अच्युतकृष्णानन्दतीर्थविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ವಿಘ್ನೇಶ್ವರಂ ವಿಘ್ನಶಾಂತ್ಯೈ ವಾಣೀಂ ವಾಚಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯೇ ।
ಗುರೂನ್ಗೂಢಾರ್ಥಭಾನಾಯ ಪ್ರಣಮಾಮಿ ನಿರಂತರಮ್ ॥ ೧ ॥
ಜಗನ್ಮಂಗಲರೂಪಾಯ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತ್ಯಂತಕಾರಿಣೇ ।
ನಮೋ ಲಕ್ಷ್ಮೀಸಮೇತಾಯ ಕೃಷ್ಣಾಯ ಪರಮಾತ್ಮನೇ ॥ ೨ ॥
ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಭಮ್ ।
ಸತ್ಯಾನಂದಸ್ವರೂಪಂ ಯತ್ತದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಭಯಮ್ ॥ ೩ ॥
ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದೇನ ಪೂರ್ವಪುಣ್ಯೈಕಜನ್ಮನಾ ।
ತೈತ್ತಿರೀಯಕಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ಕುರ್ವೇಽತಿಭಕ್ತಿತಃ ॥ ೪ ॥
ತೈತ್ತಿರೀಯಕೋಪನಿಷದಂ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರ್ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವೇನ ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣೇನ ವಿಶೇಷತೋ ನಿಶ್ಚಿತಂ ನಮಸ್ಕರೋತಿ —
ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾತಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಸೂಚಿತಮ್ ॥ ೧ ॥
ಗುರುಭಕ್ತೇರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಾವಂತರಂಗಸಾಧನತ್ವಂ ಖ್ಯಾಪಯಿತುಂ ಗುರೂನ್ಪ್ರಣಮತಿ —
ಯೈರಿತಿ ।
ಇಮೇ ಕ್ರಮೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾಃ । ಪದಾನಿ ಚ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಚ ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಸಾಧಕತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾನ್ಯನುಮಾನಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ತೇಷಾಂ ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಾನಾಂ ವಿವೇಚನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಪದಂ ವ್ಯಾಕರಣಂ ತತ್ಸಾಧುತ್ವವಿಚಾರರೂಪತ್ವಾತ್ , ವಾಕ್ಯಂ ಮೀಮಾಂಸಾ ವೇದವಾಕ್ಯವಿಚಾರರೂಪತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಮಾಣಂ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿಚಾರಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ; ತತಶ್ಚ ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಾಧನಭೂತೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ —
ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇತಿ ।
ನನು ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಪದೇಭ್ಯ ಏವ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿಸಂಭವಾತ್ಪದಸ್ಮಾರಿತಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಯಥಾಯೋಗ್ಯಂ ಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ನಿರೂಪಿತತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯರ್ಥಃ ಪೃಥಗ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾರಂಭ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥೇತಿ ।
ಮಂದಮತೀನಾಂ ಸ್ವತ ಏವ ನಿಃಶೇಷಪದಾರ್ಥಸ್ಮರಣಾಸಂಭವಾದುಪನಿಷದ್ಗತನಿಃಶೇಷಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ನಿಃಸಂಶಯಜ್ಞಾನಂ ಯೇಭ್ಯೋ ರೋಚತೇ ತೇಷಾಮುಪಕಾರಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಉಪನಿಷದಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ನಿಯತಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಸೂಚಿತಂ ಸಂಬಂಧಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ಖ್ಯಾಪಯಿತುಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥೇ ಕೀರ್ತಯತಿ —
ನಿತ್ಯಾನೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಚಿತದುರಿತಕ್ಷಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾಧಿಗತಾನಿ ; ತೈಶ್ಚ ನಿತ್ಯೈರಿಹ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇಷು ವಾನುಷ್ಠಿತೈಃ ಕ್ಷೀಣಪಾಪಸ್ಯ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಯೋಜಕಾವಿದ್ಯಾಕಾಮಪರಿಹಾರದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಯೇ ಇದಾನೀಮ್ ಉಪನಿಷದಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಸಾಧನತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೋಪನಿಷದೋಃ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಚೇತ್ಪಾಪಕ್ಷಯದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗಃ, ತರ್ಹಿ ಪಶುಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನಭೂತಾನಾಂ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ತತ್ರೋಕ್ತಿರಸಂಗತಾ ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಾಮ್ಯಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಫಲಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಂ ವಿನಾ ಕೃತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ, ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇನ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಧ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ‘ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಪಿ ತಥೋಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ; ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಫಲಾರ್ಥಿನಾಂ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮವಿಧಾನಮಪಿ ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗ್ಯೇವೇತಿ ।
ಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತುಪರಿಹಾರಾಯೇತ್ಯತ್ರ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ ಕ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಾಹ —
ಕರ್ಮಹೇತುರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಯದ್ಯಪ್ಯವಿದ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತುಃ, ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ‘ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾದಿಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತುನಿವೃತ್ತೌ’ ಇತಿ, ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾಮದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಾತ್ಕಾಮೋ ಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಾಮಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ಭಗವತಾ ವ್ಯಾಸೇನಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್ - ‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ ಇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವೇಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಾಮೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಪ್ತಕಾಮಾನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಪದಮಭಾವಪರಮ್ । ತತಶ್ಚ ಆಪ್ತಕಾಮಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವರೂಪಾನಂದಾನಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪಾನಂದೇಽವಸ್ಥಾನಾದ್ಧೇತೋಃ ಕಾಮಾಭಾವೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಾದ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಪ್ತಕಾಮತ್ವೇ ಕೋ ಹೇತುಃ ? ತತ್ರಾಹ —
ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮೈವ ಕಾಮ ಆನಂದೋ ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಃ ಸ ಆತ್ಮಕಾಮಃ, ತಸ್ಯ ಭಾವ ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಾಪ್ತಕಾಮತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೈವಾಪ್ತಕಾಮತಾಹೇತುಃ ನಾತ್ಮಾನಂದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ತ್ವಮ್ ; ತತ್ರಾಹ —
ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಆತ್ಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮಾನಮಾಹ —
ತದ್ವಿದೋ ಹೀತಿ ।
ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ತಕಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿರನುಪಪನ್ನಾ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತದಾವರಣನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂದೇ ಯದಭೇದೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ತದತ್ರ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ; ಅತೋ ನ ವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಶಂಕೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಾವೇವಾನ್ಯದಪಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ಪಠತಿ —
ಅಭಯಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಯಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ಯದಾ ವಿಂದತೇ ತದೈವಾಭಯಂ ಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆನಂದಮಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋದಾಹೃತಮ್ , ಸ್ವಮತೇ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಾದಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ॥
ನನು ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರೇಽವಸ್ಥಾನಂ ಬಂಧಹೇತುಃ, ‘ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಆತ್ಯಂತಿಕೇನ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವೇನ ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವಸ್ವರೂಪೇಽವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷಃ, ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಸ ಚಾತ್ಯಂತಿಕಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಕರ್ಮಭಿರೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಿದ್ಯಯೇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಃ ಶಂಕತೇ —
ಕಾಮ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯಂ ಕರ್ಮ ದೇವಾದಿಶರೀರಹೇತುಃ, ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ತಿರ್ಯಗಾದಿಶರೀರಹೇತುಃ, ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ನಾರಕ್ಯಾದಿಜನ್ಮಹೇತುಃ । ತಥಾ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋರನಾರಂಭಾತ್ಸಮ್ಯಙ್ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುತ್ಪಾದಾಚ್ಚ ನ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಆರಬ್ಧಫಲಯೋಶ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರುಪಭೋಗೇನೈವ ನಾಶಾನ್ನ ತತೋಽಪಿ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶಂಕಾ ; ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಂಪಾದನಯತ್ನಂ ವಿನಾ ಮುಮುಕ್ಷೋರೇವಂ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವಶಬ್ದಿತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಾತ್ ‘ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಪಾಯಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಭಾವರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಮೀಮಾಂಸಕ ಏವ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮಾಹ —
ಅಥವೇತಿ ।
ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್ , ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಸುಖಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನಂದಲಕ್ಷಣಾನ್ಮೋಕ್ಷಾದನ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ‘ಯನ್ನ ದುಃಖೇನ ಸಂಭಿನ್ನಂ ನ ಚ ಗ್ರಸ್ತಮನಂತರಮ್ । ಅಭಿಲಾಷೋಪನೀತಂ ಚ ತತ್ಸುಖಂ ಸ್ವಃಪದಾಸ್ಪದಮ್’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದೇನ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತೇಃ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ತ್ರಿವಿಷ್ಟಪಾದಿಜನಿತಸುಖೇ ದುಃಖಾಸಂಭಿನ್ನತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಾನಾಮಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿರೂಪಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಸಂಪಾದನಯತ್ನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಂ ಮತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ನ ; ಕರ್ಮಾನೇಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಮನೇಕತ್ವಸಂಭವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಅನೇಕಾನಿ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮಾನೇಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ತೇಷು ಕರ್ಮಸು ಯಾನ್ಯನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ತೇಷಾಮುಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾಸಂಭವಾತ್ತಾನಿ ಶೇಷಕರ್ಮಾಣಿ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶರೀರಾರಂಭ ಏವಂವೃತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನೇಕಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಭೂಯ ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮಾರಂಭಕತ್ವಸಂಭವಾದನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಸಂತ್ಯೇವ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ವಿರುದ್ಧಫಲಾನೀತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿರೂಪವಿರುದ್ಧಫಲವತಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಭೂಯೈಕಜನ್ಮಾರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವೇನೈಕಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನ್ಯುಪಭೋಗೇನ ತೇಷಾಂ ಕ್ಷಯಾಸಂಭವಾತ್ಸಂತ್ಯೇವ ಶೇಷಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಚಿತಕರ್ಮಸದ್ಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಕರ್ಮಶೇಷಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ತತ್ರ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹತಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಇಹಾಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಃ ತೇ ರಮಣೀಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಯೋನಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರೇತ್ಯ ಸ್ವಕರ್ಮಫಲಮನುಭೂಯ ತತಃ ಶೇಷೇಣ ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದವರೋಹತಾಂ ಶೇಷಕರ್ಮಸದ್ಭಾವಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂಚಿತಕರ್ಮಣಾಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಕ್ಷಯಾನ್ನ ತೈರ್ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಸಂಚಿತಕರ್ಮಕ್ಷಯಫಲಕತ್ವಂ ಮೀಮಾಂಸಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಅಸುಖರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಸುಖಸಾಧನಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆಗಾಮಿನ ಇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾಕರಣಾನಂತರಮೇವ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಾನಾಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ನಾಭಿಮತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾನ್ಯನಾರಬ್ಧಫಲಕರ್ಮಕ್ಷಯಾರ್ಥಾನಿ ಸಂತು ನಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಧರ್ಮೇಣ ಪಾಪಮಪನುದತಿ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಛುದ್ಧ್ಯಶುದ್ಧಿರೂಪಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರೇವ ವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನಿತ್ಯಾನಿ ಪಾಪಮೇವ ನಾಶಯೇಯುಃ, ನ ಸಂಚಿತಪುಣ್ಯಮಪಿ ; ಅತಸ್ತತ್ಪುಣ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಭಾವಿಜನ್ಮ ಮುಮುಕ್ಷೋರವಶ್ಯಂಭಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧಾಭಾವಮೇವ ಸಾಧಯತಿ —
ನ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋರನಾರಂಭಾದಿತಿ, ತತ್ರ ಜನ್ಮಾರಭ್ಯ ಪ್ರಾಯಣಪರ್ಯಂತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧವರ್ಜನಂ ಪುರುಷೇಣ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ ಅತಿನಿಪುಣಾನಾಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಪರಾಧದರ್ಶನಾತ್ , ಕಾಮ್ಯವರ್ಜನಮಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ಕಾಮಾನಾಮಶೇಷತೋ ನಿವರ್ತಕಮ್ , ‘ರಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ; ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಚ ಸತಿ ಕಾಮಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಪಿ ಕದಾಚಿನ್ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಪ್ರಸಜ್ಜತೇ, ತದ್ವಶಾಚ್ಚ ಜನ್ಮಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯೋಪಪತ್ತಿರ್ನ ಚೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ನನು ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಕಾಮಾನಾಂ ನಿವರ್ತಕಮ್ ಆತ್ಮವಿದೋಽಪಿ ಕಾಮದರ್ಶನಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅನಾತ್ಮವಿದೋ ಹೀತಿ ।
ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮವಿದಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಫಲಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾನಂದರೂಪೇ ತಸ್ಯ ಕಾಮೋಽಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮವಿದಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವರೂಪಾನಂದಸ್ಯಾಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾಮೋಽಸ್ತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಾದಿತಿ ವದತಾ ತ್ವಯಾ ಯದಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾಕರಣಜನ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತದಾ ತದಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ —
ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಅಕುರ್ವನ್ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ನಿಂದಿತಂ ಚ ಸಮಾಚರನ್ । ಪ್ರಸಜ್ಜಂಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನರಃ ಪತನಮೃಚ್ಛತಿ’ ಇತಿ ವಚನಗತಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಾದಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಹೇತುತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ ; ಅಕರಣಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಗಮೇ ಚ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯಾ ಅಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಹೇತಾವಿವ ಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ಶತುರ್ವಿಧಾನಾದತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥ ಏವ ಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಕರಣೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕ್ರಿಯಾ ಕಥಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ? ಉಚ್ಯತೇ - ಯದಿ ಯಥಾವನ್ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಭವಿಷ್ಯತ್ತದಾ ಸಂಚಿತದುರಿತಕ್ಷಯೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ನ ಚಾಯಂ ನಿತ್ಯಮಕಾರ್ಷೀತ್ ; ತತಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೀ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯೇವಂ ನಿತ್ಯಾಕರಣೇನ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಸು ಸಂಚಿತೇಭ್ಯೋ ದುರಿತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣಾ ದುಃಖರೂಪಾ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಕ್ರಿಯಾ ಶಿಷ್ಟೈರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ಲಕ್ಷಣೇ ಹೇತೌ ಚ ಸಾಧಾರಣಾಚ್ಛತೃಪ್ರತ್ಯಯಾದಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಂ ಹೇತುತ್ವಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನೋಪೇಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅಕರಣಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಸತ್ಯಭಾವಾದ್ಭಾವ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಜ್ಜೇತ ಅಕರಣಸ್ಯಾಭಾವರೂಪತಾಯಾ ಉಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ —
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮ್ , ಅಭಾವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವರೂಪಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ವೀಕಾರೇ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈವಮಕರಣಸ್ಯ ಕಥಂ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಂ ಕಥಂ ವಾನುಪಲಬ್ಧೇರಭಾವಜ್ಞಾಪಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಕರಣಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯೋರ್ಜ್ಞಾತಯೋರೇವ ಜ್ಞಾಪಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಸ್ವರೂಪತಸ್ತಯೋರ್ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।
ಮೀಮಾಂಸಕಸ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಕಾರನಿರಾಕರಣಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಯಥಾವರ್ಣಿತಚರಿತಸ್ಯಾಪಿ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಮೋಕ್ಷಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ವೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮಪ್ಯನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಿಂ ಕೇವಲಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಾರಂಭಕತ್ವಮ್ , ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಂ ವಾ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ನನು ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಲೋಕೇ ಯನ್ನಿತ್ಯಮಾತ್ಮಾದಿ ತತ್ಕಿಂಚಿದಪಿ ನಾರಭ್ಯತೇ, ಯದ್ಧಿ ಘಟಾದ್ಯಾರಬ್ಧಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾರೂಪಸಹಕಾರಿಮಹಿಮ್ನಾ ಕರ್ಮಾರಭ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕಕಾಭಿಮಾನಃ ।
ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾರೂಪಸಹಕಾರಿಮಹಿಮ್ನಾ ತಾವತ್ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ’ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ ಚಾತಿಶಯೋ ನ ನಿತ್ಯತ್ವರೂಪಃ, ‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ; ಕಿಂ ತು ತದತಿರಿಕ್ತ ಉತ್ಕರ್ಷರೂಪ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂ ಚ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತೇರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾರಭ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ನ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಂ ಕೇವಲಾನಾಂ ವಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ತತ್ರ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿವಾಚಕಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗ್ಯತಾನುಸಾರೇಣ ವಿಷಯಜನಿತಸುಖವಿಶೇಷೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತಚ್ಚ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ , ತತ್ರೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಶಂಕತೇ —
ಯದ್ವಿನಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಯದ್‍ಘಟಾದಿ ವಿನಷ್ಟಂ ತತ್ಪುನರ್ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ ಘಟಾದಿವಿನಾಶರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ತಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವೇ ತು ವಿನಷ್ಟಸ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಾನಧಿಕರಣಕಾಲಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಲತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವವದಿತಿ ।
ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ಯದ್ಭಾವಕಾರ್ಯಂ ತದನಿತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ; ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿರೂಪಾ ಚ ಮುಕ್ತಿರ್ಭಾವರೂಪೈವ ತವಾಪಿ ಸಂಮತಾ, ಅತೋ ನ ಮುಕ್ತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಪ್ರಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೋಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೋಽಪ್ಯಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ನ ಸಂಭಾವತಿ, ನೈರುಕ್ತೈರ್ಜನೇರ್ಭಾವಪದಾರ್ಥಧರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನವಿರೋಧೇನಾಭಾವಸ್ಯ ಭಾವರೂಪಜನ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗೇನ ಚ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೇ ಜನ್ಮರೂಪವಿಶೇಷಾಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಾದಿನಾಂ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವೇ ಜನ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಮೇತದಿತ್ಯಾಹ —
ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಮೇತದಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋರಿವ ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗೀ ಹ್ಯಭಾವ ಇತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಂ ಘಟಾಭಾವಃ ಪಟಾಭಾವ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಭಾವೇ ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ರ ಜನಿರೂಪವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ನ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯೇತತ್ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಸರ್ವಾನುಗತಂ ಸದ್ರೂಪಂ ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಾನ್ಯತ್ ; ತದ್ಯಥಾ ಏಕಮಪಿ ಘಟಸತ್ತ್ವಂ ಪಟಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ಭಿನ್ನಮಿವ ಘಟಾದಿಭಿರ್ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ಘಟೋ ನಾಸ್ತಿ ಪಟೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಭಾವೋಽಪ್ಯೇಕ ಏವ, ಸಮವಾಯಸತ್ತಾಜಾತ್ಯಾದಿವತ್ ಲಾಘವಾತ್ ; ಸ ಚಾಭಾವಃ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತೋಽಪಿ ಭಾವೇಷು ಘಟಾದಿಷು ಮುದ್ಗರಾಭಿಘಾತಾದಿಜನಿತಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾದ್ಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ಜಾತತ್ವೇನ ಚ ವಾದಿಭಿರ್ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ದ್ವಾವಭಾವಾವಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ ಸಂಖ್ಯಾಗುಣಯೋಗಮಭಾವಸ್ಯ ಮತ್ವಾ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇನಾಭಾವಃ ಕೇನಚಿತ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾ ಹ್ಯಭಾವಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಮಾಶಂಕಮಾನಸ್ಯಾಭಾವೇ ಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಭ್ರಾಂತಿಃ, ತಥಾ ವಾದಿನಾಮಪಿ ತತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಜನ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿರಸ್ತೀತಿ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ।
ಅಭಾವಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಜನ್ಮಾದಿರೂಪಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಬಾಧಕಮಾಹ —
ನ ಹ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಾವಧರ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಭಾವತ್ವನಿಯಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ವಿಶೇಷಣಸಹಭಾವೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತುಲ್ಯಯೋಗಕ್ಷೇಮಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ದ್ವೈತಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನಾಯಂ ದೋಷಃ ; ಭಾವಾದ್ವೈತಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಅಯಮಭಾವೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತಘಟಾದಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾನತಿರೇಕಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಾಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರವಾಹನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಕರ್ತುರಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಾ ಸಂತತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಕುರ್ವನ್ನೇವಾಸ್ತೇ ; ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಸಾಧನಸಂತಾನಜನಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ಸಂತತೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಪ್ರವಾಹನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಗಂಗೇತಿ ।
ನೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಕಾಲೇಽಪಿ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾತೃತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯುಪಗಮೇ ಮುಕ್ತ್ಯುಚ್ಛೇದಃ, ತಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ; ಏತದ್ದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ತದಾ ತದುಪರಮೋಪಗಮೇ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ವಿಚ್ಛೇದಾದನಿತ್ಯತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ನಿತ್ಯತ್ವಭಂಗಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮ ಆದಿಪದಾರ್ಥಃ । ಕರ್ಮೋಪಾದಾನಹೇತೋರವಿದ್ಯಾದೇರ್ನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷಃ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ನ ತ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಸ್ವಯಂ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವವಿದ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾ ಅಸ್ತು, ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಭಿರೇವ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಮವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಇತಿ-ಶಬ್ದೋ ವಿಚಾರಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯ ಆದೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವೋಪಸಂಹರತಿ —
ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಏವ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಯೇನೋಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಉಪನಿಷದಿತೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಾಮೀಪ್ಯವಾಚಿನಾ ಉಪೋಪಸರ್ಗೇಣ ಪ್ರತೀಚೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಮೀಪ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ತಯೋರಭೇದರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನಿ-ಶಬ್ದೋ ನಿಶ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಉಪಸರ್ಗದ್ವಯೇನ ತಯೋರಭೇದನಿಶ್ಚಯರೂಪಾ ವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ವಿಶರಣಾವಸಾದನಗತಯೋ ಧಾತ್ವರ್ಥಾಃ । ಕ್ವಿಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾತ್ರ ಕರ್ತರಿ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಗೋಚರಾ ವಿದ್ಯಾ ವಿದುಷಾಮನರ್ಥಂ ಶಾತಯತಿ ಅವಸಾದಯತಿ ವಾ ತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತಿ ವಾ ಉಪನಿಷತ್ಪದೇನ ಸಫಲಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ತಚ್ಛೀಲಿನಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಸಶೀಲವತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾತನಂ ಶಿಥಿಲೀಕರಣಮ್ , ತೇಷಾಂ ಗರ್ಭಾದೀನಾಮವಸಾದನಂ ನಾಶನಮ್ । ಉಪನಿಗಮಯಿತೃತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ಪ್ರಾಪಯಿತೃತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮುಪನಿಷತ್ಪದಸ್ಯ ‘ಷದೢ ವಿಶರಣಗತ್ಯವಸಾದನೇಷು’ ಇತಿ ವೈಯಾಕರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮನುಸೃತ್ಯಾರ್ಥತ್ರಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸ್ವಯಮರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ಉಪ ನಿಷಣ್ಣಂ ವೇತಿ ।
ಉಪ ಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ವಿಷಯತಯಾ ಅಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋ ನಿತರಾಮಬಾಧಿತತಯಾ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪನಿಷತ್ಪದಸ್ಯ ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಘಟಯತಿ —
ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದ್ಗ್ರಂಥೋಽಪ್ಯುಪನಿಷತ್ಪದೇನ ನಿರೂಢಲಕ್ಷಣಯಾ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾನಧಿಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯಃ ತದ್ವಿದ್ಯಾದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ತತ್ಕಾಮೋಽಧಿಕಾರೀತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ ॥
ಏವಂ ವಿಷಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾದುಪನಿಷದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾರಂಭಂ ಸಮರ್ಥ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾರಭತೇ —
ಶಂ ಸುಖಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸುಖಕೃದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಕ್ಷುಷೀತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಚ ವರ್ತಮಾನಸ್ತಯೋರಭಿಮಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಲ ಇತಿ ।
ಬಾಹ್ವೋರ್ಬಲೇಽಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ವರ್ತಮಾನೋ ದೇವ ಇಂದ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಚಿ ಬುದ್ಧೌ ವಾಗಭಿಮಾನೀ ಗುರುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಸ್ತೀರ್ಣಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಕ್ರಮಾವತಾರೇ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಪಾದೋಪೇತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶರೀರಸ್ಥಪ್ರಾಣಕರಣಾಭಿಮಾನಿನೀನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಸುಖಕೃತ್ತ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ? ಅತ್ರಾಹ —
ತಾಸು ಹೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಶ್ರವಣಮ್ , ಶ್ರುತಸ್ಯಾವಿಸ್ಮರಣಂ ಧಾರಣಮ್ , ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ವಿನಿಯೋಗಃ । ಶಮಾದಿಕಮಾದಿಪದಾರ್ಥಃ ।
ನಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಿದಿಷುಣೇತಿ ।
ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವದನಕ್ರಿಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವದನಕ್ರಿಯಾ ।
ಪರೋಕ್ಷೇತಿ ।
ನಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಯೋಃ ಸಂಬೋಧನಾಭಾವಾತ್ ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರವಾಕ್ಯೇ ವಾಯುಪದೇನ ಸಂಬೋಧನಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯೇಣ ನಿರ್ದೇಶಃ, ವಾಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಿತಸೂತ್ರಾತ್ಮತಾರೂಪೇಣ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ವಾಯುಶಬ್ದೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಪ್ರಾಣವಾಯುರೂಪೇಣ ನಮಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಾಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವದಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಾಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮತ್ವವದನೇ ಹೇತುಪರಂ ತ್ವಮೇವೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತ್ವಮೇವ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಾಹ್ಯಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯ, ತ್ವಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಹೇತುರವ್ಯವಹಿತತ್ವಮ್ ; ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ತ್ವಗಿಂದ್ರಯಸಂನಿಕೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವದಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ।
ವದಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋತಸತ್ಯಶಬ್ದಯೋರಪುನರುಕ್ತಮರ್ಥಂ ವದನ್ನೇವ ತೌ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಋತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರೇಣ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ವದಧೀನ ಏವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಂಪಾದನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವಾಯ್ವಧೀನತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಯೋಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪೇಣ ಸಮಷ್ಟಿಶಬ್ದಿತಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ , ಅಸ್ಮದಾದಿಪ್ರಾಣರೂಪೇಣ ವ್ಯಷ್ಟಿಶಬ್ದಿತಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಂ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಸರ್ವನಾಮಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಸ್ತುತಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವದನಕ್ರಿಯಯಾ ಸ್ತುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ನಮಸ್ಕೃತಂ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಂ ಕೃತತ್ವಾತ್ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ಜ್ವರಶಿರೋರೋಗಾದಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ, ಚೋರವ್ಯಾಘ್ರಾದ್ಯುಪದ್ರವಾ ಆಧಿಭೌತಿಕಾಃ, ಯಕ್ಷರಾಕ್ಷಸಾದ್ಯುಪದ್ರವಾ ಆಧಿದೈವಿಕಾ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ॥
ಶೀಕ್ಷಾಧ್ಯಾಯಾರಂಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ನೋಪರಮ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಕಾಲೇ ಸ್ವರಾದಿಷ್ವೌದಾಸೀನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರವರ್ಣಾದಿವ್ಯತ್ಯಾಸೇ ಚ ಸತ್ಯನ್ಯಥಾರ್ಥಾವಬೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಜೇತ ; ತತಶ್ಚಾನರ್ಥಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ‘ಮಂತ್ರೋ ಹೀನಃ ಸ್ವರತೋ ವರ್ಣತೋ ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽಪ್ಯಯಮಧ್ಯಾಯೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಅತ ಏವೋಭಯಸಾಧಾರಣ್ಯಾಯಾಯಂ ಕಾಂಡಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಪಠಿತಃ । ನನು ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಪನಿಷದ್ಗ್ರಹಣಮನರ್ಥಕಮ್ ; ನಾನರ್ಥಕಮ್ , ಉಪನಿಷತ್ಪಾಠೇ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯದ್ಯೋತನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ - ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಕ್ವಚಿದನ್ಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಾನ್ಯಥಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ಸಮಾಧಾನಂ ಸಂಭವತಿ, ‘ಅನಾಜ್ಞಾತಂ ಯದಾಜ್ಞಾತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಲಿಂಗಾತ್ । ಜ್ಞಾನಕಾಂಡೇ ತು ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಮನ್ಯಥಾರ್ಥಾವಬೋಧೇ ಸತಿ ಸಮ್ಯಗುಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಯೋರಲಾಭಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನಾತ್ರ ಸಮಾಧಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತೋ ಯಥಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಾಯೋಪನಿಷತ್ಪಾಠೇ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥತ್ವೇನೋಪನಿಷದ್ಗ್ರಹಣಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ॥
ಶೀಕ್ಷಾಶಬ್ದಸ್ಯ ದ್ವೇಧಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಶಿಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಕ್ಷಣಪದಮ್ ‘ಅಕುಹವಿಸರ್ಜನೀಯಾನಾಂ ಕಂಠಃ, ಇಚುಯಶಾನಾಂ ತಾಲು, ಋಟುರಷಾಣಾಂ ಮೂರ್ಧಾ, ಌತುಲಸಾನಾಂ ದಂತಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪರಮ್ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ವರ್ಣಾದ್ಯುಚ್ಚಾರಣಲಕ್ಷಣಂ ಶಿಕ್ಷ್ಯತೇಽನಯೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಯುಕ್ತಾ, ತಲ್ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶೀಕ್ಷಾಶಬ್ದಿತೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಶಿಕ್ಷಣಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಶಿಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ವೇದನೀಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಕ್ಷಿಙ ಇತಿ ।
‘ಚಕ್ಷಿಙಃ ಖ್ಯಾಞ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಖ್ಯಾಞಾದಿಷ್ಟೋ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇದಂ ರೂಪಮ್ , ನ ತು ‘ಖ್ಯಾ ಪ್ರಕಥನೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ, ತಸ್ಯಾರ್ಧಧಾತುಕೇ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಕ್ತಾ ವಾಕ್ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯಾ ಅರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಧ್ಯಮವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಅತಿದ್ರುತತ್ವಾದಿಕಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಥಾತಃ ಸಂಹಿತಾಯಾ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಅಧುನೇತಿ ।
ವರ್ಣಾನಾಮತ್ಯಂತಸಾಮೀಪ್ಯಂ ಸಂಹಿತಾ, ತದ್ವಿಷಯೋಪನಿಷದುಪಾಸನಮಿದಾನೀಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಂ ನೋ ಮಿತ್ರ ಇತ್ಯಾಶೀರ್ವಾದಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋಪನಿಷಚ್ಛೇಷಃ ।
ಸಂಹಿತೋಪನಿಷಚ್ಛೇಷಮಾಶೀರ್ವಾದಾಂತರಂ ಪ್ರಥಮಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಉಪನಿಷತ್ಪರಿಜ್ಞಾನಮುಪಾಸನವಿಷಯಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ; ತಚ್ಚ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ತದುಪದೇಶಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತನ್ನಿಮಿತ್ತಕಂ ಯಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜ ಇತಿ ।
ಮುಖಕಾಂತ್ಯಾದಿರೂಪಮುಪನಿಷತ್ಪರಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಹೈವಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಕೇನ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಶಿಷ್ಯವಚನಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ವಿನಿಗಮಕಮಾಹ —
ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಕೃತಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾಚಾರ್ಯೋಽಪ್ಯಕೃತಾರ್ಥ ಏವ ಶಿಷ್ಯಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಕೃತಾರ್ಥೋ ಹೀತಿ ।
ನ ಹ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಶಿಷ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ತು ಕೇವಲಂ ತದನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮೇವಾಚಾರ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನನ್ವೇವಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶಿಷ್ಯೇಣ ಕಿಮರ್ಥಂ ಯಶಆದಿ ಪ್ರರ್ಥ್ಯತೇ ? ಸ್ವಾರ್ಥಮೇವೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ, ಯಶಸ್ವಿನಃ ಶಿಷ್ಯಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯಶಸ್ವಿನೋ ಭವಂತಿ ; ಯಶಸ್ವಿನಾಂ ಚ ಲಾಭಪೂಜಾದಿಕಂ ಫಲಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ಅತಃ ಸ್ವಾರ್ಥಮೇವ ಶಿಷ್ಯೋ ಗುರೋರ್ಯಶಃ ಪ್ರಾರ್ಥಯತ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ಪೂರ್ವವೃತ್ತಸ್ಯಾನಂತರಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಸ್ತೂಪಾಸನಂ ಹಿತ್ವಾ ಪ್ರಥಮತಃ ಶಬ್ದೋಪಾಸನವಿಧಾನೇ ಹೇತುರತಃಶಬ್ದೇನೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಯತೋಽತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮುಪಾಸನಮ್ , ತದೇವ ವಿಷಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗ್ರಂಥಸಂನಿಕೃಷ್ಟಾಮೇವೇತಿ ।
ಸಂಹಿತಾರೂಪಗ್ರಂಥಪ್ರಧಾನಾಮೇವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನ್ವಧಿಕರಣೇಷ್ವಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಲೋಕಾದಿಷು ಸಂಹಿತಾದೃಷ್ಟಿವಿಧಿರಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ತಥಾ ಸತಿ ಲೋಕಾನಾಮೇವ ಸಂಹಿತಾದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಚ್ಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರವಿರುದ್ಧಮ್ , ‘ಅಥಾತಃ ಸಂಹಿತಾಯಾಃ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ‘ಯ ಏವಮೇತಾ ಮಹಾಸಂಹೀತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವೇದ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಸಂಹಿತಾಯಾ ಏವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾವಗಮಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಪದಸ್ಯ ವಿಷಯಪರತ್ವೋಕ್ತಿರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಸಪ್ತಮೀ ತೃತೀಯಾರ್ಥಪರೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಂಹಿತೈವೋಪಾಸ್ಯೇತಿ ಲಭ್ಯತೇ, ಅತೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಲೋಕೇಷ್ವಧೀತಿ ।
ಲೋಕವಿಷಯಕಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ।
ಅತ್ರ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾನಾಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಸ್ತಾವಕಂ ತಾ ಮಹಾಸಂಹಿತಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ತಾ ಏತಾ ಇತಿ ।
ಅಥಾಧಿಲೋಕಮಥಾಧಿಜ್ಯೋತಿಷಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಥಾಥಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಮಾಹ —
ದರ್ಶನಕ್ರಮೇತಿ ।
ಅತ್ರೋಪಾಸನಸ್ಯೈಕತ್ವೇನ ಕರ್ತುರೇಕತ್ವಾಲ್ಲೋಕಾದಿಭೇದೇನ ಪ್ರಯೋಗಭೇದಾಚ್ಚಾವಶ್ಯಂಭಾವಿನಿ ಕ್ರಮೇ ತದ್ವಿಧಾನಾರ್ಥಾ ಅಥ-ಶಬ್ದಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾದ್ಯೋಽಥಶಬ್ದ ಆರಂಭಾರ್ಥಃ, ಇತರೇ ತನ್ನಿರೂಪಿತಕ್ರಮಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪನಿಷದಃ ಕಥಂ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ತಾಸಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಸಂಹಿತಾಯಾಃ ಪೂರ್ವವರ್ಣಃ ಪೃಥಿವೀತಿ ಕಥಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ತಯೋರ್ಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪೂರ್ವವರ್ಣ ಇತಿ ।
ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯಾದಿವದತ್ರ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಮಧ್ಯಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋತ್ತರರೂಪೇ ಸಂಧೀಯೇತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಯತ್ಸಂಧಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರರೂಪಯೋರ್ಮಧ್ಯಮ್ , ತತ್ರಾಂತರಿಕ್ಷಲೋಕದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ವಾಯುರಿತಿ ।
ಸಂಧೀಯೇತೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರರೂಪೇ ಅನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಧಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಯತ್ಸಂಹಿತಾರೂಪಮ್ , ತತ್ರ ವಾಯುದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ಕ್ವಚಿದುದಾಹೃತ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ - ‘ಇಷೇ ತ್ತ್ವಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಷಕಾರಸ್ಯೋಪರಿ ಯೋಽಯಮೇಕಾರಃ ಸೋಽಯಂ ಪೃಥಿವೀರೂಪಃ ; ಯಶ್ಚೋಪರಿತನಸ್ತಕಾರಃ ಸ ದ್ಯುಲೋಕಃ ; ತಯೋರ್ವರ್ಣಯೋರ್ಮಧ್ಯದೇಶೋಽಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ ; ತಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಸಂಹಿತಾನಿಮಿತ್ತೋ ದ್ವಿರ್ಭಾವೇನಾಪಾದಿತೋ ಯೋಽನ್ಯಸ್ತಕಾರಃ ಸ ವಾಯುರಿತಿ ।
ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ಅಥಾಧಿಜ್ಯೋತಿಷಮ್ , ಅಗ್ನಿಃ ಪೂರ್ವರೂಪಮ್ , ಆದಿತ್ಯ ಉತ್ತರರೂಪಮ್ , ಆಪಃ ಸಂಧಿಃ, ವೈದ್ಯುತಃ ಸಂಧಾನಮ್ , ಇತ್ಯಧಿಜ್ಯೋತಿಷಮ್ । ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಆಪಃ ಸಂಗೃಹೀತಾಃ । ವಿದ್ಯುದೇವ ವೈದ್ಯುತಃ । ಅಥಾಧಿವಿದ್ಯಮ್ , ಆಚಾರ್ಯಃ ಪೂರ್ವರೂಪಮ್ , ಅಂತೇವಾಸ್ಯುತ್ತರರೂಪಮ್ , ವಿದ್ಯಾ ಸಂಧಿಃ, ಪ್ರವಚನಂ ಸಂಧಾನಮ್ , ಇತ್ಯಧಿವಿದ್ಯಮ್ । ಇತ್ಯಧಿವಿದ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ಆಚಾರ್ಯಾದಯೋ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯೈವ ಸಂಗೃಹೀತಾ ಇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಶ್ಚಾಧ್ಯೇತವ್ಯಗ್ರಂಥಪರಃ । ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಮಧ್ಯಾಪನಂ ವಾ ಪ್ರವಚನಮ್ । ಅಥಾಧಿಪ್ರಜಮ್ , ಮಾತಾ ಪೂರ್ವರೂಪಮ್ , ಪಿತೋತ್ತರರೂಪಮ್ , ಪ್ರಜಾ ಸಂಧಿಃ, ಪ್ರಜನನಂ ಸಂಧಾನಮ್ , ಇತ್ಯಧಿಪ್ರಜಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಶಬ್ದೋ ಮಾತ್ರಾದೀನಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಪ್ರಜನನಂ ಪ್ರಜಾಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ , ಅಧರಾ ಹನುಃ ಪೂರ್ವರೂಪಮ್ , ಉತ್ತರಾ ಹನುರುತ್ತರರೂಪಮ್ , ವಾಕ್ಸಂಧಿಃ, ಜಿಹ್ವಾ ಸಂಧಾನಮ್ , ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಅತ್ರಾತ್ಮಾ ದೇಹಃ, ತದವಯವವಿಷಯಮುಪಾಸನಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇಷು ಸಮಾನಂ ಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಪ್ರದರ್ಶ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಉಪಸಂಹ್ರಿಯಂತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವೇದೇತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವಾಚಿತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಾಸನಪರತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಸಾಧಯತಿ —
ವೇದೇತ್ಯುಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಪ್ರಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —
ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನೇತಿ ।
ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯನೇನ ಯತ್ರಾಹಂಗ್ರಹಶ್ಚೋದಿತಸ್ತತ್ರಾಹಂಗ್ರಹೇಣ, ಅನ್ಯತ್ರ ತಂ ವಿನೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತುಲ್ಯತ್ವಮೇಕವಿಷಯಕತ್ವಮ್ ।
ಅತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೈರಿತಿ ।
ಧ್ಯೇಯಾನ್ಯಗೋಚರೈಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕವಸ್ತುಗೋಚರಾ ವಿಚ್ಛೇದರಹಿತಾ ಪ್ರತ್ಯಯಸಂತತಿರುಪಾಸನಮಿತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ನನು ಸಕೃತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಏವೋಪಾಸನಮಸ್ತು, ಕಿಂ ತದಾವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವೃತ್ತಾವೇವೋಪಾಸನಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕೇ, ನ ಸಕೃತ್ಕ್ರಿಯಾಯಾಮ್ , ಅತೋಽತ್ರ ವೇದೇತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಕ್ರಿಯಾವೃತ್ತಿರೇವ ಲಕ್ಷಣೀಯೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ತತ್ರಾಪಿ ಸಕೃದುಪಚಾರಕ್ರಿಯೈವೋಪಾಸನಮ್ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಪೃಥಿವೀ ಪೂರ್ವರೂಪಮಿತ್ಯಾದಿವೇದನಮಾತ್ರಾತ್ಫಲಾಸಂಭವಾದಪ್ಯುಪಾಸನಮೇವಾತ್ರ ವಿಧೇಯಮ್ , ಉಪಾಸನಸ್ಯ ತು ಯೋಗ್ಯತಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಫಲಂ ಸಂಭವತಿ, ಲೋಕೇಽಪ್ಯುಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ಗುರ್ವಾದ್ಯುಪಾಸಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೋಽತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಗುರ್ವಾದ್ಯುಪಾಸನಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಫಲವತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಅತ್ರಾಪಿ ಸಂಹಿತಾವಿಷಯೇಽಪಿ, ಯ ಏವಂ ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಹಿತಾ ಉಪಾಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಧೀಯತ ಇತಿ ।
ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಫಲಕಾಮಿನಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಮುಪಾಸನಂ ಕಾಮಿತಫಲಾಯ ಭವತಿ, ಫಲಾಭಿಸಂಧಿರಹಿತೇನ ತು ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ತದೇವ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಂ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧ್ಯಾಮ್ನಾನಬಲಾತ್ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥
ನನು ಯಶ್ಛಂದಸಾಮಿತ್ಯಾದಯೋ ಮಂತ್ರಾಃ ಕಿಮರ್ಥಮಾಮ್ನಾಯಂತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಮೇಧೇತಿ ।
ಮೇಧಾಕಾಮಸ್ಯ ಮೇಧಾಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಜಪ ಉಚ್ಯತೇ, ಶ್ರೀಕಾಮಸ್ಯ ಶ್ರೀಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಹೋಮ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಏವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯವರ್ಣನೇ ಕಾರಣಮಾಹ —
ಸ ಮೇಂದ್ರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಋಷಭ ಇತಿ ।
ಗವಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದ್ಯಥಾ ಋಷಭಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ, ತಥಾ ವೇದಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಣವಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಥಮೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವವಾಗ್ವ್ಯಾಪ್ತೇರಿತಿ ।
ಶಬ್ದಮಾತ್ರೇ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಭಿಧೇಯಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಮ್ ‘ತಸ್ಯ ವಾಕ್ತಂತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಶಬ್ದಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನ್ಯೇವಮೋಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸಂತೃಣ್ಣಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ತಸ್ಯ ಚಾಯಮರ್ಥಃ - ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಅಶ್ವತ್ಥಪರ್ಣಾನಿ ಶಂಕುಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇನ ಸ್ವಗತಶಲಾಕಾವಿಶೇಷೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಾನಿ, ತದ್ವದೋಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ಶಬ್ದಾತ್ಮಿಕಾ ವಾಗ್ವ್ಯಾಪ್ತೇತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೋಂಕಾರಸ್ಯಾತ್ರ ಸ್ತುತಿರನ್ಯಾಯ್ಯಾ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಓಂಕಾರೋ ಹ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಂ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯ ‘ಓಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯತ್ರೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವವೇದೇಷು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಕುತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ಧೇತುಪ್ರದರ್ಶನಪರಂ ಛಂದೋಭ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ವೇದೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಮೃತಾದಿತಿ ವೇದವಿಶೇಷಣಮ್ ‘ವೇದಾ ಹ್ಯಮೃತಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ , ಏಕವಚನಂ ಚ ಚ್ಛಾಂದಸಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ವೇದಾ ಹ್ಯಮೃತಮಿತಿ ।
ವೇದಾನಾಮಮೃತತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚಾವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ನಾಶಾಭಾವರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ನ ತ್ವಾತ್ಯಂತಿಕಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ ವೇದಾನಾಮ್ ; ಕಲ್ಪಾದೌ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರವಣಾತ್ , ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ನಾಶಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ಇದಂ ಚ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ನಿರೂಪಿತಂ ತತ್ರೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಬಭೂವೇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಲೋಕದೇವೇತಿ ।
ಸಾರಿಷ್ಠಮಿತಿ ।
ಸಾರತಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಲೋಕಾನಭ್ಯತಪತ್ತೇಭ್ಯೋಽಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯಸ್ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್ತಾಮಭ್ಯತಪತ್ತಸ್ಯಾ ಅಭಿತಪ್ತಾಯಾ ಏತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವಂತ ಭೂರ್ಭುವಃಸುವರಿತಿ ತಾನ್ಯಭ್ಯತಪ್ತೇಭ್ಯೋಽಭಿತಪ್ತೇಭ್ಯ ಓಂಕಾರಃ ಸಂಪ್ರಾಸ್ರವತ್’ ಇತಿ । ಅಭ್ಯತಪತ್ ಸಾರಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ಪರ್ಯಾಲೋಚಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ರಯೋ ವೇದಾಸ್ತ್ರಯೀ ವಿದ್ಯಾ । ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ಲೋಕಾನಂತರಂ ದೇವಾ ನ ಶ್ರೂಯಂತೇ, ತಥಾಪಿ ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಲೋಕಾನಭ್ಯತಪತ್ತೇಷಾಂ ತಪ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರಸಾನ್ಪ್ರಾಬೃಹದಗ್ನಿಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ವಾಯುಮಂತರಿಕ್ಷಾದಾದಿತ್ಯಂ ದಿವಃ ಸ ಏತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅಭ್ಯತಪತ್ತಾಸಾಂ ತಪ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರಸಾನ್ಪ್ರಾಬೃಹತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ದೇವಾ ಅಪಿ ಶ್ರೂಯಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೇವಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಬೃಹತ್ ಗೃಹೀತವಾನ್ , ಸಾರತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂಬಭೂವೇತಿ ಪದಂ ಜನ್ಮಪರತ್ವೇನೈವ ಕುತೋ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಾಯಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಣವಸ್ಯ ವೇದಾಂತರ್ಭೂತತ್ವೇನ ವೇದಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮಸ್ಯ ವೇದೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾನ್ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮ ನ ಹಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯಃ । ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಂ ಸರ್ವಕಾಮೇಶ ಇತಿ ।
ನನು ಮೇಧಾಪ್ರದಾನೇನ ಯತ್ಪ್ರೀಣನಂ ತಾತ್ಕಾಲಿಕಪ್ರೀತಿಸಂಪಾದನಂ ನ ತದ್ವಿದ್ಯಾಕಾಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ —
ಬಲಯತು ವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ವಿದ್ಯಾಕಾಮಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಪ್ರಜ್ಞಾಬಲಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ರ ಮೇಧಾಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸಾ ಚ ಗ್ರಂಥತದರ್ಥಧಾರಣಶಕ್ತಿಃ, ಸೈವ ಬಲಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾಬಲಸ್ಯ ಚ ‘ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಲಭ್ಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತದಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಅಮೃತಶಬ್ದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧಾರಣಾಸಂಭವಾದಮೃತಶಬ್ದೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾದನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಮ್ ; ತಚ್ಚಾಮೃತಶಬ್ದಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತತ್ಸಾಧನಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಾರ್ಥನೇನ ತಸ್ಯೈವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷವಿಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ।
ಉತ್ತಮಪುರುಷತ್ವೇನ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭೂಯಾಸಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಭೂಯಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಪುರುಷತ್ವೇನಾತ್ರ ವ್ಯತ್ಯಾಸಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಧುರಭಾಷಿಣೀತಿ ।
ಭೂಯಾದಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ನನು ಚಕ್ಷುರಾದೇರಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯಂ ಕುತೋ ನ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ? ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಏವೇತ್ಯಾಶಯೇನ ಶರೀರಂ ಮೇ ವಿಚರ್ಷಣಮಿತ್ಯಾದೇರ್ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮ್ , ಕರಣಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ, ತೇಷಾಂ ಸಂಘಾತಃ ಸಮುದಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂಘಾತನಿಷ್ಠಾ ಯೋಗ್ಯತಾ ಚೇದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ, ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಮೇಧಾ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಮೇಧಾ ಚೇತಿ ।
ರೋಗಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧರಹಿತಸ್ಯ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೇಧಾಂ ವಿನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ಸಾಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮೇವ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸಾಧನತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ಅತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯಾಪ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇನ ಪ್ರಾರ್ಥಿತದಾನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮವಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಃ ? ತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಕಥಂ ತಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ನನ್ವಸಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಕೋಶಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಭಾವಯಿತೃತ್ವರಕ್ಷಕತ್ವಾದೇರಭಾವಾನ್ನ ಮುಖ್ಯಂ ಕೋಶತ್ವಮಸ್ತಿ ; ತತ್ರಾಹ —
ಉಪಲಬ್ಧೀತಿ ।
ಯಥಾಸಿಃ ಕೋಶೇ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ಓಂಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತೇ ; ತತಶ್ಚೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ಕೋಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣ ಓಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ತ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಪ್ರತೀಕಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟ್ಯಾಲಂಬನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಫಲಮಾಹ —
ತ್ವಯೀತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ।
ನನು ಯದ್ಯೋಂಕಾರಃ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಫಲದಾನೇ ಸಮರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಸ ಸರ್ವೈರ್ನೋಪಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾವಾರಣರ್ಥಂ ಮೇಧಯಾ ಪಿಹಿತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಮೇಧಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಾಜನಿತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಲೌಕಿಕಪ್ರಜ್ಞಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಕಥಂ ಪೀಠಾದೇರಿವ ಪಿಧಾಯಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಪಿಧಾನಂ ಕಥಯತಿ —
ಸ ತ್ವಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಲೌಕಿಕಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಯುಕ್ತಾಃ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾಃ ; ಸ ತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಜ್ಞೈರವಿದಿತಮಹಿಮಾಸಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ನ ಸರ್ವೈರುಪಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರವಣಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಮ್ , ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯವಿಸ್ಮರಣಾದಿನಾ ಗೋಪಾಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರಥಮಾದಿಪದೇನ ಮನನಜನಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪದೇನ ರಾಗಾದಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ - ‘ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಹೇತುಭ್ಯಃ ಶ್ರುತಂ ಗೋಪಾಯ ಮೇ ಪ್ರಭೋ’ ಇತಿ ।
ತತ್ಕರ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ತನೋತೇರ್ಧಾತೋಸ್ತದರ್ಥಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಮೇತಿ ।
ಮಮಾನ್ನಪಾನಾದಿಕಂ ಸರ್ವಮಾನಯಂತೀ ಸರ್ವದಾ ಸಂಪಾದಯಂತೀ ತಥಾ ಸಂಪಾದಿತಂ ಸರ್ವಂ ವಿಸ್ತಾರಯಂತೀ ವರ್ಧಯಂತೀ ವರ್ಧಿತಂ ಸರ್ವಂ ಚಿರಂ ದೀರ್ಘಕಾಲಂ ಕುರ್ವಾಣಾ ವರ್ತಯಂತೀ, ಯಥಾ ವಿನಷ್ಟಂ ನ ಭವತಿ ತಥಾ ಕುರ್ವತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅಚಿರಮಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರೇಣ । ದೈರ್ಘ್ಯಂ ಛಾಂದಸಮ್ ।
ಕಿಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಕಿಮಾವಹಂತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾವಹಂತೀತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯಂ ಶ್ರಿಯೋ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ನನ್ವಾವಹಂತೀತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಂತಸ್ಯ, ದ್ವಿತೀಯಾಂತಸ್ಯ ಶ್ರೀಪದಸ್ಯ ಚ ಕಥಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇನಾನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜಯತಿ —
ಶ್ರೀರ್ಯಾತಾಮೀತಿ ।
ತಾಮಾವಹೇತ್ಯುತ್ತರೇಣಾನ್ವಯಃ । ತತೋ ಮೇ ಶ್ರಿಯಮಿತ್ಯತ್ರ ತತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಮೇಧಾನಿರ್ವರ್ತನಾತ್ಪರಮಿತಿ ।
ನನು ಮೇಧಾನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮೇವ ಕಿಮಿತಿ ಶ್ರೀಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಅಮೇಧಸೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಹೀನಸ್ಯಾಪಾತ್ರವ್ಯಯಾದಿನಾ ಧನಾದಿಕಮನರ್ಥಾಯೈವೇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ಅತೋ ಮೇಧಾನಂತರಮೇವ ಶ್ರೀಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪುನಶ್ಚ ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜಾದೀನಾಂ ಲೋಮಶತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪಾ ಶ್ರೀರ್ಲೋಮಶೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರಿಯಮಾವಹೇತಿ ಕಃ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಅಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಸಂನಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾರ್ಥಿತಶ್ರೀಪ್ರದಾನೇ ಯೋಗ್ಯತಾಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ಮೇಧಾವಿನಃ ಶ್ರೀಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರದಾನಾಯ ಶಿಷ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಾರ್ಥನಾಮಂತ್ರ ಆ ಮಾ ಯಂತ್ವಿತಿ ।
ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಆಯಂತು ಮಾಮಿತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯಾಚಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಕೀರ್ತಿಪ್ರಾರ್ಥನಾಮಂತ್ರೋ ಯಶೋ ಜನ ಇತಿ ।
ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಯಶಸ್ವೀತಿ ।
‘ವಸ ನಿವಾಸೇ’ ‘ವಸ ಆಚ್ಛಾದನೇ’ ಇತಿ ಧಾತುದ್ವಯಾದುಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶೀಲಾರ್ಥೇ । ವೇಶ್ಮಸು ವಸನಶೀಲಃ ಪರಾಚ್ಛಾದನಶೀಲೋ ವಾ ವಸುಃ ; ಅತಿಶಯೇನ ವಸುರ್ವಸೀಯಾನ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವಸೀಯಸಃ ಈಲೋಪಶ್ಛಾಂದಸಃ ।
ಯದ್ವಾ ಧನವಾಚಿನಾ ವಸುಶಬ್ದೇನ ವಸುಮಾಁಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಅತಿಶಯೇನ ವಸುಮಾನ್ವಸುಮತ್ತರಃ, ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ವಸುಮತ್ತರಾದ್ವೇತಿ ।
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ವಸೀಯಃಸು ವಸುಮತ್ತರೇಷು ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾತತ್ಸಾಧನಪ್ರಾರ್ಥನಾನಂತರಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾರ್ಥನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ಪ್ರಣವೇ ಮುಖ್ಯಪ್ರವೇಶಾಸಂಭವಾದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರವೇಶತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಣೀಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಚಾಮೃತಸ್ಯ ದೇವ ಧಾರಣೋ ಭೂಯಸಮಿತ್ಯನೇನೈವ ಪ್ರಾರ್ಥಿತತ್ವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ —
ಆವಯೋರಿತಿ ।
ಭೇದಹೇತುಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಶಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಯೋರೇಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಬಹುಭೇದ ಇತಿ ।
ಶಿವವಿಷ್ಣ್ವಾದ್ಯನೇಕಮೂರ್ತ್ಯುಪೇತೇ ತ್ವಯಿ ಪಾಪಂ ನಾಶಯಾಮಿ, ತ್ವನ್ಮೂರ್ತಿಭಜನೇನ ಪಾಪಂ ನಾಶಯಾಮೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ಮಾಮಾಯಂತ್ವಿತಿ, ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಅತೋ ಮಾಮಿತಿ ।
ತ್ವನ್ನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ಸಂಸಾರಶ್ರಮಾಪನಯನಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ತದಪನಯಾಯ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ತತ್ತ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದರಸೂಚನಾರ್ಥಮುಕ್ತಜ್ಞಾನಂ ಪುನಃ ಸಂಪ್ರಾರ್ಥ್ಯ ಮುಕ್ತಿಮಪಿ ತದರ್ಥಮೇವ ಪುನಃ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ —
ಪ್ರಪದ್ಯಸ್ವ ಚೇತಿ ।
ರಸವಿದ್ಯೋ ಲೋಹೋ ರಸಮಯೋ ಭವತಿ, ತದ್ವನ್ಮಾಂ ತ್ವನ್ಮಯಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧೌ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಶ್ರೀಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಶ್ರಿಕಾಮೋಽಸ್ಮಿಂತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶತೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥಾ ಆದರ್ಶತಲೇ ನಿರ್ಮಲೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಸ್ಫುಟಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತಥಾ ಪಾಪಕ್ಷಯೇಣ ನಿರ್ಮಲಾದರ್ಶತಲತುಲ್ಯೇಽಂತಃಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಸ್ಮೃತೇರುತ್ತರಾರ್ಧಾರ್ಥಃ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಾನುವಾಕದ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸಂಹಿತಾವಿಷಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಹಿತೋಪಾಸನಂ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಂ ವಿನಾನುಷ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಾರ್ಥಮಿತಿ ಸೂಚಯತಿ —
ತೇ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಹಿತೋಪಾಸನವತ್ತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂತರಿತಿ ।
ವ್ಯಾಹೃತೀನಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇನೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಬುದ್ಧಿಮಾರೋಹತಿ । ಅತೋ ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾಂತರುಪಾಸನಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯ ಪ್ರತೀಕಮಾದತ್ತೇ —
ಭೂರ್ಭುವಃ ಸುವರಿತಿ ।
ಇತೀತ್ಯುಕ್ತೇತಿ ।
ಭೂರ್ಭುವಃಸುವರಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನೋಕ್ತಾನಾಂ ವ್ಯಾಹೃತೀನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮಲಬ್ಧಕ್ರಮಾನುವಾದಾರ್ಥಃ ಶ್ರುತಾವಿತಿಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರದರ್ಶಿತಕ್ರಮೋಪೇತಾನಾಂ ವ್ಯಾಹೃತೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಾನುವಾದಾರ್ಥ ಏತಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ವ್ಯಾಹೃತಯ ಇತಿ ಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕ್ರಮತಃ ಸ್ವರೂಪತಶ್ಚ ತಾಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಪರಾಮೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ತಿಸ್ರ ಏತಾ ಇತಿ ।
ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ತಾವದಿತಿ ।
ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಇಹ ಪ್ರಥಮಂ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ವೈ-ಶಬ್ದೇನ ತಾಸು ಕ್ರಮೇಣೋಪಾಸನವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೋಮಪಾನಾರ್ಥಂ ಮಹಾಂಶ್ಚಮಸೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಮಹಾಚಮಸ ಇತಿ ವೇದಭಾಷ್ಯಕಾರಾಃ ।
ಅಪತ್ಯಮಿತಿ ।
ಗೋತ್ರಾಪತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ದರ್ಶಿತಮ್ - ‘ಮಹಾಚಮಸಗೋತ್ರತ್ವಾದ್ಗೋತ್ರಾರ್ಥಸ್ತದ್ಧಿತೋ ಭವೇತ್’ ಇತಿ ।
ಪ್ರವೇದಯತ ಇತಿ ಲಟೋ ಭೂತಾರ್ಥಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಹೇತುಮಹಾ —
ಉ ಹ ಸ್ಮ ಇತ್ಯೇತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಋಷೇಶ್ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿವಿಷಯಕಂ ವೇದನಂ ಯೋಗಪ್ರಭಾವಜನಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವೇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ದದರ್ಶೇತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ।
ಆರ್ಷೇತಿ ।
ಋಷಿಸಂಬಂಧ್ಯನುಸ್ಮರಣಮಾರ್ಷಮ್ , ತಸ್ಯಾನುಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇ ಸತಿ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತದೇವ ಕುತ ಇತಿ ; ತತ್ರಾಹ —
ಋಷ್ಯನುಸ್ಮರಣಮಪೀತಿ ।
ಇಹೋಪದೇಶಾದಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಪ್ರಕರಣೇ ಋಷೇಃ ಸಂಕೀರ್ತನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರತ್ರೋಪದೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಗತೇರಪಿ ಚಿಂತನಮುಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿಹೋಪದೇಶಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ತಚ್ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚಿಂತಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತರವ್ಯಾಹೃತಿತ್ಯಾಗೇನ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ನಿಯಾಮಕಮಾಹ —
ಮಹದ್ಧಿ ಕಿಲ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹತೀ ಚ ವ್ಯಾಹೃತಿರಿತಿ ।
ಮಹತ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೌ ಹಿ ಕಿಲೇತಿ ನಿಪಾತೌ । ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತೇರಿತರವ್ಯಾಹೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತೇರ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಿತಿ ।
ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದ್ವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ಪುನರಪಿ ಕಿಂ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರೋತ್ತರಂ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ, ಸ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾ ಇತರವ್ಯಾಹೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಚೇತನೇ ರೂಢಸ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಥಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮರ್ಥಃ ? ಯೋಗೇನೇತ್ಯಾಹ —
ಆಪ್ನೋತೇರಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯಾ ಅರ್ಥೋ ಯಸ್ಯ ; ತತಶ್ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿವಾಚಕಾದಾಪ್ನೋತೇಃ ಸಕಾಶಾನ್ನಿಷ್ಪನ್ನೋಽಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಬೋಧಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತೇರಾತ್ಮಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಿತರವ್ಯಾಹೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —
ಇತರಾಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಯತೋಽತ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಚ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ ।
ನನ್ವಿತರವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಮಹ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯಾಪ್ಯಂತ ಇತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಇತರವ್ಯಾಹೃತೇಷು ಮಹ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಾನುವೃತ್ತೇರದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಭೂತೇನೇತಿ ।
ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನ ಆದಿತ್ಯಾದಿಭೂತತ್ವಮಿತ್ಥಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ’ಮಹ ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಃ, ಮಹ ಇತಿ ಚಂದ್ರಮಾಃ ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಮಹ ಇತ್ಯನ್ನಮ್’ ಇತಿ । ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಂಕಾರ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನನ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಲೋಕಾದಿಷ್ವೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ನ ವ್ಯಾಹೃತಿಷು, ಅನುಪಲಂಭಾತ್ ; ತತಶ್ಚ ಕಥಮಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಭೂತೇನ ಮಹ ಇತ್ಯನೇನ ಇತರಾ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ವ್ಯಾಪ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾಸಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪ್ಯತಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮಾಹ – ಲೋಕಾದೇವಾವೇದಾಃ ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚೇತಿ । ಇತರವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಲಕದೇವವೇದಪ್ರಾಣಾತ್ಮಿಕಾ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ತಾಸಾಮಿತ್ಥಂ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕಃ, ಭುವ ಇತ್ಯಂತರಿಕ್ಷಮ್ , ಸುವರಿತ್ಯಸೌ ಲೋಕಃ ; ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಗ್ನಿಃ, ಭುವ ಇತಿ ವಾಯುಃ, ಸುವರಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಃ ; ಭೂರಿತಿ ವಾ ಋಚಃ, ಭುವ ಇತಿ ಸಾಮಾನಿ, ಸುವರಿತಿ ಯಜೂಷಿ ; ಭೂರಿತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ, ಭುವ ಇತ್ಯಪಾನಃ, ಸುವರಿತಿ ವ್ಯಾನಃ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷದ್ಯುಲೋಕಾನಾಮಾದಿತ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ, ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯದೇವತಾನಾಂ ಚಂದ್ರವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೈವ, ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯಯೋಃ ಸ್ವದೀಪ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಲೋಕವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ; ವಾಗಾತ್ಮಕಾನಾಂ ವೇದಾನಾಮೋಂಕಾರವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ‘ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾ, ಪ್ರಾಣಾನಾಮನ್ನರಸದ್ವಾರಾನ್ನವ್ಯಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ; ತಥಾ ಚ ಲೋಕದೇವವೇದಪ್ರಾಣಾತ್ಮಿಕಾ ಇತರವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಯತ ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಭೂತೇನ ಮಹ ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಂತೇ, ಅತೋ ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತೇರಿತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಂ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಅನಂತರವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ —
ಅಂಗಾನೀತಿ ।
ನನ್ವನ್ಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ಯಥಾ ದೇವತಾರೂಪತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾಸ್ತಥಾ ಲೋಕಾದಿರೂಪತ್ವೇನಾಪಿ ಶ್ರುತಾಃ ; ತತಶ್ಚ ಕಥಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾರೂಪಾಣಾಮೇವ ತಾಸಾಮಂಗತ್ವವಚನಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ದೇವತಾಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ದೇವತಾಪದಮಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ಲೋಕಾದೀನಾಮಪಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ ; ಅತೋ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಣೇ ಕೃತೇ ಸತಿ ಫಲಿತಮ್ ‘ಅಂಗಾನ್ಯನ್ಯಾ ದೇವತಾಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಮಹ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಇತೀತ್ಯಂತೇನ ।
ಅತ್ರೇತಿಶಬ್ದೋಽತ ಇತ್ಯರ್ಥೇ, ಯತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಯತ ಆದಿತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಲೋಕಾದಯೋ ಮಹೀಯಂತೇ ಅತಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ಲೋಕಾದಯಶ್ಚ ಮಹ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಯವಭೂತಾ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಆತ್ಮನಾ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶರೀರಸ್ಯ ಮಧ್ಯಭಾಗೋಽತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ತೇನ ಹಸ್ತಪಾದಾದ್ಯಂಗಾನಿ ಮಹೀಯಂತೇ । ಶರೀರಮಧ್ಯಭಾಗಗತಾನ್ನಾದಿನಾ ಅಂಗಾನಾಂ ವೃದ್ಧಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮಭಾಗಂ ಪ್ರತಿ ಪಾದಾದೀನ್ಯಂಗಾನಿ ಮಧ್ಯಮಭಾಗಾಧೀನವೃದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ಮಧ್ಯಮಭಾಗಶ್ಚಾಂಗೀ ತದ್ವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಇತರವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಪಾದಾದಿರೂಪಾಂಗಾಣಿ, ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಮಂಗೀತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ; ಮಹ ಇತ್ಯಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮನೇತರವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇನ ವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ , ಇತರವ್ಯಾಹೃತೀನಾಂ ಚ ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ತದಧೀನವೃದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂಗವದ್ವೃದ್ಧಿಭಾಕ್ತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ; ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಥಮಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಪಾದೌ, ದ್ವಿತೀಯಾ ಬಾಹೂ, ತೃತೀಯಾ ಶಿರ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ; ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಹೃತಿಚತುಷ್ಟಯಂ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಶರೀರಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ ; ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಾಹೃತಿಮಯೇ ಶರೀರೇ ಯದಂಗಿತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಂ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ರ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಹಿತಾ ; ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ಮಹ ಇತ್ಯಂಗಿನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ । ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಲೋಕಾದಿವೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಥಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘ಆದಿತ್ಯೇನ ವಾವ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾ ಮಹೀಯಂತೇ, ಚಂದ್ರಮಸಾ ವಾವ ಸರ್ವಾಣಿ ಜ್ಯೋತೀಷಿ ಮಹೀಯಂತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಾವ ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಮಹೀಯಂತೇ, ಅನ್ನೇನ ವಾವ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಮಹೀಯಂತೇ’ ಇತಿ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಲೋಕಾಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತಾಃ ಸಂತಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂ ವೃದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ; ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿತ್ಯದೇವತಾರೂಪಾಣಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಚಂದ್ರಮಸಾ ವರ್ಧಂತ ಇತ್ಯೇತತ್ ‘ಪ್ರಥಮಾಂ ಪಿಬತೇ ವಹ್ನಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಚಂದ್ರಕಲಾಪಾನೇನ ತೇಷಾಂ ವೃದ್ಧೇರಾವಶ್ಯಿಕತ್ವಾತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪ್ರಣವೇನ ಸರ್ವೇ ದೇವಾ ವರ್ಧಂತೇ ವೇದವೃದ್ಧೇಃ ಪ್ರಣವಪೂರ್ವಕಾಧ್ಯಯನಾಧೀನತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಓಮಿತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ನಾಹ’ ಇತಿ ; ಅನ್ನೇನ ಪ್ರಾಣಾ ವರ್ಧಂತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ ‘ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣ ಋತೇಽನ್ನಾತ್’ ಇತಿ ।
ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾದಾವೈಕೈಕಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಶ್ಚತುಷ್ಪ್ರಕಾರಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂರಿತೀತಿ ।
ಚತುರ್ಧಾ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಮುತ್ತರಾ ಇತಿ ।
ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ವಾಯುಃ ಸಾಮಾನ್ಯಪಾನ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಿರ್ಭುವ ಇತಿ, ಸುವರ್ಲೋಕ ಆದಿತ್ಯೋ ಯಜೂಂಷಿ ವ್ಯಾನ ಇತಿ ತೃತೀಯಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಃ ಸುವರಿತಿ, ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಓಂಕಾರೋಽನ್ನಮಿತಿ ಚತುರ್ಥೀಂ ವ್ಯಾಹೃತಿರ್ಮಹ ಇತಿ ; ಏವಮೇತಾ ಉತ್ತರಾ ವ್ಯಾಹೃತಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚತುರ್ಧಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೋಂಕಾರ ಇತಿ ।
ಭೂರಿತಿ ವಾ ಋಚ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವೇದಾವಯವಭೂತಶಬ್ದಸಂನಿಧಾನೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ , ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತೌ ಪೂರ್ವಮೇವ ಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೇರುಕ್ತತ್ವೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಧಾ-ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರವಚನತ್ವೇ ಸತಿ ಚತಸ್ರಶ್ಚತುರ್ಧೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಫಲಿತಮರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಹಾರಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಚತಸ್ರಶ್ಚತಸ್ರಃ ಸತ್ಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚತಸ್ರೋ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಲೋಕಾದಿಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚತಸ್ರಃ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವ್ಯಾಹೃತಿಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪದಾರ್ಥಚತುಷ್ಟಯದೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ತಾಸಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚತುರ್ಧಾತ್ವಕ್ಲೃಪ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಚತಸ್ರಶ್ಚತುರ್ಧೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪುನರುಕ್ತಮಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಾಸಾಂ ಯಥಾಕ್ಲೃಪ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ಭೂರಿತಿ ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನಾಂ ವ್ಯಾಹೃತಿಸ್ತುತಿಪರತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸೇನ ತಥೈವೋಪಾಸನಕರ್ತವ್ಯತಾವಶ್ಯಿಕತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚತಸ್ರಶ್ಚತಸ್ರೋ ವ್ಯಾಹೃತಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತು ನಿರೂಪಿತಾನಾಂ ತಾಸಾಮುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶೇ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನನ್ವಿತಿ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಮವಗತಂ ನ ತು ತದ್ಗುಣಜಾತಮ್ , ‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇತು ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾತತ್ವಾನ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನೇತಿ ।
ನ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾನಾಮಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುವಾಕೇನೈವಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿದಂ ವಚನಂ ವ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಏತದನುವಾಕಾವಗತೇ ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣವತ್ತ್ವಾವಗಮಸ್ಯೈತದ್ವಚನಾಧೀನತ್ವೇನ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ತು ತದ್ವಿಶೇಷೋ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಹೃದಯಾಂತರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋಽಯಮುತ್ತರಾನುವಾಕೋಪಕ್ರಮೇ ದರ್ಶಿತೋ ಹೃದಯಾಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಮನೋಮಯತ್ವಾದಿರ್ಹಿರಣ್ಮಯತ್ವಾಂತೋ ಗುಣಪೂಗಃ ಯಶ್ಚ ತದುಪಸಂಹಾರೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಆಕಾಶಶರೀರತ್ವಾದಿಶಾಂತಿಸಮೃದ್ಧಮಿತ್ಯೇವಮಂತೋ ಧರ್ಮಪೂಗಃ, ಸ ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯರೂಪ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಪದಮವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಮ್ ; ಅತ ಏವ ಧರ್ಮಪೂಗಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಮಾತ್ರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ಧರ್ಮಪೂಗೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯದ್ವಾ ಅತ್ರ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಚಿಂತನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ; ತಚ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತತ್ವರೂಪಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಇತಿ ಪ್ರಾಚೀನಯೋಗ್ಯ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಇತಿ-ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕಾರವಾಚಿನಾ ಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟತಯೈವ ಗುಣಾನಾಮುಪಾಸನಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ನನು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯತ್ರಾಸ್ತು ತದ್ವಿಶೇಷಾಜ್ಞಾನಮ್ ; ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ತದ್ವಿವಕ್ಷ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯದೋಷಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ನನು ಲೋಕಾದಿದೃಷ್ಟಿಪರಿಗೃಹೀತವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನವಿಧಾಯಕಸ್ಯಾಸ್ಯಾನುವಾಕಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನುವಾಕೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ವಿನಾ ಕಥಂ ತತ್ರತ್ಯಗುಣಾನಾಮತ್ರಾನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾಕರ್ಷಕಾತ್ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಾದೇವಾನಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇತಿ ।
ನನ್ವನುವಾಕದ್ವಯೇ ಉಪಾಸನೈಕ್ಯಂ ವಿನಾ ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥೈಕ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಯಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತದಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾಕರ್ಷಕವಾಕ್ಯಬಲಾದೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಉಭಯೋರಿತಿ ।
ಲಿಂಗಾಚ್ಚೋಪಾಸನಮೇಕಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಭೂರಿತ್ಯಗ್ನಾವಿತಿ ।
ವ್ಯಾಹೃತ್ಯನುವಾಕೋಕ್ತಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟೀನಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುವಾಕೇ ಫಲಕಥನಲಿಂಗಾದ್ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಭಯತ್ರೈಕಮಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಾಯಕಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಭೇದಕವಿಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ನನು ವ್ಯಾಹೃತ್ಯನುವಾಕಸ್ಥಃ ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತಿ ವಿಧಿರೇವ ತದ್ಭೇದಕೋಽಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ತಾ ಯೋ ವೇದೇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಇತಿಶಬ್ದೋ ವೇದೇತಿ ವಿಧಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ; ತಥಾ ಚ ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತ್ಯಯಂ ವಿಧಿರ್ನೋಪಾಸನಭೇದಕ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಯಂ ಭಾವಃ - ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾವಿಧಿರುತ್ತರಾನುವಾಕೇ ಗುಣವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಾಸನೈಕ್ಯೇಽಪಿ ‘ತಾ ಯೋ ವೇದ’ ಇತಿ ವಿಧಿಸಂಭವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಭೇದಕತ್ವಮಿತಿ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಿಧಿರ್ಭೇದಕೋಽಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನೋಪಾಸನಭೇದಕ ಇತಿ ।
‘ಸ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯನುವಾಕಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಾಕರ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯವಿರೋಧಿ, ಕಿಂ ತು ತದನುಕೂಲಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣೇನ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ —
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ವಿದುಷೇ ದೇವಾಃ ಕದಾ ಬಲಿಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ರಾಜಾ ಸ್ವರಾಟ್ , ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮ್ , ಅಂಗದೇವತಾಧಿಪತಿತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮೇವಾಂಗದೇವತಾಭಿರ್ಬಲ್ಯುಪಹಾರಣಮುಚಿತಮ್ ; ಅತ ಏವಾರ್ಥಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ‘ಸರ್ವೇಽಸ್ಮೈ ದೇವಾಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ‘ಆಪ್ನೋತಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನಂತರಂ ಪಠನೀಯಮ್ । ಏತಚ್ಚಾಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ಸ್ವಯಮೇವ ರಾಜಾಧಿಪತಿರ್ಭವತ್ಯಂಗಭೂತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇಽಸ್ಮೈ ಬಲಿಮಾವಹಂತೀತಿ । ಏತೇನಾನುವಾಕಯೋಃ ಪೃಥಕ್ಫಲಶ್ರವಣಾದುಪಾಸನಭೇದ ಇತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ಭವತಿ ಫಲಭದೇಶ್ರವಣಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಾನುವಾಕತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಭೂರ್ಭುವರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಹ ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅನ್ಯಾ ಭೂರ್ಭುವಃಸುವಃಸ್ವರೂಪಾ ವ್ಯಾಹೃತಯೋ ದೇವತಾದಿರೂಪಾಶ್ಚತುರ್ಥವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಂಗಾನೀತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಸ್ಮಿನ್ನನುವಾಕೇ ಸಮಾಕೃಷ್ಟಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಪದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ ಇತಿ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ನ ತದ್ವಿರೋಧಃ । ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಕ್ರಮಃ ಉಪಾಸನಫಲತ್ವಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ।
ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೋಪದೇಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಸಾಲಗ್ರಾಮ ಇವೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದುಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ತಸ್ಮಿನ್ಹೀತಿ ।
ಉಪಾಸಕಾನಾಮಿದಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ಸಂನಿಹಿತಮಾಕಾಶಮುಲ್ಲಂಘ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೃದಯಸ್ವರೂಪಮಾಹ —
ಪುಂಡರೀಕೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಯತನ ಇತಿ ।
‘ಹೃದಿ ಪ್ರಾಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಅನೇಕನಾಡ್ಯಾಶ್ರಯಭೂತಾನಿ ಸುಷಿರಾಣಿ ಯಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರತ್ವಾಧೋಮುಖತ್ವೋರ್ಧ್ವನಾಲತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೇ ಮಾಂಸಖಂಡೇ ಮಾನಮಾಹ —
ವಿಶಸ್ಯಮಾನ ಇತಿ ।
‘ಪದ್ಮಕೋಶಪ್ರತೀಕಾಶಂ ಹೃದಯಂ ಚಾಪ್ಯಧೋಮುಖಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಯಥೋಕ್ತಮಾಂಸಖಂಡೋ ವಿಶಸ್ಯಮಾನೇ ಪಶೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವೇತಿ ।
‘ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ । ಕರಕಾಕಾಶೋ ಯಥಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಯೋಜನಾ । ಪುರಿ ಹೃದಯೇ ಶರೀರೇ ವಾ ಶಯನಾದವಸ್ಥಾನಾತ್ಪುರುಷಃ, ಪೂರ್ಣತ್ವಾದ್ವಾ ಪುರುಷಃ, ಭೂರಾದಯಃ ಪೂರ್ಣಾ ಯೇನ ಸ ಪುರುಷ ಇತಿ ವಾ ।
ಮನನಂ ಮನ ಇತಿ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ —
ಮನೋ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಮನನಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಮನುತೇರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯಾ ವಾಚ್ಯಭೂತಾ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ಮನುತೇರ್ಧಾತೋರ್ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಮನಃಶಬ್ದೋ ಯತೋ ಜ್ಞಾನವಾಚೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಮನೋವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾದಾಹ —
ತತ್ಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।
ಮನಃಪ್ರಧಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ತದುಪಲಭ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ತೇನೋಪಾಸನಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಮನಸೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಲ್ಲಿಂಗೋ ವೇತಿ ।
ಅಸ್ಮದಾದಿಮನಸಾ ಅಸ್ಮದಾದಿಭಿರನಿವಾರ್ಯೇಣ ತನ್ನಿಯಂತೃತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಮಾನಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ಯಹಂಗ್ರಹಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿದುಷ ಆತ್ಮಭೂತಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಹಂಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ತದ್ಭಾವಾಯೋಗಾತ್ ತದ್ಭಾವಂ ವಿನಾ ಚ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ; ಅತಃ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಾನುರೋಧೇನ ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಹಂಗ್ರಹಶ್ಚ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ದೇವೋ ಭೂತ್ವಾ ದೇವಾನಪ್ಯೇತಿ’ ಇತಿ । ಇಹೈವ ಭಾವನಯಾ ದೇವಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ದೇಹಪಾತೋತ್ತರಕಾಲಂ ದೇವಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ತದರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।
‘ಸೇಂದ್ರಯೋನಿಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷದರ್ಶನಾದಿಂದ್ರರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
‘ಶತಂ ಚೈಕಾ ಚ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಸಾಂ ಮೂರ್ಧಾನಮಭಿ ನಿಃಸೃತೈಕಾ । ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮನುಸೃತ್ಯಾಹ —
ಹೃದಯಾದೂರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ಶತಾಧಿಕಾಯಾಂ ನಾಡ್ಯಾಂ ನಾಮಾಂತರೇಣ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಕಥಯತಿ —
ಸುಷುಮ್ನೇತಿ ।
ಸ್ತನ ಇವೇತಿ ।
ಆಸ್ಯಾಂತರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತೇನೇತಿ ।
ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಚಾಂತರೇಣ ಅಂತರ್ದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣಾ ಶೀರ್ಷಕಪಾಲೇ ವ್ಯಪೋಹ್ಯ ಯಾ ನಿರ್ಗತೇತಿ ಯೋಜನಾ । ವಿನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಲೋಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಋಗ್ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಮಂ ಲೋಕಮಿತಿ ।
ಋಗ್ವೇದಂ ಪ್ರಾಣಂ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಹೃತೌ ಲೋಕಾಗ್ನಿಋಗ್ವೇದಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ಲೋಕಾಗ್ನಿಭಾವವದೃಗ್ವೇದಪ್ರಾಣಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಫಲವಚನೇನ ‘ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ಕಥಿತೇ ಸತಿ ವಿದುಷ ಋಗ್ವೇದಪ್ರಾಣಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ತದ್ಭಾವೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ಲೋಕಾಗ್ನಿಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ತತ ಏವ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ‘ಅಗ್ನೌ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಚನಮಗ್ನ್ಯಾತ್ಮನೇಮಂ ಲೋಕಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಾಷ್ಯವಚನಂ ಚಾನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಏತೇನ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹೃತೌ ಋಗ್ವೇದಪ್ರಾಣದೃಷ್ಟ್ಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗತಯಾ ಪ್ರಧಾನಫಲೇನೈವ ಫಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತೌ ಭಾಷ್ಯೇ ಚ ಪೃಥಕ್ತದ್ಭಾವವಚನಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ, ತಸ್ಯಾಂ ಲೋಕಾಗ್ನಿದೃಷ್ಟ್ಯೋರಪ್ಯಂಗತ್ವೇನ ತತ್ಫಲಸ್ಯಾಪ್ಯವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಚಾಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಫಲೇನೈವ ಫಲವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಂಗಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪೃಥಕ್ಫಲವಚನಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ಋಗ್ವೇದಾದಿದೃಷ್ಟಾವಪಿ ತದರ್ಥಂ ಪೃಥಕ್ಫಲಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ಆತ್ಮಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತ್ವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಕ್ರಮಕಥನಂ ಪಾಠಕ್ರಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಕ್ರಮೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಏವಾಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವೇಣ ಕ್ರಮಾಭಾವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಿತಿ ।
‘ಮಹ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸಕಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ಮನಸಾಂ ಪತಿರ್ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಜೀವಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದ್ಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದೇವ ಕುತ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ —
ಸರ್ವೈರ್ಹೀತಿ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವೈರುಪಾಧಿಭೂತೈರ್ಮನೋಭಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಜೀವಭಾವಂ ಸನ್ಮನುತೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ರೂಪಾದಿಕಮನುಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವೇ ಮಾನತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಾದಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ನ ಕೇವಲಮುಪಾಸಕಃ ಸರ್ವಮನಸಾಂ ಪತಿಃ, ಕಿಂ ತು ವಾಗದೀನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ —
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ । ವಿದುಷ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ತ್ವಗಾದಿಪತಿತ್ವಮಪಿ ಕುತೋ ನೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಪ್ನೋತಿ ಮನಸಸ್ಪತಿಮಿತ್ಯಾದೇರ್ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ —
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ ।
ತದ್ವಾನಿತಿ । ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕಭಾವಸಂಬಂಧೋ ಮತ್ವರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮೇತಾವದೇವ ವಿದುಷಃ ಫಲಂ ಭವತಿ, ಕಿಂ ತ್ವಿತೋಽಪಿ ಬಹು ಫಲಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ —
ಕಿಂ ಚ ತತೋಽಪೀತಿ ।
ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಶರೀರಪದಂ ಸ್ವರೂಪಪರಮ್ ; ತತಶ್ಚ ಆಕಾಶಮಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಿತಿ ।
ಜಲಾದಿಭಿರ್ದುಃಖಾದಿಭಿಶ್ಚ ಸಂಶ್ಲೇಷಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮ್ ; ತದಾಹ ಭಗವಾನ್ - ‘ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾದಾಕಾಶಂ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ । ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಿತೋ ದೇಹೇ ತಥಾತ್ಮಾ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ’ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಸದ್ಭೂತತ್ರಯಲಕ್ಷಣಂ ಮೂರ್ತಮ್ , ತ್ಯದ್ವಾಯ್ವಾಕಾಶಾತ್ಮಕಮಮೂರ್ತಮ್ , ತದುಭಯಂ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚ ಸತ್ತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸತ್ತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ತದಾತ್ಮಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ರೂಪಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುನಿ ರೂಢಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ —
ಅವಿತಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸವಿಷಯೇಷ್ವಿಂದ್ರಿಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇನಾಪಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಯಂತೃರೂಪೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನಆನಂದಮಿತಿ ಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಮನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಾಂತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಾನತಿರೇಕಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಮೃದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗಾತ್ಮಭಾವೇನ ಋದ್ಧಿಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ಗತಂ ಸಮೃದ್ಧಮ್ , ಸರ್ವವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಂತ್ಯಾ ವೇತಿ ।
ಸರ್ವವೃತ್ತ್ಯುಪರಮಲಕ್ಷಣಯಾ ಸಮಾಧಿಶಬ್ದಿತಯಾ ಶಾಂತ್ಯಾ ಸಮೃದ್ಧವತ್ಪೂರ್ಣಾಂದರೂಪೇಣ ಯೋಗಿಭಿರುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಫಲತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯಾಧಿಕತರವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಕಥಮುಪಾಸ್ಯಗುಣಾಂತರ್ಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಫಲತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಜಾತಸ್ಯ ಧ್ಯೇಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಯಾತ್ರ ವ್ಯವಹಿತಸಂನಿಹಿತಸಕಲಗುಣಪೂಗಲಕ್ಷಣಪ್ರಕಾರಪರಾಮರ್ಶಿನೇತಿಪದೇನಾಧಿಕತರವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಸ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತಯಾ ಸಮರ್ಪಣಾಚ್ಚ । ನ ಚೈವಮ್ ‘ಆಪ್ನೋತಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಾನಾಂ ಸರ್ವದೇವಾಧಿಪತಿತ್ವಸರ್ವದೇವಪೂಜ್ಯತ್ವಸರ್ವಕರಣಪತಿತ್ವಾನಾಮಪಿ ಫಲರೂಪಾಣಾಮುಪಾಸ್ಯಗುಣತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತತ್ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥ ಏವೈತಚ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ಚಕಾರ ಇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ನನು ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೋಕ್ತಾವಪ್ಯನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧೇಃ ಆಚಾರ್ಯೋಕ್ತಿಕಲ್ಪನಂ ಮುಧಾ, ನೇತ್ಯಾಹ —
ಆದರಾರ್ಥೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಆದರಾತಿಶಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತ ಏವೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಂ ಚ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ । ನನ್ವತ್ರ ಕಿಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಂ ಕಿಂ ವಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ? ಕಿಮತ್ರ ಸಂಶಯಕಾರಣಮ್ ? ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಾವುಭಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಮೇವ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಪರಮೇವ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತಥಾಹಿ - ಪ್ರಾಣಾರಾಮತ್ವ ಮನಆನಂದತ್ವಯೋಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾನ್ಮನೋಮಯಪದಸ್ಯ ಮನೋಭಿಮಾನೀತಿ ಭಾಷ್ಯದರ್ಶನೇನ ಭಾಷ್ಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾನುಮತ್ಯವಗಮಾಚ್ಚ, ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಯಥಾಕಥಂಚಿದುಪಪಾದನಸಂಭವಾಚ್ಚಾಪರಮೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ಪರಮೀಶ್ವರರೂಪಮೇವಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಧ್ಯೇಯಮಿತಿ ವದಂತಿ । ತಥಾ ಹಿ - ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ರ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ ; ನಾಪರಮ್ , ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ ; ತದುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ‘ಸಾಮೀಪ್ಯಾತ್ತು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ’ ಇತಿ । ಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಮೀಪ್ಯಾದೇವ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ತದರ್ಥಃ । ತಥಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಿಂಗಮ್ । ನ ಚ ‘ಸೈಷಾನಸ್ತಮಿತಾ ದೇವತಾ’ ಇತ್ಯಾದಾವಪರಸ್ಯಾಪಿ ನಾಶರಾಹಿತ್ಯರೂಪಮಮೃತತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ನಾಶಾಭಾವಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ನಾಶಶ್ರವಣೇನ ಮುಖ್ಯಾಮೃತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ‘ಪ್ರಾಣಾರಾಮಂ ಮನಆನಂದಮ್’ ಇತಿ ಲಿಂಗದ್ವಯಾನುರೋಧೇನಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವಾಮೃತತ್ವಮಿಹಾಸ್ತ್ವಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಮುಖ್ಯಾಮೃತತ್ವಗ್ರಹಣಸಂಭವೇ ದುರ್ಬಲಲಿಂಗಾನುರೋಧೇನಾಪೇಕ್ಷಿಕಾಮೃತತ್ವಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇಽಪ್ಯಮೃತತ್ವಶ್ರವಣೇನೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಲಕ್ಷಣತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗ - ಯುಕ್ತಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತದ್ರಹಿತಪ್ರಾಣಾರಾಮತ್ವಾದಿಲಿಂಗಾನುರೋಧೇನಾನ್ಯಥಾನಯನಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಪುರುಷಪದೋದಿತಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಂ ಹಿರಣ್ಮಯಪದೋದಿತಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮಿಂದ್ರಪದೋದಿತಂ ಪಾರಮೈಶ್ವರ್ಯಮಾಕಾಶಶರೀರಪದೋದಿತಮಾಕಾಶದೇಹತ್ವಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಂ ವಾ ಸತ್ಯಾತ್ಮಪದೋದಿತಮವಿತಥಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಶಾಂತಿಸಮೃದ್ಧಪದೋದಿತಂ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತ್ಯೇತೇಷಾಂ ಲಿಂಗಾನಾಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ವಾರಸ್ಯಾಚ್ಚ । ಮನೋಮಯಪದಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥತ್ರಯಂ ಭಾಷ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮತೃತೀಯಾರ್ಥೌ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಸಾಧಾರಣೌ । ಮನೋಭಿಮಾನೀತ್ಯರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಮಾತ್ರಮಪರಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷಪಾತಿ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾರಾಮತ್ವಮನಆನಂದತ್ವೇ ಅಪಿ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರುತಿಭಾಷ್ಯಯೋರಭಿಪ್ರೇತಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾದೌ ಮನೋಮಯತ್ವಪ್ರಾಣಶರೀರತ್ವವದತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತತಯಾ ತೇಷಾಮಪಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನ ಚೈತತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಮುಖ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ॥
ಉತ್ತರೋಽಪ್ಯನುವಾಕಃ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಯದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಜಗತಃ ಕಥಂ ಪಾಂಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಂಕ್ತ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಚ್ಛಂದಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೌ ಸಂಪಾದನಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಪಂಚಸಂಖ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗಾತ್ಪಂಕ್ತಿಚ್ಛಂದಃಸಂಪಾದನಮ್ , ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನಮಪಿ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪಾಂಕ್ತಶ್ಚ ಯಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಪತ್ನೀಯಜಮಾನಪುತ್ರದೈವಮಾನುಷವಿತ್ತೈಃ ಪಂಚಭಿರ್ಯೋಗಾದ್ಯಜ್ಞಃ ಪಾಂಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೈವವಿತ್ತಮುಪಾಸನಂ ಮಾನುಷವಿತ್ತಂ ಗವಾದೀತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಪಂಕ್ತಿಚ್ಛಂದಸೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗಾತ್ಪಾಂಕ್ತತ್ವೇ ಕ್ರಮೇಣ ಶ್ರುತೀರ್ದರ್ಶಯತಿ —
ಪಂಚಾಕ್ಷರೇತಿ ।
ಜಗತೋ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
ತೇನೇತಿ ।
ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗಲಕ್ಷಣೇನ ಯಜ್ಞಸಾಮ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಾಂತಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದಿಮಜ್ಜಾಂತಂ ಚೇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ । ಪರಿಕಲ್ಪಯತಿ, ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ಪಂಕ್ತಿಚ್ಛಂದೋರೂಪಂ ಯಜ್ಞರೂಪಂ ಚ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತಾದೃಕ್ಪಾಂಕ್ತಜಗದಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚಿಂತಯತಃ ಕಿಂ ಫಲಂ ಭವತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ತೇನ ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿಮಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರೂಪತ್ವಾತ್ ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಜಗದಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಜ್ಜಗದಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಜಗತಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗಾತ್ಪಾಂಕ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಯತಿ —
ತತ್ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿರಾಡಿತಿ ।
‘ಆಪ ಓಷಧಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಥೂಲಭೂತಾಧಿಕಾರಾದ್ಭೂತಮಯೋ ವಿರಾಡ್ದೇಹ ಇಹಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರವಚನಮಿತ್ಯಧಿಲೋಕಮಿತ್ಯಧಿದೈವತಮಿತ್ಯೇವಂರೂಪಯೋರಧಿಲೋಕಾಧಿದೈವತಪಾಂಕ್ತದ್ವಯೋಪಸಂಹಾರವಚನಯೋರುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಲೋಕದೇವತಾಪಾಂಕ್ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ತಯೋರಪಿ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ದೇಹಃ, ತಮಧಿಕೃತ್ಯ ವರ್ತಮಾನಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪಾಂಕ್ತಷಟ್ಕಕಥನೇನ ಕಥಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪಾಂಕ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಏತಾವದ್ಧೀತಿ ।
ಯದ್ಬಾಹ್ಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಪಾಂಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಮ್ ಏತಾವದೇವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ , ನ ತತೋಽಧಿಕಮಸ್ತೀತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಪ್ರದರ್ಶಿತಪಾಂಕ್ತಷಟ್ಕೇ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋಽಂತರ್ಭಾವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಏತದೇವಮಿತಿ ।
ಏತಜ್ಜಗದೇವಂ ಪಾಂಕ್ತರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತವಾನಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಮಪಿ ಪಾಂಕ್ತತ್ರಯಂ ಬಾಹ್ಯಮಪಿ ಪಾಂಕ್ತತ್ರಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇನ ಪಾಂಕ್ತೇನ ಬಾಹ್ಯಪಾಂಕ್ತಸ್ಯ ಪೂರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತೇನ ತಸ್ಯ ಪೂರಣಂ ಕುಸೂಲಾದರಿವ ಧಾನ್ಯಾದಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಏಕಾತ್ಮತಯೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಪಾಂಕ್ತಜಾತಮೇಕಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಲಭತೇ, ಪಾಂಕ್ತಜಗದಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚಿಂತಯೇದಿತ್ಯುಕ್ತವಾನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಏತದಧಿವಿಧಾಯೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮುಪಾಸನಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಫಲಮುಪಕ್ರಮೇ ಕಥಿತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಏತದೇವಮಿತಿ ॥
ಉತ್ತರಾನುವಾಕಸ್ಯ ಸಂಗತಿಂ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ವ್ಯಾಹೃತ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ಅವ್ಯವಹಿತಪೂರ್ವಾನುವಾಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸರ್ವೋಪಾಸನಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚಾಂಗಭೂತೋ ಯ ಓಂಕಾರಸ್ತಸ್ಯೋಪಾಸನಮಿದಾನೀಂ ವಿಧೀಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಾಸನೇಷ್ವಂಗತ್ವೇನೋಪಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರಣವಸ್ಯಾತ್ರೋಪಾಸನವಿಧಾನಾತ್ಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನ ಚೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವವೈದಿಕಕರ್ಮೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ‘ತಸ್ಮಾದೋಮಿತ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ಯಜ್ಞದಾನತಪಃಕ್ರಿಯಾಃ । ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ವಿಧಾನೋಕ್ತಾಃ ಸತತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಮ್’ ಇತಿ ಭಗವದ್ವಚನಸ್ಯೈವ ಮಾನತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಂ ವೇದವಾದಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶಬ್ದಮಾತ್ರರೂಪಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯಾಚೇತನತಯಾ ಫಲದಾತೃತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಕಥಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪರಾಪರೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಮಾದ್ಯರ್ಚನ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಫಲದಾತ್ರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸರ್ವತ್ರ ಫಲದಾತೃತ್ವಮ್ ‘ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಹೀತ್ಯತ್ರ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಸ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇ ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಾಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತಿಮಾಹ —
ಏತೇನೈವೇತಿ ।
ಓಂಕಾರೇಣೈವಾಯತನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇನ ಪರಮಪರಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಇತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರೇವೋಂಕಾರೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಮತ್ವಾ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಕಿಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ಯತ ಓಮಿತೀದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಯತ ಓಂಕಾರಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಃ ತತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾದೋಂಕಾರೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ಯುಕ್ತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮ್ ; ಓಂಕಾರಸ್ಯ ತು ಕಥಂ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ನನ್ವೋಂಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಶಬ್ದಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮರ್ಥಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಬ್ದದ್ವಾರೇತ್ಯಾಹ —
ಅಭಿಧಾನತಂತ್ರಂ ಹೀತಿ ।
ಅಭಿಧೇಯಜಾತಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾಧೀನಸಿದ್ಧಿಕತ್ವಾದ್ವಾಚ್ಯವಾಚಕಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ವೀಕಾರಾಚ್ಚಾಭಿಧೇಯಜಾತಸ್ಯಾಭಿಧಾನೇಽಂತರ್ಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇದಮಿತಿ ।
ಪ್ರಣವಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿದಂ ಸರ್ವಮೋಂಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಪದಿಶ್ಯತೇ ಓಮಿತೀದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ವಚಸೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಥಮವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಣವೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಹಿತಾ, ತತ್ರ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಕರಣೇ ನಿಯಾಮಕಂ ದ್ವಿತೀಯವಾಕ್ಯೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ , ಅತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಿಮುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಓಂಕಾರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅನುಕರಣಮಿತಿ ।
ಅನುಜ್ಞಾನರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕೇನಚಿತ್ಕರೋಮೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಕೃತಂ ಕರ್ಮಾನ್ಯ ಓಮಿತ್ಯನುಕರೋತಿ ಅನುಜಾನಾತಿ, ತಥಾ ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ವಿಷ್ಣ್ವಾಲಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನ್ಯ ಓಮಿತ್ಯನುಕರೋತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಕರೋಮೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತೈವ ।
ಅಪ್ಯೋ ಶ್ರಾವಯೇತ್ಯತ್ರ ಅಪಿ-ಶಬ್ದೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋದಾಹರಣಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರೈಷಪೂರ್ವಕಮಿತಿ । ‘ಓ ಶ್ರಾವಯ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಗತೇನೋಂಕಾರೇಣಾಗ್ನೀಧ್ರಸಂಬೋಧನಪೂರ್ವಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ ವೇದಭಾಷ್ಯೇ - ‘ಮಂತ್ರಗತಓಂಕಾರ ಆಗ್ನೀಧ್ರಸಂಬೋಧನಾರ್ಥಃ । ಹೇ ಆಗ್ನೀಧ್ರ ದೇವಾನ್ಪ್ರತಿ ಹವಿಃಪ್ರದಾನಾವಸರಂ ಶ್ರಾವಯೇತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ’ ಇತಿ ।
ಆಶ್ರಾವಯಂತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಪ್ರತಿಶ್ರಾವಯಂತೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಶ್ರವಂ ಕಾರಯಂತಿ, ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರವಣಂ ಕಾರಯಂತೀತಿತ ಯಾವತ್ । ಶಸ್ತ್ರಶಂಸಿತಾರೋ ಹೋತಾರಃ, ತೇಽಪಿ ’ಶೋಂ ಸಾವೋಮ್’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ಶಂಸಂತಿ, ತಾನ್ಯೋಮಿತಿ ಸಮಾಪಯತಂತಿ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಗರಮಿತಿ ।
’ಓಽಥಾಮೋದ ಇವ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಓಕಾರೇಣ ಹೋತಾ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ; ಹೇ ಹೋತಃ ಅಥ ಅರ್ಧರ್ಚಶಂಸನಾನಂತರಮಸ್ಮಾಕಮಾಮೋದ ಇವ ಹರ್ಷ ಏವ ಸಂಪನ್ನ ಇತಿ ತದರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಋತ್ವಿಗ್ವಿಶೇಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಯದಾ ಅನ್ಯೇಷಾಮೃತ್ವಿಜಾಮನುಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ತದಾ ಓಂ ಪ್ರೋಕ್ಷೇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರಣವಪುರಃಸರಮೇವ ಪ್ರಸೌತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅನುಜಾನಾತೀತಿ ।
ಜುಹೋಮೀತ್ಯುಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ಯ ಓಮಿತ್ಯೇವಾನುಜ್ಞಾಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವಚನಂ ಕರಿಷ್ಯನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ನಿತಿ ‘ವಚ ಪರಿಭಾಷಣೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಮಸ್ಮಿನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ; ದ್ವಿತೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತು ‘ವಹ ಪ್ರಾಪಣೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಿತಣ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ರೂಪಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ವೇದಮಿತಿ ।
ವೇದಂ ಗ್ರಹೀಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನಾದಾವೋಮಿತ್ಯೇವಾಧ್ಯೇತುಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಉಪಕ್ರಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಫಲಭೂತಾಂ ವೇದಾವಾಪ್ತಿಂ ಕಥಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಪ್ನೋತೀತಿ ; ತದ್ಯೋಜಯತಿ —
ಉಪಾಪ್ನೋತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪಯಿಷ್ಯನ್ನಿತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾಪ್ನವಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯಿಷ್ಯನ್ನಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಮನ್ವಿಷ್ಯನ್ನೋಮಿತ್ಯಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಚೇತಿ ।
ಸ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ತೇನೋಂಕಾರೇಣ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಮುಪಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಕ್ಷಿತಮನುವಾಕಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ —
ಓಂಕಾರಪೂರ್ವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ‘ಓ ಶ್ರಾವಯ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ‘ಓಽಥಾಮೋದ ಇವ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಗರನಾಮಕಮಂತ್ರೇ ಚ ಓಕಾರ ಏವ ಶ್ರೂಯತೇ ನ ತ್ವೋಂಕಾರಃ, ತಥಾಪ್ಯೋಕಾರಸ್ಯೋಂಕಾರೈಕದೇಶತ್ವಾತ್ತತ್ಪೂರ್ವ - ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮಪ್ಯೋಂಕಾರಪೂರ್ವಕತ್ವಮುಪಚಾರಾದುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥
ಉತ್ತರಾನುವಾಕಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಾನುವಾಕೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಹ —
ವಿಜ್ಞಾನಾದೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಾವನುಪಯೋಗಃ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಉಪಾಸನಸಹಕಾರಿತಯಾ ತತ್ಫಲೇನ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಸ್ಮಿನ್ನನುವಾಕೇ ತೇಷಾಮುಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥಪದಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪರಮ್ , ಕರ್ಮಣಾಮುಪಾಸನಸಹಕಾರಿತಯಾ ತತ್ಫಲಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಯೋಗಪ್ರಕಾರಶ್ಚೇತ್ಥಮ್ - ಉಪಾಸಕೇನ ಸ್ವಕರ್ಮಾನನುಷ್ಠಾನೇ ತದಕರಣಸೂಚಿತೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೇನ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಮುಪಾಸನಂ ಫಲಪರ್ಯವಸಾಯಿ ನ ಭವೇತ್ ; ಅತಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಪನಯದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ತತ್ರೋಪಯೋಗ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಪಾಪಲಕ್ಷಣಂ ಮೃತ್ಯುಂ ನಾಶಯಿತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಉಪಾಸನಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಲಕ್ಷಣಮಮೃತಮಶ್ನುತ ಇತಿ ಹಿ ತದರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ನಿಶ್ಚಿತಾವಸ್ಥಂ ದರ್ಶಾದಿಕರ್ಮಜಾತಮೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಋತಂ ವದಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಪನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಾದಧ್ಯಾಪನಸ್ಯ ಕಾಮ್ಯತ್ವೇನ ತದಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರವಚನಮಧ್ಯಾಪನಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞೋ ವೇತಿ ।
ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಂ ವೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಬುದ್ಧೌ ವಿನಿಶ್ಚಿತಮೇವ ಕರ್ಮ ವಾಕ್ಕಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಪಾದ್ಯಮಾನಂ ಸತ್ ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯಂ ವದಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಕಂ ವಾತ್ರ ಸತ್ಯಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರಾದೀತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ನ ಚಾಶನಪರಿತ್ಯಾಗಪ್ರಧಾನೇ ಕೃಚ್ಛ್ರಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಫಲಕೋಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಶಕ್ತಸ್ಯ ತದುಭಯಾನುಷ್ಠಾನಸಂಭವಾತ್ , ಅಶಕ್ತಸ್ಯ ತು ಧನಿನೋ ಧನದಾನರೂಪಂ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಮಿತಾಶನಾದಿರೂಪಂ ವಾ ತಪೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಏತತ್ಖಲು ವಾವ ತಪ ಇತ್ಯಾಹುರ್ಯಃ ಸ್ವಂ ದದಾತಿ’ ಇತಿ । ‘ಹಿತಮಿತಮೇಧ್ಯಾಶನಂ ತಪಃ’ ಇತಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಮಿತಾಶನಾದಿತಪಸೋಽಪ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿವಾಹಾದೌ ಬಂಧ್ವಾದ್ಯುಪಚಾರೋ ಲೌಕಿಕಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ।
ಪ್ರಜಾಶ್ಚೋತ್ಪಾದ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಜೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾಃ ಪುತ್ರಕಾಮೇಷ್ಟ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿವೇಶಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ।
ನಿವೇಶೋ ವಿವಾಹಃ ।
ಪುನಃ ಪುನಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸರ್ವೈರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ನತೋಽನುಷ್ಠೇಯೇ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧೀನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಾಧೀನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತತ್ವಂ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯತ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯತ್ತಂ ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ, ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯತ್ತಂ ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ವಿಭಾಗಸೂಚನಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಪರಮಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಾತ್ಪ್ರವಚನಸ್ಯಾವಿಸ್ಮರಣಾದಿಸಾಧನತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸತ್ಯಮೇವ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ರಾಥೀತರಸ್ಯ ಮತಮಿತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ವಚನಮ್ - ‘ಅಶ್ವಮೇಧಸಹಸ್ರಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಚ ತುಲಯಾ ಧೃತಮ್ । ಅಶ್ವಮೇಧಸಹಸ್ರಾತ್ತು ಸತ್ಯಮೇವ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ದ್ವಿತೀಯನಾಮಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಃ ।
ತಪ ಏವೇತಿ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿಮಿತಾಶನಧನದಾನರೂಪಂ ತಪ ಏವ ಪ್ರಶಸ್ತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಪೌರುಶಿಷ್ಟೇರ್ಮತಮ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ಚೋತ್ತಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ತಪಸರ್ಷಯಃ ಸುವರನ್ವವಿಂದನ್’ ಇತಿ ।
ಮೌದ್ಗಲ್ಯಾಭಿಮತೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಯಪ್ರವಚನಯೋರುತ್ತಮಕರ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ ಶ್ರುತಿಃ —
ತದ್ಧಿ ತಪ ಇತಿ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಕಥನಮ್ —
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದಿತಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನಿಯಮೋಪೇತತ್ವಾತ್ತಪಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್ - ‘ನಿಯಮೇಷು ತಪಃಶಬ್ದಃ’ ಇತಿ । ಪ್ರವಚನಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞಸ್ಯ ತಪಸ್ತ್ವಮ್ ‘ತಪೋ ಹಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ತಪಸ್ತ್ವಂ ತಯೋರುತ್ತಮಕರ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುತಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಾನಾಮಪೀತಿ ।
‘ಸತ್ಯಂ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಚ ತಪಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಚನೇ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಾನಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದರಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಆದರಸೂಚನದ್ವಾರಾ ಮತಭೇದೇನೋತ್ತಮಕರ್ಮತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನ್ವಹಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಪಾಠಃ ಕಿಮರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಜಪಾರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತಜ್ಜಪಸ್ಯ ಕ್ವೋಪಯೋಗಃ ? ತತ್ರಾಹ —
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಿತಿ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ವಿದ್ಯಾರ್ಥಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದ್ಗತಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧೌ ಪಾಠಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಹಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ನ ಚೇತಿ ।
ತದವಗಮಕಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದೇರದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಯೇ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದ್ವಾರಂ ಸಮರ್ಪಯತಿ —
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ಚೇತಿ ।
ಜಪಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪಾಪಕ್ಷಯರೂಪಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮ್ ‘ತಪಸಾ ಕಲ್ಮಷಂ ಹಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಿಶೇಷಸೂಚನಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ತ್ರಿಶಂಕುನಾಮಾ ಋಷಿಃ ಅಹಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಉಚ್ಛೇದ್ಯಾತ್ಮಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದಕೇ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧವೃಕ್ಷಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್ಸಂಸಾರ ಏವೋಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ವಭಾವತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ವೃಕ್ಷಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜಗದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರೇರಯಿತಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ, ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೀರ್ತ್ತಿರಿತಿ ।
ಮೇರೋಃ ಶೃಂಗಮಿವ ಮಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಕೀರ್ತ್ತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕವ್ಯಾಪಿನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪರಿಭಾಗವಾಚಿನೋರ್ಧ್ವಶಬ್ದೇನ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಾದುಪರಿ ವರ್ತಮಾನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಉರ್ಧ್ವಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತಃ ಸಂಸಾರಾಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅತ ಏವಾಹ —
ಪವಿತ್ರಮಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಂಭೂತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣಮೇವ, ವಸ್ತುತ ಏಕಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯನಂತರಂ ಸ್ವರೂಪಭೂತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅನ್ನಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲರೂಪಂ ವಸ್ವಾದಿದೇವಭೋಗ್ಯಮಮೃತಮನ್ನಮ್ ; ತದ್ವತ್ತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಸವಿತರಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಶತೇಭ್ಯೋ ವಿಶುದ್ಧಮಮೃತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಏವಂ ಮಯ್ಯಪಿ ಪುರುಷೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಶತೇಭ್ಯ ಏವ ವಿಶುದ್ಧಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ । ಇತ್ಥಮುಭಯತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಮೃತಶಬ್ದಿತಮಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಯಃ - ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ, ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ, ಸ ಏಕಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ, ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ - ‘ಆದಿತ್ಯೇ ಶುದ್ಧಮಮೃತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಯಥಾ ಸ್ಥಿತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಿ ತಥಾ ಪುರುಷೇಽಪಿ ತದಸ್ತಿ ಭೋಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ ।
ಧನಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ರತ್ನಾದಿಕಂ ಧನಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿದಸ್ತು ನಿರತಿಶಯಾನಂದಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮೇವ ಧನಮ್ , ತಚ್ಚ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದ್ದೀಪ್ತಿಮದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದಾಹ —
ಅಸ್ಮೀತ್ಯನುವರ್ತತ ಇತಿ ।
ದ್ರವಿಣಂ ಸವರ್ಚಸಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಾ ದ್ರವಿಣಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸವರ್ಚಸತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅಮೃತತ್ವೇತಿ ।
ಅಮೃತತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದಾವರಣನಿವರ್ತನದ್ವಾರಾ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರ್ಯತಾಪಾದಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಮೋಕ್ಷಗ್ರಹಣಮ್ । ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ದ್ರವಿಣಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವ್ಯಂಜಕಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಚೇತ್ಸವರ್ಚಸಂ ದ್ರವಿಣಮ್ , ತರ್ಹಿ ತದಸ್ಮೀತಿ ಪೂರ್ವವದನ್ವಯೋ ನ ಘಟತೇ ; ತತ್ರಾಹ —
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಶೋಭನೇತಿ ।
ಶೋಭನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿನೀ ಮೇಧಾ ಗ್ರಂಥತದರ್ಥಧಾರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಹಂ ಸುಮೇಧಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇತಿ ।
ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಲಕ್ಷಣಾ ವಾ ಮೇಧಾ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಲಕ್ಷಣಮೇಧಾವತ್ತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಸಂಸಾರೋ ಜಗತ್ । ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘ಅಸ್ಮಾದ್ಧ್ಯೇವಾತ್ಮನೋ ಯದ್ಯತ್ಕಾಮಯತೇ ತತ್ತತ್ಸೃಜತೇ’ ಇತಿ । ಅಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘ಏವಂ ವಿಜಾನತ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಥಾ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಿ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘ಸ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಮೇವಾವಿವೇಶ’ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಜಗದ್ಧೇತುತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ನಾಸ್ತಿ ಮರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಅವಯವಾಪಚಯೋ ವ್ಯಯಃ, ತದ್ರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕ್ಷತೋ ವೇತಿ ।
ಶಸ್ತ್ರಾದಿಕೃತಕ್ಷತರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರವಯವತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಮೃತೇನ ವೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಾನಂದಾನುಭವೇನ ಸದಾ ವ್ಯಾಪ್ತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇತೀತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಇತಿ ತ್ರಿಶಂಕೋರ್ವೇದಾನುವಚನಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃತಕೃತ್ಯತೇತಿ ।
ಯಥಾ ವಾಮದೇವಸ್ಯ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ ‘ಅಹಂ ಮನುರಭವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಮ್ , ತಥಾ ತ್ರಿಶಂಕೋರಪಿ ವೇದಾನುವಚನಂ ತತ್ಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ ; ತತ್ಖ್ಯಾಪನಂ ಚ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾಸಂಪಾದಕೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಪೂರ್ವಮ್ ‘ಅಹಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯೋಜನಕಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯಪಠಿತತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಲಿಂಗಾದಪಿ ತಸ್ಯ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —
ತ್ರಿಶಂಕುನೇತಿ ।
ಆರ್ಷೇಣೇತಿ ।
ತಪಃಪ್ರಭಾವಜನಿತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾಲ್ಲಿಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾನುವಾಕೇ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಮೇವ ಋಷೇರಾತ್ಮವಿಷಯದರ್ಶನೋಪನ್ಯಾಸೇ ಶ್ರುತೇಃ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ಋತಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ।
ಸಕಾಮಸ್ಯ ಪಿತೃಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ‘ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ನಾತ್ಮದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ನಿಷ್ಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಂಸಾರಿಕಫಲೇಷು ನಿಃಸ್ಪೃಹಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಮಕಾಮಯಮಾನಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಕಿಂ ತು ಪ್ರತ್ಯವಾಯನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಿದಿಷೋರಿತಿ ।
ಆರ್ಷಾಣೀತಿ ।
ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಸ್ವಪಿ ‘ತಪಸಾ ಕಲ್ಮಷಂ ಹಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತಪಸ್ತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತಜ್ಜನ್ಯಾನಾಮಪಿ ದರ್ಶನಾನಾಮಾರ್ಷತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥
ಉತ್ತರಾನುವಾಕೇ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಕಿಮರ್ಥಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ವೇದಮನೂಚ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಿನಾವಶ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪುರುಷೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ವರೂಪಂ ಕಥಯನ್ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಮಾಹ —
ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಯಾ ಶುದ್ಧಿಃ ಸೈವ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಂಜಸೈವೇತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಬಂಧೇನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾಪರೂಪಸ್ಯ ಚಿತ್ತಮಾಲಿನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾತ್ , ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯೋದಯಹೇತುತ್ವೇ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಮಾನಮಾಹ —
ತಪಸೇತಿ ।
ತಪಸಾ ಕರ್ಮಣಾ ಕಲ್ಮಷನಿವೃತ್ತೌ ವಿದ್ಯಾ ಭವತಿ, ತಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಅಮೃತಮಶ್ನುತ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕರ್ಮಭಿರ್ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವಚಿಂತಾಂ ವಿನಾ ಕಥಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಂಜಸೈವೋತ್ಪದ್ಯೇತ ? ತತ್ರಾಹ —
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಚಿಂತಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿರ್ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೌ ತಪಃಶಬ್ದಸ್ತತ್ತ್ವವಿಚಾರಪರ ಇತ್ಯೇತದಗ್ರೇ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತೇ । ಉಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಉಪದಿಶತೀತ್ಯನುಕ್ತ್ವಾ ರಾಜೇವಾನುಶಾಸ್ತೀತಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ವದತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಂಕ್ಯ ಗುರೂಪದೇಶಾತಿಕ್ರಮೇ ಮಹಾನನರ್ಥೋ ಭವೇದಿತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅನುಶಾಸನಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ತದತಿಕ್ರಮೇ ದೋಷೋ ಭವತೀತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —
ಅನುಶಾಸನೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ರಾಜಾನುಶಾಸನಾತಿಕ್ರಮೇ ದೋಷೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ತಥಾ ಜ್ಞಾನೋದಯಾನಂತರಮಪಿ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತಾನಿ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ, ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯೈವ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - ‘ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚೋಕ್ತಂ ಮಹಾಮುನೇ’ ಇತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಾಗುಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾರಂಭಾತ್ಪ್ರಾಗುಪನ್ಯಾಸಾದ್ಧೇತೋರ್ವಿದ್ಯೋದಯಾನಂತರಂ ನ ತಾನ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತ್ಯತ್ರ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಾರಂಭಾಚ್ಚ ಹೇತೋರ್ನ ವಿದ್ಯೋದಯಾನಂತರಂ ತಾನ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಗುಪನ್ಯಾಸಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತಿ ವಿದ್ಯಾರಂಭಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದ್ಯೇವ ಋತಂ ಚೇತ್ಯಾದಾವುಪನ್ಯಸ್ತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೋದಯಾನಂತರಮೇವ ಮುಕ್ತಿಲಾಭಶ್ರವಣಾತ್ತದನಂತರಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನೈಷ್ಫಲ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ನ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ಕರ್ಮಣಾಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಉದಿತಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭಯಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಾತ್ಮಭಾವಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಂದತೇ ತದೈವಾಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಮಾನಂದಂ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ, ಭಯಹೇತ್ವವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿದ್ಯೋದಯಕಾಲ ಏವ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಹಮಿತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಸಾಧುಕರ್ಮಾಕರಣಪ್ರಯುಕ್ತಸಂತಾಪಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ತಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಣಾಮಾಕಿಂಚನ್ಯಂ ಫಲಾಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಬಾಹ್ಯತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಗುತ್ಪನ್ಯಾಸಾದಿಹೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾನ್ಯೇವ ನ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನೀತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚ ದುರಿತಕ್ಷಯದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾನ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಣಾ ಮೃತ್ಯುಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತೀರ್ತ್ವೇತಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ದುರಿತಕ್ಷಯಫಲಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪೂರ್ವಕಂ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಮಂತ್ರವರ್ಣಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಚ ಸತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಸ್ಮೃತಿವಚನಂ ಕ್ರಮಸಮುಚ್ಚಯಪರಮ್ , ನ ಯೌಗಪದ್ಯೇನ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಪರಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ —
ಋತಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಫಲೇ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯೇಽನುಪಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರೋಪಯೋಗಕಥನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪೂರ್ವತ್ರೋಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಗ್ರಂಥೇತಿ ।
ವೇದಮಧ್ಯಾಪ್ಯಾನಂತರಮೇವ ತದರ್ಥಮಪ್ಯುಪದಿಶತೀತಿ ವದಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಹಾ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ಮವಿಚಾರಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಕೃತ್ವೈವ ಗುರುಕುಲಾನ್ನಿವರ್ತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಬುದ್ಧ್ವೇತಿ ।
ನ ಚ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಮಾಚಾರ್ಯೇಣಾನುಜ್ಞಾತೋ ದಾರಾನಾಹೃತ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಂ ಸಂಪಾದಯತು, ತದಾ ತತ್ಸಂಪಾದನೇಽಪಿ ನ ‘ಬುದ್ಧ್ವಾ - ’ ಇತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ದಾರಸಂಗ್ರಹಾನಂತರಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಪುನಸ್ತಸ್ಯ ಗುರುಕುಲವಾಸಾಸಂಭವಾತ್ ; ಅತಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಃ ಸಂಪಾದನೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾಪ್ರಮಾಣಾವಗತಮಪಿ ಪರಸ್ಯಾಹಿತಂ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ವಕ್ತವ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ವಚನಾರ್ಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಾಹ ಭಗವಾನ್ - ‘ಅನುದ್ವೇಗಕರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಿಯಹಿತಂ ಚ ಯತ್’ ಇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಮಿತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಕಮಪಿ ಧರ್ಮಪದಂ ಸತ್ಯಾದಿರೂಪಧರ್ಮವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶಸಂನಿಧಾನಾತ್ತದತಿರಿಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದಧ್ಯಯನಾದಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನೇನ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾದೋ ವಿಸ್ಮರಣಮ್ , ತನ್ಮಾಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮೋಜ್ಝೇ ಮೇ ಕಿಲ್ಬಿಷಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಸಮಂ ಜ್ಞೇಯಮಧೀತಸ್ಯ ವಿನಾಶನಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣೇನ ಚ ವೇದವಿಸ್ಮರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾವಗಮಾತ್ ।
ಮೇ ಮಮ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಜ್ಝೇ ವೇದವಿಸ್ಮರಣವತಿ ಪುರುಷೇ ಗಚ್ಛತ್ವಿತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ । ನನು ನ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಕಥಮ್ , ಸಂತತಿಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ದೈವಾಧೀನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಅನುತ್ಪದ್ಯಮಾನೇಽಪೀತಿ ।
ಇತಶ್ಚೈವಮೇವ ಶ್ರುತೇರಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಜೇತಿ ।
ಋತಂ ಚೇತ್ಯನುವಾಕೇ ‘ಪ್ರಜಾ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಚ, ಪ್ರಜನಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಚ, ಪ್ರಜಾತಿಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನೇ ಚ’ ಇತಿ ಸಂತತಿವಿಷಯ ಏವ ಪ್ರಜಾದಿತ್ರಯನಿರ್ದೇಶಬಲಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಶ್ರುತೇಃ ಸಂತತ್ಯರ್ಥಯತ್ನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋತುಕಾಲಗಮನಾಭಾವೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ಮರಣಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಶ್ರುತಿರವಕ್ಷ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸಂತತಿಃ ಸಂಪಾದನೀಯೇತಿ ಕಿಮರ್ಥಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪಿತೃಋಣಸ್ಯ ಪರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನ ತದಪಾಕರಣದ್ವಾರಾ ಪರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ನಾಪುತ್ರಸ್ಯ ಲೋಕೋಽಸ್ತಿ’ ಇತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಪಿತೃಋಣಂ ಪರಲೋಕಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ , ಕಿಂ ತು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ; ತಥಾ ಚ ಮನುಃ — ‘ಋಣಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಾಕೃತ್ಯ ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್ । ಅನಪಾಕೃತ್ಯ ಚೈತಾನಿ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛನ್ವ್ರಜತ್ಯಧಃ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾಪಿ ಸಂತತಿಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ನನು ಸತ್ಯಾತ್ಪ್ರಮಾದನಿಷೇಧವಚನಸ್ಯ ಯದಿ ಸತ್ಯಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ತದಾ ‘ಸತ್ಯಂ ವದ’ ಇತ್ಯನೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಸತ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದ್ಯತ್ರಾನೃತವದನನಿಷೇಧೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ತರ್ಹ್ಯನೃತಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯನುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಮಾದಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಮಾದಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅನೃತವದನವಿಷಯೇ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯಾನೃತವದನೇಽಪಿ ದೋಷಾಧಿಕ್ಯಮೇವ, ‘ಸಮೂಲೋ ವಾ ಏಷ ಪರಿಶುಷ್ಯತಿ ಯೋಽನೃತಮಭಿವದತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ‘ನಾನೃತಾತ್ಪಾತಕಂ ಕಿಂಚಿತ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾದನೃತವರ್ಜನೇ ಸದಾ ಜಾಗರೂಕೇಣೈವ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ವಿಸ್ಮೃತ್ಯಾನೃತವದನೇಽಪಿ ದೋಷಾತಿಶಯಾಭಾವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸತ್ಯೇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಲಸ್ಯಾದಿಕೃತಮನನುಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರಮಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಷ್ಠಾತವ್ಯ ಏವೇತಿ ।
ಧರ್ಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಆತ್ಮರಕ್ಷಣಾರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಶರೀರರಕ್ಷಣಾರ್ಥಾಚ್ಚಿಕಿತ್ಸಾದಿರೂಪಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂಗಲಾರ್ಥಾದಿತಿ ।
‘ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಹಿತಾದ್ವೈದಿಕಾತ್ ಲೌಕಿಕಾತ್ಪ್ರತಿಗ್ರಹಾದೇಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವೇತಿ ।
ದೇವಕಾರ್ಯಂ ಯಾಗಾದಿ, ಪಿತೃಕಾರ್ಯಂ ಶ್ರಾದ್ಧಾದೀತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಮಾತ್ರಾದೀನಾಂ ವಸ್ತುತೋ ದೇವತ್ವಾಭಾವಾದಾಹ —
ದೇವತಾವದಿತಿ ।
ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಜಾತಮುಪದಿಶ್ಯಾಚಾರಪ್ರಮಾಣಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಮುಪದಿಶತಿ —
ಯಾನ್ಯಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಯಾನೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಆಚಾರ್ಯಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನೋಪಾದೇಯತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯಾನ್ಯಸ್ಮಾಕಮಿತಿ ।
ವಿಪರೀತಾನೀತಿ ।
ಶಾಪಪ್ರದಾನಾದೀನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಾರ್ಯತ್ವಾದೀತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ಮಾತೃತ್ವಪಿತೃತ್ವಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ , । ಆಚಾರ್ಯಾದಿಭಿನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶಸ್ಯತರಾ ಇತಿ ।
ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಾದಿಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಾರಣಾಭಾವಂ ಮತ್ವಾಹ —
ನ ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯೇತಿ ।
ಆಸನಾದಿನೇತಿ ।
ಶುಶ್ರೂಷಾನ್ನಪಾನಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಗೋಷ್ಠೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽತ್ರ ಗೋಷ್ಠೀ, ಸಾ ನಿಮಿತ್ತಮುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸಮುದಿತಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಶ್ವಾಸೋಽಪಿ ನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪಂಡಿತಂಮನ್ಯತಯಾ ವಿಸ್ರಂಭೇಣ ವಾರ್ತ್ತಾದಿಕಂ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ಸಮುದಿತೇ ಗತ್ವಾ ಕಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಮಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಯೈವೇತಿ ।
ಅವರ್ಜನೀಯತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಪಾತ್ರೇಷ್ವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ‘ಶ್ರದ್ಧಯೈವ ಚ ದಾತವ್ಯಮಶ್ರದ್ಧಾಭಾಜನೇಷ್ವಪಿ’ ಇತಿ ।‘ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಹುತಂ ದತ್ತಂ ತಪಸ್ತಪ್ತಂ ಕೃತಂ ಚ ಯತ್ । ಅಸದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪಾರ್ಥ ನ ಚ ತತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ನೋ ಈಹ’ ಇತಿ ಭಗವತೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ದಾತವ್ಯಮಿತಿ ।
‘ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಹುತಂ ದತ್ತಂ ತಪಸ್ತಪ್ತಂ ಕೃತಂ ಚ ಯತ್ । ಅಸದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪಾರ್ಥ ನ ಚ ತತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ನೋ ಈಹ’ ಇತಿ ಭಗವತೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವವಿಭೂತ್ಯನುಸಾರೇಣ ದೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಶ್ರಿಯೇತಿ ।
ಬಹು ದದತಾಪಿ ಮಯಾ ಕಿಯದ್ದೀಯತ ಇತಿ ಲಜ್ಜಾವತಾ ದಾತವವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಲಜ್ಜಯೇತಿ ।
ಪರಲೋಕಭಯೇನ ದೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಭಿಯೇತಿ ।
ಮಿತ್ರೇತಿ ।
ಮಿತ್ರಸುಹೃದಾದೇರ್ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತೇನಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತೇನ ದೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಕರ್ಮಾದಾವಿತಿ ।
ದೇಶಾದ್ಯರ್ಥಕಸ್ಯ ತತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯನೇನಾನ್ವಯ ಉಕ್ತಃ ; ಕಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯೇ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಕರ್ಮಾದಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್ ।
ಅಭಿಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಾದಾವಭಿಯೋಗೋ ವಿಧಿವತ್ತದನುಷ್ಠಾನಮ್ , ಅನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಸಂಮರ್ಶಿನ ಇತ್ಯನೇನ ಲಬ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅಪರಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕಾಮಹತಾ ಇತಿ ।
ಲಾಭಪೂಜಾದಿಕಾಮೋಪಹತಾ ನ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಉದಿತಹೋಮಾದಿವಿಷಯೇ ಸಂದೇಹೇ ಸತಿ ಸ್ವಸ್ವವಂಶಸ್ಥಿತಾನಾಮೇತಾದೃಶಾನಾಮಾಚಾರಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತಥಾ ವರ್ತೇಥಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇನಚಿದಿತಿ ।
ಸ್ವರ್ಣಸ್ತೇಯಾದಿರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಪಾತಕಿತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾನಾಮಭ್ಯಾಖ್ಯಾತಪದೇನ ಗ್ರಹಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತೇಷಾಮಸಂವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವನಿಶ್ಚಯೇನ ತದ್ವಿಷಯೇ ವಿಚಾರಾಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತಿ ಮತ್ವಾ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಕೃತೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪಾತಕಿತ್ವಸಂಶಯಾಸ್ಪದೇಷು ಪುರುಷೇಷು ಯಥೋಕ್ತಂ ತಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವೇತ್ಯಾದಿಕಂ ಸರ್ವಮುಪನಯೇದ್ಯೋಜಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಯೇ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಕಥನಪ್ರಸಕ್ತಾವಾಹ —
ಯೇ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿಸಮಾನಮಿತಿ ।
ಯೇ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜಾತಂ ಪೂರ್ವೇಣ ಯೇ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜಾತೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥಮ್ , ಅತೋ ನ ಪೃಥಗ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮನುಶಾಸನಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತ್ಯಂ ವದೇತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪುತ್ರೇತಿ ।
ಪುತ್ರಾದಿಭ್ಯಃ ಶುಕಾದಿಭ್ಯಃ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಸಾದೀನಾಂ ಯ ಉಪದೇಶ ಇತಿಹಾಸಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸೋಽಪ್ಯೇಷ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮೇವಾರ್ಥ ಇತಿಹಾಸಾದಾವುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಪ್ಯತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಮೇಷಾ ವೇದೋಪನಿಷದಿತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ ; ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ವೇದರಹಸ್ಯಮಿತಿ ।
ಏಷಾ ವೇದೋಪನಿಷದಿತ್ಯತ್ರೈತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಸಂಹತಿಪರಃ ।
ಈಶ್ವರವಚನಮಿತಿ ।
‘ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಮಮೈವಾಜ್ಞೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವನುಶಾಸನಂ ವಿಧಿರಿತಿ ಕುತೋ ನೋಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಆದೇಶವಾಚ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆದೇಶಪದೇನ ವಿಧೇರುಕ್ತತಯಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಶಾಸನಪದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —
ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇತಿ ।
ಆದರಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆದ್ಯವಾದೇ ಕೇವಲಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ಸಾಧಿತಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯನಿರಾಕರಣೇನ ಪುನಃ ಸಾಧಯಿತುಂ ಚಿಂತಾಮುಪಕ್ರಮತೇ —
ಅತ್ರೈತದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಫಲಭೇದಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮೇತದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಸ್ತು ಚಿಂತ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಕಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ —
ಕೇವಲೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಉತ ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ, ಉಪಸರ್ಜನತಯಾ ತತ್ಸಾಪೇಕ್ಷೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷಮಾಹ —
ಆಹೋಸ್ವಿದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಕೋಟಿಮಾಹ —
ವಿದ್ಯಯಾ ವೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಕೋಟಿಮಾಹ —
ಉತ ಕೇವಲಯೈವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ವೇದಮನೂಚ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಸ್ವತ್ಯಂತಾದರದರ್ಶನಾತ್ ‘ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಜನಕಾದಯಃ’ ಇತಿ ಭಗವದ್ವಚನದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ ; ನಚ ವಿದ್ಯಾವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಶಂಕನೀಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತತ್ಫಲವಚನಸ್ಯಾತ ಏವಾರ್ಥವಾದತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿರೋಧೋಽಪೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪನಿಷಜ್ಜನ್ಯಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಮಾನಮಾಹ —
ವೇದ ಇತಿ ।
ರಹಸ್ಯಾನ್ಯುಪನಿಷದಃ ।
ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇಽಪ್ಯುಪನಿಷದರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಅಧಿಗಮಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರಹಸ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದುಪನಿಷತ್ಪ್ರಯೋಜನಭೂತೇನಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸಹೈವ ವೇದಾರ್ಥಾವಗಮೋ ಗುರುಕುಲೇ ಸಂಪಾದನೀಯ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾರ್ಥಜ್ಞಾನವದ್ವೇದಾಂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಾಯಾತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ವೇದೇ ವಿದ್ವಾನ್ಯಜತೇ ವಿದ್ವಾನ್ಯಾಜಯತಿ ಇತಿ ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನರೂಪವಿದ್ಯಾವತ ಏವ ಯತೋಽಧಿಕಾರಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ, ತತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ಜ್ಞಾತ್ವೇತಿ ।
‘ಜ್ಞಾತ್ವಾನುಷ್ಠಾನಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚ ವಿದುಷ ಏವ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏವಮೌಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ಫಲವಚನಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಕರ್ಮಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಜೈಮಿನಿಶಬರಸ್ವಾಮಿಸಂಮತಿಮಾಹ —
ಕೃತ್ಸ್ನಶ್ಚೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ ಜೈಮಿನಿನಾ - ‘ಆಮ್ನಾಸ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ - ’ ಇತಿ ; ಶಬರಸ್ವಾಮಿನಾ ಚೋಕ್ತಮ್ - ‘ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ।
ಏವಂ ಕರ್ಮಣಾಮೇವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ —
ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಅನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾಯೀ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ, ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಹಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯಾಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತ್ವಮಾಪಾದಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕೇವಲಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಸ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಮ್ , ‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಾವಗಮಾತ್ ।
ಸಮುಚ್ಚಯೇಽಪಿ ‘ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮ್—’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನುರೋಧೇನ ಕರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷಃ, ‘ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚೋಕ್ತಂ ಮಹಾಮುನೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನುರೋಧೇನ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷಃ, ’ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನುರೋಧೇನ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಇದಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷೋಪಪಾದನಂ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದುಪೇಕ್ಷಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕೇವಲಕರ್ಮಜನ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿತ್ಯೋ ಹೀತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ‘ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಕರ್ಮಭ್ಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಮಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ —
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಂ ಶಂಕತೇ —
ಕಾಮ್ಯೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಜನ್ಮಪ್ರಾಯಣಯೋರಂತರಾಲೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮ್ಯನಿಷಿದ್ಧಯೋರನಾರಂಭಾನ್ನ ತಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ಪೂರ್ವಜನ್ಮಸು ಸಂಚಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾರಬ್ಧಫಲಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಉಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಾತ್ ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಚ ಭಾವಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯವಾಯನಿಮಿತ್ತಾ ಚ ನ ಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ; ನ ಚಾನ್ಯಜ್ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ ; ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾನಪೇಕ್ಷೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ —
ತಚ್ಚ ನೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಸಮಯೇ ಕಾನಿಚಿದೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ವರ್ತಮಾನದೇಹಮಾರಭಂತೇ ನ ಸರ್ವಾಣಿ, ಸ್ವರ್ಗನರಕಮನುಷ್ಯಾದಿವಿರುದ್ಧಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮೇಕದೇಹಾರಂಭಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ; ಅತಃ ಶೇಷಕರ್ಮಸಂಭವಾತ್ತದಪಿ ಮತಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶೇಷಕರ್ಮಸಂಭವೇಽಪಿ ಯಥಾವರ್ಣಿತಚರಿತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಜ್ಞಾನನಿರಪೇಕ್ಷ ಏವ ಜನ್ಮಾಭಾವಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಮತಂ ಕುತೋ ನ ಸಂಭವತಿ ? ತತ್ರಾಹ —
ತನ್ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಶೇಷಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಆದ್ಯವಾದ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಶೇಷಕರ್ಮಸಂಭವಃ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ನಾಶಸಂಭವಾನ್ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ, ತನ್ನ ; ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ದುರಿತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಸಂಭವೇಽಪಿ ನ ಸುಕೃತಸ್ಯ ತೇನ ಕ್ಷಯಃ ಸಂಭವತಿ, ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸಂಚಿತಸುಕೃತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಶುದ್ಧಿರೂಪತ್ವೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ; ಅತಃ ಸಂಚಿತಸುಕೃತನಿಮಿತ್ತಾ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿರಪರಿಹಾರ್ಯೇತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ಕರ್ಮಶೇಷಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಚಾದ್ಯವಾದೇ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸುಕೃತಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಸಂಚಿತಕರ್ಮಕ್ಷಯಾಸಂಭವಾಜ್ಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷ ಏವ ಮೋಕ್ಷೋ ನ ತನ್ನಿರಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪನಿಷದರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಏವ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಜ್ಞಾನೇನ ।
ಗುರುಕುಲೇ ವೇದಾಂತಜನಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ವೇದಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋಽಧಿಗಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ವಚನಾದ್ಯಥಾ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯಾ ಕರ್ಮಶೇಷಸ್ತಥಾ ಮನನಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮುಪಾಸನಮಪಿ ತಚ್ಛೇಷೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ —
ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ಹೀತಿ ।
ಮಾತ್ರಪದವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ —
ನೋಪಾಸನಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।
ಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಾದರ್ಥಾಂತರಭೂತಮುಪಾಸನಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಮೋಕ್ಷಫಲಕತ್ವೇನ ನ ಕ್ವಾಪಿ ವಿಧೀಯತೇ, ಅತೋ ನೋಪಾಸನಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಉಪಾಸನಂ ಚೇತಿ ।
‘ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯುಪಾಸನವಿಧಾನಾನಂತರಮುಪಸಂಹಾರೇ ‘ಏತಾವದರೇ ಖಲ್ವಮೃತತ್ವಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಮೃತತ್ವಸಾಧನತಯಾ ತತ್ರೋಪಾಸನವಿಧಿಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮನನಾದಿರೂಪಮುಪಾಸನಮಪಿ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಭವತಿ, ತಯೋರ್ವಿಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವೇತಿ ।
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಶ್ರುತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಶೇಷತ್ವೇ ಮಾನಮ್ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಬಲಾದ್ಗುರುಕುಲೇ ಸಂಪಾದಿತಸಮಸ್ತವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಪಾತಿನಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇರಕ್ಷರಾವಾಪ್ತಿಮಾತ್ರಫಲಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾವಬೋಧಪರ್ಯಂತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ತಥಾ ಸತಿ ವಿಚಾರವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಯೋರಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವೇನ ತತ್ತತ್ಕ್ರತುವಿಧಿಭಿರೇವ ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ಉತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಶ್ರೋತವ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ ಸ್ಫುಟತ್ವಾತ್ , ‘ವಿದ್ವಾನ್ಯಜತೇ’ ಇತಿ ವಚನಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾಂಡಗತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತತ್ತತ್ಕರ್ಮವಿದ್ವತ್ತಾಮಾತ್ರಪರತ್ವೇನಾತ್ಮವಿದ್ವತ್ತಾಪರತ್ವಾಭವಾತ್ , ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತಿಕೂಲತಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್—’ ಇತ್ಯಾದಿವೃದ್ಧವಚನಜಾತಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರಕರಣಗತತ್ವೇನ ಕರ್ಮಕಾಂಡಮಾತ್ರವಿಷಯತಾಯಾಃ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಕರ್ಮಶೇಷಃ । ಅತ ಏವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಶ್ರವಣಮರ್ಥವಾದ ಇತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಾಲಂಬನೇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಇತ್ಥಂ ಕೇವಲಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷಂ ನಿರಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಪ್ರಧಾನಂ ವಿದ್ಯಾ ಚೋಪಸರ್ಜನಮಿತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ನನು ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಾರಭ್ಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಶಂಕಾ ? ತತ್ರಾಹ —
ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಸಹಕಾರಿಮಹಿಮ್ನಾ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಕಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಹಕಾರಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವತೋ ಮರಣರೂಪಕಾರ್ಯಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯವತೋಽಪಿ ವಿಷಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪುಷ್ಟಿರೂಪಕಾರ್ಯಾಂತರಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ದಧ್ನಃ ಸಮಯವಿಶೇಷೇ ಜ್ವರರೂಪಕಾರ್ಯಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯವತೋಽಪಿ ತದಾ ಗುಡಶರ್ಕರಾದಿಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತೃಪ್ತಿಮಾತ್ರಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ವೇತ್ರಬೀಜಸ್ಯ ದಾವದಗ್ಧಸ್ಯ ಕದಲ್ಯಾರಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಪ್ರಕೃತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ಸಹಕಾರಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮ್ , ತಾವತಾ ಆರಭ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗದೋಷೇ ಕಿಮಾಗತಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನಾರಭ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಾನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾರಂಭೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ವಚನಾದಾರಭ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ವಚನಾದಿತಿ ।
ವಚನಸ್ಯಾನಧಿಗತಯೋಗ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ ಪದಾರ್ಥಯೋಗ್ಯತಾನಾಧಾಯಕತ್ವಾನ್ನ ವಚನಬಲಾದಾರಭ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ವಚನಂ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ವಚನಮೇವಾರಭ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಯೋಗ್ಯತಾಮವಿದ್ಯಮಾನಾಮಪ್ಯಾಧಾಯ ಪಶ್ಚಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾಪಯತೀತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ನಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಿತಿ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಆರಬ್ಧಂ ವೇತಿ ।
ಘಟಾದೀತಿ ಶೇಷಃ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾದ್ವಚನಶತೇನಾಪಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾರಂಭೋ ಲೋಕೇ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಅಂಧೋ ಮಣಿಮವಿಂದತ್’ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ವಚನಬಲಾದೇವ ಯೋಗ್ಯತಾಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಮಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮಪ್ಯತಿದೇಶೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಏತೇನೇತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಪ್ರತೀಚೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಜನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದಾವಾರಕಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮೇವ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಇತಿ ।
ಆವರಣರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧಹೇತೋರವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತೌ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಸ್ಯೈವಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣೋಽನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಧೀನಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾಹ —
ನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಫಲಾಂತರಸ್ಯೈವ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಪ್ರತಿಬಂಧಹೇತುನಿವೃತ್ತೌ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಪುರೋಡಾಶಾದೇಃ, ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇಃ, ವಿಕಾರಃ ಸೋಮಸ್ಯಾಭಿಷವಲಕ್ಷಣಃ, ಆಪ್ತಿಃ ಪಯಸಃ, ಇತ್ಯೇವಂ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ಕರ್ಮಫಲಂ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಮೇವ, ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯೈವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯತಮತ್ವಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಫಲವಿಪರೀತಶ್ಚೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ತು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದನಾಧೇಯಾತಿಶಯತ್ವಾದವಿಕಾರ್ಯತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಫಲವೈಪರೀತ್ಯಮ್ ; ಏತೇಷಾಂ ಹೇತೂನಾಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾ ಕಾರ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗತಿಶ್ರುತಿಮವಲಂಬ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕತೇ —
ಗತೀತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ಗತಿಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ —
ಸೂರ್ಯೇತಿ ।
ವಿರಜಾ ನಿಷ್ಕಲ್ಮಷಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೇತಿ ।
ಸುಷುಮ್ನಾಖ್ಯಯಾ ನಾಡ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಪದಾತ್ ‘ತೇಽರ್ಚಿಷಮಭಿಸಂಭವಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಗತಿಶ್ರುತೀನಾಮನ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗತಿಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ನ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ಗಂತುಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತದುಭಯಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತೃಭಿರ್ಜೀವೈರಭಿನ್ನತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣೇ ।
ತೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದಿ ಸರ್ವಗತಂ ಗಂತುರನನ್ಯಚ್ಚ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯಮ್ , ತರ್ಹಿ ಕೀದೃಶಂ ಗಂತವ್ಯಮ್ ? ಅತ ಆಹ —
ಗಂತುರಿತಿ ।
ಅನನ್ಯಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತ್ವಾಭಾವಮನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ನ ಹಿ ಯೇನೈವೇತಿ ।
ಗಂತೃಭಿರನನ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ತದನನ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತೃಭಿರನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜೀವಭಾವೇನ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯಃ ‘ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಮಸಂತಂ ಕಃ ಕರಿಷ್ಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ಆದಿಪದಗ್ರಾಹ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ಗತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಗತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದೀತಿ ।
ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಗತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ ತಥಾ ತಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಪ್ಯತಾ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಮಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತತಶ್ಚ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಗತಿಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಗತಿಶ್ರುತಯಃ ಪೂರ್ವಮುದಾಹೃತಾ ಇತ್ಯಾಶಯೇನೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ —
ಸ ಏಕಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾನೇಕಶರೀರಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ ; ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ತು ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸಮುತ್ಥಾನ್ಪಿತ್ರಾದಿಭೋಗಾಂದರ್ಶಯತಿ ; ತಥಾ ‘ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪಿ ತಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮಾವೇದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಕಾರ್ಯಂ ಬಾದರಿಃ’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ತಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಗತಿಮಾಹ —
ನ ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯಾಸ್ತಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ನ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ವಿನಿಗಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಕಾರ್ಯೇ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತಿ ತಲ್ಲೋಕೇ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಯೋ ವಿಷಯಾಃ ಸಂತಿ, ನ ಕಾರಣತ್ವೋಪಲಕ್ಷಿತೇ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯೇ ವಿಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯಾಃ ಸಂತಿ, ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ನಿರ್ಗುಣಮುಕ್ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯಾಃ ಸಂತೀತ್ಯತ್ರ ‘ಸ ಯದಿ ಸ್ತ್ರೀಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಸ್ತ್ರಿಯಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಪರಮಮುಕ್ತೌ ಭೋಗಾಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಏಕಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದ್ವೈತಂ ಯತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಸ ಭೂಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕೇನೇತಿ ।
ತತ್ತದಾ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಸಮಯೇ ಕೇನ ಕರಣೇನ ಕಂ ವಿಷಯಂ ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಗತಾನಾಮ್ ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ‘ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಗುಣಮುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ, ಪರಮಮುಕ್ತೌ ಭೋಗಾಸಂಭವಸ್ಯ ‘ತತ್ಕೇನ ಕಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ‘ಮಾತ್ರಾಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಾಧ್ಯಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಿಷಯಭೋಗಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚೈಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರಕರಣೇ ನಿವೇಶಾಸಂಭವಾತ್ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಸಂಭವಾಚ್ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಕರಣಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಕಲ್ಪನದ್ವಾರಾ ಸಗುಣಮುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮೇವೇತಿ ।
ಏವಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಕರ್ಮಣಾಮನುಪಯೋಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಮುಕ್ತೌ ವಿದ್ಯೈವ ಹೇತುರ್ನ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿರೋಧಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಪ್ರವಿಲೀನೇತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಲಕ್ಷಣಾ ವಿಶೇಷಾಃ ಪ್ರವಿಲೀನಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ತಥಾ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿಪರೀತೇನ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಜಾತೇನ ಸಾಧ್ಯಂ ಯತ್ಕರ್ಮ ತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸದ್ವಿಷಯವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ತ್ರಾದಿದ್ವೈತಬಾಧಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತತ್ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —
ನ ಹ್ಯೇಕಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಕರ್ತ್ರಾದಿಸಕಲದ್ವೈತಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಭಿಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಶೇಷಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ನ ಚೈಕಂ ವಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಉಭಯವತ್ತಯಾ ಪ್ರಮಾಣತೋ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ವಿರೋಧಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಅವಶ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಲೋಕೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ಪ್ರತೀತಯೋಃ ರಜತತ್ವಶುಕ್ತಿತ್ವಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನ್ಯತರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾಸ್ತು ; ತತ್ರಾಹ —
ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮನಾದಿ ಯದಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರಣಾಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯ ಯನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಯತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ರಾವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ದ್ವೈತಶಬ್ದಿತಂ ಜಗಲ್ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಂ ಭವತಿ, ತದಾ ಇತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಾವಿವಕಾರೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾಚೀ, ನ ಸಾದೃಶ್ಯವಾಚೀ, ಉಪಮೇಯಾನುಪಲಂಭಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾನಾಭೂತಂ ವಸ್ತುತಃ ಕಲ್ಪಿತಂ ಜಗತ್ಪರಮಾರ್ಥಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮರಣಾನ್ಮೃತ್ಯುಂ ಮರಣಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನೋಽನರ್ಥಪರಂಪರಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾದಪಿ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಭೂಮಲಕ್ಷಣೋಕ್ತ್ಯನಂತರಂ ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯಾಲ್ಪಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ ಭೂಮಲಕ್ಷಣದಾರ್ಢ್ಯಾಯ — ಯತ್ರ ಜಗತಿ ಅನ್ಯದನ್ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ತದಲ್ಪಮ್ ; ಅತೋ ಯತ್ರ ದರ್ಶನಾದಿದ್ವೈತಾಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಭೂಮರೂಪತಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ದ್ವೈತಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನದ್ವೈತವನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಯಃ ಪರಮೇಶ್ವರಮನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚಿಂತಯತಿ ಸ ನ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವಂ ವೇದೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಭೇದವಿರೋಧಿಸಂಸಾರಲಕ್ಷಣದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯಸ್ತು ಸ್ವಸ್ಯೇಶ್ವರಾದಲ್ಪಮಪಿ ಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ತದಾನೀಮೇವ ಭಯಂ ಭವತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಜಗತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಭಾತೀತಿ ಭಾವಃ । ‘ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಏಕತ್ವಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಶ್ರುತೀರೂದಾಹರತಿ —
ಏಕಧೈವೇತಿ ।
ಏಕರೂಪೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೈಕರೂಪತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಮ್ , ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸರ್ವಂ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ; ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಕಮ್ ; ಏತದಭಿಪ್ರಾಯಕತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾವಿಕರಣೇ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ ; ನೇಹ ವಿಸ್ತರಭಯಾತ್ತಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ । ಸರ್ವಮಿತ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನನೂಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಚಿದೇಕರಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಜಗದ್ಭೇದಾದರ್ಶನೇಽಪಿ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಕುತೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ಯತೋ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧೋ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರದಾನಂ ಕರ್ಮಣ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಾ ದೇವತಾ । ಕರ್ತೃಕರಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ಸ್ವಪ್ನವಜ್ಜಗತಿ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ರಜ್ಜಾವಧ್ಯಸ್ತಸರ್ಪಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತದ್ವೈತಸ್ಯೋಪಮರ್ದೇ ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧೇ ಶ್ರುತಯೋಽಪಿ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ —
ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾಪವಾದಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕತ್ವನಿಯಮದರ್ಶನರೂಪಯುಕ್ತಿಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ದ್ವೈತದರ್ಶನಬಾಧಃ ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷೂಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ‘ಉಪಮರ್ದಂ ಚ’ ಇತಿ । ವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಸಾಧನಕಾರಕಜಾತಸ್ಯೋಪಮರ್ದಂ ವಾಜಸನೇಯಿನ ಆಮನಂತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಾಧನಾನಾಂ ವಿದ್ಯಯೋಪಮರ್ದಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತ್ರ ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯನಂತರಂ ತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತದಾನೀಮಿತ್ಥಂ ಯೋಜನಾ — ಸಂಹತಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಕೇವಲವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ॥
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ವಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಯದ್ಯುಪಮೃದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಮರ್ಧೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧನಮ್ । ವಿಧೀಯತೇ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಸರ್ಪಾದೀತಿ ।
ರಜ್ಜೌ ಸರ್ಪೋಽಯಮಿತಿ ಭ್ರಾಂತಂ ಪ್ರತಿ ಮಿಥ್ಯೈವ ಸರ್ಪೋ ನ ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ಪೋಽಸ್ತಿ ರಜ್ಜುರೇವೈಷೇತ್ಯಾಪ್ತೇನ ಯಥಾ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವವಿಷಯಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಮಾದಿಪದಮ್ । ಪ್ರಥಮಂ ತು ರಜತಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸತ್ಯವಿಷಯರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಲ್ಪಿತದ್ವೈತಸ್ಯ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೇರಿವ ಕಾರ್ಯಾಕ್ಷಮತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುರಪಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ —
ವಿಹಿತಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಪಾದನೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ದ್ವೈತಸಾಪೇಕ್ಷಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮವಿರೋಧೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಮಾತ್ರೇ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾನ್ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಂ ಕರ್ಮಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ವಿದ್ಯೋಪದೇಶೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪರಾ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶ್ರುತೌ ವಿದ್ಯಾನಿರೂಪಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —
ಸಂಸಾರಹೇತೋರಿತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯೇತೀತಿ ।
ಅತ್ರೇತಿಪದಾನಂತರಂ ಕೃತ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಸಂಸಾರಹೇತ್ವವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಿಕಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಯಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರಾಶಯಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಸಂಸಾರಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತಿಃ, ಅತೋ ನ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಪರತ್ವಂ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಮಾಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಏವಮಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಮಪೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ ಕರ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರುಧ್ಯತ ಏವೇತಿ ।
ದ್ವೈತಸತ್ಯತ್ವಾಪಹಾರಿಣ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ತತ್ಸತ್ಯತ್ವಪರಾ ಕರ್ಮಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯತ ಏವೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನರೂಪಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಪರಾಯಾಃ ಕರ್ಮಶ್ರುತೇಃ ಕಾರಕಾದಿದ್ವೈತಾಸ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರಾಪ್ತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲೇತಿ ।
ಸ್ವರ್ಗಪಶ್ವಾದಿಫಲಾರ್ಥಿನಾಂ ಫಲಸಾಧನಂ ಚ ವಿದಧಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಗೌರವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ನ ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿವದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕಾರಕಾದೇಃ ಫಲಸಾಧನತಾದಿಕಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಇದಂ ಚಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣಾದೌ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ತತ್ರೈವಾನುಸಂಧೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೀಭೂತಾ ವಿದ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಧಾತವ್ಯಾ ನ ತು ದುರಿತಕ್ಷಯಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣಿ, ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮೋಕ್ಷೇ ವಾ ಉಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಉಪಚಿತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧವತಃ ಪುಂಸಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋದಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚ-ಶಬ್ದೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಸಮುಚ್ಚಿತತ್ವರೂಪಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ತತ ಆತ್ಯಂತಿಕ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪರ್ಯವಸಾಯಿನೋ ದುರಿತಕ್ಷಯಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸ್ಯ ಚ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾಮುಪದೇಶೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಪರತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ದ್ವೈತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಾಧನಪ್ರಸಂಗಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ವಿರೋಧಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವತಃ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಂ ವಕ್ತುಂ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾಮಮೂಲತ್ವಮಾಹ —
ಅನಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ಹೀತಿ ।
ಅನಾತ್ಮನಿ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನ್ಕಾಮಯಿತವ್ಯಪದಾರ್ಥಾನ್ಪಶ್ಯತಸ್ತದ್ವಿಷಯಃ ಕಾಮೋ ಭವತಿ । ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಕಾಮಯಮಾನಶ್ಚ ಕರೋತೀತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ವ್ಯಾಸೇನ - ‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಸ್ತತ್ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಸಾರಫಲಕತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನ ಕರ್ಮಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ತತ್ಫಲೇತಿ ।
ಸಂಸಾರ ಇತಿ ।
ಕಾಮಿನ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿದ್ಯಾವತಸ್ತು ಕಾಮಾಭಾವಾನ್ನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಾಹ —
ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಆತ್ಮೈಕತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾಮಯಿತವ್ಯವಿಷಯಾಭಾವಾದನಾತ್ಮಗೋಚರಕಾಮಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಕಾಮೋಽಸ್ತ್ವಾನಂದರೂಪತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ, ತಥಾ ಚ ತತ್ಕಾಮನಯಾ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।
ಕಾಮಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಾತ್ಮಾನಂದೇ ಚ ವಿದುಷೋಽನ್ಯತ್ವಭ್ರಾಂತೇರ್ನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಾತ್ಮನಿ ಕಾಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತದನುಪಪತ್ತೌ ಚ ವಿದುಷೋ ಮುಕ್ತಿರೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ; ತಥಾ ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತ್ಯಾಶೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ —
ಅತೋಽಪೀತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಕಾಮಾಭಾವೇನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಏಕದೈಕತ್ರ ಪುರುಷೇ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿಮತೇ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಮಪ್ಯೇಕದೈಕಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಾಸಂಭವಲಕ್ಷಣವಿರೋಧೋಽಪಿ ತದನಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಕರ್ಮ ಚೋಪಸರ್ಜನಮಿತಿ ಪಕ್ಷೋಽಪಿ ಸಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಪಕ್ಷವದತ ಏವ ನಿರಸ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ವಿರೋಧಾದೇವ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಮತೇ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾಶ್ರುತೀನಾಂ ಕ್ರಮಸಮುಚ್ಚಯಪರತ್ವೇನಾವಿರೋಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಸ್ವಾತ್ಮಲಾಭೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಲಾಭೇ ತು ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ತು ವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಪೂರ್ವೋಪಚಿತೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋದಯಹೇತುತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಏತೇನ ‘ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ’ ಇತಿ ವಚನಂ ಕ್ರಮಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ಉಪಾಸನಕರ್ಮಣೋರ್ಯೌಗಪದ್ಯೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ‘ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ’ ಇತಿ ವಚನಮಪಿ ಕರ್ಮಣೈವ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಕಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ‘ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತಿ ವಚನಮಪಿ ಕ್ರಮಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವೇತಿ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ಧ್ಯೇಯಮ್ ।
ಪರಮಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷೇ ಕೇವಲಕರ್ಮಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಚ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವನಿರೂಪಣಮುಪಶ್ರುತ್ಯ ಲಬ್ಧಾವಕಾಶ ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ, ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ನೈಷ್ಠಿಕವಾನಪ್ರಸ್ಥಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಲಕ್ಷಣಾನಾಮನುಪಪತ್ತಿರನನುಷ್ಠೇಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಾಶ್ರಮಾಂತರಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ಅತ ಆಹ —
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯ ಏವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಹಿತಾನಿ ನಾಶ್ರಮಾಂತರೇಷು, ಅತೋ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮೇಕಮೇವಾನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯೈವಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅತ ಏವಾನುಕೂಲತರಾ ಭವಂತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮನುಷ್ಠಾನಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವೇಷಾಮಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಲಾಭಾದ್ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಯೋ ನಾನುಕೂಲತರಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಶ್ರಮಾಂತರಾನುಷ್ಠಾನಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತಯೋಽನುಕೂಲಾ ಭವಂತ್ಯೇವ, ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಮಕಾಮಯಮಾನೈರ್ಗೃಹಸ್ಥೈಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಾತ್ , ಇದಾನೀಂ ತು ವಿದ್ಯಾಕಾಮೈರಪಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಯೇ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯ ಏವ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನೀತಿ ವಿಶೇಷಲಾಭಾದನುಕೂಲತರಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಆದಿಪದೇನ ‘ವೀರಹಾ ವಾ ಏಷ ದೇವಾನಾಂ ಯೋಽಗ್ನಿಮುದ್ವಾಸಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಆಶ್ರಮಾಂತರನಿಷೇಧಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಅತ್ರ ಕಿಮಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮವಿಹಿತತ್ವಾದನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ಅಥ ವಾ ತೇಷು ವಿದ್ಯಾಹೇತುಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ ? ನಾದ್ಯಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ನಿಷೇಧಶ್ರುತೇರ್ಯಾವಜ್ಜೀವಾದಿಶ್ರುತೇಶ್ಚಾವಿರಕ್ತವಿಷಯತಯಾ ಸಂಕೋಚೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಾಂಸಾರಿಕಫಲಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ‘ಯದಹರೇವ ವಿರಜೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ನ ಕರ್ಮಾನೇಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಹೇತುಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಾನಾವಿಧತ್ವಾದಾಶ್ರಮಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಸಂತ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಅತೋ ನಾಶ್ರಮಾಂತರಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಾನಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ವಿಹಿತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ, ನಾಶ್ರಮಾಂತರೇಷು ವಿಹಿತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನ ಹೀತಿ ।
ನ ಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಭವಂತ್ಯೇವ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾನ್ಯೇವಾಶ್ರಮಾಂತರೇಷು ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ತೇಷಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ವಿಹಿತಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದತಿಶಯಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ತಪ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸಂಕೀರ್ಣಾನೀತಿ ।
ಹಿಂಸಾನೃತವಚನಾದಿದೋಷೈರಸಂಕೀರ್ಣಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಥಾನಾಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯತತ್ತ್ವವಿಚಾರಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ —
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
‘ಸತ್ಯೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಪಸಾ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ನಿತ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಇತಶ್ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವೇಽಪಿ ನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮಾವಶ್ಯಿಕಮ್ , ಅತೋ ನೈಕಾಶ್ರಮ್ಯನಿರ್ಬಂಧ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ಜನ್ಮಾಂತರೇತಿ ।
ಕೇಷಾಂಚಿಜ್ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವ ದಾರಸಂಗ್ರಹಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ವಿದ್ಯೋದಯಸಂಭವಾತ್ತೇಷಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರನರ್ಥಿಕಾ ।
ನನೂತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯಾನಾಮಪಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
‘ಜಾಯಾ ಮೇ ಸ್ಯಾದಥ ಪ್ರಜಾಯೇಯಾಥ ವಿತ್ತಂ ಮೇ ಸ್ಯಾದಥ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವೀಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯೈವಾವಗಮಾತ್ಕರ್ಮಫಲಭೂತಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರನರ್ಥಿಕೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಸಾಧ್ಯಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಭಿಃ ಸಾಧನೀಯಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕಾರೋ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಸೂಚನಾರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯನಿರ್ಬಂಧಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಲೋಕಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಪುತ್ರಕರ್ಮಾಪರವಿದ್ಯಾನಾಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಸಂಪಾದನೀಯಾನಾಂ ಲೋಕತ್ರಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಭಿರುತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯೇನ ಪುಂಸಾ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮೇವ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಪುತ್ರಾದೀತಿ ।
‘ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಪುತ್ರೇಣೈವ ಜಯ್ಯಃ ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕೋ ವಿದ್ಯಯಾದೇವಲೋಕಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಾದೀನಾಂ ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ಏತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪುತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಕಾಮತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿನಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮೈವ ಲೋಕನಂ ಲೋಕ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಲೋಕಃ ಲೋಕನಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಇದಂ ಚ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಾತ್ಮಲೋಕದರ್ಶಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಕಾಮತ್ವೇ ಹೇತುತಯೋಪಾತ್ತಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಭಗವತಾ — ‘ರಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ’ ಇತಿ । ರಸೋ ರಾಗಃ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಶ್ರಮ ಏವೋತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯಾನಾಂ ನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಸತೋ ವಿದ್ಯೋದಯೇಽಪಿ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗ ಏವ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಿಪಾಕಃ ಪ್ರತಿಬಂಧರಾಹಿತ್ಯಮ್ ; ಅಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಬಲೇನ ಕರ್ಮಫಲೇಭ್ಯೋ ನಿತರಾಂ ವಿರಕ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿವೃತ್ತಿರೇವೇತಿ ।
ವಿಧಿನಾ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗರೂಪಸಂನ್ಯಾಸ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರೇ ಮೈತ್ರೇಯಿ, ಅಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಸ್ಥಾನಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರವ್ರಜಿಷ್ಯನ್ನೇವಾಸ್ಮಿ ತ್ಯಕ್ತ್ವೇದಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ಕರಿಷ್ಯನ್ನಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕಂ ಯಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಪ್ರವವ್ರಾಜೇತಿ ವಿದುಷೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ‘ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ನ ಕರ್ಮಾನೇಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವೇಽಪಿ ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಕಾಮೇನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತಥೈವಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಯಥಾರುಚ್ಯನುಷ್ಠಾತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ, ತೇಷ್ವಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಕರ್ಮಣಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವಚನಮ್ ‘ತಸ್ಯಾಶ್ರಮವಿಕಲ್ಪಮೇಕೇ ಸಮಾಮನಂತಿ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ವಚನೇ ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಪರಃ । ಅನಂತರಂ ಚ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿದುಷಃ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇತ್ಥಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯಾನಾವಶ್ಯಿಕತ್ವಾದಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ವೈಕಲ್ಪಿಕಮನುಷ್ಠಾನಮುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —
ಕರ್ಮ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಶ್ರುತೇರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಸು ತಾತ್ಪರ್ಯಾತಿಶಯವತ್ತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಧರ್ಮಯುಕ್ತಂ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಬಲಮ್ , ಅತೋಽತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾನಧಿಕೃತವಿಷಯಮಾಶ್ರಮಾಂತರವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ।
ಅಧಿಕೋ ಯತ್ನಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತಿಶಯಃ । ‘ಏಷ ಆದೇಶಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಶ್ರುತೇರ್ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾವಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಮಹಾಂಶ್ಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ತಪೋಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯಾನಿ ಚಾಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನ್ಯಪಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಸಂತ್ಯೇವ, ಪರಂ ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನ್ಯಧಿಕಾನಿ ; ತಥಾ ಚ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತರಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮಾಯಾಸಾಧಿಕ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಅನನ್ಯೇತಿ ।
ಋತ್ವಿಗ್ವಿತ್ತಾದಿಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾಯಾಸಬಾಹುಲ್ಯಧರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಾನಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರಾಬಲ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಕರ್ಮಫಲಭೂತಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿರಕ್ತೌ ವಾ ಲಬ್ಧಾಯಾಂ ಪುನಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೈಕಪ್ರಯೋಜನೇ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಿಫಲೇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನುಗ್ರಹಾದಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತಿ ।
ಆಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಥಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಶುಭಾಶುಭಕರ್ಮಣಾಮಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸ್ವಫಲೋತ್ಪಾದಕತ್ವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ —
ಯೇನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ —
ಅವಿರಕ್ತಾ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವಾಹ —
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ವೇಷಿಣ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಾಂಸಾರಿಕಭೋಗವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ತತ್ರ ರಾಗಿಣಾಂ ವೈಮುಖ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಂ ಚ ವೈಮುಖ್ಯಮಶುಭಕರ್ಮಫಲಮನರ್ಥಪರಂಪರಾವಹತ್ವಾತ್ । ಯೇನ ಜನ್ಮನೈವ ವೈರಾಗ್ಯಾದಿಕಂ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ದೃಶ್ಯತೇ ತೇನ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಮಪ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಂ ಭವತಿ ; ಯತೋ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಮಪ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಂ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಕರ್ಮಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರೇಭ್ಯೋ ವಿರಕ್ತಾನಾಮುತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯಾನಾಮನುತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯಾನಾಂ ಚ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವೇಷ್ಯತೇ ನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾದೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —
ಕರ್ಮಫಲಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನುಗ್ರಹಾದಿತ್ಯನೇನ ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಾನಾಮಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಯತೋ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯನುಗ್ರಾಹಕತ್ವಮತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಸು ಶ್ರುತೇರ್ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾದಿಕಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾದೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾವೇಕೋ ಹೇತುರುಕ್ತಃ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಕರ್ಮಫಲಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಾಮಬಾಹುಲ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ —
ಆಶಿಷಾಮಿತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯಫಲಾನಾಮಸಂಖ್ಯೇಯತ್ವಾದೇವ ತತ್ಸಾಧನಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿನಿ ಗೃಹಾಶ್ರಮೇ ಕರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯಂ ಕರ್ಮಣಾಮಾಯಾಸಬಾಹುಲ್ಯಂ ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಯತ್ವಾಚ್ಚ ತತ್ರ ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಾದಿಕಮಿತ್ಯನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧೌ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಉಪಾಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಉಪೇಯಂ ಫಲಮ್ । ತಥಾ ಚ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಾಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಥಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧಕತಮತ್ವೇನಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಸಂಭವಾಚ್ಚ ವಿರಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಾತ್ಮಲಾಭೇ ತ್ವಿತ್ಯಾದಾವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರಿತಕ್ಷಯದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ; ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಶಂಕತೇ —
ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ತದ್ಯತ್ನಾಂತರಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಕರ್ಮಭ್ಯ ಏವೇತಿ ।
ಶ್ರವಣಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ —
ನ, ನಿಯಮಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಪದೇನ ತದ್ಧೇತುಭೂತೋಪನಿಷಚ್ಛ್ರವಣಾದಿಯತ್ನೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಸ್ಯಾನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಚ್ಛ್ರವಣಾದಿಯತ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಕರ್ಮಕೃತಾತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕ್ಷಯಾದೇವ ವಿದ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ನ ತು ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ನಿಯಮೋ ನಾಸ್ತಿ, ನಾಸ್ಮಾಭಿಸ್ತಥಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —
ಅಹಿಂಸೇತಿ ।
ಸಂನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮಹಿಂಸಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಂತರಂಗಸಾಧನತ್ವೇನ ತೈರ್ವಿನಾ ಕರ್ಮಭಿಃ ಕ್ಷೀಣಪಾಪಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯೋದಯಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಿಂಸಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಶ್ರವಣಾದೌ ವಿಶೇಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —
ಸಾಕ್ಷಾದೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾದ್ಯಸಂಭಾವನಾದಿಲಕ್ಷಣದೃಷ್ಟಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸೇನ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಾಚ್ಛ್ರವಣಾದೇರಾವಶ್ಯಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ —
ಅತಃ ಸಿದ್ಧಾನೀತಿ ।
ವಿಹಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿಯುಕ್ತೇರಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಕರ್ಮಸು ಸರ್ವೇಷಾಮಾಶ್ರಮಿಣಾಮಧಿಕಾರಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯನಿರಾಕರಣಫಲಮುಪಸಂಹೃತಮಪಿ ಪುನರುಪಸಂಹರತಿ ಚಿಂತಾಸಮಾಪ್ತಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮ್ —
ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ಪಂಚಮೀ ॥
ನನು ‘ಶಂ ನೋ ಮಿತ್ರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಂತೇರಾದಾವೇವ ಪಠಿತತ್ವಾದಿದಾನೀಂ ಪುನಃ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪಠ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ಶಂ ನೋ ಮಿತ್ರ ಇತ್ಯಾದ್ಯತೀತೇತಿ ।
ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದ್ಯತೀತಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಯೇ ಉಪಸರ್ಗಾಃ ವಿಘ್ನಾಸ್ತೇಷಾಮುಪಶಮನಾಯ ‘ಶಂ ನೋ ಮಿತ್ರಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶಾಂತಿರಾದೌ ಪಠಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುನಃ ಪಾಠ ಉತ್ತರಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ —
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪುನಃಪಾಠಸ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಶೇಷತ್ವಮೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ ‘ಆವೀನ್ಮಾಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾತ್ , ತಥಾಪ್ಯತೀತವಿದ್ಯೋಪಸರ್ಗಪ್ರಶಮನರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದುಪಕ್ರಮೇ ‘ಶಂ ನೋ ಭವತ್ವರ್ಯಮಾ’ ಇತಿ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಪುನಃಪಾಠಸ್ಯೋತ್ತರವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಚ ‘ತನ್ಮಾಮಾವೀತ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ ವಾಯ್ವಾಖ್ಯಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಾಮ್ ಅಪರವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಮ್ ಆವೀತ್ ಅರಕ್ಷತ್ ಇದಾನೀಂ ಪರವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಂ ಮಾಮವತ್ವಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಾನುಗುಣಮುಪಪಾದನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
‘ಸಹ ನಾವವತು’ ಇತಿ ಶಾಂತಿಂ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಸಹ ನಾವವತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗುರೋಃ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಛಿಷ್ಯ ಏವ ಗುರೋಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಕ್ಷೇಮಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ರಕ್ಷತ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭೋಜಯತ್ವಿತಿ ।
ಪಾಲಯತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಗುರುರ್ನಿರಾಲಸ್ಯ ಉಪದಿಶತಿ ಯಥಾ ಚಾಹಮುಪದಿಷ್ಟಮರ್ಥಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿರಹಿತೋ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ ತಥಾ ಪಾಲಯತ್ವಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಮಮ ವಿದ್ಯೋದಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತತಯಾ ಯದಾವಯೋಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪೇಕ್ಷಿತಮೂಹಾಪೋಹಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ಸಹಿತಾವೇವ ನಿರ್ವರ್ತಯಾವಹೈ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧೀತಮಿತಿ ।
ಆವಯೋಃ ಸಂಬಂಧಿ ಯದಧೀತಮುಪನಿಷದ್ಗ್ರಂಥಜಾತಂ ತತ್ತೇಜಸ್ವ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಧೀತಸ್ಯ ತೇಜಸ್ವಿತ್ವಂ ಸೌಷ್ಠವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಧೀತಮಿತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ತದೇವ ಸೌಷ್ಠವಂ ನಿರೂಪಯತಿ —
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ನನು ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಯೋರ್ದ್ವೇಷೋ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ಪರಸ್ಪರಮತ್ಯಂತಹಿತೈಷಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಕದಾಚಿದ್ವೈಮನಸ್ಯರೂಪೋ ದ್ವೇಷೋ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾರಸಿಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —
ಪ್ರಮಾದೇತಿ ।
ಅನ್ಯಕೃತದುರ್ಬೋಧನಾದಿನಾ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯಾಚಾರ್ಯವಿಷಯೇಽನಾದರರೂಪೋಽಪರಾಧೋ ಭವತಿ, ತಥಾ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಿಷ್ಯವಿಷಯೇ ತಾದೃಗ್ವಿಧ ಏವಾಪರಾಧೋ ಭವತಿ, ಇದಂ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಶಿಷ್ಯೇಣ ತಾವತ್ಸ್ವವಿಷಯೇ ಆಚಾರ್ಯಕರ್ತೃಕದ್ವೇಷೋಽವಶ್ಯಂ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ, ಇತರಥಾ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಪರ್ಯಂತವಿದ್ಯೋದಯಾಸಂಭವಾತ್ ; ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ - ‘ಸ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಫಲವದ್ಯಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತಾಂತಃಕರಣೇ ಗುರೌ’ ಇತಿ ; ತಥಾ ಸ್ವಸ್ಯಾಚಾರ್ಯವಿಷಯಕದ್ವೇಷೋಽಪಿ ಸಮ್ಯಕ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ತದ್ಭಕ್ತಿವಿಘಟಕತ್ವೇನ ಭಕ್ತಿಹೀನಸ್ಯ ತಾದೃಶವಿದ್ಯೋದಯಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಯಸ್ಯ ದೇವೇ ಪರಾ ಭಕ್ತಿರ್ಯಥಾ ದೇವೇ ತಥಾ ಗುರೌ । ತಸ್ಯೈತೇ ಕಥಿತಾ ಹ್ಯರ್ಥಾಃ ಪ್ರಕಾಶಂತೇ ಮಹಾತ್ಮನಃ’ ಇತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ತ್ರಿರ್ವಚನಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿಭೌತಿಕಾಧಿದೈವಿಕಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಸರ್ಗಾಣಾಂ ಪ್ರಶಮನಾರ್ಥಮಿತಿ ಗ್ರಂಥೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಹ ನಾವವತ್ವಿತಿ ಶಾಂತೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ನಿರ್ವಿವಾದಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ —
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇತಿ ।
‘ಶ್ರವಣಾಯಾಪಿ ಬಹುಭಿರ್ಯೋ ನ ಲಭ್ಯಃ ಶೃಣ್ವಂತೋಽಪಿ ಬಹವೋ ಯಂ ನ ವಿದ್ಯುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನೈರಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ವಿಘ್ನಬಾಹುಲ್ಯಾವಗಮಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರವಶ್ಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯೇತ್ಯಾಹ —
ಅವಿಘ್ನೇನ ಹೀತಿ ।
ಇತರಥಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಿಮರ್ಥಮಾಶಾಸ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ —
ತನ್ಮೂಲಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃಷ್ಟಶ್ರೇಯಸೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮೂಲಕತ್ವೇ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮಾನಂದವಲ್ಲ್ಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸಂಹಿತಾದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿದ್ಯಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಕರ್ಮಭಿರವಿರುದ್ಧಾನೀತಿ ।
ಕರ್ಮಭಿರವಿರುದ್ಧಮೇವಾನ್ಯದಪ್ಯುಪಾಸನಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅನಂತರಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತೇನ ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇನ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪಕೇಣೈವ ಸಬೀಜಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ಕಿಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರಂಭೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।
ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತೇನಾಪಿ ಸೋಪಾಧಿಕಾತ್ಮದರ್ಶನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಸೋಪಾಧಿಕಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನರೂಪತ್ವಾಭಾವೇನಾಶೇಷಸಂಸಾರಬೀಜೋಪಮರ್ದನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಮದರ್ಶನಾದಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿರೋಧಿಸನ್ನಿಪಾತೇ ಸತ್ಯನಾದೇರಪಿ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತ್ಯೇವ, ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯಾನಾದೇರಪಿ ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ , ಗೌರವೇಣ ಭಾವತ್ವವಿಶೇಷಣಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ವಿರೋಧಿವಿದ್ಯಾವಶಾದವಿದ್ಯಾ ಕಾಮವಸ್ಥಾಮಾಪದ್ಯತೇ ? ಅಸತ್ತ್ವಾವಸ್ಥಾಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ತಥಾ ಹಿ - ಯಥಾ ಮುದ್ಗರಪಾತಾದಿರೂಪವಿರೋಧಿಸಂನಿಪಾತಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಮೃದಾದಿದೇಶೇನ ಮುಹೂರ್ತಾದಿಕಾಲೇನ ಜಲಾಹರಣಾದಿಕಾರ್ಯೇಣ ಚ ಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯಂ ಸದ್ಘಟಾದಿಸ್ವರೂಪಂ ವಿರೋಧಿಸಂನಿಪಾತಾದ್ದೇಶಕಾಲಕ್ರಿಯಾಭಿಃ ಸಂಬಂಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಮಸತ್ತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ವಿದ್ಯೋದಯರೂಪವಿರೋಧಿಸಂನಿಪಾತಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಚೈತನ್ಯರೂಪದೇಶೇನ ಈಶ್ವರಾದ್ಯಾತ್ಮಕಕಾಲೇನ ಸಂಸಾರರೂಪಕಾರ್ಯೇಣ ಚ ಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯಂ ಸದವಿದ್ಯಾಸ್ವರೂಪಂ ವಿರೋಧಿವಿದ್ಯೋದಯಸಂನಿಪಾತಾಚ್ಚೈತನ್ಯಾದಿನಾ ಸಂಬಂಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಮಸತ್ತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ । ನನು ವಿರೋಧಿಸಂನಿಪಾತೇ ಸತಿ ಘಟಾದೇರ್ಧ್ವಂಸೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ಕಿಮೇತಾವತಾ ? ನ ಹಿ ಘಟಾದಿರೇವ ಧ್ವಂಸರೂಪಾಭಾವೋ ಭವತಿ ; ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯಮಸದಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಧ್ವಂಸೋಽಪಿ ಜನ್ಮವತ್ಕ್ಷಣಿಕೋ ವಿಕಾರೋ ನ ಪರಾಭಿಮತಾಭಾವರೂಪ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತಲೇಶಸಂಗ್ರಹಾದೌ । ನನು ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ವಿರೋಧಿಸಂನಿಪಾತೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪನಾಶಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪತಾಮಾಪನ್ನಸ್ಯಾಸ್ತಿ ದೇಶಾದಿಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯತೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಗತಸ್ಥೂಲಾವಸ್ಥಾಯಾ ವಿರೋಧಿಸಂನಿಪಾತೇನ ನಿರುಕ್ತಾಸತ್ತ್ವೋಪಗಮಾತ್ । ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತುಚ್ಛತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ವಾರ್ತ್ತಿಕಕಾರೈರುಕ್ತಾ - ‘ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ನಾಸೀದಸ್ತಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ’ ಇತಿ । ಪಂಚದಶ್ಯಾಮಪ್ಯುಕ್ತಮ್ - ‘ವಿದ್ಯಾದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶ್ರುತಂ ತುಚ್ಛಮ್’ ಇತಿ । ವಿದ್ಯಾರೂಪಯಾ ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತುಚ್ಛತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧೇತಿ ತದರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಸತಿ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮವಶಿಷ್ಯತೇ, ನಾವಿದ್ಯಾ ನಾಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ನನ್ವವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಅಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರೂಪಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಸುಖದುಃಖಾಭಾವೇತರತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿವಶಾದೇವ ತತ್ಕಾರ್ಯಸಂಸಾರಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕೀ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ ; ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸಂಸಾರದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾ ಮುಕ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ –
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಭಯೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಸಂಸಾರದುಃಖಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೈವ ಪುನರ್ವಚನದ್ವಯಮಾಹ –
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಯಾತ್ಯಂತಿಕಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮೇವಾಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಚನಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಕರಣಕರಣಾನುಸಂಧಾನಪ್ರಯುಕ್ತಸಂತಾಪಾಭಾವವಚನಂ ಚೋಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಪ್ರಮಾಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಪಾಹೃತವಚನಜಾತಾದಿತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।
ವಿಧೂತಸರ್ವೋಪಾಧೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಾನಂದವಲ್ಲ್ಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪವರ್ಣ್ಯಾದ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಂಬಂಧಂ ಚ ಕಿಮರ್ಥಮಾಹೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಆದಾವೇವೇತಿ ।
ತತ್ರ ‘ಆಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಯೋಜನನಿರ್ದೇಶಃ, ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್’ ಇತ್ಯನೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರ್ದೇಶಃ, ತಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯೋಜನಿಭಾವಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ನನ್ವಾದಾವೇವ ತಯೋರ್ಜ್ಞಾಪನಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ ; ತತ್ರಾಹ –
ನಿರ್ಜ್ಞಾತಯೋರ್ಹೀತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷೋರುಪನಿಷತ್ಸು ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಮುಕ್ತಿಸಾಧನವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಉಪನಿಷಚ್ಛ್ರವಣಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ತದರ್ಥಮಾದಾವೇವ ಪ್ರಯೋಜನಾದಿಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ತದುಕ್ತಂ ವೃದ್ಧೈಃ - ‘ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧಸಂಬಂಧಂ ಶ್ರೋತುಂ ಶ್ರೋತಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಶಾಸ್ತ್ರಾದೌ ತೇನ ವಕ್ತವ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಪ್ರಯೋಜನಃ’ ಇತಿ । ವಿದ್ಯಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಗುರುಮುಖಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ಶ್ರವಣಮ್ , ಶ್ರುತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿನಿರಾಸೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ , ಗೃಹೀತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಧಾರಣಮ್ , ಧೃತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯುಕ್ತಿಭಿರನುಚಿಂತನರೂಪೋಽಭ್ಯಾಸಃ, ತದರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಏವ ವಿದ್ಯಾರೂಪಫಲೋದಯಸಂಭವಾಚ್ಛ್ರವಣಾದಿಕಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರವಣಾದಿಪೂರ್ವಕಂ ಹೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಮಾನಮಾಹ –
ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾಸಂಭಾವನಯೋರ್ನಿರಾಸಾಯ ಶ್ರವಣಮನನೇ ಆವಶ್ಯಕೇ ಇತಿ ಭಾವಃ । ‘ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕಮಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ನ ಜಾತ್ಯಾದಿಕಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ವೃದ್ಧತಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪದೇನ ‘ಬೃಹಿ ವೃದ್ಧೌ’ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದ್ವೃದ್ಧಿಮದ್ವಸ್ತು ಕಥ್ಯತೇ ; ಸಾ ಚ ವೃದ್ಧಿಃ ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾನ್ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ; ತಚ್ಚ ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತಿ ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಂ ನಿರತಿಶಯಮಿತಿ ।
ನ ಚೋತ್ಕೃಷ್ಟವಾಚಿನಾ ಪರಶಬ್ದೇನ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರಪಿ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಪರಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಕೋಚಕಾಭಾವೇನ ಪರಮಾನಂದರೂಪತಯಾ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕೃಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪರ್ಯವಸಾನಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಮಾತ್ರಾದಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾದಪಿ ತದೇವ ಪರಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಕೌಂತೇಯಸ್ಯ ಸತೋ ರಾಧೇಯತ್ವಭ್ರಮವತ ಆಪ್ತೋಪದೇಶಜನಿತಾತ್ ‘ಕೌಂತೇಯೋಽಹಮ್’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ಕೌಂತೇಯ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ಯೋ ನಾನ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರಾದಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋ ವೇದ ಸ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ ಹ ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದ್ವಿದುಷಾಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾರ್ಥಃ ।
ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ।
ಆನಂತ್ಯಾದಿವಚನೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಗತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂಭೂತಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಲೌಕಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿವಿರೋಧಂ ಮತ್ವಾ ತಾಮಾಹ –
ಆಪ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಗ್ರಾಮಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನುಪಪತ್ತೇರದೋಷತ್ವಂ ಕಥಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾಪ್ತೇರತ್ರಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದನುಪಪತ್ತಿರ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ದರ್ಶನೇತಿ ।
ಅದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂತಮಾತ್ರಾಭಿಃ ಪಂಚೀಕೃತಾಪಂಚೀಕೃತಭೂತಾಂಶೈಃ ಕೃತಾ ಯೇ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಹ್ಯಾಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಚಾನ್ನಮಯಾದಯಃ ಕೋಶಾಃ ತೇಷ್ವಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ಸ ಜೀವೋ ನಾನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತದಾಸಕ್ತಚೇತಸಃ ತೇಷ್ವೇವಾಸಕ್ತಂ ಚೇತೋ ಯಸ್ಯ ತಥಾಭೂತಸ್ಯ । ಆಸಕ್ತಿರತ್ರ ಕೋಶಾಭಿಮಾನಪ್ರಯುಕ್ತದುಃಖಾದಿಮತ್ತಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಪರಮಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥಾ, ತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅನ್ನಮಯಾದೀನ್’ ಇತ್ಯಾದಿದ್ವಿತೀಯಾ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥೇ । ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಾತ್ಮಭ್ಯೋಽನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನಾಭಿಮನ್ಯತೇ ಕೋಶವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ನಾಭಿಮನ್ಯತ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ವರೂಪಭೂತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗ್ರಹಣಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನ ಇತ್ಯನೇನ ತಸ್ಮಿಂದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಗೋಚರೋ ವಿಪರ್ಯಯ ಉಕ್ತಃ । ಅವಿದ್ಯಯೇತ್ಯನೇನಾವರಣಸಮರ್ಥಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಾ ।
ಸ್ವರೂಪೇಽಪ್ಯಗ್ರಹಣಾದಯೋ ಭವಂತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಪ್ರಕೃತೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾಯಾ ದಶಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಪೂರಣೇ ಸಮರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಹ್ಯಾ ಯೇ ನವ ಸಂಖ್ಯೇಯಾಃ ತದ್ವಿಷಯಾಸಕ್ತಚಿತ್ತತಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ವಿಹಾಯ ತೇಷ್ವೇವ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಿಗಣನವ್ಯಾಸಕ್ತಚಿತ್ತತಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೋಽಪಿ ದಶಮೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಮ್ , ತದ್ಧೇತುಭೂತಂ ದಶಮಂ ನ ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭೂಯಮಾನಮಾವರಣಮ್ , ನವೈವ ವರ್ತಾಮಹ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಯಶ್ಚ ಯಥಾ ದಶಮಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾಪ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಾಂ ತದಾಪ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಸ್ಯೈವಮಿತಿ ।
ಕೇನಚಿದಿತಿ ।
'ದಶಮಸ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾಪ್ತೇನ ಸ್ಮಾರಿತಸ್ವರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಯದ್ದಶಮಸ್ವರೂಪಮವಿದ್ಯಯಾನಾಪ್ತಮಾಸೀತ್ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯದಾತ್ಮತ್ವೇನ ದರ್ಶನಂ ತದೇವ ವಿದ್ಯಾ, ತಯಾ ಆಪ್ತಿರನಾಪ್ತತ್ವಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಮಾದ್ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಅನೇನ ವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಭೂತಮಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಾಹಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನಾದ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ವಿವರಣರೂಪತ್ವಾದುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವೇನಾನಯೋಃ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಮಾದ್ಯವಾಕ್ಯವಿವರಣರೂಪಮುತ್ತರಂ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯಜಾತಮಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ತ್ವಾ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋಽರ್ಥಕಥನಪೂರ್ವಕಮವತಾರಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮಿತ್ಯನೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಿರ್ಧಾರಿತೇತಿ ।
ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲೇನಾಸ್ತಿ ಕಿಮಪಿ ಮಹದ್ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ತು ತದ್ಬಲೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಯಃ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸ್ತತ್ಸಮರ್ಪಣೇ ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭಿಧಾನೇನ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಾಯೈಷಾ ಋಗುದಾಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತ್ಯನೇನ ಅವಿಶೇಷೇಣ ‘ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವೇದನದ್ವಯಸಾಧಾರಣ್ಯೇನೋಕ್ತಂ ವೇದನಂ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂತ್ಯರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷೇಣೇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮನನ್ಯರೂಪೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯೇತಿ ।
'ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯೇವಮಾಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾಯ ಚೈಷಾ ಋಗುದಾಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಸಂಸಾರಾಸ್ಪೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವ ಏವ ನಾನ್ಯತ್ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಂ ಮಂತ್ರಮವತಾರ್ಯ ತದಾದ್ಯಪಾದತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಿ ವಿಭಜತೇ –
ಸತ್ಯಾದೀನಿ ಹೀತಿ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯಂ ವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಬುಭುತ್ಸಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕತ್ವಾಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಾಯೋಗಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ವೇದ್ಯತಯೇತಿ ।
ಆದ್ಯವಾಕ್ಯೇ ವೇದ್ಯತಯೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶೇಷ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾತ್ರ ವಕ್ತುಮಿಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕಮ್ , ವಿಶೇಷಣಂ ತು ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಜಾತೀಯಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ಕಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷಣವಿಶೇಷಣಯೋರ್ಭೇದಾತ್ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾದ್ಯರ್ಥಕತಯಾ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ಯ ಸತೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೇವ ಸಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಾಂಶೋಽಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾತ್ರ ವಿಶೇಷಣತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮಾತ್ರನಿವರ್ತಕತ್ವರೂಪಮುಖ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಸ್ಯಾತ್ರಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಸತ್ಯಾದಿಕಂ ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ವ್ಯಾವರ್ತಕಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ವಾದಿಭಿರ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಗೌರವೇಣ ಧರ್ಮತ್ವಾಂಶಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರವೇಶಾಯೋಗಾತ್ , ವ್ಯಾವರ್ತಕಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯಾದೇರ್ಲಕ್ಷ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯೈವ ಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಸತಃ ಸತ್ಯಾದೇರ್ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧೋಪಯುಕ್ತತಯಾ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ , ಸತ್ಯಾದಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತತಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯಮಾನತ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯೇಕತ್ರಾಪಿ ರೂಪಭೇದೇನೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇ ಲಿಂಗಮಾಹ –
ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾದೇವೇತಿ ।
'ನೀಲಂ ಮಹತ್ಸುಗಂಧ್ಯುತ್ಪಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸತ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಯೈಕವಿಭಕ್ತ್ಯಂತಾನಿ ನೀಲಾದಿಪದಾನಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ; ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಿ ತಥಾಭೂತಾನಿ ; ತತೋಽರ್ಥಗತವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವನಿಬಂಧನಾನೀತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವಪ್ರಸಾಧನಫಲಮಾಹ –
ಸತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ ।
ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧಫಲಮಾಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯೇಭ್ಯೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ಸ್ಯಾದೇವಂ ಸತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತಂ ವಿಶೇಷ್ಯ ನಿರ್ಣೀತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುಭುತ್ಸಿತಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ವಿಶೇಷಣೈರ್ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಜಾತೀಯಂ ವಸ್ತು ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ವ್ಯಭಿಚರದ್ವರ್ತತೇ ತತ್ರ ವಿಶೇಷ್ಯಜಾತೀಯಂ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ವಿಶೇಷಣೈರಿತ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ –
ಯಥೇತಿ ।
ಉಪ್ಪಲಜಾತೀಯಂ ನೀಲಂ ರಕ್ತಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ಕೃತ್ವಾ ನೈಲ್ಯೇನ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ ‘ನೀಲಮುತ್ಪಲಮ್’ ಇತಿ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯದಾ ಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಯೋಗಾದ್ಧೇತೋರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನ ಹಿ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ಯಥಾಸಾವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾಂತರಯೋಗಿನ ಆದಿತ್ಯಜಾತೀಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವನ್ನ ಭವತಿ ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ತಥೈಕಮೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಮತ್ರ ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವರೂಪಂ ಮುಖ್ಯವಿಶೇಷಣತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಸಮಾನಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಾತ್ರರೂಪಮೌಪಚಾರಿಕಮಪಿ ? ನಾಂತ್ಯಃ, ತಸ್ಯೇಹಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ ; ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾಣಾಮಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ಸಂಭವತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾಣಾಮಭಾವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮವ್ಯಾಕೃತಭೂತಾಕಾಶಕಾಲಾದಿಲಕ್ಷಣಬ್ರಹ್ಮಾಂತರಾಣಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವರೂಪವೃದ್ಧಿಮತ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಾನಜಾತೀಯಾನಾಮವ್ಯಾಕೃತಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಾತ್ರರೂಪಮೌಪಚಾರಿಕವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹಮ್ , ಯಥಾ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೇನಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಂ ನಾನಾತ್ವಮಾದಾಯ ‘ಅಂಬರಸ್ಥಃ ಸವಿತಾ ಸತ್ಯಃ’ ಇತಿ ಸತ್ಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಲಾದೌ ಕಲ್ಪಿತಾದಿತ್ಯವ್ಯಾವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ; ನಾದ್ಯಃ, ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ನೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸಮರ್ಪಕತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಪದಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶೇಷಣಾನೀತಿ ।
ಸತ್ಯಾದೀನಿ ವಿಶೇಷಣಪದಾನಿ ಯತೋ ಲಕ್ಷಣರೂಪಾರ್ಥಪರಾಣ್ಯೇವ, ನ ಮುಖ್ಯವಿಶೇಷಣಪರಾಣಿ, ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೈಃ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಾಭೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾಯಾಃ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಲಾಭಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತತಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಸಜಾತೀಯಮಾತ್ರವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತು ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಮಿತ್ಯಯಂ ವಿಶೇಷ ಏವ ಕುತಃ ಯತೋಽತ್ರ ಸತ್ಯಾದೀನಾಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮುಪೇತ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ನ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಧಾನಾನೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಅನುಭವಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಸಜಾತೀಯಾದ್ವಿಜಾತೀಯಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಭೂತತ್ವೇನ ಸದೃಶಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರ್ವಿಸದೃಶದಾತ್ಮಾದೇಶ್ಚ ಸಕಾಶಾದಾಕಾಶಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಕಮವಕಾಶದಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಸಂಸರ್ಗಪರಂ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣವಾಕ್ಯತ್ವಾನ್ನೀಲೋತ್ಪಲವಾಕ್ಯವದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಚೇತಿ ।
ದೇವದತ್ತಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯಪರೇ ‘ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಸತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನಾನಂತ್ಯಾಯೋಗಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ತಸ್ಯ ವಾಗಾದ್ಯಗೋಚರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನವಿರೋಧಾಚ್ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಗೋಚರತ್ವನಿಯಮಾತ್ತಸ್ಮಾನ್ನ ನೀಲೋತ್ಪಲವಾಕ್ಯವತ್ ನ ಸಂಸರ್ಗಪರಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂ ತ್ವಖಂಡೈಕರಸವಸ್ತುಪರಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಾಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚಾಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನು ಪ್ರಾಕ್ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷೇಣತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಸಂನಿಧಾನಾತ್ತೇಷಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಸಂಭವಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಇತಿ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಿಶೇಷ್ಯಾರ್ಥಾ ಹಿ ತ ಇತಿ ।
ಆದ್ಯವಾಕ್ಯೇ ವೇದ್ಯತಯೋಪಾತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಸಮಪರ್ಕತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಸಂನಿಧಾನಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ತದರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ, ಪ್ರಧಾನಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಸಮತ್ವೇನ ಪರಸ್ಪರಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಲಕ್ಷಣವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇ ವಿನಿಗಮಕಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ತದುಕ್ತಂ ಜೈಮಿನಿನಾ - ‘ಆನಂತರ್ಯಮಚೋದನಾ’ ‘ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದಸಂಬಂಧಃ ಸಮತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾ ವಿರುದ್ಧಮಾನಂತರ್ಯಂ ಸಂನಿಧಾನಮಚೋದನಾ ಅನ್ವಯೇ ಕಾರಣಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಾದ್ಯಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸತ್ಯಪದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದ್ರೂಪೇಣೇತಿ ।
ರಜ್ಜುತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಿತಂ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತು ನ ಕದಾಚಿದ್ರಜ್ಜುತ್ವರೂಪಂ ಪರಿತ್ಯಜತೀತಿ ತತ್ತೇನ ರೂಪೇಣ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತಥಾ ತದೇವ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತು ಸರ್ಪತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ತದ್ರೂಪಂ ಪರಿತ್ಯಜತೀತಿ ತೇನ ರೂಪೇಣ ತದನೃತಮುಚ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ರೂಪಂ ತತ್ತಸ್ಯಾನೃತಂ ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದೇಃ ಸರ್ಪಾದಿರೂಪಂ ಯಥಾ ವಾ ಮೃದಾದೇರ್ಘಟಾದಿರೂಪಮಿತಿ ।
ಫಲಿತಮನೃತಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಸರ್ಪಾದೇರಿವ ಪ್ರಕೃತಿಷು ವಿಕಾರಾಣಾಮಪಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧವಿಕಾರಾನೃತತ್ವಾನುವಾದಿನೀಂ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ಘಟಶರಾವಾದಿವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮಮಾತ್ರಮ್ , ಅನೃತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ; ತತ್ರ ಹೇತುರ್ವಾಚೇತಿ ; ವಿಕಾರಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಾಗಾಲಂಬನಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ , ಕಾರಣಸತ್ತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈವಮರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕಾರಣಮಾತ್ರಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಸ್ಯೈವ ಮಾನತ್ವಾತ್ ।
'ಏವಂ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಆದೇಶೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಶ್ರುತಿಮರ್ಥತಃ ಪಠತಿ –
ಏವಂ ಸದೇವೇತಿ ।
ಆದಿಶ್ಯತ ಉಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಶಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಏವಂ ಮೃದಾದಿವತ್ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥೋ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ವಿಕಾರಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚೋ ಮೃದ್ವಿಕಾರವದನೃತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಿಕಾರಸ್ಯಾನೃತತ್ವಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಸತ್ಯವಿಶೇಷಣಫಲಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತ್ಯವಿಶೇಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಾವತಃ ಪರಿಶೇಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಚೇತ್ ; ಅಸ್ತು ಕೋ ದೋಷಃ ? ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರಣಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಕಾರಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಣೇಷು ಕುಲಾಲಾದಿಷು ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಭಾವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಚೇತನಂ ವಸ್ತುತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಕತ್ವನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಲಭ್ಯತೇ ಕರ್ತೃಸಾಧನಜ್ಞಾನಪದೇನ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃಕಾರಕತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಜ್ಞಪ್ತಿಪರತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ಯಾನಂತ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ತದನುಕೂಲಕ್ರಿಯಾ ಚ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಾದಿರೂಪೇಣ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯೇವ ವಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಜಡತ್ವನಿಯಮಾತ್ ಜಡಸ್ಯ ಚ ಚಿತ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವನಿಯಮೇನಾನೃತತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಅನಂತಂ ಚೇತಿ ।
ಕಥಂ ಭವೇದಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ –
ಯದ್ಧೀತಿ ।
ಪ್ರವಿಭಜ್ಯತೇ ಭಿದ್ಯತೇ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರವಿಭಾಗಃ, ತತ್ರಾಹ –
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಕ್ರಿಯಾನಿರೂಪಿತತ್ವಾತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಕರ್ತುರ್ಭೇದಾಭಾವೇ ಕರ್ತ್ರಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗಾತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಂತತಾಯೈ ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿದ್ವೈತರಾಹಿತ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಸರ್ವದ್ವೈತರಾಹಿತ್ಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಯತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃಭೂತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽನಂತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಯತ್ರಾನ್ಯದಿತಿ ।
ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ –
ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ।
ನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಮಕೃತ್ವಾ ಅನ್ಯತ್ರ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯನ್ಯವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸ್ವಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೂಮ್ನಃ ಶ್ರುತ್ಯನುಮತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಯಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವೈತರಾಹಿತ್ಯೇನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಭೂಮಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ’ ಇತಿ ಭೂಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ , ಅತೋ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯತ್ರ ನಾನ್ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣವಿಧಿಪರಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ನ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಸ್ತಿತ್ವಪರಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಬುಭುತ್ಸಿತಭೂಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾಪನಪರಮೇವ ತತ್ ನ ಸ್ವಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಸದ್ಭಾವಪರಮ್ , ತಸ್ಯಾಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧಮೇವ ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿದ್ವೈತಮನೂದ್ಯ ತದ್ಯತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ ಸ ಭೂಮೇತಿ ಭೂಮಸ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧ್ಯತೇ ಏವಮನ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಶೇಷತ್ವಾನ್ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಗ್ರಾಹಕತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೋಧಾದಪಿ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ಭೂಮಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।
ಏಕಕ್ರಿಯಾನಿರೂಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚೈಕದೈಕತ್ರ ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ಸ್ವಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ; ತತ್ರಾಹ –
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ॥
ನನ್ವಾತ್ಮನಶ್ಚಿಜ್ಜಡರೂಪಾಂಶದ್ವಯೋಪೇತತ್ವಾಚ್ಚಿದಂಶೇನ ಜ್ಞಾತಾ ಜಡಾಂಶೇನ ಜ್ಞೇಯಶ್ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಅತೋ ನ ಜ್ಞಾತ್ರಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಟ್ಟಮತಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ –
ಏಕ ಏವೇತಿ ।
ನೇತಿ ।
ನಿಷ್ಫಲಶ್ರುತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ನಿರವಯವತ್ವಾವಗಮಾತ್ಸಾವಯವಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವನಿಯಮಾಚ್ಚ ತನ್ಮತಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರವಯವಸ್ಯಾಪಿ ಯುಗಪದೇಕಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾನಿರೂಪಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚೇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಾಮೇವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ಲೌಕಿಕಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವೋಪಗಮೇ ತದುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ಭೂಮವಾಕ್ಯಸ್ಯ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾತುರ್ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರವಿಭಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮಪ್ಯುಕ್ತಾಂ ಸಮಾರಯತಿ –
ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾನತದನುಕೂಲಕ್ರಿಯಾದಿರೂಪಪರಿಣಾಮವತ್ತ್ವಂ ಪರಿಣಾಮಿನಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದ್ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಂ ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾನುಪತ್ತಾವಪಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಸತ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಕಿಮಾಗತಮಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಚ ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಸದ್ವಸ್ತು ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ವದತಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ಸನ್ಮಾತ್ರಸತ್ಯಯೋರಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ಸನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸತ್ಯತ್ವಾನುಪತ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತ್ಯತ್ವಾನಂತತ್ವಯೋರಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಸಾಧನತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಜ್ಞಪ್ತಿಪರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸತ್ಯವಿಶೇಷಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ವಿಕಾರಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಕಾರಕತ್ವಂ ಮೃದಾದಿವದಚಿದ್ರೂಪತಾ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ಅತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತೀತಿ, ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣಫಲಂ ತದತ್ರ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃಪರತ್ವನಿರಾಕರಣಪರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನಾರ್ಥಾಜ್ಜ್ಞಾಯತೇ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕರ್ಮಕಾರಕತ್ವಮಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚ ಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಏವಂ ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕರಣಕಾರಕತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೇ ಜ್ಞಾತ್ರಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಇದಮಪಿ ಪ್ರಾಗಾತ್ಮನಶ್ಚ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾತ್ರಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಪ್ರಾಯಮೇವ ; ತಥಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವನಿರಾಕರಣೇನಾಧಿಕರಣಕಾರಕತ್ವಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಏವಂ ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಕಾರಕಾಂತರಪರತ್ವನಿರಾಕರಣಮಪಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಕರ್ತ್ರಾದೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಭಾವಸಾಧನೋ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋ ಜ್ಞಪ್ತಿಕ್ರಿಯಾವಾಚೀ ಸಾ ಚ ಕ್ರಿಯಾ ಜಡರೂಪಾ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಚಿದ್ರೂಪತಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಮಾದಾಯ ಶಂಕತೇ –
ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಚನಾದಿತಿ ।
ಅನಂತಮಿತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಪ್ತಿಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ಯಾನಂತ್ಯಾಯೋಗಾದಾನಂತ್ಯಸಿದ್ಧಯೇ ಜ್ಞಾನಪದೇನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣೈರನೃತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾದನೃತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿರೇವ ಸತ್ಯಾದಿಪದವಾಚ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತೇತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ಸತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಪ್ಯಸದರ್ಥಕಮೇವ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಾಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಪದಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯಾಪ್ಯಸದರ್ಥಕತ್ವೇ ಫಲಿತಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಮೃಗತೃಷ್ಣೇತಿ ।
ನ ಚಾನೃತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೇರನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವರೂಪತ್ವೇನ ಶಶಶೃಂಗಾದಿವದಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಶೂನ್ಯಾರ್ಥಕತೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯಭಿಮತವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿಷೇಧಮಾತ್ರಸ್ಯಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ನನು ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಸತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ ಶಾಬ್ದತ್ವಮುಪೇಯತೇ, ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಾರ್ಥಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅತೋ ಲಕ್ಷಣರೂಪಾರ್ಥಪರತ್ವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಪಿ ನಾಸದರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಶೂನ್ಯೇ ಹೀತಿ ।
ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಚ ಸತ್ಯಾದೀನಾಂ ನಾಸದರ್ಥತೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಾದೇಃ ಪರಿತ್ಯಾಗೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಶೂನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೀತಿ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ಶೂನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಸತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಭಿಮತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸತ್ಯಾದಿಪದೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಾಸಮರ್ಪಣಾತ್ ಲೋಕೇ ನೀಲಾದಿಪದೈರುತ್ಪಲೇ ನೈಲ್ಯಾದಿರೂಪವಿಶೇಷೇ ಸಮರ್ಪಿತೇ ಸತ್ಯೇವ ರಕ್ತಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಬೋಧದರ್ಶನಾದಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾನ್ವಯಮಾಹ –
ಸತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥೈರಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದ್ವಿಪರೀತೇತಿ ।
ಸತ್ಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮವಿಪರೀತಾ ಅನೃತತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಃ, ತದ್ವಂತೋಽನೃತಜಡಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ, ತೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯೌ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥೇ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪಲಾದಿವದಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಸತ್ತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಪೀತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥೇನೇತಿ ।
ವೃದ್ಧಿಮತ್ತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಪದಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದುತ್ಪಲಾದಿವನ್ಮಾನಾಂತರಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ನ ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೇಃ ಸದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಹೇತುಭಿರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನಾವಗತಸ್ಯ ಸದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮನುಮೀಯತೇ, ಏವಂ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾನುಮಾನೋಪಸ್ಥಿತೇ ವೃದ್ಧಿಮತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಶಂಕಾ, ನ ಚೈತಮನುಮಾನಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಾವಗತೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಧೀನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸಮರ್ಪಕೇಷು ಸತ್ಯಾದಿಪದೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಾವಂತರಭೇದಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅನಂತಶಬ್ದಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವಬೋಧನದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಶಬ್ದೌ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನಂತಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಶಬ್ದಯೋರಭಾವಬೋಧದ್ವಾರಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಶೇಷಾರ್ಥಕಸ್ತು-ಶಬ್ದಃ ।
ತಮೇವ ವಿಶೇಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸ್ವಾರ್ಥೇತಿ ।
ಸಚ್ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನದ್ವಾರೇಣೈವ ವಿಶೇಷಣೇ ಭವತಃ ಅನೃತಾದಿವ್ಯಾವರ್ತಕೌ ಭವತಃ ನಾಭಾವಸಮರ್ಪಣದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನಂತಪದಸಮರ್ಪಿತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವ, ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಾಭಾವಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾನತಿರೇಕಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥
ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತಯಾ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಭೇದರೂಪಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದನಂತಪದೇನ ಕಥಂ ತನ್ನಿಷೇಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜೀವವಾಚಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆನಂದಮಯಪದಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮತಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜೀವಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ತತ್ಪ್ರವೇಶಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಂ ಜೀವಭಾವೇನೇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ವಿನಿಗಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ।
ಶ್ರುತೌ ತಚ್ಛಬ್ದೌ ಬ್ರಹ್ಮಪರೌ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವೇನ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ –
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯುಕ್ತಿರೀತ್ಯಾ ಜೀವಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸಂಗತ್ವಾದಾತ್ಮನ ಏವ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಕುತಸ್ತದಭೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತೇತಿ ಹೀತಿ ।
ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದಸಂಗತ್ವಶ್ರುತಿರನ್ಯಪರೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ಜೀವಾಭಿನ್ನತ್ವವಚನಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಪಯಂತಿ ತಥಾ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತಿ ವಚನಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಕಾಮಿನ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ಫಲಿತಂ ದೋಷಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
'ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಂತವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನಿತಶ್ಚ ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅನಿತ್ಯತ್ವೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಪ್ತೇರ್ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –
ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ಯದಿ ನಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವದರ್ಶನಾತ್ತದತಿರಿಕ್ತನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಜನ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಾಜ್ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯರೂಪತಾಯಾಃ ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಮೇವ ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ಅತೋ ನಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ ; ಆತ್ಮನಶ್ಚ ‘ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ’ ಇತಿ ವಚನಾಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ; ಜಾನಾಮೀತ್ಯನುಭವಸ್ತು ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಕೃತಃ, ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ತಥಾ ಚ ನಾತ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾಯೋಪಾಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವ, ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನೇತಿ ।
ಜ್ಞಪ್ತೇರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರೇಕತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯಾಂ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪಚಾರಮಾತ್ರತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಪ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯರೂಪಾ ಜ್ಞಪ್ತಿರಾತ್ಮನೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ , ಅತೋ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ನಿತ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ವಿಷಯಾವಭಾಸಿಕಾಯಾಂ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೋಪಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೋಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವೃತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಬುದ್ಧೇರುಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾದ್ಯಾಕಾರೇತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಗೋಚರಾಃ ಶಬ್ದಾದ್ಯವಭಾಸಕತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಪರಿಣಾಮಾಸ್ತೇ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಭಾಸಕಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಾ ಉಪಾಧಿಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೋಪಾಧಿಭೂತವೃತ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಾಯಾಂ ಜ್ಞಪ್ತೌ ಕಾರ್ಯತ್ವೋಪಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಾ ಯೇ ಶಬ್ದಾದ್ಯಾಕಾರಾವಭಾಸಾಃ ತೇ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಸಂತ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪ್ತಾ ಏವೋತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅತ್ರ ವೃತ್ತೀನಾಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವೃತ್ತಿಚೈತನ್ಯಯೋರವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕಭಾವಪ್ರಯೋಜಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಬಂಧರೂಪಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ಅತ ಏವಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಭಾಸ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಭಾವಸಾಧನಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಪಿ ವೃತ್ತೀನಾಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಜಾನಾತೀತ್ಯತ್ರ ಧಾತ್ವರ್ಥತ್ವಮಪಿ ತಾಸಾಮೇವ ಕಾರಕಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತೇ ಧಾತ್ವರ್ಥಭೂತಾ ಇತಿ ।
ನನು ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಜನ್ಯಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಭಿರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದ್ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ , ಅತ ಆಹ –
ಆತ್ಮನ ಏವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಿಕಾರರೂಪಾಃ ಸಂತಸ್ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಾ ಗುಣಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾನಭಿಜ್ಞೈಃ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ತೇಷಾಮ್ ‘ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಮನೋಧರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಲೌಕಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರಕಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದಿಕಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತು-ಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾರ್ಥಃ । ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಪದಲಬ್ಧಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಸವಿತ್ರಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶಾದಿಕಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾದಾತ್ಮನೋಽವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತನ್ನ ಕಾರಣಾಂತರೇತಿ ।
ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾದಿತಿ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ, ತಸ್ಯಾಕಾರ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ; ನ ಚ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತತ್ವೇನ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೋಪಚಾರ ಉಕ್ತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಾವತಾ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಲಾಭೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಲಾಭಾತ್ ; ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದೇಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಧರ್ಮಸಾಂಕರ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವರೂಪಮೇವಾಸ್ತು, ಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತೇರೌಪಚಾರಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಸರ್ವಭಾವಾನಾಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇನೇತಿ ।
ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಅವಿಭಕ್ತೌ ವಿಭಾಗರಹಿತೌ ದೇಶಕಾಲೌ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥೋಕ್ತಾಸ್ತೇಷಾಂ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ತಸ್ಯ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿಕಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿಭಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಃ –
ಕಾಲಾಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿದ್ರೂಪತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಿಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ನಿರತಿಶಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿವಶಾನ್ಮುಖ್ಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಮಾಯೋಪಾಧಿವಶಾನ್ಮುಖ್ಯಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ವಿಶೇಷಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಸ್ತು-ಶಬ್ದಃ । ತದುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯವೃತ್ತಾವಾಚಾರ್ಯೈರೇವ - ‘ಮಾಯೋಪಾಧಿರ್ಜಗದ್ಯೋನಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ’ ಇತಿ ।
ಕಾರಕನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಮಂತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪಾಣಿರ್ಗ್ರಹೀತಾ ಅಪಾದೋ ಜವನಃ ।
ಪರಸ್ಯ ನಾನ್ಯೋಽವಭಾಸಕೋಽಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಗ್ರೇ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಭವಮಗ್ರ್ಯಮ್ । ವಿಜ್ಞಾತುರಾತ್ಮನೋ ಯಾ ವಿಜ್ಞಾತಿಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಾ ಸಂವಿತ್ ತಸ್ಯಾ ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿನಾಶೋ ನಾಸ್ತಿ, ಅವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ ನಾಶಸಾಮಗ್ರೀಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಪ್ತೇರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಕಾರಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಪ್ರಧಾನಫಲಮಾಹ –
ವಿಜ್ಞಾತೃಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ತತ್ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಮ್ । ನ ಧಾತ್ವರ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರ ಅತಃಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರಕಸಾಪೇಕ್ಷಕ್ರಿಯಾಯಾ ಏವ ಧತ್ವರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತ ಏವೇತಿ । ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದೇವ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯಾಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದೇವ ಚೇತಿ ।
ತತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಪದವಾಚ್ಯಲೌಕಿಕಜ್ಞಾನವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೇವ ಜ್ಞಾನಪದವಾಚ್ಯಮಪಿ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಾಭಾಸೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಭಾಸವಾಚಕೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೋಽಸೌ ಜ್ಞಾನಾಭಾಸ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮರೂಪವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನವಾಚಕೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೃತ್ತೇರ್ಜಡಾಯಾಶ್ಚೈತನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಂತರೇಣ ವಿಷಯಾವಭಾಸಕತ್ವಾಯೋಗಾಜ್ಜ್ಞಾನಾಭಾಸತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಾವಮನೂದ್ಯ ತತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ನ ತೂಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಥೇಷು ಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಯೇ ಜಾತ್ಯಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಸ್ತದ್ರಹಿತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ರಹಿತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸತ್ಯಾನಂತೇತಿ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಸತ್ಯಾನಂತಪದಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಸಮರ್ಪಕಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವ ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ನ ವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನಾಪೀತಿ ।
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಯತ್ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸತ್ತಾಜಾತಿಸ್ವರೂಪಂ ತದ್ವಾಚಕೇನ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯಂ ವಸ್ತು ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಪೂರ್ವಂ ವಿಕಾರೇಷ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಿತಯಾ ವರ್ತಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಸತ್ಯಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರುಕ್ತತ್ವಾಲ್ಲೌಕಿಕಸತ್ಯವಸ್ತುವಾಚಿನಾ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಂ ವಸ್ತು ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅತಃ ‘ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುನಃ ಪ್ರಾಗನುಪಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ನಿಯಮ್ಯನಿಯಾಮಕಭಾವಫಲಮಾಹ –
ಸತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸ್ವಸ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಾನ್ನಿವರ್ತಕಾಶ್ಚ ಭೂತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಚ್ಚಿದದ್ವಿತೀಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಮರ್ಪಕಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅತಃ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ನಿರುಕ್ತಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತದ್ಭಿನ್ನಮನಿರುಕ್ತಮ್ ।
ನೀಲೋತ್ಪಲವದಿತಿ ।
ಸತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥತಾಯಾಃ ‘ನ ವಿಶೇಷಣಪ್ರಧಾನಾನ್ಯೇವ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಚ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೀಲೋತ್ಪಲವಾಕ್ಯಾರ್ಥವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಚ್ಚಿದೇಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೇದವರ್ಜಿತಮ್ । ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ನಿರೂಪಿತಮ್ ॥
ಗೂಹತೇರಿತಿ ।
ಗೂಹತೇಃ ಸಂವರಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಗುಹೇತಿ ರೂಪಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಗುಹಾಶಬ್ದಸ್ಯಾವಾರಕಾರ್ಥಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಾ ಗುಹಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ? ತತ್ರಾಹ –
ನಿಗೂಢಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮತ್ವಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತತ್ರ ತೇಷಾಂ ನಿಗೂಢತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಬುದ್ಧಿನಿರೋಧಾವಸರೇ ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಭೇದೇನಾನುಪಲಂಭಾತ್ತೇಷಾಂ ತತ್ರ ನಿಗೂಢತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ತೇಷಾಂ ಮಾಯಾಪರಿಣಾಮತ್ವಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –
ನಿಗೂಢಾವಿತಿ ।
ಭೋಗೋ ದುಃಖಾದಿಃ, ಅಪವರ್ಗೋ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತದುಭಯಂ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಮತ್ವಾತ್ತತ್ರ ನಿಗೂಢಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂತಾಕಾಶಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಅವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯ ಇತಿ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಮಜ್ಞಾನಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ಹಿ-ಶಬ್ದೇನಾಹ –
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾವ್ಯಾಕೃತಂ ಪರಮಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಹೇ ಗಾರ್ಗಿ ಕಾಲತ್ರಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮಾಕಾಶಶಬ್ದಿತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಸಾಕ್ಷಾದಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂನಿಕರ್ಷಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಬಂಧಃ । ಅಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪದಾರ್ಥಾನಾಮಜ್ಞಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಅಜ್ಞಾನದ್ವಾರಕ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂನಿಕರ್ಷ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಕಾರಣಭೂತೇ ಯಾ ಕಾರ್ಯಭೂತಾ ಬುದ್ಧಿಗುಹಾ ತಸ್ಯಾಂ ನಿಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ರೀತ್ಯಾ ‘ಗುಹಾಯಾಮ್’ ‘ವ್ಯೋಮನ್’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ತಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಾಹ –
ಗುಹಾಯಾಮಿತಿ ।
ನ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತೇಽಪಿ ಗುಹಾಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮಾಹ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಕಾಲೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬುದ್ಧೇಃ ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಧಾನಂ ಸಂಭವತಿ, ಕಥಮವ್ಯಾಕೃತೇ ತತ್ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸೂಕ್ಷ್ಮತರತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅತಿಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ವಸ್ತುತಸ್ತು ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಯಾ ಗುಹಾ ಬುದ್ಧಿಃ ತಸ್ಯಾಂ ನಿಹಿತಮಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ , ಬುದ್ಧುಯಪಹಿತಜೀವಾಭೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಲಾಭಾತ್ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೈಕಾರ್ಥ್ಯಲಾಭಾತ್ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇನ ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯೇನಾಸ್ಯ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯೈಕರ್ಥ್ಯಲಾಭಾಚ್ಚ । ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪಕ್ಷೇ ತ್ವವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿಮದಜ್ಞಾನಾಂಶರೂಪಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ತತ್ರ ನಿಹಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ । ಅನೇನೈವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಗುಹಾತ್ವಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ತತ್ರ ನಿಧಾನಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
'ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯೋಮಪದಂ ಪರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಹಾರ್ದಮೇವ ತ್ವಿತಿ ।
ಭೂತಾಕಾಶಮೇವ ವ್ಯೋಮೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ –
ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ।
ರೂಢ್ಯನುಸಾರಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಂ ತೂಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರೇವಾತ್ರ ಗುಹಾತ್ವಾತ್ತದಧಿಕರಣತ್ವಲಾಭಾಯ ಹಾರ್ದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಹೃದಯಮಧ್ಯಸ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮತ್ವವಿಶೇಷಣಮಪಿ ತಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥಸ್ತು-ಶಬ್ದಃ । ಅವ್ಯಾಕೃತವಾರಣಾಯಾವಧಾರಣಮ್ ।
ನನು ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪರಮತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ? ತತ್ರಾಹ –
ವಿಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವೇನೇತಿ ।
ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಥಾನತಯಾ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ವ್ಯೋಮ್ನೋ ಗಾಯತ್ರೀವಿದ್ಯಾದೌ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷರೂಪಂ ಪರಮತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಕಾರಣತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವೋತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ, ಭೂತಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಾದೇಃ ಸ್ವಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಯೋತ್ಕರ್ಷಸ್ಯ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಹಾರ್ದವ್ಯೋಮ್ನೋ ವಿಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವೇನ ಪರಮತ್ವಮೇವ ಸಾಧಯತಿ –
ಯೋ ವೈ ಸ ಇತಿ ।
ಪುರುಷಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಯೋ ಬಹಿರ್ಧಾ ಬಹಿರಾಕಾಶಃ ಯೋ ವಾ ಅಂತಃ ಪುರುಷೇ ಶರೀರೇ ಆಕಾಶಃ ಸ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದ್ಗಾಯತ್ತ್ರೀವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾದ್ಗಾಯತ್ತ್ರೀಪದಲಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಥಾನತಯಾ ಹಾರ್ದಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವಬೋಧಕಾತ್ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ವ್ಯೋಮ್ನಃ ಪರಮತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಜನಿತಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದ್ವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಸಂಸರ್ಗೇಣ ವಿವಿಕ್ತತಯಾ ಸ್ಫುಟತಯಾ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಮಂತೃತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವರ್ಣನಾವಸರೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ‘ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ದ್ರಷ್ಟೃ ಶ್ರೋತೃ ಮಂತೃ ವಿಜ್ಞಾತೃ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಶೇಷವದುಪಲಭ್ಯತೇ’ ಇತಿ ।
ನನು ನಿಹಿತಶಬ್ದಃ ಸ್ಥಿತಿಂ ಬ್ರೂತೇ, ತತಶ್ಚ ಕಥಮನ್ಯಥಾ ನಿಧಾನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ನ ಹ್ಯನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಂಬಂಧಪದಮಾಧೇಯತ್ವಪರಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಅನ್ಯಥಾ ಉಪಲಂಭವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದೇಶವಿಶೇಷಾದ್ಯಾಧೇಯತ್ವರೂಪಂ ನಿಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಹ್ಯಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿತಿ ।
ನ ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಕಾರಣಮಾದಾಯಾದೌ ಸ್ಥಿತಿರಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವಗತತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ಚ ‘ಯತ್ರಾಧೇಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಸವಿಶೇಷತ್ವಮ್ ‘ ಇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ವ್ಯಾಪಕಸವಿಶೇಷತ್ವನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಾಧೇಯತ್ವನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ವಿಶೇಷಪದಮಾಧಾರಪರಮ್ , ತತಶ್ಚ ಆಧಾರರಾಹಿತ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ನ ತಸ್ಯಾಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾನಂತರವಾಕ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಹಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ಸ್ಥಿತಮ್ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಏವಂ ವಿಜಾನನ್ಕಿಂ ಲಭತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭುಂಕ್ತೇ ಅನುಭವತಿ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾಸಂಕುಚಿತಂ ಸಾಕಲ್ಯಮರ್ಥತಯಾ ದರ್ಶಯತಿ –
ನಿರವಶಿಷ್ಟಾನಿತಿ ।
ಕಾಮಶಬ್ದಸ್ಯೇಚ್ಛಾಪರತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಕಾಮ್ಯಾನಿತಿ ।
ತಾನೇವ ವಿಶಿಷ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಭೋಗಾನಿತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಭುಜ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭೋಗಪದಮಾನಂದಪರಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಹ ಶಬ್ದಮವತಾರಯತಿ –
ಕಿಮಿತಿ ।
ಯಥಾಸ್ಮಾದಾದಿಃ ಪುತ್ರಸ್ವರ್ಗಾದೀನ್ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಕ್ರಮೇಣ ಭುಂಕ್ತೇ ತಥೈವ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಕಿಂ ಕಾಮಾನ್ಭುಂಕ್ತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏಕಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಏಕಕ್ಷಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸುಖವ್ಯಂಜಕಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕ್ರಮಿಕತ್ವಾತ್ಕಥಮೇಕದೈವಾನಂದಾನಾಮನುಭವೋ ವಿದುಷಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ತತ್ರಾಹ –
ಏಕಯೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಕೃತಾನಂದಾನುಭವೋ ನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಾಮಿತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪದೇನ ಲಕ್ಷಣೀಯತಯಾ ಯಾಮುಪಲಬ್ಧಿಮವೋಚಾಮ ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಯಾ ಕಾಮಾನಶ್ನುತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯತ್ಸರ್ವಕಾಮಾನಾಮನುಭವೇ ಯೌಗಪದ್ಯಮುಕ್ತಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹೇತ್ಯತ್ರ ಸಹಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ನ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರ ತೃತೀಯಯಾ ಸಾಹಿತ್ಯಮೇವ ಸಹಶಬ್ದಾರ್ಥತಯಾ ಭಾತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತ ಇತಿ ।
ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯೇಯಂ ನ ಸಾಹಿತ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವವಾಚಿನೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತವ್ಯತರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತವಿವರಣಪೂರ್ವಕಮುಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ನ ತಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರೋಪಾಧಿಕೃತೇನೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ತೃತೀಯಾ ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ ; ತಥಾ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜಲಸೂರ್ಯವತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತಂ ಘಟಾಕಾಶವದವಚ್ಛಿನ್ನಂ ವಾ ಉಪಾಧಿಕೃತಂ ಸಾಂಸಾರಿಕಂ ಸಂಸಾರಧರ್ಮಕಂ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ತದಾತ್ಮಾ ಲೋಕೋ ಯಥಾ ಧರ್ಮಾದಿಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾನ್ಕಾಮಾನ್ಪರ್ಯಾಯೇಣಾಶ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷಃ ಕಾಮಾಶನಪ್ರಕಾರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೋಕ್ತೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗತೇನ ಹೀತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸುಖಾನುಗತೇನ ವಿದುಷ ಆತ್ಮಭೂತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿರೂಪಸ್ಯ ವಿದ್ವದಾತ್ಮನಃ ಸೇಶ್ವರಸಾಂಖ್ಯಮತ ಇವ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವಾರಯತಿ –
ನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾದೀತಿ ।
ಸ್ವಕೀಯಧರ್ಮಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯಥಾಶ್ರುತೇ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿವರ್ತಿನಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ತತ್ತದ್ಧರ್ಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಸಾಂಗತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಏವಮಗ್ರೇಽಪಿ ।
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮೇವ ವಿಪಶ್ಚಿತ್ತ್ವಮ್ , ನಾನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಭವಕಾಲೇ ಸಮುದ್ರಾಂಭಸಿ ವಿಪ್ರುಷಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇಽಂತರ್ಭೂತಾನಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಗತಾನಾಮಾನಂದಾನಾಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣೈವಾಶನಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೇತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಗಮಕಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ತೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ।
ನನು ಯಃ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ವೇದ ಸೋಽರ್ಚಿರಾದಿವರ್ತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗತ್ವಾ ತತ್ರಸ್ಥೇನ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ದಿವ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನಶ್ನುತ ಇತಿ ಋಜ್ವರ್ಥ ಏವಾತ್ರ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹೇತ್ಯನ್ವಯಸ್ಯ ‘ಸೋಽಸ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಸಹ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಧ್ಯಯನಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರಾಪ್ತವಾಕ್ಯವಿಚ್ಛೇದಾನನುಗುಣತ್ವಾತ್ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯೇ ಸಾಧಿತತ್ವಾದ್ ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಾವಧಾರಣಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ; ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಋಜ್ವರ್ಥಾವಿವಕ್ಷೇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಸಂದರ್ಭಮವತಾರತಯತಿ –
ಸರ್ವ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ವೃತ್ತೀತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರ್ವಿಸ್ತರತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ತತ್ಸ್ಥಾನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇನಾನಂತ್ಯಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇಷ್ವರ್ಥವಿಶೇಷಮನುವದತಿ –
ತತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಆಹೇತ್ಯನಂತರಮ್ ‘ತಸ್ಮಾದ್ವೈ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದನಂತತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ; ತಚ್ಚಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವವಚನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯಾಕಾಶಾದೇರ್ವಾಯ್ವಾದಿಕಾರಣತ್ವವದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆನಂತ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ –
ತತ್ರ ತ್ರಿವಿಧಂ ಹೀತಿ ।
ತಥಾ ಚ ತ್ರಿವಿಧೇ ಆನಂತ್ಯೇ ಯದ್ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯಂ ತದೇವ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇನ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ದೇಶತ ಆನಂತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಕಾಶೇ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ನ ಹೀತಿ ।
ಅವಕಾಶಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಾವಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ ।
ನನು ಕಿಂ ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚಾನಂತ್ಯಮಪ್ಯಾಕಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ? ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾಲತ ಆನಂತ್ಯಾಭಾವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಆಕಾಶಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ನೈಯಾಯಿಕಃ ಶಂಕತೇ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾಲತ ಆನಂತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ವಾಯ್ವಾದೇರಾಕಾಶಸಮಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಸತ್ತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯಮಪಿ ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚೇದಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾಲತ ಆನಂತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ, ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ನನ್ವಕಾರ್ಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಾದಾಕಾಶಾದಿವದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಕಾರ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಆಕಾಶಾದೇರಿವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಯೋರಶ್ರವಣಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗೇನೋಕ್ತಕಾರಣತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ‘ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಸಾಮಗ್ರ್ಯನಿರೂಪಣಾದೇಶ್ಚ ಹೇತೋರಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೇತಿ ।
ತಥಾ ವಸ್ತುತಶ್ಚಾನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕೃತಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಭಿನ್ನಂ ಹೀತಿ ।
ಭಿನ್ನಸ್ಯಾಂತತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ವಸ್ತ್ವಂತರಬುದ್ಧಿರ್ಹೀತಿ ।
ಗೋತ್ವಸಂನಿಕರ್ಷದಶಾಯಾಂ ಗೋತ್ವರೂಪಸ್ಯಾಶ್ವತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರ್ಜಾಯತೇ ; ಸಾ ಚ ಗೋಸಂನಿಹಿತಾಯಾಮಶ್ವಾದಿವ್ಯಕ್ತಾವಪಿ ಗೌರಯಮಪೀತ್ಯೇವಮಾಕಾರೇಣ ಪ್ರಸಕ್ತಾ ಸತೀ ತತ್ರಾಶ್ವತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ ನಾಯಂ ಗೌರಿತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಂ ಸ್ವಯಮೇವೋದಾಹರಣನಿಷ್ಠತಯಾ ಯೋಜಯತಿ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಅಶ್ವತ್ವಾಂತಮಿತಿ ।
ಗೋತ್ವಮಶ್ವತ್ವಾಂತಮಶ್ವತ್ವಾವಧಿಕಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಗೋತ್ವಮಂತವದ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಘಟತ್ವಾದಿಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –
ಸ ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮಾಹ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ಭೇದಪದಂ ಭಿನ್ನವಸ್ತುಪರಮ್ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನವಸ್ತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಭಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಾನಂತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇನೋತ್ತರಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ಕಾಲಪರಮಾಣ್ವಾದೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವವಸ್ತುಕಾರಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೀತಿ ।
ಕಾಲಾದೇರಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಿಯದಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ‘ಚಿದವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಃ ಕಾಲಃ’ ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ರೂಪಭೇದಃ ಕಾಲಃ’ ಇತಿ ಪಕ್ಷಯೋಃ ಕಾಲಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನ ಕ್ಷತಿಃ, ಆದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಕಾಲಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಾಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವ ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।
ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾನೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯತ ಇತಿ ।
ಯತಃ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಾದ್ಧೇತೋಃ ಕಾರಣಬುದ್ಧಿಃ ಕಾರ್ಯಾನ್ನಿವರ್ತೇತ ತತ್ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ‘ಮೃದ್ಘಟಃ’ ‘ಮೃಚ್ಛರಾವಮ್’ ಇತಿ ವಿಕಾರೇಷು ಕಾರಣಬುದ್ಧಿರನುವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಜಗತ್ಯಪಿ ‘ಸನ್ಘಟಃ’ ‘ಸನ್ಪಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಸದ್ರೂಪಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿರನುವರ್ತತೇ, ನ ಹಿ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಯುಕ್ತಯೋರ್ಘಟಪಟಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಘಟಬುದ್ಧಿಃ ಪಟೇ ಪಟಬುದ್ಧಿರ್ವಾ ಘಟೇಽನುವರ್ತತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ವಾಚಾರಂಭಣಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತ ಆನಂತ್ಯನಿರೂಪಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ದೇಶತ ಇತಿ ಪಾಠೇಽಪಿ ದೇಶಪದಂ ವಸ್ತುಪರಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಶತ ಆನಂತ್ಯಂ ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಆಕಾಶೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ದೇಶತ ಆನಂತ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತ ಇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ನನು ಸರ್ವಗತಮಾಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯಾಕಾಶಾಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ಸ್ವನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸ್ವನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣದ್ರವ್ಯಾರಭ್ಯತ್ವನಿಯಮಸ್ಯ ದೀರ್ಘವಿಸ್ತೃತದುಕೂಲಾದ್ಯಾರಬ್ಧರಜ್ಜ್ವಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಕಾಶಾದೇರಸರ್ವಗತಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನತಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚೌಚಿತ್ಯೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ತತೋಽಪ್ಯಧಿಕಪರಿಮಾಣಾದೇವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದಶೂನ್ಯತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರತಿಶಯಮಿತಿ ।
ತ್ರೈಕಾಲಿಕಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾನಂತ್ಯಂ ನಿರೂಪ್ಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾಲಕ್ಷಿತಮಿತಿ ।
ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಸರ್ವನಾಮದ್ವಯಾರ್ಥಮನುವದನ್ನೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಪ್ರತೀಚ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮಾ ಹೀತಿ ।
ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ವಾಸ್ತವಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಮಾನಮಾಹ –
ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಚಾಹ –
ಆಕಾಶೋ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರ ಆತ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಆಕಾಶತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದೇವ ವಾಯುಃ ಸಂಭೂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭೂತತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾದುತ್ತರೋತ್ತರಭೂತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರವಗಂತವ್ಯಾ ‘ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು’ ಇತ್ಯಾದೌ ತಥಾ ವ್ಯಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅಗ್ನಿಶಬ್ದಸ್ತೇಜಃಸಾಮಾನ್ಯಪರಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ಪಂಚಮ್ಯಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾ ಏವೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಓಷಧಯಃ ಸಂಭೂತಾಃ, ಅನ್ನಂ ಸಂಭೂತಮ್ , ಪುರುಷಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಪದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ‘ಅನ್ನಾತ್ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಪುರುಷಸ್ಯಾನ್ನವಿಕಾರತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ ‘ಸ ವಾ ಏಷಃ’ ಇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ ಅತೋ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ರಸಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ರೇತಸಃ ಪುರುಷಾಕೃತಿನಿಯಾಮಕತ್ವಮಾಹ –
ಪುರುಷಾಕೃತೀತಿ ।
ಪಿತುಃ ಪುರುಷಾಕೃತ್ಯಾ ಭಾವಿತಂ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಸತ್ ಪಿತುರಂಗೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾತ್ಸಂಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜ ಇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮಂಗಾನಾಂ ಸಾರಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ – 'ಯದೇತದ್ರೇತಸ್ತದೇತತ್ಸರ್ವೇಭ್ಯೋಽಂಗೇಭ್ಯಸ್ತೇಜಃ ಸಂಭೂತಮ್’ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪುರುಷಾಕೃತಿಭಾವಿತಾದ್ರೇತೋರೂಪಾದ್ಬೀಜಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಾಕ್ಷೇಪಮವತಾರಯತಿ –
ಸರ್ವೇಷಾಮಪೀತಿ ।
ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಪರೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಂಶ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಭಕ್ಷಣಾದಿವಿಷಯೇ ತದಾ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಿತ್ವಮತ್ರ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ಮನುಷ್ಯಸ್ಯೈವ ನ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ - ‘ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾದ್ ‘ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಮೇವ ಸಾಧಯತಿ –
ಪುರುಷ ಏವ ಹೀತಿ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಾನ್ಹೇತೂನಾಹ –
ಶಕ್ತತ್ವಾದರ್ಥಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧವಿವೇಕಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪೇತತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪರ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾದಿಹೇತ್ವಂತರಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಯುಪೇತತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಪುರುಷೇ ತ್ವೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿಜಾತಿಮತಿ ಮನುಷ್ಯದೇಹ ಏವಾವಿಸ್ತರಾಮತಿಶಯೇನ ಪ್ರಕಟ ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯತಿಶಯವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವಾನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಸ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ವಸ್ತನಂ ಪರೇದ್ಯುರ್ಭಾವಿನಮ್ । ಲೋಕೋ ಭೋಗ್ಯಃ, ತತ್ಸಾಧನಮಲೋಕಃ । ಮರ್ತ್ಯೇನ ವಿನಾಶಾರ್ಹೇಣ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾದಿಸಾಧನೇನಾಕ್ಷಯಂ ಫಲಮಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಿತಂ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಏವಂ ಸಂಪನ್ನ ಇತಿ ।
ಯೇನ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯತಿಶಯೇನ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತತ್ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತರೇಷಾಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಬುಭುಕ್ಷಾದಿವಿಷಯಕಜ್ಞಾನಮೇವಾಸ್ತಿ ನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಾಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪುರುಷಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರಿತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ರ ಪುರುಷಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸ ಹೀತಿ ।
ನನು ಯದ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯಿತುಮಿಷ್ಠಃ ಪುರುಷಸ್ತರ್ಹಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮೋಪನ್ಯಾಸ ಏವೋತ್ತರಸಂದರ್ಭೇ ಕಾರ್ಯೋ ನ ಕೋಶೋಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಚಿದಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಹ್ಯಾ ಯೇಽಚಿದಾತ್ಮಾನಃ ಕಲ್ಪಿತಾಕಾರವಿಶೇಷಾಃ ಕೋಶಾಸ್ತೇಷ್ವೇವಾನಾತ್ಮಸ್ವನಾದಿಕಾಲಮಾರಭ್ಯಾಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಭಾವನೋಪೇತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಕಂಚಿದುಪಾಯವಿಶೇಷಮನಾಲಂಬ್ಯ ಸಹಸಾ ಸರ್ವಾಂತರಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಕೋಶರೂಪಾಲಂಬನಶೂನ್ಯಾ ಚ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಷು ಶಿರಆದಿಮತ್ತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಸ್ಥೂಲಶರೀರಸಾಮ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾಂತಃ ಪ್ರವೇಶಯನ್ನಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಚಂದ್ರಂ ಬುಬೋಧಯಿಷುಃ ಶಾಖಾಗ್ರಮಾಲಂಬ್ಯ ಬೋಧಯತಿ ‘ಶಾಖಾಗ್ರಂ ಚಂದ್ರಃ’ ಇತಿ ಸ ಚ ಬೋದ್ಧಾ ದಿಗಂತರಾಣಿ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಶಾಖಾಗ್ರಂ ಪಶ್ಯನ್ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಚಂದ್ರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತದ್ವದನ್ನಮಯಾದಿಷು ಕೋಶೇಷು ಕ್ರಮೇಣಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟೇಷು ಸತ್ಸು ಬಾಹ್ಯೇ ಪುತ್ರಾದೌ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕೋಶೇ ಚಾತ್ಮತ್ವಬುದ್ಧಿಂ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸರ್ವಕೋಶಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಂ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಮುಮುಕ್ಷುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಾಯವಿಶೇಷತ್ವೇನ ಕೋಶಪರಂಪರಾ ಶಾಖಾಗ್ರಸ್ಥಾನೀಯೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸಂಗತಿಃ । ಏವಂ ಕೋಶೇಷು ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಮತ್ತ್ವೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ಸುಪರ್ಣಾಕಾರತಯೋಪಾಸ್ತಯೋ ವಿಧೀಯಂತೇ । ತಾ ಅಪ್ಯುಪಾಸ್ತಯಶ್ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷಭೂತಾ ಏವ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾಃ । ತಾಸು ಫಲಶ್ರವಣಂ ಪ್ರಯಾಜಾದ್ಯಂಗವಾಕ್ಯೇಷು ಫಲಶ್ರವಣವದರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿಕಂ ವಾರ್ತ್ತಿಕಾದೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ಅನ್ನಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಶಿರ ಏವ ಶಿರ ಇತ್ಯತ್ರಾವಧಾರಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಯಮೇವ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣಾನ್ನಮಯಪರ್ಯಾಯೇ ಸರ್ವತ್ರಾವಧಾರಣಂ ಯೋಜನೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬಾಹ್ವೋರ್ದಕ್ಷಿಣತ್ವಾದೇರನಿತ್ಯತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ದಕ್ಷಿಣೋ ಬಾಹುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖಸ್ಯೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಸ್ಮಾರ್ತೇಷು ಕರ್ಮಸು ಪೂರ್ವಾಭಿಮುಖತ್ವಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅಯಂ ಮಧ್ಯಮೋ ದೇಹಭಾಗೋಽಂಗಾನಾಮಾತ್ಮೇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಮಧ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಭಾಗಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂಗಸ್ಪರ್ಶಿತಯಾ ಸರ್ವಾಂಗವ್ಯಾಪಕತ್ವರೂಪಮಾತ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದಂ ಸ್ಥಿತಿಸಾಧನತ್ವಂ ವದದಾಧಾರಪರಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ।
ನಾಭೇರಧೋಭಾಗೇ ಪುಚ್ಛದೃಷ್ಟಿಕರಣೇ ಇವಶಬ್ದಸಂಗೃಹೀತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾಹ –
ಅಧೋಲಂಬನೇತಿ ।
ಏತತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ನಮಯಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಶಿರಆದಿಮತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ತಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತಾಮ್ , ಅನ್ವಯಂ ಪುರುಷವಿಧಃ’ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮಯಾದೀನಾಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೂಷೇತಿ ।
ಅಂತಃ ಪ್ರತಿಮಾಕಾರಚ್ಛಿದ್ರವತೀ ಮೃನ್ಮಯೀ ಪ್ರತಿಕೃತಿರ್ಮೂಷಾ, ತಸ್ಯಾಂ ನಿಷಿಕ್ತಂ ದ್ರುತಂ ತಾಮ್ರಾದಿಕಂ ಯಥಾ ಪ್ರತಿಮಾಕಾರಂ ಭವತಿ, ತಥಾ ಶಿರಆದಿಮತ್ಯನ್ನಮಯಕೋಶೇಽಂತರ್ವ್ಯಾಪ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಕಮಪಿ ತದಾಕಾರಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರಾನ್ನಮಯಕೋಶಸ್ಯ ವಿರಾಡಾತ್ಮನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ವಿರಾಡಾತ್ಮನ್ಯನ್ನಮಯಕೋಶೇ ಮಂತ್ರಮವತಾರಯತಿ –
ತದಪ್ಯೇಷ ಇತಿ ॥
ಅನ್ನಾದಿತಿ ।
ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಥಾವರೇತಿ ।
ವ್ಯಷ್ಟ್ಯನ್ನಮಯಕೋಶಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕದಾ ಲೀಯಂತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಅಂತ ಇತಿ ।
ವಿರಾಜೋಽಸ್ಮದಾದಿಕಾರಣತ್ವೇ ಹೇತುಪರಮನ್ನಂ ಹೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಹಿ-ಶಬ್ದಯೋಗಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ವಿರಾಜಃ ಪ್ರಥಮಜತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮಯಾದೀನಾಮನ್ನವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯನ್ನೋಪಚಿತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾತ್ರಾದಿಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ । ಅನ್ನಂ ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಂ ಯತಃ ಪ್ರಥಮಮೇವ ಜಾತಂ ಸತ್ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾರಣಂ ಕಾರಣತ್ವಯೋಗ್ಯಮ್ ಅತೋಽನ್ನಪ್ರಭವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮಮುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಯೋಗ್ಯತಾಸಂಭವಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೈವಮಿತಿ ।
ಚೋಽವಧಾರಣೇ । ಯಸ್ಮಾದನ್ನಜೀವನಾ ಏವ ಪ್ರಜಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಾಹೇತಿ ।
ಜಾಠರಕೃತಾ ಕ್ಷುದ್ದಾಹಃ, ತತ್ಪ್ರಶಾಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಉತ್ತರವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತಿ ।
ನನು ಕಥಮನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಕಥಂ ವಾ ತದುಪಾಸನಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಮ್ – ಅನ್ನಜ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಸ್ಮಾದನ್ನಂ ಪ್ರಥಮಕೋಶಜಾತಸ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಾದನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಚ್ಚಾನ್ನಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚಿಂತಯೇತ್ , ಉಪಾಸ್ಯವಿರಾಡ್ದೇವಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಸರ್ವಾನ್ನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ದೇವಭಾವಸ್ಯ ಚಾಹಂಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ನಂ ಹೀತಿ ಪುನರ್ವಚನಮನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಾನ್ನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಪರಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ತದವತಾರಯತಿ –
ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಅನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಭೂತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾದನ್ನಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮ್ , ತಚ್ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮನ್ನಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾದ್ಭೂತಾನಾಂ ಜನ್ಮಜೀವನಾದಿಕಾರಣಂ ತಸ್ಮಾದನ್ನಂ ಸರ್ವೌಷಧಮುಚ್ಯತೇ ಲೋಕೈರಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅನೇನ ಹಿ ಪುನರ್ವಚನೇನ ಅನ್ನದೇವತಾತ್ಮನೋ ವಿರಾಜಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಷು ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಲೋಕೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಮೃದಾದೇಃ ಕಾರ್ಯೇಷು ವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಸಾ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ವಿರಾಡಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯಾನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಾನ್ನಾತ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರ್ಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನ್ನಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಿರಾಡಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ಪುನರ್ವಚನಸ್ಯಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯೋ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ಸ್ಪಷ್ಟಮಭಿಹಿತಃ - ‘ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಯತೋ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕಾರಣೇನಾತ್ತೃರೂಪಿಣಾ । ಇತಿ ಹೇತೂಪದೇಶಾಯ ತ್ವನ್ನಂ ಹೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪುನಃ’ ಇತಿ ।
ನನು ‘ಅನ್ನಾದ್ವೈ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನಃ ‘ಅನ್ನಾದ್ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಉಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ತಚ್ಚ ನಿರ್ವಚನಮುಪಾಸ್ಯಸ್ಯಾನ್ನರೂಪಪ್ರಜಾಪತೇರದ್ಯತ್ವಾತ್ತೃತ್ವರೂಪಗುಣದ್ವಯವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಸ್ತು ಭೂತೈರದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದನ್ನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ತದ್ಭೂತಾನ್ಯತ್ತಿ ಸಂಹರತಿ ತಸ್ಮಾದಪಿ ತದನ್ನಮುಚ್ಯತೇ ; ಅನ್ನಸ್ಯ ಚಾಪಥ್ಯಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಸಂಹಾರಸಾಧನತ್ವಂ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಇತ್ಥಮನ್ನಮಯಕೋಶಂ ನಿರೂಪ್ಯ ತಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ; ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೋಽನೇಕತುಷಕೋದ್ರವವಿತುಷೀಕರಣೇನ ಕೋದ್ರವತಂಡುಲಾಂದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾವರಣಭೂತಾವಿದ್ಯಾಕೃತಪಂಚಕೋಶಾಪನಯನೇನಾನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಆನಂದಮಯಾಂತೇಭ್ಯ ಅಂತರತಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೋಶಾಪನಯನಶಬ್ದಿತವಿವೇಕಜನಿತಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ದರ್ಶಯಿತುಮಿಚ್ಛು ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಾದಿತಿ । ಅತ್ರ ‘ಅನ್ನಾದ್ವೈ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ದೂರದೇಶೇ ಭೂತಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಂ ವಿರಾಜಂ ವೈ-ಶಬ್ದೇನ ಸ್ಮಾರಿತಂ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯನೇನಾನೂದ್ಯ ಏತಸ್ಮಾದಿತ್ಯನೇನಾನ್ನಮಯಕೋಶಸ್ಯ ವಿರಾಡಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಬೋಧ್ಯತೇ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತಿಕೇ – 'ವೈ-ಶಬ್ದೇನೈವ ಸಂಸ್ಮಾರ್ಯ ದವೀಯೋದೇಶವರ್ತಿನಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ವೈರಾಜಮಾದಾಯಾಧ್ಯಾತ್ಮರೂಪಿಣಃ । ಏತಸ್ಮಾದಿತಿ ಶಬ್ದೇನ ವೈರಾಜತ್ವಂ ಪ್ರಬೋಧ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಮೇವಂ ಸ್ಯಾದುತ್ತರೇಷ್ವಪಿ’ ಇತಿ । ಕಾರ್ಯಾಣ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ ಕೋಶಾಃ, ತೇಷಾಂ ವಿರಾಡಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಬೋಧನಂ ಚ ಪ್ರಾಗಾನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯಾದ್ವಿರಾಡಾದ್ಯಭೇದೇನೋಪಾಸನಸೂಚನಾರ್ಥಮ್ ; ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯೇ ತು ತದೇತಚ್ಛಬ್ದಯೋರುಕ್ತಾರ್ಥಪರತ್ವೇಽಪಿ ನ ಚಿಂತನವಿವಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ತ್ವಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತಲಕ್ಷಣಾದ್ದ್ವಿವಿಧಾದಪ್ಯಾನಂದಮಯತತ್ಕಾರಣಕೋಶಾಚ್ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಹ್ಮಣೋ ವಿವೇಕಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ; ತತ್ಪರ್ಯಾಯೇ ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಕಲ್ಪನಸ್ಯಾನ್ಯದೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸುಪರ್ಣಾಕಾರೇಣೋಕ್ತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪರಿಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವಾಯುರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಪಾಧಿಭೂತೇ ಸಮಷ್ಟಿಕಾರಣಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮದಂಶಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ವಾಯುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೈವ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮದಂಶಭೂತಂ ಸಮಷ್ಟ್ಯಂತಃಕರಣಂ ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಮನಃಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಪಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ತತ್ಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।
ತದ್ವಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವಾನುವಾದಾವಸರೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ –
ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ತದ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ‘ತೇನೈಷ ಪೂರ್ಣಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಣೇನ ದೇಹೋ ವ್ಯಾಪ್ತ ಇತ್ಯತ್ರಾನುರೂಪಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ವಾಯುನೇವೇತಿ ।
ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಶಿರಃಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಕಲ್ಪನಾಲಂಬನಭೂತೈರವಯವೈಃ ಪುರುಷಾಕಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ತಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
'ತಸ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತಾಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವನ್ನಮಯಸ್ಯ ವಾ ಕಥಂ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮಯೇ ಉಕ್ತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಮನೋಮಯಾದಿಷ್ವತಿದಿಶತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುರುಷವಿಧತಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ಪುರುಷವಿಧತಾ ಸಿದ್ಧಾ ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ಪಕ್ಷಪುಚ್ಛಾದಿಕಲ್ಪನಾಪ್ರಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಿಮತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಯವಿತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೌ ಶಿರಸ್ತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ವಚನಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ವಚನಮೇವ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಸರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಪಿ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ವಚನಮೇವ ತತ್ಕಲ್ಪನೇ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಆಕಾಶಪದೇನ ಶರೀರಮಧ್ಯಾಕಾಶಸ್ಥಸಮಾನಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಾರಣಮಾಹ –
ಪ್ರಾಣವೃತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಸಮಾನಸ್ಯ ಮಧ್ಯಭಾಗತ್ವರೂಪಾತ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇತರಾಃ ಪರ್ಯಂತಾ ವೃತ್ತೀರಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವಾತ್ಸಮಾನ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಮಧ್ಯಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಮಧ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಪೃಥಿವೀದೇವತೇತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಾವಿಶೇಷಾತ್ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದೇನೋದಾನಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನಾದರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯುದಾನವೃತ್ತೇರ್ವೃತ್ತಿಮಂತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ।
ಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪೃಥಿವೀದೇವತಾಯಾ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದವಗತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಾವಪಾನಪದಂ ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶಪರಮ್ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ದೇವತಾಕೃತಾವಷ್ಟಂಭನಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾನವೃತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಗಮನಹೇತುತ್ವಮ್ ‘ಅಥೈಕಯೋರ್ಧ್ವ ಉದಾನಃ ಪುಣ್ಯೇನ ಪುಣ್ಯಂ ಲೋಕಂ ನಯತಿ ಪಾಪೇನ ಪಾಪಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದೇವ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ಉದಾನವೃತ್ತೇಃ ಕಾಲವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಸದೋರ್ಧ್ವಗಮನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಚ್ಛಿನ್ನಕದಲೀಸ್ತಂಭಾದೇರಿವ ಭೂಮೌ ಪತನಂ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತದಾತ್ಮಭೂತಾ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾತ್ಮಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವಾನಾಂ ಸೂತ್ರಾತ್ಮವಿಭೂತಿತಯಾ ತದಾತ್ಮಕತಾಯಾಃ ಶಾಕಲ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ತದಾತ್ಮಕತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಅಸ್ಮದಾದಯ ಇವಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ತದಾತ್ಮಭೂತಾಃ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ಪ್ರಾಣೋಪಾಧಿಕಾಃ ಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದಿಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ; ಇದಾನೀಮಿಂದ್ರಿಯಪರೋ ದೇವಶಬ್ದ ಇತಿ ಸಯುಕ್ತಿಕಮಾಹ –
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತು-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ನಿಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶಾಧಿಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಮನ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಿರುದ್ಧೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾಧೀನಾ ಚೇಷ್ಟಾ, ಅಪಿ ತು ಶರೀರಾದೀನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾ ಇತಿ ।
'ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಾ ಅನು ಪ್ರಾಣಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾಂ ಕೇವಲದೇಹಾತ್ಮವಾದೋ ನಿರಸ್ತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಧೀನಚೇಷ್ಟಾಕತ್ವಾಚ್ಛರೀರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋಽನಾತ್ಮತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪಪರಃ ।
ನನ್ವನ್ನಮಯಾತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
'ಪ್ರಾಣಂ ದೇವಾ ಅನು ಪ್ರಾಣಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ –
ತದಂತರ್ಗತೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪಿಂಡವತ್ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯನ್ಸಾಧಾರಣಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವಪಿಂಡೇತಿ ।
ಸರ್ವಪದಮೇಕೈಕಸ್ಯೈವ ಪಿಂಡಸ್ಯಾವಯವಸಾಕಲ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅಥ ವಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪಿಂಡವ್ಯಾಪಿತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಮಾಂತರತ್ವೇನ ನಿರೂಪಣೀಯ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯ ಏವೇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮುತ್ತರಕೋಶಾನಾಮಪ್ಯಾತ್ಮತಾಮಾಹ –
ಏವಂ ಮನೋಮಯಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣಮಯಾದ್ಯಂತರ್ಗತೈರಿತಿ ಮನೋಮಯಾದೇರ್ವಿಶೇಷಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ತದಂತರ್ಗತೇತಿ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಶ್ರುತಾವಂತರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚೋತ್ತರೋತ್ತರಕೋಶೇಷು ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾಂತರತ್ವಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವವಿಶೇಷಣಾನಿ ತಾನಿ ಯತ್ರ ಕಾಷ್ಠಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಸ ಏವ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಾನೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯಾನಂದಮಯಶಬ್ದಿತಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಕಾರೇಣ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮತ್ವಾಹ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಕೋಶಾನಾಂ ಸ್ವಕಾರಣೈರಾಕಾಶಾದಿಭೂತೈಃ ಸಹ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೈರಿತಿ ।
ಸ್ವತಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವೇನಾವಾರಕತಯಾ ಪಂಚಕೋಶಸದ್ಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ನನು ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಆಂತರತ್ವೋಕ್ತೇರಾನಂದಮಯೇ ಪರಿಸಮಾಪನಾದಾನಂದಮಯ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೋಕ್ತಿರಯುಕ್ತಾ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನಾಪೀತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾನಿ ವಾರಯತಿ – ನಿತ್ಯೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯೇಣ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಿತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸತ್ಯೇತಿ ।
ಆನಂತ್ಯವಿವರಣರೂಪಾಣಿ ನಿತ್ಯೇನ ಸರ್ವಗತೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮನೇತ್ಯೇತಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ । ಆತ್ಮವಂತಃ ಮುಖ್ಯಸ್ವರೂಪವಂತಃ ।
ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ ಹೀತಿ ।
'ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮೈವ ಪರಪಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದಮಯಾದಾಂತರತ್ವೋಕ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೋಕ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಾನಂದಮಯಾದಪ್ಯಾಂತರತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ತತ ಏತದಪಿ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಪ್ಯತ್ರ ಕಥಿತಪ್ರಾಯಮೇವ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ತತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಚೇಷ್ಟಾಹೇತುತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಜೀವನಹೇತುತ್ವೇ ಕೌಷೀತಕಿಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಾಹ –
ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
'ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಯುಷಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾಯುಷ್ಟ್ವೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿರಪ್ರೇತ್ಯ ತಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪ್ರಾಣಾಪಗಮ ಇತಿ ।
'ಸರ್ವಮೇವ ತ ಆಯುರ್ಯಂತಿ’ ‘ಯೇ ಪ್ರಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಮರ್ಥಕ್ರಮೇಣಾವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭೂತಾಯುಷ್ಟ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಾಧಾರಣಾದಿತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ಅಪಕ್ರಮಣಮಾತ್ಮತ್ವಬುದ್ಧಿಪರಿತ್ಯಾಗಃ । ತತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಬಾಹ್ಯತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವವಿಶೇಷಣಾನ್ಯುಪಾತ್ತಾನೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮತ್ವಂ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪೇಣ ಬೋಧ್ಯಮ್ , ತೇನ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಣಮಯಕೋಶಸ್ಯೇಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಆಯುಷ್ಟ್ವಮುಪಾಸ್ಯೋ ಗುಣ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಆಯುರಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದ್ಗುಣಕತ್ವೇ ಹೇತುಃ –
ಜೀವನಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದ್ಧೇತುತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ವರ್ತಮಾನದೇಹಾರಂಭಸಮಯೇ ಯಾವದಾಯುಃ ಸಪ್ತತ್ಯಶೀತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಧಿನಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ತಾವದಾಯುಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯುಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಮಾಯುರಿತೀತಿ ।
'ಸರ್ವಮೇವ ಚ ಆಯುರ್ಯಂತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಛತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಯಂತೀತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಾರ್ಧಸಂಖ್ಯಾಂ ವಿಹಾಯ ಶತಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
'ಶತಾಯುಃ ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಯುಷ್ಟ್ವಗುಣಕೋಪಾಸನಯಾ ಆಯುರೇವ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ವಿನಿಗಮಕಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿರುತ್ತರಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।
ನನ್ವತ್ರ ಕಿಂ ನಿಯಾಮಕಂ ಸೂಚಿತಂ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಯೋ ಯದ್ಗುಣಕಮಿತಿ ।
'ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಯುಷ್ಟ್ವಗುಣಕೋಪಾಸನಾದಾಯುಃಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹೇತುಸೂಚನಾರ್ಥಮಿದಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಪುನರ್ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತಸ್ಯೈಷ ಏವ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವದತಾಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಣಾಂ ಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತ ಏವಾನಂದಮಯಾಧಿಕರಣೇ ವೃತ್ತಿಕಾರಮತೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ಪದಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಮೇವ ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಾಚಾರ್ಯೈಃ । ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ತು - ಪೂರ್ವಸ್ಯಾನ್ನಮಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಯಃ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಆಕಾಶಾದಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಃ, ಏಷ ಏವ ತಸ್ಯ ‘ಅನ್ಯೋಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಾ ; ಅಸ್ಯ ಚ ಶಾರೀರತ್ವಂ ಶರೀರೇ ಸಾಕ್ಷಿತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ; ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಪ್ರಧಾನಪರಾಮರ್ಶಕೈತಚ್ಛಬ್ದ ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೌ ಭವತಃ ; ವಸ್ತುತಃ ಸ್ವರೂಪಾಂತರವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಮವಧಾರಣಂ ಚ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ; ಶರೀರಸ್ವಾಮಿತ್ವರೂಪಂ ಮುಖ್ಯಶಾರೀರತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮಯೇಽಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ ಯಥಾಭಾಷ್ಯಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಯಿತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾದಿಯಂ ಯೋಜನಾ ಮುಖ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ - ‘ಸತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವಾತ್ಮಾ ಗೌಣೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ತತೋಽಪರಃ । ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾನ್ನ್ಯಾಯ್ಯೇಯಂ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯೇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ’ ಇತಿ । ಏವಮುತ್ತರಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ಮನೋಮಯಪದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ –
ಯಥೇತಿ ।
ಯಜುಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ –
ಯಜುರಿತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಂತ್ರಪದಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ಶರೀರಾಂಗಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಶಿರಸ ಇವ ವೇದಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಜುಷಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂನಿಪತ್ಯೇತಿ ।
ಯಾಗಾದೌ ಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರ್ಯಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಜುಷಾ ಹೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಮಿಕಾ ಋಕ್ ಸ್ತೋತ್ರಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮ ಚ ಸ್ತುತಿದ್ವಾರಾ ಆರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾದಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಮಂತ್ರಂ ವಿನಾಪಿ ಸಂಭವತ್ಯೇವ, ಪರಂ ತ್ವಪೂರ್ವೀಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತೇನ ವಿನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ; ತಥಾ ಚ ವಿಚಕ್ಷಿತವಿವೇಕೇನ ಯಜುಷೋಽಪಿ ಋಕ್ಸಾಮಯೋರಿವಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಪರ್ಯವಸಾನಾದ್ಯಜುಷಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಸಿದ್ಧಮ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ‘ವೇದಾನಾಂ ಸಾಮವೇದೋಽಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಭಗವತೋಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಸ್ವರಸಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಂ ವಸ್ತುಗತಿಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ವಾಚನಿಕೀ ವೇತಿ ।
ನನು ಯಜುಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಬ್ದರಾಶಿವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದರಾಶಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಮನೋಮಯಕೋಶಂ ಪ್ರತ್ಯವಯವತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಜುಷಿ ಶಿರಸ್ತ್ವಕಲ್ಪನಮ್ , ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪರ್ಯಾಯೇಷು ಪ್ರಾಯೇಣ ಕೋಶಾವಯವೇಷ್ವೇವ ಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ತರ್ಹಿ ಯಜುರಾದೌ ಮನೋಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಶಿರಆದಿದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಬಲಾದೇವ ವೇದಾನಾಂ ಮನೋವೃತ್ತಿವಿಶೇಷರೂಪತ್ವೇನ ತದವಯವತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರನತಿಶಂಕನೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಮನಸೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವಾ । ತಥಾ ಚ ಮನಸೋಽವಯವತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ವೃತ್ತಿರೇವ ಯಜುರಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಾಮೇವ ವೃತ್ತಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಸ್ಥಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾಲ್ವಾದಿಸ್ಥಾನೇಷು ವಾಯ್ವಭಿಘಾತಾನುಕೂಲೇನ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಜನಿತೋ ಯೋ ನಾದೋ ಧ್ವನಿಃ ತದ್ವ್ಯಂಗ್ಯಾ ಯೇ ಉದಾತ್ತಾದಿಸ್ವರಯುಕ್ತಾ ವರ್ಣಾಃ ತೇ ಚ ಪದಾನಿ ಚ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ವಿಷಯಾ ಯಸ್ಯಾಂ ವೃತ್ತೌ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ ।
ತತ್ಸಂಕಲ್ಪನಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ತೇಷು ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯೇಷು ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನತ್ವಸಂಕಲ್ಪರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಭಾವಿತೇತಿ ।
ಯಜುರ್ವೇದೋಽಯಮಿತ್ಯಾಕಾರೋಪೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೋತ್ರಾಖ್ಯಂ ಕರಣಂ ದ್ವಾರಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಶಬ್ದರಾಶಿವಿಶೇಷೇ ಗೃಹೀತೋಽಪಿ ಸಂಕೇತಃ ಪಶ್ಚಾತ್ತದ್ವಿಷಯಕವೃತ್ತಿವಿಶೇಷವಿಷಯತಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಪ್ರಥಮಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಗೋಲಕೇಷು ಗೃಹೀತೋಽಪಿ ಸಂಕೇತಸ್ತದತಿರಿಕ್ತಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯತಯಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತದ್ವದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಯಜುಃಸಂಕೇತವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಯಜುಷ ಇವ ಋಗಾದೇರಪಿ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯಾ ಮನೋವೃತ್ತಿವಿಶೇಷರೂಪತ್ವಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಋಕ್ಸಾಮಗ್ರಹಣಮಥರ್ವವೇದಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಾಹಿಕಾಂ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವಾಹ –
ಮನೋವೃತ್ತಿತ್ವೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮಾನಸಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವಾನುಪಗಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರೋ ನಾವರ್ತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ –
ಅವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಸ್ತು ಮಂತ್ರಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಮಂತ್ರಾವೃತ್ತಿಶ್ಚೋದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಘಟಾದಿವದ್ಬಾಹ್ಯದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ತೇಷಾಮಾವೃತ್ತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಲೋಕೇ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಏವಾವರ್ತ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ಅತ ಆವೃತ್ತಿವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರಾನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ಶಂಕತೇ –
ಅಕ್ಷರವಿಷಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥೋಪಪತ್ತಿಂ ದೂಷಯತಿ –
ನ, ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।
ನನು ಕೋಽಸೌ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಃ ಕಥಂ ವಾ ತದಸಂಭವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ತ್ರಿಃ ಪ್ರಥಮಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಆವೃತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಷಯತ್ವ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ನನ್ವೇವಂ ‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವಾಚನಿಕೇ ಜಪೇ ಚ ಮಂತ್ರಾಣಾಮುಚ್ಚಾರಣಂ ತದಾವೃತ್ತಿಶ್ಚಾವಗಮ್ಯತೇ ; ತೇಷಾಂ ಮನೋವೃತ್ತಿತ್ವಪಕ್ಷೇ ಕಥಮುಚ್ಚಾರಣಕರ್ಮತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ? ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾದೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಮಾನಸಜಪವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ಮನೋವೃತ್ತಿರೂಪವೇದಾನಾಮಧ್ಯಯನಾದೇರ್ಬಾಹ್ಯಶಬ್ದದ್ವಾರಕತಯಾ ಗೌಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾತ್ರ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಮಾನಸಜಪಸ್ಯ ಫಲಾಧಿಕ್ಯಶ್ರವಣೇನ ತಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯತಾಯಾ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನೇನೈವಾಶಯೇನ ಮಾನಸೋ ಜಪೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮ್ । ವಾರ್ತ್ತಿಕೇಽಪ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಿತಮ್ - ‘ಭೂಯೋಲ್ಪೀಯಃಫಲತ್ವಂ ಚ ಬಾಹ್ಯಮಾನಸಯೋರ್ಜಪೇ । ಅತೋ ಮಾನಸಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತರಸ್ಯಾಸ್ತು ಗೌಣತಾ’ ಇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕಥಂ ವೇದಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಃ ವೃತ್ತೇಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರನ್ನುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಾನುಗತಂ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ವೇದಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಬಹ್ಯೋ ವೇದೋ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ ತದ್ವೃತ್ತ್ಯನುಗತಚೈತನ್ಯೇನಾಪಿ ಸ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವೇದವಿಷಯಕಂ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ಮುಖ್ಯವೇದಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದುಪಾಧಿಭೂತವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಕಲ್ಪಿತತಾದಾತ್ಮ್ಯಸತ್ತ್ವಾದ್ವೇದಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾದಿಶ್ರವಣಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಭವತೀತಿ ನ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥವಿರೋಧೋಽಪೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಯೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವೇದಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಮುಪಸಂಹಾರಾವಸರೇ ದರ್ಶಿತಂ ತಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿಭೂತವೃತ್ತಿಭೇದಾದ್ಯಜುರಾದಿಭೇದ ಇತ್ಯಾದಿಕಮೂಹ್ಯಮ್ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಮನೋವೃತ್ತಿಮಾತ್ರತ್ವೇ ಶಬ್ದಮಾತ್ರತ್ವೇ ವಾ ವೇದಾನಾಂ ವಿಷಯತ್ವಶಬ್ದಿತಂ ಜಡತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಸತಿ ಚ ವಿಷಯತ್ವೇ ರೂಪಾದಿವದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಿಸೂಚನಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ತತ್ರೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಂ ವಾರಯತಿ –
ನೈತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏತದ್ವೇದಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ‘ವಾಚಾ ವಿರೂಪ ನಿತ್ಯಯಾ’ ‘ಅನಾದಿನಿಧನಾ ನಿತ್ಯಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮನುಕೂಲಯತಿ –
ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಇತಿ ।
ಯತ್ರ ಚಿದೇಕರಸೇ ಆತ್ಮನಿ ಏಕಮ್ ಏಕತಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸ ಮಾನಸೀನಃ ಮನಸಿ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ವರ್ತಮಾನಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜನಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಾ ವಾಸ್ತವಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಋಗಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದೇಕಂ ಭವಂತೀತಿ ವಚನಂ ಕಥಂಚಿದುಪಪದ್ಯತೇ ; ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯೇ ತು ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿವೈಕತ್ವವಚನಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮೇವ ಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸಮಂಜಸೇತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪರಮೇ ವಿಭುತ್ವಾದಿಭಿರ್ವ್ಯೋಮಸದೃಶೇ ಅಕ್ಷರೇ ನಾಶರಹಿತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದೇವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ಅಧಿನಿಷೇದುಃ ಉಪರಿಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಾಃ, ಸರ್ವಸಂಸಾರಾಸ್ಪೃಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ; ತಥೈವ ಋಚೋ ವೇದಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಿತಾ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅತಿದೇಷ್ಟವ್ಯವಿಶೇಷಾನ್ಕರ್ತವ್ಯವಿಶೇಷಾನ್ ಇದಮೇವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಅತಿದಿಶತಿ ಉಪದಿಶತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಚೇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣಂ ನ ಯುಕ್ತಮ್ ಆದೇಶಪದೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಮರ್ಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಂ ತದ್ವಿಶೇಷಪರಮ್ ಅತೋ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಪಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಶಾಂತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಧಾನಾ ಇತಿ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶೋ ಮಂತ್ರಪದಾಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತದಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ಪುಚ್ಛಪದಾಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಮನೋಮಯಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಕ ಇತಿ ।
ಮನೋಮಯಾವಯವಯಜುರಾದಿಪ್ರಕಾಶಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತಥಾ ಚ ಯತಶ್ಚಿದೇಕರಸಾದಾನಂದಾನ್ಮನಸಾ ಸಹ ವಾಚಸ್ತಮಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿವರ್ತಂತೇ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಮಾನಂದಂ ಮನೋಮಯಸ್ಯ ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದಿರೂಪಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸೀನಃ ಕದಾಪಿ ನ ಬಿಭೇತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಯದ್ವಾ ಮನೋಮಯಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಕ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯಥಾಶ್ರುತಮೇವ । ನ ಚೈವಮಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಮನೋಮಯಾತ್ಮನಃ ಶ್ಲೋಕಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾದಸಂಗತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಶ್ಲೋಕಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾರೋಪೇ ನಿಮಿತ್ತಪ್ರಯೋಜನಯೋರಭಾವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತೇನ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾರೋಪಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಾರೋಪಸ್ಯ ಚಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಮನೋಮಯಕೋಶಸ್ಯ ಸ್ತುತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಸಂಭವಾಚ್ಚ ; ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - ‘ಮನೋಮಯೇ ಚೋದಾಹೃತೋ ಮಂತ್ರೋ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪ್ಯೇತಿ’ ; ತಥಾ ಚ ಅವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ತುತಸ್ಯ ಮನೋಮಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಜುರಾದ್ಯವಯವೋಪೇತಂ ವಿದ್ವಾನುಪಾಸೀನಃ ಸೌತ್ರಂ ಪದಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಆನಂದಮನುಭವನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕಾದಚನೇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಯೋಜನಾ । ಅಥವಾ ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಮನಸ ಏವ ನಿರ್ದೇಶಃ । ಮನೋಮಯಕೋಶಸ್ಯಾತ್ರಾಪರಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಭಾಕ್ತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ವಾಗಾದ್ಯಗೋಚರತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ , ಮನಸಃ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಜ್ಞಾತತ್ವಾಭಾವೇನ ಶಬ್ದಗಮ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಮನೋಗೋಚರತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ಅವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಸ್ಯ ಮನೋಮಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಕ್ರಮೇಣಾನಂದಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ಬಿಭೇತೀತಿ ಯೋಜನಾ ಪೂರ್ವವದೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ವೇದಾತ್ಮನಿ ಮನೋಮಯ ಉಕ್ತೇ ಸತಿ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ವೇದಾತ್ಮೋಕ್ತ ಇತಿ ।
ನನು ಮನೋಮಯಾವಯವತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಯಜುರಾದಿ ತದವಯವಭೂತವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಾನುಗತಂ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ನಾನ್ಯದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ಚ ವೇದಾರ್ಥವಿಷಯಕಂ ನಿಶ್ಚಯರೂಪಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಚೈತನ್ಯಮೇವೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋಽಪಿ ವೇದಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂದಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ವೇದಾರ್ಥಗೋಚರವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯಾ ತನ್ಮಯತ್ವಮಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಂತಃಕರಣಧರ್ಮ ಏವ ನ ಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮೋ ನಾತ್ಮನಃ ತಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ಮಯ ಇತಿ ।
ನನು ವಿಜ್ಞಾನಮಯತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನವಿಕಾರತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಕಥಮಂತಃಕರಣಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಿಣಶ್ಚತುರ್ಥಕೋಶತ್ವೇನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಿಶ್ಚಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮನೋಮಯಕೋಶೋಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಮೇವ ತಥಾಪಿ ಸಂಶಯವೃತ್ತ್ಯವಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಂ ಮನೋಮಯಃ ನಿಶ್ಚಯವೃತ್ತ್ಯವಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತ್ಯವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಾ ಕೇವಲಮಂತಃಕರಣಂ ಮನೋಮಯಃ ತಪ್ತಾಯಃಪಿಂಡವಚ್ಚೈತನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಂ ತದೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ ಭೇದಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಸ್ವರೂಪೈರಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾರೂಪೈರ್ವಿಜ್ಞಾನೈರ್ವಿಶೇಷಣಭೂತೈಸ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ನಿರ್ವರ್ತಿತೋ ನಿಷ್ಪಾದಿತೋಽಂತಃಕರಣಾತ್ಮಾ ಧರ್ಮೀ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಾಮಾಪನ್ನಃ ಸನ್ಮನೋಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರ ಆತ್ಮಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾಯತ್ತತ್ವಾನುಭವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣವಿಕಾರತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿಶ್ಚಯರೂಪಂ ವೇದಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಪ್ರಮಾಣವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ತಾಯತೇ, ತನೋತೇರಿದಂ ರೂಪಮ್ ; ವಿಸ್ತಾರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ಯಜ್ಞಾದೀತಿ ।
'ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾದಿಹೇತುತಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾದತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಹೇತುವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಅನ್ನಮಯಪ್ರಾಣಮಯಮನೋಮಯಶಬ್ದೇಷು ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಆಧಿದೈವಿಕಾನಾಮನ್ನಪ್ರಾಣಮನಸಾಂ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಕೋಶವಾಕ್ಯಗತಾನ್ನಪ್ರಾಣಮನೋವಿಜ್ಞಾನಪದೋಪಾತ್ತಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕಾನ್ನಾದೀನಾಮಿಹ ಪ್ರಕೃತಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತಯಾ ನಿಶ್ಚಯಾವಸ್ಥಂ ಸಮಷ್ಟ್ಯಂತಃಕರಣಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಸತಿ ಮಯಡರ್ಥಭೂತವಿಕಾರತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಮದಾದ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ ; ಅತ್ರೈಕಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋರ್ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಃ ಶ್ರುತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯಾವಶ್ಯಮೇಕಾರ್ಥತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾನ್ಮಂತ್ರೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪರತ್ವಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾದ್ ಮಂತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಧಿದೈವಿಕಪ್ರಾಯಪಾಠಾದೇರಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಯದ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾನಪದಸ್ಯಾಧಿದೈವಿಕವಿಜ್ಞಾನಪರತ್ವಮುಕ್ತಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ವೇದಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಪರತಯಾಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಯೇನಾಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪಾದನೀಯಾ, ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರೇಕಕೋಶೋಪಾಸ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಸಂಗತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ; ಅತ ಏವ ಕೋಶವಾಕ್ಯವಿವರಣರೂಪಯೋರ್ಭಾಷ್ಯವಾರ್ತ್ತಿಕಯೋಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರೂಪಣಾವಸರೇ ಶ್ರೀಮದಾನಂದಗಿರ್ಯಾಚಾರ್ಯೈರುಕ್ತಮ್ - ‘ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣೋ ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತಂ ಕೋಶತ್ರಯಂ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪಮನ್ನಂ ವಿರಾಟ್ ಕೋಶ ಆನಂದಃ ಕಾರಣಕೋಶಃ’ ಇತಿ । ಏತೇನ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯಾ ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿಗ್ರಹಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವೇತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ । ವಸ್ತುತಸ್ತು - ಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಪಂಚಮಪರ್ಯಾಯೇ ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವೇನ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣತ್ವವಿಶಿಷ್ಟವೇಷೇಣಾನಂದಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ಆನಂದ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ಕಾರಣತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮಾಯೋಪಹಿತತ್ವವೇಷೇಣ ತದೇವಾನಂದಪದಾರ್ಥ ಇತಿ ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯವತೋ ಯಾ ಪೂರ್ವಂ ಶ್ರದ್ಧೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಸಾ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಶಿರ ಇವ ಶಿರ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಶ್ರದ್ಧಾಂ ವಿನಾ ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಂ ವಿಫಲಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ವಿಜ್ಞಾವತೋ ಹೀತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಇತಿ ।
'ಋತಂ ವದಿಷ್ಯಾಮಿ, ಸತ್ಯಂ ವದಿಷ್ಯಾಮಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಏವ ಋತಸತ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಪಕ್ಷಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧಾನಮಿತಿ ।
ಸಮಾಧಾನಂ ಸಮಾಧಿಃ, ಸ ಚ ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಮಧ್ಯಕಾಯಃ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ –
ಆತ್ಮೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧದೇಹಮಧ್ಯಕಾಯ ಇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧದೇಹಮಧ್ಯಕಾಯಸ್ಯ ಚ ಕಿಂ ಸಾಮ್ಯಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ಆತ್ಮವತೋ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಆತ್ಮವತ ಆತ್ಮಶಬ್ದಿತಮಧ್ಯಕಾಯವತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧದೇಹಸ್ಯಾಂಗಾನಿ ಶಿರಆದೀನಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಕ್ಷಮಾಣಿ ಭವಂತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ , ತಥಾ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾ ಋತಸತ್ಯಾನಿ ಯಥಾರ್ಥಶಬ್ದಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೂಪಸ್ವಕಾರ್ಯಕ್ಷಮಾಣಿ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ದೇಹಾವಯವಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಮಧ್ಯಕಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಶ್ರದ್ಧಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸಮಾಧೇಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯನೇನ ಸಾಮ್ಯೇನ ಸಮಾಧೌ ಮಧ್ಯಕಾಯತ್ವದೃಷ್ಟಿರತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ । ಏತಚ್ಚ ಯತ್ರ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಯಾಮಕಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ತತ್ರ ನ ತ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನೋಕ್ತಮ್ । ವಸ್ತುಗತಿಸ್ತು ಪ್ರಾಗೇವಾಸಕೃದ್ದರ್ಶಿತಾ ವಾಚನಿಕೀ ವಾ ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನಾ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಸಮಷ್ಟ್ಯಂತಃಕರಣಾಭಿಮಾನೀ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ವಿರಾಡಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಜತ್ವಮ್ ।
ತತ್ರ ಮಾನಮಾಹ –
ಮಹದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಮ್ ।
ನನು ಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರಣಂ ಹೀತಿ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುದಾಹರಣೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ನನ್ವಸ್ಮದಾದಿಬುದ್ಧಿರೂಪಾಣಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಕೋಶಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಕಾರಣಂ ಚೇದಸ್ತು ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಮ್ , ತದೇವಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಬುದ್ಧೀತಿ ।
'ಆದಿಕರ್ತಾ ಸ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರೇ ಸಮವರ್ತತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ ; ನ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ವತಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ ; ಅತೋ ಭೂತಶಬ್ದಿತಜೀವೋಪಾಧಿಭೂತಾನಾಂ ಲಿಂಗಶರೀರಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಕಾರಣಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಕಾರಣತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಕಃ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ॥
ನನು ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ವೇದಾರ್ಥವಿಷಯೋ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉಪಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಜ್ಞಾನವಾನ್ಹೀತಿ ।
'ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಯಜತೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತೋ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ಚೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕಾನೀತಿ ಶೇಷಃ, ವೈದಿಕಕರ್ಮಣಾಂ ಯಜ್ಞಶಬ್ದೇನ ಸಂಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಂ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ತದೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ದರ್ಶಿತಾ । ಸ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ನಾನಾವಿಧಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಚ ಕುರ್ವನ್ನಪರಬ್ರಹ್ಮವಜ್ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಭವತಿ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ - ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಹ್ಯದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ ಕಾರಣಮ್ , ಅಪರಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಾಕ್ಷಾದೇವೇಶ್ವರವತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಚ ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಕೋಶೇ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸಾಮ್ಯಸಂಪಾದನದ್ವಾರಾ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮಾರೋಪೇ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಪದಂ ಕೋಶಪರಮ್ ।
ಇತಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋಽಪರಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇನೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಯೇಷ್ಠಪದಂ ಕಾರಣಪರಂ ವೇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಚೇಷ್ಟಾನಾಂ ಸೂತ್ರರೂಪಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಕತ್ವಾದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯಾಯಂತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಜನ್ಮನಿ ಯಜಮಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಭಿಮಾನಮಿತಿ ।
ಅಹಂಬುದ್ಧಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ದೇವೈರನುಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ದೇವತ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯದರ್ಶನಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಇದಾನೀಮುಪಾಸನವಿಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತೋಪಾಸನದೌರ್ಲಭ್ಯಸೂಚನಾರ್ಥಃ, ಕಥಂಚಿದುಪಾಸನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾದಸಂಭವಸ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಅಪ್ರಮಾದದೌರ್ಲಭ್ಯಸೂಚನಾರ್ಥೋ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ ।
ಪ್ರಮಾದಪ್ರಸಕ್ತಿಮಾಹ –
ಬಾಹ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಮನೋಮಯಪ್ರಾಣಮಯಾನ್ನಮಯಾನಾಮಪಿ ಪೂರ್ವಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಭಾವಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮದನಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮಭಾವನಾಯಾಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪ್ರಮದನಂ ನಾಮ ಪೂರ್ವಕೋಶೇಷು ಪುನರಾತ್ಮಭಾವನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಶಾರೀರಾಭಿನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಷಯೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾದುಪಾಸನಾತ್ಪಾಪ್ಮಹಾನಂ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಶರೀರಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಾ ಹೀತಿ ।
ಮನುಷ್ಯತ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಗೃಹಸ್ಥತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತಿ ಶರೀರೇ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್’, ’ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮ್’, ’ಗೃಹಸ್ಥೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೈಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪಾಪ್ಮಾನೋ ಭವಂತಿ । ಅತ್ರಾರ್ಥೇ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ತೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಚೋಽವಧಾರಣೇ । ತೇಷಾಂ ಹಾನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ವಿಜ್ಞಾನಮಯಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾಹಮಭಿಮಾನಾತ್ಪಾಪ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯಾಪಾಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಪಾಯ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಛತ್ರಾಪಾಯ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಪಾಪ್ಮಹಾನಫಲವಚನಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶರೀರ ಏವೇತಿ ।
ಜೀವದ್ದಶಾಯಾಮೇವೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿಜ್ಞಾನಮಯೇನೈವಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಇಹೈವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನೋ ವಿದ್ವಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಪಾಪ್ಮನೋ ಹಿತ್ವಾ ದೇಹಪಾತಾನಂತರಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೇನೈವ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ತಲ್ಲೋಕಸ್ಥಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಭೋಗ್ಯಾನನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅತ್ರಾನಂದಮಯಃ ಪ್ರಕರಣೀ ಪರ ಏವ ನ ಸಂಸಾರೀತಿ ಕೇಚಿತ್ ; ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಆನಂದಮಯ ಇತೀತಿ ।
ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ಪದೇನ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರತೀತಿರ್ಭವತಿ ನ ತು ಕಾರಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯಾನಂದಮಯೋ ನ ಕಾರ್ಯಭೂತಃ ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾನಂದಮಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾನಾದಿತ್ವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ಮಯಡರ್ಥವರ್ಣನಾವಸರೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತಾನಂದವಿಕಾರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಧಿಕಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅನ್ನಾದಿಮಯಾ ಹೀತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಮಯಟ್ಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಹೇತುಮಪಿ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಮಯಟ್ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಲ್ಪತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಾನಂದಪ್ರಚುರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದುಃಖಾಲ್ಪತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಕಾರಾರ್ಥ ಏವ ಮಯಟ್ ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇ ಚ ಮಯಟೋ ವಿಧಾನಾವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಶಯೇ ವಿಕಾರಾರ್ಥಕಮಯಟ್ಪ್ರವಾಹಪತಿತತ್ವಾದ್ವಿಕಾರಾರ್ಥಕತ್ವಮೇವಾತ್ರ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಏವಮನಾತ್ಮಪ್ರಾಯಪಾಠಾದ್ವಿಕಾರಾರ್ಥಕಮಯಟ್ಚ್ಛ್ರುತಿಬಲಾಚ್ಚಾನಂದಮಯಃ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಂಕ್ರಮಣಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಆನಂದಮಯಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –
ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಚೋಽವಧಾರಣೇ । ಅತ್ರ ಪ್ರಕರಣೇ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮೇವೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾತ್ಮನಾಮಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾತ್ಮಭಿನ್ನಾನಾಮನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಮಾಹ –
ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವೇನ ಚೇತಿ ।
ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವಲಿಂಗೇನಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಂ ವದನ್ನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಚಾತ್ಮನ ಏವೇತಿ ।
ಸಂಕ್ರಮಿತುರೇವಂವಿದಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವೇನೋಪಸಂಕ್ರಮಣಿತಿ ಪ್ರಸಜ್ಜೇತ, ತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಾರೇತಿ ।
ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ತುರೇವಂವಿದಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ಯೈವಾನ್ನಮಯಾದೇಃ ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಮ್ ; ಅತ್ರ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಸ್ವೇನೋಪಸಂಕ್ರಮಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರ್ಭೇದಾಧಿಕಾರವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಭವಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಏವಂವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮಭೂತಂ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಬಾಧೋ ವಾ, ಉಭಯಥಾಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಶಿರಆದೀತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಮೇವ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಾಖ್ಯಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಮಪ್ಯಾಹ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟ ಏವಾನ್ನಮಯಾದೌ ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನದರ್ಶನಾಚ್ಚ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ತತ್ಕಲ್ಪನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಅಕಾರ್ಯಪತಿತ ಇತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ಮುಮುಕ್ಷುಜ್ಞೇಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಪಾಸ್ಯೇ ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನಮನುಪಪನ್ನಮ್ , ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಚ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಇತ್ಯಾದಿನೋಪಕ್ರಮಸ್ವಾರಸ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಸೂಚಿತಮ್ ।
ತತ್ರೈವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಣಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ಅದೃಶ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆನಂದಮಯಃ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಾ ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನಾವತ್ತ್ವಾದನ್ನಮಯಾದಿವತ್ , ವಿಪಕ್ಷೇ ಹೇತೂಚ್ಛಿತ್ತಿರೇವ ಬಾಧಿಕೇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸತಿ ತದ್ವಿಷಯಶ್ಲೋಕೇ ತಸ್ಯೈವಾಸತ್ತ್ವಾಶಂಕಾ ವಾಚ್ಯಾ, ಸಾ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅತೋ ನಾನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಮಂತ್ರೋದಾಹರಣಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಇತಶ್ಚ ನಾನಂದಮಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮಿತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಯವಿತ್ವೇನ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ಪೃಥಕ್ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುಚ್ಛತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಚ ಗ್ರಹಣಮನುಪಪನ್ನಮ್ ಏಕತ್ರಾವಯವಾವಯವಿಭಾವಾದಿಕಲ್ಪನಸ್ಯಾನುಚಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಹೇತುಸಮುದಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪರ ಏವೇತಿ ।
ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವಾನಂದಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ಆನಂದ ಇತೀತಿ ।
ಆನಂದ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಂಶೇನೋಪಾಸನಾಕರ್ಮಫಲಭೂತಂ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಸುಖಮುಚ್ಯತೇ ಆನಂದಪದಸ್ಯ ಲೋಕೇ ವಿಷಯಸುಖೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಯಡರ್ಥಮಾಹ –
ತದ್ವಿಕಾರ ಇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣವಿಕಾರತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತಾನಂದವಿಶಿಷ್ಟ ಆತ್ಮಾ ತದ್ವಿಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಾಂತರತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಹಿ ಫಲಮಿತಿ ।
ತಯೋಃ ಫಲಶಬ್ದಿತಸುಖಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಭೋಕ್ತೃಪದಂ ಭಾವಪ್ರಧಾನಂ ಸತ್ಫಲತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸುಖರೂಪಂ ಭೋಗಮಾಹ ; ತಥಾ ಚ ಕರ್ತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಶಬ್ದಿತಫಲಸಾಧನತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲಭೂತಂ ಸುಖಂ ಸಾಧನಭೂತವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಂತರತಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಂತರತ್ವೇ ಕಿಮಾಯಾತಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಅಂತರತಮಶ್ಚೇತಿ ।
ಚೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಅಂತರತಮಫಲವಿಶಿಷ್ಟಃ ಸನ್ನಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಪೂರ್ವೇಭ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾಂತೇಭ್ಯಃ ಕೋಶೇಭ್ಯೋಽಂತರತಮೋ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಮಯೋ ನ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಫಲವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಿಂ ತು ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೇವ ಶಿರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಿಯಾದೇಃ ಸುಖರೂಪತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಫಲಾತ್ಪ್ರಿಯಾದೇರ್ಭೇದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಯೋಃ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಿಯಾದ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯಕೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯಾಂತರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಸಂನಿಕರ್ಷಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮವಿಶೇಷಣತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಂತರೈಃ ಪ್ರಿಯಾದಿಭಿರ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಮಾನಂದಮಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಭ್ಯಂತರತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಪ್ರಿಯಾದಿವಾಸನೇತಿ ।
ಜಾಗ್ರತಿ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯನುಭವಜನಿತಾಭಿರ್ವಾಸನಾಭಿರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತಃ ; ವಾಸನಾವಿಶಿಷ್ಟ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂಭೂತ ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾಶ್ರಿತೇ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತಯೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಸ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯಃ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತಿ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಕ್ರತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನೇ ಕರ್ಮಕರಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಾಸನಾಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದಿತಸಾಭಾಸಾಂತಃಕರ್ಣಪರಿಣಾಮತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ವಿಷಯತ್ವೇನೈವೋಪಕ್ಷೀಣಃ ; ತತೋ ವಿಷಯಭೂತಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯತ್ವಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾಶ್ರಿತೇ ಸ್ವಪ್ನ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಲಾಭನಿಮಿತ್ತ ಏವ ಹರ್ಷೋ ಲಬ್ಧಸ್ಯೋಪಭೋಗಾದಿನಾ ಪ್ರಕರ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸನ್ಪ್ರಮೋದಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆನಂದ ಇತಿ ಪದೇನ ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ; ತಚ್ಚ ಶಿರಆದ್ಯವಯವರೂಪೇಣ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಪ್ರಿಯಾದೀನಾಮಾತ್ಮಾ ಮಧ್ಯಕಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಿಯಾದಿಷು ಸುಖವಿಶೇಷೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಾಮ ಕಿಂ ಜಾತಿರೂಪಮ್ ? ನೇತ್ಯಾಹ –
ಆನಂದ ಇತೀತಿ ।
ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನಾ ಆನಂದ ಇತಿ ಪದೇನ ಪರಂ ಸುಖರೂಪತಯೋತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಘಟಾದ್ಯುಪಹಿತಾನಿ ಚ್ಛಿದ್ರಾಣ್ಯಾಕಾಶವಿಶೇಷಾಃ ತೇಷು ಸ್ವರೂಪೇಣಾನುಸ್ಯೂತಮಾಕಾಶಮಾಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋಪಹಿತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸುಖಾನ್ಯೇವ ಸುಖವಿಶೇಷಾಃ ತೇಷು ಸ್ವರೂಪೇಣಾನುಸ್ಯೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸುಖಮೇವ ಸುಖಸಾಮಾನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ, ನ ಜಾತಿರೂಪಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೈರಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತದುಪಹಿತಸ್ವರೂಪಸುಖಮೇವ ವಿಷಯಸುಖಂ ಸದತ್ರ ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿಶಬ್ದೈರಭಿಧೀಯತ ಇತೀಮಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ –
ತದ್ಧೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಪದಂ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ ; ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಸ್ತಪಾಠೇ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾಣಾಃ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿವಿಷಯವಿಶೇಷಾ ಉಪಾಧಯಃ ಕಾರಣಾನಿ ಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಕ್ರೋಧಾದಿವೃತ್ತಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯರೂಪಂ ವೃತ್ತೇರ್ವಿಶಷಮೇವಾಹ –
ತಮಸೇತಿ ।
ಅಪ್ರಚ್ಛಾದನಫಲಮಾಹ –
ಪ್ರಸನ್ನ ಇತಿ ।
ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಾವರಣಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ತದ್ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋಪಹಿತಂ ತೇನೈವಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸುಖಮೇವ ಲೋಕೇ ವಿಷಯಜನಿತಂ ಸುಖಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ತು ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ವಿಷಯಜನಿತಮನ್ಯತ್ಸುಖಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಷಯಸುಖಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತದ್ವೃತ್ತೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಸುಖವ್ಯಂಜಕವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋತ್ಪಾದಕಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಸ್ವರೂಪಸುಖಸ್ಯ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೇಷ್ವಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವಿಷಯಸುಖೇಷೂತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತದ್ಯದೇತಿ ।
ತಮೋಘ್ನತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ದಮಾದಿಸಾಧಾರಣಂ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ವಿದ್ಯಯಾ ಉಪಾಸ್ತ್ಯಾ ।
ವಿವಿಕ್ತ ಇತಿ ।
ತಮಸೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅಂತಃಕರಣಶುದ್ಧಿತಾರತಮ್ಯಾತ್ತಾರತಮ್ಯೋಪೇತಾಸ್ತದ್ವೃತ್ತಯೋ ಭವಂತಿ, ವೃತ್ತಿತಾರತಮ್ಯಾಚ್ಚ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಮಾತ್ಮಸುಖಮಪಿ ತರತಮಭಾವೇನಾಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋಪಹಿತಾನಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸುಖಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸುಖಾವಯವತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ –
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಸಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ರಸಃ ಸಾರಃ ಆನಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೋ ಲೋಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಷ ಹ್ಯೇವೇತಿ ।
ಆನಂದರೂಪಃ ಪರ ಏವ ನಿಜೇನಾನಂದೇನಾನಂದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಜಸನೇಯಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಏತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂದಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯತ್ವೇನ ಮನ್ಯಮಾನಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಿನೋ ಮಾತ್ರಾಂ ಲೇಶಮೇವಾನುಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಖತಾರತಮ್ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿತಾರತಮ್ಯಾನುರೋಧಿತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾಮೋಪಶಮಃ ಶುದ್ಧಿಃ ।
ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ।
'ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯೈವೋತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಉತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯೋಪೇತಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನಂದಮಯಾತ್ಮನಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಂ ಕಿಮರ್ಥಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ರ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸೂಚನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಿತ್ವಮಾಹ –
ಯತ್ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಕೋಶವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಚ್ಛೇದಮಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕರಣಿಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಾಹ –
ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವೇನ ಪಂಚ ಕೋಶಾಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮಾನಂದಮಯಕೋಶಸ್ಯೈವ ನ ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಸ್ಯಾಂತರತ್ವಾಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ಅನ್ನಮಯಾದಿವದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಕ್ಸಾಧಿತತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಮ್ ; ಪುಚ್ಛಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಂತರತ್ವವಾಚಿಪದಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಲಿಂಗೇನಾನಂದಮಯಾಂತಕೋಶಜಾತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಂತರತ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತದೇವ ಕೋಶಾನಾಂ ವಾಸ್ತವಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯೇನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವೋಕ್ತೌ ಪುಚ್ಛಪದೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ತೇನಾಪಿ ತದಾಧಾರಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದಸ್ಯಾನಂದಮಯೋಪಲಕ್ಷಿತಸರ್ವದ್ವೈತಾಧಾರಪರತ್ವಮಾಹ –
ತದೇವ ಚೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದದ್ವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಿತಷ್ಠಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಶ್ರುತಂ ತತ್ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಅವಸಾನಭೂತಮಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿವನ್ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸಾಧನಪರತ್ವೇನ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯಿತುಂ ತದಸ್ತಿತ್ವಮುಪಕ್ಷಿಪತಿ –
ಏಕತ್ವಾವಸಾನತ್ವಾದಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕತ್ವಮದ್ವೈತಮವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾದ್ವೈತಾವಸಾನತ್ವಾದ್ಧೇತೋರ್ಯತ್ತಸ್ಯಾವಸಾನಭೂತಮದ್ವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಿತಂ ತದೇಕಮಸ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ನನು ಪುಚ್ಛಪದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರತ್ಯವಯವತ್ವಾವಗಮಾತ್ಕಥಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷು ಶ್ಲೋಕಾನಾಮವಯವಿಕೋಶವಿಷಯತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ಮನೋಮಯಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಸ್ಯ ‘ಯತೋ ವಾಚಃ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಮನೋಮಯಾವಯವಭೂತಯಜುರಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ತಥಾ ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಾನಂದಮಯಾಧಾರಮಾತ್ರಲಕ್ಷಕಸ್ಯಾವಯವಪರತ್ವಾಭಾವೇನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಯವತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪುಚ್ಛದೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಕಸ್ಯ ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯ ಕಥಮಾಧಾರಲಕ್ಷಕತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಅತ್ರ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪೂರ್ವಪರ್ಯಾಯೇಷ್ವಿವೋಪಾಸನಾವಿಧಿಫಲಶ್ರವಣಯೋರಭಾವೇನಾನಂದಮಯಕೋಶಸ್ಯಾನುಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಿಯಾದಿಷು ಶಿರಃಪಕ್ಷಾದಿಕಲ್ಪನಸ್ಯಾನಂದಮಯೇ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತಚ್ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಾಗೇವ ಭಾಷ್ಯೇ ಶಿರಆದಿಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ । ಅತೋಽತ್ರ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ; ಪ್ರತ್ಯುತ ತಸ್ಯಾನಂದಮಯವಿಷಯತ್ವ ಏವಾನುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ಚೇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ॥
ಅಸತ್ಸಮ ಏವ ಭವತೀತಿ ।
ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಸಮ ಏವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಸಾಮ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಸ್ವಯಮಪಿ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಅಸತ್ತ್ವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸತ್ತ್ವವೇದಿನೋ ಯುಕ್ತಮೇವ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಸ್ಯೇವ ಭೋಗಾದ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾಪಾದನಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದಸ್ತಿತ್ವೇ ಲಿಂಗಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಮತಂ ಜಗತ್ಸದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದ್ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವದಿತಿ ಲಿಂಗೇನ ತದಸ್ತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಾಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತ್ರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಚೇತನಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಘಟವದಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ಸರ್ವಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ತದಸ್ತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಲಯಾಧಾರತ್ವೇನಾಪಿ ತದಸ್ತಿತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಸರ್ವವಿಶೇಷೇತಿ ।
ಸರ್ವೇ ವಿಶೇಷಾಃ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಾ ವಿಲೀನಾ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ನನು ಯದ್ಯುಕ್ತಪ್ರಮಾಣಬಲಾದಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಥಂ ತತ್ರ ನಾಸ್ತಿತ್ವಾಶಂಕಾ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಕಾ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಕಾರಮಾತ್ರೇ ಅಸ್ತಿತ್ವಭಾವನೋಪೇತಾ ಲೋಕಬುದ್ಧಿಃ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯೇ ಅಸ್ತಿತ್ವಮಿವ ತದ್ವಿಪರೀತೇ ಶಶಶೃಂಗಾದೌ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ನಿಶ್ಚಿನುಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುದಾಹೃತ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಯಥಾ ಘಟಾದಿರಿತಿ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ತೈಃ ಶಶಶೃಂಗಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಇಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾತೀತತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾದೇವಂ ಶಶಶೃಂಗಾದೀನಾಮಿವ ಬಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವಾಶಂಕಾ ಜಾಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಸ್ತಿತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಯೋ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ತ್ವೇನಾನ್ಯೇಷಾಂ ವೇದನೀಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಸ್ತುತಃ ಸದ್ರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವವೇದನಮಾತ್ರಾದ್ವೇದಿತುರಸತ್ತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ವರಸಾದಾಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ಸನ್ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮೇವ ನಿಶ್ಚಿನುಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸನ್ಮಾರ್ಗೇಣ ನಿಷ್ಕಾಮನಯಾನುಷ್ಠಿತೇನ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ಯನ್ಮೋಕ್ಷರೂಪಂ ಫಲಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದಪಲಾಪೇ ನಾಸ್ತಿಕಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಾಸ್ತಿತ್ವವೇದಿನೋ ನಾಸ್ತಿಕತ್ವಾದ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾನಂದಮಯವಿಷಯತ್ವಂ ವೃತ್ತಿಕಾರಾಭಿಮತಂ ನಿರಾಕೃತಮಪಿ ದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥಂ ಪೂನರ್ನಿರಾಕರೋತಿ –
ತಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಯಾ ಆಶಂಕಾ ಆನಂದಮಯನಾಸ್ತಿತ್ವಗೋಚರಾ ವೃತ್ತಿಕಾರೈರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ ಸಾ ಕಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಮತಂ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕತ್ವಂ ನಿಷಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದಮಯವಿಲಕ್ಷಣೇ ನಾಸ್ತಿತ್ವಶಂಕಾಯಾ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಅಪೋಢೇತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಪೋಹೋಽಸಿದ್ಧಃ ವಿದ್ವದ್ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಸಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜೀವಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರತಿ ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚೈತದಸ್ತೀತ್ಯತಃ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ತತ್ರಾಸತ್ತ್ವಶಂಕಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಅತಸ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಯಮತಃಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತಿಗತ ಇತಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮ್ ।
ಆಚಾರ್ಯೋಕ್ತಿಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಕಾರಣಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಾವವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಶ್ನೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಲಂಬನಮತಃಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಸಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ವದವಿದುಷೋಃ ಸಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಹಿ-ಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತಯಾ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪದೇನೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಆಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಭೂತಾನಾಂ ವಿದುಷಾಮವಿದುಷಾಂ ಚ ಸಾಧಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವಾನಾಂ ಸ್ವತಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಮುಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಾಗೋಚರತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಅದಃಶಬ್ದೇನ ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಲೋಕಮಿತಿ ।
ಲೋಕನಂ ಲೋಕ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯೈಕರಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯೇತಿ ।
ಮೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವವಿದ್ವಾನಪಿ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಚ್ಛತಿ ಕಿಂ ವಾ ನ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಕೋಟಿದ್ವಯೋಪೇತಃ ಪ್ರಶ್ನ ಏಕ ಏವ ಯಥಾ ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರೋ ವಿಷ್ಣ್ವಾಲಯಂ ಗಚ್ಛತಿ ನ ವೇತ್ಯಾದೌ, ತತಶ್ಚ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ದ್ವಿತ್ವಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಹುವಚನಾನುರೋಧಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನುಪ್ರಶ್ನಾ ಇತೀತಿ ।
ಅನ್ಯೌ ದ್ವಾವಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಸಾಮ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಶಂಕಾ ನಿರಾಲಂಬನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರವಿಷಯಕಪ್ರಶ್ನನ್ಯಾಯಮನುಸರತಿ –
ದ್ವಾವಿತಿ ।
ಬಹುವಚನಸ್ಯ ಗತಿಮಾಹ –
ಬಹ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವರೂಪಕೋಟಿದ್ವಯಶ್ರವಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬಹುವಚನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತು-ಶಬ್ದೋಽಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಮತತ್ವರೂಪವಿಶೇಷದ್ಯೋತನಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಹಿ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯೈವ ವಿದ್ವದವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ನ ಚಾಸೌ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದೇರಸಂಗತತ್ವಪರಿಹಾರಾಯಾಯಮೇವ ಪಕ್ಷಃ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಮತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇತ್ಯೇತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅಸದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವತ್ರಾಸತ್ತ್ವವೇದನೇ ದೋಷಾಭಿಧಾನೇನ ಸತ್ತ್ವವೇದನೇ ಗುಣಾಭಿಧಾನೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ಣೀತಂ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಸಂಶಯೋ ನಾಪಿ ತನ್ಮೂಲಕಃ ಪ್ರಶ್ನೋ ಘಟತೇ, ತಥಾಪಿ ತರ್ಕೇಷು ಪ್ರವಿಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋರಲ್ಪೋಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣಾಪರಿತುಷ್ಯತಃ ಶ್ರುತ್ಯುಪದರ್ಶಿತಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವರೂಪಕೋಟಿದ್ವಯಂ ಚೋಪಶೃಣ್ವತಃ ಸಂಶಯೋ ನ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ತನ್ಮೂಲಕಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಮತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಪಕ್ಷಪಾತಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಉತ್ತರಗ್ರಂಥೇಽಪ್ಯವ್ಯವಹಿತಸ್ಯ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದೇರವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವಮೇವೇತಿ ।
ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ‘ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪೇಣ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ - ‘ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇಣ ಸಹ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಸ್ತರತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಸ್ಯಾಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಮಾನಾರ್ಥತಾಯಾ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ಕೇನಾಂಶೇನ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಚ ವಿವರಣವಿವರಣಿಭಾವೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತದ್ದರ್ಶಯಿತುಮನುವದತಿ –
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋಕ್ತಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮೇತದ್ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಿಪರೇ ಗ್ರಂಥೇ ಸತ್ತ್ವಮೇವೋಚ್ಯತೇ ನ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ಸತ್ಯಶಬ್ದಯೋಃ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಉಕ್ತಂ ಹೀತಿ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದಸ್ತಯೋಃ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತಕಃ ; ತಥಾ ಚ ಸತ್ತ್ವಸತ್ಯತ್ವಯೋರೇಕತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಮರ್ಥತೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಸಾಧನಪರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾನುಗಮಾದಿತಿ ಪರಿಹಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅನೇನೈವೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣೇನೈವಾರ್ಥೇನ, ನ ತು ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಥಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪವರ್ಣ್ಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸುರುತ್ತರಗ್ರಂಥವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುದ್ಭಾವಯತಿ ।
ತತ್ರಾಸದೇವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಂಶಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷತ ಇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ, ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮವಲಂಬ್ಯ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ತನ್ನೇತಿ ।
ತನ್ನೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯನಂತರಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಆಕಾಶಾದಿ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಮಾಕಾಶಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾಜ್ಜಾತತ್ವೇನ ‘ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಕಾಶಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಇದಾನೀಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಸನ್ನಸ್ತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಲೋಕೇ ಕಿಂಚಿದ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ತದಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಭಾವಕಾರ್ಯಂ ತತ್ಸದುಪಾದಾನಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ನಿಗಮಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅತ್ರ ವಿಮತಂ ಜಗತ್ಸದುಪಾದಾನಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಮತವದಿತಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಭಿಮತಾನುಮಾನನಿಷ್ಕರ್ಷಃ । ತಚ್ಚ ಜಗದುಪಾದಾನಭೂತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವಶಂಕೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣತ್ವಂ ಮಾಸ್ತು ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಶಂಕಾಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ನ ಚಾಸತ ಇತಿ ।
ನನು ಲೋಕೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸಜ್ಜನ್ಯತ್ವಾಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸರ್ಗಾದ್ಯಕಾರ್ಯಮಸದುಪಾದಾನಕಮೇವಾಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಸತಶ್ಚೇದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯನಂತರಂ ಜಾಯೇತೇತಿ ಶೇಷಃ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯುಪಾದಾನಮಾತ್ಮಾ ಸತ್ತಾಪ್ರದಮಿತಿ ಯಾವತ್ ; ತಥಾ ಚ ಅಸತ ಉಪಾದಾನತ್ವೇ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸತ್ತಾಹೀನತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಜಗನ್ನೋಪಲಭ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಕಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೇ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ –
ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತ್ವಿತಿ ।
'ಸನ್ಘಟಃ’ ‘ಸನ್ಪಟಃ’ ಇತ್ಯೇವಂ ಸತ್ತ್ವೇನೈವ ಜಗದುಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ಬಾಧಕಾಂತರಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ಪುನಸ್ತದಸ್ತಿತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಅಸತಶ್ಚೇತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸತ ಉಪಾದಾನಭೂತಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಜಗಜ್ಜಾಯೇತ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಯಥಾ ಜಾಯಮಾನಂ ಜಗದಸದನ್ವಿತಂ ಜಾಯತೇ ತಥಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮಪ್ಯಸದನ್ವಿತತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಯೇತಾಸಜ್ಜಗದಿತಿ, ಯಥಾ ಮೃದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಮೃದನ್ವಿತತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ ತದ್ವತ್ ; ನ ಚೈವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಜಗತ್ , ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗತಿ ಸದುಪಾದಾನಕತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ್ಯಾಯತ ಇತಿ ।
ಅಸದನ್ವಯಾದರ್ಶನಾದಿಯುಕ್ತಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಬಲಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸತ್ಯತ್ವವಿವರಣವನ್ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಚೇತನತ್ವವಿವಕರಣಮಪ್ಯತ್ರ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನೇನ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ತದ್ವಚನಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ –
ತದ್ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ।
ನನು ಕಾಮಸ್ಯಾಚೇತನಧರ್ಮತಾಯಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಕಾಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಚೇತನತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲೌಕಿಕವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲೇನೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವ್ಯ ಕಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ತದ್ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ - ‘ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ’ ಇತಿ । ಅನುಮಾನಶಬ್ದಿತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣತ್ವೇನ ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ - ‘ ಇತಿ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ ತದರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರೇಽಪಿ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತನತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ಅವೋಚಾಮೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಗತಜ್ಞಾನಪದವಿವೇಚನಾವಸರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವವಚನಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇತನತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಂ ಶರೀರಾದ್ಯಭಾವೇನ ಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ಸೃಷ್ಟ್ಯನುಕೂಲಕಾಮಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
'ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಮಾಯಾವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ವಾ ಕರಣಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಶ್ರವಣಾನ್ನೋಕ್ತಶಂಕಾವಕಾಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಚೇತನತ್ವಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮಾಶಂಕತೇ –
ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನಾಪ್ತಕಾಮತ್ವೇ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಂ ನ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ ಆಪ್ತಕಾಮಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಪರಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತನಾದೌ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ; ಕಿಂ ತು ಕಾಮವಶ್ಯತ್ವಮ್ , ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿ, ಅತೋ ನಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತೇರ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ; ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮೇಷು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಸ್ಮದಾದಿಕಾಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯಥಾನ್ಯಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಕಾಮಾ ದೋಷರೂಪಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರವರ್ತಕಾಶ್ಚ ನ ಭವಂತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತೇ ಕಥಂಭೂತಾ ಯತಸ್ತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ವಿಶುದ್ಧಾ ಇತ್ಯುತ್ತರಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಕಾಮಾನಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾ ಇತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ಲಕ್ಷಣಂ ದೋಷರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ।
ತೇಷಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಭೂತಾ ಯಾ ಮಾಯಾ ತತ್ತ್ವಾತ್ ತತ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಆತ್ಮಭೂತತ್ವಂ ಚ ಮಾಯಾಯಾಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನತ್ವಮುಪಾಧಿತ್ವಂ ವಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಮಾಯಾಯಾ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ತತ್ಪರಿಣಾಮರೂಪಾಣಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಂ ಮಾಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಶ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾಮಾನಾಮಪಿ ತದ್ವಶ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಾಃ ಪುಣ್ಯಕಾರಿಣಾಮಪ್ಯನಿಷ್ಟಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಕೂಲಾಃ ಸ್ಯುಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತೇಷಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ತು-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾನಾಂ ಸ್ವಕಾಮಾನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ನ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಯಾ, ಯಥಾ ಸೇವಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ರಾಜಾ ಸ್ವಕಾಮಾನಾಂ ಸೇವಕಫಲಪ್ರದಾನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಕಾಮೇಷು ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕಥಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ, ಲೋಕೇ ಸೇವಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ರಾಜ್ಞಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ‘ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕಾಮಾನಾಂ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಾಂತರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಕಾಮೇಷು ಸ್ವಕೀಯಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನಾಪ್ತಕಾಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮೇವ ವ್ಯತಿರೇಕೋದಾಹರಣೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಕಿಂ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಾತ್ಮಭೂತಾ ಇತಿ ।
ಅಸ್ವಾಧೀನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ದೋಷರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ವಾ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಧನೋದ್ಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಸ್ಯೈವ ವಿವರಣಮ್ –
ಧರ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿ ।
ಕಾಮಾನಾಂ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಹಿ ಸಾಧನವಿಲಂಬಾತ್ಕಾಮಿತಾರ್ಥಾಲಾಭಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾಪ್ತಕಾಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾಧನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ತು ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮ್ , ಕಾರಣಂ ಲಿಂಗಶರೀರಮ್ , ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನ್ಯೇವ ಸ್ವಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಾಧನಾಂತರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಕಾಮಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ಭವಂತಿ ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ತೇಷಾಂ ಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಮಾಹ –
ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತದಿತಿ ।
ತದ್ವಿಶುದ್ಧತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತಮೇತತ್ಸ್ವಾತ್ಮಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಚ ನಿರೂಪಿತಂ ಕಾಮಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಮಯಿತೃತ್ವಮಾಹ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ ಇತಿ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ಧೇಶೋ ನ ಸಂನಿಹಿತಬ್ರಹ್ಮಪದಾಪೇಕ್ಷಃ, ಕಿಂ ತು ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವ್ಯವಹಿತಾತ್ಮಪದಾಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಕಾಮನಾಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಸ್ಯ ಬಹುಭವನಂ ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಮೇಕಸ್ಯೇತಿ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಮೃದ್ವಸ್ತುನೋ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಬಹುಭವನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅರ್ಥಾಂತರಾನನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶಾಭಾವೇ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯ ಬಹುತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಂ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ನ ಬಹುಭವನಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಅರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶೇನೈವ ಬಹುತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪದ್ಯೇಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಾಕಾಶಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶೇನೈವೋತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ವಾಚ್ಯಾ, ಅತಃ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತ್ಯೇತದರ್ಥಾಂತರಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಬಹುಭವನಸ್ಯೋಪಪಾದಕಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಪಿತುರರ್ಥಾಂತರಭೂತೈಃ ಪುತ್ರಾದಿಭಿರ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಬಹುಭವನಂ ತಥಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಭೂತೈರಾಕಾಶಾದಿವಿಕಾರೈರ್ಬಹುಭವನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ? ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಪದಂ ಭಿನ್ನಸತ್ತಾಕವಸ್ತುಪರಮ್ , ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಬಹುಭವನಸ್ಯಾಮುಖ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ತದ್ಗ್ರಹಣೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಸಂಗಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾದಿವಿಕಾರತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾದಾಯಾಪಿ ಬಹುಭವನಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ವಸ್ತುತಸ್ತದಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾದಾಯ ತದುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ಆತ್ಮಸ್ಥೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತೇ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಯೇ ನಾಮರೂಪೇ ತಯೋಃ ಸರ್ಗಾದಾವಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಥೂಲೀಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ನಾಮರೂಪಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬಹುಭವನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದೇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವೇತಿ ।
ಕಾರಣಭೂತಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ, ನ ತತೋ ಭೇದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮೇವಾಪರಿತ್ಯಾಗಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ರವಿಭಕ್ತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಪ್ರವಿಭಕ್ತೌ ಪ್ರವಿಭಾಗರಹಿತೌ ದೇಶಕಾಲೌ ಯಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತನ್ಮಾತ್ರಾವಸ್ಥಾ ಸ್ಥೂಲಭೂತಾವಸ್ಥಾ ಅಂಡಾವಸ್ಥಾ ತದಂತರ್ವರ್ತಿವಿಕಾರಾವಸ್ಥಾ ಚೇತ್ಯೇತಾಃ ಕಾರ್ಯಗತಾ ಅವಸ್ಥಾಃ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ ।
ನಾನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ವಿವಿಧಪರಿಣಾಮಿವಿಕಾರತಯಾ ಬಹುತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ನಿರವಯವಸ್ಯೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಸಾವಯವಸ್ಯೈವ ಮೃದಾದೇಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಲ್ಪತ್ವಂ ವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಮ್ ।
ಏವಂ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಬಹುತ್ವಾದಿಕಂ ನಿರಸ್ಯ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಕೃತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ವಸ್ತ್ವಂತರಕೃತಮಿತಿ ।
ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾಜೀವಭಾವೇನ ಬಹುಭವನೇ ಉದಾಹರಣಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಜಗದಾತ್ಮನಾ ಬಹುಭವನೇ ತು ರಜ್ಜ್ವಾದೇಃ ಸರ್ವದಂಡಧಾರಾದಿಭಾವೇನ ಬಹುಭವನಮುದಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಅತಸ್ತದ್ದ್ವಾರೇಣೈವೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಬಹುತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತನಾಮರೂಪದ್ವಾರೇಣೈವಾತ್ಮಾ ಬಹುತ್ವಮಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಮರೂಪಯೋರಪ್ರವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮನಾತ್ಮಭೂತಮಿತಿ । ಯತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಭೂತವರ್ತಮಾನಭವಿಷ್ಯದಾದಿರೂಪಂ ವಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಜ್ಜಗದ್ವಸ್ತು ತತ್ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪ್ರವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ನ ಹಿ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಜಗತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಶೂನ್ಯತಯಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಾಮರೂಪಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೈವಾತ್ಮವತೀ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಯೈವ ಸತ್ತಾವತೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾವತೀ ಇತ್ಯೇವಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ವೈಪರೀತ್ಯಂ ನಿಷೇಧತಿ –
ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕೇ ಜಗತ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತತ್ಸತ್ತಯಾ ಸತ್ತಾವತ್ತ್ವೇ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಸತಿ ಜಗದಾಂಧ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಜಗತಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾಭಾವಾದಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಜಡತ್ವನಿಯಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ; ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪಸತ್ತಯಾ ಸತ್ತಾವನ್ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೈವಾತ್ಮವತೀ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸಹೇತುಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತೇ ತದಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ, ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತಾಂ ವಿನೇತಿ ಯಾವತ್ , ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ನ ಸ್ತ ಏವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತೇ ತದಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕೇ ಉಚ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಕಬಹುಭವನಂ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ತಾಭ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ತಾಭ್ಯಾಮೇವ ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಯಂ ವಿಭಾಗಃ – ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತೃವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ , ವಿಷಯೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ , ನಾಮೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರಭಾಕ್ , ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜಡೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರಭಾಗಿತಿ । ಆದಿಪದಂ ಕರ್ಮಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಭಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಮಯಟ್ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತರಸ್ಯ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಾದಿರೂಪಸ್ಯ ತಮಸಃ ಸಂಭವ ಏವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆಲೋಚನಮಿತ್ಯನೇನ ‘ತಪ ಆಲೋಚನೇ’ ಇತಿ ವೈಯಾಕರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತಪೋ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುರಿತಿ ಸೂಚಿತಂ ಭವತಿ ।
ಸೃಜ್ಯಮಾನಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾದೀತಿ ।
ಉಪಾಸನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ರುತಮಾದಿಪದಾರ್ಥಃ, ‘ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಆನುರೂಪ್ಯಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ದೇಶತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಾವಸ್ಥೈರಿತಿ ।
ದೇವತ್ವಮನಷ್ಯತ್ವತಿರ್ಯಕ್ತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ಕಿಂ ಚೇದಮವಶಿಷ್ಟಂ ಜಗತ್ ತತ್ಸರ್ವಂ ಸೃಷ್ಟವಾನಿತಿ ಯೋಜನಾ । ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ , ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ ಇತ್ಯೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ತಚ್ಛಬ್ದಾ ಜಗತ್ಪರಾಃ ॥
ಪ್ರವೇಶಪದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಪ್ರಯೋಜನಕಂ ವಿಚಾರಮಾರಭತೇ –
ತತ್ರೈತಚ್ಚಿಂತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ವಿಮರ್ಶಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಿಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವೇನೈವಾತ್ಮನಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ , ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವವಿಕಾರಾದ್ಯಾತ್ಮನಾನುಪ್ರಾವಿಶದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಕಿಂ ತಾವದ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಸ್ವಮತಮುತ್ಥಾಪಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪೂರ್ವವಾದಿಸಿದ್ಧಾಂತಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನನು ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಭೃತಿಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕಾರಣೇನ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಭೂತದೇಹಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯೇ ದೇಹಾದೌ ಪ್ರವೇಶ ಇತ್ಯೇತನ್ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಾರಣಮೇವ ಹೀತಿ ।
ಕಾರಣಮೇವ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ತತ ಇತಿ ।
ಕಾರಣೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮಪ್ರಭೃತಿ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯೇವೇತಿ ।
ದೇವದತ್ತಾದೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವೇಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತೇನೈವಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯಾನ್ಯೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಸ್ವಮತಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಹ –
ಯಥಾ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪಾರ್ಥಿವಾನಿ ರಜಾಂಸ್ಯತ್ರ ಚೂರ್ಣಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಘಟೋಪಾದಾನಭೂತಾಯಾ ಮೃದೋ ಮೃಜ್ಜಾತೀಯಚೂರ್ಣಾತ್ಮನಾ ಘಟೇ ಯಥಾನುಪ್ರವೇಶಃ ತಥಾ ಪರಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವೇಶ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರಾರ್ಥೇ ಛಂದೋಗಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಾಹ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನೈವಂ ಯುಕ್ತಮೇಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವೇನೈಕ್ಯಾಚ್ಚೂರ್ಣಸ್ಯ ಮೃದನ್ಯತ್ವವಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ಮೃದಶ್ಚೂರ್ಣಾತ್ಮನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವೇಶಕಲ್ಪನಂ ನ ಯುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವಾಶ್ರವಣಾತ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಭೇದಸ್ಯೈವ ಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಅऩ್ಯೇನಾತ್ಮನೇತಿ ವದತಃ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ನ ತದಪ್ಯನುಕೂಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಶಮ್ಯೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಮೃದಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮೃಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯ ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾವಯವತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಾವಯವಸ್ಯ ಮೂರ್ತತಯಾ ಪ್ರವೇಶಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೂರ್ಣಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವೇನಾಪ್ರವಿಷ್ಟದೇಶವತ್ತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।
ಏಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅನ್ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವೇಶಸ್ತ್ವಯಾ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ, ತರ್ಹಿ ತವಾಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರವೇಶನಿರ್ವಾಹಃ ತೇನೈವಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವೇಶಾಸಂಭವಸ್ಯಾಪ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಮಾಸ್ತು ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ತ್ವಯಾಪಿ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯುಕ್ತಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದನ್ಯೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ವದತಾ ಮಯೈವ ಪ್ರವೇಶನಿರ್ವಾಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವವಾದೀ –
ಸಾವಯವಮೇವಾಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವಯವತ್ವೇ ಪ್ರವೇಶಾಯೋಗ್ಯತಾ ತರ್ಹಿ ಸಾವಯವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತು ಉಪಾದಾನತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿವತ್ ।
ತತಶ್ಚ ಪ್ರವೇಶೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಸಾವಯವತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮತೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಹಸ್ತಾದಿರವಯವಃ ತಥಾ ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಿತಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯವಯವವಿಶೇಷೋ ಜೀವಃ ; ತಥಾ ಚ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಹಸ್ತಾತ್ಮನಾ ಮುಖಬಿಲೇ ಪ್ರವೇಶವತ್ಸ್ವಾಯವಭೂತಜೀವಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶರೀರಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವೇಶ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಪೂರ್ವವಾದಿನಾ ಪ್ರವೇಶನಿರ್ವಾಹಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನಾಶೂನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರವೇಷ್ಟವ್ಯಪ್ರದೇಶಶೂನ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೋಕ್ತವಿಧಯಾಪಿ ಪ್ರವೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾವನ್ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಕಾರ್ಯದೇಶೇ ಪ್ರವೇಶೋ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ, ಮೃತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಮೃದಾ ತದವಯವೈರಿವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ತದವಯವಜೀವೈಶ್ಚ ಜನ್ಮಪ್ರಭೃತ್ಯೇವ ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ತದತಿರೇಕೇಣಾತ್ಮನಾ ಶೂನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರವೇಶೋಽಸ್ತಿ ಯಂ ಪ್ರದೇಶಂ ಸ್ವಾವಯವಭೂತೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರವಿಶೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಷ್ಕಲಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರೋಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾವಯವತ್ವಸಾಧಕಾನುಮಾನಾನುತ್ಥಾನಾಚ್ಚೇತ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಇತ್ಥಮನ್ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ವದತಃ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ನಿರಾಸಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ತದೇಕದೇಶೀ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ –
ಕಾರಣಮೇವ ಚೇತ್ಪ್ರವಿಶೇದಿತಿ ।
ನಾತ್ರ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವೇಶಃ ಕಥ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರಣೇ, ತಸ್ಯ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ತಮಪಿ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಜಹ್ಯಾದಿತಿ ।
ಯದಿ ಜೀವಃ ಸ್ವಕಾರಣೇ ಪ್ರವಿಶೇತ್ತದಾ ಸ್ವಕೀಯಂ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ಜಹ್ಯಾತ್ಪರಿತ್ಯಜೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜೀವಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ವಿಲಯನಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೌ ಪ್ರವೇಶೇ ಲಯ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತದೇವೇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೇಶಕರ್ಮತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯೇಕದೇಶಿನಿ ನಿರಸ್ತೇ ಪುನಃ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರವೇಶನಿರ್ವಾಹಕಮಾಶಂಕತೇ –
ಕಾರ್ಯಾಂತರಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತದೇವೇತಿ ।
'ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾತ್ಮರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸದ್ದೇಹಾದಿರೂಪಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮೇವಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ‘ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮ್’ ‘ಕೃಶೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣಾಹಂಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರಾದ್ಯಭೇದಾನುಭವಾದನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವರ್ಣನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ, ವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಂತರತಾಪತ್ತೇರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ನಹೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಭಾವೋ ವಾಸ್ತವ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ವಿರೋಧಾಂತರಮಾಹ –
ವ್ಯತಿರೇಕೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾತ್ರಯೇ ಬಾಲ್ಯಾದಿಷು ಚಾನುವೃತ್ತಿರವಸ್ಥಾತ್ರಯಸ್ಯ ಬಾಲ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ಚಾನುಭವಸಿದ್ಧಾ ; ತಥಾ ಚಾನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದ್ಯೋ ವ್ಯತಿರೇಕಃ ಸಿದ್ಧಃ ತದುಪೋದ್ಬಲಕತಯಾ ತಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮನುವದಂತ್ಯಃ ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ‘ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತೀತೇರಪ್ರಮಾತ್ವಾನ್ನ ತದನುಸಾರೇಣ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಾರ್ಥಕಲ್ಪನಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಭಾವೋ ವಾಸ್ತವ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಬಾಧಕಾಂತರಮಾಹ –
ತದಾಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಾಂತರತಾಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಭವಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯತ ಇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಲಕ್ಷಣಾದ್ಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಶೃಂಖಲಯಾ ಬದ್ಧಸ್ಯ ಚೋರಾದೇರ್ಯಾ ಶೃಂಖಲಾಪತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯತೇ ಸೈವ ತಸ್ಕರಾದೇರ್ನ ಹಿ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವತಿ ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದಿ ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಭಾವಾಪತ್ತೌ ವ್ಯತಿರೇಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ತರ್ಹಿ ತದವಿರುದ್ಧ ಏವ ಪ್ರವೇಶೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ –
ಬಾಹ್ಯಾಂತರ್ಭೇದೇನೇತಿ ।
ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ತದೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಥಮಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರಭೂತದೇಹಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಪಶ್ಚಾದ್ದೇಹಾದಾವಾಧಾರೇ ತದಾಧೇಯಜೀವರೂಪೇಣ ಚ ಪರಿಣಮತೇ ; ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಹಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತಿಃ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಜೀವರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಿಃ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಯೋರ್ಭೇದಃ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಸ್ವಾಭಿಮತಾರ್ಥೋಽಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇಯಂ ಶರೀರಾದ್ಯಂತರ್ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಿಃ ಸಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯಪ್ರವೇಶತ್ವೇನ ತ್ವದಭಿಮತಾ ಕಿಂ ವೌಪಚಾರಿಕಪ್ರವೇಶತ್ವೇನ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ; ಬಹಿಷ್ಠೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಏತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವನಿರಾಕರಣಂ ಸ್ಮೃತಿಪಾದೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾತ್ರಾಚಾರ್ಯೈರ್ನ ಕೃತಮ್ । ಸೂಚಿತಂ ಚಾತ್ರಪಿ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಪ್ರಾಕ್ ‘ನಾನ್ಯಥಾ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಹುತ್ವಾಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾದಿಮತಮನುಪಪನ್ನಮೇವೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಇತ್ಥಂ ಪೂರ್ವವಾದಿನಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ವೈಕದೇಶಿನಮಪ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಜಲಸೂರ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥಾ ಸೂರ್ಯಾದೇರ್ಜಲಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರವೇಶೋಽಸ್ತಿ, ತಥಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವ ಏವ ಪ್ರವೇಶಪದಾರ್ಥಃ ‘ಯಥಾ ಹ್ಯಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ವಿವಸ್ವಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ‘ಆಭಾಸ ಏವ ಚ’ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಷು ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೇಶಪದಾರ್ಥತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಯಃ ।
ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಮೂರ್ತಿರವಯವಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಃ, ತದ್ರಹಿತತ್ವಾತ್ , ನಿರವಯವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನಾಹ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ನನು ನಿರವಯವತ್ವವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಗಗನಸ್ಯ ಮೇಘಾಲೋಕಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಜಲಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದಯದರ್ಶನಾದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತಥಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಬಿಂಬಸೂರ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶವದ್ರೂಪವಚ್ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಬೋದಯಯೋಗ್ಯಂ ಜಲಾದಿಕಂ ಯಥಾಸ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧಾರವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ, ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರ್ವ್ಯಾಪಕಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟದೇಶತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಉದ್ಭೂತರೂಪರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಾಣಾಮನಯೈವ ರೀತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಪರತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ‘ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಭಾಕ್ತ್ವಮ್’ ಇತಿ ಸೂತ್ರತದ್ಭಾಷ್ಯಯೋರ್ಮಹತಾ ಪ್ರಪಂಚೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ನ ತದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣೇ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಣಾಂ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತದೇವೇತಿ ।
ಪ್ರವೇಶಾದೇರತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ತತ್ರಾಜ್ಞಾತೇ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾವಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವೀಕೃತತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯಸ್ತು ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಾದತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಬೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಾನುಪಗಮೇ ಸತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೇ ಯತ್ನವತಾಮಪ್ಯಸ್ಮಾಕಮಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾದರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ನ ಚೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವನಿರಾಕರಣೇ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮೇಕದೇಶಿನಾ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾಪಾದನೇ ಕೃತೇ ತಚ್ಛ್ರುತ್ವಾ ತಟಸ್ಥ ಆಹ –
ಹಂತ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದಿಕಮಪಾಕರೋತಿ –
ನ, ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಙ್ ನಿರಾಕೃತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಚಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗೋ ನ ವಾಪೋಹ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದ್ಯಾಪಾದನಮಸ್ಥಾನೇ ನ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತ ಇದಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾದ್ಯಾಪಾದನಸ್ಯಾಯುಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಕೃತೋ ಹೀತಿ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾತ್ರ ಸ್ಮರ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೋಽಸೌ ಪ್ರಕೃತೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ...’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್...’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಚ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕೃತಮ್ , ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಕೃತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚ ತತ್ । ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸೂತ್ರಮಂತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಪರ್ಯಂತಮನುವೃತ್ತಿಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಶ್ಚೇತಿ ।
'ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗಮಾಯೈವ ಶರೀರಾಂತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ ಅತಸ್ತದ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ ಆರಬ್ಧೋಽನುವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇಽನುವೃತ್ತಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯವಾಕ್ಯೇಽನುವೃತ್ತಿಮಾಹ –
ತತ್ರಾನ್ನಮಯಾದಿತಿ ।
ಕೋಶವಾಕ್ಯೇಷು ಮಧ್ಯ ಇತಿ ತತ್ರಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಕ್ರಮೇಣ ಕೋಶಾನಾಮಾಂತರತ್ವೋಪದೇಶಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶೇಷತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಲಕ್ಷಿತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಗುಹಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ । ಅತ್ರ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಪರ್ಯಂತಮನುವೃತ್ತಿಕಥನಾವಸರೇ ಪ್ರಾಣಮಯೇ ಪ್ರವೇಶಿತೋ ಮನೋಮಯೇ ಪ್ರವೇಶಿತ ಇತ್ಯನುಕ್ತ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಪರ್ಯಾಯೇ ಪ್ರವೇಶಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತಮಭಿಪ್ರಾಯಂ ಗುಹಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಣ ಸೂಚಯತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹಾರ್ದಾಕಾಶನಿಷ್ಠಾ ಗುಹಾ ಕೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಾ ಗುಹಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಪರ್ಯಾಯೇ ಬುದ್ಧಿರೂಪೇಣ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಅತೋ ಬುದ್ಧೌ ನಿಹಿತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗಮಃ ಸಂಪಾದನೀಯ ಇತಿ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಸೂಚನಾರ್ಥಂ ವಿಜ್ಞಾನಗುಹಾಯಾಂ ಪ್ರವೇಶಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ತಸ್ಯೈವ ಬುದ್ಧಿಗುಹಾಸ್ಥತ್ವಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಿಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟ ಏವಾತ್ಮಾ ತತ್ರ ಪ್ರವೇಶಿತಃ ನ ಶುದ್ಧಚಿದ್ಧಾತುಃ ವಿಶಿಷ್ಟಶ್ಚಾಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬುದ್ಧಿಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವೇನ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತತಃ ಪರಮಿತಿ ।
ಆನಂದಮಯಾಧಿಗಮಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಯಮಾಧಿಗಮಸ್ಯಾನಂತರ್ಯೋಕ್ತಿಸಿದ್ಧವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮೋಪಾಯತ್ವಂ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಆನಂದಮಯಲಿಂಗೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯ ಏವ ವಿಶಿಷ್ಟೋಽರ್ಥೋ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧಚಿದ್ಧಾತೋರ್ಲಿಂಗಮ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ।
ಆನಂದೇತಿ ।
ಆನಂದವೃದ್ಧೇರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಅವಸಾನಃ ಅವಧಿಭೂತಃ, ನಿರತಿಶಯಾನಂದರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪೇತಿ ।
ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದೇವ ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮಾಹ – –
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಆನಂದಮಯರೂಪಲಿಂಗಾಧಿಗಮದ್ವಾರೇಣಾನಂದವೃದ್ಧ್ಯವಸಾನಭೂತ ಆತ್ಮಾ ಯಥೋಕ್ತೋಽಸ್ಯಾಮೇವಾನಂದಮಯಗುಹಾಯಾಮೇವಾಧಿಗಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬುದ್ಧೌ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿರೂಪೇಣೋಪಲಬ್ಧಿರೇವ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವೇಶತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯೋಪಚರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ – ತದನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿವಾಂತರ್ಗುಹಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ದ್ರಷ್ಟೃ ಶ್ರೋತೃ ಮಂತೃ ವಿಜ್ಞಾತೃ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಶೇಷವದುಪಲಭ್ಯತೇ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಾವೇವ ಪ್ರವೇಶಕಲ್ಪನೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ನ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಬುದ್ಧೇಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ವ್ಯಂಜಕಪದಾರ್ಥರೂಪೋ ಯೋ ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಹೇತುತ್ವಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೋ ಹೀತಿ ।
ವ್ಯಂಜಕಪದಾರ್ಥೋ ವಿಶೇಷಪದಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಬುದ್ಧಾವೇವ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ನ ನಿಯಮಃ, ಘಟಃ ಸ್ಫುರತಿ ಪಟಃ ಸ್ಫುರತೀತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಬುದ್ಧೇರನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸಂನಿಕರ್ಷಾದಿತಿ ।
ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಾದೇವ ತತ್ರಾಪ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧೇಶ್ಚೈತನ್ಯವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಅವಭಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಮಾಲೋಕಾದೇರಿವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ, ನ ತು ತಪ್ತಾಯಃಪಿಂಡಾದೇರಿವಾನ್ಯಕೃತಮಿತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।
ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರ್ಘಟಾದಿಷು ಚೈತನ್ಯವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಆದಿಪದಂ ನೀಲಪೀತಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ನೀಲಪೀತಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರಾಲೋಕಸಂಬಂಧಕೃತಾ ತಥಾ ವಿಷಯೇಷ್ವಾತ್ಮನಃ ಸ್ಫುರಣರೂಪೇಣೋಪಲಬ್ಧಿರಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಲೋಕಸಂಬಂಧಪ್ರಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮಂತ್ರೇ ಯದ್ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಮಿತಿ ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಂ ತದೇವ ಪ್ರಾವಿಶದಿತ್ಯನೇನ ಪುನರುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ –
ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವಾಪನ್ನಯೋರ್ಗುಹಾನಿಹಿತಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಯೋರ್ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯದೋಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥
ಇದಾನೀಂ ಪ್ರವೇಶಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ತದೇವೇದಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಂನಿಧಾಪಿತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿವೇತಿ ।
ಗುಹಾದಾವನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ದೇವದತ್ತಾದಿವಸ್ತು ಯಥಾ ತದಂತರುಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಬುದ್ಧೇರಂತರುಪಲಭ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚಾಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ಪ್ರವೇಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿರೂಪೇಣೋಪಲಬ್ಧಿಲಕ್ಷಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಪ್ರವೇಶೇ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಮಾದಾಯ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯಯೋಃ ಸಮಾನಕರ್ತೃತ್ವಸತ್ತ್ವಾತ್ ಯಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಸ ಏವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ತ್ವಸಾಧನೇ ಉಪಯೋಗಂ ಕಥಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಸ್ತೀತಿ ।
ತತ್ಪ್ರಕೃತಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ, ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ ಅಸತಃ ಪ್ರವೇಶಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತತ್ರಯಂ ಮೂರ್ತಮವಶಿಷ್ಟಂ ಭೂತದ್ವಯಮಮೂರ್ತಮಿತಿ ವಿಭಾಗೋ ಬೋಧ್ಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಅಭವದಿತ್ಯನೇನ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತೇ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಏವ ಸರ್ಗಾದೌ ಸ್ವಾಂತರ್ಗತೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯೇತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯೋರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತಯಾ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾನೇ ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ವ್ಯಾಕೃತೇ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಅವಿಭಕ್ತದೇಶಕಾಲೇ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನೇ ಏವ, ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋರವ್ಯಾಕೃತಯೋರಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ತಯೋರೇವ ವ್ಯಾಕೃತಯೋರಪಿ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮುಪಪದ್ಯತ ಏವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಕಾರಣಭೂತ ಆತ್ಮಾ ತೇ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ಅಭವದಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇದಂ ತದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಂ ತದಿದಮಿತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಹೇದಾನೀಮಯಂ ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿರೂಪಿತಂ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣೇ ಇತಿ ।
ನಿರುಕ್ತಂ ಮೂರ್ತಸ್ಯೈವಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಮ್ ಅನಿರುಕ್ತಮಮೂರ್ತಸ್ಯೈವಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಯಥೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭೂತತ್ರಯಂ ಮೂರ್ತಸ್ಯಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ತ್ಯಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಚ ಪರೋಕ್ಷಂ ಭೂತದ್ವಯಮಮೂರ್ತಸ್ಯಾಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ತಥಾ ನಿರುಕ್ತಾನಿರುಕ್ತೇ ಅಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥೇತಿ ।
ನಿಲಯನಂ ಚ ತಥಾ ನಿರುಕ್ತವನ್ಮೂರ್ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸನ್ನಿರುಕ್ತನಿಲಯನಾನಿ ಮೂರ್ತಧರ್ಮಾಃ, ತ್ಯದನಿರುಕ್ತಾನಿಲಯನಾನ್ಯಮೂರ್ತಧರ್ಮಾ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ಕೃತ ಇತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ನನು ತ್ಯದಾದೀನಾಮಮೂರ್ತಧರ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಮೂರ್ತತ್ವಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ತ್ಯದನಿರುಕ್ತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಶೇಷಣಾನ್ಯೇವ ನ ಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣಾನಿ, ತೇಷಾಂ ತದ್ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸರ್ಗಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದುತ್ತರಕಾಲಭಾವಿತ್ವಶ್ರವಣವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತ್ಯದಿತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ, ಆಕಾಶಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ತ್ಯದನಿರುಕ್ತಾನಿಲಯನಶಬ್ದೈರಭಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದೇಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದೇತಾನ್ಯಮೂರ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯಾಣ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸತ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯಮೇವೋಚ್ಯತೇ ।
ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಃ –
ಅಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚೇತ್ಯಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಾಣಾಮೇವ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಪ್ರಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚ ‘ಸತ್ಯಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಗ್ರಹಣೇ ಪರಮಾರ್ಥದ್ವಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ‘ಸತ್ಯಮಭವತ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ।
ಭವತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ –
ಏಕಮೇವ ಹೀತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಹಸ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ, ಅತೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥದ್ವಯೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಾಕಾಶಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ಸತ್ಯಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಇಹ ಪುನರಿತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಸತ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಕಿಮಪೇಕ್ಷಯೋದಕಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದೀತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ವಸ್ತು ಸತ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ವಸ್ತ್ವನೃತಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ಕಿಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಏತತ್ಪ್ರತ್ಕೃತಂ ನಿರುಕ್ತಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಸತ್ಯಮಭವದಿತಿ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ।
ತತ್ರ ಸತ್ಯಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಇದಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ಸತ್ಯಂ ಚೇತ್ಯತ್ರ ಗೃಹೀತಸತ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಾಗೇವ ವ್ಯಕ್ತಮ್ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶಿಷ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ಸತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈರುಪಾತ್ತಂ ಯಚ್ಚೇದಂ ಕಿಂ ಚಾವಿಶೇಷಿತಂ ವಿಶಿಷ್ಯಾನುಪಾತ್ತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮಭವದಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ಶ್ರುತೌ ‘ಯದಿದಂ ಕಿಂ ಚ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಬೋಧ್ಯಾ ।
ಇಮಾಮೇವೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ‘ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತತ್ರ ವೃತ್ತಮನುವದತಿ –
ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇದಾನೀಂ ತತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಥಯತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸತ್ತ್ವಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಪೂರ್ವಕಂ ಸತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೈವ ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ಹೇತೋರಸ್ತೀತಿ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತದೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವಾಹ –
ಕಾರ್ಯಸ್ಥಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧೌ ವಿಶಿಷ್ಯ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಪರಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಯಾ ಗುಹಾ ತಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ಹಾರ್ದಮೇವಾಕಾಶಂ ಪರಮಂ ವ್ಯೋಮೇತಿ ಚ ಪ್ರಾಗೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ನಿಧಾನಸ್ಯಾಸಂಭವಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಹೃದಯಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯಗುಹಾಶಬ್ದಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽಂತಃಕರಣೇ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಭಾಸಮಾನೋ ವಿಶೇಷಃ ‘ಪಶ್ಯನ್ ಶೃಣ್ವನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರದರ್ಶಿತೋ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿರೂಪಭೇದಸ್ತೇನ ರೂಪಭೇದೇನೋಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮ್ - - ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೋ ನ ಸರ್ವಾಂತರಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ತದಸ್ತಿತ್ವವಾಚಿಪದಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಆಕಾಶಾದಿಕಾರಣೇ ವಸ್ತುನ್ಯಸಚ್ಛಬ್ದಶ್ರವಣೇನ ತದಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಕಾರ್ಯದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ಅಸತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾದಸಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಯಃ ॥
ಅಸದಿತಿ ಪದೇನಾವ್ಯಾಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರಾಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ವ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕೃತೌ ವ್ಯಕ್ತೀಕೃತೌ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕೌ ವಿಶೇಷೌ ಯಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಪರೀತೇ ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸತ್ಪದಸ್ಯ ಶೂನ್ಯವಾಚಿತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಸತಃ ಸಕಾಶಾತ್ಸತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಲೋಕೇ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಸಜ್ಜನ್ಮಹೇತುತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮಸದತ್ಯಂತಾಸನ್ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಿತಿ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ನಾಮರೂಪೇತಿ ।
ತತ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಸ್ವಯಮನ್ಯಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸದಾತ್ಮಾನಮೇವ ಜಗದಾತ್ಮನಾ ಕೃತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಮೇವ ಕೃತವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂಪಸರ್ಗಸ್ಯ ಶೋಭನವಾಚಿನಃ ಸ್ವಯಂಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಪರತಂತ್ರತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಶೋಭನಮರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಾರ್ಥಕಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಚ್ಛಾಂದಸ್ಯಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವವಾಚಿತ್ವಸ್ವೀಕಾರಾತ್ಕೃತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತ್ರರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಹೇತುವಚನಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವವೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಕೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಲೋಕಶಬ್ದಿತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ವಯಮನ್ಯಾನಧಿಷ್ಠಿತತಯಾ ಜಗತ್ಕರ್ತ್ರಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಾನ್ಯತ್ , ಅತೋ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
'ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸುಕೃತಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ಪುನರಪಿ ಯೋಜಯನ್ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದ್ವೇತಿ ।
ಯದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಸರ್ವಂ ಜಗದಕರೋತ್ ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾನಮೇವ ಸರ್ವಜಗದಾತ್ಮನಾಕರೋತ್ತಸ್ಮಾತ್ತದೇವ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಣ್ಯರೂಪೇಣಾಪ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಸತ್ಸುಕೃತಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
'ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಶ್ಲೋಕೇ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸುಕೃತಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಭಾಗಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸಾಧನೇ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವೈಫಲ್ಯಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸಾಧನ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ಪರತಯೈವಾಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯಾವತಾರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇಽನಾಸ್ಥಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸಾಧನೇ ಉಪಯೋಗಂ ಸುಕೃತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲಾತ್ಪುಣ್ಯಂ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಯದಿ ವಾಸ್ಮದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಭಯಥಾಪಿ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣಂ ಲೋಕಶಬ್ದಿತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧತತ್ಸಾಧನದಿವ್ಯದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಕಾರಣತ್ವಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಸ್ವಯಂ ಕರ್ತೃತಯಾ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಮ್ ‘ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೋದಾಹೃತಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಫಲದಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಫಲದಾತೃ, ನ ಕರ್ಮ ಆಶುತರವಿನಾಶಿತ್ವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ಸಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಸಾ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಆಶುತರವಿನಾಶಿನೋ ಜಡಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವತಃ ಫಲದಾತೃತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನಿತ್ಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬಹಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸುಕೃತಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧಾದಿಕಾರಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಸತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆನಂದತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯತ್ಸುಕೃತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ರಸಃ । ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಃ ।
ರಸಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಗೌಣ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಗುಣಜ್ಞಾನಾಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ರಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ತೃಪ್ತಿಪದಂ ತುಷ್ಟಿಪರಮ್ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಧಾನೇಽಂತಃಕರಣೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸನ್ಪ್ರಾಣಿನಾಮಾನಂದಕರ ಇತಿ ಪ್ರಾಗಭಿಹಿತಮ್ । ತಥಾ ಚಾನಂದಕರತ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ರಸಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಗೌಣ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ರಸಮಿವಾಯಮಿತಿ ।
ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧರಸಸದೃಶಮಾತ್ಮಾನಂದಂ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಲಬ್ಧ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಖೀ ಭವತೀತಿ ।
ತಥಾ ಚಾನಂದಕರತ್ವಾದಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾನಂದಹೇತುತ್ವಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಸತ ಇತಿ ।
ನನು ವಿಷಯಾಣಾಮೇವಾನಂದಹೇತುತ್ವಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಶೂನ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಾನಂದದರ್ಶನಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧನವಿಶೇಷಣಮ್ । ನಿರೀಹಾಃ ಸಮಸ್ತಕರಣಚೇಷ್ಟಾವರ್ಜಿತಾಃ, ಸಮಾಧಿನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ನಿರೇಷಣಾಃ ನೀರಾಗಾಃ ವಿದ್ವಾಂಸಃ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತೇಷಾಮಾನಂದಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೂನಮಿತಿ ।
ಏವಂ ವಿಷಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾನಂದದರ್ಶನಾದ್ವಿಷಯಾನುಸಂಧಾನಸ್ಥಲೇಽಪಿ ವಿಷಯಾಣಾಂ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪಾನಂದವ್ಯಂಜಕತ್ವಮೇವ, ನಾವಿದ್ಯಮಾನಾನಂದಸ್ವರೂಪೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಗಾವೇದಿತಮ್ ; ಅತಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಾನಂದಹೇತುತ್ವಾದಸ್ತಿ ತದಾನಂದಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತೋರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿ ।
ತಮೇವ ಹೇತುಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕುತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅಯಮಪಿ ಹೀತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ಸನ್ನಾಧಿದೈವಿಕಾದಿಪಿಂಡಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಿಕೇಷು ಪಿಂಡೇಷು ಪ್ರಾಣನಾದಿಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಮೃತದೇಹಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಜೀವತ ಇತಿ ।
'ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸಂಹತೈರಿತಿ ।
ಯಥಾ ಮೃದ್ದಾರುತೃಣಾದೀನಿ ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದಾದಿಭಾವೇನ ಸಂಹನ್ಯಂತೇ ತಥಾ ಶರೀರಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಸಂಹನ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಚ್ಚೈಕಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮೇಕಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಮೇಲನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಹತಮಿತಿ ।
ಸಂಹತಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದಾದಿಷು ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಚೇತನಂ ಸ್ವಾಮಿನಮಂತರೇಣ ಸಂಹನನಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇಽಪಿ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಾಮೀ ಚೇತನೋಽಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಸ ಚ ಚೇತನಃ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭೇದೇಽನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ತದಸ್ತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಸಾಧಿತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ತದಾಹೇತಿ ।
ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಚೇಷ್ಟಾಶೇಷಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿತ್ವಮಾಹ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ‘ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಕಾಶಾನಂದಪದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಚಿತಮ್ , ಯೋಗೇನ ನಿರೂಢ್ಯಾ ವಾ ಆಕಾಶಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾತ್ , ಅತ ಏವ ‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಅತ್ರತ್ಯಾಕಾಶಪದಸ್ಯಾನಂದತ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಸಾಧಾರಣಗುಣಶ್ರವಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮಾಚಾರ್ಯೈರೇವೇ ದರ್ಶಿತಮ್ ; ತಥಾಪಿ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯಾನುಸಾರಾತ್ ರೂಢ್ಯನುಸಾರಾಚ್ಚ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಭವೇದಿತಿ ।
ಸನ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಾನಚೇಷ್ಟಾಂ ನಿಃಶ್ವಾಸಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯದರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಣನಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತಾಃ ಸರ್ವಾಶ್ಚೇಷ್ಟಾ ಯದರ್ಥಾಃ ಯಸ್ಯಾಸಂಹತಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಗಾರ್ಥಾಃ ಸ ಚೇತನೋಽಸ್ತ್ಯೇವ ಅನ್ಯಥಾ ಭೋಕ್ತುರಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಚೇಷ್ಟಾನಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಚೇತನಸ್ಯ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಸ್ತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ಕೃತ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂದಕೃತ ಏವ ಲೋಕಸ್ಯಾನಂದಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಸ್ಯೈವಾನಂದರೂಪತ್ವಾದಾನಂದಹೇತುತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ ಆನಂದಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ನಾನಾತ್ವೇನಾನುಭೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷಃ’ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಭಯಾಭಯೇತಿ ।
ನನ್ವಸತಃ ಸಕಾಶಾದೇವ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸದ್ವಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯಣ ಇತಿ ।
ಲೋಕೇ ಶ್ರೀರಾಮಾದೇಃ ಸತ ಏವ ಭಯನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಸತಃ ಶಶಶೃಂಗಾದೇಸ್ತದಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಣಾದ್ಭಯನಿವೃತ್ತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವದಭಯಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಕಾರ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವಿಷಯೀಭೂತ ಇತಿ ।
ಸರ್ವದೃಶ್ಯವರ್ಜಿತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಆತ್ಮ್ಯಪದೇನಾತ್ಮೀಯಂ ಶರೀರಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಅಶರೀರ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರನಾತ್ಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದೇವ ಹೇತೋರನಿರುಕ್ತಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾತ್ಮ್ಯನಿರುಕ್ತನಿಲಯನಾನಾಂ ದೃಶ್ಯವಿಶೇಷತ್ವಾದ್ದೃಶ್ಯಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಸ್ಯ ‘ವ್ಯಾಪಕನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯನಿವೃತ್ತಿಃ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾತ್ಮ್ಯನಿರುಕ್ತನಿಲಯನನಿಷೇಧಹೇತುತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ವಿಶೇಷೋ ಹೀತಿ ।
ಸ ವಿಶೇಷಃ ಪದಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರುಚ್ಯತೇ ಸಮಾನಾಸಮಾನಜಾತೀಯೇಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಘಟಾದಿರತ್ರೋದಾಹರಣಮ್ ।
ಯತ ಏವಮಿತಿ ।
ಯತಃ ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಧೇತೋರನಿರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದೇವ ಹೇತೋರನಿಲಯನಮ್ ಆಧಾರರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಯಥಾಶ್ರುತಾನುರೋಧೇನ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವನಿಷೇಧಸ್ಯೈವೋತ್ತರೋತ್ತರನಿಷೇಧಹೇತುತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನಿ ಪದಾನ್ಯನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಕಾರ್ಯಪದಂ ದೃಶ್ಯಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ ।
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।
ಅಭಯಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ವಿಂದತ ಇತಿ ಲಾಭಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಿಶೇಷಣಂ ವೇತ್ಯಾಹ –
ಅಭಯಾಮಿತಿ ವೇತಿ ।
ಆತ್ಮಭಾವಮಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ವಸ್ತುತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ವಿದುಷೋಽಪಿ ಬಾಧಿತದ್ವೈತದರ್ಶನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೋ ವಿದ್ವಾನ್ವಸ್ತುತೋಽನ್ಯನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಅನ್ಯನ್ನ ಶೃಣೋತಿ ಅನ್ಯನ್ನ ವಿಜಾನಾತಿ ಚ, ತಾದೃಶಸ್ವರೂಪಪ್ರಿತಷ್ಠೋಽಸೌ ವಿದ್ವಾನ್ ತದಾ ವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ಭವತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದಾ ಭವತೀತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ನನು ವಿದುಷೋಽನ್ಯದರ್ಶನಾಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ನನು ಸ್ವಸ್ಮಾದಪಿ ಸ್ವಸ್ಯ ಭಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಸತಿ ‘ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದನುಭವವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಾತ್ಮೈವೇತಿ ।
ಸ ಚ ವಿದುಷೋ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತಿ, ಅತಃ ‘ಅಥ ಸೋಽಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವಚನಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಿದ್ವದಭಯಹೇತುತ್ವಾದಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತದನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ –
ಸರ್ವತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ।
ಭಯಹೇತುಷ್ವಿತಿ ।
ಶರೀರಪ್ರತಿಕೂಲೇಷು ಸರ್ಪವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕದಾಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೈಮಿರಿಕೇತಿ ।
ಯಥಾ ತೈಮಿರಿಕೋ ದುಷ್ಟನೇತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ವಸ್ತುತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚಂದ್ರೇ ಚಂದ್ರಭೇದಂ ಪಶ್ಯತಿ ತಥಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ಭೇದರೂಪಂ ವಸ್ತು ಯದಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಭೇದವಸ್ತುದರ್ಶನಮೇವಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಉದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನ್ವತ್ರಾಂತರಶಬ್ದಿತಸ್ಯಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಭೇದಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಂತರಂ ಕುರುತ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಭೇದದರ್ಶನಮಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚಾಂತರಪದಂ ಭೇದದರ್ಶನಪರಮೇವ ನ ಭೇದಪರಮಿತ್ಯಾಹ –
ಭೇದದರ್ಶನಮೇವ ಹೀತಿ ।
ಅಲ್ಪಮಪೀತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋಪೇತಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಭೇದೇನ ದೃಷ್ಟಾದೀಶ್ವರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಭೂತೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತದ್ಭೇದದರ್ಶಿನೋ ಭಯಕಾರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತದೇತದಾಹೇತಿ ।
ವಿದ್ವಾನಪೀತಿ ।
ಯ ಏಕರೂಪಮದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಸೋಽಯಂ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಸಕಲವೇದಶಾಸ್ತ್ರವಿದಪಿ ಅವಿದ್ವಾನೇವ ಭಯಮಧ್ಯಸ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವವಿದುಷಃ ಸ್ವಸ್ಯೇಶ್ವರಾದ್ಭೇದಂ ಪಶ್ಯತೋಽಪಿ ಕಥಂ ಭಯಸಂಭಾವನಾ ? ತತ್ರಾಹ –
ಉಚ್ಛೇದೇತಿ ।
ಉಚ್ಛೇದೋ ನಾಶಪೀಡಾದಿಃ, ತತ್ಕಾರಣವಸ್ತುಜ್ಞಾನಾದುಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವೋಚ್ಛೇದಹೇತುಭೂತಂ ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯಾಶಯಃ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನುಚ್ಛೇದ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಉಚ್ಛೇದಹೇತೋರಪ್ಯುಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನ್ಯ ಉಚ್ಛೇದಹೇತುರ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ; ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ನ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ, ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಾಶಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ಭೇದದರ್ಶಿನಃ ಪ್ರಾಣಿವರ್ಗಸ್ಯ ಭಯಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವದತೋ ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಸಾಧನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾದೌ ಸಂಗೃಹೀತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ತನ್ನಾಸತೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾದುಚ್ಛೇದಹೇತುದರ್ಶನಕಾರ್ಯಂ ಭಯಂ ಜಗತೋ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಯಮನುಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ವಭಾವೇ ಪರೇಷಾಮುಚ್ಛೇದಹೇತಾವಸತಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ತದ್ದರ್ಶನಕಾರ್ಯಂ ಭಯಂ ಜಗತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಅನುಚ್ಛೇದಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಯತ ಇತಿ ।
ಯತೋ ಜಗದ್ಬಿಭೇತಿ ತದ್ಭಯಕಾರಣಮಸ್ತಿ ನೂನಂ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಶ್ಚೇಂದ್ರಶ್ಚ ಸ್ವಸ್ವಕಾರ್ಯಮನುತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧಾವತೀತಿ ।
ಸಮಾಪ್ತಾಯುಷಃ ಪ್ರತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಪಂಚಮಃ ಪಂಚತ್ವಸಂಖ್ಯಾಪೂರಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಭಯಕಾರಣಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಾತಾದಯೋ ಹೀತಿ ।
ಮಹಾರ್ಹಾ ಇತಿ ।
ಪೂಜ್ಯತಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ಭಯಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾನ್ಯೇಷಾಂ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಶ್ರುತೌ ವಾತಾದಯ ಉದಾಹೃತಾಃ, ತಮಾಶಯಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಮಹಾರ್ಹತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ಸ್ವಯಂ ದಿಗೀಶ್ವರಾಣಾಮಪಿ ತೇಷಾಂ ನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವತ ಏವಾಸ್ತು ಯಥೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೌ ನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರನನ್ಯಾಯತ್ತಾ ತದ್ವದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಬಹೂನಾಂ ದಿಕ್ಪಾಲಾನಾಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ತುಲ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ವಿರುದ್ಧೇಷು ಕಾರ್ಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾದಿನಾ ಲೋಕವದೇವ ಕಲಹಪ್ರವೃತ್ತೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವಾನ್ನಿಯತಂ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವರ್ತನಮಸತ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಯಂತರಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ ಇತಿ ।
ಯತಸ್ತೇ ವಾತಾದಯೋ ರಾಜ್ಞೋ ಭೃತ್ಯಾ ಇವ ಬಿಭ್ಯತಿ ತತ್ತೇಷಾಂ ನಿಯಂತೃ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಸೈಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೀಮಾಂಸಾ ಭವತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಸ್ಯೈವ ಭಯಾದಿಹೇತುತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ನಾನಂದಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯನ್ಮೀಮಾಂಸಾವಾಕ್ಯಮವತಾರಯತಿ –
ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
'ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾನಂದರೂಪತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾಸಂಗತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ದುಃಖಾದಿಸ್ವರೂಪವತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಾನಂದಸ್ವರೂಪಂ ನ ವಿಚಾರಣೀಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಮಾನಂದಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ಶ್ರುತ ಆನಂದೋ ವಿಷಯಾನಂದವಜ್ಜನ್ಯೋ ನಿತ್ಯೋ ವೇತಿ ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಮೀಮಾಂಸೇತ್ಯಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ರಕ್ಚಂದನಾದಿರ್ವಿಷಯಃ, ತದನುಭವಿತಾ ಪುರುಷೋ ವಿಷಯೀ, ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ಚೇನ್ಮೀಮಾಂಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ಕಿಮರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ಮಾನುಷಾದ್ಯಾನಂದೋಪನ್ಯಾಸಃ ? ತತ್ರಾಹ –
ತತ್ರ ಲೌಕಿಕ ಇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾನಿ ವಿಷಯಾಃ, ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ದೇಹಮಧಿಕೃತ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾನಿ ಯೌವನಾದೀನಿ, ತೇಷಾಂ ದ್ವಿವಿಧಾನಾಂ ಸಾಧನಾನಾಂ ಸಂಪತ್ತಿರ್ಮೇಲನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಅತ ಏವಾನಂದಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ‘ಸ ಏಕೋ ಮಾನುಷಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕ ಆನಂದಃ ಕ್ವಚಿತ್ಕಾಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ಪರಿಮಾಣವದಿತ್ಯಾನಂದತಾರತಮ್ಯಾವಧಿತ್ವೇನ ನಿರತಿಶಯಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನಂದರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಮಾನಾರ್ಥಂ ಲೌಕಿಕ ಆನಂದೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಗಮಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಅನೇನ ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ವಿಷಯಾನುಸಂಧಾನವಿಮುಖವಿದ್ವದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಂಬಂಧಜನಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ವ್ಯಾವೃತ್ತೇತಿ ।
ವ್ಯಾವೃತ್ತಾ ನಿವೃತ್ತಾ ವಿಷಯಾ ಯಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಕಾಶಾತ್ಸಾ ತಥಾ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾವಗಮೋಪಾಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಲೌಕಿಕೋಽಪೀತಿ ।
ಮಾತ್ರಾ ಅವಯವಃ । ಲೋಕಿಕಾನಂದಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನಂದಾದರ್ವಾಕ್ತಾರತಮ್ಯೇನ ನಿಕರ್ಷಃ, ಮಾನುಷಾನಂದಾದೂರ್ಧ್ವಂ ತಾರತಮ್ಯೇನೋತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ।
ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಾತ್ರಾರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನಾದೌ ತತ್ರ ನಿಕರ್ಷಪ್ರಯೋಜಕಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ತಿರಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ವಿವೇಕೇ ತಾರತಮ್ಯೇನಾಭಿಭೂಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಚ ವಿವೇಕಾಭಿಭವ ಏಕೋ ನಿಕರ್ಷಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕಾಂತರಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಉತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿಲಕ್ಷಣೈಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೈರ್ನಿಬಿಡಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಾಪಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಮಪ್ಯಪಕರ್ಷಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಕರ್ಮವಶಾದಿತಿ ।
ಯಥಾವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಿಷಯಾಪಕರ್ಷಾದಿಕಮಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ವಿಷಯಾದೀತಿ ।
ಚಲಃ ಕ್ಷಣಿಕಃ, ಅನವಸ್ಥಿತಃ ಅನೇಕರೂಪಃ, ಅಪಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯೋಪೇತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸಂಪದ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೋ ಲೌಕಿಕಃ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾದಿಕೃತವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತೋ ಭಾಗಃ ಏಷ ಏವ ಮಾತ್ರಾಶಬ್ದಿತೋ ಲೌಕಿಕಾಂದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ ಏವೇತಿ ।
ವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಷಯಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಕಾಮಹತವಿದ್ವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗಮ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದ ಏವ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾದ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಭೂಮಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದ ಇತ್ಯಂತಾಸು ಶತಗುಣೋತ್ತರೋತ್ಕರ್ಷೇಣ ವಿಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಉತ್ತರೋತ್ತರಮಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಮವಿದ್ಯಾದೀನಾಮಪಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಾಪಕರ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಅಕಾಮಹತೇತಿ ।
ಅಕಾಮಹತವಿದ್ವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಪದಾನಾಂ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ । ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಕಾಮಹತತ್ವಂ ಸಾತಿಶಯಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ತದ್ವದತ್ರಾಪೀತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ವಿದ್ವತ್ಪದಮ್ , ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಪರಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮ್ –
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯೇತಿ ॥
ಮಾತ್ರಾಭೂತೇನ ಲೌಕಿಕಾನಂದಜಾತೇನಾವಗಂತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನಿರಸ್ತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿಕೃತವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೋಪಹಿತಸ್ವರೂಪಾನಂದೋ ವಿಷಯಃ, ತದನುಭವಿತಾ ಜೀವೋ ವಿಷಯೀ, ತಯೋರ್ವಿಭಾಗೋ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಪ್ರಯುಕ್ತಃ ; ತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಾಕೃತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ನಿರಸ್ತೇ ಸತಿ ಯ ಆನಂದಃ ಸಮಾಧಾವಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ಸ ಏವ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪಿರಪೂರ್ಣ ಏಕರೂಪೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದ ಇತ್ಯವಗತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾ ಯಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಃ ಸಮುದ್ರಾಂಭಸ ಇವ ವಿಪ್ರುಷಃ, ಸ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಆನಂದೋ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೋಽಸ್ತಿ, ಸ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದ ಇತ್ಯೇವಂ ಮಾತ್ರಾರೂಪಲೌಕಿಕಾನಂದೈರ್ನಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೋ ವಿದಿತೋ ಭವತೀತಿ ।
ಏತಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಾನಂದಾವಗಮೋಪಾಯಭೂತಂ ಲೌಕಿಕಾನಂದಂ ವಿಭಾವಯಿಷ್ಯನ್ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ನಾಹ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮವಯಾ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧುರ್ಯಥೋಕ್ತಕಾರೀ ।
ಆಶುತಮ ಇತಿ ।
ಭೋಗ್ಯೇಷು ವಸ್ತುಷು ಯಥಾಕಾಲಮವಿಲಂಬೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾನಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ದೃಢತಮ ಇತಿ ।
ಯುದ್ಧಾದಿಷು ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಮನೋಧೈರ್ಯವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಲವತ್ತಮ ಇತಿ ।
ಕಾಯಿಕಬಲಾತಿಶಯವಿಶೇಷವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಯುವಾ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಪಿಂಡಿತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ದೇಹಮಧಿಕೃತ್ಯ ಯಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಸಂಭಾವ್ಯಂತೇ ತೈಃ ಸರ್ವೈಃ ಸಂಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿತ್ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಉಪಭೋಗೇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವವಿವರಣಮ್ –
ಕರ್ಮೇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ತೇ ಹೀತಿ ।
ಆಕಾಶಗಮನಾದಿಶಕ್ತಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಉಕ್ತಶಕ್ತ್ಯಾದಿಸಂಪತ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿದ್ವಂದ್ವಾಭಿಘಾತಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಂದ್ವೇತಿ ।
ಅಲ್ಪಾನಾಂ ದ್ವಂದ್ವಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಘಾತೇ ನಿವಾರಣೇ ಯಾ ಶಕ್ತಿಃ ಯಾ ಚ ಸ್ರಕ್ಚಂದನಾದೀನಾಮಾನಂದಸಾಧನಾನಾಂ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಾದೋ ವಿಕ್ಷೇಪರಾಹಿತ್ಯಮ್ , ಶುದ್ಧಿವಿಶೇಷ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾರ್ತಿಕೇ ದರ್ಶಿತಮ್ - ‘ಸುಗಂಧಿನಃ ಕಾಮರೂಪಾ ಅಂತರ್ಧಾನಾದಿಶಕ್ತಯಃ । ನೃತ್ತಗೀತಾದಿಕುಶಲಾ ಗಂಧರ್ವಾಃ ಸ್ಯುರ್ನೃಲೌಕಿಕಾಃ’ ಇತಿ ।
ದೇವಗಂಧರ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ಯಥೋಕ್ತಸಾಮಗ್ರ್ಯುತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಕೃತಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದವಿಶೇಷ ಆನಂದೋತ್ಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಪ್ರಯೋಜಕ ಇತ್ಯತಿದಿಶತಿ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಭೂಮಿಃ ಪದಮ್ , ದೇವಗಂಧರ್ವತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
'ಸ ಏಕೋ ಮಾನುಷ ಆನಂದಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯೇ ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಕುತೋ ನ ಪಠ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯೇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಸ್ಯ ಸಾರ್ವಭೌಮಸ್ಯ ಯೋ ವಿಷಯಭೋಗಃ ವಿಷಯಾನಂದಃ ತದ್ಗೋಚರಕಾಮರಹಿತಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂಸಪತ್ತಿಂ ವಿನೈವ ತಮಾನಂದಮತ್ರೈವ ಲೋಕೇ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾನಂದಾಚ್ಛತಗುಣಿತೇನ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇನ ತುಲ್ಯಃ ಸನ್ನಾನಂದೋ ಭವತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತದರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾನುಷಾನಂದೇ ಕಾಮಾಭಾವಪ್ರಯೋಜಕವಿವೇಕೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇ ಕಾಮೋಪಯೋಗಿಗುಣದರ್ಶನೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಚ ಸಾಂಗಾಧ್ಯಯನವತ್ತ್ವರೂಪಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಮುಪಾತ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ನನು ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಸ್ಯ ನೃತ್ತಗೀತಾದಿಸಾಮಗ್ರೀವಿಶೇಷಮಹಿಮ್ನಾ ಯೋ ಹರ್ಷವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ ಸ ಕಥಮತ್ರೈವಾಕಾಮಹತಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಭವೇದಿತಿ ಚೇತ್ , ಅತ್ರಾಹುಃ - ಮಾ ಭೂದಯಂ ಹರ್ಷವಿಶೇಷಃ ತಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾನಂದತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಕಸ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾನಂದಃ ? ಉಚ್ಯತೇ - ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಸ್ಯ ಸ್ವೋಚಿತವಿಷಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ತದಿಚ್ಛಾಯಾಂ ಶಾಂತಾಯಾಂ ನೃತ್ತಗೀತಾದಿಜನಿತಹರ್ಷವಿಶೇಷೇಷು ಚ ಶಾಂತೇಷು ಯಾ ತೃಪ್ತಿರನುಗಚ್ಛತಿ ಸೈವ ಮುಖ್ಯ ಆನಂದಃ, ತಥಾ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ - ‘ಯಚ್ಚ ಕಾಮಸುಖಂ ಲೋಕೇ ಯಚ್ಚ ದಿವ್ಯಂ ಮಹತ್ಸುಖಮ್ । ತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯಸುಖಸ್ಯೈತೇ ನಾರ್ಹತಃ ಷೋಡಶೀಂ ಕಲಾಮ್’ ಇತಿ । ಸ ಚ ತೃಪ್ತಿರೂಪೋ ಮುಖ್ಯಾನಂದೋ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವೇಣ ಸಮಾನಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇ ಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಾನ್ನ ತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಂ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಪಠಿತಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ ಮಾನುಷಾನಂದಗೋಚರತೃಷ್ಣಾಕ್ಷಯಸಾಮ್ಯೇನ ತೃಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಾನಂದಸಾಮ್ಯೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಿತಿ । ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಪರ್ಯಾಯೇ ಪಠಿತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದಗೋಚರಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಮ್ ‘ಮನುಷ್ಯವಿಷಯಭೋಗ - - ‘ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಮನುಷ್ಯಗ್ರಹಣಸೂಚಿತಮ್ , ವಾರ್ತಿಕೇಽಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವ ದರ್ಶಿತಮ್ - ‘ಮಾರ್ತ್ಯಾದ್ಭೋಗಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಹ್ಯುತ್ತರಾಹ್ಲಾದಕಾಮಿನಃ’ ಇತಿ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಪಠಿತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಭೂಮ್ಯಂತಾನಂದೇಷು ಕಾಮಾನಭಿಭೂತತ್ವಂ ತತ್ತದ್ಭೂಮಿಗತಾನಂದಕಾಮನಾವತ್ತ್ವಂ ಚೋಹನೀಯಮ್ ।
ನನು ಸಾರ್ವಭೌಮಸ್ಯಾಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವೇ ವಯಸ್ಯತಿಕ್ರಾಂತಮರ್ಯಾದತ್ವಾಚ್ಚ ನ ತಸ್ಯ ಮಾನುಷಾನಂದಃ ಸಂಪೂರ್ಣ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾವಾರಣಾಯೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಸಾಧ್ವಿತಿ ।
ಸಾಧುಪದಾದ್ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿತ್ವರೂಪಮವೃಜಿನತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತತೋ ನ ತಸ್ಯಾತಿಕ್ರಾಂತಮರ್ಯಾದತ್ವಾಶಂಕಾ, ತಥಾ ಅಧ್ಯಾಯಕಪದಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮ್ ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿತ್ವರೂಪಮವೃಜಿನತ್ವಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯತ್ವೇನ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೈರ್ನಿಂದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾದಿತುಲ್ಯಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಪ್ರಸಂಗಾದ್ , ಅತ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತದಪಿ ಪಠ್ಯತೇ - ‘ಯಶ್ಚ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೋಽವೃಜಿನೋಽಕಾಮಹತಃ’ ಇತಿ ।
ನನು ದ್ವಿತೀಯಪರ್ಯಾಯಮಾರಭ್ಯ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇನ ತುಲ್ಯ ಆನಂದಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತು ದೇವಗಂಧರ್ವಾನಂದೇನೇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವಿಶೇಷಃ ಕಿಂಕೃತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವಾಕಾಮಹತತ್ವಾನಾಮಾನಂದಸಾಧನಾನಾಮೇಕರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ತೇ ಹೀತಿ ।
ಹಿ-ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೇಷು ಶ್ರೋತ್ರಿಯೇಷು ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವೇ ಏವಾವಿಶಿಷ್ಟೇ ತುಲ್ಯೇ, ನ ತ್ವಕಾಮಹತತ್ವಮಪಿ, ತತ್ತು ತತ್ತತ್ಪರ್ಯಾಯಗತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಭಿದ್ಯತೇ ।
ತದ್ಭೇದೇ ಹೇತುಃ –
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮಾನುಷಾನಂದಮಾತ್ರೇ ಕಾಮಾಭಾವಃ ತಸ್ಯ ತದತಿರಿಕ್ತಾನಂದೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸಾಭಿಲಾಷತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ದೇವಗಂಧರ್ವಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಮಾನುಷಾನಂದೇ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾನಂದೇ ಚ ವಿಷಯೇ ಕಾಮಾಭಾವಃ ತಸ್ಯ ತದತಿರಿಕ್ತಾನಂದೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸಾಭಿಲಾಷತ್ವಾತ್ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಕಾಮಸ್ಯ ವಿಷಯಬಾಹುಲ್ಯರೂಪೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯಾಪಕರ್ಷರೂಪೋ ವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ, ಕಾಮಸ್ಯ ವಿಷಯಾಲ್ಪತ್ವರೂಪಾಪಕರ್ಷೇಸತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷರೂಪೋ ವಿಶೇಷೋ ಭವತೀತಿ । ತಥಾ ಚಾಕಾಮಹತತ್ವೋತ್ಕರ್ಷಾದುತ್ತರೋತ್ತರಮಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಏವಂ ಯಾವದ್ಯಾವದಕಾಮಹತತ್ವೋತ್ಕರ್ಷಸ್ತಾವತ್ತಾವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಂ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ |
ತದ್ವಿಶೇಷತ ಇತಿ ।
ಅಕಾಮಹತತ್ವವಿಶೇಷತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೇಷ್ವಾಂದೋತ್ಕರ್ಷೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮೋಪಶಮೇ ಸತಿ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಪರಮಾನಂದಃ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವೇದಿತಿ ಯತಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಅತಃ ಅಕಾಮಹತಗ್ರಹಣಂ ನಿರತಿಶಯಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತೇ ಯೇ ಶತಂ ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾಣಾಮಾನಂದಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪದಜಾತಂ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯದಿತಿ ।
ಜಾತಿತ ಇತಿ ।
ಜನ್ಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಕಲ್ಪಾದಾವೇವ ದೇವಲೋಕೇ ಜಾತಾ ಗಾಯಕಾ ದೇವಗಂಧರ್ವಾ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮದೇವತ್ವಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯೇ ವೈದಿಕೇನೇತಿ ।
ಕೇವಲೇನೇತಿ ।
ಉಪಾಸನಾಸಮುಚ್ಚಯರಹಿತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವಾನಪಿಯಂತಿ ದೇವೈಶ್ಚಂದ್ರಾದಿಭಿರಧಿಷ್ಠಿತಾಲ್ಲೋಁಕಾನ್ಯಾಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತೇ ಯೇ ಶತಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾನಂದಾಃ, ಸ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನಂದಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾನಂದಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಕಥನಲಿಂಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರತ್ವಮಾಹ –
ಸಮಷ್ಟೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪಃ ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕರೂಪಃ । ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೀಯವ್ಯಾಪ್ತೇರವಧಿಮಾಹ –
ಸಂಸಾರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡವ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರೈತ ಇತಿ ।
ಯತ್ರ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಪ್ರಕೃತಾ ಆನಂದವಿಶೇಷಾಃ ಪಾರಿಮಾಣತ ಏಕತ್ವಮಿವ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷಸರ್ವಸ್ವಂ ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ । ತಸ್ಯಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷಸರ್ವಸ್ವಭೂತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೋ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಯತ್ರ ನಿರವಧಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಫಲತನ್ನಿಮಿತ್ತಧರ್ಮಾದಿವಿಷಯಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಯತ್ರ ನಿರತಿಶಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕಾಮಹತತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತಾವತ್ಪೂರ್ವಭೂಮಿಷು ನಾಸ್ತಿ ಕಾಮನಾ, ಸ್ವಭೂಮ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತಾಸಾಮತ್ಯಂತನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವಭೂಮಾವಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಾಮನಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರಾಪ್ತವಸ್ತುಗೋಚರತ್ವಾತ್ಕಾಮನಾಯಾಃ ; ಅತಸ್ತಸ್ಯಾಕಾಮಹತತ್ವಮಪಿ ನಿರತಿಶಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ ‘ಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಘಂ ಯಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಚ ಜಗತ್ಪತೇಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚೈವ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಸಹ ಸಿದ್ಧಂ ಚತುಷ್ಟಯಮ್’ ಇತಿ । ನನು ಮಾನುಷಾನಂದೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ, ಮನುಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಮುಖಪ್ರಸಾದಾದಿಲಿಂಗೈಸ್ತದೀಯಾನಂದಸ್ಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ , ಅನ್ಯೇ ತ್ವಸ್ಮಾಕಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಕಥಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಸಿದ್ಧಿರಪ್ರಿಸಿದ್ಧೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಬೋಧನಾಯೋಗಾತ್ , ಅತೋಽನ್ಯೈರಪ್ಯಾನಂದೈಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೈರೇವ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಾಗಾಚಾರ್ಯೈರೇವ ದರ್ಶಿತಃ ‘ಅನೇನ ಹಿ ಪ್ರಸದ್ಧೇನಾನಂದೇನ ವ್ಯಾವೃತ್ತವಿಷಯಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯ ಆನಂದೋಽನುಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಮನುಷ್ಯಗಂಧರ್ವಾದ್ಯಾನಂದಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಪಾದನಾಯೈವ ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಸ್ಥಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಕಥನಾತ್ ।
ಇಮಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಪ್ರಕಟಯಿತುಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನಂದಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಾಹ –
ತಸ್ಯೈಷ ಆನಂದ ಇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾವಗಮೋಪಾಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಕಥನಪರೇಣ ‘ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾಕಾಮಹತಸ್ಯ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಜಾತೇನಾನ್ಯದಪಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಸ್ಯ ಸತಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾದಿತ್ರಿತಯಮಹಿಮ್ನಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿತುಲ್ಯಾನಂದಕಥನಾತ್ತ್ರೀಣ್ಯಪ್ಯೇತಾನ್ಯಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಧನಾನೀತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ್ರಿಷು ಮಧ್ಯೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾವೃಜಿನತ್ವೇ ನಿಯತೇ ಸಾಧಾರಣೇ, ಅಕಾಮಹತತ್ವಮೇವೋತ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಂ ಸದಾನಂದೋತ್ಕರ್ಷೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸಾಧನತಾ ಅಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಲೌಕಿಕೋಽಪ್ಯಾನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯೈವ ಮಾತ್ರೇತಿ, ತಮೇವ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನುಗಮಮಿದಾನೀಂ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಾತ್ರಾತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಆನಂದ ಇತ್ಯನಂತರಮಪಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ । ಸ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಂದಾನಾಮನುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೈಕದೇಶತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ –
ಏತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾನೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಾತ್ಮಾನಮನ್ಯತ್ವೇನ ಮನ್ಯಮಾನಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೌಕಿಕಾನಂದಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದಮಾತ್ರಾತ್ವೇ ಮಾನಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋ ಲೌಕಿಕಾನಂದೋ ಯಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಯಸ್ಮಾದುಪಾಧಿತೋ ಭಿನ್ನೋ ಯತ್ರೈವೋಪಾಧಿವಿಲಯೇ ಪುನರೇಕತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸ ಆನಂದಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ನಿತ್ಯೋಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅದ್ವೈತತ್ವಾದಿತಿ ।
'ಅಥ ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾದದ್ವೈತತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನೇ ಸಮರ್ಥಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯಾದ್ವೈತತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ ‘ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾನಂದಾನಂದಿಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಜೀವಯೋರ್ಭೇದಾವಗಮಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಆನಂದಾನಂದಿನೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಕಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಕಾಲ ಏವಾವಿದ್ಯಿಕೋ ಭೇದೋ ನ ವಿದ್ಯಾಕಾಲೇ ವಿದ್ಯಯಾ ಭೇದಕೋಪಾಧೇರವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಜೀವಯೋರವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೋ ವಿಭಾಗೋ ನ ವಾಸ್ತವಃ, ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಾದ್ವೈತತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ॥
ಏವಮ್ ‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಾತ್ರಾಭೂತಸಾತಿಶಯಾನಂದೋಪನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ಸೂಚಿತಯಾ ‘ಲೌಕಿಕಾನಂದಃ ಕ್ವಚಿತ್ಕಾಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್’ ‘ಲೌಕಿಕಾನಂದೋ ಯಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಸಮುದ್ರಾಂಭಸ ಇವ ವಿಪ್ರುಟ್’ ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಯಾ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ‘ಅಸ್ತ್ಯದ್ವಿತೀಯಃ ಪರಮಾನಂದಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ಕೃತ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಇದಾನೀಮುತ್ತರವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ತದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೀಮಾಂಸಾಫಲಂ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ನಿರ್ಣೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ ಶಬ್ದೇನ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯೇ ತದ್ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯೇ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇ ಚ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯೋ ಗುಹಾಯಾಮಿತಿ ।
ಆಕಾಶೇ ಯಾ ಗುಹಾ ತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಯೋಽನ್ನಮಯಾಂತಮಾಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವ ಕಾರ್ಯಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯಮಿತ್ಯನೇನ ತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಶರೀರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಲೌಕಿಕಾನಂದಾನಾಮೇವ ಪೂರ್ವತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ನ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯ, ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯಾಕಾಮಹತವಿದ್ವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮರ್ಥಾನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ತದಭಿಪ್ರಾಯೋಽಯಂ ಗ್ರಂಥಃ, ಅಕಾಮಹತತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸತಿ ವಿದುಷಃ ಪರಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯೋ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸರ್ವಭೂತೋಪಜೀವ್ಯಾನಂದಾನುಗಮ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಕೃತಃ ಪರಮಾನಂದಃ, ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯದೇವತಾಧೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏಕ ಇತಿ ।
‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವರೂಪಾನಂದಸ್ಯ ‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಆದಿತ್ಯಾಂತಃಸ್ಥತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಮಾಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪರಮಾನಂದಸ್ಯ ಚ ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನೋಪಾಧಿದ್ವಯನಿರಸನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಭಿನ್ನತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಇತ್ಥಮಕ್ಷರಯೋಜನಾ - ಸಃ ದ್ವಿವಿಧೋಽಪ್ಯಾನಂದೋ ವಸ್ತುತ ಏಕ ಏವೇತಿ । ಭಿನ್ನಪ್ರದೇಶಸ್ಥಯೋರ್ಘಟಾಕಾಶಾಕಾಶಯೋರಾಕಾಶಸ್ವರೂಪೇಣ ಯಥೈಕತ್ವಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಶರೀರಸ್ಥತ್ವೇನಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತನ್ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಧ್ಯಾತ್ಮನಿರ್ದೇಶೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ।
'ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದೈಕರೂಪ್ಯಾಯಾತ್ರಾಪಿ ತಥಾ ನಿರ್ದೇಶ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶೇಽಪಿ ನಾತ್ರ ತದಪೇಕ್ಷೇತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ಪರಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಪರೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸೋಪಾಧಿಕಮುಪಾಸ್ಯಮೇವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಮಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹ್ಯಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಸತಿ ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಕೃತಪರಮಾತ್ಮಾಕರ್ಷಕಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿಷು ಚ ಸತೀಷು ಕಥಮಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತುಂ ವಿನಾತ್ರ ಸೋಪಾಧಿಕೋ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಃ ತಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಪರಸ್ಯೈವ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಾದಿತ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋಽತ್ರಾಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಧ್ಯಾನನಿಷೇಧಾದತ್ರ ತದ್ಧ್ಯಾನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರಾಧಿಕಾರಾತ್ಪರ ಏವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ನಾಪರಃ, ಅತೋ ನಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಶ್ಚಾತ್ರ ಪರ ಏವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ –
ನನ್ವಾನಂದಸ್ಯೇತಿ ।
ಫಲಸ್ವರೂಪಮೇವ ಕಥಯತಿ –
ಅಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚ ಮೀಮಾಂಸಾಫಲಸ್ಯಾನುಪಸಂಹಾರೇ ಕಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಮೀಮಾಂಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ರಾಂತಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಾವದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನೋಪಸಂಹಾರಾಭಾವೇ ಚರಮಪರ್ಯಾಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ವಿಷಯವಿಷಯಿಸಂಬಂಧಜನಿತೇ ಸಾತಿಶಯೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾನಂದ ಏವ ಮೀಮಾಂಸಾಪರ್ಯವಸಾನಾಪತ್ತ್ಯಾ ತದದ್ವಿತೀಯತ್ವನಿರ್ಣಯಾಲಾಭಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇವ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯಮಾಹ –
ನನು ತದನುರೂಪ ಏವೇತಿ ।
'ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಜೀವಾನುವಾದಕಮ್ , ಆದಿತ್ಯವಾಕ್ಯಮೀಶ್ವರಾನುವಾದಕಮ್ , ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ತು ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಸ್ಥಯೋರುಪಾಧಿವಿಶೇಷನಿರಸನದ್ವಾರಾ ಏಕತ್ವಬೋಧಕಮಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾನುರೂಪ್ಯಮ್ । ತೇ ಚ ಭಿನ್ನೇ ಅಧಿಕರಣೇ ಆದಿತ್ಯಃ ಶರೀರಂ ಚೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರೋಪಸನವಿವಕ್ಷಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣಂ ವಿಫಲಮ್ , ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣೈವ ನಿರ್ದೇಶಸಂಭವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವೇವಮಪೀತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನಿರ್ದೇಶಾದೇರಾವಶ್ಯಕತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿತ್ಯದೇವತಾಯಾ ಉತ್ಕೃಷ್ಟೋಪಾಧಿಕತ್ವಾತ್ತದಂತಃಸ್ಥತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ದೇಶೇ ತಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಕೃಷ್ಟೋಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾರ್ಥಾದುತ್ಕರ್ಷೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಚ ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯನೇನ ನಿಕೃಷ್ಟಮಾತ್ಮಾನಮನೂದ್ಯ ‘ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ’ ಇತ್ಯನೇನೋತ್ಕೃಷ್ಟಮೀಶ್ವರಂ ಚಾನೂದ್ಯ ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತ್ಯನೇನ ತಯೋರ್ನಿರುಪಾಧಿಕಪರಮಾನಂದಸ್ವರೂಪೇಣೈಕತ್ವೇ ಬೋಧಿತೇ ಸತ್ಯುಪಾಧಿತತ್ಕೃತೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾಣಾಮಪೋಹೋ ಭವತಿ ।
ಏವಮುತ್ಕರ್ಷಪ್ರತ್ಯಾಯನದ್ವಾರಾ ತದಪೋಹಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಂ ನಾನರ್ಥಕಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನಾನರ್ಥಕಮಿತಿ ।
ಉತ್ಕರ್ಷಸ್ಯಾಪಕರ್ಷನಿರೂಪಕತ್ವಾದುತ್ಕರ್ಷಾಪೋಹೇ ನಿಕರ್ಷಾಪೋಹೋಽಪಿ ಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾ ನಿಕರ್ಷಾಪೋಹೋಽಪ್ಯಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನೋಕ್ತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಆದಿತ್ಯದೇವತೋಪಾಧೇರುತ್ಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ –
ದ್ವೈತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಸವಿತೃಶಬ್ದೋ ಮಂಡಲಪರಃ ತದಂತರ್ಗತಶ್ಚ ಸಮಷ್ಟಿಲಿಂಗದೇಹೋಽಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತತ್ರ ಮಂಡಲಾತ್ಮಕಃ ಸವಿತಾ ಮೂರ್ತಸ್ಯ ಪರ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ಸಾರ ಇತಿ ಯಾವತ್ , ತಥಾ ತದಂತರ್ಗತೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ಅಮೂರ್ತಸ್ಯ ಪರ ಉತ್ಕರ್ಷಃ, ತದುಭಯಮಾದಿತ್ಯದೇವತೋಪಾಧಿಭೂತಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸಾರಭೂತಮಿತ್ಯೇತದ್ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೋತ್ಕರ್ಷಾದ್ಯಪೋಹೇ ಸತಿ ಕಿಂ ಫಲತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ ಚೇದಿತಿ ।
ಸವಿತ್ರಾದಿದ್ವಾರಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಃ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಸೋಪಾಧಿಕ ಈಶ್ವರಃ ಸ್ವೋಪಾಧಿಭೂತಂ ವಿಶೇಷಂ ಪರಿತ್ಯಜನ್ ಶರೀರಗತಲಿಂಗಾತ್ಮಕಜೀವೋಪಾಧ್ಯುಪಮರ್ದನೇನ ಪರಮಾನಂದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪರಮಾನಂದಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಮ ಏಕತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರಮಾನಂದಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹೈಕತ್ವಲಕ್ಷಣಮ್ ‘ಸ ಏಕಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಾಂ ಗತಿಂ ಗತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸಗುಣಮುಕ್ತಸ್ಯೇವೋತ್ಕರ್ಷೋ ವಾ ಸಂಸಾರಿಣ ಇವಾಪಕರ್ಷೋ ವಾ ನ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿಕರ್ಷಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಪರಮಮುಕ್ತಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಃ ಕಿಮಿತಿ ಹೇಯಃ, ಸೂರ್ಯಾದೇರಿವೋತ್ಕರ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತಥಾ ಚೋತ್ಕರ್ಷಾಪೋಹಪ್ರಯೋಜನಕಮಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಮಸಂಗತಮಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಭಯಮಿತಿ ।
ಮುಕ್ತಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಗಮೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕೇನೋಪಾಧಿನಾಪಿ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದರೂಪಾದೀಶ್ವರಾದ್ಭೇದಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ಸೂರ್ಯವಾಯ್ವಾದೇರಿವ ಭಯಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯೇಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ‘ಅಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತೇ’ ಇತಿ ವಚನಮನುಪಪನ್ನಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ನ ವಿದುಷ ಉತ್ಕರ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿರಿಷ್ಟೇತಿ ತದಪೋಹಪ್ರಯೋಜನಕಮಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಣಮಂ ಸಂಗತಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯತಿ –
ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ನಿರಾಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ನಿರಾಕೃತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ –
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಚ ರಸಲಾಭಶ್ಚ ಪ್ರಾಣನಂ ಚಾಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಚ ಭಯದರ್ಶನಂ ಚ, ಏತಾನ್ಯೇವೋಪಪತ್ತಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾವಿತಿ ।
ಅವಿಶಿಷ್ಟಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
'ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿದುಷ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಮಧ್ಯಮೋಽನುಪ್ರಶ್ನೋ ವಿಶಿಷ್ಯೇತ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಮಧ್ಯಮ ಇತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನಾಂತ್ಯಪ್ರಶ್ನಾಪಾಕರಣೇ ಕೃತೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಾದವಿದುಷಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿರ್ಣಯಲಾಭಾನ್ಮಧ್ಯಮಪ್ರಶ್ನೋ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ನಾವಶಿಷ್ಯತೇ, ಅತೋ ನ ತದಪಾಕರಣಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಯತ್ನಃ ಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಅವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾತಿಫಲ್ಗುತ್ವಾಚ್ಚ ತದಪಾಕರಣಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನ ಯತ್ಯತ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ವೇದನಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷಾದಿರಹಿತಾದ್ವಿತೀಯಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕತ್ವಲಾಭೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಭೋಗ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇತಿ ।
'ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಫಲಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಿರಪೇಕ್ಷೋ ಭೂತ್ವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣೈವ ವೇದನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತತ್ಕ್ರಮಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮೇವಂ ವೇದನಫಲಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಾಂ ಪ್ರತೀತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿದಮ್ ; ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕರಿಷ್ಯಮಾಣಚಿಂತಾವಸಾನೇ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ವಿರಕ್ತೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಂ ಪುಮಾನ್ಕಿಂ ಕರೋತಿ ? ತತ್ರಾಹ –
ಏತಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
'ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾನ್ನರಸವಿಕಾರತ್ವೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಜಾತಮಿತ್ಯನೇನ ವ್ಯಷ್ಟಿಪಿಂಡವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸಮಷ್ಟಿಪಿಂಡಾತ್ಮಾ ವಿರಾಡುಚ್ಯತೇ ।
ವಿರಾಜಂ ವ್ಯಷ್ಟಿಪಿಂಡವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತದ್ದರ್ಶಯನ್ನುಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಸಮಷ್ಟಿಸ್ಥೂಲಾತ್ಮಾನಂ ವಿರಾಜಮನ್ನಮಯಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮಕಮನ್ನಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಪಸ್ಯತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ ಇತಿ ।
ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಾದನ್ನಮಯಕೋಶಾದಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಮಿತಿ ।
'ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಭಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಾ ಏಕೀಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಪಿಂಡವ್ಯಾಪಿತ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವಾನ್ನಮಯಾತ್ಮಸ್ಥತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಾಣಮಯಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾನ್ನಮಯಾತ್ಮದರ್ಶನಾನಂತರಂ ತದ್ಧಿತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಮಯಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।
ಉಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತಿ ।
ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯಾನಂತರಮಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರತಿ ಪುಚ್ಛಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭೂತಮುತ್ಕರ್ಷಾದಿರಹಿತಂ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯಂಸ್ತದೇವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥೇತಿ ।
ಏವಂವಿದೇವಂ ವೇದನಾನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತತ್ರೈತಚ್ಚಿಂತ್ಯಮಿತಿ ।
'ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಉಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ಏವಂವಿತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಕ್ರಮಣಸ್ವರೂಪಂ ಚ ವಿಚಾರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೋಽಯಮೇವಂವಿದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಕಿಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಂ ಪ್ರವಿಭಕ್ತ ಇತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ಸಂಶಯೋ ನ ಘಟತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ತತ ಇತಿ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿಂ ಸಂಶಯಕಾರಣಭೂತಾಮಾಹ –
ಯದ್ಯನ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಅನ್ಯೋಽಸೌ ‘ ಇತ್ಯನಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜೀವಪರಭೇದಚಿಂತನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ತಯೋಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮನ್ಯತ್ವಮೇತಚ್ಛ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಮಯಮಿತಿ ।
ಉಪಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪತ್ವಮಾಶ್ರಿತ್ಯೇದಮುದಾಹರಣಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಏವಂವಿತ್ಪರಯೋರಭೇದೇ ತಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ, ತಯೋರಭೇದಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಂತರ್ಭಾವಃ ಕಿಂ ವಾ ಪರಸ್ಯ ಜೀವೇ ? ನಾದ್ಯಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಪರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜೀವಾಭಾವಾದಚೇತನಾನಾಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚಾನುಭೂಯಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ –
ಪರಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ದೋಷಮಾಹ –
ಪರಾಭಾವೋ ವೇತಿ ।
ಜೀವನಿಯಂತೃತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಭಾವಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪ್ಯಪರಿಹಾರ್ಯಂ ದೋಷಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಮಧ್ಯಸ್ಥಶ್ಚಿಂತಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಯದ್ಯುಭಯಥೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವೇಽನನ್ಯತ್ವೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಭೇದಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ದೋಷೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣರೀತ್ಯಾ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ವದಂತಂ ಚಿಂತಾರಂಭವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ಮಧ್ಯಸ್ಥ ಏವಾಹ –
ಅಥಾನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪರಾಪರಯೋರ್ವಾಸ್ತವೌ ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ನಿರ್ದುಷ್ಟಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭಾಸ್ಕರಾದೇರಭಿಪ್ರಾಯಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಚಿಂತಾವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಹ –
ತೃತೀಯೇ ವೇತಿ ।
ಅದುಷ್ಟ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಚಿಂತಾವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ, ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣೇನೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪಕ್ಷಾಣಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯಾದುಷ್ಟತ್ವನಿರ್ಧಾರಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಿಂತಾಂ ವಿನಾ ನಿರ್ಧಾರಣಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ತಟಸ್ಥೋಕ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಯದಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ ।
ಪುನರಪಿ ಮಧ್ಯಸ್ಥಶ್ಚಿಂತಾವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಹ –
ಸತ್ಯಮರ್ಥವತೀತಿ ।
ನ ತು ನಿರ್ಣೇಷ್ಯಸೀತಿ ।
ತ್ವಯಾ ನಿರ್ಣೇತುಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ ।
ಅಭಿಸಂಧಿಮಾನೇವ ತಟಸ್ಥಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಕಿಮಿತಿ ।
ನಿರ್ಣಯಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾರಂಭವಾದಿನೋಽಪಿ ಗೂಢೋಽಭಿಸಂಧಿಃ ।
ಯಥಾಶ್ರುತಮುಪಾಲಂಭಂ ತಟಸ್ಥಃ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ವೇದವಚನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಂಭವಾದೀ ನ ತು ನಿರ್ಣೇಷ್ಯಸೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ನ ವೇದವಚನಂ ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ನ ನಿರ್ಣೇಷ್ಯಸೀತಿ ವದಸೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ಣಯಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವೇ ಸ್ವಾಭಿಸಂಹಿತೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಬಹ್ವಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತಸ್ಯೈವ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ಸಾಧನಪರಸ್ತ್ವಮೇಕ ಏವ, ಭೇದವಾದಿನಃ ಪುನರಸಂಖ್ಯಾತಾಃ, ತತಶ್ಚ ಕಥಂ ತೇಷು ಜೀವತ್ಸು ತವ ನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಶತಮಪ್ಯಂಧಾನಾಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾರಂಭವಾದೀ ಪರಿಹರತಿ –
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಏಕಯೋಗಿನಮಿತಿ ।
ಏಕತ್ವವಾದಿನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇಕಯೋಗಿನೋ ನಾನಾತ್ವವಾದಿನೋ ಬಹವಃ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ, ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ವದೀಯಂ ಯದೇಕತ್ವವಾದೀತ್ಯಾದಿವಚನಮೇತದೇವ ಮಮ ಸ್ವಸ್ತ್ಯಯನಂ ನಿರ್ಣಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಸೂಚಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾನಾತ್ವವಾದಿನಾಂ ಬಹುತ್ವೇಽಪಿ ನ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಶಂಕಾ, ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಮಾನಶೂನ್ಯತಾಯಾಸ್ತತ್ರ ತತ್ರೋಕ್ತತ್ವಾದ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತೇಷಾಂ ದೌರ್ಬಲ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಏವಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತೀಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರಾಂ ಚಿಂತಾಮಾರಭತೇ –
ಆರಭೇ ಚ ಚಿಂತಾಮಿತಿ ॥
ಭೇದಪಕ್ಷಂ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಂ ಚಾವಧಾರಣತುಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ನೇವ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಸ ಏವ ತು ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ತಾವಜ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಪರಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪರಾಭಾವೋ ವಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಹಿತಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಜೀವಃ ಬುದ್ಧಿಕಾರಣೀಭೂತಾವಿದ್ಯೋಪಹಿತಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತ್ಯೇವಂ ಭೇದಕಲ್ಪನಯಾ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪಾದನಸಂಭವಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಕಾರ್ಯೋಪಾಧಿರಯಂ ಜೀವಃ ಕಾರಣೋಪಾಧಿರೀಶ್ವರಃ’ ಇತಿ । ಏತೇನ ನಾಹಮೀಶ್ವರ ಇತಿ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದೇಶ್ಚ ಜೀವೇಶ್ವರಭೇದಸಾಧಕತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಮ್ ಔಪಾಧಿಕಭೇದೇನೈವೋಕ್ತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಾಸ್ತವಭೇದಸಾಧನೇ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ತಯೋರ್ವಾಸ್ತವೌ ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ ಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ, ಏಕತ್ರ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಜೀವಃ ಪರಾಭಿನ್ನಃ, ‘ಅನ್ಯೋಽಸೌ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಭೇದದೃಷ್ಟೇರ್ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂವಿತ್ಪರ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ತು-ಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥಃ ಸನ್ಪಂಚಮ್ಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ವಿವೃಣೋತಿ –
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಸ್ಯೈವಂವಿದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇಽಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಪರಭಾವಾಪತ್ತಿರೇವಂವಿದಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ನಷ್ಟೇ ವಾ ಅನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ನ ಹ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭೇದಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯನುಪಪತ್ತಿತೌಲ್ಯಮಾಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಸ್ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿರ್ಮುಖ್ಯಾ ನ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕೀ ಸಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೋ ಯೋಽಯಮತದಾತ್ಮಭಾವಸ್ತದಪೋಹ ಏವಾರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ತತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತೇಃ ನ ತದ್ಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಾ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತೇನ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಗತಾತದಾತ್ಮಭಾವಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ತೋಽನ್ನಮಯಾದಿರನಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಅನ್ನಮಯಾದೇರವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವವಿಶೇಷಣೇನ ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಪೋಹದ್ವಾರಾ ತತ್ಕೃತಾನ್ನಮಯಾದೇರಪೋಹ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯವರ್ಗಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿದ್ಯಾಪೋಹ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ; ತದುಕ್ತಂ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಮ್ - ‘ಯತೋ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮ್’ ಇತಿ ।
ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಾಮಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿವದತ್ರ ಮುಖ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವಿಹಾಯಾಮುಖ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಕತಾ ಫಲವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕೇನ ಹೇತುನಾವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್’ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪದೇಶಾತ್ಸಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇತಿ ।
ನನ್ವಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಫಲಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ ಅವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವಾ । ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವಾದಿಗೋಚರವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾ, ನಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿರಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವಮಸ್ಯೇದಂ ದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ ‘ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಾವಿವ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿದೇರ್ವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿರೂಪೋಪಾಸ್ತಿವಾಚಿತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪದೇಶೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಚ್ಚೇಹೇತಿ ।
ವಿದೇರುಕ್ತೋಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮೇವ ತದರ್ಥ ಇತಿ ನಾಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾ, ಉದಾಹೃತಶ್ರುತೌ ಚ ‘ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ಸೇ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುಸಾರಾದಿಲಿಂಗಬಲಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾ ನ ದುಷ್ಯತೀತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯುಪದೇಶಸ್ಯ ‘ಮಾರ್ಗವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಗ್ರಾಮಮ್’ ಇತ್ಯುಪದೇಶತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಯಥಾ ತತ್ರ ಮಾರ್ಗವಿದಃ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಾ ಗ್ರಾಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅವಾಪ್ಯೋ ಗ್ರಾಮಶ್ಚ ಮಾರ್ಗವಿದೋ ಗಂತುಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯಃ, ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವತೋ ವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋಪಾಸ್ತಿದ್ವಾರಾ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸಕಾಶಾದನ್ಯತ್ಸ್ಯಾತ್ ; ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾಪರಪ್ರಾಪ್ತಿರನುಪಪನ್ನಾ, ಉಪಾಸ್ತೇರವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಮಾರ್ಗೇತಿ ।
ಶಂಕಾಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತದಾತ್ಮತ್ವ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರರೂಪೇ ಪರಾತ್ಮಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾಕಾರಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ಗುಹಾನಿಹಿತತ್ವವಚನೇನ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇನ ಚ ತಥಾ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ ; ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನ ಭಿನ್ನಮ್ ; ತಥಾ ಚೋಪದೇಶವೈಷಮ್ಯಾನ್ನಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯೋ ಗ್ರಾಮಃ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಹ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ ‘ತ್ವಂ ಗ್ರಾಮೋಽಸಿ’ ಇತ್ಯನುಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತಥೇಹೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ಯತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿಷಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ - - ‘ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತದಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಸ್ಯ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾತ್ರೋಪದೇಶೋಽಸ್ತಿ, ‘ವೇದ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಾದಿಪರತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇಽಪಿ ನ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಸಂಹಿತೋಪನಿಷದ್ಯುಕ್ತೈಃ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನೈಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ಅತೋ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೋಪದೇಶೋಽಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಪುನಃ ಶಂಕತೇ –
ಉಕ್ತಕರ್ಮಾದೀತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣೋಽನ್ಯೋ ವಾ ಮೋಕ್ಷೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಜನ್ಯೋ ವಾಚ್ಯಃ, ತತ್ರ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗದೋಷಃ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯೋಪದೇಶೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಮ್ ‘ತದ್ಭಾವಸ್ಯ ತು ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಏವಂವಿತ್ಪರ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಲಕ್ಷಣೇ ಕಾರ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂವಿತ್ಪರ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಅಭಯೇತಿ ।
ಅಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಚನೋಪಪತ್ತಿಮೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಯದಿ ಹೀತಿ ।
ಯದಾ ಏವಂವಿತ್ಸ್ವಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮೀಶ್ವರಂ ನ ಪಶ್ಯತಿ ತತಸ್ತದಾ ಸಕಲಜಗದ್ಭಯಹೇತೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾದ್ವಿದುಷೋಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿದಂತ ಇತಿ ಫಲವಚನಮುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ವಿದುಷಃ ಸಕಾಶಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಭಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಭಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಚನೋಪಪತ್ತಯೇ ತಯೋರನನ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ನನ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯಾನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ರಾಜಾದೇರನ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕಥಮಭಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಪರಾನ್ಯತ್ವವದ್ರಾಜಾದಿಜಗದಪ್ಯಸದೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ರಾಜಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯೋಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯೈರವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಸರ್ವಂ ಜಗದವಸ್ತ್ವೇವೇತಿ ದರ್ಶನಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚ ನ ಜಗತೋಽಪಿ ವಿದುಷೋ ಭಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣಜನಿತಯಾ ತತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಾದಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತದ್ಧೀತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮಾಶಂಕತೇ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ತಿಮಿರಾಖ್ಯದೋಷರಹಿತಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಏವಂ ದ್ವೈತಂ ವಿದುಷಾ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ನ, ಕಿಂ ತು ಗೃಹ್ಯತ ಏವ, ಅನ್ಯಥಾ ವಿದುಷಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪದೇಶಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ವಿದುಷಾ ತದ್ಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಸಮಾಧ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಗ್ರಹಣಾದವಿದ್ವತ್ಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಸುಷುಪ್ತಾವಗ್ರಹಣಾಚ್ಚ ನ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ಸುಷುಪ್ತೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಾದೌ ದ್ವೈತಾಗ್ರಹಣಂ ದ್ವೈತಾಸತ್ತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ನ ಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಇಷುಕಾರ ಇಷ್ವಾಸಕ್ತಮನಸ್ತಯಾ ಇಷುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಏವಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮೇವ ದ್ವೈತಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸಮಾಧೌ ಚ ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯೇಣ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ, ಸರ್ವಾಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ।
ಇಷುಕಾರಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವಾಗ್ರಹಣಂ ನಾಸ್ತಿ ಇಷುಗ್ರಹಣಸ್ಯೈವ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ತು ನ ಕಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಸ್ತಿ, ಅತೋ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಸ್ಯೇವ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಗ್ರಹಣಾದಸತ್ತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದ್ವೈತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾದೌ ಚೇದನುಪಲಂಭಾದಸತ್ತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಜಾಗ್ರದಾದಾವುಪಲಂಭಾತ್ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಮಾತ್ರಂ ನ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಾದೇರಪಿ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿಕಮನ್ಯದೇವ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ತಚ್ಚ ದ್ವೈತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸಹಸ್ರಶೋ ಬಾಧದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವೈತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದೇರಿವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದನ್ಯಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಯದನ್ಯತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಯಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಮುಕ್ತಾವವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಭಾವೇ ಜಗತೋಽಭಾವಾದಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೋ ಬಹಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ನ ಚಾತ್ರ ಮಾನಾಭಾವಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ‘ಸತ್ಕಿಂಚಿದವಶಿಷ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಮುಕ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ದ್ವೈತಂ ಯದ್ಯಸತ್ತರ್ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಮದ್ವೈತಮಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶಂಕತೇ –
ಸುಷುಪ್ತೇಽಗ್ರಹಣಮಪೀತಿ ।
ನ ವಿದ್ಯತೇ ಗ್ರಹಣಂ ಸ್ವೇನಾನ್ಯೇನ ವಾ ಯಸ್ಯ ತದಗ್ರಹಣಮ್ , ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಮದ್ವೈತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಾಲೀನಸ್ಯಾಪ್ಯದ್ವೈತಸ್ಯ ನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಪೂರ್ವಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಮೃದಾದಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯಾ ಯತ್ಕುಲಾಲಾದಿಕಾರಕೈರವಿಕೃತಂ ಮೃತ್ಸ್ವರೂಪಮಸ್ತಿ ತತ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ ಅನೃತವಿಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಉಕ್ತಕಾರಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಮೃದಾದಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಯಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಘಟಾದಿವಿಕಾರಾವಸ್ಥಾ ಸಾ ತಸ್ಯ ಅತತ್ತ್ವಮ್ ಅನೃತಂ ರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮೃದ್ವಸ್ತುನಃ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಮಪಿ ವಿಕಾರರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ವಸ್ತುನೋ ಮೃದಾದೇಸ್ತತ್ತ್ವಂ ವಾಸ್ತವಂ ರೂಪಂ ನ ಭವತಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ ।
ಏವಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಾನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯೇವ ಸತ್ಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಮೃದಾದಿವಿಕಾರಸ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯ ಜಗತೋಽನೃತತ್ವಮಾಹ –
ಸತ ಇತಿ ।
ನನು ಸತಃ ಸತ್ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷೋ ನಾಮ ಕಃ ಯಸ್ಯ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ವಿಶೇಷಶ್ಚ ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ವಿಕ್ರಿಯಾ ವಿಕಾರಾತ್ಮಕಂ ಜಗದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೋ ವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನ ಕೇವಲಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಮದ್ವೈತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಜಾಗ್ರದಿತಿ ।
ಗ್ರಹಣಪದಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಕಮ್ ।
ಏವಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಪಂಚಿತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮೃದಾದೇಃ ಕಾರಕಾಪೇಕ್ಷಂ ಘಟಾದಿರೂಪಂ ಕಾರಕಾಭಾವೇಽಪಿ ತಿಷ್ಠತಿ ತಥಾಪಿ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಂ ರಜತಾದಿರೂಪಂ ತದಭಾವೇ ನ ತಿಷ್ಠತಿ, ತಥಾ ಸದ್ರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಜಗದ್ರೂಪಂ ತದಭಾವೇ ನ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಪ್ರಾಯಿಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತದುಕ್ತಿಃ । ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ತು – ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಂ ರೂಪಂ ನ ತತ್ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ಯಥಾ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇ ರೂಪ್ಯಾದಿ, ಯಥಾ ವಾ ಮೃದಾದೇರ್ಘಟಾದಿ ; ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಿರೂಪಂ ತತ್ತಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಂ ರೂಪಮ್ , ಪರಂ ತು ಮೃದಾದಿಸ್ವರೂಪಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಸತ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ಯಂ ಕದಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಿತಿ । ಇಮಮೇವ ವಿಭಾಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೌಕಿಕಸತ್ಯಂ ಮೃದಾದಿಶ್ರುತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದೀಯತೇ । ಏತೇನಾನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾದೇರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ , ಅಜ್ಞಾನಾದೇರಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಬಂಧಜೀವತ್ವಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರನುಭೂಯಮಾನೋ ವಿಶೇಷಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಃ ತಥಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಿಸಾಧಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಂ ಸದದ್ವಯಂ ವಸ್ತು ನಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮ್ ಅನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸ್ವಮತೇ ಭಯಹೇತೋರನ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಭಾವಾದಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿಂದತ ಇತ್ಯುಪಪಾದ್ಯ ಏವಂವಿತ್ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತದಸಂಭವಮಿದಾನೀಮಾಹ –
ಯೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೇಷಾಂ ಮತೇ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ಜೀವಾದನ್ಯಃ ಪರೋ ಜಗಚ್ಚಾನ್ಯತ್ , ತೇಷಾಂ ಮತೇ ವಿದುಷೋ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದ್ಭಯಹೇತೋರನ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ನಾಶಸಂಭವಾತ್ಸ್ಯಾದೇವ ಭಯನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸತಶ್ಚೇತಿ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಹಾನಂ ಸ್ವರೂಪನಾಶಃ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ನ ಚಾಸತ ಆತ್ಮಲಾಭ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಶಶಶೃಂಗಾದೇರಸತ ಆತ್ಮಲಾಭಶಬ್ದಿತೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ ತಥೈವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ನಾಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಪಟಾದೇರ್ನಾಶೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಪಟಾದೌ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಭಿನ್ನೇಶ್ವರವಾದಿಭಿರೀಶ್ವರನಾಶೇನ ವಿದುಷೋ ಭಯನಿವೃತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೈವಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಭಯಹೇತುತ್ವಮುಪೇಯತೇ ನ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ, ವಿದುಷಸ್ತು ಕರ್ಮಾಭಾವಾದಭಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಸಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರತಿ ಸಹಾಯಭೂತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೇರಪಿ ತ್ವಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯೇವಾತ್ಮಹಾನಂ ನ ಸಂಭವತಿ ; ತಥಾ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ವಿದುಷೋ ಭಯಾನಿವೃತ್ತಿದೋಷಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಯಂ ಪರಿಹಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದ್ಧರ್ಮಾದೀತಿ ।
ನಿತ್ಯಮನಿತ್ಯಂ ವಾ ಯದನ್ಯದ್ಧರ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ನಿಮಿತ್ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭಯಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾಭೂತಸ್ಯೇಶ್ವರವತ್ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೇರಾತ್ಮನಾಶಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಮಿತ್ತಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ –
ಸಹಾಯಭೂತಮಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಮತಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ತನ್ಮತೇ ಧರ್ಮಾದೇಃ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸತೋಽಪಿ ಧರ್ಮಾದೇರಾತ್ಮಹಾನೋಪಗಮೇ ಬಾಧಕಮಾಹ –
ಆತ್ಮಹಾನೇ ವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಶಶಶೃಂಗಾದೇರಸತಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಾವಸತ್ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಂ ತಥಾ ಸತಃ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ನಾಶೇನಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತೌ ಸತ್ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ ; ಏವಂ ಸದಸತೋರಿತರೇತರತಾಪತ್ತಾವುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮಾತ್ಮಾಕಾಶಾದಾವಪಿ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಆಶ್ವಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಆತ್ಮಾಕಾಶಾದೇರಪ್ಯಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ಸಹಾಯಭೂತಧರ್ಮಾದೇಶ್ಚ ನಾಶಾಸಂಭವಾದಭಯವಚನಂ ಭಿನ್ನೇಶ್ವರವಾದೇ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಸ್ವಮತೇ ತು ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ಏಕತ್ವಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಮವಿದ್ಯಾ, ತಯಾ ಸಹೈವ ಜೀವೇಶ್ವರವಿಭಾಗಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಭಯಂ ವಿದುಷಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಸ್ವಮತೇ ಭಯನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜೀವಪರಯೋರೇಕತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಮಸತಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾರಣವಶಾತ್ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಚಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಪ್ರಸಂಗದೋಷಸ್ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ದೋಷವತಾ ಪುರುಷೇಣ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಾದೇರನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿನಾಶೋ ವಾ ನಾಸ್ತಿ, ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಭಾವಃ – ಚಂದ್ರದ್ವಿತ್ವಾದಿವದನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಮನಾನಾದಿಕಾಲಮಾರಭ್ಯಾನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಕಾರಣಬಲೇನ ಸರ್ಗಾದಾವಾತ್ಮಲಾಭೋಪಗಮೇಽಪಿ ನಾಸತಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಅಸತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಗಮಾದುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾತ್ಮವತ್ಸತ್ತ್ವಾನುಪಗಮಾಚ್ಚ ; ಅತ ಏವ ವಿದ್ಯಾಬಲಾತ್ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಾವಪಿ ನ ಸತೋಽಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿರೂಪಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವೇತಿ ।
ನನು ಸಂಸಾರಕಾರಣಭೂತಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮೇವಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ ಧರ್ಮ್ಯಂತರಾನುಪಲಂಭಾತ್ , ತಥಾ ತನ್ನಿವರ್ತಿಕಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಲಾಭಾಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮೇವೋಪೇಯಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾದಿಧರ್ಮವತಾ ಪುರುಷೇಣ ನಿರ್ಧರ್ಮಕಸ್ಯ ಪರಸ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷಃ ಕಥಂ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರಿತಿ ।
ಕಿಂ ತಯೋರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾಸ್ತವಂ ವಾ ? ಆದ್ಯೇ ನ ಪರಾಪರಯೋರೇಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಮ್ , ದೃಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ದೃಗ್ರೂಪಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ತಯೋರ್ವಸ್ತುತೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಕಥನಪೂರ್ವಕಂ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –
ವಿವೇಕೇತಿ ।
ಸರ್ವದೃಶ್ಯವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರಾ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಜನಿತಾ ವೃತ್ತಿರ್ವಿವೇಕಃ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾ ಅವಿವೇಕಃ ।
ನನು ದೃಶ್ಯಯೋರಪಿ ತಯೋರ್ದ್ರಷ್ಟೃಧರ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –
ಅವಿದ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಕಿಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಜಾನಾಸೀತಿ ಗುರುಣಾ ಪೃಷ್ಟೇನ ಶಿಷ್ಯೇಣ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವವಿಷಯೇ ಮೂಢ ಏವಾಹಂ ಮಮ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ವಿಜ್ಞಾನಮವಿವಿಕ್ತಂ ವಿವಿಚ್ಯ ನ ಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯೇವಂ ಸ್ವಾನುಭವೇನ ಸಿದ್ಧಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ವಿದ್ಯೋಪದೇಶೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಗುರುಣಾ ಪ್ರಥಮಂ ಸ್ವಕೀಯಾ ವಿದ್ಯಾನುಭೂಯತೇ, ಪಶ್ಚಾದನುಭವಸಿದ್ಧಾಂ ತಾಂ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯ ಉಪದಿಶತಿ, ಶಿಷ್ಯಾಶ್ಚ ತಾಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಉಪಪತ್ತಿರಭಿರವಧಾರಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ದೃಶ್ಯತ್ವೇ ನಾಸ್ತಿ ವಿವಾದಾವಸರ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ।
ತಯೋರಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವನಿರಾಕರಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾನ್ಮೂಢೋಽಹಂ ವಿದ್ವಾನಹಮಿತ್ಯನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ನಾಮರೂಪಾಂತರ್ಭೂತಾಂತಃಕರಣಸ್ಯೈವ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಧರ್ಮತ್ವೇನಾವಶಿಷ್ಯೇತೇ । ತದುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗೇವಾಂತಃಕರಣಸ್ಥಾವಿತಿ । ನನು ವೃತ್ತಿರೂಪಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ನಾವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿತಃ ಕಾಮಾದಿಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವವರ್ಣನಸ್ಯಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ , ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುತಸ್ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾವೇದಿತಮಧಸ್ತಾದಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರ್ನಾಮರೂಪಾಂತರ್ಗತಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ನಾಮರೂಪಯೋರೇವಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಮರೂಪೇ ಚೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪೇ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮಾವೇವ ನ ವಾಸ್ತವಧರ್ಮೌ, ಚಿದಾತ್ಮನಿ ತಯೋಃ ಶತಶೋ ನಿಷೇಧೋಪಲಂಭಾತ್ ತಯೋರರ್ಥಾಂತರತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ನಾಮರೂಪೇ ಆತ್ಮಧರ್ಮೌ ನ ಭವತ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ತಯೋಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ನಾಮರೂಪಯೋರಿತಿ ।
ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರಾ ಯಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನೇ ತನ್ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಿತ್ರಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಮರೂಪಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಧರ್ಮತ್ವಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತೇ ಚ ಪುನರಿತಿ ।
ಉದಯಾಸ್ತಮಯವರ್ಜಿತೇ ಸವಿತರಿ ಯಥಾ ತೌ ಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಬಹುಪ್ರಪಂಚೇನೈವಂವಿತ್ಪರ ಏವೇತಿ ಸಾಧಿತಮ್ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಮನುಪಪತ್ತಿಮುದ್ಭಾವ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಅಭೇದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನೇತಿ ।
ನ ತಾವದಾನಂದಮಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ; ನಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸಂಕ್ರಮಣಾರ್ಥತಾಯಾ ನಿರಸಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕೃತಾ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿರತ್ರ ಸಂಕ್ರಮಣಮ್ , ಅತೋ ನೋಕ್ತಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ, ಜಲೂಕಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪತ್ವನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಾಶಂಕಾಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
'ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಮತಿ’ ಇತ್ಯುಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ ; ತಚ್ಚಾನ್ನಮಯ ಇವಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನೇತಿ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಮುಖ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಾಯೇ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ನ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಃ ।
ನ ಹೀತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾತ್ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾದಸ್ಮಾದಪರೋಕ್ಷಾಲ್ಲೋಕಾದ್ಭೋಗೋಪಾಯಭೂತಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ಅನ್ನಮಯಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಸ್ತತ್ತ್ವವಿದೋ ಜಲೂಕಾವದನ್ನಮಯೇ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ನ ಹಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಏಕತೃಣಸ್ಥಾಯಾ ಜಲೂಕಾಯಾಸ್ತೃಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಂ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ನೈವಮೇವಂವಿದಃ ಶರೀರಸ್ಥಸ್ಯಾನ್ನಮಯಸಂಕ್ರಮಣಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅತೋ ನಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಶರೀರಸ್ಥತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಂಕ್ರಮಣಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಅನ್ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ನೀಡೇ ಪಕ್ಷಿಪ್ರವೇಶವದ್ವಾನ್ನಮಯೇ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇವಂವಿತ್ಪರಯೋರಭೇದೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಾದಿರೂಪಂ ಪರಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಸಂಭವತಿ, ಮನೋಮಯವಿಜ್ಞಾನಮಯಯೋರಾತ್ಮಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ –
ಮನೋಮಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಶಯಾತ್ಮಕವೃತ್ತಿಮದಂತಃಕರಣಂ ಮನೋಮಯಃ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕವೃತ್ತಿಮದಂತಃಕರಣಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯನಿಶ್ಚಯರೂಪಯೋರ್ವೃತ್ತ್ಯೋರೇವ ಬಹಿರ್ವಿಷಯದೇಶೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರಾ ನಿರ್ಗಮನಂ ಪುನಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗಮನರೂಪಂ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮನೋಮಯವಿಜ್ಞಾನಮಯಯೋರ್ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಮನಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗಮನರೂಪಂ ಚ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ಚ ಸಂಭವತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೇಶಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನೋಮಯೋ ಮನೋಮಯಮೇವೋಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಮೇವೋಪಸಂಕ್ರಾಮತೀತ್ಯರ್ಥಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಕ್ರಮವಿರುದ್ಧಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯ ಇತಿ ।
ಏವಂವಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ನಿರಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಆನಂದಮಯ ಏವ ಸನ್ನೇವಂವಿದಾನಂದಮಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರವಿಶತೀತಿ ವಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಕ್ರಮವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕ್ರಮಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದಿರೂಪತ್ವನಿರಾಕರಣಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಾದಾನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣಮಾನಂದಮಯಕರ್ತೃಕಂ ನ ಭವತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹಿ ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯನ್ಯತಮಕರ್ತೃಕಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
'ಆನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾನ್ನಮಯಾದ್ಯನ್ಯತಮಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ –
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಕ್ತಪ್ರತಿಷೇಧೇಽನ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಛಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪರಿಶೇಷಃ, ಪರಿಶೇಷ ಏವ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣೇ ತಾವದಹಮನುಭವಗೋಚರಃ ಕರ್ತೇತಿ ನಿರ್ವಿವಾದಮ್ ; ತಚ್ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತಮ್ ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪ್ಯಹಮನುಭವಗೋಚರತ್ವಾತ್ ; ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಸತ್ಯಹಮನುಭವಗೋಚರಾದನ್ಯತ್ರ ಸ್ತಂಭಾದಿಷು ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಶಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯೇವಂವಿತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾದಾನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಮಾರೂಪಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ ; ತಾದೃಶಸಂಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಾತ್ಪರಿಶೇಷಾತ್ಕೋಶಪಂಚಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕರ್ತೃಕಮಾನಂದಮಯಸಂಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ; ಏವಮನ್ನಮಯಾದಿಸಂಕ್ರಮಣೇಽಪ್ಯೇವಂವಿದೇವ ಕರ್ತಾ, ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಕ್ರಮಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕೃತಂ ಭ್ರಾಂತಿನಾಶರೂಪಮೇವ ಸಂಕ್ರಮಣಮಿತಿ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸಂಕ್ರಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಭ್ರಮನಾಶೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ಕಥಮುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕೃತೇ ವಿಭ್ರಮನಾಶೇ ಸಂಕ್ರಮಶಬ್ದ ಉಪಚರ್ಯತೇ ನ ಮುಖ್ಯಸ್ತತ್ರ, ಅತೋ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ಆನಂದಮಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯೋಽಯಮನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಾತ್ಮತ್ವಭ್ರಮೋ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಕೃತಃ, ಸ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕೋಶವಿವೇಕಕ್ರಮೇಣಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಮೂಲೋ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ತತ್ತತ್ಕೋಶಗೋಚರವಿಭ್ರಮನಾಶಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಂಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ।
ಏವಮುಪಚಾರೇ ನಿಯಾಮಿಕಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ನ ಹ್ಯಂಜಸೇತಿ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ಣತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿದುಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತ್ವಂತರೇತಿ ।
ಅತ್ರೋಪಸಂಕ್ರಮಣಕರ್ಮತ್ವೇನ ಶ್ರುತಾನಾಮನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಗ್ರಾಮಾದೀನಾಮಿವಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವ - ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ಯಂತಭೇದವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಪ್ಯತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ ಏವೇತಿ ।
ನ ಹಿ ರಜ್ಜೋಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಸ್ತಸರ್ಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ವಿದುಷಃ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ನ ವಿದ್ವತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಸಂಕ್ರಮಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತ್ವಂತರೇತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಕರ್ಮಕಮೇವ ತರ್ಹಿ ಮುಖ್ಯಸಂಕ್ರಮಣಮಸ್ತು ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ ಏವೇತಿ ।
ತತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಇತ್ಥಮೇವಂವಿತ್ಪರಯೋರಭೇದಸಾಧನೇನ ಸಂಕ್ರಮಣಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆನಂದಮೀಮಾಂಸಾಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಯೋಗ್ಯಂ ಯದಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ಗಾದಿಕಂ ಲೋಕಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವ, ನ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಸರ್ಗಾದೇರ್ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಯತೋ ವಾಚಃ ...’ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋ ವಿದ್ಯಾಫಲವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಏವಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಕ್ರಮೇಣ ಕೋಶಾನುಪಸಂಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಕೋಶಾನಾಮುಪಸಂಕ್ರಮಣಂ ನಾಮ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿರೂಪೋ ಬಾಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ ಚ ಬಾಧಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಬಲೇನ ಯುಗಪದೇವ ಸಂಭವತಿ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಬಲೇನೇವ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಸರ್ಪಧಾರಾದೀನಾಮ್ ; ತಥಾಪಿ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತೇ ಕೋಶವಿವೇಚನೇ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಸ ಏವ ಕ್ರಮೋಽನೂದಿತಃ ಶ್ರುತ್ಯೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಾಫಲವಿಷಯ ಏವಾಯಂ ಮಂತ್ರಃ, ಕಿಂ ತು ಕೃತ್ಸ್ನವಲ್ಲ್ಯರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಪರಶ್ಚೇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ಸರ್ವಸ್ಯೈವೇತಿ ॥
'ಅದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಶ್ರುತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮ್’ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಾದಿತಿ ।
ಆನಂತ್ಯವಿವರಣಪರಾಮ್ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಅದ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಯದ್ವಾ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಹ –
ಅದ್ವಯಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರೇ ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ ‘ರಾಹೋಃ ಶಿರಃ’ ಇತಿವದೌಪಚಾರಿಕ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಆನಂದಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆನಂದಸ್ವರೂಪಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಆನಂದಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತಿ ವ್ಯಸ್ತಪಾಠೇಽಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಧಾನಾನಿ ವಾಚಕಪದಾನಿ । ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಾಹ –
ದ್ರವ್ಯಾದೀತಿ ।
ಗುಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಸವಿಶೋಷವಸ್ತುವಿಷಯಾಣೀತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ।
ನನು ತೇಷಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ವಸ್ತುಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಸ್ತುತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಪ್ರಕಾಶ್ಯೇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದೈರವಶ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶನೀಯತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯಥಾ ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಮ್’ ಇತ್ಯುಪನಿಷತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಷೇಧಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಧೀಯಂತ ಇತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಶಕ್ತಿಃ, ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮೇವಾತ್ರ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ಲಕ್ಷಣಾವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ; ಅತೋ ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಮನಸಾ ಸಹಾಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನಃಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಮನಃಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತತ್ರ ಸಹಶಬ್ದೇನ ವಾಚಾಂ ಮನಸಶ್ಚ ಸಹಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ ।
ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಮನ ಇತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮನ ಇತಿ ಪದೇನ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಭಿಧೀಯತೇ, ಸ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೋ ನ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತು ವಾಚ ಇತ್ಯನೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಛಬ್ದಶಕ್ತಿಜನಿತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ ।
ತತಃ ಕಿಮತ ಆಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಮಸ್ತಿ ತತ್ರ ತದನು ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಜನಿತವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ಭವತಿ ; ಯತ್ರ ಚ ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಸಹಭಾವ ಉಕ್ತ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ । ತದುಕ್ತಂ ವಾರ್ತ್ತಿಕೇ - ‘ಉದಪಾದಿ ಚ ಯಚ್ಛಬ್ದೈರ್ಜ್ಞಾನಮಾಕಾರವದ್ಧಿಯಃ । ಸ್ವತೋ ಬುದ್ಧಂ ತದಪ್ರಾಪ್ಯ ನಾಮ್ನಾ ಸಹ ನಿವರ್ತತೇ’ ಇತಿ । ಧಿಯಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮರೂಪಂ ಸಪ್ರಕಾರಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಶಬ್ದೈಃ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಉತ್ಪಾದಿತಮ್ , ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವತೋ ಬುದ್ಧಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೀಂದ್ರಿಯೇಽಪೀತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣಾದ್ಯತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸಹೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ವಾಙ್ಮನಸಯೋಃ ಸಹೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಸಹೈವೇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಭಿಧೇಯಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಶಕ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯತ್ರ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅದೃಶ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶನಸಮರ್ಥೇನೇತಿ ।
ಅಗ್ನಿತಪ್ತಾಯಃಪಿಂಡವಚ್ಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಂ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನೇ ಸಮರ್ಥಮಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾಶನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಶಬ್ದಶಕ್ತಿಜನಿತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವಯೋಗ್ಯತಾರಾಹಿತ್ಯಾತ್ತದಪ್ರಕಾಶ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಪಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯವಾರಣಾಯ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಾಹ –
ಶ್ರೋತ್ರಿಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವೃಜಿನತ್ವಂ ಪಾಪರಾಹಿತ್ಯಮ್ ।
ಆನಂದಮೀಮಾಂಸಾವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಶ್ರೋತ್ರಿಯನಿರಾಸಾಯಾತ್ರಾಕಾಮಹತತ್ವಂ ನಿರಂಕುಶಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಸರ್ವೈಷಣೇತಿ ।
ಸಾತಿಶಯಾನಂದವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಾನಂದಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ವಿಷಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಾದಿಸಂಬಂಧಜನಿತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಗಗನಾದೇರಿವೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ।
ಅನಾದಿಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾದೇರಪ್ಯವಿದ್ಯಾದೇರಿವ ನಾಶಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಸರ್ವೇಷು ಶರೀರೇಷು ತಸ್ಯೈಕ್ಯಮಾಹ –
ಅವಿಭಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅತ ಏವಾಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಪರಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಪರಮಾನಂದಮಿತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತೇನೇತಿ ।
ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯಥೋಕ್ತಮಾನಂದಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಯನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ಕುತೋಽಪಿ ನ ಬಿಭೇತೀತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವಿಶದಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ವಿದುಷೋ ಭಯನಿಮಿತ್ತಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಯುಕ್ತಿಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ವಿದುಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಭಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಾಶಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಗೋಚರವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಸ್ತವಸ್ತುನಾಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ತೈಮಿರಿಕೇತಿ ।
ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಸ್ಯ ಚಂದ್ರೈಕತ್ವವಿದ್ಯಯಾ ನಾಶವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕೋಽಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಕಥಮಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮನೋಮಯೇ ಉದಾಹೃತಃ ಕಥಂ ವಾ ತತ್ರ ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿಷೇಧಮಕೃತ್ವಾ ಭಯಮಾತ್ರನಿಷೇಧಃ ಕೃತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಮನೋಮಯೇ ಚೇತಿ ।
ಮನೋಮಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಮದಾದಿಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಮನಸಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಮನೋಮಯೇ ಚಾಯಂ ಮಂತ್ರ ಉದಾಹೃತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ; ಅತೋ ನೋದಾಹರಣಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಮನೋಮಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವೇನ ಫಲಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತದುಪಾಸನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿರಸನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ಮನೋಮಯೋಪಾಸನಸ್ತುತಯೇ ತತ್ರ ಭಯಮಾತ್ರಂ ನಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇ ತದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಅದ್ವೈತೇ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ವೈತಾವಶೇಷಾಸಂಭವಾದ್ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಯನಿಮಿತ್ತನಿಷೇಧಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಸ್ತೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೈವಮಿತಿ ।
ವಿದುಷಃ ಸಾಧ್ವಕರಣಂ ಪಾಪಕರಣಂ ಚ ಭಯಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯೇವಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹೇತುಮಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
'ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಾಧ್ವಕರಣಾದಿಕಂ ಕಥಂ ಸಂತಾಪಯತ್ಸದೇವಂವಿದಮೇವ ನ ಸಂತಾಪಯತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ।
ಅಹಮೇವಮಿತಿ ।
ಅವಿದುಷಾಮಾಸನ್ನೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಸಂತಾಪೋ ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಏವಮವಿದುಷಾಂ ಪಾಪಕರಣನಿಮಿತ್ತಕೋಽಪಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂತಾಪೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥೇತಿ ।
ವಿದುಷಸ್ತದಭಾವಮಾಹ –
ತೇ ಏತೇ ಇತಿ ।
ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇನ ದರ್ಶನಂ ವಿದುಷಃ ಸಂತಾಪಾಭಾವೇ ಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತೇ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಕೃತಸಾಧ್ವಕರಣಾದಿಪರತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ಇತಿ ।
ತಾಪಹೇತೂ ಇತೀತಿ ಇತಿ-ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾರವಚನಃ । ಅಕರಣಕರಣದ್ವಾರಾ ತಾಪಹೇತುತ್ವೇನೋಕ್ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವತ್ರ ಏತೇ ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಾತ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ಭಾತಿ, ತತಶ್ಚಾತ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಕೃತಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಪ್ರೀಣನಂ ಬಲನಂ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚ ತತ್ಸಂಭವತಿ, ತಯೋಃ ಪ್ರೀತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ; ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪುಣ್ಯಪಪಾಭಿನ್ನತ್ವಬೋಧನದ್ವಾರಾ ತತ್ಕೃತಂ ಪ್ರೀಣನಾದಿಕಮಾತ್ಮನೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆತ್ಮನಿ ತಾಪಕಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರೀತ್ಯಾದಿಹೇತುತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿಬಲನಹೇತುತ್ವೋಕ್ತಾವಪಿ ಭಯನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾನಭಿಧಾನಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೇನೋಭೇ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
'ಸ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನೇತೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪೃಣುತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವದರ್ಶನಮುತ್ತರವಾಕ್ಯೇನಾನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿದುಷಿ ತಾಪಾಭಾವಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಹಿ-ಶಬ್ದಯುಕ್ತತ್ವಾದುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಉಭೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಕಾರಮಾತ್ಮಪದೇನ ಯೋಜಯತಿ –
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವೇತಿ ।
ಪಶ್ಯತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಕಲಂಜಭಕ್ಷಣಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮಾಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನುಭವಾನುರೋಧಾತ್ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ ಸರ್ವಾನುಗತಃ ಸಚ್ಚಿದಂಶ ಇತರವ್ಯಾವೃತ್ತೋ ಜಡಾಂಶಶ್ಚಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ಚಿಜ್ಜಡೋಭಯರೂಪಯೋಸ್ತಯೋಃ ಕಥಂ ಚಿದೇಕರಸಾತ್ಮಭಾವೇನ ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ವೇನೇತಿ ।
ಸ್ವೀಯಂ ಯದ್ವಿಶೇಷರೂಪಂ ಜಡಾಂಶಃ ತೇನ ಹೀನೇ ಕೃತ್ವಾ ಅನುಸಂಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪೃಣುತ ಏವೇತಿ ।
ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಚಿದಂಶಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾತ್ಮರೂಪೇಣೈವ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಷ ಏತೇ ಉಭೇ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಸ್ಪೃಣುತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಏತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ –
ಯ ಇತಿ ।
ಏವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ –
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತೇನ ಯಥಾನಿರೂಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –
ಅದ್ವೈತಮಾನಂದಮಿತಿ ।
ಯಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಮಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ವೇದ ಸ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಅಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಶೇಷಃ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ।
ನನು ನಾಸ್ತಿಕತಮಸ್ಯ ಮರಣಕಾಲೇ ಸಂನಿಹಿತೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಸಾಧ್ವಕರಣಾದಿಕೃತಃ ಸಂತಾಪಃ, ತಾವತಾ ಪಾರಲೌಕಿಕಂ ಭಯಂ ತಸ್ಯ ಪರಿಹೃತಂ ನ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಪ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಪಶ್ಯತೋ ಮಾಸ್ತ್ವಿದಾನೀಂ ಭಯಮ್ , ಪಾರಲೌಕಿಕಂ ತು ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯವಿಜ್ಞಾತಮೇವ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ವೀರ್ಯ ಇತಿ ।
ಭರ್ಜಿತಬೀಜವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರ್ವೀರ್ಯತ್ವಫಲಮಾಹ –
ಜನ್ಮಾರಂಭಕೇ ನ ಭವತ ಇತಿ ।
ಅತೋ ನ ವಿದುಷಃ ಪಾರಲೌಕಿಕಭಯಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಯುಪನಿಷದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇತಿಶಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಉಪನಿಷತ್ಪರಮರಹಸ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ಪರಮರಹಸ್ಯಮಸ್ಯಾಂ ವಲ್ಲ್ಯಾಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪರಮರಹಸ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ –
ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾ ಏವಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಾ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತರಾಸಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ರಹಸ್ಯಭೂತಾನಾಮಪಿ ನ ಮುಕ್ತಿಫಲಕತ್ವಮ್ , ಅತೋ ನ ಪರಮತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಪನಿಷತ್ಪದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ –
ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಭೂತಮ್ ಉಪ ಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ನಿಷಣ್ಣಂ ನಿತರಾಂ ಸ್ಥಿತಂ ಭವತಿ ಯತಃ, ಅತ ಇಯಂ ವಿದ್ಯಾ ಉಪನಿಷದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ-ಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಲ್ಲೀವಿವರಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರವಲ್ಲೀಮವತಾರಯತಿ –
ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮಾಹ –
ವಿಶೇಷವದಿವೇತಿ ।
ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮಜಾತಂ ವಿಶೇಷಃ ; ತಸ್ಯಾವಾಸ್ತವತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥ ಇವಕಾರಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ ಇತಿ ।
ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವೋಕ್ತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇನೋಪುಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಮಾದಹಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯತಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ । ಜೀವಭಾವೇನಾನುಪ್ರವೇಶಕಥನಸ್ಯ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನೈಕಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಪ್ರತೀಯಮಾನಸಂಸಾರಿತ್ವನಿರಸನಪೂರ್ವಕಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಮುಕ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನ ಏವ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಏತೇನಾಭೇದಬೋಧಕವಾಕ್ಯಾಭಾವಾದತ್ರಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಶಂಕಾಪಿ ನಿರಸ್ತಾ ವೇದಿತವ್ಯಾ, ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ಗುಹಾನಿಹಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚಾಭೇದಜ್ಞಾನಪರತ್ವಾತ್ ।
ಅಭೇದಜ್ಞಾನಫಲಮಪ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ತಸ್ಯೈವಮಿತಿ ।
'ಇತ್ಯುಪನಿಷತ್’ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಪ್ಯನುವದತಿ –
ಪರಿಸಮಾಪ್ತಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ।
ನನ್ವೇವಂ ವಕ್ತವ್ಯಾನವಶೇಷಣಾದುತ್ತರವಲ್ಲೀ ವ್ಯರ್ಥಾ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅತಃ ಪರಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯೋಕ್ತ್ಯನಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಕೋಶಪಂಚಕವಿವೇಚನರೂಪಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ತಪಸೋಽಪಿ ಪ್ರಾಗಭಿಹಿತತ್ವಾತ್ಪುನಸ್ತದುಕ್ತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯೈವ ತಪಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮುಖೇನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವರೂಪವಿಶೇಷಕಥನಪೂರ್ವಕಮ್ ಉತ್ತರವಲ್ಲ್ಯಾಃ ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಾಭಾವಾತ್ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಅನ್ನಾದೀತಿ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ತಪಆದಿಕಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನ ತ್ವಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಪಿ ; ತತ್ರಾಹ –
ಆಖ್ಯಾಯಿಕೇತಿ ।
ನನ್ವಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ಕಥಂ ಸ್ತುತಿಲಾಭಃ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಿಯಾಯೇತಿ ।
ಪಿತಾ ಪ್ರಿಯಾಯ ಪುತ್ರಾಯ ಪ್ರಶಸ್ತಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಮುಪದಿಶೇನ್ನಾನ್ಯಾಮಿತಿ ರೀತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಕರ್ಷೋ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇ ಭಗವನ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಧೀಹಿ ಸ್ಮರ ಉಪದಿಶೇತಿ ಯಾವದಿತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಅತ್ತಾರಮಿತಿ ।
ಶರಿರೇಽನ್ನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತದಭ್ಯಂತರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾತ್ತೃತ್ವಮುಪಚಾರೇಣೋಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಅನ್ನಶಬ್ದೇನ ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಂ ಶರೀರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ತದಭ್ಯಂತರಃ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾತ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನ್ವನ್ನಪ್ರಾಣಯೋರುಕ್ತಿಃ ‘ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ಇತಿ ಕರಿಷ್ಯಮಾಣೇ ವಿಚಾರ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ, ರೂಪಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನಾನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮುಕ್ತಿಃ ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧೌ ದ್ವಾರಾಣೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಮನಃಶಬ್ದೇನ ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಾಧಿದೈವಿಕಂ ಮನೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏತಚ್ಚ ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಧಿದೈವಿಕ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಚ ಯಥಾಯಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಕೋಶೇಷ್ಯವಂತರ್ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ನ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಥನವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮ್ ‘ಯತೋ ವೈ’ ಇತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಉಕ್ತ್ವಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮರೂಪಂ ಲಕ್ಷಣಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ಧರ್ಮರೂಪಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಅತೋ ನಾಸಂಭವ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಿಹರತಿ –
ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಯಂತೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ ।
ತತ್ರಾಭೀತ್ಯುಪಸರ್ಗಾರ್ಥಮಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೀಯಂತ ಇತ್ಯೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೂತಲಯಾಧಾರತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವರೂಪಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಉತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿರೇವ ಹಿ ವಿಕಾರಾಣಾಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಮಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣೇ, ಅತೋ ಯದಾತ್ಮಕತಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ವತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯೋ ನ ಸಂತಿ, ತಥಾಪಿ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಕಾರೇಣ ತೇಷಾಮಪಿ ತೇ ಸಂತೀತಿ ಭಾವಃ । ನನ್ವತ್ರ ಮಹಾಭೂತಾನಾಮಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಗ್ರಹಣಂ ಕುತೋ ನ ಕ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಾಣಿಷ್ವಿವಾಕಾಶಾದಿಷ್ವಪಿ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ? ಅತ ಏವ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದೇನ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಮಾಚಾರ್ಯೈರೇವ ಕೃತಮ್ , ತಥಾ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ದ್ವಿವಿಧಾನ್ಯಪಿ ಭೂತಾನಿ ಗೃಹೀತಾನಿ ; ತಥಾ ಚ ಕಥಮತ್ರ ಪ್ರಾಣಿನಾಮೇವ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ - ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ರೂಢತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಧಾರಣಕರ್ತೃವಾಚಿಜೀವಂತೀತ್ಯುಪಪದಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಾಣಿರೂಢೇರೇವೋನ್ಮೇಷೋ ನ ಮಹಾಭೂತವಿಷಯರೂಢೇರಿತಿ ನಾತ್ರಾಕಾಶಾದಿಗ್ರಹಣಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚ ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ಪೃಥಿವೀಲೋಕಾದಿಕಾರಣಪ್ರಶ್ನಾನುಸಾರೇಣ ಮಹಾಭೂತರೂಢೇರೇವೋನ್ಮೇಷೋ ನ ಪ್ರಾಣಿರೂಢೇಃ ; ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವೋದಾಹರಣತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಾನುಸಾರೇಣ ದ್ವಿವಿಧಾನ್ಯಪಿ ಭೂತಾನಿ ಗೃಹೀತಾನೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಭೂತಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತೌ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥಕ್ರಮೋ ಬೋಧ್ಯಃ ।
ಯದ್ವಾ, ನನು ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸವೇ ಕಥಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ ಶ್ರುತಿಃ –
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಯಥಾಶ್ರುತ ಏವಾರ್ಥಕ್ರಮಃ ।
ನನು ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ಪಿತ್ರಾ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದೇವಂಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಅನ್ನಾದೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರತ್ವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಿತಿ ।
ಷಷ್ಠ್ಯಂತಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಜಾತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಸತ್ತಾಸ್ಫೂರ್ತಿಪ್ರದಂ ದ್ವಿತೀಯಾಂತಪ್ರಾಣಾದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಯೇ ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ವಿದುಃ ತೇ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಕಾಲೇಽಪಿ ಸ್ಥಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ನಿಚಿಕ್ಯುರ್ಜಾನೀಯುಃ ನೇತರೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನರಹಿತಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾರ್ಥಃ । ಯೋಽನ್ನಾದೇರಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ಸತ್ತಾಪ್ರಕಾಶರೂಪಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರತ್ವಂ ತತ್ರಾವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಪಿತುರಿತಿ ಪಂಚಮೀ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಪಿತ್ರಾ ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತ್ಯನುಕ್ತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತಪಸಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಂ ಭೃಗುಣಾ ವಿನಿಶ್ಚಿತಮ್ ? ನ ಹಿ ತನ್ನಿಶ್ಚಯಂ ವಿನಾ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಸಾವಶೇಷೋಕ್ತೇರಿತಿ ।
ಸಾವಸೇಷೋಕ್ತೇಸ್ತಪಸಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭೃಗೋರಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುರೂಕ್ತಾರ್ಥಾನುವಾದಪೂರ್ವುಕಂ ತದುಕ್ತೇಃ ಸಾವಶೇಷತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಅನ್ನಾದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ದ್ವಾರಭೂತಮನ್ನಾದಿಕಮ್ ‘ಅನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾವಶೇಷಂ ಹಿ ತದಿತಿ ।
ಯದ್ಭೂತಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚಾನ್ನಾದಿ ದ್ವಾರಮಿತ್ಯೇತಾದೃಶಮುಪದೇಶನಂ ಸಾವಶೇಷಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ-ಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೇಶಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇತಾವತಾ ಕಥಂ ಗುರೂಕ್ತೇಃ ಸಾವಶೇಷತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ತತ್ರಾಹ –
ಅನ್ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ಸಾವಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇ ಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣೈವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭೃಗೋರ್ವಾಸ್ತವಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೇ ತಾಟಸ್ಥ್ಯಂ ವಾರಯತಿ –
ಜಿಜ್ಞಾಸವ ಇತಿ ।
ಗುರೋರ್ವಾಸ್ತವಸ್ವರೂಪಬೋಧನೇ ಉಪೇಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಸ್ವಪುತ್ರಾಯೇತಿ ।
ನಿರ್ದೇಶಸ್ವರೂಪಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –
ಇದಮಿತ್ಥಂರೂಪಮಿತಿ ।
ಇದಂ ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಥಂರೂಪಂ ತವ ದೇಹೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನಚೈತನ್ಯರೂಪಮಿತಿ ನಿರ್ದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ತಥೈವ ಪಿತ್ರಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈವಮಿತಿ ।
ಅನುಪಲಂಭಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಕೀದೃಶಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತವಾನಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತವಾನಿತ್ಯಾಹ –
ಸಾವಶೇಷಮೇವೇತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ಸಾವಶೇಷೋಕ್ತೇರಿತಿ ಹೇತುಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತೇನ ತಪಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಾವಶೇಷೋಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಾಂತರಮಿತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವಿಧಿವದುಪಸದನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಯತ್ಸಾಧನಮಸ್ತಿ ತದಪೇಕ್ಷಯಾನ್ಯತ್ಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಸಾವಶೇಷತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾವಶೇಷತ್ವಂ ಶಿಷ್ಯೇಣ ಕಥಂ ಜ್ಞಾತಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ತದುಪದೇಶಸ್ಯ ಸಾವಶೇಷತ್ವಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ನೈವಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸಭಾಯಾಂ ತದೀಯವ್ಯವಹಾರಾದಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತದೈಕ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಯ ಗುರೂಪಸದನಸಂಭವೇನ ಪರೋಕ್ಷೋಪದೇಶಸ್ಯ ಸಾವಶೇಷತ್ವಜ್ಞಾನಸಂಭವಾತ್ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಪ್ರತಿ ಚಿತ್ತಗತಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಸಂಪಾದನಸಮರ್ಥಂ ಸಾಧನಾಂತರಂ ಮಮಾಪೇಕ್ಷತೇ ಪಿತಾ ನೂನಂ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ವಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಾಧನಾಂತರಂ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತ್ಯಸ್ತು, ತಚ್ಚ ಸಾಧನಾಂತರಂ ತಪ ಏವ ಪಿತುರಾಶಯಸ್ಥಮಿತಿ ಕಥಂ ನಿಶ್ಚಿತಮಿತಯಾಶಂಕ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಪೋವಿಶೇಷೇತಿ ।
ತಪೋರೂಪಸಾಧನವಿಶೇಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತಪಸೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯತಿಶಯಿತಸಾಧನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವ್ಯವಹಾರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹೀತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಪದಂ ಜ್ಞಾನಪರಮ್ , ತಸ್ಯ ನಿಯತತ್ವಮೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಂ ; ತೇನ ನಿಯತಸಾಧ್ಯೇನ ಸಹ ಸಾಧನತಯಾ ಸಂಬದ್ಧಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸಾವಶೇಷೋಕ್ತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಪಸಃ ಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಸಮಾಧಾನಮಿತಿ ।
ಉದಾಹರಿಷ್ಯಮಾಣಸ್ಮೃತಿಗತಸ್ಯೈಕಾಗ್ರ್ಯಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸಮಾಧಾನಮಿತಿ । ತತ್ರ ಬಾಹ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸಮಾಧಾನಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಂ ತತ್ತ್ವೇ ಸ್ಥಾಪನಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಸ್ಮೃತೌ ತಪಸಃ ಪರಮತ್ವವಿವರಣಮುತ್ತರಾರ್ಧಮ್ । ತಪಃ ಸರ್ವಧರ್ಮಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯೋ ಭವತಿ ; ಸ ಚ ತಪೋರೂಪೋ ಧರ್ಮಃ ಪರ ಇತಿ ವಿದ್ವದ್ಭಿರಪ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ತದರ್ಥಃ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ಚ ತಪಃಪದಂ ಭಾಷ್ಯಗತಸಮಾಧಾನಪದಂ ಚ ತತ್ತ್ವಚಿಂತಾಪರಮ್ , ನ ಸಮಾಧಿಪರಮ್ , ‘ತಪ ಆಲೋಚನೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶೋಧನರೂಪಸ್ಯಾಲೋಚನಸ್ಯೈವ ಸಾಧಕತಮತ್ವಾಚ್ಚ, ಅತ್ರ ಗುರೂಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಕೋಶೇಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿವೇಚನ ಏವೋಪಯೋಗಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸೋರ್ಭೃಗೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಚಾರಂ ವಿನಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಿವರ್ತಕನಿರ್ಣಯಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮೂಲಕೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸೋರ್ವಿಚಾರ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟಃ । ಅತ ಏವ ಚಾತ್ರ ಭಾಷ್ಯವಾರ್ತಿಕೇ ಪ್ರಥಮಂ ಯಥಾಶ್ರುತಭಾಷ್ಯಾದಿಕಮನುರುಧ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ತಪಃಶಬ್ದೋ ವಿಚಾರಪರತ್ವೇನೋಪಪತ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಯೋಜಿತಃ । ತಥಾ ಚ ವಾರ್ತ್ತಿಕಮ್ - ‘ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾದಿಚಿಂತನಂ ವಾ ತಪೋ ಭವೇತ್ । ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಾಯಾಲಮಿದಂ ಯತಃ’ ಇತಿ । ಸೂತಸಂಹಿತಾಯಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್‌ - ‘ಕೋಽಹಂ ಮುಕ್ತಿಃ ಕಥಂ ಕೇನ ಸಂಸಾರಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನ್ । ಇತ್ಯಾಲೋಚನಮರ್ಥಜ್ಞಾಸ್ತಪಃ ಸಂಶಂತಿ ಪಂಡಿತಾಃ’ ಇತಿ ॥
ತದ್ಧೀತಿ ।
ಅನ್ನಂ ಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ನಾದ್ಧ್ಯೇವೇತಿ ।
ಇದಂ ವಾಕ್ಯಮಾನಂದವಲ್ಲೀಗತೇನ ‘ಅನ್ನಾದ್ವೈ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಮಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ನಾಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣೋಪೇತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ವಿರಾಜಃ ಶ್ರುತಿಷೂಪಾಸ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾದಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚಾನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾವದುತ್ಪತ್ತಿರ್ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಅನ್ನಸ್ಯ ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದುತ್ಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತಿಷು ದರ್ಶನಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸ್ಥೂಲಭೂತಾತ್ಮಕಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಭೂತಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿಕಮಾಲೋಚಯತಸ್ತಸ್ಯಾನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯ ಉತ್ಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಕೃತ್ ‘ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮರ್ಥಮಾಹ –
ತಪಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿರತಿಶಯಮಿತಿ ।
ಸಂಪೂರ್ಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾವತ್ತಪ ಏವೇತಿ ।
ವಿಚಾರಂ ವಿನಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ರುತೌ ‘ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಸ್ಯ ತಪಸೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಥಮ್ ‘ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯತಿದಿಶತಿ –
ಏವಂ ಸರ್ವರ್ತ್ರೇತಿ ।
'ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಋಜ್ವನ್ಯದಿತಿ ।
ಸ ಏವ ಋಜ್ವರ್ಥಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ, ತಥಾ ಹಿ - ಸ ತಪಃ ಅತಪ್ಯತ, ಅನ್ನಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ಮರೂಪಪ್ರಾಣಪರತಂತ್ರಸ್ಯ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿಸತ್ತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಭವತೀತ್ಯಾದಿ ಲಕ್ಷಣಂ ವಿಚಾರಂ ಕೃತವಾನ್ । ಏವಂ ತಪಃ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತವಾನ್ , ತನ್ನಿಶ್ಚಯೋಪಯೋಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಯೋಜಿತವಾನಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಧ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಧೀನತ್ವಾದನ್ನಜ್ಜಾಯಮಾನಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಾದೇವ ಜಾಯಂತ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ಯುಕ್ತ ಏವೇತಿ ದ್ಯೋತನಾರ್ಥೋ ಹಿ-ಶಬ್ದಃ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ ಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪುರನರೇವ ಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಶಯಮಾಪನ್ನೋ ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಗತವಾನ್ । ಸಂಶಯಕಾರಣಂ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಮನಃಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರಾಹಿತ್ಯಾದಿಕಮೂಹನೀಯಮ್ । ಇತ್ಥಂ ಪ್ರಾಣಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಶಯಮಾಪನ್ನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯದನ್ವೇಷಮಾಣೋ ಭೃಗುಃ ಪುನರ್ವಿಚಾರಂ ಕೃತವಾನ್ - ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಮನಸಾ ನಿರೋಧದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮನಸಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಅತ ಏವ ಮನಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸಂಭವಾಚ್ಚ ಆಧಿದೈವಿಕಂ ಸಮಷ್ಟ್ಯಂತಃಕರಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತವಾನ್ । ಏವಂ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪುನಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಶಯಮಾಪನ್ನೋ ವರುಣಮುಪಗತವಾನಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸಂಶಯಕಾರಣಂ ತ್ವಸ್ಮದಾದಿಮನೋವದಾಧಿದೈವಿಕಮನೋಽಪಿ ಕರಣಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಿತಕರ್ತೃಪರತಂತ್ರಂ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಪರತಂತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಮುಖ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾದಿದೋಷದರ್ಶನಮಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಮನಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಾಯೋಗಾತ್ಕರ್ತರಿ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ತದ್ಯೋಗಾದಿತ್ಯಾದಿವಿಚಾರಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಾಧಿದೈವಿಕಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತವಾನಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ । ಪುನಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮನಾಶಾದಿಶ್ರವಣಲಿಂಗೇನ ಸಂಶಯಮಾಪನ್ನೋ ವರುಣಮುಪಗತವಾನಿತ್ಯಾದ್ಯೂಹನೀಯಮ್ ॥
'ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ಏವಂ ತಪಸೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಶುದ್ಧಾತ್ಮೇತಿ ।
ವಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ವಿಶುದ್ಧಿರನ್ನಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ದರ್ಶನವಿರೋಧಿದೋಷದರ್ಶನರೂಪಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್ । ಶನೈಃ ಶನೈರಂತರನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ । ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕೋಶಾನಾಮಿವಾಧಿದೈವಿಕಾನಾಮನ್ನಪ್ರಾಣಾದಿಕೋಶಾನಾಮಪ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕ್ರಮೇಣಾಂತರತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಂತರತಮಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಾಂತರತಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರಣಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಜಾತಸ್ಯ ವಿಚಾರೇಣೈವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ತದಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾನಂದಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಂ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಂ ಚ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದೇವಾನಂದರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೃಗೋಸ್ತಪಸೈವ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ ವದಂತ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತಪಸೈವ ಜ್ಞಾನೋದಯದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಧಾನಪದಂ ವಿಚಾರಪರಮಿತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮತ್ರಾಪ್ಯನುಸಂಧೇಯಮ್ ।
ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ತಪಸಾ ಭೃಗೋರ್ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಮಿತಿ ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇನ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಶ್ರುತೌ ಆನಂದಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತೀತಿ, ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮಾನಂದಸ್ಯೇದಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
'ಸೈಷಾ ಭಾರ್ಗವೀ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂ ನ ಪಿತುರ್ನ ವಾ ಪುತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಸಂಗತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಧುನೇತಿ ।
ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾತೋಽಪಸೃತ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಾರೂಪತ್ವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾ ಪೂರ್ವವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾ । ಏಷಾ ಅಸ್ಯಾಂ ವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಸಂನಿಹಿತಾ । ವಿದಿತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ।
ವ್ಯೋಮಸ್ವರೂಪಮಾಹ –
ಹೃದಯಾಕಾಶ ಇತಿ ।
ಹೃದಯಾಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಯಾ ಗುಹಾ ಬುದ್ಧಿಃ ತಸ್ಯಾಂ ಯ ಆನಂದಃ ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾದದ್ವೈತತ್ವಮ್ ; ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಸ್ಮಾದಾರಭ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾನಂದೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರುಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಅನ್ನಮಯಾದಿತಿ ।
'ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರಹಾಣೇನೋಪರಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಾನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಜಾತಾದಾಂತರತಮಮಾನಂದರೂಪಮದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಯಮರ್ಥ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ನಿಷ್ಪನ್ನ ಇತ್ಯನಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
'ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದೇರರ್ಥಮಾಹ –
ಯ ಏವಮನ್ಯೋಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನೇನೈವ ಕ್ರಮೇಣೇತಿ ।
ಅನ್ನಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಯೋಜನಾರೂಪೇಣೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ನಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬುದ್ಧಿಪರಿತ್ಯಾಗಪೂರ್ವಕಂ ಸರ್ವಾಂತರಮಾನಂದಂ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸಂಭಾವ್ಯ ತಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಯೋ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರೂಪಫಲಕೀರ್ತನೇ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್ತಾದೃಶಮಾನಂದಂ ವಿದ್ವಾನಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ।
ನನ್ವಶ್ರುತಂ ಪ್ರಭೂತತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಕಥಂ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಭೂತತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ವಿನಾ ಅನ್ನಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರೇಣೈವಾನ್ನವತ್ತ್ವೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸತಿ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಜಂತುಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತೇನಾನ್ನೇನಾನ್ನವಾನೇವೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಬಲಾದ್ವಿದುಷೋಽನ್ನೇ ವಿಶೇಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತಃ ಪ್ರಭೂತತ್ವವಿಶೇಷಣಮಾವಶ್ಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸರ್ವೋಽಪಿ ಜಂತುರನ್ನಮತ್ತ್ಯೇವ ; ತತ್ರಾಹ –
ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಅನ್ನವತ್ತ್ವಂ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿತ್ವಂ ವಿನಾ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಭಾವಃ । ನನು ಕೃತಕೃತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನೇದಂ ಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇದಂ ಫಲಂ ನಿಯಮೇನ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ವಾ ಚಿತ್ರಾಯಾಗಫಲನ್ಯಾಯೇನಾಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನ್ಯನುಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಪುನರ್ಜನ್ಮಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಸಂಗತಮಿದಂ ಫಲವಚನಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ - ಯಥಾ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವೇನ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ , ತಥಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವೋಪಾಸನಫಲಂ ಪ್ರಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವೇನ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯದೋಷಃ । ಏತಚ್ಚ ವ್ರತೋಪದೇಶಸ್ಯಾನ್ನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವವರ್ಣನೇನ ಭಾಷ್ಯೇ ವರ್ಣಿತಪ್ರಾಯಮೇವೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥
ನ ನಿಂದ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಪಕೃಷ್ಟಮನ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ನ ನಿಂದ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಚೋಪಪನ್ನಮದ್ಯಾಚ್ಛ್ರೇಷ್ಠಮುತಾವರಮ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ವ್ರತಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –
ವ್ರತೋಪದೇಶ ಇತಿ ।
ನನು ವಿದುಷಾ ನಿರಸನೀಯಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮ್ ? ತತ್ರಾಹ –
ಸ್ತುತಿಭಾಕ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಶರೀರಮನಆದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಿದ್ವಾರಾ ಅನ್ನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕಾಮ್ಯಾನ್ಯುಪಾಸನಾನ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷಾಂ ಸಕಾಮಾನಾಂ ಪ್ರಜಾದಿಫಲಸಂಪಾದಕತ್ವೇಽಪಿ ನಿಷ್ಕಾಮನಯಾನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಸಂಗತಿರಿತಿ ವಾ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ನನು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಥಮನ್ನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನ್ನಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಶರೀರೇಽಂತರ್ಭಾವಾದಿತಿ ।
ಏತದೇವವಿವೃಣೋತಿ –
ಯದ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ತಸ್ಯಾನ್ನಮಿತೀಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ‘ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾಕೃಷ್ಯ ಯೋಜಯತಿ -
ಶರೀರೇ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶರೀರೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಪ್ರಾಣೇ ಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸಂಗತ್ಯರ್ಥಂ ಶ್ರುತಾವಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣೇ ಶರೀರಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಧೀನಾಸ್ಥಿತಿಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾನ್ನತ್ವವಿವಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
'ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಫಲಿತಾರ್ಥಕಥನಪರಮ್ ‘ತದೇತದನ್ನಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತತ್ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಭಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತಾವಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ಅನ್ನಾದಂ ಚೇತಿ ।
ಯತ ಉಭಯಮಪ್ಯನ್ನಮನ್ನಾದಂ ಚ ತಸ್ಮಾದನ್ನಮನ್ನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ಅನ್ನಾದಶ್ಚಾನ್ನಾದೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಪರ್ಯವಸಿತಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಭಯೋರಪ್ಯನ್ನತ್ವೇ ಅನ್ನಾದತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ನಿಯಾಮಕಂ ವಿಶದಯತಿ –
ಯೇನೇತಿ ।
ಫಲಿತಂ ಸ್ವಯಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಉಭಯೋರನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಗೋಚರಮುಪಾಸನಂ ವಿಧತ್ತೇ –
ಸ ಯ ಇತಿ ।
ಅನ್ನಾನ್ನಾದಾತ್ಮನೈವೇತಿ ।
ಶರೀರಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ, ಚಿರಂ ಜೀವತೀತಿ ಯಾವತ್ ॥
ಶರೀರಪ್ರಾಣೋಭಯಮನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಗುಣಕಮುಪಾಸೀನಸ್ಯಾನ್ನಾಪರಿಹಾರಾಖ್ಯೇ ವ್ರತೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾದನ್ನಸ್ತುತಿರಪಿ ಪೂರ್ವವಲ್ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಪೂರ್ವವತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಆರ್ಥಿಕಸ್ತುತಿಲಾಭಪ್ರಕಾರಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –
ತದೇವೇತಿ ।
ತದೇವಾನ್ನಮಪರಿಹ್ರಿಯಮಾಣಂ ಸತ್ಸ್ತುತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಸ್ತುತಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿವರಣಮ್ –
ಮಹೀಕೃತಮಿತಿ ।
ಲೋಕೋ ಹ್ಯನ್ನೇ ಶುಭಾಶುಭಶಬ್ದಿತೌ ಗುಣದೋಷೌ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಗುಣವದನ್ನಮುಪಾದತ್ತೇ ದೋಷವದನ್ನಂ ಪರಿಹರತಿ, ತಥಾ ನ ಪರಿಹರೇದಿತಿ ವ್ರತೋಪದೇಶಃ । ಅತ್ರಾಶುಭಪದಮನ್ನಗತಾವರತ್ವರೂಪದೋಷಪರಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯದೋಷಪರಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಪೀರಿಹಾರಾವಶ್ಯಂಭಾವಾದಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
'ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರಕಾರಮನ್ಯತ್ರಾತಿದಿಶತಿ –
ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
'ಆಪೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ , ಜ್ಯೋತಿರನ್ನಾದಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಶರೀರಾದಿಸಂಘಾತಾಂತಃಪ್ರವಿಷ್ಟಮೇವ ಜಲಂ ತೇಜಶ್ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಶರೀರಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ । ಏವಮ್ ‘ಪೃಥಿವೀ ವಾ ಅನ್ನಮ್ , ಆಕಾಶೋಽನ್ನಾದಃ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಕಾಶಯೋಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಘಾತಾಂತಃಪ್ರವಿಷ್ಟಯೋರೇವ ಗ್ರಹಣಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥
ತಥೇತಿ ।
ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವಗುಣಕತ್ವೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಕಾಶದ್ವಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಸ್ವಗೃಹೇ ವಾಸಾರ್ಥಮಾಗತಂ ನ ನಿವಾರಯೇದಿತ್ಯೇತದ್ವ್ರತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಹ್ವನ್ನಸಂಗ್ರಹೇ ವಸತ್ಯರ್ಥಮಾಗತಾನಾಮಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಂ ವ್ರತಮೇಕೋ ಹೇತುರುಕ್ತಃ ; ತತ್ರೈವ ವಿದ್ವದಾಚಾರರೂಪಂ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಸಂಗೃಹೀತಮನ್ನಂ ಸರ್ವದಾ ಪೂಜಾಪುರಃಸರಮೇವಾರ್ಥಿಭ್ಯೋ ದೇಯಂ ನಾನ್ಯಥಾ ‘ಶ್ರದ್ಧಯಾ ದೇಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಅಪಿ ಚಾನ್ನದಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ರ ಮಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ –
ತದೇತದಾಹೇತಿ ।
ಮುಖ್ಯಾಮೇವ ವೃತ್ತಿಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪೂಜೇತಿ ॥
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಪಚಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲಂ ಚ ವೇದೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಶ್ರುತೌ ‘ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪೂರಯತಿ –
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಅನ್ನದಾನಾದಿಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನ್ಯುಕ್ತಾನೀತಿ ಸೂಚಯತಿ –
ಇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಉಪಾತ್ತಪರಿರಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಿತಪರಿಪಾಲನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಇತೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣೇ ಯೋಗರೂಪೇಣ ಅಪಾನೇ ಕ್ಷೇಮರೂಪೇಣ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋರ್ಯೋಗಕ್ಷಮರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ತೌ ಹೀತಿ ।
ನನು ಯದಿ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾಧೀನೌ ಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ ತರ್ಹಿ ತಾವೇವ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಕತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತಾವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತಾವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಫಲದಾತೃತ್ವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ವಿಮುಕ್ತಿರ್ವಿಸರ್ಗಃ ।
ಮಾನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ –
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ್ಯ ಇತಿ ॥
ಪುತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪುತ್ರಜನ್ಮನಾ ಪಿತೃಋಣಮೋಕ್ಷದ್ವಾರೇಣ ಯಾ ಪಿತುರಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಾ ಅತ್ರಾಮೃತಪದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸ್ಥನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದೇತತ್ಸರ್ವಮುಪಸ್ಥಹೇತುಕಂ ತಸ್ಮಾದನೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಾಸನಮ್ ‘ವಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪಾಯೌ’ ಇತ್ಯತ್ರೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಾತ್ ।
ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಾಕಾಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಸರ್ವಮಾಕಾಶೇ ವರ್ತತೇ ತತ್ಸರ್ವರೂಪೇಣಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ...’ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಮಾಕಾಶಮುಪಾಸ್ಯಂ ಕೇವಲಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಮಾಹ –
ತಚ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪಕತ್ವನಿರ್ಲೇಪತ್ವನಿರವಯವತ್ವಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಸರ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿರೂಪಲಕ್ಷಣಸಾಮ್ಯೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಸಂಭವಾತ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಾಕಾಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಾನಿತಿ ।
ಅನ್ನಪಾನಾದಿಭಿಃ ಸ್ಥಿತಿಮಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ‘ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಫಲಾಶ್ರವಣಾತ್ಕಥಂ ತದುಪಾಸನೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯತ್ರ ವಾಗಾದೌ ಯತ್ಫಲಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕ್ಷೇಮಾದಿಕಂ ಶ್ರುತಂ ತದ್ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ತದುಪಾಸನಾದಿತಿ ।
ಕ್ಷೇಮಾದಿಗುಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾತ್ಕ್ಷೇಮಾದಿಮಾನೇವ ಭವತ್ಯೌಚಿತ್ಯಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮಪ್ಯಾಹ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ।
ತದೇವೇತಿ ।
ತದನುರೂಪಮೇವ ಫಲಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತನ್ಮಹಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮ್ ; ತಥಾ ಚ ವಾರ್ತ್ತಿಕಮ್ - ‘ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹ ಇತ್ಯೇವಮುಪಾಸೀತ ತತಃ ಫಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ॥
ಪರಿಬೃಢತಮಮಿತಿ ।
ವಿರಾಡಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಾನಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿರಾಜೋ ಯೋ ಗುಣೋ ಭೋಗಃ ತದ್ವಾನ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಮಾಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪತಯೋಕ್ತಂ ಯದಾಕಾಶಂ ತದಾಕಾಶಂ ಪರಿಮರತ್ವಗುಣಕಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಶಸ್ಯ ಪರಿಮರತ್ವಗುಣೋಪಪಾದನಾಯ ಪ್ರಥಮಂ ವಾಯೋಃ ಪರಿಮರತ್ವಮಾಹ –
ಪರಿಮರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇತಿ ।
ವಾಯುಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ತಮೇತಾಃ ಪಂಚ ದೇವತಾ ಅಪಿಯಂತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಪರಿಮರತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಸ ಏವಾಯಮಿತಿ ।
ವಾಯುಂ ಪ್ರತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾದ್ವಾಯ್ವನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ವಾಯ್ವಾತ್ಮಾನಮಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಂ ಪರಿಮರತ್ವಗುಣಕಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಪತ್ನಾ ದ್ವಿವಿಧಾಃ - ದ್ವಿಷಂತೋಽದ್ವಿಷಂತಶ್ಚ ; ತತಃ ಸಪತ್ನಾನಾಂ ದ್ವಿಷಂತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ದ್ವಿಷಂತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅದ್ವಿಷಂತೋಽಪಿ ಚೇತಿ ।
ಏನಮದ್ವಿಷಂತೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಪ್ರಾಣಶರೀರಾದೇರನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವನಿರೂಪಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಕಥಯಿತುಂ ವ್ಯವಹಿತಂ ತದನುವದತಿ –
ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘ಆಪೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್ , ಜ್ಯೋತಿರನ್ನಾದಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಆಪಃ ಶರೀರಾರಂಭಿಕಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ, ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚ ಜಾಠರಂ ಶರೀರಾರಂಭಕಂ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಏವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಕಾಶಾವಪಿ ಶರೀರಾರಂಭಕಾವೇವ ವಿವಕ್ಷಿತೌ, ಪ್ರಾಣರೀರಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣಾಬಾದೀನಾಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ ; ತತಶ್ಚ ಶರೀರಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಾನಾಮೇವ ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅನ್ನಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭೋಗಸಾಧನತ್ವರೂಪಮನ್ನತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವರೂಪಮನ್ನಾದತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಂ ನಾಮ, ಕಿಂ ತೇನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮಸ್ತು ನಾಮ, ತೇನೋಕ್ತೇನ ಕಿಂ ತವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ಯದರ್ಥಂ ತದಿಹಾನೂದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕಥಯತಿ –
ತೇನೈತದಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಭಾವಾದಿರೂಪಃ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಸಂಸಾರಃ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕೋಪಾಧಿಧರ್ಮ ಏವ ನಾತ್ಮಧರ್ಮ ಇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಭಿಮತಂ ತದಾ ಜೀವಾತ್ಮಾಪಿ ಶರೀರಪ್ರಾಣಾದಿವತ್ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷ ಏವೇತಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಸಂಸಾರೋ ನ ಭ್ರಾಂತಿಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಾತ್ಮಾಪೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಕಾರ್ಯಂ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾದಾಕಾಶಾದಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಗಮಬಾಧಿತಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನೇತಿ ।
ಅಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಜೀವರೂಪೇಣ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ಪರಜೀವಯೋರೇಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ, ತತೋ ನಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಗ್ರಹಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಮಸಂಸಾರಿಣೋ ಜೀವರೂಪೇಣ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಪರೇತರಾತ್ಮನೋರೇಕತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ, ಕಿಂ ತು ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿಬಲಾದಪೀತ್ಯಾಹ –
ಸೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ।
ಸ್ರಷ್ಟಾ ತಾವತ್ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನಿರ್ವಿವಾದಮ್ ; ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ‘ಪಶ್ಯಞ್ಶೃಣ್ವನ್ಮನ್ವಾನಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಸಂಸಾರಿತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರವೇಶೇ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಸಿದ್ಧಃ ; ತಥಾ ಚ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತ್ಯಾ ತಯೋರೇಕತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ಇತರಥಾ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಾಭಾವೇನ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಮಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ಪರೇತರಾತ್ಮನೋರೇಕತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರ ಶಂಕತೇ –
ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯೇಷೂಪಾದಾನತಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಸಮಯ ಏವ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಜೀವರೂಪಭಾವಾಂತರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಿರೇವ ಪ್ರವೇಶೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಅತೋ ನ ಪ್ರವೇಶಲಿಂಗಾತ್ತಯೋರೇಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವ ನಿರಾಸಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರವೇಶಪದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾನ್ನೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ಪ್ರವೇಶಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಜೀವರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಂ ವಿನೈವ ಪರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಾತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವೇನ ಭಾನಮೇವ ಪ್ರವೇಶಪದಾರ್ಥ ಇತಿ ಪೂರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಅನೇನೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಂತರೇಣೇತಿ ।
ಜೀವರೂಪವಿಕಾರಾಂತರಾತ್ಮನೈವ ಪ್ರವೇಶೋ ನ ತ್ವವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯ, ಅನ್ಯಥಾ ಜೀವೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಜೀವೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಣಬಲಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ ತತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ದೂಷಯತಿ –
ನ, ತತ್ತ್ವಮಸೀತೀತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿವದ್ವಿಕಾರತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೋಪದೇಶವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭೇದೋಪದೇಶಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕತೇ –
ಭಾವಾಂತರೇತಿ ।
ಜೀವಲಕ್ಷಣಂ ಭಾವಾಂತರಂ ವಿಕಾರಾಂತರಮಾಪನ್ನಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಪರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದಪೋಹಾರ್ಥಾ ಜೀವಪರಯೋರಭೇದಧ್ಯಾನಲಕ್ಷಣಾ ಸಂಪತ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಪುನರ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವವಿರುದ್ಧಮ್ ಐಕ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಅತೋ ನ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಂಪದುಪಾಸನಾಪರತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವೇ ನಾಶಾಪತ್ತ್ಯಾ ‘ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತೇ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಿರೋಧಾದ್ವಾಸ್ತವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಂಪದಾಪೋಹಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೈಕ್ಯೋಪದೇಶ ಏವ ‘ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತಃ’ ಇತಿವದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ನ, ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ನನು ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾನುಭವವಿರುದ್ಧಮ್ , ಅತೋ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ಸಂಪತ್ಪರಮೇವ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಶಂಕತೇ –
ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರೋಪಲಬ್ಧೃತ್ವಾನ್ನ ಸಂಸಾರಧರ್ಮಕತ್ವಮುಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನೀಲಪೀತಾದೇರುಪಲಬ್ಧೃಧರ್ಮತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ರೂಪಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಶಂಕತೇ –
ಸಂಸಾರಧರ್ಮೇತಿ ।
'ಅಹಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಮಾನ್’ ಇತಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮನುಭೂಯತೇ ; ಸ ಚಾನುಭವೋ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಮೈವ ; ‘ಗೌರೋಽಹಮ್’ ‘ನೀಲೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಸ್ತು ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಸಾಧಕಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಬಾಧಿತಃ ; ಅತೋ ನ ರೂಪಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಗತ್ವಾದಿಶ್ರುತಿಬಾಧಿತತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾನ್ನಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥಮ್ , ಅತೋ ನಾಭೇದಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾದೇರಾತ್ಮನಾ ಸಹಾಭೇದೋ ಭೇದೋ ವಾ ? ಆದ್ಯೇ ನ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನತಾ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತಿ ।
ಅವ್ಯತಿರೇಕಾದಿತಿ ।
ಅವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭೇದಪಕ್ಷೇ ಧರ್ಮಾಣಾಮುಪಲಬ್ಧಿಕರ್ತೃಕೋಟಿಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾದುಪಲಬ್ಧಿಕರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಪಕ್ಷೇ ನ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಾನಿರುಪಣಾತ್ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ನಿರಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।
ಅಭೇದೇ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಉಷ್ಣೇತಿ ।
'ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಭೇದೋಪದೇಶಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಗ್ರಾಹಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ತತ್ರ ತದ್ಗ್ರಾಹಕಾನುಮಾನವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ತ್ರಾಸಾದಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತ್ರಾಸಾದೇಸ್ತದನುಮೇಯದುಃಖಾದೇಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ವಸ್ತುತೋ ದ್ರಷ್ಟೃಧರ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ನ, ತ್ರಾಸಾದೇರಿತಿ ।
'ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಭೇದೋಪದೇಶಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಕಾಪಿಲೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಾಪಿಲಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇ ಹಿ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ವಸ್ತುತ ಆತ್ಮಭೇದಃ, ತೇಷಾಂ ಚ ಪರಮಾರ್ಥ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಭೇದಃ, ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಚ ತೇಷಾಂ ವಾಸ್ತವಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ದೃಶ್ಯತೇ ; ತತೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ ಆಗಮಸ್ಯ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಕಾಪಿಲಾದಿತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಶೂನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತರ್ಕಪಾದೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತತ್ವಾತ್ಪೌರುಷೇಯಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ವೇದವತ್ಸ್ವತಃಪ್ರಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಮೂಲಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ತದ್ವಿರೋಧಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ವೇದವಿರೋಧೇ ಚೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತತ್ವಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ।
ಉಪಪಾದಿತಮರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಏವಮವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವೇನ ಪ್ರವೇಶಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ನಿಶ್ಚಿತಮಸಂಸಾರಿತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಪರೇಣೈಕತ್ವಾಚ್ಚಾಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪರಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕತ್ವೇ ಮಾನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಶ್ರುತಿರೇವ ಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ॥
ಉಪಸಂಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಯಾ ಕೋಶೇಷ್ವಾತ್ಮತ್ವಭ್ರಮಮಪೋಹ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಪಸಂಕ್ರಮ್ಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಹ –
ಏತತ್ಸಾಮೇತಿ ।
'ಇಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನ್’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಸಂಗತಿಕಥನಾಯ ವ್ಯವಹಿತಮನುವದತಿ –
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
'ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ - - ‘ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾರ್ಥೋ ವಿಸ್ತರೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಸ ಯ ಏವಂ ವಿತ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿದುಷೋ ವಾಗಾದ್ಯಗೋಚರಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾದರ್ಥಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಲ್ಲ್ಯಾಮಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪತ್ತಿಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಸರ್ವಕಾಮಾಪ್ತಿಃ ಸಂಗ್ರಹೇಣೋಕ್ತೈವೇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ವಿಸ್ತರೇಣೇತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮ್ ‘ಇಮಾಁಲ್ಲೋಕಾನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಕಮವತಾರಯತಿ –
ಕೇ ತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಕಾಮಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪೇ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕೇ ತ ಇತಿ ।
ಕಾಮಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಿಂವಿಷಯಾ ಇತಿ ।
ಸಾಹಿತ್ಯೇ ಕಾಮಾನಾಮಶನೇ ಚ ತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇತದ್ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನೋತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಜಾತಂ ಪಠ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಯಾ ಆನಂದವಲ್ಲ್ಯಾ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಅವ್ಯವಹಿತಭೃಗುವಲ್ಲ್ಯಾಪಿ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಮ್ ‘ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನ್ನಾನ್ನಾದತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅನ್ನಾನ್ನಾದಭಾವೇನೋಪಾಸನೇ ಉಪಯೋಗಶ್ಚೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಕ್ಷೇಮ ಇತಿ ವಾಚಿ’ ಇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇತಿ ।
ತೇಷೂಪಾಸನೇಷು ವಿವಕ್ಷಿತಾನ್ಫಲವಿಶೇಷಾನಪಿ ಕಾಮಶಬ್ದೇನಾನುವದತಿ –
ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿನಿಯತಾ ಇತಿ ।
ತತ್ತದುಪಾಸನಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಂ ಮುಕ್ತಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಅನೇಕೇತಿ ।
ನಾನಾವಿಧೋಪಾಯಸಾಧ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವ ತೇಷಾಮವಿದ್ಯಾಕಾಲಿಕತ್ವಮಾಹ –
ಆಕಾಶಾದೀತಿ ।
ಆಕಾಶಾದಯೋ ಯೇ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಯಭೇದಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಸ್ತತ್ಸಾಧ್ಯಾ ಏವ ತೇ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದರ್ಶಿತಾಃ, ನ ತು ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ , ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತ್ವತ್ರಾಪಿ ವಲ್ಲ್ಯಾಮ್ ‘ಸ ಏಕಃ, ಸ ಯ ಏವಂವಿತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ‘ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ಸಹ’ ಇತಿ ಫಲಂ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇತ್ಥಮಸ್ಯಾಮಪಿ ವಲ್ಲ್ಯಾಂ ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನ ಫಲವಚನಾನುವೃತ್ತಿಂ ಸೂಚಯಿತ್ವಾ ತತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿಮುದ್ಭಾವಯತಿ –
ಏಕತ್ವೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಏಕತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೇ ಸತಿ ಕಾಮಯಿತವ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶಾದಿಭೇದಜಾತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧ್ಯಕಾಮಜಾತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿವ ಪುನಃ ಕಾಮಾನ್ಪ್ರತಿ ಕಾಮಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮೇಕತ್ವೇ ಕಾಮಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಫಲಿತಮಾಹ –
ತತ್ರ ಕಥಮಿತಿ ।
ಏಕತ್ವಂ ಕಾಮಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾ ವಾ ತತ್ರ-ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಅವಿದ್ಯಾಲೇಶವಶೇನ ಪ್ರಪಂಚಾಭಾಸಮನುಭವನ್ವಿದ್ವಾನ್ ‘ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾಹಮ್’ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋಽಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಭುಜಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಯತ್ಕಾಮಾನ್ನಿತ್ವಂ ಕಾಮರೂಪಿತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ ತನ್ಮಮೈವೇತಿ ಪಶ್ಯನ್ಯುಗಪತ್ಸರ್ವಾನ್ವಿಷಯಾನಂದಾನಶ್ನುತ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ । ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತು ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಾತ್ರಮ್ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ - ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ।
ಅತೋ ನ ಫಲವಚನೇ ತ್ವದುಕ್ತಾನುಪಪತ್ತಿರ್ದೋಷ ಇತ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇಽಪಿ ವಿದುಷಃ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದರ್ಶಯನ್ ‘ಸ ಯಶ್ಚಾಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ –
ಪುರುಷೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪುರುಷಸ್ಥಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನ ಆದಿತ್ಯಸ್ಥಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷೌ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧೀ ಚ ನಿರಸ್ಯೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾನನ್ನಮಯಾದೀನಾನಂದಮಯಾಂತಾನನಾತ್ಮನಃ ಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಕ್ರಮ್ಯ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಭೂತಮದ್ವೈತಮಾಪನ್ನಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸನ್ನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅದ್ವೈತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಫಲಭೂತತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಸುಖರೂಪತ್ವಮಾಹ –
ಆನಂದಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ತದರ್ಥಮೇವಾನರ್ಥಾಸ್ಪೃಷ್ಟತ್ವಮಾಹ –
ಅಜಮಮೃತಮಭಯಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮಾಹ –
ಅದೃಶ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸವಿಶೇಷಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವನಿಯಮೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವಜಡತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಾನ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಮಿತಿ ।
ನನು ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಲೋಕಸಂಚಾರೋ ನ ನಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮತ್ವೇನಾನುಭವನ್ನಿತಿ ।
ಏತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮತ್ವಾತ್ಸಾಮ ।
ಸಮತ್ವಮೇವಾಹ –
ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ಸರ್ವ್ಯಾಪಿಸ್ವರೂಪಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವನುಭವಸಿದ್ಧಸ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಚ ಖ್ಯಾಪನಂ ನಿಷ್ಫಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಲೋಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಸಾರದಾವಾನಲಶಾಂತಿಃ, ಅತೋ ಯತ್ನತಸ್ತತ್ಸಂಪಾದನೀಯಂ ಸರ್ವೈರಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಂ ಲೋಕಾನುಗ್ರಹಃ ।
ಗಾನಪ್ರಕಾರಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಹಾವುಶಬ್ದೋ ವಿಸ್ಮಯಾರ್ಥಃ ಅಭ್ಯಾಸಸ್ತು ತತ್ರಾತಿಶಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ॥
ಕ ಇತಿ ।
ಕಿಂಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಕೃತೋ ವಿದುಷೋ ವಿಸ್ಮಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಾದಿರೂಪಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಕಥಮನ್ನಾನ್ನಾದರೂಪೇಣ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿಮದವಿದ್ಯಾಲೇಶಮಹಿಮ್ನೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ನಿರಂಜನೋಽಪಿ ಸನ್ನಿತಿ ।
ಅನ್ನಂ ಭೋಗ್ಯಜಾತಮ್ , ಅನ್ನಾದೋ ಭೋಕ್ತಾ, ತಯೋಃ ಸಂಘಾತೋ ನಾಮ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಃ, ತತ್ಕರ್ತಾ, ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲದಾತೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಚೇತನಾವಾನಿತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಥ ವಾ ಅನ್ನಸ್ಯೈವ ಸಂಘಾತಕೃದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನ್ವನೇಕೇಷಾಂ ಮೃತ್ತೃಣಕಾಷ್ಠಾದೀನಾಂ ಗೃಹಪ್ರಾಸಾದಾದಿರೂಪೇಣ ಸಂಘಾತಕರಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯಾದನೀಯಸ್ಯ ಸಂಘಾತಕರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ಅನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಿದ್ವಾರಾ ಅನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಂಹತಿಕರಣಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶರೀರಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಮೇಲನರೂಪಂ ಸಂಘಾತಂ ಕಿಮರ್ಥಮಯಂ ಕರೋತಿ ? ತತ್ರಾಹ –
ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾರ್ಥೋ ಭೋಗಾದಿಃ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶರೀರಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪರಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಸಂಹತಿಕರಣಮಿತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ತದೇವ ಕುತಃ ಸಿದ್ಧಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ಪರಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ತದ್ವಿಶದಯತಿ –
ಅನ್ನಾದಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತ ಇತಿ ।
ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥಸ್ಯ ಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಡಸ್ಯ ಶರೀರಪ್ರಾಣಾದೇಃ ಕಾಷ್ಠತೃಣಾದೇರಿವ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತನಾರ್ಥತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸತ್ತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚ ಸತ್ತ್ಯಮ್ , ಸನ್ಮೂರ್ತಂ ತ್ಯದಮೂರ್ತಮಿತಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಋತಶಬ್ದಿತಸ್ಯ ಜಗತ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಮೇವೋತ್ಪನ್ನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಶ್ಚಾಹಮಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮಿಂದ್ರಾದಿದೇವೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಮುತ್ಪನ್ನೋ ವಿರಾಟ್ಪುರುಷಶ್ಚಾಹಮಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಮೃತಸ್ಯ ನಾಭಿಶ್ಚಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಶ್ರುತೌ ಯೋಜನಾಂ ಮತ್ವಾ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ಯದಮೃತತ್ವಂ ತನ್ಮತ್ಸಂಸ್ಥಂ ಮತ್ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಮಮ ಪರಮಾನಂದಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಮಾಂ ದದಾತೀತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ , ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ದೇಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವಾರಯತಿ -
ಅನ್ನಾತ್ಮನೇತಿ ।
‘ಅಹಮನ್ನಮ್ ‘ ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತತ್ವಾದನ್ನಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ತಥಾಬ್ರವೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತ್ಥಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ –
ಯಥಾಭೂತಮಿತಿ ।
ಅನ್ನಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ನಭೂತಂ ಮಾಂ ಯೋ ದದಾತಿ ಸ ಏವಂ ದದತ್ಸನ್ಮಾಮವಿನಷ್ಟಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದಾತುರನ್ನಂ ವರ್ಧತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅದತ್ವೇತಿ ।
ಲೋಭಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಪ್ರತ್ಯದ್ಮೀತಿ ।
ಭಕ್ಷಯಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವೈಶ್ವದೇವಾವಸಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಭ್ಯೋಽತಿಥಿಭ್ಯೋ ಯಥಾಶಕ್ತ್ಯನ್ನಮದತ್ವಾ ಭುಂಜಾನಸ್ಯ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ನರಕಪಾತೋ ಭವೇದಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಃ, ಅನ್ನಭೂತಂ ಮಾಮದತ್ವಾ ಭಕ್ಷಯಂತಮಹಮಪಿ ಭಕ್ಷಯಾಮೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಮುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯದನೀಯತಯಾ ಅನ್ನಭೂತೋ ಯೋ ನಾಸ್ತಿಕಃ ತಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯೈವ ಸತೋ ಮುಕ್ತೋಽಪ್ಯದನೀಯೋ ಭವತ್ಯೇವಾನ್ನಭೂತತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ನಾಸ್ತಿಕೈರ್ವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಿರಿವಾದ್ಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಾದಪಿ ತೀವ್ರತರಂ ದುಃಖಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ತಥಾ ಚ ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಸಾರ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಮುಮುಕ್ಷುಃ ಶಂಕತೇ –
ಅತ್ರಾಹೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಮಾ ಭೈಷೀರಿತಿ ।
ಸರ್ವಕಾಮಾಶನಶಬ್ದಿತಸ್ಯಾನ್ನಾನ್ನಾದಭಾವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರತ್ವಾನ್ನ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಭಯಲೇಶೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ನಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಭಯಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅತೀತ್ಯಾಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ವದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಸ್ತುತೋ ಭಯಹೇತೋರಭಾವಾನ್ನ ತಸ್ಯ ಭಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಂ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಸರ್ವಂ ವಿದ್ಯಯಾತೀತ್ಯ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಾಪನ್ನೋ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಯದಿ ಮುಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನ ಏವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ, ತರ್ಹೀದಮ್ ‘ಅಹಮನ್ನಾದಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂ ಕೇನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಿಸ್ತುತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಂ ವಚನಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಮನ್ನಾದಿಭಾವಸ್ಯ ಸಂವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ –
ಯೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ವಾಚಾರಂಭಣಾದಿಶ್ರುತೇರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಯುಕ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಇದಾನೀಂ ಸ್ತುತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಕತ್ವಮನ್ನಾದಿವಚನಸ್ಯ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಸ ಏವಂಭೂತೋಽಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿಮಿತ್ತಃ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಕೋಽನ್ನಾನ್ನಾದಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಸ್ತುಗತ್ಯಾಸನ್ನಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ಯೋಽಯಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಭೂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ತಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮನ್ನಾದಿವಚನೇನ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಸರ್ವಕಾಮಾಶನರೂಪಮುಚ್ಯತೇ, ನ ತ್ವನ್ನಾದಿಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ಅತ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಬಲಾದವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ನಾಸ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತೋ ಭಯದುಃಖಾದಿದೋಷಲೇಶೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಪುನರ್ವಿದುಷಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮುಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಮೇವಾನುಸರನ್ನುತ್ತರವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ –
ಅಹಂ ವಿಶ್ವಮಿತಿ ।
ಭುವನಮಿತಿ ।
ಭೂರಾದಿಲೋಕಜಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರೇಣೇತಿ ।
ಸರ್ವಜಗತ್ಸಂಹರ್ತೃರುದ್ರರೂಪೇಣಾಹಮೇವಾಭಿಭವಾಮಿ ಸಂಹರಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುವರ್ನ ಇತ್ಯತ್ರ ನಕಾರ ಇವಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ –
ಆದಿತ್ಯ ಇವೇತಿ ।
ಅಸಕೃದಿತಿ ।
ಸದೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಯೋತಿಃಪದಂ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಪರಮ್ ।
'ಇತ್ಯುಪನಿಷತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಇತೀಯಮಿತಿ ।
ವಿಹಿತಾ ನಿರೂಪಿತಾ ।
'ಯ ಏವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಏವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಭೃಗುವದಿತಿ ।
ವೇದ, ಸಂಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂಗಲಾರ್ಥಮೋಂಕಾರಮುಚ್ಚಾರಯತಿ –
ಓಮಿತೀತಿ ॥
ಅನ್ನಪ್ರಾಣಮನೋಬುದ್ಧಿಸುಖೈಃ ಪಂಚಭಿರುಜ್ಜ್ವಲಾ ।
ಭಗವತ್ಯರ್ಪಿತಾ ಜೀಯಾದ್ವನಮಾಲಾ ಕೃತಿರ್ಮಮ ॥ ೧ ॥
ನಾರಾಯಣಪದದ್ವಂದ್ವಂ ನಾರದಾದಿಭಿರಾದೃತಮ್ ।
ನಮಾಮಿ ಶತಶೋ ನಿತ್ಯಂ ನಮತಾಂ ಮುಕ್ತಿದಾಯಕಮ್ ॥ ೨ ॥