अच्युतकृष्णानन्दतीर्थविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
విఘ్నేశ్వరం విఘ్నశాన్త్యై వాణీం వాచః ప్రవృత్తయే ।
గురూన్గూఢార్థభానాయ ప్రణమామి నిరన్తరమ్ ॥ ౧ ॥
జగన్మఙ్గలరూపాయ సృష్టిస్థిత్యన్తకారిణే ।
నమో లక్ష్మీసమేతాయ కృష్ణాయ పరమాత్మనే ॥ ౨ ॥
పరిపూర్ణం నిత్యశుద్ధం నిర్విశేషం స్వయమ్ప్రభమ్ ।
సత్యానన్దస్వరూపం యత్తదహం బ్రహ్మ నిర్భయమ్ ॥ ౩ ॥
ఆచార్యస్య ప్రసాదేన పూర్వపుణ్యైకజన్మనా ।
తైత్తిరీయకభాష్యస్య వ్యాఖ్యాం కుర్వేఽతిభక్తితః ॥ ౪ ॥
తైత్తిరీయకోపనిషదం వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్భాష్యకారః తత్ప్రతిపాద్యం బ్రహ్మ జగజ్జన్మాదికారణత్వేన తటస్థలక్షణేన సామాన్యేనోపలక్షితం సత్యజ్ఞానాదినా స్వరూపలక్షణేన విశేషతో నిశ్చితం నమస్కరోతి —
యస్మాజ్జాతమితి ।
జ్ఞానాత్మన ఇతి స్వరూపలక్షణం సూచితమ్ ॥ ౧ ॥
గురుభక్తేర్విద్యాప్రాప్తావన్తరఙ్గసాధనత్వం ఖ్యాపయితుం గురూన్ప్రణమతి —
యైరితి ।
ఇమే క్రమేణ వ్యాఖ్యేయత్వేన బుద్ధిస్థాః । పదాని చ వాక్యాని చ ప్రమాణాని చ పదవాక్యప్రమాణాని । ‘సోఽకామయత’ ఇత్యాదౌ బ్రహ్మసత్త్వసాధకతయా వివక్షితాన్యనుమానాని ప్రమాణాని । తేషాం పదవాక్యప్రామాణానాం వివేచనపూర్వకం వ్యాఖ్యాతా ఇత్యర్థః । యద్వా పదం వ్యాకరణం తత్సాధుత్వవిచారరూపత్వాత్ , వాక్యం మీమాంసా వేదవాక్యవిచారరూపత్వాత్ , ప్రమాణం న్యాయశాస్త్రం ప్రాధాన్యేన ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిచారాత్మకత్వాత్ ; తతశ్చ పదవాక్యప్రమాణైః సాధనభూతైర్వ్యాఖ్యాతా ఇత్యర్థః ॥ ౨ ॥
చికీర్షితం నిర్దిశతి —
తైత్తిరీయకేతి ।
నను వ్యుత్పన్నస్య పదేభ్య ఎవ పదార్థస్మృతిసమ్భవాత్పదస్మారితపదార్థానాం యథాయోగ్యం సమ్బన్ధస్యైవ వాక్యార్థస్యావగన్తుం శక్యత్వాత్ సూత్రకారేణ వేదాన్తతాత్పర్యస్య నిరూపితత్త్వాచ్చ వ్యర్థః పృథగ్వ్యాఖ్యారమ్భ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
విస్పష్టార్థేతి ।
మన్దమతీనాం స్వత ఎవ నిఃశేషపదార్థస్మరణాసమ్భవాదుపనిషద్గతనిఃశేషపదార్థానాం నిఃసంశయజ్ఞానం యేభ్యో రోచతే తేషాముపకారాయేత్యర్థః ॥ ౩ ॥
ఉపనిషదః కర్మకాణ్డేన నియతపౌర్వాపర్యసూచితం సమ్బన్ధం విశిష్య ఖ్యాపయితుం కర్మకాణ్డార్థే కీర్తయతి —
నిత్యానీతి ।
పూర్వస్మిన్గ్రన్థే నిత్యాని కర్మాణి సఞ్చితదురితక్షయార్థత్వేనాధిగతాని ; తైశ్చ నిత్యైరిహ జన్మని జన్మాన్తరేషు వానుష్ఠితైః క్షీణపాపస్య శుద్ధాన్తఃకరణస్య కర్మానుష్ఠానప్రయోజకావిద్యాకామపరిహారద్వారా ముక్తిసిద్ధయే ఇదానీమ్ ఉపనిషది బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తూయతే నిరూప్యత ఇత్యర్థః । తథా చ కర్మణాం బ్రహ్మవిద్యాం ప్రతి చిత్తశుద్ధిద్వారా సాధనత్వాత్తత్ప్రతిపాదకయోరపి కర్మకాణ్డోపనిషదోః సాధ్యసాధనభావః సమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।
నను కర్మకాణ్డస్య చేత్పాపక్షయద్వారా విద్యాయాం వినియోగః, తర్హి పశుస్వర్గాదిసాధనభూతానాం కామ్యకర్మణాం తత్రోక్తిరసఙ్గతా తేషాం విద్యాసాధనత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
కామ్యాని చేతి ।
అయం భావః - కామ్యానాం ఫలార్థత్వేఽపి ఫలాభిసన్ధిం వినా కృతానాం తేషాం విద్యాసాధనత్వమప్యస్త్యేవ, వివిదిషావాక్యేన నిత్యకామ్యసాధారణ్యేన కర్మణాం విధ్యాయాం వినియుక్తత్వాత్ ‘అనాశ్రితః కర్మఫలమ్’ ఇత్యాదిస్మృతిష్వపి తథోక్తత్వాచ్చ ; కర్మకాణ్డే ఫలార్థినాం కామ్యకర్మవిధానమపి విద్యోపయోగ్యేవేతి ।
కర్మోపాదానహేతుపరిహారాయేత్యత్ర నిర్దిష్టః కర్మప్రవృత్తిహేతుః క ఇతి జిజ్ఞాసాయామాహ —
కర్మహేతురితి ।
అత్ర యద్యప్యవిద్యాపి కర్మోపాదానహేతుః, తథా చ వక్ష్యతి - ‘తస్మాదవిద్యాదికర్మోపాదానహేతునివృత్తౌ’ ఇతి, తథాప్యవిద్యాయాః కామద్వారా కర్మహేతుత్వాత్కామో హేతురిత్యుక్తమ్ । కామస్యైవ ప్రాధాన్యేన కర్మహేతుత్వం భగవతా వ్యాసేనాప్యుక్తమ్ - ‘యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’ ఇతి ।
కామస్య కర్మహేతుత్వేఽన్వయవ్యతిరేకౌ ప్రమాణయతి —
ప్రవర్తకత్వాదితి ।
కామే సతి ప్రాణినాం ప్రవృత్తిదర్శనాదిత్యర్థః ।
ఆప్తకామానాం హీతి ।
అనుపపత్తిపదమభావపరమ్ । తతశ్చ ఆప్తకామానాం ప్రాప్తస్వరూపానన్దానాం స్వాత్మని స్వరూపానన్దేఽవస్థానాద్ధేతోః కామాభావే ప్రవృత్త్యభావదర్శనాద్ ఇత్యర్థః । తేషాం ప్రవృత్త్యభావః ప్రసిద్ధ ఇతి హి-శబ్దార్థః ।
నన్వాప్తకామత్వే కో హేతుః ? తత్రాహ —
ఆత్మకామత్వే చేతి ।
ఆత్మైవ కామ ఆనన్దో యస్య సాక్షాత్కృతః స ఆత్మకామః, తస్య భావ ఆత్మకామత్వమ్ , తస్మిన్సత్యాప్తకామతా భవతీత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మవిద్యైవాప్తకామతాహేతుః నాత్మానన్దసాక్షాత్కారవత్త్వమ్ ; తత్రాహ —
ఆత్మా చ బ్రహ్మేతి ।
‘అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇతి శ్రుతేరితి భావః ।
బ్రహ్మవిద ఆత్మానన్దప్రాప్తౌ మానమాహ —
తద్విదో హీతి ।
హి యస్మాత్పరస్య స్వరూపానన్దస్య ప్రాప్తిం బ్రహ్మవిదః ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి శ్రుతిర్వక్ష్యతి, తస్మాద్బ్రహ్మవిదాప్తకామ ఇత్యర్థః ।
నన్వాత్మానన్దస్య నిత్యప్రాప్తత్వాద్విద్యయా తత్ప్రాప్తిశ్రుతిరనుపపన్నా ; నేత్యాహ —
అత ఇతి ।
ఆత్మస్వరూపత్వేఽప్యవిద్యావృతత్వాద్విద్యయా తదావరణనివృత్తౌ స్వాత్మానన్దే యదభేదేనావస్థానం తదత్ర పరప్రాప్తిర్వివక్షితా ; అతో న విద్యావైయర్థ్యశఙ్కేతి భావః ।
బ్రహ్మవిదః పరప్రాప్తావేవాన్యదపి వాక్యద్వయం పఠతి —
అభయమితి ।
బ్రహ్మణ్యభయం యథా భవతి తథా ప్రతిష్ఠాం స్వాత్మభావేనావస్థానం యదా విన్దతే తదైవాభయం గతో భవతీత్యర్థః । ఆనన్దమయం పరమాత్మానముపసఙ్క్రామతి ప్రాప్నోతీత్యర్థః । ఇదం చ వృత్తికారమతాభిప్రాయేణోదాహృతమ్ , స్వమతే ఆనన్దమయస్య జీవత్వాదితి బోధ్యమ్ ॥
నను జీవస్య శరీరేఽవస్థానం బన్ధహేతుః, ‘న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి’ ఇతి శ్రుతేః ; ఆత్యన్తికేన శరీరసమ్బన్ధాభావేన యుక్తే స్వస్వరూపేఽవస్థానం మోక్షః, ‘అశరీరం వావ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశతః’ ఇతి శ్రుతేః ; స చాత్యన్తికః శరీరసమ్బన్ధాభావో బ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యాం వినా కర్మభిరేవ సిధ్యతి, కిం విద్యయేతి మీమాంసకః శఙ్కతే —
కామ్యేతి ।
కామ్యం కర్మ దేవాదిశరీరహేతుః, ప్రతిషిద్ధం కర్మ తిర్యగాదిశరీరహేతుః, నిత్యనైమిత్తికాననుష్ఠానం ప్రత్యవాయోత్పాదనద్వారా నారక్యాదిజన్మహేతుః । తథా చ ముముక్షుణా సర్వాత్మనా కామ్యప్రతిషిద్ధయోరనారమ్భాత్సమ్యఙ్నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానేన ప్రత్యవాయానుత్పాదాచ్చ న భావిజన్మప్రాప్తిః, ఆరబ్ధఫలయోశ్చ పుణ్యపాపయోరుపభోగేనైవ నాశాన్న తతోఽపి భావిజన్మప్రాప్తిశఙ్కా ; తథా చ విద్యాసమ్పాదనయత్నం వినా ముముక్షోరేవం వర్తమానస్యాత్యన్తికశరీరసమ్బన్ధాభావశబ్దితః స్వాత్మన్యేవావస్థానలక్షణో మోక్షః సిధ్యతీత్యర్థః । అత్ర చ శరీరసమ్బన్ధస్య కర్మనిమిత్తకత్వాత్ ‘నిమిత్తాపాయే నైమిత్తికాపాయః’ ఇతి న్యాయేన శరీరసమ్బన్ధాభావరూపమోక్షస్య కర్మసాధ్యత్వోక్తిరితి మన్తవ్యమ్ ।
మీమాంసక ఎవ ప్రకారాన్తరమాహ —
అథవేతి ।
యాని కర్మాణి స్వర్గసాధనత్వేన శ్రుతాని తాన్యేవ మోక్షసాధనమ్ , స్వర్గశబ్దవాచ్యస్య నిరతిశయసుఖస్య స్వరూపానన్దలక్షణాన్మోక్షాదన్యత్వాసమ్భవాత్ ‘యన్న దుఃఖేన సమ్భిన్నం న చ గ్రస్తమనన్తరమ్ । అభిలాషోపనీతం చ తత్సుఖం స్వఃపదాస్పదమ్’ ఇత్యర్థవాదేన నిరతిశయప్రీతేః స్వర్గశబ్దవాచ్యత్వావగమాత్ త్రివిష్టపాదిజనితసుఖే దుఃఖాసమ్భిన్నత్వాదివిశేషణానామసమ్భవాత్ । తథా చ నిరతిశయప్రీతిరూపస్య మోక్షస్య కర్మహేతుకత్వావగమాత్కర్మభ్య ఎవ మోక్షః సిధ్యతి, కిం విద్యాసమ్పాదనయత్నేనేత్యర్థః ।
తత్రాద్యం మతం నిరాకరోతి —
న ; కర్మానేకత్వాదితి ।
కర్మణామనేకత్వసమ్భవాన్న విద్యాం వినా మోక్షసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి —
అనేకాని హీతి ।
కర్మానేకత్వప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః । తేషు కర్మసు యాన్యనారబ్ధఫలాని తేషాముపభోగేన క్షయాసమ్భవాత్తాని శేషకర్మాణి తన్నిమిత్తశరీరారమ్భ ఎవంవృత్తస్యాప్యుపపద్యత ఇత్యర్థః ।
నన్వనేకజన్మాన్తరకృతానాం సర్వేషామేవ కర్మణాం సమ్భూయ వర్తమానజన్మారమ్భకత్వసమ్భవాదనారబ్ధఫలాని కర్మాణి న సన్త్యేవ ; నేత్యాహ —
విరుద్ధఫలానీతి ।
స్వర్గనరకాదిరూపవిరుద్ధఫలవతాం జ్యోతిష్టోమబ్రహ్మహత్యాదీనాం సమ్భూయైకజన్మారమ్భకత్వాసమ్భవేనైకస్మిఞ్జన్మన్యుపభోగేన తేషాం క్షయాసమ్భవాత్సన్త్యేవ శేషకర్మాణీత్యర్థః ।
సఞ్చితకర్మసద్భావే మానమాహ —
కర్మశేషసద్భావసిద్ధిశ్చేతి ।
తత్తత్ర స్వర్గాదవరోహతాం మధ్యే యే ఇహాస్మిఀల్లోకే రమణీయచరణాః పుణ్యకర్మాణః తే రమణీయాం బ్రాహ్మణాదియోనిం ప్రతిపద్యన్త ఇతి శ్రుత్యర్థః । ప్రేత్య స్వకర్మఫలమనుభూయ తతః శేషేణ జన్మ ప్రతిపద్యన్త ఇతి స్మృతిరపి స్వర్గాదవరోహతాం శేషకర్మసద్భావం దర్శయతీత్యర్థః ।
నను సఞ్చితకర్మణాం సత్త్వేఽపి తేషాం నిత్యానుష్ఠానేన క్షయాన్న తైర్భావిజన్మప్రాప్తిరితి శఙ్కతే —
ఇష్టానిష్టేతి ।
నిత్యానాం సఞ్చితకర్మక్షయఫలకత్వం మీమాంసకస్య స్వాభ్యుపగమవిరుద్ధమితి దూషయతి —
నేతి ।
అసుఖరూపస్యేతి ।
సుఖసాధనస్యేతి యావత్ ।
ఆగామిన ఇతి ।
నిత్యాకరణానన్తరమేవ ప్రసక్తస్యేత్యర్థః ।
నిత్యానాం తదభ్యుపగమేఽపి పరస్య నాభిమతసిద్ధిరిత్యాహ —
యది నామేతి ।
నిత్యాన్యనారబ్ధఫలకర్మక్షయార్థాని సన్తు నామేత్యర్థః । ‘ధర్మేణ పాపమపనుదతి’ ఇతి శాస్త్రాచ్ఛుద్ధ్యశుద్ధిరూపయోః సుకృతదుష్కృతయోరేవ విరోధాచ్చ నిత్యాని పాపమేవ నాశయేయుః, న సఞ్చితపుణ్యమపి ; అతస్తత్పుణ్యనిమిత్తం భావిజన్మ ముముక్షోరవశ్యమ్భావీత్యర్థః ।
విరోధాభావమేవ సాధయతి —
న హీత్యాదినా ।
యదుక్తం కామ్యప్రతిషిద్ధయోరనారమ్భాదితి, తత్ర జన్మారభ్య ప్రాయణపర్యన్తం సర్వాత్మనా ప్రతిషిద్ధవర్జనం పురుషేణ కర్తుమశక్యమ్ అతినిపుణానామపి సూక్ష్మాపరాధదర్శనాత్ , కామ్యవర్జనమపి సర్వాత్మనా కర్తుమశక్యమిత్యాహ —
న చేతి ।
ఆత్మజ్ఞానం హి కామానామశేషతో నివర్తకమ్ , ‘రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే’ ఇతి స్మరణాత్ ; జ్ఞానాభావే చ సతి కామావశ్యమ్భావాత్ కామ్యానుష్ఠానమపి కదాచిన్ముముక్షోః ప్రసజ్జతే, తద్వశాచ్చ జన్మాపి స్యాదిత్యర్థః । అశేషకర్మక్షయోపపత్తిర్న చేత్యన్వయః ।
నను ఆత్మజ్ఞానం న కామానాం నివర్తకమ్ ఆత్మవిదోఽపి కామదర్శనాదితి ; నేత్యాహ —
అనాత్మవిదో హీతి ।
ఫలవిషయత్వాదితి ।
ఆత్మవ్యతిరిక్తం కిఞ్చిదపి వస్తుతో నాస్తీతి మన్యమానస్యాత్మవిదః స్వవ్యతిరిక్తఫలాభావాదితి భావః ।
తర్హి స్వాత్మన్యేవానన్దరూపే తస్య కామోఽస్తు ; నేత్యాహ —
స్వాత్మని చేతి ।
నన్వాత్మవిదః ప్రాప్తస్వరూపానన్దస్యాపి పరబ్రహ్మప్రాప్తౌ కామోఽస్తి ; నేత్యాహ —
స్వస్యేతి ।
విదుష ఇత్యర్థః ।
నిత్యానుష్ఠానేన చ ప్రత్యవాయాభావాదితి వదతా త్వయా యది ప్రత్యవాయస్య నిత్యాకరణజన్యత్వం వివక్షితమ్ , తదా తదపి న సమ్భవతీత్యాహ —
నిత్యానాం చేతి ।
ప్రత్యవాయానుపపత్తిరితి ।
ప్రత్యవాయోత్పత్తిర్న సమ్భవతీత్యర్థః ।
నను ‘అకుర్వన్విహితం కర్మ నిన్దితం చ సమాచరన్ । ప్రసజ్జంశ్చేన్ద్రియార్థేషు నరః పతనమృచ్ఛతి’ ఇతి వచనగతశతృప్రత్యయాదకరణస్య ప్రత్యవాయహేతుత్వమవగమ్యతే ; అకరణాత్ప్రత్యవాయోత్పత్త్యనుపగమే చ శతృప్రత్యయానుపపత్తిరితి ; నేత్యాహ —
ఇత్యత ఇతి ।
వక్ష్యమాణరీత్యా అకరణస్య ప్రత్యవాయాహేతుత్వాదిత్యర్థః । ‘లక్షణహేత్వోః క్రియాయాః’ ఇతి సూత్రేణ హేతావివ లక్షణేఽపి శతుర్విధానాదత్ర లక్షణార్థ ఎవ స ఇత్యర్థః । నన్వకరణేన ప్రత్యవాయక్రియా కథం లక్ష్యతే ? ఉచ్యతే - యది యథావన్నిత్యానుష్ఠానమభవిష్యత్తదా సఞ్చితదురితక్షయోఽభవిష్యత్ , న చాయం నిత్యమకార్షీత్ ; తతః ప్రత్యవాయీ భవిష్యతీత్యేవం నిత్యాకరణేన పూర్వజన్మసు సఞ్చితేభ్యో దురితేభ్యః ప్రాప్యమాణా దుఃఖరూపా ప్రత్యవాయక్రియా శిష్టైర్లక్ష్యత ఇతి ।
నను లక్షణే హేతౌ చ సాధారణాచ్ఛతృప్రత్యయాదకరణస్య ప్రతీతం హేతుత్వమేవ కస్మాన్నోపేయతే ? తత్రాహ —
అన్యథేతి ।
అకరణస్య హేతుత్వే స్వీకృతే సత్యభావాద్భావ ఉత్పద్యత ఇతి ప్రసజ్జేత అకరణస్యాభావరూపతాయా ఉక్తత్వాదిత్యర్థః ।
తత్రేష్టాపత్తిం వారయతి —
సర్వేతి ।
అభావస్య భావధర్మాశ్రయత్వాయోగ్యత్వం ప్రత్యక్షాదిప్రమాణసిద్ధమ్ , అభావస్య కారణత్వరూపభావధర్మాశ్రయత్వస్వీకారే తు ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిరోధః స్యాదిత్యర్థః । న చైవమకరణస్య కథం జ్ఞాపకత్వం కథం వానుపలబ్ధేరభావజ్ఞాపకత్వమితి వాచ్యమ్ , అకరణానుపలబ్ధ్యోర్జ్ఞాతయోరేవ జ్ఞాపకత్వాభ్యుపగమేన స్వరూపతస్తయోర్జ్ఞానహేతుత్వాభావాదిత్యన్యత్ర విస్తరః ।
మీమాంసకస్యాద్యప్రకారనిరాకరణముపసంహరతి —
ఇత్యత ఇతి ।
ఉక్తప్రకారేణ బ్రహ్మజ్ఞానం వినా యథావర్ణితచరితస్యాపి ముముక్షోర్మోక్షాసమ్భవాదిత్యర్థః ।
అథ వేత్యాద్యుక్తమప్యనూద్య నిరాకరోతి —
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
కిం కేవలకర్మణాం మోక్షారమ్భకత్వమ్ , విద్యాసహితానాం వా ? నాద్య ఇత్యాహ —
తన్నేతి ।
నను నిత్యత్వేఽపి కర్మసాధ్యత్వం తస్య కిం న స్యాదితి ; నేత్యాహ —
న హీతి ।
లోకే యన్నిత్యమాత్మాది తత్కిఞ్చిదపి నారభ్యతే, యద్ధి ఘటాద్యారబ్ధం తదనిత్యమితి వ్యాప్తిదర్శనాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయకల్పమనూద్య నిరాకరోతి —
విద్యాసహితానామితి ।
విద్యారూపసహకారిమహిమ్నా కర్మారభ్యస్యాపి మోక్షస్య నిత్యత్వం భవిష్యతీతి శఙ్కకాభిమానః ।
విరుద్ధమితి ।
విద్యారూపసహకారిమహిమ్నా తావత్కర్మసాధ్యే మోక్షే కశ్చిదతిశయో భవిష్యతి, ’యదేవ విద్యయా కరోతి తదేవ వీర్యవత్తరం భవతి’ ఇతి శ్రుతేః । స చాతిశయో న నిత్యత్వరూపః, ‘యత్కృతకం తదనిత్యమ్’ ఇతి వ్యాప్తివిరోధాత్ ‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయతే ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’ ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధాచ్చ ; కిం తు తదతిరిక్త ఉత్కర్షరూప ఎవ వక్తవ్య ఇతి భావః । కిం చ నిరతిశయప్రీతేరాత్మస్వరూపత్వేనారభ్యత్వాయోగాచ్చ న విద్యాసహితానాం కేవలానాం వా కర్మణాం మోక్షః ఫలమ్ । న చ స్వర్గకామశ్రుతివిరోధః, తత్ర నిరతిశయప్రీతివాచకస్య స్వర్గశబ్దస్య కర్మయోగ్యతానుసారేణ విషయజనితసుఖవిశేషే లాక్షణికత్వోపపత్తేః । ఎతచ్చ బృహదారణ్యకషష్ఠాధ్యాయవార్త్తికే ప్రపఞ్చితమ్ , తత్రైవ ద్రష్టవ్యమ్ ।
శఙ్కతే —
యద్వినష్టమితి ।
యద్‍ఘటాది వినష్టం తత్పునర్నోత్పద్యత ఇతి దర్శనాత్ ఘటాదివినాశరూపస్య ప్రధ్వంసాభావస్య నిత్యత్వం నిశ్చీయతే, తస్యానిత్యత్వే తు వినష్టస్య ఘటాదేః పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గః స్యాత్ ; ధ్వంసప్రాగభావానధికరణకాలస్య ప్రతియోగికాలత్వనియమాదిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
ప్రధ్వంసాభావవదితి ।
ప్రధ్వంసాభావస్య కార్యత్వముపేత్య యద్భావకార్యం తదనిత్యమితి వ్యాప్తిర్వివక్షితా ; నిరతిశయప్రీతిరూపా చ ముక్తిర్భావరూపైవ తవాపి సంమతా, అతో న ముక్తేర్నిత్యత్వం సిధ్యతీతి దూషయతి —
నేతి ।
పరమార్థతస్తు ప్రధ్వంసస్య కార్యత్వం నాస్తీత్యాహ —
ప్రధ్వంసాభావోఽపీతి ।
ప్రధ్వంసాభావోఽప్యారభ్యత ఇతి న సమ్భావతి, నైరుక్తైర్జనేర్భావపదార్థధర్మత్వప్రతిపాదనవిరోధేనాభావస్య భావరూపజన్మాశ్రయత్వాయోగేన చ ప్రధ్వంసాభావే జన్మరూపవిశేషాభావాభ్యుపగమాదిత్యర్థః ।
కథం తర్హి వాదినాం ప్రధ్వంసాభావే జన్మాశ్రయత్వజ్ఞానమిత్యాశఙ్క్య భ్రాన్తిమాత్రమేతదిత్యాహ —
వికల్పమాత్రమేతదితి ।
నను ప్రధ్వంసాభావస్య ప్రతియోగిజన్యత్వాభావే తత్ప్రతియోగికత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రాగభావాత్యన్తాభావయోరివ తస్య తత్ప్రతియోగికత్వం సమ్భవతీత్యాశయేనాహ —
భావప్రతియోగీ హ్యభావ ఇతి ।
అభావస్య భావప్రతియోగికత్వం ఘటాభావః పటాభావ ఇతి వ్యవహారసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।
నన్వాభావే భావప్రతియోగికత్వవిశేషాభ్యుపగమే తత్ర జనిరూపవిశేషోఽపి పరమార్థోఽస్త్వితి న శఙ్కనీయమ్ , భావప్రతియోగికత్వస్యాపి తత్ర పరమార్థత్వాసిద్ధేరిత్యేతత్సదృష్టాన్తమాహ —
యథా హీతి ।
భావః సత్త్వమ్ , తచ్చ సర్వానుగతం సద్రూపం వస్తుతో నిర్విశేషం బ్రహ్మైవ నాన్యత్ ; తద్యథా ఎకమపి ఘటసత్త్వం పటసత్త్వమితి రీత్యా భిన్నమివ ఘటాదిభిర్విశేష్యతే ఘటాదిప్రతియోగికత్వేన కల్ప్యతే, తథా ఘటో నాస్తి పటో నాస్తీతి ప్రతీయమానాభావోఽప్యేక ఎవ, సమవాయసత్తాజాత్యాదివత్ లాఘవాత్ ; స చాభావః సర్వవిశేషరహితోఽపి భావేషు ఘటాదిషు ముద్గరాభిఘాతాదిజనితక్రియాయోగాద్ఘటాదిప్రతియోగికత్వేన జాతత్వేన చ వాదిభిర్భ్రాన్త్యా పరికల్ప్యతే, ద్వావభావావిత్యాదివ్యవహారాత్ సఙ్ఖ్యాగుణయోగమభావస్య మత్వా ద్రవ్యత్వేనాభావః కేనచిత్ పరికల్ప్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - యథా హ్యభావస్య ద్రవ్యాన్తర్భావమాశఙ్కమానస్యాభావే గుణాశ్రయత్వద్రవ్యత్వభ్రాన్తిః, తథా వాదినామపి తత్ర వస్తుతో భావప్రతియోగికత్వజన్మాశ్రయత్వాదిరస్తీతి భ్రాన్తిరితి ।
అభావస్య వస్తుతో జన్మాదిరూపభావధర్మాశ్రయత్వే బాధకమాహ —
న హ్యభావ ఇత్యాదినా ।
భావధర్మాశ్రయస్య భావత్వనియమప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
విశేషణసహభావీతి ।
విశేషణాశ్రయ ఇత్యర్థః । నన్వేకస్యాభావస్య జన్మాదికల్పనాస్పదస్య బ్రహ్మతుల్యయోగక్షేమస్యాఙ్గీకారే ద్వైతాపత్తిరితి చేత్ , నాయం దోషః ; భావాద్వైతాభిప్రాయేణాస్య భాష్యస్య ప్రవృత్త్యుపపత్తేః । వస్తుతస్తు అయమభావో న బ్రహ్మాతిరిక్తః, బ్రహ్మణి కల్పితఘటాదిప్రతియోగికత్వాత్ కల్పితప్రతియోగికాభావస్యాధిష్ఠానానతిరేకాదితి మన్తవ్యమ్ ।
సాధ్యస్య మోక్షస్య స్వరూపేణ నిత్యత్వాయోగేఽపి ప్రవాహనిత్యత్వం సమ్భవతీతి శఙ్కతే —
విద్యాకర్మకర్తురితి ।
కర్తురాత్మనో నిత్యత్వాదాత్మా సన్తతం విద్యాకర్మణీ కుర్వన్నేవాస్తే ; తథా చ విద్యాకర్మలక్షణసాధనసన్తానజనితో మోక్షోఽపి సన్తతోఽవతిష్ఠతే । ప్రవాహనిత్యత్వే దృష్టాన్తమాహ —
గఙ్గేతి ।
నేతి ।
ముక్తికాలేఽపి సాధనానుష్ఠాతృత్వరూపస్య కర్తృత్వస్యానువృత్త్యుపగమే ముక్త్యుచ్ఛేదః, తస్య దుఃఖాత్మకత్వాత్ ; ఎతద్దోషపరిహారాయ తదా తదుపరమోపగమే చ మోక్షస్యాపి విచ్ఛేదాదనిత్యత్వం తదవస్థమేవేత్యర్థః ।
తస్మాదితి ।
మోక్షస్య సాధ్యత్వే నిత్యత్వభఙ్గప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । కామ ఆదిపదార్థః । కర్మోపాదానహేతోరవిద్యాదేర్నివృత్తౌ సత్యామిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మాత్మనావస్థానం మోక్షః ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ఇతి శ్రుతేః, న త్వాత్మన్యవస్థానమితి శఙ్కాం నిరాకరోతి —
స్వయం చేతి ।
నన్వవిద్యాదినివృత్తిరేవ కర్మసాధ్యా అస్తు, తథా చ కర్మభిరేవ మోక్ష ఇతి ; నేత్యాహ —
తద్విజ్ఞానాదితి ।
కర్మణామవిద్యానివర్తనే సామర్థ్యాభావాదితి భావః । ఇతి-శబ్దో విచారసమాప్త్యర్థః ।
ఎవం కర్మణాం ముక్తిహేతుత్వం నిరస్య ఆదౌ బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తూయత ఇతి యదుక్తం తదేవోపసంహరతి —
అతో బ్రహ్మవిద్యార్థేతి ।
బ్రహ్మవిద్యాయా ఎవ ముక్తిసాధనత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిద్యాయాముపనిషచ్ఛబ్దప్రసిద్ధిరపి విద్యాయా ఎవ నిఃశ్రేయససాధనత్వే ప్రమాణమిత్యాశయేనోపనిషచ్ఛబ్దార్థమాహ —
ఉపనిషదితీతి ।
అత్ర సామీప్యవాచినా ఉపోపసర్గేణ ప్రతీచో బ్రహ్మసామీప్యముచ్యతే । తచ్చ సామీప్యం తయోరభేదరూపం వివక్షితమ్ । ని-శబ్దో నిశ్చయార్థః । తథా చ ఉపసర్గద్వయేన తయోరభేదనిశ్చయరూపా విద్యోచ్యతే । విశరణావసాదనగతయో ధాత్వర్థాః । క్విప్ప్రత్యయశ్చాత్ర కర్తరి వివక్షితః । తతశ్చ ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యగోచరా విద్యా విదుషామనర్థం శాతయతి అవసాదయతి వా తాన్బ్రహ్మ గమయతీతి వా ఉపనిషత్పదేన సఫలా బ్రహ్మవిద్యోచ్యత ఇత్యర్థః ।
ఎతదేవ వివృణోతి —
తచ్ఛీలినామితి ।
బ్రహ్మవిద్యాభ్యాసశీలవతామిత్యర్థః । శాతనం శిథిలీకరణమ్ , తేషాం గర్భాదీనామవసాదనం నాశనమ్ । ఉపనిగమయితృత్వాత్ ప్రత్యక్తయా ప్రాపయితృత్వాదిత్యర్థః ।
ఎవముపనిషత్పదస్య ‘షదౢ విశరణగత్యవసాదనేషు’ ఇతి వైయాకరణప్రసిద్ధిమనుసృత్యార్థత్రయం దర్శితమ్ । ఇదానీం స్వయమర్థాన్తరమాహ —
ఉప నిషణ్ణం వేతి ।
ఉప సామీప్యేన విషయతయా అస్యాం విద్యాయాం బ్రహ్మస్వరూపం పరం శ్రేయో నితరామబాధితతయా స్థితమిత్యర్థః ।
ఉపనిషత్పదస్య గ్రన్థే ప్రసిద్ధిం ఘటయతి —
తదర్థత్వాదితి ।
విద్యాప్రయోజనకత్వాద్గ్రన్థోఽప్యుపనిషత్పదేన నిరూఢలక్షణయా వ్యవహ్రియత ఇత్యర్థః । అత్ర వ్యాఖ్యేయస్య గ్రన్థస్య బ్రహ్మవిద్యార్థత్వోక్త్యా తస్య మానాన్తరానధిగతం బ్రహ్మ విషయః తద్విద్యాద్వారా ముక్తిః ప్రయోజనమ్ , తత్కామోఽధికారీతి సూచితం భవతి ॥
ఎవం విషయాదిమత్త్వాదుపనిషదో వ్యాఖ్యారమ్భం సమర్థ్య వ్యాఖ్యామారభతే —
శం సుఖమిత్యాదినా ।
శమిత్యస్య సుఖకృదిత్యర్థః ।
చక్షుషీతి ।
చక్షుష్యాదిత్యమణ్డలే చ వర్తమానస్తయోరభిమానీత్యర్థః ।
బల ఇతి ।
బాహ్వోర్బలేఽభిమానిత్వేన వర్తమానో దేవ ఇన్ద్ర ఇత్యర్థః । వాచి బుద్ధౌ వాగభిమానీ గురురిత్యర్థః ।
విస్తీర్ణక్రమ ఇతి ।
త్రివిక్రమావతారే విస్తీర్ణపాదోపేత ఇత్యర్థః ।
శరీరస్థప్రాణకరణాభిమానినీనాం దేవతానాం సుఖకృత్త్వం కిమితి ప్రార్థ్యతే ? అత్రాహ —
తాసు హీతి ।
విద్యార్థం శ్రవణమ్ , శ్రుతస్యావిస్మరణం ధారణమ్ , శిష్యేభ్యః ప్రతిపాదనం వినియోగః । శమాదికమాదిపదార్థః ।
నమో బ్రహ్మణ ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
బ్రహ్మ వివిదిషుణేతి ।
త్వం బ్రహ్మేతి వదనక్రియా బ్రహ్మవదనక్రియా ।
పరోక్షేతి ।
నమో బ్రహ్మణ ఇత్యత్ర వాయోః సమ్బోధనాభావాత్ పరోక్షతయా నిర్దేశ ఇత్యర్థః । ఉత్తరవాక్యే వాయుపదేన సమ్బోధనాత్ప్రత్యక్షతయా నిర్దేశ ఇత్యర్థః । యద్వా బ్రహ్మేతి పారోక్ష్యేణ నిర్దేశః, వాయోర్బ్రహ్మశబ్దితసూత్రాత్మతారూపేణ పరోక్షత్వాత్ , వాయుశబ్దేన చ ప్రత్యక్షతయా నిర్దేశః, ప్రాణవాయురూపేణ నమస్కార్యస్య వాయోః ప్రత్యక్షత్వాదిత్యర్థః । కిం చేత్యస్య త్వామేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మ వదిష్యామీత్యనేన సమ్బన్ధః ।
వాయోః ప్రత్యక్షబ్రహ్మత్వవదనే హేతుపరం త్వమేవేతి వాక్యం వ్యాచష్టే —
త్వమేవ చక్షురాద్యపేక్ష్యేత్యాదినా ।
బాహ్యమప్రత్యక్షం చక్షురాద్యపేక్ష్య, త్వమేవ ప్రత్యక్షం బ్రహ్మాసీతి సమ్బన్ధః ।
ప్రత్యక్షత్వే హేతురవ్యవహితత్వమ్ ; తదేవ వివృణోతి —
సంనికృష్టమితి ।
త్వగిన్ద్రయసంనికృష్టమిత్యర్థః ।
వదిష్యామీతి ।
వదామీత్యర్థః ।
ఋతసత్యశబ్దయోరపునరుక్తమర్థం వదన్నేవ తౌ వ్యాచష్టే —
ఋతమిత్యాదినా ।
స ఎవేతి ।
శాస్త్రానుసారేణ కర్తవ్యతయా నిశ్చితార్థ ఎవేత్యర్థః ।
త్వదధీన ఎవేతి ।
కర్మసమ్పాదనస్య ప్రాణవాయ్వధీనత్వదర్శనాదితి భావః ।
సర్వాత్మకమితి ।
సమష్టివ్యష్ట్యాత్మకమిత్యర్థః । వాయోః సూత్రాత్మరూపేణ సమష్టిశబ్దితం వ్యాపకత్వమ్ , అస్మదాదిప్రాణరూపేణ వ్యష్టిశబ్దితం పరిచ్ఛిన్నత్వం చేత్యుభయం పరోక్షప్రత్యక్షనిర్దేశాభ్యాం ప్రకృతమితి మత్వా తత్సర్వాత్మకమితి సర్వనామప్రయోగ ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
ఎవం స్తుతమితి ।
ఉక్తప్రకారేణ బ్రహ్మవదనక్రియయా స్తుతమిత్యర్థః । ఇదముపలక్షణమ్ । నమస్కృతం చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ , తస్యాపి పూర్వం కృతత్వాత్ ।
ఆధ్యాత్మికేతి ।
జ్వరశిరోరోగాదయ ఆధ్యాత్మికాః, చోరవ్యాఘ్రాద్యుపద్రవా ఆధిభౌతికాః, యక్షరాక్షసాద్యుపద్రవా ఆధిదైవికా ఇతి విభాగః ॥
శీక్షాధ్యాయారమ్భస్య తాత్పర్యమాహ —
అర్థజ్ఞానేత్యాదినా ।
యత్నోపరమ ఇతి ।
అధ్యయనకాలే స్వరాదిష్వౌదాసీన్యమిత్యర్థః । స్వరవర్ణాదివ్యత్యాసే చ సత్యన్యథార్థావబోధః ప్రసజ్జేత ; తతశ్చానర్థప్రసఙ్గః స్యాత్ ‘మన్త్రో హీనః స్వరతో వర్ణతో వా’ ఇత్యాదిశాస్త్రాదితి భావః । నన్వేవం సతి కర్మకాణ్డేఽప్యయమధ్యాయో వక్తవ్య ఇతి చేత్ , సత్యమ్ ; అత ఎవోభయసాధారణ్యాయాయం కాణ్డయోర్మధ్యే పఠితః । నను తర్హి భాష్యే ఉపనిషద్గ్రహణమనర్థకమ్ ; నానర్థకమ్ , ఉపనిషత్పాఠే యత్నాధిక్యద్యోతనార్థత్వోపపత్తేః । తథా హి - కర్మకాణ్డే క్వచిదన్యథార్థజ్ఞానపూర్వకాన్యథానుష్ఠానస్య ప్రాయశ్చిత్తేన సమాధానం సమ్భవతి, ‘అనాజ్ఞాతం యదాజ్ఞాతమ్’ ఇత్యాదిమన్త్రలిఙ్గాత్ । జ్ఞానకాణ్డే తు సగుణనిర్గుణవాక్యానామన్యథార్థావబోధే సతి సమ్యగుపాసనానుష్ఠానతత్త్వజ్ఞానయోరలాభాత్పురుషార్థాసిద్ధిరేవ స్యాత్ , ప్రాయశ్చిత్తేనాత్ర సమాధానాసమ్భవాత్ । అతో యథావద్బ్రహ్మబోధాయోపనిషత్పాఠే యత్నాధిక్యం కర్తవ్యమితి ద్యోతనార్థత్వేనోపనిషద్గ్రహణముపపద్యత ఇతి ॥
శీక్షాశబ్దస్య ద్వేధా వ్యుత్పత్తిం దర్శయతి —
శిక్ష్యత ఇత్యాదినా ।
లక్షణపదమ్ ‘అకుహవిసర్జనీయానాం కణ్ఠః, ఇచుయశానాం తాలు, ఋటురషాణాం మూర్ధా, ఌతులసానాం దన్తాః’ ఇత్యాదిశాస్త్రపరమ్ ।
నన్వేవం సతి వర్ణాద్యుచ్చారణలక్షణం శిక్ష్యతేఽనయేతి వ్యుత్పత్తిరయుక్తా, తల్లక్షణస్య శీక్షాశబ్దితేఽధ్యాయే శిక్షణాదర్శనాదిత్యాశఙ్క్య వ్యుత్పత్త్యన్తరం దర్శయతి —
శిక్ష్యన్త ఇతి ।
వేదనీయత్వేనోపదిశ్యన్త ఇత్యర్థః ।
చక్షిఙ ఇతి ।
‘చక్షిఙః ఖ్యాఞ్’ ఇతి సూత్రేణ ఖ్యాఞాదిష్టో యస్య తస్యేదం రూపమ్ , న తు ‘ఖ్యా ప్రకథనే’ ఇత్యస్య, తస్యార్ధధాతుకే ప్రయోగాభావాదిత్యర్థః । వ్యక్తా వాక్కర్మ క్రియా అర్థో యస్య తస్యేత్యర్థః ।
మధ్యమవృత్త్యేతి ।
అతిద్రుతత్వాదికం వినేత్యర్థః ॥
అథాతః సంహితాయా ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
అధునేతి ।
వర్ణానామత్యన్తసామీప్యం సంహితా, తద్విషయోపనిషదుపాసనమిదానీముచ్యత ఇత్యర్థః । శం నో మిత్ర ఇత్యాశీర్వాదః కృత్స్నోపనిషచ్ఛేషః ।
సంహితోపనిషచ్ఛేషమాశీర్వాదాన్తరం ప్రథమమాహ —
తత్రేతి ।
ఉపనిషత్పరిజ్ఞానముపాసనవిషయకం జ్ఞానమ్ ; తచ్చ శిష్యస్యాచార్యోపదేశజనితమాచార్యస్య చ తదుపదేశప్రయోజకమ్ , తన్నిమిత్తకం యశ ఇత్యర్థః ।
తేజ ఇతి ।
ముఖకాన్త్యాదిరూపముపనిషత్పరిజ్ఞాననిమిత్తకమిత్యర్థః ।
నను సహైవాస్త్వితి కేన ప్రార్థ్యతే ? తత్రాహ —
శిష్యవచనమితి ।
తత్ర వినిగమకమాహ —
శిష్యస్య హీతి ।
తస్యాకృతార్థత్వం ప్రసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।
నన్వాచార్యోఽప్యకృతార్థ ఎవ శిష్యసాపేక్షత్వాదితి ; నేత్యాహ —
కృతార్థో హీతి ।
న హ్యాచార్యస్య స్వప్రయోజనసిద్ధ్యర్థం శిష్యాపేక్షాస్తి, కిం తు కేవలం తదనుగ్రహార్థమేవాచార్యప్రవృత్తిరితి భావః । నన్వేవమాచార్యస్య శిష్యేణ కిమర్థం యశఆది ప్రర్థ్యతే ? స్వార్థమేవేతి బ్రూమః, యశస్వినః శిష్యా హి లోకే యశస్వినో భవన్తి ; యశస్వినాం చ లాభపూజాదికం ఫలం ప్రసిద్ధమ్ ; అతః స్వార్థమేవ శిష్యో గురోర్యశః ప్రార్థయత ఇత్యనవద్యమ్ । పూర్వవృత్తస్యానన్తరమితి సమ్బన్ధః ।
వస్తూపాసనం హిత్వా ప్రథమతః శబ్దోపాసనవిధానే హేతురతఃశబ్దేనోక్త ఇత్యాహ —
యతోఽత్యర్థమితి ।
జ్ఞానముపాసనమ్ , తదేవ విషయః, తస్మిన్నిత్యర్థః ।
గ్రన్థసంనికృష్టామేవేతి ।
సంహితారూపగ్రన్థప్రధానామేవేతి యావత్ ।
నన్వధికరణేష్వితి సప్తమ్యా లోకాదిషు సంహితాదృష్టివిధిరిహ వివక్షిత ఇతి ప్రతీయతే ; తథా సతి లోకానామేవ సంహితాదృష్ట్యోపాస్యత్వం స్యాత్ ; తచ్చోపక్రమోపసంహారవిరుద్ధమ్ , ‘అథాతః సంహితాయాః’ ఇత్యుపక్రమే ‘య ఎవమేతా మహాసంహీతా వ్యాఖ్యాతా వేద’ ఇత్యుపసంహారే చ సంహితాయా ఎవోపాస్యత్వావగమాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
జ్ఞానవిషయేష్విత్యర్థ ఇతి ।
అధికరణపదస్య విషయపరత్వోక్తిరుపలక్షణమ్ ; సప్తమీ తృతీయార్థపరేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । తథా చ లోకాద్యాత్మనా సంహితైవోపాస్యేతి లభ్యతే, అతో న విరోధ ఇతి భావః ।
లోకేష్వధీతి ।
లోకవిషయకమితి యావత్ । ఎవముత్తరత్రాపి ।
అత్ర విధిత్సితానాముపాసనానాం స్తావకం తా మహాసంహితా ఇతి వాక్యమ్ । తద్వ్యాచష్టే —
తా ఎతా ఇతి ।
అథాధిలోకమథాధిజ్యోతిషమిత్యాదివాక్యస్థాథశబ్దానామర్థమాహ —
దర్శనక్రమేతి ।
అత్రోపాసనస్యైకత్వేన కర్తురేకత్వాల్లోకాదిభేదేన ప్రయోగభేదాచ్చావశ్యమ్భావిని క్రమే తద్విధానార్థా అథ-శబ్దా ఇత్యర్థః । తత్రాద్యోఽథశబ్ద ఆరమ్భార్థః, ఇతరే తన్నిరూపితక్రమార్థా ఇతి భావః ।
ఉపనిషదః కథం కర్తవ్యా ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
తాసామిత్యాదినా ।
నను సంహితాయాః పూర్వవర్ణః పృథివీతి కథం సామానాధికరణ్యం తయోర్భేదాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
పూర్వవర్ణ ఇతి ।
మనో బ్రహ్మ ఇత్యాదివదత్ర సామానాధికరణ్యమితి భావః ।
మధ్యమితి ।
పూర్వోత్తరరూపే సన్ధీయేతే అస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా యత్సన్ధిశబ్దవాచ్యం పూర్వోత్తరరూపయోర్మధ్యమ్ , తత్రాన్తరిక్షలోకదృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః ॥
వాయురితి ।
సన్ధీయేతే పూర్వోత్తరరూపే అనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా సన్ధానశబ్దవాచ్యం యత్సంహితారూపమ్ , తత్ర వాయుదృష్టిః కర్తవ్యేత్యర్థః । ఇదం చ క్వచిదుదాహృత్య ప్రదర్శ్యతే - ‘ఇషే త్త్వా’ ఇత్యత్ర షకారస్యోపరి యోఽయమేకారః సోఽయం పృథివీరూపః ; యశ్చోపరితనస్తకారః స ద్యులోకః ; తయోర్వర్ణయోర్మధ్యదేశోఽన్తరిక్షలోకః ; తస్మిన్దేశే సంహితానిమిత్తో ద్విర్భావేనాపాదితో యోఽన్యస్తకారః స వాయురితి ।
సమానమితి ।
అథాధిజ్యోతిషమ్ , అగ్నిః పూర్వరూపమ్ , ఆదిత్య ఉత్తరరూపమ్ , ఆపః సన్ధిః, వైద్యుతః సన్ధానమ్ , ఇత్యధిజ్యోతిషమ్ । జ్యోతిఃశబ్దేనాత్ర జహల్లక్షణయా ఆపః సఙ్గృహీతాః । విద్యుదేవ వైద్యుతః । అథాధివిద్యమ్ , ఆచార్యః పూర్వరూపమ్ , అన్తేవాస్యుత్తరరూపమ్ , విద్యా సన్ధిః, ప్రవచనం సన్ధానమ్ , ఇత్యధివిద్యమ్ । ఇత్యధివిద్యమిత్యత్ర విద్యాశబ్దేన ఆచార్యాదయో జహల్లక్షణయైవ సఙ్గృహీతా ఇతి బోధ్యమ్ । విద్యాశబ్దశ్చాధ్యేతవ్యగ్రన్థపరః । గ్రన్థస్యాధ్యయనమధ్యాపనం వా ప్రవచనమ్ । అథాధిప్రజమ్ , మాతా పూర్వరూపమ్ , పితోత్తరరూపమ్ , ప్రజా సన్ధిః, ప్రజననం సన్ధానమ్ , ఇత్యధిప్రజమిత్యత్ర ప్రజాశబ్దో మాత్రాదీనపి పూర్వవత్సఙ్గృహ్ణాతి । ప్రజననం ప్రజాయా ఉత్పత్తిః । అథాధ్యాత్మమ్ , అధరా హనుః పూర్వరూపమ్ , ఉత్తరా హనురుత్తరరూపమ్ , వాక్సన్ధిః, జిహ్వా సన్ధానమ్ , ఇత్యధ్యాత్మమ్ । అత్రాత్మా దేహః, తదవయవవిషయముపాసనమధ్యాత్మమిత్యర్థః । ఎతేషు సమానం యోజనమిత్యర్థః ।
ఉపప్రదర్శ్యన్త ఇతి ।
ఉపసంహ్రియన్త ఇతి యావత్ ।
వేదేత్యస్య జ్ఞానవాచిత్వాత్కథం జ్ఞానావృత్తిరూపోపాసనపరత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్సాధయతి —
వేదేత్యుపాసనం స్యాదిత్యాదినా ।
విజ్ఞానాధికారాదితి ।
ఉపాస్తిప్రకరణాదిత్యర్థః ।
తత్ర మానమాహ —
ఇతి ప్రాచీనేతి ।
యథాశాస్త్రమిత్యనేన యత్రాహఙ్గ్రహశ్చోదితస్తత్రాహఙ్గ్రహేణ, అన్యత్ర తం వినేతి వివక్షితమ్ । తుల్యత్వమేకవిషయకత్వమ్ ।
అతత్ప్రత్యయైరితి ।
ధ్యేయాన్యగోచరైః ప్రత్యయైరిత్యర్థః । ఎకవస్తుగోచరా విచ్ఛేదరహితా ప్రత్యయసన్తతిరుపాసనమితి నిష్కర్షః ।
నను సకృత్ప్రత్యయ ఎవోపాసనమస్తు, కిం తదావృత్త్యేత్యాశఙ్క్య క్రియావృత్తావేవోపాసనశబ్దః ప్రసిద్ధో లోకే, న సకృత్క్రియాయామ్ , అతోఽత్ర వేదేత్యనేన ప్రత్యయక్రియావృత్తిరేవ లక్షణీయేత్యాశయేనాహ —
ప్రసిద్ధశ్చేత్యాదినా ।
నను తత్రాపి సకృదుపచారక్రియైవోపాసనమ్ ; నేత్యాహ —
యో హీతి ।
పృథివీ పూర్వరూపమిత్యాదివేదనమాత్రాత్ఫలాసమ్భవాదప్యుపాసనమేవాత్ర విధేయమ్ , ఉపాసనస్య తు యోగ్యతయా వక్ష్యమాణం ఫలం సమ్భవతి, లోకేఽప్యుపాసనస్య ఫలవత్త్వసిద్ధేరిత్యాశయేనాహ —
స చేతి ।
గుర్వాద్యుపాసక ఇత్యర్థః ।
అతోఽత్రాపీతి ।
గుర్వాద్యుపాసనస్య లోకే ఫలవత్త్వదర్శనాత్ అత్రాపి సంహితావిషయేఽపి, య ఎవం లోకాదిదృష్ట్యా సంహితా ఉపాస్త ఇత్యర్థః ।
సన్ధీయత ఇతి ।
సమ్బధ్యత ఇత్యర్థః । అత్ర ఫలకామినా క్రియమాణముపాసనం కామితఫలాయ భవతి, ఫలాభిసన్ధిరహితేన తు క్రియమాణం తదేవ విద్యాసాధనం భవతీతి బ్రహ్మవిద్యాసంనిధ్యామ్నానబలాత్కల్ప్యత ఇతి మన్తవ్యమ్ ॥
నను యశ్ఛన్దసామిత్యాదయో మన్త్రాః కిమర్థమామ్నాయన్తే ? తత్రాహ —
మేధేతి ।
మేధాకామస్య మేధాప్రాప్తిసాధనం జప ఉచ్యతే, శ్రీకామస్య శ్రీప్రాప్తిసాధనం హోమ ఉచ్యత ఇతి విభాగః ।
ఎవం తాత్పర్యవర్ణనే కారణమాహ —
స మేన్ద్ర ఇత్యాదినా । ఋషభ ఇతి ।
గవాం మధ్యే ప్రధానత్వాద్యథా ఋషభః శ్రేష్ఠః, తథా వేదానాం మధ్యే ప్రణవః శ్రేష్ఠః ప్రాధాన్యాదిత్యర్థః ।
నను కథమోఙ్కారస్య సర్వరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వవాగ్వ్యాప్తేరితి ।
శబ్దమాత్రే కృత్స్నస్యాభిధేయస్యాన్తర్భావమ్ ‘తస్య వాక్తన్తిః’ ఇత్యాదిశ్రుత్యుక్తం సిద్ధం కృత్వా తస్య సర్వశబ్దాత్మకత్వే ప్రమాణమాహ —
తద్యథేతి ।
‘తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్సన్తృణ్ణా’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమ్ । తస్య చాయమర్థః - యథా లోకే అశ్వత్థపర్ణాని శఙ్కుశబ్దవాచ్యేన స్వగతశలాకావిశేషేణ వ్యాప్తాని, తద్వదోఙ్కారేణ సర్వా శబ్దాత్మికా వాగ్వ్యాప్తేతి ।
అత ఎవేతి ।
విశ్వరూపత్వాచ్చ తస్య శ్రేష్ఠత్వమిత్యర్థః ।
నన్వోఙ్కారస్యాత్ర స్తుతిరన్యాయ్యా ; నేత్యాహ —
ఓఙ్కారో హ్యత్రేతి ।
అస్యాం సంహితోపనిషద్యోఙ్కారస్య ‘ఓమితి బ్రహ్మ’ ఇత్యత్రోపాసనం ప్రసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।
ఓఙ్కారస్య సర్వవేదేషు ప్రాధాన్యం కుత ఇత్యాశఙ్క్య తద్ధేతుప్రదర్శనపరం ఛన్దోభ్య ఇతి వాక్యం వ్యాచష్టే —
వేదేభ్య ఇత్యాదినా ।
అమృతాదితి వేదవిశేషణమ్ ‘వేదా హ్యమృతాః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ , ఎకవచనం చ చ్ఛాన్దసమిత్యాశయేనాహ —
వేదా హ్యమృతమితి ।
వేదానామమృతత్వం నిత్యత్వమ్ , తచ్చావాన్తరప్రలయే నాశాభావరూపం వివక్షితమ్ । న త్వాత్యన్తికం నిత్యత్వమస్తి వేదానామ్ ; కల్పాదౌ సృష్టిశ్రవణాత్ , మహాప్రలయే నాశాభ్యుపగమాచ్చ । ఇదం చ దేవతాధికరణే విస్తరేణ నిరూపితం తత్రైవ ద్రష్టవ్యమ్ ।
సమ్బభూవేత్యస్యార్థమాహ —
లోకదేవేతి ।
సారిష్ఠమితి ।
సారతమమిత్యర్థః । తథా చ శ్రుతిః - ‘ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్తేభ్యోఽభితప్తేభ్యస్త్రయీ విద్యా సమ్ప్రాస్రవత్తామభ్యతపత్తస్యా అభితప్తాయా ఎతాన్యక్షరాణి సమ్ప్రాస్రవన్త భూర్భువఃసువరితి తాన్యభ్యతప్తేభ్యోఽభితప్తేభ్య ఓఙ్కారః సమ్ప్రాస్రవత్’ ఇతి । అభ్యతపత్ సారజిఘృక్షయా పర్యాలోచితవానిత్యర్థః । త్రయో వేదాస్త్రయీ విద్యా । యద్యప్యస్యాం శ్రుతౌ లోకానన్తరం దేవా న శ్రూయన్తే, తథాపి ‘ప్రజాపతిర్లోకానభ్యతపత్తేషాం తప్యమానానాం రసాన్ప్రాబృహదగ్నిం పృథివ్యా వాయుమన్తరిక్షాదాదిత్యం దివః స ఎతాస్తిస్రో దేవతా అభ్యతపత్తాసాం తప్యమానానాం రసాన్ప్రాబృహత్’ ఇత్యత్ర దేవా అపి శ్రూయన్త ఇత్యభిప్రేత్య దేవగ్రహణమితి మన్తవ్యమ్ । ప్రాబృహత్ గృహీతవాన్ , సారత్వేన జ్ఞాతవానిత్యర్థః ।
నను సమ్బభూవేతి పదం జన్మపరత్వేనైవ కుతో న వ్యాఖ్యాయతే ? తత్రాహ —
న హీతి ।
నిత్యస్యేతి ।
అవాన్తరప్రలయావస్థాయిన ఇత్యర్థః । ప్రణవస్య వేదాన్తర్భూతత్వేన వేదసమానయోగక్షేమస్య వేదేభ్యః సకాశాన్ముఖ్యం జన్మ న హి సమ్భవతీత్యాశయః । పరమేశ్వర ఇత్యస్య వివరణం సర్వకామేశ ఇతి ।
నను మేధాప్రదానేన యత్ప్రీణనం తాత్కాలికప్రీతిసమ్పాదనం న తద్విద్యాకామస్య వివక్షితం ప్రయోజనమిత్యస్వరసాదాహ —
బలయతు వేతి ।
అత్ర విద్యాకామస్యాపేక్షాం దర్శయతి —
ప్రజ్ఞాబలం హీతి ।
ప్రజ్ఞాత్ర మేధాశబ్దార్థః । సా చ గ్రన్థతదర్థధారణశక్తిః, సైవ బలమ్ । ప్రజ్ఞాబలస్య చ ‘నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్యః’ ఇతి శ్రుతిసిద్ధం విద్యాసాధనత్వం ద్యోతయితుం హి-శబ్దః ।
తదధికారాదితి ।
అమృతశబ్దముఖ్యార్థస్య బ్రహ్మణో ధారణాసమ్భవాదమృతశబ్దేన ముఖ్యార్థాదన్యదేవ కిఞ్చిల్లక్షణీయమ్ ; తచ్చామృతశబ్దితబ్రహ్మప్రాప్తిసాధనం బ్రహ్మజ్ఞానమేవ వక్తవ్యమ్ , తత్సాధనప్రజ్ఞాప్రార్థనేన తస్యైవ బుద్ధిస్థత్వాదిత్యర్థః ।
పురుషవిపరిణామ ఇతి ।
ఉత్తమపురుషత్వేన పూర్వత్ర ప్రయుక్తస్య భూయాసమిత్యస్య భూయాదితి ప్రథమపురుషత్వేనాత్ర వ్యత్యాసః కర్తవ్య ఇత్యర్థః ।
మధురభాషిణీతి ।
భూయాదిత్యనుషఙ్గః ।
నను చక్షురాదేరపి జ్ఞానం ప్రత్యానుకూల్యం కుతో న ప్రార్థ్యతే ? ప్రార్థ్యత ఎవేత్యాశయేన శరీరం మే విచర్షణమిత్యాదేర్వివక్షితమర్థమాహ —
ఆత్మజ్ఞానేతి ।
కార్యం స్థూలశరీరమ్ , కరణాని చక్షురాదీని, తేషాం సఙ్ఘాతః సముదాయ ఇత్యర్థః ।
నను సఙ్ఘాతనిష్ఠా యోగ్యతా చేదాత్మజ్ఞానాయ ప్రార్థ్యతే, కిమర్థం తర్హి మేధా ప్రార్థ్యతే ? తత్రాహ —
మేధా చేతి ।
రోగాదిప్రతిబన్ధరహితస్య జితేన్ద్రియస్యాపి మేధాం వినాత్మజ్ఞానాసమ్భవాత్సాపి ప్రాధాన్యేనాత్మజ్ఞానార్థమేవ ప్రార్థ్యత ఇత్యర్థః । ఆత్మజ్ఞానం ప్రతి ప్రజ్ఞాయాః ప్రకృష్టసాధనత్వద్యోతనార్థో హి-శబ్దః । అత్రాచేతనస్యాప్యోఙ్కారస్య బ్రహ్మాభేదేన ప్రార్థితదానే సామర్థ్యమవగన్తవ్యమ్ ।
నను కథం తస్య బ్రహ్మాభేదః ? తత్ప్రతీకత్వాదితి బ్రూమః । కథం తస్య తత్ప్రతీకత్వమ్ ? తత్రాహ —
బ్రహ్మణః పరమాత్మన ఇతి ।
నన్వసిం ప్రతి ప్రసిద్ధకోశస్యేవ బ్రహ్మ ప్రతి ప్రణవస్య స్వస్మిన్నన్తర్భావయితృత్వరక్షకత్వాదేరభావాన్న ముఖ్యం కోశత్వమస్తి ; తత్రాహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
యథాసిః కోశే ఉపలభ్యతే తథా ఓఙ్కారే బ్రహ్మోపలభ్యతే ; తతశ్చోపలబ్ధిస్థానత్వసామ్యాత్కోశశబ్దో గౌణ ఓఙ్కార ఇత్యర్థః ।
తదేవ సామ్యం వివృణోతి —
త్వం హీతి ।
తస్య బ్రహ్మప్రతీకత్వే శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
ప్రతీకమితి ।
దృష్ట్యాలమ్బనమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మదృష్టిఫలమాహ —
త్వయీతి ।
ఉపలబ్ధిః సాక్షాత్కారః ।
నను యద్యోఙ్కారః ప్రార్థితఫలదానే సమర్థస్తర్హి కిమితి స సర్వైర్నోపాస్యత ఇతి శఙ్కావారణర్థం మేధయా పిహిత ఇతి వాక్యమ్ । తద్వ్యాచష్టే —
మేధయేత్యాదినా ।
నను శాస్త్రాజనితా ప్రజ్ఞా లౌకికప్రజ్ఞా, తస్యాః కథం పీఠాదేరివ పిధాయకత్వమిత్యాశఙ్క్యాత్ర వివక్షితం పిధానం కథయతి —
స త్వమితి ।
ఉక్తలౌకికప్రజ్ఞామాత్రయుక్తాః సామాన్యప్రజ్ఞాః ; స త్వం సామాన్యప్రజ్ఞైరవిదితమహిమాసి ; తస్మాత్త్వం న సర్వైరుపాస్యత ఇత్యర్థః । శ్రవణపూర్వకమాత్మజ్ఞానాదిలక్షణం విజ్ఞానం శ్రుతమ్ , తత్ప్రాప్త్యవిస్మరణాదినా గోపాయేతి యోజనా । ప్రథమాదిపదేన మననజనితం జ్ఞానం సఙ్గృహ్యతే । ద్వితీయాదిపదేన రాగాదిలక్షణప్రతిబన్ధనివృత్తిః సఙ్గృహ్యతే । తదుక్తం వార్త్తికే - ‘రాగద్వేషాదిహేతుభ్యః శ్రుతం గోపాయ మే ప్రభో’ ఇతి ।
తత్కర్మత్వాదితి ।
తనోతేర్ధాతోస్తదర్థకత్వాదిత్యర్థః ।
మమేతి ।
మమాన్నపానాదికం సర్వమానయన్తీ సర్వదా సమ్పాదయన్తీ తథా సమ్పాదితం సర్వం విస్తారయన్తీ వర్ధయన్తీ వర్ధితం సర్వం చిరం దీర్ఘకాలం కుర్వాణా వర్తయన్తీ, యథా వినష్టం న భవతి తథా కుర్వతీతి యావత్ । అచిరమితి చ్ఛేదః సమ్భావనామాత్రేణ । దైర్ఘ్యం ఛాన్దసమ్ ।
కిమిత్యాహేతి ।
కిమావహన్తీత్యాకాఙ్క్షాయామాహేత్యర్థః । అత్రావహన్తీత్యాదిపదత్రయం శ్రియో విశేషణమ్ ।
నన్వావహన్తీత్యాదిపదత్రయస్య ప్రథమాన్తస్య, ద్వితీయాన్తస్య శ్రీపదస్య చ కథం విశేషణవిశేష్యభావేనాన్వయ ఇత్యాశఙ్క్యాధ్యాహారేణ యోజయతి —
శ్రీర్యాతామీతి ।
తామావహేత్యుత్తరేణాన్వయః । తతో మే శ్రియమిత్యత్ర తత ఇత్యస్య వ్యాఖ్యా మేధానిర్వర్తనాత్పరమితి ।
నను మేధానిష్పత్త్యనన్తరమేవ కిమితి శ్రీః ప్రార్థ్యతే ? తత్రాహ —
అమేధసో హీతి ।
ప్రజ్ఞాహీనస్యాపాత్రవ్యయాదినా ధనాదికమనర్థాయైవేత్యేతత్ప్రసిద్ధమ్ ; అతో మేధానన్తరమేవ శ్రీః ప్రార్థ్యత ఇత్యర్థః ।
కింవిశిష్టాం చేతి ।
పునశ్చ కింవిశిష్టామిత్యర్థః । అజాదీనాం లోమశత్వాత్తద్రూపా శ్రీర్లోమశేతి భావః ।
శ్రియమావహేతి కః సమ్బోధ్యతే ? తత్రాహ —
అధికారాదితి ।
సంనిధానాదిత్యర్థః । ఓఙ్కారస్య ప్రార్థితశ్రీప్రదానే యోగ్యతాసూచనార్థో హి-శబ్దః । మేధావినః శ్రీయుక్తస్య విద్యాప్రదానాయ శిష్యప్రాప్తిప్రార్థనామన్త్ర ఆ మా యన్త్వితి ।
తం వ్యాచష్టే —
ఆయన్తు మామితి ।
స్వస్యాచార్యత్వప్రయుక్తకీర్తిప్రార్థనామన్త్రో యశో జన ఇతి ।
తం వ్యాచష్టే —
యశస్వీతి ।
‘వస నివాసే’ ‘వస ఆచ్ఛాదనే’ ఇతి ధాతుద్వయాదుప్రత్యయః శీలార్థే । వేశ్మసు వసనశీలః పరాచ్ఛాదనశీలో వా వసుః ; అతిశయేన వసుర్వసీయాన్ , తస్మాద్వసీయసః ఈలోపశ్ఛాన్దసః ।
యద్వా ధనవాచినా వసుశబ్దేన వసుమాఀల్లక్ష్యతే ; తథా చ అతిశయేన వసుమాన్వసుమత్తరః, తస్మాదిత్యర్థః ఇత్యాశయేనాహ —
వసుమత్తరాద్వేతి ।
తేష్వితి ।
వసీయఃసు వసుమత్తరేషు వేత్యర్థః ।
విద్యాతత్సాధనప్రార్థనానన్తరం విద్యాఫలప్రార్థనాం దర్శయతి —
కిం చేతి ।
నన్వత్ర విదుషో బ్రహ్మరూపే ప్రణవే ముఖ్యప్రవేశాసమ్భవాదహం బ్రహ్మాస్మీతి జ్ఞానమేవ తస్య తస్మిన్ప్రవేశత్వేన వివక్షణీయమ్ । తస్య చామృతస్య దేవ ధారణో భూయసమిత్యనేనైవ ప్రార్థితత్వాత్పునరుక్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య తాత్పర్యమాహ —
ప్రవిశ్య చేతి ।
వాక్యద్వయస్య వివక్షితమర్థం సఙ్క్షిప్యాహ —
ఆవయోరితి ।
భేదహేతుమజ్ఞానం నాశయేత్యర్థః ; తయోరేకత్వస్య స్వతః సిద్ధత్వాదితి మన్తవ్యమ్ ।
బహుభేద ఇతి ।
శివవిష్ణ్వాద్యనేకమూర్త్యుపేతే త్వయి పాపం నాశయామి, త్వన్మూర్తిభజనేన పాపం నాశయామీతి యావత్ ।
యదుక్తం బ్రహ్మచారిణో మామాయన్త్వితి, తదేవ దృష్టాన్తేన ప్రపఞ్చయతి —
యథేతి ।
అతో మామితి ।
త్వన్నిష్ఠాయాః సంసారశ్రమాపనయనస్థానత్వాత్తదపనయాయ మాం ప్రతి స్వాత్మానం తత్త్వతః ప్రకాశయేత్యర్థః ।
ఆదరసూచనార్థముక్తజ్ఞానం పునః సంప్రార్థ్య ముక్తిమపి తదర్థమేవ పునః ప్రార్థయతే —
ప్రపద్యస్వ చేతి ।
రసవిద్యో లోహో రసమయో భవతి, తద్వన్మాం త్వన్మయం కుర్విత్యర్థః ।
విద్యాసంనిధౌ శ్రుతస్య శ్రీకామస్య ప్రణాడ్యా విద్యాయాముపయోగం దర్శయతి —
శ్రికామోఽస్మిన్త్యాదినా ।
విద్యా ప్రకాశత ఇతి ।
ప్రకాశతేఽభివ్యజ్యతే, ఉత్పద్యత ఇతి యావత్ । యథా ఆదర్శతలే నిర్మలే ప్రతిబిమ్బం స్ఫుటం పశ్యతి, తథా పాపక్షయేణ నిర్మలాదర్శతలతుల్యేఽన్తఃకరణే బ్రహ్మాత్మానం పశ్యతీతి స్మృతేరుత్తరార్ధార్థః ॥
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరానువాకద్వయతాత్పర్యమాహ —
సంహితావిషయమిత్యాదినా ।
సంహితోపాసనం ఫలాభిసన్ధిం వినానుష్ఠితం చిత్తశుద్ధిద్వారా విద్యోపయోగార్థమితి సూచయతి —
తే చేతి ।
చ-శబ్దోఽప్యర్థః । సంహితోపాసనవత్తేఽపీత్యర్థః ।
అన్తరితి ।
వ్యాహృతీనాం శ్రద్ధాగృహీతత్వాత్తత్పరిత్యాగేనోపదిశ్యమానం బ్రహ్మ న బుద్ధిమారోహతి । అతో వ్యాహృతిశరీరస్య బ్రహ్మణో హృదయాన్తరుపాసనముపదిశ్యత ఇత్యర్థః ।
తాత్పర్యముక్త్వాక్షరవ్యాఖ్యానాయ ప్రతీకమాదత్తే —
భూర్భువః సువరితి ।
ఇతీత్యుక్తేతి ।
భూర్భువఃసువరితి వాక్యేనోక్తానాం వ్యాహృతీనాం పాఠక్రమలబ్ధక్రమానువాదార్థః శ్రుతావితిశబ్ద ఇత్యర్థః ।
ప్రదర్శితానామితి ।
ప్రదర్శితక్రమోపేతానాం వ్యాహృతీనాం స్వరూపానువాదార్థ ఎతాస్తిస్రో వ్యాహృతయ ఇతి శబ్ద ఇత్యర్థః ।
నను క్రమతః స్వరూపతశ్చ తాః కిమర్థం పరామృశ్యన్తే ? తత్రాహ —
పరామృష్టా ఇతి ।
స్మృతిం వివృణోతి —
తిస్ర ఎతా ఇతి ।
స్మర్యన్తే తావదితి ।
తావచ్ఛబ్దః ప్రాథమ్యార్థః । కర్మకాణ్డే కర్మాఙ్గత్వేన ప్రసిద్ధవ్యాహృతయః ఇహ ప్రథమం స్మర్యన్తే వై-శబ్దేన తాసు క్రమేణోపాసనవిధానార్థమిత్యర్థః । సోమపానార్థం మహాంశ్చమసో యస్య స మహాచమస ఇతి వేదభాష్యకారాః ।
అపత్యమితి ।
గోత్రాపత్యమిత్యర్థః । తథా చ వార్త్తికే దర్శితమ్ - ‘మహాచమసగోత్రత్వాద్గోత్రార్థస్తద్ధితో భవేత్’ ఇతి ।
ప్రవేదయత ఇతి లటో భూతార్థపరత్వేన వ్యాఖ్యానే హేతుమహా —
ఉ హ స్మ ఇత్యేతేషామితి ।
ఋషేశ్చతుర్థవ్యాహృతివిషయకం వేదనం యోగప్రభావజనితం ప్రత్యక్షమేవేతి మత్వాహ —
దదర్శేత్యర్థః ఇతి ।
ఆర్షేతి ।
ఋషిసమ్బన్ధ్యనుస్మరణమార్షమ్ , తస్యానుస్మరణస్య కర్తవ్యతాద్యోతనార్థమిత్యర్థః ।
నను తస్యోపాసనాఙ్గత్వే సతి కర్తవ్యతా సిధ్యతి, తదేవ కుత ఇతి ; తత్రాహ —
ఋష్యనుస్మరణమపీతి ।
ఇహోపదేశాదితి ।
ఉపాసనప్రకరణే ఋషేః సఙ్కీర్తనాదిత్యర్థః । ఉత్తరత్రోపదేక్ష్యమాణాయా గతేరపి చిన్తనముపాసనాఙ్గత్వేన కర్తవ్యమిహోపదేశావిశేషాదిత్యపేరర్థః ।
తద్బ్రహ్మేతి ।
తచ్చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపం బ్రహ్మేతి చిన్తయేదిత్యర్థః ।
ఇతరవ్యాహృతిత్యాగేన చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపే బ్రహ్మదృష్టివిధానే నియామకమాహ —
మహద్ధి కిల బ్రహ్మ మహతీ చ వ్యాహృతిరితి ।
మహత్త్వం వ్యాపకత్వమ్ , తచ్చ బ్రహ్మణః శ్రుతిషు ప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థౌ హి కిలేతి నిపాతౌ । చతుర్థవ్యాహృతేరితరవ్యాహృత్యపేక్షయా వ్యాపకత్వం వక్ష్యతి । తథా చ వ్యాపకత్వసామ్యేన చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపే బ్రహ్మదృష్టివిధిరితి భావః ।
చతుర్థవ్యాహృతేర్వ్యాపకత్వం నిరూపయితుం పృచ్ఛతి —
కిం పునస్తదితి ।
మహ ఇతి వ్యాహృతిస్వరూపం బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ , తద్వ్యాహృతిస్వరూపం పునరపి కిం కీదృశమిత్యక్షరార్థః । అత్రోత్తరం స ఆత్మేతి శ్రుతిః । విధేయాపేక్షయా పుంలిఙ్గనిర్దేశః, స చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపమాత్మా ఇతరవ్యాహృత్యపేక్షయా వ్యాపకమిత్యర్థః ।
నను చేతనే రూఢస్యాత్మశబ్దస్య కథం వ్యాపకత్వమర్థః ? యోగేనేత్యాహ —
ఆప్నోతేరితి ।
వ్యాప్తిః కర్మ క్రియా అర్థో యస్య ; తతశ్చ వ్యాప్తివాచకాదాప్నోతేః సకాశాన్నిష్పన్నోఽయమాత్మశబ్దో వ్యాపకత్వబోధక ఇత్యర్థః ।
మహ ఇతి వ్యాహృతేరాత్మశ్రుత్యుక్తమితరవ్యాహృత్యపేక్షయా వ్యాపకత్వముపపాదయతి —
ఇతరాశ్చేత్యాదినా యతోఽత ఇత్యన్తేన ।
చ-శబ్దోఽవధారణే ।
నన్వితరవ్యాహృతయో మహ ఇత్యనేన వ్యాప్యన్త ఇత్యయుక్తమ్ , ఇతరవ్యాహృతేషు మహ ఇత్యస్యాక్షరానువృత్తేరదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఆదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేనేతి ।
మహ ఇతి వ్యాహృత్యాత్మన ఆదిత్యాదిభూతత్వమిత్థం శ్రూయతే - ’మహ ఇత్యాదిత్యః, మహ ఇతి చన్ద్రమాః మహ ఇతి బ్రహ్మ, మహ ఇత్యన్నమ్’ ఇతి । మహ ఇతి బ్రహ్మేత్యత్ర బ్రహ్మోఙ్కార ఇతి వక్ష్యతి । నన్వాదిత్యాదీనాం లోకాదిష్వేవ వ్యాప్తిః, న వ్యాహృతిషు, అనుపలమ్భాత్ ; తతశ్చ కథమాదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేన మహ ఇత్యనేన ఇతరా వ్యాహృతయో వ్యాప్యన్త ఇత్యాశఙ్క్య తాసామాదిత్యాదివ్యాప్యతాసిద్ధ్యర్థం లోకాద్యాత్మకతామాహ – లోకాదేవావేదాః ప్రాణాశ్చేతి । ఇతరవ్యాహృతయో లకదేవవేదప్రాణాత్మికా ఇత్యక్షరార్థః । తాసామిత్థం లోకాద్యాత్మకత్వం శ్రూయతే - ‘భూరితి వా అయం లోకః, భువ ఇత్యన్తరిక్షమ్ , సువరిత్యసౌ లోకః ; భూరితి వా అగ్నిః, భువ ఇతి వాయుః, సువరిత్యాదిత్యః ; భూరితి వా ఋచః, భువ ఇతి సామాని, సువరితి యజూషి ; భూరితి వై ప్రాణః, భువ ఇత్యపానః, సువరితి వ్యానః’ ఇతి । అత్ర పృథివ్యన్తరిక్షద్యులోకానామాదిత్యవ్యాప్యతా ప్రసిద్ధా, అగ్నివాయ్వాదిత్యదేవతానాం చన్ద్రవ్యాప్యతా ప్రసిద్ధైవ, చన్ద్రసూర్యయోః స్వదీప్త్యా సర్వలోకవ్యాపకత్వాత్ ; వాగాత్మకానాం వేదానామోఙ్కారవ్యాప్యతా ‘తద్యథా శఙ్కునా’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధా, ప్రాణానామన్నరసద్వారాన్నవ్యాప్యతా ప్రసిద్ధా ; తథా చ లోకదేవవేదప్రాణాత్మికా ఇతరవ్యాహృతయో యత ఆదిత్యచన్ద్రబ్రహ్మాన్నభూతేన మహ ఇత్యనేన వ్యాహృత్యాత్మనా వ్యాప్యన్తే, అతో మహ ఇతి వ్యాహృతేరితరాపేక్షయా వ్యాపకత్వమిత్యర్థః ।
ఇత్థం స ఆత్మేతి వాక్యం వ్యాఖ్యాయ అనన్తరవాక్యమాదత్తే —
అఙ్గానీతి ।
నన్వన్యా వ్యాహృతయో యథా దేవతారూపత్వేన శ్రుతాస్తథా లోకాదిరూపత్వేనాపి శ్రుతాః ; తతశ్చ కథమగ్న్యాదిదేవతారూపాణామేవ తాసామఙ్గత్వవచనమ్ ? తత్రాహ —
దేవతాగ్రహణమితి ।
దేవతాపదమజహల్లక్షణయా లోకాదీనామపి జ్ఞాపనార్థమ్ ; అతో నోక్తదోష ఇత్యర్థః ।
లోకాద్యుపలక్షణే కృతే సతి ఫలితమ్ ‘అఙ్గాన్యన్యా దేవతాః’ ఇతి వాక్యార్థం దర్శయతి —
మహ ఇత్యేతస్యేత్యాదినా ఇతీత్యన్తేన ।
అత్రేతిశబ్దోఽత ఇత్యర్థే, యత ఇత్యుపక్రమాత్ ; తథా చ యత ఆదిత్యాదిభిర్లోకాదయో మహీయన్తే అతః సర్వే దేవా లోకాదయశ్చ మహ ఇత్యేతస్య వ్యాహృత్యాత్మనోఽవయవభూతా ఇతి యోజనా ।
అత్ర దృష్టాన్తమాహ —
ఆత్మనా హీతి ।
ప్రసిద్ధశరీరస్య మధ్యభాగోఽత్రాత్మశబ్దార్థః । తేన హస్తపాదాద్యఙ్గాని మహీయన్తే । శరీరమధ్యభాగగతాన్నాదినా అఙ్గానాం వృద్ధిః ప్రసిద్ధేతి హి-శబ్దార్థః । అయం భావః - యథా దేవదత్తస్య మధ్యమభాగం ప్రతి పాదాదీన్యఙ్గాని మధ్యమభాగాధీనవృద్ధిభాక్త్వాత్ , మధ్యమభాగశ్చాఙ్గీ తద్వృద్ధిహేతుత్వాత్ , తథా లోకాద్యాత్మికా ఇతరవ్యాహృతయః పాదాదిరూపాఙ్గాణి, ఆదిత్యాద్యాత్మకం చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపమఙ్గీతి కల్ప్యతే ; మహ ఇత్యస్యాదిత్యాద్యాత్మనేతరవృద్ధిహేతుత్వేన వృద్ధిహేతుత్వసామ్యాత్ , ఇతరవ్యాహృతీనాం చ లోకాద్యాత్మనా తదధీనవృద్ధిభాక్త్వేన ప్రసిద్ధాఙ్గవద్వృద్ధిభాక్త్వసామ్యాత్ ; తత్రాపి ప్రథమా వ్యాహృతిః పాదౌ, ద్వితీయా బాహూ, తృతీయా శిర ఇతి విభాగః ; తథా చ వ్యాహృతిచతుష్టయం మిలిత్వా శరీరం సమ్పద్యతే ; తస్మిన్వ్యాహృతిమయే శరీరే యదఙ్గిత్వేన కల్పితం చతుర్థవ్యాహృతిస్వరూపం తత్ర తద్బ్రహ్మేతి వాక్యేన బ్రహ్మదృష్టిర్విహితా ; తథా చ వక్ష్యతి - మహ ఇత్యఙ్గిని బ్రహ్మణీతి । ఆదిత్యాదీనాం చ లోకాదివృద్ధిహేతుత్వమిత్థం శ్రూయతే - ‘ఆదిత్యేన వావ సర్వే లోకా మహీయన్తే, చన్ద్రమసా వావ సర్వాణి జ్యోతీషి మహీయన్తే, బ్రహ్మణా వావ సర్వే వేదా మహీయన్తే, అన్నేన వావ సర్వే ప్రాణా మహీయన్తే’ ఇతి । అయమర్థః లోకాస్తావదాదిత్యేన ప్రకాశితాః సన్తః ప్రాణినాం వ్యవహార్యత్వలక్షణాం వృద్ధిం ప్రాప్నువన్తి ; అగ్నివాయ్వాదిత్యదేవతారూపాణి జ్యోతీంషి చన్ద్రమసా వర్ధన్త ఇత్యేతత్ ‘ప్రథమాం పిబతే వహ్నిః’ ఇత్యాదిశాస్త్రసిద్ధమ్ , చన్ద్రకలాపానేన తేషాం వృద్ధేరావశ్యికత్వాత్ ; బ్రహ్మణా ప్రణవేన సర్వే దేవా వర్ధన్తే వేదవృద్ధేః ప్రణవపూర్వకాధ్యయనాధీనత్వాత్ , తథా చ వక్ష్యతి ‘ఓమితి బ్రాహ్మణః ప్రవక్ష్యన్నాహ’ ఇతి ; అన్నేన ప్రాణా వర్ధన్త ఇత్యేతత్ప్రసిద్ధమ్ , శ్రుతిశ్చాత్ర భవతి ‘శుష్యతి వై ప్రాణ ఋతేఽన్నాత్’ ఇతి ।
భూరితి వా అయం లోక ఇత్యాదావైకైకా వ్యాహృతిశ్చతుష్ప్రకారా జ్ఞాతవ్యేతి తాత్పర్యమాహ —
అయం లోక ఇత్యాదినా ।
భూరితీతి ।
చతుర్ధా భవతీతి శేషః ।
ఎవముత్తరా ఇతి ।
అన్తరిక్షం వాయుః సామాన్యపాన ఇతి ద్వితీయా వ్యాహృతిర్భువ ఇతి, సువర్లోక ఆదిత్యో యజూంషి వ్యాన ఇతి తృతీయా వ్యాహృతిః సువరితి, ఆదిత్యశ్చన్ద్రమా ఓఙ్కారోఽన్నమితి చతుర్థీం వ్యాహృతిర్మహ ఇతి ; ఎవమేతా ఉత్తరా వ్యాహృతయః ప్రత్యేకం చతుర్ధా భవన్తీత్యర్థః ।
మహ ఇతి బ్రహ్మేత్యత్ర బ్రహ్మశబ్దస్య ముఖ్యార్థపరత్వం వారయతి —
బ్రహ్మేత్యోఙ్కార ఇతి ।
భూరితి వా ఋచ ఇత్యాదినా వేదావయవభూతశబ్దసంనిధానే ముఖ్యార్థగ్రహణాయోగాత్ , చతుర్థవ్యాహృతౌ పూర్వమేవ ముఖ్యబ్రహ్మదృష్టేరుక్తత్వేన పౌనరుక్త్యప్రసఙ్గాచ్చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ధా-శబ్దస్య ప్రకారవచనత్వే సతి చతస్రశ్చతుర్ధేతి వాక్యస్య ఫలితమర్థం క్రియాధ్యాహారపూర్వకం దర్శయతి —
చతస్రశ్చతస్రః సత్య ఇతి ।
స్వరూపేణ చతస్రో వ్యాహృతయో ద్రష్టవ్యలోకాదిభేదేన ప్రత్యేకం చతస్రః సత్య ఇత్యర్థః ।
నను వ్యాహృతిషు ప్రత్యేకం పదార్థచతుష్టయదృష్టివాక్యేభ్య ఎవ తాసాం ప్రత్యేకం చతుర్ధాత్వక్లృప్తిసిద్ధేః చతస్రశ్చతుర్ధేతి వాక్యం పునరుక్తమితి ; నేత్యాహ —
తాసాం యథాక్లృప్తానామితి ।
భూరితి వా అయం లోక ఇత్యాదివచనానాం వ్యాహృతిస్తుతిపరత్వశఙ్కానిరాసేన తథైవోపాసనకర్తవ్యతావశ్యికత్వద్యోతనార్థం ఇత్యర్థః । చతస్రశ్చతస్రో వ్యాహృతయ ఇతి వాక్యం తు నిరూపితానాం తాసాముపసంహారార్థమితి భావః ।
జ్ఞాతస్య బ్రహ్మణః పునర్జ్ఞానోపదేశే పౌనరుక్త్యం స్యాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
తద్బ్రహ్మేతి వాక్యే బ్రహ్మమాత్రమవగతం న తు తద్గుణజాతమ్ , ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యేతు వక్ష్యమాణగుణవిశిష్టత్వేన జ్ఞాతవ్యత్వముపదిశ్యతే ।
తథా చ వక్ష్యమాణగుణవిశిష్టత్వేన పూర్వమజ్ఞాతత్వాన్న పౌనరుక్త్యమితి పరిహరతి —
నేతి ।
న చ వక్ష్యమాణగుణానామపి వక్ష్యమాణానువాకేనైవావగన్తుం శక్యత్వాదిదం వచనం వ్యర్థమేవ స్యాదితి వాచ్యమ్ ; ఎతదనువాకావగతే చతుర్థవ్యాహృత్యాత్మకే బ్రహ్మణి వక్ష్యమాణగుణవత్త్వావగమస్యైతద్వచనాధీనత్వేన వైయర్థ్యాప్రసక్తేరితి భావః ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి —
సత్యమిత్యాదినా ।
న తు తద్విశేషో విజ్ఞాయత ఇతి సమ్బన్ధః ।
తస్య బ్రహ్మణో విశేషమేవ వివృణోతి —
హృదయాన్తరిత్యాదినా ।
యోఽయముత్తరానువాకోపక్రమే దర్శితో హృదయాన్తరుపలభ్యమానత్వమనోమయత్వాదిర్హిరణ్మయత్వాన్తో గుణపూగః యశ్చ తదుపసంహారే ప్రదర్శిత ఆకాశశరీరత్వాదిశాన్తిసమృద్ధమిత్యేవమన్తో ధర్మపూగః, స న జ్ఞాయత ఇత్యర్థః । విశేషణవిశేష్యరూప ఇత్యత్ర విశేష్యపదమవివక్షితార్థమ్ ; అత ఎవ ధర్మపూగస్య విశేషణత్వమాత్రమేవ వక్ష్యతి — ధర్మపూగేణ విశిష్టం బ్రహ్మేతి । యద్వా అత్ర విశేషణానాం పాఠక్రమానుసారేణ క్రమవిశిష్టతయా చిన్తనమభిప్రేత్య విశేషణవిశేష్యరూపత్వముక్తమ్ ; తచ్చ పూర్వాపరీభూతత్వరూపమ్ । అత ఎవ ‘ఇతి ప్రాచీనయోగ్య’ ఇత్యత్ర ఇతి-శబ్దేన ప్రకారవాచినా క్రమవిశిష్టతయైవ గుణానాముపాసనం ప్రతీయత ఇతి బోధ్యమ్ ।
నను తద్బ్రహ్మ స ఆత్మేత్యత్రాస్తు తద్విశేషాజ్ఞానమ్ ; తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
తద్వివక్ష్వితి ।
ఎవం పౌనరుక్త్యదోషం పరిహృత్య స వేద బ్రహ్మేతి వాక్యస్యార్థం కథయతి —
యో హీతి ।
నను లోకాదిదృష్టిపరిగృహీతవ్యాహృతిశరీరబ్రహ్మోపాసనవిధాయకస్యాస్యానువాకస్య వక్ష్యమాణేనానువాకేనైకవాక్యతాం వినా కథం తత్రత్యగుణానామత్రాన్వయ ఇత్యాశఙ్క్య వక్ష్యమాణగుణాకర్షకాత్స వేద బ్రహ్మేతి వాక్యాదేవానయోరేకవాక్యత్వం కల్ప్యత ఇత్యాశయేనాహ —
అతో వక్ష్యమాణేతి ।
నన్వనువాకద్వయే ఉపాసనైక్యం వినా కథమేకవాక్యత్వమ్ , అర్థైక్యనిబన్ధనత్వాదేకవాక్యతాయా ఇత్యాశఙ్క్య, తదపి వక్ష్యమాణగుణాకర్షకవాక్యబలాదేవ కల్ప్యత ఇత్యాశయేనాహ —
ఉభయోరితి ।
లిఙ్గాచ్చోపాసనమేకమేవేత్యుక్తమేవ వివృణోతి —
భూరిత్యగ్నావితి ।
వ్యాహృత్యనువాకోక్తానామగ్న్యాదిదృష్టీనాం వక్ష్యమాణానువాకే ఫలకథనలిఙ్గాద్వ్యాహృతిశరీరబ్రహ్మోపాసనముభయత్రైకమితి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
విధాయకాభావాచ్చేతి ।
ఉపాసనభేదకవిధ్యభావాదిత్యర్థః ।
తమేవ వివృణోతి —
న హీతి ।
నను వ్యాహృత్యనువాకస్థః ‘తా యో వేద’ ఇతి విధిరేవ తద్భేదకోఽస్తు ; నేత్యాహ —
తా యో వేదేతి త్వితి ।
ఇతిశబ్దో వేదేతి విధిం పరామృశతి ; తథా చ ‘తా యో వేద’ ఇత్యయం విధిర్నోపాసనభేదక ఇతి యోజనా । అయం భావః - ‘తా యో వేద’ ఇత్యత్ర వ్యాహృతిశరీరస్య బ్రహ్మణః ప్రధానవిద్యావిధిరుత్తరానువాకే గుణవిధిరితి ప్రకారేణోపాసనైక్యేఽపి ‘తా యో వేద’ ఇతి విధిసమ్భవాన్న తస్య విద్యాభేదకత్వమితి ।
నను తర్హి ‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి విధిర్భేదకోఽస్తు ; నేత్యాహ —
వక్ష్యమాణార్థత్వాన్నోపాసనభేదక ఇతి ।
‘స వేద బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యం వ్యాహృత్యనువాకస్థే బ్రహ్మోపాసనే వక్ష్యమాణగుణాకర్షణార్థత్వాన్న విద్యైక్యవిరోధి, కిం తు తదనుకూలమేవేత్యర్థః ।
హేత్వసిద్ధిం పూర్వోక్తార్థస్మారణేన నిరాచష్టే —
వక్ష్యమాణార్థత్వం చేతి ।
విదుషే దేవాః కదా బలిం ప్రయచ్ఛన్తీత్యాకాఙ్క్షాయాం స్వారాజ్యప్రాప్త్యనన్తరమిత్యాశయేనాహ —
స్వారాజ్యేతి ।
స్వయమేవ రాజా స్వరాట్ , తస్య భావః స్వారాజ్యమ్ , అఙ్గదేవతాధిపతిత్వమితి యావత్ । తత్ప్రాప్త్యనన్తరమేవాఙ్గదేవతాభిర్బల్యుపహారణముచితమ్ ; అత ఎవార్థక్రమానుసారేణ ‘సర్వేఽస్మై దేవాః’ ఇతి వాక్యమ్ ‘ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్’ ఇతి వాక్యానన్తరం పఠనీయమ్ । ఎతచ్చాగ్రే స్ఫుటం వక్ష్యతి - స్వయమేవ రాజాధిపతిర్భవత్యఙ్గభూతానాం దేవతానాం యథా బ్రహ్మ దేవాశ్చ సర్వేఽస్మై బలిమావహన్తీతి । ఎతేనానువాకయోః పృథక్ఫలశ్రవణాదుపాసనభేద ఇతి శఙ్కాపి నిరస్తా భవతి ఫలభదేశ్రవణస్యైవాసిద్ధేరితి ॥
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరానువాకతాత్పర్యమాహ —
భూర్భువరిత్యాదినా ।
మహ ఇతి వ్యాహృత్యపేక్షయా అన్యా భూర్భువఃసువఃస్వరూపా వ్యాహృతయో దేవతాదిరూపాశ్చతుర్థవ్యాహృత్యాత్మకస్య బ్రహ్మణోఽఙ్గానీత్యుక్తమిత్యర్థః ।
ఎతస్యేతి ।
స ఇతి తచ్ఛబ్దేనాస్మిన్ననువాకే సమాకృష్టస్యేత్యర్థః । పురుషపదాపేక్షయా స ఇతి పుంలిఙ్గనిర్దేశ ఇతి న తద్విరోధః । ఉపాసనార్థం సాక్షాదుపలబ్ధ్యర్థం చేత్యర్థక్రమః ఉపాసనఫలత్వాత్సాక్షాత్కారస్య ।
ఉపాసనార్థం స్థానవిశేషోపదేశే దృష్టాన్తమాహ —
సాలగ్రామ ఇవేతి ।
సాక్షాదుపలబ్ధ్యర్థమిత్యుక్తం ప్రపఞ్చయతి —
తస్మిన్హీతి ।
ఉపాసకానామిదం ప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
వ్యుత్క్రమ్యేతి ।
సంనిహితమాకాశముల్లఙ్ఘ్యేత్యర్థః ।
హృదయస్వరూపమాహ —
పుణ్డరీకేతి ।
ప్రాణాయతన ఇతి ।
‘హృది ప్రాణః’ ఇతి ప్రసిద్ధేరితి భావః ।
అనేకేతి ।
అనేకనాడ్యాశ్రయభూతాని సుషిరాణి యస్యేతి విగ్రహః ।
పుణ్డరీకాకారత్వాధోముఖత్వోర్ధ్వనాలత్వవిశిష్టే మాంసఖణ్డే మానమాహ —
విశస్యమాన ఇతి ।
‘పద్మకోశప్రతీకాశం హృదయం చాప్యధోముఖమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధో యథోక్తమాంసఖణ్డో విశస్యమానే పశౌ ప్రత్యక్షత ఉపలభ్యత ఇత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధ ఎవేతి ।
‘యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః’ ఇత్యాదిశ్రుతిష్వితి శేషః । కరకాకాశో యథా ప్రసిద్ధ ఇతి దృష్టాన్తయోజనా । పురి హృదయే శరీరే వా శయనాదవస్థానాత్పురుషః, పూర్ణత్వాద్వా పురుషః, భూరాదయః పూర్ణా యేన స పురుష ఇతి వా ।
మననం మన ఇతి భావవ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్యాహ —
మనో జ్ఞానమితి ।
మననం జ్ఞానమిత్యత్ర హేతుమాహ —
మనుతేరితి ।
జ్ఞానం కర్మ క్రియా వాచ్యభూతా యస్య తస్మాన్మనుతేర్ధాతోర్నిష్పన్నో మనఃశబ్దో యతో జ్ఞానవాచీత్యర్థః ।
పురుషస్య మనోవికారత్వాభావాదాహ —
తత్ప్రాయ ఇతి ।
మనఃప్రధాన ఇత్యర్థః ।
తత్ర హేతుమాహ —
తదుపలభ్యత్వాదితి ।
తేనోపాసనసంస్కృతేన మనసోపలభ్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
తల్లిఙ్గో వేతి ।
అస్మదాదిమనసా అస్మదాదిభిరనివార్యేణ తన్నియన్తృతయా బ్రహ్మానుమానసమ్భవాదితి భావః ।
జ్యోతిర్మయ ఇతి ।
స్వప్రకాశ ఇత్యర్థః । వ్యాహృతిశరీరే బ్రహ్మణి మనోమయత్వాదిగుణవత్యహఙ్గ్రహమభిప్రేత్య విదుష ఆత్మభూతస్యేత్యుక్తమ్ , అహఙ్గ్రహం వినా తద్భావాయోగాత్ తద్భావం వినా చ స్వారాజ్యప్రాప్త్యయోగాత్ ; అతః స్వారాజ్యప్రాప్తివచనానురోధేన విదుషో బ్రహ్మభావో బ్రహ్మణ్యహఙ్గ్రహశ్చ కల్ప్యత ఇతి భావః । తథా చ శ్రుతిః - ‘దేవో భూత్వా దేవానప్యేతి’ ఇతి । ఇహైవ భావనయా దేవభావం ప్రాప్య దేహపాతోత్తరకాలం దేవభావం ప్రాప్నోతీతి తదర్థః ।
ఇన్ద్రరూపస్యేతి ।
‘సేన్ద్రయోనిః’ ఇతి వాక్యశేషదర్శనాదిన్ద్రరూపత్వముక్తమ్ ।
‘శతం చైకా చ హృదయస్య నాడ్యస్తాసాం మూర్ధానమభి నిఃసృతైకా । తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమనుసృత్యాహ —
హృదయాదూర్ధ్వమితి ।
శ్రుతిప్రసిద్ధాయాం శతాధికాయాం నాడ్యాం నామాన్తరేణ యోగశాస్త్రప్రసిద్ధిం కథయతి —
సుషుమ్నేతి ।
స్తన ఇవేతి ।
ఆస్యాన్తరితి శేషః ।
తేనేతి ।
తస్యేత్యర్థః । తస్య చాన్తరేణ అన్తర్దేశం ప్రాప్యమాణా శీర్షకపాలే వ్యపోహ్య యా నిర్గతేతి యోజనా । వినిష్క్రమ్య ప్రతితిష్ఠతీతి సమ్బన్ధః ।
లోకస్యేతి ।
ఋగ్వేదస్య ప్రాణస్య చేత్యర్థః ।
ఇమం లోకమితి ।
ఋగ్వేదం ప్రాణం చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ప్రథమవ్యాహృతౌ లోకాగ్నిఋగ్వేదప్రాణానాం చతుర్ణాం దృష్టత్వేన లోకాగ్నిభావవదృగ్వేదప్రాణభావస్యాపి వక్తవ్యత్వాత్ । న చ ప్రధానబ్రహ్మోపాసనఫలవచనేన ‘మహ ఇతి బ్రహ్మణి’ ఇత్యనేన సర్వాత్మకబ్రహ్మభావే కథితే సతి విదుష ఋగ్వేదప్రాణభావస్యాపి సిద్ధత్వాన్న పృథక్తద్భావో వక్తవ్య ఇతి వాచ్యమ్ ; తథా సతి లోకాగ్నిభావస్యాపి తత ఎవ సిద్ధత్వేన ‘అగ్నౌ ప్రతితిష్ఠతి’ ఇతి శ్రుతివచనమగ్న్యాత్మనేమం లోకం వ్యాప్నోతీతి భాష్యవచనం చానర్థకం స్యాత్ । ఎతేన భూరితి వ్యాహృతౌ ఋగ్వేదప్రాణదృష్ట్యోర్బ్రహ్మోపాసనం ప్రత్యఙ్గతయా ప్రధానఫలేనైవ ఫలవత్త్వాచ్ఛ్రుతౌ భాష్యే చ పృథక్తద్భావవచనాభావ ఇతి శఙ్కాపి నిరస్తా, తస్యాం లోకాగ్నిదృష్ట్యోరప్యఙ్గత్వేన తత్ఫలస్యాప్యవక్తవ్యత్వాపత్తేః । యది చాఙ్గానాం ప్రధానఫలేనైవ ఫలవత్త్వేఽప్యఙ్గస్తుత్యర్థం పృథక్ఫలవచనమపేక్షితమిత్యుచ్యేత, తదా ఋగ్వేదాదిదృష్టావపి తదర్థం పృథక్ఫలం వక్తవ్యమ్ ; ఎవముత్తరత్రాపి ద్రష్టవ్యమితి సఙ్క్షేపః ।
ఆత్మభావేన స్థిత్వేతి ।
అత్ర క్రమకథనం పాఠక్రమమాశ్రిత్య । వస్తుతస్తు క్రమో న వివక్షితః, విదుషః సర్వాత్మకబ్రహ్మభావ ఎవాగ్న్యాదిభావస్యాన్తర్భావేణ క్రమాభావాదితి మన్తవ్యమ్ ।
బ్రహ్మభూతమితి ।
‘మహ ఇతి బ్రహ్మణి’ ఇతి వాక్యోక్తబ్రహ్మభావప్రయుక్తమిత్యర్థః ।
ఉపాసకః సర్వేషాం హి మనసాం పతిర్భవతీత్యత్ర హి-శబ్దసూచితం హేతుమాహ —
సర్వాత్మకత్వాద్బ్రహ్మణ ఇతి ।
బ్రహ్మభూతస్య విదుషః సర్వజీవాత్మకత్వాదిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మణః సర్వాత్మకత్వే సిద్ధే తద్భావమాపన్నస్య విదుషః సర్వాత్మకత్వం స్యాత్ , తదేవ కుత ఇత్యత్రాహ —
సర్వైర్హీతి ।
తద్బ్రహ్మ సర్వైరుపాధిభూతైర్మనోభిః ప్రాప్తజీవభావం సన్మనుతే చక్షురాదిద్వారా రూపాదికమనుభవతి । బ్రహ్మణో జీవభావే మానత్వేన ప్రవేశవాక్యాదిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
న కేవలముపాసకః సర్వమనసాం పతిః, కిం తు వాగదీనామపీత్యాహ —
కిం చేతి ।
సర్వాత్మకత్వాదితి । విదుష ఇతి శేషః ।
నను త్వగాదిపతిత్వమపి కుతో నోక్తమిత్యాశఙ్క్య ఆప్నోతి మనసస్పతిమిత్యాదేర్వివక్షితమర్థమాహ —
సర్వప్రాణినామితి ।
తద్వానితి । నియమ్యనియామకభావసమ్బన్ధో మత్వర్థః ।
న కేవలమేతావదేవ విదుషః ఫలం భవతి, కిం త్వితోఽపి బహు ఫలం భవతీత్యాహ —
కిం చ తతోఽపీతి ।
శరీరమస్యేతి ।
శరీరపదం స్వరూపపరమ్ ; తతశ్చ ఆకాశమధిష్ఠానభూతస్య బ్రహ్మణః కల్పితం స్వరూపమిత్యర్థః ।
సూక్ష్మమితి ।
జలాదిభిర్దుఃఖాదిభిశ్చ సంశ్లేషాయోగ్యత్వం సూక్ష్మత్వమ్ ; తదాహ భగవాన్ - ‘యథా సర్వగతం సౌక్ష్మ్యాదాకాశం నోపలిప్యతే । సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే’ ఇతి ।
సత్యమితి ।
సద్భూతత్రయలక్షణం మూర్తమ్ , త్యద్వాయ్వాకాశాత్మకమమూర్తమ్ , తదుభయం సచ్చ త్యచ్చ సత్త్యమితి వ్యుత్పత్త్యా సత్త్యశబ్దవాచ్యమ్ , తదాత్మా కల్పితం రూపమస్యేత్యర్థః ।
సత్యశబ్దస్య పరమార్థవస్తుని రూఢిమాశ్రిత్యాహ —
అవితథమితి ।
ప్రాణేష్వితి ।
సవిషయేష్విన్ద్రియేష్విత్యర్థః । ఇదం చ వ్యాఖ్యానం బ్రహ్మణో జీవభావాభిప్రాయమ్ ।
కేవలబ్రహ్మపరత్వేనాపి వ్యాచష్టే —
ప్రాణానాం వేతి ।
యస్మిన్నితి ।
యస్మిన్బ్రహ్మణి నియన్తృరూపే సతీత్యర్థః ।
మనఆనన్దమితి పదం బ్రహ్మణో జీవభావాభిప్రాయేణైవ వ్యాచష్టే —
మన ఇత్యాదినా ।
శాన్తిశ్చేతి ।
సర్వద్వైతనివృత్తిరూపమిత్యర్థః । అజ్ఞానతత్కార్యధ్వంసస్యాధిష్ఠానబ్రహ్మానతిరేకాదితి భావః ।
సమృద్ధం చేతి ।
సమ్యగాత్మభావేన ఋద్ధిం వ్యాప్తిం గతం సమృద్ధమ్ , సర్వవ్యాపకమిత్యర్థః ।
శాన్త్యా వేతి ।
సర్వవృత్త్యుపరమలక్షణయా సమాధిశబ్దితయా శాన్త్యా సమృద్ధవత్పూర్ణాన్దరూపేణ యోగిభిరుపలభ్యత ఇత్యర్థః ।
ఎతచ్చేతి ।
నను ఫలత్వేనోక్తస్యాధికతరవిశేషణస్య కథముపాస్యగుణాన్తర్భావ ఉచ్యతే ? నైష దోషః, ‘తం యథా యథోపాసతే’ ఇతి శ్రుత్యా ఫలత్వేనావగతస్యాపి విశేషణజాతస్య ధ్యేయత్వావగమాత్ , విశిష్యాత్ర వ్యవహితసంనిహితసకలగుణపూగలక్షణప్రకారపరామర్శినేతిపదేనాధికతరవిశేషణస్యాప్యుపాస్తిం ప్రతి విషయతయా సమర్పణాచ్చ । న చైవమ్ ‘ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్’ ఇత్యాదావుక్తానాం సర్వదేవాధిపతిత్వసర్వదేవపూజ్యత్వసర్వకరణపతిత్వానామపి ఫలరూపాణాముపాస్యగుణత్వప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ ; ఇష్టత్వాత్ । తత్సఙ్గ్రహార్థ ఎవైతచ్చేత్యత్ర చకార ఇతి సఙ్క్షేపః ।
నను ఉపాసనస్య శ్రుత్యా స్వేన రూపేణోక్తావప్యనుష్ఠానసిద్ధేః ఆచార్యోక్తికల్పనం ముధా, నేత్యాహ —
ఆదరార్థేతి ।
ఉపాసనానుష్ఠానే ఆదరాతిశయసిద్ధ్యర్థేత్యర్థః ।
ఉక్త ఎవేతి ।
ఉపాసనం చ యథాశాస్త్రమిత్యాదావితి శేషః । నన్వత్ర కిమపరం బ్రహ్మోపాస్యం కిం వా పరం బ్రహ్మేతి ? కిమత్ర సంశయకారణమ్ ? పరం చాపరం చ బ్రహ్మేత్యాదావుభయత్ర బ్రహ్మశబ్దప్రయోగదర్శనమేవ । అత్ర కేచిదపరమేవ ధ్యేయమితి వదన్తి । తథాహి - ప్రాణారామత్వ మనఆనన్దత్వయోః సూత్రాత్మని హిరణ్యగర్భే స్వారస్యాన్మనోమయపదస్య మనోభిమానీతి భాష్యదర్శనేన భాష్కారస్యాపి తత్రానుమత్యవగమాచ్చ, అన్యేషామపి విశేషణానాం తస్మిన్నేవ యథాకథఞ్చిదుపపాదనసమ్భవాచ్చాపరమేవాత్ర వివక్షితమితి । అన్యే తు పరమీశ్వరరూపమేవాత్ర బ్రహ్మ ధ్యేయమితి వదన్తి । తథా హి - పరం బ్రహ్మైవాత్ర వివక్షితమ్ , బ్రహ్మశబ్దస్య తత్ర ముఖ్యత్వాత్ ; నాపరమ్ , తత్ర తస్యాముఖ్యత్వాత్ ; తదుక్తం సూత్రకారేణ ‘సామీప్యాత్తు తద్వ్యపదేశః’ ఇతి । పరబ్రహ్మసామీప్యాదేవ సూత్రాత్మని బ్రహ్మశబ్దప్రయోగో న ముఖ్యవృత్త్యేతి తదర్థః । తథా అమృతత్వం పరస్యైవ బ్రహ్మణో లిఙ్గమ్ । న చ ‘సైషానస్తమితా దేవతా’ ఇత్యాదావపరస్యాపి నాశరాహిత్యరూపమమృతత్వం శ్రూయత ఇతి వాచ్యమ్ ; తస్యావాన్తరప్రలయే నాశాభావశ్రవణేఽపి మహాప్రలయే నాశశ్రవణేన ముఖ్యామృతత్వాసమ్భవాత్ । న చ ‘ప్రాణారామం మనఆనన్దమ్’ ఇతి లిఙ్గద్వయానురోధేనాపేక్షికమేవామృతత్వమిహాస్త్వితి వాచ్యమ్ ; బ్రహ్మశ్రుత్యనురోధేన ముఖ్యామృతత్వగ్రహణసమ్భవే దుర్బలలిఙ్గానురోధేనాపేక్షికామృతత్వగ్రహణాయోగాత్ , ఉపసంహారేఽప్యమృతత్వశ్రవణేనోపక్రమోపసంహారస్పర్శిత్వలక్షణతాత్పర్యలిఙ్గ - యుక్తస్యామృతత్వస్య తద్రహితప్రాణారామత్వాదిలిఙ్గానురోధేనాన్యథానయనాయోగాచ్చ । తథా పురుషపదోదితం పూర్ణత్వం హిరణ్మయపదోదితం స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమిన్ద్రపదోదితం పారమైశ్వర్యమాకాశశరీరపదోదితమాకాశదేహత్వం సూక్ష్మత్వం వా సత్యాత్మపదోదితమవితథస్వభావత్వం శాన్తిసమృద్ధపదోదితం సర్వప్రపఞ్చోపశమాత్మకత్వమిత్యేతేషాం లిఙ్గానాం పరబ్రహ్మణ్యేవ స్వారస్యాచ్చ । మనోమయపదస్యాప్యర్థత్రయం భాష్యే దర్శితమ్ । తత్ర ప్రథమతృతీయార్థౌ పరాపరబ్రహ్మణోః సాధారణౌ । మనోభిమానీత్యర్థప్రదర్శనమాత్రమపరబ్రహ్మపక్షపాతి । తథా ప్రాణారామత్వమనఆనన్దత్వే అపి । న చైతావతా హిరణ్యగర్భాఖ్యం బ్రహ్మ శ్రుతిభాష్యయోరభిప్రేతమితి నిశ్చేతుం శక్యతే । శాణ్డిల్యవిద్యాదౌ మనోమయత్వప్రాణశరీరత్వవదత్రాపి బ్రహ్మణః సార్వాత్మ్యప్రయుక్తతయా తేషామపి పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యుపపత్తేః సార్వాత్మ్యం చ ప్రకృతస్య బ్రహ్మణో దర్శితమ్ । న చైతత్పరబ్రహ్మణోఽన్యత్ర ముఖ్యం సమ్భవతి । తస్మాత్పరమేవ బ్రహ్మాత్రోపాస్యమితి సఙ్క్షేపః ॥
ఉత్తరోఽప్యనువాకః ప్రకారాన్తరేణ బ్రహ్మోపాసనవిషయ ఇత్యాహ —
యదేతదిత్యాదినా ।
పృథివ్యాదిజగతః కథం పాఙ్క్తత్వమిత్యాకాఙ్క్షాయాం పఙ్క్త్యాఖ్యస్య చ్ఛన్దసః పృథివ్యాదౌ సమ్పాదనాదిత్యాహ —
పఞ్చసఙ్ఖ్యేతి ।
న కేవలం పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పఙ్క్తిచ్ఛన్దఃసమ్పాదనమ్ , యజ్ఞత్వసమ్పాదనమపి కర్తుం శక్యత ఇత్యాహ —
పాఙ్క్తశ్చ యజ్ఞ ఇతి ।
పత్నీయజమానపుత్రదైవమానుషవిత్తైః పఞ్చభిర్యోగాద్యజ్ఞః పాఙ్క్త ఇత్యర్థః । దైవవిత్తముపాసనం మానుషవిత్తం గవాదీతి విభాగః ।
పఙ్క్తిచ్ఛన్దసో యజ్ఞస్య చ పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పాఙ్క్తత్వే క్రమేణ శ్రుతీర్దర్శయతి —
పఞ్చాక్షరేతి ।
జగతో యజ్ఞత్వసమ్పాదనమేవ దర్శయతి —
తేనేతి ।
పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగలక్షణేన యజ్ఞసామ్యేనేత్యర్థః ।
లోకాద్యాత్మాన్తం చేతి ।
ప్రాణాదిమజ్జాన్తం చేతి చకారార్థః । పరికల్పయతి, శ్రుతిరితి శేషః ।
ఎవం బ్రహ్మోపాధిభూతం సర్వం జగత్పఙ్క్తిచ్ఛన్దోరూపం యజ్ఞరూపం చ పరికల్ప్య తాదృక్పాఙ్క్తజగదాత్మకం ప్రకృతం బ్రహ్మాహమస్మీతి చిన్తయతః కిం ఫలం భవతీత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
తేన యజ్ఞేనేతి ।
ప్రజాపతిమితి ।
స్థూలసర్వప్రపఞ్చోపాధికస్య బ్రహ్మణః ప్రజాపతిరూపత్వాత్ ‘తం యథా యథోపాసతే’ ఇతి న్యాయేన జగదాత్మబ్రహ్మోపాసనాజ్జగదాత్మానం ప్రజాపతిమేవ ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
ఎవం తాత్పర్యముక్త్వా పృథివ్యాదిజగతః పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పాఙ్క్తస్వరూపత్వం ప్రశ్నపూర్వకం శ్రుత్యా దర్శయతి —
తత్కథమిత్యాదినా ।
విరాడితి ।
‘ఆప ఓషధయః’ ఇత్యాదిస్థూలభూతాధికారాద్భూతమయో విరాడ్దేహ ఇహాత్మశబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।
ఇత్యధిభూతమిత్యుపసంహారవచనమిత్యధిలోకమిత్యధిదైవతమిత్యేవంరూపయోరధిలోకాధిదైవతపాఙ్క్తద్వయోపసంహారవచనయోరుపలక్షణార్థమిత్యత్ర హేతుమాహ —
లోకదేవతాపాఙ్క్తయోశ్చేతి ।
తయోరపి పూర్వముక్తత్వాదిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మమితి ।
ఆత్మా దేహః, తమధికృత్య వర్తమానమధ్యాత్మమిత్యర్థః ।
నను పాఙ్క్తషట్కకథనేన కథం సర్వస్య జగతః పాఙ్క్తత్వముక్తమ్ ? తత్రాహ —
ఎతావద్ధీతి ।
యద్బాహ్యమధ్యాత్మం చ పాఙ్క్తం శ్రుత్యా దర్శితమ్ ఎతావదేవేదం సర్వం జగత్ , న తతోఽధికమస్తీత్యవగన్తవ్యమిత్యర్థః ।
శ్రుతిప్రదర్శితపాఙ్క్తషట్కే కృత్స్నస్య జగతోఽన్తర్భావః ప్రసిద్ధ ఇతి హి-శబ్దార్థః । ఉపాసనావిధిం దర్శయతి —
ఎతదేవమితి ।
ఎతజ్జగదేవం పాఙ్క్తరూపేణేత్యర్థః । ఉక్తవానిత్యస్యేతిశబ్దేన సమ్బన్ధః ।
సఙ్ఖ్యాసామాన్యాదితి ।
ఆధ్యాత్మికమపి పాఙ్క్తత్రయం బాహ్యమపి పాఙ్క్తత్రయమిత్యస్మాత్సామాన్యాదాధ్యాత్మికేన పాఙ్క్తేన బాహ్యపాఙ్క్తస్య పూరణమిత్యర్థః ।
నను తేన తస్య పూరణం కుసూలాదరివ ధాన్యాదినా న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎకాత్మతయేతి ।
బాహ్యమాధ్యాత్మికం చ సర్వం పాఙ్క్తజాతమేకాత్మత్వేనోపలభతే, పాఙ్క్తజగదాత్మకం బ్రహ్మాహమస్మీతి చిన్తయేదిత్యుక్తవానితి యావత్ ।
ఎతదధివిధాయేత్యాదినోక్తముపాసనమనూద్య తస్య ఫలముపక్రమే కథితమిత్యాహ —
ఎతదేవమితి ॥
ఉత్తరానువాకస్య సఙ్గతిం వృత్తానువాదపూర్వకం దర్శయతి —
వ్యాహృత్యాత్మన ఇతి ।
అనన్తరం చేతి ।
అవ్యవహితపూర్వానువాక ఇత్యర్థః ।
ఇదానీమితి ।
ఉక్తవక్ష్యమాణసర్వోపాసనానాం కర్మణాం చాఙ్గభూతో య ఓఙ్కారస్తస్యోపాసనమిదానీం విధీయతే ; తథా చ పూర్వోక్తోపాసనేష్వఙ్గత్వేనోపస్థితస్య ప్రణవస్యాత్రోపాసనవిధానాత్సఙ్గతిరితి భావః । న చోఙ్కారస్య సర్వవైదికకర్మోపాసనాఙ్గత్వే మానాభావ ఇతి వాచ్యమ్ ; ‘తస్మాదోమిత్యుదాహృత్య యజ్ఞదానతపఃక్రియాః । ప్రవర్తన్తే విధానోక్తాః సతతం బ్రహ్మవాదినామ్’ ఇతి భగవద్వచనస్యైవ మానత్వాత్ । బ్రహ్మవాదినాం వేదవాదినామిత్యర్థః ।
నను శబ్దమాత్రరూపస్యోఙ్కారస్యాచేతనతయా ఫలదాతృత్వాసమ్భవాత్ కథముపాస్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ —
పరాపరేతి ।
ప్రతిమాద్యర్చన ఇవ బ్రహ్మైవ ఫలదాత్రితి భావః ।
బ్రహ్మణ ఎవ సర్వత్ర ఫలదాతృత్వమ్ ‘ఫలమత ఉపపత్తేః’ ఇత్యధికరణే ప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థో దృష్ట్యా హీత్యత్ర హి-శబ్దః । ప్రణవస్య పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యాలమ్బనత్వం ప్రసిద్ధమితి సదృష్టాన్తమాహ —
స హీతి ।
ప్రణవస్య పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యాలమ్బనత్వే తద్దృష్ట్యోపాసితస్య తస్య పరాపరప్రాప్తిసాధనత్వే చ శ్రుతిమాహ —
ఎతేనైవేతి ।
ఓఙ్కారేణైవాయతనేన ప్రాప్తిసాధనేన పరమపరం వా ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
ఎవం తాత్పర్యముక్త్వా అక్షరాణి వ్యాచష్టే —
ఇతీత్యాదినా ।
పరిచ్ఛేదార్థ ఇతి ।
సఙ్గ్రహార్థ ఇత్యర్థః ।
ఓఙ్కారస్య పరాపరబ్రహ్మదృష్ట్యాలమ్బనత్వేన శ్రుతిషు ప్రసిద్ధత్వేఽపి ప్రకృతే ముఖ్యత్వాత్పరబ్రహ్మదృష్టిరేవోఙ్కారే వివక్షితేతి మత్వా తత్ర బ్రహ్మదృష్ట్యధ్యాసే కిం సాదృశ్యమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
యత ఓమితీదం సర్వమితి ।
యత ఓఙ్కారః సర్వాత్మకః తతః సర్వాత్మకత్వసాదృశ్యాదోఙ్కారే సర్వాత్మకబ్రహ్మదృష్టిర్యుక్తేతి భావః ।
నను బ్రహ్మణః సర్వాత్మకత్వమ్ ‘సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమ్ ; ఓఙ్కారస్య తు కథం సార్వాత్మ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ —
సర్వం హీతి ।
నన్వోఙ్కారస్య సర్వశబ్దాత్మకత్వేఽపి కథమర్థప్రపఞ్చాత్మకత్వమిత్యాశఙ్క్య శబ్దద్వారేత్యాహ —
అభిధానతన్త్రం హీతి ।
అభిధేయజాతస్యాభిధానాధీనసిద్ధికత్వాద్వాచ్యవాచకయోస్తాదాత్మ్యస్వీకారాచ్చాభిధేయజాతస్యాభిధానేఽన్తర్భావః సమ్భవతీత్యర్థః ।
అత ఇదమితి ।
ప్రణవసార్వాత్మ్యస్యాపి శ్రుత్యాదిసిద్ధత్వాదిదం సర్వమోఙ్కార ఇతి ప్రసిద్ధవదుపదిశ్యతే ఓమితీదం సర్వమితి వచసేత్యర్థః ।
నను ప్రథమవాక్యేన ప్రణవే బ్రహ్మదృష్టిర్విహితా, తత్ర తద్దృష్టికరణే నియామకం ద్వితీయవాక్యేన దర్శితమ్ , అతో వివక్షితార్థస్య సిద్ధత్వాత్కిముత్తరగ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్యాహ —
ఓఙ్కారస్తుత్యర్థ ఇతి ।
అనుకరణమితి ।
అనుజ్ఞానరూపమితి యావత్ । కేనచిత్కరోమీత్యుక్త్వా కృతం కర్మాన్య ఓమిత్యనుకరోతి అనుజానాతి, తథా యాస్యామి విష్ణ్వాలయమిత్యుక్తమన్య ఓమిత్యనుకరోతీతి యోజనా ।
ప్రసిద్ధం హీతి ।
ప్రసిద్ధిశ్చ కరోమీత్యాదినా పూర్వం ప్రదర్శితైవ ।
అప్యో శ్రావయేత్యత్ర అపి-శబ్దో వక్ష్యమాణోదాహరణసముచ్చయార్థ ఇతి మత్వాహ —
అపి చేతి ।
ప్రైషపూర్వకమితి । ‘ఓ శ్రావయ’ ఇతి మన్త్రగతేనోఙ్కారేణాగ్నీధ్రసమ్బోధనపూర్వకమిత్యర్థః । తదుక్తం వేదభాష్యే - ‘మన్త్రగతఓఙ్కార ఆగ్నీధ్రసమ్బోధనార్థః । హే ఆగ్నీధ్ర దేవాన్ప్రతి హవిఃప్రదానావసరం శ్రావయేతి మన్త్రార్థః’ ఇతి ।
ఆశ్రావయన్తీత్యస్యార్థమాహ —
ప్రతిశ్రావయన్తీతి ।
ప్రతిశ్రవం కారయన్తి, ప్రత్యాశ్రవణం కారయన్తీతిత యావత్ । శస్త్రశంసితారో హోతారః, తేఽపి ’శోం సావోమ్’ ఇత్యుపక్రమ్య శస్త్రాణి శంసన్తి, తాన్యోమితి సమాపయతన్తి చేత్యర్థః ।
ప్రతిగరమితి ।
’ఓఽథామోద ఇవ’ ఇతి మన్త్రమిత్యర్థః । ఓకారేణ హోతా సమ్బోధ్యతే ; హే హోతః అథ అర్ధర్చశంసనానన్తరమస్మాకమామోద ఇవ హర్ష ఎవ సమ్పన్న ఇతి తదర్థః ।
బ్రహ్మేతి ।
ఋత్విగ్విశేషో బ్రహ్మా యదా అన్యేషామృత్విజామనుజ్ఞాం ప్రయచ్ఛతి తదా ఓం ప్రోక్షేత్యాదిరూపేణ ప్రణవపురఃసరమేవ ప్రసౌతి ।
తస్యార్థమాహ —
అనుజానాతీతి ।
జుహోమీత్యుక్తవన్తం ప్రత్యన్య ఓమిత్యేవానుజ్ఞాం ప్రయచ్ఛతీత్యర్థః ।
ప్రవచనం కరిష్యన్నితి ।
ప్రవక్ష్యన్నితి ‘వచ పరిభాషణే’ ఇత్యస్య రూపమస్మిన్వ్యాఖ్యానే ; ద్వితీయవ్యాఖ్యానే తు ‘వహ ప్రాపణే’ ఇత్యస్యాన్తర్భావితణ్యర్థస్య రూపమితి భేదః ।
వేదమితి ।
వేదం గ్రహీష్యామీత్యభిసన్ధిమానాదావోమిత్యేవాధ్యేతుం బ్రాహ్మణ ఉపక్రమత ఇత్యర్థః ।
అధ్యయనఫలభూతాం వేదావాప్తిం కథయతి బ్రహ్మైవోపాప్నోతీతి ; తద్యోజయతి —
ఉపాప్నోత్యేవేతి ।
ప్రాపయిష్యన్నితి । పరమాత్మానముపాప్నవాని ప్రత్యక్త్వేన ప్రాప్నుయామిత్యభిసన్ధిమాన్బ్రాహ్మణ ఆత్మానం బ్రహ్మ ప్రాపయిష్యన్నాత్మనో బ్రహ్మభావప్రాప్త్యుపాయమన్విష్యన్నోమిత్యాహేత్యర్థః ।
స చేతి ।
స చ బ్రాహ్మణస్తేనోఙ్కారేణ ఆత్మజ్ఞానలక్షణముపాయం లబ్ధ్వా బ్రహ్మ ప్రాప్నోత్యేవేత్యర్థః ।
వివక్షితమనువాకార్థం సఙ్క్షిప్య దర్శయతి —
ఓఙ్కారపూర్వేతి ।
అత్ర యద్యపి ‘ఓ శ్రావయ’ ఇతి మన్త్రే ‘ఓఽథామోద ఇవ’ ఇతి ప్రతిగరనామకమన్త్రే చ ఓకార ఎవ శ్రూయతే న త్వోఙ్కారః, తథాప్యోకారస్యోఙ్కారైకదేశత్వాత్తత్పూర్వ - ప్రవృత్తానామప్యోఙ్కారపూర్వకత్వముపచారాదుక్తమితి మన్తవ్యమ్ ॥
ఉత్తరానువాకస్య వ్యవహితానువాకేన సమ్బన్ధమాహ —
విజ్ఞానాదేవేత్యాదినా ।
కర్మణాం స్వారాజ్యప్రాప్తావనుపయోగః ప్రాప్త ఇతి శఙ్కార్థః । ఉపాసనసహకారితయా తత్ఫలేన స్వారాజ్యేన కర్మణాం ఫలవత్త్వసిద్ధ్యర్థమస్మిన్ననువాకే తేషాముపన్యాస ఇతి పరిహారార్థః । పురుషార్థపదం స్వారాజ్యపరమ్ , కర్మణాముపాసనసహకారితయా తత్ఫలం ప్రత్యుపయోగప్రకారశ్చేత్థమ్ - ఉపాసకేన స్వకర్మాననుష్ఠానే తదకరణసూచితేన ప్రత్యవాయేన ప్రతిబద్ధముపాసనం ఫలపర్యవసాయి న భవేత్ ; అతః ప్రతిబన్ధాపనయద్వారా కర్మణాం తత్రోపయోగ ఇతి । తథా చ శ్రుతిః - ‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే’ ఇతి । అవిద్యయా కర్మణా ప్రతిబన్ధకపాపలక్షణం మృత్యుం నాశయిత్వా విద్యయా ఉపాసనలక్షణయా స్వారాజ్యలక్షణమమృతమశ్నుత ఇతి హి తదర్థః ।
వ్యాఖ్యాతమితి ।
శాస్త్రాన్నిశ్చితావస్థం దర్శాదికర్మజాతమృతశబ్దవాచ్యమితి ఋతం వదిష్యామీత్యత్ర వ్యాఖ్యాతమిత్యర్థః ।
ఉపాసకస్యాధ్యాపనే ప్రవృత్తావుపాసనానుష్ఠానాసమ్భవాదధ్యాపనస్య కామ్యత్వేన తదకరణే ప్రత్యవాయాభావాచ్చ ప్రవచనమధ్యాపనమితి వ్యాఖ్యానమయుక్తమిత్యస్వరసాదాహ —
బ్రహ్మయజ్ఞో వేతి ।
యథావ్యాఖ్యాతార్థం వేతి ।
శాస్త్రాత్కర్తవ్యతయా బుద్ధౌ వినిశ్చితమేవ కర్మ వాక్కాయాభ్యాం సమ్పాద్యమానం సత్ సత్యశబ్దవాచ్యమితి సత్యం వదిష్యామీత్యత్ర వ్యాఖ్యాతార్థకం వాత్ర సత్యపదమిత్యర్థః ।
కృచ్ఛ్రాదీతి ।
ఆదిపదం చాన్ద్రాయణాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ । న చాశనపరిత్యాగప్రధానే కృచ్ఛ్రాదౌ ప్రవృత్తస్య కథం స్వారాజ్యఫలకోపాసనానుష్ఠానం సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ ; శక్తస్య తదుభయానుష్ఠానసమ్భవాత్ , అశక్తస్య తు ధనినో ధనదానరూపం సర్వసాధారణ్యేన మితాశనాదిరూపం వా తపో భవిష్యతి । తథా చ శ్రుతిః - ‘ఎతత్ఖలు వావ తప ఇత్యాహుర్యః స్వం దదాతి’ ఇతి । ‘హితమితమేధ్యాశనం తపః’ ఇతి యోగశాస్త్రే మితాశనాదితపసోఽప్యుక్తత్వాత్ । వివాహాదౌ బన్ధ్వాద్యుపచారో లౌకికః సంవ్యవహారః ।
ప్రజాశ్చోత్పాద్యా ఇతి ।
ప్రజోత్పత్త్యర్థాః పుత్రకామేష్ట్యాదయః కర్తవ్యా ఇత్యర్థః ।
నివేశయితవ్య ఇతి ।
నివేశో వివాహః ।
పునః పునః స్వాధ్యాయగ్రహణస్య తాత్పర్యమాహ —
సర్వైరిత్యాదినా ।
యత్నతోఽనుష్ఠేయే ఇత్యత్ర హేతుమాహ —
స్వాధ్యాయాధీనాం హీతి ।
అధ్యయనాధీనమిత్యర్థః అధ్యయనస్యార్థజ్ఞానపర్యన్తత్వం పూర్వతన్త్రప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
అర్థజ్ఞానాయత్తం చేతి ।
ప్రణాడ్యా కర్మకాణ్డార్థజ్ఞానాయత్తం పరం శ్రేయః, సాక్షాదేవ జ్ఞానకాణ్డార్థజ్ఞానాయత్తం పరం శ్రేయ ఇతి విభాగసూచనార్థశ్చకారః ।
అత ఇతి ।
స్వాధ్యాయస్యార్థజ్ఞానద్వారా పరమశ్రేయఃసాధనత్వాత్ప్రవచనస్యావిస్మరణాదిసాధనత్వాచ్చేత్యర్థః ।
సత్యమేవేతి ।
అనుష్ఠేయానాం మధ్యే సత్యమేవ ప్రశస్తం కర్మేతి రాథీతరస్య మతమితి భావః । తథా చ వచనమ్ - ‘అశ్వమేధసహస్రం చ సత్యం చ తులయా ధృతమ్ । అశ్వమేధసహస్రాత్తు సత్యమేవ విశిష్యతే’ ఇతి । అత్ర ద్వితీయనామశబ్దః ప్రసిద్ధిద్యోతకః ।
తప ఎవేతి ।
కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాదిమితాశనధనదానరూపం తప ఎవ ప్రశస్తం కర్మేతి పౌరుశిష్టేర్మతమ్ । తస్య ప్రాశస్త్యం చోత్తమలోకప్రాప్తిసాధనత్వాత్ । తథా చ శ్రుతిః - ‘తపసర్షయః సువరన్వవిన్దన్’ ఇతి ।
మౌద్గల్యాభిమతే స్వాధ్యయప్రవచనయోరుత్తమకర్మత్వే హేతుమాహ శ్రుతిః —
తద్ధి తప ఇతి ।
హి-శబ్దార్థకథనమ్ —
యస్మాదితి ।
తత్ర స్వాధ్యాయశబ్దితస్యాధ్యయనస్య నియమోపేతత్వాత్తపఃశబ్దవాచ్యత్వమ్ । తదుక్తమ్ - ‘నియమేషు తపఃశబ్దః’ ఇతి । ప్రవచనశబ్దితస్య చ బ్రహ్మయజ్ఞస్య తపస్త్వమ్ ‘తపో హి స్వాధ్యాయః’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధమితి మత్వా తపస్త్వం తయోరుత్తమకర్మత్వే హేతుతయోక్తమిత్యనుసన్ధేయమ్ ।
ఉక్తానామపీతి ।
‘సత్యం చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ తపశ్చ స్వాధ్యాయవచనే చ’ ఇత్యత్రోక్తానామపీత్యర్థః ।
ఆదరార్థమితి ।
ఆదరసూచనద్వారా మతభేదేనోత్తమకర్మత్వఖ్యాపనార్థమిత్యర్థః ॥
నన్వహం వృక్షస్యేత్యాదిమన్త్రపాఠః కిమర్థ ఇత్యాశఙ్క్యాహ —
స్వాధ్యాయార్థ ఇతి ।
జపార్థమ్ ఇత్యర్థః ।
నను తజ్జపస్య క్వోపయోగః ? తత్రాహ —
స్వాధ్యాయశ్చేతి ।
ప్రకరణాదితి హేతుం వివృణోతి —
విద్యార్థం హీతి ।
ప్రకరణస్య సంహితోపనిషద్గతమన్త్రబ్రాహ్మణజాతస్య విద్యాప్రయోజనకత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మవిద్యాసంనిధౌ పాఠాదితి భావః । అహం వృక్షస్యేత్యాదిమన్త్రామ్నాయస్య కర్మశేషత్వశఙ్కాం నిరాకరోతి —
న చేతి ।
తదవగమకశ్రుతిలిఙ్గాదేరదర్శనాదితి భావః ।
స్వాధ్యాయో విద్యోత్పత్తయే భవతీత్యుక్తమ్ ; తత్ర వివక్షితం ద్వారం సమర్పయతి —
స్వాధ్యాయేన చేతి ।
జపాదిరూపస్య ధర్మస్య పాపక్షయరూపశుద్ధిద్వారా విద్యోత్పత్తిహేతుత్వమ్ ‘తపసా కల్మషం హన్తి’ ఇత్యాదిశాస్త్రసిద్ధమితి విశేషసూచనార్థశ్చకారః ।
అహమితి ।
సాక్షాత్కృతబ్రహ్మతత్త్వస్త్రిశఙ్కునామా ఋషిః అహంశబ్దార్థః ।
ఉచ్ఛేద్యాత్మకస్యేతి ।
ఉచ్ఛేద్యస్వభావస్యేత్యర్థః ।
సంసారవృక్షస్యేతి ।
విద్యాప్రతిపాదకే మన్త్రే ప్రసిద్ధవృక్షగ్రహణాయోగాత్సంసార ఎవోచ్ఛేద్యస్వభావత్వసామ్యాద్వృక్షశబ్దేన గృహ్యత ఇతి భావః ।
జగదాత్మకస్య సంసారవృక్షస్య ప్రేరయితా పరమేశ్వర ఎవ, న బ్రహ్మవిదితి, తత్రాహ —
అన్తర్యామ్యాత్మనేతి ।
బ్రహ్మవిదః సర్వాత్మకత్వాదితి భావః ।
కీర్త్తిరితి ।
మేరోః శృఙ్గమివ మమ బ్రహ్మవిదః కీర్త్తిః ప్రసిద్ధిః స్వర్గలోకవ్యాపినీత్యర్థః ।
ఉపరిభాగవాచినోర్ధ్వశబ్దేన సంసారమణ్డలాదుపరి వర్తమానం జగత్కారణత్వోపలక్షితం బ్రహ్మ లక్ష్యత ఇత్యాశయేనాహ —
ఉర్ధ్వం కారణమితి ।
వస్తుతః సంసారాస్పృష్టమితి యావత్ ।
అత ఎవాహ —
పవిత్రమితి ।
నన్వేవంభూతమపి బ్రహ్మ సర్వప్రాణిసాధారణమేవ, వస్తుత ఎకాత్మకత్వాత్సర్వప్రాణినామితి, తత్రాహ —
జ్ఞానప్రకాశ్యమితి ।
అన్యేషాం జ్ఞానాభావాదితి భావః । బ్రహ్మేత్యనన్తరం స్వరూపభూతమితి శేషః ।
అన్నమితి ।
కర్మఫలరూపం వస్వాదిదేవభోగ్యమమృతమన్నమ్ ; తద్వత్త్వమాదిత్యస్య మధువిద్యాయాం ప్రసిద్ధమితి బోధ్యమ్ । యథా సవితరి శ్రుతిస్మృతిశతేభ్యో విశుద్ధమమృతమాత్మతత్త్వం ప్రసిద్ధమ్ , ఎవం మయ్యపి పురుషే శ్రుతిస్మృతిశతేభ్య ఎవ విశుద్ధమాత్మతత్త్వం ప్రసిద్ధమస్తి । ఇత్థముభయత్ర ప్రసిద్ధమాత్మతత్త్వం స్వమృతశబ్దితమస్మీత్యర్థః । తథా చ శ్రుతయః - ‘స యశ్చాయం పురుషే, యశ్చాసావాదిత్యే, స ఎకః’ ఇత్యాద్యాః, స్మృతయశ్చ - ‘ఆదిత్యే శుద్ధమమృతమాత్మతత్త్వం యథా స్థితమ్ । విద్యాధికారిణి తథా పురుషేఽపి తదస్తి భోః’ ఇత్యాద్యా ద్రష్టవ్యాః ।
ధనమితి ।
లౌకికస్య రత్నాదికం ధనమ్ ; బ్రహ్మవిదస్తు నిరతిశయానన్దమాత్మతత్త్వమేవ ధనమ్ , తచ్చ స్వప్రకాశత్వాద్దీప్తిమదిత్యర్థః ।
సాకాఙ్క్షత్వాదాహ —
అస్మీత్యనువర్తత ఇతి ।
ద్రవిణం సవర్చసమిత్యస్యార్థాన్తరమాహ —
బ్రహ్మజ్ఞానం వేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానం వా ద్రవిణమితి సమ్బన్ధః ।
బ్రహ్మజ్ఞానస్య సవర్చసత్వే హేతుమాహ —
అమృతత్వేతి ।
అమృతత్వం బ్రహ్మ, తదావరణనివర్తనద్వారా తత్ప్రకాశకత్వాత్ ; బ్రహ్మణి ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ ఇతి వ్యవహార్యతాపాదకత్వాదిత్యర్థః ।
మోక్షేతి ।
ప్రకృతాభిప్రాయం మోక్షగ్రహణమ్ । పురుషార్థహేతుత్వసామ్యాద్ద్రవిణశబ్దో బ్రహ్మజ్ఞానే ప్రయుక్త ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మస్వరూపవ్యఞ్జకం ముక్తిసాధనభూతం బ్రహ్మజ్ఞానం చేత్సవర్చసం ద్రవిణమ్ , తర్హి తదస్మీతి పూర్వవదన్వయో న ఘటతే ; తత్రాహ —
అస్మిన్పక్ష ఇతి ।
శోభనేతి ।
శోభనా బ్రహ్మజ్ఞానోపయోగినీ మేధా గ్రన్థతదర్థధారణసామర్థ్యలక్షణా యస్య సోఽహం సుమేధా ఇత్యర్థః ।
సార్వజ్ఞ్యేతి ।
సార్వజ్ఞ్యలక్షణా వా మేధా యస్య సోఽహమిత్యర్థః ।
విదుషః సర్వజ్ఞత్వలక్షణమేధావత్త్వం సాధయతి —
సంసారేతి ।
సంసారో జగత్ । జగజ్జన్మాదిహేతుత్వం చ బ్రహ్మభూతస్య విదుషో వాజసనేయకే శ్రూయతే - ‘అస్మాద్ధ్యేవాత్మనో యద్యత్కామయతే తత్తత్సృజతే’ ఇతి । అస్మాదిత్యస్య సాక్షాత్కృతాదిత్యర్థః । ఛాన్దోగ్యేఽపి శ్రూయతే - ‘ఎవం విజానత ఆత్మనః ప్రాణాః’ ఇత్యాదినా । తథా విదుషః సర్వజ్ఞత్వమపి ప్రశ్నోపనిషది శ్రూయతే - ‘స సర్వజ్ఞః సర్వమేవావివేశ’ ఇతి ।
అత ఎవేతి ।
జగద్ధేతుత్వాదేవేత్యర్థః । జగత్కారణస్య బ్రహ్మచైతన్యస్య నిత్యత్వాత్తద్రూపస్య విదుషో నాస్తి మరణమిత్యర్థః ।
అవ్యయ ఇతి ।
అవయవాపచయో వ్యయః, తద్రహిత ఇత్యర్థః ।
అక్షతో వేతి ।
శస్త్రాదికృతక్షతరహిత ఇత్యర్థః । నిరవయవత్వాదితి భావః ।
అమృతేన వేతి ।
స్వరూపానన్దానుభవేన సదా వ్యాప్త ఇతి యావత్ ।
ఇతీత్యాదీతి ।
ఇతి త్రిశఙ్కోర్వేదానువచనమితి వాక్యం బ్రాహ్మణమిత్యర్థః ।
కృతకృత్యతేతి ।
యథా వామదేవస్య కృతకృత్యతాఖ్యాపనార్థమ్ ‘అహం మనురభవమ్’ ఇత్యాదివచనమ్ , తథా త్రిశఙ్కోరపి వేదానువచనం తత్ఖ్యాపనార్థమ్ ; తత్ఖ్యాపనం చ ముముక్షూణాం కృతకృత్యతాసమ్పాదకే బ్రహ్మవిచారే ప్రవృత్త్యర్థమితి బోధ్యమ్ ।
పూర్వమ్ ‘అహం వృక్షస్య’ ఇతి మన్త్రస్య విద్యాప్రయోజనకప్రకరణమధ్యపఠితత్వాద్విద్యాశేషత్వముక్తమ్ । ఇదానీం లిఙ్గాదపి తస్య తచ్ఛేషత్వం వక్తుం శక్యత ఇత్యాశయేన వివక్షితం మన్త్రార్థం కథయతి —
త్రిశఙ్కునేతి ।
ఆర్షేణేతి ।
తపఃప్రభావజనితేనేత్యర్థః ।
మన్త్రస్య విద్యాప్రకాశకత్వే ఫలితమాహ —
అస్య చేతి ।
విద్యాప్రకాశనసామర్థ్యరూపాల్లిఙ్గాచ్చేతి చకారార్థః ।
పూర్వానువాకే కర్మాణ్యుపన్యస్యానన్తరమేవ ఋషేరాత్మవిషయదర్శనోపన్యాసే శ్రుతేః కోఽభిప్రాయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
ఋతం చేత్యాదినా ।
అనన్తరం చేతి ।
చకారోఽవధారణార్థః ।
సకామస్య పితృలోకప్రాప్తిరేవ ‘కర్మణా పితృలోకః’ ఇతి శ్రుతేః, నాత్మదర్శనమిత్యాశయేనాహ —
నిష్కామస్యేతి ।
సాంసారికఫలేషు నిఃస్పృహస్యాపి విద్యామకామయమానస్య న విద్యోత్పత్తిః, కిం తు ప్రత్యవాయనివృత్తిమాత్రమిత్యాశయేనాహ —
బ్రహ్మ వివిదిషోరితి ।
ఆర్షాణీతి ।
నిత్యనైమిత్తికకర్మస్వపి ‘తపసా కల్మషం హన్తి’ ఇత్యాదౌ తపస్త్వప్రసిద్ధేస్తజ్జన్యానామపి దర్శనానామార్షత్వముక్తమితి మన్తవ్యమ్ ॥
ఉత్తరానువాకే కర్మణాం కర్తవ్యతా కిమర్థముపదిశ్యత ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
వేదమనూచ్యేత్యాదినా ।
జ్ఞానాత్పూర్వం కర్మణాం జ్ఞానార్థినావశ్యం కర్తవ్యత్వే హేతుమాహ —
పురుషేతి ।
సంస్కారస్వరూపం కథయన్సంస్కారద్వారా తేషాం బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వమాహ —
సంస్కృతస్య హీతి ।
సత్త్వస్యాన్తఃకరణస్య విశిష్టా యా శుద్ధిః సైవ సంస్కార ఇతి భావః ।
అఞ్జసైవేతి ।
అప్రతిబన్ధేనైవేత్యర్థః ।
పాపరూపస్య చిత్తమాలిన్యస్య జ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకత్వాత్ , శుద్ధిద్వారా కర్మణాం విద్యోదయహేతుత్వే హి-శబ్దసూచితం మానమాహ —
తపసేతి ।
తపసా కర్మణా కల్మషనివృత్తౌ విద్యా భవతి, తయా విద్యయా అమృతమశ్నుత ఇతి స్మృత్యర్థః ।
ఇతి హి స్మృతిరితి ।
ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః ।
నను కర్మభిర్విశుద్ధసత్త్వస్యాపి తత్త్వచిన్తాం వినా కథమాత్మవిజ్ఞానమఞ్జసైవోత్పద్యేత ? తత్రాహ —
వక్ష్యతి చేతి ।
తత్త్వచిన్తామపి విద్యాసాధనత్వేన శ్రుతిర్వక్ష్యతీత్యర్థః ।
శ్రుతౌ తపఃశబ్దస్తత్త్వవిచారపర ఇత్యేతదగ్రే స్ఫుటీకరిష్యతే । ఉపసంహరతి —
అత ఇతి ।
పురుషసంస్కాద్వారా కర్మణాం విద్యాసాధనత్వాదిత్యర్థః ।
నను ఉపదిశతీత్యనుక్త్వా రాజేవానుశాస్తీతి కిమర్థం వదతి శ్రుతిరిత్యాఙ్క్య గురూపదేశాతిక్రమే మహాననర్థో భవేదితి సూచనార్థమిత్యాహ —
అనుశాసనశబ్దాదితి ।
తదతిక్రమే దోషో భవతీతి గమ్యత ఇతి శేషః ।
తత్రోపపత్తిమాహ —
అనుశాసనేతి ।
లోకే రాజానుశాసనాతిక్రమే దోషోత్పత్తిప్రసిద్ధేరితి హి-శబ్దార్థః ।
నను యథా జ్ఞానాత్పూర్వం కర్మాణి జ్ఞానార్థం కర్తవ్యాని తథా జ్ఞానోదయానన్తరమపి ముక్త్యర్థం తాని కర్తవ్యాని, జ్ఞానకర్మసముచ్చయస్యైవ ముక్తిసాధనత్వాత్ ; తథా చ స్మృతిః - ‘తత్ప్రాప్తిహేతుర్విజ్ఞానం కర్మ చోక్తం మహామునే’ ఇతి ; నేత్యాహ —
ప్రాగుపన్యాసాచ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । కర్మణాం విద్యారమ్భాత్ప్రాగుపన్యాసాద్ధేతోర్విద్యోదయానన్తరం న తాన్యనుష్ఠేయానీత్యర్థః ।
కేవలేతి ।
బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యత్ర పరప్రాప్తిసాధనత్వేన విద్యామాత్రారమ్భాచ్చ హేతోర్న విద్యోదయానన్తరం తాన్యనుష్ఠేయానీత్యర్థః ।
ప్రాగుపన్యాసం వివృణోతి —
పూర్వమితి ।
బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమితి విద్యారమ్భాత్పూర్వం సంహితోపనిషద్యేవ ఋతం చేత్యాదావుపన్యస్తానీత్యర్థః ।
విద్యోదయానన్తరమేవ ముక్తిలాభశ్రవణాత్తదనన్తరం కర్మణాం నైష్ఫల్యశ్రవణాచ్చ న ముక్తిసాధనత్వం కర్మణామిత్యాశయేనాహ —
ఉదితాయాం చేతి ।
యదా బ్రహ్మణ్యభయం యథా భవతి తథా ప్రతిష్ఠామాత్మభావం విద్యయా విన్దతే తదైవాభయం గతో భవతి । బ్రహ్మణః స్వరూపభూతమానన్దం విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన, భయహేత్వవిద్యాయా విద్యోదయకాల ఎవ నివృత్తత్వాదిత్యర్థః ।
కిమహమితి ।
విదుషః సాధుకర్మాకరణప్రయుక్తసన్తాపాభావోక్త్యా తం ప్రతి కర్మణామాకిఞ్చన్యం ఫలాభావః ప్రతీయత ఇత్యర్థః ।
సముచ్చయస్య శ్రుతిబాహ్యత్వముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
ప్రాగుత్పన్యాసాదిహేతోరిత్యర్థః ।
విద్యేతి ।
విద్యోత్పత్త్యర్థాన్యేవ న ముక్త్యర్థానీతి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
ఇతశ్చ దురితక్షయద్వారా విద్యోత్పత్త్యర్థాన్యేవేత్యాహ —
మన్త్రేతి ।
అవిద్యయా కర్మణా మృత్యుం పాప్మానం తీర్త్వేతి కర్మణాం దురితక్షయఫలకత్వప్రతిపాదనపూర్వకం విద్యామాత్రస్య ముక్తిహేతుత్వప్రతిపాదకమన్త్రవర్ణాచ్చేత్యర్థః ।
ఎవం చ సతి తత్ప్రాప్తిహేతురితి స్మృతివచనం క్రమసముచ్చయపరమ్ , న యౌగపద్యేన విద్యాకర్మణోః సముచ్చయపరమితి మన్తవ్యమ్ । పౌనరుక్త్యం పరిహరతి —
ఋతాదీనామితి ।
కర్మణాం విద్యాఫలే స్వారాజ్యేఽనుపయోగమాశఙ్క్య తత్రోపయోగకథనాభిప్రాయేణ పూర్వత్రోపదేశ ఇత్యర్థః ।
అనుశబ్దార్థమాహ —
గ్రన్థేతి ।
వేదమధ్యాప్యానన్తరమేవ తదర్థమప్యుపదిశతీతి వదన్త్యాః శ్రుతేస్తాత్పర్యమహా —
అత ఇతి ।
ధర్మజిజ్ఞాసా కర్మవిచారః ।
ఇతశ్చ ధర్మజిజ్ఞాసాం కృత్వైవ గురుకులాన్నివర్తితవ్యమిత్యాహ —
బుద్ధ్వేతి ।
న చ వేదాధ్యయనానన్తరమాచార్యేణానుజ్ఞాతో దారానాహృత్య మీమాంసయా కర్మావబోధం సమ్పాదయతు, తదా తత్సమ్పాదనేఽపి న ‘బుద్ధ్వా - ’ ఇతిస్మృతివిరోధ ఇతి వాచ్యమ్ , దారసఙ్గ్రహానన్తరం నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానావశ్యమ్భావేన పునస్తస్య గురుకులవాసాసమ్భవాత్ ; అతః ప్రాగేవ కర్మావబోధః సమ్పాదనీయ ఇతి భావః ।
యథాప్రమాణావగతమపి పరస్యాహితం న వాచ్యమిత్యాహ —
వక్తవ్యం చేతి ।
వచనార్హమిత్యర్థః । తదాహ భగవాన్ - ‘అనుద్వేగకరం వాక్యం సత్యం ప్రియహితం చ యత్’ ఇతి ।
సామాన్యవచనమితి ।
అనుష్ఠేయసామాన్యవాచకమపి ధర్మపదం సత్యాదిరూపధర్మవిశేషనిర్దేశసంనిధానాత్తదతిరిక్తానుష్ఠేయపరమిత్యర్థః ।
స్వాధ్యాయాదధ్యయనాదితి ।
అధ్యయనేన గృహీతస్య స్వాధ్యాయస్య ప్రమాదో విస్మరణమ్ , తన్మాకుర్విత్యర్థః ; ‘బ్రహ్మోజ్ఝే మే కిల్బిషమ్’ ఇతి మన్త్రవర్ణేన ‘బ్రహ్మహత్యాసమం జ్ఞేయమధీతస్య వినాశనమ్’ ఇతి స్మరణేన చ వేదవిస్మరణే ప్రత్యవాయావగమాత్ ।
మే మమ కిల్బిషం బ్రహ్మోజ్ఝే వేదవిస్మరణవతి పురుషే గచ్ఛత్వితి మన్త్రార్థః । నను న కర్తవ్యేతి కథమ్ , సన్తతిప్రాప్తేర్దైవాధీనత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
అనుత్పద్యమానేఽపీతి ।
ఇతశ్చైవమేవ శ్రుతేరభిప్రాయ ఇత్యాహ —
ప్రజేతి ।
ఋతం చేత్యనువాకే ‘ప్రజా చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ, ప్రజనశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ, ప్రజాతిశ్చ స్వాధ్యాయప్రవచనే చ’ ఇతి సన్తతివిషయ ఎవ ప్రజాదిత్రయనిర్దేశబలాచ్చేత్యర్థః ।
అన్యథేతి ।
శ్రుతేః సన్తత్యర్థయత్నే తాత్పర్యాభావ ఇత్యర్థః ।
ఋతుకాలగమనాభావే ప్రత్యవాయస్మరణాత్తావన్మాత్రమేవ శ్రుతిరవక్ష్యదిత్యర్థః । న చ శ్రుత్యా తాత్పర్యేణ సన్తతిః సమ్పాదనీయేతి కిమర్థముచ్యత ఇతి వాచ్యమ్ , పితృఋణస్య పరలోకప్రాప్తిప్రతిబన్ధకత్వేన తదపాకరణద్వారా పరలోకప్రాప్తిసాధనత్వాత్ ; తథా చ శ్రుతిః — ‘నాపుత్రస్య లోకోఽస్తి’ ఇతి । న కేవలం పితృఋణం పరలోకప్రతిబన్ధకమ్ , కిం తు మోక్షస్యాపి ; తథా చ మనుః — ‘ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్య మనో మోక్షే నివేశయేత్ । అనపాకృత్య చైతాని మోక్షమిచ్ఛన్వ్రజత్యధః’ ఇతి । తథా చ ముముక్షుణాపి సన్తతియత్నః కర్తవ్య ఇతి । నను సత్యాత్ప్రమాదనిషేధవచనస్య యది సత్యమేవ వక్తవ్యమిత్యర్థో వివక్షితః, తదా ‘సత్యం వద’ ఇత్యనేన పౌనరుక్త్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
సత్యాచ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః ।
నను యద్యత్రానృతవదననిషేధో వివక్షితః తర్హ్యనృతం న వక్తవ్యమిత్యనుక్త్వా ప్రమాదశబ్దప్రయోగే కోఽభిప్రాయః శ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రమాదశబ్దసామర్థ్యాదితి ।
అనృతవదనవిషయే విస్మృత్యానృతవదనేఽపి దోషాధిక్యమేవ, ‘సమూలో వా ఎష పరిశుష్యతి యోఽనృతమభివదతి’ ఇతి శ్రుతేః ‘నానృతాత్పాతకం కిఞ్చిత్’ ఇతి స్మృతేశ్చ । తస్మాదనృతవర్జనే సదా జాగరూకేణైవ భవితవ్యమితి భావః ।
అన్యథేతి ।
విస్మృత్యానృతవదనేఽపి దోషాతిశయాభావే సతీత్యర్థః । అసత్యేతి చ్ఛేదః ।
అననుష్ఠానమితి ।
అనుష్ఠేయస్వరూపస్య ధర్మస్యాలస్యాదికృతమననుష్ఠానం ప్రమాద ఇత్యర్థః ।
అనుష్ఠాతవ్య ఎవేతి ।
ధర్మ ఇతి శేషః ।
ఆత్మరక్షణార్థాదితి ।
శరీరరక్షణార్థాచ్చికిత్సాదిరూపాదిత్యర్థః ।
మఙ్గలార్థాదితి ।
‘వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత’ ఇత్యాదౌ విహితాద్వైదికాత్ లౌకికాత్ప్రతిగ్రహాదేశ్చేత్యర్థః ।
దేవేతి ।
దేవకార్యం యాగాది, పితృకార్యం శ్రాద్ధాదీతి విభాగః ।
మాత్రాదీనాం వస్తుతో దేవత్వాభావాదాహ —
దేవతావదితి ।
శ్రౌతస్మార్తకర్మజాతముపదిశ్యాచారప్రమాణకాని కర్మాణి విశేషోక్తిపూర్వకముపదిశతి —
యాన్యపి చేతి ।
అపి చ యానీతి యోజనా ।
ఆచార్యకృతానాం కర్మణాం సాకల్యేనోపాదేయత్వమితి విశేషమాశఙ్క్యాహ —
యాన్యస్మాకమితి ।
విపరీతానీతి ।
శాపప్రదానాదీనీత్యర్థః ।
ఆచార్యత్వాదీతి ।
ఆదిపదం మాతృత్వపితృత్వాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ , । ఆచార్యాదిభిన్నా ఇత్యర్థః ।
ప్రశస్యతరా ఇతి ।
సగుణనిర్గుణబ్రహ్మనిష్ఠాదియుక్తా ఇత్యర్థః ।
శ్రుతస్య బ్రాహ్మణ్యస్యావివక్షాయాం కారణాభావం మత్వాహ —
న క్షత్త్రియేతి ।
ఆసనాదినేతి ।
శుశ్రూషాన్నపానాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
గోష్ఠీతి ।
శాస్త్రార్థనిర్ణయాయ క్రియమాణో వ్యవహారోఽత్ర గోష్ఠీ, సా నిమిత్తముద్దేశ్యతయా కారణం యస్య సముదితస్య సముదాయస్య తస్మిన్నిత్యర్థః ।
ప్రశ్వాసోఽపి న కర్తవ్య ఇతి ।
కిము వక్తవ్యం పణ్డితంమన్యతయా విస్రమ్భేణ వార్త్తాదికం న కార్యమితీతి భావః ।
తర్హి తేషాం సముదితే గత్వా కిం కర్తవ్యం మయేత్యాశఙ్క్యాహ —
కేవలమితి ।
శ్రద్ధయైవేతి ।
అవర్జనీయతయా ప్రాప్తేష్వపాత్రేష్వపీత్యర్థః । తదుక్తం వార్త్తికే ‘శ్రద్ధయైవ చ దాతవ్యమశ్రద్ధాభాజనేష్వపి’ ఇతి ।‘అశ్రద్ధయా హుతం దత్తం తపస్తప్తం కృతం చ యత్ । అసదిత్యుచ్యతే పార్థ న చ తత్ప్రేత్య నో ఈహ’ ఇతి భగవతోక్తత్వాదితి భావః ।
న దాతవ్యమితి ।
‘అశ్రద్ధయా హుతం దత్తం తపస్తప్తం కృతం చ యత్ । అసదిత్యుచ్యతే పార్థ న చ తత్ప్రేత్య నో ఈహ’ ఇతి భగవతోక్తత్వాదితి భావః ।
స్వవిభూత్యనుసారేణ దేయమిత్యాహ —
శ్రియేతి ।
బహు దదతాపి మయా కియద్దీయత ఇతి లజ్జావతా దాతవవ్యమిత్యాహ —
లజ్జయేతి ।
పరలోకభయేన దేయమిత్యాహ —
భియేతి ।
మిత్రేతి ।
మిత్రసుహృదాదేర్యత్కార్యం తేనాపి నిమిత్తేన దేయమిత్యర్థః ।
తత్ర కర్మాదావితి ।
దేశాద్యర్థకస్య తత్రశబ్దస్య యుక్తా ఇత్యనేనాన్వయ ఉక్తః ; కస్మిన్విషయే యుక్తా ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం కర్మాదావిత్యుక్తమితి వివేచనీయమ్ ।
అభియుక్తా ఇతి ।
కర్మాదావభియోగో విధివత్తదనుష్ఠానమ్ , అనుష్ఠేయార్థనిర్ణయస్య సంమర్శిన ఇత్యనేన లబ్ధత్వాదితి మన్తవ్యమ్ ।
అపరప్రయుక్తా ఇతి ।
స్వతన్త్రా ఇత్యర్థః ।
అకామహతా ఇతి ।
లాభపూజాదికామోపహతా న భవన్తీత్యర్థః ।
తథా త్వమపీతి ।
ఉదితహోమాదివిషయే సన్దేహే సతి స్వస్వవంశస్థితానామేతాదృశానామాచారాద్వ్యవస్థాం నిశ్చిత్య తథా వర్తేథా ఇత్యర్థః ।
కేనచిదితి ।
స్వర్ణస్తేయాదిరూపేణేత్యర్థః । సన్దిహ్యమానేనేతి విశేషణాత్పాతకిత్వేన నిశ్చితానామభ్యాఖ్యాతపదేన గ్రహణం నాస్తీతి గమ్యతే తేషామసంవ్యవహార్యత్వనిశ్చయేన తద్విషయే విచారాప్రసక్తేరితి మత్వా తద్వ్యావృత్తిః కృతేతి మన్తవ్యమ్ ।
తేష్వితి ।
పాతకిత్వసంశయాస్పదేషు పురుషేషు యథోక్తం తస్మిన్దేశే కాలే వేత్యాదికం సర్వముపనయేద్యోజయేదిత్యర్థః ।
ఎవం యే తత్రేత్యాదివాక్యజాతస్య తాత్పర్యముక్త్వా అక్షరార్థకథనప్రసక్తావాహ —
యే తత్రేత్యాదిసమానమితి ।
యే తత్రేత్యాదివాక్యజాతం పూర్వేణ యే తత్రేత్యాదివాక్యజాతేన సమానార్థమ్ , అతో న పృథగ్వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
ఉక్తమనుశాసనముపసంహరతి —
ఎష ఇత్యాదినా ।
సత్యం వదేత్యాదిగ్రన్థసన్దర్భ ఎతచ్ఛబ్దార్థః ।
పుత్రేతి ।
పుత్రాదిభ్యః శుకాదిభ్యః పిత్రాదీనాం వ్యాసాదీనాం య ఉపదేశ ఇతిహాసాదౌ ప్రసిద్ధః సోఽప్యేష ఎవేత్యర్థః । అయమేవార్థ ఇతిహాసాదావుక్త ఇతి భావః ।
కర్మకాణ్డస్య కృత్స్నస్యాప్యత్రైవ తాత్పర్యమితి వక్తుమేషా వేదోపనిషదితి వాక్యమ్ ; తద్వ్యాచష్టే —
వేదరహస్యమితి ।
ఎషా వేదోపనిషదిత్యత్రైతచ్ఛబ్దః ప్రకృతకర్మసంహతిపరః ।
ఈశ్వరవచనమితి ।
‘శ్రుతిస్మృతీ మమైవాజ్ఞే’ ఇతి స్మరణాదితి భావః ।
నన్వనుశాసనం విధిరితి కుతో నోచ్యతే ? తత్రాహ —
ఆదేశవాచ్యస్యేతి ।
ఆదేశపదేన విధేరుక్తతయా పౌనరుక్త్యాపత్తేరితి భావః ।
అనుశాసనపదస్యార్థాన్తరమాహ —
సర్వేషాం వేతి ।
ఆదరార్థమితి ।
యథోక్తకర్మానుష్ఠానే యత్నాధిక్యసిద్ధ్యర్థమిత్యర్థః ॥
ఆద్యవాదే కేవలాయా విద్యాయా ముక్తిసాధనత్వం సాధితమపి విశిష్య సముచ్చయనిరాకరణేన పునః సాధయితుం చిన్తాముపక్రమతే —
అత్రైతదితి ।
విద్యాకర్మణోః ఫలభేదజ్ఞానార్థమేతద్వక్ష్యమాణం వస్తు చిన్త్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవకారస్య వ్యాఖ్యానమ్ —
కేవలేభ్య ఇతి ।
ఉత విద్యేతి ।
విద్యా పరబ్రహ్మవిద్యా, ఉపసర్జనతయా తత్సాపేక్షేభ్య ఇత్యర్థః ।
విద్యాకర్మణోః సమప్రాధాన్యపక్షమాహ —
ఆహోస్విదితి ।
విద్యాప్రాధాన్యకోటిమాహ —
విద్యయా వేతి ।
సిద్ధాన్తకోటిమాహ —
ఉత కేవలయైవేతి ।
పూర్వపక్షమాహ —
తత్రేత్యాదినా ।
‘వేదమనూచ్య’ ఇత్యాదౌ శ్రుతేః కర్మస్వత్యన్తాదరదర్శనాత్ ‘కర్మణైవ హి సంసిద్ధిమాస్థితా జనకాదయః’ ఇతి భగవద్వచనదర్శనాచ్చ కర్మభ్య ఎవ పరం శ్రేయః ; నచ విద్యావైయర్థ్యం శఙ్కనీయమ్ , తస్యాః కర్మశేషత్వాభ్యుపగమాత్ , తత్ఫలవచనస్యాత ఎవార్థవాదత్వాన్న తద్విరోధోఽపీతి భావః ।
ఉపనిషజ్జన్యాయా విద్యాయాః కర్మశేషత్వే హేతుమాహ —
సమస్తేతి ।
సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారే మానమాహ —
వేద ఇతి ।
రహస్యాన్యుపనిషదః ।
సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారేఽప్యుపనిషదర్థజ్ఞానస్య కర్మాఙ్గత్వే కిమాయాతమ్ ? తత్రాహ —
అధిగమశ్చేతి ।
సరహస్య ఇతి విశేషణాదుపనిషత్ప్రయోజనభూతేనాత్మవిజ్ఞానేన సహైవ వేదార్థావగమో గురుకులే సమ్పాదనీయ ఇతి స్మృత్యర్థోఽవగమ్యతే ; తథా చ కర్మకాణ్డార్థజ్ఞానవద్వేదాన్తార్థజ్ఞానస్యాపి కర్మాఙ్గత్వమాయాతీతి భావః ।
ఆత్మవిద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వే హేత్వన్తరమాహ —
విద్వానితి ।
సర్వత్ర వేదే విద్వాన్యజతే విద్వాన్యాజయతి ఇతి సమస్తవేదార్థజ్ఞానరూపవిద్యావత ఎవ యతోఽధికారః ప్రదర్శ్యతే, తతోఽప్యాత్మజ్ఞానస్య కర్మశేషత్వమిత్యర్థః ।
సమస్తవేదార్థజ్ఞానవతః కర్మాధికారే స్మృత్యన్తరమాహ —
జ్ఞాత్వేతి ।
‘జ్ఞాత్వానుష్ఠానమ్’ ఇతి స్మృత్యా చ విదుష ఎవ కర్మణ్యధికారః ప్రదర్శ్యత ఇతి యోజనా ।
ఎవమౌపనిషదాత్మజ్ఞానస్య తత్ఫలవచనస్య చ కర్మశేషత్వప్రదర్శనేన కృత్స్నస్య వేదస్య కర్మపరత్వముక్తమ్ । తత్ర జైమినిశబరస్వామిసంమతిమాహ —
కృత్స్నశ్చేతి ।
తదుక్తం జైమినినా - ‘ఆమ్నాస్యస్య క్రియార్థత్వాత్ - ’ ఇతి ; శబరస్వామినా చోక్తమ్ - ‘దృష్టో హి తస్యార్థః కర్మావబోధనమ్’ ఇతి । తస్య వేదస్యార్థః ప్రయోజనమ్ ।
ఎవం కర్మణామేవ ముక్తిహేతుత్వం ప్రసాధ్య విపక్షే దణ్డమాహ —
కర్మభ్యశ్చేదితి ।
అనర్థకః స్యాదితి ।
పరమపురుషార్థపర్యవసాయీ న స్యాత్ । న చేష్టాపత్తిః, అధ్యయనవిధివిరోధప్రసఙ్గాత్ । అధ్యయనవిధినా హి సమస్తస్య వేదస్యాభ్యుదయనిఃశ్రేయసఫలవదర్థావబోధపరత్వమాపాదితమ్ । తస్మాత్కర్మమాత్రసాధ్యో మోక్ష ఇతి స్వీకర్తవ్యమితి స్థితమ్ । విద్యాయా ముక్తిహేతుత్వేఽపి న కేవలాయాస్తస్యాస్తద్ధేతుత్వమ్ , ‘విద్యాం చావిద్యాం చ’ ఇతి శ్రుత్యా విద్యాకర్మసముచ్చయస్య ముక్తిహేతుత్వావగమాత్ ।
సముచ్చయేఽపి ‘కర్మణైవ హి సంసిద్ధిమ్—’ ఇత్యాదివచనానురోధేన కర్మప్రాధాన్యపక్షః, ‘తత్ప్రాప్తిహేతుర్విజ్ఞానం కర్మ చోక్తం మహామునే’ ఇత్యాదివచనానురోధేన సమప్రాధాన్యపక్షః, ’బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యాదివచనానురోధేన విద్యాప్రాధాన్యపక్ష ఇతి విభాగః । ఇదం చ సముచ్చయపక్షోపపాదనం స్పష్టత్వాదుపేక్షితం భాష్యకారేణేతి మన్తవ్యమ్ । తత్ర కేవలకర్మజన్యో మోక్ష ఇతి పక్షం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
నిత్యో హీతి ।
మోక్షస్య నిత్యత్వే ‘న స పునరావర్తతే’ ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
కర్మకార్యస్యాపి తస్య నిత్యత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
కర్మకార్యస్య చేతి ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
కర్మభ్యశ్చేదితి ।
అనిత్యమితి చ్ఛేదః ।
అనిత్యత్వే ఇష్టాపత్తిం వారయతి —
తచ్చేతి ।
ముక్తస్యాపి పునః సంసారప్రసఙ్గాదితి భావః ।
పూర్వవాదీ ప్రకారాన్తరేణ మోక్షస్య విద్యానైరపేక్ష్యం శఙ్కతే —
కామ్యేతి ।
ముముక్షుణా జన్మప్రాయణయోరన్తరాలే సర్వాత్మనా కామ్యనిషిద్ధయోరనారమ్భాన్న తస్య తన్నిమిత్తా భావిజన్మప్రాప్తిః ; పూర్వజన్మసు సఞ్చితస్య కర్మాశయస్య సర్వస్యైవ వర్తమానదేహారమ్భకత్వాభ్యుపగమేనారబ్ధఫలస్య తస్య కర్మణ ఉపభోగేన క్షయాత్ న తన్నిమిత్తా చ భావిజన్మప్రాప్తిః ; నిత్యనైమిత్తికానాం సాకల్యేనానుష్ఠానాత్ప్రత్యవాయానుత్పత్తౌ ప్రత్యవాయనిమిత్తా చ న జన్మప్రాప్తిః ; న చాన్యజ్జన్మనిమిత్తమస్తి ; తస్మాద్విద్యానపేక్షో మోక్ష ఇత్యర్థః ।
నిరాకరోతి —
తచ్చ నేతి ।
ముముక్షోర్వర్తమానదేహారమ్భసమయే కానిచిదేవ కర్మాణి వర్తమానదేహమారభన్తే న సర్వాణి, స్వర్గనరకమనుష్యాదివిరుద్ధఫలానాం కర్మణామేకదేహారమ్భకత్వాసమ్భవాత్ ; అతః శేషకర్మసమ్భవాత్తదపి మతం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
నను శేషకర్మసమ్భవేఽపి యథావర్ణితచరితస్య ముముక్షోర్జ్ఞాననిరపేక్ష ఎవ జన్మాభావలక్షణో మోక్షః సిధ్యతీతి మతం కుతో న సమ్భవతి ? తత్రాహ —
తన్నిమిత్తేతి ।
శేషకర్మనిమిత్తేత్యర్థః ।
ప్రత్యుక్తమితి ।
ఆద్యవాద ఇతి శేషః ।
నన్వస్తు శేషకర్మసమ్భవః, తథాపి తస్య నిత్యానుష్ఠానేన నాశసమ్భవాన్న తన్నిమిత్తా శరీరోత్పత్తిరితి, తన్న ; నిత్యానుష్ఠానేన దురితస్య క్షయసమ్భవేఽపి న సుకృతస్య తేన క్షయః సమ్భవతి, నిత్యానుష్ఠానసఞ్చితసుకృతయోరుభయోరపి శుద్ధిరూపత్వేన విరోధాభావాత్ ; అతః సఞ్చితసుకృతనిమిత్తా శరీరోత్పత్తిరపరిహార్యేతి మత్వాహ —
కర్మశేషస్య చేతి ।
ఇతి చేతి ।
ఇతి చాద్యవాదే నిత్యానుష్ఠానస్య సుకృతక్షయహేతుత్వం ప్రత్యుక్తమిత్యర్థః । అతో జ్ఞానం వినా సఞ్చితకర్మక్షయాసమ్భవాజ్జ్ఞానాపేక్ష ఎవ మోక్షో న తన్నిరపేక్ష ఇతి భావః ।
ఉపనిషదర్థజ్ఞానస్యాపి కర్మశేషత్వాత్కర్మసాధ్య ఎవ మోక్ష ఇత్యుక్తమనూద్య నిరాకరోతి —
యచ్చోక్తమిత్యాదినా ।
శ్రుతజ్ఞానేన ।
గురుకులే వేదాన్తజనితం జ్ఞానం శ్రుతజ్ఞానమ్ , తస్య కర్మశేషత్వేఽపి తదతిరిక్తోపాసనస్య మోక్షసాధనస్య సత్త్వాన్న కర్మసాధ్యో మోక్ష ఇత్యర్థః ।
నను ‘వేదః కృత్స్నోఽధిగన్తవ్యః’ ఇతి వచనాద్యథా శ్రుతజ్ఞానం కర్మాధికారివిశేషణతయా కర్మశేషస్తథా మననాద్యాత్మకముపాసనమపి తచ్ఛేషోఽస్త్వితి శఙ్కాం వారయతి —
శ్రుతజ్ఞానమాత్రేణ హీతి ।
మాత్రపదవ్యవచ్ఛేద్యమాహ —
నోపాసనమపేక్షత ఇతి ।
మానాభావాదితి శేషః ।
నను శ్రుతజ్ఞానాదర్థాన్తరభూతముపాసనం వేదాన్తేషు మోక్షఫలకత్వేన న క్వాపి విధీయతే, అతో నోపాసనసాధ్యో మోక్ష ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ —
ఉపాసనం చేతి ।
‘మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః’ ఇత్యుపాసనవిధానానన్తరముపసంహారే ‘ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వమ్’ ఇతి శ్రవణాదమృతత్వసాధనతయా తత్రోపాసనవిధిః ప్రతీయత ఇతి భావః ।
నను మననాదిరూపముపాసనమపి శ్రుతజ్ఞానాన్నాతిరిచ్యతే బ్రహ్మప్రత్యయత్వావిశేషాదితి ; నేత్యాహ —
అర్థాన్తరప్రసిద్ధిశ్చ స్యాదితి ।
మనననిదిధ్యాసనయోర్బ్రహ్మప్రత్యయత్వేఽపి శ్రుతజ్ఞానాదర్థాన్తరత్వం ప్రసిద్ధమేవ భవతి, తయోర్విజాతీయత్వాత్పృథగ్విధానాచ్చేత్యర్థః ।
ఎతదేవ వివృణోతి —
శ్రోతవ్య ఇత్యుక్త్వేతి ।
మనననిదిధ్యాసనయోశ్చేతి ।
చకారోఽవధారణార్థః సన్ప్రసిద్ధపదేన సమ్బధ్యతే । వస్తుతస్తు శ్రుతజ్ఞానస్యాపి నాస్తి కర్మశేషత్వే మానమ్ । న చాధ్యయనవిధిబలాద్గురుకులే సమ్పాదితసమస్తవేదార్థజ్ఞానమధ్యపాతినస్తస్యాపి కర్మజ్ఞానవత్కర్మాఙ్గత్వం ప్రతీయత ఇత్యుక్తమితి వాచ్యమ్ ; అధ్యయనవిధేరక్షరావాప్తిమాత్రఫలకత్వేనార్థావబోధపర్యన్తత్వాసిద్ధేః । న చ తథా సతి విచారవిధ్యభావాత్పూర్వోత్తరమీమాంసయోరప్రవృత్తిప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ ; అర్థజ్ఞానం వినానుష్ఠానాసమ్భవేన తత్తత్క్రతువిధిభిరేవ పూర్వమీమాంసాప్రవృత్త్యుపపత్తేః, ఉత్తరమీమాంసాప్రవృత్తేః శ్రోతవ్యవిధిప్రయుక్తత్వస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాసూత్రే స్ఫుటత్వాత్ , ‘విద్వాన్యజతే’ ఇతి వచనస్య కర్మకాణ్డగతస్య ప్రకృతతత్తత్కర్మవిద్వత్తామాత్రపరత్వేనాత్మవిద్వత్తాపరత్వాభవాత్ , ఆత్మజ్ఞానస్య కర్మానుష్ఠానప్రతికూలతాయా వక్ష్యమాణత్వేన తచ్ఛేషత్వానుపపత్తేశ్చ, ‘ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్—’ ఇత్యాదివృద్ధవచనజాతస్య కర్మవిచారప్రకరణగతత్వేన కర్మకాణ్డమాత్రవిషయతాయాః సమన్వయసూత్రే స్పష్టత్వాచ్చ । తస్మాచ్ఛ్రుతజ్ఞానమపి న కర్మశేషః । అత ఎవాత్మజ్ఞానఫలశ్రవణమర్థవాద ఇతి శఙ్కాపి నిరాలమ్బనేతి బోధ్యమ్ ।
ఇత్థం కేవలకర్మభ్యః పరం శ్రేయ ఇతి పక్షం నిరస్య కర్మ ప్రధానం విద్యా చోపసర్జనమితి సముచ్చయపక్షముత్థాపయతి —
ఎవం తర్హీతి ।
నను నిత్యస్య మోక్షస్య కర్మారభ్యత్వం న సమ్భవతి, కార్యస్యానిత్యత్వనియమాదిత్యుక్తే కథం తస్య విద్యాసహితకర్మకార్యత్వశఙ్కా ? తత్రాహ —
విద్యాసహితానాం చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । విద్యాలక్షణసహకారిమహిమ్నా నిత్యస్యాప్యారమ్భః సమ్భవతీతి భావః ।
కార్యాన్తరేతి ।
నిత్యకార్యేత్యర్థః ।
సహకారిసామర్థ్యాత్కార్యవైచిత్ర్యమాత్రే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి ।
యథా స్వతో మరణరూపకార్యారమ్భసామర్థ్యవతోఽపి విషస్య మన్త్రసంయుక్తస్య పుష్టిరూపకార్యాన్తరారమ్భసామర్థ్యమ్ , యథా వా దధ్నః సమయవిశేషే జ్వరరూపకార్యారమ్భసామర్థ్యవతోఽపి తదా గుడశర్కరాదిసంయుక్తస్య తస్య తృప్తిమాత్రారమ్భసామర్థ్యమ్ , యథా వా వేత్రబీజస్య దావదగ్ధస్య కదల్యారమ్భసామర్థ్యమ్ , ఎవం ప్రకృతేఽపీత్యర్థః ।
అస్తు సహకారివైచిత్ర్యాత్కార్యవైచిత్ర్యమ్ , తావతా ఆరభ్యస్యాపి మోక్షస్యానిత్యత్వప్రసఙ్గదోషే కిమాగతమితి దూషయతి —
నారభ్యస్యేతి ।
‘యత్కృతకం తదనిత్యమ్’ ఇతి న్యాయవిరోధాన్నిత్యస్యారమ్భో న సమ్భవతీత్యర్థః ।
‘న స పునరావర్తతే’ ఇతి వచనాదారభ్యస్యాపి మోక్షస్య నిత్యత్వమవిరుద్ధమితి శఙ్కతే —
వచనాదితి ।
వచనస్యానధిగతయోగ్యార్థజ్ఞాపకత్వేన పదార్థయోగ్యతానాధాయకత్వాన్న వచనబలాదారభ్యస్య నిత్యత్వం సిధ్యతీతి దూషయతి —
నేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి —
వచనం నామేత్యాదినా ।
నను వచనమేవారభ్యస్య మోక్షస్య నిత్యత్వం ప్రతి యోగ్యతామవిద్యమానామప్యాధాయ పశ్చాన్నిత్యత్వం తస్య జ్ఞాపయతీతి ; నేత్యాహ —
నావిద్యమానస్య కర్త్రితి ।
కుత ఇత్యత ఆహ —
న హీతి ।
నిత్యమితి ।
ఆత్మస్వరూపమితి శేషః ।
ఆరబ్ధం వేతి ।
ఘటాదీతి శేషః । హి యస్మాద్వచనశతేనాపి నిత్యస్యారమ్భో లోకే న దృశ్యతే తస్మాన్నావిద్యమానస్య కర్త్రితి యోజనా । అన్యథా ‘అన్ధో మణిమవిన్దత్’ ఇత్యాదావపి వచనబలాదేవ యోగ్యతాప్రసఙ్గ ఇతి భావః ।
సమసముచ్చయపక్షమప్యతిదేశేన నిరాకరోతి —
ఎతేనేతి ।
అనిత్యత్వప్రసఙ్గేనేత్యర్థః ॥
ప్రతీచో బ్రహ్మత్వరూపమోక్షస్య నిత్యత్వేన సముచ్చయాజన్యత్వేఽపి తదావారకావిద్యానివృత్తిహేతుత్వమేవ సముచ్చయస్యాస్త్వితి శఙ్కతే —
విద్యాకర్మణీ ఇతి ।
ఆవరణరూపప్రతిబన్ధహేతోరవిద్యాయా నివృత్తౌ విద్యామాత్రస్యైవాపేక్షితత్వేన కర్మణోఽనపేక్షితత్వాన్న సముచ్చయాధీనా ముక్తిరితి మత్వాహ —
నేతి ।
కర్మణామవిద్యానివృత్త్యపేక్షయా ఫలాన్తరస్యైవ లోకే ప్రసిద్ధత్వాచ్చ న ప్రతిబన్ధహేతునివృత్తౌ కర్మాపేక్షేత్యాహ —
కర్మణ ఇతి ।
తదేవ వివృణోతి —
ఉత్పత్తీతి ।
ఉత్పత్తిః పురోడాశాదేః, సంస్కారో వ్రీహ్యాదేః, వికారః సోమస్యాభిషవలక్షణః, ఆప్తిః పయసః, ఇత్యేవం కర్మణః ఫలం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
నను యద్యవిద్యానివృత్తౌ న కర్మాపేక్షా, కర్మఫలం చోత్పత్త్యాదికమేవ, తర్హి బ్రహ్మస్వరూపమోక్షస్యైవోత్పత్త్యాద్యన్యతమత్వమస్తు ; నేత్యాహ —
ఉత్పత్త్యాదిఫలవిపరీతశ్చేతి ।
బ్రహ్మస్వరూపస్య తు మోక్షస్యానాదిత్వాదనాధేయాతిశయత్వాదవికార్యత్వాన్నిత్యాప్తత్వాచ్చ కర్మఫలవైపరీత్యమ్ ; ఎతేషాం హేతూనాం శ్రుతిసిద్ధత్వాచ్చ నాసిద్ధిశఙ్కా కార్యేతి భావః ।
ప్రత్యగాత్మతయా నిత్యప్రాప్తస్యాపి బ్రహ్మణో గతిశ్రుతిమవలమ్బ్య ప్రాప్యత్వమాశఙ్కతే —
గతీతి ।
శఙ్కాం వివృణ్వన్గతిశ్రుతీరుదాహరతి —
సూర్యేతి ।
విరజా నిష్కల్మషా బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః ।
తయేతి ।
సుషుమ్నాఖ్యయా నాడ్యేత్యర్థః ।
ఆదిపదాత్ ‘తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్తి’ ఇత్యాదిశ్రుతయో గృహ్యన్తే । గతిశ్రుతీనామన్యవిషయత్వమభిప్రేత్య పరబ్రహ్మణో గతిప్రాప్యత్వం నిరాకరోతి —
న సర్వగతత్వాదితి ।
లోకే గన్తుః సకాశాదన్యస్య పరిచ్ఛిన్నస్య చ ప్రాప్యతా ప్రసిద్ధా ; బ్రహ్మణస్తు తదుభయాభావాన్న ప్రాప్యతేత్యర్థః ।
సర్వగతత్వం సాధయతి —
ఆకాశాదీతి ।
బ్రహ్మణో గన్తృభిర్జీవైరభిన్నత్వం వివృణోతి —
బ్రహ్మావ్యతిరిక్తాశ్చేతి ।
చకారోఽవధారణే ।
తేనేతి ।
సర్వగతత్వాదినేత్యర్థః ।
నను యది సర్వగతం గన్తురనన్యచ్చ న ప్రాప్యమ్ , తర్హి కీదృశం గన్తవ్యమ్ ? అత ఆహ —
గన్తురితి ।
అనన్యస్య గన్తవ్యత్వాభావమనుభవేన సాధయతి —
న హి యేనైవేతి ।
గన్తృభిరనన్యత్వం సాధయతి —
తదనన్యత్వప్రసిద్ధిశ్చేతి ।
తస్య బ్రహ్మణో గన్తృభిరనన్యత్వం చ శ్రుత్యాదిభ్యః సిధ్యతీత్యర్థః । బ్రహ్మణ ఎవ జీవభావేన ప్రవేశశ్రవణాత్క్షేత్రజ్ఞస్య జీవస్య బ్రహ్మత్వశ్రవణాచ్చేత్యర్థః ।
‘అహం బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిశ్రుతయః ‘ఆత్మనో బ్రహ్మణో భేదమసన్తం కః కరిష్యతి’ ఇత్యాదిస్మృతయశ్చ ఆదిపదగ్రాహ్యా వివక్షితాః । గతిశ్రుతీనాం గతిం పృచ్ఛతి —
గత్యైశ్వర్యాదీతి ।
యథా బ్రహ్మవిదో గతిః శ్రూయతే తథా తస్యైశ్వర్యమపి శ్రూయతే, బ్రహ్మణో నిత్యప్రాప్తత్వాద్యథా తస్య ప్రప్యతా న సమ్భవతి తథా పరబ్రహ్మవిదో ముక్తస్య నిరుపాధికత్వాదైశ్వర్యమపి న సమ్భవతి ; తతశ్చ తుల్యన్యాయత్వాదైశ్వర్యశ్రుతీనామపి గతిప్రశ్న ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
ప్రశ్నం ప్రపఞ్చయతి —
అథాపి స్యాదితి ।
గతిశ్రుతయః పూర్వముదాహృతా ఇత్యాశయేనైశ్వర్యశ్రుతీరుదాహరతి —
స ఎకధేత్యాదినా ।
‘స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుతిర్ముక్తస్యానేకశరీరయోగం దర్శయతి ; ‘స యది పితృలోకకామో భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్తు ముక్తస్య సఙ్కల్పమాత్రసముత్థాన్పిత్రాదిభోగాన్దర్శయతి ; తథా ‘స్త్రీభిర్వా’ ఇత్యాదిశ్రుతిరపి తస్యైశ్వర్యమావేదయతీత్యర్థః ।
‘కార్యం బాదరిః’ ఇత్యధికరణన్యాయేన తాసాం శ్రుతీనాం గతిమాహ —
న కార్యేతి ।
నను సగుణబ్రహ్మోపాసకస్య సత్యలోకస్థకార్యబ్రహ్మప్రాప్తివిషయాస్తాః శ్రుతయో న నిర్గుణబ్రహ్మవిదః పరబ్రహ్మప్రాప్తివిషయా ఇత్యత్ర కిం వినిగమకమిత్యాశఙ్క్యాహ —
కార్యే హీతి ।
కార్యే హిరణ్యగర్భాఖ్యే బ్రహ్మణి ప్రాప్తే సతి తల్లోకే స్త్ర్యాదయో విషయాః సన్తి, న కారణత్వోపలక్షితే నిర్గుణవిద్యాప్రాప్యే విశుద్ధే బ్రహ్మణి విషయాః సన్తి, విద్యయా అవిద్యాతత్కార్యజాతస్య సర్వస్య నివృత్తత్వాత్ నిర్గుణముక్తస్య నిరుపాధికత్వేన భోక్తృత్వాయోగాచ్చేత్యర్థః । కార్యబ్రహ్మలోకే స్త్ర్యాదివిషయాః సన్తీత్యత్ర ‘స యది స్త్రీలోకకామో భవతి సఙ్కల్పాదేవాస్య స్త్రియః సముత్తిష్ఠన్తి’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
పరమముక్తౌ భోగాభావే మానమాహ —
ఎకమేవేత్యాదినా ।
సజాతీయవిజాతీయస్వగతభేదరహితం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
యత్రేతి ।
అన్యోఽన్యత్పశ్యతీత్యేవమాత్మకం ప్రసిద్ధం ద్వైతం యత్ర వస్తుతో నాస్తి స భూమేత్యర్థః ।
తత్కేనేతి ।
తత్తదా విదేహకైవల్యసమయే కేన కరణేన కం విషయం పశ్యేదిత్యర్థః । ఎతేన నిర్గుణవిద్యాప్రకరణగతానామ్ ‘స ఎకధా భవతి’ ‘స్త్రీభిర్వా యానైర్వా’ ఇత్యాద్యైశ్వర్యశ్రుతీనాం సగుణముక్తవిషయత్వకల్పనమయుక్తమితి శఙ్కాపి నిరస్తా, పరమముక్తౌ భోగాసమ్భవస్య ‘తత్కేన కమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధత్వాత్ , ‘మాత్రాసంసర్గస్త్వస్య భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా ముక్తస్య సర్వోపాధ్యభావప్రతిపాదనేన విషయభోగాసమ్భవాచ్చ । తథా చైశ్వర్యశ్రుతీనాం ప్రకరణే నివేశాసమ్భవాత్కార్యబ్రహ్మప్రాప్తానామైశ్వర్యసమ్భవాచ్చ సామర్థ్యానుసారేణ ప్రకరణముల్లఙ్ఘ్య సగుణవిద్యాశేషత్వకల్పనద్వారా సగుణముక్తవిషయత్వకల్పనం యుక్తమేవేతి ।
ఎవమవిద్యానివృత్తౌ కర్మణామనుపయోగాద్బ్రహ్మభావలక్షణమోక్షస్య కర్మసాధ్యత్వాభావాచ్చ ముక్తౌ విద్యైవ హేతుర్న విద్యాకర్మణోః సముచ్చయ ఇతి ప్రతిపాదితమ్ । ఇదానీం సముచ్చయాసమ్భవే హేత్వన్తరమాహ —
విరోధాచ్చేతి ।
విరోధమేవ ప్రపఞ్చయతి —
ప్రవిలీనేతి ।
కర్త్రాదికారకలక్షణా విశేషాః ప్రవిలీనా యస్మిన్బ్రహ్మణి తత్తథా, నిర్విశేషమితి యావత్ । తాదృశబ్రహ్మవిషయా విద్యా యథోక్తబ్రహ్మవిపరీతేన కర్త్రాదికారకజాతేన సాధ్యం యత్కర్మ తేన విరుధ్యతే । హి ప్రసిద్ధమేతదిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వే సిద్ధే సద్విషయవిద్యయా కర్త్రాదిద్వైతబాధావశ్యమ్భావాత్కర్మానుష్ఠానం న సమ్భవతీతి విద్యాకర్మణోర్విరోధః స్యాత్ , న తు తత్సిద్ధమిత్యాశఙ్క్య తస్య నిర్విశేషత్వం సాధయతి —
న హ్యేకమిత్యాదినా ।
బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వశ్రుత్యనురోధేన కర్త్రాదిసకలద్వైతాస్పదత్వం ప్రతీయతే ‘నేతి నేతి’ ఇత్యాదినిషేధశ్రుతిభిస్తస్య సర్వవిశేషశూన్యత్వం చ ప్రతీయతే ; న చైకం వస్తు పరమార్థత ఉభయవత్తయా ప్రమాణతో నిశ్చేతుం శక్యత ఇత్యర్థః । తత్ర విరోధాదితి యుక్తిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
అవశ్యం హీతి ।
లోకే పురోవర్తిని ప్రతీతయోః రజతత్వశుక్తిత్వయోర్విరుద్ధయోరన్యతరస్య మిథ్యాత్వదర్శనాదితి హి-శబ్దార్థః ।
నన్వన్యతరస్య మిథ్యాత్వావశ్యమ్భావేఽపి బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వమేవ మిథ్యాస్తు ; తత్రాహ —
అన్యతరస్య చేతి ।
స్వాభావికమనాది యదజ్ఞానం తద్విషయస్య తద్విషయబ్రహ్మకార్యస్య ద్వైతస్య స్వకారణాజ్ఞానసహితస్య యన్మిథ్యాత్వం తద్యుక్తమిత్యర్థః ।
ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే మానమాహ —
యత్ర హీత్యాదినా ।
యత్రావిద్యాకాలే ద్వైతశబ్దితం జగల్లబ్ధాత్మకం భవతి, తదా ఇతర ఇతరం పశ్యతీతి శ్రుత్యర్థః । శ్రుతావివకారో మిథ్యాత్వవాచీ, న సాదృశ్యవాచీ, ఉపమేయానుపలమ్భాదితి భావః । య ఇహ బ్రహ్మణి నానాభూతం వస్తుతః కల్పితం జగత్పరమార్థం పశ్యతి, స మృత్యోర్మరణాన్మృత్యుం మరణమేవ ప్రాప్నోతీతి ద్వైతసత్యత్వదర్శినోఽనర్థపరమ్పరాప్రాప్త్యభిధానాదపి తస్య మిథ్యాత్వమేవ యుక్తమిత్యర్థః । అథ భూమలక్షణోక్త్యనన్తరం తద్విపరీతస్యాల్పస్య లక్షణముచ్యతే భూమలక్షణదార్ఢ్యాయ — యత్ర జగతి అన్యదన్యః పశ్యతి తదల్పమ్ ; అతో యత్ర దర్శనాదిద్వైతాభావస్తస్య భూమరూపతా యుక్తేత్యర్థః ; ద్వైతస్యాల్పత్వాత్స్వప్నద్వైతవన్మిథ్యాత్వమితి భావః । యః పరమేశ్వరమన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి చిన్తయతి స న పరమాత్మనస్తత్త్వం వేదేతి శ్రుత్యా జీవస్య పరమాత్మాభేదవిరోధిసంసారలక్షణద్వైతస్య మిథ్యాత్వమవగమ్యత ఇతి భావః । యస్తు స్వస్యేశ్వరాదల్పమపి భేదం పశ్యతి, తస్య తదానీమేవ భయం భవతీతి శ్రుత్యా జీవేశ్వరభేదోపలక్షితస్య జగతో మిథ్యాత్వం భాతీతి భావః । ‘సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః సర్వం వేద’ ఇత్యాదిశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
ఎకత్వశబ్దితస్య నిర్విశేషబ్రహ్మణః సత్యత్వం చ యుక్తమిత్యత్ర హేతుత్వేన శ్రుతీరూదాహరతి —
ఎకధైవేతి ।
ఎకరూపేణైవ బ్రహ్మ ఆచార్యోపదేశమను సాక్షాత్కర్తవ్యమిత్యర్థః । అత్రైకరూపత్వం నిర్విశేషచైతన్యరూపత్వమ్ , ‘ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ ఇతి వాక్యశేషదర్శనాదితి భావః । ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ఇతి సామానాధికరణ్యం బ్రహ్మవ్యతిరేకేణ సర్వం వస్తుతో నాస్తి ; తతశ్చ బ్రహ్మ నిర్విశేషమిత్యేతదభిప్రాయకమ్ ; ఎతదభిప్రాయకత్వం చాస్య సామానాధికరణ్యస్య భాష్యకారైర్ద్యుభ్వాద్యావికరణే ప్రపఞ్చితమ్ ; నేహ విస్తరభయాత్తల్లిఖ్యతే । సర్వమిత్యాదీత్యాదిపదేన ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ ‘తత్సత్యమిత్యాచక్షతే’ ‘తత్సత్యం స ఆత్మా’ ఇత్యాదిశ్రుతయో గృహ్యన్తే ।
ననూక్తరీత్యా సర్వస్య దృశ్యజాతస్య చిదేకరసే బ్రహ్మణ్యధ్యస్తతయా సర్వాధిష్ఠానభూతబ్రహ్మతత్త్వవిద్యయా సర్వస్య ద్వైతస్య బాధితత్వాద్వస్తుతో జగద్భేదాదర్శనేఽపి విదుషః కర్మానుష్ఠానం కుతో న సమ్భవతి, యతో విద్యాకర్మణోర్విరోధో భవేదిత్యాశఙ్క్యాహ —
న చేతి ।
సమ్ప్రదానం కర్మణ్యుద్దేశ్యా దేవతా । కర్తృకరణాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ । స్వప్నవజ్జగతి మాయామాత్రత్వనిశ్చయే సతి న ప్రవృత్తిరుపపద్యత ఇతి భావః ।
రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారేణ రజ్జావధ్యస్తసర్పస్యేవ బ్రహ్మతత్త్వసాక్షాత్కారేణ బ్రహ్మణ్యధ్యస్తద్వైతస్యోపమర్దే యుక్తిసిద్ధే శ్రుతయోఽపి సన్తీత్యాహ —
అన్యత్వదర్శనాపవాదశ్చేతి ।
అధిష్ఠానయాథాత్మ్యజ్ఞానస్యాధ్యాసనివర్తకత్వనియమదర్శనరూపయుక్తిసముచ్చయార్థశ్చకారః । విద్యావిషయే బ్రహ్మణి విద్యాసామర్థ్యాద్ద్వైతదర్శనబాధః ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ ఇత్యాదిశ్రుతిషూపలభ్యత ఇత్యర్థః । తదుక్తం సూత్రకారేణ ‘ఉపమర్దం చ’ ఇతి । విద్యయా కర్మసాధనకారకజాతస్యోపమర్దం వాజసనేయిన ఆమనన్తీతి సూత్రార్థః ।
అత ఇతి ।
కర్మసాధనానాం విద్యయోపమర్దితత్వాదిత్యర్థః ।
అతశ్చేతి ।
విరోధాచ్చేత్యర్థః ।
సముచ్చయానుపపత్తౌ ఫలితమాహ —
అత్ర యదుక్తమితి ।
మోక్ష ఇత్యనుపపన్నమిత్యనన్తరం తదయుక్తమిత్యపి క్వచిత్పాఠో దృశ్యతే । తదానీమిత్థం యోజనా — సంహతాభ్యాం విద్యాకర్మభ్యాం మోక్ష ఇతి కృత్వా కేవలవిద్యాయా మోక్షహేతుత్వమనుపపన్నమితి యదుక్తం తదయుక్తమితి ॥
ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే కర్మశ్రుతీనామప్రామాణ్యం స్యాదితి శఙ్కతే —
విహితత్వాదితి ।
శఙ్కాం వివృణోతి —
యద్యుపమృద్యేత్యాదినా ।
ఉపమర్ధో మిథ్యాత్వబోధనమ్ । విధీయతే ఉపదిశ్యతే ।
సర్పాదీతి ।
రజ్జౌ సర్పోఽయమితి భ్రాన్తం ప్రతి మిథ్యైవ సర్పో న వస్తుతః సర్పోఽస్తి రజ్జురేవైషేత్యాప్తేన యథా రజ్జుతత్త్వవిషయకం విజ్ఞానముపదిశ్యతే తథేత్యర్థః । శుక్త్యాదిసఙ్గ్రహార్థం ద్వితీయమాదిపదమ్ । ప్రథమం తు రజతాదిసఙ్గ్రహార్థమితి విభాగః ।
నిర్విషయత్వాదితి ।
సత్యవిషయరహితత్వాదిత్యర్థః । కల్పితద్వైతస్య రజ్జుసర్పాదేరివ కార్యాక్షమత్వాదితి భావః ।
విహితత్వాదితి హేతురపి ప్రతిపన్న ఇత్యాహ —
విహితాని చేతి ।
కర్మశ్రుతివిరోధాపాదనే ఇష్టాపత్తిం వారయతి —
స చేతి ।
తథా చ ద్వైతసాపేక్షకర్మశ్రుతీనామద్వైతబ్రహ్మబోధకవిద్యాశ్రుతీనాం చ పరస్పరవిరోధాదప్రామాణ్యప్రసఙ్గ ఇతి భావః ।
విద్యాకర్మశ్రుతీనాం పరస్పరమవిరోధేన పురుషార్థోపదేశమాత్రే ప్రవృత్తత్వాన్నాప్రామాణ్యప్రసఙ్గ ఇతి సమాధత్తే —
నేత్యాదినా ।
తత్ర ప్రథమం విద్యాశ్రుతీనాం కర్మశ్రుత్యవిరుద్ధపురుషార్థోపదేశే ప్రవృత్తిం దర్శయతి —
విద్యోపదేశేతి ।
విద్యోపదేశపరా తావచ్ఛ్రుతిర్విద్యాప్రకాశకత్వేన ప్రవృత్తేతి సమ్బన్ధః ।
శ్రుతౌ విద్యానిరూపణస్య ప్రయోజనమాహ —
సంసారహేతోరితి ।
కర్తవ్యేతీతి ।
అత్రేతిపదానన్తరం కృత్వేతి శేషః । సంసారహేత్వవిద్యానివర్తికాం విద్యాం ప్రకాశయన్త్యాః శ్రుతేరాశయం దర్శయతి —
సంసారాదితి ।
తథా చ ముముక్షోర్మోక్షసాధనవిద్యాలక్షణపురుషార్థోపదేశాయ ప్రవృత్తా విద్యాశ్రుతిః, అతో న విద్యాశ్రుతేః కర్మశ్రుత్యా విరోధ ఇత్యర్థః ।
ఇదానీం విద్యాశ్రుత్యవిరుద్ధపురుషార్థోపదేశపరత్వం కర్మశ్రుతీనామాశఙ్కాపూర్వకం దర్శయతి —
ఎవమపీత్యాదినా ।
ఎవమపీత్యస్య విద్యాశ్రుతేః కర్మశ్రుత్యా విరోధాభావేఽపీత్యర్థః ।
విరుధ్యత ఎవేతి ।
ద్వైతసత్యత్వాపహారిణ్యా విద్యాశ్రుత్యా తత్సత్యత్వపరా కర్మశ్రుతిర్విరుధ్యత ఎవేతి శఙ్కార్థః ।
శ్రేయఃసాధనరూపపురుషార్థోపదేశపరాయాః కర్మశ్రుతేః కారకాదిద్వైతాస్తిత్వేఽపి తాత్పర్యాభావాన్న విరోధ ఇతి పరిహరతి —
న యథాప్రాప్తమేవేతి ।
భ్రాన్తిప్రాప్తమేవేత్యర్థః ।
ఫలేతి ।
స్వర్గపశ్వాదిఫలార్థినాం ఫలసాధనం చ విదధచ్ఛాస్త్రమిత్యర్థః ।
వ్యాప్రియత ఇతి ।
గౌరవాదితి భావః । న చ ద్వైతస్య మిథ్యాత్వే శుక్తిరూప్యాదివదర్థక్రియాసామర్థ్యాభావాత్కారకాదేః ఫలసాధనతాదికం న స్యాదితి వాచ్యమ్ ; వియదాదిప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వేఽపి శుక్తిరజతాదివైలక్షణ్యేన యావత్తత్త్వజ్ఞానమర్థక్రియాసామర్థ్యాఙ్గీకారాత్ । ఇదం చారమ్భణాధికరణాదౌ ప్రపఞ్చితం తత్రైవానుసన్ధేయమితి భావః ।
నను ముముక్షూణాం మోక్షసాధనీభూతా విద్యా శాస్త్రేణ విధాతవ్యా న తు దురితక్షయార్థం కర్మాణి, విద్యాయాం మోక్షే వా ఉపాత్తదురితక్షయస్యానుపయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
ఉపచితేతి ।
ప్రతిబన్ధస్య హీతి ।
ప్రతిబన్ధవతః పుంసః ఇత్యర్థః । ‘జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః’ ఇత్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
తతశ్చేతి ।
విద్యోదయాదిత్యర్థః । చ-శబ్దో విద్యాయాః కర్మాసముచ్చితత్వరూపకైవల్యార్థః ।
తత ఆత్యన్తిక ఇతి ।
తథా చ కర్మకాణ్డస్య నిఃశ్రేయసపర్యవసాయినో దురితక్షయస్య స్వర్గాదిఫలస్య చ సాధనత్వేన కర్మణాముపదేశే తాత్పర్యమితి కర్మశ్రుతీనాం పురుషార్థోపదేశపరత్వం ప్రదర్శితమితి బోధ్యమ్ ।
ఎవం ద్వైతమిథ్యాత్వసాధనప్రసఙ్గప్రాప్తం విద్యాకర్మశ్రుతీనాం పరస్పవిరోధం పరిహృత్య ప్రకృతాయాం విద్యాకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తౌ ప్రకారాన్తరేణ విరోధం హేతుమాహ —
అపి చేతి ।
విద్యావతః కర్మాసమ్భవం వక్తుం కర్మణః కామమూలత్వమాహ —
అనాత్మదర్శినో హీతి ।
అనాత్మని దేహాదావాత్మత్వదర్శినః స్వవ్యతిరిక్తాన్కామయితవ్యపదార్థాన్పశ్యతస్తద్విషయః కామో భవతి । హి ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ —
కామయమానశ్చ కరోతీతి ।
తదుక్తం భగవతా వ్యాసేన - ‘యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’ ఇతి ।
కర్మణాం సంసారఫలకత్వాచ్చ విదుషః కర్మానుష్ఠానం న సమ్భవతీత్యాశయేన కర్మఫలం దర్శయతి —
తత్ఫలేతి ।
సంసార ఇతి ।
కామిన ఇతి శేషః ।
విద్యావతస్తు కామాభావాన్న కర్మానుష్ఠానమిత్యాహ —
తద్వ్యతిరేకేణేత్యాదినా ।
ఆత్మైకత్వదర్శినస్తద్వ్యతిరేకేణ ఆత్మైకత్వవ్యతిరేకేణ కామయితవ్యవిషయాభావాదనాత్మగోచరకామానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
నను తర్హ్యాత్మన్యేవ కామోఽస్త్వానన్దరూపత్వాదాత్మనః, తథా చ తత్కామనయా విదుషోఽపి కర్మానుష్ఠానం స్యాదితి ; నేత్యాహ —
ఆత్మని చేతి ।
కామస్యాత్మాన్యవిషయత్వాదాత్మానన్దే చ విదుషోఽన్యత్వభ్రాన్తేర్నివృత్తత్వాదాత్మని కామానుపపత్తిః, తదనుపపత్తౌ చ విదుషో ముక్తిరేవ పర్యవస్యతి ; తథా చ ముక్తస్య న కర్మానుష్ఠానప్రత్యాశేతి భావః ।
ఫలితమాహ —
అతోఽపీతి ।
విదుషః కామాభావేన కర్మానుష్ఠానాసమ్భవాదపీత్యర్థః ।
విరోధ ఇతి ।
ఎకదైకత్ర పురుషే సహానవస్థానలక్షణ ఇత్యర్థః । తథా చ సముచ్చయవాదిమతే కర్మవిద్యాశ్రుతీనామప్యేకదైకపురుషవిషయత్వాసమ్భవలక్షణవిరోధోఽపి తదనిష్టః ప్రాప్నోతీతి భావః ।
విద్యా ప్రధానం కర్మ చోపసర్జనమితి పక్షోఽపి సమప్రాధాన్యపక్షవదత ఎవ నిరస్త ఇత్యాహ —
విరోధాదేవ చేతి ।
స్వమతే కర్మవిద్యాశ్రుతీనాం క్రమసముచ్చయపరత్వేనావిరోధం వక్తుం పూర్వోక్తమర్థం స్మారయతి —
స్వాత్మలాభే త్వితి ।
స్వాత్మలాభే తు స్వోత్పత్తౌ తు విద్యా కర్మాణ్యపేక్షత ఇతి యోజనా ।
ఎతదేవ వివృణోతి —
పూర్వోపచితేతి ।
కర్మణాం విద్యాహేతుత్వే మానమాహ —
అత ఎవేతి ।
విద్యోదయహేతుత్వాదేవేత్యర్థః ।
కర్మణాం శుద్ధిద్వారా విద్యాహేతుత్వే ఫలితమాహ —
ఎవం చేతి ।
ఎతేన ‘విద్యాం చావిద్యాం చ’ ఇతి వచనం క్రమసముచ్చయాభిప్రాయమ్ , ఉపాసనకర్మణోర్యౌగపద్యేన సముచ్చయాభిప్రాయం వా భవిష్యతి ; ‘కర్మణైవ హి’ ఇతి వచనమపి కర్మణైవ చిత్తశుద్ధ్యాదిక్రమేణ ముక్తిం ప్రాప్తా ఇత్యభిప్రాయకం భవిష్యతి ; ‘తత్ప్రాప్తిహేతుర్విజ్ఞానమ్’ ఇతి వచనమపి క్రమసముచ్చయాభిప్రాయమేవేతి సూచితమితి ధ్యేయమ్ ।
పరమప్రకృతముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
మోక్షే కేవలకర్మసాధ్యత్వస్య సముచ్చయసాధ్యత్వస్య చ నిరస్తత్వాదిత్యర్థః ॥
కర్మణాం విద్యాసాధనత్వనిరూపణముపశ్రుత్య లబ్ధావకాశ ఆశ్రమాన్తరాణ్యాక్షిపతి —
ఎవం తర్హీతి ।
యది కర్మాణి విద్యోత్పత్తౌ నిమిత్తాని, తర్హ్యాశ్రమాన్తరాణాం నైష్ఠికవానప్రస్థపారివ్రాజ్యలక్షణానామనుపపత్తిరననుష్ఠేయతా స్యాదిత్యర్థః ।
విద్యోత్పత్తేః కర్మనిమిత్తకత్వేఽపి కథమాశ్రమాన్తరానుపపత్తిః ? అత ఆహ —
గార్హస్థ్యే చేతి ।
గార్హస్థ్య ఎవాగ్నిహోత్రాదీని కర్మాణి విహితాని నాశ్రమాన్తరేషు, అతో గార్హస్థ్యమేకమేవానుష్ఠేయమిత్యర్థః ।
గార్హస్థ్యస్యైవానుష్ఠేయత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అతశ్చేతి ।
అత ఎవానుకూలతరా భవన్తీతి యోజనా । ఆశ్రమాన్తరాణామనుష్ఠానపక్షే సర్వేషామధికారిణాం యావజ్జీవం కర్మానుష్ఠానాలాభాద్యావజ్జీవాదిశ్రుతయో నానుకూలతరాః స్యురిత్యర్థః । ఆశ్రమాన్తరానుష్ఠానపక్షేఽపి యావజ్జీవాదిశ్రుతయోఽనుకూలా భవన్త్యేవ, కర్మణాం విద్యాహేతుత్వేఽపి విద్యామకామయమానైర్గృహస్థైః ప్రత్యవాయపరిహారార్థం యావజ్జీవం కర్మణామనుష్ఠానాత్ , ఇదానీం తు విద్యాకామైరపి విద్యోత్పత్తయే యావజ్జీవం గార్హస్థ్య ఎవ స్థిత్వా కర్మాణ్యనుష్ఠేయానీతి విశేషలాభాదనుకూలతరాః స్యురిత్యుక్తమితి మన్తవ్యమ్ । ఆదిపదేన ‘వీరహా వా ఎష దేవానాం యోఽగ్నిముద్వాసయతే’ ఇత్యాద్యా ఆశ్రమాన్తరనిషేధశ్రుతయో గృహ్యన్తే ।
అత్ర కిమాశ్రమాన్తరాణామవిహితత్వాదననుష్ఠేయత్వమ్ , కిం వా తేషాం ప్రతిషేధాత్ , అథ వా తేషు విద్యాహేతుకర్మాభావాత్ ? నాద్యః శ్రుతిస్మృత్యోరాశ్రమాన్తరాణాం విధిదర్శనాత్ । న ద్వితీయః, నిషేధశ్రుతేర్యావజ్జీవాదిశ్రుతేశ్చావిరక్తవిషయతయా సఙ్కోచోపపత్తేః, అన్యథా సాంసారికఫలాద్విరక్తస్య ‘యదహరేవ విరజేత్’ ఇత్యాదిసంన్యాసవిధివిరోధప్రసఙ్గాత్ । న తృతీయ ఇత్యాహ —
న కర్మానేకత్వాదితి ।
విద్యాహేతుభూతానాం కర్మణాం నానావిధత్వాదాశ్రమాన్తరేష్వపి సన్త్యేవ విద్యాసాధనాని కర్మాణి, అతో నాశ్రమాన్తరానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
నను యాని గార్హస్థ్యే విహితాని తాన్యేవ కర్మాణి, నాశ్రమాన్తరేషు విహితాని బ్రహ్మచర్యాదీనీత్యాశఙ్క్యాహ —
న హీతి ।
న హ్యగ్నిహోత్రాదీన్యేవ కర్మాణి, కిం తు బ్రహ్మచర్యాదీన్యపి కర్మాణి భవన్త్యేవ అనుష్ఠేయత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
తాన్యేవాశ్రమాన్తరేషు శ్రుత్యాదిసిద్ధాని కర్మాణి ప్రపఞ్చయన్విద్యోత్పత్తిం ప్రతి తేషాం గార్హస్థ్యే విహితకర్మభ్యః సకాశాదతిశయం దర్శయతి —
బ్రహ్మచర్యం తప ఇత్యాదినా ।
అసఙ్కీర్ణానీతి ।
హింసానృతవచనాదిదోషైరసఙ్కీర్ణానీత్యర్థః ।
ఆశ్రమాన్తరస్థానాం చిత్తైకాగ్ర్యతత్త్వవిచారాదికర్మణాం విద్యాసాధనత్వే మానమాహ —
వక్ష్యతి చేతి ।
‘సత్యేన లభ్యస్తపసా హ్యేష ఆత్మా సమ్యగ్జ్ఞానేన బ్రహ్మచర్యేణ నిత్యమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థశ్చకారః ।
ఇతశ్చ కర్మణాం విద్యాసాధనత్వేఽపి న గార్హస్థ్యమావశ్యికమ్ , అతో నైకాశ్రమ్యనిర్బన్ధ ఇత్యాశయేనాహ —
జన్మాన్తరేతి ।
కేషాఞ్చిజ్జన్మాన్తరకృతకర్మభ్య ఎవ దారసఙ్గ్రహాత్ప్రాగపి విద్యోదయసమ్భవాత్తేషాం గార్హస్థ్యప్రాప్తిరనర్థికా ।
ననూత్పన్నవిద్యానామపి గార్హస్థ్యప్రాప్తిరస్తు ; నేత్యాహ —
కర్మార్థత్వాచ్చేతి ।
‘జాయా మే స్యాదథ ప్రజాయేయాథ విత్తం మే స్యాదథ కర్మ కుర్వీయ’ ఇత్యాదిశ్రుతిపర్యాలోచనయా గార్హస్థ్యప్రాప్తేః కర్మానుష్ఠానార్థత్వస్యైవావగమాత్కర్మఫలభూతాయాం విద్యాయాం సిద్ధాయాం తత్ప్రాప్తిరనర్థికైవేత్యర్థః ।
కర్మసాధ్యాయాం చేతి ।
కర్మభిః సాధనీయాయామిత్యర్థః । చకారో విదుషః కర్మాసమ్భవసూచనార్థః ।
సర్వేషాం గార్హస్థ్యనిర్బన్ధాభావే హేత్వన్తరమాహ —
లోకార్థత్వాచ్చేతి ।
నను పుత్రకర్మాపరవిద్యానాం గార్హస్థ్యే సమ్పాదనీయానాం లోకత్రయార్థత్వేఽపి జన్మాన్తరకృతకర్మభిరుత్పన్నవిద్యేన పుంసా గార్హస్థ్యం ప్రాప్తవ్యమేవ, తస్యాపి లోకార్థత్వాదితి ; నేత్యాహ —
పుత్రాదీతి ।
‘అయం లోకః పుత్రేణైవ జయ్యః కర్మణా పితృలోకో విద్యయాదేవలోకః’ ఇతి శ్రుత్యా పృథివీలోకాదీనాం పుత్రాదిసాధ్యత్వమవగమ్యతే । ఎతేభ్యశ్చ పుత్రాదిసాధ్యేభ్యో లోకేభ్యో వ్యావృత్తకామత్వాన్న తస్యాత్మదర్శినః కర్మానుష్ఠానోపయోగిని గార్హస్థ్యే ప్రవృత్తిరుపపద్యతే । నిత్యసిద్ధ ఆత్మైవ లోకనం లోక ఇతి వ్యుత్పత్త్యా లోకః లోకనం చైతన్యమ్ । ఇదం చ నిత్యసిద్ధాత్మలోకదర్శిత్వం వ్యావృత్తకామత్వే హేతుతయోపాత్తమ్ । తదుక్తం భగవతా — ‘రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే’ ఇతి । రసో రాగః ।
ఎవం బ్రహ్మచర్యాశ్రమ ఎవోత్పన్నవిద్యానాం న గార్హస్థ్యమపేక్షితమిత్యుక్తమ్ । ఇదానీం గృహస్థస్య సతో విద్యోదయేఽపి గార్హస్థ్యపరిత్యాగ ఎవ న్యాయ్య ఇత్యాహ —
ప్రతిపన్నేతి ।
విద్యాయాః పరిపాకః ప్రతిబన్ధరాహిత్యమ్ ; అప్రతిబన్ధాత్మవిద్యాబలేన కర్మఫలేభ్యో నితరాం విరక్తస్యేత్యర్థః ।
నివృత్తిరేవేతి ।
విధినా కర్మపరిత్యాగరూపసంన్యాస ఎవ స్యాదిత్యర్థః । అరే మైత్రేయి, అస్మాత్ప్రత్యక్షాత్స్థానాద్గార్హస్థ్యాత్ ప్రవ్రజిష్యన్నేవాస్మి త్యక్త్వేదం గార్హస్థ్యం పారివ్రాజ్యం కరిష్యన్నస్మీతి ప్రతిజ్ఞాపూర్వకం యజ్ఞవల్క్యః ప్రవవ్రాజేతి విదుషో యాజ్ఞవల్క్యస్య పారివ్రాజ్యే ప్రవృత్తిదర్శనాల్లిఙ్గాదిత్యర్థః । ఎవమాదీత్యాదిపదేన ‘ఆత్మానం విదిత్వా బ్రాహ్మణాః పుత్రైషణాయాశ్చ విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి’ ఇత్యాదీని శ్రుతిలిఙ్గాని గృహ్యన్తే । న కర్మానేకత్వాదిత్యాదినా కర్మణాం విద్యాసాధనత్వేఽపి యథా విద్యాకామేన గార్హస్థ్యమనుష్ఠాతుం శక్యతే తథైవాశ్రమాన్తరాణ్యపి యథారుచ్యనుష్ఠాతుం శక్యన్తే, తేష్వపి విద్యాసాధనకర్మణాం సత్త్వాత్ । తథా చ వచనమ్ ‘తస్యాశ్రమవికల్పమేకే సమామనన్తి’ ఇతి । అత్ర చ వచనే తచ్ఛబ్దో బ్రహ్మచారిపరః । అనన్తరం చ జన్మాన్తరకృతేత్యాదినా విదుషః పారివ్రాజ్యమేవేత్యుక్తమ్ ।
ఇత్థం గార్హస్థ్యస్యానావశ్యికత్వాదాశ్రమాణాం వైకల్పికమనుష్ఠానముక్తమాక్షిపతి —
కర్మ ప్రతీతి ।
శ్రుతేరగ్నిహోత్రాదికర్మసు తాత్పర్యాతిశయవత్త్వాదగ్నిహోత్రాదిధర్మయుక్తం గార్హస్థ్యం ప్రబలమ్ , అతోఽతుల్యత్వాద్గార్హస్థ్యానధికృతవిషయమాశ్రమాన్తరవిధానమిత్యర్థః ।
ఆక్షేపం వివృణోతి —
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
అధికో యత్నః తాత్పర్యాతిశయః । ‘ఎష ఆదేశః’ ఇత్యాదివచనపర్యాలోచనయా శ్రుతేర్యత్నాధిక్యావగమాదితి భావః ।
గార్హస్థ్యస్య ప్రాబల్యే హేత్వన్తరమాహ —
మహాంశ్చేతి ।
ఇతశ్చ తస్య ప్రాబల్యమిత్యాహ —
తపోబ్రహ్మచర్యాదీనాం చేతి ।
యాని చాశ్రమాన్తరస్థాని కర్మాణి తాన్యపి యథాసమ్భవం గృహస్థానాం సన్త్యేవ, పరం త్వగ్నిహోత్రాదీన్యధికాని ; తథా చ గార్హస్థ్యస్య ధర్మబాహుల్యాత్ప్రాబల్యమిత్యర్థః ।
ఇతరాశ్రమకర్మణామాయాసాధిక్యాభావే హేతుమాహ —
అనన్యేతి ।
ఋత్విగ్విత్తాదిసాధనాపేక్షత్వాభావాదిత్యర్థః ।
తస్యేతి ।
గృహస్థస్యేత్యర్థః ।
యత్నాధిక్యాయాసబాహుల్యధర్మబాహుల్యానామన్యథాసిద్ధత్వాద్గార్హస్థ్యప్రాబల్యప్రయోజకత్వమసిద్ధమితి మన్వానః కర్మఫలభూతాయాం విద్యాయాం విరక్తౌ వా లబ్ధాయాం పునః కర్మానుష్ఠానైకప్రయోజనే గార్హస్థ్యే ప్రవృత్తిర్విఫలేతి పరిహరతి —
న జన్మాన్తరకృతానుగ్రహాదితి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి —
యదుక్తమిత్యాదినా ।
బ్రహ్మచర్యాదిలక్షణం చేతి ।
ఆశ్రమాన్తరస్థమితి శేషః ।
జన్మాన్తరకృతశుభాశుభకర్మణామస్మిఞ్జన్మని స్వఫలోత్పాదకత్వే లిఙ్గమాహ —
యేనేతి ।
కర్మసు ప్రవృత్తౌ హేతుం సూచయతి —
అవిరక్తా ఇతి ।
అత ఎవాహ —
విద్యావిద్వేషిణ ఇతి ।
విద్యాయాః సాంసారికభోగవిరోధిత్వాత్తత్ర రాగిణాం వైముఖ్యం యుక్తమ్ । ఇదం చ వైముఖ్యమశుభకర్మఫలమనర్థపరమ్పరావహత్వాత్ । యేన జన్మనైవ వైరాగ్యాదికం కేషాఞ్చిద్దృశ్యతే తేన జన్మాన్తరకృతమప్యనుగ్రాహకం భవతి ; యతో జన్మాన్తరకృతమప్యనుగ్రాహకం భవతి, తస్మాజ్జన్మాన్తరకృతకర్మజనితసంస్కారేభ్యో విరక్తానాముత్పన్నవిద్యానామనుత్పన్నవిద్యానాం చ పారివ్రాజ్యప్రాప్తిరేవేష్యతే న గార్హస్థ్యప్రాప్తిః, కర్మప్రయోజనస్య సిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
ఇదానీం యత్నాధిక్యాదేరన్యథాసిద్ధిమాహ —
కర్మఫలబాహుల్యాచ్చేతి ।
యద్వా జన్మాన్తరకృతానుగ్రహాదిత్యనేన జన్మాన్తరకృతానామప్యగ్నిహోత్రాదీనాం యతో విద్యాం ప్రత్యనుగ్రాహకత్వమతోఽగ్నిహోత్రాదికర్మసు శ్రుతేర్యత్నాధిక్యాదికముపపద్యత ఇతి యత్నాధిక్యాదేరన్యథాసిద్ధావేకో హేతురుక్తః ।
హేత్వన్తరమాహ —
కర్మఫలబాహుల్యాచ్చేతి ।
కామబాహుల్యాదిత్యుక్తమనుభవేన సాధయతి —
ఆశిషామితి ।
అభ్యుదయఫలానామసఙ్ఖ్యేయత్వాదేవ తత్సాధనకర్మానుష్ఠానోపయోగిని గృహాశ్రమే కర్మబాహుల్యం కర్మణామాయాసబాహుల్యం చేతి భావః ।
అగ్నిహోత్రాదీనాం విద్యాం ప్రత్యుపాయత్వాచ్చ తత్ర యత్నాధిక్యాదికమిత్యన్యథాసిద్ధౌ హేత్వన్తరమాహ —
ఉపాయత్వాచ్చేతి ।
ఉపేయం ఫలమ్ । తథా చ గార్హస్థ్యప్రాబల్యే మానాభావాదాశ్రమాన్తరస్థకర్మణాం విద్యాం ప్రతి సాధకతమత్వేనాశ్రమాన్తరాణామేవ ప్రాబల్యసమ్భవాచ్చ విరక్తానాం కర్మానుష్ఠానసామర్థ్యే సత్యపి పారివ్రాజ్యమేవ యుక్తమితి భావః ।
పూర్వం స్వాత్మలాభే త్విత్యాదావగ్నిహోత్రాదికర్మణాం ప్రతిబన్ధకదురితక్షయద్వారా విద్యాహేతుత్వముక్తమ్ ; తదుపశ్రుత్య శఙ్కతే —
కర్మనిమిత్తత్వాదితి ।
కిం తద్యత్నాన్తరమిత్యాకాఙ్క్షాయాం సఙ్గ్రహం వివృణోతి —
కర్మభ్య ఎవేతి ।
శ్రవణాదివైయర్థ్యం పరిహరతి —
న, నియమాభావాదితి ।
ఈశ్వరప్రసాదపదేన తద్ధేతుభూతోపనిషచ్ఛ్రవణాదియత్నో లక్ష్యతే, ఈశ్వరప్రసాదస్యాననుష్ఠేయత్వాచ్ఛ్రవణాదియత్నస్య ప్రకృతత్వాచ్చ । తథా చ లోకే కర్మకృతాత్ప్రతిబన్ధక్షయాదేవ విద్యా జాయతే న తు శ్రవణాద్యనుష్ఠానాదితి నియమో నాస్తి, నాస్మాభిస్తథాభ్యుపగమ్యతే చేత్యర్థః ।
కుత ఇత్యత ఆహ —
అహింసేతి ।
సంన్యాసాశ్రమకర్మణామహింసాదీనామపి విద్యాం ప్రత్యన్తరఙ్గసాధనత్వేన తైర్వినా కర్మభిః క్షీణపాపస్యాపి విద్యోదయాసమ్భవాదిత్యర్థః ।
అహింసాద్యపేక్షయాపి శ్రవణాదౌ విశేషమభిప్రేత్యాహ —
సాక్షాదేవేతి ।
ప్రమాణాద్యసమ్భావనాదిలక్షణదృష్టప్రతిబన్ధనిరాసేన విద్యాసాధనత్వాచ్ఛ్రవణాదేరావశ్యకతేత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి —
అతః సిద్ధానీతి ।
విహితత్వావిశేషాదియుక్తేరిత్యతఃశబ్దార్థః ।
విద్యాయామితి ।
విద్యాసాధనకర్మసు సర్వేషామాశ్రమిణామధికారః సిద్ధ ఇత్యర్థః ।
సముచ్చయనిరాకరణఫలముపసంహృతమపి పునరుపసంహరతి చిన్తాసమాప్తిద్యోతనార్థమ్ —
పరం శ్రేయ ఇతి ।
విద్యాయా ఇతి పఞ్చమీ ॥
నను ‘శం నో మిత్రః’ ఇత్యాదిశాన్తేరాదావేవ పఠితత్వాదిదానీం పునః కిమర్థం పఠ్యతే ? తత్రాహ —
శం నో మిత్ర ఇత్యాద్యతీతేతి ।
సంహితోపనిషద్యతీతానాం విద్యానాం ప్రాప్తౌ యే ఉపసర్గాః విఘ్నాస్తేషాముపశమనాయ ‘శం నో మిత్రః’ ఇత్యాద్యా శాన్తిరాదౌ పఠితేత్యర్థః ।
పునః పాఠ ఉత్తరార్థ ఇత్యాహ —
ఇదానీమితి ।
యద్యపి పునఃపాఠస్యాపి పూర్వశేషత్వమేవ ప్రతీయతే ‘ఆవీన్మామ్’ ఇత్యాదిలిఙ్గాత్ , తథాప్యతీతవిద్యోపసర్గప్రశమనరూపస్య ప్రార్థనాప్రయోజనస్య సిద్ధత్వాదుపక్రమే ‘శం నో భవత్వర్యమా’ ఇతి ప్రార్థనాలిఙ్గాచ్చ పునఃపాఠస్యోత్తరవిద్యాశేషత్వముక్తమితి మన్తవ్యమ్ ; తథా చ ‘తన్మామావీత్’ ఇత్యాదౌ తత్ వాయ్వాఖ్యమపరం బ్రహ్మ మామ్ అపరవిద్యార్థినమ్ ఆవీత్ అరక్షత్ ఇదానీం పరవిద్యార్థినం మామవత్విత్యాదిప్రకారేణ పరబ్రహ్మవిద్యాశేషత్వానుగుణముపపాదనం కర్తవ్యమితి భావః ।
‘సహ నావవతు’ ఇతి శాన్తిం ప్రతీకగ్రహణపూర్వకం వ్యాచష్టే —
సహ నావవత్విత్యాదినా ।
గురోః కృతార్థత్వాచ్ఛిష్య ఎవ గురోః స్వస్య చ క్షేమం ప్రార్థయత ఇత్యాహ —
రక్షత్వితి ।
బ్రహ్మేతి శేషః ।
భోజయత్వితి ।
పాలయత్విత్యర్థః । యథా గురుర్నిరాలస్య ఉపదిశతి యథా చాహముపదిష్టమర్థమప్రతిపత్తివిప్రతిపత్త్యాదిరహితో గృహ్ణామి తథా పాలయత్వితి భావః ।
విద్యానిమిత్తమితి ।
మమ విద్యోదయం ప్రతి నిమిత్తతయా యదావయోః సామర్థ్యమపేక్షితమూహాపోహాదిలక్షణం తత్సహితావేవ నిర్వర్తయావహై ఇత్యర్థః ।
అధీతమితి ।
ఆవయోః సమ్బన్ధి యదధీతముపనిషద్గ్రన్థజాతం తత్తేజస్వ్యస్త్వితి యోజనా ।
అధీతస్య తేజస్విత్వం సౌష్ఠవమిత్యాహ —
స్వధీతమితి ।
అపేక్షితబ్రహ్మవిద్యోపయోగిత్వేన తదేవ సౌష్ఠవం నిరూపయతి —
అర్థజ్ఞానేతి ।
నను శిష్యాచార్యయోర్ద్వేషో న ప్రసజ్యతే పరస్పరమత్యన్తహితైషిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ —
విద్యేతి ।
విద్యాగ్రహణం నిమిత్తీకృత్య కదాచిద్వైమనస్యరూపో ద్వేషో ప్రసజ్యత ఇత్యర్థః ।
తస్యాపి స్వారసికత్వం వ్యావర్తయతి —
ప్రమాదేతి ।
అన్యకృతదుర్బోధనాదినా శిష్యస్యాచార్యవిషయేఽనాదరరూపోఽపరాధో భవతి, తథా ఆచార్యస్యాపి శిష్యవిషయే తాదృగ్విధ ఎవాపరాధో భవతి, ఇదం చ లోకే ప్రసిద్ధమితి భావః । శిష్యేణ తావత్స్వవిషయే ఆచార్యకర్తృకద్వేషోఽవశ్యం పరిహర్తవ్యః, ఇతరథా అవిద్యానివృత్తిపర్యన్తవిద్యోదయాసమ్భవాత్ ; తదుక్తం వార్త్తికే - ‘స్యాజ్జ్ఞానం ఫలవద్యస్మాచ్ఛాన్తాన్తఃకరణే గురౌ’ ఇతి ; తథా స్వస్యాచార్యవిషయకద్వేషోఽపి సమ్యక్పరిహర్తవ్యః, తస్య తద్భక్తివిఘటకత్వేన భక్తిహీనస్య తాదృశవిద్యోదయాసమ్భవాత్ । తథా చ శ్రుతిః - ‘యస్య దేవే పరా భక్తిర్యథా దేవే తథా గురౌ । తస్యైతే కథితా హ్యర్థాః ప్రకాశన్తే మహాత్మనః’ ఇతీతి భావః ।
ఉక్తార్థమితి ।
త్రిర్వచనమాధ్యాత్మికాధిభౌతికాధిదైవికానాం విద్యాప్రాప్త్యుపసర్గాణాం ప్రశమనార్థమితి గ్రన్థేనేతి శేషః ।
సహ నావవత్వితి శాన్తేర్వక్ష్యమాణవిద్యాశేషత్వం నిర్వివాదమిత్యాశయేనాహ —
వక్ష్యమాణేతి ।
‘శ్రవణాయాపి బహుభిర్యో న లభ్యః శృణ్వన్తోఽపి బహవో యం న విద్యుః’ ఇత్యాదివచనైరాత్మవిద్యాప్రాప్తౌ విఘ్నబాహుల్యావగమాత్తన్నివృత్తిరవశ్యం ప్రార్థనీయేత్యాహ —
అవిఘ్నేన హీతి ।
ఇతరథా తత్ప్రాప్త్యభావః ప్రసిద్ధ ఇతి హి-శబ్దార్థః ।
నను ముముక్షుణా ఆత్మవిద్యాప్రాప్తిః కిమర్థమాశాస్యతే ? తత్రాహ —
తన్మూలం హీతి ।
ప్రకృష్టశ్రేయసో మోక్షస్యాత్మవిద్యామూలకత్వే ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధిసూచనార్థో హి-శబ్దః ॥
వృత్తానువాదపూర్వకమానన్దవల్ల్యాస్తాత్పర్యమాహ –
సంహితాదీత్యాదినా ।
వక్ష్యమాణవిద్యావైలక్షణ్యార్థమాహ –
కర్మభిరవిరుద్ధానీతి ।
కర్మభిరవిరుద్ధమేవాన్యదప్యుపాసనముక్తమిత్యాహ –
అనన్తరం చేతి ।
నను కర్మసముచ్చితేన వ్యాహృతిశరీరబ్రహ్మోపాసనేన స్వారాజ్యప్రాపకేణైవ సబీజస్య సంసారస్య నివృత్తిసమ్భవాత్కిం నిరుపాధికబ్రహ్మవిద్యారమ్భేణేత్యాశఙ్క్యాహ –
న చైతావతేతి ।
కర్మసముచ్చితేనాపి సోపాధికాత్మదర్శనేనేత్యర్థః ।
అత ఇతి ।
సోపాధికాత్మదర్శనస్యాధిష్ఠానయాథాత్మ్యదర్శనరూపత్వాభావేనాశేషసంసారబీజోపమర్దనే సామర్థ్యరహితత్వాదిత్యర్థః ।
నను నిర్విశేషాత్మదర్శనాదప్యజ్ఞానస్య నివృత్తిర్న సమ్భవతి తస్యానాదిత్వాదిత్యాశఙ్క్య విరోధిసన్నిపాతే సత్యనాదేరపి నివృత్తిః సమ్భవత్యేవ, ప్రాగభావస్యానాదేరపి నివృత్తిదర్శనాత్ , గౌరవేణ భావత్వవిశేషణాయోగాదిత్యాశయేనాహ –
ప్రయోజనం చేతి ।
నను విరోధివిద్యావశాదవిద్యా కామవస్థామాపద్యతే ? అసత్త్వావస్థామాపద్యత ఇతి బ్రూమః । తథా హి - యథా ముద్గరపాతాదిరూపవిరోధిసంనిపాతాత్పూర్వం మృదాదిదేశేన ముహూర్తాదికాలేన జలాహరణాదికార్యేణ చ సమ్బన్ధయోగ్యం సద్ఘటాదిస్వరూపం విరోధిసంనిపాతాద్దేశకాలక్రియాభిః సమ్బన్ధాయోగ్యత్వలక్షణమసత్త్వమాపద్యతే, తథా విద్యోదయరూపవిరోధిసంనిపాతాత్పూర్వం చైతన్యరూపదేశేన ఈశ్వరాద్యాత్మకకాలేన సంసారరూపకార్యేణ చ సమ్బన్ధయోగ్యం సదవిద్యాస్వరూపం విరోధివిద్యోదయసంనిపాతాచ్చైతన్యాదినా సమ్బన్ధాయోగ్యత్వలక్షణమసత్త్వమాపద్యతే । నను విరోధిసంనిపాతే సతి ఘటాదేర్ధ్వంసో జాయత ఇతి చేత్ ; కిమేతావతా ? న హి ఘటాదిరేవ ధ్వంసరూపాభావో భవతి ; అత ఎవ ప్రాగుత్పత్తేర్నాశాదూర్ధ్వం చ కార్యమసదితి వైశేషికాదిరాద్ధాన్తః । ధ్వంసోఽపి జన్మవత్క్షణికో వికారో న పరాభిమతాభావరూప ఇతి వ్యవస్థాపితం శాస్త్రసిద్ధాన్తలేశసఙ్గ్రహాదౌ । నను సిద్ధాన్తే విరోధిసంనిపాతే సతి కార్యస్య స్వపరిణామ్యుపాదానే సూక్ష్మావస్థారూపనాశాభ్యుపగమాన్నష్టస్యాపి ఘటాదికార్యస్య సూక్ష్మరూపతామాపన్నస్యాస్తి దేశాదిసమ్బన్ధయోగ్యతేతి చేత్ , న ; సిద్ధాన్తేఽపి కార్యగతస్థూలావస్థాయా విరోధిసంనిపాతేన నిరుక్తాసత్త్వోపగమాత్ । విద్యోదయే సత్యవిద్యాయాస్తుచ్ఛత్వాపత్తిర్వార్త్తికకారైరుక్తా - ‘ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి విజ్ఞాతే నాసీదస్తి భవిష్యతి’ ఇతి । పఞ్చదశ్యామప్యుక్తమ్ - ‘విద్యాదృష్ట్యా శ్రుతం తుచ్ఛమ్’ ఇతి । విద్యారూపయా తత్త్వదృష్ట్యా మూలావిద్యాయాస్తుచ్ఛత్వాపత్తిః శ్రుతిసిద్ధేతి తదర్థః । తస్మాద్విద్యోదయే సతి చైతన్యమాత్రమవశిష్యతే, నావిద్యా నాపి తత్కార్యమితి సఙ్క్షేపః ।
నన్వవిద్యానివృత్తిర్న ప్రయోజనమ్ అసత్త్వాపత్తిరూపాయాస్తస్యాః సుఖదుఃఖాభావేతరత్వాదిత్యత ఆహ –
తతశ్చేతి ।
అవిద్యానివృత్తివశాదేవ తత్కార్యసంసారస్య దుఃఖాత్మకస్యాత్యన్తికీ నివృత్తిర్భవతి ; తథా చావిద్యానివృత్తిద్వారా సంసారదుఃఖనివృత్తిరూపా ముక్తిర్విద్యాయాః ప్రయోజనమిత్యర్థః ।
తత్ర మానమాహ –
వక్ష్యతి చేతి ।
భయోపలక్షితం సంసారదుఃఖం న ప్రాప్నోతి విద్వానిత్యర్థః ।
అత్రైవ పునర్వచనద్వయమాహ –
సంసారేతి ।
విద్యయాత్యన్తికసంసారనివృత్తౌ సత్యామేవాభయప్రతిష్ఠావచనం పుణ్యపాపయోరకరణకరణానుసన్ధానప్రయుక్తసన్తాపాభావవచనం చోపపన్నమిత్యర్థః ।
సాధితం బ్రహ్మవిద్యాప్రయోజనం సప్రమాణముపసంహరతి –
అతోఽవగమ్యత ఇతి ।
ఉపాహృతవచనజాతాదిత్యతఃశబ్దార్థః ।
అస్మాద్విజ్ఞానాదితి ।
విధూతసర్వోపాధీత్యత్ర ప్రకృతాదిత్యర్థః ।
ఎవమానన్దవల్ల్యాస్తాత్పర్యముపవర్ణ్యాద్యవాక్యస్య తాత్పర్యమాహ –
స్వయమేవేతి ।
స్వయమేవ శ్రుతిః ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి వాక్యేన బ్రహ్మవిద్యాయాః ప్రయోజనం సమ్బన్ధం చ కిమర్థమాహేత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆదావేవేతి ।
తత్ర ‘ఆప్నోతి పరమ్’ ఇత్యనేన ప్రయోజననిర్దేశః, ‘బ్రహ్మవిత్’ ఇత్యనేన బ్రహ్మవిద్యాయా నిర్దేశః, తాభ్యామేవ సమభివ్యాహృతాభ్యాం విద్యాప్రయోజనయోః ప్రయోజనప్రయోజనిభావలక్షణసమ్బన్ధనిర్దేశ ఇతి విభాగః ।
నన్వాదావేవ తయోర్జ్ఞాపనం కిమర్థమ్ ; తత్రాహ –
నిర్జ్ఞాతయోర్హీతి ।
ముముక్షోరుపనిషత్సు స్వప్రయోజనముక్తిసాధనవిద్యాసాధనత్వజ్ఞానం వినా ఉపనిషచ్ఛ్రవణాదౌ ప్రవృత్త్యయోగాత్తదర్థమాదావేవ ప్రయోజనాదికం వక్తవ్యమిత్యర్థః । తత్ర వృద్ధసంమతిసూచనార్థో హి-శబ్దః । తదుక్తం వృద్ధైః - ‘సిద్ధార్థం సిద్ధసమ్బన్ధం శ్రోతుం శ్రోతా ప్రవర్తతే । శాస్త్రాదౌ తేన వక్తవ్యః సమ్బన్ధః సప్రయోజనః’ ఇతి । విద్యాముద్దిశ్య గురుముఖాత్ప్రథమం శ్రవణమ్ , శ్రుతస్యార్థస్యాప్రతిపత్త్యాదినిరాసేన గ్రహణమ్ , గృహీతస్యార్థస్య ధారణమ్ , ధృతస్యార్థస్య యుక్తిభిరనుచిన్తనరూపోఽభ్యాసః, తదర్థమిత్యర్థః ।
నన్వధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయస్య వేదాన్తేభ్య ఎవ విద్యారూపఫలోదయసమ్భవాచ్ఛ్రవణాదికం వ్యర్థమితి, నేత్యాహ –
శ్రవణాదిపూర్వకం హీతి ।
తత్ర హి-శబ్దసూచితం మానమాహ –
శ్రోతవ్య ఇతి ।
ప్రమాణప్రమేయాసమ్భావనయోర్నిరాసాయ శ్రవణమననే ఆవశ్యకే ఇతి భావః । ‘పాణ్డిత్యం నిర్విద్య’ ఇత్యాదిశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
ఇదానీం ప్రతీకగ్రహణపూర్వకమక్షరాణి వ్యాచష్టే –
బ్రహ్మవిదిత్యాదినా ।
వక్ష్యమాణలక్షణం బ్రహ్మాత్ర బ్రహ్మేతి పదేనాభిధీయతే న జాత్యాదికమిత్యత్ర హేతుమాహ –
వృద్ధతమత్వాదితి ।
బ్రహ్మపదేన ‘బృహి వృద్ధౌ’ ఇతి వ్యుత్పత్తిబలాద్వృద్ధిమద్వస్తు కథ్యతే ; సా చ వృద్ధిః సఙ్కోచకాభావాన్నిరతిశయమహత్త్వే పర్యవస్యతి ; తచ్చ నిరతిశయమహత్త్వం వక్ష్యమాణలక్షణ ఎవ బ్రహ్మణి సమ్భవతి నాన్యత్రేతి భావః ।
పరం నిరతిశయమితి ।
న చోత్కృష్టవాచినా పరశబ్దేన స్వర్గాదేరపి గ్రహణసమ్భవాత్కథం నిరతిశయోత్కృష్టం బ్రహ్మైవాత్ర పరశబ్దార్థః స్యాదితి వాచ్యమ్ ; బ్రహ్మశబ్దస్యేవ పరశబ్దస్యాపి సఙ్కోచకాభావేన పరమానన్దరూపతయా నిరతిశయోత్కృష్టే బ్రహ్మణ్యేవ పర్యవసానసమ్భవాదితి భావః ।
బ్రహ్మవేదనమాత్రాదబ్రహ్మప్రాప్త్యసమ్భవాదపి తదేవ పరశబ్దార్థ ఇత్యాహ –
న హ్యన్యస్యేతి ।
లోకే కౌన్తేయస్య సతో రాధేయత్వభ్రమవత ఆప్తోపదేశజనితాత్ ‘కౌన్తేయోఽహమ్’ ఇతి జ్ఞానాత్కౌన్తేయ ఎవ ప్రాప్యో నాన్య ఇతి ప్రసిద్ధిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
శ్రుత్యన్తరానుసారాదప్యేవమేవేత్యాహ –
స్పష్టం చేతి ।
తత్ప్రకృతం పరం బ్రహ్మ యో వేద స బ్రహ్మైవ భవతి హ వై ప్రసిద్ధమేతద్విదుషామితి శ్రుత్యన్తరార్థః ।
ఆప్నోతీత్యస్య వివక్షితమర్థం దర్శయితుమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
వక్ష్యతీతి ।
ఆనన్త్యాదివచనేనేతి శేషః ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
అత ఇతి ।
సర్వగత్వాత్సర్వాత్మకత్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఎవంభూతస్యాప్యాప్యత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య తత్ర లౌకికవ్యాప్తివిరోధం మత్వా తామాహ –
ఆప్తిశ్చేతి ।
లోకే ప్రాప్యత్వేన ప్రసిద్ధగ్రామాదివైలక్షణ్యం బ్రహ్మణో దర్శయతి –
అపరిచ్ఛిన్నమితి ।
ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ఉక్తానుపపత్తేరదోషత్వం కథమితి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
ముఖ్యాప్తేరత్రావివక్షితత్వాదనుపపత్తిర్న దోష ఇత్యాశయేనాహ –
దర్శనేతి ।
అదర్శననిమిత్తామప్రాప్తిం సాధయతి –
పరమార్థత ఇత్యాదినా ।
భూతమాత్రాభిః పఞ్చీకృతాపఞ్చీకృతభూతాంశైః కృతా యే ఆత్మస్వరూపాపేక్షయా బాహ్యాః పరిచ్ఛిన్నాశ్చాన్నమయాదయః కోశాః తేష్వాత్మదర్శినో జీవస్య యా అవిద్యా తయా స జీవో నాన్యోఽహమస్మీత్యభిమన్యత ఇతి యోజనా । తదాసక్తచేతసః తేష్వేవాసక్తం చేతో యస్య తథాభూతస్య । ఆసక్తిరత్ర కోశాభిమానప్రయుక్తదుఃఖాదిమత్తా వివక్షితా । పరమార్థం బ్రహ్మస్వరూపం నాస్తీత్యభావదర్శనం లక్షణం లిఙ్గం యస్యాః సా తథా, తయేత్యర్థః । ‘అన్నమయాదీన్’ ఇత్యాదిద్వితీయా షష్ఠ్యర్థే । అన్నమయాద్యాత్మభ్యోఽన్యోఽహమస్మీతి నాభిమన్యతే కోశవ్యతిరిక్తం పరమార్థస్వరూపం న జానాతీత్యర్థః । అత్ర నాభిమన్యత ఇత్యనేన స్వరూపభూతేఽపి బ్రహ్మణి గ్రహణాభావ ఉక్తః । అన్నమయాద్యాత్మదర్శిన ఇత్యనేన తస్మిన్దేహాద్యాత్మత్వగోచరో విపర్యయ ఉక్తః । అవిద్యయేత్యనేనావరణసమర్థా మూలావిద్యా దర్శితా ।
స్వరూపేఽప్యగ్రహణాదయో భవన్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
ప్రకృతేతి ।
ప్రకృతాయా దశసఙ్ఖ్యాయాః పూరణే సమర్థస్యాత్మనః స్వస్య దేవదత్తస్య సంనికృష్టస్యాపి స్వాపేక్షయా బాహ్యా యే నవ సఙ్ఖ్యేయాః తద్విషయాసక్తచిత్తతయా స్వాత్మానం విహాయ తేష్వేవ పునః పునః పరిగణనవ్యాసక్తచిత్తతయా స్వాత్మభూతోఽపి దశమో నాస్తీత్యభావదర్శనమ్ , తద్ధేతుభూతం దశమం న జానామీత్యనుభూయమానమావరణమ్ , నవైవ వర్తామహ ఇతి విపర్యయశ్చ యథా దశమస్య స్వరూపేఽపి దృశ్యన్తే తథేత్యర్థః ।
అదర్శననిమిత్తాం బ్రహ్మణోఽనాప్తిముపసంహరతి –
ఎవమితి ।
ఇదానీం దర్శననిమిత్తాం తదాప్తిం దృష్టాన్తేన వివృణోతి –
తస్యైవమితి ।
కేనచిదితి ।
'దశమస్త్వమసి’ ఇత్యాప్తేన స్మారితస్వరూపస్యేత్యర్థః ।
తస్యైవేతి ।
యద్దశమస్వరూపమవిద్యయానాప్తమాసీత్తస్యైవేత్యర్థః ।
శ్రుతీతి ।
శ్రుత్యుపదిష్టస్య సర్వాత్మకస్య బ్రహ్మణో యదాత్మత్వేన దర్శనం తదేవ విద్యా, తయా ఆప్తిరనాప్తత్వభ్రమనివృత్తిరూపా ఉపపద్యత ఇత్యర్థః ।
ఇత్థమాద్యం బ్రాహ్మణవాక్యం వ్యాఖ్యాయ అనేన వాక్యేనోత్తరసన్దర్భస్య సఙ్గతిమాహ –
బ్రహ్మవిదాప్నోతీతి ।
సూత్రభూతమితి ।
సఙ్గ్రాహకమిత్యర్థః । అనేనాద్యవాక్యస్యైవ వివరణరూపత్వాదుత్తరగ్రన్థస్య వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావేనానయోః సఙ్గతిరిత్యర్థః ।
ఇత్థమాద్యవాక్యవివరణరూపముత్తరం మన్త్రబ్రాహ్మణవాక్యజాతమితి తాత్పర్యముక్త్త్వా ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇతి మన్త్రం సఙ్క్షేపతోఽర్థకథనపూర్వకమవతారయతి –
బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యనేనేత్యాదినా ।
అనిర్ధారితేతి ।
బృహత్త్వాద్బ్రహ్మేతి వ్యుత్పత్తిబలేనాస్తి కిమపి మహద్వస్త్వితి ప్రతీయతే, న తు తద్బలేన బ్రహ్మణః స్వరూపవిశేషోఽపి ప్రతీయత ఇతి భావః । సర్వతో వ్యావృత్తో యః స్వరూపవిశేషస్తత్సమర్పణే సమర్థస్య లక్షణస్యాభిధానేన స్వరూపనిర్ధారణాయైషా ఋగుదాహ్రియత ఇతి సమ్బన్ధః । బ్రహ్మవిదిత్యనేన అవిశేషేణ ‘అస్తి బ్రహ్మ’ ‘అహం బ్రహ్మ’ ఇతి వేదనద్వయసాధారణ్యేనోక్తం వేదనం యస్య బ్రహ్మణః తస్యేత్యర్థః । వక్ష్యమాణం లక్షణం సచ్చిదానన్త్యరూపం యస్య తస్యేత్యర్థః । విశేషేణేత్యస్య వివరణమనన్యరూపేణేతి ।
తస్య పర్యవసితమర్థమాహ –
ప్రత్యగాత్మతయేతి ।
'అహం బ్రహ్మ’ ఇత్యేవమాకారేణ బ్రహ్మణో విజ్ఞేయత్వాయ చైషా ఋగుదాహ్రియత ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్సర్వాత్మభావ ఇతి ।
సర్వసంసారాస్పృష్టబ్రహ్మస్వరూపభూతసర్వాత్మభావ ఎవ నాన్యత్స్వర్గాదికమిత్యర్థః ।
ఇత్థం మన్త్రమవతార్య తదాద్యపాదతాత్పర్యమాహ –
బ్రహ్మణ ఇతి ।
బ్రహ్మణః స్వరూపలక్షణార్థకమిదం వాక్యమిత్యర్థః ।
లక్షణవాక్యస్థపదాని విభజతే –
సత్యాదీని హీతి ।
సత్యాదిపదత్రయం విశేషణసమర్పకమిత్యర్థః । బ్రహ్మపదసమభివ్యాహృతానాం సత్యాదిపదానాం బుభుత్సితం బ్రహ్మ ప్రతి విశేషణసమర్పకత్వాభావే బ్రహ్మస్వరూపవిశేషనిర్ణయాయోగాదితి యుక్తిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
వేద్యతయేతి ।
ఆద్యవాక్యే వేద్యతయోక్తం బ్రహ్మ విశేష్యమ్ ; తస్యైవ ప్రాధాన్యేనాత్ర వక్తుమిష్టత్వాదిత్యర్థః । న చ లక్షణం సజాతీయవిజాతీయవ్యావర్తకమ్ , విశేషణం తు విశేష్యస్య తత్సజాతీయమాత్రవ్యావర్కమితి వక్ష్యతి, తథా చ లక్షణవిశేషణయోర్భేదాత్కథం లక్షణార్థం వాక్యమిత్యుపక్రమ్య విశేషణాద్యర్థకతయా వాక్యం వ్యాఖ్యాయత ఇతి వాచ్యమ్ ; సజాతీయవిజాతీయవ్యావర్తకస్య సతో లక్షణస్య విశేషణస్యేవ సజాతీయవ్యావర్తకత్వాంశోఽపి విద్యత ఇత్యేతావతాత్ర విశేషణత్వవ్యవహారస్వీకారేణ సమానజాతీయమాత్రనివర్తకత్వరూపముఖ్యవిశేషణత్వస్యాత్రావివక్షితత్వాత్ । న చైవమపి బ్రహ్మణః స్వరూపభూతం సత్యాదికం కథం లక్షణమ్ , వ్యావర్తకధర్మస్యైవ వాదిభిర్లక్షణత్వాభ్యుపగమాదితి వాచ్యమ్ ; గౌరవేణ ధర్మత్వాంశస్య తత్ర ప్రవేశాయోగాత్ , వ్యావర్తకమాత్రస్య స్వరూపేఽపి సమ్భవాత్ । న చ సత్యాదేర్లక్ష్యబ్రహ్మస్వరూపత్వాత్కథమేకస్యైవ లక్షణత్వం లక్ష్యత్వం చ సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ ; లక్ష్యస్వరూపస్యాపి సతః సత్యాదేర్జ్ఞాతస్య ఇతరవ్యావృత్తిబోధోపయుక్తతయా లక్షణత్వమ్ , సత్యాదిస్వరూపస్యైవ సతో బ్రహ్మణ ఇతరవ్యావృత్తతయా జ్ఞాప్యమానత్వరూపం లక్ష్యత్వమిత్యేకత్రాపి రూపభేదేనోపపత్తేరిత్యన్యత్ర విస్తరః ।
సత్యాదిపదార్థానాం విశేషణవిశేష్యభావే లిఙ్గమాహ –
విశేషణవిశేష్యత్వాదేవేతి ।
'నీలం మహత్సుగన్ధ్యుత్పలమ్’ ఇత్యాదౌ సత్యేవ విశేషణవిశేష్యభావే సమానాధికరణతయైకవిభక్త్యన్తాని నీలాదిపదాని ప్రసిద్ధాని ; ప్రకృతే చ సత్యాదిపదాని తథాభూతాని ; తతోఽర్థగతవిశేషణవిశేష్యభావనిబన్ధనానీతి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
సత్యాదిపదార్థానాం విశేషణత్వప్రసాధనఫలమాహ –
సత్యాదిభిశ్చేతి ।
విశేష్యమాణమితి ।
సమ్బధ్యమానమిత్యర్థః । నిర్ధార్యతే వ్యావర్త్యతే ।
ఇతరవ్యావృత్తిబోధఫలమాహ –
ఎవం హీతి ।
యది బ్రహ్మాన్యేభ్యో నిర్ధారితం స్యాదేవం సతి తద్బ్రహ్మ జ్ఞాతం విశేష్య నిర్ణీతం భవతీత్యర్థః ।
బుభుత్సితస్య వస్తునో విశేషణైర్విశేషతో నిర్ధారణే హి-శబ్దసూచితం దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
ఉక్తం విశేషణవిశేష్యభావమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
యత్ర విశేష్యజాతీయం వస్తు విశేషణాన్తరం వ్యభిచరద్వర్తతే తత్ర విశేష్యజాతీయం విశేష్యతే విశేషణైరిత్యత్రోదాహరణమ్ –
యథేతి ।
ఉప్పలజాతీయం నీలం రక్తం చాస్తీతి కృత్వా నైల్యేన విశేష్యతే ‘నీలముత్పలమ్’ ఇతి యథేత్యర్థః ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి –
యదా హీతి ।
అర్థవత్త్వమితి ।
స్యాదితి శేషః ।
తత్ర వ్యతిరేకమాహ –
న హీతి ।
ఎకస్మిన్నేవ వస్తుని విశేషణాన్తరాయోగాద్ధేతోర్విశేషణస్యార్థవత్త్వం న హి సమ్భవతీత్యర్థః ।
అత్రోదాహరణమాహ –
యథాసావితి ।
విశేషణాన్తరయోగిన ఆదిత్యజాతీయస్యాన్యస్యాభావాదాదిత్యస్య విశేషణమర్థవన్న భవతి యథేత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ –
తథైకమేవేతి ।
బ్రహ్మణోఽద్వితీయత్వశ్రవణాదితి భావః ।
కిమత్ర సత్యాద్యర్థానాం సమానజాతీయమాత్రవ్యావర్తకత్వరూపం ముఖ్యవిశేషణత్వమాక్షిప్యతే కిం వా సమానజాతీయవ్యావర్తకత్వమాత్రరూపమౌపచారికమపి ? నాన్త్యః, తస్యేహాపి సమ్భవాత్ ; న చ బ్రహ్మణః సమానజాతీయానాం బ్రహ్మాన్తరాణామభావాత్కథం తత్సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ ; వస్తుతో బ్రహ్మాన్తరాణామభావేఽపి కల్పితానామవ్యాకృతభూతాకాశకాలాదిలక్షణబ్రహ్మాన్తరాణాం సత్త్వాత్తేషామపి వ్యాపకత్వరూపవృద్ధిమత్త్వేన బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వోపపత్తేః ; తథా చ బ్రహ్మసమానజాతీయానామవ్యాకృతాదీనాం వ్యావర్త్యానాం సత్త్వాత్సత్యాద్యర్థానాం సమానజాతీయవ్యావర్తకత్వమాత్రరూపమౌపచారికవిశేషణత్వం నిష్ప్రత్యూహమ్ , యథా బిమ్బప్రతిబిమ్బభావేనాదిత్యస్య కల్పితం నానాత్వమాదాయ ‘అమ్బరస్థః సవితా సత్యః’ ఇతి సత్యవిశేషణస్య జలాదౌ కల్పితాదిత్యవ్యావర్తనేనార్థవత్త్వమ్ ; నాద్యః, ఇష్టాపత్తేరిత్యాశయేనాహ –
నేతి ।
స్వరూపలక్షణసమర్పకత్వాద్విశేషణపదానామిత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
నాయం దోష ఇత్యాదినా ।
విశేషణానీతి ।
సత్యాదీని విశేషణపదాని యతో లక్షణరూపార్థపరాణ్యేవ, న ముఖ్యవిశేషణపరాణి, తథా సతి బ్రహ్మణః సత్యాదివిశేషణైః సమానజాతీయాద్వ్యావృత్తిలాభేఽపి ప్రకృతే వివక్షితాయాః సర్వతో వ్యావృత్తేరలాభప్రసఙ్గాత్ , తతశ్చ స్వరూపవిశేషనిర్ధారణాభావప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
నను ప్రసిద్ధవిశేషణానాం సజాతీయమాత్రవ్యావర్తకత్వం లక్షణస్య తు సర్వతో వ్యావర్తకత్వమిత్యయం విశేష ఎవ కుతః యతోఽత్ర సత్యాదీనాం లక్షణత్వముపేత్య విశేషణత్వం ప్రతిషిధ్యతే న విశేషణప్రధానానీత్యాక్షిపతి –
కః పునరితి ।
అనుభవమాశ్రిత్యాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వత ఇతి ।
సజాతీయాద్విజాతీయాచ్చేత్యర్థః ।
యథేతి ।
యథా భూతత్వేన సదృశాత్పృథివ్యాదేర్విసదృశదాత్మాదేశ్చ సకాశాదాకాశస్య వ్యావర్తకమవకాశదాతృత్వమిత్యర్థః ।
నను సత్యాదివాక్యం విశేషణవిశేష్యసంసర్గపరం సమానాధికరణవాక్యత్వాన్నీలోత్పలవాక్యవదితి, నేత్యాహ –
లక్షణార్థం చేతి ।
దేవదత్తస్వరూపైక్యపరే ‘సోఽయం దేవదత్తః’ ఇతి వాక్యే వ్యభిచారాత్సత్యత్వాదివిశేషణవిశిష్టస్య బ్రహ్మణః సత్యాదివాక్యార్థత్వే విశిష్టస్య తస్య పరిచ్ఛిన్నత్వేనానన్త్యాయోగాద్వాక్యశేషే తస్య వాగాద్యగోచరత్వప్రతిపాదనవిరోధాచ్చ విశిష్టస్య వాగాదిగోచరత్వనియమాత్తస్మాన్న నీలోత్పలవాక్యవత్ న సంసర్గపరం సత్యాదివాక్యం కిం త్వఖణ్డైకరసవస్తుపరమితి మత్వా ప్రాగేవ బ్రహ్మణో లక్షణార్థం వాక్యమిత్యవోచామేత్యర్థః ॥
నను ప్రాక్సత్యాద్యర్థానాం త్రయాణామపి బ్రహ్మవిషేణత్వమిత్యుక్తమ్ ; తదయుక్తమ్ , సంనిధానాత్తేషాం పరస్పరవిశేషణవిశేష్యభావసమ్భవాదితి, నేత్యాహ –
సత్యాదిశబ్దా ఇతి ।
హేతుం సాధయతి –
విశేష్యార్థా హి త ఇతి ।
ఆద్యవాక్యే వేద్యతయోపాత్తం బ్రహ్మ కీదృశమిత్యాకాఙ్క్షాయాం తత్స్వరూపవిశేషసమపర్కత్వేన ప్రవృత్తం సత్యాదిపదత్రయం బ్రహ్మణ ఎవ విశేషణమ్ , సంనిధానాదాకాఙ్క్షాయాః ప్రబలత్వాద్విశేష్యస్య ప్రధానత్వేన విశేషణానాం తదర్థత్వాచ్చ, ప్రధానసమ్బన్ధస్యాభ్యర్హితత్వాద్విశేషణానాం సమత్వేన పరస్పరం గుణప్రధానభావలక్షణవిశేషణవిశేష్యభావే వినిగమకాభావాచ్చ । అస్మిన్నర్థే వృద్ధసంమతిసూచనార్థో హి-శబ్దః । తదుక్తం జైమినినా - ‘ఆనన్తర్యమచోదనా’ ‘గుణానాం చ పరార్థత్వాదసమ్బన్ధః సమత్వాత్స్యాత్’ ఇతి । ఆకాఙ్క్షా విరుద్ధమానన్తర్యం సంనిధానమచోదనా అన్వయే కారణం న భవతీత్యాద్యసూత్రార్థః ।
అత ఇతి ।
పరస్పరసమ్బన్ధాయోగాదిత్యర్థః ।
తత్ర సత్యపదార్థమాహ –
యద్రూపేణేతి ।
రజ్జుత్వేన రూపేణ నిశ్చితం రజ్జ్వాత్మకం వస్తు న కదాచిద్రజ్జుత్వరూపం పరిత్యజతీతి తత్తేన రూపేణ సత్యమిత్యుచ్యతే, తథా తదేవ రజ్జ్వాత్మకం వస్తు సర్పత్వేన రూపేణ నిశ్చితం కాలాన్తరే తద్రూపం పరిత్యజతీతి తేన రూపేణ తదనృతముచ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యస్య కాదాచిత్కం రూపం తత్తస్యానృతం యథా రజ్జ్వాదేః సర్పాదిరూపం యథా వా మృదాదేర్ఘటాదిరూపమితి ।
ఫలితమనృతశబ్దార్థమాహ –
అత ఇతి ।
రజ్జ్వాదౌ సర్పాదేరివ ప్రకృతిషు వికారాణామపి కాదాచిత్కత్వావిశేషాదిత్యర్థః ।
ఉక్తయుక్తిసిద్ధవికారానృతత్వానువాదినీం శ్రుతిమాహ –
వాచారమ్భణమితి ।
ఘటశరావాదివికారో నామధేయం నామమాత్రమ్ , అనృతమితి యావత్ ; తత్ర హేతుర్వాచేతి ; వికారసత్యత్వస్య వాగాలమ్బనమాత్రత్వాత్ , కారణసత్త్వవ్యతిరేకేణ దుర్నిరూపత్వాదిత్యర్థః । న చైవమర్థకల్పనాయాం మానాభావ ఇతి వాచ్యమ్ ; కారణమాత్రసత్యత్వావధారణస్యైవ మానత్వాత్ ।
'ఎవం సోమ్య స ఆదేశో భవతి’ ఇతి దార్ష్టాన్తికశ్రుతిమర్థతః పఠతి –
ఎవం సదేవేతి ।
ఆదిశ్యత ఉపదిశ్యత ఇత్యాదేశః పరమాత్మా సచ్ఛబ్దవాచ్యః ఎవం మృదాదివత్సత్యం పరమార్థో భవతి బ్రహ్మ, వికారస్తు ప్రపఞ్చో మృద్వికారవదనృత ఎవేత్యర్థః ।
ఎవం వికారస్యానృతత్వం కారణస్య సత్యత్వం చ ప్రసాధ్య సత్యవిశేషణఫలమాహ –
అత ఇతి ।
వికారస్య సత్యత్వాభావాదిత్యర్థః ।
నను సత్యవిశేషణేన బ్రహ్మణో వికారాద్వ్యావృత్తిసిద్ధావతః పరిశేషాత్కారణత్వం ప్రాప్తం చేత్ ; అస్తు కో దోషః ? తత్రాహ –
కారణస్య చేతి ।
కారకత్వమితి ।
కర్త్రాదికారకరూపత్వమిత్యర్థః । కారణేషు కులాలాదిషు కర్త్రాదికారకభావదర్శనాదితి భావః ।
బ్రహ్మాచేతనం వస్తుత్వాన్మృదాదివదిత్యాహ –
వస్తుత్వాదితి ।
నను జ్ఞానవిశేషణేన బ్రహ్మణః కారకత్వనివృత్తిర్న లభ్యతే కర్తృసాధనజ్ఞానపదేన తస్య జ్ఞానక్రియాం ప్రతి కర్తృకారకత్వావగమాదితి, నేత్యాహ –
జ్ఞానం జ్ఞప్తిరితి ।
జ్ఞానపదస్య జ్ఞప్తిపరత్వే హేతుమాహ –
బ్రహ్మేతి ।
నను జ్ఞానస్య సత్యానన్త్యాభ్యాం సహ బ్రహ్మ ప్రతి విశేషణత్వేఽపి బ్రహ్మ జ్ఞానకర్తృ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న హీతి ।
బ్రహ్మణో జ్ఞానకర్తృత్వే సత్యత్వాద్యనుపపత్తిం ప్రపఞ్చయతి –
జ్ఞానకర్తృత్వేన హీతి ।
జ్ఞానకర్తృత్వం హి జ్ఞానం తదనుకూలక్రియా చ । న చ జ్ఞానాదిరూపేణ విక్రియమాణస్య బ్రహ్మణః సత్యత్వం సమ్భవతి । వికారజాతస్యేవ వికారిణోఽపి జడత్వనియమాత్ జడస్య చ చిత్యధ్యస్తత్వనియమేనానృతత్వావశ్యమ్భావాదితి యుక్తిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
అనన్తం చేతి ।
కథం భవేదిత్యనుషఙ్గః ।
తత్ర హేతుః –
యద్ధీతి ।
ప్రవిభజ్యతే భిద్యతే ।
నను జ్ఞానకర్తృత్వేఽపి బ్రహ్మణో నాస్తి కుతశ్చిత్ప్రవిభాగః, తత్రాహ –
జ్ఞానకర్తృత్వే చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । కర్తృత్వస్య కర్మక్రియానిరూపితత్వాత్తాభ్యాం కర్తుర్భేదాభావే కర్త్రాదివ్యవస్థాయోగాత్ , తస్మాద్బ్రహ్మణోఽనన్తతాయై జ్ఞాత్రాదిద్వైతరాహిత్యం వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
తస్య సర్వద్వైతరాహిత్యే శ్రుత్యన్తరమాహ –
యత్రేతి ।
జ్ఞానక్రియాకర్తృభూతస్య వస్తుతోఽనన్తత్వాభావేఽపి శ్రుతిమాహ –
యత్రాన్యదితి ।
యత్రేత్యస్య యదిత్యర్థః ।
శఙ్కతే –
విశేషప్రతిషేధాదితి ।
న విజానాతీతి జ్ఞానకర్తృత్వసామాన్యనిషేధమకృత్వా అన్యత్ర విజానాతీత్యన్యవిజ్ఞాతృత్వరూపవిశేషప్రతిషేధసామర్థ్యాత్స్వకర్మకజ్ఞానకర్తృత్వం భూమ్నః శ్రుత్యనుమతమితి గమ్యతే ; తథా చ యః స్వాత్మానం విజానాతి స భూమేతి వాక్యార్థపర్యవసానాద్బ్రహ్మణో ద్వైతరాహిత్యేనేయం శ్రుతిర్మానమిత్యర్థః ।
'భూమానం భగవో విజిజ్ఞాసే’ ఇతి భూమస్వరూపలక్షణజిజ్ఞాసాయాం సత్యామిదం వాక్యం ప్రవృత్తమ్ , అతో న స్వజ్ఞాతృత్వపరమిదం వాక్యమితి దూషయతి –
నేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
యత్ర నాన్యదిత్యాదినా ।
భూమ్నో లక్షణవిధిపరమేవ వాక్యం న స్వాత్మని క్రియాస్తిత్వపరమితి సమ్బన్ధః । బుభుత్సితభూమస్వరూపజ్ఞాపనపరమేవ తత్ న స్వకర్మకజ్ఞానక్రియాకర్తృత్వసద్భావపరమ్ , తస్యాబుభుత్సితత్వాదిత్యర్థః ।
వాక్యస్య స్వజ్ఞాతృత్వపరత్వాభావే ఫలితం వాక్యార్థమాహ –
యథాప్రసిద్ధమేవేతి ।
భ్రాన్తిసిద్ధమేవ జ్ఞాత్రాదిద్వైతమనూద్య తద్యత్ర వస్తుతో నాస్తి స భూమేతి భూమస్వరూపం లక్షణవాక్యేన బోధ్యతే ఎవమన్యగ్రహణస్య ప్రతిషేధశేషత్వాన్ స్వజ్ఞాతృత్వే వాక్యతాత్పర్యగ్రాహకతేత్యర్థః ।
విరోధాదపి న స్వజ్ఞాతృత్వే భూమలక్షణవాక్యతాత్పర్యమిత్యాహ –
స్వాత్మని చేతి ।
ఎకక్రియానిరూపితం కర్తృత్వం కర్మత్వం చైకదైకత్ర విరుద్ధత్వేన ప్రసిద్ధమ్ ; తథా చ స్వాత్మని బ్రహ్మణి భేదాభావాత్స్వకర్మకజ్ఞానకర్తృత్వానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
నను తర్హి ప్రత్యగాత్మరూపస్య బ్రహ్మణో జ్ఞానకర్మత్వమేవాస్తు ; తత్రాహ –
ఆత్మనశ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః ॥
నన్వాత్మనశ్చిజ్జడరూపాంశద్వయోపేతత్వాచ్చిదంశేన జ్ఞాతా జడాంశేన జ్ఞేయశ్చ భవిష్యతి, అతో న జ్ఞాత్రభావప్రసఙ్గ ఇతి భట్టమతమాశఙ్క్య నిషేధతి –
ఎక ఎవేతి ।
నేతి ।
నిష్ఫలశ్రుత్యా ఆత్మనో నిరవయవత్వావగమాత్సావయవస్యానిత్యత్వనియమాచ్చ తన్మతం న యుక్తమిత్యర్థః ।
నను నిరవయవస్యాపి యుగపదేకజ్ఞానక్రియానిరూపితం కర్తృత్వం కర్మత్వం చ కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వాత్మని చేత్యత్రోక్తామేవానుపపత్తిం స్మారయతి –
న హీతి ।
స్వాత్మనో లౌకికజ్ఞానకర్మత్వోపగమే తదుపదేశానర్థక్యప్రసఙ్గాచ్చ న స్వజ్ఞాతృత్వే భూమవాక్యస్య ‘సత్యం జ్ఞానమ్ ‘ ఇత్యత్ర జ్ఞానపదస్య చ తాత్పర్యమిత్యాహ –
ఆత్మనశ్చేతి ।
తస్మాదితి ।
జ్ఞాతుర్జ్ఞేయజ్ఞానాభ్యాం ప్రవిభక్తత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో జ్ఞాతృత్వే సత్యత్వానుపపత్తిమప్యుక్తాం సమారయతి –
సన్మాత్రత్వం చేతి ।
జ్ఞానకర్తృత్వాదివిశేషవత్త్వం జ్ఞానతదనుకూలక్రియాదిరూపపరిణామవత్త్వం పరిణామినశ్చ మిథ్యాత్వావశ్యమ్భావాద్బాధాయోగ్యత్వరూపం సన్మాత్రత్వమనుపపన్నమిత్యర్థః ।
నను సన్మాత్రత్వానుపత్తావపి మన్త్రోక్తసత్యత్వానుపపత్తౌ కిమాగతమమిత్యత ఆహ –
సన్మాత్రం చ సత్యమితి ।
సద్వస్తు ప్రకృత్య ‘తత్సత్యమ్’ ఇతి వదతా శ్రుత్యన్తరేణ సన్మాత్రసత్యయోరభేదప్రతిపాదనాత్సన్మాత్రత్వానుపపత్తిః సత్యత్వానుపత్తిరేవేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో జ్ఞానకర్తృత్వే సత్యత్వానన్తత్వయోరయోగాజ్జ్ఞానశబ్దస్య భావసాధనత్వమేవేత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
జ్ఞానపదస్య జ్ఞప్తిపరత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ –
జ్ఞానమితి ।
యదుక్తం సత్యవిశేషణేన బ్రహ్మణో వికారాద్వ్యావృత్తిసిద్ధౌ వికారభిన్నత్వాత్కారణత్వం ప్రాప్తమ్ , కారణస్య చ కారకత్వం మృదాదివదచిద్రూపతా చ ప్రాప్తా, అత ఇదముచ్యతే జ్ఞానం బ్రహ్మేతీతి, జ్ఞానవిశేషణఫలం తదత్ర సిద్ధమితి బోధ్యమ్ । జ్ఞానశబ్దస్య జ్ఞానకర్తృపరత్వనిరాకరణపరేణ గ్రన్థేనార్థాజ్జ్ఞాయతే యత్తజ్జ్ఞానమితి కర్మవ్యుత్పత్తిప్రాప్తం కర్మకారకత్వమపి స్వాత్మని చ భేదాభావాదిత్యాదినా నిరస్తమ్ ; ఎవం జ్ఞాయతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్తిప్రాప్తం కరణకారకత్వమపి బ్రహ్మరూపస్యాత్మనో న సమ్భవతి, తస్య కరణత్వే జ్ఞాత్రభావప్రసఙ్గాత్ , ఇదమపి ప్రాగాత్మనశ్చ విజ్ఞేయత్వే జ్ఞాత్రభావప్రసఙ్గ ఇత్యత్రోక్తప్రాయమేవ ; తథా జ్ఞానకర్తృత్వనిరాకరణేనాధికరణకారకత్వమపి నిరస్తమ్ ; ఎవం జ్ఞానపదస్య కారకాన్తరపరత్వనిరాకరణమపి సిద్ధవత్కృత్య కర్త్రాదీత్యాదిగ్రహణమితి మన్తవ్యమ్ ।
నివృత్త్యర్థం చేతి ।
యద్యపి భావసాధనో జ్ఞానశబ్దో జ్ఞప్తిక్రియావాచీ సా చ క్రియా జడరూపా వృత్తిరితి వక్ష్యతే, తథాపి జ్ఞానపదస్య చైతన్యలక్షకత్వం వక్ష్యమాణమభిప్రేత్యాచిద్రూపతానివృత్త్యర్థం చేత్యుక్తమితి మన్తవ్యమ్ ।
జ్ఞానపదస్య వాచ్యార్థమాదాయ శఙ్కతే –
జ్ఞానం బ్రహ్మేతి వచనాదితి ।
అనన్తమితీతి ।
బ్రహ్మణో జ్ఞప్తిక్రియారూపత్వే సత్యానన్త్యాయోగాదానన్త్యసిద్ధయే జ్ఞానపదేన చైతన్యమాత్రం లక్షణీయమితి భావః ।
సత్యాదివిశేషణైరనృతాదివ్యావృత్తేరుక్తత్వాదనృతాదివ్యావృత్తిరేవ సత్యాదిపదవాచ్యత్వేనోక్తేతి మత్వా శఙ్కతే –
సత్యాదీనామితి ।
బ్రహ్మపదమప్యసదర్థకమేవ, బ్రహ్మణో మానాన్తరాసిద్ధత్వేన తత్సత్త్వే మానాభావాదిత్యాహ –
విశేష్యస్య చేతి ।
పదచతుష్టయస్యాప్యసదర్థకత్వే ఫలితం సదృష్టాన్తమాహ –
మృగతృష్ణేతి ।
న చానృతాదివ్యావృత్తేరన్యోన్యాభావరూపత్వేన శశశృఙ్గాదివదసత్త్వాభావాత్కథం శూన్యార్థకతేతి వాచ్యమ్ ; సిద్ధాన్త్యభిమతవాక్యార్థనిషేధమాత్రస్యాత్ర వివక్షితత్వాత్ ।
పరిహరతి –
నేతి ।
నను వ్యావృత్త్యర్థత్వస్యోక్తత్వాత్కథం లక్షణార్థత్వమిత్యాశఙ్క్య సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
విశేషణత్వేఽపి చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । సత్యాదిపదత్రయస్య విశేషణత్వేఽపి వ్యావృత్త్యర్థత్వేఽపి న వ్యావృత్తేః శాబ్దత్వముపేయతే, వ్యావృత్తేరార్థికత్వోపపత్తేః, అతో లక్షణరూపార్థపరత్వమేవేత్యుక్తమిత్యర్థః ।
అత ఎవ బ్రహ్మపదమపి నాసదర్థకమిత్యాహ –
శూన్యే హీతి ।
విశేషణత్వేఽపి చ సత్యాదీనాం నాసదర్థతేత్యుక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి –
విశేషణార్థత్వేఽపి చేత్యాదినా ।
సత్యాదిపదానాం వ్యావృత్తిప్రయోజనకత్వేఽపి స్వార్థస్య సన్మాత్రాదేః పరిత్యాగో నాస్త్యేవ ।
కుత ఇత్యత ఆహ –
శూన్యార్థత్వే హీతి ।
సత్యాదిపదానాం శూన్యార్థత్వే స్వార్థపరిత్యాగే సతి విశేష్యం ప్రతి నియన్తృత్వానుపపత్తిః ఇతరవ్యావృత్తిప్రయోజనకత్వస్య పూర్వవాద్యభిమతస్యానుపపత్తిః సత్యాదిపదైర్బ్రహ్మణి వ్యావర్తకస్వరూపవిశేషాసమర్పణాత్ లోకే నీలాదిపదైరుత్పలే నైల్యాదిరూపవిశేషే సమర్పితే సత్యేవ రక్తాదివ్యావృత్తిబోధదర్శనాదితి హి-శబ్దార్థః ।
ఎవం వ్యతిరేకముక్త్వాన్వయమాహ –
సత్యాద్యర్థైరితి ।
సత్యాదిపదానామితి శేషః ।
తద్విపరీతేతి ।
సత్యత్వాదిధర్మవిపరీతా అనృతత్వాదిధర్మాః, తద్వన్తోఽనృతజడపరిచ్ఛిన్నాః పదార్థాః, తేభ్య ఇత్యర్థః । బ్రహ్మణః విశేష్యస్య ఇతి షష్ఠ్యౌ ద్వితీయార్థే ।
యదుక్తం విశేష్యస్య బ్రహ్మణ ఉత్పలాదివదప్రసిద్ధత్వాదసత్త్వమితి, తత్రాహ –
బ్రహ్మశబ్దోఽపీతి ।
స్వార్థేనేతి ।
వృద్ధిమత్త్వేనేత్యర్థః । న చ పదమాత్రస్యాప్రమాణత్వాదుత్పలాదివన్మానాన్తరాప్రసిద్ధత్వాచ్చ న తస్య సత్త్వసిద్ధిరితి వాచ్యమ్ , మిథ్యార్థస్య రజ్జుసర్పాదేః సదధిష్ఠానత్వదర్శనాత్ప్రపఞ్చస్యాపి దృశ్యత్వాదిహేతుభిర్మిథ్యాత్వేనావగతస్య సదధిష్ఠానత్వమనుమీయతే, ఎవం సర్వాధిష్ఠానతయానుమానోపస్థితే వృద్ధిమతి బ్రహ్మశబ్దస్య శక్తిగ్రహాభ్యుపగమాన్న తస్యాసత్త్వశఙ్కా, న చైతమనుమానాదేవ బ్రహ్మసిద్ధేః శ్రుత్యాదివైయర్థ్యమితి వాచ్యమ్ , తస్య స్వరూపవిశేషావగతేః శ్రుత్యధీనత్వాభ్యుపగమాదితి భావః ।
బ్రహ్మస్వరూపలక్షణసమర్పకేషు సత్యాదిపదేషు త్రిష్వావన్తరభేదమాహ –
తత్రేతి ।
అనన్తశబ్దః పరిచ్ఛేదాభావబోధనద్వారా బ్రహ్మణో విశేషణం పరిచ్ఛిన్నాద్వ్యావర్తకమిత్యర్థః ।
సత్యజ్ఞానశబ్దౌ త్వితి ।
అనన్తశబ్దస్యేవ సత్యజ్ఞానశబ్దయోరభావబోధద్వారకత్వం నాస్తీతి విశేషార్థకస్తు-శబ్దః ।
తమేవ విశేషం వివృణోతి –
స్వార్థేతి ।
సచ్చిద్రూపత్వలక్షణస్వార్థబోధనద్వారేణైవ విశేషణే భవతః అనృతాదివ్యావర్తకౌ భవతః నాభావసమర్పణద్వారేణేత్యర్థః । అత్ర బ్రహ్మణ్యనన్తపదసమర్పితః పరిచ్ఛేదాభావో బ్రహ్మస్వరూపమేవ, పరిచ్ఛేదస్య కల్పితత్వేన కల్పితప్రతియోగికాభావస్యాధిష్ఠానానతిరేకాదితి మన్తవ్యమ్ ॥
నను జీవస్యాకల్పితతయా తత్ప్రతియోగికభేదరూపస్య పరిచ్ఛేదస్యాకల్పితత్వాదనన్తపదేన కథం తన్నిషేధ ఇతి చేత్ , న ; జీవబ్రహ్మణోర్భేదస్యైవాసిద్ధేరిత్యాశయేనాహ –
తస్మాద్వా ఇతి ।
ఆత్మశబ్దస్య జీవవాచిత్వాదితి భావః ।
ఆనన్దమయపదలక్షితే బ్రహ్మణ్యాత్మశబ్దప్రయోగాచ్చైవమిత్యాహ –
ఎతమితి ।
ఆత్మతామితి ।
బ్రహ్మణ ఇతి శేషః ।
బ్రహ్మణ ఎవ జీవభావే హేత్వన్తరమాహ –
తత్ప్రవేశాచ్చేతి ।
నను ప్రవేశశ్రవణం జీవభావేనేత్యత్ర కిం వినిగమకమిత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరానుసారాదిత్యాశయేన వివృణోతి –
తత్సృష్ట్వేతి ।
శ్రుతౌ తచ్ఛబ్దౌ బ్రహ్మపరౌ ।
అత ఇతి ।
బ్రహ్మణో జీవభావేన ప్రవేశశ్రవణాదిత్యర్థః ।
శఙ్కతే –
ఎవం తర్హీతి ।
యద్యుక్తిరీత్యా జీవాత్మైవ బ్రహ్మ తర్హి బ్రహ్మణ ఆత్మాభిన్నత్వాజ్జ్ఞానకర్తృత్వం ప్రాప్తమిత్యర్థః ।
నన్వసఙ్గత్వాదాత్మన ఎవ జ్ఞానకర్తృత్వం నాస్తి, కుతస్తదభేదాద్బ్రహ్మణస్తత్ప్రసక్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆత్మా జ్ఞాతేతి హీతి ।
జానామీతి జ్ఞానకర్తృత్వస్యాత్మన్యనుభవసిద్ధత్వాదసఙ్గత్వశ్రుతిరన్యపరేతి భావః ।
యథా జీవాభిన్నత్వవచనాని బ్రహ్మణో జ్ఞానకర్తృత్వం ప్రాపయన్తి తథా ‘సోఽకామయత’ ఇతి వచనమపి తత్ప్రాపయతీత్యత్ర హేతుమాహ –
కామిన ఇతి ।
బ్రహ్మణో జ్ఞానకర్తృత్వప్రాప్తౌ ఫలితం దోషమాహ –
అత ఇతి ।
'జ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇతి వచనాత్ప్రాప్తమన్తవత్త్వమిత్యత్రోక్తమనిత్యత్వప్రసఙ్గం ప్రపఞ్చయన్నితశ్చ జ్ఞప్తిర్బ్రహ్మేత్యయుక్తమిత్యాహ –
అనిత్యత్వేతి ।
నను బ్రహ్మణో జ్ఞప్తిరూపత్వేఽపి కథమనిత్యత్వం జ్ఞప్తేర్నిత్యచైతన్యరూపత్వాదిత్యాశఙ్క్య హేత్వసిద్ధిమాహ –
యది నామేతి ।
యది నామాభ్యుపగమ్యత ఇత్యర్థః ।
లౌకికస్య జ్ఞానస్యాన్తవత్త్వదర్శనాత్తదతిరిక్తనిత్యజ్ఞానాభావాచ్చేతి భావః । పారతన్త్ర్యం జన్యత్వమ్ ।
అనిత్యత్వాదిప్రసఙ్గాజ్జ్ఞప్తిర్బ్రహ్మేత్యయుక్తమిత్యుపసంహరతి –
అతోఽస్యేతి ।
జ్ఞానస్యేత్యర్థః ।
ఆత్మనో నిత్యచైతన్యరూపతాయాః శ్రుతియుక్తిసిద్ధత్వాజ్జ్ఞప్తిర్బ్రహ్మేత్యత్రాత్మచైతన్యమేవ జ్ఞప్తిర్వివక్షితా, అతో నానిత్యత్వాదిప్రసఙ్గః ; ఆత్మనశ్చ ‘సాక్షీ చేతా కేవలో నిర్గుణశ్చ’ ఇతి వచనాజ్జ్ఞానకర్తృత్వమసిద్ధమ్ ; జానామీత్యనుభవస్తు బుద్ధితాదాత్మ్యకృతః, ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ ఇతి శ్రుతేః ; తథా చ నాత్మాభిన్నత్వాద్బ్రహ్మణో జ్ఞానకర్తృత్వప్రసఙ్గః, కామయితృత్వవచనమపి బ్రహ్మణో మాయోపాధిప్రయుక్తమేవ, న స్వత ఇత్యాశయేన సమాధత్తే –
నేతి ।
జ్ఞప్తేరాత్మస్వరూపావ్యతిరేకత్వే సతి తస్యాం జ్ఞప్తౌ కార్యత్వస్యోపచారమాత్రత్వాజ్జ్ఞప్తిరూపస్య బ్రహ్మణో నానిత్యత్వాదిప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
ఉక్తం వివృణోతి –
ఆత్మన ఇతి ।
చైతన్యరూపా జ్ఞప్తిరాత్మనో న భిద్యతే మానాభావాత్ , అతో నిత్యాత్మస్వరూపత్వాదిహ వివక్షితా జ్ఞప్తిర్నిత్యైవేత్యర్థః ।
నను తర్హి విషయావభాసికాయాం జ్ఞప్తౌ కథం కార్యత్వప్రసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య కార్యత్వోపచారాదిత్యాహ –
తథాపీతి ।
కార్యవృత్తిసంసర్గాత్కార్యత్వేనోపచర్యత ఇతి శేషః ।
వృత్తేః కార్యత్వం సాధయతి –
బుద్ధేరుపాధిలక్షణాయా ఇతి ।
ప్రత్యగాత్మోపాధిభూతాయా ఇత్యర్థః ।
శబ్దాద్యాకారేతి ।
శబ్దాదివిషయగోచరాః శబ్దాద్యవభాసకత్వేన ప్రసిద్ధాః పరిణామాస్తే ఆత్మస్వరూపస్య విజ్ఞానస్య విషయావభాసకచైతన్యస్య విషయభూతా ఉపాధిభూతా ఇత్యర్థః । తథా చోపాధిభూతవృత్తితాదాత్మ్యాదాత్మస్వరూపభూతాయాం జ్ఞప్తౌ కార్యత్వోపచార ఇతి భావః । ఆత్మవిజ్ఞానస్య విషయభూతా యే శబ్దాద్యాకారావభాసాః తే ఉత్పద్యమానాః సన్త ఆత్మవిజ్ఞానవ్యాప్తా ఎవోత్పద్యన్త ఇతి యోజనా ।
అత్ర వృత్తీనామాత్మవిజ్ఞానేన వ్యాప్తిర్వృత్తిచైతన్యయోరవభాస్యావభాసకభావప్రయోజకతాదాత్మ్యసమ్బన్ధరూపా వివక్షితా । అత ఎవాహ –
తస్మాదాత్మవిజ్ఞానభాస్యాశ్చేతి ।
ఉక్తవ్యాప్తిస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
భావసాధనజ్ఞానశబ్దవాచ్యత్వమపి వృత్తీనామేవేత్యాహ –
విజ్ఞానేతి ।
జానాతీత్యత్ర ధాత్వర్థత్వమపి తాసామేవ కారకపారతన్త్ర్యాదిత్యాహ –
తే ధాత్వర్థభూతా ఇతి ।
నను చక్షురాదికరణజన్యానాం జ్ఞానానాం వైశేషికాదిభిరాత్మధర్మత్వాఙ్గీకారాద్బుద్ధిధర్మత్వమయుక్తమ్ , అత ఆహ –
ఆత్మన ఎవేతి ।
ఆత్మనో వికారరూపాః సన్తస్తస్యైవ ధర్మా గుణా ఇతి శ్రుతితాత్పర్యానభిజ్ఞైః కల్ప్యన్తే న తు పరమార్థత ఆత్మధర్మత్వం తేషామ్ ‘కామః సఙ్కల్పః’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా జన్యజ్ఞానాదీనాం మనోధర్మత్వప్రతిపాదనాదాత్మనో నిర్గుణత్వప్రతిపాదనాచ్చేత్యర్థః ।
ఎవం లౌకికజ్ఞానస్య కారకపారతన్త్ర్యాదికం నిరూప్య స్వరూపజ్ఞానస్య తద్వైపరీత్యముపపాదయతి –
యత్త్వితి ।
తు-శబ్దః స్వరూపజ్ఞానస్య వృత్తివైలక్షణ్యార్థః । ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇత్యత్ర జ్ఞానపదలబ్ధం యజ్జ్ఞానం తత్సవిత్రాదేః ప్రకాశాదికమివ బ్రహ్మస్వరూపాదాత్మనోఽవ్యతిరిక్తమాత్మస్వరూపమితి యావత్ । అతో బ్రహ్మణః స్వరూపమేవేత్యర్థః ।
నన్వాత్మస్వరూపత్వేఽపి జ్ఞానస్య కథం బ్రహ్మస్వరూపత్వం కారకాపేక్షస్య తస్య బ్రహ్మత్వాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తన్న కారణాన్తరేతి ।
నిత్యాత్మస్వరూపాదితి హేత్వర్థః ।
నను జ్ఞానస్య బ్రహ్మరూపత్వే సర్వజ్ఞత్వశ్రుతివిరోధః, తస్యాకార్యతయా బ్రహ్మణస్తత్ర కర్తృత్వాసమ్భవాత్ ; న చ బుద్ధివృత్త్యుపహితత్వేన స్వరూపజ్ఞానేఽపి కార్యత్వోపచార ఉక్త ఇతి వాచ్యమ్ , తావతా బుద్ధ్యుపాధికస్య జీవస్య జ్ఞానకర్తృత్వలాభేఽపి బ్రహ్మణస్తదలాభాత్ ; జీవబ్రహ్మణోరభేదేఽపి కల్పితభేదాభ్యుపగమేన ధర్మసాఙ్కర్యాయోగాదిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వం సర్వసాక్షిత్వరూపమేవాస్తు, కర్తృత్వశ్రుతేరౌపచారికత్వోపపత్తేరిత్యాశయేన సర్వసాక్షిత్వముపపాదయతి –
సర్వభావానాం చేత్యాదినా ।
తేనేతి ।
తేన బ్రహ్మణా అవిభక్తౌ విభాగరహితౌ దేశకాలౌ యేషాం తే తథోక్తాస్తేషాం భావస్తత్త్వం తస్మాన్న తస్య విప్రకృష్టాదికమస్తీత్యర్థః ।
సర్వపదార్థానాం బ్రహ్మావిభక్తత్వే హేతుః –
కాలాకాశాదీతి ।
సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వాదిత్యర్థః ।
స్వప్రకాశచిద్రూపతయా బ్రహ్మణోఽతిస్వచ్ఛత్వాన్న తస్యాప్రకాశ్యం కిఞ్చిత్సూక్ష్మమస్తీత్యాహ –
నిరతిశయేతి ।
తస్మాత్త్వితి ।
సర్వపదార్థసంసర్గిత్వాదిత్యర్థః । వస్తుతస్తు జీవస్య బుద్ధ్యుపాధివశాన్ముఖ్యజ్ఞాతృత్వాదివద్బ్రహ్మణోఽపి మాయోపాధివశాన్ముఖ్యమేవ సర్వజ్ఞత్వం కామయితృత్వాదికం చ సమ్భవతీతి విశేషసఙ్గ్రహార్థస్తు-శబ్దః । తదుక్తం వాక్యవృత్తావాచార్యైరేవ - ‘మాయోపాధిర్జగద్యోనిః సర్వజ్ఞత్వాదిలక్షణః’ ఇతి ।
కారకనిరపేక్షం స్వరూపజ్ఞానమస్తీత్యత్ర మన్త్రబ్రాహ్మణవాక్యాని ప్రమాణయతి –
మన్త్రేత్యాదినా ।
అపాణిర్గ్రహీతా అపాదో జవనః ।
పరస్య నాన్యోఽవభాసకోఽస్తి, తస్య స్వప్రకాశత్వాదిత్యాహ –
న చేతి ।
అగ్రే సృష్టేః పూర్వకాలే భవమగ్ర్యమ్ । విజ్ఞాతురాత్మనో యా విజ్ఞాతిః స్వరూపభూతా సంవిత్ తస్యా విపరిలోపో వినాశో నాస్తి, అవినాశిత్వాత్ నాశసామగ్రీశూన్యత్వాదిత్యర్థః ।
జ్ఞప్తేరాత్మస్వరూపత్వేన కారకానపేక్షత్వప్రధానఫలమాహ –
విజ్ఞాతృస్వరూపేతి ।
తత్ ఆత్మస్వరూపం జ్ఞానమ్ । న ధాత్వర్థ ఇత్యత్ర అతఃశబ్దోక్తం హేతుమాహ –
అవిక్రియేతి ।
నిత్యత్వాదిత్యర్థః । కారకసాపేక్షక్రియాయా ఎవ ధత్వర్థత్వాదితి భావః । అత ఎవేతి । జ్ఞాతస్య నిత్యత్వాదేవ తత్ర జ్ఞానే బ్రహ్మణః కర్తృత్వమప్యాపాదయితుమశక్యమిత్యర్థః ।
తస్మాదేవ చేతి ।
తత్ జ్ఞానస్వరూపం బ్రహ్మ జ్ఞానపదవాచ్యలౌకికజ్ఞానవిలక్షణత్వాదేవ జ్ఞానపదవాచ్యమపి నేత్యర్థః ।
కథం తర్హి ‘జ్ఞానం బ్రహ్మ’ ఇతి సామానాధికరణ్యమ్ ? తత్రాహ –
తథాపీతి ।
వాచ్యత్వాభావేఽపీత్యర్థః ।
తదాభాసేతి ।
జ్ఞానాభాసవాచకేనేత్యర్థః ।
కోఽసౌ జ్ఞానాభాస ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తదేవ వివృణోతి –
బుద్ధీతి ।
బుద్ధిపరిణామరూపవృత్తిజ్ఞానవాచకేనేత్యర్థః । వృత్తేర్జడాయాశ్చైతన్యతాదాత్మ్యమన్తరేణ విషయావభాసకత్వాయోగాజ్జ్ఞానాభాసత్వమితి భావః ।
పూర్వోక్తం వాచ్యత్వాభావమనూద్య తత్ర హేత్వన్తరమాహ –
న తూచ్యత ఇత్యాదినా ।
అర్థేషు శబ్దానాం ప్రవృత్తిహేతుత్వేన ప్రసిద్ధా యే జాత్యాదయో ధర్మాస్తద్రహితత్వాద్బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।
తద్రహితత్వే హేతుమాహ –
సత్యానన్తేతి ।
సామానాధికరణ్యాదిత్యనన్తరం బ్రహ్మశబ్దస్యేతి శేషః । సత్యానన్తపదాభ్యాం బాధాయోగ్యత్వత్రివిధపరిచ్ఛేదరాహిత్యసమర్పకాభ్యాం బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వావగమాదిత్యర్థః ।
అత ఎవ సత్యశబ్దస్యాపి న వాచ్యం బ్రహ్మేత్యాహ –
తథా సత్యశబ్దేనాపీతి ।
సర్వేతి ।
సర్వవిశేషరహితస్వరూపత్వాదేవేత్యర్థః ।
కథం తర్హి ‘సత్యం బ్రహ్మ’ ఇతి సామానాధికరణ్యమ్ ? తత్రాహ –
బాహ్యేతి ।
బాహ్యం లోకసిద్ధం యత్సత్తాసామాన్యం సత్తాజాతిస్వరూపం తద్వాచకేన సత్యశబ్దేన బాధాయోగ్యం వస్తు లక్ష్యత ఇత్యర్థః । యద్వా పూర్వం వికారేష్వవ్యభిచారితయా వర్తమానే వస్తుని రజ్జ్వాదౌ సత్యశబ్దప్రసిద్ధేరుక్తత్వాల్లౌకికసత్యవస్తువాచినా సత్యశబ్దేన పరమార్థభూతం వస్తు లక్ష్యతే, అతః ‘సత్యం బ్రహ్మ’ ఇతి సామానాధికరణ్యముపపద్యత ఇతి బోధ్యమ్ ।
న త్వితి ।
కేవలస్య పరమార్థవస్తునః ప్రాగనుపస్థితత్వేన శక్తిగ్రహాభావాదితి భావః ।
సత్యాదిపదత్రయవ్యాఖ్యానముపసంహరతి –
ఎవమితి ।
నియమ్యనియామకభావఫలమాహ –
సత్యాదీతి ।
స్వస్వాచ్యార్థాన్నివర్తకాశ్చ భూత్వా బ్రహ్మణో లక్షణస్య సచ్చిదద్వితీయస్వరూపస్య సమర్పకా భవన్తీత్యర్థః ।
లక్షణవాక్యార్థవిచారముపసంహరతి –
అతః సిద్ధమితి ।
నిరుక్తం వాచ్యమ్ , తద్భిన్నమనిరుక్తమ్ ।
నీలోత్పలవదితి ।
సత్యత్వాదివిశేషణవిశిష్టస్య బ్రహ్మణః సత్యాదివాక్యార్థతాయాః ‘న విశేషణప్రధానాన్యేవ’ ఇత్యత్ర ‘లక్షణార్థం చ వాక్యమిత్యవోచామ’ ఇత్యత్ర చ తాత్పర్యతో నిరస్తత్వాద్బ్రహ్మణో నీలోత్పలవాక్యార్థవైలక్షణ్యం చ సిద్ధమిత్యర్థః । సచ్చిదేకరసం బ్రహ్మ ప్రకృతం భేదవర్జితమ్ । మన్త్రస్య ప్రథమే పాదే తాత్పర్యేణ నిరూపితమ్ ॥
గూహతేరితి ।
గూహతేః సంవరణార్థస్య గుహేతి రూపమితి భావః ।
గుహాశబ్దస్యావారకార్థకత్వేఽపి ప్రకృతే కా గుహా వివక్షితా ? తత్రాహ –
నిగూఢా ఇత్యాదినా ।
జ్ఞాత్రాదిపదార్థానాం బుద్ధిపరిణామత్వపక్షమాశ్రిత్య తత్ర తేషాం నిగూఢత్వముక్తమ్ । బుద్ధినిరోధావసరే జ్ఞాత్రాదిపదార్థానాం భేదేనానుపలమ్భాత్తేషాం తత్ర నిగూఢత్వమవగన్తవ్యమ్ ।
తేషాం మాయాపరిణామత్వపక్షమాశ్రిత్యాహ –
నిగూఢావితి ।
భోగో దుఃఖాదిః, అపవర్గో జ్ఞానమ్ , తదుభయం బుద్ధిపరిణామత్వాత్తత్ర నిగూఢమిత్యర్థః ।
భూతాకాశం వ్యావర్తయతి –
అవ్యాకృతాఖ్య ఇతి ।
అవ్యాకృతమజ్ఞానమ్ ।
తస్య పరమత్వే కారణం హి-శబ్దేనాహ –
తద్ధీతి ।
జగత్కారణత్వాదితి హి-శబ్దార్థః ।
ఇతశ్చావ్యాకృతం పరమమిత్యాహ –
ఎతస్మిన్నితి ।
అక్షరే బ్రహ్మణి హే గార్గి కాలత్రయాపరిచ్ఛిన్నం జగదుపాదానమాకాశశబ్దితమవ్యాకృతం సాక్షాదధ్యస్తమితి శ్రుత్యర్థః । సంనికర్షః సాక్షాత్సమ్బన్ధః । అజ్ఞానవ్యతిరిక్తపదార్థానామజ్ఞాతే బ్రహ్మణ్యధ్యస్తతయా అజ్ఞానద్వారక ఎవ బ్రహ్మణా సంనికర్ష ఇతి భావః । ఎవమవ్యాకృతాఖ్యే పరమే వ్యోమ్ని కారణభూతే యా కార్యభూతా బుద్ధిగుహా తస్యాం నిహితం బ్రహ్మేతి రీత్యా ‘గుహాయామ్’ ‘వ్యోమన్’ ఇతి సప్తమ్యోర్వైయధికరణ్యముక్తమ్ ।
ఇదానీం తయోః సామానాధికరణ్యమాహ –
గుహాయామితి ।
న బుద్ధిరిత్యేవకారార్థః ।
అవ్యాకృతేఽపి గుహాశబ్దప్రవృత్తినిమిత్తమాహ –
తత్రాపీతి ।
సృష్టిస్థితిసంహారకాలేష్విత్యర్థః ।
నను బుద్ధేః స్వచ్ఛత్వాత్తత్ర బ్రహ్మణో నిధానం సమ్భవతి, కథమవ్యాకృతే తత్సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాహ –
సూక్ష్మతరత్వాచ్చేతి ।
అతిస్వచ్ఛత్వాదిత్యర్థః । చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । వస్తుతస్తు పరమే వ్యోమ్ని యా గుహా బుద్ధిః తస్యాం నిహితమితి సప్తమ్యోర్వైయధికరణ్యేన వ్యాఖ్యానమేవ యుక్తమ్ , బుద్ధుయపహితజీవాభేదేన బ్రహ్మణ ఆపరోక్ష్యలాభాత్ ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరైకార్థ్యలాభాత్ ప్రవేశవాక్యేన వృత్తిస్థానీయేనాస్య గుహానిహితవాక్యస్యైకర్థ్యలాభాచ్చ । సామానాధికరణ్యపక్షే త్వవ్యాకృతస్య విక్షేపశక్తిమదజ్ఞానాంశరూపస్య పరోక్షత్వాత్తత్ర నిహితస్య బ్రహ్మణ ఆపరోక్ష్యాదికం న లభ్యతే । అనేనైవాభిప్రాయేణ బుద్ధేరేవ గుహాత్వం స్వీకృత్య తత్ర నిధానమౌపచారికమితి వక్ష్యతీతి మన్తవ్యమ్ ।
'పరమే వ్యోమన్’ ఇత్యత్ర వ్యోమపదం పరాభిప్రాయేణ వ్యాఖ్యాయ స్వాభిప్రాయేణ వ్యాచష్టే –
హార్దమేవ త్వితి ।
భూతాకాశమేవ వ్యోమేత్యత్ర హేతుః –
న్యాయ్యమితి ।
రూఢ్యనుసారస్య న్యాయ్త్వాదిత్యర్థః । పరం తూక్తరీత్యా బుద్ధేరేవాత్ర గుహాత్వాత్తదధికరణత్వలాభాయ హార్దమిత్యుక్తమ్ । హృదయమధ్యస్థమిత్యర్థః । పరమత్వవిశేషణమపి తస్య సమ్భవతీతి సూచనార్థస్తు-శబ్దః । అవ్యాకృతవారణాయావధారణమ్ ।
నను భూతాకాశస్య కార్యత్వాత్కథం పరమత్వం సమ్భవతి ? తత్రాహ –
విజ్ఞానాఙ్గత్వేనేతి ।
సగుణబ్రహ్మోపాసనస్థానతయా హార్దస్య వ్యోమ్నో గాయత్రీవిద్యాదౌ వివక్షితత్వాత్కార్యస్యాపి తస్యోత్కర్షరూపం పరమత్వం సమ్భవతీత్యర్థః । న హి కారణత్వప్రయుక్త ఎవోత్కర్ష ఇతి నియమోఽస్తి, భూతకార్యస్యాపి సూర్యమణ్డలాదేః స్వకారణాపేక్షయోత్కర్షస్య మూర్తామూర్తబ్రాహ్మణాదౌ ప్రసిద్ధత్వాదితి భావః ।
హార్దవ్యోమ్నో విజ్ఞానాఙ్గత్వేన పరమత్వమేవ సాధయతి –
యో వై స ఇతి ।
పురుషాచ్ఛరీరాత్ యో బహిర్ధా బహిరాకాశః యో వా అన్తః పురుషే శరీరే ఆకాశః స ఇత్యుపక్రమ్య ‘యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరాద్గాయత్త్రీవిద్యాప్రకరణస్థాద్గాయత్త్రీపదలక్షితబ్రహ్మోపాసనస్థానతయా హార్దాకాశస్య బ్రహ్మవిజ్ఞానాఙ్గత్వబోధకాత్ హార్దస్య వ్యోమ్నః పరమత్వం ప్రసిద్ధం నిశ్చితమిత్యర్థః ।
తద్వృత్త్యేతి ।
బుద్ధివృత్త్యా ‘తత్త్వమసి’ ఇతి శ్రుతిజనితయా బుద్ధ్యాదిభ్యః సకాశాద్వివిక్తతయా గృహ్యత ఇత్యర్థః । యద్వా బుద్ధివృత్త్యా బుద్ధిసంసర్గేణ వివిక్తతయా స్ఫుటతయా ద్రష్టృత్వశ్రోతృత్వమన్తృత్వాదిరూపేణ బ్రహ్మోపలభ్యత ఇత్యర్థః । తథా చ గుహానిహితవాక్యం ప్రతి వృత్తిస్థానీయస్య ప్రవేశవాక్యస్యార్థవర్ణనావసరే వక్ష్యతి - ‘గుహాయాం బుద్ధౌ ద్రష్టృ శ్రోతృ మన్తృ విజ్ఞాతృ ఇత్యేవం విశేషవదుపలభ్యతే’ ఇతి ।
నను నిహితశబ్దః స్థితిం బ్రూతే, తతశ్చ కథమన్యథా నిధానం వ్యాఖ్యాయతే ? తత్రాహ –
న హ్యన్యథేతి ।
అత్ర సమ్బన్ధపదమాధేయత్వపరమ్ ; తథా చ అన్యథా ఉపలమ్భవ్యతిరేకేణ దేశవిశేషాద్యాధేయత్వరూపం నిధానం బ్రహ్మణో న హ్యస్తీత్యర్థః ।
సర్వగతత్వాదితి ।
న చాకాశస్య సర్వగతత్వేఽపి స్వకారణమాదాయాదౌ స్థితిరస్తీతి వాచ్యమ్ , కార్యస్యాకాశస్య లోకప్రసిద్ధ్యా సర్వగతత్వేఽపి వస్తుతః సర్వగతత్వాభావాదితి భావః ।
కిం చ ‘యత్రాధేయత్వం తత్ర సవిశేషత్వమ్ ‘ ఇతి వ్యాప్తిర్దృశ్యతే, బ్రహ్మణి చ వ్యాపకసవిశేషత్వనివృత్త్యా వ్యాప్యాధేయత్వనివృత్తిరిత్యాశయేనాహ –
నిర్విశేషత్వాచ్చేతి ।
యద్వా విశేషపదమాధారపరమ్ , తతశ్చ ఆధారరాహిత్యశ్రవణాచ్చ న తస్యాధేయత్వమిత్యర్థః ।
ఎవం గుహానిహితవాక్యం వ్యాఖ్యాయానన్తరవాక్యమాకాఙ్క్షాపూర్వం వ్యాచష్టే –
స ఎవమిత్యాదినా ।
యో బ్రహ్మ గుహాయాం ప్రత్యక్తయా స్థితమ్ ‘అహం బ్రహ్మ’ ఇతి వేద విజానాతి స ఎవం విజానన్కిం లభత ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహేత్యర్థః । భుఙ్క్తే అనుభవతి ।
సర్వశబ్దస్యాసఙ్కుచితం సాకల్యమర్థతయా దర్శయతి –
నిరవశిష్టానితి ।
కామశబ్దస్యేచ్ఛాపరత్వం వ్యావర్తయతి –
కామ్యానితి ।
తానేవ విశిష్య దర్శయతి –
భోగానిత్యర్థ ఇతి ।
భుజ్యత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా భోగపదమానన్దపరమితి భావః ।
సహ శబ్దమవతారయతి –
కిమితి ।
యథాస్మాదాదిః పుత్రస్వర్గాదీన్పర్యాయేణ క్రమేణ భుఙ్క్తే తథైవ విద్వానపి కిం కామాన్భుఙ్క్త ఇతి యోజనా ।
ఎకక్షణేతి ।
ఎకక్షణావచ్ఛిన్నానిత్యర్థః ।
నను సుఖవ్యఞ్జకానాం సత్త్వవృత్తివిశేషాణాం క్రమికత్వాత్కథమేకదైవానన్దానామనుభవో విదుషః సిధ్యతి ? తత్రాహ –
ఎకయేతి ।
వృత్తికృతానన్దానుభవో నాత్ర వివక్షిత ఇతి భావః ।
యామితి ।
'సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇత్యత్ర జ్ఞానమితి పదేన లక్షణీయతయా యాముపలబ్ధిమవోచామ తయా బ్రహ్మస్వరూపావ్యతిరిక్తయా కామానశ్నుత ఇతి యోజనా ।
తదుచ్యత ఇతి ।
యత్సర్వకామానామనుభవే యౌగపద్యముక్తం తదేవ బ్రహ్మణా సహేత్యత్ర సహశబ్దేనోచ్యతే న సాహిత్యమిత్యర్థః ।
నన్వత్ర తృతీయయా సాహిత్యమేవ సహశబ్దార్థతయా భాతీత్యాశఙ్క్యాహ –
బ్రహ్మభూత ఇతి ।
ఇత్థమ్భావే తృతీయేయం న సాహిత్యప్రతియోగిత్వవాచినీతి భావః ।
పూర్వోక్తవ్యతరేకదృష్టాన్తవివరణపూర్వకముక్తమర్థం ప్రపఞ్చయతి –
న తథేత్యాదినా ।
అత్రోపాధికృతేనేత్యాద్యా అపి తృతీయా ఇత్థమ్భావే ద్రష్టవ్యాః ; తథా చ పరమాత్మనో జలసూర్యవత్ప్రతిబిమ్బభూతం ఘటాకాశవదవచ్ఛిన్నం వా ఉపాధికృతం సాంసారికం సంసారధర్మకం యత్స్వరూపం తదాత్మా లోకో యథా ధర్మాదిసాధనాపేక్షాన్కామాన్పర్యాయేణాశ్నుత ఇత్యర్థః ।
విదుషః కామాశనప్రకారం పృచ్ఛతి –
కథం తర్హీతి ।
పూర్వోక్తేనైవ ప్రకారేణేత్యాహ –
యథోక్తేనేతి ।
సర్వజ్ఞేనేతి ।
సర్వసాక్షిణేత్యర్థః ।
సర్వగతేన హీతి ।
సర్వప్రాణిసుఖానుగతేన విదుష ఆత్మభూతేనేత్యర్థః । సర్వగతత్వాదికం శ్రుతిషు ప్రసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।
సర్వజ్ఞాదిరూపస్య విద్వదాత్మనః సేశ్వరసాఙ్ఖ్యమత ఇవ తాటస్థ్యం వారయతి –
నిత్యబ్రహ్మస్వరూపేణేతి ।
ధర్మాదీతి ।
స్వకీయధర్మాద్యనపేక్షానిత్యర్థః ; యథాశ్రుతే ప్రతిప్రాణివర్తినాం కామానాం తత్తద్ధర్మాద్యపేక్షత్వాదసాఙ్గత్యాపత్తేః । ఎవమగ్రేఽపి ।
తద్ధీతి ।
బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధం సర్వసాక్షిత్వమేవ విపశ్చిత్త్వమ్ , నాన్యదిత్యర్థః ।
ఇదం చ విశేషణం విదుషో బ్రహ్మానన్దానుభవకాలే సముద్రామ్భసి విప్రుషామివ బ్రహ్మానన్దేఽన్తర్భూతానాం సర్వప్రాణిగతానామానన్దానాం సర్వసాక్షిచైతన్యరూపేణైవాశనమత్ర వివక్షితం న ప్రకారాన్తరేణేత్యేతస్యార్థస్య గమకమిత్యాశయేనాహ –
తేన సర్వజ్ఞస్వరూపేణేతి ।
నను యః సత్యజ్ఞానానన్తలక్షణం బ్రహ్మ ప్రత్యక్త్వేన వేద సోఽర్చిరాదివర్త్మనా బ్రహ్మలోకం గత్వా తత్రస్థేన సర్వజ్ఞేన బ్రహ్మణా సహ దివ్యాన్కామానశ్నుత ఇతి ఋజ్వర్థ ఎవాత్ర కిమితి న వివక్షిత ఇతి చేత్ , న ; బ్రహ్మణా సహేత్యన్వయస్య ‘సోఽస్నుతే సర్వాన్కామాన్సహ’ ఇత్యత్రాధ్యయనసమ్ప్రదాయప్రాప్తవాక్యవిచ్ఛేదాననుగుణత్వాత్ పరబ్రహ్మవిదో గత్యుత్క్రాన్త్యాద్యభావస్య చతుర్థాధ్యాయే సాధితత్వాద్ ‘అశరీరం వావ సన్తమ్ ‘ ఇత్యాదిశ్రుత్యా ముక్తస్య శరీరసమ్బన్ధప్రతిషేధాత్ ‘తత్కేన కం పశ్యేత్’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా తస్య విశేషవిజ్ఞానప్రతిషేధాచ్చ ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ఇతి శ్రుత్యా సావధారణయా బ్రహ్మస్వరూపవ్యతిరిక్తస్య ప్రాప్యత్వప్రతిషేధాచ్చ ; తస్మాదత్ర ఋజ్వర్థావివక్షేత్యన్యత్ర విస్తరః ॥
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరసన్దర్భమవతారతయతి –
సర్వ ఎవేత్యాదినా ।
తద్వృత్తీతి ।
తస్య సూత్రస్య వృత్తిర్విస్తరతో వ్యాఖ్యా తత్స్థానీయ ఇత్యర్థః ।
తత్ర సృష్టివాక్యేనానన్త్యం ప్రాధాన్యేన ప్రపఞ్చ్యత ఇతి తాత్పర్యం దర్శయితుం పూర్వోక్తేష్వర్థవిశేషమనువదతి –
తత్ర చేతి ।
ఆహేత్యనన్తరమ్ ‘తస్మాద్వై’ ఇత్యాదిశ్రుతిరితి శేషః ।
నన్వన్తశబ్దస్య నాశే ప్రసిద్ధత్వాదనన్తత్వం నిత్యత్వమ్ ; తచ్చాకాశాదికారణత్వవచనాద్బ్రహ్మణో న సిధ్యతి, తస్యాన్తవత్త్వేఽప్యాకాశాదేర్వాయ్వాదికారణత్వవదాకాశాదికారణత్వోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్య ఆనన్త్యం విభజతే –
తత్ర త్రివిధం హీతి ।
తథా చ త్రివిధే ఆనన్త్యే యద్వస్తుత ఆనన్త్యం తదేవ సృష్టివాక్యేన తాత్పర్యతో నిరూప్యత ఇతి భావః ।
తత్ర దేశత ఆనన్త్యస్య హి-శబ్దసూచితాం ప్రసిద్ధిమాకాశే దర్శయతి –
తద్యథేతి ।
న హీతి ।
అవకాశాత్మనా సర్వత్రావస్థానాదిత్యర్థః । అభావః పరిచ్ఛేదః ।
నను కిం కాలతో వస్తుతశ్చానన్త్యమప్యాకాశే ప్రసిద్ధమ్ ? నేత్యాహ –
న త్వితి ।
కాలత ఆనన్త్యాభావే హేతుం పృచ్ఛతి –
కస్మాదితి ।
యద్వా ఆకాశస్య నిత్యత్వమభిప్రేత్య నైయాయికః శఙ్కతే –
కస్మాదితి ।
'ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ ఇతి శ్రుతిమాశ్రిత్య పరిహరతి –
కార్యత్వాదితి ।
తథా చ కార్యాకాశస్యానిత్యత్వాత్కాలత ఆనన్త్యం నాస్తి । వాయ్వాదేరాకాశసమసత్తాకస్య వస్తునః సత్త్వాద్వస్తుత ఆనన్త్యమపి తస్య నాస్తీతి భావః ।
నను నిత్యత్వేన ప్రసిద్ధస్య చేదాకాశస్య కాలత ఆనన్త్యం నాస్తి, తర్హి బ్రహ్మణోఽపి తన్నాస్త్యేవ, నేత్యాహ –
నైవమితి ।
నన్వకార్యత్వమసిద్ధం బ్రహ్మణః కారణత్వాదాకాశాదివదితి, నేత్యాహ –
అకార్యం చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । ఆకాశాదేరివ బ్రహ్మణః సృష్టిప్రలయయోరశ్రవణాన్మూలకారణస్యాపి బ్రహ్మణః కార్యత్వే కారణానవస్థాప్రసఙ్గేనోక్తకారణత్వానుమానస్యాప్రయోజకత్వాత్ ‘సర్వగతశ్చ నిత్యః’ ఇత్యాదౌ నిత్యత్వశ్రవణాత్ బ్రహ్మణ ఉత్పత్తౌ సామగ్ర్యనిరూపణాదేశ్చ హేతోరకార్యం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
తథేతి ।
తథా వస్తుతశ్చానన్తం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
నను వస్తుతో బ్రహ్మాతిరిక్తస్య జగతః సత్త్వాత్తస్య వస్తుత ఆనన్త్యమసిద్ధమిత్యాక్షిపతి –
కథం పునరితి ।
జగతో బ్రహ్మాపేక్షయా వస్త్వన్తరత్వమసిద్ధం కల్పితత్వాదిత్యాశయేనాహ –
సర్వానన్యత్వాదితి ।
నను సర్వస్య జగతో బ్రహ్మానన్యత్వేఽపి బ్రహ్మణస్తత్కృతః పరిచ్ఛేదః కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
భిన్నం హీతి ।
భిన్నస్యాన్తత్వం ప్రసిద్ధమిత్యుక్తమ్ , తదేవ ప్రపఞ్చయతి –
వస్త్వన్తరబుద్ధిర్హీతి ।
గోత్వసంనికర్షదశాయాం గోత్వరూపస్యాశ్వత్వాద్యపేక్షయా వస్త్వన్తరస్య బుద్ధిర్జాయతే ; సా చ గోసంనిహితాయామశ్వాదివ్యక్తావపి గౌరయమపీత్యేవమాకారేణ ప్రసక్తా సతీ తత్రాశ్వత్వం దృష్ట్వా నివర్తతే నాయం గౌరితి హి ప్రసిద్ధమేతదిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ –
యత ఇతి ।
ఉక్తం సామాన్యన్యాయం స్వయమేవోదాహరణనిష్ఠతయా యోజయతి –
తద్యథేతి ।
అశ్వత్వాన్తమితి ।
గోత్వమశ్వత్వాన్తమశ్వత్వావధికమనుభూయత ఇతి కృత్వా గోత్వమన్తవద్భవతీత్యర్థః ।
ఉక్తస్య వస్తుపరిచ్ఛేదస్య ఘటత్వాదిసాధారణ్యేన ప్రసిద్ధిమాహ –
స చేతి ।
ఎవం వస్త్వన్తరస్యాన్తవత్త్వం ప్రసాధ్య ప్రకృతమాహ –
నైవమితి ।
భేదపదం భిన్నవస్తుపరమ్ ।
అత ఇతి ।
పరమార్థతో బ్రహ్మభిన్నవస్త్వభావాదిత్యర్థః । సర్వస్యైవ జగతో బ్రహ్మానన్యత్వస్య పూర్వమభిహితత్వాదితి భావః ।
సర్వానన్త్యత్వే హేతుం పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
'ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ ఇతి సృష్టివాక్యేనోత్తరమాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
నను కాలపరమాణ్వాదీనాం నిత్యత్వాత్సర్వవస్తుకారణత్వమసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ –
సర్వేషాం హీతి ।
కాలాదేరపి కార్యత్వం వియదధికరణన్యాయసిద్ధమితి సూచనార్థో హి-శబ్దః । ‘చిదవిద్యాసమ్బన్ధః కాలః’ విష్ణుపురాణోక్తరీత్యా ‘బ్రహ్మణ ఎవ రూపభేదః కాలః’ ఇతి పక్షయోః కాలస్యానాదిత్వేన కార్యత్వాభావేఽపి న క్షతిః, ఆద్యపక్షే కాలస్యావిద్యావత్కల్పితత్వేన వస్త్వన్తరత్వాభావాత్ , ద్వితీయే కాలస్య బ్రహ్మస్వరూపత్వాదేవ వస్త్వన్తరత్వాభావాదితి మన్తవ్యమ్ ।
బ్రహ్మవద్బ్రహ్మకార్యస్యాపి పరమార్థత్వం మన్వానః శఙ్కతే –
కార్యాపేక్షయేతి ।
ఆరమ్భణాధికరణన్యాయేన పరిహరతి –
నానృతత్వాదితి ।
యత ఇతి ।
యతః పృథక్సత్త్వాద్ధేతోః కారణబుద్ధిః కార్యాన్నివర్తేత తత్పృథక్సత్త్వం కార్యస్య నాస్తీత్యర్థః । అత ఎవ ‘మృద్ఘటః’ ‘మృచ్ఛరావమ్’ ఇతి వికారేషు కారణబుద్ధిరనువర్తతే, తథా జగత్యపి ‘సన్ఘటః’ ‘సన్పటః’ ఇత్యాదిరూపేణ సద్రూపబ్రహ్మబుద్ధిరనువర్తతే, న హి పృథక్సత్త్వయుక్తయోర్ఘటపటయోర్మధ్యే ఘటబుద్ధిః పటే పటబుద్ధిర్వా ఘటేఽనువర్తత ఇతి భావః ।
కార్యస్య కారణాత్పృథక్సత్త్వాభావే శ్రుతిమాహ –
వాచారమ్భణమితి ।
వస్తుత ఆనన్త్యనిరూపణముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
దేశత ఇతి పాఠేఽపి దేశపదం వస్తుపరమ్ ।
బ్రహ్మణో దేశత ఆనన్త్యం కైముతికన్యాయేన సాధయతి –
ఆకాశో హీత్యాదినా ।
ఆకాశస్య దేశత ఆనన్త్యం ప్రసిద్ధమిత్యయమర్థః ప్రాగేవోక్త ఇతి సూచనార్థో హి-శబ్దః ।
నను సర్వగతమాకాశం ప్రతి బ్రహ్మణ ఉపాదానకారణత్వేఽపి కథం తస్యాకాశాపేక్షయాపి మహత్త్వం సిధ్యతి స్వన్యూనపరిమాణద్రవ్యస్యాప్యుపాదానత్వసమ్భవాదిత్యాశఙ్కాం నిరాకరోతి –
న హీతి ।
కార్యద్రవ్యే స్వన్యూనపరిమాణద్రవ్యారభ్యత్వనియమస్య దీర్ఘవిస్తృతదుకూలాద్యారబ్ధరజ్జ్వాదౌ వ్యభిచారాత్సర్వగతస్యాకాశాదేరసర్వగతాదుత్పద్యమానతాయాః ప్రత్యక్షాదిసిద్ధత్వాభావాచ్చౌచిత్యేనాకాశస్య తతోఽప్యధికపరిమాణాదేవోత్పత్తిః సిధ్యతీత్యర్థః ।
'జ్యాయానాకాశాత్’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా చ బ్రహ్మణో నిరతిశయమహత్త్వం సిద్ధమిత్యాశయేన ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
అత ఎవేతి ।
త్రివిధపరిచ్ఛేదశూన్యత్వాదేవేత్యర్థః ।
నిరతిశయమితి ।
త్రైకాలికబాధశూన్యత్వలక్షణమిత్యర్థః ॥
ఇత్థం సృష్టివాక్యతాత్పర్యార్థమానన్త్యం నిరూప్యాక్షరాణి వ్యాచష్టే –
తస్మాదిత్యాదినా ।
యథాలక్షితమితి ।
పరామృశ్యత ఇత్యనుషఙ్గః ।
ఉక్తం సర్వనామద్వయార్థమనువదన్నేవ వాక్యార్థమాహ –
యదిత్యాదినా ।
నను ప్రతీచ ఎవాత్మశబ్దవాచ్యత్వాత్కథం బ్రహ్మణ ఆత్మశబ్దవాచ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆత్మా హీతి ।
తత్ బ్రహ్మ సర్వస్య భోక్తృవర్గస్య ఆత్మా వాస్తవం స్వరూపమిత్యర్థః ।
తత్ర హి-శబ్దసూచితం మానమాహ –
తత్సత్యమితి ।
ఆత్మేతి ।
ఆత్మశబ్దవాచ్యమిత్యర్థః ।
ఆకాశస్య లక్షణం స్వరూపం చాహ –
ఆకాశో నామేత్యాదినా ।
తస్మాచ్చేతి ।
చకార ఆత్మసముచ్చయార్థః । తథా చ ఆకాశతాదాత్మ్యాపన్నాదాత్మనః సకాశాదేవ వాయుః సమ్భూత ఇత్యర్థః । ఎవముత్తరత్రాపి పూర్వపూర్వభూతతాదాత్మ్యాపన్నాదుత్తరోత్తరభూతస్యోత్పత్తిరవగన్తవ్యా ‘తదభిధ్యానాదేవ తు’ ఇత్యాదౌ తథా వ్యస్థాపితత్వాదితి మన్తవ్యమ్ । అగ్నిశబ్దస్తేజఃసామాన్యపరః ।
పృథివ్యా ఇతి ।
అత్ర పఞ్చమ్యాః ప్రకృత్యర్థత్వాత్పూర్వత్రాపి పఞ్చమ్యః ప్రకృత్యర్థా ఎవేతి మన్తవ్యమ్ । ఓషధయః సమ్భూతాః, అన్నం సమ్భూతమ్ , పురుషః సమ్భూత ఇతి సర్వత్ర క్రియాపదం ద్రష్టవ్యమ్ । ‘అన్నాత్పురుషః’ ఇతి వాక్యోక్తం పురుషస్యాన్నవికారత్వం వ్యాఖ్యాతుమ్ ‘స వా ఎషః’ ఇత్యుత్తరవాక్యం ప్రవృత్తమ్ అతో న పౌనరుక్త్యమితి మన్తవ్యమ్ ।
రసశబ్దితస్య రేతసః పురుషాకృతినియామకత్వమాహ –
పురుషాకృతీతి ।
పితుః పురుషాకృత్యా భావితం సంస్కృతం సత్ పితురఙ్గేభ్యః సకాశాత్సమ్భూతమిత్యర్థః ।
తేజ ఇతి ।
సర్వేషామఙ్గానాం సారభూతమిత్యర్థః । తథా చ శ్రుతిః – 'యదేతద్రేతస్తదేతత్సర్వేభ్యోఽఙ్గేభ్యస్తేజః సమ్భూతమ్’ ఇతి ।
తస్మాదితి ।
పురుషాకృతిభావితాద్రేతోరూపాద్బీజాదిత్యర్థః ।
పురుషగ్రహణస్య తాత్పర్యం వక్తుమాక్షేపమవతారయతి –
సర్వేషామపీతి ।
పశ్వాదీనామపరీత్యర్థః । క్రమేణ బ్రహ్మవికారత్వం బ్రహ్మవంశ్యత్వమ్ ।
సమాధత్తే –
ప్రాధాన్యాదితి ।
యది ప్రాధాన్యం భక్షణాదివిషయే తదా పశ్వాదీనామేవ ప్రాధాన్యం స్యాదిత్యాశయేన శఙ్కతే –
కిం పునరితి ।
కర్మజ్ఞానాధికారిత్వమత్ర ప్రాధాన్యమ్ , తచ్చ మనుష్యస్యైవ న పశ్వాదీనామిత్యాహ –
కర్మేతి ।
తదుక్తం సూత్రకారేణ - ‘మనుష్యాధికారత్వాద్ ‘ ఇతి ।
అధికారమేవ సాధయతి –
పురుష ఎవ హీతి ।
హి-శబ్దసూచితాన్హేతూనాహ –
శక్తత్వాదర్థిత్వాచ్చేతి ।
విధినిషేధవివేకసామర్థ్యోపేతత్వాచ్ఛాస్త్రోక్తస్వర్గాదిఫలార్థిత్వసమ్భవాదిత్యర్థః । అపర్యుదస్తత్వాదిహేత్వన్తరసఙ్గ్రహార్థశ్చకారః ।
పురుషస్య యథోక్తసామర్థ్యాద్యుపేతత్వే శ్రుతిమాహ –
పురుషే త్వేవేతి ।
బ్రాహ్మణ్యాదిజాతిమతి మనుష్యదేహ ఎవావిస్తరామతిశయేన ప్రకట ఆత్మా జ్ఞానాద్యతిశయవానిత్యర్థః ।
ఎతదేవానుభవేన సాధయతి –
స హీత్యాదినా ।
శ్వస్తనం పరేద్యుర్భావినమ్ । లోకో భోగ్యః, తత్సాధనమలోకః । మర్త్యేన వినాశార్హేణ జ్ఞానకర్మాదిసాధనేనాక్షయం ఫలమాప్తుమిచ్ఛతీత్యర్థః ।
సాధితం జ్ఞానాతిశయముపసంహరతి –
ఎవం సమ్పన్న ఇతి ।
యేన జ్ఞానాద్యతిశయేన పురుషస్య ప్రాధాన్యం వివక్షితం తత్పశ్వాదీనాం నాస్తీత్యాహ –
అథేతరేషామితి ।
తేషాం బుభుక్షాదివిషయకజ్ఞానమేవాస్తి న పూర్వోక్తమిత్యర్థః ।
ప్రకృతాయామపి బ్రహ్మవిద్యాయాం పురుషస్యైవాధికారిత్వాచ్చాత్ర పురుషగ్రహణమిత్యాశయేనాహ –
స హీతి ।
నను యద్యత్ర సర్వాన్తరం బ్రహ్మ ప్రాపయితుమిష్ఠః పురుషస్తర్హి తం ప్రతి తాదృశబ్రహ్మోపన్యాస ఎవోత్తరసన్దర్భే కార్యో న కోశోపన్యాస ఇత్యాశఙ్క్య తదుపన్యాసస్య తాత్పర్యమాహ –
తస్య చేతి ।
విద్యాధికారిణః పురుషస్యేత్యర్థః । చకారోఽవధారణార్థః సన్సప్తమ్యా సమ్బధ్యతే । చిదాత్మాపేక్షయా బాహ్యా యేఽచిదాత్మానః కల్పితాకారవిశేషాః కోశాస్తేష్వేవానాత్మస్వనాదికాలమారభ్యాహమిత్యాత్మత్వభావనోపేతా బుద్ధిః కఞ్చిదుపాయవిశేషమనాలమ్బ్య సహసా సర్వాన్తరప్రత్యగాత్మవిషయా పూర్వమాత్మత్వేన గృహీతకోశరూపాలమ్బనశూన్యా చ కర్తుమశక్యేతి కృత్వా ప్రాణమయాదిషు శిరఆదిమత్త్వేన దృష్టస్థూలశరీరసామ్యోపన్యాసేన అన్యోఽన్తర ఆత్మాన్యోఽన్తర ఆత్మేత్యాదినాన్తః ప్రవేశయన్నాహేత్యర్థః । యథా లోకే చన్ద్రం బుబోధయిషుః శాఖాగ్రమాలమ్బ్య బోధయతి ‘శాఖాగ్రం చన్ద్రః’ ఇతి స చ బోద్ధా దిగన్తరాణి త్యక్త్వా శాఖాగ్రం పశ్యన్ తద్ద్వారా చన్ద్రం పశ్యతి, తద్వదన్నమయాదిషు కోశేషు క్రమేణాత్మత్వేనోపదిష్టేషు సత్సు బాహ్యే పుత్రాదౌ పూర్వపూర్వకోశే చాత్మత్వబుద్ధిం క్రమేణ పరిత్యజ్య సర్వకోశాధిష్ఠానభూతం సర్వాన్తరం బ్రహ్మాహమస్మీతి ప్రతిపద్యతే ముముక్షురిత్యర్థః । బ్రహ్మవిద్యోపాయవిశేషత్వేన కోశపరమ్పరా శాఖాగ్రస్థానీయోపదిశ్యత ఇతి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సఙ్గతిః । ఎవం కోశేషు పక్షపుచ్ఛాదిమత్త్వోపన్యాసాత్సుపర్ణాకారతయోపాస్తయో విధీయన్తే । తా అప్యుపాస్తయశ్చిత్తైకాగ్ర్యద్వారా బ్రహ్మవిద్యాశేషభూతా ఎవ న స్వతన్త్రాః । తాసు ఫలశ్రవణం ప్రయాజాద్యఙ్గవాక్యేషు ఫలశ్రవణవదర్థవాదమాత్రమిత్యాదికం వార్త్తికాదౌ ద్రష్టవ్యమితి సఙ్క్షేపః ।
అన్నమయస్య ప్రసిద్ధం శిర ఎవ శిర ఇత్యత్రావధారణస్య తాత్పర్యమాహ –
ప్రాణమయాదిష్వితి ।
ఎవమితి ।
అయమేవ దక్షిణః పక్ష ఇత్యాదిప్రకారేణాన్నమయపర్యాయే సర్వత్రావధారణం యోజనీయమిత్యర్థః ।
నను బాహ్వోర్దక్షిణత్వాదేరనిత్యతత్వాత్కథం దక్షిణో బాహురిత్యుచ్యతే ? తత్రాహ –
పూర్వాభిముఖస్యేతి ।
శ్రౌతస్మార్తేషు కర్మసు పూర్వాభిముఖత్వస్యౌత్సర్గికత్వాదితి భావః ।
ఆత్మేతి ।
అయం మధ్యమో దేహభాగోఽఙ్గానామాత్మేత్యవగన్తవ్యమిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమాహ –
మధ్యం హీతి ।
మధ్యమభాగస్య సర్వాఙ్గస్పర్శితయా సర్వాఙ్గవ్యాపకత్వరూపమాత్మత్వం తస్య యుక్తమితి హి-శబ్దార్థః ।
ప్రతిష్ఠాపదం స్థితిసాధనత్వం వదదాధారపరమిత్యాహ –
ప్రతితిష్ఠతీతి ।
నాభేరధోభాగే పుచ్ఛదృష్టికరణే ఇవశబ్దసఙ్గృహీతం సామాన్యమాహ –
అధోలమ్బనేతి ।
ఎతత్ప్రకృత్యేతి ।
అన్నమయస్య పురుషవిధత్వం శిరఆదిమత్త్వలక్షణం ప్రకృత్య ‘తస్య పురుషవిధతామ్ , అన్వయం పురుషవిధః’ ఇతి వక్ష్యమాణం పురుషవిధత్వం ప్రాణమయాదీనాం సిధ్యతీత్యర్థః ।
మూషేతి ।
అన్తః ప్రతిమాకారచ్ఛిద్రవతీ మృన్మయీ ప్రతికృతిర్మూషా, తస్యాం నిషిక్తం ద్రుతం తామ్రాదికం యథా ప్రతిమాకారం భవతి, తథా శిరఆదిమత్యన్నమయకోశేఽన్తర్వ్యాప్య విద్యమానం ప్రాణమయాదికమపి తదాకారం భవతీత్యర్థః ।
అత్రాన్నమయకోశస్య విరాడాత్మనోపాస్యత్వం వివక్షితమితి మత్వా విరాడాత్మన్యన్నమయకోశే మన్త్రమవతారయతి –
తదప్యేష ఇతి ॥
అన్నాదితి ।
విరాడాత్మకాదిత్యర్థః ।
స్థావరేతి ।
వ్యష్ట్యన్నమయకోశా ఇత్యర్థః ।
కదా లీయన్త ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
అన్త ఇతి ।
విరాజోఽస్మదాదికారణత్వే హేతుపరమన్నం హీతి వాక్యం హి-శబ్దయోగాదితి మత్వా తదాకాఙ్క్షాపూర్వకమవతార్య వ్యాచష్టే –
కస్మాదిత్యాదినా ।
అన్నశబ్దితస్య విరాజః ప్రథమజత్వే ఫలితమాహ –
అన్నమయాదీనాం హీతి ।
ప్రాణమయాదీనామన్నవికారత్వాభావేఽప్యన్నోపచితత్వమస్తీతి మత్వాత్రాదిపదం ప్రయుక్తమ్ । అన్నం విరాడాత్మకం యతః ప్రథమమేవ జాతం సత్స్వవ్యతిరిక్తానాం భూతానాం కారణం కారణత్వయోగ్యమ్ అతోఽన్నప్రభవా ఇత్యర్థః । ప్రథమముత్పన్నస్య పశ్చాదుత్పద్యమానకార్యం ప్రతి కారణత్వయోగ్యతాసమ్భవసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
యస్మాచ్చైవమితి ।
చోఽవధారణే । యస్మాదన్నజీవనా ఎవ ప్రజాశబ్దవాచ్యాః ప్రాణిన ఇత్యర్థః ।
దాహేతి ।
జాఠరకృతా క్షుద్దాహః, తత్ప్రశామకమిత్యర్థః ॥
ఉత్తరవాక్యతాత్పర్యమాహ –
అన్నబ్రహ్మవిద ఇతి ।
నను కథమన్నస్య బ్రహ్మత్వం కథం వా తదుపాసనమితి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
ఉత్తరమ్ – అన్నజ ఇత్యాది । యస్మాదన్నం ప్రథమకోశజాతస్య జన్మస్థితిప్రలయకారణం తస్మాదన్నం బ్రహ్మ, తచ్చాన్నాత్మకం బ్రహ్మాహమస్మీతి చిన్తయేత్ , ఉపాస్యవిరాడ్దేవభావాపత్తిం వినా సర్వాన్నప్రాప్త్యసమ్భవాత్ దేవభావస్య చాహఙ్గ్రహం వినా ప్రాప్తుమశక్యత్వాదిత్యర్థః ।
అన్నం హీతి పునర్వచనమన్నబ్రహ్మవిదః సర్వాన్నప్రాప్తౌ హేతుపరమితి మత్వా తదవతారయతి –
కుతః పునరితి ।
అన్నస్య జ్యేష్ఠత్వే హేతుమాహ –
భూతేభ్య ఇతి ।
భూతేభ్యః పూర్వం నిష్పన్నత్వాదన్నం జ్యేష్ఠమ్ , తచ్చ జ్యేష్ఠమన్నం హి యస్మాద్భూతానాం జన్మజీవనాదికారణం తస్మాదన్నం సర్వౌషధముచ్యతే లోకైరితి యోజనా । అనేన హి పునర్వచనేన అన్నదేవతాత్మనో విరాజః స్వకార్యేషు సర్వప్రాణిషు వ్యాప్తిస్తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యతే లోకే కారణస్య మృదాదేః కార్యేషు వ్యాప్తేః ప్రసిద్ధత్వాత్ ।
సా చ వ్యాప్తిర్విరాడాత్మభావమాపన్నస్యాన్నబ్రహ్మవిదః సర్వప్రాణ్యాత్మనా సర్వాన్నాత్తృత్వే హేతుర్భవతీతి మత్వాహ –
తస్మాదితి ।
అన్నబ్రహ్మవిదో విరాడాత్మనా సర్వప్రాణివ్యాపిత్వాదిత్యర్థః । అస్య పునర్వచనస్యాయమభిప్రాయో వార్త్తికే స్పష్టమభిహితః - ‘కార్యం సర్వం యతో వ్యాప్తం కారణేనాత్తృరూపిణా । ఇతి హేతూపదేశాయ త్వన్నం హీత్యుచ్యతే పునః’ ఇతి ।
నను ‘అన్నాద్వై ప్రజాః ప్రజాయన్తే’ ఇత్యుక్తత్వాత్పునః ‘అన్నాద్భూతాని జాయన్తే’ ఇత్యాదివచనం వ్యర్థమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ఉపసంహారార్థమితి ।
అద్యత ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
ఇదానీమితి ।
తచ్చ నిర్వచనముపాస్యస్యాన్నరూపప్రజాపతేరద్యత్వాత్తృత్వరూపగుణద్వయవిధానార్థమితి మన్తవ్యమ్ । యస్మాత్ప్రకృతం వ్రీహియవాదిలక్షణం వస్తు భూతైరద్యతే తస్మాదన్నశబ్దవాచ్యం భవతి, యస్మాచ్చ తద్భూతాన్యత్తి సంహరతి తస్మాదపి తదన్నముచ్యతే ; అన్నస్య చాపథ్యాదిరూపస్య ప్రాణిసంహారసాధనత్వం లోకే ప్రసిద్ధమితి మన్తవ్యమ్ ।
ఇత్థమన్నమయకోశం నిరూప్య తస్యానాత్మత్వసిద్ధయే ప్రాణమయకోశవాక్యప్రవృత్తిః ; ఎవముత్తరత్రాపీతి తాత్పర్యమాహ –
అన్నమయాదిభ్య ఇతి ।
ఆత్మభ్య ఇతి ।
కల్పితాత్మభ్య ఇత్యర్థః ।
అత ఎవాహ –
అవిద్యాకృతేతి ।
యథా లోకోఽనేకతుషకోద్రవవితుషీకరణేన కోద్రవతణ్డులాన్దర్శయితుం ప్రవర్తతే తథా ప్రత్యగాత్మావరణభూతావిద్యాకృతపఞ్చకోశాపనయనేనాన్నమయాదిభ్య ఆనన్దమయాన్తేభ్య అన్తరతమం బ్రహ్మ కోశాపనయనశబ్దితవివేకజనితయా విద్యయా ప్రత్యక్తయా దర్శయితుమిచ్ఛు శాస్త్రం ప్రస్తౌతి ప్రవర్తత ఇత్యర్థః । తస్మాద్వా ఎతస్మాద్యథోక్తాదితి । అత్ర ‘అన్నాద్వై ప్రజాః ప్రజాయన్తే’ ఇత్యాదౌ దూరదేశే భూతకారణత్వేన ప్రకృతం విరాజం వై-శబ్దేన స్మారితం తస్మాదిత్యనేనానూద్య ఎతస్మాదిత్యనేనాన్నమయకోశస్య విరాడాత్మత్వం ప్రబోధ్యతే । ఎవముత్తరత్రాపి । తదుక్తం వార్తికే – 'వై-శబ్దేనైవ సంస్మార్య దవీయోదేశవర్తినమ్ । తస్మాచ్ఛబ్దేన వైరాజమాదాయాధ్యాత్మరూపిణః । ఎతస్మాదితి శబ్దేన వైరాజత్వం ప్రబోధ్యతే । కార్యాణాం కారణాత్మత్వమేవం స్యాదుత్తరేష్వపి’ ఇతి । కార్యాణ్యాధ్యాత్మికాః కోశాః, తేషాం విరాడాద్యాత్మత్వబోధనం చ ప్రాగానన్దమయపర్యాయాద్విరాడాద్యభేదేనోపాసనసూచనార్థమ్ ; ఆనన్దమయపర్యాయే తు తదేతచ్ఛబ్దయోరుక్తార్థపరత్వేఽపి న చిన్తనవివక్షాస్తి, కిం త్వధ్యాత్మాధిదైవతలక్షణాద్ద్వివిధాదప్యానన్దమయతత్కారణకోశాచ్చిదేకరసస్య పుచ్ఛహ్మణో వివేకమాత్రం వివక్షితమ్ ; తత్పర్యాయే పక్షపుచ్ఛాదికల్పనస్యాన్యదేవ ప్రయోజనమితి వక్ష్యతే । యథోక్తాదిత్యస్య సుపర్ణాకారేణోక్తాదిత్యర్థః । ఆత్మత్వేన పరికల్పిత ఇతి యోజనా ।
వాయురితి ।
అత్ర హిరణ్యగర్భోపాధిభూతే సమష్టికారణాత్మని క్రియాశక్తిమదంశః ప్రాణో వివక్షిత ఇతి మత్వా వాయురిత్యుక్తమ్ । తత్రైవ జ్ఞానశక్తిమదంశభూతం సమష్ట్యన్తఃకరణం మనోమయ ఇత్యత్ర మనఃశబ్దార్థ ఇత్యపి బోధ్యమ్ ।
తత్ప్రాయ ఇతి ।
తద్వికార ఇత్యర్థః ।
అత ఎవానువాదావసరే వక్ష్యతి –
వాయువికారస్యేతి ।
ప్రాణమయస్యాన్నమయం ప్రత్యాత్మత్వం తద్వ్యాపిత్వాదిత్యుపపాదనార్థమ్ ‘తేనైష పూర్ణః’ ఇత్యుక్తమ్ ।
తత్ర ప్రాణేన దేహో వ్యాప్త ఇత్యత్రానురూపం దృష్టాన్తమాహ –
వాయునేవేతి ।
శిరఃపక్షాదిభిరితి ।
శిరఃపక్షపుచ్ఛాదికల్పనాలమ్బనభూతైరవయవైః పురుషాకారః ప్రాణ ఇత్యర్థః ।
నను పఞ్చవృత్తేః ప్రాణస్యామూర్తత్వాత్స్వయమేవ తస్య పురుషవిధత్వం న సమ్భవతీతి శఙ్కతే –
కిం స్వయమేవేతి ।
'తస్య పురుషవిధతామ్ ‘ ఇతి శ్రుత్యా పరిహరతి –
నేత్యాహేతి ।
శ్రుతిరితి శేషః ।
నన్వన్నమయస్య వా కథం పురుషవిధత్వమ్ ? తత్రాహ –
ప్రసిద్ధమితి ।
ప్రాణమయే ఉక్తం న్యాయం మనోమయాదిష్వతిదిశతి –
ఎవమితి ।
కథం పురుషవిధతాస్యేతి ।
అస్య ప్రాణమయస్య యద్యపి పురుషవిధతా సిద్ధా తథాపి కథం పక్షపుచ్ఛాదికల్పనాప్రకార ఇత్యర్థః ।
వృత్తివిశేష ఇతి ।
వృత్తిమతః ప్రాణస్యావయవిత్వేన వివక్షితత్వాదితి భావః ।
నను ప్రాణవృత్తౌ శిరస్త్వకల్పనాయాం కిం నియామకమ్ ? తత్రాహ –
వచనాదితి ।
ఉత్తరత్రాపి వచనమేవ నియామకమిత్యాహ –
సర్వత్రేతి ।
యద్వా సర్వపర్యాయేష్వపి వస్తుగత్యా వచనమేవ తత్కల్పనే నియామకమిత్యాహ –
సర్వత్రేతి ।
ఆకాశపదేన శరీరమధ్యాకాశస్థసమానలక్షణాయాం కారణమాహ –
ప్రాణవృత్త్యధికారాదితి ।
సమానస్య మధ్యభాగత్వరూపాత్మత్వకల్పనాయాం యుక్తిమాహ –
మధ్యస్థత్వాదితి ।
ఇతరాః పర్యన్తా వృత్తీరపేక్ష్య మధ్యస్థత్వాత్సమాన ఆత్మేతి యోజనా ।
నను మధ్యస్థస్యాపి కథమాత్మత్వమ్ ? తత్రాహ –
మధ్యం హీతి ।
పృథివీదేవతేతి ।
న చ ప్రాణవృత్త్యధికారావిశేషాత్పృథివీశబ్దేనోదానగ్రహణం న్యాయ్యమితి వాచ్యమ్ ; ప్రతిష్ఠాత్వలిఙ్గవిరోధేన ప్రకరణస్యానాదరణీయత్వాత్ । న హ్యుదానవృత్తేర్వృత్తిమన్తం ప్రాణమయం ప్రతి ప్రతిష్ఠాత్వం సమ్భవతి ।
స్థితిహేతుత్వాదితి ।
పృథివీదేవతాయా ఆధ్యాత్మికప్రాణస్థితిహేతుత్వస్య శ్రుత్యన్తరాదవగతత్వాదిత్యర్థః । శ్రుతావపానపదం ప్రాణమయకోశపరమ్ ।
అన్యథేతి ।
దేవతాకృతావష్టమ్భనాభావ ఇత్యర్థః । ఉదానవృత్తేరూర్ధ్వగమనహేతుత్వమ్ ‘అథైకయోర్ధ్వ ఉదానః పుణ్యేన పుణ్యం లోకం నయతి పాపేన పాపమ్’ ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాదేవ సిద్ధమితి మన్తవ్యమ్ , ఉదానవృత్తేః కాలవిశేషాపేక్షత్వేన సదోర్ధ్వగమనప్రసక్త్యభావేఽపి చ్ఛిన్నకదలీస్తమ్భాదేరివ భూమౌ పతనం వా ప్రసజ్యత ఇత్యర్థః ॥
తదాత్మభూతా ఇతి ।
సూత్రాత్మభూతా ఇత్యర్థః । అగ్న్యాదిదేవానాం సూత్రాత్మవిభూతితయా తదాత్మకతాయాః శాకల్యబ్రాహ్మణసిద్ధత్వాదితి మన్తవ్యమ్ । యద్వా సూత్రాత్మోపాస్త్యా తదాత్మకతాం ప్రాప్తా ఇత్యర్థః । అథవా అస్మదాదయ ఇవాగ్న్యాదయోఽపి తదాత్మభూతాః క్రియాశక్తిమత్ప్రాణోపాధికాః సన్త ఇత్యర్థః ।
దేవశబ్దస్య ప్రసిద్ధిమాశ్రిత్యాగ్న్యాదిపరత్వముక్తమ్ ; ఇదానీమిన్ద్రియపరో దేవశబ్ద ఇతి సయుక్తికమాహ –
అధ్యాత్మాధికారాత్త్వితి ।
తు-శబ్దోఽవధారణార్థః సన్నిన్ద్రియాణీత్యత్ర సమ్బధ్యతే । ప్రాణమయకోశాధికారాదిత్యర్థః ।
ముఖ్యప్రాణమన్వితి ।
తస్మిన్నిరుద్ధే ఇన్ద్రియాణాం ప్రవృత్త్యదర్శనాదితి భావః ।
న కేవలమిన్ద్రియాణామేవ ప్రాణాధీనా చేష్టా, అపి తు శరీరాదీనామపీత్యాహ –
తథా మనుష్యా ఇతి ।
'ప్రాణం దేవా అను ప్రాణన్తి’ ఇత్యాదినాం కేవలదేహాత్మవాదో నిరస్త ఇతి తాత్పర్యమాహ –
అతశ్చేతి ।
ప్రాణాధీనచేష్టాకత్వాచ్ఛరీరాణామిత్యర్థః ।
తస్య వస్తుతోఽనాత్మత్వం సూచయతి –
పరిచ్ఛిన్నేనేతి ।
ఆత్మశబ్దః స్వరూపపరః ।
నన్వన్నమయాతిరిక్తం స్వరూపం నోపలభ్యత ఇతి శఙ్కతే –
కిం తర్హీతి ।
'ప్రాణం దేవా అను ప్రాణన్తి’ ఇత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్యాహ –
తదన్తర్గతేతి ।
తస్య పిణ్డవత్పరిచ్ఛేదం వ్యావర్తయన్సాధారణపదం వ్యాచష్టే –
సర్వపిణ్డేతి ।
సర్వపదమేకైకస్యైవ పిణ్డస్యావయవసాకల్యాభిప్రాయమ్ । అథ వా సూత్రాత్మరూపేణ ప్రాణమయస్య సర్వపిణ్డవ్యాపిత్వముక్తమితి మన్తవ్యమ్ ।
ఎవమాన్తరత్వేన నిరూపణీయ ఆత్మా ప్రాణమయ ఎవేతి శఙ్కానిరాసార్థముత్తరకోశానామప్యాత్మతామాహ –
ఎవం మనోమయాదిభిరితి ।
అత్రాపి ప్రాణమయాద్యన్తర్గతైరితి మనోమయాదేర్విశేషణం ద్రష్టవ్యమ్ , తదన్తర్గతేతి ప్రాణమయస్యోక్తత్వాత్ ప్రతిపర్యాయం శ్రుతావన్తరశబ్దప్రయోగాచ్చ । తథా చోత్తరోత్తరకోశేషు పూర్వపూర్వాపేక్షయాన్తరత్వసూక్ష్మత్వవ్యాపిత్వవిశేషణాని తాని యత్ర కాష్ఠాం గచ్ఛన్తి, స ఎవ ముఖ్య ఆత్మేతి జ్ఞాపనార్థానీతి మన్తవ్యమ్ ।
అవిద్యోపాధికస్యానన్దమయశబ్దితజీవస్యాపి ప్రియాదివిశిష్టత్వాకారేణ కార్యత్వం మత్వాహ –
ఆకాశాదీతి ।
కోశానాం స్వకారణైరాకాశాదిభూతైః సహ మిథ్యాత్వం సూచయతి –
అవిద్యాకృతైరితి ।
స్వతశ్చైతన్యస్వరూపాణాం ప్రాణినామన్తర్బహిర్భావేనావారకతయా పఞ్చకోశసద్భావే దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
నను అన్యోఽన్తర ఆత్మా అన్యోఽన్తర ఆత్మేతి ప్రకృత్య ఆన్తరత్వోక్తేరానన్దమయే పరిసమాపనాదానన్దమయ ఎవ పరమాత్మా, తథా చ తస్యావిద్యాకృతత్వోక్తిరయుక్తా ; నేత్యాహ –
తథా స్వాభావికేనాపీతి ।
స్వాభావికత్వమకల్పితత్వమ్ ।
తత్ర హేతుం సూచయతి –
ఆకాశాదీతి ।
సర్వకల్పనాధిష్ఠానభూతేనేత్యర్థః । తస్య వినాశిత్వపరిచ్ఛిన్నత్వపరిణామిత్వాని వారయతి – నిత్యేనేత్యాదినా విశేషణత్రయేణ ।
తస్య ప్రకరణిత్వం సూచయతి –
సత్యేతి ।
ఆనన్త్యవివరణరూపాణి నిత్యేన సర్వగతేన సర్వాత్మనేత్యేతాని త్రీణి విశేషణాని । ఆత్మవన్తః ముఖ్యస్వరూపవన్తః ।
సర్వే ప్రాణిన ఇత్యత్ర హేతుమాహ –
స హీతి ।
'అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇత్యాదిశ్రుతిభిర్యథోక్తాత్మైవ పరపమార్థత ఆత్మా ప్రతీయతే యత ఇత్యర్థః ।
అర్థాదితి ।
బ్రహ్మణ్యానన్దమయాదాన్తరత్వోక్త్యభావేఽపి తం ప్రతి బ్రహ్మణః ప్రతిష్ఠాత్వోక్తిసామర్థ్యాదానన్దమయాదప్యాన్తరత్వం ప్రతీయతే ; తత ఎతదపి పుచ్ఛవాక్యనిర్దిష్టస్య బ్రహ్మణో ముఖ్యాత్మత్వమప్యత్ర కథితప్రాయమేవ భవతి, తస్మాన్నానన్దమయస్య ముఖ్యాత్మత్వమితి భావః ।
తత్కస్మాదిత్యాహేతి ।
తత్ ప్రాణస్య సర్వప్రాణిచేష్టాహేతుత్వం కస్మాదిత్యాకాఙ్క్షాయామాహేత్యర్థః ।
ప్రాణస్య సర్వభూతజీవనహేతుత్వే కౌషీతకిశ్రుతిసంవాదమాహ –
యావద్ధ్యస్మిన్నితి ।
'తస్మాత్సర్వాయుషముచ్యతే’ ఇతి వాక్యేన ప్రాణస్య సర్వాయుష్ట్వే లోకప్రసిద్ధిరుచ్యత ఇత్యభిరప్రేత్య తాం వివృణోతి –
ప్రాణాపగమ ఇతి ।
'సర్వమేవ త ఆయుర్యన్తి’ ‘యే ప్రాణం బ్రహ్మోపాసతే’ ఇతి వాక్యద్వయమర్థక్రమేణావతార్య వ్యాచష్టే –
అత ఇత్యాదినా ।
ప్రాణమయస్యాన్నమయం ప్రత్యాత్మత్వాత్సర్వభూతాయుష్ట్వాచ్చేత్యతఃశబ్దార్థః । అస్మాదిత్యస్య చాక్షుషప్రత్యక్షసిద్ధాదిత్యర్థః ।
అసాధారణాదితి ।
పరిచ్ఛిన్నాదిత్యర్థః ।
అపక్రమ్యేతి ।
అపక్రమణమాత్మత్వబుద్ధిపరిత్యాగః । తత్ర హేతుత్వేన చాక్షుషత్వబాహ్యత్వపరిచ్ఛిన్నత్వవిశేషణాన్యుపాత్తానీతి మన్తవ్యమ్ । సర్వభూతాత్మత్వం సూత్రాత్మరూపేణ బోధ్యమ్ , తేన రూపేణ ప్రాణమయకోశస్యేహోపాస్యత్వాత్ ।
ఆయుష్ట్వముపాస్యో గుణ ఇతి మత్వాహ –
ఆయురితి ।
తస్య తద్గుణకత్వే హేతుః –
జీవనహేతుత్వాదితి ।
తద్ధేతుత్వస్య శ్రుత్యనుభవసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రాగితి ।
వర్తమానదేహారమ్భసమయే యావదాయుః సప్తత్యశీత్యాదిలక్షణం విధినా కల్పితం తావదాయుః ప్రాప్తాయుఃశబ్దార్థః ।
సర్వమాయురితీతి ।
'సర్వమేవ చ ఆయుర్యన్తి’ ఇత్యత్ర సర్వశబ్దసామర్థ్యాచ్ఛతం వర్షాణి యన్తీత్యేవ యుక్తమిత్యర్థః ।
పరార్ధసఙ్ఖ్యాం విహాయ శతమిత్యత్ర హేతుమాహ –
శ్రుతిప్రసిద్ధేరితి ।
'శతాయుః పురుషః’ ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధేరిత్యర్థః ।
ఆయుష్ట్వగుణకోపాసనయా ఆయురేవ ప్రాప్తవ్యమిత్యత్ర కిం వినిగమకమితి పృచ్ఛతి –
కిం కారణమితి ।
శ్రుతిరుత్తరమిత్యాశయేనాహ –
ప్రాణో హీతి ।
నన్వత్ర కిం నియామకం సూచితం భవతీత్యత ఆహ –
యో యద్గుణకమితి ।
'తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ ఇతి న్యాయేనాయుష్ట్వగుణకోపాసనాదాయుఃప్రాప్తిలక్షణం ఫలం యుక్తమిత్యేవం విద్యాఫలప్రాప్తౌ హేతుసూచనార్థమిదమ్ ‘ప్రాణో హి’ ఇత్యాదిపునర్వచనమిత్యర్థః ।
'తస్యైష ఎవ’ ఇతి వాక్యమానన్దమయో బ్రహ్మేతి వదతాం వృత్తికారాణాం మతేన వ్యాచష్టే –
తస్య పూర్వస్యేతి ।
అత ఎవానన్దమయాధికరణే వృత్తికారమతే స్థిత్వా ఆనన్దమయపర్యాయస్థమిదం వాక్యం తస్య పూర్వస్యేతి పదయోరిత్యర్థమేవ వ్యవహితాన్వయప్రదర్శనేన వ్యాఖ్యాతమాచార్యైః । వివక్షితార్థస్తు - పూర్వస్యాన్నమయస్య కల్పితస్య యః పరమార్థరూప ఆత్మా ఆకాశాదిద్వారా తత్కారణత్వేన ప్రకృతః, ఎష ఎవ తస్య ‘అన్యోన్తర ఆత్మా ప్రాణమయః’ ఇతి బ్రాహ్మణోక్తస్య ప్రాణమయస్య ముఖ్య ఆత్మా ; అస్య చ శారీరత్వం శరీరే సాక్షితయోపలభ్యమానత్వాదుపపద్యతే ; ఎవం చ సతి ప్రకృతప్రధానపరామర్శకైతచ్ఛబ్ద ఆత్మశబ్దశ్చ ముఖ్యార్థౌ భవతః ; వస్తుతః స్వరూపాన్తరవ్యవచ్ఛేదకమవధారణం చ సఙ్గచ్ఛతే ; శరీరస్వామిత్వరూపం ముఖ్యశారీరత్వం ప్రాణమయేఽపి న సమ్భవతీతి మన్తవ్యమ్ । అత ఎవ వార్త్తికే యథాభాష్యమిదం వాక్యం యోజయిత్వా పశ్చాదియం యోజనా ముఖ్యత్వేన ప్రదర్శితా - ‘సత్యాదిలక్షణో వాత్మా గౌణో హ్యాత్మా తతోఽపరః । సర్వాన్తరత్వాన్న్యాయ్యేయం యః పూర్వస్యేతి హి శ్రుతిః’ ఇతి । ఎవముత్తరపర్యాయేష్వపి ద్రష్టవ్యమితి సఙ్క్షేపః ।
అన్యదితి ।
మనోమయపదవ్యతిరిక్తమిత్యర్థః ।
మయటో వికారార్థత్వే దృష్టాన్తః –
యథేతి ।
యజుఃశబ్దస్య ప్రసిద్ధమర్థమాహ –
యజురితీత్యాదినా ।
మన్త్రపదాత్పూర్వం య ఇతి శేషః ।
ప్రాధాన్యాదితి ।
శరీరాఙ్గాణాం మధ్యే శిరస ఇవ వేదానాం మధ్యే యజుషః ప్రాధాన్యాదిత్యర్థః ।
సంనిపత్యేతి ।
యాగాదౌ స్వరూపోపకార్యఙ్గత్వాదిత్యర్థః ।
తదేవ వివృణోతి –
యజుషా హీతి ।
శాస్త్రాత్మికా ఋక్ స్తోత్రాత్మకం సామ చ స్తుతిద్వారా ఆరాదుపకారకత్వాదప్రధానమితి భావః ।
నను దేవతోద్దేశేన ద్రవ్యత్యాగాత్మకస్య యాగస్య స్వరూపోత్పత్తిర్మన్త్రం వినాపి సమ్భవత్యేవ, పరం త్వపూర్వీయస్య తస్య తేన వినోత్పత్తిర్న సమ్భవతి ; తథా చ విచక్షితవివేకేన యజుషోఽపి ఋక్సామయోరివాదృష్టార్థత్వపర్యవసానాద్యజుషః ప్రాధాన్యమసిద్ధమ్ , ప్రత్యుత ‘వేదానాం సామవేదోఽస్మి’ ఇతి భగవతోక్తత్వాత్తస్యైవ ప్రాధాన్యం యుక్తమిత్యస్వరసాత్పూర్వోక్తాం వస్తుగతిం స్మారయతి –
వాచనికీ వేతి ।
నను యజుఃశబ్దస్య శబ్దరాశివిశేషే ప్రసిద్ధత్వాత్తస్య చ శబ్దరాశివిశేషస్య మనోమయకోశం ప్రత్యవయవత్వాభావాత్కథం ప్రసిద్ధయజుషి శిరస్త్వకల్పనమ్ , పూర్వోత్తరపర్యాయేషు ప్రాయేణ కోశావయవేష్వేవ శిరస్త్వాదికల్పనాదర్శనాదిత్యాశఙ్క్య, తర్హి యజురాదౌ మనోమయం ప్రతి శిరఆదిదృష్టివిధిబలాదేవ వేదానాం మనోవృత్తివిశేషరూపత్వేన తదవయవత్వం కల్ప్యతే ప్రమాణభూతాయాః శ్రుతేరనతిశఙ్కనీయత్వాదిత్యాశయేనాహ –
మనసో హీత్యాదినా ।
హి-శబ్దః ప్రసిద్ధిద్యోతనార్థః అవధారణార్థో వా । తథా చ మనసోఽవయవత్వేన ప్రసిద్ధా వృత్తిరేవ యజురిత్యుచ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
తామేవ వృత్తిం విశినష్టి –
స్థానేత్యాదినా ।
తాల్వాదిస్థానేషు వాయ్వభిఘాతానుకూలేన ప్రయత్నేన జనితో యో నాదో ధ్వనిః తద్వ్యఙ్గ్యా యే ఉదాత్తాదిస్వరయుక్తా వర్ణాః తే చ పదాని చ వాక్యాని చ విషయా యస్యాం వృత్తౌ సా తథోక్తా ।
తత్సఙ్కల్పనాత్మికేతి ।
తేషు వర్ణపదవాక్యేషు పూర్వోక్తానియతాక్షరపాదావసానత్వసఙ్కల్పరూపేత్యర్థః ।
తద్భావితేతి ।
యజుర్వేదోఽయమిత్యాకారోపేతేత్యర్థః । శ్రోత్రాఖ్యం కరణం ద్వారం యస్యాః సా తథోక్తా ।
ప్రథమం శబ్దరాశివిశేషే గృహీతోఽపి సఙ్కేతః పశ్చాత్తద్విషయకవృత్తివిశేషవిషయతయా కల్ప్యతే, యథా ప్రథమం చక్షురాదిశబ్దానాం గోలకేషు గృహీతోఽపి సఙ్కేతస్తదతిరిక్తచక్షురాదీన్ద్రియవిషయతయా పశ్చాత్కల్ప్యతే తద్వదిత్యాశయేనాహ –
యజుఃసఙ్కేతవిశిష్టేతి ।
యజుష ఇవ ఋగాదేరపి తుల్యన్యాయతయా మనోవృత్తివిశేషరూపత్వమాహ –
ఎవమితి ।
ఋక్సామగ్రహణమథర్వవేదస్యాప్యుపలక్షణమ్ ।
శ్రుత్యనుగ్రాహికాం యుక్తిమాహ –
ఎవం చేతి ।
ఎవంశబ్దార్థమేవాహ –
మనోవృత్తిత్వే మన్త్రాణామితి ।
అన్యథేతి ।
తేషాం మానసక్రియారూపత్వానుపగమ ఇత్యర్థః ।
మన్త్రో నావర్తయితుం శక్య ఇత్యత్ర హేతుః –
అవిషయత్వాదితి ।
ఆవృత్తివిషయత్వాదర్శనాదిత్యర్థః ।
మాస్తు మన్త్రావృత్తిరితి వదన్తం ప్రత్యాహ –
మన్త్రావృత్తిశ్చోద్యత ఇతి ।
మన్త్రాణాం ఘటాదివద్బాహ్యద్రవ్యత్వే తేషామావృత్తిర్నోపపద్యతే లోకే క్రియాయా ఎవావర్త్యత్వదర్శనాత్ అత ఆవృత్తివిధ్యనుపపత్త్యా మన్త్రాణాం క్రియాత్వం వాచ్యమిత్యుక్తమ్ ।
తత్రాన్యథాప్యుపపత్తిం శఙ్కతే –
అక్షరవిషయేతి ।
అన్యథోపపత్తిం దూషయతి –
న, ముఖ్యార్థేతి ।
నను కోఽసౌ ముఖ్యార్థః కథం వా తదసమ్భవప్రసఙ్గ ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
త్రిః ప్రథమామిత్యాదినా ।
తత్రేతి ।
ఆవృత్తావిత్యర్థః । అవిషయత్వ ఇతి చ్ఛేదః । నన్వేవం ‘స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః’ ఇత్యాదౌ వాచనికే జపే చ మన్త్రాణాముచ్చారణం తదావృత్తిశ్చావగమ్యతే ; తేషాం మనోవృత్తిత్వపక్షే కథముచ్చారణకర్మత్వం సమ్భవతి ? తథా చాధ్యయనవిధ్యాదేర్ముఖ్యార్థపరిత్యాగప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , న ; మానసజపవిధ్యనుసారేణ మనోవృత్తిరూపవేదానామధ్యయనాదేర్బాహ్యశబ్దద్వారకతయా గౌణత్వోపపత్తేః । న చాత్ర వినిగమనావిరహ ఇతి వాచ్యమ్ ; మానసజపస్య ఫలాధిక్యశ్రవణేన తస్యైవ ముఖ్యతాయా న్యాయ్యత్వాత్ । అనేనైవాశయేన మానసో జపో నోపపద్యత ఇతి ప్రాగుక్తమ్ । వార్త్తికేఽప్యేతద్దర్శితమ్ - ‘భూయోల్పీయఃఫలత్వం చ బాహ్యమానసయోర్జపే । అతో మానసముఖ్యత్వమితరస్యాస్తు గౌణతా’ ఇతి ।
నన్వస్మిన్పక్షే కథం వేదానాం నిత్యత్వనిర్వాహః వృత్తేః క్షణికత్వాదిత్యాశఙ్కాం పరిహరన్నుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
వృత్తివిశేషానుగతం చైతన్యమేవ వేదా ఇత్యర్థః । యయా వృత్త్యా బహ్యో వేదో విషయీక్రియతే తద్వృత్త్యనుగతచైతన్యేనాపి స విషయీక్రియత ఇతి ప్రసిద్ధవేదవిషయకం చైతన్యమేవ ముఖ్యవేదశ్చైతన్యస్య తదుపాధిభూతవృత్తేశ్చ కల్పితతాదాత్మ్యసత్త్వాద్వేదానాం సృష్టిప్రలయాదిశ్రవణం పూర్వోక్తావృత్త్యాదికం సర్వం చైతన్యస్యైవ భవతీతి న పూర్వగ్రన్థవిరోధోఽపీతి భావః ।
యేనాభిప్రాయేణ వేదానాం చైతన్యరూపత్వముపసంహారావసరే దర్శితం తమేవాభిప్రాయం ప్రపఞ్చయతి –
ఎవం చేతి ।
చైతన్యరూపత్వే సతీత్యర్థః । వేదానాం చైతన్యరూపత్వావిశేషేఽప్యుపాధిభూతవృత్తిభేదాద్యజురాదిభేద ఇత్యాదికమూహ్యమ్ ।
అన్యథేతి ।
అన్యథా మనోవృత్తిమాత్రత్వే శబ్దమాత్రత్వే వా వేదానాం విషయత్వశబ్దితం జడత్వం ప్రసజ్యేత, సతి చ విషయత్వే రూపాదివదనిత్యత్వం భవేదిత్యర్థః । ‘అతోఽన్యదార్తమ్’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా చైతన్యాతిరిక్తస్య సర్వస్య వినాశిత్వావగమాదితి యుక్తిసూచనార్థశ్చకారః ।
తత్రేష్టాపత్తిం వారయతి –
నైతద్యుక్తమితి ।
ఎతద్వేదానిత్యత్వం న యుక్తమ్ ‘వాచా విరూప నిత్యయా’ ‘అనాదినిధనా నిత్యా’ ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతివిరోధప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
వేదానాం చైతన్యరూపత్వే శ్రుత్యన్తరమనుకూలయతి –
సర్వే వేదా ఇతి ।
యత్ర చిదేకరసే ఆత్మని ఎకమ్ ఎకతాం గచ్ఛన్తి స మానసీనః మనసి సాక్షితయా వర్తమానః సర్వేషాం జనానామ్ ఆత్మా వాస్తవస్వరూపమిత్యర్థః ।
ఋగాదీనాం కార్యత్వేనానిత్యత్వేఽపి కార్యకారణయోస్తాదాత్మ్యాదేకం భవన్తీతి వచనం కథఞ్చిదుపపద్యతే ; తేషాం నిత్యత్వేన స్వరూపైక్యే తు జీవబ్రహ్మణోరివైకత్వవచనం ముఖ్యార్థమేవ భవతీత్యాశయేనాహ –
సమఞ్జసేతి ।
సర్వకారణత్వాత్పరమే విభుత్వాదిభిర్వ్యోమసదృశే అక్షరే నాశరహితే యస్మిన్బ్రహ్మణి దేవా బ్రహ్మాదయః సర్వే అధినిషేదుః ఉపరిభావేన స్థితాః, సర్వసంసారాస్పృష్టే బ్రహ్మణి స్వరూపత్వేన స్థితా ఇతి యావత్ ; తథైవ ఋచో వేదాస్తస్మిన్స్థితా ఇతి మన్త్రార్థః । అతిదేష్టవ్యవిశేషాన్కర్తవ్యవిశేషాన్ ఇదమేవం కర్తవ్యమితి అతిదిశతి ఉపదిశతీత్యర్థః ।
నను బ్రాహ్మణం చేతి బ్రాహ్మణస్యాపి ప్రతిష్ఠాత్వేన గ్రహణం న యుక్తమ్ ఆదేశపదేన బ్రాహ్మణస్యాత్మత్వేన సమర్పితత్వాదిత్యాశఙ్క్య అత్ర బ్రాహ్మణపదం తద్విశేషపరమ్ అతో నోక్తదోష ఇత్యాశయేన బ్రాహ్మణమపి విశినష్టి –
శాన్తీత్యాదినా ।
ప్రధానా ఇతి పుంలిఙ్గనిర్దేశో మన్త్రపదాభిప్రాయః, తదితి నిర్దేశః పుచ్ఛపదాభిప్రాయ ఇతి విభాగః ।
మనోమయాత్మప్రకాశక ఇతి ।
మనోమయావయవయజురాదిప్రకాశక ఇత్యర్థః ॥
తథా చ యతశ్చిదేకరసాదానన్దాన్మనసా సహ వాచస్తమప్రాప్య నివర్తన్తే తం బ్రహ్మణః స్వరూపభూతమానన్దం మనోమయస్య శిరఃపక్షాదిరూపం విద్వానుపాసీనః కదాపి న బిభేతీతి యోజనా । యద్వా మనోమయాత్మప్రకాశక ఇతి భాష్యం యథాశ్రుతమేవ । న చైవమబ్రహ్మస్వరూపస్య మనోమయాత్మనః శ్లోకప్రతిపాద్యబ్రహ్మాత్మత్వాసమ్భవాదసఙ్గతిరితి వాచ్యమ్ ; అబ్రహ్మణ్యపి తస్మిన్బ్రహ్మత్వమధ్యారోప్య శ్లోకప్రవృత్త్యుపపత్తేః । న చారోపే నిమిత్తప్రయోజనయోరభావ ఇతి వాచ్యమ్ ; బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వేన నిమిత్తేన తస్మిన్బ్రహ్మత్వారోపాభ్యుపగమాదారోపస్య చాత్రోపాస్యస్య మనోమయకోశస్య స్తుతిరూపప్రయోజనసమ్భవాచ్చ ; తథా చ వక్ష్యతి - ‘మనోమయే చోదాహృతో మన్త్రో మనసో బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వాత్తత్ర బ్రహ్మత్వమధ్యారోప్యేతి’ ; తథా చ అవాఙ్మనసగోచరబ్రహ్మత్వేన స్తుతస్య మనోమయస్య స్వరూపం యజురాద్యవయవోపేతం విద్వానుపాసీనః సౌత్రం పదం ప్రాప్య ఆనన్దమనుభవన్న బిభేతి కాదచనేత్యధ్యాహారేణ యోజనా । అథవా మన్త్రే బ్రహ్మణ ఇతి మనస ఎవ నిర్దేశః । మనోమయకోశస్యాత్రాపరబ్రహ్మదృష్టిభాక్త్వేన వివక్షితత్వాత్ వాగాద్యగోచరత్వం చ తస్యైవ విశేషణమ్ , మనసః సాక్షిప్రత్యక్షసిద్ధస్యాజ్ఞాతత్వాభావేన శబ్దగమ్యత్వాభావాత్ స్వస్య స్వవిషయత్వాభావేన మనోగోచరత్వాభావాచ్చ । తథా చ అవాఙ్మనసగోచరస్య మనోమయాఖ్యస్య బ్రహ్మణః స్వరూపం విద్వాన్ క్రమేణానన్దం ప్రాప్య న బిభేతీతి యోజనా పూర్వవదేవ ద్రష్టవ్యా । వేదాత్మని మనోమయ ఉక్తే సతి వేదార్థస్య బుద్ధిస్థత్వాద్విజ్ఞానమయ ఇత్యత్ర వేదార్థజ్ఞానమేవ ప్రకృత్యర్థ ఇత్యాశయేనాహ –
వేదాత్మోక్త ఇతి ।
నను మనోమయావయవత్వేన నిర్దిష్టం యజురాది తదవయవభూతవృత్తివిశేషానుగతం చైతన్యమేవ నాన్యదిత్యుక్తమ్ , తథా చ వేదార్థవిషయకం నిశ్చయరూపం విజ్ఞానమపి చైతన్యమేవేతి విజ్ఞానమయోఽపి వేదాత్మా స్యాదితి మన్దశఙ్కాం వారయతి –
తచ్చేతి ।
యద్వా వేదార్థగోచరవిజ్ఞానస్యాత్మధర్మత్వాద్వక్ష్యమాణరీత్యా తన్మయత్వమన్తఃకరణస్య కథమిత్యాశఙ్క్య హేత్వసిద్ధిమాహ –
తచ్చేతి ।
ధర్మ ఇతి ।
అత్ర ప్రకృత్యర్థత్వేన వివక్షితం విజ్ఞానమన్తఃకరణధర్మ ఎవ న చైతన్యమిత్యర్థః । యద్వా అన్తఃకరణస్యైవ ధర్మో నాత్మనః తస్య కూటస్థనిత్యత్వాదిత్యర్థః ।
తన్మయ ఇతి ।
నను విజ్ఞానమయత్వం విజ్ఞానవికారత్వమ్ , తచ్చ కథమన్తఃకరణస్య తద్ధర్మిణశ్చతుర్థకోశత్వేనాత్ర వివక్షితస్య సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాహ –
నిశ్చయేతి ।
యద్యపి మనోమయకోశోఽప్యన్తఃకరణమేవ తథాపి సంశయవృత్త్యవస్థమన్తఃకరణం మనోమయః నిశ్చయవృత్త్యవస్థమన్తఃకరణమేవ విజ్ఞానమయ ఇత్యవస్థాభేదేన భేద ఇతి భావః । యద్వా కేవలమన్తఃకరణం మనోమయః తప్తాయఃపిణ్డవచ్చైతన్యతాదాత్మ్యాపన్నం తదేవ విజ్ఞానమయ ఇతి భేదః ।
ప్రమాణస్వరూపైరితి ।
ప్రమారూపైర్విజ్ఞానైర్విశేషణభూతైస్తద్విశిష్టతయా నిర్వర్తితో నిష్పాదితోఽన్తఃకరణాత్మా ధర్మీ విజ్ఞానమయశబ్దవాచ్యతామాపన్నః సన్మనోమయస్యాభ్యన్తర ఆత్మా భవతీత్యర్థః । విశిష్టరూపస్య విశేషణాయత్తత్వానుభవాద్విశిష్టస్య విశేషణవికారత్వం సమ్భవతీతి భావః ।
నిశ్చయరూపం వేదార్థవిజ్ఞానమేవ ప్రకృత్యర్థ ఇత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
ప్రమాణవిజ్ఞానేతి ।
తాయతే, తనోతేరిదం రూపమ్ ; విస్తార్యత ఇత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
యజ్ఞాదీతి ।
'విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే’ ఇతి మన్త్రేణ విజ్ఞానస్య యజ్ఞాదిహేతుతాయా వక్ష్యమాణత్వాదత్ర బ్రాహ్మణేఽపి విజ్ఞానం యజ్ఞానుష్ఠానహేతువేదార్థజ్ఞానమేవేత్యర్థః । ఎతేన అన్నమయప్రాణమయమనోమయశబ్దేషు ప్రకృత్యర్థతయా ఆధిదైవికానామన్నప్రాణమనసాం గృహీతత్వాత్ భృగువల్ల్యాం కోశవాక్యగతాన్నప్రాణమనోవిజ్ఞానపదోపాత్తానామాధిదైవికాన్నాదీనామిహ ప్రకృతిభిః ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాచ్చ విజ్ఞానమయ ఇత్యత్ర ప్రకృత్యర్థతయా నిశ్చయావస్థం సమష్ట్యన్తఃకరణమేవ గ్రాహ్యమ్ , ఎవం సతి మయడర్థభూతవికారత్వమప్యస్మదాద్యన్తఃకరణస్య ముఖ్యమేవ సమ్భవతీతి శఙ్కా నిరస్తా ; అత్రైకార్థవిషయతయా ప్రవృత్తయోర్మన్త్రబ్రాహ్మణయోః శ్రుతస్య విజ్ఞానపదస్యావశ్యమేకార్థతాయా వక్తవ్యత్వాన్మన్త్రే చ విజ్ఞానపదస్య వేదార్థజ్ఞానపరత్వస్య నిశ్చితత్వాద్ మన్త్రేణైవ ప్రకృత్యర్థస్యాన్యథా వ్యాఖ్యానే క్రియమాణే సతి పూర్వోక్తాధిదైవికప్రాయపాఠాదేరకిఞ్చిత్కరత్వాదితి భావః । యద్వా విజ్ఞానపదస్యాధిదైవికవిజ్ఞానపరత్వముక్తప్రమాణసిద్ధం కృత్వా వేదార్థవిజ్ఞానపరతయాపి వ్యాఖ్యానం సమ్భవతీత్యాశయేనాస్య భాష్యస్య ప్రవృత్తిరుపపాదనీయా, మన్త్రబ్రాహ్మణయోరేకకోశోపాస్తివిషయత్వమాత్రేణ సఙ్గత్యుపపత్తేః ; అత ఎవ కోశవాక్యవివరణరూపయోర్భాష్యవార్త్తికయోస్తాత్పర్యనిరూపణావసరే శ్రీమదానన్దగిర్యాచార్యైరుక్తమ్ - ‘అత్ర ప్రాణో మనో విజ్ఞానం చేతి ప్రకృత్యర్థభూతం కోశత్రయం సూత్రాత్మరూపమన్నం విరాట్ కోశ ఆనన్దః కారణకోశః’ ఇతి । ఎతేన తుల్యన్యాయతయా ఆనన్దమయ ఇత్యత్రాపి ప్రకృత్యర్థతయా ప్రియమోదాదిగ్రహణం వ్యాఖ్యానాన్తరాభిప్రాయమేవేతి సూచితం భవతి । వస్తుతస్తు - భృగువల్ల్యాం పఞ్చమపర్యాయే సర్వభూతకారణత్వేన వక్ష్యమాణమానన్దరూపం బ్రహ్మైవ కారణత్వవిశిష్టవేషేణానన్దమయ ఇత్యత్ర ప్రకృత్యర్థః ; ‘ఆనన్ద ఆత్మా’ ఇత్యత్ర చ కారణత్వప్రయోజకమాయోపహితత్వవేషేణ తదేవానన్దపదార్థ ఇతి సర్వమనవద్యమ్ ।
తస్యేతి ।
వేదార్థనిశ్చయవతో యా పూర్వం శ్రద్ధోత్పద్యతే సా తస్య ప్రకృతస్య విజ్ఞానమయస్య శిర ఇవ శిర ఇతి యోజనా । శ్రద్ధాం వినా వేదార్థానుష్ఠానం విఫలమితి శాస్త్రీయప్రసిద్ధిసూచనార్థో విజ్ఞావతో హీతి హి-శబ్దః ।
యథావ్యాఖ్యాతే ఇతి ।
'ఋతం వదిష్యామి, సత్యం వదిష్యామి’ ఇత్యత్ర యథావ్యాఖ్యాతే ఎవ ఋతసత్యే విజ్ఞానమయస్య దక్షిణోత్తరపక్షావిత్యర్థః ।
సమాధానమితి ।
సమాధానం సమాధిః, స చ తస్య ఆత్మా మధ్యకాయః ।
తత్ర దృష్టాన్తః –
ఆత్మేవేతి ।
ప్రసిద్ధదేహమధ్యకాయ ఇవేత్యర్థః ।
సమాధానస్య ప్రసిద్ధదేహమధ్యకాయస్య చ కిం సామ్యమ్ ? అత ఆహ –
ఆత్మవతో హీతి ।
యథా ఆత్మవత ఆత్మశబ్దితమధ్యకాయవతః ప్రసిద్ధదేహస్యాఙ్గాని శిరఆదీని స్వకార్యక్షమాణి భవన్తి హి ప్రసిద్ధమేతత్ , తథా ముముక్షోర్యుక్తస్య శ్రద్ధా ఋతసత్యాని యథార్థశబ్దితబ్రహ్మప్రతిపత్తిరూపస్వకార్యక్షమాణి భవన్తీత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - దేహావయవానాం మధ్యే మధ్యకాయస్య ప్రాధాన్యం బ్రహ్మప్రతిపత్తిసాధనశ్రద్ధాదీనాం మధ్యే సమాధేః ప్రాధాన్యమిత్యనేన సామ్యేన సమాధౌ మధ్యకాయత్వదృష్టిరత్ర వివక్షితేతి । ఎతచ్చ యత్ర కిఞ్చిన్నియామకం సమ్భావ్యతే తత్ర న త్వక్తవ్యమిత్యాశయేనోక్తమ్ । వస్తుగతిస్తు ప్రాగేవాసకృద్దర్శితా వాచనికీ వా శిరఆదికల్పనా సర్వత్రేతి ।
మహత్తత్త్వమితి ।
సమష్ట్యన్తఃకరణాభిమానీ హిరణ్యగర్భ ఇత్యర్థః । హిరణ్యగర్భస్య విరాడపేక్షయాపి ప్రథమముత్పన్నత్వాత్ప్రథమజత్వమ్ ।
తత్ర మానమాహ –
మహద్యక్షమితి ।
యక్షం పూజ్యమ్ ।
నను కారణత్వేఽపి కథం ప్రతిష్ఠాత్వమ్ ? తత్రాహ –
కారణం హీతి ।
హి-శబ్దసూచితాం ప్రసిద్ధిముదాహరణేన దర్శయతి –
యథేతి ।
నన్వస్మదాదిబుద్ధిరూపాణాం విజ్ఞానమయకోశానాం హిరణ్యగర్భః కారణం చేదస్తు తస్య ప్రతిష్ఠాత్వమ్ , తదేవాసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాహ –
సర్వబుద్ధీతి ।
'ఆదికర్తా స భూతానాం బ్రహ్మాగ్రే సమవర్తత’ ఇత్యాదిశాస్త్రేణ హిరణ్యగర్భస్య సర్వభూతకారణత్వమవగమ్యతే ; న చ భూతానాం స్వతః కార్యత్వమస్తి ; అతో భూతశబ్దితజీవోపాధిభూతానాం లిఙ్గశరీరాణాం బ్రహ్మా కారణం సిద్ధమితి భావః ।
ఫలితమాహ –
తేనేతి ।
కారణత్వేనేత్యర్థః ।
పూర్వవదిత్యుక్తం వివృణోతి –
యథేతి ।
విజ్ఞానమయస్యాపీతి ।
ప్రకాశకః శ్లోకో భవతీతి శేషః ॥
నను విజ్ఞానం నామ వేదార్థవిషయో నిశ్చయ ఇత్యుక్తమ్ , అతస్తస్య కథం కర్తృత్వనిర్దేశ ఇత్యాశఙ్క్య, ఉపచారాదిత్యాహ –
విజ్ఞానవాన్హీతి ।
'య ఎవం విద్వాన్యజతే’ ఇత్యాదౌ వేదార్థజ్ఞానవతో యజ్ఞాదికర్తృత్వం ప్రసిద్ధమితి సూచనార్థో హి-శబ్దః ।
కర్మాణి చేతి ।
లౌకికానీతి శేషః, వైదికకర్మణాం యజ్ఞశబ్దేన సఙ్గృహీతత్వాత్ । అత్ర విజ్ఞానమయస్య ముఖ్యం లౌకికవైదికకర్మకర్తృత్వమ్ , విజ్ఞానస్య తు తదౌపచారికమితి వ్యవస్థా దర్శితా । స చ విజ్ఞానమయో నానావిధాని కర్మాణ్యుపాసనాని చ కుర్వన్నపరబ్రహ్మవజ్జగతః కారణం భవతి । ఇయాంస్తు విశేషః - విజ్ఞానమయో హ్యదృష్టద్వారా కారణమ్ , అపరబ్రహ్మ తు సాక్షాదేవేశ్వరవత్కారణమితి ।
తథా చ ‘విజ్ఞానం యజ్ఞం తనుతే’ ఇతి వాక్యోక్తం సర్వకర్మకర్తృత్వం విజ్ఞానమయకోశే జగత్కారణత్వసామ్యసమ్పాదనద్వారా అపరబ్రహ్మారోపే నిమిత్తమిత్యాశయేనాహ –
యస్మాదితి ।
విజ్ఞానపదం కోశపరమ్ ।
ఇతశ్చ విజ్ఞానమయోఽపరబ్రహ్మాభేదేనోపాస్య ఇత్యాహ –
కిం చ విజ్ఞానమితి ।
విజ్ఞానమయమిత్యర్థః ।
జ్యేష్ఠపదం కారణపరం వేత్యాహ –
సర్వప్రవృత్తీనామితి ।
సర్వప్రాణిచేష్టానాం సూత్రరూపబ్రహ్మకారణకత్వాద్వా బ్రహ్మ జ్యేష్ఠమిత్యర్థః ।
ధ్యాయన్తీతి ।
పూర్వజన్మని యజమానావస్థాయామితి శేషః ।
అభిమానమితి ।
అహమ్బుద్ధిమిత్యర్థః ।
పూర్వం బ్రహ్మోపాసనం దేవైరనుష్ఠితమిత్యత్ర దేవత్వావస్థాయాం జ్ఞానాద్యైశ్వర్యదర్శనం లిఙ్గమిత్యాశయేనాహ –
తస్మాదితి ।
ఇదానీముపాసనవిధిం దర్శయతి –
తచ్చ విజ్ఞానమితి ।
విజ్ఞానమయమిత్యర్థః । అత్ర చేచ్ఛబ్దః ప్రకృతోపాసనదౌర్లభ్యసూచనార్థః, కథఞ్చిదుపాసనే ప్రవృత్తావపి తత్ర ప్రమాదసమ్భవస్యావశ్యకత్వాత్ । అప్రమాదదౌర్లభ్యసూచనార్థో ద్వితీయశ్చేచ్ఛబ్దః ।
ప్రమాదప్రసక్తిమాహ –
బాహ్యేష్వితి ।
విజ్ఞానమయాపేక్షయా బాహ్యానాం మనోమయప్రాణమయాన్నమయానామపి పూర్వమాత్మత్వేన భావితత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రమదనమితి ।
విజ్ఞానమయే బ్రహ్మణ్యాత్మభావనాయాః సకాశాత్ప్రమదనం నామ పూర్వకోశేషు పునరాత్మభావనమిత్యర్థః ।
ఫలితమాహ –
అన్నమయాదిష్వితి ।
సూక్ష్మశారీరాభిన్నే బ్రహ్మణి విషయే క్రియమాణాదుపాసనాత్పాప్మహానం భవతీత్యత్ర యుక్తిమాహ –
శరీరాభిమాననిమిత్తా హీతి ।
మనుష్యత్వబ్రాహ్మణత్వగృహస్థత్వాదిధర్మవతి శరీరే ‘మనుష్యోఽహమ్’, ’బ్రాహ్మణోఽహమ్’, ’గృహస్థోఽహమ్’ ఇత్యాద్యభిమానం నిమిత్తీకృత్య మనుష్యాదీనాం ప్రతిషిద్ధైః కర్మభిః పాప్మానో భవన్తి । అత్రార్థే లోకవేదప్రసిద్ధిద్యోతకో హి-శబ్దః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ –
తేషాం చేతి ।
చోఽవధారణే । తేషాం హానముపపద్యత ఇతి సమ్బన్ధః । విజ్ఞానమయబ్రహ్మణ్యేవాహమభిమానాత్పాప్మనిమిత్తస్య శరీరాత్మాభిమానస్యాపాయే సతీత్యర్థః ।
నిమిత్తాపాయే నైమిత్తికాపాయ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
ఛత్రాపాయ ఇతి ।
ఎవం పాప్మహానఫలవచనస్యోపపత్తిముక్త్వా తస్యార్థమాహ –
తస్మాదితి ।
శరీరాత్మాభిమానస్య నిమిత్తస్య నివృత్తత్వాదిత్యర్థః ।
శరీర ఎవేతి ।
జీవద్దశాయామేవేతి యావత్ ।
విజ్ఞానమయేనైవాత్మనేతి ।
ఇహైవ సాక్షాత్కారేణ విజ్ఞానమయబ్రహ్మస్వరూపాపన్నో విద్వాన్సర్వాన్పాప్మనో హిత్వా దేహపాతానన్తరం విజ్ఞానమయబ్రహ్మాత్మభావేనైవ స్థిత్వా తల్లోకస్థాన్సర్వాన్భోగ్యాననుభవతీత్యర్థః ॥
అత్రానన్దమయః ప్రకరణీ పర ఎవ న సంసారీతి కేచిత్ ; తాన్ప్రత్యాహ –
ఆనన్దమయ ఇతీతి ।
ఆనన్దమయ ఇతి పదేన కార్యాత్మన ఎవ ప్రతీతిర్భవతి న తు కారణస్య పరమాత్మన ఇత్యర్థః । యద్యప్యానన్దమయో న కార్యభూతః అవిద్యోపాధికస్య జీవస్యానన్దమయత్వాభ్యుపగమేనానాదిత్వాత్ , తథాపి మయడర్థవర్ణనావసరే తస్య ప్రియమోదాదివిశిష్టతయా ప్రకృత్యర్థభూతానన్దవికారత్వస్య వక్ష్యమాణత్వాత్కార్యాత్మేత్యుక్తమ్ ।
అధికారం వివృణోతి –
అన్నాదిమయా హీతి ।
తేషాం కార్యాత్మత్వం ప్రసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః ।
నన్వానన్దమయ ఇత్యత్ర మయటః ప్రాచుర్యార్థకత్వాభ్యుపగమాన్న తస్య మయట్చ్ఛ్రుత్యా కార్యాత్మత్వమిత్యాశఙ్క్య ద్వితీయహేతుమపి వివృణోతి –
మయట్ చేతి ।
ప్రాచుర్యార్థత్వపక్షే ప్రాచుర్యస్య ప్రతియోగ్యల్పతాపేక్షత్వాదానన్దప్రచురస్య బ్రహ్మణో దుఃఖాల్పత్వమపి ప్రసజ్యేత, తస్మాద్వికారార్థ ఎవ మయట్ న ప్రాచుర్యార్థ ఇత్యర్థః ।
కిం చ వికారే ప్రాచుర్యే చ మయటో విధానావిశేషాత్సంశయే వికారార్థకమయట్ప్రవాహపతితత్వాద్వికారార్థకత్వమేవాత్ర నిశ్చీయత ఇత్యాశయేనాహ –
యథేతి ।
ఎవమనాత్మప్రాయపాఠాద్వికారార్థకమయట్చ్ఛ్రుతిబలాచ్చానన్దమయః కార్యాత్మేత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
సఙ్క్రమణాచ్చేతి ।
ఆనన్దమయస్య సఙ్క్రమణం ప్రతి కర్మత్వశ్రవణాచ్చ కార్యాత్మత్వమిత్యర్థః ।
హేత్వసిద్ధిం పరిహరతి –
ఆనన్దమయమితి ।
వ్యాప్తిమాహ –
కార్యాత్మనాం చేతి ।
చోఽవధారణే । అత్ర ప్రకరణే యత్ర యత్ర సఙ్క్రమణకర్మత్వం తత్ర తత్ర కార్యాత్మత్వమేవేతి వ్యాప్తిర్దృష్టేత్యర్థః ।
అనాత్మనామితి ।
ముఖ్యాత్మభిన్నానామన్నమయాదీనామితి యావత్ ।
హేతోః పక్షధర్మత్వమాహ –
సఙ్క్రమణకర్మత్వేన చేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన సాధయతి –
యథేతి ।
ఆనన్దమయస్య సఙ్క్రమణకర్మత్వలిఙ్గేనాబ్రహ్మత్వముక్తమ్ ।
విపక్షే బాధకం వదన్నప్రయోజకత్వశఙ్కాం నిరాకరోతి –
న చాత్మన ఎవేతి ।
సఙ్క్రమితురేవంవిదః పరబ్రహ్మస్వరూపత్వాదానన్దమయస్యాపి బ్రహ్మత్వే స్వస్యైవ స్వేనోపసఙ్క్రమణితి ప్రసజ్జేత, తచ్చ న యుక్తమిత్యర్థః ।
అధికారేతి ।
సఙ్క్రమణకర్తురేవంవిదః సకాశాదన్యస్యైవాన్నమయాదేః సఙ్క్రమణకర్మత్వం ప్రకృతమ్ ; అత్ర స్వస్యైవ స్వేనోపసఙ్క్రమణాభ్యుపగమే కర్తృకర్మణోర్భేదాధికారవిరోధ ఇత్యర్థః ।
అసమ్భవం వివృణోతి –
న హీతి ।
ఎవంవిద్బ్రహ్మణోర్భేదమాశఙ్క్యాహ –
ఆత్మభూతం చేతి ।
అత్ర సఙ్క్రమణం ప్రాప్తిర్బాధో వా, ఉభయథాప్యానన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే సఙ్క్రమణకర్మత్వాయోగాత్కార్యాత్మత్వమేవేతి భావః ।
ఆనన్దమయస్య కార్యాత్మత్వే హేత్వన్తరమాహ –
శిరఆదీతి ।
నను బ్రహ్మణ్యప్యుపాసనార్థం శిరఆదికల్పనముపపద్యత ఇత్యాశఙ్క్యానుపపత్తిమేవ సాధయతి –
న హి యథోక్తలక్షణ ఇతి ।
సత్యజ్ఞానానన్తాఖ్యస్వరూపలక్షణవతీత్యర్థః ।
తటస్థలక్షణమప్యాహ –
ఆకాశాదీతి ।
కార్యకోటిప్రవిష్ట ఎవాన్నమయాదౌ శిరఆదికల్పనదర్శనాచ్చ తద్విలక్షణే బ్రహ్మణి న తత్కల్పనముపపద్యత ఇత్యాశయేనాహ –
అకార్యపతిత ఇతి ।
ఇత్థం ముముక్షుజ్ఞేయే నిర్విశేషే బ్రహ్మణ్యనుపాస్యే శిరఆదికల్పనమనుపపన్నమ్ , నిర్విశేషత్వే చ యథోక్తలక్షణ ఇత్యాదినోపక్రమస్వారస్యం ప్రమాణత్వేన సూచితమ్ ।
తత్రైవ వాక్యశేషం శ్రుత్యన్తరాణి చ ప్రమాణయతి –
అదృశ్య ఇత్యాదినా ।
ఆనన్దమయః కార్యాత్మా శిరఆదికల్పనావత్త్వాదన్నమయాదివత్ , విపక్షే హేతూచ్ఛిత్తిరేవ బాధికేతి నిష్కర్షః ।
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే వివక్షితే సతి తద్విషయశ్లోకే తస్యైవాసత్త్వాశఙ్కా వాచ్యా, సా చ న సమ్భవతి, అతో నానన్దమయో బ్రహ్మేత్యాహ –
మన్త్రోదాహరణేతి ।
న హి మన్త్రోదాహరణముపపద్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఇతశ్చ నానన్దమయో బ్రహ్మేత్యాహ –
బ్రహ్మ పుచ్ఛమితి ।
ఆనన్దమయస్య బ్రహ్మత్వే బ్రహ్మణోఽవయవిత్వేన గృహీతత్వాత్పృథక్తస్యైవ బ్రహ్మణః పుచ్ఛత్వేన ప్రతిష్ఠాత్వేన చ గ్రహణమనుపపన్నమ్ ఎకత్రావయవావయవిభావాదికల్పనస్యానుచిత్తత్వాదితి భావః ।
తస్మాదితి ।
ఉక్తహేతుసముదాయాదిత్యర్థః ।
న పర ఎవేతి ।
న సాక్షాత్పరమాత్మైవానన్దమయ ఇత్యర్థః ।
ఆనన్దమయ ఇత్యత్ర ప్రకృత్యర్థమాహ –
ఆనన్ద ఇతీతి ।
ఆనన్ద ఇతి ప్రకృత్యంశేనోపాసనాకర్మఫలభూతం ప్రియమోదాదిలక్షణం సుఖముచ్యతే ఆనన్దపదస్య లోకే విషయసుఖేషు ప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
మయడర్థమాహ –
తద్వికార ఇతి ।
విశిష్టస్య విశేషణవికారత్వాత్ప్రకృత్యర్థభూతానన్దవిశిష్ట ఆత్మా తద్వికార ఇత్యర్థః ।
ఆనన్దమయస్య విజ్ఞానమయాదాన్తరత్వం శ్రుత్యుక్తముపపాదయతి –
జ్ఞానకర్మణోర్హి ఫలమితి ।
తయోః ఫలశబ్దితసుఖసాధనత్వం ప్రసిద్ధమితి హి-శబ్దార్థః । భోక్త్రర్థత్వాదిత్యత్ర భోక్తృపదం భావప్రధానం సత్ఫలత్వేన వివక్షితం సుఖరూపం భోగమాహ ; తథా చ కర్తుర్విజ్ఞానమయస్య భోక్తృశబ్దితఫలసాధనత్వాజ్జ్ఞానకర్మఫలభూతం సుఖం సాధనభూతవిజ్ఞానమయాద్యపేక్షయా అన్తరతమమిత్యర్థః ।
తథాప్యానన్దమయస్యాన్తరత్వే కిమాయాతమ్ ? తత్రాహ –
అన్తరతమశ్చేతి ।
చోఽవధారణార్థః । అన్తరతమఫలవిశిష్టః సన్నానన్దమయ ఆత్మా పూర్వేభ్యో విజ్ఞానమయాన్తేభ్యః కోశేభ్యోఽన్తరతమో భవత్యేవేత్యర్థః ।
నన్వానన్దమయో న విద్యాకర్మఫలవిశిష్టః కిం తు ప్రియాదివిశిష్టః ‘తస్య ప్రియమేవ శిరః’ ఇత్యాదిశ్రవణాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
విద్యాకర్మణోః ప్రియాద్యర్థత్వాచ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానివృత్త్యర్థః । ప్రియాదేః సుఖరూపత్వాన్న విద్యాకర్మఫలాత్ప్రియాదేర్భేద ఇతి భావః ।
తయోః ప్రియాద్యర్థత్వం ప్రసిద్ధమిత్యాహ –
ప్రియాదిప్రయుక్తే హీతి ।
ప్రియాద్యుద్దేశ్యకే ఇత్యర్థః ।
ఆనన్దమయస్యాన్తరత్వప్రతిపాదనముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ఆత్మసంనికర్షాదితి ।
ఆత్మవిశేషణత్వాదితి యావత్ ।
అస్యేతి ।
ఆన్తరైః ప్రియాదిభిర్విశిష్టస్యాత్మన ఇత్యర్థః ।
ఇత్థమానన్దమయస్య విజ్ఞానమయాదభ్యన్తరత్వం ప్రసాధ్య తస్మాదన్యత్వం సాధయతి –
ప్రియాదివాసనేతి ।
జాగ్రతి ప్రియాద్యనుభవజనితాభిర్వాసనాభిర్నిర్వర్తితః ; వాసనావిశిష్ట ఇతి యావత్ । ఎవంభూత ఆనన్దమయ ఆత్మా విజ్ఞానమయాశ్రితే స్వప్నే ప్రియాదివిశిష్టతయోపలభ్యతే । స చ విజ్ఞానమయాదన్యః విజ్ఞానమయస్య జాగ్రతి యజ్ఞాదికర్మకర్తృత్వేన వ్యవస్థితత్వాత్ స్వప్నే చాత్మనః కర్మక్రతృత్వాభావాత్ స్వప్నే కర్మకరణాదివ్యాపారస్య వాసనామాత్రత్వాత్ । కిం చ స్వప్నప్రపఞ్చస్య విజ్ఞానమయశబ్దితసాభాసాన్తఃకర్ణపరిణామత్వాద్విజ్ఞానమయో విషయత్వేనైవోపక్షీణః ; తతో విషయభూతాద్విజ్ఞానమయాదానన్దమయస్య స్వప్నద్రష్టురన్యత్వమావశ్యకమిత్యాశయేన విజ్ఞానమయాశ్రితే స్వప్న ఇత్యుక్తమితి మన్తవ్యమ్ ।
స ఎవ చేతి ।
లాభనిమిత్త ఎవ హర్షో లబ్ధస్యోపభోగాదినా ప్రకర్షం ప్రాప్తః సన్ప్రమోదశబ్దవాచ్యో భవతీత్యర్థః । ఆనన్ద ఇతి పదేన సుఖసామాన్యముచ్యతే ; తచ్చ శిరఆద్యవయవరూపేణ కల్పితానాం ప్రియాదీనామాత్మా మధ్యకాయ ఇత్యర్థః ।
ఆనన్దస్య సామాన్యరూపత్వే యుక్తిమాహ –
తేష్వితి ।
ప్రియాదిషు సుఖవిశేషేష్విత్యర్థః ।
నను సుఖసామాన్యం నామ కిం జాతిరూపమ్ ? నేత్యాహ –
ఆనన్ద ఇతీతి ।
సుఖసామాన్యవాచినా ఆనన్ద ఇతి పదేన పరం సుఖరూపతయోత్కృష్టం బ్రహ్మోచ్యత ఇత్యర్థః । యథా ఘటాద్యుపహితాని చ్ఛిద్రాణ్యాకాశవిశేషాః తేషు స్వరూపేణానుస్యూతమాకాశమాకాశసామాన్యమితి ప్రసిద్ధమ్ , తథా వృత్తివిశేషోపహితాని బ్రహ్మస్వరూపసుఖాన్యేవ సుఖవిశేషాః తేషు స్వరూపేణానుస్యూతం బ్రహ్మసుఖమేవ సుఖసామాన్యముచ్యతే, న జాతిరూపమితి భావః ।
వృత్తివిశేషైరభివ్యక్తం తదుపహితస్వరూపసుఖమేవ విషయసుఖం సదత్ర ప్రియమోదాదిశబ్దైరభిధీయత ఇతీమమేవాభిప్రాయం ప్రకటయతి –
తద్ధీత్యాదినా ।
ప్రత్యుపస్థాప్యమాన ఇతి పదం వృత్తివిశేష ఇత్యస్య విశేషణమ్ ; ఉత్పద్యమాన ఇత్యర్థః । సమస్తపాఠే ప్రత్యుపస్థాప్యమానాః ప్రాప్యమాణాః పుత్రమిత్రాదివిషయవిశేషా ఉపాధయః కారణాని యస్య వృత్తివిశేషస్యేతి విగ్రహః ।
క్రోధాదివృత్తివైలక్షణ్యరూపం వృత్తేర్విశషమేవాహ –
తమసేతి ।
అప్రచ్ఛాదనఫలమాహ –
ప్రసన్న ఇతి ।
అభివ్యజ్యత ఇతి ।
నివృత్తావరణం భవతీత్యర్థః ।
తతః కిమిత్యత ఆహ –
తద్విషయేతి ।
తద్వృత్తివిశేషోపహితం తేనైవాభివ్యక్తం బ్రహ్మస్వరూపసుఖమేవ లోకే విషయజనితం సుఖమితి ప్రసిద్ధం న తు వస్తుగత్యా విషయజనితమన్యత్సుఖమస్తీత్యర్థః ।
నను విషయసుఖస్య బ్రహ్మానన్దస్వరూపత్వే క్షణికత్వం న స్యాత్ బ్రహ్మానన్దస్య నిత్యత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తద్వృత్తీతి ।
స్వరూపసుఖవ్యఞ్జకవృత్తివిశేషోత్పాదకకర్మణః క్షణికత్వాదిత్యర్థః ।
నన్వేవమపి స్వరూపసుఖస్య వృత్తివిశేషేష్వభివ్యక్తస్యాప్యేకరూపత్వాత్కథం విషయసుఖేషూత్కర్షతారతమ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ –
తద్యదేతి ।
తమోఘ్నత్వవిశేషణం దమాదిసాధారణం బోధ్యమ్ । విద్యయా ఉపాస్త్యా ।
వివిక్త ఇతి ।
తమసేతి శేషః । అన్తఃకరణశుద్ధితారతమ్యాత్తారతమ్యోపేతాస్తద్వృత్తయో భవన్తి, వృత్తితారతమ్యాచ్చ తదభివ్యఙ్గ్యమాత్మసుఖమపి తరతమభావేనాభివ్యజ్యత ఇత్యర్థః ।
ఆనన్దవిశేష ఇతి ।
వృత్తివిశేషోపహితానన్ద ఇత్యర్థః ।
విషయసుఖానాం బ్రహ్మసుఖావయవత్వే మానమాహ –
వక్ష్యతి చేతి ।
సః ప్రకృతః పరమాత్మా రసః సారః ఆనన్ద ఇత్యర్థః ।
అయమితి ।
బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తో లోక ఇత్యర్థః ।
ఎష హ్యేవేతి ।
ఆనన్దరూపః పర ఎవ నిజేనానన్దేనానన్దయతీత్యర్థః ।
వాజసనేయశ్రుతిమాహ –
ఎతస్యైవేతి ।
ఆత్మానన్దస్యైవేత్యర్థః । ఆత్మానం బ్రహ్మణః సకాశాదన్యత్వేన మన్యమానాని భూతాని ప్రాణినో మాత్రాం లేశమేవానుభవన్తీత్యర్థః ।
సుఖతారతమ్యస్య చిత్తశుద్ధితారతమ్యానురోధిత్వే సత్యేవ వాక్యశేషోఽప్యుపపద్యత ఇత్యాశయేనాహ –
ఎవం చేతి ।
కామోపశమః శుద్ధిః ।
వక్ష్యత ఇతి ।
'శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య’ ఇత్యత్రేత్యర్థః ।
'బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి వాక్యం వ్యాచష్టే –
ఎవం చేతి ।
ఉక్తరీత్యైవోత్కృష్యమాణస్య ఉత్కర్షతారతమ్యోపేతప్రియాదివిశిష్టస్యానన్దమయాత్మనః పరమేవ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠేతి సమ్బన్ధః ।
నన్వానన్దమయం ప్రతి బ్రహ్మణః ప్రతిష్ఠాత్వం కిమర్థముపదిశ్యతే ? తత్రాహ –
పరమార్థేతి ।
పరమార్థస్య బ్రహ్మణః సర్వాన్తరత్వజ్ఞానార్థమిత్యర్థః ।
పుచ్ఛశబ్దప్రయోగేఽపి బ్రహ్మణోఽత్ర ప్రాధాన్యసూచనార్థం ప్రకరణిత్వమాహ –
యత్ప్రకృతమితి ।
బ్రహ్మప్రకరణస్య కోశవాక్యైర్విచ్ఛేదమాశఙ్క్య తేషాం ప్రకరణిబ్రహ్మసమ్బన్ధిత్వమాహ –
యస్య చేతి ।
యస్య బ్రహ్మణః సర్వాన్తరత్వప్రతిపత్త్యర్థమన్తర్బహిర్భావేన పఞ్చ కోశాః శ్రుత్యోపన్యస్తా ఇత్యర్థః ।
నను సర్వాన్తరత్వమానన్దమయకోశస్యైవ న పుచ్ఛబ్రహ్మణః తస్యాన్తరత్వాశ్రవణాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యచ్చేతి ।
అన్నమయాదివదానన్దమయస్యాపి కార్యాత్మకతాయాః ప్రాక్సాధితత్వాన్న తస్య సర్వాన్తరత్వమ్ ; పుచ్ఛబ్రహ్మణ్యాన్తరత్వవాచిపదాభావేఽపి ప్రతిష్ఠాత్వలిఙ్గేనానన్దమయాన్తకోశజాతం ప్రత్యాన్తరత్వరూపం సర్వాన్తరత్వం సిధ్యతీతి భావః ।
'ఆత్మన ఆకాశః’ ఇత్యాదౌ బ్రహ్మణ్యేవాత్మశబ్దప్రయోగాత్తదేవ కోశానాం వాస్తవం స్వరూపమిత్యాహ –
యేన చేతి ।
నను ప్రతిష్ఠాపదేన బ్రహ్మణ ఆనన్దమయం ప్రత్యాధారత్వోక్తౌ పుచ్ఛపదేన పౌనరుక్త్యం ప్రసజ్యేత తేనాపి తదాధారస్య లక్షణీయత్వాదిత్యాశఙ్క్య ప్రతిష్ఠాపదస్యానన్దమయోపలక్షితసర్వద్వైతాధారపరత్వమాహ –
తదేవ చేతి ।
ఆనన్దమయస్యేతి ।
యదద్వైతం బ్రహ్మ ఆనన్దమయస్య ప్రితష్ఠా ప్రతిష్ఠాత్వేన శ్రుతం తత్సర్వస్యైవ ద్వైతస్య అవసానభూతమధిష్ఠానభూతమిహ వివక్షితమిత్యర్థః ।
ద్వైతస్య సర్వస్య సాధిష్ఠానత్వే యుక్తిం సూచయతి –
అవిద్యాపరికల్పితస్యేతి ।
శుక్తిరూప్యాదివన్మిథ్యాభూతస్యేత్యర్థః ।
పుచ్ఛవాక్యనిర్దిష్టబ్రహ్మాస్తిత్వసాధనపరత్వేన శ్లోకమవతారయితుం తదస్తిత్వముపక్షిపతి –
ఎకత్వావసానత్వాదస్తీత్యాదినా ।
ఎకత్వమద్వైతమవిద్యాపరికల్పితస్య ద్వైతస్యాద్వైతావసానత్వాద్ధేతోర్యత్తస్యావసానభూతమద్వైతం బ్రహ్మ పుచ్ఛప్రతిష్ఠాశబ్దితం తదేకమస్తీతి యోజనా । నను పుచ్ఛపదేన బ్రహ్మణ ఆనన్దమయం ప్రత్యవయవత్వావగమాత్కథం శ్లోకస్య తద్విషయత్వం పూర్వపర్యాయేషు శ్లోకానామవయవికోశవిషయత్వదర్శనాదితి చేత్ , న ; పూర్వత్రాపి మనోమయపర్యాయస్థస్య ‘యతో వాచః’ ఇతి శ్లోకస్య మనోమయావయవభూతయజురాదివిషయత్వేన తథా నియమాభావాత్ పుచ్ఛపదస్యాపి ప్రియాదివిశిష్టానన్దమయాధారమాత్రలక్షకస్యావయవపరత్వాభావేన తేన బ్రహ్మణోఽవయవత్వప్రతీత్యభావాచ్చ । న చ బ్రహ్మణి పుచ్ఛదృష్టిలక్షకస్య పుచ్ఛపదస్య కథమాధారలక్షకత్వమితి వాచ్యమ్ ; అత్ర పర్యాయే పూర్వపర్యాయేష్వివోపాసనావిధిఫలశ్రవణయోరభావేనానన్దమయకోశస్యానుపాస్యత్వాత్ ప్రియాదిషు శిరఃపక్షాదికల్పనస్యానన్దమయే కార్యాత్మత్వప్రతిపత్తిమాత్రప్రయోజనకత్వోపపత్తేః । ఎతచ్చ ప్రయోజనం ప్రాగేవ భాష్యే శిరఆదికల్పనానుపపత్తేశ్చేత్యాదినా ప్రపఞ్చితమ్ । అతోఽత్ర పుచ్ఛవాక్యనిర్దిష్టస్య బ్రహ్మణ ఎవ ప్రాధాన్యాత్ ‘అసన్నేవ స భవతి’ ఇతి శ్లోకస్య తద్విషయత్వే నానుపపత్తిః ; ప్రత్యుత తస్యానన్దమయవిషయత్వ ఎవానుపపత్తిరుక్తా వక్ష్యతే చేతి సఙ్క్షేపః ॥
అసత్సమ ఎవ భవతీతి ।
వన్ధ్యాపుత్రసమ ఎవ భవతీత్యర్థః ।
తదేవ సామ్యం ప్రపఞ్చయతి –
యథేతి ।
బ్రహ్మణో నాస్తిత్వే స్వయమపి నాస్త్యేవేతి పర్యవస్యతి, సర్వేషాం తత్స్వరూపత్వాత్ , తథా చ అసత్త్వమాపన్నస్య బ్రహ్మాసత్త్వవేదినో యుక్తమేవ వన్ధ్యాపుత్రస్యేవ భోగాద్యసమ్బన్ధిత్వాపాదనమితి మన్తవ్యమ్ । తద్విపర్యయేణ అస్తి బ్రహ్మేతి వేద చేదితి సమ్బన్ధః ।
తదస్తిత్వే లిఙ్గం సూచయతి –
సర్వవికల్పాస్పదమితి ।
సర్వస్య వికల్పస్య ద్వైతస్యాధిష్ఠానమిత్యర్థః । విమతం జగత్సదధిష్ఠానం కల్పితత్వాద్రజ్జుసర్పాదివదితి లిఙ్గేన తదస్తిత్వసిద్ధిరితి భావః ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరం సూచయతి –
సర్వప్రవృత్తిబీజమితి ।
సర్వసృష్టికర్త్రిత్యర్థః । క్షిత్యాదికం చేతనకర్తృకం కార్యత్వాద్ఘటవదితి రీత్యా సర్వజగత్కర్తృత్వేన చ తదస్తిత్వసిద్ధిరితి భావః ।
సర్వలయాధారత్వేనాపి తదస్తిత్వం సూచయతి –
సర్వవిశేషేతి ।
సర్వే విశేషాః ప్రత్యస్తమితా విలీనా యస్మిన్నితి విగ్రహః ।
నను యద్యుక్తప్రమాణబలాదస్తి బ్రహ్మ కథం తత్ర నాస్తిత్వాశఙ్కా హేత్వభావాదిత్యాక్షిప్య సమాధత్తే –
కా పునరిత్యాదినా ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి –
వ్యవహారవిషయే హీత్యాదినా ।
వికారమాత్రే అస్తిత్వభావనోపేతా లోకబుద్ధిః వ్యవహారవిషయే అస్తిత్వమివ తద్విపరీతే శశశృఙ్గాదౌ నాస్తిత్వమపి వ్యవహారకాలే నిశ్చినుయాదిత్యర్థః ।
అస్మిన్నర్థే హి-శబ్దసూచితాం ప్రసిద్ధిముదాహృత్య దర్శయతి –
యథా ఘటాదిరితి ।
ఎవమితి ।
తైః శశశృఙ్గాదిభిః సహ ఇహాపి బ్రహ్మణ్యపి వ్యవహారాతీతత్వస్య సమానత్వాదేవం శశశృఙ్గాదీనామివ బహ్మణోఽపి నాస్తిత్వమితి నిశ్చయో భవతీత్యర్థః ।
తస్మాదుచ్యత ఇతి ।
యస్మాద్బ్రహ్మణ్యసత్త్వాశఙ్కా జాయతే తస్మాత్తన్నిరాకరణార్థమస్తిత్వముచ్యత ఇత్యర్థః ।
స ఇతి ।
సర్వప్రత్యగ్భూతం బ్రహ్మాస్తీతి శ్రుత్యుపపత్తిభ్యాం యో విజానాతి స బ్రహ్మవిత్త్వేనాన్యేషాం వేదనీయో భవతీత్యర్థః ।
నను వస్తుతః సద్రూపే బ్రహ్మణ్యసత్త్వవేదనమాత్రాద్వేదితురసత్త్వం నోపపద్యత ఇత్యస్వరసాదాహ –
అథ వేతి ।
సన్మార్గస్య నాస్తిత్వమేవ నిశ్చినుయాదిత్యత్ర హేతుమాహ –
బ్రహ్మేతి ।
సన్మార్గేణ నిష్కామనయానుష్ఠితేన ప్రాప్తవ్యం యన్మోక్షరూపం ఫలం తద్బ్రహ్మైవ తదపలాపే నాస్తికః స్యాదిత్యర్థః ।
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మనాస్తిత్వవేదినో నాస్తికత్వాద్యాపత్తేరిత్యర్థః ।
అస్య మన్త్రస్యానన్దమయవిషయత్వం వృత్తికారాభిమతం నిరాకృతమపి దార్ఢ్యార్థం పూనర్నిరాకరోతి –
తం ప్రతీతి ।
ఆనన్దమయం ప్రతి యా ఆశఙ్కా ఆనన్దమయనాస్తిత్వగోచరా వృత్తికారైర్వక్తవ్యా సా కాస్తి నాస్త్యేవ, ప్రియాదివిశిష్టస్య తస్య ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
తస్య స్వాభిమతం పుచ్ఛవాక్యనిర్దిష్టబ్రహ్మవిషయకత్వం నిషప్రత్యూహం బ్రహ్మణ్యానన్దమయవిలక్షణే నాస్తిత్వశఙ్కాయా ఉపపాదితత్వాదిత్యాశయేనాహ –
అపోఢేతి ।
నను బ్రహ్మణి సర్వవ్యవహారాపోహోఽసిద్ధః విద్వద్వ్యవహారవిషయత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
సర్వసమత్వాచ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । బ్రహ్మణః సర్వజీవసాధారణత్వాత్సర్వాన్ప్రతి తస్య వ్యవహార్యత్వం స్యాత్ , న చైతదస్తీత్యతః సర్వసాధారణ్యేన వ్యవహారవిషయత్వాభావాత్తత్రాసత్త్వశఙ్కా యుక్తేత్యర్థః ।
యస్మాదేవమితి ।
సర్వసమం బ్రహ్మేత్యేవంశబ్దార్థః ।
అతస్తస్మాదితి ।
అయమతఃశబ్దః శ్రుతిగత ఇతి బోద్ధవ్యమ్ ।
ఆచార్యోక్తిమితి ।
బ్రహ్మవిద్బ్రహ్మ ప్రాప్నోతి, విద్యాప్రాప్యం చ బ్రహ్మ సర్వకారణం సర్వాత్మకమిత్యేవమాద్యాచార్యోపదేశమిత్యర్థః ।
శ్రుతావవిదుషో బ్రహ్మప్రాప్తిప్రశ్నో దృశ్యతే, తస్యాలమ్బనమతఃశబ్దోపాత్తం వివృణోతి –
సామాన్యం హీతి ।
సమానమిత్యర్థః ।
విద్వదవిదుషోః సమానం బ్రహ్మేత్యత్ర హి-శబ్దసూచితం హేతుమాహ –
ఆకాశాదీతి ।
ప్రకృతస్యాకాశాదికారణభూతబ్రహ్మణః సర్వప్రత్యక్తయా పుచ్ఛవాక్యే ప్రతిష్ఠాపదేనోక్తత్వాదిత్యర్థః । యద్వా ఆకాశాదిక్రమేణ సర్వభూతకారణత్వాత్కార్యభూతానాం విదుషామవిదుషాం చ సాధారణం బ్రహ్మేత్యర్థః । జీవానాం స్వతః కార్యత్వాభావేఽపి స్థూలసూక్ష్మోపాధివిశిష్టతయా కార్యత్వాభ్యుపగమాదితి భావః ।
అముమితి ।
బుద్ధ్యాదిసాక్షితయా ప్రత్యక్షసిద్ధస్యాపి పరమాత్మన ఇన్ద్రియాగోచరత్వవివక్షయా అదఃశబ్దేన పరోక్షతయా నిర్దేశ ఇతి బోధ్యమ్ ।
లోకమితి ।
లోకనం లోక ఇతి వ్యుత్పత్త్యా చైతన్యైకరసమిత్యర్థః ।
ఇతః ప్రేత్యేతి ।
మృత్వేత్యర్థః ।
నన్వవిద్వానపి కిం బ్రహ్మ గచ్ఛతి కిం వా న గచ్ఛతీతి కోటిద్వయోపేతః ప్రశ్న ఎక ఎవ యథా విష్ణుమిత్రో విష్ణ్వాలయం గచ్ఛతి న వేత్యాదౌ, తతశ్చ కథం తస్య ద్విత్వకల్పనమిత్యాశఙ్క్య బహువచనానురోధాదిత్యాహ –
అనుప్రశ్నా ఇతీతి ।
అన్యౌ ద్వావితి ।
న్యాయసామ్యాదితి భావః ।
నను విదుషో బ్రహ్మప్రాప్త్యభావశఙ్కా నిరాలమ్బనేత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యవిద్వానితి ।
విష్ణుమిత్రవిషయకప్రశ్నన్యాయమనుసరతి –
ద్వావితి ।
బహువచనస్య గతిమాహ –
బహ్వితి ।
పూర్వత్రాస్తిత్వనాస్తిత్వరూపకోటిద్వయశ్రవణసామర్థ్యప్రాప్తం ప్రశ్నాన్తరమపేక్ష్య బహువచనం భవిష్యతీత్యర్థః । తు-శబ్దోఽస్య పక్షస్య శ్రుత్యభిమతత్వరూపవిశేషద్యోతనార్థః । ప్రథమవ్యాఖ్యానే హి ‘సోఽకామయత’ ఇత్యారభ్యైవ విద్వదవిద్వద్విషయప్రశ్ననిర్ణయ ఎవ కర్తవ్యతయా ప్రాప్నోతి ; న చాసౌ ‘సోఽకామయత’ ఇత్యారభ్య దృశ్యతే, తస్మాత్ ‘సోఽకామయత’ ఇత్యాదేరసఙ్గతత్వపరిహారాయాయమేవ పక్షః శ్రుత్యభిమత ఇతి గమ్యత ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
సామర్థ్యప్రాప్తేత్యేతదేవ వివృణోతి –
అసదిత్యాదినా ।
యద్యపి పూర్వత్రాసత్త్వవేదనే దోషాభిధానేన సత్త్వవేదనే గుణాభిధానేన చ బ్రహ్మణః సత్త్వం నిర్ణీతం నిర్ణీతత్వాచ్చ న సంశయో నాపి తన్మూలకః ప్రశ్నో ఘటతే, తథాపి తర్కేషు ప్రవిణస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోరల్పోపత్తిమాత్రేణాపరితుష్యతః శ్రుత్యుపదర్శితాస్తిత్వనాస్తిత్వరూపకోటిద్వయం చోపశృణ్వతః సంశయో న నివర్తత ఇతి తన్మూలకః ప్రశ్నః శ్రుత్యభిమత ఇతి భావః ।
అపక్షపాతిత్వాదితి ।
విద్వదవిద్వత్సాధారణ్యత్వాదిత్యర్థః ॥
ఉత్తరగ్రన్థేఽప్యవ్యవహితస్య ‘సోఽకామయత’ ఇత్యాదేరవాన్తరతాత్పర్యమాహ –
తత్రాస్తిత్వమేవేతి ।
తావచ్ఛబ్దః ప్రాథమ్యార్థః ।
నను ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ ‘ ఇతి సూత్రస్య సఙ్క్షేపతో వ్యాఖ్యానరూపేణ ‘సత్యం జ్ఞానమ్ - ‘ ఇతి మన్త్రేణ సహ సూత్రం ప్రతి విస్తరతో వ్యాఖ్యానరూపస్యాస్య గ్రన్థస్య సమానార్థతాయా వక్తవ్యత్వాత్కేనాంశేన మన్త్రస్య ‘సోఽకామయత’ ఇత్యాదిబ్రాహ్మణస్య చ వివరణవివరణిభావేన సమానార్థత్వమితి జిజ్ఞాసాయాం తద్దర్శయితుమనువదతి –
యచ్చోక్తమితి ।
తత్రేతి ।
తత్ర మన్త్రే సఙ్గ్రహేణోక్తం సత్యత్వం కథమిత్యాకాఙ్క్షాయామేతద్విస్తరేణ వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మణ్యసత్త్వశఙ్కానివృత్తిపరే గ్రన్థే సత్త్వమేవోచ్యతే న సత్యత్వమిత్యాశఙ్క్య సత్సత్యశబ్దయోః పర్యాయత్వముక్తం స్మారయతి –
ఉక్తం హీతి ।
హి-శబ్దస్తయోః పర్యాయత్వప్రసిద్ధిద్యోతకః ; తథా చ సత్త్వసత్యత్వయోరేకత్వాన్నోక్తశఙ్కావకాశ ఇత్యాశయేనాహ –
తస్మాదితి ।
ఎవమర్థతేతి ।
సత్త్వసాధనపరతేత్యర్థః ।
శబ్దానుగమాదితి పరిహారం వివృణోతి –
అనేనైవేతి ।
సత్త్వలక్షణేనైవార్థేన, న తు విద్వదవిదుషోర్బ్రహ్మప్రాప్త్యప్రాప్తిలక్షణేనేత్యర్థః । ఇత్థం తాత్పర్యముపవర్ణ్యాక్షరాణి వ్యాచిఖ్యాసురుత్తరగ్రన్థవ్యావర్త్యం పూర్వపక్షముద్భావయతి ।
తత్రాసదేవేతి ।
పూర్వోక్తసంశయే సతీత్యర్థః ।
విశేషత ఇతి ।
వ్యవహారగోచరత్వేనేత్యర్థః ।
'ఇదం సర్వమసృజత, యదిదం కిం చ’ ఇతి శ్రుత్యుక్తం బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వమవలమ్బ్య శఙ్కాం నిరాకరోతి –
తన్నేతి ।
తన్నేతి ప్రతిజ్ఞాం వివృణోతి –
న నాస్తి బ్రహ్మేతి ।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకం హేతుం వివృణోతి –
కస్మాదిత్యాదినా ।
కస్మాదిత్యనన్తరమాకాశాదికారణత్వాదితి శేషః ।
హేతుం సాధయతి –
ఆకాశాది హీతి ।
కార్యత్వేనాభిమతమాకాశాదికం సర్వం బ్రహ్మణః సకాశాజ్జాతత్వేన ‘ఇదం సర్వమసృజత’ ఇతి శ్రుత్యా గృహ్యతే, అతో బ్రహ్మణి నాకాశాదికారణత్వహేతోరసిద్ధిరిత్యర్థః । ఆకాశాదేర్బ్రహ్మకార్యత్వే శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
ఇదానీం వ్యాప్తిమాహ –
యస్మాచ్చేతి ।
చ-శబ్దోఽవధారణార్థః సన్నస్తీత్యనేన సమ్బధ్యతే । లోకే కిఞ్చిద్యస్మాజ్జాయతే తదస్త్యేవేతి దృష్టమిత్యర్థః । యద్భావకార్యం తత్సదుపాదానకమితి వ్యాప్తినిష్కర్షః ।
నిగమయతి –
తస్మాదితి ।
ఉక్తవ్యాప్తిబలాదిత్యర్థః ; అత్ర విమతం జగత్సదుపాదానకం కార్యత్వాత్సంమతవదితి సృష్టిశ్రుత్యభిమతానుమాననిష్కర్షః । తచ్చ జగదుపాదానభూతం సద్బ్రహ్మైవ తదతిరిక్తస్య సర్వస్య కల్పితతాయాః ప్రాగేవ తత్ర తత్ర సాధితత్వాత్ ; తథా చ న బ్రహ్మణ్యసత్త్వశఙ్కేతి భావః ।
నన్వస్తు బ్రహ్మణ ఆకాశాదికారణత్వం మాస్తు సత్త్వమిత్యప్రయోజకత్వశఙ్కాం నిరాచష్టే –
న చాసత ఇతి ।
నను లోకే కార్యస్యాసజ్జన్యత్వాగ్రహేఽపి సర్గాద్యకార్యమసదుపాదానకమేవాస్తు ; నేత్యాహ –
అసతశ్చేదితి ।
కార్యమిత్యనన్తరం జాయేతేతి శేషః । కార్యస్య హ్యుపాదానమాత్మా సత్తాప్రదమితి యావత్ ; తథా చ అసత ఉపాదానత్వే నామరూపకర్మాత్మకస్య జగతో నిరాత్మకత్వాత్సత్తాహీనత్వాత్సత్త్వేన రూపేణ జగన్నోపలభ్యేతేత్యర్థః ।
తర్కస్య విపర్యయే పర్యవసానమాహ –
ఉపలభ్యతే త్వితి ।
'సన్ఘటః’ ‘సన్పటః’ ఇత్యేవం సత్త్వేనైవ జగదుపలభ్యత ఇత్యర్థః ।
ఫలితమాహ –
తస్మాదితి ।
హేతోరప్రయోజకత్వాసమ్భవాదిత్యర్థః । యద్వా కారణత్వాదిత్యర్థః ।
విపక్షే బాధకాన్తరప్రదర్శనపూర్వకం పునస్తదస్తిత్వముపసంహరతి –
అసతశ్చేత్కార్యమిత్యాదినా ।
అసత ఉపాదానభూతాత్కార్యం జగజ్జాయేత చేత్తర్హి యథా జాయమానం జగదసదన్వితం జాయతే తథా గృహ్యమాణమప్యసదన్వితత్వేనైవ గృహ్యేతాసజ్జగదితి, యథా మృద్వికారజాతం మృదన్వితత్వేనైవ గృహ్యతే తద్వత్ ; న చైవం గృహ్యతే జగత్ , తస్మాజ్జగతి సదుపాదానకత్వానుమానస్యాప్రయోజకత్వాభావాత్కారణం బ్రహ్మాస్తీత్యర్థః ।
న్యాయత ఇతి ।
అసదన్వయాదర్శనాదియుక్తిత ఇత్యర్థః ।
తస్మాదితి ।
శ్రుత్యన్తరబలాదపీత్యర్థః ।
మాన్త్రవర్ణికసత్యత్వవివరణవన్మాన్త్రవర్ణికచేతనత్వవివకరణమప్యత్ర కామయితృత్వవచనేన క్రియత ఇత్యాశయేన తద్వచనాభిప్రాయం శఙ్కాపూర్వకం కథయతి –
తద్యదీత్యాదినా ।
తద్బ్రహ్మ ।
నను కామస్యాచేతనధర్మతాయాః శ్రుతిస్మృతిసిద్ధత్వాత్కథం కామేన బ్రహ్మణోఽచేతనత్వవ్యావృత్తిర్లభ్యత ఇత్యాశఙ్క్య లౌకికవ్యాప్తిబలేనేత్యాశయేనాహ –
న హీతి ।
యద్వా ప్రసఙ్గాత్సాఙ్ఖ్యశఙ్కాముద్భావ్య కామశ్రుత్యా నిరాకరోతి –
తద్యదీత్యాదినా ।
తదాహ సూత్రకారః - ‘కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా’ ఇతి । అనుమానశబ్దితం ప్రధానం కారణత్వేన నాపేక్షితవ్యం కారణస్య ‘సత్యం జ్ఞానమ్ - ‘ ఇతి చిద్రూపత్వశ్రవణాత్కామయితృత్వశ్రవణాచ్చేతి తదర్థః ।
మన్త్రేఽపి సఙ్గ్రహేణ బ్రహ్మణశ్చేతనత్వముక్తమిత్యాహ –
సర్వజ్ఞమితి ।
అవోచామేతి ।
మన్త్రగతజ్ఞానపదవివేచనావసర ఇత్యర్థః ।
యద్వా కామయితృత్వవచనాదినా బ్రహ్మణశ్చేతనత్వసిద్ధావపి సృష్టేః పూర్వం శరీరాద్యభావేన జ్ఞానాసమ్భవాత్సృష్ట్యనుకూలకామానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
సర్వజ్ఞమితి ।
'పశ్యత్యచక్షుః’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా పరమేశ్వరజ్ఞానస్య చైతన్యరూపస్య మాయావృత్తిరూపస్య వా కరణాద్యనపేక్షత్వశ్రవణాన్నోక్తశఙ్కావకాశ ఇతి భావః ।
అత ఇతి ।
చేతనత్వాత్సర్వజ్ఞత్వాద్వేత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః కామయితృత్వే తస్యాప్తకామత్వశ్రుతివిరోధమాశఙ్కతే –
కామయితృత్వాదితి ।
అనాప్తకామత్వే కామయితృత్వం న ప్రయోజకమ్ ఆప్తకామానామపి బ్రహ్మవిదాం పరానుగ్రహార్థం విద్యాసమ్ప్రదాయప్రవర్తనాదౌ కామయితృత్వదర్శనాత్ ; కిం తు కామవశ్యత్వమ్ , తచ్చ బ్రహ్మణో నాస్తి, అతో నాప్తకామత్వశ్రుత్యా సహ కామయితృత్వశ్రుతేర్విరోధ ఇతి పరిహరతి –
న ; స్వాతన్త్ర్యాదితి ।
బ్రహ్మణః కామేషు స్వాతన్త్ర్యమస్మదాదికామవైలక్షణ్యోక్తిపూర్వకం ప్రపఞ్చయతి –
యథాన్యానిత్యాదినా ।
నను బ్రహ్మకామా దోషరూపా బ్రహ్మప్రవర్తకాశ్చ న భవన్తి చేత్తర్హి తే కథమ్భూతా యతస్తైర్బ్రహ్మ న ప్రవర్త్యత ఇతి పృచ్ఛతి –
కథం తర్హీతి ।
విశుద్ధా ఇత్యుత్తరమ్ ।
బ్రహ్మకామానాం విశుద్ధత్వే బ్రహ్మైవోపమానమిత్యాశయేనాహ –
సత్యజ్ఞానలక్షణా ఇతి ।
'సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇతి మన్త్రోక్తబ్రహ్మణ ఇవ లక్షణం దోషరహితం స్వరూపం యేషాం తే యథోక్తాః ।
తేషాం విశుద్ధత్వే హేతుమాహ –
స్వాత్మభూతత్వాదితి ।
స్వస్య బ్రహ్మణ ఆత్మభూతా యా మాయా తత్త్వాత్ తత్పరిణామత్వాదితి యావత్ । ఆత్మభూతత్వం చ మాయాయాస్తాదాత్మ్యాపన్నత్వముపాధిత్వం వా । ఎతదుక్తం భవతి – బ్రహ్మోపాధిభూతమాయాయా విశుద్ధత్వాత్తత్పరిణామరూపాణాం కామానాం విశుద్ధత్వం మాయాయా బ్రహ్మవశ్యత్వాత్కామానామపి తద్వశ్యత్వం చేతి ।
నను తర్హి బ్రహ్మణః కామాః పుణ్యకారిణామప్యనిష్టఫలప్రాప్త్యనుకూలాః స్యుః స్వాతన్త్ర్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తేషాం త్వితి ।
తు-శబ్దోఽవధారణార్థః । తద్బ్రహ్మ ప్రాణికర్మాపేక్షయైవ ప్రాణికర్మఫలప్రదానాం స్వకామానాం ప్రవర్తకం న ప్రాణికర్మానపేక్షయా, యథా సేవకానాం కర్మాపేక్షయా రాజా స్వకామానాం సేవకఫలప్రదానాం ప్రవర్తకస్తథేత్యర్థః ।
ఎతేన బ్రహ్మణః స్వకామేషు సాపేక్షత్వే కథం స్వాతన్త్ర్యమితి శఙ్కాపి నిరస్తా, లోకే సేవాపేక్షస్యాపి రాజ్ఞః స్వాతన్త్ర్యప్రసిద్ధిదర్శనేన బ్రహ్మణోఽపి ‘సర్వేశ్వరః’ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధస్వాతన్త్ర్యోపపత్తేరిత్యాశయేనాహ –
తస్మాదితి ।
కామానాం విశుద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
అత ఇతి ।
స్వాతన్త్ర్యాదిత్యర్థః ।
సాధనాన్తరేతి ।
బ్రహ్మణః స్వకామేషు స్వకీయసాధనాన్తరానపేక్షత్వాచ్చ నానాప్తకామం బ్రహ్మేతి ప్రతిపత్తవ్యమిత్యర్థః ।
సాధనాన్తరానపేక్షత్వమేవ వ్యతిరేకోదాహరణేన ప్రపఞ్చయతి –
కిం చేత్యాదినా ।
అనాత్మభూతా ఇతి ।
అస్వాధీనా ఇత్యర్థః । యద్వా దోషరూపా ఇత్యర్థః । అథ వా ఆత్మవ్యతిరిక్తసాధనోద్భూతా ఇత్యర్థః ।
అస్మిన్పక్షేఽస్యైవ వివరణమ్ –
ధర్మాదీత్యాది ।
కామానాం సాధనాపేక్షత్వే హి సాధనవిలమ్బాత్కామితార్థాలాభప్రసక్త్యా బ్రహ్మణోఽనాప్తకామత్వం స్యాత్ , సాధనాన్తరానపేక్షత్వే తు నాయం దోష ఇతి భావః । కార్యం స్థూలశరీరమ్ , కారణం లిఙ్గశరీరమ్ , స్వాత్మవ్యతిరిక్తాని కార్యకారణాన్యేవ స్వాత్మాపేక్షయా సాధనాన్తరాణీత్యర్థః ।
న తథా బ్రహ్మణ ఇతి ।
కామానామితి శేషః ।
కిం తర్హీతి ।
యది బ్రహ్మణః కామాః స్వాత్మవ్యతిరిక్తసాధనాపేక్షా న భవన్తి తర్హి కిం తేషాం సాధనమిత్యర్థః ।
ఉత్తరమాహ –
స్వాత్మనోఽనన్యా ఇతి ।
స్వాత్మమాత్రసాధ్యా బ్రహ్మణః కామా ఇత్యర్థః ।
తదేతదితి ।
తద్విశుద్ధత్వేన నిరూపితమేతత్స్వాత్మమాత్రసాధ్యత్వేన చ నిరూపితం కామానాం స్వరూపమభిప్రేత్య బ్రహ్మణః కామయితృత్వమాహ శ్రుతిరిత్యర్థః ।
ప్రకృతే బ్రహ్మణి స ఇతి పుంలిఙ్గనిర్ధేశో న సంనిహితబ్రహ్మపదాపేక్షః, కిం తు ‘ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ ఇత్యాదౌ వ్యవహితాత్మపదాపేక్ష ఇత్యాశయేనాహ –
స ఆత్మేతి ।
కామనాప్రకారం ప్రశ్నపూర్వకం దర్శయతి –
కథమిత్యాదినా ।
ఎకస్య బహుభవనం విరుద్ధమితి శఙ్కతే –
కథమేకస్యేతి ।
నన్వేకస్యాపి మృద్వస్తునో వికారాత్మనా బహుభవనం దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అర్థాన్తరాననుప్రవేశ ఇతి ।
యద్యప్యర్థాన్తరానుప్రవేశాభావే సత్యేకస్య బహుత్వం విరుద్ధం తథాపి ప్రకృతే న బహుభవనస్యానుపపత్తిః అర్థాన్తరానుప్రవేశేనైవ బహుత్వస్య వివక్షితత్వాదితి పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
ఉత్పద్యేయేతి ।
పూర్వసిద్ధస్య బ్రహ్మణః స్వత ఉత్పత్త్యయోగాదాకాశాద్యర్థాన్తరానుప్రవేశేనైవోత్పత్తిర్వివక్షితా వాచ్యా, అతః ప్రజాయేయేత్యేతదర్థాన్తరానుప్రవేశేన బహుభవనస్యోపపాదకమితి భావః ।
నను పితురర్థాన్తరభూతైః పుత్రాదిభిర్యథా తస్య బహుభవనం తథా కిం బ్రహ్మణోఽర్థాన్తరభూతైరాకాశాదివికారైర్బహుభవనం వివక్షితమ్ ? నేత్యాహ –
న హీతి ।
అర్థాన్తరపదం భిన్నసత్తాకవస్తుపరమ్ , తత్ప్రయుక్తస్య బహుభవనస్యాముఖ్యత్వేన ప్రకృతే తద్గ్రహణే హేత్వభావాదితి భావః ।
నన్వసఙ్గస్వభావస్య బ్రహ్మణ ఆకాశాదివికారతాదాత్మ్యమాదాయాపి బహుభవనం న సమ్భవతీత్యభిప్రాయేణ శఙ్కతే –
కథం తర్హీతి ।
వస్తుతస్తదసమ్భవేఽపి కాల్పనికం తాదాత్మ్యమాదాయ తదుపపద్యత ఇత్యాశయేన పరిహరతి –
ఆత్మస్థేతి ।
ఆత్మని స్థితే అనభివ్యక్తే యే నామరూపే తయోః సర్గాదావభివ్యక్త్యా ఆభిముఖ్యేన తాదాత్మ్యేన వ్యక్త్యా స్థూలీభావాపత్త్యా నామరూపాధిష్ఠానభూతస్యాత్మనో బహుభవనమిత్యర్థః ।
ఉక్తం వివృణోతి –
యదేతి ।
ఆత్మస్వరూపాపరిత్యాగేనైవేతి ।
కారణభూతాత్మతాదాత్మ్యేనైవ, న తతో భేదేనేత్యర్థః ।
తమేవాపరిత్యాగం వివృణోతి –
బ్రహ్మణోఽప్రవిభక్తేతి ।
బ్రహ్మణః సకాశాదప్రవిభక్తౌ ప్రవిభాగరహితౌ దేశకాలౌ యయోరితి విగ్రహః । తన్మాత్రావస్థా స్థూలభూతావస్థా అణ్డావస్థా తదన్తర్వర్తివికారావస్థా చేత్యేతాః కార్యగతా అవస్థాః సర్వావస్థాశబ్దేనోచ్యన్తే ।
నాన్యథేతి ।
అన్యథా వివిధపరిణామివికారతయా బహుత్వాపత్తిర్నోపపద్యత ఇత్యత్ర హేతుం సూచయతి –
నిరవయవస్యేతి ।
లోకే సావయవస్యైవ మృదాదేః పరిణామిత్వదర్శనాదితి భావః । అల్పత్వం వేతి దృష్టాన్తార్థమ్ ।
ఎవం పరిణామితయా బహుత్వాదికం నిరస్య నామరూపోపాధికృతమేవ బ్రహ్మణస్తదిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
వస్త్వన్తరకృతమితి ।
ఘటాద్యుపాధికృతమిత్యర్థః । ఇదం చ బ్రహ్మణో నానాజీవభావేన బహుభవనే ఉదాహరణమితి బోధ్యమ్ । జగదాత్మనా బహుభవనే తు రజ్జ్వాదేః సర్వదణ్డధారాదిభావేన బహుభవనముదాహర్తవ్యమ్ ।
అతస్తద్ద్వారేణైవేతి ।
పరిణామితయా బహుత్వాసమ్భవాత్స్వాధ్యస్తనామరూపద్వారేణైవాత్మా బహుత్వమాపద్యత ఇత్యర్థః ।
నామరూపయోరప్రవిభక్తదేశకాలత్వం సాధయతి –
న హీతి ।
అన్యదిత్యస్య వివరణమనాత్మభూతమితి । యత్సూక్ష్మం వ్యవహితం విప్రకృష్టం భూతవర్తమానభవిష్యదాదిరూపం వాత్మనోఽన్యజ్జగద్వస్తు తత్తస్మాద్బ్రహ్మణః సకాశాత్ప్రవిభక్తదేశకాలం యథా భవతి తథా న హి విద్యత ఇతి యోజనా । కల్పితస్య జగతోఽధిష్ఠానబ్రహ్మతాదాత్మ్యశూన్యతయావస్థానాయోగాదితి భావః ।
నామరూపయోర్బ్రహ్మణి కల్పితత్వే స్థితే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
బ్రహ్మణైవాత్మవతీ ఇతి ।
బ్రహ్మసత్తయైవ సత్తావతీ ఇత్యర్థః । న స్వతః సత్తావతీ ఇత్యేవకారార్థః ।
వైపరీత్యం నిషేధతి –
న బ్రహ్మేతి ।
స్వప్రకాశస్య బ్రహ్మణో నామరూపాత్మకే జగత్యధ్యస్తత్వేన తత్సత్తయా సత్తావత్త్వే స్వీకృతే సతి జగదాన్ధ్యం ప్రసజ్యేత, జగతః స్వతః ప్రకాశాత్మకత్వాభావాదధ్యస్తస్య జడత్వనియమేన బ్రహ్మణోఽపి స్వప్రకాశత్వాసమ్భవాచ్చ ; తస్మాద్బ్రహ్మ నామరూపసత్తయా సత్తావన్న భవతీత్యర్థః ।
బ్రహ్మణైవాత్మవతీ ఇత్యుక్తం సహేతుకం వివృణోతి –
తే తదితి ।
తత్ప్రత్యాఖ్యానే బ్రహ్మప్రత్యాఖ్యానే, బ్రహ్మసత్తాం వినేతి యావత్ , తే నామరూపే న స్త ఎవేతి కృత్వా తే తదాత్మకే బ్రహ్మాత్మకే ఉచ్యేతే ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో నామరూపోపాధికబహుభవనం కీదృశమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
తాభ్యాం చేతి ।
తాభ్యామేవ న స్వత ఇత్యర్థః । తత్రాయం విభాగః – బుద్ధ్యుపాధికం బ్రహ్మ జ్ఞాతృవ్యవహారభాక్ బుద్ధివృత్త్యుపాధికం బ్రహ్మ జ్ఞానమితి వ్యవహారభాక్ , విషయోపాధికం బ్రహ్మ జ్ఞేయవ్యవహారభాక్ , నామోపాధికం బ్రహ్మ శబ్దవ్యవహారభాక్ , సామాన్యతో జడోపాధికం బ్రహ్మార్థవ్యవహారభాగితి । ఆదిపదం కర్మాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ । ఎవం సర్వవ్యవహారభాగ్బ్రహ్మేత్యర్థః । శ్రుత్యన్తరే మయట్ స్వార్థిక ఇతి భావః ।
ఇతరస్య కాయక్లేశాదిరూపస్య తమసః సమ్భవ ఎవ నాస్తీత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
ఆప్తకామత్వాచ్చేతి ।
ఇదముపలక్షణమ్ ; ప్రాక్సృష్టేర్బ్రహ్మణః కాయాభావాచ్చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఆలోచనమిత్యనేన ‘తప ఆలోచనే’ ఇతి వైయాకరణప్రసిద్ధిరపి ప్రకృతే తపో జ్ఞానమిత్యత్ర హేతురితి సూచితం భవతి ।
సృజ్యమానజగద్వైచిత్ర్యే నిమిత్తం సూచయతి –
ప్రాణికర్మాదీతి ।
ఉపాసనాదిలక్షణం శ్రుతమాదిపదార్థః, ‘యథాకర్మ యథాశ్రుతమ్ ‘ ఇతి శ్రుతేః ।
ఆనురూప్యమేవ వివృణోతి –
దేశత ఇత్యాదినా ।
సర్వావస్థైరితి ।
దేవత్వమనష్యత్వతిర్యక్త్వాద్యవస్థైరిత్యర్థః । యత్కిం చేదమవశిష్టం జగత్ తత్సర్వం సృష్టవానితి యోజనా । ‘తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్ , తదనుప్రవిశ్య’ ఇత్యేషు వాక్యేషు తచ్ఛబ్దా జగత్పరాః ॥
ప్రవేశపదార్థనిర్ణయప్రయోజనకం విచారమారభతే –
తత్రైతచ్చిన్త్యమిత్యాదినా ।
కథంశబ్దసూచితం విమర్శమేవ వివృణోతి –
కిమితి ।
కిం పరమాత్మా స్వేనైవాత్మనానుప్రావిశత్ , కిం వా స్వవికారాద్యాత్మనానుప్రావిశదిత్యర్థః ।
తత్ర ప్రథమం సిద్ధాన్తమాహ –
కిం తావద్యుక్తమిత్యాదినా ।
అన్యేనాత్మనా ప్రవేశ ఇతి స్వమతముత్థాపయితుం ప్రథమం పూర్వవాదిసిద్ధాన్తం నిరాకరోతి –
నను న యుక్తమిత్యాదినా ।
కార్యస్య బుద్ధ్యాదేరుత్పత్తిప్రభృతికారణాత్మకత్వాత్కారణేన వ్యాప్తత్వాత్కార్యభూతదేహాద్యుత్పత్తివ్యతిరేకేణ కార్యే దేహాదౌ ప్రవేశ ఇత్యేతన్న యుక్తమిత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి –
కారణమేవ హీతి ।
కారణమేవ కార్యాత్మనా పరిణతమితి ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
తత ఇతి ।
కారణేన కార్యస్య జన్మప్రభృతి వ్యాప్తత్వాదిత్యర్థః ।
అప్రవిష్టస్యేవేతి ।
దేవదత్తాదేరితి శేషః ।
ఉపాదానకారణస్య కార్యాకారపరిణతివ్యతిరేకేణ కార్యే ప్రవేశో నాస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న హీతి ।
ఎవం బ్రహ్మణస్తేనైవాత్మనానుప్రవేశ ఇతి సిద్ధాన్తం నిరాకృత్యాన్యేనాత్మనానుప్రవేశ ఇతి స్వమతం దృష్టాన్తేనాహ –
యథా ఘట ఇత్యాదినా ।
పార్థివాని రజాంస్యత్ర చూర్ణశబ్దార్థః । ఘటోపాదానభూతాయా మృదో మృజ్జాతీయచూర్ణాత్మనా ఘటే యథానుప్రవేశః తథా పరస్యాన్యేన జీవేనాత్మనానుప్రవేశ ఇహ వివక్షిత ఇత్యర్థః ।
అత్రార్థే ఛన్దోగశ్రుతిసంవాదమాహ –
శ్రుత్యన్తరాచ్చేతి ।
సిద్ధాన్తీ నిరాకరోతి –
నైవం యుక్తమేకత్వాద్బ్రహ్మణ ఇతి ।
పరమాత్మనో జీవేనైక్యాచ్చూర్ణస్య మృదన్యత్వవజ్జీవస్య బ్రహ్మాన్యత్వం నాస్తి, తథా చ మృదశ్చూర్ణాత్మనేవ బ్రహ్మణోఽన్యేన జీవేనాత్మనా ప్రవేశకల్పనం న యుక్తమేవేత్యర్థః । శ్రుత్యన్తరేఽపి జీవస్యాన్యత్వాశ్రవణాత్ ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యభేదస్యైవ శ్రవణాచ్చ అऩ్యేనాత్మనేతి వదతః పూర్వవాదినో న తదప్యనుకూలమితి భావః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం దృష్టాన్తవైశమ్యోక్తిపూర్వకం వివృణోతి –
మృదాత్మనస్త్విత్యాదినా ।
మృజ్జాతీయస్య త్విత్యర్థః ।
సావయవత్వాచ్చేతి ।
సావయవస్య మూర్తతయా ప్రవేశయోగ్యత్వాచ్చేత్యర్థః ।
చూర్ణస్యేతి ।
తస్య స్వేనాప్రవిష్టదేశవత్త్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఎకత్వే సతీతి ।
ఎకత్వాదిత్యర్థః ।
నను యది జీవస్య బ్రహ్మానన్యత్వాద్బ్రహ్మణశ్చ స్వతో వ్యాపకత్వాదిత్యాదియుక్త్యా అన్యేనాత్మనా ప్రవేశస్త్వయా నిరాక్రియతే, తర్హి తవాపి కథం ప్రవేశనిర్వాహః తేనైవాత్మనానుప్రవేశాసమ్భవస్యాప్యుక్తత్వాదితి మత్వా పూర్వవాదీ పృచ్ఛతి –
కథం తర్హీతి ।
మాస్తు ప్రవేశ ఇతి త్వయాపి వక్తుం న శక్యత ఇత్యాహ –
యుక్తశ్చేతి ।
తస్మాదన్యేనాత్మనానుప్రవేశ ఇతి వదతా మయైవ ప్రవేశనిర్వాహః కర్తవ్య ఇతి భావః ।
కథమిత్యాశఙ్క్యాహ పూర్వవాదీ –
సావయవమేవాస్తు తర్హీతి ।
యది బ్రహ్మణో నిరవయవత్వే ప్రవేశాయోగ్యతా తర్హి సావయవమేవ బ్రహ్మాస్తు ఉపాదానత్వాన్మృదాదివత్ ।
తతశ్చ ప్రవేశోపపత్తిరిత్యాహ –
సావయవత్వాదితి ।
యథా శిరఃపాణ్యాదిమతో దేవదత్తస్య హస్తాదిరవయవః తథా నామరూపశబ్దితకార్యప్రపఞ్చాకారేణ పరిణమమానస్య బ్రహ్మణోఽప్యవయవవిశేషో జీవః ; తథా చ దేవదత్తస్య హస్తాత్మనా ముఖబిలే ప్రవేశవత్స్వాయవభూతజీవాత్మనా బ్రహ్మణః శరీరలక్షణకార్యే ప్రవేశ ఉపపద్యత ఇత్యర్థః ।
ఉక్తం పూర్వవాదినా ప్రవేశనిర్వాహం సిద్ధాన్తీ నిరాకరోతి –
నాశూన్యత్వాదితి ।
ప్రవేష్టవ్యప్రదేశశూన్యత్వాద్బ్రహ్మణో నోక్తవిధయాపి ప్రవేశో యుక్త ఇత్యర్థః ।
ఉక్తమేవ వివృణోతి –
న హీతి ।
కార్యాత్మనా పరిణతస్య బ్రహ్మణస్తావన్నామరూపాత్మకకార్యదేశే ప్రవేశో వక్తుం న శక్యతే, మృత్కార్యస్య మృదా తదవయవైరివ చ బ్రహ్మకార్యస్య సర్వస్య బ్రహ్మణా తదవయవజీవైశ్చ జన్మప్రభృత్యేవ వ్యాప్తత్వాత్ , నాపి తదతిరేకేణాత్మనా శూన్యః కశ్చిత్ప్రవేశోఽస్తి యం ప్రదేశం స్వావయవభూతేన జీవేనాత్మనా బ్రహ్మ ప్రవిశేదిత్యర్థః । నిష్కలశ్రుత్యా విరోధేన బ్రహ్మణః సావయవత్వసాధకానుమానానుత్థానాచ్చేత్యపి దృష్టవ్యమ్ ।
ఇత్థమన్యేనాత్మనా బ్రహ్మణః కార్యే ప్రవేశ ఇతి వదతః పూర్వవాదినో నిరాసం శ్రుత్వా తదేకదేశీ ప్రత్యవతిష్ఠతే –
కారణమేవ చేత్ప్రవిశేదితి ।
నాత్ర కారణస్య కార్యే ప్రవేశః కథ్యతే, కిం తు కార్యవిశేషస్య జీవస్య కారణే, తస్య చ పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ప్రవేష్టృత్వోపపత్తిరితి చేదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తీ తమపి నిరాకరోతి –
జీవాత్మత్వం జహ్యాదితి ।
యది జీవః స్వకారణే ప్రవిశేత్తదా స్వకీయం జీవాత్మత్వమేవ జహ్యాత్పరిత్యజేదిత్యర్థః । జీవస్వరూపస్యైవ విలయనప్రసఙ్గాదితి యావత్ ।
వికారస్య ప్రకృతౌ ప్రవేశే లయ ఎవ స్యాదిత్యత్రోదాహరణమాహ –
యథేతి ।
ఇతశ్చ న కారణే కార్యస్యానుప్రవేశో యుక్త ఇత్యాహ –
తదేవేతి ।
తచ్ఛబ్దోపాత్తస్య కార్యస్యైవ ప్రవేశకర్మత్వశ్రవణాదిత్యర్థః ।
ఎవం పూర్వవాద్యేకదేశిని నిరస్తే పునః పూర్వవాదీ ప్రకారాన్తరేణ ప్రవేశనిర్వాహకమాశఙ్కతే –
కార్యాన్తరమేవ స్యాదితి ।
తదేవ వివృణోతి –
తదేవేతి ।
'తదేవానుప్రావిశత్’ ఇత్యత్ర నామరూపాత్మనా పరిణతం బ్రహ్మ జీవాత్మరూపం కార్యం సద్దేహాదిరూపం కార్యాన్తరమేవాపద్యత ఇత్యయమర్థో వివక్షితః, ‘స్థూలోఽహమ్’ ‘కృశోఽహమ్’ ఇత్యాదిరూపేణాహంశబ్దార్థస్య జీవస్య శరీరాద్యభేదానుభవాదనుభవానుసారేణ శ్రుత్యర్థవర్ణనస్య న్యాయ్యత్వాత్ , తథా చ బ్రహ్మణోఽన్యేన జీవేనాత్మనా ప్రవేశ ఇతి సిద్ధమితి భావః ।
సిద్ధాన్తీ నిరాకరోతి –
న, విరోధాదితి ।
కార్యాన్తరస్య కార్యాన్తరస్య కార్యాన్తరతాపత్తేర్విరుద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
అత్రోదాహరణమాహ –
నహీతి ।
జీవస్య దేహాదిభావో వాస్తవ ఇతి పక్షే విరోధాన్తరమాహ –
వ్యతిరేకేతి ।
జీవస్యావస్థాత్రయే బాల్యాదిషు చానువృత్తిరవస్థాత్రయస్య బాల్యాదీనాం చ వ్యావృత్తిశ్చానుభవసిద్ధా ; తథా చానువృత్తివ్యావృత్తిలక్షణాభ్యామన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేవ జీవస్య దేహాదిభ్యః సకాశాద్యో వ్యతిరేకః సిద్ధః తదుపోద్బలకతయా తం వ్యతిరేకమనువదన్త్యః ‘యోఽయం విజ్ఞానమయః’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో విరుధ్యేరన్నిత్యర్థః । అత ఎవ ‘స్థూలోఽహమ్’ ఇత్యాదిప్రతీతేరప్రమాత్వాన్న తదనుసారేణ ప్రవేశవాక్యార్థకల్పనం యుజ్యత ఇతి భావః ।
జీవస్య దేహాదిభావో వాస్తవ ఇత్యత్రైవ బాధకాన్తరమాహ –
తదాపత్తావితి ।
జీవస్య దేహాదిలక్షణకార్యాన్తరతాపత్తావిత్యర్థః ।
అసమ్భవమేవ వివృణోతి –
న హీతి ।
యత ఇతి ।
దేహాదిలక్షణాద్బన్ధాదిత్యర్థః ।
దృష్టాన్తమాహ –
న హీతి ।
యథా శృఙ్ఖలయా బద్ధస్య చోరాదేర్యా శృఙ్ఖలాపత్తిర్విద్యతే సైవ తస్కరాదేర్న హి మోక్షో భవతి తద్వదిత్యర్థః ।
నను యది జీవస్య దేహాదిభావాపత్తౌ వ్యతిరేకశ్రుతివిరోధః ప్రసజ్యేత తర్హి తదవిరుద్ధ ఎవ ప్రవేశోఽస్త్వితి పూర్వవాదీ ప్రత్యవతిష్ఠతే –
బాహ్యాన్తర్భేదేనేతి ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి –
తదేవేతి ।
ప్రకృతమాకాశాదికారణం బ్రహ్మైవ ప్రథమం జీవం ప్రత్యాధారభూతదేహాద్యాకారేణ పరిణమతే పశ్చాద్దేహాదావాధారే తదాధేయజీవరూపేణ చ పరిణమతే ; తథా చ బ్రహ్మణో దేహాద్యాకారేణ పరిణతిః సృష్టిః జీవరూపేణ పరిణతిః ప్రవేశ ఇతి సృష్టిప్రవేశక్రియయోర్భేదః సమానకర్తృకత్వం చ సిధ్యతి, బ్రహ్మణోఽన్యేన జీవేనాత్మనా ప్రవేశ ఇతి స్వాభిమతార్థోఽపి సిధ్యతీత్యర్థః ।
యేయం శరీరాద్యన్తర్జీవాత్మనా పరిణతిః సా కిం బ్రహ్మణో ముఖ్యప్రవేశత్వేన త్వదభిమతా కిం వౌపచారికప్రవేశత్వేన ? నాద్య ఇత్యాహ –
న ; బహిష్ఠేత్యాదినా ।
న ద్వితీయః, బ్రహ్మణః పరిణామిత్వస్యాసమ్భవాత్ । ఎతచ్చ బ్రహ్మణః పరిణామిత్వనిరాకరణం స్మృతిపాదే విస్తరేణ కృతమిత్యాశయేనాత్రాచార్యైర్న కృతమ్ । సూచితం చాత్రపి సఙ్గ్రహేణ ప్రాక్ ‘నాన్యథా నిరవయవస్య బ్రహ్మణో బహుత్వాపత్తిరుపపద్యతే’ ఇత్యత్ర । తస్మాదన్యేనాత్మనా బ్రహ్మణః ప్రవేశ ఇతి పూర్వవాదిమతమనుపపన్నమేవేతి స్థితమ్ ।
ఇత్థం పూర్వవాదినం నిరాకృత్య సిద్ధాన్తీ స్వైకదేశినమప్యుత్థాప్య నిరాకరోతి –
జలసూర్యేత్యాదినా ।
యథా సూర్యాదేర్జలాదౌ ప్రతిబిమ్బభావలక్షణః ప్రవేశోఽస్తి, తథా బుద్ధ్యాదౌ బ్రహ్మణః ప్రతిబిమ్బభావ ఎవ ప్రవేశపదార్థః ‘యథా హ్యయం జ్యోతిరాత్మా వివస్వాన్’ ఇత్యాదిశ్రుతిషు ‘ఆభాస ఎవ చ’ ఇత్యాదిసూత్రేషు చ బ్రహ్మణః ప్రతిబిమ్బభావస్య ప్రసిద్ధత్వేన తస్యైవ ప్రవేశపదార్థత్వకల్పనే బాధకాభావాదిత్యాశయః ।
అపరిచ్ఛిన్నత్వాదితి ।
వ్యాపకత్వాదిత్యర్థః ।
అమూర్తత్వాచ్చేతి ।
మూర్తిరవయవసంస్థానవిశేషః, తద్రహితత్వాత్ , నిరవయవద్రవ్యత్వాదితి యావత్ ।
వ్యాపకత్వే హేతుం పూర్వవాక్యేనాహ –
ఆకాశాదీతి ।
నను నిరవయవత్వవ్యాపకత్వాదినా ప్రసిద్ధస్య గగనస్య మేఘాలోకాద్యవచ్ఛేదేన జలాదౌ ప్రతిబిమ్బోదయదర్శనాదాత్మనోఽపి తథా కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తద్విప్రకృష్టేతి ।
లోకే బిమ్బసూర్యాద్యపేక్షయా విప్రకృష్టదేశవద్రూపవచ్చ ప్రతిబిమ్బబోదయయోగ్యం జలాదికం యథాస్తి, న తథా బ్రహ్మణః ప్రతిబిమ్బాధారవస్త్వస్తి, బుద్ధ్యాదేర్వ్యాపకాత్మాపేక్షయా విప్రకృష్టదేశత్వాభావాత్ ఉద్భూతరూపరహితత్వాచ్చేత్యర్థః । అత ఎవ పూర్వోదాహృతశ్రుతిసూత్రాణామనయైవ రీత్యా ప్రతిబిమ్బభావపరత్వం నిరస్యార్థాన్తరే తాత్పర్యమ్ ‘వృద్ధిహ్రాసభాక్త్వమ్’ ఇతి సూత్రతద్భాష్యయోర్మహతా ప్రపఞ్చేన ప్రతిపాదితమితి న తద్విరోధ ఇతి భావః ।
ప్రతిబిమ్బభావలక్షణస్య ప్రవేశస్య నిరాకరణే ప్రవేశవాక్యం నిర్విషయం స్యాదితి సిద్ధాన్త్యేకదేశ్యాహ –
ఎవం తర్హీతి ।
ప్రకారాన్తరేణ ప్రవేశవాక్యస్య విషయమాశఙ్క్య ప్రకారాన్తరాణాం నిరస్తత్వాదిత్యాశయేనాహ –
న చేతి ।
ప్రవేశవాక్యస్య నిర్విషయత్వమయుక్తం శ్రుతివాక్యత్వాదిత్యాహ –
తదేవేతి ।
ప్రవేశాదేరతీన్ద్రియత్వేన తత్రాజ్ఞాతే శ్రుతిప్రామాణ్యస్యావాభ్యాం స్వీకృతత్వాచ్చేత్యాహ –
శ్రుతిశ్చేతి ।
తర్హ్యస్తు ప్రవేశవాక్యాదతీన్ద్రియార్థబోధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చాస్మాదితి ।
ప్రతిబిమ్బభావానుపగమే సత్యేతద్వాక్యార్థబోధే యత్నవతామప్యస్మాకమస్మాద్వాక్యాదర్థజ్ఞానం న చోత్పద్యతే, తస్మాత్ప్రతిబిమ్బభావనిరాకరణే ప్రవేశవాక్యం నిర్విషయం స్యాదిత్యర్థః ।
ఎవమేకదేశినా ప్రవేశవాక్యస్య నిర్విషయత్వాపాదనే కృతే తచ్ఛ్రుత్వా తటస్థ ఆహ –
హన్త తర్హీతి ।
ఇదానీం సిద్ధాన్తీ ప్రవేశవాక్యస్య నిర్విషయత్వాదికమపాకరోతి –
న, అన్యార్థత్వాదితి ।
ప్రాఙ్ నిరాకృతేభ్యోఽర్థేభ్యః సకాశాదన్యస్య ప్రకరణావిరుద్ధస్య ప్రకరణాపేక్షితస్య చార్థస్య సత్త్వాన్న వాక్యస్య నిర్విషయత్వప్రసఙ్గో న వాపోహ్యతేత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
కిమర్థమితి ।
వాక్యస్య నిర్విషయత్వాద్యాపాదనమస్థానే న యుక్తమ్ , అత ఇదం కిమర్థం క్రియత ఇత్యర్థః ।
నిర్విషయత్వాద్యాపాదనస్యాయుక్తత్వే హేతుమాహ –
ప్రకృతో హీతి ।
హి-శబ్దో హేత్వర్థః । ప్రకృతస్యాత్ర స్మర్తుం యోగ్యస్యార్థాన్తరస్య సత్త్వాదిత్యర్థః ।
కోఽసౌ ప్రకృతోఽర్థ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తం దర్శయతి –
బ్రహ్మవిదితి ।
'బ్రహ్మవిదాప్నోతి...’ ఇతి సూత్రే ‘సత్యం జ్ఞానమ్...’ ఇతి మన్త్రే చ తస్య బ్రహ్మణః ప్రత్యక్త్వేన విజ్ఞానం ప్రకృతమ్ , న కేవలం ప్రకృతం వివక్షితం చ తత్ । ‘అహం బ్రహ్మ’ ఇతి జ్ఞానస్యైవ పరప్రాప్తిసాధనత్వాదిత్యర్థః ।
ఎవం సూత్రమన్త్రయోః ప్రకృతస్య బ్రహ్మావగమస్య ప్రవేశవాక్యపర్యన్తమనువృత్తిమాహ –
బ్రహ్మస్వరూపేత్యాదినా ।
బ్రహ్మావగమశ్చేతి ।
'ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ ఇత్యాదివాక్యే యతో బ్రహ్మస్వరూపావగమాయైవ శరీరాన్తం కార్యం ప్రదర్శితమ్ అతస్తద్వాక్యేఽపి బ్రహ్మావగమ ఆరబ్ధోఽనువృత్త ఇత్యర్థః ।
ఎవం సృష్టివాక్యేఽనువృత్తస్య చ తస్య విజ్ఞానమయవాక్యేఽనువృత్తిమాహ –
తత్రాన్నమయాదితి ।
కోశవాక్యేషు మధ్య ఇతి తత్రశబ్దార్థః । స్థూలసూక్ష్మక్రమేణ కోశానామాన్తరత్వోపదేశస్య సర్వాన్తరబ్రహ్మప్రతిపత్తిశేషత్వాద్విజ్ఞానశబ్దలక్షితాయాం బుద్ధిగుహాయాం బ్రహ్మావగమస్యానువృత్తిర్యుక్తా । అత్ర ప్రవేశవాక్యపర్యన్తమనువృత్తికథనావసరే ప్రాణమయే ప్రవేశితో మనోమయే ప్రవేశిత ఇత్యనుక్త్వా విజ్ఞానమయపర్యాయే ప్రవేశిత ఇత్యుక్తేః కోఽభిప్రాయ ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తమభిప్రాయం గుహాశబ్దప్రయోగేణ సూచయతి । ఎతదుక్తం భవతి - ‘యో వేద నిహితం గుహాయాం పరమే వ్యోమన్’ ఇత్యత్ర హార్దాకాశనిష్ఠా గుహా కేత్యాకాఙ్క్షాయాం సా గుహా విజ్ఞానమయపర్యాయే బుద్ధిరూపేణ నిరూప్యతే, అతో బుద్ధౌ నిహితత్వేన బ్రహ్మణోఽవగమః సమ్పాదనీయ ఇతి గుహానిహితవాక్యతాత్పర్యసూచనార్థం విజ్ఞానగుహాయాం ప్రవేశిత ఇత్యుక్తిరితి ।
నన్వేవమానన్దమయస్య ముఖ్యాత్మత్వం సిధ్యేత్ ‘అన్యోఽన్తర ఆత్మానన్దమయః’ ఇతి వాక్యేన తస్యైవ బుద్ధిగుహాస్థత్వాభిధానాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తత్రేతి ।
ప్రియాదివిశిష్ట ఎవాత్మా తత్ర ప్రవేశితః న శుద్ధచిద్ధాతుః విశిష్టశ్చాముఖ్య ఆత్మేత్యుక్తమిత్యర్థః ।
కథం తర్హి బుద్ధిగుహానిహితత్వేన శుద్ధబ్రహ్మావగమసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
తతః పరమితి ।
ఆనన్దమయాధిగమానన్తరమిత్యర్థః ।
నన్వానన్దయమాధిగమస్యానన్తర్యోక్తిసిద్ధవిశుద్ధబ్రహ్మాధిగమోపాయత్వం కథమిత్యత ఆహ –
ఆనన్దమయలిఙ్గేతి ।
ఆనన్దమయ ఎవ విశిష్టోఽర్థో విశేష్యస్య శుద్ధచిద్ధాతోర్లిఙ్గమ్ , విశిష్టస్య విశేష్యావ్యభిచారిత్వదర్శనాత్ ।
ఆనన్దేతి ।
ఆనన్దవృద్ధేర్వక్ష్యమాణాయా అవసానః అవధిభూతః, నిరతిశయానన్దరూప ఇత్యర్థః ।
ప్రతిష్ఠాశబ్దార్థమాహ –
సర్వవికల్పేతి ।
సర్వకల్పనాధిష్ఠానత్వాదేవ వస్తుతో నిర్విశేషత్వమాహ – –
నిర్వికల్ప ఇతి ।
తథా చ ఆనన్దమయరూపలిఙ్గాధిగమద్వారేణానన్దవృద్ధ్యవసానభూత ఆత్మా యథోక్తోఽస్యామేవానన్దమయగుహాయామేవాధిగన్తవ్య ఇత్యభిప్రేత్య బుద్ధౌ ద్రష్టృత్వాదిరూపేణోపలబ్ధిరేవ తస్య బ్రహ్మణః ప్రవేశత్వేన ప్రవేశవాక్యే కల్ప్యతే గౌణ్యా వృత్త్యోపచర్యత ఇత్యర్థః । తథా చ వక్ష్యతి – తదనుప్రవిష్టమివాన్తర్గుహాయాం బుద్ధౌ ద్రష్టృ శ్రోతృ మన్తృ విజ్ఞాతృ ఇత్యేవం విశేషవదుపలభ్యతే తదేవ తస్య ప్రవేశ ఇతి ।
బుద్ధావేవ ప్రవేశకల్పనే హేతుమాహ –
న హ్యన్యత్రేతి ।
బుద్ధేః సకాశాదన్యత్ర బ్రహ్మచైతన్యస్యానుపలమ్భాదిత్యర్థః ।
తత్ర హేతుమాహ –
నిర్విశేషత్వాదితి ।
వ్యఞ్జకపదార్థరూపో యో విశేషస్తత్సమ్బన్ధరహితత్వాదిత్యర్థః ।
బుద్ధిసమ్బన్ధస్య బ్రహ్మోపలబ్ధిహేతుత్వం సదృష్టాన్తమాహ –
విశేషసమ్బన్ధో హీతి ।
వ్యఞ్జకపదార్థో విశేషపదస్యార్థః ।
నను బుద్ధావేవ బ్రహ్మచైతన్యస్యోపలబ్ధిరితి న నియమః, ఘటః స్ఫురతి పటః స్ఫురతీత్యాదిప్రకారేణ బుద్ధేరన్యత్రాపి తస్యోపలబ్ధిదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
సంనికర్షాదితి ।
వృత్తిద్వారా బుద్ధిసమ్బన్ధాదేవ తత్రాప్యుపలబ్ధిరిత్యర్థః ।
బుద్ధేశ్చైతన్యవ్యఞ్జకత్వే యుక్తిమాహ –
అవభాసాత్మకత్వాచ్చేతి ।
ప్రకాశాత్మకత్వాదిత్యర్థః । అన్తఃకరణస్య ప్రకాశాత్మకత్వమాలోకాదేరివ స్వాభావికమేవ, న తు తప్తాయఃపిణ్డాదేరివాన్యకృతమితి సూచనార్థశ్చకారః ।
బుద్ధివృత్తేర్ఘటాదిషు చైతన్యవ్యఞ్జకత్వం సదృష్టాన్తమాహ –
యథా చేతి ।
ఆదిపదం నీలపీతాదిసఙ్గ్రహార్థమ్ । యథా నీలపీతాద్యుపలబ్ధిరాలోకసమ్బన్ధకృతా తథా విషయేష్వాత్మనః స్ఫురణరూపేణోపలబ్ధిరన్తఃకరణవృత్తిలక్షణాలోకసమ్బన్ధప్రయుక్తేత్యర్థః ।
ఎవమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం బుద్ధేరేవ బ్రహ్మోపలబ్ధిసాధనత్వమితి ప్రసాధ్య ప్రకృతముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
మన్త్రే యద్గుహాయాం నిహితమితి గుహానిహితత్వం ప్రకృతం తదేవ ప్రావిశదిత్యనేన పునరుచ్యత ఇత్యర్థః ।
తర్హి పౌనరుక్త్యం స్యాదితి శఙ్కాం వారయతి –
వృత్తిస్థానీయ ఇతి ।
వృత్తిర్వ్యాఖ్యా । తథా చ వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావాపన్నయోర్గుహానిహితప్రవేశవాక్యయోర్న పౌనరుక్త్యదోష ఇతి భావః ॥
ఇదానీం ప్రవేశశబ్దార్థం కథయతి –
తదేవేదమిత్యాదినా ।
యదాకాశాదికారణం ప్రకృతం తదేవ బ్రహ్మ ఇదం ప్రత్యక్షాదిసంనిధాపితం కార్యం సృష్ట్వేత్యర్థః ।
అనుప్రవిష్టమివేతి ।
గుహాదావనుప్రవిష్టం దేవదత్తాదివస్తు యథా తదన్తరుపలభ్యతే తథా బ్రహ్మాపి బుద్ధేరన్తరుపలభ్యతే, తథా చాన్తరుపలభ్యమానత్వసామ్యాత్ప్రవేశశబ్దో గౌణ ఇత్యర్థః । ద్రష్టృత్వాదిరూపేణోపలబ్ధిలక్షణే వివక్షితే ప్రవేశే బుద్ధ్యుపహితచైతన్యరూపస్య జీవస్యైవ కర్తృత్వేఽపి జీవబ్రహ్మణోర్వాస్తవైక్యమాదాయ సృష్టిప్రవేశక్రియయోః సమానకర్తృత్వసత్త్వాత్ యః స్రష్టా స ఎవానుప్రావిశత్ క్త్వాప్రత్యయశ్రవణాదితి సిద్ధాన్తో నిష్ప్రత్యూహ ఇతి భావః ।
ఎవమక్షరాణి వ్యాఖ్యాయ ప్రవేశవాక్యస్యాపి బ్రహ్మసత్త్వసాధనే ఉపయోగం కథయతి –
తస్మాదస్తీతి ।
తత్ప్రకృతమాకాశాదికారణం బ్రహ్మ అస్తి నాస్తీతి న, ప్రవేష్టృత్వాత్ అసతః ప్రవేశాదర్శనాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో నాస్తిత్వాభావే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
పృథివ్యాదిభూతత్రయం మూర్తమవశిష్టం భూతద్వయమమూర్తమితి విభాగో బోధ్యః ।
బ్రహ్మైవ మూర్తామూర్తే అభవదిత్యనేన తయోర్బ్రహ్మతాదాత్మ్యముచ్యతే, తత్రోపపత్తిమాహ –
మూర్తామూర్తే హీతి ।
ప్రాగుత్పత్తేరవ్యాకృతనామరూపతయాత్మని స్థితే మూర్తామూర్తే ఎవ సర్గాదౌ స్వాన్తర్గతేన పరమాత్మనా వ్యాక్రియేతే ఇత్యర్థః । తయోరవ్యాకృతనామరూపతయా ప్రాగవస్థానే ‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్’ ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధిద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
వ్యాకృతే చేతి ।
ఆత్మనా త్వితి ।
పరమాత్మనా అవిభక్తదేశకాలే పరమాత్మనా తాదాత్మ్యాపన్నే ఎవ, ప్రాగుత్పత్తేరాత్మనోఽద్వితీయత్వశ్రవణాదితి భావః । ఎతదుక్తం భవతి - మూర్తామూర్తయోరవ్యాకృతయోరాత్మతాదాత్మ్యాత్తయోరేవ వ్యాకృతయోరపి తత్తాదాత్మ్యముపపద్యత ఎవేతి కృత్వా తత్కారణభూత ఆత్మా తే మూర్తామూర్తే అభవదితి శ్రుత్యోచ్యత ఇతి ।
ఇదం తదిత్యుక్తమితి ।
యత్త్వయా పృష్టం తదిదమితి నిర్దిష్టమిత్యర్థః । ఇహేదానీమయం విష్ణుమిత్ర ఇత్యాదిప్రకారేణ నిరూపితం వస్త్విత్యర్థః ।
విశేషణే ఇతి ।
నిరుక్తం మూర్తస్యైవాభేదేన విశేషణమ్ అనిరుక్తమమూర్తస్యైవాభేదేన విశేషణమితి విభాగః ।
యథేతి ।
యథా సచ్ఛబ్దవాచ్యం ప్రత్యక్షం భూతత్రయం మూర్తస్యాభేదేన విశేషణం త్యచ్ఛబ్దవాచ్యం చ పరోక్షం భూతద్వయమమూర్తస్యాభేదేన విశేషణం తథా నిరుక్తానిరుక్తే అపీత్యర్థః ।
తథేతి ।
నిలయనం చ తథా నిరుక్తవన్మూర్తస్యైవ ధర్మ ఇతి సమ్బన్ధః ।
ధర్మ ఇతి ।
తథా చ సన్నిరుక్తనిలయనాని మూర్తధర్మాః, త్యదనిరుక్తానిలయనాన్యమూర్తధర్మా ఇతి విభాగః కృత ఇతి బోధ్యమ్ ।
నను త్యదాదీనామమూర్తధర్మత్వే సతి బ్రహ్మధర్మత్వం ప్రసజ్యేత బ్రహ్మణోఽప్యమూర్తత్వాదితి, నేత్యాహ –
త్యదనిరుక్తేతి ।
వ్యాకృతేతి ।
వ్యాకృతం కార్యమ్ , తద్విశేషణాన్యేవ న కారణబ్రహ్మవిశేషణాని, తేషాం తద్విశేషణత్వే సర్గాత్ప్రాగపి సత్త్వాపత్త్యా తదుత్తరకాలభావిత్వశ్రవణవిరోధాదిత్యర్థః ।
వ్యాకృతవిషయత్వమేవ వివృణోతి –
త్యదితీత్యాదినా ।
ప్రాణో వాయుః, ఆకాశసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
అత ఇతి ।
త్యదనిరుక్తానిలయనశబ్దైరభిహితస్య ప్రాణాదేః కార్యత్వాదేతాన్యమూర్తస్య విశేషణాని వ్యాకృతవిషయాణ్యేవేతి యోజనా ।
సత్యం చేతి ।
'సత్యం చానృతం చ’ ఇత్యత్ర సత్యశబ్దేన వ్యావహారికసత్యమేవోచ్యతే ।
న తు పరమార్థసత్యమిత్యత్ర హేతుః –
అధికారాదితి ।
సచ్చ త్యచ్చేత్యాదీనాం వ్యవహారవిషయాణామేవ వికారాణాం ప్రకరణాదిత్యర్థః । కిం చ ‘సత్యం చ’ ఇత్యత్ర పరమార్థసత్యగ్రహణే పరమార్థద్వయం ప్రసజ్యేత, ‘సత్యమభవత్’ ఇత్యత్రాపి పరమార్థసత్యస్య గృహీతత్వాత్ ।
భవత్వితి చేత్ , తత్రాహ –
ఎకమేవ హీతి ।
పరమార్థసత్యస్యాద్వితీయత్వం శ్రుతిస్మృతిన్యాయసహస్రప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థో హి-శబ్దః, అతో న పరమార్థద్వయే ఇష్టాపత్తిరితి భావః ।
నను వ్యవహారవిషయాకాశాదిప్రపఞ్చస్య కల్పితత్వాత్కథం తత్ర సత్యశబ్దప్రవృత్తిరితి శఙ్కాం నిరాకుర్వన్సత్యం చ వ్యవహారవిషయమిత్యుక్తం వివృణోతి –
ఇహ పునరితి ।
'సత్యం చానృతం చ’ ఇత్యత్రేత్యర్థః । ఆపేక్షికం సత్యముచ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
కిమపేక్షయోదకాదిలక్షణస్య సత్యస్యాపేక్షికత్వమిత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
మృగతృష్ణికాదీతి ।
'సత్యం చానృతం చ’ ఇత్యత్ర వ్యావహారికం వస్తు సత్యశబ్దార్థః ప్రాతిభాసికం వస్త్వనృతశబ్దార్థ ఇతి నిష్కర్షః ।
కిం పునరితి ।
ఎతత్ప్రత్కృతం నిరుక్తాదికం సర్వం కిమితి ప్రశ్నే సత్యమభవదితి ప్రతివచనమ్ ।
తత్ర సత్యం విశినష్టి –
పరమార్థేతి ।
ఇదం చ విశేషణం సత్యం చేత్యత్ర గృహీతసత్యవ్యావృత్త్యర్థమితి ప్రాగేవ వ్యక్తమ్ ।
పరమార్థసత్యస్వరూపం ప్రశ్నపూర్వకం విశిష్య దర్శయతి –
కిం పునస్తదిత్యాదినా ।
యత్సత్యాదిశబ్దైరుపాత్తం యచ్చేదం కిం చావిశేషితం విశిష్యానుపాత్తం తత్సర్వం పరమార్థసత్యమభవదితి రీత్యా శ్రుతౌ ‘యదిదం కిం చ’ ఇతి వాక్యస్య పూర్వేణైకవాక్యతా బోధ్యా ।
ఇమామేవైకవాక్యతాం ప్రదర్శయన్ ‘తత్సత్యమిత్యాచక్షతే’ ఇత్యస్యోపపత్తిమాహ –
యస్మాదిత్యాదినా ।
పూర్వగ్రన్థస్య వివక్షితమర్థం దర్శయితుం తత్ర వృత్తమనువదతి –
అస్తీత్యాదినా ।
ఇదానీం తత్ర వివక్షితం కథయతి –
తస్మాదితి ।
శ్రుత్యా బ్రహ్మణ్యసత్త్వాశఙ్కానిరాకరణపూర్వకం సత్త్వప్రతిపాదనాయైవ తస్య భోక్తృభోగ్యాత్మనావస్థానప్రతిపాదనాదిత్యర్థః । అస్య హేతోరస్తీతి విజానీయాదిత్యనేన సమ్బన్ధః ।
తదేవేతి ।
బ్రహ్మైవేత్యర్థః ।
ఇదంశబ్దార్థమేవాహ –
కార్యస్థమితి ।
కార్యకరణసఙ్ఘాతే సాక్షితయా స్థితమిత్యర్థః ।
బుద్ధౌ విశిష్య తస్యోపలబ్ధిమభిప్రేత్యాహ –
పరమ ఇత్యాదినా ।
వ్యోమ్ని యా గుహా తస్యామితి సప్తమ్యోర్వైయధికరణ్యమ్ । హార్దమేవాకాశం పరమం వ్యోమేతి చ ప్రాగేవ దర్శితమ్ ।
ముఖ్యస్య నిధానస్యాసమ్భవం మనసి నిధాయ హృదయగుహాయాం నిహితమిత్యస్యార్థమాహ –
తత్ప్రత్యయేతి ।
తస్మిన్హృదయగుహాశబ్దితే ప్రత్యయే సాక్షిణా ప్రతీయమానేఽన్తఃకరణే యోఽయమాత్మచైతన్యస్యావభాసమానో విశేషః ‘పశ్యన్ శృణ్వన్’ ఇత్యాదిభాష్యేణ ప్రదర్శితో ద్రష్టృత్వాదిరూపభేదస్తేన రూపభేదేనోపలభ్యమానం ప్రకాశమానం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
నను ‘అసద్వా ఇదమ్ - - ’ ఇతి శ్లోకో న సర్వాన్తరాత్మాస్తిత్వప్రతిపాదకః తదస్తిత్వవాచిపదాభావాత్ , ప్రత్యుత ఆకాశాదికారణే వస్తున్యసచ్ఛబ్దశ్రవణేన తదసత్త్వస్యైవ ప్రతీతేశ్చేత్యాశఙ్క్య విశినష్టి –
కార్యద్వారేణేతి ।
అసతః కార్యకారణత్వాసమ్భవాదసచ్ఛబ్దనిర్దిష్టస్యాపి కారణస్య సత్త్వం సిధ్యతీత్యాశయః ॥
అసదితి పదేనావ్యాకృతం బ్రహ్మోచ్యత ఇతి సమ్బన్ధః । తత్రాసచ్ఛబ్దప్రయోగే హేతుమాహ –
వ్యాకృతేతి ।
వ్యాకృతౌ వ్యక్తీకృతౌ నామరూపాత్మకౌ విశేషౌ యస్య జగతస్తస్మిన్సచ్ఛబ్దస్య ప్రసిద్ధత్వాత్తద్విపరీతే కారణే బ్రహ్మణ్యసచ్ఛబ్దప్రయోగ ఇత్యర్థః ।
నన్వసత్పదస్య శూన్యవాచిత్వమేవ కిం న స్యాత్ ? తత్రాహ –
న పునరితి ।
తత్ర హేతుః –
న హీతి ।
హి యస్మాదసతః సకాశాత్సతః కార్యస్య జన్మ లోకే నాస్తి తస్మాదత్ర సజ్జన్మహేతుత్వేన శ్రూయమాణమసదత్యన్తాసన్న భవతీత్యర్థః ।
ఇదమితి పదస్యార్థమాహ –
నామరూపేతి ।
తత ఇతి ।
కారణాదిత్యర్థః ।
స్వయమితి ।
స్వయమన్యానధిష్ఠితం సదాత్మానమేవ జగదాత్మనా కృతవదిత్యర్థః ।
యస్మాదేవమితి ।
యస్మాద్బ్రహ్మ స్వయమేవ కృతవదిత్యర్థః । సూపసర్గస్య శోభనవాచినః స్వయంశబ్దనిర్దిష్టమపరతన్త్రత్వలక్షణం శోభనమర్థః । కర్మార్థకస్యాపి క్తప్రత్యయస్య చ్ఛాన్దస్యా ప్రక్రియయా కర్తృత్వవాచిత్వస్వీకారాత్కృతమిత్యస్య కర్త్రర్థః । తథా చ తస్మాదితి హేతువచనానుసారేణ స్వయం కర్తృత్వవేషేణ బ్రహ్మైవ సుకృతమిత్యుచ్యత ఇత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మణ ఎవ స్వయం కర్తృత్వాత్సుకృతశబ్దవాచ్యత్వమిత్యయుక్తం బ్రహ్మాన్యస్యాపి కస్యచిత్స్వయం కర్తృత్వసమ్భవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
స్వయమితి ।
లోకశబ్దితే శాస్త్రే సమస్తజగత్కారణత్వాద్బ్రహ్మైవ స్వయమన్యానధిష్ఠితతయా జగత్కర్త్రితి ప్రసిద్ధం నాన్యత్ , అతో నాతిప్రసఙ్గ ఇతి భావః ।
'తదాత్మానం స్వయమకురుత’ ‘తస్మాత్తత్సుకృతముచ్యతే’ ఇతి వాక్యద్వయం పునరపి యోజయన్ప్రకారాన్తరేణ బ్రహ్మణః సుకృతశబ్దవాచ్యత్వమాహ –
యస్మాద్వేతి ।
యద్వా బ్రహ్మ స్వయమాత్మానమేవ సర్వం జగదకరోత్ యస్మాదాత్మానమేవ సర్వజగదాత్మనాకరోత్తస్మాత్తదేవ కారణం బ్రహ్మ పుణ్యరూపేణాప్యవస్థితం సత్సుకృతముచ్యత ఇతి యోజనా ।
'అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ ఇతి ప్రకృతశ్లోకే ‘తస్మాత్తత్సుకృతముచ్యతే’ ఇతి భాగస్య బ్రహ్మణః సుకృతశబ్దవాచ్యత్వసాధనే న తాత్పర్యం వైఫల్యాత్ , కిం తు బ్రహ్మాస్తిత్వసాధన ఎవ తాత్పర్యం తత్పరతయైవాస్య శ్లోకస్యావతారితత్వాదిత్యాశయేన సుకృతశబ్దవాచ్యేఽనాస్థాం ప్రదర్శయన్బ్రహ్మాస్తిత్వసాధనే ఉపయోగం సుకృతవాక్యస్య దర్శయతి –
సర్వథాపి త్విత్యాదినా ।
యది ప్రసిద్ధిబలాత్పుణ్యం సుకృతశబ్దవాచ్యం యది వాస్మదుక్తరీత్యా బ్రహ్మ ఉభయథాపి సుకృతశబ్దవాచ్యం స్వర్గాదిఫలసమ్బన్ధాదికారణం లోకశబ్దితే శాస్త్రే ప్రసిద్ధమిత్యర్థః । తత్ర పుణ్యస్య ఫలసమ్బన్ధతత్సాధనదివ్యదేహాదిసమ్బన్ధకారణత్వం కర్మకాణ్డే ప్రసిద్ధమ్ , స్వయం కర్తృతయా సుకృతశబ్దవాచ్యస్య బ్రహ్మణోఽపి ఫలసమ్బన్ధాదికారణత్వమ్ ‘శ్రుతత్వాచ్చ’ ఇతి సూత్రోదాహృతశ్రుతిప్రసిద్ధమితి విభాగః । ఫలదాతృత్వస్య శ్రుతిసిద్ధత్వాదుపపత్తేశ్చ బ్రహ్మైవ ఫలదాతృ, న కర్మ ఆశుతరవినాశిత్వాదితి సూత్రార్థః ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
సా ప్రసిద్ధిరితి ।
సుకృతశబ్దవాచ్యపుణ్యస్య సా ఫలసమ్బన్ధాదికారణత్వప్రసిద్ధిః ఆశుతరవినాశినో జడస్య పుణ్యకర్మణః స్వతః ఫలదాతృత్వాయోగాన్నిత్యే సర్వజ్ఞే బ్రహ్మణి సత్యేవోపపద్యత ఇత్యర్థః । బ్రహ్మణః సుకృతశబ్దవాచ్యత్వపక్షే తు సా బ్రహ్మణి ఫలసమ్బన్ధాదికారణత్వప్రసిద్ధిస్తస్యాసత్త్వే నోపపద్యత ఇతి బహిరేవ ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఉపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
సుకృతస్య ఫలసమ్బన్ధాదికారణత్వప్రసిద్ధేరిత్యర్థః ।
రసత్వాదితి ।
ఆనన్దత్వాదితి యావత్ । యత్సుకృతశబ్దవాచ్యత్వేన ప్రసిద్ధం బ్రహ్మ తదేవ రసః । విధేయాపేక్షయా పుంలిఙ్గనిర్దేశః ।
రసశబ్దో బ్రహ్మానన్దే గౌణ ఇతి మత్వా గుణజ్ఞానాయ ముఖ్యార్థమాహ –
రసో నామేతి ।
తృప్తిపదం తుష్టిపరమ్ । ఎవం బ్రహ్మానన్దోఽపి సత్త్వప్రధానేఽన్తఃకరణేఽభివ్యక్తః సన్ప్రాణినామానన్దకర ఇతి ప్రాగభిహితమ్ । తథా చానన్దకరత్వసామ్యాద్రసశబ్దో బ్రహ్మానన్దే గౌణ ఇతి భావః ।
రసమివాయమితి ।
అయం లోకః ప్రసిద్ధరససదృశమాత్మానన్దం వృత్తిద్వారా లబ్ధ్వేత్యర్థః ।
సుఖీ భవతీతి ।
తథా చానన్దకరత్వాదానన్దరూపం బ్రహ్మాస్తీతి భావః ।
నను బ్రహ్మణః సత్త్వాభావేఽప్యానన్దహేతుత్వమస్తు ; నేత్యాహ –
నాసత ఇతి ।
నను విషయాణామేవానన్దహేతుత్వం న బ్రహ్మానన్దస్యేత్యాశఙ్క్య విషయశూన్యానామప్యానన్దదర్శనాన్మైవమిత్యాహ –
బాహ్యేతి ।
బాహ్యత్వం సాధనవిశేషణమ్ । నిరీహాః సమస్తకరణచేష్టావర్జితాః, సమాధినిష్ఠా ఇతి యావత్ । నిరేషణాః నీరాగాః విద్వాంసః, సాక్షాత్కృతబ్రహ్మతత్త్వా ఇతి యావత్ ।
తేషామానన్దకారణం బ్రహ్మైవేతి నిశ్చీయత ఇత్యాహ –
నూనమితి ।
ఎవం విషయాభావేఽప్యానన్దదర్శనాద్విషయానుసన్ధానస్థలేఽపి విషయాణాం వృత్తివిశేషద్వారా స్వరూపానన్దవ్యఞ్జకత్వమేవ, నావిద్యమానానన్దస్వరూపోత్పాదకత్వమితి ప్రాగావేదితమ్ ; అతః సర్వప్రాణ్యానన్దహేతుత్వాదస్తి తదానన్దకారణం బ్రహ్మేత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
తేషామిత్యుపలక్షణమ్ , సర్వప్రాణినామిత్యర్థః ।
ఇతశ్చేతి ।
వక్ష్యమాణహేతోరపి బ్రహ్మాస్తి ।
తమేవ హేతుమాకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ –
కుత ఇత్యాదినా ।
హేతుం సాధయతి –
అయమపి హీతి ।
అపిశబ్దోఽనుక్తసముచ్చయార్థః సన్నాధిదైవికాదిపిణ్డసఙ్గ్రహార్థః । అధ్యాత్మాధిభూతాధిదైవికేషు పిణ్డేషు ప్రాణనాదిక్రియా ప్రత్యక్షానుమానాదిప్రసిద్ధేతి సూచనార్థో హి-శబ్దః ।
మృతదేహం వ్యావర్తయతి –
జీవత ఇతి ।
'కో హ్యేవాన్యాత్కః ప్రాణ్యాత్’ ఇతి శ్రుతౌ ప్రాణాపానగ్రహణముపలక్షణమిత్యాశయేనాహ –
ఇత్యేవమితి ।
సంహతైరితి ।
యథా మృద్దారుతృణాదీని గృహప్రాసాదాదిభావేన సంహన్యన్తే తథా శరీరభావేన కార్యకరణాని సంహన్యన్త ఇతి భావః ।
తతః కిమిత్యత ఆహ –
తచ్చైకార్థేతి ।
కార్యకరణానామేకస్య చేతనస్యార్థం ప్రయోజనం ప్రతి సాధనత్వేన మేలనమిత్యర్థః ।
అసంహతమితి ।
సంహతకార్యకరణవ్యతిరిక్తమిత్యర్థః ।
అన్యత్రేతి ।
గృహప్రాసాదాదిషు స్వతన్త్రం చేతనం స్వామినమన్తరేణ సంహననస్యాదర్శనాత్కార్యకరణసఙ్ఘాతేఽపి తద్విలక్షణః స్వామీ చేతనోఽస్తీతి నిశ్చీయతే । స చ చేతనః ప్రతిశరీరం భేదేఽనన్యథాసిద్ధప్రమాణాభావాత్సర్వాత్మకం బ్రహ్మైవేతి తదస్తిత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఇతశ్చేత్యాదినా ప్రసాధితేఽర్థే వాక్యమవతారయతి –
తదాహేతి ।
తత్కార్యకరణచేష్టాశేషిత్వేన బ్రహ్మణోఽస్తిత్వమాహ శ్రుతిరిత్యర్థః । నను ‘ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ ఇత్యత్రాకాశానన్దపదయోః సామానాధికరణ్యముచితమ్ , యోగేన నిరూఢ్యా వా ఆకాశపదస్య బ్రహ్మణ్యపి ప్రయోగసమ్భవాత్ , అత ఎవ ‘ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్’ ఇత్యధికరణే అత్రత్యాకాశపదస్యానన్దత్వరూపబ్రహ్మాసాధారణగుణశ్రవణాద్బ్రహ్మపరత్వమాచార్యైరేవే దర్శితమ్ ; తథాపి గుహానిహితవాక్యానుసారాత్ రూఢ్యనుసారాచ్చ వైయధికరణ్యముక్తమితి మన్తవ్యమ్ ।
న భవేదితి ।
సన్న స్యాదిత్యర్థః । అపానచేష్టాం నిఃశ్వాసమితి యావత్ ।
యదర్థా ఇతి ।
కార్యకరణానాం ప్రాణనాద్యుపలక్షితాః సర్వాశ్చేష్టా యదర్థాః యస్యాసంహతస్య చేతనస్య భోగార్థాః స చేతనోఽస్త్యేవ అన్యథా భోక్తురభావేన కార్యకరణచేష్టానాం వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ తస్య చ చేతనస్య వస్తుగత్యా బ్రహ్మత్వాదస్తి తద్బ్రహ్మేత్యుక్తమ్ ।
తత్కృత ఎవ చేతి ।
ఆత్మానన్దకృత ఎవ లోకస్యానన్దశ్చేత్యర్థః ।
నను పరస్యైవానన్దరూపత్వాదానన్దహేతుత్వమయుక్తమ్ ఆనన్దభేదాభావాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
స ఎవేతి ।
అవిద్యయేతి ।
భ్రాన్త్యా నానాత్వేనానుభూయత ఇత్యర్థః ।
'యదా హ్యేవైషః’ ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
భయాభయేతి ।
నన్వసతః సకాశాదేవ భయనివృత్తిరస్తు ; నేత్యాహ –
సద్వస్త్వాశ్రయణ ఇతి ।
లోకే శ్రీరామాదేః సత ఎవ భయనివృత్తిహేతుత్వప్రసిద్ధేరసతః శశశృఙ్గాదేస్తదప్రసిద్ధేశ్చ అసద్బ్రహ్మాశ్రయణాద్భయనివృత్తిర్నోపపద్యత ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో విద్వదభయహేతుత్వే మానం ప్రశ్నపూర్వకం దర్శయతి –
కథమిత్యాదినా ।
వికార ఇతి ।
అధ్యస్తమితి యావత్ ।
అవిషయీభూత ఇతి ।
సర్వదృశ్యవర్జిత ఇతి యావత్ ।
ఆత్మ్యపదేనాత్మీయం శరీరముచ్యత ఇత్యాశయేనాహ –
అశరీర ఇతి ।
యస్మాచ్చేతి ।
చ-శబ్దోఽవధారణార్థః । యస్మాద్ధేతోరనాత్మ్యం బ్రహ్మ తస్మాదేవ హేతోరనిరుక్తమపీత్యర్థః । అత్రాత్మ్యనిరుక్తనిలయనానాం దృశ్యవిశేషత్వాద్దృశ్యసామాన్యనిషేధస్య ‘వ్యాపకనివృత్త్యా వ్యాప్యనివృత్తిః’ ఇతి న్యాయేనాత్మ్యనిరుక్తనిలయననిషేధహేతుత్వమత్ర వివక్షితమితి మన్తవ్యమ్ ।
విశేషో హీతి ।
స విశేషః పదార్థ ఇత్యర్థః । నిరుచ్యతే సమానాసమానజాతీయేభ్యో నిష్కృష్యోచ్యత ఇత్యర్థః । ఘటాదిరత్రోదాహరణమ్ ।
యత ఎవమితి ।
యతః అదృశ్యత్వాద్ధేతోరనిరుక్తం బ్రహ్మ తస్మాదేవ హేతోరనిలయనమ్ ఆధారరహితమిత్యర్థః । యద్వా యథాశ్రుతానురోధేన పూర్వపూర్వనిషేధస్యైవోత్తరోత్తరనిషేధహేతుత్వం బోధ్యమ్ ।
ఎవం వ్యాఖ్యాతాని పదాన్యనూద్య వాక్యార్థమాహ –
తస్మిన్నేతస్మిన్నిత్యాదినా ।
సర్వకార్యపదం దృశ్యమాత్రోపలక్షణార్థమ్ , అన్యథా మూలావిద్యాదివైలక్షణ్యసిద్ధ్యభావప్రసఙ్గాదితి బోధ్యమ్ ।
క్రియావిశేషణమితి ।
అభయం యథా భవతి తథా విన్దత ఇతి లాభక్రియావిశేషణమిత్యర్థః ।
ప్రతిష్ఠావిశేషణం వేత్యాహ –
అభయామితి వేతి ।
ఆత్మభావమితి ।
సర్వవిశేషరహితం బ్రహ్మాహమితి సాక్షాత్కారాభివ్యఙ్గ్యమితి శేషః ।
అదర్శనాదితి ।
వస్తుత ఇతి శేషః । విదుషోఽపి బాధితద్వైతదర్శనాభ్యుపగమాదితి మన్తవ్యమ్ ।
అభయప్రాప్తిమేవ వివృణోతి –
స్వరూపప్రతిష్ఠో హీతి ।
యత్ర యస్మిన్స్వరూపే స్థితో విద్వాన్వస్తుతోఽన్యన్న పశ్యతి అన్యన్న శృణోతి అన్యన్న విజానాతి చ, తాదృశస్వరూపప్రితష్ఠోఽసౌ విద్వాన్ తదా విద్యాకాలే భవతీతి మన్తవ్యమిత్యర్థః ; అద్వితీయం బ్రహ్మైవ తదా భవతీతి యావత్ । తత్ర ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
నను విదుషోఽన్యదర్శనాభావేఽపి కథం భయనివృత్తిరిత్యత ఆహ –
అన్యస్య హీతి ।
నను స్వస్మాదపి స్వస్య భయం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
నాత్మన ఇతి ।
తథా సతి ‘ద్వితీయాద్వై భయం భవతి’ ఇతి శ్రుతివిరోధప్రసఙ్గాదనుభవవిరోధప్రసఙ్గాచ్చేతి భావః ।
అనాత్మైవేతి ।
స చ విదుషో వస్తుతో నాస్తి, అతః ‘అథ సోఽభయం గతో భవతి’ ఇతి వచనముపపన్నమితి భావః ।
యదుక్తం విద్వదభయహేతుత్వాదస్తి బ్రహ్మేతి తదనుభవేన సాధయతి –
సర్వత ఇతి ।
బ్రాహ్మణా బ్రహ్మవిదః ।
భయహేతుష్వితి ।
శరీరప్రతికూలేషు సర్పవ్యాఘ్రాదిష్విత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం సఙ్క్షిప్య ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కదాసావిత్యాదినా ।
తైమిరికేతి ।
యథా తైమిరికో దుష్టనేత్రః పురుషో వస్తుత ఎకస్మిన్నేవ చన్ద్రే చన్ద్రభేదం పశ్యతి తథా ఎకస్మిన్నేవాత్మస్వరూపే బ్రహ్మణ్యవిద్యయా కల్పితం భేదరూపం వస్తు యదా పశ్యతీత్యర్థః ।
అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితభేదవస్తుదర్శనమేవాక్షరవ్యాఖ్యానపూర్వకం వివృణోతి –
ఉదిత్యాదినా ।
నన్వత్రాన్తరశబ్దితస్యాత్మబ్రహ్మభేదస్యానాదిత్వాదన్తరం కురుత ఇత్యనుపపన్నమిత్యాశఙ్క్యాహ –
భేదదర్శనమితి ।
ఇతశ్చాన్తరపదం భేదదర్శనపరమేవ న భేదపరమిత్యాహ –
భేదదర్శనమేవ హీతి ।
అల్పమపీతి ।
ఉపాస్యోపాసకభావోపేతమపీత్యర్థః ।
ఆత్మన ఇతి ।
భేదేన దృష్టాదీశ్వరాదిత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం సఙ్క్షిప్యాహ –
తస్మాదితి ।
స్వరూపభూతోఽపి పరమాత్మా తద్భేదదర్శినో భయకారణమిత్యుక్తం భవతీత్యర్థః ।
అస్మిన్నర్థే ఉత్తరవాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే –
తదేతదాహేతి ।
విద్వానపీతి ।
య ఎకరూపమద్వితీయమాత్మనస్తత్త్వం న పశ్యతి, సోఽయం విద్వానపి సకలవేదశాస్త్రవిదపి అవిద్వానేవ భయమధ్యస్థత్వాదిత్యర్థః ।
నన్వవిదుషః స్వస్యేశ్వరాద్భేదం పశ్యతోఽపి కథం భయసమ్భావనా ? తత్రాహ –
ఉచ్ఛేదేతి ।
ఉచ్ఛేదో నాశపీడాదిః, తత్కారణవస్తుజ్ఞానాదుచ్ఛేద్యత్వేనాభిమతస్య ప్రాణివర్గస్య భయం భవతీత్యర్థః । తచ్చ సర్వోచ్ఛేదహేతుభూతం వస్తు బ్రహ్మైవేత్యాశయః ।
కుత ఇత్యత ఆహ –
అనుచ్ఛేద్యం హీతి ।
ఉచ్ఛేదహేతోరప్యుచ్ఛేద్యత్వే తస్య తస్యాన్య ఉచ్ఛేదహేతుర్వక్తవ్య ఇత్యనవస్థాప్రసఙ్గాన్నిత్యత్వం వక్తవ్యమ్ ; తచ్చ బ్రహ్మణోఽన్యత్ర న సమ్భావ్యతే, ‘అతోఽన్యదార్తమ్’ ఇతి శ్రుత్యా తదతిరిక్తస్య సర్వస్య నాశప్రతిపాదనాదితి భావః ।
ఎవం భేదదర్శినః ప్రాణివర్గస్య భయకారణం బ్రహ్మేతి వదతో వాక్యసన్దర్భస్య బ్రహ్మాస్తిత్వసాధనే తాత్పర్యమాదౌ సఙ్గృహీతం ప్రపఞ్చయతి –
తన్నాసతీతి ।
తస్మాదుచ్ఛేదహేతుదర్శనకార్యం భయం జగతో దృశ్యమానం స్వయమనుచ్ఛేద్యస్వభావే పరేషాముచ్ఛేదహేతావసతి న యుక్తమితి యోజనా ।
నను తద్దర్శనకార్యం భయం జగతో నాస్తీతి వదన్తం ప్రత్యాహ –
సర్వం చేతి ।
అనుచ్ఛేదాత్మకమితి ।
నిత్యమితి యావత్ ।
యత ఇతి ।
యతో జగద్బిభేతి తద్భయకారణమస్తి నూనం నిశ్చయ ఇత్యర్థః ॥
అస్మాదితి ।
ప్రకృతాద్బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః । అగ్నిశ్చేన్ద్రశ్చ స్వస్వకార్యమనుతిష్ఠత ఇత్యర్థః ।
ధావతీతి ।
సమాప్తాయుషః ప్రతీతి శేషః । పఞ్చమః పఞ్చత్వసఙ్ఖ్యాపూరక ఇత్యర్థః ।
శ్లోకస్య భయకారణబ్రహ్మాస్తిత్వే తాత్పర్యం దర్శయతి –
వాతాదయో హీతి ।
మహార్హా ఇతి ।
పూజ్యతమా ఇత్యర్థః । యదా వాయ్వాదీనామపి భయకారణం బ్రహ్మ తదాన్యేషాం కిము వక్తవ్యమిత్యాశయేన శ్రుతౌ వాతాదయ ఉదాహృతాః, తమాశయం ప్రకటయితుం మహార్హత్వాదివిశేషణమితి మన్తవ్యమ్ ।
నను స్వయం దిగీశ్వరాణామపి తేషాం నియతా ప్రవృత్తిః స్వత ఎవాస్తు యథేశ్వరస్య సృష్ట్యాదౌ నియతా ప్రవృత్తిరనన్యాయత్తా తద్వదితి ; నేత్యాహ –
తద్యుక్తమితి ।
బహూనాం దిక్పాలానాం ప్రాయేణ తుల్యైశ్వర్యాణాం విరుద్ధేషు కార్యేషు ప్రవర్తమానానాం వినిగమనావిరహాదినా లోకవదేవ కలహప్రవృత్తేరావశ్యకత్వాన్నియతం తేషాం ప్రవర్తనమసత్యన్యస్మిన్నియన్తరి న యుక్తమిత్యర్థః ।
యత ఇతి ।
యతస్తే వాతాదయో రాజ్ఞో భృత్యా ఇవ బిభ్యతి తత్తేషాం నియన్తృ బ్రహ్మాస్తీతి యోజనా ।
నను సైషా బ్రహ్మణో మీమాంసా భవతీతి వక్తవ్యం తస్యైవ భయాదిహేతుత్వేన ప్రకృతత్వాత్ నానన్దస్యేత్యాశఙ్కాం వారయన్మీమాంసావాక్యమవతారయతి –
యస్మాదిత్యాదినా ।
ఆనన్దం బ్రహ్మేతి ।
'యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ ఇతి బ్రహ్మణ ఎవానన్దరూపత్వస్యోక్తత్వాన్నాసఙ్గతిరితి భావః ।
నన్వానన్దస్వరూపస్య దుఃఖాదిస్వరూపవత్ప్రసిద్ధత్వాదానన్దస్వరూపం న విచారణీయమితి మత్వా శఙ్కతే –
కిమానన్దస్యేతి ।
బ్రహ్మస్వరూపతయా శ్రుత ఆనన్దో విషయానన్దవజ్జన్యో నిత్యో వేతి సంశయనివృత్త్యర్థా మీమాంసేత్యాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
స్రక్చన్దనాదిర్విషయః, తదనుభవితా పురుషో విషయీ, తయోః సమ్బన్ధేనేత్యర్థః ॥
నను బ్రహ్మానన్దస్య చేన్మీమాంసా ప్రస్తుతా కిమర్థస్తర్హి మానుషాద్యానన్దోపన్యాసః ? తత్రాహ –
తత్ర లౌకిక ఇతి ।
బాహ్యసాధనాని విషయాః, ఆధ్యాత్మికాని సాధనాని దేహమధికృత్య వర్తమానాని యౌవనాదీని, తేషాం ద్వివిధానాం సాధనానాం సమ్పత్తిర్మేలనం నిమిత్తం యస్యానన్దస్య స తథా । అత ఎవానన్దస్యోత్కర్షో నిర్దిశ్యతే ‘స ఎకో మానుషః’ ఇత్యాదినేతి శేషః ।
బ్రహ్మానన్దానుగమార్థమితి ।
లౌకిక ఆనన్దః క్వచిత్కాష్ఠాం ప్రాప్తః సాతిశయత్వాత్పరిమాణవదిత్యానన్దతారతమ్యావధిత్వేన నిరతిశయస్వాభావికానన్దరూపబ్రహ్మానన్దానుమానార్థం లౌకిక ఆనన్దో నిర్దిశ్యత ఇత్యర్థః ।
అనుగమమేవ విశదయతి –
అనేన హీతి ।
బ్రహ్మానన్దస్య విషయానుసన్ధానవిముఖవిద్వద్బుద్ధివిషయత్వాచ్చ న విషయవిషయిసమ్బన్ధజనితత్వమిత్యాశయేనాహ –
వ్యావృత్తేతి ।
వ్యావృత్తా నివృత్తా విషయా యస్యా బుద్ధేః సకాశాత్సా తథా ।
ప్రకారాన్తరేణ లౌకికానన్దానాం బ్రహ్మానన్దావగమోపాయత్వమభిప్రేత్యాహ –
లౌకికోఽపీతి ।
మాత్రా అవయవః । లోకికానన్దానాం హిరణ్యగర్భానన్దాదర్వాక్తారతమ్యేన నికర్షః, మానుషానన్దాదూర్ధ్వం తారతమ్యేనోత్కర్ష ఇతి వ్యవస్థా ।
తత్ర లౌకికానన్దస్య బ్రహ్మానన్దమాత్రారూపత్వం ప్రపఞ్చయన్నాదౌ తత్ర నికర్షప్రయోజకమాహ –
అవిద్యయేతి ।
తిరస్క్రియమాణే విజ్ఞాన ఇతి ।
వివేకే తారతమ్యేనాభిభూయమాన ఇత్యర్థః ; తథా చ వివేకాభిభవ ఎకో నికర్షప్రయోజక ఇతి భావః ।
తత్ర ప్రయోజకాన్తరం సూచయతి –
ఉత్కృష్యమాణాయాం చేతి ।
కామక్రోధాదిలక్షణైః స్వకార్యవిశేషైర్నిబిడాయామిత్యర్థః ।
కర్మాపకర్షతారతమ్యమప్యపకర్షప్రయోజకమిత్యాశయేనాహ –
కర్మవశాదితి ।
యథావిజ్ఞానం విభావ్యమాన ఇతి సమ్బన్ధః ।
విషయాపకర్షాదికమపి తత్ర ప్రయోజకమిత్యాశయేనాహ –
విషయాదీతి ।
చలః క్షణికః, అనవస్థితః అనేకరూపః, అపకర్షతారతమ్యోపేత ఇతి యావత్ । సమ్పద్యతే, బ్రహ్మానన్దో లౌకికః సమ్పద్యత ఇత్యర్థః । యోఽయం బ్రహ్మానన్దస్య విషయవిశేషాదికృతవృత్త్యుపహితో భాగః ఎష ఎవ మాత్రాశబ్దితో లౌకికాన్ద ఇతి భావః ।
స ఎవేతి ।
వ్యావృత్తవిషయబుద్ధిగమ్య ఇత్యత్ర అకామహతవిద్వచ్ఛ్రోత్రియప్రత్యక్షగమ్యత్వేన ప్రకృతో బ్రహ్మానన్ద ఎవ మనుష్యగన్ధర్వాద్యుత్తరోత్తరభూమిషు బ్రహ్మణ ఆనన్ద ఇత్యన్తాసు శతగుణోత్తరోత్కర్షేణ విభావ్యత ఇతి సమ్బన్ధః ।
ఉత్తరోత్తరమానన్దోత్కర్షే పూర్వోక్తానామవిద్యాదీనామపకర్షతారతమ్యం ప్రయోజకమాహ –
అవిద్యాకామకర్మాపకర్షేణేతి ।
అకామహతేతి ।
అకామహతవిద్వచ్ఛ్రోత్రియపదానాం కర్మధారయః । ‘శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య’ ఇత్యత్రాకామహతత్వం సాతిశయమితి వక్ష్యతి, తద్వదత్రాపీతి శఙ్కానిరాసార్థం విద్వత్పదమ్ , తచ్చ బ్రహ్మసాక్షాత్కారవత్పరమితి మన్తవ్యమ్ ।
బ్రహ్మణ ఇత్యస్య వివరణమ్ –
హిరణ్యగర్భస్యేతి ॥
మాత్రాభూతేన లౌకికానన్దజాతేనావగన్తవ్యం బ్రహ్మానన్దం దర్శయతి –
నిరస్తే త్వితి ।
సాధనసమ్పత్తికృతవృత్తివిశేషోపహితస్వరూపానన్దో విషయః, తదనుభవితా జీవో విషయీ, తయోర్విభాగో మూలావిద్యాప్రయుక్తః ; తస్మిన్నవిద్యాకృతే బ్రహ్మాత్మైక్యవిద్యయా నిరస్తే సతి య ఆనన్దః సమాధావభివ్యజ్యతే స ఎవ స్వాభావికః పిరపూర్ణ ఎకరూపో బ్రహ్మానన్ద ఇత్యవగతో భవతీత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - యథోక్తాః సర్వే లౌకికానన్దా యస్య మాత్రాః సముద్రామ్భస ఇవ విప్రుషః, స స్వాభావిక ఆనన్దో విద్వత్ప్రత్యక్షసిద్ధోఽస్తి, స ఎవ బ్రహ్మానన్ద ఇత్యేవం మాత్రారూపలౌకికానన్దైర్నిత్యో బ్రహ్మానన్దో విదితో భవతీతి ।
ఎతమర్థమితి ।
అద్వైతానన్దావగమోపాయభూతం లౌకికానన్దం విభావయిష్యన్ప్రదర్శయిష్యన్నాహ శ్రుతిరిత్యర్థః ।
ప్రథమవయా ఇతి ।
పూర్వవయా ఇత్యర్థః । సాధుర్యథోక్తకారీ ।
ఆశుతమ ఇతి ।
భోగ్యేషు వస్తుషు యథాకాలమవిలమ్బేన ప్రవృత్తిమానితి యావత్ ।
దృఢతమ ఇతి ।
యుద్ధాదిషు ప్రవృత్తౌ మనోధైర్యవానిత్యర్థః ।
బలవత్తమ ఇతి ।
కాయికబలాతిశయవిశేషవానిత్యర్థః ।
'యువా స్యాత్’ ఇత్యాదేః పిణ్డితార్థమాహ –
ఎవమాధ్యాత్మికేతి ।
ఆత్మానం దేహమధికృత్య యాని సాధనాని సమ్భావ్యన్తే తైః సర్వైః సమ్పన్న ఇత్యర్థః ।
విత్తస్య దృష్టార్థత్వమేవ వివృణోతి –
ఉపభోగేతి ।
అదృష్టార్థత్వవివరణమ్ –
కర్మేతి ।
మనుష్యాః సన్త ఇతి ।
అస్మిన్కల్పే మనుష్యాః సన్త ఇత్యర్థః ।
తేషామానన్దోత్కర్షే హేతుమాహ –
తే హీతి ।
ఆకాశగమనాదిశక్తిసఙ్గ్రహార్థమాదిగ్రహణమ్ । ఉక్తశక్త్యాదిసమ్పత్తిః శాస్త్రప్రసిద్ధేతి సూచనార్థో హి-శబ్దః । కార్యకరణానాం సూక్ష్మత్వం ప్రాయేణ శీతోష్ణాదిద్వన్ద్వాభిఘాతాయోగ్యత్వమ్ ।
తస్మాదితి ।
సూక్ష్మకార్యకరణవత్త్వాదిత్యర్థః ।
ద్వన్ద్వేతి ।
అల్పానాం ద్వన్ద్వానాం ప్రాప్తావపి తేషాం ప్రతిఘాతే నివారణే యా శక్తిః యా చ స్రక్చన్దనాదీనామానన్దసాధనానాం సమ్పత్తిః సా చాస్తీత్యర్థః ।
ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ప్రసాదో విక్షేపరాహిత్యమ్ , శుద్ధివిశేష ఇతి యావత్ । మనుష్యగన్ధర్వాణాం స్వరూపం వార్తికే దర్శితమ్ - ‘సుగన్ధినః కామరూపా అన్తర్ధానాదిశక్తయః । నృత్తగీతాదికుశలా గన్ధర్వాః స్యుర్నృలౌకికాః’ ఇతి ।
దేవగన్ధర్వాదీనామపి యథోక్తసామగ్ర్యుత్కర్షతారతమ్యకృతచిత్తప్రసాదవిశేష ఆనన్దోత్కర్షతారతమ్యప్రయోజక ఇత్యతిదిశతి –
ఎవమితి ।
భూమిః పదమ్ , దేవగన్ధర్వత్వాద్యవస్థేతి యావత్ ।
'స ఎకో మానుష ఆనన్దః’ ఇత్యత్ర ప్రథమపర్యాయే ‘శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య’ ఇతి కుతో న పఠ్యతే ? తత్రాహ –
ప్రథమమితి ।
మనుష్యేతి ।
మనుష్యస్య సార్వభౌమస్య యో విషయభోగః విషయానన్దః తద్గోచరకామరహితస్య మనుష్యగన్ధర్వానన్దప్రాప్తిసాధనంసపత్తిం వినైవ తమానన్దమత్రైవ లోకే కామయమానస్య శ్రోత్రియస్య మనుష్యానన్దాచ్ఛతగుణితేన మనుష్యగన్ధర్వానన్దేన తుల్యః సన్నానన్దో భవతీతి వక్తవ్యమిత్యేతదర్థమిత్యర్థః । మానుషానన్దే కామాభావప్రయోజకవివేకోపయోగిత్వేన మనుష్యగన్ధర్వానన్దే కామోపయోగిగుణదర్శనోపయోగిత్వేన చ సాఙ్గాధ్యయనవత్త్వరూపం శ్రోత్రియత్వముపాత్తమితి మన్తవ్యమ్ । నను మనుష్యగన్ధర్వస్య నృత్తగీతాదిసామగ్రీవిశేషమహిమ్నా యో హర్షవిశేషో భవతి స కథమత్రైవాకామహతశ్రోత్రియస్య భవేదితి చేత్ , అత్రాహుః - మా భూదయం హర్షవిశేషః తస్య క్షణికస్య ముఖ్యానన్దత్వాభావాత్ , కస్తర్హి తస్య ముఖ్యానన్దః ? ఉచ్యతే - మనుష్యగన్ధర్వస్య స్వోచితవిషయప్రాప్త్యా తదిచ్ఛాయాం శాన్తాయాం నృత్తగీతాదిజనితహర్షవిశేషేషు చ శాన్తేషు యా తృప్తిరనుగచ్ఛతి సైవ ముఖ్య ఆనన్దః, తథా చ స్మర్యతే - ‘యచ్చ కామసుఖం లోకే యచ్చ దివ్యం మహత్సుఖమ్ । తృష్ణాక్షయసుఖస్యైతే నార్హతః షోడశీం కలామ్’ ఇతి । స చ తృప్తిరూపో ముఖ్యానన్దో మనుష్యగన్ధర్వేణ సమానః శ్రోత్రియస్య సమ్భవతి । న చాస్య శ్రోత్రియస్య మనుష్యగన్ధర్వానన్దే కామనావత్త్వాన్న తృష్ణాక్షయ ఇతి వాచ్యమ్ , తథాపి మనుష్యగన్ధర్వాణాం తత్పర్యాయపఠితశ్రోత్రియస్య చ మానుషానన్దగోచరతృష్ణాక్షయసామ్యేన తృప్తిలక్షణానన్దసామ్యే బాధకాభావాదితి । మనుష్యగన్ధర్వపర్యాయే పఠితస్య శ్రోత్రియస్య మనుష్యగన్ధర్వానన్దగోచరకామనావత్త్వమ్ ‘మనుష్యవిషయభోగ - - ‘ ఇతి భాష్యే మనుష్యగ్రహణసూచితమ్ , వార్తికేఽపి స్పష్టమేవ దర్శితమ్ - ‘మార్త్యాద్భోగాద్విరక్తస్య హ్యుత్తరాహ్లాదకామినః’ ఇతి । ఎవముత్తరత్రాపి తత్తత్పర్యాయపఠితస్య శ్రోత్రియస్య తత్పూర్వపూర్వభూమ్యన్తానన్దేషు కామానభిభూతత్వం తత్తద్భూమిగతానన్దకామనావత్త్వం చోహనీయమ్ ।
నను సార్వభౌమస్యాశ్రోత్రియత్వాత్పూర్వే వయస్యతిక్రాన్తమర్యాదత్వాచ్చ న తస్య మానుషానన్దః సమ్పూర్ణ ఇత్యాశఙ్కావారణాయోక్తం స్మారయతి –
సాధ్వితి ।
సాధుపదాద్యథోక్తకారిత్వరూపమవృజినత్వం గృహ్యతే, తతో న తస్యాతిక్రాన్తమర్యాదత్వాశఙ్కా, తథా అధ్యాయకపదాచ్ఛ్రోత్రియత్వం గృహ్యత ఇత్యర్థః । ఎవమ్ ‘శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య’ ఇతి ప్రతిపర్యాయం శ్రుతస్య శ్రోత్రియస్యాపి యథోక్తకారిత్వరూపమవృజినత్వమపేక్షితమ్ , అన్యథా అధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయత్వేన శ్రోత్రియస్యాపి తస్య యథోక్తకారిభిః శ్రోత్రియైర్నిన్ద్యమానస్య మనుష్యగన్ధర్వాదితుల్యానన్దప్రాప్త్యసమ్భవప్రసఙ్గాద్ , అత ఎవ శ్రుత్యన్తరే తదపి పఠ్యతే - ‘యశ్చ శ్రోత్రియోఽవృజినోఽకామహతః’ ఇతి ।
నను ద్వితీయపర్యాయమారభ్య శ్రుతానాం శ్రోత్రియాణాం మధ్యే కస్యచిన్మనుష్యగన్ధర్వానన్దేన తుల్య ఆనన్దః కస్యచిత్తు దేవగన్ధర్వానన్దేనేత్యాదిలక్షణో విశేషః కిఙ్కృతః శ్రోత్రియత్వావృజినత్వాకామహతత్వానామానన్దసాధనానామేకరూపత్వాదితి ; నేత్యాహ –
తే హీతి ।
హి-శబ్దోఽవధారణార్థః । సర్వత్ర సర్వేషు శ్రోత్రియేషు శ్రోత్రియత్వావృజినత్వే ఎవావిశిష్టే తుల్యే, న త్వకామహతత్వమపి, తత్తు తత్తత్పర్యాయగతస్య శ్రోత్రియస్య విశిష్యతే భిద్యతే ।
తద్భేదే హేతుః –
విషయేతి ।
మనుష్యగన్ధర్వపర్యాయస్థశ్రోత్రియస్య మానుషానన్దమాత్రే కామాభావః తస్య తదతిరిక్తానన్దేషు సర్వత్ర సాభిలాషత్వాత్ , తథా దేవగన్ధర్వపర్యాయస్థస్య శ్రోత్రియస్య మానుషానన్దే మనుష్యగన్ధర్వానన్దే చ విషయే కామాభావః తస్య తదతిరిక్తానన్దేషు సర్వత్ర సాభిలాషత్వాత్ । ఎవముత్తరత్రాపి । ఎతదుక్తం భవతి – కామస్య విషయబాహుల్యరూపోత్కర్షే సతి తన్నివృత్తిరూపస్యాకామహతత్వస్యాపకర్షరూపో విశేషో భవతి, కామస్య విషయాల్పత్వరూపాపకర్షేసతి తన్నివృత్తిరూపస్యాకామహతత్వస్యోత్కర్షరూపో విశేషో భవతీతి । తథా చాకామహతత్వోత్కర్షాదుత్తరోత్తరమానన్దోత్కర్షః శ్రోత్రియాణామితి స్థితమ్ ।
ఎవం యావద్యావదకామహతత్వోత్కర్షస్తావత్తావచ్ఛ్రోత్రియానన్దోత్కర్ష ఇతి శ్రుత్యర్థే స్థితే ఫలితం శ్రుతితాత్పర్యమాహ –
అత ఇతి |
తద్విశేషత ఇతి ।
అకామహతత్వవిశేషతః శ్రోత్రియేష్వాన్దోత్కర్షోపలబ్ధ్యా సర్వాత్మనా కామోపశమే సతి సర్వోత్కృష్టః పరమానన్దః ప్రాప్తో భవేదితి యతః ప్రతిభాతి అతః అకామహతగ్రహణం నిరతిశయస్యాకామహతత్వస్య పరమానన్దప్రాప్తిసాధనత్వవిధానార్థమితి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
'తే యే శతం మనుష్యగన్ధర్వాణామానన్దాః’ ఇత్యాదిపదజాతం న వ్యాఖ్యేయం ప్రథమపర్యాయవ్యాఖ్యానేన గతార్థత్వాదిత్యాశయేనాహ –
వ్యాఖ్యాతమన్యదితి ।
జాతిత ఇతి ।
జన్మత ఇత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి – కల్పాదావేవ దేవలోకే జాతా గాయకా దేవగన్ధర్వా ఇతి ।
కర్మదేవత్వం వివృణోతి –
యే వైదికేనేతి ।
కేవలేనేతి ।
ఉపాసనాసముచ్చయరహితేనేత్యర్థః । దేవానపియన్తి దేవైశ్చన్ద్రాదిభిరధిష్ఠితాల్లోఀకాన్యాన్తీత్యర్థః ।
'తే యే శతం ప్రజాపతేరానన్దాః, స ఎకో బ్రహ్మణ ఆనన్దః’ ఇత్యత్రానన్దస్య పరిమాణకథనలిఙ్గేన బ్రహ్మశబ్దస్య హిరణ్యగర్భపరత్వమాహ –
సమష్టీత్యాదినా ।
సమష్టివ్యష్టిరూపః వ్యాప్యవ్యాపకరూపః । తత్ర కార్యాత్మనా వ్యాప్యః కారణాత్మనా వ్యాపక ఇత్యర్థః ।
తదీయవ్యాప్తేరవధిమాహ –
సంసారేతి ।
బ్రహ్మాణ్డవ్యాపీత్యర్థః ।
యత్రైత ఇతి ।
యత్ర హిరణ్యగర్భే ప్రకృతా ఆనన్దవిశేషాః పారిమాణత ఎకత్వమివ గచ్ఛన్తి సాంసారికానన్దోత్కర్షసర్వస్వం యత్రేత్యర్థః । తన్నిమిత్త ఇతి । తస్యానన్దోత్కర్షసర్వస్వభూతస్య ఫలస్య నిమిత్తభూతో ధర్మశ్చ యత్ర నిరవధిక ఇత్యర్థః ।
తద్విషయమితి ।
యథోక్తఫలతన్నిమిత్తధర్మాదివిషయకం జ్ఞానం చ యత్ర నిరతిశయమిత్యర్థః ।
అకామహతత్వం చేతి ।
హిరణ్యగర్భస్య తావత్పూర్వభూమిషు నాస్తి కామనా, స్వభూమ్యపేక్షయా తాసామత్యన్తనికృష్టత్వాత్ ; స్వభూమావపి నాస్తి కామనా, తస్యాః ప్రాప్తత్వాత్ , అప్రాప్తవస్తుగోచరత్వాత్కామనాయాః ; అతస్తస్యాకామహతత్వమపి నిరతిశయమిత్యర్థః । తథా చ స్మృతిః ‘జ్ఞానమప్రతిఘం యస్య వైరాగ్యం చ జగత్పతేః । ఐశ్వర్యం చైవ ధర్మశ్చ సహ సిద్ధం చతుష్టయమ్’ ఇతి । నను మానుషానన్దోఽస్మాకం ప్రసిద్ధ ఎవ, మనుష్యస్య ప్రత్యక్షత్వేన ముఖప్రసాదాదిలిఙ్గైస్తదీయానన్దస్యోత్ప్రేక్షితుం శక్యత్వాద్ , అన్యే త్వస్మాకమప్రసిద్ధా ఇతి కథం తద్ద్వారా బ్రహ్మానన్దానుగమసిద్ధిరప్రిసిద్ధేనాప్రసిద్ధబోధనాయోగాత్ , అతోఽన్యైరప్యానన్దైః ప్రసిద్ధైరేవ భవితవ్యమ్ , తేషాం ప్రసిద్ధిమాశ్రిత్య బ్రహ్మానన్దానుగమ ఇత్యయమర్థః ప్రాగాచార్యైరేవ దర్శితః ‘అనేన హి ప్రసద్ధేనానన్దేన వ్యావృత్తవిషయబుద్ధిగమ్య ఆనన్దోఽనుగన్తుం శక్యతే’ ఇత్యాదినా । నైష దోషః, మనుష్యగన్ధర్వాద్యానన్దానాం ప్రసిద్ధిసమ్పాదనాయైవ ప్రతిపర్యాయం మనుష్యలోకస్థశ్రోత్రియప్రత్యక్షత్వకథనాత్ ।
ఇమమేవాభిప్రాయం ప్రకటయితుం హిరణ్యగర్భానన్దస్య తత్పర్యాయస్థశ్రోత్రియప్రత్యక్షత్వమాహ –
తస్యైష ఆనన్ద ఇతి ।
హిరణ్యగర్భాద్యానన్దస్య బ్రహ్మానన్దావగమోపాయత్వసిద్ధ్యుపయోగితయా ప్రసిద్ధత్వకథనపరేణ ‘శ్రోత్రియస్య చాకామహతస్య’ ఇతి వాక్యజాతేనాన్యదపి సిధ్యతీత్యాహ –
తస్మాదితి ।
మనుష్యస్య సతః శ్రోత్రియస్య శ్రోత్రియత్వాదిత్రితయమహిమ్నా హిరణ్యగర్భాదితుల్యానన్దకథనాత్త్రీణ్యప్యేతాన్యానన్దప్రాప్తౌ సాధనానీతి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
త్రిషు మధ్యే విశేషమాహ –
తత్రేతి ।
సర్వేషాం శ్రోత్రియాణాం శ్రోత్రియత్వావృజినత్వే నియతే సాధారణే, అకామహతత్వమేవోత్కృష్యమాణం సదానన్దోత్కర్షే కారణమిత్యతః ప్రకృష్టసాధనతా అకామహతత్వస్యావగమ్యత ఇత్యర్థః ।
యదుక్తం ప్రకారాన్తరేణ బ్రహ్మానన్దానుగమప్రదర్శనాయ లౌకికోఽప్యానన్దో బ్రహ్మానన్దస్యైవ మాత్రేతి, తమేవ ప్రకారాన్తరేణ బ్రహ్మానన్దానుగమమిదానీం లౌకికానన్దానాం బ్రహ్మానన్దమాత్రాత్వప్రదర్శనపూర్వకం దర్శయతి –
తస్యేత్యాదినా ।
తస్య బ్రహ్మణ ఇతి సమ్బన్ధః । ఆనన్ద ఇత్యనన్తరమపిశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః । స చ పూర్వోక్తానన్దానామనుక్తానాం చ సఙ్గ్రహార్థ ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
సర్వేషామేవ లౌకికానన్దానాం బ్రహ్మానన్దైకదేశత్వే మానమాహ –
ఎతస్యైవేతి ।
అన్యానీతి ।
బ్రహ్మణః సకాశాదాత్మానమన్యత్వేన మన్యమానాని భూతాని ప్రాణిన ఇత్యర్థః ।
లౌకికానన్దస్య పరమానన్దమాత్రాత్వే మానసిద్ధే ఫలితమాహ –
స ఎష ఇతి ।
పూర్వోక్తో లౌకికానన్దో యస్య మాత్రా యస్మాదుపాధితో భిన్నో యత్రైవోపాధివిలయే పునరేకతాం గచ్ఛతి స ఆనన్దః స్వాభావికో నిత్యోఽస్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
అద్వైతత్వాదితి ।
'అథ యదల్పం తన్మర్త్యమ్’ ఇతి శ్రుత్యా పరిచ్ఛిన్నస్యానిత్యత్వప్రతిపాదనాదద్వైతత్వం నిత్యత్వసాధనే సమర్థమితి మన్తవ్యమ్ ।
నను బ్రహ్మానన్దస్యాద్వైతత్వమసిద్ధమ్ ‘రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి’ ఇత్యానన్దానన్దిభావేన బ్రహ్మానన్దజీవయోర్భేదావగమాదిత్యత ఆహ –
ఆనన్దానన్దినోశ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । అత్రేత్యస్య విద్యాకాల ఇత్యర్థః । తతశ్చావిద్యాకాల ఎవావిద్యికో భేదో న విద్యాకాలే విద్యయా భేదకోపాధేరవిద్యాయా నిరస్తత్వాదిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - బ్రహ్మానన్దజీవయోరవిద్యాకల్పితో విభాగో న వాస్తవః, అతో బ్రహ్మానన్దస్య నాద్వైతత్వహానిరితి ॥
ఎవమ్ ‘సైషానన్దస్య మీమాంసా భవతి’ ఇత్యుపక్రమ్య శ్రుత్యా మాత్రాభూతసాతిశయానన్దోపన్యాసద్వారా సూచితయా ‘లౌకికానన్దః క్వచిత్కాష్ఠాం ప్రాప్తః సాతిశయత్వాత్’ ‘లౌకికానన్దో యస్య మాత్రా సముద్రామ్భస ఇవ విప్రుట్’ ఇత్యాదిలక్షణయా మీమాంసయా ‘అస్త్యద్వితీయః పరమానన్దః’ ఇతి నిర్ణయః కృత ఇతి ప్రదర్శ్య ఇదానీముత్తరవాక్యతాత్పర్యమాహ –
తదేతదితి ।
తదేతత్ బ్రహ్మానన్దస్యాద్వితీయత్వస్వాభావికత్వాదిలక్షణం మీమాంసాఫలం మీమాంసయా నిర్ణీతమిత్యర్థః ।
'స యశ్చాయమ్’ ఇత్యత్ర స ఇతి శబ్దేన గుహానిహితవాక్యే తద్వృత్తిస్థానీయే ప్రవేశవాక్యే చ నిర్దిష్టః ప్రత్యగాత్మా నిర్దిశ్యత ఇత్యాహ –
యో గుహాయామితి ।
ఆకాశే యా గుహా తస్యామిత్యన్వయః । యోఽన్నమయాన్తమాకాశాదికార్యం సృష్ట్వా తదేవ కార్యమనుప్రవిష్ట ఇత్యర్థః ।
అయమిత్యనేన తస్యాపరోక్షత్వముచ్యత ఇత్యాశయేనాహ –
కోఽసావిత్యాదినా ।
పురుష ఇతి ।
శరీర ఇత్యర్థః ।
శ్రోత్రియప్రత్యక్ష ఇతి ।
యద్యపి లౌకికానన్దానామేవ పూర్వత్ర శ్రోత్రియప్రత్యక్షత్వం నిర్దిష్టం న పరమానన్దస్య, తథాపి తత్ర పరమానన్దస్యాకామహతవిద్వచ్ఛ్రోత్రియప్రత్యక్షత్వమర్థాన్నిర్దిష్టమితి తదభిప్రాయోఽయం గ్రన్థః, అకామహతత్వస్య నిరతిశయోత్కర్షే సతి విదుషః పరమానన్దప్రాప్తేః ప్రాగుపపాదితత్వాదితి మన్తవ్యమ్ । యో విద్వత్ప్రత్యక్షత్వేన బ్రహ్మాదిసర్వభూతోపజీవ్యానన్దానుగమ్యత్వేన చ ప్రకృతః పరమానన్దః, సోఽసావాదిత్యదేవతాధేయత్వేన నిర్దిశ్యత ఇత్యర్థః ।
స ఎక ఇతి ।
‘స యశ్చాయం పురుషే’ ఇతి వాక్యనిర్దిష్టస్య బుద్ధ్యవచ్ఛిన్నజీవరూపానన్దస్య ‘యశ్చాసావాదిత్యే’ ఇతి వాక్యే ఆదిత్యాన్తఃస్థత్వేన నిర్దిష్టస్య మాయావచ్ఛిన్నపరమానన్దస్య చ ‘స ఎకః’ ఇతి వాక్యేనోపాధిద్వయనిరసనపూర్వకం స్వాభావికమభిన్నత్వముపదిశ్యతే, అస్మిన్నర్థే ఇత్థమక్షరయోజనా - సః ద్వివిధోఽప్యానన్దో వస్తుత ఎక ఎవేతి । భిన్నప్రదేశస్థయోర్ఘటాకాశాకాశయోరాకాశస్వరూపేణ యథైకత్వమితి దృష్టాన్తార్థః ।
నను ‘స యశ్చాయం పురుషే’ ఇతి సామాన్యతః శరీరస్థత్వేనాత్మనో నిర్దేశో న యుక్తః ప్రసిద్ధివిరోధాదితి శఙ్కతే –
నన్వితి ।
తన్నిర్దేశ ఇతి ।
తస్యాత్మనోఽధ్యాత్మనిర్దేశే వివక్షితే సతీత్యర్థః ।
కథం తర్హి నిర్దేశః కర్తవ్య ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
యశ్చాయం దక్షిణ ఇతి ।
'య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్పురుషః’ ఇతి శ్రుత్యన్తరే దక్షిణాక్షిగ్రహణస్య ప్రసిద్ధత్వాత్తదైకరూప్యాయాత్రాపి తథా నిర్దేశ ఎవ యుక్త ఇత్యర్థః ।
తత్ర సోపాధికస్య బ్రహ్మణ ఉపాసనార్థం స్థానవిశేషనిర్దేశేఽపి నాత్ర తదపేక్షేతి పరిహరతి –
న, పరాధికారాదితి ।
నిరుపాధికాత్మప్రకరణాదిత్యర్థః ।
హేతుం సాధయతి –
పరో హీత్యాదినా ।
నను పరస్య ప్రకృతత్వేఽపి ‘యశ్చాసావాదిత్యే’ ఇత్యాదౌ సోపాధికముపాస్యమేవ నిర్దిశ్యతామితి ; నేత్యాహ –
న హ్యకస్మాదితి ।
పరమాత్మని ప్రకృతే సతి ‘స యశ్చాయమ్’ ఇత్యాదౌ ప్రకృతపరమాత్మాకర్షకసర్వనామశ్రుతిషు చ సతీషు కథమకస్మాద్ధేతుం వినాత్ర సోపాధికో నిర్దేష్టుం యుక్తః తస్యాప్రకృతత్వాదిత్యర్థః ।
నను తర్హి పరస్యైవ ధ్యానార్థమాదిత్యాదిస్థాననిర్దేశోఽత్రాస్తు ; నేత్యాహ –
పరమాత్మవిజ్ఞానం చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । నిరుపాధికస్య ‘తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే’ ఇత్యాదౌ ధ్యాననిషేధాదత్ర తద్ధ్యానవివక్షాయాం మానాభావాచ్చేత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
పరాధికారాత్పర ఎవ నిర్దిశ్యతే నాపరః, అతో నాక్షిస్థాననిర్దేశాపేక్షేత్యర్థః ।
ఇతశ్చాత్ర పర ఎవ నిర్దిశ్యత ఇత్యాహ సిద్ధాన్తీ –
నన్వానన్దస్యేతి ।
ఫలస్వరూపమేవ కథయతి –
అభిన్నస్వభావక ఇత్యాదినా ।
న చ మీమాంసాఫలస్యానుపసంహారే కానుపపత్తిరితి వాచ్యమ్ , మీమాంస్యత్వేనోపక్రాన్తస్యానన్దస్య ‘స యశ్చాయమ్’ ఇత్యాదావద్వితీయత్వేనోపసంహారాభావే చరమపర్యాయనిర్దిష్టే విషయవిషయిసమ్బన్ధజనితే సాతిశయే హిరణ్యగర్భానన్ద ఎవ మీమాంసాపర్యవసానాపత్త్యా తదద్వితీయత్వనిర్ణయాలాభలక్షణాయా అనుపపత్తేః సత్త్వాత్ ।
సిద్ధాన్త్యేవ స్వపక్షే పురుష ఇత్యాద్యవిశేషతో నిర్దేశస్యానుకూల్యమాహ –
నను తదనురూప ఎవేతి ।
'స యశ్చాయమ్’ ఇతి వాక్యం జీవానువాదకమ్ , ఆదిత్యవాక్యమీశ్వరానువాదకమ్ , ‘స ఎకః’ ఇతి తు తయోర్భిన్నాధికరణస్థయోరుపాధివిశేషనిరసనద్వారా ఎకత్వబోధకమితి రీత్యా నిర్దేశస్యానురూప్యమ్ । తే చ భిన్నే అధికరణే ఆదిత్యః శరీరం చేతి మన్తవ్యమ్ ।
అత్రోపసనవివక్షాభావే సత్యాదిగ్రహణం విఫలమ్ , ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యాదావివేశ్వరస్య శబ్దాన్తరేణైవ నిర్దేశసమ్భవాదితి మత్వా శఙ్కతే –
నన్వేవమపీతి ।
ఉక్తరీత్యా పరమాత్మనిర్దేశాదేరావశ్యకత్వేఽపీత్యర్థః । ఆదిత్యదేవతాయా ఉత్కృష్టోపాధికత్వాత్తదన్తఃస్థత్వేన పరమాత్మనో నిర్దేశే తస్యాప్యుత్కృష్టోపాధికత్వేనార్థాదుత్కర్షో నిర్దిష్టో భవతి ; తథా చ ‘స యశ్చాయమ్’ ఇత్యనేన నికృష్టమాత్మానమనూద్య ‘యశ్చాసావాదిత్యే’ ఇత్యనేనోత్కృష్టమీశ్వరం చానూద్య ‘స ఎకః’ ఇత్యనేన తయోర్నిరుపాధికపరమానన్దస్వరూపేణైకత్వే బోధితే సత్యుపాధితత్కృతోత్కర్షాపకర్షాణామపోహో భవతి ।
ఎవముత్కర్షప్రత్యాయనద్వారా తదపోహప్రయోజనకత్వాదాదిత్యగ్రహణం నానర్థకమితి పరిహరతి –
నానర్థకమితి ।
ఉత్కర్షస్యాపకర్షనిరూపకత్వాదుత్కర్షాపోహే నికర్షాపోహోఽపి భవతీతి మత్వా నికర్షాపోహోఽప్యాదిత్యగ్రహణప్రయోజనత్వేనోక్త ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
ఆదిత్యదేవతోపాధేరుత్కృష్టత్వే మానమాహ –
ద్వైతస్య హీతి ।
అత్ర సవితృశబ్దో మణ్డలపరః తదన్తర్గతశ్చ సమష్టిలిఙ్గదేహోఽపి వివక్షితః । తత్ర మణ్డలాత్మకః సవితా మూర్తస్య పర ఉత్కర్షః సార ఇతి యావత్ , తథా తదన్తర్గతో లిఙ్గాత్మా అమూర్తస్య పర ఉత్కర్షః, తదుభయమాదిత్యదేవతోపాధిభూతం మూర్తామూర్తలక్షణస్య ద్వైతస్య సారభూతమిత్యేతద్వాజసనేయకే ప్రసిద్ధమితి ద్యోతనార్థో హి-శబ్దః ।
నను బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేనోత్కర్షాద్యపోహే సతి కిం ఫలతీత్యాశఙ్క్యాహ –
స చేదితి ।
సవిత్రాదిద్వారా బుద్ధిస్థః సర్వోత్కృష్టః పరమేశ్వర ఇత్యర్థః । తథా చ సోపాధిక ఈశ్వరః స్వోపాధిభూతం విశేషం పరిత్యజన్ శరీరగతలిఙ్గాత్మకజీవోపాధ్యుపమర్దనేన పరమానన్దమపేక్ష్య పరమానన్దస్వరూపేణ సమ ఎకత్వమాపన్నో భవతి చేదిత్యర్థః ।
తతః కిమిత్యత ఆహ –
న కశ్చిదితి ।
నిర్విశేషపరమానన్దబ్రహ్మణా సహైకత్వలక్షణమ్ ‘స ఎకః’ ఇతి వాక్యే ప్రకృతాం గతిం గతస్య విదుషః సగుణముక్తస్యేవోత్కర్షో వా సంసారిణ ఇవాపకర్షో వా న కశ్చిదస్తీతి సిధ్యతీత్యర్థః ।
నను నికర్షస్య హేయత్వేఽపి పరమముక్తస్యోత్కర్షః కిమితి హేయః, సూర్యాదేరివోత్కర్షం ప్రాప్తస్యాపి తస్య కృతార్థత్వసమ్భవాత్ , తథా చోత్కర్షాపోహప్రయోజనకమాదిత్యగ్రహణమసఙ్గతమితి ; నేత్యాహ –
అభయమితి ।
ముక్తస్యోత్కర్షప్రాప్త్యుపగమే తత్ప్రయోజకేనోపాధినాపి భవితవ్యమ్ , తథా చ సోపాధికస్య ముక్తస్య పరమానన్దరూపాదీశ్వరాద్భేదావశ్యమ్భావాత్సూర్యవాయ్వాదేరివ భయమావశ్యకమిత్యేకత్వజ్ఞానేన ముక్తిం ప్రాప్తస్య ‘అభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే’ ఇతి వచనమనుపపన్నమేవ స్యాత్ , తతో న విదుష ఉత్కర్షప్రాప్తిరిష్టేతి తదపోహప్రయోజనకమాదిత్యగ్రహణమం సఙ్గతమేవేతి భావః ॥
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరగ్రన్థమవతారయతి –
అస్తి నాస్తీత్యాదినా ।
వ్యాఖ్యాతో నిరాకృత ఇత్యర్థః ।
కథం నిరాకృత ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ –
కార్యేతి ।
కార్యం చ రసలాభశ్చ ప్రాణనం చాభయప్రతిష్ఠా చ భయదర్శనం చ, ఎతాన్యేవోపపత్తయ ఇత్యర్థః ।
విషయావితి ।
అవిశిష్టావితి శేషః ।
ఉచ్యత ఇతి ।
'స య ఎవంవిత్’ ఇత్యాదినా బ్రహ్మప్రాప్తిర్విదుష ఉచ్యత ఇత్యర్థః ।
నను తర్హి మధ్యమోఽనుప్రశ్నో విశిష్యేత ; నేత్యాహ –
మధ్యమ ఇతి ।
విదుషో బ్రహ్మప్రాప్తిప్రతిపాదనేనాన్త్యప్రశ్నాపాకరణే కృతే సతి అర్థాదవిదుషస్తత్ప్రాప్తిర్నాస్తీతి నిర్ణయలాభాన్మధ్యమప్రశ్నో నిరాకర్తవ్యత్వేన నావశిష్యతే, అతో న తదపాకరణాయ శ్రుత్యా ప్రయత్నః కృత ఇత్యర్థః । ఇదముపలక్షణమ్ ; అవిదుషో బ్రహ్మప్రాప్తిప్రశ్నస్యాతిఫల్గుత్వాచ్చ తదపాకరణాయ శ్రుత్యా న యత్యత ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
వేదనస్యోత్కర్షాదిరహితాద్వితీయస్వప్రకాశబ్రహ్మవిషయకత్వలాభే హేతుమాహ –
ఎవంశబ్దస్యేతి ।
లోకశబ్దస్య ప్రత్యక్షసిద్ధభోగ్యమాత్రపరత్వం వ్యావర్తయతి –
దృష్టాదృష్టేతి ।
'అస్మాల్లోకాత్ప్రేత్య’ ఇత్యనేన సర్వస్మాత్కర్మఫలాద్వైరాగ్యం వివక్షితమిత్యాహ –
నిరపేక్షో భూత్వేతి ।
అత్ర యేన క్రమేణైవ వేదనం ప్రాప్తం తత్క్రమానువాదపూర్వకమేవం వేదనఫలముచ్యత ఇతి ప్రతీయతే, తాం ప్రతీతిమాశ్రిత్య వ్యాఖ్యానమిదమ్ ; వివక్షితం తు వ్యాఖ్యానం కరిష్యమాణచిన్తావసానే భవిష్యతీతి మన్తవ్యమ్ ।
ఎవం విరక్తో భూత్వా ప్రథమం పుమాన్కిం కరోతి ? తత్రాహ –
ఎతమితి ।
యథోక్తమితి ।
'స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయః’ ఇత్యత్రాన్నరసవికారత్వేనోక్తమిత్యర్థః । విషయజాతమిత్యనేన వ్యష్టిపిణ్డవ్యతిరిక్తః సమష్టిపిణ్డాత్మా విరాడుచ్యతే ।
విరాజం వ్యష్టిపిణ్డవ్యతిరిక్తం న పశ్యతి చేత్కథం తర్హి పశ్యతీత్యాకాఙ్క్షాయాం తద్దర్శయన్నుపసఙ్క్రామతీత్యస్యార్థమాహ –
సర్వమితి ।
సమష్టిస్థూలాత్మానం విరాజమన్నమయాత్మానం పశ్యతి సమష్టివ్యష్ట్యాత్మకమన్నలక్షణం బ్రహ్మాహమితి పస్యతీతి యావత్ ।
తత ఇతి ।
విరాడాత్మకాదన్నమయకోశాదాన్తరమిత్యర్థః ।
ఎతమితి ।
'అన్యోఽన్తర ఆత్మా ప్రాణమయః’ ఇత్యత్ర ప్రకృతమిత్యర్థః ।
అవిభక్తమితి ।
సూత్రాత్మనా ఎకీభూతమిత్యర్థః । అత ఎవ సర్వపిణ్డవ్యాపిత్వరూపం సర్వాన్నమయాత్మస్థత్వవిశేషణం ప్రాణమయస్యోపపద్యతే । తథా చాన్నమయాత్మదర్శనానన్తరం తద్ధిత్వా యథోక్తం ప్రాణమయాత్మానం పశ్యతీత్యర్థః । ఎవముత్తరత్రాపి యోజనీయమ్ ।
ఉపసఙ్క్రామతీతి ।
ఎవం క్రమేణానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రమ్యానన్తరమానన్దమయం ప్రతి పుచ్ఛప్రతిష్ఠాభూతముత్కర్షాదిరహితం సత్యజ్ఞానానన్తలక్షణం బ్రహ్మాహమస్మీతి పశ్యంస్తదేవ ప్రాప్నోతీతి భావః ।
అథేతి ।
ఎవంవిదేవం వేదనానన్తరమిత్యర్థః ॥
తత్రైతచ్చిన్త్యమితి ।
'స య ఎవంవిత్’ ఇత్యత్ర ‘ఉపసఙ్క్రామతి’ ఇత్యత్ర చ ఎవంవిత్స్వరూపం సఙ్క్రమణస్వరూపం చ విచారణీయమిత్యర్థః ।
కోఽయమేవంవిదిత్యుక్తం వివృణోతి –
కిమితి ।
అన్య ఇత్యస్య వివరణం ప్రవిభక్త ఇతి పక్షద్వయేఽప్యనుపపత్త్యభావాత్సంశయో న ఘటత ఇతి మత్వా పృచ్ఛతి –
కిం తత ఇతి ।
పక్షద్వయేఽప్యనుపపత్తిం సంశయకారణభూతామాహ –
యద్యన్యః స్యాదిత్యాదినా ।
'అన్యోఽసౌ ‘ ఇత్యనయా శ్రుత్యా జీవపరభేదచిన్తనస్యాజ్ఞానప్రయుక్తత్వప్రతిపాదనాత్తయోః స్వాభావికమన్యత్వమేతచ్ఛ్రుతివిరుద్ధం చేత్యర్థః ।
ఆనన్దమయమితి ।
ఉపసఙ్క్రమణస్య ప్రాప్తిరూపత్వమాశ్రిత్యేదముదాహరణమ్ ; తథా చ ఎవంవిత్పరయోరభేదే తయోః ప్రాప్తిం ప్రతి కర్తృకర్మభావో నోపపద్యత ఇత్యర్థః ।
కిం చ, తయోరభేదపక్షే కిం జీవస్య పరస్మిన్నన్తర్భావః కిం వా పరస్య జీవే ? నాద్యః, తథా సతి పరవ్యతిరేకేణ జీవాభావాదచేతనానాం సంసారిత్వాసమ్భవాచ్చానుభూయమానం సంసారిత్వం పరమాత్మన ఎవ ప్రసజ్యేతేత్యాహ –
పరస్యైవేతి ।
ద్వితీయే దోషమాహ –
పరాభావో వేతి ।
జీవనియన్తృత్వేన శ్రుతిసిద్ధస్య పరస్యాభావః ప్రసజ్యేతేత్యర్థః ।
పక్షద్వయేఽప్యపరిహార్యం దోషం శ్రుత్వా మధ్యస్థశ్చిన్తామాక్షిపతి –
యద్యుభయథేతి ।
జీవస్య పరస్మాదన్యత్వేఽనన్యత్వే చేత్యర్థః ।
నన్వభేదపక్షే ప్రాప్తో దోషో వక్ష్యమాణరీత్యా పరిహర్తుం శక్యత ఇతి వదన్తం చిన్తారమ్భవాదినం ప్రతి మధ్యస్థ ఎవాహ –
అథాన్యతరస్మిన్నితి ।
పరాపరయోర్వాస్తవౌ భేదాభేదావితి పక్షాన్తరం నిర్దుష్టం మన్యమానస్య భాస్కరాదేరభిప్రాయమనూద్య తస్మిన్నపి పక్షే చిన్తావైయర్థ్యమాహ –
తృతీయే వేతి ।
అదుష్ట ఇతి చ్ఛేదః ।
సిద్ధాన్తీ చిన్తావైయర్థ్యం నిరాకరోతి –
న, తన్నిర్ధారణేనేతి ।
తేషాం పక్షాణామన్యతమస్యాదుష్టత్వనిర్ధారణేనేత్యర్థః । చిన్తాం వినా నిర్ధారణాసమ్భవాదితి భావః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం తటస్థోక్తానువాదపూర్వకం వివృణోతి –
సత్యమిత్యాదినా ।
న శక్య ఇత్యత్ర యదిశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।
పునరపి మధ్యస్థశ్చిన్తావైయర్థ్యమాహ –
సత్యమర్థవతీతి ।
న తు నిర్ణేష్యసీతి ।
త్వయా నిర్ణేతుమశక్యమిత్యభిసన్ధిః ।
అభిసన్ధిమానేవ తటస్థం నిరాకరోతి –
కిమితి ।
నిర్ణయస్యాశక్యత్వమసిద్ధమిత్యారమ్భవాదినోఽపి గూఢోఽభిసన్ధిః ।
యథాశ్రుతముపాలమ్భం తటస్థః పరిహరతి –
నేతి ।
వేదవచనం న భవతీత్యర్థః ।
ఆరమ్భవాదీ న తు నిర్ణేష్యసీత్యత్ర హేతుం పృచ్ఛతి –
కథం తర్హీతి ।
యది న వేదవచనం తర్హి కథం న నిర్ణేష్యసీతి వదసీత్యర్థః ।
నిర్ణయస్యాశక్యత్వే స్వాభిసంహితే హేతుమాహ –
బహ్వితి ।
అద్వైతస్యైవ వేదార్థత్వాత్తత్సాధనపరస్త్వమేక ఎవ, భేదవాదినః పునరసఙ్ఖ్యాతాః, తతశ్చ కథం తేషు జీవత్సు తవ నిర్ణయసిద్ధిరిత్యర్థః ।
'శతమప్యన్ధానాం న పశ్యతి’ ఇతి న్యాయమాశ్రిత్యారమ్భవాదీ పరిహరతి –
ఎతదేవేతి ।
ఎకయోగినమితి ।
ఎకత్వవాదినమిత్యర్థః । అనేకయోగినో నానాత్వవాదినో బహవః ప్రతిపక్షా యస్య స తథా, తమిత్యర్థః । త్వదీయం యదేకత్వవాదీత్యాదివచనమేతదేవ మమ స్వస్త్యయనం నిర్ణయసామర్థ్యసూచకమిత్యర్థః । నానాత్వవాదినాం బహుత్వేఽపి న తేషాం ప్రాబల్యశఙ్కా, నానాత్వస్య మానశూన్యతాయాస్తత్ర తత్రోక్తత్వాద్వక్ష్యమాణత్వాచ్చేతి భావః ।
తేషాం దౌర్బల్యాభిప్రాయే స్థితే ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ఎవమాత్మైకత్వస్య వాదివిప్రతిపత్త్యా సన్దిగ్ధత్వాత్తన్నిర్ణయస్య ముక్తిఫలకత్వాచ్చ విషయప్రయోజనవతీమాత్మతత్త్వగోచరాం చిన్తామారభతే –
ఆరభే చ చిన్తామితి ॥
భేదపక్షం భేదాభేదపక్షం చావధారణతుశబ్దాభ్యాం క్రమేణ నిరాకుర్వన్నేవ సిద్ధాన్తమాహ –
స ఎవ తు స్యాదితి ।
న తావజ్జీవబ్రహ్మణోర్భేదోఽస్తి మానాభావాత్ । న చాభేదే పరస్యైవ సంసారిత్వం పరాభావో వా స్యాదితి వాచ్యమ్ , చిదాత్మనః పరమార్థత ఎకత్వేఽపి బుద్ధ్యుపహితశ్చిదాత్మా జీవః బుద్ధికారణీభూతావిద్యోపహితశ్చిదాత్మా పరమేశ్వర ఇత్యేవం భేదకల్పనయా సంసారిత్వాసంసారిత్వవ్యవస్థోపపాదనసమ్భవాత్ ; తథా చ శ్రుతిః - ‘కార్యోపాధిరయం జీవః కారణోపాధిరీశ్వరః’ ఇతి । ఎతేన నాహమీశ్వర ఇతి భేదప్రత్యక్షస్య సుఖదుఃఖాదివైచిత్ర్యాదేశ్చ జీవేశ్వరభేదసాధకత్వం నిరస్తమ్ ఔపాధికభేదేనైవోక్తప్రత్యక్షాద్యుపపత్త్యా వాస్తవభేదసాధనే తత్ప్రత్యక్షాదేః సామర్థ్యాభావాత్ । అత ఎవ తయోర్వాస్తవౌ భేదాభేదావితి పక్షోఽపి నిరస్తః, ఎకత్ర వస్తుతో భేదాభేదయోర్విరుద్ధత్వాచ్చ । తస్మాద్వస్తుతో జీవః పరాభిన్నః, ‘అన్యోఽసౌ’ ఇత్యత్ర భేదదృష్టేర్నిన్దితత్వాత్ ‘ఎకమేవాద్వితీయమ్’ ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యాద్యభేదశ్రుతేశ్చేతి భావః ।
ఎవంవిత్పర ఎవ స్యాదిత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
తద్భావస్య త్వితి ।
తు-శబ్దశ్చార్థః సన్పఞ్చమ్యా సమ్బధ్యతే ।
వివృణోతి –
తద్విజ్ఞానేనేతి ।
పరబ్రహ్మవిజ్ఞానేనేత్యర్థః ।
నను పరస్యైవంవిద్భిన్నత్వేఽపి ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ ‘ ఇత్యత్ర వివక్షితా పరభావాపత్తిరేవంవిదః కిం న స్యాదితి ; నేత్యాహ –
న హీతి ।
అన్యస్య స్వరూపే స్థితే నష్టే వా అన్యాత్మకత్వం న హ్యుపపద్యత ఇత్యర్థః ।
అభేదపక్షేఽప్యనుపపత్తితౌల్యమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
యద్యపి బ్రహ్మస్వరూపస్య సతో బ్రహ్మవిదస్తద్భావాపత్తిర్ముఖ్యా న సమ్భవతి, తథాప్యౌపచారికీ సా సమ్భవతీత్యాహ –
న, అవిద్యాకృతేతి ।
అవిద్యాకృతో యోఽయమతదాత్మభావస్తదపోహ ఎవార్థః పురుషార్థః తత్స్వరూపత్వాత్తద్భావాపత్తేః న తద్భావానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
హేతుం వివృణోతి –
యా హీత్యాదినా ।
ఉపదిశ్యతే ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యాదిశ్రుత్యేతి శేషః ।
అధ్యారోపితస్యేతి ।
ఎతేన సఙ్గ్రహవాక్యగతాతదాత్మభావశబ్దేన ప్రత్యగాత్మన్యభేదేనాధ్యస్తోఽన్నమయాదిరనాత్మా వివక్షిత ఇతి సూచితమ్ । అన్నమయాదేరవిద్యాకృతత్వవిశేషణేన విద్యయా అవిద్యాపోహద్వారా తత్కృతాన్నమయాదేరపోహ ఇతి సూచితమ్ , ప్రత్యగాత్మన్యధ్యస్తస్య కార్యవర్గస్య సాక్షాద్విద్యాపోహ్యత్వాభావాత్ ; తదుక్తం పఞ్చపాదికాయామ్ - ‘యతో జ్ఞానమజ్ఞానస్యైవ నివర్తకమ్’ ఇతి ।
దేవదత్తస్య గ్రామాదిప్రాప్తివదత్ర ముఖ్యాం ప్రాప్తిం విహాయాముఖ్యప్రాప్త్యర్థకతా ఫలవాక్యస్య కేన హేతునావగమ్యత ఇతి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
పరప్రాప్తిసాధనత్వేన ‘బ్రహ్మవిద్’ ఇతి విద్యామాత్రోపదేశాత్సకార్యావిద్యానివృత్తిరేవ పరప్రాప్తిరితి గమ్యత ఇత్యాహ –
విద్యామాత్రేతి ।
నన్వప్రాప్తప్రాప్తిరపి విద్యామాత్రఫలం కిం న స్యాదితి ; నేత్యాహ –
విద్యాయాశ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః అవధారణార్థో వా । లోకే శుక్తితత్త్వాదిగోచరవిద్యాయాః సకార్యావిద్యానివృత్తిరేవ కార్యత్వేన దృష్టా, నాప్రాప్తప్రాప్తిరపీత్యర్థః ।
నను సర్వమస్యేదం దృష్టం భవతి ‘య ఎవం వేద’ ఇత్యాదావివ ‘బ్రహ్మవిద్’ ఇత్యత్రాపి విదేర్విద్యావృత్తిరూపోపాస్తివాచిత్వాద్విద్యామాత్రోపదేశోఽసిద్ధ ఇతి ; నేత్యాహ –
తచ్చేహేతి ।
విదేరుక్తోపాస్తిపరత్వే లక్షణాప్రసఙ్గాద్విద్యామాత్రమేవ తదర్థ ఇతి నాసిద్ధిశఙ్కా, ఉదాహృతశ్రుతౌ చ ‘యాం దేవతాముపాస్సే’ ఇత్యుపక్రమానుసారాదిలిఙ్గబలాల్లక్షణా న దుష్యతీతి విశేష ఇతి భావః ।
నను ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యుపదేశస్య ‘మార్గవిదాప్నోతి గ్రామమ్’ ఇత్యుపదేశతుల్యత్వాద్యథా తత్ర మార్గవిదః క్రియాద్వారా గ్రామప్రాప్తిః అవాప్యో గ్రామశ్చ మార్గవిదో గన్తుః సకాశాదన్యః, తథాత్రాపి బ్రహ్మవిద్యావతో విద్యావృత్తిలక్షణోపాస్తిద్వారా పరప్రాప్తిః ప్రాప్తవ్యం పరం చ బ్రహ్మవిదః సకాశాదన్యత్స్యాత్ ; తథా చావిద్యానివృత్తిరూపాపరప్రాప్తిరనుపపన్నా, ఉపాస్తేరవిద్యానివర్తకత్వాభావాదితి శఙ్కతే –
మార్గేతి ।
శఙ్కామేవ వివృణోతి –
తదాత్మత్వ ఇతి ।
అవిద్యానివృత్తిమాత్రరూపే పరాత్మభావ ఇత్యర్థః ।
'బ్రహ్మవిదాప్నోతి’ ఇత్యత్ర బ్రహ్మవిద్యా ‘అహం బ్రహ్మ’ ఇత్యాకారా వివక్షితా, గుహానిహితత్వవచనేన ప్రవేశవాక్యేన చ తథా నిర్ణీతత్వాత్ ; అత ఎవ ప్రాప్యం పరం బ్రహ్మాపి బ్రహ్మవిదో న భిన్నమ్ ; తథా చోపదేశవైషమ్యాన్నాయం దృష్టాన్తో యుక్త ఇత్యాహ –
నేతి ।
తత్ర హీతి ।
యః ప్రాప్తవ్యో గ్రామః తద్విషయం జ్ఞానం న హ్యుపదిశ్యతే ‘త్వం గ్రామోఽసి’ ఇత్యనుక్తేరిత్యర్థః ।
న తథేహేతి ।
ప్రాప్తవ్యం యత్పరం బ్రహ్మ తద్విషయమేవ జ్ఞానమ్ ‘బ్రహ్మవిత్ - - ‘ ఇత్యుపదిశ్యతే, న తద్వ్యతిరేకేణ తదావృత్తిలక్షణస్య సాధనాన్తరస్య తద్విజ్ఞానస్య వాత్రోపదేశోఽస్తి, ‘వేద’ ఇత్యస్య సాధనాన్తరాదిపరత్వే లక్షణాప్రసఙ్గాదితి భావః ।
నను ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యత్ర విద్యామాత్రశ్రవణేఽపి న తన్మాత్రం పరప్రాప్తిసాధనత్వేనోపదిశ్యతే, కిం తు సంహితోపనిషద్యుక్తైః కర్మజ్ఞానైః సముచ్చితమేవ బ్రహ్మవిజ్ఞానమ్ , అతో విద్యామాత్రోపదేశోఽసిద్ధ ఇతి పునః శఙ్కతే –
ఉక్తకర్మాదీతి ।
అవిద్యానివృత్తిమాత్రే మోక్షే బ్రహ్మవిజ్ఞానవ్యతిరిక్తసాధనాపేక్షాభావాత్సముచ్చయవాదినా బ్రహ్మభావలక్షణోఽన్యో వా మోక్షో జ్ఞానకర్మసముచ్చయజన్యో వాచ్యః, తత్ర చానిత్యత్వప్రసఙ్గదోషః ప్రాగేవోక్త ఇత్యాహ –
న నిత్యత్వాదితి ।
'బ్రహ్మవిదాప్నోతి’ ఇత్యత్ర సముచ్చయోపదేశో న వివక్షిత ఇతి ప్రతిజ్ఞార్థః ।
ప్రత్యుక్తత్వాదితి ।
సముచ్చయపక్షస్యేతి శేషః । ఎవమ్ ‘తద్భావస్య తు వివక్షితత్వాత్’ ఇత్యాదినా ఎవంవిత్పర ఎవ స్యాదిత్యత్ర పరప్రాప్తివచనం ప్రమాణమిత్యుపపాదితమ్ ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ –
శ్రుతిశ్చేతి ।
కార్యస్థస్యేతి ।
దేహాదిసఙ్ఘాతలక్షణే కార్యే సాక్షిత్వేన స్థితస్య ప్రత్యగాత్మనో బ్రహ్మస్వరూపత్వం దర్శయతీత్యర్థః ।
ఎవంవిత్పర ఎవేత్యత్ర హేత్వన్తరమాహ –
అభయేతి ।
అభయప్రతిష్ఠావచనోపపత్తిమేవ ప్రపఞ్చయతి –
యది హీతి ।
యదా ఎవంవిత్స్వస్మాద్భిన్నమీశ్వరం న పశ్యతి తతస్తదా సకలజగద్భయహేతోః పరమేశ్వరస్య స్వస్మాదన్యస్యాభావాద్విదుషోఽభయం ప్రతిష్ఠాం విదన్త ఇతి ఫలవచనముపపన్నం స్యాదితి యోజనా । విదుషః సకాశాత్పరమేశ్వరస్యాన్యత్వే తస్మాదస్య భయావశ్యమ్భావాదభయప్రతిష్ఠావచనోపపత్తయే తయోరనన్యత్వం నిశ్చీయత ఇతి నిష్కర్షః ।
నన్వీశ్వరస్యానన్యత్వేఽపి రాజాదేరన్యస్య సత్త్వాత్కథమభయసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య జీవపరాన్యత్వవద్రాజాదిజగదప్యసదేవేత్యాహ –
అన్యస్య చేతి ।
రాజాదిప్రపఞ్చస్యాప్యన్యత్వేన ప్రతీయమానస్యోక్తవక్ష్యమాణశ్రుతిన్యాయైరవిద్యాకృతత్వే సిద్ధే సతి విదుషో విద్యయా సర్వం జగదవస్త్వేవేతి దర్శనముపపద్యతే, తథా చ న జగతోఽపి విదుషో భయప్రసక్తిరిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి – శ్రుత్యాదిప్రమాణజనితయా తత్వదృష్ట్యా ద్వైతస్యాగ్రహణాదసత్త్వమితి ।
అస్మిన్నర్థే దృష్టాన్తమాహ –
తద్ధీతి ।
దృష్టాన్తవైషమ్యమాశఙ్కతే –
నైవమితి ।
యథా తిమిరాఖ్యదోషరహితచక్షుష్మతా ద్వితీయశ్చన్ద్రో న గృహ్యతే ఎవం ద్వైతం విదుషా న గృహ్యత ఇతి న, కిం తు గృహ్యత ఎవ, అన్యథా విదుషః శాస్త్రార్థోపదేశాదౌ ప్రవృత్త్యభావప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
వ్యవహారకాలే విదుషా తద్గ్రహణేఽపి సమాధ్యవస్థాయామగ్రహణాదవిద్వత్సాధారణ్యేన సుషుప్తావగ్రహణాచ్చ న వైషమ్యమిత్యాశయేన పరిహరతి –
న, సుషుప్తేతి ।
సుషుప్తాదౌ ద్వైతాగ్రహణం ద్వైతాసత్త్వప్రయుక్తం న భవతీతి శఙ్కతే –
సుషుప్త ఇతి ।
యథా ఇషుకార ఇష్వాసక్తమనస్తయా ఇషువ్యతిరిక్తం విద్యమానమపి న పశ్యతి, ఎవం విద్యమానమేవ ద్వైతం సుషుప్తౌ సమాధౌ చ న పశ్యతీత్యర్థః ।
దృష్టాన్తవైషమ్యేణ నిరాకరోతి –
న, సర్వాగ్రహణాదితి ।
ఇషుకారస్య హి సర్వాగ్రహణం నాస్తి ఇషుగ్రహణస్యైవ సత్త్వాత్ , సుషుప్త్యాదౌ తు న కస్యాపి విశేషస్య గ్రహణమస్తి, అతో ద్వితీయచన్ద్రస్యేవ ద్వైతస్య కదాచిదగ్రహణాదసత్త్వమేవ వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
నను ద్వైతస్య సుషుప్తాదౌ చేదనుపలమ్భాదసత్త్వం తర్హి జాగ్రదాదావుపలమ్భాత్సత్త్వమేవ కిం న స్యాదితి శఙ్కతే –
జాగ్రదితి ।
ఉపలభ్యమానత్వమాత్రం న సత్త్వప్రయోజకమ్ , తథా సతి శుక్తిరూప్యద్వితీయచన్ద్రాదేరపి సత్త్వప్రసఙ్గాత్ , కిం తు బాధాయోగ్యత్వాదికమన్యదేవ సత్త్వప్రయోజకమ్ , తచ్చ ద్వైతస్య నాస్తి ‘నేహ నానాస్తి కిఞ్చన’ ఇత్యాదౌ సహస్రశో బాధదర్శనాదిత్యభిప్రేత్య ద్వైతస్య శుక్తిరూప్యాదేరివాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవిద్యాకార్యత్వం దర్శయతి –
న, అవిద్యాకృతత్వాదితి ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి –
యదన్యగ్రహణమితి ।
యదన్యత్వేన గృహ్యమాణం జగదిత్యర్థః ।
అన్వయమాహ –
అవిద్యాభావ ఇతి ।
ముక్తావవిద్యాయా అభావే జగతోఽభావాదితి వ్యతిరేకో బహిరేవ ద్రష్టవ్యః । న చాత్ర మానాభావః శఙ్కనీయః, ‘సత్కిఞ్చిదవశిష్యతే’ ఇత్యాదేర్ముక్తిప్రతిపాదకశాస్త్రస్య మానత్వాత్ ।
నన్వవిద్యాయాం సత్యాం గృహ్యమాణం ద్వైతం యద్యసత్తర్హి సుషుప్తే స్వయమేవ ప్రకాశమానమద్వైతమపి పరమార్థం న స్యాత్ , తదాప్యవిద్యాయాః సత్త్వాదితి మత్వా శఙ్కతే –
సుషుప్తేఽగ్రహణమపీతి ।
న విద్యతే గ్రహణం స్వేనాన్యేన వా యస్య తదగ్రహణమ్ , స్వయఞ్జ్యోతిఃస్వభావమద్వైతమితి యావత్ ।
అవిద్యాకాలీనస్యాప్యద్వైతస్య న కల్పితత్వమ్ అన్యానపేక్షస్వభావత్వాదితి పరిహరతి –
నేతి ।
సఙ్గృహీతమర్థం దృష్టాన్తపూర్వకం వివృణోతి –
ద్రవ్యస్య హీత్యాదినా ।
లోకే ప్రసిద్ధస్య మృదాదిద్రవ్యస్య అవిక్రియా యత్కులాలాదికారకైరవికృతం మృత్స్వరూపమస్తి తత్తస్య తత్త్వమ్ అనృతవిలక్షణం స్వరూపమ్ ఉక్తకారకానపేక్షత్వాత్ , తస్యైవ మృదాదిద్రవ్యస్య యా విక్రియా ఘటాదివికారావస్థా సా తస్య అతత్త్వమ్ అనృతం రూపమిత్యర్థః ।
నను మృద్వస్తునః కారకాపేక్షమపి వికారరూపం వాస్తవం కిం న స్యాదితి చేత్ ; నేత్యాహ –
న హీతి ।
కారకాపేక్షం వికారజాతం వస్తునో మృదాదేస్తత్త్వం వాస్తవం రూపం న భవతి కాదాచిత్కత్వాచ్ఛుక్తిరూప్యాదివదిత్యర్థః । ‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ ‘ ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధిసఙ్గ్రహార్థో హి-శబ్దః ।
ఎవం జగత్కారణస్య బ్రహ్మణః పరానపేక్షస్వభావత్వాన్మృదాదిద్రవ్యస్యేవ సత్యత్వమభిప్రేత్య మృదాదివికారస్యేవ బ్రహ్మవికారస్య జగతోఽనృతత్వమాహ –
సత ఇతి ।
నను సతః సత్సామాన్యరూపస్య బ్రహ్మణో విశేషో నామ కః యస్య కారకాపేక్షత్వేన మిథ్యాత్వముచ్యతే ? తత్రాహ –
విశేషశ్చ విక్రియేతి ।
విక్రియా వికారాత్మకం జగదిత్యర్థః ।
అయమేవ మిథ్యాభూతో విశేషః ప్రత్యక్షాదినా గృహ్యతే, న కేవలం పరమార్థసత్యమద్వైతమిత్యాశయేనాహ –
జాగ్రదితి ।
గ్రహణపదం గృహ్యమాణార్థకమ్ ।
ఎవం ద్రవ్యస్య హీత్యాదినా ప్రపఞ్చితమర్థం సఙ్క్షిప్యాహ –
యద్ధి యస్యేతి ।
అన్యాభావ ఇతి ।
యద్యపి మృదాదేః కారకాపేక్షం ఘటాదిరూపం కారకాభావేఽపి తిష్ఠతి తథాపి శుక్త్యాదేరజ్ఞానాదిసాపేక్షం రజతాదిరూపం తదభావే న తిష్ఠతి, తథా సద్రూపస్య బ్రహ్మణోఽపి మూలావిద్యాదిసాపేక్షం జగద్రూపం తదభావే న తిష్ఠతీతి ప్రాయికాభిప్రాయేణ తదుక్తిః । వివక్షితార్థస్తు – యద్ధి యస్య కాదాచిత్కం రూపం న తత్తస్య తత్త్వం యథా శుక్త్యాదే రూప్యాది, యథా వా మృదాదేర్ఘటాది ; యద్ధి యస్యావ్యభిచారిరూపం తత్తస్య వాస్తవం రూపమ్ , పరం తు మృదాదిస్వరూపమాపేక్షికసత్యమ్ , బ్రహ్మ తు పారమార్థికసత్యం కదాపి వ్యభిచారాభావాదితి । ఇమమేవ విభాగమభిప్రేత్య పరమార్థసత్యస్య బ్రహ్మణో లౌకికసత్యం మృదాదిశ్రుతౌ దృష్టాన్తత్వేనోపాదీయతే । ఎతేనానాద్యజ్ఞానాదేరపి మిథ్యాత్వం వ్యాఖ్యాతమ్ , అజ్ఞానాదేరపి చైతన్యే కాదాచిత్కత్వాత్ । న చ హేత్వసిద్ధిః, అజ్ఞానతత్సమ్బన్ధజీవత్వాదీనాం విద్యయా నివృత్తిశ్రవణాదిత్యన్యత్ర విస్తరః ।
ఉపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
యథా జాగ్రత్స్వప్నయోరనుభూయమానో విశేషః కాదాచిత్కత్వాదవిద్యాకృతః తథా సుషుప్తే సుషుప్త్యాదిసాధకత్వేన ప్రకాశమానం సదద్వయం వస్తు నావిద్యాకృతమ్ అన్యానపేక్షస్వభావత్వాదిత్యర్థః ।
ఎవం స్వమతే భయహేతోరన్యస్య పరస్యాభావాదభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దత ఇత్యుపపాద్య ఎవంవిత్పరస్మాదన్య ఇతి పక్షే తదసమ్భవమిదానీమాహ –
యేషామిత్యాదినా ।
యేషాం మతే పరమార్థత ఎవ జీవాదన్యః పరో జగచ్చాన్యత్ , తేషాం మతే విదుషో భయనివృత్తిర్న స్యాద్భయహేతోరన్యస్యేశ్వరస్య సత్త్వాదిత్యర్థః ।
నను పరమార్థతోఽన్యస్యాపి సత ఈశ్వరస్య విద్యయా నాశసమ్భవాత్స్యాదేవ భయనివృత్తిరితి ; నేత్యాహ –
సతశ్చేతి ।
చ-శబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । ఆత్మహానం స్వరూపనాశః ।
తత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న చాసత ఆత్మలాభ ఇతి ।
యథా శశశృఙ్గాదేరసత ఆత్మలాభశబ్దితోత్పత్తిర్న సమ్భవతి తథైవేశ్వరస్య పరమార్థసతో నాశో నోపపద్యత ఇత్యర్థః । న చ పరమార్థస్యాపి పటాదేర్నాశో దృష్ట ఇతి వాచ్యమ్ , పటాదౌ పరమార్థత్వాసమ్ప్రతిపత్తేః భిన్నేశ్వరవాదిభిరీశ్వరనాశేన విదుషో భయనివృత్త్యనభ్యుపగమాచ్చేతి భావః ।
నన్వీశ్వరస్య ప్రాణికర్మసాపేక్షస్యైవాస్మాభిర్భయహేతుత్వముపేయతే న సత్తామాత్రేణ, విదుషస్తు కర్మాభావాదభయం భవిష్యతీతి శఙ్కతే –
సాపేక్షస్యేతి ।
నిరాకరోతి –
న తస్యాపీతి ।
ఈశ్వరం ప్రతి సహాయభూతస్య ధర్మాదేరపి త్వయా పరమార్థసత్యత్వాభ్యుపగమాదీశ్వరస్యేవాత్మహానం న సమ్భవతి ; తథా చాస్మిన్నపి పక్షే విదుషో భయానివృత్తిదోషస్య తుల్యత్వాన్నాయం పరిహారో యుక్త ఇత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి –
యద్ధర్మాదీతి ।
నిత్యమనిత్యం వా యదన్యద్ధర్మాదిలక్షణం నిమిత్తమపేక్ష్యాన్యద్బ్రహ్మ భయకారణం స్యాత్తస్యాపి తథాభూతస్యేశ్వరవత్పరమార్థభూతస్య ధర్మాదేరాత్మనాశాభావాదిత్యర్థః ।
నిమిత్తపదవ్యాఖ్యానమ్ –
సహాయభూతమితి ।
నిత్యమితి సాఙ్ఖ్యమతాభిప్రాయమ్ , తన్మతే ధర్మాదేః ప్రకృతిపరిణామస్య ప్రకృత్యాత్మనా నిత్యత్వాభ్యుపగమాత్ ।
పరమార్థసతోఽపి ధర్మాదేరాత్మహానోపగమే బాధకమాహ –
ఆత్మహానే వేతి ।
యథా శశశృఙ్గాదేరసతః సత్త్వాపత్తావసత్స్వభావవైపరీత్యం తథా సతః పరమార్థస్యాపి నాశేనాసత్త్వాపత్తౌ సత్స్వభావవైపరీత్యమాపద్యేత ; ఎవం సదసతోరితరేతరతాపత్తావుపగమ్యమానాయామాత్మాకాశాదావపి త్వత్పక్షే ఆశ్వాసో న స్యాత్ , ఆత్మాకాశాదేరప్యసత్త్వప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ; తస్మాదీశ్వరస్య తత్సహాయభూతధర్మాదేశ్చ నాశాసమ్భవాదభయవచనం భిన్నేశ్వరవాదే న సమ్భవతీతి స్థితమ్ ।
స్వమతే తు నోక్తదోష ఇత్యాహ –
ఎకత్వపక్ష ఇతి ।
నిమిత్తమవిద్యా, తయా సహైవ జీవేశ్వరవిభాగాదిలక్షణస్య సంసారస్య భ్రాన్తిసిద్ధత్వాద్విద్యయా తన్నివృత్తౌ సత్యామభయం విదుషః సమ్భవతీతి స్వమతే భయనివృత్త్యనుపపత్తిదోషో నాస్తీత్యర్థః ।
నను జీవపరయోరేకత్వపక్షేఽపి పూర్వమసతః సంసారస్యావిద్యాదికారణవశాత్సత్త్వాపత్తిర్విద్యయా చాసత్త్వాపత్తిరితి స్వభావవైపరీత్యప్రసఙ్గదోషస్తుల్య ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
తైమిరికదృష్టస్య హీతి ।
దోషవతా పురుషేణ దృష్టస్య ద్వితీయచన్ద్రాదేరనిర్వచనీయత్వాద్వస్తుత ఉత్పత్తిర్వినాశో వా నాస్తి, హి ప్రసిద్ధమిత్యర్థః । అయం భావః – చన్ద్రద్విత్వాదివదనిర్వచనీయస్య స్థూలసూక్ష్మాత్మనానాదికాలమారభ్యానువర్తమానస్య సంసారస్యావిద్యాదికారణబలేన సర్గాదావాత్మలాభోపగమేఽపి నాసతః సత్త్వాపత్తిః అసత ఉత్పత్త్యనుపగమాదుత్పన్నస్యాపి సంసారస్యాత్మవత్సత్త్వానుపగమాచ్చ ; అత ఎవ విద్యాబలాత్సంసారస్యాసత్త్వాపత్తావపి న సతోఽసత్త్వాపత్తిరూపస్వభావవైపరీత్యం సంసారస్య సత్త్వానభ్యుపగమాదేవేతి ।
నను సంసారకారణభూతాయా అవిద్యాయా ఆత్మధర్మత్వమేవాభ్యుపగన్తవ్యం ధర్మ్యన్తరానుపలమ్భాత్ , తథా తన్నివర్తికాయా విద్యాయా అపి తత్సామానాధికరణ్యలాభాయాత్మధర్మత్వమేవోపేయమిత్యవిద్యాదిధర్మవతా పురుషేణ నిర్ధర్మకస్య పరస్యాభిన్నత్వమితి పక్షః కథం సమ్భావ్యత ఇతి మన్వానః శఙ్కతే –
విద్యావిద్యయోరితి ।
కిం తయోరాత్మధర్మత్వం కాల్పనికం వివక్షితం వాస్తవం వా ? ఆద్యే న పరాపరయోరేకత్వానుపపత్తిరితి మత్వా ద్వితీయం నిరాకరోతి –
న, ప్రత్యక్షత్వాదితి ।
ప్రత్యక్షత్వం సాక్షిప్రత్యక్షవిషయత్వమ్ , దృశ్యత్వమితి యావత్ । తథా చ విద్యావిద్యయోర్దృశ్యత్వాద్దృగ్రూపాత్మధర్మత్వం తయోర్వస్తుతో న సమ్భవతీత్యర్థః ।
తయోః స్వరూపకథనపూర్వకం హేతుం సాధయతి –
వివేకేతి ।
సర్వదృశ్యవివిక్తాత్మతత్త్వగోచరా తత్త్వమస్యాదిశ్రుతిజనితా వృత్తిర్వివేకః తన్నివర్త్యా మూలావిద్యా అవివేకః ।
నను దృశ్యయోరపి తయోర్ద్రష్టృధర్మత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య అన్యత్రాదర్శనాదిత్యాహ –
న హీతి ।
విద్యావిద్యయోః ప్రత్యక్షత ఉపలభ్యమానత్వం ప్రపఞ్చయతి –
అవిద్యా చేత్యాదినా ।
చకారోఽవధారణార్థః । కిమాత్మతత్త్వం జానాసీతి గురుణా పృష్టేన శిష్యేణ ఆత్మతత్త్వవిషయే మూఢ ఎవాహం మమ స్వరూపభూతం విజ్ఞానమవివిక్తం వివిచ్య న జ్ఞాతమిత్యేవం స్వానుభవేన సిద్ధా మూలావిద్యా నిరూప్యతే, తథా విద్యోపదేశే ప్రవృత్తేన గురుణా ప్రథమం స్వకీయా విద్యానుభూయతే, పశ్చాదనుభవసిద్ధాం తాం శిష్యేభ్య ఉపదిశతి, శిష్యాశ్చ తాం గృహీత్వా ఉపపత్తిరభిరవధారయన్తీత్యర్థః । విద్యావిద్యయోర్దృశ్యత్వే నాస్తి వివాదావసర ఇత్యాశయః ।
తయోరాత్మధర్మత్వనిరాకరణముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ఆత్మధర్మత్వాసమ్భవాన్మూఢోఽహం విద్వానహమిత్యనుభవానుసారేణ నామరూపాన్తర్భూతాన్తఃకరణస్యైవ విద్యావిద్యే ధర్మత్వేనావశిష్యేతే । తదుక్తం ప్రాగేవాన్తఃకరణస్థావితి । నను వృత్తిరూపాయా విద్యాయా అన్తఃకరణధర్మత్వేఽపి నావిద్యాయాస్తద్ధర్మత్వమ్ అవిద్యాకార్యస్యాన్తఃకరణస్యావిద్యాశ్రయత్వాయోగాదితి చేత్ ; నాయం దోషః, అవిద్యాయాశ్చైతన్యాశ్రితత్వేఽపి ప్రతీతితః కామాదిపరిణామ్యన్తఃకరణధర్మత్వవర్ణనస్యాత్ర వివక్షితత్వాద్ , జీవచైతన్యస్యావిద్యావత్త్వేఽపి వస్తుతస్తద్రాహిత్యాన్న బ్రహ్మైక్యానుపపత్తిరిత్యావేదితమధస్తాదితి సఙ్క్షేపః ।
నను విద్యావిద్యయోర్నామరూపాన్తర్గతాన్తఃకరణధర్మత్వేఽపి నామరూపయోరేవాత్మధర్మత్వమస్తు ; నేత్యాహ –
నామరూపే చేతి ।
నామరూపే చిదాత్మనః కల్పితధర్మావేవ న వాస్తవధర్మౌ, చిదాత్మని తయోః శతశో నిషేధోపలమ్భాత్ తయోరర్థాన్తరత్వాచ్చేతి భావః । నామరూపే ఆత్మధర్మౌ న భవత ఇత్యక్షరార్థః ।
తయోశ్చిదాత్మనః సకాశాదర్థాన్తరత్వే శ్రుతిమాహ –
నామరూపయోరితి ।
తే నామరూపే యదన్తరా యస్మాద్భిన్నే తన్నామరూపనిర్వహిత్రాకాశం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
నామరూపశబ్దితస్య ప్రపఞ్చస్యాత్మని కల్పితధర్మత్వం సదృష్టాన్తమాహ –
తే చ పునరితి ।
ఉదయాస్తమయవర్జితే సవితరి యథా తౌ కల్ప్యేతే తథేత్యర్థః । ఎవం బహుప్రపఞ్చేనైవంవిత్పర ఎవేతి సాధితమ్ ।
తత్ర పూర్వోక్తామనుపపత్తిముద్భావ్య నిరాకరోతి –
అభేద ఇత్యాదినా ।
నేతి ।
న తావదానన్దమయః పరమాత్మా తస్య కార్యాత్మతాయాః ప్రాగేవోక్తత్వాత్ ; నాపి తత్ప్రాప్తిః సఙ్క్రమణం ప్రాప్తేః సఙ్క్రమణార్థతాయా నిరసిష్యమాణత్వాత్ , కిం తు బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానమాత్రకృతా భ్రమనివృత్తిరత్ర సఙ్క్రమణమ్ , అతో నోక్తానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి –
న, జలూకావదిత్యాదినా ।
సఙ్క్రమణస్య ప్రాప్తిరూపత్వనిరాకరణార్థమాశఙ్కాముద్భావయతి –
నన్వితి ।
'ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రమతి’ ఇత్యుపసఙ్క్రమణం శ్రూయతే ; తచ్చాన్నమయ ఇవానన్దమయేఽపి ముఖ్యమేవ కిం న స్యాదితి శఙ్కార్థః ।
దృష్టాన్తాసిద్ధ్యా నిరాకరోతి –
నేతి ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి –
న ముఖ్యమేవేత్యాదినా ।
ఆనన్దమయపర్యాయే సఙ్క్రమణం ముఖ్యం న భవత్యేవేతి ప్రతిజ్ఞార్థః ।
న హీతి ।
బాహ్యాత్పుత్రభార్యాదిలక్షణాదస్మాదపరోక్షాల్లోకాద్భోగోపాయభూతాత్ప్రేత్య అన్నమయముపసఙ్క్రామతస్తత్త్వవిదో జలూకావదన్నమయే సఙ్క్రమణం న హి దృశ్యత ఇత్యర్థః । యథా ఎకతృణస్థాయా జలూకాయాస్తృణాన్తరప్రాప్తిరూపం సఙ్క్రమణం దృశ్యతే, నైవమేవంవిదః శరీరస్థస్యాన్నమయసఙ్క్రమణం దృశ్యత ఇతి యావత్ । అతో నానన్దమయేఽపి సఙ్క్రమణం ప్రాప్తిరితి భావః ।
బ్రహ్మవిదః శరీరస్థత్వాదేవ ప్రకారాన్తరేణ సఙ్క్రమణమపి నిరస్తమిత్యాశయేనాహ –
అన్యథా వేతి ।
నీడే పక్షిప్రవేశవద్వాన్నమయే సఙ్క్రమణం న దృశ్యత ఇత్యర్థః ।
నన్వేవంవిత్పరయోరభేదేఽపి తస్య ప్రవేశాదిరూపం పరం ప్రతి సఙ్క్రమణం సమ్భవతి, మనోమయవిజ్ఞానమయయోరాత్మసఙ్క్రమణస్య తథావిధస్య దృష్టత్వాదితి మన్వానః శఙ్కతే –
మనోమయస్యేతి ।
సంశయాత్మకవృత్తిమదన్తఃకరణం మనోమయః నిశ్చయాత్మకవృత్తిమదన్తఃకరణం విజ్ఞానమయ ఇతి విభాగః ।
దృష్టాన్తాసిద్ధ్యా నిరాకరోతి –
నేతి ।
తత్ర సంశయనిశ్చయరూపయోర్వృత్త్యోరేవ బహిర్విషయదేశే చక్షురాదిద్వారా నిర్గమనం పునః స్వాశ్రయం ప్రత్యాగమనరూపం సఙ్క్రమణం చ దృశ్యతే, న తు సాక్షాన్మనోమయవిజ్ఞానమయయోర్బహిర్నిర్గమనం స్వాత్మనాం ప్రత్యాగమనరూపం చ సఙ్క్రమణం దృశ్యతే, న చ సమ్భవతి, స్వాత్మని స్వస్యైవ ప్రవేశాదిక్రియాయా విరుద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
మనోమయో మనోమయమేవోపసఙ్క్రామతి విజ్ఞానమయో విజ్ఞానమయమేవోపసఙ్క్రామతీత్యర్థకల్పనం ప్రక్రమవిరుద్ధం చేత్యాహ –
అన్య ఇతి ।
ఎవంవిదిత్యర్థః ।
ఎవం దృష్టాన్తం నిరస్య దార్ష్టాన్తికం నిరాకరోతి –
తథేతి ।
ఆనన్దమయ ఎవ సన్నేవంవిదానన్దమయం స్వాత్మానముపసఙ్క్రామతి ప్రాప్నోతి ప్రవిశతీతి వా నోపపద్యతే, స్వాత్మని క్రియావిరోధాత్ప్రక్రమవిరోధాచ్చేత్యర్థః ।
సఙ్క్రమణస్య ప్రాప్త్యాదిరూపత్వనిరాకరణముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
నను స్వాత్మని క్రియావిరోధాదానన్దమయసఙ్క్రమణమానన్దమయకర్తృకం న భవతి చేత్ , తర్హి అన్నమయాద్యన్యతమకర్తృకమస్తు ; నేత్యాహ –
నాపీతి ।
'ఆనన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి’ ఇత్యత్రాన్నమయాద్యన్యతమస్య కర్తృత్వేనాశ్రవణాదితి భావః ।
ఫలితమాహ –
పారిశేష్యాదితి ।
ప్రసక్తప్రతిషేధేఽన్యత్రాప్రసఙ్గాచ్ఛిష్యమాణే సంప్రత్యయః పరిశేషః, పరిశేష ఎవ పారిశేష్యమ్ , తస్మాదిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - ఆనన్దమయసఙ్క్రమణే తావదహమనుభవగోచరః కర్తేతి నిర్వివాదమ్ ; తచ్చ కర్తృత్వమన్నమయాదిష్వపి ప్రసక్తమ్ అన్నమయాదీనామప్యహమనుభవగోచరత్వాత్ ; తత్ప్రతిషేధే సత్యహమనుభవగోచరాదన్యత్ర స్తమ్భాదిషు తత్కర్తృత్వాప్రసక్తేః శిష్యమాణే చిదాత్మన్యేవంవిత్త్వేన ప్రకృతే బుద్ధ్యుపాధిసమ్బన్ధాదానన్దమయసఙ్క్రమణకర్తృత్వమస్తీతి ప్రమారూపః సంప్రత్యయో భవతి ; తాదృశసంప్రత్యయరూపాత్పరిశేషాత్కోశపఞ్చకవ్యతిరిక్తకర్తృకమానన్దమయసఙ్క్రమణమిత్యుపపద్యతే ; ఎవమన్నమయాదిసఙ్క్రమణేఽప్యేవంవిదేవ కర్తా, తస్యైవ సర్వత్ర సఙ్క్రమణే కర్తృత్వేన ప్రకృతత్వాదితి ।
జ్ఞానమాత్రం చేతి ।
తత్త్వజ్ఞానమాత్రకృతం భ్రాన్తినాశరూపమేవ సఙ్క్రమణమితి చోపపద్యత ఇత్యర్థః ।
నను సఙ్క్రమశబ్దస్య భ్రమనాశే ప్రసిద్ధ్యభావాత్కథముపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
జ్ఞానమాత్రే చేతి ।
జ్ఞానమాత్రకృతే విభ్రమనాశే సఙ్క్రమశబ్ద ఉపచర్యతే న ముఖ్యస్తత్ర, అతో న ప్రసిద్ధ్యపేక్షేతి భావః ।
ఎతదేవ విశదయతి –
ఆనన్దమయేత్యాదినా ।
వస్తుతః సర్వాన్తరస్య బ్రహ్మణో జగత్సృష్ట్వానుప్రవిష్టత్వేన శ్రుతస్య బుద్ధితాదాత్మ్యాద్యోఽయమన్నమయాదిష్వాత్మత్వభ్రమో మూలావిద్యాకృతః, స ముముక్షోః కోశవివేకక్రమేణాత్మతత్త్వసాక్షాత్కారోత్పత్త్యా సమూలో వినశ్యతి ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
తదేతస్మిన్నితి ।
ఎతదుక్తం భవతి - తత్తత్కోశగోచరవిభ్రమనాశస్తత్ర తత్ర సఙ్క్రమో వివక్షిత ఇతి ।
ఎవముపచారే నియామికాం ముఖ్యార్థానుపపత్తిముక్తాం స్మారయతి –
న హ్యఞ్జసేతి ।
సర్వగతస్యేతి ।
పూర్ణత్వేనాత్మానం మన్యమానస్య విదుష ఇత్యర్థః ।
వస్త్వన్తరేతి ।
అత్రోపసఙ్క్రమణకర్మత్వేన శ్రుతానామన్నమయాదీనామప్రాప్తగ్రామాదీనామివాత్యన్తభిన్నత్వ - విప్రకృష్టత్వాద్యభావాచ్చేత్యర్థః ।
నన్వత్యన్తభేదవిప్రకర్షాద్యభావేఽపి ముఖ్యప్రాప్యతా కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ స్వాత్మన ఎవేతి ।
న హి రజ్జోః స్వాధ్యస్తసర్పసఙ్క్రమణం ముఖ్యం దృష్టమిత్యర్థః ।
యద్వా విదుషః స్వవ్యతిరిక్తవస్త్వభావాచ్చ న విద్వత్కర్తృకం సఙ్క్రమణం ముఖ్యం సమ్భవతీత్యాహ –
వస్త్వన్తరేతి ।
స్వాత్మకర్మకమేవ తర్హి ముఖ్యసఙ్క్రమణమస్తు ; నేత్యాహ –
న చ స్వాత్మన ఎవేతి ।
తత్రోదాహరణమాహ –
న హీతి ।
ఇత్థమేవంవిత్పరయోరభేదసాధనేన సఙ్క్రమణమౌపచారికమితి వ్యాఖ్యాయ ప్రకరణస్య మహాతాత్పర్యముపసంహారవ్యాజేనాహ –
తస్మాదితి ।
ఆనన్దమీమాంసాసఙ్గ్రహార్థమాదిగ్రహణమ్ । సంవ్యవహారవిషయత్వయోగ్యం యదజ్ఞాతం బ్రహ్మ, తస్మిన్బ్రహ్మణి సర్గాదికం లోకభ్రాన్తిసిద్ధముపదిశ్యతే శుద్ధబ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థమేవ, న తు శ్రుత్యా తాత్పర్యేణ ప్రతిపాద్యతే, సర్గాదేర్మాయామాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
'యతో వాచః ...’ ఇతి మన్త్రో విద్యాఫలవిషయ ఇత్యాహ –
తమేతమితి ।
ఎవం విదిత్వా క్రమేణ కోశానుపసఙ్క్రమ్యేతి యోజనా । యద్యపి కోశానాముపసఙ్క్రమణం నామ భ్రమనివృత్తిరూపో బాధ ఇత్యుక్తమ్ , స చ బాధస్తత్త్వజ్ఞానబలేన యుగపదేవ సమ్భవతి రజ్జుతత్త్వజ్ఞానబలేనేవ తత్రాధ్యస్తసర్పధారాదీనామ్ ; తథాపి తత్త్వప్రతిపత్త్యుపాయభూతే కోశవివేచనే క్రమస్య ప్రాగుక్తత్వాత్తత్ఫలప్రాప్తావపి స ఎవ క్రమోఽనూదితః శ్రుత్యేతి మన్తవ్యమ్ ।
న కేవలం విద్యాఫలవిషయ ఎవాయం మన్త్రః, కిం తు కృత్స్నవల్ల్యర్థోపసంహారపరశ్చేతి తాత్పర్యాన్తరమాహ –
సర్వస్యైవేతి ॥
'అదృశ్యేఽనాత్మ్యే’ ఇత్యాదినిషేధశ్రుతిమభిప్రేత్యాహ –
నిర్వికల్పాదితి ।
సర్వవిశేషరహితాదిత్యర్థః ।
'సత్యం జ్ఞానమనన్తమ్’ ఇతి లక్షణవాక్యమభిప్రేత్యాహ –
యథోక్తలక్షణాదితి ।
ఆనన్త్యవివరణపరామ్ ‘ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ ఇతి సృష్టిశ్రుతిమభిప్రేత్యాహ –
అద్వయాదితి ।
యద్వా విశేష్యమాహ –
అద్వయాదితి ।
బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।
మన్త్రే ‘ఆనన్దం బ్రహ్మణః’ ఇతి భేదనిర్దేశః ‘రాహోః శిరః’ ఇతివదౌపచారిక ఇతి మత్వాహ –
ఆనన్దాత్మన ఇతి ।
ఆనన్దస్వరూపాదిత్యర్థః । ‘ఆనన్దాదాత్మనః’ ఇతి వ్యస్తపాఠేఽప్యయమేవార్థః ।
అభిధానాని వాచకపదాని । తేషాం ముఖ్యవిషయత్వమాహ –
ద్రవ్యాదీతి ।
గుణాదిసఙ్గ్రహార్థమాదిగ్రహణమ్ । సవిశోషవస్తువిషయాణీతి నిష్కర్షః ।
నను తేషాం నిర్విశేషే బ్రహ్మణి ప్రాప్తేరప్రసక్తత్వాత్కథం ప్రతిషేధ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
వస్తుసామాన్యాదితి ।
వస్తుత్వసామాన్యాదిత్యర్థః ।
నన్వప్రకాశ్యేత్యనుపపన్నమ్ ఉపనిషచ్ఛబ్దైరవశ్యం నిర్వికల్పస్య బ్రహ్మణః ప్రకాశనీయత్వాత్ అన్యథా ‘తం త్వౌపనిషదమ్’ ఇత్యుపనిషత్ప్రకాశ్యత్వశ్రుతివిరోధప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్య ప్రాప్తినిషేధశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ –
స్వసామర్థ్యాద్ధీయన్త ఇతి ।
సామర్థ్యం శక్తిః, తద్విషయత్వమేవాత్ర నిషిధ్యతే, న లక్షణావిషయత్వమపి ; అతో న శ్రుత్యన్తరవిరోధ ఇతి భావః । మనసా సహాప్రాప్యేతి సమ్బన్ధాద్బ్రహ్మణి మనఃప్రకాశ్యత్వమపి నిషిధ్యతే, స్వప్రకాశస్య తస్య మనఃప్రకాశ్యత్వాయోగాత్ । తత్ర సహశబ్దేన వాచాం మనసశ్చ సహభావ ఉచ్యతే ।
తముపపాదయతి –
మన ఇతీత్యాదినా ।
మన ఇతి పదేన ప్రత్యయోఽభిధీయతే, స చ ప్రత్యయో జ్ఞానసామాన్యరూపో న భవతి । కిం తు వాచ ఇత్యనేన సమభివ్యాహారాచ్ఛబ్దశక్తిజనితం విజ్ఞానం పర్యవస్యతి ।
తతః కిమత ఆహ –
తచ్చేతి ।
యత్ర శబ్దశక్తివిషయత్వం ప్రథమమేవ ప్రవృత్తమస్తి తత్ర తదను శబ్దశక్తిజనితవిజ్ఞానప్రకాశ్యత్వమపి భవతి ; యత్ర చ తాదృశజ్ఞానప్రకాశ్యత్వం తత్ర శబ్దశక్తివిషయత్వమప్యస్త్యేవేతి కృత్వా సహభావ ఉక్త ఇతి నిష్కర్షః । తదుక్తం వార్త్తికే - ‘ఉదపాది చ యచ్ఛబ్దైర్జ్ఞానమాకారవద్ధియః । స్వతో బుద్ధం తదప్రాప్య నామ్నా సహ నివర్తతే’ ఇతి । ధియః అన్తఃకరణస్య పరిణామరూపం సప్రకారం యజ్జ్ఞానం శబ్దైః శక్త్యా ఉత్పాదితమ్ , తదిత్యర్థః । స్వతో బుద్ధమిత్యస్య స్వప్రకాశమిత్యర్థః ।
అతీన్ద్రియేఽపీతి ।
జగత్కారణాద్యతీన్ద్రియార్థేఽపీత్యర్థః ।
తస్మాదితి ।
ఉక్తరీత్యా సహైవ ప్రవృత్తిదర్శనాదిత్యర్థః ।
ఎవం వాఙ్మనసయోః సహైవ ప్రవృత్తిముక్త్వా నివృత్తిరపి సహైవేత్యాహ –
తస్మాదిత్యాదినా ।
అప్రత్యయవిషయాదితి ।
ప్రత్యయవిషయత్వాయోగ్యాదిత్యర్థః ।
అనభిధేయాదితి ।
శబ్దశక్త్యయోగ్యాదిత్యర్థః ।
ఉభయత్ర హేతుం సూచయతి –
అదృశ్యాదివిశేషణాదితి ।
నిర్విశేషత్వాత్స్వప్రకాశత్వాచ్చేత్యర్థః ।
సర్వప్రకాశనసమర్థేనేతి ।
అగ్నితప్తాయఃపిణ్డవచ్చైతన్యవ్యాప్తం వృత్తిజ్ఞానం సమస్తస్య సవిశేషస్య ప్రకాశనే సమర్థమపి స్వప్రకాశబ్రహ్మప్రకాశనే సామర్థ్యాభావాన్నివర్తత ఇతి భావః । శబ్దశక్తిజనితవిజ్ఞానస్య నిర్విశేషబ్రహ్మగోచరత్వయోగ్యతారాహిత్యాత్తదప్రకాశ్యైవ నివృత్తిరిత్యపి మన్తవ్యమ్ ।
అస్యానన్దస్య పారోక్ష్యవారణాయ విద్వత్ప్రత్యక్షత్వమాహ –
శ్రోత్రియస్యేతి ।
అవృజినత్వం పాపరాహిత్యమ్ ।
ఆనన్దమీమాంసావాక్యనిర్దిష్టశ్రోత్రియనిరాసాయాత్రాకామహతత్వం నిరఙ్కుశమిత్యాశయేనాహ –
సర్వైషణేతి ।
సాతిశయానన్దవైలక్షణ్యం ప్రకృతానన్దస్య దర్శయతి –
విషయేతి ।
విషయాదిసమ్బన్ధజనితత్వాభావేఽపి గగనాదేరివోత్పత్తిమాశఙ్క్యాహ –
స్వాభావికమితి ।
అనాదిమిత్యర్థః ।
అనాదేరప్యవిద్యాదేరివ నాశమాశఙ్క్యాహ –
నిత్యమితి ।
సర్వేషు శరీరేషు తస్యైక్యమాహ –
అవిభక్తమితి ।
అత ఎవాస్యానన్దస్య పరమత్వమిత్యాశయేనాహ –
పరమానన్దమితి ।
యథోక్తేనేతి ।
అన్యోఽన్తర ఆత్మాన్యోఽన్తర ఆత్మేత్యాద్యుక్తేన ప్రకారేణ యథోక్తమానన్దమాత్మత్వేన సాక్షాత్కృతవానిత్యర్థః ।
భయనిమిత్తాభావాత్కుతోఽపి న బిభేతీత్యుక్తమేవ విశదయతి –
న హీతి ।
విదుషో భయనిమిత్తం వస్త్వన్తరం నాస్తీత్యత్ర యుక్తిమాహ –
అవిద్యయేత్యాదినా ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
విదుషస్త్వితి ।
భయనిమిత్తస్య అవిద్యాకార్యస్య నాశాదితి సమ్బన్ధః ।
అధిష్ఠానయాథాత్మ్యగోచరవిద్యయా అధ్యస్తవస్తునాశే దృష్టాన్తమాహ –
తైమిరికేతి ।
తైమిరికదృష్టస్య ద్వితీయచన్ద్రస్య చన్ద్రైకత్వవిద్యయా నాశవదిత్యర్థః ।
నను విశుద్ధబ్రహ్మప్రతిపాదకోఽయం మన్త్రః కథమబ్రహ్మణి మనోమయే ఉదాహృతః కథం వా తత్ర భయనిమిత్తనిషేధమకృత్వా భయమాత్రనిషేధః కృత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
మనోమయే చేతి ।
మనోమయశబ్దవాచ్యస్యాస్మదాదిమనసో బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వాత్తత్ర మనసి బ్రహ్మత్వమధ్యారోప్య మనోమయే చాయం మన్త్ర ఉదాహృత ఇతి యోజనా ; అతో నోదాహరణానుపపత్తిరితి భావః ।
తత్స్తుత్యర్థమితి ।
మనోమయోపాసనస్య బ్రహ్మవిద్యాశేషత్వేన ఫలస్యావివక్షితత్వాత్తదుపాసనస్య సాక్షాద్భయనిమిత్తనిరసనే సామర్థ్యాభావాచ్చ మనోమయోపాసనస్తుతయే తత్ర భయమాత్రం నిషిద్ధమిత్యర్థః ।
ప్రకృతే తద్వైషమ్యమాహ –
ఇహ త్వితి ।
అద్వైతే విద్యావిషయే బ్రహ్మణి ద్వైతావశేషాసమ్భవాద్భయనిమిత్తనిషేధ ఉపపద్యత ఇత్యర్థః ।
భయనిమిత్తనిషేధమాక్షిపతి –
నన్వస్తీతి ।
పరిహరతి –
నైవమితి ।
విదుషః సాధ్వకరణం పాపకరణం చ భయకారణమస్తీత్యేవం న వక్తవ్యమిత్యర్థః ।
తత్ర హేతుం పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
శ్రుత్యా హేతుమాహ –
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
యథోక్తమితి ।
'ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ ‘ ఇత్యాదిపూర్వగ్రన్థే ప్రకృతమిత్యర్థః ।
కథం పునరితి ।
సాధ్వకరణాదికం కథం సన్తాపయత్సదేవంవిదమేవ న సన్తాపయతీతి ప్రశ్నార్థః ।
అహమేవమితి ।
అవిదుషామాసన్నే మరణకాలే ఎవం శ్రుత్యుక్తప్రకారేణ సన్తాపో భవతీతి యోజనా ।
ఎవమవిదుషాం పాపకరణనిమిత్తకోఽపి పశ్చాత్సన్తాపో భవతీత్యాహ –
తథేతి ।
విదుషస్తదభావమాహ –
తే ఎతే ఇతి ।
ఎవంశబ్దార్థమేవ వివృణోతి –
యథేతి ।
పుణ్యపాపయోరాత్మమాత్రత్వేన దర్శనం విదుషః సన్తాపాభావే హేతురితి ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కస్మాత్పునరిత్యాదినా ।
ఎతే ఇతి సర్వనామ్నః ప్రకృతసాధ్వకరణాదిపరత్వం వ్యావర్తయతి –
సాధ్వసాధునీ ఇతి ।
తాపహేతూ ఇతీతి ఇతి-శబ్దః ప్రకారవచనః । అకరణకరణద్వారా తాపహేతుత్వేనోక్తే ఇత్యర్థః ।
నన్వత్ర ఎతే ఆత్మానమితి సామానాధికరణ్యాత్పుణ్యపాపయోరాత్మాభిన్నత్వం భాతి, తతశ్చాత్మాభిన్నత్వకృతం పుణ్యపాపయోః ప్రీణనం బలనం వా వాక్యార్థః స్యాత్ ; న చ తత్సమ్భవతి, తయోః ప్రీత్యాదిమత్త్వాయోగాత్ ; న చాత్మనః పుణ్యపపాభిన్నత్వబోధనద్వారా తత్కృతం ప్రీణనాదికమాత్మనో భవతీతి వాక్యార్థ ఇహ వివక్షిత ఇతి వాచ్యమ్ , ఆత్మని తాపకకర్మాత్మకత్వస్య ప్రీత్యాదిహేతుత్వాసమ్భవాత్ , తస్య ప్రీతిబలనహేతుత్వోక్తావపి భయనివృత్తిహేతుత్వానభిధానాచ్చేత్యాశఙ్క్య వివక్షితం వాక్యార్థమాహ –
పరమాత్మభావేనోభే పశ్యతీత్యర్థ ఇతి ।
'స య ఎవం విద్వానేతే ఆత్మానం స్పృణుతే’ ఇతి వాక్యోక్తం పుణ్యపాపయోరాత్మమాత్రత్వదర్శనముత్తరవాక్యేనానూద్య తస్య విదుషి తాపాభావహేతుత్వం ప్రతిపాద్యతే హి-శబ్దయుక్తత్వాదుత్తరవాక్యస్యేత్యాశయేనాహ –
ఉభే ఇత్యాదినా ।
ఎవకారమాత్మపదేన యోజయతి –
ఆత్మస్వరూపేణైవేతి ।
పశ్యతీతి శేషః ।
నను జ్యోతిష్టోమకలఞ్జభక్షణాదిలక్షణం కర్మాస్తి ప్రకాశత ఇత్యనుభవానురోధాత్పుణ్యపాపయోః సర్వానుగతః సచ్చిదంశ ఇతరవ్యావృత్తో జడాంశశ్చాస్తి, తథా చ చిజ్జడోభయరూపయోస్తయోః కథం చిదేకరసాత్మభావేన దర్శనమిత్యాశఙ్క్యాహ –
స్వేనేతి ।
స్వీయం యద్విశేషరూపం జడాంశః తేన హీనే కృత్వా అనుసన్ధాయేత్యర్థః ।
ఆత్మానం స్పృణుత ఎవేతి ।
పుణ్యపాపే చిదంశాభిప్రాయేణాత్మరూపేణైవ పశ్యతీత్యర్థః ।
ఎష ఎతే ఉభే ఆత్మానమేవ స్పృణుత ఇత్యుక్తమ్ , తత్ర ఎతచ్ఛబ్దార్థం పృచ్ఛతి –
క ఇతి ।
శ్రుత్యోత్తరమాహ –
య ఇతి ।
ఎవమిత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ –
యథోక్తమితి ।
'సత్యం జ్ఞానమ్ ‘ ఇత్యాదిమన్త్రబ్రాహ్మణజాతేన యథానిరూపితమిత్యర్థః ।
యథోక్తం స్వరూపమేవ సఙ్క్షిప్యాహ –
అద్వైతమానన్దమితి ।
యః సర్వాత్మకమానన్దరూపం బ్రహ్మాత్మత్వేన వేద స పుణ్యపాపే అప్యాత్మస్వరూపేణైవ పశ్యతీత్యర్థః । తస్యేత్యతః ప్రాక్తస్మాదితి శేషః, హి యస్మాదిత్యుపక్రమాత్ ।
నను నాస్తికతమస్య మరణకాలే సంనిహితేఽపి నాస్తి సాధ్వకరణాదికృతః సన్తాపః, తావతా పారలౌకికం భయం తస్య పరిహృతం న భవతి ; తథా సర్వాత్మైకత్వదర్శినః పుణ్యపాపయోరప్యాత్మభావం పశ్యతో మాస్త్విదానీం భయమ్ , పారలౌకికం తు కర్మనిమిత్తం భయం భవిష్యతీత్యవిజ్ఞాతమేవ ; నేత్యాహ –
నిర్వీర్య ఇతి ।
భర్జితబీజవదితి భావః ।
నిర్వీర్యత్వఫలమాహ –
జన్మారమ్భకే న భవత ఇతి ।
అతో న విదుషః పారలౌకికభయప్రసక్తిరిత్యర్థః ।
ఇత్యుపనిషదిత్యస్యార్థమాహ –
ఇతీత్యాదినా ।
ఇతిశబ్దపరామృష్టా యథోక్తా బ్రహ్మవిద్యా ఉపనిషత్పరమరహస్యమ్ , తచ్చ పరమరహస్యమస్యాం వల్ల్యాం దర్శితమిత్యన్వయః ।
పరమరహస్యత్వే హేతుః –
యస్మాదేవం తస్మాదితి ।
యస్మాద్యథోక్తా విద్యా ఎవం ముక్తిఫలా తస్మాదిత్యర్థః । ఇతరాసాం సర్వాసాం విద్యానాం రహస్యభూతానామపి న ముక్తిఫలకత్వమ్ , అతో న పరమత్వమితి భావః ।
ఉపనిషత్పదస్యార్థాన్తరాభిప్రాయేణాహ –
పరం శ్రేయ ఇతి ।
అస్యాం విద్యాయాం సత్యామస్య విదుషః పరం శ్రేయో బ్రహ్మస్వరూపభూతమ్ ఉప సామీప్యేన ప్రత్యక్త్వేన నిషణ్ణం నితరాం స్థితం భవతి యతః, అత ఇయం విద్యా ఉపనిషదిత్యర్థః । ఇతి-శబ్దో బ్రహ్మవల్లీవివరణసమాప్త్యర్థః ॥
వృత్తానువాదపూర్వకముత్తరవల్లీమవతారయతి –
సత్యం జ్ఞానమిత్యాదినా ।
అనుప్రవిష్టశబ్దేన వివక్షితమర్థమాహ –
విశేషవదివేతి ।
సాంసారికధర్మజాతం విశేషః ; తస్యావాస్తవత్వజ్ఞాపనార్థ ఇవకారః । తథా చ శ్రుతిః - ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ ఇతి ।
ప్రవేశవాక్యేన బ్రహ్మణో జీవభావోక్తేస్తాత్పర్యమాహ –
యస్మాదితి ।
యస్మాద్బ్రహ్మైవ సంసారిత్వేనోపులభ్యత ఇత్యుక్తం తస్మాదహం యథోక్తం బ్రహ్మైవేతి విజానీయాదితి తాత్పర్యతః ప్రదర్శితం భవతి । జీవభావేనానుప్రవేశకథనస్య అహం బ్రహ్మేతి జ్ఞానైకప్రయోజనకత్వాదిత్యర్థః । న హి బ్రహ్మైవ సంసారిత్వం ప్రాప్తమితి జ్ఞానాత్కిఞ్చిత్ప్రయోజనం లభ్యతే । ప్రతీయమానసంసారిత్వనిరసనపూర్వకమహం బ్రహ్మేతి జ్ఞానవివక్షాయాం తు ముక్తిః ప్రయోజనం లభ్యత ఇతి జీవస్య బ్రహ్మత్వజ్ఞాన ఎవ ప్రవేశవాక్యస్య తాత్పర్యమ్ । ఎతేనాభేదబోధకవాక్యాభావాదత్రాహం బ్రహ్మాస్మీతి జ్ఞానమవివక్షితమితి శఙ్కాపి నిరస్తా వేదితవ్యా, తాత్పర్యతో గుహానిహితవాక్యస్య ప్రవేశవాక్యస్య చాభేదజ్ఞానపరత్వాత్ ।
అభేదజ్ఞానఫలమప్యుక్తమనువదతి –
తస్యైవమితి ।
'ఇత్యుపనిషత్’ ఇత్యుపసంహారవాక్యార్థమప్యనువదతి –
పరిసమాప్తా చ బ్రహ్మవిద్యేతి ।
నన్వేవం వక్తవ్యానవశేషణాదుత్తరవల్లీ వ్యర్థా ; నేత్యాహ –
అతః పరమితి ।
విద్యోక్త్యనన్తరమిత్యర్థః । న చ కోశపఞ్చకవివేచనరూపస్య వక్ష్యమాణస్య తపసోఽపి ప్రాగభిహితత్వాత్పునస్తదుక్తిర్వ్యర్థేతి వాచ్యమ్ , తస్యైవ తపసో బ్రహ్మలక్షణముఖేన కర్తవ్యత్వరూపవిశేషకథనపూర్వకమ్ ఉత్తరవల్ల్యాః ప్రపఞ్చార్థత్వేన పౌనరుక్త్యాభావాత్ ।
ఇతశ్చ న పౌనరుక్త్యమిత్యాశయేనాహ –
అన్నాదీతి ।
నను తర్హి తపఆదికమేవ వక్తవ్యం న త్వాఖ్యాయికాపి ; తత్రాహ –
ఆఖ్యాయికేతి ।
నన్వాఖ్యాయికయా కథం స్తుతిలాభః ? తత్రాహ –
ప్రియాయేతి ।
పితా ప్రియాయ పుత్రాయ ప్రశస్తామేవ విద్యాముపదిశేన్నాన్యామితి రీత్యా విద్యాయాః ప్రకర్షో లభ్యత ఇత్యర్థః । హే భగవన్ బ్రహ్మాధీహి స్మర ఉపదిశేతి యావదితి మన్త్రార్థః ।
అత్తారమితి ।
శరిరేఽన్నశబ్దప్రయోగాత్తదభ్యన్తరస్య ప్రాణస్యాత్తృత్వముపచారేణోక్తమితి మన్తవ్యమ్ । యద్వా అన్నశబ్దేన విరాడాత్మకం శరీరం వివక్షితమ్ , తదభ్యన్తరః ప్రాణశ్చ సూత్రాత్మరూపో హిరణ్యగర్భో వివక్షిత ఇతి కృత్వా ప్రాణస్యాత్తృత్వముక్తమితి మన్తవ్యమ్ ।
నన్వన్నప్రాణయోరుక్తిః ‘అన్నం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ‘ప్రాణో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ఇతి కరిష్యమాణే విచార ఉపయుజ్యతే, రూపాద్యుపలబ్ధిసాధనానాం చక్షురాదీనాముక్తిః క్వోపయుజ్యతే ? తత్రాహ –
బ్రహ్మోపలబ్ధౌ ద్వారాణీతి ।
అత్ర మనఃశబ్దేన ‘మనో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ఇత్యత్ర వక్ష్యమాణమాధిదైవికం మనో గృహ్యతే । ఎతచ్చ ‘విజ్ఞానం బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ఇత్యత్ర వక్ష్యమాణస్యాధిదైవిక విజ్ఞానస్యాప్యుపలక్షణమ్ । వాగాదీనాం చక్షురాదీనాం చ యథాయథం ప్రాణాదికోశేష్యవన్తర్భూతానాం బ్రహ్మోపలబ్ధిద్వారత్వం వివక్షితమితి న చక్షురాదికథనవైయర్థ్యమితి భావః ।
ఉక్తానువాదపూర్వకమ్ ‘యతో వై’ ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ –
ఉక్త్వా చేత్యాదినా ।
నిర్విశేషస్య బ్రహ్మణో ధర్మరూపం లక్షణం న సమ్భవతీత్యాక్షిపతి –
కిం తదితి ।
కాల్పనికం ధర్మరూపం జగత్కారణత్వం తస్య లక్షణం వివక్షితమ్ అతో నాసమ్భవ ఇతి శ్రుత్యా పరిహరతి –
యత ఇతి ।
ప్రయన్తీత్యస్య వివరణమభిసంవిశన్తీతి ।
తత్రాభీత్యుపసర్గార్థమాభిముఖ్యం వివృణోతి –
తాదాత్మ్యమేవేతి ।
బ్రహ్మణి లీయన్త ఇత్యేవ వివక్షితార్థః ।
అత్ర బ్రహ్మణో భూతలయాధారత్వశ్రవణాత్ప్రకృతిత్వరూపం కారణత్వం వివక్షితమిత్యాశయేనాహ –
ఉత్పత్తీతి ।
ప్రకృతిరేవ హి వికారాణామాత్మా స్వరూపమితి స్థాపితమారమ్భణాధికరణే, అతో యదాత్మకతామిత్యుక్తమ్ । యద్యపి బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తానాం భూతానాం స్వత ఉత్పత్త్యాదయో న సన్తి, తథాపి స్థూలసూక్ష్మోపాధివిశిష్టత్వాకారేణ తేషామపి తే సన్తీతి భావః । నన్వత్ర మహాభూతానామాకాశాదీనాం గ్రహణం కుతో న క్రియతే ప్రాణిష్వివాకాశాదిష్వపి భూతశబ్దస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ ? అత ఎవ ‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే’ ఇత్యత్ర భూతశబ్దేన మహాభూతానాం గ్రహణమాచార్యైరేవ కృతమ్ , తథా జన్మాదిసూత్రే ద్వివిధాన్యపి భూతాని గృహీతాని ; తథా చ కథమత్ర ప్రాణినామేవ గ్రహణమితి చేత్ , ఉచ్యతే - భూతశబ్దస్యోభయత్ర రూఢత్వేఽపి ప్రాణధారణకర్తృవాచిజీవన్తీత్యుపపదానుసారేణ ప్రాణిరూఢేరేవోన్మేషో న మహాభూతవిషయరూఢేరితి నాత్రాకాశాదిగ్రహణప్రసక్తిః ‘సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని’ ఇత్యత్ర చ ‘అస్య లోకస్య కా గతిః’ ఇతి పృథివీలోకాదికారణప్రశ్నానుసారేణ మహాభూతరూఢేరేవోన్మేషో న ప్రాణిరూఢేః ; జన్మాదిసూత్రే చ జగత్కారణవాక్యానాం సర్వేషామేవోదాహరణత్వాద్వాక్యాన్తరానుసారేణ ద్వివిధాన్యపి భూతాని గృహీతానీతి న కిఞ్చిదవద్యమ్ ।
అత్ర వివక్షితం లక్షణమాహ –
తదేతదితి ।
భూతకారణత్వమిత్యర్థః । శ్రుతౌ తద్బ్రహ్మ తద్విజిజ్ఞాసస్వేత్యర్థక్రమో బోధ్యః ।
యద్వా, నను బ్రహ్మ జిజ్ఞాసవే కథం జగత్కారణం జిజ్ఞాస్యత్వేనోపదిశ్యతే ? తత్రాహ శ్రుతిః –
తద్బ్రహ్మేతి ।
అస్మిన్పక్షే యథాశ్రుత ఎవార్థక్రమః ।
నను విజిజ్ఞాసస్వేతి పిత్రా న వక్తవ్యమ్ , స్వరూపవిశేషజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగేవ సిద్ధత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యదేవంలక్షణమితి ।
అన్నాదేర్బ్రహ్మోపలబ్ధిద్వారత్వమన్యత్రాపి ప్రసిద్ధమిత్యాహ –
శ్రుత్యన్తరమితి ।
షష్ఠ్యన్తప్రాణాదిశబ్దోపాత్తస్య కార్యకరణసఙ్ఘాతజాతస్యాధిష్ఠానతయా సత్తాస్ఫూర్తిప్రదం ద్వితీయాన్తప్రాణాదిశబ్దోపాత్తం ప్రత్యగాత్మానం యే శ్రుతిన్యాయాభ్యాం విదుః తే సృష్టేః పూర్వకాలేఽపి స్థితం కూటస్థం బ్రహ్మ ఆత్మత్వేన నిచిక్యుర్జానీయుః నేతరే ప్రత్యగాత్మస్వరూపజ్ఞానరహితా ఇతి శ్రుత్యన్తరార్థః । యోఽన్నాదేరధిష్ఠానతయా సత్తాప్రకాశరూపః ప్రత్యగాత్మా స బ్రహ్మైవేత్యేవంప్రకారేణ బ్రహ్మోపలబ్ధిద్వారత్వం తత్రావగమ్యత ఇతి భావః । పితురితి పఞ్చమీ । తస్మాచ్ఛ్రుత్వేతి యోజనా ।
నను పిత్రా తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వేత్యనుక్తత్వాత్కథం తపసి బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వం భృగుణా వినిశ్చితమ్ ? న హి తన్నిశ్చయం వినా తత్ర ప్రవృత్తిస్తస్య సమ్భవతీతి శఙ్కతే –
కుతః పునరితి ।
పరిహరతి –
సావశేషోక్తేరితి ।
సావసేషోక్తేస్తపసి బ్రహ్మవిజ్ఞానసాధనత్వప్రతిపత్తిర్భృగోరభూదిత్యర్థః ।
గురూక్తార్థానువాదపూర్వుకం తదుక్తేః సావశేషత్వం సాధయతి –
అన్నాదీత్యాదినా ।
బ్రహ్మణః ప్రతిపత్తౌ ద్వారభూతమన్నాదికమ్ ‘అన్నం ప్రాణమ్’ ఇత్యాదినోక్తవానిత్యర్థః ।
సావశేషం హి తదితి ।
యద్భూతజన్మాదికారణం తద్బ్రహ్మ, తత్ప్రతిపత్తౌ చాన్నాది ద్వారమిత్యేతాదృశముపదేశనం సావశేషమితి ।
అత్ర హి-శబ్దోక్తం హేతుమాహ –
సాక్షాదితి ।
త్వం బ్రహ్మేత్యపరోక్షతయా బ్రహ్మణో నిర్దేశాభావాదిత్యర్థః ।
నన్వేతావతా కథం గురూక్తేః సావశేషత్వం సిధ్యతి ? తత్రాహ –
అన్యథా హీతి ।
సావశేషత్వాభావే హీత్యర్థః ।
స్వరూపేణైవేతి ।
ప్రత్యక్త్వేనైవేత్యర్థః । వస్తుతః ప్రత్యగాత్మస్వరూపత్వాద్బ్రహ్మణ ఇతి భావః ।
భృగోర్వాస్తవస్వరూపజ్ఞానే తాటస్థ్యం వారయతి –
జిజ్ఞాసవ ఇతి ।
గురోర్వాస్తవస్వరూపబోధనే ఉపేక్షాం వారయతి –
స్వపుత్రాయేతి ।
నిర్దేశస్వరూపమేవ దర్శయతి –
ఇదమిత్థంరూపమితి ।
ఇదం త్వయా పృష్టం బ్రహ్మ ఇత్థంరూపం తవ దేహే బుద్ధ్యాదిసాక్షితయోపలభ్యమానచైతన్యరూపమితి నిర్దేష్టవ్యమితి యోజనా ।
నను తథైవ పిత్రా నిర్దిష్టం బ్రహ్మ ; నేత్యాహ –
న చైవమితి ।
అనుపలమ్భాదితి భావః ।
నను తర్హి కీదృశం బ్రహ్మోక్తవానితి పృచ్ఛతి –
కిం తర్హీతి ।
పరోక్షతయైవ బ్రహ్మోక్తవానిత్యాహ –
సావశేషమేవేతి ।
ఇత్థం సావశేషోక్తేరితి హేతుం ప్రసాధ్య తేన తపసి బ్రహ్మజ్ఞానసాధనత్వప్రతిపత్తిప్రకారమాహ –
అత ఇతి ।
సావశేషోక్తేరిత్యర్థః ।
సాధనాన్తరమితి ।
స్వస్మిన్విధివదుపసదనాదిలక్షణం యత్సాధనమస్తి తదపేక్షయాన్యత్సాధనమిత్యర్థః । నను పరోక్షతయా బ్రహ్మోపదేశస్య వస్తుతః సావశేషత్వేఽపి తస్య తత్సావశేషత్వం శిష్యేణ కథం జ్ఞాతమ్ , ప్రత్యగాత్మైవ బ్రహ్మేతి జ్ఞానం వినా తదుపదేశస్య సావశేషత్వజ్ఞానాసమ్భవాదితి చేత్ ; నైవమ్ , బ్రహ్మవిత్సభాయాం తదీయవ్యవహారాదినా సామాన్యతో జీవో బ్రహ్మేతి జ్ఞాత్వా తదైక్యాపరోక్ష్యాయ గురూపసదనసమ్భవేన పరోక్షోపదేశస్య సావశేషత్వజ్ఞానసమ్భవాత్ ।
నను బ్రహ్మాత్మైక్యసాక్షాత్కారం ప్రతి చిత్తగతప్రతిబన్ధనివృత్తిద్వారా తత్సమ్పాదనసమర్థం సాధనాన్తరం మమాపేక్షతే పితా నూనం నిశ్చయ ఇత్యనేన ప్రకారేణ స్వస్యానుష్ఠేయం సామాన్యతః సాధనాన్తరం నిశ్చితమిత్యస్తు, తచ్చ సాధనాన్తరం తప ఎవ పితురాశయస్థమితి కథం నిశ్చితమితయాశఙ్క్య యోగ్యతావిశేషాదిత్యాహ –
తపోవిశేషేతి ।
తపోరూపసాధనవిశేషేత్యర్థః ।
సర్వేతి ।
సర్వేషాం జ్ఞానసాధనానాం మధ్యే తపసో జ్ఞానం ప్రత్యతిశయితసాధనత్వేన బ్రహ్మవిద్వ్యవహారే ప్రసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
సర్వేషాం హీతి ।
సాధ్యపదం జ్ఞానపరమ్ , తస్య నియతత్వమైకాన్తికఫలత్వం ; తేన నియతసాధ్యేన సహ సాధనతయా సమ్బద్ధానామిత్యర్థః ।
తస్మాదితి ।
సావశేషోక్త్యాదిలిఙ్గాదిత్యర్థః ।
తపసః స్వరూపం దర్శయతి –
తచ్చేతి ।
సమాధానమితి ।
ఉదాహరిష్యమాణస్మృతిగతస్యైకాగ్ర్యపదస్య వ్యాఖ్యానం సమాధానమితి । తత్ర బాహ్యకరణానాం సమాధానం విషయేభ్యో వ్యావృత్తత్వరూపం వివక్షితమ్ , అన్తఃకరణస్య సమాధానం తత్త్వే స్థాపనమితి విభాగః । స్మృతౌ తపసః పరమత్వవివరణముత్తరార్ధమ్ । తపః సర్వధర్మాణాం మధ్యే వస్తుగత్యా జ్యాయో భవతి ; స చ తపోరూపో ధర్మః పర ఇతి విద్వద్భిరప్యుచ్యత ఇతి తదర్థః । పరమార్థతస్తు శ్రుతౌ స్మృతౌ చ తపఃపదం భాష్యగతసమాధానపదం చ తత్త్వచిన్తాపరమ్ , న సమాధిపరమ్ , ‘తప ఆలోచనే’ ఇతి స్మరణాత్ మహావాక్యార్థజ్ఞానం ప్రతి త్వమ్పదార్థశోధనరూపస్యాలోచనస్యైవ సాధకతమత్వాచ్చ, అత్ర గురూపదిష్టస్య బ్రహ్మలక్షణస్యాపి క్రమేణ కోశేభ్యః సకాశాదాత్మతత్త్వస్య వివేచన ఎవోపయోగాచ్చ బ్రహ్మ జిజ్ఞాసోర్భృగోర్జిజ్ఞాసితే బ్రహ్మణి విచారం వినా జిజ్ఞాసానివర్తకనిర్ణయాయోగాచ్చ । అత ఎవ ‘తద్విజిజ్ఞాసస్వ’ ఇతి శ్రుతిమూలకే జిజ్ఞాసాసూత్రే బ్రహ్మ జిజ్ఞాసోర్విచార ఎవ కర్తవ్యత్వేనోపదిష్టః । అత ఎవ చాత్ర భాష్యవార్తికే ప్రథమం యథాశ్రుతభాష్యాదికమనురుధ్య పశ్చాత్తపఃశబ్దో విచారపరత్వేనోపపత్తిపూర్వకం యోజితః । తథా చ వార్త్తికమ్ - ‘అన్వయవ్యతిరేకాదిచిన్తనం వా తపో భవేత్ । అహం బ్రహ్మేతి వాక్యార్థబోధాయాలమిదం యతః’ ఇతి । సూతసంహితాయాం పరమేశ్వరేణాప్యుక్తమ్‌ - ‘కోఽహం ముక్తిః కథం కేన సంసారం ప్రతిపన్నవాన్ । ఇత్యాలోచనమర్థజ్ఞాస్తపః సంశన్తి పణ్డితాః’ ఇతి ॥
తద్ధీతి ।
అన్నం హీత్యర్థః ।
అన్నాద్ధ్యేవేతి ।
ఇదం వాక్యమానన్దవల్లీగతేన ‘అన్నాద్వై ప్రజాః ప్రజాయన్తే’ ఇతి వాక్యేన సమానార్థమితి నాస్య వ్యాఖ్యానే వ్యాప్రియతే ।
తస్మాదితి ।
బ్రహ్మలక్షణోపేతత్వాదిత్యర్థః ।
'తద్విజ్ఞాయ’ ఇత్యస్యార్థమాహ –
స ఎవమితి ।
ఉపపత్త్యా చేతి ।
అన్నశబ్దితస్య విరాజః శ్రుతిషూపాస్యత్వశ్రవణాదబ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వాయోగాదిత్యాద్యుపపత్త్యా చేత్యర్థః । ఉపపత్త్యా చాన్నం బ్రహ్మేతి విజ్ఞాయేతి యోజనా ।
ఉత్పత్తిదర్శనాదితి ।
బ్రహ్మణస్తావదుత్పత్తిర్నాస్తి తస్య నిత్యత్వశ్రవణాత్ అన్నస్య చ హిరణ్యగర్భాదుత్పత్తేః శ్రుతిషు దర్శనాత్పృథివ్యాదిస్థూలభూతాత్మకస్యాన్నస్య భూతకారణత్వస్యాపి దర్శనాచ్చేత్యాదికమాలోచయతస్తస్యాన్నం బ్రహ్మ న వేతి సంశయ ఉత్పన్న ఇత్యర్థః ।
అసకృత్ ‘తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ’ ఇత్యుపదేశస్య తాత్పర్యప్రదర్శనపూర్వకమర్థమాహ –
తపస ఇత్యాదినా ।
నిరతిశయమితి ।
సమ్పూర్ణమిత్యర్థః ।
తావత్తప ఎవేతి ।
విచారం వినా జిజ్ఞాసానివృత్త్యయోగాదితి భావః । శ్రుతౌ ‘తపో బ్రహ్మ’ ఇతి వాక్యం విధిత్సితస్య తపసో బ్రహ్మత్వేన స్తుత్యర్థమితి మన్తవ్యమ్ ।
ప్రథమపర్యాయస్థమ్ ‘తద్విజ్ఞాయ’ ఇత్యాదివాక్యవ్యాఖ్యానమన్యత్రాప్యతిదిశతి –
ఎవం సర్వర్త్రేతి ।
'ప్రాణో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ఇత్యాదివాక్యమభిప్రేత్యాహ –
ఋజ్వన్యదితి ।
స ఎవ ఋజ్వర్థః ప్రదర్శ్యతే, తథా హి - స తపః అతప్యత, అన్నస్య సూత్రాత్మరూపప్రాణపరతన్త్రస్య న బ్రహ్మలక్షణం నిరపేక్షం సమ్భావ్యతే ప్రాణస్య తు స్వాతన్త్ర్యాదిసత్త్వాత్తత్సమ్భవతీత్యాది లక్షణం విచారం కృతవాన్ । ఎవం తపః కృత్వా ప్రాణో బ్రహ్మేతి నిశ్చితవాన్ , తన్నిశ్చయోపయోగిత్వేన ప్రాణే బ్రహ్మలక్షణం చ యోజితవానిత్యాశయేనాహ శ్రుతిః ప్రాణాద్ధ్యేవేత్యాదినా । అన్నస్య ప్రాణాధీనత్వాదన్నజ్జాయమానాని భూతాని ప్రాణాదేవ జాయన్త ఇత్యయమర్థో యుక్త ఎవేతి ద్యోతనార్థో హి-శబ్దః । తద్విజ్ఞాయ లక్షణోపపత్తిభ్యాం ప్రాణో బ్రహ్మేతి విజ్ఞాయ పురనరేవ ప్రాణబ్రహ్మణి సంశయమాపన్నో వరుణం పితరముపగతవాన్ । సంశయకారణం తు ప్రాణస్యాపి మనఃపారతన్త్ర్యం జ్ఞానశక్తిరాహిత్యాదికమూహనీయమ్ । ఇత్థం ప్రాణబ్రహ్మణి సంశయమాపన్నో ముఖ్యం బ్రహ్మాన్యదన్వేషమాణో భృగుః పునర్విచారం కృతవాన్ - ప్రాణస్య మనసా నిరోధదర్శనేన ప్రాణాపేక్షయా మనసః స్వాతన్త్ర్యాజ్జ్ఞానశక్తిమత్త్వాత్ , అత ఎవ మనసి బ్రహ్మలక్షణసమ్భవాచ్చ ఆధిదైవికం సమష్ట్యన్తఃకరణమేవ బ్రహ్మేతి నిశ్చితవాన్ । ఎవం మనో బ్రహ్మేతి విజ్ఞాయ పునస్తత్రాపి సంశయమాపన్నో వరుణముపగతవానిత్యాది సమానమ్ । సంశయకారణం త్వస్మదాదిమనోవదాధిదైవికమనోఽపి కరణకోటిప్రవిష్టత్వాద్విజ్ఞానశబ్దితకర్తృపరతన్త్రం భవతి । న హి పరతన్త్రస్య బ్రహ్మలక్షణం ముఖ్యం సమ్భవతీత్యాదిదోషదర్శనమితి బోధ్యమ్ । ఎవం మనసి బ్రహ్మలక్షణాయోగాత్కర్తరి చ స్వాతన్త్ర్యేణ తద్యోగాదిత్యాదివిచారం కృత్వా విజ్ఞానమాధిదైవికం మహత్తత్త్వం బ్రహ్మేతి నిశ్చితవానిత్యాది సమానమ్ । పునశ్చ విజ్ఞానబ్రహ్మణ్యపి తస్య జన్మనాశాదిశ్రవణలిఙ్గేన సంశయమాపన్నో వరుణముపగతవానిత్యాద్యూహనీయమ్ ॥
'ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ ఇత్యాది వ్యాఖ్యాతుముపక్రమతే –
ఎవం తపసేత్యాదినా ।
విశుద్ధాత్మేతి ।
విశుద్ధాన్తఃకరణ ఇత్యర్థః । అత్ర విశుద్ధిరన్నప్రాణాదిషు బ్రహ్మలక్షణస్య సాకల్యేన దర్శనవిరోధిదోషదర్శనరూపా వివక్షితా ప్రకృతత్వాదితి బోధ్యమ్ । శనైః శనైరన్తరనుప్రవిశ్యేతి । ఆధ్యాత్మికకోశానామివాధిదైవికానామన్నప్రాణాదికోశానామప్యుత్తరోత్తరస్య పూర్వపూర్వాపేక్షయా క్రమేణాన్తరత్వం నిశ్చిత్యేత్యర్థః ।
ఆన్తరతమమితి ।
సర్వాన్తరతమమిత్యర్థః । స్థూలసూక్ష్మకారణాత్మకస్య సర్వస్య దృశ్యజాతస్య విచారేణైవ మిథ్యాత్వం తదధిష్ఠానభూతస్య ప్రత్యగానన్దస్య సర్వాన్తరత్వం సర్వకారణత్వం చ నిశ్చిత్య తదేవానన్దరూపం బ్రహ్మాహమితి సాక్షాత్కృతవానిత్యర్థః ।
భృగోస్తపసైవ జ్ఞానముత్పన్నమితి వదన్త్యాః శ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ –
తస్మాదితి ।
తపసైవ జ్ఞానోదయదర్శనాదిత్యర్థః । సమాధానపదం విచారపరమితి ప్రాగుక్తమత్రాప్యనుసన్ధేయమ్ ।
ప్రకరణార్థ ఇతి ।
తపసా భృగోర్జ్ఞానముత్పన్నమితి యథాశ్రుతార్థే ప్రయోజనాభావేన ప్రకరణస్య తత్ర తాత్పర్యాయోగాదితి భావః । శ్రుతౌ ఆనన్దం ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తీతి, తస్మాద్యుక్తమానన్దస్యేదం లక్షణమిత్యాభిప్రాయః ।
'సైషా భార్గవీ’ ఇత్యాదివచనం న పితుర్న వా పుత్రస్యేత్యసఙ్గతిమాశఙ్క్యాహ –
అధునేతి ।
ఆఖ్యాయికాతోఽపసృత్యేతి ।
కథారూపత్వం పరిత్యజ్యేత్యర్థః । సా పూర్వవల్ల్యాం ప్రకృతా । ఎషా అస్యాం వల్ల్యాం సంనిహితా । విదితా ప్రాప్తా ।
వ్యోమస్వరూపమాహ –
హృదయాకాశ ఇతి ।
హృదయాకాశాఖ్యే పరమే వ్యోమ్ని యా గుహా బుద్ధిః తస్యాం య ఆనన్దః తస్య కారణత్వాదద్వైతత్వమ్ ; తస్మిన్ప్రతిష్ఠితేత్యర్థః ।
నను కస్మాదారభ్య ప్రవృత్తాయా విద్యాయాః ప్రత్యగానన్దే పరిసమాప్తిరుచ్యతే ? తత్రాహ –
అన్నమయాదితి ।
'అన్నం బ్రహ్మ’ ఇత్యారభ్య పూర్వపూర్వప్రహాణేనోపరి ప్రవృత్తేత్యర్థః । తథా చాన్నమయాదికోశజాతాదాన్తరతమమానన్దరూపమద్వితీయం వస్తు బ్రహ్మేత్యయమర్థ ఆఖ్యాయికాయాం నిష్పన్న ఇత్యనయా శ్రుత్యా దర్శితం భవతీతి భావః ।
'య ఎవం వేద’ ఇత్యాదేరర్థమాహ –
య ఎవమన్యోఽపీత్యాదినా ।
అనేనైవ క్రమేణేతి ।
అన్నాదిషు బ్రహ్మలక్షణయోజనారూపేణైవ ప్రకారేణేత్యర్థః ।
అనుప్రవిశ్యేతి ।
అన్నాదిషు బ్రహ్మత్వబుద్ధిపరిత్యాగపూర్వకం సర్వాన్తరమానన్దం కారణత్వేన సమ్భావ్య తమానన్దం బ్రహ్మభూతమాత్మత్వేన యో వేదేత్యర్థః ।
విదుషో బ్రహ్మానన్దే ప్రతిష్ఠారూపఫలకీర్తనే తత్క్రతున్యాయం సూచయతి –
విద్యాప్రతిష్ఠానాదితి ।
విద్యాయా బ్రహ్మానన్దే ప్రతిష్ఠితత్వాత్తాదృశమానన్దం విద్వానపి తత్ర ప్రతితిష్ఠతీతి యుక్తమిత్యర్థః వివక్షితమర్థం దర్శయతి –
బ్రహ్మైవేతి ।
నన్వశ్రుతం ప్రభూతత్వవిశేషణం కథం నిక్షిప్యతే ? తత్రాహ –
అన్యథేతి ।
ప్రభూతత్వవిశేషణం వినా అన్నసామాన్యమాత్రేణైవాన్నవత్త్వే వివక్షితే సతి సర్వోఽపి జన్తుః శరీరస్థిత్యాక్షిప్తేనాన్నేనాన్నవానేవేతి కృత్వా విద్యాబలాద్విదుషోఽన్నే విశేషో న స్యాత్ , అతః ప్రభూతత్వవిశేషణమావశ్యకమిత్యర్థః ।
నను సర్వోఽపి జన్తురన్నమత్త్యేవ ; తత్రాహ –
దీప్తాగ్నిరితి ।
అన్నవత్త్వం దీప్తాగ్నిత్వం వినా వ్యర్థమితి భావః । నను కృతకృత్యస్య బ్రహ్మవిదో నేదం ఫలం భవితుమర్హతి, న వా బ్రహ్మవిద ఇదం ఫలం నియమేన దృశ్యతే, న వా చిత్రాయాగఫలన్యాయేనాస్మిఞ్జన్మన్యనుపలభ్యమానస్యాముష్మికత్వం కల్పయితుం శక్యతే తస్య పునర్జన్మాభావాత్ , తస్మాదసఙ్గతమిదం ఫలవచనమితి చేత్ ; ఉచ్యతే - యథా భూమవిద్యాయామ్ ‘స ఎకధా భవతి’ ఇత్యాదినా సగుణవిద్యాఫలం భూమవిద్యాఫలత్వేన సఙ్కీర్త్యతే భూమవిద్యాస్తుత్యర్థమ్ , తథా వక్ష్యమాణాన్నాన్నాదత్వోపాసనఫలం ప్రకృతబ్రహ్మవిద్యాఫలత్వేన సఙ్కీర్త్యతే తత్స్తుత్యర్థమిత్యదోషః । ఎతచ్చ వ్రతోపదేశస్యాన్నస్తుత్యర్థత్వవర్ణనేన భాష్యే వర్ణితప్రాయమేవేతి మన్తవ్యమ్ ॥
న నిన్ద్యాదితి ।
అపకృష్టమన్నం ప్రాప్తం న నిన్ద్యాదిత్యర్థః, ‘యదృచ్ఛయా చోపపన్నమద్యాచ్ఛ్రేష్ఠముతావరమ్’ ఇతి స్మృతిదర్శనాత్ ।
నను బ్రహ్మవిదః కర్తవ్యాభావాత్కథం తస్యానుష్ఠేయతయా వ్రతముపదిశ్యతే ? తత్రాహ –
వ్రతోపదేశ ఇతి ।
నను విదుషా నిరసనీయస్యాన్నస్య కథం స్తుత్యర్థత్వమ్ ? తత్రాహ –
స్తుతిభాక్త్వం చేతి ।
శరీరమనఆదిరూపేణ పరిణతిద్వారా అన్నస్య విద్యాసాధనత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రసఙ్గాత్కామ్యాన్యుపాసనాన్యాహ –
ప్రాణో వా ఇత్యాదినా ।
తేషాం సకామానాం ప్రజాదిఫలసమ్పాదకత్వేఽపి నిష్కామనయానుష్ఠితానాం చిత్తైకాగ్ర్యద్వారా విద్యాసాధనత్వాద్విద్యాప్రకరణే సఙ్గతిరితి వా మన్తవ్యమ్ ।
నను ప్రాణస్య కథమన్నత్వమిత్యాశఙ్క్య ప్రసిద్ధాన్నసాదృశ్యాదిత్యాశయేనాహ –
శరీరేఽన్తర్భావాదితి ।
ఎతదేవవివృణోతి –
యద్యస్యేతి ।
తత్తస్యాన్నమితీహ వివక్షితమిత్యర్థః ।
‘ప్రాణో వా అన్నమ్’ ఇత్యత్ర హేతుప్రతిపాదకత్వేన ‘శరీరే ప్రాణః ప్రతిష్ఠితః’ ఇతి వాక్యమాకృష్య యోజయతి -
శరీరే చేతి ।
తస్మాదితి ।
ప్రాణస్య శరీరే ప్రతిష్ఠితత్వాదిత్యర్థః ।
'ప్రాణే శరీరం ప్రతిష్ఠితమ్’ ఇతి వాక్యసఙ్గత్యర్థం శ్రుతావపేక్షితం పూరయతి –
తథేతి ।
ప్రాణే శరీరస్యాన్తర్భావాభావేఽపి ప్రాణాధీనాస్థితికత్వమాత్రేణాన్నత్వవివక్షేతి భావః ।
'ప్రాణో వా అన్నమ్’ ఇత్యాదేః ఫలితార్థకథనపరమ్ ‘తదేతదన్నమ్’ ఇతి వాక్యం వ్యాచష్టే –
తత్తస్మాదితి ।
ఉభయమితి ।
ప్రకృతత్వావిశేషాదితి భావః ।
శ్రుతావపేక్షితం పూరయతి –
అన్నాదం చేతి ।
యత ఉభయమప్యన్నమన్నాదం చ తస్మాదన్నమన్నే ప్రతిష్ఠితమ్ అన్నాదశ్చాన్నాదే ప్రతిష్ఠిత ఇతి పర్యవసితార్థ ఇతి భావః ।
ఉభయోరప్యన్నత్వే అన్నాదత్వే చ శ్రుత్యుక్తం నియామకం విశదయతి –
యేనేతి ।
ఫలితం స్వయముపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ఉభయోరన్నాన్నాదత్వగోచరముపాసనం విధత్తే –
స య ఇతి ।
అన్నాన్నాదాత్మనైవేతి ।
శరీరప్రాణాత్మనైవేత్యర్థః । ప్రతితిష్ఠతి, చిరం జీవతీతి యావత్ ॥
శరీరప్రాణోభయమన్నాన్నాదత్వగుణకముపాసీనస్యాన్నాపరిహారాఖ్యే వ్రతే వివక్షితే సత్యర్థాదన్నస్తుతిరపి పూర్వవల్లభ్యత ఇత్యాశయేనాహ –
పూర్వవత్స్తుత్యర్థమితి ।
ఆర్థికస్తుతిలాభప్రకారమేవ దర్శయతి –
తదేవేతి ।
తదేవాన్నమపరిహ్రియమాణం సత్స్తుతం స్యాదితి సమ్బన్ధః ।
స్తుతమిత్యస్య వివరణమ్ –
మహీకృతమితి ।
లోకో హ్యన్నే శుభాశుభశబ్దితౌ గుణదోషౌ కల్పయిత్వా గుణవదన్నముపాదత్తే దోషవదన్నం పరిహరతి, తథా న పరిహరేదితి వ్రతోపదేశః । అత్రాశుభపదమన్నగతావరత్వరూపదోషపరం న శాస్త్రీయదోషపరమ్ , తస్మిన్సతి పీరిహారావశ్యమ్భావాదితి మన్తవ్యమ్ ।
'ప్రాణో వా అన్నమ్’ ఇత్యాదివాక్యవ్యాఖ్యానప్రకారమన్యత్రాతిదిశతి –
ఎవం యథోక్తమితి ।
'ఆపో వా అన్నమ్ , జ్యోతిరన్నాదమ్’ ఇత్యత్ర శరీరాదిసఙ్ఘాతాన్తఃప్రవిష్టమేవ జలం తేజశ్చ గృహ్యతే ప్రాణశరీరసమభివ్యాహారాత్ । ఎవమ్ ‘పృథివీ వా అన్నమ్ , ఆకాశోఽన్నాదః’ ఇత్యత్రాపి పృథివ్యాకాశయోః శరీరాదిసఙ్ఘాతాన్తఃప్రవిష్టయోరేవ గ్రహణం వివక్షితమితి మన్తవ్యమ్ ॥
తథేతి ।
అన్నాన్నాదత్వగుణకత్వేన పృథివ్యాకాశద్వయోపాసకస్య స్వగృహే వాసార్థమాగతం న నివారయేదిత్యేతద్వ్రతమిత్యర్థః ।
బహ్వన్నసఙ్గ్రహే వసత్యర్థమాగతానామప్రత్యాఖ్యానరూపం వ్రతమేకో హేతురుక్తః ; తత్రైవ విద్వదాచారరూపం హేత్వన్తరమాహ –
యస్మాదితి ।
ఎవం సఙ్గృహీతమన్నం సర్వదా పూజాపురఃసరమేవార్థిభ్యో దేయం నాన్యథా ‘శ్రద్ధయా దేయమ్’ ఇత్యాదిదర్శనాదిత్యాశయేనాహ –
అపి చాన్నదానస్యేతి ।
తత్ర మానం పృచ్ఛతి –
కథమితీతి ।
శ్రుత్యోత్తరమాహ –
తదేతదాహేతి ।
ముఖ్యామేవ వృత్తిం వివృణోతి –
పూజేతి ॥
యథోక్తమితి ।
కార్యకరణసఙ్ఘాతోపచయాదిద్వారా బ్రహ్మవిద్యాసాధనత్వరూపమిత్యర్థః । ఫలం చ వేదేతి సమ్బన్ధః ।
శ్రుతౌ ‘య ఎవం వేద’ ఇత్యస్యాపేక్షితం పూరయతి –
తస్యేతి ।
యథోక్తమ్ అన్నదానాదిఫలమిత్యర్థః ।
'ప్రాణో వా అన్నమ్’ ఇత్యారభ్యాబ్రహ్మోపాసనాన్యుక్తానీతి సూచయతి –
ఇదానీమితి ।
ఉపాత్తపరిరక్షణమితి ।
స్థితపరిపాలనమిత్యర్థః ।
యోగక్షేమ ఇతీతి ।
ప్రాణే యోగరూపేణ అపానే క్షేమరూపేణ చ బ్రహ్మ ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమితి విభాగః ।
ప్రాణాపానయోర్యోగక్షమరూపేణ బ్రహ్మదృష్ట్యాలమ్బనత్వే హేతుమాహ –
తౌ హీతి ।
నను యది ప్రాణాపానాధీనౌ యోగక్షేమౌ తర్హి తావేవ ప్రాణాపానయోర్ద్రష్టవ్యౌ న తు బ్రహ్మేత్యాశఙ్క్యాహ –
తథాపీతి ।
ప్రాణాపాననిమిత్తకత్వేఽపీత్యర్థః ।
బ్రహ్మనిమిత్తావితి ।
బ్రహ్మనిమిత్తావపీత్యర్థః । బ్రహ్మణః సర్వఫలదాతృత్వస్య శాస్త్రసిద్ధత్వాదితి భావః ।
బ్రహ్మనిర్వర్త్యత్వాదితి ।
బ్రహ్మణః కారయితృత్వాదితి భావః । విముక్తిర్విసర్గః ।
మానుష్య ఇత్యస్య పర్యవసానమాహ –
ఆధ్యాత్మిక్య ఇతి ॥
పుత్రేణేతి ।
పుత్రజన్మనా పితృఋణమోక్షద్వారేణ యా పితురమృతత్వప్రాప్తిః సా అత్రామృతపదేన వివక్షితేత్యర్థః ।
ఉపస్థనిమిత్తమితి ।
యస్మాదేతత్సర్వముపస్థహేతుకం తస్మాదనేనైవ రూపేణ బ్రహ్మ తత్ర స్థితమిత్యుపాస్యమిత్యర్థః । ఇదముపాసనమ్ ‘విముక్తిరితి పాయౌ’ ఇత్యత్రైవ ద్రష్టవ్యమ్ । ఆధ్యాత్మికత్వాత్ ।
సర్వం హీతి ।
హి యస్మాత్సర్వమాకాశే ప్రతిష్ఠితం తస్మాద్యత్సర్వమాకాశే వర్తతే తత్సర్వరూపేణాకాశే బ్రహ్మైవ ప్రతిష్ఠితమిత్యుపాస్యమిత్యర్థః ।
'తత్ప్రతిష్ఠా...’ ఇత్యత్ర బ్రహ్మాభిన్నమాకాశముపాస్యం కేవలస్యాకాశస్యోపాస్యత్వాయోగాదిత్యాశయేన తస్య బ్రహ్మాభిన్నత్వమాహ –
తచ్చేతి ।
సర్వాశ్రయత్వేన ప్రకృతమిత్యర్థః ।
తస్మాత్తదితి ।
వ్యాపకత్వనిర్లేపత్వనిరవయవత్వసూక్ష్మత్వసర్వాశ్రయత్వాదిరూపలక్షణసామ్యేనాకాశస్య బ్రహ్మాభిన్నత్వసమ్భవాత్తద్బ్రహ్మభూతమాకాశమిత్యర్థః ।
ప్రతిష్ఠావానితి ।
అన్నపానాదిభిః స్థితిమానిత్యర్థః ।
నను ‘క్షేమ ఇతి వాచి’ ఇత్యాదౌ ఫలాశ్రవణాత్కథం తదుపాసనేషు ప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యత్రేతి ।
యత్ర వాగాదౌ యత్ఫలం కార్యం క్షేమాదికం శ్రుతం తద్రూపేణ బ్రహ్మైవోపాస్యమిత్యుక్తమిత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
తదుపాసనాదితి ।
క్షేమాదిగుణేన బ్రహ్మోపాసనాత్క్షేమాదిమానేవ భవత్యౌచిత్యాదితి ద్రష్టవ్యమిత్యర్థః ।
అత్రార్థే శ్రుతిమప్యాహ –
శ్రుత్యన్తరాచ్చేతి ।
తదేవేతి ।
తదనురూపమేవ ఫలం భవతీత్యర్థః । ‘తన్మహః’ ఇత్యాదౌ తత్పదం బ్రహ్మపరమ్ ; తథా చ వార్త్తికమ్ - ‘తద్బ్రహ్మ మహ ఇత్యేవముపాసీత తతః ఫలమ్’ ఇత్యాది ॥
పరిబృఢతమమితి ।
విరాడాత్మకమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మవానితి ।
బ్రహ్మణో విరాజో యో గుణో భోగః తద్వాన్భవతీత్యర్థః ।
పరస్యేతి ।
పరస్య మాయోపాధికస్య బ్రహ్మణః స్వరూపతయోక్తం యదాకాశం తదాకాశం పరిమరత్వగుణకముపాసీతేత్యర్థః ।
ఆకశస్య పరిమరత్వగుణోపపాదనాయ ప్రథమం వాయోః పరిమరత్వమాహ –
పరిమర ఇత్యాదినా ।
శ్రుత్యన్తరేతి ।
వాయుం ప్రకృత్య ‘తమేతాః పఞ్చ దేవతా అపియన్తి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేరిత్యర్థః ।
ఇదానీమాకాశస్య పరిమరత్వం సాధయతి –
స ఎవాయమితి ।
వాయుం ప్రత్యాకాశస్య కారణత్వాద్వాయ్వనన్యత్వమిత్యర్థః । తం వాయ్వాత్మానమాకాశం బ్రహ్మణః స్వరూపభూతం పరిమరత్వగుణకముపాసీతేత్యర్థః ।
సపత్నా ద్వివిధాః - ద్విషన్తోఽద్విషన్తశ్చ ; తతః సపత్నానాం ద్విషన్త ఇతి విశేషణమిత్యాహ –
ద్విషన్త ఇత్యాదినా ।
అద్విషన్తోఽపి చేతి ।
ఎనమద్విషన్తోఽపీత్యర్థః ॥
ప్రాణశరీరాదేరన్నాన్నాదత్వనిరూపణస్య వివక్షితం తాత్పర్యం కథయితుం వ్యవహితం తదనువదతి –
ప్రాణో వా అన్నమిత్యాదినా ।
‘ఆపో వా అన్నమ్ , జ్యోతిరన్నాదమ్’ ఇత్యత్ర ఆపః శరీరారమ్భికా వివక్షితాః, జ్యోతిశ్చ జాఠరం శరీరారమ్భకం వా వివక్షితమ్ । ఎవం పృథివ్యాకాశావపి శరీరారమ్భకావేవ వివక్షితౌ, ప్రాణరీరసమభివ్యాహారేణాబాదీనామాధ్యాత్మికత్వావగమాత్ ; తతశ్చ శరీరప్రాణాదీనాం ప్రత్యగాత్మోపాధిభూతానామేవ ‘ప్రాణో వా అన్నమ్’ ఇత్యాదినా భోగసాధనత్వరూపమన్నత్వం భోక్తృత్వరూపమన్నాదత్వం చోక్తమిత్యర్థః ।
ఉక్తం నామ, కిం తేనేతి ।
ఉక్తమస్తు నామ, తేనోక్తేన కిం తవ ప్రయోజనం సిధ్యతి యదర్థం తదిహానూదితమిత్యర్థః ।
తదుక్తిసిద్ధం ప్రయోజనం కథయతి –
తేనైతదితి ।
భోక్తృభోగ్యభావాదిరూపః సర్వోఽపి సంసారః కార్యాత్మకోపాధిధర్మ ఎవ నాత్మధర్మ ఇత్యాత్మనో నిత్యముక్తత్వం సిధ్యతీత్యర్థః ।
నను యది సంసారస్య కార్యనిష్ఠత్వం శ్రుత్యభిమతం తదా జీవాత్మాపి శరీరప్రాణాదివత్కార్యవిశేష ఎవేతి తస్య స్వాభావికః సంసారో న భ్రాన్తిసిద్ధ ఇతి శఙ్కతే –
నన్వాత్మాపీతి ।
ఆత్మా కార్యం విభక్తత్వాదాకాశాదివదిత్యర్థః ।
ఆగమబాధితమనుమానమిత్యాశయేన నిరాకరోతి –
నేతి ।
అసంసారిణః పరస్యైవ జీవరూపేణ ప్రవేశశ్రవణాత్పరజీవయోరేకత్వమవగమ్యతే, తతో నాత్మనః కార్యత్వమిత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహం వివృణోతి –
తత్సృష్ట్వేత్యాదినా ।
న కేవలమసంసారిణో జీవరూపేణ ప్రవేశశ్రవణాల్లిఙ్గాత్పరేతరాత్మనోరేకత్వనిశ్చయః, కిం తు క్త్వాశ్రుతిబలాదపీత్యాహ –
సృష్ట్వేతి ।
స్రష్టా తావత్పరమాత్మేతి నిర్వివాదమ్ ; ప్రవిష్టస్య చ ‘పశ్యఞ్శృణ్వన్మన్వానః’ ఇత్యాదౌ సంసారిత్వశ్రవణాత్ప్రవేశే జీవః కర్తా సిద్ధః ; తథా చ క్త్వాశ్రుత్యా తయోరేకత్వం నిశ్చీయతే, ఇతరథా కర్త్రైక్యాభావేన క్త్వాశ్రుతివిరోధప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
యదుక్తమసంసారిణ ఎవ ప్రవేశశ్రవణాత్పరేతరాత్మనోరేకత్వమితి, తత్ర శఙ్కతే –
ప్రవిష్టస్యేతి ।
ప్రవిష్టస్య బుద్ధ్యాదికార్యేషూపాదానతయా సృష్టిసమయ ఎవ సిద్ధస్య పరస్య జీవరూపభావాన్తరాత్మనా పరిణతిరేవ ప్రవేశో వివక్షితః, అతో న ప్రవేశలిఙ్గాత్తయోరేకత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అస్య చోద్యస్య ప్రాగేవ నిరాసపూర్వకం ప్రవేశపదస్యార్థాన్తరపరత్వేన వ్యాఖ్యాతత్వాన్నైవమితి పరిహరతి –
న, ప్రవేశస్యేతి ।
నను జీవరూపేణ పరిణామం వినైవ పరస్య బుద్ధిసమ్బన్ధాత్సంసారిత్వేన భానమేవ ప్రవేశపదార్థ ఇతి పూర్వవ్యాఖ్యానమయుక్తమితి శఙ్కతే –
అనేనేతి ।
ధర్మాన్తరేణేతి ।
జీవరూపవికారాన్తరాత్మనైవ ప్రవేశో న త్వవికృతస్యైవ పరస్య, అన్యథా జీవేనేతి విశేషణవైయర్థ్యాపత్తేరిత్యర్థః ।
యది జీవేనేతి విశేషణబలాజ్జీవస్య బ్రహ్మవికారత్వం తత్రాభిప్రేతం స్యాత్తదా వాక్యశేషవిరోధః ప్రసజ్యేతేతి దూషయతి –
న, తత్త్వమసీతీతి ।
జీవస్యాకాశాదివద్వికారత్వే తస్య బ్రహ్మైక్యోపదేశవిరోధ ఇత్యర్థః ।
అభేదోపదేశస్యాన్యథాసిద్ధిమాశఙ్కతే –
భావాన్తరేతి ।
జీవలక్షణం భావాన్తరం వికారాన్తరమాపన్నస్యైవ సతః పరస్య సంసారిత్వప్రాప్తౌ తదపోహార్థా జీవపరయోరభేదధ్యానలక్షణా సమ్పత్ ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యుపదిశ్యతే, న పునర్జీవస్య బ్రహ్మవికారత్వవిరుద్ధమ్ ఐక్యముపదిశ్యతే, అతో న వాక్యశేషవిరోధ ఇత్యర్థః ।
'తత్త్వమసి’ ఇతి వాక్యస్య సమ్పదుపాసనాపరత్వే మానాభావాజ్జీవస్య వికారత్వే నాశాపత్త్యా ‘న జీవో మ్రియతే’ ఇతి వాక్యశేషవిరోధాద్వాస్తవస్య సంసారస్య సమ్పదాపోహాసమ్భవాచ్చ ‘తత్త్వమసి’ ఇత్యైక్యోపదేశ ఎవ ‘సోఽయం దేవదత్తః’ ఇతివదితి పరిహరతి –
న, తత్సత్యమితి ।
నను జీవస్య బ్రహ్మత్వం సంసారిత్వానుభవవిరుద్ధమ్ , అతో జీవస్య వికారత్వాభావేఽపి బ్రహ్మభిన్నత్వాత్సమ్పత్పరమేవ ‘తత్త్వమసి’ ఇతి వాక్యమిత్యాశయేన శఙ్కతే –
దృష్టమితి ।
ఆత్మనః సంసారోపలబ్ధృత్వాన్న సంసారధర్మకత్వముపలభ్యమానస్య నీలపీతాదేరుపలబ్ధృధర్మత్వాదర్శనాదిత్యర్థః ।
సంసారస్య రూపాదివైలక్షణ్యం శఙ్కతే –
సంసారధర్మేతి ।
'అహం సుఖదుఃఖాదిమాన్’ ఇతి సంసారస్యాత్మధర్మత్వమనుభూయతే ; స చానుభవో బాధకాభావాత్ప్రమైవ ; ‘గౌరోఽహమ్’ ‘నీలోఽహమ్’ ఇత్యాద్యనుభవస్తు జీవస్య దేహవ్యతిరిక్తత్వసాధకశ్రుతియుక్తిబాధితః ; అతో న రూపాదితుల్యత్వం సంసారస్యేత్యర్థః ।
ఆత్మని సంసారస్యాప్యసఙ్గత్వాదిశ్రుతిబాధితత్వస్య సమానత్వాన్నాత్మనః సంసారిత్వం పరమార్థమ్ , అతో నాభేదశ్రుత్యనుపపత్తిరిత్యాశయేన పరిహరతి –
నేతి ।
కిం చాత్మధర్మత్వేనాభిమతస్య సుఖదుఃఖాదేరాత్మనా సహాభేదో భేదో వా ? ఆద్యే న సంసారస్యాత్మధర్మతయోపలభ్యమానతా సిధ్యతీత్యాహ –
ధర్మాణామితి ।
అవ్యతిరేకాదితి ।
అవ్యతిరేకాభ్యుపగమాదిత్యర్థః । అభేదపక్షే ధర్మాణాముపలబ్ధికర్తృకోటిప్రవిష్టత్వాదుపలబ్ధికర్మత్వానుపపత్తిరిత్యర్థః । భేదపక్షే న సంసారస్యాత్మధర్మత్వం సిధ్యతి । తయోః సమ్బన్ధానిరుపణాత్ సమవాయస్య సూత్రకారేణైవ నిరస్తత్వాదిత్యన్యత్ర విస్తరః ।
అభేదే కర్తృకర్మభావానుపపత్తిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
ఉష్ణేతి ।
'తత్త్వమసి’ ఇత్యభేదోపదేశస్యాత్మని సంసారిత్వగ్రాహకప్రత్యక్షవిరోధం పరిహృత్య తత్ర తద్గ్రాహకానుమానవిరోధమాశఙ్క్య పరిహరతి –
త్రాసాదిదర్శనాదిత్యాదినా ।
త్రాసాదేస్తదనుమేయదుఃఖాదేశ్చ దృశ్యత్వేన వస్తుతో ద్రష్టృధర్మత్వాసమ్భవస్య ప్రాగేవోక్తత్వాదిత్యాశయేనాహ –
న, త్రాసాదేరితి ।
'తత్త్వమసి’ ఇత్యభేదోపదేశస్య శాస్త్రాన్తరవిరోధమాశఙ్క్య నిరాకరోతి –
కాపిలేత్యాదినా ।
కాపిలాదిశాస్త్రే హి ప్రతిశరీరం వస్తుత ఆత్మభేదః, తేషాం చ పరమార్థ ఎవ బ్రహ్మభేదః, సంసారిత్వం చ తేషాం వాస్తవమిత్యాదిప్రక్రియా దృశ్యతే ; తతో నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మైక్యం ప్రతిపాదయత ఆగమస్య తర్కశాస్త్రవిరోధాదప్రామాణ్యం స్యాదితి శఙ్కార్థః ।
కాపిలాదితర్కశాస్త్రాణాం మూలప్రమాణశూన్యత్వస్య తర్కపాదే ప్రతిష్ఠాపితత్వాత్పౌరుషేయాణాం తేషాం వేదవత్స్వతఃప్రమాణ్యాయోగాచ్చేత్యాశయేనాహ –
మూలాభావ ఇతి ।
శ్రుతివిరోధే స్మృత్యప్రామాణ్యస్య పూర్వతన్త్రే వ్యవస్థాపితత్వాచ్చ న తద్విరోధాచ్ఛ్రుత్యప్రామాణ్యప్రసఙ్గ ఇత్యాశయేనాహ –
వేదవిరోధే చేతి ।
భ్రాన్తత్వమప్రామాణ్యమ్ ।
ఉపపాదితమర్థముపసంహరతి –
శ్రుత్యుపపత్తిభ్యాం చేతి ।
ఎవమవికృతస్యైవ బ్రహ్మణో జీవభావేన ప్రవేశాదిశ్రుత్యా దృశ్యత్వాద్యుపపత్త్యా చ నిశ్చితమసంసారిత్వమాత్మన ఇత్యర్థః ।
ఎకత్వాచ్చేతి ।
ఆత్మనః పరేణైకత్వాచ్చాసంసారిత్వం పరస్యాసంసారిత్వాదిత్యర్థః ।
ఎకత్వే మానం పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
ఉత్తరశ్రుతిరేవ మానమిత్యాశయేనాహ –
ఉచ్యత ఇతి ॥
ఉపసఙ్క్రమ్యేతి ।
విద్యయా కోశేష్వాత్మత్వభ్రమమపోహ్యేతి యావత్ ।
ఉపసఙ్క్రమ్యేత్యస్య వ్యవహితేన సమ్బన్ధమాహ –
ఎతత్సామేతి ।
'ఇమాఀల్లోకాన్’ ఇత్యాదేః సఙ్గతికథనాయ వ్యవహితమనువదతి –
సత్యమిత్యాదినా ।
'సత్యం జ్ఞానమ్ - - ‘ ఇతి మన్త్రస్య పూర్వార్ధార్థో విస్తరేణ వ్యాఖ్యాత ఇత్యర్థః ।
'స య ఎవం విత్’ ఇత్యాదినా విదుషో వాగాద్యగోచరబ్రహ్మానన్దప్రాప్తేరుక్తత్వాదర్థాద్బ్రహ్మవల్ల్యామపి సర్వాత్మకబ్రహ్మభావాపత్తిప్రయుక్తా సర్వకామాప్తిః సఙ్గ్రహేణోక్తైవేతి మత్వాహ –
విస్తరేణేతి ।
ఇత్థం వృత్తమనూద్యాకాఙ్క్షాపూర్వకమ్ ‘ఇమాఀల్లోకాన్’ ఇత్యాదికమవతారయతి –
కే త ఇత్యాదినా ।
తత్ర కామానాం స్వరూపే ఆకాఙ్క్షాం దర్శయతి –
కే త ఇతి ।
కామానాం కారణే తాం దర్శయతి –
కింవిషయా ఇతి ।
సాహిత్యే కామానామశనే చ తాం దర్శయతి –
కథం వేతి ।
ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం సత్యామేతద్విద్యాఫలం విస్తరేణ వక్తవ్యమిత్యాశయేనోత్తరం వాక్యజాతం పఠ్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవముత్తరగ్రన్థస్య వ్యవహితయా ఆనన్దవల్ల్యా సఙ్గతిముక్త్వా అవ్యవహితభృగువల్ల్యాపి సఙ్గతిం వక్తుమ్ ‘భృగుర్వై వారుణిః’ ఇత్యాదౌ వృత్తం కీర్తయతి –
తత్రేత్యాదినా ।
అన్నాన్నాదత్వేనేతి ।
అన్నాన్నాదభావేనోపాసనే ఉపయోగశ్చోక్త ఇత్యర్థః ।
'క్షేమ ఇతి వాచి’ ఇత్యాదావుక్తమనువదతి –
బ్రహ్మవిషయేతి ।
తేషూపాసనేషు వివక్షితాన్ఫలవిశేషానపి కామశబ్దేనానువదతి –
యే చేతి ।
ప్రతినియతా ఇతి ।
తత్తదుపాసనభేదేన వ్యవస్థితా ఇత్యర్థః ।
తేషాం ముక్తివైలక్షణ్యం సూచయతి –
అనేకేతి ।
నానావిధోపాయసాధ్యా ఇత్యర్థః ।
అత ఎవ తేషామవిద్యాకాలికత్వమాహ –
ఆకాశాదీతి ।
ఆకాశాదయో యే అవిద్యాయాః కర్యభేదాస్తద్విషయాస్తత్సాధ్యా ఎవ తే అవిద్యావస్థాయాం దర్శితాః, న తు విద్యావస్థాయామ్ , విద్యావస్థాయాం త్వత్రాపి వల్ల్యామ్ ‘స ఎకః, స య ఎవంవిత్ ‘ ఇత్యాదౌ పూర్వోక్తమేవ ‘సోఽశ్నుతే సర్వాన్కామాన్సహ’ ఇతి ఫలం తాత్పర్యతో దర్శితమితి భావః ।
ఇత్థమస్యామపి వల్ల్యాం వృత్తానువాదేన ఫలవచనానువృత్తిం సూచయిత్వా తత్రానుపపత్తిముద్భావయతి –
ఎకత్వే పునరితి ।
స్వస్య బ్రహ్మణా ఎకత్వే సాక్షాత్కృతే సతి కామయితవ్యస్యాకాశాదిభేదజాతస్య తత్సాధ్యకామజాతస్య చ సర్వస్యాత్మవ్యతిరేకేణాభావాత్పూర్వావస్థాయామివ పునః కామాన్ప్రతి కామిత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
ఎవమేకత్వే కామిత్వానుపపత్తౌ సత్యాం ఫలితమాహ –
తత్ర కథమితి ।
ఎకత్వం కామిత్వానుపపత్తిర్విద్యావస్థా వా తత్ర-శబ్దార్థః । అవిద్యాలేశవశేన ప్రపఞ్చాభాసమనుభవన్విద్వాన్ ‘సర్వస్యాత్మాహమ్’ ఇతి మన్యమానోఽణిమాద్యైశ్వర్యభుజాం యోగినాం యత్కామాన్నిత్వం కామరూపిత్వం చాస్తి తన్మమైవేతి పశ్యన్యుగపత్సర్వాన్విషయానన్దానశ్నుత ఇత్యుపచర్యతే । వివక్షితం తు విద్యాఫలం సర్వాత్మకబ్రహ్మభావమాత్రమ్ । అత ఎవ శ్రుత్యన్తరమ్ - ‘బ్రహ్మైవ భవతి’ ఇతి ।
అతో న ఫలవచనే త్వదుక్తానుపపత్తిర్దోష ఇత్యుత్తరగ్రన్థతాత్పర్యేణ సమాధత్తే –
ఉచ్యత ఇతి ।
తత్రాహేతి ।
శ్రుతిరితి శేషః ।
పూర్వగ్రన్థేఽపి విదుషః సార్వాత్మ్యమర్థసిద్ధమితి దర్శయన్ ‘స యశ్చాయమ్’ ఇత్యాదౌ వృత్తం కీర్తయతి –
పురుషేత్యాదినా ।
పురుషస్థస్య జీవాత్మన ఆదిత్యస్థస్య పరమాత్మనశ్చోత్కర్షాపకర్షౌ తత్ప్రయోజకోపాధీ చ నిరస్యైకత్వవిజ్ఞానేనావిద్యాకల్పితానన్నమయాదీనానన్దమయాన్తాననాత్మనః క్రమేణోపసఙ్క్రమ్య సత్యజ్ఞానాదిలక్షణం ఫలభూతమద్వైతమాపన్నః సర్వాత్మా సన్నితి యోజనా ।
అద్వైతస్య బ్రహ్మణః ఫలభూతత్వసిద్ధయే సుఖరూపత్వమాహ –
ఆనన్దమితి ।
తస్య తదర్థమేవానర్థాస్పృష్టత్వమాహ –
అజమమృతమభయమితి ।
తస్య పరమార్థత్వమాహ –
స్వాభావికమితి ।
తదర్థం నిర్విశేషత్వమాహ –
అదృశ్యాదీతి ।
సవిశేషస్య దృశ్యత్వనియమేన మిథ్యాత్వాదితి భావః ।
తస్య వికారత్వజడత్వపరిచ్ఛేదాన్వ్యావర్తయతి –
సత్యం జ్ఞానమనన్తమితి ।
నను విదుషః సర్వలోకసఞ్చారో న నియత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆత్మత్వేనానుభవన్నితి ।
ఎతత్ప్రకృతం బ్రహ్మ సమత్వాత్సామ ।
సమత్వమేవాహ –
సర్వానన్యత్వరూపమితి ।
సర్వ్యాపిస్వరూపభూతమిత్యర్థః ।
స్వనుభవసిద్ధస్యాత్మైకత్వస్య తజ్జ్ఞానఫలస్య కృతార్థత్వస్య చ ఖ్యాపనం నిష్ఫలమిత్యాశఙ్క్యాహ –
లోకానుగ్రహార్థమితి ।
ఆత్మైకత్వజ్ఞానం వినా న సంసారదావానలశాన్తిః, అతో యత్నతస్తత్సమ్పాదనీయం సర్వైరితి జ్ఞాపనం లోకానుగ్రహః ।
గానప్రకారమేవ ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కథమిత్యాదినా ।
హావుశబ్దో విస్మయార్థః అభ్యాసస్తు తత్రాతిశయార్థ ఇతి మత్వాహ –
అత్యన్తేతి ॥
క ఇతి ।
కిఙ్కృత ఇత్యర్థః ।
సార్వాత్మ్యప్రాప్తికృతో విదుషో విస్మయ ఇత్యాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
నను నిత్యశుద్ధాదిరూపస్య విదుషః కథమన్నాన్నాదరూపేణ సార్వాత్మ్యమిత్యాశఙ్క్య విక్షేపశక్తిమదవిద్యాలేశమహిమ్నేత్యాశయేనాహ –
నిరఞ్జనోఽపి సన్నితి ।
అన్నం భోగ్యజాతమ్ , అన్నాదో భోక్తా, తయోః సఙ్ఘాతో నామ భోక్తృభోగ్యభావలక్షణః సమ్బన్ధః, తత్కర్తా, సర్వకర్మఫలదాతేతి యావత్ ।
తత్ర సామర్థ్యం సూచయతి –
చేతనావానితి ।
సర్వజ్ఞ ఇత్యర్థః ।
అథవేతి ।
అథ వా అన్నస్యైవ సఙ్ఘాతకృదితి యోజనా ।
నన్వనేకేషాం మృత్తృణకాష్ఠాదీనాం గృహప్రాసాదాదిరూపేణ సఙ్ఘాతకరణం దృష్టమ్ , తత్కథమేకస్యాన్నస్యాదనీయస్య సఙ్ఘాతకరణమిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి –
అనేకాత్మకస్యేతి ।
శరీరేన్ద్రియాదిరూపేణ పరిణతిద్వారా అనేకాత్మకస్య తస్య సంహతికరణముపపన్నమిత్యర్థః ।
శరీరప్రాణాదీనాం మేలనరూపం సఙ్ఘాతం కిమర్థమయం కరోతి ? తత్రాహ –
పారార్థ్యేనేతి ।
పరస్య చేతనస్యార్థో భోగాదిః తత్సిద్ధ్యర్థత్వేనేత్యర్థః ।
నను శరీరాదిరూపేణ పరిణతస్యాన్నస్య పరార్థత్వే సిద్ధే సతి తాదర్థ్యేన సంహతికరణమిత్యుపపద్యతే, తదేవ కుతః సిద్ధమ్ ? అత ఆహ –
పరార్థస్యేతి ।
తద్విశదయతి –
అన్నాదార్థస్య సత ఇతి ।
భోక్త్రర్థస్య సత ఇత్యర్థః । జడస్య శరీరప్రాణాదేః కాష్ఠతృణాదేరివ స్వార్థత్వాయోగాచ్చేతనార్థత్వం వక్తవ్యమితి భావః । సత్త్యస్యేతి సచ్చ త్యచ్చ సత్త్యమ్ , సన్మూర్తం త్యదమూర్తమితి మూర్తామూర్తాత్మకస్య ఋతశబ్దితస్య జగత ఉత్పత్తేః పూర్వమేవోత్పన్నో హిరణ్యగర్భశ్చాహమస్మీత్యర్థః ।
దేవేభ్యశ్చ పూర్వమితి ।
హిరణ్యగర్భోత్పత్త్యనన్తరమిన్ద్రాదిదేవేభ్యః పూర్వముత్పన్నో విరాట్పురుషశ్చాహమస్మీత్యర్థః ।
అమృతస్య నాభిశ్చాహమస్మీతి శ్రుతౌ యోజనాం మత్వా వివృణోతి -
అమృతత్వస్యేతి ।
సర్వేషాం ముముక్షూణాం ప్రాప్తవ్యం యదమృతత్వం తన్మత్సంస్థం మత్స్వరూపమేవ మమ పరమానన్దస్వరూపత్వాదిత్యర్థః ।
నను మాం దదాతీత్యనుపపన్నమ్ , చిదేకరసస్య విదుషో దేయత్వాయోగాదిత్యాశఙ్కాం వారయతి -
అన్నాత్మనేతి ।
‘అహమన్నమ్ ‘ ఇతి ప్రాగుక్తత్వాదన్నాత్మనా స్థిత్వా తథాబ్రవీదిత్యర్థః ।
ఇత్థమిత్యస్య వ్యాఖ్యానమ్ –
యథాభూతమితి ।
అన్నభూతమిత్యర్థః । అన్నభూతం మాం యో దదాతి స ఎవం దదత్సన్మామవినష్టం యథా భవతి తథావతీత్యర్థః । దాతురన్నం వర్ధత ఇత్యభిప్రాయః ।
అదత్వేతి ।
లోభాదినేతి శేషః ।
ప్రత్యద్మీతి ।
భక్షయామీత్యర్థః । వైశ్వదేవావసానే ప్రాప్తేభ్యోఽతిథిభ్యో యథాశక్త్యన్నమదత్వా భుఞ్జానస్య గృహస్థస్య నరకపాతో భవేదితి వివక్షితార్థః, అన్నభూతం మామదత్వా భక్షయన్తమహమపి భక్షయామీత్యుక్తత్వాత్ । ముక్తం ప్రత్యదనీయతయా అన్నభూతో యో నాస్తికః తస్యాన్నస్యైవ సతో ముక్తోఽప్యదనీయో భవత్యేవాన్నభూతత్వాత్ , తథా చ నాస్తికైర్వ్యాఘ్రాదిభిరివాద్యస్య ముక్తస్య సంసారాదపి తీవ్రతరం దుఃఖం ప్రసజ్యేత ।
తథా చ తదపేక్షయా సంసార ఎవ శ్రేయానితి ముముక్షుః శఙ్కతే –
అత్రాహేతి ।
పరిహరతి –
మా భైషీరితి ।
సర్వకామాశనశబ్దితస్యాన్నాన్నాదభావలక్షణస్య సర్వాత్మభావస్య సంవ్యవహారవిషయత్వాత్కల్పనామాత్రత్వాన్న ముక్తస్య భయలేశోఽప్యస్తీత్యర్థః ।
అన్నాదిభావస్య సంవ్యవహారవిషయత్వేఽపి కథం ముక్తస్య భయాభావ ఇత్యాశఙ్క్య సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
అతీత్యాయమిత్యాదినా ।
విద్వద్దృష్ట్యా వస్తుతో భయహేతోరభావాన్న తస్య భయమిత్యర్థః । అయం విద్వానవిద్యాకృతం సర్వం విద్యయాతీత్య బాధిత్వా బ్రహ్మత్వమాపన్నో వర్తత ఇతి యోజనా ।
నను యది ముక్తో బ్రహ్మభావమాపన్న ఎవోక్తరీత్యా, తర్హీదమ్ ‘అహమన్నాదః’ ఇత్యాదివచనం కేనాభిప్రాయేణ ప్రవృత్తమితి పృచ్ఛతి –
ఎవం తర్హి కిమితి ।
బ్రహ్మభావలక్షణముక్తిస్తుత్యభిప్రాయేణేదం వచనం ప్రవృత్తమితి పరిహరతి –
ఉచ్యత ఇతి ।
ప్రథమమన్నాదిభావస్య సంవ్యవహారవిషయత్వాదిత్యుక్తం మిథ్యాత్వం సాధయతి –
యోఽయమిత్యాదినా ।
న పరమార్థేతి ।
వాచారమ్భణాదిశ్రుతేర్దృశ్యత్వాదియుక్తేశ్చేతి భావః ।
ఇదానీం స్తుత్యభిప్రాయకత్వమన్నాదివచనస్య వివృణోతి –
స ఎవంభూతోఽపీతి ।
బ్రహ్మనిమిత్తః బ్రహ్మకారణకోఽన్నాన్నాదభావలక్షణః ప్రపఞ్చో వ్యవహ్రియమాణోఽపి బ్రహ్మవ్యతిరేకేణ వస్తుగత్యాసన్నితి కృత్వా నిశ్చిత్య స్థితస్య విదుషో యోఽయం విద్యాఫలభూతో బ్రహ్మభావః తస్య స్తుత్యర్థమన్నాదివచనేన సార్వాత్మ్యం సర్వకామాశనరూపముచ్యతే, న త్వన్నాదిభావస్తస్య ముఖ్య ఇత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి –
అత ఇతి ।
విద్యాబలాదవిద్యోచ్ఛేదాద్బ్రహ్మభూతస్య విదుషో నాస్త్యవిద్యానిమిత్తో భయదుఃఖాదిదోషలేశోఽపీత్యర్థః ।
ఎవం మోక్షస్యాపురుషార్థత్వశఙ్కాం నిరాకృత్య పునర్విదుషః స్తుత్యర్థముపక్షిప్తం సర్వాత్మభావమేవానుసరన్నుత్తరవాక్యమాదత్తే –
అహం విశ్వమితి ।
భువనమితి ।
భూరాదిలోకజాతమిత్యర్థః ।
ఈశ్వరేణేతి ।
సర్వజగత్సంహర్తృరుద్రరూపేణాహమేవాభిభవామి సంహరామీత్యర్థః ।
సువర్న ఇత్యత్ర నకార ఇవార్థ ఇత్యాశయేనాహ –
ఆదిత్య ఇవేతి ।
అసకృదితి ।
సదేత్యర్థః । జ్యోతిఃపదం చైతన్యప్రకాశపరమ్ ।
'ఇత్యుపనిషత్’ ఇత్యస్యార్థమాహ –
ఇతీయమితి ।
విహితా నిరూపితా ।
'య ఎవం వేద’ ఇత్యత్ర ఎవంశబ్దార్థమాహ –
భృగువదితి ।
వేద, సమ్పాదయతీత్యర్థః ।
యథోక్తమితి ।
బ్రహ్మభావలక్షణమిత్యర్థః ।
మఙ్గలార్థమోఙ్కారముచ్చారయతి –
ఓమితీతి ॥
అన్నప్రాణమనోబుద్ధిసుఖైః పఞ్చభిరుజ్జ్వలా ।
భగవత్యర్పితా జీయాద్వనమాలా కృతిర్మమ ॥ ౧ ॥
నారాయణపదద్వన్ద్వం నారదాదిభిరాదృతమ్ ।
నమామి శతశో నిత్యం నమతాం ముక్తిదాయకమ్ ॥ ౨ ॥