उत्तमज्ञयतिविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಉತ್ತಮಜ್ಞಯತಿವಿರಚಿತಾ ಪಂಚಪಾದಿಕಾವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವಕ್ತವ್ಯಕಾಶಿಕಾ
॥ ಶ್ರೀಗಣಾಧಿಪತಯೇ ನಮಃ ॥
॥ ಶ್ರೀ ಸರಸ್ವತ್ಯೈ ನಮಃ ॥
॥ ಶ್ರೀ ಗುರುಭ್ಯೋ ನಮಃ ॥
॥ ಹರಿಃ ಓಂ ॥
ಯದಧ್ಯಾಸಾಜ್ಜಗಚ್ಚಿತ್ರಮಸ್ತಿ ಭಾತಿ ಪ್ರಿಯಂ ಭವೇತ್ ।
ತಸ್ಮೈ ಸತ್ಯಚಿದಾನಂದಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೇ ನಮಃ ॥ ೧ ॥
ಯನ್ನಾಮಶ್ರವಣಾದ್ಭೀತಾಃ ವಾದಿನೋ ವನಗೋಚರಾಃ ।
ತಸ್ಮೈ ಜ್ಞಾನೋತ್ತಮಾರ್ಯಾಯ ಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿತ್ಯಂ ನಮೋ ನಮಃ ॥ ೨ ॥
ಜ್ಞಾನೋತ್ತಮಾರ್ಯಶಿಷ್ಯೋಽಹಮುತ್ತಮಜ್ಞಸಮಾಹ್ವಯಃ ।
ವಕ್ತವ್ಯಕಾಶಿಕಾಂ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಃ ಕರೋಮಿ ವಃ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯಾವಿಘ್ನೇನ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಪ್ರಚಯಗಮನಾದಿದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಪರಿಪಾಲನಾಯ ನಿರ್ಮಿತಿನಿಮಿತ್ತಾದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಚ ಮುಖತಃ ಇಷ್ಟದೇವತಾಂ ನಮಸ್ಕರೋತಿ, ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ತು ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನಾದ್ಯಾನಂದೇತಿ ॥
ನಮಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದ್ಯೋತನಾಯೇತಿದ್ಯೋತನಾಯ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪಾನಂದತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಆನಂದೇತಿ ।
ಆನಂದಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಾತ್ಯಂತಿಕಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಃ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅನಾದ್ಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವೇನಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ಆತ್ಯಂತಿಕಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಅನಾದೀತಿ ।
ಕಥಮಾನಂದಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ನಾಶಂಕನೀಯಮ್ । ಆನಂದೇ ಜನ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ವರ್ಣೇಷು ದೈರ್ಘ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸವದೌಪಾಧಿಕಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನಾಭಾಸತ್ವಾತ್ । ಏವಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೋ ಮೋಕ್ಷೋಽವಗತೋಽನವಗತೋ ವಾ ? ಅನವಗತಶ್ಚೇತ್ ಗೃಹಮಧ್ಯೇ ಚಿರನಿಹಿತಾಜ್ಞಾತಘಟವತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅವಗತತ್ವೇಽಪಿ ಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಯ ಜನಕೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ತದಾಧಾರಭೂತದೇಹಸ್ಯ ತದಾಧಾರಭೂತಾನ್ನಪಾನಾದಿಜಗತೋಽವಸ್ಥಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಮೋಕ್ಷಾಸಂಭವಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸುಖಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾದೇವ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಜನ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಾವತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದನಾದ್ಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದೀನಾಮೌಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾಭಾಸತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಈಶ್ವರಾನಂದಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇ ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಸ್ಫುರಣಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಕದಾಚಿತ್ಕಾದಾಚಿದಿತಿ ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವವತ್ ಇಹಾಪಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಈಶ್ವರಾನಂದಸ್ಯ ಮಾಯೋಪಾಧೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ತದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾದುಪಾಧಿಬಾಧಯಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧೋಽಸ್ತು ಮೋಕ್ಷಾನಂದಸ್ಯ ತು ಬಾಧ್ಯೋಪಾಧ್ಯೇಕತ್ವಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾದಬಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸದಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪ್ರತಿಪಾದಾರ್ಥಮಿತಿಪದಾರ್ಥಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಚ್ಚಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದ್ವಯಾನಂದಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರೂಪತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತಿ ಭೇದಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಭೇದಾಭಾಸವಿಷಯತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸದನಂತಮಿತ್ಯಾಹ
ಸದನಂತೇತಿಸನಂತೇತಿ ।
ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಖಂಡತ್ವೇಽಪಿ ಕಾಲಾಕಾಶಾದಿವದನ್ಯೋನ್ಯಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಮಾಅನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತಿ ಶಂಕ್ಯ ಭೇದಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾದ್ವಸ್ತುತ ಐಕ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯನುಪಲಂಭಾತ್ ಅನಂತಸಚ್ಚಿದಾನಂದಾತ್ಮಕವಸ್ತುವಿಪರೀತ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಸತ್ಯಜಡಹೇಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾವಭಾಸಮಾನತ್ವಾಚ್ಚೈವಂಭೂತವಸ್ತು ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವೈತಜಾಲಸ್ಯಾಭೂತಸ್ಯಾಪರಮಾರ್ಥಸ್ಯೈವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ಸವಿತೃಪ್ರಾದೇಶಸ್ಯೇವಾವಭಾಸಮಾನತ್ವೇಅವಭಾಸಮಾನತ್ವ ಇತಿ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪಿತವಿರುದ್ಧಪ್ರಪಂಚೇನ ಛನ್ನತ್ವಾದವಭಾಸಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುನೋಽಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಚ ನ ವಿರುದ್ಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಭೂತದ್ವೈತಜಾಲಾಯೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಸ್ತುನಃ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಕಾಲೇ ಸಾಧನೇನ ನಿವರ್ತತಾಮಿತಿ ವಾಽಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಮಪಿ ವಸ್ತುನಃ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮತ್ವಂಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮತ್ವ ಇತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಭೂತದ್ವೈತಜಾಲಾಯೇತಿ ।
ವಸ್ತುನಃ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವೇ ಪ್ರಪಂಚಪಂಚಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಿತಿಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ -
ಸಾಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ।
ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯೇತೇ ಇತಿ - ಶ್ರುಣು - ಅನಾದ್ಯಾನಂದಕೂಟಸ್ಥಜ್ಞಾನಾನಂದಂ ಸದಿತಿ ತತ್ಪದಾರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ಆತ್ಮನ ಇತಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ಅಭೂತದ್ವೈತಜಾಲಾಯೇತಿ ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶೋಧಿತರೂಪಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ಸಾಕ್ಷಿಣ ಇತಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶೋಧಿತರೂಪಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ಸಾಕ್ಷಿಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಲಕ್ಷಣವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ |
ನಮಃ ಶ್ರುತಿಶಿರಃಶ್ರುತಿಪರ ಇತಿ ಪದ್ಮೇತ್ಯಾದಿ - ಮಾರ್ತಂಡಮೂರ್ತಯ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸಭಗವತಃ ಶ್ರವಣಾದಿಪೌಷ್ಕಲ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಮಾರ್ತಂಡಸ್ಯ ಮೂರ್ತಿರಿವ ಮೂರ್ತಿರ್ಯಸ್ಯಾಸೌ ಮಾರ್ತಂಡಮೂರ್ತಿಃ ತಸ್ಮೈ ಇತಿ ನಿರ್ವಚನಮ್ । ಉಪನಿಷದಾಂ ನಿರ್ಣಯೇ ತಚ್ಛಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯವಿಶಿಷ್ಟಲಕ್ಷಣವಿಕಸನೇ ಚ ಗುರುತರಾ ಅಸ್ಯ ಮೂರ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿತಪಸಾಂ ಪುಷ್ಕಲತ್ವಮಾಹ –
ಬಾದರಾಯಣಸಂಜ್ಞಾಯೇತಿ ।
ಬದರಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸಂತಿ ಸ ದೇಶೋ ಬಾದರಃ, ತಾದೃಶದೇಶೋಽಯನಂ ಸ್ಥಾನಂ ಭವತಿ ಯಸ್ಯ ಸ ಆಚಾರ್ಯೋ ಬಾದರಾಯಣಃ, ಸೈವ ಸಂಜ್ಞಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ನಿರ್ವಚನಮ್ ।
ಮನನಪೌಷ್ಕಲ್ಯಮಾಹ -
ಮುನಯ ಇತಿ ।
ಮನನಾನ್ಮುನಿಸ್ತನ್ನಿಪುಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಮದಮಾದಿಪೂರ್ವಕನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಂಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಶಮವೇಶ್ಮನ ಇತಿ ।
ಶಮ ಏವಾಸ್ಯ ವೇಶ್ಮೇತಿ ಶಮವೇಶ್ಮಾ, ಶಮಸ್ಯ ಅಸಾವೇವ ವಾ ವೇಶ್ಮೇತಿ ಶಮವೇಶ್ಮೇತೀತಿ ವಾ ನಿರ್ವಚನಮ್ ।
ನಮಾಮೀತಿ ಶ್ಲೋಕಃ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ವಿರುದ್ಧವಿಶೇಷಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇನ ಯೋಜ್ಯಃ ।
ಅಭೋಗಿಪರಿವಾರಸಂಪದಮಿತಿ ।
ದೇವಸ್ಯೇವ ಸಂಭೋಗರತಾಃ ಸರ್ಪಾ ವಾ ಅಸ್ಯ ನ ಪರಿವಾರಸಂಪದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಸ್ತಭೂತಿಮಿತಿ ।
ದೇವಸ್ಯೇವ ಭಸಿತಮಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ವಾ ಅಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾರ್ಧವಿಗ್ರಹಮಿತಿ ।
ದೇವಸ್ಯೇವಾಸ್ಯೋಮಾರ್ಧವಿಗ್ರಹತ್ವಂ ನ ಭವತಿ । ಅನುಮಾನಮಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹೇಽರ್ಧಂ ಭವತಿ ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾರ್ಧಭಾಗೇಶ್ರುತಿಶ್ಚಾಪಬಾಧೇ ಇತಿ ಭವತೀತಿ ಚಾರ್ಥಃ ।
ಅನುಗ್ರಮಿತಿ -
ನಾಮತೋಽರ್ಥತಶ್ಚ ದೇವವದುಗ್ರೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉನ್ಮೃದಿತಕಾಲಲಾಂಛನಮಿತಿ -
ದೇವವದಸ್ಯ ಕಂಠೇ ಕಾಲಂ (ಲಾಂಛನಂ) ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ಅನುಕ್ತಿದುರುಕ್ತ್ಯಾದಿಕಾಲಮಸ್ಯ ಕಂಠೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾರ್ಥಃ ।
ವಿನಾ ವಿನಾಯಕಂವಿನಾಯಕಾಮಾದೇವ ಇತಿ
ದೇವವದಸೌ ವಿನಾಯಕಸಹಿತೋ ನ ಭವತಿ । ವಿನಾಕೃತಾಃ ನಿರಾಕೃತಾಃ ವಿನಾಯಕಾಃ ಬೌದ್ಧಾ ಯೇನಾಸೌ ವಿನಾ ವಿನಾಯಕ ಇತಿ ವಾ ನಿರ್ವಾಹೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಯದ್ವಕ್ತ್ರೇತಿ ಶ್ಲೋಕೋಽಪಿ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಕಾರಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರಶಿಷ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಶಿಷ್ಯತ್ವಂ ವಾಂಗೀಕೃತ್ಯ, ಶಿಷ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇಷ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರನಮಸ್ಕಾರಪರತ್ವೇನ, ಪ್ರಶಿಷ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಗುರುನಮಸ್ಕಾರಪರತ್ವೇನ ಚ ಯೋಜ್ಯಃ । ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕವಿತ್ತವ ಇತಿಗುರೂನಿತಿ ಪದಸ್ಯ ವಿತ್ತಮೇವ ವಿತ್ತಕಮ್, ಭಾಷ್ಯಮೇವ ವಿತ್ತಕಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕಾಃ ತೇಷಾಂ ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕಾನಾಂ ಗುರುಃ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕಗುರುಃ ತಾನ್ ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕಗುರೂನಿತಿ ಶಿಷ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿರ್ವಾಹಃ । ಪ್ರಶಿಷ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಅಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವಿತ್ತಮೇವ ವಿತ್ತಕಮ್, ಭಾಷ್ಯಮೇವ ವಿತ್ತಕಂ ಯೇಷಾಮಸ್ಮದ್ಗುರೂಣಾಂ ತೇಅಸ್ಯ - ವಿತ್ತಕಗುರವೇ ಇತಿ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕಗುರವಃ, ತಾನ್ ಭಾಷ್ಯವಿತ್ತಕಗುರೂನಿತಿ ನಿರ್ವಾಹಃ । ಯಚ್ಛಬ್ದೋಽಪಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಪರತ್ವೇನ ಸ್ವಗುರುಪರತ್ವೇನ ಚ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಃ । ಸ್ವಗುರುಪರತ್ವಪಕ್ಷೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರೇವ ಕೇವಲಮ್ , ಅಸ್ಮದ್ಗುರುಭ್ಯೋ ಜನ್ಮ ಭವತಿ ಪುನರ್ಜಾತಮಿವ ಪ್ರವೃದ್ಧಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಲಬ್ಧಜನ್ಮೇತಿ ಶಬ್ದೋ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಾಶಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿದಿಕ್ಷು ಸ್ಥಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉನ್ಮುಖತ್ವಂ ನಾಮ ಶ್ರದ್ಧಾಕರಣಮ್, ವಿನೀತತ್ವಂ ನಾಮ, ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಅಪ್ರತಿಷ - - - - ಯತ್ನವಾಮೇತಿಯತ್ನವಾನ್ ಅವ್ಯಾಜೇನ ಶ್ರವಣಂ ತ್ವವಿಹಾಯೋಪಾಸನಾದಿಪೂರ್ವಕಂ ಶುಶ್ರೂಷಾಂ ಕೃತ್ವೈವ ಕೃತ್ವೈ ನೈ ವ ಇತಿ ಶ್ರವಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪದಾದಿವೃಂತೇತಿವೃಕ್ಷೇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ತತ್ರ ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಃ ವಿಗ್ರಹೋ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ । ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಸಮಾಧಾನಂಇದಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪಂಚಲಕ್ಷಣಮ್ ॥ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಲಕ್ಷಣಮಾಹುಃ । ತತ್ರ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪದಚ್ಛೇದಾದಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪಂಚಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ದ್ಯೋತನಾಯ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪದಾದೀತಿ ।
ಪಾದತ್ರಯೇಣ ತತ್ರ ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಃ ವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ತ್ರಿತಯವಿಷಯತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ
ಪದೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಬಿಭರ್ತೀತ್ಯಂತೇನ ।
ಅತ್ರಾದಿಪದೇನ ಪದಾರ್ಥವೃಂದಸಮಾಸವೃಂದೇ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ ಇತಿ ? `ಇತಿ’ ಇತ್ಯಾಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ
ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ ವಿಷಯತ್ವಮಾಹ -
ಪ್ರಸನ್ನಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಗಂಭೀರಮಿತಿ ।
ನನು ಭಾಷ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾರಭ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ ; ಭಾಷ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾದೇವ ಭಾಷ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದೇರಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತಿ ।
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಂತಂ ಕಸ್ಮಾದ್ ಭಾಷ್ಯಂ ಭವೇದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಲಕ್ಷಣಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಯದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಂಯಮ್ ಇತಿ ಯತ್ ತಸ್ಯ ಹೇತುಃ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತದಭಿಧಾನೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಂಧಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಹೇತುತ್ವೇನೋಚ್ಯಮಾನಮಸಿದ್ಧಂ ಕಥಂ ಸಿದ್ಧ್ಯಹೇತುವಾಚಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಪರಂಅತ್ರ ತ್ರುಟಿಃ ದೃಶ್ಯತೇ ಭಾಷ್ಯಂ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋರಿತ್ಯನೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಭವೇತೀತಿ ಮಧ್ಯವರ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣಭಾಷ್ಯತ್ರಯೇಣ ಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಂ ಹೇತುತ್ವೇನಾನೂದ್ಯ ವಿಷಯಾದಿಸಾಧಕಂ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಯ ಅನರ್ಥಹೇತೋರಿತಿ । ಹೇತೋರಿತ್ಯತ್ರ ತೋ ಇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ
ಪರ್ಯವಸ್ಯತ್ಅನಪರ್ಯವಸ್ಯದಿತಿ
ಅನೇನ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಚ್ಛತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾದಿಸಾಧಕತ್ವಂ ಭವತು, ತಥಾಪಿ ಭಾಷ್ಯತ್ವಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಸೂತ್ರಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಆಹ -
`ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ಸೂತ್ರೇಣ ಸೂತ್ರಿತೇ’ ಇತಿ ।
`ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಸೂತ್ರಿತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಸೂತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ನ ದೃಶ್ಯೇತೇ, ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾ ಏವ ಪ್ರತೀತೇರಿತಿ - ತತ್ರಾಹ -
ಅರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರಿತೇ ಇತಿ ।
ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ - ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರತ್ವಾತ್ ಸೂತ್ರೇಸ್ತ್ರೇ ಇತಿ ಶ್ರೋತೃಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗತ್ವೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಸೂತ್ರಿತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿ ಶಬ್ದೋ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಸೂತ್ರಿತೇ ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ । ಅರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರಿತೇ ಚೇದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯೇ, ನತ್ವಧ್ಯಾಸಾಭಿಧಾನಮುಖೇನಾರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯೇ ಇತಿ - ತತ್ರಾಹ –
ಏತಚ್ಚೇತಿ ।
ಏತದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಮಿದಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೋಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೋಕ್ತಂ ಚೇತ್ ಅಸ್ಮಾಭಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಕಿಮಿತಿ ಭವದ್ಭಿಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಅಸ್ಪಷ್ಟೋಕ್ತಿಲಕ್ಷಣದೂಷಣಮುದ್ಭಾವಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೈರಪಿತೇರಪಿ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ವಯಂಮಯಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಾಹ
ಸ್ಪಷ್ಟತರಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಿತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಭವತಿ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಾವಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಥಮಭಾಷ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಸ್ಯಾನರ್ಥೇತಿ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋರನೇನಾಪಿ ಕಂಠೋಕ್ತತಾಭಾವಾತ್ ಅಭಾಷ್ಯತ್ವೇನ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಚತುರ್ಥ್ಯಾ ಕಂಠೋಕ್ತಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ನಿರ್ದಿಶತಿ -
ತತ್ರ ಅನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯೇತಿರಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥ್ಯಾ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಅತ್ರಾಪೂರ್ಣಮೇವ ದೃಶ್ಯತೇ (ಇತ್ಯುಕ್ತಿಃ ? ) ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ಚೇತ್ ತದುತ್ತರವಾಕ್ಯಸ್ಥಚತುರ್ಥೀವತ್ ಪ್ರಯೋಜನಾನಭಿಧಾಯಿತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯೋಕ್ತೇರರ್ಥವತ್ವಾತ್ । ಉತ್ತರಚತುರ್ಥ್ಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜನವಾಚಿತ್ವಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ, ವೇದಾಂತಾರಂಭಮ್ಅತ್ರ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್, ಪ್ರತ್ಯವಾಂತರಪ್ರಯೋಜನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶೇಽಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಿಷಯಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ವಿಷಯಪ್ರದರ್ಶನಮಿತಿ ।
ಅಭಿಧಾಯಕತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಿಷಯಪ್ರತಿಪಾದಕಮಪಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಚೇತ್ ಪ್ರಥಮಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯವತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಯೋರನ್ಯತರೇಣಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸ್ಪರ್ಶಿ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಿಮನೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದೇಹೇ ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನರೂಪಮಿಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಮಮಾಭಿಮಾನರೂಪಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಮಭಿಧೇಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿದರ್ಶನೇ ಇತಿ
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೇತ್ಯಂತೇನಹಾರಸ್ಯೇನಾಂತೇನ ಇತಿ,
ದೇಹೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟದೇಹೇ ಅಹಮಭಿಮಾನ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ಸಮಾಧೀಯತ ಇತ್ಯಸಂಗತತ್ವೇನ ನಿರರ್ಥಕತ್ವಾದರ್ಥವತ್ವಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣ ವಿಷಯಾದಿಭ್ಯೋ ನಾರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಲೋಕವ್ಯವಹಾರಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೈಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇತ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಿತತ್ವೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೋ ವಾದಿಭಿರಂಗೀಕೃತಾವಿವೇಕಾದಿರೂಪೋ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಿತ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋರನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸ್ವನಿರ್ದೇಶಕಗ್ರಂಥೇನ ಕೇನಚಿದ್ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಉತ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಿರ್ದೇಶಕಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ತಯೋಃ ಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಶಂಕಾಯಾಂ ಸಾಧಕಾಪೇಕ್ಷಾ, ಯದಿ ನಿರ್ದೇಶಕಾಪೇಕ್ಷಾ ತದಾ ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋರಿತ್ಯೇತಾವತೈವಾಲಮ್ , ತಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಕತ್ವಾತ್ । ನ ತು ನಿರ್ದೇಶಕಾಪೇಕ್ಷಾ । ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾತ್ ಕೃಷ್ಯಾದಿವತ್ ಇತಿ ಸೂಚಯತಾ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ ಹೇತುತಯಾ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ವಿಚಾರರೂಪಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಂವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ಯತ್ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೋಕ್ತಂ ತದಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಯಾಂ ಸಾಧಕಾಪೇಕ್ಷೈವ ವಿದ್ಯತೇ । ಅತಃ ಸಾಧಕಾಪೇಕ್ಷವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಹೇತುಭೂತಾಧ್ಯಾಸಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ಅಧ್ಯಾಸಾಧ್ಯಾಸೇತಿ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದೇಃಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಾದಿತ್ಯಾದೇಃ ಇತಿ ಸುತರಾಂ ಭಾಷ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋಸ್ಸೂತ್ರೇಣಾನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ಷ್ಟತ್ವಾಭಾಷ್ಯೇಣೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಂ ತಯೋತೇರ್ನಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮನರ್ಥಂ ತದ್ಧೇತುನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಂ ಸೂತ್ರಿತಂ ಹೀತ್ಯಾಹ -
ಅನರ್ಥಹೇತುನಿಬರ್ಹಣಂ ಹೀತಿ ।
ಕಥಂ ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯವಿಶೇಷತಸ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹೀತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಬಂಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಾಯೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನರ್ಥತದ್ಧೇತ್ವೋಃ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಾಧ್ಯೇತಿ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತೇನ ಹೇತುನಾ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನ ಇತಿ ಸಾಧನೀಯೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಂ ಹೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ನರಕಪಾತಾದ್ಯನರ್ಥಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯತಾಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಅನರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮನರ್ಥಃ, ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಮಾತೃತ್ವಯೋರಪ್ಯನರ್ಥತೇತಿ ಯೋಜನಾ । ತ್ರಯಾಣಾಮನರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನರಕಪಾತಕೂಪಪಾತಾದೀನಾಮೇವಾನರ್ಥತ್ವೇ ಏಕಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯಾವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಂ ತದ್ಧೇತುಕೋಶಪಂಚಕಸ್ಯೈವ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಂ ವರ್ಣನೀಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ವಸ್ತುರೂಪಮೇವ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತತಾಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತದ್ಯದಿ ವಸ್ತುಕೃತಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ವಸ್ತುನಾ ಕೃತಂ ವಸ್ತುತ್ವೇನ ಕೃತಮಿತಿ ಚ ಯೋಜನಾ ।
ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಂ ಚೇದಹಂಕಾರಾದೇರನಿವರ್ತಕಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಪತತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತದ್ಯದಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವ ಪ್ರದರ್ಶನದ್ವಾರೇಣ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೋಪಪತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತಯಾಽಧ್ಯಾಸೋಉಪಭೋಗಿತಯೇತಿ ವರ್ಣನೀಯ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯಾನ್ವಯಃಇತ್ಯರ್ಥಃ ಆಹೃತ್ಯೇತಿ । ತತ್ರ ಅರ್ಥಶಬ್ದೇನ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತೋಚ್ಯತೇ, ಉಪಪದ್ಯತೇಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ ಯಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಉಚ್ಯೇತೇ । ಉಪಯೋಗಿತಯೇತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಹೇತುತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಮುಖತಃ ಸೂತ್ರಿತಮರ್ಥಂ ವಿಹಾಯ ಆರ್ಥಿಕಮಧ್ಯಾಸಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಂ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣಯತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸಕಲತಂತ್ರೋಪೋದ್ಘಾತಃಮಂತ್ರೋಪೋದ್ಘಾತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತ್ರಾನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ನಿರ್ಣೀತೋ ಯೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಸ ಸಕಲತಂತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯೋಪೋದ್ಘಾತೋ ಹೇತುರಿತ್ಯೇಕಾ ಯೋಜನಾ, ಇದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಕಲತಂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಪೋದ್ಘಾತ ಇತ್ಯಪರಾ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿಯೋಜನೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಭಾಷ್ಯಜನ್ಯಪ್ರಮಿತಿಫಲವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಉಚ್ಯತೇ । ತಂತ್ರಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣಯಾ ತಂತ್ರಾರ್ಥರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇಅತ್ರಾರ್ಥೇತಿ, ತಂತ್ರ್ಯತ ಇತಿ ತಂತ್ರಮಿತಿ ಯೋಗವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾ ತದೇವೋಚ್ಯತ ಇತಿ
ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಿಷಯರೂಪಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯಾಜನ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ತಾಸಿದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ವದಿತುಂ ತಂತ್ರಾರ್ಥತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಐದಂಪರ್ಯಂಏಂದಂಪರ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಐದಂಪರ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರೇದಂಶಬ್ದೋಕ್ತವಿಷಯಂಏಂದಂಪರ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸುಖೈಕತಾನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯಂತೇನ ।
ತತ್ರ ಅನಾದ್ಯಾನಂದೇತಿ ಪದೋಕ್ತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸುಖೈಕತಾನೇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಜ್ಞಾನೇತಿ ಪದೋಕ್ತಮರ್ಥಮಾಹ –
ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಅನಂತಸದಿತಿ ಪದೋಕ್ತಾರ್ಥಮಾಹ –
ಸದಾತ್ಮೇತಿ ।
ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ನಿರ್ವಚನಾದಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಅನಂತಸತ್ಯತ್ವಾನಂತಪದೋಕ್ತಾರ್ಥಃ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅನಂತಸದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಏಕರಸತೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿಣ ಆತ್ಮನೋ ರೂಪಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಂಸಾರಿಣೋ ರೂಪಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ಸಂಸಾರಿತ್ವೇನಾಭಿಮತಸ್ಯೇತಿ । ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಭಿಮತಸ್ಯೇತಿ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಮ್
ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇನ ಅಭಿಮತಸ್ಯಾಭಿಮನ್ಯಮಾನಸಂಸಾರಿತ್ವಮೇವ ರೂಪಂ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸತ್ಯಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೈಕರಸತಾಕ.............ನ್ಯೈಕರಸತೇತಿತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಪಾರಮಾನರ್ಥಕೀತಿ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತಿ ।
ಐದಂಪರ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಪರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ವೇದಾಂತಾಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ -
ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಕರ್ತೃತ್ವಾದಿ........ತ್ಪತ್ತಿಂಅಪೂರ್ಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ ಸ ಏವ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತೋ ನ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತೀತ್ಯೇವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣನೀಯ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಚ್ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರ ಸುಖೈಕತಾನೇತ್ಯಾದಿತ್ರಯೇಣ ವಿರುದ್ಧಾಕಾರತ್ರಯಪ್ರತಿಭಾಸನಮಾತ್ಮನ್ಯಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಗತಾನಂತಸತ್ವಾಕಾರವಿರುದ್ಧಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಾಹ –
ಅಹಮಿತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥಚಿತ್ವವಿರುದ್ಧಾಕಾರಮಾಹ –
ಕರ್ತೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇವಕರ್ತಾತ್ವಾದೇವೇತಿಕರ್ತೃತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ಪರಿಣಾಮಿಜಡತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಖತ್ವವಿಪರೀತಮಾಹ –
ಸುಖೀತಿ ।
ಏಕತಾನತ್ವವಿಪರೀತಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ಸುಖಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ -
ದುಃಖೀತಿ ।
ದುಃಖೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯವಧಾನೋಽಹಂಕರ್ತಾ ಸುಖೀ ದುಃಖೀತ್ಯಾದಿಭಾಸೇನ ವಿರುದ್ಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಶ್ರುತಿಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತಿ ವಿರೋಧಕತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಶ್ರೌತಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿರೋಧಕತ್ವಂನಿರೋಕತ್ವಮಿತಿವಿಹಾಯ ಬಾಧಕತ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಭಿಮತೇನೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಮತಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯೇವ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಅವಿರೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಬಾಧಿತೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಬಾಧಕತ್ವಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಕಲ್ಪೇನೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಅಬಾಧಿತಮೇವಾಪತತಿಅಬಾಧಿತತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಅವಭಾಸೇನೇತಿ ।
ಅವಮತಃಅವಮತೋ ಭಾಸ ? ಭಾಸೋಽವಭಾಸಃ, ವರ್ಣಹ್ರಸ್ವಾದಿವತ್ ಹ್ರಸ್ವತ್ವಾದಿವತ್ ? ಔಪಾಧಿಕಕರ್ತೃತ್ವವಿಷಯಃ ಕಿಂ ವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವವಿಷಯ ಇತಿ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾವಮತತ್ವಂ ನಾಮ । ಅಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೌಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥವಿಷಯತಯಾ ಸತ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋದಯಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ಭವತಿ । ತದೇವ ನ್ಯಾಯತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಷಯಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನತತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ ಬಾಧ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋಽಪ್ರತಿಬಂಧಕತಯಾ ಬಾಧ್ಯತ್ವಾಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯೈರಧ್ಯಾಸೋ ವರ್ಣನೀಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಸ್ತದ್ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಪರೀತರೂಪಮವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಿತಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಮನ್ವಯಃ । ಪಶ್ಚಾದ್ಯಾವನ್ನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ಚಾನ್ವಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಜರದ್ಗವಃ ಪಾದುಕಕಂಬಲಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾರಿ ಸ್ಥಿತೋ ಗಾಯತಿ ಮದ್ರಕಾಣಿ । ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೀ ಪೃಚ್ಛತಿ ಪುತ್ರಕಾಮಾ ರಾಜನ್ ರುಮಾಯಾಂ ಲಶುನಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಘಃ ॥ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಿಹೋದಾಹೃತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಹೇತುಶ್ಚೇತ್ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಮುಖತೋ ವರ್ಣನೀಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೈತದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೈತತ್ಸೂತ್ರಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಮನ್ವಯಃ ।
ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯಾತ್ರೈವ ಕಿಮಿತ್ಯನುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಸಮನ್ವಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಪಶ್ಚಾದಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕ ಶ್ರುತೀನಾಮಾತ್ಮಗತಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧ ಉದ್ಭಾವಿತೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಭಾಸತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣಾಭಾಸತ್ವಮೇವ, ಅತಸ್ತದ್ವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯವಿರೋಧೋಕ್ತ್ಯುಪಯೋಗಾದಧ್ಯಾಸೋಽವಿರೋಧಾಧ್ಯಾಯೇ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಅವಿರೋಧಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಜೀವಗತಧರ್ಮಾಣಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವರ್ಣನೇನ ಜೀವಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದಕಜೀವಪಾದೇ ಅಧ್ಯಾಸವರ್ಣನಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಹೇತುರಿತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಮಧ್ಯಾಸಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವರ್ಣಯಿಷ್ಯತಿ ಚೇದಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸವಿಷಯತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅರ್ಥವಿಶೇಷೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಮಾಣೇ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇ ಸತ್ಯವಿರೋಧಾಯಾಧ್ಯಾಸವರ್ಣನಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನವಿಶೇಷಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಾಂತರಪ್ರತೀತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅರ್ಥವಿಶೇಷೇ ಹಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಅಯಮರ್ಥಃ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಕಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ’ಬ್ರ೦ಸೂ೦ ೧.೧.೨ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಏವಂರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್’ಬ್ರ೦ಸೂ೦ ೧.೧.೪. ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈರ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತೇಷು ಪಶ್ಚಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಾಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ವಿರೋಧಲಕ್ಷಣೇ ಅಧ್ಯಾಸಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಣೇತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಕಾರವತ್ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣೋಪನ್ಯಾಸಂ ಚ ವಿನಾ ವಿರೋಧಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಧನಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರೋಽರ್ಥವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮವಾದೀತ್ । ತತಸ್ತತ್ರವಿರೋಧಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಸಾಧನಂ ಸಂಭವತಿ । ತದ್ವತ್ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದರ್ಥವಿಶೇಷೇ ಪ್ರಮಾಣವಿಶೇಷೋಪನ್ಯಾಸಾಭಾವಾತ್ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಮಾಣಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಃ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಕಾಲೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಪಪಾದನಂ ನಿರ್ಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನುಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ ಉತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿದಮಿತಿ ಚಾಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತು ತತ್ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದ್ವರ್ಣನಂ ಸಮೂಲಂ ಭವತು, ಅತ್ರ ವರ್ಣನಮಮೂಲಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣಾಪಿ ಸೂಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆದಿಸೂತ್ರೇಣ ಸೂಚಿತಮಿತಿ ।
ಆದಿಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಾಮರ್ಥ್ಯ ಇತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನಾಪಿ ಸೂಚಿತೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಬಲೇನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಕಾರೇಣಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸೂತ್ರಿತತ್ವವತ್ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ್ರಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾಪಿ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಮೇವ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಕಿಮನೇನ ವರ್ಣನೇನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಭಾಷ್ಯಕಾರತ್ವಾಚ್ಛ್ರೋತೃಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವರ್ಣನೀಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತು ವರ್ಣಯತೀತಿವರ್ಣತಿ ಇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಮನಾಪ್ತಪ್ರಣೀತತಯಾಭಾಷ್ಯಮಾನಾಪ್ತೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಚ ಗ್ರಂಥಕರಣಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಇತಿ ।
ಕೃತಮಂಗಲಾಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ ಗ್ರಂಥಾದ್ಬಹಿರೇವ ಭೇರೀಘೋಷಾದಿಸಹಿತದೇವಬ್ರಾಹ್ಮಣಪೂಜಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕೃತಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿಕೀರ್ಷಿತವಾಚಿಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಅನುಕೂಲಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಾರ್ಯಾನುರೂಪಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಾನಂತ್ಯಾದಿದಂ ಪ್ರತೀದಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಿದಂ ಪ್ರತೀದಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಾನುರೂಪಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕೇನಾಪಿ ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಕಾಯಿಕಂ ವಾಚಿಕಂ ಮಾನಸಮಿತಿ ಚ ತ್ರಿರಾಶೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಕಾಯಿಕಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಕಾಯಿಕಂ ನಮಸ್ಕಾರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ವಾಚಿಕಕಾರ್ಯಾರಂಭೇಕಾರ್ಯಾರಮ್ರೇ ಇತಿ ವಾಚಿಕಮ್ ಅಥವೃದ್ಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಲಕ್ಷಣಮ್, ಮಾನಸಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಮಾನಸಂ ದಧ್ಯಾದಿದರ್ಶನರೂಪಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಿತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದತ್ರ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಿಕತ್ವಾತ್ ವಾಚಿಕಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಇಷ್ಟದೇವತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಥವೃದ್ಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ನಿಯಮಂ ವಾರಯತಿ -
ಬುದ್ಧಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತೇತಿ ।
ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಶ್ಚ ನಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ - ಆಚಾರೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ಕರ್ಮಕರ್ಮ ನ ನ ಇತಿ ನಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ಪ್ರಮೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ತಚ್ಚ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರಮೀಯತೇ । ಅತಶ್ಶಿಷ್ಟಾಚಾರೋಽಸ್ಮಾಭಿಃ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರಮೀಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ಕಿಂ ಮಂಗಲಾಚರಣೇನೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ಅಲ್ಪಾರಂಭತ್ವಾದ್ವಿಘ್ನೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಮಹತಿ ಚೇತಿ ।
ಆರಂಭಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವೇಽಪಿ ಫಲತೋ ಮಹತ್ವಾತ್ ಪದ್ಯಬಂಧನಸ್ಯೇವ ವಿಘ್ನಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಭಾವನಾಮಾತ್ರಾನ್ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಿಘ್ನೋಪಶಾಂತಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ವಟಯಕ್ಷಪ್ರಸಿದ್ಧಿವತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನಿರ್ಮೂಲೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ಕಥಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಶಿಷ್ಟಾನಾಮಗ್ರಣೀರ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಕಥಂ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಮುಲ್ಲಂಘ್ಯ ಪ್ರವವೃತೇ । ಅಕೃತಮಂಗಲೋ ವಿಘ್ನೈರುಪಹನ್ಯಮಾನೋ ವಿಸ್ರಬ್ಧಂ ಕಥಂ ಪ್ರವವೃತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಾತ್ರಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಉತ ವಾಚಿಕಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಿಕಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮರಣಂ ನಾಮ ಸಾಧಾರಣಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಗ್ರಂಥಕರಣಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲವಾಚಿಕಂ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಚೋಭಯಮಪಿ ನಾಚೋಭಯಮಪಿ ಕೃತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕಥಮಿಹ ಉಭಯಂ ಕೃತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ - ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಂತಮೇವಯುಷ್ಮದಿತಿ ಇತ್ಯಂತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವಾಚಿಕಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಸಾಧಾರಣಮಂಗಲಾಚರಣೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚೇತ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯಯೋಜನಾ -
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ವಿಷಯ ಇತಿ ಚ ಅಹಂಕಾರಾದಿಮಾತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಅನುಸಂಧಾಯ ಅಸ್ಮದಿತಿ ವಿಷಯೀತಿ ಚ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸಾಕ್ಷಿಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಯುಷ್ಮದೋ ವಿಭಜ್ಯ ಅನುಸಂಧಾಯ ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಶಬ್ದಂ ವಿರಚಯತಾ ಕೃತಮೇವೋಭಯಮಪಿ ಮಂಗಲಾಚರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹಿ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತ್ಯಂತಸ್ಯೈವ ತತ್ತ್ವವಾಚಕತಯಾ ವಾಚಿಕಮಂಗಲಾಚರಣತ್ವಾತ್ ವಕ್ತುಸ್ತತ್ವಾನುಸ್ಮೃತಿಕಲ್ಪಕಂ ತವ ಅಸಾಧಾರಣಮಂಗಲಾಚರಣೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚೋತ್ತರಭಾಷ್ಯಖಂಡಸ್ಯ ಉಪಾದಾನಮಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ, ಯುಷ್ಮದೇವಾಸ್ಮತ್ , ಅಸ್ಮದೇವ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯೈಕ್ಯಂ ಕಿಮನುಸಂಧತ್ತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಯುಷ್ಮದೋ ವಿವಿನಕ್ತೀತಿ ಸಂಶಯೇ ಪೂರ್ವಮೈಕ್ಯಾನುಸಂಧಾನೇ ಉತ್ತರತ್ರೇತರೇತರಭಾವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಮಪಿ ವಿವೇಕ ಏವ ಕೃತ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮುತ್ತರಖಂಡಸ್ಯ ಉಪಾದಾನಮಿತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ।
ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾನುಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯತಿ ಕೇವಲಮ್, ನ ತು ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾನುಸ್ಮೃತಿಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಾದಿಪದದ್ವಯಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ -
ಅಸ್ಯ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಯಂ ಚಾರ್ಥ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ನನು ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವ ಏವ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಕಥಂ ಟೀಕಾಕಾರಃ ಷಟ್‍ಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪಾದಾಯ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಇತ್ಯಾದಿಪದತ್ರಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ಚಕಾರ ? ತತ್ರಾನೇನ ಪದತ್ರಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇ ನೋಪಾತ್ತಷಟ್‍ಪದಸ್ಯಪದಷಟ್ಕಸ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ, ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದಮಭಿಧೇಯಾರ್ಥಮ್ ? ಯದಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಕಥನಂ ತದಾ ಪರತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಭಿಧೇಯಾರ್ಥೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ನ ತು ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತ್ಯಾರಭ್ಯ । ಅಥ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದಾನಾಮಭಿಧೇಯಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ ತದಪಿ ನ, ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಪದತ್ರಯತ್ವಾತ್ ತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸರ್ವಪದಾನಾಮರ್ಥಕಥನಾಯೋಗಾತ್ । ಪದತ್ರಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಷಟ್‍ಪದಾನಾಂಪದಷಟ್ಕಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಪದತ್ರಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪಶ್ಚಾದಿತರಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಂತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ । ಪರತ್ರ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪದಮಾರಭ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್ ।
ನನು ವಿವರಣಕಾರಃ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯವಾದೀದತಃ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ , ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವ - ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ಪಶ್ಚಾದುತ್ತರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಗತತ್ವಾತ್ । ಕಥಮ್, ವಿವರಣಕಾರಃ ‘ಸುಪ್ತಿಙಂತಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಪದಲಕ್ಷಣಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯವಾದೀತ್ , ಅಥವಾ ಪದ್ಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ಪದಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಬೋಧಕಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪದತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ, ಉಭಯಥಾಪ್ಯಸಂಗತಿರೇವ, ಕಥಮ್ ? ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿದ್ವಿತೀಯೇತ್ಯಾಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೋಪಾದಾನಂ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ, ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಕೇವಲಂ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತಿ ಪದದ್ವಯಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತ್ಯೇತದಾರಭ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ, ನ ತಥಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮಸಂಗತಮಿತಿ ಚೇತ್ - ತನ್ನ, ‘ಸುಪ್ತಿಙಂತಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ ಪದಲಕ್ಷಣೇನ ಲಕ್ಷಿತಂ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ವಿವರಣಕಾರಸ್ಯೋಕ್ತಿರಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಟೀಕಾಕಾರೇಣ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಉತ್ತರತ್ರೋಪಾದಾನಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತ್ಯತ್ರ ವಿರೋಧಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಃ ಕಿಂ ವಾ ಐಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ವಿಶಯೇ ಚಿಜ್ಜಡಯೋಃ ವಿಷಯಿವಿಷಯತ್ವಾದೇಕಕಾಲೇ ಅವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧೋ ನಾಸ್ತಿ । ಕಿಂತ್ವೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಪದಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ ; ನ ತು ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನೇತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾಭಾವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದಾರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾಭಾವೇನನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಭಾವೇನೇತಿವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತೃತೀಯಪದೇನ ಸಹ ಚತುರ್ಥಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪದಂ ಕಿಮಿತಿ ಪರತ್ರ ಉಪಾದತ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ ವಿರೋಧಶಬ್ದೇನೈಕ್ಯಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವೈಕ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಐಕ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಪದೇನ ಉಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಐಕ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಭಾವ ಏವ ವಿರೋಧಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಚತುರ್ಥಪದೋಪಾದಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಅತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಪದದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪದಾನಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನತ್ವೇನ ಕಥಮನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಃ ಇತಿ ಪದದ್ವಯಮ್ । ಪ್ರಥಮಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -
ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರಕಾರೋ ದ್ವಿವಿಧಃ, ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದೇನ ಫಲಿತಾರ್ಥಪ್ರದರ್ಶನಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದೇನಾರ್ಥಕಥನಂ ಚ । ತತ್ರ ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಂಶೇನ ಫಲಿತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತ ಇತಿ ।
ಯುಷ್ಮದಿತ್ಯಹಂಕಾರಾಖ್ಯಧರ್ಮಿಣೋ ವಿವೇಕಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿತದ್ಧರ್ಮೇಭ್ಯೋ ವಿವೇಕಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಃ ಸಂವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಂಶಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ಮದಿತಿ ಪದಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಪದೇನ ಅರ್ಥಮಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತೀತಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಚಿದ್ರೂಪತ್ವೇನ ಫಲಿತಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಅರ್ಥ ಇತಿ ।
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಿಶಬ್ದೇನ ಘಟಾದಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಮ್ ಆಶ್ರಯಭೂತಜಡೇನಾವಿರುದ್ಧಂ ವಿಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಘನ ಇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಜಡಹೀನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯಪದಸ್ಯ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ಚೇತ್ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಭೂತಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಪದೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಂ ಹೇತುರಿತಿ ಪ್ರಕಟನಾಯೇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಮ್ ಅರ್ಥತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಘನತ್ವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪತ್ವಾದ್ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಭೂತಸಾಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದಾರ್ಥಭೂತಪ್ರತ್ಯಕ್ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವಾ ಮಧ್ಯೇ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ।
ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವ ಏವಾನುಸ್ಮರ್ಯತೇ । ನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಧ್ಯಾಸಭಾವವಿಷಯತ್ವಾದ್ಭಾಷ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ । ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವಕಥನಾಯ ತತ್ವಮಪ್ಯನುಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಕಥಂಂಚನೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ರೂಪಾಂತರವದವಭಾಸಶ್ಚ ರೂಪಾಂತರಂ ಚ ಕಥಂ ನ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತ್ಯೇಕೋಽನ್ವಯಃ ।
ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ಕಥಂಚನ ಅತೀತವದ್ವರ್ತಮಾನೋತೀತಭೀತವದ್ವರ್ಗಮಾನೋ ಇತಿ ರೂಪಾಂತರವದವಭಾಸಃ, ಅಥ ಅತ್ರೇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ಅತೋ ಮಿಥ್ಯೈವೇತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತಿ ವಾ । ಏವಂಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ರೂಪಾಂತರವತ್ತದವಭಾಸಃ ಕಥಂಚನ ಕಥಮಪಿ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕಥಯಿತುಮಿತಿ ವಾ -
ತದನ್ಯಪರಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾದನ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಪರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರಿಷ್ಯಮಾಣಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಸಾಧ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಕ್ತುಃ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಗ್ರಣೀರಿತಿ ।
ಅಗ್ರಂ ನಯತೀತ್ಯಗ್ರಣೀಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಕೃತಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಮನೇಕಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿ ವಾ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಭವತಿ । ಇಹ ತು ವಿರೋಧಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಜಾತಿದ್ವಯಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿರೋಧಶಬ್ದಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮಜಾತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾವಾಂತರಜಾತಿದ್ವಯಲಕ್ಷಣವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಯಲಕ್ಷಣಸಂಭವಾತ್ ಅತ್ರೇದೃಗ್ವ್ಯಕ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕೋಽಯಂ ವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಪದಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಯಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ಸೋಽತ್ರ ವಿರೋಧಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಇತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಕಿಮತ್ರ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋತ್ತರಪದಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥೋ ನ ನಿರ್ಣೀತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾಸೌ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕೀದೃಶೋ ವೇತಿ ।
ಇತರಸ್ಮಿನ್ ಇತರಸ್ಯ ಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ, ಇತರಸ್ಯ ಇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯೈಕ್ಯಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಇತರಸ್ಮಿನ್ ಸತೀತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂದಿಗ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ವಾ ವಿರೋಧೋಽಸ್ತು । ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅತೋ ನ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಯಥಾ ಇತರೇತರಾಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ವಿರೋಧಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇ ತಮಃಪ್ರಕಾಶದೃಷ್ಟಾಂತಗತವಿರೋಧೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ಭವತಿ ತಥೇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಪದಂ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಯಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಇತರೇತರಭಾವಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಗಮಕಂ ಯಸ್ಯ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತತ್ ಸಹಾನವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತತ ಇತಿ ।
ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾತ್ ಕಾರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ತದಸದಿತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಂಶೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನಾವಧ್ಯಾಸಹೀನೌ ಕ್ವಾಪ್ಯಭೇದಾ ಅಭೇದಯೋಗ್ಯದ್ವಾದಿತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ಅನುಮಿತೇ ಅಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯಾಯೋಗ್ಯತಾಕಾರ್ಯತಯಾ ತದ್ಗಮಕಾಭೇದಾಭಾವಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪದೇನಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ತತ್ಸಾಧೂಕ್ತಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ । ತತಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಯಾಃ ಕಾರಣತ್ವಕಥನೇನ ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯನೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನಾವಧ್ಯಾಸಹೀನೌ ಕ್ವಾಪ್ಯಭೇದಹೀನತ್ವಾತ್ ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದಿತ್ಯನುಮಿತೇ ಅಭೇದಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಅಭೇದಾಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧನವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ಅನುಪಾಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತಿ ಪದಂ ವದತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ತದಪಿ ಸಾಧೂಕ್ತಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತಾಯಾಗಮ್ಯತ್ವಕಥನೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ರೂಪದರ್ಶನಾಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮತೋ ರೂಪದರ್ಶನಾಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯೇನ ತಮಸೋಽನುವೃತ್ತಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವತ್ರಾಪ್ಯಸ್ಪಾಷ್ಟ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತಥಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇತರತ್ರ ಚ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಸಹಾವಸ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಂ ಮಾ ಭೂತ್ , ತಮಃಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಮೋಲೇಶಭೂತಛಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶೈಕದೇಶಾತ್ ಪಥೋ ಇತಿ ತಥೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ತಯೋಃ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪಿತ - ವಪಿ ಇತಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಛಾಯಾಯಾಮಪೀತಿ ।
ಛಾಯಾಯಾಮೌಷ್ಣ್ಯಮುಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಧರ್ಮಿತ್ವೇನ ಆತಪಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರಾವಸ್ಥಾನಂ ಸೂಚಯತಿ ಇತಿ, ಏತಾವದುಕ್ತೌ ಛಾಯಾಯಾ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮತ ಔಷ್ಣ್ಯಸದ್ಭಾವೇನಾತಪಸದ್ಭಾವಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಮಧ್ಯಾಹ್ನೇಽಪರಾಹ್ಣೇ ಛಾಯಾನುಗತೌಅನುಗತೈಷ್ಣ್ಯ ಇತಿಷ್ಣ್ಯಸ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತಥಾ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಾರತಮ್ಯೇನೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಛಾಯಾತಪಾವುಪಲಕ್ಷ್ಯ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛಾಯಾನುಗತಶೈತ್ಯಮಾತಪಾನುಗತೌಷ್ಣ್ಯಂ ಚ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಯೋಪಾದಾಯ ತಯೋಃ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಯೋರಪಿ ಸಹಾವಸ್ಥಾನಯೋಗ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏತೇನ ಶೀತೋಷ್ಣಯೋರಪೀತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸ್ವಾಭಿಮತಪಕ್ಷಾಂತರಮುಪಾದತ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ
ಉಚ್ಯತೇ ಪರಸ್ಪರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವವತ್ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಿರೋಧತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾದೌ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವಮಿತರೇತರಭಾವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ನ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥಸ್ಥಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನೇತಿ -
ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಹೇತುನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತರಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಐಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಯೋರಭಾವೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಇತರೇತರಸಂಭೇದಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಐಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವೋಽಧ್ಯಾಸಾಭಾವಭಾವೇ ಹೇತುಕ ಇತಿಹೇತುಕ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಸೋಽಧ್ಯಾಸಾಧ್ಯಾಸಭಾವ ಇತಿಭಾವ ಏವ ಹೇತುರಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸ್ಥಲೇ ಐಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಯೋರಭಾವೋಽಧ್ಯಾಸಧ್ಯಾಸಭಾವೇ ಇತಿಭಾವೇ ಹೇತುತ್ವೇನ ಮಯೋಕ್ತ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕುರ್ವನ್ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಥಲೇಽಪಿ ದ್ವಯೋರೈಕ್ಯಭಾವಃ ಸ್ಪಷ್ಟ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಅಂಶಾಂಶಿಭಾವೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಸ್ವತಸ್ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ, ಪ್ರಪಂಚಸ್ಥಲೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರ ಚಿಜ್ಜಡಯೋರುಭಯೋರ್ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇವ ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಗುಣಗುಣಿಭಾವಾಸಂಭವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾದಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವಾಸಂಭವಾದೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಸಂಭವಾತ್ , ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಸಂಗತ್ವಾದೇವ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಾಸಂಭವಾದೇಭಿರಾಕಾರೈಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಸಂಭವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಥಲೇ ಅಂಶಾಂಶಿಭಾವೇನ ಅತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ । ಸ್ವತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಗಂತುಕತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ದಧಿಭಾವವತ್ ನ ನಿರ್ಹೇತುಕೋ ಯುಷ್ಮದಂಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಚಂದನಸ್ಯ ಜಲಸಂಸರ್ಗಾತ್ ದೌರ್ಗಂಧ್ಯವದ್ಧೇತುತೋಽಪಿ ನ ಯುಷ್ಮದಂಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಿರಂಜನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಸಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪರತಃ ।
ನಾಗಂತುಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅನಾತ್ಮನೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮತ್ವಾತ್ ।
ಆತ್ಮನಾ ಚೇತನತ್ವೇನ ಸಮತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯತ್ವಹಾನೇಃ
- ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಗೋಚತ್ವ ಇತಿತ್ವಹಾನೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ನ ಪರತಶ್ಚಿತೇರಿತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಗಂತುಕಾಂಶತ್ವೇ ಜಡತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಚಿತ್ವಾದೇವ ನಾಂಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಷಾಯದ್ರವ್ಯಗತಲೋಹಿತ್ಯಂ ಯಥಾ ಪಟಃ ಸ್ವೀಕರೋತಿ ತಥಾ ಆತ್ಮಗತಮೇವ ಚೈತನ್ಯಚೈತನ್ಯಮಾನಾತ್ಮೇತಿಮನಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾಂಗತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕುರ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಚಿತೇರಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಗತನಿರವಯವಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಕ್ರಮಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಂ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಭೇದಾಭಾವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿದ್ಯೋತಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ।
ಇತರೇತರ ಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಧ್ಯಾಸಾಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ತಾಹೇತುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಯೋಽನಿದಮಂಶಮಂಶತ್ಯತ್ರೇತಿ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಹಂಕಾರಚೇತನೌ ಪ್ರತೀಯೇತೇ । ತತ್ರಾಹಂಕಾರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅನಿದಮಂಶ ಇತಿ ।
ಏವಮುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಅನಿದಮಂಶತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಚಿದಿತಿ ।
ಏತಾವದುಕ್ತೌ ಆಶ್ರಯಭೂತಜಡಸಹತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಏಕರಸ ಇತಿ ।
ಚಿದೇಕರಸತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾತ್ಮನೋಽನುಮೇಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅನಿದಮಂಶ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪದತ್ರಯಗತಸಪ್ತಮ್ಯಾಃ ಅರ್ಥಮಾಹ –
ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾದಿಶರೀರಾಂತಸ್ಯ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಯುಷ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾರಂ ಪ್ರತೀದಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅಹಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಚ ಯಸ್ಯ ಭವತಿ ತಸ್ಯ ಯುಷ್ಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ದೇಹಾದೇರಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಬಲೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಬಲೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನ ನಿರ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಾದಪರೋಕ್ಷತಯಾ ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಯೋಕ್ತುರ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಖ್ಯಾತ್ಮನಃ ವಿವೇಕಾವಸ್ಥಾಯಾಮಾಹಮಿತಿಮಹಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಲಕ್ಷಣತೋ ಯುಷ್ಮದರ್ಥತ್ವಂ ದೇಹಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ।
ಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯ ಅಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ದೇಹಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಧಿಹಾಸ ಇತಿ ಆಸಃ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಇತಿ ನಿರ್ವಚನೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಭಿಮತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಸಂಭೇದ ಇವಾವಭಾಸ ಇತಿ ।
ಇವಶಬ್ದ ಆಭಾಸಾರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಪುನರಪ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸಂಭೇದ ಇವೇತಿ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅತೋಽಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಸಂಗತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವಿಧಾಭಿಮಾನ ಏವ ಸಂಭೇದ ಇವಾವಭಾಸಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ -
ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿನಾ ವಿಷಯಾಧ್ಯಾಸೇನೇತಿ ।
ಶ್ರೋತ್ರಮಹಂ ಚಕ್ಷುರಹಮಿತಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕರ್ಮತಯಾ ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಜಡರೂಪಾತ್ಮಾಖ್ಯವಿಷಯಿಣಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ನನು ವಿಷಯಿಣ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಷಯೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಜಡರೂಪವಿಷಯಿಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಂಗೀಕೃತಚಿಜ್ಜಡಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಏಕರಸಸ್ಯೇತಿ ।
ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ
ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ಪೃಥಗಿವೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತತಯಾ ನಾನೇವಾವಭಾಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮೇವಾರ್ಥೋಽಭಿಹಿತಃ । ಕಿಮಿದಾನೀಮರ್ಥೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದತ್ರಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾದಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪುನರುಕ್ತಿಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃಅತಾಃ ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತತಯಾ ಅಧ್ಯಾಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಚ್ಯುತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯನ್ವಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯನ್ವಯಮಾಹ -
ಸ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತಂ ತಥಾ ಸೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಿಧಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋ ದ್ವ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಅಧ್ಯಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಇತಿಸಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂದೇಶಯಿತುಮಿತಿ ಪೂರ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಕೃತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಭವಿತುಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಅನ್ವಯಂ ವಕ್ತುಂ ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಮಾದತ್ತೇ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಅಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವ್ಯಾಹತೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅಭಾವ ಏವೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣಾಧ್ಯಾಸಾಪಹ್ನವಃ ಕ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಸದ್ಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧಕಾದಾಚಿತ್ಕಶುಕ್ತಿರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ದೃಷ್ಟಸಾದೃಶ್ಯಾದಿಕಾರಣಾಭಾವಾದಸಂಭವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಸಂಭವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಅಸಂಭವ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ಇದಂ ಪ್ರಥಮರಜತಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಕಾರಣಾಭಾವೇನಾಸಂಭವೋ ನಾಸ್ತಿ । ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಮಧ್ಯವರ್ತಿಜ್ವಾಲಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಜ್ವಾಲಾಕಾರಣಾಭಾವೇನ ಅಸಂಭವಾಭಾವವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪಿ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತ್ಯನಪನೋದ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಸ್ಯ ಅನಾದಿತ್ವಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗನುಬಂಧೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ತಾವದನಾದಿಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪೇಣ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಧ್ಯಾಸೋಽನಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸಂಬಂಧೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇಣ ಚ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಮಧ್ಯಾಸಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ನ ತ್ವಧ್ಯಾಸಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ತದಪನುದತಿ -
ಸತ್ತೇತಿ ।
ಸತ್ತಾಯಾ ಜಡವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಜಡಾದ್ವಿಭಜತೇ -
ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಸತ್ತಾಮನುಸೃತ್ಯಾತ್ಯಂತತಿರೋಧಾನಮಕೃತ್ವಾ ಬಧ್ನಾತಿ । ಚಿದಾನಂದಾಚ್ಛಾದಕತ್ವೇನ ಚಿದಾನಂದಾವಾಚ್ಛಾದಕತ್ವೇನ ಇತಿ ಬಧ್ನಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಅನುಬಂಧೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾಪಹ್ನವಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಪಹ್ನವೋ ನ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮೇಯಾಪಹ್ನವಂ ಕುರ್ವತಾ ಮಯಾ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಪಹ್ನವಃ ಕ್ರಿಯತ ಏವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಲಕ್ಷಣಾಕಾರವತ್ತಯಾ ವಿಲಕ್ಷಣಶಬ್ದೋಲ್ಲಿಖಿತತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸ ಆಕ್ಷಿಪ್ತಃ, ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಸಮಾಧೀಯತ ಇತಿ ಅಸಂಗತೋಕ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।
ತೇನೇತ್ಯಾದೇರಯಮರ್ಥಃ, ಕಾದಾಚಿತ್ಕಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ಸಿದ್ಧಕಾರಣಾಭಾವೇನಾನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋ ನೋಪಾಲಂಭಮರ್ಹತಿ । ಆಗಂತುಕಘಟಾದಿಕಾರಣಾಭಾವೇನ ಅನಾದ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪಲಂಭಾಭಾವವದಿತಿ ।
ಲೋಕತ ಇತಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ದೇಹಾದಿರೂಪಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಲೋಕಶಬ್ದೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತೀತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಽಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಾಸವಾಚಿತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ವ್ಯವಹರಣಂ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।
ಲೋಕಶ್ಚಾಸೌ ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ಇತಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಲೋಕವಿಷಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕ ಇತೀತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಭಿಜ್ಞಾಭಿವದನೋಪಾದಾನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸವಾಚಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇಹಾಭಿಜ್ಞಾಭಿವದನಾಖ್ಯಶಬ್ದೋಲ್ಲಿಖಿತಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸವಾಚಿತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಅಭಿಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವೇ ದ್ವ್ಯಾಕಾರತಯಾ ಅವಭಾಸೇತ । ದ್ವ್ಯಾಕಾರತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನ ಇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನೇತಿ ಪದಮುಪಾದೇಯಮ್ । ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಾವಿತರೇತರಾವಿವೇಕಃ ಕುತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಪದಮುಪಾದೇಯಮ್ । ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಕ್ರಮಮನಾದೃತ್ಯೋಪಾದತ್ತೇ -
ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ಯೇ ಸಂಸರ್ಗವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಅನೃತೇ ಚ ಯಥಾ ವ್ಯವಹಾರಃಯಥಾಚ್ಹರತಃ ಇತಿ ತಥಾ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ವಾ, ಸತ್ಯಮಸತ್ಯಂ ಚ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಇತಿ ವಾ ನಿರ್ವಾಹ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯಮಸತ್ಯಂ ಚೇತಿ ನಿರ್ವಾಹ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಪದಚ್ಛೇದೇನ ।
ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯವಾಕ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಮಪನುದತಿ -
ಅನಿದಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ತಾವತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾನುಮೇಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಅನಿದಮಿತಿ ।
ಅನೃತಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಅನೃತವಾಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಯುಷ್ಮದರ್ಥಮ್ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಆತ್ಮನೋಽಪ್ಯನೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಸ್ವರೂಪತೋಽಪೀತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ಸಂಸರ್ಗವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣಾತ್ಮನೋಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮ್, ನ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣ । ಜಡಸ್ಯ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಸೃಷ್ಟರೂಪೇಣ ಚಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದನೃತತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಾದೇವ ಭೇದಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪ್ರತೀತೇರಧ್ಯಾಸಮಿಥುನೀಕರಣಲೋಕವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಾನಾಂವ್ಯವಹಾರಲೋಕಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಏಕಾರ್ಥತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅಧ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಂತರಾನುಪಾದಾನಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಲಕ್ಷಣ ಕ್ರಿಯಾಂತರೋಪಾದಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭುಕ್ತ್ತ್ವಾ ವ್ರಜತೀತಿವತ್ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಾಂತರಾನುಪಾದಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -
`ಭುಕ್ತ್ತ್ವಾ ವ್ರಜತೀತಿವದ್’ ಇತಿ ।
`ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ ಕಿಂ ಭವತೀತಿ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಾಂತರಲಾಭಾಯ ‘ಅನೇನ ಕ್ರಿಯತ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ನೈಸರ್ಗಿಕಪದೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರಣಂ’ ನಾಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಧ್ಯಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಮಿತಿ ।
ತಾವನ್ಮಾತ್ರೋಪಸಂಹಾರಾದಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಕಥನಮಾತ್ರೇಣೋಪಸಂಹಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಪದೇಶಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ್ವಗತವಿಶೇಷಅತ್ರ ರಿಕ್ತಂ ದೃಶ್ಯತೇಭೇದಾತ್ ಭೇದಂ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ಕ್ರಮವರ್ತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿತಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ಚಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ಚೈತನ್ಯಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಇತಿ ಷಷ್ಠೀವದುಪಚಾರಮಾತ್ರಾತ್ , ಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ವಗ್ರಂಥೇ । ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಕುತೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರುಕ್ತಮಿತಿ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷುರುಪಾದತ್ತೇ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಃ, ತತೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ನೈಸರ್ಗಿಕಪದೇನೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ತೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ಪದಚ್ಛೇದೋ ನ ಭವತಿ । ಕಿಂತು ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತೀಮಮರ್ಥಂ ಸಮಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ಮಿಥ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಪಹ್ನವವಾಚಿತ್ವೇನ ಪೂರ್ವತ್ರ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಾತ್ ಅಸದ್ರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಪತತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತೀತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಃ, ತತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವೋ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣೋಽನಿರ್ವಚನೀಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಪಾಕರೋತಿ -
ಅಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಜಡಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ವತಂತ್ರಜಡಸ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾ ಅಂಗೀಕೃತಸತ್ಯಶಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಶೂನ್ಯವಾದ್ಯಭಿಮತಾರ್ಥಾತ್ಪಂಚಮಾಕಾರಾವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಪೂರ್ಣಭಾವರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಏವಂಭೂತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಕುತ ಇತಿ, ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಪರ್ಯುದಾಸೇನೇತಿ ।
ಸದಸದನಿರ್ವಚನೀಯೇಷ್ವೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮರ್ಥಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಂಚಮಾಕಾರಾವಿದ್ಯಾ ಶೂನ್ಯವಾದ್ಯಭಿಮತಾ ಕಾಚಿದ್ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮ್ , ಕಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರೂಪೇಣಕಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರೂಪೇ ಇತಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅಜ್ಞಾನಅಜ್ಞಾನಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕೇತಿನಿಮಿತ್ತಕಕಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರೂಪೇಣೈವ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ಮತ್ವಾ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ಕಾರಣತ್ವಯೋಗ್ಯಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೌ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಆತ್ಮನಿ ಭಾವರೂಪಮಜ್ಞಾನಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಅವಶ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ್ರ ಶಕ್ತಿಶಬ್ದೇನ ಭಾವತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿರಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ,
ಭಾವರೂಪೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾವರೂಪತ್ವೇ ಅನುಮಾನಮಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅವಶ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏಷೇತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಷು ವಸ್ತುಷ್ವಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂತಃಕರಣದೇಹಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಬಾಹ್ಯಘಟಾದಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ದೇಹಘಟಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸತ್ವಮಾಶ್ರಯವಿಷಯಾವಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ಸ್ವರೂಪೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ಸ್ವರೂಪಾನುಬಂಧಿನೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಘಟದೇಹಾದೀನಾಮಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಅತೋಽಜ್ಞಾನಾನುಬಂಧ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಪಾಕರೋತಿ -
ಸತ್ತೇತಿ ।
ಜಡವಿಶಿಷ್ಟಸತ್ತಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭಾವಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಮ್ , ಅಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ , ಭಾವರೂಪತಮೋನಿವರ್ತಕಪ್ರದೀಪವದಿತ್ಯನುಮಾನಮತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ಅಹಮಜ್ಞೋ ಮಾಮನ್ಯಂ ಚ ನ ಜಾನಾಮೀತಿ ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವೋಽತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಭಿಪ್ರೇತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಭಾವತ್ವೇ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾದವಭಾಸಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಘಟಾದಿಷು ನಾಜ್ಞಾನಮಾವರಣಮ್, ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ತತ್ರ ಕಥಂ ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುಷ್ವಿತಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಭಣ್ಯತ ಇತಿ । ಶಂಕಾಯಾಮಾವರಣಾಭಾವಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶೇನ ಜಡಾನಾಂ ನಿತ್ಯವದನ್ವಯಾದೇವ ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಾವರಣಾಭಾವೇ ಕಥಮನವಭಾಸ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಮಾಣವೈಕಲ್ಯಾದಿತಿ ।
ಜಡಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಆವರಣಾಜ್ಜಡಾನಾಮನವಭಾಸಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜಡಾಖ್ಯವಿಷಯಾಚ್ಛಾದಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಚ್ಛಾದಕತ್ವಮೇವಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ ಅನವಭಾಸನಿರ್ವಾಹಾಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಹೂನಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಬಹ್ವಜ್ಞಾನೈಃ ಬಹ್ವಾವರಣಕಲ್ಪನಾದ್ವರಮೇಕಚೈತನ್ಯಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೈಕಾಜ್ಞಾನೇನೈಕಾವರಣಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮಾಣವೈಕಲ್ಯಾದೇವೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ।
ಕಿಂಚ ಶುಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸಂಸ್ಥಿತೇಽಪಿ ಶುಕ್ತಿತ್ವಾವಭಾಸಾದ್ ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುಷ್ವನಾವರಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ರಜತಪ್ರತಿಭಾಸಾದಿತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ರಜತಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಪ್ರಾಕ್ತಸ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇವ ತಸ್ಯ ಭಾವವದೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ರಜತಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸತ್ಯಾಮಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪದರ್ಶನಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಂ ಚ ತರ್ಹ್ಯತಿಶಯಮಜ್ಞಾನಜನ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುಷ್ವಿತಿ ಅನಾತ್ಮವಿಷಯಮಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅತಸ್ತತ್ರೇತಿ ।
ಶುಕ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಘಟಾಚ್ಛಾದಕತ್ವಾಭಾವೇ ತಸ್ಮಿನ್ ರೂಪಾಂತರಾವಭಾಸಹೇತುರ್ನಭವತಿ ತದ್ವಚ್ಛುಕ್ತಾವಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ರ ವಿಪರ್ಯಯಹೇತುತ್ವಾಭಾವಃ, ಶುಕ್ತೌ ತು ಹೇತುರೇವೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣಾಹ ।
ತರ್ಹಿ ವಿಪರ್ಯಯಹೇತುತ್ವೇ ಚೈತನ್ಯ ಇವ ಆಚ್ಛಾದಕತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯ ಸತ್ಯಮ್, ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನ ರೂಪ್ಯಾದಿವಿಪರ್ಯಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸಂಬಂಧಃ ಇದಮಂಶೇನ ಸಂಬಂಧಾಭಾಸ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಪ್ಯಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಮಾವರಣಂ ದುರ್ನಿರೂಪಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯನವಭಾಸೋಽವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಭಾಕರಾದ್ಯಭಿಮತಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದ್ಯನವಭಾಸೋಽವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಚಿತಿಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾತ್ಮನಿ ಭಾವರೂಪಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಂಧಾಭಾವೇಽಪಿ ಅನವಭಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯನವಭಾಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾವೃತತ್ವೇನ, ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾನವಭಾಸಃ, ನ ಸ್ವಗತೇನಾವರಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ತದಾವರಣೇನ ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾನವಭಾಸಾಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದ್ಗತೇನಾನವಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಹಂಕಾರಾದಿವಿಪರ್ಯಾಸೇನ ಅನವಭಾಸ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ನಿಸರ್ಗಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಬ್ರಹ್ಮವಾದ್ಯಭಿಮತಸತ್ಯಾನಾದಿಶಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಭಾವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಶಕ್ತೀತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಅನವಭಾಸಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ಏವಕಾರೇಣ ।
ಆವರಣವಿಪರ್ಯಾಸಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಜ್ಞಾನಂ ಭಾವರೂಪತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅತಃ ಸೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಾವರಣವಿಪರ್ಯಾಸಹೇತುತ್ವಾಯ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪನಾ, ಕಿಂತು ಅಗ್ರಹಣ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಣಾಂ ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಲಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾನವಭಾಸಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಸುಷುಪ್ತಾದಾಸುಷುಪ್ತಾದ್ಯನವಭಾಸೇತಿವನವಭಾಸಹೇತುತ್ವಾಯ ವಿಪರ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಾಯ ಚ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸುಷುಪ್ತಾದೌ ಚೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾದೇರ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಸ್ಥಿತ್ಯಭಾವಾತ್ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಾಂತರೂಪ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವತ್ ಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತತ್ತ್ವಾಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇತಿನವಭಾಸಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯತ್ವಾದೇವ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಅಗ್ರಹಣಾಭಾವಾತ್ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಗ್ರಹಣಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸಂವೇದನೇಽನವಭಾಸಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪತ್ವಾತ್ ಇತರಸಂಸ್ಕಾರವತ್ ಅನವಭಾಸಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಭಾವರೂಪಾಜ್ಞಾನೇನೈವ ಸುಷುಪ್ತಾದಾವನವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾ ಆತ್ಮನಿ ಸುಷುಪ್ತಾದೌ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುನರ್ಭ್ರಮರೂಪೇಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುನರುದ್ಭವತೀತಿ ।
ಅತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಪೀತ್ಯನೇನ ಕಾರಣರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾರ್ಯರೂಪಮಾಹ -
ಅಹಂಕಾರಮಮಕಾರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಪುನರಾಗಂತುಕತ್ವೇನೇತಿ ।
ಆಗಂತುಕಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಂ ನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।
ಕಾಣತ್ವಮೂಕತ್ವಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿವೇಕಶಬ್ದೇನ ವಿವೇಕವಿರೋಧ್ಯೈಕ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ ।
ಏಕತಾಪತ್ತ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯತ್ವಮುತ ಕೇವಲಾತ್ಮನೋಽಂತಃಕರಣ ಏವಾಧ್ಯಾಸಃಏವ ಕೇವಲಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ದೇಹಾದಿಷು ಅಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವೈಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಉತ ಅಹಂಕಾರೇಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಇತರೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಚ ಸಂದೇಹೇ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ದೇಹಾದೀನಾಮಾತ್ಮನಿ ವಾ, ಆತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಸ್ತಾಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಾತ್ಮನಿ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಸಂಶಯನಿರಾಸಾಯ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕುತ್ರ ಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಕ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಕಸ್ಮಿನ್ನುದಾಹರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿದಮಿತಿ ಕಿಮಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ತಾವದಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಾತಿರಿಕ್ತಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಧ್ಯಾಸಾನಾಂ ಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಹಮಿತ್ಯತ್ರಾಹಮಿತಿ ಚೈತನ್ಯಮವಭಾಸತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ವೋಪಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತಶ್ಚೈತನ್ಯಾವಭಾಸೋ ನಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸತ್ಯಮ್ , ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇವಾಕಾರಾಂತರಾನವಭಾಸೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅಹಮನುಭವಾಮೀತ್ಯತ್ರಾಧಾರತ್ವೇನಾಧೇಯತ್ವೇನ ಚ ಚೈತನ್ಯದ್ವಯಮವಭಾಸತ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಿರಂಶಮಿತಿ ।
ಅಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿತದಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಕಾರದ್ವಯಮವಭಾಸತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಭಯಾಕಾರಸ್ಯಾರೋಪ್ಯತ್ವೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಚೋಪಯೋಗಃ । ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನೇತಿ ತದನರ್ಹತ್ವೇನ ಚ ಉಭಯಾಕಾರೋ ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಂಶಾಂತರಮಿತಿ ನಾಶಾಂತರಮಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ ।
ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ
ಅಹಂಕಾರಟೀಕಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ಸ್ಥೂಲಶರೀರಸ್ಯ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಅಹಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೋನಹಮಿತಿಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾತ್ಮತತ್ವೈಕತಯೋತತ್ತ್ವೈಕೋಪಲಭ್ಯತ್ವಮಿತಿಪಲಭ್ಯತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃಸಾಕಾಶಾಪೃಥಕ್ ಇತಿಸಕಾಶಾತ್ ಪೃಥಕ್ಸತ್ವೇನಾನುಪಲಭ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮತತ್ವಾವಬೋಧೇನಾತ್ಮಮಾತ್ರತಯಾ ಲೀನತ್ವಂ ಚ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ನ ತು ತದಸ್ತಿ, ಇಂದ್ರಿಯೈರಿದಂತಯಾ ಪೃಥಕ್ಸತ್ವೇನೋಪಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿಣಾ ತು ಆತ್ಮತಯೈವ ಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ಭೂತೇಷು ವಿಲಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ, ಅತೋ ನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿದಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೇದಮಿತಿ ಪೃಥಗುಪಲಂಭಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಭೋಗಸಾಧನಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮತಯಾ ಅನುಪಲಂಭಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಮಮತ್ವೇನ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ಪುತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಾದ್ಯಪಿ ನಾಧ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಮಮೇದಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಅಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ಅಹಂಕಾರೇಣ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇನ ಸಂಪಿಂಡಿತ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಥೂಲದೇಹಸ್ಯ ತದಂತರ್ವರ್ತ್ಯಭಿಮಂತುಶ್ಚ ಅಸತ್ಯತ್ವೇ ಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ತಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇ ತದ್ವತ್ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಯೋರುಭಯೋಃ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಿಹಾಯ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಅವಿಶೇಷಾಶಂಕಾಯಾಂ ಪ್ರತೀತೇಽರ್ಥೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸತ್ಯತಯಾ ಅವಶೇಷೇಸತ್ಯೇತಯಾ ಅವಶೇಷ ಸಹ ಸ್ವಪ್ನಮಿತಿ ಸ್ವಪ್ನಮುದಾಹರತಿ । ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೈವೋದಾಹರಣತ್ವೇ ತದ್ವತ್ ಸಾಕ್ಷ್ಯವಶೇಷಂ ವಿಹಾಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮಪ್ಯಬಾಧ್ಯತಯಾ ಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲೋದಾಹರಣಮ್ । ಪೂರ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಗತಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸ್ವೀಯಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ದೃಶ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ವಯಮಾಹ -
ಅಹಂಕರ್ತೃತ್ವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜನ್ಯಫಲಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯ ಆತ್ಮನಿ ತದ್ವಿಪರೀತಾಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯ ವಿಪರೀತಾಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮುಕ್ತೇತಿ ।
ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾಖ್ಯಪ್ರಪಂಚತದಜ್ಞಾನಯೋರಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಖ್ಯವಿಷಯೋ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಂ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಸ್ತಾದೃಗಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನುಭವ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಷಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋರುಪಪತ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ।
ಸ ಏವ ಅರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿಷಯಶ್ಚ ಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸರಂಭಸ್ಯ ಸಃ ತದರ್ಥವಿಷಯವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾರಂಭ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಸೂತ್ರಿತೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಸಂಭವತ ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಸಂ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುತ್ವೇನೋಪೋದತ್ತೇ ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯಮ್ । ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಂ ತು ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಂತಮ್ ಅಧ್ಯಾಸಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಕೋಽಯಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯೈಕಾರ್ಥ ಇತಿಸಾಖ್ಯೈಕಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಪರತ್ವೇ ಭಾಷ್ಯಭೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣತ್ರಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಭಾಷ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಕೋಽಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ತಂತ್ರೇಣೋಕ್ತಾಕ್ಷೇಪಪ್ರಶ್ನಪರಿಹಾರತ್ವೇನ ಏಕರಾಶಿತ್ವಾತ್ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಭಾಷ್ಯದ್ವಯಸ್ಯ ಸಹೋಪಾದಾನಮ್ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಸದ್ಭಾವನಿರ್ಣಯರೂಪಪ್ರಮಾಣಮುಚ್ಯತೇ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ರೂಪಃ ತತ್ಸಂಭಾವನೋಪನ್ಯಾಸೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭ್ರಮನಿರಾಸಾಯ ಪ್ರಮಾಣೋಕ್ತಿವತ್ ನ ಸಂಭವತಿ, ಸಂಕೀರ್ಣಮಿತಿ ಭ್ರಮದ್ವಯನಿರಾಸಾಯ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣೋಕ್ತ್ಯಾ ಉಕ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಪೃಥಙ್ನವಕ್ತವ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸಂಭವತಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಮಿತಿ ಚಾಕಾರತ್ರಯವತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ತದ್ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಕಾರತ್ರಯವತ್ವಾಭಾವೇ ಅಭಿಪ್ರಮಿತೇಽರ್ಥೇ ಸಂಕೀರ್ಣಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಚೇತಿ ಭ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯನಿರ್ಜ್ಞಾತೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧೇ ಪರಮಾಣ್ವಾದೌ ಲಕ್ಷಣಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇ ನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ –
ದುಃಸಂಪಾದಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷತ ಇತಿ ।
ಅಸಾಧಾರಣಾಕಾರೇಣ ವ್ಯಾವೃತ್ತತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣೇತಿ
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನೋಽಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ತದಾಸ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವಂ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ಅಭಿಮಾನಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾದಭಿಮಾನೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಾಧಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನಾಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋರಿತಿ ।
ಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ
ಪ್ರಮಾಣೇ ಸತಿ ಕಿಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಭವಾಭಾವ ಇತಿ, ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಧೀನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಬಾಧೇ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಯಸ್ತ್ವಾತ್ಮನಿ ಅನಾತ್ಮಾವಭಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಭಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಯಸ್ಯ ಬಾಧನಿಮಿತ್ತವಿವೇಕಾಧೀನತ್ವಾದ್ಬಾಧೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನೇಹ ಸ ಇತಿ ।
ಯೌಕ್ತಿಕಪರೋಕ್ಷಬಾಧೇಽಪಿ ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಾಪರೋಕ್ಷಬಾಧೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಬಾಧಾಯ ಅಪರೋಕ್ಷ(ಭ್ರಮ)ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಮೇವ ಸಂಪಾದನೀಯಂ ಕಿಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಭಿಧಾಯ ತಲ್ಲಕ್ಷಣವ್ಯಾಪ್ತಮಿದಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾಖ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭವತಿ ಇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸದ್ಭಾವಃ ಕಥನೀಯ ಇತಿ
ಪ್ರಮಾಣೋಕ್ತ್ಯಾ ಸದ್ಭಾವಃ ಕಥನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ನಿವರ್ತ್ಯಭ್ರಮಸದ್ಭಾವಾತ್ ಸಂಭಾವನಾ ವಾಚ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ತತ್ರ ತಸ್ಯಾಅಸಂಭವನಾ ಇತಿಸಂಭಾವನಾಶಂಕಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ದರ್ಪಣಪ್ರತಿಪನ್ನಮುಖಸ್ಯ ತತ್ರಾಸಂಭಾವನಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮ್, ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಮಾಣತ ಇತಿ ।
ಏವಮುಕ್ತೇ ಆತ್ಮನ್ಯನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ತಮಪನುದತಿ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನ ಕೇವಲಮಾತ್ಮನ್ಯೇವಾಸಂಭಾವನಾ, ಕಿಂತು ಜಡೇ ಚಾಸಂಭಾವನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾಚೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧ್ಯುಪಾಧಿಸಂಶ್ಲೇಷದೂರತ್ವಾಖ್ಯದೋಷಚತುಷ್ಟಯಹೀನಂ ಭ್ರಮಕಾರ್ಯೇಣ ಕಲ್ಪ್ಯಾದೃಷ್ಟದೋಷಹೀನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯಾಸಂಭಾವನಾ ನಾಸ್ತಿ । ಕಾಚಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯೋಽದೃಷ್ಟದೋಷ ಇತಿ । ವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯಾಸಂಭಾವನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಝಟಿತಿ ಬಾಧಯಾ ಗಮ್ಯಕಾಚದೇವತ್ ಇತಿಕಾಚಾದಿವತ್ ಸುಷಿರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾರದೋಷ ಇತಿಕಾರಣದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅನುಪಲಭ್ಯಮಾನೇತಿ ।
ದರ್ಪಣಸಂಸ್ಥಂ ಮುಖಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇ ದರ್ಪಣೋಪಾಧೇರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಂಧಾನೇನ ಗಮ್ಯೋಪಾಧಿಸಂನಿಧಿದೋಷವತ್ ಸುಷಿರಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಿದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ವಿಚ್ಛದ್ಭಿರಪೀತಿ ।
ಹ್ರಸ್ವೋ ವರ್ಣ ಇತಿ ಭ್ರಮೇ ಉಪಾಧಿಭೂತಧ್ವನಿಸಂಬಂಧವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕೇವಲವರ್ಣೋಪಲಬ್ಧ್ಯಭಾವಾದೇವೋಪಾಧೇರ್ವರ್ಣಾದ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಂಧಾನಾಯೋಗೋ ಧ್ವನ್ಯಂತರಸಂಬಂಧೇ ದೀರ್ಘೋ ಭವತಿ, ತತೋಽನ್ಯಧ್ವನಿಸಂಬಂಧೇ ಹ್ರಸ್ವೋ ಭವತಿ ಇತಿ ಉಪಾಧಿವ್ಯಭಿಚಾರಾನುಸಂಧಾನೇನ ಗಮ್ಯೋಪಾಧಿಸಂಶ್ಲೇಷದೋಷೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ನೇನಾನ್ವಿಚ್ಛದ್ಭಿರಪೀತಿ ।
ಪರ್ವತಾಗ್ರಸ್ಥವೃಕ್ಷಾಲ್ಪತ್ವಭ್ರಮೇ ಪರ್ವತಾರೋಹಣೇನ ಗಮ್ಯಂ ದೂರತ್ವಾದಿದೋಷಮಾಹ –
ಪೂರ್ವವೃತ್ತೇನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉತ್ತರಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನವಿಷಯಶುಕ್ತಾವಸಂಭಾವನಾಹೇತುತ್ವಮ್, ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪ್ರವೃತ್ತೇನೇತಿ ।
ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ
ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತದರ್ಪಣಸ್ಥಂ ಮುಖಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮ್ ಉತ್ತರಗ್ರೀವಾಸ್ಥಂ ಮುಖಮಿತಿ ಜ್ಞಾನವಿಷಯೇನಾಸಂಭಾವನಾಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಸಕಲಲೋಕವ್ಯಾಪಿನೇತಿ ।
ಹ್ರಸ್ವೋಽಕಾರ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಸ ಏವಾಯಮಕಾರ ಇತಿ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಸರ್ವಗತತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಯೋಃ ನಾಸಂಭಾವನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ನಿಶ್ಚಿತೇನೇತಿ ।
ಸವಿತರಿ ಸುಷಿರಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಕಸ್ಯಚಿದೇವಾಲ್ಪಾಯುಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭವತೀತ್ಯತಃ ಸರ್ವಜನಪ್ರಸಿದ್ಧೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯಥಾ ವಾ ಮಾಹೇಂದ್ರೇತಿ ।
ನಿಗರಣಸ್ಯ ಝಟಿತಿ ಬಾಧಾತ್ ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಾಶಂಕಾ, ಪ್ರಸಿದ್ಧನಿಗರಣಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ ಸದ್ಯೋ ನಾಶೋ ಭವತಿ, ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಸದ್ಯೋ ನಾಶ ಏವೇತಿ ಝಟಿತಿ ಬಾಧಾಭಾವಾತ್ । ಅವಿಷಯ ಇತಿ ಶುಕ್ತಿವದಾರೋಪ್ಯೇಣ ಸಹೈಕಜ್ಞಾನಾವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಗ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ದೋಷಾನುಷಂಗೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಸೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರೋಪ್ಯೇಣ ಗುಣಾವಯವಸಾದೃಶ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕೇನಚಿದಪಿ ಗುಣಾಗುಣಾದಿನೇತಿಗುಣದಿನೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸ ವಿರೋಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಭಾಸೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಿಷ್ಕಲಂಕಚೈತನ್ಯತಯೇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿತತ್ತ್ವವಿಷಯವೃತ್ತೇರಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿತ್ವಾದತ್ರ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮತತ್ವವಿಷಯಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾದಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ಶುಕ್ತಿಬುದ್ಧಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾಜಡಬೋಧಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಬೋಧಾತ್ಮನಿ ನಾಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಗತಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾವಗಮ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ರಿತಯಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣಂ ಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ವೃತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಾಚಿಕಶಬ್ದೇನ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಕ ಇತಿ ಪದಂ ನ, ಕಿಂತು ಕಿಂ ಶಬ್ದನಿಷ್ಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನೇಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದೇವ ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ರ ಶಕ್ತಿರಸ್ತಿ, ತಥಾಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಗ ಏಕ ಏವಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉಭಯಮಪ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಭಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇ ಅಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಂಭವತಿ । ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಧ್ಯಾಸಆತ್ಮನಾತ್ಮನೋರಿತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾದಾಕ್ಷೇಪಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಭವತು, ತಥಾಪ್ಯೇಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥದ್ವಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ರ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಮರ್ಥದ್ವಯಪರತಯಾ ತಂತ್ರೇಣೋಚ್ಚರಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ಕಿಂ ತಂತ್ರೇಣ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಾಪಹಾರಕತ್ವೇನ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ ಪ್ರಥಮಮಾಕ್ಷೇಪಃ ಪರಿಹಾರ್ಯಃ । ತಥಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಾಪರಿಜ್ಞಾನೇ ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾನುದಯಾತ್ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಥಮಮಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವರೂಪಮಾಖ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹೇತಿ ಪರೋಕ್ತಿಃ ಕಿಮರ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಪರ್ಯಂತತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯೇ ಸುಖಪ್ರತಿಬೋಧನಾರ್ಥಂ ವಾದಕಥಾ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರೈವಮಿತಿ ।
ತೇನ ಕೃತಮಭಿಪ್ರಾಯಮಾಕ್ಷೇಪರೂಪಮಪಿ ಪ್ರಶ್ನರೂಪಮೇವೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಪುನಃ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯೇವಾಕ್ಷೇಪರೂಪೇಣ ವಿವೃಣೋತಿ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾದಿಮುಖೇನಾಕ್ಷೇಪಂ ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾವತಾರ್ಯ ಪ್ರತಿವಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದನವಸರದುಃಸ್ಥೋಽದುಃಸ್ಥೋಽಪಿ ಯಮಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿಯಮಾಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽಪ್ರಾಪ್ತಕಾರಿತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್‍ವಾ ಕುಂಠಿತಮತಿಃಕುಂಠಿತಮಿತಿ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪರಿಹಾರಮಪ್ಯವಗಂತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ತಥಾ ನೋಕ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ತೇನೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಂತೇನ ।
ಆಹ ಕೋಽಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಭಾಷ್ಯೇ ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಕೃತತ್ವಾದುತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನಾಕ್ಷೇಪೋ ನ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ - ‘ಸತ್ಯಮ್, ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತ ಆಕ್ಷೇಪಃ ಸಂಭಾವನಾಭಾಷ್ಯೇಣಾವತಾರ್ಯತೇ ಕೇವಲಮಿತ್ಯಾಹ –
ಆಕ್ಷೇಪಮವತಾರ್ಯೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯನುವಾದರೂಪೇಣ ಕಿಮಿತಿ ನಾವತಾರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಕ್ಷೇಪಮನೂದ್ಯ ಪರಿಹಾರೋಕ್ತೌ ಮಯಾ ಪ್ರಶ್ನಾಕ್ಷೇಪೌ ಸಹ ಕೃತೌ ತದ್ವಿದಿತ್ವೈವ ದುರ್ಬಲಪ್ರಶ್ನಪರಿಹಾರಂ ಪೂರ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಬಲಮೇವಾಕ್ಷೇಪಂ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪರಿಹರತಿ । ಅತ ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಅಜ್ಞಾನಿನಾ ಮಯಾ ಕೃತೋಽಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಬುದ್ಧ್‍ವಾ ವಕ್ತುಂ ಕೃತಮತಿರಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರಮವಗಂತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ನಾನುವಾದಃ ಕೃತಃ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ –
ಪುನರಸಾವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜಲ್ಪಾದಿಷು ಪರೋಕ್ತಿರ್ವಿದ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಗ್ರಂಥಸನ್ನಿವೇಶೇ ಪರೋಕ್ತಿರ್ವಾದಕಥಾತ್ವಸೂಚಿಕೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವತ್ರೈವಂವಿಧ ಇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಭಾಷ್ಯೇ ಲಕ್ಷ್ಯಾಭಿಧಾಯಿಪದಾಭಾವಾತ್ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಯತಿ -
ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪರಸ್ಯ ಪರಾತ್ಮತಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ತತ್ರ ಕಥಮೇಕೇನೈವ ಪರಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣಂ ಪೂರ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ಪರತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಕಥನಪರತ್ವಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಅರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಕಥನಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅವಭಾಸಮಾನತೇತಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಭಾಸಮಾನಪರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾನ್ವಯಸಿದ್ಧಯೇ ಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ ।
`ಅಕರ್ತರಿ ಚ ಕಾರಕೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್'ಪಾ೦ ಸೂ೦ ೩ - ೩ - ೧೯ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಕರ್ತೃವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕಾರಕೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಘಞಾದೇರ್ವಿಧಾನಾತ್ ಅತ್ರ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಕ್ತಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಥಂ ಕರ್ಮಪರತಯಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಕಾರಾದಸಂಜ್ಞಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವೇದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ –
ಅಸಂಜ್ಞಾಯಾಮಪೀತಿ ।
ರೂಪಶಬ್ದಃ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ವಸ್ತುನಿ ಉಪಮಾಸಮಾಸಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರೂಪಮಿವೇತಿ ।
ನನು ಸ್ಮರ್ಯತ ಏವ ರಜತಂ ನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಪುನಃ ಸ್ಮರ್ಯತ ಏವೇತಿ ।
ಸ್ಪಷ್ಟಮವಭಾಸನಾದಿತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತಯಾ ಚಾವಭಾಸನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತತ್ವಾವಭಾಸನಾದಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಪುರೋವರ್ತೀದಮಂಶಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾವಭಾಸನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತೇಃ ನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಮಿತಿರೂಪ್ಯಮಿತ್ಯನುಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಪ್ರತೀತೇಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಮೇವೇತ್ಯುಪಪತ್ತಿಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯೈವಾವಭಾಸಃ, ನ ತು ದರ್ಶನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟರಜತಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತೌ ಪ್ರತೀತಿರನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಪಕ್ಷೇ ನಾನಿರ್ವಚನೀಯಪಕ್ಷೇ, ತತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತಿ ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯೈವ ನ ಭ್ರಾಂತೌ ಪ್ರತೀತಿರುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಪೂರ್ವಂ ರಜತದ್ರಷ್ಟುಸ್ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತಯಾ ಭ್ರಾಂತೌ ರಜತಪ್ರತೀತಿರ್ನೇತರಸ್ಯೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಪೂರ್ವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಬೋಧಕತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಅರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಬೋಧ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತಯಾ ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಯತೋಽತಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಬೋಧಕತ್ವಾಭಾವಾದರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಬೋಧ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಜತ್ವೇನ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರತ್ರಾವಭಾಸ್ಯಮಾನಃ ಪರಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಪರತಯಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಕೃತಾ, ಅತೋ ನ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಪರತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ಮೃತಿರೇವೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಪುನರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಿಶೇಷ ಇತಿ ರೂಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರುಚ್ಯತೇ, ವ್ಯಕ್ತೇರನವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಮೃತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾನವಭಾಸಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪರೋಕ್ಷದೇಶಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸ್ಮೃತಿವತ್ ಅನವಭಾಸಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶತ್ವಂ ಪುನಃ ಕಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮಾಸ್ಥಾಯಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕಂ, ತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ದ್ವಾರತಯಾವತಿಷ್ಠತೇ ಸಂಸ್ಕಾರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಮಿತಿ ಸಂಸ್ಕಾರ ಉಚ್ಯತೇ, ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಪ್ರಯೋಗಜಜ್ಞಾನಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಾವಭಾಸಿನ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಸಮುತ್ಥತ್ವಮಂತರೇಣಾವಭಾಸಿನೋ ನ ಸಂಭವ ಇತ್ಯೇತಾವದುಕ್ತೌ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಕಥಮನುದ್ಭವಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ವಿನಾ ಜ್ಞಾನಾನಾಮಿತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನೃತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ
ಏವಮುಕ್ತೇ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತರಜತಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ಏವಮುಕ್ತೌ ಧಾರಾವಾಹಿಕೋತ್ತರಜ್ಞಾನೇ ಅನೈಕಾಂತಿಕಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಾವಭಾಸಿನ ಇತಿ ।
ಅಪರ ಇತಿ
ಅಖ್ಯಾತಿವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃಆಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ಇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಸಮನಂತರಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಾನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಗವಾದಿಸ್ಮೃತಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ –
ನತ್ವನ್ಯೇತಿನನ್ವನ್ಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇತಿ ।
ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಭವತಿ, ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ಗ್ರಹಣವದಿತ್ಯನುಮಿತೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಾಯ ರಜತಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಸ್ಮರಣಭಿಮಾನವತ್ವೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣ ಸ್ವಾರ್ಥವಿವೇಚಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತಿವತ್ವೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾತ್ , ಸ್ವಾರ್ಥವಿವೇಚಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಮೃತಿವದಿತಿ ಚಾನುಮಿತೇ ಅಪ್ರಮುಷಿತಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತ್ವಂಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಚಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತು ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನವತ್ವಮ್ । ಇಹ ತು ಪ್ರಮೋಷಾದವಿವೇಚಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಮೋಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಭ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ ಸದಾ ಸರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಸದ್ಭಾವಾತ್ ಸದಾ ಸರ್ವಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕಾರಣಮ್, ಉದ್ಬೋಧಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಸ್ಯೈವೇತ್ಯಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಮರ್ಯತ ಅನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಸಂಸ್ಕಾರ ಉಚ್ಯತೇ । ಶುಕ್ತೀದಮಂಶರೂಪ್ಯಯೋಃ ಅವಿನಾಭಾವಾದಿಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ಇದಮಂಶದರ್ಶನೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯದೋಷೇಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯತ್ವಗತದೋಷಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣಗತಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನೋದ್ಬೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಆದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತವಿಷಯಗತಸಾದೃಶ್ಯದೋಷವಿಶೇಷೇಣ ರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ರೂಪ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸಂಬಂಧಿನಾ ಸಹಿತೇಂದ್ರಿಯದೋಷ ಉದ್ಬೋಧಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆದಿಗತದೋಷವಿಶೇಷಣಾರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃಸ್ಮೃತಿಸಬೋಧಃ ಇತಿ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಸಾದೃಶ್ಯದೋಷಸಹಿತೇಂದ್ರಿಯದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಶ್ಚೇತ್ ಶುಕ್ತಿಸದೃಶಶುಕ್ತ್ಯಂತರಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯತ್ರದೀನಮಿತ್ಯತ್ರ ಬಹುವಚನೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಪ್ರಮಾತೃಗತರಾಗದೋಷೋಽಪಿ ನಿಯಾಮಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಕೇನಚಿದೇವ ದೋಷವಿಶೇಷೇಣ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ರಾಗದೋಷಸ್ಯ ಸುವರ್ಣಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯದೋಷಸಾಹಿತ್ಯಾತ್ ರಜತಸಂಸ್ಕಾರಮೇವೋದ್ಬೋಧಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಸ್ಯಚಿದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣೇನ ।
ಜ್ಞಾನಕಾರಣಗತದೋಷವತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಉದ್ಬೋಧಕಂ ಭವತಿ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಜ್ಞಾನಕಾರಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಇದಮಂಶವಿಷಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥವಿವೇಚಕತ್ವೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಿಹನ್ಯತ ಇತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷೋ ವಿಶೇಷಬೋಧನಶಕ್ತಿಃವಿಶೇಷಬೋಧೋ ನ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸರ್ಗವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರೇವ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಘಟಪಟಜ್ಞಾನಯೋರ್ನಿರಂತರೋತ್ಪನ್ನಯೋರ್ಘಟೇ ಏವ ಪಟ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾಭಾವವದಿಹಾಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಕರಣದೋಷಾದೇವ ವಿವೇಕಾನವಧಾರಣಾದಿತಿ ।
ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಭಾಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಭಾವಾತ್ ಇತಿದಿತಿ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ದೂರಸ್ಥಯೋರಿವೇತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಭ್ರಮ ಇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಲಕಸ್ಯ ತಿಕ್ತಾವಭಾಸೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಥೂತ್ಕಾರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಭಿರ್ನಿಶ್ಚಿತಪಿತ್ತದೋಷಾದವಭಾಸಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪಿತ್ತದೋಷಾದಿತಿ ।
ಜನ್ಮಮರಣವೇದನಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ನಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತಂ ಸರ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ, ದೋಷಬಲಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾತ್ ಪಿತ್ತಮೇವ ಹೇತುರಿತಿ ।
ಇತರಸ್ಮೃತಿಂ ವಿಹಾಯ ತಿಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಮರಣಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ
ಪಿತ್ತಸದ್ಭಾವೇ ಗಮಕಮಾಹ -
ಮಧುರಾಗ್ರಹಣ ಇತಿ ।
ಮಧುರಾಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಥೂತ್ಕಾರ ಏವೇತಿ ಬಹಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದೋಷಸ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವಾಸ್ಮಾರಕತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಪಿ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮತ್ವೇನೋಕ್ತಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಕೋಽಯಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋ ನಾಮ, ಸ್ಮೃತೇರನ್ಯೋಽರನ್ಯೋ ನ ನ್ಯೋನ್ಯಾನನ್ಯೋವೇತಿನನ್ಯೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಆಕ್ಷಿಪತಿ, ಅಥವಾ ಕಿಂ ಸ್ಮರಣೇನಾಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮಾರ್ಯಗತಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ವಾ ಸ್ಮರಣೇಽಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಗತವಿಶೇಷಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಉತ ಸ್ಮರಾಮೀತ್ಯಭಿಮನನಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರ್ಜ್ಞಾನಾಂತರಸಂಭೇದ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ । ಸ್ಮಾರ್ಯಗತವಿಶೇಷಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ನ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧತಯೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ, ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯನೇನ ಸ್ಮಾರ್ಯಗತವಿಶೇಷಂ ವದತಾ ಜ್ಞಾಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾ(ಪ ? )ನಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ, ಅಥವಾ ಜ್ಞಾಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದಕದೇಶಕಾಲಾಂತರಸಂಭೇದ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ತಾವತ್ ದೇಶಕಾಲವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭೇದಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಿವೇಚಕಃ, ಸೋಽಯಮಿತಿ ಭ್ರಮವಿವೇಚಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದಸ್ತು ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ಮಾರ್ಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ನ ಹ್ಯತಿವೃತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಹೇತುಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾಯಕಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇಣ ಸಹ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅತೋ ನ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶುದ್ಧಮೇವೇತಿ ।
ಸ್ವಹೇತುಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದರಹಿತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾನುಭವನಿಮಿತ್ತವ್ಯವಹೃತತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತು ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಮ್ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸಹ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೇನೈವ ವ್ಯವಹೃತತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಅರ್ಥಾತ್ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತವ್ಯವಹೃತತ್ವಂ ನ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಆತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷೋಽವಭಾಸತೇ, ಅತಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವಕರ್ಮತ್ವಮೇವ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ನ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಸಮನಂತರಮ್ ಅರ್ಥನಿಷ್ಠಪ್ರಾಕಟ್ಯಲಿಂಗೇನ ಜ್ಞಾತೋಽರ್ಥ ಇತಿ ಅನುಮಾನಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜಾಯತೇ । ತಜ್ಜನ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಜ್ಞಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಾ ಜಾಯತೇ, ನಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಃ ನ ಜ್ಞಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಾ, ಕಿಂತು ಕೇವಲಾರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕೇವಲಾರ್ಥವಿಷಯಸ್ಮೃತಿಮುದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಚ ಪದಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತಮವೃದ್ಧೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಪದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗವಾ ಯಜೇತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಶಿಷ್ಟಗೋರೇವ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಿಷಯತಯಾ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿಪ್ರತಿಬಂಧಿ ಇತಿಗೋಪದೋಪಲಬ್ಧಿಜನ್ಯಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮೃತಿರ್ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಮಾಪಕಲಿಂಗಗತವಿಶೇಷಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಗತವಿಶೇಷೋಽನುಮೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಿಂಗಗತವಿಶೇಷಾಸಂಭವಮಾಹ -
ನಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಗ್ರಾಹ್ಯಗತೋ ಯೋ ವಿಶೇಷಃ ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಾನುಮೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯೈವ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ‘ಸ ಘಟ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ, ‘ಅಯಂ ಘಟ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಪ್ರತೀತಾಯಂಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ವಿಕಲಃವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ, ಸ ಇತಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽಧಿಕ ಇತಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯೈವ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಯಂಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನಾಮ ದೇಶಕಾಲೌ, ಪ್ರಾಕಟ್ಯ ಸ್ವದೇಶಕಾಲಯೋರುಪರಿ ಸ್ಥಿತೇರಯಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಾವಪಿ ತಾವೇವ ಪ್ರಾಕಟ್ಯೋಪರಿ ದೇಶಕಾಲಯೋಃ ಸ್ಥಿತೇಃ ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥೈಕ್ಯಮೇವೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅವಿಕಲಾನಧಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಫಲನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಗ್ರಹಣಫಲಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಫಲೇ ವಿಶೇಷಭಾವಾತ್ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋಽನುಮೇಯ ಇತಿ ಚ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಭೇದಾದ್ಧಿ ಫಲಭೇದಃ । ಅತ್ರ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಮಾಣಯೋರ್ವಿಷಯಘಟಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಫಲಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಮಾಣಫಲೇತಿ ।
ಫಲವಿಷಯೇತಿ ಫಲಾವಚ್ಛೇದಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಸ್ಮೃತೇಃ ತತ್ ಸ್ಮರಾಮಿ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಸಂಭೇದಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಭಾವಾದೇವ ಸರ್ವಸ್ಮೃತಿಷ್ವನನ್ವಯಾತ್ ನ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಿವೇಚಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ
ಅತ್ಯಂತಪ್ರಿಯೇ ಅತ್ಯಂತವಿಸ್ಮಾಪಕೇ ಅತ್ಯಂತದ್ವೇಷ್ಯೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ಕದಾಚಿದಿತಿ ।
ವಿಸ್ಮಾಪಕತ್ವಾದ್ಯುದ್ಬೋಧಕಸದ್ಭಾವೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಗೃಹೀತಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹ್ಯಾಚ್ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಮೃತಿಸ್ಮಾರ್ಯಸ್ಮರ್ತೃಭಿಃ ಸ್ವವಾಚಕತತ್ಸ್ಮರಾಮೀತಿ ಶಬ್ದತ್ರಯಸ್ಮೃತೌ ಸ್ಮೃತಶಬ್ದೋಲ್ಲಿಖಿತತಯಾ ‘ತತ್ ಸ್ಮರಾಮಿ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದುತ್ಪತ್ತೇಃ ನ ತಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಿವೇಚಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಅತಿದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಸ ವಾಚಕಶಬ್ದಸಂಯೋಜನಾನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧವಾಚ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಮಾರಕತ್ವಮ್, ನ ತು ವ್ಯಾವೃತ್ತತಯೋಪಲಬ್ಧಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಶಬ್ದಸ್ಮಾರಕತ್ವಾಯ ಭೇದೋಪಲಬ್ಧಿರಪಿ ಅಪೇಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಸಾಸ್ನಾದೀತಿ ।
ಆಕೃತೌ ಪ್ರತೀತಾಯಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಗ್ರಹಣಾತ್ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಭೇದಕೋ ವಿಶೇಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಂ ಪರೋಕ್ಷತಯಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ತ್ವಯಾ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಮಕಾಲಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ವಿವೇಚಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತ್ವಮ್, ಪರೋಕ್ಷತಯಾವಭಾಸಿತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನುಮಾನೇಽಪಿ ಭಾವಾನ್ನ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಭಾಸಃ ।
ಅವಮತಭಾಸಃ ಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕೋಂಽಶಃ ।
ಗ್ರಹಣಾಧಿಕೋಂಽಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ - ವಿಶೇಷವತ್ತಯಾ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಖ್ಯಾತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಾಹ -
ನ ಚೇಹೇತಿ ।
ಕಿಂ ಮಾಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿತ್ಯಾಹಮಾಯೇತಿ ನ್ಯಥಾ -
ಕಿಂತ್ವಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಾಕಾರಜ್ಞಾನಮನ್ಯಾಲಂಬನಂ ವಾ ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಾತ್ಮನಾವಭಾಸೋ ವಾ ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ದೂಷಯತಿ -
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಮಿತಿ ।
ರಜಜ್ಞಾನೇತಿರಜತಜ್ಞಾನಗತರಜತಾಕಾರಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಬಿಂಬಭೂತೇತ್ಯಾಲಂಬನಶಬ್ದಸ್ಯೈಕೋಽರ್ಥಃ । ರಜತಜಾತ್ಯಾಕಾರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಪರ್ಯವಸಾನಭೂಮಿತ್ವಮನ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ತದುಭಯಂ ಯಥಾಜ್ಞಾನಮರ್ಥಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ವೈಪರೀತ್ಯಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಜ್ಞಾನಗತಾಕಾರಂ ಪ್ರತಿ ಬಿಂಬತ್ವಂ ಪರ್ಯವಸಾನಭೂಮಿತ್ವಂ ವಾ ನಾಲಂಬನತ್ವಮ್, ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಂ ತದಾಲಂಬನತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಶುಕ್ತೇಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಶುಕ್ತಿಧರ್ಮಿಣೋಧರ್ಮಿಣೀ ಇತಿ ರಜತಜ್ಞಾನಾಲಂಬನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಯುಕ್ತವ್ಯವಹಾರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತ್ಯನುಮಾನಮುಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದ್ರವ್ಯಜ್ಞಾನಾದ್ ದ್ರವ್ಯೇ ಆದೀಯಮಾನೇ ಗುಣೋಽಪ್ಯಾದೀಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನ ದ್ರವ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗುಣಾಲಂಬನತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಚೋದ್ಯಮಾನೋಚೋದ್ಯಮನಾದೃತ್ಯ ? ದೃಶ್ಯವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಾತ್ಮನಾವಭಾಸೋಽನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥ ತಥಾರೂಪಾವಭಾಸನಮಿತಿ ।
ರೂಪ್ಯಾಖ್ಯವಸ್ತ್ವಂತರಾತ್ಮನಾವಭಾಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾರೂಪಾವಭಾಸನಂ ಶುಕ್ತೇಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮುತ ನೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಅಸತಃ ಖ್ಯಾತ್ಯಯೋಗಾತ್ ಸತ್ಸಂವಿತ್ತಿವಿರೋಧತೋಽನಾಶ್ವಾಸಾಚ್ಚ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಆಹೋ ಇತಿ ।
ವಿರೋಧಿಶುಕ್ತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಾದ್ಬಾಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ರಜತಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಶುಕ್ತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಯಥಾ ನ ಬಾಧಃ ತದ್ವದಬಾಧ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇಯಂ ಶುಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಯಥೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಪರಿಣತೇ ವಸ್ತುನಿ ಜ್ಞಾನಮನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪ್ಯಮನೂದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅಥ ಶುಕ್ತೇರೇವೇತಿ ।
ವಿರೋಧಿಶುಕ್ತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನೇ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ದಧಿರೂಪಪರಿಣಾಮೇ ಪುನರ್ವಿರೋಧಿಕ್ಷೀರಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಯಥಾ ನ ಭವತಿ ತಥಾ ವಿರೋಧಿಶುಕ್ತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಭವೇದಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಪಿ ಕ್ಷೀರಮಿದಮಿತೀತಿ ।
ರಜತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಪರಿಣಾಮತ್ವಂ ಮಾಯಾವಾದಿನಾ ತ್ವಯಾ ಅಂಗೀಕೃತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಶುಕ್ತಿಪರಿಣಾಮತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಪಾಯೇ ರೂಪ್ಯಂಮತ್ರಾಕ್ಷೇಪಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಮತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಗಚ್ಛತಿ, ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ತು ಶುಕ್ತಿಪರಿಣಾಮತ್ವಮೇವೇತಿ ನಾಪಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ –
ಕ್ಷೀರಮಿವೇತಿ ।
ನಾಲ್ಪದ್ವಾರೇಣ ಇತಿನಾಲದ್ವಾರೇಣ ಪದ್ಮದಲಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಜಲಬಿಂದವಃಪದ್ಮಾನ್ ಇತಿ ಪದ್ಮಾನಾಂ ಮುಕುಲೀಭಾವಂ ಜನಯಂತಿ, ಆದಿತ್ಯಕಿರಣೇನ ಪೀತತ್ವಾತ್ ವಿರಲಭೂತತ್ವಾತ್ ಬಿಂದುಭಿರ್ದಲಾನಾಂ ಗಢತಾ ಇತಿಗಾಢತಾಲಕ್ಷಣವಿಕಾಸೋ ಭವತಿ । ಪುನರಪಿ ದಲೇ ಅಬ್ಬಿಂದೂನಾಮನುಪ್ರವೇಶಾತ್ ದಲಾನಾಂ ಪೀನತ್ವಸತ್ವೇನ ಮುಕುಲತಾ ಭವತಿ । ಅತೋ ವಿರೋಧಿಮುಕುಲಪರಿಣಾಮಾದ್ವಿಕಾಸವಿಚ್ಛೇದಃ, ನತ್ವಾದಿತ್ಯಕಿರಣಾಪಾಯಾದಿತಿ ಪರಿಹಾರಂ ಹೃದಿಸ್ಥಮನುಕ್ತ್ವಾ ಪರಿಣಾಮೇ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ಮುಕುಲಮೇವ ವಿಕಸಿತಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತೀತಿವತ್ ಶುಕ್ತೀ ರೂಪ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಪರಿಣಾಮತ್ವಂ ಮಾ ಭೂತ್ ಬುದ್ಧಿಪರಿಣಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮಿತಿಮತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿವಿಶೇಷಃ ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ವಾ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವಾದಿತಿ ।
ಏಕಕಾಲತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತ್ಯಂತರಗತೋತ್ಪಾದನವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ರಜತಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಾವುಪಯುಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಬೋಧನವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಪೂರ್ವರಜತಂ ಪ್ರತಿ ಬೋಧಕಮಸ್ತ್ವಿತಿ - ನೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಥಮಪ್ರತ್ಯಯವದಿತಿ ।
ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಅಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ದೂಷಣಮಪ್ಯುಕ್ತಮನುಸ್ಮಾರಯತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದೀ -
ನನು ಸ್ಮೃತೇಪಂ. ಪಾದಿಕಾಯಾಂ ನನು ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯೇವಾಸ್ತಿರಪೀತಿ ।
ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾ ಪುನರ್ಗತಿರಿತಿ ವದತಾ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಖ್ಯಾತಿರೇವ ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯೇತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಉತ ಸರ್ವತೋ ನಿರುದ್ಧಃ ಸದ್ಗತಿಮೇವ ಪೃಚ್ಛಸೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾಇತ್ಯಾಹೇದಿತ ಇತಿಸಮುತ್ಪನ್ನಮಿತ್ಯಂತೇನ ।
ಪ್ರಶ್ನಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಗಮನಂ ಗತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೇಕಂ ಕಿಂ ವಾ ದ್ವಯಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ । ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಗತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಂ ವೇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ । ಗಮ್ಯತ ಅನಯೇತಿ ಗತಿರಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಮಗ್ರೀಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಂ ದೋಷಃ ಸಾಮಗ್ರೀ ಉತ ಸಂಪ್ರಯೋಗಃ ಯದಿ ವಾ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸಾಮಗ್ರೀಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ -
ಕಿಂತ್ವೇಕಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಸಂಹಿತಾತ್ ಇತಿಸಹಿತಾದಿಂದ್ರಿಯಾದಿತಿ ।
ಏಕಮೇವೇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯೈಕ್ಯೇ ಹೇತುತ್ವೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವೇ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಯಜನ್ಯತ್ವೇ ಚ ಸ್ಮೃತಿವದ್ಗ್ರಹಣವತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವತ್ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಂ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮೇತದಿತಿ ।
ದೋಷೋಪೇತೇಂದ್ರಿಯಸಂಸ್ಕಾರಜಾತತ್ವಾತ್ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ, ಕಾರಣದೋಷ ಇತಿ ।
ದೋಷಸದ್ಭಾವೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶುಕ್ತಿತ್ವಾದಿ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಜನಕ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಕಲ್ಪಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷೇ ಶಕ್ತಿಂ ನಿರುಂಧನ್ನೇವೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷೋದ್ಬೋಧಶ್ಚ ಸ್ವಹೇತುತ್ವೇನ ದೋಷಕಲ್ಪಕ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಮಪ್ಯುದ್ಬೋಧಯತೀತಿ ।
ದೋಷಃ ಪ್ರಾಪ್ತಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂವಲಿತೇತಿ ।
ಸಂವಲನರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಏಕತ್ವಾನೇಕತ್ವವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ -
ಸಾ ಚೇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಏಕತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಏಕಫಲಮಿತಿ ।
ಏಕಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾನೇಕತ್ವಸತ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಿಷಯಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಘಟಪಟಾವಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಭಿನ್ನತ್ವವತ್ ಜ್ಞಾನೈಕ್ಯೇಽಪ್ಯರ್ಥಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮರ್ಥೈಕ್ಯಂ ಪೃಥಗುಚ್ಯತೇ ಅಥವಾ ಅರ್ಥೈಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂತು ರಜತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಂ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಜನ್ಯತ್ವಾದ್ರಜತಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮ್, ದೋಷಜನ್ಯತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮ್, ಸಂಪ್ರಯೋಗಾದಿತ್ರಯಸನ್ಘಾತೇನ ಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತಿಕಾಗತಮಿಥ್ಯಾರಜತಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮಿತಿ ಯವತ್ಶುಕ್ತಿಕಾಗತಾಲಂಬನತ್ವಮುಚಿತಮ್ ।
ಅವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಾಮಗ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿನಿರ್ವಾಹಾಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾಲಂಬನಮಿತಿ ।
ತೇನ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೋಚಿತಾಲಂಬನತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ನೇದಂ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಬಾಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ, ಗ್ರಹಣಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣಸಂಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚ ಕಥಂ ಸಂಭೂಯೈಕಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಯವಾದೀ -
ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೇತಿ ।
ನಿರಪೇಕ್ಷಸಂಸ್ಕಾರಸಂಪ್ರಯೋಗಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಸಾಪೇಕ್ಷದೋಷಸ್ಯ ಏಕಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಸಂಸ್ಕಾರಸಂಪ್ರಯೋಗಯೋಃ ಸಂಭೂಯೈಕಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪೋಭಯತ್ರಾಪಿ ಇತಿವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸಾಪೇಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರೋವ್ಯಾಪ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಾ ಇತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಃ, ತದುಭಯಂ ಸಂಭೂಯ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಕಾರಣಭೇದಾತ್ ಜ್ಞಾನಭೇದ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಉಭಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಃಸ್ಮೃತಿಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ವ್ಯಕ್ತಿರೂಪಂ ಗರ್ಭೋ ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮ್, ಸ್ಮೃತಿಃಸ್ಮೃತಿಸ್ಮರಣಮಿತಿ ಸ್ಮರಣಂ ಗರ್ಭೋ ಯಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮೇಕಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚಾನುಮಾನೇ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸ್ಮೃತೇರ್ಗರ್ಭಂ ಯತ್ತಂ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮಿತಿ ನಿರ್ವಚನಮ್ । ಪೂರ್ವಕಾಲೋಪಲಕ್ಷಿತತಯಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತಯಾ ಅಯಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾಕಾರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಯಾ ಗರ್ಭರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೋದಯಕಾಲೇ ಅಸ್ತಿ । ಪಶ್ಚಾದಯಮೇವ ಸ ಇತಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಅಪರೋಕ್ಷೋಽಯಮಿತ್ಯಾಕಾರಮಾತ್ರತ್ವವಿಧಾನಾದೈಕ್ಯಪ್ರಮಿತ್ಯುದಯನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯವಿರೋಧಾದೇವ ಅಪಗತತ್ವಾತ್ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಹೇತುಸ್ಮೃತೇರಪ್ಯಪಗತತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಜ್ಞಾನಂ ಕೇವಲಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಗರ್ಭಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।
ಜ್ಞಾನಲಿಂಗೇನ ಸಹ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತಿಃ ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನಕಾರಣಮ್ । ನನು ಇತಿನ ತು ವ್ಯಾಪ್ತಿಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧೇ ತದಭಾವಾದಿತಿ ।
ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೇ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇರಭಾವಾತ್ ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತದಾ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಚ್ಚೋದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ನ ಸ್ಮೃತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ತದಭಾವಾದಿತಿ ತಯೋರ್ಲಿಂಗಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪ್ತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಯುಗಪತ್ ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಯುಗಪದಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸಂಪ್ರಯೋಗಃ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಕಾರಣಮ್ । ಜ್ಞಾನದ್ವಯಯೌಗಪದ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾನ್ನ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಅಯಮೇವ ಚ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಾನುದ್ಬೋಧೇ ಸ್ಮೃತ್ಯಭಾವಾತ್ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಚ್ಚೋದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರೇಣೈವ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರತ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾಯಾಮಪಿ ಸಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನದ್ವಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ, ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರೇ ಸತಿ ಅನಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮಧ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಮೃತಿಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಭವತು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಕಾರಣಸಮಾಹಾರಃ । ಅಭಿಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ತು ರಜತಜ್ಞಾನೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾದೇಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಧರ್ಮಿ, ಬಹೂನಾಂ ಸಂಭೂಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಅವಿನಾಭೂತಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಜ್ಞಾನಕಾರಣಸ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸಂಭೂಯ ವಿಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಕಾರಣೀಭೂತನೀಲಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಕರ್ಮತ್ವವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತಂ ದ್ರಷ್ಯವ್ಯಮ್ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಪ್ರಮಾಣಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಲೈಂಗಿಕಜ್ಞಾನಾದಿವದಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ಲೈಂಗಿಕೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಪ್ರಮಾಣಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವೇಽಪ್ಯದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜಕೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಚಿತ್ರಜ್ಞಾನಮುದಾಹೃತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಶುಕ್ತಿಗತಮಿಥ್ಯಾರಜತೇ ಸತಿ ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾವನಂಗೀತಿ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಬಾಹ್ಯಶುಕ್ತೀದಮಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನರಜತಸ್ಯಾಂತರ್ಬುದ್ಧಿಗತತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತರಪಕ್ಷ ಇವ ನಾನುಭವವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೋ ಮಾಯಾಮಯಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಾದ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ವೇ ಸತ್ವೇ ವಾ ಅನುಪಪನ್ನಮತೋ ಮಯಾಮಯಮಿತಿಮಾಯಾಮಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸದಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ರಜತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸತ್ತಾಸಂಸರ್ಗಃ, ಶುಕ್ತಿಕಾಸತ್ತಾಸಂಸರ್ಗೋ ನ ಸ್ವೀಯತ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿಸ್ವೀಯಸತ್ತಾಸಂಸರ್ಗಃ, ಇದಂತಾಸಂಸರ್ಗವತ್ । ತಥಾಪ್ಯೇತದಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸದಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಾನುಸಾರೇಣ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಶುಕ್ತಿತ್ವತಿರೋಧಾನಸಮರ್ಥಕಾರಣದೋಷವತಾ ಪುರುಷೇಣ ರಜತಂ ದೃಶ್ಯಮ್ , ನ ತು ಸರ್ವೈರಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ನಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತೇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿರಜತಂ ಯದ್ಯಪೇಕ್ಷೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಭಾವೇ ನ ತತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್(ಹಟ್ಟಾದಿಸ್ಥ ? ) ಪಟ್ಟಣಾದಿಸ್ಥಸರ್ವಪರಮಾರ್ಥರಜತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಯಾತ್ಮಕರಜತಂ ಶುಕ್ತೀದಮಾತ್ಮನಾ ಅಪರೋಕ್ಷಮವಭಾಸತ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸರ್ವೈದೃಶ್ಯೇತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಬಿಂಬೇದಮಂಶಸ್ಥತ್ವೇ ಹಿ ತದ್ಗತಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿವತ್ ಸರ್ವೈರ್ಗೃಹ್ಯೇತ, ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯೇನ ಇದಮಾಕಾರಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಗ್ರೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೇದಮಿ ರಜತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಬುದ್ಧೇರನ್ಯವೇದ್ಯಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿ ಬಿಂಬಿತೇದಮಂಶಗತರಜತಸ್ಯಾನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಬಾಧೋಽಪೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ, ಸ್ವವಿಷಯರಜತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ । ಕಿಂತು ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಂ ಬಾಧೋ ಬೋಧಯತಿ ನ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿಇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ (ನ ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ? ) ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಮಿದಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನರಜತಸ್ಯೇದಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಪಾದನಪಾದೇನ ಇತಿಪೂರ್ವಕಮಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಚ ರಜತಮ್ , ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ । ಅತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಂ ನಾಮ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ ಅಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾವಭಾಸನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತೇನ ಹಿ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಖ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾಚ್ಚ ಬಾಧವಿಷಯೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ।
ತದ್ರಜತಂ ಬುದ್ಧಿರ್ವೇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಂ ವಿನಾ ಮಿಥ್ಯೈವಾಭಾಸಿಷ್ಟೇತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಖ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ರೂಪ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವೇ ನಾವಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತದಿತಿ ।
ಬೌದ್ಧವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಾವಭಾವಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಹೀನತ್ವಹೀನ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಶುಕ್ತಿಕಾವದಿತಿ ।
ಬೌದ್ಧಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ -
ನಿರಸ್ಯಮಾನೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿರೂಪಶಬ್ದೋಕ್ತಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಾಖ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಂ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಚಾವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನ ವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ।
ಶೋಕ ಇತಿ ।
ಶೋಕಾದಿನಿಮಿತ್ತನಷ್ಟಪುತ್ರಾದಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಯೋಗಾಖ್ಯಕಾರಣಾಂಶಸ್ಯ ಚಾಭಾವಮಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ದೋಷಾಶ್ರಯಭೂತಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ದೋಷಾಖ್ಯಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತಮೇತದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ನಾಮ ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಅರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಂ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿತ್ವೇ ಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಅವಭಾಸಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಯಂ ತ್ವಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿತ್ವಾನ್ನ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಮೃತಿತ್ವಂ ಮಾಭೂತ್ , ಕಥಂ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೂಪ್ಯಭ್ರಮನಿವರ್ತಕ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಚಕ್ಷುಸ್ತದ್ಗತದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ನಿವರ್ತ್ಯರೂಪ್ಯಭ್ರಮಕಾರಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಜಾಗ್ರದ್ದೇಹಾವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಗ್ರಾಹಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಮನಸ್ತದ್ಗತನಿದ್ರಾದಿದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚೇತ್ಯೇತತ್ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ಮತಿರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತದಿಹೇತಿ ।
ತದಿತಿ ನಿವರ್ತಜ್ಞಾನಸಾಧನಭೂತಂ ಮನೋ ನಿರ್ದಿಶತಿ ।
ನಿದ್ರಾದಿದೋಷಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷೇಣಾಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ಅದೃಷ್ಟಾದೇರುದ್ಬೋಧಕತ್ವಮಾಹ –
ಅದೃಷ್ಟಾದಿಸಮುದ್ಬೋಧಿತೇತಿ ।
ದೋಷಂ ವಿನಾ ಅದೃಷ್ಟಾದಿನೋದ್ಬುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸತ್ಯಾರ್ಥಸ್ಮೃತಿಜನಕತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪಿ ದೋಷಸಹಕಾರಿಬಲಾನ್ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸಹಕಾರ್ಯನುರೂಪಮಿತಿ ।
ಭವತು ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತಯಾ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ , ಕಥಂ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।
ತೇನ ಮನಸಾ ಸಂಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ನ ತು ಸಂಪ್ರಯೋಗತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಕರ್ಮತಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಕರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಪರೋಕ್ಷೇತಿಅಪರೋಕ್ಷಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮಂ ಪ್ರತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ –
ಅಪರೋಕ್ಷಚೈತನ್ಯೇತಿ ।
ಅತಃ ಸತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾ ವಿವರ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಂಭೇದಾವಭಾಸರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸೋ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಘಟಃ ಸ್ಫುರತೀತಿ ಸರ್ವಸಮಾನಾಧಿಕೃತಸ್ಫುರಣಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನಸರ್ವಾತ್ಮಕಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮನಾದೃತ್ಯಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಹಂಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಾದಾಯ ಆತ್ಮೈವಾಧಿಷ್ಠಾನಂಆತ್ಮೈವಾಧಿನಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಚೇದಿದಂ ರಜತಮಿತಿವದಹಂ ನೀಲಮಿತ್ಯೇವ ಸ್ವಪ್ನ ಪ್ರಪಂಚೋ ಪ್ರಪಂಚೋರ್ಭಯಾದಿತಿಭಾಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇವಮಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಸರ್ವಾತ್ಮಕಚೈತನ್ಯಮ್ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪಾದಾಯ ಚೈತ್ಸ್ನ್ಯಸ್ಯೇತಿಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾವಭಾಸಂ ಸರ್ವತ್ರಾಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಕೋ ವಾ ಬ್ರೂತ ಇತಿ ।
ಪುನರಪ್ಯಹಂಕಾರವಿಶಷ್ಟಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಾದಾಯ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶ ಇತಿ ।
ಇದಮಿತಿ ಭಿನ್ನದೇಶಸ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಖಃಸ್ಥಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಜಲಸ್ಥತಾಪ್ರತಿಭಾಸವದಂತಃಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಬಹಿಷ್ಠತಯಾ ಭಾನಂ ನ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಖಃಸ್ಥತಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ । ಇಹಾಂತಃಸ್ಥತಾಯಾ ಅಪ್ರತಿಭಾಸಾತ್ ಬಹಿಷ್ಠ ಏವೇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಜಾಗರಣ ಇವೇತಿ ।
ದೇಶಃ ಸ್ಫುರತೀತಿ ದೇಶೋಽಪ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥತಯಾವಭಾಸತ ಇತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ನನು ದೇಶೋಽಪೀತಿ ।
ಅತ್ರ ನನುಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ವರ್ತತೇ ।
ಪುನರಪ್ಯಹಂಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಮಾದಾಯ ದೇಶಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥತ್ವೇ ಅಹಂ ದೇಶ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಪಿ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಯುಕ್ತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚೋಽಪ್ಯೇಕಚೈತನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈಕಚೈತನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ವದಿತುಂ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕುರ್ವನ್ ಚೈತನ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ -
ನ ದೋಷನೈಷ ದೋಷಃ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಸಿಕ ಇತಿಭೇದಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣತೋ ನ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕರೂಪೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯೈಕರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಿತೈಕಚೈತನ್ಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಿಮಾಹ -
ಅತೋಽಂತರಅತೋೇಽಂತರಿತಿ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸಹಮವಚ್ಛಿನ್ನೇತಿಅಹಮವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾತ್ ವಿಷಯಗತಚೈತನ್ಯಾನಿ ಭಿನ್ನಾನಿ ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ವಿಷಯೇಷ್ವಾತ್ಮಚೈತನ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇ ಸ್ವಯಂ ಚೈತನ್ಯಹೀನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಭವಾವಗುಂಠಿತತ್ವೇಽಪಿ ಅವಾಕುಂಠಿತತ್ವೇೇಽಪಿ ಇತಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಾನುಭವಪ್ರಕಾಶ್ಯತಾ ಆಲೋಕಸಂಸರ್ಗೇಽಪಿ ವಾಯ್ವಾದೀನಾಮಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವವತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾನತಮೋವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ತಮಸೇತಿ ।
ವಾಯ್ವಾದೀನಾಂ ರೂಪಹೀನತ್ವಾತ್ ತಮೋವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಗತತ್ವೇ ಘಟಾದೀನಾಮಿದಮಿತ್ಯನಾತ್ಮತಯಾವಭಾಸೋ ದೇಹಾದೀನಾಮಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತಯಾವಭಾಸಶ್ಚ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೈಕಾತ್ಮಚೈತನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತತಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಿದಾತ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇಽಪ್ಯಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಯೋಗ್ಯಪೂರ್ವಪೂರ್ವದೇಹಾದಿವಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಮಾಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಉತ್ತರೋತ್ತರದೇಹಾದೇರಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ಇದಮಿತ್ಯನಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತೀತಿಯೋಗ್ಯಪೂರ್ವಪೂರ್ವಘಟಾದಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಮಾಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ತದುತ್ತರೋತ್ತರಘಟಾದೇರಿದಮಿತ್ಯನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಭವೇದಿತ್ಯೇವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಜಾಗರಣೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ಕಿಮು ಸ್ವಪ್ನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವಪ್ರತಿಭಾಸೋ ಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸಶ್ಚೌಪಾಧಿಕೋ ನ ಸ್ವತಃ, ನಿರಂಶತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಮನೋಮಾತ್ರಗೋಚರಾವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತವಿಷಯೇ ಕೇವಲಮನಸಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ಮನೋಗೋಚರತ್ವಂ ವಾದ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಶೋಕಾದಿಭ್ರಮೇಷು ಸರ್ವತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಾಖ್ಯಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾನ್ವಯಾದತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಲಕ್ಷ್ಯಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಕಿಮತ್ರ ಚೋದ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಮತ್ರ ಕಥಮಿತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಮಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಉಪಲಕ್ಷಣೇನಾಪಿ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತದಭಾವಾನ್ನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ತತ್ರ ಕಾರಣದೋಷ ಇತಿ ।
ಉಪಲಕ್ಷಣಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಕ್ಷ್ಯಾಭಾವಮಾಹ -
ನಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾವಭಾಸ ಇತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಮಸ್ತ್ಯೇವ ಇತದಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ; ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯವಭಾಸಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ , ತದಿಹ ನಾಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಾಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಪರತ್ರ ಅವಭಾಸ ಇತ್ಯತ್ರ ಅವಭಾಸಶಬ್ದೇನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚಿಕೀರ್ಷಾಪೂರ್ವಕತ್ವವಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾಸಾಧ್ಯತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲಶಿರಸ್ಕತ್ವೇನೈವ ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಫಲನಿಷ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಾ ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಅನವಸಿತಾ, ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಪತ್ತೇರಪಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸಮಕಾಲತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಂ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರೋಽಪ್ಯನವಸಿತಃ । ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರನಿಷ್ಪತ್ತೇರಪಿ ಕಾರಕಪ್ರೇರಕಾಚಿಕೀರ್ಷಾಸಮಕಾಲತ್ವಾತ್ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರನಿಷ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯಂತಮಿಚ್ಛಾಪ್ಯನವಸಿತಾ । ಅತಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಫಲಸ್ಯ ಚ ನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿಚ್ಛಾಧೀನೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಇಹ ತು ಜ್ಞಾನಕಾರಕೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತೇಜೋವಿಶೇಷತ್ವಾದೇವ ಗತ್ವಹ್ರಸ್ವಾಸ್ವಭಾವ್ಯತ್ ಇತಿಭಾವ್ಯಾತ್ ಕಾರಕಪ್ರೇರಣಾಯ ನೇಚ್ಛಾಪೇಕ್ಷಾ, ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯವಿಶೇಷೇಷು ನಿಯತತ್ವಾತ್ । ವಿಷಯವಿಶೇಷೇ ನಿಯಮನಾಯ ಚ ನೇಚ್ಛಾಪೇಕ್ಷಾ, ಕಿಂತು ಜ್ಞಾನಕಾರಣಪ್ರತಿಬಂಧರೂಪನಿಮೀಲನನಿರಾಸೇ ಇಚ್ಛಾಯಾ ಉಪಯೋಗಃ, ನ ತು ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ।
ನಿವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇವತಾದಿಸ್ಮರಣಂ ಇಚ್ಛಯಾ ಜನ್ಯತೇ ಚಂಡಾಲಾದಿಸ್ಮರಣಂ ಚ ನಿವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಆಭೋಗೇನ ಇಚ್ಛಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧೌ ಯತ್ರ ಭವತಃ ತತ್ರ ಇಚ್ಛಾಮನೋನಿರೋಧೌ ಸ್ತ ಏವ, ಕಿಂತು ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಲೇ ಮನಸೋಽನ್ಯಪರತಾಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಬಂಧನಿರಾಸಹೇತುರಿಚ್ಛಾ ನ ತು ಮನೋವ್ಯಾಪಾರನಿಷ್ಪಾದನೇನ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಹೇತುಃ, ಸ್ಮೃತಿನಿರೋಧಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಚಂಡಾಲಾದಿವಿಷಯಮನಃಪ್ರವೃತ್ತಿನಿರೋಧೇ ಮನೋನಿರೋಧಸ್ಯೋಪಯೋಗಃ, ನ ತು ಸ್ಮೃತಿಸ್ವರೂಪನಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಚಕ್ಷುಷ ಇವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುಷೋಽಭಿಮತಾರ್ಥವಿಷಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕ ರೂಪಗೋಲಕನಿಮೀಲನನಿರಾಸೇ ಇಚ್ಛಾಯಾ ಉಪಯೋಗಃ । ಅನಭಿಮತಾರ್ಥೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗಲಕ್ಷಣಪ್ರವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧರೂಪಗೋಲಕನಿಮೀಲನೇ ಮನೋನಿರೋಧಸ್ಯೋಪಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆರೋಪಂ ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ನಾಮಾದಿಷ್ವಾರೋಪ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಫಲಪ್ರದಾತೃಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಫಲಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಭಾವೇ ನ ಫಲಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಚೋದನಾವಶಾದಿತಿ ।
ವಿಧಿವಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಫಲಪ್ರದಾತೃಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಸ್ವಾನುರೂಪಸರ್ವಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರ ಚೋದನೋಕ್ತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಬುದ್ಧ್ಯಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಾ ಅರ್ಥಃ । ಪ್ರಕಾರಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸೇ ಚ ಕೃತೇ ಸಂದೇಹಃ, ಸ್ವಪಕ್ಷ ಏವಾಭ್ಯುಪೇಯ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅತಃ ಪಕ್ಷಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ನ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವೇನೋಕ್ತಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾವಭಾಸರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಪಕ್ಷೇಷು ತೈಸ್ತೈರುಚ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಸ್ವಪಕ್ಷಶುದ್ಧಿರ್ಭವತಿ । ತೈರುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಭ್ರಮತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾಯ ಸತ್ಯಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತುಸಂಭೇದಾವಭಾಸರೂಪಾನಿರ್ವಚನೀಯಲಕ್ಷ್ಯ ಏವ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಸ್ವಮತಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಚ ಭವತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ಲಕ್ಷಣಾನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಪರಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಮತಪರಿಶುದ್ಧಯ ಇತಿ ।
ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಪಕ್ಷ ಏವ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನೇ ಕಥಂ ವಾದಿಭಿರುಚ್ಯಮಾನತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಇದಮಿತಿ ಶುಕ್ತಿತ್ವಧರ್ಮಸ್ಯಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತದಪನುತ್ತಯೇಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅರ್ಥಾಂತರಸ್ಯೇತಿ ।
ತಂ ಕೇಚಿದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮಾತ್ಮಖ್ಯಾತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಿಶೇಷಯೋರುಪನ್ಯಾಸಪರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಹಿಷ್ಠಸ್ಯೈವ ವೇತಿ ।
ಅಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮ ಇತ್ಯಖ್ಯಾತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಪರಭಾಷ್ಯೇ ಅಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಭ್ರಮಹೇತುತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತಮಿತಿ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಅಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ।
ಅಗ್ರಹಣಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಗ್ರಹಣಮಸ್ತೀತ್ಯಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮೈಕವಚನತ್ವಶಂಕಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ತನ್ನಿಬಂಧನ ಇತಿ ।
ಕೇಚಿದ್ವಾದಿನಃ ಭ್ರಮರೂಪ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ವದಂತೀತ್ಯನುಷಂಗ ಇತಿ ।
ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಪರೀತಶುಕ್ತ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾರೋಪಪ್ರಾಪ್ತೌ ಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾಂತರರೂಪೇಣಾರೋಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ರಜತಾದಿರೂಪತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಚಕ್ಷತ ಇತಿ ಶೂನ್ಯಖ್ಯಾತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಿಶೇಷೌ ಆಚಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಮತಾನುಸಾರಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ವೇನೋಕ್ತಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಥಾಪಿತ್ವಿತಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ನಾಮ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಮವಾದಿಷ್ಮೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪರತ್ರ ಅವಭಾಸ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಶಬ್ದದ್ವಯಾಭಾವೇ ಕಥಮನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ನಾಮ ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಮವಾದಿಷ್ಮೇತ್ಯನೂದ್ಯತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥಾತ್ ಪರಾವಭಾಸಃ ಸಿದ್ಧ ಇತೀತಿ ।
ಆಖ್ಯತಿ ಇತಿಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಽಪಿ ಮಾನಸಂ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸರ್ಗಾಭಿಮಾನೋ ವಾ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಂ ನ ವಾದಿಭಿರುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನೇನ ಶಬ್ದರಚನಾಪ್ರಕಾರೇಣ ಅನುಕ್ತಮಪಿ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣೇದಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಮೃತಿರೂಪಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಾಖ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರೇಷು ಅನ್ವಯಪ್ರದರ್ಶನಾಭಾವಾದುಪಲಕ್ಷಣಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ವಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾದಪ್ರದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಾಭ್ಯಾಮೇವ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನರೂಪಭ್ರಮಪರಂಪರೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ತದಭಿಧಾಯಿಪರತ್ರೇತಿ ಪದಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಿಶಂಕಾಯಾಮಾಹ -
ತತ್ರ ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಶೂನ್ಯವಾದಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನತ್ವಾಖ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತ್ವಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಿರುಪಪತ್ತಿಕೇತಿ ।
ಶೂನ್ಯವಾದಿಪಕ್ಷೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಘಟಪಟಾದಿಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಭ್ರಮೇಷ್ವೇವ ವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ವಿನಾ ಅವಿಭ್ರಮೇಽಪಿ ಶೂನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನತ್ವಾಖ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ನಿರುಪಪತ್ತಿಕೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಲಕ್ಷಣನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸಂಭವಾದ್ಸಂಭವಾದರ್ಥಪಂಚಮಾಕಾರಾವಿದ್ಯೇತಿವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣೋಪಾದಾನಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚೋತ್ತರೋತ್ತರಘಟಾದಿಪದಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಭ್ರಮಜನ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯೇವಮುಪಪತ್ತಿಸಂಭವಾದಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಕಾ ಅನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ನಿರುಪಪತ್ತಿಕೋಽಯಮಿತಿ ।
ಹಸ್ತೇನ ನಯನಸ್ಯ ಮರ್ದನಾನ್ನಯನರಶ್ಮೇರ್ನೇಪ್ಸಿತರೂಪಂ ಭವತಿ । ಸಸಂವೇಷ್ಟಿತನಯನರಶ್ಮಿರಧಿಷ್ಠಾನಂ ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ತತ್ರಾಪಿ ತೇಜೋಽವಯವಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ರಜತೇ ಸಂವಿದಿತಿ ।
ಭ್ರಮಸ್ಯ ಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸತ್ಯವಸ್ತುನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಸ್ಯಮಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿರಪೇಕ್ಷಿತಾ, ಸಾಧನಸಿದ್ಧಯೇಸಿದ್ಧಯೇ ದನ್ಯೋನ್ಯ ಇತಿ ಅನ್ಯೋಽನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನಾನ್ಯೋಽನ್ಯಾಧೀನಸಿದ್ಧಿತ್ವ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಬೀಜಾಂಕುರಾದಿವದಿತಿತತ್ರ ಇತರೇತರಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಸತಿ ಇತರೇತರಾಪೇಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ - ಬೀಜಾಂಕುರವದಿತಿ ವಿವರಣೇ ।
ರಜತೇ ತದ್ವಿಷಯಸಂವಿದ್ರಜತಂ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದಿ, ಸಾ ಚ ಸ್ವವಿಷಯೇ, ಸ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ಸಂವಿದೀತಿ ಸಂವಿದ್ರಜತಯೋರಪಿ ಬೀಜಾಂಕುರಯೋರಿವ ಕಾರಣಪರಂಪರಾ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ಯನ್ವಿತಮೃತ್ವಕಾರ್ಯಾಸತ್ವಾದೇರುಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ಬೀಜಾದೇಸ್ತು ನಿಮಿತ್ತತಾ । ಅತಃ ಸಂವಿದ್ರಜತಯೋರಪಿ ನೋಪಾದಾನಕಾರಣಕಾರಣತ್ವಪರಂಪರೇತಿಪರಂಪರೇತ್ಯಾಹ -
ಬೀಜಾಂಕುರಾದಿಷ್ವಪೀತಿ ಬೀಜಾಂಕುರಾದಿಪೀತಿ ।
ಅಭಿಮತವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಅನನ್ವಿತಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನೋಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತಿತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನನ್ವಿತಯೋರನಯೋಃ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವಬೀಜಾಂಕುರಯೋರಿವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಯೋರ್ವಾ ಕಥಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ತತಃ ಪೂರ್ವಯೋರಿವೇತಿ ಸತ್ತಾನವಸ್ಥಾಯಾಃ, ಅನಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತಾ ಕಥಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಯೋರಿವೇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯನವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂವಿದ್ರಜತಯೋರಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾಧಿಷ್ಠೇಯತಯಾ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನಯೋರ್ಬೀಜಾಂಕುರಯೋಃ ಕಥಂ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಸ್ಮಾದ್ಬೀಜಾದಸ್ಯಾಂಕುರಸ್ಯ ಜನ್ಮದರ್ಶನಾತ್ ದೇಶಕಾಲಾಂತರಸ್ಥಬೀಜಾಂಕುರಯೋರಪಿ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತಾಕಲ್ಪನಾದೃಷ್ಟಿಪರಂಪರಾ ಇಹ ತು ಕ್ವಾಪ್ಯದರ್ಶನಾದಂಧಪರಂಪರೈವೇತಿ ನ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಕುತ ಇದಮೇವಮಿತಿ ।
ಇದಮಿತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತ ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಷ್ಟಿಪರಂಪರಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೃಷ್ಟತ್ವಾದೇವಮಿತಿ
ಅಂಧಪರಂಪರಾಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಾನವಸ್ಥಾದೋಷಮತಿವರ್ತತ ಇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಯೋಂಽಶೋ ನಿಷೇಧಾಧಿಕರಣತ್ವೇನಾನಿಷೇಧ್ಯೋ ಭವತಿ ತಸ್ಯಾಂಶಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ ಪರತ್ರೇತಿ ಪದಮಪೇಕ್ಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿರವಧಿಕ ಇತಿ ।
ಇದಮಿತಿ ।
ನಿಷೇಧಾಧಿಕರಣಾಂಶಮಗೃಹೀತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನಾಪ್ತವಚನಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ಪಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟಮಂಶಾಂತರಂ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಅತ್ರಾನುಮಾನಮಿತಿ ಪಾಷಾಣಪ್ರಕ್ಷೇಪಾದಿನಾಪ್ಯಪ್ರಚಲಿತತ್ವಲಿಂಗಜನ್ಯಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅವಧಿರ್ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಭಾವವಿಶಿಷ್ಟವಸ್ತುಮಾತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದೌ ನ ತದಭಾವವಿಶಿಷ್ಟವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತೇಷಾಮನ್ಯತ್ರಾನಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಧಾನಾದಿಷ್ವಪೀತಿ ।
ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ತ್ರಿಗುಣಮನೇಕಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚ ನ ಭವತೀತಿ ಬಾಧಾದವಧಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಲೋಕಸಾಕ್ಷಿಕಮೇತದಿತಿ ।
ಸರ್ವಲೋಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷ್ಯೇವ ಸಾಕ್ಷೀ ಯಸ್ಯ ತದೇತತ್ । ತ್ರಾತ್ಯಾದಿ ಇತಿಭ್ರಾಂತ್ಯಾದಿ, ಸರ್ವಲೋಕಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ತಂ ನಿಷೇಧಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚೈತನ್ಯಾವಧಿಕಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಅವಧಿತ್ವೇ ಚ ಸ್ವೀಕೃತೇ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ನಿರವಧಿಕತ್ವೇನ ಚ ಶಂಕಿತಕೇಶೋಂಡ್ರಕಾದಾವಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾವಧಿಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕೇಶೋಂಡ್ರಕಾದಾವಪೀತಿ ।
ರೂಪ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ರುಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ? ಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಾಧಕಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಬಾಧೇ ತದನುಷಂಗ ಏವೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ ಸಂಬಂಧ ಏವ ಬಾಧ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತೇನ ತನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೂಪ್ಯಸ್ಮರಣಂ ಬಾಧ್ಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ರೂಪ್ಯವತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವತೋ ನ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವತಶ್ಚೇತಿ ।
ಬಾಧ್ಯಸಂಬಂಧಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ ರೂಪ್ಯವತ್ ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಬಂಧಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಪರೋಕ್ಷೈಕರಸೇತಿ ।
ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಚ ಶೂನ್ಯವಾದೀ ಮನ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಶೂನ್ಯತ್ವಂ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ನಾಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಮಪ್ಯಸದೇವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿಭಾಸಾಯೋಗಾದಿತ್ಯತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟಾವಭಾಸಃ ಪ್ರತಿಭಾಸಃ, ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರವಿವಿಭಕ್ತೇತಿಪ್ರವಿಭಕ್ತರೂಪೇಣಾವಭಾಸಃ ಪ್ರತಿಭಾಸ ಇತಿ ಚ ನಿರ್ವಚನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಕ್ತರೂಪೇಣಾಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತೀತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತಮಿದಂ ಸರ್ವಮಸದೇವೇತಿ ತೇಽಪಿ ಮತಮ್ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದರ್ಥಾಸತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೇಽಪಿ ಬಾಧಾದೂರ್ಧ್ವಂ ರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತದಿಷ್ಟಮೇವ ಘಟಾದೀನಾಮಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶೂನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಭ್ರಮಗೃಹೀತಸ್ಯ ಬಾಧಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶೂನ್ಯತಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತೋಽನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ತಾವದ್ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತಥಾನವಗಮಾದಿತಿ ।
ಮುಖಂ ದರ್ಪಣಸ್ಥಂ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮಿತಿವತ್ ರಜತಮಿದಂ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ದೇಶಾಂತರೇ ಬುದ್ಧೌವೇತ್ಯನವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರೇ ರೂಪ್ಯಾದಿಸತ್ವಬೋಧಕತ್ವಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಬಾಧಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಶಂಕಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ, ದೇಶಾಂತರೀಯಸತ್ವವಾಚಿಶಬ್ದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ದೂರವರ್ತಿನೀಮಿತಿ ।
ಮಾ ಭೂದ್ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಾವಗಮಃ, ಕಿಂತ್ವಿಹ ನಿಷೇಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ –
ನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪುರೋದೇಶೇ ಅನ್ಯತ್ರ ವಾ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ನ ಸತ್ತಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅತ್ರೈವಾವಿದ್ಯಾವಿಲಾಸಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ತನ್ಮಾತ್ರೇಣೇತಿತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಯದಾ ನಾಯಂ ಸರ್ಪ ಇತ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಪಿ ನ ದೇಶಾಂತರೇ ಸರ್ಪತ್ವಂ ಗಮಯತಿ ತದಾ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪರ್ಯವಸಿತಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ದೇಶಾಂತರೇ ಸತ್ವಂ ನ ಬೋಧಯತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಸಂಭೇದಂ ವಿನಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರನಿರ್ಮಿತತಯಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದೇರವಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಂ ಭವತ್ಯತಃ ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ಪೃಥಙ್ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾವಿಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಸ್ಯ ವಿಕಲಸ್ಮೃತಿತ್ವಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾದರ್ಥಾದಾಗತಂ ಪರಸ್ಯೇತಿ ಪದಮಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಮಭಿಧತ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತಯಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಜಾತೀಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ನ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಸಿದ್ಧಮೇವೇದಮಿತಿ ।
ಯಲ್ಲಕ್ಷಿತಂ ಸತ್ಯಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತುಸಂಭೇದಾತ್ಮಕಮಿದಮಧ್ಯಾಸರೂಪಂ ತಲ್ಲೋಕಸಿದ್ಧಮೇವ ಸತ್ಯಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತು ಸಂಭೇದರೂಪಮಿತ್ಯತ್ರ ನ ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತು ಸಂಭೇದಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇಷ್ವಪಿ ಭ್ರಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯೇಷೋಇತ್ಯೇವೋಚ್ಯತೇ ? ಚ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇತ್ಯಾದಿಲೋಕೇನುಭವ ಇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ - ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೇಕದೇಶಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಯೋಪಾದತ್ತೇ -
ಶುಕ್ತಿಕಾ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಯಃ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಂ ಭ್ರಮತಿ ತಸ್ಯ ರಜತಮೇವೇತ್ಯವಭಾಸನಾತ್ ರಜತವದಿತ್ಯನವಭಾಸಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾನವಭಾಸನಾಚ್ಚ ಭ್ರಾಂತ್ಯಃ ಇತಿಭ್ರಾಂತ್ಯಾಃ - ಶುಕ್ತಿಕಾ ರಜತವದತ್ರ ಭಾಸತ ಇತಿ ನಾನುಭವಂತಿ, ತತ್ರ ಕಥಂ ಲೋಕಾನುಭವ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನ ಶುಕ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ ಇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಭ್ರಾಂತಿಸಮಯೇ ನಾನುಭವತಿ ಶುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನೋದಯೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ಶುಕ್ತಿಕಾಮುಪಾದಾಯ ಶುಕ್ತಿಕಾರಜತಮವಭಾಸತ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಮನುಭವತಿ । ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ವಾ ಸಿದ್ಧಮಿಥ್ಯಾರಜತೇನ ಸತ್ಯಶುಕ್ತಿಸಂಭೇದಾವಭಾಸಾಖ್ಯಲಕ್ಷ್ಯರಜತವದಿತ್ಯನುಭವತಿ । ಏವಂ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಗತಿಮನುಭೂತಾಂ ಶುಕ್ತಿಕಾ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ, ಶುಕ್ತಿಕಾಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಇವಶಬ್ದಶ್ಚಾಭಾಸತಾಮಭಿಧಾಯ ಸಂಭೇದಶಬ್ದೇನಾವಭಾಸಶಬ್ದೇನ ಚ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಮಿಥ್ಯಾರಜತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಸದ್ರೂಪರಜತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಜನಕಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ನ ಸದ್ರೂಪರಜತಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ -
ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಪಿ ರಜತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾರಜತಧರ್ಮತ್ವಾದಿದಂತಾಯಾ ಅಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನ್ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತಾಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಧರ್ಮತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರಾಸಂಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಗತ ಏವೇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿಗತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮ್ ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತರಜತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ರಜತಲ್ಲೋಖ ಇತಿರಜತೋಲ್ಲೇಖಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತ್ಯುಲ್ಲೇಖಃ, ಅವಭಾಸಮಾನರಜತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಲ್ಲಿಖ್ಯತ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ದೋಷಜನ್ಯತ್ವೇ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನೇದಮಂಶೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಾಪರೋಕ್ಷಚೈತನ್ಯೇ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದ್ರೂಪ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಜಜ್ಞಾನಾಂತರ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಜ್ಞಾನಮಿತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಫುರಣಮುಚ್ಯತೇ -
ಅನಾತ್ಮಾ ರಜತಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಭೂತರಜತಂ ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಶುಕ್ತಾವಧ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮದರ್ಥೇ ಅನಿದಮಂಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನೇ ಅವೇದ್ಯಾಂಶಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನೇ ಜಡರೂಪಾತ್ಮಾ ಭವೇತ್ ಯೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಭಿಮತಮಿತಿ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಿದ್ರೂಪಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ಪರಿಣಾಮಬ್ರಹ್ಮವಾದ್ಯಭಿಮತಂ ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ –
ನಿರಂಜನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸಂಗಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಭಾಸತೋ ಯುಷ್ಮದರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತದವಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಲಕ್ಷಣಮಹಂಕಾರಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ತದವಭಾಸ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯೇ ಅಧ್ಯಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಾವಭಾಸ ಇತಿ ।
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ಜೀವಾನಾಂ ಚ ಭೇದೋಽವಭಾಸಮಾನಃ ತೇಷಾಮಸ್ವರೂಪಭೂತ ಏವ ಜೀವಾದಿಷು ಅಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾದಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತಾರ್ಥೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಪಲಾಪೋಽನಾದರಾಭಾವದ್ಯೋತನಾಯ ।
ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಉಕ್ತಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಂ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಂ ಚ ಸುಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನನು ಬಹಿರರ್ಥ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಉಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಕಾರಣದೋಷ ಇತಿ ಪ್ರಮಾತೃಸ್ಥರಾಗಾದಿದೋಷ ಉಚ್ಯತೇ । ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇನ ಸಂಪ್ರಯೋಗ ಉಚ್ಯತೇ । ಸಂಪ್ರಯೋಗಶಬ್ದೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಪಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ಸಂಭವತಿ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ಮಗ್ರಾಹಕ ಕಾರಣತದ್ದೋಷಾದೀನಾಮಭಾವಾತ್ ಆತ್ಮನೋ ನಿರಂಶತ್ವಾದಗೃಹೀತವಿಶೇಷತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಿಹ ಕಾರಣಾಂತರಾಯತ್ತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹೇತಿ ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾತ್ಮನಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಶವನ್ನಿರಂಶಸ್ಯಾಪಿ ನ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾವಭಾಸ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇಽಪಿ ಸಂವೇದನವದಗೃಹೀತಾಂಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಿರಂಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನವಭಾಸವಿಪರ್ಯಾಸೌ ನ ಭವತ ಇತಿ ।
ಅನವಭಾಸೋ ನ ಭವತ್ಯತ ಏವ ವಿಪರ್ಯಾಸೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚಾಹಂಕಾರಾದಿಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಏಕತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನವಭಾಸೇಬ್ರಹ್ಮಾನವಭಾಸೋಜೀವಾನವಭಾಸ ಇತಿ ಜೀವಾನವಭಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೇರಿತಿ ।
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ಆಶ್ರಯವಿಷಯಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಾಚ್ಚಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನಾಜ್ಞಾತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಃ ರಿ ಶ್ರುತಿ ಜನ್ಯಬುದ್ಧಿ ಇತಿಶ್ರುತಿಗತಭಾಸೇತಿ ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಸ್ಯಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಶಂಕಾನುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿಶಂಕಾಪನುತ್ಯರ್ಥಂ ಚೈತನ್ಯಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತಚ್ಚೈತನ್ಯೇನೈವೇತಿ ।
ಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ತದ್ಗತದೋಷಸ್ಯ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಮಕಾರಣತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಮಿಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತ್ವಾಕಾರಶ್ರುತಿಜನ್ಯಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದಿಭ್ರಮನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಪ್ರದತ್ವೇನ ಬಿಂಬಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತುನೋ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯಾಸ್ತದ್ಗತಾವಿದ್ಯಾದೋಷಸ್ಯ ಚ ಪೂರ್ವಾಹಂಕಾರಾದಿವಿನಾಶಜಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚೋತ್ತರಾಹಂಕಾರಾದಿಭ್ರಮಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯಾನವಭಾಸಾದಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಭಾಸಾತ್ ಅಗೃಹೀತವಿಶೇಷಾತ್ಮನ್ಯಧಿಷ್ಠಾನೇಽಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಾತ್ । ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆತ್ಮನ್ಯಾಚ್ಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಗ್ರಹಣೇತಿ ।
ಆಚ್ಛಾದಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಾಚ್ಛಾದಕಸತ್ಯತಮೋಗುಣಂ ಪ್ರಸಕ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಜನಕಚಕ್ಷುರಾದಿಗತಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಕಾಚಾದಿಷು ದೋಷಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅತ್ರಾಪಿ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸುತರಾಂ ದೋಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಭವತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಚ್ಛಾದಕ ಇತಿ ।
’ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾಛಾಂ೦ಉ೦ ೮ - ೩ - ೨’ ಇತಿ ।
ಜೀವಾಃಜೀವಾವ ಅನೃತರೂಪಾವಿದ್ಯಯಾಛನ್ನತಯಾ ಸ್ವಕೀಯಪೂರ್ಣಾನಂದಬ್ರಹ್ಮರೂಪಮಾತ್ಮಾನಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ನ ವಿಜಾನಂತಿ ನಾನ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೀಶಯೇತ್ಯತ್ರ ಮುಹ್ಯಮಾನಃ ಅಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಮೋಹೇನೈಕತಾಂ ಗತಃ, ಅತೋ‍ಽನೀಶಯಾ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧೇಶ್ವರತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾಅಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯತಶೋಚತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತದರ್ಥಾಪತ್ತಿರಪೀತಿ ।
’ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ ಇತಿ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಫಲಶ್ರುತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರ್ನಿವರ್ತ್ಯಾವಿದ್ಯಾಮಧ್ಯಾಸಾಖ್ಯಬಂಧಹೇತುಭೂತಾಂ ಗಮಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವಾರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಐಕ್ಯೇ ಸತ್ಯೇವಸತ್ಯೇ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾನವಭಾಸಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾಚ್ಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ, ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾಭಾವೇ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಬೋಧೋಽಪಿ ತತ್ರ ಯದಿ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಐಕ್ಯೇ ಸತಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮವಿಭಾಗಃ ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಲೇಶೇಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಾನಿ ಜೀವಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ।
ತೇಷಾಂ ಬಿಂಬಭೂತಮಖಂಡಚೈತನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತೋ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವೇನಾವಿದ್ಯಯಾ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅತೋಽನಾದಿಸಿದ್ಧೇತಿ ।
ನಿರ್ಭಾಸಾಸ್ಪದಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಸ್ಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮನಾದಿವಸ್ತು ನಾಸೀದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಪ್ರಕೃತೇರನಾದಿತ್ವಂ ಸ್ಮೃತ್ಯೋಕ್ತಂ ನಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವನಿಮಿತ್ತಾಮಿತಿ ।
ಜೀವತ್ವೇ ಹೇತುಭೂತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಸಂಭವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತೋ ನಾವಿದ್ಯೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧ ಇತಿಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ನಿರಂಶಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನವಭಾಸಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ನಿರಂಶಸ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯಾವಭಾಸೋ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ ಇತಿ ।
ಅತೋಽನವಭಾಸಾಅನವಭಾಸಷ್ಟಂಭವಾದಿತಿಸಂಭವಾದನವಭಾಸಾಯ ನಾವಿದ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಆಹ -
ನನು ಭೋಕ್ತುಃ ಇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಕರ್ಮಕಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಭವತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮೇವ ಭೇದೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಭೇದಾನವಭಾಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರ್ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಚಿಜ್ಜಡಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ನ ಸತ್ಯೈಕತಾಭಿಮಾನಾಶಂಕಾಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಮಿಥ್ಯೈವೈಕತಾಭಿಮಾನಾದಿತಿ ।
ಅತೋ ಭೇದೋ ನಾವಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹ ಗೌಣವಾದೀ -
ನನ್ವಹಮಿತಿ ।
ಯದೀತಿ ।
ಅಯೋ ದಹತೀತಿ ಅಯಸಿ ದಹತಿಪ್ರತ್ಯಯೇಽಪ್ಯಯೋವ್ಯತಿರಿಕ್ತದಾಹಕಸಿದ್ಧಿವತ್ ದೇಹೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇಽಪಿ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಯಸೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟವಹ್ನಿದರ್ಶನವದ್ದೇಹಾನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾತ್ಮಾಸಿದ್ಧೇಃ ದೇಹಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅನ್ಯಸ್ಯ ತಥಾಗ್ರಾಹಿಣ ಇತಿ ।
ತದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಸತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕವಿಷಯತ್ವೇ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿವತ್ ಅಹಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪುನರುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವ್ಯಕ್ತಿರೇಕವಿಷಯತ್ವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ, ಅರ್ಥತಶ್ಚೇತ್ ತದಧ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವಾತ್ ಇತಿತದಧ್ಯಾಸಸಂಭವಾತ್ ನ ಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾ ಅನಧ್ಯವಸಾಯಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯಾಸ್ಫುರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಧರ್ಮಾನಿತಿ ।
ಕೃಶಸ್ಥೂಲಾದಿಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟದೇಹಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏವಾಯಮಕಾರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿ ಸಿದ್ಧೇರ್ನಸ್ವತೋಽಹ್ರಸ್ವತ್ವಾದಿ । ಕಿಂತ್ವಧ್ಯಾಸಕಿಂತ್ವಧ್ಯಾ ಏವೇತಿ ಏವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ –
ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಫುರಣಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ನೇತಿ ಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಭೇದಸ್ಫೂರ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ರಸಾದಿವ ಗಂಧ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ತತಸ್ತತ್ಸದ್ಭಾವ ಇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತತ್ಸಿದ್ಧಯ ಇತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಸಹಕೃತಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತೀತೇಃ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಾಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಗೌಣಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಪ್ರಾಕ್ತನಮಪೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸೋತ್ತರಕಾಲಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸೋರ್ಧ್ವಂ ಯುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರೂಪಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸಿದ್ಧತ್ವಾಭಾವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸೋತ್ತರಕಾಲೀನಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಕಥಂ ಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಸಾಧಾರಣತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದೇಹಾದಿರ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯೋ ನ ಭವತಿ, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮೈವ ವಿಷಯೋಗ್ಯೇತಿವಿಷಯತ್ವಯೋಗ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿವೇಚನೇ ಪಶ್ಚಾದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧಕತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನಾಮೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಕಾರ ಇವ ಹ್ರಸ್ವಾಭಿಮಾನ ಇತಿಹ್ರಸ್ವತ್ವಾಭಿಮಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಅಕಾರವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯುಕ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಾದೂರ್ಧ್ವಮಪ್ಯಕಾರಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾದೇವ ಹ್ರಸ್ವಾದ್ಯೈಕ್ಯಭ್ರಮವಿರೋಧಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಭೇದಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಯಥಾ ಐಕ್ಯಭ್ರಮಃ ತದ್ವದಿತಿ ।
ನನು ತತ್ರಾಪಿ ಕಥಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಅಪಿನಾ ಅಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಭವ ಏವೇತಿ ।
ಅನುಭವ ಏವಾಧ್ಯಾಸಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಕಾರಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತೀತಾವಪಿ ಹ್ರಸ್ವಾದೇಸ್ತದಭಾವಾದಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಅನುಭವ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ತರ್ಕಬಲಾದ್ಯಥಾವಭಾಸಿನ್ಯಪಿ ಅಕಾರೇ ದೈವಗತ್ಯಾ ಪೃಥಕ್ಸತೋ ಹ್ರಸ್ವಾದೇಃ ತಥಾನವಗಮಾದೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾನುಭವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಏಕಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ತ್ವ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಭೇದಸ್ಯೋಭಯಗತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಜಾಲಮೇವೈತದಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮಿಂದ್ರಜಾಲಶಬ್ದೋದಿತಭ್ರಮರೂಪಮೇವ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದೇಹೇ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ದೇಹಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಮಾಭಾಸವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಗೌಣತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ದೇಹವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ದೇಹಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯೈವಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೈವೇತಿ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಮ್ ಸತ ಇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯಾತ್ಮಮಾತ್ರಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ದೇಹಾದಿಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಮಪಿಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮಿತಿ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಮ್ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ದೇಹಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೇಹವಿಷಯತ್ವಮಾಭಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ದೇಹಾದಿಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಮಿತಿ - - - - - - - - - ।
ಆತ್ಮೈಕನಿಷ್ಠತಾಯಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಯಾಂ ನ ದೇಹನಿಷ್ಠತಾಪ್ರತೀತಿಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆತ್ಮೈಕನಿಷ್ಠತಾಪ್ರತೀತಿಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತ್ಯವಿದ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ತದೇಕಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತಾ ಇತಿ ಪಂಚಪಾದಿಪಾದಿಕಾಯಾಮ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕೃದಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸನ್ನಿಧಾಪ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತೈವ ನ ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಧಕತ್ವಮ್ । ಅತೋ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಸಂಭವಾನ್ನ ಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತೋ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯವಿವೇಚನೇಽಪೀತಿ ।
ನ ವಿರುದ್ಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತಾಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತ್ವಾನ್ನಪ್ರತಿಬಂಧತ್ವಾದಿತಿ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋಽಗೃಹೀತವಿಶೇಷತಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಮಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ತದೇವಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವಕಾಲಕೋಟಿರಹಿತೇತಿ ।
ಅನಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕಾಶಾಚ್ಛಾದಿತತಮೋನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಂತಮರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಃ । ಶ್ರುತಿತದರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಮರ್ಪಿತಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣೋಪಸಂಹಾರಃ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ದೋಷಸಂಸ್ಕಾರಾಭ್ಯಾಮುಪೇತಸ್ಯ ಭ್ರಮಕಾರಣತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಇಹಾಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾತ್ಮತಯಾ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸಾಧಕ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯೇ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಸಾಧನಾತ್ ಚೈತನ್ಯಮವಿದ್ಯಾ ಚೇತಿ ಕಾರಣದ್ವಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಹಂಕಾರಾದಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಂ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಕಾರಣತ್ರಿತಯಜನ್ಯೈಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮನಿ ತದಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ಯೇಕಸ್ಫುರಣತ್ವಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಭಾವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ನ ತು ಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಿಹಾಪ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಫುರಣಾದನ್ಯತ್ಸ್ಫುರಣಮಾತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಪೃಥಗ್ಭೋಕ್ತೃವಿಷಯಾನುಭವಫಲಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಫುರಣಾತ್ ಪೃಥಕ್ಫಲತ್ವಾಭಾವೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ । ಇಹ ತ್ವಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರೇಕಸ್ಫುರಣತ್ವಾದಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಭಾವೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಭೋಕ್ತೃಚೈತನ್ಯಸಂವಲಿತೇತಿ ।
ಸಂವಲಿತತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಆಧಾರಾಧೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸಂಭೇದಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತಮಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪಮಜ್ಞಾನಮ್ । ತಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವೀಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ, ನ ತ್ವಪೂರ್ವಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಕರೋತಿ - ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನೇತ್ಯಾಹ –
ಕೋಽಯಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ವೃತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಿಂಶಬ್ದೇನ ನಿಷ್ಪನ್ನಕ ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಂ ಬ್ರೂಹೀತಿ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವಾ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಬ್ಧೇರುಭಯಂ ಕೃತಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಷ್ಟಮನೇನೇತಿ ।
ಮತ್ವೇತಿ ।
ಅನೇನ ಪೃಷ್ಟಮೇವೇತಿ ಮತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷಿಪ್ತಮಿತಿಆಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಮಯೇತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪ್ತಮಪಿ ಮಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮನಿ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಷಯೇ ಆರೋಪ್ಯೇಣ ಸಹೈಕಜ್ಞಾನಾವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಸಾಧಿತಾರ್ಥೇ ಅಜ್ಞಾನಮಪಲಾಪೋಽನಾದರೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ವಾದಾರ್ಹೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋಽನುವಾದೇನಾಜ್ಞಾನಾದ್ಯಭಾವಂ ವಾದಾರ್ಹತ್ವಾಯ ದರ್ಶಯತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ -
ಬಾಢಮೇವಮಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ಭವತ್ವೇವಂಲಕ್ಷಣೋಽಧ್ಯಾಸಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಹೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಚೇಹೇತಿ ಚಕಾರಾತ್ ಲಕ್ಷಣಮಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪೂರ್ವಭಾಷ್ಯೇ ಆತ್ಮನ್ಯಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವದಿತುಂ ಲೋಕೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಾಕಾರಮಾಹ -
ಸರ್ವೋ ಹಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ, ಪುರೋವಸ್ಥಿತೇ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇಽವಸ್ಥಿತೇ ಅವಚ್ಛಿದ್ಯ ಸ್ಥಿತಃ ಅವಸ್ಥಿತಃ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯೇ ಆರೋಪ್ಯೇಣ ಸಹೈಕಜ್ಞಾನವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಗತಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಗತಜ್ಞಾನವಿಷಯವಿಷತ್ವಮಿತಿತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಸ್ವೇನೈವ ಸ್ವಂ ಯುಷ್ಮದಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ,
ತದಭಾವಾನ್ನವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರೇರಕತ್ವಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪರಾಕ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆಪ್ನೋತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಪರಿಚ್ಛೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸವದವಿಷಯಾತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಬುದ್ಧ್ಯವಿಷಯಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀತಿ ।
ನ ಹ್ಯವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸೋಽದೃಷ್ಟಪೂರ್ವತ್ವಾದೇವ ನಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭವಃ ? ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಂಭವೀ ವೇತಿ ।
ಅಥವಾ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಕರ್ಮೇತಿ ಅವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ಅವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಂತರಕರ್ಮತಯಾ ಅಧ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಂಭವೀ ವೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜಡಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚಾರೋಪ್ಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಪರೀತಾಜಡಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾವಿಷಯಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಲೋಕೇಽಪಿ ವಿಷಯತಯಾಧಿಷ್ಠಾನಶುಕ್ತೀದಮಂಶೇ ಇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ ಸ್ಫುರಣಜನಕತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ಭವತಿ । ಕಿಂತು ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಮೇವ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ತದಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಸಂಭವತಿ । ಅಹಂಕಾರೇ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವದಯಮಿತಿ ।
ನನ್ವಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ತದುಪಾಧಿಕತಯಾ ಆತ್ಮನಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಮ್ , ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವೇ ಅತ್ಯಹಂಕಾರ ಇತಿಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತೀತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತನ್ನ, ಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಾಹಂಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತೇ ಅದ್ಯತನಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಃ ಅದ್ಯತನಾಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತೇ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಶಬ್ದೇನಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ -
ನನು ವಿಷಯಿಣಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಥಂ ವಿಷಯಭಾವ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಿತ್ವಾತ್ ವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ಚಿತ್ವಾಚ್ಚ ಜಡೇ ವಿದ್ಯಮಾನವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಂತಾಸಮುಲ್ಲೇಖ್ಯ ಇತಿ ।
ಇದಮಿತಿ ಪ್ರಕಾಶ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕಾಶ್ಯವೈಪರೀತ್ಯಮಾಹ -
ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ಕಂಡೂಯನಕರ್ಮತ್ವಂ ಕಂಡೂಯನಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ವಿರುದ್ಧರೂಪದ್ವಯಸನ್ನಿವೇಶೋ ದೃಷ್ಟಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಿರಂಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾಭಿಮತೋಽಹಂಕಾರ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವ್ಯಂಜಕತಯಾ ತಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ಫಟಿಕಮಣಿಕಲ್ಪಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತದ್ರವ್ಯಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ನ ತ್ವಾತ್ಮಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಿದಂ ರಜತಮಿತಿವತ್ ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಅಹಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ದ್ವೈರೂಪ್ಯಾವಭಾಸೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ ಚೇದಮನಿದಂರೂಪವಸ್ತುಗರ್ಭ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಚೈತನ್ಯೇನಾಹಂಕಾರಗತಜಾಡ್ಯತಿರಸ್ಕಾರಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನಹಂಕಾರೋ ಗರ್ಭಿತಃ । ಅಹಂಕಾರೇಣ ಚೈತನ್ಯಗತಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವತಿರಸ್ಕಾರಾತ್ ಚೈತನ್ಯಮಹಂಕಾರೇ ಗರ್ಭಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಲೋಕಸಾಕ್ಷಿಕ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಕಃ । ಸ್ವಸಾಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತೋಽತೋ ದ್ವೈರೂಪ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಇದಮನಿದಂರೂಪತ್ವೇನ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರ್ಮಃ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಹಂ ದುಃಖೀತಿ ದುಃಖರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮ್ಯೇಕಂ ವಸ್ತು ತದೈವ ಜಿಹಾಸಿತದುಃಖಧರ್ಮಿತಯಾ ನಿತ್ಯಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದಸುಖಾತ್ಮಕಮಪರಂ ವಸ್ತು ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತುದ್ವಯಮವಧಾನೇನ ವೀಕ್ಷ್ಯ ವದಂತ್ವಿತ್ಯಾಹ –
ತಮವಹಿತಚೇತಸ್ತಯೇತಿ ।
ಅಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ಜ್ಞಾನಾತ್ ದ್ರಷ್ಟ್ಟತ್ವಾಖ್ಯದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಯ ಇತಿಪರಿಣಾಮಿಚಿದ್ರೂಪತಯಾ ಚ ವಸ್ತುದ್ವಯಮಸ್ತೀತ್ಯವಲೋಕ್ಯ ವದಂತ್ವಿತ್ಯಾಹ -
ನಿಪುಣನಿಪುಣತರಮಭಿವೀಕ್ಷ್ಯೇತಿ ಪಂಚಪಾದಿಕಾಮಭಿವೀಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ಅಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರಾಹಂಕಾರೇ ಬುದ್ಧೌ ಬೋಧ್ಯೇ ಚ ಯುಗಪತ್ ತ್ರಿತಯಸಾಧಕತ್ವಾನುಭವಾತ್ಮನಾ ಅನುಸ್ಯೂತಚೈತನ್ಯಮಹಮಿತಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತರೂಪಂ ಚೇತಿ ವಾ ಮತೇ ತದಪ್ಯವಲೋಕ್ಯ ವದಂತ್ವಿತ್ಯಾಹ –
ನಿಪುಣತರಮಭಿವೀಕ್ಷ್ಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಸಂವಿದಾಶ್ರಯ ಆತ್ಮಾ, ತತ್ರಾಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾವಭಾಸಮಾನೋಽಹಂಕಾರಃ ಕಥಮಿದಮಂಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಕಿಮತ್ರೇತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯನುಭವ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯನುಭೂಯಮಾನಾಹಮಾಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಸ್ಯಾನಾಶ್ರಯದೇಹಸ್ಯಾನಾಶ್ರಯೋಯೋವದಿತಿವದನುಭವಾನಾಶ್ರಯೋಽಪ್ಯಾಶ್ರಯವತ್ ಅವಭಾಸತೇ । ಅತೋಽಹಮಾಕಾರಃ ಇದಮಂಶ ಏವೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಂ ವಿಷಯಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವಮತಸ್ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಮ್ ; ಅಯೋವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದಹನಾಶ್ರಯ ವಹ್ನಿದರ್ಶನವತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ ಅತೋತೋಽತ್ರ ಇತಿಅತೋಽತ್ರ ನೇದಂ ರೂಪಮಿತಿ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪ್ರಾಭಾಕರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಪ್ರಮಾತೃ - ಪ್ರಮೇಯ - ಪ್ರಮಿತಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರಾತ್ಮನೋಽಂತಃಕರಣಗತಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನಾನುಮೇಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಿಃ ಸಾಂಖ್ಯೈರುಕ್ತಾ । ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಂವೇದನಗತವಿಷಯಾಕಾರಪ್ರತಿಬಿಂಬೇನ ಅನುಮೇಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಿಃ ಬೌದ್ಧೈರುಕ್ತಾ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಾನುಮೇಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಿಃ ಭಾಟ್ಟೈರುಕ್ತಾಭಾವೇರುಕ್ತೇತಿ, ತಾನ್ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಮಾತೃ - ಪ್ರಮೇಯ - ಪ್ರಮಿತಯ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾಭೇದಾದ್ವಿಷಯಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದ್ಯಭಿಮತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಮೇಯಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಕರ್ಮತಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ವಾರ್ತಿಕಕಾರ - ನ್ಯಾಯ - ವೈಶೇಷಿಕಾಭಿಮತಮ್ , ಪ್ರಮಿತಿಸ್ತ್ವಾತ್ಮನಿ ಗತಾಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯನಿಮಿತ್ತಜ್ಞಾನಾಂತರಾದಪರೋಕ್ಷೇತಿ ನ್ಯಾಯವೈಶೇಷಿಕೌ, ಪ್ರಮೇಯಗತಾ ಪ್ರಮಿತಿಃ ಸಂಯುಕ್ತತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷೇತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೀಯಾಃ ತಾನ್ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಿತೀ ಪುನರಿತಿ ।
ಆತ್ಮಪ್ರಮಿತ್ಯೋಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಗೌರವಾದಾತ್ಮೈವ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮಿತಿಃ, ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಪ್ರಮಾಣಫಲಮಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಿತೇರ್ವಿಷಯಸ್ಥತ್ವಾದೇವ ಜಡತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆತ್ಮಸ್ಥಾನುಭವ ಏವ ಪ್ರಮಿತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮಿತಿರನುಭವ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ಥರೂಪೇಣ ಅನುಭವ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಪಷ್ಟರೂಪೇಣೇತಿಸ್ಪಷ್ಟರೂಪೇಣ ಪ್ರಮಿತಿರಿತಿ ಅನುಭವ ಏವ ದ್ವಿಧೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಅತಃ ಹಾನೋಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಃ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮಿತಿ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಫಲಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಪ್ರಮಿತಿರನುಭವ ಇತಿ ।
ಇತರತ್ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾತಾನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂವೇದನಮೇವಾರ್ಥಾಕಾರಮಿತಿ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಮಾಣಮರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ರೂಪೇಣ ತದೇವಫಲಮಿತಿ ಸೌಗತಮತಂಸೌಗತಮಂತ ಇತಿ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪ್ರಮಾಣಂ ತು ಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥೇಂದ್ರಿಯಮನ - ಆತ್ಮನಾಂ ಸಂಯೋಗಾಖ್ಯಚತುಷ್ಟಯಸನ್ನಿಕರ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಿತಿಹೇತೋಃ (ಪ್ರಮಾಖ್ಯ) ಪ್ರಮಾತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಿತಿಪ್ರಮೇಯಕೋಟಿಷು ನಿವೇಶಾಭಾವಾದಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಮಿತಿಲಿಂಗೇನಾನುಮೇಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಫಲಲಿಂಗೋ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರ ಅನಾತ್ಮವಿಷಯಾನುಭವಾತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮವಿಷಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾಹಂ ಇದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಹಮಿದಮನುಭವಾಮೀತಿ ವಿಷಯಫಲಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಆತ್ಮನೋಽವಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ವಿಷಯಾನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವಬಲಾನ್ನಾತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಕರ್ಮತ್ವೇನಾವಭಾಸತೇ ಅವಭಾಸಮಾನತ್ವಾದನಾತ್ಮವದಿತಿ ಭಾಟ್ಟಶ್ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನಾಯಮಿತಿ ।
ಅಹಮುಲ್ಲೇಖಃ, ಅಹಮವಭಾಸಃ । ಆತ್ಮಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯಾನಾತ್ಮನಃ ಏಕಸ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಗುಣಭಾವಃ, ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚ ಅನುಕ್ತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮದಿತಿ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮತಯಾ ಆತ್ಮಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಮಪಿ ಘಟಜ್ಞಾನವದಿದಂ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಜಡಾಕಾರಮವಲಂಬ್ಯ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸದ್ರೂಪಾತ್ಮನಿ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಇದಂಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮ್ , ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತು ಆತ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣಂ ಜ್ಞಾತ್ರಾಕಾರಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಘಟಾದಿಸಾಧಾರಣದ್ರವ್ಯಾಕಾರೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದಹಂಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮೇಯನಿರ್ಭಾಸರೂಪತ್ವಾದಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಂಶತ್ವಾದಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಆತ್ಮಾಸಾಧಾರಣಸ್ಯ ಅಸಾಧಾರಜ್ಞಾತ್ ಇತಿಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯ ನಿರಂಶತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ನ ಕರ್ತೃಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನರೂಪಸ್ಯಮಾತೃಕಾಯಾಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಯುಗಪತ್ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಪರಿಣಾಮಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಗ್ರಾಹಕರೂಪಸ್ಯ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಚ ಸಿದ್ಧ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾದಸಿದ್ಧತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ಕರ್ಮತಯಾ ಸಿದ್ಧಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ, ತಥಾ ಸತ್ಯನಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನೀಲಾದಿಜ್ಞಾನಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಚತುಷ್ಟಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಖ್ಯಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಿಧಾನಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತುಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಸಾಧನಾಯ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಅತ್ರೇದಮಿತಿ ।
ಉಭಯಸ್ಯಪಿ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಏಕಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಕಿಮಾತ್ಮಾ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಸ್ಯ ಜಡತ್ವೇ ಜಗತಃ ಆಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಪರಹಾರಾರ್ಥಂ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಹ -
ಉತ ಸೋಽಪಿ ಇತಿ ।
ಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇಪುನರಿತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಅನ್ಯಂ ಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಥವಾ ಸ ಏವ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾಪನವ್ಯವಧಾನೇನ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಕಾಶಾದಿವ್ಯವಹಾರನಿಮಿತ್ತಚಕ್ಷುಷೋ ಜಡತ್ವಮಸ್ತು, ಅವ್ಯವಧಾನೇನ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಕಾಶಾದಿವ್ಯವಹಾರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಫಲಸ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮನ್ಯಥಾ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾನವಭಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಜಡಸ್ವರೂಪೇ ಇತಿ ಪ೦ಪಾ೦ಜಡರೂಪೇ ಪ್ರಮಾಣಫಲ ಇತಿ ।
ತದ್ಬಲೇನೇತಿ ।
ಜಡಾನುಭವಬಲೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಡರೂಪಾನುಭವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಚೇತಯಿತೃತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಪ್ರದೀಪೇನೇವೇತಿ ।
ತನ್ನ, ಸ್ವಯಂ ಚೈತನ್ಯೇತ್ಯಾದೇರಯಮರ್ಥಃ, ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನ್ಯಾಧೀನತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ವಿಷಯಪ್ರಮಾ(ಲಕ್ಷಣಾಯ)ಪ್ರವಣೇನಾತ್ಮನಃನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಚೇತನೇನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ । ಚಿದ್ರೂಪಾತ್ಮನೋ ಜಡಾನುಭವನಿಮಿತ್ತತಯಾ ವಿಷಯೋಪರಾಗೇ ಸತಿ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯೇನ ವಿಷಯಸ್ಯಾವಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ವಿನಾ ಜಡಾನುಭವಾದೇವ ಅವಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣಫಲಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪವಜ್ಜಡತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ , ತಸ್ಯಾವ್ಯವಧಾನೇನ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ತೇನ ಚೇತಯತ ಇತಿ ಜನ್ಯಾನುಭವಾಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಜಡತ್ವಾತ್ ತೇನ ಚೇತಯತ ಇತ್ಯನುಭವಾಂತರಮಿತ್ಯನವಸ್ಥೇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇನ ಚೇದಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಹೇತುರ್ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನುಭವಯೋಃ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ವಿಶೇಷಹೇತುರ್ವಾಚ್ಯ ಏವ, ನ ಕದಾಚಿದಪ್ಯುಕ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಘಟಾಪರೋಕ್ಷ್ಯವದಾತ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾಧೀನಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವಃ ಸನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರದೀಪಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪ್ರಕಾಶನ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಯೋರಸಂಭವಾತ್ ಗುಣತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವತ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಧರ್ಮ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಸತ್ತಾಯಾಮವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತೈವೇತ್ಯಾತ್ಮೈವ ಚಿದ್ರೂಪಪ್ರಕಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನಿಚ್ಛತೋಽಪೀತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ ಕಾದಾಚಿತ್ಕದ್ರವ್ಯಮನುಭವ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತದತಿರಿಕ್ತೇತಿ ।
ಜನ್ಯಾನುಭವಸ್ಯಾಜನ್ಯಾತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನುಭವಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ಭೇದಾಭಾವೇನ ದೇಶಕಾಲಾನವಚ್ಛೇದಾದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತೈವ ನ ಜನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ -
ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಶ್ಚೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಭವಭೇದೇ ಸತಿ ತೇಷ್ವನುಭವ ಇತ್ಯೇಕಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಹೇತುತ್ವೇನ ಅನುಭವತ್ವಂ ನಾಮ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಕಿಂ ಜಡಂ ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಂ ವಾ, ಜಡಂ ಚೇನ್ನಾನುಭವಗತಂ ಸ್ಯಾತ್ ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತ್ ಅನುಭವಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವ ನಾನುಭವಗತತ್ವಮ್ । ಅತಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನಾನುಭವಭೇದ ಇತ್ಯೇಕಾತ್ಮೈಕಾನುಭವಏಕಾತ್ಮೈಕ್ಯಾನುಭವ ? ಇತ್ಯ ಇತ್ಯಾಹೇತಿಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಾನುಭವಾನುಗತಂ ಚೇತಿ ।
ವಿನಷ್ಟಪೀತಸಂವಿದಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥಿತನೀಲಸಂವಿದೋ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ಥಿತಾಭೇದಾದ್ವಿನಷ್ಟತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನನು ವಿನಷ್ಟಾವಿನಷ್ಟತ್ವೇನೇತಿ ।
ನೀಲಸಂವಿದೋ ಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಪೀತಸಂವಿದೋ ವಿನಷ್ಟತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸಾ ಚ ಜನ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಭೇದಾಭಾವಸಾಧನೇನ ಸುಗತಭಾಷಾಪಿ ನಿರಸ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾಭೇದಾತ್ ಪ್ರಕಾಶೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಅಪ್ರಕಾಶನಂ ತು ಭೇದಾಭಾವಾದೇವ ನ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಚಿತ್ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ವಿಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಭೇದಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಹಿತಂ ತತ್ರಾಪ್ರಕಾಶನೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಅಪ್ರಕಾಶನಹೇತ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂವಿದಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಭೇದಾವಭಾಸಾಃ, ಸ್ಥಾಯಿಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಜ್ವಾಲಾವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರಸಂವಿದೇಕರೂಪಾನುಭವೋ ಭೇದಸ್ಯ ಚ ಭಾವೇ ಪ್ರಕಾಶೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯನುಭವಯುಕ್ತೀ ದರ್ಶಿತ ಇತ್ಯಾಹ -
ದರ್ಶಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ವಿಷಯಾನುಭವತ್ವಮಿತಿ ತದಾಹ -
ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧೀಯಮಾನ ಇತಿಉಪಧೀಯಮಾನ ಇತಿ ।
ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ಜ್ಞಾಯಮಾನೋ ಗಮ್ಯಮಾನೋ ವ್ಯಾಪ್ಯಮಾನ ಉಪಾಧಿನಾ ಅವಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗತಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಆಕಾಶಾದಿಪ್ರಮೇಯೈರವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಕಾರ್‌ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನುಭವರೂಪೇಣೈವ ಉಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಆಕಾರಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನೋಪಾಧಿವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ತದೇವಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಅವಿವಕ್ಷಿತೋಯಾಧಿರಿತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇನ ವಿಷಯೋಪರಾಗಾತ್ ವಿಷಯಾನುಭವಶಬ್ದಿತೇನ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯಾನುಭವಾಶ್ರಯಕೋಟಿತಯಾ ಆತ್ಮಾ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ತ್ವಯೋಕ್ತಂ ತತ್ತಥೈವೇತ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವವಾದೀ -
ಬಾಢಮಿತಿ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಾಶ್ರಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮನುಭವಾಮೀತ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯ ವಿಷಯಾನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ಅಹಂಕಾರ ಏವಾತ್ಮತಯಾಽನಿದಂರೂಪೋ ನಾನ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಷಯಾನುಭವನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಯೋಽಹಂಕಾರಃ ಸೋಽನಿದಮಾತ್ಮಕೋ ವರ್ಣಿತ ಇತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾವೋಽತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಶಬ್ದಿತೇನ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇನಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿರಸ್ತ್ಯೇವ, ನ ತು ಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯಾನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವಮನಿದಂರೂಪತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ । ಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯಾನುಭವಸ್ಯ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ಅಹಂಕಾರನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ಅನುಭವಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠ ಏವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಯೋ ದಹತೀತ್ಯತ್ರಾಯಸ ಇವಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ಅನಯೋಃ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ದಹನಾಶ್ರಯವಹ್ನಿದರ್ಶನವತ್ ಅಹಂಕಾರವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾದರ್ಶನಾತ್ , ಅಹಂಕಾರಸ್ಯೈವಾನುಭವಾಶ್ರಯತ್ವಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸುಷುಪ್ತಾವಾತ್ಮನಿ ಸತ್ಯೇವಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ನ ತಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಸತಿ ಅಹಮುಲ್ಲೇಖಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚ ಭಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಾಭಾವಾದಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾವನವಭಾಸಃ ನ ತ್ವಹಂಕಾರಾಭಾವಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯಾಭಾವೋ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನೀಲಾದಿವಿಷಯಸಂಬಂಧಾಭಾವೋಕ್ತೌ ನ ತೇನಾತ್ಮತ್ವಾಭಿಮತಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಅಪ್ರತೀತಿಃ ।
ನೀಲಸಂಬಂಧಸ್ಯಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೀಲಾನುಷಂಗ ಇತಿ ।
ನೀಲಾಭೋಗ ಇತಿ ನೀಲಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ತ್ವಹಮಿತ್ಯವಭಾಸತೇ । ಅತಃ ಇದಮಿತ್ಯವಭಾಸ್ಯನೀಲಸಿದ್ಧಿಹೇತುಃ ನೀಲಾನುಷಂಗೋ ನಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದರ್ಶನಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾಪ್ತದ್ರಷ್ಟ್ರಾಕಾರಸ್ಯ ಅಹಮಿತ್ಯವಭಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ತದಭಾವಾದಹಮಿತ್ಯನವಭಾಸಃ ಸುಷುಪ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ಅನಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನಾಹಮಿತ್ಯವಭಾಸ್ಯತ್ವಮ್ । ಅತೋಽಹಂಕಾರಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯಾಹಮಿತ್ಯವಭಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇಽವಸ್ಥಾನೇಽಹಮಿತ್ಯವಭಾಸೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ವಿಷಯಾನುಷಂಗೋ ನಾಮ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಏವ ವಿಷಯಾನುಭವ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಮೇವ । ತತ್ಸುಷುಪ್ತಾವಪ್ಯನುಭೂಯತ ಏವ । ಅತೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಕಿಂಚಿತ್ಸುಪ್ತಾವನನುಭೂತಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನ ತ್ವಹಮಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಶಬ್ದೇನ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ,
ಜಾಗ್ರತ್ಯಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾವವಭಾಸೇಽಹಮಿತ್ಯವಭಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನೀಲಾದಿಸಂಬಂಧಾಖ್ಯವಿಷಯಾನುಭವಾಭಾವಾನ್ನಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ ಸುಷುಪ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಭಾವೇ ಕಥಮಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರತ್ಯಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಚೇತ್ ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನೈತತ್ ಸಾರಮಿತಿ ।
ಉಪಾಧಿಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ನೀಲಾದಿವಿಷಯೋಪರಾಗೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಪರಾಮರ್ಶೋ ಹಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ನೀಲಾದ್ಯುಪರಾಗೋ ನೀಲಾದಿಸಿದ್ಧಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಯೇ ಹೇತುರಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ತು ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಚಿದ್ರೂಪಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೃಶಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರತೀತಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ಯಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತ್ಥಿತಸ್ಯಾಹಉತ್ಥಿತಃ ಸ್ಯಾಮಿತಿಮಿತ್ಯುತ್ಪನ್ನಾ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಾವನುಭೂತಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಹ್ಯಸ್ತನ ಇವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ದಿನೇ ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನ ಏವಾಸಮಿತಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿನಾಶಿನಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಸಾಧಕಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವಿನಾಶಾನ್ನ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಾಶ್ರಯತಯಾ ಸುಷುಪ್ತಾವಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಿಧ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಉತ್ತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧ್ಯೈಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧೇ ಇತಿ ಸೌಷುಪ್ತಿಕಸುಖಾನುಭವಾಶ್ರಯತಯಾ ಅಹಂಕಾರಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಸುಖಾನುಭವಾಯ ಸುಖಹೇತುವಿಷಯಾನುಭವೋಽಪಿ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ನಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾಖ್ಯಸ್ಮರಣರೂಪಸುಖಾವಮರ್ಶಃ ದುಃಖಾಭಾವನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ । ।
ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ದುಃಖಾಸ್ಮರಣೇನ ಅನುಮಿತದುಃಖಾಭಾವೇ ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಖಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸುಖವಿಷಯತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ ।
ಭಾಮಿತಿಕಥಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೇ ದುಃಖಾನುಭವೇ ಸತಿ ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ದುಃಖಸ್ಮೃತಿರ್ಯಥಾ ಜಾಯತೇ ತದ್ವತ್ ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ದುಃಖಾನುಭವೇ ಸತಿ ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ದುಃಖಸ್ಮರಣೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಸ್ಮರಣಾಭಾವೇನ ದುಃಖಾಭಾವಮನುಮಾಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಸುಖವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಸ್ವಪ್ನೇ ತಾವದಿತಿ ।
ತದಭಾವಾದಿತಿ ।
ದುಃಖಸ್ಯ ತದನುಭವಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಪ್ತಃ ಸುಖಮಿತಿ ।
ಸುಖಂ ಸುಪ್ತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವಿಶೇಷತ ಇತಿ ।
ಗಾನಸುಖಂ ಪಾನಸುಖಮಿತಿ ವಿಶೇಷತಃ ಸ್ಮರ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ನ ಕಿಂಚಿನ್ಮಯಾ ಚೇತಿತಮಿತ್ಯುತ್ಥಿತಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಸುಖಸ್ಯಾನುಭೂತತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ವ್ಯಪದೇಶೋಽಪೀತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೌ ಸುಖಾನುಭವಸದ್ಭಾವೇ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ, ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರಸನ್ನೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾದೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ಪುನಃ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯೇತಿ । ।
ಅನುಭೂತಂ ಚೇತ್ ಸುಖಂ ಸ್ಮರ್ಯೇತೇತಿ ।
ಭೋಜನಸಮನಂತರಂ ಪೀನತ್ವಾದ್ ಭುಕ್ತಂ ಮಯೇತ್ಯನುಮಾನಂ ವಿಹಾಯ ಸುಖಂ ಭುಕ್ತಮಿತಿ ಸ್ಮರಣಮೇವ ಯಥಾ ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಸ್ಮರಣೇನೈವ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಭಾವರೂಪಸುಖಾನುಭವಶ್ಚೇತ್ರಿಕ್ತಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಸುಖಸ್ಯ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾಲ್ಪತ್ವವೈಷಮ್ಯಾದಂಗಲಾಘವತದಭಾವಾವನುಪಪದ್ಯೇತೇ । ದುಃಖಾಭಾವಮಾತ್ರೇತ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವೈಷಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಕಥಂ ಕಸ್ಯಚಿದಂಗಲಾಘವಂ ಕಸ್ಯಚಿನ್ನೇತಿ ಏತದುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪುನರಪಿ ಝಟಿತಿ ವ್ಯಾಪಾರೋತ್ಪಾದಕಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚೋಪರಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಿತದುಃಖಾಭಾವೇ ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮ್’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯೇತತ್ ಪರಮತಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಆಶ್ರಿತ್ಯೋ......ಮಿತಿಕ್ತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಮತಮಾಗಮಯಿತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಹಂಕಾರಶ್ಚಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ಮತಮಾಗಮಮೂಲಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಕಾರ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರಾಪಿ ‘ಯೇಯ’ಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಾದಾನಮವಿದ್ಯೇತಿ ನಿರ್ದಿಶತಿ ।
ವಾಚ್ಯವಾಚಕರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಸಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಮರೂಪಮಿತಿ ।
ಪತ್ರಪುಷ್ಪಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಶಕ್ತೀಃ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಯಥಾ ಬೀಜಮವತಿಷ್ಠತೇ, ತದ್ವದ್ ವಿವಿಧಪ್ರಪಂಚರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಶಕ್ತೀಃ ಪೂರ್ವಪ್ರಪಂಚವಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಂಶ್ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯತರ್ಭಾವ್ಯ ಅವಸ್ಥಿತಬೀಜಾವಸ್ಥಾಮಾಹ –
ಅವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅನುಪಪನ್ನನಿರ್ವಾಹಿಕೇತ್ಯಾಹ –
ಮಾಯೇತಿ ।
ಉಪಾದಾನಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ।
ಆಚ್ಛಾದನರೂಪಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತಯಾ ಇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾಶ್ರಯಮೇವ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತ್ಯಾಹ -
ತಮ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತನಿಮಿತ್ತಾನಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಸ್ವಸ್ಮಾದೀಷದ್ವಿಭಕ್ತಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಕರೋತೀತ್ಯಾಹ -
ಲಯ ಇತಿ ।
ಲೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ ಲಯ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಆತ್ಮಪರತಂತ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಸ್ವಾಶ್ರಯಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಸ್ವಭಾವೇ ಪ್ರಬುದ್ಧೇ ನಿವರ್ತ್ಯತನಿವರ್ತ್ಯತಮಿತಿ ಇತ್ಯಾಹ –
ಮಹಾಸುಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಸ್ವಾಶ್ರಯಾತ್ಮಾನಮೇಕಮನೇಕಮಿವ ಕರೋತೀತ್ಯಾಹ –
ನಿದ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವತೋಽನ್ಯತೋ ವಾ ನ ನಶ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಕ್ಷರಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪೀತ್ಯಾಹ –
ಆಕಾಶಮಿತಿ ।
ನಿವೃತ್ತೇಃ ಪುಮರ್ಥತ್ವಾಯ ನಿವರ್ತ್ಯಾವಿಧಾಯಾಃ ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತಿಃ, ಕರ್ಮ, ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ರೂಪಾಜ್ಞಾನಮಿತಿಏವಂರೂಪಮಜ್ಞಾನ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸುಷುಪ್ತೇ ಆತ್ಮನೋಽದ್ವಯರೂಪಾಚ್ಛಾದಕತ್ವಾಯ ಪ್ರಪಂಚಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಾಯ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಕಾಶಾಚ್ಛಾದನೇತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಲಬ್ಧ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚೈತನ್ಯೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಾಶ್ರಯ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೈಕಾಧಾರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯಸಂವಲನಸಂಜಾತಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯೇ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಸಂವಲನಮುಚ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಯತ್ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತೇನ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನ ಇತಿ ।
ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಾವ್ಯಭಿಚಾರೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾನುಮೇಯತ್ವಂ ನೈಯಾಯಿಕಾದ್ಯನುಮತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅಪರೋಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಯತ್ಸಂಭೇದಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವಾತದಾರೋಪನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯ ಇತಿ ।
ಅವಿಕಾರಿಚೈತನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಧಾತುರಿತಿ ।
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಮುಕತಾಂಬೂಲಾದಿಶಬಲೇನ ಸತ್ಯಲೌಹಿತ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವತ್ ಅಹಂಕಾರಚೈತನ್ಯಯೋಃ ಶಬಲೇನ ಸತ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ಯಾತ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಮಿಥ್ಯೈವೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ।
ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಅತ ಆಹ -
ಸ ಚ ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರನಿರ್ಮಿತಹ್ಯಸ್ತನಪ್ರಪಂಚೋ ವಿಲೀನ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಮುತ್ಖಾತೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನ ।
ಕುತಸ್ತ್ಯಃ ಕುತ್ರ ಭವಃ ? ಕ್ವಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಅವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಾಶ್ರಿತಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮತ್ರಯವತ್ತಯಾ ಅಹಂಕಾರನಿರ್ಭಾಸರೂಪಾತ್ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಪ್ರಕೃತಿರೂಪೇಣಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ , ನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತಯಾಽವಿದ್ಯಾತ್ವೇನೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಚೋದ್ಯಮನೂದ್ಯಪರಿಹರತಿ -
ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಂ ಧರ್ಮಪರಿಣಾಮಃ ತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಾತೀತರೂಪಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮಃ, ಅವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಸ್ತ್ವತೀತಮತೀತರತರಮತೀತತಮಮ್ ,
ಅನಾಗತಮನಾಗತತರಮನಾಗತತಮಮಿತಿ ।
ತತ್ರೈವಾದ್ಯತನಚಿರಂತನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಪತ್ತಿರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಕೃತಿಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಅಹಂಕಾರಾದೇರಿದಮಿತಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇಪೃಥಕ್ತ್ವತ್ವೇನೇತಿನಾವಭಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮತಯಾವಭಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ಅಹಂಕೃತಿರಿತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಭೂತಾತ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಃ, ಅಹಂಕಾರಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವಿಶೇಷಃ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಶೇಷಃ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧಿಸುಖದುಃಖೇಚ್ಛಾದಿಧರ್ಮ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯ ಚಾತ್ಮನೈಕ್ಯಾವಭಾಸಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತು, ನಾತ್ಮನಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತೋ ನೈಯಾಯಿಕಾದ್ಯಭಿಮತಮನೋವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಹಂಕಾರೋ ನಾಮಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಚ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನರೂಪೇಣ ಕ್ರಿಯಾರೂಪೇಣ ಚ ಪರಿಣಾಮಶಕ್ತಿದ್ವಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರವಯವಸರ್ವನಿರವಯವ ಇತಿಗತಾಸಂಗಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಾಸಂಭವಾತ್ ಮಿಥ್ಯೈವ ಪರಿಣಾಮತಚ್ಛಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ತೇನಾಂತಃಕರಣೋಪರಾಗನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಕುಸುಮಗತಮೇವ ಸತ್ಯಲೌಹಿತ್ಯಂ ಸ್ಫಟಿಕಾದವಿವಿಕ್ತಂ ಭಾತೀತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಸ್ಫಾಲಿತಾ ಇತಿ ।
ಸ್ಫಾಟಿಕಸ್ಯ ತೇಜೋದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ ತತಃ ಪ್ರತಿಹತಾ ಯದಿ ಜಪಾಕುಸುಮಂ ಗಚ್ಛೇಯುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಜಪಾಕುಸುಮಮೇವ ಲೋಹಿತಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾಗೃಹ್ಣಂತೀತಿಶಂಕ್ಯ, ತರ್ಹಿ ಸನ್ನಿವೇಶವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪುಷ್ಪಂ ಲೋಹಿತಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯೇಯುರಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಶಿಷ್ಟಸನ್ನಿವೇಶಮಿತಿ ।
ದೋಷಬಲಾದಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಕುಸುಮಸಂಯೋಗಾಭಾವಾತ್ ನ ಸನ್ನಿವೇಶಗ್ರಹಣಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠ ಇತಿ ।
ರೂಪಮಾತ್ರಂ ಸ್ಫಟಿಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ಸ್ಫಟಿಕಾತ್ಮನಾ ಭಾತೀತ್ಯನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ವದತಿ, ತನ್ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮಿತಿ ।
ಲೌಹಿತ್ಯಗುಣಾಶ್ರಯದ್ರವ್ಯಪ್ರಭಾವದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕೇ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ ತದ್ದ್ವಾರೇಣಾಗತಂ ರೂಪಂ ಸ್ಫಟಿಕಾತ್ಮನಾ ಭಾತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಭಿಜಾತಸ್ಯೇವೇತಿ ।
ಕುಲೀನಸ್ಯಾಸಂಕರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಫಟಿಕಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಲೌಹಿತ್ಯಂ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪಿ ಸ್ವಯಮಲೋಹಿತ ಇತಿ ।
ಲೌಹಿತ್ಯಸ್ಯ ನ ಸ್ಫಟಿಕಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸ ಇತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋ ಮತಂ ದದಾತಿ -
ಅಥ ಪ್ರಭೈವೇತಿ ।
ಶೌಕ್ಲ್ಯಮಪಿ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವಾ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಭಯಾಪಸಾರಿತಮಿತಿ ।
ಲೌಹಿತ್ಯಾಖ್ಯವಿರೋಧಿಗುಣಯಾ ಪ್ರಭಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೂಪಿದ್ರವ್ಯಸಂಯೋಗಾದಿತಿ ಪಂ೦ ಪಾಂ೦ನ ರೂಪಿಸಂಯೋಗಾದಿತಿ ।
ರೂಪಿಪ್ರಭಾಸಂಯೋಗಾನಾಂ ನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
'ಜಪಾಕುಸುಮಂ ಪ್ರಭಾವತ್ ರಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪದ್ಮರಾಗಾದಿವತ್’ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಪದ್ಮರಾಗಾದಿಪ್ರಭೇತಿ ।
ನಿರಾಶ್ರಯಪೀತಿಮಾಶ್ರಯಮಣ್ಯವಚ್ಛೇದಕದೇಶಾದ್ದೇಶಾಂತರಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರೋಪರಾಗ ಇತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥಾರೋಪಹೇತುರಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ನಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಮು೦ ಉ೦ ೨ - ೨ - ೯’ ರಿತಿ ಹೃದಯಗ್ರಂಥೇರನರ್ಥಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯವಗತತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತತಃ ಸಂಭಿನ್ನ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಿತಾಹಂಕಾರಂ ತದ್ಧರ್ಮಾದಿನಾವಭಾಸಯೇತ್ , ಉಪರಕ್ತತ್ವಾತ್ ಸ್ಫಟಿಕಾದಿವತ್ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಜಡರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪಾರಶೂನ್ಯತ್ವಾಜ್ಜಾಡ್ಯಾದಿವಿಶೇಷ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –
ವ್ಯಾಪಾರವಿರಹಿಣೋಽಪೀತಿ ।
ತದ್ಬಲಾತ್ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ।
ಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಬಲಾದಹಂಕಾರಾದಿಃ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನ ಲಕ್ಷಣತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಧಾನಮಂತರೇಣ ಚೈತನ್ಯಕರ್ಮತ್ವಾದೇವಾಹಂಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ವಭಾವತಃ ಇದಂರೂಪತಾ ಕಥ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಿದ್ಧಃ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇದಂರೂಪೋ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯವಹಾರತಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರಪೂರ್ವಕೋ ಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ ಸ ಏವ ವ್ಯವಹಾರತಃ ಪುನರಿದಮಾತ್ಮಕೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮನ್ವಯಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಘಟಾದಿವಿಷಯಜ್ಞಾನವ್ಯಾಪಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇಣ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ದೇವದತ್ತವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಯಜ್ಞದತ್ತೋ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣ ಇವ ಯಥಾ ನ ಭವತಿ, ತದ್ವತ್ ಅಹಂಕಾರವ್ಯಾಪಾರೇಣಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮ್ಯಹಂಕಾರೈಕ್ಯೇ ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ; ನೇತ್ಯಾಹ –
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪಾರಶಕ್ತಿಮತ್ವಾಭಾವೇ ವ್ಯಾಪಾರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಶಂಕ್ಯ ಶಕ್ತಿಮದಹಂಕಾರೋಪಾಧಿಕತ್ವೇನಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಶಕ್ತಿರಧ್ಯಸ್ತೇತ್ಯಾಹ –
ಯದುಪರಾಗಾದಿತಿ ।
ಅಹಂಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪಾರವ್ಯಾರಜನಕಮಿತಿಜನಕ ಶಕ್ತಿಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ಯಥಾ ಸ್ವತ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ ತದ್ವದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವತ ಏವಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಅನಿದಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಸಾಕ್ಷಿಣೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಅಜ್ಞಾನವ್ಯವಧಾನಾತ್ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇದಂ ರೂಪಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅತ ಏವಾಹಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವ್ಯವಧಾನಾತಿರಿಕ್ತಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಧಾನಾಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥತ ಇದಂರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ತಥಾ ಪ್ರತಿಭಾಸಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ತತ್ರೇತಿತತ್ತ್ವವಿಮರ್ಶೇಽಪಿ ಮೃಣ್ಮಯವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಜಾಯತೇ । ಇಹ ತು ವಿಮರ್ಶೇಽಪಿ ಯುಷ್ಮದರ್ಥತಾ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ, ಅತೋ ನಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಮತಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಮರ್ಶೇಽಹಂಕಾರಸ್ಯ ಯುಷ್ಮದಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಮಪಿ ಸುಲಭಂ ನ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ವಿಮರ್ಶೇಽಪಿ ಯುಷ್ಮದಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಾದೇವ, ಗುರುತರಯತ್ನವತಾ ಲಭ್ಯತಅತ್ರಾಪೂರ್ಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ ...... - ಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಸ್ಫಟಿಕೋದಾಹರಣೇನ ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಅನಾತ್ಮಧ್ಯಾಸೇತಿಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಿಃ ತರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿಷು ದರ್ಪಣಜಲಾದ್ಯುದಾಹರಣಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಸ್ತ್ವಂತರಭಾವೇ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।
ವಿಪರ್ಯಯಸ್ವರೂಪವಿಪರ್ಯಸ್ತರೂಪತೇತಿತೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿರೂಪತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತಾಭೇದಾವಭಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಾದ್ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನಸ್ತದೇವ ತದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಾವಗಮಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಮದೀಯಮಿದಂ ಮುಖಮಿತಿ ದರ್ಪಣಗತಮುಖವ್ಯಕ್ತೇಃ ಸ್ವಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖವ್ಯಕ್ತ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಯೋರೇಕಸ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಯಥಾ ಬಹಿಃಸ್ಥಿತೋ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ।
ಛಾಯಾತದ್ವತೋರೇಕ ಸ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಾನೈಕಾಂತಿಕತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದರ್ಪಣಸ್ಯ ಮುಖಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮೇ ಸ್ಪರ್ಶೇಂದ್ರಿಯೇಣ ನಿಮ್ನೋನ್ನತತಯಾ ಗೃಹ್ಯೇತ, ನ ತಥಾ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಗರ್ಭಿತ ಇತಿ ।
ವಿರುದ್ಧಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮುದ್ರಾಯಾಮುನ್ನತಂ ಪ್ರತಿಮುದ್ರಾಯಾಂ ನಿಮ್ನಂ ಭವತಿ । ಮುದ್ರಾಯಾಂ ನಿಮ್ನಂ ಪ್ರತಿಮುದ್ರಾಯಾಮುನ್ನತಂ ಭವತಿ,
ನ ತಥಾ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಮುದ್ರಯಾ ಇತಿಪ್ರತಿಮುದ್ರಾಯಾಂ ವಿರುದ್ಧಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಶ್ಲೇಷಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖೇನ ದರ್ಪಣಸ್ಯ ಸಂಶ್ಲೇಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಪಾಯೇಽಪೀತಿ ।
ಬಿಂಬಾಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾಖ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹಸ್ತಸಂಯೋಗಾಖ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ಪ್ರಸರಣಾಖ್ಯಕಾರ್ಯಾಭಾವೋ ದೃಷ್ಟಃ ಪುನಃ ಸಂವೇಷ್ಟನದರ್ಶನಾದಿತಿ । ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಖಲು ಸಂವೇಷ್ಟಿತ ಇತಿ ।
ತತ್ಕ್ಷಣಮೇವ ಸಂವೇಷ್ಟತ ಇತಿ, ಅತಃ ಪ್ರಸಾರಣಮಪಗಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಾದ್ವಿರುದ್ಧಸಂವೇಷ್ಟನಕಾರ್ಯೋದಯಾತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಸಾರಣಕಾರ್ಯವಿನಾಶಃ, ನ ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಯತಶ್ಚಿರಕಾಲಸಂವೇಷ್ಟನೇತಿ ।
ವೇಷ್ಟನಸಂಸ್ಕಾರಕ್ಷಯಪರ್ಯಂತಮನುವೃತ್ತಪ್ರಸಾರಣನಿಮಿತ್ತಾಪಗಮೇಽಪಿ ವಿರೋಧಿಸಂವೇಷ್ಟನಾನುದಯೇ ಪ್ರಸಾರಣಂ ನಾಪಗಚ್ಛತಿ । ಅತೋ ವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯೋದಯಾದೇವ ಪ್ರಸಾರಣನಾಶ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಯಾವತ್ಸಂಸ್ಕಾರಕ್ಷಯಮಿತಿ ।
ತರ್ಹೀಹಾಪಿ ಸಮತಲತ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಸಮತಲತ್ವಾಖ್ಯವಿರೋಧಿಕಾರ್ಯೋದಯೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪಾಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರೇಉತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರತ್ವ ಇತಿ ದರ್ಪಣೇ ಉತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಸದಾ ಮುಖಸನ್ನಿಧೇಃ ಸಮತಲತ್ವಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾದೇವ ಸಮತಲತ್ವಪರಿಣಾಮಾಯೋಗಾತ್ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪಾಯೋ ಬಿಂಬಾಪಾಯಾದೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತನ್ನ ಯುಕ್ತಂ ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚಿರಕಾಲೇತಿ ।
ಗ್ರೀಷ್ಮಕಾಲೇ ವಿಕಾಸಾವಚ್ಛೇದಕಾಹರಪೇಕ್ಷಯಾ ಮುಕುಲಾವಚ್ಛೇದಕರಾತ್ರೇರಲ್ಪತ್ವಾತ್ ವಿಕಾಸಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ತದಭಿಭವೇನಾಲ್ಪತರ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಅಲ್ಪತರಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಇತಿಮುಕುಲಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಮುಕುಲೋತ್ಪತ್ತಿಯೋಗಾತ್ ಮುಕುಲೋದಯಾತ್ ವಿಕಾಸನಾಶಾಯೋಗಾತ್ ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯಾದೇವ ವಿನಾಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸತ್ಯಮ್ , ಸಂಸ್ಕಾರಾನ್ಮುಕುಲಾನುದಯೇಽಪಿ ನಾಲದ್ವಾರೇಣ ಪದ್ಮದಲಾನುಪ್ರವೇಶಿಜಲಬಿಂದುಭಿಃ ಪಾರ್ಥಿವಾಯ ಇತಿಪಾರ್ಥಿವಾವಯವಸಂಕರೈಃ ಮುಕುಲೋದಯಾತ್ ವಿಕಾಸನಾಶಃ ನ ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯ ಏವ ವಿಕಾಸಾಪಾಯಸ್ಯ ಮುಕುಲಸ್ಯ ಚ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತದುಪರಮ ಇತಿ ।
ಪಾರ್ಥಿವಾವಯವಸ್ಯ ಪಾರ್ಥಿವಾವ್ಯಾವಯವ ಇತಿವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮೇ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ಮುಕುಲತಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾತಿರಿಕ್ತಹೇತ್ವಂತರೇಣ ಸಮತಲತ್ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಪಗಮಃ ನ ಬಿಂಬಾಪಾಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾದರ್ಶೇ ಪುನರಿತಿ ।
ಕಾರುಕರ್ಮಾದಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮದೀಯಮುಖಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೈಕತ್ವಮವಗತಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಶುಕ್ತಿರಜತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮದೀಯಂ ರಜತಮಿತಿ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ರಜತಸ್ವರೂಪಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ ನಾತ್ರ ರಜತಂ ಕಿಂತು ತದಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ಸತ್ಯಂ ರಜತೇನೇತಿಸತ್ಯರಜತೇನ ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಿಜ್ಞಾಽಭಾವಾಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇಹ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ನೇದಂ ಮುಖಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಕಿಂತು ನಾತ್ರ ಮುಖಂ ಯದೀಯಮೇವೇತಿಮದೀಯಮೇವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದರ್ಪಣಾಪಗಮೇ ಮುಖಸ್ಯಾಪಗಮಾತ್ ಮುಖಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮುಖಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಸನ್ನಿಧೌ ತನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ತಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ದರ್ಪಣಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾದಿತಿತತ್ತ್ವಮಸಿದ್ಧಿ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣುಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಪುರುಷಸ್ಯೇವ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋಽಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾದಿವೈಕ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಮೈವಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾ ನ ತತ್ತ್ವವಮಸೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ, ತ್ವಮಸೀತಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಉಪರಕ್ತಮಿತಿ ।
ರಾಹುಗ್ರಸ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ವಾರಿಸ್ಥಮಿತಿ ।
ವಾರಿಸ್ಥಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಾದಿತ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಹಿ ವಾರಿಸ್ಥಮಾದಿತ್ಯಂ ನೇಕ್ಷೇತೇತಿ ನಿಷೇಧಸಂಭವ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖಸ್ಯ ದರ್ಪಣಸ್ಥತ್ವಾಖ್ಯದರ್ಪಣಸಂಬಂಧೋ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಕಿಂತು ತದೇವ ಮುಖಂ ದರ್ಪಣಾದವಿವಿಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಅಖ್ಯಾತಿಮತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅನುಭವ ಏವ ನಿರಾಕರೋತೀತಿ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪುರುಷಾಂತರಂ ದರ್ಪಣಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮಿವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾನುಭವಃ, ತನ್ನಿರಾಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯತ್ರ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಪರಮಾಣ್ವೋಃ ದೇಶದ್ವಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಂ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ದ್ವಯೋಃ ದೇಶದ್ವಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಮಸ್ತು, ಏಕಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಉಭಯತ್ರ ಸತ್ಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಏಕಮಿತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪಿತೃಪುತ್ರಸಂಬಂಧಸ್ಯೋಭಯತ್ರ ಸತ್ಯತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಏಕತ್ರ ಪಿತೃತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ಪುತ್ರತ್ವಮಿತಿ ಉಭಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮಸ್ತು, ಏಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಮುಖಸ್ಯ ನ ತಥಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏಕಸ್ವಭಾವಮಿತಿ ।
ಏವಂರೂಪಸ್ಯ ಅವಯವಿದ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾವಯವದ್ವಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಂ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟಾವಯವದ್ವಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಮಸ್ತು, ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶದ್ವಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶದ್ವಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಂಶಸ್ಯ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಭಿತ್ತಿದ್ವಯೇ ಸತ್ಯತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರಾಂಶದ್ವಯೇನೋಭಯತ್ರನೋಭಯತ್ಯತ್ವಮಿತಿಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಇಹ ತು ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಉಭಯತ್ರ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಅವಭಾಸಮಾನಮಿತಿ ।
ವಿಚ್ಛೇದಾವಭಾಸಮಿತಿ ।
ಬಿಂಬಾತ್ ಭಿನ್ನತ್ವಾವಭಾಸಂ ಭಿನ್ನದೇಶಸ್ಥತ್ವಾವಭಾಸಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಕಿಂ ಭೇದವಿರೋಧಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂತ್ವೇಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಮಾಯಾಲಕ್ಷಣಕಾರಣವಿಶೇಷೋಕ್ತ್ಯಾ ಕಥಮೇಕಸ್ಯ ಉಭಯತ್ರ ಯುಗಪತ್ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ನ ಹಿ ಮಾಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದತತಜ್ಞಾನಾದನನಿವೃತ್ತೇರಿತಿನಿವೃತ್ತೇಃ ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಂ ನ ಜಾನಾತಿ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾದ್ದೇವದತ್ತಪ್ರತಿಬಿಂಬವದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶರೀರಮೇವ ಚೇತನಮಿತಿ ಲೋಕಾಯತಃ, ತತ್ರಾಹ -
ಸಚೇತನಾಂಶಸ್ಯೈವ ವೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಹೇತೋರಿತಿ ।
ದರ್ಪಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಾಡ್ಯೇನಾಪ್ಯಾಸ್ಕಂದಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶರೀರಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಾಯಜಾಡ್ಯೇನೇತಿಸ್ವೀಯಜಾಡ್ಯೇನ, ಚೇತನತ್ವಪಕ್ಷೇ ದರ್ಪಣಜಾಡ್ಯೇನಾಸ್ಕಂದಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಚೇತನತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರ ಲೋಕಾಯತಪಕ್ಷೇ ಅಚೇತನಸಮತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ತಥಾ ಚಾನುಭವ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನತ್ವೇ ಬಿಂಬಚೇಷ್ಟಾಂ ವಿನಾಪಿ ಕದಾಚಿತ್ ಬಿಂಬವಚ್ಚೇಷ್ಟೇತ ತದಭಾವಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಮನುಭೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಿಂಬದೇವದತ್ತಸ್ಯೇವ ಬಿಂಬಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಭ್ರಮನಿರಾಸಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ಜೀವತ್ವಾಜ್ಞತ್ವಭ್ರಾಂತತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ಯ ಹಿ ಭ್ರಾಂತಿರಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೀತಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ ; ದೇವದತ್ತೇ ಬಿಂಬತ್ವಭ್ರಾಂತತ್ವಯೋಃ ಸತೋಃ ಕಸ್ಮಾತ್ ಭ್ರಾಂತತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭ್ರಾಂತರೂಪ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಬಿಂಬತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತತ್ರ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಪರತ್ರ ವೇತಿ ।
ವಾಶಬ್ದ ಇವಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ ।
ಸ್ವಸ್ಯ ಜೀವೈಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜಾನಾತಿ ಚೇತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಹಾನಿಃ, ಜಾನಾತಿ ಚೇತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಸಾರಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯಸ್ತು ಜಾನೀತ ಇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರುಪಾಧಿಭೂತಾಹಂಕಾರಾದೇರಾವಿದ್ಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿರಾಸಸಿದ್ಧಿಃ । ಅನ್ಯತ್ರೋಪಾಧೇಃ ಸತ್ವಾದನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯವಹಿತಚೋದ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ -
ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಸ್ಯ ಔಪಾಧಿಕಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ನ ಭವತಿ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವೇ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಚೇತನತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಚಿತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾಭಾವಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ? ಉತ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಚಿತ್ತ್ವಾಭಾವಃ ಸಾಧ್ಯತೇ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾಭಾವಶ್ಚೇತ್ ಸಾಧ್ಯತೇ ತದಾ ‘ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಭೂವ’ಕಠೋ೦ಉ೦ ೨ - ೫ - ೯, ೧೦. ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮನುಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜೀವಃ ಪುನರಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಜೀವೋಽಚೇತನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತ್ವಾತ್ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವದಿತಿ ಜಡತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೇಷಾಂ ನ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧಿಜಾಡ್ಯೇನಾತಿರಸ್ಕೃತಚೈತನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಾಂತಃಕರಣಜಾಡ್ಯೇನೇತಿ ।
ಚಿನ್ಮಾತ್ರತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನಾಮ ತದ್ರೂಪತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚೇತ್ ಶ್ರವಣಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸ ಚಾಹಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಂಗೀಕುರ್ವತಾಹಂಕಾರಾದ್ಯುಪಾಧೇರವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತನ್ನ ಸಂಭವತಿ, ಉಪಾಧ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮುಪಾಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯಂತಿ ಶ್ರುತಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನನು ತತ್ರ ವಿಭ್ರಾಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜ್ಜುಸರ್ಪಭ್ರಾಂತಾವಪಿ ಪೂರ್ವಮನುಭೂತಸತ್ಯಸರ್ಪೋಪಾಧಿಸರ್ವೋಪಾಧಿರಿತಿರಸ್ತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಅಹಂಕಾರ ಭ್ರಮಸ್ಯ ದರ್ಪಣಾದಿವತ್ ಸ್ವತಂತ್ರತಯಾ ಭ್ರಮಕಾಲೀನೋಪಾಧಿನಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪೂರ್ವಮನುಭೂತತಯಾ ಸ್ವಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಭ್ರಮಹೇತೂಪಾಧಿರಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರೋಪಾಧಿಶ್ಚೇತ್ ಸಃ ಸರ್ಪಭ್ರಮೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ । ಇತರಶ್ಚೇತ್ ಸೋಽತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತಿ । ಪೂರ್ವಭ್ರಮಸಿದ್ಧಾಹಂಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಅದ್ಯತನಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೋತ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಹಂಕರ್ತೃತೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಷು ಘಟಾಕಾಶೋದಾಹರಣೇನ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥಂ ಘಟಾಕಾಶೋದಾಹರಣಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನೋದಾಹರಣಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಸಂಗತ್ವಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
‘ಅಸಂಗೋ ನ ಹೀ’ಬೃ೦ಉ೦ ೩ - ೯ - ೨೬, (೪ - ೨ - ೪, ೪ - ೪ - ೨೨, ೪ - ೫ - ೧೫)ತಿ ।
ಸ್ಫಟಿಕೋದಾಹರಣೇನಾಸಂಗತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ಫಟಿಕಾದೇಃ ಸಾವಯವತ್ವೇನ ಅರುಣಾದಿನಾ ಸಂಭೇದಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯರೂಣಾದೇಃಅರುಜಾದೇರಿತಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಯಾ ಅಸಂಭೇದಾವಗಮೋ ಯದ್ಯಪಿ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತದಸಂಗೀವೇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಗುಣರೂಪತ್ವಾತ್ ತೇನಾರೂಣಾದಿನಾ ಸಂಬಂಧೀವ ಸ್ಫಟಿಕೋ ಲಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜ್ಜುಸರ್ಪೋದಾಹರಣೇನಾಸಂಗತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಸರ್ಪೇಣ ಐಕ್ಯಬುದ್ಧಿತ್ವಾದೇವ ಸಂಸರ್ಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ ಸಂಸರ್ಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತತಯಾ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ಅಸಂಗಿತ್ವೇನೋದಾಹರಣತ್ವಂ ರಜ್ಜೋರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಸಂಭಿನ್ನತ್ವಂ ವೇತಿ ।
ಅಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರೂಪ ಇತಿ ।
ಘಟಪರಿಮಿತಾಕಾಶರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯೇತಿ ।
ಜಲಾದಿಧಾರಣಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಖ್ಯೇತಿ ।
ಘಟಾಕಾಶಃ ಕರಕಾಕಾಶ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದಾಹರಣೈರೇವಾವಿಕಾರಿತ್ವೈಕತ್ವಾಸಂಗತ್ವಸಿದ್ಧೇ ; ನಾಗಮೋಪಯೋಗ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಏತಚ್ಚ ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತಿ ।
ತದ್ವದಿದಮಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಮತ್ವಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಗತವಿಷಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ತದೇವಂ ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅನಿದಮಾತ್ಮಕತ್ವಾದವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿವದನಿಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪ್ಯಹಂಕಾರೇ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ।
ಯಾದೃಗ್ಜ್ಞಾನಾಧೀನತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರತಿ ಯಃ ಪದಾರ್ಥಃ ಸ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಃ, ತದ್ವದಾತ್ಮಾಪ್ಯಹಂಕಾರೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರತೀತಿ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ವಿಷಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸ್ಫುರಣಸ್ವಭಾವತ್ವೇಽಪಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಅಹಂಕಾರಾಧೀನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಅಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರತೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಃ ಅಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರವಶಾತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾದಿತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾಧ್ಯಾಸಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತೇಽಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಅನಾದಿತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮನೋ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವಂ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯನವಭಾಸಕತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಷಯವಿಶೇಷಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಇಂದ್ರಿಯಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಕ್ರಮೇಣ ವಿಷಯವಿಶೇಷಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ -
ತತ್ರೈವಂಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮ್ಯಹಂಕಾರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾಪನ್ನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಂಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಿಣಾಮ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸಂಶಬ್ದಿತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಶಬ್ದಯತೇ ಕೇವಲಂ ನ ತು ಮುಖ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಜಃಪ್ರಧಾನಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮರಾಗಾದೀನ್ ಯಾವರ್ತ್ತ್ಯಮ್ ಈಷದ್ರಜಸ್ಪೃಷ್ಟಸತ್ವಪ್ರಧಾನಾಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮ ಇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾರಕಾಭಿಮುಖಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾರಕೇಣಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಂ ಜನಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ಫಲಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇಽತಿಶಯಜನಕತ್ವಮಸ್ತು । ತಸ್ಮಾದತಿಶಯಸ್ಯ ನ ವಿಷಯವ್ಯಾಪಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಕರ್ಮಕಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಗಮನಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿವತ್ ವಿಷಯವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಹೇತುಗಮನಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಃ ಆತ್ಮನಸ್ತು ವಿಷಯವಿಶೇಷಾವಭಾಸಃ ಕಥಮಿತಿ ತದಾಹ -
ತೇನ ವಿಷಯವಿಶೇಷಸಂಬದ್ಧಸಂಬಂಧಮಿತಿಮಿತಿ ।
ಸ್ವವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ತವಿಷಯೇಣ ಸಂಬದ್ಧಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚ ಚೈತನ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ ತ್ರಿಕೋಣತಾದ್ಯವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾಪನ್ನಾಯಃಪಿಂಡಾನುಗತಾಗ್ನೇರಿವ ಉಪಾಧ್ಯನುಗತರೂಪೇಣಾಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾಕಾರತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಸ್ತದಾಕಾರತ್ವಾದೇವ ತದವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಂ ವಿಷಯಾಕಾರತಾಖ್ಯವಿಷಯಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತು । ಕಥಂ ವಿಷಯಸ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಕ್ತತಯಾ ತತ್ಸಾಧಕತ್ವಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ –
ಕರ್ಮಕಾರಕಮಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾರಕಮಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷತಾಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಸಿದ್ಧಾವಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾಸ್ವವ್ಯಾಪಾರವಿಷ್ಟಮಿತಿವಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರಭಾವ್ಯಾಪ್ತತಯಾಽಭಿಭೂತತಮೋಗುಣಂ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಭಾವ್ಯಾಪ್ತತಯಾಽಭಿಭೂತರಜಸ್ಕಂ ಕೇವಲಸತ್ವರೂಪೇಣ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಯೋಗ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯೇ ಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ತದಧಿಷ್ಠಾನತಯಾ ವಿಷಯೇ ಚೈತನ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ ।
ಚೈತನ್ಯವಿವರ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಭವತು ವಿಷಯೇ ಚೈತನ್ಯಮಭಿವ್ಯಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯ ಚಾಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಸಾಧಕತ್ವೇನ ವಿಷಯೇ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಹಂಕಾರತದ್ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚೈಕತಯಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಸ್ತಿ । ವ್ಯಂಜಕೋಪಾಧೀನಾಮನ್ಯೋನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಉಪಾಧಿತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಮಯಾವಗತಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಹಿತೇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಮಾಪನ್ನಾಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕರೂಪಾಮಿತಿ ।
ಏಕಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಹಂಕಾರತದ್ವೃತ್ತಿತಾದ್ವಿಷಯೇಷು ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ವೃತ್ತಿಕರ್ತ್ರಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನೋಽನುಭವಃ ಪ್ರಮಾತಾ, ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ವಿಷಯಾನುಭವಃ, ವೃತ್ತಿವಿಷಯಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ಫಲಮಿತಿ ವಿಭಾಗಮಾಹ –
ತತಶ್ಚಾತ್ಮನೇತಿ ।
ಅನವಸ್ಥಾವಿಶೇಷ ಇತಿಅವಸ್ಥಾವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಧಿಜನಿತೋ ವಿಶೇಷಃ । ಪ್ರಮಾತೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಸಂಶಬ್ದಿತ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ವಿಷಯಾನುಭವಸಂಶಬ್ದಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇರಹಂಕಾರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಘಟವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ । ಏಕತಯಾ ವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯಫಲಸ್ಯ ಬಿಂಬಭೂತಾಖಂಡಚೈತನ್ಯರೂಪಾತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕಾಹಂಕಾರವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ । ಅತಃ ಕ್ರಿಯಾಫಲಯೋಃ ಏಕಾಶ್ರಯತ್ವೈಕವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲಾಶ್ರಯಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯಾಹಂಕಾರೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಏಕಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಫಲಾಖ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯಘಟಾವಚ್ಛೇದಾದೇಕವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ಕ್ರಿಯೈಕವಿಷಯತಾಫಲಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಷಯೇತ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮರ್ಥಂ ಪುರುಷಶ್ಚೇತಯತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯವಚನವಿರೋಧಾತ್ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಚೈತನ್ಯೋಪರಕ್ತಂ ಚೇತಯತೀಚೇತಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮಿತಿ - ತತ್ರಾಹ
ಏವಂಚಾಹಂಕರ್ತೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಪ್ತಮರ್ಥಂ ತತ್ರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಚಿದ್ರೂಪ ಚಿದ್ರೂಪಾತ್ಮಸ್ವಚೈತನ್ಯೇತಿಆತ್ಮಾ ಸ್ವಚೈತನ್ಯೋಪರಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚೇತಯತ ಇತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯವಚನಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರದೀಪೋತ್ಪಾದಕಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ತೇನ ಪ್ರದೀಪೇನ ಸರ್ವೋ ವಿಷಯಃ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ತದ್ವದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯೇನೈಕಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸರ್ವೋ ವಿಷಯಃ ಪ್ರಕಾಶೇತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಷಯಾಂತರೇ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾದೇವ ತತ್ರೋನಭಿರಿತಿತತ್ರಾನಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರಕಾಶಃ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಪ್ತತಯಾ ಅಭಿವ್ಯಂಜಕವಿಷಯವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕಾಶ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಿತಿ ।
ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಸರ್ವವಿಷಯಾನ್ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇನ ಸಹೇತಿ ।
ಯೇನ ಕರ್ಮಕಾರಕೇಣ ಸಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯೇ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಇತರಾಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭೇದೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮಾತುಃ ಪ್ರಕಾಶೇತೇತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಕಾರಕಮಪೀತಿ ।
ಯೇನ ಸಹೇತಿ ।
ಯೇನ ಪ್ರಮಾತ್ರಾ ಸಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ ವಿಷಯಾಭಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅಹಮಿತ್ಯವಭಾಸಮಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯೇನಾಭೇದಂ ವದತೋ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾಂ ಮತಮಾಯಾತಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನೀಲಾದಿವಿಷಯೋಽಪಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕ್ಷಣಿಕಸಕರ್ಮಕಬುದ್ಧಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಸ್ಮಾತ್ ಭೇದೇನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಸತ್ವಶೂನ್ಯಕ್ಷಣಿಕವಿಷಯೇಣ ವಾಸ್ತವತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಮಾಹಾಯಾನಿಕೈರಂಗ್ಯಕಾರಿ । ತದ್ವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯರೂಪಸಂವೇದನಸ್ಯ ತತೋ ಭೇದೇನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥಸ್ಥಾಯಿಪ್ರಪಂಚೇನ ಐಕ್ಯಾಭಾಸೋಽಸ್ಮಾಭಿರಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ । ಅತಃ ಏವಂವಿಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವಂವಿಧಪ್ರಪಂಚೇನೈಕ್ಯಾಭಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ನ ಮಾಹಾಯಾನಿಕಪಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಾನಿತ್ಯವಿಷಯೇಣಾಕಾಶಘಟಯೋರಿವ ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಭಾವಂ ಚಾಹ -
ಮೈವಮ್ , ಪರಸ್ಪರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಚ್ಛೇದಾವಭಾಸೇಽಪೀತಿ ।
ನೀಲಾಪರೋಕ್ಷಂ ಪೀತಾಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ಔಪಾಧಿಕಭೇದಾವಭಾಸೇಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತತ್ಸ್ವನ ತತ್ಸ್ವಭಾವೇತಿಭಾವತೇತಿ ।
ನೀಲಾದಿಸ್ವನೀಲಾದಿಸ್ವಭಾವಾಮ್ಭಾವೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇಣಾವಭಾಸಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಗ್ರೂಪಂ ನೀಲಾದ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತತಯಾ ಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ಬೌದ್ಧೈರಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಗಂತೃಗಂತವ್ಯಯೋರಿವ ವಿಷಯಸಂವಿದ್ಭೇದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂಚ ತೈರಪೀತಿ ।
ನೀಲಾತ್ಮಕಸಂವಿದಿತಿ ನೀಲಮುಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತ್ಯಗವಭಾಸ ಇತಿ
ಅಹಮಿತಿ ಸಂವೇದನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತೇಽಹಂಕಾರಾತ್ ಅನ್ಯಚೈತನ್ಯವತ್ ಕಿಮಹಂತಯಾ ನೀಲಸ್ಯಾವಭಾಸಂ ಸಹತ್ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪರಾಗ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗವಭಾಸಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರ್ಯವಪರ್ಯವಸಿತ ಇತಿಸಿತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಿಂ ತದಿತಿ ಧರ್ಮ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಗ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಹಂಕಾರಸ್ಯೈವ ನೀಲಸಂವಿಚ್ಛಬ್ದಿತನೀಲಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಮಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಗಂತವ್ಯಸ್ಯೇವೇದಂತಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇದಂತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹ್ಯಾರೂಪೇತಿರೂಪೇತಿ ।
ಅತೋ ಬೌದ್ಧೈರಪಿ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ತಯೋರೈಕ್ಯೋಕ್ತಾವಪಿ ನ ಮೇ ಬೌದ್ಧಮತಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ವಸ್ತುದ್ವಯಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಭೇದೇನ ಭಿನ್ನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅತ್ಯಂತಭೇದಮಾಹ –
ಇತರೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕಜಾತೀಯತ್ವಾಭಾವಮಾಹ –
ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪಮಿತಿ ।
ಸಂವಿದಾ ನೀಲಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಂವಿನ್ನೀಲಯೋರಭೇದೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಚೋದಯತಿ -
ನೈತದ್ವಯೋರಪೀತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಯೋನಿಷ್ಠಯೋರಿತಿನಿಷ್ಠಯೋರಿತಿ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾಯಃ ಶಲಾಕಾಕಲ್ಪಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯರೂಪೇಣ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸಾತ್ಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸಾಮ್ ಇತಿ ಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಕಥಂ ಪುನರಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ।
ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತಾವಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಭಾಸತ ಇತಿಭಾಸ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾದನ್ಯೋನ್ಯಂ ಚ ಕಥಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಇತಿರೂಪಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಿತ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಅಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಸ್ಯ ಚ ನ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತತಯಾ ಜ್ಞಾನಸಂಸರ್ಗವದವಭಾಸಿತ್ವಮ್ । ಕಿಂತು ತಾವಪ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟೌ ಕ್ರಮಭಾವಿಜ್ಞಾನರೂಪಾವಿತ್ಯಾಹ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ -
ನಾಯಂ ತದವತದವಭಾಸೀ ಇತಿಭಾಸ ಇತಿ ।
ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇ ಕ್ರಮವರ್ತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಇದಮಿತ್ಯಾದಿತ್ರಯೇಷು ಕಥಂ ಯುಗಪತ್ ಸಂಬಂಧಾವಭಾಸಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಕಥಂ ಪುನಸ್ತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಇದಮಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯರೂಪೇಣ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾವಭಾಸಿ ನ ಭವತಿ, ಇದಮಿತಿ, ಅಹಮಿತಿ, ಜಾನಾಮೀತಿ ಚ ಜ್ಞಾನತ್ರಯಜನ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮೇಕಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ -
ತದ್ವಾಸನೇತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಹಂಕಲ್ಪನಾಯುಕ್ತಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ ಇದಮಿತಿ ವಿಷಯವಿಕಲ್ಪನಾಯುಕ್ತಂ ಚ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ, ತೇ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನೇ ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯೇತಿ ।
ಅಹಮಿದಮಿತಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಸ್ಯ ವಾಸನಾಸಹಿತಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಲ್ಪನಾಯುಕ್ತಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕಲನಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನತ್ರಯಾಕಾರೈರ್ಲಬ್ಧಾಕಾರಾಶ್ರಯಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸಂಬಂಧಾವಗಮ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತೇದಮಹಮಿತ್ಯಾಕಾರಯೋಃ ಯಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಾವಗಮೋಽಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಕಿಂ ಪುನರೇವಮಿತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನತ್ರಯೇ ಜಾತೇ ತದನಂತರಮಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ನಾನುಭೂಯತೇ, ಕಿಂತು ಪ್ರಥಮತ ಏವಾಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಣಾಂ ಸಂಸರ್ಗಾವಭಾಸದರ್ಶನಾತ್ ಜ್ಞಾನಾದತಿರಿಕ್ತಂ ನೀಲವಸ್ತು ಅಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಬುಭುತ್ಸಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕಾರಕಸಂವೇದನಂ ಕೃತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರೇಣ ಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನೀಲಾಭೇದೇನಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾವಿಜ್ಞಾನೇ ನೀಲಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಆಹ -
ಕ್ಷಣವಿಧ್ವಂಸಿನ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇನ್ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಹಮಿತಿ ಸಂವಿದಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಕ್ಷಣಭೇದೋಪಾಧಿಕಭೇದವಿಷಯೋ ಭೇದಪ್ರತಿಭಾಸಃ, ಸೈವೇಯಂ ಸಂವಿದಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಿರೂಪಾಧಿಕೈಕ್ಯವಿಷಯೇತಿ ನಿರೂಪ್ಯ ಭೇದೋ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸ ಕಿಂ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಭೇದೋಽವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ ಭೇದೋ ನ ಸ್ಪಷ್ಟೋಽವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂವಿದೋಽಪಿ ಚೇತ್ ಸ್ವರೂಪಂ ನಾವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಾತಿಸ್ವಾತಿಕತೇತಿರಿಕ್ತ ಭೇದಾಸಂಭವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಭೂತೋಽಪಿ ಭೇದೋ ನಾವಭಾಸತೇ ಚೇತ್ ಸಂವಿದೋಽಪ್ಯನವಭಾಸಾತ್ ಆಂಧ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಭಾಸ ಇತಿ ।
ಐಕ್ಯಾರ್ಥಕಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಿಕಾ ಚೇತಿ ।
ಭಿನ್ನಯೋರೈಕ್ಯಭ್ರಮಃ, ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪಕಃ । ತದಧೀನಾ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ರೂಪಪ್ರತೀತೇಃ ವ್ಯಾಮೋಹತ್ವಾದಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಸಾಧಕಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಐಕ್ಯಭ್ರಮಸ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯಾಖ್ಯಕಾರಣಾಭಾವೇಽಸಂಭವಾತ್ , ಸ್ವಹೇತುಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪಕತ್ವಾತ್ ನಾಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ಬೀಜಭ್ರಾಂತ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯಾಮೋಹ ಇತಿ ।
ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಐಕ್ಯಭ್ರಮಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಮೋಹಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ಯೈಕ್ಯೇತಿಅತ್ರೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಾವಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯವತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾರಸಿಕಂ ಹಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।
ಐಕ್ಯಪ್ರತೀತೇಃ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಪೇಕ್ಷಮ್ , ನ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಸಿಧ್ಯನಸಾವಿತಿಭ್ರಮತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯಧೀನಾಸೌ ಸಾದೃಶ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ನ ತು ಸ್ವತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತು ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನಾ ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ।
ಗೋಸದೃಶೋ ಗವಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಗೋಗವಯಯೋಃ ಐಕ್ಯಭ್ರಮಕಲ್ಪಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಏಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೇನಾಭೇದಬುದ್ಧಿಗೃಹೀತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮೈಕ್ಯಭ್ರಮಕಲ್ಪಕಂ ಜ್ವಾಲಾಮಾಲಾಯಾಮಿವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಅನುಮಾನಾತ್ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಸಾಧಯಾಮ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಘಟಾದೌ ತಾವತ್ ಸಾಧಯತಿ -
ಅಥ ಅಂತೇ ಕ್ಷಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ವಿನಾಶಕ್ಷಣಾತ್ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣವರ್ತಿ ಘಟಸತ್ವಮಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಾನಂತರೋತ್ತರಕ್ಷಣೇ ಸತ್ವಾದೇವ ವಿನಾಶದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದೌ ಕ್ಷಯಾನುಮಾನಮಿತಿ ।
ಅಂತ್ಯಕ್ಷಣಾನವಚ್ಛಿನ್ನಘಟಸತ್ವಾನ್ಯಾದಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಾನ್ಯಪಿ ಸ್ವಸತ್ತ್ವಾಕ್ಷಣಾದುತ್ತರಕ್ಷಣೇ ವಿನಾಶವ್ಯಾಪ್ತಾನಿ ಸತ್ವಾದಂತ್ಯಕ್ಷಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಸತ್ವವದ್ವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನೇತಿ ।
ಭಿನ್ನೇಷು ಏಕ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಕಲ್ಪನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಘಟಸತ್ತಾವಚ್ಛೇದಕಕ್ಷಣಾಃ ಆದಿರಿತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಅಂತ ಇತಿ ವಿನಾಶಾಖ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾವಚ್ಛೇದಕಕ್ಷಣಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತೇಽಪಿ ಘಟಸತ್ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾಃ ಕಾಲತ್ವಾತ್ ಸತ್ತ್ವಾವಚ್ಛೇದಕಕಾಲವತ್ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ -
ಆದೌ ಸತ್ತಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಕ್ಷಯಾನುಭವ ಇತಿ ।
ಅಭಾವಾನುಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ರೂಪಸತ್ವಾದನುಭವವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಅಂತ್ಯಕ್ಷಣಾತ್ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಘಟಸತ್ತ್ವಾನಾಮನಂತರಕ್ಷಯಾನುಮಾನಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಉಭಯೋಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ - ಕಾಲದ್ವಯಲಕ್ಷಣೋಪಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ತೃತೀಯಕ್ಷಣೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯಾ ಸದೈಕ್ಯಾಖ್ಯಪ್ರಮೇಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಧರ್ಮಿಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಣಾನಂತರಂ ತೃತೀಯಕ್ಷಣೇ ಅಭಾವಪ್ರಮಿತಿಃ । ಅತಃ ತೃತೀಯಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಮೇಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಉಭಯೋಸ್ತುಲ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವೇ ಕ್ಷಣಿಕಾಃ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾತ್ , ಯದಕ್ಷಣಿಕಂ ನ ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿ ಯಥಾ ಶಶವಿಷಾಣಂ ಇತ್ಯನುಮಾನಾಂತರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಸ್ಥಾಯಿನೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಅಥ ಮನ್ಯೇತೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ವಿರುದ್ಧೇ, ತತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತಿ ಕಸ್ಮಾದಸ್ಥಾಯಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ಥಾಯಿನೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಽಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಕಥಮಯೋಗ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾಯಿನ ಏವ ನಿಮಿತ್ತಸಂಬಂಧಾತ್ ಅನ್ಯಥಾಭೂತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಪೂರ್ವಕಂ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ರಮೇಣ ವೇತಿ ।
ಅನೇಕಾನಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಸಾತತ್ಯೇನ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೌಗಪದ್ಯೇನ ವೇತಿ ।
ಏಕಂ ವಾ ಅನೇಕಂ ವಾ ಸ್ವನಿಷ್ಪಾದ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸಕೃದೇವ ಕೃತ್ವಾ ಉಪರಮೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಕುರ್ವದಕುರ್ವದವಸ್ಥಯೋಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ ಚೇದಕುರ್ವದವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿಅವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ನೇತಿ ಕುರ್ಯಾತ್ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಕುರ್ವದವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ । ತದಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೋತ್ಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪೂರ್ವಮಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಜನಯೇತ್ । ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಪಶ್ಚಾದಪಿ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಜನಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಕೃದೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಸತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಸತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ -
ಅಥ ಕೇಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜನನಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮತಯಾ ಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಜನಜನನತ್ವೇತಿಕತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ನ ಸಂತಾನಾಂತರೇಽಪೀತಿ ।
ಜೀವಾಂತರಸಂತಾನೇಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ನ ಜನಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವವಿಷಯಾನುಮಾನಮಪಿ ನ ಜನಯತಿ, ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಅರ್ಥಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನುಮಾನೇಽಪೀತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಕಲ್ಪಿತರೂಪೇಣ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಜ್ಞಸಂತತಾವಪಿ ನ ಜನಯತಿ । ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾಭೇದೇನ, ಸಂಸಾರಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸಾರ್ವಜ್ಞೇಽಪೀತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಿತರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತದ್ರೂಪತ್ವಅತಃ ರೂಪವತ್ವ ಇತಿ ಇತಿ ।
ಸಂಸಾರಸಂವಿದಾಂ ಸಂಸಾರವಿಧುರಶುದ್ಧವೇಷೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾತ್ ಜನಕಶುದ್ಧಾಕಾರೇಣಾಭೇದಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಸಂಸಾರರೂಪತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಶುದ್ಧತ್ವೇನ ಸಮತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ಷಣಾಂತರೋತ್ಪಾದ ಇತಿ ।
ಸ್ವಸಂತಾನೇ ಕ್ಷಣಾಂತರೋತ್ಪಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚರಮಕ್ಷಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಂಕ್ಷಣಿಕಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸ್ವಾತಿರಿಕ್ತೇನ ಸಂಗಿ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದುಃಖಂ ಶೂನ್ಯಮಿತಿ ।
ಚತುರ್ವಿಧಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಯುತತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂತಾನಸ್ಯಾವಸಾನರೂಪಂ ಚರಮಕ್ಷಣ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಸಂತಾನೇ ಕ್ಷಣಾಂತರಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಅಸತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚರಮಕ್ಷಣಮಪಿ ಸಾರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯತಯಾ ಜನಯತೀತ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾವತ್ವಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸಾರ್ವಜ್ಞೇತಿ ।
ಚರಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಚರಮತ್ವಾನಪಪತ್ತೇ ಚಿತಿ ಇತಿರಿತಿ ।
ಏಕಸಂತಾನೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾನ್ವಯಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ತುಲ್ಯಸ್ವಭಾವಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಏವ ಏಕಸಂತಾನತೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಚರಮಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪಿ ಸಾರ್ವಜ್ಞೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಏಕಸಂತಾನತಯಾ ಚರಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಚರಮಕ್ಷಣೋದಯಾಖ್ಯಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತಯಾ ಜನಕತ್ವೇನ ತತ್ಸಂತಾನೈಕ್ಯಮೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ಸಂವಿತ್ ಸಂವಿದೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಸಂವಿದಾತ್ಮನಾ ಭೇದಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಚರಮಸಂವಿದಃ ಸರ್ವಜ್ಞಸಂವಿದಾ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ಸಂವಿದಾತ್ಮನಾ ಐಕ್ಯಾತ್ , ಸಂವಿದಾತ್ಮನಾ ಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಣಸತ್ವಹೇತುಃ ಕಾರಣಸತ್ವಪ್ರತೀತಿಹೇತುರ್ವಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಸ್ವಕಾರಣಇದಂ ಪ್ರತೀಕಂ ನ ದೃಷ್ಯತೇನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ ನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾತೋ ನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಮ್ , ಪ್ರಾಗೇವರೂಪಜ್ಞಾಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ನಿಷ್ಪನ್ನಘಟಸ್ಯ ಸ್ವನಿಷ್ಪಾದ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಖ್ಯಕಾರ್ಯೇಣ ನ ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ಸ್ವಕಾರ್ಯರೂಪಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನಾನ್ಯತಃ ಸತ್ವಪ್ರತೀತಿರರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸ್ವೇನ ವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಬೋಧಕರೂಪೇಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯೇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಮೇವೇತಿ ।
ಅತೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾತಃ ಸತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಸತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಶಕ್ತಕಾರಣಾತ್ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸಮಯೇ ಸಹಕಾರಿಸಂಪತ್ತಿರೂಪವಿಶೇಷಭಾವಾತ್ ವಿಶೇಷಾಭಾವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಕ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕಾರಣಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅಶಕ್ತಸ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕಾರಣಂ ಕಾರಣೋತ್ಪತ್ತಯ ಇತಿ ।
ಅಸಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥೋತ್ಪತ್ತಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸಮರ್ಥಮಪಿ ಕಾರ್ಯೋದಯಾರ್ಥಂ ಕಾರ್ಯೋದಯಾನಂತರಮಿತಿಪೂರ್ವವರ್ತಿಸಾಮಗ್ರೀರೂಪಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಯ ಇತಿ ವಾ ಅರ್ಥಃ ।
ಅಥ ತತ್ ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ತದಿತಿ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಭಿಮತವಸ್ತೂಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ ಅಥಾಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಾ ಸಾಮಗ್ರೀರೂಪಂ ಪ್ರತಿ ವಾ ಕಾರಣಮ್ ಅಥಾಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತೋಃ ಸತಿ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯದರ್ಶನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯೇವ ಹೇತಾವಿತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮೇತಸಹಕಾರಿಣ್ಯೇವ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಸಹಕಾರಿಸಹಿತಹೇತೌ ಸತ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಸಹಕಾರ್ಯುಪಯೋಗ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ರ ಮತಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವವಾದಿನಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ ಸಹಕಾರಿಜನಿತವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಜಲಾದಿಸಹಕಾರಿಜನಿತೋಚ್ಛೂನತಾದಿ ವಿಶೇಷಯುಕ್ತೋ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನಹೇತೋರಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಕೇವಲಾ ಏವೇತಿ ।
ತತಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನಿತವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಾತಿರಿಕ್ತವಿಶೇಷಹೀನಃ ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಮೇವ ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಾ ಜನನ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಾತಿರಿಕ್ತವಿಶೇಷಸ್ಯ ಜನನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸಹಕಾರಿಜನಿತವಿಶೇಷಯುಕ್ತಹೇತುಜನ್ಯಮ್ , ಕಿಂಚಿತ್ ತಥಾವಿಧಹೇತುಜನ್ಯಮ್ , ಕಿಂಚಿತ್ತು ಸಹಕಾರಿಜನಿತವಿಶೇಷಹೀನಹೇತುಜನ್ಯಮಿತಿ ಅವ್ಯವಸ್ಥಾಮನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಾಯ ಆಹ -
ಅಥ ಮತಮಿತಿ ।
ತಾವತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಉಚ್ಛೂನತಾದಿವಿಶೇಷೇ ಸತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸನ್ನಿಹಿತಸಹಕಾರೀತಿ ।
ನ ತು ಸಹಕಾರಿಜನಿತವಿಶೇಷಯುಕ್ತಹೇತುಜನ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ಅಕ್ಷೇಪಕಾರೀತಿ ।
ವಿಷಯಸಂಯೋಗೇ ಕೃತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ ಸ್ವಸಂಯುಕ್ತಕರ್ಮಕಾರಕೇಣ ಸಹಕಾರಿಣಾ ಜನಿತವಿಶೇಷವತ್ವೇನ ನೋತ್ತರಕ್ಷಣೇ ಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಹಿ ತತ್ರ ಹೇತೋರಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತೋಃ ಸಹಕಾರಿಜನಿತವಿಶೇಷಾಂತರಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಹಸಹರ್ಹಪೇಕ್ಷೇತಿಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ಷಣಿಕವಾದೀ ಮತಾಂತರಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಾನುಪಕುರ್ವನ್ನಿತಿ ।
ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ಸಹಕಾರ್ಯುಪಕಾರ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ -
ಸ್ವರೂಪೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಹೇತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಸಹಕಾರಿಣಾ ಜಾಯಮಾನಮುಪಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ
ನಿತ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ ।
ಯಥೈವ ಕ್ಷಣಿಕೋ ಭಾವ ಇತಿ ।
ಸಾಮಗ್ರೀಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬಹುಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಮೇವ ಸಹಕಾರಿಣಮಪೇಕ್ಷತೇ ನ ಕಾರಣಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಮತಂ ಕ್ಷಣಿಕ ಇತಿ ।
ಜನ್ಯಜನಕಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ ಕಾರ್ಯಜನಕಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಣಃ ಕಾರ್ಯಾದನ್ಯಕಾರಣೇನಾಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಯದನ್ಯಸನ್ನಿಧೌ ಭವತಿ ತದಿತ್ಯತ್ರ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತತ್ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಅನ್ಯಸನ್ನಿಧಾವೇವೇತಿ ।
ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಾವೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಮೇವ ಸಹಕಾರಿಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಸ್ಯ ತು ಜನಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಹಕಾರಿಣಾಂ ಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವದಾ ಭಾವಾತ್ ತೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ತೇಭ್ಯ ಏವ ಸದಾ ಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕ್ಷಣಿಕಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಭಾವಾವಚ್ಛೇದಕಕ್ಷಣಾತ್ ಇತರಕಾಲೇ ಸಹಕಾರ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವೇ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಸರ್ವದಾ ಕಾರ್ಯಜನಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷಣಿಕಸ್ತು ಯೋ ಜನಕ ಇತಿ ।
ಯಃ ಕ್ಷಣಿಕೋ ಜನಕಃ ಸ ತು ಭಾವಃ ತಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಸದಾ ಕಾರ್ಯಜನ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಮಯುಕ್ತಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ।
ಸಹಕಾರಿಲಾಭೇ ಧೂಮಜನಕತ್ವಮ್ ಅಲಾಭೇ ಚಾಜನಕತ್ವಮಿತ್ಯಂಗಾರಾವಸ್ಥಾಗ್ನಿಕ್ಷಣೇ ದೃಷ್ಟಂ ಯತ್ ತನ್ನಿತ್ಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿತ್ಯವತ್ಕಾರ್ಯಜನ್ಮೈವೇತಿ ಇದಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಾವೇವ ಕಾರ್ಯಜನ್ಮೇತಿ ಏತಾವನ್ನ ತು ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ –
ಕಿಮತ್ರಾಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸತಿ ನಿಯಮ ಇತಿ ।
ಸಹಕಾರಿಣಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮೇ ಸತಿ ಸಹಕಾರಿನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಕಾರಣೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮೇ ಸತಿ ಉಪಾದಾನಕಾರಣವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾ ದೃಷ್ಟೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಹಿ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।
ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ।
ಉಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯಮ ಇತಿ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪೇಕ್ಷೇತಿ ।
ಉಪಕಾರಕಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಗ್ನಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಧೂಮಕಾರಣತ್ವಂ ಯೇನಾಂಗಾರಾವಸ್ಥಾನೇ ಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಸಹಕಾರ್ಯಲಾಭೇಽನುತ್ಪಾದಕತ್ವಮುಚ್ಯೇತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಹಿತಾಗ್ನಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಕಾರೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನ ತು ಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಗ್ನಿವ್ಯಕ್ತೇರೇವೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧೌ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಂಗೀಕಾರೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾಯ ಕಾರಣೋಪಾದಾನಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೋಪಾಧೌ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸಹಕಾರಿಣಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ಸಮರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಾಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಉಪಾದಾನಕಾರಣೇನ ಶಕ್ತೇನ ಪ್ರಸಹ್ಯ ಜನನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇವ ಸಾಧಯತಿ -
ತಥಾಹಿ ಹೇತುಪರಂಪರಾಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕ್ಷಣಾದುತ್ತರೋತ್ತರಕ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ ತ್ವಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪೇಽತಿಶಯಜನಕತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಸ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಪತನಕಾಲೀನಕಾಕಸಂಬಂಧಸ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಪತ್ತಿಸಮಯೇ ಸಹಕಾರಿಸನ್ನಿಧಾವಪಿ ನ ಸಹಕಾರಿಣ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಬೌದ್ಧಃ ಚೋದಯತಿ -
ಕಾಕತಾಲೀಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಕಾಕಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಪತನಾಭಾವಾಖ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ , ಇಹ ತು ಸಹಕಾರಿಕಾಷ್ಠಾಭಾವೇ ಧೂಮಾಖ್ಯಕಾರ್ಯಾಭಾವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕಾದಪೇಕ್ಷಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಅಸಂಬದ್ಧಮೇತಚ್ಚೋದ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹಾರತ್ವೇನ ಚ ಕಾಕತಾಲೀಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಗ್ರಂಥೋ ಯೋಜ್ಯಮಿತಿಯೋಜ್ಯಃ ।
ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮೇಽಪಿ ಸಹಕಾರಿಣೋಽನಪೇಕ್ಷಾ ಚೇತ್ಕಾರಣೇಽಪ್ಯನಪೇಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಾಮಗ್ರೀಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಕುತೋಽವಗಮ್ಯಅವಗಮ್ಯತ್ವಮಿತಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ನಿಯಮಾದಿತಿ ।
ನ ವಿಶೇಷಂ ಪಶ್ಯಾಮ ಇತಿ ।
ಅತೋ ನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾತ್ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಥಾಯಿಸರ್ವಗತಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಾಖ್ಯಾಹಂಸಂವೇದನಸ್ಯ ನೀಲಾಭೇದೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾತ್ ಸ್ಥಾಯ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿನೀಲಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾದ್ಭೇದೇನಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ನ ಮಾಹಾಯಾನಿಕಪಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತದೇವಮಹಂಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಆತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗ್ರಾಹಕಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅಹಂ ಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರದ್ವಯಂ ಕ್ಷಣಿಕಜ್ಞಾನಂ ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಸ್ಥಾಯಿನಸ್ಥಾಯಿನ ಇತ್ಯಾತ್ಮ ಇತಿಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕರೂಪಾನುಭವಾದಿತಿಏಕರೂಪೋಽನುಭವಾದಿತಿ ।
ಅನುಭವಾತ್ಮೈಕರೂಪಾನುಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯವ್ಯಂಜಕತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ ಸರ್ವತ್ರ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನಾನುಮೇಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯಂಜಕತ್ವೇನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಸ್ಯ ಕಾರಕತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮನುಮಾನಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಾಕಾರತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಲಿಂಗಾದೀನಾಮೇವೇತಿ ।
ಕುತಶ್ಚಿತ್ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯವಿನಾಭಾವನಿರ್ವಾಹ್ಯನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಾರಪ್ರದತ್ವೇನ ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇ ಜನಕತ್ವಂ ವ್ಯಂಜಕತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇದಾನೀಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ವ್ಯಂಜಕದರ್ಪಣಸ್ಯ ಬಿಂಬಾದನ್ಯದೇಶಸ್ಥತ್ವವಚ್ಚೈತನ್ಯವ್ಯಂಜಕಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾದನ್ಯದೇಶತ್ವಂ ಭವೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧ್ವನಿವದ್ವ್ಯಂಗ್ಯಸಂಶ್ಲಿಷ್ಟತಯಾ ಉಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ನ ಭಿನ್ನದೇಶತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಿದಂ ಚಿತ್ಸಂವಲಿತತ್ವೇನೇತಿ ।
ಶಾರೀರಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕೋಪಾಧಿಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವರ್ಣಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತತ್ರ ಕಥಮಹಂಕಾರಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹಂಕಾರಾತ್ಮತಯಾ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮತಯಾ ವಾ ಅವಸ್ಥಿತಾ ಅವಿದ್ಯೈವಾತ್ಮೋಪಾಧಿಃ, ತದುಪಹಿತಸ್ಯೈವ ಜಾಗ್ರದಾಜಾಗ್ರತಾದಿಷು ಇತಿದಿಷು ಬಾಹ್ಯಬಹುವಿಧೋಪಾಧಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತೋಽಯಂ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಪುನರೇವಂಭೂತ ಇತಿ ।
ಗತಾಗತಮಾಚರನ್ನಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿನಾಪ್ರತಿಬದ್ಧಪ್ರಕಶ ಏವ ಬಾಹ್ಯಬಹುವಿಧೋಪಾಧ್ಯುಪರಕ್ತಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದ್ವಿತೀಯರೂಪಸ್ಯಾಚ್ಛನ್ನತ್ವಾತ್ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಜೀವ ಇತಿ ।
ತೇಜೋರೂಪಾಂತಃಕರಣೇನ ಐಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸವಂತ್ವಾತ್ ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇಽಜ್ಞಾನೈಕ್ಯೇನ ಅಧ್ಯಸ್ತಂ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಪ್ರಾಪ್ರಜ್ಞ ಇತಿಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಶರೀರೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸವದ್ರೂಪಮಾಹ -
ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಐಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತಂ ರೂಪಮಾಹ -
ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ಯಾಂ ಶೇತ ಇತಿ ಪುರುಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಾಂತರ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾತ್ಮರೂಪಮಾಹ -
ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತಿ ।
ಪಂಚಕೋಶೇಷುಪಂಚಕೋಶೇ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬತಯಾ ಕೋಶಜ್ಞ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚ ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಪೇಯೇತಿಯಾಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಂ ಸಂಪಾದಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಮನಪೇಕ್ಷಿತಮಪರೋಕ್ಷತ್ವಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾನಅಧಿಷ್ಠನತ್ವಯಾಲಮಿತಿತ್ವಾಯಾಲಮಿತ್ಯಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಸಾಧನಾರ್ಥಮಾಹೇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಸಾಧನಾರ್ಥಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯ ಆತ್ಮಾ ಕಥಮಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಕಾಲೇ ಪ್ರಮಿತಿವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಸಂಬಂಧಿತಯಾ ವಿಷಯಪ್ರಮಿತ್ಯೋರಿವ ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇ ಆತ್ಮಾಂತರಸಿದ್ಧೇನೇವ ಮಯೇದಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಾವಭಾಸೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಾಶ್ರಯತಯಾನಾತ್ಮನೋ ಪರೋಕ್ಷಪರೋಕ್ಷಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸಂವೇದ್ಯಜ್ಞಾನೇನೈವೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣೇತಿ ।
ಆತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವ ಇತಿ ।
ವಿಷಯಾನುಭವಕಾಲಾತ್ ಭಿನ್ನಕಾಲತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನದ್ವಯೋತ್ಪಾದ ಇತಿ ।
ನಿರವಯವಸ್ಯೈಕವಿಷಯೇ ಭಿನ್ನವಿಷಯೇ ವಾ ಯುಗಪದ್ ಜ್ಞಾನದ್ವಯೋತ್ಪಾದ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪತ್ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಪರಿಣಾಮದ್ವಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಹ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।
ಅವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಗಮನದ್ವಯಸ್ಯೈಕಕರಣಸಾಧ್ಯತ್ವಾವಿರೋಧೋಽಸ್ತಿ, ಗತಿಗಾಯತ್ಯೋಸ್ತು ಭಿನ್ನೇಂದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಅವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಣಾಮೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಯೌಗಪದ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ವಿರುದ್ಧತ್ವಮಯೌಗಪದ್ಯೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕಮಪಿ ನ ಭವತೀತಿ ।
ಯೌವನಸ್ಥಾವಿರಹೇತುರಿತ್ಯತ್ರಪರಿಣಾಮ ? ...... ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ಪರಿಶೇಷಾತ್ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಅತೋ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮಾರೋಪಿತತ್ವಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಯಮಹೇಯೋಽನುಪಾದೇಯ ಇತಿ ।
ಅತಃ ಸರ್ವಬಾಧಾವಧಿತ್ವಂ ಸರ್ವಾರೋಪಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಾನೋಪಾದಾನಾವಧಿರಿತಿ ।
ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವೇತಿ ।
ನ ತ್ವಹಂಕಾರೇಣ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಪ್ರಯೋಗಿತಯೇತಿ ।
ಆರೋಪ್ಯೇಣ ಸಮಾನೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮೇಯತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಪರೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅಥವೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತಯಾ ಮನೋಮಾತ್ರಗಮ್ಯತಯಾ ವಾ ಅಪರೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರನೀಲಮ್
ಇಂದ್ರನೀಲಮಿವ ನೀಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಗತಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅನ್ಯಚ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ ।
ರೂಪೇ ಪ್ರವೃತ್ತನಯನಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಾ ರೂಪೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಾಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಆಕಾಶಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಜಾನತೇತಿ ।
ಅನರ್ಥಹೇತುನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜಾನತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತಯಾ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಚೇತಿ ।
ಏತದ್ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅಧ್ಯಸ್ತಾತದ್ರೂಪೇತಿ ।
ಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾದೇವಾತದ್ರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಹುರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಕೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವದಂತೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರಾದೇರವಿದ್ಯಾತ್ವಮಾಹುರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಹಂಕಾರಾದೀನಾಮವಿದ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ಚೇತ್ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ತ್ವನರ್ಥಂ ಹೇತ್ವಹಂಕಾರಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಾಯೇತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಕೇವಲಾವಿದ್ಯಯಾ ಅನರ್ಥಕರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪುರುಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಃ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದ್ದೇಹಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನರ್ಥಕರತ್ವಾದೇವ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಾದನರ್ಥಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಾಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇಽವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ಪಶ್ಚಾದುಪಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನೈತತ್ಸಾರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯೇತ್ಯೇವೋಚ್ಯಮಾನೇ ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಾಯೇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೋಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯೇತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕಸೂತ್ರತ್ವಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಯೋಗಿತಯಾನರ್ಥಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಾಯೇತ್ಯುಜ್ಞಾನೇಪೇತ್ಯುಪಕ್ಷಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃಪಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತದಾಹೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವೇ ತಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯಾನರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಸತ್ಯತಯಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವಾತ್ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಫಲತಯಾ ಆಗಚ್ಛತಿ ತತ್ಫಲಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸಂಬಂಧಾಭಾವ ಏವೋಚ್ಯತೇ ।
ಅಸತ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಫಲಂ ನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಭಾವೋಕ್ತ್ಯಾ ತದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅವಾಸ್ತವಮನರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯೇತೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಯತ್ ಸೂತ್ರಿತಂ ತತ್ ಹೀಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಸಂಕೀರ್ತನಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಸದ್ಭಾವಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣಕಥನೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಏವಂ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಿದ್ಧವದುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸಂಭಾವಿತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕ ಬಂಧಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಾತ್ ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧವದಿತಿ । ವಿಷಯಾದಿಸಾಧನಾಯ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತಮಧ್ಯಾಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತರೇತರವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಇತರೇತರಾಧಿಷ್ಠಾನಅಧಿಷ್ಠಾವಂತಮಿತಿವಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಸದ್ಭಾವನಿಶ್ಚಯಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ದೇಹಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸದ್ಭಾವಸಾಧಕಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನಾತ್ಮನೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸಃ ಕೃತಃ । ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಪರತ್ವಾತ್ । ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಪರಮೋಕ್ಷಪರಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
`ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇ'ತೈ೦ಉ೦ ೨ - ೧ತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಾಯಕಪ್ರತಿಷೇಧಕಪದಯೋರಭಾವಾತ್ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ಯಾಜ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅತಃ ತಾದೃಶವಾಕ್ಯಾನ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಮೋಕ್ಷಪರಾಣೀತಿ ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಂ ಪೃಥಕ್ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಂ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಜಾತಮಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಶ್ನವಿಷಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಬಾಢಮಿಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿ ಇತಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿದರ್ಶನೀಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ನಿದರ್ಶನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿತ್ಯಾದೇರಾಕ್ಷೇಪರೂಪಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪ್ರಮಾತಾರಮಾಶ್ರಯಂತಿ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಮಂತಮಾಶ್ರಯಿತುಂ ಯೋಗ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾಹಂಕಾರಾತ್ಮಸಂಪಿಂಡಿತೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅಥವಾ ಕಥಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವದುಪಾದಾನತ್ವೇ ಕಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ತದಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಶಬ್ದೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದೇನ ಚ ಜ್ಞಾನಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ।
ಉಚ್ಯತೇ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಮರ್ಥಾಪತ್ತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾನುಮಾನಪ್ರದರ್ಶನಾಯಪ್ರದರ್ಶನತಯೋಃ ಇತಿ ತಯೋಃ ಸಾಮಗ್ರೀಭೂತವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ದೇಹೇತಿ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಏಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಸದಾ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಹೀನತ್ವಾದೇವ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ದೇಹ ಇತಿ ।
ದೇಹೇಽಹಮಭಿಮಾನಃ ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ಮಮಾಭಿಮಾನ ಇತಿ । ಯತೋಽತೋಽಭಿಮಾನಭಾವೇ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಪದೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಕರಣೇಷು ಮಮಾಭಿಮಾನ ಉಕ್ತೇ ಕಿಮಾದಿಶಬ್ದೇನ ಅನುಮಾನಾದಿಕರಣೇಷ್ವಪಿ ಮಮಾಭಿಮಾನ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಕರಣಗೋಲಕೇಷ್ವಿತ್ಯಾಹ –
ಆದಿಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಉಪಚಯಾಭಿಧಾಯಿದಿಹಧಾತೋಃ ದೇಹಶಬ್ದೋ ನಿಷ್ಪನ್ನಃ, ಅತೋ ದೇಹಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಘಾತೇ ನ ಕದಾಜಿದಪ್ಯಹಮಭಿಮಾನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ದೇಹಶಬ್ದೇನಾವಯವ್ಯಭಿಮತಶಬ್ದೇನಾವಾಪ್ಯಭಿಮತ ಇತಿ ಇತಿ ।
ಅಂಗುಲ್ಯಾದೀನಾಮೇಕಾಂಗಏಕಾಂಗಚ್ಛಿನ್ನೇ ಇತಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಪೂರ್ಣಾವಯವಿನಾಶಾತ್ ನ ಭವೇತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನಹಮಭಿಮಾನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಶಿರಸಶಿರಸ್ಕೃತೇತಿಸ್ಕತಾ ಪ್ರಾಯಶಸ್ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವೇ, ಪ್ರಯೋಜಕನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಾಧಾರತ್ವಂ ಶರೀರತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಅತೋಽವಯವೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಸ್ಮಿನ್ ಛಿನ್ನೇಽಪಿ ಸಶಿರಸ್ಕೇಸಶಿರಸ್ಕಮಿತಿ ದೇಹೇಽಹಮಭಿಮಾನಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ - ಸಶಿರಸ್ಕ ಇತಿ । ಸಶಿರಸ್ಕದೇಹೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಮನುಷ್ಯಾಪಂಚಪಾದ್ಯಾಂ ತು ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದೀತಿ ಅಸ್ತಿದೀತಿ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಕೇವಲೇ ದೇಹೇ ಅಹಮಭಿಮಾನೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರುಕ್ತಃ । ಯುಷ್ಮಾಭಿರ್ಜಾತಿಸಂಭಿನ್ನದೇಹೇಽಹಮಭಿಮಾನಃ ಕಸ್ಮಾದುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೈರಪ್ಯಹಮಭಿಮಾನಯೋಗ್ಯಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟದೇಹೇಽಹಮಭಿಮಾನ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಶರೀರಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಕೇವಲದೇಹೇಽಹಮಭಿಮಾನಾಭಾವೇನ ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟೋಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟಪ್ಯಭಿಮಾನ ಇತಿಽಭಿಮಾನ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಾತಿವಿಶಿಷ್ಟದೇಹೈಕ್ಯಾದೇಹೈಕ್ಯಾನ್ವಾಧ್ಯಸ್ತೇತಿಧ್ಯಸ್ತಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಮಾತ್ಮಾನಮನುಭೂಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಸ್ವಸಾಕ್ಷಿಕಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಏಕಾಧಿಕರಣಚೈತನ್ಯ ಇತಿ ।
ಜಾತಿವಿಶೇಷೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾಪನ್ನಚೈತನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಕರ್ತಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನರೂಪಾಧ್ಯಾಸವಾನ್ , ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಾತ್ । ಯಥೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾನುಮಾನಮತ್ರಾಭಿಪ್ರೇತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನರೂಪಾಧ್ಯಾಸಮಂತರೇಣಾನುಪಪನ್ನೋಽಧ್ಯಾಸಂ ಕಲ್ಪಯತಿ, ಅಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಾತ್ । ಯಥೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವಾತ್ರದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೇಽಪೇಕ್ಷತೇ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಣಾಂ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಸ್ವತ್ವೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ಸ್ವಸ್ವಾಭಿಭಾವಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಭಾವಾದಿತ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ । ಸುಷುಪ್ತೇ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಸಂಗಪರಿಹಾರಾಯ ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ವಿನಿಯೋಜ್ಯವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಾಖ್ಯಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ಕಶ್ಚಿದಾಹ –
ಆತ್ಮೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮಿತಿ ।
ಯದಿ ದೇಹಾದೇರಾತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧ ಆತ್ಮೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ದೇಹಾದೀಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವದೇಹಂ ಪ್ರತಿ ಯಥೇಷ್ಟವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಂ ತೇನ ದೇಹಾದಿನಾ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಬಂಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತತ್ಸಂಬಂಧಮೂಲೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚೋತ್ತಿಷ್ಠಾಮೀತಿ ।
ಭೃತ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಸ್ವಾಮೀಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿನಃ, ಅತೋ ಭೃತ್ಯಾದಿಶರೀರೇಣಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚ ಭೃತ್ಯಾದಿಷು ತದಸ್ತೀತಿ ।
ಅವ್ಯವಧಾನೇನೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಃ । ಭೃತ್ಯದೇಹಸ್ಯ ತು ಸ್ವಾಮೀಚ್ಛಾಪೂರ್ವಕಪ್ರೇರಣಾನಿಮಿತ್ತಭೃತ್ಯೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮೇವೇತಿ ನಾವ್ಯವಧಾನೇನೇಚ್ಛಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಮಿಥ್ಯಾ, ಮುಖ್ಯಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯದೇಹಾದೌ ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಾತ್ ನ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ಗೌಣಾತ್ಮಪುತ್ರದೇಹಗತದಾಹಚ್ಛೇದಾದಿನಿಮಿತ್ತವ್ಯಥಾನುಸಂಧಾನಾಭಾವವತ್ ಸ್ವದೇಹಗತದಾಹಚ್ಛೇದಾದಿನಿಮಿತ್ತವೇದನಾನುಸಂಧಾನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನುಸಂಧಾನಸದ್ಭಾವಾದೇವಾಹಮಿತ್ಯನುಭವೋ ಮುಖ್ಯದೇಹೈಕ್ಯವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಭಾವಾನೇವೇತಿಭವಾನೇವಾತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸಮೂಲೈವೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಇಚ್ಛಾಪೀತಿ ।
ತವಾಪ್ಯಪರಿಣಾಮಿನ ಆತ್ಮನಃ ಕಥಮಿಚ್ಛಾರೂಪಪರಿಣಾಮ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಮಮೋಪಪನ್ನಸ್ತವ ತು ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಪರಿಣಾಮ್ಯಂತಃಕರಣಸಂವಲಿತೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾಧ್ಯಾಸಮೂಲೈವ ಇಚ್ಛೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾಹ -
ತಥಾ ಚಾನುಭವ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಮದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ನಾಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರಾದಿಸಂಪಿಂಡಿತಾತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತೇನ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾತೃಶಕ್ತಿಸನ್ಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಮದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ತು ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಶಕ್ತಿಮಾತ್ರಮಪ್ಯಮಪ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರೇಪಿಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರಸಂಪಿಂಡಿತಾತ್ಮನಿ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಸಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾಹಂಕಾರಾತ್ಮಸಂಪಿಂಡಿತೋಪಾದಾನತ್ವೇ ಕಾರಣದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಮಿತಿ ।
ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧನಿಮಿತ್ತಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನೇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಯಾನುತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಿಂ ವಿದಧತಾಮಿತಿ ।
ನ ವಿಪರ್ಯಯರೂಪಮಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಬಾಧಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಮರ್ಥರೂಪಸ್ಯ ಬಾಧಾನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಮುಖೋಪದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸಮರ್ಥವಸ್ತುಬೋಧಕತ್ವಲಕ್ಷಣಬೋಧಕತ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಿಧಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತನ್ಮುಖಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕಾರೋಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ದೋಷರೂಪತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಹಂಕಾರಾತ್ಮಸಂಬಂಧತದ್ರೂಪೋತ್ಪಾದನದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣತ್ವಾತ್ ದೋಷತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ । ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣೇ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವಃ ಕಾಚಾದೇರ್ದೋಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ದೋಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಅದೋಷತ್ವಾತ್ಅದೋಷತ್ವಾಕಾರಣೇತಿ ಕಾರಣಗತಸ್ಯೈವ ದೋಷತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಮನಾದೃತ್ಯ ಆಗಂತುಕಸ್ಯ ದೋಷತ್ವಂ ನ ನೈಸರ್ಗಿಕಸ್ಯೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನ ಚ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣ ಇತಿ ।
ಅನ್ನಪಾನನಿಷ್ಯಂದ ಇತಿ ।
ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾತ್ಮನಾ ನಿಷ್ಯಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಬರಭಾಷ್ಯವಿರೋಧೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅನೈಸರ್ಗಿಕಂ ಚ ದೋಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಏತದತ್ರ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿವೇಕಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಮೂಲತ್ವೇಽಪಿ ನ ವಿವೇಕಿವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಮೂಲ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಇತಶ್ಚೈತದೇವಮ್ ಇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ವಿವೇಕಿವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಮೂಲಃ, ಅಧ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕವ್ಯವಹಾರಸಮಾನವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ , ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರವತ್ ಇತ್ಯನುಮಾನಮ್ । ತತ್ರ ಪಶ್ವಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಅಧ್ಯಾಸಮೂಲತಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಾನುಮಾನೇ ಹೇತುಭೂತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ವಿವೇಕಿಷ್ವಪಿ ವೃತ್ತಿಮಾಹ –
ತದೇಕರೂಪೇತಿ ।
ವಿವೇಕಿಜನೇಷು ಹೇತುದರ್ಶನಾತ್ ಹೇತುಮಂತಮಧ್ಯಾಸಮನುಮಿಮತೇ ।
ಅತಃ ತದೇಕರೂಪೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇಽಪಿ ಅಧ್ಯಾಸಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಾನುಬಂಧಃ ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಶ್ಚಾದೀನಾಮಿತಿಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಬಾಹ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೇಹಸಿದ್ಧೇರ್ಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾತ್ಮಸಿದ್ಧೇಃ ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಭೇದಸ್ಯ ಚೋಭಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಸಿದ್ಧೇಃ ಅನುಮಾನಾಗಮಪರಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಭೇದಾಸಿದ್ಧೇಃ ಶುಕ್ತಿರಜತಯೋರಿವಾಧ್ಯಾಸಃ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರೌಢಮತಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಮನ್ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೇದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವ ಪಶ್ವಾದೀನಾಮಾತ್ಮದೇಹಪದಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿಬಾಹ್ಯಮಾನಸಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇನ ಭೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಮನುಷ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಭೇದದರ್ಶನಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ವ್ಯತಿರೇಕೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ತದನರ್ಥಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಏವಮೇವೇತಿ ।
ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಭೇದಸಿದ್ಧಿರಿವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಃ ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ಇತಿ ।
ದೇಹಾದಾತ್ಮನೋಆತ್ಮನೋರ್ಭೇದಮಿತಿ ಭೇದಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೇಹಾದಾತ್ಮನೋ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ ಗೋಪಾಲಾದಿಷು ವಿದ್ಯತೇ, ತೇಷಾಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಗೋಪಾಲಾಂಗನಾದಯಗೋಪಾಲಾಂಗನಾಯೇತಿ ಇತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಿವೇಕಗ್ರಹಃ ಕಿಂತು ಆಪ್ತವಚನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ತದಭಿಜ್ಞೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ಚೇದ್ವಿವೇಕಃ ವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇರನ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ತ ಇತಿ ।
ನಿಗಮನಭಾಷ್ಯಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಉಕ್ತಮುಕ್ತಮಿತಿಮುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿರ್ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ಸಮಾನೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಯೋಜನಾ ।
ಏವಂ ತಾವತ್ ದೃಷ್ಟವ್ಯಾವೃತ್ತಾನುವಾದ ಇತಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನೀತ್ಯುಕ್ತಾನುವಾದಃ - ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಶಂಕಾಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಏವಂ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣವ್ಯವಹಾರ ಇಂದ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ತು ದೇಹಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ವಚಸ್ಯ ಭೂಮಾವುಪ್ತಬೀಜಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವವತ್ ಗೋಲಕಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯತ ಏವ ದೇಹಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ತಾನಿ ಚ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಶೂನ್ಯಾನೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಗೋಲಕಪ್ರದೇಶೈರೇವ ಅಲಂ, ಮಾಸ್ತು ದೇಹ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉತ್ಪಾಟಿತಗೋಲಕಪ್ರತಿಷ್ಠೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ದೇಹಾಂಶಭೂತೇ ಗೋಲಕ ಏವಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ -
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಚ ದೇಹ ಇತಿ ।
ದೇಹಾಂಶಭೂತಗೋಲಕಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ನ ತಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಅಧ್ಯಸ್ತದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಾ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರೋಪಾದಾನಂ ನ ಭವತಿ । ಕಿಂತು ಆತ್ಮೈವೋಪಾದನಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಸ್ತು ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತೇನೇತಿ ।
ಅನುಭವಾರೂಢಮಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯೋಽಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಧ್ಯಸ್ತದೇಹಾದಿಸಂಪಿಂಡಿತಾತ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯತೋಽಪೀತಿ ।
ಸಮಾನವ್ಯವಹಾರಾಖ್ಯಕಾರ್ಯತೋಽಪಿ ಅಧ್ಯಾಸಸದ್ಭಾವಮಾಪದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪನ್ನಾತ್ಮೇತಿ ।
ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಖ್ಯಯಾಗಾದಿಕರ್ತವ್ಯಜ್ಞಾನತನ್ನಿಮಿತ್ತಯಾಗಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಾಪ್ರವೃತ್ತದಾವಾತ್ಮನ ಇತಿವಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಜ್ಞಾನಮಭ್ಯನುಜಾನಾತಿ । ಅಭ್ಯನುಜ್ಞಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನು ಫಲನೈಯಮಿಕೇತಿ ।
ತತ್ರ
ಫಲಚೋದನೇತಿ ।
ಪಶುಕಾಮೋ ಯಜೇತ, ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಚೋದನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಯಮಿಕಚೋದನೇತಿ ।
ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾದಿಚೋದನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಮಿತ್ತಿಕಚೋದನೇತಿ ।
ಗೃಹದಾಹವಾನ್ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿ ಚೋದನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಸುಖತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ ಲಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿಭಾವಃ ।
ಯಥಾ ಚ ಏತದೇವಮಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತದ್ ‘ಏಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತ್ಬ್ರ೦ಸೂ೦ ೩ - ೩ - ೫೩’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರೇ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಮ್ , ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮನಂಗೀಕುರ್ವತಾಂ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ನ ವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತು ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾಸಿದ್ಧೇಽವಿರುದ್ಧೇ ಚಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದ್ಬಲೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರೇ ಕಾಲಾಂತರೇ ದೇಹಾಂತರೇಣೋಪಭೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾಖ್ಯಫಲಸ್ಯ ಸಾಧನಯಾಗವಿಧೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾರ್ಥಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾಪೇಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ತಮಭ್ಯನುಜಾನಾತೀತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ತಥಾಪೀತಿ ।
ವಿಧಿನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ । ಅತಃ ವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾ ಸತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾಪಿ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತದಭಾವಾತ್ ನ ವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಾಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ವಿಧಿವೃತ್ತೇತಿ ।
ವಿಧೌ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಮೀಮಾಂಸಾ, ವಿಧಿವೃತ್ತವಿಷಯಾ ಮೀಮಾಂಸಾ, ವಿಧಿವೃತ್ತಮೀಮಾಂಸೇತಿ ವಾ ನಿರ್ವಾಹಃ ।
ವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯಾಸೂತ್ರಿತಸ್ಯ ಚ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋರಿತಿ ।
ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಕಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಚೋದನಾಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನೋಚೋಪನ್ಯಸ್ಯೇತಿಪನ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂ ಚೋದನಾಯಾಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಬಾದರಾಯಣಸ್ಯ ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಸಾಧಾರಣಹೇತುಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಮಂತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಮಣ್ಯಮನುಸೃತಂ ಮನ್ವಾನೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ತತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಮಿತ್ತಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾಪಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣಾನುಮತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ ಇತ್ಯತೋ ನ ನಿರ್ಮೂಲಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಾಧನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನಾಂ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಠಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾತ್ ತದ್ಬಲಪ್ರಾಪ್ತಸ್ವರ್ಗಾದಿಭೋಕ್ತ್ರಾತ್ಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ, ನ ವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ಅಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಾತ್ಮಾನಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ಕಥಂ ನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾಪಿ ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ ನಿರ್ಣಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ‘ಚೋದನಾ ಹೀ’ತಿ ।
ಚೋದನಾಶೇಷತ್ವೇನಾಪಿ ಇತಿ ।
ಚೋದನಾಸನ್ನಿಧಿಪಠಿತಾರ್ಥವಾದಾದೀನಾಂ ಚೋದನಾಶೇಷತ್ವಾತ್ ಶೇಷಗತಭೂತಾದ್ಯರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಶೇಷಿಣ್ಯುಪಚರತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ ।
ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽವಗಚ್ಛತೀತ್ಯಸ್ಮಾಭಿರ್ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸೂಚನದ್ವಾರೇಣ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಪಿ ಅನುಮತಶ್ಚೇತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಸಮನ್ವಯವಿಚಾರೋಽಪಿ ಸೂಚನೀಯ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚ ಸ್ವರೂಪಾವಗಮ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚೋದನಾಶೇಷಭೂತಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾತ್ಮನಿ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ವೇತಿ ।
ಏಕರಸಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ಸಂಸೃಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಯೋಗಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿ ಅಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ ಫಲಸ್ಯೈವ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಫಲೇ ಚ ಜೈಮಿನೇಃಜಯಿಮಿನಿನಃ ಇತಿ ಪ್ರಯತ್ನಾಭಾವಾತ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾ ನ ಮೀಮಾಂಸಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಮಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ ಚೇತ್ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಯತ್ನೋ ಯುಕ್ತೋ ಜೈಮಿನೇರಿತಿ, ನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಭಗವಾನ್ಸ್ತು ಪುನರಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಫಲರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ಭೋಕ್ತಾರಮ್ ಅಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ । ನ ಸ್ವರ್ಗಫಲಂ ತದಪೇಕ್ಷಿತಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇತಿತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧಿರಹಿತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಾಧಿತೇ ವಿಧಿರಹಿತಮಂತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತದರ್ಥಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ಸಿದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಚ ದೇಹಾಂತರೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಃ ಸ್ಥಾಸ್ಯತೀತಿ ।
ಸ್ಥೀಯತಾಂ ನಾಮ ಸ್ವರ್ಗಃ, ಸ್ವರ್ಗಾಖ್ಯಲೋಕ ವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ದೇಹವಿಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾದೇಹವಿಲಕ್ಷಾತ್ಮನ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ, ವರ್ತಮಾನಶರೀರೇಣೈವಾರ್ಜುನಾದೀನಾಂ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ನಾಪೇಕ್ಷಾ ತಥಾಪಿ ತತ್ಸ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇರಪಿ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ವರ್ತಮಾನದೇಹೇನ ಸಹ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ ತದುಪಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದೇಹವಿಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚ ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಿದ್ಧೇರ್ಬಾದರಾಯಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮವಿಚಾರಃ ಪಿಷ್ಟಪೇಷಣಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ದೇಹಸ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ಚಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನ ಕೇವಲಮಾಗಮೇನ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವೇತಿ ನಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಅತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾವಿತಿ ।
ತೇನೇತಿ ।
ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಫಲೇನ ವಿಚಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿನಾಪಿ ತೇನೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ವರ್ಗಾಸ್ವರ್ಗಾವನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮಿತಿದ್ಯನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಾ ವಿನಾಪಿ ವಿಧಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತಿ ತು ತತ್ ಇತಿಅಸ್ತಿ ತು ತದ್ಭೂತಯ ಇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿರ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತೇನ ವಿನೇತಿ ।
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಾ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಮಹಂರೂಪಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾತ್ಮರೂಪಾತ್ ಅಭಿನ್ನಮುತ ಭಿನ್ನಮ್ , ಯದ್ಯಭಿನ್ನಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದೇವ ನ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಂ ಭವತಿ । ಭಿನ್ನಂ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತಃ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಂ ತದಿತಿ ।
ಅಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಮಿತ್ಯಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ಇತಿ ।
ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮತತ್ವಮಸಂಸಾರೀತಿ ಹೇತ್ವಭಿಧಾನೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತತ್ವಸ್ಯಾಅತೀತತ್ವಸ್ಯಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಖ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ಅಶನಾಯಾದ್ಯುಪಪ್ಲುತೋ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಮಲಭಮಾನಃ ಆತ್ಮಯಾಥಾತಥ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಿಮಲಭಮಾನಃ ।
ಪಶ್ಯತೀತಿ ।
ಅತೋ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸಂಸಾರಮಿತಿರಸಾಂತರಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾಭಾನೇಇತಿ ಅಪೂರ್ಣಂ ದೃಶ್ಯತೇವರ್ಣಾಂತರೇ ಅಹಮುಲ್ಲೇಖಮಹಂಕಾರಾತ್ಮಸಂಪಿಂಡಿತರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಪ್ರಮಾಣೋಪಸಂಹಾರಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿಪ್ರಮಾಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧೇಃ ಬೋದ್ಧಾರಮಧಿಕಾರಿಣಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶಬ್ದೈರನುವದನ್ ಆಗಮೋಽಪಿ ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರೈಕ್ಯಾವಭಾಸಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತದೇವ ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಸ್ನಾತ್ವೇತಿ ।
ಗೃಹಸ್ಥೋ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಯೋಗಾಮಯಾವೀ ಉಜ್ಜ್ವಲಾಮಯಾವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಭಾಷ್ಯೇ ಪರತ್ರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇಕೇನ ಪರಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ತು ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ ಇತಿ ಪರಶಬ್ದದ್ವಯೇನ ಲಕ್ಷಣಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಃ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಭಾಷ್ಯಾಂತೇ ಪರಶಬ್ದದ್ವಯೇನೋಕ್ತಂ ಲಕ್ಷಣಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಂತಗ್ರಹಣಂ ಕರೋತಿ ।
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಇತಿ ।
ಸಿಂಹೋ ದೇವದತ್ತ ಇತಿವತ್ ಗೌಣಾವಭಾಸಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ನಿರುಪಚರಿತಮಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣತ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾತ್ ಅಂತಃಕರಣಾತ್ ಪ್ರತೀತಿತೋಪ್ರತೀತಿತೇತಿ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ ಪುತ್ರಾದಿರಿತಿ ಭೇದಾದಾಹ -
ಕಸ್ಯ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋಽಸ್ಮದರ್ಥಃ ಚೈತನ್ಯಮ್ , ಪ್ರತೀತಿತೋಽಸ್ಮದರ್ಥಃ ಅಂತಃಕರಣಾದಿರಿತಿ ಭೇದಾದಾಹಭೇದಾನಾಹ ಇತಿ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಮದರ್ಥ ಇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಅತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಯುಷ್ಮದರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅನಿದಂ ಚಿತಿ ಇತಿ ।
ಅನಿದಂ ಚಿತಿ ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇಽನಿದಂ ಚಿತ್ಯನಿದಂ ಚಿದ್ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತಿಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ।
ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ।
ತದಾಹೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಉಕ್ತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಭಾಗಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಹಸ್ತಾದ್ಯಂಗೇಷು ಛಿನ್ನೇಷು ನಾಸ್ತಿ ಛಿನ್ನಹಸ್ತೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ । ಅತೋ ನ ಮುಖ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಛಿನ್ನಹಸ್ತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಬಾಹ್ಯಪುತ್ರಾದಿಗತ ಧರ್ಮಾಂತರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಯಥಾ ಬಾಲಕ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಮಾತುಲಾದಿನಾ ಪುತ್ರೇ ಪೂಜಿತೇ ಅಹಮೇವ ತ್ವಯಾ ಪೂಜಿತ ಇತಿ ರೀತ್ಯಾ ಆಶಂಕ್ಯಾಹ -
ವಸ್ತ್ರಾಲಂಕಾರಾದಿನಾ ಇತಿ ।
ಪುರುಷಾಂತರೇಣ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಉಪನಯನಾದೌ ಕೃತೇ ಯಥಾ ಅಹಮುಪನೀತ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಾಭಾವಃ ತದ್ವತ್ ನ ಪೂಜಿತತ್ವಾಭಿಮಾನಃ - ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷಾಂತರಸ್ಯ ಪಿತರಂ ಪ್ರತಿ ಉಪನೇತಾಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ ಅಸ್ಯಾಪ್ಯುಪನೀತೋಽಸ್ಮೀತಿ ಅಭಿಮಾನಾಭಾವಃ । ಅತ್ರ ಪೂಜಯಿತುರಪಿ ಪಿತರಮೇವಾಪುಜಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಾತ್ ಪಿತುಃ ಪೂಜಿತತ್ವಾಭಿಮಾನ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪೂಜಯಿತಾಪೀತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಚಿತ್ತಪರಿಪಾಕಾಪರಿಪಾಕೋಪಾಕ ಇತಿಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಂತರಃ ಸ್ವರಾಷ್ಟ್ರಸಮೀಪದೇಶಾಭಿಮಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಹ್ಯಶಬ್ದಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥತಃ ಉತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸೋಪಹಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಅಸ್ಮದರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮುಚ್ಯತೇ । ವಿಷಯಭೂತೋಽಸ್ಮದರ್ಥಶ್ಚಾಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯಿಸಂಭಿನ್ನ ಏವಾನಿದಂ ಚಿದಂಶ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಸ್ಯ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮತೋಽಹಂಕಾರಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ಥೂಲಕಾರ್ಯರೂಪಾಧ್ಯಾಸಾಂತರಾನಾಸ್ಕಂದಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ , ಶುದ್ಧಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽನಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಧರ್ಮಿಣೋಽಪೀತ್ಯತ್ರ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ’ ‘ಕೃಷ್ಣಕೇಶೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಚ ಧರ್ಮಮೂಲತ್ವೇನ ಕರ್ಮವಿಧಾನಾಚ್ಚ ಧರ್ಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶ್ಚೇತಿ ।
ದೇಹಧರ್ಮಾನಿತ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯುಪಲಕ್ಷಕತ್ವವತ್ ಇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾನಿತ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮ್ಯುಪಲಕ್ಷಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಧರ್ಮಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ಅಂತಃಕರಣಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನೋರೇಕತ್ವಾತ್ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -
ಅಂತಃಕರಣಮಿತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನ ಇತಿ ।
ಕಾಮಾದೀನಾಮಹಂ ಕಾಮೀತ್ಯಾದಿಸಂಬಧಿತ್ವೇನೈವಾಧ್ಯಾಸಃ, ನ ತು ಅಹಂ ಕಾಮ ಇತ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ಮವಾಚಿತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಚಾರಃ, ಚರಣಂ ಚಾರಃ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಿಣಾಮೋಽಭಿಧೀಯತನಿಧೀಯತ ಇತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಃ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಚಾರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರೇತ್ಯುಪಸರ್ಗಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅನೇಕವಿಧ ಇತಿ ।
ಪ್ರವಿಭಕ್ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಯೋನಿಭೇದೇಷು ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಯೈರ್ನಿಮಿತ್ತಭೂತೈಃ ಕಾಮಾದ್ಯೈಶ್ಚರತಿ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಚಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾಮಾದಿರರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದೀಕ್ಷತ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷೀತಿ ಸಾಕ್ಷಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಅವ್ಯವಧಾನಮರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸಾಕ್ಷಾದವ್ಯವಧಾನಮವಭಾಸಯತೀತಿ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯೈವ ಪರಿಣಾಮವ್ಯವಧಾನೇನ ಕಸ್ಮಾತ್ ನ ಸಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಿತ್ವಾದೇವ ಪರಿಣಾಮಹೀನಾವಸ್ಥಾಂ ವಿಹಾಯ ಪರಿಣಾಮಾವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಹಾನೋಪಾದಾನಶೂನ್ಯ ಇತಿ ।
ಹಾನೋಪಾದಾನಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಕುತ ಇತಿ ಅಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅವಿಕಾರಿತ್ವೇನೇತಿ ।
ಕುತೋಽಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕೇನಾಪಿ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಸಂಗಿತಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಂಚನಪ್ರತ್ಯಗಂಚ ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕೇತಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಹ್ಯದೇಹಾದಿಷು ವಿಪ್ರಸೃತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಅನುಸಂಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಂತರಂತರನುಪ್ರವೇಶ ಭ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏವ ದೇಹಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಬಹಿರ್ಭಾವಮಾಪದ್ಯಮಾನೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಮಹಂತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇಷು ಪಶ್ಚಾದ್ವಿವೇಕಾನುಸಂಧಾನಸಮಯೇ ಆತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಬಹಿರ್ಭಾವಮಾಪದ್ಯಮಾನೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಘಟಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಾಭಾಸಸ್ತಸ್ಯ, ನಿರುಪಚರಿತಸ್ವರೂಪಸ್ತ್ವಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ -
ನಿರುಪಚರಿತ ಇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದವಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷೋ ನ ಪ್ರಕಾಶೇತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಅತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಾಕಾರೋ ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಏವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಸಾಧಾರಣಾಕಾರಃ ಸತ್ವಮ್ , ಚಿತ್ವಂ ವಿಶೇಷಾಕಾರಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣರೂಪಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಜಡತ್ವಂ ವಿಶೇಷಾಕಾರಃ ಸ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚೇಹ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ನಾಹಂಕಾರಪ್ರಮುಖ ಇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಜಡಾಖ್ಯವಿಶೇಷರೂಪಾತಿರಿಕ್ತರೂಪಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಭವಮೇವ ಅನುಸರನ್ನಿತಿ ।
ಅಹಮನುಭವಾಮೀತ್ಯತ್ರ ಅಹಂಕಾರಚೈತನ್ಯಯೋಃ ವಿದ್ಯಮಾನಮನುಭವಮೇವ ಅನುಸರನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೃಥಗವಭಾಸನಾದಿತಿ ।
ದ್ವಯೋರಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮನಾ ಅವಭಾಸನಾತ್ ನಾಧ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವತಿ । ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಗೌಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಾವವಿಶೇಷಾಭಾಸ ಇತಿಭಾಸೇಽಧ್ಯಾಸವಿರೋಧ ಉಕ್ತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಾದಿಷು ಅಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಾದಿಶಬ್ದೋ ವಿರುದ್ಧ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೈವ ಅಧ್ಯಾಸಾದೇವ ಭಾಷ್ಯೇ ಧರ್ಮಶಬ್ದ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಷು ಆತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋಪಾಧಿತಯಾ ಅನುಪ್ರವೇಶಮಾತ್ರಮೇವ । ನ ತು ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮಾಹ ಭವಾನಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಂ ಸಚಿತಿಕಮನ್ಯತ್ರ ದೇಹಾದಿಷು ಅಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಯತ್ರ ದೇಹಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತೇ ತಸ್ಯೈವ ದೇಹಾದೇರಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಮ್ ಆಪಾದ್ಯ ಅಂತಃಕರಣಂ ಸ್ವಸಂಶ್ಲೇಷಾತ್ ಚೈತನ್ಯಚ್ಛಾಯಾಭಾಜನಯೋಗ್ಯತಾಂ ದೇಹಾದೇರಾಪಾದ್ಯ ಸ್ವಯಮವಿದ್ಯಮಾನಮಿವ ತಿರಸ್ಕೃತಂ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವೇತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣೇ ಸ್ವತೋಽಧ್ಯಸ್ಯತೇ ದೇಹಾದಿಷ್ವಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಸರ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ್ರ ಸ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ಅಧ್ಯಾಸಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯೋಜಯಂತ ಇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಯೋಜಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಗಮಯತೀತಿ ಲಕ್ಷಣಾದಿಭಿಃ ಸಾಧಿತಮಧ್ಯಾಸಂ ನಿಗಮಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವೇನ ಪ್ರಥಮಭಾಷ್ಯೇ ಯೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಉಕ್ತಃ, ಸ ಇಹೋಕ್ತಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಸರ್ಗಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮಭಾವೇ ಯೋ ನ ಬುಧ್ಯತೇ ಏವ ? ಸ ನೈಸರ್ಗಿಕಃ, ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಂತಃ ಕಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಭಾವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಸತಿ ಅನಾದಿತ್ವಾದಾತ್ಮವದನಂತಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸದೃಶಃ, ನ ತು ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಮಾಹ –
ರೂಪಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ತೇನೇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಶಕ್ತೇರಪ್ಯಧ್ಯಾಸಹೇತುಕತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುಶ್ಚ ಸತ ಇತಿ ।
ಸ್ವತ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಶಕ್ತಿಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೋಷಪ್ರವರ್ತನಮಿತಿ ।
ರಾಗದ್ವೇಷಜನನೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಯ ಇತಿ ।
ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಾಖ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಹಾಣಾಯ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣ್ಯಾ ಹೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ನಿವರ್ತತಾಮಿತಿ ನ, ವ್ಯರಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಅಧ್ಯಾಸಾನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹಿ ಮನುಷ್ಯಾದೀತಿ ।
ವಿವಿಕ್ತೋಽಪಿ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾದಿತ್ವಾನಾದಿತ್ವಯೋರ್ವಿನಾಶಾವಿನಾಶಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ವಿರೋಧಿಸನ್ನಿಪಾತಾಸನ್ನಿಪಾತಯೋರೇವ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದನಾದಿರಪಿ ವಿರೋಧಿಸನ್ನಿಪಾತೇ ನಶ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಯೋರಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತೌ ಕೋ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಚ್ಛಿದ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ ಭೋಕ್ತೃತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬೀಜನಾಶೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾನವದವಿದ್ಯಾನಾಶೇಽಪಿ ಪ್ರವಾಹಾಕಾರಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತತಃ ಕಾರಣನಿವೃತ್ತಾವಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃರೂಪತಾ ಇತಿ ।
ಅಹಂಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಪರಿಕರೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಸಹಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಿಕ್ತ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಾಭಾವೇಽಪಿ ದೈವಗತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಿವಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾತ್ಮಗ್ರಾಹಿತ್ವಾತ್ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಿಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಂ ನ ನಿವರ್ತಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾನವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ನ ತೇನ ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕರಣಮಾತ್ರೇಣ ಸಹಭಾವಾದಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಾಪ್ನಸ್ವಾತ್ಮದೇಹೇತಿದೇಹಯೋರನ್ಯೋನ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಮಾತ್ರೇಣ ಸಹಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಚಾರಾದ್ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಾಂತರಮುತ್ಪನ್ನಂ ನಿವರ್ತಯೇತ್ ಇತಿ, ನಾಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಫಲಂ ಆನಂದಾವಾಪ್ತಿಃ, ನಾನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿಃ ಅತೋಽನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನು ನಿರತಿಶಯಾನಂದಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಂ ಅನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಮಹಿಮಾನಂ ಮಹದ್ರೂಪಮಿತಿ ಯದಾ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ವಕ್ತವ್ಯಂ ನ ಭವತಿ । ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋಕ್ತ್ಯಾ ನಿರತಿಶಯಸುಖಾವಾಪ್ತಿಫಲಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಕಥಂ ಫಲತ್ವೇನ ವಕ್ತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಮತ್ವಾ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೇವಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವಿತವ್ಯೇತ್ಯಧಿಕಾರೀ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕರೋತ್ಯತೋ ವಿಷಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಪೃಥಕ್ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ಅಗ್ನಿಸಂಯುಕ್ತನವನೀತಪಿಂಡಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಯಥಾ ಘೃತತ್ವಂ ಜನ್ಯತೇ ತದ್ವನ್ನಿರತಿಶಯಾನಂದಾದ್ವಯಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಆತ್ಮನಸ್ತೇನೈಕ್ಯಮನಾದಿಸಿದ್ಧಂ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ಅತೋ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಸಂಸರ್ಗಾನಂತರಮಾನಂದರೂಪೇಣ ಜಾಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತೋ ಜ್ಞಾನಸಂಸರ್ಗಾದುತ್ತರಕಾಲೀನಮಾನಂದತ್ವಂ ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನವಿಷಯೋಕ್ತ್ಯಾ ನೋಕ್ತಮಿತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆನಂದಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ವಿಷಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಉಕ್ತಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಸಾ ವಿಷಯಾದ್ ಬಹಿರಿತಿ ।
ಸಮಸ್ತಪ್ರಪಂಚಶೂನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತದೈಕ್ಯಲಕ್ಷಣವಿಷಯೋಕ್ತೌ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಯೋಜನಮಪಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ಅತೋಽನರ್ಥತದ್ಧೇತುನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಯೋಜನಮಪಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ಅತೋಽನರ್ಥತದ್ಧೇತುನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಯೋಜನಮಪಿ ನ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ಅತಸ್ತದೈಕ್ಯರೂಪವಿಷಯೋಕ್ತೌ ಸತ್ಯಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನೋಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಸ್ತು ಜ್ಞಾನೋದಯನಾಂತರೀಯಕಸಿದ್ಧಾಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನ ಇದಾನೀಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸಮೂಲಾನರ್ಥಹಾನಿಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೋಕ್ತಮನರ್ಥಹೇತುನಿವೃತ್ತೇಃ ಬಹಿಷ್ಟ್ವಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಬಂಧನಿವೃತ್ತೇಃ ಉಕ್ತಮಿತ್ಯಜಾನನ್ ಪರಮಾರ್ಥಬಂಧನಿವೃತ್ತೇಃ ಉಕ್ತಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಚೋದಯತಿ -
ಅನರ್ಥಹೇತುಪ್ರಪಹಾಣಮಿತಿಪ್ರಹಾಣಮಪಿ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದನಪೂರ್ವಕಮೇವೇತಿ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪೂರ್ವಕಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತತ್ರಾಹ –
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣೈಕರೂಪೇಣೈವ ರೂಪತ್ವಭಿಧಾನಾದಿತಿರೂಪವತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಜಗದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ನಿರಸ್ತಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಏಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಾಕ್ಯೇನ ಏಕವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಗತಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯರೂಪವಿಷಯಮಾತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾನರ್ಥಯೋಗಿತ್ವಾದೇವ ಅನರ್ಥನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ತಸ್ಯಾವಿಷಯಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಸತಿ ತಾದೃಶೇನೇತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಏಕತಾಂ ಗಚ್ಛನ್ ಜೀವಃ ಸ್ವಗತಾನರ್ಥಹೇತುಭೂತಾಗ್ರಹಣರೂಪಾವಿದ್ಯಾಮಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಂ ಚ ನಿರ್ಲೇಪಂ ನಿಶ್ಶೇಷಂ ಪರಾಕೃತ್ಯೈವ ಪಶ್ಚಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯೇನ ಮಹಾವಾಕ್ಯರೂಪಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಬಂಧನಿರಾಸಸ್ತು ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಷಯಾಂತರ್ಭೂತೋಽಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯನಿರಾಸೋ ಜ್ಞಾನನಾಂತರೀಯಕ ಇತಿ ವಿಷಯೋಕ್ತ್ಯಾ ನ ತಸ್ಯೋಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಏಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಂಚೈತದಿತಿ ।
ನಾಂತರೀಯಕತಯಾವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರಹಾಣನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ತತ್ತ್ವಾವಭಾಸವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರೋಪ್ಯಾಭಾವಜ್ಞಾನಮ್ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾರೋಪ್ಯವಿರೋಧಿಭಾವಾಂತರಾತ್ಮತಾಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನೇ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಜಾನನ್ ಅಭಾವಂ ಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿಅಭಾವಜ್ಞಾನಮೇವ ಬಾಧಕಂ ಮತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರೀಭೂತವಾಕ್ಯೇ ನಞಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ಅಭಾವಜ್ಞಾನತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅತೋ ನ ಬಾಧಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನಞಾದೇರಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನಿಷೇಧಜ್ಞಾನತಯಾ ಬಾಧಕಂ ನ ಭವತಿ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾರೋಪ್ಯವಿರೋಧಿಭಾವಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನತಯಾ ಬಾಧಕಂ ಮತ್ವಾ ನಞಾದ್ಯಭಾವೋ ನ ದೋಷಾಯೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರಾದನ್ಯಸ್ಯ ನಾಂತರೀಯಕನಿಷ್ಪತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತುಲೋನ್ನಮನವ್ಯಾಪಾರ ಇವೇತಿ ।
ಅಧೋದೇಶಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯುನ್ನಮನವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಿಷಯತಯಾ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನ ನಾಂತರೀಯಕತಯೇತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೋನ್ನಮನಕಾರಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ।
ಆನಮನಂ ಕರೋತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಭವವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಉನ್ನಮನಂ ಕರೋತಿ ಇತ್ಯನುಭವವಿರೋಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನೋದಯನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಬಂಧನಿರಾಸನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ನಿರಾಸಪ್ರತೀತಿಃ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾಪ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತೀತಿನಾಂತರೀಯಕೇತ್ಯಾಹ –
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ನಿರಾಸಃ ತಥಾ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಪೀತ್ಯೇವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಂ ನಾಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧಃ, ನಾಹಂಕರ್ತೇತಿ ನಾಂತರೀಯಕಬೋಧ ಇತಿ ವಿಭಾಗೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ನೇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಏಷೈವ ಯೋಜನಾ ।
ಶುಕ್ತಿಕೇಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಿರಾಸಂ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ಸಾಧಯತಿ -
ನ ನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನೇತಿ ?
ತತ್ರಾದಪ್ಯತಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕೇಯಮಿತ್ಯನುವಾದ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸ್ಫುರತಿ ಸತಿ ತೇನ ಸ್ಫುರಣೇನ ನ ಸ್ವಗತಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಸ್ಫುರಿತತ್ವಾತ್ , ಏವಂ ಸ್ಫುರಿತನಿವೃತ್ತೇರ್ನೇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯನುವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಜ್ಞಾನೇನಾರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ನಾಂತರೀಯಕಪ್ರತಿಭಾಸೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಅತ ಏವಾಖ್ಯಾತಪದಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭೂತಕ್ರಿಯಾಭಿಧಾಯಿತಯಾ ವಾಕ್ಯತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಸಾಧನಮಾತ್ರೇಽಪಿ ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ವ್ರೀಹಿಯವಪಶ್ವಾಜ್ಯಪಯಆದಿಸಾಧನೇಷು ಪ್ರತೀತಿ ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸಾಧನಾನಾಮನೇನ ವಾ ಅನೇನ ವಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವ್ರೀಹಿಭಿರಿತ್ಯಾದಿಪದಾಂತರಾಣಿ ಸಾಧನವಿಶೇಷನಿಯಮಾರ್ಥಾನಿ ಸರ್ವಸಾಧನಾನಾಂ ನಿತ್ಯವತ್ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಏಕಸಾಧನಾನುವಾದಮುಖೇನಾನ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ಭವಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಪದಾಂತರಾಣಿ ನಿಯಮಾಯಾನುವಾದಾಯ ವೇತಿ ।
ಉದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ -
ತಥಾ ಚಾಹುಃ - ಯಜತೀತಿ ।
ದ್ರವ್ಯದೇವತಾ ಕ್ರಿಯಾಸಮುದಾಯಮಭಿದಧಾತಿ ಯಜತಿ ಚೋದನಾ, ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾವಾಚಿಪದಂ ದ್ರವ್ಯಾದಿಕಮಭಿದಧಾತೀತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ನ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ದ್ರವ್ಯಾದಿಕಂ ನ ಸಾಧಯತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಕಥಂ ಹೀತಿ ।
ಅಯಮೇವ ಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ।
ನಿರಾಸವಿಶಿಷ್ಟಶುಕ್ತಿವಿಷಯತಯಾ ನ ನಿರಾಸಬೋಧಕತ್ವಮ್ , ಶುಕ್ತಿಬೋಧನನಾಂತರೀಯಕತಯೈವ ನಿರಾಸಬೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ವದತಾಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರತಿಯೋಪ್ರತಿಯೋಗಿಭಾವಸ್ಯೇತಿಗಿಕಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಶುಕ್ತಿಕೇಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತಯಾ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರೂಪ್ಯನಿರಾಸಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನರ್ಥಹೇತುಪ್ರಹಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಾತ್ ವೇದಾಂತಾರಂಭಫಲತ್ವೇನ ಚತುರ್ಥ್ಯಾ ಕಥಂ ನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಫಲತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಚತುರ್ಥೀಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ಚತುರ್ಥೀಪ್ರಯೋಗೋಽಪೀತಿ ।
ಉಪಾದಾನಂ ವೇದಾಂತಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನರ್ಥಹೇತುನಿರಾಸಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಾತಿಶಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭವತು ನ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಇತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಆಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯೈವ ವ್ಯವಹಿತತ್ವೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾರಂಭಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿವಾಚಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನ ಹಿ ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಭಿನ್ನದೇಶೇ ಸತ್ವಂ ನ ಲಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ಅಥ, ಫಲಶಿರಸ್ಕವೇಷೇಣ ಚ ಜ್ಞಾತುರುತ್ಪತ್ತ್ಯೈವ ಪ್ರಾಪ್ತೈವೇತ್ಯಾಹ -
ಸಾ ಹೀತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯೇಣ ಸಹ ಅಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತತ್ ಸ್ಥೂಲಘಟಾದಾವುತ್ಪತ್ತ್ಯೈವ ಭವತಿ, ಸೂಕ್ಷ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ತು ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ವಿದ್ಯೇತಿ ವಿಚಾರಿತಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಹಿತಾತ್ತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಶಬ್ದಾದಿತಿ ಶಬ್ದಾತ್ ಉತ್ಪನ್ನೋಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿತಿ ।
ವಿಷಯೇಣ ಸಹ ಅಪರೋಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಭಾವನೇತಿ ।
ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪರಿಭಾವನಾಪ್ರಚಯನಿಮಿತ್ತತದೇಕಾಗ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತೋಚ್ಯತೇ ।
ವಿಪರೀತಭಾವನೇತಿ ।
ಶರೀರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕಾರತಾತ್ಪರ್ಯೋಪಶಬ್ದಾದಿತಿಪ್ರಚಯಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಕಾರಣಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಅಸಂಭಾವನಾದಿಚಿತ್ತದೋಷಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷನಿಶ್ಚಯಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಇದಂ ವಸ್ತು ಇತ್ಯಾದಿಮರೀಚಫಲಾದಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ನೌಯಾನಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೈವವಶಾದಿತಿ ।
ನದೀವೇಗಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಧ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ।
ಅಸಂಭಾವಿಮರೀಚಫಲತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಾಂಶಂ ನಾಧ್ಯವಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಸ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯೈ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇಣ ಸಹಾಪರೋಕ್ಷಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಶಕ್ತಿವಿಷಯತದಿತ್ಯತ್ರ ತದಿತಿ ತತ್ತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಾಣಾದಿತತ್ತ್ವೇ ಸಂಭವಾಸಂಭವಪ್ರತ್ಯಯಃ ತರ್ಕೋ ನ ನಿಯಾಮಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಅನುಭವಫಲಾನುತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಅಸಂಭಾವನಾಭಿಭೂತವಿಷಯೇ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಫಲಾನುತ್ಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾತ್ಮನಿ ಸಂಭವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇ ಅಸಂಭಾವನಾದಿರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ಅಸಂಭಾವಯನ್ನಿತಿ ।
ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪರಿಭಾವನಾಸಂಸ್ಕಾರನಿಮಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯವೃತ್ತ್ಯಯೋಗ್ಯತಯಾ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಭಾವಂ ಮನ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪರೀತಂ ಚ ರೂಪಮಿತಿ ।
ಶರೀರಾದ್ಯಭಿಮಾನಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯನಿಮಿತ್ತಾನೇಕಾಗ್ರತಾದೋಷೇಣ ಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವತ್ತರ್ಕೇಣ ಇತ್ಯತ್ರ ತರ್ಕಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಾಗಮಾದಿಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಶಮಾದಯೋ ವೇದಾಂತೇಷು ಶಬ್ದಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಕಲಅವಿಚಾಲಮಿತಿಮನುವರ್ತಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಮಪಿ ಅನುವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ ಅನಿವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿಅನುವರ್ತಕತ್ವಂ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಾನವನ್ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಾಯ ಪಶ್ವಾದ್ಯರ್ಥಮಭ್ಯುದಯಾಯ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥಮ್ , ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಯ ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಾತಿರಿಕ್ತಫಲಶೂನ್ಯತಯಾಶೂನ್ಯತ್ವತಯೇತಿ ಕರ್ಮಫಲಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನಿ ಅಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸನಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ತದಂಗಭೂತಸಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಉಪಾಸನಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾಂಗಿನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಶೇಷತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮ್ , ಉಪಾಸನಾಕರ್ಮಉಪಾಸನಾಕರ್ಮತ್ವಮಿತಿತ್ವಿತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ಕಥಂ ಸಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಂಗತ್ವಮಿತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನೋಪಯೋಗಾತ್ ಅಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರಾಪಾಕೃತೇತಿತಚ್ಚಾಪಾಕೃತೇತಿ ।
ನಿರಾಸಾರ್ಥಮುಪದಿಷ್ಟಸಪ್ರಪಂಚರೂಪಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಥಮುಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಫಲವಿಶೇಷಸಿದ್ಧೇಃ ತದರ್ಥಿನಂ ಮಂದಾಧಿಕಾರಿಣಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಉಪಧೀಯಮಾನಂ ಉಪಾಧಿರುಪಾಧಿರೂಪಾಣಿ ಇತಿಉಪಾಧಿನಾಶ್ರಿಯಮಾಣಂ ಗಮ್ಯಮಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಾಂಗಸ್ಯೋಪಾಸಿತಸ್ಯ ಕಥಂ ಪೃಥಕ್ಫಲಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇತಿ ।
ಅತೋ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಇತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ತದರ್ಥೋಪಜೀವಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಫಲಾನ್ಯೇವ ಇತಿ ।
ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಾವಗತಿ ಹೇತುತಯಾ ಮುಕ್ತಿಫಲಾನ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಬಂಧನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ ವೇದಾಂತಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಸ್ತು ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಾದಿ ನ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ತ ಏವ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇಽರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಾತ್ ಸೂತ್ರಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪದರ್ಶಯಿತುಮಿತಿ ।
ಉಪದರ್ಶಯಿತುಂ ಸಮರ್ಥನ್ಯಾಯೋ ಗ್ರಥಿತ ಇತಿ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃತೋ ಗ್ರಂಥ ಇತಿ
ವೇದಾಂತಾ ಉಚ್ಯಂತೇ ।
ವೇದಾಂತಾಂತಂ ಶರೀರಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಥಂ ಶಾರೀರಕತ್ವಮಿತಿ ತದಾಹ –
ತದಿಹೇತಿ ।
ಪ್ರಣೀತಾನಾಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಮಾತ್ರಂ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋರಸೂತ್ರಿತಯೋಃ ವೇದಾಂತತದ್ವಿಚಾರಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಉಪಪಾದನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮುಮುಕ್ಷತ್ವೇ ಸತ್ಯನಂತರಮಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಧಾತ್ವರ್ಥೇ ಹಿತಸಾಧನತಾ ಲಿಙಾದಿಪದೈರುಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯಹಿತಸಾಧನತೋಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಸಾಧನತ್ವಂ ಕಾಮಿತಸಾಧನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ವಿಷಯಾದಿಸೂತ್ರಿತಮಿತಿ ತದಾಹ -
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಹೇತುಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಂ ಸಂಕೀರ್ತಯತಿ -
ತದೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯ ಇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಚ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವೇದಾಂತವಿಷಯಾದಿನಾ ವಿಷಯಾದಿಮತ್ವದ್ಯೋತನೇನ ವಿಷಯಾದಿಮತ್ವಾದೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣೋಪಪಾದನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಿಮೇತಿ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ತತ್ರಾದ್ಯಶಬ್ದಇತ್ಯಾದಿಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಸಂಕೀರ್ತನಪೂ್ರ್ವಕಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಏವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಗತಂ ಸೂತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । || ಇತಿ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ||
ವಿಚಾರವಿಧೇಃ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಾನುಬಂಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾರೂಪವ್ಯವಹಿತವಿಷಯಾನುಬಂಧಶ್ಚೋಕ್ತಃ । ಇದಾನೀಂ ವಿಚಾರಾಖ್ಯಾವ್ಯವಹಿತವಿಷಯಾನುಬಂಧಮ್ ಅನ್ಯತ ಏವಾಪ್ರಾಪ್ತಾನುಷ್ಠಾನಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಸಿದ್ಧೈವ ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋ ನ್ಯಾಯಕಲಾಪನ್ಯಾಯಕಲಾ ಇತಿ ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಸೂತ್ರೈರಿತಿ ಸೂತ್ರಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಃ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಸಕಲವೇದಾರ್ಥೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋದಿತತ್ವಾದಿತಿಸಕಲವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಸ್ಯ ಚೋದಿತತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನುಸಾರೀ ಪಾಠಃ ಪದಚ್ಛೇದಃ । ವಿಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಿತತ್ವಾದಿತಿ ಚ ಪದಚ್ಛೇದಃ । ಉದಿತತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಚಕಾರಾದ್ವಿಚಾರಿತತ್ವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸಕಲವೇದಸ್ಯ ನ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತೇಷಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಧರ್ಮರೂಪಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಯಮಾಶಂಕಾಂತರನಿರಾಕರಣೇನ ವಿಧ್ಯಂಶಭೇದೋ ನಿರೂಪಿತಃ ತಥಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧ್ಯಯೋಗಶಂಕಾಯಾಂ ಯೂಪಾಹವನೀಯಾದಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧೇರಸಿದ್ಧೌ ಚಾರೋಪಿತರೂಪೇಣಾಪಿ ಉಪಾಸನಾಸಿದ್ಧೇಃ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧಿರಸ್ತೀತಿ ನಿರ್ಣಯಾಯ ಇದಮಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಆಶಂಕಾನಿರಾಕರಣೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನಾಮಾರಂಭಪ್ರಕಾರಂ ದೂಷಯಿತುಮನಾರಂಭವಾದೀ ತಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
(ಅಧೀತವಾಕ್ಯಾತ್ ಅಧೀತ)ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ವಿಧಿರಹಿತವಾಕ್ಯಮಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿರಹಿತಮಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಧಿಯುಕ್ತವಾಕ್ಯೇನ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ ಸರ್ವತ್ರ ವಿಧಿಶ್ರವಣಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧೇರನುಪಪತ್ತಿರೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ವಿಧೇರನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಕೃತ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ವಿಧೌ ಸ್ಮರಣಾತ್ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಜ್ಞಾನ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯದ್ಯಪಿ ಕೃತ್ಯಾ ಇತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಇಹ ತು ವಿಧಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣೇತಿ ।
ಭಾವಕರ್ಮಣೋಃ ಸ್ಮರಣವದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ಗಮನವಿಧಾನವತ್ । ಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಯ ವಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಂ ನ ತ್ವನ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಯೋ ಭಾವಾಭಿಧಾಯೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಸಮವೇತನಿಯೋಗಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಪರ್ಯವಸಾಯೀ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಸ್ಯೇತಿಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಸಮವೇತನಿಯೋಗಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕರ್ಮಣ್ಯತಿಶಯಹೇತುತ್ವೇನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಸಮವೇತನಿಯೋಗಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಬೋಧಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿವತ್ ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾದಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥವಿಧಿರವಗಮ್ಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಥಾಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಯ ವಾ ಧಾತ್ವರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತಾಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ಕರ್ಮಕಾರಕಗತಫಲಾಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ತಾವತ್ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಯೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರ ಪುನಃ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಕರ್ಮೇತಿ ಪದಚ್ಛೇದಃ । ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯದ್ರವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕಾರ್ಯಾಂತರಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅತಿಶಯಹೇತುತ್ವೇನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತ ಕ್ರಿಯಾ ಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತಾಂ ಕರ್ತುಂ ನ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಿತಿ ನಾಸ್ತಿಶಕ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಕರ್ಮಕಾರಕಸಮವಾಯಿಫಲಾಯ ವಿಧಿಸ್ತತ್ರಾಹ -
ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವ ಇತಿ ।
ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ ಅವಿಕಾರಿತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ಕ್ರಮೇಣ ಅನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಹೇತುರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಆತ್ಮನಿ ಗುಣಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸಂಭವೇ ವಿಹಿತಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾಧರ್ಮಾದಿಮಲಾಪಕರ್ಷಣಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ - ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕೃತವ್ರೀಹ್ಯಾದೇರ್ಯಾಗಜನ್ಯಾಪೂರ್ವೋಪಯೋಗವದಾತ್ಮನಃ ಅಪೂರ್ವೋಪಯೋಗಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಪ್ಸಿತತಮತ್ವಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಕರ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪರೀತೋ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯಾಸಂಭವಾತ್ ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ವಿಹಾಯ ಆತ್ಮನಾ ಉಪಾಸೀತೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವೇನ ಆತ್ಮನೋ ಗುಣಭಾವಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಉಪಾಸನಸ್ಯಾಪಿ ಆತ್ಮನಿ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವೇನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭಾವಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ವಿಹಾಯ ಆತ್ಮನಾ ಉಪಾಸೀತೇತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತೀತಿ ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಸಕ್ತುಹೋಮಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸಕ್ತುಗತಾತಿಶಯಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ, ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ ಅಂಗತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಸಕ್ತೂನಾಂ ಅನ್ಯತ್ರೋಪಯೋಗಾಸಂಭವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಯೋಗಾತ್ ವೈಯರ್ಥ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ ಸಕ್ತೂನಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಿಹಾಯ ಸಕ್ತುಭಿರಿತಿ ಗುಣಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಹೋಮಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಗುಣಭಾವಂ ವಿಹಾಯ ಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟಹೇತುತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ ಅಂಗತಾ ಸಕ್ತುಹೋಮಸ್ಯ ನಿರ್ಣೀತಾ, ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರ ಯಥಾಶಬ್ದತೋ ಹೋಮಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇಽಪಿ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಧಾತೋಃ ಸಕ್ತವ ಏವಾರ್ಥತಃ ಕರ್ಮಕಾರಕತಯಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯಂತೇ । ಏವಮವಗಮಸ್ಯಾಪಿ ಸಕರ್ಮಕತ್ವಾದೇವಾರ್ಥತಃ ಕರ್ಮಾಭಾವೇನ ವಿಧಾನಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ರಾಪಿ ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದತಃ ರಣತ್ವೇಽಪಿ ಇತಿಕರಣತ್ವೇಽಪಿ ಅರ್ಥತಃ ಕರ್ಮತಾ ಆತ್ಮನ ಏವೇತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥತಃ ಕರ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ತತ್ರೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವವಿಕಾವಿಕಾರ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ರ್ಯತ್ವಯೋರಸಂಭವಾತ್ ಆಪ್ಯತ್ವಂ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಗತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ತಾವದರ್ಥತಃ (ಆತ್ಮನಃ ? ) ಪ್ರತೀತಿತಶ್ಚಾವಾಪ್ತಿಃ ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಾಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೋಪಯೋಗಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ಅತೋ ನಿಷ್ಕರ್ಮಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ಅಪ್ರಮಾಣಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ಪುನಃ ಕರ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮಸಮವಾಯ್ಯದೃಷ್ಟಾಭಿಧಾನೇನ ಕರ್ಮಪರ್ಯವಸಿತಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನಿಯೋಗಂ ನ ಬೋಧಯತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಪರಿಹರತಿ -
ಕರ್ಮಾಭಿಧಾಯಿನೋಽಪೀತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಯೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನಿಯೋಗಬೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಪರತ್ವೇ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದರೂಪಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತೂಚ್ಛೇದರೂಪಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ಸಂಸಾರಹೇತುಭೂತಾ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದೇವ ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ನ ತದ್ವಿಚಾರಾಯ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮಿತಿ । ದ್ವಿತೀಯಾರಂಭವಾದಿನೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಶಂಕಾಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯವಿಷಯತಯಾ ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಯೋಗ್ಯಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಸಂಭವಾತ್ ಸ್ಪರ್ಶಗೋಚರಚಾಕ್ಷುಷಚಿತ್ರನಿಮ್ನೋನ್ನತಾದಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಸ್ತ್ವಭಾವಾತ್ ನ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಕರ್ಷಪರ್ಯಂತ ಇತಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ದೇವತಾಕಾಂಡಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಮಿತಿ ಕಾಂಡತ್ರಯಾತ್ಮಿಕಾಯಾಂ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಸಂಕರ್ಷಾಖ್ಯದೇವತಾಕಾಂಡಾವಸಾನೇ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತಿಃ (ಸ್ಯಾತ್)ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಅಭಾವಾದಿತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧಿರಸ್ತಿ । ಸ ಚ ವಿಧಿಃ ಆತ್ಮಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಆತ್ಮತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅವಬೋಧೇ ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ವಿಧೌ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯೇಽಪಿ ವಿಧ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಅವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯಮಸ್ತಿ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸದ್ಭಾವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧ್ಯೋಶ್ಚ ಸಂಭವಾತ್ ವಿಧಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾಯ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಾಧಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಚೇತ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ ಕೋ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾರಂಭವಾದಿಮತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಾನೇಷ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಭಾಗೇನ ಸಮಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಮಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿಧೇಯಮಿತಿ । ಸತ್ಯಮ್ । ನ ತಸ್ಯ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ವಾವಬೋಧಶ್ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರನಿಯೋಗವಿಷಯತಯೇತಿ ।
‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್ಛಾ೦ ೭ - ೧ - ೩’ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿಮು೦ ೩ - ೨ - ೯’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧೋ ಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ಫಲಕಾಮಿನಾ ಜ್ಞಾನಮನುಷ್ಠೇಯಂ ನಿಯೋಗಾಚ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಇಷ್ಟಫಲಕಾಮಿನಿಯೋಗವಿಷಯತಯಾ ಅವಗಮಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತದ್ವಿಚಾರಾರ್ಥಮ್ ; ವಿಧಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನಾಮಾರಂಭಪ್ರಕಾರಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಾಮಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕೇ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ನಿಯೋಗಂ ಗಮಯತೀತಿ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ವೇದ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ದೂಷಯತಿ -
ತತ್ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಾರಂಭವಾದಿನೈವ ಕಟಸ್ತ್ವಯಾ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದೇ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ನಿಯೋಗಬೋಧಕತ್ವಾಭಾವಂ ದೂಷಯತಿ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೈತದಿತಿ ।
ಆಶಂಕಾಕಾರಣಮಿತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕಾಕಾರಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂಭವ ಉಕ್ತ ಇತಿ ।
ಅತೋ ನಿಷ್ಕರ್ಮಕಜ್ಞಾನೇ ವಿಧ್ಯಸಂಭವ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ಕರ್ತೃಸಮವಾಯಿಮೋಕ್ಷಫಲಾಯ ಆತ್ಮನಾ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ ಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪವಿಧಿರಿತಿಅಪೂರ್ವವಿಧಿಃ ಕಿಂ ವಾ ನಿಯಮವಿಧಿಃ ಕಿಂ ವಾ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾ ವಿಧಿರಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾವಿಕಲ್ಪ್ಯ ವಿಧಿರಿತಿಪೂರ್ವವಿಧಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ, ಅತ್ಯಂತಮಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದಪಿ ನೇತಿ ।
ಕದಾಚಿದನುಷ್ಠಾನನಿವೃತ್ತಯೇ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸೇ ನಿಯಮವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುದಯಫಲ ಇತಿ ।
ಕರ್ತೃಸಮವಾಯಿನಿ ಅನ್ಯಫಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹಿರಣ್ಯಧಾರಣವದಿತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಂ ಬಿಭೃಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಭರಣೇನ ಸಂಸ್ಕೃತಹಿರಣ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾಭಾವಾತ್ । ವಿನಿಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯಹಿರಣ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರತಾವೇವಾನುಪ್ರವೇಶಾತ್ ತದ್ವಾರೇಣ ಕ್ರತ್ವನುಪ್ರವೇಶನಿಯಮ ಇತಿ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ । ಆಶ್ರಯಹಿರಣ್ಯಸ್ಯಆಶ್ರಯಹಿರಣ್ಯಕ್ರತವೇವೇತಿ ಕ್ರತಾವೇವಅನುಪ್ರವೇಶ ನಿಯಮಾಭಾವೇನ ನಿಯತದ್ವಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅತಃ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವತಂತ್ರವಿಧಿವಿಧಿರಿತಿತ್ವಮಿತಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ರಾಗತಃ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತಭರಣಸ್ಯ ನಿಯಮವಿಧಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತದ್ವದತ್ರಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಸಂತಾನಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಅನುವೃತ್ತೇಃ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ನಿಯಮವಿಧಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ವಿಧಾನತೋಽಪೀತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಅನಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸನಿವೃತ್ತಯೇ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾವಿಧಿಃ ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಅರ್ಥಾವಿರುದ್ಧೇಷ್ವಿತಿ ।
ದೇಹಯಾತ್ರಾನಿರ್ವಾಹಕಾಲವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕಾಲೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾನವಕಾಶ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿನಾ ವಿಧಿರಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ ಸಮಾಧಾನಂ ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಕರ್ಮಸ್ಥಪ್ರಯೋಜನಾಸಂಭವಾದೇವ ಜ್ಞಾನವಿಧ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಪುನರಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವಿಹಿತ ಜ್ಞಾನಸಂತಾನಸ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ವಿಧಾನೇಽಪ್ಯನಿವರ್ತಕತ್ವಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತರ್ಹಿ ಅಲೌಕಿಕಾತ್ಮತತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷನಿವೃತ್ತಿಫಲಂ ವಿಧೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾಗಮುದ್ದಿಶ್ಯಾನುಭೂತಯಾಗವ್ಯಕ್ತಿಸದೃಶಂ ಯಾಗವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಂ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ, ಏವಮಲೌಕಿಕಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತಿಸದೃಶಂ ಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಂ ಬುದ್ಧಾವಾಕಲಯ್ಯತ್ತತ್ಕರ್ತವ್ಯಂ ತಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ವಿಧಾನಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಸತ್ ; ವಿಧಿರ್ಹೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಾನೇ ತದ್ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವೇನ ಅಲೌಕಿಕಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಪ್ರಮೀಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಾದೃಗಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಮಾನ್ಯವ್ಯಕ್ತಿತ್ವೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತಾದೃಶಜ್ಞಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಾವಾರೋಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ವಿಧಾನಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ತಾದೃಗಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಾದೃಗಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿಸಿದ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಪುರುಷಾಂತರೇ ಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಅನ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ತದಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ನ ತಾದೃಶಂ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಂತರಂ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಬುದ್ಧೌ ರೂಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಬಹಿರೇವ ದೂಷಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಿದ್ಧತ್ವೇ ದೂಷಣಮಾಹ -
ಕಿಂ ವಿಧಿನೇತಿ ।
ವಿಚಾರ ಇತಿ ।
ವಿಚಾರೇ ಕೃತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವಿಚಾರಾಯ ವಿಧಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಾಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರಂ ಮತಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರಂಭಪ್ರಕಾರಯೋಃ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಂ ಮತಂ ಸ ಏವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಾದೀ ಉಪಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಕಾರ್ಯಪರಾದಪಿ ವೇದಾದವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮ್ , ಕಾರ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಪರಾತ್ ಶಬ್ದಾತ್ ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಅಯುಕ್ತೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಮಿನ್ ಸತೀತಿ ।
ರೂಪಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವೇನ ರೂಪಿಭೇದಾ (ಆತ್ಮಾದೀ ? ) ನಾಂ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ, ನ ತು ಸ್ವಪ್ರಧಾನತಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದವಿಷಯತ್ವೇ ವೇದಜನ್ಯತದ್ವಿಷಯಜ್ಞಾನಶ್ರುತವಿಧಿಃ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಧಾನಮಿತಿ ಸಮರ್ಥಯಿತುಮಾಹ -
ತದುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇದಂ ವಾಕ್ಯಮಾತ್ಮನೋಽನಾತ್ಮರೂಪತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಮತೋಽಪುರುಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇನಾಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ದೂರನಿರಸ್ತಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತಾವತ್ ನ ತಾವತ್ ಸರ್ವರೂಪತೇತಿಸರ್ವಾತ್ಮರೂಪತೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪನ್ನಪ್ರಪಂಚಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನಾತ್ಮರೂಪಸ್ಯೈವ ವಿಧಾನಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಯದಿ ಸರ್ವರೂಪತೇತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅತಃ ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವವಿಲಯನೇನೇತಿಅನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯೇನೇತಿ ।
ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಅನಾತ್ಮೋಪಮರ್ದೇನಾತ್ಮನೋ ವಿಧೇಯತಯಾ ಅವಗತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾತ್ಮವಿಲಯನೇನ ಆತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ಅತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ವಾ ವಿಧಿರ್ನಾವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ವಿಧಿರಿತಿ ।
ಪೂಷಾ ಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗ ಇತ್ಯಾದಾವಿವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರತೀತೇ ವಿಧ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಕಾಲತ್ರಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟತಯಾ ಅನುಷ್ಠಾನಯೋಗ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕಾಲತ್ರಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟತಯಾ ಶಬ್ದಾವಗತದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ವಿಧಾಯಕಪದಾರ್ಥೇ ನಿಯೋಗೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಪಶ್ಚಾದ್ವಿಧಿಃ ವಿಧಾಯಕಪದಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವೇತಿ ।
ವಿಧಾಯಕಪದಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಕೌಶಲಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಸಂಸರ್ಗೇಷ್ವಪಿ ವಿಧಿಪದಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂ ಪ್ರತೀತಇತ್ಯಾದಿಗತಪ್ರತೀತಿಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಿತಿವಾಚೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರತೀತೇ ಅಪ್ರತೀತೇ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಸಂಭವಾತ್ ಕ್ವಾಪಿ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನನು ಶ್ರೂಯಮಾಣಮ್ಅಶ್ರೂಯಮಾಣ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಶಬ್ದಾವಗತದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾತ್ ಕಾಲತ್ರಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟಾತ್ ವಿಧ್ಯರ್ಥಾವಿಧ್ಯರ್ಥ ವಿನಾಭೂತೇತಿವಿನಾಭೂತಕ್ರಿಯಾ ಗಮ್ಯತೇ । ತಯಾ ಚ ನಿಯೋಗೋ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ವಿಧ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಂ ಪೂಷ್ಣಃ ಪಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯತ್ಯಾಗಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿಪದೋಪಸಂಹಾರೋ ಯುಕ್ತಃ, ಇಹ ತು ಶ್ರುತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಿಧ್ಯರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ , ಶಬ್ದೇನೈವ ವಿಧಿಪ್ರಮಿತಿಮಂಗೀಕುರ್ವತಾ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಂ ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರೇತಿ ।
ಸಮಾಸಾಭಿಹಿತಃ ಪ್ರಪಿಷ್ಟೋ ಭಾಗೋ ಯಸ್ಯೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಾಭಿಹಿತಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಭೂದಿತ್ಯಾದಿವಾಚಕಶಬ್ದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯವಿಧಿಶೇಷತ್ವೇನ ತತ್ ಸ್ತಾವಕತಯಾ ಸಾಲಂಬನತ್ವಂ ಕಥಂಚಿದಾಲಂಬನತ್ವಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಕಾರ್ಯಪರತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇಕಾರ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ಇತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಕ್ರಿಯಾಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವಚ್ಛಿನ್ನವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಪದೇನ ಶ್ರುತ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷವಿಶೇಷಮನಾಶ್ರಿತ್ಯೇತಿ ।
ನಿಯೋಗಪ್ರತಿಪತ್ತಾರಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶ್ವಜಿದಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಯಜತೇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಪ್ರತೀಯಮಾನನಿಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಂ ಫಲಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತತ್ಕಾಮೋಽಧಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಸ್ವಭಾವತಾಸ್ವಭಾವನಾಖ್ಯೇತಿಖ್ಯಸಂಸರ್ಗೋಽಪಿ ವಿಧಿಸಂಸೃಷ್ಟಃಸಂಸೃಷ್ಟವದ್ ಕಿಮ್ ಇತಿ ವೈದಿಕಸಂಸರ್ಗತ್ವಾತ್ ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠೇತ್ಯಾದಿಸಂಸರ್ಗವದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ -
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ಧಾತುನಾ ವಿನೇತಿ ।
ಧಾತ್ವರ್ಥೇನ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಭೂತಸಂಸರ್ಗವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಧಾತುನೈವಧಾತುಗವೇತಿ ಸಹೇತಿ ।
ನಿಯೋಗವಿಷಯಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ವೈದಿಕಸಂಸರ್ಗೇಣಾವಿನಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೋಽಸೌ ಧಾತುರಿತಿ ।
ಸರ್ವಧಾತ್ವರ್ಥಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ದೋಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಾಗಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ದಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ , ಹೋಮಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತಿ ಸರ್ವಧಾತ್ವರ್ಥಾನ್ವಯಿನಃ ಕೃತಿಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾತಿಲಂಘನೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಥಮಂ ಕೃತಿಧಾತುಮಪಸ್ಥಾಪಯತಿ ।
ಯದಿ ತಾವತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯನೇನೈವ ಆತ್ಮದರ್ಶನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ವಾಸ್ತವಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಆತ್ಮವಿಧಾನೇಽಪಿ ಅನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವನಿವೃತ್ತಿಃ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರಾನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವತೇತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕಿಂ ಕೇನ ಕಥಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಕಥಮಿತೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿವೃತ್ತಯೇ ಸಾಪಿ ನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇತ್ಯಾಹ -
ಇತಿ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಚೇತಿ ।
ಯಮಾದಯಸ್ತು ಇತಿಶಮಾದಯಸ್ತು ಜ್ಞಾನೇ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯಂ ನ ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯೇ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಉಭಯಧಾತ್ವರ್ಥವಿಧೌ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಅಶಕ್ಯಾರ್ಥೋಪದೇಶಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅವಸ್ತುತ್ವೇ ತದ್ವಿಲಯನೇನ ವಸ್ತ್ವಂತರಾತ್ಮನಾ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ವಸ್ತುತ್ವೇ ವಸ್ತ್ವಂತರಾತ್ಮನಾ ಉಪಾಸಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ನನ್ವಿತಿನ ತು ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ವಸ್ತುನೋ ಲಯಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಪಕ್ಷೇ ಅನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾಶಕ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾಶಂಕೇತಿರ್ಥೋಪದೇಶದೋಷೋ ವೇದೇ । ತದ್ದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಅನಾತ್ಮನೋಽಸತ್ಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ಪ್ರವಿಲಯನೇನ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಿವದಿತಿವಿಧಿಪದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪದಸಮುದಾಯಾತ್ಮಕವಾಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಧಿಮಾತ್ರಮಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಧಾತ್ವರ್ಥೋಽನುವಾದ ಇತಿಧಾತ್ವರ್ಥೋನುವಾದಃ ಅನೂದ್ಯಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧಾನಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ।
ವಿಧಿನಿಮಿತ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಭಿಧಾನಾಖ್ಯವಿಧಿಪದರಹಿತವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂವೇದನಂ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಚೇತ್ ವಿಧಾನಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಮಾತ್ರಾತ್ ನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅವಿಧಿತೋ ಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಭವತೀತಿ ಪುನರ್ಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ತಾದೃಶಂ ವಿಧೀಯತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಪರ್ಯಂತತ್ವಾಯೇತ್ಯಾಹ -
ಪುನಃ ಕರ್ತವ್ಯತಯೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಚೇದಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ವಿಧಿಸ್ಪರ್ಶಾದ್ವಾ ಕಥಂ ತಾದೃಶಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪುಮರ್ಥಾಯ ಭವೇದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಮಂತ್ರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗವಚನಸ್ತತ್ರ ವಿಧಾಯಕ ಇತಿ ।
ಮಂತ್ರಜನ್ಯದ್ವಿತೀಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾಪಕಃ ಪ್ರಯೋಗವಚನಾಖ್ಯೋ ವಿಧಿರಸ್ತಿ । ನ ತಥಾ ಆತ್ಮನಿ ದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾಪಕೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾಪಕಃ ಪ್ರಯೋಗವಚನಃ ಸಂಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವವಾದೀ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿಣಾ ಸಾಂಗಂ ಕರ್ಮ ಅನುಷ್ಠಾಪಯನ್ ವಿಧಿಃ ಪ್ರಯೋಗವಚನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಮಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾಶನೇನ ಅಪೂರ್ವೋಪಕಾರಿಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರೇ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನಾರ್ಥತಥಾತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾರ್ಥವಿಧಿಪರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನವದಜ್ಞಾತಾರ್ಥಾವಗಮಪರ್ಯವಸಿತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃಪ್ರಯೋಜನವತ್ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವತ್ ಪರ್ಯವಸಿತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಧಿವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಯಜನಕತ್ವೇನ ವಿಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯಸಮರ್ಪಣೇನ ವಿಧಿಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಮಜ್ಞಾತಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಂ ಚೋಭಯಂ ನೇಯಮ್ಚೋಭಯನೀಯ ಇತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರಕೃತಮಿತಿಕೃತಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೋಭಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ಸಕೃತ್ಕಾರ್ಯಹೇತೋರ್ನೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಚ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮಿತಿ ।
ಪಂಚಪ್ರಯಾಜಪದಾರ್ಥಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ವಿಧಿವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಯಜನನೇನ ವಿಧಿಪ್ರಮಿತಯೇ ಚ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಭಿಧಾನಿಕಪ್ರಥಮಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ ನ ವಿಧಿವಿಷಯದ್ವಿತೀಯಪ್ರತ್ಯಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಮಂತ್ರೇಭ್ಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ -
ತದೇತದನಿರೂಪಿತಮಿವೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹಅತ್ರ ಪ್ರತೀಕೋದ್ಧರಣಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ,
ಪ್ರಮಿತಿಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಭಾವಮಾಹ -
ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ವಿನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ವಿನಿಯೋಜ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಪ್ರಮೇಯತಾಮಾಪನ್ನಾ ಇತಿ ।
ಸ್ಮಾರಕತಯಾ ಪ್ರಯೋಗವಚನೇನ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪ್ರಮೇಯಮವಗಮಯಿತುಂ ಕ್ಷಮ ಇತಿ ।
ವಿಧಿವಿಷಯಯೋಷಿದಗ್ನ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮೇಯಪರತ್ವಾದರ್ಶನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಏಕತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸರ್ವಪದಾನಾಮೇಕಕಾರ್ಯಕರತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪದೈಕವಾಕ್ಯವಾಕ್ಯವಾದಿನೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇತಾವಾದಿನಾ ಇತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಧಿಬ್ರಹ್ಮಣೋಃ ಅಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ ವಿಧಿಪ್ರಮಿತಿಂ ತದಪೇಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿಂ ಚ ಕರೋತಿ ಚೇತ್ ವಾಕ್ಯಮೇಕತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಾಸಂಭವಾತ್ ಏಕವ್ಯಾಪಾರೇಣೋಭಯಪ್ರಮಿತಿಂ ಯುಗಪದೇವ ಕುರ್ಯಾತ್ ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಯುಗಪದುಭಯಮಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಾಜ್ಞಾತಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾಯಮಾನಪ್ರಮಿತಿವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಪ್ರಮಿತಿರೂಪಫಲವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಧೇಯತಯಾ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ ವಿಷಯೇಣ ಸಹ ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯನೂದ್ಯ ಅನೂದ್ಯದದ್ದೇಶೇನೇತಿತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಅನೂದ್ಯಮಾನಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುವಾದ್ಯತ್ವಾಯಾಜ್ಞಾತತ್ವವಿರುದ್ಧಜ್ಞಾತತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಉದ್ದೇಶ್ಯಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಬ್ರಹ್ಮಣ ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಾಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವವಿಪರೀತಸಿದ್ಧತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಕಾರಕತಯಾ ಆಶ್ರಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯವಿಪರೀತಗುಣತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯೇವಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿರುದ್ಧರೂಪಾಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಮರ್ಥಪರಮ್ , ದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಂ ವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ತತ್ಪರಮಿತ್ಯವಿರೋಧೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ, ಶಬ್ದಸ್ಯೋಭಯಪರತ್ವಾಭಾವೇ ತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಸಕೃಜ್ಜಾತಸ್ಯೇತಿಸಕೃಜ್ಜಾತಸ್ಯಾಪಿ ಉಭಯಪರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ವ್ರೀಹಿಣಾಂ ತಾವತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಅನುವಾದ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ಚ ಭವತಿ । ಪ್ರೋಕ್ಷಣಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಗುಣತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತ್ರಿತಯಂ ವಿದ್ಯತೇ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಜನ್ಯಾತಿಶಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಗ್ಯಾನ್ಯಮಿತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮತಿಶಯಅತಿಶಯತೇತಿಜನನಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪವಿಧೇಯತ್ವಾಖ್ಯಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಂ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿರುದ್ಧತ್ರಿಕದ್ವಯಪ್ರತೀತಿಃ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಶಬ್ದಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯಂತೇ ತದ್ವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।
ಗುಣಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಅನುವಾದ್ಯತ್ವಮುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ಗುಣತ್ವಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿತಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯಾತಿಶಯಸ್ಯಾವೈಭಕ್ತಿಕತ್ವಾತ್ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಿತ್ರಿತಯಂ ನ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಕಿಂತು ಕರ್ಮಸ್ಥಾತಿಶಯಾಯ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತಿರೂಪಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಮೀಯತೇ ಇತಿಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತೋ ನ ವೈರೂಪ್ಯಂ ಗುಣಕರ್ಮಸು । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರತೀತಾವಪಿ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಚೇತ್ ಗುಣಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ವಿಧಿರ್ನಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಜಾತಪ್ರಮಿತಿವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಿದ್ಧರೂಪವ್ರೀಹ್ಯಾದೀನುದ್ದಿಶ್ಯ ತತ್ರಾತಿಶಯಾಯ ಗುಣಕರ್ಮವಿಧಾನಾತ್ ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಯಾ ಸಾಧ್ಯಾತಿಶಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತಃ ಸಾಧ್ಯರೂಪಸ್ಯೈವ ನ ಸಿದ್ಧತ್ವಪ್ರತೀತಿಃ, ನಾಪಿ ಸಿದ್ಧರೂಪಸ್ಯೈವ ಸಾಧ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ನ ತತ್ರ ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರತೀತಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನೇನ ಜಾತಪ್ರಮಿತಿವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಿದ್ಧರೂಪೇಣೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾಯಮಾನ ಯತ್ನತಯೈವ ಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಚ ಯುಗಪತ್ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರತೀತಿಃ ಅಸ್ತ್ಯೇವ । ಅತೋ ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಧಿಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ನಿರಾಕೃತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ರತ್ವಂಗಭೂತಕಾರಕಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಗುಣಕರ್ಮಾಣ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ।
ಫಲಂ ತದ್ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ।
ಫಲಾಯ ತದ್ಗುಣಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಭಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಂ ವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ವಿಧಿಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಮಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ದಿಶ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ನನೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಶಕ್ಯತೇ ಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾಭಾವಾದೇವ ಜ್ಞಾನದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಮೇಯಭೇದಾಸಂಭವಾದೈಕರೂಪ್ಯಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವಿಧಾಯಕಪದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪದಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಪೃಥಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಪುನಸ್ತದನುವಾದಜ್ಞಾನಂ ಜನಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಸಮರ್ಪಣೇನ ಪುನರ್ವಿಧಾಯಕಪದೇನ ಪದೈಕವಾಕ್ಯತೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಸ ಏವ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ।
ಅವಾಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಪದೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದೇವ ದೇವಾಂತರವಾಕ್ಯೇತಿಅವಾಂತರವಾಕ್ಯಾಭಾವಾದೇವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಪದೇನ ಯಾನಿ ಪದೈಕವಾಕ್ಯಭೂತಾನಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪದಾನಾಂ ಪೃಥಗನ್ವಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶೇಷತಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಅಥಾರ್ಥವಾದಪದಾನಾಮಿವೇತಿ ।
ನ ತಥಾನುಭವ ಇತಿ ।
ಅಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರನಿರಾಸಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಂ ನಾಸ್ತಿ । ಅತಃ ತದರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಽಪಿ ವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತದ್ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಕಿಂ ಕರಣಕಂ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ ತನ್ಮೂಲಾನುಮಾನಾದ್ಯಗೋಚರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮದೀಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗೋಚರತ್ವೇಽಪಿ ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗಮ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚಕ್ಷುಷೇತಿ ।
ನೇಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಹೇತುರಿತಿ ನೇಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುತ್ಪನ್ನಂ ಪ್ರಾಥಮಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ ಸಂತಾನೋ ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಾಯ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ಪ್ರಾಥಮಿಕಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತದಯುಕ್ತಂ ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾತ್ ವಿಧಿವಿಷಯಜ್ಞಾನವತ್ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಉತ್ಪನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಭಯಪರತ್ವೇ ವೈರೂಪ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಾದವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದುದ್ದೇಶೇನ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಹೇತುಜ್ಞಾನಸಂತಾನೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥ ಪುನಸ್ತದೇವ ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಉಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ವೇನ ಅಭಿಮತಾನಾಮಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಅಹಮಿತಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರವೃತ್ತಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಲೌಕಿಕಾತ್ಮಾಖ್ಯವಿಷಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಾದೇವ ವಿಧಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಆತ್ಮಸ್ತುತಿತ್ವಾದೇವ ವಿಧಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸಂತಾನವಿಧ್ಯವಗಮಾಯೋಗಾದಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ದರ್ಶನವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸಂತಾನವಿಧಿರ್ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ಕಥಂ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನೈವೇತಿ ।
ಪಶ್ಯೇದಿತ್ಯುಕ್ತಜ್ಞಾನೇನೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಾಹೇತುತ್ವಾತ್ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾದವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪ್ಯಭ್ಯಾಸಾದಿತಿ ।
ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ಕಿಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ಕಥಂ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೇನೈವೇತ್ಯಾರಭ್ಯ - ಅಭ್ಯಾಸಾದಿತ್ಯಂತಂ ದ್ವಿವಾರಮಾವೃತಂಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಾಸಂಭವೇನ ನ ತದಪರೋಕ್ಷಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಿಂತು, ಮಿಥ್ಯಾಽಽಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
`ತತಸ್ತುಂ ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನ'ಮು೦ಉ೦ ೩ - ೧ - ೮ ಇತ್ಯತ್ರ ಧ್ಯಾಯಮಾನೋ ಧ್ಯಾನನಿಮಿತ್ತಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಸಹಿತವಾಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನಪಶ್ಯತೀತ್ಯನ್ವಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬೋಧೋ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪಿ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ।
ಐಕಾಗ್ರ್ಯಾದ್ವಾರೇಣ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಹೇತೌ ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರವತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ ನ ಪ್ರತಿಸಿದ್ಧೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯ ಇತಿಶ್ರವಣಾಪೇಕ್ಷಾ । ಐಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಅಪರೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೇವ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ನ ಹೇತುತ್ವಜ್ಞಾನಾಯ ಚ ಶ್ರವಣಾಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಕಿಮಿತಿ ಇತಿಕಿಮತ್ರ ಶ್ರವಣೇನೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಾದಾವಿತಿ ।
ಗಾನಶಾಸ್ತ್ರತಜ್ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾತ್ ಗಾನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನೇಕಾಂಶತ್ವಾತ್ ಕುಲ್ಯಾಯಾ ಯುಗಪದನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾತ್ಕ್ರಮೇಣ ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವಿರೋಧಃ । ನೇಹ ಉಭಯಾರ್ಥತಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಂ ವಿದ್ಯತೇ । ಅತೋ ನ್ಯಾಯತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಕೃತ್ಕಾರ್ಯಹೇತುಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಉಭಯಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಯುಗಪದುಭಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಉಭಯಾರ್ಥತ್ವೇ ನ್ಯಾಯಾಭಾವಶ್ಚ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನ ವಿಧಿಮಪಿ ಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪದಾರ್ಥಾ ಏವ ಶಬ್ದಗಮ್ಯಾಃ ಕ್ರಮಸ್ತು ಅನೇಕೇಷಾಮೇಕಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಕ್ರಮಂ ವಿನಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ ।
ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
ಯೇ ತಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತೇಷಾಮೇವ ವಿಧಾನಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಧರ್ಮಭೂತಕ್ರಮಸ್ಯ ನ ವಿಧಾನಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಅರ್ಥಾಪತ್ತಿತ್ವಾದಿತಿಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕ್ರಮಸ್ಯಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥವದಿತಿ ಪದಾರ್ಥವತ್ ಶಬ್ದೇನ ವಿಧಾನಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಾಪಿ ತ ಇತಿ ।
ಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗವಚನಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿಹಿತತಯಾ ಅಂಗತ್ವಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯೋಗವಚನೋಽಪೀತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಾ ಏವ ಕ್ರಮಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಪದಾರ್ಥಾನ್ ಪ್ರಯುಂಜಾನಃ ಸಿದ್ಧಂ ಕ್ರಮಮಪಿ ಪ್ರಯುಂಕ್ತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತೇ ಕ್ರಮಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಪದಾರ್ಥೇಽದರ್ಶನಾತ್ ಅನೇಕಪದಾರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಯೌಗಪದ್ಯಾತ್ ಕ್ರಮಾಯೋಗಾತ್ ಅಯೌಗಪದ್ಯೇ ಚ ಉಭಯಾಶ್ರಯಧರ್ಮಾಯೋಗಾತ್ ಕ್ರಮೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಕ್ರಮೋಽಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಕ್ರಮೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗವದುಭಯಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಯೌಗಪದ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ಕ್ರಮೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಕ್ರಮತ್ವಾದೇವ ಧರ್ಮಿಣಾಂ ನ ಯೌಗಪದ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇಶಕಾಲವಸ್ತೂಪಾಧಿಪರಾಮರ್ಶಮಂತರೇಣ ಕ್ರಮೋ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತ ಏವ ವೇತಿ ।
ವನವದಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ವೃಕ್ಷೇಷು ವನಬುದ್ಧಿಶಬ್ದವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಪದಾರ್ಥಾನಾಮನಿಷ್ಪನ್ನಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ನ ದೇಶಕಾಲವಸ್ತುಕ್ರಮ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ಮೃತಿವಿಜ್ಞಾನಮೇವ ವೇತಿ ।
ಪಾಠಕ್ರಮ ಏವ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೋಽನುಷ್ಠೇಯಪದಾರ್ಥೇಷು ಉಪರಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಪದಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಅರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಮೀಯತೇ ಕ್ರಮೋ ನ ತು ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೈಕತ್ಯಾದಿತಿತಚ್ಚೈಕತ್ವಾತ್ ಕರ್ತುರಿತಿ ।
ತದಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾಲಂಬನಭೂತಂ ಕ್ರಮವಸ್ತು ಉಚ್ಯತೇ -
ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥಕ್ರಮಾಭಾವೇ ಪಾಠಕ್ರಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗವಚನೇನ ಅನುಸ್ಮರ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಪ್ರಮಾಣದ್ವಯೇನೈವ ಪ್ರಮೇಯದ್ವಯಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಸಂಸೃಷ್ಟೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವತಿ ನ ತಥಾ ಶಬ್ದಃ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ಸಂಬಂಧಿನ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಕಿಂತು ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ರ ಸಂಭೂಯೈವ ಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರೇತಿ ।
ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ।
ಶಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶೋಭತೇತರಾಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರಮಾಣಂ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಿರ್ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಗಮಭಿಧಾನೇತಿಅವಗಮವಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ನಾವಗಮ್ಯವಸ್ತುತತ್ತ್ವಂ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ನಿಯೋಗತ ಇತಿ ।
ನಿಯೋಗತಃ ನಿಯಮೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರೋಪಿತ ವಿಷಯತ್ವೇ ಫಲಾಸಂಭವಾತ್ ವಾಸ್ತವಸಂಸರ್ಗವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಭವಂತಿ ಹೀತಿ ।
ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರೋಪಿತವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಮಿತಿರೂಪದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಾಸಂಭವಾತ್ ಅದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾದೇವ ದೃಷ್ಟಾಸಂಭವಾತ್ ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನೈವ ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ಏತದೇವಾತ್ರೇತಿ ।
ಅತತ್ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾದೇವ ಅದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಹೀನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲೌಕಿಕಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಧಿನಿಷ್ಠತಾಽಯೋಗಾಲ್ಲೌಕಿಕಾತ್ಮನಿ ಆರೋಪಿತವಿಷಯೋಪಾಸನವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ವಿಚಾರಿತಾಶ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥
ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧನೇ ಸಮರ್ಥಾದಿತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸರ್ವೋ ವೇದಃ ಕಾರ್ಯಪರತಯಾ ವಿಚಾರಿತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಸೂತ್ರಕಾರಾದ್ಯಭಿಯುಕ್ತವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಪರತಯಾ ವಿಚಾರಿತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ನಿರಾಕರಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತದೇವಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ಉಪಕ್ರಾಂತತ್ವೇಽಪಿ ಧರ್ಮವತ್ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ವಿಚಾರಿತಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ವಿಚಾರಿತಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾರಭ್ಯಮಾಣವಿಚಾರೋ ಧರ್ಮವಿಷಯೋ ನ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯ ಇತ್ಯುಪಪಾದಯತಿ -
ತಥಾಹಿ ತಥಾ ಚೇತಿಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮುಚ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ನಿರೂಪಿತ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಮಾತ್ರವಿಚಾರಾರಂಭವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿರೂಪಿತೋ ನ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಾರಂಭವಿಷಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದವಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಚಾರಯೇದಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಲಿಂಗಾತ್ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಚಾರಾರಂಭೋ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಾಮಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿಶೇಷವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೋಃ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಧರ್ಮ ಏವ ಪ್ರದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮ ಏವ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮೋ ನಾಮ ಇತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ರೂಪಮಾಹ -
ಸಾಧಯಿತುಃ ಕರ್ತುಃ ಕಲಾಂತರೇಕಾಲಾಂತರೇ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನ ಇತಿ ।
ಲೋಕಾಖ್ಯಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಮನಂತರ್ಭಾವಪಕ್ಷೇ ಆಭಾಸತ್ವಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಆಭಾಸತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ವಿಶೇಷವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶ್ಚ ಧರ್ಮ ಏವ ದರ್ಶಿತೇತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತೀತಿ ।
ಧರ್ಮ ಏವ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ದರ್ಶಿತೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇತಿ ।
ಅಭಿಪ್ರೇತೋ ಧರ್ಮೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನೈವೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ನ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಮಿತಿ ನಕಾರಸ್ಯೋತ್ತರೇಣಾಪ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಲೋಕಾಯತ ಆಹ -
ನ ವಾ ತದಪೀತಿ ।
ತೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಿವಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ಬೋಧಯತಿ ಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾಯೇತಿ ।
ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಚಾರಯಿಷ್ಯನ್ ಉತ್ತರಸೂತ್ರೈಃ ವಿಚಾರಯಿಷ್ಯನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದರ್ಥವಿವಕ್ಷಾವಿಚಾರಾವಸರ ಇತಿ ಅಥಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ । ತಸ್ಯಾಮ್ನಾಯಸ್ಯಾರ್ಥೇ ವಿವಕ್ಷಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರಾವಸರಶ್ಚಾಸ್ತೀತಿ ಅಥಶಬ್ದೇನ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಕ್ಷಾವಿಚಾರಾವಸರೇ, ಧರ್ಮವಿಚಾರಾನ್ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾನ್ ಸೂತ್ರಯೋಜನಯಾ ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ -
ವೇದಮಧೀತ್ಯೇತಿ ।
ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರದರ್ಶನೇ ಸತಿ ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಾತ್ ತದತಿರಿಕ್ತೋಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥೋಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ಸೂತ್ರಕಾರ ಇತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ್ಯಾಯಾಂತರವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯೈಕರೂಪೋತ್ತ್ಪತ್ಯಾದಿವಿಧಿನಿರ್ಣಾಯಕತರ್ಕಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನ್ಯಾಯಾಂತರವಿಷಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧರೂಪಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಅರ್ಥವಿವಕ್ಷಾವಿಚಾರಹೇತುತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾಥಾತಃಶಬ್ದವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದ್ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಾವ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಯತ್ತಾವದಿದಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿಶೇಷವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೋರ್ಭಾವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಾವಗಮಾಚ್ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾರ್ಹತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮ ಏವ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ನ ವೇದಾರ್ಥಃ, ತಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾದೇರಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೇದಹೇತುಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮವಿಚಾರಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯಾಪಿ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿರಪೀತಿ ।
ದೈವಗತ್ಯಾದೈವಗತ್ಯ ಇತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವಾತ್ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಾವನ್ಯತರಕೋಟಿತ್ವಾಚ್ಚಕೋಟಿತ್ವಾಪ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯೈವೇತಿ ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮತಯಾ ವಿಚಾರಪದವೀಮುಪಾರೋಹತೀತಿ ।
ಧರ್ಮತಯೇತಿ ।
ದೈವಗತ್ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಕಂಧತ್ವಾತ್ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯತಾ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾವಸರಶಬ್ದೇನ ಯೋಗ್ಯತಾಽಭಿಧೀಯತೇ । ವಿವಕ್ಷಿತೋಽಸೌ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಇತ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ಪ್ರದರ್ಶನಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಧರ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚಾಧ್ಯಯನಮಾತ್ರಾದಿತಿ ।
ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ಅತ ಏವ ವಿಚಾರಸ್ಯಾನುಗ್ರಾಹ್ಯಪ್ರಮಾಣಮಪಿ ಭವತಿ । ಅತೋ ನಿರರ್ಥಕತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ನ ಸ್ನಾತವ್ಯಂ ಕಿಂತು ತ್ವದಿಷ್ಟೋ ಧರ್ಮಃ, ಕಿಂ ವೇದಾರ್ಥಃ ಕಿಂ ವಾ ಅನ್ಯ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ವದತಃ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತೋಽಧ್ಯಯನಾನಂತರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರೇ ಧರ್ಮ ಇತಿ ವೇದಾರ್ಥಂ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಧೀತವೇದಸ್ಯ ಮಮ ವೇದಾರ್ಥೇಽನುಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅಪಿ ತು ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನ ಧರ್ಮ ಏವ ಅಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಉಕ್ತಾವೇವ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥವಿಚಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ನ ವೇದಾರ್ಥತಯೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಕಥನಾಯೇತಿ ಮುಖತೋ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಪರಂ ಸೂತ್ರಮರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಃ ಮುಖತಃ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಅರ್ಥಾತ್ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಪರಮಿತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೀಯಾಃ । ಸರ್ವಥಾಪ್ಯುಭಯಕಥನಪರತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ । ವೇದಪ್ರಮಾಣಕೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಧರ್ಮಸ್ಯೈವ ಸಕಲವೇದಾರ್ಥತಯಾ ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇ ವೇದಪ್ರಮಾಣಕೋ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಶೂನ್ಯವಸ್ತುವಿಷಯವೇದಭಾಗಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಚೋದನಾಮಗ್ರಹೀತ್ ಸೂತ್ರಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ತನ್ನೂನಮಿತಿ ।
ಚೋದನಾಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಧರ್ಮವಿಷಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿಪ್ರವರ್ತಕತ್ವದ್ಯೋತನಾಯ ತದಪಿ ಚೋದನಾನಿಷ್ಪಾದ್ಯಧರ್ಮಾಖ್ಯಾರ್ಥಭಾವನಾಯಾಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭಾವ್ಯನಿಷ್ಠತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವದ್ಯೋತನಾಯೇತ್ಯಾಹ -
ನನು ಚೋದನಾಗ್ರಹಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರೇರಣಾಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರೇರಣಾಭಿಧಾಯಕಸ್ಯ ಚುದಪ್ರೇರಣ ಇತಿ ಧಾತೋರ್ನಿಷ್ಪನ್ನರೂಪಂ ಚೋದನೇತಿ ಪದಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರೇರಣಾತ್ಮಕೋವಿಧಿರಿತಿ ಶಬ್ದೇನ ಭಾವನೋಚ್ಯತೇ ।
ಅಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಭಾವಶೂನ್ಯಾಂ ಸ್ವಯಮಪಿ ಪ್ರಯತ್ನತ್ವೇನ ಕ್ಲೇಶಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಪುರುಷಾರ್ಥಾಮರ್ಥಭಾವನಾಂ ಪುರುಷೇಣ ನಿಷ್ಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ನುವನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮತಾಮಿತಿ ।
ಭಾವ್ಯತಾಂ ಸಾಧ್ಯತಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕದೋಪಾದಾನಾದಿತಿಏಕಪದೋಪಾದಾನಾದಿತಿ ।
ಯಜೇತೇತ್ಯೇಕಪದೋಪಾದಾನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಭಾವನಾಯಾಃ ಸನ್ನಿಹಿತತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿರಿತಿ ।
ಅಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಗತಶಬ್ದಭಾವನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನೇ ಮಾಣವಕಂ ಪ್ರೇರಯನ್ನಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಾರ್ಥಭಾವನಾಮವಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಭಾವ್ಯನಿಷ್ಠಾಂ ಮಾಣವಕೇನ ನಿಷ್ಪಾದಯನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಅಧ್ಯಯನಾರ್ಥಭಾವನಾಭಾವ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಭಾವ್ಯವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚಾಪುರುಷಾರ್ಥಾರ್ಥಭಾವನಾಂ ಭಾವಯಿತುಮಶಕ್ನುವಂತೀ ಶಬ್ದಭಾವನಾ ಸ್ವಭಾವ್ಯಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವ್ಯಧ್ಯಾನಾರ್ಥೇತಿಯನಾರ್ಥಭಾವನಾಯಾಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಮೇವ ಯಾಗಾದ್ಯರ್ಥಭಾವನಾಭಾವ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯಾಃ ಪುಮರ್ಥತ್ವಸಂಪಾದನೇನ ತದ್ಭಾವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಭಾವನಾಯಾಶ್ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಾಪಾದ್ಯ ತದ್ಬೋಧಕತ್ವೇನ ಅವಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಪುಮರ್ಥತಾಸಂಪಾದನೇನ ತದ್ಭಾವ್ಯತ್ವಾಯತದ್ಭಾವ್ಯತ್ವೇತಿ ಸ್ವಭಾವ್ಯಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಭಾವನಾಯಾಶ್ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ । ಅತಃ ಕ್ರತುಭಾವನಾಯಾಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ನ ಚೋದನಾಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪೇತಿ ।
ಅಸಂದೇಹಾದಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥಾಂತರಪರತ್ವಸಂದೇಹನಿವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂದೇಹಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಂದೇಹಾಂತರಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಂಶ್ಚೈಕೇ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಮಿತಿ ।
ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರತಿ ಏಕೇ ಪುರುಷಾಃ ಸನ್ನಿಕರ್ಷಂ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ವದಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವೇದಗ್ರಹಣಂ ವಿಹಾಯ ಅನ್ಯತ್ರ ಕುರ್ವನ್ ನ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಆಭಾಣಕ ಇತಿ ।
ಐತಿಹ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಃ ಸರ್ವವೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮಪರತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಚೋದನಾಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತಅತ ಇತಿಶ್ಚೋದನೇತಿ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಧರ್ಮವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ವಚನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನನು ದೃಷ್ಟೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಯಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಂ ಕರ್ಮಾವಬೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯತ್ರ ತೇಷು ಸಿದ್ಧೇಷು ರೂಪಾದಿಷ್ವರ್ಥೇಷು ಭೂತಾನಾಂ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ ಸಮುಚ್ಚಾರಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದರ್ಶಿತಂ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಸತ್ಯಂ ತದಿತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ಪ್ರಕ್ರಮಬಲಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಪ್ರಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಉತ್ತರಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಂ ಪ್ರಕೃತವಿಶೇಷೇ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥವಾಕ್ಯೇ ಉಪಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಮಾತೃಕಾಯಾಮ್ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಚನತ್ರಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಂ ಪರಿಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ಏಕೈಕಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಂ ಪರಿಹಾರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ದೃಷ್ಟೋ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ, ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮಿತ್ಯಾಮ್ನಾಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾವಬೋಧೇ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ಪಷ್ಟ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಸದ್ಭಾವಪರಂ ಭಾಷ್ಯಂ ನ ಧರ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಭಾವಪರಮಿತ್ಯಾಹ -
ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ನಾನವಿಧಾಯಕಮಾಮ್ನಾಯಮಿತಿ ।
ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಸ್ನಾಯಾದಿತ್ಯಾಮ್ನಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿಕ್ರಮಿಷ್ಯಾಮಃ ಇಮಮಾಮ್ನಾಯಮಿತಿ ।
ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಅರ್ಥಂ ವಿಚಾರ್ಯ ಸ್ನಾಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವೀಕುರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನತಿಕ್ರಾಮಂತ ಇತಿ ।
ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥಂ ಗೃಹ್ಣಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದ ಇತಿ ।
ವೇದಸ್ಯ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಾಸಂಬಂಧಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದ ಇತಿ ।
ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಾಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯವಾಚಿತ್ವಾತ್ ತೇನ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭಿಧಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಕರಣಬಲಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯೈವಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಂ ನಿಯೋಜನತ್ವೇತಿನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಪ್ರಸಂಗೋ ನ ದೋಷಾಯೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿರಿತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯೋಜನಹೀನಾನಾಮ್ ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಭವತ್ವಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಪೂಷಾಪ್ರಪಿಷ್ಟಭಾಗಇತ್ಯಾದಿಸಂಸರ್ಗೇಷ್ವಿವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
`ಅಧಸ್ತಾತ್ ಸಮಿಧಂ ಧಾರಯನ್ನನುದ್ರವೇದುಪರಿ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯ’ ಇತ್ಯುಪರಿಧಾರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಏಕವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಧಾನವತ್ ಸಪ್ರಯೋಜನೋ ವಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಚಾಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತಃ ಸೂತ್ರಂ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಪಠಿತನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನವಾಕ್ಯವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತಃಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ತದ್ವಿಧಾನ್ಯೇವೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣೇ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಸ್ಥಪ್ರಕರಣಸ್ಥೇತಿನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನವಾಕ್ಯಾನ್ಯೇವೋದಾಹೃತಾನಿ, ನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಭಾಕರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಥಾ ವರ್ಣಯಂತೀತಿ ।
ಅಧೀತವೇದಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತತ್ವಾಯ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಃವಿಧಿಪರಯುಕ್ತ್ಯೇತಿ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ವರ್ಣಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಶೇಷವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತತ್ವಾದೇವ ಧರ್ಮಸ್ಯ ವಿಚಾರಾರ್ಹತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾತ್ಮಕಂಧರ್ಮಸ್ಯ ವಿಚಾರಾತ್ಮನೇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಪಕ್ಷೋ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಕಿಲೈವಮಿತಿ ।
`ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಃ ಪಶುಕಾಮ ಇತಿ ಪಶುಕಾಮಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತೇ, ಯೋ ಯಾಗಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತಿ ಯಾಗವಿಧಾನಂ ಚೋದ್ದಿಶ್ಯ ಪಶುಕಾಮಾಧಿಕಾರಃ ಕಿಂ ವಾ ಉಭಯಮಿತಿ । ತಥಾ ಸತ್ರೇ ಯೇ ಯಜಮಾನಾಸ್ತ ಏವ ಋತ್ವಿಜ ಇತಿ ಯಜಮಾನಾನುದ್ದಿಶ್ಯ ಕ್ರತ್ವಂಗಭಾವೋ ವಿಧೀಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಯೇ ಋತ್ವಿಜ ಇತಿ ಋತ್ವಿಜ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಯಜಮಾನಭಾವೋ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾದಿವಚನವ್ಯಕ್ತಿಸಂಶಯಾತ್ ವಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಧೀತವೇದಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ ಸಂತೀತಿ ।
ಉದ್ದೇಶ್ಯವಿಧೇಯಭಾವೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ವೇದಾರ್ಥೋಪಾಧೌ ವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತಾವಪಿ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಧ್ಯಯನಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವಿಚಾರಃ ಕಥಮೇಕದೇಶವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅಧೀತವೇದಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಕಾಮಿತ್ವಾದೇವ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಾಭಾವಾತ್ ತಮಧಿಕೃತ್ಯ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಧರ್ಮವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಪರಂ ಮುಮುಕ್ಷುಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಿತಿ ವಿಭಾಗೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನವಿಚಾರಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತೌ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಕಾಮೀ ವಿಚಾರ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾಯಾಪೂರ್ವಂ ನ ನಿಷ್ಪಾದಯತಿ । ತತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನವಾಚಿಧರ್ಮಶಬ್ದೇನ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಾದಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾಪೀತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪೇತಿಪಂಚಪಾದಿಕಾಯಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನರೂಪೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರೇಯಃ ಸಾಧನರೂಪಧರ್ಮತ್ವೋಕ್ತಾವೇವಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇದ್ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥೇ ರೂಢಿರ್ನ ಸಂಭವತಿ । ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಾವಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಾಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ । ವೇದಾರ್ಥೇ ಧರ್ಮಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನವಾಚಿಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರೇಯೋರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ವೇದಾರ್ಥೇ ವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯೇವ ಕೃತ್ವಾ ವಿಚಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚೇತ್ಯಾಹ ।
ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯತ್ರ ಜಿಜ್ಞಾಸತ್ವಾದಿತಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಲಕ್ಷಣಸೂತ್ರಮಪಿ ಧರ್ಮವಿಷಯಂ ನ ವೇದಾರ್ಥವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಉತ್ತರಮಪೀತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಸಂಗವಿಭ್ರಮನಿರಾಸಪರಮ್ । ತತ್ರ ಧರ್ಮ ಏವ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದೌ ಪ್ರಸಕ್ತತಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನೋ ನ ವೇದಾರ್ಥಃ । ಅತೋ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾಯ ಧರ್ಮ ಏವ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಧರ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಪರಮಿತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವೇದಾರ್ಥಃ, ಕಿಂ ವಾ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ವೇದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ವೇದಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಪರಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಇತರಥೇತಿ ।
ಧರ್ಮಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ಅರ್ಥವಾದಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವೇದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಸ್ಯ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ನ್ನತ್ವದಿತಿ ಅಧಿಕಂ ದೄಶ್ಯತೇ ನ ತಥಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ನ ಧರ್ಮಗ್ರಹಣೇ ಸತೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ ವೇದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸ ಏವ ವಿವಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವೇದಾರ್ಥೇ ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಿಮಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾಲಕ್ಷಣಂ ಯಾ ಇತಿ ವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂ ವಾ ಸಂಜ್ಞಾತ್ವೇನ ವೃತ್ತಿಃ, ನ ತಾವದಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋ ಯೋಽರ್ಥ ಇತಿ ವೇದಾರ್ಥಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಅಸೌ ಧರ್ಮ ಇತಿ ತತ್ರ ಧರ್ಮಶಬ್ದೋ ಯದಿ ಅಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತತೇ ತದಾ ವೇದಾರ್ಥೇ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತೀತಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ಧರ್ಮ ಏವ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಶಬ್ದೋಕ್ತವೇದಾರ್ಥೇ ಸ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಧರ್ಮಸಂಜ್ಞಾವಿಧಿಪರತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಾದಿಕಥನಂ ವಿಹಾಯಾನ್ಯಥಾ ನ ಕಥನೀಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದಪ್ರಕ್ರಾಂತಮಿತಿತದಪ್ರಕಾರಾಂತಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾಚಾರ್ಯಾಯ ಗಾಂ ದದ್ಯಾದಿತಿಕಿಂ ಚಾ ಚಾಚಾಯೋಯಗಾದದ್ಯಾದಿತಿ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇ ವಿನಿಯೋಗಾರ್ಥಮಾಚಾರ್ಯ ಇತಿ ನಾಮ ವಿಧೀಯತೇ, ತದ್ವದತ್ರ ನಾಮ ವಿಧಾನಂ ಚೇತ್ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಽಪಿ ನಿಯಾಗಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಚ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಾಣಾಮಪಿ ನಾಮವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ।
ಅಥ ಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚೋದನಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದೇ ಲಕ್ಷಣಾವೃತ್ತಿಪರಿಗ್ರಹಣಪ್ರಸಂಗದೂಷಣಂ ಚಾಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಅಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅಥಾಪಿ ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇತಿ ।
ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಅರ್ಥವತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ವಿಚಾರಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಸಂಜಾತೇ ಕಿಂ ವೇದಾರ್ಥಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಃ, ಕಿಂ ವಾ ಅರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ವಿಶಯೇ ನವಿಷಯೇಣೇತಿ ಅರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣಃ, ಕಿಂತು ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೋ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಪರಂ ಸೂತ್ರಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಚ್ಚಾನುಪಪನ್ನಮನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾದರ್ಥವತ್ವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಲಕ್ಷಣವತ್ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರಾಧ್ಯಾಯವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಅಧ್ಯಯನಾಪೂರ್ವಶೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಾ ದರ್ಶಿತಾ, ನ ತು ತತ್ರ ಪೌರುಷೇಯಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಪ್ರಮಾಣಾಂತರಯೋಗ್ಯವಿಷಯಅಪೌರುಷೇಯತ್ವಾದಿತಿ ನಿಮಿತ್ತೇತಿತ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮತಃ ಅರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯಾ ಅಪಿ ಅಸಿದ್ಧೇಃ, ಅರ್ಥವತ್ವಸಿದ್ಧವತ್ಕಾರೇಣ ವೇದಾರ್ಥಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಲಕ್ಷಣವಿಧಾನಂ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಅರ್ಥವತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಲಕ್ಷಣವಿಧಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರಾನಂತರಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಅರ್ಥವತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ವೇದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಉತ್ತರತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುತ್ವೇನ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಅತೋಽರ್ಥವತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಚಾರಃ, ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣಾಪಿ ಅರ್ಥವತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಿಚಾರಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ವೃತ್ತಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥವತ್ವನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣಂ ವೃತ್ತಮ್ , ನ ತ್ವರ್ಥವತ್ವೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ವೇದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಂ ವೃತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇಣ ನಾರ್ಥವಾದಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಅರ್ಥವಾದಾಧಿಕರಣೇ ಮಂತ್ರಾದೇಃ ವೇದಾರ್ಥರೂಪಧರ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಾಯಾಃ ನೋದ್ಭವಃ ಸಂಭವತೀತಿ । ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಅಧಿಕರಣಮನಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಮಂತ್ರೇತಿ ।
|| ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ||
ಆನಂತರ್ಯಮಧಿಕಾರೋ ಮಂಗಲಾಚರಣಂ ಪ್ರಕೃತಾದರ್ಥಾಂತರಂ ಚೇತಿ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಚತ್ವಾರೋಽರ್ಥಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ಇಹ ತ್ವಾನಂತರ್ಯಮೇವ ಉಪಾದೀಯತ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತತ್ರಾರ್ಥಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಅಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ, ನಾರಂಭಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಯವಾರ್ಥೇನ ಅರ್ಥವತ್ವ ಇತಿ ।
ಅವಯವಗತಶಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಭಿಧಾಯಿತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಯವಾರ್ಥೇನ ಅರ್ಥವತ್ವೇಽಪಿ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯೇತನ್ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಾರ್ಥಭೂತಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋಃ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದೇವ ಆರಭ್ಯತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಪ್ರಮಿತಿವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದೇವ ಅಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅಧಿಕ್ರಿಯಾಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಇಚ್ಛಾವಿಶೇಷಣಂ ಜ್ಞಾನಂ, ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಪ್ರಧಾನತ್ವಾನ್ನೋಪಸರ್ಜನಂನೋಪಸರ್ಜನತ್ವಂ ಪದಮಿತಿಪದಂ ಪದಾಂತರೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಾಥಶಬ್ದೇನ ನಾನ್ವಯ ಇತಿಅನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಅವಯವದ್ವಾರೇಣಾರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತಾಂ, ತಥಾ ಸತಿ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಖಂಡಶಕ್ತ್ಯಾ ವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅವಯವಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾತ್ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಚಾರಭ್ಯತ್ವಾತ್ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮಸಂಗತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅಯಂ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ವಿಚಾರವಚನತ್ವಂ ಕಥಮವಸೀಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಮೀಮಾಂಸಾಪರ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಕ್ರತುಗುಣಕಮುಪಾಸನಮಿತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಾದಿಕ್ರತ್ವಂಗವಿಷಯೋಪಾಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಧಾತಮಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಖಂಡರೂಪೇ ವಿಚಾರಾಭಿಧಾನಶಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಯುಂಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಧಾತವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಂಧಾತಮೇವ ಪ್ರಯುಂಕ್ತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಮಿತ್ಯತ್ರ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಅವಯವಾರ್ಥಾಂಗೀಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಅವಯವಾರ್ಥೇ ಅಂಗೀಕೃತೇ ಇಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಫಲತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಚತುರ್ಥ್ಯಾ ಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ವಿಷಯ ಏವ ದರ್ಶನೀಯಃ । ನ ತಥಾ ಕ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂತು ಅಖಂಡಶಕ್ತ್ಯಾ ವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದುಃಖರೂಪವಿಚಾರಸ್ಯ ಫಲಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಚತುರ್ಥ್ಯಾ ಫಲಮೇವ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯತಃ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದೋ ವಿಚಾರಾರ್ಥ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಅವಯವಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾಯೇತಿ ।
ಜ್ಞಾತಧರ್ಮಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ಕ್ರತುಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರಿಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿರುಚ್ಯತೇ । ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ಫಲೋಪಕಾರಿಪ್ರಯಾಜಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯದ್ಭಿಃ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿಃ ವಿಚಾರಪರ್ಯಾಯಮೀಮಾಂಸಾಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪುನಶ್ಚ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರವಚನೋ ಹೀತಿ ।
ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರವಚನೋ ಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಂಭೋಽರ್ಥ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ಅವಯವಾರ್ಥಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣಯಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾಯಾತ್ವೇತಿ ವಿಚಾರಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ತ್ವಖಂಡಶಕ್ತ್ಯಾ ವಿಚಾರಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಪಾಣಿನಿಸ್ಮರಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಾಪಿ ಸ್ಮರಣಮಸ್ತೀತಿ ।
ನ ಚಾವಯವಾರ್ಥೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ - ಕ್ಲೃಪ್ತಾವಯವಶಕ್ತ್ಯಾವಯವಾರ್ಥಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಸತಿ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ವಿಚಾರೇ ಶಕ್ತಿರ್ನ ಕಲ್ಪನೀಯೇತಿ ।
ಅವಯವಶಕ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣ ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರೇ ಪ್ರಯೋಗಃ । ನ ತು ಸಮುದಾಯಶಕ್ತಿಸಿದ್ಧಾವೇಸಿದ್ಧಾವೇನೋ ಇತಿವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯಾವಯವಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮವಯವಶಕ್ತ್ಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಸಿತ್ವಮಿತಿಮಿತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯಾವಯವಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಅವಯವಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾವಿನಾಭಾವಾದಪಿ ವಿಚಾರೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯೋಪಪತ್ತೌ ನ ಸಮುದಾಯೇ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾ, ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಕಾರ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಂತರ್ಣೀತೇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾಸಂಸರ್ಗಾವಿನಾಭೂತವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಯೋಃ ಸಂಸರ್ಗೇಣ ಕಥಂ ವಿಚಾರಸ್ಯಾವಿನಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹೀತಿ ।
ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾವದಸ್ಯೇತಿ (ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ? )ಪ್ರಾಗರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಜಾತಂ ಚೇತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ಇಚ್ಛಾ ನ ಸಂಭವತಿ । ನ ಜಾತಂ ಚೇದರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಅರ್ಥವಿಷಯಕಅರ್ಥವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಇತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಅಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ತದ್ವಿಷಯೇಚ್ಛಾ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅನವಗತವಿಷಯೇಚ್ಛಾಽಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ವಾಕ್ಯಜಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇಽರ್ಥೇ ಸಂದಿಗ್ಧೇ ನಿಶ್ಚಯಫಲಂ ಪರೋಕ್ಷೇ ಅಪರೋಕ್ಷಫಲಂ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಇಷ್ಯಮಾಣಂ ಸ್ವಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಇಚ್ಛಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಯಮೇವ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ ಇಚ್ಛಾನಂತರಭಾವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಭಾವಿಅಪೂರ್ವಭಾವಿ ಚೇತಿಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಪ್ರಯತ್ನಜನ್ಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮತ ಇಷ್ಯಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಮವಿನಾಭಾವೇನ ಗಮಯತೀತಿ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯಾವಿತಿ ಭಾವಃ । ಉಪದೇಶ ಇತಿ ವೇದ ಉಚ್ಯತೇ ।
ತೇನೇತಿ ।
ವಿಚಾರವಿಷಯಸಮುದಾಯಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಯವಶಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣ ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಖಂಡರೂಪೋಽಪಿವಿವಾದದ್ವಾರೇತಿ(ವಿಚಾರದ್ವಾರೇತಿ ? )..... ವಿಷಯಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾಭಾವೇಽಪಿ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಸಂಗತಮ್ , ಅವಯವಾರ್ಥಭೂತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಯೋರ್ಲಕ್ಷ್ಯವಿಚಾರಸ್ಯ ಚಾರಭ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಕುತ ಏತದಿತಿ ।
ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಗುಣತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋಶ್ಚ ಇಚ್ಛಾವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ ಗುಣತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾತ್ ತ್ರಯಾಣಾಮರ್ಥರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ಶಬ್ದತೋ ಗುಣತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥ ಲಕ್ಷಣೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಂತರ್ಣೀತಂ ವಿಚಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋಶ್ಚ ಆರಂಭಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯತಮಸ್ಯಾಧಿಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ಆರಭ್ಯಮಾಣತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಧಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಮಾರಭ್ಯತ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಯೇನೇತಿಽಅರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾನಂಗೀಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನ ವಿಚಾರಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವೇನ ವೇದೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪನ್ನಸ್ಯ ವೇದೋಕ್ತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ನ್ಯಾಯತಃ ಸಮರ್ಪಣಾಭಾವೇ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಚಾರಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿಧೀಯಮಾನೋ ವಿಚಾರೋಽಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾದೇವಾನನುಷ್ಠೇಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅನಾರಂಭಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾಖ್ಯವಿಚಾರಸ್ಯ ಅನನುಷ್ಠಾನಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನ ಸಮರ್ಪಿತಾಧಿಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ತೇನಾನುಷ್ಠಿತತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತಂ ನ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಉಚ್ಯೇತ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾರಂಭಾನರ್ಹತ್ವೇ ಸತ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ಕಸ್ಯಾರಂಭ ಉಚ್ಯೇತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನಾಧಿಕಾರಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಅರ್ಥವಾದಗತಮೋಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಅತ್ರ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಕಾಮೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಮೋ ವಾ ವಿಚಾರಯೇದಿತ್ಯಧಿಕಾರಿವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ತೇನಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ ತೇನ ಪ್ರೇರಿತತಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಚಾರೇ ಅಧಿಕಾರಿತ್ವೇನಾನ್ವಯ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಫಲಾಭಿಲಾಷಮಾತ್ರಾತ್ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನಂದಾವಾಪ್ತಿಪರಿತೃಪ್ತತೇತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ತು ಫಲಾನಾಮಥಶಬ್ದೇನ ಆನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಉಪಪಾದನಾನಂಗೀಕಾರಾತ್ ಅನುಪಪನ್ನಪ್ರಯೋಜನೇಽರ್ಥಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ತತ್ ಕಾಮಿನಾಮಧಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಅನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽರ್ಥಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಷಂಗಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿತೃಪ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಸಕಲಕಾಮನಿವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಪರಿತೃಪ್ತಃ ಕಿಂ ಕಾಮಯತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕಾಮಿತ್ವಸ್ಯಾಭಾವೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಆತ್ಮಕಾಮಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಕಾಮಿತ್ವವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಕಾಮತ್ವಾದಾಪ್ತಕಾಮಃ, ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಲಭ್ಯಸ್ಯಾಭಾವೇ ಸ್ಮೃತಿಮಾಹ -
ಆತ್ಮಲಾಭಾದಿತಿ ।
ಶೃಗಾಲತ್ವಂ ಸ ಇಚ್ಛತೀತಿ ।
ವಿಷಯತ್ವೇ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಫಲಸಿದ್ಧಯೇ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಚಾರಸ್ಯ ವಿಧಿತ ಏವ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಮಾ ಭೂದಿತಿ ।
ಅತೋ ಜ್ಞಾನಸಾಧನವಿಚಾರೇ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಅಧಿಕಾರಿಣಃ ಪ್ರೇರಕ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತತ್ರ ಕಿಂ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಯನಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತಯಾ ದೃಷ್ಟಫಲಂ ಕಿಂ ವಾ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತತಾನುಪಪತ್ತಿಲಭ್ಯಂ ಫಲಂ ಕಿಂ ವಾ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಮೋಽಧ್ಯಯನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಮುದ್ಧಿಶ್ಯ ವಿಧಾನಾತ್ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಫಲಮಿತಿ ಬಹಿರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ತಾವದ್ ದೃಷ್ಟಫಲಂ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನಾದರ್ಶನಾತ್ ಆಪಾತದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ಅಧ್ಯಯನಾನಂತರಭಾವಿನೋ ವಿಚಾರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತದೇವಮಿತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯ ವಿಕಲ್ಪಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸಾ ಹೀತಿ ।
ಅವಾಪ್ತಿಃ ಅಕ್ಷರಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಚ ವೇದಸ್ಯ ಸ್ವಾಧೀನೋಚ್ಚಾರಣಕ್ಷಮತ್ವಂ ನಾಮ ವೇದಗತೋ ಧರ್ಮ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽವಾಪ್ತವ್ಯಃ । ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯವಾಪ್ತಿರೂಪದೃಷ್ಟಫಲವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಾಖ್ಯಾದೃಷ್ಟಫಲತಯಾ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ ಶಬ್ದಫಲಸಂಭವೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲಂ ನಾಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಕ್ಷರಗ್ರಹಣಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಅಪುರುಷಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ತರ್ಹಿ ಸಕ್ತೂನಾಂ ಗತಿರಿತಿ ।
ಅವಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಫಲತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಧ್ಯಯನಂ ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ನಿರ್ವಾಹಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾವಬೋಧದರ್ಶನಾತ್ ಇತಿ ।
ಅವಾಪ್ತಾಕ್ಷರೇಭ್ಯೋ ಅರ್ಥಾವಬೋಧಾಖ್ಯದೃಷ್ಟಫಲಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ನ ಸಕ್ತುನ್ಯಾಯೇನ ಅದೃಷ್ಟಫಲಾಯ ವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾವಬೋಧಸ್ಯಾಪಿ ಸುಖತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಸುಖಹೇತುತ್ವಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಅಕ್ಷರಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪಿ ತದಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾವಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಏವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಭವತು ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ತರ್ಹೀತಿ ।
ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾದೀತಿನೀತಿ ।
ಅಕ್ಷರಗ್ರಹಣಪರ್ಯಂತವಿಧಿವ್ಯಾಪಾರೇ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ,
ತತ್ರಾಹ -
ಫಲಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವೇತಿ ।
ಅವಾಪ್ತಾಕ್ಷರಬಲಾದೇವ ಅರ್ಥಾವಬೋಧೋ ನ ತು ವಿಧಿಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲವದರ್ಥವಿಷಯಾವಬೋಧಫಲೇ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೌ ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಃ ತಸ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಧ್ಯಯನಂ ತತ್ರ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾನಂತರಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಫಲಾಭಾವಾದೇವಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾನ್ನಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾದೇವಾನ್ನೇತಿ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾಧ್ಯಯನಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಅನಧಿಕೃತಕರ್ಮವಾಕ್ಯಗತಸ್ಯ ಅಧ್ಯಯನಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರೇಣ ಅಪೂರ್ವಶೇಷತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಜಪಾದ್ಯಪೂರ್ವೋಪಕಾರಿತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾವಶ್ಯತತ್ರಾವಶ್ಯೇತ್ಯತ್ರೇತಿಮಿತ್ಯತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯಾಧ್ಯಯನಮಭಿಪ್ರೈತಿ । ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾಮೋಽರ್ಥಜ್ಞಾನಾಯ ಅಧ್ಯಯನಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಾನಾತ್ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಫಲಮರ್ಥಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಯನಸ್ಯೇತಿ ತೃತೀಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ನನು ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣ್ಯನೇನೇತ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ವಿಧಿಪುರುಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಜೀವನಫಲಕಾಮಾದಿರುಚ್ಯತೇ । ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಫಲಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋಽಧಿಕಾರೀ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೃಷ್ಟಫಲಸಂಭವೇ ತಥಾ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಮಧಿಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಮಿತಯಾ ವಿಧಿ ಪುರುಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಫಲಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಂ ನಿರುಂಧನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಯಮಧಿಕಾರಹೇತುರಿತಿ ।
ಕಾಮಿತತಯಾ ವಿಧಿಪುರುಷಸಂಬಂಧಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾವಬೋಧಾಯಾಧ್ಯಯನೇ ವಿಹಿತೇಽಪಿ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ವಿಚಾರೋ ನ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ದೃಷ್ಟಾಧಿಕಾರೇಷ್ವಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಫಲೇಷು ವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿಃ ನಿಯೋಗಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಂ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ವಿಹಿತಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಫಲಭೂತಾವಾಪ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಿಚಾರವ್ಯವಧಾನೇನ ವಾ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಫಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಅರ್ಥಾವಬೋಧಕಾಮೋಽರ್ಥಾವಬೋಧಾಯಾಧ್ಯಯನಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಇತಿ ವಿಧಾನಾತ್ ಅಧ್ಯಯನಫಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಬಹಿಃ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮವಿಕಲ್ಪೋಽಂಗೀಕೃತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ಕಾಮಿತತ್ವೇನ ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವೇದಾರ್ಥಸ್ಯ ತು ಪ್ರಾಗಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ತದ್ವಿಶೇಷಿತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನಅಪ್ರತಿಪನ್ನದೇವಕಾಮಿತತ್ವೇತಿತ್ವಾದೇವ ಕಾಮಿತತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಾನಮಿತಿ ನಾಧ್ಯಯನಫಲಮರ್ಥಜ್ಞಾನಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯವಿಕಲ್ಪಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಾಧಿಕಾರಹೇತುತೇತಿ ।
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾಮಿತತಯಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಧೌ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಹೇತುತಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಕ್ ಚಾಧಿಕಾರಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ತನೇನಾಧಿಕಾರಾಖ್ಯಫಲವಿಷಯಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಾನಾಖ್ಯಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಫಲವಿಷಯಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ಚಾಧಿಕಾರಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಕ್ ಫಲರೂಪಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಿಷಯಜ್ಞಾನೇ ಸಿದ್ಧೇ ನ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಫಲರೂಪಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣತಯಾ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ನ ವಿಧಿನಾ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟಾಧಿಕಾರತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಇದಾನೀಮಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಸಹ ಸಾಧಿಕಾರಿತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಾಭಾವಾತ್ ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾತ್ ಅನಧ್ಯಯನಮೇವೇತಿ ಅಧ್ಯಯನಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಾಶ್ರವಣಾತ್ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಾಶ್ರವಣಾದೇವ ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಚಾಧಿಕಾರಹೇತುತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಾಮಿತತಯಾ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯತಯಾ ವಿಧಿಸಂಬಂಧಹೇತುತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾನುಷ್ಠಾನಾಧ್ಯಯನವಿಷಯತ್ವಾದಧಿಕಾರಿಣಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಣಾಂ ಮತಮಾಹ -
ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುರಿತಿ ।
‘ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ’, ‘ತಮಧ್ಯಾಪಯೀತ’, ಇತಿ ವಿಧಿಃ ಆಚಾರ್ಯಕರಣವಿಧಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಾಪನವಿಧಿವಿಷಯತದಂಗತಾಭಾವೇಽಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರವಿಧ್ಯಂತರವಿಹಿತಸ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯೇತಿ ಕಥಂ ಸ್ವತಂತ್ರವಿಧ್ಯಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನತೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಆಧಾನಸ್ಯೇವೇತಿ ।
ಕಾಮನೈವ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿವಿಧಿಸಹಕಾರಿತಯಾ ಯಥಾ ಆಧಾನಮನುಷ್ಠಾಪಯತಿ ತಥಾ ಆಚಾರ್ಯಕರಣಕಾಮನೈವ ಆಚಾರ್ಯಪ್ರೇರಣದ್ವಾರೇಣಾಧ್ಯಯನಂ ಮಾಣವಕೇನ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿನಿವರ್ತಯತಿ ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಪನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರೇಣ ಸಾಧಿಕಾರತಯಾ ಅಧ್ಯಯನಾಅಧ್ಯಯನೇತಿನುಷ್ಠಾಪಕತ್ವಮಧ್ಯಯನವಿಧೇರ್ವದಿತುಮಾಹ -
ತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸ್ವನಿಯೋಗಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಾನುಷ್ಠಾತುಮಸಮರ್ಥಮಾಣವಕಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಿತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಕರಣವಿಧಿಸ್ತಾವಿಧಿಸ್ತಾನಿತಿವತ್ ನಾವಿಹಿತಮಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ, ಅಧ್ಯಯನಾನಧಿಕಾರಿಣಂ ಶೂದ್ರಾದೀನಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯತಯಾ ಆಚಾರ್ಯಗುಣಭಾವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಅಥ ವಿಹಿತಮೇವಾಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ । ತರ್ಹಿ ಅಸ್ಯಾಯಂ ಅಸ್ಯಾಯಾವಧಿರಿತಿವಿಧಿರಿತಿ ವಿಧಿಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಾಯ ಅಧಿಕಾರಿತ್ವೇನ ಮಾಣವಕಸ್ಯಾನ್ವಯೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಅಧ್ಯೇತೃವಿಶೇಷಾಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಯಂ ಕಂಚಿದಧ್ಯಾಪಯೇದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಷ್ಟವರ್ಷಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಯಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಯಮಾಚಾರ್ಯಕರಣಕರಕಾಮಸ್ಯೇತಿಕಾಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಪನೇ ನಿಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಮಾಣವಕೋ ನ ನಿಯುಕ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಸಾಧಿಕಾರತ್ವೇನ ಅನುಷ್ಠಾಪಕತ್ವಾಭಾವೇ ಮಾಣವಕಸ್ಯಾವ್ಯಾಪಾರೇ ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಪ್ರವರ್ತಿತೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಿಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾ ಅಪ್ರವರ್ತಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಂ ಕಂಚಿದಧ್ಯಾಪಯೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಂ ಚ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಫಲತಯಾ ಕಾಮ್ಯವಿಧಿತ್ವಾದನಿತ್ಯೇನ ಅಧ್ಯಾಪನವಿಧಿನಾ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನಾಂಗೀಕಾರೇ ಕಾಮನೋಪರಮೇ ಅಧ್ಯಾಪನೋಪರಮಾನ್ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚಾನ್ಯದಿತಿ ।
ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಧಿಕಾರ ಇತಿ ।
ಜೀವನಾರ್ಥಮಧಿಕಾರೋಽಅಧಿಕಾರೋತೀತಿಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ತದಂಗಭೂತೋಪಗಮನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಹ -
ಉಪನಯನಾಖ್ಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಉಪಗಮನಾಖ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಊರ್ಧ್ವಮಿತಿ ।
ಉಪನಯನಸ್ಯೋಕ್ತಕಾಲಾದೂರ್ಧ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತ್ರಯೋಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ರಾತ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಹೀನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಹಿಚಿತ್ ಕದಾಚಿದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಾಹ್ಮಾನ್ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಧ್ಯಾಪನಾದೀನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಂಗಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂಗಭೂತಸಂಸ್ಕಾರನಿತ್ಯತಾಖ್ಯಹೇತುಂ ವಿನಾ ಅಂಗಿನೋಽಧ್ಯಯನಸ್ಯೈವ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮುಚ್ಯತೇ -
ತಥಾ ಚ ನಿಂದಾಶ್ರವಣಮಿತಿ ।
ಅಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಏಕಶಾಖಾಧ್ಯಯನೇನಾಪಿ ಹೀನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಮ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಆಚಾರ್ಯಕರಣವಿಧೇಃ ನಿತ್ಯಸಮೀಹಿತಫಲತ್ವಾತ್ ಸ ವಿಧಿಃ ನಿತ್ಯ ಏವ ತತಶ್ಚ ನ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಕಥಮಿತಿ ।
ಜೀವನಾಖ್ಯಫಲಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯಸಮೀಹಿತತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹರತಿಪರಿಹರತೀತಿ ಇತಿ -
ಭವೇದೇವಂ ನಿತ್ಯತೇತಿ ।
ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಭಾವೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವನೇ ನಿತ್ಯಕಾಮನಯಾ ತತ್ಸಾಧನಧನೇಽಪಿ ಕಾಮನಾ ನಿತ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ ತದರ್ಥಮಾಚಾರ್ಯತ್ವಕಾಮನಾ ತದರ್ಥಮುಪನೇಉಪಯೀತೃತ್ವೇತಿತೃತ್ವಾಧ್ಯಾಪಯಿತೃತ್ವಕಾಮನೇತ್ಯೇವಂ ಫಲಕಾಮನಾಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಧ್ಯಾಪನೇಽವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತೀತಿಃ ನ ಶಬ್ದಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಹಿ, ಫಲಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಸ್ತವೀ ಫಲವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಬಂಧನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸತಿ ಶಬ್ದವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯಾಧ್ಯಾಪನೇ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾ ಬೋಧನವ್ಯಾಪಾರೇ ಅಸತಿ ಫಲೇಚ್ಛಾನಿಮಿತ್ತಸಾಧನೇಚ್ಛಯಾ ಅಧ್ಯಾಪನೇಽವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿಚ್ಛೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಾವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾಧನೇಚ್ಛಾ ನ ಭವತೀತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧ್ಯಾಪನೇ ಫಲಸಾಧನಕಾಮನಾಧೀನಾ ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇಕಃ ಪಕ್ಷಃ । ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ತು ಅಧ್ಯಾಪನೇ ಶಾಬ್ದಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಧೀನಾ ಫಲಸಾಧನೇಚ್ಛೇತಿ ವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ಅಧ್ಯಾಪನೇ ನಿತ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ವಿಶಿಷ್ಯತವಿತಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಶಾಬ್ದ್ಯಾಂ ಹೀತಿ ।
ತಥೈವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಪ್ಯವಶ್ಯಂ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಬ್ದನಿತ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಧೀನಾಪಿ ಇಚ್ಛಾ ಕ್ವಚಿದ್ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಸ್ತುನಿ ಚ ಕಾರಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಿವಶೇನೌಚಿತ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಹನ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಕಥಂ ನಿತ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಧೀನನಿತ್ಯೇಚ್ಛಾದ್ವಾರೇಣ ನಿತ್ಯವದನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಔಚಿತ್ಯಾದಿಭಾವೇಽಪೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣತಸ್ತಾವನ್ನಿತ್ಯೋಽಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಭಯಾದಿವ ಯಾವಚ್ಛಕ್ಯಮಿಚ್ಛಾದಿಇತ್ಯಾದೀತಿದ್ವಾರೇಣಾಧಿಕಾರಿಣಮನುಷ್ಠಾಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲವಶಾತ್ತು ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಾಪ್ರತಿಪತ್ತೇತ್ಯಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇವಿತ್ಯತ್ರಾನಿತ್ಯೈವ ಸಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।
ಫಲಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಮೀಹಿತತ್ವಾತ್ ಅಧ್ಯಾಪನೇ ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಕಾಮೋಽಪಿ ನಿತ್ಯ ಏವೇತ್ಯತಃ ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಪಿ ನಿತ್ಯೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಉಪಾಯಾಂತರಾದಪೀತಿ ।
ವಾಣಿಜ್ಯಕೃಷಿಸೇವಾದಿನಾಪಿ ದ್ರವ್ಯಸಿದ್ಧೇರಧ್ಯಾಪನಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ಯನಿತ್ಯೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಯಚಿದುಪಾಯಾಂತರಾಸಮರ್ಥಸ್ಯ ತದೇಕೋಪಾಯತ್ವಾತ್ ಅಧ್ಯಾಪನೇ ನಿತ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದೇಕೋಪಾಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಅನುಶಾಸನಸ್ಯ ಉಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸಂವಾದನೇತಿಸಂಪಾದನಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾಪನಅನುಷ್ಠಾಪನರೂಪತ್ವಮಿತ್ಯಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇರೂಪತ್ವಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮನುಶಾಸನವಿಧಾಯಕತ್ವಂ ಚ ಮನ್ವಾನಃ ಸ್ವತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿಶೇಷಾನುಶಾಸನತಯಾ ಉಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಯೋಃ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಪಿತುರಿತಿ ।
ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಅನುಶಾಸನವಿಧಾಯಕತ್ವೇನಾಭಿಮತಂ ವಾಕ್ಯಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾತ್ಪುತ್ರಮಿತಿ ।
ಲೋಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಜನಕಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ವಾ ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಸಂಪಾದನಸ್ಯಾಪ್ಯನುಶಾಸನಾಂತರ್ಭೂತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪುತ್ರೋತ್ಪಾದನವಿಧೇಃ ಪುತ್ರಕೃತಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೄಣಾಂ ತೃಪ್ತಿರೂಪಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಾನುಶಾಸನಾನುವಾದೇನ ಸಂಪ್ರತಿಕರ್ಮವಿಧೇರರ್ಥವಾದತ್ವಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಥಾತಃ ಸಂಪ್ರತ್ತಿರ್ಯದಾ ಪ್ರೈಷ್ಯಾನ್ ಮನ್ಯತೇ, ಅಥ ಪುತ್ರಮಾಹ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತ್ವಂ ಯಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಂ ಯಜ್ಞೋಽಹಂ ಲೋಕ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಪ್ರತ್ತಿಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನೋಕ್ತಂ ವೇದತದರ್ಥತತ್ಫಲಾನಾಂ ಪಿತುರನುಷ್ಠೇಯಾನಾಂ ಪಿತ್ರಾ ಪುತ್ರೇ ಸಮರ್ಪ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ಪುತ್ರೇಣಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಸ್ವೀಕರಣಂ ಸಂಪ್ರತ್ತಿಕರ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಪಿತೄಣಾಮಿತಿ ।
ಪರಲೋಕಂ ಗತಾನಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನುಷ್ಠಾನೇನೇತಿಅನುಷ್ಠಾಪನೇನೇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ದೃಶ್ಯತೇ ಯಶ್ಚ ನಾನ್ವಿತೋ ಭವತಿ ।
ತ್ರಾಣಮಿತಿ ।
ತ್ರಾಣಮನೇನ ತೃಪ್ತಿಸಂಪಾದನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದನುಷ್ಠಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಧಿಕಾರಂ ಪರಿಸಮಾಪಯಿತುಮಿತಿ ।
ನಿಯೋಗಂ ನಿಷ್ಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮನುಶಾಸನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಾತ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಪುತ್ರಸ್ಯಾವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥೋಪದೇಶನಮಿತಿ ಅನುಶಾಸನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ ।
ಪುತ್ರಸ್ಯಾವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥೋಪದೇಶನಮೇವಾನುಶಾಸನಂ ನೋಪನಯನಾದ್ಯನುಷ್ಠಾಪನಮಿತಿ ಕಥಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ತದಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಲಿಂಗಮಿತಿ ।
ಅನನೂಚ್ಯ ಅಧ್ಯಯನಮಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಬಂಧುರಿವೇತಿ ।
ದ್ವಿಜಾಧಮ ಇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾಣವಕಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಾನುಷ್ಠಾಪನನಿಯೋಗಾನಂಗೀಕರಣಾತ್ ಸ್ವನಿಯೋಗೇನೈವ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣಃ ಸ್ವನಿಯೋಗಂ ನಿಷ್ಪಾದಯಿತುಮಾಚಾರ್ಯೇ ಪ್ರೇತೇ ಆಚಾರ್ಯಾಂತರಂ ಸಂಪಾದಯತೀತಿ ನ ವಕ್ತುಮ್ , ಶಕ್ಯಂ ನಾಪ್ಯಾಚಾರ್ಯಆಚಾರ್ಯಯೋಗಮಿತಿನಿಯೋಗಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ ಆಚಾರ್ಯಾಂತರಂ ಸಂಪಾದಯತಿ । ನಿಯೋಗಪ್ರತಿನಿಯೋಗಪ್ರತಿರಾಚಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿಪತ್ತುರಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಮೃತತ್ವಾತ್ । ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ಅಕರ್ತವ್ಯನಿಯೋಗನಿಷ್ಪಾದನಾಯ ಆಚಾರ್ಯಾಂತರಸಂಪಾದನಾಯೋಗಾತ್ ಅಧ್ಯಾಪನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠಾನಮಧ್ಯಯನಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚಾಚಾರ್ಯೇ ಪ್ರೇತ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಅಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತಿನಿಧೀಯತ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿಣಿ ಸ್ಥಿತೇ ಅಸ್ಯಾವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯನಿಯೋಗಸ್ಯ ಅನನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾತ್ ತದನುಷ್ಠಾನಾಯ ಮುಖ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರತಿನಿಧಿರಾದೀಯತೇ । ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವೇ ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ತನ್ನಿಷ್ಪಾದನಾಯ ನಾಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತಿನಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಪ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ।
ವಿಧಿಪುರುಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಮಪಿ ನ ಪ್ರತಿನಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿನಿಧ್ಯುಪಾದಾನಸ್ಯ ನ ಕ್ವಾಪ್ಯವಕಾಶ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅಧಿಕಾರೀ ಸ್ವಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಸ್ವನಿಯೋಗಸಿಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇ ಸತಿ ಉಪಗಮನಾಧ್ಯಯನಯೋಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತತ್ಪ್ರವೃತ್ತತಯೈವೇತಿತಯೈವ ಉಪನಯನಾಧ್ಯಾಪನಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ರ ವಿಧಾನಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಯಂ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಯೋರ್ವಿಧಿಃ ಕಿಂತು ಉಪಗಮನಾಧ್ಯಯನಯೋಃ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಯೋರ್ವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಣವಕಸ್ಯೈವೈಷ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಪಯೀತೇತಿ ಣಿಜರ್ಥಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿನಿ ವಿಧಿಪದೇ ಪ್ರಧಾನಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರೇ ಅಧ್ಯಯನೇ ವಿಧಿಸಂಸರ್ಗೋ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಗುಣಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸಂಬದ್ಧ ಇತಿ ।
ಕರ್ತೇತಿ ಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನಕರ್ತೃಸ್ಥೋ ಭವತೀತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧ ಉಚ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಶಬ್ದವಿರೋಧಃ ? ನ ತಾವತ್ ಶಬ್ದವಿರೋಧಃ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾಅಥೈತಯೇತಿ ಏತಯೇತಿ ।
ನಾಪಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದೇನಾಪ್ರಾಪ್ತವಿಧಾನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಗ್ರಾಮಕಾಮಸ್ಯ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧ್ಯಾಪನಯಾಜನಯೋಃ ಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರದ್ವಯಾವಗಮಾತ್ ಅನ್ಯತರಾನುವಾದೇನ ಅನ್ಯತರೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಉಪನಯನೇ ತು ನಯತಿಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ ಅನಭಿಧೀಯಮಾನಃ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಃ ಕಥಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಯುಕ್ತಂ ಯಾಜಯೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ಉಪನಯನೇ ಮಾ ಭೂನ್ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರವಿಧಿಃ, ಅಧ್ಯಯನೇ ತು ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತನ್ನ ವಾಕ್ಯಸಾರೂಪ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತದೇವಮಿತಿ ।
ನಾತ್ರಾಧಿಕಾರಚಿಂತಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾಯಿನಾಪಿ ನಯತಿಧಾತುನಾ ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಉಪಗಮನಸ್ಯ ಅನಭಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಸ ಏವ ಧಾತುನಾ ಲಕ್ಷಣಯೋಪಾದಾಯ ವಿಧೀಯತೇ ನ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರೋ ಗಮ್ಯಮಾನತಯಾ ವಾ ಕಥಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ? ಕಥಂ ವಾ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾನುವಾದ ? ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮ್ , ಯತ್ತಾವದಿತಿ ।
ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಗಮ್ಯಮಾನತಾಮುಪಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಮಾಚಾರ್ಯವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಿಧೇಯತಾಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಉಪನಯೀತೇತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನಯತೇಃ ಪರಸ್ತಾದಾತ್ಮನೇಪದಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾಮಿತಿಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಆತ್ಮಾನಮಾಚಾರ್ಯಂ ಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ಉಪನಯಶಬ್ದನ್ಯಾಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಪಾದಕಸ್ವಸಮೀಪಾನಯನಾಖ್ಯವ್ಯಾಪಾರವತ್ವಮಾಹ -
ಕಂಚಿದಾತ್ಮಸಮೀಪ ಇತಿ ।
ಬಾಲಾನಕ್ಷರಾಣಿ ಶಿಕ್ಷಯನ್ ಲೌಕಿಕಃ ಪುರುಷೋ ಬಾಲಗುಣ ಭಾವೇನ ತತ್ರ ನ ಗಚ್ಛತಿ ಕಿಂತು ಬಾಲಾನೇವ ಸ್ವಯಮಾತ್ಮಗುಣಭಾವೇನ ಸ್ವಸಮೀಪಂ ನಯತಿ, ತದ್ವದಿತ್ಯಯಮತ್ರ ನ್ಯಾಯಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮೇವಾನೂದ್ಯ ಗುಣವಿಧಿಪರಮಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷವಿಧಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವನಾದಿನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಾಧಿಕಾರಯೋರಶ್ರವಣಾತ್ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷವಿಧಿಪರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾದಿವತ್ ಗುಣವಿಧಾನಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ । ತದಪಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಕಮಧ್ಯಾಪಯೇದಿತಿ ।
ಯದಾ ವಿಶೇಷ್ಯೋಽಪಿ ಪದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ ತದಾ ನಾನಾವಿಧಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸ ಏಕೋ ವಿಶಿಷ್ಟಪದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮೀಯತ ಇತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ತು ವಿಶೇಷ್ಯಮನೂದ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಪ್ರಮೀಯಂತೇ ತದಾ ವಿಶೇಷಣಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಏಕತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇ ಪ್ರಮೇಯಭೇದಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಶೇಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಗುಣಾಖ್ಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯರೂಪವ್ಯಾಪಾರೇ ಪ್ರಾಪ್ತತಯಾ ಅನೂದ್ಯಮಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥದ್ವಯೇತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಷ್ಟವರ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥದ್ವಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕಾರಗುಣವಿಧಯಃ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರೇ ನ ಸಂಭವಂತೀತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಅತೋ ನಾಚಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಮಾಣವಕವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ಶಬ್ದತೋ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತಿ ನ ತಸ್ಯ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಮಾಣವಕಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಮಾಣವಕಸ್ಯೋಪಗಮನಸ್ಯ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ನಯತಿಧಾತುನಾ ಲಕ್ಷಣಯೋಲಕ್ಷಣೋಪಾದಾಯೇತಿಪಾದಾಯ ವಿಧೇಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಅಸ್ತೀತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಗಮನಕರ್ಮ ಗ್ರಾಮಸ್ಯೇವ ನಯತ್ಯರ್ಥಕರ್ಮ ಮಾಣವವಕಸ್ಯೇತ್ಯಧಿಕಮ್ಕಸ್ಯ ಗಮ್ಯಮಾನವ್ಯಾಪಾರೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಸಮೀಪದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪದೃಷ್ಟಾತಿಶಯೇನ ವಿಧ್ಯಾಯತ್ತನಯನಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಖ್ಯದೃಷ್ಟಾತಿಶಯೇನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಮಾಣವಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಾಶಬ್ದಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಮಾಹ -
ಸಂಸ್ಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಯಾಗಶ್ರುತಾವಿತಿ ।
ಯಜೇತೇತ್ಯುಕ್ತೌ ದ್ರವ್ಯೇಣ ದೇವತಾಯೈ ಯಜೇತೇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರತೀತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಉಪಗಂತಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಗಮನಂ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾದೇವ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ವಿಧಾನಮಂತರೇಣ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಿಧಾನೇಽಪಿ ಕಾಮ್ಯವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿರಿತಿ ।
ಪರಿಶೇಷಾತ್ ನಿತ್ಯವಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ವಿಧಿತೋಽವಶ್ಯೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪರಿಣಮ್ಯತ ಇತಿ ತದಾಹ -
ತೇನಾಷ್ಟವರ್ಷಮಿತಿ ।
ಅಷ್ಟವರ್ಷತ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಯೋರೇಕೈಕ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವಿಧಿಪುರುಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ವಿಶೇಷಣಯೋಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರವಿಶಿಷ್ಟತಾಭಾವಾತ್ ಏಕೈಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಭಿಧಾನಿಕೇ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಅರುಣೈಕಹಾಯನ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥವತ್ಪದಾರ್ಥವೇತಿ ಪರಸ್ಪರವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಅಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಉಪಗಂತುಃ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿನಾ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ । ಅತಃ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶ್ಚ ನ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇವಮಪೀತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಹೇತುರಿತಿ ।
ವಿಧಿಪುರುಷಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಾ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿತ್ಯಮಿತಿ ।
ಜೀವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿಯತಭಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಶಾಬ್ದಮೇವ ಸರ್ವತ್ರಾಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಮ್ ಸಾಂಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಅಶಾಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಸಮರ್ಪಣೇ ಶಬ್ದದ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಾತ್ ಅಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಶಾಬ್ದತ್ವಂ ನ ವಿಹನ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃಶಾಬ್ದತ್ವಂ ನ ವಿಹನ್ಯತ ಇತ್ಯಾಧಿಕಾರಅಧಿಕಾರೀತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಜಾತಿವಯೋವಿಶಿಷ್ಟಮಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಾಧ್ಯನಿಯೋಗವಿಷಯತಯಾ ಸಾಧ್ಯಕ್ರಿಯಾವಿಶಿಷ್ಟ ಸಾಂಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ಯಾಶಾಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಕ್ರಿಯಾ ಸಂಬಂಧಾಭಿಧಾನಮುಖೇನವಿಶಿಷ್ಟಸಮರ್ಪಣೇ ಶಬ್ದದ್ವಯತಾತ್ಪರ್ಯಕಲ್ಪನಾತ್ ಅಧಿಕಾರ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ರೂಪೇಣ ಕರ್ತೃಕಾರಕಮಾಣವಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಾತಿವಯಸೋರನ್ಯೋನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತಸ್ಯ ಕರ್ತೃಪ್ರಧಾನವಿಧಿತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತಯಾನ್ವಿತಪ್ರಧಾನಮಾಣವಕವಿಶೇಷಣತಯಾ ವಿಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಜಾತಿವಯಸೀತಿ ।
ಉಪಾದೇಯಮಿತ್ಯನುಷ್ಠೇಯಂ ಸಾಧ್ಯಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ -
ಅನುವಾದೇಯಮಿತಿಅನುಪಾದೇಯಮಿತಿ ।
ವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯತದ್ವಿಶೇಷಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಧಿಸಂಬಂಧೀ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ -
ಅಧಿಕಾರಹೇತುರಿತಿ ।
ಮಮಾಯಂ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ಸ್ವಾಮಿತಯಾ ಅನ್ವಯಿತ್ವಂಅನ್ವಯಿತನ್ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಿತಿ ತನ್ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ನಾಮ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಯೋಗವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಥಮಂ ಮಮಾಯಂ ನಿಯೋಗನಿಯೋಗಾಮಿತಿ ಇತಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಿತಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕರ್ತ್ರನ್ವಯ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅನುವಾದೇನ ವಿಶೇಷಣಮಧಿಕಾರಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮಸ್ತ್ಯೇವ ಇತ್ಯಂಗೀಕರೋತಿ -
ಸತ್ಯಮಸ್ತೀಯಂ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ।
ಭಾವನಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪಕ್ಷೇ ಕರ್ತ್ರನ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾದುಪಾದೇಯಕರ್ತೃವಿಶೇಷಣತಯಾ ವಿಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃವಿಶೇಷಣತ್ವಾತ್ ತಂ ಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಪಿ ಮಾಣವಕಸ್ಯೋಪಾದೇಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮೇವ ಅಧಿಕಾರಿತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂತು ಕರ್ತುರಿತಿ ।
ಇಷ್ಟಸಾಧನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪಕ್ಷಾಂಗೀಕಾರಾತ್ ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ಉಪನಯನಜನ್ಯಾಚಾರ್ಯಸಮೀಪದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪದೃಷ್ಟಫಲೇನ ತತ್ಸಮವೇತಸಂಸ್ಕಾರಾಖ್ಯಾದೃಷ್ಟಫಲೇನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಉಪಗಮನಕರ್ತೃರೂಪೇಣ ಚ ಮಾಣವಕಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಗಮನೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಂ ವಿಧಿಪದೇನ ಬೋಧ್ಯತೇ । ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಸೋ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಮಾಣವಕಗತಸಂಸ್ಕಾರಾಖ್ಯಶ್ರೇಯೋವಿಶೇಷಸಾಧನತ್ವಂ ತೇನೈವ ವಿಧಿಪದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಹಿತಸಾಧನೇಹತಸಾಧನೇ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಮಮೇದಮಭಿಲಷಿತಸಾಧನಮಿತಿ ಮಾಣವಕೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವೇತಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿನೋ ಭೋಕ್ತುರಧಿಕಾರಿಣೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದಿ ಭವತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ ಸಾಧನತ್ವಧರ್ಮ್ಯುಪಗಮನಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವೇತೀತ್ಯೇವ ಭೋಕ್ತ್ರನ್ವಯಪುರಃಸರತ್ವಾತ್ ಕತ್ರನ್ವಯಸ್ಯಾನುಅನುವಾದೇಯೇತಿಪಾದೇಯ ವಿಶೇಷಣಮಧಿಕಾರಿಹೇತುರಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚೇತಿ ।
ಉಪಾದೇಯ ಉಪನಯನ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಮುಪಗಮನೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಿತತಯಾ ಉಪಾದೇಯೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದರ್ಥಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ।
ಹಿತಸಾಧನೋಪಗಮನೇ ಪ್ರಥಮಂ ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನಾನ್ವಯ ಉಪಗಮನಂ ಮಾಣವಕಾರ್ಥಂ ಹಿತಸಾಧನತಯಾ ಬೋಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿವರಣೋತಿ ಇತಿವಿವೃಣೋತಿ -
ಯೇನ ವಿನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾದೃಶ ಇತಿ ।
ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವಾದಿತರಕಾರಣಸಂಪತ್ತೌ ವಿಚಾರಮಾರಭತೇ, ಅಸಂಪತ್ತೌ ಸ್ವಯಂ ನಾರಭತ ಇತ್ಯಾರಂಭಾನಾರಂಭಯೋಃ ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ಯೋಜನಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವಾ ಸಮಾನಮಿತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಜನಯಿತುಮಿತಿ ।
ವಿಚಾರಾಧಿಕಾರಿಣವಿಚಾರಾಧಿಕರಣ ಇತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಚಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಏಕಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಏಕ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಯೋಜನತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಸ್ಯ ಏಕಫಲಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋರನ್ಯೋನ್ಯೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೇನ ಏಕಫಲಶೇಷತ್ವಾತ್ ಉಪಕಾರಕಧರ್ಮಾವಬೋಧೋ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂತರ್ಯಮುಪಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಸ್ಯ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಇಹ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ಅಥ ಶಬ್ದೇನ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸಮರ್ಪಿತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾವಬೋಧೋ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೋಽಸ್ತಿ । ತಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯಂತರೇ ವರ್ಣಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಫಲಂ ಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಪರಂಪರಯಾ ಫಲಭೋಗಪರಂಪರಯಾ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚ ಪುರಷಸಂಸ್ಕಾರತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಾದರ್ಥ್ಯಾವಗಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಶೇಷತ್ವಾವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಧಿಗತ್ಯಅಧಿಗತಾನಂತರಮಿತಿನಂತರಂ ಧರ್ಮಾಧಿಗತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಭಿಧತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಸಂವಾದಾಂತರಮಾಹ -
ಅನ್ಯೈರಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೇತಿ ।
ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ವರ್ಣಿತಾವಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಾನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದಧ್ಯಾಯಾಂತರೇ ಸೂತ್ರಾಂತರೇ ವಾ ಪ್ರಕೃತೇನ ಸಂಗತಿರಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ತರ್ಹ್ಯತ್ರಾಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅಥೇತೀತಿ ।
ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಏಕಫಲತ್ವಂ ಕೃತ್ಸ್ನವೇದಾರ್ಥವಿಚಾರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಚ ತಾವತ್ತಿಷ್ಠತು, ನೈತಾವತಾನೈತಾವದ್ಧರ್ಮೇತಿ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ, ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗಪೀತಿ ।
ಧರ್ಮಾವಬೋಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುಕಾರತ್ವಮೇವೇತಿತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಅಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ -
ವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪದಪದಾರ್ಥವಾಕ್ಯಾರ್ಥತದಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯ ಕಲಾಪಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಅನುಪಕಾರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಕರಣಭಾವಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಾರ್ಥರೂಪೇಣ ವಿಭಜತೇ -
ತತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತೇಽನೇತಿ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಹಸ್ರಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧನ್ಯಾಯಸಹಸ್ರಮೇಕಾ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾಹ -
ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸನಂ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಭಾವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಧರ್ಮವಿಷಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನಮಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾಹ -
ತದನುಗ್ರಹ ಇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಕರ್ಮವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಅರ್ಥರೂಪಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಕರ್ಮಾಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದೋಕ್ತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಕಲಾಪಸ್ಯ ಅಥಶಬ್ದಸೂಚಿತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮುಪಯೋಗೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ತದಾನಂತರ್ಯಂ ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾವಬೋಧಫಲಪರ್ಯಂತತಾಪೇಕ್ಷಿತೋ ನ್ಯಾಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಬಂಧಸಂಕೇತಾಯ ಪುರುಷಾಪುರುಷೇತಿಪುರುಷಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವೇನೇತಿ । ಅರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿಪೂರ್ವಕವಾಕ್ಯರಚನಾಯ ಪುರುಷಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಅಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ತದುಭಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಪಾದೋಕ್ತನ್ಯಾಯಕಲಾಪಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಉಪಾದೀಯಂತೇ ನ ತೇ ಪ್ರಥಮತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಇತರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮತಂತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಸ್ಯಾನನುಷ್ಠೇಯಭೂತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನೇ ನ ಉಪಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಶೇಷತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಥಮತಂತ್ರೇ ನಿರ್ಣೀತಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ನ ನಿರಸ್ತಾಶೇಷ ಇತಿ ।
ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪಾದೇ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೋಽಪಿ ನ್ಯಾಯ ಉಪಜೀವ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯತ್ಪುನಃ ಪ್ರಥಮತಂತ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ಚ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಉಪಾಸನೇತ್ಯಾದಿ ।
ಮಾ ಭೂದ್ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಚಾರಾನಂತರ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಪುನಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಧರ್ಮನಿರ್ಣಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗೀ ಸ್ಯಾತ್ ಕಿಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯೋಪಯೋಗೀತಿ ಬಹಿರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯನ್ಯವಿಷಯ ಇತಿ ।
ನಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದಪಿ ಇಹ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧಾನಿರೂಪಣಾದಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರ್ಯಕರಣೇತಿಕಾರಣಭಾವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರಪಂಚೇನಾಪಿ ಭಾವಾತ್ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಣೋರಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಾನಿರೂಪಣಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂಧ್ಯೋಪಾಸನಮಾರಭ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಲ್ಪತರಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯ ತತ್ಪ್ರಹಾಣೇನ ಉತ್ತರೋತ್ತರಮಹತ್ತರಕರ್ಮೋಪಾದಾನೇನ ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರೇ ನಿರತಿಶಯಕರ್ಮಣ್ಯವಸಿತೇಽತಃ ಪರಮನುಷ್ಠೇಯಾಭಾವಾದೇವ ಪರಿಶೇಷಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽವತರತೀತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಏಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತರಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಹೇತುಃ, ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಉಪಕಾರೀತ್ಯೇತನ್ನ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕೇಯಮಧಿಕಾರಪರಂಪರೇತಿ ।
ತತ್ ಕ್ರಿಯಾಹೇತುತಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಕರಣಹೇತುತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಏಕಪರ್ವಾರೋಹಣಮ್ ಇತರಪರ್ವಾರೋಹಣಹೇತುಃ, ಸಕಲಪರ್ವಾರೋಹಣಂ ಪ್ರಾಸಾದಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ನ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಾಭಾವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಽವತಾರಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಪರಂಪರಯಾ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಫಲಾವಾಪ್ತೌ ತತ್ರ ಕಾಮನಾಭಾವಾತ್ ನಿವೃತ್ತಕಾಮಃ ಪರಮಾನಂದಕಾಮನಯಾ ತತ್ರಾವತರತೀತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ಅಥ ಕಾಮೋಪಹತಮನಾ ಇತಿ ।
ತದಭಿಮುಖಃ ಕಾಮಿತವಿಷಯಾಭಿಮುಖ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಪರಂಪರಯೇತಿ ।
ಫಲಪರಂಪರಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮರ್ಮೇತಿಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರ ಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ನ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ।
ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಭೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾವಿನಾಶೇ ಅವಾಪ್ತವಿಷಯಕಾಮಸ್ಯಾಸಂಭವಃ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿನಾಶೇ ಸತಿ ಅಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯಕಾಮಸ್ಯಾನುವೃತ್ತೇರ್ನ ಕಾಮೋಪಶಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾವತಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾಮವಿಲಯ ಇತಿ ತದಾಹ -
ಅತೋ ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಐಶ್ವರ್ಯೇಣ ಸಹ ವರ್ಣನಾತ್ ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ದೋಷದರ್ಶನಾತ್ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಘಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಬಂಧರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಹಿರಣ್ಯಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಪೀತಿಗರ್ಭೇಽಪೀತಿ ಭಾವಃ ।
ರಸೋ ರಾಗ ಉಚ್ಯತೇ । ನಿಖಿಲ ವಿಷಯಾವಾಪ್ತೌ ಕಾಮೋಪಶಮಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ನ ತಾವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೈವಂ ಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಕಾಮಾವಾಪ್ತಾವಿತಿ ।
ಕಾಮಿತವಿಷಯಾವಾಪ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಸ್ಥಹೃದಯಃ ಅಪಗತೋತ್ಕಕಲಿಹೃದಯ ಇತಿಲಿಕಹೃದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ಕಲಿಕೇತಿ ಉಜ್ವಲಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಕಲಿಕೋಪಶಮಶ್ಚ ತದೇತಿ ।
ಉತ್ತರಕಾಲೇ ಭೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯರಾಗೌ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಿಷ್ಯತಃ, ಅತಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತಿಹಂತಿಪ್ರತಿಹರತೀತಿ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾಮಜ್ವಾಲೋಪಶಮಶ್ಚ ತದೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಭೋಗಾತ್ ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ಕಾಮಸ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯೇ ಉಪಭೋಗನಿವೃತ್ತಿಃ ತಸ್ಮಾದಪಿ ಉಪಕೃಷ್ಟೇತಿಉತ್ಕೃಷ್ಟವಿಷಯೇ ಸ್ವಚ್ಛಂದೋಪಭೋಗಸಂಭವಾತ್ , ನ ತು ಕಾಮನಿವೃತ್ತ್ಯೇತ್ಯಾಹ -
ಸತಿ ಚೇತಿ ।
ತಂ ವಿಷಯಂ ಪುನಃ ಸಮ್ಯಙ್ ನ ಗೋಪಾಯೇದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಿ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಾಣಿ, ಅತೋ ಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಭವತು ತರ್ಹೀತಿ ।
ಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತಯಾ ಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಾಧಾನಮಲಾಪಕರ್ಷಣಸಂಸ್ಕಾರರೇಣರದ್ವಾರೇಣೇತಿದ್ವಾರೇಣ ಕರ್ಮಾಣಾಂ ಪರಂಪರಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ಮೃತಿಃಮಯಿ ಸ್ಯೈತ ಇತಿ
`ಯಸ್ಯೈತ....’ ಇತಿ ।
ದಯಾ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಕ್ಷಾಂತಿರನಸೂಯಾಶೌಚಮನಾ - ಯಾಸೋ ಮಂಗಲಮಕಾರ್ಪಣ್ಯಮಸ್ಪೃಹೇತ್ಯಷ್ಟಾವಾತ್ಮಗುಣಾ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । ಮಹಾಯಜ್ಞೈಃ ಪಂಚಮಹಾಯಜ್ಞೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗ್ಯಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮನಿ ಚಿತ್ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಕಾಮೋ ಯಜ್ಞಾದೀನ್ಯನುತಿಷ್ಠೇದಿತಿ ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ಕರ್ಮವಿಧಾಯಕಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ವಿವಿದಿಷಂತೀತಿ ।
ಅನಾಶಕೇನೇತಿ ಅನಶನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ಶುದ್ಧಿಹೇತುತಯಾಹೇತುಹೇತುತಯೇತಿ ಕರ್ಮವಿಧಿರಿತಿ ನಿರ್ಣಯಾಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹಯೇನ ಕೇನಚನೇತಿ ।
ವೇದನೇಚ್ಛೋದಯಪ್ರಭೃತಿಜ್ಞಾನೋದಯಪರ್ಯಂತವಿಚಾರೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ವಿಚಾರಾತ್ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಪ್ರತಿಪನ್ನಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ತದಾನಂತರ್ಯವಿಷಯೋಽಥಶಬ್ದಃ ತತ್ರಾಹ, ತತ್ತಯೈವಾನೇಕಜನ್ಮವ್ಯವಹಿತಫಲಹೇತುಷು ಕರ್ಮಸು ಫಲೇನ ಸಮಕಾಲಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನಪೇಕ್ಷೇಷು ಸತ್ಸು ನ ತೇಷಾಂ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ತದಾನಂತರ್ಯವಿಷಯೋಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಸಮಾನಜನ್ಮೇತಿ ।
ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಕದೇಹೇನೈವ ಅನುಷ್ಠಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾನಜನ್ಮಾನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಣೋ ವಿಚಾರಾತ್ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಅಧಿಕಾರವಿಶೇಷಣತಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ಅಥಶಬ್ದೇನ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಕರ್ಮಣೋ ವಿಚಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚಾಪ್ರತಿಪನ್ನಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವೇನ ಅಥಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೈಯೋಗಿಕ ಇತಿ ।
ನಿಯೋಗಸಾಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಾಕೃತಕಣತ್ರಯೇತಿಅಪಾಕೃತಋಣತ್ರಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೇಽಧಿಕಾರಾತ್ ಋಣಸ್ಯ ಚ ವಿದ್ಯಾರಂಭಕದೇಹಜನ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ಋಣಾಪಾಕರಣಹೇತುಕರ್ಮಣಾಮೇತಜ್ಜನ್ಮನ್ಯನುಷ್ಠಿತತಯಾ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ತದಪೇಕ್ಷೋಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಏತೇನೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತ್ವಾಭಾವಸಮರ್ಥನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಜಾಯಮಾನೋ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದತ್ವಾತ್ ‘ಪ್ರವ್ರಜೇತ್’ ಇತಿ ವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಋಣಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಾಕೃತ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರಸ್ತೀತಿ । ಸತ್ಯಮ್ , ಸಾ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿಶೃತೀತಿ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧೀತವೇದಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣತಯಾ ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪೂರ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧ ಇತಿ ನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಅಥಶಬ್ದಃ, ಕಿಂತು ಆನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಕ್ರಮಪ್ರತಿಪಾದಕ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕಿಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಕ್ರಮಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಅಥಶಬ್ದಃ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಮಸ್ಯ ನ್ಯಾಯೇನ ನಿಯಮಪ್ರತಿಪಾದಕ ಇತಿ । ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದೇತದಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಆಗಮತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಕಲ್ಪೇ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಏಕವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವಸ್ಯ ಏಕಶೇಷಿಸಂಬದ್ಧಾನೇಕಶೇಷತ್ವಸ್ಯಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರತ್ವಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವೈಕಕರ್ತೃಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪದನೇಕಾನುಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ತನ್ನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಏಕಕರ್ತೃಕಾಣಾಮಿತಿ ।
ಶೇಷಶೇಷಿಣೋಃ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ।
ಶೇಷಾಣಾಂ ಚೇತಿ ।
ಏಕಪ್ರಧಾನಾಪೂರ್ವಸಂಬದ್ಧಾನಾಮಾಗ್ನೇಯಾದಿಷಡ್ಯಾಗಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕಾರಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತ್ಯುಪಜೀವಿನಾಮಿತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿನಿಯೋಗಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯಾನಾಂ ಗೋದೋಹನಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಯುಗಪದನೇಕಾನುಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾ ಭೂದ್ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಏಕವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಏಕಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಮನಿಯಮಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ, ಕಿಂತು ಏಕಫಲಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಏಕಪ್ರಮೇಯಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ವಾ ಸಾಧನದ್ವಯೇ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಾತ್ ಕ್ರಮಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ತನ್ನಿಯಮಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದ ಇತಿ ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಆಶಂಕಾಮಾಹ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದ್ಯಥಾ ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಭ್ಯುದಯಫಲಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾಪ್ತಿವಿಕೃತಿಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮಕೋಽಭ್ಯುದಯಃ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾದೇವೇತಿ ।
ಹಸ್ತಗತವಿಸ್ಮೃತಸುವರ್ಣಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾದೇವ ಯಥಾ ಸುಖೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಫಲಂ ಭವತಿ ತದ್ವನ್ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಷ್ಠಾನಾಂತರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಅನುಷ್ಠಾನಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಚ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಕೃತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾಪ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅವ್ಯವಹಿತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾಸಂಭವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಸ್ಫುರಣಾತಿಶಯರೂಪ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯ ಇತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಲಭ್ಯಂ ಫಲಮಪವರ್ಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತೋಽವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಫಲಸ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಂ ನಾಮಸ್ವರೂಪವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ -
ಸತ್ಯಂತೇತಿಅತ್ಯಂತವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಸ್ಥಾನಭೇದಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಂ ಪ್ರಯತ್ನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಪ್ರಸ್ಥಾನಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕೋಪನಿಪಾತ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತರಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೋಭಯಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಉಪನಿಪಾತೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾರ್ಯಃ ಸಾಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುಷ್ಪಾದಿವತ್ ಕಾಲೇನ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರ ಇತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕಶಬ್ದಗಮ್ಯೋ ಧರ್ಮಃ ಕೇವಲಬೋಧಕಶಬ್ದಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಮಾಣಭೇದೋಪಾಧಿನಾ ಪ್ರಮೇಯಭೇದ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಇದಮಪರಮಿತಿ ।
ಚೋದನೇತಿ ಶಬ್ದಭಾವನಾಂ ಕುರ್ವಚ್ಛಬ್ದೋಽಭಿಧೀಯತೇ ।
ಪ್ರೇರಯಂತೀ ಪುರುಷಮಿತಿ ।
ಪುರುಷೇಣಾರ್ಥಭಾವನಾಂ ನಿಷ್ಪಾದಯಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಅಸತಿ ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಪನ್ನಾರ್ಥಭಾವನಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿಷಯಮಪೀತಿ ।
ಪುರುಷನಿಷ್ಪಾದ್ಯಾರ್ಥಭಾವನಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬೋಧಯತಿ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ನ ಪ್ರೇರಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಪುರುಷಂ ಪ್ರೇರಯಂತೀ ಚೋದನಾವಬೋಧನವಿಶೇಷಿತಾಂ ಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತೀತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸವಬೋಧಸ್ಯೇತಿಅವಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।
ನವಬೋಧ ಇತಿಅವಬೋಧಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಬೋಧೋ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯನುರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಿಚ್ಛತೋಽಪ್ರಯತಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಖ್ಯಸಾಧನೇನ ಕುರ್ವಿತಿ ನ ನಿಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಾಖ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಚಾರವಿಧೇಃ ವೇದೋಕ್ತಮೇವ ಅಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಮಥಶಬ್ದೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವೇದೋಕ್ತಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಂ ವೇದಾಖ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣಮ್ ಉಪಪನ್ನಂ ಚ, ತದೇವ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಮ್ , ತದ್ವಾನೇವಾಧಿಕಾರೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಭಾವೇ ಅಹಮೇವಂ ವಿಶಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮೀತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾತ್ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತೋಽನುಷ್ಠಿತತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತಂ ನ ಭವೇತ್ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವೃತ್ತಾನುವಾದೇನ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾಭಾವೇ ನ ವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರತೀತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸತ್ಯಮ್ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ಉತ್ತರೋತ್ತರಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರೂಪೋಪಾಧಿತ್ವೇನ ಚ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವೋಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಮಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತತಾ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಉತ್ತರೋತ್ತರಹೇತುತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಚಾರಹೇತುತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕೋದಯಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ವಿನಶ್ಯದಪೀದಮಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನಿರುಪಾದಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಕಾರ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಉಪಾದಾನಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇಷ್ವನನ್ವಿತತ್ವೇ ಸತಿ ಅನುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಅನನ್ವಿತತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಾತ್ ಅನಾದಿನಿತ್ಯೋಪಾದಾನಸ್ಯ ಏಕತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಅವಿಕಾರಿತ್ವೇ ಚ ಸಿದ್ಧೇ ಸತ್ಯೇಕಾನಾದಿನಿತ್ಯಾವಿಕಾರಿಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾವಶೇಷತಯಾ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಿನಷ್ಟಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಕಾರಣಾವಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಪುನಸ್ತಥಾವಿಧಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವವತ್ ವರ್ತಮಾನಕಲ್ಪಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಕಾರಣಾಭಾವೇನ ಅನುತ್ಪತ್ತೇರಭಾವೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯವಸ್ತ್ವಸ್ತೀತಿ ನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈರಾಗ್ಯೋದಯಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ಅಭಿಮುಖವಿನಾಶದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಅಗ್ನಿಪ್ರವೇಶಾರ್ಥಂ ಸ್ರಕ್ಚಂದನವಸ್ತ್ರಾದ್ಯಲಂಕಾರಭೋಗಾನ್ ಭುಂಜಾನಸ್ಯ ಭೋಗೈಃ ಸಹ ಅಭಿಮುಖವಿನಾಶದರ್ಶನಾತ್ ದುಃಖಾನುಭವಾಚ್ಚ ನಿರ್ವೃತಿಮಲಭಮಾನೋ ಭೋಗಾದ್ವಿರಕ್ತೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೈವಮನ್ವಯಃ, ಯಾವದನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಾವೈತಿ ತಾವನ್ನಿತ್ಯಂ ವಸ್ತು ನ ಪ್ರತಿಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಯಾವಚ್ಚ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕೋ ನ ಜಾಯತೇ ತಾವದ್ವಿರಕ್ತೋ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಯಾವಚ್ಚಾಭಿಮುಖವಿನಾಶ ಇತ್ಯತ್ರ ಯಾವಚ್ಛಬ್ದೋ ನಕಾರಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ವಿರಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯಾವಚ್ಚ ನ ವಿರಕ್ತ ಇತಿ ತಾವನ್ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ನಾವಲಂಬತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಯಾವಚ್ಚ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ನಾವಲಂಬತೇ ತಾವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಕಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಧನಕಲಾಪಾಭಾವೇ ನ ವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯತಿರೇಕೋಽಯಂ ದರ್ಶಿತಃ ।
ನನು ನಾಸ್ತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಃ, ಸಾಧನಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕಥಂಚಿದ್ವಾ ದೈವವಶಾದಿತಿ ।
ಶೂದ್ರಯಾಗಾದಿವತ್ ಫಲಪರ್ಯಂತತಾ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯತಿರೇಕನಿಯಮಾದೇವ ಅನ್ವಯಮಪಿ ಸಿದ್ಧವತ್ಕರೋತೀತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಿತೇತಿ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಅತಃಶಬ್ದೇನಾಪಿ ತಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಆನಂತರ್ಯಮಭಿಧೇಯಾರ್ಥಃ । ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಹೇತುತ್ವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅತಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಮಭಿಧೇಯಾರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಭಿಧೇಯಭೇದಾತ್ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಭೇದಾಚ್ಚ ಪುನರುಕ್ತಿರ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅತಃ ಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥ ಇತಿ ।
ಹೇತ್ವಭಿಧಾಯೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಶಬ್ದತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಭೂತಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾಖ್ಯಪುಷ್ಕಲಕಾರಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸಂಭವಶಂಕಾಮತಃಶಬ್ದನಿರಾಕರಣೀಯಾಮಾಹ -
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಅನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾದೇವ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾಸಂಭವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ನ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ವೇದೇಽಪೀತಿ ।
ಅತೋ ನಿತ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಕಾಮಿನಃ ಕರ್ಮಫಲೇಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ನ ನಿಯಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿತ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಕಾಮಿನೋ ವಿಷಯಭೋಗಾತ್ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತೋ ವಿಷಯಭೋಗಾದಿತಿ ।
ಮಾ ಭೂದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ನಿಯಮಃ ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।
ಅವಷ್ಟಂಭೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಭವಮಂಗೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಸ್ತುಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಃ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯತೋ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ನಿತ್ಯಸಂಯೋಗಾತ್ ನ ಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಅಸರ್ವಗತತ್ವೇ ಪರಿಚ್ಛೇದಾದನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ, ತಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಮಾಹ -
ನಾಪಿ ತದವಾಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಸುಖಭೋಗಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸುಖಸದ್‌ಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸುಖಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯೈವ ಉಪಭೋಗತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಿ ತಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೋಗಾತ್ ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಭೋಗಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚ ದುಃಖಾತ್ಮಕವಿಷಯಸುಖಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ದುಃಖನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅತೋಽಜೀರ್ಣಭಯಾದಿತಿ ।
ಅತೋ ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಅತಃಶಬ್ದನಿರಾಕರಣೀಯಾಶಂಕಾಂ ಟೀಕಾಕಾರಃ ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಹೇತುಸೂಚನೇನ ಸಾಧನಚುತಷ್ಟಯಂ ಹೇತುರ್ಹೇತುರೇವೇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯತಿ ಅರ್ಥತಃ ಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಹೇತುರತಃ ಶಬ್ದಸೂಚಿತಃ ಕಥಂಭೂತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಆಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಹೇತುಮತಃಶಬ್ದಸೂಚಿತಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವೇತಿ ।
ಅನಿತ್ಯಫಲತಾಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪುರುಷಾರ್ಥಜಾತಸ್ಯಾಸ್ಯನ್ನಿತ್ಯತೋ ಇತಿನಿತ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತದ್ಯಥೇಹೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತಿಃ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಾದನ್ಯಅನ್ಯಸ್ಯೈವೇತಿತ್ರೈವ ವರ್ತತಾಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಪುಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವಸ್ತುಬಲಪ್ರವೃತ್ತೇತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿಬಲಪ್ರವೃತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ಕೃತಕತ್ವಾತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದನಿತ್ಯಮಿತ್ಯನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋಽನಿತ್ಯತ್ವ ದರ್ಶನಂ ವಿಷಯಭೋಗಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಮುತ್ಪಾದ್ಯ ತದ್ವಾರೇಣ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಹೇತುತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನಿಮಿತ್ತಮುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಯೋಗರೂಪಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾಅಸಂಭವಾಸ್ಯಮಿತಿಖ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಸಾಧಕ ತರ್ಕೋ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ಭವತಿ । ಸುಖಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸಂಭವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ ಉಪಸಂಹರತೀತಿ ।
ಅತಃಶಬ್ದೇನಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಹೇತುಸೂಚನದ್ವಾರೇಣ ಸಾಧನಕಲಾಪಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಸಮರ್ಥನಾದುಪಸಂಹರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯನೇನಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾನೇನೇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಿಶೇಷಂ ವಿಧತ್ತ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ।
ಅತ ಇತಿಯತಃ ಪರಿಪೂರ್ಣ ಇತಿ ।
ಪುಷ್ಕಲಹೇತುತ್ವಾದವಶ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ದ್ವೈತಾನುಷಂಗಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಸತೀತಿ ।
ಪುಷ್ಕಲಹೇತುತ್ವೇನಾವಶ್ಯಾರಂಭಕತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಅವಶ್ಯಾರಂಭಕ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾಖ್ಯಹೇತುಪ್ರತಿಪಾದಕಾಥಶಬ್ದೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧರ್ಮಾಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿವಚ್ಚತುರ್ಥೀ ಸಮಾಸಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಸ್ಯಾಭಿಧೇಯಾವಯವಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಂತರ್ಣೀತೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರಾರ್ಥಾನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜನಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ ಏಕನಿರ್ದೇಶೇನ ಇತರನಿರ್ದೇಶಸಿದ್ಧೇಃ ಕರ್ಮಣ ಇಚ್ಛಾಸ್ವರೂಪ ಪ್ರತೀತ್ಯುಪಾಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ತನ್ನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವೇ ತು ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜನಯೋರ್ಭೇದಾದೇಕನಿರ್ದೇಶೇನಾನ್ಯನಿರ್ದೇಶಾಸಿದ್ಧೇರಾಯಾಸರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಯೇ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವಿಹ ವಿಚಾರಸ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಸರಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ।
ಕಿಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಪತ್ತೇರವಸರಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಂ ಜಾತಿಜೀವಕಮಲಾಸನಶಬ್ದರಾಶೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ವಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾನುಪಪತ್ತೇರಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯೋಗೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥತೇತ್ಯನ್ಯವೃತ್ತಿಕಾರೈರ್ನಿರಾಕೃತಪ್ರಕಾರಮಾಹ -
ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ ಜೀವಕರ್ತೃಕೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಬ್ದರಾಶೇರಚೇತನತ್ವಾದೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ದೂಷಿತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತೀತ್ಯುಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ಇಚ್ಛಾಜನ್ಯಫಲಾಧಾರತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಕಾರಕಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಮಿಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಲೋಕಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವವದಿಹಾಪಿ ಅನ್ಯಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದರ್ಥಂ
ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶೇಷ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಕಾರಕಪಂಚಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಅತಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಿಧಾನೇಽಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಾಖ್ಯಸಂಬಂಧ ವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಇಚ್ಛಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಶೇಷಷಷ್ಠ್ಯೇವಾಭ್ಯುಪೇಯೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅರ್ಥಾತ್ ವಿಶೇಷ ಇತಿ । ವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಭೂಮಿತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯೋಪಾದಾನಾದಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದೇನೋಪಾದಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಾರಣೇ ಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಾಖ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚ ಷಷ್ಠ್ಯಾಖ್ಯಶಬ್ದೇ ಸಾಧಾರಣೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಪ್ರೇತಮರ್ಥಂ ವಿಹಾಯೇತಿವಿಹಾಯೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಇಚ್ಛಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ಅಭಿಪ್ರೇತಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ವಿಹಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇ ವೃತ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತೇಃವ್ಯಕ್ತೀ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನತಯಾಪ್ರಧಾನತಯಾ ಇತಿ ಪ್ರತೀತತ್ವಾತ್ ಸ್ಫುಟತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶೇಷೇ ಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಾಮಾನ್ಯಮಭಿಧಾಯ ತತ್ರ ಗ್ರಸ್ತತಯಾ ಕರ್ಮತ್ವಬೋಧನಾತ್ ಅಸ್ಫುಟಂ ಭವತೀತಿ ಪರೋಕ್ಷಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಶೇಷಷಷ್ಠ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಪ್ರಯೋಜನಾನಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಕಿಮಿತಿ ವ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ।
ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಫಲಭಾಗಿತ್ವಾದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸುಖಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಾಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಾಣಾಮ್ ಅರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಅರ್ಥಾಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಸುಖಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನ ತತ್ ಜ್ಞಾನೇನಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟತಮಮಿತಿ ।
ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪತ್ವಾತ್ ತದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟತಮಂಇಷ್ಟಮತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಾಧೀನಫಲಭಾಗೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನದ್ವಾರೇಣ ಫಲವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಶೇಷತ್ವಾತ್ ವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಫಲವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾದೇವೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜಿಜ್ಞಾಸಾಭಿಧಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಮರ್ಥಾದೇವ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಪೃಥಕ್ ಶೇಷಷಷ್ಠ್ಯಂಗೀಕಾರೇಣ ಸೂತ್ರಯಿತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವೇತಿ ।
ಶ್ರೌತವಿಚಾರವಿಧಿನಿರ್ಣಯಪರತಯಾ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಶಬ್ದಸೂಚಿತಾಧಿಕಾರಿಪ್ರತಿಪಾದಕಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಾಹ -
ಪುಣ್ಯಜಿತ ಇತಿ ।
ಪರೇತಿ ।
ಪರಾ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಂಶೇನ ಸೂಚಿತಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಾಹ -
ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿತೀಚ್ಛಾಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅವಗತವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಜ್ಞಾನಾವಗತಯೇ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಣಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಗತೇ ತತ್ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾನುಪಪತ್ತೇರನವಗತೇ ತದ್ವಿಶೇಷಿತಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಅನವಗಮಾತ್ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಇಚ್ಛಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಾಚೇಯಮಿಷ್ಯಮಾಣಾವಗತಿರಿತಿ ತದಾಹ -
ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವ ಇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಅಪರೋಕ್ಷಾದೇನುಭವ ಇತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಚ್ಛಾಪೂರ್ವಕವಿಚಾರಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಾಗೇವಾಸೀತ ಇತಿಸ್ಥಿತವೇದಾದವಗತಿಪರ್ಯಂತಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಕಥಂ ತತ್ರೇಚ್ಛೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಂ ಪರೋಕ್ಷಂ ಭವತಿ । ಅಪರೋಕ್ಷಮಿತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಸಂಭಾವನಾದಿನಾನವಸಿತರೂಪಂ ಭವತಿ, ಅತಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಅಪ್ರತಿಬಂಧೇತಿಬದ್ಧಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನೈವೇತಿಮೇವ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪರೋಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಸನ್ನಿಹಿತೇಽಪೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತಯಾ ಪ್ರಥಮತ ಏವ ಅಪರೋಕ್ಷೇಽಪಿ ವಸ್ತುನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಾಹ,
ತಸ್ಮಾದಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಂತುಮಿತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷನಿಶ್ಚಯಾನುಭವೇನ ಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಫಲಜ್ಞಾನೇ ಇಚ್ಛಾ ಸಂಭವತಿ । ನ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರ್ಭೂತತ್ವೇನ ಅನಂತರ್ಭೂತತ್ವೇನ ಚಾನಿರೂಪ್ಯತ್ವಾದೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾಕಥನೀಯತ್ವಾತ್ ಇಚ್ಛಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಮಯುಕ್ತಮ್ , ತಥಾಹಿ - ಅಂತರ್ಭೂತತ್ವೇ ಸ್ವವಿಚಾರಾರಂಭಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಚಾರಸೂತ್ರಸ್ಯ ಕೇನಾರಂಭಃ ಕ್ರಿಯತೇ, ಸ್ವೇನೈವ ಚೇತ್ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯತಾಪತ್ತಿಃ, ಸೂತ್ರಾಂತರೇಣ ಚೇತ್ ಅನವಸ್ಥಾಪಾತಃ । ಅನಂತರ್ಭೂತತ್ವೇ ಅಶಾಸ್ತ್ರತಯಾ ಅನಾರಂಭಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರೌತಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧಿರನಿರ್ಣೀತಾನುಬಂಧತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ವನಿರ್ಣಯಾಯ ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಿತ ವಿಚಾರಾಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮಾರಂಭಯತಿ । ವಿಧೌ ಚ ವಿಚಾರಿತೇ ಸತಿ ವಿಧಿವಿಧಿಸ್ವವಿಷಯೇತಿವಿಷಯವಿಚಾರಸೂತ್ರಾಣಿ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಾದೀನಿ ಪಶ್ಚಾದಾರಂಭಯತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಏಕಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಅನವಸ್ಥಾಭಾವಾತ್ ಶ್ರೋತವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇಸ್ವಾಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೇಣ ವಿಧಿನಾ ವಿಚಾರ್ಯಮಾಣವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯನಿರ್ಣಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಏವ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇನ ಸಂಗತಿಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ವಾಕ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇತಿಸ್ಯಾರ್ಥಕಥನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದೇನ ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾಸೂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯತೀತಿ ವದಿತುಮಿತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಯಾ ಅಭಿಧಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನೇನ ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜ್ಯ ಇತ್ಯಧಿಕಾರೀ ।
ಏಕಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಸಾಧನಕಲಾಪಸ್ಯೇತಿ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಾಂತರಮದೃಷ್ಟಂ ಯಜ್ಞಾದಿವತ್ ದೃಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಸಂಧಾನಾದಿ ಅರ್ಥಾದುಪಾತ್ತಮಿತಿ ಆನಂತರ್ಯಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಅತಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖತೋ ಹೇತುತ್ವಾಭಿಧಾಯಿನೋಽಪ್ಯಾಶಂಕಾಂತರನಿವೃತ್ತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ಅರ್ಥಾದ್ಧೇತುತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯನುವಾದೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ತವ್ಯಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ತವ್ಯತಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅಭಿಹಿತಾ, ಇಚ್ಛಾಯಾ ಅನನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾದಭಿಧಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಚ್ಛಾಕರ್ತವ್ಯತಾಽಸಂಭವೇಽಪಿ ಇಚ್ಛಾಸಂಯೋಗಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವಾಸಧ್ಯಾಭಾವಗಮಾದಿತಿವಗಮಾತ್ ತದೇವ ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತು ನ ತು ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸೂತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕಥನೀಯಾ ಭಾಷ್ಯಕೃತೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಜಾನಾತ್ಯೇವೇತಿ ।
ಇಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತಾ ಸ್ವಯಂ ಸಿದ್ಧಾ ನ ಶಬ್ದಮಪೇಕ್ಷತೇ ಸುಖಸಂವೇದನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ತದಾಹ -
ಉಪಾಯಂ ತು ನ ವೇದೇತಿ ।
ಅನುಪಗತಾಭಿಲಷಿತೋಪಾಯ ಏವ ವಿಧಿಶಬ್ದೈಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಸಾಧನವಿಚಾರ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸೂತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕಥನೀಯಾ ಭಾಷ್ಯಕೃತೇತಿ ಭಾವಃ । ದೃಷ್ಟೋಪಾಯತ್ವೇಽಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಂ ಪ್ರತ್ಯದೃಷ್ಟೋಪಾಯತಾಪಿ ದರ್ಶಿತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದ್ರವ್ಯಣಾದೀತಿದಿವಿಧೇರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ನನು ಪದಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದೇವ ಸ್ವಯಮೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಕಥನೇನ ? ಸತ್ಯಮ್ ; ಸಂಬಂಧಾದೀನಾಮರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತಿಭಾಸೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಹೇತುಃ ಇತಿಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಅಭಿಹಿತೇ ಕಥಮರ್ಥಾತ್ ಸಂಬಂಧಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ತದಾಹ -
ಏತದುಕ್ತಂಭವತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಮೇನೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧ ಉಕ್ತಃ । ಅನೇನೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾತ್ ಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತಿಇತೀತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಉಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಕಾಮಿತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಭಿಧೇಯಪ್ರಯೋಜನಂ ಕಥಿತಂ ಭವತೀತಿ । || ಇತಿ ತೃತೀಯವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ||
ವಿಚಾರವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾದಿಷ್ವವಗತೇಷು ಕಥಮಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಪನ್ನಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪನ್ನಮುಚ್ಯತಪ್ರಸಿದ್ಧಶಬ್ದೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪನ್ನಂಶಬ್ದೇನಾನೂದ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಥಮವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಮಾದಿತಿಕಾಮಾದೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ಪ್ರಾಗನಧಿಗತಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣಂ ತಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾವಗಮೇನ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಿತಮಿತಿ ರೂಪೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚಾನೇನಾನವಗಮಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಅವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಧಿಗತಂ ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಹಮೇವೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿಚಾರಾನಪೇಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣೈರತ್ಯಂತಾನಧಿಗತ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಇಹ ತು ವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ ತೇನ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇಣಾಪಿ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯಮಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ವಿಮರ್ಶಾಸಂಭವಾತ್ , ತದುದ್ದೇಶೇನ ವಿಚಾರಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಯನ್ನಕದಾಚಿದಪೀತಿ ।
ಕೇನಾಪಿ ರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಪಕ್ಷೇ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪಕ್ಷೇ ಏವ ಸಂಬಂಧಾಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣತಯಾ ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಿತತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತ್ರಿತಯಮಪಿ ಸಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ನಿರ್ಣಯಾಯ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯಂ ಭವತಿ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣಾಪಿ ಆಪಾತದರ್ಶನೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಾಯ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇನಾನಿಶ್ಚಿತವಿಶೇಷಪ್ರತಿಭಾಸಗೋಚರತಯಾ ಪ್ರತೀತತ್ವಾದೇವ ವಿಚಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧೇಃ ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಭಾವಾದೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರಮಾಣೇನ ಪ್ರಮಿತತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣತಯಾ ವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಿತತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ತ್ರಿತಯಮಪಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಭಿಪ್ರೇತಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಿತಿವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮೀಯಮಾಣತಯಾ ವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾತತಯಾ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಯೋಗ್ಯತಾರೂಪಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತಿ ನಿಯಮಾತ್ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯ ಸಾಧನಂ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪೃಥಗೇವ ನ ವದಿತವ್ಯೌ ವಿಷಯಸಂಬಂಧಾವಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧಾವಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಮೃದೇವ ಮೃದೇ ಇತಿಘಟಾವಸ್ಥೇತಿ ನ ಘಟಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿವಿಧಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ತೇನ ಸಾಧನೇನ ಜಾಯಮಾನಾತಿಶಯಭಾಕ್ತ್ವಮನ್ಯೇನಾಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಚ ತತ್ರ ಜಾಯಮಾನಾತಿಶಯಭಾಕ್ತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಏವ ನ ತ್ವನ್ಯಸಾಧ್ಯತಾರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ನಾನ್ಯಸಾಧ್ಯತಾರೂಪವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ಪೃಥಗೇವ ವರ್ತನಾದನ್ಯತಮೇನ ಸಹಾನ್ಯತಮಸ್ಯ ಅವಸ್ಥಾನಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಯಥಾ ಚಿಕಿತ್ಸೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಹೂನೀತಿ ।
ಬಹೂನಿ ಸಾಧನಾನಿ ವಿದ್ಯಂತೇ ಅತಸ್ತೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ಭಾವೇಽಪಿ ಅನನ್ಯಸಾಧ್ಯರೂಪವಿಷಯೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತರಯೋರ್ಭಾವೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಭಾವೇ ಲೌಕಿಕೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯಥಾ ತಂಡುಲನಿಷ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ದಲನಂ ಪ್ರಸ್ಥಪೃಷ್ಠಾದಿನಾ ಮರ್ದನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಅನನ್ಯಸಾಧಾರಣೋವಿಷಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕ್ವ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಅರ್ಜುನಸ್ಯಾಯಂ ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ಣೋ ವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯೋರ್ಭಾವೇ ಇತಿಯೋರ್ಭಾವೇಽಪಿ ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಉದಾಹರಣಮಾಹ -
ಯಥಾ ಸಾಧುಶಬ್ದಪರಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಕೇನಚಿದಿತಿ ।
ಚಿಕಿತ್ಸಾವ್ಯಾಪಾರಾದಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಚೋದನೇತಿವೌದನನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಲೌಕಿಕದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಏಕಕ್ರಿಯಾನಿಯತಾಪೀತಿ ।
ಪಾಕಕ್ರಿಯಾತಃ ಪ್ರಾಗೇಕಕ್ರಿಯಾನಿಯತಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸಹೈವಸ್ಥಿತಾನಿ ನ ಭವಂತೀತ್ಯೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ತದಿತರಪ್ರತೀತಿರೇಕಾಭಿಧಾನೇನೇತರಸ್ಯಾರ್ಥಾತ್ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪಭೇದೇ ಪೃಥಗಭಿಧಾನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮವಿಕಲಂ ತ್ರಿತಯಂ ಸಂಭೂಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗಮಿತಿ ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಪ್ರಸಿದ್ಧಪಕ್ಷಯೋರುಕ್ತಪ್ರಯೋಜನವಿಷಯಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಪರತ್ವೇನ ಉತ್ತರಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸಮಾಪ್ತೇಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ತತ್ರ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥೋಪ್ರತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ನಾಮಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ರೂಪಂ ತಸ್ಯ ದೇಹಾದ್ಯನೇಕಸಾಧಾರಣತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ಸಾಧಾರಣರೂಪತ್ವಮ್ , ತದ್ಯೋಗಿತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಾತ್ಮನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪ್ರತೀತೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ । ನ ತು ವಿಶೇಷೇಣಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಸ್ಯ, ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ದೇಹಾದೀನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನೂದ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಸಂಭವಾತ್ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಶೇಷರೂಪಸ್ಯ ಅನ್ಯೇನಾಪ್ರಮಿತತಯಾ ಅಪೂರ್ವತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಯನ್ ವಿಷಯಸಂಬಂಧೌ ಸಮರ್ಥಿತವಾನಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದಾಂತವಿಷಯತ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿಚಾರಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದೋದಿತಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾನಿ ನ್ಯಾಯವಿಷಯಾಣಿ, ನ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಸಂಭಾವನಾದಿವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಜನಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಭಾವನಾವಗಮಅವಗಮಾವ್ಯಾಪಾರೇತಿವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಪ್ರಯೋಜನದ್ವಾರೇಣ ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಧರ್ಮಾರ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಕಾಮಾಖ್ಯಸುಖಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋಸ್ತತ್ಪರತೋಕ್ತೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯಯೋರೇಕಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ಪ್ರಥಮೇ ತಂತ್ರೇ । ಇಹಾಪಿ ನಿರ್ಣೀತಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಶಿಷ್ಟವೇದಾಂತಾ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೇ ಕರಣಮ್ । ತತ್ರ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಷಯವಿಚಾರಃ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯಹೇತುತಯಾ ಕರಣಸ್ವರೂಪೋಪಕಾರ್ಯಾಂಗಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯವಿಚಾರಶ್ಚ ಕರಣಸಾಧ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಾಖ್ಯಫಲೋಪಕಾರ್ಯಂಗಮತ ಮತೋಭಯೇತಿಉಭಯವಿಧವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತ್ಯೇಕಅವಗತೌಕೇತಿಫಲತ್ವಮವಗಮ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮೈಕವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ನ ವಿಷಯಭೇದ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಹೇತುತಯಾ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಜನಕತಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ, ನ ಹ್ಯನ್ಯವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಪಾರೋಽನ್ಯವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಸಂಭಾವನಾವಗಮಫಲದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಫಲಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ ಅನವಗಮಹೇತೋರನವಗಮ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮತಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಛೇತ್ತುರಿತಿ ।
ಪರಶುವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪರಶೋರೂರ್ಧ್ವಾಧೋದೇಶಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಖ್ಯಫಲಜನನದ್ವಾರೇಣ ವೃಕ್ಷದ್ವೈಧೀಭಾವಾಖ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯಫಲಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಹೇತುತ್ವಾತ್ ವೃಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ದ್ವೈಧೀಭಾವಫಲವಿಶಿಷ್ಟವೃಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ವೃಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿಕರಣಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಊರ್ಧ್ವಾಧೋದೇಶಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಖ್ಯಫಲವಿಶಿಷ್ಟಕರಣಸ್ಯ ದ್ವಾರತ್ವಾತ್ ಕರಣಾರ್ಥಯೋಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪರಶುರೇವ ವಿಷಯೋ ನ ವೃಕ್ಷೋ ವಿಷಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ವೃಕ್ಷೇ ಫಲಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಗಮಾತ್ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ಗಮ್ಯೇತ, ವಿಚಾರಸ್ಯ ತು ಇತಿ ಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಮುಭಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಾತ್ ವೇದಾಂತಶಬ್ದಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮೋತ್ಪತ್ತೇರ್ನ ವಿಚಾರಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾವಮಗಜನಕತ್ವ ಇತ್ಯಪಸಿದ್ಧಾಂತಿನಂ ಪರಿಹರತಿ ಪೂರ್ವವಾದೀ -
ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಅಂಕುರದ್ವೈಧೀಭಾವಾಂಗಭೂತಮೃಜ್ಜಲಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಾವಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ರ ಯದುಪಕಾರಮಂತರೇಣೇತಿ ।
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದಯಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಹೇತವೋಽಪಿ ದೋಷದೋಷಃ ಇತಿಸಂಯೋಗಾತ್ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸೌ ಜನಯಂತಿ ಪುನಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಜನ್ಮನಿ ಚ ದೋಷಾದೋಷಾಥೇತಿಪಕರ್ಷಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಏವಂ ಶಬ್ದಃ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾಜ್ಞಾನತದ್ವಿಪರ್ಯಾಸಜ್ಞಾನದೋಷಾತ್ ಸಂಶಯಾದಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತಿ । ತತ್ರ ದೋಷಾಪನಯನೇನ ಶಾಬ್ದವಿಪರ್ಯಾಸಾದಿನಿವರ್ತನೇನ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಾಯ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಚಾರೋಽಂಗಭಾವಮಶ್ನುತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸನಿರಾಸದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ನಿರ್ಣೇಯೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ನಿರ್ಣಯಹೇತೋರ್ವಿಚಾರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದ ಏವ ದೋಷವಶಾತ್ ಅನ್ಯಥಾಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತಿ । ವಿಚಾರಶ್ಚ ದೋಷನಿರಾಸೇನ ವಿಪರ್ಯಾಸಾದಿಕಂ ನಿರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮಹೇತುತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷೋ ನ ಸಂಭವತಿ । ಶಬ್ದೇ ದೋಷಾಭಾವಾದಪಿ ತು ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇಷ್ವನ್ಯಥಾಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯೋನ್ನಯನದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿನಾದಿಭಾವಿ ಇತಿ ತಥಾವಿಧತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದರ್ಶನೇನ ಅರ್ಥವಿರೋಧಬುದ್ಧ್ಯಾ ಚ ಪುರುಷಶೇಷೇಣೇತಿದೋಷೇಣ ಅನ್ಯಥಾಜ್ಞಾನಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ನ ತು ಶಬ್ದಾತ್ , ಶಬ್ದಾಚ್ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಶಬ್ದಾತ್ ಪುರುಷದೋಷಾಚ್ಚ ಬಹುಷು ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿಷು ಜ್ಞಾನೇಷು ಜಾತೇಷು ಶಬ್ದಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಹೇತುವಿಚಾರಃ ಪುರುಷದೋಷಾಪನಯನೇನ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಂತರಾಖ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ನಿವೃತ್ತೇ ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಶಬ್ದಾದೇವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂಜ್ಞಾಯತ ಇತಿಜಾಯತೇ, ಜಾತಂ ವಾ ನಿಶ್ಚಲಮವತಿಷ್ಠತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ ನ ವಿಚಾರಃ ಪ್ರಮಾಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನೈತತ್ ಸಾರಮಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟನಿಬಂಧನಾನೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ತು ಪುರುಷದೋಷಃ ನ ಶಬ್ದದೋಷ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನೋಜ್ಞಾತೋತ್ಪತ್ತಾವಿತಿತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಿತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾನುಗೃಹೀತಮಿತಿ ।
ದೋಷನಿರಾಸಾನುಗೃಹೀತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪೂರ್ವವಾದಿನಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿಅಪಸಿದ್ಧಾಂತೇ ನಿರಸ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೋದಯೇ ರಜತಭ್ರಮವನ್ನಿತ್ಯಾಶಂಕಾಂ ಅತ್ರಾಪೂರ್ಣಂ ದೃಶ್ಯತೇನಿರಸ್ಯತಿ -
ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ನನೇತ್ಯಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟನಿಬಂಧನಸ್ಯ ನ ಬಾಧಃ, ಸಮಕಾಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸಮಕಾಲೇತಿ ।
ಅನೇನ ಸಹೋತ್ಪನ್ನತ್ವೇ ಶಬ್ದೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾದ್ಧೇತ್ವಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ, ಶಬ್ದಜನ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ -
ನೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇಷ್ವನ್ಯಥಾ ಅನ್ಯಥಾ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ಇಹಾಪಿ ತಥಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಥಾವಿಧಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಲೋಕೇಽನ್ಯಥಾಭಾವದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ಅನ್ಯಥಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಜಾತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಮಗ್ರೀಯೇಽನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾವಿಷಯತಾದಿತಿನ್ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಯಥಾ ದ್ವೌ ಚಂದ್ರಾವಿತಿ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಏಕಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಸಹವೃತ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ತದಿದ್ವತ್ವಜ್ಞಾನಮಪಬಾಧ್ಯೈವ ವರ್ತತೇ ತದ್ವತ್ ಶಾಬ್ದಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಲಮಿವೇತಿ ಇವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಲಕ್ಷಣಯೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಣಯಪ್ರತಿಬಂಧನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ನಿರ್ಣಯಾಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ನಿರ್ಣಯಜನನೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮುಪಚಾರೇಣೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತಚ್ಚೇದಂ ತ್ರಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿನಿರ್ದೇಶಾದೃತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶೇನ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನರೂಪಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧ್ಯೋಽಪೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧೋಸಂಬಂಧ್ಯೇತಿಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ।
ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಸಾಧನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನೈವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಮ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾನೇನೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಪ್ರಮಿತಿವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಬಂಧಿತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಮಾನ್ಯೇಸಾಮಾನ್ಯಮಪೀತಿನಾಪಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವಾನ್ನಾಪ್ಯಾಗಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತತ್ರ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನವಧೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪದಮಾತ್ರಾದೇವ ಅರ್ಥಾಂತರಸಿದ್ಧಿಃ, ಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರೇಷುಅತ್ರ ರಿಕ್ತಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರವಿಧಾನೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಶ್ರುತಾವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಜಾತ್ಯಾದಿಕಂ ಶಂಕ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿರರ್ಥಾಂತರಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅತೋ ನೂನಮನ್ಯದೇವೇತಿ ।
ಶ್ರೌತಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನಾಪೂರ್ವಮರ್ಥಂ ಗಮಯತಿ । ಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಛ್ರೌತಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತೇನ ಸ್ವರ್ಗಾಪೂರ್ವದೇವತೇತಿ ।
‘ತಾನಿ ಧರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಥಮಾನ್ಯಾಸನ್’ ಇತಿ ಧರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ವೇದೇ ಅಪೂರ್ವಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇಯತೇ । ಪ್ರಯೋಗಾದೇವ ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನತ್ವೇನಾತ್ತೇನೇತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಪದತ್ವಾತ್ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇನಾನ್ಯತೋಽಸಿದ್ಧನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ನ ಘಟತೇ ಪದಮಾತ್ರಸ್ಯಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಾನುವಾದಕತ್ವಾತ್ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನೈತತ್ಸಾರಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಕ್ಷುಃಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಚ್ಯತೇ । ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾಭಾವಾತ್ ನಾನುಮಾನವದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ।
ಯತ್ರ ಶೀತಂ ನ ಚೋಷ್ಣಮಿತ್ಯಾದಿಸನ್ನಿಹಿತಾನೇಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಭ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಪದಾರ್ಥ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥೋಽಪೀತಿ ।
ವಿಪ್ರಲಂಭಭ್ರಾಂತ್ಯಾದಿದೋಷರಹಿತವೇದಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥೈಃ ಪದಾಂತರೈಃ ಸಹಾಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಪದಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಪೂರ್ವಮರ್ಥಂ ಪದವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಯಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯ ಇತಿ ।
ಸಹ ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪದಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೇ ನಿಯಾಮಕಾಭಾವಾತ್ ಯಃ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರ ನಿಗಮನಿರುಕ್ತ ಇತಿ ।
ನಿಗಮೋ ನಾಮ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತದವಯವೌ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಬ್ದಾಂತರೇಷ್ವೇಕದೇಶಾನುಗಮನೇನ ಶಬ್ದಾಂತರಾರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿಃ । ನಿರುಕ್ತಂ ನಾಮ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸರ್ವಾವಯವಾವಯವಾರ್ಥಾಯಾನುಗಮೇನೇನೇತಿರ್ಥಾನುಗಮೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾದರ್ಥಾತ್ ಅರ್ಥಾಂತರೇ ವೃತ್ತಿಃ, ವ್ಯಾಕರಣಮಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಅಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದರ್ಥನಿಶ್ಚಯಃ ।
ಏವಂ ರೂಪಪದಾರ್ಥೇತಿ ।
ಲೋಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಹೀನಪದಾರ್ಥ ಸಮರ್ಪಕತ್ವೇನ ಹೇತೂನಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಬಲೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮುಪಾದೀಯತೇ, ನ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರ ಕೋ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಪುನರೇಕಾಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯಾನೇಕಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನಾನೇಕತ್ವಾದಿತಿತ್ವಾದಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾದನೇಕಾನುಸಾರೇಣೇಕಸ್ಯಾರ್ಥೋ ಮೃಗ್ಯ ಇತ್ಯೇಕೋ ನ್ಯಾಯಃ । ಪ್ರಧಾನಭೂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಉಪಸರ್ಜನಭೂತಪದಾರ್ಥಮನ್ವಿಷ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪೂರಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚಾಪರಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸ್ವೀಕಾರೇಣಾರ್ಥವತ್ತಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾಬಲೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧಿಕಾ ನ ತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಯಾಭಾವರೂಪಾಗಂತುಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ತ್ಯಾಜ್ಯೇತಿ ನ್ಯಾಯತ್ರಯಮಿಹೋಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಪದಾವಯವಸ್ಯಾನೇಕಶಬ್ದೇಷ್ವನ್ವಯಅನ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಯುಕ್ತಪದಾವಯವಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಅನೇಕಾರ್ಥೇಷ್ವನ್ವಯಸಂಭವಾತ್ ತೇಷಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕೋಽರ್ಥಸ್ಸ್ಯಾದಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಪದಸ್ಯೇತಿ ನಿರ್ಣಯಾಸಿದ್ಧೇಃ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾನಿಯಮಾತ್ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋಽಪ್ಯೇವಂರೂಪ ಇತಿ ನಿಯಮೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನಿಗಮಾದಿವಶೇನೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿರುತ್ತರಮಾಹ -
ನ ತರ್ಹಿ ನಿಗಮಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪದಾಂತರೈಃ ಸಹ ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ನಿಗಮಾದಿವಶೇನಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಪದಸ್ಯಾರ್ಥಮಾದದಾನಾ ಸನ್ನಿಹಿತೇತರಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯತಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತಮೇವ ಪದಾರ್ಥಮಾದದಾತೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿಯಮಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೂರ್ವವಾದೀ ನಿಗಮಾದೀನಾಮರ್ಥವತ್ತಾಮಾಹ -
ಭವತ್ಯರ್ಥವತ್ತೇತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಾದನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾರ್ಥಾದನ್ಯಾರ್ಥವಿವಕ್ಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿನಿಯೋಗಾದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥರೂಪರೂಪಸರ್ಗಮಿತಿಸಂಸರ್ಗಂ ನಿಮಿತ್ತೀನಿಮಿತ್ತಾಕೃತ್ಯೇತಿಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಾಭಿದಧ್ಯಾದಿತಿ ।
ಇತರಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಂ ಪ್ರಮಿತಿಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತಮರ್ಥಂ ಕಥಮಭಿದಧ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಾರ್ಥಗತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಾನ್ವಯಾಂಶಸ್ಯ ಶಬ್ದೇನಾನುಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನಿಗಮಾದ್ಯನುಗೃಹೀತಾ ಫಲಪರ್ಯಂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿಪದಾರ್ಥಾಕಾಂಕ್ಷಾನುಗೃಹೀತಾ ಚ ನಿಯತಪದಾರ್ಥೋಪಾದಾನಹೇತುಭಾವೇ ರೂಢೇಃ ನ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಅತೋಽರ್ಥವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಾಯ ಲೋಕೇನಾರ್ಥವಿಶೇಷೇ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೈಕದೇಶಬೃಹತಿಧಾತೋರ್ಬೃಹಚ್ಛಬ್ದೇಽನ್ವಯಾತ್ ಬೃಹಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೇ ಮಹದ್ವಸ್ತುನಿ ನಿಗಮವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇತಿ ।
ನೋಪಾದೇಯಮಿತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಹದ್ವಸ್ತ್ವೇವೋಪಾದೇಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ನ ತು ಲೋಕಪ್ರಯೋಗಾನನುಸಾರೇಣ ಅರ್ಥೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯೋಗಾನುಗಮೇ ಚಾಸತೀತಿ ।
ನಿರವಗ್ರಹಮಹತ್ವಸಂಪನ್ನವಸ್ತುನ ಏವೋಪಾದಾನೇ ಹೇತುರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯೀತಿ । ಅಲ್ಪತ್ವಂ ನಾಮ ವಸ್ತುನೋ ದೇಶಕಾಲವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಃ । ತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ನಿರತಿಶಯಮಹದ್ವಸ್ತು ಮುಮುಕ್ಷುಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತ್ವಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಉಪಾದೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತಶ್ಚ ಕಾಲಕೃತೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ನಿತ್ಯಶಬ್ದೇನ ತ್ರಿವಿಧಮಪಿ ಮಹತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ರೂಪಾಂತರೇತಿ ।
ವಸ್ತ್ವಂತರಸದ್ಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತ್ವಾದ್ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದನಿರಾಸೇನ ದೇಶಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಸಿದ್ಧೇಃ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾವೃತ್ತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಬುದ್ಧತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾಃ ನ ಮಹತ್ವೋಪಯೋಗಿನಃ, ತೇ ಕಥಂ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಗತಮಹತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾದನುಗಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಗುಣತೋ ಹೀನಮಪ್ಯಲ್ಪಂ ಭವತಿ ಗುಣಭೂಯಿಷ್ಠಂ ಚ ಮಹದ್ಭವತಿ, ಅತೋ ಬುದ್ಧತ್ವಾದಿಗುಣಾ ಅಪಿ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಗತಮಹತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾದವಗಮ್ಯಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಬೋಧಾತ್ಮಕಂ ಹೀತಿ ।
ಇಹ ನಿಕೃಷ್ಟಶಬ್ದೇನಾಲ್ಪಮುಚ್ಯತೇ, ಉತ್ಕೃಷ್ಟಶಬ್ದೇನ ನ ಮಹದುಚ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಚೇತನತ್ವೇಽಪ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾಖ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಶಂಕಾನಿರಾಸೇನ ಮುಕ್ತತ್ವಮಪಿ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಗತಮಹತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾದನುಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಮುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಚೇತನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚಾಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಸರ್ವಕಾರ್ಯವಿಷಯನಿಯಮನಾದಿಶಕ್ತ್ಯಭಾವೇ ಚಾಪಕೃಷ್ಟತಯಾಲ್ಪತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಗತಮಹತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾತ್ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯತೋಽಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧತಯಾ ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಾರ್ಥಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧವಸ್ತುನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿರೂಪ್ಯೇತೇತಿನಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತನೋಚ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಾದೇವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾವಯವಭೂತಬೃಹತಿಧಾತುಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಧಾತ್ವರ್ಥಭೂತಮಹತ್ವಾನ್ವಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅವಯವರೂಪಧಾತ್ವರ್ಥಾನ್ವಿತವಸ್ತುನಿ ವರ್ತತ ಇತಿ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾದಿತಿ ।
ಧಾತೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥಮಹತ್ವೇಽನುಗಮಾದ್ಧಾತೋರರ್ಥಭೂತಮಹತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನುಗಮಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಿತಯಾ ತನ್ನಿರ್ಣಯಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇವಮಪಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಸರಣೇನೇತಿ ।
ಅವಯವಾರ್ಥನಿರತಿಶಯಮಹತ್ವಯುಕ್ತವಸ್ತುನಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯನುಸಾರಣೇನೇತಿಸರಣೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಾತ್ಮಕಏವಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾಸಿದ್ಧೇ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥವಸ್ತುನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾನಿರ್ಣೀತಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯವಸ್ತುಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮರ್ಪಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನಿರ್ಣೀತಪ್ರತಿಪನ್ನವಸ್ತುಮಾತ್ರಸಮರ್ಪಣೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಹೇತುತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮೇವಮ್ , ಅತ ಏವ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಯೋಗ್ಯತ್ವಾಖ್ಯಸಂಬಂಧಸಿಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ನಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ।
ಅಹಂ ನಾಸ್ಮೀತ್ಯಸತ್ವಂ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಶೂನ್ಯ ಏವಾಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯದಿ ನಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿಯದಿ ನಾಸ್ತಿತ್ವೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವೇಸಿದ್ಧಯೇ ಇತಿಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾದರ್ಶನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಕಥಮಾತ್ಮಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಾದೀಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ‘ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದೌ ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ವೇದಾಂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಭವತ್ವಾತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ ತ್ವಾತ್ಮಾ ನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಗಮ್ಯ ಇತಿಗಮ್ಯಃ ಕಿಂತ್ವಾಗಮೈಕಗಮ್ಯ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಚೇತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರಸಂಭವಾತ್ ಸಂಬಂಧಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ತದೇವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರತಯಾ ಅನನ್ಯಸಾಧಾರಣತ್ವಾಭಾವಾತ್ ವಿಷಯತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಯದಿ ತರ್ಹಿ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಅಸಿದ್ಧಅಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿಮಿತಿ ।
ಅಪ್ರಮಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಮೀಯಪ್ರತೀಯಮಾನಮಿತಿಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಸಂಬಂಧೌ ಸಮರ್ಥ್ಯೇತ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಂ ಸ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷತ್ವೇನ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನದೇಹಾದ್ಯನೇಕಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಂ, ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ಸಾಮಾನ್ಯೇ ವಿಶೇಷಾತ್ಮತಾಯಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಖ್ಯವಿಶೇಷೋ ನಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯೇವಂ ವಿಷಯಸಂಬಂಧೌ ಸಮರ್ಥ್ಯೇತ ಇತಿಇತ್ಯ ಇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಹೀತಿ ।
ವರ್ಣತ್ರಯಾತಿರಿಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ವರ್ಣತ್ರಯಾಭಿಧೇಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವರ್ಣತ್ರಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತದಾಶ್ರಯಭೂತಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಾವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನತಯಾ ಆತ್ಮೇತಿ ತದಾಹ -
ತೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತನಿತ್ಯಜ್ಞಾನರೂಪಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಸ್ವರಸಭಂಗುರಮಿತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತಃ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೈಕತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಇತ್ಯರ್ಥಾಶಂಕ್ಯೇತಿಶಂಕ್ಯ ಜ್ವಾಲಾಯಾಮಿವ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ ಸಂತತೋದಯಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞೇತ್ಯಾಹ -
ಅವಿರತೋದಯಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಜ್ಞಾನತತ್ಫಲಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮೇಕಸಂತಾನತ್ವಾದ್ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಖಿಲಲೋಕಯಾತ್ರಾನಿಲಯಮಿತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯೈಕಸ್ಥಾಯ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಂಗೀಕೃತೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾದಿ ಸರ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ, ನ ತಸ್ಯಾನುಭವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನುಭವಭಗ್ನಪಕ್ಷಾಂತರಮಿತಿ ।
ಉಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕಸ್ಮಾದೇವೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತ್ಯನಂತರಮಹಮಿತಿ ಜಾಯಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಮನಂತರಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಕಾರಣಾಭಾವಾದಭಾವಾದ್ದಾಸತ್ವಾದಿತಿಸತ್ವಾದಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಶೂನ್ಯಮೇವ ನ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಮುಲ್ಲೇಖಶೂನ್ಯಸ್ಯ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನರೂಪಹೀನಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ರೂಪಾದಿವಿಷಯಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನರೂಪಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರಾತೀಯಮಾನೇತಿಪ್ರತೀಯಮಾನರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಧಿಹೇತ್ವನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ಅವಧಿರ್ನಾಶಃನಾಶರವಧಿಹೇತುಸ್ಯೇತಿ ತದಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯವಧಿಹೇತುಃ, ತದ್ಭಾವೋಽವಧಿಹೇತುತ್ವಂ, ನಾಶನಿಮಿತ್ತತ್ವಂನಿಮಿತ್ತವತ್ವಮಿತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿರವಯವಾಸಂಗಸ್ಯ ಹೇತೂಪರಾಗಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಸ್ಥಿರತ್ವಾದೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವನಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಅವಧಿಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಖ್ಯಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ -
ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಶ್ಚೈತನ್ಯವತ್ವಲಕ್ಷಣಭೋಕ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶರೀರಸ್ಯ ಕೇವಲಪಾರ್ಥಿವತ್ವಂ ನೈಯಾಯಿಕವೈಶೇಷಿಕಾಭಿಮತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಭೂತಸಂಘಾತಸ್ತಾವತ್ ಶರೀರಮಿತಿ ।
ಭೂತೈರಾರಬ್ಧಾವಯವಿರೂಪಂ ಶರೀರಮಿತ್ಯನಂಗೀಕೃತ್ಯ ಭೂತಸಂಘಾತಃ ಶರೀರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಭೇದೇ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಚ ತತ್ತ್ವಾತಿರೇಕಪ್ರಸಂಗಾದವಸ್ತುತ್ವೇ ಚ ಚೈತನ್ಯವತ್ವಾಖ್ಯಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಯೋಗಾಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಸಹ ವ್ಯುಪಹಿತಭೂತಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ತತ್ರ ವ್ಯಸ್ತಾನಾಮಿತಿ ।
ವ್ಯಸ್ತಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯರೂಪಭೋಗ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ -
ಯುಗಪತ್ ಕ್ರಮೇಣ ವೇತಿಚೇತಿ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಮಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ನ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ವಿರೋಧಾದ್ಅವಿರೋಧಾದಿತಿವರಗೋಷ್ಠೀವದಿತಿ ।
ಕ್ರಮೇಣೋದ್ವಾಹೇನ ಕನ್ಯಾ ಭೋಕ್ತೃಣಾಂ ವರಾಣಾಂ ಸಮಿದಾಹರಣಾದಿನಾ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೇನ ಸಂಘಾತಾಪತ್ತಿವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
(ಕಿಂರೂಪರಸಸಂದರ್ಭಃ)ಇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ । ಪ್ರತೀಕದರ್ಶನೇನಾತ್ರ ದ್ವಿರಾವೃತ್ತಿಃ ದೃಶ್ಯತೇ ವರಾಣಾಂ ತು ಕ್ರಮೇಣೋಪಸ್ಥಿತಕನ್ಯಾವಸ್ತುಷ್ವೇಕೈಕಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಸ್ಯೈಕೈಕವರಂ ಪ್ರತ್ಯಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ಕ್ರಮೇಣ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಾಧಾರಣತ್ವಮತೋ ಗುಣಪ್ರಧಾನತಯಾ ವರಾಣಾಂ ಸಂಘಾತಶ್ಚ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ನೈತದೇವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಪುರುಷನಿಯಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ವಿಷಯಭೇದನಿಯಮಾತ್ । ಕ್ರಮಭಾವಿತ್ವನಿಯಮಾಚ್ಚ ವಿಷಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧಾರಣೇ ಚ ಭೋಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ವಿಷಯಸ್ಯೈಕತ್ವೇ ಬಹುತ್ವೇ ಚ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ವಿಷಯಸದ್ಭಾವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಯಮೇತಿಭೋಗವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ।
ಪ್ರತಿನಿಯತಭೋಗಸ್ಯ ಕ್ರಮಭಾವೇ ಹೇತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮೂಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಭೂತೇ ಚೈತನ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ, ಚತುಷ್ಟಯೇಽಪ್ಯೇಕಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಚತುಷ್ಟಯಾಖ್ಯಸಮೂಹಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಭೂತೇ ಅವಿದ್ಯಮಾನಚೈತನ್ಯಂ ಕಥಂ ಚತುಷ್ಟಯಾಖ್ಯಸಮೂಹೇ ಜನ್ಯತ ಇತಿ ತದಾಹ -
ತಿಲಜ್ವಾಲಾವದಿತಿ ।
ತಿಲಸಮೂಹೇ ಜ್ವಾಲಾಜನ್ಮವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮೂಹಸ್ಯ ಭೂತಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾನತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಚಾನಿರೂಪ್ಯತ್ವಾದೇವ ತಸ್ಯ ಭೋಗಾಯೋಗಾತ್ ದುರ್ನಿರೂಪಸಮೂಹೋಪಹಿತಭೂತಾನಾಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಸತ್ಯಾಗಾಮಿಭೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಭೂತಾನಾಂ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ಗುಣಗಣಪ್ರಧಾನತಯಾ ಸಂಘಾತಸಂಘಾತಸಿದ್ಧಿರಿತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ನೈತದೇವಂ, ಭೋಗೇಷ್ವಿತಿ ।
ಭೋಗೇಷು ಸಾಧ್ಯತಯಾ ನಿಮಿತ್ತೇಷು ಸತ್ಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೋಗಾನ್ವಯಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಕರ್ತೄಣಾಂ ಭೋಗೇ ಗುಣಭಾವೇನ ಸಂಘಾತೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಸಂಭವ ಇತಿ ।
ಭೋಗಾನ್ವಯಾತ್ ಪ್ರಾಗಪ್ಯಾಗಾಮಿಭೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಮಿತಯಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ನ ಗುಣಪ್ರಧಾನತಯಾ ಸಂಘಾತಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಭೋಕ್ತುಃ ಭೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಭೋಗಾರ್ಥಂ ತದ್ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ಸಮೂಹೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಭೋಗೇಽಪೀತಿ ।
ಶರೀರಯೋರಭೋಕ್ತ್ರೋಃ ಭೋಕ್ತ್ರಾತ್ಮಾರ್ಥತಯಾ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ಸಂಘಾತಃ, ನ ತು ಭೋಕ್ತ್ರಾತ್ಮನೋರಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ನೈತತ್ ಸಾರಮಿತಿ ।
ಸಮೂಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಹತಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಿಲಜ್ವಾಲಾಯಾಂ ತು ವಿಪರೀತಮಿತಿ ।
ಜ್ವಾಲಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಿತಾನಾಂ ತಿಲಾನಾಂ ಗುಣಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತು ಭೋಗತ್ವಾತ್ ತಂ ಪ್ರತಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಿತಭೂತಾನಾಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೋ ನ ಘಟತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನೇಕಭೋಕ್ತೃಣಾಂ ಸಂಘಾತಾಸಂಭವಶ್ಚೇತ್ ಸಂಘಾತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇಕಸ್ಯೈವ ಸಂಹತ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯ ಭೋಗ ಇತಿ ಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಅಸ್ತ್ವೇಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ನಿಯತ ಇತಿ ।
ರೂಪರಸಗಂಧಸ್ಪರ್ಶೇಷು ಭೋಗ್ಯೇಷು ಕಠಿನ - ಮೃದು - ಪಾಕ - ಚಲನಗುಣವತಿ ಭೂತಸಂಘಾತೇ ಚ ಭೋಗಾನ್ವಯಿನಿ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನೇ ಸತಿ ಕಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಭೋಗ ಇತ್ಯನವಧಾರಿತೋ ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೂಷಣಮಾಹ -
ನ ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ತಾವತೈವ ಶರೀರವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರಭಾವೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಿಮವಧಾರಣೇನೇತಿ ।
ಸಮೇಷ್ವಿತಿ ।
ಚತುರ್ಣಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಭೋಗಾನ್ವಯದರ್ಶನಾತ್ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಸಮೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಯುಕ್ತಮಿತಿಅಯುಕ್ತ ಇತಿ ।
ಶರೀರಾತ್ಮಕೇಷು ಭೂತೇಷು ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಕೇಷು ಭೂತೇಷು ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಖ್ಯೋಭಯಾತ್ಮಕಭೂತೇಷು ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚ ಲೋಕಾಯತಪಕ್ಷೌ ತಯೋರಪಿ ತಯೋರವಿವಕ್ಷಯೋರಿತಿಪಕ್ಷಯೋರುಕ್ತಂ ದೂಷಣಂ ಸಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಕರಣಾತ್ಮಕೇಕರಣತ್ಮಾಷ್ವಿತಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕೇ ಪ್ರಸ್ಥಿತಾ ಇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ, ನಾಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾತ್ । ಕರೋಮಿ ಜಾನಾಮಿ ಭೂಜೇ ಇತಿಭೂಂಜ ಇತ್ಯಾಕಾರಣಾಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ವೇಽಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ವ್ಯಭಿಚಾರಾದೇವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಕರೋಮಿ ಜಾನಾಮೀತಿ ।
ಅಹಂ ಕರೋಮೀತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಜಾನಾಮೀತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರೋ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಅಹಂ ಭುಂಜ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರಪ್ರತೀತಿಕಾಲೇ ಕರೋಮೀತ್ಯಾಕಾರೋ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತೋ ನ ಸರ್ವದಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇಽನುಷಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಯಂ ತದ್ವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಷಯೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುಲ್ಲೇಖವಿಕಲ ಇತಿ ।
ಕರೋಮೀತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರ ಪ್ರತಿಭಾಸವಿಕಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಂ ದುಃಖೀತಿ ದುಃಖಾನ್ವಯಿತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸವ್ಯಭಿಚಾರಾದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾಭಾವಂ ಶಂಕತೇ -
ನನು ಭೋಕ್ತಾಪಿ ತರ್ಹೀತಿಭಾಕ್ತಾಪ್ರೀತಿ ಇತಿ ।
ತದುಲ್ಲೇಖಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಹಂ ಸುಖೀ ದುಃಖೀತಿ ಸರ್ವದಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತನತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸೇ ಸತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ನೈತದೇವಮಿತಿ ।
ಕಥಂ ಚೇತನತ್ವಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತಯಾ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಶೇಷಿಚೇತನ ಏವ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಪಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾದನ್ಯಃ ಸದಾ ಸಿದ್ಧ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯುತ್ತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವಿವಿಧವಿನ್ಯಾಸರೂಪಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞಾನವತ್ಕರ್ತೃಕಮಿತೀಶ್ವರಸದ್ಭಾವೇ ವೈಶೇಷಿಕಾನುಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಶರೀಶರೀರಾಣಾಮಿತಿರಿಣಾಮಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾನುಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಸಾತಿಶಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಾನಾಮುಪಲಬ್ಧೇತಿ ।
ಆಕಾಶಗತನಿರತಿಶಯಪರಿಣಾಮೇನಾವಿನಾಭಾವೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಸರ್ವವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ ಸರ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಜ್ಞಾನಾದಿಶಕ್ತಯಃ ಕ್ವಚಿತ್ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾದಿಶಕ್ತ್ಯವಿನಾಭೂತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಸ್ತುನೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷತಯಾಹಂವಿಶೇಷಯಾಹಮಿತಿಪ್ರತ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಯೋಗ್ಯವದವಭಾಸಮಾನದೇಹಾದೀನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಕಂಧತಯಾ ಪ್ರದರ್ಶನಾವಸರೇ ಕಥಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಭೂಮಿತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷತ್ವೇನಾನವಭಾಸಮಾನಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಕಂಧತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಹಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರಪಕ್ಷಪ್ರದರ್ಶನಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಂ ಚೇತ್ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಂ ಕಿಮಿತಿ, ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ವ್ಯವಧಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಗುಣಕತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೋಽನನ್ಯೋ ವೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಈಶ್ವರಃ ಸಾಧಿತಃ, ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಕಂಧತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಮೇವ ಏತದಿತಿ ವಾ ಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಆತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತಿ ।
ಸ ಈಶ್ವರೋ ಭೋಕ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತಿಸ ಈಶ್ವರೋ ಭೋಕ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಸ ಭೋಕ್ತಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸಾರಿಣಃ ಕಥಂ ಅಸಂಸಾರಿಣೈಕತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಏವಮಸಾವಿತಿ ।
ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನೋರಥಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಮೂಲಾ ಚೇತ್ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಿರಾಕಾರ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತ್ಯಪಕ್ಷಾವಲಂಬಿನೋ ವೇದಾಂತಿನಃ, ಇತರೇ ತ್ವರ್ವಾಚೀನಪಕ್ಷಾವಲಂಬಿನೋ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸವಾಕ್ಯಾಭಾಸಾಶ್ರಯಾ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಭಿಧಾನಪರತಯಾ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಯುಕ್ತಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ದರ್ಶಯದ್ಭಿರಿತಿಪ್ರದರ್ಶಯದಿಭರಿತಿ ।
ಮೀಮಾಂಸಕೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೀಮಾಂಸಕೈಃ ದರ್ಶಿತತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ತ್ವಯೈವ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮಿತಿ ಅತ ಆಹ -
ಇತರೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅಂತ್ಯಪಕ್ಷಾದಿತರೇಷಾಂ ದೇಹಾದೀನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೈವ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯೇ ಸತಿ ಕಥಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಮಿನ್ನಭಿರುಚಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಂ ಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯೇತ್ , ಕಿಂ ವಿಚಾರೇಣೇತಿ ? ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರಾವಿಚಾರ್ಯೇತಿತತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ಅತಥಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನೋ ಇತಿಹೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಾವಾತ್ಮಹನನಮನರ್ಥಹೇತುರುಕ್ತೋ ನ ತ್ವಾತ್ಮಆತ್ಮಾ ಇತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅನಾತ್ಮದರ್ಶನೇನೇತಿ ।
ಆತ್ಮಹನೋಹನಜನಾ ಇತಿ ಜನಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗಿನ ಉಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಕರಣತ್ವಾತ್ ನ ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪನ್ಯಾಸಮುಖೇನೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದೇನ ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾರ್ಥಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಪರಾನಂದಪರಿಜ್ಞಾನಪರಿತೃಪ್ತಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ ಶ್ರೀಮಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ತಮಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯೇಣ ಉತ್ತಮಜ್ಞಯತಿವರೇಣ ವಿರಚಿತಾಯಾಂ ಲಾವಣ್ಯಇದಮಭಿಧಾನಂ ನೂತನಮ್ಪಾದಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಮ್ । || ಇತಿ ತುರೀಯವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ||
ವೃತ್ತಸಂಕೀರ್ತನಭಾಷ್ಯಗತಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾವೃತ್ತ್ಯಾಂತರ್ಣೀತವಿಚಾರಾರ್ಥೋಪಪಾದನೇನಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಮೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚೇದುಚ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲವಿಚಾರಾಣಾಮ್ನಾಮಪ್ರತಿ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ಅನನುಷ್ಠೇಯತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೈವೇದಮಿತಿ ।
ಯದೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತಿ ।
ವಿಚಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧೇರಿತಿಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಂಚಾನಾಂ ವಿಚಾರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಂ ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಕಿಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪಮಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯತೇ । ಕಿಮಿತಿ ವಾ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಯುಕ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮಫಲಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವಿಚಾರಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ ಇತಿಭೂತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಥಮತ ಏವ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃತ್ತಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯ ಉತ್ತರೇಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಪುರಃಸರಂ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಮಾಚಾರ್ಯಾನ್ ಪೂಜಯತಿ -
ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಅಸ್ಯೇದಂ ಲಕ್ಷಣಮಿದಂ ಚಾನೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಯೋರವ್ಯಾಪ್ತ್ಯತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರೇಣ ಅವಿನಾಭಾವಃ ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನನೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ, ತತ್ಕಥಂ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪರಮೇವ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯುಕ್ತಿರಪೀತಿ ।
ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಃ ಸೂತ್ರಿತಯೋಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತ್ಯೋಃ ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇನ ನಿರ್ಣಯಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ಪದಚ್ಛೇದಃ ಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಃ ವಿಗ್ರಹೋ ವಾಕ್ಯಯೋಜನಾ । ಆಕ್ಷೇಪಸ್ಯಆಕ್ಷೇಪಶ್ಚೇತಿ ದೃಶ್ಯತೇ ಸಮಾಧಾನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪಂಚಲಕ್ಷಣಮ್ , ಇತಿ ವಚನಸಿದ್ಧವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂಗಪಂಚಕೇ ತ್ರಿತಯಂ ಸಂಪಾದಯತ್ಯುಪಾತ್ತಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪದಚ್ಛೇದ ಇತಿ ।
ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ವಿಶೇಷ್ಯೈಕದೇಶಮೇವ ವಿಶೇಷಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಮಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹೇತಿ ।
ಸಮಾಸಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಾನಾಂ ಪ್ರಯಾಣಾಂ ಇತಿತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯತ್ವಾತ್ ಭಂಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಪುಲ್ಲಿಂಗತ್ವಾಚ್ಚೈಕವಚನಂ ನಪುಂಸಕಲಿಂಗಂ ಚಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಂಹತಿಪ್ರಧಾನಧರ್ಮಜಾತಸ್ಯ ಸಮಾಸಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧೌಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತೃತೀಯಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ।
ಸಂಹತೇರವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಸಮಾಸಾರ್ಥತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಧರ್ಮಜಾತಮಿತಿ ।
ಸಂಹತಿಗತಂಗ್ರಸ್ತ್ವತೃತೀಯಮಿತಿ ತ್ರಿತಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಪ್ರಪಂಚಾಖ್ಯಧರ್ಮಿಭೇದೇ ಸತಿ ಏಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ಧರ್ಮಿಣಿ ಜನ್ಮನ ಏವಾದಿತ್ವಾತ್ ಸ್ಥಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚಾರಮ್ಯಾತ್ ಜನ್ಮಾದಿರಿತ್ಯುಕ್ತಿಃ ಸಂಗಚ್ಛತೇ, ಧರ್ಮಿಣಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಭೇದೇಷು ಏಕತ್ವಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನೇಕಸ್ಮಿನ್ ಧರ್ಮಿಣಿ ಘಟೀಯಂತ್ರವತ್ ಅನಿಶಅನಿಯಮೇತಿಮಾವರ್ತ್ಯಮಾನಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಿತ್ಯಾದೀನಾಮಾದಿತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ಜನ್ಮನಃ ಕಥಮಾದಿತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಾದಿರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಕಾಲಕೋಟಿಮತ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ಯಕಾಲವತೋ ಹಿ ಪ್ರಾಥಮಿಕಃ ಸಧರ್ಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಭಾವೇ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪೂರ್ವಕಾಲಕೋಟಿಮತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೋ ನಾಮಾದಿರಿತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಪಂಚವ್ಯಕ್ತೌ ಪರ್ಯಾಯೇಣಾನಿಶಮಾವರ್ತ್ಯಮಾನೇಷು ಧರ್ಮೇಷು ಕಃ ಪ್ರಥಮಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಕೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಪ್ರಪಂಚವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಕಸ್ಯಾಕಸ್ಯಾಮಿತಿಂಚನ ವ್ಯಕ್ತೌ ಜನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ ಜನ್ಮನ ಆದಿತ್ವಂಆದಿತ್ವಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತದನುಸಾರೇಣ ಜನ್ಮನ ಆದಿತ್ವಂ ಸೂತ್ರೇಣಾಪ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಜನ್ಮನಾಶ್ಚಾದಿತ್ವಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುವೃತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ಚೇತಿ ।
ಘಟಾದಿವಸ್ತುಷು ಜನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ ಜನ್ಮನಃ ಆದಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದನೇನ ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಜನಿತ್ವೈವ ನಶ್ಯತಿ, ನ ಕಂಶ್ಚಿದಿತಿಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ತಿಷ್ಠತಿ, ಸ್ವಸತ್ತಾಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ವಿನಾಶಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವನಿರಾಕರಣಾದಿತಿ ।
ಏವಮನಾಅನಾದಿರಿತಿದಿರಯಂ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂ ಪ್ರಪಂಚವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣಾನಾದಿರಯಂ ಪ್ರಪಂಚಃ, ನ ತು ದಂಡಾಯಮಾನತಯಾ ಕಲ್ಪಭೇದೇಷ್ವೇಕೈವ ಪ್ರಪಂಚವ್ಯಕ್ತಿರನುವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪದಭಾಗಸ್ಯೇದಮ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಗತಾಸೂತ್ರಗತಸ್ಯೇತಿಸ್ಯೇತಿ ಪದಭಾಗಸ್ಯೇದಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯೇದಮಾ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕಥಮಾದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತೇತರಪ್ರಮಾಣಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾಹಿ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸ್ವಮಹಿಮ್ನಾ ಸ್ವಶಕ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಮಾಣಮಾತ್ರವಿಷಯಾಭಿಧಾಯೀತಿ ವಾ ಮಾತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಃ ।
ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಜಗತಶ್ಚ ಕಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸೂತ್ರಗತಾಸೂತ್ರಗತಸ್ಯೇತಿಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸರ್ವ ಏವೇತಿ ।
ಕಾರಣಂ ನಾಮ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಕ್ರಿಯಾವದುತ್ಪಾದನಶಕ್ತಿಮತ್ಶಕ್ತಿವದಿತಿ ತಚ್ಚ ಮಾಯಾವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ತು ಶುದ್ಧಮ್ , ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಾಖ್ಯಕಾರಣಂ ಸೂತ್ರಗತಪಂಚಮ್ಯಾ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯತ ಇತಿ ಕಾರಣನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿತ್ವನಿಬಂಧನಾ ಪಂಚಮೀಇತಿ ಶಬ್ದೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ನಿಮಿತ್ತತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮೇತದುಭಯತ್ರ ಪಂಚಮೀವಿಧಾನಾತ್ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಾರಣವಿಷಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕಾರಣತ್ವೇನೋಪಲಕ್ಷಣೇನ ಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣಾನುವಾದೇನ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಕಥಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶೇಷಣಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಪಂಚಾಪೇಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ಪೃಥಗ್ಭೂತಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯಾತ್ಲಕ್ಷ್ಯಾಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತಮೇವ ಕಾರಣಂ ಕಾರಣತ್ವಾಶ್ರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಲಕ್ಷಯತಿ, ನ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ, ನನಃ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ, ಅತಃ ಪೃಥಕ್ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಕಥನಂ, ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಕಥನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಂ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ವೇದಾಂತಿನಃ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೀಯಾಃ, ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಗವಿಧಿದುಃಖಾಂತಾಃ ಪಂಚೇತಿ ಶೈವಾಃ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾಃ ಷಡಿತಿ ವೈಶೇಷಿಕಾಃ । ಜೀವಾಜೀವಾಸ್ರವಸಂವರನಿರ್ಜರಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಃ ಸಪ್ತೇತಿ ಕ್ಷಪಣಕಾಃ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಪಾರತಂತ್ರ್ಯಶಕ್ತಿನಿಯೋಗಾ ಇತ್ಯಷ್ಟೌ ಇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಃ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯ ಸಂಶಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಶಯೋತ್ತರಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ, ಪರಂ, ನಿರ್ಣಯಾನಂತರಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ದೃಶ್ಯತೇದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಾವಯವತರ್ಕನಿರ್ಣಯವಾದಜಲ್ಪವಿತಂಡಾಹೇತ್ವಾಭಾಸ ಛಲ ಜಾತಿನಿಗ್ರಹಸ್ಥಾನಾನಿ ಷೋಡಶ ಇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾಃ । ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯ ಭೂತತನ್ಮಾತ್ರಮಹಾಭೂತ ಮನೋಽಹಂಕಾರಮಹದಮಹಾವ್ಯಕ್ತೇತಿವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ, ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ವಿಭಜಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಬಲೇನೇತಿ ।
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಬಲೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಅಹಿಯಾಖ್ಯೇತಿ ದೃಶ್ಯತೇರೂಪಂ ದೃಶ್ಯಜಗತ್ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ, ಕಥಂ ನಾಮ್ನಾ ರೂಪಿತಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ವ್ಯಾಕ್ರಿಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ರೂಪಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಭಿಧೇಯಮಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ಕುಲಾಲಃ ಪ್ರಥಮಂ ಘಟಶಬ್ದಂ ಬುದ್ಧ್‍ವಾ ಘಟತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿಇತಿ ಶಬ್ದೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ತಥೈವ ಬುದ್ಧ್‍ವಾ ತಸ್ಯಾಜಾತೇರ್ವ್ಯಂಜನಸಮರ್ಥಪೃಥುಬುಧ್ನೋದರಾಕಾರೋ ಘಟಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರ್ಯವಸಾನಯೋಗ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ವಿಶೇಷಮಪಿ ಬುದ್ಧೌ ಶಬ್ದಾವಕುಂಠಿತಮಾರೋಪ್ಯ ಬಾಹ್ಯಕ್ರಿಯಯಾ ಪಶ್ಚಾದ್ ಘಟಂ ನಿಷ್ಪಾದಯತೀತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ -
ಸ್ವನಾಮಗರ್ಭಂ ವಿಕಲ್ಪೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಪಕ್ಷನಿವಿಷ್ಟಯೋಃ ಕಥಂ ಜಗದಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ -
ಕರ್ತೃತ್ವಕರ್ತೃ ಇತಿ - ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಸನ್ನಿವೇಶಮಿತಿ ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂಪಂಚಪಾದ್ಯಾಂ ತು ಸ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ದರ್ಶಯತೀತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತೀತಿ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುನಃ ಪರಿಣಾಮೋವಸ್ತುನೋಪಿಚಿಣಾಮೋ ಇತಿ ನಾಮ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ನಾಶಃ, ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಜನ್ಮ, ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯೇವಂ ವಿಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗೇಷು ಅಂತರ್ಭಾವೋ ಭವತಿ । ವಿವೃದ್ಧ್ಯಾದೇರಪಿ ತಥಾಂತರ್ಭಾವೋ ಭವತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಷಡ್ಭಾವಭಾವಾವಿಕಾರೇತಿವಿಕಾರಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನ ಲಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಕಶ್ಚಿದಿತಿಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುನ ಇತಿ ।
ಅನಿರ್ವೃತ್ತಜನ್ಮನ
ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಜನ್ಮಹೀನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಥಿತಅಸ್ಥಿರ ? ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ
ಸ್ವರೂಪೇಣಾಸ್ಥಿತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿನಾಶಃ
ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ವಿನಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರುಕ್ತವಾಕ್ಯಮೇವ ಮೂಲೀಕೃತ್ಯ ಸೂತ್ರೇಽಪಿ ಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರಾ ಗೃಹ್ಯಂತಾಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಷಡ್ ಭಾವವಿಕಾರಾ ಇತಿ ।
ಯೋಸ್ಕೇತಿಯಾಸ್ಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಮಿತ್ಯಾದೇಃ ಪರಿಹಾರಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ, ಯಾಸ್ಕಪ್ರೋಕ್ತ ನಿರುಕ್ತವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾಗಮೋ ವಾ ಭವತಿ । ಅನುಮಾನಾದೀನಾಮಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಯಾಸ್ಕವಾಕ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೂಲತ್ವೇ ಯಾಸ್ಕವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಸ್ಥೂಲಭೂತಭೌತಿಕೇಷ್ವೇವ ಭಾವಾತ್ ತದ್ಗತಧರ್ಮಾ ಏವ ಭಾವವಿಕಾರಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ಅತೋ ಯಾಸ್ಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಮೂಲೀಕೃತ್ಯ ಸ್ಥೂಲಭೂತಭೌತಿಕಗತಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಪಂಚಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತೌ ತು ಮೂಲತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಯಾಂ ಶ್ರುತೇರ್ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಭವನಧರ್ಮವತ್ತಸ್ಯ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅತಃ ಶ್ರುತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶಾನಾಮೇವ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜಃಸ್ವಿತಿ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗದ್ರಚನಾರೂಪಸ್ಥಿತೇಷು
ಜಗದಾಖ್ಯಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಸ್ಥಿತೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ಮಯಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಾವಯವಸ್ಥೂಲರೂಪಭೂತಭೌತಿಕಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತ ಇತಿ ।
ಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಗ್ರಹಣೇ
ತೇಷಾಂ ಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಷಾಮೇವ
ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾನಾಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚ ತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಯಪರತ್ವಾಚ್ಚ ಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿರೇವ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರ ಮೂಲಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥನಿರ್ಣಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಾಯಾಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತಂತ್ರತ್ವೇಽಪೀತ್ಯೇವತತ್ತಂತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಮಾಯಾಯಾ ಅಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತಂತ್ರತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತಯಾ ವಿಶ್ವಪ್ರಪಂಚೋ ವಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತೋ ಯದವಷ್ಟಂಭ ಇತಿ ।
ಯದಾಶ್ರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಮೃದಿವ ಘಟಾಕಾರೇಣೇತಿ ಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ವಿವರ್ತತ ಇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯ ಸತ್ವಾದಿತಿತತ್ತ್ವಾದಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ಯ ಪೂರ್ವರೂಪವಿಪರೀತಾಸತ್ಯಾನೇಕರೂಪಾಪತ್ತಿರ್ವಿವರ್ತಃ । ಏಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವರೂಪಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸತ್ಯರೂಪಾಂತರಾಪತ್ತಿಃ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ವಿಭಾಗೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಭೌತಿಕಾನಾಂ ಚ ಭೂತೋಪಾದಾನಭೂತೋಪಾದಾನತ್ವಾದಿತಿಕತ್ವಾತ್ ಭೂತಾನಾಂ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ಜಗದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವೇನೋಪಾದಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಶ್ರುತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಗ್ರಹಣ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜಾಂಸಿ ಜನ್ಮವಿನಾಶವಂತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವಾತ್ ತದೇಕದೇಶಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯೇಕದೇಶೇಷು ಜನ್ಮವಿನಾಶೌ ದರ್ಶಯತಿ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ದೃಶ್ಯೇತೇ ಚೇತಿ ।
ಅನೂಪಾದಿಷ್ವಿತಿಅಬಾದಿಷು ದೃಶ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಂ ಘಟಾದಿಘಟಾದಿವತಿ ಇತಿವದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯುಕ್ತಿರಪೀತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸಂಭವತಿ ನಾನ್ಯತಃ ಸಂಭವತಿ, ಯತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯೇವಂ ರೂಪಾ ಯುಕ್ತಿಃ ಸೂತ್ರಿತೇತಿ ಸ್ಫುಟೀಕರಣಾಯ ಸೂತ್ರಂ ಯೋಜಯತಿ -
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ಸಂಭವತೀತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಂಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಸ್ಯ ಜಗತ ಇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಭಿರುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಾಖ್ಯಾರ್ಥದೂಷಣಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಚೇತನಾ ತಾವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಮತೇ ಕುಲಾಲಾದಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾನುಮೀಯಮಾನಸ್ಯಸ್ವರಸ್ಯೇತಿ ತೇನೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಾದಿಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಚೇತನಾದಪೀತಿ ।
ಶೂನ್ಯಾತ್ ಕರಣಾದಿತಿಕಾರಣಾಜ್ಜಗದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದೇರನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಅಭಾವಾದಿತಿ ।
ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತೀತಿಹೀನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕ್ವಚಿನ್ನಿಯಮೋಽಭವಿಷ್ಯದಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲನಿಯಮಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿಯಮಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನನ್ಯಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯೇತತ್ ಸ್ವಭಾವಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಕುತೋ ನಿಯಮಸಂಭವ ಇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಸ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಹೇತುಃ ಕ್ವಚಿದ್ಧೇತುಸಾಧ್ಯಯೋಃ ಸಹಚಾರದರ್ಶನಾಖ್ಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾಭಾಸೋ ಯುಕ್ತಿಃ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿರರ್ಥನಿಶ್ಚಾಯಕಂ ಚಾನುಮಾನಮ್ । ತತ್ರೇಹ ಸೂತ್ರಿತಾ ಆಗಮಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಿಕಾ ಯುಕ್ತಿರೇವ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ತಾಮನುಮಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಮನ್ಯಂತೇ, ತನ್ನ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಯೇಯಂ ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಕಿಂ ವೇದಕಿಂ ವಾ ವಾಕ್ಯೈರಿತಿ ವಾಕ್ಯೈರಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಿತ್ವಾಭಾವೇ ಸತಿ ಕಿಂ ತದನುಗ್ರಾಹ್ಯವೇದವಾಕ್ಯೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಈಶ್ವರಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯೇಷು ಸತ್ಸು ಕಿಮಿತ್ಯನುಮಾನಪ್ರಯಾಸ ಇತಿ ನ, ವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಅನುಮಾನಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಲಕ್ಷಿತಾನ್ಯಪಿ ಇತಿ ।
ತದೇವೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾರ್ಥನಿಶ್ಚಾಯಕಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ನ ತ್ವಾಗಮಗುಣಭೂತಾ ಯುಕ್ತಿರಿಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಪಂಚಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಕಾರಣೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಣಾಭಾವೇ ಕಥಮನುಮಾನಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯಥಾ ಧೂಮವಿಶೇಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಸುಗಂಧಧೂಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕರಣತ್ವೇನೇತಿ ।
ಅರ್ಥನಿಶ್ಚಾಯಕವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕರಣತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗ್ರಥನೇ
ಉದಾಹರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಮಾನೇನೇಶ್ವರೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಿಧ್ಯತಿ ಚೇತ್ ಕಿಮಿತಿ ಸೂತ್ರೈಃ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಮಾನೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವದೇವ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನ ತು ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿರೂಪ ಈಶ್ವರಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯತಃ ಕಾರಣವಿಶೇಷಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರ್ತವ್ಯಾನೀತ್ಯಾಹ -
ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಪ್ರಮುಖೋಪಾತ್ತೈರಿತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಹೀತಿ ।
ತಾತ್ಪರ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಅಧ್ಯವಸಿತತಾತ್ಪರ್ಯಯುಕ್ತವಾಕ್ಯನಿರ್ವೃತ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತರ್ಹಿ ಯುಕ್ತಿರತ್ರ ಸೂತ್ರಿತಾ ಆಗಮೇನೈವಆಮೇನೈವೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇರಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ಸತ್ಸ್ವಿತಿ ।
ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಾಯಕವಾಕ್ಯೇಷು ಸಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದವಿರೋಧೀತಿ ।
ಅರ್ಥನಿಶ್ಚಯಮಕೃತ್ವಾ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸದ್ಭವತೀತಿ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇ ಹೇತುತ್ವಾತ್ ತದವಿರೋಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಗತ ಶಕ್ತಿತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕತರ್ಕಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಮೇಯವಿಷಯತರ್ಕಾನಪೇಕ್ಷೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಶ್ರುತ್ಯೈವೇತಿ ।
ನೇತ್ಯಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇಪುರುಷಬುದ್ಧೀತಿ ।
ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ವಾಸೇದೇವೇತ್ಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಪುರುಷೋ ವೇದೇತ್ಯನೇನ ಕಥಂ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೇಣಾಪಾದಿತಆಪಾತಿತೇತಿಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್‌ಢ್ಯವಾನಾಚಾರ್ಯವಾನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತಃ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಾಚಾರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಕಾರಣಮಾಹೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನುಭವಪರ್ಯಂತತ್ವಾಖ್ಯಕಾರಣಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಿಂಗಂ ಶ್ರುತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇಣಾವಿನಾಭಾವಃ ।
ಅನೇಕ ಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾರಭ್ಯಾಧೀತವಿಷಯಂ ಪ್ರಕರಣಂ, ಕ್ರಮವರ್ತಿನಾಂ ಕ್ರಮವರ್ತಿಭಿಃ ಪದಾರ್ಥೈರ್ಯಥಾಕ್ರಮಂ ಸಂಬಂಧಃ, ಸ್ಥಾನಮ್ , ಸಂಜ್ಞಾ, ಸಾಮ್ಯಂ, ಸಮಾಖ್ಯಾ ಇತ್ಯೇತೇ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಪ್ರಕಾರಾಃ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಇತ್ಯತ್ರಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆದಿಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ತದವಸಾನೇತಿ ।
ಅನುಭವಸಂಭವಾದೇವ ಅನುಭವಾವಸಾನಾ ಆಕಾಂಕ್ಷಾನಿವೃತ್ತಿರ್ಯತೋಽತೋಽನುಭವಾದಯೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತರ್ಕಗಂಧಮಿತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವತಚ್ಛೇಷಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತರ್ಕವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಾಧ್ಯರೂಪಧರ್ಮಾಖ್ಯವಿಷಯೇ ಅನುಭವಹೇತುತರ್ಕಾಪೇಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಅನುಭವಾನಪೇಕ್ಷೇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಸಾಧ್ಯಂ ಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಅನುಭವಯೋಗ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯನುಭವೋಽಪೇಕ್ಷಿತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಸಾಕ್ಷಾದ್ರೂಪೇಣ ಇತಿ ।
ಅಪರೋಕ್ಷರೂಪೇಣಾಹಂ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾದಿ ವಿಪರ್ಯಾಸಗೃಹೀತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋದಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮುದೇತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋದಯಃ ಅಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋದಯ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಾಸೋದಯ ಏವೋಚ್ಯತೇ ।
ಅವಬೋಧನಪ್ರಕಾರೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ।
ಧರ್ಮಬೋಧನೇ ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧನೇ ಚ ಮನನಿದಿ ಇತಿಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನುಭವಾಪೇಕ್ಷಾ ನ ತುಲ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಅಸ್ತು ಪುರುಷೇಚ್ಛಾವಶನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅತೋ ಇತಿತತೋ ವಿಧೀತಿ ।
ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಮತೇ ಯಜೇತ, ನ ಭಕ್ಷಯೇತ್ , ಇತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಕುರ್ಯಾತ್ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧೇಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ವ್ರೀಹಿಭಿರ್ಯವೈರ್ವಾ ಇತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಸ್ಥಾಣುರ್ವೇತಿ ಇಚ್ಛಾವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ।
ಷಡ್ಯಾಗಸಮುಚ್ಚಯವತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಸ್ಥಾಣುಶ್ಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದ ಇತಿ ।
`ನ ಹಿಂಸ್ಯಾಸರ್ವಾ ಇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ', ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ‘ಆಹ್ವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ’ ‘ಪದೇ ಜುಹೋತಿ’ ಇತಿವತ್ । ಸಾಮಾನ್ಯಪ್ರತಿಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷೇಽಪವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಧಾಭ್ಯುಚ್ಚಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತೇರತಿದಿಷ್ಟಾನಾಂ ಕುಶಮಯಬರ್ಹಿಷಾಂ ವಿಕೃತಾವುಪದಿಷ್ಟಶರಮಯಬರ್ಹಿಭಿರ್ಬಾಧವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾಂತರೇಣ ಬಾಧಃಬಾಧ್ಯ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ನಾರಿಷ್ಟಹೋಮಾನಾಂ ವೈಕೃವೈಕೃತ್ಯೈ ತೈರುಪಹೋಮೈಃ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯತಿಅತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಉಪದಿಷ್ಟೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ, ಸ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಉದಿತೇ ಜುಹೋತ್ಯಜುಹೋತೀತ್ಯನುದಿತ ಇತಿನುದಿತೇ ಜುಹೋತೀತಿ ಶಾಖಾಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾವತ್ ಕ್ವಚಿದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ ಕ್ವಚಿನ್ನೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇಕ್ವಚಿನ್ನ ಭವತೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಃಸ್ವಭಾವತ್ವನಿಃಸ್ವಭಾವೇತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಅವ್ಯಾಪಾರನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಿತಾವಿಕಲ್ಪನಾನಿರೂಪಮಿತಿದಿರೂಪಂ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಿತಾದಿರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಸ್ತುಜನ್ಯತ್ವೇಜನ್ಯತೇ, ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇತಿನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯದರ್ಶನಾದ್ಯದಿ ವಿಕಲ್ಪಿತಾದಿರೂಪಂ ವಿದ್ಯೇತ ತದಾತದದೇತಿ ಯಥಾವಸ್ತು ಯಥಾ ಸಾಮಗ್ರೀಜನ್ಯತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಾದಿರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಧರ್ಮ ಇವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ನ ತಥಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಿತಾವಿಕಲಿತೇತಿದಿರೂಪಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ಥಾಣುರಿತಿ ।
ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಿತರೂಪೇ ಸತ್ಯಪಿ ಸ್ಥಾಣುರೇವೇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯತೋ ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಪರತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ಅತೋ ವಸ್ತುನ್ಯೇಕರೂಪಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥಾನುರೂಪತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭವೇತ್ । ಜ್ಞಾನಾನುರೂಪತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಜ್ಞಾನಪರತಂತ್ರಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಶುಕ್ತಿರಪಿ ವಸ್ತುತೋ ರಜತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಪರೀತ್ಯೇಽಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಾನುರೂಪ್ಯಾಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರ ಇತಿ ।
ಅನುಮಾನಅನುಮಾನಮಿತಿಸೂಚನಪರಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ವದನ್ ವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾಹುರಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಸೂಚನಪರಂ ಸೂತ್ರಮಿತ್ಯಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನುಮಾನಸೂಚನಪರಂ ಸೂತ್ರಂ ನ ಪ್ರತಿಭಾತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತ್ವಭಿಧಾನಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸಂಭವೋ ಯತಯತ್ತ ಇತಿ ಇತಿ ಹೇತ್ವಭಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಿತಮನುಮಾನಂ ವಿಶೇಷತೋ ದೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।
ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯವಿಶೇಷ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ದೂಷಯತಿ -
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಪೀತಿ ।
ವಿಶೇತೋ ಇತಿವಿಶೇಷತೋ ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಉಕ್ತಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪರೇಷ್ವಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಾಯಕೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಯ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಶ್ಚಾಯಯಿತುನಿಶ್ಚಾಯೈತುಮಿತಿಮಸಮರ್ಥಾ ಅಪಿ ಯುಕ್ತಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧರೂಪಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಾಯಕವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಪರ್ಯಂತತೇತಿ ।
ನಿಶ್ಚಯಾಖ್ಯಫಲಪರ್ಯಂತತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಭಾವನಾರ್ಥವಾವಾಂದತಾಮಿತಿದತಾಮಿತಿ ।
ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸ್ಫಟಿಕಲೋಹಿತ್ಯೇತಿಲೌಹಿತ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬರಜ್ಜುರಜ್ಜುಃ ಸರ್ಪಃ ಇತಿಸರ್ಪಘಟಾಕಾಶತಪ್ತಪರಶುದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ ಉಪನ್ಯಸ್ತಾ ಯುಕ್ತಯೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಾರೋಪಿತತ್ವಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಾಸತ್ಯತ್ವಮ್ ಅಸಂಗತ್ವಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಸತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಂಭಾವನಾಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇನಾರ್ಥವಾದತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀತ್ಯತಃ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಮುದಾಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಾವಧಿಕಾರಿಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಮಸ್ತಿ । ತತ್ಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಮುದಾಹೃತ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷಿತನ್ಯಾಯಸೂಚನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರದ್ವಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೋದಾಹರಣಭೂತಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇನ ಸಹೋದಾಹರತೀತ್ಯಾಹ -
ಯೇಷಾಂ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ,
ತದ್ವಾಕ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ಚ ಪ್ರಥಮಪ್ರಥಮಪ್ರಥಮೇತಿಧಿಕಂ ಇತಿಸೂತ್ರಾಂಶಸ್ಯೋದಾಹರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂದಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಪದಾರ್ಥೇ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಬೃಹತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದನುವಾದೇನ ಸನ್ನಿಹಿತಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಸಂಸರ್ಗಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯತಃ ಬಹ್ಮೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತದಿತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸತ್ಯಾದ್ಯೇವಾರ್ಥಾತ್ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ನ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂದಾನಂತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾನುವಾದತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸಂಭವಾತ್ ತದಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರೋಽಪ್ಯತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ತಂತುಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಯತ್ ಕಾರಣಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಾರಣಾನುವಾದೇನ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯತ್ಕಾರಣಂ ತದೇಕಮಿತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಸಿಧ್ಯತಿ ತಥಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿರೂಪಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಕಾರಣವಿಶೇಷೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಬುದ್ಧಿಮತ್ಕಾರಣಸ್ಯೈಕತ್ವಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದೇಕಂ ಕಾರಣಂ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಂಜ್ಞಾವಿಧಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ಮುಮುಕ್ಷುಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವೋಪದೇಶೇ ತತ್ರ ಪ್ರಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುಜಿಜ್ಞಾಸಾಯೋಗ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಸ್ವರೂಪಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಮೇವ ನ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಬೃಹಬಹೂಪಕಾರಣಮಿತಿತ್ಕಾರಣಮರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತ್ವಾನಂದಾದಿರೂಪಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯಾನಂದತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಾನಂದಾದಿರೂಪಕಾರಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯತತೋ ಇತಿ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮಿತಿವಾಕ್ಯಮಪೀತಿ ।
ತತಃ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾನಂದಾದಿರೂಪಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ಆನಂದಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಾನಂದಾತ್ಮಕೇ ಹೀತಿ ॥
ಇತಿ ಪರಾನಂದಪರಿಜ್ಞಾನಪರಿತೃಪ್ತಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ ಶ್ರೀಮಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ತಮಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯೇಣೋತ್ತಮಜ್ಞಯತಿವರೇಣ ವಿರಚಿತಾಯಾಂ ಪಂಚಪಾದಿಕಾವಕ್ತವ್ಯಕಾಶಿಕಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಸೂತ್ರಮ್ । || ಇತಿ ಪಂಚಮವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ||
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸರ್ವಜ್ಞತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಅಯಮಪರ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೋಕ್ತಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಮಸಿದ್ಧಂ ವೇದಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಕಾರಣತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾಯ ವಾ ಸಂಬಂಧಮಾಹ -
ಅಯಮಪರ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಣತ್ವಾಖ್ಯೋ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಸ್ಯ ತಾವತ್ ಸರ್ವವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತದುಪಾದಾನತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತಮಿತಿತದ್ದರ್ಶಯಿತುಂ
ಅನೇಕನಾನಾವಿಧೇತಿ ।
ತತ ಏವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕಾರಣತಯಾ ಉಪಯೋಗಾದೇವಾರ್ಥಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕಲ್ಪಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ನ ತು ಕತಿಪಯವಿಷಯಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಬೋಧಕತ್ವಮೇವ ತತ್ಕರ್ತುಃ ವ್ಯಕ್ತಿತತ್ಸಂಬಂಧತದುಪಪಾದಕಯುಕ್ತಿಜ್ಞತ್ವೇನ ಅಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನವತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಬುಧ್ವಾ ಪರಸ್ಮೈ ರಚಿತವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವದನಾದಿತಿಬ್ರಹ್ಮವದನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿವಾದಗೋಚರಾಪನ್ನಂ ಸರ್ಗಕಾಲೀನವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವತಥಾವಿಧಾಧ್ಯಯನಾನುಸ್ಮೃತಿನಿಬಂಧನಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನತ್ವಾತ್ ಇದಾನೀಂತನವೇದಾಧ್ಯಯನವತ್ । ವಿಗೀತೋ ವೇದಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಮಾಣಾಂತರಜನ್ಯೋ ನ ಭವತಿ, ಅನೀಶ್ವರಬುದ್ಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಸತಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತೇಶ್ವರಬುದ್ಧಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮನಾದಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸದೃಶಕ್ರಮರಚನಾಂ ವಿಹಾಯ ಪುರಾಣವಾಕ್ಯವತ್ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಮ್ ಅನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾ ಸನ್ನಿವೇಶಪ್ರಣಯನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅನಾದೇರ್ವೇದಸ್ಯ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತೇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ತತ್ಪರತಂತ್ರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಶಬ್ದೋದಿತವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣೇತಿಪ್ರಮಾಣಶಾಸ್ತ್ರರೂಪಾಣಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸದೃಶತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಕಾರಿಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪೇಣ ವೇದೋ ವಿವರ್ತತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಿತಿ ।
ಉಪಲಭ್ಯ ರಚಯಿತೃತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬ್ದೋಪಾದಾನತ್ವಮಾತ್ರೇಽಂಗೀಕೃತೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।
ನೋಪಲಭ್ಯ ರಚಯಿತೃತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ । ಕಿಂತು ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶನಸಮರ್ಥಸರ್ವಶಬ್ದೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಸಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ನಾಮ್ನೋ ರೂಪಪ್ರಪಂಚೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಮಾವಸ್ಥಾಪನ್ನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತ್ಯಭಿಪ್ರೇತಅಭಿಪ್ರೇತೇತಿಮಿತ್ಯಾಹ । ರೂಪಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ಯಥಾ ನೋಪಲಭ್ಯ ರಚಯಿತೃತ್ವಂ ತದ್ವನ್ನಾಮಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರತ್ಯಪೀತ್ಯಾಹ -
ರೂಪಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಕಾರಣಗತಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯೇಽನುಪ್ರವಿಶತಿ, ತಯೈವ ಶಕ್ತ್ಯಾ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮಿತಿ ನಿಯಮಃ ಕುತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ । ಶಬ್ದೇ ಶಕ್ತ್ಯಂತರೋತ್ಪತ್ತಾವಸದುತ್ಪತ್ತಿಗೌರವಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಾಸತ ಇತಿ ।
।। ಷಷ್ಠವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ।।
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಿತಿಇತ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹರತೇತಿ ।
ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹರತಾಉದಾಹರತಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುದಾಹೃತಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹೃತಮಿತಿ । ತತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಭವತಿ । ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಬ್ರಹ್ಮರೂಪವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪ್ರಪಂಚಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಸ್ಕಾರೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಲೋಕೇ ಚೇತಿ ।
ಇದಂ ಸೂತ್ರಮಿತಿ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರೇಣೇತಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೋಕ್ತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಪರಾನಂದಪರಿಜ್ಞಾನಪರಿತೃಪ್ತಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ ಶ್ರೀಮತ್ ಶ್ರೀ ಜ್ಞಾನೋತ್ತಮಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯೇಣೋತ್ತಮಜ್ಞಯತಿವರೇಣ ವಿರಚಿತಾಯಾಂ ಪಂಚಪಾದಿಕಾವಕ್ತವ್ಯಕಾಶಿಕಾಯಾಂ ತೃತೀಯಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ।। ಇತಿ ಸಪ್ತಮವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ।।
ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯ ವಿರೋಧಿತ್ವೇನೋದಯೇ ವಿರೋಧಾದವಿರೋಧೇನೋದಯೇ ಅನುವಾದಾದನುದಯೇಽರ್ಥಾಭಾವಾತ್ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಪರಿನಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ।
ಅಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವವಸ್ತುನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂವಾದಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಣಾಮನುದಯ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸಂವಾದಾದಿತಿ ।
ಸಮತಲಮಿತಿ ।
ವಿಸಂವಾದಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಿಸಂವಾದಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಶ್ರುತಿಃ ಅಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಪುರುಷಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಹಾನೋಪಾದಾನವಿಷಯಾವಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನ್ನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಕ್ರಿಯಾಶೇಷತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತಯಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಪನ್ನಾ ವೇತಿ ।
ಅತೋ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣ ಅರ್ಥವತ್ತಾನುಪಪನ್ನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿಷಯೇ
ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧಿರಹಿತವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧಿಪದಯುಕ್ತಯುಕ್ತೇ ಇತಿವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾನವಗತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನ ಇತಿ ।
ಅತೋಽವಗತವಿಷಯತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾವಗತ್ಯಭಾವಾತ್ ವಿಧಿಸ್ಪರ್ಶಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃಭಾವಮಿತಿ ।
ಸಂವಾದಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಜನದಿತಿಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ನ ಕಾರಣೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ, ಕಿಂತ್ವಾರೋಪಿತರೂಪಕಥನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸನಾಪ್ರಕರಣಾದಪಿ ಭಿನ್ನಪ್ರಕರಣತ್ವಾತ್ ನ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಏವಂ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧೀತಿ ।
ವೇದಾಂತೈವೇದಾಂತೇ ಇತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವೇ ತೇಷಾಂ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಫಲಂ ಚೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರಗತಸಮಿತ್ಯಂಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸಮ್ಯಗನ್ವಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪದಾನಾಮನುಗಮ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಗವಾನಯನವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಾಂ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಥಪದಾನಾಂ ಯಥಾ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗವಿಷಯತಯಾನ್ವಯಃ ನ ತಥೇಹ ಪದಾನಾಮನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾರ್ಥಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಭಿನ್ನಾರ್ಥಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿನ್ನಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವೇಽಪ್ಯುದ್ಭಿದ್ಯಾಗಶಬ್ದಯೋರಿವ ನ ನಿಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಯಾನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾಣಾಮಿವಾನ್ವಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇತಿ ।
ಶುಕ್ಲಘಟಾದೀನಾಮಿವಾನ್ವಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಏಕರಸೇತಿ ।
ವಿಭಕ್ತ್ಯಭಿಧೇಯಕಾರಕತ್ವಾದಿಭೇದೋ ನ ಪ್ರಮೇಯಮನುಪ್ರವಿಶತೀತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾತಿಪದಿಕೇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಾವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಭೂತಲಿಂಗಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಪರಿಣಾಮೇತಿಣಾದೀನಾಮಪ್ಯನುಪ್ರವೇಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಮಾತ್ರೇತಿ ।
ಅನುಗಮಃ ಅನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಪರವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯೈಕರಸಾರ್ಥವೃತ್ತಿತಾಯಾಮುದಾಹರಣಮಾಹ -
ಸೋಽಯಮಿತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪರವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯೈಕರಸಾರ್ಥವೃತ್ತಿತಾಯಾಮುದಾಹರಣಮಾಹ -
ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶಬ್ದಯೋರಿವೇತಿ ।
ತಯೋರೇಕಾರ್ಥನಿಷ್ಠತಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚ ವ್ಯಕ್ತಿವಿಶೇಷ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಭವತೀತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷಗುಣಸ್ಯ ಚಂದ್ರಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾಭಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಕರ್ಷಶಬ್ದಯೋಃ ಸ್ವಾಭಿಮತಾಭಿಧೇಯತ್ವಾಸ್ವಾಭಿಮತಘೇಯತ್ವೇತಿಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಕರ್ಷಗುಣಂ ಚ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಕಾಶವ್ಯಕ್ತೌ ಚಂದ್ರಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಗುಣ್ಯನ್ವಯಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾನ್ವಯೋ ವಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಪರಸ್ಪರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।
ಪರಸ್ಪರಾಭಿನ್ನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯಾದಿಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥಾವಿಧಾನೀತಿ ।
ಏಕರಸಾರ್ಥನಿಷ್ಠಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದಾಹರಣೇಷ್ವೇವೇತಿ ।
ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದಹರಣಾಂತರೇಣೇತಿ ।
ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಟಸ್ಥಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಜೀವಾತ್ ಪೃಥಗ್ಭೂತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಭೂತಾನ್ಯೇವೇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಗತಿಪರ್ಯಂತಾನ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಿಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾದಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಽಂಗೀಕೃತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪಿ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ ಇತಿಇತಿ ಶಬ್ದೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಉತ್ತಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ -
ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಾ ತು ಕಥಮಿತಿ ।
ಕೇವಲಾರ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ -
ಶ್ರೋತೃವ್ಯವಹಾರೋ ಹೀತಿ ।
ಸ ಚ ಶ್ರೋತುರಿತಿ ।
ಕೇವಲಾರ್ಥಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ, ಶ್ರೋತುರ್ವ್ಯವಹಾರಃ, ನ ತು ವಕ್ತುರ್ಜ್ಞಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಅತಃ ಪರಿಶುದ್ಧಪರಿಶುದ್ಧಿರಿತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾವಬೋಧಕತ್ವಮಿತಿ ।
ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾವಬೋಧಕತ್ವಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾವಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನಾನವಗಮ್ಯೈವೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಿಷಯವಕ್ತೃಜ್ಞಾನಮರ್ಥವಿಶೇಷಣತಯಾಽನವಗಮ್ಯೈವ ಕೇವಲಾರ್ಥೇ ನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾವಗಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾವಗಮಂ ಚೇತಿ ।
ಬಾಲೋ ಯದಾ ಶ್ರೋತಾ ಭವತಿ ತದಾ ತಸ್ಯ ಕೇವಲಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಾದ್ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ ನ ವಕ್ತುರ್ಜ್ಞಾನವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಾಲೋಽವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ ಪಶ್ಚಾದುತ್ತಮವೃದ್ಧೋ ಯದಾ ಭವತಿ ತದಾ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣಾರ್ಥಮವಗಮ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪರಸ್ಮೈ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿವಕ್ಷಯೋಃ ಉಪಯೋಗಮಿತಿ ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಶಬ್ದಾತ್ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವರ್ಥವಿಶೇಷಣತಯಾ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವೇನ ತಯೋರುಪಯೋಗಂ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೃಹೀತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯೇತೇತಿ ।
ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಾದಿನಾ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮೇಯಗತದೋಷಾದೇವ ಚಿತ್ರನಿಮ್ನೋನ್ನತಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾಕಾರತೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಶಬ್ದಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ತದೇಕನಿಷ್ಠತ್ವೇನೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಾಕಾರತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಸಂವಾದಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಸಂವಾದಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಬೋಧಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥಬೋಧಗಮ್ಯಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪವಾಕ್ಯಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಾನಾಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರವಚನವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಕಾರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೇವಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹ್ಯೇಕಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಬೋಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷ್ವಪೀತಿ ।
ನನು ಭಿನ್ನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಾವಬೋಧಃ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣಂ, ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ತು ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಾನುರೋಧಿನ್ಯೌ, ನ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮಾಣಾಮಿತಿಫಲಂ, ಶಬ್ದೇ ತು ಪುನಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಫಲಪರ್ಯಂತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರಃ ಶ್ರೋತುಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಶೂನ್ಯೇ ಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ನ ಶಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಆಹ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಾವತೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪೇಕ್ಷಾಂತರಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ವಿಷಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತ್ವಿನನ್ವಿತ್ಥಮಿತಿತ್ಥಮನ್ಯಥಾ ವೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾದಸಾಧ್ಯಂ ಮೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾ ನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಶ್ಚೇತ್ ಸಾಧ್ಯ ಏವೇತಿ ನಿಶ್ಚಿನುಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚಾಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವಃ ಸಾಧ್ಯ ಏವ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನ ತು ಸಿದ್ಧಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರೇಪ್ಸಾಗೋಚರತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ದ್ವಿವಿಧಂ ಚೇಷ್ಟಮಿತಿದ್ವಿವಿಧ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಪೀತ್ಯತ್ರ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರೇಪ್ಸತೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಅಪರಿಹೃತಂ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷತೀತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ಯಪರಿಹಾರ್ಯಯೋರಿತಿ ।
ಗ್ರಾಮಗರ್ತಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಜ್ಞಾನಾಯತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಾಧನಜ್ಞಾನತದನುಷ್ಠಾನಾಯತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತರಯೋರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಸುವರ್ಣಪರಿಹೃತಸರ್ಪಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣಲಭ್ಯಮಾನಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಸಾಧ್ಯಾತ್ ಜ್ಞಾನಲಭ್ಯಸ್ಯಾತಿಶಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮಾ -
ಸುತರಾಂ ಚಾಭಿನಂದತೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಲಭ್ಯಃ ಪುರುಷಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅನೇಕಾನರ್ಥಕಲುಷಿತಮಿವೇತಿ ।
ನ ವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ।
ನಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಪರಾನಂದಇತ್ಯರ್ಧಮೇವ ದೃಶ್ಯತೇ || ಇತಿ ಅಷ್ಟಮವರ್ಣಕಕಾಶಿಕಾ ||
ಲೋಕೇ ಪದಾನಾಂ ಯೋಗ್ಯೇತರಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಗಮೇನ ಲೌಕಿಕವಚಸಾಂ ಚ ಭೂತೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವೇದವಚಸಾಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣೈವ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕಾರ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ವಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಾ ಕಾರ್ಯಶೇಷತಯೈವ ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರಾಪರ ಇತಿ ।
ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಲೋಕೇ ಪದಾನಾಂ ಯೋಗ್ಯೇತರಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗ್ರಹಣಾತ್ ತದನುಸಾರೇಣ ವೇದೇಽಪಿ ಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಕುತೋ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಸ್ಮಾದೇವಮಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತತ್ವಾಯ ಕಾರ್ಯಶೇಷತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಲೋಕೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಪರತಯೈವ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೋತುಃ ಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ತತ್ಸಾಧಯಿತುಂ ಶ್ರೋತುಃಶ್ರೋತುಮಿತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಯೇಯಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತುರಿಚ್ಛಾ ತಯಾ ಸಮುತ್ಥಾಪಿತಃ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ । ಅತಃ ಕಾರ್ಯಪರತಯೈವ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾ ಚ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಶ್ರೋತುರಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಏವ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರೌ, ಅತೋ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಪರತಯಾ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಂಪರಯಾ ಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಇಷ್ಟತ್ವಮ್ ಅನಿಷ್ಟಪರಿಹಾರತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯನಿಯೋಗನಿಷ್ಪಾದ್ಯಂ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಂ ತದಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ ಫಲಸ್ಯೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ವಿಸ್ಮೃತೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾಂತರವಿಧಾನಾತ್ । ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರಸಾಧ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತೀತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಂ ಚೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಪ್ರತೀತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಲೋಕೇ ಭೂತಾರ್ಥನಿಷ್ಠತಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಪರ್ಯಂತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂತು ನಾಮ ಲೋಕೇ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧರೂಪತಯಾ ಧರ್ಮಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಧಿಪರಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಧಿಶೇಷತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣಾಂ ವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ತದಾಹ -
ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ನಿಯೋಗಮುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗತಿಮಿತಿತೋ ಇತಿಮಿಚ್ಛತೋ ನಿಯೋಗಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಉಭೇ ಅಪಿ ನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಪ್ರಮಾತುಂ ಶಕ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಥಮಂ ವಿಧೇಯಾಭಾವಮಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಏವ ತದಯೋಗಾತ್ । ದೃಷ್ಟಫಲಾಭಾವಮಾಹ -
ನ ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಇಷ್ಟವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಂತಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಇದಂ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ಮರ್ದನಜ್ಞಾನಸಂತಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್ ಮರ್ದನಾದಿವತ್ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನೋ ನ ವಿಧೇಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸಂತಾನವಿಧಿರಿತಿ ।
ಶಬ್ದಜನ್ಯಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂತಾನವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇಽಪ್ಯನುಪಲಂಭಾದೇವಾಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಬ್ದಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾತ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಭಾವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ನ ಹಿ ಲೈಂಗಿಕ ಇತಿ ।
ಮಾ ಭೂತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಾಯ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂತಾನವಿಧಿಃ ಕಿಂತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಹೇತುಜ್ಞಾನಾಂತರಾಯಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂತಾನವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಮಾ ಭೂತ್ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾದೇವೇತಿ ।
ಇತ್ಥಂಭಾವ ಇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರಫಲತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಸ್ಮೃತಿಸಂತಾನೋ ನಾಮ ಪ್ರಮಾಣಾವಗತೇ ವಸ್ತುನಿ ತತ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಸಜಾತೀಯಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹಃ ವಸ್ತುಪ್ರಸ್ತುತ್ವೇತಿತತ್ತ್ವ ವಿಷಯಃ ಸ ವಿಧೇಯೋ ಮಾ ಭೂತ್ । ಧ್ಯಾನಂ ನಾಮ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾರೋಪಿತವಿಷಯತಯಾ ಮನಃಸಂಕಲ್ಪಪ್ರವಾಹಃ, ಸ ತು ವಿಧೇಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಫಲಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ತದಪಿ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯತ್ವಾದೇವ ಅದೃಷ್ಟಸಾಧ್ಯಫಲತ್ವಾಸಂಭವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಫಲತ್ವಮಸಂಭವೇನ ದೂಷಯತಿ -
ನ ತಸ್ಯ ಸಂಭವ ಇತಿ ।
ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪ್ರಚಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಿನಷ್ಟಪುತ್ರಾದ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ನ ತದ್ಧ್ಯಾಯಮಾನಮಿತಿ ।
ನ ತದ್ ಧ್ಯೇಯಂ ಮೃತಪುತ್ರಾದಿಮತ್ಪುತ್ರಾದೀತಿ, ತಸ್ಯೇದಾನೀಮವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ಧ್ಯೇಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಂ ಧ್ಯಾನಫಲಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ।
ದರ್ಶನಮನೂದ್ಯ ದರ್ಶನಾಯ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಉತ್ತಮೇ ತದಿತಿಮೇತದಿತಿ ।
ಧ್ಯಾನೇನಾಅವಗತೇತಿಪಗತದೋಷೇ ಚಿತ್ತೇ ಶಬ್ದಾದೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಮಿತಿ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಧೇಯಸದ್ಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಧ್ಯಾನವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಪಿ ಭವತ್ವಿತಿ ।
ಧ್ಯೇಯಸ್ಯ ತಥಾತ್ವ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧ್ಯಾನವಿಧಿಪರತ್ವೇಽಪ್ಯವಾಂತರವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಮೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಂ ತಥಾಪೀತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿಹೀನೇತಿ ನ ತಥಾತ್ವ ಇತಿ ।
ವಜ್ರಹಸ್ತಃ ಪುರಂದರ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಬಾಧಕತ್ರಪಮಾಣೇತಿಪ್ರಮಾಣಭಾವೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿಪರತ್ವೇ ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸರ್ವವಿಧಿಭೇದೇಷ್ವತಿದಿಶತಿ -
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾದನ್ಯದೇವೇತಿ ।
ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನತದಭ್ಯಾಸಾದನ್ಯದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯದಿತಿ ।
ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಿತಿ ।
ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧೀಯಮಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಾದೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಾಧನಜನ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾದಲೌಕಿಕಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾವಿಷಯವಿಧಾನೈಃ ಸಹ ದರ್ಶನಂ ವಿಧೇಯಂ ತನ್ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ಪುನಃ ಕಿಂ ಸಾಧನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇನ ವಿನೇತಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ, ಕೇನ, ಕಥಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸು ಕೇನೇತ್ಯಪೇಕ್ಷನಿವರ್ತಕಸಾಧನಾಭಿಧಾನಾಭಾವೇ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಧನಂ ವೇದಾನುವಚನಾದಿ ವಿಹಿತಮೇವೇತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ವೇದಾನುವಚನಾದೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾನುಗೃಹೀತಂ ಶ್ರವಣಮನನ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಖ್ಯಸಾಧನಂ ವಿಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪರೋಕ್ಷಫಲಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಃ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಇತಿಇತಿಶಬ್ದೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇಚೇನ್ನ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ನನೇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಶಬ್ದಃ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಮಾಣೇ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ವರಂವಪ್ರರಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಂಗೀಕರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಮಂತರೇಣ ನ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥನಿಶ್ಚಯಾಖ್ಯಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಲೌಕಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಮೇವ, ಶಾಸ್ತ್ರಗತಂ ತು ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಧಿತ್ವಮಿತಿಗಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೇಽಪಿ ಲೌಕಿಕಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಲೌಕಿಕಕಲ್ಪನಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತದುಕ್ತಂ ಗುಣಾದ್ವೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಮುಖೇನ ವೈದಿಕಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಾಸಂಭವೇ ಕಿಂ ವೇದೇ ಪೃಥಕ್ ಸಂಬಂಧಂ ಗೃಹ್ಣೀಮಃ, ಕಿಂ ವಾ ವೃತ್ತ್ಯಂತದದ್ವಾರೇಣಾಪಿ ಲೌಕಿಕಾದೇವ ಸಂಬಂಧಾದರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪ್ರಪಾದ್ಯಾಮಹ ಇತಿಪದ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ವಿಶಯೇವಿಶಯಯೇ ಇತಿ ಲೌಕಿಕಮೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಲೌಕಿಕಕಲ್ಪನಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ವಿಧಿಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ।
ವಿಧೇಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿನಾವಿಧಿತಾ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯವಿಷಯಸಮ್ಯಜ್ಜ್ಞಾನವಿಧಿನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಶಬ್ದ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಾರೋಪಿತೈಕ್ಯವಿಷಯೋಪಾಸನಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವತ್ ಸಾಧ್ಯರೂಪಮೋಕ್ಷಫಲಂ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪಕ್ಷನಿರಾಸಾಯ ಉತ್ತರಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಪ್ಯಥ ಯದತಯತ ಇತಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
`ಅಥ ಯದತಃ ಪರ’ ಇತ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿರೂಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಾಸ್ಪೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿಷಯತ್ವಾದೇವ ತದ್ವಿರೋಧಾಭಾವಾದ್ದೇವತಾಧಿಕರಣಸ್ಥನ್ಯಾಯಸಂಭವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ದೇವತಾವಿಗ್ರಹೇತಿ ।
ಪ್ರದೇಶಾಂತರಾಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಮೋಕ್ಷ ಉಪಾಸನಾಫಲಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಮಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ತದಾರೋಹಂತಿ ಕಿಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ದಿಶ್ಯ ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಮಾರ್ಗೇಣ ಆರೋಹಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಃ ಕೃತಕತ್ವಾದನಿತ್ಯಮಿತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾನುಮಾನವಿರುದ್ಧಾ ಕಥಮನಾವೃತ್ತಿಂ ಸಾಧಯೇದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹ್ಯೇಷ ಇತಿ ।
ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತ್ವನುಮಾನಾಗಮಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಾತ್ ಸಂಶಯಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಶಬ್ದಗಮ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನುಮಾನಾದಾಗಮೋ ಬಲವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತಿತೋ ನ್ಯಾಯತಶ್ಚೇತ್ಯತ್ರ ‘ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ, ಪುನರಾವೃತ್ತೌ ಪುನರ್ಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಯೋರ್ಭೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವೇ ದೋಷಮಾಹ -
ಯದಿ ಸಂಧ್ಯೋಪಾಸನವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಚಯಾಪಚಯಾತ್ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಶರೀರೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಲಭ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಲಿಂಗದರ್ಶನೇತಿ ।
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಲಿಂಗಪ್ರದರ್ಶನೇನೋಪಪ್ರದರ್ಶನರೂಪತ್ವಾನ್ಯಾಯೇತಿಬೃಂಹಿತನ್ಯಾಯಾತ್ಮಕೋಽಯಮಾಗಮಃ । ತೇನ ಸಿದ್ಧಾನಿತ್ಯತ್ವೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ್ಯಾಯೇನಾವಗತಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸೌ ನ್ಯಾಯಾವಗತಾನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ।
ವರ್ತಮಾನಾಽಪದೇಶತ್ವೇನೇತಿ ।
ವರ್ತಮಾನಾವರ್ತಮಾನೋಪದೇಶೇತಿಪದೇಶಸ್ಯೈವಮನುಭೂಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯತ್ವಾದನುಭವಹೇತುಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಸಂಕೇತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಯಥೇಹೇತದ್ಯಥೇಹೀತಿತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತಾ ದರ್ಶಿತಾ । ಇದಾನೀಮಪುನರಾವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಣಶ್ರುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವಾಂತವತ್ವಮಾಹ -
ಕಿಂ ಚ ತೇಷಾಮಿಹೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥಃ । ಶಬ್ದಾದವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಖಸಂವೇದನತ್ವಾದ್ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ತದಭ್ಯಾಸೇನತದಭ್ಯಾಸಾತ್ ಇತ್ಯಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಾಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸಂವೇದನಮಪಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಂವೇದನೇ ಸಮುತ್ಪನ್ನೇಽನಂತರಮೇವಾವಿದ್ಯಾದಿದೋಷನಿವೃತ್ತೇರ್ಯುಕ್ತಮ್ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇನ ಸಮಾನಕಾಲತ್ವಂ ಫಲಸ್ಯ, ಯದಾ ತು ಪುನರುಪಾಸನೈವ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಾತ್ಮವಿಷಯಾ ವಿಧೀಯಮಾನಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಂವೇದನಮುಚ್ಯತೇ, ತದೋಪಾಸನಾಜನ್ಯನಿಯೋಗಫಲಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿತ್ವಾತ್ ನ ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾನಕಾಲತಾನಿರ್ದೇಶಃ, ಅತಃ ಶಬ್ದಾದ್ವಿದಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಫಲಜನನಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ನ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಮಧ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಮೋಕ್ಷಫಲಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ನಿಯೋಗಾಖ್ಯಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ವಾರಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತೋ ನ ವಿದಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪೇದಪ್ರತಿಪದ ಇತಿ ಇತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾಂತರಂ
ತತ್ ಅಪೂರ್ವಂ ಚ ವಾರಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಹೇತುತ್ವೇ ಚ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ತು ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಹೇತುತ್ವಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಹೇತುಭೂತಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತರಕ್ರಿಯಾಹೇತುಭೂತಪೂರ್ವಕ್ರಿಯಾವಾಚಕಧಾತೋರುಪರಿ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭವತು, ಹೇತುತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಃ ಹೇತುಹೇತುಮತೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಂತರಾಭಾವಃ ಕಥಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಾಸ್ತಿ, ತತೋಽವ್ಯವಹಿತಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಾನ್ಮಧ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಿಷ್ಠನ್ ಗಾಯತೀತ್ಯತ್ರ ಶತುರ್ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಗಾನಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಿಷ್ಠತಿಗಾಯತ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮಿತಿಕ್ರಿಯಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ ವೈಷಮ್ಯೇಽಪಿ ಶಬ್ದತೋ ಮಧ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಂತರಾಪ್ರತೀತಿರ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರ ನ ಸ್ಥಿತಿಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವೇತಿ ।
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲಶ್ರವಣಾತ್ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಮೇವ ಸ್ಯಾದಾರೋಪಿತೈಕ್ಯವಿಷಯತಯಾ ವಿಧೇಯೋಪಾಸನಾರೂಪತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾದೇವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲತ್ವಾಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚ ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರಾನುಸಾರೇಣಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರೇವ ತತ್ವಜ್ಞಾನಫಲಮತೋ ನ ವಿಧೇಯತಯಾ ಕ್ರಿಯಾರೂಪಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಶ್ಚೈತದೇವಮಿತಿ ।
‘ದುಃಖಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿದೋಷಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಪಾಯೇ ತದನಂತರಾಪಾತದನಂತಭಾವಾದಿತಿಯಾದಪವರ್ಗ’ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ದರ್ಶಯಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮನ್ಯದನ್ಯದೇವ ಕಥಯಂತಿ । ತತ್ರ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಿದಮೇವೇತಿ ಕಥಂ ನಿರ್ಣಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತನ್ನಿರ್ಣಯೇಽಪಿ ತೇನೈವ ನಿವೃತ್ತಿಃ ನ ತು ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಯೇತಿ ವಾ ಕಥಂ ನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯಶ್ಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿರಿತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಾದ್ಯಂಗೀಕೃತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನಾಮವಿ ಇತಿಮಪಿ ಭೇದಜ್ಞಾನತ್ವಾದೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಅನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾವಸ್ಥಿತಸ್ಥಿತದ್ವಸ್ತು ಇತಿವಸ್ತುವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಃ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸತ್ಯೈಕ್ಯವಿಷಯಂ ನ ಭವತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಲಂಬನೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯತ್ರಾಲಂಬನಶಬ್ದೇನ ಆರೋಪಣಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪ್ರತೀತಮುಚ್ಯತೇ ।
ದರ್ಶನಮಾತ್ರಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥಸ್ಯಾರೋಪಣಂ ವಿಹಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಂತವಿಶ್ವೇದೇವಸಂವಾದನಮಿತಿಸಂಪಾದನಂ ಕೃತ್ವಾ ಅನಂತಲೋಕಸಂಪಾದನಂಸಂವಾದನಮಿತಿ ವಾ ಕೃತ್ವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಸ್ವಗತೇನ ಬೃಹತ್ಯರ್ಥಯೋಗೇನೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಾಖ್ಯಬೃಹತ್ಯರ್ಥಯೋಗೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಭೂತಸ್ಯ
ವೈದಿಕಕರ್ಮಸು ಕರ್ತೃತ್ವೇನಾನ್ವಿತತ್ವಾತ್ ಗುಣಭೂತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ ಸಂಪದಾದಿಪರಃ ಪದಸಮನ್ವಯಃ ಕಿಂ ವಾರ್ಥೇವಾರ್ಥೋ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ । ನ ತಾವತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಃ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋಸ್ತದಗೋಚರತ್ವಾತ್ ಭೇದಾವಭಾಸೇಽಪಿ ತಯೋರ್ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬನ್ಯಾಯಾವತಾರಾತ್ । ನ ಚ ಸಂವಾದಾದಿ ಇತಿಸಂಪದಾದಿಪರಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ ದ್ವಿವಾರಂ ದೃಶ್ಯತೇತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋತ್ತರಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ಚಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಚ ಸಂಪದಾದಿಪರತ್ವೇ ತದುಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ । ಅತಃ ಫಲವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಪರಃ ಪದಸಮನ್ವಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದವಗಮನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇತಿ ।
ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವೇ ವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಚಾವಸರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಭವತಿ ವಿಧೇರವಸರ ಇತಿ ।
ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನತಯಾ ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಜನನಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾಕಾರತಯಾ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಾದೀತಿದಿದೋಷನಿವೃತ್ತಿಫಲವತ್ತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ -
ಅತ್ರೋತ್ತರಂ ನಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇತ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇತ್ವಾದಿ ಇತಿದೀತಿ ।
ನನ್ವನಧಿಗತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಮಂತರೇಣ ನ ಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಫಲವತ್ತೇತಿ, ಅತ್ರಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹೀತಿ ।
ನನು ತತ್ರ ವಾ ವಿಷಯಾವಗತಿಮಂತರೇಣ ಕಥಂ ನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ಅತ ಆಹ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇತದ್ದೇವದತ್ತೈಕ್ಯಸ್ಯ ಅಭಿಜ್ಞಾಯಾಮೇವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದಾಕಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಾಮಗ್ರೀವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಮುಪಜನಿತೇನ ಜ್ಞಾನೇನೋಪಾಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿರಾಸೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಾಮಗ್ರೀವಾಕ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ವಿಪರ್ಯಯಾಭಾವಾತ್ ನ ತನ್ನಿರಾಸೇನಾಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯತಅಥೇತಿ ಆಹ -
ತಥಾ ಚ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಕೇನ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಾಕಾರೇಣ ವಿಪರ್ಯಾಸನಿರಾಸ ಇತಿ ತದಾಹ -
ತತ್ಪದಾರ್ಥೈಕತಾಮುಪಗಚ್ಛನ್ನಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮ್‌ಪದಾಭ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಬ್ರಹ್ಮಾತ್ವಕತ್ವಮಿತಿಕತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಾಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತದಾಕಾರಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ತದಾಹ -
ಅಹಮಾತ್ಮಕೇದಮಂಶೋಪಾಧಿಕೃತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರೇ ವಿಷಯಾವಿಷಯೇತಿ ದ್ವಿವಾರಂ ದೃಶ್ಯತೇಕಾರೋದಯ ಏವ, ಪ್ರಮೀಯಮಾಣವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಿಪರ್ಯಾಸನಿರಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅರ್ಥಾದಿತಿ ।
ನನು ಜ್ಞಾತೃಸಮವಾಯಿನೀ ಜ್ಞೇಯಾಕಾರಾ ಸಂವಿತ್ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮ್ , ಅನೇನ ನ ವಿಪರ್ಯಾಸೋ ನಿರಸ್ಯತೇ, ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವಾಪ್ರಕಾಶವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ನಿತ್ಯೇ ಚ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ನ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಅವಿಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನಾನಿದಂಇದಂ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿಪ್ರಕಾಶಃ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣೇನ ವಿಷಯೀಕೃತಾರ್ಥಗತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮುಚ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಂ, ಲೋಕೇಽಪ್ಯಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿ ನಿವರ್ತಯತಿ ।
ಅವಚ್ಛೇದಕಅವಚ್ಛೇದಕನಿವೃತ್ತೇತ್ಯಾ ಇತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕ್ಷಣತಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ನನು ಫಲಂ ಚೇನ್ನಿವರ್ತಕಂ ನಿವರ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಭೂತತ್ವಾತ್ ತರ್ಹಿ ಫಲಂ ಯಾವತ್ಕಾಲಮೇವ ಸ್ಥಾಸ್ಯತೀತಿಸ್ಯಾಸ್ಯತೀತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತದಪೀತಿ ।
ಫಲರೂಪಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತೇನ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಕಿಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮುಚ್ಯತೇ, ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮುಚ್ಯತಾಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ -
ತಥಾ ಚೈವಂವಿಧಸ್ಯೇತಿ ।
`ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮ್ಕೇನೋ೦ ೨ - ೩’ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತ'ತೈ೦ ೨ - ೪ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ನನು ‘ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್'ಬೄ೦ ೪ - ೪ - ೧೯೬ ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಮ್ಬೃ೦ ೩ - ೯ - ೨೬’ ಇತಿ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಮಪಿ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ವೇದಾಂತಜನಿತಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಕಾರಸಮರ್ಪಕತಯಾ ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ ನಾಮ, ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಪ್ರಕಾಶಾತಿಶಯಶೂನ್ಯತ್ವಮವಿಷಯತಾ ನಾಮೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಗುಣೇ ಪುನಃ ಪ್ರಕಾಶಗುಣೋದಯ ಇತಿ ।
ನನ್ವವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇರಪಿಪರಿಜ್ಞಾನೇತಿ ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತೇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಇತಿ ।
ನ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಸಂಭವ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಸ್ಯಅನುಪ್ರವೇಶಸ್ಯಾಮಿತಿ ನ ಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಾರಕಕಾರಣತ್ವೇತಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಕಥಂ ನ ಸಂಭವತಿ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಾಗಾದಿವತ್ ಕರ್ತೃಸಮವೇತಾಪೂರ್ವಸಾಧ್ಯಮೋಕ್ಷಾಯ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪಕ್ಷೋ ನಿರಸ್ತಃ,
`ನ, ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಿ'ತ್ಯಾದಿನಾನಾಮಕರ್ಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾರಭ್ಯ - ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿಪರ್ಯಂತಂ ದ್ವಿವಾರಂ ದೃಶ್ಯತೇಕರ್ಮಕಾರಕಾತಿಶಯರೂಪಮೋಕ್ಷಾಯ ಜ್ಞಾನವಿಧಿರಿತಿ ಪಕ್ಷಮಿದಾನೀಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಿ ತಾವದುತ್ಪಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾಇತ್ಯಾದಿನಾಮೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾರಕಾತಿಶಯರೂಪಮೋಕ್ಷಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಉತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಕಾರ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಫಲವೈಲಕ್ಷಣ್ಯದೂಷಣಂ ಸಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂಆಪ್ತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥಾನಿತ್ಯತ್ವಪರಿಹಾರಾಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭೂತಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪಿ ಸರ್ವಗತಂ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಗತಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ತದಪಿ ನೇತಿ ।
ವಿಕಾರಾಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಸಂಭವಾತ್ ನ ಪ್ರದೇಶವರ್ತಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ, ವಿಕಾರದೇಶೇಽಪೀತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತಿರೈಕ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವೇನೈವ ರೂಪೇಣೇತಿ ।
ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣವಿಲಕ್ಷಣಮಿತಿಸ್ವೀಯಾಣುರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪನಾಶ ಇತಿ ।
ಅಣುರೂಪೇ ಸ್ಥಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಯೋಗಾದಣುರೂಪಸ್ಯ ನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಯಾ ವಾಸ್ತವಮೂಲರೂಪತಿರೋಧಾನನಿರಾಸೇನ ವಿದ್ಯಮಾನಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಆದರ್ಶಸ್ಯೇವೇತಿ ।
ಆದರ್ಶಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಭಾಸ್ವರತ್ವಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಾತ್ಮಗತಕ್ರಿಯಯಾಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ ಮಲಾಪನಯನಂ ಕಿಂ ವಾ ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಯೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಆತ್ಮನಃ ಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಿರವಯವತ್ವೇನ ಪರಿಸ್ಪಂದಪರಿಣಾಮರಹಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇತಿಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತಿ, ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಭಿಃ ಆತ್ಮನೋ ಗುಣಾಧಾನಲಕ್ಷಣೋ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಶ್ರೂಯತಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯತ ಇತಿ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸ್ನಾನಾದಿಕ್ರಿಯಯೇವೇತಿ ।
ಅಹಂಕರ್ತುರಿದಮಂಶಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಚೈತನ್ಯೇ ಐಕ್ಯೇನ ಅಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನ ತು ಶುದ್ಧಚಿದ್ರೂಪಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕರ್ಮತ್ವಮಿತಿ
ಜ್ಞಾನಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಾತಿಶಯವತ್ವಂ ನಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜನ್ಯಾಜನ್ಯಫಲತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಚೋದನಾಜನ್ಯಪುರುಷೇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯಾ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾ ತದನಪೇಕ್ಷಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮನಿಚ್ಛತೋಽಪಿ ದುರ್ಗಂಧಾದಿಜ್ಞಾನದರ್ಶನಾದಿತಿ ಕಾರಣತೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾಹ -
ಇದಮಪರಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದಜನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನ ವಸ್ತುತಂತ್ರತಾ, ತತಶ್ಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಲಿಂಗಾದಿಪರತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ವಿಷಯಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಶಬ್ದಲಿಂಗಾದಿಜನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಕಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ನಞ್ ಅಧಿಕಂ ದೃಶ್ಯತೇಸಮ್ಯಗರ್ಥಪರಿಚ್ಛೇದಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಸ್ತುವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಇತಿ ।
ಮನಃಪರಿಣಾಮತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣವಸ್ತುಪರತಂತ್ರತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನೈವಜ್ಞಾನೈವೇತಿ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಾಭಿಧಾನಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಥಾಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ವಿಧಯಃ ಶ್ರೂಯಂತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಅತಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ಅಪೀತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಾಭಾವಾಅನುಮೇಯಾಭಾವಾದ್ವಿದೇಭೋದ್ವಿಧೇರಭಾವೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅತೋಽರ್ಥವಾದತಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಾಂತರವತ್ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಧಿಪದಮರ್ಥಶೂನ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವನಿವರ್ತಕತ್ವಾಖ್ಯಕಾರ್ಯಲೇಶಸ್ಯಾತ್ರಾನ್ವಯಾತ್ ವಿಧಿವದವಭಾಸ ಇತ್ಯಾಹ -
ತದುನ್ಮುಖೀಕರಣಾದಿತಿ ।
ಯೈಃ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರಾತ್ಮಾ ಸ್ತೂಯತೇ ತಾನ್ ವಿಭಜ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರವಣಂ ನಾಮೇತಿ ।
ಶಾರೀರಕಶ್ರವಣಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಾಖ್ಯಶಾರೀರಕಶಾರೀರೇತಿಶ್ರವಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧೇಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧೇಯತ್ವೇ ಉಪಾಸನಾಪರ್ಯಾಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ನಿಷ್ಫಲತಾ ಸ್ಯಾದಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಿತಿಹೇತುತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಥೈರ್ಯಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರವಣಾದಿಭಿಃ ಕಿಂ ಫಲಂ ಕ್ರಿಯತೇ, ಯೇನೋತ್ಕರ್ಷವದಿಭಿರೇತೈರ್ವಿಷಯೀಕರಣಾದಾತ್ಮನಸ್ತುತಿಃತಪಃ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತದಾಹ -
ಅತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸ್ಥೈರ್ಯಾದಿತಿ ।
ವಿಧೇಯಸ್ಯೈವ ಅರ್ಥವಾದಾಖ್ಯಸ್ತುತಿಸಂಬಂಧಃ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಫಲತ್ವಾತ್ ನ ಸಿದ್ಧರೂಪಸಿದ್ಧರೂತ್ಮನ ಇತಿಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಃ ಪುನರತ್ರೇತಿ ।
ಫಲಪ್ರಶಂಸಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವಾತ್ ಫಲಭೂತಾತ್ಮಪ್ರಶಂಸಾಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಇದಮತ್ರ ಪ್ರಸ್ತುತಮಿತ್ಯಾದಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಫಲರೂಪತ್ವಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಚಾವಿಧೇಯತೇತಿ ಯುಕ್ತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥವಾದತಾ, ಶ್ರವಣಾದಯಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೋಪಕಾರಿತಯಾ ವಿಧೇಯಾ ಏವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೋಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಯ ವಿಧೇಯತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಏತಚ್ಚ ಸರ್ವಮಿತಿ ।
ವಿಧೀನಾಮಪಿ ಸತಾಂ ಸ್ತಾವಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ನೈವಾಯಮಿತಿ ।
ಮಾ ಭೂವನ್ ಜ್ಞಾನವಿಧಯ ಉಪಾಸನಾವಿಧಯಸ್ತು ಶ್ರೂಯಂತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಐತೇನಾತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿ ।
ಸರ್ವತ್ರೈವ ಕಾರಕವಿಶೇಷಣಶ್ರವಣಾದಹಮಿತಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತ್ಯನುವಾದೇನ ಆತ್ಮಾಖ್ಯವಿಷಯವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿರ್ವಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮೇನ ವರ್ಣಕೇನ, ದ್ವಿತೀಯೇನ ವರ್ಣಕೇನ ಮೋಕ್ಷಫಲವಿಧೇಯಜ್ಞಾನಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಾಯಾಂನಿರೂಪಣಾಯೋ ಇತಿ ವಿಧಿನಿರಪೇಕ್ಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ತದುಭಯವರ್ಣಕಾರ್ಥಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಾಹುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋಽಯಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾವಸೇಯಃ ಕ್ರಿಯಾಸು ಕರ್ತೃತ್ವೇಕರ್ತೃಕತ್ವೇನೇತಿನಾನ್ವಿತ ಆತ್ಮಾ ಸ ಏವ ಕಿಂ ವೇದಾಂತೈಃವೇದಾಂತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ತತೋಽನ್ಯ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೇ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೈರ್ವೇದಾಂತಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯದಿ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರನಿಷ್ಠ ಇತಿ ।
ಕಿಂಚಿದುದ್ದಿಶ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ಸ್ಯಾದತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾತ್ಮನಸ್ತದಸಂಭವಾನ್ನ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕವೇದಭಾಗೋಽಸ್ತಿ, ಅತೋ ನ ಸ ವೇದಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸ ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಽಯಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾತ್ ಕರ್ತುರನ್ಯಃ ಆತ್ಮಾ, ಸ ಏವ ವೇದಾಂತೈಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯೋಽಯಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾದಿತಿ ।
ಶರೀರಪರಿಪರಿಣಾಮತ್ವೇತಿಮಾಣತ್ವಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಮಾಹ -
ಸಮ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಶರೀರಮಾತ್ಮಭೇದಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಏಕಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -
ಅಹಂಕರ್ತುರಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಸಾಕ್ಷಿಭೂತ ಇತಿಭೂತ ಇತಿ ।
ಸ ಏವ ವೇದಾಂತಪ್ರಮೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸಾವಪಿ ಚೇತನಶ್ಚೇದಂಪ್ರತ್ಯಯಗಮ್ಯತಯಾ ಕರ್ಮಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಸ ಕೇನಚಿದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗತಾ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕಾರಿಣಂ ಕರ್ತಾರಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧಾವನೂದ್ಯ ವಿಧಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ, ಅನ್ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಚೇತನಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪಿ ನ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸ ಚಕಾರೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ।
ಪದಸಮನ್ವಯಸ್ಯ
ಪದಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವೇತ್ಯಸ್ಯ ಅನನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪದಸಮನ್ವಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರ್ಬಾಧಾತ್ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ನೈಷಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽಪೀತಿ ।
ಆತ್ಮನಶ್ಚಾನಿರಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸ್ವರೂಪಂ ಚಿದ್ರೂಪಂ ವಾ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಉಭಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯಾನಿರಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ನಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾಯೋಗಾದಚಿದ್ರೂಪಅಪ್ಸುರಿವರೂಪತ್ವೇತಿತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪುರುಷಾವಧಿರಿತಿ ।
ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ಪುರುಷೇ ಕಲ್ಪಿತತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷಾವಶೇಷತಯಾ ವಿನಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಷ್ಠೇತಿ ।
ಬಾಧಾಬಾಧನಾರ್ಹ ಇತಿನರ್ಹಃ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಾ ಗತಿಃ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ಣಚಿದ್ರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದಃ
ವೇದತಾತ್ಪರ್ಯವಿದಃ ಸೂತ್ರಕೃತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಶ್ರವಣಾಂತರಂ ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಮಿತಿರೂಪಜಾಯತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತತೋ ವಸ್ತ್ವವಗಮ ಇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದತ್ವಾತ್ ಅರ್ಥೋಽಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಶಬ್ದವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ ಇತಿಅತ ಏವೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸಂವಾದಾಭಾವಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯೋನ್ನೇಯಮಿತಿ ।
ಮಧ್ಯಮವೃದ್ಧಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದುತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಕಾರ್ಯೋನ್ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರವರ್ತಕವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಭಾವೇ ಕುತ ಇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯೇಽಭಿಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಭೂತಾರ್ಥ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಲೌಕಿಕೋಲೌಕಿಕ ಕೋ ವೇತಿ ವಾ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌವ್ಯತಿರೇಕಾ ಇತಿ ನ ಕ್ರಿಯಾಸಂಸೃಷ್ಟಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ಭವತಾಭವತೋ ನಾವಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನನ್ವಿತಕೇವಲಪದಾರ್ಥೇ ಶಕ್ತಿಗ್ರಹಣಾತ್ ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಸಾಲಂಬನತ್ವಾನ್ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಮಾನರ್ಥಕ್ಯಶಬ್ದೇನ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಹಿತಾನ್ವಯಪಕ್ಷಾಶ್ರಯೇಣ ಪರಿಹರತಿ -
ಪಶ್ಯತು ಭಾನಿತಿಭವಾನಿತಿ ।
ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಮಪೀತಿ ।
ಅನನ್ವಿತದೇವದತ್ತಗವಾದಿಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಶಬ್ದೇನಾಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೋಽಪಿ ನ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚಾನಂತರಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತೋಽಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸತ್ಯಂ, ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಪ್ರಯೋಜನಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾನುಪಯೋಗ್ಯರ್ಥತ್ವೇ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅತಸ್ತದರ್ಥಂ ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ನನು ಸರ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕ್ರಿಯಾದ್ವಾರಮೇವ ಅತಃ ಕ್ರಿಯಾನುಪಯೋಗ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮಾಯಾವಗತೀತಿತ್ಮತ್ವಾವಗತೀತಿ ।
ಕಥಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಕ್ರಿಯಾನುಪಯೋಗ್ಯರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಪದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಕಾರ್ಯಾನುಪಯೋಗಿಭೂತಾರ್ಥವಾದಿನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಃ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ -
ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗ್ರಹಣಸಮಯೇ ಭೂತಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೇತ್ ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಾತ್ ಶಬ್ದಾತ್ ಸಂಸೃಷ್ಟಭೂತಾರ್ಥೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತಾಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪಿ ನಾಪ್ರತಿಪನ್ನ ಇತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗ್ರಹಣಸಮಯೇ ಶಕ್ತಿವಿಷಯತಯಾ ಅಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಸಂಸೃಷ್ಟಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯ ಬೋಧನಕಾಲೇ ಅವಗತಿರ್ನಅವಗತಿಮಿತಿ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಮಾದವಗತಿರಸ್ತಿ ಚೇತ್ ಸಂಸೃಷ್ಟಭೂತಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ವಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತ್ ಭೂತಾರ್ಥೇನ ಸಂಸೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತಾಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತಯೈವೇತಿ ।
ನಿಯೋಗಸಂಸೃಷ್ಟತಯೈವನಿಯೋಗಸಂಸೃಷ್ಟತಯೈವಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಷಯತಯಾವಗಮಾದಿತಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗ್ರಹಣೇಽಪ್ಯನ್ವಿತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ರಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ ತೇನೈವ ಪ್ರಯೋಜಕೇನ ಪುನರ್ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಾತ್ ಶಬ್ದಾತ್ ಭೂತಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯತಾಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಹಿ ಗೋಪದಾತ್ತದರ್ಥ ಇತಿ ।
ಗೋತ್ವಜಾತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಗೃಹೀತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟತಯೈವ ಭೂತಮರ್ಥಂ ಬೋಧಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇತದನ್ಯಾನ್ವಿತೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವದನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಅಭಿಧೇಯಸಂಬಂಧೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾನಾವಿಧಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ।
ಕೇಸರಾದಿಮತ್ಪಿಂಡಧರ್ಮಗೋತ್ವೇ ಸ್ವತಂತ್ರಗೋತ್ವೇ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನೋಪಲಭ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕರೂಪೈವ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗ್ರಹಣಸಮಯ ಇವ ಬೋಧನಕಾಲೇಽಪಿ ಸಾಸ್ನಾದಿಮತ್ಪಿಂಡಧರ್ಮತಯೈವ ಪ್ರತೀತಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಬ್ದಾರ್ಥಾಂತರಾದ್ಯನ್ವಯೇ ಪುನರ್ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಗೃಹ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಬಧನೇ ಇತಿಮಾಣೇ ಬಂಧನೇ ಪ್ರಯೋಗಭೇದಾದಾವಾಪೋದ್ವಾಪನಿಬಂಧನಃ ಪ್ರತಿವಿಭಕ್ತಿ ಪ್ರತಿಪದಾರ್ಥಾಂತರಂ ಚ ಅನ್ಯಥಾ ಚಾನ್ಯಥಾ ಚ ಸಮನ್ವಯಃ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಕಾಲೇ ಏವ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಗೋಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಕ್ಲಾದಿಗುಣಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ವಿಭಕ್ತ್ಯಭಿಧೇಯಕಾರಕತ್ವಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ದಂಡಾದಿದ್ರವ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ಆನಯನಾದಿಕ್ರಿಯಾಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಕಾರ್ಯೇಣಾನ್ವಯಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವ ಏಕವಲಾನ್ಯೇತಿಕೇವಲಾನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಯೋಗ್ಯತಾಭಿಧಾಯೀತಿ ।
ಕಾರಕತ್ವಾಖ್ಯಯೋಗ್ಯತಾಭಿಧಾಯೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಐದಂಪರ್ಯವಶಾತ್
ತಾತ್ಪರ್ಯವಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೇದೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರಮಿತಿರಂಗೀಕೃತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ವಷಟ್ಕರ್ತುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭಕ್ಷ ಇತಿ ಪುರೋಡಾಶಾದಿರುಚ್ಯತೇ । ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪದಂ ತತ್ರಾಪ್ಯಧ್ಯಾಹೃತ್ಯ ತೇನೈವ ವಾಕ್ಯತ್ವೋವಾಕ್ಯತ್ವಾಪಗಮೇನೇತಿಪಗಮೇನ ಸಂಸರ್ಗಃ ಪ್ರಮೀಯತ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಯಸ್ತು ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಲತ್ರಯೇತಿಕಾಲತ್ರಯಾಸ್ಪೃಷ್ಟಸಂಸರ್ಗಪ್ರತೀತಿನಿಮಿತ್ತೋ ನಿಯೋಗಾಧ್ಯಾಹಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವೇನಾಭಿಮತಂ ಸೂತ್ರಮುದಾಹರತಿ -
ಯತ್ತು ತದ್ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ತದಪೀತಿ ।
ತದಪಿ ನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಬರಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಕೃತಯೋಜನಾಮಾಹ -
ಸಿದ್ಧರೂಪಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸೂತ್ರಗತತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಿದ್ಧರೂಪಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ವರ್ತಮಾನಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಮಾಮ್ನಾಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಧ್ಯಾಹೃತ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇತಿ ।
ಇತಿ ಯತೀತಿಯತೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ।
ಯೋಜನಯಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೈವ ಗುಣಗುಣಾಗುಣ್ಯೇತಿಗುಣ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಸಮನ್ವಯೋ ದರ್ಶಿತೋ ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನೇತಿ ವಚನೇ ಕಥಂ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನೇತಿಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಅರ್ಥಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇ ಕಥನೀಯ ಇತಿ ।
ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಜ್ಞಾನಾರ್ಥೇತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇ ಕಥನೀಯೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಿತಿ ಜೈಮಿನೀಯಸೂತ್ರವಚಾದ್ವೇ ಇತಿವಚನಾತ್ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ, ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ತಂತ್ರೇಣಾಗತಾರ್ಥತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪೃಥಗಾರಭ್ಯಮಾಣಬಾದರಾಯಣಸೂತ್ರಬಲಾತ್ ಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಃ ಕಿಂ ನಾಭ್ಯುಪೇಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವೇಣ ತಂತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಅರ್ಥಭೇದಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪೃಥಗಾರಂಭ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಮರ್ಥವಿಭಾಗಮಾಹ -
ತತ್ರ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧಿಕರಣ ಇತಿ ।
ವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಗತಸತ್ಯಾದಿಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಾನಾಮೇಕರಸಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾನ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಥಮಾವಿಭಕ್ತೇರವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ತದರ್ಥಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾಖ್ಯಕಾರಕತ್ವಾನ್ವಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಭಗವಾನಿತಿ ।
ತತ್ರ ಲಿಂಗಸಂಖ್ಯಾದಯಸ್ತ್ವರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾ ಅಪಿ ಅವಿಜ್ಞಾನಘನ ಇತಿವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದವಿರೋಧಾತ್ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತರ್ಯೇಕರ್ತವ್ಯೇವೇತಿವಾತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಾದೇವ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಾತ್ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥೇವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾನಾನಾರಸ ಇತಿ ನಾನಾರಸೇ ಪ್ರಥಮಾಂ ನ ಸ್ಮರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇನ ಚ ಚಕಾರೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇಕಾತ್ಯಾಯನಸ್ಯೇತಿ ।
ಘಟ ಇತ್ಯತ್ರ ವರ್ತಮಾನತಾಭಿಧಾಯಿಲಟ್‍ಪರತಯಾಸ್ತಿಧಾತೋರಅಪ್ರತ್ಯಯೋಗೇ ಇತಿಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇತಿವದರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯಃ ಘಟೋಽಸ್ತೀತ್ಯೇತನ್ಮತಂ ನಾನುಮನ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃಕ್ಷಾಃ ಫಲಿತಾ ಇತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತೇ ಸಂತಿ ವಾ ನ ಸಂತಿ ವಾ ಇತಿ ಸಂಶಯಾನಂ ಪ್ರತಿ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ನ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಃ, ಅತೋಽಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ನಾಧ್ಯಾಹಾರಃ, ಕಿಂತು ಫಲಸಂಬಂಧಮಜಾನಂತಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮವಬೋಧಅವಬೋಧ್ಯಾವಸ್ಯತೀತಿಯತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ನಾನಾನಾತ್ರಾಪೀತಿತ್ರಾಪಿ ಯೇ ಫಲಿತೇತ್ಯಾದಿನಾಇತ್ಯದೀತ್ಯೇವ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾಂತರ್ವರ್ತಿನ್ಯಾ ಅಪೀತಿ ।
ಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರೇಷ್ವಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ಏವ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ನೇತರೇಷಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪದಾನಾಮನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾತ್ ಕ್ರಿಯಾಮಅವಹಾಯೇತಿಪಹಾಯ ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇತಿಅತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೈಕರಸಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಾನ್ವಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದಿನಾಮಪಿ ಭೂತೇಽರ್ಥೇ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಿಂ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಗಮ್ಯಸಮನ್ವಯೇ ವಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವೇತಿ ।
ಹನನಕ್ರಿಯಾಭಾವ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮಾದಿತ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ನೇಕ್ಷೇತನೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಇತಿ ಅನೀಕ್ಷಣನಞರ್ಥಸಂಕಲ್ಪೇತಿಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾವಿಧಾನವನ್ನ ಹನ್ಯಾಮಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪಯೇದಿತಿ ಅಹ್ನನನಞರ್ಥಸಂಕಲ್ಪೇತಿನಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾವಿಧಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ವ್ರತಶಬ್ದ ಇತಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಶಬ್ದಸಮನ್ವಯಾತ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ವ್ರತಮಿತ್ಯನುಷ್ಠೇಯವಾಚಿವ್ರತಶಬ್ದೇನೋಪಕ್ರಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಾಭಾವ ಏವ ನಞ್ಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ ।
ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಅನ್ಯತದ್ವಿರೋಧಿನೀತಿ ತದ್ವಿರೋಧಿನಿ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಾಸ್ವಾರ್ಥಾಖ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವೇತಿವಿನಾಭಾವಸಂಬಂಧಾಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತತೇ । ಅತೋ ನಾತ್ರ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಈಕ್ಷಣವಿರೋಧಿಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಸಮನ್ವಯಮಾತ್ರಾದಿತಿ ।
ನ ನಞಃನ ನಞ್ಮಾಸಾಮವ್ಯಾದಿತಿ ಸಮನ್ವಯಮಾತ್ರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಭಾವಕರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾಭಾವಬೋಧಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ರಾಗಾದಿನಾ ಪ್ರಾಪ್ತಹನನಕ್ರಿಯಯಾ ಸಂಬಧ್ಯ ಭಾವಾಂತರಾತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಾಯೋಗಾತ್ ಹನನವಿರೋಧಿನೀಂ ನ ಹನ್ಯಾದಿತಿಹನ್ಯಾದಿಮಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪಕ್ರಿಯಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾಭಿಧಾಯ ನಞ್ಶಬ್ದೋ ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಅತೋ ಹ್ನನವಿರೋಧಿಕ್ರಿಯಾವಿಧಾಯಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಪಕ್ಷಾನುವಾದಿಭಾಷ್ಯಾಂಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಸ್ವಭಾವತ ಏವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಭಾವತ ಏವೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ರಾಗಾದಿಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತೇತಿ ।
ಅನುರಜ್ಯತ
ಇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ವಿಶೇಷ್ಯತ ಇತಿ । ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಞಾ ವಿರೋಧಿಕ್ರಿಯಾಭಿಧಾನೇನ ಹನನಸಂಬಂಧಿರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಹನನಮಿತೀತಿ ।
ಹನನಾಭಾವಾಭಿಧಾನೇನ ಹನನಸಂಬಂಧರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಹನನಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ।
ನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮಿತಿ ।
ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಮೌದಾಸೀನ್ಯಂ ಹ್ನನಪ್ರಾಗಭಾವೋ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರದರ್ಶಿತಂ ಪ್ರಾಭಾಕರಪಕ್ಷಂ ಭಾವಾಂತರಾತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಂ ನಞೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚೈತದ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಉಪಮರ್ದರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಭಾವಾಭಿಧಾಯಿರೂಪತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ।
ನಞೋ ಧಾತ್ವರ್ಥೇನ ಸಂಬಧ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಿಕ್ರಿಯಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಕ್ಯೇಷು ನಞರ್ಥಾಖ್ಯಾಭಾವೇ ನಿಯೋಗೋ ನ, ಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ , ಅತೋ ನಿಯೋಗಪರ್ಯವಸಿತಂ ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಶ್ಚೋದಯತಿ -
ನನು ನಞರ್ಥ ಇತಿ ।
ನಞರ್ಥೋ ಹಿ ನಾಮೇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಂಭಾವಾರ್ಥೋ ದಧ್ಯಾದಿಗುಣೋ ವಾ ನಿಯೋಗವಿಷಯತಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಸ್ತದುಭಯಂ ನಞರ್ಥೋ ನ ಭವತಿ, ಅಪಿ ತು ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಭಾವೋ ನಞರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವತಯಾಽನಾದಿತ್ವಾದನನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ನಿಯೋಗಾವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಪಾದಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೇನ ಸಂಸೃಜ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥೇನ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ ನಞ್ಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಏವಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ನಞರ್ಥೇಽಪಿ ನಿಯೋಗಶ್ಚೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಾಭಾವಮಾತ್ರ ಇತಿ
ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಧಾತ್ವರ್ಥಭಾವಮಾತ್ರ ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹ್ನನಸ್ಯೈವ ನಞ್ಶಬ್ದಾನ್ವಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಹ್ನನಾಭಾವೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ವಾ ನ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥ ಏವ ನಞಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಧಾನೇನ ಚ ಇತರೇಷಾಮನ್ವಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚ ಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।
ವಿಧಿನಿಮಂತ್ರಣಾಮಂತ್ರಣಾಧೀಷ್ಟಸಂಪ್ರಶ್ನಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಾನಾಮಭಾವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದ್ಧನನಮಿಷ್ಟಸಾಧನಮಿತಿ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಬುಧ್ದ್ಯಾನ್ವಯಮಿತಿಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ವಿಧ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ಪುರುಷಾಂತರನಿಬಂಧನಾನಾಂ ಹ್ನನಸ್ಯ ಪುರುಷಾಂತರನಿಬಂಧನನಿಬಂಧೇತಿಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ವಿಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಅನುಷ್ಠೇಯಹನನಾಖ್ಯಧಾತ್ವರ್ಥಧರ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೋಽಸೌ ಧರ್ಮಃ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನಕ್ರಿಯಾಫಲಫಕಾರೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇಪ್ರಾರ್ಥನೇತಿ ।
ನಿವರ್ತ್ಯಮಾನಹ್ನನಕ್ರಿಯಾಗತಫಲಸಾಧನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲಾಯ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಪ್ರಾರ್ಥನೇತಿ ಫಲಸಾಧನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ।
ತದಭಾವಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಹನನಸ್ಯ ಯದಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ತದೇವ ಹಂತವ್ಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯೇನಾನೂದ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಹನನಮಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ನ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಂ ನ ಅದೃಷ್ಟಾವಿರೋಧಿ ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಇಷ್ಟಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಇದಮದೃಷ್ಟಾವಿರೋಧಿದೃಷ್ಟಸಾಧನಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಚಾರ್ಥಾನರ್ಥಸಂಯೋಗಾದನರ್ಥಾದಧಿಕೋಽರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಾಚ್ಚ ಅಧಿಕೋಽನರ್ಥೋಽಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ನ ಭವತಿ । ಹ್ನನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽನರ್ಥಾದಧಿಕೋಽರ್ಥೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತತಶ್ಚಾರ್ಥಾದನರ್ಥಸ್ಯಾಅನರ್ಥನಸ್ಯೇತಿಧಿಕ್ಯಾದರ್ಥಾದನರ್ಥಂ ಸಾಧನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾಭಾವೋಽನನುಷ್ಠೇಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧ ಇತಿ ।
ಅನಾದಿಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಅನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧ ಇತಿ ।
ಹ್ನನಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧನಿಮಿತ್ತೋ ಹ್ನನೇ ಹಿತಸಾಧನತ್ವಭ್ರಮಹೇತುಕೋ ರಾಗಸ್ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾವಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ರಾಗಪ್ರಧ್ವಂಸೇ ಪ್ರಯತ್ನ ಆಸ್ಥೇಯೋಽನುಷ್ಠೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏವ ರಾಗಪ್ರಧ್ವಂಸಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧೀಯತಾಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ।
ಹ್ನನಮಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ನ ಭವತ್ಯಧಿಕಾನರ್ಥಸಾಧನಂ ಚೇತ್ಯವಗತೌ ಹ್ನನಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧನಿಮಿತ್ತಭೂತರಾಗನಿರೋಧಸ್ಯ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೇವ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ ನ ತತ್ರ ಸಾಧನೇ ಸಾಧನೇದಿತಿಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ಇತಿ ಮಾತೃಕಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ । ನಿಮಿತ್ತೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ದೃಶ್ಯತೇಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ನಿಮಿತ್ತನಿರೋಧಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕೇತಿಪಾದಕ ಇತೀತಿ ।
ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಷ್ಟಸಾಧನಂ ನ ಭವತೀತಿ ಬೋಧಕಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೇನ್ನಿಮಿತ್ತನಿರೋಧಃ, ಸೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಯಶ್ಚಾಯಶ್ಚಾಯಾದರ್ಥ ಇತಿರ್ಥಾದರ್ಥ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಾಭಾವೇ ನಿಯೋಗಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ನಞ್ವಿಷಯ ಇತಿನಞರ್ಥವಿಷಯೋ ನಿಯೋಗ ಏವೇತಿ ।
ನಞರ್ಥವಿಷಯೋ ನಿಯೋಗ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ನಿವರ್ತ್ಯಮಾನಕ್ರಿಯಾಭಾವೇನ ಹಿತಸಾಧನತ್ವಾಭಾವೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ತೇನ ನಿಯೋಗೋಽಪಿ ಸಿದ್ಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅನುಪಾದಾನಸಂಭವಾತ್ ನಿವರ್ತ್ಯಮಾನತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ರಿಯೋಪಾದಾನೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ಫಲಪ್ರಾರ್ಥನೈವ ಹೇತುರಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಗತಫಲಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತಿರೇವ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕಾರಣಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಪ್ರಯತ್ನಾಪ್ರಯತ್ನಾವಸ್ಥಾನಾದಿತಿಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ।
ಫಲಸಾಧನತ್ವಭ್ರಾಂತಿಕರಣಭೂತತದ್ಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರತಿಬಂಧೇ ವಿನಾಶೇ ಪ್ರಯತ್ನಾಸ್ಥಾನಾದ್ವಿನಾಶಾನುಷ್ಠಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಚಾತಸ್ಯೇತಿನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಕಾಸೇಯಮಿತಿವಸೇಯಮಿತಿ ।
ಹಿತಸಾಧನಂ ನ ಭವತೀತಿ ಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರದಾಢ್ಯೇ ಸತಿ ವಿಪರೀತಭ್ರಮಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಶ್ಯತೀತ್ಯೇತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಸೇಯಮಿತಿ ನ ಶಬ್ದಾಪೇಕ್ಷಪೇಕ್ಷಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿಮನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾನುಸಾರೇಣೈವೇತಿ ।
ಶಬ್ದಸ್ಯಾನ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯಾನುಸಾರೇಣೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತನ್ಮಾತ್ರೇ
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮಾತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿರಪೇಕ್ಷತಯೋತ್ಪನ್ನಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನತದಭ್ಯಾಸಾಭ್ಯಾಮುತ್ಪನ್ನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನ ಅವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವತಃ ಸಂಸಾರಾಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವ ಇತಿಭಾವಃ ಕರ್ಮಾಭಿನಿರ್ವೃತ್ತಕರ್ಮಾಭಿನಿಮಿತ್ತೇತಿಶರೀರಶರೀರಮಿತಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಾಭಾವಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ನ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾತ್ ಕರ್ಮ ಭವತ್ಯಪಿ ತು ಸ್ವತ ಏವ, ಅತೋ ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯತೇತಿ ತತ್ರಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾದಿರಹಿತತ್ವಾತ್ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಅದ್ಯತನಶರೀರಸಂಬಂಧಃ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಣಾ, ತಚ್ಚಾತೀತಶರೀರಸಂಬಂಧಾತ್ , ಸೋಽಪಿ ಪೂರ್ವತನದೇಹಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತನಿಮಿತ್ತತ್ವ ಇತಿ ಇತಿ ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೌಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಶರೀರೇ ಅಹಂಮಾನಸ್ಯ ಪುತ್ರಾದಿಶರೀರವಿಷಯಾಹಂಮಾನಸ್ಯೇವ ಗೌಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಅನುಭವಾಅನುಭಾವಾದ್ಭಾವಾದಿತಿಭಾವಾತ್ ,
ಗೌಣತ್ವೇನಾನುಭವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಗೌಣತ್ವಪ್ರಾಕಾರೇತಿಪ್ರಕಾರಾಸಂಭವಾತ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರಭೇದಾವಭಾಸಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಶರೀರೇಣಾಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತ್ಯಭೇದಾವಭಾಸಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಶರೀರಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।
ಅಹಂ ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಭ್ರಾಂತಿರವಿದ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಜ್ಜನ್ಯೋತರ್ಗಮ್ಯೋ ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಾಭೇದಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯರೂಪಶರೀರಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವಾರ್ಥಃ ।
ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇ ನಿವೃತ್ತೇ ಕುತೋ ದ್ವೈತದರ್ಶನಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ವೈಷಯಿಕಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನನು ಶ್ರವಣಶ್ರವಣೇ ಇತಿಜನ್ಯೇ ಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಪುನರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನವಿಧಾನಾತ್ ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಲಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಿತಿ ।
ಅವಗತ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನತೇತಿ ।
ನಾಪರೋಕ್ಷಾವಗತ್ಯುತ್ತರಕಾಲೀನತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇದಾನೀಂ ವರ್ಣಕದ್ವಯೋಕ್ತಮನುವದತಿ -
ತದೇವಂ ಸಿದ್ಧಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣಾಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತಿರೂಪೇತಿರೂಪಾದ್ಯಭಾವಾದೇವ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನಃ ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯೈವಾವಗಮಪ್ರಮಾಣವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ವಿಧೇಃ ಕಾರಕತಾಲಪತ್ರಮತ್ರ ತ್ರುಟಿತಮತಃ ಕಿಮಪಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇತ್ವಸ್ಯ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾದೇವ ಸಿದ್ಧೌ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾರಕಸ್ಯಾವಾಂತರತಾತ್ಪರ್ಯೇಣಾಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯಸಂಭವಮಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ವಿಧೇಅಪೇಕ್ಷಭೂತವಸ್ತು ಇತಿರಪೇಕ್ಷಿತಭೂತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಪ್ರವರ್ತಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ ನಾನ್ಯಥಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿತಾಲಪತ್ರಂ ಭಗ್ನಂ ಕಿಮಪಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇಽತ್ರ ।
ತದ್ವಿಷಯಃ,
ಸಮನ್ವಯವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆರಬ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮನ್ವಯವಿಚಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಾರಬ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯನಿರ್ವರ್ತ್ಯವಿಧಿಭೇದಾಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ನಿರೂಪಿತಾಃ, ಇಹ ತು ಕೇವಲಮನಃ ಸಾಧ್ಯೋ ವಿಧಿರ್ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಪೃಥಗಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಅಥಾಪ್ಯಬಹಿಃ ಸಾಧನತ್ವಾದಿತಿಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ಯಾಯಮಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಹುರಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾಂಶಮುಪಾದಾಯ ತಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಪಿ ಚಾಹುರಿತಿ ।
ಶ್ಲೋಕತ್ರಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಸಾಧನಮಿತಿನ್ಯಾಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಗೌಣಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಪರ್ಯಂತೋಹಂಮಾನಃ ಪರ್ಯಂತೇ ಕೇವಲದೇಹೇದೇಹಾಹಮಿತಿಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಾಭಾವಾಜ್ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೇಽಭಿಮಾನ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಿಶಿಷ್ಟಜಾತೀಯ ಇತಿ ।
ಯಥಾವಗತಿತತ್ತ್ವಅವಗತಿತ್ವಹೇತುರಿತಿ ।
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುರತಶ್ಚ ದೇಹಾದಾವಹಂಮಾನಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುತ್ಪತ್ತಿಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಾಲಕ್ಷಣಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುಶ್ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ನಿಶ್ಚಿತೇತ್ಯಾದಿನಾ ॥
ಇತಿ ಪರಾನಂದಪರಿಜ್ಞಾನಪರಿತೃಪ್ತಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ ಶ್ರೀಮಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ತಮಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯೇಣ ಉತ್ತಮಜ್ಞಯತಿವರೇಣ ವಿರಚಿತಾಯಾಂ ಪಂಚಪಾದಿಕಾವಕ್ತವ್ಯಕಾಶಿಕಾಯಾಂ ಚತುರ್ಥಂಚತುರ್ಥ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರಮ್ । ಶ್ರೀ ವಿದ್ಯಾರಣ್ಯಗುರವೇ ನಮಃ । ಶ್ರೀ ಶ್ರೀ ನೃಸಿಂಹಭಾರತೀಗುರವೇ ನಮಃ । । ೦೦೦೦೦ । ॥ ಶ್ರೀಮದ್ವಿದ್ಯಾಶಂಕರೇಶ್ವರಾಯ ನಮಃ । ಶುಭಂ ಭವತು || ಇತಿ ನವಮವರ್ಣಕಕಾರಿಕಾ ||