उत्तमज्ञयतिविरचिता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ఉత్తమజ్ఞయతివిరచితా పఞ్చపాదికావ్యాఖ్యా వక్తవ్యకాశికా
॥ శ్రీగణాధిపతయే నమః ॥
॥ శ్రీ సరస్వత్యై నమః ॥
॥ శ్రీ గురుభ్యో నమః ॥
॥ హరిః ఓం ॥
యదధ్యాసాజ్జగచ్చిత్రమస్తి భాతి ప్రియం భవేత్ ।
తస్మై సత్యచిదానన్దపూర్ణబ్రహ్మాత్మనే నమః ॥ ౧ ॥
యన్నామశ్రవణాద్భీతాః వాదినో వనగోచరాః ।
తస్మై జ్ఞానోత్తమార్యాయ భక్త్యా నిత్యం నమో నమః ॥ ౨ ॥
జ్ఞానోత్తమార్యశిష్యోఽహముత్తమజ్ఞసమాహ్వయః ।
వక్తవ్యకాశికాం పఞ్చపాదికాయాః కరోమి వః ॥ ౩ ॥
ప్రారిప్సితస్య గ్రన్థస్యావిఘ్నేన పరిసమాప్తిప్రచయగమనాదిదృష్టప్రయోజనాయ శిష్టాచారపరిపాలనాయ నిర్మితినిమిత్తాదృష్టప్రయోజనాయ చ ముఖతః ఇష్టదేవతాం నమస్కరోతి, విషయప్రయోజనే తు సఙ్క్షేపతో దర్శయతి -
అనాద్యానన్దేతి ॥
నమస్కార్యస్య బ్రహ్మణః ప్రమేయత్వప్రమేయత్వాద్యోతనాయేతిద్యోతనాయ పురుషార్థరూపానన్దత్వేన బ్రహ్మ విశినష్టి -
ఆనన్దేతి ।
ఆనన్దస్య క్షణికత్వాదాత్యన్తికపురుషార్థత్వాభావాత్ ప్రసిద్ధత్వాదపూర్వత్వాభావాచ్చ శ్రుతితాత్పర్యవిషయత్వాభావః ప్రాప్త ఇత్యాశఙ్క్య అనాద్యపరిచ్ఛిన్నానన్దస్యాలౌకికత్వేనాపూర్వత్వాత్ ఆత్యన్తికపురుషార్థత్వాచ్చ తాత్పర్యవిషయత్వమిత్యాహ
అనాదీతి ।
కథమానన్దస్యానాదిత్వాదిసిద్ధిరితి నాశఙ్కనీయమ్ । ఆనన్దే జన్మపరిచ్ఛేదాదిప్రతిభాసస్య వర్ణేషు దైర్ఘ్యాదిప్రతిభాసవదౌపాధికధర్మవిషయత్వేనాభాసత్వాత్ । ఎవమ్భూతబ్రహ్మానన్దో మోక్షోఽవగతోఽనవగతో వా ? అనవగతశ్చేత్ గృహమధ్యే చిరనిహితాజ్ఞాతఘటవత్ పురుషార్థో న స్యాత్ । అవగతత్వేఽపి జన్యజ్ఞానేనాపరోక్షత్వాయ జనకేన్ద్రియస్య తదాధారభూతదేహస్య తదాధారభూతాన్నపానాదిజగతోఽవస్థానప్రసఙ్గాత్ మోక్షాసమ్భవః ఇత్యాశఙ్క్య, సుఖాపరోక్ష్యస్య పురుషార్థత్వాదేవ కేవలవ్యతిరేకశూన్యస్య జన్యాపరోక్ష్యస్యాప్రయోజకత్వాత్ జ్ఞానస్య భావత్వేనాపరోక్ష్యమిత్యాహ
జ్ఞానమితి ॥
జ్ఞానస్య క్షణికత్వాత్ పరిచ్ఛిన్నత్వాదనాద్యపరిచ్ఛిన్నానన్దస్వరూపత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య క్షణికత్వాదీనామౌపాధికత్వేనాభాసత్వాత్ జ్ఞానం కూటస్థమిత్యాహ -
కూటస్థేతి ।
ఈశ్వరానన్దస్యానాదిత్వే అపరిచ్ఛిన్నత్వే స్వసత్తాయాం స్ఫురణావ్యభిచారిత్వేన జ్ఞానరూపత్వేఽపి కదాచిత్కాదాచిదితి జ్ఞానబాధ్యత్వవత్ ఇహాపి బాధ్యత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఈశ్వరానన్దస్య మాయోపాధౌ ప్రతిబిమ్బితత్వేన తదైక్యాధ్యాసాదుపాధిబాధయా ప్రతిబిమ్బితస్యాపి బాధోఽస్తు మోక్షానన్దస్య తు బాధ్యోపాధ్యేకత్వాధ్యాసాభావాదబాధ్యత్వమిత్యాహ -
సదితి ।
తత్త్వస్య ప్రతిప్రతిపాదార్థమితిపదార్థం భిన్నత్వాత్ పరిచ్ఛిన్నత్వాచ్చాపరిచ్ఛిన్నాద్వయానన్దం ప్రతి స్వరూపత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య సతి భేదాదిప్రతిభాసస్యౌపాధికభేదాభాసవిషయత్వేనాన్యథాసిద్ధత్వాత్ సదనన్తమిత్యాహ
సదనన్తేతిసనన్తేతి ।
సచ్చిదానన్దానాం ప్రత్యేకమఖణ్డత్వేఽపి కాలాకాశాదివదన్యోన్యం భిన్నత్వాదనిత్యత్వమాఅనిత్యాశఙ్క్యేతి శఙ్క్య భేదస్యాభాసత్వాద్వస్తుత ఐక్యమేవేత్యాహ -
ఆత్మన ఇతి ।
ఎవమ్భూతస్య వస్తునః సంసారావస్థాయాం యోగ్యత్వే సత్యనుపలమ్భాత్ అనన్తసచ్చిదానన్దాత్మకవస్తువిపరీత పరిచ్ఛిన్నాసత్యజడహేయప్రపఞ్చస్యావభాసమానత్వాచ్చైవమ్భూతవస్తు న భవతీత్యాశఙ్క్య ద్వైతజాలస్యాభూతస్యాపరమార్థస్యైవమ్భూతే వస్తుని కల్పితత్వాత్ సవితృప్రాదేశస్యేవావభాసమానత్వేఅవభాసమానత్వ ఇతి స్వస్మిన్ కల్పితవిరుద్ధప్రపఞ్చేన ఛన్నత్వాదవభాసమానస్యాపి వస్తునోఽప్రకాశమానత్వం చ న విరుద్ధ్యత ఇత్యాహ –
అభూతద్వైతజాలాయేతి ।
సంసారావస్థాయాం వస్తునః ప్రపఞ్చాత్మత్వేఽపి మోక్షకాలే సాధనేన నివర్తతామితి వాఽశఙ్క్య జ్ఞాననివర్త్యత్వాత్ పూర్వమపి వస్తునః ప్రపఞ్చాత్మత్వంప్రపఞ్చాత్మత్వ ఇతి నాస్తీత్యాహ –
అభూతద్వైతజాలాయేతి ।
వస్తునః ప్రపఞ్చాత్మత్వాభావే ప్రపఞ్చపఞ్చసాక్షిత్వమితిసాక్షిత్వం హేతుమాహ -
సాక్షిణ ఇతి ।
ఎవమ్భూతే వస్తుని కిం ప్రమాణమిత్యపేక్షాయాం బ్రహ్మశబ్దప్రయోగానుపపత్తిః ప్రమాణమిత్యాహ -
బ్రహ్మణ ఇతి ।
కథం విషయప్రయోజనే ప్రదర్శ్యేతే ఇతి - శ్రుణు - అనాద్యానన్దకూటస్థజ్ఞానానన్దం సదితి తత్పదార్థం నిర్దిశతి । ఆత్మన ఇతి త్వమ్పదార్థం నిర్దిశతి । అభూతద్వైతజాలాయేతి తత్పదార్థస్య శోధితరూపం నిర్దిశతి । సాక్షిణ ఇతి త్వమ్పదార్థస్య శోధితరూపం నిర్దిశతి । సాక్షిణే బ్రహ్మణ ఇతి సామానాధికరణ్యేన బ్రహ్మాత్మైక్యలక్షణవిషయం దర్శయతి |
నమః శ్రుతిశిరఃశ్రుతిపర ఇతి పద్మేత్యాది - మార్తణ్డమూర్తయ ఇత్యన్తేన ।
శ్రీవేదవ్యాసభగవతః శ్రవణాదిపౌష్కల్యం దర్శయతి । మార్తణ్డస్య మూర్తిరివ మూర్తిర్యస్యాసౌ మార్తణ్డమూర్తిః తస్మై ఇతి నిర్వచనమ్ । ఉపనిషదాం నిర్ణయే తచ్ఛక్తితాత్పర్యవిషయవిశిష్టలక్షణవికసనే చ గురుతరా అస్య మూర్తిరిత్యర్థః ।
కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాదితపసాం పుష్కలత్వమాహ –
బాదరాయణసంజ్ఞాయేతి ।
బదరా యస్మిన్ సన్తి స దేశో బాదరః, తాదృశదేశోఽయనం స్థానం భవతి యస్య స ఆచార్యో బాదరాయణః, సైవ సంజ్ఞా అస్యేతి నిర్వచనమ్ ।
మననపౌష్కల్యమాహ -
మునయ ఇతి ।
మననాన్మునిస్తన్నిపుణ ఇత్యర్థః ।
శమదమాదిపూర్వకనిదిధ్యాసనసమ్పన్న ఇత్యాహ -
శమవేశ్మన ఇతి ।
శమ ఎవాస్య వేశ్మేతి శమవేశ్మా, శమస్య అసావేవ వా వేశ్మేతి శమవేశ్మేతీతి వా నిర్వచనమ్ ।
నమామీతి శ్లోకః భాష్యకారస్య పరమేశ్వరేణ విరుద్ధవిశేషాభిధాయిత్వేన యోజ్యః ।
అభోగిపరివారసమ్పదమితి ।
దేవస్యేవ సమ్భోగరతాః సర్పా వా అస్య న పరివారసమ్పదిత్యర్థః ।
నిరస్తభూతిమితి ।
దేవస్యేవ భసితమణిమాద్యైశ్వర్యం వా అస్య నాస్తీత్యర్థః ।
అనుమార్ధవిగ్రహమితి ।
దేవస్యేవాస్యోమార్ధవిగ్రహత్వం న భవతి । అనుమానమస్య విగ్రహేఽర్ధం భవతి శ్రుతిశ్చార్ధభాగేశ్రుతిశ్చాపబాధే ఇతి భవతీతి చార్థః ।
అనుగ్రమితి -
నామతోఽర్థతశ్చ దేవవదుగ్రో న భవతీత్యర్థః ।
ఉన్మృదితకాలలాఞ్ఛనమితి -
దేవవదస్య కణ్ఠే కాలం (లాఞ్ఛనం) కార్ష్ణ్యం నాస్తి । అనుక్తిదురుక్త్యాదికాలమస్య కణ్ఠే నాస్తీతి వార్థః ।
వినా వినాయకంవినాయకామాదేవ ఇతి
దేవవదసౌ వినాయకసహితో న భవతి । వినాకృతాః నిరాకృతాః వినాయకాః బౌద్ధా యేనాసౌ వినా వినాయక ఇతి వా నిర్వాహో ద్రష్టవ్యః ।
యద్వక్త్రేతి శ్లోకోఽపి పఞ్చపాదికాకారస్య భాష్యకారశిష్యత్వం ప్రశిష్యత్వం వాఙ్గీకృత్య, శిష్యత్వపక్షేష్యత్వపక్షే ఇతి భాష్యకారనమస్కారపరత్వేన, ప్రశిష్యత్వపక్షే స్వగురునమస్కారపరత్వేన చ యోజ్యః । భాష్యవిత్తకవిత్తవ ఇతిగురూనితి పదస్య విత్తమేవ విత్తకమ్, భాష్యమేవ విత్తకం యేషాం తే భాష్యవిత్తకాః తేషాం భాష్యవిత్తకానాం గురుః భాష్యకారో భాష్యవిత్తకగురుః తాన్ భాష్యవిత్తకగురూనితి శిష్యత్వపక్షే నిర్వాహః । ప్రశిష్యత్వపక్షే అస్య పదస్య విత్తమేవ విత్తకమ్, భాష్యమేవ విత్తకం యేషామస్మద్గురూణాం తేఅస్య - విత్తకగురవే ఇతి అస్మాకం భాష్యవిత్తకగురవః, తాన్ భాష్యవిత్తకగురూనితి నిర్వాహః । యచ్ఛబ్దోఽపి భాష్యకారపరత్వేన స్వగురుపరత్వేన చ యోజయితవ్యః । స్వగురుపరత్వపక్షే భాష్యకారేణ భాష్యస్యోత్పత్తిరేవ కేవలమ్ , అస్మద్గురుభ్యో జన్మ భవతి పునర్జాతమివ ప్రవృద్ధం భవతీతి ప్రతిలబ్ధజన్మేతి శబ్దో యోజయితవ్యః ।
ప్రత్యాశమితి ।
ప్రతిదిక్షు స్థిత్వేత్యర్థః । ఉన్ముఖత్వం నామ శ్రద్ధాకరణమ్, వినీతత్వం నామ, శాస్త్రేణాప్రతిషిద్ధఅప్రతిష - - - - యత్నవామేతియత్నవాన్ అవ్యాజేన శ్రవణం త్వవిహాయోపాసనాదిపూర్వకం శుశ్రూషాం కృత్వైవ కృత్వై నై వ ఇతి శ్రవణం ద్రష్టవ్యమ్ ।
పదాదివృన్తేతివృక్షేతి శ్లోకేన చికీర్షితం నిర్దిశతి । తత్ర పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిః విగ్రహో వాక్యయోజనా । ఆక్షేపస్య సమాధానంఇదం న దృశ్యతే వ్యాఖ్యానం పఞ్చలక్షణమ్ ॥ ఇతి వ్యాఖ్యానలక్షణమాహుః । తత్ర భాష్యస్యాపి పదచ్ఛేదాది విషయత్వేన పఞ్చలక్షణం వ్యాఖ్యానం కర్తుం శక్యతే । అతో వ్యాఖ్యేయం భాష్యమితి ద్యోతనాయ భాష్యం విశినష్టి -
పదాదీతి ।
పాదత్రయేణ తత్ర పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిః విగ్రహ ఇతి త్రితయవిషయత్వం భాష్యస్య దర్శయతి
పదేత్యారభ్య బిభర్తీత్యన్తేన ।
అత్రాదిపదేన పదార్థవృన్దసమాసవృన్దే చ భాష్యే విద్యేతే ఇతి దర్శయతి ఇతి ? `ఇతి’ ఇత్యాధికం దృశ్యతే
వాక్యయోజనా విషయత్వమాహ -
ప్రసన్నమితి ।
ఆక్షేపసమాధానవిషయత్వమస్తీత్యాహ -
గమ్భీరమితి ।
నను భాష్యవ్యాఖ్యామారభ ఇత్యుక్తమయుక్తమ్ ; భాష్యలక్షణస్య సూత్రార్థప్రతిపాదకత్వస్యాభావాదేవ భాష్యత్వాభావాత్ యుష్మదస్మదిత్యాదేరితి తత్రాహ -
యుష్మదస్మదితి ।
యుష్మదస్మదిత్యాదిలోకవ్యవహార ఇత్యన్తం కస్మాద్ భాష్యం భవేదిత్యపేక్షాయామాహ -
శాస్త్రస్య విషయం ప్రయోజనం చ ప్రతిపాదయతీతి ।
సూత్రసన్దర్భలక్షణశాస్త్రస్య యద్విషయప్రయోజనంయమ్ ఇతి యత్ తస్య హేతుః బన్ధస్యాధ్యాసాత్మకత్వం తదభిధానేన విషయప్రయోజనే తాత్పర్యేణ ప్రతిపాదయతీత్యర్థః ।
బన్ధస్య అధ్యాసాత్మకత్వం హేతుత్వేనోచ్యమానమసిద్ధం కథం సిద్ధ్యహేతువాచకం శాస్త్రీయవిషయప్రయోజనపరంఅత్ర త్రుటిః దృశ్యతే భాష్యం భవేదిత్యాశఙ్క్యాస్యానర్థహేతోరిత్యనేనైకవాక్యత్వాత్భవేతీతి మధ్యవర్తిలక్షణాసమ్భావనాప్రమాణభాష్యత్రయేణ సిద్ధమధ్యాసం హేతుత్వేనానూద్య విషయాదిసాధకం భవతీత్యభిప్రేత్యాహ -
అస్య అనర్థహేతోరితి । హేతోరిత్యత్ర తో ఇతి న దృశ్యతే
పర్యవస్యత్అనపర్యవస్యదితి
అనేన ఎకవాక్యతాం గచ్ఛత్ ఇత్యర్థః ।
విషయాదిసాధకత్వం భవతు, తథాపి భాష్యత్వం న సిద్ధ్యతి, సూత్రార్థప్రతిపాదకత్వాభావాత్ , ఇత్యాశఙ్కాయాం తన్నిరాసాయ ఆహ -
`ప్రయోజనం చ సూత్రేణ సూత్రితే’ ఇతి ।
`అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి సూత్రేణ సూత్రితే ఇత్యర్థః ।
విషయప్రయోజనే సూత్రార్థత్వేన న దృశ్యేతే, జిజ్ఞాసాకర్తవ్యతాయా ఎవ ప్రతీతేరితి - తత్రాహ -
అర్థాత్ సూత్రితే ఇతి ।
కిమత్ర ప్రమాణమితి - తత్రాహ –
ప్రథమసూత్రేణేతి ।
ప్రథమసూత్రత్వాత్ సూత్రేస్త్రే ఇతి శ్రోతృప్రవృత్త్యఙ్గత్వేన విషయప్రయోజనే సూత్రితే ఇత్యర్థః ।
ఇతి శబ్దో యస్మాదర్థే, యస్మాత్ ప్రథమసూత్రేణ సూత్రితే తస్మాత్ ప్రతిపాదయతీతి । అర్థాత్ సూత్రితే చేద్విషయప్రయోజనే తర్హి భాష్యకారేణ సాక్షాదేవ ప్రతిపాదనీయే, నత్వధ్యాసాభిధానముఖేనార్థాత్ ప్రతిపాదనీయే ఇతి - తత్రాహ –
ఎతచ్చేతి ।
ఎతద్విషయప్రయోజనద్వయమిత్యర్థః ।
ప్రదర్శయిష్యామపఞ్చపాదికాయామిదం న దృశ్యతే ఇతి ।
భాష్యకారేణోక్తమితి ప్రదర్శయిష్యామ ఇత్యర్థః ।
భాష్యకారేణోక్తం చేత్ అస్మాభిరేవ ద్రష్టుం శక్యమ్ , కిమితి భవద్భిః ప్రదర్శ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
స్పష్టమితి ।
తర్హి భాష్యకారస్య అస్పష్టోక్తిలక్షణదూషణముద్భావితం స్యాదిత్యాశఙ్క్య తైరపితేరపి ఇతి స్పష్టం ప్రదర్శితం వయంమయమితి దర్శయిష్యామ ఇత్యాహ
స్పష్టతరమితి ।
యద్యేవమితి ।
సూత్రితవిషయప్రయోజనప్రతిపాదకత్వాత్ యుష్మదస్మదిత్యాదిభాష్యం భవతి చేదిత్యర్థః ।
ఎతావచ్ఛబ్దేన ప్రథమభాష్యస్యోపాదానం మా భూదితి దర్శయతి -
అస్యానర్థేతి ।
విషయప్రయోజనయోరనేనాపి కణ్ఠోక్తతాభావాత్ అభాష్యత్వేన త్యాజ్యత్వపరిహారార్థం చతుర్థ్యా కణ్ఠోక్తం ప్రయోజనమితి నిర్దిశతి -
తత్ర అనర్థహేతోః ప్రహాణాయేతిరితి ।
చతుర్థ్యా స్వయం ప్రతిపన్నత్వాత్ తన్నిర్దిశ్యత ఇత్యాఅత్రాపూర్ణమేవ దృశ్యతే (ఇత్యుక్తిః ? ) వ్యర్థేతి చేత్ తదుత్తరవాక్యస్థచతుర్థీవత్ ప్రయోజనానభిధాయిత్వశఙ్కానిరాసాయోక్తేరర్థవత్వాత్ । ఉత్తరచతుర్థ్యాశ్చ ప్రయోజనవాచిత్వం ప్రకరణాత్ ప్రాప్తం వ్యావర్త్య, వేదాన్తారమ్భమ్అత్ర న స్పష్టమ్, ప్రత్యవాన్తరప్రయోజనజ్ఞానస్య నిర్దేశేఽపి తాత్పర్యేణ విషయపరత్వం దర్శయతి -
విషయప్రదర్శనమితి ।
అభిధాయకత్వం విహాయ తాత్పర్యేణ విషయప్రతిపాదకమపి భాష్యం చేత్ ప్రథమభాష్యస్యాపి విషయప్రయోజనే తాత్పర్యవత్వేన భాష్యత్వమస్తీత్యాశఙ్క్య శక్తితాత్పర్యయోరన్యతరేణాపి తద్విషయప్రయోజనస్పర్శి న భవతీత్యాహ –
కిమనేనేత్యాదినా ।
దేహే అహమిత్యభిమానరూపమిన్ద్రియాదిషు మమాభిమానరూపం చాధ్యాసమభిధేయార్థత్వేన దర్శయతిదర్శనే ఇతి
దేహేన్ద్రియాదిష్విత్యాదిలోకవ్యవహారస్యేత్యన్తేనహారస్యేనాన్తేన ఇతి,
దేహోఽహమిత్యభిమానాభావాత్ జాత్యాదివిశిష్టదేహే అహమభిమాన ఇతి దర్శయతి -
అహం మనుష్య ఇతి ।
అధ్యాసమాక్షిప్య లోకవ్యవహారః సమాధీయత ఇత్యసఙ్గతత్వేన నిరర్థకత్వాదర్థవత్వసిద్ధవత్కారేణ విషయాదిభ్యో నార్థాన్తరపరత్వం ప్రదర్శనీయమిత్యాశఙ్క్యాధ్యాసలోకవ్యవహారయోః సామానాధికరణ్యేనైక్యం దర్శయతి -
ఇత్యభిమానస్యేతి ।
తాత్పర్యవిషయమాహ –
అవిద్యానిర్మితత్వేతి ।
అధ్యాసో వాదిభిరఙ్గీకృతావివేకాదిరూపో న భవతి, కిన్త్వనిర్వచనీయావిద్యానిర్మిత ఇత్యస్మిన్నర్థే తాత్పర్యమిత్యర్థః ।
విషయప్రయోజనయోరనిర్దిష్టత్వేన స్వనిర్దేశకగ్రన్థేన కేనచిద్భవితవ్యమిత్యపేక్షా ఉత నిర్దిష్టత్వాన్నిర్దేశకాపేక్షాభావాత్తయోః ప్రసక్త్యసిద్ధశఙ్కాయాం సాధకాపేక్షా, యది నిర్దేశకాపేక్షా తదా అస్యానర్థహేతోరిత్యేతావతైవాలమ్ , తస్య నిర్దేశకత్వాత్ । న తు నిర్దేశకాపేక్షా । వేదాన్తవాక్యవిచారః కర్తవ్యః విషయప్రయోజనవత్వాత్ కృష్యాదివత్ ఇతి సూచయతా సూత్రకారేణ శాస్త్రారమ్భే హేతుతయా విషయప్రయోజనయోః నిర్దిష్టత్వాత్ । కిన్తు విచారరూపశాస్త్రస్య విషయప్రయోజనవత్వంవిషయప్రయోజనత్వమితి యత్సూత్రకారేణోక్తం తదసిద్ధమిత్యసిద్ధిశఙ్కాయాం సాధకాపేక్షైవ విద్యతే । అతః సాధకాపేక్షవిషయప్రయోజనసిద్ధిహేతుభూతాధ్యాసాభిధాయిత్వాత్అధ్యాసాధ్యాసేతి యుష్మదస్మదిత్యాదేఃయుష్మదస్మదాదిత్యాదేః ఇతి సుతరాం భాష్యత్వమస్తీత్యభిప్రేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
విషయప్రయోజనయోస్సూత్రేణానిర్దిష్టత్వాత్ష్టత్వాభాష్యేణేతి భాష్యేణ సాధ్యతయా ప్రాప్తత్వం తయోతేర్నభవతీత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మజ్ఞానమనర్థం తద్ధేతునివృత్తిప్రయోజనం సూత్రితం హీత్యాహ -
అనర్థహేతునిబర్హణం హీతి ।
కథం విశేషితస్యవిశేషతస్య ఇతి సూత్రితత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
బ్రహ్మజ్ఞానం హీతి ।
కిమితి భాష్యకారేణ బన్ధస్య మిథ్యాత్వోపాయేన విషయప్రయోజనే సాధ్యే ఇత్యాశఙ్క్యానర్థతద్ధేత్వోః జ్ఞాననివర్త్యత్వస్య సూత్రకారేణ సూత్రితత్వాత్ । జ్ఞాననివర్త్యత్వాయ మిథ్యాత్వంమిథ్యాత్వప్రసాధ్యేతి ప్రసాధ్య తేన హేతునా విషయప్రయోజనేవిషయప్రయోజన ఇతి సాధనీయే ఇత్యాహ -
జ్ఞానం హీతి ।
తర్హి నరకపాతాద్యనర్థస్య మిథ్యాత్వం ప్రసాధ్యతామితి తత్రాహ –
అనర్థశ్చేతి ।
అత్ర భోక్తృత్వమనర్థః, తద్ధేతుత్వాత్ కర్తృత్వప్రమాతృత్వయోరప్యనర్థతేతి యోజనా । త్రయాణామనర్థత్వాభావాత్ । నరకపాతకూపపాతాదీనామేవానర్థత్వే ఎకప్రయోజకస్యావక్తవ్యత్వాత్ । భోక్తృత్వాదీనాం తద్ధేతుకోశపఞ్చకస్యైవ అధ్యాసాత్మకత్వం వర్ణనీయమిత్యభిప్రాయో ద్రష్టవ్యః ।
వస్తురూపమేవ ప్రమాతృత్వాదిజ్ఞానేన నివర్తతామితి తత్రాహ -
తద్యది వస్తుకృతమితి ।
అత్ర వస్తునా కృతం వస్తుత్వేన కృతమితి చ యోజనా ।
అజ్ఞానస్యైవ నివర్తకం చేదహఙ్కారాదేరనివర్తకం జ్ఞానమిత్యాపతతీతి తత్రాహ -
తద్యది కర్తృత్వమితి ।
అజ్ఞానకార్యత్వేనాజ్ఞానాత్మకత్వాన్నివర్త్యత్వమస్తీత్యర్థః ।
తత్ప్రదర్శనద్వారేణేతి ।
అవిద్యాత్మకత్వ ప్రదర్శనద్వారేణ సూత్రార్థోపపత్త్యుపయోగితయాఽధ్యాసోఉపభోగితయేతి వర్ణనీయ ఇత్యధ్యాహృత్యాన్వయఃఇత్యర్థః ఆహృత్యేతి । తత్ర అర్థశబ్దేన విచారకర్తవ్యతోచ్యతే, ఉపపద్యతేపపద్యతే ఇతి విచారకర్తవ్యతా యాభ్యామితి వ్యుత్పత్త్యా విషయప్రయోజనే ఉచ్యేతే । ఉపయోగితయేతి విషయప్రయోజనసిద్ధిహేతుతయేత్యర్థః ।
సూత్రేణ ముఖతః సూత్రితమర్థం విహాయ ఆర్థికమధ్యాసం భాష్యకారః ప్రథమం కిమితి వర్ణయతీతి తత్రాహ -
సకలతన్త్రోపోద్ఘాతఃమన్త్రోపోద్ఘాత ఇతి ప్రయోజనమస్య భాష్యస్యేతి ।
అత్రానేన భాష్యేణ నిర్ణీతో యోఽధ్యాసః స సకలతన్త్రార్థస్యోపోద్ఘాతో హేతురిత్యేకా యోజనా, ఇదం భాష్యం సకలతన్త్రస్య శాస్త్రస్యోపోద్ఘాత ఇత్యపరా ।
ప్రయోజనమితియోజనేతి శేషః ।
భాష్యజన్యప్రమితిఫలవిశిష్టతయా భాష్యస్య ప్రయోజనమధ్యాస ఇత్యధ్యాస ఉచ్యతే । తన్త్రశబ్దేన లక్షణయా తన్త్రార్థరూపబ్రహ్మాత్మైకత్వముచ్యతేఅత్రార్థేతి, తన్త్ర్యత ఇతి తన్త్రమితి యోగవృత్త్యా వా తదేవోచ్యత ఇతి
అనర్థనివృత్తిరూపప్రయోజనస్య జన్యత్వాత్ అధ్యాసస్య తద్ధేతుత్వేఽపి బ్రహ్మాత్మతావిషయరూపం ప్రతి హేతుత్వమయుక్తమ్ । తస్యాజన్యత్వాదిత్యాశఙ్క్య సత్తాసిద్ధిహేతుత్వాభావేఽపి ప్రతీతిసిద్ధిహేతుత్వమస్తీతి వదితుం తన్త్రార్థతాత్పర్యవిషయం దర్శయతి -
తథా చాస్య శాస్త్రస్యేతి ।
ఐదమ్పర్యంఎన్దమ్పర్యమితి ప్రతిపాదితమిత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః ।
ఐదమ్పర్యమిత్యత్రేదంశబ్దోక్తవిషయంఎన్దమ్పర్యమితి ప్రథమశ్లోకోక్తప్రకారేణ దర్శయతి -
సుఖైకతానేత్యాదినా స్వరూపమిత్యన్తేన ।
తత్ర అనాద్యానన్దేతి పదోక్తార్థమాహ –
సుఖైకతానేతి ।
కూటస్థజ్ఞానేతి పదోక్తమర్థమాహ –
కూటస్థచైతన్యేతి ।
అనన్తసదితి పదోక్తార్థమాహ –
సదాత్మేతి ।
ఆప్నోతీత్యాత్మేతి నిర్వచనాదాత్మశబ్దేన అనన్తసత్యత్వానన్తపదోక్తార్థః ఉచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అనన్తసదాత్మన ఇత్యత్ర ఆత్మశబ్దార్థమాహ –
ఎకరసతేతి ।
సంసారిణ ఆత్మనో రూపమిత్యుక్తే విరుద్ధస్వభావత్వాద్ బ్రహ్మణోఽసంసారిణో రూపమితి స్యాత్ , తద్వ్యావృత్త్యర్థమాహ –
సంసారిత్వేనాభిమతస్యేతి । సంసారిత్వాభిమతస్యేతి పఞ్చపాదికాయామ్
తర్హి సంసారిత్వేన అభిమతస్యాభిమన్యమానసంసారిత్వమేవ రూపం భవేదిత్యాశఙ్క్య, సత్యమ్ , కూటస్థచైతన్యైకరసతాక.............న్యైకరసతేతితు పారమార్థికీపారమానర్థకీతి ఇత్యాహ –
పారమార్థికమితి ।
ఐదమ్పర్యమిత్యత్ర పరశబ్దార్థమాహ -
వేదాన్తాః పర్యవస్యన్తీతి ।
ప్రతిపాదితం -
సూత్రభాష్యాభ్యాం ప్రతిపాదితమిత్యర్థః ।
సత్యత్వేన ప్రతిపన్నకర్తృత్వాది........త్పత్తింఅపూర్ణం దృశ్యతే ప్రతిబధ్నాతి స ఎవ అధ్యాసాత్మకత్వేన నిర్ణీతో న ప్రతిబధ్నాతీత్యేవమధ్యాసస్య విషయప్రతీతిసిద్ధిహేతుత్వాత్ అధ్యాసః ప్రథమం వర్ణనీయ ఇతి దర్శయతి -
తచ్చేత్యాదినా ।
తత్ర సుఖైకతానేత్యాదిత్రయేణ విరుద్ధాకారత్రయప్రతిభాసనమాత్మన్యస్తీతి దర్శయతి -
అహం కర్తేత్యాదినా ।
తత్రాపి బ్రహ్మగతానన్తసత్వాకారవిరుద్ధం పరిచ్ఛిన్నత్వమాహ –
అహమితి ।
కూటస్థచిత్వవిరుద్ధాకారమాహ –
కర్తేతి ।
కర్తృత్వాదేవకర్తాత్వాదేవేతికర్తృత్వే ప్రయోజకం పరిణామిజడత్వం కార్యత్వం కల్ప్యమస్తీత్యర్థః ।
సుఖత్వవిపరీతమాహ –
సుఖీతి ।
ఎకతానత్వవిపరీతకాదాచిత్కత్వం సుఖస్య సూచయతి -
దుఃఖీతి ।
దుఃఖోత్పత్తివ్యవధానోఽహఙ్కర్తా సుఖీ దుఃఖీత్యాదిభాసేన విరుద్ధ్యత ఇత్యుక్తే శ్రుతిజన్యజ్ఞానేన బాధ్యత్వాత్ । తత్ప్రతి విరోధకత్వాభావ ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
ప్రత్యక్షేతి ।
తర్హి ప్రత్యక్షత్వాత్ శ్రౌతజ్ఞానం ప్రతి విరోధకత్వంనిరోకత్వమితివిహాయ బాధకత్వమేవ ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అభిమతేనేతి ।
ప్రత్యక్షాభిమతస్య రూప్యజ్ఞానస్యేవ బాధ్యత్వాత్ అవిరోధకత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
అబాధితేతి ।
తర్హి బాధకత్వమితి నేత్యాహ –
కల్పేనేతి ।
వ్యవహారావస్థాయామబాధితత్వాత్ । ప్రత్యక్షత్వాచ్చ అబాధితమేవాపతతిఅబాధితత్వమ్ ? ఇతి శఙ్కాం వ్యుదస్యతి -
అవభాసేనేతి ।
అవమతఃఅవమతో భాస ? భాసోఽవభాసః, వర్ణహ్రస్వాదివత్ హ్రస్వత్వాదివత్ ? ఔపాధికకర్తృత్వవిషయః కిం వా స్వాభావికకర్తృత్వవిషయ ఇతి సన్దిహ్యమానత్వం తస్యావమతత్వం నామ । అహం కర్తేత్యాదిప్రత్యక్షమౌపాధికత్వేన సన్దిగ్ధార్థవిషయతయా సత్యార్థవిషయత్వేన ప్రతిపన్నతయా చ తత్త్వజ్ఞానోదయప్రతిబన్ధకం భవతి । తదేవ న్యాయతో మిథ్యాత్వేన నిర్ణీతకర్తృత్వాదివిషయం తత్త్వజ్ఞానేనతత్వజ్ఞానే ఇతి బాధ్యం స్యాత్ । అతోఽప్రతిబన్ధకతయా బాధ్యత్వాయ మిథ్యాత్వనిర్ణాయకన్యాయైరధ్యాసో వర్ణనీయ ఇత్యభిప్రాయః । అతస్తద్విరోధపరిహారార్థం బ్రహ్మస్వరూపవిపరీతరూపమవిద్యానిర్మితమితి ప్రదర్శ్యత ఇతి ప్రథమమన్వయః । పశ్చాద్యావన్న ప్రదర్శ్యత ఇతి చాన్వయో ద్రష్టవ్యః । జరద్గవః పాదుకకమ్బలాభ్యాం ద్వారి స్థితో గాయతి మద్రకాణి । తం బ్రాహ్మణీ పృచ్ఛతి పుత్రకామా రాజన్ రుమాయాం లశునస్య కోఽర్ఘః ॥ ఇతి వాక్యమిహోదాహృతమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
శాస్త్రార్థసిద్ధిహేతుశ్చేత్ అధ్యాసః సూత్రకారేణ ముఖతో వర్ణనీయ ఇతి తత్రాహ -
వక్ష్యతి చైతదితి ।
అత్ర వక్ష్యతి చైతత్సూత్రకార ఇతి ప్రథమమన్వయః ।
సూత్రకారేణ అధ్యాసాత్మకత్వస్యాత్రైవ కిమిత్యనుక్తిరిత్యాశఙ్క్య సమన్వయాధ్యాయేన వేదాన్తానాం బ్రహ్మాత్మైక్యే సమన్వయే ప్రతిపాదితే పశ్చాదాత్మనో బ్రహ్మత్వప్రతిపాదక శ్రుతీనామాత్మగతాదికర్తృత్వాదిసాధకప్రమాణవిరోధ ఉద్భావితే కర్తృత్వాదీనామధ్యాసాత్మకత్వేనాభాసత్వాత్ తద్విషయప్రతిభాసస్య ప్రమాణత్వం నాస్తి, కిన్తు ప్రమాణాభాసత్వమేవ, అతస్తద్విరోధో నాస్తీత్యవిరోధోక్త్యుపయోగాదధ్యాసోఽవిరోధాధ్యాయే వక్తవ్య ఇతి మత్వా ఆహ -
అవిరోధలక్షణ ఇతి ।
తత్రాపి జీవగతధర్మాణాం మిథ్యాత్వవర్ణనేన జీవస్వరూపప్రతిపాదకజీవపాదే అధ్యాసవర్ణనస్య సఙ్గతిరిత్యాహ -
జీవప్రక్రియాయామితి ।
బన్ధస్యాధ్యాసాత్మకత్వం విషయప్రయోజనసిద్ధిహేతురితి సూత్రకారోఽప్యఙ్గీకృత్య తమధ్యాసం స్వయమేవ వర్ణయిష్యతి చేదిత్యాహ –
యద్యేవమితి ।
ఎతదేవేతి ।
అధ్యాసవిషయతద్గుణసారత్వాదిత్యాదిసూత్రమిత్యర్థః ।
అర్థవిశేషోపపత్తేరితి ।
అర్థవిశేషే తస్మిన్ ప్రమాణే చ ప్రతిజ్ఞాతే సత్యవిరోధాయాధ్యాసవర్ణనస్యోపపత్తేరిత్యర్థః ।
అత్ర అర్థవిశేషస్య ప్రయోజనవిశేషస్యోపపత్తేరిత్యర్థాన్తరప్రతీతిం వ్యావర్త్య వివక్షితమర్థం దర్శయతి -
అర్థవిశేషే హి సమన్వయ ఇతి ।
అస్య అయమర్థః । ప్రథమసూత్రేణ బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇత్యర్థవిశేషే బ్రహ్మణి విచార్యత్వేన ప్రతిజ్ఞానే బ్రహ్మ కిం లక్షణకమిత్యాకాఙ్క్షాయాం ‘జన్మాద్యస్య యత’బ్ర౦సూ౦ ౧.౧.౨ ఇతి సూత్రేణ బ్రహ్మలక్షణే ప్రతిపాదితే ఎవంరూపే బ్రహ్మణి కిం ప్రమాణమిత్యాకాఙ్క్షాయాం ‘తత్తు సమన్వయాత్’బ్ర౦సూ౦ ౧.౧.౪. ఇత్యాదిసూత్రైర్వేదాన్తవాక్యేషు ప్రమాణత్వేనోపన్యస్తేషు పశ్చాద్వేదాన్తానాం ప్రత్యక్షాదివిరోధాశఙ్కాయాం తన్నిరాసాయ సూత్రకారేణ విరోధలక్షణే అధ్యాససూత్రం ప్రణేతవ్యమితి ।
భాష్యకారవత్ అర్థవిశేషప్రతిజ్ఞాం తత్ర ప్రమాణోపన్యాసం చ వినా విరోధశఙ్కానిరాసార్థం సూత్రకారేణాప్యధ్యాససాధనమస్త్విత్యాశఙ్క్య భాష్యకారస్య సూత్రకారోఽర్థవిశేషం ప్రతిజ్ఞాయ తత్ర ప్రమాణమవాదీత్ । తతస్తత్రవిరోధశఙ్కాపరిహారాయ భాష్యకారస్య అధ్యాససాధనం సమ్భవతి । తద్వత్ సూత్రకారస్యాన్యేన కేనచిదర్థవిశేషే ప్రమాణవిశేషోపన్యాసాభావాత్ అర్థవిశేషం స్వయమేవ ప్రతిజ్ఞాయ తస్మిన్ ప్రమాణముపన్యస్య పశ్చాత్ ప్రమాణాన్తరవిరోధః పరిహర్తవ్య ఇత్యాహ -
ప్రదర్శిత ఇతి ।
ప్రథమసూత్రవ్యాఖ్యానకాలే భాష్యకారస్యాధ్యాసోపపాదనం నిర్మూలం స్యాత్ । ప్రథమసూత్రేణాధ్యాసస్యానుపాత్తత్వాత్ ఉత్తరవ్యాఖ్యానమిదమితి చాయుక్తమ్ । తస్య పశ్చాద్భావిత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ -
భాష్యకారస్తు తత్సిద్ధమితి ।
ఉత్తరసూత్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
సూత్రసిద్ధత్వాత్ తద్వర్ణనం సమూలం భవతు, అత్ర వర్ణనమమూలమిత్యాశఙ్క్య ప్రథమసూత్రేణాపి సూచితమిత్యాహ -
ఆదిసూత్రేణ సూచితమితి ।
ఆదిసూత్రస్యార్థత్వేనాధ్యాసో న దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సామర్థ్య ఇతి ।
సామర్థ్యేనాపి సూచితే విషయప్రయోజనే నాధ్యాస ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
బలేనేతి ।
సూత్రకారేణాధ్యాసస్య సూత్రితత్వవత్ తద్వ్యాఖ్యాత్రా భాష్యకారేణాపి సూత్రితత్వమేవ భవిష్యతి కిమనేన వర్ణనేన ఇత్యాశఙ్క్య, భాష్యకారత్వాచ్ఛ్రోతృప్రవృత్త్యర్థం వర్ణనీయమేవేత్యాహ -
భాష్యకారస్తు వర్ణయతీతివర్ణతి ఇతి ।
భాష్యమనాప్తప్రణీతతయాభాష్యమానాప్తేతి వ్యాఖ్యేయం న భవతీతి ప్రసజ్యత ఇత్యభిప్రేత్య చోదయతి -
నను చ గ్రన్థకరణాదికార్యారమ్భే ఇతి ।
కృతమఙ్గలాః శిష్టాః ప్రవర్తన్త ఇతి గ్రన్థాద్బహిరేవ భేరీఘోషాదిసహితదేవబ్రాహ్మణపూజాదిలక్షణం మఙ్గలాచరణం కృతమేవేత్యాశఙ్క్య చికీర్షితవాచికకార్యస్య అనుకూలమఙ్గలాచరణం కర్తవ్యమిత్యాహ –
కార్యానురూపమితి ।
కార్యవ్యక్తీనామానన్త్యాదిదం ప్రతీదం మఙ్గలాచరణమిదం ప్రతీదమితి జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్ కార్యానురూపమఙ్గలాచరణం కేనాపి కర్తుం న శక్యత ఇత్యాశఙ్క్య కార్యవ్యక్తీనాం కాయికం వాచికం మానసమితి చ త్రిరాశీకర్తుం శక్యత్వాత్ ।
కాయికకార్యారమ్భే కాయికం నమస్కారాదిలక్షణం మఙ్గలాచరణం వాచికకార్యారమ్భేకార్యారమ్రే ఇతి వాచికమ్ అథవృద్ధ్యాదిశబ్దప్రయోగలక్షణమ్, మానసకార్యారమ్భే మానసం దధ్యాదిదర్శనరూపం మఙ్గలాచరణమితి జ్ఞాతుం శక్యత్వాదత్ర చికీర్షితకార్యస్య వాచికత్వాత్ వాచికం మఙ్గలాచరణం కర్తవ్యమేవేత్యాహ –
ఇష్టదేవతేత్యాదినా ।
అథవృద్ధ్యాదిశబ్దేషు నియమం వారయతి -
బుద్ధిసన్నిధాపితేతి ।
శిష్టాచారశ్చ నః ప్రమాణమితి ।
అస్యాయమర్థః - ఆచారో ధర్మ ఇతి బుద్ధ్యా అనుష్ఠీయమానం కర్మకర్మ న న ఇతి నః ప్రమాణమ్, ప్రమీయత ఇతి ప్రమాణమ్, తచ్చ ప్రమీయమాణం కర్తవ్యమిత్యేవ ప్రమీయతే । అతశ్శిష్టాచారోఽస్మాభిః కర్తవ్యతయా ప్రమీయత ఇతి ।
ప్రయోజనాభావాత్ కిం మఙ్గలాచరణేనేతి, నేత్యాహ -
ప్రసిద్ధం చేతి ।
అల్పారమ్భత్వాద్విఘ్నో నాస్తీతి, నేత్యాహ -
మహతి చేతి ।
ఆరమ్భస్యాల్పత్వేఽపి ఫలతో మహత్వాత్ పద్యబన్ధనస్యేవ విఘ్నబాహుల్యం సమ్భవతీతి భావః ।
సమ్భావనామాత్రాన్న ప్రవృత్తిర్విఘ్నోపశాన్తయ ఇతి తత్రాహ -
ప్రసిద్ధం చేతి ।
వటయక్షప్రసిద్ధివత్ ప్రసిద్ధిర్నిర్మూలేతి, తత్రాహ -
విజ్ఞాయతే చేతి ।
తత్కథమితి ।
అత్ర శిష్టానామగ్రణీర్భాష్యకారః కథం శిష్టాచారముల్లఙ్ఘ్య ప్రవవృతే । అకృతమఙ్గలో విఘ్నైరుపహన్యమానో విస్రబ్ధం కథం ప్రవవృత ఇతి యోజనా ।
భాష్యకారేణ మఙ్గలాచరణమాత్రం కర్తవ్యమిత్యుచ్యత ఉత వాచికకార్యస్య వాచికమఙ్గలాచరణం కర్తవ్యమిత్యుచ్యత ఇతి వికల్ప్య విశుద్ధబ్రహ్మతత్త్వానుస్మరణం నామ సాధారణం మఙ్గలాచరణం గ్రన్థకరణకార్యానుకూలవాచికం మఙ్గలాచరణం చోభయమపి నాచోభయమపి కృతమిత్యాహ -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
కథమిహ ఉభయం కృతమితి తత్రాహ - యుష్మదిత్యన్తమేవయుష్మదితి ఇత్యన్తమితి భాష్యం వాచికమఙ్గలాచరణం సాధారణమఙ్గలాచరణే ప్రమాణం చేత్యధ్యాహృత్యయోజనా -
యుష్మదితి ।
విషయ ఇతి చ అహఙ్కారాదిమాత్మనో నిష్కృష్య అనుసన్ధాయ అస్మదితి విషయీతి చ అనవచ్ఛిన్నసాక్షిస్వభావత్వేన ప్రత్యగాత్మానం యుష్మదో విభజ్య అనుసన్ధాయ ఉభయస్మిన్ యుష్మదస్మద్విషయవిషయిణోరితి శబ్దం విరచయతా కృతమేవోభయమపి మఙ్గలాచరణమిత్యర్థః । తర్హి యుష్మదిత్యాదివిషయవిషయిణోరిత్యన్తస్యైవ తత్త్వవాచకతయా వాచికమఙ్గలాచరణత్వాత్ వక్తుస్తత్వానుస్మృతికల్పకం తవ అసాధారణమఙ్గలాచరణే ప్రమాణత్వాచ్చోత్తరభాష్యఖణ్డస్య ఉపాదానమయుక్తమ్ । తన్న, యుష్మదేవాస్మత్ , అస్మదేవ యుష్మదిత్యైక్యం కిమనుసన్ధత్తే, కిం వా ప్రత్యగాత్మానం యుష్మదో వివినక్తీతి సంశయే పూర్వమైక్యానుసన్ధానే ఉత్తరత్రేతరేతరభావోపపత్తిరితి వక్తవ్యమ్ , ఇతరేతరభావానుపపత్తేరుక్తత్వాత్ , పూర్వమపి వివేక ఎవ కృత ఇతి నిర్ణయార్థముత్తరఖణ్డస్య ఉపాదానమిత్యవిరోధాత్ ।
యుష్మదిత్యాదిభాష్యస్యాధ్యాసాభావవిషయత్వాత్ , అధ్యాసాభావానుస్మృతిపూర్వకత్వం స్వస్య కల్పయతి కేవలమ్, న తు భాష్యకారస్య తత్త్వానుస్మృతిసద్భావే ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య యుష్మదిత్యాదిపదద్వయస్య తత్త్వమర్థ ఇతి ప్రదర్శయతి -
అస్య చేత్యాదినా ।
అస్య భాష్యస్య అధ్యాసాభావవ్యతిరేకేణాయం చార్థ ఇత్యన్వయః । నను భాష్యటీకయోః వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావ ఎవ నోపపద్యతే, కథం టీకాకారః షట్‍పదాని వ్యాఖ్యేయత్వేనోపాదాయ సర్వోపప్లవరహితఇత్యాదిపదత్రయేణ వ్యాఖ్యాం చకార ? తత్రానేన పదత్రయేణ వ్యాఖ్యేయత్వే నోపాత్తషట్‍పదస్యపదషట్కస్య ఇతి స్యాత్ తాత్పర్యార్థం కథయతి, కిం వా ప్రతిపదమభిధేయార్థమ్ ? యది తాత్పర్యార్థకథనం తదా పరత్ర యుష్మదస్మదిత్యారభ్య అభిధేయార్థో వక్తవ్యః, న తు విరుద్ధస్వభావయోరిత్యారభ్య । అథ వ్యాఖ్యేయపదానామభిధేయార్థం కథయతి తదపి న, వ్యాఖ్యానస్య పదత్రయత్వాత్ తేన వ్యాఖ్యేయసర్వపదానామర్థకథనాయోగాత్ । పదత్రయే వ్యాఖ్యేయషట్‍పదానాంపదషట్కస్య మధ్యే పదత్రయం వ్యాఖ్యాతమ్ । పశ్చాదితరపదాని వ్యాఖ్యాస్యన్త ఇతి వక్తుం న శక్యతే । పరత్ర విషయవిషయిణోరితి ద్వితీయపదమారభ్య వ్యాఖ్యేయత్వేనోపాదానాత్ ।
నను వివరణకారః పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమిత్యవాదీదతః పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమ్ , సర్వోపప్లవ - ఇత్యాదినా, పశ్చాదుత్తరం వ్యాఖ్యాస్యత ఇతి స్వీక్రియతామితి చేన్న, తస్యాప్యసఙ్గతత్వాత్ । కథమ్, వివరణకారః ‘సుప్తిఙన్తం పదమ్’ ఇతి పదలక్షణమఙ్గీకృత్య పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమిత్యవాదీత్ , అథవా పద్యతే అనేనేతి పదమితి వ్యుత్పత్త్యా బోధకమాత్రస్య పదత్వమఙ్గీకృత్య, ఉభయథాప్యసఙ్గతిరేవ, కథమ్ ? ప్రథమపక్షే విషయవిషయిణోరితిద్వితీయేత్యాధికం దృశ్యతే పదస్య వ్యాఖ్యేయత్వేనోపాదానం న సఙ్గచ్ఛతే, ద్వితీయపక్షే కేవలం యుష్మదస్మదితి పదద్వయం ముక్త్వా ప్రత్యయగోచరయోరిత్యేతదారభ్య వ్యాఖ్యాయేత, న తథా క్రియత ఇతి నిశ్చితమసఙ్గతమితి చేత్ - తన్న, ‘సుప్తిఙన్తం పదమ్’ ఇతి పదలక్షణేన లక్షితం పదద్వయం వ్యాఖ్యాతమితి వివరణకారస్యోక్తిరితి నిశ్చయాత్ । కథం తర్హి టీకాకారేణ విషయవిషయిణోరితి ద్వితీయపదస్య వ్యాఖ్యేయత్వేన ఉత్తరత్రోపాదానమ్ ? నైష దోషః, తమఃప్రకాశవద్విరుద్ధస్వభావయోరిత్యత్ర విరోధశబ్దార్థః సహానవస్థానలక్షణః కిం వా ఐక్యాయోగ్యతాలక్షణ ఇతి విశయే చిజ్జడయోః విషయివిషయత్వాదేకకాలే అవస్థానాత్ , సహానవస్థానలక్షణో విరోధో నాస్తి । కిన్త్వైక్యాయోగ్యతాలక్షణో విరోధ ఇతి నిర్ణయార్థం విషయవిషయిణోరితి పదస్యోపాదానమ్ ; న తు వ్యాఖ్యేయత్వేనేత్యవిరోధాత్ । తర్హి వ్యాఖ్యేయత్వాభావే వ్యాఖ్యేయపదార్థనిర్ణాయకత్వాభావేననిర్ణాయకత్వభావేనేతివ్యాఖ్యేయతృతీయపదేన సహ చతుర్థమితరేతరభావానుపపత్తిరితి పదం కిమితి పరత్ర ఉపాదత్త ఇతి చేత్ విరోధశబ్దేనైక్యాభావ ఉచ్యతే, కిం వైక్యయోగ్యతాభావ ఉచ్యత ఇతి సన్దేహే ఐక్యాభావస్య చతుర్థపదేన ఉచ్యమానత్వాత్ , పారిశేష్యాత్ ఐక్యయోగ్యతాభావ ఎవ విరోధశబ్దేనోచ్యత ఇతి నిర్ణయార్థం చతుర్థపదోపాదానం కృతమ్ । అతో వ్యాఖ్యానత్వం వ్యాఖ్యేయత్వం చ సమ్భవతీతి పదద్వయం ప్రతి త్రయాణాం పదానాం వ్యాఖ్యానత్వేన కథమనుప్రవేశ ఇతి చేత్ సర్వోపప్లవరహితః ప్రత్యగర్థః ఇతి పదద్వయమ్ । ప్రథమపదస్య వ్యాఖ్యానమ్ -
విజ్ఞానఘన ఇతి ।
ద్వితీయపదస్య వ్యాఖ్యానప్రకారో ద్వివిధః, వ్యాఖ్యేయపదేన ఫలితార్థప్రదర్శనమప్రసిద్ధార్థవ్యాఖ్యేయస్య ప్రసిద్ధార్థపర్యాయశబ్దేనార్థకథనం చ । తత్ర యుష్మదిత్యంశేన ఫలితమర్థమాహ -
సర్వోపప్లవరహిత ఇతి ।
యుష్మదిత్యహఙ్కారాఖ్యధర్మిణో వివేకాత్ కర్తృత్వాదితద్ధర్మేభ్యో వివేకాచ్చ ఆత్మా సర్వోపప్లవరహితః సంవృత్త ఇత్యర్థః ।
అస్మత్ప్రత్యయ ఇత్యంశం వ్యాకరోతి -
ప్రత్యగర్థ ఇతి ।
తత్రాప్యస్మదితి పదస్య పర్యాయపదేన అర్థమాహ –
ప్రత్యగితి ।
ప్రత్యయశబ్దేన ప్రతీతిత్వాత్ ప్రత్యయ ఇతి వ్యుత్పత్త్యా వ్యాప్తచిద్రూపత్వేన ఫలితం సత్యత్వమాహ -
అర్థ ఇతి ।
విషయవిషయిణోరితి ద్వితీయపదం వ్యాచష్టే -
విజ్ఞానఘన ఇతి ।
విషయిశబ్దేన ఘటాదివిషయేభ్యో వ్యావృత్తమ్ ఆశ్రయభూతజడేనావిరుద్ధం విజ్ఞానముచ్యత ఇతి శఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
ఘన ఇతి ।
ఆశ్రయజడహీనమిత్యర్థః । ద్వితీయపదస్య యుష్మదస్మద్వ్యాఖ్యానయోర్మధ్యే వ్యాఖ్యానం కిమితి చేత్ అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇత్యస్యార్థభూతప్రత్యగర్థత్వం ప్రతి విషయవిషయిణోరితి పదోక్తవిజ్ఞానఘనత్వం హేతురితి ప్రకటనాయేతి న విరోధః । విజ్ఞానఘనత్వాత్ ప్రత్యక్త్వమ్ అర్థత్వం సత్యత్వం చేత్యర్థః । విషయవిషయిణోరితి శబ్దార్థస్య విజ్ఞానఘనత్వస్య సాక్షిరూపత్వాద్యుష్మచ్ఛబ్దార్థభూతసాక్ష్యస్య అస్మత్ప్రత్యయశబ్దార్థభూతప్రత్యక్సాక్షిణో వ్యావృత్తిరస్తీతి దర్శయితుం వా మధ్యే వ్యాచష్టే ।
భాష్యకారేణాధ్యాసాభావ ఎవానుస్మర్యతే । నాత్మతత్త్వమధ్యాసభావవిషయత్వాద్భాష్యస్యేతి న । అధ్యాసాభావకథనాయ తత్వమప్యనుస్మర్యత ఇత్యాహ –
తత్కథంఞ్చనేతి ।
పరమార్థత ఎవంభూతే వస్తుని రూపాన్తరవదవభాసశ్చ రూపాన్తరం చ కథం న మిథ్యేతి కథయితుమిత్యేకోఽన్వయః ।
ఎవంభూతే వస్తుని కథఞ్చన అతీతవద్వర్తమానోతీతభీతవద్వర్గమానో ఇతి రూపాన్తరవదవభాసః, అథ అత్రేదం న స్పష్టమ్అతో మిథ్యైవేతి కథయితుమితి వా । ఎవంభూతే వస్తుని రూపాన్తరవత్తదవభాసః కథఞ్చన కథమపి కేనాపి ప్రకారేణ స్వరూపేణ సంసృష్టరూపేణ చ మిథ్యేతి కథయితుమితి వా -
తదన్యపరాదితి ।
తస్మాదాత్మతత్త్వాదన్యాధ్యాసాభావపరాదిత్యర్థః ।
కరిష్యమాణభాష్యవాక్యాదర్థప్రతిపత్త్యయోగాత్ సాధ్యతయా ప్రతిపన్నవాక్యం స్వనిష్పత్త్యర్థం వక్తుః స్వార్థప్రతిపత్తిహేతురిత్యభిప్రేత్యాహ –
భాష్యవాక్యాదితి ।
అగ్రణీరితి ।
అగ్రం నయతీత్యగ్రణీస్తస్మాత్తత్కృతం భాష్యం వ్యాఖ్యేయమిత్యర్థః ।
అప్రసిద్ధార్థమనేకార్థాభిధాయి వా పదం వ్యాఖ్యేయం భవతి । ఇహ తు విరోధశబ్దస్య నిమిత్తభూతజాతిద్వయాభావాత్ ప్రసిద్ధార్థత్వాచ్చ వ్యాఖ్యేయత్వాభావేఽపి విరోధశబ్దస్య మధ్యమజాతినిమిత్తత్వాత్ తద్వ్యాఖ్యావాన్తరజాతిద్వయలక్షణవ్యక్తిద్వయలక్షణసమ్భవాత్ అత్రేదృగ్వ్యక్తిర్వివక్షితేతి నిర్ణేతుం పృచ్ఛతి -
కోఽయం విరోధ ఇతి ।
ఇతరేతరభావానుపపత్తిరిత్యుత్తరపదార్థం ప్రతి యస్య విరోధస్య హేతుత్వం సమ్భవతి సోఽత్ర విరోధశబ్దార్థం ఇతి జ్ఞాతుం శక్యతే కిమత్ర పృచ్ఛ్యతే ఇత్యాశఙ్క్యోత్తరపదస్యాప్యర్థో న నిర్ణీత ఇతి కృత్వాసౌ వివేక్తవ్య ఇత్యాహ –
కీదృశో వేతి ।
ఇతరస్మిన్ ఇతరస్య భావానుపపత్తిరితి తాదాత్మ్యాభావ ఉచ్యతే, ఇతరస్య ఇతరభావానుపపత్తిరిత్యైక్యాభావ ఉచ్యతే । ఇతరస్మిన్ సతీతరభావానుపపత్తిరితి సహావస్థానాభావ ఉచ్యత ఇతి సన్దిగ్ధ ఇత్యర్థః । తాదాత్మ్యాయోగ్యత్వం వా సహావస్థానాయోగ్యత్వమైక్యాయోగ్యత్వం వా విరోధోఽస్తు । సర్వథాఽపి విరుద్ధస్వభావత్వేన సాధ్యాధ్యాసమిథ్యాత్వం సిద్ధ్యతి । అతో న ప్రష్టవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్య యథా ఇతరేతరాయోగ్యతాయా విరోధశబ్దార్థత్వే తమఃప్రకాశదృష్టాన్తగతవిరోధేన సామ్యం భవతి తథేతరేతరభావానుపపత్తిపదం నిర్ణేతవ్యమితి మత్వాహ –
యస్యానుపపత్తేరితి ।
యస్య ఇతరేతరభావస్యానుపపత్తేరిత్యర్థః । సహానవస్థానలక్షణో విరోధ ఇత్యత్ర సహానవస్థానం లక్షణం గమకం యస్య సహావస్థానాయోగ్యత్వస్య తత్ సహానవస్థానలక్షణమితి యోజనా ।
తత ఇతి ।
సహావస్థానాయోగ్యత్వలక్షణాత్ కారణాదిత్యర్థః ।
భవతు సహావస్థానానుపపత్తిరితి తత్రాహ –
తదసదితి ।
భాష్యే విరుద్ధస్వభావత్వాదధ్యాసో మిథ్యేత్యంశేనాత్మానాత్మానావధ్యాసహీనౌ క్వాప్యభేదా అభేదయోగ్యద్వాదితియోగ్యత్వాత్ తమఃప్రకాశవదితి అనుమితే అసిద్ధిశఙ్కానిరాసాయాయోగ్యతాకార్యతయా తద్గమకాభేదాభావమితరేతరభావానుపపత్తిరితి పదేనాహ భాష్యకారః । తత్సాధూక్తమితి ద్యోతయతి । తతః ప్రకాశస్యాభావ ఇత్యయోగ్యతాయాః కారణత్వకథనేన ఇతరేతరభావానుపపత్తేరధ్యాసో మిథ్యేత్యనేనాత్మానాత్మానావధ్యాసహీనౌ క్వాప్యభేదహీనత్వాత్ తమఃప్రకాశవదిత్యనుమితే అభేదాయోగ్యత్వం ప్రయోజకమితి శఙ్కాయాం తన్నిరాసాయ అభేదాయోగ్యత్వం సాధనవ్యాపకత్వాత్ అనుపాధిరిత్యభిప్రేత్య విరుద్ధస్వభావయోరితి పదం వదతి భాష్యకారః । తదపి సాధూక్తమితి ద్యోతయతి । సహావస్థానాయోగ్యతాయాగమ్యత్వకథనేన ద్రష్టవ్యమ్ । రూపదర్శనాస్పాష్ట్యం స్వరూపమతో రూపదర్శనాస్పాష్ట్యేన తమసోఽనువృత్తిర్వక్తుం న శక్యత ఇత్యాశఙ్క్య తథా సతి సర్వత్రాప్యస్పాష్ట్యం స్యాన్న తథా దృశ్యత ఇత్యాహ -
ఇతరత్ర చ స్పష్టమితి ।
సహావస్థానాసహావస్థానయోగ్యత్వాదితియోగ్యత్వాత్ తమఃప్రకాశయోర్దృష్టాన్తత్వం మా భూత్ , తమఃప్రకాశశబ్దాభ్యాం తమోలేశభూతఛాయాం ప్రకాశైకదేశాత్ పథో ఇతి తథోపలక్ష్య తయోః సహావస్థానాయోగ్యత్వాత్ దృష్టాన్తత్వముచ్యతే భాష్యకారేణేత్యాశఙ్క్య తత్రాపిత - వపి ఇతి సహావస్థానయోగ్యత్వమస్తీత్యాహ -
తథా ఛాయాయామపీతి ।
ఛాయాయామౌష్ణ్యముపలభ్యమానం స్వధర్మిత్వేన ఆతపస్యాపి తత్రావస్థానం సూచయతి ఇతి, ఎతావదుక్తౌ ఛాయాయా ఔష్ణ్యం స్వరూపమత ఔష్ణ్యసద్భావేనాతపసద్భావకల్పనా న యుక్తేత్యాశఙ్క్య తథా సతి మధ్యాహ్నేఽపరాహ్ణే ఛాయానుగతౌఅనుగతైష్ణ్య ఇతిష్ణ్యస్యైకరూప్యం స్యాన్న తథా దృశ్యతే ఇత్యాహ –
తారతమ్యేనేతి ।
తర్హి తమఃప్రకాశశబ్దాభ్యాం ఛాయాతపావుపలక్ష్య పశ్చాచ్ఛాయానుగతశైత్యమాతపానుగతౌష్ణ్యం చ లక్షితలక్షణయోపాదాయ తయోః సహావస్థానాయోగ్యత్వాత్ దృష్టాన్తత్వముచ్యతే భాష్యకారేణేత్యాశఙ్క్య తయోరపి సహావస్థానయోగ్యత్వమస్తీత్యాహ -
ఎతేన శీతోష్ణయోరపీతి ।
పక్షాన్తరం నిరాకృత్య స్వాభిమతపక్షాన్తరముపాదత్తే సిద్ధాన్తీ
ఉచ్యతే పరస్పరేత్యాదినా ।
సర్వసాధారణత్వాత్ ప్రమేయత్వశబ్దవాచ్యత్వవత్ పరస్పరాత్మత్వాయోగ్యత్వస్య విరోధత్వం న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య జాతివ్యక్త్యాదౌ వృత్త్యభావమితరేతరభావాయోగ్యత్వస్య దర్శయతి -
న జాతివ్యక్త్యోరితి ।
పరమార్థతః ।
పరమార్థస్థల ఇత్యర్థః ।
తేనేతి -
పరస్పరాత్మత్వాయోగ్యత్వహేతునేత్యర్థః ।
ఇతరస్మిన్ సతి ఇతరభావానుపపత్తిరితి । సహావస్థానాభావ ఉచ్యత ఇతి శఙ్కాం వ్యావర్త్య ఐక్యతాదాత్మ్యయోరభావోఽర్థ ఇత్యాహ –
ఇతరేతరసమ్భేదాత్మకత్వస్యేతి ।
భ్రమస్థలే ఐక్యతాదాత్మ్యాభావోఽధ్యాసాభావభావే హేతుక ఇతిహేతుక ఇతి మత్వా సోఽధ్యాసాధ్యాసభావ ఇతిభావ ఎవ హేతురితి చోదయతి -
కథమితి ।
ప్రమాణస్థలే ఐక్యతాదాత్మ్యయోరభావోఽధ్యాసధ్యాసభావే ఇతిభావే హేతుత్వేన మయోక్త ఇతి స్పష్టీకుర్వన్ ప్రమాణస్థలేఽపి ద్వయోరైక్యభావః స్పష్ట ఇతి కృత్వా అంశాంశిభావేన తాదాత్మ్యాభావముపపాదయతి -
స్వతస్తావదిత్యాదినా ।
అస్యాయమర్థః, ప్రపఞ్చస్థలే తాదాత్మ్యం సమ్భవతి తత్ర చిజ్జడయోరుభయోర్ద్రవ్యత్వాదేవ జాతివ్యక్తి గుణగుణిభావాసమ్భవాచ్చైతన్యస్యానాదిత్వాదపరిణామిత్వాచ్చ కార్యకారణత్వాసమ్భవాదేవ కార్యకారణభావాసమ్భవాత్ , చైతన్యస్యాసఙ్గత్వాదేవ విశిష్టస్వరూపత్వాసమ్భవాదేభిరాకారైస్తాదాత్మ్యాసమ్భవః ప్రసిద్ధ ఇత్యఙ్గీకృత్య ప్రమాణస్థలే అంశాంశిభావేన అతాదాత్మ్యం దర్శయతీతి । స్వతః స్వాభావిక ఇత్యర్థః ।
ఆగన్తుకత్వేఽపి క్షీరస్య దధిభావవత్ న నిర్హేతుకో యుష్మదంశ ఇత్యాహ –
అపరిణామిత్వాదితి ।
చన్దనస్య జలసంసర్గాత్ దౌర్గన్ధ్యవద్ధేతుతోఽపి న యుష్మదంశ ఇత్యాహ –
నిరఞ్జనత్వాదితి ।
అసఙ్గత్వాదిత్యర్థః ।
న పరతః ।
నాగన్తుక ఇత్యర్థః ।
విషయస్యాపీతి ।
అనాత్మనోఽపీత్యర్థః ।
సమత్వాత్ ।
ఆత్మనా చేతనత్వేన సమత్వాదిత్యర్థః ।
విషయత్వహానేః
- ప్రత్యక్షగోచరగోచత్వ ఇతిత్వహానేరిత్యర్థః । ।
న పరతశ్చితేరితి ।
అనాత్మానం ప్రత్యాగన్తుకాంశత్వే జడత్వం స్యాత్ , చిత్వాదేవ నాంశ ఇత్యర్థః ।
కషాయద్రవ్యగతలోహిత్యం యథా పటః స్వీకరోతి తథా ఆత్మగతమేవ చైతన్యచైతన్యమానాత్మేతిమనాత్మా స్వాఙ్గత్వేన స్వీకుర్యాదితి తత్రాహ –
చితేరప్రతిసఙ్క్రమత్వాదితి ।
సర్వగతనిరవయవస్యాత్మనః సఙ్క్రమాయోగాదితి భావః ।
ఎవం స్థిత ఇతి ।
ఆత్మానాత్మనోరభేదాభావే సతీత్యర్థః ।
ఇతిశబ్దస్య పరిసమాప్తిద్యోతకత్వం వ్యావర్తయతి -
ఇతిశబ్దో హేత్వర్థ ఇతి ।
ఇతరేతర భావానుపపత్తేరధ్యాసాభావం ప్రతి సత్తాహేతుత్వం దర్శయతి ।
యస్మాదేవమితి ।
అస్మత్ప్రత్యయే యోఽనిదమంశమంశత్యత్రేతి ఇతి ।
అస్మత్ప్రత్యయే అహమితి ప్రతీయమానే అహంప్రత్యయవిషయ ఇత్యర్థః ।
అహంప్రత్యయవిషయ ఇత్యుక్తే అహఙ్కారచేతనౌ ప్రతీయేతే । తత్రాహఙ్కారం వ్యావర్తయతి -
అనిదమంశ ఇతి ।
ఎవముక్తే ప్రాభాకరాభిమతాత్మనోఽపి కర్మత్వాభావాదేవ అనిదమంశత్వమస్తీతి తం వ్యావర్తయతి -
చిదితి ।
ఎతావదుక్తౌ ఆశ్రయభూతజడసహత్వం ప్రతీయతే తద్వ్యావర్తయతి -
ఎకరస ఇతి ।
చిదేకరసత్వేఽపి సాఙ్ఖ్యాభిమతాత్మనోఽనుమేయత్వమస్తీతి తద్వ్యావర్తయతి -
అనిదమంశ ఇతి ।
వ్యాఖ్యేయపదత్రయగతసప్తమ్యాః అర్థమాహ –
తస్మిన్నితి ।
అహఙ్కారాదిశరీరాన్తస్య అహమితి ప్రతీయమానత్వాత్ కథం యుష్మత్వమిత్యాశఙ్క్య ప్రయోక్తారం ప్రతీదమితి గ్రాహ్యత్వం స్వరూపేణ అహమితి గ్రాహ్యత్వమపరోక్షత్వం చ యస్య భవతి తస్య యుష్మత్వం స్యాత్ । తల్లక్షణం దేహాదేరప్యస్తీత్యాహ -
తద్బలేతి ।
తస్యాత్మచైతన్యస్య బలేన ప్రతిబిమ్బేన నిర్భాస్యత్వాదపరోక్షతయా వేద్యత్వాత్ ప్రయోక్తుర్భాష్యకారాఖ్యాత్మనః వివేకావస్థాయామాహమితిమహమితి గ్రాహ్యత్వాచ్చ లక్షణతో యుష్మదర్థత్వం దేహాదేరిత్యర్థః ।
మనుష్యాభిమానస్య ।
మనుష్యాద్యభిమానస్య అభిమన్యమానస్య దేహాదేరిత్యర్థః ।
అధ్యాసశబ్దస్య అధిహాస ఇతి ఆసః అధ్యాసః ఇతి నిర్వచనేన ప్రాప్తాధారాధేయభావాభిధాయిత్వం వ్యావర్త్యాభిమతమర్థమాహ -
సమ్భేద ఇవావభాస ఇతి ।
ఇవశబ్ద ఆభాసార్థః ।
అహమిత్యభిమన్యమానస్యేత్యుక్త్యా అధ్యస్తత్వముక్తమ్ । పునరప్యభిమన్యమానస్య సమ్భేద ఇవేతి చాధ్యస్తత్వముక్తమ్ । అతోఽధ్యస్తస్యాధ్యస్తత్వమసఙ్గతమిత్యాశఙ్క్య తద్విధాభిమాన ఎవ సమ్భేద ఇవావభాసస్యాధ్యాస ఇత్యాహ -
స ఎవేతి ।
విషయాధ్యాస ఇతి -
ధర్మ్యధ్యాస ఇత్యర్థః ।
వినా విషయాధ్యాసేనేతి ।
శ్రోత్రమహం చక్షురహమితి శ్రోత్రాదిధర్మ్యధ్యాసేనేత్యర్థః ।
అకర్మతయా సిద్ధం ప్రాభాకరాభిమతజడరూపాత్మాఖ్యవిషయిణం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యస్య తద్ధర్మాణాం చేత్యర్థ ఇతి ।
నను విషయిణ ఇత్యత్ర విషయీత్యుక్తే ప్రాభాకరాభిమతజడరూపవిషయిణం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యేతి ।
పరిణామిబ్రహ్మవాదినాఙ్గీకృతచిజ్జడాత్మత్వం వ్యావర్తయతి -
ఎకరసస్యేతి ।
నిత్యత్వమితి
సత్యత్వమిత్యర్థః । ।
పృథగివేతి ।
అన్తఃకరణవృత్త్యుపాధినిమిత్తతయా నానేవావభాసన్త ఇత్యర్థః ।
అధ్యాసశబ్దస్య పూర్వమేవార్థోఽభిహితః । కిమిదానీమర్థోక్తిరిత్యాశఙ్క్య మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇత్యత్ర మిథ్యాశబ్దస్యానిర్వచనీయత్వనిశ్చయాదత్రాపి మిథ్యాశబ్దేన అనిర్వచనీయత్వస్యాభిధానాదధ్యాస ఇతి చ తస్యైవాభిధానాత్ అధ్యాసో మిథ్యేతి పునరుక్తిస్స్యాత్ । అతఃఅతాః ఇతి పునరుక్తతయా అధ్యాసశబ్దస్య స్వార్థప్రచ్యుతౌ ప్రాప్తాయాం పూర్వోక్త ఎవార్థ ఇత్యాహ -
అధ్యాసో నామేతి ।
అధ్యాసో భవితుం యుక్తమ్ , మిథ్యాత్వాదిత్యన్వయం వ్యావర్త్య అధ్యాసో మిథ్యేత్యన్వయమాహ -
స మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమితి ।
తం తథా సోఽధ్యాస ఇతి విధిః ప్రాప్త ఇత్యాశఙ్క్య మిథ్యాశబ్దస్య అర్థాన్తరమస్తీత్యాహ -
మిథ్యాశబ్దో ద్వ్యర్థ ఇతి ।
అధ్యాఅధ్యాముద్దిశ్య ఇతిసముద్దిశ్య మిథ్యాత్వం విధేయమితి దర్శయితుందేశయితుమితి పూర్వం మిథ్యాశబ్దస్యోపాదానం కృతమ్ । ఇదానీం భవితుంశబ్దస్య అన్వయం వక్తుం మిథ్యాశబ్దమాదత్తే -
మిథ్యేతి ।
భవితుం యుక్తమితి ।
మిథ్యేతి కృత్వా అధ్యాసో భవితుం యుక్తమితి వ్యాహతోక్తిం వ్యావర్తయతి -
అభావ ఎవేతి ।
అధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమితి భాష్యేణాధ్యాసాపహ్నవః క్రియతే, కిం వా అధ్యాససద్భావమఙ్గీకృత్య తస్య లోకసిద్ధకాదాచిత్కశుక్తిరజతాద్యధ్యాసే దృష్టసాదృశ్యాదికారణాభావాదసమ్భవ ఉచ్యత ఇతి వికల్ప్య కారణాభావాదసమ్భవం ప్రాప్తమఙ్గీకరోతి -
యద్యప్యేవమితి ।
తర్హి అసమ్భవ ఎవ స్యాదితి ఆశఙ్క్య ఆత్మని అహఙ్కారాద్యధ్యాసస్య ప్రవాహరూపేణానాదిత్వాత్ ఇదం ప్రథమరజతాద్యధ్యాసకారణాభావేనాసమ్భవో నాస్తి । ప్రవాహరూపేణోత్పద్యమానమధ్యవర్తిజ్వాలాయాం ప్రథమజ్వాలాకారణాభావేన అసమ్భవాభావవదిత్యభిప్రేత్యాహ -
తథాపి నైసర్గిక ఇతి ।
నైసర్గిక ఇత్యనపనోద్యత్వముచ్యత ఇతి శఙ్కాం నిరస్య అనాదిత్వం తస్యార్థ ఇత్యాహ -
ప్రత్యగనుబన్ధీతి ।
ఆత్మా తావదనాదిః, తస్మిన్ కార్యరూపేణ సంస్కారరూపేణ వా అధ్యాసస్య ప్రవాహవ్యభిచారాభావాదధ్యాసోఽనాదిరిత్యర్థః ।
ప్రత్యక్సమ్బన్ధీత్యుక్తే ప్రాభాకరాభిమతప్రత్యగ్రూపేణ చ సమ్బన్ధం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యేతి ।
చైతన్యమధ్యాససాక్షిత్వేన అన్యథాసిద్ధం న త్వధ్యాససమ్బన్ధిత్వేనాధిష్ఠానమితి తదపనుదతి -
సత్తేతి ।
సత్తాయా జడవిశిష్టత్వాన్నాధ్యాసం ప్రత్యధిష్ఠానత్వమితి శఙ్కావ్యావృత్త్యర్థం జడాద్విభజతే -
మాత్రేతి ।
సత్తామనుసృత్యాత్యన్తతిరోధానమకృత్వా బధ్నాతి । చిదానన్దాచ్ఛాదకత్వేన చిదానన్దావాచ్ఛాదకత్వేన ఇతి బధ్నాతీత్యాహ -
అనుబన్ధీతి ।
అధ్యాసాపహ్నవపరం భాష్యమితి పక్షేఽపి అపహ్నవో న శక్య ఇత్యాహ -
అయమితి ।
ప్రత్యక్షమ్ ఇత్యర్థః ।
ప్రమేయాపహ్నవం కుర్వతా మయా ప్రమాణస్యాపహ్నవః క్రియత ఎవ ఇత్యాశఙ్క్య విలక్షణాకారవత్తయా విలక్షణశబ్దోల్లిఖితత్వేన చ ప్రమాణం ప్రసిద్ధమిత్యాహ -
అహమిదం మమేదమితి ।
అధ్యాస ఆక్షిప్తః, లోకవ్యవహారస్సమాధీయత ఇతి అసఙ్గతోక్తిః ప్రాప్తేతి, నేత్యాహ -
యుష్మదస్మదోరితరేతరాధ్యాసాత్మకో లోకవ్యవహార ఇతి ।
తేనేత్యాదేరయమర్థః, కాదాచిత్కశుక్తిరజతాదౌ సిద్ధకారణాభావేనానాద్యధ్యాసో నోపాలమ్భమర్హతి । ఆగన్తుకఘటాదికారణాభావేన అనాద్యాత్మన ఉపలమ్భాభావవదితి ।
లోకత ఇతి కర్మవ్యుత్పత్త్యా దేహాదిరూపార్థాధ్యాసే లోకశబ్దో వర్తత ఇత్యాహ -
లోక ఇతి ।
మనుష్యోఽహమితీతి ।
వ్యవహారశబ్దస్య భావవ్యుత్పత్త్యాఽజ్ఞానసాధ్యాసవాచిత్వం దర్శయతి -
వ్యవహరణం వ్యవహార ఇతి ।
లోకశ్చాసౌ వ్యవహారశ్చ ఇతి లోకవ్యవహార ఇతి కర్మధారయం వ్యావర్త్య లోకవిషయో వ్యవహారో లోకవ్యవహార ఇత్యాహ -
లోక ఇతీతి ।
వ్యవహారశబ్దస్య అభిజ్ఞాభివదనోపాదానార్థక్రియాభిధాయిత్వాత్ కథం జ్ఞానాధ్యాసవాచిత్వమిత్యాశఙ్క్య ఇహాభిజ్ఞాభివదనాఖ్యశబ్దోల్లిఖితజ్ఞానమాత్రాభిధాయిత్వాత్ జ్ఞానాధ్యాసవాచిత్వం యుక్తమిత్యాహ -
మనుష్యోఽహమితి అభిమాన ఇత్యర్థ ఇతి ।
అహమితి ప్రతిభాసస్యాధ్యాసత్వే ద్వ్యాకారతయా అవభాసేత । ద్వ్యాకారత్వాభావాన్నాధ్యాసత్వమిత్యాశఙ్కావ్యావర్తకత్వేన ఇతరేతరావివేకేనేతి పదముపాదేయమ్ । భిన్నపదార్థప్రతీతావితరేతరావివేకః కుత ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం సత్యానృతే మిథునీకృత్యేతి పదముపాదేయమ్ । తదాకాఙ్క్షాక్రమమనాదృత్యోపాదత్తే -
సత్యానృతే మిథునీకృత్యేతి ।
స్వరూపేణ సత్యే సంసర్గవిశిష్టతయా అనృతే చ యథా వ్యవహారఃయథాచ్హరతః ఇతి తథా మిథునీకృత్యేతి వా, సత్యమసత్యం చ మిథునీకృత్య ఇతి వా నిర్వాహ ఇతి సన్దేహే సత్యమసత్యం చేతి నిర్వాహ ఇత్యాహ -
సత్యమితి ।
పదచ్ఛేదేన ।
సత్యమితి సత్యవాక్యముచ్యత ఇతి శఙ్కామపనుదతి -
అనిదమితి ।
ప్రాభాకరాభిమతాత్మానం వ్యావర్తయతి -
చైతన్యమితి ।
తావత్యుక్తే సాఙ్ఖ్యాభిమతానుమేయాత్మనః ప్రాప్తిం వ్యుదస్యతి -
అనిదమితి ।
అనృతమిత్యుక్తే అనృతవాక్యప్రాప్తిం వ్యుదస్యతి -
యుష్మదర్థమ్ ఇతి ।
అధ్యస్తస్వరూపత్వాదిత్యుక్తే ఆత్మనోఽప్యనృతత్వం ప్రాప్తం వ్యుదస్యతి -
స్వరూపతోఽపీతి ।
సంసర్గస్యాధ్యస్తత్వాత్సంసర్గవిశిష్టరూపేణాత్మనోఽధ్యస్తత్వమ్, న తు స్వరూపేణ । జడస్య తు స్వరూపేణ సంసృష్టరూపేణ చాధ్యస్తత్వాదనృతత్వమితి భావః ।
క్త్వాప్రత్యయాదేవ భేదపౌర్వాపర్యప్రతీతేరధ్యాసమిథునీకరణలోకవ్యవహారశబ్దానాంవ్యవహారలోకార్థత్వమితి ఎకార్థత్వమయుక్తమితి తత్రాహ -
అధ్యస్య మిథునీకృత్యేతి ।
క్రియాన్తరానుపాదానాదిత్యుక్తే లోకవ్యవహార ఇతి వ్యవహారలక్షణ క్రియాన్తరోపాదానమస్తీత్యాశఙ్క్య భుక్త్త్వా వ్రజతీతివత్ సమానకర్తృకక్రియాన్తరానుపాదానాదిత్యాహ -
`భుక్త్త్వా వ్రజతీతివద్’ ఇతి ।
`లోకవ్యవహార’ ఇత్యుక్తే స కిం భవతీతి సాకాఙ్క్షత్వాత్ వ్యవహారస్య సమానకర్తృకక్రియాన్తరలాభాయ ‘అనేన క్రియత’ ఇత్యధ్యాహర్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ‘నైసర్గికపదేనాకాఙ్క్షాపూరణం’ నాధ్యాహర్తవ్యమిత్యాహ -
అధ్యస్య నైసర్గికోఽయమితి ।
తావన్మాత్రోపసంహారాదితి ।
స్వరూపకథనమాత్రేణోపసంహారాదిత్యర్థః ।
వ్యపదేశమాత్రమితి ।
అధ్యాసస్య స్వగతవిశేషఅత్ర రిక్తం దృశ్యతేభేదాత్ భేదం విశిష్టేషు క్రమవర్తిప్రతిపత్తితః పౌర్వాపర్యం చాపేక్ష్య చైతన్యం పురుషస్య ఇతి షష్ఠీవదుపచారమాత్రాత్ , క్త్వా ప్రత్యయ ఇత్యర్థః ।
పూర్వం స్వరూపతోఽప్యధ్యస్తస్వరూపత్వాదిత్యుక్తం స్వగ్రన్థే । తత్రాధ్యస్తస్వరూపత్వం కుతోఽవగమ్యత ఇత్యాకాఙ్క్షాయాం తన్నివృత్తయే మిథ్యాజ్ఞానోపాదానత్వేన మిథ్యాత్వం భాష్యకారైరుక్తమితి పరిజిహీర్షురుపాదత్తే -
మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇతి ।
మిథ్యారూపజ్ఞాననిమిత్త ఇత్యుక్తే మిథ్యాజ్ఞానాత్ సంస్కారః, తతో మిథ్యాజ్ఞానమితి నైసర్గికపదేనోక్తత్వాత్ తేన పౌనరుక్త్యమాశఙ్క్య మిథ్యారూపజ్ఞాననిమిత్త ఇతి పదచ్ఛేదో న భవతి । కిన్తు మిథ్యారూపాజ్ఞాననిమిత్త ఇతీమమర్థం సమాసోక్త్యా వ్యక్తీకరోతి -
మిథ్యా చేతి ।
మిథ్యాశబ్దస్య అపహ్నవవాచిత్వేన పూర్వత్ర నిర్ణీతత్వాత్ అసద్రూపాజ్ఞానం కారణమిత్యాపతతీతి, నేత్యాహ -
మిథ్యేతీతి ।
అజ్ఞానం నామ జ్ఞానాభావః, తత్ర మిథ్యాజ్ఞానమిత్యుక్తే జ్ఞానాభావో భావవిలక్షణోఽనిర్వచనీయ ఇత్యుక్తం స్యాత్ , తదపాకరోతి -
అజ్ఞానమిత్యాదినా ।
తత్రాజ్ఞానమితి జడముచ్యత ఇత్యుక్తే సాఙ్ఖ్యాభిమతస్వతన్త్రజడస్యాజ్ఞానత్వం ప్రాప్తం వ్యుదస్యతి -
శక్తిరితి ।
పరిణామబ్రహ్మవాదినా అఙ్గీకృతసత్యశక్తిం వ్యావర్తయతి -
అవిద్యేతి ।
అవిద్యేత్యుక్తే శూన్యవాద్యభిమతార్థాత్పఞ్చమాకారావిద్యాం ప్రాప్తాం వ్యుదస్యతి -
శక్తిరితి ।
పూర్ణభావరూపేత్యర్థః ।
తర్హి ఎవంభూతస్యాజ్ఞానశబ్దవాచ్యత్వం కుత ఇతి, జ్ఞానవిరోధిత్వాదిత్యాహ -
జ్ఞానపర్యుదాసేనేతి ।
సదసదనిర్వచనీయేష్వేకైకస్మిన్నర్థం గృహీత్వా తేభ్యో వ్యతిరిక్తమర్థం గృహీత్వా వర్తత ఇత్యర్థః । పఞ్చమాకారావిద్యా శూన్యవాద్యభిమతా కాచిద్విద్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అధ్యాసస్య కారణాత్మనా నైసర్గికత్వమ్ , కార్యవ్యక్తిరూపేణకార్యవ్యక్తిరూపే ఇతి నైమిత్తికత్వముక్తమ్ । అజ్ఞానఅజ్ఞానం నైమిత్తికేతినిమిత్తకకార్యవ్యక్తిరూపేణైవ నైసర్గికత్వముక్తం మత్వా చోదయతి -
కథం పునరితి ।
అధ్యాసస్య కారణాత్మనా నైసర్గికత్వముక్తం కారణత్వయోగ్యభావరూపాజ్ఞానసిద్ధౌ సిద్ధ్యతీతి మత్వా ఆత్మని భావరూపమజ్ఞానం సాధయతి -
అవశ్యమిత్యాదినా ।
అత్ర శక్తిశబ్దేన భావత్వం వివక్షతి ।
అవిద్యాశక్తిరిత్యభ్యుపగన్తవ్యా,
భావరూపేత్యభ్యుపగన్తవ్యేత్యర్థః ।
భావరూపత్వే అనుమానమస్తీతి మత్వాహ -
అవశ్యమితి ।
ప్రత్యక్షమస్తీత్యాహ -
ఎషేతి ।
బాహ్యాధ్యాత్మికేషు వస్తుష్వితి ।
ఆధ్యాత్మికాన్తఃకరణదేహాద్యాశ్రయత్వేన బాహ్యఘటాదివిషయత్వేన చ ప్రతీయమానేత్యర్థః ।
నిరూప్యమాణే దేహఘటాద్యవచ్ఛిన్నసత్వమాశ్రయవిషయావిత్యాహ -
తత్స్వరూపేత్యాదినా ।
తత్స్వరూపానుబన్ధినీత్యుక్తే అజ్ఞానకార్యఘటదేహాదీనామజ్ఞానం స్వరూపమ్ । అతోఽజ్ఞానానుబన్ధ్యజ్ఞానమిత్యుక్తం స్యాత్ , తదపాకరోతి -
సత్తేతి ।
జడవిశిష్టసత్తాం వ్యావర్తయతి -
మాత్రేతి ।
ప్రమాణజ్ఞానం కస్యచిద్భావస్య నివర్తకమ్ , అప్రకాశితార్థప్రకాశకత్వాత్ , భావరూపతమోనివర్తకప్రదీపవదిత్యనుమానమత్రాభిప్రేతమ్ । అహమజ్ఞో మామన్యం చ న జానామీతి అపరోక్షానుభవోఽత్ర ప్రత్యక్షమభిప్రేతం ద్రష్టవ్యమ్ ।
భావత్వే అర్థాపత్తిమాహ -
అన్యథేతి ।
మిథ్యార్థాదవభాసానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
ఘటాదిషు నాజ్ఞానమావరణమ్, ప్రకాశప్రాప్త్యభావాత్ । తత్ర కథం బాహ్యవస్తుష్వితి తద్విషయత్వం భణ్యత ఇతి । శఙ్కాయామావరణాభావమఙ్గీకరోతి -
సా చేతి ।
చైతన్యప్రకాశేన జడానాం నిత్యవదన్వయాదేవ ప్రకాశప్రాప్తౌ సత్యామావరణాభావే కథమనవభాస ఇతి తత్రాహ -
ప్రమాణవైకల్యాదితి ।
జడప్రమాణస్య చైతన్యస్య ఆవరణాజ్జడానామనవభాససిద్ధేరిత్యర్థః ।
అజ్ఞానస్య జడాఖ్యవిషయాచ్ఛాదకత్వే ప్రమాణాచ్ఛాదకత్వమేవాభ్యుపేయమ్ అనవభాసనిర్వాహాయేత్యాశఙ్క్య బహూనాం విషయాణాం బహ్వజ్ఞానైః బహ్వావరణకల్పనాద్వరమేకచైతన్యలక్షణప్రమాణస్యైకాజ్ఞానేనైకావరణకల్పనమిత్యాహ -
ప్రమాణవైకల్యాదేవేత్యేవకారేణ ।
కిఞ్చ శుక్త్యజ్ఞానే సంస్థితేఽపి శుక్తిత్వావభాసాద్ బాహ్యవస్తుష్వనావరకమిత్యాహ -
రజతప్రతిభాసాదితి ।
ఇదానీం రజతప్రతిభాసాత్ తత్కారణత్వేన ప్రాక్తస్యామవిద్యాయాం సత్యామేవ తస్య భావవదూర్ధ్వం చ రజతప్రతిభాసాత్ తత్కారణత్వేన స్యాత్ , సత్యామప్యవిద్యాయాం శుక్తిస్వరూపదర్శనాదితి యోజనా ।
కం చ తర్హ్యతిశయమజ్ఞానజన్యమాశ్రిత్య బాహ్యవస్తుష్వితి అనాత్మవిషయమజ్ఞానం దర్శితమితి తత్రాహ -
అతస్తత్రేతి ।
శుక్త్యజ్ఞానస్య ఘటాచ్ఛాదకత్వాభావే తస్మిన్ రూపాన్తరావభాసహేతుర్నభవతి తద్వచ్ఛుక్తావపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఘటావచ్ఛిన్నచైతన్యగతత్వాభావాత్ తత్ర విపర్యయహేతుత్వాభావః, శుక్తౌ తు హేతురేవేత్యేవకారేణాహ ।
తర్హి విపర్యయహేతుత్వే చైతన్య ఇవ ఆచ్ఛాదకత్వమపి స్యాదిత్యశఙ్క్య సత్యమ్, శుక్తీదమంశావచ్ఛిన్నచైతన్యేన రూప్యాదివిపర్యయస్య ముఖ్యసమ్బన్ధః ఇదమంశేన సమ్బన్ధాభాస ఎవేత్యాహ -
కేవలమితి ।
ఆత్మన్యప్యజ్ఞాననిమిత్తమావరణం దుర్నిరూపమితి తత్రాహ -
ప్రత్యగాత్మని త్వితి ।
ప్రత్యగాత్మన్యనవభాసోఽవిద్యాశక్తిప్రతిబన్ధాదిత్యుక్తే ప్రాభాకరాద్యభిమతాత్మని సర్వగతత్వాద్యనవభాసోఽవిద్యాశక్తిప్రతిబన్ధాభావేఽపి దృశ్యత ఇత్యాశఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
చితిస్వభావత్వాదితి ।
సాఙ్ఖ్యాభిమతాత్మని భావరూపావిద్యాప్రతిబన్ధాభావేఽపి అనవభాసోఽస్తీతి తద్వ్యావర్తయతి -
స్వయమ్ప్రకాశమాన ఇతి ।
ప్రత్యగాత్మన్యనవభాసో నాస్తీతి, నేత్యాహ -
బ్రహ్మస్వరూపేతి ।
ఆత్మనోఽన్యస్మిన్నధ్యస్తత్వాదధిష్ఠానస్యావృతత్వేన, బ్రహ్మరూపానవభాసః, న స్వగతేనావరణేనేత్యాశఙ్క్య ఆత్మనోఽధిష్ఠానాన్తరాభావాత్ తదావరణేన ఆత్మనో బ్రహ్మరూపానవభాసాసమ్భవ ఇత్యాహ -
అనన్యనిమిత్తత్వాదితి ।
తద్గతేనానవభాస ఇత్యుక్తే అహఙ్కారాదివిపర్యాసేన అనవభాస ఇతి స్యాత్ , తద్వ్యావర్తయతి -
నిసర్గసిద్ధేతి ।
పరిణామబ్రహ్మవాద్యభిమతసత్యానాదిశక్తిం వ్యావర్తయతి -
అవిద్యేతి ।
విద్యాభావం వ్యావర్తయతి -
శక్తీతి ।
భ్రాన్తిసంస్కారప్రతిబన్ధాత్ అనవభాసం వ్యావర్తయతి ఎవకారేణ ।
ఆవరణవిపర్యాసకారణత్వానుపపత్త్యా అజ్ఞానం భావరూపత్వేన కల్ప్యమితి మత్వాహ -
అతః సేతి ।
న కేవలమావరణవిపర్యాసహేతుత్వాయ భావరూపాజ్ఞానకల్పనా, కిన్తు అగ్రహణ మిథ్యాజ్ఞానతత్సంస్కారకర్మణాం సుషుప్తిప్రలయాదౌ బ్రహ్మరూపానవభాసహేతుత్వాయోగాత్ సుషుప్తాదాసుషుప్తాద్యనవభాసేతివనవభాసహేతుత్వాయ విపర్యాససంస్కారాశ్రయత్వాయ చ భావరూపాజ్ఞానం కల్ప్యమిత్యాహ -
సుషుప్తాదౌ చేతి ।
అహఙ్కారాదేర్మిథ్యాజ్ఞానవిషయస్య మిథ్యాజ్ఞానస్య చ సుషుప్తౌ స్థిత్యభావాత్ తత్సంస్కారస్య చ భ్రాన్తరూప్యసంస్కారవత్ భ్రమాధిష్ఠానతత్త్వాభ్రమాధిష్ఠానత్వేతినవభాసహేతుత్వాయోగాత్ గ్రహణస్య ఆత్మనః స్వరూపచైతన్యత్వాదేవ నిత్యత్వాత్ అగ్రహణాభావాత్ కాదాచిత్కగ్రహణాభావస్య స్వయమ్ప్రకాశసంవేదనేఽనవభాసహేతుత్వాభావాత్ కర్మణామపి సంస్కారరూపత్వాత్ ఇతరసంస్కారవత్ అనవభాసహేతుత్వాయోగాత్ భావరూపాజ్ఞానేనైవ సుషుప్తాదావనవభాస ఇతి భావః ।
విక్షేపసంస్కారాత్మనా ఆత్మని సుషుప్తాదౌ అజ్ఞానస్యావస్థానే కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య పునర్భ్రమరూపేణోత్పత్త్యా కల్పత ఇత్యాహ -
పునరుద్భవతీతి ।
అతో నైసర్గికోఽపీత్యనేన కారణరూపేణేత్యర్థః ।
నైమిత్తికకార్యరూపమాహ -
అహఙ్కారమమకారేత్యాదినా ।
న పునరాగన్తుకత్వేనేతి ।
ఆగన్తుకకార్యరూపేణ నైసర్గికత్వం నోచ్యత ఇత్యర్థః ।
కస్యచిదితి ।
కాణత్వమూకత్వాదేరిత్యర్థః ।
అవివేకశబ్దేన వివేకవిరోధ్యైక్యముచ్యత ఇతి వ్యాకరోతి ।
ఎకతాపత్త్యైవేత్యర్థ ఇతి ।
కేవలస్యాత్మనో దేహాదిషు సర్వేష్వారోప్యత్వముత కేవలాత్మనోఽన్తఃకరణ ఎవాధ్యాసఃఎవ కేవలాధ్యాస ఇతి । దేహాదిషు అన్తఃకరణవిశిష్టాత్మన ఇతి సంశయే తన్నిరాసాయ భాష్యకారో వక్ష్యతీత్యాహ -
కస్య ధర్మిణ ఇతి ।
ఆత్మనో దేహాదిభిః సర్వైః తాదాత్మ్యాధ్యాసః, ఉత అహఙ్కారేణైక్యాధ్యాసః, ఇతరేణ తాదాత్మ్యాధ్యాస ఇతి చ సన్దేహే వక్ష్యతీత్యాహ -
కథమితి ।
దేహాదీనామాత్మని వా, ఆత్మని అధ్యస్తాన్తఃకరణోపహితాత్మని వా అధ్యాస ఇతి సంశయనిరాసాయ వక్ష్యతీత్యాహ -
కుత్ర చాధ్యాస ఇతి ।
క్వాధ్యాస ఇతి ।
కస్మిన్నుదాహరణ ఇత్యర్థః ।
అహమిదమితి కిమధ్యాసోఽస్తీతి, నేత్యాహ -
అహమితి ।
ప్రథమోఽధ్యాస ఇతి ।
తావదితి ।
అనాద్యజ్ఞానాధ్యాసాతిరిక్తకాదాచిత్కాధ్యాసానాం మధ్య ఇత్యర్థః ।
నన్వహమిత్యత్రాహమితి చైతన్యమవభాసత ఇత్యుక్తే చైతన్యస్యాధ్యస్తత్వేనాధిష్ఠానత్వేన వోపయోగః స్యాత్ , అతశ్చైతన్యావభాసో నాధ్యాసాభావహేతురిత్యాశఙ్క్య, సత్యమ్ , ఇదం రజతమిత్యధ్యాస ఇవాకారాన్తరానవభాసో దోష ఇత్యాహ -
చైతన్యమాత్రమితి ।
అహమనుభవామీత్యత్రాధారత్వేనాధేయత్వేన చ చైతన్యద్వయమవభాసత ఇతి, నేత్యాహ -
నిరంశమితి ।
అహం జానామీత్యత్ర బుద్ధితదాశ్రయత్వేనాకారద్వయమవభాసత ఇత్యాశఙ్క్య తదుభయాకారస్యారోప్యత్వేన అధిష్ఠానత్వేన చోపయోగః । అధ్యస్తత్వేనమధ్యస్తత్వేనేతి తదనర్హత్వేన చ ఉభయాకారో న ప్రతీయత ఇత్యాహ -
నాంశాన్తరమితి నాశాన్తరమితి ।
వాశబ్దశ్చార్థే ।
దర్శయిష్యామ ఇతి
అహఙ్కారటీకాయామిత్యర్థః । ।
స్థూలశరీరస్య ఆత్మన్యధ్యస్తత్వే అహఅధ్యస్తత్వోనహమితిమిత్యధిష్ఠానభూతాత్మతత్వైకతయోతత్త్వైకోపలభ్యత్వమితిపలభ్యత్వమ్ ఆత్మనఃసాకాశాపృథక్ ఇతిసకాశాత్ పృథక్సత్వేనానుపలభ్యత్వమాత్మతత్వావబోధేనాత్మమాత్రతయా లీనత్వం చ శుక్తిరూప్యస్యేవ వక్తవ్యమ్, న తు తదస్తి, ఇన్ద్రియైరిదన్తయా పృథక్సత్వేనోపలభ్యత్వాత్ , కేవలసాక్షిణా తు ఆత్మతయైవ సిద్ధ్యభావాత్ భూతేషు విలయశ్రవణాచ్చ, అతో నాధ్యస్తత్వమిత్యభిప్రాయేణాక్షిపతి -
నన్విదమితి ।
అత్రేదమితి పృథగుపలమ్భం దర్శయతి -
భోగసాధనమితి ।
ఆత్మతయా అనుపలమ్భం దర్శయతి । మమత్వేన గృహీతత్వాత్ పుత్రక్షేత్రాద్యపి నాధ్యస్తమిత్యాక్షిపతి -
మమేదమితి చేతి ।
అహం కర్తేతి అహఙ్కారేణ ఇతరేతరాధ్యాసేన సమ్పిణ్డిత ఆత్మేత్యర్థః ।
అభిమన్యమానస్థూలదేహస్య తదన్తర్వర్త్యభిమన్తుశ్చ అసత్యత్వే మాహేన్ద్రజాలదృష్టాన్తః । తస్యైవ దృష్టాన్తత్వే తద్వత్ స్థూలసూక్ష్మశరీరయోరుభయోః మిథ్యాత్వం వివక్షితం విహాయ సాక్షిచైతన్యస్యాపి అవిశేషాశఙ్కాయాం ప్రతీతేఽర్థే కిఞ్చిత్ కస్యచిత్ సత్యతయా అవశేషేసత్యేతయా అవశేష సహ స్వప్నమితి స్వప్నముదాహరతి । స్వప్నస్యైవోదాహరణత్వే తద్వత్ సాక్ష్యవశేషం విహాయ సూక్ష్మశరీరమప్యబాధ్యతయా శిష్యత ఇతి శఙ్కాయాం తస్యాపి బాధ్యత్వే మాహేన్ద్రజాలోదాహరణమ్ । పూర్వం భాష్యగతలోకశబ్దేన ప్రాణినికాయ ఉచ్యత ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । ఇదానీం స్వీయలోకశబ్దేన సాక్షిణా దృశ్యం సర్వం స్వయమాహ -
అహఙ్కర్తృత్వ ఇత్యాదినా ।
జన్యఫలకల్పనాధిష్ఠానత్వాయ ఆత్మని తద్విపరీతాకారం దర్శయతి -
నిత్యేతి ।
కారకల్పనాధిష్ఠానత్వాయ విపరీతాకారం దర్శయతి -
ముక్తేతి ।
లోకవ్యవహారాఖ్యప్రపఞ్చతదజ్ఞానయోరధ్యస్తత్వాత్ బ్రహ్మాత్మతాఖ్యవిషయో బన్ధనివృత్తిరూపప్రయోజనం చోపపద్యత ఇత్యాహ -
అతస్తాదృగితి ।
బ్రహ్మాత్మానుభవ ఇత్యనేన విషయస్యోపాదానం ద్రష్టవ్యమ్ ।
విషయప్రయోజనయోరుపపత్తేః శాస్త్రారమ్భకర్తవ్యతా సిద్ధేత్యాహ -
తదర్థవిషయేతి ।
స ఎవ అర్థః ప్రయోజనం విషయశ్చ యస్య వేదాన్తమీమాంసరమ్భస్య సః తదర్థవిషయవేదాన్తమీమాంసారమ్భ ఇతి యోజనా ।
బన్ధస్యాధ్యస్తత్వాత్ సూత్రితే విషయప్రయోజనే సమ్భవత ఇతి అధ్యాసం సిద్ధవద్ధేతుత్వేనోపోదత్తే పూర్వభాష్యమ్ । ఉత్తరభాష్యం తు సర్వలోకప్రత్యక్ష ఇత్యన్తమ్ అధ్యాసం సాధయతీత్యాహ –
కోఽయమితి ।
అధ్యాఅధ్యాసస్యైకార్థ ఇతిసాఖ్యైకార్థసిద్ధిపరత్వే భాష్యభేదప్రసిద్ధిః న స్యాదిత్యాశఙ్క్య అవాన్తరతాత్పర్యేణ లక్షణసమ్భావనాప్రమాణత్రయవిషయత్వాత్ భాష్యభేద ఇత్యాహ –
తత్రాపీతి ।
కోఽయమితి భాష్యే తన్త్రేణోక్తాక్షేపప్రశ్నపరిహారత్వేన ఎకరాశిత్వాత్ లక్షణసమ్భావనాభాష్యద్వయస్య సహోపాదానమ్ -
యద్యేవమితి ।
అధ్యాసోఽస్త్యేవేతి సద్భావనిర్ణయరూపప్రమాణముచ్యతే చేదిత్యర్థః ।
తద్రూపః తత్సమ్భావనోపన్యాసో న కర్తవ్య ఇత్యుక్తే అధ్యాసో నాస్తీతి భ్రమనిరాసాయ ప్రమాణోక్తివత్ న సమ్భవతి, సఙ్కీర్ణమితి భ్రమద్వయనిరాసాయ లక్షణసమ్భావనే వక్తవ్యే ఇత్యాశఙ్కాయాం సత్యాం ప్రమాణోక్త్యా ఉక్తిసిద్ధేః ప్రమాణాత్ పృథఙ్నవక్తవ్యే ఇత్యాహ -
పృథగితి ।
ప్రమాణస్యాస్తి సమ్భవతి వ్యావృత్తమితి చాకారత్రయవత్వాభావాదేవ తద్భ్రమనివర్తకత్వాసమ్భవాత్ పృథగ్వక్తవ్య ఇత్యాశఙ్క్య ఆకారత్రయవత్వాభావే అభిప్రమితేఽర్థే సఙ్కీర్ణం న సమ్భవతి చేతి భ్రమప్రాప్త్యభావాత్ న వక్తవ్య ఇత్యాహ -
న హ్యనిర్జ్ఞాతేతి ।
అనుమానసిద్ధే పరమాణ్వాదౌ లక్షణాద్యపేక్షాస్తీత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షసిద్ధే నాపేక్షేత్యాహ –
దుఃసమ్పాదమితి ।
విశేషత ఇతి ।
అసాధారణాకారేణ వ్యావృత్తతయేత్యర్థః ।
ప్రదర్శనమాత్రేణేతి
ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారకాలే ఆత్మనో దేహాదిష్వహంమమాభిమానోఽస్త్యేవేతి ప్రదర్శనమాత్రేణ తదాస్యాభిమానస్యానిర్వచనీయస్యాధ్యాసత్వం న సిద్ధ్యతీత్యర్థః । ।
అభిమానస్యైవాధ్యాసాత్మకత్వాదభిమానోఽస్తీతి సాధకేన ప్రమాణేనాధ్యాసాత్మకత్వం సిద్ధ్యతీతి చోదయతి -
తత్కస్య హేతోరితి ।
కస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః
ప్రమాణే సతి కిమితి మిథ్యాత్వానుభవాభావ ఇతి, ప్రమాణాన్తరాధీనత్వాదిత్యాహ -
బాధే హీతి ।
ప్రత్యక్షాదయస్త్వాత్మని అనాత్మావభాసే ప్రమాణమితి భావః ।
అన్యస్యాన్యాత్మతావభాసోఽస్తీతి నిశ్చయస్య బాధనిమిత్తవివేకాధీనత్వాద్బాధోఽప్యస్తీతి తత్రాహ -
నేహ స ఇతి ।
యౌక్తికపరోక్షబాధేఽపి భ్రమనివర్తకాపరోక్షబాధో నాస్తీతి భావః ।
తర్హి అపరోక్షభ్రమబాధాయ అపరోక్ష(భ్రమ)బాధకజ్ఞానమేవ సమ్పాదనీయం కిమితి లక్షణోక్తిరిత్యాశఙ్క్య ప్రసిద్ధాధ్యాసస్య లక్షణమభిధాయ తల్లక్షణవ్యాప్తమిదమిత్యుక్తేఽపి అధ్యాసాత్మకత్వాఖ్యమిథ్యాత్వం స్పష్టం భవతి ఇతి మత్వాఽఽహ –
తస్మాదితి ।
సద్భావః కథనీయ ఇతి
ప్రమాణోక్త్యా సద్భావః కథనీయ ఇత్యర్థః । ।
నివర్త్యభ్రమసద్భావాత్ సమ్భావనా వాచ్యేత్యాశఙ్క్య భ్రమప్రాప్తిరేవ నాస్తీత్యాహ -
న హి యత్ర యస్యేతి ।
యత్ర యస్య సద్భావః ప్రతిపన్నః తత్ర తస్యాఅసమ్భవనా ఇతిసమ్భావనాశఙ్కా నాస్తీత్యుక్తే దర్పణప్రతిపన్నముఖస్య తత్రాసమ్భావనా దృశ్యత ఇత్యాశఙ్కాయామ్, తద్వ్యావర్తయతి -
ప్రమాణత ఇతి ।
ఎవముక్తే ఆత్మన్యనుమానాదిప్రమాణసిద్ధావిద్యాయాం వ్యభిచారే తమపనుదతి -
తత్రైవేతి ।
అవిద్యాయా న కేవలమాత్మన్యేవాసమ్భావనా, కిన్తు జడే చాసమ్భావనేతి భావః ।
కాచోపాధిసన్నిధ్యుపాధిసంశ్లేషదూరత్వాఖ్యదోషచతుష్టయహీనం భ్రమకార్యేణ కల్ప్యాదృష్టదోషహీనం చ జ్ఞానం నిరూప్యమాణే ప్రమాణమ్, తస్మిన్ ప్రతిపన్నస్యాసమ్భావనా నాస్తి । కాచాద్యభావేఽపి కల్ప్యోఽదృష్టదోష ఇతి । వృత్తిప్రతిభాసతః ప్రమాణజ్ఞానే ప్రతిపన్నస్యాసమ్భావనా స్యాదిత్యాహ –
సత్యమితి ।
రూప్యజ్ఞానే ఝటితి బాధయా గమ్యకాచదేవత్ ఇతికాచాదివత్ సుషిరజ్ఞానస్య కారదోష ఇతికారణదోషో నాస్తీత్యాహ -
అనుపలభ్యమానేతి ।
దర్పణసంస్థం ముఖమితి జ్ఞానే దర్పణోపాధేరన్వయవ్యతిరేకానుసన్ధానేన గమ్యోపాధిసంనిధిదోషవత్ సుషిరజ్ఞానస్యాప్యుపాధిసన్నిధిదోషో నాస్తీత్యాహ –
అన్విచ్ఛద్భిరపీతి ।
హ్రస్వో వర్ణ ఇతి భ్రమే ఉపాధిభూతధ్వనిసమ్బన్ధవ్యతిరేకేణ కేవలవర్ణోపలబ్ధ్యభావాదేవోపాధేర్వర్ణాద్యతిరేకానుసన్ధానాయోగో ధ్వన్యన్తరసమ్బన్ధే దీర్ఘో భవతి, తతోఽన్యధ్వనిసమ్బన్ధే హ్రస్వో భవతి ఇతి ఉపాధివ్యభిచారానుసన్ధానేన గమ్యోపాధిసంశ్లేషదోషో నాస్తీత్యాహ –
యత్నేనాన్విచ్ఛద్భిరపీతి ।
పర్వతాగ్రస్థవృక్షాల్పత్వభ్రమే పర్వతారోహణేన గమ్యం దూరత్వాదిదోషమాహ –
పూర్వవృత్తేనేతి ।
పూర్వరజతజ్ఞానస్య ఉత్తరశుక్తిజ్ఞానవిషయశుక్తావసమ్భావనాహేతుత్వమ్, న దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య తతో విశినష్టి -
ప్రవృత్తేనేతి ।
ప్రవాహరూపేణ ప్రవృత్తేనేత్యర్థః
పూర్వప్రవృత్తదర్పణస్థం ముఖమితి జ్ఞానమ్ ఉత్తరగ్రీవాస్థం ముఖమితి జ్ఞానవిషయేనాసమ్భావనాహేతురిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
సకలలోకవ్యాపినేతి ।
హ్రస్వోఽకార ఇతి జ్ఞానేన స ఎవాయమకార ఇతి జ్ఞానవిషయసర్వగతత్వనిత్యత్వయోః నాసమ్భావనేత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
నిశ్చితేనేతి ।
సవితరి సుషిరప్రతిభాసః కస్యచిదేవాల్పాయుషః పురుషస్య భవతీత్యతః సర్వజనప్రసిద్ధోదాహరణమాహ -
యథా వా మాహేన్ద్రేతి ।
నిగరణస్య ఝటితి బాధాత్ ప్రతిభాసతః ప్రమాణవిషయత్వం నాస్తీతి నాశఙ్కా, ప్రసిద్ధనిగరణస్యాపి క్షణికత్వాత్ సద్యో నాశో భవతి, తద్వదత్రాపి సద్యో నాశ ఎవేతి ఝటితి బాధాభావాత్ । అవిషయ ఇతి శుక్తివదారోప్యేణ సహైకజ్ఞానావిషయ ఇత్యర్థః ।
అసఙ్గ ఇతి ।
ఆత్మాతిరిక్తస్య కృత్స్నస్యాధ్యస్తత్వాత్ ఆత్మన్యేవ దోషానుషఙ్గో వక్తవ్యః, సోఽపి నాస్తీత్యర్థః ।
ఆరోప్యేణ గుణావయవసాదృశ్యమధిష్ఠానస్య వక్తవ్యమ్ , తచ్చ నాస్తీత్యాహ -
కేనచిదపి గుణాగుణాదినేతిగుణదినేతి ।
అధ్యాస విరోధ్యధిష్ఠానయాథాత్మ్యావభాసోఽప్యాత్మని విద్యత ఇత్యాహ –
నిష్కలఙ్కచైతన్యతయేతి ।
శుక్తితత్త్వవిషయవృత్తేరధ్యాసవిరోధిత్వాదత్ర అహం బ్రహ్మాస్మీత్యాత్మతత్వవిషయబుద్ధివృత్త్యభావాదధ్యాసోఽస్తీత్యాశఙ్క్య తత్రాపి శుక్తిబుద్ధిప్రతిబిమ్బితాజడబోధస్యైవ నివర్తకత్వాత్ బోధాత్మని నాహఙ్కారాద్యధ్యాస ఇత్యాహ -
అన్యగతస్యాప్యధ్యాసస్యేతి ।
అధ్యాసావగమ ఇతి ।
అధ్యాసోఽస్తీతి సాధకప్రమాణమిత్యర్థః ।
తదుచ్యత ఇతి ।
తత్త్రితయం లక్షణం సమ్భావనాప్రమాణం క్రమేణోచ్యత ఇత్యర్థః ।
కిం వృత్తస్యేతి ।
హిరణ్యగర్భవాచికశబ్దేన నిష్పన్నం క ఇతి పదం న, కిన్తు కిం శబ్దనిష్పన్నమిత్యర్థః ।
అనేకస్మిన్నర్థే ప్రయోగదర్శనాదేవ యద్యపి తత్ర శక్తిరస్తి, తథాప్యేకస్మిన్ ప్రయోగ ఎక ఎవార్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఉభయమప్యత్ర వివక్షితమిత్యాహ -
ఉభయస్య చేతి ।
పూర్వభాష్యే అధ్యాస ఇత్యుక్తే సామాన్యజ్ఞానాత్ ప్రశ్నః సమ్భవతి । ఆత్మానాత్మనోరధ్యాసఆత్మనాత్మనోరితి ఇత్యుక్తే విశేషజ్ఞానాదాక్షేపః సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఉభయమత్ర వివక్షితం భవతు, తథాప్యేకస్య వాక్యస్యార్థద్వయే తాత్పర్యం నాస్తీత్యాశఙ్క్యాత్ర వాక్యద్వయమర్థద్వయపరతయా తన్త్రేణోచ్చరితమిత్యాహ –
తన్త్రేణేతి ।
పరిహారోఽపి కిం తన్త్రేణ క్రియత ఇతి, నేత్యాహ –
తత్రాపీతి ।
యద్యపి ఆక్షేపస్యాధ్యాసస్వరూపాపహారకత్వేన ప్రబలత్వాత్ ప్రథమమాక్షేపః పరిహార్యః । తథాపి స్వరూపాపరిజ్ఞానే ఆక్షేపస్యానుదయాత్ స్వరూపం ప్రథమమాఖ్యేయమిత్యాహ –
స్వరూపమాఖ్యాయేతి ।
ఇహేతి ।
ఆత్మనీత్యర్థః ।
ఆహేతి పరోక్తిః కిమర్థేత్యాశఙ్క్యాపరోక్ష్యపర్యన్తత్వేన చ ప్రతిపాదనీయే బ్రహ్మాత్మవిషయే సుఖప్రతిబోధనార్థం వాదకథా ప్రవర్త్యత ఇతి ప్రదర్శయితుమిత్యాహ –
తత్రైవమితి ।
తేన కృతమభిప్రాయమాక్షేపరూపమపి ప్రశ్నరూపమేవేతి మత్వా ప్రత్యుక్తమ్, పునః పూర్వవాద్యేవాక్షేపరూపేణ వివృణోతి ఇతి పూర్వవాదిముఖేనాక్షేపం కథం పునరిత్యాదినావతార్య ప్రతివిధానం ప్రతిపద్యన్త ఇతి యోజనా ।
స్వరూపజ్ఞానాభావాదనవసరదుఃస్థోఽదుఃస్థోఽపి యమాక్షేప ఇతియమాక్షేప ఇత్యుక్తే పూర్వవాదీ స్వాత్మనోఽప్రాప్తకారిత్వం బుద్ధ్‍వా కుణ్ఠితమతిఃకుణ్ఠితమితి ఇతి ప్రశ్నపరిహారమప్యవగన్తుం న శక్నోతీతి తథా నోక్తమితి మత్వా ఆహ -
తేనేత్యారభ్య ప్రత్యుక్తమిత్యన్తేన ।
ఆహ కోఽయమిత్యస్మిన్ భాష్యే ఆక్షేపస్య కృతత్వాదుత్తరస్మిన్నాక్షేపో న కార్య ఇత్యాశఙ్క్య - ‘సత్యమ్, పూర్వభాష్యే కృత ఆక్షేపః సమ్భావనాభాష్యేణావతార్యతే కేవలమిత్యాహ –
ఆక్షేపమవతార్యేతి ।
యదుక్తమిత్యనువాదరూపేణ కిమితి నావతార్యత ఇత్యాశఙ్క్య ఆక్షేపమనూద్య పరిహారోక్తౌ మయా ప్రశ్నాక్షేపౌ సహ కృతౌ తద్విదిత్వైవ దుర్బలప్రశ్నపరిహారం పూర్వం కృత్వా ప్రబలమేవాక్షేపం పశ్చాత్ పరిహరతి । అత ఆక్షేపస్య ప్రథమప్రాప్త్యభావేఽపి అజ్ఞానినా మయా కృతోఽప్రాప్త ఇతి పూర్వవాదీ బుద్ధ్‍వా వక్తుం కృతమతిరాక్షేపపరిహారమవగన్తుం న శక్నోతీతి నానువాదః కృతః ఇత్యభిప్రాయేణాహ –
పునరసావితి ।
యద్యపి జల్పాదిషు పరోక్తిర్విద్యతే తథాప్యర్థనిర్ణయాయ ప్రవృత్తే గ్రన్థసన్నివేశే పరోక్తిర్వాదకథాత్వసూచికేతి వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ -
సర్వత్రైవంవిధ ఇతి ।
లక్షణభాష్యే లక్ష్యాభిధాయిపదాభావాత్ సాకాఙ్క్షత్వేనానర్థక్యమాశఙ్క్య వాక్యం పూరయతి -
ప్రశ్నవాక్యస్థితమితి ।
సర్వథాపి త్వితి భాష్యే పరస్య పరాత్మతావభాసోఽధ్యాస ఇతి వక్ష్యతి, తత్ర కథమేకేనైవ పరశబ్దేన లక్షణం పూర్యత ఇతి తత్రాహ -
తత్ర పరత్రేతి ।
జ్ఞానాధ్యాసస్య లక్షణకథనపరత్వం స్వయమేవ భాష్యస్య ప్రతీయత ఇతి మత్వా అర్థాధ్యాసస్య లక్షణకథనపరత్వం దర్శయతి -
అవభాసమానతేతి కర్మవ్యుత్పత్తిప్రదర్శనేన ।
తస్యేతి ।
అవభాసమానపరస్యేత్యర్థః ।
విశేషణత్వేనాన్వయసిద్ధయే స్మృతిశబ్దస్యాపి కర్మవ్యుత్పత్తిమాహ -
స్మర్యత ఇతి ।
`అకర్తరి చ కారకే సంజ్ఞాయామ్'పా౦ సూ౦ ౩ - ౩ - ౧౯ ఇతి సూత్రేణ కర్తృవ్యతిరిక్తకారకే సంజ్ఞాయాం ఘఞాదేర్విధానాత్ అత్ర సంజ్ఞాయామగమ్యమానాయాం క్తిన్ప్రత్యయాన్తస్మృతిశబ్దస్య కథం కర్మపరతయా వ్యుత్పాదనమిత్యాశఙ్క్య చకారాదసంజ్ఞాయామపి ప్రయోగో భవేదిత్యుక్తమితి మత్వా ఆహ –
అసంజ్ఞాయామపీతి ।
రూపశబ్దః కిమర్థమిత్యాశఙ్క్య స్మర్యమాణే వస్తుని ఉపమాసమాసార్థ ఇత్యాహ -
స్మర్యమాణరూపమివేతి ।
నను స్మర్యత ఎవ రజతం న స్మర్యమాణసదృశమితి, నేత్యాహ -
న పునః స్మర్యత ఎవేతి ।
స్పష్టమవభాసనాదితి ।
అపరోక్షతయా సంసర్గజ్ఞానాధీనప్రవృత్తిహేతుతయా చావభాసనాదిత్యర్థః ।
పురోఽవస్థితత్వావభాసనాదితి ।
ఇన్ద్రియసమ్ప్రయోగజన్యజ్ఞానేన పురోవర్తీదమంశసంసృష్టతయావభాసనాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానమితి ।
పూర్వానుభవవిశిష్టత్వేనాప్రతీతేః న స్మర్యమాణస్మర్యమాణత్వమితిరూప్యమిత్యనుభూతార్థస్యైవ ప్రతీతేః స్మర్యమాణసదృశమేవేత్యుపపత్తిపరం భాష్యమిత్యాహ –
పూర్వదృష్టేతి ।
పూర్వదృష్టస్యైవావభాసః, న తు దర్శనస్యేత్యర్థః ।
పూర్వదృష్టరజతస్య భ్రాన్తౌ ప్రతీతిరన్యథాఖ్యాతిపక్షే నానిర్వచనీయపక్షే, తత్ర పూర్వదృష్టావభాస ఇతి కథముచ్యతే ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వదృష్టస్య రజతస్యైవ న భ్రాన్తౌ ప్రతీతిరుచ్యతే, కిన్తు పూర్వం రజతద్రష్టుస్తత్సంస్కారజన్యతయా భ్రాన్తౌ రజతప్రతీతిర్నేతరస్యేతి వివక్షితమిత్యాహ -
న హి పూర్వమితి ।
జ్ఞానస్య స్మృతిత్వాత్ , పూర్వానుభవవిశిష్టతయా బోధకత్వే వక్తవ్యే అర్థస్యాపి తద్విశిష్టతయా బోధ్యత్వేన స్మర్యమాణత్వమేవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యత ఇతి ।
జ్ఞానస్యాపి సంస్కారజన్యతయా స్మృతిసదృశత్వమేవ లక్షణమితి యతోఽతః పూర్వానుభవవిశిష్టతయా బోధకత్వాభావాదర్థస్యాపి తద్విశిష్టతయా బోధ్యత్వాభావాత్ సంస్కారజత్వేన స్మర్యమాణసదృశత్వమేవ లక్షణమిత్యర్థః ।
అర్థాదితి ।
భాష్యవాక్యసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
పరత్రావభాస్యమానః పరః స్మర్యమాణసదృశ ఇతి స్మృతిరూపశబ్దస్య పూర్వమర్థాధ్యాసలక్షణపరతయా వ్యుత్పత్తిః కృతా, అతో న జ్ఞానాధ్యాసలక్షణపరత్వమితి చోదయతి -
కథమితి ।
సంస్కారజన్యత్వాత్ స్మృతిరేవేతి తత్రాహ -
న పునరితి ।
పూర్వప్రమాణవిషయవిశేష ఇతి రూప్యవ్యక్తిరుచ్యతే, వ్యక్తేరనవభాసకత్వాత్ రూప్యజ్ఞానం న స్మృతిరిత్యర్థః ।
తథానవభాసకత్వాదితి ।
పరోక్షదేశకాలవిశిష్టత్వేన సాక్షాత్ స్మృతివత్ అనవభాసకత్వాదిత్యర్థః ।
కథం పునః స్మృతిరూపత్వమితి ।
స్మృతిసదృశత్వం పునః కథమిత్యర్థః । పూర్వప్రమాణమేవ స్మృతిరూపత్వమాస్థాయార్థప్రకాశకం, తస్య స్మృతిరూపత్వప్రాప్తౌ ద్వారతయావతిష్ఠతే సంస్కారః, తస్మాత్ పూర్వప్రమాణద్వారమితి సంస్కార ఉచ్యతే, సంస్కారజన్యత్వాత్ స్మృతిసదృశత్వమిత్యర్థః ।
స్మృతిత్వాభావే సంస్కారజన్యత్వమపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్య సమ్ప్రయోగజజ్ఞానాదన్యేషాం సంస్కారజన్యత్వమస్తీత్యాహ -
న హ్యసమ్ప్రయుక్తావభాసిన ఇతి ।
పూర్వప్రమాణద్వారసముత్థత్వమన్తరేణావభాసినో న సమ్భవ ఇత్యేతావదుక్తౌ నిర్వికల్పకజ్ఞానసంస్కారస్య జ్ఞానజనకత్వం నాస్తి, కథమనుద్భవసంస్కారేణ వినా జ్ఞానానామితి శఙ్కా స్యాత్ , తద్వ్యావర్తయతి -
ప్రవృత్తేతి ।
ప్రవాహరూపేణానృతేనేత్యర్థః
ఎవముక్తే శుక్తిజ్ఞానస్య పూర్వప్రవృత్తరజతజ్ఞానసంస్కారజన్యత్వం ప్రాప్తం వ్యుదస్యతి -
తద్విషయేతి ।
ఎవముక్తౌ ధారావాహికోత్తరజ్ఞానే అనైకాన్తికమితి, నేత్యాహ -
అసమ్ప్రయుక్తావభాసిన ఇతి ।
అపర ఇతి
అఖ్యాతివాదీత్యర్థఃఆఖ్యాతివాదీ ఇతి ।
విప్రతిపన్నం రూప్యజ్ఞానం స్మృతిర్భవితుమర్హతి, అన్యసమ్ప్రయుక్తే చక్షుషి సమనన్తరమేవ సంస్కారజన్యాన్యవిషయజ్ఞానత్వాత్ ప్రసిద్ధగవాదిస్మృతివదిత్యనుమానమాహ –
నత్వన్యేతినన్వన్యసమ్ప్రయుక్తేతి ।
రూప్యజ్ఞానం స్మృతిర్న భవతి, స్మరణాభిమానశూన్యత్వాత్ గ్రహణవదిత్యనుమితే హేత్వసిద్ధిపరిహారాయ రజతజ్ఞానం స్మరణాభిమానశూన్యం స్మరణాభిమానస్మరణభిమానవత్వే గృహ్యమాణ స్వార్థవివేచకత్వప్రసఙ్గాత్ ఇతివత్వే గృహ్యమాణాత్ , స్వార్థవివేచకత్వప్రసఙ్గాత్ , సమ్ప్రతిపన్నస్మృతివదితి చానుమితే అప్రముషితస్మరణాభిమానత్వంస్మరణాభిమాత్వమితి వివేచకత్వే ప్రయోజకం న తు స్మరణాభిమానవత్వమ్ । ఇహ తు ప్రమోషాదవివేచకత్వమిత్యాహ –
ప్రమోషస్త్వితి ।
సంస్కారాత్ భ్రమోత్పత్తిశ్చేత్ సదా సర్వసంస్కారసద్భావాత్ సదా సర్వభ్రమః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఉద్బుద్ధసంస్కారః కారణమ్, ఉద్బోధశ్చ సంస్కారవిశేషస్యైవేత్యాహ –
ఇన్ద్రియాదీనామితి ।
స్మర్యత అనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా స్మృతిరితి సంస్కార ఉచ్యతే । శుక్తీదమంశరూప్యయోః అవినాభావాదిసమ్బన్ధాభావాత్ ఇదమంశదర్శనేన సంస్కారోద్బోధో న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య దోషః సంస్కారోద్బోధక ఇత్యాహ -
ఇన్ద్రియదోషేణార్థస్య స్మృతిసముద్బోధః క్రియత ఇతి ।
ఇన్ద్రియత్వగతదోషస్య అన్తఃకరణగతసంస్కారేణ సమ్బన్ధాభావాన్నోద్బోధకత్వమిత్యాశఙ్క్య ఇన్ద్రియాదీనామిత్యత్ర ఆదిశబ్దోపాత్తవిషయగతసాదృశ్యదోషవిశేషేణ రూప్యప్రతియోగికత్వేన రూప్యసంస్కారసమ్బన్ధినా సహితేన్ద్రియదోష ఉద్బోధక ఇత్యాహ -
ఆదిగతదోషవిశేషణార్థవిశేషస్య స్మృతిసముద్బోధఃస్మృతిసబోధః ఇతి క్రియత ఇతి ।
సాదృశ్యదోషసహితేన్ద్రియదోషః సంస్కారోద్బోధకశ్చేత్ శుక్తిసదృశశుక్త్యన్తరసంస్కారోద్బోధకః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఇన్ద్రియాదీనామిత్యత్రదీనమిత్యత్ర బహువచనేన నిర్దిష్టప్రమాతృగతరాగదోషోఽపి నియామక ఇత్యాహ -
ఇన్ద్రియాదీనాం కేనచిదేవ దోషవిశేషేణ కస్యచిదేవ అర్థవిశేషణస్య స్మృతిసముద్బోధః క్రియత ఇతి ।
రాగదోషస్య సువర్ణసంస్కారోద్బోధకత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య సాదృశ్యదోషసాహిత్యాత్ రజతసంస్కారమేవోద్బోధయతీత్యాహ –
కస్యచిదేవేత్యవధారణేన ।
జ్ఞానకారణగతదోషవత్ జ్ఞానం సంస్కారస్యాపి ఉద్బోధకం భవతి ఇతి మత్వాహ –
జ్ఞానకారణానామితి ।
ఇదమంశవిషయగ్రహణస్య స్వార్థవివేచకత్వే కారణమాహ -
సమ్ప్రయుక్తస్య చేతి ।
విహన్యత ఇతి ।
చక్షుషో విశేషబోధనశక్తిఃవిశేషబోధో న శక్తిరితి ప్రతిబధ్యత ఇత్యర్థః ।
సంసర్గవ్యవహారహేతుత్వేన సంసర్గజ్ఞానాపేక్షేత్యాశఙ్క్య నిరన్తరోత్పత్తిరేవ హేతురిత్యాహ –
తేనేతి ।
ఘటపటజ్ఞానయోర్నిరన్తరోత్పన్నయోర్ఘటే ఎవ పట ఇతి సామానాధికరణ్యవ్యవహారహేతుత్వాభావవదిహాపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్య విశేషమాహ -
కరణదోషాదేవ వివేకానవధారణాదితి ।
ఇదం రజతమిత్యభాఇదం రజతమిత్యభావాత్ ఇతిదితి సంసర్గప్రత్యయః ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇతి, నేత్యాహ –
దూరస్థయోరివేతి ।
ఉత్పన్నభ్రమ ఇతి ।
వ్యవహారమాత్రమిత్యర్థః ।
బాలకస్య తిక్తావభాసో నాస్తీత్యాశఙ్క్య థూత్కారాదిప్రవృత్తిభిర్నిశ్చితపిత్తదోషాదవభాసః కల్ప్యత ఇత్యాహ –
పిత్తదోషాదితి ।
జన్మమరణవేదనయా సంస్కారస్య నష్టత్వాత్ జన్మాన్తరీయసంస్కారాత్ స్మృతిర్న సమ్భవతీత్యత్రాహ –
అన్యథేతి ।
జన్మాన్తరానుభూతం సర్వం కిమితి న స్మర్యత ఇతి, దోషబలాదిత్యాహ -
తస్మాత్ పిత్తమేవ హేతురితి ।
ఇతరస్మృతిం విహాయ తిక్తస్యైవ స్మరణహేతురిత్యర్థః
పిత్తసద్భావే గమకమాహ -
మధురాగ్రహణ ఇతి ।
మధురాగ్రహణేఽపి ప్రమాణం థూత్కార ఎవేతి బహిరేవ ద్రష్టవ్యమ్ ।
దోషస్య కిమితి సర్వాస్మారకత్వమితి తత్రాహ –
కార్యగమ్యత్వాదితి ।
అతత్వే తత్త్వజ్ఞానమిత్యఖ్యాతివాదినాపి సంసర్గజ్ఞానం భ్రమత్వేనోక్తమితి, నేత్యాహ –
ఎతేనేతి ।
కోఽయం స్మరణాభిమానో నామ, స్మృతేరన్యోఽరన్యో న న్యోన్యానన్యోవేతినన్యో వేతి వికల్ప్య కేనాపి ప్రకారేణ న సమ్భవతీతి ఆక్షిపతి, అథవా కిం స్మరణేనాభిమన్యత ఇతి స్మరణాభిమాన ఇతి వ్యుత్పత్త్యా స్మార్యగతః కశ్చిత్ స్మరణాభిమాన ఇత్యుచ్యతే । కిం వా స్మరణేఽభిమన్యత ఇతి స్మరణాభిమాన ఇతి వ్యుత్పత్త్యా స్మృతిగతవిశేషః కశ్చిత్ , ఉత స్మరామీత్యభిమననం స్మరణాభిమాన ఇతి స్మృతేర్జ్ఞానాన్తరసమ్భేద ఇతి పృచ్ఛతి । స్మార్యగతవిశేషః స్మరణాభిమాన ఇతి పక్షమనూద్య నిషేధతి -
న తావత్ జ్ఞానానువిద్ధతయేతి ।
అయమర్థః, జ్ఞానానువిద్ధతయా గ్రహణమిత్యనేన స్మార్యగతవిశేషం వదతా జ్ఞాప్తిర్జ్ఞా(ప ? )నమితి వ్యుత్పత్త్యా స్మర్యమాణే పూర్వానుభవసమ్భేద ఉచ్యతే, కిం వా జ్ఞాయత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా పూర్వానుభూతవ్యక్తిసమ్భేద ఉచ్యతే, అథవా జ్ఞాయతే అస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా పూర్వానుభవవిషయావచ్ఛేదకదేశకాలాన్తరసమ్భేద ఇతి వికల్ప్య న తావత్ దేశకాలవ్యక్తిసమ్భేదః స్మరణాభిమానతయా వివేచకః, సోఽయమితి భ్రమవివేచకత్వాభావాత్ । పూర్వానుభవసమ్భేదస్తు స్వయమేవ స్మార్యే నాస్తీతి ।
న హ్యతివృత్తస్యేతి ।
స్మృతిహేతుసంస్కారాధాయకపూర్వజ్ఞానస్య స్వవిషయేణ సహ స్వాత్మానం ప్రతి విషయత్వం నాస్తి, అతో న స్మృతివిషయత్వమిత్యర్థః ।
శుద్ధమేవేతి ।
స్వహేతుపూర్వానుభవసమ్భేదరహితమేవేత్యర్థః ।
పూర్వానుభవనిమిత్తవ్యవహృతత్వం స్మృతివిషయత్వే ప్రయోజకం న తు పూర్వజ్ఞానకర్మత్వమ్ । అతః పూర్వజ్ఞానజ్ఞేయయోః సహ పూర్వజ్ఞానేనైవ వ్యవహృతత్వాత్ పూర్వజ్ఞానస్యాపి అర్థాత్ స్మృతివిషయత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య, పూర్వజ్ఞాననిమిత్తవ్యవహృతత్వం న స్మృతివిషయత్వే ప్రయోజకమ్ , ఆత్మని వ్యభిచారాత్ । ఆత్మా హి స్మృత్యాశ్రయతయా అపరోక్షోఽవభాసతే, అతః పూర్వానుభవకర్మత్వమేవ స్మృతివిషయత్వే ప్రయోజకమితి మత్వా ఆహ -
న జ్ఞానానువిద్ధమితి ।
అర్థజ్ఞానసమనన్తరమ్ అర్థనిష్ఠప్రాకట్యలిఙ్గేన జ్ఞాతోఽర్థ ఇతి అనుమానజ్ఞానం జ్ఞానసమ్భిన్నార్థవిషయం జాయతే । తజ్జన్యా స్మృతిరపి జ్ఞానసమ్భిన్నార్థవిషయా జాయతే, నార్థమాత్రవిషయేత్యాశఙ్క్య స్మృతిః న జ్ఞానసమ్భిన్నార్థవిషయా, కిన్తు కేవలార్థవిషయేతి నిర్ణయసిద్ధ్యర్థం కేవలార్థవిషయస్మృతిముదాహరతి -
తథా చ పదాదితి ।
ఉత్తమవృద్ధేన క్రమేణ ఉచ్చార్యమాణపదాదిత్యర్థః ।
గవా యజేతేత్యుక్తే పూర్వానుభవవిశిష్టగోరేవ శబ్దశక్తివిషయతయా సమ్బన్ధిత్వేన ప్రతిసమ్బన్ధిప్రతిబన్ధి ఇతిగోపదోపలబ్ధిజన్యస్మృతివిషయత్వమస్తి, అన్వితాభిధానవాదినామిత్యర్థః । స్మృతిర్నిత్యానుమేయత్వాత్ ప్రత్యక్షసిద్ధవిశేషాభావేఽపి స్మృత్యనుమాపకలిఙ్గగతవిశేషాత్ స్మృతిగతవిశేషోఽనుమేయః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య లిఙ్గగతవిశేషాసమ్భవమాహ -
నాపి గ్రాహ్యవిశేషనిమిత్త ఇతి ।
ప్రమాణగ్రాహ్యాత్ స్మృతిగ్రాహ్యగతో యో విశేషః న తన్నిమిత్తస్మరణాభిమానానుమేయ ఇత్యర్థః ।
ప్రమాణగ్రాహ్యస్యైవ గృహ్యమాణత్వాదిత్యుక్తే ‘స ఘట’ ఇతి స్మృతౌ, ‘అయం ఘట’ ఇతి ప్రత్యక్షే ప్రతీతాయంశబ్దార్థో వికలఃవికల్ప ఇతి, స ఇతి శబ్దార్థోఽధిక ఇతి న ప్రమాణగ్రాహ్యస్యైవ స్మృతివిషయత్వమిత్యాశఙ్క్య అయంశబ్దార్థో నామ దేశకాలౌ, ప్రాకట్య స్వదేశకాలయోరుపరి స్థితేరయంశబ్దప్రయోగతచ్ఛబ్దార్థావపి తావేవ ప్రాకట్యోపరి దేశకాలయోః స్థితేః పరోక్షత్వేన తచ్ఛబ్దప్రయోగ ఇత్యర్థైక్యమేవేతి మత్వాహ -
అవికలానధికస్యేతి ।
ఫలనిమిత్త ఇతి ।
గ్రహణఫలాత్ స్మృతిఫలే విశేషభావాత్ తన్నిమిత్తస్మరణాభిమానోఽనుమేయ ఇతి చ వక్తుం న శక్యమిత్యర్థః ।
విషయభేదాద్ధి ఫలభేదః । అత్ర స్మృతిప్రమాణయోర్విషయఘటాద్యర్థస్యైకత్వాత్ తదవచ్ఛిన్నఫలస్యాప్యేకత్వమిత్యాహ –
ప్రమాణఫలేతి ।
ఫలవిషయేతి ఫలావచ్ఛేదకేత్యర్థః ।
’స్మృతేః తత్ స్మరామి’ ఇతి జ్ఞానాన్తరసమ్భేదః స్మరణాభిమాన ఇతి పక్షే తస్య క్వచిత్ కదాచిత్ భావాదేవ సర్వస్మృతిష్వనన్వయాత్ న స్మరణాభిమానతయా వివేచకత్వమిత్యాహ -
యః పునరితి ।
క్వచిదితి
అత్యన్తప్రియే అత్యన్తవిస్మాపకే అత్యన్తద్వేష్యే చేత్యర్థః । ।
కదాచిదితి ।
విస్మాపకత్వాద్యుద్బోధకసద్భావే ఇత్యర్థః ।
అన్యోన్యం గృహీతగ్రహణగ్రాహ్యాచ్చ వ్యావృత్తతయా ప్రతిపన్నస్మృతిస్మార్యస్మర్తృభిః స్వవాచకతత్స్మరామీతి శబ్దత్రయస్మృతౌ స్మృతశబ్దోల్లిఖితతయా ‘తత్ స్మరామి’ ఇతి జ్ఞానస్య పశ్చాదుత్పత్తేః న తస్య స్మరణాభిమానతయా వివేచకత్వమిత్యాహ -
యః పునరితి ।
క్వచిదితి అతిదూషణాన్తరమాహ -
స వాచకశబ్దసంయోజనానిమిత్త ఇతి ।
ఉపలబ్ధవాచ్యస్వరూపస్యైవ స్వశబ్దస్మారకత్వమ్, న తు వ్యావృత్తతయోపలబ్ధస్యేత్యాశఙ్క్య విశేషశబ్దస్మారకత్వాయ భేదోపలబ్ధిరపి అపేక్షితేత్యాహ -
యథా సాస్నాదీతి ।
ఆకృతౌ ప్రతీతాయామితి భావః ।
గ్రహణాత్ స్మరణస్య భేదకో విశేషః సంస్కారజన్యత్వం పరోక్షతయావభాసిత్వం చేతి త్వయా వక్తుం న శక్యతే, తస్య సంస్కారజన్యత్వస్య స్మృతిప్రతిపత్తిసమకాలం ప్రతిపన్నతయా వివేచకత్వాయోగాత్ న స్మరణాభిమానత్వమ్, పరోక్షతయావభాసిత్వస్యాప్యనుమానేఽపి భావాన్న స్మరణాభిమానత్వమిత్యభిప్రేత్యాహ -
అన్యథాఖ్యాతివాదీ తస్మాదితి ।
అవభాసః ।
అవమతభాసః పరోక్షావభాస ఇత్యర్థః ।
అధికోంఽశః ।
గ్రహణాధికోంఽశ ఇత్యర్థః ।
యదుక్తం - విశేషవత్తయా రూప్యజ్ఞానస్య స్మృతిత్వమస్త్విత్యఖ్యాతి శఙ్కాయామాహ -
న చేహేతి ।
కిం మాయేతి ।
అన్యథాఖ్యాతిరిత్యాహమాయేతి న్యథా -
కిన్త్వధ్యాస ఇతి ।
అన్యాకారజ్ఞానమన్యాలమ్బనం వా వస్తునో వస్త్వన్తరాత్మనావభాసో వా అన్యథాఖ్యాతిరితి వికల్ప్య ప్రథమం దూషయతి -
నన్వేవం సతి వైపరీత్యమితి ।
రజజ్ఞానేతిరజతజ్ఞానగతరజతాకారస్య శుక్తికా బిమ్బభూతేత్యాలమ్బనశబ్దస్యైకోఽర్థః । రజతజాత్యాకారజ్ఞానస్య శుక్తివ్యక్తేః పర్యవసానభూమిత్వమన్యోఽర్థః । తదుభయం యథాజ్ఞానమర్థమభ్యుపగచ్ఛతాం వైపరీత్యమాపద్యత ఇతి భావః ।
జ్ఞానగతాకారం ప్రతి బిమ్బత్వం పర్యవసానభూమిత్వం వా నాలమ్బనత్వమ్, కిన్తు జ్ఞానప్రయుక్తవ్యవహారవిషయత్వం తదాలమ్బనత్వమితి చోదయతి -
నను శుక్తేః స్వరూపేణాపీతి ।
అత్ర శుక్తిధర్మిణోధర్మిణీ ఇతి రజతజ్ఞానాలమ్బనం భవితుమర్హతి, తజ్జ్ఞానప్రయుక్తవ్యవహారవిషయత్వాత్ , సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యనుమానముక్తం ద్రష్టవ్యమ్ ।
ద్రవ్యజ్ఞానాద్ ద్రవ్యే ఆదీయమానే గుణోఽప్యాదీయతే, తథాపి న ద్రవ్యజ్ఞానస్య గుణాలమ్బనత్వం దృష్టమిత్యభిప్రాయేణ చోద్యమానోచోద్యమనాదృత్య ? దృశ్యవస్తునో వస్త్వన్తరాత్మనావభాసోఽన్యథాఖ్యాతిరితి పక్షం వికల్ప్య దూషయతి -
అథ తథారూపావభాసనమితి ।
రూప్యాఖ్యవస్త్వన్తరాత్మనావభాసనమిత్యర్థః । తథారూపావభాసనం శుక్తేః పారమార్థికముత నేత్యన్వయః ।
అసతః ఖ్యాత్యయోగాత్ సత్సంవిత్తివిరోధతోఽనాశ్వాసాచ్చ ద్వితీయవికల్పోఽనుపపన్న ఇతి మత్వా ఆహ -
ఆహో ఇతి ।
విరోధిశుక్త్యాత్మత్వజ్ఞానాద్బాధ ఇత్యాశఙ్క్య ఇదం రజతమితి రజతాత్మత్వజ్ఞానే శుక్త్యాత్మత్వస్య యథా న బాధః తద్వదబాధ ఇత్యాహ -
నేయం శుక్తిరితి ।
యథేతి ।
అన్యథా పరిణతే వస్తుని జ్ఞానమన్యథాఖ్యాతిరితి వికల్పవికల్ప్యమనూద్యమనూద్య దూషయతి -
అథ శుక్తేరేవేతి ।
విరోధిశుక్త్యాత్మత్వజ్ఞానే నేదం రజతమితి బాధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య క్షీరస్య దధిరూపపరిణామే పునర్విరోధిక్షీరాత్మత్వజ్ఞానం యథా న భవతి తథా విరోధిశుక్త్యాత్మత్వజ్ఞానమపి న భవేదిత్యాహ -
నాపి క్షీరమిదమితీతి ।
రజతస్య శుక్తిపరిణామత్వం మాయావాదినా త్వయా అఙ్గీకృతమిత్యాశఙ్క్య అవిద్యావిశిష్టశుక్తిపరిణామత్వాభ్యుపగమాత్ అవిద్యాపాయే రూప్యంమత్రాక్షేపగచ్ఛతి ఇతి మత్పక్షేఽపగచ్ఛతి, త్వత్పక్షే తు శుక్తిపరిణామత్వమేవేతి నాపగచ్ఛేదితి మత్వా ఆహ –
క్షీరమివేతి ।
నాల్పద్వారేణ ఇతినాలద్వారేణ పద్మదలం ప్రవిష్టా జలబిన్దవఃపద్మాన్ ఇతి పద్మానాం ముకులీభావం జనయన్తి, ఆదిత్యకిరణేన పీతత్వాత్ విరలభూతత్వాత్ బిన్దుభిర్దలానాం గఢతా ఇతిగాఢతాలక్షణవికాసో భవతి । పునరపి దలే అబ్బిన్దూనామనుప్రవేశాత్ దలానాం పీనత్వసత్వేన ముకులతా భవతి । అతో విరోధిముకులపరిణామాద్వికాసవిచ్ఛేదః, నత్వాదిత్యకిరణాపాయాదితి పరిహారం హృదిస్థమనుక్త్వా పరిణామే దూషణాన్తరమాహ -
తథా సతీతి ।
ముకులమేవ వికసితం భవతీతి ప్రతీతివత్ శుక్తీ రూప్యం భవతీతి ప్రతీతిః స్యాదిత్యర్థః ।
రజతస్య శుక్తిపరిణామత్వం మా భూత్ బుద్ధిపరిణాపరిణామిత్వమితిమత్వం స్యాదిత్యన్యథాఖ్యాతివాదివిశేషః ఆత్మఖ్యాతివాదీ వా శఙ్కతే -
అథ పునరితి ।
భిన్నకాలత్వాదితి ।
ఎకకాలత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రతీత్యన్తరగతోత్పాదనవ్యాపారస్య రజతాన్తరోత్పత్తావుపయుక్తత్వేఽపి బోధనవ్యాపారేణ పూర్వరజతం ప్రతి బోధకమస్త్వితి - నేత్యాహ –
ప్రథమప్రత్యయవదితి ।
పక్షాన్తరం నిరాకృత్య అఖ్యాతివాదీ స్వపక్షముపసంహరతి -
తదేవమితి ।
దూషణమప్యుక్తమనుస్మారయత్యన్యథాఖ్యాతివాదీ -
నను స్మృతేపం. పాదికాయాం నను స్మృతేరిత్యేవాస్తిరపీతి ।
తన్త్రాన్తరీయాః సాఙ్ఖ్యా ఇత్యర్థః ।
కా పునర్గతిరితి వదతా గత్యన్తరాభావాదఖ్యాతిరేవ సమాశ్రయణీయేతి స్వపక్షే పర్యవసానం క్రియతే ఉత సర్వతో నిరుద్ధః సద్గతిమేవ పృచ్ఛసీతి వికల్ప్య స్వపక్షే పర్యవసానం న కార్యమిత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
ఉచ్యత ఇత్యాదినాఇత్యాహేదిత ఇతిసముత్పన్నమిత్యన్తేన ।
ప్రశ్నపక్షేఽపి గమనం గతిరితి వ్యుత్పత్త్యా జ్ఞానముక్త్వా తదేకం కిం వా ద్వయమితి పృచ్ఛ్యతే । గమ్యత ఇతి గతిరితి వ్యుత్పత్త్యా జ్ఞానవిషయస్య సత్యత్వమసత్యత్వం వేతి పృచ్ఛ్యతే । గమ్యత అనయేతి గతిరితి వ్యుత్పత్త్యా సామగ్రీముక్త్వా కిం దోషః సామగ్రీ ఉత సమ్ప్రయోగః యది వా సంస్కార ఇతి పృచ్ఛ్యత ఇతి వికల్ప్య సామగ్రీప్రశ్నస్య పరిహారమాహ -
కిన్త్వేకమేవ సంస్కారసంస్కారసంహితాత్ ఇతిసహితాదిన్ద్రియాదితి ।
ఎకమేవేతి జ్ఞానస్యైక్యం సామగ్ర్యైక్యే హేతుత్వేనోచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
సంస్కారజన్యత్వే ఇన్ద్రియజన్యత్వే ద్వయజన్యత్వే చ స్మృతివద్గ్రహణవత్ ప్రత్యభిజ్ఞావత్ సమ్యగ్జ్ఞానత్వమేవ స్యాత్ , కథం భ్రాన్తిత్వమితి చోదయతి -
కథమేతదితి ।
దోషోపేతేన్ద్రియసంస్కారజాతత్వాత్ భ్రాన్తిత్వమిత్యాహ -
ఉచ్యతే, కారణదోష ఇతి ।
దోషసద్భావే కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య శుక్తిత్వాది విశేషజ్ఞానలక్షణకార్యవిశేషజనక శక్తిప్రతిబన్ధః కల్పక ఇత్యాహ -
కార్యవిశేషే శక్తిం నిరున్ధన్నేవేతి ।
సంస్కారవిశేషోద్బోధశ్చ స్వహేతుత్వేన దోషకల్పక ఇత్యాహ –
సంస్కారవిశేషమప్యుద్బోధయతీతి ।
దోషః ప్రాప్తకార్యస్య ప్రతిబన్ధకః స్యాత్ , కథం సంస్కారోద్బోధకః స్యాదితి తత్రాహ –
కార్యగమ్యత్వాదితి ।
సంవలితేతి ।
సంవలనరూపేత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య ఎకత్వానేకత్వవిషయప్రశ్నస్య పరిహారమాహ -
సా చేతి ।
కథమ్ ఎకత్వం జ్ఞానస్యేతి తత్రాహ –
ఎకఫలమితి ।
ఎకఫలత్వాదిత్యర్థః ।
విషయస్యైకత్వానేకత్వసత్యత్వమిథ్యాత్వవిషయప్రశ్నస్య పరిహారమాహ -
తస్య చేతి ।
అత్ర ఘటపటావితి జ్ఞానస్యైకత్వేఽప్యర్థస్య భిన్నత్వవత్ జ్ఞానైక్యేఽప్యర్థభేదః స్యాదితి శఙ్కావ్యావృత్త్యర్థమర్థైక్యం పృథగుచ్యతే అథవా అర్థైక్యే తాత్పర్యం నాస్తి కిన్తు రజతస్య మిథ్యాత్వముచ్యతే । అయమర్థః సమ్ప్రయోగజన్యత్వాచ్ఛుక్తికాలమ్బనత్వముచితం సంస్కారవిశేషజన్యత్వాద్రజతాలమ్బనత్వముచితమ్, దోషజన్యత్వాన్మిథ్యాలమ్బనత్వముచితమ్, సమ్ప్రయోగాదిత్రయసన్ఘాతేన జన్యత్వాత్ శుక్తికాగతమిథ్యారజతాలమ్బనత్వముచితమితి యవత్శుక్తికాగతాలమ్బనత్వముచితమ్ ।
అవభాసత ఇతి ।
అత్ర సామగ్రీశబ్దేన సమ్ప్రయోగ ఉచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
జ్ఞానస్య మిథ్యాత్వప్రసిద్ధినిర్వాహాయ చ మిథ్యాలమ్బనత్వమభ్యుపేయమిత్యాహ -
తేన మిథ్యాలమ్బనమితి ।
తేన మిథ్యార్థస్యోచితాలమ్బనత్వేనేత్యర్థః ।
బాధాభావాదితి ।
నేదం జ్ఞానమితి బాధాభావాదిత్యర్థః ।
స్మృతిజ్ఞానం ప్రతి నిరపేక్షకారణసంస్కారస్య, గ్రహణజ్ఞానం ప్రతి నిరపేక్షకారణసమ్ప్రయోగస్య చ కథం సమ్భూయైకజ్ఞానహేతుత్వమితి చోదయతి జ్ఞానద్వయవాదీ -
భిన్నజాతీయేతి ।
నిరపేక్షసంస్కారసమ్ప్రయోగాభ్యాం సహ సాపేక్షదోషస్య ఎకజ్ఞానకారణత్వం న సమ్భవతీతి పృచ్ఛ్యతే కిం వా నిరపేక్షసంస్కారసమ్ప్రయోగయోః సమ్భూయైకజ్ఞానకారణత్వం న సమ్భవతీతి పృచ్ఛ్యత ఇతి వికల్పోభయత్రాపి ఇతివికల్ప్య ఉభయత్రాపి దృష్టాన్తం దర్శయతి -
దృశ్యతే హీత్యాదినా ।
లిఙ్గం వ్యాప్తిజ్ఞానసాపేక్షం వ్యాప్తిసంస్కారోవ్యాప్తిసంస్కారా ఇతి నిరపేక్షః, తదుభయం సమ్భూయ లిఙ్గిజ్ఞానకారణం దృష్టమిత్యర్థః ।
తత్రాపి జ్ఞానకారణభేదాత్ జ్ఞానభేద ఇతి, నేత్యాహ –
ఉభయత్రాపీతి ।
స్మృతిఃస్మృతిస్మర్యమాణామితి స్మర్యమాణం వ్యక్తిరూపం గర్భో యస్యాగ్నిత్వాదిసామాన్యస్య తత్ స్మృతిగర్భమ్, స్మృతిఃస్మృతిస్మరణమితి స్మరణం గర్భో యస్య సామాన్యజ్ఞానస్య తత్ స్మృతిగర్భమేకమేవ ప్రమాణజ్ఞానమితి చానుమానే యోజనా । ప్రత్యభిజ్ఞాయాం స్మృతేర్గర్భం యత్తం స్మృతిగర్భమితి నిర్వచనమ్ । పూర్వకాలోపలక్షితతయా స్మర్యమాణే గృహ్యమాణతయా అయమిత్యపరోక్షాకారస్య స్వరూపతయా గర్భరూపేణావస్థానమైక్యజ్ఞానోదయకాలే అస్తి । పశ్చాదయమేవ స ఇతి స్మర్యమాణస్య పరోక్షస్య అపరోక్షోఽయమిత్యాకారమాత్రత్వవిధానాదైక్యప్రమిత్యుదయనాన్తరీయకతయా పరోక్షస్యాపరోక్ష్యవిరోధాదేవ అపగతత్వాత్ పారోక్ష్యహేతుస్మృతేరప్యపగతత్వాత్ ప్రత్యభిజ్ఞాజ్ఞానం కేవలమపరోక్షజ్ఞానం భవతి । తత్రాపి పారోక్ష్యస్యానివృత్తిమఙ్గీకృత్య స్మృతిగర్భమిత్యుక్తమితి వేదితవ్యమ్ ।
జ్ఞానలిఙ్గేన సహ వ్యాప్తిస్మృతిః లిఙ్గిజ్ఞానకారణమ్ । నను ఇతిన తు వ్యాప్తిజ్ఞానసంస్కార ఇతి తత్రాహ -
సంస్కారానుద్బోధే తదభావాదితి ।
ఉద్బుద్ధసంస్కారాభావే తస్యాః స్మృతేరభావాత్ ఉద్బుద్ధసంస్కారః స్మృత్యఙ్గీకారేఽపి వక్తవ్యః । తదా కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ కల్పనాగౌరవాచ్చోద్బుద్ధసంస్కారేణ న స్మృత్యపేక్షేతి భావః । అథవా తదభావాదితి తయోర్లిఙ్గిజ్ఞానవ్యాప్తిస్మృత్యోర్యుగపత్ జ్ఞానానుత్పత్తిరితి న్యాయాత్ యుగపదసమ్భవాదిత్యర్థః ।
ప్రత్యభిజ్ఞాయాం సమ్ప్రయోగః పూర్వానుభూతస్మృతిశ్చ కారణమ్ । జ్ఞానద్వయయౌగపద్యప్రసఙ్గాభావాన్న సంస్కార ఇతి, తత్రాహ -
అయమేవ చ న్యాయ ఇతి ।
సంస్కారానుద్బోధే స్మృత్యభావాత్ కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ కల్పనాగౌరవాచ్చోద్బుద్ధసంస్కారేణైవ పర్యాప్తమితి న్యాయః ప్రత్యాభిజ్ఞాయామపి సమాన ఇత్యర్థః ।
న పునర్జ్ఞానద్వయే ప్రమాణమస్తీతి ।
అయమర్థః, ఉద్బుద్ధసంస్కారే సతి అనన్తరం ప్రత్యభిజ్ఞాజ్ఞానోత్పత్తివ్యతిరేకేణ మధ్యే ద్వితీయస్మృతిసద్భావే ప్రమాణం నాస్తీతి ।
భవతు ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యక్షే నిరపేక్షకారణసమాహారః । అభిజ్ఞానప్రత్యక్షే తు రజతజ్ఞానే న స్యాదితి తత్రాహ -
తథా భిన్నజాతీయేతి ।
అత్ర సమ్ప్రయోగాదేః ప్రత్యేకం కారణత్వం ధర్మి, బహూనాం సమ్భూయ కారణత్వేన అవినాభూతం భవితుమర్హతి, జ్ఞానకారణస్థత్వాత్ । సమ్భూయ విచిత్రజ్ఞానకారణీభూతనీలాదీనాం ప్రత్యేకం కర్మత్వవదిత్యనుమానమభిప్రేతం ద్రష్యవ్యమ్ ।
సంస్కారసహితప్రమాణకారణజన్యత్వాత్ లైఙ్గికజ్ఞానాదివదిదం రజతమితి జ్ఞానం ప్రమాణం స్యాదితి తత్రాహ -
తత్ర లైఙ్గికేతి ।
సంస్కారసహితప్రమాణకారణజన్యత్వాఖ్యప్రయోజకాభావేఽప్యదుష్టకారణజన్యత్వాఖ్యప్రయోజకేన ప్రామాణ్యం దృష్టమితి ప్రదర్శనాయ చిత్రజ్ఞానముదాహృతమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఎవం చ సతీతి ।
శుక్తిగతమిథ్యారజతే సతి అపరోక్షస్య స్మర్యమాణత్వానఙ్గీకారాత్స్మర్యమాణావనఙ్గీతి సంసర్గస్య ప్రతిపన్నస్య శూన్యత్వానఙ్గీకారాత్ బాహ్యశుక్తీదమాత్మతయా ప్రతిపన్నరజతస్యాన్తర్బుద్ధిగతత్వానభ్యుపగమాదితరపక్ష ఇవ నానుభవవిరోధ ఇత్యర్థః ।
అతో మాయామయమితి ।
యస్మాద్జ్ఞానస్య భ్రాన్తత్వం రూప్యస్యాసత్వే సత్వే వా అనుపపన్నమతో మయామయమితిమాయామయమిత్యర్థః ।
సదిదం రజతమితి రజతస్య ప్రతిపన్నసత్తాసంసర్గః, శుక్తికాసత్తాసంసర్గో న స్వీయత సంసర్గ ఇతిస్వీయసత్తాసంసర్గః, ఇదన్తాసంసర్గవత్ । తథాప్యేతదజ్ఞాత్వా సదితి ప్రతిభాసానుసారేణ పరమార్థత్వం శఙ్కతే -
అథ పునరితి ।
శుక్తిత్వతిరోధానసమర్థకారణదోషవతా పురుషేణ రజతం దృశ్యమ్ , న తు సర్వైరితి, నేత్యాహ -
యతో నహీతి ।
యద్యపేక్షేతేతి ।
శుక్తిరజతం యద్యపేక్షేతేత్యర్థః ।
తదభావే న తత్రేతి ।
అత్ర న స్పష్టమ్(హట్టాదిస్థ ? ) పట్టణాదిస్థసర్వపరమార్థరజత ఇత్యర్థః ।
మాయాత్మకరజతం శుక్తీదమాత్మనా అపరోక్షమవభాసత ఇతి పక్షేఽపి సర్వైదృశ్యేత ఇత్యాశఙ్క్య రజతస్య బిమ్బేదమంశస్థత్వే హి తద్గతశౌక్ల్యాదివత్ సర్వైర్గృహ్యేత, తద్వైపరీత్యేన ఇదమాకారబుద్ధివృత్త్యగ్రే ప్రతిబిమ్బితేదమి రజతస్యాధ్యస్తత్వాత్ బుద్ధేరన్యవేద్యాత్వాభావాత్ తత్ప్రతి బిమ్బితేదమంశగతరజతస్యాన్యవేద్యత్వాభావ ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
మాయామాత్రత్వే త్వితి ।
బాధోఽపీతి ।
న కేవలం భ్రాన్తిత్వప్రసిద్ధ్యనుపపత్తిః, స్వవిషయరజతస్య మిథ్యాత్వం సాధయతి । కిన్తు బాధకప్రత్యక్షమపి ఇత్యర్థః ।
రజతస్య ప్రతిపన్నోపాధావభావం బాధో బోధయతి న తస్య మిథ్యాత్వమమిథ్యాత్వమితిఇదం న స్పష్టమ్ (న తస్య మిథ్యాత్వమ్ ? ) చోదయతి -
కథమితి ।
పూర్వమిదమాత్మనా ప్రతిపన్నరజతస్యేదమాత్మనా ప్రతిపత్త్యయోగ్యతాపాదనపాదేన ఇతిపూర్వకమభావప్రతియోగితయా భావవిలక్షణత్వేన ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగితయా సద్విలక్షణత్వేన చ రజతమ్ , నేదం రజతమితి జ్ఞానేన జ్ఞాప్యతే । అతః ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వం నామ మిథ్యాత్వం బాధకజ్ఞానేన సిద్ధ్యతి । తస్మిన్ అభావప్రతియోగితయావభాసనాదిత్యాహ -
తేన హి తస్యేతి ।
బాధకజ్ఞానసిద్ధస్య ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వాఖ్యమిథ్యాత్వస్య పునః స్వశబ్దేన పరామర్శాచ్చ బాధవిషయో మిథ్యాత్వమిత్యాహ –
మిథ్యైవాభాసిష్టేతి ।
తద్రజతం బుద్ధిర్వేతి పరామర్శం వినా మిథ్యైవాభాసిష్టేతి పరామృష్టం ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వాఖ్యం మిథ్యాత్వం రూప్యస్యాన్యత్ర సత్వే నావకల్పత ఇత్యాహ -
న చ తదితి ।
బౌద్ధవ్యతిరిక్తానాం ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వహీనత్వహీన ఇతి దృష్టాన్త ఉచ్యతే -
సమ్ప్రయుక్తశుక్తికావదితి ।
బౌద్ధస్య దృష్టాన్త ఉచ్యతే -
నిరస్యమానేతి ।
స్మృతిరూపశబ్దోక్తకారణత్రితయజన్యత్వాఖ్యోపలక్షణం పరత్ర పరావభాస ఇతి స్వరూపలక్షణం చావ్యాప్తమితి చోదయతి -
నను న వ్యాపకమితి ।
శోక ఇతి ।
శోకాదినిమిత్తనష్టపుత్రాదిభ్రమ ఇత్యర్థః ।
పరత్రేత్యుక్తసమ్ప్రయుక్తాధిష్ఠానస్య సమ్ప్రయోగాఖ్యకారణాంశస్య చాభావమాహ -
న హీతి ।
అత ఎవేతి ।
దోషాశ్రయభూతసమ్ప్రయుక్తేన్ద్రియాభావాదిత్యర్థః ।
అతిరిక్తకారణాభావాదితి ।
దోషాఖ్యకారణాభావాదిత్యర్థః । మాత్రజన్యత్వాభావాదితి భావః ।
ఉక్తమేతదితి ।
పూర్వప్రమాణవిషయావభాసిత్వం నామ పరోక్షతయా అర్థప్రత్యాయకత్వం స్మృతేః స్వరూపమిత్యుక్తమ్ । అత్రాపి స్మృతిత్వే పరోక్షతయా అవభాసకత్వం స్యాదయం త్వపరోక్షావభాసిత్వాన్న స్మృతిరితి భావః ।
స్మృతిత్వం మాభూత్ , కథం కారణత్రితయజన్యత్వాభావే స్మృతిరూపత్వమిత్యాశఙ్క్య రూప్యభ్రమనివర్తక శుక్తిజ్ఞానసాధనచక్షుస్తద్గతదోషః సంస్కారశ్చ నివర్త్యరూప్యభ్రమకారణం దృష్టమ్ । తథేహాపి స్వప్నభ్రమనివర్తకజాగ్రద్దేహావచ్ఛిన్నాత్మగ్రాహిజ్ఞానసాధనం మనస్తద్గతనిద్రాదిదోషః సంస్కారశ్చేత్యేతత్కారణత్రితయజన్యత్వాత్ స్మతిరూపత్వం స్వప్నభ్రమస్యేత్యాహ –
తదిహేతి ।
తదితి నివర్తజ్ఞానసాధనభూతం మనో నిర్దిశతి ।
నిద్రాదిదోషస్య సంస్కారవిశేషేణాసాధారణసమ్బన్ధాభావాత్ అదృష్టాదేరుద్బోధకత్వమాహ –
అదృష్టాదిసముద్బోధితేతి ।
దోషం వినా అదృష్టాదినోద్బుద్ధత్వాత్ సత్యార్థస్మృతిజనకత్వే ప్రాప్తేఽపి దోషసహకారిబలాన్మిథ్యార్థవిషయం జ్ఞానముత్పాదయతీత్యాహ –
సహకార్యనురూపమితి ।
భవతు కారణత్రితయజన్యతయా స్మృతిరూపత్వమ్ , కథం పరత్ర పరావభాస ఇతి తత్రాహ -
తస్య చేతి ।
తదవచ్ఛిన్నేతి ।
తేన మనసా సంయుక్తమిత్యర్థః ।
అపరోక్షభ్రమాధిష్ఠానత్వే అపరోక్షత్వం ప్రయోజకమ్ , న తు సమ్ప్రయోగతజ్జన్యజ్ఞానకర్మతయా అపరోక్షత్వం కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ । అతః కర్మత్వాభావేఽపి స్వప్రకాశత్వాదాత్మనోఽపరోక్షతయా పరోక్షేతిఅపరోక్షస్వప్నభ్రమం ప్రత్యధిష్ఠానత్వం సమ్భవతీతి మత్వా ఆహ –
అపరోక్షచైతన్యేతి ।
అతః సత్యచైతన్యస్య మిథ్యా వివర్తస్య చ సమ్భేదావభాసరూపః పరత్ర పరావభాసో విద్యత ఇతి భావః ।
ఘటః స్ఫురతీతి సర్వసమానాధికృతస్ఫురణస్యానవచ్ఛిన్నసర్వాత్మకచైతన్యమాత్మానమనాదృత్యాహమితి ప్రతీయమానాహఙ్కారవిశిష్టచైతన్యమాత్మేత్యుపాదాయ ఆత్మైవాధిష్ఠానంఆత్మైవాధినిష్ఠానమితి చేదిదం రజతమితివదహం నీలమిత్యేవ స్వప్న ప్రపఞ్చో ప్రపఞ్చోర్భయాదితిభాయాదితి చోదయతి -
నన్వేవమితి ।
అహఙ్కారాన్నిష్కృష్టసర్వాత్మకచైతన్యమ్ ఆత్మేత్యుపాదాయ చైత్స్న్యస్యేతిచేత్యస్య చిత్సామానాధికరణ్యావభాసం సర్వత్రాఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
కో వా బ్రూత ఇతి ।
పునరప్యహఙ్కారవిశష్టచైతన్యమాత్మానముపాదాయ చోదయతి -
నను విచ్ఛిన్నదేశ ఇతి ।
ఇదమితి భిన్నదేశస్థ ఇత్యర్థః ।
ఖఃస్థాదిత్యస్య విచ్ఛిన్నజలస్థతాప్రతిభాసవదన్తఃస్థస్యైవ బహిష్ఠతయా భానం న భవతి । తత్ర ఖఃస్థతాయా అపి ప్రతిభాసాత్ । ఇహాన్తఃస్థతాయా అప్రతిభాసాత్ బహిష్ఠ ఎవేతి మత్వా ఆహ -
జాగరణ ఇవేతి ।
దేశః స్ఫురతీతి దేశోఽప్యనవచ్ఛిన్నచైతన్యాత్మస్థతయావభాసత ఇత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
నను దేశోఽపీతి ।
అత్ర ననుః ప్రసిద్ధౌ వర్తతే ।
పునరప్యహఙ్కారవిశిష్టచైతన్యమాత్మానమాదాయ దేశస్యాప్యాత్మస్థత్వే అహం దేశ ఇతి ప్రతీయాదిత్యాహ -
అయమపి తర్హీతి ।
స్వప్నయుక్తార్థక్రియాసమర్థజాగ్రత్ప్రపఞ్చోఽప్యేకచైతన్యే కల్పితః । కిము వక్తవ్యమ్, స్వప్నప్రపఞ్చస్యైకచైతన్యే కల్పితత్వమస్తీతి వదితుం నిగూఢాభిసన్ధిం పరిత్యజ్య అనవచ్ఛిన్నచైతన్యమాత్మానం స్పష్టీకుర్వన్ చైతన్యైక్యం సాధయతి -
న దోషనైష దోషః ఇతి స్యాత్ ఇత్యాదినా ।
ప్రమాణజ్ఞానాదితి ప్రసిద్ధప్రసిక ఇతిభేదమన్తరేణ ప్రమాణతో న భిద్యత ఇత్యర్థః ।
ఎకరూపేతి ।
చైతన్యాఖ్యైకరూపేత్యర్థః ।
సాధితైకచైతన్యే ఆత్మని జాగ్రత్ప్రపఞ్చస్య కల్పితత్వేన సిద్ధిమాహ -
అతోఽన్తరఅతోేఽన్తరితి ఇతి ।
అన్యథేతి ।
సహమవచ్ఛిన్నేతిఅహమవచ్ఛిన్నచైతన్యాత్ విషయగతచైతన్యాని భిన్నాని చేదిత్యర్థః ।
ప్రకాశానుపపత్తేరితి ।
విషయేష్వాత్మచైతన్యవ్యాప్త్యభావే స్వయం చైతన్యహీనత్వాత్ ప్రకాశానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
అనుభవావగుణ్ఠితత్వేఽపి అవాకుణ్ఠితత్వేేఽపి ఇతిప్రపఞ్చస్య నానుభవప్రకాశ్యతా ఆలోకసంసర్గేఽపి వాయ్వాదీనామప్రకాశ్యత్వవత్ ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వమజ్ఞానతమోవ్యాప్తత్వాత్ ప్రకాశ్యత్వమస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథా తమసేతి ।
వాయ్వాదీనాం రూపహీనత్వాత్ తమోవ్యాప్తిర్నాస్తీతి భావః ।
సర్వస్యైకాత్మచైతన్యగతత్వే ఘటాదీనామిదమిత్యనాత్మతయావభాసో దేహాదీనామహమిత్యాత్మతయావభాసశ్చ కథం స్యాదిత్యాశఙ్క్యైకాత్మచైతన్యే కల్పితతయా సర్వస్య చిదాత్మసామానాధికరణ్యేఽప్యహమితి ప్రతీతియోగ్యపూర్వపూర్వదేహాదివినాశజన్యసంస్కారవిశిష్టమాయాజన్యత్వాత్ ఉత్తరోత్తరదేహాదేరహమిత్యాత్మత్వప్రసిద్ధిర్భవతి । ఇదమిత్యనాత్మతయా ప్రతీతియోగ్యపూర్వపూర్వఘటాదినాశజన్యసంస్కారవిశిష్టమాయాజన్యత్వాత్ తదుత్తరోత్తరఘటాదేరిదమిత్యనాత్మత్వప్రసిద్ధిర్భవేదిత్యేవం వ్యవస్థా జాగరణేఽపి సిద్ధ్యతి, కిము స్వప్న ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
ఎవం యః పునరితి ।
చైతన్యస్యాన్తర్బహిర్భావప్రతిభాసో భేదప్రతిభాసశ్చౌపాధికో న స్వతః, నిరంశత్వాదిత్యాహ -
తస్య చేతి ।
మనోమాత్రగోచరావితి ।
ఆత్మాతిరిక్తవిషయే కేవలమనసః ప్రవృత్త్యభావాన్మనోగోచరత్వం వాద్యన్తరసిద్ధముచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
సర్వత్రేతి ।
స్వప్నశోకాదిభ్రమేషు సర్వత్రేత్యర్థః ।
లక్ష్యాధ్యాసాభావేఽపి పరత్ర పరావభాసత్వాఖ్యస్వరూపలక్షణస్యాన్వయాదతివ్యాప్తిరితి చోదయతి -
కథం తర్హీతి ।
లక్షణమస్తి చేత్ లక్ష్యమప్యస్తి కిమత్ర చోద్యమిత్యాహ –
కిమత్ర కథమితి ।
లక్ష్యమస్తి చేత్ ఉపలక్షణేనాపి భవితవ్యమ్ , తదభావాన్న లక్ష్యమస్తీత్యాహ -
న తత్ర కారణదోష ఇతి ।
ఉపలక్షణాభావముక్త్వా లక్ష్యాభావమాహ -
నాపి మిథ్యార్థావభాస ఇతి ।
లక్ష్యం నాస్తీత్యుక్తం తదమస్త్యేవ ఇతదప్యస్త్యేవ ; పరత్ర పరావభాస ఇత్యవభాసశబ్దేన జ్ఞానత్వం చ లక్షణముక్తమ్ , తదిహ నాస్తి క్రియాత్వాదిత్యాహ –
సత్యమిత్యాదినా ।
అత ఎవేతి ।
లక్ష్యాభావాదేవేత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య దుష్టకారణజన్యస్య విషయో మిథ్యార్థ ఇతి ।
మిథ్యార్థవిషయజ్ఞానమధ్యాస ఇతి హి పూర్వం లక్షణముక్తమ్ । పరత్ర అవభాస ఇత్యత్ర అవభాసశబ్దేనేతి భావః ।
క్రియాయాశ్చికీర్షాపూర్వకత్వవజ్జిజ్ఞాసాపూర్వకత్వాత్ జ్ఞానస్యేచ్ఛాసాధ్యత్వమస్త్యేవేత్యాశఙ్క్య ఫలశిరస్కత్వేనైవ క్రియానిష్పత్తేః ఫలనిష్పత్తిపర్యన్తా క్రియానిష్పత్తిః అనవసితా, క్రియానిష్పత్తేరపి కారకవ్యాపారసమకాలత్వాత్ క్రియానిష్పత్తిపర్యన్తం కారకవ్యాపారోఽప్యనవసితః । కారకవ్యాపారనిష్పత్తేరపి కారకప్రేరకాచికీర్షాసమకాలత్వాత్ కారకవ్యాపారనిష్పత్తిపర్యన్తమిచ్ఛాప్యనవసితా । అతః కారకవ్యాపారస్య క్రియాయాః ఫలస్య చ నిష్పత్తిరిచ్ఛాధీనేతి క్రియాయా ఇచ్ఛాసాధ్యత్వం స్యాత్ , ఇహ తు జ్ఞానకారకేన్ద్రియాణాం తేజోవిశేషత్వాదేవ గత్వహ్రస్వాస్వభావ్యత్ ఇతిభావ్యాత్ కారకప్రేరణాయ నేచ్ఛాపేక్షా, ఇన్ద్రియాణాం విషయవిశేషేషు నియతత్వాత్ । విషయవిశేషే నియమనాయ చ నేచ్ఛాపేక్షా, కిన్తు జ్ఞానకారణప్రతిబన్ధరూపనిమీలననిరాసే ఇచ్ఛాయా ఉపయోగః, న తు జ్ఞానోత్పత్తావితి మత్వాహ -
న హి జ్ఞానమితి ।
నివర్తయితుం న శక్యమితి ।
నివర్తయితుమశక్యత్వాదిత్యర్థః ।
దేవతాదిస్మరణం ఇచ్ఛయా జన్యతే చణ్డాలాదిస్మరణం చ నివర్త్యత ఇతి చోదయతి -
నను స్మృతిజ్ఞానమితి ।
ఆభోగేన ఇచ్ఛయేత్యర్థః ।
స్మృత్యుత్పత్తినిరోధౌ యత్ర భవతః తత్ర ఇచ్ఛామనోనిరోధౌ స్త ఎవ, కిన్తు స్మృత్యుత్పత్తిస్థలే మనసోఽన్యపరతాలక్షణప్రతిబన్ధనిరాసహేతురిచ్ఛా న తు మనోవ్యాపారనిష్పాదనేన జ్ఞానోత్పత్తౌ హేతుః, స్మృతినిరోధస్థలేఽపి చణ్డాలాదివిషయమనఃప్రవృత్తినిరోధే మనోనిరోధస్యోపయోగః, న తు స్మృతిస్వరూపనిరోధ ఇత్యాహ –
సత్యమిత్యాదినా ।
చక్షుష ఇవేతి ।
యథా చక్షుషోఽభిమతార్థవిషయప్రవృత్తిప్రతిబన్ధక రూపగోలకనిమీలననిరాసే ఇచ్ఛాయా ఉపయోగః । అనభిమతార్థేన సమ్ప్రయోగలక్షణప్రవృత్తౌ సత్యాం తత్ప్రతిబన్ధరూపగోలకనిమీలనే మనోనిరోధస్యోపయోగ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ ఆరోపం వినా బ్రహ్మదృష్టిమాత్రస్యైవ నామాదిష్వారోప ఇత్యాహ –
తస్మాదితి ।
సర్వఫలప్రదాతృబ్రహ్మణోఽధ్యస్తత్వే ఫలసిద్ధిః స్యాత్ , తదభావే న ఫలసిద్ధిరితి, నేత్యాహ –
చోదనావశాదితి ।
విధివశాదిత్యర్థః ।
సర్వఫలప్రదాతృబ్రహ్మణోఽధ్యస్తత్వే స్వానురూపసర్వఫలప్రాప్తిః స్యాత్ । అత్ర చోదనోక్తపరిచ్ఛిన్నఫలప్రాప్తయే బుద్ధ్యధ్యాస ఎవ స్వీకర్తవ్య ఇతి వా అర్థః । ప్రకారాన్తరోపన్యాసే చ కృతే సన్దేహః, స్వపక్ష ఎవాభ్యుపేయ ఇతి నిర్ణయో న సమ్భవతి, అతః పక్షాన్తరోపన్యాసో భాష్యకారేణ న కార్య ఇత్యాశఙ్క్య స్వేనోక్తాన్యస్యాన్యావభాసరూపలక్షణస్య సర్వపక్షేషు తైస్తైరుచ్యమానత్వే స్వపక్షశుద్ధిర్భవతి । తైరుక్తస్యాపి లక్షణస్య శుక్లో ఘట ఇత్యాదిప్రత్యయానాం భ్రమత్వప్రాప్తిపరిహారాయ సత్యమిథ్యావస్తుసమ్భేదావభాసరూపానిర్వచనీయలక్ష్య ఎవ పర్యవసానాత్ స్వమతలక్షణత్వం చ భవతి । అతః సర్వేషు పక్షేషు లక్షణాన్వయప్రదర్శనాయ పరపక్షోపన్యాసః కర్తవ్య ఇత్యాహ -
స్వమతపరిశుద్ధయ ఇతి ।
నిరూప్యమాణే అనిర్వచనీయపక్ష ఎవ లక్షణస్య పర్యవసానే కథం వాదిభిరుచ్యమానత్వం లక్షణస్యేత్యాహ –
కథమితి ।
అన్యధర్మస్యేత్యుక్తే ఇదమితి శుక్తిత్వధర్మస్యావభాసోఽధ్యాస ఇతి ప్రాప్తమ్ , తదపనుత్తయేఽత్యన్తభిన్నస్యార్థస్యేత్యాహ –
అర్థాన్తరస్యేతి ।
తం కేచిదితి భాష్యమాత్మఖ్యాత్యన్యథాఖ్యాతివిశేషయోరుపన్యాసపరమిత్యాహ -
జ్ఞానాకారస్య బహిష్ఠస్యైవ వేతి ।
అగ్రహణనిబన్ధనో భ్రమ ఇత్యఖ్యాత్యుపన్యాసపరభాష్యే అగ్రహణస్య భ్రమహేతుత్వమభిప్రేతమితి ప్రకటయతి -
అగ్రహణాదితి ।
అగ్రహణాదిత్యుక్తే అగ్రహణమస్తీత్యగ్రహణాదితి ప్రథమైకవచనత్వశఙ్కాం ప్రాప్తాం వ్యుదస్యతి -
తన్నిబన్ధన ఇతి ।
కేచిద్వాదినః భ్రమరూప ఇతి ప్రతిభాసం వ్యావర్తయతి -
వదన్తీత్యనుషఙ్గ ఇతి ।
విపరీతధర్మత్వస్యేత్యుక్తే శుక్తిశకలస్య సాక్షాద్విపరీతశుక్త్యభావస్య స్వరూపేణారోపప్రాప్తౌ భావస్య భావాన్తరరూపేణారోప ఇత్యాహ -
రజతాదిరూపత్వస్యేతి ।
ఆచక్షత ఇతి శూన్యఖ్యాత్యన్యథాఖ్యాతివిశేషౌ ఆచక్షత ఇత్యర్థః ।
స్వమతానుసారిత్వమితి ।
స్వేనోక్తలక్షణత్వమిత్యర్థః ।
తాత్పర్యముక్త్వా సర్వథాపిత్వితిభాష్యం వ్యాచష్టే -
అన్యస్యాన్యధర్మావభాసిత్వం నామ లక్షణమితి ।
యల్లక్షణమవాదిష్మేత్యన్వయః ।
పరత్ర అవభాస ఇత్యత్ర పరశబ్దద్వయాభావే కథమన్యస్యాన్యధర్మావభాసిత్వం నామ యల్లక్షణమవాదిష్మేత్యనూద్యతే భాష్యకారేణేత్యాశఙ్క్యాహ -
పరత్రేత్యుక్తేఽర్థాత్ పరావభాసః సిద్ధ ఇతీతి ।
ఆఖ్యతి ఇతిఅఖ్యాతివాదినాఽపి మానసం సంసర్గజ్ఞానం సంసర్గాభిమానో వా వక్తవ్య ఇత్యభిప్రాయః ।
పరత్ర పరావభాస ఇతి లక్షణం న వాదిభిరుక్తమితి శఙ్కతే -
కథమితి ।
అనేన శబ్దరచనాప్రకారేణ అనుక్తమపి శబ్దాన్తరేణేదం లక్షణముక్తమిత్యాహ -
పూర్వస్మిన్ కల్ప ఇత్యాదినా ।
స్మృతిరూపశబ్దేనోక్తకారణత్రితయజన్యత్వాఖ్యోపలక్షణస్య భాష్యకారేణ పక్షాన్తరేషు అన్వయప్రదర్శనాభావాదుపలక్షణమవివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాన్వయస్య సమ్ప్రతిపన్నత్వాదప్రదర్శనమిత్యాహ –
పూర్వదృష్టత్వస్మృతిరూపత్వయోరితి ।
అవిద్యాపూర్వభ్రమసంస్కారాభ్యామేవ పదార్థజ్ఞానరూపభ్రమపరమ్పరోత్పత్తేః సమ్ప్రయుక్తాధిష్ఠానానపేక్షణాత్ తదభిధాయిపరత్రేతి పదమవివక్షితమితి శూన్యవాదిశఙ్కాయామాహ -
తత్ర స్మృతిరూప ఇతి ।
శూన్యవాదిపక్షేఽపి పదార్థజ్ఞానత్వాఖ్యలక్షణస్య ప్రాప్తిరస్త్వితి నేత్యాహ –
నిరుపపత్తికేతి ।
శూన్యవాదిపక్షే లక్షణస్య ఘటపటాదిజ్ఞానాఖ్యభ్రమేష్వేవ వ్యాప్తిం వినా అవిభ్రమేఽపి శూన్యజ్ఞానే పదార్థజ్ఞానత్వాఖ్యలక్షణస్య వ్యాప్తిః నిరుపపత్తికేతి భావః ।
పూర్వభ్రమసంస్కారలక్షణనిమిత్తకారణసమ్భవాద్సమ్భవాదర్థపఞ్చమాకారావిద్యేతివిద్యాలక్షణోపాదానసద్భావాచ్చోత్తరోత్తరఘటాదిపదార్థ జ్ఞానలక్షణభ్రమజన్మసిద్ధిరిత్యేవముపపత్తిసమ్భవాదస్మిన్ పక్షే కా అనుపపత్తిరిత్యాక్షిపతి -
కథం నిరుపపత్తికోఽయమితి ।
హస్తేన నయనస్య మర్దనాన్నయనరశ్మేర్నేప్సితరూపం భవతి । ససంవేష్టితనయనరశ్మిరధిష్ఠానం తత్రాప్యస్తీత్యాహ -
న తత్రాపి తేజోఽవయవాధిష్ఠానత్వాదితి ।
నను రజతే సంవిదితి ।
భ్రమస్య సాధిష్ఠానత్వేఽపి న సత్యవస్తునోఽధిష్ఠానత్వమితి భావః ।
అధ్యస్యమానవ్యతిరేకేణాధిష్ఠానస్య సిద్ధిరపేక్షితా, సాధనసిద్ధయేసిద్ధయే దన్యోన్య ఇతి అన్యోఽన్యాధిష్ఠానత్వేనాన్యోఽన్యాధీనసిద్ధిత్వ ఇతి తత్రాహ –
బీజాఙ్కురాదివదితితత్ర ఇతరేతరాధిష్ఠానత్వే సతి ఇతరేతరాపేక్షసిద్ధత్వాత్ బహ్వసమఞ్జసం స్యాదితి తత్రాహ - బీజాఙ్కురవదితి వివరణే ।
రజతే తద్విషయసంవిద్రజతం చ పూర్వస్యాం సంవిది, సా చ స్వవిషయే, స చ పూర్వస్యాం సంవిదీతి సంవిద్రజతయోరపి బీజాఙ్కురయోరివ కారణపరమ్పరా కల్ప్యేత్యాశఙ్క్య తత్రాప్యన్వితమృత్వకార్యాసత్వాదేరుపాదానత్వమ్ , బీజాదేస్తు నిమిత్తతా । అతః సంవిద్రజతయోరపి నోపాదానకారణకారణత్వపరమ్పరేతిపరమ్పరేత్యాహ -
బీజాఙ్కురాదిష్వపీతి బీజాఙ్కురాదిపీతి ।
అభిమతవస్తుసిద్ధిరితి ।
అనన్వితస్యోపాదానత్వేఽతిప్రసఙ్గాత్ నోపాదానకారణత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ప్రతీతితో వస్తుతశ్చేతి ।
అనన్వితయోరనయోః కథం కార్యకారణతేత్యుక్తే పూర్వబీజాఙ్కురయోరివేతి వక్తవ్యమ్ , తయోర్వా కథమిత్యుక్తే తతః పూర్వయోరివేతి సత్తానవస్థాయాః, అనయోః కార్యకారణతా కథం గమ్యత ఇత్యుక్తే పూర్వపూర్వయోరివేతి ప్రతీత్యనవస్థాయాశ్చ ప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
సంవిద్రజతయోరప్యధిష్ఠానాధిష్ఠేయతయా నిమిత్తనైమిత్తికతేత్యాశఙ్క్యానయోర్బీజాఙ్కురయోః కథం నిమిత్తనైమిత్తికతేత్యుక్తే అస్మాద్బీజాదస్యాఙ్కురస్య జన్మదర్శనాత్ దేశకాలాన్తరస్థబీజాఙ్కురయోరపి నిమిత్తనైమిత్తికతాకల్పనాదృష్టిపరమ్పరా ఇహ తు క్వాప్యదర్శనాదన్ధపరమ్పరైవేతి న నిమిత్తనైమిత్తికతాపీత్యాహ -
తథా చ కుత ఇదమేవమితి ।
ఇదమితి ।
నిమిత్త నైమిత్తికత్వమిత్యర్థః ।
దృష్టిపరమ్పరాం దర్శయతి -
దృష్టత్వాదేవమితి
అన్ధపరమ్పరాం దర్శయతి -
నానవస్థాదోషమతివర్తత ఇతి ।
భ్రాన్తిప్రతిపన్నే యోంఽశో నిషేధాధికరణత్వేనానిషేధ్యో భవతి తస్యాంశస్యాధిష్ఠానత్వాత్ పరత్రేతి పదమపేక్ష్యమిత్యాహ -
అపి చేత్యాదినా ।
నిరవధిక ఇతి ।
ఇదమితి ।
నిషేధాధికరణాంశమగృహీత్వేత్యర్థః ।
అనుమానాప్తవచనాభ్యాం సర్పాభావవిశిష్టమంశాన్తరం న గృహ్యత ఇతి తత్రాహ –
యత్రాపీతి ।
అత్రానుమానమితి పాషాణప్రక్షేపాదినాప్యప్రచలితత్వలిఙ్గజన్యజ్ఞానముచ్యతే ।
అవధిర్విద్యత ఇతి ।
అభావవిశిష్టవస్తుమాత్రం గృహ్యతే, విశేషాకాఙ్క్షాదర్శనాదిత్యర్థః ।
ప్రధానం నాస్తీత్యాదౌ న తదభావవిశిష్టవస్త్వన్తరం గృహ్యతే, తేషామన్యత్రానధ్యస్తత్వాదితి తత్రాహ –
ప్రధానాదిష్వపీతి ।
జగత్కారణం స్వతన్త్రం త్రిగుణమనేకం పరిచ్ఛిన్నం చ న భవతీతి బాధాదవధిరస్తీత్యర్థః ।
సర్వలోకసాక్షికమేతదితి ।
సర్వలోకస్య దృశ్యస్య సాక్ష్యేవ సాక్షీ యస్య తదేతత్ । త్రాత్యాది ఇతిభ్రాన్త్యాది, సర్వలోకసాక్షిచైతన్యేఽధ్యస్తం నిషేధావస్థాయాం చైతన్యావధికం చేత్యర్థః ।
చైతన్యస్యాధిష్ఠానత్వే అవధిత్వే చ స్వీకృతే కిం ప్రయోజనమిత్యాశఙ్క్య నిరధిష్ఠానత్వేన నిరవధికత్వేన చ శఙ్కితకేశోణ్డ్రకాదావప్యధిష్ఠానావధిసిద్ధిః ప్రయోజనమిత్యాహ –
కేశోణ్డ్రకాదావపీతి ।
రూప్యాధ్యక్షస్య రుప్యాధ్యాసస్య ? బాధ్యత్వాత్ తత్సాధకసాక్షిచైతన్యస్యాపి బాధ్యత్వమితి నేత్యాహ -
తద్బాధే తదనుషఙ్గ ఎవేతి ।
అధిష్ఠానత్వాత్ సమ్బన్ధ ఎవ బాధ్య ఇతి భావః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
తేన తన్మాత్రస్యేతి ।
చిన్మాత్రస్యేత్యర్థః ।
రూప్యస్మరణం బాధ్యం పరిచ్ఛిన్నత్వాత్ రూప్యవత్ ఇత్యాశఙ్క్య స్వతో న భేద ఇత్యాహ –
స్వతశ్చేతి ।
బాధ్యసమ్బన్ధసమ్బన్ధిత్వాత్ రూప్యవత్ బాధ్యమిత్యాశఙ్క్య సమ్బన్ధిరూపేణ పరిణామిత్వాభావాత్ సమ్బన్ధిత్వమసిద్ధమిత్యాహ –
కూటస్థేతి ।
కూటస్థత్వే హేతుమాహ –
అపరోక్షైకరసేతి ।
రూప్యస్య శూన్యత్వం నిరధిష్ఠానత్వం చ శూన్యవాదీ మన్యతే, తత్ర సాధిష్ఠానత్వం ప్రసాధ్య శూన్యత్వం నిరాచష్టే -
నాప్యధ్యస్తమప్యసదేవేత్యాదినా ।
ప్రతిభాసాయోగాదిత్యత్ర స్పష్టావభాసః ప్రతిభాసః, రూప్యమితి ప్రవివిభక్తేతిప్రవిభక్తరూపేణావభాసః ప్రతిభాస ఇతి చ నిర్వచనం ద్రష్టవ్యమ్ । రూప్యమితి విభక్తరూపేణాపరోక్షత్వేన చ ప్రతీత్యయోగాదిత్యర్థః ।
అధ్యస్తమిదం సర్వమసదేవేతి తేఽపి మతమ్ ఇతి చోదయతి -
నన్వితి ।
సద్విలక్షణమిత్యుక్తత్వాదర్థాసత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాసద్విలక్షణత్వమప్యుక్తమిత్యాహ -
అనిర్వచనీయావిద్యాత్మకమితి ఇతి ।
ప్రాక్ అనిర్వచనీయత్వేఽపి బాధాదూర్ధ్వం రూప్యాదేః శూన్యత్వమాశఙ్క్య తదిష్టమేవ ఘటాదీనామపి సమానత్వాదిత్యాహ -
అథ పునరితి ।
సర్వస్య నాశాదూర్ధ్వం శూన్యత్వేఽపి భ్రమగృహీతస్య బాధాదూర్ధ్వం శూన్యతాభ్యుపగమో న యుక్తోఽన్యత్ర సత్వాదిత్యాశఙ్క్య న తావద్బాధకజ్ఞానాదన్యత్ర సత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
తథా చేతి ।
తథానవగమాదితి ।
ముఖం దర్పణస్థం న భవతి, కిన్తు గ్రీవాస్థమితివత్ రజతమిదం న భవతి కిన్తు దేశాన్తరే బుద్ధౌవేత్యనవగమాదిత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షబాధస్య దేశాన్తరే రూప్యాదిసత్వబోధకత్వశఙ్కాయామపి వాక్యజన్యబాధకజ్ఞానస్య బోధకత్వశఙ్కాపి నాస్తి, దేశాన్తరీయసత్వవాచిశబ్దాభావాదిత్యాహ -
తథా చ దూరవర్తినీమితి ।
మా భూద్బాధకజ్ఞానాదన్యత్ర సత్వావగమః, కిన్త్విహ నిషేధాన్యథానుపపత్త్యా అన్యత్ర సత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ –
నార్థాపత్త్యేతి ।
ప్రతీతిసిద్ధ్యర్థం పురోదేశే అన్యత్ర వా రూప్యస్య న సత్తాపేక్షా, అత్రైవావిద్యావిలాససద్భావమాత్రేణ ప్రతీతిసిద్ధేరిత్యాహ -
తన్మాత్రేణేతితావన్మాత్రేణాపి తత్సిద్ధేరితి ।
యదా నాయం సర్ప ఇత్యభావమాత్రప్రతిపత్తిరపి న దేశాన్తరే సర్పత్వం గమయతి తదా రజ్జురియమిత్యధిష్ఠానే పర్యవసితా ప్రతిపత్తిః దేశాన్తరే సత్వం న బోధయతీతి కిము వక్తవ్యమ్ ఇత్యాహ –
యత్రాపీతి ।
పూర్వదృష్టావభాస ఇతి భాష్యేణ పూర్వదర్శనసమ్భేదం వినా పూర్వదృష్టస్య సంస్కారనిర్మితతయా పూర్వదృష్టసజాతీయస్య రూప్యాదేరవభాస ఇత్యుక్తే తస్య స్మృతిరూపత్వముక్తం భవత్యతః స్మృతిరూప ఇతి పృథఙ్ న వక్తవ్యమిత్యాహ –
తథావిధస్యేతి ।
అర్థలభ్యస్య స్మృతిత్వమేవ స్యాత్ ఇత్యర్థలభ్యస్య స్మృతిరూపస్య వికలస్మృతిత్వశఙ్కా స్యాత్ । పూర్వానుభవసమ్భిన్నవిషయత్వాభావాదిత్యర్థః ।
స్మృతిత్వమస్త్వితి, నేత్యాహ -
న చ స్మృతివిషయస్యేతి ।
పరత్రేతి ।
సమ్ప్రయుక్తస్యాభిధానాదర్థాదాగతం పరస్యేతి పదమసమ్ప్రయుక్తమభిధత్త ఇత్యాహ –
అసమ్ప్రయుక్తస్యేతి ।
పూర్వదృష్టత్వాభావ ఇతి ।
పూర్వదృష్టార్థసంస్కారజన్యతయా పూర్వదృష్టసజాతీయార్థత్వాభావ ఇత్యర్థః ।
విస్పష్టార్థ ఇతి ।
సంస్కారజన్యత్వమేవ స్మృతిరూపశబ్దోక్తస్మృత్యా సాదృశ్యం న పూర్వానుభవసమ్భేద ఇతి స్పష్టీకరణార్థమిత్యర్థః ।
లోకసిద్ధమేవేదమితి ।
యల్లక్షితం సత్యమిథ్యావస్తుసమ్భేదాత్మకమిదమధ్యాసరూపం తల్లోకసిద్ధమేవ సత్యమిథ్యావస్తు సమ్భేదరూపమిత్యత్ర న యుక్త్యపేక్షేత్యర్థః ।
యుక్తిరితి ।
సత్యస్య వస్తునో మిథ్యావస్తు సమ్భేదావభాసోఽధ్యాసః, అన్యథా శుక్లో ఘట ఇత్యాదిజ్ఞానేష్వపి భ్రమత్వప్రసఙ్గాదిత్యేషోఇత్యేవోచ్యతే ? చ్యతే ।
తథా చ లోకేత్యాదిలోకేనుభవ ఇత్యాది భాష్యస్య - భాష్యస్య తాత్పర్యముక్త్వా తదేకదేశమాక్షేపసమాధానాయోపాదత్తే -
శుక్తికా రజతవదవభాసత ఇతి ।
యః శుక్తౌ రజతం భ్రమతి తస్య రజతమేవేత్యవభాసనాత్ రజతవదిత్యనవభాసాచ్ఛుక్తికానవభాసనాచ్చ భ్రాన్త్యః ఇతిభ్రాన్త్యాః - శుక్తికా రజతవదత్ర భాసత ఇతి నానుభవన్తి, తత్ర కథం లోకానుభవ ఇతి చోదయతి -
నను న శుక్తిః ప్రతిభాసతే ఇతి ।
భ్రాన్తస్యేతి భావః ।
యద్యపి భ్రాన్తిసమయే నానుభవతి శుక్తికాజ్ఞానోదయే తత్సిద్ధిః । శుక్తికాముపాదాయ శుక్తికారజతమవభాసత ఇతి లక్షణమనుభవతి । శుక్తిజ్ఞానసామర్థ్యేన నేదం రజతమితి జ్ఞానవిషయతయా వా సిద్ధమిథ్యారజతేన సత్యశుక్తిసమ్భేదావభాసాఖ్యలక్ష్యరజతవదిత్యనుభవతి । ఎవం లక్ష్యలక్షణసఙ్గతిమనుభూతాం శుక్తికా రజతవదవభాసత ఇతి వాక్యేన ప్రదర్శయతి లోక ఇత్యాహ -
ఉచ్యతే, శుక్తికాగ్రహణమితి ।
ఇవశబ్దశ్చాభాసతామభిధాయ సమ్భేదశబ్దేనావభాసశబ్దేన చ సమ్బధ్యతే ।
మిథ్యారజతమితి విశేషణాత్ అన్యత్ర సద్రూపరజతం వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య మిథ్యాత్వం ప్రతి జనకస్యాభావాత్ మిథ్యాత్వముచ్యతే న సద్రూపరజతాద్వ్యావృత్త్యర్థమిత్యాహ -
మిథ్యాత్వమపి రజతస్యేతి ।
మిథ్యారజతధర్మత్వాదిదన్తాయా అపి మిథ్యాత్వాన్నిరధిష్ఠానతాప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య సమ్ప్రయుక్తస్య సమ్ప్రయుక్తధర్మత్వమయుక్తమిత్యాహ –
తత్రాసమ్ప్రయుక్తత్వాదితి ।
సమ్ప్రయుక్తగత ఎవేతి ।
శుక్తిగత ఎవేత్యర్థః ।
కథమ్ అసమ్ప్రయుక్తరజతస్యాపరోక్షతేత్యత ఆహ –
అపరోక్షావభాసస్త్వితి ।
రజతల్లోఖ ఇతిరజతోల్లేఖస్యేతి ।
ఇత్యుల్లేఖః, అవభాసమానరజతస్యేత్యర్థః ।
ఉల్లిఖ్యత ఆపరోక్ష్యస్య దోషజన్యత్వే బాధ్యత్వం ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యేన్ద్రియజన్యజ్ఞానేనేదమంశేఽభివ్యక్తాపరోక్షచైతన్యే అధ్యస్తత్వాద్రూప్యస్యాప్యపరోక్షత్వమితి పక్షాన్తరమాహ –
ఇన్ద్రియజజ్ఞానాన్తర్భావాచ్చేతి ।
అత్ర జ్ఞానశబ్దేన జ్ఞప్తిః జ్ఞానమితీదమంశావచ్ఛిన్నస్ఫురణముచ్యతే -
అనాత్మా రజతమితి దర్శితమితి ।
అనాత్మభూతరజతం సమ్ప్రయుక్తశుక్తావధ్యస్తమితి దర్శితమిత్యర్థః ।
అస్మదర్థే అనిదమంశస్యేతి ।
అహమితి ప్రతిభాసమానే అవేద్యాంశస్యేత్యర్థః ।
అహమితి ప్రతిభాసమానే జడరూపాత్మా భవేత్ యోఽస్తీతి ప్రాభాకరాభిమతమితి తద్వ్యావృత్త్యర్థమాహ –
చైతన్యస్యేతి ।
చిద్రూపాత్మనోఽపి శక్తిమత్వం పరిణామబ్రహ్మవాద్యభిమతం తద్వ్యావృత్త్యర్థమాహ –
నిరఞ్జనస్యేతి ।
అసఙ్గస్యేత్యర్థః ।
ప్రతిభాసతో యుష్మదర్థత్వాభావేఽపి తదవభాస్యత్వం నామ యుష్మదర్థలక్షణమహఙ్కారస్యాస్తీత్యాహ –
తదవభాస్యత్వేనేతి ।
అధ్యస్త ఇతి ।
చైతన్యే అధ్యస్త ఇత్యర్థః ।
భేదావభాస ఇతి ।
జీవేశ్వరయోర్జీవానాం చ భేదోఽవభాసమానః తేషామస్వరూపభూత ఎవ జీవాదిషు అధ్యస్త ఇతి దర్శితమిత్యర్థః । వాదాధికారసిద్ధ్యర్థముక్తార్థే స్వస్య జ్ఞానాపలాపోఽనాదరాభావద్యోతనాయ ।
బాహ్యాధ్యాసే ఉక్తకారణత్రితయజన్యత్వం పరత్ర పరావభాసత్వం చ సుస్థితమిత్యాహ -
నను బహిరర్థ ఇత్యాదినా యుజ్యత ఇత్యన్తేన ।
తత్రాపి కారణత్రితయజన్యత్వమస్తీత్యాహ -
ఉపలభ్యత ఇత్యన్తేన ।
కారణదోష ఇతి ప్రమాతృస్థరాగాదిదోష ఉచ్యతే । ఇన్ద్రియశబ్దేన సమ్ప్రయోగ ఉచ్యతే । సమ్ప్రయోగశబ్దేన సంస్కారోఽపి లక్ష్యతే । పరత్ర పరావభాస ఇతి స్వరూపలక్షణమప్యస్తీత్యాహ –
తన్నిమిత్తశ్చేతి ।
ఉపలక్షణం స్వరూపలక్షణం చ బాహ్యాహఙ్కారాధ్యాసే సమ్భవతి । అధిష్ఠానాత్మగ్రాహక కారణతద్దోషాదీనామభావాత్ ఆత్మనో నిరంశత్వాదగృహీతవిశేషత్వేనాధిష్ఠానత్వాయోగాచ్చేత్యాహ -
న త్విహ కారణాన్తరాయత్తేత్యాదినా ।
ఇహేతి అహఙ్కారాద్యధిష్ఠానాత్మని ఇత్యర్థః ।
ఆకాశవన్నిరంశస్యాపి న కార్త్స్న్యేనావభాస ఇతి తత్రాహ -
స్వయఞ్జ్యోతిష ఇతి ।
స్వయమ్ప్రకాశత్వేఽపి సంవేదనవదగృహీతాంశః స్యాదితి నేత్యాహ –
నిరంశస్యేతి ।
అనవభాసవిపర్యాసౌ న భవత ఇతి ।
అనవభాసో న భవత్యత ఎవ విపర్యాసోఽపి న స్యాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వాదిభ్రమాధిష్ఠానత్వాజ్జీవస్య చాహఙ్కారాదిభ్రమాధిష్ఠానత్వసామ్యేన ఎకత్వాత్ బ్రహ్మానవభాసేబ్రహ్మానవభాసోజీవానవభాస ఇతి జీవానవభాస ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -
న హి శుక్తేరితి ।
ఎవం తర్హి సుతరామితి ।
ఆశ్రయవిషయభేదాభావాత్ జ్ఞానప్రకాశవిరోధాచ్చాజ్ఞానాభావాన్నాజ్ఞాతత్వమిత్యర్థః ।
తాః రి శ్రుతి జన్యబుద్ధి ఇతిశ్రుతిగతభాసేతి శబ్దేన ప్రకాశమాత్రస్యాభిధానమితి శఙ్కానుత్యర్థమితిశఙ్కాపనుత్యర్థం చైతన్యపరత్వేన వ్యాకరోతి -
తచ్చైతన్యేనైవేతి ।
భ్రమనివర్తకజ్ఞానసామగ్ర్యాః తద్గతదోషస్య చ సంస్కారస్య చ భ్రమకారణత్వమన్యత్ర దృష్టమిహాపి బ్రహ్మాత్మవస్త్వాకారశ్రుతిజన్యబుద్ధివృత్తిప్రతిబిమ్బితబ్రహ్మాత్మచైతన్యస్యాహఙ్కారాదిభ్రమనివర్తకజ్ఞానత్వాత్ । ప్రతిబిమ్బప్రదత్వేన బిమ్బభూతబ్రహ్మాత్మవస్తునో నివర్తకజ్ఞానసామగ్రీత్వాత్ । తస్యాస్తద్గతావిద్యాదోషస్య చ పూర్వాహఙ్కారాదివినాశజసంస్కారస్య చోత్తరాహఙ్కారాదిభ్రమహేతుత్వాత్ కారణత్రితయజన్యత్వం సిధ్యతి । అవిద్యయా బ్రహ్మరూపస్యానవభాసాదహమిత్యాత్మనోఽవభాసాత్ అగృహీతవిశేషాత్మన్యధిష్ఠానేఽహఙ్కారాధ్యాసాత్ । పరత్ర పరావభాసత్వం చ సిధ్యతీత్యభిప్రేత్య ఆత్మన్యాచ్ఛాదికావిద్యాస్తీత్యాహ -
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
అగ్రహణేతి ।
ఆచ్ఛాదకేత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యాభిమతాచ్ఛాదకసత్యతమోగుణం ప్రసక్తం వ్యావర్తయతి -
అవిద్యాత్మక ఇతి ।
ప్రకాశజనకచక్షురాదిగతశక్తిప్రతిబన్ధకకాచాదిషు దోషశబ్దప్రయోగో దృశ్యతే । అత్రాపి చిత్ప్రకాశప్రతిబన్ధకత్వాదవిద్యాయాః సుతరాం దోషశబ్దవాచ్యత్వం భవతీతి మత్వాహ -
ప్రకాశస్యాచ్ఛాదక ఇతి ।
’అనృతేన హి ప్రత్యూఢాఛాం౦ఉ౦ ౮ - ౩ - ౨’ ఇతి ।
జీవాఃజీవావ అనృతరూపావిద్యయాఛన్నతయా స్వకీయపూర్ణానన్దబ్రహ్మరూపమాత్మానం సుషుప్తే న విజానన్తి నాన్యేనేత్యర్థః । అనీశయేత్యత్ర ముహ్యమానః అజ్ఞానలక్షణమోహేనైకతాం గతః, అతో‍ఽనీశయా స్వభావసిద్ధేశ్వరత్వస్యాప్రతిపత్త్యాఅప్రతిపత్త్యతశోచతీత్యన్వయః ।
తదర్థాపత్తిరపీతి ।
’తరతి శోకమాత్మవిత్’ ఇతి బన్ధనివృత్తిఫలశ్రుత్యనుపపత్తిర్నివర్త్యావిద్యామధ్యాసాఖ్యబన్ధహేతుభూతాం గమయతీత్యర్థః ।
అత ఎవార్థాదితి ।
ఐక్యే సత్యేవసత్యే ఇతి బ్రహ్మరూపానవభాసానుపపత్త్యాచ్ఛాదికావిద్యా కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
అన్యథేతి ।
అయమర్థః, జీవస్య బ్రహ్మరూపత్వాచ్ఛాదికావిద్యాభావే పరమార్థతో బ్రహ్మరూపత్వాత్ బ్రహ్మాత్మతావబోధోఽపి తత్ర యది నిత్యసిద్ధః స్యాత్ తదా తాదాత్మ్యోపదేశో వ్యర్థః స్యాదితి । ఐక్యే సతి జీవబ్రహ్మవిభాగః కథం సిధ్యేదిత్యాశఙ్క్య అవిద్యాలేశేషు ప్రతిబిమ్బితచైతన్యాని జీవా ఇత్యుచ్యన్తే ।
తేషాం బిమ్బభూతమఖణ్డచైతన్యం బ్రహ్మేత్యతో బిమ్బప్రతిబిమ్బభావేనావిద్యయా భేద ఇత్యాహ –
అతోఽనాదిసిద్ధేతి ।
నిర్భాసాస్పదమితి ।
ప్రతిబిమ్బాస్పదమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మవ్యతిరిక్తమనాదివస్తు నాసీదితి తత్రాహ -
తథా చ స్మృతిరితి ।
సాఙ్ఖ్యాభిమతప్రకృతేరనాదిత్వం స్మృత్యోక్తం నావిద్యాయా ఇతి, నేత్యాహ –
క్షేత్రజ్ఞత్వనిమిత్తామితి ।
జీవత్వే హేతుభూతామిత్యర్థః ।
స్వయమ్ప్రకాశస్య అవిద్యాశ్రయత్వసమ్భవేఽప్యవిద్యావిషయత్వం న సమ్భవతీత్యతో నావిద్యేతి చోదయతి -
నను ప్రమాణవిరోధ ఇతిప్రమాణాన్తరవిరోధ ఇతి ।
నిరంశస్య స్వరూపానవభాసానుపపత్తిరిత్యుక్తే నిరంశస్య ఆకాశస్యావభాసో న దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
స్వయఞ్జ్యోతిష ఇతి ।
అతోఽనవభాసాఅనవభాసష్టమ్భవాదితిసమ్భవాదనవభాసాయ నావిద్యాభ్యుపేయేతి భావః ।
సిద్ధాన్తీ ఆహ -
నను భోక్తుః ఇతి ।
అహఙ్కారో న ప్రత్యయ ఇతి ।
ఆత్మకర్మకప్రత్యయో న భవతీతి వక్ష్యత ఇత్యర్థః ।
భేదస్యాత్మమాత్రత్వాత్ ఆత్మపదార్థజ్ఞానమేవ భేదే ప్రత్యక్షమితి భేదానవభాసో నాస్తీతి చోదయతి -
కథం పునర్భోక్తేతి ।
చిజ్జడయోర్విరుద్ధయోః న సత్యైకతాభిమానాశఙ్కాస్తీతి మత్వాహ –
మిథ్యైవైకతాభిమానాదితి ।
అతో భేదో నావగత ఇత్యర్థః ।
ఆహ గౌణవాదీ -
నన్వహమితి ।
యదీతి ।
అయో దహతీతి అయసి దహతిప్రత్యయేఽప్యయోవ్యతిరిక్తదాహకసిద్ధివత్ దేహే మనుష్యోఽహమితి ప్రత్యయేఽపి దేహవ్యతిరిక్తాత్మసిద్ధిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య అయసో నిష్కృష్టవహ్నిదర్శనవద్దేహాన్నిష్కృష్టాత్మాసిద్ధేః దేహస్యాహంప్రత్యయవిషయత్వం ముఖ్యమితి ప్రసజ్యేతేతి మత్వాహ -
అన్యస్య తథాగ్రాహిణ ఇతి ।
తద్విరోధ ఇతి ।
మనుష్యోఽహమితి ప్రత్యక్షవిరోధ ఇత్యర్థః ।
తథా స్యాదితి ।
తథా సతి స్యాదిత్యర్థః ।
అహంప్రత్యయస్య వ్యతిరేకవిషయత్వే వ్యతిరిక్తో వ్యతిరిక్త ఇతివత్ అహం వ్యతిరిక్త ఇత్యుక్తే పునరుక్తిప్రసఙ్గాత్ । వ్యక్తిరేకవిషయత్వమహంప్రత్యయస్యేత్యాశఙ్క్యాహ –
అన్యథేతి ।
కిమర్థతో వ్యతిరిక్తాత్మవిషయోఽహంప్రత్యయ ఉచ్యతే, కిం వా ప్రతిభాసతః, అర్థతశ్చేత్ తదధ్యాసః సమ్భవాత్ ఇతితదధ్యాససమ్భవాత్ న గౌణత్వమిత్యాహ –
యద్యపీతి ।
తథా అనధ్యవసాయాదితి ।
అర్థతో వ్యతిరిక్తవిషయత్వేఽపి వ్యతిరిక్త ఇతి వ్యతిరేకస్యాస్ఫురణాదిత్యర్థః ।
తద్ధర్మానితి ।
కృశస్థూలాదిధర్మవిశిష్టదేహమిత్యర్థః ।
స ఎవాయమకార ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞయా సర్వగతత్వాది సిద్ధేర్నస్వతోఽహ్రస్వత్వాది । కిన్త్వధ్యాసకిన్త్వధ్యా ఎవేతి ఎవేత్యభిప్రేత్య ఆహ –
యథైకస్మిన్నితి ।
వ్యతిరిక్త ఇతి వ్యతిరేకస్యాపి స్ఫురణమహంప్రత్యయే నేతి పక్షమాహ -
అథ పునరితి ।
అత్యన్తభేదస్ఫూర్తౌ దృష్టాన్తమాహ -
రసాదివ గన్ధ ఇతి ।
పరిహరతి -
తతస్తత్సద్భావ ఇతి ।
విప్రతిపత్తిర్నాస్త్యేవేత్యాశఙ్క్యాహ -
తత్సిద్ధయ ఇతి ।
యుక్తిసహకృతాహంప్రత్యయేన వ్యతిరేకస్యాపి ప్రతీతేః పాశ్చాత్యాహం మనుష్య ఇతి జ్ఞానం గౌణమేవ స్యాత్ , తథా ప్రాక్తనమపీత్యభిప్రేత్యాహ -
జిజ్ఞాసోత్తరకాలం తర్హీతి ।
జిజ్ఞాసోర్ధ్వం యుక్తిజ్ఞానసిద్ధస్య భేదస్య ప్రత్యక్షరూపాహంప్రత్యయసిద్ధత్వాభావాజ్జిజ్ఞాసోత్తరకాలీనస్య మనుష్యోఽహమితి సామానాధికరణ్యవ్యవహారస్య కథం గౌణత్వమిత్యాహ –
కథమితి ।
దేహాత్మనోః సాధారణతయా ప్రతిపన్నాహంప్రత్యయస్య దేహాదిర్విషయత్వస్య యోగ్యో న భవతి, తద్వ్యతిరిక్తాత్మైవ విషయోగ్యేతివిషయత్వయోగ్య ఇతి యుక్త్యా వివేచనే పశ్చాద్వ్యతిరిక్త ఇత్యహంప్రత్యయస్య వ్యతిరేకసాధకత్వమస్తీత్యాహ -
జిజ్ఞాసా నామేత్యాదినా ।
అకార ఇవ హ్రస్వాభిమాన ఇతిహ్రస్వత్వాభిమాన ఇత్యస్యాయమర్థః । అకారవిషయజ్ఞానస్య యుక్త్యనుసన్ధానాదూర్ధ్వమప్యకారమాత్రవిషయత్వాదేవ హ్రస్వాద్యైక్యభ్రమవిరోధిభేదప్రత్యక్షత్వాభావాత్ యుక్తిసిద్ధభేదస్య పరోక్షత్వాచ్చ యథా ఐక్యభ్రమః తద్వదితి ।
నను తత్రాపి కథమితి ।
తత్ర అపినా అధ్యాస ఇతి భావః ।
అనుభవ ఎవేతి ।
అనుభవ ఎవాధ్యాసం సాధయతీతి భావః ।
అకారస్య వ్యతిరేకప్రతీతావపి హ్రస్వాదేస్తదభావాదధ్యాస ఇతి చోదయతి -
నను అనుభవ ఇతి ।
తత్ర తర్కబలాద్యథావభాసిన్యపి అకారే దైవగత్యా పృథక్సతో హ్రస్వాదేః తథానవగమాదైక్యాధ్యాసానుభవః సమ్భవతీత్యన్వయః ।
ఎకస్య పృథక్త్వ ఇతి ।
ఎకస్యైవ భేదస్యోభయగతత్వాదిత్యర్థః ।
ఇన్ద్రజాలమేవైతదితి ।
మనుష్యోఽహమితి జ్ఞానమిన్ద్రజాలశబ్దోదితభ్రమరూపమేవ అవిద్యాకృతత్వాదిత్యర్థః ।
అహంప్రత్యయస్య దేహే ముఖ్యవృత్త్యభావాత్ దేహస్యానాత్మత్వమాభాసవిషయత్వస్య విద్యమానత్వాత్ సామానాధికరణ్యవ్యవహారస్యాగౌణత్వం చేత్యాహ –
తథాహీత్యాదినా ।
అహంప్రత్యయస్య దేహవిషయత్వాభావాత్ దేహస్యానాత్మత్వమిత్యాహ -
స్వవిషయప్రతిష్ఠస్యైవప్రతిష్ఠితస్యైవేతి పఞ్చపాదికాయామ్ సత ఇతి ।
అహంప్రత్యయస్య స్వవిషయాత్మమాత్రప్రతిష్ఠత్వే మనుష్యోఽహమితి జ్ఞానస్య గౌణత్వం ప్రాప్తమితి నేత్యాహ -
దేహాదిప్రతిష్ఠత్వమపిప్రతిష్ఠితత్వమితి పఞ్చపాదికాయామ్ దృష్టమితి ।
తర్హి దేహస్యాత్మత్వమిత్యాశఙ్క్య దేహవిషయత్వమాభాస ఇత్యాహ -
అనాద్యవిద్యాకృతం దేహాదిప్రతిష్ఠత్వమితి - - - - - - - - - ।
ఆత్మైకనిష్ఠతాయాం ప్రతీయమానాయాం న దేహనిష్ఠతాప్రతీతిసమ్భవ ఇత్యాశఙ్క్య ఆత్మైకనిష్ఠతాప్రతీతిం ప్రతిబధ్నాత్యవిద్యేత్యాహ –
తదేకప్రతిష్ఠాప్రతిష్ఠితతా ఇతి పఞ్చపాదిపాదికాయామ్ప్రతిబన్ధకృదితి ।
యుక్తిజ్ఞానసన్నిధాప్యాహంప్రత్యయస్యాత్మమాత్రనిష్ఠతైవ న వ్యతిరేకసాధకత్వమ్ । అతో మనుష్యోఽహమిత్యపరోక్షాధ్యాససమ్భవాన్న గౌణత్వమిత్యాహ -
అతో యుక్త్యా విషయవివేచనేఽపీతి ।
న విరుద్ధ్యత ఇత్యుక్తమితి ।
అవిద్యాయా అహంప్రత్యయస్యాత్మమాత్రనిష్ఠతాప్రతీతేః ప్రతిబధ్యత్వాన్నప్రతిబన్ధత్వాదితి విరుధ్యత ఇత్యుక్తమిత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽగృహీతవిశేషతయాధిష్ఠానత్వసిద్ధేః పరత్ర పరావభాసత్వమహఙ్కారాద్యధ్యాసస్య సిద్ధం భవతీత్యాహ -
తదేవం స్వయఞ్జ్యోతిష ఇత్యాదినా ।
పూర్వకాలకోటిరహితేతి ।
అనాదీత్యర్థః । ప్రకాశాచ్ఛాదితతమోనిమిత్తమిత్యన్తమర్థోపసంహారః । శ్రుతితదర్థాపత్తిసమర్పితమితి ప్రమాణోపసంహారః ।
అధిష్ఠానయాథాత్మ్యాగ్రాహిప్రమాణస్య దోషసంస్కారాభ్యాముపేతస్య భ్రమకారణత్వం దృష్టమ్ । ఇహాప్యధిష్ఠానభూతాత్మతయా యాథాత్మ్యబ్రహ్మరూపసాధక బ్రహ్మాత్మచైతన్యే అవిద్యాప్రసాధనాత్ చైతన్యమవిద్యా చేతి కారణద్వయం సిద్ధమ్ । ఇదానీం పూర్వపూర్వాహఙ్కారాదినాశజన్యసంస్కారస్యావిద్యాశ్రయస్య సమ్భవాత్ కారణత్రితయం లభ్యత ఇత్యాహ –
అనాదిత్వాచ్చేతి ।
కారణత్రితయజన్యైకజ్ఞానవిషయత్వమధిష్ఠానారోప్యయోర్వక్తవ్యమ్ । ఆత్మని తదభావాన్నాధ్యాస ఇత్యాశఙ్క్య తత్రాప్యేకస్ఫురణత్వమేవాధిష్ఠానారోప్యభావే ప్రయోజకమ్ , న తు జన్యజ్ఞానవిషయత్వమిహాప్యహఙ్కారస్ఫురణాదన్యత్స్ఫురణమాత్మనో నాస్తీత్యాహ –
పృథగ్భోక్తృవిషయానుభవఫలాభావాదితి ।
అన్తఃకరణస్ఫురణాత్ పృథక్ఫలత్వాభావేన చైతన్యస్యాధిష్ఠానత్వమ్ । ఇహ త్వాత్మాహఙ్కారయోరేకస్ఫురణత్వాదధిష్ఠానారోప్యభావో యుక్త ఇత్యాహ –
భోక్తృచైతన్యసంవలితేతి ।
సంవలితత్వేనేత్యర్థః ।
పరత్ర పరావభాసస్యేత్యుక్తే ఆధారాధేయత్వం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
అన్యోన్యసమ్భేదస్యేతి ।
కోఽయమధ్యాసో నామేతి భాష్యే కృతమధ్యాసాక్షేపమజ్ఞానమ్ । తం ప్రతి స్వీయాక్షేపాభిప్రాయం వివృణోతి, న త్వపూర్వమాక్షేపం కరోతి - కథం పునరిత్యాదినేత్యాహ –
కోఽయమితి ।
కిం వృత్తస్యేతి ।
కింశబ్దేన నిష్పన్నక ఇతి శబ్దస్యేత్యర్థః ।
విశేషానుపలబ్ధేరితి ।
అధ్యాసం బ్రూహీతి వా అధ్యాసో న సమ్భవతీతి వా విశేషానుపలబ్ధేరుభయం కృతమపీత్యర్థః ।
పృష్టమనేనేతి ।
మత్వేతి ।
అనేన పృష్టమేవేతి మత్వేత్యర్థః ।
క్షిప్తమితిఆక్షిప్తం మయేతి ।
ఆక్షిప్తమపి మయేత్యర్థః ।
ప్రత్యగితి ।
ఇన్ద్రియావిషయ ఇత్యర్థః । ఆత్మని అపరిచ్ఛిన్న ఇత్యర్థః । అవిషయే ఆరోప్యేణ సహైకజ్ఞానావిషయ ఇత్యర్థః ।
యది సాధితార్థే అజ్ఞానమపలాపోఽనాదరో వా స్యాత్ తదా వాదార్హో న స్యాత్ । అతోఽనువాదేనాజ్ఞానాద్యభావం వాదార్హత్వాయ దర్శయతి పూర్వవాదీ -
బాఢమేవమితి ।
లోకే భవత్వేవంలక్షణోఽధ్యాసః ఇత్యర్థః ।
ఇహేతి ।
ఆత్మనీత్యర్థః । స చేహేతి చకారాత్ లక్షణమపి న సమ్భవతీత్యుచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పూర్వభాష్యే ఆత్మన్యహఙ్కారాద్యధ్యాసే లక్షణస్య సమర్థితత్వాల్లక్ష్యాధ్యాసోఽప్యస్తీతి చోదయతి -
కథమితి ।
ఆత్మనో అధిష్ఠానత్వయోగ్యత్వాభావాదధ్యాసో న సమ్భవతీతి వదితుం లోకే అధిష్ఠానత్వే ప్రయోజకాకారమాహ -
సర్వో హి పురోఽవస్థిత ఇతి ।
అస్యాయమర్థః, పురోవస్థితే ఇన్ద్రియసమ్ప్రయుక్తేఽవస్థితే అవచ్ఛిద్య స్థితః అవస్థితః, పరిచ్ఛిన్నః తస్మిన్ విషయే ఆరోప్యేణ సహైకజ్ఞానవిషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతీతి ఆత్మనోఽన్యగతజ్ఞానావిషయత్వేఽపి స్వగతజ్ఞానవిషయవిషత్వమితిత్వమస్తీత్యాశఙ్క్య తథా సతి స్వేనైవ స్వం యుష్మదితి గ్రాహ్యం స్యాత్ ,
తదభావాన్నవిషయత్వమాత్రమిత్యాహ -
యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చేతి ।
ప్రత్యగితి ।
ఇన్ద్రియప్రేరకత్వాన్నేన్ద్రియకర్మత్వేన పరాక్త్వమిత్యర్థః ।
ఆత్మన ఇతి ।
ఆప్నోతీతి వ్యుత్పత్త్యా అపరిచ్ఛిన్నత్వాన్న పరిచ్ఛేద ఇత్యర్థః ।
విషయే విషయాన్తరస్యాధ్యాసవదవిషయాత్మని బుద్ధికర్తృత్వేన బుద్ధ్యవిషయాహఙ్కారస్యాధ్యాసః స్యాదితి నేత్యాహ -
న హీతి ।
న హ్యవిషయేఽధ్యాసోఽదృష్టపూర్వత్వాదేవ నాత్మన్యసమ్భవః ? ఇత్యాహ -
సమ్భవీ వేతి ।
అథవా జ్ఞానం జ్ఞానాన్తరకర్మేతి అవిషయే జ్ఞానే అవిషయజ్ఞానాన్తరకర్మతయా అధ్యాసో దృష్ట ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సమ్భవీ వేతి ।
ఇన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయమాత్రస్య పరిచ్ఛిన్నమాత్రస్య జడమాత్రస్య చారోప్యత్వాత్ తద్విపరీతాజడాపరిచ్ఛిన్నావిషయాత్మనోఽధిష్ఠానత్వం సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
లోకేఽపి విషయతయాధిష్ఠానశుక్తీదమంశే ఇన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయత్వం పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వం చ విద్యతే । తత్ర కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ స్ఫురణజనకత్వేనాన్యథాసిద్ధత్వాచ్చేన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయత్వమధిష్ఠానత్వే ప్రయోజకం న భవతి । కిన్తు పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమేవ ప్రయోజకమ్ । తదాత్మన్యపి సమ్భవతి । అహఙ్కారే అభివ్యక్తత్వేన పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వాదిత్యాహ -
న తావదయమితి ।
నన్వహఙ్కారాధ్యాసే తదుపాధికతయా ఆత్మనః పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమ్ , పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వే అత్యహఙ్కార ఇతిఅహఙ్కారస్యాధ్యాస ఇతీతరేతరాశ్రయత్వం స్యాదితి, తన్న, పూర్వకల్పనాహఙ్కారసంస్కారావచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితే అద్యతనాహఙ్కారాధ్యాసః అద్యతనాహఙ్కారావచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితే తత్సంస్కారాధ్యాస ఇత్యనాదిత్వాత్ । అస్మత్ప్రత్యయశబ్దేనాత్మవిషయం జ్ఞానముక్తమితి మన్వానశ్చోదయతి -
నను విషయిణశ్చిదాత్మనః కథం విషయభావ ఇతి ।
విషయిత్వాత్ విషయత్వం న సమ్భవతి । చిత్వాచ్చ జడే విద్యమానవిషయత్వం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఇదన్తాసముల్లేఖ్య ఇతి ।
ఇదమితి ప్రకాశ్య ఇత్యర్థః ।
ప్రకాశ్యవైపరీత్యమాహ -
ప్రకాశ ఇతి ।
ఎకస్యైవ కణ్డూయనకర్మత్వం కణ్డూయనకర్తృత్వం చేతి విరుద్ధరూపద్వయసన్నివేశో దృష్టః ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
నిరంశస్యేతి ।
అస్మత్ప్రత్యయత్వాభిమతోఽహఙ్కార ఇతి ।
ఆత్మనో వ్యఞ్జకతయా తస్య పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వే నిమిత్తం స్ఫటికమణికల్పమాత్మన్యధ్యస్తద్రవ్యమస్మత్ప్రత్యయః । న త్వాత్మకర్మకజ్ఞానమిత్యర్థః ।
నన్విదం రజతమితివత్ అధ్యస్తత్వే అహమిత్యత్రాపి ద్వైరూప్యావభాసో వక్తవ్య ఇత్యత ఆహ -
స చేదమనిదంరూపవస్తుగర్భ ఇతి ।
స్వయమ్ప్రకాశచైతన్యేనాహఙ్కారగతజాడ్యతిరస్కారాత్ తస్మిన్నహఙ్కారో గర్భితః । అహఙ్కారేణ చైతన్యగతస్వయమ్ప్రకాశత్వతిరస్కారాత్ చైతన్యమహఙ్కారే గర్భితమిత్యర్థః ।
సర్వలోకసాక్షిక ఇతి ।
సర్వలోకస్య ప్రాణిజాతస్య సాక్షికః । స్వసాక్ష్యాత్మనా సాక్షాత్కృతోఽతో ద్వైరూప్యే సాక్షిప్రమాణమస్తీత్యర్థః ।
అహమితి ప్రతీయమానం ఇదమనిదంరూపత్వేన న సాక్షాత్కుర్మః ఇత్యాశఙ్క్య అహం దుఃఖీతి దుఃఖరూపేణ పరిణామ్యేకం వస్తు తదైవ జిహాసితదుఃఖధర్మితయా నిత్యప్రేమాస్పదసుఖాత్మకమపరం వస్తు చ ప్రతీయతే । తస్మాద్వస్తుద్వయమవధానేన వీక్ష్య వదన్త్విత్యాహ –
తమవహితచేతస్తయేతి ।
అహం జానామీతి జ్ఞానరూపేణ పరిణామితయా జ్ఞానాత్ ద్రష్ట్టత్వాఖ్యద్రష్టృత్వాయ ఇతిపరిణామిచిద్రూపతయా చ వస్తుద్వయమస్తీత్యవలోక్య వదన్త్విత్యాహ -
నిపుణనిపుణతరమభివీక్ష్యేతి పఞ్చపాదికామభివీక్ష్యేతి ।
అహమిదం జానామీత్యత్రాహఙ్కారే బుద్ధౌ బోధ్యే చ యుగపత్ త్రితయసాధకత్వానుభవాత్మనా అనుస్యూతచైతన్యమహమితి వ్యావృత్తరూపం చేతి వా మతే తదప్యవలోక్య వదన్త్విత్యాహ –
నిపుణతరమభివీక్ష్యేతి ।
విషయసంవిదాశ్రయ ఆత్మా, తత్రాహమిదం జానామీతి సంవిదాశ్రయత్వేనావభాసమానోఽహఙ్కారః కథమిదమంశః స్యాదితి చోదయతి -
నను కిమత్రేతి ।
అహమిత్యనుభవ ఇతి ।
అహమిత్యనుభూయమానాహమాకార ఇత్యర్థః ।
దేహస్యానాశ్రయదేహస్యానాశ్రయోయోవదితివదనుభవానాశ్రయోఽప్యాశ్రయవత్ అవభాసతే । అతోఽహమాకారః ఇదమంశ ఎవేతి చోదయతి -
కథమితి ।
అహఙ్కారస్యైవ ముఖ్యం విషయసంవిదాశ్రయత్వమతస్తస్యైవాత్మత్వమ్ ; అయోవ్యతిరేకేణ దహనాశ్రయ వహ్నిదర్శనవత్ అన్యస్య సంవిదాశ్రయస్యాదర్శనాత్ అతోతోఽత్ర ఇతిఅతోఽత్ర నేదం రూపమితి సాధయితుం ప్రాభాకరస్య సిద్ధాన్తముపన్యస్యతి -
ప్రమాతృ - ప్రమేయ - ప్రమితయ ఇత్యాదినా ।
తత్రాత్మనోఽన్తఃకరణగతచిత్ప్రతిబిమ్బేనానుమేయతయా సిద్ధిః సాఙ్ఖ్యైరుక్తా । విషయస్య సంవేదనగతవిషయాకారప్రతిబిమ్బేన అనుమేయతయా సిద్ధిః బౌద్ధైరుక్తా, జ్ఞానస్య ఫలానుమేయతయా సిద్ధిః భాట్టైరుక్తాభావేరుక్తేతి, తాన్ వ్యావర్తయతి -
ప్రమాతృ - ప్రమేయ - ప్రమితయ ఇతి ।
విజ్ఞానాభేదాద్విషయస్యాపరోక్షావభాసం విజ్ఞానవాద్యభిమతం వ్యావర్తయతి -
ప్రమేయం కర్మత్వేనేతి ।
ఆత్మనో మానసప్రత్యక్షకర్మతయా అపరోక్షత్వం వార్తికకార - న్యాయ - వైశేషికాభిమతమ్ , ప్రమితిస్త్వాత్మని గతాసంయుక్తసమవాయనిమిత్తజ్ఞానాన్తరాదపరోక్షేతి న్యాయవైశేషికౌ, ప్రమేయగతా ప్రమితిః సంయుక్తతాదాత్మ్యాత్ జ్ఞానాన్తరాత్ అపరోక్షేతి వార్తికకారీయాః తాన్ వ్యావర్తయతి -
ప్రమాతృప్రమితీ పునరితి ।
ఆత్మప్రమిత్యోః స్వయమ్ప్రకాశత్వే గౌరవాదాత్మైవ స్వయమ్ప్రకాశ ఇతి నేత్యాహ -
ప్రమితిః, స్వయమ్ప్రకాశ ఇతి ।
స్వయమ్ప్రకాశత్వే హేతుమాహ –
ప్రమాణఫలమితి ।
ప్రమాణఫలత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రమితేర్విషయస్థత్వాదేవ జడత్వాన్న స్వప్రకాశత్వమిత్యాశఙ్క్య ఆత్మస్థానుభవ ఎవ ప్రమితిరిత్యాహ -
ప్రమితిరనుభవ ఇతి ।
ఆత్మస్థరూపేణ అనుభవ ఇతి ।
విషయస్య విషయస్పష్టరూపేణేతిస్పష్టరూపేణ ప్రమితిరితి అనుభవ ఎవ ద్విధోచ్యత ఇత్యభిప్రాయః ।
అతః హానోపాదానోపేక్షాః ప్రమాణఫలమితి పక్షం వ్యావర్త్య ఫలస్వరూపమాహ -
ప్రమితిరనుభవ ఇతి ।
ఇతరత్ప్రకాశత ఇతి ।
ప్రమాతానుభవాశ్రయత్వేన ప్రకాశత ఇత్యర్థః ।
సంవేదనమేవార్థాకారమితి రూపేణ ప్రమాణమర్థోపలబ్ధిరితి రూపేణ తదేవఫలమితి సౌగతమతంసౌగతమన్త ఇతి వ్యావర్తయతి -
ప్రమాణం తు ప్రమాతృవ్యాపార ఇతి ।
అర్థేన్ద్రియమన - ఆత్మనాం సంయోగాఖ్యచతుష్టయసన్నికర్ష ఇత్యర్థః ।
ప్రమితిహేతోః (ప్రమాఖ్య) ప్రమాతృవ్యాపారస్య ప్రమాతృప్రమితిప్రమేయకోటిషు నివేశాభావాదసిద్ధిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రమితిలిఙ్గేనానుమేయతయా సిద్ధిరిత్యాహ -
ఫలలిఙ్గో నిత్యానుమేయ ఇతి ।
అహమిదం జానామీత్యత్ర అనాత్మవిషయానుభవాతిరిక్తమాత్మవిషయమపి జ్ఞానమస్తీతి నేత్యాహ -
తత్రాహం ఇదం జానామీతి ।
ఆత్మా త్వితి ।
అహమిదమనుభవామీతి విషయఫలసమ్బన్ధిత్వేన ఆత్మనోఽవభాసమానత్వం విషయానుభవాశ్రయత్వబలాన్నాత్మవిషయజ్ఞానవ్యాపారాదిత్యర్థః ।
ఆత్మా కర్మత్వేనావభాసతే అవభాసమానత్వాదనాత్మవదితి భాట్టశ్చోదయతి -
నను నాయమితి ।
అహముల్లేఖః, అహమవభాసః । ఆత్మావభాస ఇత్యర్థః ।
ఎకస్యానాత్మనః ఎకస్యాం క్రియాయాం కర్తృత్వేన గుణభావః, కర్మత్వేన ప్రాధాన్యం చ అనుక్తమితి తత్రాహ –
తస్మింశ్చేతి ।
జ్ఞాతృత్వేన ప్రమాతృత్వమితి ।
జ్ఞానక్రియాశక్తిమదితి విశేషరూపేణ ప్రమాతృత్వమిత్యర్థః ।
కర్మతయా ఆత్మావభాసకత్వాత్ ఆత్మవిషయజ్ఞానమపి ఘటజ్ఞానవదిదం ప్రత్యయః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రథమం జడాకారమవలమ్బ్య తదవచ్ఛిన్నసద్రూపాత్మని పర్యవసానాత్ ఘటాదిజ్ఞానస్యైవ ఇదంప్రత్యయత్వమ్ , అహమితి ప్రత్యయస్య తు ఆత్మా సాధారణం జ్ఞాత్రాకారం విషయీకృత్య పశ్చాద్ఘటాదిసాధారణద్రవ్యాకారే పర్యవసానాదహంప్రత్యయత్వమిత్యాహ –
ప్రమాతృప్రమేయనిర్భాసరూపత్వాదహంప్రత్యయస్యేతి ।
అనంశత్వాదితి ।
ద్రవ్యరూపస్య ఆత్మానాత్మసాధారణ్యాత్ ఆత్మత్వాయోగాత్ , ఆత్మాసాధారణస్య అసాధారజ్ఞాత్ ఇతిజ్ఞానరూపస్య నిరంశత్వాత్ తత్ర న కర్తృకర్మవ్యవస్థేత్యర్థః ।
అపరిణామిత్వాదితి ।
జ్ఞానరూపస్యమాతృకాయాం న స్పష్టమ్ నిరవయవస్య యుగపత్ జ్ఞానద్వయపరిణామాయోగాదిత్యర్థః ।
ప్రమేయస్య చేతి ।
గ్రాహకరూపస్య సంవిదాశ్రయత్వేన స్వయమ్ప్రకాశత్వేన చ సిద్ధ్యనభ్యుపగమాదసిద్ధత్వాయోగాచ్చ కర్మతయా సిద్ధిర్వక్తవ్యా, తథా సత్యనాత్మత్వమిత్యర్థః । నీలాదిజ్ఞానఫలమిత్యత్ర జ్ఞానశబ్దేన జ్ఞాయతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా చతుష్టయసన్నికర్షాఖ్యసామగ్ర్యభిధానమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అహఙ్కారస్య అనాత్మత్వం సాధయితుమాత్మనః స్వయమ్ప్రకాశత్వసాధనాయ వికల్పయతి -
అత్రేదమితి ।
ఉభయస్యపి స్వయమ్ప్రకాశత్వే కల్పనాగౌరవం ప్రసజ్యేత, తత్పరిహారార్థం ఎకః స్వయమ్ప్రకాశ ఇతి పక్షమాహ -
కిమాత్మా చైతన్యప్రకాశ ఇతి ।
అనుభవస్య జడత్వే జగతః ఆన్ధ్యప్రసఙ్గపరహారార్థం పక్షాన్తరమాహ -
ఉత సోఽపి ఇతి ।
పఞ్చపాదికాయాం న దృశ్యతేపునరితి ।
కల్పనాగౌరవం ప్రాప్తం పరిహర్తుం అన్యం పక్షమాహ -
అథవా స ఎవ చైతన్యప్రకాశ ఇతి ।
జ్ఞాపనవ్యవధానేన విషయే ప్రకాశాదివ్యవహారనిమిత్తచక్షుషో జడత్వమస్తు, అవ్యవధానేన విషయే ప్రకాశాదివ్యవహారనిమిత్తత్వాత్ ప్రమాణఫలస్య స్వయం ప్రకాశత్వం వక్తవ్యమన్యథా విశ్వస్యానవభాసః స్యాదిత్యాహ -
జడస్వరూపే ఇతి ప౦పా౦జడరూపే ప్రమాణఫల ఇతి ।
తద్బలేనేతి ।
జడానుభవబలేనేత్యర్థః ।
చిత్స్వభావస్యాత్మనో జడరూపానుభవాపేక్షయా చేతయితృత్వే దృష్టాన్తమాహ –
ప్రదీపేనేవేతి ।
తన్న, స్వయం చైతన్యేత్యాదేరయమర్థః, చిత్స్వభావస్యాన్యాధీనతయా ప్రకాశమానత్వం న సమ్భవతి । విషయప్రమా(లక్షణాయ)ప్రవణేనాత్మనఃన స్పష్టమ్ ప్రకాశమానత్వం చ న సమ్భవతి । చైతన్యస్యాచేతనేన ప్రకాశమానత్వమపి న సమ్భవతి । చిద్రూపాత్మనో జడానుభవనిమిత్తతయా విషయోపరాగే సతి ఆత్మచైతన్యేన విషయస్యావభాసమానత్వం వినా జడానుభవాదేవ అవభాసమానత్వం చ న సమ్భవతి ఇతి ప్రమాణఫలస్య ప్రదీపవజ్జడత్వాఙ్గీకారాత్ , తస్యావ్యవధానేన విషయే ప్రకాశత ఇతి వ్యవహారహేతుత్వాభావాత్ , తేన చేతయత ఇతి జన్యానుభవాన్తరం వక్తవ్యమ్ । తస్యాపి జడత్వాత్ తేన చేతయత ఇత్యనుభవాన్తరమిత్యనవస్థేత్యాహ -
కిఞ్చ ప్రమాణఫలేన చేదితి ।
విశేషహేతుర్వాచ్య ఇతి ।
ఆత్మానుభవయోః చిద్రూపత్వావిశేషేఽపి ఆత్మనః స్వయమ్ప్రకాశత్వే విశేషహేతుర్వాచ్య ఎవ, న కదాచిదప్యుక్తో భవతీత్యర్థః ।
ఘటాపరోక్ష్యవదాత్మాపరోక్ష్యమపి జ్ఞానాధీనమితి, నేత్యాహ -
న హి చైతన్యస్వభావః సన్నితి ।
ప్రదీపస్య స్వోత్పత్త్యర్థం ప్రదీపాన్తరాపేక్షా విద్యత ఇత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
ప్రకాశన ఇతి ।
అనుభవస్య క్రియాత్వద్రవ్యత్వయోరసమ్భవాత్ గుణత్వే వక్తవ్యే సవితృప్రకాశవత్తస్య స్వధర్మ్యాత్మత్వం సత్తాయామవ్యభిచారాత్ ఆత్మస్వరూపతైవేత్యాత్మైవ చిద్రూపప్రకాశః స్యాదిత్యాహ –
అనిచ్ఛతోఽపీతి ।
ఆత్మనోఽన్యత్ కాదాచిత్కద్రవ్యమనుభవ ఇతి నేత్యాహ -
న తదతిరిక్తేతి ।
జన్యానుభవస్యాజన్యాత్మాతిరిక్తత్వమస్తీతి శఙ్కతే -
కథమితి ।
అనుభవస్య స్వతో భేదాభావేన దేశకాలానవచ్ఛేదాదాత్మస్వరూపతైవ న జన్యత్వమిత్యుపపాదయతి -
ప్రమాణజన్యశ్చేదిత్యాదినా ।
అనుభవభేదే సతి తేష్వనుభవ ఇత్యేకశబ్దప్రయోగహేతుత్వేన అనుభవత్వం నామ సామాన్యం వక్తవ్యమ్ । తచ్చ సామాన్యం కిం జడం చిత్స్వభావం వా, జడం చేన్నానుభవగతం స్యాత్ చైతన్యం చేత్ అనుభవస్వరూపత్వాదేవ నానుభవగతత్వమ్ । అతః సామాన్యాభావాచ్చ నానుభవభేద ఇత్యేకాత్మైకానుభవఎకాత్మైక్యానుభవ ? ఇత్య ఇత్యాహేతిఇత్యాహ -
సర్వానుభవానుగతం చేతి ।
వినష్టపీతసంవిదపేక్షయా స్థితనీలసంవిదో భేదోఽస్తీత్యాశఙ్క్య స్థితాభేదాద్వినష్టత్వమసిద్ధమిత్యాహ -
నను వినష్టావినష్టత్వేనేతి ।
నీలసంవిదో జన్యత్వాత్ పీతసంవిదో వినష్టతేత్యాశఙ్క్యాహ -
సా చ జన్యత్వ ఇతి ।
భేదాభావసాధనేన సుగతభాషాపి నిరస్తేత్యాహ –
ఎతేనేతి ।
చిత్ప్రకాశస్య స్వరూపభేదోఽస్తి చేత్ భేదస్య ప్రకాశాభేదాత్ ప్రకాశేన భవితవ్యమ్ , అప్రకాశనం తు భేదాభావాదేవ న సాదృశ్యాదిత్యాహ -
న హి చిత్ప్రకాశస్యేతి విభ్రమః స్యాదితి ।
అభేదభ్రమః స్యాదిత్యర్థః ।
అభిహితం తత్రాప్రకాశనే ప్రమాణమితి ।
అప్రకాశనహేత్వవిద్యాయాం ప్రమాణముక్తమిత్యర్థః ।
సంవిదః సాదృశ్యా ప్రతిబద్ధభేదావభాసాః, స్థాయిప్రకాశ ఇతి బుద్ధివేద్యత్వాత్ జ్వాలావదిత్యాశఙ్క్యాహ -
న హి సామాన్యతో దృష్టమితి ।
పూర్వాపరసంవిదేకరూపానుభవో భేదస్య చ భావే ప్రకాశేన భవితవ్యమిత్యనుభవయుక్తీ దర్శిత ఇత్యాహ -
దర్శితే చేతి ।
ఆత్మచైతన్యస్య నిత్యస్య కథం విషయానుభవత్వమితి తదాహ -
తస్మాచ్చిత్స్వభావ ఇతి ।
ఉపాధీయమాన ఇతిఉపధీయమాన ఇతి ।
ఘటాద్యుపాధినా జ్ఞాయమానో గమ్యమానో వ్యాప్యమాన ఉపాధినా అవచ్ఛిద్యమాన ఇత్యర్థః ।
సర్వగతాత్మచైతన్యస్య ఆకాశాదిప్రమేయైరవచ్ఛిన్నతయా కార్‌త్స్న్యేనానుభవరూపేణైవ ఉపయుక్తత్వాత్ ఆకారాన్తరాభావాత్ ఆత్మశబ్దార్థత్వం న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య కృత్స్నోపాధివినిర్ముక్తం తదేవాత్మాదిశబ్దవాచ్యం భవతీత్యాహ –
అవివక్షితోయాధిరితి ।
ఆత్మస్వరూపచైతన్యేన విషయోపరాగాత్ విషయానుభవశబ్దితేన ఆత్మా ప్రకాశత ఇత్యుక్త్యా విషయానుభవాశ్రయకోటితయా ఆత్మా సిధ్యతీతి త్వయోక్తం తత్తథైవేత్యాహ పూర్వవాదీ -
బాఢమితి ।
అత ఎవేతి ।
విషయానుభవాశ్రయతయా సిద్ధస్యాత్మత్వాదేవేత్యర్థః ।
అహమనుభవామీత్యహఙ్కారస్య విషయానుభవాశ్రయత్వప్రతీతేః అహఙ్కార ఎవాత్మతయాఽనిదంరూపో నాన్య ఇత్యాహ -
విషయానుభవనిమిత్త ఇతి ।
యోఽహఙ్కారః సోఽనిదమాత్మకో వర్ణిత ఇత్యుద్దేశ్యవిధేయభావోఽత్ర ద్రష్టవ్యః ।
విషయానుభవశబ్దితేన ఆత్మస్వరూపచైతన్యేనాహఙ్కారస్య సిద్ధిరస్త్యేవ, న తు చైతన్యాఖ్యానుభవాశ్రయత్వమనిదంరూపత్వం చాస్తి । చైతన్యాఖ్యానుభవస్య ఆత్మస్వరూపతయా తన్నిష్ఠత్వాత్ అహఙ్కారనిష్ఠత్వాభావాత్ ఇత్యాహ –
సత్యమేవమితి ।
అహఙ్కారస్యానుభవాశ్రయత్వప్రతీతేః అనుభవస్తన్నిష్ఠ ఎవేత్యాశఙ్క్య అయో దహతీత్యత్రాయస ఇవానాశ్రయత్వేఽపి ప్రతిభాసః స్యాదిత్యాహ –
కిన్త్వితి ।
అనయోః వ్యతిరేకేణ దహనాశ్రయవహ్నిదర్శనవత్ అహఙ్కారవ్యతిరిక్తాత్మాదర్శనాత్ , అహఙ్కారస్యైవానుభవాశ్రయత్వమాత్మత్వం చేత్యాశఙ్క్య, సుషుప్తావాత్మని సత్యేవాహఙ్కారస్యాభావాత్ న తస్యాత్మత్వమిత్యాహ -
తథా సతి అహముల్లేఖః స్యాదితి ।
అహఙ్కారః స్యాదితి చ భాసః స్యాదిత్యర్థః ।
విషయానుభవాభావాదహఙ్కారస్య సుషుప్తావనవభాసః న త్వహఙ్కారాభావాదితి చోదయతి -
కథమితి ।
విషయానుభవాభావోక్త్యా చైతన్యాభావో వక్తుం న శక్యతే చైతన్యస్యాత్మస్వరూపతయా నిత్యత్వోక్తేః చైతన్యస్య నీలాదివిషయసమ్బన్ధాభావోక్తౌ న తేనాత్మత్వాభిమతాహఙ్కారస్య అప్రతీతిః ।
నీలసమ్బన్ధస్యాత్మసిద్ధిహేతుత్వాభావాదిత్యాహ -
నీలానుషఙ్గ ఇతి ।
నీలాభోగ ఇతి నీలసిద్ధిరిత్యర్థః ।
అహమిత్యాత్మావభాసత ఇతి ।
ఆత్మా త్వహమిత్యవభాసతే । అతః ఇదమిత్యవభాస్యనీలసిద్ధిహేతుః నీలానుషఙ్గో నాత్మసిద్ధిహేతురిత్యర్థః ।
దర్శనక్రియావ్యాప్తద్రష్ట్రాకారస్య అహమిత్యవభాస్యత్వాత్ తదభావాదహమిత్యనవభాసః సుషుప్త ఇత్యాశఙ్క్య తస్య సప్రతియోగికత్వేన అనాత్మత్వాన్నాహమిత్యవభాస్యత్వమ్ । అతోఽహఙ్కారస్య కేవలస్యాహమిత్యవభాస్యత్వాత్ తస్య సుషుప్తేఽవస్థానేఽహమిత్యవభాసేన భవితవ్యమిత్యాహ -
తత్ర యది నామేతి ।
విషయానుషఙ్గో నామ ఆత్మస్వరూపచైతన్యస్య విషయసమ్బన్ధః । స ఎవ విషయానుభవ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
జాగ్రదవస్థాయామహమితి ప్రతీయమానం చిన్మాత్రమేవ । తత్సుషుప్తావప్యనుభూయత ఎవ । అతోఽహమితి ప్రతిపన్నే కిఞ్చిత్సుప్తావననుభూతం నాస్తీతి చోదయతి -
న త్వహమితి ।
భోక్తృత్వమితి ।
భోక్తృత్వశబ్దేన చిన్మాత్రముచ్యతే,
జాగ్రత్యహమితి ప్రతిపన్నచిన్మాత్రస్య సుషుప్తావవభాసేఽహమిత్యవభాసః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య నీలాదిసమ్బన్ధాఖ్యవిషయానుభవాభావాన్నాహమితి ప్రతిభాసప్రసఙ్గః సుషుప్త ఇత్యాహ -
తదభావే కథమితి ।
జాగ్రత్యహమితి ప్రతీతం చిన్మాత్రం చేత్ సుషుప్తావపి ప్రతీయమానమహమితి ప్రతీయాదిత్యాహ -
నైతత్ సారమితి ।
ఉపాధిపరామర్శ ఇతి ।
చైతన్యస్య నీలాదివిషయోపరాగే సతీత్యర్థః ।
తత్పరామర్శో హి తత్సిద్ధినిమిత్త ఇతి ।
నీలాద్యుపరాగో నీలాదిసిద్ధిహేతురిత్యర్థః ।
న స్వరూపసిద్ధయే హేతురితి ।
సిద్ధిహేతురిత్యర్థః ।
స్వమాహాత్మ్యేనైవ తు స్వరూపసిద్ధిరితి ।
స్వయమ్ప్రకాశతయా చిద్రూపాత్మసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దృశిస్వరూపత్వావిశేషాదితి ।
సుషుప్తౌ ప్రతీతచిద్రూపస్య జాగ్రత్యహమితి ప్రతీతచిద్రూపస్య చేత్యర్థః ।
ఉత్త్థితస్యాహఉత్థితః స్యామితిమిత్యుత్పన్నా ప్రతీతిః సుషుప్తావనుభూతాహఙ్కారస్య స్మరణమితి నేత్యాహ -
హ్యస్తన ఇవేతి ।
పూర్వస్మిన్ దినే అహమిత్యభిమన్యమాన ఎవాసమితి స్మర్యమాణవదిత్యర్థః ।
అవినాశినః సంస్కారాభావాదితి ।
సంస్కారసాధకాత్మచైతన్యస్యావినాశాన్న సంస్కారజన్మేత్యర్థః ।
విషయానుభవాశ్రయతయా సుషుప్తావహఙ్కారస్య సిధ్యసమ్భవేఽపి ఉత్త్థితస్య పరామర్శసిద్ధ్యైపరామర్శసిద్ధే ఇతి సౌషుప్తికసుఖానుభవాశ్రయతయా అహఙ్కారః సిద్ధ ఇతి చోదయతి -
నన్వస్త్యేవేతి ।
సుషుప్తౌ సుఖానుభవాయ సుఖహేతువిషయానుభవోఽపి వక్తవ్య ఇతి నేత్యాహ –
నాత్మనోఽన్యస్యేతి ।
అస్తీతి ।
ఉత్థితస్య పరామర్శాఖ్యస్మరణరూపసుఖావమర్శః దుఃఖాభావనిమిత్త ఇతి । ।
ఉత్థితస్య దుఃఖాస్మరణేన అనుమితదుఃఖాభావే సుఖమహమస్వాప్సమితి వ్యపదేశ ఇత్యర్థః ।
సుఖశబ్దస్య ముఖ్యసుఖవిషయత్వమభ్యుపేయమితి శఙ్కతే ।
భామితికథమితి ।
స్వప్నే దుఃఖానుభవే సతి ఉత్థితస్య దుఃఖస్మృతిర్యథా జాయతే తద్వత్ సుషుప్తేఽపి దుఃఖానుభవే సతి ఉత్థితస్య దుఃఖస్మరణేన భవితవ్యమ్ । అతః స్మరణాభావేన దుఃఖాభావమనుమాయ తస్మిన్ సుఖవ్యపదేశ ఇతి మత్వాహ -
స్వప్నే తావదితి ।
తదభావాదితి ।
దుఃఖస్య తదనుభవస్య చాభావాదిత్యర్థః ।
సుప్తః సుఖమితి ।
సుఖం సుప్త ఇత్యన్వయః ।
విశేషత ఇతి ।
గానసుఖం పానసుఖమితి విశేషతః స్మర్యేతేత్యర్థః ।
సుషుప్తౌ న కిఞ్చిన్మయా చేతితమిత్యుత్థితస్య వ్యపదేశాత్ సుఖస్యానుభూతత్వం నాస్తీత్యాహ –
వ్యపదేశోఽపీతి ।
సుషుప్తౌ సుఖానుభవసద్భావే లిఙ్గమస్తి, ఉత్థితస్య ప్రసన్నేన్ద్రియత్వాదీతి తత్రాహ -
యత్పునః సుప్తోత్థితస్యేతి । ।
అనుభూతం చేత్ సుఖం స్మర్యేతేతి ।
భోజనసమనన్తరం పీనత్వాద్ భుక్తం మయేత్యనుమానం విహాయ సుఖం భుక్తమితి స్మరణమేవ యథా తథాత్రాపి స్మరణేనైవ భవితవ్యమితి భావః ।
సుషుప్తే భావరూపసుఖానుభవశ్చేత్రిక్తం దృశ్యతే సుఖస్య భూయస్త్వాల్పత్వవైషమ్యాదఙ్గలాఘవతదభావావనుపపద్యేతే । దుఃఖాభావమాత్రేత్వభావస్య స్వరూపవైషమ్యాభావాత్ కథం కస్యచిదఙ్గలాఘవం కస్యచిన్నేతి ఎతదుపపద్యత ఇతి చోదయతి -
యద్యేవమితి ।
వ్యాపారోపరమ ఇతి ।
వ్యాపారస్య పునరపి ఝటితి వ్యాపారోత్పాదకసంస్కారస్య చోపరమ ఇత్యర్థః । అనుమితదుఃఖాభావే ఉత్థితస్య సుఖమహమస్వాప్సమ్’ ఇతి వ్యపదేశ ఇత్యేతత్ పరమతమాశ్రిత్యోఆశ్రిత్యో......మితిక్తమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
మతమాగమయితవ్యమితి ।
ఆత్మా స్వయమ్ప్రకాశోఽహఙ్కారశ్చాత్మవ్యతిరిక్త ఇతి మతమాగమమూలం కర్తవ్యమిత్యర్థః ।
తర్హ్యహఙ్కారస్యోపాదాననిమిత్తస్వరూపప్రమాణకార్యాది సర్వం వక్తవ్యమితి తత్రాహ -
తదుచ్యత ఇత్యాదినా ।
తత్రాపి ‘యేయ’మిత్యాదినా ఉపాదానమవిద్యేతి నిర్దిశతి ।
వాచ్యవాచకరూపేణ పరిణామసమర్థమిత్యాహ -
నామరూపమితి ।
పత్రపుష్పాదిరూపేణ పరిణామశక్తీః స్వాత్మన్యన్తర్భావ్య యథా బీజమవతిష్ఠతే, తద్వద్ వివిధప్రపఞ్చరూపేణ పరిణామశక్తీః పూర్వప్రపఞ్చవినాశజన్యసంస్కారాంశ్చ స్వాత్మన్యతర్భావ్య అవస్థితబీజావస్థామాహ –
అవ్యాకృతమితి ।
విద్యానివర్త్యేత్యాహ –
అవిద్యేతి ।
అనుపపన్ననిర్వాహికేత్యాహ –
మాయేతి ।
ఉపాదానకారణమిత్యాహ –
ప్రకృతిరితి ।
ఆచ్ఛాదనరూపమిత్యాహ –
అగ్రహణమితి ।
శబ్దాదిహీనతయా ఇన్ద్రియాద్యవిషయమిత్యాహ –
అవ్యక్తమితి ।
స్వాశ్రయమేవ విషయీకరోతీత్యాహ -
తమ ఇతి ।
స్వాతిరిక్తనిమిత్తానపేక్షమిత్యాహ –
కారణమితి ।
స్వస్మాదీషద్విభక్తస్వకార్యం స్వతావన్మాత్రం కరోతీత్యాహ -
లయ ఇతి ।
లీయతేఽస్మిన్ ఇతి లయ ఇతి విగ్రహః ।
ఆత్మపరతన్త్రేత్యాహ –
శక్తిరితి ।
స్వాశ్రయాత్మనః స్వస్వభావే ప్రబుద్ధే నివర్త్యతనివర్త్యతమితి ఇత్యాహ –
మహాసుప్తిరితి ।
స్వాశ్రయాత్మానమేకమనేకమివ కరోతీత్యాహ –
నిద్రేతి ।
జ్ఞానాతిరేకేణ స్వతోఽన్యతో వా న నశ్యతీత్యాహ –
అక్షరమితి ।
వ్యాపీత్యాహ –
ఆకాశమితి ।
నివృత్తేః పుమర్థత్వాయ నివర్త్యావిధాయాః అనర్థహేతుత్వమాహ -
చైతన్యస్య స్వత ఎవేతి ।
అవిద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞేతి ।
భ్రాన్తిః, కర్మ, పూర్వానుభవసంస్కార ఇత్యర్థః ।
ఎవం రూపాజ్ఞానమితిఎవంరూపమజ్ఞాన కిమర్థమిత్యాశఙ్క్య, సుషుప్తే ఆత్మనోఽద్వయరూపాచ్ఛాదకత్వాయ ప్రపఞ్చసంస్కారాశ్రయత్వాయ చేత్యాహ -
సుషుప్తే ప్రకాశాచ్ఛాదనేతి ।
పరమేశ్వరాధిష్ఠితత్వలబ్ధ ఇతి ।
అవిద్యాయాం చైతన్యైక్యాధ్యాసః అహఙ్కారస్య నిమిత్తకారణమిత్యర్థః । విజ్ఞానక్రియాశక్తిద్వయాశ్రయ ఇతి స్వరూపం దర్శయతి ।
కార్యం దర్శయతి -
కర్తృత్వభోక్తృత్వైకాధార ఇతి ।
ప్రమాణం దర్శయతి -
కూటస్థచైతన్యసంవలనసఞ్జాతజ్యోతిరితి ।
చైతన్యే అధ్యాసః సంవలనముచ్యతే । అధ్యస్తాహఙ్కారేఽభివ్యక్తం చైతన్యం యత్ తజ్జ్యోతిరిత్యుచ్యతే । తేన జ్యోతిషా సిద్ధ్యతీత్యర్థః ।
స్వయం ప్రకాశమాన ఇతి ।
స్వసత్తాయాం ప్రకాశావ్యభిచారీత్యర్థః ।
అహఙ్కారస్యానుమేయత్వం నైయాయికాద్యనుమతం వ్యావర్తయతి -
అపరోక్ష ఇతి ।
యత్సమ్భేదాదితి ।
ఆత్మని సర్వాతదారోపనిమిత్తం కార్యాన్తరమాహ -
కూటస్థచైతన్య ఇతి ।
అవికారిచైతన్య ఇత్యర్థః ।
ఆత్మధాతురితి ।
ఆత్మతత్త్వమిత్యర్థః ।
క్రముకతామ్బూలాదిశబలేన సత్యలౌహిత్యోత్పత్తివత్ అహఙ్కారచైతన్యయోః శబలేన సత్యకర్తృత్వాద్యుత్పత్తిః కస్మాన్న స్యాత్ ? ఇత్యాశఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
మిథ్యైవేత్యేవకారేణ ।
కిమితి తర్హి సుషుప్తే న స్యాదితి అత ఆహ -
స చ సుషుప్త ఇతి ।
సంస్కారనిర్మితహ్యస్తనప్రపఞ్చో విలీన ఇత్యాహ -
సముత్ఖాతేతి విశేషణేన ।
కుతస్త్యః కుత్ర భవః ? క్వాపి నాస్తీత్యర్థః ।
తర్హి అవిద్యా స్వస్మిన్నాశ్రితధర్మలక్షణావస్థాపరిణామత్రయవత్తయా అహఙ్కారనిర్భాసరూపాత్ సాక్ష్యాత్మనోఽన్యతయా ప్రధానాఖ్యప్రకృతిరూపేణాహఙ్కారస్య కారణమ్ , నాత్మన్యధ్యస్తతయాఽవిద్యాత్వేనేతి సాఙ్ఖ్యచోద్యమనూద్యపరిహరతి -
న చైవం మన్తవ్యమితి ।
తత్ర మహదాదికార్యరూపేణావస్థానం ధర్మపరిణామః తస్యైవ ధర్మస్య క్రమేణానాగతవర్తమానాతీతరూపాపత్తిలక్షణపరిణామః, అవస్థాపరిణామస్త్వతీతమతీతరతరమతీతతమమ్ ,
అనాగతమనాగతతరమనాగతతమమితి ।
తత్రైవాద్యతనచిరన్తనాద్యవస్థాపత్తిరితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆత్మనోఽన్యస్వతన్త్రప్రకృతికార్యత్వే సతి అహఙ్కారాదేరిదమితి పృథక్త్వేపృథక్త్వత్వేనేతినావభాసః స్యాత్ , అహమిత్యాత్మతయావభాసో న స్యాదిత్యాహ -
తథా సతీతి ।
అహఙ్కృతిరిత్యహంప్రత్యయవిషయభూతాత్మోచ్యతే । భోక్తృత్వాదిః, అహఙ్కారాదిరిత్యర్థః । తద్విశేషః స్వతన్త్రప్రకృతేర్విశేషః కార్యమిత్యర్థః ।
బుద్ధిసుఖదుఃఖేచ్ఛాదిధర్మ్యహఙ్కారస్య చాత్మనైక్యావభాసాభ్యుపగమే తస్యైవాత్మత్వమస్తు, నాత్మనః పృథగ్భూతో నైయాయికాద్యభిమతమనోవ్యతిరిక్తోఽహఙ్కారో నామాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
స చ పరిణామవిశేష ఇతి ।
నన్వాత్మన ఎవ విజ్ఞానరూపేణ క్రియారూపేణ చ పరిణామశక్తిద్వయం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య నిరవయవసర్వనిరవయవ ఇతిగతాసఙ్గస్య పరిణామాసమ్భవాత్ మిథ్యైవ పరిణామతచ్ఛక్తిరిత్యాహ –
తేనాన్తఃకరణోపరాగనిమిత్తమితి ।
కుసుమగతమేవ సత్యలౌహిత్యం స్ఫటికాదవివిక్తం భాతీత్యఖ్యాతివాదీ చోదయతి -
కథం పునరితి ।
ప్రతిస్ఫాలితా ఇతి ।
స్ఫాటికస్య తేజోద్రవ్యత్వాత్ తతః ప్రతిహతా యది జపాకుసుమం గచ్ఛేయురిత్యర్థః ।
తదేవ జపాకుసుమమేవ లోహితం గృహ్ణాతీత్యాగృహ్ణన్తీతిశఙ్క్య, తర్హి సన్నివేశవిశిష్టం పుష్పం లోహితమితి గ్రాహ్యేయురిత్యాహ –
విశిష్టసన్నివేశమితి ।
దోషబలాదిన్ద్రియస్య కుసుమసంయోగాభావాత్ న సన్నివేశగ్రహణమితి, నేత్యాహ -
న హి రూపమాత్రనిష్ఠ ఇతి ।
రూపమాత్రం స్ఫటికే ప్రతిబిమ్బితం స్ఫటికాత్మనా భాతీత్యన్యథాఖ్యాతివాదీ వదతి, తన్నేత్యాహ -
నాపి స్వాశ్రయమితి ।
లౌహిత్యగుణాశ్రయద్రవ్యప్రభావద్ద్రవ్యస్య స్ఫటికే వ్యాప్త్యఙ్గీకారాత్ తద్ద్వారేణాగతం రూపం స్ఫటికాత్మనా భాతీతి చోదయతి -
నన్వభిజాతస్యేవేతి ।
కులీనస్యాసఙ్కరస్యేత్యర్థః ।
స్ఫటికసంసృష్టం లౌహిత్యం సంసర్గస్య మిథ్యాత్వాత్ తద్విశిష్టరూపేణ మిథ్యేత్యాహ -
తథాపి స్వయమలోహిత ఇతి ।
లౌహిత్యస్య న స్ఫటికసంసర్గావభాస ఇత్యఖ్యాతివాదినో మతం దదాతి -
అథ ప్రభైవేతి ।
శౌక్ల్యమపి తర్హీతి ।
సంయుక్తసమవాయస్య సంయోగస్య వా విద్యమానత్వాదితి భావః ।
ప్రభయాపసారితమితి ।
లౌహిత్యాఖ్యవిరోధిగుణయా ప్రభయేత్యర్థః ।
రూపిద్రవ్యసంయోగాదితి పం౦ పాం౦న రూపిసంయోగాదితి ।
రూపిప్రభాసంయోగానాం న చాక్షుషత్వమిత్యర్థః ।
'జపాకుసుమం ప్రభావత్ రక్తత్వాత్ పద్మరాగాదివత్’ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
యథా పద్మరాగాదిప్రభేతి ।
నిరాశ్రయపీతిమాశ్రయమణ్యవచ్ఛేదకదేశాద్దేశాన్తరం వ్యాప్య మాం ప్రతి సమాగచ్ఛతీతి ప్రతీయత ఇత్యర్థః ।
అహఙ్కారోపరాగ ఇత్యత్ర ఆత్మని కర్తృత్వాద్యనర్థారోపహేతురిత్యధ్యాహారః । నాహఙ్కారస్యానర్థహేతుత్వం ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిము౦ ఉ౦ ౨ - ౨ - ౯’ రితి హృదయగ్రన్థేరనర్థహేతుత్వస్య శ్రుత్యవగతత్వాదితి తత్రాహ -
తతః సమ్భిన్న ఇతి ।
ఆత్మా స్వాత్మన్యారోపితాహఙ్కారం తద్ధర్మాదినావభాసయేత్ , ఉపరక్తత్వాత్ స్ఫటికాదివత్ ఇతి తత్రాహ -
జడరూపత్వాదితి ।
ఆత్మనో విజ్ఞానవ్యాపారశూన్యత్వాజ్జాడ్యాదివిశేష ఇతి తత్రాహ –
వ్యాపారవిరహిణోఽపీతి ।
తద్బలాత్ ప్రకాశత ఇతి ।
చిత్సంసర్గబలాదహఙ్కారాదిః ప్రకాశత ఇత్యర్థః ।
తేన లక్షణత ఇతి ।
జ్ఞానక్రియావ్యవధానమన్తరేణ చైతన్యకర్మత్వాదేవాహఙ్కారస్యార్థస్వభావతః ఇదంరూపతా కథ్యతే, న ప్రతిభాసత ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానక్రియావ్యవధానేన సిద్ధః ప్రతిభాసత ఇదంరూపో విషయ ఇత్యాహ -
వ్యవహారతః పునరితి ।
అత్ర వ్యాపారపూర్వకో యస్య పరిచ్ఛేదః స ఎవ వ్యవహారతః పునరిదమాత్మకో విషయ ఇతి పూర్వమన్వయః ।
ఆత్మనో దేహఘటాదివిషయజ్ఞానవ్యాపారో నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్వ్యాపారేణ వ్యాప్రియమాణస్యైవేతి ।
దేవదత్తవ్యాపారేణ యజ్ఞదత్తో వ్యాప్రియమాణ ఇవ యథా న భవతి, తద్వత్ అహఙ్కారవ్యాపారేణాత్మనో వ్యాపారవత్తా న యుక్తేత్యాశఙ్క్యాహ -
తదాత్మన ఇతి ।
పరిణామ్యహఙ్కారైక్యే ఆత్మనోఽపి పరిణామిత్వం ప్రాప్తమితి ; నేత్యాహ –
మిథ్యేతి ।
వ్యాపారశక్తిమత్వాభావే వ్యాపారాశ్రయత్వం న సమ్భవతీత్యశఙ్క్య శక్తిమదహఙ్కారోపాధికత్వేనాత్మన్యపి శక్తిరధ్యస్తేత్యాహ –
యదుపరాగాదితి ।
అహఙ్కర్తృత్వమితి ।
వ్యాపారవ్యారజనకమితిజనక శక్తిమత్వమిత్యర్థః ।
అహఙ్కారస్య శక్తిమత్వం యథా స్వత ఎవ స్యాత్ తద్వదాత్మనోఽపి శక్తిః స్వత ఎవాస్త్విత్యాశఙ్క్య చిత్స్వరూపస్య వాస్తవశక్తిమత్వం న సమ్భవతీత్యాహ –
అనిదమాత్మన ఇతి ।
అహఙ్కారసాక్షిణోర్మధ్యే అజ్ఞానవ్యవధానాత్ ప్రతిభాసత ఇదం రూపం స్యాదితి తత్రాహ -
అత ఎవాహమితి ।
అజ్ఞానమాత్రవ్యవధానాతిరిక్తజ్ఞానక్రియావ్యవధానాభావాదేవేత్యర్థః ।
అర్థత ఇదంరూపత్వేఽపి తథా ప్రతిభాసాభావే దృష్టాన్తమాహ –
దృష్టశ్చేతి ।
నను తత్రేతితత్త్వవిమర్శేఽపి మృణ్మయవ్యవహారో న జాయతే । ఇహ తు విమర్శేఽపి యుష్మదర్థతా వ్యవహ్రియతే, అతో నాయం దృష్టాన్త ఇత్యత ఆహ –
వ్యుత్పన్నమతయస్త్వితి ।
విమర్శేఽహఙ్కారస్య యుష్మదితి వ్యవహారమపి సులభం న మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
అత ఎవేతి ।
విమర్శేఽపి యుష్మదితి వ్యవహారస్య దుర్లభత్వాదేవ, గురుతరయత్నవతా లభ్యతఅత్రాపూర్ణం దృశ్యతే ...... - ముక్తమిత్యర్థః ।
యది స్ఫటికోదాహరణేన ఆత్మన్యనాత్మాఅనాత్మధ్యాసేతిధ్యాససిద్ధిః తర్హి శ్రుతిషు దర్పణజలాద్యుదాహరణం కిమర్థమితి తత్రాహ –
యత్పునరితి ।
బ్రహ్మణో వస్త్వన్తరభావే కిం బ్రహ్మణః కల్పితత్వమితి, నేత్యాహ –
కిన్త్వితి ।
విపర్యయస్వరూపవిపర్యస్తరూపతేతితేతి ।
సంసారిరూపతేత్యర్థః ।
ప్రత్యఙ్ముఖతాభేదావభాసాభ్యాం ప్రతిబిమ్బస్య బిమ్బాద్వస్త్వన్తరత్వమితి చోదయతి -
కథం పునస్తదేవ తదితి ।
ఎకస్వలక్షణత్వావగమాదితి ।
ఎకస్వరూపలక్షణత్వేన మదీయమిదం ముఖమితి దర్పణగతముఖవ్యక్తేః స్వగ్రీవాస్థముఖవ్యక్త్యైక్యప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।
యయోరేకస్వలక్షణత్వం తయోరైక్యం దృష్టమితి వ్యాప్తిమాహ -
యథా బహిఃస్థితో దేవదత్త ఇతి ।
ఛాయాతద్వతోరేక స్వలక్షణత్వాభావాన్నానైకాన్తికతేతి భావః ।
అర్థాదితి ।
వస్త్వన్తరత్వానుపపత్త్యేత్యర్థః ।
దర్పణస్య ముఖాకారేణ పరిణామే స్పర్శేన్ద్రియేణ నిమ్నోన్నతతయా గృహ్యేత, న తథా గృహ్యతే, ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
గర్భిత ఇతి ।
విరుద్ధపరిణామిత్వాదితి ।
ముద్రాయామున్నతం ప్రతిముద్రాయాం నిమ్నం భవతి । ముద్రాయాం నిమ్నం ప్రతిముద్రాయామున్నతం భవతి,
న తథా బిమ్బప్రతిబిమ్బయోరితి ।
ప్రతిముద్రయా ఇతిప్రతిముద్రాయాం విరుద్ధపరిణామిత్వమిత్యర్థః ।
సంశ్లేషాభావాదితి ।
గ్రీవాస్థముఖేన దర్పణస్య సంశ్లేషాభావాదిత్యర్థః ।
తదపాయేఽపీతి ।
బిమ్బాసాన్నిధ్యాఖ్యనిమిత్తాపాయేఽపీత్యర్థః ।
హస్తసంయోగాఖ్యనిమిత్తాపాయే ప్రసరణాఖ్యకార్యాభావో దృష్టః పునః సంవేష్టనదర్శనాదితి । నేత్యాహ -
న ఖలు సంవేష్టిత ఇతి ।
తత్క్షణమేవ సంవేష్టత ఇతి, అతః ప్రసారణమపగచ్ఛతీతి భావః ।
సంస్కారాద్విరుద్ధసంవేష్టనకార్యోదయాత్ పూర్వప్రసారణకార్యవినాశః, న నిమిత్తాపాయాదిత్యాహ –
యతశ్చిరకాలసంవేష్టనేతి ।
వేష్టనసంస్కారక్షయపర్యన్తమనువృత్తప్రసారణనిమిత్తాపగమేఽపి విరోధిసంవేష్టనానుదయే ప్రసారణం నాపగచ్ఛతి । అతో విరోధికార్యోదయాదేవ ప్రసారణనాశ ఇతి నిర్ణయ ఇత్యాహ -
తథా చ యావత్సంస్కారక్షయమితి ।
తర్హీహాపి సమతలత్వసంస్కారాత్ సమతలత్వాఖ్యవిరోధికార్యోదయే ప్రతిబిమ్బాపాయః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య ఉత్పన్నమాత్రేఉత్పన్నమాత్రత్వ ఇతి దర్పణే ఉత్పత్తేరూర్ధ్వం సదా ముఖసన్నిధేః సమతలత్వసంస్కారాభావాదేవ సమతలత్వపరిణామాయోగాత్ తత్ర ప్రతిబిమ్బాపాయో బిమ్బాపాయాదేవ స్యాత్ , తన్న యుక్తం పరిణామపక్ష ఇత్యాహ -
ఎవం చిరకాలేతి ।
గ్రీష్మకాలే వికాసావచ్ఛేదకాహరపేక్షయా ముకులావచ్ఛేదకరాత్రేరల్పత్వాత్ వికాససంస్కారస్య ప్రాచుర్యాత్ తదభిభవేనాల్పతర సంస్కారాత్అల్పతరసంస్కారాత్ ఇతిముకులసంస్కారాత్ ముకులోత్పత్తియోగాత్ ముకులోదయాత్ వికాసనాశాయోగాత్ నిమిత్తాపాయాదేవ వినాశ ఇత్యాశఙ్క్య, సత్యమ్ , సంస్కారాన్ముకులానుదయేఽపి నాలద్వారేణ పద్మదలానుప్రవేశిజలబిన్దుభిః పార్థివాయ ఇతిపార్థివావయవసఙ్కరైః ముకులోదయాత్ వికాసనాశః న నిమిత్తాపాయాదిత్యాహ -
యః పునరిత్యాదినా ।
నిమిత్తాపాయ ఎవ వికాసాపాయస్య ముకులస్య చ నిమిత్తమితి తత్రాహ -
తదుపరమ ఇతి ।
పార్థివావయవస్య పార్థివావ్యావయవ ఇతివ్యాపారోపరమే సతి నిమిత్తాపాయే ముకులతానుపలబ్ధేరిత్యర్థః ।
తర్హి సంస్కారాతిరిక్తహేత్వన్తరేణ సమతలత్వోత్పత్త్యా ప్రతిబిమ్బాపగమః న బిమ్బాపాయాదితి నేత్యాహ -
నాదర్శే పునరితి ।
కారుకర్మాది నాస్తీత్యర్థః ।
మదీయముఖమితి ప్రత్యభిజ్ఞయైకత్వమవగతమితి నేత్యాహ –
శుక్తిరజతస్యేతి ।
మదీయం రజతమితి దర్శనాదిత్యర్థః ।
బాధదర్శనాదితి ।
నేదం రజతమితి రజతస్వరూపబాధదర్శనాత్ నాత్ర రజతం కిన్తు తదిదం రజతమితి సత్యం రజతేనేతిసత్యరజతేన ఎకత్వప్రత్యక్షిజ్ఞాఽభావాచ్చ మిథ్యాత్వమిత్యర్థః ।
నేహ బాధో దృశ్యత ఇతి ।
నేదం ముఖమితి స్వరూపేణ న బాధ్యతే । కిన్తు నాత్ర ముఖం యదీయమేవేతిమదీయమేవేతి ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇత్యర్థః ।
దర్పణాపగమే ముఖస్యాపగమాత్ ముఖం నాస్తీతి ముఖస్య స్వరూపేణ బాధో దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య తదసన్నిధౌ తన్నాస్తీతి జ్ఞానేన తస్య బాధ్యత్వే దర్పణస్యాపి బాధ్యత్వం స్యాదిత్యాహ –
పునరితి ।
తత్త్వమసివాక్యాదితితత్త్వమసిద్ధి ఇతి ।
స్థాణుః పురుష ఇతి వాక్యాత్ పురుషస్యేవ సంసారిణో బాధో దృశ్యత ఇత్యర్థః ।
సోఽయమితి వాక్యాదివైక్యముపదిశ్యత ఇత్యాహ –
మైవమితి ।
అన్యథా న తత్త్వవమసీతి స్యాత్ ఇతి, త్వమసీతి న స్యాదిత్యన్వయః ।
ఉపరక్తమితి ।
రాహుగ్రస్తమిత్యర్థః ।
న వారిస్థమితి ।
వారిస్థప్రతిబిమ్బస్య బిమ్బాదిత్యైక్యే సతి హి వారిస్థమాదిత్యం నేక్షేతేతి నిషేధసమ్భవ ఇతి భావః ।
గ్రీవాస్థముఖస్య దర్పణస్థత్వాఖ్యదర్పణసమ్బన్ధో న గృహ్యతే । కిన్తు తదేవ ముఖం దర్పణాదవివిక్తం ప్రకాశత ఇతి అఖ్యాతిమతమనూద్య దూషయతి -
యస్తు మన్యత ఇతి ।
అనుభవ ఎవ నిరాకరోతీతి ।
స్వాత్మానం నిరీక్ష్యమాణం పురుషాన్తరం దర్పణానుప్రవిష్టమివ ప్రతిబిమ్బస్యానుభవః, తన్నిరాకరోతీత్యర్థః ।
ఉభయత్ర పారమార్థికత్వమాకాశస్య దృష్టమితి తద్వ్యావర్తయతి -
పరిచ్ఛిన్నమితి ।
పరిచ్ఛిన్నపరమాణ్వోః దేశద్వయే సత్యత్వం విద్యత ఇతి ఆశఙ్క్య ద్వయోః దేశద్వయే సత్యత్వమస్తు, ఎకస్య పరిచ్ఛిన్నస్య ఉభయత్ర సత్యత్వం న సమ్భవతీత్యాహ –
ఎకమితి ।
పరిచ్ఛిన్నస్యైకస్య పితృపుత్రసమ్బన్ధస్యోభయత్ర సత్యత్వం దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య ఎకత్ర పితృత్వమన్యత్ర పుత్రత్వమితి ఉభయాత్మకత్వాత్తస్య తథాత్వమస్తు, ఎకస్వభావస్య ముఖస్య న తథాత్వమిత్యాహ –
ఎకస్వభావమితి ।
ఎవంరూపస్య అవయవిద్రవ్యాఖ్యావయవద్వయే సత్యత్వం విద్యత ఇత్యాశఙ్క్య సంశ్లిష్టావయవద్వయే సత్యత్వమస్తు, విచ్ఛిన్నదేశద్వయే సత్యత్వం న సమ్భవతీత్యాహ -
విచ్ఛిన్నదేశద్వయ ఇతి ।
పూర్వోక్తస్వభావస్య వంశస్య విచ్ఛిన్నభిత్తిద్వయే సత్యత్వం దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య తత్రాంశద్వయేనోభయత్రనోభయత్యత్వమితిసత్యత్వం సమ్భవతి, ఇహ తు న సర్వాత్మనా ఉభయత్ర సత్యత్వం సమ్భవతీత్యాహ -
సర్వాత్మనా అవభాసమానమితి ।
విచ్ఛేదావభాసమితి ।
బిమ్బాత్ భిన్నత్వావభాసం భిన్నదేశస్థత్వావభాసం చేత్యర్థః ।
భేదస్య సత్యత్వాభావే కిం భేదవిరోధితాదాత్మ్యం సత్యమిత్యుక్తమితి, నేత్యాహ –
కిన్త్వేకత్వమితి ।
మాయాలక్షణకారణవిశేషోక్త్యా కథమేకస్య ఉభయత్ర యుగపత్ స్థితిరితి ? తత్రాహ -
న హి మాయాయామితి ।
ఔపాధికధర్మాధ్యాసస్య తత్త్వజ్ఞానాదతతజ్ఞానాదననివృత్తేరితినివృత్తేః ఎకత్వజ్ఞానేన నివర్తత ఇతి పరిహర్తుం జీవో బ్రహ్మాత్మతాం న జానాతి, ప్రతిబిమ్బత్వాద్దేవదత్తప్రతిబిమ్బవదితి శఙ్కాం ప్రథమం పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
శరీరమేవ చేతనమితి లోకాయతః, తత్రాహ -
సచేతనాంశస్యైవ వేతి ।
ప్రతిబిమ్బహేతోరితి ।
దర్పణస్యేత్యర్థః ।
జాడ్యేనాప్యాస్కన్దితత్వాదితి ।
శరీరస్యాచేతనత్వపక్షే స్వాయజాడ్యేనేతిస్వీయజాడ్యేన, చేతనత్వపక్షే దర్పణజాడ్యేనాస్కన్దితత్వాదిత్యర్థః । అచేతనత్వాదిత్యత్ర లోకాయతపక్షే అచేతనసమత్వాదితి యోజ్యమ్ ।
తథా చానుభవ ఇతి ।
ప్రతిబిమ్బస్యాపి చేతనత్వే బిమ్బచేష్టాం వినాపి కదాచిత్ బిమ్బవచ్చేష్టేత తదభావాత్ ప్రతిబిమ్బస్యాచేతనత్వమనుభూయత ఇత్యర్థః ।
బిమ్బదేవదత్తస్యేవ బిమ్బభూతబ్రహ్మణ ఎవ భ్రమనిరాసితత్త్వజ్ఞానాశ్రయత్వం స్యాదితి శఙ్కాయాం జీవత్వాజ్ఞత్వభ్రాన్తత్వాభావాన్న జ్ఞానాశ్రయత్వమిత్యాహ -
యస్య హి భ్రాన్తిరితి ।
ఆత్మనీతి విషయసప్తమీ ; దేవదత్తే బిమ్బత్వభ్రాన్తత్వయోః సతోః కస్మాత్ భ్రాన్తత్వస్యైవ సమ్యగ్జ్ఞానాశ్రయత్వే ప్రయోజకత్వమ్ ఉచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య భ్రాన్తరూప్యం ప్రతి దేవదత్తస్య బిమ్బత్వాభావాత్ తత్ర భ్రాన్తత్వమేవ సమ్యగ్జ్ఞానాశ్రయత్వే ప్రయోజకం దృష్టం, తద్వదిహాపి స్యాదితి మత్వాహ -
పరత్ర వేతి ।
వాశబ్ద ఇవార్థః । అత్రాపి విషయసప్తమీ ।
స్వస్య జీవైక్యం బ్రహ్మ న జానాతి చేత్ సర్వజ్ఞతాహానిః, జానాతి చేత్ స్వాత్మన్యేవ సంసారం పశ్యేదితి, నేత్యాహ -
యస్తు జానీత ఇతి ।
కర్తృత్వాదేరుపాధిభూతాహఙ్కారాదేరావిద్యత్వాత్కర్మానపేక్షయా ఎకత్వజ్ఞానేనైవ నిరాససిద్ధిః । అన్యత్రోపాధేః సత్వాదనివృత్తిరితి వ్యవహితచోద్యం పరిహరతి -
నాపి జ్ఞానమాత్రాదితి ।
ప్రతిబిమ్బస్యేతి ।
ప్రతిబిమ్బభావస్య ఔపాధికధర్మస్యేత్యర్థః ।
జీవః ప్రతిబిమ్బం న భవతి । ప్రతిబిమ్బత్వే సమ్ప్రతిపన్నవదచేతనత్వప్రసఙ్గాత్ ఇత్యాశఙ్క్య జీవస్య చిత్త్వమభ్యుపగమ్య ప్రతిబిమ్బత్వాభావః సాధ్యతే ? ఉత ప్రతిబిమ్బత్వమభ్యుపగమ్య చిత్త్వాభావః సాధ్యతే ఇతి వికల్ప్య ప్రతిబిమ్బత్వాభావశ్చేత్ సాధ్యతే తదా ‘రూపం రూపం ప్రతిరూపో బభూవ’కఠో౦ఉ౦ ౨ - ౫ - ౯, ౧౦. ఇత్యాదిశ్రుతివిరుద్ధమనుమానమిత్యాహ -
జీవః పునరితి ।
తర్హి జీవోఽచేతనః ప్రతిబిమ్బత్వాత్ సమ్ప్రతిపన్నవదితి జడత్వం సాధ్యతే ఇత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షవిరుద్ధమ్ ఇత్యాహ -
సర్వేషాం న ఇతి ।
ఉపాధిజాడ్యేనాతిరస్కృతచైతన్యత్వేన ప్రత్యక్ష ఇత్యాహ –
నాన్తఃకరణజాడ్యేనేతి ।
చిన్మాత్రత్వం బ్రహ్మత్వం నామ తద్రూపత్వం ప్రత్యక్షం చేత్ శ్రవణాదివైయర్థ్యమిత్యాశఙ్క్యాహ -
స చాహమితి ।
ఆత్మాతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య కల్పితత్వమఙ్గీకుర్వతాహఙ్కారాద్యుపాధేరవికల్పితత్వం వక్తవ్యమ్ । తన్న సమ్భవతి, ఉపాధ్యన్తరాభావాత్ ఇత్యాశఙ్కాయాముపాధ్యనపేక్షయా అధ్యాసోఽస్తీతి దర్శయన్తి శ్రుతయ ఇత్యాహ -
నను తత్ర విభ్రామ్యత ఇతి ।
ఇహేతి ।
అహఙ్కారాద్యుపాధ్యధ్యాస ఇత్యర్థః ।
రజ్జుసర్పభ్రాన్తావపి పూర్వమనుభూతసత్యసర్పోపాధిసర్వోపాధిరితిరస్తీతి చోదయతి -
నను తత్రాపీతి ।
అహఙ్కార భ్రమస్య దర్పణాదివత్ స్వతన్త్రతయా భ్రమకాలీనోపాధినా భవితవ్యమిత్యుచ్యతే, కిం వా పూర్వమనుభూతతయా స్వసంస్కారద్వారేణ భ్రమహేతూపాధిరపేక్షితవ్య ఇత్యుచ్యత ఇతి వికల్ప్య స్వతన్త్రోపాధిశ్చేత్ సః సర్పభ్రమేఽపి నాస్తి । ఇతరశ్చేత్ సోఽత్రాప్యస్తి । పూర్వభ్రమసిద్ధాహఙ్కారసంస్కారాత్ అద్యతనాహఙ్కారాధ్యాసోత్పత్తేరిత్యాహ –
బాఢమిత్యాదినా ।
అహఙ్కర్తృతేతి ।
అహఙ్కార ఇత్యర్థః ।
శ్రుతిషు ఘటాకాశోదాహరణేన కిం ప్రయోజనమిత్యాశఙ్క్య ఆత్మనోఽసఙ్గత్వసిద్ధిః ప్రయోజనమిత్యాహ -
తదర్థం ఘటాకాశోదాహరణమితి ।
ఆత్మనోఽసఙ్గత్వాభావాత్ నోదాహరణాపేక్షేత్యాశఙ్క్య అసఙ్గత్వప్రమాణమాహ -
‘అసఙ్గో న హీ’బృ౦ఉ౦ ౩ - ౯ - ౨౬, (౪ - ౨ - ౪, ౪ - ౪ - ౨౨, ౪ - ౫ - ౧౫)తి ।
స్ఫటికోదాహరణేనాసఙ్గత్వం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్య నేత్యాహ -
తత్ర యద్యపీతి ।
స్ఫటికాదేః సావయవత్వేన అరుణాదినా సమ్భేదయోగ్యస్యాప్యరూణాదేఃఅరుజాదేరితి అనిర్వచనీయతయా అసమ్భేదావగమో యద్యపి సిద్ధ ఇత్యన్వయః ।
తదసఙ్గీవేతి ।
ద్రవ్యగుణరూపత్వాత్ తేనారూణాదినా సమ్బన్ధీవ స్ఫటికో లక్షిత ఇత్యర్థః ।
రజ్జుసర్పోదాహరణేనాసఙ్గత్వం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్య తత్ర సర్పేణ ఐక్యబుద్ధిత్వాదేవ సంసర్గిత్వేన ప్రతీత్యభావాత్ సంసర్గిత్వేన ప్రతీతతయా నిరూప్యమాణే అసఙ్గిత్వేనోదాహరణత్వం రజ్జోర్నాస్తీత్యాహ -
రజ్జ్వాం పునరితి ।
అసమ్భిన్నత్వం వేతి ।
అసంసృష్టత్వమివేత్యర్థః ।
రూప ఇతి ।
ఘటపరిమితాకాశరూపత్వమిత్యర్థః ।
కార్యేతి ।
జలాదిధారణకార్యమిత్యర్థః ।
సమాఖ్యేతి ।
ఘటాకాశః కరకాకాశ ఇత్యాదిశబ్దవిషయత్వమిత్యర్థః ।
ఉదాహరణైరేవావికారిత్వైకత్వాసఙ్గత్వసిద్ధే ; నాగమోపయోగ ఇతి, నేత్యాహ -
ఎతచ్చ సర్వమితి ।
బుద్ధిసామర్థ్యం చేతి ।
తద్వదిదమపి సమ్భవతీతి దృష్టాన్తేన సమత్వగ్రహణలక్షణసమ్భావనాబుద్ధ్యుత్పత్తయ ఇత్యర్థః ।
అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాదితి భాష్యగతవిషయశబ్దార్థమాహ -
తదేవం యద్యపీతి ।
అనిదమాత్మకత్వాదవిషయ ఇతి ।
శుక్తివదనిన్ద్రియవిషయత్వాత్ జన్యజ్ఞానావిషయ ఇత్యర్థః ।
తథాప్యహఙ్కారే వ్యవహారయోగ్యో భవతీతి ।
యాదృగ్జ్ఞానాధీనత్వేన పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురతి యః పదార్థః స తస్య జ్ఞానస్య విషయత్వేన దృష్టః, తద్వదాత్మాప్యహఙ్కారేఽభివ్యక్తత్వేన పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురతీతి తం ప్రత్యాత్మాప్రత్యాత్మవిషయ ఇతి విషయ ఇత్యుచ్యతే । స్ఫురణస్వభావత్వేఽపి పరిచ్ఛేదస్య అహఙ్కారాధీనత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రమేయస్య వ్యవహారయోగ్యత్వావ్యభిచారాదితి ।
ప్రసిద్ధప్రమేయస్య పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వావ్యభిచారాదిత్యర్థః ।
వ్యవహారయోగ్యత్వే అధ్యాస ఇతి ।
ఆత్మనః పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురతీతి వ్యవహారయోగ్యత్వే సతి తస్మిన్నహఙ్కారాధ్యాసః అధ్యస్తాహఙ్కారవశాత్ పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమిత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమిత్యర్థః ।
అనాదిత్వేనేతి ।
అహఙ్కారావచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితే సంస్కారాధ్యాసః సంస్కారావచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితేఽహఙ్కారాధ్యాస ఇతి అనాదిత్వేనేత్యర్థః ।
అవికారిత్వాత్ సర్వగతత్వాత్ చిద్రూపత్వాచ్చాత్మనో యుగపత్ సర్వావభాసకత్వం కస్యాప్యనవభాసకత్వం వా స్యాత్ , న క్రమేణ విషయవిశేషప్రమాతృత్వమిత్యాశఙ్క్య క్రమేణ ఇన్ద్రియబుద్ధివృత్తివ్యాప్త్యపేక్షయా క్రమేణ విషయవిశేషప్రమాతృత్వముపపాదయతి -
తత్రైవమ్భూతస్యేతి ।
పరమార్థతోఽపి కార్యపరిచ్ఛిన్నచిత్స్వభావస్యేత్యర్థః ।
అహఙ్కర్తురితి ।
పరిణామ్యహఙ్కారైక్యాధ్యాసమాపన్నస్యేత్యర్థః ।
ఇదమంశస్యేతి ।
పరిణామ్యహఙ్కారస్యేత్యర్థః ।
జ్ఞానసంశబ్దిత ఇతి ।
జ్ఞానమితి శబ్దయతే కేవలం న తు ముఖ్యజ్ఞానమిత్యర్థః ।
రజఃప్రధానాన్తఃకరణపరిణామరాగాదీన్ యావర్త్త్యమ్ ఈషద్రజస్పృష్టసత్వప్రధానాన్తఃకరణపరిణామ ఇత్యాహ -
వ్యాపారవిశేష ఇతి ।
కర్మకారకాభిముఖం స్వాశ్రయ ఇతి ।
కర్మకారకేణాహఙ్కారస్య సమ్బన్ధం జనయతీత్యర్థః ।
వికారహేతుత్వాదితి ।
ఫలహేతుత్వాదిత్యర్థః ।
క్రియాత్వాత్ స్వాశ్రయేఽతిశయజనకత్వమస్తు । తస్మాదతిశయస్య న విషయవ్యాపితేత్యాశఙ్క్య సకర్మకక్రియాజన్యత్వాత్ గమనక్రియాజన్యప్రాప్తివత్ విషయవ్యాపిత్వమిత్యాహ -
స చ ప్రాప్నోతివ్యాప్నోతి ఇతి క్రియేతి ।
ప్రాప్తిఫలహేతుగమనక్రియేత్యర్థః ।
స్యాదన్తఃకరణస్య విషయసమ్బన్ధః ఆత్మనస్తు విషయవిశేషావభాసః కథమితి తదాహ -
తేన విషయవిశేషసమ్బద్ధసమ్బన్ధమితిమితి ।
స్వవృత్తివ్యాప్తవిషయేణ సమ్బద్ధాన్తఃకరణస్య చ చైతన్యావచ్ఛేదకత్వాత్ త్రికోణతాద్యవస్థావిశేషాపన్నాయఃపిణ్డానుగతాగ్నేరివ ఉపాధ్యనుగతరూపేణాహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యస్య విషయాకారతా స్యాత్ । అతస్తదాకారత్వాదేవ తదవభాస ఇతి భావః ।
అహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యస్యైవం విషయాకారతాఖ్యవిషయసమ్బన్ధోఽస్తు । కథం విషయస్థత్వేన వ్యక్తతయా తత్సాధకత్వమితి, తత్రాహ –
కర్మకారకమపీతి ।
కర్మకారకమపి అపరోక్షతామభివ్యనక్తి ఇత్యన్వయః ।
ప్రధానక్రియాసిద్ధావితి ।
బుద్ధివృత్త్యుత్పత్తావిత్యర్థః ।
స్వవ్యాపారాస్వవ్యాపారవిష్టమితివిష్టమితి ।
ఇన్ద్రియప్రభావ్యాప్తతయాఽభిభూతతమోగుణం బుద్ధిప్రభావ్యాప్తతయాఽభిభూతరజస్కం కేవలసత్వరూపేణ చైతన్యాభివ్యఞ్జకత్వయోగ్యం భవతీత్యర్థః ।
విషయే చైతన్యాభివ్యక్తిసిధ్యర్థం తదధిష్ఠానతయా విషయే చైతన్యమస్తీత్యాహ ।
చైతన్యవివర్తత్వాదితి ।
భవతు విషయే చైతన్యమభివ్యక్తమ్ , తస్య చాహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యమిత్యహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యేన సిద్ధత్వవ్యపదేశో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య విషయసాధకత్వేన విషయే అభివ్యక్తచైతన్యస్యాహఙ్కారతద్వృత్త్యభివ్యక్తచైతన్యస్య చైకతయా అభివ్యక్తిరస్తి । వ్యఞ్జకోపాధీనామన్యోన్యవిశిష్టతయా ఉపాధిత్వాత్ । అతో మయావగతమితి వ్యపదేశోపపత్తిరిత్యాహ –
ప్రధానక్రియాహితేతి ।
అవస్థావిశేషావచ్ఛిన్నేతి ।
అవస్థావిశేషమాపన్నాహఙ్కారావచ్ఛిన్నేత్యర్థః ।
ఎకరూపామితి ।
ఎకామిత్యర్థః ।
చైతన్యస్యాహఙ్కారతద్వృత్తితాద్విషయేషు అభివ్యక్తస్యైకత్వేఽపి వృత్తికర్త్రహఙ్కారావచ్ఛిన్నోఽనుభవః ప్రమాతా, వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యం విషయానుభవః, వృత్తివిషయఘటావచ్ఛిన్నచైతన్యం ఫలమితి విభాగమాహ –
తతశ్చాత్మనేతి ।
అనవస్థావిశేష ఇతిఅవస్థావిశేష ఇతి ।
ప్రమాణక్రియాకర్తృరూప ఇత్యర్థః । ఉపాధిజనితో విశేషః । ప్రమాతేతి వాక్యశేషః ।
విషయానుభవసంశబ్దిత ఇతి ।
వృత్త్యవచ్ఛిన్నో విషయానుభవసంశబ్దిత ఇత్యర్థః ।
బుద్ధివృత్తేరహఙ్కారాశ్రయత్వం ఘటవిషయత్వం చాస్తి । ఎకతయా వ్యక్తచైతన్యాఖ్యఫలస్య బిమ్బభూతాఖణ్డచైతన్యరూపాత్మాశ్రయత్వమవచ్ఛేదకాహఙ్కారవిషయత్వం చాస్తి । అతః క్రియాఫలయోః ఎకాశ్రయత్వైకవిషయత్వనియమాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య ఫలాశ్రయాత్మచైతన్యస్య క్రియాశ్రయాహఙ్కారైక్యాధ్యాసాత్ ఎకాశ్రయత్వం ఫలాఖ్యచైతన్యస్య క్రియావిషయఘటావచ్ఛేదాదేకవిషయత్వం చాస్తీత్యాహ -
ఇతి క్రియైకవిషయతాఫలస్యేతి ।
విషయేత్యాశ్రయస్యాప్యుపలక్షణమ్ ।
బుద్ధిస్థమర్థం పురుషశ్చేతయత ఇతి సాఙ్ఖ్యవచనవిరోధాత్ ఆత్మా స్వచైతన్యోపరక్తం చేతయతీచేతయ ఇత్యుక్తమితిత్యుక్తమయుక్తమితి - తత్రాహ
ఎవంచాహఙ్కర్తేతి ।
ప్రథమం బుద్ధివ్యాప్తమర్థం తత్రాభివ్యక్తచిద్రూప చిద్రూపాత్మస్వచైతన్యేతిఆత్మా స్వచైతన్యోపరక్తత్వాత్ పశ్చాచ్చేతయత ఇత్యేతదభిప్రేత్య సాఙ్ఖ్యవచనమితి భావః ।
ప్రదీపోత్పాదకస్య పుంసః తేన ప్రదీపేన సర్వో విషయః ప్రకాశతే, తద్వద్విషయస్య చైతన్యేనైకస్య ద్రష్టుః సర్వో విషయః ప్రకాశేత ఇత్యాశఙ్క్య విషయాన్తరే బుద్ధివ్యాప్త్యభావాదేవ తత్రోనభిరితితత్రానభివ్యక్తత్వాత్ అప్రకాశః బుద్ధివ్యాప్తతయా అభివ్యఞ్జకవిషయవిశేషస్యైవ ప్రకాశ ఇత్యాహ -
తత్ర చ ప్రమాతురితి ।
సర్వాన్ ప్రతీతి ।
సర్వవిషయాన్ ప్రతీత్యర్థః ।
యేన సహేతి ।
యేన కర్మకారకేణ సహేత్యర్థః ।
చైతన్యస్య విషయే అభివ్యక్తత్వాత్ ఇతరాహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యాభేదేనానభివ్యక్తత్వాత్ ఎకస్యైవ ప్రమాతుః ప్రకాశేతేత్యాహ –
కర్మకారకమపీతి ।
యేన సహేతి ।
యేన ప్రమాత్రా సహేత్యర్థః ।
అహమితి ప్రతీయమానాహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యైక్యాత్ విషయాభిన్నచైతన్యస్య అహమిత్యవభాసమానజ్ఞానస్య జ్ఞేయేనాభేదం వదతో విజ్ఞానవాదినాం మతమాయాతమితి చోదయతి -
నను నీలాదివిషయోఽపి చేదితి ।
పరిచ్ఛిన్నక్షణికసకర్మకబుద్ధిజ్ఞానస్య తస్మాత్ భేదేనార్థక్రియాసామర్థ్యసత్వశూన్యక్షణికవిషయేణ వాస్తవతాదాత్మ్యం మాహాయానికైరఙ్గ్యకారి । తద్విరుద్ధత్వేన నిత్యాపరిచ్ఛిన్నచైతన్యరూపసంవేదనస్య తతో భేదేనార్థక్రియాసమర్థస్థాయిప్రపఞ్చేన ఐక్యాభాసోఽస్మాభిరఙ్గీక్రియతే । అతః ఎవంవిధచైతన్యస్యైవంవిధప్రపఞ్చేనైక్యాభాసోక్త్యా న మాహాయానికపక్షప్రసఙ్గ ఇతి మత్వా చైతన్యస్య వ్యాపినిత్యత్వం పరస్పరవ్యావృత్తానిత్యవిషయేణాకాశఘటయోరివ వాస్తవైక్యతాదాత్మ్యాభావం చాహ -
మైవమ్ , పరస్పరేత్యాదినా ।
విచ్ఛేదావభాసేఽపీతి ।
నీలాపరోక్షం పీతాపరోక్షమితి ఔపాధికభేదావభాసేపీత్యర్థః ।
న తత్స్వన తత్స్వభావేతిభావతేతి ।
నీలాదిస్వనీలాదిస్వభావామ్భావో న భవతీత్యర్థః ।
అహమితి ప్రత్యగ్రూపేణావభాసమానం జ్ఞానం పరాగ్రూపం నీలాద్ వ్యావృత్తతయా పరోక్షమితి బౌద్ధైరభ్యుపగమాత్ గన్తృగన్తవ్యయోరివ విషయసంవిద్భేదః ప్రత్యక్ష ఇత్యాహ -
కిఞ్చ తైరపీతి ।
నీలాత్మకసంవిదితి నీలముచ్యతే ।
ప్రత్యగవభాస ఇతి
అహమితి సంవేదనముచ్యతే ।
అన్య ఎవేత్యుక్తేఽహఙ్కారాత్ అన్యచైతన్యవత్ కిమహన్తయా నీలస్యావభాసం సహత్ ఇతి నేత్యాహ -
పరాగ్వ్యావృత్త ఇతి ।
ప్రత్యగవభాసస్వరూపమాత్రపర్యవపర్యవసిత ఇతిసితమ్ ఇత్యుక్తే కిం తదితి ధర్మ్యాకాఙ్క్షాయామాహ -
వికల్ప ఇతి ।
జ్ఞానమిత్యర్థః ।
ప్రత్యగ్వ్యావృత్త ఇత్యుక్తేఽహఙ్కారస్యైవ నీలసంవిచ్ఛబ్దితనీలస్యాపి కిమహమితి ప్రతీతిః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య గన్తవ్యస్యేవేదన్తయావభాస ఇత్యాహ -
ఇదన్తయా గ్రాహ్యగ్రాహ్యారూపేతిరూపేతి ।
అతో బౌద్ధైరపి జ్ఞానజ్ఞేయయోః భేదస్య ప్రత్యక్షత్వాఙ్గీకారాత్ తయోరైక్యోక్తావపి న మే బౌద్ధమతప్రసఙ్గ ఇత్యభిప్రాయః ।
వస్తుద్వయమితి ।
జ్ఞానజ్ఞేయయోః స్వరూపభేదేన భిన్నత్వముచ్యతే ।
అత్యన్తభేదమాహ –
ఇతరేతరవ్యావృత్తమితి ।
ఎకజాతీయత్వాభావమాహ –
గ్రాహ్యగ్రాహకరూపమితి ।
సంవిదా నీలసిద్ధ్యర్థం సంవిన్నీలయోరభేదో వక్తవ్య ఇతి విజ్ఞానవాదీ చోదయతి -
నైతద్వయోరపీతి ।
స్వరూపమాత్రస్వరూపమాత్రయోనిష్ఠయోరితినిష్ఠయోరితి ।
అన్యోన్యస్మిన్ అననుప్రవిష్టాయః శలాకాకల్పయోరిత్యర్థః ।
ఇదమహం జానామీతి జ్ఞాతృజ్ఞానజ్ఞేయరూపేణ భిన్నపదార్థానాం సంసర్గావభాసాత్సంసర్గావభాసామ్ ఇతి భేదోఽస్తీత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
కథం పునరిదం జానామీతి ।
గ్రాహ్యగ్రాహకతావగ్రాహ్యగ్రాహకాభాసత ఇతిభాస ఇతి ।
జ్ఞానాదన్యోన్యం చ కథం వ్యావృత్తవ్యావృత్త్యా ఇతిరూపావభాస ఇత్యర్థః ।
ఇదమిత్యాకారస్య అహమిత్యాకారస్య చ న జ్ఞానాతిరిక్తతయా జ్ఞానసంసర్గవదవభాసిత్వమ్ । కిన్తు తావప్యసంసృష్టౌ క్రమభావిజ్ఞానరూపావిత్యాహ విజ్ఞానవాదీ -
నాయం తదవతదవభాసీ ఇతిభాస ఇతి ।
త్వత్పక్షే క్రమవర్త్తిత్వాత్ స్వసంవేద్యత్వాచ్చ అన్యోన్యావిషయత్వాత్ ఇదమిత్యాదిత్రయేషు కథం యుగపత్ సమ్బన్ధావభాససమ్భవ ఇత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
కథం పునస్తేష్వితి ।
ఇదమహం జానామీతి జ్ఞానజ్ఞాతృజ్ఞేయరూపేణ భిన్నపదార్థసమ్బన్ధావభాసి న భవతి, ఇదమితి, అహమితి, జానామీతి చ జ్ఞానత్రయజన్యం విశిష్టమేకం జ్ఞానమిత్యాహ విజ్ఞానవాదీ -
తద్వాసనేతి ।
అహమిత్యహఙ్కల్పనాయుక్తం యత్ జ్ఞానం భవతి ఇదమితి విషయవికల్పనాయుక్తం చ యత్ జ్ఞానం భవతి, తే ఎవ విజ్ఞానే వాసనేత్యర్థః ।
సమనన్తరప్రత్యయేతి ।
అహమిదమితి జ్ఞానద్వయస్య వాసనాసహితం జానామీతి క్రియాకల్పనాయుక్తం యజ్జ్ఞానం తదుచ్యత ఇత్యర్థః ।
సఙ్కలనాత్మకమితి ।
జ్ఞానత్రయాకారైర్లబ్ధాకారాశ్రయాత్మకమిత్యర్థః ।
న సమ్బన్ధావగమ ఇతి ।
జ్ఞానస్య జ్ఞానాతిరిక్తేదమహమిత్యాకారయోః యశ్చ సమ్బన్ధావగమోఽయం న భవతీత్యర్థః ।
ఆహ సిద్ధాన్తీ -
కిం పునరేవమితి ।
అహమిత్యాదిజ్ఞానత్రయే జాతే తదనన్తరమహమిదం జానామీతి విశిష్టజ్ఞానం జాయత ఇతి నానుభూయతే, కిన్తు ప్రథమత ఎవాహమిదం జానామీతి జ్ఞానతద్వ్యతిరిక్తగ్రాహ్యగ్రాహకాణాం సంసర్గావభాసదర్శనాత్ జ్ఞానాదతిరిక్తం నీలవస్తు అభ్యుపేయమితి భావః ।
ప్రథమం బుభుత్సాం కృత్వా పశ్చాత్ కారకసంవేదనం కృత్వా క్రియాం సమ్పాద్య క్రియాద్వారేణ సమ్బన్ధార్థావభాసిత్వం క్షణికజ్ఞానస్యానుపపన్నమ్ , తస్మాత్ క్షణికజ్ఞానస్య నీలాభేదేనావభాసిత్వం వక్తవ్యమ్ , అన్యథావిజ్ఞానే నీలస్య ప్రతిభాసానుపపత్తేరితి విజ్ఞానవాదీ ఆహ -
క్షణవిధ్వంసిన ఇతి ।
ప్రత్యక్షేణ క్షణికత్వసిద్ధిశ్చేన్న తావత్ ప్రత్యక్షేణాహమితి సంవిదః క్షణికత్వసిద్ధిరిత్యాహ –
యద్యేవమితి ।
క్షణభేదోపాధికభేదవిషయో భేదప్రతిభాసః, సైవేయం సంవిదితి ప్రత్యభిజ్ఞానిరూపాధికైక్యవిషయేతి నిరూప్య భేదో న విద్యత ఇత్యభిధీయతామిత్యాహ -
స కిం విద్యత ఇతి ।
న భేదోఽవభాసత ఇతి ।
భాసమానోఽపి భేదో న స్పష్టోఽవభాసత ఇత్యర్థః ।
సంవిదోఽపి చేత్ స్వరూపం నావభాసత ఇతి ।
సంవిదః స్వాతిస్వాతికతేతిరిక్త భేదాసమ్భవాత్ స్వరూపభూతోఽపి భేదో నావభాసతే చేత్ సంవిదోఽప్యనవభాసాత్ ఆన్ధ్యం స్యాదిత్యర్థః ।
తద్రూపప్రతిభాస ఇతి ।
ఐక్యార్థకప్రత్యభిజ్ఞాయాం సత్యామిత్యర్థః ।
నిష్ప్రమాణికా చేతి ।
భిన్నయోరైక్యభ్రమః, సాదృశ్యకల్పకః । తదధీనా చ సాదృశ్యకల్పనేత్యర్థః ।
తద్రూపప్రతీతేః వ్యామోహత్వాదితి ।
ఐక్యసాధకప్రత్యభిజ్ఞాయాః భ్రాన్తిత్వాదిత్యర్థః ।
ఐక్యభ్రమస్య సాదృశ్యాఖ్యకారణాభావేఽసమ్భవాత్ , స్వహేతుసాదృశ్యకల్పకత్వాత్ నాప్రమాణకత్వం సాదృశ్యకల్పనాయా ఇత్యాహ –
నిర్బీజభ్రాన్త్యయోగాదితి ।
సిద్ధే వ్యామోహ ఇతి ।
ఐక్యజ్ఞానస్య భ్రమత్వే సిద్ధే సతీత్యర్థః ।
ప్రమాణసద్భావాచ్చేతి ।
ఐక్యభ్రమస్య కల్పకసద్భావాచ్చేత్యర్థః ।
వ్యామోహసిద్ధిరితి ।
ఐక్యజ్ఞానస్య భ్రమత్వసిద్ధిరిత్యర్థః । అత్యైక్యేతిఅత్రైక్యజ్ఞానస్య ప్రామాణ్యసిద్ధావపి తుల్యమితరేతరాశ్రయవత్వమిత్యర్థః ।
స్వారసికం హి ప్రామాణ్యం ప్రతీతేరితి ।
ఐక్యప్రతీతేః స్వత ఎవ ప్రామాణ్యమనపేక్షమ్ , న సాదృశ్యాభావాపేక్షమిత్యర్థః ।
ఐక్యజ్ఞానస్య భ్రమత్వసిధ్యనసావితిభ్రమత్వసిద్ధ్యధీనాసౌ సాదృశ్యసిద్ధిః, న తు స్వత ఇత్యాహ -
న తు సాదృశ్యకల్పనా స్వతః సిద్ధా ఇతి ।
గోసదృశో గవయ ఇత్యత్ర సాదృశ్యస్య గోగవయయోః ఐక్యభ్రమకల్పకత్వాభావేఽపి ఎకదేశస్థత్వేనాభేదబుద్ధిగృహీతయోః సాదృశ్యమైక్యభ్రమకల్పకం జ్వాలామాలాయామివేతి భావః ।
తర్హి అనుమానాత్ క్షణికత్వం సాధయామ ఇత్యభిప్రేత్య ఘటాదౌ తావత్ సాధయతి -
అథ అన్తే క్షయదర్శనాదితి ।
వినాశక్షణాత్ పూర్వక్షణవర్తి ఘటసత్వమన్త ఇత్యుచ్యతే । తస్య స్వానన్తరోత్తరక్షణే సత్వాదేవ వినాశదర్శనాదిత్యర్థః ।
ఆదౌ క్షయానుమానమితి ।
అన్త్యక్షణానవచ్ఛిన్నఘటసత్వాన్యాదిరిత్యుచ్యతే । తాన్యపి స్వసత్త్వాక్షణాదుత్తరక్షణే వినాశవ్యాప్తాని సత్వాదన్త్యక్షణావచ్ఛిన్నసత్వవద్వదిత్యనుమానమిత్యర్థః ।
భిన్నత్వాత్ సాదృశ్యకల్పనేతి ।
భిన్నేషు ఎక్యజ్ఞానాత్ సాదృశ్యకల్పనేత్యర్థః ।
ఘటసత్తావచ్ఛేదకక్షణాః ఆదిరిత్యుచ్యన్తే । అన్త ఇతి వినాశాఖ్యాసత్త్వావచ్ఛేదకక్షణా ఉచ్యన్తే । తేఽపి ఘటసత్తయా వ్యాప్తాః కాలత్వాత్ సత్త్వావచ్ఛేదకకాలవత్ ఇతి ప్రత్యనుమానమాహ -
ఆదౌ సత్తాదర్శనాదితి ।
క్షయానుభవ ఇతి ।
అభావానుభవ ఇత్యర్థః ।
తద్రూపసత్వాదనుభవవిరోధ ఇతి ।
అన్త్యక్షణాత్ పూర్వక్షణావచ్ఛిన్నఘటసత్త్వానామనన్తరక్షయానుమానమపి ప్రత్యభిజ్ఞావిరుద్ధమిత్యర్థః । న హి ఉభయోః కశ్చిద్విశేష ఇత్యస్యాయమర్థః - కాలద్వయలక్షణోపలక్షణప్రతిపత్తిపూర్వకం తృతీయక్షణే ప్రత్యభిజ్ఞయా సదైక్యాఖ్యప్రమేయప్రతిపత్తిః ధర్మిప్రతియోగిగ్రహణానన్తరం తృతీయక్షణే అభావప్రమితిః । అతః తృతీయక్షణే ప్రమేయప్రతిపత్తిః ఉభయోస్తుల్యేతి ।
సర్వే క్షణికాః అర్థక్రియాకారిత్వాత్ , యదక్షణికం న తదర్థక్రియాకారి యథా శశవిషాణం ఇత్యనుమానాన్తరం దర్శయితుం స్థాయినోఽర్థక్రియానుపపత్తిమాహ -
అథ మన్యేతేత్యాదినా ।
కర్తృత్వాకర్తృత్వే విరుద్ధే, తత్ర కర్తృత్వే సతి కస్మాదస్థాయిత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –
స్థాయినోఽర్థక్రియాఽయోగాదితి ।
కథమయోగ ఇతి ।
స్థాయిన ఎవ నిమిత్తసమ్బన్ధాత్ అన్యథాభూతస్య క్రియాపూర్వకం కార్యనిష్పాదనసామర్థ్యసమ్భవాదితి భావః ।
క్రమేణ వేతి ।
అనేకాని కార్యాణి సాతత్యేన కుర్యాదిత్యర్థః ।
యౌగపద్యేన వేతి ।
ఎకం వా అనేకం వా స్వనిష్పాద్యం కార్యం సకృదేవ కృత్వా ఉపరమేతేత్యర్థః ।
తస్య విశేషాభావ ఇతి ।
కుర్వదకుర్వదవస్థయోః కారణస్య సామర్థ్యమస్తి చేదకుర్వదవస్థాయామపిఅవస్థాయామితి నేతి కుర్యాత్ సామర్థ్యం నాస్తి చేత్ కుర్వదవస్థాయామపి న కుర్యాత్ । తదా సామర్థ్యం జాయత ఇతి చేత్ తర్హి సామర్థ్యోత్పాదనసామర్థ్యం పూర్వమస్తి చేత్ పూర్వమేవ సామర్థ్యం జనయేత్ । నాస్తి చేత్ పశ్చాదపి న సామర్థ్యం జనయేదిత్యర్థః ।
తద్బుద్ధిరితి ।
తత్త్వేన బుద్ధిః ప్రత్యభిజ్ఞాబుద్ధిరిత్యర్థః ।
సకృదేవ కార్యం కృత్వా తూష్ణీమ్భూతస్య స్థాయినః సత్వం న విరుధ్యతే । సత్వస్యార్థక్రియాకారిత్వలక్షణత్వాభావాదిత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
అథ కేయమిత్యాదినా ।
జననమితి ।
కర్మతయా జనకత్వమిత్యర్థః ।
బాహ్యార్థానాం స్వవిషయజ్ఞానజనజననత్వేతికత్వసమ్భవేఽపి విజ్ఞానానాం న సమ్భవతీత్యాహ -
ప్రాప్తం తర్హీతి ।
న సన్తానాన్తరేఽపీతి ।
జీవాన్తరసన్తానేఽపి స్వవిషయప్రత్యక్షజ్ఞానం న జనయతీత్యర్థః ।
స్వవిషయానుమానమపి న జనయతి, అనుమానస్య అర్థజన్యత్వాభావాదిత్యాహ –
అనుమానేఽపీతి ।
సంస్కారకల్పితరూపేణ స్వవిషయం జ్ఞానం సర్వజ్ఞసన్తతావపి న జనయతి । సర్వజ్ఞజ్ఞానస్య విషయాభేదేన, సంసారిత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
సార్వజ్ఞేఽపీతి ।
సాక్షాదితి ।
కల్పితరూపేణేత్యర్థః ।
అతద్రూపత్వఅతః రూపవత్వ ఇతి ఇతి ।
సంసారసంవిదాం సంసారవిధురశుద్ధవేషేణ సర్వజ్ఞజ్ఞానజనకత్వాత్ జనకశుద్ధాకారేణాభేదాత్ సర్వజ్ఞజ్ఞానస్య అసంసారరూపత్వ ఇత్యర్థః ।
తద్విషయత్వాయోగాదితి ।
శుద్ధత్వేన సమత్వాదితి భావః ।
క్షణాన్తరోత్పాద ఇతి ।
స్వసన్తానే క్షణాన్తరోత్పాద ఇత్యర్థః ।
చరమక్షణస్యేతి ।
సర్వఙ్క్షణికం స్వలక్షణం స్వయమేవ స్వస్య లక్షణమ్ , స్వాతిరిక్తేన సఙ్గి న భవతీత్యర్థః ।
దుఃఖం శూన్యమితి ।
చతుర్విధభావనాప్రకర్షయుతత్వాత్ పూర్వజ్ఞానాదుత్పద్యమానం విశుద్ధవిజ్ఞానం సన్తానస్యావసానరూపం చరమక్షణ ఇత్యుచ్యతే । తస్య స్వసన్తానే క్షణాన్తరానుత్పాదకత్వాత్ అసత్వమిత్యర్థః ।
చరమక్షణమపి సార్వజ్ఞజ్ఞానం విషయతయా జనయతీత్యర్థక్రియావత్వమితి, నేత్యాహ -
న చ సార్వజ్ఞేతి ।
చరమత్వానుపపత్తేచరమత్వానపపత్తే చితి ఇతిరితి ।
ఎకసన్తానోఽపి కార్యే కారణస్యాన్వయానఙ్గీకారాత్ తుల్యస్వభావయోః కార్యకారణభావ ఎవ ఎకసన్తానతేతి వక్తవ్యమ్ । తథా సతి చరమక్షణస్యాపి సార్వజ్ఞేన జ్ఞానేన ఎకసన్తానతయా చరమత్వానుపపత్తేః । చరమక్షణోదయాఖ్యముక్త్యభావప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
సర్వజ్ఞజ్ఞానం ప్రతి విషయతయా జనకత్వేన తత్సన్తానైక్యమేవ ముక్తిరితి తత్రాహ -
న చ సంవిత్ సంవిదో విషయ ఇతి ।
సంవిదాత్మనా భేదాభావాదితి ।
చరమసంవిదః సర్వజ్ఞసంవిదా సమానత్వాత్ సంవిదాత్మనా ఐక్యాత్ , సంవిదాత్మనా భేదాభావాదిత్యర్థః ।
అథ క్రియాకారణసత్వహేతుః కారణసత్వప్రతీతిహేతుర్వా ఇతి వికల్ప్య దూషయతి -
కిఞ్చేతి ।
స్వకారణఇదం ప్రతీకం న దృష్యతేనిష్పన్నత్వాత్ నార్థక్రియాతో నిష్పన్నత్వమ్ , ప్రాగేవరూపజ్ఞాజ్ఞానాదితి నిష్పన్నఘటస్య స్వనిష్పాద్యార్థక్రియాఖ్యకార్యేణ న నిష్పాద్యత్వమితి ।
స్వజ్ఞానార్థక్రియాయా ఇతి ।
స్వకార్యరూపజ్ఞానాఖ్యార్థక్రియాయాః స్వయంసిద్ధత్వాత్ నాన్యతః సత్వప్రతీతిరర్థక్రియాయా ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానాఖ్యార్థక్రియాయాః స్వేన వేద్యత్వాత్ స్వస్య స్వయమేవ బోధకరూపేణార్థక్రియేతి నేత్యాహ -
న హి స్వరూపమేవేతి ।
అతోఽర్థక్రియాతః సత్వాభావాత్ యుగపత్ సర్వం కృత్వా తూష్ణీమ్భూతస్య స్థాయినః సత్వమవిరుద్ధమితి భావః ।
విశేషాభావాదిత్యయుక్తమితి ।
శక్తకారణాత్ కార్యోత్పత్తిసమయే సహకారిసమ్పత్తిరూపవిశేషభావాత్ విశేషాభావోఽసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
అథ కారణస్యేతి ।
శక్తస్యేత్యర్థః ।
అకారణస్యాపీతి ।
అశక్తస్యాపీత్యర్థః ।
అకారణం కారణోత్పత్తయ ఇతి ।
అసమర్థం సమర్థోత్పత్తయ ఇత్యర్థః । అసమర్థమపి కార్యోదయార్థం కార్యోదయానన్తరమితిపూర్వవర్తిసామగ్రీరూపస్యోత్పత్తయ ఇతి వా అర్థః ।
అథ తత్ కారణస్యేతి ।
తదితి సహకార్యపేక్షత్వేనాభిమతవస్తూచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
కారణస్య కారణమ్ అథాకారణమితి ।
సామర్థ్యం ప్రతి వా సామగ్రీరూపం ప్రతి వా కారణమ్ అథాకారణమిత్యర్థః ।
హేతోః సతి కార్య ఇతి ।
కార్యదర్శనత్వాదిత్యర్థః ।
సత్యేవ హేతావితి ।
అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామిత్యర్థః ।
సమేతసహకారిణ్యేవ దర్శనాదితి ।
సహకారిసహితహేతౌ సత్యేవ కార్యస్య దర్శనాదిత్యర్థః ।
తద్విజ్ఞేయమితి ।
కార్యం విజ్ఞేయమిత్యర్థః ।
క్వ తర్హి సహకార్యుపయోగ ఇత్యపేక్షాయాం తత్ర మతాన్తరముపన్యస్య పూర్వవాదినం దూషయతి -
యస్తు మన్యతే సహకారిజనితవిశేష ఇతి ।
జలాదిసహకారిజనితోచ్ఛూనతాది విశేషయుక్తో హేతురిత్యర్థః ।
ప్రధానహేతోరకిఞ్చిత్కరత్వం స్యాదిత్యాహ -
తత్ర కేవలా ఎవేతి ।
తతశ్చేతి ।
విశేషాదిత్యర్థః ।
జనితవిశేష ఇతి ।
ప్రథమవిశేషాతిరిక్తవిశేషహీనః ప్రథమవిశేషమేవ కథం కుర్యాదిత్యర్థః ।
విశేషస్య వా జనన ఇతి ।
ప్రథమవిశేషాతిరిక్తవిశేషస్య జనన ఇత్యర్థః ।
న సర్వం కార్యం సహకారిజనితవిశేషయుక్తహేతుజన్యమ్ , కిఞ్చిత్ తథావిధహేతుజన్యమ్ , కిఞ్చిత్తు సహకారిజనితవిశేషహీనహేతుజన్యమితి అవ్యవస్థామనవస్థాపరిహారాయ ఆహ -
అథ మతమితి ।
తావత్యేవేతి ।
ఉచ్ఛూనతాదివిశేషే సత్యేవేత్యర్థః ।
సన్నిహితసహకారీతి ।
న తు సహకారిజనితవిశేషయుక్తహేతుజన్యమితి భావః ।
యథా అక్షేపకారీతి ।
విషయసంయోగే కృతే పశ్చాత్ స్వసంయుక్తకర్మకారకేణ సహకారిణా జనితవిశేషవత్వేన నోత్తరక్షణే జ్ఞానజనకత్వమిన్ద్రియస్యేత్యర్థః ।
న హి తత్ర హేతోరితి ।
ప్రథమవిశేషం ప్రతి హేతోః సహకారిజనితవిశేషాన్తరాభావేఽపి సహసహర్హపేక్షేతికార్యపేక్షా విద్యత ఇత్యర్థః ।
క్షణికవాదీ మతాన్తరం దూషయతి -
నానుపకుర్వన్నితి ।
అతిప్రసఙ్గాదితి ।
సర్వస్య సహకారిత్వప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
క్వ తర్హి సహకార్యుపకార ఇత్యపేక్షాయామాహ -
స్వరూపే త్వితి ।
హేతావిత్యర్థః ।
కార్య ఇతి ।
కార్యం హి సహకారిణా జాయమానముపక్రియత ఇత్యర్థః ।
ఆహ సిద్ధాన్తీ
నిత్యోఽపీతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి ।
యథైవ క్షణికో భావ ఇతి ।
సామగ్రీసాధ్యత్వాదితి ।
బహుకారకవ్యాపారసాధ్యత్వాదిత్యర్థః ।
కార్యమేవ సహకారిణమపేక్షతే న కారణమితి శఙ్కతే -
అథ మతం క్షణిక ఇతి ।
జన్యజనకస్య స్వయమిత్యస్యాయమర్థః కార్యజనకస్య సహకారిణః కార్యాదన్యకారణేనాపేక్ష్యమాణత్వానుపపత్తేరితి యదన్యసన్నిధౌ భవతి తదిత్యత్ర తత్కార్యమపేక్షతే, తత్సహకార్యపేక్షత ఇతి వాక్యశేషః ।
అన్యసన్నిధావేవేతి ।
సహకారిసన్నిధావేవేత్యర్థః ।
నిత్యం కారణమితి పక్షేఽపి కార్యమేవ సహకారిణమపేక్ష్య క్రమేణ భవిష్యతీతి, నేత్యాహ -
నిత్యస్య తు జనకస్యేతి ।
సహకారిణాం కారణస్య చ సర్వదా భావాత్ తేషాం సమ్బన్ధస్య చ తేభ్య ఎవ సదా భావాదితి భావః ।
క్షణికకారణస్యాపి భావావచ్ఛేదకక్షణాత్ ఇతరకాలే సహకార్యపేక్షయా కార్యజనకత్వే విశేషాభావాత్ సర్వదా కార్యజనిః స్యాదితి నేత్యాహ -
క్షణికస్తు యో జనక ఇతి ।
యః క్షణికో జనకః స తు భావః తస్య సదాతనత్వాభావాన్న సదా కార్యజన్మేత్యర్థః ।
ఇదమయుక్తం వర్తత ఇతి ।
సహకారిలాభే ధూమజనకత్వమ్ అలాభే చాజనకత్వమిత్యఙ్గారావస్థాగ్నిక్షణే దృష్టం యత్ తన్నిత్యే నాస్తీతి నిత్యవత్కార్యజన్మైవేతి ఇదమయుక్తమిత్యర్థః ।
సహకారిసన్నిధావేవ కార్యజన్మేతి ఎతావన్న తు కార్యస్య తస్మిన్నపేక్షేత్యాహ –
కిమత్రాయుక్తమితి ।
సతి నియమ ఇతి ।
సహకారిణా కార్యస్యాన్వయవ్యతిరేకనియమే సతి సహకారినిరపేక్షత్వమిత్యర్థః ।
కార్యస్యోపాదానకారణేనాన్వయవ్యతిరేకనియమే సతి ఉపాదానకారణవిషయాపేక్షా దృష్టేతి వ్యాప్తిమాహ -
తథా హి యః కశ్చిదితి ।
కస్యచిదితి ।
ఉపాదానకారణస్యేత్యర్థః ।
క్వచిదితి ।
కార్యమ్ ఇత్యర్థః ।
నియమ ఇతి ।
అన్వయవ్యతిరేకనియమ ఇత్యర్థః ।
అపేక్షేతి ।
ఉపకారకసమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।
నాగ్నిమాత్రస్య ధూమకారణత్వం యేనాఙ్గారావస్థానే కారణత్వేఽపి సహకార్యలాభేఽనుత్పాదకత్వముచ్యేత ఇతి తత్రాహ -
ఎవం హీతి ।
సామాన్యోపహితాగ్నివ్యక్త్యాకారే సామర్థ్యం న తు కార్యజనకత్వేన దృష్టాగ్నివ్యక్తేరేవేత్యభ్యుపగమ ఇత్యర్థః ।
సామాన్యోపాధౌ సామర్థ్యాఙ్గీకారే హి కార్యాయ కారణోపాదానసమ్భవ ఇత్యాహ –
కార్యార్థిభిశ్చేతి ।
తత్రేతి ।
సామాన్యోపాధౌ సామర్థ్యే సిద్ధే సతీత్యర్థః ।
న సహకారిణమపేక్షత ఇతి ।
స్వయమేవ సమర్థత్వాదితి భావః ।
నాపి తత్కార్యమితి ।
ఉపాదానకారణేన శక్తేన ప్రసహ్య జననాదితి భావః ।
తదేవ సాధయతి -
తథాహి హేతుపరమ్పరాప్రతిబన్ధాదితి ।
పూర్వపూర్వక్షణాదుత్తరోత్తరక్షణస్యోత్పత్త్యఙ్గీకారాత్ త్వయేత్యర్థః ।
స్వరూప ఇతి ।
స్వరూపేఽతిశయజనకత్వేత్యర్థః ।
ఎకస్యాపీతి ।
ప్రధానకారణస్యాపీత్యర్థః ।
ఫలపతనకాలీనకాకసమ్బన్ధస్యేవ కార్యనిష్పత్తిసమయే సహకారిసన్నిధావపి న సహకారిణ్యపేక్షా ఇతి బౌద్ధః చోదయతి -
కాకతాలీయముచ్యత ఇతి ।
తత్ర కాకసమ్బన్ధాభావే పతనాభావాఖ్యవ్యతిరేకాభావాత్ , ఇహ తు సహకారికాష్ఠాభావే ధూమాఖ్యకార్యాభావరూపవ్యతిరేకాదపేక్షయా భవితవ్యమ్ । అతః అసమ్బద్ధమేతచ్చోద్యమితి పరిహారత్వేన చ కాకతాలీయముచ్యత ఇతి గ్రన్థో యోజ్యమితియోజ్యః ।
అన్వయవ్యతిరేకనియమేఽపి సహకారిణోఽనపేక్షా చేత్కారణేఽప్యనపేక్షా స్యాదిత్యాహ -
తథా చేతి ।
సామగ్రీసాధ్యత్వం కుతోఽవగమ్యఅవగమ్యత్వమితిమిత్యాశఙ్క్య తదన్వయవ్యతిరేకనియమాదిత్యాహ -
తత్ర నియమాదితి ।
న విశేషం పశ్యామ ఇతి ।
అతో నార్థక్రియాకారిత్వాత్ క్షణికత్వమితి భావః ।
స్థాయిసర్వగతసాక్షిచైతన్యాఖ్యాహంసంవేదనస్య నీలాభేదేఽపి తస్యాభాసత్వాత్ స్థాయ్యర్థక్రియాకారినీలస్య చైతన్యాద్భేదేనాఙ్గీకారాత్ న మాహాయానికపక్షప్రసఙ్గ ఇత్యుపసంహరతి -
తదేవమహఙ్కర్తురితి ।
ఆత్మన ఇత్యర్థః ।
గ్రాహకస్యేత్యుక్తే ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
అహం కర్తురితి ।
స్థూలసూక్ష్మశరీరద్వయం క్షణికజ్ఞానం చ వ్యావర్తయతి -
స్థాయినస్థాయిన ఇత్యాత్మ ఇతిఆత్మన ఇతి ।
చైతన్యస్యేత్యర్థః ।
ఎకరూపానుభవాదితిఎకరూపోఽనుభవాదితి ।
అనుభవాత్మైకరూపానుభవాదిత్యర్థః ।
విషయస్య చైతన్యవ్యఞ్జకత్వేనాపరోక్షత్వం భవతీత్యుక్తమ్ । తన్న సర్వత్ర దృశ్యత ఇతి చోదయతి -
నను నానుమేయాదిష్వితి ।
వ్యఞ్జకత్వేనాపరోక్షత్వమిత్యర్థః ।
అర్థస్య కారకత్వాభావే కథమనుమానాదిజ్ఞానస్యార్థాకారత్వమితి తత్రాహ –
లిఙ్గాదీనామేవేతి ।
కుతశ్చిత్సమ్బన్ధవిశేషాదిత్యవినాభావనిర్వాహ్యనిర్వాహకత్వాదిసమ్బన్ధవిశేషాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానస్యాకారప్రదత్వేన ప్రమేయత్వే జనకత్వం వ్యఞ్జకత్వం చ స్యాదితి నేత్యాహ -
ప్రమేయస్య చేతి ।
అర్థం ప్రతిపాద్య ఇదానీమస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాదితి భాష్యం యోజయతి -
తదేవమితి ।
వ్యఞ్జకదర్పణస్య బిమ్బాదన్యదేశస్థత్వవచ్చైతన్యవ్యఞ్జకాన్తఃకరణస్య చైతన్యాదన్యదేశత్వం భవేదిత్యాశఙ్క్య ధ్వనివద్వ్యఙ్గ్యసంశ్లిష్టతయా ఉపాధిత్వాత్ న భిన్నదేశత్వమిత్యాహ -
అనిదం చిత్సంవలితత్వేనేతి ।
శారీరః క్షేత్రజ్ఞ ఇత్యాద్యనేకోపాధియుక్తమాత్మానం వర్ణయతి శ్రుతిః । తత్ర కథమహఙ్కారస్యైవోపాధిత్వమిత్యాశఙ్క్యాహఙ్కారాత్మతయా తత్సంస్కారాత్మతయా వా అవస్థితా అవిద్యైవాత్మోపాధిః, తదుపహితస్యైవ జాగ్రదాజాగ్రతాదిషు ఇతిదిషు బాహ్యబహువిధోపాధియోగనిమిత్తోఽయం వ్యపదేశభేద ఇత్యాహ -
స పునరేవంభూత ఇతి ।
గతాగతమాచరన్నితి ।
అవిద్యోపాధినాప్రతిబద్ధప్రకశ ఎవ బాహ్యబహువిధోపాధ్యుపరక్తః సన్నిత్యర్థః ।
అద్వితీయరూపస్యాచ్ఛన్నత్వాత్ జీవ ఇత్యాహ -
జీవ ఇతి ।
తేజోరూపాన్తఃకరణేన ఐక్యాధ్యాసవన్త్వాత్ విజ్ఞానఘన ఇత్యాహ -
విజ్ఞానఘన ఇతి ।
విజ్ఞానస్య ఆత్మా విజ్ఞానాత్మేత్యాహ –
విజ్ఞానాత్మేతి ।
సుషుప్తేఽజ్ఞానైక్యేన అధ్యస్తం స్వరూపమాహ -
ప్రాప్రజ్ఞ ఇతిజ్ఞ ఇతి ।
శరీరేణ తాదాత్మ్యాధ్యాసవద్రూపమాహ -
శారీర ఆత్మేతి ।
సుషుప్త్యవస్థయా ఐక్యేనాధ్యస్తం రూపమాహ -
సమ్ప్రసాద ఇతి ।
పూర్యాం శేత ఇతి పురుష ఇత్యాహ -
పురుష ఇతి ।
సర్వాన్తర ఇత్యాహ –
ప్రత్యగాత్మేతి ।
ప్రాణాత్మరూపమాహ -
కర్తా భోక్తేతి ।
పఞ్చకోశేషుపఞ్చకోశే ఇతి ప్రతిబిమ్బితచైతన్యప్రతిబిమ్బతయా కోశజ్ఞ ఇత్యాహ -
క్షేత్రజ్ఞ ఇతి ।
కిఞ్చ న కేవలమితి ।
పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమ్ అధిష్ఠానత్వాఅధిష్ఠానత్వాపేయేతియాపేక్షితమిత్యఙ్గీకృత్య పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వం సమ్పాదితమ్ । ఇదానీం పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమనపేక్షితమపరోక్షత్వమేవాధిష్ఠానఅధిష్ఠనత్వయాలమితిత్వాయాలమిత్యాహ భాష్యకార ఇత్యర్థః ।
తత్సాధనార్థమాహేతి ।
అపరోక్షత్వసాధనార్థమాహేత్యర్థః ।
నిత్యానుమేయ ఆత్మా కథమపరోక్షతయా సిద్ధ ఇతి నేత్యాహ -
న హ్యాత్మన్యప్రసిద్ధ ఇతి ।
విషయానుభవకాలే ప్రమితివిశిష్టవిషయసమ్బన్ధితయా విషయప్రమిత్యోరివ స్వాత్మనః ప్రసిద్ధ్యభావే ఆత్మాన్తరసిద్ధేనేవ మయేదమితి సమ్బన్ధావభాసో న స్యాదిత్యర్థః ।
విషయానుభవాశ్రయతయానాత్మనో పరోక్షపరోక్షప్రసిద్ధిరితిత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
న చ సంవేద్యజ్ఞానేనైవేతి ।
జ్ఞానాన్తరేణేతి ।
ఆత్మవిషయజ్ఞానాన్తరేణేత్యర్థః ।
భిన్నకాలత్వ ఇతి ।
విషయానుభవకాలాత్ భిన్నకాలత్వ ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానద్వయోత్పాద ఇతి ।
నిరవయవస్యైకవిషయే భిన్నవిషయే వా యుగపద్ జ్ఞానద్వయోత్పాద ఇతి భావః ।
ఎకస్య యుగపత్ కార్త్స్న్యేన పరిణామద్వయం స్యాదిత్యాశఙ్క్య తదపి న యుక్తమిత్యాహ -
ఆహ మా భూదితి ।
అవిరుద్ధమితి ।
గమనద్వయస్యైకకరణసాధ్యత్వావిరోధోఽస్తి, గతిగాయత్యోస్తు భిన్నేన్ద్రియసాధ్యత్వాత్ అవిరోధ ఇతి భావః ।
పరిణామేఽప్యవిరుద్ధత్వం యౌగపద్యే ప్రయోజకమ్ , విరుద్ధత్వమయౌగపద్యే ప్రయోజకమిత్యాహ -
పరిణామాత్మకమపి న భవతీతి ।
యౌవనస్థావిరహేతురిత్యత్రపరిణామ ? ...... ఇత్యధ్యాహారః ।
పరిశేషాత్ స్వయమ్ప్రకాశత్వమేవేత్యాహ -
స్వయం ప్రసిద్ధ ఇతి ।
అతో బాధ్యత్వమారోపితత్వం చ నాస్తీత్యాహ -
స్వయమహేయోఽనుపాదేయ ఇతి ।
అతః సర్వబాధావధిత్వం సర్వారోపస్థానత్వం చ స్యాదిత్యాహ -
సర్వస్య హానోపాదానావధిరితి ।
స్వమహిమ్నైవేతి ।
న త్వహఙ్కారేణ పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వాదాత్మనోఽధిష్ఠానత్వమితి భావః ।
సమ్ప్రయోగితయేతి ।
ఆరోప్యేణ సమానేన్ద్రియగ్రాహ్యతయేత్యర్థః ।
అనుమేయత్వమస్తీత్యభిప్రేత్యాహ -
పరోక్ష ఇత్యర్థ ఇతి ।
అథవేతి ।
సాక్షివేద్యతయా మనోమాత్రగమ్యతయా వా అపరోక్ష ఇత్యర్థః ।
ఇన్ద్రనీలమ్
ఇన్ద్రనీలమివ నీలమిత్యర్థః ।
భాష్యగతాదిశబ్దార్థమాహ –
అన్యచ్చేతి ।
తథా దర్శయిష్యామ ఇతి ।
రూపే ప్రవృత్తనయనబుద్ధివృత్త్యా రూపేఽభివ్యక్తచైతన్యాచ్చ సాక్షిణా ఆకాశాపరోక్ష్యం స్యాదితి వక్ష్యామ ఇత్యర్థః ।
ప్రతిజానతేతి ।
అనర్థహేతునివర్తకబ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి ప్రతిజానతేత్యర్థః ।
అవిద్యేతి మన్యన్త ఇతి ।
అవిద్యాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవిద్యాకార్యతయా అవిద్యేతి మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
న కేవలమవిద్యాకార్యత్వాత్ అవిద్యాత్వం విద్యానివర్త్యత్వాచ్చ అవిద్యాత్వమధ్యాసస్యేత్యాహ -
తద్వివేకేన చేతి ।
ఎతద్భాష్యం యోజయతి -
అధ్యస్తాతద్రూపేతి ।
ధ్యస్తత్వాదేవాతద్రూప ఇత్యర్థః ।
ఆహురిత్యస్యార్థమాహ -
ప్రసిద్ధమేవ లోక ఇతి ।
కేషాం ప్రసిద్ధప్రసిద్ధ ఇతిమిత్యత ఆహ -
బ్రహ్మవిదో వదన్తీతి ।
విద్యానివర్త్యత్వాదధ్యస్తాహఙ్కారాదేరవిద్యాత్వమాహురితి భావః ।
అహఙ్కారాదీనామవిద్యాన్వయవ్యతిరేకాత్ విద్యానివర్త్యత్వాచ్చ అవిద్యాత్వం చేత్ సూత్రకారేణావిద్యానివర్తక బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇత్యేవమేవ వక్తవ్యమ్ । న త్వనర్థం హేత్వహఙ్కారావిద్యాధ్యాసనివర్తకజ్ఞానాయేత్యాశఙ్కతే -
యద్యేవమితి ।
సుషుప్తే కేవలావిద్యయా అనర్థకరత్వాభావాత్ । పురుషాకాఙ్క్షాయాః తన్నివృత్తివిషయత్వాభావాద్దేహాద్యధ్యాసస్యానర్థకరత్వాదేవ తన్నివృత్తివిషయత్వాదనర్థహేత్వధ్యాసనివర్తకజ్ఞానాయేత్యుక్త్వా తస్య జ్ఞాననివర్త్యత్వసిద్ధయేఽవిద్యాత్వం పశ్చాదుపపాదనీయమిత్యాహ –
నైతత్సారమిత్యాదినా ।
అవిద్యేత్యేవోచ్యమానే అవిద్యానివర్తకజ్ఞానాయేతి సూత్రకారేణోక్త ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతోపయోగితయేతి ।
ప్రవర్తకసూత్రత్వాత్ ప్రవర్తకత్వోపయోగితయానర్థహేత్వధ్యాసనివర్తకజ్ఞానాయేత్యుజ్ఞానేపేత్యుపక్షప్యేత్యర్థఃపక్షిప్యేత్యర్థః ।
తదేతదాహేతి ।
అధ్యాసస్యావిద్యాత్వే తస్య తజ్జన్యానర్థస్య చాసత్యతయా అధిష్ఠానస్పర్శాభావాత్ జ్ఞానేన నివృత్తిః ఫలతయా ఆగచ్ఛతి తత్ఫలమాహేత్యర్థః । అత్రాధిష్ఠానేన సమ్బన్ధాభావ ఎవోచ్యతే ।
అసత్యత్వేన జ్ఞాననివర్త్యత్వాఖ్యావిద్యాత్వఫలం నోచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య సమ్బన్ధాభావోక్త్యా తదప్యుక్తమిత్యాహ -
అవాస్తవమనర్థం దర్శయతీతి ।
ప్రతిజ్ఞా హీయేతేతి ।
జ్ఞాననివర్త్యత్వం యత్ సూత్రితం తత్ హీయేతేత్యర్థః ।
వృత్తసఙ్కీర్తనపూర్వకముత్తరభాష్యస్య అధ్యాససద్భావసాధకప్రమాణకథనే తాత్పర్యమాహ -
ఎవం తావదిత్యాదినా ।
సిద్ధవదుపన్యస్తమితి ।
శాస్త్రం సమ్భావితవిషయప్రయోజనమ్ , అధ్యాసాత్మక బన్ధప్రత్యనీకత్వాత్ జాగ్రద్బోధవదితి । విషయాదిసాధనాయ సిద్ధవద్ధేతుత్వేనోపన్యస్తమధ్యాసమిత్యర్థః ।
ఇతరేతరవిషయమితి ।
ఇతరేతరాధిష్ఠానఅధిష్ఠావన్తమితివన్తమిత్యర్థః ।
తత్ర సద్భావనిశ్చయమితి ।
ఆత్మని దేహాద్యధ్యాససద్భావసాధకప్రమాణమిత్యర్థః ।
అస్మిన్ భాష్యే ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారహేతుత్వేనాత్మనో దేహేన్ద్రియాదిషు అహంమమాభిమానాఖ్యాధ్యాసోఽస్తీతి ప్రత్యక్షమితి ప్రత్యక్షోపన్యాసః కృతః । విధిప్రతిషేధపరత్వాత్ । సకలశాస్త్రస్య మోక్షపరమోక్షపరశాస్త్రమితిశాస్త్రత్వం నాస్తీతి తత్రాహ -
మోక్షపరత్వం చేతి ।
`సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మే'తై౦ఉ౦ ౨ - ౧త్యాదిప్రతిపాదకవాక్యే విధాయకప్రతిషేధకపదయోరభావాత్ అనుష్ఠేయత్యాజ్యార్థాభావాత్ స్వరూపమాత్రనిష్ఠత్వమస్తి, అతః తాదృశవాక్యాన్యభిప్రేత్య మోక్షపరాణీతి మోక్షపరత్వం పృథక్క్రియత ఇత్యర్థః ।
కథం పునరిత్యాదిభాష్యస్య అధ్యాసోపాదానం ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారజాతమిత్యత్ర ప్రమాణాన్తరప్రశ్నవిషయత్వం దర్శయతి -
బాఢమిబాఢమిత్యాది ఇతిత్యాదినా ।
అవిద్యేతి ।
అధ్యాస ఇత్యర్థః ।
నిదర్శనీయ ఇతి ।
ప్రమాణాన్తరేణ నిదర్శనీయ ఇత్యర్థః ।
కథం పునరిత్యాదేరాక్షేపరూపార్థం దర్శయతి -
ప్రమాతారమాశ్రయన్తి ప్రమాణానీతి ।
ప్రమాతృత్వశక్తిమన్తమాశ్రయితుం యోగ్యానీత్యర్థః ।
అవిద్యాధ్యాసపరినిష్పన్నాహఙ్కారాత్మసమ్పిణ్డితోపాదానత్వే ప్రమాణానాం న ప్రామాణ్యమేవ సిద్ధ్యతీత్యస్మిన్నర్థే భాష్యం యోజయతి -
అథవా కథమితి ।
అవిద్యావదుపాదానత్వే కా ప్రామాణ్యానుపపత్తిరితి తదాహ -
అవిద్యావద్విషయత్వ ఇతి ।
అత్ర ప్రత్యక్షాదిశబ్దేన శాస్త్రశబ్దేన చ జ్ఞానాన్యుచ్యన్తే ।
ఉచ్యతే, దేహేన్ద్రియాదిషు ఇత్యాదిభాష్యమర్థాపత్తి వ్యతిరేకానుమానప్రదర్శనాయప్రదర్శనతయోః ఇతి తయోః సామగ్రీభూతవ్యతిరేకవ్యాప్తిం దర్శయతీత్యాహ -
న హి దేహేతి ।
దేహేన్ద్రియాదిషు ఎకైకస్మిన్ అహంమమాభిమానహీనస్య పుంసః ప్రమాతృత్వాభావే సదా ప్రమాతృత్వహీనత్వాదేవ న కదాచిదపి ప్రమాతృత్వమితి నేత్యాహ -
యతో దేహ ఇతి ।
దేహేఽహమభిమానః ఇన్ద్రియేషు మమాభిమాన ఇతి । యతోఽతోఽభిమానభావే వ్యవహారః సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియపదేన ప్రత్యక్షకరణేషు మమాభిమాన ఉక్తే కిమాదిశబ్దేన అనుమానాదికరణేష్వపి మమాభిమాన ఉచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య ప్రత్యక్షకరణగోలకేష్విత్యాహ –
ఆదిశబ్దేనేతి ।
ఉపచయాభిధాయిదిహధాతోః దేహశబ్దో నిష్పన్నః, అతో దేహశబ్దార్థసఙ్ఘాతే న కదాజిదప్యహమభిమాన ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
దేహశబ్దేనావయవ్యభిమతశబ్దేనావాప్యభిమత ఇతి ఇతి ।
అఙ్గుల్యాదీనామేకాఙ్గఎకాఙ్గచ్ఛిన్నే ఇతిచ్ఛిన్నే పూర్ణావయవినాశాత్ న భవేత్ తస్మిన్నహమభిమాన ఇత్యాశఙ్క్య సశిరసశిరస్కృతేతిస్కతా ప్రాయశస్త్వగిన్ద్రియాద్యాధారత్వే, ప్రయోజకనిరపేక్షతయా త్వగిన్ద్రియాధారత్వం శరీరత్వే ప్రయోజకమ్ , అతోఽవయవే యస్మిన్ కస్మిన్ ఛిన్నేఽపి సశిరస్కేసశిరస్కమితి దేహేఽహమభిమానః సమ్భవతీత్యాహ - సశిరస్క ఇతి । సశిరస్కదేహోఽహమితి ప్రతీతిర్నాస్తీత్యాశఙ్క్యాహ –
మనుష్యాపఞ్చపాద్యాం తు మనుష్యత్వాదీతి అస్తిదీతి ।
దేహేన్ద్రియాదిష్విత్యత్ర కేవలే దేహే అహమభిమానో భాష్యకారైరుక్తః । యుష్మాభిర్జాతిసమ్భిన్నదేహేఽహమభిమానః కస్మాదుక్త ఇత్యాశఙ్క్య తైరప్యహమభిమానయోగ్యజాతివిశిష్టదేహేఽహమభిమాన ఉక్త ఇత్యాహ -
న శరీరమాత్రమితి ।
కేవలదేహేఽహమభిమానాభావేన జాతివిశిష్టోజాతివిశిష్టప్యభిమాన ఇతిఽభిమాన ఇత్యాశఙ్క్య జాతివిశిష్టదేహైక్యాదేహైక్యాన్వాధ్యస్తేతిధ్యస్తచిత్స్వభావమాత్మానమనుభూయ పశ్చాత్ ప్రవర్తత ఇతి స్వసాక్షికమిత్యాహ -
సర్వో హీతి ।
ఎకాధికరణచైతన్య ఇతి ।
జాతివిశేషేణ తాదాత్మ్యమాపన్నచైతన్య ఇత్యర్థః । ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారకర్తా దేహేన్ద్రియాదిషు అహంమమాభిమానరూపాధ్యాసవాన్ , అధ్యాసాభావే వ్యవహారాభావాత్ । యథేతి న దృశ్యతేయథా సుషుప్త ఇతి వ్యతిరేకానుమానమత్రాభిప్రేతం ద్రష్టవ్యమ్ । ప్రమాతృత్వాదివ్యవహార ఆత్మనో దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాభిమానరూపాధ్యాసమన్తరేణానుపపన్నోఽధ్యాసం కల్పయతి, అధ్యాసాభావే వ్యవహారాభావాత్ । యథేతి న దృశ్యతేయథా సుషుప్త ఇత్యర్థాపత్తిర్వాత్రద్రష్టవ్యా ।
నన్వాత్మనో దేహాదిభిః సమ్బన్ధమాత్రం ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారేఽపేక్షతే న తాదాత్మ్యాధ్యాసమిత్యాశఙ్క్య సమ్బన్ధాన్తరాణాం ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారహేతుత్వం దూషయతి -
న స్వత్వేనేత్యాదినా ।
సుషుప్తేఽపి స్వస్వాభిభావసమ్బన్ధస్య భావాదిత్యభ్యుచ్చయః । సుషుప్తే వ్యవహారప్రసఙ్గపరిహారాయ ఇచ్ఛామాత్రేణ వినియోజ్యవినియోజకత్వాఖ్యసమ్బన్ధాన్తరం కశ్చిదాహ –
ఆత్మేచ్ఛానువిధాయిత్వమితి ।
యది దేహాదేరాత్మనా సమ్బన్ధ ఆత్మేచ్ఛానువిధాయిత్వం తర్హి ఆత్మనోఽపి దేహాదీచ్ఛానువిధాయిత్వమితి ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –
తస్యాపీతి ।
తస్యాప్యాత్మనోఽపి తస్య స్వదేహం ప్రతి యథేష్టవినియోజకత్వం తేన దేహాదినా సమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।
తత ఇతి ।
తస్మాత్ సమ్బన్ధాదిత్యర్థః ।
ఎతత్సమ్బన్ధమూలో వ్యవహార ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ -
తథా చోత్తిష్ఠామీతి ।
భృత్యాదయోఽపి స్వామీచ్ఛానువిధాయినః, అతో భృత్యాదిశరీరేణాపి వ్యవహారః స్యాదితి తత్రాహ -
న చ భృత్యాదిషు తదస్తీతి ।
అవ్యవధానేనేచ్ఛానువిధాయిత్వం సమ్బన్ధః । భృత్యదేహస్య తు స్వామీచ్ఛాపూర్వకప్రేరణానిమిత్తభృత్యేచ్ఛానువిధాయిత్వమేవేతి నావ్యవధానేనేచ్ఛానువిధాయిత్వమిత్యర్థః ।
న మిథ్యా, ముఖ్యాభిమానాభావాదితి ।
ముఖ్యదేహాదౌ అహంమమాభిమానాఖ్యాధ్యాసాభావాత్ న వ్యవహారాభావ ఇత్యర్థః ।
అహం మనుష్య ఇతి జ్ఞానస్య గౌణత్వే గౌణాత్మపుత్రదేహగతదాహచ్ఛేదాదినిమిత్తవ్యథానుసన్ధానాభావవత్ స్వదేహగతదాహచ్ఛేదాదినిమిత్తవేదనానుసన్ధానం న స్యాత్ । అనుసన్ధానసద్భావాదేవాహమిత్యనుభవో ముఖ్యదేహైక్యవిషయ ఇత్యాహ -
భావానేవేతిభవానేవాత్ర ప్రమాణమితి ।
ఇచ్ఛాప్యధ్యాసమూలైవేత్యాహ -
అపి చ ఇచ్ఛాపీతి ।
తవాప్యపరిణామిన ఆత్మనః కథమిచ్ఛారూపపరిణామ ఇత్యాశఙ్క్య పరిణామ్యన్తఃకరణైక్యాధ్యాసాత్ మమోపపన్నస్తవ తు న స్యాదిత్యాహ –
పరిణామ్యన్తఃకరణసంవలితేతి ।
అన్తఃకరణాధ్యాసమూలైవ ఇచ్ఛేతి ప్రత్యక్షమాహ -
తథా చానుభవ ఇతి ।
ప్రమాణప్రశ్నోత్తరం పరిసమాప్య ప్రమాతృత్వశక్తిమదాశ్రయత్వాత్ నాధ్యస్తాహఙ్కారాదిసమ్పిణ్డితాత్మాశ్రయత్వం వ్యవహారస్యేత్యాక్షేపం పరిహరతి -
తేన యద్యపి ప్రమాతృశక్తిసన్మాత్రమితి ।
యద్యపి ప్రమాతృత్వశక్తిమదాశ్రయత్వం ప్రమాణానామిత్యర్థః ।
తదేవ తు ఇతి ।
ప్రమాతృత్వశక్తిమాత్రమప్యమప్యస్తాహఙ్కారేపిధ్యస్తాహఙ్కారసమ్పిణ్డితాత్మని నిష్పద్యత ఇత్యవిద్యావదాశ్రయత్వం ప్రమాణానాముచ్యత ఇత్యర్థః ।
అధ్యాసపరినిష్పన్నాహఙ్కారాత్మసమ్పిణ్డితోపాదానత్వే కారణదోషాదప్రామాణ్యం ప్రమాణానామిత్యుక్తమాక్షేపం పరిహరతి -
తథా నిరపేక్షాణామితి ।
న సాపేక్షత్వలక్షణాప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
శక్తిప్రతిబన్ధనిమిత్తమప్రామాణ్యమిత్యాహ –
న స్వసామర్థ్యేనేతి ।
నిశ్చయానుత్పత్తినిమిత్తాప్రామాణ్యమపి నాస్తీత్యాహ -
అర్థసిద్ధిం విదధతామితి ।
న విపర్యయరూపమప్యప్రామాణ్యమిత్యాహ –
బాధానుపలబ్ధేరితి ।
ప్రత్యక్షాదిసిద్ధార్థస్య స్వప్రయుక్తార్థక్రియాసమర్థరూపస్య బాధానుపలబ్ధేరిత్యర్థః ।
విధిముఖోపదర్శితమితి ।
ప్రత్యక్షాదీనాం వ్యవహారసమర్థవస్తుబోధకత్వలక్షణబోధకత్వప్రామాణ్యమితిప్రామాణ్యం విధినా ప్రత్యక్షేణ దర్శితమ్ । అవిద్యావిషయత్వం ప్రత్యక్షతన్ముఖానుమానార్థాపత్త్యాదిభిః ప్రదర్శితమిత్యర్థః ।
అహఙ్కారోపాదానావిద్యాయా అపి దోషరూపత్వాత్ అప్రామాణ్యహేతుత్వమిత్యాశఙ్క్య అహఙ్కారాత్మసమ్బన్ధతద్రూపోత్పాదనద్వారేణ ప్రమాణకారణత్వాత్ దోషత్వం నాస్తి । ప్రమాణకారణే పశ్చాద్భవః కాచాదేర్దోషత్వాదిత్యాహ -
దోషస్త్వితి ।
కారణస్య అదోషత్వాత్అదోషత్వాకారణేతి కారణగతస్యైవ దోషత్వమిత్యుక్తం విశేషమనాదృత్య ఆగన్తుకస్య దోషత్వం న నైసర్గికస్యేత్యేతావన్మాత్రే దృష్టాన్తమాహ -
న చ సర్వసాధారణ ఇతి ।
అన్నపాననిష్యన్ద ఇతి ।
మూత్రపురీషాత్మనా నిష్యన్ద ఇత్యర్థః ।
శాబరభాష్యవిరోధోఽపి నాస్తీత్యాహ -
అనైసర్గికం చ దోషమభిప్రేత్య ఇతి ।
మిథ్యేతి ప్రత్యయ ఇతి ।
ఎతదత్ర నాస్తీతి ప్రత్యయ ఇత్యర్థః ।
అవివేకివ్యవహారస్య అధ్యాసమూలత్వేఽపి న వివేకివ్యవహారోఽధ్యాసమూల ఇతి తత్రాహ -
ఇతశ్చైతదేవమ్ ఇతి ।
విప్రతిపన్నో వివేకివ్యవహారోఽధ్యాసమూలః, అధ్యాసపూర్వకవ్యవహారసమానవ్యవహారత్వాత్ , పశ్వాదివ్యవహారవత్ ఇత్యనుమానమ్ । తత్ర పశ్వాదిదృష్టాన్తే అధ్యాసమూలతాం వ్యవహారస్య దర్శయతి -
తథా చేతి ।
అధ్యాసానుమానే హేతుభూతస్య వ్యవహారస్య వివేకిష్వపి వృత్తిమాహ –
తదేకరూపేతి ।
వివేకిజనేషు హేతుదర్శనాత్ హేతుమన్తమధ్యాసమనుమిమతే ।
అతః తదేకరూపేతి ।
దృష్టాన్తేఽపి అధ్యాససద్భావే ప్రమాణం చోదయతి -
నను పశ్వాదీనామితి ।
అహఙ్కారానుబన్ధః అహమిత్యభిమానసమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।
పశ్చాదీనామితిపశ్వాదీనాం బాహ్యప్రత్యక్షేణ దేహసిద్ధేర్మానసప్రత్యక్షేణాత్మసిద్ధేః దేహాత్మనోః భేదస్య చోభయప్రత్యక్షాసిద్ధేః అనుమానాగమపరిజ్ఞానాభావాచ్చ తాభ్యామపి భేదాసిద్ధేః శుక్తిరజతయోరివాధ్యాసః పరిశిష్యత ఇత్యాహ -
ప్రౌఢమతిభ్య ఇతి ।
బుద్ధిమన్మనుష్యేభ్య ఇత్యర్థః ।
భేదస్య స్వరూపత్వాదేవ పశ్వాదీనామాత్మదేహపదార్థగ్రాహిబాహ్యమానసప్రత్యక్షజ్ఞానాభ్యాం భేదోఽపి సిద్ధ ఇత్యత ఆహ –
అన్యథేతి ।
పశ్వాదీనాం పదార్థజ్ఞానేన భేదస్య సిద్ధత్వే మనుష్యేష్వపి పదార్థజ్ఞానే సతి భేదదర్శనస్యాపి విద్యమానత్వాత్ వ్యతిరేకోపదేశానర్థక్యప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
తదనర్థకత్వప్రసఙ్గాదితి ।
ఎవమేవేతి ।
పశ్వాదీనాం స్వాభావికప్రత్యక్షేణ భేదసిద్ధిరివ ఇత్యర్థః ।
సర్వః సమ్ప్రతిపద్యేత ఇతి ।
దేహాదాత్మనోఆత్మనోర్భేదమితి భేదం ప్రతిపద్యేత ఇత్యర్థః ।
స్వాభావికప్రత్యక్షేణ దేహాదాత్మనో భేదసిద్ధిః గోపాలాదిషు విద్యతే, తేషామదృష్టార్థప్రవృత్తిదర్శనాదితి చోదయతి -
నను గోపాలాఙ్గనాదయగోపాలాఙ్గనాయేతి ఇతి ।
తేషామపి న ప్రత్యక్షేణ వివేకగ్రహః కిన్తు ఆప్తవచనాదిత్యాహ -
న తదభిజ్ఞేతి ।
ప్రత్యక్షశ్చేద్వివేకః విశేషతః ప్రత్యగాత్మానం ప్రతిపద్యేరన్ ఇత్యాహ -
తథా చ త ఇతి ।
నిగమనభాష్యముపపన్నమిత్యాహ –
తస్మాద్యుక్తఉక్తముక్తమితిముక్తమితి ।
ప్రత్యక్షాదివ్యవహారః పశ్వాదిభిర్వివేకినామపి సమానో యుక్త ఇతి భాష్యే యోజనా ।
ఎవం తావత్ దృష్టవ్యావృత్తానువాద ఇతిప్రత్యక్షాదీనీత్యుక్తానువాదః - శాస్త్రీయే త్వితి భాష్యస్యాశఙ్కాప్రదర్శనపూర్వకం తాత్పర్యమాహ -
ఎవం తావదిత్యాదినా ।
అస్తు ప్రమాణవ్యవహార ఇన్ద్రియాపేక్షా । న తు దేహాపేక్షేత్యాశఙ్క్య సత్వచస్య భూమావుప్తబీజస్య కార్యకరత్వవత్ గోలకప్రతిష్ఠస్యైవ కార్యకరత్వాద్విద్యత ఎవ దేహాపేక్షేత్యాహ -
తాని చ నాధిష్ఠానశూన్యానీతి ।
తర్హి గోలకప్రదేశైరేవ అలం, మాస్తు దేహ ఇత్యాశఙ్క్య ఉత్పాటితగోలకప్రతిష్ఠేన్ద్రియస్య జ్ఞానజనకత్వాభావాత్ దేహాంశభూతే గోలక ఎవాపేక్షేత్యాహ -
అధిష్ఠానం చ దేహ ఇతి ।
దేహాంశభూతగోలకమధిష్ఠానమిత్యర్థః ।
దేహాపేక్షత్వేఽపి న తస్యాత్మన్యధ్యాసాపేక్షా, అధ్యస్తత్వేఽపి అధ్యస్తదేహవిశిష్టాత్మా ప్రమాణాదివ్యవహారోపాదానం న భవతి । కిన్తు ఆత్మైవోపాదనమ్ , అధ్యాసస్తు నిమిత్తమాత్రమితి, నేత్యాహ -
న తేనేతి ।
అనుభవారూఢమితి ।
మనుష్యోఽహం జానామీత్యధ్యస్తదేహాదిసమ్పిణ్డితాత్మాశ్రయత్వం ప్రత్యక్షాదీనాం సాక్ష్యనుభవసిద్ధమిత్యర్థః ।
కార్యతోఽపీతి ।
సమానవ్యవహారాఖ్యకార్యతోఽపి అధ్యాససద్భావమాపద్యేత్యర్థః ।
ప్రతిపన్నాత్మేతి ।
దేహవ్యతిరిక్తత్వేన ప్రతిపన్నాత్మేత్యర్థః ।
తత్రేతి ।
శాస్త్రాఖ్యయాగాదికర్తవ్యజ్ఞానతన్నిమిత్తయాగాదావిత్యర్థః ।
శాస్త్రీయే త్వితి భాష్యేణాదృష్టార్థప్రవృత్తాప్రవృత్తదావాత్మన ఇతివాత్మనో దేహాద్వ్యతిరిక్తత్వజ్ఞానమభ్యనుజానాతి । అభ్యనుజ్ఞామాక్షిపతి -
నను ఫలనైయమికేతి ।
తత్ర
ఫలచోదనేతి ।
పశుకామో యజేత, స్వర్గకామో యజేతేత్యాదిచోదనేత్యర్థః ।
నైయమికచోదనేతి ।
యావజ్జీవం జుహోతీత్యాదిచోదనేత్యర్థః ।
నైమిత్తికచోదనేతి ।
గృహదాహవాన్ యజేతేత్యాది చోదనేత్యర్థః । స్వర్గశబ్దార్థస్య సుఖత్వాత్ అస్మిన్ జన్మని లబ్ధుం శక్యత్వాదితిభావః ।
యథా చ ఎతదేవమితి ।
వ్యతిరిక్తాత్మా నాస్తీత్యేతద్ ‘ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్బ్ర౦సూ౦ ౩ - ౩ - ౫౩’ ఇతి పూర్వపక్షసూత్రే ప్రదర్శయిష్యామ ఇత్యర్థః ।
సత్యమ్ , మన్త్రార్థవాదాదీనాం ప్రామాణ్యమనఙ్గీకుర్వతాం మీమాంసకానాం న విధిప్రామాణ్యార్థం దేహవ్యతిరిక్తాత్మాపేక్షా । భాష్యకారస్తు మన్త్రార్థవాదాదీనాం ప్రమాణాన్తరేణాసిద్ధేఽవిరుద్ధే చార్థే ప్రామాణ్యమఙ్గీకృత్య తద్బలేన ప్రాప్తస్య దేశాన్తరే కాలాన్తరే దేహాన్తరేణోపభోగ్యస్య స్వర్గాఖ్యఫలస్య సాధనయాగవిధీనాం ప్రామాణ్యార్థం దేహవ్యతిరిక్త ఆత్మాపేక్ష్యత ఇతి తమభ్యనుజానాతీత్యాహ -
సత్యమేవమ్ , తథాపీతి ।
విధినిర్ణయార్థం ప్రవృత్తః శాబరభాష్యకారః వ్యతిరిక్తాత్మానం సాధయతి । అతః విధిప్రామాణ్యాయ వ్యతిరిక్తాత్మాపేక్షా ఇత్యాశఙ్క్య తథా సతి సూత్రేణాపి భవితవ్యమ్ , తదభావాత్ న విధిప్రామాణ్యాత్ తస్మిన్ ప్రమాణాపేక్షయా వ్యతిరిక్తత్వాసాధనమిత్యాహ -
తథా చ విధివృత్తేతి ।
విధౌ ప్రవృత్తా మీమాంసా, విధివృత్తవిషయా మీమాంసా, విధివృత్తమీమాంసేతి వా నిర్వాహః ।
విధిప్రామాణ్యానపేక్షితస్యాసూత్రితస్య చ భాష్యకారేణ ప్రతిపాదనమయుక్తమిత్యాక్షిపతి -
తత్కస్య హేతోరితి ।
కస్య హేతోః కస్మాద్ధేతోరిత్యర్థః ।
ధర్మవిచారం ప్రతిజ్ఞాయ తస్మిన్ ప్రమాణాపేక్షాయాం చోదనాం ప్రమాణత్వేనోచోపన్యస్యేతిపన్యస్య కథం చోదనాయాః ప్రామాణ్యమిత్యపేక్షాయాం తద్విధివాక్యం ప్రమాణం బాదరాయణస్య అనపేక్షత్వాదితి మన్త్రాదీనామపి సాధారణహేతుప్రయోగాత్ , సూత్రకారేణ మన్త్రాదీనామపి ప్రామణ్యమనుసృతం మన్వానో భాష్యకారస్తత్ ప్రామాణ్యనిమిత్తస్వర్గాదిఫలభోక్తృత్వేన దేహవ్యతిరిక్త ఆత్మాపి సూత్రకారేణానుమత ఇతి కృత్వా వ్యతిరిక్తాత్మానం సాధయతి ఇత్యతో న నిర్మూలం వ్యతిరిక్తాత్మసాధనమిత్యాహ -
ధర్మజిజ్ఞాసేతి కార్యార్థవిచారమితి ।
విశేషాభావాదితి ।
అపౌరుషేయత్వేన వక్తృజ్ఞానాద్యనపేక్షత్వే కృత్స్నవేదవాక్యార్థానాం విశేషాభావాదిత్యర్థః ।
స్వరూపనిష్ఠానామితి ।
సిద్ధార్థనిష్ఠానామిత్యర్థః ।
సూత్రేణ మన్త్రాదిప్రామాణ్యస్య సూత్రితత్వాత్ తద్బలప్రాప్తస్వర్గాదిభోక్త్రాత్మానం సాధయతి, న విధిప్రామాణ్యాయ అపేక్షితత్వాదాత్మానం సాధయతీతి కథం నిర్ణయ ఇత్యాశఙ్క్య భాష్యకారేణాపి మన్త్రాదిప్రామాణ్యస్యేష్టత్వాత్ నిర్ణయ ఇత్యాహ -
తథా ‘చోదనా హీ’తి ।
చోదనాశేషత్వేనాపి ఇతి ।
చోదనాసన్నిధిపఠితార్థవాదాదీనాం చోదనాశేషత్వాత్ శేషగతభూతాద్యర్థప్రతిపాదకత్వం శేషిణ్యుపచరతి భాష్యకార ఇతి భావః ।
అవగచ్ఛతి ఇతి ।
గమ్యత ఇతి ।
భాష్యకారోఽవగచ్ఛతీత్యస్మాభిర్గమ్యత ఇత్యర్థః ।
మన్త్రాదిప్రామాణ్యసూచనద్వారేణ వ్యతిరిక్తాత్మాపి అనుమతశ్చేత్ తత్ప్రతిపాదకసమన్వయవిచారోఽపి సూచనీయ ఇతి, నేత్యాహ -
స చ స్వరూపావగమ ఇతి ।
ఆత్మప్రతిపాదకవాక్యమిత్యర్థః ।
కస్మిన్నితి ।
వేదాన్తానాం చోదనాశేషభూతాత్మని ప్రామాణ్యం స్వతన్త్రాత్మని వేత్యర్థః ।
కథం వేతి ।
ఎకరసార్థప్రతిపాదకత్వం సంసృష్టార్థప్రతిపాదకత్వం వేత్యర్థః ।
ఉపయోగాభావాదితి ।
ధర్మస్య వ్యతిరిక్తాత్మని అపేక్షాభావాత్ ఫలస్యైవ తదపేక్షత్వాత్ । ఫలే చ జైమినేఃజయిమినినః ఇతి ప్రయత్నాభావాత్ వ్యతిరిక్తాత్మా న మీమాంసిత ఇత్యర్థః ।
ఫలమపి వ్యతిరిక్తాత్మానమపేక్షతే చేత్ తత్రాపి ప్రయత్నో యుక్తో జైమినేరితి, నాన్యథాసిద్ధత్వాదిత్యాహ -
భగవాన్స్తు పునరితి ।
మోక్షఫలరూపం బ్రహ్మ తద్భోక్తారమ్ అసంసార్యాత్మానం చ ప్రతిపాదయత్యాచార్యః । న స్వర్గఫలం తదపేక్షితసంసార్యాత్మానం చ ప్రతిపాదయప్రతిపాదయత్యాశఙ్క్య ఇతితీత్యాశఙ్క్య విధిరహితవాక్యానాం సిద్ధార్థే ప్రామాణ్యే సాధితే విధిరహితమన్త్రాదీనామపి ప్రామాణ్యం తదర్థస్వర్గాదివత్సిద్ధం స్యాదిత్యాహ -
తత్ర చ దేహాన్తరోపభోగయోగ్యః స్వర్గః స్థాస్యతీతి ।
స్థీయతాం నామ స్వర్గః, స్వర్గాఖ్యలోక విశేషప్రాప్తయే దేహవిలక్షణ ఆత్మాపేక్షాదేహవిలక్షాత్మన్యపేక్షా ఇతి నాస్తి, వర్తమానశరీరేణైవార్జునాదీనాం స్వర్గప్రాప్తేః శ్రుతత్వాదిత్యాశఙ్క్య, యద్యపి లోకవిశేషప్రాప్తయే నాపేక్షా తథాపి తత్స్థస్యాన్యస్య దేహాన్తరప్రాప్తేరపి శ్రుతత్వాత్ వర్తమానదేహేన సహ దేహాన్తరప్రాప్తేరసమ్భవాత్ తదుపపత్త్యర్థం దేహవిలక్షణ ఆత్మా స్వీకర్తవ్య ఇత్యాహ -
తచ్చ సర్వమితి ।
సమన్వయసామర్థ్యాత్ దేహవ్యతిరిక్తాత్మసిద్ధేర్బాదరాయణస్యాధ్యాత్మవిచారః పిష్టపేషణమితి, నేత్యాహ –
తత్సిద్ధిశ్చేతి ।
వ్యతిరిక్తాత్మనః సిద్ధవస్తుత్వాదేవ ప్రమాణాన్తరయోగ్యస్య ప్రమాణాన్తరవిషయత్వాభావే మనుష్యోఽహమితి దేహస్యాత్మవిషయప్రమాణాన్తరవిరోధే చాప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ న కేవలమాగమేన వ్యతిరిక్తాత్మనః సిద్ధిరిత్యర్థః ।
తర్హ్యాగమస్య వ్యతిరిక్తాత్మన్యప్రామాణ్యమేవేతి నాత్మసిద్ధిరితి నేత్యాహ –
అతస్తత్సిద్ధావితి ।
తేనేతి ।
విరోధపరిహారఫలేన విచారేణేత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం సఙ్క్షేపతో దర్శయతి -
సత్యమిత్యాదినా ।
వినాపి తేనేతి ।
మన్త్రాదిప్రామాణ్యస్వర్గాస్వర్గావనభ్యుపగచ్ఛతామితిద్యనభ్యుపగచ్ఛతాం వ్యతిరిక్తాత్మనా వినాపి విధిప్రామాణ్యసిద్ధేరిత్యర్థః ।
అస్తి తు తత్ ఇతిఅస్తి తు తద్భూతయ ఇతి ।
మన్త్రాదిప్రామాణ్యం స్వర్గాదిర్వేత్యర్థః ।
న తేన వినేతి ।
వ్యతిరిక్తాత్మనా వినేత్యర్థః ।
వేదాన్తవేద్యమహంరూపమహంప్రత్యయవిషయాత్మరూపాత్ అభిన్నముత భిన్నమ్ , యద్యభిన్నమహంప్రత్యయవిషయత్వాదేవ న వేదాన్తవేద్యం భవతి । భిన్నం చేత్ తర్హి ఆత్మస్వరూపత్వం న సమ్భవతీత్యతః నాస్తీత్యాక్షిపతి -
కిం తదితి ।
అసంసార్యాత్మతత్వమితి ।
అకర్త్రాత్మత్త్వమిత్యర్థః ।
అశనాయాద్యతీతమిత్యసంసార్యాత్మతత్వం దర్శయతి ఇతి ।
అశనాయాద్యతీతత్వాత్ ఆత్మతత్వమసంసారీతి హేత్వభిధానేన ప్రతిపాదయతీత్యర్థః ।
అశనాయాద్యతీతత్వస్యాఅతీతత్వస్యాత్కర్తృత్వాఖ్యాసంసారిత్వం ప్రతి హేతుత్వప్రకారమాహ -
అశనాయాద్యుపప్లుతో హీతి ।
స్వాస్థ్యమలభమానః ఆత్మయాథాతథ్యే స్థితిమలభమానః ।
పశ్యతీతి ।
అతో న కర్తృత్వం ప్రతిపద్యత ఇతి శేషః ।
సంసారమితిరసాన్తరమితి ।
స్యాభానేఇతి అపూర్ణం దృశ్యతేవర్ణాన్తరే అహముల్లేఖమహఙ్కారాత్మసమ్పిణ్డితరూపమిత్యర్థః । తస్మాదిత్యధ్యాసప్రమాణోపసంహారః । తస్మాత్ ప్రత్యక్షానుమానార్థాపత్తిఅర్థాపత్తిశ్చేతిప్రమాణాదిత్యర్థః ।
విధేః బోద్ధారమధికారిణం బ్రాహ్మణాదిశబ్దైరనువదన్ ఆగమోఽపి చేతనాచేతనయోరైక్యావభాసం దర్శయతీత్యాహ -
తదేవ దర్శయతీతి ।
స్నాత్వేతి ।
గృహస్థో భూత్వేత్యర్థః । జ్యోగామయావీ ఉజ్జ్వలామయావానిత్యర్థః ।
లక్షణభాష్యే పరత్రావభాస ఇత్యేకేన పరశబ్దేన లక్షణముక్తమ్ । అత్ర తు అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ ఇతి పరశబ్దద్వయేన లక్షణమనూద్యత ఇతి పూర్వాపరవిరోధః ప్రాప్త ఇత్యాశఙ్క్య లక్షణభాష్యాన్తే పరశబ్దద్వయేనోక్తం లక్షణమనూద్యత ఇతి దర్శయితుమన్తగ్రహణం కరోతి ।
సర్వథాపి తు ఇతి ।
సింహో దేవదత్త ఇతివత్ గౌణావభాసం వ్యావర్తయతి -
నిరుపచరితమితి ।
లక్షణత యుష్మదర్థాత్ అన్తఃకరణాత్ ప్రతీతితోప్రతీతితేతి యుష్మదర్థః పుత్రాదిరితి భేదాదాహ -
కస్య యుష్మదర్థస్యేతి ।
వస్తుతోఽస్మదర్థః చైతన్యమ్ , ప్రతీతితోఽస్మదర్థః అన్తఃకరణాదిరితి భేదాదాహభేదానాహ ఇతి -
కస్మిన్నస్మదర్థ ఇతి ।
భాష్యం యోజయతి -
అతస్మిన్నిత్యాదినా ।
అయుష్మదర్థ ఇత్యుక్తే యుష్మదర్థాభావం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
అనిదం చితి ఇతి ।
అనిదం చితి తద్బుద్ధిరిత్యుక్తేఽనిదం చిత్యనిదం చిద్బుద్ధిరధ్యాస ఇత్యుక్తిం వ్యావర్తయతి ।
యుష్మదర్థావభాస ఇత్యర్థః ఇతి ।
తదాహేతి ।
ఆత్మానాత్మనోరితరేతరాధ్యాసం పురస్కృత్యేత్యత్ర సామాన్యేన ఉక్తాధ్యాసస్య విభాగమాహేత్యర్థః ।
పుత్రాదీనాం హస్తాద్యఙ్గేషు ఛిన్నేషు నాస్తి ఛిన్నహస్తోఽహమితి ప్రతీతిః । అతో న ముఖ్య ఇత్యాహ –
కథమితి ।
ఛిన్నహస్తోఽస్మీతి ప్రతీత్యభావేఽపి బాహ్యపుత్రాదిగత ధర్మాన్తరస్య ముఖ్యాధ్యాసో భవత్యేవేత్యాహ -
తద్యథా బాలక ఇత్యాదినా ।
మాతులాదినా పుత్రే పూజితే అహమేవ త్వయా పూజిత ఇతి రీత్యా ఆశఙ్క్యాహ -
వస్త్రాలఙ్కారాదినా ఇతి ।
పురుషాన్తరేణ పుత్రస్య ఉపనయనాదౌ కృతే యథా అహముపనీత ఇత్యభిమానాభావః తద్వత్ న పూజితత్వాభిమానః - ఇత్యాశఙ్క్య పురుషాన్తరస్య పితరం ప్రతి ఉపనేతాహమస్మీత్యభిమానాభావాత్ అస్యాప్యుపనీతోఽస్మీతి అభిమానాభావః । అత్ర పూజయితురపి పితరమేవాపుజమిత్యభిమానాత్ పితుః పూజితత్వాభిమాన ఇత్యాహ –
పూజయితాపీతి ।
అవ్యక్తత్వాదితి ।
చిత్తపరిపాకాపరిపాకోపాక ఇతిభావాదిత్యర్థః । అనన్తరః స్వరాష్ట్రసమీపదేశాభిమానీత్యర్థః ।
బాహ్యశబ్దాభిప్రాయమాహ –
ప్రసిద్ధవ్యతిరేకస్యేతి ।
భాష్యగ్రన్థతః ఉత్తరోత్తరాధ్యాసోపహితః ప్రత్యగాత్మా పూర్వపూర్వాధ్యాసాధిష్ఠానమిత్యభిప్రేత్య ఆత్మన్యధ్యస్యతీత్యత్ర ఆత్మశబ్దార్థమాహ –
అస్మదర్థశ్చేతి ।
ఆత్మశబ్దార్థశ్చేత్యర్థః విషయ ఇత్యధిష్ఠానముచ్యతే । విషయభూతోఽస్మదర్థశ్చాహం ప్రత్యయిసమ్భిన్న ఎవానిదం చిదంశ ఇత్యన్వయః । అహఙ్కారస్య సంస్కారావచ్ఛిన్నః ప్రత్యగాత్మాధిష్ఠానం తస్య చ సంస్కారస్య పూర్వాహఙ్కారావచ్ఛిన్న అధిష్ఠానమతోఽహఙ్కారం ప్రతి స్థూలకార్యరూపాధ్యాసాన్తరానాస్కన్దితస్యాధిష్ఠానత్వాత్ , శుద్ధప్రత్యగాత్మనోఽనధిష్ఠానత్వముచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ధర్మిణోఽపీత్యత్ర గ్రహణమిత్యధ్యాహారః ।
‘బ్రాహ్మణో యజేత’ ‘కృష్ణకేశోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాదిశాస్త్రేణ చ ధర్మమూలత్వేన కర్మవిధానాచ్చ ధర్మప్రాధాన్యాత్ ధర్మగ్రహణమిత్యాహ –
తన్నిమిత్తశ్చేతి ।
దేహధర్మానిత్యత్ర ధర్మశబ్దస్య ధర్మ్యుపలక్షకత్వవత్ ఇన్ద్రియధర్మానిత్యత్ర ధర్మ్యుపలక్షకత్వం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
ధర్మమాత్రమితి ।
గృహ్యత ఇత్యధ్యాహారః ।
అన్తఃకరణాహంప్రత్యయినోరేకత్వాత్ పునరుక్తిః స్యాదితి శఙ్కాం వ్యుదస్యతి -
అన్తఃకరణమిత్యహంప్రత్యయిన ఇతి ।
కామాదీనామహం కామీత్యాదిసమ్బధిత్వేనైవాధ్యాసః, న తు అహం కామ ఇత్యాదితాదాత్మ్యేనాధ్యాస ఇతి భావః ।
స్వశబ్దస్యాత్మవాచిత్వం వ్యావర్తయతి -
స్వశబ్దేనేతి ।
ప్రచారః, చరణం చారః ఇతి వ్యుత్పత్త్యా పరిణామోఽభిధీయతనిధీయత ఇతి ఇత్యాహ -
కామసఙ్కల్పకర్తృత్వాదిః పరిణామ ఇతి ।
స్వప్రచార ఇత్యత్ర ప్రేత్యుపసర్గార్థమాహ -
అనేకవిధ ఇతి ।
ప్రవిభక్తేషు బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తేషు యోనిభేదేషు యన్నిమిత్తం యైర్నిమిత్తభూతైః కామాద్యైశ్చరతి ఇతి వ్యుత్పత్త్యా ప్రచారశబ్దస్య కామాదిరర్థ ఇత్యాహ –
యన్నిమిత్తమితి ।
సాక్షాదీక్షత ఇతి సాక్షీతి సాక్షిశబ్దస్య అవ్యవధానమర్థ ఇత్యాహ –
సాక్షాదవ్యవధానమవభాసయతీతి ।
అహఙ్కారస్యైవ పరిణామవ్యవధానేన కస్మాత్ న సాధకత్వమిత్యాశఙ్క్య చిత్వాదేవ పరిణామహీనావస్థాం విహాయ పరిణామావస్థాప్రాప్తిర్నాస్తీత్యాహ -
హానోపాదానశూన్య ఇతి ।
హానోపాదానశూన్యత్వం కుత ఇతి అయోగ్యత్వాదిత్యాహ –
అవికారిత్వేనేతి ।
కుతోఽయోగ్యత్వమితి కేనాపి సంసర్గాభావాదిత్యాహ –
అసఙ్గితయేతి ।
కథం పునః సర్వాన్తరస్యాత్మనః ప్రత్యఞ్చనప్రత్యగఞ్చ నమిత్యాశఙ్కేతిమిత్యాశఙ్క్య బాహ్యదేహాదిషు విప్రసృతచైతన్యస్య క్రమేణ దేహాదిభ్యో నిష్కృష్య అనుసన్ధానావస్థాయామన్తరన్తరనుప్రవేశ భ్రమాపేక్షయా ఇత్యాహ -
స ఎవ దేహాదిష్వితి ।
బహిర్భావమాపద్యమానేష్వితి ।
పూర్వమహన్తయా ప్రతిపన్నేషు పశ్చాద్వివేకానుసన్ధానసమయే ఆత్మనః సకాశాత్ బహిర్భావమాపద్యమానేష్విత్యర్థః ।
ఘటస్యాపి స్వరూపత్వమస్తీత్యాశఙ్క్య స్వరూపమాభాసస్తస్య, నిరుపచరితస్వరూపస్త్వాత్మేత్యాహ -
నిరుపచరిత ఇతి ।
అధిష్ఠానత్వాదవభాసమానత్వమేవేత్యాశఙ్క్య అధిష్ఠానవిశేషో న ప్రకాశేత ఇత్యాహ -
న హి శుక్తౌ రజతాధ్యాస ఇతి ।
తర్హి అత్రాపి సర్వగతత్వాదివిశేషాకారో న ప్రకాశత ఎవేతి ।
ఆత్మనః సాధారణాకారః సత్వమ్ , చిత్వం విశేషాకారః అన్తఃకరణస్య సాధారణరూపశూన్యత్వం జడత్వం విశేషాకారః స ప్రతిభాసత ఇత్యాహ -
ప్రకాశతే చేహ చైతన్యమితి ।
నాహఙ్కారప్రముఖ ఇతి ।
ప్రపఞ్చస్య జడాఖ్యవిశేషరూపాతిరిక్తరూపాభావాత్ ఇతి భావః ।
అనుభవమేవ అనుసరన్నితి ।
అహమనుభవామీత్యత్ర అహఙ్కారచైతన్యయోః విద్యమానమనుభవమేవ అనుసరన్నిత్యర్థః ।
పృథగవభాసనాదితి ।
ద్వయోరపి సామాన్యవిశేషాత్మనా అవభాసనాత్ నాధ్యాసః సమ్భవతి । సామానాధికరణ్యమస్తి చేత్ గౌణమిత్యర్థః ।
విశేషావవిశేషాభాస ఇతిభాసేఽధ్యాసవిరోధ ఉక్త ఇతి నేత్యాహ -
న హి దృష్టేఽనుపపన్నమితి ।
అన్తఃకరణాదిషు అధ్యస్యతీతి భాష్యగతాదిశబ్దో విరుద్ధ ఇతి చోదయతి -
నన్వితి ।
అన్తఃకరణస్యైవ అధ్యాసాదేవ భాష్యే ధర్మశబ్ద ఉక్త ఇత్యర్థః ।
అన్యథేతి ।
శుద్ధచైతన్యస్యాధ్యాసే సతీత్యర్థః ।
అన్తఃకరణస్య దేహాదిషు ఆత్మాధ్యాసోపాధితయా అనుప్రవేశమాత్రమేవ । న తు తస్యాధ్యస్తత్వమిత్యాహ -
సత్యమాహ భవానితి ।
అన్తఃకరణం సచితికమన్యత్ర దేహాదిషు అధ్యస్యమానం యత్ర దేహాదిష్వధ్యస్యతే తస్యైవ దేహాదేరాత్మనః ఆత్మానం ప్రతి కార్యకరత్వమ్ ఆపాద్య అన్తఃకరణం స్వసంశ్లేషాత్ చైతన్యచ్ఛాయాభాజనయోగ్యతాం దేహాదేరాపాద్య స్వయమవిద్యమానమివ తిరస్కృతం తిష్ఠతీతి యోజనా ।
స్వతః పరతో వేతి ।
అన్తఃకరణే స్వతోఽధ్యస్యతే దేహాదిష్వన్తఃకరణోపాధిమపేక్ష్య అధ్యస్యత ఇతి చైతన్యస్యైవ సర్వత్రాధ్యాస ఇత్యత్ర స విశేష ఇత్యర్థః ।
తేనోచ్యత ఇతి ।
ఆదిశబ్ద ఉచ్యత ఇత్యర్థః ।
అత ఎవేతి ।
సర్వత్ర చైతన్యస్యైవ అధ్యాసాదేవేత్యర్థః ।
అహఙ్కర్తృత్వం యోజయన్త ఇతి ।
అహంప్రత్యయవిషయత్వమ్ ఆత్మత్వం చ యోజయన్త ఇత్యర్థః । నిగమయతీతి లక్షణాదిభిః సాధితమధ్యాసం నిగమయతీత్యర్థః ।
తత్రాపీతి ।
ప్రత్యగాత్మని నైసర్గికత్వేన ప్రథమభాష్యే యో లోకవ్యవహార ఉక్తః, స ఇహోక్తప్రత్యగాత్మని అహఙ్కారాద్యధ్యాస ఎవేత్యర్థః ।
నైసర్గికస్యేతి ।
ఆత్మభావే యో న బుధ్యతే ఎవ ? స నైసర్గికః, తస్యేత్యర్థః ।
అనన్తః కథమితి ।
జ్ఞాననివర్త్యత్వాదితి భావః ।
యది స్యాదితి ।
అభావవిలక్షణత్వే సతి అనాదిత్వాదాత్మవదనన్తశ్చేదిత్యర్థః ।
మిథ్యాప్రత్యయరూప ఇత్యత్ర మిథ్యాప్రత్యయసదృశః, న తు మిథ్యేత్యుచ్యత ఇతి శఙ్కానిరాసార్థమాహ –
రూపగ్రహణమితి ।
తేనేతి కర్తృత్వభోక్తృత్వశక్తేరప్యధ్యాసహేతుకత్వేనేత్యర్థః ।
కర్తుర్భోక్తుశ్చ సత ఇతి ।
స్వత ఎవ కర్తృత్వాదిశక్తిమత ఇత్యర్థః ।
దోషప్రవర్తనమితి ।
రాగద్వేషజననేన ప్రవృత్తికారణమిత్యర్థః ।
యేషామితి ।
సాఙ్ఖ్యవ్యతిరిక్తానామిత్యర్థః ।
మిథ్యాత్వసిద్ధయ ఇతి ।
అహంమమాభిమానాఖ్యాధ్యాససిద్ధయ ఇత్యర్థః ।
అనర్థస్య ప్రహాణాయ ఇతి వక్తవ్యమ్ ఇత్యత ఆహ -
హేతోః ప్రహాణ్యా హీతి ।
శాస్త్రప్రామాణ్యాత్ నివర్తతామితి న, వ్యరిరిక్తాత్మజ్ఞానేఽపి అధ్యాసానువృత్తిదర్శనాదిత్యాహ -
తథాహి మనుష్యాదీతి ।
వివిక్తోఽపి వివిక్తాత్మవిషయోఽపీత్యర్థః ।
సాదిత్వానాదిత్వయోర్వినాశావినాశప్రయోజకత్వాయోగాత్ విరోధిసన్నిపాతాసన్నిపాతయోరేవ ప్రయోజకత్వాదనాదిరపి విరోధిసన్నిపాతే నశ్యతీత్యాహ -
నాయం దోష ఇతి ।
వ్యతిరేకబ్రహ్మాత్మజ్ఞానయోరధ్యాసనివృత్తౌ కో విశేష ఇతి తత్రాహ -
తద్ధి బ్రహ్మణోఽవచ్ఛిద్యేతి ।
బ్రహ్మణః సకాశాత్ ప్రతిబిమ్బరూపేణ భోక్తృత్వ ఇత్యర్థః ।
చైతన్యస్యేతి ।
ప్రతిబిమ్బరూపేణ చైతన్యస్య ఇత్యర్థః ।
బీజనాశేఽపి కార్యావస్థానవదవిద్యానాశేఽపి ప్రవాహాకారస్యావస్థానం స్యాదితి నేత్యాహ -
తతః కారణనివృత్తావితి ।
భోక్తృరూపతా ఇతి ।
అహఙ్కార ఇత్యర్థః ।
సపరికరేతి ।
ప్రమాతృత్వాదిసహితేత్యర్థః ।
వివిక్త ఇతి గ్రహణాభావేఽపి దైవగత్యా స్వరూపేణ వివిక్తబ్రహ్మరూపాత్మగ్రాహిత్వాత్ అహంప్రత్యయః కిమిత్యధ్యాసం న నివర్తయతీత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మాత్మతానవభాసకత్వాత్ న తేన నివృత్తిరిత్యాహ -
అహంప్రత్యయః పునరితి ।
కార్యకరణమాత్రేణ సహభావాదితి ।
జాగ్రత్స్వాప్నస్వాత్మదేహేతిదేహయోరన్యోన్యవ్యభిచారేఽపి కార్యకరణమాత్రేణ సహభావాదిత్యర్థః ।
విచారాద్వివేకజ్ఞానాన్తరముత్పన్నం నివర్తయేత్ ఇతి, నాప్రమాణజ్ఞానత్వాదిత్యాదిత్యాహ -
నాపి జ్ఞానాన్తరమితి ।
శాస్త్రజన్యబ్రహ్మవిద్యాయాః ఫలం ఆనన్దావాప్తిః, నానర్థనివృత్తిః అతోఽనర్థహేతోః ప్రహాణాయేత్యుక్తమయుక్తమిత్యాక్షిపతి -
నను నిరతిశయానన్దమితి ।
అన్యం అన్యత్వేన ప్రసిద్ధమస్య ప్రత్యగాత్మనో మహిమానం మహద్రూపమితి యదా పశ్యతీతి యోజనా ।
న వక్తవ్యమితి ।
వక్తవ్యం న భవతి । ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయ ఇతి శాస్త్రజన్యవిద్యావిషయోక్త్యా నిరతిశయసుఖావాప్తిఫలముక్తమిత్యర్థః ।
ఆనన్దస్య పురుషార్థత్వే కథం ఫలత్వేన వక్తుమయోగ్యత్వమిత్యయోగ్యత్వముక్తం మత్వా చోదయతి -
కథమితి ।
ఆత్మైకత్వవిద్యాయాః ప్రాగేవంభూతబ్రహ్మప్రాప్తిర్భవితవ్యేత్యధికారీ స్వయమేవ ప్రయోజనత్వేన స్వీకరోత్యతో విషయనిర్దేశాత్ పృథక్ న వక్తవ్యమిత్యాహ –
ఆత్మైకత్వవిద్యేతి ।
శాస్త్రస్య విషయ ఇత్యత్ర ఉక్త ఇత్యధ్యాహారః ।
అగ్నిసంయుక్తనవనీతపిణ్డస్య పశ్చాద్యథా ఘృతత్వం జన్యతే తద్వన్నిరతిశయానన్దాద్వయచిత్స్వభావం బ్రహ్మ, ఆత్మనస్తేనైక్యమనాదిసిద్ధం విషయత్వేన నిర్దిష్టమ్ , అతో జ్ఞానాగ్నిసంసర్గానన్తరమానన్దరూపేణ జాయతే బ్రహ్మ, అతో జ్ఞానసంసర్గాదుత్తరకాలీనమానన్దత్వం తతః ప్రాక్తనవిషయోక్త్యా నోక్తమితి ఆశఙ్క్య ఆనన్దస్య జన్యత్వాభావాత్ విషయోక్త్యా ఉక్తమేవేత్యాహ -
న సా విషయాద్ బహిరితి ।
సమస్తప్రపఞ్చశూన్యం బ్రహ్మేతి శ్రుత్యా నిర్దిష్టం తదైక్యలక్షణవిషయోక్తౌ బన్ధనివృత్తిలక్షణప్రయోజనమపి నిర్దిష్టం భవతి । అతోఽనర్థతద్ధేతునివృత్తిలక్షణప్రయోజనమపి నిర్దిష్టం భవతి । అతోఽనర్థతద్ధేతునివృత్తిలక్షణప్రయోజనమపి న పృథగ్వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య సత్యబన్ధనివృత్తిత్వం బ్రహ్మణః స్వరూపమ్ , అతస్తదైక్యరూపవిషయోక్తౌ సత్యబన్ధనివృత్తిః ప్రయోజనత్వేనోక్తా స్యాత్ । ప్రాతిభాసికబన్ధనివృత్తిస్తు జ్ఞానోదయనాన్తరీయకసిద్ధాప్రయోజనత్వేన ఇదానీముచ్యత ఇత్యాహ -
సమూలానర్థహానిస్త్వితి ।
పూర్వగ్రన్థోక్తమనర్థహేతునివృత్తేః బహిష్ట్వం ప్రాతిభాసికబన్ధనివృత్తేః ఉక్తమిత్యజానన్ పరమార్థబన్ధనివృత్తేః ఉక్తమితి మత్వా చోదయతి -
అనర్థహేతుప్రపహాణమితిప్రహాణమపి తర్హీతి ।
ప్రతిపాదనపూర్వకమేవేతి నిష్ప్రపఞ్చరూపేణ బ్రహ్మప్రతిపాదనపూర్వకమేవేత్యర్థః ।
పదార్థప్రతిపాదకవాక్యం నాస్తీతి తత్రాహ –
తద్యథేతి ।
ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మరూపేణైకరూపేణైవ రూపత్వభిధానాదితిరూపవత్వాభిధానాత్ జగద్ బ్రహ్మణి నిర్దిశ్య బ్రహ్మణ ఎవ సత్యత్వాభిధానాచ్చ నిరస్తప్రపఞ్చం బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యత ఇతి భావః ।
ఎకం వాక్యమితి ।
తత్త్వమసీతి తాదాత్మ్యవాక్యేన ఎకవాక్యమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మగతప్రపఞ్చనివృత్తేః బ్రహ్మాత్మైక్యరూపవిషయమాత్రత్వేఽపి జీవస్యానర్థయోగిత్వాదేవ అనర్థనివృత్త్యభావాత్ న తస్యావిషయాన్తర్భావ ఇతి తత్రాహ -
తథా సతి తాదృశేనేతి ।
నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మణా ఎకతాం గచ్ఛన్ జీవః స్వగతానర్థహేతుభూతాగ్రహణరూపావిద్యామహం మనుష్య ఇత్యాద్యన్యథాగ్రహణం చ నిర్లేపం నిశ్శేషం పరాకృత్యైవ పశ్చాత్ బ్రహ్మైక్యేన మహావాక్యరూపశాస్త్రేణ ప్రమీయత ఇత్యర్థః ।
యద్యేవమితి ।
పారమార్థికబన్ధనిరాసస్తు ప్రతిపాద్యవిషయాన్తర్భూతోఽపి ప్రాతిభాసికావిద్యాతత్కార్యనిరాసో జ్ఞాననాన్తరీయక ఇతి విషయోక్త్యా న తస్యోక్తిరిత్యర్థః ।
న శబ్దస్యేతి ।
బ్రహ్మప్రతిపాదకశబ్దస్య ఎకత్వప్రతిపాదకశబ్దస్య చేత్యర్థః ।
యుక్తఞ్చైతదితి ।
నాన్తరీయకతయావిద్యాదిప్రహాణనిష్పత్తిర్యుక్తా తత్త్వావభాసవిరోధిత్వాత్ అవిద్యాతత్కార్యత్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఆరోప్యాభావజ్ఞానమ్ అధిష్ఠానస్యారోప్యవిరోధిభావాన్తరాత్మతాజ్ఞానం చేతి బాధకజ్ఞానే ద్వైవిధ్యమజానన్ అభావం జ్ఞానమేవేతిఅభావజ్ఞానమేవ బాధకం మత్వా బ్రహ్మజ్ఞానసామగ్రీభూతవాక్యే నఞాద్యభావాత్ అభావజ్ఞానత్వం నాస్తి, అతో న బాధకత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్యేతి చోదయతి -
నను నఞాదేరితి ।
బ్రహ్మజ్ఞానం నిషేధజ్ఞానతయా బాధకం న భవతి, అధిష్ఠానస్యారోప్యవిరోధిభావాన్తరాత్మత్వజ్ఞానతయా బాధకం మత్వా నఞాద్యభావో న దోషాయేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
అన్యవిషయవ్యాపారాదన్యస్య నాన్తరీయకనిష్పత్తౌ దృష్టాన్తమాహ -
తులోన్నమనవ్యాపార ఇవేతి ।
అధోదేశసమ్బన్ధోఽప్యున్నమనవ్యాపారస్య విషయతయా సిధ్యతి, న నాన్తరీయకతయేతి, తత్రాహ -
న చోన్నమనకారకస్యేతి ।
ప్రసిద్ధ్యభావాదితి ।
ఆనమనం కరోతీతి ప్రసిద్ధ్యభావాదిత్యర్థః ।
అనుభవవిరోధాచ్చేతి ।
ఉన్నమనం కరోతి ఇత్యనుభవవిరోధాచ్చేత్యర్థః ।
భవతు బ్రహ్మాత్మైక్యజ్ఞానోదయనాన్తరీయకతయా బన్ధనిరాసనిష్పత్తిః । నిరాసప్రతీతిః కథం స్యాదిత్యాశఙ్క్య సాప్యైక్యప్రతీతినాన్తరీయకేత్యాహ –
తదేవమితి ।
యథా నిరాసః తథా తత్ప్రతిపత్తిరపీత్యేవంశబ్దార్థః । నాహం కర్తా బ్రహ్మాహమిత్యత్ర బ్రహ్మాహం నాహం కర్తేత్యన్వయః । తత్ర బ్రహ్మాహమితి వాక్యార్థబోధః, నాహఙ్కర్తేతి నాన్తరీయకబోధ ఇతి విభాగో ద్రష్టవ్యః । నేదం రజతమిత్యత్రాపి ఎషైవ యోజనా ।
శుక్తికేయమితి వాక్యజన్యజ్ఞానం నిరాసం విషయీకృత్య సాధయతి -
న నాన్తరీయకత్వేనేతి ?
తత్రాదప్యతస్మాత్ తస్మాచ్ఛుక్తికేయమిత్యనువాద ఇతి ।
వాక్యార్థజ్ఞానేన వాక్యార్థే స్ఫురతి సతి తేన స్ఫురణేన న స్వగతావిద్యాతత్కార్యనివృత్తేరపి నాన్తరీయకతయా స్ఫురితత్వాత్ , ఎవం స్ఫురితనివృత్తేర్నేదం రజతమిత్యనువాద ఇత్యర్థః ।
అర్థాన్తరజ్ఞానేనార్థాన్తరస్య నాన్తరీయకప్రతిభాసే దృష్టాన్తమాహ -
అత ఎవాఖ్యాతపదస్యేతి ।
వాక్యత్వ ఇతి ।
వాక్యార్థభూతక్రియాభిధాయితయా వాక్యత్వ ఇత్యర్థః ।
తత్సాధనమాత్రేఽపి ప్రతీతిసిద్ధేరితి ।
వ్రీహియవపశ్వాజ్యపయఆదిసాధనేషు ప్రతీతి సిద్ధేరిత్యర్థః ।
తత్రాపి ప్రతీయమానసాధనానామనేన వా అనేన వా ఇతి వికల్పేన క్రియాన్వయప్రతిపత్తౌ వ్రీహిభిరిత్యాదిపదాన్తరాణి సాధనవిశేషనియమార్థాని సర్వసాధనానాం నిత్యవత్ క్రియాన్వయప్రతిపత్తౌ ఎకసాధనానువాదముఖేనాన్యనివృత్త్యర్థాని భవన్తీత్యాహ -
పదాన్తరాణి నియమాయానువాదాయ వేతి ।
ఉదాహరణాన్తరమాహ -
తథా చాహుః - యజతీతి ।
ద్రవ్యదేవతా క్రియాసముదాయమభిదధాతి యజతి చోదనా, తద్విషయత్వే సతి నిరాకాఙ్క్షత్వాదిత్యర్థః ।
క్రియావాచిపదం ద్రవ్యాదికమభిదధాతీత్యుక్తత్వాత్ న నాన్తరీయకతయా ద్రవ్యాదికం న సాధయతీతి తత్రాహ -
కథం హీతి ।
అయమేవ ప్రకార ఇతి ।
నిరాసవిశిష్టశుక్తివిషయతయా న నిరాసబోధకత్వమ్ , శుక్తిబోధననాన్తరీయకతయైవ నిరాసబోధకత్వమిత్యర్థః ।
అసమ్ప్రయుక్తవిషయత్వాదితి ।
ప్రత్యక్షత్వమభావస్యేతి వదతామపి ప్రత్యక్షప్రతియోప్రతియోగిభావస్యేతిగికాభావస్య ప్రత్యక్షత్వమిత్యభ్యుపగమాత్ శుక్తికేయమితి ప్రత్యక్షవిషయతయా అప్రత్యక్షరూప్యనిరాససిద్ధిర్న సమ్భవతీత్యర్థః ।
అనర్థహేతుప్రహాణస్య బ్రహ్మవిద్యాఫలత్వాత్ వేదాన్తారమ్భఫలత్వేన చతుర్థ్యా కథం నిర్దేశ ఇత్యాశఙ్క్య న సాక్షాత్ ఫలత్వవివక్షయా చతుర్థీప్రయోగ ఇత్యాహ –
చతుర్థీప్రయోగోఽపీతి ।
ఉపాదానం వేదాన్తారమ్భ ఇత్యర్థః ।
అనర్థహేతునిరాసస్య సాధ్యాతిశయత్వేఽపి ప్రయోజనతయా న ప్రవర్తకత్వమ్ , ప్రయోజనత్వం విజ్ఞానస్య భవతు న వాక్యస్యేతి తత్రాహ -
ప్రయోజనత్వం చేతి ।
ఆకాఙ్క్షాయా ఇతి ।
ఆకాఙ్క్ష్యత ఇత్యాకాఙ్క్షా, ఆకాఙ్క్ష్యమాణస్యైవ వ్యవహితత్వేఽపి వేదాన్తారమ్భం ప్రతి ప్రయోజనత్వమస్తీత్యర్థః ।
విద్యాప్రతిపత్తయ ఇతి ప్రాప్తివాచిప్రతిపత్తిశబ్దమాక్షిపతి -
న హి విద్యేతి ।
తటస్థేతి ।
భిన్నదేశే సత్వం న లక్షత ఇత్యర్థః ।
స్వరూపతః ప్రాక్ ఇదం న స్పష్టమ్అథ, ఫలశిరస్కవేషేణ చ జ్ఞాతురుత్పత్త్యైవ ప్రాప్తైవేత్యాహ -
సా హీతి ।
విద్యాయా విషయేణ సహ అపరోక్షావభాసత్వం ప్రాప్తిరిత్యుచ్యతే । తత్ స్థూలఘటాదావుత్పత్త్యైవ భవతి, సూక్ష్మబ్రహ్మాత్మని తు న సమ్భవతీత్యాహ –
సత్యమేవమితి ।
అత్ర విద్యేతి విచారితశక్తితాత్పర్యోపహితాత్తాత్పర్యోపశబ్దాదితి శబ్దాత్ ఉత్పన్నోచ్యతే ।
ప్రతిష్ఠామితి ।
విషయేణ సహ అపరోక్షమిత్యర్థః ।
అసమ్భావనేతి ।
చిత్తస్య బ్రహ్మాత్మపరిభావనాప్రచయనిమిత్తతదేకాగ్రవృత్త్యయోగ్యతోచ్యతే ।
విపరీతభావనేతి ।
శరీరాద్యధ్యాససంస్కారతాత్పర్యోపశబ్దాదితిప్రచయః ।
అపరోక్షజ్ఞానకారణజన్యజ్ఞానే సత్యపి అసమ్భావనాదిచిత్తదోషాత్ అపరోక్షనిశ్చయాభావే దృష్టాన్తమాహ -
తథా చ లోక ఇతి ।
ఇదం వస్తు ఇత్యాదిమరీచఫలాదిరుచ్యతే ।
కథఞ్చిదితి ।
నౌయానాదినేత్యర్థః ।
దైవవశాదితి ।
నదీవేగాదినేత్యర్థః ।
నాధ్యవస్యతీతి ।
అసమ్భావిమరీచఫలత్వాదివిశేషాంశం నాధ్యవస్యతీత్యర్థః । తత్ స్వప్రతిష్ఠాయై తస్య జ్ఞానస్య స్వవిషయేణ సహాపరోక్షాయ ఇత్యర్థః । ప్రమాణశక్తివిషయతదిత్యత్ర తదితి తత్త్వముచ్యతే । ప్రమాణాదితత్త్వే సమ్భవాసమ్భవప్రత్యయః తర్కో న నియామక ఇత్యర్థః ।
తథా అనుభవఫలానుత్పత్తావితి ।
అసమ్భావనాభిభూతవిషయే ఆపరోక్ష్యఫలానుత్పత్తావిత్యర్థః ।
అనాత్మని సమ్భవేఽప్యాత్మని స్వయమ్ప్రకాశే అసమ్భావనాదిరూపప్రతిబన్ధో న సమ్భవతీతి తత్రాహ -
తథా చ తత్త్వమసీతి ।
అసమ్భావయన్నితి ।
చిత్తస్య బ్రహ్మాత్మపరిభావనాసంస్కారనిమిత్తైకాగ్ర్యవృత్త్యయోగ్యతయా ఆపరోక్ష్యాభావం మన్యమాన ఇత్యర్థః ।
విపరీతం చ రూపమితి ।
శరీరాద్యభిమానసంస్కారప్రచయనిమిత్తానేకాగ్రతాదోషేణ పరోక్షమితి మన్యమాన ఇత్యర్థః । యావత్తర్కేణ ఇత్యత్ర తర్కశబ్దేన కర్మాగమాదిమనననిదిధ్యాసనశమాదయో వేదాన్తేషు శబ్దసహకారిత్వేన నిర్దిష్టా ఇత్యర్థః ।
అవికలఅవిచాలమితిమనువర్తమానత్వాదితి ।
వ్యతిరేకజ్ఞానాదూర్ధ్వమివ బ్రహ్మాత్మజ్ఞానాదూర్ధ్వమపి అనువర్తమానత్వాత్ అనివర్తకత్వమితిఅనువర్తకత్వం తుల్యమిత్యర్థః ।
అజ్ఞాననివర్తకత్వమపి బ్రహ్మజ్ఞానస్య వ్యతిరేకజ్ఞానవన్న సిధ్యతీతి తత్రాహ -
న హి జీవస్యేతి ।
బ్రహ్మాత్మజ్ఞానేన సమానవిషయత్వాత్ నివర్తకమితి భావః । ఐశ్వర్యాయ పశ్వాద్యర్థమభ్యుదయాయ స్వర్గాద్యర్థమ్ , కర్మసమృద్ధయ ఇతి కర్మఫలాతిరిక్తఫలశూన్యతయాశూన్యత్వతయేతి కర్మఫలసమృద్ధ్యర్థాని అఙ్గాశ్రితోపాసనానీత్యర్థః ।
నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మప్రతిపత్త్యుపాయతయా తదఙ్గభూతసప్రపఞ్చబ్రహ్మవిషయత్వాత్ ఉపాసనావాక్యస్య పరమాఙ్గినిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మశేషత్వమస్తీత్యాహ -
సత్యమ్ , ఉపాసనాకర్మఉపాసనాకర్మత్వమితిత్వితి ।
నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మ ప్రతి కథం సప్రపఞ్చస్యాఙ్గత్వమితి ఆశఙ్క్య అధ్యారోపాపవాదన్యాయేనోపయోగాత్ అఙ్గత్వమిత్యాహ –
తత్రాపాకృతేతితచ్చాపాకృతేతి ।
నిరాసార్థముపదిష్టసప్రపఞ్చరూపమాశ్రిత్య కథముపాసనం విధీయత ఇత్యాశఙ్క్య ఫలవిశేషసిద్ధేః తదర్థినం మన్దాధికారిణం ప్రతి విధానమిత్యాహ -
అస్యాం చేతి ।
ఉపధీయమానం ఉపాధిరుపాధిరూపాణి ఇతిఉపాధినాశ్రియమాణం గమ్యమానం వ్యాప్తమిత్యర్థః ।
అన్యాఙ్గస్యోపాసితస్య కథం పృథక్ఫలహేతుత్వమితి తత్రాహ –
దర్శపూర్ణమాసేతి ।
అతో వేదాన్తానాం మహాతాత్పర్యం పరబ్రహ్మణ్యేవ ఇత్యుపసంహరతి -
తస్మాత్తదర్థోపజీవిత్వాదితి ।
ముక్తిఫలాన్యేవ ఇతి ।
పరమ్పరయా బ్రహ్మాత్మైకత్వావగతి హేతుతయా ముక్తిఫలాన్యేవేత్యర్థః ।
బ్రహ్మాత్మైకత్వబన్ధనివృత్త్యోః వేదాన్తం ప్రతి విషయప్రయోజనత్వమస్తు విచారశాస్త్రస్య విషయాది న లభ్యత ఇత్యాశఙ్క్య తస్యాపి త ఎవ విషయప్రయోజనే ఇతి మత్వా ఆహ -
యథా చాయమితి ।
భాష్యస్య తాత్పర్యమాహ -
ప్రతిజ్ఞాతేఽర్థ ఇతి ।
ప్రథమసూత్రేణార్థాత్ సూత్రితే బ్రహ్మాత్మైకత్వ ఇత్యర్థః ।
ఉపదర్శయితుమితి ।
ఉపదర్శయితుం సమర్థన్యాయో గ్రథిత ఇతి దర్శయతీత్యర్థః ।
కృతో గ్రన్థ ఇతి
వేదాన్తా ఉచ్యన్తే ।
వేదాన్తాన్తం శరీరకత్వేఽపి విచారశాస్త్రస్య కథం శారీరకత్వమితి తదాహ –
తదిహేతి ।
ప్రణీతానామితి ।
సూత్రాణామిత్యర్థః । విచారకర్తవ్యతామాత్రం సూత్రార్థః ।
తత్ర విషయప్రయోజనయోరసూత్రితయోః వేదాన్తతద్విచారసమ్బన్ధితయా ఉపపాదనమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య సూత్రితత్వం దర్శయతి -
ముముక్షత్వే సత్యనన్తరమితి ।
యత్ర ప్రవృత్తిరితి ।
యస్మిన్ ధాత్వర్థే హితసాధనతా లిఙాదిపదైరుపదిశ్యత ఇత్యర్థః ।
యత్ర ప్రవృత్తిరితి ।
ప్రవృత్తివిషయహితసాధనతోచ్యతే ।
తస్యేతి ।
ధాత్వర్థస్యేత్యర్థః । తత్సాధనత్వం కామితసాధనత్వమిత్యర్థః ।
కథం విషయాదిసూత్రితమితి తదాహ -
తథా సతీతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానం విషయో నిర్దిష్ట ఇతి జ్ఞాయమానం బ్రహ్మ జ్ఞానహేతుశాస్త్రం ప్రతి విషయత్వేన నిర్దిష్టమిత్యర్థః ।
వృత్తం సఙ్కీర్తయతి -
తదేవమిత్యాదినా ।
ప్రతిజ్ఞాతార్థసిద్ధయ ఇతి ।
వేదాన్తానాం బన్ధనివృత్తిః బ్రహ్మాత్మైక్యం చ విషయప్రయోజన ఇతి ప్రతిజ్ఞాతార్థసిద్ధయ ఇత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యేయత్వముపక్షిప్య ఇతి ।
శాస్త్రే ప్రదర్శయిష్యామ ఇత్యుక్త్యా శాస్త్రస్యాపి వేదాన్తవిషయాదినా విషయాదిమత్వద్యోతనేన విషయాదిమత్వాదేవ వ్యాఖ్యేయత్వముపక్షిప్యేత్యర్థః ।
వేదాన్తమీమాంసేత్యాదిభాష్యస్య తాత్పర్యమాహ -
ప్రథమం తావదితి ।
ప్రథమసూత్రేణోపపాదన ఇత్యర్థః । మహిమేతి మహాతాత్పర్యముచ్యతే ।
తత్రాద్యశబ్దఇత్యాదిపదవ్యాఖ్యానభాష్యస్య వృత్తసఙ్కీర్తనపూ్ర్వకం తాత్పర్యమాహ -
ఎవం సూత్రస్యేతి ।
తత్సామర్థ్యావగతం సూత్రసామర్థ్యావగతమిత్యర్థః । || ఇతి ప్రథమవర్ణకకాశికా ||
విచారవిధేః బన్ధనివృత్తిరూపఫలానుబన్ధో బ్రహ్మాత్మతారూపవ్యవహితవిషయానుబన్ధశ్చోక్తః । ఇదానీం విచారాఖ్యావ్యవహితవిషయానుబన్ధమ్ అన్యత ఎవాప్రాప్తానుష్ఠానం దర్శయితుం ప్రథమమాక్షిపతి -
సిద్ధైవ నను బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ।
వేదాన్తానామర్థనిర్ణయాపేక్షితో న్యాయకలాపన్యాయకలా ఇతి అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసేత్యాదిసూత్రేసూత్రైరితి సూత్రిత ఇత్యర్థః ।
విధివాక్యార్థనిర్ణయః తత్ర ప్రవృత్త ఇత్యాశఙ్క్య వేదస్య కార్యమాత్రపరత్వమఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
సకలవేదార్థేతి ।
అత్ర చోదితత్వాదితిసకలవేదార్థవిచారస్య చోదితత్వాదితి వ్యాఖ్యానుసారీ పాఠః పదచ్ఛేదః । విహితత్వాదిత్యర్థః । ఉదితత్వాదితి చ పదచ్ఛేదః । ఉదితత్వాత్ ప్రతిజ్ఞాతత్వాత్ చకారాద్విచారితత్వాచ్చేత్యర్థః ।
వేదాన్తానాం బ్రహ్మవిషయత్వాత్ సకలవేదస్య న కార్యార్థత్వమిత్యాశఙ్క్య తేషామపి జ్ఞానాఖ్యధర్మరూపకార్యార్థత్వమేవేత్యాహ -
బ్రహ్మజ్ఞానస్య చేతి ।
యథా ప్రత్యధ్యాయమాశఙ్కాన్తరనిరాకరణేన విధ్యంశభేదో నిరూపితః తథా ప్రతిపత్తవ్యస్య బ్రహ్మణః ప్రత్యక్షాదిభిరసిద్ధత్వాత్ తద్విశేషప్రతిపత్తివిధ్యయోగశఙ్కాయాం యూపాహవనీయాదివత్ బ్రహ్మణః సిద్ధేరసిద్ధౌ చారోపితరూపేణాపి ఉపాసనాసిద్ధేః వేదాన్తేషు విధిరస్తీతి నిర్ణయాయ ఇదమారభ్యత ఇతి తత్రాహ -
అభ్యధికాశఙ్కాభావాదితి ।
ఆశఙ్కానిరాకరణేన సిద్ధాన్తైకదేశినామారమ్భప్రకారం దూషయితుమనారమ్భవాదీ తం దర్శయతి -
అత్ర కేచిదితి ।
(అధీతవాక్యాత్ అధీత)ప్రామాణ్యం దర్శితమితి ।
విధిరహితవాక్యమప్రమాణమిత్యభిప్రాయేణ విధేః ప్రామాణ్యం దర్శితమిత్యర్థః ।
విధిరహితమపి వాక్యం విధియుక్తవాక్యేన ఎకవాక్యత్వేన సమ్బధ్యతే । అతో న సర్వత్ర విధిశ్రవణాపేక్షా ఇత్యాశఙ్క్య విధేరనుపపత్తిరేవేత్యభిప్రేత్యాహ -
యత్రాపీతి ।
తత్రాపి విధేరనుపపత్తిరితి భావః ।
కృత్యప్రత్యయానాం కృత్యాశ్చేతి విధౌ స్మరణాత్ తవ్యప్రత్యయేన జ్ఞాన విధీయత ఇతి తత్రాహ -
యద్యపి కృత్యా ఇతి ।
తథాపి ఇహ తు విధిర్న సమ్భవతీత్యర్థః ।
అవిశేషేణేతి ।
భావకర్మణోః స్మరణవదితి భావః ।
గన్తవ్యమితి గమనవిధానవత్ । జ్ఞానం విధీయతామిత్యాశఙ్క్య తవ్యప్రత్యయస్య ధాత్వర్థవిషయత్వే సతి ధాత్వర్థస్య ప్రాధాన్యేన స్వతన్త్రఫలాయ విధానం యుక్తం న త్వన్యత్రేత్యాహ -
యో భావాభిధాయీతి ।
క్రియాసమవేతనియోగాభిధాయిత్వేన క్రియాయాం పర్యవసాయీ ప్రత్యయ ఇత్యర్థః ।
క్రియాప్రతిపత్తస్యేతిప్రధానత్వాదితి ।
క్రియాసమవేతనియోగాభిధాయిత్వే ప్రత్యయస్య క్రియాయాం కర్మణ్యతిశయహేతుత్వేన తం ప్రతి గుణభూతత్వాభావాదేవ స్వతన్త్రఫలసాధనత్వేన ప్రధానత్వం భవతీత్యర్థః ।
నియోక్తుం శక్నోతీతి ।
క్రియాసమవేతనియోగం పురుషం ప్రతి బోధయితుం శక్నోతీత్యర్థః ।
స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్య ఇతివత్ కర్మాభిధాయితవ్యప్రత్యయాదపి ధాత్వర్థవిధిరవగమ్యతామిత్యాశఙ్క్య తథాపి స్వతన్త్రఫలాయ వా ధాత్వర్థో విధీయతామ్ , కిం వా కర్మకారకగతఫలాయేతి వికల్ప్య న తావత్ స్వతన్త్రఫలాయేత్యాహ -
యత్ర పునః కర్మ ప్రాధాన్యేనోచ్యత ఇతి ।
అత్ర కర్మేతి పదచ్ఛేదః । క్రియావిషయద్రవ్యమిత్యర్థః ।
న కార్యాన్తరసమ్బన్ధిత్వేనేతి ।
అతిశయహేతుత్వేన తం ప్రతి గుణభూత క్రియా స్వతన్త్రాదృష్టం ప్రతి గుణభూతాం కర్తుం న క్రియాప్రధానత్వాదితి నాస్తిశక్నోతీత్యర్థః ।
అథ కర్మకారకసమవాయిఫలాయ విధిస్తత్రాహ -
ద్రవ్యపరత్వ ఇతి ।
అనాదిత్వాత్ అవికారిత్వాత్ నిత్యప్రాప్తత్వాత్ నిర్గుణత్వాదితి క్రమేణ అనుత్పాద్యత్వాదీనాం హేతుర్ద్రష్టవ్యః ।
ఆత్మని గుణప్రధానాఖ్యసంస్కారసమ్భవే విహితక్రియాసామర్థ్యాత్ అజ్ఞానాధర్మాదిమలాపకర్షణసంస్కారః స్యాత్ - నేత్యాహ -
సంస్కృతస్య చేతి ।
సంస్కృతవ్రీహ్యాదేర్యాగజన్యాపూర్వోపయోగవదాత్మనః అపూర్వోపయోగభావాదిత్యర్థః ।
ఈప్సితతమత్వమితి ।
క్రియాజన్యాతిశయవిశిష్టతయా కర్మత్వమిత్యర్థః ।
విపరీతో గుణప్రధానభావ ఇతి ।
ఆత్మని క్రియాజన్యాతిశయాసమ్భవాత్ ఆత్మానమితి క్రియాజన్యాతిశయవిశిష్టతయా క్రియాం ప్రతి ప్రాధాన్యం ప్రతీయమానం విహాయ ఆత్మనా ఉపాసీతేతి క్రియాం ప్రతి కారకత్వేన ఆత్మనో గుణభావః కల్ప్యతే । ఉపాసనస్యాపి ఆత్మని దృష్టాదృష్టాతిశయహేతుత్వేన తం ప్రతి గుణభావం ప్రతీయమానం విహాయ ఆత్మనా ఉపాసీతేతి స్వతన్త్రాదృష్టహేతుత్వాత్ ప్రాధాన్యం కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
సక్తున్యాయేనేతి ।
సక్తూన్ జుహోతీతి క్రతుప్రకరణే శ్రవణాత్ । సక్తుహోమస్య క్రత్వఙ్గత్వే వక్తవ్యే సక్తుగతాతిశయహేతుత్వేన సంస్కారకర్మత్వప్రతీతేః, ప్రయాజాదివత్ అఙ్గత్వాయోగాత్ సక్తూనాం అన్యత్రోపయోగాసమ్భవాత్ సంస్కారకర్మత్వస్యాప్యయోగాత్ వైయర్థ్యయోగాచ్చ సక్తూనితి ప్రతీయమానం ప్రాధాన్యం విహాయ సక్తుభిరితి గుణభావమఙ్గీకృత్య హోమస్యాపి ప్రతీయమానగుణభావం విహాయ స్వతన్త్రాదృష్టహేతుతయా ప్రాధాన్యమభ్యుపగమ్య ప్రయాజాదివత్ అఙ్గతా సక్తుహోమస్య నిర్ణీతా, తద్వదిత్యర్థః ।
తత్ర యథాశబ్దతో హోమప్రాధాన్యేఽపి సకర్మకత్వాద్ధాతోః సక్తవ ఎవార్థతః కర్మకారకతయా స్వీక్రియన్తే । ఎవమవగమస్యాపి సకర్మకత్వాదేవార్థతః కర్మాభావేన విధానమితి పరిహరతి -
తత్రాపి న జ్ఞాయత ఇతి ।
శబ్దతః రణత్వేఽపి ఇతికరణత్వేఽపి అర్థతః కర్మతా ఆత్మన ఎవేత్యాశఙ్కతే -
అథ జ్ఞాయత ఇతి ।
అర్థతః కర్మత్వే సతి ఆత్మని క్రియాజన్యాతిశయో వక్తవ్యః, తత్రోత్పాద్యత్వవికావికార్యత్వాసమ్భవాత్ర్యత్వయోరసమ్భవాత్ ఆప్యత్వం సంస్కార్యత్వం వా గతిః స్యాత్ । తత్ర తావదర్థతః (ఆత్మనః ? ) ప్రతీతితశ్చావాప్తిః అనాదిసిద్ధాసంస్కార్యస్య చోపయోగాభావ ఉక్తః । అతో నిష్కర్మకం విజ్ఞానం న విధాతుం శక్యత ఇత్యాహ -
ఎవం తర్హీతి ।
అవివక్షితార్థా అప్రమాణభూతా ఇత్యర్థః ।
యత్ర పునః కర్మేత్యత్ర కర్మసమవాయ్యదృష్టాభిధానేన కర్మపర్యవసితప్రత్యయః క్రియాయాం నియోగం న బోధయతీత్యుక్తం పరిహరతి -
కర్మాభిధాయినోఽపీతి ।
సంప్రత్యయాదితి ।
ప్రతీతేరిత్యర్థః । నియోక్తృత్వం నియోగబోధకత్వమిత్యర్థః ।
ప్రయోజనాభావాదితి ।
ద్రవ్యపరత్వే ఆత్మని క్రియాజన్యాతిశయాభావాదిత్యర్థః ।
అవిద్యోచ్ఛేదరూపసంస్కారస్యాన్యత్ర వినియోగో నాస్తీత్యాశఙ్క్య సంసారహేతూచ్ఛేదరూపసంస్కారత్వాదేవ పురుషార్థత్వాత్ నాన్యత్ర వినియోగాపేక్షా ఇత్యాహ -
అవిద్యా చ సంసారహేతుభూతా ఇతి ।
బ్రహ్మణి ప్రమాణాభావాదేవ తస్యాభావాత్ న తద్విచారాయ శాస్త్రమారబ్ధవ్యమితి । ద్వితీయారమ్భవాదినో వ్యావర్త్యశఙ్కామాహ -
బ్రహ్మణి ప్రత్యయాన్తరాణామితి ।
కార్యవిషయతయా సుతరామితి ।
ఆమ్నాయస్య కార్యనిష్ఠత్వాత్ బ్రహ్మనిష్ఠత్వేఽపి తస్మిన్ యోగ్యప్రమాణాన్తరాసమ్భవాత్ స్పర్శగోచరచాక్షుషచిత్రనిమ్నోన్నతాదివత్ బ్రహ్మవస్త్వభావాత్ న తత్ర ప్రామాణ్యసిద్ధిరిత్యర్థః । సఙ్కర్షపర్యన్త ఇతి కర్మకాణ్డం దేవతాకాణ్డం బ్రహ్మకాణ్డమితి కాణ్డత్రయాత్మికాయాం మీమాంసాయాం సఙ్కర్షాఖ్యదేవతాకాణ్డావసానే వేదార్థవిచారస్య సమాప్తిః (స్యాత్)బ్రహ్మణో అభావాదితి బుద్ధిః స్యాదిత్యర్థః ।
తన్నిరాసార్థమితి ।
వేదాన్తేషు విధిరస్తి । స చ విధిః ఆత్మమాత్రజ్ఞానస్య నిత్యప్రాప్తత్వేఽపి ఆత్మతయా బ్రహ్మణః అవబోధే సమ్భవతి । అతో విధౌ మహాతాత్పర్యేఽపి విధ్యాకాఙ్క్షితబ్రహ్మణ్యపి అవాన్తరతాత్పర్యమస్తి । అతో బ్రహ్మణః సద్భావాత్ తత్ప్రతిపత్తివిధ్యోశ్చ సమ్భవాత్ విధిశేషబ్రహ్మవిచారాయ పునః ప్రతిజ్ఞాతమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మణో నాస్తిత్వమాశఙ్క్య సమాధానం క్రియతే చేత్ సిద్ధాన్తాత్ కో విశేష ఇతి తత్రాహ -
ఇహాపీతి ।
ద్వితీయారమ్భవాదిమతేఽపీత్యర్థః ।
ఆత్మజ్ఞానవిధానేష్వితి ।
ఆత్మప్రతిపాదకవేదాన్తవాక్యేష్విత్యర్థః ।
సమామితి ।
కర్మభాగేన సమామిత్యర్థః ।
నిత్యప్రాప్తమహమిత్యాత్మమాత్రజ్ఞానం న విధేయమితి । సత్యమ్ । న తస్య విధిరిత్యాహ -
తత్వావబోధశ్చేతి ।
అధికారనియోగవిషయతయేతి ।
‘తరతి శోకమాత్మవిత్ఛా౦ ౭ - ౧ - ౩’ ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతిము౦ ౩ - ౨ - ౯’ ఇత్యాదివాక్యేషు జ్ఞానస్య ఫలసమ్బన్ధో గమ్యతే । తత్ఫలకామినా జ్ఞానమనుష్ఠేయం నియోగాచ్చానుష్ఠానమితి ఇష్టఫలకామినియోగవిషయతయా అవగమాదితి భావః । తద్విచారార్థమ్ ; విధిశేషబ్రహ్మవిచారార్థమిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తైకదేశినామారమ్భప్రకారం పూర్వవాదీ నిరాచష్టే -
అత్రోచ్యత ఇత్యాదినా ।
వేదాన్తేషు విధిర్నాస్తీత్యుక్తామభ్యధికాశఙ్కాం ప్రథమం దూషయతి -
యస్తావదితి ।
సంప్రత్యయ ఇతి ।
ప్రతీతిరిత్యర్థః ।
లోకే కృత్యప్రత్యయో న నియోగం గమయతీతి ఉచ్యతే, కిం వా వేద ఇతి వికల్ప్య ప్రథమం దూషయతి -
తత్ స్వయమేవేతి ।
ప్రథమారమ్భవాదినైవ కటస్త్వయా కర్తవ్య ఇత్యాదిషు ప్రదర్శితమిత్యర్థః ।
వేదే కృత్యప్రత్యయస్య నియోగబోధకత్వాభావం దూషయతి -
ప్రసిద్ధం చైతదితి ।
ఆశఙ్కాకారణమితి ।
వేదాన్తేషు విధిర్నాస్తీత్యాశఙ్కాకారణం నాస్తీత్యర్థః ।
అసమ్భవ ఉక్త ఇతి ।
అతో నిష్కర్మకజ్ఞానే విధ్యసమ్భవ ఉక్త ఇతి భావః ।
సక్తున్యాయో భవిష్యతీతి ।
కర్తృసమవాయిమోక్షఫలాయ ఆత్మనా జ్ఞానం కర్తవ్యమితి విధిః స్యాదిత్యర్థః ।
సక్తున్యాయేన జ్ఞానవిధ్యభ్యుపగమేఽపి స్వరూపవిధిరితిఅపూర్వవిధిః కిం వా నియమవిధిః కిం వా పరిసఙ్ఖ్యా విధిరితి వికల్ప్యావికల్ప్య విధిరితిపూర్వవిధిర్న సమ్భవతి, అత్యన్తమప్రాప్తత్వాభావాదిత్యాహ -
తదపి నేతి ।
కదాచిదనుష్ఠాననివృత్తయే సిద్ధస్యైవ జ్ఞానస్యాభ్యాసే నియమవిధిః స్యాదితి చోదయతి -
సిద్ధస్యైవేతి ।
అభ్యుదయఫల ఇతి ।
కర్తృసమవాయిని అన్యఫల ఇత్యర్థః ।
హిరణ్యధారణవదితి ।
హిరణ్యం బిభృయాదిత్యత్ర భరణేన సంస్కృతహిరణ్యస్యాన్యత్ర వినియోగాభావాత్ । వినియోగాభావేఽపి సంస్కారాశ్రయహిరణ్యస్య క్రతావేవానుప్రవేశాత్ తద్వారేణ క్రత్వనుప్రవేశనియమ ఇతి చ న సమ్భవతి । ఆశ్రయహిరణ్యస్యఆశ్రయహిరణ్యక్రతవేవేతి క్రతావేవఅనుప్రవేశ నియమాభావేన నియతద్వారత్వాభావాత్ , అతః సక్తున్యాయేన స్వతన్త్రవిధివిధిరితిత్వమితిత్వమభ్యుపగమ్య రాగతః పక్షే ప్రాప్తభరణస్య నియమవిధిత్వమభ్యుపగమ్యతే, తద్వదత్రాపీత్యర్థః ।
ఆత్మవిషయజ్ఞానసన్తానస్య సర్వదా అనువృత్తేః పక్షే ప్రాప్త్యభావాన్న నియమవిధిరితి చోదయతి -
నను విధానతోఽపీతి ।
తర్హి అనాత్మప్రతిభాసనివృత్తయే పరిసఙ్ఖ్యావిధిః అదృష్టార్థః స్యాదిత్యాహ -
ఎవం తర్హీతి ।
అర్థావిరుద్ధేష్వితి ।
దేహయాత్రానిర్వాహకాలవ్యతిరిక్తకాలేష్విత్యర్థః । అతో వేదాన్తేషు విధిర్నాస్తీత్యభ్యధికాశఙ్కానవకాశ ఇతి భావః ।
సిద్ధాన్త్యేకదేశినా విధిరస్తీత్యుక్తం యత్ సమాధానం తదప్యయుక్తమ్ , కర్మస్థప్రయోజనాసమ్భవాదేవ జ్ఞానవిధ్యయోగాదిత్యాహ -
యత్పునరాత్మజ్ఞానాదిత్యాదినా ।
అవిహిత జ్ఞానసన్తానస్యానివర్తకత్వే సతి తస్య విధానేఽప్యనివర్తకత్వమేవేతి భావః ।
తర్హి అలౌకికాత్మతత్వజ్ఞానమ్ అవిద్యాదిదోషనివృత్తిఫలం విధీయతామిత్యాశఙ్కతే -
అథ పునరితి ।
జ్ఞేయత్వేనేతి ।
విధేయజ్ఞానవిషయత్వేనేత్యర్థః ।
యథా సామాన్యప్రసిద్ధయాగముద్దిశ్యానుభూతయాగవ్యక్తిసదృశం యాగవ్యక్త్యన్తరం బుద్ధిస్థమేవ విధీయతే, ఎవమలౌకికాత్మజ్ఞానం సామాన్యతః ప్రసిద్ధముద్దిశ్య పూర్వానుభూతజ్ఞానవ్యక్తిసదృశం జ్ఞానవ్యక్త్యన్తరం బుద్ధావాకలయ్యత్తత్కర్తవ్యం తయేతికర్తవ్యతయా విధేయమితి వక్తవ్యమ్ । తస్య తు జ్ఞానస్యాత్యన్తాప్రసిద్ధత్వాత్ న విధానసమ్భవ ఇత్యాహ -
తదసత్ ; విధిర్హీతి ।
జ్ఞానసామాన్యస్య లోకే సిద్ధత్వాత్ తదుద్దేశేన విధానే తద్వ్యక్తిత్వేన అలౌకికాత్మజ్ఞానం కర్తవ్యతయా ప్రమీయతామిత్యాశఙ్క్య తాదృగాత్మజ్ఞానసామాన్యవ్యక్తిత్వేనాప్రసిద్ధత్వాత్ తాదృశజ్ఞానవ్యక్త్యన్తరస్య బుద్ధావారోపయితుమశక్యత్వాత్ న విధానసమ్భవ ఇత్యాహ -
తద్యది నామేతి ।
తాదృగాత్మజ్ఞానస్య తాదృగాత్మని జ్ఞానస్యేతిసిద్ధత్వేఽపి పురుషాన్తరే సిద్ధత్వే అన్యాధికారిణః తదప్రతిపత్తేః న తాదృశం వ్యక్త్యన్తరం కర్తవ్యతయా బుద్ధౌ రూపయితుం శక్యమితి బహిరేవ దూషణమభిప్రేత్య స్వాత్మని సిద్ధత్వే దూషణమాహ -
కిం విధినేతి ।
విచార ఇతి ।
విచారే కృతే ఇత్యర్థః । తద్విచారాయ విధిశేషబ్రహ్మవిచారాయ శాస్త్రారమ్భ ఇత్యర్థః ।
అపరం మతమితి ।
పూర్వోక్తారమ్భప్రకారయోః పాశ్చాత్యం మతం స ఎవ ప్రతిపత్తివిధివాదీ ఉపపాదయతీత్యర్థః ।
మహాతాత్పర్యేణ కార్యపరాదపి వేదాదవాన్తరతాత్పర్యేణ బ్రహ్మణోఽపి ప్రతిపత్తేర్యుక్తః ప్రతిపత్తివిధిరిత్యాహ -
సత్యమ్ , కార్యవిషయ ఇతి ।
అర్థాన్తరపరాత్ శబ్దాత్ అర్థాన్తరప్రతిపత్తిః అయుక్తేతి తత్రాహ -
తస్మిన్ సతీతి ।
రూపస్య చాక్షుషత్వేన రూపిభేదా (ఆత్మాదీ ? ) నాం చాక్షుషత్వం, న తు స్వప్రధానతయేతి భావః ।
బ్రహ్మణో వేదవిషయత్వే వేదజన్యతద్విషయజ్ఞానశ్రుతవిధిః కథం స్యాదితి చోదయతి -
కథమితి ।
అస్తి శబ్దజ్ఞానేఽపి విధానమితి సమర్థయితుమాహ -
తదుచ్యత ఇతి ।
ఇదం వాక్యమాత్మనోఽనాత్మరూపతాప్రతిపాదకమతోఽపురుషార్థవిషయత్వేనాప్రమాణత్వాత్ తస్య విధినిష్ఠత్వం దూరనిరస్తమితి నేత్యాహ -
న తావత్ న తావత్ సర్వరూపతేతిసర్వాత్మరూపతేతి ।
ప్రతిపన్నప్రపఞ్చముద్దిశ్య అప్రతిపన్నాత్మరూపస్యైవ విధానసమ్భవాదిత్యర్థః ।
దూషణాన్తరమాహ -
యది సర్వరూపతేతి ।
కిం తర్హి ప్రతిపాద్యత ఇత్యత ఆహ -
అతః సర్వస్యేతి ।
అనాత్మస్వభావవిలయనేనేతిఅనాత్మస్వరూపవిషయేనేతి ।
నేతి నేతీత్యాదివాక్యేఽపి అనాత్మోపమర్దేనాత్మనో విధేయతయా అవగతిర్దృష్టా ఇత్యర్థః ।
అనాత్మవిలయనేన ఆత్మనోఽద్వితీయత్వప్రతిపాదనాత్ ప్రమాణత్వేఽపి అత్ర జ్ఞానే వస్తుని వా విధిర్నావగమ్యత ఇత్యాహ -
నన్వత్రేతి ।
కల్ప్యతాం విధిరితి ।
పూషా ప్రపిష్టభాగ ఇత్యాదావివేతి భావః ।
ప్రతీతే విధ్యర్థ ఇతి ।
కాలత్రయాస్పృష్టతయా అనుష్ఠానయోగ్యే కర్మణి కాలత్రయాస్పృష్టతయా శబ్దావగతద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధసామర్థ్యాత్సామర్థ్యాప్రతిపన్న ఇతి ప్రతిపన్నే తదన్యథానుపపత్త్యా చ విధాయకపదార్థే నియోగే ప్రతిపన్నే పశ్చాద్విధిః విధాయకపదం కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
విధిం కల్పయిత్వేతి ।
విధాయకపదం కల్పయిత్వేత్యర్థః ।
అపూర్వం ప్రమాణకౌశలమితి ।
అర్థవాదసంసర్గేష్వపి విధిపదకల్పనాప్రసఙ్గాదితి భావః । కిం ప్రతీతఇత్యాదిగతప్రతీతిశబ్దః ప్రమితివాచీతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ప్రతీతే అప్రతీతే వేతి వికల్పస్య సర్వత్ర సమ్భవాత్ క్వాపి విధికల్పనం న స్యాదితి చోదయతి -
నను నను శ్రూయమాణమ్అశ్రూయమాణ ఇతి ।
తత్ర శబ్దావగతద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధాత్ కాలత్రయాస్పృష్టాత్ విధ్యర్థావిధ్యర్థ వినాభూతేతివినాభూతక్రియా గమ్యతే । తయా చ నియోగో గమ్యత ఇతి శ్రుతసామర్థ్యాత్ ప్రతిపన్నే విధ్యర్థే వ్యవహారార్థం పూష్ణః పిష్టద్రవ్యత్యాగః కర్తవ్య ఇతి విధిపదోపసంహారో యుక్తః, ఇహ తు శ్రుతసామర్థ్యాత్ విధ్యర్థప్రతీత్యభావాత్ , శబ్దేనైవ విధిప్రమితిమఙ్గీకుర్వతా విధికల్పనా న శక్యా ఇత్యాహ -
సత్యం యుక్తం తత్రేతి ।
సమాసాభిహితః ప్రపిష్టో భాగో యస్యేతి బహువ్రీహిసమాసాభిహితః ।
ప్రమాణాభావాదితి ।
అభూదిత్యాదివాచకశబ్దాభావాదిత్యర్థః । అన్యవిధిశేషత్వేన తత్ స్తావకతయా సాలమ్బనత్వం కథఞ్చిదాలమ్బనత్వమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
కార్యపరతా కల్ప్యతేకార్యతా కల్ప్యత ఇతి ఇతి ।
కర్తవ్యతా కల్ప్యతే । క్రియాం పరికల్ప్య క్రియావచ్ఛిన్నవిధిః కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
స చేతి ।
ఆత్మపదేన శ్రుత ఆత్మేత్యర్థః ।
పురుషవిశేషమనాశ్రిత్యేతి ।
నియోగప్రతిపత్తారం పురుషవిశేషమిత్యర్థః ।
విశ్వజిదాదిష్వితి ।
విశ్వజితా యజతేతి వాక్యాత్ ప్రతీయమాననియోగస్య స్వర్గం ఫలం కల్పయిత్వా తత్కామోఽధికారిత్వేన కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
సర్వస్యాత్మస్వభావతాస్వభావనాఖ్యేతిఖ్యసంసర్గోఽపి విధిసంసృష్టఃసంసృష్టవద్ కిమ్ ఇతి వైదికసంసర్గత్వాత్ వాయుర్వై క్షేపిష్ఠేత్యాదిసంసర్గవదిత్యభిప్రాయేణాహ -
అథాపీతి ।
ధాతునా వినేతి ।
ధాత్వర్థేన వినేత్యర్థః । నియోగస్య భూతసంసర్గవిషయత్వాయోగాదితి భావః ।
ధాతునైవధాతుగవేతి సహేతి ।
నియోగవిషయధాత్వర్థస్యాపి వైదికసంసర్గేణావినాభావాదితి భావః ।
కోఽసౌ ధాతురితి ।
సర్వధాత్వర్థకల్పనేఽపి దోషోఽస్తీతి భావః ।
యాగః కర్తవ్యః, దానం కర్తవ్యమ్ , హోమః కర్తవ్యః ఇతి సర్వధాత్వర్థాన్వయినః కృతిధాత్వర్థస్యాతిలఙ్ఘనే కారణాభావాత్ ప్రథమం కృతిధాతుమపస్థాపయతి ।
యది తావత్కర్తవ్యమితి ।
ప్రపఞ్చవిలయనేనైవ ఆత్మదర్శనం వక్తవ్యమ్ । తత్ర వాస్తవప్రపఞ్చస్య ఆత్మవిధానేఽపి అనాత్మస్వభావనివృత్తిః న యుజ్యత ఇత్యాహ -
తత్రానాత్మస్వభావతేతి ।
కర్తవ్యమిత్యుక్తే కిం కేన కథమిత్యాకాఙ్క్షా భవతి । తత్ర కథమితీతికర్తవ్యతాకాఙ్క్షానివృత్తయే సాపి న నిర్దిష్టేత్యాహ -
ఇతి కర్తవ్యతా చేతి ।
యమాదయస్తు ఇతిశమాదయస్తు జ్ఞానే ఇతికర్తవ్యం న ప్రపఞ్చవిలయే ఇతికర్తవ్యమితి భావః ।
ప్రపఞ్చస్య సత్యత్వమఙ్గీకృత్య దూషయతి -
ఎవమపీతి ।
ఉభయధాత్వర్థవిధౌ దూషణాన్తరమాహ -
అశక్యార్థోపదేశశ్చేతి ।
న హి వస్త్వితి ।
అవస్తుత్వే తద్విలయనేన వస్త్వన్తరాత్మనా జ్ఞాతుం శక్యతే । వస్తుత్వే వస్త్వన్తరాత్మనా ఉపాసితుం శక్యతే, నన్వితిన తు జ్ఞాతుం శక్యతే, వస్తునో లయాసమ్భవాదిత్యర్థః ।
సత్యపక్షే అనాత్మస్వభావానివృత్త్యాశక్యానివృత్త్యాశఙ్కేతిర్థోపదేశదోషో వేదే । తద్దోషపరిహారాయ అనాత్మనోఽసత్యత్వమఙ్గీకృత్య తత్ప్రవిలయనేన సర్వమాత్మేతి ప్రమాణజ్ఞానం విధివదితివిధిపదవ్యతిరిక్తపదసముదాయాత్మకవాక్యప్రాప్తమనూద్య తస్మిన్ విధిమాత్రమధ్యాహ్రియత ఇత్యాహ -
ఎవం తర్హి జ్ఞాతవ్య ఇతి ।
ధాత్వర్థోఽనువాద ఇతిధాత్వర్థోనువాదః అనూద్యమాన ఇత్యర్థః ।
విధానమనర్థకమితి ।
విధినిమిత్తప్రవృత్తిమనపేక్ష్య అభిధానాఖ్యవిధిపదరహితవాక్యేన బ్రహ్మసంవేదనం నిష్పన్నం చేత్ విధానమనర్థకమిత్యర్థః ।
అధ్యయనమాత్రాత్ నిష్పన్నస్య జ్ఞానస్య అవిధితో జన్యత్వాత్ న పురుషార్థాయ భవతీతి పునర్జ్ఞానాన్తరం తాదృశం విధీయతే పురుషార్థపర్యన్తత్వాయేత్యాహ -
పునః కర్తవ్యతయేతి ।
ప్రథమం చేదపురుషార్థః, విధిస్పర్శాద్వా కథం తాదృశం ద్వితీయం పుమర్థాయ భవేదిత్యత ఆహ -
యథా మన్త్రేష్వితి ।
ప్రయోగవచనస్తత్ర విధాయక ఇతి ।
మన్త్రజన్యద్వితీయప్రత్యయస్యానుష్ఠాపకః ప్రయోగవచనాఖ్యో విధిరస్తి । న తథా ఆత్మని ద్వితీయజ్ఞానస్యానుష్ఠాపకోఽస్తీత్యర్థః ।
ఆత్మన్యపి ద్వితీయజ్ఞానస్యానుష్ఠాపకః ప్రయోగవచనః సమ్పాద్యత ఇత్యాహ పూర్వవాదీ -
ఇహాపీతి ।
అధికారిణా సాఙ్గం కర్మ అనుష్ఠాపయన్ విధిః ప్రయోగవచన ఇత్యుచ్యతే ।
అన్యతః సిద్ధత్వాదితి ।
బ్రాహ్మణవాక్యే ప్రమితత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రత్యయపరత్వమితి ।
ద్రవ్యాదిప్రకాశనేన అపూర్వోపకారిప్రత్యయమాత్రే మన్త్రాణాం తాత్పర్యం నార్థతథాత్వ ఇత్యర్థః ।
స్వార్థవిధిపరాణామితి ।
ప్రయోజనవదజ్ఞాతార్థావగమపర్యవసితానామిత్యర్థఃప్రయోజనవత్ అజ్ఞానస్యార్థేతి నిమిత్తత్వత్ పర్యవసితామిత్యర్థః ఇతి ।
ప్రత్యయపరత్వం విరుధ్యత ఇతి ।
విధివిషయప్రత్యయజనకత్వేన విధిం ప్రతి శేషత్వం విరుధ్యత ఇత్యర్థః ।
విధేయప్రత్యయసమర్పణేన విధిప్రమితిహేతుత్వమజ్ఞాతార్థప్రమితిహేతుత్వం చోభయం నేయమ్చోభయనీయ ఇతి ఇత్యాహ -
అన్యార్థమపి ప్రకృతమితికృతమితి ।
శబ్దాతిరిక్తస్యోభయార్థత్వేఽపి శబ్దస్య తాత్పర్యాత్ సకృత్కార్యహేతోర్నోభయార్థత్వమితి తత్రాహ -
యథా చ పదార్థానామితి ।
పఞ్చప్రయాజపదార్థానామిత్యర్థః ।
ప్రత్యయస్యాపీతి ।
విధివిషయప్రత్యయజననేన విధిప్రమితయే చ భవిష్యతీత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ్యాభిధానికప్రథమప్రత్యయేన పురుషార్థసిద్ధేః న విధివిషయద్వితీయప్రత్యయసమర్పకత్వం వేదాన్తానామితి దర్శయితుం మన్త్రేభ్యో వైలక్షణ్యమాహ -
తదేతదనిరూపితమివేతి ।
మన్త్రాః స్వాధ్యాయేతి ।
సప్రయోజనత్వే హేతుమాహఅత్ర ప్రతీకోద్ధరణం న దృశ్యతే,
ప్రమితిప్రయోజనేన సప్రయోజనత్వాభావమాహ -
స్వార్థస్యేతి ।
బ్రాహ్మణవాక్యేన ప్రమితత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రమాణత్వే శ్రుత్యాదిప్రమాణాన్తరేణ వినియోజ్యత్వాసమ్భవాత్ వినియోజ్యత్వే హేతుమాహ -
ప్రమేయతామాపన్నా ఇతి ।
స్మారకతయా ప్రయోగవచనేన గృహ్యేరన్నిత్యర్థః ।
న ప్రమేయమవగమయితుం క్షమ ఇతి ।
విధివిషయయోషిదగ్న్యాదిజ్ఞానస్య తద్ధేతువాక్యస్య చ ప్రమేయపరత్వాదర్శనాదితి భావః ।
ఎకతాత్పర్యవిశిష్టతయా సర్వపదానామేకకార్యకరత్వమితి వక్తవ్యం పదైకవాక్యవాక్యవాదినేతి న దృశ్యతేతావాదినా ఇత్యఙ్గీకృత్య విధిబ్రహ్మణోః అలౌకికత్వాత్ విధిప్రమితిం తదపేక్షితబ్రహ్మప్రమితిం చ కరోతి చేత్ వాక్యమేకతాత్పర్యస్య కాలాన్తరవ్యాపారాన్తరాసమ్భవాత్ ఎకవ్యాపారేణోభయప్రమితిం యుగపదేవ కుర్యాత్ తచ్చాయుక్తమిత్యాహ -
న యుగపదుభయమితి ।
ఎకస్య శబ్దజన్యజ్ఞానస్య ప్రమాణత్వాత్ తద్విషయబ్రహ్మణో జ్ఞానాత్ ప్రాక్ యోగ్యత్వాఖ్యాజ్ఞాతజ్ఞానేన జ్ఞాయమానప్రమితివిశిష్టతయా సాధ్యత్వం జ్ఞాతప్రమితిరూపఫలవిశిష్టతయా ప్రాధాన్యం చేతి త్రితయం సమ్భావ్యతే । తస్యైవ జ్ఞానస్య విధేయతయా క్రియాత్వాత్ విషయేణ సహ యత్ బ్రహ్మజ్ఞానమిత్యనూద్య అనూద్యదద్దేశేనేతితదుద్దేశేన విధేయత్వం వక్తవ్యమ్ , తథా సతి అనూద్యమానక్రియావిశేషణతయా బ్రహ్మణోఽనువాద్యత్వాయాజ్ఞాతత్వవిరుద్ధజ్ఞాతత్వం వక్తవ్యమ్ । ఉద్దేశ్యక్రియావిశేషణబ్రహ్మణ ఉద్దేశ్యత్వాయ సాధ్యత్వవిపరీతసిద్ధత్వం వక్తవ్యమ్ । విధేయక్రియాం ప్రతి బ్రహ్మణః కర్మకారకతయా ఆశ్రయతయా ప్రాధాన్యవిపరీతగుణత్వం వక్తవ్యమిత్యేవమ్ , బ్రహ్మణి విరుద్ధరూపాపత్తిః స్యాదిత్యాహ -
వైరూప్యప్రసఙ్గాదితి ।
ప్రథమజ్ఞానమర్థపరమ్ , ద్వితీయజ్ఞానం విధివిషయతయా తత్పరమిత్యవిరోధోఽపి న సమ్భవతి, శబ్దస్యోభయపరత్వాభావే తజ్జన్యజ్ఞానస్య అసకృజ్జాతస్యేతిసకృజ్జాతస్యాపి ఉభయపరత్వానుపపత్తేరితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
వ్రీహిణాం తావత్ ప్రమాణాన్తరసిద్ధత్వాత్ అనువాద్యత్వం సిద్ధమితి విశిష్టరూపేణ సిద్ధతయా ఉద్దేశ్యత్వం చ భవతి । ప్రోక్షణక్రియాం ప్రతి కారకత్వాత్ గుణత్వం చ స్యాదితి త్రితయం విద్యతే ప్రోక్షణజన్యాతిశయవిశిష్టతయా సాధ్యత్వం ప్రాగ్యాన్యమితిప్రాధాన్యమతిశయఅతిశయతేతిజననయోగ్యత్వరూపవిధేయత్వాఖ్యప్రమేయత్వం చేతి త్రితయం విద్యత ఇత్యేవం విరుద్ధత్రికద్వయప్రతీతిః ఎకస్మిన్ శబ్దజన్యజ్ఞానే ప్రసజ్యతే । తథాపి ప్రోక్షణాదిసంస్కారకర్మాణి విధీయన్తే తద్వత్ బ్రహ్మజ్ఞానేఽపి విధిః స్యాదితి చోదయతి -
నన్వేవం సతీతి ।
గుణకర్మవిధివాక్యజన్యజ్ఞానే అనువాద్యత్వముద్దేశ్యత్వం గుణత్వం చేతి త్రితయం ప్రతీయతే । క్రియాజన్యాతిశయస్యావైభక్తికత్వాత్ సాధ్యత్వాదిత్రితయం న వాక్యజన్యజ్ఞానే ప్రతీయతే, కిన్తు కర్మస్థాతిశయాయ క్రియావిధానాన్యథానుపపత్తిరూపార్థాపత్త్యా ప్రమీయతే ఇతిప్రతీయతే । అతో న వైరూప్యం గుణకర్మసు । బ్రహ్మణి తు వైరూప్యప్రతీతావపి తత్ర జ్ఞానే విధిః స్యాత్ , న చేత్ గుణకర్మణామపి విధిర్నస్యాదితి చోదయతి -
నన్వేవం సతీతి ।
ప్రమాణాన్తరేణ జాతప్రమితివిశిష్టతయా సిద్ధరూపవ్రీహ్యాదీనుద్దిశ్య తత్రాతిశయాయ గుణకర్మవిధానాత్ విధేయక్రియయా సాధ్యాతిశయవిశిష్టతయా సాధ్యత్వం ప్రతీయతే । అతః సాధ్యరూపస్యైవ న సిద్ధత్వప్రతీతిః, నాపి సిద్ధరూపస్యైవ సాధ్యత్వప్రతీతిరితి న తత్ర వైరూప్యప్రతీతిః, బ్రహ్మణి తు విధేయజ్ఞానేన జాతప్రమితివిశిష్టతయా సిద్ధరూపేణోద్దేశ్యత్వం విధేయజ్ఞానేన జ్ఞాయమాన యత్నతయైవ ప్రమిత్యా విశిష్టరూపేణ సాధ్యత్వం చ యుగపత్ ప్రతీయత ఇతి వైరూప్యప్రతీతిః అస్త్యేవ । అతో న తజ్జ్ఞానవిధిసమ్భవ ఇత్యాహ -
న నిరాకృతమిత్యాదినా ।
క్రత్వఙ్గభూతకారకసంస్కారార్థాని కర్మాణి గుణకర్మాణ్యుచ్యన్తే ।
ఫలం తద్విధీయతే ఇతి ।
ఫలాయ తద్గుణకర్మ విధీయత ఇత్యర్థః ।
ఉభయాసమ్భవాదితి ।
బ్రహ్మప్రమితిహేతుత్వం విధివిషయతయా విధిప్రమితిహేతుత్వం చ బ్రహ్మజ్ఞానస్యాసమ్భవాదిత్యర్థః । ఎకజ్ఞానేన ప్రమితం బ్రహ్మోద్దిశ్య తజ్జ్ఞానాన్తరం విధీయత ఇతి వక్తుం ననేతి న దృశ్యతే శక్యతే సామగ్రీభేదాభావాదేవ జ్ఞానద్వయస్యాపి ప్రమేయభేదాసమ్భవాదైకరూప్యాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
అస్తు తర్హి విధాయకపదవ్యతిరిక్తపదసముదాయస్య పృథగేవ బ్రహ్మస్వరూపం ప్రతిపాద్య పునస్తదనువాదజ్ఞానం జనయిత్వా తస్య విధివిషయత్వసమర్పణేన పునర్విధాయకపదేన పదైకవాక్యతేతి, నేత్యాహ -
న స ఎవ సమన్వయ ఇతి ।
అవాన్తరవాక్యస్య ప్రమాణత్వాయోగాదితి ।
పదైకవాక్యత్వాదేవ దేవాన్తరవాక్యేతిఅవాన్తరవాక్యాభావాదేవ తస్య ప్రమాణత్వాయోగాదిత్యర్థః ।
తర్హి విధిపదేన యాని పదైకవాక్యభూతాని తద్వ్యతిరిక్తపదానాం పృథగన్వయేన బ్రహ్మప్రతిపత్తిశేషతా ఇత్యాశఙ్కతే -
అథార్థవాదపదానామివేతి ।
న తథానుభవ ఇతి ।
అగ్రహణనివృత్తావపి మిథ్యాజ్ఞానతత్సంస్కారనిరాసిసాక్షాత్కరణం నాస్తి । అతః తదర్థం జ్ఞానాన్తరేఽపి విధిరిత్యర్థః । కిం తద్ జ్ఞానమితి కిం కరణకం జ్ఞానమిత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షాగోచరత్వాత్ తన్మూలానుమానాద్యగోచర ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
ప్రత్యక్షాదీనామితి ।
అస్మదీయప్రత్యక్షాగోచరత్వేఽపి యోగిప్రత్యక్షగమ్యమితి తత్రాహ -
న చక్షుషేతి ।
నేష్యత ఇతి ।
సాక్షాత్కరణహేతురితి నేష్యత ఇత్యర్థః ।
శబ్దసామర్థ్యాదుత్పన్నం ప్రాథమికం జ్ఞానం తత్ సన్తానో వా సాక్షాత్కరణాయ విధీయత ఇతి వికల్ప్య న ప్రాథమికజ్ఞానే విధిరిత్యాహ -
తదయుక్తం యత్తావదితి ।
స్వభావత ఇతి ।
స్వసామర్థ్యేన విధివాక్యాత్ విధివిషయజ్ఞానవత్ విధిమన్తరేణ ఉత్పన్నమిత్యర్థః । ఉభయపరత్వే వైరూప్యస్య దర్శితత్వాదితి వాక్యశేషః ।
ప్రథమజ్ఞానాదవగతే బ్రహ్మణి తదుద్దేశేన సంస్కారద్వారేణ సాక్షాత్కరణహేతుజ్ఞానసన్తానో విధీయత ఇతి చోదయతి -
అథ పునస్తదేవ జ్ఞానమితి ।
ఉపాసనావిధిత్వేన అభిమతానామాత్మేత్యేవోపాసీతేత్యాదీనాం అహమితి స్వభావప్రవృత్తజ్ఞానం ప్రత్యలౌకికాత్మాఖ్యవిషయసమర్పకత్వాదేవ విధిత్వాయోగాత్ నిదిధ్యాసితవ్య ఇత్యస్యాపి ఆత్మస్తుతిత్వాదేవ విధిత్వాభావాత్ ఉపాసనావిధిసామర్థ్యాత్ సన్తానవిధ్యవగమాయోగాదాత్మానం పశ్యేదితి దర్శనవిధానసామర్థ్యాత్ సన్తానవిధిర్గమ్యత ఇతి వక్తవ్యమ్ । తచ్చాయుక్తమిత్యాహ -
తత్కథం లభ్యత ఇతి ।
జ్ఞానేనైవేతి ।
పశ్యేదిత్యుక్తజ్ఞానేనైవేత్యర్థః ।
నిదిధ్యాసితవ్య ఇత్యస్య ఉపాసనావిధిత్వేఽపి సాక్షాత్కరణాహేతుత్వాత్ శాబ్దజ్ఞానాదవిశేష ఇత్యాహ -
నాప్యభ్యాసాదితి ।
అభ్యాసాత్ కిమిత్యాహ -
తత్కథం లభ్యత ఇతి ।
జ్ఞానేనైవేత్యారభ్య - అభ్యాసాదిత్యన్తం ద్వివారమావృతంఅభ్యాసాత్ సాక్షాత్కరణాసమ్భవేన న తదపరోక్షం కర్తుం శక్యం కిన్తు, మిథ్యాఽఽపరోక్ష్యమితి భావః ।
`తతస్తుం తం పశ్యతే నిష్కలం ధ్యాయమాన'ము౦ఉ౦ ౩ - ౧ - ౮ ఇత్యత్ర ధ్యాయమానో ధ్యాననిమిత్తచిత్తైకాగ్ర్యద్వారసహితవాక్యజ్ఞానం లబ్ధ్వా జ్ఞానప్రసాదేనపశ్యతీత్యన్వయమఙ్గీకృత్య అభ్యాసాత్ సాక్షాద్బోధో న శ్రూయతే ఇత్యాహ -
నాపి శ్రూయత ఇతి ।
ఐకాగ్ర్యాద్వారేణ ఆపరోక్ష్యహేతౌ తత్కామస్య ప్రవత్తిసిద్ధేః న ప్రతిసిద్ధేన ప్రవృత్త్య ఇతిశ్రవణాపేక్షా । ఐకాగ్ర్యద్వారేణ అపరోక్షహేతుత్వస్యాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేవ జ్ఞాతత్వాత్ న హేతుత్వజ్ఞానాయ చ శ్రవణాపేక్షా ఇతి చోదయతి -
నను కిమితి ఇతికిమత్ర శ్రవణేనేతి ।
శాస్త్రశ్రవణాదావితి ।
గానశాస్త్రతజ్జన్యజ్ఞానాభ్యాసాత్ గానాపరోక్ష్యం దృష్టమిత్యర్థః ।
అనేకాంశత్వాత్ కుల్యాయా యుగపదనేకార్థత్వముపపద్యతే స్థాయిత్వాత్క్రమేణ అనేకార్థత్వం చోపపద్యతే ప్రత్యక్షదృష్టత్వాచ్చ న విరోధః । నేహ ఉభయార్థతాయాం ప్రత్యక్షప్రమాణం విద్యతే । అతో న్యాయతః ప్రతిపత్తవ్యం తత్ర తాత్పర్యవిశిష్టతయా సకృత్కార్యహేతుశబ్దస్య క్రమేణ ఉభయార్థత్వాయోగాత్ యుగపదుభయార్థత్వం వక్తవ్యమ్ । తచ్చ న సమ్భవతీతి ఉభయార్థత్వే న్యాయాభావశ్చ ఉక్త ఇత్యాహ -
యుక్తం తత్రేత్యాదినా ।
జ్ఞాపయిష్యతీతి ।
విషయసమర్పణేన విధిమపి జ్ఞాపయిష్యతీత్యర్థః ।
పదార్థా ఎవ శబ్దగమ్యాః క్రమస్తు అనేకేషామేకపురుషానుష్ఠేయత్వం క్రమం వినా నోపపద్యత ఇత్యర్థాపత్తిసిద్ధ ఇత్యాహ ।
యత్తావదితి ।
యే తావదిత్యర్థః ।
న తేషామేవ విధానమితి ।
తేషాం ప్రయాజాదీనాం ధర్మభూతక్రమస్య న విధానమర్థాపత్తిఅర్థాపత్తిత్వాదితిగమ్యత్వాదిత్యర్థః ।
పదార్థమాత్రస్య క్రమస్యపదార్థమాత్రస్య పదార్థవదితి పదార్థవత్ శబ్దేన విధానమితి నేత్యాహ -
నాపి త ఇతి ।
క్రమస్య ప్రయోగవచనప్రయోజ్యత్వాత్ విహితతయా అఙ్గత్వమితి నేత్యాహ -
ప్రయోగవచనోఽపీతి ।
పదార్థా ఎవ క్రమః, తస్మాత్ పదార్థాన్ ప్రయుఞ్జానః సిద్ధం క్రమమపి ప్రయుఙ్క్త ఇతి నేత్యాహ -
న తే క్రమా ఇత్యుక్తమితి ।
ఎకైకస్మిన్ పదార్థేఽదర్శనాత్ అనేకపదార్థాశ్రయత్వే పదార్థయౌగపద్యాత్ క్రమాయోగాత్ అయౌగపద్యే చ ఉభయాశ్రయధర్మాయోగాత్ క్రమో నాస్త్యేవేత్యాశఙ్క్య దుర్నిరూపత్వేఽపి అనిర్వచనీయక్రమోఽస్త్యేవేత్యాహ -
న చ క్రమో నామేతి ।
సంయోగవదుభయాశ్రయత్వే పదార్థయౌగపద్యమిత్యుక్తమ్ । తత్రాహ -
తత్ర క్రమో నామేతి ।
క్రమత్వాదేవ ధర్మిణాం న యౌగపద్యాపేక్షేతి భావః ।
దేశకాలవస్తూపాధిపరామర్శమన్తరేణ క్రమో న దృశ్యత ఇతి తత్రాహ -
త ఎవ వేతి ।
వనవదితి ।
ఎకదేశస్థత్వోపాధినా వృక్షేషు వనబుద్ధిశబ్దవదిత్యర్థః ।
అనుష్ఠేయపదార్థానామనిష్పన్నస్వభావత్వాత్ న దేశకాలవస్తుక్రమ ఇతి తత్రాహ -
స్మృతివిజ్ఞానమేవ వేతి ।
పాఠక్రమ ఎవ స్మర్యమాణోఽనుష్ఠేయపదార్థేషు ఉపరజ్యత ఇత్యర్థః ।
అనుష్ఠేయపదార్థం విశేషణతయా అర్థాపత్త్యా ప్రమీయతే క్రమో న తు విధీయత ఇత్యాహ -
తత్రైకత్యాదితితచ్చైకత్వాత్ కర్తురితి ।
తదితి జ్ఞానాన్తరాలమ్బనభూతం క్రమవస్తు ఉచ్యతే -
సన్నిహితం చేతి ।
అర్థక్రమాభావే పాఠక్రమమిత్యర్థః । గృహ్యత ఇతి ప్రయోగవచనేన అనుస్మర్యత ఇత్యర్థః ।
అత్ర ప్రమాణద్వయేనైవ ప్రమేయద్వయసిద్ధిరితి ప్రకరణార్థః । యథా చక్షుః సంసృష్టేఽర్థే ప్రమాణం భవతి న తథా శబ్దః శక్తిప్రతియోగితయా సమ్బన్ధిన్యర్థే ప్రమాణమ్ । కిన్తు యత్ర తాత్పర్యం తత్ర సమ్భూయైవ శబ్దాః ప్రమాణమిత్యాహ -
యుక్తం తత్రేతి ।
ప్రతీయత ఇతి ।
శక్త్యా ప్రతీయత ఇత్యర్థః ।
శోభతేతరామితి ।
బ్రహ్మణ్యప్రమాణం శ్రుతిః శ్రుత్యర్థాపత్తిః ప్రమాణమిత్యుక్తిర్న యుక్తేత్యర్థః ।
అవగమభిధానేతిఅవగమవిధానానుపపత్తిః నావగమ్యవస్తుతత్త్వం గమయతీత్యాహ -
న చ నియోగత ఇతి ।
నియోగతః నియమేన ఇత్యర్థః ।
ఆరోపిత విషయత్వే ఫలాసమ్భవాత్ వాస్తవసంసర్గవిషయత్వం విధేయజ్ఞానస్యేతి తత్రాహ -
భవన్తి హీతి ।
విధేయజ్ఞానస్యారోపితవిషయత్వే ప్రమితిరూపదృష్టప్రయోజనాసమ్భవాత్ అదృష్టఫలకల్పనా స్యాదిత్యాశఙ్క్య ప్రమాణవిరోధాదేవ దృష్టాసమ్భవాత్ అదృష్టకల్పనైవ యుక్తేత్యాహ -
ఎతదేవాత్రేతి ।
అతత్పరస్యేతి ।
విధౌ తాత్పర్యాదేవ అద్వితీయబ్రహ్మణి తాత్పర్యహీనస్యేత్యర్థః ।
అలౌకికబ్రహ్మప్రతిపాదనేన తజ్జ్ఞానవిధినిష్ఠతాఽయోగాల్లౌకికాత్మని ఆరోపితవిషయోపాసనవిధిపరా వేదాన్తా విచారితాశ్చేత్యాహ -
తస్మాత్ కార్యనిష్ఠ ఇత్యాదినా ॥
శబ్దానాం కార్యాన్వితస్వార్థబోధనే సమర్థాదితిసామర్థ్యాత్ సర్వో వేదః కార్యపరతయా విచారిత ఇత్యుచ్యతే, కిం వా సూత్రకారాద్యభియుక్తవచనసామర్థ్యాత్ కార్యపరతయా విచారిత ఇత్యుచ్యతే ఇతి వికల్ప్య ప్రథమకల్పస్య సమన్వయసూత్రే నిరాకరణమభిప్రేత్య ద్వితీయకల్పం నిరాకరోతి -
స్యాదేతదేవమితి ।
ధర్మస్యైవ విచార్యత్వేన ఉపక్రాన్తత్వేఽపి ధర్మవత్ ప్రాసఙ్గికత్వేన బ్రహ్మాపి విచారితమితి, నేత్యాహ -
విచారితశ్చ స్యాదితి ।
ప్రారభ్యమాణవిచారో ధర్మవిషయో న వేదార్థమాత్రవిషయ ఇత్యుపపాదయతి -
తథాహి తథా చేతిశాస్త్రారమ్భ ఇతి ।
అత్ర శాస్త్రారమ్భశబ్దేన ప్రథమసూత్రముచ్యతే ।
ఎవం నిరూపిత ఇతి ।
ధర్మమాత్రవిచారారమ్భవిషయత్వేన నిరూపితో న వేదార్థవిచారారమ్భవిషయత్వేనేత్యర్థః ।
వేదవాక్యాని విచారయేదిత్యాదిభాష్యలిఙ్గాత్ వేదార్థమాత్రవిచారారమ్భో గమ్యత ఇతి శఙ్కతే -
కథామితి ।
సామాన్యప్రసిద్ధివిశేషవిప్రతిపత్త్యోః భాష్యకారేణ ధర్మ ఎవ ప్రదర్శితత్వాత్ ధర్మ ఎవ విచార్యత ఇత్యాహ -
ధర్మో నామ ఇతి ।
ధర్మస్య సామాన్యతః ప్రసిద్ధం రూపమాహ -
సాధయితుః కర్తుః కలాన్తరేకాలాన్తరే శ్రేయఃసాధన ఇతి ।
లోకాఖ్యప్రమాణస్య ప్రత్యక్షాద్యన్తర్భావే ప్రమాణత్వమనన్తర్భావపక్షే ఆభాసత్వం చాస్తీతి మత్వా ఆభాసత్వముచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । విశేషవిప్రతిపత్తిశ్చ ధర్మ ఎవ దర్శితేత్యాహ -
తద్విశేషం ప్రతీతి ।
ధర్మ ఎవ పూర్వపక్షప్రాప్తిశ్చ దర్శితేత్యాహ -
తత్ర అగ్నిహోత్రేతి ।
అభిప్రేతో ధర్మోఽగ్నిహోత్రాదినైవేత్యన్వయః । న తత్ప్రతిపాదకానామితి నకారస్యోత్తరేణాప్యన్వయః ।
లోకాయత ఆహ -
న వా తదపీతి ।
తేన వివక్షిత ఇతి ।
అస్యాస్మిన్నర్థే వివక్షాస్తీతి బోధయతి శబ్ద ఇత్యర్థః ।
ధర్మాయేతి ।
ధర్మనిర్ణయాయేత్యర్థః । విచారయిష్యన్ ఉత్తరసూత్రైః విచారయిష్యన్నిత్యర్థః । తదర్థవివక్షావిచారావసర ఇతి అథశబ్దార్థమాహ । తస్యామ్నాయస్యార్థే వివక్షాస్తి తస్యైవ విచారావసరశ్చాస్తీతి అథశబ్దేన ప్రదర్శనార్థమిత్యర్థః ।
వివక్షావిచారావసరే, ధర్మవిచారాన్ సూత్రార్థాన్ సూత్రయోజనయా దర్శయన్నాహ -
వేదమధీత్యేతి ।
వేదస్యార్థవివక్షాప్రదర్శనే సతి వేదార్థవిచారః కర్తవ్య ఇతి వక్తవ్యే ధర్మగ్రహణాత్ తదతిరిక్తోఽపి వేదార్థోఽస్తి । తస్యోపాదానం మా భూదితి మన్యతే సూత్రకార ఇతి గమ్యత ఇత్యాహ -
ఎవం స్థితే ఇతి ।
శాస్త్రారమ్భ ఇతి ।
ప్రథమసూత్ర ఇత్యర్థః ।
న్యాయాన్తరవిషయత్వాదితి ।
సాధ్యైకరూపోత్త్పత్యాదివిధినిర్ణాయకతర్కావిషయత్వాత్ న్యాయాన్తరవిషయత్వం సిద్ధరూపబ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।
స్వాధ్యాయస్య అర్థవివక్షావిచారహేతుత్వప్రతిపాదకాథాతఃశబ్దవిరోధః స్యాద్వేదార్థవిచారప్రతిజ్ఞాభావ ఇతి చోదయతి -
కథం యత్తావదిదమితి ।
ధర్మస్యైవ సామాన్యప్రసిద్ధివిశేషవిప్రతిపత్త్యోర్భావాత్ తస్యైవ పురుషార్థసాధనత్వావగమాచ్చ జిజ్ఞాసార్హత్వాత్ ధర్మ ఎవ విచార్యతే న వేదార్థః, తస్య సామాన్యప్రసిద్ధ్యాదేరభావాదిత్యాహ -
ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।
వేదహేతుప్రయుక్త్యాపి ధర్మవిచారః సమ్భవతి, తస్యాపి వేదార్థత్వాదిత్యాహ -
అగ్నిహోత్రాదిరపీతి ।
దైవగత్యాదైవగత్య ఇతి పురుషార్థస్య సాధనత్వాత్ విప్రతిపత్తావన్యతరకోటిత్వాచ్చకోటిత్వాప్యధర్మస్యైవేతి ధర్మస్యైవ విచారయోగ్యత్వమిత్యాహ -
ధర్మతయా విచారపదవీముపారోహతీతి ।
ధర్మతయేతి ।
దైవగత్యా పురుషార్థసాధనతయేత్యర్థః ।
యతస్తస్యేతి ।
విప్రతిపత్తిస్కన్ధత్వాత్ విచారయోగ్యతా విద్యత ఇత్యర్థః । అత్రావసరశబ్దేన యోగ్యతాఽభిధీయతే । వివక్షితోఽసౌ స్వాధ్యాయ ఇత్యథశబ్దేన ప్రదర్శనం యుజ్యత ఇత్యధ్యాహారః ।
అధ్యయనాదేవ పురుషార్థసిద్ధేర్న ధర్మవిచారః కర్తవ్య ఇతి తత్రాహ -
న చాధ్యయనమాత్రాదితి ।
వేదస్యార్థవివక్షాస్తి, అత ఎవ విచారస్యానుగ్రాహ్యప్రమాణమపి భవతి । అతో నిరర్థకత్వం మత్వా న స్నాతవ్యం కిన్తు త్వదిష్టో ధర్మః, కిం వేదార్థః కిం వా అన్య ఇతి జిజ్ఞాసస్వేతి వదతః సూత్రకారస్య ధర్మగ్రహణం యుక్తమిత్యాహ -
అతోఽధ్యయనానన్తరమిత్యాదినా ।
సూత్రే ధర్మ ఇతి వేదార్థం ఉచ్యత ఇత్యాశఙ్క్య అధీతవేదస్య మమ వేదార్థేఽనుభవితవ్యమితి నాపేక్షా, అపి తు పురుషార్థసాధన ధర్మ ఎవ అపేక్షా ఇతి ఉక్తావేవ జ్ఞానార్థవిచారే ప్రవృత్తిరిత్యాహ -
యతో న వేదార్థతయేతి ।
స్వరూపప్రమాణకథనాయేతి ముఖతో ధర్మలక్షణపరం సూత్రమర్థాత్ ప్రమాణప్రతిజ్ఞేతి ప్రాభాకరాః ముఖతః ప్రమాణప్రతిజ్ఞా అర్థాత్ ధర్మలక్షణపరమితి వార్తికకారీయాః । సర్వథాప్యుభయకథనపరత్వమస్తీతి భావః । వేదప్రమాణకో ధర్మ ఇతి స్యాత్ । ధర్మస్యైవ సకలవేదార్థతయా విచార్యత్వే వేదప్రమాణకో ధర్మ ఇతి స్యాదిత్యర్థః ।
కార్యశూన్యవస్తువిషయవేదభాగమఙ్గీకృత్య తస్యాపి ధర్మవిషయత్వప్రసఙ్గవ్యావృత్తయే చోదనామగ్రహీత్ సూత్రకార ఇత్యాహ -
తన్నూనమితి ।
చోదనాగ్రహణం సర్వస్య వేదస్య ధర్మే ప్రామాణ్యపరిహారాయ న భవతి, కిన్తు ధర్మవిషయప్రామాణ్యాదిప్రవర్తకత్వద్యోతనాయ తదపి చోదనానిష్పాద్యధర్మాఖ్యార్థభావనాయాః స్వర్గాదిభావ్యనిష్ఠతయా పురుషార్థత్వద్యోతనాయేత్యాహ -
నను చోదనాగ్రహణస్యేతి ।
ప్రేరణాకర్మణః ప్రేరణాభిధాయకస్య చుదప్రేరణ ఇతి ధాతోర్నిష్పన్నరూపం చోదనేతి పదమితి యోజనా । ప్రేరణాత్మకోవిధిరితి శబ్దేన భావనోచ్యతే ।
అపురుషార్థ ఇతి ।
పురుషార్థభావశూన్యాం స్వయమపి ప్రయత్నత్వేన క్లేశార్థత్వాత్ అపురుషార్థామర్థభావనాం పురుషేణ నిష్పాదయితుమశక్నువన్ ఇత్యర్థః ।
కర్మతామితి ।
భావ్యతాం సాధ్యతామిత్యర్థః ।
ఎకదోపాదానాదితిఎకపదోపాదానాదితి ।
యజేతేత్యేకపదోపాదానాత్ ప్రత్యయార్థభావనాయాః సన్నిహితతరమిత్యర్థః ।
అధ్యయనవిధిరితి ।
అధ్యేతవ్య ఇతి తవ్యప్రత్యయగతశబ్దభావనేత్యర్థః ।
అధ్యయనే మాణవకం ప్రేరయన్నితి ।
అధ్యయనార్థభావనామవాప్తస్వాధ్యాయభావ్యనిష్ఠాం మాణవకేన నిష్పాదయన్నిత్యర్థః ।
అధ్యయనస్య వేదస్య అధ్యయనార్థభావనాభావ్యస్య పురుషార్థత్వాభావే భావ్యవిశిష్టరూపేణ స్వరూపేణ చాపురుషార్థార్థభావనాం భావయితుమశక్నువన్తీ శబ్దభావనా స్వభావ్యాధ్యస్వభావ్యధ్యానార్థేతియనార్థభావనాయాః పురుషార్థత్వాయైవ స్వర్గాదికమేవ యాగాద్యర్థభావనాభావ్యం కల్పయిత్వా తస్యాః పుమర్థత్వసమ్పాదనేన తద్భావ్యత్వాత్ । యజేతేత్యాదిశబ్దభావనాయాశ్చ పురుషార్థత్వమాపాద్య తద్బోధకత్వేన అవాప్తస్వాధ్యాయస్య చ పుమర్థతాసమ్పాదనేన తద్భావ్యత్వాయతద్భావ్యత్వేతి స్వభావ్యాధ్యయనార్థభావనాయాశ్చ పురుషార్థత్వమాపాదయతి । అతః క్రతుభావనాయాః పురుషార్థత్వసిద్ధయే న చోదనాగ్రహణమిత్యాహ -
నాధ్యయనస్య పురుషార్థరూపేతి ।
అసన్దేహాదితి ।
వేదాన్తానామర్థాన్తరపరత్వసన్దేహనివృత్తేరిత్యర్థః ।
సన్దేహః స్యాదితి ।
సన్దేహాన్తరమపి స్యాదిత్యర్థః ।
వేదాంశ్చైకే సన్నికర్షమితి ।
వేదాంశ్చ ప్రతి ఎకే పురుషాః సన్నికర్షం పౌరుషేయత్వం వదన్తీతి యావత్ ।
లక్షణసూత్రే ప్రాప్తం వేదగ్రహణం విహాయ అన్యత్ర కుర్వన్ న బుద్ధిపూర్వకారీ స్యాదితి పరిహరతి -
సోఽయమితి ।
ఆభాణక ఇతి ।
ఐతిహ్యమిత్యర్థః ।
అతః సర్వవేదస్య ధర్మపరత్వవ్యావృత్తయే చోదనాగ్రహణమిత్యాహ -
తతఅత ఇతిశ్చోదనేతి ।
కృత్స్నస్య వేదస్య ధర్మవిషయత్వేఽపి వచనమస్తీత్యాహ -
నను దృష్టో హీతి ।
తస్యామ్నాయస్య దృష్టప్రయోజనం కర్మావబోధ ఇత్యర్థః । తద్భూతానామిత్యత్ర తేషు సిద్ధేషు రూపాదిష్వర్థేషు భూతానాం వర్తమానానాం క్రియార్థేన క్రియాశేషత్వేన సమామ్నాయః సముచ్చారణమితి యోజనా ।
దర్శితం కార్యనిష్ఠత్వం సత్యం తదిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన పరామృశతి ।
ప్రక్రమబలాదితి ।
ప్రథమద్వితీయసూత్రప్రక్రమసామర్థ్యాత్ ఉత్తరం సామాన్యవచనం ప్రకృతవిశేషే క్రియాప్రకరణస్థవాక్యే ఉపహ్రియత ఇతి మాతృకాయామ్ఉపసంహ్రియత ఇత్యర్థః ।
వచనత్రయస్య సాధారణం పరిహారముక్త్వా ఎకైకస్యాసాధారణం పరిహారమాహ -
అపి చ దృష్టో హీత్యాదినా ।
తస్యార్థః, కర్మావబోధనమిత్యామ్నాయమాత్రస్య ధర్మావబోధే వినియోగః స్పష్ట ఇతి చోదయతి -
కథమితి ।
ఆమ్నాయస్య అర్థసద్భావపరం భాష్యం న ధర్మాతిరిక్తార్థాభావపరమిత్యాహ -
వేదాధ్యయనానన్తరమిత్యాదినా ।
స్నానవిధాయకమామ్నాయమితి ।
వేదమధీత్య స్నాయాదిత్యామ్నాయమిత్యర్థః ।
అతిక్రమిష్యామః ఇమమామ్నాయమితి ।
వేదమధీత్య అర్థం విచార్య స్నాయాదిత్యర్థం స్వీకుర్మ ఇత్యర్థః ।
అనతిక్రామన్త ఇతి ।
యథాశ్రుతార్థం గృహ్ణన్త ఇత్యర్థః ।
అయోగవ్యవచ్ఛేద ఇతి ।
వేదస్య కర్మావబోధనాసమ్బన్ధం వ్యావర్త్య సమ్బన్ధః ప్రతిపాద్యత ఇత్యర్థః ।
నాన్యయోగవ్యవచ్ఛేద ఇతి ।
వేదస్యార్థాన్తరసమ్బన్ధో నాస్తీతి నాభిధీయత ఇత్యర్థః ।
కర్మశబ్దస్య ప్రమేయవాచిత్వాత్ తేన ధర్మబ్రహ్మణోరభిధానం స్యాదిత్యాశఙ్క్య ధర్మనిర్ణయార్థం ప్రవృత్తప్రకరణబలాద్ధర్మస్యైవాభిధానమిత్యాహ -
కర్మశబ్దేన చేతి ।
కార్యత్వాదితి ।
కర్మవ్యుత్పత్తిసమ్భవాదితి భావః ।
అక్రియార్థానాం నియోజనత్వేతినిష్ప్రయోజనత్వప్రసఙ్గో న దోషాయేతి తత్రాహ -
స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధిరితి ।
స్వార్థప్రయోజనహీనానామ్ అక్రియార్థత్వే నిష్ప్రయోజనత్వం స్యాదితి పరిహరతి -
భవత్వితి ।
తేషామపి పూషాప్రపిష్టభాగఇత్యాదిసంసర్గేష్వివ ప్రయోజనం కల్ప్యతామితి, నేత్యాహ -
ఎకవాక్యత్వాదితి ।
`అధస్తాత్ సమిధం ధారయన్ననుద్రవేదుపరి హి దేవేభ్య’ ఇత్యుపరిధారణస్య పూర్వేణ ఎకవాక్యస్య విధానవత్ సప్రయోజనో విధిః కల్ప్యతామితి నేత్యాహ -
కల్పయితుం చాశక్యత్వాదితి ।
అతః సూత్రం క్రియాప్రకరణపఠితనిష్ప్రయోజనవాక్యవిషయమిత్యాహ -
అతఃస్వయమితి ।
తద్విధాన్యేవేతి ।
అర్థవాదాధికరణే క్రియాప్రకరణస్థప్రకరణస్థేతినిష్ప్రయోజనవాక్యాన్యేవోదాహృతాని, న వేదాన్తవాక్యానీత్యర్థః ।
కేచిదితి ।
ప్రాభాకరా ఇత్యర్థః ।
అన్యథా వర్ణయన్తీతి ।
అధీతవేదస్యార్థజ్ఞానాఖ్యప్రయోజనపర్యన్తత్వాయ అధ్యయనవిధిప్రయుక్తఃవిధిపరయుక్త్యేతి కృత్స్నవేదార్థవిచారః ప్రవృత్త ఇతి వర్ణయన్తీత్యర్థః ।
సామాన్యప్రతిపత్తివిశేషవిప్రతిపత్తిభ్యాం జిజ్ఞాసితత్వాదేవ ధర్మస్య విచారార్హత్వాత్ ధర్మవిచారాత్మకంధర్మస్య విచారాత్మనేతి శాస్త్రం ప్రస్థితమితి పక్షో న భవతీత్యాహ -
న హి కిలైవమితి ।
`ఉద్భిదా యజేత పశుకామ’ ఇత్యత్ర యః పశుకామ ఇతి పశుకామముద్దిశ్య యాగో విధీయతే, యో యాగః కర్తవ్యః ఇతి యాగవిధానం చోద్దిశ్య పశుకామాధికారః కిం వా ఉభయమితి । తథా సత్రే యే యజమానాస్త ఎవ ఋత్విజ ఇతి యజమానానుద్దిశ్య క్రత్వఙ్గభావో విధీయతే, కిం వా యే ఋత్విజ ఇతి ఋత్విజ ఉద్దిశ్య యజమానభావో విధీయత ఇత్యాదివచనవ్యక్తిసంశయాత్ విచార ఇత్యాహ -
అధీతవేదస్యేతి ।
విప్రతిపత్తయః సన్తీతి ।
ఉద్దేశ్యవిధేయభావే విప్రతిపత్తయః సన్తీత్యర్థః ।
తత్రాపీతి ।
అధ్యయనవిధిప్రయుక్తత్వాత్ వేదార్థోపాధౌ విచారప్రవృత్తావపి ధర్మశబ్దసామర్థ్యాన్న కృత్స్నవేదార్థవిచార ఇతి భావః ।
కృత్స్నవేదాధ్యయనప్రయుక్తో విచారః కథమేకదేశవిషయః స్యాదితి చోదయతి -
కథమితి ।
అధీతవేదస్య కస్యచిత్ శ్రేయఃసాధనకామిత్వాదేవ ముముక్షుత్వాభావాత్ తమధికృత్య అధ్యయనవిధేః ధర్మవిచారప్రయోజకత్వమపరం ముముక్షుం ప్రతి బ్రహ్మవిచారప్రయోజకత్వమితి విభాగే సిద్ధేఽపి కృత్స్నవిచారాభ్యుపగమే వేదార్థ ఇతి వక్తవ్యమితి ।
తథా సతీతి ।
వేదార్థవిచారకర్తవ్యతోక్తౌ శ్రేయఃసాధనకామీ విచార్య నిశ్చిత్యానుష్ఠాయాపూర్వం న నిష్పాదయతి । తతశ్చ న ప్రయోజనం ప్రాప్నుయాత్ । శ్రేయఃసాధనవాచిధర్మశబ్దేన వేదార్థస్యోపాదానే ప్రాప్నుయాదితి శఙ్కతే -
సత్యమ్ , తథాపీతి ।
పురుషార్థరూపేతిపఞ్చపాదికాయాం పురుషార్థరూపేతి న దృశ్యతే ।
పురుషార్థసాధనరూపేత్యర్థః ।
వేదార్థస్యాపి శ్రేయః సాధనరూపధర్మత్వోక్తావేవాధికారిణః ప్రవృత్తిశ్చేద్ధర్మశబ్దస్య వేదార్థే రూఢిర్న సమ్భవతి । చైత్యవన్దనాదావపి ప్రయోగావిప్రతిపత్తేర్జహల్లక్షణాపి న సమ్భవతి । వేదార్థే ధర్మాభావప్రసఙ్గాత్ శ్రేయఃసాధనవాచిధర్మశబ్దస్య శ్రేయోరూపబ్రహ్మాభిధాయిత్వాయోగాచ్చ వేదార్థే వృత్త్యసమ్భవాత్ ధర్మ ఇత్యేవ కృత్వా విచారో యుక్త ఇతి పరిహరతి -
ఎవం తర్హీతి ।
కిఞ్చేత్యాహ ।
తస్య పురుషార్థత్వాదితి ।
పురుషార్థసాధనత్వాదిత్యర్థః । సన్దిగ్ధత్వాచ్చ ఇత్యత్ర జిజ్ఞాసత్వాదితిజిజ్ఞాసితత్వాదితి శేషః ।
లక్షణసూత్రమపి ధర్మవిషయం న వేదార్థవిషయమిత్యాహ -
తథా చ ఉత్తరమపీతి ।
లక్షణం హి లక్ష్యస్యాన్యత్ర ప్రసఙ్గవిభ్రమనిరాసపరమ్ । తత్ర ధర్మ ఎవ చైత్యవన్దనాదౌ ప్రసక్తతయా విప్రతిపన్నో న వేదార్థః । అతో లక్షణస్య కృతార్థత్వాయ ధర్మ ఎవ లక్ష్యత ఇత్యాహ -
ధర్మస్వరూపవిప్రతిపత్తినిరాసపరమితి ।
కిమర్థవాదాదిలక్షణో వేదార్థః, కిం వా చోదనాలక్షణ ఇతి వేదార్థవిప్రతిపత్తినిరాసాయ వేదార్థలక్షణపరం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఆహ -
ఇతరథేతి ।
ధర్మగ్రహణే హి అర్థవాదలక్షణత్వం నిరాకృత్య చోదనాలక్షణత్వం వేదార్థస్య కిం న సిధ్యతీత్యాశఙ్క్య, వేదార్థవిప్రతిపత్తినిరాసస్య అప్రతిపన్నత్వాత్ ధర్మవిప్రతిపత్తినిరాసస్యైవ ప్రతిపన్నత్వాత్న్నత్వదితి అధికం దౄశ్యతే న తథా సిద్ధ్యతీత్యాహ -
యతో న ధర్మగ్రహణే సతీతి ।
అత్ర ధర్మశబ్దస్య వేదార్థే ప్రయోగాత్ వేదార్థవిప్రతిపత్తినిరాస ఎవ వివక్ష్యతామితి చోదయతి -
కథమితి ।
వేదార్థే ధర్మశబ్దస్య కిమజహల్లక్షణయాలక్షణం యా ఇతి వృత్తిః కిం వా సంజ్ఞాత్వేన వృత్తిః, న తావదజహల్లక్షణయేత్యాహ -
యత్తావదితి ।
చోదనాలక్షణో యోఽర్థ ఇతి వేదార్థముద్దిశ్య అసౌ ధర్మ ఇతి తత్ర ధర్మశబ్దో యది అజహల్లక్షణయా వర్తతే తదా వేదార్థే ధర్మోఽస్తీతి లక్ష్యతే న ధర్మ ఎవ వేదార్థ ఇతి లభ్యత ఇత్యర్థః ।
చోదనాలక్షణశబ్దోక్తవేదార్థే స ధర్మ ఇతి ధర్మసంజ్ఞావిధిపరత్వం సూత్రస్య నిరాకరోతి -
అథ పునరితి ।
విచార్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాతధర్మస్య స్వరూపప్రమాణాదికథనం విహాయాన్యథా న కథనీయమిత్యాహ -
తదప్రక్రాన్తమితితదప్రకారాన్తమితి ।
కిం చాచార్యాయ గాం దద్యాదితికిం చా చాచాయోయగాదద్యాదితి కార్యాన్తరే వినియోగార్థమాచార్య ఇతి నామ విధీయతే, తద్వదత్ర నామ విధానం చేత్ కార్యాన్తరేఽపి నియాగాఖ్యప్రయోజనం స్యాత్ , తచ్చ నాస్తీత్యాహ -
నిష్ప్రయోజనమితి ।
ఉత్తరసూత్రాణామపి నామవిధాయకత్వం స్యాదిత్యాహ -
అతిప్రసఙ్గ ఇతి ।
అథ శబ్దవైయర్థ్యం చోదనాశబ్దస్య వేదే లక్షణావృత్తిపరిగ్రహణప్రసఙ్గదూషణం చాభిప్రేత్య అఙ్గీకరోతి -
అథాపి కథఞ్చిదితి ।
సిద్ధప్రామాణ్యేతి ।
వేదస్య ప్రామాణ్యాత్ అర్థవత్వనిశ్చయే విచారాత్ ప్రాగేవ సఞ్జాతే కిం వేదార్థశ్చోదనాలక్షణః, కిం వా అర్థవాదాదిలక్షణ ఇతి విశయే నవిషయేణేతి అర్థవాదాదిలక్షణః, కిన్తు చోదనాలక్షణో వేదార్థ ఇతి నిర్ణయపరం సూత్రం స్యాత్ , తచ్చానుపపన్నమనిశ్చితత్వాదర్థవత్వస్యేత్యర్థః ।
ఉత్తరలక్షణవత్ ఇతి ।
ఉత్తరాధ్యాయవదిత్యర్థః ।
ప్రథమసూత్రే అధ్యయనాపూర్వశేషత్వేన ప్రాప్తమప్రామాణ్యం నిరాకృత్య వేదస్యార్థవివక్షా దర్శితా, న తు తత్ర పౌరుషేయాపౌరుషేయత్వప్రమాణాన్తరయోగ్యవిషయఅపౌరుషేయత్వాదితి నిమిత్తేతిత్వాదినిమిత్తమప్రామాణ్యం నిరాకృత్య ప్రామాణ్యం ప్రతిపాదితమతః అర్థవివక్షాయా అపి అసిద్ధేః, అర్థవత్వసిద్ధవత్కారేణ వేదార్థముద్దిశ్య లక్షణవిధానం న సమ్భవతి తథాపి ప్రథమసూత్రసామర్థ్యాదేవ అర్థవత్వమఙ్గీకృత్య లక్షణవిధానమితి చేత్ తత్రాహ -
తత్రానన్తరమితి ।
ప్రథమసూత్రేణ అర్థవత్వే సిద్ధే సతి వేదార్థత్వేన ఉత్తరత్ర ప్రామాణ్యప్రతిపాదనమితి వక్తుమయుక్తమ్ , ప్రామాణ్యస్య సిద్ధవస్తుత్వేన వేదార్థత్వాయోగాత్ , అతోఽర్థవత్వనిశ్చయాయ ప్రామాణ్యవిచారః, భాష్యకారేణాపి అర్థవత్వనిశ్చయాయ ప్రామాణ్యం విచారితమిత్యుక్తత్వాదిత్యాహ -
వృత్తమితి ।
అర్థవత్వనిశ్చయాయ ప్రమాణలక్షణం వృత్తమ్ , న త్వర్థవత్వే నిశ్చితే వేదార్థత్వేన ప్రామాణ్యప్రతిపాదనం వృత్తమిత్యర్థః ।
ద్వితీయసూత్రేణ నార్థవాదాదిలక్షణో వేదార్థ ఇతి సిద్ధత్వాత్ అర్థవాదాధికరణే మన్త్రాదేః వేదార్థరూపధర్మప్రతిపాదకత్వమస్తీతి శఙ్కాయాః నోద్భవః సమ్భవతీతి । తన్నిరాసాయ అధికరణమనపేక్షితం స్యాదిత్యాహ -
మన్త్రేతి ।
|| ఇతి ద్వితీయవర్ణకకాశికా ||
ఆనన్తర్యమధికారో మఙ్గలాచరణం ప్రకృతాదర్థాన్తరం చేతి అథశబ్దస్య లోకే చత్వారోఽర్థాః ప్రసిద్ధాః । ఇహ త్వానన్తర్యమేవ ఉపాదీయత ఇత్యస్మిన్నర్థే భాష్యస్య తాత్పర్యమాహ -
తత్రార్థశబ్ద ఇత్యాదినా ।
న అధికారార్థః, నారమ్భార్థ ఇత్యర్థః ।
అవయవార్థేన అర్థవత్వ ఇతి ।
అవయవగతశక్త్యా బ్రహ్మజ్ఞానేచ్ఛాభిధాయిత్వ ఇత్యర్థః ।
అవయవార్థేన అర్థవత్వేఽపి అనధికార్యత్వాదిత్యేతన్న యుజ్యతే । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాశబ్దార్థభూతబ్రహ్మతజ్జ్ఞానయోః జ్ఞానస్యానుష్ఠేయత్వాదేవ ఆరభ్యత్వాత్ బ్రహ్మణశ్చ ప్రమితివిశిష్టరూపేణ అనుష్ఠేయత్వాదేవ అధికార్యత్వాదితి తత్రాహ -
అధిక్రియాయోగ్యస్య చేతి ।
ఇచ్ఛావిశేషణం జ్ఞానం, బ్రహ్మ చ జ్ఞానవిశేషణమిత్యప్రధానత్వాన్నోపసర్జనంనోపసర్జనత్వం పదమితిపదం పదాన్తరేణ సమ్బధ్యత ఇతి న్యాయాత్ నాధికారార్థాథశబ్దేన నాన్వయ ఇతిఅన్వయ ఇత్యర్థః ।
తర్హి అవయవద్వారేణార్థః స్వీక్రియతాం, తథా సతి అనధికార్యత్వాదితి భాష్యోపపత్తేరిత్యాశఙ్క్య అఖణ్డశక్త్యా విచారార్థత్వాత్ అవయవార్థత్వాభావాత్ విచారస్య చారభ్యత్వాత్ అనధికార్యత్వాదితి భాష్యమసఙ్గతమిత్యాక్షిపతి -
అయం తు జిజ్ఞాసాశబ్ద ఇతి ।
విచారవచనత్వం కథమవసీయత ఇతి తత్రాహ -
మీమాంసాపర్యాయ ఇతి ।
క్రతుగుణకముపాసనమితి ।
ఉద్గీథాదిక్రత్వఙ్గవిషయోపాసనమిత్యర్థః ।
సన్ధాతమితి ।
జిజ్ఞాసేత్యఖణ్డరూపే విచారాభిధానశక్తిమాశ్రిత్య ప్రయుఙ్క్త ఇత్యర్థః ।
సన్ధాతవాచ్యత్వాత్ విచారస్య సన్ధాతమేవ ప్రయుఙ్క్త ఇత్యన్వయః ।
అన్యథేతి ।
జిజ్ఞాసితమిత్యత్ర జిజ్ఞాసాశబ్దస్యాపి అవయవార్థాఙ్గీకార ఇత్యర్థః ।
జిజ్ఞాసాశబ్దస్య అవయవార్థే అఙ్గీకృతే ఇష్యమాణస్య ఫలత్వం సిధ్యతీతి చతుర్థ్యా ఫలస్య నిర్దేశాపేక్షాభావాత్ ఇచ్ఛాయాః విషయాపేక్షితత్వేన ధర్మస్య జిజ్ఞాసేతి కర్మణి షష్ఠీసమాసం దర్శయిత్వా విషయ ఎవ దర్శనీయః । న తథా క్రియతే, కిన్తు అఖణ్డశక్త్యా విచారార్థత్వమఙ్గీకృత్య దుఃఖరూపవిచారస్య ఫలాపేక్షత్వాత్ చతుర్థ్యా ఫలమేవ దర్శయతీత్యతః జిజ్ఞాసాశబ్దో విచారార్థ ఎవేత్యాహ -
అత ఎవేతి ।
అవయవార్థత్వాభావాదేవేత్యర్థః ।
ధర్మాయేతి ।
జ్ఞాతధర్మాఖ్యప్రయోజనాయ ఇత్యర్థః ।
క్రత్వర్థ ఇతి క్రతుస్వరూపోపకారిప్రోక్షణాదిరుచ్యతే । పురుషార్థ ఇతి ఫలోపకారిప్రయాజాద్యుచ్యతే । ప్రథమసూత్రవాక్యార్థం దర్శయద్భిః భాష్యకృద్భిః విచారపర్యాయమీమాంసాశబ్దః ప్రయుక్త ఇత్యాహ -
పునశ్చ వేదాన్తేతి ।
శాస్త్రవచనో హీతి ।
విచారశాస్త్రవచనో హీత్యర్థః ।
ఆరమ్భోఽర్థ ఇతి పక్షే సూత్రవాక్యార్థం దర్శయతి -
తేన బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ।
అవయవార్థాభిధానద్వారేణ లక్షణయాలక్షణత్వాయాత్వేతి విచారం వివక్షిత్వా తస్మిన్నయం జిజ్ఞాసాశబ్దః ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే । న త్వఖణ్డశక్త్యా విచారాభిధాయిత్వమఙ్గీకృత్య విచారే ప్రయుజ్యమానో దృశ్యత ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
నాయమితి ।
పాణినిస్మరణం నాస్తీత్యాహ -
నాపి స్మరణమస్తీతి ।
న చావయవార్థేనేత్యస్యాయమర్థః - క్లృప్తావయవశక్త్యావయవార్థాభిధానద్వారేణ లక్షణయా వివక్షితవిచారార్థత్వే సమ్భవతి సతి సముదాయస్య విచారే శక్తిర్న కల్పనీయేతి ।
అవయవశక్త్యా జ్ఞానేచ్ఛాభిధానద్వారేణ లక్షితవిచారే ప్రయోగః । న తు సముదాయశక్తిసిద్ధావేసిద్ధావేనో ఇతివేత్యభిప్రేత్యాహ -
న అన్యథాసిద్ధత్వాదితి ।
విచారస్యావయవార్థత్వాభావే కథమవయవశక్త్యా జిజ్ఞాసాశబ్దస్య విచారే ప్రయోగ ఇతి చోదయతి -
కథమన్యథాసిద్ధత్వసిత్వమితిమితి ।
విచారస్యావయవార్థత్వాభావేఽపి అవయవార్థసంసర్గావినాభావాదపి విచారే లక్షణయా ప్రయోగప్రత్యయోపపత్తౌ న సముదాయే శక్తికల్పనా, అనన్యథాసిద్ధకార్యాభావాదితి పరిహరతి -
అన్తర్ణీతేతి ।
స్వాభిధేయజ్ఞానేచ్ఛాసంసర్గావినాభూతవిచారార్థత్వాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానేచ్ఛయోః సంసర్గేణ కథం విచారస్యావినాభావ ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
తథాహీతి ।
విధేః ప్రావదస్యేతి (ప్రామాణ్యస్య ? )ప్రాగర్థజ్ఞానం జాతం చేత్తస్య ప్రాప్తత్వాత్ ఇచ్ఛా న సమ్భవతి । న జాతం చేదర్థస్యాప్రతిపన్నత్వాత్ అర్థవిషయకఅర్థవిశేషజ్ఞానస్యాపి ఇతిజ్ఞానస్యాపి అప్రతిపత్తేః తద్విషయేచ్ఛా న సమ్భవతి, అనవగతవిషయేచ్ఛాఽయోగాత్ । అతో వాక్యజజ్ఞానేన ప్రతిపన్నేఽర్థే సన్దిగ్ధే నిశ్చయఫలం పరోక్షే అపరోక్షఫలం జ్ఞానమిష్యత ఇతి వక్తవ్యమ్ । తచ్చ ఇష్యమాణం స్వస్యేచ్ఛామాత్రజన్యత్వాయోగాత్ ఇచ్ఛాయాశ్చ స్వయమేవ జ్ఞానహేతుత్వాయోగాచ్చ ఇచ్ఛానన్తరభావిజ్ఞానపూర్వభావిఅపూర్వభావి చేతిప్రమాణాదివిచారప్రయత్నజన్యమిత్యభ్యుపేయమత ఇష్యమాణజ్ఞానం ప్రమాణాదివిచారమవినాభావేన గమయతీతి విచారసాధ్యజ్ఞానే ప్రయోగప్రత్యయావితి భావః । ఉపదేశ ఇతి వేద ఉచ్యతే ।
తేనేతి ।
విచారవిషయసముదాయశక్త్యభావాదేవేత్యర్థః ।
అవయవశక్త్యా ప్రాప్తార్థాభిధానద్వారేణ లక్షణయా విచారార్థత్వాత్ అఖణ్డరూపోఽపివివాదద్వారేతి(విచారద్వారేతి ? )..... విషయశక్తికల్పనాభావేఽపి అనధికార్యత్వాత్ ఇతి భాష్యమసఙ్గతమ్ , అవయవార్థభూతబ్రహ్మజ్ఞానయోర్లక్ష్యవిచారస్య చారభ్యత్వాదిత్యాహ -
నన్వేవమపి కుత ఎతదితి ।
లక్ష్యార్థత్వాత్ విచారస్య గుణత్వముచ్యతే । బ్రహ్మతజ్జ్ఞానయోశ్చ ఇచ్ఛావిశేషణత్వాత్ గుణత్వముచ్యత ఇతి ప్రయోజనవత్వాత్ త్రయాణామర్థరూపేణ ప్రాధాన్యముచ్యతే । శబ్దతో గుణత్వేఽప్యర్థ లక్షణేన ప్రాధాన్యేనాన్తర్ణీతం విచారమాశ్రిత్యేతి సమ్బన్ధః । లక్షితవిచారస్య బ్రహ్మతజ్జ్ఞానయోశ్చ ఆరమ్భయోగ్యత్వాత్ అన్యతమస్యాధిక్రియమాణత్వం ఆరభ్యమాణత్వమఙ్గీకృత్యాధికారార్థత్వమారభ్యత్వం కిమితి న గృహ్యత ఇతి యోజనా । యేనేతిఽఅర్థతః ప్రాధాన్యానఙ్గీకారేణేత్యర్థః ।
అథశబ్దేన విచారస్యానన్తర్యాభిధానముఖేన విచారం ప్రతి పుష్కలకారణత్వేన వేదోక్తసాధనసమ్పన్నస్య వేదోక్తాధికారివిశేషస్య న్యాయతః సమర్పణాభావే అథశబ్దస్య విచారారమ్భార్థత్వ ఎవ కర్తవ్యతయా విధీయమానో విచారోఽధికార్యభావాదేవాననుష్ఠేయః స్యాదితి పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
అనారమ్భప్రసఙ్గాదితి ।
శాస్త్రాఖ్యవిచారస్య అననుష్ఠానప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
అప్రయోజనమితి ।
అథశబ్దేన సమర్పితాధికార్యాభావాత్ తేనానుష్ఠితతయా ప్రయోజనపర్యన్తం న భవేదిత్యర్థః ।
కస్యాధికార ఉచ్యేత ఇతి ।
శాస్త్రస్యారమ్భానర్హత్వే సత్యథశబ్దేన కస్యారమ్భ ఉచ్యేత ఇత్యర్థః ।
అథశబ్దేనాధికారిప్రతిపత్త్యభావేఽపి అర్థవాదగతమోక్షం జ్ఞానం వా ప్రయోజనమ్ , అత్ర న స్పష్టమ్రాత్రిసత్రన్యాయేన సాధ్యత్వేన పరిణామస్య మోక్షకామో బ్రహ్మజ్ఞానకామో వా విచారయేదిత్యధికారివిశిష్టవిధిప్రతిపత్తేః, తేనానుష్ఠేయత్వం విచారస్యేతి చోదయతి -
నను బ్రహ్మజ్ఞానమితి ।
తజ్జ్ఞానప్రయోజనత్వాత్ తేన ప్రేరితతయా సర్వేషాం విచారే అధికారిత్వేనాన్వయ ఇతి వికల్ప్య ఫలాభిలాషమాత్రాత్ చేత్ బ్రహ్మజ్ఞానానన్దావాప్తిపరితృప్తతేత్యాద్యర్థవాదస్తు ఫలానామథశబ్దేన ఆనన్తర్యాభిధానముఖేన న్యాయేన ఉపపాదనానఙ్గీకారాత్ అనుపపన్నప్రయోజనేఽర్థిత్వానుపపత్తేర్న తత్ కామినామధికారిత్వేన అన్వయ ఇత్యాహ -
న బ్రహ్మజ్ఞానేఽర్థిత్వానుపపత్తేరిత్యాదినా ।
అనుషఙ్గః సమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।
పరితృప్తేః ప్రయోజనత్వసిద్ధయే సకలకామనివృత్తిరూపత్వం దర్శయతి -
పరితృప్తః కిం కామయత ఇతి ।
అన్యస్య కామిత్వస్యాభావే శ్రుతిమాహ -
తథా చ శ్రుతిరితి ।
ఆత్మకామః స్వరూపభూతకామిత్వవానిత్యర్థః ।
ఆత్మకామత్వాదాప్తకామః, ఆత్మనోఽన్యస్య లభ్యస్యాభావే స్మృతిమాహ -
ఆత్మలాభాదితి ।
శృగాలత్వం స ఇచ్ఛతీతి ।
విషయత్వే లభ్యత ఇతి భావః ।
అధ్యయనవిధేః త్రైవర్ణికాధికారత్వాత్ అర్థజ్ఞానాఖ్యఫలసిద్ధయే అధ్యయనవిధిప్రయుక్తత్వాచ్చ విచారస్య విధిత ఎవ సర్వాధికారం శాస్త్రమితి చోదయతి -
మా భూదితి ।
అతో జ్ఞానసాధనవిచారే అధ్యయనవిధిః అధికారిణః ప్రేరక ఇతి భావః । తత్ర కిం విచారసాధ్యజ్ఞానమధ్యయనస్యాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధతయా దృష్టఫలం కిం వా అధ్యయనవిధేః ప్రయోజనపర్యన్తతానుపపత్తిలభ్యం ఫలం కిం వా అర్థజ్ఞానకామోఽధ్యయనం కుర్యాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానముద్ధిశ్య విధానాత్ అధికారివిశేషణతయా శాస్త్రీయం ఫలమితి బహిర్వికల్ప్య న తావద్ దృష్టఫలం విచారసాధ్యజ్ఞానాదర్శనాత్ ఆపాతదర్శనస్య చ అధ్యయనానన్తరభావినో విచారానపేక్షత్వాదిత్యభిప్రేత్య ప్రథమవికల్పం దూషయతి -
స్యాదేతదేవమితి ।
ద్వితీయ వికల్పం దూషయతి -
సా హీతి ।
అవాప్తిః అక్షరగ్రహణమితి చ వేదస్య స్వాధీనోచ్చారణక్షమత్వం నామ వేదగతో ధర్మ ఉచ్యతే । అధ్యేతవ్య ఇతి తవ్యప్రత్యయేన స్వాధ్యాయోఽవాప్తవ్యః । సంస్కార్యశ్చేత్యవాప్తిరూపదృష్టఫలవిశిష్టతయా సంస్కారాఖ్యాదృష్టఫలతయా చ స్వాధ్యాయస్యాభిధానాత్ శబ్దఫలసమ్భవే సతి అర్థజ్ఞానఫలం నాభ్యుపేయమితి భావః ।
అక్షరగ్రహణం నిష్ప్రయోజనమితి ।
సాధ్యరూపత్వేఽపి అపురుషార్థమిత్యర్థః ।
భవతు తర్హి సక్తూనాం గతిరితి ।
అవాప్తస్వాధ్యాయస్యాఫలత్వాత్ స్వాధ్యాయేనాధ్యయనం స్వర్గాయ కుర్యాదితి నిర్వాహః స్యాదిత్యర్థః ।
అర్థావబోధదర్శనాత్ ఇతి ।
అవాప్తాక్షరేభ్యో అర్థావబోధాఖ్యదృష్టఫలస్య దర్శనాత్ న సక్తున్యాయేన అదృష్టఫలాయ విధిరిత్యర్థః ।
అర్థావబోధస్యాపి సుఖత్వాభావాత్ పారమ్పర్యేణ సుఖహేతుత్వాదేవ పురుషార్థత్వే వక్తవ్యే అక్షరగ్రహణస్యాపి తదస్త్యేవేతి తవ్యప్రత్యయేన శ్రూయమాణావాప్తస్వాధ్యాయ ఎవ ప్రయోజనం భవతు ఇత్యాహ -
న తర్హీతి ।
నిష్ప్రయోజనానిష్ప్రయోజనాదీతినీతి ।
అక్షరగ్రహణపర్యన్తవిధివ్యాపారే ఫలవదర్థావబోధస్య నిమిత్తత్వం స్యాదితి,
తత్రాహ -
ఫలప్రయుక్త ఎవేతి ।
అవాప్తాక్షరబలాదేవ అర్థావబోధో న తు విధిఫలమిత్యర్థః ।
ఫలవదర్థవిషయావబోధఫలే అధ్యయనవిధౌ యస్య యస్మిన్ కర్మణ్యధికారః తస్య తద్వాక్యాధ్యయనమేవ స్యాత్ న వాక్యాన్తరాధ్యయనం తత్ర అర్థజ్ఞానానన్తరప్రవృత్త్యాదిఫలాభావాదేవార్థజ్ఞానాన్నఅర్థజ్ఞానాదేవాన్నేతి కృత్స్నవేదాధ్యయనసిద్ధిరిత్యాహ -
అపి చేతి ।
అనధికృతకర్మవాక్యగతస్య అధ్యయనజన్యాపూర్వస్యార్థజ్ఞానక్రత్వనుష్ఠానద్వారేణ అపూర్వశేషత్వాభావేఽపి ప్రాయశ్చిత్తజపాద్యపూర్వోపకారిత్వమస్తీతి ద్రష్టవ్యమ్ । తత్రావశ్యతత్రావశ్యేత్యత్రేతిమిత్యత్ర తత్రేతి వక్ష్యమాణసత్రాదివాక్యాధ్యయనమభిప్రైతి । అర్థజ్ఞానకామోఽర్థజ్ఞానాయ అధ్యయనం కుర్యాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానముద్దిశ్యాధ్యయనవిధానాత్ అధికారివిశేషణతయా శాస్త్రీయం ఫలమర్థజ్ఞానమధ్యయనస్యేతి తృతీయముత్థాపయతి -
నను చేతి ।
అధిక్రియతే అస్మిన్ కర్మణ్యనేనేత్యాధికార ఇతి విధిపురుషసమ్బన్ధనిమిత్తజీవనఫలకామాదిరుచ్యతే । విశ్వజిన్న్యాయేన స్వర్గఫలం పరికల్ప్య స్వర్గకామోఽధికారీ కల్ప్యత ఇత్యాశఙ్క్య దృష్టఫలసమ్భవే తథా న కల్ప్యమిత్యాహ -
దృష్టశ్చేతి ।
కల్పనామధికారస్యేతి ।
కామితయా విధి పురుషసమ్బన్ధనిమిత్తఫలస్య కల్పనాం నిరున్ధన్నిత్యర్థః ।
స్వయమధికారహేతురితి ।
కామితతయా విధిపురుషసమ్బన్ధహేతురిత్యర్థః ।
అర్థావబోధాయాధ్యయనే విహితేఽపి అధ్యయనవిధినా విచారో న విధీయత ఇతి తత్రాహ -
దృష్టాధికారేష్వితి ।
దృష్టఫలేషు విధిరిత్యర్థః । అధికారసిద్ధిః నియోగసిద్ధిః ఫలం దృష్ట్వైవ భవతీత్యర్థః ।
కిం విహితాధ్యయనస్య ఫలభూతావాప్తస్వాధ్యాయసామర్థ్యాత్ విచారవ్యవధానేన వా అర్థజ్ఞానోత్పత్తేః అర్థజ్ఞానమధ్యయనస్య ఫలమిత్యుచ్యతే, కిం వా అర్థావబోధకామోఽర్థావబోధాయాధ్యయనం కుర్యాత్ ఇతి విధానాత్ అధ్యయనఫలమిత్యుచ్యత ఇతి బహిః వికల్ప్య ప్రథమవికల్పోఽఙ్గీకృత ఇత్యాహ -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
అధ్యయనాత్ ప్రాక్ ప్రతిపన్నతయా కామితత్వేన తదుద్దేశేన విధానం స్యాత్ , వేదార్థస్య తు ప్రాగప్రతిపన్నతయా తద్విశేషితజ్ఞానస్యాపి అప్రతిపన్నఅప్రతిపన్నదేవకామితత్వేతిత్వాదేవ కామితత్వాయోగాత్ నార్థజ్ఞానముద్దిశ్యాధ్యయనవిధానమితి నాధ్యయనఫలమర్థజ్ఞానమితి ద్వితీయవికల్పం దూషయతి -
నాధికారహేతుతేతి ।
అర్థజ్ఞానస్య కామితతయా పురుషస్య విధౌ నియోజ్యత్వేన సమ్బన్ధహేతుతా నాస్తీత్యర్థః ।
ప్రాక్ చాధికారజ్ఞానేన ప్రయోజనమితి ।
ప్రాక్తనేనాధికారాఖ్యఫలవిషయజ్ఞానేన హి తదుద్దేశేన విధానాఖ్యప్రయోజనం స్యాదిత్యర్థః ।
అధ్యయనాత్ ప్రాక్ అర్థజ్ఞానాఖ్యఫలవిషయజ్ఞానమస్తీత్యాశఙ్క్యాహ -
ప్రాక్చేతి ।
ప్రాక్చాధికారజ్ఞానే ప్రాక్ ఫలరూపార్థజ్ఞానవిషయజ్ఞానే సిద్ధే న ప్రయోజనం ఫలరూపార్థవిజ్ఞానవిశేషణతయా అర్థస్య జ్ఞాతత్వాత్ అర్థజ్ఞానార్థం న విధినా ప్రయోజనమిత్యర్థః । దృష్టాధికారత్వేన దృష్టప్రయోజనత్వేనేతి యావత్ ।
ఇదానీమధ్యయనవిధేర్నిత్యాధికారిణా సహ సాధికారితాం ప్రతిపాదయితుం అధికారివిశేషణాభావాత్ అధికార్యభావాత్ అనధ్యయనమేవేతి అధ్యయనప్రవృత్తిమాక్షిపతి -
యద్యేవమితి ।
అధికారాశ్రవణాత్ అధికారివిశేషణాశ్రవణాదేవ అధికార్యభావాదిత్యర్థః ।
తస్య చాధికారహేతుత్వానభ్యుపగమాత్ ఇతి ।
అర్థజ్ఞానస్య కామితతయా పురుషవిశేషణత్వేన పురుషస్య నియోజ్యతయా విధిసమ్బన్ధహేతుత్వానభ్యుపగమాదిత్యర్థః ।
అన్యతః ప్రాప్తానుష్ఠానాధ్యయనవిషయత్వాదధికారిణః పరికల్ప్య న ప్రవర్తయతి అధ్యయనవిధిరితి ప్రాభాకరాణాం మతమాహ -
అత్ర కేచిదాహురితి ।
‘అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత’, ‘తమధ్యాపయీత’, ఇతి విధిః ఆచార్యకరణవిధిరిత్యుచ్యతే । అధ్యాపనవిధివిషయతదఙ్గతాభావేఽధ్యయనస్య స్వతన్త్రవిధ్యన్తరవిహితస్యవివక్షితస్యేతి కథం స్వతన్త్రవిధ్యన్తరప్రయుక్తానుష్ఠానతేతి తత్రాహ -
ఆధానస్యేవేతి ।
కామనైవ దర్శపూర్ణమాసాదివిధిసహకారితయా యథా ఆధానమనుష్ఠాపయతి తథా ఆచార్యకరణకామనైవ ఆచార్యప్రేరణద్వారేణాధ్యయనం మాణవకేన నిర్వర్తయతినివర్తయతి ఇతి అధ్యాపనసిద్ధ్యర్థమిత్యర్థః ।
నిత్యాధికారేణ సాధికారతయా అధ్యయనాఅధ్యయనేతినుష్ఠాపకత్వమధ్యయనవిధేర్వదితుమాహ -
తదయుక్తమితి ।
స్వనియోగం ప్రతిపద్యానుష్ఠాతుమసమర్థమాణవకస్య నిత్యాధికారిత్వకల్పనమయుక్తమిత్యాహ -
కథమితి ।
ఆచార్యకరణవిధిస్తావిధిస్తానితివత్ నావిహితమధ్యయనం ప్రయుఙ్క్తే, అధ్యయనానధికారిణం శూద్రాదీనాం తత్ర ప్రయోజనశూన్యతయా ఆచార్యగుణభావేన ప్రవృత్త్యయోగాత్ । అథ విహితమేవాధ్యయనం ప్రయోజయతి । తర్హి అస్యాయం అస్యాయావధిరితివిధిరితి విధిస్వరూపనిర్ణయాయ అధికారిత్వేన మాణవకస్యాన్వయో వక్తవ్యః, అన్యథా అధ్యేతృవిశేషాపరిజ్ఞానాత్ యం కఞ్చిదధ్యాపయేదిత్యాహ -
అష్టవర్షమితి ।
యద్యయమాచార్యస్య నియోగ ఇతి ।
యద్యయమాచార్యకరణకరకామస్యేతికామస్యాధ్యాపనే నియోగ ఇత్యర్థః, మాణవకో న నియుక్తో భవతీతి అధ్యయనవిధేః సాధికారత్వేన అనుష్ఠాపకత్వాభావే మాణవకస్యావ్యాపారే అధ్యయనవిధినా ప్రవర్తితో న భవతీత్యర్థః ।
అనియుక్తస్యేతి ।
అధ్యయనవిధినా అప్రవర్తితస్యేత్యర్థః । తస్మాద్యం కఞ్చిదధ్యాపయేదితి భావః ।
కిం చ ద్రవ్యార్జనఫలతయా కామ్యవిధిత్వాదనిత్యేన అధ్యాపనవిధినా నిత్యస్యాధ్యయనస్య అనుష్ఠానాఙ్గీకారే కామనోపరమే అధ్యాపనోపరమాన్నిత్యాధ్యయనం సమ్పాదయితుం న శక్యమిత్యాహ -
కిం చాన్యదితి ।
వృత్త్యర్థోఽధికార ఇతి ।
జీవనార్థమధికారోఽఅధికారోతీతిపీత్యర్థః ।
అధ్యయనస్య నిత్యత్వసిద్ధయే తదఙ్గభూతోపగమనస్య నిత్యత్వమాహ -
ఉపనయనాఖ్యస్త్వితి ।
ఉపగమనాఖ్య ఇత్యర్థః ।
అత ఊర్ధ్వమితి ।
ఉపనయనస్యోక్తకాలాదూర్ధ్వమిత్యర్థః । త్రయోఽపి బ్రాహ్మణక్షత్రియవైశ్యా ఇత్యర్థః । వ్రాత్యా సంస్కారహీనా ఇత్యర్థః । కర్హిచిత్ కదాచిదపీత్యర్థః । బ్రాహ్మాన్ వేదాధ్యయనాధ్యాపనాదీనిత్యర్థః ।
ఎవం చేతి ।
అఙ్గస్య నిత్యత్వే సిద్ధే సతీత్యర్థః ।
అఙ్గభూతసంస్కారనిత్యతాఖ్యహేతుం వినా అఙ్గినోఽధ్యయనస్యైవ నిత్యత్వే హేత్వన్తరముచ్యతే -
తథా చ నిన్దాశ్రవణమితి ।
అశ్రోత్రియాః ఎకశాఖాధ్యయనేనాపి హీనా ఇత్యర్థః ।
కామ్యత్వేఽపి ఆచార్యకరణవిధేః నిత్యసమీహితఫలత్వాత్ స విధిః నిత్య ఎవ తతశ్చ న నిత్యానిత్యవిరోధ ఇతి చోదయతి -
నను కథమితి ।
జీవనాఖ్యఫలస్య చ నిత్యసమీహితత్వమఙ్గీకృత్య పరిహరతిపరిహరతీతి ఇతి -
భవేదేవం నిత్యతేతి ।
అవశ్యకర్తవ్యతాభావే ఇత్యర్థః ।
న శబ్దాదితి ।
శబ్దాదవశ్యకర్తవ్యతా ప్రతిపత్తిర్నాస్తీత్యర్థః ।
జీవనే నిత్యకామనయా తత్సాధనధనేఽపి కామనా నిత్యా స్యాత్ తదర్థమాచార్యత్వకామనా తదర్థముపనేఉపయీతృత్వేతితృత్వాధ్యాపయితృత్వకామనేత్యేవం ఫలకామనాయా నిత్యత్వాత్ తన్నిమిత్తాధ్యాపనేఽవశ్యకర్తవ్యతాప్రతీతిః న శబ్దాదిత్యాహ -
తథాహి, ఫలస్యేతి ।
వాస్తవీ ఫలవస్తుసామర్థ్యనిబన్ధనేత్యర్థః ।
అసతి శబ్దవ్యాపార ఇతి ।
శబ్దస్యాధ్యాపనే అవశ్యకర్తవ్యతా బోధనవ్యాపారే అసతి ఫలేచ్ఛానిమిత్తసాధనేచ్ఛయా అధ్యాపనేఽవశ్యకర్తవ్యతాప్రతిపత్తిః స్యాదిత్యర్థః ।
న కర్తవ్యతాప్రతిపత్తేరిచ్ఛేతి ।
శాబ్దావశ్యకర్తవ్యతాప్రతిపత్త్యా సాధనేచ్ఛా న భవతీతి స్యాదిత్యర్థః ।
అధ్యాపనే ఫలసాధనకామనాధీనా కర్తవ్యతాప్రతిపత్తిరిత్యేకః పక్షః । పక్షాన్తరే తు అధ్యాపనే శాబ్దకర్తవ్యతాప్రతిపత్త్యధీనా ఫలసాధనేచ్ఛేతి వైషమ్యేఽపి అధ్యాపనే నిత్యకర్తవ్యతాప్రతిపత్తిర్న విశిష్యతవితిష్యత ఇతి ఇత్యాశఙ్క్య విశేషమాహ -
శాబ్ద్యాం హీతి ।
తథైవ స్యాదితి ।
ఇచ్ఛాప్యవశ్యం భవత్యేవేతి స్యాదిత్యర్థః ।
శాబ్దనిత్యకర్తవ్యతాధీనాపి ఇచ్ఛా క్వచిద్దేశే కాలే వస్తుని చ కారకసామర్థ్యాభావాదివశేనౌచిత్యాత్ ప్రతిహన్యతే, తత్ర కథం నిత్యకర్తవ్యతాధీననిత్యేచ్ఛాద్వారేణ నిత్యవదనుష్ఠానమితి తత్రాహ -
ఔచిత్యాదిభావేఽపీతి ।
ప్రమాణతస్తావన్నిత్యోఽధ్యాపనవిధిః ప్రత్యవాయభయాదివ యావచ్ఛక్యమిచ్ఛాదిఇత్యాదీతిద్వారేణాధికారిణమనుష్ఠాపయతీత్యర్థః । ఫలవశాత్తు తత్కర్తవ్యతాప్రతిపత్తాప్రతిపత్తేత్యధికం దృశ్యతేవిత్యత్రానిత్యైవ సా స్యాదిత్యధ్యాహారః ।
ఫలస్య నిత్యసమీహితత్వాత్ అధ్యాపనే కర్తవ్యతాప్రతిపత్తినిమిత్తకామోఽపి నిత్య ఎవేత్యతః కర్తవ్యతాప్రతిపత్తిరపి నిత్యైవ స్యాదిత్యత ఆహ -
యద్యపీతి ।
ఉపాయాన్తరాదపీతి ।
వాణిజ్యకృషిసేవాదినాపి ద్రవ్యసిద్ధేరధ్యాపనకర్తవ్యతాప్యనిత్యైవ స్యాదిత్యర్థః ।
కస్యచిదుపాయాన్తరాసమర్థస్య తదేకోపాయత్వాత్ అధ్యాపనే నిత్యకర్తవ్యతా స్యాదిత్యత ఆహ -
తదేకోపాయత్వేఽపీతి ।
అనుశాసనస్య ఉపనయనాధ్యాపనార్థజ్ఞానసంవాదనేతిసమ్పాదనార్థానుష్ఠాపనఅనుష్ఠాపనరూపత్వమిత్యధికం దృశ్యతేరూపత్వం తస్మాదితి వాక్యస్య పుత్రోత్పాదనవిధిశేషత్వమనుశాసనవిధాయకత్వం చ మన్వానః స్వతో నిత్యత్వాభావేఽపి నిత్యపుత్రోత్పాదనవిధిశేషానుశాసనతయా ఉపనయనాధ్యాపనయోః నిత్యత్వాత్ నిత్యాధ్యయనప్రయోజకత్వముపపద్యత ఇతి చోదయతి -
నను పితురితి ।
పుత్రోత్పాదనవిధిశేషతయా అనుశాసనవిధాయకత్వేనాభిమతం వాక్యమాహ -
తస్మాత్పుత్రమితి ।
లోక్యమితి ।
జనకస్య లోకప్రాప్తిం ప్రతి హేతుమిత్యర్థః ।
కథం వా అధ్యయనస్యేతి ।
అర్థజ్ఞానసమ్పాదనస్యాప్యనుశాసనాన్తర్భూతత్వాదితి భావః ।
పుత్రోత్పాదనవిధేః పుత్రకృతకర్మణా పితౄణాం తృప్తిరూపఫలపర్యన్తత్వానుపపత్త్యా పూర్వమేవ ప్రాప్తానుశాసనానువాదేన సమ్ప్రతికర్మవిధేరర్థవాదత్వమస్య వాక్యస్యేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
అథాతః సమ్ప్రత్తిర్యదా ప్రైష్యాన్ మన్యతే, అథ పుత్రమాహ త్వం బ్రహ్మ, త్వం యజ్ఞస్త్వం లోక ఇత్యహం బ్రహ్మాహం యజ్ఞోఽహం లోక ఇత్యనేన సమ్ప్రత్తికర్మవిధివాక్యేనోక్తం వేదతదర్థతత్ఫలానాం పితురనుష్ఠేయానాం పిత్రా పుత్రే సమర్ప్యమాణానాం పుత్రేణానుష్ఠేయతయా స్వీకరణం సమ్ప్రత్తికర్మేత్యుచ్యతే ।
పితౄణామితి ।
పరలోకం గతానామితి భావః ।
అనుష్ఠానేనేతిఅనుష్ఠాపనేనేత్యర్థ ఇతి దృశ్యతే యశ్చ నాన్వితో భవతి ।
త్రాణమితి ।
త్రాణమనేన తృప్తిసమ్పాదనమిత్యర్థః ।
తదనుష్ఠానం సమ్భవతీతి ।
పుత్రస్యేతి భావః ।
అధికారం పరిసమాపయితుమితి ।
నియోగం నిష్పాదయితుం ప్రాప్తమనుశాసనమిత్యర్థః । ఉపనయనాధ్యాపనాత్ వ్యతిరిక్తం పుత్రస్యావశ్యకర్తవ్యార్థోపదేశనమితి అనుశాసనస్య స్వరూపమాహ ।
పుత్రస్యావశ్యకర్తవ్యార్థోపదేశనమేవానుశాసనం నోపనయనాద్యనుష్ఠాపనమితి కథమవగమ్యత ఇతి తదాహ -
తథా చ లిఙ్గమితి ।
అననూచ్య అధ్యయనమకృత్వేత్యర్థః ।
బ్రహ్మబన్ధురివేతి ।
ద్విజాధమ ఇవేత్యర్థః ।
మాణవకస్యాధ్యయనానుష్ఠాపననియోగానఙ్గీకరణాత్ స్వనియోగేనైవ ప్రేర్యమాణః స్వనియోగం నిష్పాదయితుమాచార్యే ప్రేతే ఆచార్యాన్తరం సమ్పాదయతీతి న వక్తుమ్ , శక్యం నాప్యాచార్యఆచార్యయోగమితినియోగం సమ్పాదయితుం ఆచార్యాన్తరం సమ్పాదయతి । నియోగప్రతినియోగప్రతిరాచార్యస్యేతిపత్తురాచార్యస్య మృతత్వాత్ । స్వస్య చ కర్తవ్యతయా అప్రతిపన్నత్వాత్ అకర్తవ్యనియోగనిష్పాదనాయ ఆచార్యాన్తరసమ్పాదనాయోగాత్ అధ్యాపనవిధిప్రయుక్తానుష్ఠానమధ్యయనస్య న సమ్భవతీత్యాహ -
కిం చాచార్యే ప్రేత ఇతి ।
న చ అధికారీ ప్రతినిధీయత ఇతి ।
అధికారిణి స్థితే అస్యావశ్యకర్తవ్యనియోగస్య అననుష్ఠానే ప్రత్యవాయాత్ తదనుష్ఠానాయ ముఖ్యాభావే ప్రతినిధిరాదీయతే । అధికార్యభావే అవశ్యకర్తవ్యతాయా అప్రతిపన్నత్వాత్ తన్నిష్పాదనాయ నాధికారీ ప్రతినిధీయత ఇత్యర్థః ।
నాప్యధికార ఇతి ।
విధిపురుషసమ్బన్ధనిమిత్తమపి న ప్రతినిధీయత ఇత్యర్థః ।
ప్రతినిధ్యుపాదానస్య న క్వాప్యవకాశ ఇతి స్యాదితి తత్రాహ -
అధికారీ స్వాధికారసిద్ధ్యర్థమితి ।
స్వనియోగసిధ్యర్థమిత్యర్థః ।
స్వవిధిప్రయుక్తత్వే సతి ఉపగమనాధ్యయనయోస్తత్ప్రయుక్తతత్ప్రవృత్తతయైవేతితయైవ ఉపనయనాధ్యాపనసిద్ధేస్తత్ర విధానమనర్థకమిత్యాశఙ్క్య నాయం ప్రయోజకవ్యాపారయోర్విధిః కిన్తు ఉపగమనాధ్యయనయోః కర్తృవ్యాపారయోర్విధిరిత్యాహ -
తస్మాన్మాణవకస్యైవైష నియోగ ఇతి ।
అధ్యాపయీతేతి ణిజర్థప్రయోజకవ్యాపారసంసృష్టస్వార్థాభిధాయిని విధిపదే ప్రధానకర్తృవ్యాపారే అధ్యయనే విధిసంసర్గో వాక్యప్రమాణవిరుద్ధ ఇతి చోదయతి -
కథం గుణకర్తృవ్యాపారసమ్బద్ధ ఇతి ।
కర్తేతి ప్రయోజకకర్తేత్యర్థః ।
ప్రధానకర్తృస్థో భవతీతి ।
ప్రధానకర్తృవ్యాపారస్థో భవతీత్యర్థః ।
కిం న్యాయవిరోధ ఉచ్యతే కిం వా శబ్దవిరోధః ? న తావత్ శబ్దవిరోధః అన్యత్రాపి దర్శనాదిత్యాహ -
యథాఅథైతయేతి ఎతయేతి ।
నాపి న్యాయవిరోధః । ప్రాప్తానువాదేనాప్రాప్తవిధానాదిత్యాహ -
గ్రామకామస్య యాగో విధీయత ఇత్యాదినా ।
అధ్యాపనయాజనయోః కర్తృప్రయోజకవ్యాపారద్వయావగమాత్ అన్యతరానువాదేన అన్యతరో విధీయత ఇతి యుక్తమ్ , ఉపనయనే తు నయతిధాత్వర్థస్య ప్రయోజకవ్యాపారత్వాత్ అనభిధీయమానః కర్తృవ్యాపారః కథం విధీయత ఇతి చోదయతి -
యుక్తం యాజయేదిత్యాదినా ।
నను ఉపనయనే మా భూన్మాణవకవ్యాపారవిధిః, అధ్యయనే తు భవిష్యతీతి, తన్న వాక్యసారూప్యాదిత్యభిప్రేత్యాహ -
తదేవమితి ।
నాత్రాధికారచిన్తయేతి ।
అధ్యయనవిధావిత్యర్థః ।
ప్రయోజకవ్యాపారాభిధాయినాపి నయతిధాతునా మాణవకవ్యాపారస్య ఉపగమనస్య అనభిధీయమానస్యాపి గమ్యమానత్వాత్ , స ఎవ ధాతునా లక్షణయోపాదాయ విధీయతే న ప్రయోజకవ్యాపారః స్వయం ప్రాప్తేరితి పరిహరతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
మాణవకవ్యాపారో గమ్యమానతయా వా కథం ప్రతీయతే ? కథం వా ప్రయోజకవ్యాపారః ప్రాప్తానువాద ? ఇతి చోదయతి -
కథమ్ , యత్తావదితి ।
మాణవకవ్యాపారస్య గమ్యమానతాముపపాదయితుం ప్రథమమాచార్యవ్యాపారస్య విధేయతాముపపాదయతి -
ఉపనయీతేత్యస్యేతి ।
నయతేః పరస్తాదాత్మనేపదాత్ ప్రాప్తామితిప్రాప్తమర్థమాహ -
ఆత్మానమాచార్యం కర్తుమితి ।
ఉపనయశబ్దన్యాయాభ్యాం ప్రాప్తమాచార్యస్య ప్రాధాన్యాపాదకస్వసమీపానయనాఖ్యవ్యాపారవత్వమాహ -
కఞ్చిదాత్మసమీప ఇతి ।
బాలానక్షరాణి శిక్షయన్ లౌకికః పురుషో బాలగుణ భావేన తత్ర న గచ్ఛతి కిన్తు బాలానేవ స్వయమాత్మగుణభావేన స్వసమీపం నయతి, తద్వదిత్యయమత్ర న్యాయశబ్దేనోచ్యతే ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ప్రయోజకవ్యాపారం ప్రాప్తమేవానూద్య గుణవిధిపరమధికారివిశేషవిధిపరం వాక్యం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య జీవనాదినిత్యకామ్యాధికారయోరశ్రవణాత్ అధికారివిశేషవిధిపరత్వాయోగాత్ దధ్నా జుహోతీత్యాదివత్ గుణవిధానం పరిశిష్యతే । తదపి న యుక్తమిత్యాహ -
తత్ర కమధ్యాపయేదితి ।
యదా విశేష్యోఽపి పదార్థః ప్రమీయతే తదా నానావిధగుణవిశిష్టతయా స ఎకో విశిష్టపదార్థః ప్రమీయత ఇతి న వాక్యభేదః స్యాత్ । యదా తు విశేష్యమనూద్య విశేషణాని ప్రమీయన్తే తదా విశేషణానామన్యోన్యవిశిష్టతయా ఎకత్వాపత్త్యభావాత్ అన్యోన్యానపేక్షయా ప్రత్యేకం ప్రమేయత్వే ప్రమేయభేదాద్వాక్యం భిద్యత ఇతి భావః ।
విశేషస్యేతి ।
గుణాఖ్యవిశేషణస్యేత్యర్థః ।
ప్రాప్తే వ్యాపార ఇతి ।
విశేష్యరూపవ్యాపారే ప్రాప్తతయా అనూద్యమానే సతీత్యర్థః ।
అర్థద్వయేతి ।
బ్రాహ్మణమష్టవర్షమిత్యర్థద్వయేత్యర్థః ।
ఉత్పత్త్యధికారగుణవిధయః ప్రయోజకవ్యాపారే న సమ్భవన్తీతి ఉపసంహరతి -
అతో నాచార్యస్యేతి ।
మాణవకవ్యాపారోఽపి శబ్దతో న ప్రతీయతే ఇతి న తస్య విధేయత్వమితి చోదయతి -
నను మాణవకస్యాపీతి ।
మాణవకస్యోపగమనస్య శబ్దతః ప్రాప్త్యభావేఽపి గమ్యమానత్వాత్ తస్య నయతిధాతునా లక్షణయోలక్షణోపాదాయేతిపాదాయ విధేయత్వమస్తీతి పరిహరతి -
అస్తీతి బ్రూమ ఇత్యాదినా ।
గమనకర్మ గ్రామస్యేవ నయత్యర్థకర్మ మాణవవకస్యేత్యధికమ్కస్య గమ్యమానవ్యాపారో నాస్తీతి చోదయతి -
కథమితి ।
ఆచార్యసమీపదేశప్రాప్తిరూపదృష్టాతిశయేన విధ్యాయత్తనయనజన్యసంస్కారాఖ్యదృష్టాతిశయేన చ విశిష్టమాణవకస్య ద్వితీయయా నిర్దేశాత్ ద్వితీయాశబ్దప్రాప్తమర్థమాహ -
సంస్కృత్యేతి ।
యాగశ్రుతావితి ।
యజేతేత్యుక్తౌ ద్రవ్యేణ దేవతాయై యజేతేతి సామాన్యతః ప్రతీతివదిత్యర్థః ।
ఉపనయనసంస్కార్యోఽపీతి ।
ఉపగన్తాపీత్యర్థః ।
తర్హి మాణవకస్య గమనం ప్రయోజకవ్యాపారాదేవ విధీయత ఇత్యాశఙ్క్య న విధానమన్తరేణ సిద్ధిరిత్యాహ -
తస్య చేతి ।
విధానేఽపి కామ్యవిధిః స్యాదితి నేత్యాహ -
విద్యమానస్యాపీతి ।
కథం తర్హి విధిరితి ।
పరిశేషాత్ నిత్యవిధిరిత్యాహ -
విధితోఽవశ్యేతి ।
కథం తర్హి వాక్యం పరిణమ్యత ఇతి తదాహ -
తేనాష్టవర్షమితి ।
అష్టవర్షత్వబ్రాహ్మణత్వయోరేకైక విశేషణస్య విధిపురుషసమ్బన్ధనిమిత్తత్వాయోగాత్ విశేషణయోశ్చ పరస్పరవిశిష్టతాభావాత్ ఎకైకస్య విశేషణస్యాభిధానికే క్రియాసమ్బన్ధేఽపి అరుణైకహాయన్యాదిపదార్థవత్పదార్థవేతి పరస్పరవిశిష్టతయా అధికారనిమిత్తత్వే తస్య నిమిత్తస్యాశబ్దత్వప్రసఙ్గాత్ సామాన్యేన గమ్యమానస్య ఉపగన్తుః విశేషణవిధినా నియోజ్యత్వేన భోక్తృత్వేన కర్తృత్వేన చ సమ్బన్ధనిమిత్తం న లభ్యతే । అతః సమ్బన్ధః ప్రతిపత్తిశ్చ న లభ్యత ఇతి చోదయతి -
నన్వేవమపీతి ।
అధికారహేతురితి ।
విధిపురుషసమ్బన్ధస్య ప్రవృత్తేర్వా హేతురిత్యర్థః ।
నిత్యమితి ।
జీవతః పురుషస్య నియతభావీత్యర్థః । న చ శాబ్దమేవ సర్వత్రాధికారనిమిత్తమ్ సాఙ్గకర్మానుష్ఠానసామర్థ్యస్య అశాబ్దస్యాప్యధికారనిమిత్తత్వాత్ । అథవా క్రియాసమ్బన్ధాభిధానముఖేన విశిష్టసమర్పణే శబ్దద్వయతాత్పర్యకల్పనాత్ అధికారనిమిత్తస్య శాబ్దత్వం న విహన్యత ఇత్యర్థఃశాబ్దత్వం న విహన్యత ఇత్యాధికారఅధికారీతినిమిత్తం జాతివయోవిశిష్టమస్తీతి భావః ।
సాధ్యనియోగవిషయతయా సాధ్యక్రియావిశిష్ట సాఙ్గకర్మానుష్ఠాన సామర్థ్యాస్యాశాబ్దస్యాప్యధికార నిమిత్తత్వాత్ । అథవా క్రియా సమ్బన్ధాభిధానముఖేనవిశిష్టసమర్పణే శబ్దద్వయతాత్పర్యకల్పనాత్ అధికార నిమిత్తస్య రూపేణ కర్తృకారకమాణవకస్యాపి సాధ్యత్వాత్ తద్విశేషణస్య జాతివయసోరన్యోన్యవిశిష్టస్య విధిం ప్రతి గుణభూతస్య కర్తృప్రధానవిధితద్విశిష్టక్రియాం ప్రతి స్వామిత్వేన భోక్తృతయాన్వితప్రధానమాణవకవిశేషణతయా విధిం ప్రతి ప్రాధాన్యమయుక్తమితి చోదయతి -
నను జాతివయసీతి ।
ఉపాదేయమిత్యనుష్ఠేయం సాధ్యం నిర్దిశ్యతే -
అనువాదేయమితిఅనుపాదేయమితి ।
విధిప్రయుక్తానుష్ఠేయతద్విశేషణవ్యతిరేకేణ విధిసమ్బన్ధీ నిర్దిశ్యతే -
అధికారహేతురితి ।
మమాయం నియోగ ఇతి స్వామితయా అన్వయిత్వంఅన్వయితన్నియోజ్యత్వమితి తన్నియోజ్యత్వమధికారిత్వం నామ భోక్తృత్వం తస్మిన్ భోక్తృత్వే నిమిత్తమిత్యర్థః ।
నియోగవాక్యార్థపక్షే ప్రథమం మమాయం నియోగనియోగామితి ఇతి భోక్తృత్వేనాన్వితస్య పశ్చాత్ కర్త్రన్వయ ఇత్యభ్యుపగమాత్ అనువాదేన విశేషణమధికారహేతురిత్యుక్తమస్త్యేవ ఇత్యఙ్గీకరోతి -
సత్యమస్తీయం స్థితిరితి ।
భావనావాక్యార్థపక్షే కర్త్రన్వయస్య ప్రాథమ్యాదుపాదేయకర్తృవిశేషణతయా విధిం ప్రతి గుణభూతస్య భోక్తృవిశేషణత్వాత్ తం పక్షమాశ్రిత్యాపి మాణవకస్యోపాదేయస్య విశేషణమేవ అధికారిత్వవిశేషణం భవతీత్యాహ -
కిన్తు కర్తురితి ।
ఇష్టసాధనవాక్యార్థపక్షాఙ్గీకారాత్ అష్టవర్షం బ్రాహ్మణమితి ద్వితీయయా ఉపనయనజన్యాచార్యసమీపదేశప్రాప్తిరూపదృష్టఫలేన తత్సమవేతసంస్కారాఖ్యాదృష్టఫలేన చ విశిష్టరూపేణ ఉపగమనకర్తృరూపేణ చ మాణవకః ప్రతీయతే । తస్మిన్నుపగమనే సామాన్యేన శ్రేయఃసాధనత్వం విధిపదేన బోధ్యతే । సామాన్యస్య శ్రేయసో విశేషాకాఙ్క్షాయాం మాణవకగతసంస్కారాఖ్యశ్రేయోవిశేషసాధనత్వం తేనైవ విధిపదేన ప్రతిపాద్యతే తస్మిన్ హితసాధనేహతసాధనే ఇతి ప్రథమం మమేదమభిలషితసాధనమితి మాణవకో భోక్తృత్వేనాన్వేతి తస్య స్వామినో భోక్తురధికారిణో విశేషణం బ్రాహ్మణ్యాది భవతి పశ్చాత్ సాధనత్వధర్మ్యుపగమనక్రియాయాం కర్తృత్వేనాన్వేతీత్యేవ భోక్త్రన్వయపురఃసరత్వాత్ కత్రన్వయస్యానుఅనువాదేయేతిపాదేయ విశేషణమధికారిహేతురితి సిద్ధ్యతీత్యాహ -
కిం చేతి ।
ఉపాదేయ ఉపనయన ఇతి ।
ప్రథమముపగమనే కర్తృత్వేనాన్వితతయా ఉపాదేయో న భవతీత్యర్థః ।
తదర్థం విధీయత ఇతి ।
హితసాధనోపగమనే ప్రథమం స్వామిత్వేనాన్వయ ఉపగమనం మాణవకార్థం హితసాధనతయా బోధ్యత ఇత్యర్థః
సమానమితి ।
భాష్యార్థం వివరణోతి ఇతివివృణోతి -
యేన వినేత్యాదినా ।
తాదృశ ఇతి ।
పుష్కలకారణత్వాదితరకారణసమ్పత్తౌ విచారమారభతే, అసమ్పత్తౌ స్వయం నారభత ఇత్యారమ్భానారమ్భయోః సమానమితి ।
యోజనాన్తరమాహ -
అథవా సమానమితి ।
సామర్థ్యం జనయితుమితి ।
విచారాధికారిణవిచారాధికరణ ఇతి ఇత్యర్థః । విచారస్యాధ్యయనవిధిప్రయోజ్యత్వాభావేఽపి ఎకాధ్యయనవిధిప్రయుక్తస్వాధ్యాయాధ్యయనస్య ఎక మోక్షప్రయోజనత్వే వక్తవ్యే కృత్స్నవేదార్థవిచారస్య ఎకఫలప్రయుక్తత్వాద్ధర్మబ్రహ్మవిచారయోరన్యోన్యోపకార్యోపకారకభావేన ఎకఫలశేషత్వాత్ ఉపకారకధర్మావబోధో విశేష ఇత్యర్థః ।
ఆనన్తర్యముపకార్యబ్రహ్మావబోధస్య ఉచ్యత ఇతి చోదయతి -
నను ఇహ కర్మావబోధానన్తర్యమితి విశేష ఇతి ।
అథ శబ్దేన పుష్కలకారణం కిఞ్చిదస్తీతి సామాన్యేన సమర్పితస్య ధర్మావబోధో విశేష ఇత్యర్థః ।
ధర్మబ్రహ్మవిచారయోరుపకార్యోపకారకభావోఽస్తి । తయోరుపకార్యోపకారకభావస్య వృత్త్యన్తరే వర్ణితత్వాదిత్యాహ -
తథా చేతి ।
అధికారః ప్రవృత్తిః అనుష్ఠానం సంస్కారః ఫలం కర్మణామనుష్ఠానపరమ్పరయా ఫలభోగపరమ్పరయా వేత్యర్థః । అథవా సంస్కార ఇతి కర్మభిః పురుషసంస్కారోఽభిధీయతే । శబ్ద ఇతి చ పురషసంస్కారత్వే ప్రమాణముచ్యతే ।
తాదర్థ్యావగమాదితి ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాశేషత్వావగమాదిత్యర్థః । అధిగత్యఅధిగతానన్తరమితినన్తరం ధర్మాధిగత్యానన్తర్యమభిధత్త ఇత్యర్థః ।
ధర్మావబోధానన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యస్మిన్నర్థే శాస్త్రకారసంవాదాన్తరమాహ -
అన్యైరపీత్యాదినా ।
తత్రేతి ।
అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి సూత్ర ఇత్యర్థః ।
ప్రథమసూత్రే వర్ణితావితి ।
తస్మాన్నాన్యేన కేనచిదధ్యాయాన్తరే సూత్రాన్తరే వా ప్రకృతేన సఙ్గతిరస్తీత్యర్థః ।
కస్తర్హ్యత్రాథశబ్దార్థ ఇతి తత్రాహ -
అథేతీతి ।
పూర్వనిర్దిష్టస్యైవేతి ।
అథశబ్దనిర్దిష్టధర్మజిజ్ఞాసాయా ఎవేత్యర్థః ।
కృత్స్నస్వాధ్యాయాధ్యయనస్య ఎకఫలత్వం కృత్స్నవేదార్థవిచారస్య తత్ప్రయుక్తత్వం చ తావత్తిష్ఠతు, నైతావతానైతావద్ధర్మేతి ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోరుపకార్యోపకారకభావ ఇత్యాహ -
న, ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగపీతి ।
ధర్మావబోధస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతి హేతుకారత్వమేవేతిత్వమేవ నాస్తీతి భాష్యస్య అభిప్రాయమాహ -
వేదాన్తాధ్యయనమితి ।
ధర్మజిజ్ఞాసాయాం వ్యుత్పన్నవేదప్రామాణ్యపదపదార్థవాక్యార్థతదపేక్షితన్యాయ కలాపస్యైవ బ్రహ్మ విచారయితుం శక్యత ఇతి చోదయతి -
కథమితి ।
అనుపకారం దర్శయితుం ధర్మజిజ్ఞాసాం కరణభావకర్మవ్యుత్పత్త్యా సిద్ధార్థరూపేణ విభజతే -
తత్ర తావదితి ।
జిజ్ఞాస్యతేఽనేతి కరణవ్యుత్పత్త్యా సహస్రాధికరణసిద్ధన్యాయసహస్రమేకా జిజ్ఞాసేత్యాహ -
ద్వాదశలక్షణ ఇతి ।
జిజ్ఞాసనం జిజ్ఞాసేతి భావవ్యుత్పత్త్యా ధర్మవిషయవాక్యార్థనిర్ణయజ్ఞానమపి జిజ్ఞాసేత్యాహ -
తదనుగ్రహ ఇతి ।
జిజ్ఞాస్యత ఇతి కర్మవ్యుత్పత్త్యా అర్థరూపాగ్నిహోత్రాదికం కర్మాపి జిజ్ఞాసేత్యాహ -
వాక్యార్థశ్చేతి ।
ప్రథమపాదోక్తవేదప్రామాణ్యాపేక్షితన్యాయకలాపస్య అథశబ్దసూచితన్యాయస్య చ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాముపయోగేఽపి తస్య ప్రథమపాదస్య ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః సాధారణత్వాత్ తదానన్తర్యం న ధర్మజిజ్ఞాసానన్తర్యమిత్యభిప్రేత్యాహ -
తత్ర య ఇతి ।
స్వాధ్యాయస్యేతి ।
అధ్యయనవిధేః దృష్టార్థావబోధఫలపర్యన్తతాపేక్షితో న్యాయ ఇత్యర్థః । సమ్బన్ధసఙ్కేతాయ పురుషాపురుషేతిపురుషానపేక్షత్వే హేతుః సమ్బన్ధనిత్యత్వేనేతి । అర్థోపలబ్ధిపూర్వకవాక్యరచనాయ పురుషానపేక్షత్వే హేతుః అపౌరుషేయత్వేనేతి ।
తదుభయమితి ।
ప్రథమపాదోక్తన్యాయకలాపస్య ఉపలక్షణమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
లోకప్రసిద్ధా ఎవ శ్రుత్యాదయ ఉపాదీయన్తే న తే ప్రథమతన్త్రసిద్ధా ఇతి మత్వాహ -
ఇతరస్యేతి ।
ప్రథమతన్త్రసిద్ధస్య కార్యాపేక్షితన్యాయస్యాననుష్ఠేయభూతవస్తుప్రతిపాదనే న ఉపయోగ ఇత్యర్థః ।
కార్యశేషతయా బ్రహ్మాపి ప్రథమతన్త్రే నిర్ణీతమితి నేత్యాహ -
యతో న నిరస్తాశేష ఇతి ।
గుణోపసంహారపాదే విధ్యపేక్షితోఽపి న్యాయ ఉపజీవ్యత ఇతి తత్రాహ -
యత్పునః ప్రథమతన్త్రసిద్ధ ఇతి ।
సగుణవిద్యాపి విజ్ఞానమేవేత్యత ఆహ -
తత్ర చ మానసీ క్రియేతి ।
క్రియాత్వే హేతుః ఉపాసనేత్యాది ।
మా భూద్ధర్మజిజ్ఞాసానన్తర్యమథశబ్దార్థః వేదప్రామాణ్యవిచారానన్తర్యం స్యాదితి నేత్యాహ -
యత్పునః స్వాధ్యాయస్యేతి ।
న కేవలమితి ।
పుష్కలకారణం న భవతీత్యర్థః ।
కిం ధర్మనిర్ణయో బ్రహ్మవిచారప్రవృత్త్యుపయోగీ స్యాత్ కిం వా బ్రహ్మనిర్ణయోపయోగీతి బహిర్వికల్ప్య న తావత్ ప్రథమః కల్ప ఇత్యాహ -
న హ్యన్యవిషయ ఇతి ।
నాపి ద్వితీయద్వితీయమితి ఇత్యాహ -
తదపి ఇహ నాస్తీతి ।
సమ్బన్ధానిరూపణాదితి ।
కార్యకార్యకరణేతికారణభావస్య ధర్మాతిరిక్తప్రపఞ్చేనాపి భావాత్ ధర్మబ్రహ్మణోరసాధారణసమ్బన్ధానిరూపణాదితి భావః ।
సన్ధ్యోపాసనమారభ్య పూర్వపూర్వాల్పతరం కర్మానుష్ఠాయ తత్ప్రహాణేన ఉత్తరోత్తరమహత్తరకర్మోపాదానేన సహస్రసంవత్సరే నిరతిశయకర్మణ్యవసితేఽతః పరమనుష్ఠేయాభావాదేవ పరిశేషాత్ బ్రహ్మజ్ఞానేఽవతరతీత్యస్మిన్ పక్షే ఎకకర్మానుష్ఠానమితరకర్మానుష్ఠానే హేతుః, కృత్స్నకర్మానుష్ఠానం బ్రహ్మజ్ఞానే ప్రవృత్తౌ ఉపకారీత్యేతన్న సమ్భవతి ప్రమాణాభావాదిత్యాహ -
కేయమధికారపరమ్పరేతి ।
తత్ క్రియాహేతుతయేతి ।
బ్రహ్మవిచారకరణహేతుతయేత్యర్థః ।
ప్రమాణాభావాదితి ।
ఎకపర్వారోహణమ్ ఇతరపర్వారోహణహేతుః, సకలపర్వారోహణం ప్రాసాదప్రాప్తిహేతురితి సమ్భవతి, తథా దృష్టత్వాత్ । ఇహ తు న సమ్భవతి, ప్రమాణాభావాదిత్యర్థః ।
అనుష్ఠేయాభావాత్ బ్రహ్మజ్ఞానేఽవతారాసమ్భవేఽపి పరమ్పరయా కృత్స్నకర్మఫలావాప్తౌ తత్ర కామనాభావాత్ నివృత్తకామః పరమానన్దకామనయా తత్రావతరతీత్యాశఙ్కతే -
అథ కామోపహతమనా ఇతి ।
తదభిముఖః కామితవిషయాభిముఖ ఇత్యర్థః ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి -
తథా చేతి ।
అధికారపరమ్పరయేతి ।
ఫలపరమ్పరయేత్యర్థః ।
మర్మేతికర్మానుష్ఠానఫలప్రాప్త్యనన్తర భావిత్వాత్ । బ్రహ్మవిచారస్య న మనుష్యాధికారం శాస్త్రం స్యాదిత్యభిప్రేత్య పరిహరతి -
కర్మానుష్ఠానానన్తర్యమితి ।
హైరణ్యగర్భాదిభోగస్య ప్రాప్తస్యావినాశే అవాప్తవిషయకామస్యాసమ్భవః స్యాత్ , వినాశే సతి అప్రాప్తవిషయకామస్యానువృత్తేర్న కామోపశమాత్ బ్రహ్మజ్ఞానావతారసిద్ధిరిత్యాహ -
సత్యం యుక్తమితి ।
కుతస్తర్హి సర్వేషాం కామవిలయ ఇతి తదాహ -
అతో విషయస్యేతి ।
ఐశ్వర్యేణ సహ వర్ణనాత్ వైరాగ్యస్య హిరణ్యగర్భే దోషదర్శనాత్ వైరాగ్యమితి వక్తవ్యమిత్యాహ -
జ్ఞానమప్రతిఘమితి ।
ప్రతిబన్ధరహితమిత్యర్థః । సర్వత్ర హిరణ్యహిరణ్యగర్భోపీతిగర్భేఽపీతి భావః ।
రసో రాగ ఉచ్యతే । నిఖిల విషయావాప్తౌ కామోపశమః శాస్త్రసామర్థ్యాదుచ్యతే, కిం వా అన్వయవ్యతిరేకసామర్థ్యాదితి న తావచ్ఛాస్త్రసామర్థ్యాదిత్యాహ -
న చైవం లక్షణ ఇతి ।
తర్హి అన్వయవ్యతిరేకసామర్థ్యాత్ ఉచ్యత ఇతి చోదయతి -
నను కామావాప్తావితి ।
కామితవిషయావాప్తావిత్యర్థః । స్వస్థహృదయః అపగతోత్కకలిహృదయ ఇతిలికహృదయ ఇత్యర్థః । ఉత్కలికేతి ఉజ్వలితేత్యర్థః ।
ఉత్కలికోపశమశ్చ తదేతి ।
ఉత్తరకాలే భోగసామర్థ్యరాగౌ కార్యం కరిష్యతః, అతః సామర్థ్యం ప్రతిహన్తిప్రతిహరతీతి । తన్నిమిత్తకామజ్వాలోపశమశ్చ తదైవేత్యర్థః ।
సామర్థ్యే విద్యమానేఽపి భోగాత్ నివృత్తిదర్శనాత్ కామస్యైవ నివృత్తిరస్తీత్యాశఙ్క్య తదా తస్మిన్ విషయే ఉపభోగనివృత్తిః తస్మాదపి ఉపకృష్టేతిఉత్కృష్టవిషయే స్వచ్ఛన్దోపభోగసమ్భవాత్ , న తు కామనివృత్త్యేత్యాహ -
సతి చేతి ।
తం విషయం పునః సమ్యఙ్ న గోపాయేదితి సమ్బన్ధః ।
తర్హి సర్వకర్మాణి అనుష్ఠీయమానాని పురుషసంస్కారతయా బ్రహ్మజ్ఞానకార్యాణి, అతో ధర్మానుష్ఠానాన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి చోదయతి -
భవతు తర్హీతి ।
పూర్వవృత్తత్వమితి ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతి పుష్కలకారణతయా పూర్వవృత్తత్వమిత్యర్థః ।
గుణాధానమలాపకర్షణసంస్కారరేణరద్వారేణేతిద్వారేణ కర్మాణాం పరమ్పరయా మోక్షహేతుత్వే స్మృతిఃమయి స్యైత ఇతి
`యస్యైత....’ ఇతి ।
దయా సర్వభూతేషు క్షాన్తిరనసూయాశౌచమనా - యాసో మఙ్గలమకార్పణ్యమస్పృహేత్యష్టావాత్మగుణా ఇతి ద్రష్టవ్యాః । మహాయజ్ఞైః పఞ్చమహాయజ్ఞైరిత్యర్థః । బ్రాహ్మీ బ్రహ్మాభివ్యక్తియోగ్యా క్రియత ఇత్యర్థః । ఆత్మని చిత్తే ఇత్యర్థః ।
సంయోగపృథక్త్వేన బ్రహ్మానుభవకామో యజ్ఞాదీన్యనుతిష్ఠేదితి శుద్ధిద్వారేణ జ్ఞానోత్పత్తిసాధనత్వేన కర్మవిధాయకశ్రుతిమాహ -
వివిదిషన్తీతి ।
అనాశకేనేతి అనశనేనేత్యర్థః । వివిదిషావాక్యే శుద్ధిహేతుతయాహేతుహేతుతయేతి కర్మవిధిరితి నిర్ణయాయ వాక్యాన్తరమాహయేన కేనచనేతి ।
వేదనేచ్ఛోదయప్రభృతిజ్ఞానోదయపర్యన్తవిచారే ప్రవర్తమానస్య విశేషణతయా స్వసమ్బన్ధిత్వేన విచారాత్ పూర్వక్షణే ప్రతిపన్నపుష్కలకారణప్రతిపాదనేన తదానన్తర్యవిషయోఽథశబ్దః తత్రాహ, తత్తయైవానేకజన్మవ్యవహితఫలహేతుషు కర్మసు ఫలేన సమకాలప్రతిపత్త్యనపేక్షేషు సత్సు న తేషాం పుష్కలకారణత్వప్రతిపాదనేన తదానన్తర్యవిషయోఽథశబ్ద ఇతి పరిహరతి -
సత్యమేవమితి ।
సమానజన్మేతి ।
విద్యోత్పాదకదేహేనైవ అనుష్ఠితేత్యర్థః । సమానజన్మానుష్ఠితకర్మణో విచారాత్ పూర్వక్షణే అధికారవిశేషణతయా ప్రతిపత్తిసమ్భవాత్ అథశబ్దేన పుష్కలకారణతయా ప్రతిపాదనం స్యాత్ , జన్మాన్తరీయకర్మణో విచారహేతుత్వాత్ తస్య చాప్రతిపన్నపుష్కలకారణత్వేన అథశబ్దేన ప్రతిపాదనమిత్యర్థః ।
నైయోగిక ఇతి ।
నియోగసాధ్య ఇత్యర్థః ।
అవాకృతకణత్రయేతిఅపాకృతఋణత్రయస్య మోక్షేఽధికారాత్ ఋణస్య చ విద్యారమ్భకదేహజన్మప్రయుక్తత్వాత్ ఋణాపాకరణహేతుకర్మణామేతజ్జన్మన్యనుష్ఠితతయా అధికారివిశేషణత్వేన ప్రతిపత్తిసమ్భవాత్ తదపేక్షోఽథశబ్ద ఇతి తత్రాహ -
ఎతేనేతి ।
కర్మణాం విచారం ప్రతి పుష్కలకారణత్వాభావసమర్థనేనేత్యర్థః । ‘జాయమానో వై బ్రాహ్మణ’ ఇతి చ శ్రుతిరర్థవాదత్వాత్ ‘ప్రవ్రజేత్’ ఇతి విధిశ్రుత్యా బాధ్యత ఇతి భావః ।
ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్యేతి స్మృతిరస్తీతి । సత్యమ్ , సా శ్రుతిస్మృతివిరోధాదప్రమాణమిత్యాహ -
తథా చ శ్రుతిరితిశృతీతి ।
తస్యేతి ।
అధీతవేదస్యాధికారిణ ఇత్యర్థః ।
ఆనన్తర్యాభిధానముఖేన విచారం ప్రతి పుష్కలకారణతయా అధికారివిశేషణత్వేన పూర్వనిర్వృత్తః కర్మావబోధ ఇతి న ప్రతిపాదయతి అథశబ్దః, కిన్తు ఆనన్తర్యాభిధానముఖేన ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః క్రమప్రతిపాదక ఇతి చోదయతి -
అథాపి స్యాదితి ।
కిం స్వయమేవ క్రమం ప్రతిపాదయతి అథశబ్దః ఆహోస్విత్ ప్రమాణాన్తరప్రాప్తక్రమస్య న్యాయేన నియమప్రతిపాదక ఇతి । న తావత్ ప్రథమః కల్ప ఇత్యాహ -
తదేతదయుక్తమితి ।
ఆగమత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయేఽపి కల్పే ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః ఎకవిధిప్రయుక్తానుష్ఠేయత్వాభావాదేవ శేషశేషిత్వస్య ఎకశేషిసమ్బద్ధానేకశేషత్వస్యాధికృతాధికారత్వస్య చాభావాత్ । అత ఎవైకకర్తృకత్వాభావాత్ ఎకస్య యుగపదనేకానుష్ఠానానుపపత్త్యా సిద్ధక్రమప్రాప్త్యభావాత్ తన్నియమార్థత్వమథశబ్దస్య నాస్తీత్యాహ -
అపి చ ఎకకర్తృకాణామితి ।
శేషశేషిణోః ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసయోః ।
శేషాణాం చేతి ।
ఎకప్రధానాపూర్వసమ్బద్ధానామాగ్నేయాదిషడ్యాగానామిత్యర్థః ।
అధికారాన్తరప్రయుక్త్యుపజీవినామితి ।
దర్శపూర్ణమాసాదినియోగాన్తరప్రయుక్తానుష్ఠేయానాం గోదోహనాదీనామిత్యర్థః ।
వివక్షితత్వాదితి ।
ఎకస్య యుగపదనేకానుష్ఠానానుపపత్తిసిద్ధత్వాదిత్యర్థః ।
మా భూద్ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః ఎకవిధిప్రయుక్తానుష్ఠేయతయా ఎకకర్తృకత్వేన ప్రాప్తక్రమనియమార్థత్వమథశబ్దస్య, కిన్తు ఎకఫలప్రయుక్తానుష్ఠేయతయా ఎకప్రమేయజిజ్ఞాసా ప్రయుక్తానుష్ఠేయతయా వా సాధనద్వయే కర్త్రైక్యాత్ క్రమస్యాపేక్షేతి తన్నియమార్థోఽథశబ్ద ఇతి ఉత్తరభాష్యస్య ఆశఙ్కామాహ -
అథాపి స్యాద్యథా ఆగ్నేయాదీనామిత్యాదినా ।
అభ్యుదయఫలమితి ।
ధర్మజ్ఞానస్యోత్పత్త్యాప్తివికృతిసంస్కారాత్మకోఽభ్యుదయః ఫలమిత్యర్థః ।
న జ్ఞేయత్వాదేవేతి ।
హస్తగతవిస్మృతసువర్ణస్య జ్ఞేయత్వాదేవ యథా సుఖోత్పత్తిః ఫలం భవతి తద్వన్న భవతీత్యర్థః ।
అనుష్ఠానాన్తరేతి ।
జ్ఞానోత్పత్త్యనుష్ఠానాత్ అనుష్ఠానాన్తరానపేక్షమిత్యర్థః ।
స చ నిత్యసిద్ధ ఇతి ।
ఉత్పత్తివికృత్యాత్మత్వం మోక్షస్య నాస్తీత్యర్థః ।
అనాప్య ఇత్యాహ -
అవ్యవహిత ఇతి ।
అన్యసంస్కారాసమ్భవం సిద్ధవత్కృత్య స్ఫురణాతిశయరూప సంస్కారోఽపి నాస్తీత్యాహ -
స్వసంవేద్య ఇతి ।
జ్ఞానోత్పత్తిమాత్రేణ లభ్యం ఫలమపవర్గ ఇత్యాహ -
యతోఽవిద్యేత్యాదినా ।
ఫలస్యోత్పాద్యత్వానుత్పాద్యత్వం నామస్వరూపవైలక్షణ్యమాహ -
సత్యన్తేతిఅత్యన్తవిలక్షణత్వాదితి ।
ప్రస్థానభేదాదితి ।
జ్ఞానోత్తరకాలం ప్రయత్నసాపేక్షత్వానపేక్షత్వలక్షణప్రస్థానభేదాదిత్యర్థః ।
ఎకోపనిపాత ఇతి ।
ఎకస్మిన్ కర్తరి కార్యత్వేనోభయజిజ్ఞాసయోః ఉపనిపాతో నాస్తీత్యర్థః । కార్యః సాధ్య ఇత్యర్థః ।
పుష్పాదివత్ కాలేన సాధ్యత్వం వ్యావర్తయతి -
పురుషవ్యాపారతన్త్ర ఇతి ।
ప్రవర్తకశబ్దగమ్యో ధర్మః కేవలబోధకశబ్దగమ్యం బ్రహ్మేత్యేవం ప్రమాణభేదోపాధినా ప్రమేయభేద ఉచ్యత ఇతి తాత్పర్యమాహ -
ఇదమపరమితి ।
చోదనేతి శబ్దభావనాం కుర్వచ్ఛబ్దోఽభిధీయతే ।
ప్రేరయన్తీ పురుషమితి ।
పురుషేణార్థభావనాం నిష్పాదయన్తీతి యావత్ ।
అసతి విషయ ఇతి ।
అప్రతిపన్నార్థభావనాయామితి యావత్ ।
విషయమపీతి ।
పురుషనిష్పాద్యార్థభావనామపీత్యర్థః ।
బోధయతి కేవలమితి ।
బ్రహ్మణోఽసాధ్యత్వాత్ తత్ర న ప్రేరయతీత్యర్థః ।
బ్రహ్మావబోధస్య సాధ్యత్వాత్ తత్ర పురుషం ప్రేరయన్తీ చోదనావబోధనవిశేషితాం భావనాం ప్రతిపాదయన్తీతి నేత్యాహ -
సవబోధస్యేతిఅవబోధస్యేతి ।
నవబోధ ఇతిఅవబోధః పురుషప్రయత్నసాధ్య ఇతి నేత్యాహ -
బోధో హీతి ।
యథా ప్రమాణమితి ।
చక్షురాదిసామగ్ర్యనురూపమిత్యర్థః । అనిచ్ఛతోఽప్రయతమానస్యాపి దుర్గన్ధాదిజ్ఞానదర్శనాదిత్యర్థః ।
సన్నికర్షేణేతి ।
సన్నికర్షాఖ్యసాధనేన కుర్వితి న నియుజ్యత ఇత్యర్థః । లక్షణం ప్రమాణమిత్యర్థః ।
వేదాఖ్యశాస్త్రీయవిచారవిధేః వేదోక్తమేవ అధికారనిమిత్తమథశబ్దేన వక్తవ్యమిత్యభిప్రేత్య వేదోక్తసాధనచతుష్టయమథశబ్దార్థత్వేన దర్శయతి -
ఉచ్యతే నిత్యానిత్యేతి ।
సాధనచతుష్టయం వేదాఖ్యశాస్త్రీయాధికారివిశేషణమ్ ఉపపన్నం చ, తదేవ విచారే ప్రవృత్తౌ పుష్కలకారణమ్ , తద్వానేవాధికారీత్యర్థః ।
శబ్దేన ప్రతిపాదనాభావే అహమేవం విశిష్టోఽస్మీతి బుద్ధ్యా ప్రవర్తమానాధికార్యభావాత్ విచారే ప్రవృత్తిర్న స్యాత్ , అతోఽనుష్ఠితతయా ప్రయోజనపర్యన్తం న భవేత్ విచారశాస్త్రమిత్యుక్తమితి వృత్తానువాదేన సాధనచతుష్టయాభావే న విచారప్రవృత్తిరితి వ్యతిరేకప్రదర్శనేన సాధనచతుష్టయస్య విచారం ప్రతీతి న దృశ్యతేప్రతి కారణత్వమిత్యాశఙ్క్య, సత్యమ్ పూర్వస్య పూర్వస్యాధికారిణః స్వసమ్బన్ధిత్వేన ప్రతిపన్నతయా ఉత్తరోత్తరం ప్రతి స్వరూపోపాధిత్వేన చ ముముక్షుత్వోపాధిత్వాత్ సర్వేషామధికారనిమిత్తతా ఇత్యభిప్రేత్య వ్యతిరేకముఖేన పూర్వస్య పూర్వస్య ఉత్తరోత్తరహేతుత్వం సర్వేషాం విచారహేతుత్వం చ దర్శయతి -
తస్మాద్యావదస్యేత్యాదినా ।
నిత్యవస్తువివేకోదయప్రకారమాహ -
వినశ్యదపీదమితి ।
కార్యస్య నిరుపాదానత్వాయోగాత్ కార్యోపాదానత్వాయోగాత్ ఉపాదానస్యానాదిత్వే తస్య కార్యేష్వనన్వితత్వే సతి అనుపాదానత్వప్రసఙ్గాత్ అనన్వితతయా నిత్యత్వే సతి కల్పనాలాఘవాత్ అనాదినిత్యోపాదానస్య ఎకత్వే సతి తస్య వికారిత్వే కార్యత్వప్రసఙ్గాత్ అవికారిత్వే చ సిద్ధే సత్యేకానాదినిత్యావికారికారణే కార్యాణాం కారణావశేషతయా వినాశః స్యాత్ , అనభ్యుపగమే పూర్వకల్పస్య వినష్టస్య సంస్కారసహితకారణావశేషాభావాత్ పునస్తథావిధస్యోత్పత్త్యభావవత్ వర్తమానకల్పస్యాపి సంస్కారవిశిష్టకారణాభావేన అనుత్పత్తేరభావోఽభవిష్యత్ , అతో విశిష్టకూటస్థనిత్యవస్త్వస్తీతి నిత్యవస్తువివేకో జాయత ఇత్యర్థః ।
వైరాగ్యోదయప్రకారమాహ -
అభిముఖవినాశదర్శనాదితి ।
అగ్నిప్రవేశార్థం స్రక్చన్దనవస్త్రాద్యలఙ్కారభోగాన్ భుఞ్జానస్య భోగైః సహ అభిముఖవినాశదర్శనాత్ దుఃఖానుభవాచ్చ నిర్వృతిమలభమానో భోగాద్విరక్తో జాయత ఇత్యర్థః । అత్రైవమన్వయః, యావదనిత్యత్వం నావైతి తావన్నిత్యం వస్తు న ప్రతిప్రతిపాద్యత ఇతిపద్యత ఇత్యధ్యాహారః । యావచ్చ నిత్యానిత్యవివేకో న జాయతే తావద్విరక్తో న జాయత ఇత్యధ్యాహారః । యావచ్చాభిముఖవినాశ ఇత్యత్ర యావచ్ఛబ్దో నకారమధ్యాహృత్య విరక్తశబ్దేన సమ్బధ్యతే । యావచ్చ న విరక్త ఇతి తావన్ముముక్షుత్వం నావలమ్బత ఇత్యధ్యాహారః । యావచ్చ ముముక్షుత్వం నావలమ్బతే తావద్ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం కః ప్రతిపద్యత ఇతి సాధనకలాపాభావే న విచారప్రవృత్తిరితి వ్యతిరేకోఽయం దర్శితః ।
నను నాస్తి వ్యతిరేకః, సాధనాభావేఽపి ప్రవృత్తిదర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
కథఞ్చిద్వా దైవవశాదితి ।
శూద్రయాగాదివత్ ఫలపర్యన్తతా న స్యాదిత్యర్థః ।
వ్యతిరేకనియమాదేవ అన్వయమపి సిద్ధవత్కరోతీత్యాహ -
తస్మాద్వర్ణితేతి ।
అథశబ్దేన సాధనచతుష్టయస్య హేతుత్వాభిధానాత్ అతఃశబ్దేనాపి తస్య హేతుత్వాభిధానాత్ పునరుక్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్య అథశబ్దస్య ఆనన్తర్యమభిధేయార్థః । సాధనచతుష్టయహేతుత్వం తాత్పర్యార్థః । అతః శబ్దస్య సాధనచతుష్టయస్య హేతుత్వమభిధేయార్థః ।
సాధనచతుష్టయే ప్రాప్త్యసమ్భవాశఙ్కానిరాకరణం తాత్పర్యార్థ ఇత్యభిధేయభేదాత్ తాత్పర్యార్థభేదాచ్చ పునరుక్తిర్నాస్తీత్యభిప్రేత్యాహ -
అతః శబ్దో హేత్వర్థ ఇతి ।
హేత్వభిధాయీత్యర్థః ।
అథశబ్దతాత్పర్యార్థభూతసాధనచతుష్టయాఖ్యపుష్కలకారణే ప్రాప్తాసమ్భవశఙ్కామతఃశబ్దనిరాకరణీయామాహ -
స్యాదేతదితి ।
అనిత్యత్వానుమానస్యానైకాన్తికత్వాదేవ కర్మఫలస్య అనిత్యత్వాసమ్భవేఽపి నిత్యత్వే న ప్రమాణమితి తత్రాహ -
వేదేఽపీతి ।
అతో నిత్యపురుషార్థకామినః కర్మఫలేఽపి ప్రవృత్తిసమ్భవాత్ న నియమేన బ్రహ్మణి ప్రవృత్తిరితి భావః ।
నిత్యపురుషార్థకామినో విషయభోగాత్ వైరాగ్యం చ న సమ్భవతి, కర్మఫలస్యాపి నిత్యత్వాదిత్యాహ -
అతో విషయభోగాదితి ।
మా భూద్ బ్రహ్మణ్యేవ ప్రవృత్తిరితి నియమః తథాపి బ్రహ్మణ్యపి వికల్పేన ప్రవృత్తిః స్యాదితి నేత్యాహ -
న చ కూటస్థేతి ।
అవష్టమ్భేనేతి ।
బ్రహ్మప్రాప్తిసమ్భవమఙ్గీకృత్యేత్యర్థః ।
కూటస్థనిత్యబ్రహ్మవస్తుప్రాప్త్యసమ్భవః కథమిత్యత ఆహ -
యతో న తాదాత్మ్యమితి ।
విరుద్ధత్వాదితి భావః ।
బ్రహ్మణః సర్వగతత్వే నిత్యసంయోగాత్ న సాధనసాధ్యత్వం సంయోగస్య అసర్వగతత్వే పరిచ్ఛేదాదనిత్యత్వాదిప్రసఙ్గః, తథాపి సంయోగస్య సాధ్యత్వే నిష్ఫలత్వమాహ -
నాపి తదవాప్తిరితి ।
సుఖభోగాభావాదితి ।
బ్రహ్మణి సుఖసద్‌భావేఽపి స్వాశ్రయసుఖాపరోక్ష్యస్యైవ ఉపభోగత్వాత్ ఆత్మని తస్యాభావాదిత్యర్థః ।
భోగాత్ ప్రాగూర్ధ్వం చ భోగావస్థాయాం చ దుఃఖాత్మకవిషయసుఖపరిత్యాగేన దుఃఖనివృత్త్యాత్మకబ్రహ్మప్రాప్తిః ప్రార్థ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అతోఽజీర్ణభయాదితి ।
అతో న తస్యేతి ।
సాధనచతుష్టయస్యేత్యర్థః ।
తాత్పర్యేణ అతఃశబ్దనిరాకరణీయాశఙ్కాం టీకాకారః స్యాదేతదిత్యాదినా ప్రదర్శ్య ప్రదర్శితాశఙ్కానిరాకరణహేతుసూచనేన సాధనచుతష్టయం హేతుర్హేతురేవేతి ప్రదర్శయతి అర్థతః శబ్ద ఇత్యాహ -
అతస్తస్యేతి ।
ఆశఙ్కానిరాకరణహేతురతః శబ్దసూచితః కథమ్భూత ఇతి చోదయతి -
కథమితి ।
ఆశఙ్కానిరాకరణహేతుమతఃశబ్దసూచితమాహ -
యస్మాద్వేద ఎవేతి ।
అనిత్యఫలతాం దర్శయతీతి ।
బ్రహ్మవ్యతిరిక్తపురుషార్థజాతస్యాస్యన్నిత్యతో ఇతినిత్యతాం దర్శయతీతి భావః ।
తద్యథేహేతి ।
సామాన్యశ్రుతిః చాతుర్మాస్యాదివిశేషాదన్యఅన్యస్యైవేతిత్రైవ వర్తతామితి చోదయతి -
నను పుణ్యస్యేతి ।
వస్తుబలప్రవృత్తేతి ।
వ్యాప్తిబలప్రవృత్తేత్యర్థః ।
అనుమానవిరోధ ఇతి ।
కృతకత్వాత్ పరిచ్ఛిన్నత్వాదనిత్యమిత్యనుమానానుగృహీతశ్రుతివిరోధ ఇత్యర్థః । అతోఽనిత్యత్వ దర్శనం విషయభోగాద్వైరాగ్యముత్పాద్య తద్వారేణ ముముక్షుత్వహేతుతయా బ్రహ్మణి ప్రవృత్తిహేతుర్భవతీతి యోజనా ।
నిమిత్తముక్తమితి ।
బ్రహ్మణి వికల్పేన ప్రవృత్త్యభావేఽపి బ్రహ్మణా తాదాత్మ్యసంయోగరూపప్రాప్త్యసమ్భవాఅసమ్భవాస్యమితిఖ్యం నిమిత్తముక్తమిత్యర్థః । శ్రుతివిరోధాత్ బ్రహ్మప్రాప్త్యసమ్భవసాధక తర్కో బాధ్యతే । బ్రహ్మప్రాప్తేః పురుషార్థత్వం చ భవతి । సుఖాపరోక్ష్యసమ్భవాత్ తస్యైవ పురుషార్థత్వాదితి భావః ।
అత ఉపసంహరతీతి ।
అతఃశబ్దేనాశఙ్కానిరాకరణహేతుసూచనద్వారేణ సాధనకలాపస్య హేతుత్వసమర్థనాదుపసంహరతీత్యర్థః ।
కర్తవ్యేత్యనేనకర్తవ్యత్వానేనేతి భాష్యకారో విశేషం విధత్త ఇతి శఙ్కానివర్తకత్వేన భాష్యం వ్యాచష్టే ।
అత ఇతియతః పరిపూర్ణ ఇతి ।
పుష్కలహేతుత్వాదవశ్యారమ్భకత్వం భాష్యోక్తమస్త్యేవేత్యాహ -
యతో ద్వైతానుషఙ్గాదితి ।
ఎవం సతీతి ।
పుష్కలహేతుత్వేనావశ్యారమ్భకత్వే సతీత్యర్థః ।
అథశబ్దేనేతి ।
అవశ్యారమ్భక సాధనచతుష్టయాఖ్యహేతుప్రతిపాదకాథశబ్దేనేత్యర్థః ।
ధర్మాయ జిజ్ఞాసేతివచ్చతుర్థీ సమాసః కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య జిజ్ఞాసాశబ్దస్యాభిధేయావయవార్థస్వీకారాదిత్యాహ -
అన్తర్ణీతేతి ।
లక్షితవిచారార్థాన్వయ ఇత్యర్థః । జిజ్ఞాసాశబ్దస్య ఇచ్ఛార్థత్వాత్ ఇచ్ఛాయాః కర్మప్రయోజనయోరైక్యాత్ ఎకనిర్దేశేన ఇతరనిర్దేశసిద్ధేః కర్మణ ఇచ్ఛాస్వరూప ప్రతీత్యుపాధిత్వేన ప్రాధాన్యాత్ తన్నిర్దేశార్థం కర్మణి షష్ఠీసమాసః స్యాత్ । లక్షణయా విచారార్థత్వే తు విచారస్య కర్మప్రయోజనయోర్భేదాదేకనిర్దేశేనాన్యనిర్దేశాసిద్ధేరాయాసరూపత్వేన ప్రయోజనాపేక్షత్వాత్ ప్రయోజనత్వప్రసిద్ధయే చతుర్థీసమాసః స్యాత్ । న త్విహ విచారస్యార్థత్వమితి భావః ।
అవసరప్రాప్తావితి ।
కిం తత్ బ్రహ్మ యదిచ్ఛాయాః ప్రయోజనతయా కర్మత్వేన వర్తత ఇత్యాకాఙ్క్షోత్పత్తేరవసరప్రాప్తావిత్యర్థః ।
కథం నిరస్యత ఇత్యాశఙ్కాయాం జాతిజీవకమలాసనశబ్దరాశీనాం బ్రహ్మశబ్దాభిధేయతయా జిజ్ఞాసాం ప్రతి కర్తృత్వేన కర్మత్వేన వా ప్రతిపాదనానుపపత్తేరస్మిన్ప్రయోగే న బ్రహ్మశబ్దస్య జాత్యాద్యర్థతేత్యన్యవృత్తికారైర్నిరాకృతప్రకారమాహ -
న ఖల్వితి ।
విశేషణానర్థక్యాదితి ।
అన్యస్య ప్రసఙ్గాభావాత్ జీవకర్తృకేతి విశేషణానర్థక్యాదిత్యర్థః । శబ్దరాశేరచేతనత్వాదేవ కర్తృత్వప్రసఙ్గాభావాత్ । కర్తృత్వం న దూషితమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
జిజ్ఞాస్యాపేక్షత్వాదితి ।
ఇచ్ఛాం ప్రతి స్వరూపప్రతీత్యుపాధిత్వాత్ ఇచ్ఛాజన్యఫలాధారత్వాచ్చ కర్మకారకస్య తదపేక్షత్వమిచ్ఛాయాః ప్రాధాన్యేన విద్యత ఇత్యర్థః ।
అన్యజ్జిజ్ఞాస్యమితి ।
బ్రహ్మలోకజిజ్ఞాసేత్యత్ర బ్రహ్మణోఽన్యలోకస్య జిజ్ఞాస్యత్వవదిహాపి అన్యజ్జిజ్ఞాస్యమిత్యర్థః ।
తదర్థం
తత్పరిహారార్థమిత్యర్థః ।
శేష ఇతి సమ్బన్ధసామాన్యముచ్యతే । న కారకపఞ్చకవ్యతిరిక్తాః స్వస్వామిత్వాదిసమ్బన్ధవిశేషా ఉచ్యన్తే । అతః సామాన్యాభిధానేఽపి కర్మత్వాఖ్యసమ్బన్ధ విశేషే పర్యవసానాత్ ఇచ్ఛాపేక్షితకర్మత్వప్రతీతిసిద్ధేః శేషషష్ఠ్యేవాభ్యుపేయేతి చోదయతి -
నను శేషషష్ఠీపరిగ్రహేఽపి ఇతి ।
భాష్యం వ్యాచష్టే -
యద్యపీతి ।
అర్థాత్ విశేష ఇతి । వ్యవహారాన్యథానుపపత్త్యా విశేషే పర్యవసానభూమిత్వేనాభ్యుపగమ్యమానే సతీత్యర్థః ।
క్రియోపాదానాదితి ।
జిజ్ఞాసాశబ్దేనోపాదానాదిత్యర్థః ।
సాధారణే శబ్ద ఇతి ।
సమ్బన్ధసామాన్యస్య కర్మత్వాఖ్యవిశేషస్య చ షష్ఠ్యాఖ్యశబ్దే సాధారణే సతీత్యర్థః ।
అభిప్రేతమర్థం విహాయేతివిహాయేతి న దృశ్యతే ।
ఇచ్ఛాపేక్షితత్వాత్ అభిప్రేతం కర్మత్వం విహాయేత్యర్థః । అర్థాన్తరం సామాన్యమిత్యర్థః । కర్మణి షష్ఠీపరిగ్రహే వృత్యా వ్యక్తేఃవ్యక్తీ ఇతి ప్రధానతయాప్రధానతయా ఇతి ప్రతీతత్వాత్ స్ఫుటత్వమస్తీత్యభిప్రేత్య ప్రత్యక్షత్వముచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । శేషే షష్ఠీపరిగ్రహే సామాన్యమభిధాయ తత్ర గ్రస్తతయా కర్మత్వబోధనాత్ అస్ఫుటం భవతీతి పరోక్షమిత్యుచ్యతే ।
శేషషష్ఠ్యా బ్రహ్మసమ్బన్ధిజిజ్ఞాసేత్యుక్తే బ్రహ్మస్వరూపప్రమాణయుక్తిసాధనప్రయోజనానాం జిజ్ఞాస్యత్వముక్తం స్యాదితి చోదయతి -
నను కిమితి వ్యర్థ ఇతి ।
ప్రధానపరిగ్రహ ఇతి ।
విచారసాధ్యజ్ఞాననిమిత్తాపరోక్ష్యఫలభాగిత్వాదాపరోక్ష్యస్య చ బ్రహ్మసుఖాపరోక్షత్వాత్ విశిష్టం బ్రహ్మవిచారప్రవృత్తేః ప్రధానం భవతి । తస్య ప్రధానభూతస్య బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేత్యుక్తే బ్రహ్మస్వరూపనిర్ణయాపేక్షితప్రమాణాదివిచారాణామ్ అర్థాక్షిప్తఅర్థాక్షితత్వాదితిత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మావాప్తిః పురుషార్థ ఇతి ।
సుఖాపరోక్ష్యం బ్రహ్మాపరోక్ష్యం పురుషార్థ ఇత్యర్థః ।
తేన తత్ జ్ఞానేనాప్తుమిష్టతమమితి ।
ఆపరోక్ష్యస్య పురుషార్థరూపత్వాత్ తదాపరోక్ష్యం బ్రహ్మజ్ఞానేనాప్తుమిష్టతమంఇష్టమతమితి జ్ఞానాధీనఫలభాగీత్యర్థః ।
తదర్థత్వాదితి ।
జ్ఞానద్వారేణ ఫలవిశిష్టబ్రహ్మశేషత్వాత్ విచారప్రవృత్తేః ఫలవిశిష్టం బ్రహ్మప్రధానమిత్యర్థః ।
అర్థాదేవేతి ।
కర్మణి షష్ఠ్యా బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేతి బ్రహ్మస్వరూపజిజ్ఞాసాభిధానే ప్రమాణాదీనామర్థాదేవ జిజ్ఞాస్యత్వాత్ న పృథక్ శేషషష్ఠ్యఙ్గీకారేణ సూత్రయితవ్యానీత్యర్థః ।
శాస్త్రప్రవృత్తిరేవేతి ।
శ్రౌతవిచారవిధినిర్ణయపరతయా ప్రథమసూత్రప్రవృత్తిరేవేత్యర్థః ।
అథశబ్దసూచితాధికారిప్రతిపాదకశ్రుత్యర్థమాహ -
పుణ్యజిత ఇతి ।
పరేతి ।
పరా విద్యత ఇతి యస్మాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యంశేన సూచితశ్రుత్యర్థమాహ -
తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి ।
ఇచ్ఛాప్రదర్శనార్థమితీచ్ఛాయా వాక్యార్థత్వప్రదర్శనార్థమిత్యర్థః ।
ఇచ్ఛాయాః ఫలవిషయత్వాదితి ।
అవగతవిషయత్వాత్ ఇచ్ఛాయాః జ్ఞానావగతయే జ్ఞానవిశేషణబ్రహ్మణ్యవగతే తత్ జ్ఞానేచ్ఛానుపపత్తేరనవగతే తద్విశేషితజ్ఞానస్యాపి అనవగమాత్ జ్ఞానమాత్రే ఇచ్ఛానుపపత్తేరితి భావః ।
కాచేయమిష్యమాణావగతిరితి తదాహ -
సాక్షాదనుభవ ఇతి ।
అపరోక్షానుభవఅపరోక్షాదేనుభవ ఇతి ఇత్యర్థః ।
ఇచ్ఛాపూర్వకవిచారాత్ ప్రాగేవ ప్రాగేవాసీత ఇతిస్థితవేదాదవగతిపర్యన్తజ్ఞానముత్పద్యతే కథం తత్రేచ్ఛేత్యాశఙ్క్య ప్రథమజ్ఞానం పరోక్షం భవతి । అపరోక్షమితి పక్షేఽపి అసమ్భావనాదినానవసితరూపం భవతి, అతః పరోక్షజ్ఞానమప్రతిఅప్రతిబన్ధేతిబద్ధాపరోక్షజ్ఞానజ్ఞానైవేతిమేవ అపేక్ష్యత ఇతి యుజ్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
జ్ఞానం తు పరోక్ష ఇతి ।
సన్నిహితేఽపీతి ।
ఇన్ద్రియసంయుక్తతయా ప్రథమత ఎవ అపరోక్షేఽపి వస్తునీత్యర్థః ।
తదాహ,
తస్మాదాహేత్యర్థః ।
ప్రమాణేనావగన్తుమితి ।
అపరోక్షనిశ్చయానుభవేన జ్ఞానేనేత్యర్థః । బ్రహ్మరూపతా సాక్షాత్కరణఫలజ్ఞానే ఇచ్ఛా సమ్భవతి । న ప్రథమజ్ఞాన ఇతి భావః ।
ప్రథమసూత్రస్య శాస్త్రాన్తర్భూతత్వేన అనన్తర్భూతత్వేన చానిరూప్యత్వాదేవ వాక్యార్థత్వస్యాకథనీయత్వాత్ ఇచ్ఛా వాక్యార్థ ఇతి ప్రతిపాదనమయుక్తమ్ , తథాహి - అన్తర్భూతత్వే స్వవిచారారమ్భకర్తవ్యతావిచారసూత్రస్య కేనారమ్భః క్రియతే, స్వేనైవ చేత్ ఆత్మాశ్రయతాపత్తిః, సూత్రాన్తరేణ చేత్ అనవస్థాపాతః । అనన్తర్భూతత్వే అశాస్త్రతయా అనారమ్భప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య శ్రౌతశ్రోతవ్య ఇతి విధిరనిర్ణీతానుబన్ధత్రయవిశిష్టతయా ప్రతిపన్నస్వనిర్ణయాయ స్వాపేక్షిత విచారాయ ప్రథమసూత్రమారమ్భయతి । విధౌ చ విచారితే సతి విధివిధిస్వవిషయేతివిషయవిచారసూత్రాణి జన్మాదిసూత్రాదీని పశ్చాదారమ్భయతీత్యభ్యుపగమాత్ ఎకశాస్త్రత్వేఽపి అనవస్థాభావాత్ శ్రోతవ్యాదివాక్యానాం స్వార్థేస్వాసమన్వయ ఇతి సమన్వయప్రతిపాదనద్వారేణ విధినా విచార్యమాణవేదాన్తవాక్యానామపి బ్రహ్మణి సమన్వయనిర్ణయనిమిత్తత్వాత్ ఎవ సమన్వయాధ్యాయేన సఙ్గతిసిద్ధేశ్చ అస్య వాక్యవాక్యార్థేతిస్యార్థకథనం యుక్తమిత్యభిప్రేత్యాహ -
తదేతదితి ।
తస్మాద్ బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమితి భాష్యం జిజ్ఞాసాశబ్దేన లక్షితవిచారకర్తవ్యతాసూత్రస్యార్థ ఇతి ప్రదర్శయతీతి వదితుమితి ।
ఇచ్ఛాయా అభిధావృత్త్యా వాక్యార్థత్వం పూర్వముక్తమిత్యాహ -
అనేన చ ప్రయోజ్యేతి ।
ప్రయోజ్య ఇత్యధికారీ ।
ఎకస్యా ఇతి ।
సాధనకలాపస్యేతి తస్య కారణాన్తరమదృష్టం యజ్ఞాదివత్ దృష్టం వ్యాప్త్యనుసన్ధానాది అర్థాదుపాత్తమితి ఆనన్తర్యాభిధానసామర్థ్యాదితి అతఃశబ్దస్య ముఖతో హేతుత్వాభిధాయినోఽప్యాశఙ్కాన్తరనివృత్తౌ తాత్పర్యాత్ అర్థాద్ధేతుత్వముక్తమిత్యనువాదే ప్రయోజనాభావాత్ కర్తవ్యపదమధ్యాహృత్య జిజ్ఞాసాకర్తవ్యతా శ్రుత్యా అభిహితా, ఇచ్ఛాయా అననుష్ఠేయత్వాదభిధావృత్తిసిద్ధేచ్ఛాకర్తవ్యతాఽసమ్భవేఽపి ఇచ్ఛాసంయోగాత్ జ్ఞానస్య సాధ్యత్వాసధ్యాభావగమాదితివగమాత్ తదేవ కర్తవ్యమస్తు న తు లక్షితవిచారకర్తవ్యతా సూత్రార్థత్వేన కథనీయా భాష్యకృతేతి, నేత్యాహ -
తత్ర జానాత్యేవేతి ।
ఇష్యమాణస్య సాధ్యతా స్వయం సిద్ధా న శబ్దమపేక్షతే సుఖసంవేదనత్వాదిత్యర్థః ।
కిం తర్హి విధీయత ఇతి తదాహ -
ఉపాయం తు న వేదేతి ।
అనుపగతాభిలషితోపాయ ఎవ విధిశబ్దైః ప్రతిపాద్యతే । అతో జ్ఞానసాధనవిచార కర్తవ్యతా సూత్రార్థత్వేన కథనీయా భాష్యకృతేతి భావః । దృష్టోపాయత్వేఽపి అపరోక్షానుభవం ప్రత్యదృష్టోపాయతాపి దర్శితా ద్రష్టవ్యాద్రవ్యణాదీతిదివిధేరితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
నను పదార్థవ్యాఖ్యానాదేవ స్వయమేవ వాక్యార్థం ప్రతిపద్యతే, కిం వాక్యార్థకథనేన ? సత్యమ్ ; సమ్బన్ధాదీనామర్థాత్ ప్రతిభాసో భవతీత్యాహ -
శాస్త్రస్య చేతి ।
ముముక్షుణా మోక్షహేతుహేతుః ఇతిబ్రహ్మజ్ఞానాయేదం శాస్త్రం శ్రోతవ్యమితి వాక్యార్థే అభిహితే కథమర్థాత్ సమ్బన్ధాదిప్రతిపత్తిరితి తదాహ -
ఎతదుక్తమ్భవతీతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానకామేనేదం శాస్త్రం శ్రోతవ్యమిత్యుక్త్యా జ్ఞాయమానబ్రహ్మణా శాస్త్రస్య సమ్బన్ధ ఉక్తః । అనేనైవ శాస్త్రేణ బ్రహ్మజ్ఞానస్యోత్పత్త్యభిధానాత్ జ్ఞాయమానం బ్రహ్మ శాస్త్రస్య విషయ ఇతిఇతీతి న దృశ్యతే ఉక్తం శాస్త్రస్యాధికారిణా కామితబ్రహ్మజ్ఞానసాధనత్వాత్ జ్ఞానం బ్రహ్మ శాస్త్రస్య ప్రయోజనముక్తమిత్యర్థాత్ శాస్త్రస్య సమ్బన్ధాభిధేయప్రయోజనం కథితం భవతీతి । || ఇతి తృతీయవర్ణకకాశికా ||
విచారవిధిసామర్థ్యాదేవ విచారశాస్త్రస్య ప్రయోజనాదిష్వవగతేషు కథమాక్షేప ఇతి చోదయతి -
కథమితి ।
ప్రతిపన్నముచ్యత ఇతి ।
ప్రతిపన్నముచ్యతప్రసిద్ధశబ్దేనేతి శేషః ఇత్యర్థః ।
ప్రతిపన్నంశబ్దేనానూద్య ప్రతిపాదయితుం శక్యత్వాత్ కథమవిషయ ఇత్యాహ -
కస్మాదితికామాదీతి ।
ప్రతిపాద్యత్వేనేతి ।
ప్రాగనధిగతం శాస్త్రేణ ప్రమీయమాణం తస్య విషయో భవతీత్యర్థః ।
పూర్వావగమేన ప్రమితత్వాత్ శాస్త్రేణ ప్రమితమితి రూపేణ శాస్త్రం ప్రతి బ్రహ్మప్రయోజనం న భవతీత్యాహ -
తతశ్చానేనానవగమాదితి ।
బ్రహ్మావగతిః స్యాదితి అవగతం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
న శక్యమితి ।
ప్రతిపాద్యత్వయోగ్యతారూపసమ్బన్ధో నాస్తీత్యర్థః ।
అనధిగతం ప్రతిపాదనార్హమేవేతి చోదయతి -
కథమితి ।
విచారానపేక్షప్రత్యక్షాదిప్రమాణైరత్యన్తానధిగత ఎవ ప్రతిపాద్యతే । ఇహ తు విచారాపేక్షప్రమాణత్వాత్ తేన సామాన్యరూపేణాపి అప్రతిపన్నం ప్రతిపాదయితుమశక్యమప్రతిపన్నే విమర్శాసమ్భవాత్ , తదుద్దేశేన విచారాయోగాదిత్యభిప్రేత్యాహ -
యన్నకదాచిదపీతి ।
కేనాపి రూపేణేత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధపక్షే సమ్బన్ధసమ్భవాత్ ప్రసిద్ధపక్షే ఎవ సమ్బన్ధాక్షేప ఇత్యాహ -
ప్రసిద్ధం పునరితి ।
ప్రతిపాద్యత్వయోగ్యతారూపసమ్బన్ధాసమ్భవాత్ ప్రమీయమాణతయా విషయత్వం ప్రమితతయా ప్రయోజనత్వం చ నాస్తీతి భావః ।
త్రితయమపి సమాధత్త ఇతి ।
సామాన్యేన ప్రతిపన్నం విశేషరూపేణ నిర్ణయాయ విచారయోగ్యం భవతి విశేషరూపేణాపి ఆపాతదర్శనేన ప్రతిపన్నం విశేషనిర్ణయాయ విచారయోగ్యం భవతి । తత్ర బ్రహ్మణోఽపి బ్రహ్మపదేనానిశ్చితవిశేషప్రతిభాసగోచరతయా ప్రతీతత్వాదేవ విచారయోగ్యత్వాత్ సమ్బన్ధసిద్ధేః పదస్య ప్రమాణత్వాభావాదేవ శాస్త్రాతిరిక్తప్రమాణేన ప్రమితత్వాభావాత్ । శాస్త్రేణ ప్రమీయమాణతయా విషయత్వసిద్ధేః, శాస్త్రేణ ప్రమితతయా శాస్త్రం ప్రతి ప్రయోజనత్వసిద్ధేశ్చ త్రితయమపి యుజ్యత ఇతి సమాధత్త ఇతి భావః । అభిప్రేతప్రయోజనసాధన ఇత్యర్థః ।
ప్రమితివిశిష్టబ్రహ్మణః ప్రయోజనత్వం తస్యైవ ప్రమీయమాణతయా విషయత్వం తస్యైవాజ్ఞాతతయా ప్రమేయత్వయోగ్యతారూపసమ్బన్ధిత్వమితి నియమాత్ । ప్రయోజనం బ్రహ్మ, తస్య సాధనం విచారశాస్త్రమిత్యుక్తమ్ । విచారశాస్త్రం ప్రతి విషయత్వం సమ్బన్ధిత్వం చ ప్రయోజనబుద్ధ్యా ప్రతీయత ఇతి పృథగేవ న వదితవ్యౌ విషయసమ్బన్ధావితి చోదయతి -
ఎవమపీతి ।
సమ్బన్ధావితి చోదయతి -
ఎవమపీతి ।
మృదేవ మృదే ఇతిఘటావస్థేతి న ఘటః ప్రయోజనమిత్యర్థః ।
ద్వివిధం విషయత్వం తేన సాధనేన జాయమానాతిశయభాక్త్వమన్యేనాసాధ్యత్వం చ తత్ర జాయమానాతిశయభాక్త్వం నామ విషయత్వం ప్రయోజనబుద్ధ్యా ప్రతీయత ఎవ న త్వన్యసాధ్యతారూపవిషయత్వం ప్రతీయత ఇతి పృథగ్వక్తవ్యమిత్యాహ -
సత్యమేవమితి ।
పృథగ్వక్తవ్యత్వసిద్ధయే నాన్యసాధ్యతారూపవిషయస్య ప్రయోజనస్య సమ్బన్ధస్య చ పృథగేవ వర్తనాదన్యతమేన సహాన్యతమస్య అవస్థానం నాస్తీతి దర్శయతి -
యథా చికిత్సేత్యాదినా ।
బహూనీతి ।
బహూని సాధనాని విద్యన్తే అతస్తేషాం సమ్బన్ధప్రయోజనయోః భావేఽపి అనన్యసాధ్యరూపవిషయో నాస్తీత్యర్థః ।
ఇతరయోర్భావే విషయస్యాభావే లౌకికోదాహరణమాహ -
యథా తణ్డులనిష్పత్తీతి ।
దలనం ప్రస్థపృష్ఠాదినా మర్దనముచ్యతే ।
అనన్యసాధారణోవిషయః శబ్దార్థత్వేన క్వ దృశ్యత ఇతి తత్రాహ -
యథా అర్జునస్యాయం విషయ ఇతి ।
కర్ణో విషయ ఇత్యర్థః ।
విషయప్రయోజనప్రయోర్భావే ఇతియోర్భావేఽపి సమ్బన్ధాభావే ఉదాహరణమాహ -
యథా సాధుశబ్దపరిజ్ఞానమితి ।
కేనచిదితి ।
చికిత్సావ్యాపారాదినేత్యర్థః ।
యథా చోదనేతివౌదననిష్పత్తిరితి ।
సమ్బన్ధాభావే లౌకికదృష్టాన్తః ।
ఎకక్రియానియతాపీతి ।
పాకక్రియాతః ప్రాగేకక్రియానియతాపీత్యర్థః ।
భిద్యత ఇతి ।
సహైవస్థితాని న భవన్తీత్యేకబుద్ధ్యా తదితరప్రతీతిరేకాభిధానేనేతరస్యార్థాత్ సిద్ధిరితి చ నాస్తీతి పృథగ్వక్తవ్యానీత్యర్థః ।
స్వరూపభేదే పృథగభిధానాపేక్షాయామవికలం త్రితయం సమ్భూయ ప్రవృత్త్యఙ్గమితి తత్ర వ్యతిరేకముఖేన ప్రవృత్తిహేతుత్వం దర్శయతి -
తాని చేతి ।
ప్రసిద్ధాప్రసిద్ధపక్షయోరుక్తప్రయోజనవిషయసమ్బన్ధాసమ్భవాశఙ్కానిరాకరణపరత్వేన ఉత్తరభాష్యస్యాధికరణసమాప్తేః తాత్పర్యమాహ -
తత్ర విప్రతిపత్త్యా ఇత్యాదినా ।
విప్రతిపత్త్యేతి ।
విప్రతిపత్తిప్రదర్శనేన బ్రహ్మశబ్దవ్యుత్పత్తిప్రదర్శనేన చేత్యర్థః । ప్రత్యగర్థోప్రత్యర్థమితి నామాహమితి ప్రతీయమానం రూపం తస్య దేహాద్యనేకసాధారణత్వప్రతీతేః సాధారణరూపత్వమ్ , తద్యోగితయా బ్రహ్మభూతాత్మనోఽహంప్రత్యయేన ప్రతీతేః బ్రహ్మణః సామాన్యప్రతీతిరస్తి । న తు విశేషేణాహం బ్రహ్మేతి ప్రత్యక్త్వస్య, విశేషణత్వేన దేహాదీనాం విప్రతిపత్తేరతో బ్రహ్మణః సామాన్యప్రసిద్ధేరనూద్య ప్రతిపాదనసమ్భవాత్ సమ్బన్ధః సమ్భవతి । బ్రహ్మాత్మైక్యమితి విశేషరూపస్య అన్యేనాప్రమితతయా అపూర్వత్వేన శాస్త్రం ప్రతి విషయత్వం చ విద్యత ఇతి దర్శయన్ విషయసమ్బన్ధౌ సమర్థితవానితి భావః ।
బ్రహ్మణో వేదాన్తవిషయత్వసమ్బన్ధిత్వసమ్భవేఽపి విచారశాస్త్రం ప్రతి విషయత్వం సమ్బన్ధిత్వం చ నాస్తీతి చోదయతి -
నను బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి శాస్త్రస్యాపి బ్రహ్మవిషయత్వం ప్రతీయత ఇతి నేత్యాహ -
శాస్త్రం చ తేషామితి ।
న్యాయవిషయమితి ।
శాస్త్రశబ్దోదితసూత్రవాక్యాని న్యాయవిషయాణి, న్యాయాశ్చ ప్రమాణప్రమేయసమ్భావనాదివిషయా ఇత్యర్థః ।
ప్రయోజనం త్వితి ।
సమ్భావనావగమఅవగమావ్యాపారేతివ్యాపారాన్తరప్రయోజనద్వారేణ పరమ్పరయా బ్రహ్మ ప్రయోజనం భవతీత్యర్థః । ధర్మార్థాభ్యాం హి కామాఖ్యసుఖమేవ ప్రాప్యత ఇతి శాస్త్రయోస్తత్పరతోక్తేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
కరణేతికర్తవ్యయోరేకమేవ ప్రయోజనమితి నిర్ణీతం ప్రథమే తన్త్రే । ఇహాపి నిర్ణీతశక్తితాత్పర్యవిశిష్టవేదాన్తా ఎవ బ్రహ్మావబోధే కరణమ్ । తత్ర వేదాన్తవాక్యవిషయవిచారః శక్తితాత్పర్యనిర్ణయహేతుతయా కరణస్వరూపోపకార్యాఙ్గమ్ । బ్రహ్మవిషయవిచారశ్చ కరణసాధ్యబ్రహ్మావగమాఖ్యఫలోపకార్యఙ్గమత మతోభయేతిఉభయవిధవిచారస్య కరణస్య బ్రహ్మావగత్యేకఅవగతౌకేతిఫలత్వమవగమ్యమానబ్రహ్మైకవిషయత్వం చ విద్యత ఇతి న విషయభేద ఇతి చోదయతి -
నన్వాగ్నేయాదీనామితి ।
కథం సమ్భావనాబుద్ధిహేతుతయా తద్విషయస్య విచారస్య బ్రహ్మావగమజనకతయా తద్విషయత, న హ్యన్యవిషయో వ్యాపారోఽన్యవిషయ ఇత్యాశఙ్క్య విచారస్య ప్రమాణప్రమేయసమ్భావనావగమఫలద్వారేణ బ్రహ్మావగమఫలం ప్రత్యపి హేతుత్వాత్ అనవగమహేతోరనవగమ్యవిషయత్వాత్ బ్రహ్మకర్మతా న విరుధ్యత ఇత్యేతదభిప్రేత్యాహ -
న హి ఛేత్తురితి ।
పరశువిషయవ్యాపారస్య పరశోరూర్ధ్వాధోదేశసంయోగవిభాగాఖ్యఫలజననద్వారేణ వృక్షద్వైధీభావాఖ్యోద్దేశ్యఫలం ప్రత్యపి హేతుత్వాత్ వృక్షవిషయత్వమిత్యాహ -
తదర్థత్వాదితి ।
ద్వైధీభావఫలవిశిష్టవృక్షార్థత్వాత్ వృక్షవిషయత్వమిత్యర్థః ।
కారణస్యేతికరణస్య ద్వారత్వాదితి ।
ఊర్ధ్వాధోదేశసంయోగవిభాగాఖ్యఫలవిశిష్టకరణస్య ద్వారత్వాత్ కరణార్థయోస్తద్విషయత్వమిత్యర్థః ।
అన్యథేతి ।
పరశురేవ విషయో న వృక్షో విషయ ఇతి చేత్ వృక్షే ఫలం న స్యాదితి భావః ।
ఆగమాత్ అన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వా ఇతికర్తవ్యతా గమ్యేత, విచారస్య తు ఇతి కర్తవ్యతాయాముభయత్ర ప్రమాణస్యాప్యభావాత్ వేదాన్తశబ్దాదేవ బ్రహ్మావగమోత్పత్తేర్న విచారస్యేతికర్తవ్యతయా బ్రహ్మావమగజనకత్వ ఇత్యపసిద్ధాన్తినం పరిహరతి పూర్వవాదీ -
విషమ ఉపన్యాస ఇతి ।
అఙ్కురద్వైధీభావాఙ్గభూతమృజ్జలకర్తృవ్యాపారావభిప్రేత్యాహ -
యత్ర యదుపకారమన్తరేణేతి ।
యథా చక్షురాదయః సమ్యగ్జ్ఞానహేతవోఽపి దోషదోషః ఇతిసంయోగాత్ సంశయవిపర్యాసౌ జనయన్తి పునః సమ్యగ్జ్ఞానజన్మని చ దోషాదోషాథేతిపకర్షమపేక్షన్తే । ఎవం శబ్దః శక్తితాత్పర్యాజ్ఞానతద్విపర్యాసజ్ఞానదోషాత్ సంశయాదిజ్ఞానముత్పాదయతి । తత్ర దోషాపనయనేన శాబ్దవిపర్యాసాదినివర్తనేన బ్రహ్మనిర్ణయాయ శక్తితాత్పర్యవిచారోఽఙ్గభావమశ్నుత ఇతి చోదయతి -
నను సంశయవిపర్యాసేతి ।
శాబ్దసంశయవిపర్యాసనిరాసద్వారేణ బ్రహ్మనిర్ణయహేతుత్వాదిత్యర్థః । అత్ర నిర్ణేయేతి బ్రహ్మోచ్యతే । నిర్ణయహేతోర్విచారస్యేత్యర్థః ।
శబ్ద ఎవ దోషవశాత్ అన్యథాజ్ఞానం జనయతి । విచారశ్చ దోషనిరాసేన విపర్యాసాదికం నిరస్య బ్రహ్మావగమహేతుతయా బ్రహ్మవిషయ ఇతి పక్షో న సమ్భవతి । శబ్దే దోషాభావాదపి తు ప్రయోగాన్తరేష్వన్యథాశక్తితాత్పర్యోన్నయనదర్శనాదిహాపినాదిభావి ఇతి తథావిధత్వమస్తీతి సామాన్యతో దర్శనేన అర్థవిరోధబుద్ధ్యా చ పురుషశేషేణేతిదోషేణ అన్యథాజ్ఞానాన్యుత్పద్యన్తే, న తు శబ్దాత్ , శబ్దాచ్చ తత్త్వజ్ఞానమేవోత్పద్యతే । తతశ్చ శబ్దాత్ పురుషదోషాచ్చ బహుషు పరస్పరవిరోధిషు జ్ఞానేషు జాతేషు శబ్దశక్తితాత్పర్యావధారణహేతువిచారః పురుషదోషాపనయనేన ప్రతిపక్షజ్ఞానాన్తరాఖ్యం ప్రతిబన్ధం నివర్తయతి । నివృత్తే చ ప్రతిబన్ధే శబ్దాదేవ తత్త్వజ్ఞానంజ్ఞాయత ఇతిజాయతే, జాతం వా నిశ్చలమవతిష్ఠతే, తస్మాత్ న విచారః ప్రమాణేతికర్తవ్యతయా బ్రహ్మ విషయ ఇత్యాహ -
నైతత్ సారమితి ।
సామాన్యతో దృష్టనిబన్ధనానీతి ।
సామాన్యతో దృష్టం తు పురుషదోషః న శబ్దదోష ఇతి భావః ।
నిర్ణయజ్ఞానోజ్ఞాతోత్పత్తావితిత్పత్తావితి ।
బ్రహ్మనిర్ణయజ్ఞానోత్పత్తావిత్యర్థః ।
వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ -
యథా చక్షురితి ।
నిమిత్తాన్తరానుగృహీతమితి ।
దోషనిరాసానుగృహీతమిత్యర్థః ।
ఎవం పూర్వవాదినా ప్రసిద్ధాన్త ఇతిఅపసిద్ధాన్తే నిరస్తే సిద్ధాన్తయతి -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
శుక్తిజ్ఞానోదయే రజతభ్రమవన్నిత్యాశఙ్కాం అత్రాపూర్ణం దృశ్యతేనిరస్యతి -
స్వోత్పత్తీతి ।
సామాన్యతో ననేత్యధికం దృశ్యతే దృష్టనిబన్ధనస్య న బాధః, సమకాలత్వాదిత్యాహ -
సమకాలేతి ।
అనేన సహోత్పన్నత్వే శబ్దేనాన్వయవ్యతిరేకాద్ధేత్వన్తరాభావాచ్చ, శబ్దజన్యమేవ స్యాదితి -
నేతి ।
ప్రయోగాన్తరేష్వన్యథా అన్యథా శక్తితాత్పర్యదర్శనాత్ ఇహాపి తథాభావబుద్ధ్యా తథావిధార్థస్య చ లోకేఽన్యథాభావదర్శనాదిహాపి అన్యథాభావబుద్ధ్యా జాతేనేత్యర్థః ।
సామగ్రీయేఽన్యవిషయత్వావిషయతాదితిన్న విరోధ ఇతి తత్రాహ -
అర్థాన్తరేతి ।
యథా ద్వౌ చన్ద్రావితి భ్రాన్త్యా ఎకశ్చన్ద్ర ఇతి సమ్యగ్దర్శనస్య సహవృత్తిత్వేఽపి తదిద్వత్వజ్ఞానమపబాధ్యైవ వర్తతే తద్వత్ శాబ్దం జ్ఞానం కిమితి న బాధ్యత ఇతి నిశ్చలమివేతి ఇవశబ్దస్య సమ్బన్ధః ।
లక్షణయేతి ।
శాబ్దబ్రహ్మనిర్ణయప్రతిబన్ధనివర్తకత్వాత్ మీమాంసాయాః నిర్ణయాహేతుత్వేఽపి నిర్ణయజననే న బ్రహ్మవిషయత్వముపచారేణోచ్యత ఇత్యర్థః ।
ఉక్తమర్థం నిగమయతి -
తచ్చేదం త్రయమిత్యాదినా ।
తత్ప్రత్యయమాత్రేణేతి ।
తస్య భగవతః ప్రామాణికత్వప్రతిపత్త్యేత్యర్థః ।
తన్నిర్దేశాదితినిర్దేశాదృత ఇతి ।
ప్రయోజనవిశేషనిర్దేశేన వినేత్యర్థః ।
తస్యేతి ।
ప్రయోజనరూపబ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।
సాధ్యోఽపీతి ।
సమ్బన్ధోసమ్బన్ధ్యేతిఽపీత్యర్థః ।
నిర్దిష్ట ఇతి ।
నిర్దిష్టే సాధనే ప్రవృత్తిర్నైవ స్యాదిత్యర్థః । తత్ర సమ్బన్ధో నామ శాస్త్రేణ ప్రతిపాదయితుం యోగ్యత్వం తస్య యోగ్యస్యానేనైవ ప్రతిపాద్యత్వం విషయత్వం యోగ్యస్య విషయస్య శాస్త్రజన్యప్రమితివిశిష్టత్వం ప్రయోజనత్వమితి బ్రహ్మణ ఎవ శాస్త్రం ప్రతి సమ్బన్ధిత్వం విషయత్వం ప్రయోజనత్వం చ వక్తవ్యమితి భావః ।
న బ్రహ్మ సామాన్యేసామాన్యమపీతినాపి లోకే ప్రతిపత్తుం శక్యం ప్రమాణాన్తరాగోచరత్వాన్నాప్యాగమసామర్థ్యాత్తత్ర ప్రయుజ్యమానస్య బ్రహ్మశబ్దస్యానవధృతార్థత్వాత్ । న చ పదమాత్రాదేవ అర్థాన్తరసిద్ధిః, జాత్యాద్యర్థాన్తరేషుఅత్ర రిక్తం దృశ్యతే ప్రసిద్ధత్వాత్ । తస్మాన్న ప్రసిద్ధముద్దిశ్య విచారవిధానోపపత్తిరితి చోదయతి -
కథమితి ।
బ్రహ్మశబ్దస్తావదితి ।
శ్రుతావపి బ్రహ్మశబ్దప్రయోగసామర్థ్యాదేవ జాత్యాదికం శఙ్క్యత ఇతి భావః ।
ప్రయోగానుపపత్తిరర్థాన్తరసద్భావే ప్రమాణమిత్యాహ -
అతో నూనమన్యదేవేతి ।
శ్రౌతప్రయోగానుపపత్తిర్నాపూర్వమర్థం గమయతి । లౌకికప్రయోగాధీనత్వాచ్ఛ్రౌతప్రయోగస్య ఇతి తత్రాహ -
తేన స్వర్గాపూర్వదేవతేతి ।
‘తాని ధర్మాణి ప్రథమాన్యాసన్’ ఇతి ధర్మశబ్దప్రయోగో వేదే అపూర్వశబ్దప్రయోగ ఇత్యభిప్రేయతే । ప్రయోగాదేవ ప్రయోగానుపపత్త్యేత్యర్థః ।
లోకే వ్యుత్పత్తిమనపేక్ష్య ముముక్షుజిజ్ఞాసాం ప్రతి కర్మసమర్పకత్వేనత్వేనాత్తేనేతి ప్రయుక్తపదత్వాత్ తేన బ్రహ్మపదేనాన్యతోఽసిద్ధనిరతిశయపురుషార్థబ్రహ్మణః సిద్ధిరిత్యుక్తం న ఘటతే పదమాత్రస్యాన్యతః సిద్ధానువాదకత్వాత్ సర్వత్రేతి చోదయతి -
నైతత్సారమితి ।
అత్ర చక్షుఃశబ్దేన ప్రత్యక్షముచ్యతే । సమ్బన్ధగ్రహణాభావాత్ నానుమానవదిత్యాదిశబ్దేనోచ్యతే ।
యత్ర శీతం న చోష్ణమిత్యాదిసన్నిహితానేకవాక్యార్థసామర్థ్యలభ్యః స్వర్గాదిపదార్థ ఇతి మత్వాహ -
స్వర్గాద్యర్థోఽపీతి ।
విప్రలమ్భభ్రాన్త్యాదిదోషరహితవేదసూత్రవాక్యార్థనిర్ణయస్యావశ్యలభ్యత్వాత్ వాక్యార్థప్రమితిసిద్ధయే ప్రసిద్ధపదార్థైః పదాన్తరైః సహాప్రసిద్ధపదార్థపదప్రయోగానుపపత్తిరేవ తస్య పదస్యార్థేన సమ్బన్ధగ్రహణానపేక్షయా అపూర్వమర్థం పదవాచ్యత్వేన ప్రతిపాదయతీతి పరిహరతి -
యస్మిన్ వాక్య ఇతి ।
సహ ప్రయోగానుపపత్త్యా పదార్థస్వీకారే నియామకాభావాత్ యః కశ్చిదర్థః స్వీకార్యః స్యాదితి తత్రాహ -
తత్ర నిగమనిరుక్త ఇతి ।
నిగమో నామ శబ్దస్య ప్రసిద్ధార్థతదవయవౌ పరిత్యజ్య తస్య శబ్దస్య శబ్దాన్తరేష్వేకదేశానుగమనేన శబ్దాన్తరార్థే వృత్తిః । నిరుక్తం నామ శబ్దస్య సర్వావయవావయవార్థాయానుగమేనేనేతిర్థానుగమేన ప్రసిద్ధాదర్థాత్ అర్థాన్తరే వృత్తిః, వ్యాకరణమస్మిన్నర్థే అయం ప్రత్యయో భవతీతి ప్రత్యయవిధానసామర్థ్యాదర్థనిశ్చయః ।
ఎవం రూపపదార్థేతి ।
లోకవ్యుత్పత్తిహీనపదార్థ సమర్పకత్వేన హేతూనాం విద్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధబలేనాప్రసిద్ధముపాదీయతే, న చాప్రసిద్ధేన ప్రసిద్ధం త్యజ్యత ఇత్యత్ర కో విశేష ఇతి తత్రాహ -
న పునరేకాప్రసిద్ధ్యేతి ।
ప్రసిద్ధార్థస్యానేకప్రసిద్ధార్థానానేకత్వాదితిత్వాదప్రసిద్ధార్థస్య చైకత్వాదనేకానుసారేణేకస్యార్థో మృగ్య ఇత్యేకో న్యాయః । ప్రధానభూతవాక్యార్థస్య త్యాగప్రసఙ్గాత్ ఉపసర్జనభూతపదార్థమన్విష్యాపి వాక్యార్థపూరణం యుక్తమితి చాపరః । ప్రసిద్ధానుగుణ్యేన ప్రసిద్ధార్థస్వీకారేణార్థవత్తాప్రసిద్ధిః, ప్రయోగానుపపత్త్యా ప్రాప్తాబలీయస్య ప్రసిద్ధిబాధికా న త్వప్రసిద్ధ్యా ప్రాగభావరూపయాభావరూపాగన్తుకీ ప్రసిద్ధిః త్యాజ్యేతి న్యాయత్రయమిహోక్తం ద్రష్టవ్యమ్ ।
వాక్యే ప్రయుక్తపదావయవస్యానేకశబ్దేష్వన్వయఅన్యసమ్భవాదితిసమ్భవాత్ ప్రయుక్తపదావయవార్థస్యాపి అనేకార్థేష్వన్వయసమ్భవాత్ తేషామర్థానాం మధ్యే కోఽర్థస్స్యాదస్య ప్రయుక్తపదస్యేతి నిర్ణయాసిద్ధేః పదార్థస్యానియమాత్ వాక్యార్థోఽప్యేవంరూప ఇతి నియమో న స్యాదితి చోదయతి -
నను నిగమాదివశేనేతి ।
సిద్ధాన్తీ నిగూఢాభిసన్ధిరుత్తరమాహ -
న తర్హి నిగమాదీనామితి ।
వాక్యార్థప్రమిత్యర్థం ప్రసిద్ధార్థపదాన్తరైః సహ ప్రయోగానుపపత్తిరేవ నిగమాదివశేనాప్రసిద్ధార్థపదస్యార్థమాదదానా సన్నిహితేతరపదార్థసంసర్గయోగ్యతయా వాక్యార్థప్రమితిరూపప్రయోజనపర్యన్తమేవ పదార్థమాదదాతీతి వాక్యార్థనియమసిద్ధిరిత్యభిప్రేత్య పూర్వవాదీ నిగమాదీనామర్థవత్తామాహ -
భవత్యర్థవత్తేతి ।
స్వార్థాదన్యత్రేతి ।
వ్యుత్పన్నార్థాదన్యార్థవివక్షయేత్యర్థః ।
వినియోగాదితి ।
వాక్యార్థరూపరూపసర్గమితిసంసర్గం నిమిత్తీనిమిత్తాకృత్యేతికృత్యేత్యర్థః ।
కథమాభిదధ్యాదితి ।
ఇతరపదార్థసంసర్గయోగ్యం ప్రమితిప్రయోజనపర్యన్తమర్థం కథమభిదధ్యాదిత్యర్థః ।
తస్యైవేతి ।
సంసర్గయోగ్యార్థగతస్యైవార్థాన్వయాంశస్య శబ్దేనానుగమాదిత్యర్థః ।
ప్రయోగానుపపత్తిర్నిగమాద్యనుగృహీతా ఫలపర్యన్తవాక్యార్థాన్వయిపదార్థాకాఙ్క్షానుగృహీతా చ నియతపదార్థోపాదానహేతుభావే రూఢేః న విశిష్యతే । అతోఽర్థవిశేషోపాదానాయ లోకేనార్థవిశేషే శక్తిగ్రహాపేక్షేతి సిద్ధాన్తీ స్వాభిప్రాయం వివృణోతి -
ఎవం తర్హీతి ।
బ్రహ్మశబ్దైకదేశబృహతిధాతోర్బృహచ్ఛబ్దేఽన్వయాత్ బృహచ్ఛబ్దార్థే మహద్వస్తుని నిగమవృత్త్యా బ్రహ్మశబ్దో వర్తత ఇత్యాహ -
తదత్ర బ్రహ్మశబ్దేతి ।
నోపాదేయమిత్యాపేక్షికమహద్వస్త్వేవోపాదేయం స్యాత్ న తు లోకప్రయోగాననుసారేణ అర్థోపాదానమిత్యాహ -
ప్రయోగానుగమే చాసతీతి ।
నిరవగ్రహమహత్వసమ్పన్నవస్తున ఎవోపాదానే హేతుర్వాక్యార్థాన్వయీతి । అల్పత్వం నామ వస్తునో దేశకాలవస్తుపరిచ్ఛేదః । తద్వ్యావృత్తం నిరతిశయమహద్వస్తు ముముక్షుజిజ్ఞాస్యతయా వాక్యార్థాన్వయిత్వాయ బ్రహ్మశబ్దేన ఉపాదీయత ఇత్యాహ -
తతశ్చ కాలకృతేతి ।
భాష్యే నిత్యశబ్దేన త్రివిధమపి మహత్వం దర్శితమితి భావః ।
రూపాన్తరేతి ।
వస్త్వన్తరసద్భావ ఇత్యర్థః ।
ఎతేనేతి ।
దేశస్యాపి వస్తుత్వాద్వస్తుపరిచ్ఛేదనిరాసేన దేశస్య స్వయమసిద్ధేః దేశపరిచ్ఛేదో నాస్తీత్యర్థః ।
వ్యావృత్త ఇతి ।
స్యాదిత్యన్వయః ।
బుద్ధత్వాదయో గుణాః న మహత్వోపయోగినః, తే కథం బృహత్యర్థగతమహత్వేన బ్రహ్మపదాదనుగమ్యన్త ఇతి చోదయతి -
కథమితి ।
గుణతో హీనమప్యల్పం భవతి గుణభూయిష్ఠం చ మహద్భవతి, అతో బుద్ధత్వాదిగుణా అపి బృహత్యర్థగతమహత్వేన బ్రహ్మపదాదవగమ్యన్త ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
అబోధాత్మకం హీతి ।
ఇహ నికృష్టశబ్దేనాల్పముచ్యతే, ఉత్కృష్టశబ్దేన న మహదుచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
చేతనత్వేఽప్యముక్తత్వాఖ్యాల్పత్వశఙ్కానిరాసేన ముక్తత్వమపి బృహత్యర్థగతమహత్వేన బ్రహ్మపదాదనుగమ్యత ఇత్యాహ -
ముక్తమితి చేతి ।
చేతనస్య ముక్తస్య చాసర్వజ్ఞత్వే సర్వకార్యవిషయనియమనాదిశక్త్యభావే చాపకృష్టతయాల్పత్వవ్యావృత్తయే సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చ బృహత్యర్థగతమహత్వేన బ్రహ్మపదాత్ గమ్యత ఇత్యాహ -
సర్వజ్ఞమితి ।
అన్యతోఽసిద్ధస్యేతి ।
ప్రమాణాన్తరసిద్ధతయా లోకే బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వేన గృహీతార్థాత్ అన్యస్యేత్యర్థః ।
తస్యేతి ।
ప్రమాణాన్తరసిద్ధవస్తున ఇత్యర్థః ।
విరూప్యేతేతినిరుచ్యత ఇతి ।
బ్రహ్మశబ్దేనోచ్యతనోచ్యతేత్యర్థ ఇతి ఇత్యర్థః ।
శబ్దాదేవేతి ।
బ్రహ్మశబ్దావయవభూతబృహతిధాతుశబ్దసామర్థ్యాదేవ ధాత్వర్థభూతమహత్వాన్వయస్య ప్రతిపత్తావిత్యర్థః । అస్తీతి ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
వ్యుత్పాద్యమానస్యేతి ।
అవయవరూపధాత్వర్థాన్వితవస్తుని వర్తత ఇతి నిరూప్యమాణస్యేత్యర్థః ।
ధాతోరర్థానుగమాదితి ।
ధాతోః స్వార్థమహత్వేఽనుగమాద్ధాతోరర్థభూతమహత్వే బ్రహ్మశబ్దస్యానుగమాచ్చేత్యర్థః ।
ప్రతీతత్వేఽపి ప్రమాణేనాసిద్ధత్వాత్ న వాక్యార్థాన్వయితయా తన్నిర్ణయహేతుత్వం బ్రహ్మణ ఇతి చోదయతి -
నన్వేవమపి వ్యుత్పత్త్యనుసరణేనేతి ।
అవయవార్థనిరతిశయమహత్వయుక్తవస్తుని బ్రహ్మశబ్దస్య వృత్త్యనుసారణేనేతిసరణేనేత్యర్థః ।
ఎవమాత్మకఎవమాత్మకమితి ఇతి ।
వాక్యార్థాన్వయయోగ్యే ప్రమాణాన్తరేణాసిద్ధే నిరతిశయపురుషార్థవస్తునీత్యర్థః ।
జిజ్ఞాసాపదస్య సన్నిహితస్యానిర్ణీతజిజ్ఞాస్యవస్తుసాపేక్షత్వాత్ తదపేక్షితార్థసమర్పకస్య బ్రహ్మశబ్దస్యానిర్ణీతప్రతిపన్నవస్తుమాత్రసమర్పణేన వాక్యార్థనిర్ణయహేతుత్వం న విరుధ్యత ఇతి పరిహరతి -
సత్యమేవమ్ , అత ఎవ జిజ్ఞాసేతి ।
సాధ్యత్వసిద్ధ్యర్థం ప్రతిపాద్యత్వయోగ్యత్వాఖ్యసమ్బన్ధసిధ్యర్థమిత్యర్థః ।
సర్వస్యాత్మత్వాచ్చేతి ।
సర్వస్యాహంప్రత్యయేనాహమితి ప్రతీయమానాత్మత్వాత్ బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః ।
ప్రత్యేతీతి ।
అహంప్రత్యయేనాహమితి ప్రత్యేతీత్యర్థః ।
న నాహమస్మీతి ।
అహం నాస్మీత్యసత్వం న ప్రత్యేతీత్యర్థః ।
అహమితి శూన్య ఎవాయమాత్మా ప్రతిభాసత ఇతి శూన్యవాదమాశఙ్క్యాహ -
యది నాత్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః స్యాదితియది నాస్తిత్వేతి ।
ఆత్మనః ప్రత్యక్షసిద్ధత్వేసిద్ధయే ఇతిఽపి బ్రహ్మణః ప్రసిద్ధిర్న లభ్యత ఇతి తత్రాహ -
ఆత్మా చ బ్రహ్మేతి ।
ఆత్మని బ్రహ్మశబ్దస్య వృద్ధప్రయోగాదర్శనాత్ బ్రహ్మశబ్దేన కథమాత్మా జిజ్ఞాస్యత్వేనోపాదీయత ఇతి చోదయతి -
కథం పునరాత్మా బ్రహ్మేతి ।
లౌకికప్రయోగాభావేఽపి ‘స వా అయమాత్మా బ్రహ్మ’ ఇత్యాదౌ వైదికప్రయోగోఽస్తీత్యాహ -
వేదాన్తేష్వితి ।
భవత్వాత్మని బ్రహ్మశబ్దః స త్వాత్మా నాహంప్రత్యయప్రత్యయః గమ్య ఇతిగమ్యః కిన్త్వాగమైకగమ్య ఇతి నేత్యాహ -
ఆత్మానమేవ చేతి ।
తతశ్చ ప్రతిపన్నముద్దిశ్య విచారసమ్భవాత్ సమ్బన్ధః సిద్ధ ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
తదేవమహంప్రత్యయ ఎవేతి ।
ప్రత్యక్షగోచరతయా అనన్యసాధారణత్వాభావాత్ విషయత్వం న సిధ్యతీత్యాక్షిపతి -
యది తర్హి లోక ఇతి ।
అసిద్ధఅప్రసిద్ధమితిమితి ।
అప్రమితమిత్యర్థః । సాధ్యమానం ప్రమీయప్రతీయమానమితిమాణమిత్యర్థః ।
విషయసమ్బన్ధౌ సమర్థ్యేత ఇతి ।
అహమితి ప్రతీయమానప్రత్యగ్రూపం స్వస్య విశేషత్వేన విప్రతిపద్యమానదేహాద్యనేకసామానాధికరణ్యాత్ సామాన్యం, తత్సామాన్యం సిద్ధముద్దిశ్య విచారప్రవృత్తేః సమ్బన్ధః సమ్భవతి, తస్మిన్సామాన్యే విశేషాత్మతాయాం విప్రతిపత్తిదర్శనాత్ బ్రహ్మాత్మతాఖ్యవిశేషో నాన్యతః సిద్ధ ఇతి తస్య శాస్త్రవిషయత్వం సమ్భవతీత్యేవం విషయసమ్బన్ధౌ సమర్థ్యేత ఇతిఇత్య ఇతి ।
దృశ్యతే హీతి ।
వర్ణత్రయాతిరిక్తమితి ।
అహమితి వర్ణత్రయాభిధేయం విజ్ఞానం వర్ణత్రయమిత్యుచ్యతే । తద్వ్యతిరిక్తం తదాశ్రయభూతం కిఞ్చిన్నావభాసత ఇత్యర్థః ।
కస్తర్హి అహంప్రత్యయాలమ్బనతయా ఆత్మేతి తదాహ -
తేన విజ్ఞానమేవేతి ।
సాఙ్ఖ్యాభిమతనిత్యజ్ఞానరూపాత్మానం వ్యావర్తయతి -
స్వరసభఙ్గురమితి ।
స్వభావతః క్షణికమిత్యర్థః ।
సోఽహమితి ప్రత్యభిజ్ఞయైకత్వం గమ్యత ఇత్యాఇత్యర్థాశఙ్క్యేతిశఙ్క్య జ్వాలాయామివ సాదృశ్యాత్ సన్తతోదయాచ్చ ప్రత్యభిజ్ఞేత్యాహ -
అవిరతోదయమితి ।
కర్మజ్ఞానతత్ఫలబన్ధమోక్షాద్యాశ్రయత్వం క్షణికస్యాయుక్తమిత్యాశఙ్క్య హేతుఫలభావేన విజ్ఞానానామేకసన్తానత్వాద్యుజ్యత ఇత్యాహ -
అఖిలలోకయాత్రానిలయమితి ।
విజ్ఞానాశ్రయైకస్థాయ్యాత్మన్యఙ్గీకృతే ప్రత్యభిజ్ఞాది సర్వం ముఖ్యం లభ్యత ఇతి, న తస్యానుభవాభావాదిత్యాహ -
అనుభవభగ్నపక్షాన్తరమితి ।
ఉల్లిఖ్యతే గమ్యత ఇత్యర్థః ।
అకస్మాదేవేతి ।
సుషుప్త్యనన్తరమహమితి జాయమానప్రత్యయస్య సమనన్తరపూర్వజ్ఞానాఖ్యకారణాభావాదభావాద్దాసత్వాదితిసత్వాదహమితి ప్రతీయమానం శూన్యమేవ న విజ్ఞానమిత్యర్థః । అహముల్లేఖశూన్యస్య అహమితి ప్రతీయమానరూపహీనస్య భోక్తృత్వస్య రూపాదివిషయసంవిదాశ్రయత్వస్యాహమితి ప్రతీయమానరూపస్యైవ విషయసంవిదాశ్రయత్వదర్శనాదిత్యర్థః ।
తస్య చేతి ।
అహమితి ప్రాతీయమానేతిప్రతీయమానరూపస్యేత్యర్థః ।
అవధిహేత్వనుపలబ్ధేరితి ।
అవధిర్నాశఃనాశరవధిహేతుస్యేతి తదస్యాస్తీత్యవధిహేతుః, తద్భావోఽవధిహేతుత్వం, నాశనిమిత్తత్వంనిమిత్తవత్వమితి నాస్తీతి నిరవయవాసఙ్గస్య హేతూపరాగాయోగాదిత్యర్థః । అథవా స్థిరత్వాదేవ స్వస్య స్వనాశం ప్రతి హేతుత్వానుపపత్తేఅవధిహేతుత్వానుపపత్తేరితిరిత్యర్థః ।
కథం తస్య కర్తృత్వభోక్తృత్వాఖ్యసంసారిత్వమితి తత్ప్రతిపాదయతి -
నిర్వికారస్యేత్యాదినా ।
తస్య భోక్తృత్వానుపపత్తేరిత్యుక్తమితి ।
తస్య దేహాదేశ్చైతన్యవత్వలక్షణభోక్తృత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
శరీరస్య కేవలపార్థివత్వం నైయాయికవైశేషికాభిమతం వ్యావర్తయతి -
భూతసఙ్ఘాతస్తావత్ శరీరమితి ।
భూతైరారబ్ధావయవిరూపం శరీరమిత్యనఙ్గీకృత్య భూతసఙ్ఘాతః శరీరమిత్యభ్యుపగమే సఙ్ఘాతస్య భూతేభ్యో భేదే వస్తుత్వే చ తత్త్వాతిరేకప్రసఙ్గాదవస్తుత్వే చ చైతన్యవత్వాఖ్యభోక్తృత్వాయోగాత్యోగాసమ్భవతి ఇతి సహ వ్యుపహితభూతానాం భోక్తృత్వే వక్తవ్యే వికల్పయతి -
తత్ర వ్యస్తానామితి ।
వ్యస్తానాం చైతన్యరూపభోగ ఇతి పక్షే వికల్పయతి -
యుగపత్ క్రమేణ వేతిచేతి ఇతి ।
స్వార్థ ప్రయుక్తత్వాదితి ।
స్వప్రయోజనార్థత్వాత్ ప్రవృత్తేరిత్యర్థః ।
క్రమపక్షేఽపి భోక్తౄణాం న సఙ్ఘాతాపత్తిరితి, తత్రాహ -
విరోధాద్అవిరోధాదితివరగోష్ఠీవదితి ।
క్రమేణోద్వాహేన కన్యా భోక్తృణాం వరాణాం సమిదాహరణాదినా ఉపకార్యోపకారకభావేన సఙ్ఘాతాపత్తివదిత్యర్థః ।
(కింరూపరససన్దర్భః)ఇదం న స్పష్టమ్ భాష్యం వివృణోతి । ప్రతీకదర్శనేనాత్ర ద్విరావృత్తిః దృశ్యతే వరాణాం తు క్రమేణోపస్థితకన్యావస్తుష్వేకైకస్య భోగ్యస్యైకైకవరం ప్రత్యసాధారణత్వాత్ క్రమేణ భోక్తృత్వస్యాప్యసాధారణత్వమతో గుణప్రధానతయా వరాణాం సఙ్ఘాతశ్చ సిధ్యతీత్యాహ -
నైతదేవమితి ।
ప్రతిపురుషనియమాదితి ।
ప్రతిపురుషం విషయభేదనియమాత్ । క్రమభావిత్వనియమాచ్చ విషయస్యేత్యర్థః ।
సాధారణే చ భోగ్య ఇతి ।
సర్వభూతానాం విషయస్యైకత్వే బహుత్వే చ యుగపత్ సర్వభూతానాం విషయసద్భావే సతీత్యర్థః ।
ప్రతినియతనియమేతిభోగవ్యవస్థేతి ।
ప్రతినియతభోగస్య క్రమభావే హేత్వసమ్భవాదిత్యర్థః ।
సమూహస్యేతి ।
ఎకస్మిన్ భూతే చైతన్యం నాస్తి, చతుష్టయేఽప్యేకం చైతన్యం జాయత ఇతి చతుష్టయాఖ్యసమూహస్య భోక్తృత్వమిత్యర్థః ।
ఎకస్మిన్ భూతే అవిద్యమానచైతన్యం కథం చతుష్టయాఖ్యసమూహే జన్యత ఇతి తదాహ -
తిలజ్వాలావదితి ।
తిలసమూహే జ్వాలాజన్మవదిత్యర్థః ।
సమూహస్య భూతాతిరిక్తస్యానతిరిక్తస్య చానిరూప్యత్వాదేవ తస్య భోగాయోగాత్ దుర్నిరూపసమూహోపహితభూతానామేవ భోక్తృత్వే వక్తవ్యే సత్యాగామిభోగం ప్రతి భూతానాం సమానత్వాత్ గుణగణప్రధానతయా సఙ్ఘాతసఙ్ఘాతసిద్ధిరితిసిద్ధిరిత్యాహ -
నైతదేవం, భోగేష్వితి ।
భోగేషు సాధ్యతయా నిమిత్తేషు సత్స్విత్యర్థః ।
భోగాన్వయాత్ ప్రాగ్భూతానాం కర్తృత్వాత్ , కర్తౄణాం భోగే గుణభావేన సఙ్ఘాతోపపత్తిరితి చోదయతి -
కథమసమ్భవ ఇతి ।
భోగాన్వయాత్ ప్రాగప్యాగామిభోగం ప్రతి స్వామితయా భోక్తృత్వాత్ భోక్తౄణాం న గుణప్రధానతయా సఙ్ఘాతసిద్ధిరితి పరిహరతి -
భోక్తుః భోగం ప్రతి ఇతి ।
సాధ్యభోగార్థం తద్భోక్తౄణాం సమూహో దృష్ట ఇతి చోదయతి -
నను భోగేఽపీతి ।
శరీరయోరభోక్త్రోః భోక్త్రాత్మార్థతయా గుణప్రధానభావేన సఙ్ఘాతః, న తు భోక్త్రాత్మనోరిత్యభిప్రేత్య పరిహరతి -
నైతత్ సారమితి ।
సమూహస్యేతి ।
సంహతశరీరద్వయస్య భోక్తృత్వం నాస్తీత్యర్థః ।
తిలజ్వాలాయాం తు విపరీతమితి ।
జ్వాలాయాః కార్యత్వాత్ తాం ప్రతి కర్తృత్వేనాన్వితానాం తిలానాం గుణభావః సమ్భవతి । చైతన్యస్య తు భోగత్వాత్ తం ప్రతి భోక్తృత్వేనాన్వితభూతానాం గుణప్రధానభావో న ఘటత ఇత్యర్థః ।
అనేకభోక్తృణాం సఙ్ఘాతాసమ్భవశ్చేత్ సఙ్ఘాతసిద్ధ్యర్థమేకస్యైవ సంహత్యుపహితస్య భోగ ఇతి పక్షమాహ -
అస్త్వేకస్య తర్హి నియత ఇతి ।
రూపరసగన్ధస్పర్శేషు భోగ్యేషు కఠిన - మృదు - పాక - చలనగుణవతి భూతసఙ్ఘాతే చ భోగాన్వయిని పరిదృశ్యమానే సతి కస్యైకస్య భోగ ఇత్యనవధారితో భోగః స్యాదితి దూషణమాహ -
న తత్రాపీతి ।
యస్య కస్యచిద్భోగః స్యాత్ తావతైవ శరీరవ్యతిరిక్తస్య భోక్తురభావో వివక్షితః సిద్ధ ఇతి చోదయతి -
కిమవధారణేనేతి ।
సమేష్వితి ।
చతుర్ణాం భూతానాం భోగాన్వయదర్శనాత్ భోక్తృత్వేన సమేష్విత్యర్థః ।
అయుక్తమితిఅయుక్త ఇతి ।
శరీరాత్మకేషు భూతేషు భోక్తృత్వమయుక్తమిత్యర్థః ।
ఇన్ద్రియాత్మకేషు భూతేషు భోక్తృత్వం శరీరేన్ద్రియాఖ్యోభయాత్మకభూతేషు భోక్తృత్వమితి చ లోకాయతపక్షౌ తయోరపి తయోరవివక్షయోరితిపక్షయోరుక్తం దూషణం సమానమిత్యాహ -
ఎవం కరణాత్మకేకరణత్మాష్వితిష్విత్యాదినా ।
ఎకే ప్రస్థితా ఇతి ।
సాఙ్ఖ్యా ఇత్యర్థః ।
ఆత్మస్వరూపచైతన్యస్య అహంప్రత్యయే, నాహమిత్యాత్మప్రతిభాసే వ్యభిచారాభావాత్ । కరోమి జానామి భూజే ఇతిభూఞ్జ ఇత్యాకారణామాత్మస్వరూపత్వే సత్వేఽహమిత్యాత్మనా వ్యభిచారాభావః స్యాత్ । వ్యభిచారాదేవాత్మస్వరూపత్వం నాస్తీత్యాహ -
కరోమి జానామీతి ।
అహం కరోమీత్యహంప్రత్యయేన కర్తృత్వే ప్రతీయమానే జానామీత్యాద్యాకారో న ప్రతీయతే । అహం జానామీతి అహం భుఞ్జ ఇత్యాద్యాకారప్రతీతికాలే కరోమీత్యాకారో న ప్రతీయతే । అతో న సర్వదా అహంప్రత్యయేఽనుషఙ్గ ఇత్యర్థః ।
నాయం తద్విషయ ఇతి ।
అహంప్రత్యయః కర్తృత్వాదివిషయో న భవతీత్యర్థః ।
తదుల్లేఖవికల ఇతి ।
కరోమీత్యాద్యాకార ప్రతిభాసవికల ఇత్యర్థః ।
అహం దుఃఖీతి దుఃఖాన్వయిత్వం భోక్తృత్వమిత్యఙ్గీకృత్య తస్యాప్యహమిత్యాత్మప్రతిభాసవ్యభిచారాదాత్మస్వరూపత్వాభావం శఙ్కతే -
నను భోక్తాపి తర్హీతిభాక్తాప్రీతి ఇతి ।
తదుల్లేఖాభావాదితి ।
అహం సుఖీ దుఃఖీతి సర్వదా అహంప్రత్యయేన ప్రతిభాసాభావాదిత్యర్థః ।
భోక్తృత్వమితి చేతనత్వం వివక్ష్యతే । తస్యాహమిత్యాత్మప్రతిభాసే సతి వ్యభిచారాభావాదాత్మస్వరూపమేవేత్యాహ -
నైతదేవమితి ।
కథం చేతనత్వమేవ భోక్తృత్వమిత్యాశఙ్క్య సర్వస్య దృశ్యతయా తదర్థత్వాత్ । సర్వశేషిచేతన ఎవ భోక్తేత్యాహ -
తదర్థత్వాత్ ।
సర్వస్యేతి ।
తస్మాదపి దేహాదివ్యతిరిక్తాదన్యః సదా సిద్ధ ఈశ్వర ఇత్యుత్తరేణ సమ్బన్ధః ।
వివిధవిన్యాసరూపకార్యత్వాద్విశిష్టవిజ్ఞానవత్కర్తృకమితీశ్వరసద్భావే వైశేషికానుమానం దర్శయతి -
శరీశరీరాణామితిరిణామితి ।
సాఙ్ఖ్యయోగానుమానం దర్శయతి -
సాతిశయానామితి ।
పరిణామానాముపలబ్ధేతి ।
ఆకాశగతనిరతిశయపరిణామేనావినాభావో దృష్ట ఇత్యర్థః । కాష్ఠాప్రాప్తిరసర్వవిషయత్వేఽపి సమ్భవతీతి సర్వవిషయమితి వేత్యుక్తమ్ । జ్ఞానాదిశక్తయః క్వచిత్ సర్వవిషయజ్ఞానాదిశక్త్యవినాభూతా ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మాత్మవస్తునోఽహమితి ప్రతిపన్నసామాన్యరూపస్య ప్రత్యగాత్మనో విశేషతయాహంవిశేషయాహమితిప్రత్యయపర్యవసానయోగ్యవదవభాసమానదేహాదీనాం విప్రతిపత్తిస్కన్ధతయా ప్రదర్శనావసరే కథమహంప్రత్యయపర్యవసానభూమితయా ప్రత్యగాత్మనో విశేషత్వేనానవభాసమానస్యేశ్వరస్య విప్రతిపత్తిస్కన్ధత్వప్రదర్శనమిత్యాశఙ్కతే -
నన్వహమితి ।
బ్రహ్మణో విప్రతిపత్త్యాలమ్బనత్వాత్ తద్బ్రహ్మ ప్రత్యగాత్మావ్యతిరిక్తం చ వ్యతిరిక్తం చేతి విప్రతిపత్తిం దర్శయితుం వ్యతిరిక్తేశ్వరపక్షప్రదర్శనం యుజ్యత ఇత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
బ్రహ్మణి విప్రతిపత్తిప్రదర్శనం చేత్ ప్రక్రాన్తం కిమితి, తర్హ్యాత్మని విప్రతిపత్తిః ప్రదర్శ్యత ఇతి తత్రాహ -
అహం ప్రత్యయవిషయవిప్రతిపత్త్యాపీతి ।
ప్రణాడ్యా వ్యవధానేనేత్యర్థః । ప్రత్యగాత్మా సర్వజ్ఞత్వాదిగుణకత్వాత్ బ్రహ్మణోఽన్యోఽనన్యో వేతి విప్రతిపత్తిం దర్శయితుం తద్వ్యతిరిక్తః ఈశ్వరః సాధితః, విప్రతిపత్తిస్కన్ధత్వాత్ , అతో వ్యవధానేన అహంప్రత్యయవిషయవిప్రతిపత్తిప్రదర్శనమేవ ఎతదితి వా పరిహారగ్రన్థస్యాభిప్రాయః ।
ఆత్మా స భోక్తురితి ।
స ఈశ్వరో భోక్తుః స్వరూపమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మేతి కైశ్చిత్ ప్రతిపన్న ఇతిస ఈశ్వరో భోక్తుః స్వరూపమిత్యధికం దృశ్యతే ।
స భోక్తా బ్రహ్మేతి కైశ్చిత్ ప్రతిపన్న ఇత్యర్థః ।
సంసారిణః కథం అసంసారిణైకత్వమితి తత్రాహ -
తస్యాహంప్రత్యయసిద్ధ ఇతి ।
ఎవమసావితి ।
ఈశ్వర ఇత్యర్థః । బ్రహ్మేతి ప్రత్యగాత్మేతి ప్రతిపన్నా ఇత్యర్థః ।
మనోరథమాత్రేణేతి ।
ప్రమాణయుక్తిమూలా చేత్ విప్రతిపత్తిర్నిరాకార్యా స్యాత్ నాన్యథేతి భావః ।
యుక్తివాక్యాశ్రయాన్త్యపక్షావలమ్బినో వేదాన్తినః, ఇతరే త్వర్వాచీనపక్షావలమ్బినో యుక్త్యాభాసవాక్యాభాసాశ్రయా ఇతి వ్యవస్థాభిధానపరతయా యుక్తివాక్యేత్యాదిభాష్యం యోజయతి -
యుక్తిమిత్యాదినా ।
దర్శయద్భిరితిప్రదర్శయదిభరితి ।
మీమాంసకైరిత్యర్థః ।
మీమాంసకైః దర్శితత్వమాత్రేణ యుక్త్యాభాసత్వం న సిధ్యతి త్వయైవ ప్రదర్శనీయమితి అత ఆహ -
ఇతరేషాం చేతి ।
అన్త్యపక్షాదితరేషాం దేహాదీనామిత్యర్థః ।
అత్రైవ ప్రదర్శనీయే సతి కథం దర్శయిష్యామ ఇత్యుచ్యత ఇతి తత్రాహ -
దర్శితం చేతి ।
యస్య యస్మిన్నభిరుచిరుత్పద్యతే తం పక్షమాశ్రిత్య పురుషార్థం సాధయేత్ , కిం విచారేణేతి ? తత్రాహ -
తత్రావిచార్యేతితత్ర విచార్యేతి ।
అతథాభావాదితి ।
తస్య పక్షస్య సమ్యగ్జ్ఞానాజ్ఞానో ఇతిహేతుత్వాదిత్యర్థః ।
శ్రుతావాత్మహననమనర్థహేతురుక్తో న త్వాత్మఆత్మా ఇతిప్రతిపత్తిరితి తత్రాహ -
అనాత్మదర్శనేనేతి ।
ఆత్మహనోహనజనా ఇతి జనా ఇతి ప్రాణత్యాగిన ఉచ్యన్త ఇత్యాశఙ్క్యాత్మప్రకరణత్వాత్ న ప్రాణత్యాగస్య సఙ్గతిరిత్యాహ -
ప్రాణత్యాగస్యేతి ।
సూత్రవాక్యార్థముపసంహరతి -
తస్మాద్ బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపన్యాసముఖేనేతి ।
జిజ్ఞాసాపదేన లక్షితవిచారకర్తవ్యతార్థామిత్యర్థః । ఇతి పరానన్దపరిజ్ఞానపరితృప్తపరమహంసపరివ్రాజకాచార్య శ్రీమజ్జ్ఞానోత్తమభగవత్పూజ్యపాదశిష్యేణ ఉత్తమజ్ఞయతివరేణ విరచితాయాం లావణ్యఇదమభిధానం నూతనమ్పాదికాయాం ప్రథమసూత్రమ్ । || ఇతి తురీయవర్ణకకాశికా ||
వృత్తసఙ్కీర్తనభాష్యగతజిజ్ఞాసాశబ్దస్య లక్షణావృత్త్యాన్తర్ణీతవిచారార్థోపపాదనేనార్థం కథయతి -
బ్రహ్మజ్ఞానకామేనేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానాయ బ్రహ్మవిచారః కర్తవ్య ఇతి చేదుచ్యతే, బ్రహ్మలక్షణప్రమాణయుక్తిసాధనఫలవిచారాణామ్నామప్రతి ఇతి ప్రతిజ్ఞాతత్వాత్ అననుష్ఠేయతేత్యత ఆహ -
యదైవేదమితి ।
యదైవ బ్రహ్మవిచారస్య కర్తవ్యత్వముక్తమిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యేయత్వేన ప్రతిజ్ఞాతమితి ।
విచార్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాతమన్యథా బ్రహ్మజ్ఞానాజ్ఞానసిద్ధేరితిసిద్ధేరిత్యర్థః ।
పఞ్చానాం విచారాణాం ప్రతిజ్ఞాతత్వే ప్రథమం కిం లక్షణం బ్రహ్మేతి, కిమితి స్వరూపమాకాఙ్క్ష్యతే । కిమితి వా తన్నిరాసాయ స్వరూపమేవ ప్రథమం విచార్యత ఇత్యత ఆహ -
స్వరూపస్యాభ్యర్హితత్వాదితి ।
బ్రహ్మప్రమాణం బ్రహ్మయుక్తిర్బ్రహ్మసాధనం బ్రహ్మఫలమితి ప్రమాణాదివిచారాణాం బ్రహ్మవిశేషణసాపేక్షత్వాత్ విశేషణవిశేష ఇతిభూతబ్రహ్మస్వరూపం ప్రథమత ఎవ విచార్యమిత్యర్థః ।
వృత్తం సఙ్కీర్త్య ఉత్తరేణాకాఙ్క్షాపురఃసరం సమ్బన్ధమాహ -
కిం లక్షణమితి ।
జిజ్ఞాస్యపురుషార్థబ్రహ్మస్వరూపప్రదర్శననిమిత్తమాచార్యాన్ పూజయతి -
భగవానితి ।
అస్యేదం లక్షణమిదం చానేన లక్ష్యమితి లక్ష్యలక్షణయోరవ్యాప్త్యతివ్యాప్తిపరిహారేణ అవినాభావః ప్రమాణయుక్తివ్యతిరేకేణ ననేతి న దృశ్యతే సిద్ధ్యతి, తత్కథం స్వరూపలక్షణపరమేవ సూత్రమితి తత్రాహ -
యుక్తిరపీతి ।
అపిశబ్దాత్ ప్రమాణమపీత్యర్థః ।
అతః సూత్రితయోః బ్రహ్మణః ప్రమాణయుక్త్యోః అధ్యాయద్వయేన నిర్ణయః క్రియతే । పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిః విగ్రహో వాక్యయోజనా । ఆక్షేపస్యఆక్షేపశ్చేతి దృశ్యతే సమాధానం వ్యాఖ్యానం పఞ్చలక్షణమ్ , ఇతి వచనసిద్ధవ్యాఖ్యానాఙ్గపఞ్చకే త్రితయం సమ్పాదయత్యుపాత్తభాష్యమిత్యాహ -
పదచ్ఛేద ఇతి ।
తద్గుణసంవిజ్ఞాన ఇతి ।
విశేష్యైకదేశమేవ విశేషణం కృత్వా సమాస ఇత్యర్థః ।
ప్రయోజనమాహేతి ।
సమాసప్రతిపాద్యమాహేత్యర్థః ।
జన్మస్థితిభఙ్గానాం ప్రయాణాం ఇతిత్రయాణాం విశేష్యత్వాత్ భఙ్గశబ్దస్య పుల్లిఙ్గత్వాచ్చైకవచనం నపుంసకలిఙ్గం చాయుక్తమిత్యాశఙ్క్య సంహతిప్రధానధర్మజాతస్య సమాసార్థత్వసిద్ధౌసిద్ధా ఇతి యుజ్యత ఇత్యాహ -
తృతీయలిఙ్గనిర్దేశాదితి ।
సంహతేరవస్తుత్వాత్ సమాసార్థత్వమయుక్తమితి తత్రాహ -
ధర్మజాతమితి ।
సంహతిగతంగ్రస్త్వతృతీయమితి త్రితయమిత్యర్థః ।
ప్రతికల్పం ప్రపఞ్చాఖ్యధర్మిభేదే సతి ఎకైకస్మిన్ ధర్మిణి జన్మన ఎవాదిత్వాత్ స్థిత్యాదీనాం చారమ్యాత్ జన్మాదిరిత్యుక్తిః సఙ్గచ్ఛతే, ధర్మిణస్తు ప్రపఞ్చస్య కల్పభేదేషు ఎకత్వాత్ తస్మిన్నేకస్మిన్ ధర్మిణి ఘటీయన్త్రవత్ అనిశఅనియమేతిమావర్త్యమానజన్మాదీనాం మధ్యే స్థిత్యాదీనామాదిత్వం విహాయ జన్మనః కథమాదిత్వముచ్యత ఇత్యాక్షిపతి -
నన్వాదిరితి ।
పూర్వకాలకోటిమత ఇతి ।
పూర్వం స్వాభావవ్యాప్యకాలవతో హి ప్రాథమికః సధర్మః స్యాదిత్యర్థః ।
తదభావే ప్రపఞ్చస్యేతి ।
ప్రపఞ్చస్య పూర్వకాలకోటిమత్వాభావ ఇత్యర్థః ।
కో నామాదిరితి ।
ఎకస్యాం ప్రపఞ్చవ్యక్తౌ పర్యాయేణానిశమావర్త్యమానేషు ధర్మేషు కః ప్రథమః స్యాత్ , న కోఽపీత్యర్థః ।
ప్రతికల్పం ప్రపఞ్చవ్యక్తిభేదోఽస్తీత్యఙ్గీకృత్య కస్యాకస్యామితిఞ్చన వ్యక్తౌ జన్మనః ప్రాథమ్యాత్ జన్మన ఆదిత్వంఆదిత్వా ఇతి శ్రుత్యాదినిర్దిష్టం తదనుసారేణ జన్మన ఆదిత్వం సూత్రేణాప్యుచ్యత ఇతి పరిహరతి -
జన్మనాశ్చాదిత్వమితి ।
వస్తువృత్తాపేక్షం చేతి ।
ఘటాదివస్తుషు జన్మనః ప్రాథమ్యదర్శనాత్ వస్తుస్వభావాపేక్షం చ జన్మనః ఆదిత్వమిత్యర్థః ।
భాష్యం వ్యాచష్టే -
యదనేన సూత్రేణేతి ।
సర్వం జనిత్వైవ నశ్యతి, న కంశ్చిదితికఞ్చిత్కాలం తిష్ఠతి, స్వసత్తాప్రయుక్తత్వాత్ వినాశస్యేత్యత ఆహ -
క్షణికత్వనిరాకరణాదితి ।
ఎవమనాఅనాదిరితిదిరయం ప్రపఞ్చ ఇతి ।
ప్రతికల్పం ప్రపఞ్చవ్యక్తిభేదే సత్యపి ప్రవాహరూపేణానాదిరయం ప్రపఞ్చః, న తు దణ్డాయమానతయా కల్పభేదేష్వేకైవ ప్రపఞ్చవ్యక్తిరనువర్తత ఇత్యర్థః ।
పదభాగస్యేదమ ఇతి ।
సూత్రగతాసూత్రగతస్యేతిస్యేతి పదభాగస్యేదమ ఇత్యర్థః ।
భవతు ప్రత్యక్షసన్నిహితస్యేదమా నిర్దేశః కథమాదిశబ్దోపాత్తేతరప్రమాణసన్నిహితస్య నిర్దేశ ఇతి తత్రాహ -
తథాహి సర్వత్రేతి ।
స్వమహిమ్నా స్వశక్త్యేత్యర్థః । ప్రమాణమాత్రవిషయాభిధాయీతి వా మాత్రశబ్దస్యాన్వయః ।
జన్మాదీనాం జగతశ్చ కః సమ్బన్ధః సూత్రగతాసూత్రగతస్యేతిస్యేతి షష్ఠ్యా వివక్షిత ఇతి తత్రాహ -
సర్వ ఎవేతి ।
కారణం నామ కార్యోత్పాదక్రియావదుత్పాదనశక్తిమత్శక్తివదితి తచ్చ మాయావిశిష్టం బ్రహ్మ, న తు శుద్ధమ్ , అతో విశిష్టాఖ్యకారణం సూత్రగతపఞ్చమ్యా శుద్ధబ్రహ్మ ప్రత్యుపలక్షణత్వేన నిర్దిశ్యత ఇత్యాహ -
యత ఇతి కారణనిర్దేశ ఇతి ।
ప్రకృతిత్వనిబన్ధనా పఞ్చమీఇతి శబ్దో న దృశ్యతే ఇతి ।
నిమిత్తత్వస్యాప్యుపలక్షణమేతదుభయత్ర పఞ్చమీవిధానాత్ నిమిత్తోపాదానకారణవిషయేత్యర్థః । లక్ష్యస్య బ్రహ్మణ ఇతి కారణత్వేనోపలక్షణేన లక్షితస్య ఉపలక్షణానువాదేన స్వరూపలక్షణం కథయితుమిత్యర్థః ।
విశేషణలక్షణం చేతి ।
స్వరూపలక్షణం చేత్యర్థః । ఇదం లక్షణం కారణత్వం ప్రపఞ్చజన్మాదికారణత్వమితి ప్రపఞ్చాపేక్షధర్మత్వాత్ పృథగ్భూతమేవ లక్ష్యాత్లక్ష్యాబ్రాహ్మణః ఇతి బ్రహ్మణః పృథగ్భూతమేవ కారణం కారణత్వాశ్రయం బ్రహ్మ ఉపలక్షయతి, న విశేషణత్వేన, ననః ఇతి స్వరూపలక్షణత్వేన, అతః పృథక్ స్వలక్షణకథనం, స్వరూపలక్షణకథనమితి యోజనా ।
కార్యప్రపఞ్చం కేచిదితి ।
నామరూపకర్మాత్మకమితి వేదాన్తినః । ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యాత్మకమితి వార్తికకారీయాః, కార్యకారణయోగవిధిదుఃఖాన్తాః పఞ్చేతి శైవాః । ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యవిశేషసమవాయాః షడితి వైశేషికాః । జీవాజీవాస్రవసంవరనిర్జరబన్ధమోక్షాః సప్తేతి క్షపణకాః । ద్రవ్యగుణకర్మసామాన్యవిశేషపారతన్త్ర్యశక్తినియోగా ఇత్యష్టౌ ఇతి ప్రాభాకరాః । ప్రమాణప్రమేయ సంశయప్రయోజనసంశయోత్తరం ప్రయోజనం ఇతి న దృశ్యతే, పరం, నిర్ణయానన్తరం ప్రయోజనమితి దృశ్యతేదృష్టాన్తసిద్ధాన్తావయవతర్కనిర్ణయవాదజల్పవితణ్డాహేత్వాభాస ఛల జాతినిగ్రహస్థానాని షోడశ ఇతి నైయాయికాః । జ్ఞానేన్ద్రియకర్మేన్ద్రియ భూతతన్మాత్రమహాభూత మనోఽహఙ్కారమహదమహావ్యక్తేతివ్యక్తపురుషా ఇతి సాఙ్ఖ్యాః, ఇత్యేవం ప్రపఞ్చం విభజన్తీత్యర్థః ।
శ్రుతిబలేనేతి ।
నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియత ఇతి శ్రుతిబలేనేత్యర్థః ।
యద్యపి రూప్యత ఇతి అహియాఖ్యేతి దృశ్యతేరూపం దృశ్యజగత్ వ్యాక్రియతే, కథం నామ్నా రూపితముత్పద్యత ఇతి తత్రాహ -
వ్యాక్రియమాణమితి ।
రూపశబ్దార్థమాహ -
అభిధేయమితి ।
లోకే కులాలః ప్రథమం ఘటశబ్దం బుద్ధ్‍వా ఘటత్వసామాన్యమస్య శబ్దస్యార్థ ఇతిఇతి శబ్దో న దృశ్యతే తథైవ బుద్ధ్‍వా తస్యాజాతేర్వ్యఞ్జనసమర్థపృథుబుధ్నోదరాకారో ఘటశబ్దస్య పర్యవసానయోగ్యః కశ్చిదితి విశేషమపి బుద్ధౌ శబ్దావకుణ్ఠితమారోప్య బాహ్యక్రియయా పశ్చాద్ ఘటం నిష్పాదయతీతి స్వపక్షమాహ -
స్వనామగర్భం వికల్పేత్యాదినా ।
వికల్ప ఇతి బుద్ధిరిత్యర్థః ।
ఆత్మపక్షనివిష్టయోః కథం జగదన్తర్భావ ఇతి శఙ్కానివృత్త్యర్థమాహ -
కర్తృత్వకర్తృ ఇతి - భోక్తృత్వమపీతి ।
సన్నివేశమితి శరీరమిత్యర్థః ।
స్వలక్షణంపఞ్చపాద్యాం తు స్వరూపం లక్షణమితి దృశ్యతే చ దర్శయతీతి ।
సర్వజ్ఞం సర్వశక్తీతి స్వరూపలక్షణం దర్శయతీత్యర్థః ।
వస్తునః పరిణామోవస్తునోపిచిణామో ఇతి నామ పూర్వావస్థావిశిష్టరూపేణ నాశః, ఉత్తరావస్థావిశిష్టరూపేణ జన్మ, స్వరూపేణ స్థితిరిత్యేవం విపరిణామస్య జన్మస్థితిభఙ్గేషు అన్తర్భావో భవతి । వివృద్ధ్యాదేరపి తథాన్తర్భావో భవతీత్యఙ్గీకృత్య షడ్భావభావావికారేతివికారకారణం బ్రహ్మేతి న లక్షితమిత్యాహ -
న కశ్చిదితిక్వచిద్వస్తున ఇతి ।
అనిర్వృత్తజన్మన
ఉత్తరావస్థావిశిష్టరూపేణ జన్మహీనస్యేత్యర్థః ।
అస్థితఅస్థిర ? స్వభావస్య
స్వరూపేణాస్థితస్యేత్యర్థః ।
వినాశః
పూర్వావస్థావిశిష్టరూపేణ వినాశ ఇత్యర్థః ।
నిరుక్తవాక్యమేవ మూలీకృత్య సూత్రేఽపి షడ్భావవికారా గృహ్యన్తామితి చోదయతి -
నను షడ్ భావవికారా ఇతి ।
యోస్కేతియాస్కపరిపఠితానామిత్యాదేః పరిహారస్యాయమర్థః, యాస్కప్రోక్త నిరుక్తవాక్యస్య మూలప్రమాణం ప్రత్యక్షమాగమో వా భవతి । అనుమానాదీనామస్మాకమపి ప్రవృత్తేః యాస్కవాక్యానపేక్షణాత్ । తత్ర ప్రత్యక్షమూలత్వే యాస్కవాక్యస్య షడ్భావవికారాణాం స్థూలభూతభౌతికేష్వేవ భావాత్ తద్గతధర్మా ఎవ భావవికారాః ప్రత్యక్షేణావగన్తుం శక్యన్తే । అతో యాస్కం వాక్యం మూలీకృత్య స్థూలభూతభౌతికగతషడ్భావవికారకారణే బ్రహ్మణి గృహ్యమాణే సూక్ష్మభూతపఞ్చకమేవ బ్రహ్మ గృహీతం స్యాత్ । శ్రుతౌ తు మూలత్వేన సూత్రకారేణ గృహ్యమాణాయాం శ్రుతేర్మూలప్రమాణానపేక్షత్వాత్ యత్కిఞ్చిద్భవనధర్మవత్తస్య మూలకారణం బ్రహ్మైవ గ్రహీతుం శక్యతే । అతః శ్రుతినిర్దిష్టజన్మస్థితినాశానామేవ గ్రహణమితి ।
పృథివ్యప్తేజఃస్వితి ।
సూక్ష్మభూతేష్విత్యర్థః ।
జగద్రచనారూపస్థితేషు
జగదాఖ్యకార్యరూపేణ స్థితేష్విత్యర్థః ।
తన్మయానామితి ।
సావయవస్థూలరూపభూతభౌతికానామిత్యర్థః ।
త ఇతి ।
షడ్భావవికారా ఇత్యర్థః ।
తద్గ్రహణే
తేషాం షడ్భావవికారాణాం గ్రహణ ఇత్యర్థః ।
తేషామేవ
సూక్ష్మభూతానామేవేత్యర్థః ।
న చ తద్యుక్తమితి ।
జిజ్ఞాస్యబ్రహ్మత్వాయోగాదితి భావః ।
శ్రుత్యర్థనిర్ణయపరత్వాచ్చ సూత్రాణాం శ్రుతిరేవ జన్మాదిసూత్ర మూలమిత్యాహ -
తదర్థనిర్ణయార్థత్వాదితి ।
ప్రపఞ్చస్య మాయాకార్యత్వేన తన్త్రత్వేఽపీత్యేవతత్తన్త్రత్వేఽపి మాయాయా అపి బ్రహ్మతన్త్రత్వాత్ ప్రపఞ్చస్యాపి బ్రహ్మతన్త్రత్వమస్తీత్యఙ్గీకృత్య బ్రహ్మాశ్రయతయా విశ్వప్రపఞ్చో వివర్తత ఇత్యాహ -
అతో యదవష్టమ్భ ఇతి ।
యదాశ్రయ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మైవ జగదాకారేణ పరిణమతే మృదివ ఘటాకారేణేతి శఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
వివర్తత ఇతి ।
ఎకస్య సత్వాదితితత్త్వాదప్రచ్యుతస్య పూర్వరూపవిపరీతాసత్యానేకరూపాపత్తిర్వివర్తః । ఎకస్య పూర్వరూపపరిత్యాగేన సత్యరూపాన్తరాపత్తిః పరిణామ ఇతి విభాగో ద్రష్టవ్యః ।
భౌతికానాం చ భూతోపాదానభూతోపాదానత్వాదితికత్వాత్ భూతానాం చోత్పత్త్యాద్యభావాత్ న జగదుత్పత్త్యాది కారణత్వం సిద్ధవత్ బ్రహ్మలక్షణత్వేనోపాదాతుం శక్యమితి చోదయతి -
నను శ్రుతినిర్దిష్ట గ్రహణ ఇతి ।
పృథివ్యప్తేజాంసి జన్మవినాశవన్తి పృథివ్యప్తేజోబుద్ధిగోచరత్వాత్ తదేకదేశపృథివ్యప్తేజోవదిత్యనుమానమభిప్రేత్య పృథివ్యాద్యేకదేశేషు జన్మవినాశౌ దర్శయతి -
ఉచ్యత ఇతి ।
దృశ్యేతే చేతి ।
అనూపాదిష్వితిఅబాదిషు దృశ్యేతే ఇత్యర్థః ।
వక్ష్యమాణేన న్యాయేనేతి ।
విభక్తత్వాత్ కార్యం ఘటాదిఘటాదివతి ఇతివదితి న్యాయేనేత్యర్థః ।
న యథోక్తవిశేషణస్యేత్యాదిభాష్యస్య తాత్పర్యమాహ -
యుక్తిరపీతి ।
అస్య జగతో జన్మాది బ్రహ్మణ ఎవ సమ్భవతి నాన్యతః సమ్భవతి, యతో జన్మాదికారణం బ్రహ్మైవేత్యేవం రూపా యుక్తిః సూత్రితేతి స్ఫుటీకరణాయ సూత్రం యోజయతి -
జన్మాద్యస్య యతః సమ్భవతీతి ।
యథోక్తవిశేషణస్యేతి భాష్యాంశం వ్యాచష్టే -
అస్య జగత ఇతి ।
సాఙ్ఖ్యాదిభిరుక్తబ్రహ్మాతిరిక్తకారణాఖ్యార్థదూషణమభిప్రేత్యాహ -
అచేతనా తావదిత్యాదినా ।
వైశేషికాదిమతే కులాలాది దృష్టాన్తేనానుమీయమానస్యస్వరస్యేతి తేనైవ దృష్టాన్తేన పరిచ్ఛిన్నజ్ఞానాదిమత్వం ప్రాప్నోతీత్యభిప్రేత్యాహ -
చేతనాదపీతి ।
శూన్యాత్ కరణాదితికారణాజ్జగదుత్పత్త్యాదేరనుపపత్తిరిత్యాహ -
అభావాదితి ।
నిరుపాఖ్యత్వాత్ స్వరూపప్రతీతిహీనత్వాదిత్యర్థః ।
న క్వచిన్నియమోఽభవిష్యదితి ।
కర్మఫలనియమస్య శబ్దార్థసమ్బన్ధనియమస్య చాభావాదిత్యర్థః ।
అనన్యాపేక్ష ఇతి ।
స్వయమేవ స్వస్య నిమిత్తమిత్యేతత్ స్వభావశబ్దార్థో న భవతీతి భావః ।
కుతో నియమసమ్భవ ఇతి ।
విశిష్టదేశకాలనిమిత్తాపేక్షయైవ కార్యోత్పత్తిరితి నియమో దృష్టః । స న స్యాదిత్యర్థః ।
సమ్భావనాబుద్ధిమాత్రహేతుః క్వచిద్ధేతుసాధ్యయోః సహచారదర్శనాఖ్యవ్యాప్త్యనుపపత్త్యాభాసో యుక్తిః అవ్యభిచారిణీ చ వ్యాప్తిరర్థనిశ్చాయకం చానుమానమ్ । తత్రేహ సూత్రితా ఆగమప్రమాణానుగ్రాహికా యుక్తిరేవ అజ్ఞానాత్ తామనుమానం స్వతన్త్రం ప్రమాణం మన్యన్తే, తన్న యుక్తమిత్యభిప్రేత్యాహ -
యేయం యుక్తిరితి ।
కిం వేదకిం వా వాక్యైరితి వాక్యైరితి ।
యుక్తిత్వాభావే సతి కిం తదనుగ్రాహ్యవేదవాక్యైరిత్యర్థః ।
ఈశ్వరప్రతిపాదకవాక్యేషు సత్సు కిమిత్యనుమానప్రయాస ఇతి న, వాక్యానామపి అనుమానసిద్ధార్థానువాదకత్వాత్ , ఈశ్వరప్రతిపాదకత్వం నాస్తీతి వదన్తీత్యాహ -
జన్మాదిసూత్రలక్షితాన్యపి ఇతి ।
తదేవోపన్యస్తమితి ।
స్వాతన్త్ర్యేణార్థనిశ్చాయకమనుమానముపన్యస్తం న త్వాగమగుణభూతా యుక్తిరియమిత్యర్థః ।
ప్రపఞ్చకార్యస్య సర్వజ్ఞకారణేన వ్యాప్తిగ్రహణాభావే కథమనుమానమితి తత్రాహ -
యథా ధూమవిశేషస్యేతి ।
సుగన్ధధూమస్యేత్యర్థః ।
ఉపకరణత్వేనేతి ।
అర్థనిశ్చాయకవేదాన్తవాక్యం ప్రత్యుపకరణత్వేనేత్యర్థః ।
గ్రథనే
ఉదాహరణ ఇత్యర్థః ।
అనుమానేనేశ్వరోఽస్తీతి సిధ్యతి చేత్ కిమితి సూత్రైః వేదాన్తవాక్యాన్యుదాహృత్య విచార్యన్తే ఇత్యాశఙ్క్యానుమానేన కార్యస్య కారణమస్తీత్యేతావదేవ సిధ్యతి, న తు సర్వజ్ఞాదిరూప ఈశ్వరః కారణమితి సిధ్యతీత్యతః కారణవిశేషసిధ్యర్థం వాక్యాన్యుదాహర్తవ్యానీత్యాహ -
సమన్వయసూత్రప్రముఖోపాత్తైరితి ।
తాత్పర్యాధ్యవసాననిర్వృత్తా హీతి ।
తాత్పర్యాధ్యవసాననిర్వృత్తా అధ్యవసితతాత్పర్యయుక్తవాక్యనిర్వృత్తేత్యర్థః ।
న తర్హి యుక్తిరత్ర సూత్రితా ఆగమేనైవఆమేనైవేతి విశిష్టార్థసిద్ధేరితి, తత్రాహ -
సత్స్వితి ।
కారణం బ్రహ్మ అస్తీతి నిశ్చాయకవాక్యేషు సస్త్విత్యర్థః ।
తదవిరోధీతి ।
అర్థనిశ్చయమకృత్వా కారణం బ్రహ్మ సద్భవతీతి సమ్భావనాబుద్ధిమాత్రే హేతుత్వాత్ తదవిరోధీత్యర్థః ।
వాక్యగత శక్తితాత్పర్యనిర్ణాయకతర్కాపేక్షాయామపి ప్రమేయవిషయతర్కానపేక్షేతి తత్రాహ -
శ్రుత్యైవేతి ।
నేత్యధికం దృశ్యతేపురుషబుద్ధీతి ।
శ్రోతృబుద్ధీత్యర్థః ।
ఆచార్యవాన్వాసేదేవేత్యుక్తా ఇతి పురుషో వేదేత్యనేన కథం పురుషబుద్ధిసాహాయ్యం ప్రదర్శ్యత ఇత్యాశఙ్క్య ఆచార్యేణాపాదితఆపాతితేతిప్రత్యయదార్‌ఢ్యవానాచార్యవానిత్యుచ్యతే । అతః పురుషబుద్ధిసాహాయ్యం ప్రదర్శితమిత్యాహ -
యదాచార్యేణేతి ।
కారణమాహేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞా బ్రహ్మజ్ఞానస్యేతిబ్రహ్మజ్ఞానానుభవపర్యన్తత్వాఖ్యకారణమాహేత్యర్థః । లిఙ్గం శ్రుతస్యార్థస్యార్థాన్తరేణావినాభావః ।
అనేక పదసామర్థ్యం వాక్యమ్ । వాక్యద్వయసామర్థ్యమారభ్యాధీతవిషయం ప్రకరణం, క్రమవర్తినాం క్రమవర్తిభిః పదార్థైర్యథాక్రమం సమ్బన్ధః, స్థానమ్ , సంజ్ఞా, సామ్యం, సమాఖ్యా ఇత్యేతే శబ్దప్రమాణప్రకారాః శ్రుత్యాదయ ఇత్యత్రాదిశబ్దేన గృహ్యన్త ఇత్యాహ -
ఆదిశబ్దేనేతి ।
తదవసానేతి ।
అనుభవసమ్భవాదేవ అనుభవావసానా ఆకాఙ్క్షానివృత్తిర్యతోఽతోఽనుభవాదయోఽపి బ్రహ్మణి ప్రమాణమితి యోజనా ।
తర్కగన్ధమితి ।
సాధ్యస్వభావతచ్ఛేషప్రతిపాదకవాక్యాపేక్షితతర్కవ్యతిరేకేణ సాధ్యరూపధర్మాఖ్యవిషయే అనుభవహేతుతర్కాపేక్షా నాస్తీత్యర్థః ।
కిమితి ధర్మస్య అనుభవానపేక్షేతి చోదయతి -
కథమితి ।
కర్తవ్యం హీతి ।
సాధ్యం హీత్యర్థః ।
సిద్ధస్య అనుభవయోగ్యత్వేఽపి కిమిత్యనుభవోఽపేక్షిత ఇతి తత్రాహ -
సాక్షాద్రూపేణ ఇతి ।
అపరోక్షరూపేణాహం కర్తా భోక్తేత్యాది విపర్యాసగృహీతస్యేత్యర్థః ।
మిథ్యాజ్ఞానోదయేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానముదేత్యస్మాదితి మిథ్యాజ్ఞానోదయః అజ్ఞానమిత్యర్థః । అథవా మిథ్యాజ్ఞానోదయ ఇతి విపర్యాసోదయ ఎవోచ్యతే ।
అవబోధనప్రకారేఽపి సామ్యమితి ।
ధర్మబోధనే బ్రహ్మబోధనే చ మననిది ఇతిమనననిదిధ్యాసనానుభవాపేక్షా న తుల్యేత్యర్థః ।
నిష్పాద్యత్వమపి స్యాదితి ।
సిద్ధరూపస్య బ్రహ్మణ ఇతి శేషః ।
అస్తు పురుషేచ్ఛావశనిర్వర్త్యత్వమితి తత్రాహ -
అతో ఇతితతో విధీతి ।
విధిప్రతిషేధమతే యజేత, న భక్షయేత్ , ఇతివత్ బ్రహ్మ కుర్యాత్ న కుర్యాదితి బ్రహ్మణో విధేయత్వం ప్రతిషేధ్యత్వం చ స్యాదిత్యర్థః ।
వికల్ప ఇతి ।
వ్రీహిభిర్యవైర్వా ఇతివత్ బ్రహ్మ వా స్థాణుర్వేతి ఇచ్ఛావికల్పః స్యాదిత్యర్థః ।
సముచ్చయ ఇతి ।
షడ్యాగసముచ్చయవత్ బ్రహ్మ చ స్థాణుశ్చేతి సముచ్చయః స్యాదిత్యర్థః ।
ఉత్సర్గాపవాద ఇతి ।
`న హింస్యాసర్వా ఇతి న దృశ్యతేత్సర్వా భూతాని', ‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ‘ఆహ్వనీయే జుహోతి’ ‘పదే జుహోతి’ ఇతివత్ । సామాన్యప్రతిపన్నబ్రహ్మణో విశేషేఽపవాదః స్యాదిత్యర్థః ।
బాధాభ్యుచ్చయ ఇతి ।
ప్రకృతేరతిదిష్టానాం కుశమయబర్హిషాం వికృతావుపదిష్టశరమయబర్హిభిర్బాధవత్ బ్రహ్మణోఽపి క్వచిత్ ప్రాప్తస్య పదార్థాన్తరేణ బాధఃబాధ్య ఇతి స్యాత్ । ప్రాకృతానాం నారిష్టహోమానాం వైకృవైకృత్యై తైరుపహోమైః సముచ్చిత్యానుష్ఠానవత్ బ్రహ్మణోఽప్యతిఅతినిర్దిష్టస్యేతిదిష్టస్య ఉపదిష్టేన సముచ్చిత్యానుష్ఠానమభ్యుచ్చయః, స చ స్యాదిత్యర్థః ।
వ్యవస్థితవికల్ప ఇతి ।
ఉదితే జుహోత్యజుహోతీత్యనుదిత ఇతినుదితే జుహోతీతి శాఖాభేదేన వ్యవస్థావత్ క్వచిద్ బ్రహ్మ భవతి క్వచిన్నేతి న దృశ్యతేక్వచిన్న భవతీతి వ్యవస్థా స్యాదిత్యర్థః ।
నిఃస్వభావత్వనిఃస్వభావేతిప్రసఙ్గాదితి ।
అవ్యాపారనిరపేక్షస్య కస్యచిత్ స్వభావస్యాభావప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
సిద్ధే వస్తుని వికల్పితావికల్పనానిరూపమితిదిరూపం నాస్తి, తత్ర వికల్పితాదిరూపజ్ఞానస్యావస్తుజన్యత్వేజన్యతే, నాప్రామాణ్యేతినాప్రామాణ్యదర్శనాద్యది వికల్పితాదిరూపం విద్యేత తదాతదదేతి యథావస్తు యథా సామగ్రీజన్యతయా వికల్పితాదిరూపజ్ఞానస్య ప్రామాణ్యం ధర్మ ఇవ ప్రసజ్యేత న తథా ప్రామాణ్యం దృశ్యత ఇతి సిద్ధవస్తుని వికల్పితావికలితేతిదిరూపం నాస్తీత్యాహ -
తథా చైకస్మిన్ వస్తుని స్థాణురితి ।
వికల్ప ఇతి జ్ఞానమిత్యర్థః ।
అర్థస్య వికల్పితరూపే సత్యపి స్థాణురేవేతి జ్ఞానం ప్రమాణం స్యాదితి నేత్యాహ -
యతో వస్తుస్వభావపరతన్త్రమితి ।
అతో వస్తున్యేకరూపమేవేతి భావః ।
కిమిత్యర్థానురూపత్వం జ్ఞానస్య భవేత్ । జ్ఞానానురూపత్వమర్థస్య కిం న స్యాదితి తత్రాహ -
న జ్ఞానపరతన్త్రం వస్త్వితి ।
తథా స్యాదితి ।
శుక్తిరపి వస్తుతో రజతం స్యాదిత్యర్థః ।
వైపరీత్యేఽపీతి ।
జ్ఞానస్యార్థానురూప్యాభావేఽపీత్యర్థః ।
అపర ఇతి ।
అనుమానఅనుమానమితిసూచనపరం సూత్రమితి వదన్ వాదీత్యర్థః ।
యథాహురితి ।
అనుమానసూచనపరం సూత్రమిత్యాహురిత్యర్థః ।
నన్వనుమానసూచనపరం సూత్రం న ప్రతిభాతీతి తత్రాహ -
పూర్వసూత్రేణేతి ।
ప్రతిజ్ఞానిర్దేశ ఇతి ।
జిజ్ఞాస్యం బ్రహ్మాస్తీతి ప్రతిజ్ఞానిర్దేశ ఇత్యర్థః ।
హేత్వభిధానమితి ।
బ్రహ్మణ ఎవ జగజ్జన్మాదిసమ్భవో యతయత్త ఇతి ఇతి హేత్వభిధానమిత్యర్థః ।
న తావత్ బ్రహ్మవిషయత్వేన సూత్రితమనుమానం విశేషతో దృష్టం బ్రహ్మణోఽతీన్ద్రియత్వాత్ । ప్రత్యక్షేణ తస్య ప్రపఞ్చేన వ్యాప్తిగ్రహాభావాదిత్యాహ -
ఇన్ద్రియాణీతి ।
కార్యత్వాత్ కారణమస్తీతి సామాన్యతో దృష్టస్య కారణమాత్రాస్తిత్వే పర్యవసానం న బ్రహ్మాఖ్యవిశేష ఇతి సామాన్యతో దృష్టం దూషయతి -
సామాన్యతో దృష్టమపీతి ।
విశేతో ఇతివిశేషతో దృష్టం సామాన్యతో దృష్టం చ బ్రహ్మణి న సమ్భవతీతి ఉక్తమభిప్రేత్యాహ -
అబ్రహ్మవిషయేతి ।
బ్రహ్మపరేష్వితి ।
బ్రహ్మనిశ్చాయకేష్విత్యర్థః ।
యుక్తయ ఇతి ।
బ్రహ్మ నిశ్చాయయితునిశ్చాయైతుమితిమసమర్థా అపి యుక్తయ ఇత్యర్థః ।
స్వరూపవాక్యస్యేతి ।
సిద్ధరూపబ్రహ్మనిశ్చాయకవాక్యస్యేత్యర్థః ।
ఫలపర్యన్తతేతి ।
నిశ్చయాఖ్యఫలపర్యన్తతేత్యర్థః ।
సమ్భావనార్థవావాన్దతామితిదతామితి ।
మృదాదిదృష్టాన్తే స్ఫటికలోహిత్యేతిలౌహిత్యప్రతిబిమ్బరజ్జురజ్జుః సర్పః ఇతిసర్పఘటాకాశతప్తపరశుదృష్టాన్తైశ్చ ఉపన్యస్తా యుక్తయోఽద్వితీయత్వం కర్తృత్వాదేరారోపితత్వం జీవబ్రహ్మైక్యం ప్రపఞ్చాసత్యత్వమ్ అసఙ్గత్వం జీవబ్రహ్మైక్యసత్యత్వం చ సమ్భవతీతి సమ్భావనాబుద్ధిహేతుత్వేనార్థవాదతాం ప్రతిపద్యమానా ఇత్యర్థః ।
కిమితి యతో వా ఇమానీత్యతః పూర్వవాక్యముదాహ్రియత ఇత్యాశఙ్క్య శ్రుతావధికారిప్రదర్శనపూర్వకం విచారం ప్రతిజ్ఞాయ బ్రహ్మప్రతిపాదనమస్తి । తత్క్రమానుసారేణ వాక్యముదాహృత్య తదపేక్షితన్యాయసూచనార్థం సూత్రద్వయమితి మత్వా ప్రథమసూత్రోదాహరణభూతం పూర్వవాక్యేన సహోదాహరతీత్యాహ -
యేషాం వేదాన్తేతి ।
సమన్వయస్తాత్పర్యమిత్యర్థః ।
తల్లక్షణార్థం,
తద్వాక్యప్రదర్శనార్థమిత్యర్థః । తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి చ ప్రథమప్రథమప్రథమేతిధికం ఇతిసూత్రాంశస్యోదాహరణమితి భావః । సత్యజ్ఞానానన్దప్రత్యగాత్మబ్రహ్మపదార్థే అప్రసిద్ధేఽపి బృహత్వమాత్రస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ తదనువాదేన సన్నిహితపదార్థసంసర్గసంసర్గప్రతిపాదనమితిసామర్థ్యాత్ విశిష్టం బ్రహ్మ ప్రతిపత్తుం శక్యత ఇత్యతః బహ్మేతి న దృశ్యతేబ్రహ్మప్రతిపాదనపరం సత్యాదివాక్యం తదితి న దృశ్యతేతత్ప్రతిపాదితసత్యాద్యేవార్థాత్ లక్షణమితి న సత్యజ్ఞానానన్దానన్తబ్రహ్మస్వరూపలక్షణస్య సిద్ధానువాదత్వప్రసఙ్గ ఇతి ప్రతిపాదకవాక్యసమ్భవాత్ తదాక్షేపపరిహారోఽప్యత్ర ద్రష్టవ్యః ।
తన్తుపటన్యాయేన జగత్కారణే నానాత్వస్యాపి ప్రతిపత్తేర్యత్ కారణం తత్ బ్రహ్మేతి కారణానువాదేన కథం బ్రహ్మ ప్రతిపాదనీయమితి చోదయతి -
కథమితి ।
యత్కారణం తదేకమిత్యేకత్వం యద్యపి వాక్యాత్ సిధ్యతి తథాపి జ్ఞానానన్దాదిరూపబ్రహ్మైవేతి కారణవిశేషో వాక్యాత్ న సిధ్యతీతి తత్రాహ -
అర్థాదితి ।
బుద్ధిమత్కారణస్యైకత్వబలాదిత్యర్థః ।
యదేకం కారణం తద్ బ్రహ్మేతి కారణస్య బ్రహ్మేతి సంజ్ఞావిధిపరం వాక్యం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య వాక్యార్థస్య తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి ముముక్షుజిజ్ఞాస్యత్వోపదేశే తత్ర ప్రయుక్తబ్రహ్మశబ్దస్య ముముక్షుజిజ్ఞాసాయోగ్యాద్వితీయజ్ఞానానన్దాదిస్వరూపకారణవిషయత్వమేవ న సంజ్ఞామాత్రత్వమిత్యాహ -
తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి ।
ముముక్షుజిజ్ఞాస్యే ప్రయుక్తబ్రహ్మశబ్దస్య బృహబహూపకారణమితిత్కారణమర్థః స్యాత్ , న త్వానన్దాదిరూపం కారణమిత్యాశఙ్క్య కారణస్యానన్దత్వప్రతిపాదకవాక్యం సామర్థ్యాదానన్దాదిరూపకారణమేవ బ్రహ్మశబ్దార్థ ఇత్యాహ -
తస్యతతో ఇతి చ నిర్ణయవాక్యమితివాక్యమపీతి ।
తతః బ్రహ్మశబ్దస్యానన్దాదిరూపకారణవిషయత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మశబ్దప్రయోగాచ్చ ఆనన్దస్వభావం బ్రహ్మైవ కారణమిత్యాహ -
అనానన్దాత్మకే హీతి ॥
ఇతి పరానన్దపరిజ్ఞానపరితృప్తపరమహంసపరివ్రాజకాచార్య శ్రీమజ్జ్ఞానోత్తమభగవత్పూజ్యపాదశిష్యేణోత్తమజ్ఞయతివరేణ విరచితాయాం పఞ్చపాదికావక్తవ్యకాశికయాం ద్వితీయం సూత్రమ్ । || ఇతి పఞ్చమవర్ణకకాశికా ||
పూర్వసూత్రే ప్రాధాన్యేన ప్రతిపాదితసర్వజ్ఞత్వే హేత్వన్తరముచ్యత ఇతి సమ్బన్ధమాహ -
అయమపర ఇతి ।
పూర్వసూత్రోక్తసర్వకారణత్వమసిద్ధం వేదాన్ ప్రత్యకారణత్వాదితి శఙ్కానిరాసాయ వా సమ్బన్ధమాహ -
అయమపర ఇతి ।
శాస్త్రకారణత్వాఖ్యో హేతురిత్యర్థః ।
వేదస్య తావత్ సర్వవిషయప్రకాశనసామర్థ్యం దర్శయతి । తదుపాదానతయా బ్రహ్మణోఽపి తమితితద్దర్శయితుం
అనేకనానావిధేతి ।
తత ఎవేతి ।
బ్రహ్మణ ఎవేత్యర్థః ।
వేదస్యార్థజ్ఞానకారణతయా ఉపయోగాదేవార్థజ్ఞాతృత్వాభావాత్ కల్పప్ప్రత్యయః న తు కతిపయవిషయాప్రకాశకత్వాదిత్యాహ -
కల్పప్రత్యయ ఇతి ।
దృశ్యతే ఇతి ।
శాస్త్రస్య సామాన్యబోధకత్వమేవ తత్కర్తుః వ్యక్తితత్సమ్బన్ధతదుపపాదకయుక్తిజ్ఞత్వేన అధికతరవిజ్ఞానవత్వమస్తీతి దృశ్యత ఇత్యర్థః ।
బుద్ధిపూర్వత్వాదితి ।
వాక్యార్థం ప్రమాణాన్తరేణ బుధ్వా పరస్మై రచితవాక్యత్వాదిత్యర్థః ।
బ్రహ్మవదనాదితిబ్రహ్మవదనాదిత్వాదితి ।
వివాదగోచరాపన్నం సర్గకాలీనవేదాధ్యయనం పూర్వపూర్వతథావిధాధ్యయనానుస్మృతినిబన్ధనం వేదాధ్యయనత్వాత్ ఇదానీన్తనవేదాధ్యయనవత్ । విగీతో వేదః స్వార్థే ప్రవృత్తప్రమాణాన్తరజన్యో న భవతి, అనీశ్వరబుద్ధికార్యత్వాభావే సతి ధర్మాధర్మబ్రహ్మప్రమాణత్వాత్ , పరపరికల్పితేశ్వరబుద్ధివదిత్యనుమానాభ్యామనాదిత్వాదిత్యర్థః ।
అనాదిత్వేఽపి పూర్వపూర్వసదృశక్రమరచనాం విహాయ పురాణవాక్యవత్ ప్రతికల్పమ్ అన్యథాన్యథా సన్నివేశప్రణయనమాశఙ్క్యాహ -
కూటస్థనిత్యత్వాదితి ।
అనాదేర్వేదస్య కథం బ్రహ్మకారణతేతి శఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
తత్పరతన్త్రత్వాదితి ।
శాస్త్రశబ్దోదితవర్ణానాం క్రమవిశేషావచ్ఛిన్నతయా పదవాక్యప్రకరణేతిప్రమాణశాస్త్రరూపాణాం పూర్వపూర్వసదృశతయా బ్రహ్మోపాదానత్వాదిత్యర్థః ।
అవికారిబ్రహ్మణి మిథ్యారూపేణ వేదో వివర్తత ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
రజ్జుసర్పవదితి ।
ఉపలభ్య రచయితృత్వం విహాయ బ్రహ్మణః శబ్దోపాదానత్వమాత్రేఽఙ్గీకృతే సర్వజ్ఞత్వం న సిధ్యతీతి చోదయతి -
నన్వేవం సతీతి ।
నోపలభ్య రచయితృత్వేన సర్వజ్ఞత్వం సాధ్యతే । కిన్తు సర్వప్రకాశనసమర్థసర్వశబ్దోపాదానత్వాత్ బ్రహ్మణోఽపి తత్సామర్థ్యాభావాత్ సర్వజ్ఞత్వమస్తీతి సాధ్యత ఇత్యాహ -
తస్యైవేతి ।
నామ్నో రూపప్రపఞ్చోత్పత్తేః శ్రుతత్వాద్ బ్రహ్మణః సర్వోపాదానత్వం నాస్తీత్యాశఙ్క్య నామావస్థాపన్నత్వం బ్రహ్మణ ఎవ ఉత్పత్తిశ్రుత్యభిప్రేతఅభిప్రేతేతిమిత్యాహ । రూపప్రపఞ్చం ప్రతి కారణత్వం యథా నోపలభ్య రచయితృత్వం తద్వన్నామప్రపఞ్చం ప్రత్యపీత్యాహ -
రూపప్రపఞ్చస్యాపీతి ।
కారణగతప్రకాశనశక్తిః కార్యేఽనుప్రవిశతి, తయైవ శక్త్యా శబ్దస్యాపి సర్వప్రకాశకత్వమితి నియమః కుత ఇత్యాశఙ్క్యాహ । శబ్దే శక్త్యన్తరోత్పత్తావసదుత్పత్తిగౌరవం చ స్యాదిత్యాహ -
నాసత ఇతి ।
।। షష్ఠవర్ణకకాశికా ।।
ప్రమాణప్రతిజ్ఞామితిఇత్యర్థ ఇతి ।
శాస్త్రముదాహరతేతి ।
యతో వా ఇమానీత్యాదిశాస్త్రముదాహరతాఉదాహరతామితి సూత్రకారేణేత్యర్థః ।
తదుదాహృతమితి ।
పూర్వసూత్రే శాస్త్రముదాహృతమితి । తత్ సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి బ్రహ్మేతి ప్రమాణం న భవతి । అనుమానస్య కారణమాత్రవిషయత్వేన సర్వజ్ఞబ్రహ్మరూపవిశేషవిషయత్వాభావాత్ ఇత్యర్థః ।
ప్రతిప్రపఞ్చమితి ।
ప్రతికార్యమిత్యర్థః ।
తద్బ్రహ్మేత్యుపస్కారోఽపి న సమ్భవతీత్యాహ -
లోకే చేతి ।
ఇదం సూత్రమితి ।
జన్మాదిసూత్రమిత్యర్థః ।
వ్యాఖ్యానాన్తరేణేతి ।
సర్వకారణత్వాత్ సర్వజ్ఞమితి ద్వితీయసూత్రోక్తవ్యాఖ్యానాన్తరేణేత్యర్థః । ఇతి పరానన్దపరిజ్ఞానపరితృప్తపరమహంసపరివ్రాజకాచార్య శ్రీమత్ శ్రీ జ్ఞానోత్తమభగవత్పూజ్యపాదశిష్యేణోత్తమజ్ఞయతివరేణ విరచితాయాం పఞ్చపాదికావక్తవ్యకాశికాయాం తృతీయం సూత్రమ్ । ।। ఇతి సప్తమవర్ణకకాశికా ।।
ప్రదర్శితమితి ।
సూత్రేణేత్యర్థః । ప్రదర్శితాని వాక్యాని యద్యపి ప్రతిపాదయన్తీత్యన్వయః ।
ప్రమాణాన్తరస్య విరోధిత్వేనోదయే విరోధాదవిరోధేనోదయే అనువాదాదనుదయేఽర్థాభావాత్ అప్రామాణ్యం వాక్యస్యేత్యభిప్రేత్యాహ -
పరినిష్ఠిత ఇతి ।
అసాధ్యస్వభావవస్తునీత్యర్థః ।
అసంవాదశబ్దేన ప్రమాణాన్తరాణామనుదయ ఉచ్యతే ।
సత్యమితి ।
అనపేక్షత్వమస్త్యేవేత్యర్థః ।
అసంవాదాదితి ।
సమతలమితి ।
విసంవాదాచ్చేతి భావః ।
తథా ఇహాపి స్యాదితి ।
అహం మనుష్య ఇతి ప్రత్యక్షేణ విసంవాదాచ్చ బ్రహ్మైకత్వశ్రుతిః అప్రమాణం స్యాదిత్యర్థః ।
పురుషార్థశూన్యత్వాదప్రామాణ్యమితి ।
అపురుషార్థే తాత్పర్యాభావాదితి భావః ।
హానోపాదానవిషయావితి ।
ప్రవృత్తిన్నివృత్తిసాధ్యావిత్యర్థః ।
న సిద్ధ ఇతి ।
సిద్ధత్వాత్ క్రియాత్వేన సాధ్యత్వమక్రియాశేషత్వాత్ క్రియాశేషతయా సాధ్యత్వం చ నాస్తీత్యర్థః ।
ఉపపన్నా వేతి ।
అతో వేదాన్తవాక్యానామపి విధిసంస్పర్శమన్తరేణ అర్థవత్తానుపపన్నా ఇత్యర్థః ।
అవిషయే
బ్రహ్మణీత్యర్థః ।
శబ్దమాత్రస్యేతి ।
విధిరహితవాక్యస్యేత్యర్థః ।
శాస్త్రస్యేతి ।
విధిపదయుక్తయుక్తే ఇతివాక్యస్యేత్యర్థః ।
నానవగతార్థప్రకాశన ఇతి ।
అతోఽవగతవిషయత్వే వక్తవ్యే ప్రమాణాన్తరేణావగత్యభావాత్ విధిస్పర్శాభావాచ్చ న బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యమితి భావఃభావమితి ।
సంవాదాభావాదితి ।
జనదితిజగత్కారణం సర్వజ్ఞం బ్రహ్మైవేత్యత్ర ప్రమాణాన్తరసంవాదాభావాదిత్యర్థః ।
సత్యమితి ।
న కారణే సర్వజ్ఞత్వాదిప్రతిపాదనేన విధిశేషత్వం వాక్యస్యోచ్యతే భాష్యకారేణ, కిన్త్వారోపితరూపకథనేనేత్యర్థః ।
ఉపాసనాప్రకరణాదపి భిన్నప్రకరణత్వాత్ న వేదాన్తానాముపాసనావిధిశేషత్వమితి తత్రాహ -
ఎవం చాధ్యయనవిధీతి ।
వేదాన్తైవేదాన్తే ఇతిర్బ్రహ్మసాక్షాత్కారాభావే తేషాం నిష్ఫలత్వమితి తత్రాహ -
ఫలం చేతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే -
తత్ బ్రహ్మ సర్వజ్ఞత్వాదీత్యాదినా ।
సూత్రగతసమిత్యంశం వ్యాచష్టే -
సమ్యగన్వయ ఇత్యాదినా ।
పదానామనుగమ ఇతి సమ్బన్ధః ।
గవానయనవాక్యస్థపదానాం శుక్లో ఘట ఇతి వాక్యస్థపదానాం యథా భిన్నపదార్థసంసర్గవిషయతయాన్వయః న తథేహ పదానామన్వయ ఇత్యాహ -
అనవచ్ఛిన్నార్థానామితి ।
అభిన్నార్థానామిత్యర్థః ।
అభిన్నార్థనిష్ఠత్వేఽప్యుద్భిద్యాగశబ్దయోరివ న నియోగాపేక్షయాన్వయ ఇత్యాహ -
అనన్యాకాఙ్క్షాణామితి ।
పదార్థానామపి క్రియాకారకాణామివాన్వయం వ్యావర్తయతి -
అవ్యతిరిక్తేతి ।
శుక్లఘటాదీనామివాన్వయం వ్యావర్తయతి -
ఎకరసేతి ।
విభక్త్యభిధేయకారకత్వాదిభేదో న ప్రమేయమనుప్రవిశతీత్యాహ -
ప్రాతిపదికేతి ।
ప్రథమావిభక్త్యర్థభూతలిఙ్గసఙ్ఖ్యాపరిమాపరిణామేతిణాదీనామప్యనుప్రవేశో నాస్తీత్యాహ -
మాత్రేతి ।
అనుగమః అన్వయ ఇత్యర్థః ।
అపర్యాయశబ్దవాచ్యత్వాత్ భిన్నార్థత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య బ్రహ్మాత్మైకత్వపరవాక్యజాతస్యైకరసార్థవృత్తితాయాముదాహరణమాహ -
సోఽయమిత్యాదీతి ।
సత్యజ్ఞానాదిబ్రహ్మస్వరూపపరవాక్యజాతస్యైకరసార్థవృత్తితాయాముదాహరణమాహ -
ప్రకృష్టప్రకాశశబ్దయోరివేతి ।
తయోరేకార్థనిష్ఠతామేవ దర్శయతి -
తథా చ వ్యక్తివిశేష ఇతి ।
తదేవం ప్రతివచనం భవతీతి ।
ప్రకాశసామాన్యస్య ప్రకర్షగుణస్య చన్ద్రప్రాతిపదికాభిధేయత్వాభావాత్ । ప్రకాశప్రకర్షశబ్దయోః స్వాభిమతాభిధేయత్వాస్వాభిమతఘేయత్వేతిభావాత్ । ప్రకాశసామాన్యం ప్రకర్షగుణం చ పరిత్యజ్య లక్షణయా ప్రకాశవ్యక్తౌ చన్ద్రప్రాతిపదికార్థే వృత్తిరిత్యభ్యుపగమే ప్రతివచనం భవతీత్యర్థః ।
గుణగుణ్యన్వయః క్రియాకారకాన్వయో వా కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
ఎవం చ సతీతి ।
పరస్పరావచ్ఛిన్నేతి ।
పరస్పరాభిన్నేత్యర్థః । ఎకమేవాద్వితీయమిత్యాదిభేదప్రతిషేధాదితి భావః ।
తథావిధానీతి ।
ఎకరసార్థనిష్ఠానీత్యర్థః ।
ఉదాహరణేష్వేవేతి ।
యతో వా ఇమానీత్యాదివాక్యేష్వేవేత్యర్థః ।
ఉదహరణాన్తరేణేతి ।
సదేవేత్యాదివాక్యేనేత్యర్థః ।
తటస్థస్యైవేతి ।
జీవాత్ పృథగ్భూతస్యైవేత్యర్థః ।
ఇహ త్వితి ।
సమన్వయసూత్ర ఇత్యర్థః ।
తథాభూతాన్యేవేతి ।
జీవస్య బ్రహ్మాత్మతావగతిపర్యన్తాన్యేవేత్యర్థః ।
శబ్దస్య ప్రామాణ్యం కిం సమ్బన్ధగ్రహణాయ శబ్దార్థం ప్రమాణాన్తరవిషయమపేక్షతే, కిం వా శబ్దస్య ప్రమాణాన్తరసమ్భిన్నార్థవిషయత్వాదపేక్షత ఇతి వికల్ప్య ప్రథమపక్షోఽఙ్గీకృత ఇత్యాహ -
యద్యపి శబ్దమాత్రస్యేతి ।
ప్రయోగో దృష్టః ఇతిఇతి శబ్దో న దృశ్యతే ।
ఉత్తమవృద్ధస్య ప్రయోగో దృష్ట ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయపక్షోఽనుపపన్న ఇత్యాహ -
వ్యుత్పత్తా తు కథమితి ।
కేవలార్థశబ్దస్య శక్తిం గృహ్ణాతీతి భావః ।
తదేవోపపాదయతి -
శ్రోతృవ్యవహారో హీతి ।
స చ శ్రోతురితి ।
కేవలార్థజ్ఞాననిమిత్తః, శ్రోతుర్వ్యవహారః, న తు వక్తుర్జ్ఞానసమ్భిన్నార్థవిషయజ్ఞాననిమిత్తః అతః పరిశుద్ధపరిశుద్ధిరితి ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానాన్తరసిద్ధార్థావబోధకత్వమితి ।
వక్తృజ్ఞానవిశిష్టార్థావబోధకత్వం శబ్దస్య నావగతమిత్యర్థః ।
తేనానవగమ్యైవేతి ।
అర్థవిషయవక్తృజ్ఞానమర్థవిశేషణతయాఽనవగమ్యైవ కేవలార్థే న శబ్దస్య సమ్బన్ధావగమ ఇత్యర్థః ।
యథావగమం చేతి ।
బాలో యదా శ్రోతా భవతి తదా తస్య కేవలార్థే శబ్దాద్విజ్ఞానోత్పత్తిర్భవతి న వక్తుర్జ్ఞానవిశిష్టార్థ ఇత్యర్థః । బాలోఽవ్యుత్పన్నః పశ్చాదుత్తమవృద్ధో యదా భవతి తదా జ్ఞానాన్తరేణార్థమవగమ్య వివక్షిత్వా పరస్మై ప్రయుఙ్క్తే తత్ర ప్రమాణాన్తరవివక్షయోః ఉపయోగమితి మధ్యమవృద్ధస్య శబ్దాత్ జ్ఞానోత్పత్తావర్థవిశేషణతయా శాబ్దజ్ఞానం ప్రతి విషయత్వేన తయోరుపయోగం న ప్రతిపద్యత ఇత్యర్థః ।
ప్రమాణాన్తరగృహీతార్థప్రకాశన ఇతి ।
ప్రమాణాన్తరవిశిష్టార్థప్రకాశన ఇత్యర్థః ।
కథమప్రామాణ్యమాశఙ్క్యేతేతి ।
అనపేక్షత్వాత్ ప్రమాణాన్తరసంవాదాదినా నాప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
ప్రమేయగతదోషాదేవ చిత్రనిమ్నోన్నతాదిజ్ఞానవత్ బ్రహ్మజ్ఞానమపి మిథ్యేతి నేత్యాహ -
ప్రమేయస్యేత్యాదినా ।
విషయస్య జ్ఞానహేతుత్వాభావే కథం జ్ఞానస్య విషయాకారతేతి తత్రాహ -
శబ్దస్యైవేతి ।
తదేకనిష్ఠత్వేనేతి ।
శబ్దసామర్థ్యస్యార్థనిష్ఠత్వాత్ జ్ఞానస్యార్థాకారతేత్యర్థః ।
తర్హి సంవాదార్థం బ్రహ్మణి ప్రమాణాన్తరం వక్తవ్యమితి నేత్యాహ -
న సంవాదలక్షణమితి ।
బోధలక్షణమితి ।
అజ్ఞాతార్థబోధగమ్యం ప్రామాణ్యమిత్యర్థః ।
స్వరూపవాక్యానామపీతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యప్రతిపాదకవాక్యానామపీత్యర్థః ।
సూత్రవచనవిరోధ ఇతి చోదయతి -
నను విధివాక్యానామేవేతి ।
సూత్రకారప్రామాణ్యాదేవామ్నాయస్య క్రియార్థత్వమితి నేత్యాహ -
న హ్యేకమపీతి ।
ప్రవర్తకం ప్రమాణమితి లక్షణాద్విధివాక్యమేవ ప్రమాణం న బోధకం ప్రమాణమితి నేత్యాహ -
ప్రత్యక్షాదిష్వపీతి ।
నను భిన్నమేవ ప్రమాణలక్షణం ప్రత్యక్షాదిషు వస్తుమాత్రావబోధః ప్రమాణలక్షణం, ప్రవృత్తినివృత్తీ తు వస్తుస్వభావానురోధిన్యౌ, న ప్రమాణప్రమాణామితిఫలం, శబ్దే తు పునః ప్రవృత్తినివృత్తిఫలపర్యన్త ఎవ ప్రమాణవ్యాపారః శ్రోతుః పురుషార్థముద్దిశ్య శబ్దప్రయోగాత్ ప్రవృత్తినివృత్తిశూన్యే భూతే వస్తుని న శబ్దప్రామాణ్యమిత్యాహ -
ఆహ యుక్తమిత్యాదినా ।
తావతేతి ।
అజ్ఞాతార్థబోధకత్వాదేవేత్యర్థః ।
అపేక్షాన్తరాభావాదితి ।
విషయస్య పురుషార్థత్వాపేక్షాభావాదిత్యర్థః ।
విధ్యానర్థక్యేతి ।
అధ్యయనవిధ్యానర్థక్యప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
న త్వినన్విత్థమితిత్థమన్యథా వేతి ।
ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యమేవ స్యాదసాధ్యం మే స్యాదితి వా నాపేక్షత ఇత్యర్థః ।
పురుషార్థశ్చేత్ సాధ్య ఎవేతి నిశ్చినుయాదితి తత్రాహ -
న చాస్యేతి ।
నను సర్వః సాధ్య ఎవ పురుషార్థః, న తు సిద్ధస్వభావః ప్రేప్సాగోచరత్వాభావాదితి తత్రాహ -
ద్వివిధం చేష్టమితిద్వివిధ ఇతి ।
కిఞ్చిత్ప్రాప్తమపీత్యత్ర భ్రాన్త్యా అప్రాప్తం ప్రేప్సతీత్యన్వయః । భ్రాన్త్యా అపరిహృతం పరిజిహీర్షతీత్యన్వయః ।
ప్రాప్యపరిహార్యయోరితి ।
గ్రామగర్తయోరిత్యర్థః ।
సాధనజ్ఞానాయత్తత్వాదితి ।
సాధనజ్ఞానతదనుష్ఠానాయత్తత్వాదిత్యర్థః ।
ఇతరయోరితి ।
ప్రాప్తసువర్ణపరిహృతసర్పయోరిత్యర్థః ।
ఎవమపీతి ।
జ్ఞానమాత్రేణలభ్యమానమపీత్యర్థః ।
సాధనసాధ్యాత్ జ్ఞానలభ్యస్యాతిశయేన పురుషార్థతామా -
సుతరాం చాభినన్దతీతి ।
బ్రహ్మాత్మైకత్వే ప్రతిపాద్యమానే జ్ఞానమాత్రలభ్యః పురుషార్థోఽస్తీత్యాహ -
అనేకానర్థకలుషితమివేతి ।
న విధ్యానర్థక్యప్రసఙ్గ ఇతి ।
నాధ్యయనవిధ్యానర్థక్యప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః । ఇతి పరానన్దఇత్యర్ధమేవ దృశ్యతే || ఇతి అష్టమవర్ణకకాశికా ||
లోకే పదానాం యోగ్యేతరసంసృష్టస్వార్థప్రతిపాదనసామర్థ్యమఙ్గీకృత్య భూతేఽప్యర్థే ప్రామాణ్యోపగమేన లౌకికవచసాం చ భూతేఽర్థే ప్రమాణాన్తరానుసారేణ ప్రయోజనపర్యన్తప్రామాణ్యమఙ్గీకృత్య వేదవచసాం తు ప్రమాణాన్తరాభావాత్ విధ్యనుసారేణైవ ప్రయోజనపర్యన్తం ప్రామాణ్యం వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య నేతి ప్రతిపాదితమ్ । ఇదానీం కార్యసంసృష్టస్వార్థే శబ్దసామర్థ్యమితి మన్వానా కార్యశేషతయైవ భూతేఽప్యర్థే ప్రామాణ్యమితి ప్రత్యవతిష్ఠన్తే ఇత్యాహ -
అత్రాపర ఇతి ।
విధిసంస్పర్శినా శాస్త్రేణేత్యన్వయః ।
లోకే పదానాం యోగ్యేతరసంసృష్టస్వార్థే సామర్థ్యగ్రహణాత్ తదనుసారేణ వేదేఽపి భూతార్థప్రతిపాదకత్వసమ్భవాత్ కుతో విధిసంస్పర్శ ఇత్యాక్షిపతి -
కస్మాదేవమితి ।
వేదాన్తానాం జ్ఞానమాత్రసాధ్యప్రయోజనపర్యన్తత్వాసమ్భవాత్ ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యప్రయోజనపర్యన్తత్వాయ కార్యశేషతయా బ్రహ్మప్రతిపాదనం స్యాదిత్యభిప్రేత్య లోకేఽపి కార్యపరతయైవ శబ్దప్రయోగ ఇతి దర్శయతి -
అన్యథేతి ।
కార్యపరత్వాభావ ఇత్యర్థః । శ్రోతుః పురుషార్థేన భవితవ్యమ్ । తత్సాధయితుం శ్రోతుఃశ్రోతుమితి ప్రవృత్తినివృత్తిభ్యాం భవితవ్యమితి యేయం ప్రయోక్తురిచ్ఛా తయా సముత్థాపితః శబ్దప్రయోగః । అతః కార్యపరతయైవ శబ్దప్రయోగ ఇత్యర్థః ।
సా చ ఇష్టానిష్టేతి ।
శ్రోతురిష్టానిష్టేత్యర్థః ।
నను ప్రవృత్తినివృత్తీ ఎవ ఇష్టానిష్టప్రాప్తిపరిహారౌ, అతో న ప్రవృత్తినివృత్త్యర్థం కార్యపరతయా శబ్దప్రయోగ ఇత్యాశఙ్క్య పరమ్పరయా సుఖదుఃఖప్రాప్తినివృత్తిహేతుత్వాత్ ప్రవృత్తినివృత్త్యోః ఇష్టత్వమ్ అనిష్టపరిహారత్వం చేత్యాహ -
న చ పారమ్పర్యేణేతి ।
ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యనియోగనిష్పాద్యం చేత్ బ్రహ్మజ్ఞానఫలం తదా వేదాన్తానాం కార్యపరతా స్యాత్ । న తథా జ్ఞానమాత్రాయత్తత్వాత్ ఫలస్యేతి, నేత్యాహ -
న చ విస్మృతేతి ।
అపి చ శాబ్దజ్ఞానవ్యతిరేకేణ పునర్బ్రహ్మాత్మని జ్ఞానసాధనాన్తరవిధానాత్ । ప్రయత్నాన్తరసాధ్యం ప్రయోజనం న జ్ఞానమాత్రసాధ్యమిత్యాహ -
ప్రతీత్యుత్తరకాలం చేతి ।
శాబ్దప్రతీత్యుత్తరకాలమిత్యర్థః ।
నను లోకే భూతార్థనిష్ఠతయా ప్రయోజనపర్యన్తాని వాక్యాని దృశ్యన్తే । తద్వదిహాపి స్యాదితి, నేత్యాహ -
తస్మాత్ సన్తు నామ లోకే ఇతి ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి సూత్రేణ జిజ్ఞాస్యబ్రహ్మణః సిద్ధరూపతయా ధర్మాద్విలక్షణస్య నిర్దేశాత్ న బ్రహ్మప్రతిపాదకం వాక్యం విధిపరమితి నేత్యాహ -
తస్మాద్యద్యపీతి ।
తథాపి ప్రతిపత్త్యాదివిధిశేషతయైవ బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యమిత్యర్థః ।
కథం బ్రహ్మపరాణాం విధిశేషతయా సమన్వయ ఇతి తదాహ -
సోఽన్వేష్టవ్య ఇతి ।
తత్ర నియోగముఖేన బ్రహ్మణోఽవగతిమితితో ఇతిమిచ్ఛతో నియోగబ్రహ్మణీ ఉభే అపి న ప్రమాణేన ప్రమాతుం శక్యేతే ఇత్యేతద్దర్శయితుం ప్రథమం విధేయాభావమాహ -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
అదృష్టఫలత్వే మోక్షస్య స్వర్గాదివదనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ ఎవ తదయోగాత్ । దృష్టఫలాభావమాహ -
న తస్యేతి ।
ఇష్టవిషయస్య జ్ఞానసన్తానస్యేతి ।
ఇదం న స్పష్టమ్మర్దనజ్ఞానసన్తానస్యేత్యర్థః ।
తర్హి అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధసాధనత్వాత్ మర్దనాదివత్ స్మృతిసన్తానో న విధేయ ఇత్యాహ -
యద్యేవమితి ।
జ్ఞానసన్తానవిధిరితి ।
శబ్దజన్యస్యైవ జ్ఞానస్య సన్తానవిధిరిత్యర్థః ।
సాక్షాత్కరణస్యాదృష్టఫలత్వాయోగాత్ దృష్టఫలత్వేఽప్యనుపలమ్భాదేవాసమ్భవ ఇత్యాహ -
న హి దృష్టాధికార ఇతి ।
దృష్టప్రయోజన ఇత్యర్థః ।
శాబ్దపరోక్షజ్ఞానాభ్యాసాత్ ఆపరోక్ష్యాభావే దృష్టాన్తమాహ -
న హి లైఙ్గిక ఇతి ।
మా భూత్ సాక్షాత్కరణాయ శాబ్దజ్ఞానసన్తానవిధిః కిన్తు సాక్షాత్కరణహేతుజ్ఞానాన్తరాయశాబ్దజ్ఞానసన్తానవిధిః స్యాదితి చోదయతి -
మా భూత్ శాబ్దజ్ఞానాదేవేతి ।
ఇత్థమ్భావ ఇతి ।
శాబ్దజ్ఞానాభ్యాసస్య జ్ఞానాన్తరఫలత్వ ఇత్యర్థః । అత్ర శాబ్దజ్ఞానాభ్యాస ఇతి స్మృతిసన్తాన ఉచ్యతే ।
స్మృతిసన్తానో నామ ప్రమాణావగతే వస్తుని తత ఎవ ప్రమాణాత్ సజాతీయప్రత్యయప్రవాహః వస్తుప్రస్తుత్వేతితత్త్వ విషయః స విధేయో మా భూత్ । ధ్యానం నామ వస్తుతత్త్వమనపేక్ష్యారోపితవిషయతయా మనఃసఙ్కల్పప్రవాహః, స తు విధేయః స్యాదిత్యాహ -
అస్తు తర్హీతి ।
అదృష్టఫలస్యానిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ , దృష్టఫలత్వే వక్తవ్యే తదపి న దృశ్యత ఇత్యాహ -
కిమర్థమితి ।
సాక్షాత్కరణస్య ప్రమాణజన్యత్వాదేవ అదృష్టసాధ్యఫలత్వాసమ్భవమభిప్రేత్య దృష్టఫలత్వమసమ్భవేన దూషయతి -
న తస్య సమ్భవ ఇతి ।
ధ్యానాభ్యాసప్రచయసామర్థ్యాత్ వినష్టపుత్రాద్యాపరోక్ష్యం దృశ్యత ఇతి చోదయతి -
నను దృష్టమితి ।
న తద్ధ్యాయమానమితి ।
న తద్ ధ్యేయం మృతపుత్రాదిమత్పుత్రాదీతి, తస్యేదానీమవిద్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
విధ్యుద్దేశసామర్థ్యాదేవ ధ్యేయసాక్షాత్కరణం ధ్యానఫలం గమ్యత ఇతి చోదయతి -
నను ద్రష్టవ్య ఇతి ।
దర్శనమనూద్య దర్శనాయ నిదిధ్యాసితవ్య ఇతి విధీయత ఇత్యర్థః ।
ఉక్తఉత్తమే తదితిమేతదితి ।
ధ్యానేనాఅవగతేతిపగతదోషే చిత్తే శబ్దాదేవ సాక్షాత్కరణమితి విధివాక్యస్యాభిప్రాయ ఇతి భావః ।
విధేయసద్భావమఙ్గీకృత్య శబ్దానాం ధ్యానవిధిపరత్వే బ్రహ్మాత్మైకత్వం న సిధ్యతీత్యాహ -
అథాపి భవత్వితి ।
ధ్యేయస్య తథాత్వ ఇతి ।
బ్రహ్మాత్మైకత్వస్య సత్యత్వ ఇత్యర్థః ।
ధ్యానవిధిపరత్వేఽప్యవాన్తరవాక్యే బ్రహ్మ ప్రమీయత ఇత్యాహ -
సత్యం తథాపీతి ।
తత్ర హిహీనేతి న తథాత్వ ఇతి ।
వజ్రహస్తః పురన్దర ఇత్యస్మిన్నర్థే బాధకత్రపమాణేతిప్రమాణభావో నాస్తీత్యర్థః ।
తస్మాద్విధిపరత్వే నాస్తి వస్తుసిద్ధిరితి సర్వవిధిభేదేష్వతిదిశతి -
పూర్వోక్తేష్వపీతి ।
శాబ్దజ్ఞానాదన్యదేవేతి ।
శాబ్దజ్ఞానతదభ్యాసాదన్యదేవేత్యర్థః ।
అన్యదితి ।
భిన్నమిత్యర్థః ।
జ్ఞానాన్తరమితి ।
భిన్నజాతీయమిత్యర్థః ।
విధీయమానజ్ఞానస్యాలౌకికత్వాదేవ ప్రత్యక్షాదిసాధనజన్యత్వాయోగాదలౌకికకరణేతికర్తవ్యతావిషయవిధానైః సహ దర్శనం విధేయం తన్న దృశ్యత ఇత్యాహ -
తత్పునః కిం సాధనమిత్యాదినా ।
తేన వినేతి ।
కిమర్థం, కేన, కథం కుర్యాదిత్యపేక్షాసు కేనేత్యపేక్షనివర్తకసాధనాభిధానాభావే సాకాఙ్క్షమిత్యర్థః ।
సాధనం వేదానువచనాది విహితమేవేతి చేదితి ।
వేదానువచనాదీతికర్తవ్యతానుగృహీతం శ్రవణమనన నిదిధ్యాసనాఖ్యసాధనం విహితమిత్యర్థః ।
ప్రమాణాన్తరస్య తర్హీతి ।
బ్రహ్మణ్యపరోక్షఫలం విజ్ఞానం ప్రమాణాన్తరం తత్కర్తవ్యతాయాః శబ్దః ప్రమాణమ్ ఇతిఇతిశబ్దో న దృశ్యతేచేన్న, బ్రహ్మణి ప్రమాణం ననేతి న దృశ్యతే శబ్దః కిన్తు బ్రహ్మ ప్రమాణే ప్రమాణమిత్యుక్తం స్యాత్ , తతో వరంవప్రరమితి బ్రహ్మణ్యేవ ప్రమాణమిత్యఙ్గీకరణమితి భావః ।
విధేయజ్ఞానవిషయతయా విధివిషయత్వమన్తరేణ న బ్రహ్మమాత్రే ప్రామాణ్యం యుక్తమితి, నేత్యాహ -
కార్యగమ్యమితి ।
అర్థనిశ్చయాఖ్యకార్యగమ్యమిత్యర్థః ।
నను లౌకికం ప్రామాణ్యం కార్యగమ్యమేవ, శాస్త్రగతం తు విషయస్య విధివిధిత్వమితిగమ్యమిత్యాశఙ్క్య శాస్త్రేఽపి లౌకికమేవ ప్రామాణ్యం యుక్తమలౌకికకల్పనాదిత్యాహ -
తదుక్తం గుణాద్వేతి ।
లౌకికానాం శబ్దానాం ముఖ్యార్థాభిధానముఖేన వైదికార్థప్రతిపాదనాసమ్భవే కిం వేదే పృథక్ సమ్బన్ధం గృహ్ణీమః, కిం వా వృత్త్యన్తదద్వారేణాపి లౌకికాదేవ సమ్బన్ధాదర్థం ప్రతిప్రపాద్యామహ ఇతిపద్యామహ ఇతి విశయేవిశయయే ఇతి లౌకికమేవ ప్రతిపత్తుం యుక్తమలౌకికకల్పనాదితి సూత్రార్థః ।
విధిసమన్వయ ఇతి ।
విధేయజ్ఞానవిషయతయా బ్రహ్మణో విధినావిధితా ఇతి సమన్వయ ఇత్యర్థః ।
జీవబ్రహ్మణోర్వాస్తవైక్యవిషయసమ్యజ్జ్ఞానవిధినిష్ఠత్వే బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యాయోగాత్ బ్రహ్మణ్యేవ ప్రమాణం శబ్ద ఇత్యుక్తమిదానీం జీవబ్రహ్మణోర్భేదమఙ్గీకృత్య అహం బ్రహ్మాస్మీత్యారోపితైక్యవిషయోపాసనం స్వర్గాదివత్ సాధ్యరూపమోక్షఫలం వేదాన్తేషు విధీయత ఇతి పక్షనిరాసాయ ఉత్తరం భాష్యమిత్యాహ -
అథాప్యథ యదతయత ఇతి ఇత్యాదినా ।
`అథ యదతః పర’ ఇత్యపి శ్రుతిరూపాసనావిధిపరత్వాత్ న బ్రహ్మణి ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య ప్రపఞ్చాస్పృష్టబ్రహ్మణః ప్రమాణాన్తరావిషయత్వాదేవ తద్విరోధాభావాద్దేవతాధికరణస్థన్యాయసమ్భవాత్ ప్రమాణమిత్యాహ -
దేవతావిగ్రహేతి ।
ప్రదేశాన్తరాపత్తిర్బ్రహ్మప్రాప్తిర్మోక్ష ఉపాసనాఫలమిత్యత్ర శ్రుతిమాహ -
తథా చ శ్రుతిరితి ।
తదారోహన్తి కిం తత్ బ్రహ్మోద్దిశ్య అర్చిరాదినా మార్గేణ ఆరోహన్తీత్యర్థః ।
శ్రుతిః కృతకత్వాదనిత్యమిత్యనిత్యత్వానుమానవిరుద్ధా కథమనావృత్తిం సాధయేదిత్యత ఆహ -
న హ్యేష ఇతి ।
మోక్ష ఇత్యర్థః ।
న త్వనుమానాగమయోర్విరుద్ధావ్యభిచారిత్వాత్ సంశయహేతుత్వమితి తత్రాహ -
శబ్దగమ్యస్యేతి ।
అనుమానాదాగమో బలవానిత్యర్థః । శ్రుతితో న్యాయతశ్చేత్యత్ర ‘విద్యయాఽమృతమశ్నుతే’ ఇత్యాది శ్రుతిర్వివక్షితా, పునరావృత్తౌ పునర్బన్ధః స్యాదభ్యుదయనిఃశ్రేయసయోర్భేదప్రసిద్ధివిరోధశ్చ స్యాదిత్యాదిన్యాయో వివక్షితః ।
నిత్యసిద్ధస్యాపి క్రియాసాధ్యత్వం కిం న స్యాదితి చోదయతి -
కథమితి ।
మోక్షస్య విధేయక్రియాసాధ్యత్వే దోషమాహ -
యది సన్ధ్యోపాసనవదిత్యాదినా ।
ఉపచయాపచయాత్ క్షయిష్ణుశరీరే జ్ఞానమాత్రలభ్యం మోక్షం ప్రత్యాఖ్యాయేతి యోజనా ।
లిఙ్గదర్శనేతి ।
తద్యథేతి ।
లిఙ్గప్రదర్శనేనోపప్రదర్శనరూపత్వాన్యాయేతిబృంహితన్యాయాత్మకోఽయమాగమః । తేన సిద్ధానిత్యత్వో మోక్షః ప్రసజ్యేతేత్యర్థః । న్యాయేనావగతమనిత్యత్వం యస్య మోక్షస్యాసౌ న్యాయావగతానిత్యత్వ ఇతి బహువ్రీహిః ।
వర్తమానాఽపదేశత్వేనేతి ।
వర్తమానావర్తమానోపదేశేతిపదేశస్యైవమనుభూయత ఇత్యర్థః । విషయత్వాదనుభవహేతుప్రమాణాన్తరాపేక్షణాదిత్యర్థః ।
ప్రక్రియేతి ।
సఙ్కేత ఇత్యర్థః ।
తద్యథేహేతద్యథేహీతితి ।
సామాన్యశ్రుత్యనుమానాభ్యాం సాధ్యమోక్షస్యానిత్యతా దర్శితా । ఇదానీమపునరావృత్తివిశేషణశ్రుతిసామర్థ్యాదేవాన్తవత్వమాహ -
కిం చ తేషామిహేతి ।
అపి చాభ్యుపేత్యేతి ।
అస్యాయమర్థః । శబ్దాదవగతే బ్రహ్మణి తజ్జ్ఞానస్య సుఖసంవేదనత్వాద్విధిమన్తరేణ తదభ్యాసేనతదభ్యాసాత్ ఇత్యధికం దృశ్యతే సాక్షాత్కరణాఖ్యబ్రహ్మసంవేదనమపి స్వయమేవ స్యాత్ , తస్మిన్ బ్రహ్మసంవేదనే సముత్పన్నేఽనన్తరమేవావిద్యాదిదోషనివృత్తేర్యుక్తమ్ బ్రహ్మవేదనేన సమానకాలత్వం ఫలస్య, యదా తు పునరుపాసనైవ అధ్యారోపితాత్మవిషయా విధీయమానా బ్రహ్మసంవేదనముచ్యతే, తదోపాసనాజన్యనియోగఫలస్య కాలాన్తరభావిత్వాత్ న యుక్తః సమానకాలతానిర్దేశః, అతః శబ్దాద్విదితస్య బ్రహ్మణోఽపరోక్షజ్ఞానాయ స్వయమేవ ప్రవృత్తేః, ఫలజననాత్ ప్రాక్ న కార్యానుప్రవేశో బ్రహ్మణ ఇతి ।
మధ్యే కార్యాన్తరమితి ।
బ్రహ్మవేదనమోక్షఫలయోర్మధ్యే నియోగాఖ్యకార్యాన్తరం వారయన్తీత్యర్థః ।
అతో న విదితస్యేతి ।
విదితస్య బ్రహ్మణో విధేయక్రియాయాం కర్మత్వేన వినియోగో నాస్తీత్యర్థః ।
ప్రతిపేదప్రతిపద ఇతి ఇతి ।
సర్వాత్మభావం ప్రాప్త ఇత్యర్థః ।
క్రియాన్తరం
తత్ అపూర్వం చ వారయతీత్యర్థః ।
క్రియాయా లక్షణత్వే హేతుత్వే చ వివక్షితే శతృప్రత్యయః స్మర్యతే । అత్ర తు జ్ఞానక్రియాయా హేతుత్వావివక్షాయాం శతృప్రత్యయ ఇత్యాహ -
క్రియాయా హేతుభూతాదితి ।
ఉత్తరక్రియాహేతుభూతపూర్వక్రియావాచకధాతోరుపరి శతృప్రత్యయో భవతీత్యర్థః ।
భవతు, హేతుత్వవివక్షాయాం శతృప్రత్యయః హేతుహేతుమతోర్మధ్యే క్రియాన్తరాభావః కథమితి తత్రాహ -
క్రియాయాశ్చేతి ।
క్షణికత్వాత్ క్రియాయాః కాలాన్తరభావిఫలహేతుత్వం స్వరూపేణ నాస్తి, తతోఽవ్యవహితఫలం ప్రతి హేతుత్వాన్మధ్యే క్రియాన్తరం నాస్తీత్యర్థః ।
తిష్ఠన్ గాయతీత్యత్ర శతుర్లక్షణార్థత్వాత్ క్రియాయాః గానహేతుత్వాభావాత్ । తిష్ఠతిగాయత్యోర్మధ్యే ప్రత్యక్షసిద్ధప్రత్యక్షసిద్ధమితిక్రియాన్తరాభావాచ్చ వైషమ్యేఽపి శబ్దతో మధ్యే క్రియాన్తరాప్రతీతిర్దృష్టాన్తే వివక్షితేత్యాహ -
అత్ర న స్థితిక్రియాసామర్థ్యాదేవేతి ।
వేదాన్తవాక్యజన్యబ్రహ్మాత్మజ్ఞానస్య అవిద్యానివృత్తిఫలశ్రవణాత్ జీవబ్రహ్మణోర్వాస్తవైక్యవిషయప్రమాణజ్ఞానమేవ స్యాదారోపితైక్యవిషయతయా విధేయోపాసనారూపత్వే క్రియాత్వాదేవావిద్యానివృత్తిఫలత్వాయోగ ఇత్యాహ -
కిం చ తస్మై మృదితకషాయాయేతి ।
ఇదానీం తర్కశాస్త్రానుసారేణాపి మిథ్యాజ్ఞాననివృత్తిరేవ తత్వజ్ఞానఫలమతో న విధేయతయా క్రియారూపం తత్త్వజ్ఞానమిత్యాహ -
ఇతశ్చైతదేవమితి ।
‘దుఃఖజన్మప్రవృత్తిదోషమిథ్యాజ్ఞానానాముత్తరోత్తరాపాయే తదనన్తరాపాతదనన్తభావాదితియాదపవర్గ’ ఇత్యాదిసూత్రేణ దర్శయన్తి ఇత్యర్థః ।
తర్కశాస్త్రేషు మిథ్యాజ్ఞాననివర్తకం తత్త్వజ్ఞానమన్యదన్యదేవ కథయన్తి । తత్ర తత్త్వజ్ఞానమిదమేవేతి కథం నిర్ణయః స్యాత్ , తన్నిర్ణయేఽపి తేనైవ నివృత్తిః న తు విధేయక్రియయేతి వా కథం నిర్ణయ ఇతి తత్రాహ -
మిథ్యాజ్ఞానాపాయశ్చేతి ।
ఇన్ద్రో మాయాభిరితి శ్రుతేర్వాద్యఙ్గీకృతతత్త్వజ్ఞానానామవి ఇతిమపి భేదజ్ఞానత్వాదేవ మిథ్యాజ్ఞానత్వేన అనివర్తకత్వాదితి భావః ।
యథావస్థితస్థితద్వస్తు ఇతివస్తువిషయమితి ।
బ్రహ్మాత్మనోః పూర్వసిద్ధసత్యైక్యవిషయం న భవతి శబ్దస్య తత్ర తాత్పర్యాభావాదిత్యర్థః । ఆలమ్బనీకృత్యేత్యత్రాలమ్బనశబ్దేన ఆరోపణస్యాధిష్ఠానం ప్రతీతముచ్యతే ।
దర్శనమాత్రాదితి ।
అర్థస్యారోపణం విహాయేత్యర్థః । అనన్తవిశ్వేదేవసంవాదనమితిసమ్పాదనం కృత్వా అనన్తలోకసమ్పాదనంసంవాదనమితి వా కృత్వేతి యోజనా ।
స్వగతేన బృహత్యర్థయోగేనేతి ।
ఇన్ద్రియాదిభ్యః పరత్వాఖ్యబృహత్యర్థయోగేనేత్యర్థః ।
గుణభూతస్య
వైదికకర్మసు కర్తృత్వేనాన్వితత్వాత్ గుణభూతస్యేత్యర్థః ।
కిం ప్రమాణాన్తరవిరోధాత్ సమ్పదాదిపరః పదసమన్వయః కిం వార్థేవార్థో ఇతి తాత్పర్యాభావాదితి । న తావత్ ప్రమాణాన్తరవిరోధః జీవబ్రహ్మణోస్తదగోచరత్వాత్ భేదావభాసేఽపి తయోర్బిమ్బప్రతిబిమ్బన్యాయావతారాత్ । న చ సంవాదాది ఇతిసమ్పదాదిపరః తాత్పర్యాభావాదితి ద్వివారం దృశ్యతేతాత్పర్యాభావాదిత్యాహ -
అత్రోత్తరమితి ।
కిం చావిద్యానివృత్తిర్బ్రహ్మాత్మభావశ్చ విద్యాఫలం శ్రూయతే । న చ సమ్పదాదిపరత్వే తదుపపద్యతే । అన్యస్యాన్యాత్మతావిరోధాదప్రమాణత్వాచ్చ । అతః ఫలవచనసామర్థ్యాదపి బ్రహ్మాత్మైకత్వపరః పదసమన్వయ ఇత్యాహ -
తదవగమనిమిత్తం చేతి ।
విదిక్రియాకర్మత్వే విధేయక్రియాకర్మత్వస్య చావసరః స్యాదిత్యాహ -
భవతి విధేరవసర ఇతి ।
స్వయమ్ప్రకాశమానతయా స్వవిషయప్రకాశజననానపేక్షస్యాపి బ్రహ్మణః శాస్త్రజన్యజ్ఞానాకారతయా తద్వ్యావర్తకస్యావిద్యాస్యాపీత్యాదీతిదిదోషనివృత్తిఫలవత్తయా శాస్త్రప్రమేయం బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదయతి -
అత్రోత్తరం నావిద్యాకల్పితేత్యాకల్పితేత్వాది ఇతిదీతి ।
నన్వనధిగతార్థప్రకాశనమన్తరేణ న ప్రమాణవ్యాపారస్య ఫలవత్తేతి, అత్రాహ -
శాస్త్రం హీతి ।
నను తత్ర వా విషయావగతిమన్తరేణ కథం నివృత్తిమాత్రేణ ప్రమాణవ్యాపార ఇతి అత ఆహ -
తథా హీతి ।
ఉక్తమేతద్దేవదత్తైక్యస్య అభిజ్ఞాయామేవ సిద్ధత్వాత్ తదాకారేణ ప్రత్యభిజ్ఞాసామగ్రీవాక్యాభ్యాముపజనితేన జ్ఞానేనోపాధిపరికల్పితభేదనిరాసేన ప్రత్యభిజ్ఞాసామగ్రీవాక్యయోః ప్రామాణ్యమితి ।
నను బ్రహ్మాత్మని విపర్యయాభావాత్ న తన్నిరాసేనాపి ప్రామాణ్యమిత్యతఅథేతి ఆహ -
తథా చ త్వమ్పదార్థ ఇతి ।
కేన తర్హి ప్రమాణాకారేణ విపర్యాసనిరాస ఇతి తదాహ -
తత్పదార్థైకతాముపగచ్ఛన్నితి ।
తత్త్వమ్‌పదాభ్యాం లక్ష్యమాణం బ్రహ్మాత్మైబ్రహ్మాత్వకత్వమితికత్వం విజ్ఞానాకార ఇత్యర్థః ।
కిం తర్హి తదాకారజ్ఞానేన నివర్త్యత ఇతి తదాహ -
అహమాత్మకేదమంశోపాధికృత ఇతి ।
ప్రమాణవ్యాపారే విషయావిషయేతి ద్వివారం దృశ్యతేకారోదయ ఎవ, ప్రమీయమాణవస్తుసామర్థ్యాత్ విపర్యాసనిరాస ఇత్యాహ -
అర్థాదితి ।
నను జ్ఞాతృసమవాయినీ జ్ఞేయాకారా సంవిత్ ప్రమాణఫలమ్ , అనేన న విపర్యాసో నిరస్యతే, ప్రకాశస్యైవాప్రకాశవిరోధిత్వాత్ , నిత్యే చ చైతన్యప్రకాశే న ప్రమాణఫలమస్తీత్యత ఆహ -
అవిచ్ఛిద్యమానానిదంఇదం ప్రకాశ ఇతిప్రకాశః ప్రమాణఫలమితి ।
ప్రమాణేన విషయీకృతార్థగతం చైతన్యం ప్రమాణఫలముచ్యతే, న ప్రమాణజన్యం, లోకేఽప్యజన్యత్వాత్ । అతః ప్రమాతృప్రమాణప్రమేయావచ్ఛిన్నచైతన్యం ప్రమాత్రాది నివర్తయతి ।
అవచ్ఛేదకఅవచ్ఛేదకనివృత్తేత్యా ఇతినివృత్త్యోః పూర్వోత్తరక్షణతయా విరోధాభావాదితి ।
నను ఫలం చేన్నివర్తకం నివర్త్యానన్తర్భూతత్వాత్ తర్హి ఫలం యావత్కాలమేవ స్థాస్యతీతిస్యాస్యతీతి నేత్యాహ -
తదపీతి ।
ఫలరూపమపీత్యర్థః ।
నను శాస్త్రజన్యజ్ఞానేన న ప్రకాశ్యతే చేత్ బ్రహ్మ న శాస్త్రగమ్యం స్యాదిత్యత ఆహ -
తేన ప్రమాత్రాదిచతుష్టయస్యేతి ।
నను కిమిత్యవిద్యానివృత్తిరేవ ప్రమాణఫలముచ్యతే, విషయప్రకాశోఽపి ప్రమాణఫలముచ్యతామితి, తత్రాహ -
తథా చైవంవిధస్యేతి ।
`అవిజ్ఞాతం విజానతామ్కేనో౦ ౨ - ౩’ ‘యతో వాచో నివర్తన్త'తై౦ ౨ - ౪ ఇత్యాది ।
నను ‘మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్'బౄ౦ ౪ - ౪ - ౧౯౬ ‘తం త్వౌపనిషదం పురుషమ్బృ౦ ౩ - ౯ - ౨౬’ ఇతి చ జ్ఞానక్రియాకర్మత్వమపి చ శ్రూయతే । నైష దోషః, వేదాన్తజనితాపరోక్షజ్ఞానస్యాకారసమర్పకతయా వ్యావర్తకత్వం శాస్త్రప్రమేయత్వం నామ, జ్ఞానజన్యప్రకాశాతిశయశూన్యత్వమవిషయతా నామేతి వ్యవస్థోపపత్తేః ।
న హి ప్రకాశగుణే పునః ప్రకాశగుణోదయ ఇతి ।
నన్వవిద్యానివృత్తేరపిపరిజ్ఞానేతి జ్ఞానసాధ్యత్వాత్ మోక్షస్యానిత్యతేతి, నేత్యాహ -
ఎవం చ నిత్యముక్త ఇతి ।
న తత్ర తస్య సమ్భవ ఇతి ।
బ్రహ్మణి క్రియానుప్రవేశస్యఅనుప్రవేశస్యామితి న సమ్భవ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణోఽపి కారకకారణత్వేతిత్వసమ్భవాత్ కథం న సమ్భవతి క్రియేత్యాహ -
కథమితి ।
యాగాదివత్ కర్తృసమవేతాపూర్వసాధ్యమోక్షాయ జ్ఞానం విధీయత ఇతి పక్షో నిరస్తః,
`న, కర్మబ్రహ్మవిద్యాఫలయోర్వైలక్షణ్యాది'త్యాదినానామకర్మేతి ।
కర్మబ్రహ్మేత్యారభ్య - ఇత్యాదినేతిపర్యన్తం ద్వివారం దృశ్యతేకర్మకారకాతిశయరూపమోక్షాయ జ్ఞానవిధిరితి పక్షమిదానీం దూషయతి -
యది తావదుత్పాద్య ఇత్యాదినాఇత్యాదినామేతి ।
కర్మకారకాతిశయరూపమోక్షపక్షేఽపి ఉత్పాద్యత్వకార్యత్వపక్షయోః ప్రాగుక్తఫలవైలక్షణ్యదూషణం సమానమిత్యర్థః ।
తర్హ్యాప్యత్వంఆప్త్యత్వమితి క్రియాసాధ్యమితి శఙ్కతే -
అథానిత్యత్వపరిహారాయేతి ।
బ్రహ్మ ప్రత్యగాత్మభూతం వ్యతిరిక్తం వా వ్యతిరేకేఽపి సర్వగతం ప్రదేశాన్తరగతం వేతి వికల్ప్య దూషయతి -
తదపి నేతి ।
వికారాస్పృష్టస్యాపి సర్వగతత్వసమ్భవాత్ న ప్రదేశవర్తిత్వమిత్యాహ -
న, వికారదేశేఽపీతి ।
తాదాత్మ్యాపత్తిరైక్యాపత్తిరిత్యర్థః ।
స్వేనైవ రూపేణేతి ।
దేహాదిభ్యో విలక్షణవిలక్షణమితిస్వీయాణురూపేణేత్యర్థః ।
స్వరూపనాశ ఇతి ।
అణురూపే స్థితే బ్రహ్మైక్యాయోగాదణురూపస్య నాశః స్యాదిత్యర్థః ।
క్రియయా వాస్తవమూలరూపతిరోధాననిరాసేన విద్యమానబ్రహ్మభావస్యాభివ్యక్తిః సంస్కార ఇతి శఙ్కతే -
అథ విద్యమానస్యేతి ।
ఆదర్శస్యేవేతి ।
ఆదర్శస్య విద్యమానభాస్వరత్వస్యాభివ్యక్తిరివేత్యర్థః ।
కిమాత్మగతక్రియయాక్రియాయా ఇతి మలాపనయనం కిం వా అన్యాశ్రయయేతి వికల్ప్య దూషయతి -
ఆత్మనః క్రియారహితత్వాదితి ।
నిరవయవత్వేన పరిస్పన్దపరిణామరహితత్వాదిత్యర్థః । అన్యాశ్రయత్వేతిఅన్యాశ్రయాయాః కర్మత్వమాత్మనో నాస్తి, ప్రత్యగ్రూపత్వాదితి యోజనా ।
నను శాస్త్రీయకర్మభిః ఆత్మనో గుణాధానలక్షణో సంస్కారః శ్రూయతసంస్కారాశ్రయత ఇతి ఇతి నేత్యాహ -
న చ స్నానాదిక్రియయేవేతి ।
అహఙ్కర్తురిదమంశస్యైవేతి ।
చైతన్యే ఐక్యేన అధ్యస్తాహఙ్కారస్య సంస్కార్యత్వం న తు శుద్ధచిద్రూపాత్మన ఇత్యర్థః ।
కర్మత్వమితి
జ్ఞానాధీనప్రకాశాతిశయవత్వం నిషిద్ధమిత్యర్థః ।
జన్యాజన్యఫలత్వేన క్రియాజ్ఞానయోః వైలక్షణ్యముక్తమ్ । ఇదానీం చోదనాజన్యపురుషేచ్ఛాప్రయత్నసాధ్యా హి క్రియా తదనపేక్షమాత్మజ్ఞానమనిచ్ఛతోఽపి దుర్గన్ధాదిజ్ఞానదర్శనాదితి కారణతో వైలక్షణ్యమాహ -
ఇదమపరం వైలక్షణ్యమితి ।
శబ్దజన్యస్య విషయజన్యత్వాభావాత్ న వస్తుతన్త్రతా, తతశ్చోదనాజన్యత్వమితి శఙ్కతే -
అథాపి స్యాదితి ।
లిఙ్గాదిపరతన్త్రమితి ।
విషయజన్యత్వాభావేఽపి శబ్దలిఙ్గాదిజన్యమిత్యర్థః ।
వస్తుపరిచ్ఛేదకమితి ।
అత్ర నఞ్ అధికం దృశ్యతేసమ్యగర్థపరిచ్ఛేదకమిత్యర్థః ।
వస్తువిషయస్య జ్ఞానస్య క్రియాత్వేఽపి ఇతి ।
మనఃపరిణామత్వేఽపీత్యర్థః ।
ఎవమితి ।
ప్రమాణవస్తుపరతన్త్రత్వే సతీత్యర్థః । సమ్యగ్జ్ఞానేనైవజ్ఞానైవేతి భవితవ్యమ్ । వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థా ఇతి తస్యైవ మోక్షహేతుత్వాభిధానాదితి భావః ।
యథాభూతవస్తువిషయత్వాదితి ।
సమ్యగ్జ్ఞానత్వాదిత్యర్థః ।
నను ద్రష్టవ్య ఇత్యాదినా బ్రహ్మజ్ఞానే విధయః శ్రూయన్త ఇతి తత్రాహ -
అతః శ్రూయమాణా అపీతి ।
అనుష్ఠేయాభావాఅనుమేయాభావాద్విదేభోద్విధేరభావే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్య ఇత్యాదిశబ్దస్య వైయర్థ్యం స్యాదితి, నేత్యాహ -
అతోఽర్థవాదతయేతి ।
అర్థవాదాన్తరవత్ స్తావకత్వేఽపి విధిపదమర్థశూన్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్య విధినిషేధయోః ప్రవర్తకత్వనివర్తకత్వాఖ్యకార్యలేశస్యాత్రాన్వయాత్ విధివదవభాస ఇత్యాహ -
తదున్ముఖీకరణాదితి ।
యైః శ్రవణాదిభిరాత్మా స్తూయతే తాన్ విభజ్య దర్శయతి -
తథా చ శ్రవణం నామేతి ।
శారీరకశ్రవణమితి ।
సూత్రసన్దర్భాఖ్యశారీరకశారీరేతిశ్రవణమిత్యర్థః ।
విధేయస్యేతి ।
విధేయత్వే ఉపాసనాపర్యాయః స్యాత్ , తతో నిష్ఫలతా స్యాదపరోక్షప్రమితిహేతుతా న స్యాత్ । అతో నిదిధ్యాసనం వాక్యార్థే జ్ఞానస్థైర్యమేవేత్యర్థః ।
శ్రవణాదిభిః కిం ఫలం క్రియతే, యేనోత్కర్షవదిభిరేతైర్విషయీకరణాదాత్మనస్తుతిఃతపః ఇతి స్యాదితి తదాహ -
అతో వాక్యార్థే స్థైర్యాదితి ।
విధేయస్యైవ అర్థవాదాఖ్యస్తుతిసమ్బన్ధః శ్రుతేః ప్రవృత్తిఫలత్వాత్ న సిద్ధరూపసిద్ధరూత్మన ఇతిస్యాత్మన ఇత్యాక్షిపతి -
కః పునరత్రేతి ।
ఫలప్రశంసాయా అపి ప్రవృత్త్యుపయోగిత్వాత్ ఫలభూతాత్మప్రశంసాయా అపి శ్రవణాదిప్రవృత్త్యుపయోగిత్వముపపద్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
ఇదమత్ర ప్రస్తుతమిత్యాది ।
సమ్యగ్దర్శనస్య ఫలరూపత్వాత్ ప్రమాణాధీనత్వాచ్చావిధేయతేతి యుక్తా ద్రష్టవ్య ఇత్యస్యార్థవాదతా, శ్రవణాదయస్తు క్రియారూపత్వాత్ సమ్యగ్దర్శనస్య దృష్టాదృష్టోపకారితయా విధేయా ఎవేత్యాశఙ్క్య మనననిదిధ్యాసనోపబృంహితస్య శ్రవణస్య సమ్యగ్దర్శనాయ విధేయత్వమఙ్గీకృత్య ప్రథమసూత్రం ప్రవృత్తమిత్యభిప్రేత్యాహ -
ఎతచ్చ సర్వమితి ।
విధీనామపి సతాం స్తావకత్వముక్తమ్ , ఇదానీం శబ్దస్యార్థాన్తరమాహ -
అపి చ నైవాయమితి ।
మా భూవన్ జ్ఞానవిధయ ఉపాసనావిధయస్తు శ్రూయన్త ఇతి నేత్యాహ -
ఐతేనాత్మేత్యేవోపాసీతేత్యాది ।
సర్వత్రైవ కారకవిశేషణశ్రవణాదహమితి స్వభావప్రాప్తప్రత్యయావృత్త్యనువాదేన ఆత్మాఖ్యవిషయవిశేషః ప్రతిపాద్యతే । న తు ప్రత్యయావృత్తిర్విధీయత ఇత్యర్థః ।
ప్రమాణాన్తరానపేక్షం బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యం వేదాన్తానాముక్తం ప్రథమేన వర్ణకేన, ద్వితీయేన వర్ణకేన మోక్షఫలవిధేయజ్ఞానబ్రహ్మస్వరూపనిరూపణాయాంనిరూపణాయో ఇతి విధినిరపేక్షమేవ బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యముక్తమ్ , ఇదానీం తదుభయవర్ణకార్థమాక్షిప్య సమాధత్తే -
యదపి కేచిదాహురిత్యాదినా ।
యోఽయమహంప్రత్యయావసేయః క్రియాసు కర్తృత్వేకర్తృకత్వేనేతినాన్విత ఆత్మా స ఎవ కిం వేదాన్తైఃవేదాన్త ఇతి ప్రతిపాద్యతే కిం వా తతోఽన్య ఇతి వికల్ప్య ప్రథమపక్షే విధివాక్యైర్వేదాన్తానామేకవాక్యతా స్యాదిత్యభిప్రేత్య ద్వితీయం పక్షం దూషయతి -
యది స్వరూపమాత్రనిష్ఠ ఇతి ।
కిఞ్చిదుద్దిశ్య కిఞ్చిత్ప్రతిపాద్యం స్యాదత్యన్తాప్రసిద్ధాత్మనస్తదసమ్భవాన్న తత్ప్రతిపాదకవేదభాగోఽస్తి, అతో న స వేదార్థః స్యాదితి స నాస్త్యేవేత్యర్థః ।
యోఽయమహంప్రత్యయవిషయాత్ కర్తురన్యః ఆత్మా, స ఎవ వేదాన్తైః ప్రతిపాద్యత ఇత్యాహ -
యోఽయమహంప్రత్యయవిషయాదితి ।
శరీరపరిపరిణామత్వేతిమాణత్వశఙ్కాం వ్యావర్త్య వ్యాపిత్వమాహ -
సమ ఇతి ।
ప్రతిశరీరమాత్మభేదశఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
ఎకః సర్వభూతేష్వితి ।
సత్తాసామాన్యం వ్యావర్తయతి -
అహఙ్కర్తురపి సాక్షిసాక్షిభూత ఇతిభూత ఇతి ।
స ఎవ వేదాన్తప్రమేయ ఇత్యర్థః ।
నన్వసావపి చేతనశ్చేదంప్రత్యయగమ్యతయా కర్మశేషః స్యాదితి నేత్యాహ -
న స కేనచిదితి ।
శాస్త్రైకగమ్యస్యాపి కర్మాఙ్గతా కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
న హి ప్రమాణాన్తరసిద్ధ ఇతి ।
అధికారిణం కర్తారం చ ప్రమాణాన్తరసిద్ధావనూద్య విధిమాత్రం ప్రతిపాద్యతే శాస్త్రేణ, అన్యథా వాక్యభేదాదితి భావః ।
చేతనః ప్రమాణాన్తరాగమ్యత్వాత్ శాస్త్రేణాపి న గమ్యత ఇతి నేత్యాహ -
న చ స చకారో న దృశ్యతేన ప్రతీయత ఇతి ।
పదసమన్వయస్య
పదసంసర్గస్య వాక్యస్యేత్యర్థః । అత ఎవేత్యస్య అనన్యవిషయత్వాదిత్యనేన సమ్బన్ధః ।
పదసమన్వయాత్ బ్రహ్మణి ప్రతీయమానేఽపి ప్రత్యక్షాదిభిర్బాధాత్ మిథ్యేతి నేత్యాహ -
నైషః ప్రతీయమానోఽపీతి ।
ఆత్మనశ్చానిరాకార్యత్వాదితి ।
స్వరూపం చిద్రూపం వా ఆత్మశబ్దార్థః ఉభయస్యాప్యాత్మశబ్దార్థస్యానిరాకార్యత్వాదిత్యర్థః ।
తస్యైవాత్మత్వప్రసఙ్గాదితి ।
నిఃస్వరూపత్వాయోగాదచిద్రూపఅప్సురివరూపత్వేతిత్వాయోగాచ్చేతి భావః ।
పురుషావధిరితి ।
స్వయం ప్రకాశమానే పురుషే కల్పితతయా ప్రతిపన్నస్య సర్వస్య పురుషావశేషతయా వినాశ ఇత్యర్థః ।
కాష్ఠేతి ।
బాధాబాధనార్హ ఇతినర్హః సత్య ఇత్యర్థః ।
పరా గతిః ఇతి ।
పూర్ణచిద్రూప ఇత్యర్థః ।
శాస్త్రతాత్పర్యవిదః
వేదతాత్పర్యవిదః సూత్రకృత్ ఇత్యర్థః ।
శబ్దశ్రవణాన్తరం భూతేఽప్యర్థే ప్రమితిరూపజాయత ఇతి నేత్యాహ -
తతో వస్త్వవగమ ఇతి ।
సామాన్యతో దృష్టమితి ।
శబ్దత్వాత్ అర్థోఽస్తి క్రియార్థశబ్దవదితి సామాన్యతో దృష్టమిత్యర్థః ।
తత ఇతిఅత ఎవేతి ।
శబ్దసామర్థ్యాభావాత్ సంవాదాభావాచ్చేత్యర్థః ।
జ్ఞానకార్యోన్నేయమితి ।
మధ్యమవృద్ధస్య శబ్దాదుత్పన్నజ్ఞానాఖ్యకార్యోన్నేయమిత్యర్థః ।
విశిష్టార్థవిషయమితి ।
ప్రవర్తకవిషయమిత్యర్థః ।
తదభావే కుత ఇతి ।
సాధ్యేఽభిప్రవృత్తిర్న భూతార్థ ఇతి భావః ।
లౌకికోలౌకిక కో వేతి వా న్యాయ ఇతి ।
శబ్దస్యార్థజ్ఞానేనాన్వయవ్యతిరేకౌవ్యతిరేకా ఇతి న క్రియాసంసృష్టార్థజ్ఞానేనేతి భవతాభవతో నావగత ఇత్యర్థః ।
అనన్వితకేవలపదార్థే శక్తిగ్రహణాత్ అక్రియార్థానామపి సాలమ్బనత్వాన్నిరాలమ్బనత్వమానర్థక్యశబ్దేన వక్తుం న శక్యమిత్యభిహితాన్వయపక్షాశ్రయేణ పరిహరతి -
పశ్యతు భానితిభవానితి ।
భూతవస్తువిషయమపీతి ।
అనన్వితదేవదత్తగవాదిభూతవస్తువిషయమపీత్యర్థః ।
తర్హ్యానర్థక్యశబ్దేనాక్రియార్థానాం ప్రయోజనాభావ ఉచ్యతే ఇత్యాశఙ్క్య క్రియాయాః ప్రయోజనత్వాభావాత్ అక్రియార్థానాం ప్రయోజనాభావోఽపి న వక్తుం శక్య ఇత్యాహ -
ప్రయోజనం చానన్తరమితి ।
క్రియాయాః ప్రయోజనత్వాభావేఽపి క్రియాద్వారమేవ ప్రయోజనం స్యాత్ , అతోఽక్రియార్థానాం నిష్ప్రయోజనత్వమిత్యాశఙ్క్య సత్యం, కేషాఞ్చిత్ శబ్దానాం క్రియాద్వారప్రయోజనానాం క్రియానుపయోగ్యర్థత్వే నిష్ప్రయోజనత్వం స్యాదిత్యాహ -
అతస్తదర్థం క్రియేతి ।
నను సర్వం ప్రయోజనం క్రియాద్వారమేవ అతః క్రియానుపయోగ్యర్థానాం వేదాన్తానాం నిష్ప్రయోజనత్వమితి నేత్యాహ -
బ్రహ్మాబ్రహ్మాయావగతీతిత్మత్వావగతీతి ।
కథం నిష్ప్రయోజనత్వమితి ।
అక్రియార్థత్వే క్రియానుపయోగ్యర్థత్వేఽపి కథం నిష్ప్రయోజనత్వమిత్యర్థః ।
అన్వితాభిధానపక్షమాశ్రిత్య కార్యాన్వితే పదసామర్థ్యాత్ కార్యానుపయోగిభూతార్థవాదినామానర్థక్యమితి ప్రాభాకరః ప్రత్యవతిష్ఠతే -
స్యాదేతత్ - యద్యపీతి ।
సామర్థ్యగ్రహణసమయే భూతార్థే సామర్థ్యం ప్రతీయతే చేత్ గృహీతసమ్బన్ధాత్ శబ్దాత్ సంసృష్టభూతార్థోఽపి ప్రతీయతామితి, నేత్యాహ -
తథాపి నాప్రతిపన్న ఇతి ।
సామర్థ్యగ్రహణసమయే శక్తివిషయతయా అప్రతిపన్నస్య సంసృష్టభూతార్థస్య బోధనకాలే అవగతిర్నఅవగతిమితి సమ్భవతి, తస్మాదవగతిరస్తి చేత్ సంసృష్టభూతార్థే సామర్థ్యమిత్యర్థః ।
సంసృష్టస్వార్థే శబ్దసామర్థ్యం చేత్ భూతార్థేన సంసృష్టేఽపి సామర్థ్యం గృహ్యతామితి నేత్యాహ -
క్రియార్థతయైవేతి ।
నియోగసంసృష్టతయైవనియోగసంసృష్టతయైవసామర్థ్యవిషయతయావగమాదితి స్వార్థే సామర్థ్యావగమాదిత్యర్థః ।
కార్యసంసృష్టస్వార్థే సామర్థ్యగ్రహణేఽప్యన్వితస్యార్థస్య తత్రాన్తర్భావాత్ తేనైవ ప్రయోజకేన పునర్గృహీతసమ్బన్ధాత్ శబ్దాత్ భూతార్థసంసర్గోఽపి ప్రతీయతామితి, నేత్యాహ -
న హి గోపదాత్తదర్థ ఇతి ।
గోత్వజాతిరిత్యర్థః । స్వప్రతిష్ఠః స్వతన్త్ర ఇత్యర్థః । అతో గృహీతసామర్థ్యానుసారేణ కార్యసంసృష్టతయైవ భూతమర్థం బోధయతీతి భావః ।
తదేతదన్యాన్వితే సామర్థ్యం వదన్ సిద్ధాన్తీ నిరాచష్టే -
విషమ ఉపన్యాస ఇతి ।
అభిధేయసమ్బన్ధే గృహ్యమాణ ఇత్యర్థః ।
నానావిధం సామర్థ్యమితి ।
కేసరాదిమత్పిణ్డధర్మగోత్వే స్వతన్త్రగోత్వే చ సామర్థ్యం నోపలభ్యమిత్యర్థః ।
ఎకరూపైవ ప్రతీతిరితి ।
సామర్థ్యగ్రహణసమయ ఇవ బోధనకాలేఽపి సాస్నాదిమత్పిణ్డధర్మతయైవ ప్రతీతిర్యుక్తేత్యర్థః । శబ్దార్థాన్తరాద్యన్వయే పునర్గోశబ్దస్య సామర్థ్యే గృహ్యగృహ్యమాబధనే ఇతిమాణే బన్ధనే ప్రయోగభేదాదావాపోద్వాపనిబన్ధనః ప్రతివిభక్తి ప్రతిపదార్థాన్తరం చ అన్యథా చాన్యథా చ సమన్వయః సమ్బన్ధగ్రహణకాలే ఎవ దృశ్యత ఇత్యన్వయః । గోశబ్దార్థస్య శక్లాదిగుణసంసృష్టతయా విభక్త్యభిధేయకారకత్వసంసృష్టతయా దణ్డాదిద్రవ్యసంసృష్టతయా ఆనయనాదిక్రియాసంసృష్టతయా ప్రతిపన్నస్య పశ్చాత్ కార్యేణాన్వయాత్ పూర్వం పూర్వ ఎకవలాన్యేతికేవలాన్యాన్వితస్వార్థే గోశబ్దస్య సామర్థ్యం గృహ్యత ఇత్యర్థః ।
సమ్బన్ధయోగ్యతాభిధాయీతి ।
కారకత్వాఖ్యయోగ్యతాభిధాయీత్యర్థః ।
ఐదమ్పర్యవశాత్
తాత్పర్యవశాదిత్యర్థః ।
వేదేఽపి కార్యమనపేక్ష్యైవ సంసర్గప్రమితిరఙ్గీకృతేత్యాహ -
తథా చ వషట్కర్తురిత్యాదినా ।
భక్ష్యత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా భక్ష ఇతి పురోడాశాదిరుచ్యతే । కర్తవ్య ఇతి పదం తత్రాప్యధ్యాహృత్య తేనైవ వాక్యత్వోవాక్యత్వాపగమేనేతిపగమేన సంసర్గః ప్రమీయత ఇతి తత్రాహ -
యస్తు కర్తవ్య ఇతి ।
కలత్రయేతికాలత్రయాస్పృష్టసంసర్గప్రతీతినిమిత్తో నియోగాధ్యాహార ఇత్యర్థః ।
కార్యాన్వితస్వార్థే శబ్దసామర్థ్యప్రదర్శనపరత్వేనాభిమతం సూత్రముదాహరతి -
యత్తు తద్భూతానామితి ।
తదపీతి ।
తదపి నేత్యర్థః ।
అస్య సూత్రస్య శాబరభాష్యకారేణ కృతయోజనామాహ -
సిద్ధరూపాదిష్విత్యాదినా ।
సూత్రగతతచ్ఛబ్దార్థమాహ -
సిద్ధరూపాదిష్వితి ।
భూతానామిత్యస్యార్థమాహ -
వర్తమానానామితి ।
సమామ్నాయ ఇత్యస్య కిఞ్చిదధ్యాహృత్యార్థమాహ -
సమానాధికరణేతిసామానాధికరణ్యేతి ।
ఇతి యతీతియతో దర్శిత ఇతి ।
యోజనయా భాష్యకారేణైవ గుణగుణాగుణ్యేతిగుణ్యాదీనాం విశేషణవిశేష్యాదిభావేన సమన్వయో దర్శితో యత ఇత్యర్థః ।
క్రియార్థేనేతి వచనే కథం గుణగుణ్యాది సమానాధికరణ్యేతిసామానాధికరణ్యసమ్బన్ధ ఇత్యత ఆహ -
క్రియార్థేనేతిక్రియార్థే త్వితి ।
అర్థసద్భావమాత్రే కథనీయ ఇతి ।
ఆమ్నాయస్యార్థజ్ఞానజ్ఞానార్థేతిరూపప్రయోజనసద్భావమాత్రే కథనీయే సతీత్యర్థః ।
కిమితి జైమినీయసూత్రవచాద్వే ఇతివచనాత్ వేదాన్తానాం కార్యనిష్ఠత్వమిష్యతే, కార్యనిష్ఠత్వాభావమఙ్గీకృత్య పూర్వేణ తన్త్రేణాగతార్థత్వాభిప్రాయేణ పృథగారభ్యమాణబాదరాయణసూత్రబలాత్ కార్యనిష్ఠత్వాభావః కిం నాభ్యుపేయత ఇత్యాహ -
అత ఎవ పూర్వేణ తన్త్రేణేతి ।
అర్థభేదాభావే కథం పృథగారమ్భ ఇతి శఙ్కాయామర్థవిభాగమాహ -
తత్ర హీత్యాదినా ।
అధికరణ ఇతి ।
విషయ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మవాక్యగతసత్యాదిప్రాతిపదికార్థానామేకరసబ్రహ్మపరతయాన్వయేఽపి ప్రథమావిభక్తేరవ్యభిచారాత్ తదర్థాస్తిక్రియాకర్తృత్వాఖ్యకారకత్వాన్వయో వాక్యార్థే స్యాదితి నేత్యాహ -
తథా చ భగవానితి ।
తత్ర లిఙ్గసఙ్ఖ్యాదయస్త్వర్థాత్ ప్రతీయమానా అపి అవిజ్ఞానఘన ఇతివిజ్ఞానఘన ఎవాద్వితీయమిత్యాదిశబ్దవిరోధాత్ అనిర్వచనీయా భవిష్యన్తీత్యర్థః ।
నాస్తిక్రియాకర్తర్యేకర్తవ్యేవేతివాతిరిక్తార్థ ఇతి ।
అస్తిక్రియాకర్తృత్వాదేవ ప్రాతిపదికార్థాత్ వ్యతిరిక్తార్థేవ్యతిరిక్తార్థానానారస ఇతి నానారసే ప్రథమాం న స్మరతీత్యర్థః ।
తేన చ చకారో న దృశ్యతేకాత్యాయనస్యేతి ।
ఘట ఇత్యత్ర వర్తమానతాభిధాయిలట్‍పరతయాస్తిధాతోరఅప్రత్యయోగే ఇతిప్రయోగేఽపి ప్రయుక్తప్రత్యుక్తేతివదర్థః స్వీకార్యః ఘటోఽస్తీత్యేతన్మతం నానుమన్యత ఇత్యర్థః ।
వృక్షాః ఫలితా ఇతి జ్ఞాత్వా తే సన్తి వా న సన్తి వా ఇతి సంశయానం ప్రతి తన్నిరాసాయ న వాక్యప్రయోగః, అతోఽస్తిక్రియాయా నాధ్యాహారః, కిన్తు ఫలసమ్బన్ధమజానన్తం ప్రతి సమ్బన్ధమాత్రమవబోధఅవబోధ్యావస్యతీతియతి వాక్యమిత్యాహ -
నానానాత్రాపీతిత్రాపి యే ఫలితేత్యాదినాఇత్యదీత్యేవ దృశ్యతే ।
వస్తుస్వరూపాన్తర్వర్తిన్యా అపీతి ।
షడ్భావవికారేష్వస్తిక్రియాయా ఎవ వస్తుస్వరూపత్వం నేతరేషామితి భావః ।
పదానామన్యాన్వితస్వార్థే సమ్బన్ధగ్రహణాత్ క్రియామఅవహాయేతిపహాయ అవ్యతిరిక్తేతిఅతద్వ్యతిరిక్తైకరసప్రాతిపదికార్థాన్వయో యుక్త ఇత్యుక్తమిదానీం క్రియాన్వితాభిధానవాదినామపి భూతేఽర్థే నిషేధవాక్యసమన్వయో వక్తవ్య ఇత్యాహ -
కిం చ బ్రాహ్మణో న హన్తవ్య ఇతి ।
ప్రతిషేధవాక్యసమన్వయ ఇతి ।
వాక్యగమ్యసమన్వయే వార్థ ఇత్యర్థః ।
క్రియానివృత్తిరేవేతి ।
హననక్రియాభావ ఎవేత్యర్థః ।
నేక్షేతోద్యన్తమాదిత్యమిత్యత్ర నేక్షేతనేక్షత ఇతి ఇతి అనీక్షణనఞర్థసఙ్కల్పేతిసఙ్కల్పక్రియావిధానవన్న హన్యామితి సఙ్కల్పయేదితి అహ్నననఞర్థసఙ్కల్పేతినసఙ్కల్పక్రియావిధానం స్యాదితి నేత్యాహ -
వ్రతశబ్ద ఇతి న దృశ్యతే శబ్దసమన్వయాత్త్వితి ।
తస్య వ్రతమిత్యనుష్ఠేయవాచివ్రతశబ్దేనోపక్రమాదిత్యర్థః । సంసృజ్యమానాభావ ఎవ నఞ్శబ్దస్య ముఖ్యోఽర్థః ।
సంసృజ్యమానాదన్యస్మిన్అన్యతద్విరోధినీతి తద్విరోధిని చ స్వార్థాస్వార్థాఖ్యార్థాభావేతివినాభావసమ్బన్ధాల్లక్షణయా వర్తతే । అతో నాత్ర ముఖ్యవృత్త్యా ఈక్షణవిరోధిసఙ్కల్పక్రియా ప్రతీయత ఇత్యాహ -
న సమన్వయమాత్రాదితి ।
న నఞఃన నఞ్మాసామవ్యాదితి సమన్వయమాత్రాదిత్యర్థః ।
అర్థాభావకరత్వాదితి ।
అర్థాభావబోధకత్వాదిత్యర్థః ।
రాగాదినా ప్రాప్తహననక్రియయా సమ్బధ్య భావాన్తరాతిరిక్తాభావాయోగాత్ హననవిరోధినీం న హన్యాదితిహన్యాదిమితి సఙ్కల్పక్రియాం ముఖ్యవృత్త్యాభిధాయ నఞ్శబ్దో విధిప్రత్యయేన సమ్బధ్యతే, అతో హ్ననవిరోధిక్రియావిధాయకమిదం వాక్యమితి ప్రాభాకరపక్షానువాదిభాష్యాంశం వ్యాచష్టే -
స్వభావత ఎవేత్యాదినా ।
స్వభావత ఎవేత్యస్య వ్యాఖ్యా రాగాదిక్రియానిమిత్తేతి ।
అనురజ్యత
ఇత్యస్య వ్యాఖ్యా విశేష్యత ఇతి । సమ్బధ్యత ఇత్యర్థః ।
నఞా విరోధిక్రియాభిధానేన హననసమ్బన్ధిరూపం దర్శయతి -
హననమితీతి ।
హననాభావాభిధానేన హననసమ్బన్ధరూపం దర్శయతి -
హననం న కుర్యాదితి ।
నివృత్త్యౌదాసీన్యమితి ।
నివృత్తిరూపమౌదాసీన్యం హ్ననప్రాగభావో న వాక్యార్థః స్యాదిత్యర్థః ।
ప్రదర్శితం ప్రాభాకరపక్షం భావాన్తరాతిరిక్తాభావం నఞో ముఖ్యార్థమఙ్గీకృత్య దూషయతి -
న చైతద్యుక్తమితి ।
ఉపమర్దరూపత్వాదితి ।
అభావాభిధాయిరూపత్వాదిత్యర్థః ।
తథా సమన్వయ ఇతి ।
నఞో ధాత్వర్థేన సమ్బధ్య తద్విరోధిక్రియాన్తరవిషయత్వమిత్యర్థః ।
ప్రతిషేధవాక్యేషు నఞర్థాఖ్యాభావే నియోగో న, క్రియాత్వాత్ , అతో నియోగపర్యవసితం ప్రతిషేధవాక్యమితి ప్రాభాకరశ్చోదయతి -
నను నఞర్థ ఇతి ।
నఞర్థో హి నామేతి ।
అనుష్ఠేయమ్భావార్థో దధ్యాదిగుణో వా నియోగవిషయతయా తన్నివృత్తిహేతుస్తదుభయం నఞర్థో న భవతి, అపి తు సంసృజ్యమానస్యాభావో నఞర్థస్తస్య ప్రాగభావతయాఽనాదిత్వాదననుష్ఠేయతయా నియోగావిషయత్వేన నియోగనిష్పాదకత్వం నాస్తీత్యర్థః ।
యేన సంసృజ్యత ఇతి ।
యేన ధాత్వర్థేన సంసృజ్యతే నఞ్శబ్ద ఇత్యర్థః ।
దూషణాన్తరమాహ -
ఎవం ప్రతిషేధస్యేతి ।
అన్యథేతి ।
నఞర్థేఽపి నియోగశ్చేదిత్యర్థః ।
తస్మాత్ సంసృజ్యమానాభావమాత్ర ఇతి
సంసృజ్యమానధాత్వర్థభావమాత్ర న ఇత్యర్థః ।
హ్ననస్యైవ నఞ్శబ్దాన్వయమఙ్గీకృత్య హ్ననాభావోఽర్థాన్తరం వా న విధేయమిత్యక్తమ్ । ఇదానీం ప్రత్యయార్థ ఎవ నఞా సమ్బధ్యతే ప్రకృత్యర్థస్య ప్రత్యయార్థోపసర్జనత్వాత్ , ప్రధానేన చ ఇతరేషామన్వయాదిత్యాహ -
తచ్చ సంసృజ్యమానమితి ।
విధినిమన్త్రణామన్త్రణాధీష్టసమ్ప్రశ్నాభ్యనుజ్ఞానానామభావాదితి ।
బ్రాహ్మణం ప్రత్యక్షేణ దృష్ట్వా తద్ధననమిష్టసాధనమితి చ బుద్ధ్యా బుధ్ద్యాన్వయమితిస్వయమేవ ప్రవర్తతే । విధ్యాదీనాం తు పురుషాన్తరనిబన్ధనానాం హ్ననస్య పురుషాన్తరనిబన్ధననిబన్ధేతిప్రవృత్తిత్వాభావాత్ విధ్యాదీనాం ప్రత్యయార్థత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రతిపాద్య ధర్మ ఇతి ।
అనుష్ఠేయహననాఖ్యధాత్వర్థధర్మ ఇత్యర్థః ।
కోఽసౌ ధర్మః యః ప్రత్యయార్థః స్యాదితి తత్రాహ -
ప్రతిషిధ్యమానక్రియాఫలఫకారో న దృశ్యతేప్రార్థనేతి ।
నివర్త్యమానహ్ననక్రియాగతఫలసాధనత్వమిత్యర్థః । ఫలాయ ప్రార్థ్యత ఇతి ఫలప్రార్థనేతి ఫలసాధనత్వముచ్యతే ।
తదభావః ప్రతిషేధార్థ ఇతి ।
హననస్య యదిష్టసాధనత్వం ప్రవర్తకం తదేవ హన్తవ్య ఇత్యత్ర ప్రత్యయేనానూద్య బ్రాహ్మణహననమిష్టసాధనం న భవతీతి ప్రతిషిధ్యత ఇత్యర్థః । నను ప్రత్యక్షమిష్టసాధనత్వం న అదృష్టావిరోధి దృష్టప్రయోజనస్య ఇష్టశబ్దార్థత్వాత్ ఇదమదృష్టావిరోధిదృష్టసాధనం న భవతీత్యర్థః ।
సర్వత్ర చార్థానర్థసంయోగాదనర్థాదధికోఽర్థః పురుషార్థ ఇత్యుచ్యతే । అర్థాచ్చ అధికోఽనర్థోఽపురుషార్థ ఇతి । తత్ర పురుషార్థసాధనం న భవతి । హ్ననమిత్యుక్తేఽనర్థాదధికోఽర్థో నాస్తీత్యుక్తం భవతి । తతశ్చార్థాదనర్థస్యాఅనర్థనస్యేతిధిక్యాదర్థాదనర్థం సాధనమిత్యుక్తమ్ । తతశ్చ ప్రత్యయార్థాభావోఽననుష్ఠేయ ఇత్యాహ -
స చ ప్రాగభావః స్వభావసిద్ధ ఇతి ।
అనాదిసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
కిం తర్హి అనుష్ఠేయమిత్యత ఆహ -
తత్సంస్కారోద్బోధ ఇతి ।
హ్ననసంస్కారోద్బోధనిమిత్తో హ్ననే హితసాధనత్వభ్రమహేతుకో రాగస్తస్య సన్నిధావపి ప్రాప్తావపి తత్ర ప్రతిబన్ధే రాగప్రధ్వంసే ప్రయత్న ఆస్థేయోఽనుష్ఠేయ ఇత్యర్థః ।
స ఎవ రాగప్రధ్వంసః కర్తవ్య ఇతి విధీయతామితి నేత్యాహ -
స చ యద్యపి సాధ్య ఇతి ।
హ్ననమిష్టసాధనం న భవత్యధికానర్థసాధనం చేత్యవగతౌ హ్ననసంస్కారోద్బోధనిమిత్తభూతరాగనిరోధస్య అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేవ అనుష్ఠేయత్వాత్ న తత్ర సాధనే సాధనేదితిహేత్యర్థః ఇతి మాతృకాయాం వాక్యం సమ్పూర్ణమ్ । నిమిత్తేతి వాక్యాన్తరం దృశ్యతేశబ్దాపేక్షేతి నిమిత్తనిరోధకర్తవ్యతాయాం వాక్యస్య అసామర్థ్యాచ్చేత్యాహ -
తత్ప్రతిపాదకేతిపాదక ఇతీతి ।
అన్యత్రేతి ।
అన్యస్యేత్యర్థః ।
ఇష్టసాధనం న భవతీతి బోధకశబ్దసామర్థ్యాచ్చేన్నిమిత్తనిరోధః, సోఽపి తర్హి శబ్దార్థ ఇతి నేత్యాహ -
యశ్చాయశ్చాయాదర్థ ఇతిర్థాదర్థ ఇతి ।
ప్రత్యయార్థాభావే నియోగమఙ్గీకరోతి -
అథ పునరితి ।
నఞ్విషయ ఇతినఞర్థవిషయో నియోగ ఎవేతి ।
నఞర్థవిషయో నియోగ ఎవేత్యర్థః ।
ప్రతిషిధ్యమానక్రియానివృత్త్యేతి ।
నివర్త్యమానక్రియాభావేన హితసాధనత్వాభావోఽపి స్యాత్తేన నియోగోఽపి సిద్ధః స్యాదితి నానుష్ఠానాపేక్షేత్యర్థః ।
క్రియాయా అనుపాదానసమ్భవాత్ నివర్త్యమానత్వమయుక్తమితి తత్రాహ -
క్రియోపాదానే చేతి ।
తత్ఫలప్రార్థనైవ హేతురితి ।
క్రియాగతఫలసాధనత్వభ్రాన్తిరేవ హేతురిత్యర్థః ।
తత్కారణప్రతిబన్ధే ప్రయత్నాప్రయత్నావస్థానాదితిస్థానాదితి ।
ఫలసాధనత్వభ్రాన్తికరణభూతతద్భ్రమసంస్కారప్రతిబన్ధే వినాశే ప్రయత్నాస్థానాద్వినాశానుష్ఠానాదిత్యర్థః ।
తచ్చాతస్యేతిన్వయవ్యతిరేకాకాసేయమితివసేయమితి ।
హితసాధనం న భవతీతి జ్ఞానసంస్కారదాఢ్యే సతి విపరీతభ్రమసంస్కారో నశ్యతీత్యేతదన్వయవ్యతిరేకావసేయమితి న శబ్దాపేక్షపేక్షానుష్ఠానమితిమనుష్ఠానమిత్యర్థః ।
వృద్ధవ్యవహారానుసారేణైవేతి ।
శబ్దస్యాన్యాన్వితస్వార్థే ప్రయోగప్రత్యయానుసారేణైవేత్యర్థః ।
తన్మాత్రే
బ్రహ్మాత్మత్వమాత్ర ఇత్యర్థః ।
అవగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేతి ।
విధినిరపేక్షతయోత్పన్నశాబ్దజ్ఞానతదభ్యాసాభ్యాముత్పన్నాపరోక్షజ్ఞానేన అవగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేత్యర్థః ।
కథమపరోక్షజ్ఞానవతః సంసారాసంస్కారాభావ ఇతిభావః కర్మాభినిర్వృత్తకర్మాభినిమిత్తేతిశరీరశరీరమితినిమిత్తత్వాత్ సంసారస్యావిద్యాత్వాభావాదితి తత్రాహ -
న కర్మనిమిత్త ఇతి ।
ఆత్మనో న శరీరసమ్బన్ధాత్ కర్మ భవత్యపి తు స్వత ఎవ, అతో నేతరేతరాశ్రయతేతి తత్రాహ -
క్రియాదిరహితత్వాత్ చైతన్యస్యేతి ।
అనాదిత్వేఽపి అద్యతనశరీరసమ్బన్ధః పూర్వకర్మణా, తచ్చాతీతశరీరసమ్బన్ధాత్ , సోఽపి పూర్వతనదేహసమ్బన్ధనిమిత్తనిమిత్తత్వ ఇతి ఇతి శరీరసమ్బన్ధస్య కర్మనిమిత్తత్వ ఇత్యర్థః ।
గౌణత్వప్రసఙ్గాదితి ।
శరీరే అహంమానస్య పుత్రాదిశరీరవిషయాహంమానస్యేవ గౌణత్వప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
తథా అనుభవాఅనుభావాద్భావాదితిభావాత్ ,
గౌణత్వేనానుభవాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధగౌణత్వప్రాకారేతిప్రకారాసమ్భవాత్ ।
ప్రసిద్ధయోరభేదావభాసస్య గౌణత్వప్రసిద్ధేరాత్మనః స్వశరీరేణాహం మనుష్య ఇత్యభేదావభాసస్య తథాత్వాభావాదిత్యర్థః ।
అవిద్యానిమిత్తశరీరసమ్బన్ధ ఇతి ।
అహం మనుష్య ఇతి భ్రాన్తిరవిద్యేత్యుచ్యతే । తజ్జన్యోతర్గమ్యో ఇతి మిథ్యారూపాభేదః శరీరసమ్బన్ధ ఇత్యర్థః । మూలావిద్యాకార్యరూపశరీరసమ్బన్ధ ఇతి వార్థః ।
అపరోక్షజ్ఞానాన్మిథ్యాజ్ఞానే నివృత్తే కుతో ద్వైతదర్శనమితి తత్రాహ -
వైషయికస్త్వితి ।
నను శ్రవణశ్రవణే ఇతిజన్యే జ్ఞానే సత్యపి పునర్మనననిదిధ్యాసనవిధానాత్ న జ్ఞానమాత్రలభ్యో మోక్ష ఇత్యుక్తమితి నేత్యాహ -
మనననిదిధ్యాసనయోరితి ।
అవగత్యుత్తరకాలీనతేతి ।
నాపరోక్షావగత్యుత్తరకాలీనతేత్యర్థః ।
ఇదానీం వర్ణకద్వయోక్తమనువదతి -
తదేవం సిద్ధస్యేత్యాదినా ।
స్వరూపసత్తామాత్రేణాప్రతిపన్నస్యేతి ।
అతిరూపేతిరూపాద్యభావాదేవ సిద్ధవస్తునః సద్భావమాత్రేణ ప్రమాణాన్తరేణాప్రతిపన్నస్యైవావగమప్రమాణవిషయతయా ప్రమేయత్వాదిత్యర్థః ।
వాక్యభేదప్రసఙ్గాదితి ।
విధేః కారకతాలపత్రమత్ర త్రుటితమతః కిమపి న దృశ్యతేత్వస్య విధివాక్యాదేవ సిద్ధౌ వాక్యభేదప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
కారకస్యావాన్తరతాత్పర్యేణాపి సిద్ధ్యసమ్భవమాహ -
ప్రత్యక్షాదివిరోధ ఇతి ।
విధేఅపేక్షభూతవస్తు ఇతిరపేక్షితభూతవస్తుప్రతిపాదనేన ప్రవర్తకవాక్యత్వాభావే శాస్త్రారమ్భభేదసిద్ధిః నాన్యథా ఇత్యాహ -
ఎవం చ సతీతితాలపత్రం భగ్నం కిమపి న దృశ్యతేఽత్ర ।
తద్విషయః,
సమన్వయవిషయ ఇత్యర్థః ।
ఆరబ్ధత్వాదితి ।
సమన్వయవిచారస్యాప్యారబ్ధత్వాదిత్యర్థః ।
శరీరేన్ద్రియనిర్వర్త్యవిధిభేదాః కర్మకాణ్డే నిరూపితాః, ఇహ తు కేవలమనః సాధ్యో విధిర్నిరూప్యత ఇతి పృథగారమ్భః స్యాదితి చోదయతి -
అథాప్యబహిః సాధనత్వాదితిపూర్వోక్తస్యాయమితి ।
అపి చాహురితి భాష్యాంశముపాదాయ తస్యార్థమాహ -
అపి చాహురితి ।
శ్లోకత్రయస్య తాత్పర్యమాహ -
పూర్వోక్త సాధనమితిన్యాయమితి ।
ప్రథమశ్లోకముపాదాయ వ్యాచష్టే -
గౌణమిథ్యాత్మన ఇతి ।
పర్యన్తోహంమానః పర్యన్తే కేవలదేహేదేహాహమితిఽహమిత్యభిమానాభావాజ్జాత్యాదివిశిష్టేఽభిమాన ఇత్యాహ -
విశిష్టజాతీయ ఇతి ।
యథావగతితత్త్వఅవగతిత్వహేతురితి ।
ప్రామాణ్యహేతురతశ్చ దేహాదావహంమానః ప్రమాణమిత్యర్థః ।
అనుత్పత్తిసంశయవిపర్యాసలక్షణాలక్షణప్రామాణ్యేతిప్రామాణ్యహేతుశ్చ నాస్తీత్యాహ -
నిశ్చితేత్యాదినా ॥
ఇతి పరానన్దపరిజ్ఞానపరితృప్తపరమహంసపరివ్రాజకాచార్య శ్రీమజ్జ్ఞానోత్తమభగవత్పూజ్యపాదశిష్యేణ ఉత్తమజ్ఞయతివరేణ విరచితాయాం పఞ్చపాదికావక్తవ్యకాశికాయాం చతుర్థంచతుర్థ ఇతి సమన్వయసూత్రమ్ । శ్రీ విద్యారణ్యగురవే నమః । శ్రీ శ్రీ నృసింహభారతీగురవే నమః । । ౦౦౦౦౦ । ॥ శ్రీమద్విద్యాశఙ్కరేశ్వరాయ నమః । శుభం భవతు || ఇతి నవమవర్ణకకారికా ||