ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಯಾ ನಿಶಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತಸ್ಯಾಂ ಜಾಗರ್ತಿ ಸಂಯಮೀ
ಯಸ್ಯಾಂ ಜಾಗ್ರತಿ ಭೂತಾನಿ ಸಾ ನಿಶಾ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇಃ ॥ ೬೯ ॥
ಅತಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಚೋದ್ಯಂತೇ, ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಿ ಸತ್ಯಾಮ್ ಉದಿತೇ ಸವಿತರಿ ಶಾರ್ವರಮಿವ ತಮಃ ಪ್ರಣಾಶಮುಪಗಚ್ಛತಿ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಕ್ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಅವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಮಾಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದರೂಪಾ ಸತೀ ಸರ್ವಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಅಪ್ರಮಾಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಯಾಃ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ, ‘ಪ್ರಮಾಣಭೂತೇನ ವೇದೇನ ಮಮ ಚೋದಿತಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮಇತಿ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ನಿಶೇವಇತಿಯಸ್ಯ ಪುನಃನಿಶೇವ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಭೇದಜಾತಮ್ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ಏವ ಅಧಿಕಾರೋ ಪ್ರವೃತ್ತೌತಥಾ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿತದ್ಬುದ್ಧಯಸ್ತದಾತ್ಮಾನಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವ ತಸ್ಯ ಅಧಿಕಾರಮ್
ಯಾ ನಿಶಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತಸ್ಯಾಂ ಜಾಗರ್ತಿ ಸಂಯಮೀ
ಯಸ್ಯಾಂ ಜಾಗ್ರತಿ ಭೂತಾನಿ ಸಾ ನಿಶಾ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇಃ ॥ ೬೯ ॥
ಅತಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಚೋದ್ಯಂತೇ, ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಿ ಸತ್ಯಾಮ್ ಉದಿತೇ ಸವಿತರಿ ಶಾರ್ವರಮಿವ ತಮಃ ಪ್ರಣಾಶಮುಪಗಚ್ಛತಿ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಕ್ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಅವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಮಾಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದರೂಪಾ ಸತೀ ಸರ್ವಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಅಪ್ರಮಾಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಯಾಃ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ, ‘ಪ್ರಮಾಣಭೂತೇನ ವೇದೇನ ಮಮ ಚೋದಿತಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮಇತಿ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ನಿಶೇವಇತಿಯಸ್ಯ ಪುನಃನಿಶೇವ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಭೇದಜಾತಮ್ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇ ಏವ ಅಧಿಕಾರೋ ಪ್ರವೃತ್ತೌತಥಾ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿತದ್ಬುದ್ಧಯಸ್ತದಾತ್ಮಾನಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವ ತಸ್ಯ ಅಧಿಕಾರಮ್

ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾ ನಿಶೇವ ಅವಿದುಷಾಮ್ , ವಿದುಷಾಂ ತು ದ್ವೈತಾವಸ್ಥಾ ತಥಾ, ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಫಲಿತಮಾಹ -

ಅತ ಇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಪ್ರತಿಭಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿದ್ಯೋದಯೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಭಾನಾವಿಶೇಷಾತ್ ಪೂರ್ವಮಿವ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯೇರನ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿಭಾಗಭಾನೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮವಿಧಿಃ, ವಿಭಾಗಾಭಿನಿವೇಶಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಕರ್ಮಣೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -

ಪ್ರಾಗಿತಿ ।

ವಿದ್ಯೋದಯಾತ್ ಪೂರ್ವಂ ಬಾಧಕಾಭಾವಾದಬಾಧಿತಾ ವಿದ್ಯಾ ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಮಾಪಾದ್ಯ ಪ್ರಮಾಣರೂಪಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕರ್ಮಹೇತುರ್ಭವತಿ, ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ನ ಅಪ್ರಮಾಣೇತಿ ।

ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯಾದಿಭೇದಭಾನಮಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾ ಯಥೋಕ್ತವಿಭಾಗಭಾಗಿನ್ಯಪಿ ಅವಿದ್ಯಾ ನ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಬಾಧಿತತ್ವೇನ ಆಭಾಸತಯಾ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಭಾಗೇನೋಕ್ತಮೇವ ವಿಶೇಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ -

ಪ್ರಮಾಣಭೂತೇನೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತೇನ ವೇದೇನ ಕಾಮನಾಜೀವನಾದಿಮತೋ ಮಮ ಕರ್ಮ ವಿಹಿತಮ್ , ತೇನ ಮಯಾ ತತ್ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಜ್ಞೋಽಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನವಿಶೇಷವಾದಿನೋ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವಮೇವೇದಮವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಂ ದ್ವೈತಂ ನಿಷೇವೇತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಸ್ತು ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಕರ್ಮಣಿ, ಇತಿ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ -

ನಾವಿದ್ಯೇತಿ ।

ವಿದುಷೋ ನ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಶ್ಚೇತ್ ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಫಲಭೂತಸಂನ್ಯಾಸಾಧಿಕಾರೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -

ತಥಾ ಚೇತಿ ।