సంసారనాశేఽపి న నశ్యేదిత్యాహ -
సర్వేష్వితి ।
నను కిం బ్రహ్మత్వేన, సంసారాభావః కిల మోక్షః స చ కర్మాభావమాత్రేణ సేత్స్యతీతి క్రమజడానాం మతముద్భావ్య నిరస్యతి -
యత్త్విత్యాదినా ।
తదితి ।
ఎవంవృత్తం మోక్షహేతురిత్యస్మిన్నర్థే మానాభావాదిత్యర్థః ।
తర్క ఎవ మానమిత్యత ఆహ -
న చైతత్తర్కయితుమితి ।
నను తవాప్యేతత్తర్కమాత్రమేకస్మిఞ్జన్మన్యనేకవిరుద్ధఫలానాం కర్మణాం భోగాయోగాదస్త్యవశిష్టం కర్మ జన్మాన్తరస్య నిమిత్తమిత్యాశఙ్క్య తత్ర మానమాహ -
కర్మశేషసద్భావసిద్ధిశ్చేతి ।
సన్త్వనారబ్ధఫలాని పుణ్యపాపాని తేషాం నిత్యాద్యనుష్ఠానేన క్షయాన్న జన్మాన్తరమితి శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
పుణ్యేన పుణ్యస్య న నాశః అవిరోధాదన్యథాతిప్రసఙ్గాత్ ।
పాపస్యాపి సర్వాత్మనా పుణ్యనాశ్యత్వే మానం నాస్తీతి సఞ్చితపుణ్యపాపాభ్యాం జన్మాన్తరం దుర్వారమిత్యాహ -
తన్నేత్యాదినా ।
క్రియమాణనిత్యాదినాపి జన్మ స్యాత్, కర్మణా పితృలోక ఇత్యవిశేషశ్రుతేః, స్మృతేశ్చేత్యాహ -
న చ నిత్యేతి ।
ప్రత్యవాయనిరాసార్థే నిత్యాద్యాచారే సత్యను పశ్చాత్ఫలాన్తరం నిష్పద్యత ఇత్యత్ర దృష్టాన్తః ।
తద్యథేతి ।
నిర్మితే ఆరోపితే సతీత్యర్థః ।
తథాపి కామ్యాదికర్మసత్తానిశ్చయో నాస్త్యత ఆహ -
సంశయితవ్యం త్వితి ।
జ్ఞానం వినా దేహపాతే మోక్ష ఎవేతి నిశ్చయాలాభాత్త్వత్పక్షే క్షతిరితి భావః ।
బ్రహ్మభిన్నస్య జీవస్య కర్తృత్వాదిస్వభావస్య మోక్షాశాపి న యుక్తేత్యాహ -
న చేతి ।
కర్తృత్వాదిరూపం కార్యం న స్వభావః కిన్తు తచ్ఛక్తిరితి శఙ్కతే -
స్యాదేతదితి ।
కార్యగమ్యాయాః శక్తేః కార్యస్యాత్యన్తానుత్పాదే సత్త్వమయుక్తమతః శక్తిసత్త్వే తద్విషయస్య కార్యస్యాదృష్టదేశకాలాదినిమిత్తానాం చాత్మనా శక్తిద్వారా నిత్యసమ్బద్ధత్వాన్మోక్షో న స్యాదితి పరిహరతి -
తచ్చేత్యాదినా ।
మోక్షసిద్ధ్యర్థం జీవస్య బ్రహ్మత్వాఙ్గీకారే సంసారానుపపత్తిమాశఙ్క్యాజ్ఞానాదుపపత్తిమసకృదుక్తాం స్మారయతి -
పరస్మాదిత్యాదినా ।
ప్రాసఙ్గికం పరిహృత్య పరమం ప్రకృతముపసంహరతి -
తదేవమితి ।
నను పరవిద్యాయామప్యాప్నోతిపదేన గతిః శ్రుతేత్యత ఆహ -
బ్రహ్మవిదాప్నోతీతి ।
వైఫల్యాచ్చ గతేర్న పరవిషయత్వమిత్యాహ -
అపి చేతి ।
అనుచిన్తనపక్షం ప్రత్యాహ -
న చ నిత్యసిద్ధేతి ।
కథం తర్హి కైశ్చిత్పరవిషయత్వం గతేరుక్తమిత్యాశఙ్క్య భ్రాన్త్యేత్యాహ -
తత్ర పరాపరేతి ।
ప్రశ్నపూర్వకం పరాపరబ్రహ్మవిభాగం వదన్నపరబ్రహ్మణి గతేరర్థవత్త్వమాహ -
కిం ద్వే ఇత్యాదినా ।
వ్యాపినో జీవస్య కథం గతిస్తత్రాహ -
సర్వగతత్వేఽపీతి ॥౧౪॥
ఎవం గన్తవ్యం నిరూప్య గన్తౄన్నిర్ధారయతి -
అప్రతీకేతి ।
'స ఎవైనాన్ బ్రహ్మ గమయతి' ఇత్యవిశేషశ్రుతేః తత్క్రతున్యాయాచ్చ । సంశయమాహ -
ఇదమితి ।
అనియమాధికరణే తత్త్వవిదోఽన్యత్ర సర్వోపాసకానాం మార్గోపసంహార ఉక్తః, ఇదానీమప్రతీకోపాసకానామేవ మార్గో న సర్వేషాం వికారోపాసకానామిత్యుభయథాభావోక్తౌ పూర్వోక్తవిరోధః స్యాత్, తస్మాదుపాసకమాత్రస్యోత్తరమార్గసిద్ధిరితి పూర్వపక్షఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తూభయథాభావసిద్ధిః । అదోషాదితి సూత్రే పదచ్ఛేదః, అవిరోధాదిత్యర్థః । అనియమః సర్వాసామితి సూత్రే సర్వశబ్దస్య ప్రతీకోపాసకాన్యపరత్వాదితి భావః । యద్యపి ప్రతీకధ్యాయినాం పితృయాణతృతీయస్థానయోరప్రవేశాదర్చిరాదిమార్గో వాచ్యస్తథాపి తేషాం విద్యుత్పర్యన్తమేవ గమనమస్తు న బ్రహ్మప్రాప్తిర్బ్రహ్మక్రతుత్వాభావాత్ । యో యత్ ధ్యాయతి స తత్ప్రాప్నోతి హి తత్క్రతున్యాయః శ్రుతిమూలః । ప్రతీకేషు చ నామాదిషు ధ్యేయేషు బ్రహ్మణో గుణత్వాత్, న బ్రహ్మధ్యాయిత్వమస్తి । అస్య చ న్యాయస్య పఞ్చాగ్నివిద్యాయామాహత్యవాదాత్ప్రత్యక్షవచనాద్బాధ ఇష్ట ఇతి సూత్రభాష్యార్థః ॥౧౫॥
కిఞ్చ ప్రతీకతారతమ్యేన ఫలతారతమ్యశ్రుతేర్న ప్రతీకధ్యాయినాం బ్రహ్మప్రాప్తిరిత్యాహ -
విశేషం చేతి ।
తస్మాదసతి వచనే బ్రహ్మధ్యాయిన ఎవ బ్రహ్మగన్తార ఇతి సిద్ధమ్ ॥౧౬॥
పూర్వపాదే బ్రహ్మోపాసకానాం కార్యబ్రహ్మప్రాప్తిరుక్తా, సమ్ప్రతి తేషామైశ్వర్యవిశేషం బ్రాహ్మలౌకికం పాదస్యోత్తరార్ధేన ప్రపఞ్చయిష్యన్నాదావభ్యర్హితపరవిద్యాప్రాప్యం నిర్విశేషబ్రహ్మభావమాహ -
సమ్పద్యావిర్భావః స్వేనశబ్దాత్ ।
నిర్గుణవిద్యాఫలవాక్యముదాహృత్య స్వశబ్దస్య స్వీయాగన్తుకరూపస్వాత్మరూపవాచిత్వాభ్యాం సంశయమాహ -
ఎవమితి ।
పూర్వపక్షే మోక్షస్య స్వర్గాదవిశేషః, సిద్ధాన్తే విశేష ఇతి ఫలమ్ , తత్ర మోక్ష ఆగన్తుకః, ఫలత్వాత్స్వర్గవదితి న్యాయోపేతయాభినిష్పత్తిశ్రుత్యా పూర్వపక్షమాహ -
కిమిత్యాదినా ।
స్వశబ్దశ్రుతిబాధితో న్యాయః అభినిష్పత్తిశ్చ సాక్షాత్కారవృత్త్యభిప్రాయా బన్ధధ్వంసజన్మన్యౌపచారిక్యేవేతి మత్వా సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమితి ।
మోక్షస్య ఫలత్వేన ప్రాప్తాగన్తుకత్వనిరాసార్థః స్వశబ్ద ఇతి యుక్తం స్వీయవాచిత్వేఽత్వనర్థకానువాదః స్యాదిత్యర్థః ॥౧॥
సూత్రాన్తరం గృహ్ణాతి -
కః పునరితి ।
జాగరితే హ్యాన్ధ్యాదిదేహధర్మవాన్భవతి స్వప్నే తు హత ఎవ కేనచిత్ । అపి చ పుత్రాదినాశాద్రోదితీవ భవతి, సుషుప్తౌ తు విశేషాజ్ఞానాద్వినష్ట ఇవేతి, బన్ధదశాయాం కలుషితాత్మనా తిష్ఠతి మోక్షే తు విగలితాఖిలదుఃఖః పరితః ప్రద్యోతమానపూర్ణానన్దాత్మనావతిష్ఠత ఇతి మహాన్ విశేష ఇత్యర్థః ॥౨॥
కార్యగోచరమితి ।
కార్యం జ్యోతిఃప్రాప్తమిత్యర్థః ।
కార్యం ప్రాప్తోఽపి ముక్తః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న చానతివృత్త ఇతి ॥౩॥
అవిభాగేన దృష్టత్వాత్ । స్వరూపస్థితముక్తముపజీవ్య వాదివివాదాత్ బ్రహ్మభేదాభేదసంశయే సత్యత్యన్తభేదం పూర్వపక్షముక్త్వా సిద్ధాన్తమాహ -
యస్యేతి ॥౪॥
బ్రాహ్మేణ జైమినిః ।
ఉక్తం బ్రహ్మ స్వరూపముపజీవ్య స కిం సత్యేన సర్వజ్ఞత్వాదిధర్మేణ యుక్తస్తిష్ఠతి ఉత ధర్మస్య శశశృఙ్గవదత్యన్తాసత్త్వాచ్చిన్మాత్రాత్మనా తిష్ఠతి కిం వా వస్తుతశ్చిన్మాత్రోఽపి జీవాన్తరవ్యవహారదృష్ట్యా కల్పితసర్వజ్ఞత్వాదిమానితి మునివిప్రతిపత్తేః సంశయే సత్యాద్యం పూర్వపక్షమాహ -
అధునేత్యాదినా ।
తత్తత్పక్షసిద్ధిరేవ ఫలం ద్రష్టవ్యమ్ । సోఽన్వేష్టవ్య ఇతి విధ్యర్థ ఉద్దేశో య ఆత్మేత్యాదిరుపన్యాసశబ్దార్థః । ఆదిపదాద్విధివ్యపదేశగ్రహః ।
తత్రాజ్ఞాతజ్ఞాపకో విధిస్తమాహ -
తథా స తత్రేతి ।
సర్వజ్ఞ ఇత్యాదిస్తు వ్యపదేశోఽయం హి నోద్దేశః విధ్యభావాన్నాపి విధిః సిద్ధవన్నిర్దేశాదిత్యర్థః ॥౫॥
సత్యత్వాదిధర్మాణాం సత్యత్వం దూషయన్నత్యన్తాసత్త్వపక్షమాహ -
చితితన్మాత్రేణేతి ।
చితిశ్చైతన్యమ్ , శబ్దజ్ఞానాద్యో వికల్పోఽసన్ప్రత్యయస్తజ్జాః అత్యన్తాసన్త ఇతి యావత్ ।
అస్త్వభావధర్మాణామసత్త్వం భావధర్మాణాం తు సత్త్వమిత్యాశఙ్క్య తేషామప్యౌపాధికత్వాదసత్త్వమిత్యాహ -
సత్యకామేతి ।
చిన్మాత్రే ముక్తే జక్షణాదిశ్రుతిః కథం తత్రాహ -
అత ఎవ చేతి ।
సర్వధర్మనిషేధాదేవేత్యర్థః ॥౬॥
ధర్మాణాం సత్యత్వమత్యన్తాసత్త్వం చేతి పక్షద్వయమయుక్తమ్ । అద్వైతశ్రుతీనాం సర్వజ్ఞత్వాదిశ్రుతివ్యవహారయోశ్చ బాధాపాతాదతస్తృతీయపక్షః శ్రేయానితి సిద్ధాన్తయతి -
ఎవమపీతి ।
అత్ర కేచిన్ముహ్యన్తి - అఖణ్డచిన్మాత్రజ్ఞానాన్ముక్తస్యాజ్ఞానాభావాత్కుత ఆజ్ఞానికధర్మయోగ ఇతి, తే ఇత్థం బోధనీయాః । యే ఈశ్వరధర్మాస్త ఎవ చిదాత్మని ముక్తే జీవాన్తరైర్వ్యవహ్రియన్తే ఇతి । న చ మూలావిద్యైక్యాత్తన్నాశే కుతో జీవాన్తరమితి వాచ్యమ్ , న వయం తన్నాశే జీవాన్తరవ్యవహారం బ్రూమః, కిన్తు తదంశనాశేనాంశారబ్ధాధ్యాత్మికశరీరద్వయాభిమానినో ముక్తావంశాన్తరోపాధికా జీవా వ్యవహర్తార ఇతి వదామః । తర్హి నానవిద్యాపక్ష ఎవ కుతో నాద్రియతే జీవభేదస్యావశ్యకత్వాదితి చేత్ । న । ప్రకృతినానాత్వం ప్రతిజీవం ప్రపఞ్చభేద ఇత్యాద్యప్రామాణికానేకార్థగౌరవాదితి సర్వవృద్ధసమ్మత ఎకావిద్యాపక్ష ఎవ శ్రేయాన్, అంశభేదేన చ బన్ధముక్తివ్యవస్థేతి సఙ్క్షేపః ॥౭॥
ఎవం పరవిద్యాఫలముక్తమిదానీమపరవిద్యాఫలం ప్రపఞ్చయతి -
సఙ్కల్పాదేవ తు తచ్ఛ్రుతేః ।
ఎవకారస్యాయోగాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదసాధారణ్యాత్సంశయః, బ్రహ్మలోకం గతస్యోపాసకస్య సఙ్కల్పో యత్నాన్తరసాపేక్షః, భోగసామగ్రీసఙ్కల్పత్వాదస్మదాదిసఙ్కల్పవత్ । న చైవకారవిరోధః సఙ్కల్పేన సామగ్ర్యా అయోగవ్యవచ్ఛేదేన సౌలభ్యార్థత్వాత్, యత్నానఙ్గీకారే భోగపుష్ట్యసిద్ధేశ్చేతి పూర్వపక్షార్థః । అత్ర లోకవృత్తానుసరణం ఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తు విద్యాబలేన సఙ్కల్పస్యైవ భోగపుష్టికరత్వసిద్ధిరితి భేదః ।
కిఞ్చ యది భోగసఙ్కల్పానన్తరమపి యత్నాన్తరసాధ్యనిమిత్తాపేక్షా స్యాత్తర్హి నిమిత్తప్రాప్తేః ప్రాగ్జాతసఙ్కల్పస్య వన్ధ్యత్వం స్యాద్భోగే విలమ్బాత్తతః సత్యసఙ్కల్పశ్రుతేర్న యత్నాన్తరాపేక్షేత్యాహ -
నిమిత్తాన్తరమపి త్వితి ॥౮॥
నన్వీశ్వరాధీనస్య విదుషః కథం సఙ్కల్పమాత్రాద్భోగసిద్ధిస్తత్రాహ -
అత ఎవేతి ।
ఈశ్వరధర్మ ఎవ విదుష్యావిర్భూత ఇతి న సఙ్కల్పభఙ్గ ఇతి భావః ॥౯॥
ఎవకారవన్మనసేతి విశేషణేనాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదాద్దేహాద్యభావ ఇతి పూర్వపక్షయతి -
అభావం బాదరిరాహ హ్యేవమ్ ।
అత్రాపి వాదివివాదాత్సంశయః, తత్ర దేహాదయో న సన్త్యేవ సదా సన్త్యేవేతి చ పక్షద్వయం పూర్వపక్షః । కాలభేదేనేచ్ఛయా సన్తి న సన్తి చేతి సిద్ధాన్తపక్షో ద్రష్టవ్యః । ఫలం తు తత్తచ్ఛ్రుతేర్ముఖ్యత్వమితి వివేకః ॥౧౦ ॥ ॥౧౧॥
ద్వాదశాహవదితి ।
య ఎవంవిద్వాంసః సత్రముపయన్తి ఇత్యుపాయిచోదనాగమ్యత్వశ్రుతేర్ద్వాదశాహస్య సత్రత్వమ్ , ఆసతేతి చోపయన్తీతి వా చోదితత్వం సత్రలక్షణమితి స్థితిః । తథా ద్వాదశాహేన ప్రజాకామం యాజయేదితి యజతిచోదనాదర్శనాన్నియతకర్తృకత్వావగమేన ద్విరాత్రాదివదహీనత్వం చేత్యర్థః ॥౧౨ ॥ ॥౧౩ ॥ ॥౧౪॥
ప్రదీపవదావేశః ।
సఙ్కల్పమాత్రాన్నిర్మితదేహానుపజీవ్య తేషూభయథాదర్శనాత్సంశయమాహ -
భావమితి ।
అనాదిలిఙ్గశరీరస్యైకస్మిన్నేవ శరీరే భావాన్నిర్మితానేకదేహేషు భోగాసిద్ధిః పూర్వపక్షఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తత్సిద్ధిరితి మత్వా సూత్రం వ్యాచష్టే -
యథేత్యాదినా ।
స ఎకధా త్రిధా పఞ్చధేత్యాదిశ్రుత్యా విదుష ఎవానేకధాభావ ఉక్తః । విద్వాంస్తు న దేహో నాపి చిన్మాత్రః । కిన్తు లిఙ్గోపహితాత్మా । న చ తస్య లిఙ్గభేదం వినానేకత్వం సమ్భవతి । అతః శ్రుతిబలాదేకస్యైవానాదిలిఙ్గస్యానేకదేహేషు ప్రవేశేన భేద ఎష్టవ్యః । యద్యపి మూలప్రదీపస్య వర్త్యన్తరేషూత్పన్నదీపానాం చాత్యన్తభేదోఽస్తి లిఙ్గస్య తు దేహభేదకృతో భేదో న స్వతః, స్వతో లిఙ్గభేదే తదుపహితజీవభేదాదనుసన్ధానానుపపత్తేః । ఆగన్తుకానేకలిఙ్గసృష్టావసత్కార్యవాదాపాతాచ్చ । తథాపి ప్రదీపత్వజాత్యైక్యేన వ్యక్తిష్వైక్యారోపాత్దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సామ్యం దృష్టవ్యమ్ । తథా చ యథా ప్రదీపోఽనైకవర్తిషు ప్రవిశతి ఎవం విద్యాయోగబలాద్విద్వల్లిఙ్గస్య వ్యాపిత్వాదనేకదేహేషు యుగపదావేశ ఇతి సూత్రార్థః ।
విదుషోఽనేకధాత్వం శ్రుతమన్యథా న ఘటత ఇత్యాహ -
నైతదితి ।
ఇతశ్చ సాత్మకత్వమిత్యాహ -
న చ నిరాత్మకానామితి ।
యదనాది మన ఎకదేహస్థం తదనుసారీణి దేహాన్తరస్థాని మనాంసి భవన్తి తదవస్థానాం తన్నియమ్యత్వసమ్భవాదితి ।
అత్ర యోగశాస్త్రసమ్మతిమాహ -
ఎషైవేతి ।
నిర్మాణచిత్తాన్యస్మితామాత్రాత్ప్రవృత్తిభేదే ప్రయోజకం చిత్తమేకమనేకేషామితి హి భగవత్పతఞ్జలినా సూత్రితమ్ । యోగినోఽభిమానమాత్రాన్నిర్మాణచిత్తాని నిర్మాణదేహేషు భవన్తి, తేషాం నియామకమనాదిచిత్తమిత్యర్థః ॥౧౫॥
ఉత్తరసూత్రవ్యావర్త్యశఙ్కామాహ -
కథం పునరితి ।
సలిలవత్సలిలః, స్వచ్ఛ ఇత్యర్థః ।
న తు తద్ద్వితీయమస్తీతి క్వచిత్సుషుప్తిమధికృత్యోక్తం 'తత్కేన కమ్' ఇత్యాది క్వచిన్ముక్తిం ప్రకృత్యోక్తమ్ । ఎవం విశేషజ్ఞానాభావవచనం సుషుప్తిముక్త్యన్యతరాపేక్షం సగుణోపాసకస్య భోగోక్తౌ న విరుధ్యతే భిన్నవిషయత్వాదిత్యాహ -
స్వాప్యయేతి ।
తత్రైవ శ్రుతౌ తదధికారవశాత్సుషుప్త్యాదిప్రకరణబలాత్, ఉక్తవచనానామన్యతరాపేక్షత్వమావిష్కృతం హి యతస్తతోఽవగమ్యత ఇత్యర్థః । అత్ర సముత్థానాదివాక్యం ముక్తివిషయం యత్ర సుప్త ఇతి సుప్తివిషయమితి విభాగః ॥౧౬॥
జగద్వ్యాపారవర్జమ్ । సఙ్కల్పాదేవేత్యాదినోక్తైశ్వర్యస్య జగత్సృష్ట్యాదివ్యతిరిక్తవిషయత్వేనాత్రాపవాదాత్సఙ్గతిః । ఉభయథా దర్శనాత్సంశయః । ఈశ్వరనానాత్వం పూర్వపక్షఫలమ్ , సిద్ధాన్తే తు విద్యాయోగినామీశ్వరనియమ్యత్వాదేకస్య నిత్యసిద్ధస్యేశ్వరస్యైవ జగత్కర్తృత్వసిద్ధిరితి వివేకః । ప్రలయాత్సర్గసమయే యస్యేక్షణపూర్వం కర్తృత్వం శ్రుతౌ ప్రకృతం తస్యైవ నియన్తృత్వాదిర్జగద్వ్యాపారః । న హ్యుపాసకానాం దేహం వినేక్షణం సమ్భవతి । కిఞ్చేశ్వరస్య నిత్యసిద్ధత్వాచ్ఛబ్దైకసమధిగమ్యత్వాచ్చ జగత్స్రష్టృత్వం యుక్తమ్ , న తు తత్ప్రసాదలబ్ధసిద్ధీనాం జీవానామిత్యాహ -
నిత్యశబ్దనిబన్ధనత్వాచ్చేతి ।
కిఞ్చ విదుషాం సమప్రాధాన్యే మిథో విరోధః । ఎకం ప్రత్యన్యేషాం గుణత్వే త్వేక ఎవేశ్వర ఇత్యాహ -
సమనస్కత్వాదితి ॥౧౭॥
అధికారే నియోజయత్యాదిత్యాదీనిత్యాధికారికః, స చాసౌ మణ్డలస్థశ్చ తస్య ప్రాప్యత్వోక్తేరిత్యర్థః । మనసస్పతిః సూర్యమణ్డలాన్తఃస్థః పరమాత్మా 'తత్సవితుర్వరేణ్యం భర్గో దేవస్య ధీమహి । ధియో యో నః ప్రచోదయాత్' ఇతి శ్రుతేః । తథా చ యది పూర్వం నిరఙ్కుశం స్వారాజ్యముక్తం స్యాత్తర్హి ఈశ్వరస్యాగ్రే ప్రాప్యతాం న బ్రూయాత్ । అతో భోగే స్వారాజ్యం న జగజ్జన్మాదిష్వితి భావః । వాక్పతిత్వాదికమపీశ్వరాధీశ్వరాధీనమిత్యాహ -
తదనుసారేణేతి ।
ఉక్తన్యాయం కామచారాదివాక్యేష్వతిదిశతి -
ఎవమితి ॥౧౮॥
జగద్వ్యాపార ఉపాసకప్రాప్యః తదుపాస్యనిష్ఠత్వాత్సఙ్కల్పసిద్ధ్యాదివదిత్యాశఙ్క్యోపాస్యస్థనిర్గుణస్వరూపే వ్యభిచారమాహ -
వికారావర్తి చేతి ॥౧౯॥
నిర్గుణస్వరూపే ప్రమాణమాహ -
దర్శయతశ్చేతి ।
యథా జ్ఞానాభావాన్నిర్గుణం న ప్రాప్తం తథా ధ్యానాభావాజ్జగత్స్రష్టృత్వాది న ప్రాప్యతే । ధ్యానాభావశ్చ విధ్యభావాదితి భావః ॥౨౦॥
తముపాసకం బ్రహ్మలోకగతమాహ హిరణ్యగర్భః మయా ఖల్విమా ఆపో అమృతరూపా మీయన్తే భుజ్యన్తే తవాప్యసౌ లోకోఽమృతోదకలక్షణ ఇత్యర్థః । శ్రుత్యన్తరమాహ -
స యథేతి ।
భోగసామ్యే స దృష్టాన్తో యథేత్యర్థః । తేనో ఇత్యుశబ్దోఽప్యర్థః । సలోకతామపీత్యన్వయః । సాయుజ్యం సమానదేహత్వం క్రమేణ ముక్తిర్వా ॥౨౧॥
శాస్త్రసమాప్తిం సూచయన్త్సూత్రకారం పూజయతి -
భగవానితి ।
భగవత్త్వం సర్వజ్ఞత్వమ్ । సూత్రద్వారా శిష్యాణామాచారే స్థాపనాదాచార్యత్వమ్ । బాదరాయణపదేన బదరికాశ్రమవాసోక్త్యా నిత్యసర్వజ్ఞస్య పరమగురోర్నారాయణస్య ప్రసాదద్యోతనాత్తత్ప్రణీతశాస్త్రే నిరవద్యతాం ద్యోతయతి ।
సగుణవిద్యాయాః సాతిశయఫలత్వేఽపి తతో నిర్గుణవిద్యయానావృత్తిరిత్యాహ -
అనావృత్తిః శబ్దాదనావృత్తిః శబ్దాత్ ।
యే బ్రహ్మలోకం గచ్ఛన్తి తే తం ప్రాప్య నావర్తన్తే ఇతి సమ్బన్ధః ।
లోకం విశినష్టి -
యస్మిన్నితి ।
ఇతోఽస్మాత్పృథివీలోకాత్తృతీయస్యాం దివి యో బ్రహ్మలోకస్తస్మిన్నర ఇతి ణ్య ఇతి చార్ణకతుల్యౌ సుధాహృదావిత్యర్థః । ఐరమన్నమయమ్ , మదీయం మదకరం సరః, సోమసవనః అమృతవర్షీ ।
యద్యపి తేషామిహ న పునరావృత్తిరిమం మానవమితి చ శ్రుతిష్విహేమమితి విశేషణాదస్మిన్కల్పే బ్రహ్మలోకం గతానాం కల్పాన్తరే ఆవృత్తిర్భాతి, తథాపీశ్వరోపాస్తిం వినా పఞ్చాగ్నివిద్యాశ్వమేధదృఢబ్రహ్మచర్యాదిసాధనైర్యే గతాస్తేషాం తత్త్వజ్ఞాననియమాభావాదావృత్తిః స్యాత్, యే తు దహరాదీశ్వరోపాస్త్యా గతాస్తేషాం సగుణవిద్యాఫలక్షయేఽపి నిరవగ్రహేశ్వరానుగ్రహలబ్ధాత్మజ్ఞానాన్ముక్తిరితి నియమ ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
అన్తవత్త్వేఽపి త్వితి ।
నన్వత్ర సూత్రకృతా సగుణవిదామేవానావృత్తిక్రమ ఉక్తో న నిర్గుణవిదాం తత్ర కో హేతురిత్యాశఙ్క్య తేషామావృత్తిశఙ్కాభావాదిత్యాహ -
సమ్యగితి ।
తదాశ్రయణేనేతి ।
సగుణవిదామావృత్తిప్రాప్తౌ సమ్యగ్దర్శనాశ్రయణేనైవానావృత్తిః సాధితా, అతః స్వత ఎవ సమ్యగ్దర్శినామావృత్తిశఙ్కా నేతి కిము వాచ్యమిత్యర్థః ।
యత్రాధ్యాయసమాప్తిస్తత్ర పదమాత్రస్యాభ్యాసో దర్శితః, ఇహ సూత్రస్యైవాభ్యాసాచ్ఛాస్త్రసమాప్తిర్ద్యేత్యత ఇత్యాహ -
అనావృత్తిః శబ్దాదితి ।
ఎవం సమన్వయోక్త్యా బ్రహ్మాత్మైక్యస్య వేదాన్తప్రమాణకత్వమవధారయితుం వాక్యార్థజ్ఞానే స్మృతితర్కాదిసర్వప్రకారవిరోధః పరిహృతః, సాధనసమ్పత్తిశ్చ దర్శితా, తస్మాద్వివేకాదిసాధనసమ్పన్నస్య శ్రవణాద్యావృత్తినిరస్తసమస్తప్రతిబన్ధస్యాఖణ్డాత్మసమ్బోధాత్సమూలబన్ధధ్వంసే సత్యావిర్భూతనిష్కలఙ్కానన్తస్వప్రకాశచిదానన్దాత్మనావస్థానమితి సిద్ధమ్ ॥౨౨॥
నానావిధగ్రన్థజాతం వీక్ష్య సమ్యగ్యథామతి ।
శారీకస్య భాష్యస్య కృతా వ్యాఖ్యా సతాం ముదే ॥౧॥
అన్తర్యామీ జగత్సాక్షీ సర్వకర్తా రఘూద్వహః ।
అతోఽత్ర దోషోఽశఙ్క్యః స్యాదేష హ్యేవేతి శాసనాత్ ॥౨॥
వక్షస్యక్ష్ణోశ్చ పార్శ్వే కరతలయుగలే కౌస్తుభాభాం దయాం చ సీతాం కోదణ్డదీక్షామభయవరయుతాం వీక్ష్య రామాఙ్గసఙ్గః ।
స్వస్యాః క్వ స్యాదితీయం హృది కృతమననా భాష్యరత్నప్రభాఖ్యా, స్వాత్మానన్దైకలుబ్ధా రఘువరచరణామ్భోజయుగ్మం ప్రపన్నా ॥౩॥