ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

తదన్తరప్రతిపత్తౌ రంహతి సమ్పరిష్వక్త ఇతి । తదన్తరప్రతిపత్తౌ దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ, దేహబీజైర్భూతసూక్ష్మైః సమ్పరిష్వక్తః, రంహతి గచ్ఛతి — ఇత్యవగన్తవ్యమ్ । కుతః ? ప్రశ్ననిరూపణాభ్యామ్; తథా హి ప్రశ్నః — ‘వేత్థ యథా పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇతి । నిరూపణం చ ప్రతివచనమ్ , ద్యుపర్జన్యపృథివీపురుషయోషిత్సు పఞ్చస్వగ్నిషు శ్రద్ధాసోమవృష్ట్యన్నరేతోరూపాః పఞ్చ ఆహుతీర్దర్శయిత్వా, — ‘ఇతి తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౯ । ౧) ఇతి । తస్మాదద్భిః పరివేష్టితో జీవో రంహతి వ్రజతీతి గమ్యతే । నన్వన్యా శ్రుతిః జలూకావత్పూర్వదేహం న ముఞ్చతి యావన్న దేహాన్తరమాక్రమతీతి దర్శయతి — ‘తద్యథా తృణజలాయుకా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౩) ఇతి । తత్రాప్యప్పరివేష్టితస్యైవ జీవస్య కర్మోపస్థాపితప్రతిపత్తవ్యదేహవిషయభావనాదీర్ఘీభావమాత్రం జలూకయోపమీయత ఇత్యవిరోధః । ఎవం శ్రుత్యుక్తే దేహాన్తరప్రతిపత్తిప్రకారే సతి, యాః పురుషమతిప్రభవాః కల్పనాః — వ్యాపినాం కరణానామాత్మనశ్చ దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ కర్మవశాద్వృత్తిలాభస్తత్ర భవతి, — కేవలస్యైవాత్మనో వృత్తిలాభస్తత్ర భవతి, ఇన్ద్రియాణి తు దేహవదభినవాన్యేవ తత్ర తత్ర భోగస్థానే ఉత్పద్యన్తే, — మన ఎవ వా కేవలం భోగస్థానమభిప్రతిష్ఠతే, — జీవ ఎవ వా ఉత్ప్లుత్య దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపద్యతే, శుక ఇవ వృక్షాద్వృక్షాన్తరమ్ — ఇత్యేవమాద్యాః, తాః సర్వా ఎవ అనాదర్తవ్యాః, శ్రుతివిరోధాత్ ॥ ౧ ॥

తుశబ్దేన చోదితామాశఙ్కాముచ్ఛినత్తి । త్ర్యాత్మికా హి ఆపః, త్రివృత్కరణశ్రుతేః । తాస్వారమ్భికాస్వభ్యుపగతాస్వితరదపి భూతద్వయమవశ్యమభ్యుపగన్తవ్యం భవతి । త్ర్యాత్మకశ్చ దేహః, త్రయాణామపి తేజోబన్నానాం తస్మిన్కార్యోపలబ్ధేః । పునశ్చ త్ర్యాత్మకః, త్రిధాతుత్వాత్ — త్రిభిర్వాతపిత్తశ్లేష్మభిః । న స భూతాన్తరాణి ప్రత్యాఖ్యాయ కేవలాభిరద్భిరారబ్ధుం శక్యతే । తస్మాద్భూయస్త్వాపేక్షోఽయమ్ — ‘ఆపః పురుషవచసః’ ఇతి — ప్రశ్నప్రతివచనయోరప్శబ్దః, న కైవల్యాపేక్షః । సర్వదేహేషు హి రసలోహితాదిద్రవద్రవ్యభూయస్త్వం దృశ్యతే । నను పార్థివో ధాతుర్భూయిష్ఠో దేహేషూపలక్ష్యతే । నైష దోషః — ఇతరాపేక్షయా అపాం బాహుల్యం భవిష్యతి । దృశ్యతే చ శుక్రశోణితలక్షణేఽపి దేహబీజే ద్రవబాహుల్యమ్ । కర్మ చ నిమిత్తకారణం దేహాన్తరారమ్భే । కర్మాణి చ అగ్నిహోత్రాదీని సోమాజ్యపయఃప్రభృతిద్రవద్రవ్యవ్యపాశ్రయాణి । కర్మసమవాయిన్యశ్చ ఆపః శ్రద్ధాశబ్దోదితాః సహ కర్మభిర్ద్యులోకాఖ్యేఽగ్నౌ హూయన్త ఇతి వక్ష్యతి । తస్మాదప్యపాం బాహుల్యప్రసిద్ధిః । బాహుల్యాచ్చ అప్శబ్దేన సర్వేషామేవ దేహబీజానాం భూతసూక్ష్మాణాముపాదానమితి నిరవద్యమ్ ॥ ౨ ॥

ప్రాణానాం చ దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ గతిః శ్రావ్యతే — ‘తముత్క్రామన్తం ప్రాణోఽనూత్క్రామతి ప్రాణమనూత్క్రామన్తꣳ సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభిః । సా చ ప్రాణానాం గతిర్నాశ్రయమన్తరేణ సమ్భవతీత్యతః ప్రాణగతిప్రయుక్తా తదాశ్రయభూతానామపామపి భూతాన్తరోపసృష్టానాం గతిరవగమ్యతే । న హి నిరాశ్రయాః ప్రాణాః క్వచిద్గచ్ఛన్తి తిష్ఠన్తి వా, జీవతో దర్శనాత్ ॥ ౩ ॥

స్యాదేతత్ — నైవ ప్రాణా దేహాన్తరప్రతిపత్తౌ సహ జీవేన గచ్ఛన్తి, అగ్న్యాదిగతిశ్రుతేః । తథా హి శ్రుతిః మరణకాలే వాగాదయః ప్రాణా అగ్న్యాదీన్దేవాన్గచ్ఛన్తీతి దర్శయతి — ‘యత్రాస్య పురుషస్య మృతస్యాగ్నిం వాగప్యేతి వాతం ప్రాణః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇత్యాదినా ఇతి చేత్ , న, భాక్తత్వాత్ । వాగాదీనామగ్న్యాదిగతిశ్రుతిర్గౌణీ, లోమసు కేశేషు చ అదర్శనాత్ — ‘ఓషధీర్లోమాని వనస్పతీన్కేశాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) ఇతి హి తత్రామ్నాయతే, న హి లోమాని కేశాశ్చోత్ప్లుత్య ఓషధీర్వనస్పతీంశ్చ గచ్ఛన్తీతి సమ్భవతి । న చ జీవస్య ప్రాణోపాధిప్రత్యాఖ్యానే గమనమవకల్పతే । నాపి ప్రాణైర్వినా దేహాన్తరే ఉపభోగ ఉపపద్యతే । విస్పష్టం చ ప్రాణానాం సహ జీవేన గమనమన్యత్ర శ్రావితమ్ । అతో వాగాద్యధిష్ఠాత్రీణామగ్న్యాదిదేవతానాం వాగాద్యుపకారిణీనాం మరణకాలే ఉపకారనివృత్తిమాత్రమపేక్ష్య వాగాదయోఽగ్న్యాదీన్గచ్ఛన్తీత్యుపచర్యతే ॥ ౪ ॥

స్యాదేతత్ — కథం పునః ‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇత్యేతత్ నిర్ధారయితుం పార్యతే, యావతా నైవ ప్రథమేఽగ్నావపాం శ్రవణమస్తి ? ఇహ హి ద్యులోకప్రభృతయః పఞ్చాగ్నయః పఞ్చానామాహుతీనామాధారత్వేనాధీతాః । తేషాం చ ప్రముఖే ‘అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇత్యుపన్యస్య ‘తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రద్ధా హోమ్యద్రవ్యత్వేన ఆవేదితా । న తత్ర ఆపో హోమ్యద్రవ్యతయా శ్రుతాః । యది నామ పర్జన్యాదిషూత్తరేషు చతుర్ష్వగ్నిష్వపాం హోమ్యద్రవ్యతా పరికల్ప్యేత, పరికల్ప్యతాం నామ, తేషు హోతవ్యతయోపాత్తానాం సోమాదీనామబ్బహులత్వోపపత్తేః । ప్రథమే త్వగ్నౌ శ్రుతాం శ్రద్ధాం పరిత్యజ్య అశ్రుతా ఆపః పరికల్ప్యన్త ఇతి సాహసమేతత్ । శ్రద్ధా చ నామ ప్రత్యయవిశేషః, ప్రసిద్ధిసామర్థ్యాత్ । తస్మాదయుక్తః పఞ్చమ్యామాహుతావపాం పురుషభావ ఇతి చేత్ — నైష దోషః; హి యతః తత్రాపి ప్రథమేఽగ్నౌ తా ఎవాపః శ్రద్ధాశబ్దేనాభిప్రేయన్తే । కుతః ? ఉపపత్తేః । ఎవం హ్యాదిమధ్యావసానసంగానాత్ అనాకులమేతదేకవాక్యముపపద్యతే । ఇతరథా పునః, పఞ్చమ్యామాహుతౌ అపాం పురుషవచస్త్వప్రకారే పృష్టే, ప్రతివచనావసరే ప్రథమాహుతిస్థానే యద్యనపో హోమ్యద్రవ్యం శ్రద్ధాం నామావతారయేత్ — తతః అన్యథా ప్రశ్నోఽన్యథా ప్రతివచనమిత్యేకవాక్యతా న స్యాత్ । ‘ఇతి తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ ఇతి చ ఉపసంహరన్ ఎతదేవ దర్శయతి । శ్రద్ధాకార్యం చ సోమవృష్ట్యాది స్థూలీభవదబ్బహులం లక్ష్యతే । సా చ శ్రద్ధాయా అప్త్వే యుక్తిః । కారణానురూపం హి కార్యం భవతి । న చ శ్రద్ధాఖ్యః ప్రత్యయః, మనసో జీవస్య వా ధర్మః సన్ ధర్మిణో నిష్కృష్య హోమాయోపాదాతుం శక్యతే — పశ్వాదిభ్య ఇవ హృదయాదీని ఇతి, ఆప ఎవ శ్రద్ధాశబ్దా భవేయుః । శ్రద్ధాశబ్దశ్చాప్సూపపద్యతే, వైదికప్రయోగదర్శనాత్ — ‘శ్రద్ధా వా ఆపః’ ఇతి । తనుత్వం శ్రద్ధాసారూప్యం గచ్ఛన్త్య ఆపో దేహబీజభూతా ఇత్యతః శ్రద్ధాశబ్దాః స్యుః — యథా సింహపరాక్రమో నరః సింహశబ్దో భవతి । శ్రద్ధాపూర్వకకర్మసమవాయాచ్చ అప్సు శ్రద్ధాశబ్ద ఉపపద్యతే, మఞ్చశబ్ద ఇవ పురుషేషు । శ్రద్ధాహేతుత్వాచ్చ శ్రద్ధాశబ్దోపపత్తిః, ‘ఆపో హాస్మై శ్రద్ధాం సంనమన్తే పుణ్యాయ కర్మణే’ ఇతి శ్రుతేః ॥ ౫ ॥

అథాపి స్యాత్ — ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యాం నామ ఆపః శ్రద్ధాదిక్రమేణ పఞ్చమ్యామాహుతౌ పురుషాకారం ప్రతిపద్యేరన్; న తు తత్సమ్పరిష్వక్తా జీవా రంహేయుః, అశ్రుతత్వాత్ — న హ్యత్ర అపామివ జీవానాం శ్రావయితా కశ్చిచ్ఛబ్దోఽస్తి । తస్మాత్ ‘రంహతి సమ్పరిష్వక్తః’ ఇత్యయుక్తమ్ — ఇతి చేత్ , నైష దోషః । కుతః ? ఇష్టాదికారిణాం ప్రతీతేః — ‘అథ య ఇమే గ్రామ ఇష్టాపూర్తే దత్తమిత్యుపాసతే తే ధూమమభిసమ్భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౩) ఇత్యుపక్రమ్య ఇష్టాదికారిణాం ధూమాదినా పితృయాణేన పథా చన్ద్రప్రాప్తిం కథయతి ‘ఆకాశాచ్చన్ద్రమసమేష సోమో రాజా’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౪) ఇతి । త ఎవేహాపి ప్రతీయన్తే, ‘తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా సమ్భవతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రుతిసామాన్యాత్ । తేషాం చ అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదికర్మసాధనభూతా దధిపయఃప్రభృతయో ద్రవద్రవ్యభూయస్త్వాత్ప్రత్యక్షమేవ ఆపః సన్తి । తా ఆహవనీయే హుతాః సూక్ష్మా ఆహుత్యోఽపూర్వరూపాః సత్యః తానిష్టాదికారిణ ఆశ్రయన్తి — తేషాం చ శరీరం నైధనేన విధానేనాన్త్యేఽగ్నావృత్విజో జుహ్వతి — ‘అసౌ స్వర్గాయ లోకాయ స్వాహా’ ఇతి । తతస్తాః శ్రద్ధాపూర్వకకర్మసమవాయిన్య ఆహుతిమయ్య ఆపోఽపూర్వరూపాః సత్యః తానిష్టాదికారిణో జీవాన్పరివేష్ట్య అముం లోకం ఫలదానాయ నయన్తీతి యత్ , తదత్ర జుహోతినా అభిధీయతే — ‘శ్రద్ధాం జుహ్వతీతి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౯) । తథా చ అగ్నిహోత్రే షట్‍ప్రశ్నీనిర్వచనరూపేణ వాక్యశేషేణ ‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతః’ ఇత్యేవమాదినా అగ్నిహోత్రాహుత్యోః ఫలారమ్భాయ లోకాన్తరప్రాప్తిర్దర్శితా । తస్మాదాహుతిమయీభిరద్భిః సమ్పరిష్వక్తా జీవా రంహన్తి స్వకర్మఫలోపభోగాయేతి శ్లిష్యతే ॥ ౬ ॥

వాశబ్దశ్చోదితదోషవ్యావర్తనార్థః । భాక్తమేషామన్నత్వమ్ , న ముఖ్యమ్ । ముఖ్యే హ్యన్నత్వే ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యేవంజాతీయకాధికారశ్రుతిరుపరుధ్యేత । చన్ద్రమణ్డలే చేదిష్టాదికారిణాముపభోగో న స్యాత్ , కిమర్థమధికారిణ ఇష్టాది ఆయాసబహులం కర్మ కుర్యుః । అన్నశబ్దశ్చోపభోగహేతుత్వసామాన్యాత్ అనన్నేఽప్యుపచర్యమాణో దృశ్యతే, యథా — విశోఽన్నం రాజ్ఞాం పశవోఽన్నం విశామితి । తస్మాదిష్టస్త్రీపుత్రమిత్రభృత్యాదిభిరివ గుణభావోపగతైరిష్టాదికారిభిర్యత్సుఖవిహరణం దేవానామ్ , తదేవైషాం భక్షణమభిప్రేతమ్ , న మోదకాదివచ్చర్వణం నిగరణం వా । ‘న హ వై దేవా అశ్నన్తి న పిబన్త్యేతదేవామృతం దృష్ట్వా తృప్యన్తి’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౬ । ౧) ఇతి చ దేవానాం చర్వణాదివ్యాపారం వారయతి । తేషాం చ ఇష్టాదికారిణాం దేవాన్ప్రతి గుణభావోపగతానామప్యుపభోగ ఉపపద్యతే, రాజోపజీవినామివ పరిజనానామ్ । అనాత్మవిత్త్వాచ్చ ఇష్టాదికారిణాం దేవోపభోగ్యభావ ఉపపద్యతే । తథా హి శ్రుతిరనాత్మవిదాం దేవోపభోగ్యతాం దర్శయతి — ‘అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవꣳ స దేవానామ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి । స చాస్మిన్నపి లోకే ఇష్టాదిభిః కర్మభిః ప్రీణయన్పశువద్దేవానాముపకరోతి, అముష్మిన్నపి లోకే తదుపజీవీ తదాదిష్టం ఫలముపభుఞ్జానః పశువదేవ దేవానాముపకరోతీతి గమ్యతే ॥

అనాత్మవిత్త్వాత్ తథా హి దర్శయతి ఇత్యస్య అపరా వ్యాఖ్యా — అనాత్మవిదో హ్యేతే కేవలకర్మిణ ఇష్టాదికారిణః, న జ్ఞానకర్మసముచ్చయానుష్ఠాయినః । పఞ్చాగ్నివిద్యామిహ ఆత్మవిద్యేత్యుపచరన్తి, ప్రకరణాత్ । పఞ్చాగ్నివిద్యావిహీనత్వాచ్చేదమిష్టాదికారిణాం గుణవాదేనాన్నత్వముద్భావ్యతే పఞ్చాగ్నివిజ్ఞానప్రశంసాయై । పఞ్చాగ్నివిద్యా హీహ విధిత్సితా, వాక్యతాత్పర్యావగమాత్ । తథా హి శ్రుత్యన్తరం చన్ద్రమణ్డలే భోగసద్భావం దర్శయతి — ‘స సోమలోకే విభూతిమనుభూయ పునరావర్తతే’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౪) ఇతి । తథా అన్యదపి శ్రుత్యన్తరమ్ ‘అథ యే శతం పితౄణాం జితలోకానామానన్దాః … స ఎకః కర్మదేవానామానన్దో యే కర్మణా దేవత్వమభిసమ్పద్యన్తే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౩) ఇతి ఇష్టాదికారిణాం దేవైః సహ సంవసతాం భోగప్రాప్తిం దర్శయతి । ఎవం భాక్తత్వాదన్నభావవచనస్య, ఇష్టాదికారిణోఽత్ర జీవా రంహన్తీతి ప్రతీయతే । తస్మాత్ ‘రంహతి సమ్పరిష్వక్తః’ ఇతి యుక్తమేవోక్తమ్ ॥ ౭ ॥

ఇష్టాదికారిణాం ధూమాదినా వర్త్మనా చన్ద్రమణ్డలమధిరూఢానాం భుక్తభోగానాం తతః ప్రత్యవరోహ ఆమ్నాయతే — ‘తస్మిన్యావత్సమ్పాతముషిత్వాథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ఇత్యారభ్య, — యావత్ — రమణీయచరణా బ్రాహ్మణాదియోనిమాపద్యన్తే కపూయచరణాః శ్వాదియోనిమితి । తత్రేదం విచార్యతే — కిం నిరనుశయా భుక్తకృత్స్నకర్మాణోఽవరోహన్తి, ఆహోస్విత్సానుశయా ఇతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? నిరనుశయా ఇతి । కుతః ? ‘యావత్సమ్పాతమ్’ ఇతి విశేషణాత్ — సమ్పాతశబ్దేనాత్ర కర్మాశయ ఉచ్యతే, సమ్పతన్తి అనేన అస్మాల్లోకాత్ అముం లోకం ఫలోపభోగాయేతి । ‘యావత్సమ్పాతముషిత్వా’ ఇతి చ కృత్స్నస్య తస్య కృతస్య తత్రైవ భుక్తతాం దర్శయతి । ‘తేషాం యదా తత్పర్యవైతి’ (బృ. ఉ. ౬ । ౨ । ౧౬) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరేణైష ఎవార్థః ప్రదర్శ్యతే । స్యాదేతత్ — యావదముష్మిఀల్లోకే ఉపభోక్తవ్యం కర్మ తావదుపభుఙ్క్త ఇతి కల్పయిష్యామీతి । నైవం కల్పయితుం శక్యతే, ‘యత్కిఞ్చ’ ఇత్యన్యత్ర పరామర్శాత్ — ‘ప్రాప్యాన్తం కర్మణస్తస్య యత్కిఞ్చేహ కరోత్యయమ్ । తస్మాల్లోకాత్పునరైత్యస్మై లోకాయ కర్మణే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి హి అపరా శ్రుతిః ‘యత్కిఞ్చ’ ఇత్యవిశేషపరామర్శేన కృత్స్నస్యేహ కృతస్య కర్మణః తత్ర క్షయితతాం దర్శయతి । అపి చ ప్రాయణమనారబ్ధఫలస్య కర్మణోఽభివ్యఞ్జకమ్; ప్రాక్ప్రాయణాత్ ఆరబ్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్యాభివ్యక్త్యనుపపత్తేః । తచ్చ అవిశేషాద్యావత్కిఞ్చిదనారబ్ధఫలం తస్య సర్వస్యాభివ్యఞ్జకమ్ । న హి సాధారణే నిమిత్తే నైమిత్తికమసాధారణం భవితుమర్హతి । న హ్యవిశిష్టే ప్రదీపసన్నిధౌ, ఘటోఽభివ్యజ్యతే న పట ఇత్యుపపద్యతే । తస్మాన్నిరనుశయా అవరోహన్తీత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

కృతాత్యయేఽనుశయవానితి । యేన కర్మబృన్దేన చన్ద్రమసమారూఢాః ఫలోపభోగాయ, తస్మిన్నుపభోగేన క్షయితే, తేషాం యదమ్మయం శరీరం చన్ద్రమస్యుపభోగాయారబ్ధమ్ , తత్ ఉపభోగక్షయదర్శనశోకాగ్నిసమ్పర్కాత్ప్రవిలీయతే — సవితృకిరణసమ్పర్కాదివ హిమకరకాః, హుతభుగర్చిఃసమ్పర్కాదివ చ ఘృతకాఠిన్యమ్ । తతః కృతాత్యయే కృతస్యేష్టాదేః కర్మణః ఫలోపభోగేనోపక్షయే సతి, సానుశయా ఎవేమమవరోహన్తి । కేన హేతునా ? దృష్టస్మృతిభ్యామిత్యాహ । తథా హి ప్రత్యక్షా శ్రుతిః సానుశయానామవరోహం దర్శయతి — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్బ్రాహ్మణయోనిం వా క్షత్రియయోనిం వా వైశ్యయోనిం వాథ య ఇహ కపూయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే కపూయాం యోనిమాపద్యేరఞ్శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇతి । చరణశబ్దేనాత్రానుశయః సూచ్యత ఇతి వర్ణయిష్యతి । దృష్టశ్చాయం జన్మనైవ ప్రతిప్రాణ్యుచ్చావచరూప ఉపభోగః ప్రవిభజ్యమాన ఆకస్మికత్వాసమ్భవాదనుశయసద్భావం సూచయతి, అభ్యుదయప్రత్యవాయయోః సుకృతదుష్కృతహేతుత్వస్య సామాన్యతః శాస్త్రేణావగమితత్వాత్ । స్మృతిరపి — ‘వర్ణా ఆశ్రమాశ్చ స్వకర్మనిష్ఠాః ప్రేత్య కర్మఫలమనుభూయ తతః శేషేణ విశిష్టదేశజాతికులరూపాయుఃశ్రుతవృత్తవిత్తసుఖమేధసో జన్మ ప్రతిపద్యన్తే’ (గౌ. ధ. సూ. ౨ । ౨ । ౨౯) ఇతి సానుశయానామేవావరోహం దర్శయతి ॥

కః పునరనుశయో నామేతి ? కేచిత్తావదాహుః — స్వర్గార్థస్య కర్మణో భుక్తఫలస్యావశేషః కశ్చిదనుశయో నామ, భాణ్డానుసారిస్నేహవత్ — యథా హి స్నేహభాణ్డం రిచ్యమానం న సర్వాత్మనా రిచ్యతే, భాణ్డానుసార్యేవ కశ్చిత్స్నేహశేషోఽవతిష్ఠతే, తథా అనుశయోఽపీతి । నను కార్యవిరోధిత్వాదదృష్టస్య న భుక్తఫలస్యావశేషావస్థానం న్యాయ్యమ్; నాయం దోషః । న హి సర్వాత్మనా భుక్తఫలత్వం కర్మణః ప్రతిజానీమహే । నను నిరవశేషకర్మఫలోపభోగాయ చన్ద్రమణ్డలమారూఢాః; బాఢమ్ — తథాపి స్వల్పకర్మావశేషమాత్రేణ తత్రావస్థాతుం న లభ్యతే । యథా కిల కశ్చిత్సేవకః సకలైః సేవోపకరణైః రాజకులముపసృప్తశ్చిరప్రవాసాత్పరిక్షీణబహూపకరణశ్ఛత్రపాదుకాదిమాత్రావశేషో న రాజకులేఽవస్థాతుం శక్నోతి, ఎవమనుశయమాత్రపరిగ్రహో న చన్ద్రమణ్డలేఽవస్థాతుం శక్నోతీతి ॥

న చైతద్యుక్తమివ । న హి స్వర్గార్థస్య కర్మణో భుక్తఫలస్యావశేషానువృత్తిరుపపద్యతే, కార్యవిరోధిత్వాత్ — ఇత్యుక్తమ్ । నన్వేతదప్యుక్తమ్ — న స్వర్గఫలస్య కర్మణో నిఖిలస్య భుక్తఫలత్వం భవిష్యతీతి; తదేతదపేశలమ్ — స్వర్గార్థం కిల కర్మ స్వర్గస్థస్యైవ స్వర్గఫలం నిఖిలం న జనయతి, స్వర్గచ్యుతస్యాపి కఞ్చిత్ఫలలేశం జనయతీతి । న శబ్దప్రమాణకానామీదృశీ కల్పనా అవకల్పతే । స్నేహభాణ్డే తు స్నేహలేశానువృత్తిర్దృష్టత్వాదుపపద్యతే । తథా సేవకస్యోపకరణలేశానువృత్తిశ్చ దృశ్యతే । న త్విహ తథా స్వర్గఫలస్య కర్మణో లేశానువృత్తిర్దృశ్యతే । నాపి కల్పయితుం శక్యతే, స్వర్గఫలత్వశాస్త్రవిరోధాత్ । అవశ్యం చైతదేవం విజ్ఞేయమ్ — న స్వర్గఫలస్యేష్టాదేః కర్మణో భాణ్డానుసారిస్నేహవదేకదేశోఽనువర్తమానోఽనుశయ ఇతి । యది హి యేన సుకృతేన కర్మణా ఇష్టాదినా స్వర్గమన్వభూవన్ , తస్యైవ కశ్చిదేకదేశోఽనుశయః కల్ప్యేత, తతో రమణీయ ఎవైకోఽనుశయః స్యాత్ , న విపరీతః । తత్రేయమనుశయవిభాగశ్రుతిరుపరుధ్యేత — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః … అథ య ఇహ కపూయచరణాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇతి । తస్మాదాముష్మికఫలే కర్మజాతే ఉపభుక్తేఽవశిష్టమైహికఫలం కర్మాన్తరజాతమనుశయః, తద్వన్తోఽవరోహన్తీతి ॥

యదుక్తమ్ — ‘యత్కిఞ్చ’ ఇత్యవిశేషపరామర్శాత్సర్వస్యేహ కృతస్య కర్మణః ఫలోపభోగేనాన్తం ప్రాప్య నిరనుశయా అవరోహన్తీతి, నైతదేవమ్ । అనుశయసద్భావస్యావగమితత్వాత్ , యత్కిఞ్చిదిహ కృతమాముష్మికఫలం కర్మ ఆరబ్ధభోగమ్ , తత్సర్వం ఫలోపభోగేన క్షపయిత్వా — ఇతి గమ్యతే । యదప్యుక్తమ్ — ప్రాయణమ్ అవిశేషాదనారబ్ధఫలం కృత్స్నమేవ కర్మాభివ్యనక్తి । తత్ర కేనచిత్కర్మణాముష్మిఀల్లోకే ఫలమారభ్యతే, కేనచిదస్మిన్ ఇత్యయం విభాగో న సమ్భవతీతి — తదప్యనుశయసద్భావప్రతిపాదనేనైవ ప్రత్యుక్తమ్ । అపి చ కేన హేతునా ప్రాయణమనారబ్ధఫలస్య కర్మణోఽభివ్యఞ్జకం ప్రతిజ్ఞాయత ఇతి వక్తవ్యమ్ । ఆరబ్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్యేతరస్య వృత్త్యుద్భవానుపపత్తేః, తదుపశమాత్ ప్రాయణకాలే వృత్త్యుద్భవో భవతీతి యద్యుచ్యేత — తతో వక్తవ్యమ్ — యథైవ తర్హి ప్రాక్ప్రాయణాత్ ఆరబ్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్య ఇతరస్య వృత్త్యుద్భవానుపపత్తిః, ఎవం ప్రాయణకాలేఽపి విరుద్ధఫలస్యానేకస్య కర్మణో యుగపత్ఫలారమ్భాసమ్భవాత్ బలవతా ప్రతిబద్ధస్య దుర్బలస్య వృత్త్యుద్భవానుపపత్తిరితి । న హి అనారబ్ధఫలత్వసామాన్యేన జాత్యన్తరోపభోగ్యఫలమప్యనేకం కర్మ ఎకస్మిన్ప్రాయణే యుగపదభివ్యక్తం సత్ ఎకాం జాతిమారభత ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , ప్రతినియతఫలత్వవిరోధాత్ । నాపి కస్యచిత్కర్మణః ప్రాయణేఽభివ్యక్తిః కస్యచిదుచ్ఛేద ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ , ఐకాన్తికఫలత్వవిరోధాత్ । న హి ప్రాయశ్చిత్తాదిభిర్హేతుభిర్వినా కర్మణాముచ్ఛేదః సమ్భావ్యతే । స్మృతిరపి విరుద్ధఫలేన కర్మణా ప్రతిబద్ధస్య కర్మాన్తరస్య చిరమవస్థానం దర్శయతి — ‘కదాచిత్సుకృతం కర్మ కూటస్థమిహ తిష్ఠతి । మజ్జమానస్య సంసారే యావద్దుఃఖాద్విముచ్యతే’ (మ. భా. ౧౨ । ౨౯౦ । ౧౮) ఇత్యేవంజాతీయకా । యది చ కృత్స్నమనారబ్ధఫలం కర్మ ఎకస్మిన్ప్రాయణేఽభివ్యక్తం సత్ ఎకాం జాతిమారభేత, తతః స్వర్గనరకతిర్యగ్యోనిష్వధికారానవగమాత్ ధర్మాధర్మానుత్పత్తౌ నిమిత్తాభావాత్ నోత్తరా జాతిరుపపద్యేత, బ్రహ్మహత్యాదీనాం చ ఎకైకస్య కర్మణోఽనేకజన్మనిమిత్తత్వం స్మర్యమాణముపరుధ్యేత । న చ ధర్మాధర్మయోః స్వరూపఫలసాధనాదిసమధిగమే శాస్త్రాదతిరిక్తం కారణం శక్యం సమ్భావయితుమ్ । న చ దృష్టఫలస్య కర్మణః కారీర్యాదేః ప్రాయణమభివ్యఞ్జకం సమ్భవతీతి, అవ్యాపికాపీయం ప్రాయణస్యాభివ్యఞ్జకత్వకల్పనా । ప్రదీపోపన్యాసోఽపి కర్మబలాబలప్రదర్శనేనైవ ప్రతినీతః । స్థూలసూక్ష్మరూపాభివ్యక్త్యనభివ్యక్తివచ్చేదం ద్రష్టవ్యమ్ — యథా హి ప్రదీపః సమానేఽపి సన్నిధానే స్థూలం రూపమభివ్యనక్తి, న సూక్ష్మమ్ — ఎవం ప్రాయణం సమానేఽప్యనారబ్ధఫలస్య కర్మజాతస్య ప్రాప్తావసరత్వే బలవతః కర్మణో వృత్తిముద్భావయతి, న దుర్బలస్యేతి । తస్మాచ్ఛ్రుతిస్మృతిన్యాయవిరోధాదశ్లిష్టోఽయమశేషకర్మాభివ్యక్త్యభ్యుపగమః । శేషకర్మసద్భావేఽనిర్మోక్షప్రసఙ్గ ఇత్యయమప్యస్థానే సమ్భ్రమః, సమ్యగ్దర్శనాదశేషకర్మక్షయశ్రుతేః । తస్మాత్ స్థితమేతదేవ — అనుశయవన్తోఽవరోహన్తీతి । తే చ అవరోహన్తో యథేతమనేవం చ అవరోహన్తి । యథేతమితి యథాగతమిత్యర్థః । అనేవమితి తద్విపర్యయేణేత్యర్థః । ధూమాకాశయోః పితృయాణేఽధ్వన్యుపాత్తయోరవరోహే సఙ్కీర్తనాత్ యథేతంశబ్దాచ్చ యథాగతమితి ప్రతీయతే । రాత్ర్యాద్యసఙ్కీర్తనాదభ్రాద్యుపసంఖ్యానాచ్చ విపర్యయోఽపి ప్రతీయతే ॥ ౮ ॥

అథాపి స్యాత్ — యా శ్రుతిరనుశయసద్భావప్రతిపాదనాయోదాహృతా — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇతి, సా ఖలు చరణాత్ యోన్యాపత్తిం దర్శయతి, నానుశయాత్ । అన్యచ్చరణమ్ , అన్యోఽనుశయః — చరణం చారిత్రమ్ ఆచారః శీలమిత్యనర్థాన్తరమ్ , అనుశయస్తు భుక్తఫలాత్కర్మణోఽతిరిక్తం కర్మ అభిప్రేతమ్ । శ్రుతిశ్చ కర్మచరణే భేదేన వ్యపదిశతి — ‘యథాకారీ యథాచారీ తథా భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇతి, ‘యాన్యనవద్యాని కర్మాణి తాని సేవితవ్యాని । నో ఇతరాణి । యాన్యస్మాకꣳ సుచరితాని తాని త్వయోపాస్యాని’ (తై. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౨) ఇతి చ । తస్మాత్ చరణాద్యోన్యాపత్తిశ్రుతేః నానుశయసిద్ధిః ఇతి చేత్ , నైష దోషః — యతోఽనుశయోపలక్షణార్థైవ ఎషా చరణశ్రుతిరితి కార్ష్ణాజినిరాచార్యో మన్యతే ॥ ౯ ॥

స్యాదేతత్ — కస్మాత్పునశ్చరణశబ్దేన శ్రౌతం శీలం విహాయ లాక్షణికః అనుశయః ప్రత్యాయ్యతే ? నను శీలస్యైవ శ్రౌతస్య విహితప్రతిషిద్ధస్య సాధ్వసాధురూపస్య శుభాశుభయోన్యాపత్తిః ఫలం భవిష్యతి; అవశ్యం చ శీలస్యాపి కిఞ్చిత్ఫలమభ్యుపగన్తవ్యమ్ , అన్యథా హ్యానర్థక్యమేవ శీలస్య ప్రసజ్యేత — ఇతి చేత్ , నైష దోషః । కుతః ? తదపేక్షత్వాత్ । ఇష్టాది హి కర్మజాతం చరణాపేక్షమ్ । న హి సదాచారహీనః కశ్చిదధికృతః స్యాత్ — ‘ఆచారహీనం న పునన్తి వేదాః’ ఇత్యాదిస్మృతిభ్యః । పురుషార్థత్వేఽప్యాచారస్య న ఆనర్థక్యమ్ । ఇష్టాదౌ హి కర్మజాతే ఫలమారభమాణే తదపేక్ష ఎవాచారస్తత్రైవ కఞ్చిదతిశయమారప్స్యతే । కర్మ చ సర్వార్థకారి — ఇతి శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధిః । తస్మాత్కర్మైవ శీలోపలక్షితమనుశయభూతం యోన్యాపత్తౌ కారణమితి కార్ష్ణాజినేర్మతమ్ । న హి కర్మణి సమ్భవతి శీలాత్ యోన్యాపత్తిర్యుక్తా । న హి పద్భ్యాం పలాయితుం పారయమాణో జానుభ్యాం రంహితుమర్హతి — ఇతి ॥ ౧౦ ॥

బాదరిస్త్వాచార్యః సుకృతదుష్కృతే ఎవ చరణశబ్దేన ప్రత్యాయ్యేతే ఇతి మన్యతే । చరణమ్ అనుష్ఠానం కర్మేత్యనర్థాన్తరమ్ । తథా హి అవిశేషేణ కర్మమాత్రే చరతిః ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే — యో హి ఇష్టాదిలక్షణం పుణ్యం కర్మ కరోతి, తం లౌకికా ఆచక్షతే — ధర్మం చరత్యేష మహాత్మేతి । ఆచారోఽపి చ ధర్మవిశేష ఎవ । భేదవ్యపదేశస్తు కర్మచరణయోర్బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయేనాప్యుపపద్యతే । తస్మాత్ రమణీయచరణాః ప్రశస్తకర్మాణః, కపూయచరణా నిన్దితకర్మాణః ఇతి నిర్ణయః ॥ ౧౧ ॥

ఇష్టాదికారిణశ్చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తీత్యుక్తమ్ । యే త్వితరేఽనిష్టాదికారిణః, తేఽపి కిం చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తి, ఉత న గచ్ఛన్తీతి చిన్త్యతే । తత్ర తావదాహుః — ఇష్టాదికారిణ ఎవ చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తీత్యేతత్ న । కస్మాత్ ? యతోఽనిష్టాదికారిణామపి చన్ద్రమణ్డలం గన్తవ్యత్వేన శ్రుతమ్ । తథా హి అవిశేషేణ కౌషీతకినః సమామనన్తి — ‘యే వై కే చాస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి చన్ద్రమసమేవ తే సర్వే గచ్ఛన్తి’ (కౌ. ఉ. ౧ । ౨) ఇతి । దేహారమ్భోఽపి చ పునర్జాయమానానాం న అన్తరేణ చన్ద్రప్రాప్తిమ్ అవకల్పతే, ‘పఞ్చమ్యామాహుతౌ’ ఇత్యాహుతిసంఖ్యానియమాత్ । తస్మాత్సర్వ ఎవ చన్ద్రమసమాసీదేయుః । ఇష్టాదికారిణామితరేషాం చ సమానగతిత్వం న యుక్తమితి చేత్ , న, ఇతరేషాం చన్ద్రమణ్డలే భోగాభావాత్ ॥ ౧౨ ॥

తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । నైతదస్తి — సర్వే చన్ద్రమసం గచ్ఛన్తీతి । కస్మాత్ ? భోగాయైవ హి చన్ద్రారోహణమ్ , న నిష్ప్రయోజనమ్ । నాపి ప్రత్యవరోహాయైవ, — యథా కశ్చిద్వృక్షమారోహతి పుష్పఫలోపాదానాయైవ, న నిష్ప్రయోజనమ్ , నాపి పతనాయైవ । భోగశ్చ అనిష్టాదికారిణాం చన్ద్రమసి నాస్తీత్యుక్తమ్ । తస్మాదిష్టాదికారిణ ఎవ చన్ద్రమసమారోహన్తి, నేతరే । తే తు సంయమనం యమాలయమవగాహ్య స్వదుష్కృతానురూపా యామీర్యాతనా అనుభూయ పునరేవ ఇమం లోకం ప్రత్యవరోహన్తి । ఎవంభూతౌ తేషామారోహావరోహౌ భవతః । కుతః ? తద్గతిదర్శనాత్ । తథా హి యమవచనసరూపా శ్రుతిః ప్రయతామ్ అనిష్టాదికారిణాం యమవశ్యతాం దర్శయతి — ‘న సామ్పరాయః ప్రతిభాతి బాలం ప్రమాద్యన్తం విత్తమోహేన మూఢమ్ । అయం లోకో నాస్తి పర ఇతి మానీ పునః పునర్వశమాపద్యతే మే’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౬) ఇతి । ‘వైవస్వతం సఙ్గమనం జనానామ్’ ఇత్యేవంజాతీయకం చ బహ్వేవ యమవశ్యతాప్రాప్తిలిఙ్గం భవతి ॥ ౧౩ ॥

అపి చ మనువ్యాసప్రభృతయః శిష్టాః సంయమనే పురే యమాయత్తం కపూయకర్మవిపాకం స్మరన్తి నాచికేతోపాఖ్యానాదిషు ॥ ౧౪ ॥

అపి చ సప్త నరకా రౌరవప్రముఖా దుష్కృతఫలోపభోగభూమిత్వేన స్మర్యన్తే పౌరాణికైః । తాననిష్టాదికారిణః ప్రాప్నువన్తి । కుతస్తే చన్ద్రం ప్రాప్నుయుః ఇత్యభిప్రాయః ॥ ౧౫ ॥

తేష్వపి సప్తసు నరకేషు తస్యైవ యమస్యాధిష్ఠాతృత్వవ్యాపారాభ్యుపగమాదవిరోధః । యమప్రయుక్తా ఎవ హి తే చిత్రగుప్తాదయోఽధిష్ఠాతారః స్మర్యన్తే ॥ ౧౬ ॥

పఞ్చాగ్నివిద్యాయామ్ ‘వేత్థ యథాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనావసరే శ్రూయతే — ‘అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన తానీమాని క్షుద్రాణ్యసకృదావర్తీని భూతాని భవన్తి జాయస్య మ్రియస్త్వేత్యేతత్తృతీయꣳ స్థానం తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి । తత్ర ఎతయోః పథోరితి విద్యాకర్మణోరిత్యేతత్ । కస్మాత్ ? ప్రకృతత్వాత్ । విద్యాకర్మణీ హి దేవయానపితృయాణయోః పథోః ప్రతిపత్తౌ ప్రకృతే — ‘తద్య ఇత్థం విదుః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి విద్యా, తయా ప్రతిపత్తవ్యో దేవయానః పన్థాః ప్రకీర్తితః । ‘ఇష్టాపూర్తే దత్తమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౩) ఇతి కర్మ, తేన ప్రతిపత్తవ్యః పితృయాణః పన్థాః ప్రకీర్తితః — తత్ప్రక్రియాయామ్ ‘అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన’ ఇతి శ్రుతమ్ । ఎతదుక్తం భవతి — యే న విద్యాసాధనేన దేవయానే పథ్యధికృతాః, నాపి కర్మణా పితృయాణే, తేషామేష క్షుద్రజన్తులక్షణోఽసకృదావర్తీ తృతీయః పన్థా భవతీతి । తస్మాదపి న అనిష్టాదికారిభిశ్చన్ద్రమాః ప్రాప్యతే । స్యాదేతత్ — తేఽపి చన్ద్రబిమ్బమారుహ్య తతోఽవరుహ్య క్షుద్రజన్తుత్వం ప్రతిపత్స్యన్త ఇతి । తదపి నాస్తి, ఆరోహానర్థక్యాత్ । అపి చ సర్వేషు ప్రయత్సు చన్ద్రలోకం ప్రాప్నువత్సు అసౌ లోకః ప్రయద్భిః సమ్పూర్యేత — ఇత్యతః ప్రశ్నవిరుద్ధం ప్రతివచనం ప్రసజ్యేత; తథా హి ప్రతివచనం దాతవ్యమ్ , యథా అసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే । అవరోహాభ్యుపగమాదసమ్పూరణోపపత్తిరితి చేత్ , న, అశ్రుతత్వాత్ । సత్యమ్ అవరోహాదప్యసమ్పూరణముపపద్యతే । శ్రుతిస్తు తృతీయస్థానసఙ్కీర్తనేన అసమ్పూరణం దర్శయతి — ‘ఎతత్తృతీయం స్థానꣳ తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి । తేన అనారోహాదేవ అసమ్పూరణమితి యుక్తమ్ । అవరోహస్యేష్టాదికారిష్వప్యవిశిష్టత్వే సతి తృతీయస్థానోక్త్యానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । తుశబ్దస్తు శాఖాన్తరీయవాక్యప్రభవామశేషగమనాశఙ్కాముచ్ఛినత్తి । ఎవం సతి అధికృతాపేక్షః శాఖాన్తరీయే వాక్యే సర్వశబ్దోఽవతిష్ఠతే — యే వై కేచిదధికృతా అస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి చన్ద్రమసమేవ తే సర్వే గచ్ఛన్తీతి ॥ ౧౭ ॥

న తృతీయే స్థానే దేహలాభాయ పఞ్చసంఖ్యానియమ ఆహుతీనామాదర్తవ్యః । కుతః ? తథోపలబ్ధేః । తథా హి అన్తరేణైవాహుతిసంఖ్యానియమం వర్ణితేన ప్రకారేణ తృతీయస్థానప్రాప్తిరుపలభ్యతే — ‘జాయస్వ మ్రియస్వేత్యేతత్తృతీయꣳ స్థానమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి । అపి చ ‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇతి మనుష్యశరీరహేతుత్వేన ఆహుతిసంఖ్యా సఙ్కీర్త్యతే, న కీటపతఙ్గాదిశరీరహేతుత్వేన, పురుషశబ్దస్య మనుష్యజాతివచనత్వాత్ । అపి చ పఞ్చమ్యామాహుతావపాం పురుషవచస్త్వముపదిశ్యతే, న అపఞ్చమ్యామాహుతౌ పురుషవచస్త్వం ప్రతిషిధ్యతే, వాక్యస్య ద్వ్యర్థతాదోషాత్ । తత్ర యేషామారోహావరోహౌ సమ్భవతః, తేషాం పఞ్చమ్యామాహుతౌ దేహ ఉద్భవిష్యతి । అన్యేషాం తు వినైవాహుతిసంఖ్యయా భూతాన్తరోపసృష్టాభిరద్భిర్దేహ ఆరప్స్యతే ॥ ౧౮ ॥

అపి చ స్మర్యతే లోకే, ద్రోణధృష్టద్యుమ్నప్రభృతీనాం సీతాద్రౌపదీప్రభృతీనాం చ అయోనిజత్వమ్ । తత్ర ద్రోణాదీనాం యోషిద్విషయా ఎకా ఆహుతిర్నాస్తి । ధృష్టద్యుమ్నాదీనాం తు యోషిత్పురుషవిషయే ద్వే అప్యాహుతీ న స్తః । యథా చ తత్ర ఆహుతిసంఖ్యానియమానాదరో భవతి, ఎవమన్యత్రాపి భవిష్యతి । బలాకాపి అన్తరేణైవ రేతఃసేకం గర్భం ధత్త ఇతి లోకరూఢిః ॥ ౧౯ ॥

అపి చ చతుర్విధే భూతగ్రామే జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జలక్షణే స్వేదజోద్భిజ్జయోః అన్తరేణైవ గ్రామ్యధర్మమ్ ఉత్పత్తిదర్శనాత్ ఆహుతిసంఖ్యానాదరో భవతి । ఎవమన్యత్రాపి భవిష్యతి ॥ ౨౦ ॥

‘ఆణ్డజం జీవజముద్భిజ్జమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర తృతీయేనోద్భిజ్జశబ్దేనైవ స్వేదజోపసఙ్గ్రహః కృతః ప్రత్యేతవ్యః, ఉభయోరపి స్వేదజోద్భిజ్జయోః భూమ్యుదకోద్భేదప్రభవత్వస్య తుల్యత్వాత్ । స్థావరోద్భేదాత్తు విలక్షణో జఙ్గమోద్భేద ఇత్యన్యత్ర స్వేదజోద్భిజ్జయోర్భేదవాద ఇత్యవిరోధః ॥ ౨౧ ॥

ఇష్టాదికారిణశ్చన్ద్రమసమారుహ్య తస్మిన్యావత్సమ్పాతముషిత్వా తతః సానుశయా అవరోహన్తీత్యుక్తమ్; అథావరోహప్రకారః పరీక్ష్యతే । తత్రేయమవరోహశ్రుతిర్భవతి — ‘అథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుం వాయుర్భూత్వా ధూమో భవతి ధూమో’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ‘భూత్వాభ్రం భవత్యభ్రం భూత్వా మేఘో భవతి మేఘో భూత్వా ప్రవర్షతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమాకాశాదిస్వరూపమేవావరోహన్తః ప్రతిపద్యన్తే, కిం వా ఆకాశాదిసామ్యమితి । తత్ర ప్రాప్తం తావత్ — ఆకాశాదిస్వరూపమేవ ప్రతిపద్యన్త ఇతి । కుతః ? ఎవం హి శ్రుతిర్భవతి । ఇతరథా లక్షణా స్యాత్ । శ్రుతిలక్షణావిశయే చ శ్రుతిర్న్యాయ్యా, న లక్షణా । తథా చ ‘వాయుర్భూత్వా ధూమో భవతి’ ఇత్యేవమాదీన్యక్షరాణి తత్తత్స్వరూపోపపత్తౌ ఆఞ్జస్యేన అవకల్పన్తే । తస్మాదాకాశాదిస్వరూపప్రతిపత్తిరితి । ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — ఆకాశాదిసామ్యం ప్రతిపద్యన్త ఇతి । చన్ద్రమణ్డలే యత్ అమ్మయం శరీరముపభోగార్థమారబ్ధమ్ , తత్ ఉపభోగక్షయే సతి ప్రవిలీయమానం సూక్ష్మమాకాశసమం భవతి । తతో వాయోర్వశమేతి । తతో ధూమాదిభిః సమ్పృచ్యత ఇతి । తదేతదుచ్యతే — ‘యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౫) ఇత్యేవమాదినా । కుత ఎతత్ ? ఉపపత్తేః । ఎవం హి ఎతదుపపద్యతే । న హి అన్యస్యాన్యభావో ముఖ్య ఉపపద్యతే । ఆకాశస్వరూపప్రతిపత్తౌ చ వాయ్వాదిక్రమేణావరోహో నోపపద్యతే । విభుత్వాచ్చ ఆకాశేన నిత్యసమ్బద్ధత్వాత్ న తత్సాదృశ్యాపత్తేరన్యః తత్సమ్బన్ధో ఘటతే । శ్రుత్యసమ్భవే చ లక్షణాశ్రయణం న్యాయ్యమేవ । అత ఆకాశాదితుల్యతాపత్తిరేవ అత్ర ఆకాశాదిభావ ఇత్యుపచర్యతే ॥ ౨౨ ॥

తత్ర ఆకాశాదిప్రతిపత్తౌ ప్రాగ్వ్రీహ్యాదిప్రతిపత్తేః భవతి విశయః — కిం దీర్ఘం దీర్ఘం కాలం పూర్వపూర్వసాదృశ్యేనావస్థాయోత్తరోత్తరసాదృశ్యం గచ్ఛన్తి, ఉతాల్పమల్పమితి । తత్రానియమః, నియమకారిణః శాస్త్రస్యాభావాదిత్యేవం ప్రాప్తే, ఇదమాహ — నాతిచిరేణేతి । అల్పమల్పం కాలమాకాశాదిభావేనావస్థాయ వర్షధారాభిః సహ ఇమాం భువమాపతన్తి । కుత ఎతత్ ? విశేషదర్శనాత్; తథా హి వ్రీహ్యాదిభావాపత్తేరనన్తరం విశినష్టి — ‘అతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరమ్’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । తకార ఎకశ్ఛాన్దస్యాం ప్రక్రియాయాం లుప్తో మన్తవ్యః । దుర్నిష్ప్రపతతరం దుర్నిష్క్రమతరమ్ — దుఃఖతరమస్మాద్వ్రీహ్యాదిభావాన్నిఃసరణం భవతీత్యర్థః । తత్ అత్ర దుఃఖం నిష్ప్రపతనం ప్రదర్శయన్ పూర్వేషు సుఖం నిష్ప్రపతనం దర్శయతి । సుఖదుఃఖతావిశేషశ్చాయం నిష్ప్రపతనస్య కాలాల్పత్వదీర్ఘత్వనిమిత్తః, తస్మిన్నవధౌ శరీరానిష్పత్తేరుపభోగాసమ్భవాత్ । తస్మాద్వ్రీహ్యాదిభావాపత్తేః ప్రాక్ అల్పేనైవ కాలేనావరోహః స్యాదితి ॥ ౨౩ ॥

తస్మిన్నేవావరోహే ప్రవర్షణానన్తరం పఠ్యతే — ‘త ఇహ వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇతి జాయన్తే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । తత్ర సంశయః — కిమస్మిన్నవధౌ స్థావరజాత్యాపన్నాః స్థావరసుఖదుఃఖభాజోఽనుశయినో భవన్తి, ఆహోస్విత్క్షేత్రజ్ఞాన్తరాధిష్ఠితేషు స్థావరశరీరేషు సంశ్లేషమాత్రం గచ్ఛన్తీతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? స్థావరజాత్యాపన్నాస్తత్సుఖదుఃఖభాజోఽనుశయినో భవన్తీతి । కుత ఎతత్ ? జనేర్ముఖ్యార్థత్వోపపత్తేః, స్థావరభావస్య చ శ్రుతిస్మృత్యోరుపభోగస్థానత్వప్రసిద్ధేః, పశుహింసాదియోగాచ్చ ఇష్టాదేః కర్మజాతస్యానిష్టఫలత్వోపపత్తేః । తస్మాన్ముఖ్యమేవేదమనుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మ, శ్వాదిజన్మవత్ — యథా ‘శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా’ ఇతి ముఖ్యమేవానుశయినాం శ్వాదిజన్మ తత్సుఖదుఃఖాన్వితం భవతి, ఎవం వ్రీహ్యాదిజన్మాపీతి । ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

అన్యైర్జీవైరధిష్ఠితేషు వ్రీహ్యాదిషు సంసర్గమాత్రమనుశయినః ప్రతిపద్యన్తే, న తత్సుఖదుఃఖ భాజో భవన్తి, పూర్వవత్ — యథా వాయుధూమాదిభావోఽనుశయినాం తత్సంశ్లేషమాత్రమ్ , ఎవం వ్రీహ్యాదిభావోఽపి జాతిస్థావరైః సంశ్లేషమాత్రమ్ । కుత ఎతత్ ? తద్వదేవేహాప్యభిలాపాత్ । కోఽభిలాపస్య తద్వద్భావః ? కర్మవ్యాపారమన్తరేణ సఙ్కీర్తనమ్ — యథా ఆకాశాదిషు ప్రవర్షణాన్తేషు న కఞ్చిత్కర్మవ్యాపారం పరామృశతి, ఎవం వ్రీహ్యాదిజన్మన్యపి । తస్మాన్నాస్త్యత్ర సుఖదుఃఖభాక్త్వమనుశయినామ్ । యత్ర తు సుఖదుఃఖభాక్త్వమభిప్రైతి, పరామృశతి తత్ర కర్మవ్యాపారమ్ — ‘రమణీయచరణాః’ ‘కపూయచరణాః’ ఇతి । అపి చ ముఖ్యేఽనుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మని, వ్రీహ్యాదిషు లూయమానేషు కణ్డ్యమానేషు పచ్యమానేషు భక్ష్యమాణేషు చ తదభిమానినోఽనుశయినః ప్రవసేయుః । యో హి జీవో యచ్ఛరీరమభిమన్యతే, స తస్మిన్పీడ్యమానే ప్రవసతి — ఇతి ప్రసిద్ధమ్ । తత్ర వ్రీహ్యాదిభావాద్రేతఃసిగ్భావోఽనుశయినాం నాభిలప్యేత । అతః సంసర్గమాత్రమనుశయినామన్యాధిష్ఠితేషు వ్రీహ్యాదిషు భవతి । ఎతేన జనేర్ముఖ్యార్థత్వం ప్రతిబ్రూయాత్ , ఉపభోగస్థానత్వం చ స్థావరభావస్య । న చ వయముపభోగస్థానత్వం స్థావరభావస్యావజానీమహే । భవత్వన్యేషాం జన్తూనామపుణ్యసామర్థ్యేన స్థావరభావముపగతానామ్ ఎతత్ ఉపభోగస్థానమ్ । చన్ద్రమసస్తు అవరోహన్తోఽనుశయినో న స్థావరభావముపభుఞ్జత ఇత్యాచక్ష్మహే ॥ ౨౪ ॥

యత్పునరుక్తమ్ — పశుహింసాదియోగాదశుద్ధమాధ్వరికం కర్మ, తస్యానిష్టమపి ఫలమవకల్పత ఇత్యతో ముఖ్యమేవానుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మ అస్తు । తత్ర గౌణీ కల్పనా అనర్థికేతి — తత్పరిహ్రియతే — న, శాస్త్రహేతుత్వాద్ధర్మాధర్మవిజ్ఞానస్య । అయం ధర్మః అయమధర్మ ఇతి శాస్త్రమేవ విజ్ఞానే కారణమ్ , అతీన్ద్రియత్వాత్తయోః । అనియతదేశకాలనిమిత్తత్వాచ్చ — యస్మిన్దేశే కాలే నిమిత్తే చ యో ధర్మోఽనుష్ఠీయతే, స ఎవ దేశకాలనిమిత్తాన్తరేష్వధర్మో భవతి । తేన న శాస్త్రాదృతే ధర్మాధర్మవిషయం విజ్ఞానం కస్యచిదస్తి । శాస్త్రాచ్చ హింసానుగ్రహాద్యాత్మకో జ్యోతిష్టోమో ధర్మ ఇత్యవధారితః, స కథమశుద్ధ ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ । నను ‘న హింస్యాత్సర్వా భూతాని’ ఇతి శాస్త్రమేవ భూతవిషయాం హింసామ్ అధర్మ ఇత్యవగమయతి । బాఢమ్ — ఉత్సర్గస్తు సః । అపవాదః ‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ఇతి । ఉత్సర్గాపవాదయోశ్చ వ్యవస్థితవిషయత్వమ్ । తస్మాద్విశుద్ధం కర్మ వైదికమ్; శిష్టైరనుష్ఠీయమానత్వాత్ అనిన్ద్యమానత్వాచ్చ । తేన న తస్య ప్రతిరూపం ఫలమ్ జాతిస్థావరత్వమ్ । న చ శ్వాదిజన్మవదపి వ్రీహ్యాదిజన్మ భవితుమర్హతి । తద్ధి కపూయచరణానధికృత్య ఉచ్యతే । నైవమిహ వైశేషికః కశ్చిదధికారోఽస్తి । అతశ్చన్ద్రమణ్డలస్ఖలితానామనుశయినాం వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషమాత్రం తద్భావ ఇత్యుపచర్యతే ॥ ౨౫ ॥

ఇతశ్చ వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషమాత్రం తద్భావః, యత్కారణం వ్రీహ్యాదిభావస్యానన్తరమనుశయినాం రేతఃసిగ్భావ ఆమ్నాయతే — ‘యో యో హ్యన్నమత్తి యో రేతః సిఞ్చతి తద్భూయ ఎవ భవతి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి । న చాత్ర ముఖ్యో రేతఃసిగ్భావః సమ్భవతి । చిరజాతో హి ప్రాప్తయౌవనో రేతఃసిగ్భవతి । కథమివ అనుపచరితం తద్భావమ్ అద్యమానాన్నానుగతోఽనుశయీ ప్రతిపద్యేత ? తత్ర తావదవశ్యం రేతఃసిగ్యోగ ఎవ రేతఃసిగ్భావోఽభ్యుపగన్తవ్యః । తద్వత్ వ్రీహ్యాదిభావోఽపి వ్రీహ్యాదియోగ ఎవేత్యవిరోధః ॥ ౨౬ ॥

అథ రేతఃసిగ్భావస్యానన్తరం యోనౌ నిషిక్తే రేతసి, యోనేరధి శరీరమ్ అనుశయినామ్ అనుశయఫలోపభోగాయ జాయత ఇత్యాహ శాస్త్రమ్ — ‘తద్య ఇహ రమణీయచరణాః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౭) ఇత్యాది । తస్మాదప్యవగమ్యతే — నావరోహే వ్రీహ్యాదిభావావసరే తచ్ఛరీరమేవ సుఖదుఃఖాన్వితం భవతీతి । తస్మాత్ వ్రీహ్యాదిసంశ్లేషమాత్రమనుశయినాం తజ్జన్మేతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౭ ॥

సన్ధ్యే తథ్యరూపా సృష్టిరితి । సన్ధ్యమితి స్వప్నస్థానమాచష్టే, వేదే ప్రయోగదర్శనాత్ — ‘సన్ధ్యం తృతీయꣳ స్వప్నస్థానమ్’ ఇతి; ద్వయోర్లోకస్థానయోః ప్రబోధసమ్ప్రసాదస్థానయోర్వా సన్ధౌ భవతీతి సన్ధ్యమ్ । తస్మిన్సన్ధ్యే స్థానే తథ్యరూపైవ సృష్టిర్భవితుమర్హతి — కుతః ? యతః ప్రమాణభూతా శ్రుతిరేవమాహ — ‘అథ రథారథయోగాన్పథః సృజతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యాది । ‘స హి కర్తా’ ఇతి చ ఉపసంహారాత్ ఎవమేవావగమ్యతే ॥ ౧ ॥

అపి చ ఎకే శాఖినః అస్మిన్నేవ సన్ధ్యే స్థానే కామానాం నిర్మాతారమాత్మానమామనన్తి — ‘య ఎష సుప్తేషు జాగర్తి కామం కామం పురుషో నిర్మిమాణః’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౮) ఇతి; పుత్రాదయశ్చ తత్ర కామా అభిప్రేయన్తే — కామ్యన్త ఇతి । నను కామశబ్దేనేచ్ఛావిశేషా ఎవోచ్యేరన్ । న, ‘శతాయుషః పుత్రపౌత్రాన్వృణీష్వ’ (క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౩) ఇతి ప్రకృత్య అన్తే ‘కామానాం త్వా కామభాజం కరోమి’ (క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౪) ఇతి ప్రకృతేషు తత్ర పుత్రాదిషు కామశబ్దస్య ప్రయుక్తత్వాత్ । ప్రాజ్ఞం చైనం నిర్మాతారం ప్రకరణవాక్యశేషాభ్యాం ప్రతీమః । ప్రాజ్ఞస్య హీదం ప్రకరణమ్ — ‘అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాది । తద్విషయ ఎవ చ వాక్యశేషోఽపి — ‘తదేవ శుక్రం తద్బ్రహ్మ తదేవామృతముచ్యతే । తస్మిఀల్లోకాః శ్రితాః సర్వే తదు నాత్యేతి కశ్చన’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౮) ఇతి । ప్రాజ్ఞకర్తృకా చ సృష్టిస్తథ్యరూపా సమధిగతా జాగరితాశ్రయా। తథా స్వప్నాశ్రయాపి సృష్టిర్భవితుమర్హతి । తథా చ శ్రుతిః — ‘అథో ఖల్వాహుర్జాగరితదేశ ఎవాస్యైష ఇతి యాని హ్యేవ జాగ్రత్పశ్యతి తాని సుప్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౪) ఇతి స్వప్నజాగరితయోః సమానన్యాయతాం శ్రావయతి । తస్మాత్తథ్యరూపైవ సన్ధ్యే సృష్టిరితి ॥ ౨ ॥

తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । నైతదస్తి — యదుక్తం సన్ధ్యే సృష్టిః పారమార్థికీతి । మాయైవ సన్ధ్యే సృష్టిః, న పరమార్థగన్ధోఽప్యస్తి । కుతః ? కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తస్వరూపత్వాత్ — న హి కార్త్స్న్యేన పరమార్థవస్తుధర్మేణ అభివ్యక్తస్వరూపః స్వప్నః । కిం పునరత్ర కార్త్స్న్యమభిప్రేతమ్ ? దేశకాలనిమిత్తసమ్పత్తిః అబాధశ్చ । న హి పరమార్థవస్తువిషయాణి దేశకాలనిమిత్తాని అబాధశ్చ స్వప్నే సమ్భావ్యన్తే । న తావత్స్వప్నే రథాదీనాముచితో దేశః సమ్భవతి । న హి సంవృతే దేహదేశే రథాదయోఽవకాశం లభేరన్ । స్యాదేతత్ — బహిర్దేహాత్ స్వప్నం ద్రక్ష్యతి, దేశాన్తరితద్రవ్యగ్రహణాత్ । దర్శయతి చ శ్రుతిః బహిర్దేహాత్స్వప్నమ్ — ‘బహిష్కులాయాదమృతశ్చరిత్వా । స ఈయతేఽమృతో యత్ర కామమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౨) ఇతి । స్థితిగతిప్రత్యయభేదశ్చ న అనిష్క్రాన్తే జన్తౌ సామఞ్జస్యమశ్నువీత — ఇతి । నేత్యుచ్యతే — న హి సుప్తస్య జన్తోః క్షణమాత్రేణ యోజనశతాన్తరితం దేశం పర్యేతుం విపర్యేతుం చ తతః సామర్థ్యం సమ్భావ్యతే । క్వచిచ్చ ప్రత్యాగమనవర్జితం స్వప్నం శ్రావయతి — కురుష్వహమద్య శయానో నిద్రయాభిప్లుతః, స్వప్నే పఞ్చాలానభిగతశ్చ అస్మిన్ప్రతిబుద్ధశ్చ — ఇతి । దేహాచ్చేదపేయాత్ , పఞ్చాలేష్వేవ ప్రతిబుధ్యేత , తానసావభిగత ఇతి । కురుష్వేవ తు ప్రతిబుధ్యతే । యేన చ అయం దేహేన దేశాన్తరమశ్నువానో మన్యతే, తమన్యే పార్శ్వస్థాః శయనదేశ ఎవ పశ్యన్తి । యథాభూతాని చ అయం దేశాన్తరాణి స్వప్నే పశ్యతి, న తాని తథాభూతాన్యేవ భవన్తి । పరిధావంశ్చేత్పశ్యేత్ , జాగ్రద్వత్ వస్తుభూతమర్థమాకలయేత్ । దర్శయతి చ శ్రుతిరన్తరేవ దేహే స్వప్నమ్ — ‘స యత్రైతత్స్వప్న్యయా చరతి’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘స్వే శరీరే యథాకామం పరివర్తతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౮) ఇతి । అతశ్చ శ్రుత్యుపపత్తివిరోధాద్బహిష్కులాయశ్రుతిః గౌణీ వ్యాఖ్యాతవ్యా — బహిరివ కులాయాత్ అమృతశ్చరిత్వేతి; యో హి వసన్నపి శరీరే న తేన ప్రయోజనం కరోతి, స బహిరివ శరీరాద్భవతి — ఇతి । స్థితిగతిప్రత్యయభేదోఽప్యేవం సతి విప్రలమ్భ ఎవాభ్యుపగన్తవ్యః ॥

కాలవిసంవాదోఽపి చ స్వప్నే భవతి — రజన్యాం సుప్తో వాసరం భారతే వర్షే మన్యతే; తథా ముహూర్తమాత్రవర్తిని స్వప్నే కదాచిత్ బహూన్ వర్షపూగాన్ అతివాహయతి । నిమిత్తాన్యపి చ స్వప్నే న బుద్ధయే కర్మణే వా ఉచితాని విద్యన్తే । కరణోపసంహారాద్ధి నాస్య రథాదిగ్రహణాయ చక్షురాదీని సన్తి । రథాదినిర్వర్తనేఽపి కుతోఽస్య నిమేషమాత్రేణ సామర్థ్యం దారూణి వా । బాధ్యన్తే చైతే రథాదయః స్వప్నదృష్టాః ప్రబోధే । స్వప్న ఎవ చ ఎతే సులభబాధా భవన్తి, ఆద్యన్తయోర్వ్యభిచారదర్శనాత్ — రథోఽయమితి హి కదాచిత్స్వప్నే నిర్ధారితః క్షణేన మనుష్యః సమ్పద్యతే, మనుష్యోఽయమితి నిర్ధారితః క్షణేన వృక్షః । స్పష్టం చాభావం రథాదీనాం స్వప్నే శ్రావయతి శాస్త్రమ్ — ‘న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇత్యాది । తస్మాన్మాయామాత్రం స్వప్నదర్శనమ్ ॥ ౩ ॥

మాయామాత్రత్వాత్తర్హి న కశ్చిత్స్వప్నే పరమార్థగన్ధోఽస్తీతి — నేత్యుచ్యతే — సూచకశ్చ హి స్వప్నో భవతి భవిష్యతోః సాధ్వసాధునోః । తథా హి శ్రూయతే — ‘యదా కర్మసు కామ్యేషు స్త్రియꣳ స్వప్నేషు పశ్యతి । సమృద్ధిం తత్ర జానీయాత్తస్మిన్స్వప్ననిదర్శనే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౮) ఇతి । తథా ‘పురుషం కృష్ణం కృష్ణదన్తం పశ్యతి స ఎనం హన్తి’ ఇత్యేవమాదిభిః స్వప్నైరచిరజీవిత్వమావేద్యత ఇతి శ్రావయతి । ఆచక్షతే చ స్వప్నాధ్యాయవిదః — కుఞ్జరారోహణాదీని స్వప్నే ధన్యాని, ఖరయానాదీన్యధన్యాని’ ఇతి । మన్త్రదేవతాద్రవ్యవిశేషనిమిత్తాశ్చ కేచిత్స్వప్నాః సత్యార్థగన్ధినో భవన్తీతి మన్యన్తే । తత్రాపి భవతు నామ సూచ్యమానస్య వస్తునః సత్యత్వమ్ । సూచకస్య తు స్త్రీదర్శనాదేర్భవత్యేవ వైతథ్యమ్ , బాధ్యమానత్వాదిత్యభిప్రాయః । తస్మాదుపపన్నం స్వప్నస్య మాయామాత్రత్వమ్ ॥

యదుక్తమ్ — ‘ఆహ హి’ ఇతి తదేవం సతి భాక్తం వ్యాఖ్యాతవ్యమ్ — యథా ‘లాఙ్గలం గవాదీనుద్వహతి’ ఇతి నిమిత్తమాత్రత్వాదేవముచ్యతే, న తు ప్రత్యక్షమేవ లాఙ్గలం గవాదీనుద్వహతి । ఎవం నిమిత్తమాత్రత్వాత్ — సుప్తో రథాదీన్సృజతే, ‘స హి కర్తా’ — ఇతి చ ఉచ్యతే । న తు ప్రత్యక్షమేవ సుప్తో రథాదీన్సృజతి । నిమిత్తత్వం తు అస్య రథాదిప్రతిభాననిమిత్తమోదత్రాసాదిదర్శనాత్తన్నిమిత్తభూతయోః సుకృతదుష్కృతయోః కర్తృత్వేనేతి వక్తవ్యమ్ । అపి చ జాగరితే విషయేన్ద్రియసంయోగాత్ ఆదిత్యాదిజ్యోతిర్వ్యతికరాచ్చ ఆత్మనః స్వయంజ్యోతిష్ట్వం దుర్వివేచనమితి తద్వివేచనాయ స్వప్న ఉపన్యస్తః । తత్ర యది రథాదిసృష్టివచనం శ్రుత్యా నీయేత, తతః స్వయంజ్యోతిష్ట్వం న నిర్ణీతం స్యాత్ । తస్మాద్రథాద్యభావవచనం శ్రుత్యా, రథాదిసృష్టివచనం తు భక్త్యేతి వ్యాఖ్యేయమ్ । ఎతేన నిర్మాణశ్రవణం వ్యాఖ్యాతమ్ । యదప్యుక్తమ్ — ‘ప్రాజ్ఞమేనం నిర్మాతారమామనన్తి’ ఇతి, తదప్యసత్ , శ్రుత్యన్తరే ‘స్వయం విహత్య స్వయం నిర్మాయ స్వేన భాసా స్వేన జ్యోతిషా ప్రస్వపితి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౯) ఇతి జీవవ్యాపారశ్రవణాత్ । ఇహాపి ‘య ఎష సుప్తేషు జాగర్తి’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౮) ఇతి ప్రసిద్ధానువాదాజ్జీవ ఎవాయం కామానాం నిర్మాతా సఙ్కీర్త్యతే । తస్య తు వాక్యశేషేణ ‘తదేవ శుక్రం తద్బ్రహ్మ’ ఇతి జీవభావం వ్యావర్త్య బ్రహ్మభావ ఉపదిశ్యతే — ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౪) ఇత్యాదివత్ — ఇతి న బ్రహ్మప్రకరణం విరుధ్యతే । న చాస్మాభిః స్వప్నేఽపి ప్రాజ్ఞవ్యాపారః ప్రతిషిధ్యతే, తస్య సర్వేశ్వరత్వాత్ సర్వాస్వప్యవస్థాస్వధిష్ఠాతృత్వోపపత్తేః । పారమార్థికస్తు నాయం సన్ధ్యాశ్రయః సర్గః వియదాదిసర్గవత్ — ఇత్యేతావత్ప్రతిపాద్యతే । న చ వియదాదిసర్గస్యాప్యాత్యన్తికం సత్యత్వమస్తి । ప్రతిపాదితం హి ‘తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౪) ఇత్యత్ర సమస్తస్య ప్రపఞ్చస్య మాయామాత్రత్వమ్ । ప్రాక్ తు బ్రహ్మాత్మత్వదర్శనాత్ వియదాదిప్రపఞ్చో వ్యవస్థితరూపో భవతి । సన్ధ్యాశ్రయస్తు ప్రపఞ్చః ప్రతిదినం బాధ్యతే — ఇత్యతో వైశేషికమిదం సన్ధ్యస్య మాయామాత్రత్వముదితమ్ ॥ ౪ ॥

అథాపి స్యాత్ — పరస్యైవ తావదాత్మనోంఽశః జీవః — అగ్నేరివ విస్ఫులిఙ్గః । తత్రైవం సతి యథా అగ్నివిస్ఫులిఙ్గయోః సమానే దహనప్రకాశనశక్తీ భవతః, ఎవం జీవేశ్వరయోరపి జ్ఞానైశ్వర్యశక్తీ । తతశ్చ జీవస్య జ్ఞానైశ్వర్యవశాత్ సాఙ్కల్పికీ స్వప్నే రథాదిసృష్టిర్భవిష్యతీతి । అత్రోచ్యతే — సత్యపి జీవేశ్వరయోరంశాంశిభావే ప్రత్యక్షమేవ జీవస్యేశ్వరవిపరీతధర్మత్వమ్ । కిం పునర్జీవస్య ఈశ్వరసమానధర్మత్వం నాస్త్యేవ ? న నాస్త్యేవ । విద్యమానమపి తత్ తిరోహితమ్ అవిద్యాదివ్యవధానాత్ । తత్పునస్తిరోహితం సత్ పరమేశ్వరమభిధ్యాయతో యతమానస్య జన్తోర్విధూతధ్వాన్తస్య — తిమిరతిరస్కృతేవ దృక్శక్తిః ఔషధవీర్యాత్ — ఈశ్వరప్రసాదాత్ సంసిద్ధస్య కస్యచిదేవావిర్భవతి, న స్వభావత ఎవ, సర్వేషాం జన్తూనామ్ । కుతః ? తతో హి ఈశ్వరాద్ధేతోః, అస్య జీవస్య, బన్ధమోక్షౌ భవతః — ఈశ్వరస్వరూపాపరిజ్ఞానాత్ బన్ధః, తత్స్వరూపపరిజ్ఞానాత్తు మోక్షః । తథా చ శ్రుతిః — ‘జ్ఞాత్వా దేవం సర్వపాశాపహానిః క్షీణైః క్లేశైర్జన్మమృత్యుప్రహాణిః । తస్యాభిధ్యానాత్తృతీయం దేహభేదే విశ్వైశ్వర్యం కేవల ఆప్తకామః’ (శ్వే. ఉ. ౧ । ౧౧) ఇత్యేవమాద్యా ॥ ౫ ॥

కస్మాత్పునర్జీవః పరమాత్మాంశ ఎవ సన్ తిరస్కృతజ్ఞానైశ్వర్యో భవతి ? యుక్తం తు జ్ఞానైశ్వర్యయోరతిరస్కృతత్వమ్ , విస్ఫులిఙ్గస్యేవ దహనప్రకాశనయోః — ఇతి । ఉచ్యతే — సత్యమేవైతత్ । సోఽపి తు జీవస్య జ్ఞానైశ్వర్యతిరోభావః, దేహయోగాత్ దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాదియోగాత్ భవతి । అస్తి చ అత్రోపమా — యథా అగ్నేర్దహనప్రకాశనసమ్పన్నస్యాప్యరణిగతస్య దహనప్రకాశనే తిరోహితే భవతః, యథా వా భస్మచ్ఛన్నస్య — ఎవమవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితనామరూపకృతదేహాద్యుపాధియోగాత్ తదవివేకభ్రమకృతో జీవస్య జ్ఞానైశ్వర్యతిరోభావః । వాశబ్దో జీవస్య ఈశ్వరాత్ అన్యత్వశఙ్కావ్యావృత్త్యర్థః । నన్వన్య ఎవ జీవః ఈశ్వరాదస్తు, తిరస్కృతజ్ఞానైశ్వర్యత్వాత్ । కిం దేహయోగకల్పనయా ? నేత్యుచ్యతే — న హి అన్యత్వం జీవస్య ఈశ్వరాదుపపద్యతే — ‘సేయం దేవతైక్షత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇత్యుపక్రమ్య ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇత్యాత్మశబ్దేన జీవస్య పరామర్శాత్; ‘తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి చ జీవాయ ఉపదిశతి ఈశ్వరాత్మత్వమ్ । అతః అనన్య ఎవ ఈశ్వరాజ్జీవః సన్ దేహయోగాత్తిరోహితజ్ఞానైశ్వర్యో భవతి । అతశ్చ న సాఙ్కల్పికీ జీవస్య స్వప్నే రథాదిసృష్టిర్ఘటతే । యది చ సాఙ్కల్పికీ స్వప్నే రథాదిసృష్టిః స్యాత్ , నైవానిష్టం కశ్చిత్స్వప్నం పశ్యేత్ , న హి కశ్చిదనిష్టం సఙ్కల్పయతే । యత్పునరుక్తమ్ — జాగరితదేశశ్రుతిః స్వప్నస్య సత్యత్వం ఖ్యాపయతీతి, న తత్సామ్యవచనం సత్యత్వాభిప్రాయమ్ , స్వయంజ్యోతిష్ట్వవిరోధాత్ , శ్రుత్యైవ చ స్వప్నే రథాద్యభావస్య దర్శితత్వాత్ । జాగరితప్రభవవాసనానిర్మితత్వాత్తు స్వప్నస్య తత్తుల్యనిర్భాసత్వాభిప్రాయం తత్ । తస్మాదుపపన్నం స్వప్నస్య మాయామాత్రత్వమ్ ॥ ౬ ॥

స్వప్నావస్థా పరీక్షితా । సుషుప్తావస్థేదానీం పరీక్ష్యతే । తత్రైతాః సుషుప్తవిషయాః శ్రుతయో భవన్తి । క్వచిచ్ఛ్రూయతే — ‘తద్యత్రైతత్సుప్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః స్వప్నం న విజానాత్యాసు తదా నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి । అన్యత్ర తు నాడీరేవానుక్రమ్య శ్రూయతే — ‘తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇతి । తథాన్యత్ర నాడీరేవానుక్రమ్య — ‘తాసు తదా భవతి యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ (కౌ. ఉ. ౪ । ౧౯) ఇతి; తథాన్యత్ర — ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇతి; తథాన్యత్ర — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి । తథా — ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తో న బాహ్యం కిఞ్చన వేద నాన్తరమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ఇతి చ ॥

తత్ర సంశయః — కిమేతాని నాడ్యాదీని పరస్పరనిరపేక్షాణి భిన్నాని సుషుప్తిస్థానాని, ఆహోస్విత్పరస్పరాపేక్షయా ఎకం సుషుప్తిస్థానమితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ ? భిన్నానీతి । కుతః ? ఎకార్థత్వాత్ — న హి ఎకార్థానాం క్వచిత్పరస్పరాపేక్షత్వం దృశ్యతే వ్రీహియవాదీనామ్ । నాడ్యాదీనాం చ ఎకార్థతా సుషుప్తౌ దృశ్యతే, ‘నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ‘పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇతి చ తత్ర తత్ర సప్తమీనిర్దేశస్య తుల్యత్వాత్ । నను నైవం సతి సప్తమీనిర్దేశో దృశ్యతే — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి । నైష దోషః, తత్రాపి సప్తమ్యర్థస్య గమ్యమానత్వాత్ — వాక్యశేషో హి తత్ర ఆయతనైషీ జీవః సత్ ఉపసర్పతీత్యాహ — ‘అన్యత్రాయతనమలబ్ధ్వా ప్రాణమేవాశ్రయతే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౨) ఇతి; ప్రాణశబ్దేన తత్ర ప్రకృతస్య సత ఉపాదానాత్ । ఆయతనం చ సప్తమ్యర్థః, సప్తమీనిర్దేశోఽపి తత్ర వాక్యశేషే దృశ్యతే — ‘సతి సమ్పద్య న విదుః సతి సమ్పద్యామహే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౨) ఇతి । సర్వత్ర చ విశేషవిజ్ఞానోపరమలక్షణం సుషుప్తం న విశిష్యతే । తస్మాదేకార్థత్వాత్ నాడ్యాదీనాం వికల్పేన కదాచిత్ కిఞ్చిత్స్థానం స్వాపాయోపసర్పతి — ఇతి ॥

ఎవం ప్రాప్తే, ప్రతిపాద్యతే — తదభావో నాడీష్వాత్మని చేతి । తదభావ ఇతి, తస్య ప్రకృతస్య స్వప్నదర్శనస్య అభావః సుషుప్తమిత్యర్థః । నాడీష్వాత్మని చేతి సముచ్చయేన ఎతాని నాడ్యాదీని స్వాపాయోపసర్పతి, న వికల్పేన — ఇత్యర్థః । కుతః ? తచ్ఛ్రుతేః । తథా హి సర్వేషామేవ నాడ్యాదీనాం తత్ర తత్ర సుషుప్తిస్థానత్వం శ్రూయతే । తచ్చ సముచ్చయే సఙ్గృహీతం భవతి । వికల్పే హ్యేషామ్ , పక్షే బాధః స్యాత్ । నను ఎకార్థత్వాద్వికల్పో నాడ్యాదీనాం వ్రీహియవాదివత్ — ఇత్యుక్తమ్; నేత్యుచ్యతే — న హి ఎకవిభక్తినిర్దేశమాత్రేణ ఎకార్థత్వం వికల్పశ్చ ఆపతతి, నానార్థత్వసముచ్చయయోరప్యేకవిభక్తినిర్దేశదర్శనాత్ — ప్రాసాదే శేతే పర్యఙ్కే శేతే ఇత్యేవమాదిషు, తథా ఇహాపి నాడీషు పురీతతి బ్రహ్మణి చ స్వపితీతి ఉపపద్యతే సముచ్చయః । తథా చ శ్రుతిః — ‘తాసు తదా భవతి యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి’ (కౌ. ఉ. ౪ । ౧౯) ఇతి సముచ్చయం నాడీనాం ప్రాణస్య చ సుషుప్తౌ శ్రావయతి, ఎకవాక్యోపాదానాత్ । ప్రాణస్య చ బ్రహ్మత్వం సమధిగతం — ‘ప్రాణస్తథానుగమాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౮) ఇత్యత్ర । యత్రాపి నిరపేక్షా ఇవ నాడీః సుప్తిస్థానత్వేన శ్రావయతి — ‘ఆసు తదా నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి, తత్రాపి ప్రదేశాన్తరప్రసిద్ధస్య బ్రహ్మణోఽప్రతిషేధాత్ నాడీద్వారేణ బ్రహ్మణ్యేవావతిష్ఠత ఇతి ప్రతీయతే । న చైవమపి నాడీషు సప్తమీ విరుధ్యతే, నాడీద్వారాపి బ్రహ్మోపసర్పన్ సృప్త ఎవ నాడీషు భవతి — యో హి గఙ్గయా సాగరం గచ్ఛతి, గత ఎవ స గఙ్గాయాం భవతి । భవతి చ అత్ర రశ్మినాడీద్వారాత్మకస్య బ్రహ్మలోకమార్గస్య వివక్షితత్వాత్ నాడీస్తుత్యర్థం సృప్తిసఙ్కీర్తనమ్ — ‘నాడీషు సృప్తో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇత్యుక్త్వా ‘తం న కశ్చన పాప్మా స్పృశతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి బ్రువన్ నాడీః ప్రశంసతి । బ్రవీతి చ పాప్మస్పర్శాభావే హేతుమ్ ‘తేజసా హి తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౩) ఇతి — తేజసా నాడీగతేన పిత్తాఖ్యేన అభివ్యాప్తకరణో న బాహ్యాన్ విషయానీక్షత ఇత్యర్థః । అథవా తేజసేతి బ్రహ్మణ ఎవాయం నిర్దేశః, శ్రుత్యన్తరే । ‘బ్రహ్మైవ తేజ ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౭) ఇతి తేజఃశబ్దస్య బ్రహ్మణి ప్రయుక్తత్వాత్ । బ్రహ్మణా హి తదా సమ్పన్నో భవతి నాడీద్వారేణ, అతస్తం న కశ్చన పాప్మా స్పృశతీత్యర్థః — బ్రహ్మసమ్పత్తిశ్చ పాప్మస్పర్శాభావే హేతుః సమధిగతః ‘సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్తేఽపహతపాప్మా హ్యేష బ్రహ్మలోకః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । ఎవం చ సతి ప్రదేశాన్తరప్రసిద్ధేన బ్రహ్మణా సుషుప్తిస్థానేనానుగతో నాడీనాం సముచ్చయః సమధిగతో భవతి । తథా పురీతతోఽపి బ్రహ్మప్రక్రియాయాం సఙ్కీర్తనాత్ తదనుగుణమేవ సుషుప్తిస్థానత్వం విజ్ఞాయతే — ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇతి హృదయాకాశే సుషుప్తిస్థానే ప్రకృతే ఇదముచ్యతే — ‘పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇతి । పురీతదితి హృదయపరివేష్టనముచ్యతే । తదన్తర్వర్తిన్యపి హృదయాకాశే శయానః శక్యతే ‘పురీతతి శేతే’ ఇతి వక్తుమ్ — ప్రాకారపరిక్షిప్తేఽపి హి పురే వర్తమానః ప్రాకారే వర్తత ఇత్యుచ్యతే । హృదయాకాశస్య చ బ్రహ్మత్వం సమధిగతమ్ ‘దహర ఉత్తరేభ్యః’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౪) ఇత్యత్ర । తథా నాడీపురీతత్సముచ్చయోఽపి ‘తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౯) ఇత్యేకవాక్యోపాదానాత్ అవగమ్యతే । సత్ప్రాజ్ఞయోశ్చ ప్రసిద్ధమేవ బ్రహ్మత్వమ్ । ఎవమేతాసు శ్రుతిషు త్రీణ్యేవ సుషుప్తిస్థానాని సఙ్కీర్తితాని — నాడ్యః పురీతత్ బ్రహ్మ చేతి । తత్రాపి ద్వారమాత్రం నాడ్యః పురీతచ్చ, బ్రహ్మైవ తు ఎకమ్ అనపాయి సుషుప్తిస్థానమ్ । అపి చ నాడ్యః పురీతద్వా జీవస్యోపాధ్యాధార ఎవ భవతి — తత్రాస్య కరణాని వర్తన్త ఇతి । న హి ఉపాధిసమ్బన్ధమన్తరేణ స్వత ఎవ జీవస్యాధారః కశ్చిత్సమ్భవతి, బ్రహ్మావ్యతిరేకేణ స్వమహిమప్రతిష్ఠితత్వాత్ । బ్రహ్మాధారత్వమప్యస్య సుషుప్తే నైవ ఆధారాధేయభేదాభిప్రాయేణ ఉచ్యతే । కథం తర్హి ? తాదాత్మ్యాభిప్రాయేణ; యత ఆహ — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి; స్వశబ్దేన ఆత్మా అభిలప్యతే, స్వరూపమాపన్నః సుప్తో భవతీత్యర్థః । అపి చ న కదాచిజ్జీవస్య బ్రహ్మణా సమ్పత్తిర్నాస్తి, స్వరూపస్యానపాయిత్వాత్ । స్వప్నజాగరితయోస్తూపాధిసమ్పర్కవశాత్ పరరూపాపత్తిమివాపేక్ష్య తదుపశమాత్సుషుప్తే స్వరూపాపత్తిర్వివక్ష్యతే — ‘స్వమపీతో భవతి’ ఇతి । అతశ్చ సుషుప్తావస్థాయాం కదాచిత్సతా సమ్పద్యతే, కదాచిన్న సమ్పద్యతే — ఇత్యయుక్తమ్ । అపి చ స్థానవికల్పాభ్యుపగమేఽపి విశేషవిజ్ఞానోపశమలక్షణం తావత్సుషుప్తం న క్వచిద్విశిష్యతే । తత్ర సతి సమ్పన్నస్తావత్ ఎకత్వాత్ న విజానాతీతి యుక్తమ్ , ‘తత్కేన కం విజానీయాత్’ (ఛా. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి శ్రుతేః । నాడీషు పురీతతి చ శయానస్య న కిఞ్చిత్ అవిజ్ఞానే కారణం శక్యం విజ్ఞాతుమ్ , భేదవిషయత్వాత్ , ‘యత్ర వా అన్యదివ స్యాత్తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౧) ఇతి శ్రుతేః । నను భేదవిషయస్యాప్యతిదూరాదికారణమవిజ్ఞానే స్యాత్; బాఢమేవం స్యాత్ , యది జీవః స్వతః పరిచ్ఛిన్నోఽభ్యుపగమ్యేత — యథా విష్ణుమిత్రః ప్రవాసీ స్వగృహం న పశ్యతీతి । న తు జీవస్యోపాధివ్యతిరేకేణ పరిచ్ఛేదో విద్యతే । ఉపాధిగతమేవాతిదూరాదికారణమ్ అవిజ్ఞానే ఇతి యద్యుచ్యేత, తథాప్యుపాధేరుపశాన్తత్వాత్ సత్యేవ సమ్పన్నః న విజానాతీతి యుక్తమ్ । న చ వయమిహ తుల్యవత్ నాడ్యాదిసముచ్చయం ప్రతిపాదయామః । న హి నాడ్యః సుప్తిస్థానం పురీతచ్చ ఇత్యనేన విజ్ఞానేన కిఞ్చిత్ప్రయోజనమస్తి । న హ్యేతద్విజ్ఞానప్రతిబద్ధం కిఞ్చిత్ఫలం శ్రూయతే । నాప్యేతద్విజ్ఞానం ఫలవతః కస్యచిదఙ్గముపదిశ్యతే । బ్రహ్మ తు అనపాయి సుప్తిస్థానమ్ — ఇత్యేతత్ప్రతిపాదయామః । తేన తు విజ్ఞానేన ప్రయోజనమస్తి జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వావధారణం స్వప్నజాగరితవ్యవహారవిముక్తత్వావధారణం చ । తస్మాదాత్మైవ సుప్తిస్థానమ్ ॥ ౭ ॥

యస్మాచ్చ ఆత్మైవ సుప్తిస్థానమ్ , అత ఎవ చ కారణాత్ నిత్యవదేవ అస్మాదాత్మనః ప్రబోధః స్వాపాధికారే శిష్యతే, ‘కుత ఎతదాగాత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనావసరే — ‘యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణాః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇత్యాదినా, ‘సత ఆగమ్య న విదుః సత ఆగచ్ఛామహే’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౦ । ౨) ఇతి చ । వికల్ప్యమానేషు తు సుషుప్తిస్థానేషు, కదాచిన్నాడీభ్యః ప్రతిబుధ్యతే కదాచిత్పురీతతః కదాచిదాత్మనః — ఇత్యశాసిష్యత్ । తస్మాదప్యాత్మైవ సుప్తిస్థానమితి ॥ ౮ ॥

తస్యాః పునః సత్సమ్పత్తేః ప్రతిబుధ్యమానః కిం య ఎవ సత్సమ్పన్నః స ఎవ ప్రతిబుధ్యతే, ఉత స వా అన్యో వా ఇతి చిన్త్యతే । తత్ర ప్రాప్తం తావత్ — అనియమ ఇతి । కుతః ? యదా హి జలరాశౌ కశ్చిజ్జలబిన్దుః ప్రక్షిప్యతే, జలరాశిరేవ స తదా భవతి, పునరుద్ధరణే చ స ఎవ జలబిన్దుర్భవతి ఇతి దుఃసమ్పాదమ్ — తద్వత్ సుప్తః పరేణైకత్వమాపన్నః సమ్ప్రసీదతీతి న స ఎవ పునరుత్థాతుమర్హతి; తస్మాత్ స ఎవ ఈశ్వరో వా అన్యో వా జీవః ప్రతిబుధ్యతే ఇతి ॥

ఎవం ప్రాప్తే, ఇదమాహ — స ఎవ తు జీవః సుప్తః స్వాస్థ్యం గతః పునరుత్తిష్ఠతి, నాన్యః । కస్మాత్ ? కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః । విభజ్య హేతుం దర్శయిష్యామి । కర్మశేషానుష్ఠానదర్శనాత్తావత్స ఎవోత్థాతుమర్హతి నాన్యః । తథా హి — పూర్వేద్యురనుష్ఠితస్య కర్మణః అపరేద్యుః శేషమనుతిష్ఠన్దృశ్యతే । న చాన్యేన సామికృతస్య కర్మణః అన్యః శేషక్రియాయాం ప్రవర్తితుముత్సహతే, అతిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదేక ఎవ పూర్వేద్యురపరేద్యుశ్చ ఎకస్య కర్మణః కర్తేతి గమ్యతే । ఇతశ్చ స ఎవోత్తిష్ఠతి, యత్కారణమ్ అతీతేఽహని అహమదోఽద్రాక్షమితి పూర్వానుభూతస్య పశ్చాత్స్మరణమ్ అన్యస్యోత్థానే నోపపద్యతే । న హ్యన్యదృష్టమ్ అన్యోఽనుస్మర్తుమర్హతి । సోఽహమస్మీతి చ ఆత్మానుస్మరణమాత్మాన్తరోత్థానే నావకల్పతే । శబ్దేభ్యశ్చ తస్యైవోత్థానమవగమ్యతే । తథా హి — ‘పునః ప్రతిన్యాయం ప్రతియోన్యాద్రవతి బుద్ధాన్తాయైవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౬) ‘ఇమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ‘త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సిꣳహో వా వృకో వా వరాహో వా కీటో వా పతఙ్గో వా దꣳశో వా మశకో వా యద్యద్భవన్తి తదాభవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౯ । ౩) ఇత్యేవమాదయః శబ్దాః స్వాపప్రబోధాధికారపఠితా న ఆత్మాన్తరోత్థానే సామఞ్జస్యమ్ ఈయుః । కర్మవిద్యావిధిభ్యశ్చైవమేవావగమ్యతే । అన్యథా హి కర్మవిద్యావిధయోఽనర్థకాః స్యుః । అన్యోత్థానపక్షే హి సుప్తమాత్రో ముచ్యత ఇత్యాపద్యేత । ఎవం చేత్స్యాత్ , వద కిం కాలాన్తరఫలేన కర్మణా విద్యయా వా కృతం స్యాత్ ? అపి చ అన్యోత్థానపక్షే యది తావచ్ఛరీరాన్తరే వ్యవహరమాణో జీవ ఉత్తిష్ఠేత్ , తత్రత్యవ్యవహారలోపప్రసఙ్గః స్యాత్ । అథ తత్ర సుప్త ఉత్తిష్ఠేత్ , కల్పనానర్థక్యం స్యాత్ । యో హి యస్మిన్ శరీరే సుప్తః సః తస్మిన్ నోత్తిష్ఠతి, అన్యస్మిన్ శరీరే సుప్తః అన్యస్మిన్నుత్తిష్ఠతీతి కోఽస్యామ్ కల్పనాయాం లాభః స్యాత్ ? అథ ముక్త ఉత్తిష్ఠేత్ , అన్తవాన్మోక్ష ఆపద్యేత । నివృత్తావిద్యస్య చ పునరుత్థానమనుపపన్నమ్ । ఎతేన ఈశ్వరస్యోత్థానం ప్రత్యుక్తమ్ , నిత్యనివృత్తావిద్యత్వాత్ । అకృతాభ్యాగమకృతవిప్రణాశౌ చ దుర్నివారావన్యోత్థానపక్షే స్యాతామ్ । తస్మాత్స ఎవోత్తిష్ఠతి, నాన్య ఇతి । యత్పునరుక్తమ్ — యథా జలరాశౌ ప్రక్షిప్తో జలబిన్దుర్నోద్ధర్తుం శక్యతే, ఎవం సతి సమ్పన్నో జీవో నోత్పతితుమర్హతీతి, తత్పరిహ్రియతే — యుక్తం తత్ర వివేకకారణాభావాత్ జలబిన్దోరనుద్ధరణమ్ , ఇహ తు విద్యతే వివేకకారణమ్ — కర్మ చ అవిద్యా చ, ఇతి వైషమ్యమ్ । దృశ్యతే చ దుర్వివేచనయోరప్యస్మజ్జాతీయైః క్షీరోదకయోః సంసృష్టయోః హంసేన వివేచనమ్ । అపి చ న జీవో నామ కశ్చిత్పరస్మాదన్యో విద్యతే, యో జలబిన్దురివ జలరాశేః సతో వివిచ్యేత । సదేవ తు ఉపాధిసమ్పర్కాజ్జీవ ఇత్యుపచర్యతే ఇత్యసకృత్ప్రపఞ్చితమ్ । ఎవం సతి యావదేకోపాధిగతా బన్ధానువృత్తిః, తావదేకజీవవ్యవహారః । ఉపాధ్యన్తరగతాయాం తు బన్ధానువృత్తౌ జీవాన్తరవ్యవహారః । స ఎవాయముపాధిః స్వాపప్రబోధయోః బీజాఙ్కురన్యాయేన — ఇత్యతః స ఎవ జీవః ప్రతిబుధ్యత ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౯ ॥

అస్తి ముగ్ధో నామ, యం మూర్ఛిత ఇతి లౌకికాః కథయన్తి । స తు కిమవస్థ ఇతి పరీక్షాయామ్ , ఉచ్యతే — తిస్రస్తావదవస్థాః శరీరస్థస్య జీవస్య ప్రసిద్ధాః — జాగరితం స్వప్నః సుషుప్తమితి । చతుర్థీ శరీరాదపసృప్తిః । న తు పఞ్చమీ కాచిదవస్థా జీవస్య శ్రుతౌ స్మృతౌ వా ప్రసిద్ధా అస్తి । తస్మాచ్చతసృణామేవావస్థానామన్యతమావస్థా మూర్ఛా — ఇతి ॥

ఎవం ప్రాప్తే, బ్రూమః — న తావన్ముగ్ధో జాగరితావస్థో భవితుమర్హతి । న హ్యయమిన్ద్రియైర్విషయానీక్షతే । స్యాదేతత్ — ఇషుకారన్యాయేన ముగ్ధో భవిష్యతి — యథా ఇషుకారో జాగ్రదపి ఇష్వాసక్తమనస్తయా నాన్యాన్విషయానీక్షతే, ఎవం ముగ్ధో ముసలసమ్పాతాదిజనితదుఃఖానుభవవ్యగ్రమనస్తయా జాగ్రదపి నాన్యాన్విషయానీక్షత ఇతి; న, అచేతయమానత్వాత్ । ఇషుకారో హి వ్యాపృతమనా బ్రవీతి — ఇషుమేవాహమేతావన్తం కాలముపలభమానోఽభూవమితి, ముగ్ధస్తు లబ్ధసంజ్ఞో బ్రవీతి — అన్ధే తమస్యహమేతావన్తం కాలం ప్రక్షిప్తోఽభూవమ్ , న కిఞ్చిన్మయా చేతితమితి । జాగ్రతశ్చైకవిషయవిషక్తచేతసోఽపి దేహో విధ్రియతే । ముగ్ధస్య తు దేహో ధరణ్యాం పతతి । తస్మాత్ న జాగర్తి । నాపి స్వప్నాన్పశ్యతి, నిఃసంజ్ఞత్వాత్ । నాపి మృతః, ప్రాణోష్మణోర్భావాత్ — ముగ్ధే హి జన్తౌ మృతోఽయం స్యాన్న వా మృత ఇతి సంశయానాః, ఊష్మాస్తి నాస్తీతి హృదయదేశమాలభన్తే నిశ్చయార్థమ్ , ప్రాణోఽస్తి నాస్తీతి చ నాసికాదేశమ్ । యది ప్రాణోష్మణోరస్తిత్వం నావగచ్ఛన్తి, తతో మృతోఽయమిత్యధ్యవసాయ దహనాయారణ్యం నయన్తి । అథ తు ప్రాణమూష్మాణం వా ప్రతిపద్యన్తే, తతో నాయం మృత ఇత్యధ్యవసాయ సంజ్ఞాలాభాయ భిషజ్యన్తి । పునరుత్థానాచ్చ న దిష్టం గతః । న హి యమరాష్ట్రాత్ప్రత్యాగచ్ఛతి । అస్తు తర్హి సుషుప్తః, నిఃసంజ్ఞత్వాత్ , అమృతత్వాచ్చ; న, వైలక్షణ్యాత్ — ముగ్ధః కదాచిచ్చిరమపి నోచ్ఛ్వసితి, సవేపథురస్య దేహో భవతి, భయానకం చ వదనమ్ , విస్ఫారితే నేత్రే । సుషుప్తస్తు ప్రసన్నవదనస్తుల్యకాలం పునః పునరుచ్ఛ్వసితి, నిమీలితే అస్య నేత్రే భవతః, న చాస్య దేహో వేపతే । పాణిపేషణమాత్రేణ చ సుషుప్తముత్థాపయన్తి, న తు ముగ్ధం ముద్గరఘాతేనాపి । నిమిత్తభేదశ్చ భవతి మోహస్వాపయోః — ముసలసమ్పాతాదినిమిత్తత్వాన్మోహస్య, శ్రమాదినిమిత్తత్వాచ్చ స్వాపస్య । న చ లోకేఽస్తి ప్రసిద్ధిః — ముగ్ధః సుప్తః ఇతి । పరిశేషాదర్ధసమ్పత్తిర్ముగ్ధతేత్యవగచ్ఛామః — నిఃసంజ్ఞత్వాత్ సమ్పన్నః, ఇతరస్మాచ్చ వైలక్షణ్యాదసమ్పన్నః ఇతి ॥

కథం పునరర్ధసమ్పత్తిర్ముగ్ధతేతి శక్యతే వక్తుమ్ ? యావతా సుషుప్తం ప్రతి తావదుక్తం శ్రుత్యా — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి, ‘అత్ర స్తేనోఽస్తేనో భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ‘నైతం సేతుమహోరాత్రే తరతో న జరా న మృత్యుర్న శోకో న సుకృతం న దుష్కృతమ్’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యాది । జీవే హి సుకృతదుష్కృతయోః ప్రాప్తిః సుఖిత్వదుఃఖిత్వప్రత్యయోత్పాదనేన భవతి । న చ సుఖిత్వప్రత్యయో దుఃఖిత్వప్రత్యయో వా సుషుప్తే విద్యతే । ముగ్ధేఽపి తౌ ప్రత్యయౌ నైవ విద్యేతే । తస్మాత్ ఉపాధ్యుపశమాత్ సుషుప్తవన్ముగ్ధేఽపి కృత్స్నసమ్పత్తిరేవ భవితుమర్హతి, నార్ధసమ్పత్తిరితి । అత్రోచ్యతే — న బ్రూమః — ముగ్ధేఽర్ధసమ్పత్తిర్జీవస్య బ్రహ్మణా భవతీతి । కిం తర్హి ? అర్ధేన సుషుప్తపక్షస్య భవతి ముగ్ధత్వమ్ , అర్ధేనావస్థాన్తరపక్షస్య — ఇతి బ్రూమః । దర్శితే చ మోహస్య స్వాపేన సామ్యవైషమ్యే । ద్వారం చైతత్ మరణస్య । యదాస్య సావశేషం కర్మ భవతి, తదా వాఙ్మనసే ప్రత్యాగచ్ఛతః । యదా తు నిరవశేషం కర్మ భవతి, తదా ప్రాణోష్మాణావపగచ్ఛతః । తస్మాదర్ధసమ్పత్తిం బ్రహ్మవిద ఇచ్ఛన్తి । యత్తూక్తమ్ — న పఞ్చమీ కాచిదవస్థా ప్రసిద్ధాస్తీతి, నైష దోషః; కాదాచిత్కీయమవస్థేతి న ప్రసిద్ధా స్యాత్ । ప్రసిద్ధా చైషా లోకాయుర్వేదయోః । అర్ధసమ్పత్త్యభ్యుపగమాచ్చ న పఞ్చమీ గణ్యత ఇత్యనవద్యమ్ ॥ ౧౦ ॥

యేన బ్రహ్మణా సుషుప్త్యాదిషు జీవ ఉపాధ్యుపశమాత్సమ్పద్యతే, తస్యేదానీం స్వరూపం శ్రుతివశేన నిర్ధార్యతే । సన్త్యుభయలిఙ్గాః శ్రుతయో బ్రహ్మవిషయాః — ‘సర్వకర్మా సర్వకామః సర్వగన్ధః సర్వరసః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యేవమాద్యాః సవిశేషలిఙ్గాః; ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యేవమాద్యాశ్చ నిర్విశేషలిఙ్గాః । కిమాసు శ్రుతిషు ఉభయలిఙ్గం బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమ్ , ఉతాన్యతరలిఙ్గమ్ । యదాప్యన్యతరలిఙ్గమ్ , తదాపి సవిశేషమ్ , ఉత నిర్విశేషమ్ — ఇతి మీమాంస్యతే । తత్ర ఉభయలిఙ్గశ్రుత్యనుగ్రహాత్ ఉభయలిఙ్గమేవ బ్రహ్మ ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః — న తావత్స్వత ఎవ పరస్య బ్రహ్మణ ఉభయలిఙ్గత్వముపపద్యతే । న హి ఎకం వస్తు స్వత ఎవ రూపాదివిశేషోపేతం తద్విపరీతం చ ఇత్యవధారయితుం శక్యమ్ , విరోధాత్ । అస్తు తర్హి స్థానతః, పృథివ్యాద్యుపాధియోగాదితి । తదపి నోపపద్యతే — న హి ఉపాధియోగాదప్యన్యాదృశస్య వస్తునోఽన్యాదృశః స్వభావః సమ్భవతి । న హి స్వచ్ఛః సన్ స్ఫటికః అలక్తకాద్యుపాధియోగాదస్వచ్ఛో భవతి, భ్రమమాత్రత్వాదస్వచ్ఛతాభినివేశస్య । ఉపాధీనాం చ అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వాత్ । అతశ్చ అన్యతరలిఙ్గపరిగ్రహేఽపి సమస్తవిశేషరహితం నిర్వికల్పకమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపత్తవ్యమ్ , న తద్విపరీతమ్ । సర్వత్ర హి బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనపరేషు వాక్యేషు ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫), (ముక్తి. ఉ. ౨ । ౧౨) ఇత్యేవమాదిషు అపాస్తసమస్తవిశేషమేవ బ్రహ్మ ఉపదిశ్యతే ॥ ౧౧ ॥

అథాపి స్యాత్ — యదుక్తమ్ , నిర్వికల్పమేకలిఙ్గమేవ బ్రహ్మ నాస్య స్వతః స్థానతో వా ఉభయలిఙ్గత్వమస్తీతి, తన్నోపపద్యతే । కస్మాత్ ? భేదాత్ । భిన్నా హి ప్రతివిద్యం బ్రహ్మణ ఆకారా ఉపదిశ్యన్తే, చతుష్పాత్ బ్రహ్మ, షోడశకలం బ్రహ్మ, వామనీత్వాదిలక్షణం బ్రహ్మ, త్రైలోక్యశరీరవైశ్వానరశబ్దోదితం బ్రహ్మ, ఇత్యేవంజాతీయకాః । తస్మాత్ సవిశేషత్వమపి బ్రహ్మణోఽభ్యుపగన్తవ్యమ్ । నను ఉక్తం నోభయలిఙ్గత్వం బ్రహ్మణః సమ్భవతీతి; అయమప్యవిరోధః, ఉపాధికృతత్వాదాకారభేదస్య । అన్యథా హి నిర్విషయమేవ భేదశాస్త్రం ప్రసజ్యేత — ఇతి చేత్ , నేతి బ్రూమః । కస్మాత్ ? ప్రత్యేకమతద్వచనాత్ । ప్రత్యుపాధిభేదం హి అభేదమేవ బ్రహ్మణః శ్రావయతి శాస్త్రమ్ — ‘యశ్చాయమస్యాం పృథివ్యాం తేజోమయోఽమృతమయః పురుషో యశ్చాయమధ్యాత్మꣳ శారీరస్తేజోమయోఽమృతమయః పురుషోఽయమేవ స యోఽయమాత్మా’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాది । అతశ్చ న భిన్నాకారయోగో బ్రహ్మణః శాస్త్రీయ ఇతి శక్యతే వక్తుమ్ , భేదస్య ఉపాసనార్థత్వాత్ , అభేదే తాత్పర్యాత్ ॥ ౧౨ ॥

అపి చైవం భేదదర్శననిన్దాపూర్వకమ్ అభేదదర్శనమేవ ఎకే శాఖినః సమామనన్తి — ‘మనసైవేదమాప్తవ్యం నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ।’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౧) ‘మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ఇతి । తథాన్యేఽపి — ‘భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా సర్వం ప్రోక్తం త్రివిధం బ్రహ్మ మే తత్’ (శ్వే. ఉ. ౧ । ౧౨) ఇతి సమస్తస్య భోగ్యభోక్తృనియన్తృలక్షణస్య ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మైకస్వభావతామధీయతే ॥ ౧౩ ॥

రూపాద్యాకారరహితమేవ బ్రహ్మ అవధారయితవ్యమ్ , న రూపాదిమత్ । కస్మాత్ ? తత్ప్రధానత్వాత్; ‘అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫), (ముక్తి. ఉ. ౨ । ౭౨), ‘ఆకాశో వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ‘దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యేవమాదీని వాక్యాని, నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మతత్త్వప్రధానాని, న అర్థాన్తరప్రధానాని — ఇత్యేతత్ప్రతిష్ఠాపితమ్ ‘తత్తు సమన్వయాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర । తస్మాదేవంజాతీయకేషు వాక్యేషు యథాశ్రుతం నిరాకారమేవ బ్రహ్మ అవధారయితవ్యమ్ । ఇతరాణి తు ఆకారవద్బ్రహ్మవిషయాణి వాక్యాని న తత్ప్రధానాని । ఉపాసనావిధిప్రధానాని హి తాని । తేష్వసతి విరోధే యథాశ్రుతమాశ్రయితవ్యమ్ । సతి తు విరోధే తత్ప్రధానాని అతత్ప్రధానేభ్యో బలీయాంసి భవన్తి — ఇత్యేష వినిగమనాయాం హేతుః, యేన ఉభయీష్వపి శ్రుతిషు సతీషు అనాకారమేవ బ్రహ్మ అవధార్యతే, న పునర్విపరీతమితి ॥ ౧౪ ॥

కా తర్హ్యాకారవద్విషయాణాం శ్రుతీనాం గతిః ఇత్యత ఆహ —

యథా ప్రకాశః సౌరశ్చాన్ద్రమసో వా వియద్వ్యాప్య అవతిష్ఠమానః అఙ్గుల్యాద్యుపాధిసమ్బన్ధాత్ తేషు ఋజువక్రాదిభావం ప్రతిపద్యమానేషు తద్భావమివ ప్రతిపద్యతే, ఎవం బ్రహ్మాపి పృథివ్యాద్యుపాధిసమ్బన్ధాత్ తదాకారతామివ ప్రతిపద్యతే । తదాలమ్బనో బ్రహ్మణ ఆకారవిశేషోపదేశ ఉపాసనార్థో న విరుధ్యతే । ఎవమ్ అవైయర్థ్యమ్ ఆకారవద్బ్రహ్మవిషయాణామపి వాక్యానాం భవిష్యతి । న హి వేదవాక్యానాం కస్యచిదర్థవత్త్వమ్ కస్యచిదనర్థవత్త్వమితి యుక్తం ప్రతిపత్తుమ్ , ప్రమాణత్వావిశేషాత్ । నన్వేవమపి యత్పురస్తాత్ప్రతిజ్ఞాతమ్ — నోపాధియోగాదప్యుభయలిఙ్గత్వం బ్రహ్మణోఽస్తీతి, తద్విరుధ్యతే; నేతి బ్రూమః — ఉపాధినిమిత్తస్య వస్తుధర్మత్వానుపపత్తేః । ఉపాధీనాం చ అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వాత్ । సత్యామేవ చ నైసర్గిక్యామవిద్యాయాం లోకవేదవ్యవహారావతార ఇతి తత్ర తత్ర అవోచామ ॥ ౧౫ ॥

ఆహ చ శ్రుతిః చైతన్యమాత్రం విలక్షణరూపాన్తరరహితం నిర్విశేషం బ్రహ్మ — ‘స యథా సైన్ధవఘనోఽనన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నో రసఘన ఎవైవం వా అరేఽయమాత్మానన్తరోఽబాహ్యః కృత్స్నః ప్రజ్ఞానఘన ఎవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౩) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — నాస్య ఆత్మనోఽన్తర్బహిర్వా చైతన్యాదన్యద్రూపమస్తి, చైతన్యమేవ తు నిరన్తరమస్య స్వరూపమ్ — యథా సైన్ధవఘనస్యాన్తర్బహిశ్చ లవణరస ఎవ నిరన్తరో భవతి, న రసాన్తరమ్ , తథైవేతి ॥ ౧౬ ॥

దర్శయతి చ శ్రుతిః పరరూపప్రతిషేధేనైవ బ్రహ్మ — నిర్విశేషత్వాత్ — ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇత్యేవమాద్యా । బాష్కలినా చ బాధ్వః పృష్టః సన్ అవచనేనైవ బ్రహ్మ ప్రోవాచేతి శ్రూయతే — ‘స హోవాచాధీహి భో ఇతి స తూష్ణీం బభూవ తం హ ద్వితీయే తృతీయే వా వచన ఉవాచ బ్రూమః ఖలు త్వం తు న విజానాసి । ఉపశాన్తోఽయమాత్మా’ ఇతి । తథా స్మృతిష్వపి పరప్రతిషేధేనైవోపదిశ్యతే — ‘జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే । అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యేవమాద్యాసు । తథా విశ్వరూపధరో నారాయణో నారదమువాచేతి స్మర్యతే — ‘మాయా హ్యేషా మయా సృష్టా యన్మాం పశ్యసి నారద ।’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౯ । ౪౫) ‘సర్వభూతగుణైర్యుక్తం నైవం మాం జ్ఞాతుమర్హసి’ (మ. భా. ౧౨ । ౩౩౯ । ౪౬) ఇతి ॥ ౧౭ ॥

యత ఎవ చ అయమాత్మా చైతన్యరూపో నిర్విశేషో వాఙ్మనసాతీతః పరప్రతిషేధోపదేశ్యః, అత ఎవ చ అస్యోపాధినిమిత్తామపారమార్థికీం విశేషవత్తామభిప్రేత్య జలసూర్యకాదివదిత్యుపమా ఉపాదీయతే మోక్షశాస్త్రేషు — ‘యథా హ్యయం జ్యోతిరాత్మా వివస్వానపో భిన్నా బహుధైకోఽనుగచ్ఛన్ । ఉపాధినా క్రియతే భేదరూపో దేవః క్షేత్రేష్వేవమజోఽయమాత్మా’ ఇతి, ‘ఎక ఎవ హి భూతాత్మా భూతే భూతే వ్యవస్థితః । ఎకధా బహుధా చైవ దృశ్యతే జలచన్ద్రవత్’ (బ్ర. బిం. ౧౨) ఇతి చైవమాదిషు ॥ ౧౮ ॥

న జలసూర్యకాదితుల్యత్వమిహోపపద్యతే, తద్వదగ్రహణాత్ । సూర్యాదిభ్యో హి మూర్తేభ్యః పృథగ్భూతం విప్రకృష్టదేశం మూర్తం జలం గృహ్యతే । తత్ర యుక్తః సూర్యాదిప్రతిబిమ్బోదయః । న తు ఆత్మా మూర్తః, న చాస్మాత్పృథగ్భూతా విప్రకృష్టదేశాశ్చోపాధయః, సర్వగతత్వాత్ సర్వానన్యత్వాచ్చ । తస్మాదయుక్తోఽయం దృష్టాన్త ఇతి ॥ ౧౯ ॥

యుక్త ఎవ తు అయం దృష్టాన్తః, వివక్షితాంశసమ్భవాత్ । న హి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః క్వచిత్ కఞ్చిత్ వివక్షితమంశం ముక్త్వా సర్వసారూప్యం కేనచిత్ దర్శయితుం శక్యతే । సర్వసారూప్యే హి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికభావోచ్ఛేద ఎవ స్యాత్ । న చేదం స్వమనీషయా జలసూర్యకాదిదృష్టాన్తప్రణయనమ్ । శాస్త్రప్రణీతస్య తు అస్య ప్రయోజనమాత్రముపన్యస్యతే । కిం పునరత్ర వివక్షితం సారూప్యమితి, తదుచ్యతే — వృద్ధిహ్రాసభాక్త్వమితి । జలగతం హి సూర్యప్రతిబిమ్బం జలవృద్ధౌ వర్ధతే, జలహ్రాసే హ్రసతి, జలచలనే చలతి, జలభేదే భిద్యతే — ఇత్యేవం జలధర్మానువిధాయి భవతి, న తు పరమార్థతః సూర్యస్య తథాత్వమస్తి । ఎవం పరమార్థతోఽవికృతమేకరూపమపి సత్ బ్రహ్మ దేహాద్యుపాధ్యన్తర్భావాత్ భజత ఇవోపాధిధర్మాన్వృద్ధిహ్రాసాదీన్ । ఎవముభయోర్దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సామఞ్జస్యాదవిరోధః ॥ ౨౦ ॥

దర్శయతి చ శ్రుతిః పరస్యైవ బ్రహ్మణో దేహాదిషూపాధిష్వన్తరనుప్రవేశమ్ — ‘పురశ్చక్రే ద్విపదః పురశ్చక్రే చతుష్పదః । పురః స పక్షీ భూత్వా పురః పురుష ఆవిశత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౮) ఇతి; ‘అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ । తస్మాద్యుక్తమేతత్ ‘అత ఎవ చోపమా సూర్యకాదివత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౧౮) ఇతి । తస్మాత్ నిర్వికల్పకైకలిఙ్గమేవ బ్రహ్మ, న ఉభయలిఙ్గం విపరీతలిఙ్గం వా ఇతి సిద్ధమ్ ॥

అత్ర కేచిత్ ద్వే అధికరణే కల్పయన్తి — ప్రథమం తావత్ కిం ప్రత్యస్తమితాశేషప్రపఞ్చమేకాకారం బ్రహ్మ, ఉత ప్రపఞ్చవదనేకాకారోపేతమితి । ద్వితీయం తు స్థితే ప్రత్యస్తమితప్రపఞ్చత్వే కిం సల్లక్షణం బ్రహ్మ, ఉత బోధలక్షణమ్ , ఉత ఉభయలక్షణమితి । అత్ర వయం వదామః — సర్వథాప్యానర్థక్యమధికరణాన్తరారమ్భస్యేతి । యది తావదనేకలిఙ్గత్వం పరస్య బ్రహ్మణో నిరాకర్తవ్యమిత్యయం ప్రయాసః, తత్ పూర్వేణైవ ‘న స్థానతోఽపి’ ఇత్యనేనాధికరణేన నిరాకృతమితి, ఉత్తరమధికరణమ్ ‘ప్రకాశవచ్చ’ ఇత్యేతద్వ్యర్థమేవ భవేత్ । న చ సల్లక్షణమేవ బ్రహ్మ న బోధలక్షణమ్ — ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , ‘విజ్ఞానఘన ఎవ’ ఇత్యాదిశ్రుతివైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । కథం వా నిరస్తచైతన్యం బ్రహ్మ చేతనస్య జీవస్యాత్మత్వేనోపదిశ్యేత । నాపి బోధలక్షణమేవ బ్రహ్మ న సల్లక్షణమ్ — ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , ‘అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇత్యాదిశ్రుతివైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । కథం వా నిరస్తసత్తాకో బోధోఽభ్యుపగమ్యేత । నాప్యుభయలక్షణమేవ బ్రహ్మ — ఇతి శక్యం వక్తుమ్ , పూర్వాభ్యుపగమవిరోధప్రసఙ్గాత్ । సత్తావ్యావృత్తేన చ బోధేన బోధవ్యావృత్తయా చ సత్తయా ఉపేతం బ్రహ్మ ప్రతిజానానస్య తదేవ పూర్వాధికరణప్రతిషిద్ధం సప్రపఞ్చత్వం ప్రసజ్యేత । శ్రుతత్వాదదోష ఇతి చేత్ , న, ఎకస్య అనేకస్వభావత్వానుపపత్తేః । అథ సత్తైవ బోధః, బోధ ఎవ చ సత్తా, నానయోః పరస్పరవ్యావృత్తిరస్తీతి యద్యుచ్యేత, తథాపి కిం సల్లక్షణం బ్రహ్మ, ఉత బోధలక్షణమ్ , ఉతోభయలక్షణమ్ — ఇత్యయం వికల్పో నిరాలమ్బన ఎవ స్యాత్ । సూత్రాణి త్వేకాధికరణత్వేనైవాస్మాభిర్నీతాని । అపి చ బ్రహ్మవిషయాసు శ్రుతిషు ఆకారవదనాకారప్రతిపాదనేన విప్రతిపన్నాసు, అనాకారే బ్రహ్మణి పరిగృహీతే, అవశ్యం వక్తవ్యా ఇతరాసాం శ్రుతీనాం గతిః । తాదర్థ్యేన ‘ప్రకాశవచ్చ’ ఇత్యాదీని సూత్రాణ్యర్థవత్తరాణి సమ్పద్యన్తే ॥

యదప్యాహుః — ఆకారవాదిన్యోఽపి శ్రుతయః ప్రపఞ్చప్రవిలయముఖేన అనాకారప్రతిపత్త్యర్థా ఎవ, న పృథగర్థా ఇతి, తదపి న సమీచీనమివ లక్ష్యతే । కథమ్ ? యే హి పరవిద్యాధికారే కేచిత్ప్రపఞ్చా ఉచ్యన్తే, యథా — ‘యుక్తా హ్యస్య హరయః శతా దశేతి । అయం వై హరయోఽయం వై దశ చ సహస్రాణి బహూని చానన్తాని చ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యేవమాదయః — తే భవన్తి ప్రవిలయార్థాః; ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యుపసంహారాత్ । యే పునరుపాసనాధికారే ప్రపఞ్చా ఉచ్యన్తే, యథా — ‘మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూపః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యేవమాదయః — న తేషాం ప్రవిలయార్థత్వం న్యాయ్యమ్; ‘స క్రతుం కుర్వీత’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇత్యేవంజాతీయకేన ప్రకృతేనైవ ఉపాసనవిధినా తేషాం సమ్బన్ధాత్ । శ్రుత్యా చ ఎవంజాతీయకానాం గుణానాముపాసనార్థత్వేఽవకల్పమానే న లక్షణయా ప్రవిలయార్థత్వమవకల్పతే । సర్వేషాం చ సాధారణే ప్రవిలయార్థత్వే సతి ‘అరూపవదేవ హి తత్ప్రధానత్వాత్’ (బ్ర. సూ. ౩ । ౨ । ౧౪) ఇతి వినిగమనకారణవచనమ్ అనవకాశం స్యాత్ । ఫలమప్యేషాం యథోపదేశం క్వచిద్దురితక్షయః, క్వచిదైశ్వర్యప్రాప్తిః, క్వచిత్క్రమముక్తిరిత్యవగమ్యత ఎవ — ఇత్యతః పార్థగర్థ్యమేవ ఉపాసనావాక్యానాం బ్రహ్మవాక్యానాం చ న్యాయ్యమ్ , న ఎకవాక్యత్వమ్ ॥

కథం చ ఎషామేకవాక్యతోత్ప్రేక్ష్యత ఇతి వక్తవ్యమ్ । ఎకనియోగప్రతీతేః, ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసవాక్యవదితి చేత్ , న, బ్రహ్మవాక్యేషు నియోగాభావాత్ — వస్తుమాత్రపర్యవసాయీని హి బ్రహ్మవాక్యాని, న నియోగోపదేశీని ఇత్యేతద్విస్తరేణ ప్రతిష్ఠాపితమ్ ‘తత్తు సమన్వయాత్’ (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర । కింవిషయశ్చాత్ర నియోగోఽభిప్రేయత ఇతి వక్తవ్యమ్ । పురుషో హి నియుజ్యమానః ‘కురు’ ఇతి స్వవ్యాపారే కస్మింశ్చిన్నియుజ్యతే । నను ద్వైతప్రపఞ్చప్రవిలయో నియోగవిషయో భవిష్యతి — అప్రవిలాపితే హి ద్వైతప్రపఞ్చే బ్రహ్మతత్త్వావబోధో న భవత్యతో బ్రహ్మతత్త్వావబోధప్రత్యనీకభూతో ద్వైతప్రపఞ్చః ప్రవిలాప్యః — యథా స్వర్గకామస్య యాగోఽనుష్ఠాతవ్య ఉపదిశ్యతే, ఎవమపవర్గకామస్య ప్రపఞ్చప్రవిలయః; యథా చ తమసి వ్యవస్థితం ఘటాదితత్త్వమవబుభుత్సమానేన తత్ప్రత్యనీకభూతం తమః ప్రవిలాప్యతే, ఎవం బ్రహ్మతత్త్వమవబుభుత్సమానేన తత్ప్రత్యనీకభూతః ప్రపఞ్చః ప్రవిలాపయితవ్యః — బ్రహ్మస్వభావో హి ప్రపఞ్చః, న ప్రపఞ్చస్వభావం బ్రహ్మ; తేన నామరూపప్రపఞ్చప్రవిలాపనేన బ్రహ్మతత్త్వావబోధో భవతి — ఇతి । అత్ర వయం పృచ్ఛామః — కోఽయం ప్రపఞ్చప్రవిలయో నామ ? కిమగ్నిప్రతాపసమ్పర్కాత్ ఘృతకాఠిన్యప్రవిలయ ఇవ ప్రపఞ్చప్రవిలయః కర్తవ్యః, ఆహోస్విదేకస్మింశ్చన్ద్రే తిమిరకృతానేకచన్ద్రప్రపఞ్చవత్ అవిద్యాకృతో బ్రహ్మణి నామరూపప్రపఞ్చో విద్యయా ప్రవిలాపయితవ్యః — ఇతి । తత్ర యది తావద్విద్యమానోఽయం ప్రపఞ్చః దేహాదిలక్షణ ఆధ్యాత్మికః బాహ్యశ్చ పృథివ్యాదిలక్షణః ప్రవిలాపయితవ్య ఇత్యుచ్యతే, స పురుషమాత్రేణాశక్యః ప్రవిలాపయితుమితి తత్ప్రవిలయోపదేశోఽశక్యవిషయ ఎవ స్యాత్ । ఎకేన చ ఆదిముక్తేన పృథివ్యాదిప్రవిలయః కృత ఇతి ఇదానీం పృథివ్యాదిశూన్యం జగదభవిష్యత్ । అథ అవిద్యాధ్యస్తో బ్రహ్మణ్యేకస్మిన్ అయం ప్రపఞ్చో విద్యయా ప్రవిలాప్యత ఇతి బ్రూయాత్ , తతో బ్రహ్మైవ అవిద్యాధ్యస్తప్రపఞ్చప్రత్యాఖ్యానేన ఆవేదయితవ్యమ్ — ‘ఎకమేవాద్వితీయం బ్రహ్మ’ ‘తత్సత్యꣳ స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి — తస్మిన్నావేదితే, విద్యా స్వయమేవోత్పద్యతే, తయా చ అవిద్యా బాధ్యతే, తతశ్చ అవిద్యాధ్యస్తః సకలోఽయం నామరూపప్రపఞ్చః స్వప్నప్రపఞ్చవత్ ప్రవిలీయతే — అనావేదితే తు బ్రహ్మణి ‘బ్రహ్మవిజ్ఞానం కురు ప్రపఞ్చప్రవిలయం చ’ ఇతి శతకృత్వోఽప్యుక్తే న బ్రహ్మవిజ్ఞానం ప్రపఞ్చప్రవిలయో వా జాయతే । నన్వావేదితే బ్రహ్మణి తద్విజ్ఞానవిషయః ప్రపఞ్చవిలయవిషయో వా నియోగః స్యాత్; న, నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మత్వావేదనేనైవ ఉభయసిద్ధేః — రజ్జుస్వరూపప్రకాశనేనైవ హి తత్స్వరూపవిజ్ఞానమ్ అవిద్యాధ్యస్తసర్పాదిప్రపఞ్చప్రవిలయశ్చ భవతి । న చ కృతమేవ పునః క్రియతే ॥

నియోజ్యోఽపి చ ప్రపఞ్చావస్థాయాం యోఽవగమ్యతే జీవో నామ, స ప్రపఞ్చపక్షస్యైవ వా స్యాత్ , బ్రహ్మపక్షస్యైవ వా । ప్రథమే వికల్పే నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మతత్త్వప్రతిపాదనేన పృథివ్యాదివత్ జీవస్యాపి ప్రవిలాపితత్వాత్ కస్య ప్రపఞ్చప్రవిలయే నియోగ ఉచ్యేత కస్య వా నియోగనిష్ఠతయా మోక్షోఽవాప్తవ్య ఉచ్యేత ? ద్వితీయేఽపి బ్రహ్మైవ అనియోజ్యస్వభావం జీవస్య స్వరూపమ్ , జీవత్వం తు అవిద్యాకృతమేవ — ఇతి ప్రతిపాదితే బ్రహ్మణి నియోజ్యాభావాత్ నియోగాభావ ఎవ । ద్రష్టవ్యాదిశబ్దా అపి పరవిద్యాధికారపఠితాః తత్త్వాభిముఖీకరణప్రధానాః, న తత్త్వావబోధవిధిప్రధానా భవన్తి । లోకేఽపి — ఇదం పశ్య, ఇదమాకర్ణయేతి చ ఎవంజాతీయకేషు నిర్దేశేషు ప్రణిధానమాత్రం కుర్విత్యుచ్యతే, న సాక్షాజ్జ్ఞానమేవ కుర్వితి । జ్ఞేయాభిముఖస్యాపి జ్ఞానం కదాచిజ్జాయతే, కదాచిన్న జాయతే । తస్మాత్ తం ప్రతి జ్ఞానవిషయ ఎవ దర్శయితవ్యో జ్ఞాపయితుకామేన । తస్మిన్దర్శితే స్వయమేవ యథావిషయం యథాప్రమాణం చ జ్ఞానముత్పద్యతే । న చ ప్రమాణాన్తరేణ అన్యథాప్రసిద్ధేఽర్థే అన్యథాజ్ఞానం నియుక్తస్యాప్యుపపద్యతే । యది పునర్నియుక్తోఽహమితి అన్యథా జ్ఞానం కుర్యాత్ , న తు తత్ జ్ఞానమ్ — కిం తర్హి ? — మానసీ సా క్రియా । స్వయమేవ చేదన్యథోత్పద్యేత, భ్రాన్తిరేవ స్యాత్ । జ్ఞానం తు ప్రమాణజన్యం యథాభూతవిషయం చ । న తత్ నియోగశతేనాపి కారయితుం శక్యతే, న చ ప్రతిషేధశతేనాపి వారయితుం శక్యతే । న హి తత్ పురుషతన్త్రమ్ , వస్తుతన్త్రమేవ హి తత్ । అతోఽపి నియోగాభావః । కిఞ్చాన్యత్ — నియోగనిష్ఠతయైవ పర్యవస్యత్యామ్నాయే, యదభ్యుపగతమ్ అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వం జీవస్య, తత్ అప్రమాణకమేవ స్యాత్ । అథ శాస్త్రమేవ అనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వమప్యాచక్షీత, తదవబోధే చ పురుషం నియుఞ్జీత, తతో బ్రహ్మశాస్త్రస్యైకస్య ద్వ్యర్థపరతా విరుద్ధార్థపరతా చ ప్రసజ్యేయాతామ్ । నియోగపరతాయాం చ, శ్రుతహానిః అశ్రుతకల్పనా కర్మఫలవన్మోక్షస్యాదృష్టఫలత్వమ్ అనిత్యత్వం చ — ఇత్యేవమాదయో దోషా న కేనచిత్పరిహర్తుం శక్యాః । తస్మాదవగతినిష్ఠాన్యేవ బ్రహ్మవాక్యాని, న నియోగనిష్ఠాని । అతశ్చ ఎకనియోగప్రతీతేరేకవాక్యతేత్యయుక్తమ్ ॥

అభ్యుపగమ్యమానేఽపి చ బ్రహ్మవాక్యేషు నియోగసద్భావే, తదేకత్వం నిష్ప్రపఞ్చోపదేశేషు సప్రపఞ్చోపదేశేషు చ అసిద్ధమ్ । న హి శబ్దాన్తరాదిభిః ప్రమాణైర్నియోగభేదేఽవగమ్యమానే, సర్వత్ర ఎకో నియోగ ఇతి శక్యమాశ్రయితుమ్ । ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసవాక్యేషు తు అధికారాంశేనాభేదాత్ యుక్తమేకత్వమ్ । న త్విహ సగుణనిర్గుణచోదనాసు కశ్చిదేకత్వాధికారాంశోఽస్తి । న హి భారూపత్వాదయో గుణాః ప్రపఞ్చప్రవిలయోపకారిణః, నాపి ప్రపఞ్చప్రవిలయో భారూపత్వాదిగుణోపకారీ, పరస్పరవిరోధిత్వాత్ । న హి కృత్స్నప్రపఞ్చప్రవిలాపనం ప్రపఞ్చైకదేశాపేక్షణం చ ఎకస్మిన్ధర్మిణి యుక్తం సమావేశయితుమ్ । తస్మాత్ అస్మదుక్త ఎవ విభాగః ఆకారవదనాకారోపదేశానాం యుక్తతర ఇతి ॥ ౨౧ ॥

‘ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చ’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, పఞ్చమహాభూతాని ద్వైరాశ్యేన ప్రవిభజ్య, అమూర్తరసస్య చ పురుషశబ్దోదితస్య మాహారజనాదీని రూపాణి దర్శయిత్వా, పునః పఠ్యతే — ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి న హ్యేతస్మాదితి నేత్యన్యత్పరమస్తి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి । తత్ర కోఽస్య ప్రతిషేధస్య విషయ ఇతి జిజ్ఞాసామహే । న హ్యత్ర ఇదం తదితి విశేషితం కిఞ్చిత్ప్రతిషేధ్యముపలభ్యతే । ఇతిశబ్దేన తు అత్ర ప్రతిషేధ్యం కిమపి సమర్ప్యతే, ‘నేతి నేతి’ ఇతి ఇతిపరత్వాత్ నఞ్ప్రయోగస్య । ఇతిశబ్దశ్చాయం సన్నిహితాలమ్బనః ఎవంశబ్దసమానవృత్తిః ప్రయుజ్యమానో దృశ్యతే — ‘ఇతి హ స్మోపాధ్యాయః కథయతి’ ఇత్యేవమాదిషు । సన్నిహితం చాత్ర ప్రకరణసామర్థ్యాద్రూపద్వయం సప్రపఞ్చం బ్రహ్మణః, తచ్చ బ్రహ్మ, యస్య తే ద్వే రూపే । తత్ర నః సంశయ ఉపజాయతే — కిమయం ప్రతిషేధో రూపే రూపవచ్చ ఉభయమపి ప్రతిషేధతి, ఆహోస్విదేకతరమ్ । యదాప్యేకతరమ్ , తదాపి కిం బ్రహ్మ ప్రతిషేధతి, రూపే పరిశినష్టి, ఆహోస్విద్రూపే ప్రతిషేధతి, బ్రహ్మ పరిశినష్టి — ఇతి ॥

తత్ర ప్రకృతత్వావిశేషాదుభయమపి ప్రతిషేధతీత్యాశఙ్కామహే — ద్వౌ చైతౌ ప్రతిషేధౌ, ద్విః నేతిశబ్దప్రయోగాత్ । తయోరేకేన సప్రపఞ్చం బ్రహ్మణో రూపం ప్రతిషిధ్యతే, అపరేణ రూపవద్బ్రహ్మ — ఇతి భవతి మతిః । అథవా బ్రహ్మైవ రూపవత్ ప్రతిషిధ్యతే । తద్ధి వాఙ్మనసాతీతత్వాదసమ్భావ్యమానసద్భావం ప్రతిషేధార్హమ్ । న తు రూపప్రపఞ్చః ప్రత్యక్షాదిగోచరత్వాత్ ప్రతిషేధార్హః । అభ్యాసస్త్వాదరార్థః ఇత్యేవం ప్రాప్తే బ్రూమః —

న తావదుభయప్రతిషేధ ఉపపద్యతే, శూన్యవాదప్రసఙ్గాత్ — కఞ్చిద్ధి పరమార్థమాలమ్బ్య అపరమార్థః ప్రతిషిధ్యతే, యథా రజ్జ్వాదిషు సర్పాదయః । తచ్చ పరిశిష్యమాణే కస్మింశ్చిద్భావే అవకల్పతే । కృత్స్నప్రతిషేధే తు కోఽన్యో భావః పరిశిష్యేత ? అపరిశిష్యమాణే చాన్యస్మిన్ , య ఇతరః ప్రతిషేద్ధుమారభ్యతే ప్రతిషేద్ధుమశక్యత్వాత్ తస్యైవ పరమార్థత్వాపత్తేః ప్రతిషేధానుపపత్తిః । నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యతే — ‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాద్యుపక్రమవిరోధాత్ , ‘అసన్నేవ స భవతి । అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాదినిన్దావిరోధాత్ , ‘అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇత్యాద్యవధారణవిరోధాత్ , సర్వవేదాన్తవ్యాకోపప్రసఙ్గాచ్చ । వాఙ్మనసాతీతత్వమపి బ్రహ్మణో న అభావాభిప్రాయేణాభిధీయతే । న హి మహతా పరికరబన్ధేన ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ‘సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ’ (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యేవమాదినా వేదాన్తేషు బ్రహ్మ ప్రతిపాద్య తస్యైవ పునః అభావోఽభిలప్యేత; ‘ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య దూరాదస్పర్శనం వరమ్’ ఇతి హి న్యాయః । ప్రతిపాదనప్రక్రియా తు ఎషా — ‘యతో వాచో నివర్తన్తే । అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి — వాఙ్మనసాతీతమవిషయాన్తఃపాతి ప్రత్యగాత్మభూతం నిత్యశుద్ధముక్తస్వభావం బ్రహ్మేతి । తస్మాద్బ్రహ్మణో రూపప్రపఞ్చం ప్రతిషేధతి, పరిశినష్టి బ్రహ్మ — ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ ॥

తదేతదుచ్యతే — ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతీతి । ప్రకృతం యదేతావత్ ఇయత్తాపరిచ్ఛిన్నం మూర్తామూర్తలక్షణం బ్రహ్మణో రూపం తదేష శబ్దః ప్రతిషేధతి । తద్ధి ప్రకృతం ప్రపఞ్చితం చ పూర్వస్మిన్గ్రన్థే అధిదైవతమధ్యాత్మం చ । తజ్జనితమేవ చ వాసనాలక్షణమపరం రూపమ్ అమూర్తరసభూతం పురుషశబ్దోదితం లిఙ్గాత్మవ్యపాశ్రయం మాహారజనాద్యుపమాభిర్దర్శితమ్ — అమూర్తరసస్య పురుషస్య చక్షుర్గ్రాహ్యరూపయోగిత్వానుపపత్తేః । తదేతత్ సప్రపఞ్చం బ్రహ్మణో రూపం సన్నిహితాలమ్బనేన ఇతికరణేన ప్రతిషేధకం నఞం ప్రతి ఉపనీయత ఇతి గమ్యతే । బ్రహ్మ తు రూపవిశేషణత్వేన షష్ఠ్యా నిర్దిష్టం పూర్వస్మిన్గ్రన్థే, న స్వప్రధానత్వేన । ప్రపఞ్చితే చ తదీయే రూపద్వయే రూపవతః స్వరూపజిజ్ఞాసాయామ్ ఇదముపక్రాన్తమ్ — ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి । తత్ర కల్పితరూపప్రత్యాఖ్యానేన బ్రహ్మణః స్వరూపావేదనమిదమితి నిర్ణీయతే । తదాస్పదం హి ఇదం సమస్తం కార్యమ్ ‘నేతి నేతి’ ఇతి ప్రతిషిద్ధమ్ । యుక్తం చ కార్యస్య వాచారమ్భణశబ్దాదిభ్యోఽసత్త్వమితి నేతి నేతీతి ప్రతిషేధనమ్ । న తు బ్రహ్మణః, సర్వకల్పనామూలత్వాత్ । న చ అత్ర ఇయమాశఙ్కా కర్తవ్యా — కథం హి శాస్త్రం స్వయమేవ బ్రహ్మణో రూపద్వయం దర్శయిత్వా, స్వయమేవ పునః ప్రతిషేధతి — ‘ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య దూరాదస్పర్శనం వరమ్’ ఇతి — యతః నేదం శాస్త్రం ప్రతిపాద్యత్వేన బ్రహ్మణో రూపద్వయం నిర్దిశతి, లోకప్రసిద్ధం తు ఇదం రూపద్వయం బ్రహ్మణి కల్పితం పరామృశతి ప్రతిషేధ్యత్వాయ శుద్ధబ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనాయ చ — ఇతి నిరవద్యమ్ । ద్వౌ చ ఎతౌ ప్రతిషేధౌ యథాసంఖ్యన్యాయేన ద్వే అపి మూర్తామూర్తే ప్రతిషేధతః । యద్వా పూర్వః ప్రతిషేధో భూతరాశిం ప్రతిషేధతి, ఉత్తరో వాసనారాశిమ్ । అథవా ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి వీప్సా ఇయమ్ — ‘ఇతి’ ఇతి యావత్కిఞ్చిత్ ఉత్ప్రేక్ష్యతే, తత్సర్వం న భవతీత్యర్థః — పరిగణితప్రతిషేధే హి క్రియమాణే, యది నైతద్బ్రహ్మ, కిమన్యద్బ్రహ్మ భవేదితి జిజ్ఞాసా స్యాత్ । వీప్సాయాం తు సత్యాం సమస్తస్య విషయజాతస్య ప్రతిషేధాత్ అవిషయః ప్రత్యగాత్మా బ్రహ్మేతి, జిజ్ఞాసా నివర్తతే । తస్మాత్ ప్రపఞ్చమేవ బ్రహ్మణి కల్పితం ప్రతిషేధతి, పరిశినష్టి బ్రహ్మ — ఇతి నిర్ణయః ॥

ఇతశ్చ ఎష ఎవ నిర్ణయః, యతః — తతః ప్రతిషేధాత్ , భూయో బ్రహ్మ బ్రవీతి — ‘అన్యత్పరమస్తి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇతి । అభావావసానే హి ప్రతిషేధే క్రియమాణే కిమన్యత్పరమస్తీతి బ్రూయాత్ । తత్రైషా అక్షరయోజనా — ‘నేతి నేతి’ ఇతి బ్రహ్మ ఆదిశ్య, తమేవ ఆదేశం పునర్నిర్వక్తి । ‘నేతి నేతి’ ఇత్యస్య కోఽర్థః ? న హి ఎతస్మాద్బ్రహ్మణో వ్యతిరిక్తమస్తీత్యతః ‘నేతి నేతి’ ఇత్యుచ్యతే, న పునః స్వయమేవ నాస్తి — ఇత్యర్థః । తచ్చ దర్శయతి — అన్యత్పరమ్ అప్రతిషిద్ధం బ్రహ్మ అస్తీతి । యదా పునరేవమక్షరాణి యోజ్యన్తే — న హి, ఎతస్మాత్ ‘ఇతి న’ ‘ఇతి న’ ఇతి ప్రపఞ్చప్రతిషేధరూపాత్ ఆదేశనాత్ , అన్యత్పరమాదేశనం బ్రహ్మణః అస్తీతి — తదా, ‘తతో బ్రవీతి చ భూయః’ ఇత్యేతత్ నామధేయవిషయం యోజయితవ్యమ్ — ‘అథ నామధేయం సత్యస్య సత్యమితి ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి హి బ్రవీతి — ఇతి । తచ్చ బ్రహ్మావసానే ప్రతిషేధే సమఞ్జసం భవతి । అభావావసానే తు ప్రతిషేధే, కిమ్ ‘సత్యస్య సత్యమ్’ ఇత్యుచ్యేత ? తస్మాద్బ్రహ్మావసానః అయం ప్రతిషేధః, నాభావావసానః — ఇత్యధ్యవస్యామః ॥ ౨౨ ॥

యత్తత్ ప్రతిషిద్ధాత్ప్రపఞ్చజాతాదన్యత్ పరం బ్రహ్మ, తదస్తి చేత్ , కస్మాన్న గృహ్యత ఇతి, ఉచ్యతే — తత్ అవ్యక్తమనిన్ద్రియగ్రాహ్యమ్ , సర్వదృశ్యసాక్షిత్వాత్ । ఆహ హి ఎవం శ్రుతిః — ‘న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా నాన్యైర్దేవైస్తపసా కర్మణా వా’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ‘స ఎష నేతి నేత్యాత్మాఽగృహ్యో న హి గృహ్యతే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘యత్తదద్రేశ్యమగ్రాహ్యమ్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ‘యదా హ్యేవైష ఎతస్మిన్నదృశ్యేఽనాత్మ్యేఽనిరుక్తేఽనిలయనే’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాద్యా । స్మృతిరపి — ‘అవ్యక్తోఽయమచిన్త్యోఽయమవికార్యోఽయముచ్యతే’ (భ. గీ. ౨ । ౨౫) ఇత్యాద్యా ॥ ౨౩ ॥

అపి చ ఎనమాత్మానం నిరస్తసమస్తప్రపఞ్చమవ్యక్తం సంరాధనకాలే పశ్యన్తి యోగినః । సంరాధనం చ భక్తిధ్యానప్రణిధానాద్యనుష్ఠానమ్ । కథం పునరవగమ్యతే — సంరాధనకాలే పశ్యన్తీతి ? ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ , శ్రుతిస్మృతిభ్యామిత్యర్థః । తథా హి శ్రుతిః — ‘పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్స్వయంభూస్తస్మాత్పరాఙ్ పశ్యతి నాన్తరాత్మన్ । కశ్చిద్ధీరః ప్రత్యగాత్మానమైక్షదావృత్తచక్షురమృతత్వమిచ్ఛన్’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి, ‘జ్ఞానప్రసాదేన విశుద్ధసత్త్వస్తతస్తు తం పశ్యతే నిష్కలం ధ్యాయమానః’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ఇతి చైవమాద్యా । స్మృతిరపి — ‘యం వినిద్రా జితశ్వాసాః సన్తుష్టాః సంయతేన్ద్రియాః । జ్యోతిః పశ్యన్తి యుఞ్జానాస్తస్మై యోగాత్మనే నమః॥’ (మ. భా. ౧౨ । ౪౭ । ౫౪) ‘యోగినస్తం ప్రపశ్యన్తి భగవన్తం సనాతనమ్’ (మ. భా. ౫ । ౪౬ । ౧) ఇతి చైవమాద్యా ॥ ౨౪ ॥

యథా ప్రకాశాకాశసవితృప్రభృతయః అఙ్గులికరకోదకప్రభృతిషు కర్మసు ఉపాధిభూతేషు సవిశేషా ఇవావభాసన్తే, న చ స్వాభావికీమవిశేషాత్మతాం జహతి; ఎవముపాధినిమిత్త ఎవాయమాత్మభేదః, స్వతస్తు ఐకాత్మ్యమేవ । తథా హి వేదాన్తేషు అభ్యాసేన అసకృత్ జీవప్రాజ్ఞయోరభేదః ప్రతిపాద్యతే ॥ ౨౫ ॥

అతశ్చ స్వాభావికత్వాదభేదస్య, అవిద్యాకృతత్వాచ్చ భేదస్య, విద్యయా అవిద్యాం విధూయ జీవః పరేణ అనన్తేన ప్రాజ్ఞేన ఆత్మనా ఎకతాం గచ్ఛతి । తథా హి లిఙ్గమ్ — ‘స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇత్యాది ॥ ౨౬ ॥

తస్మిన్నేవ సంరాధ్యసంరాధకభావే మతాన్తరముపన్యస్యతి, స్వమతవిశుద్ధయే । క్వచిత్ జీవప్రాజ్ఞయోర్భేదో వ్యపదిశ్యతే — ‘తతస్తు తం పశ్యతే నిష్కలం ధ్యాయమానః’ (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ఇతి ధ్యాతృధ్యాతవ్యత్వేన ద్రష్టృద్రష్టవ్యత్వేన చ । ‘పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౮) ఇతి గన్తృగన్తవ్యత్వేన । ‘యః సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతి’ ఇతి నియన్తృనియన్తవ్యత్వేన చ । క్వచిత్తు తయోరేవాభేదో వ్యపదిశ్యతే — ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ‘ఎష త ఆత్మా సర్వాన్తరః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౧) ‘ఎష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృతః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) ఇతి । తత్రైవముభయవ్యపదేశే సతి, యద్యభేద ఎవ ఎకాన్తతో గృహ్యేత, భేదవ్యపదేశో నిరాలమ్బన ఎవ స్యాత్ । అత ఉభయవ్యపదేశదర్శనాత్ అహికుణ్డలవదత్ర తత్త్వం భవితుమర్హతి — యథా అహిరిత్యభేదః, కుణ్డలాభోగప్రాంశుత్వాదీనీతి చ భేదః, ఎవమిహాపీతి ॥ ౨౭ ॥

అథవా ప్రకాశాశ్రయవదేతత్ప్రతిపత్తవ్యమ్ — యథా ప్రకాశః సావిత్రః తదాశ్రయశ్చ సవితా నాత్యన్తభిన్నౌ, ఉభయోరపి తేజస్త్వావిశేషాత్; అథ చ భేదవ్యపదేశభాజౌ భవతః — ఎవమిహాపీతి ॥ ౨౮ ॥

యథా వా పూర్వముపన్యస్తమ్ — ‘ప్రకాశాదివచ్చావైశేష్యమ్’ ఇతి, తథైవ ఎతద్భవితుమర్హతి । తథా హి అవిద్యాకృతత్వాద్బన్ధస్య విద్యయా మోక్ష ఉపపద్యతే । యది పునః పరమార్థత ఎవ బద్ధః కశ్చిదాత్మా అహికుణ్డలన్యాయేన పరస్య ఆత్మనః సంస్థానభూతః, ప్రకాశాశ్రయన్యాయేన చ ఎకదేశభూతోఽభ్యుపగమ్యేత । తతః పారమార్థికస్య బన్ధస్య తిరస్కర్తుమశక్యత్వాత్ మోక్షశాస్త్రవైయర్థ్యం ప్రసజ్యేత । న చాత్ర ఉభావపి భేదాభేదౌ శ్రుతిః తుల్యవద్వ్యపదిశతి । అభేదమేవ హి ప్రతిపాద్యత్వేన నిర్దిశతి, భేదం తు పూర్వప్రసిద్ధమేవానువదతి అర్థాన్తరవివక్షయా । తస్మాత్ప్రకాశాదివచ్చావైశేష్యమిత్యేష ఎవ సిద్ధాన్తః ॥ ౨౯ ॥

ఇతశ్చ ఎష ఎవ సిద్ధాన్తః, యత్కారణం పరస్మాదాత్మనోఽన్యం చేతనం ప్రతిషేధతి శాస్త్రమ్ — ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యేవమాది । ‘అథాత ఆదేశో నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ‘తదేతద్బ్రహ్మాపూర్వమనపరమనన్తరమబాహ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇతి చ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తప్రపఞ్చనిరాకరణాత్ బ్రహ్మమాత్రపరిశేషాచ్చ ఎష ఎవ సిద్ధాన్త ఇతి గమ్యతే ॥ ౩౦ ॥

పరమ్ అతో బ్రహ్మణః అన్యత్తత్త్వం భవితుమర్హతి । కుతః ? సేతువ్యపదేశాత్ ఉన్మానవ్యపదేశాత్ సమ్బన్ధవ్యపదేశాత్ భేదవ్యపదేశాచ్చ । సేతువ్యపదేశస్తావత్ — ‘అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతిః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౧) ఇత్యాత్మశబ్దాభిహితస్య బ్రహ్మణః సేతుత్వం సఙ్కీర్తయతి । సేతుశబ్దశ్చ హి లోకే జలసన్తానవిచ్ఛేదకరే మృద్దార్వాదిప్రచయే ప్రసిద్ధః । ఇహ తు సేతుశబ్దః ఆత్మని ప్రయుక్త ఇతి లౌకికసేతోరివ ఆత్మసేతోరన్యస్య వస్తునోఽస్తిత్వం గమయతి । ‘సేతుం తీర్త్వా’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౪ । ౨) ఇతి చ తరతిశబ్దప్రయోగాత్ — యథా లౌకికం సేతుం తీర్త్వా జాఙ్గలమసేతుం ప్రాప్నోతి, ఎవమాత్మానం సేతుం తీర్త్వా అనాత్మానమసేతుం ప్రాప్నోతీతి గమ్యతే । ఉన్మానవ్యపదేశశ్చ భవతి — తదేతద్బ్రహ్మ చతుష్పాత్ అష్టాశఫం షోడశకలమితి । యచ్చ లోకే ఉన్మితమ్ ఎతావదిదమితి పరిచ్ఛిన్నం కార్షాపణాది, తతోఽన్యద్వస్త్వస్తీతి ప్రసిద్ధమ్ । తథా బ్రహ్మణోఽప్యున్మానాత్ తతోఽన్యేన వస్తునా భవితవ్యమితి గమ్యతే । తథా సమ్బన్ధవ్యపదేశోఽపి భవతి — ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి, ‘శారీర ఆత్మా’ (తై. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ఇతి చ । మితానాం చ మితేన సమ్బన్ధో దృష్టః, యథా నరాణాం నగరేణ । జీవానాం చ బ్రహ్మణా సమ్బన్ధం వ్యపదిశతి సుషుప్తౌ । అతః తతః పరమన్యదమితమస్తీతి గమ్యతే । భేదవ్యపదేశశ్చ ఎతమేవార్థం గమయతి । తథా హి — ‘అథ య ఎషోఽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయః పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬) ఇత్యాదిత్యాధారమీశ్వరం వ్యపదిశ్య, తతో భేదేన అక్ష్యాధారమీశ్వరం వ్యపదిశతి — ‘అథ య ఎషోఽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇతి । అతిదేశం చ అస్య అమునా రూపాదిషు కరోతి — ‘తస్యైతస్య తదేవ రూపం యదముష్య రూపం యావముష్య గేష్ణౌ తౌ గేష్ణౌ యన్నామ తన్నామ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇతి । సావధికం చ ఈశ్వరత్వముభయోర్వ్యపదిశతి — ‘యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౮) ఇత్యేకస్య, ‘యే చైతస్మాదర్వాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే మనుష్యకామానాం చ’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౬) ఇత్యేకస్య, యథా ఇదం మాగధస్య రాజ్యమ్ , ఇదం వైదేహస్యేతి । ఎవమేతేభ్యః సేత్వాదివ్యపదేశేభ్యో బ్రహ్మణః పరమస్తీతి ॥ ౩౧ ॥

తుశబ్దేన ప్రదర్శితాం ప్రాప్తిం నిరుణద్ధి । న బ్రహ్మణోఽన్యత్ కిఞ్చిద్భవితుమర్హతి, ప్రమాణాభావాత్ — న హ్యన్యస్యాస్తిత్వే కిఞ్చిత్ప్రమాణముపలభామహే । సర్వస్య హి జనిమతో వస్తుజాతస్య జన్మాది బ్రహ్మణో భవతీతి నిర్ధారితమ్ , అనన్యత్వం చ కారణాత్ కార్యస్య । న చ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తం కిఞ్చిత్ అజం సమ్భవతి, ‘సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యవధారణాత్ । ఎకవిజ్ఞానేన చ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానాత్ న బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వస్తిత్వమవకల్పతే । నను సేత్వాదివ్యపదేశాః బ్రహ్మవ్యతిరిక్తం తత్త్వం సూచయన్తీత్యుక్తమ్; నేత్యుచ్యతే — సేతువ్యపదేశస్తావత్ న బ్రహ్మణో బాహ్యస్య సద్భావం ప్రతిపాదయితుం క్షమతే । సేతురాత్మేతి హి ఆహ, న తతః పరమస్తీతి । తత్ర పరస్మిన్ అసతి సేతుత్వం నావకల్పత ఇతి పరం కిమపి కల్ప్యేత । న చైతత్ న్యాయ్యమ్ । హఠో హి అప్రసిద్ధకల్పనా । అపి చ సేతువ్యపదేశాదాత్మనో లౌకికసేతునిదర్శనేన సేతుబాహ్యవస్తుతాం ప్రసఞ్జయతా మృద్దారుమయతాపి ప్రాసఙ్క్ష్యత । న చైతన్న్యాయ్యమ్ , అజత్వాదిశ్రుతివిరోధాత్ । సేతుసామాన్యాత్తు సేతుశబ్ద ఆత్మని ప్రయుక్త ఇతి శ్లిష్యతే । జగతస్తన్మర్యాదానాం చ విధారకత్వం సేతుసామాన్యమాత్మనః । అతః సేతురివ సేతుః — ఇతి ప్రకృత ఆత్మా స్తూయతే । ‘సేతుం తీర్త్వా’ ఇత్యపి తరతిః అతిక్రమాసమ్భవాత్ ప్రాప్నోత్యర్థ ఎవ వర్తతే — యథా వ్యాకరణం తీర్ణ ఇతి ప్రాప్తః ఉచ్యతే, న అతిక్రాన్తః, తద్వత్ ॥ ౩౨ ॥

యదప్యుక్తమ్ — ఉన్మానవ్యపదేశాదస్తి పరమితి, తత్రాభిధీయతే — ఉన్మానవ్యపదేశోఽపి న బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వస్తిత్వప్రతిపత్త్యర్థః । కిమర్థస్తర్హి ? బుద్ధ్యర్థః, ఉపాసనార్థ ఇతి యావత్ । చతుష్పాదష్టాశఫం షోడశకలమిత్యేవంరూపా — బుద్ధిః కథం ను నామ బ్రహ్మణి స్థిరా స్యాదితి — వికారద్వారేణ బ్రహ్మణ ఉన్మానకల్పనైవ క్రియతే । న హి అవికారేఽనన్తే బ్రహ్మణి సర్వైః పుమ్భిః శక్యా బుద్ధిః స్థాపయితుమ్ , మన్దమధ్యమోత్తమబుద్ధిత్వాత్ పుంసామితి । పాదవత్ — యథా మనఆకాశయోరధ్యాత్మమధిదైవతం చ బ్రహ్మప్రతీకయోరామ్నాతయోః, చత్వారో వాగాదయో మనఃసమ్బన్ధినః పాదాః కల్ప్యన్తే, చత్వారశ్చ అగ్న్యాదయ ఆకాశసమ్బన్ధినః — ఆధ్యానాయ — తద్వత్ । అథవా పాదవదితి — యథా కార్షాపణే పాదవిభాగో వ్యవహారప్రాచుర్యాయ కల్ప్యతే — న హి సకలేనైవ కార్షాపణేన సర్వదా సర్వే జనా వ్యవహర్తుమీశతే, క్రయవిక్రయే పరిమాణానియమాత్ — తద్వదిత్యర్థః ॥ ౩౩ ॥

ఇహ సూత్రే ద్వయోరపి సమ్బన్ధభేదవ్యపదేశయోః పరిహారోఽభిధీయతే । యదప్యుక్తమ్ — సమ్బన్ధవ్యపదేశాత్ భేదవ్యపదేశాచ్చ పరమతః స్యాదితి, తదప్యసత్; యత ఎకస్యాపి స్థానవిశేషాపేక్షయా ఎతౌ వ్యపదేశావుపపద్యేతే । సమ్బన్ధవ్యపదేశే తావదయమర్థః — బుద్ధ్యాద్యుపాధిస్థానవిశేషయోగాదుద్భూతస్య విశేషవిజ్ఞానస్య ఉపాధ్యుపశమే య ఉపశమః, స పరమాత్మనా సమ్బన్ధః — ఇత్యుపాధ్యపేక్షయా ఉపచర్యతే, న పరిమితత్వాపేక్షయా । తథా భేదవ్యపదేశోఽపి బ్రహ్మణ ఉపాధిభేదాపేక్షయైవ ఉపచర్యతే, న స్వరూపభేదాపేక్షయా । ప్రకాశాదివదితి ఉపమోపాదానమ్ — యథా ఎకస్య ప్రకాశస్య సౌర్యస్య చాన్ద్రమసస్య వా ఉపాధియోగాదుపజాతవిశేషస్య ఉపాధ్యుపశమాత్సమ్బన్ధవ్యపదేశో భవతి, ఉపాధిభేదాచ్చ భేదవ్యపదేశః । యథా వా సూచీపాశాకాశాదిషూపాధ్యపేక్షయైవైతౌ సమ్బన్ధభేదవ్యపదేశౌ భవతః — తద్వత్ ॥ ౩౪ ॥

ఉపపద్యతే చ అత్ర ఈదృశ ఎవ సమ్బన్ధః, నాన్యాదృశః — ‘స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి హి స్వరూపసమ్బన్ధమేనమామనన్తి; స్వరూపస్య చ అనపాయిత్వాత్ న నరనగరన్యాయేన సమ్బన్ధో ఘటతే । ఉపాధికృతస్వరూపతిరోభావాత్తు ‘స్వమపీతో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇత్యుపపద్యతే । తథా భేదోఽపి నాన్యాదృశః సమ్భవతి, బహుతరశ్రుతిప్రసిద్ధైకేశ్వరత్వవిరోధాత్ । తథా చ శ్రుతిరేకస్యాప్యాకాశస్య స్థానకృతం భేదవ్యపదేశముపపాదయతి — ‘యోఽయం బహిర్ధా పురుషాదాకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) ‘యోఽయమన్తః పురుష ఆకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౮) ‘యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః’ (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౯) ఇతి ॥ ౩౫ ॥