श्रीवाचस्पतिमिश्रप्रणीता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
ಭಾಮತೀವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರಪ್ರಣೀತಾ । ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾದ್ವಿತಯಸಚಿವಸ್ಯ ಪ್ರಭವತೋ ವಿವರ್ತಾ ಯಸ್ಯೈತೇ ವಿಯದನಿಲತೇಜೋಽಬವನಯಃ ।
ಯತಶ್ಚಾಭೂದ್ವಿಶ್ವಂ ಚರಮಚರಮುಚ್ಚಾವಚಮಿದಂ ನಮಾಮಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಿಮಿತಸುಖಜ್ಞಾನಮಮೃತಮ್ ॥ ೧ ॥
ನಿಃಶ್ವಸಿತಮಸ್ಯ ವೇದಾ ವೀಕ್ಷಿತಮೇತಸ್ಯ ಪಂಚ ಭೂತಾನಿ ।
ಸ್ಮಿತಮೇತಸ್ಯ ಚರಾಚರಮಸ್ಯ ಚ ಸುಪ್ತಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ ॥ ೨ ॥
ಷಡ್ಭಿರಂಗೈರುಪೇತಾಯ ವಿವಿಧೈರವ್ಯಯೈರಪಿ ।
ಶಾಶ್ವತಾಯ ನಮಸ್ಕುರ್ಮೋ ವೇದಾಯ ಚ ಭವಾಯ ಚ ॥ ೩ ॥
ಮಾರ್ತಂಡತಿಲಕಸ್ವಾಮಿಮಹಾಗಣಪತೀನ್ ವಯಮ್ ।
ವಿಶ್ವವಂದ್ಯಾನ್ನಮಸ್ಯಾಮಃ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿವಿಧಾಯಿನಃ ॥ ೪ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಕೃತೇ ತಸ್ಮೈ ವೇದವ್ಯಾಸಾಯ ವೇಧಸೇ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯವತಾರಾಯ ನಮೋ ಭಗವತೋ ಹರೇಃ ॥ ೫ ॥
ನತ್ವಾ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಂಕರಂ ಕರುಣಾನಿಧಿಮ್ ।
ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಸನ್ನಗಂಭೀರಂ ತತ್ಪ್ರಣೀತಂ ವಿಭಜ್ಯತೇ ॥ ೬ ॥
ಆಚಾರ್ಯಕೃತಿನಿವೇಶನಮಪ್ಯವಧೂತಂ ವಚೋಽಸ್ಮದಾದೀನಾಮ್ ।
ರಥ್ಯೋದಕಮಿವ ಗಂಗಾಪ್ರವಾಹಪಾತಃ ಪವಿತ್ರಯತಿ ॥ ೭ ॥
ಅಥ ಯದಸಂದಿಗ್ಧಮಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ನ ತತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಾಗೋಚರಃ, ಯಥಾ ಸಮನಸ್ಕೇಂದ್ರಿಯಸಂನಿಕೃಷ್ಟಃ ಸ್ಫೀತಾಲೋಕಮಧ್ಯವರ್ತೀ ಘಟಃ, ಕರಟದಂತಾ ವಾ ತಥಾ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬೃಂಹಣತ್ವಾದ್ವಾತ್ಮೈವ’ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ । ಸ ಚಾಯಮಾಕೀಟಪತಂಗೇಭ್ಯ ಆ ಚ ದೇವರ್ಷಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೇದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವಿವೇಕೇನ ’ ಅಹಮ್'' ಇತ್ಯಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸ್ಪದಮ್ । ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿದತ್ರ ಸಂದಿಗ್ಧೇಽಹಂ ವಾ ನಾಹಂ ವೇತಿ । ನ ಚ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯತಿ ನಾಹಮೇವ ಇತಿ । ನ ಚ ಅಹಂ ಕೃಶಃ, ಸ್ಥೂಲಃ, ಗಚ್ಛಾಮಿ ಇತ್ಯಾದಿದೇಹಧರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಾಲಂಬನೋಽಯಮಹಂಕಾರ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತದಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹಿ ಯೋಽಹಂ ಬಾಲ್ಯೇ ಪಿತರಾವನ್ವಭವಂ ಸ ಏವ ಸ್ಥಾವಿರೇ ಪ್ರಣಪ್ತೄನನುಭವಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ನ ಭವೇತ್ । ನ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಥವಿರಯೋಃ ಶರೀರಯೋರಸ್ತಿ ಮನಾಗಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಗಂಧೋ ಯೇನೈಕತ್ವಮಧ್ಯವಸೀಯೇತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೇಷು ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನೇಷು ಯದನುವರ್ತತೇ ತತ್ತೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ ಯಥಾ ಚ ಕುಸುಮೇಭ್ಯಃ ಸೂತ್ರಮ್ । ತಥಾ ಬಾಲಾದಿಶರೀರೇಷು ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನೇಷ್ವಪಿ ಪರಂ ಪರಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮನುವರ್ತಮಾನಂ ತೇಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇ ದಿವ್ಯಶರೀರಭೇದಮಾಸ್ಥಾಯ ತದುಚಿತಾನ್ಭೋಗಾನ್ಭುಂಜಾನ ಏವ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ ‘ನಾಹಂ ದೇವೋ ಮನುಷ್ಯ ಏವ’ ಇತಿ ದೇವಶರೀರೇ ಬಾಧ್ಯಮಾನೇಽಪ್ಯಹಮಾಸ್ಪದಮಬಾಧ್ಯಮಾನಂ ಶರೀರಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಯೋಗವ್ಯಾಘ್ರಃ ಶರೀರಭೇದೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನಮಭಿನ್ನಮನುಭವತೀತಿ ನಾಹಂಕಾರಾಲಂಬನಂ ದೇಹಃ । ಅತ ಏವ ನೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯಸ್ಯಾಲಂಬನಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಭೇದೇಽಪಿ ‘ಯೋಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವೈತರ್ಹಿ ಸ್ಪೃಶಾಮಿ’ ಇತ್ಯಹಮಾಲಂಬನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ವಿಷಯೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿವೇಕಃ ಸ್ಥವೀಯಾನೇವ । ಬುದ್ಧಿಮನಸೋಶ್ಚ ಕರಣಯೋಃ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಕರ್ತೃಪ್ರತಿಭಾಸಪ್ರಖ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಾಯೋಗಃ । ‘ಕೃಶೋಽಹಮ್’ ’ ಅಂಧೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಾ ಅಸತ್ಯಪ್ಯಭೇದೇ ಕಥಂಚಿನ್ಮಂಚಾಃ ಕ್ರೋಶಂತಿ ಇತ್ಯಾದಿವದೌಪಚಾರಿಕಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ, ಸ್ಫುಟತರಾಹಮನುಭವಗಮ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಸಂಶಯಾಭಾವಾದಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ - ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿರಪವರ್ಗ ಇಹ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸಂಸಾರಶ್ಚ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನನುಭವನಿಮಿತ್ತ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತನೀಯಃ । ಸ ಚೇದಯಮನಾದಿರನಾದಿನಾ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಸಹಾನುವರ್ತತೇ, ಕುತೋಽಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರವಿರೋಧಾತ್ ? ಕುತಶ್ಚಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನನುಭವಃ ? ನ ಹಿ ಅಹಮ್ ಇತ್ಯನುಭವಾದನ್ಯದಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಸರ್ವಜನೀನಸ್ಫುಟತರಾನುಭವಸಮರ್ಥಿತ ಆತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಶಕ್ಯ ಉಪನಿಷದಾಂ ಸಹಸ್ರೈರಪ್ಯನ್ಯಥಯಿತುಮ್ , ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಗಮಾಃ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಘಟಂ ಪಟಯಿತುಮೀಶತೇ । ತಸ್ಮಾದನುಭವವಿರೋಧಾದುಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ಏವೋಪನಿಷದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋಃ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿರ್ಮಿಥ್ಯಾಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಂತಃ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥಃ । ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಃ । ತಥಾಪೀತ್ಯಭಿಸಂಬಂಧಾಚ್ಛಂಕಾಯಾಂ ಯದ್ಯಪೀತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ । ಇದಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಯುಷ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಮತ್ಯಂತಭೇದೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಹ್ಯಹಂಕಾರಪ್ರತಿಯೋಗೀ ತ್ವಂಕಾರೋ ನೈವಮಿದಂಕಾರಃ, ಏತೇ ವಯಮಿಮೇ ವಯಮಾಸ್ಮಹೇ ಇತಿ ಬಹುಲಂ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವ ಆತ್ಮಾ ವಿಷಯೀ, ಜಡಸ್ವಭಾವಾ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯದೇಹವಿಷಯಾ ವಿಷಯಾಃ । ಏತೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮಾನಂ ವಿಸಿನ್ವಂತಿ ಅವಬಧ್ನಂತಿ । ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿರೂಪಣೀಯಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಸ್ಪರಾನಧ್ಯಾಸಹೇತಾವತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ತಮಃ ಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿತ್ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿನೀ ಪ್ರಕಾಶತಮಸೀ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಇತರೇತರಭಾವಃ ಇತರೇತರತ್ವಮ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಾವಿತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದ್ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಪರಸ್ಪರಭಾವಃ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ತು ಜಾಡ್ಯಚೈತನ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋರ್ವಿವೇಕಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾಸಃ, ಯಥಾ ಕುಸುಮಾದ್ಭೇದೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಽಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಮಣಾವತಿಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ಜಪಾಕುಸುಮಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿಣ್ಯರುಣಃ ಸ್ಫಟಿಕೈತ್ಯಾರುಣ್ಯವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪೀತಿ ।
ಇತರೇತರತ್ರ ಧರ್ಮಿಣಿ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಭಾವೋ ವಿನಿಮಯಸ್ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ರೂಪವದ್ಧಿ ದ್ರವ್ಯಮತಿಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ರೂಪವತೋ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಛಾಯಾಂ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ , ಚಿದಾತ್ಮಾ ತ್ವರೂಪೋ ವಿಷಯೀ ನ ವಿಷಯಚ್ಛಾಯಾಮುದ್ಗ್ರಾಹಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾಹುಃ -'ಶಬ್ದಗಂಧರಸಾನಾಂ ಚ ಕೀದೃಶೀ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತಾ” ಇತಿ । ತದಿಹ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಸಂಭೇದೇನೈವ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಸಂಭೇದೇನ ವಿನಿಮಯಾತ್ಮನಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತೌ ಚೇದ್ಧರ್ಮಿಣಾವತ್ಯಂತವಿವೇಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾವಸಂಭಿನ್ನೌ, ಅಸಂಭಿನ್ನಾಃ ಸುತರಾಂ ತಯೋರ್ಧರ್ಮಾಃ, ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಧಾನೇನ ದೂರಾಪೇತತ್ವಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ವಿಷಯವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋಽಪಹ್ನವವಚನಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಧ್ಯಾಸೋ ಭೇದಾಗ್ರಹೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧಶ್ಚೇಹಾಸ್ತಿ ಭೇದಗ್ರಹಃ, ಸ ಭೇದಾಗ್ರಹಂ ನಿವರ್ತಯಂಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಮಧ್ಯಾಸಮಪಿ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ । ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಂ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।। ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯಹಮಿತ್ಯನುಭವೇ ಆತ್ಮತತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶೇತ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ಸಮಸ್ತೋಪಾಧ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂತಾನಂದಚೈತನ್ಯೈಕರಸಮುದಾಸೀನಮೇಕಮದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಗೀಯತೇ । ನ ಚೈತಾನ್ಯುಪಕ್ರಮಪರಾಮರ್ಶೋಪಸಂಹಾರೈಃ ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇಣೇದೃಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಭಿದಧತಿ ತತ್ಪರಾಣಿ ಸಂತಿ ಶಕ್ಯಾನಿ ಶಕ್ರೇಣಾಪ್ಯುಪಚರಿತಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ತುಮ್ । ಅಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ, ಯಥಾಹೋ ದರ್ಶನೀಯಾಹೋ ದರ್ಶನೀಯೇತಿ ನ ನ್ಯೂನತ್ವಂ, ಪ್ರಾಗೇವೋಪಚರಿತತ್ವಮಿತಿ । ಅಹಮನುಭವಸ್ತು ಪ್ರಾದೇಶಿಕಮನೇಕವಿಧಶೋಕದುಃಖಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಪಪ್ಲುತಮಾತ್ಮಾನಮಾದರ್ಶಯನ್ ಕಥಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರಃ ಕಥಂ ವಾನುಪಪ್ಲವಃ । ನ ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೈವ ತದಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತಯಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಶಂಕಸ್ಯ, ಬೋಧಕತಯಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಮಿತಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಮಿತಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಾದನುತ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಉತ್ಪಾದಕಾಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಗಮಜ್ಞಾನಂ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಹಂತಿ ಯೇನ ಕಾರಣಾಭಾವಾನ್ನ ಭವೇದಪಿ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ । ನ ಚ ತತ್ತಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕಮ್ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವರ್ಣೇ ಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಯೋಽನ್ಯಧರ್ಮಾ ಅಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತಾಃ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತವಃ । ನ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾಃ ನಾಗ ಇತಿ ವಾ ನಗ ಇತಿ ವಾ ಪದಾತ್ಕುಂಚರಂ ವಾ ತರುಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಭವಂತಿ ಭ್ರಾಂತಾಃ । ನ ಚಾನನ್ಯಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮುಪಚರಿತಾರ್ಥಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ‘ನ ವಿಧೌ ಪರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥ’ ಇತಿ । ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ಅನಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ ನ ತು ಬಾಧಕತ್ವೇ, ರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸಃ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಕನೀಯಸಾ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ತದನಪಬಾಧನೇ ತದಪಬಾಧಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರನುತ್ಪತ್ತೇಃ । ದರ್ಶಿತಂ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಂ, “ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಪೂರ್ವದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಿವತ್” (ಆ. ೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪) ಇತಿ । ತಥಾ “ಪೂರ್ವಾತ್ಪರಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ತತ್ರ ನಾಮ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಯತ್ರ ಜನ್ಮ ಧಿಯಾಂ ಭವೇತ್” ॥ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಯೇಽಪ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಾತ್ಮಾನಮಾಸ್ಥಿಷತ ತೈರಪ್ಯಸ್ಯ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮ್ - ’ ಅಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮಿ ಸದನೇ ಜಾನಾನಃ’ ಇತಿ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವೇನ ಗ್ರಹಾತ್ । ಉಚ್ಚತರಗಿರಿಶಿಖರವರ್ತಿಷು ಮಹಾತರುಷು ಭೂಮಿಷ್ಠಸ್ಯ ದೂರ್ವಾಪ್ರವಾಲನಿರ್ಭಾಸಪ್ರತ್ಯಯವತ್ । ನ ಚೇದಂ ದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಮನುಭೂಯತೇ ನ ತ್ವಾತ್ಮನ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನ ಹಿ ತದೈವಂ ಭವತಿ - ’ ಅಹಮ್’ ಇತಿ; ಗೌಣತ್ವೇ ವಾ ನ ’ ಜಾನಾನಃ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪರಶಬ್ದಃ ಪರತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಪ್ರತಿಪತ್ರೋಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ ಗೌಣಃ, ಸ ಚ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಪುರಃಸರಃ । ತದ್ಯಥಾ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಚನೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಃ (ಆ.೧. ಪಾ.೪. ಸೂ.೪)ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾವಧೃತಭೇದೇ ಕೌಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಗತೇ ಕರ್ಮಣಿ “ಮಾಸಮಗ್ಮಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” (ಆ. ೭ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಗೌಣಃ, ಮಾಣವಕೇ ಚಾನುಭವಸಿದ್ಧಭೇದೇ ಸಿಂಹಾತ್ಸಿಂಹಶಬ್ದಃ । ನ ತ್ವಹಂಕಾರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥೋ ನಿರ್ಲುಠಿತಗರ್ಭತಯಾ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನೋಽನುಭೂಯತೇ, ಯೇನ ಪರಶಬ್ದಃ ಶರೀರಾದೌ ಗೌಣೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚಾತ್ಯಂತನಿರೂಠತಯಾ ಗೌಣೇಽಪಿ ನ ಗೌಣತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ಸಾರ್ಷಪಾದಿಷು ತೈಲಶಬ್ದವದಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ನೇಹಾತ್ತಿಲಭವಾದ್ಭೇದೇ ಸಿದ್ಧ ಏವ ಸಾರ್ಷಪಾದೀನಾಂ ತೈಲಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನೋ, ನ ತ್ವರ್ಥಯೋಸ್ತೈಲಸಾರ್ಷಪಯೋರಭೇದಾಧ್ಯವಸಾಯಃ । ತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಗೌಣತ್ವಮುಭಯದರ್ಶಿನೋ ಗೌಣಮುಖ್ಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತದಿದಂ ವ್ಯಾಪಕಂ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಮಾನಂ ಗೌಣತಾಮಪಿ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ । ನ ಚ ಬಾಲಸ್ಥವಿರಶರೀರಭೇದೇಽಪಿ ಸೋಽಹಮಿತ್ಯೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದ್ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದೇನ ಅಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಾನುಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಖಲ್ವಿಯಂ ಕಥಾ ನ ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ । ಪರೀಕ್ಷಕಾ ಅಪಿ ಹಿ ವ್ಯವಹಾರಸಮಯೇ ನ ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯಮತಿವರ್ತಂತೇ । ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯನಂತರಮೇವ ಹಿ ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ - “ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್” ಇತಿ । ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ಶಾಸ್ತ್ರಚಿಂತಕಾಃ ಖಲ್ವೇವಂ ವಿವೇಚಯಂತಿ ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾರಃ” ಇತಿ । ತತ್ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮಗೋಚರಮಹಂಕಾರಮಹಮಿಹಾಸ್ಮಿ ಸದನ ಇತಿ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ಲೌಕಿಕಃ ಶರೀರಾದ್ಯಭೇದಗ್ರಹಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಮಭಿಮನ್ಯತೇ, ನಭಸ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಮಲ್ಲಿಕಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚಾಹಂಕಾರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ದೇಹಾದಿವದಾತ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಾ ಖಲ್ವಯಮಣುಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ಸ್ಯಾದ್ದೇಹಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ? ಅಣುಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮ್ ದೀರ್ಘ ಇತಿ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ದೇಹಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ತು ಸಾವಯವತಯಾ ದೇಹವದನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಿಂಚ ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಅವಯವಸಮುದಾಯೋ ವಾ ಚೇತಯೇತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾವಯವಾಃ ? ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚೇತನತ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಭಾವಾದಪರ್ಯಾಯಂ ವಿರುದ್ಧದಿಕ್ಕ್ರಿಯತಯಾ ಶರೀರಮುನ್ಮಥ್ಯೇತ, ಅಕ್ರಿಯಂ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ತು ಚೈತನ್ಯಯೋಗೇ ವೃಕ್ಣ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನವಯವೇ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯವಯವೋ ವೃಕ್ಣ ಇತಿ ನ ಚೇತಯೇತ್ । ನ ಚ ಬಹೂನಾಮವಯವಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾವಿನಾಭಾವನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಯ ಏವಾವಯವೋ ವಿಶೀರ್ಣಸ್ತದಾ ತದಭಾವೇ ನ ಚೇತಯೇತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾಲಂಬನತ್ವೇಽಪ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮೇವ । ತಸ್ಯ ಸ್ಥಿರವಸ್ತುನಿರ್ಭಾಸತ್ವಾದಸ್ಥಿರತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮ್ । ಏತೇನ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಂಧೋಽಹಂ ಗಚ್ಛಾಮೀತ್ಯಾದಯೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತದೇವಮುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪೂತಿಕೂಷ್ಮಾಂಡೀಕೃತೇ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿರಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದುಃಖಶೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಹಮನುಭವಪ್ರಸಂಜಿತಮಾತ್ಮನೋ ನಿಷೇದ್ಧುಮರ್ಹತೀತಿ ।
ತದೇವಂ ಸರ್ವಪ್ರವಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರಥಿತಮಿಥ್ಯಾಭಾವಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪನಿಮಿತ್ತಫಲೈರುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣ್ಯಾತ್ಮಶರೀರಾದೌ ‘ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮ್’ ಅಧ್ಯಸ್ಯಾಹಮಿದಂ ಶರೀರಾದೀತಿ । ಇದಮಿತಿ ಚ ವಸ್ತುತಃ, ನ ಪ್ರತೀತಿತಃ । ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ, ಸ ಚಾಯಮಹಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಶ್ಚ ಶರೀರಾದ್ಯನುಕೂಲಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಚ ಪ್ರಮೇಯಜಾತಂ ಪ್ರಮಾಯ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತದುಪಾದಾನಪರಿವರ್ಜನಾದಿಃ । “ಅನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯ” ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮಾಂಜನ್ಮಮರಣಜರಾವ್ಯಾಧ್ಯಾದೀನಾತ್ಮನಿ ಧರ್ಮಿಣಿ ಅಧ್ಯಸ್ತದೇಹಾದಿಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ತಥಾ ಚೈತನ್ಯಾದೀನಾತ್ಮಧರ್ಮಾನ್ ದೇಹಾದಾವಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ಮಮೇದಂ ಜರಾಮರಣಪುತ್ರಪಶುಸ್ವಾಮ್ಯಾದೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ, ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಶ್ಚ ತದನುರೂಪಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಃ । ಅತ್ರ ಚ ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಂ ಯಃ ಕರ್ತೋನ್ನೀತಃ ಸ ಸಮಾನ ಇತಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಸೂಚಿತಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ವ್ಯವಹಾರಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಾಸಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ । ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಾದ್ವ್ಯವಹಾರಭಾವಾಭಾವಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವಮಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಂ ಫಲಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -
ಇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನ ।
ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಾವಿವೇಕ ಏವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಧರ್ಮಿಣೋರತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿವೇಕೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಸಂಕೀರ್ಣತಾ ವಿವೇಕಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ವಸ್ತುಸತೋರ್ಭೇದಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಶುಕ್ತೇರಿವ ರಜತಾದ್ಭೇದಾಗ್ರಹ ನಿಬಂಧನೋ ರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮಃ ।
ಇಹ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಂ ನ ದೇಹಾದ್ಯಸ್ತಿ ವಸ್ತುಸತ್ , ತತ್ಕುತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ ಕುತಶ್ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮಃ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।
ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಧ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸತ್ಯಂ ಚಿದಾತ್ಮಾ, ಅನೃತಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯದೇಹಾದಿ, ತೇ ದ್ವೇ ಧರ್ಮಿಣೀ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಯುಗಲೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸಂವೃತಿಪರಮಾರ್ಥಸತೋಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಮಿಥುನಮಸ್ತೀತ್ಯಭೂತತದ್ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ್ವೇಃ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಪ್ರತೀತಸ್ಯಾರೋಪಾಯೋಗಾದಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತೇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಃ ಸಮಾರೋಪನಿಬಂಧನಾ ಚ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ದುರ್ವಾರಂ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋಽನಾದಿರಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ । ವ್ಯವಹಾರಾನಾದಿತಯಾ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿತೋಕ್ತಾ, ತತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪದರ್ಶಿತಸ್ಯ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಶರೀರಾದೇರುತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸೋಪಯೋಗ ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ಬೀಜಾಂಕುರವನ್ನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅದ್ಧಾ ಪೂರ್ವಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತ ಆರೋಪೇ, ನ ತು ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತಾ । ಪ್ರತೀತಿರೇವ ತು ಅತ್ಯಂತಾಸತೋ ಗಗನಕಮಲಿನೀಕಲ್ಪಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೇರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮೇವ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಸಮವಾಯೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾ ವಾ, ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಯಾಶ್ಚ ಸತ್ತಾಂತರಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಂತರಕಲ್ಪನೇಽನವಸ್ಥಾಪಾತಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಮಾನತೈವ ಸತ್ತಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಾ । ತಥಾ ಚ ದೇಹಾದಯಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾನ್ನಾಸಂತಃ, ಚಿದಾತ್ಮವತ್ ।
ಅಸತ್ತ್ವೇ ವಾ ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಾಃ, ತತ್ಕಥಂ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋರ್ಮಿಥುನೀಭಾವಃ, ತದಭಾವೇ ವಾ ಕಸ್ಯ ಕುತೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ, ತದಸಂಭವೇ ಕುತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಆಹ
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ -
ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ।
ಕ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ।
ಸಮಾಧಾತಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮಾಚಕ್ಷಾಣ ಏವಾಕ್ಷೇಪಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ ।
ಅವಸನ್ನೋಽವಮತೋ ವಾ ಭಾಸೋಽವಭಾಸಃ । ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಬಾಧಶ್ಚಾಸ್ಯವಸಾದೋಽವಮಾನೋ ವಾ । ಏತಾವತಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯೇದಮುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ “ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟ” ಇತ್ಯಾದಿ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯಾವಭಾಸಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ । ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾರೋಪವಿಷಯಾರೋಪಣೀಯಮಿಥುನಮಂತರೇಣ ನ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣೇನಾನೃತಮಾರೋಪಣೀಯಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟತ್ವಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತೇತಿ ದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಮ್ । ತಥಾಪಿ ವರ್ತಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ದರ್ಶನಂ ನಾರೋಪೋಪಯೋಗೀತಿ ಪೂರ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸದಪ್ಯಾರೋಪಣೀಯತಯಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯನೃತಮ್ ।
ಆರೋಪವಿಷಯಂ ಸತ್ಯಮಾಹ -
ಪರತ್ರೇತಿ ।
ಪರತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಪರಮಾರ್ಥಸತಿ, ತದನೇನ ಸತ್ಯಾನೃತಮಿಥುನಮುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತ್ಯಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅತಿವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸ್ವಸ್ತಿಮತ್ಯಾಂ ಗವಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಗೋತ್ವಸ್ಯ, ಪರತ್ರ ಕಾಲಾಕ್ಷ್ಯಾಮವಭಾಸಃ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪಾಟಲಿಪುತ್ರೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಮಾಹಿಷ್ಮತ್ಯಾಮವಭಾಸಃ ಸಮೀಚೀನಃ ।
ಅವಭಾಸಪದಂ ಚ ಸಮೀಚೀನೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ನೀಲಸ್ಯಾವಭಾಸಃ ಪೀತಸ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತೇ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ । ಅಸಂನಿಹಿತವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ , ಸಂನಿಹಿತವಿಷಯಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಿತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನಾಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿವಿಭ್ರಮರೂಪಸ್ಯೈವಂರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಪಿತ್ರಾದೌ ನಿದ್ರೋಪಪ್ಲವವಶಾದಸಂನಿಧಾನಾಪರಾಮರ್ಶೇ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸಂನಿಹಿತದೇಶಕಾಲತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಃ । ಏವಂ ಪೀತಃ ಶಂಖಸ್ತಿಕ್ತೋ ಗುಡೈತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯೇತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಬಹಿರ್ವಿನಿರ್ಗಚ್ಛದತ್ಯಚ್ಛನಯನರಶ್ಮಿಸಂಪೃಕ್ತಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯವರ್ತಿನೀಂ ಪೀತತಾಂ ಪಿತ್ತರಹಿತಾಮನುಭವನ್ , ಶಂಖಂ ಚ ದೋಷಾಚ್ಛಾದಿತಶುಕ್ಲಿಮಾಂ ನ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಮನುಭವನ್ , ಪೀತತಾಯಾಶ್ಚ ಶಂಖಾಸಂಬಂಧಮನನುಭವನ್ , ಅಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಸಾರೂಪ್ಯೇಣಪೀತಂ ತಪನೀಯಪಿಂಡಂಪೀತಂ ಬಿಲ್ವಫಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪೀತತ್ವಶಂಖತ್ವಯೋರಾರೋಪ್ಯಾಹಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ । ಏತೇನತಿಕ್ತೋ ಗುಡ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಏವಂ ವಿಜ್ಞಾತೃಪುರುಷಾಭಿಮುಖೇಷ್ವಾದರ್ಶೋದಕಾದಿಷು ಸ್ವಚ್ಛೇಷು ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋ ಲಗ್ನಮಪಿ ಬಲೀಯಸಾ ಸೌರ್ಯೇಣ ತೇಜಸಾ ಪ್ರತಿಸ್ರೋತಃ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಮುಖಸಂಯುಕ್ತಂ ಮುಖಂ ಗ್ರಾಹಯತ್ , ದೋಷವಶಾತ್ತದ್ದೇಶತಾಮನಭಿಮುಖತಾಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯಾಗ್ರಾಹಯತ್ , ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾಭಿಮುಖಾದರ್ಶೋದಕದೇಶತಾಮಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯಾರೋಪಯತೀತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮೋಽಪಿ ಲಕ್ಷಿತೋ ಭವತಿ । ಏತೇನ ದ್ವಿಚಂದ್ರದಿಙ್ಮೋಹಾಲಾತಚಕ್ರಗಂಧರ್ವನಗರವಂಶೋರಗಾದಿವಿಭ್ರಮೇಷ್ವಪಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾಮಾತ್ರಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಯೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಯಾ ಸದ್ಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ಪಾದಿಭಾವೇನ ರಜ್ಜ್ವಾದಯೋ ವಾ ಸ್ಫಟಿಕಾದಯೋ ವಾ ರಕ್ತಾದಿಗುಣಯೋಗಿನೋ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸಂತೇ, ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಾ ವಾ ಭವಂತಿ ತದಾತ್ಮಾನಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣೋ ವಾ । ತಥಾ ಸತಿ ಮರುಷು ಮರೀಚಿಚಯಮ್ , ಉಚ್ಚಾವಚಮುಚ್ಚಲತ್ತುಂಗತರಂಗಭಂಗಮಾಲೇಯಮಭ್ಯರ್ಣವಮವತೀರ್ಣಾ ಮಂದಾಕಿನೀ, ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತತ್ತೋಯಮಾಪೀಯ ಪಿಪಾಸಾಮುಪಶಮಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಕಾಮೇನಾಪ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮನೀಯಮ್ । ನ ಚ ಮರೀಚಿರೂಪೇಣ ಸಲಿಲಮವಸ್ತುಸತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸದೇವ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಯಸ್ತು ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪ್ಯಸಂತ ಇತ್ಯನುಭವಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ಕಥಮಾರೋಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ಯತೋ ಯದ್ಯಸನ್ನಾನುಭವಗೋಚರಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಾಮಸತಾಂ ತೋಯತಯಾನುಭವಗೋಚರತ್ವಮ್ , ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವೇನ ತೋಯಾತ್ಮನಾಪಿ ಸಂತೋ ಭವಂತಿ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಾಭಾವೋ ನಾಮ ಭಾವಾದನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ, ಅಪಿ ತು ಭಾವ ಏವ ಭಾವಾಂತರಾತ್ಮನಾಭಾವಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ಭಾವಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಭಾವಾಂತರಮಭಾವೋ ಹಿ ಕಯಾಚಿತ್ತು ವ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ”(ಮಂಡನಮಿಶ್ರಭ್ರಮವಿವೇಕಃ) ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಭಾವಾತ್ಮನೋಪಾಖ್ಯೇಯತಯಾಸ್ಯ ಯುಜ್ಯೇತಾನುಭವಗೋಚರತಾ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪುನರತ್ಯಂತಾಸತೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕುತೋಽನುಭವವಿಷಯಭಾವಃ, ಕುತೋ ವಾ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಃ । ನ ಚ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರಹೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ತತ್ತಾದೃಶಂ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾದಿತಾದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಸ್ವಭಾವಭೇದಮುಪಜಾತಮಸತಃ ಪ್ರಕಾಶನಂ, ತಸ್ಮಾದಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರೇವಾಸ್ಯಾವಿದ್ಯೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಯತೋ ಯೇಯಮಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಿಂ ಪುನರಸ್ಯಾಃ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಸದಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮೇತತ್ಕಾರ್ಯಮಾಹೋಸ್ವಿದಸ್ಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯಮ್ । ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅಸತಸ್ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯಂ, ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ, ಅನವಸ್ಥಾಪಾತಾಚ್ಚ । ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಅಸತಃ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಃ ಪುನರೇಷ ಸದಸತೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ? ಅಸದಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಂ ಸತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತಾ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅಹೋ ಬತಾಯಮತಿನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಯತಪಸ್ವೀ ಯಸ್ಯಾಸತ್ಯಪಿ ನಿರೂಪಣಮಾಯತತೇ, ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ರಾಧತ್ತೇ ಕಿಂಚಿತ್ , ಅಸತ ಆಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಸದಂತರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೈವೈಷ ಸ್ವಭಾವೋ ನ ತ್ವಸದಧೀನಮಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ಚೇತ್ , ಅಹೋ ಬತಾಸ್ಯಾಸತ್ಪಕ್ಷಪಾತೋ ಯದಯಮತದುತ್ಪತ್ತಿರತದಾತ್ಮಾ ಚ ತದವಿನಾಭಾವನಿಯತಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಾಸಂತಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಾ ನಾನುಭವವಿಷಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ - ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಚೇನ್ನಾನುಭವಗೋಚರಃ, ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಮರೀಚಯೋಽಪಿ ತೋಯಾತ್ಮನಾ ಸತತ್ತ್ವಾ ಯದನುಭವಗೋಚರಾಃ ಸ್ಯುಃ । ನ ಸತತ್ತ್ವಾಃ, ತದಾತ್ಮನಾ ಮರೀಚೀನಾಮಸತ್ತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿವಿಧಂ ಚ ವಸ್ತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ಚ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವತಃ, ಪರಂ ತು ಪರತಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸ್ವರೂಪಪರರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ನಿತ್ಯಂ ಸದಸದಾತ್ಮಕೇ । ವಸ್ತುನಿ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಿಂಚಿದ್ರೂಪಂ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕದಾ ಚ ನ॥”(ತತ್ವಸಂಗ್ರಹಃ) ಇತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯನಿರ್ಭಾಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ತ್ವಗೋಚರಃ, ತಥಾ ಚ ಸಮೀಚೀನ ಇತಿ ನ ಭ್ರಾಂತೋ ನಾಪಿ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಅದ್ಧಾ ನ ಬಾಧ್ಯೇತ ಯದಿ ಮರೀಚೀನತೋಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನತೋಯಾತ್ಮನಾ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ । ತೋಯಾತ್ಮನಾ ತು ಗೃಹ್ಣನ್ ಕಥಮಭ್ರಾಂತಃ, ಕಥಂ ವಾ ಬಾಧ್ಯಃ ಹಂತ ತೋಯಾಭಾವಾತ್ಮನಾಂ ಮರೀಚಿನಾಂ ತೋಯಭಾವಾತ್ಮತ್ವಂ ತಾವನ್ನ ಸತ್ , ತೇಷಾಂ ತೋಯಾಭಾವಾದಭೇದೇನ ತೋಯಭಾವಾತ್ಮತಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪ್ಯಸತ್ । ವಸ್ತ್ವಂತರಮೇವ ಹಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಾಸ್ಥೀಯತೇ “ಭಾವಾಂತರಮಭಾವೋಽನ್ಯೋ ನ ಕಶ್ಚಿದನಿರೂಪಣಾತ್”(ತತ್ವಸಂಗ್ರಹಃ) ಇತಿ ವದದ್ಭಿಃ, ನ ಚಾರೋಪಿತಂ ರೂಪಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ , ತದ್ಧಿ ಮರೀಚಯೋ ವಾ ಭವೇಯುಃ, ಗಂಗಾದಿಗತಂ ತೋಯಂ ವಾ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಮರೀಚಯಃ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತೋಯಮಿತಿ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಗಂಗಾಯಾಂ ತೋಯಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಪುನರಿಹೇತಿ । ದೇಶಭೇದಾಸ್ಮರಣೇ ತೋಯಮಿತಿ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪುನರಿಹೇತಿ । ನ ಚೇದಮತ್ಯಂತಮಸನ್ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಸ್ವರೂಪಮಲೀಕಮೇವಾಸ್ತು ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ತಸ್ಯಾನುಭವಗೋಚರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸತ್ , ನಾಸನ್ನಾಪಿ ಸದಸತ್ , ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮೇವಾರೋಪಣೀಯಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ , ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಧ್ಯಸ್ತಂ ತೋಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಯಮಿವ, ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಮಿವ, ತತ್ತ್ವತಸ್ತು ನ ತೋಯಂ ನ ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ, ಕಿಂ ತ್ವನೃತಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ಅಪೂರ್ವೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೋಪದರ್ಶಿತ ಇವ ಪರತ್ರ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ಉಪಪನ್ನಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಯೋಗಾತ್ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಬಾಧನಂ ಚೋಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಗೋಚರಃ, ತನ್ಮೂಲತದವಿರುದ್ಧನ್ಯಾಯನಿರ್ಣೀತಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ । ಅಬಾಧಿತಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತೈವ ಅಸ್ಯ ಸತ್ತಾ, ಸಾ ಚ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಚಿದಾತ್ಮನಃ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಸಮವಾಯೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾ ವೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ।
ಸ ಚಾಯಮೇವಂಲಕ್ಷಣಕೋಽಧ್ಯಾಸೋಽನಿರ್ವಚನೀಯಃ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಸಂಮತಃ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ, ತದ್ಭೇದೇ ಪರಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತಾಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಾಹ -
ತಂ ಕೇಚಿದನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವದಂತಿ ।
ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ, ಜ್ಞಾನಧರ್ಮಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಧ್ಯಾಸೋಽನ್ಯತ್ರ ಬಾಹ್ಯೇ । ಸೌತ್ರಾಂತಿಕನಯೇ ತಾವದ್ಬಾಹ್ಯಮಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಸತ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯಾರೋಪಃ । ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾಮಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸತ್ , ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾರೋಪಿತಮಲೀಕಂ ಬಾಹ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಃ । ಉಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಯದ್ಯಾದೃಶಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ರೂಪಂ ತತ್ತಾದೃಶಮೇವಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ, ಅನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಪುನರಸ್ಯ ಬಲವದ್ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯವಶಾತ್ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಬಾಧಕಸ್ಯೇದಂತಾಮಾತ್ರಬಾಧೇನೋಪಪತ್ತೌ ನ ರಜತಗೋಚರತೋಚಿತಾ । ರಜತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ಬಾಧೇ ಹಿ ರಜತಂ ಚ ತಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮ ಇದಂತಾ ಬಾಧಿತೇ ಭವೇತಾಮ್ , ತದ್ವರಮಿದಂತೈವಾಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ಬಾಧ್ಯತಾಂ ನ ಪುನಾ ರಜತಮಪಿ ಧರ್ಮಿ, ತಥಾ ಚ ರಜತಂ ಬಹಿರ್ಬಾಧಿತಮರ್ಥಾದಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಹಿರಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ತು -
ಜ್ಞಾನಾಕಾರಖ್ಯಾತಾವಪರಿತುಷ್ಯಂತೋ ವದಂತಿ -
ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮ ಇತಿ ।
ಅಪರಿತೋಷಕಾರಣಂ ಚಾಹುಃ - ವಿಜ್ಞಾನಕಾರತಾ ರಜತಾದೇರನುಭವಾದ್ವಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯೇತಾನುಮಾನಾದ್ವಾ । ತತ್ರಾನುಮಾನಮುಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ಅನುಭವೋಽಪಿ ರಜತಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ । ನ ತಾವದ್ರಜತಾನುಭವಃ । ಸ ಹೀದಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ರಜತಮಾವೇದಯತಿ ನ ತ್ವಾಂತರಮ್ । ಅಹಮಿತಿ ಹಿ ತದಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತಿಪತ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾದವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ಭ್ರಾಂತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾಕಾರಮೇವ ಬಾಹ್ಯತಯಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ತಥಾ ಚ ನಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಸ್ಯ ಗೋಚರಃ, ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾ ಪುನರಸ್ಯ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವೇದನೀಯೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಮಾಲೋಚಯತ್ವಾಯುಷ್ಮಾನ್ । ಕಿಂ ಪುರೋವರ್ತಿ ದ್ರವ್ಯಂ ರಜತಾದ್ವಿವೇಚಯತ್ಯಾಹೋಸ್ವಿತ್ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಮಪ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೋಪದರ್ಶನವ್ಯಾಪಾರಂ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬ್ರುವಾಣಃ ಶ್ಲಾಘನೀಯಪ್ರಜ್ಞೋ ದೇವಾನಾಂಪ್ರಿಯಃ । ಪುರೋವರ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾದರ್ಥಾದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಸಂನಿಧಾನಾಗ್ರಹನಿಷೇಧಾದಸಂನಿಹಿತೋ ಭವತಿ । ಪ್ರತಿಪತ್ತುರತ್ಯಂತಸಂನಿಧಾನಂ ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ರಾತ್ಮಕಂ ಕುತಸ್ತ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಷ ರಜತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಃ, ನ ಚೇದಂತಾಯಾಃ, ಕಿಂ ತು ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಪ್ರಸಂಜಿತಸ್ಯ ರಜತವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ನ ಚ ರಜತಮೇವ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಸಂಜಿತಂ ರಜತಜ್ಞಾನೇನ । ನಹಿ ರಜತನಿರ್ಭಾಸನಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಲಂಬನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಖಲು ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣಾಲಂಬನಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾಲಂಬನತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ, ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಭಾಸಮಾನತೈವಾಲಂಬನಾರ್ಥಃ । ನ ಚ ರಜತಜ್ಞಾನೇ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಭಾಸತೇ, ಇತಿ ಕಥಮಾಲಂಬನಮ್ , ಭಾಸಮಾನತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾ ಕಥಂ ನಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ಅಪಿ ಚೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನೋಪಜನನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಪಲಬ್ಧಮಿತಿ ಕಥಮೇಭ್ಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ । ದೋಷಸಹಿತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೇಽಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ, ದೋಷಾಣಾಂ ಕಾರ್ಯೋಪಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಘಾತಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ದುಷ್ಟಾದಪಿ ಕುಟಜಬೀಜಾದ್ವಟಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಗೋಚರವ್ಯಭಿಚಾರೇ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸರ್ವತ್ರಾನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ರಜತಮ್ , ಇದಮಿತಿ ಚ ದ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವರೂಪೇ, ತತ್ರೇದಮಿತಿ ಪುರೋವರ್ತಿದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಮ್ , ದೋಷವಶಾತ್ತದ್ಗತಶುಕ್ತಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಗ್ರಹಾತ್ , ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಚ ಗೃಹೀತಂ ಸದೃಶತಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕ್ರಮೇಣ ರಜತೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಜನಯತಿ । ಸಾ ಚ ಗೃಹೀತಗ್ರಹಣಸ್ವಭಾವಾಪಿ ದೋಷವಶಾದ್ಗೃಹೀತತ್ವಾಂಶಪ್ರಮೋಷಾದ್ಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಮವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾ ಚ ರಜತಸ್ಮೃತೇಃ ಪುರೋವರ್ತಿದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ಮಿಥಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್ , ಸಂನಿಹಿತರಜತಗೋಚರಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯೇಣ, ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭಿನ್ನೇ ಅಪಿ ಸ್ಮರಣಗ್ರಹಣೇ ಅಭೇದವ್ಯವಹಾರಂ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯತಃ । ಕ್ವಚಿತ್ಪುನರ್ಗ್ರಹಣೇ ಏವ ಮಿಥೋಽನುಗೃಹೀತಭೇದೇ, ಯಥಾ ಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಬಹಿರ್ವಿನಿರ್ಗಚ್ಛನ್ನಯನರಶ್ಮಿವರ್ತಿನಃ ಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಾಚಸ್ಯೇವ ಸ್ವಚ್ಛಸ್ಯ ಪೀತತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಪಿತ್ತಂ ತು ನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಶಂಖೋಽಪಿ ದೋಷವಶಾಚ್ಛುಕ್ಲಗುಣರಹಿತಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತದನಯೋರ್ಗುಣಗುಣಿನೋರಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ಪೀತತಪನೀಯಪಿಂಡಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಶೇಷೇಣಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ । ಭೇದಾಗ್ರಹಪ್ರಸಂಜಿತಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಬಾಧನಾಚ್ಚ ನೇದಮಿತಿ ವಿವೇಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ತದುಪಪತ್ತೌ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮಪಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾರ್ಥಾಃ ಸರ್ವೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಸಂದೇಹವಿಭ್ರಮಾಃ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ನಾಸಾವನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿನಿಬಂಧನಾ, ಕಿಂತು ಗೃಹೀತಸ್ಯ ರಜತಾದೇಸ್ತತ್ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಚ ಗೃಹೀತತಾಂಶಪ್ರಮೋಷೇಣ, ಗೃಹೀತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಇದಮಿತಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತಾದ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ವಿವೇಕಃ, ತದಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮಃ । ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ಚ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋರಿತರೇತರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶೋ ರಜತವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೇತಿ ।ಅನ್ಯೇ ತು - ಅತ್ರಾಪ್ಯಪರಿತುಷ್ಯಂತಃ, ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಅತ್ರೇದಮಾಕೂತಮ್ - ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ರಜತಾರ್ಥಿನೋರಜತಮಿದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ದ್ರವ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೇತಿ ಸರ್ವಜನೀನಮ್ । ತದೇತನ್ನ ತಾವದ್ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋಸ್ತದ್ಗೋಚರಯೋಶ್ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಮಾತ್ರಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೌ ಹಿ ಚೇತನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರವ್ಯಪದೇಶೌ ಕಥಮಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಾದ್ಭವೇತಾಮ್ । ನನೂಕ್ತಂ ನಾಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣೇ ಏವ ಮಿಥಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚಾಗೃಹೀತಭೇದೇ, ಸಮೀಚೀನಪುರಃಸ್ಥಿತರಜತವಿಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯೇಣಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯತಃ । ಅಥ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯಮನಯೋರ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ, ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ‘ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯಮನಯೋರಿದಮಿತಿ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಜ್ಞಾನಯೋಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಮ್ , ‘ಅಥವಾನಯೋರೇವ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಮ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸದೃಶೇ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನವದ್ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವರ್ತಕಮ್ । ನ ಹಿಗೋಸದೃಶೋ ಗವಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಗವಾರ್ಥಿನಂ ಗವಯೇ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ಅನಯೋರೇವ ಭೇದಾಗ್ರಹ ಇತಿ ತು ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಹತಮ್ , ನ ಹಿ ಭೇದಾಗ್ರಹೇಽನಯೋರಿತಿ ಭವತಿ, ಅನಯೋರಿತಿ ಗ್ರಹೇ ಭೇದಾಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಚ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಭೇದಾಗ್ರಹೋಽಗೃಹೀತ ಏವ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಮಯಮಾರೋಪೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಸ್ತ್ವಾಹೋಽನುತ್ಪಾದಿತಾರೋಪ ಏವ ಸ್ವತ ಇತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮಃ - ಚೇತನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಆರೋಪಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣೈವೈತಿ । ನನು ಸತ್ಯಂ ಚೇತನವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಃ ಕಿಂ ತ್ವವಿದಿತವಿವೇಕಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಪೂರ್ವಕ ಇತಿ । ಮೈವಮ್ । ನಹಿ ರಜತಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಮರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ । ಇದಂಕಾರಾಸ್ಪದಾಭಿಮುಖೀ ಖಲು ರಜತಾರ್ಥಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯವಿವಾದಮ್ । ಕಥಂ ಚಾಯಮಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ಪ್ರವರ್ತೇತ ಯದಿ ನ ತದಿಚ್ಛೇತ್ । ಅನ್ಯದಿಚ್ಛತ್ಯನ್ಯತ್ಕರೋತೀತಿ ವ್ಯಾಹತಮ್ । ನ ಚೇದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜಾನೀಯಾತ್ಕಥಂ ರಜತಾರ್ಥೀ ತದಿಚ್ಛೇತ್ । ಯದ್ಯತಥಾತ್ವೇನಾಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ಸ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯೋಽಥ ತಥಾತ್ವೇನಾಗ್ರಹಣಾತ್ಕಸ್ಮಾದಯಂ ನೋಪೇಕ್ಷೇತೇತಿ । ಸೋಽಯಮುಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಭ್ಯಾಮಭಿತ ಆಕೃಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚೇತನೋಽವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತೀದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತಸಮಾರೋಪೇಣೋಪಾದಾನ ಏವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ ಸಮಾರೋಪೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣ ಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ । ತಥಾಹಿ - ಭೇದಾಗ್ರಹಾದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತತ್ವಂ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯೋಪಕಾರಹೇತುಭಾವಮನುಚಿಂತ್ಯ, ತಜ್ಜಾತೀಯತಯೇದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತೇ ತಮನುಮಾಯ, ತದರ್ಥೀ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತಟಸ್ಥರಜತಸ್ಮೃತಿರಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯೋಪಕಾರಹೇತುಭಾವಮನುಮಾಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ರಜತತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೋರಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾತ್ । ಏಕದೇಶದರ್ಶನಂ ಖಲ್ವನುಮಾಪಕಂ ನ ತ್ವನೇಕದೇಶದರ್ಶನಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - ಜ್ಞಾತಸಂಬಂಧಸ್ಯೈಕದೇಶದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಸಮಾರೋಪೇ ತ್ವೇಕದೇಶದರ್ಶನಮಸ್ತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇತದ್ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಂ, ಪುರೋವರ್ತಿವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ , ರಜತಾದ್ಯರ್ಥಿನಸ್ತತ್ರ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯದರ್ಥಿನಂ ಯತ್ರ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಂ ಯಥೋಭಯಸಿದ್ಧಸಮೀಚೀನರಜತಜ್ಞಾನಮ್ , ತಥಾ ಚೇದಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತಥೇತಿ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮನವಭಾಸಮಾನತಯಾ ನ ಶುಕ್ತಿರಾಲಂಬನಮಿತಿ, ತತ್ರ ಭವಾನ್ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟಾಮ್ , ಕಿಂ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಸ್ಯ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನಾಲಂಬನತ್ವಮಾಹೋಸ್ವಿದ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪುರಃಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸಿತಭಾಸ್ವರಸ್ಯ । ಯದಿ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಮ್ , ಅದ್ಧಾ । ಉತ್ತರಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಂ ಬ್ರುವಾಣಸ್ಯ ತವೈವಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ತಥಾ ಹಿ - ರಜತಮಿದಮಿತ್ಯನುಭವನ್ನನುಭವಿತಾ ಪುರೋವರ್ತಿ ವಸ್ತ್ವಂಗುಲ್ಯಾದಿನಾ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ದುಷ್ಟಾನಾಂ ಕಾರಣಾನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಕಾರ್ಯಾಂತರೋಪಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ದಾವಾಗ್ನಿದಗ್ಧಾನಾಂ ವೇತ್ರಬೀಜಾನಾಂ ಕದಲೀಕಾಂಡಜನಕತ್ವಮ್ । ಭಸ್ಮಕದುಷ್ಟಸ್ಯ ಚೋದರ್ಯಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ಬಹ್ವನ್ನಪಚನಮಿತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕಾಪಹೃತವಿಷಯಂ ಚ ವಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಾನುಮಾನಮಾಭಾಸಃ, ಹುತವಹಾನುಷ್ಣತ್ವಾನುಮಾನವತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣೇಷ್ವನಾಶ್ವಾಸ ಇತಿ, ತತ್ ಬೋಧಕತ್ವೇನ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರೇಣೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯದ್ಭಿರಸ್ಮಾಭಿಃ ಪರಿಹೃತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮಿತಿ ನೇಹ ಪ್ರತನ್ಯತೇ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಂ ಚಾಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಮೋಷಭಂಗಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ವಿಸ್ತರಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾಯಾಮವಗಂತವ್ಯ ಇತಿ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - “ಅನ್ಯೇ ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ” ಇತಿ । ಯತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತಿಕಾದೇರ್ವಿಪರೀತಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಂ ರಜತತ್ವಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಸಂತು ನಾಮ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ, ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾನೃತತಾ, ಸಾ ಚಾನಿರ್ವಚನೀಯತೇತ್ಯಧಸ್ತಾದುಪಪಾದಿತಮ್ । ತೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಮತೇಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾನಿರ್ವಚನೀಯತಾವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿಭಿರಕಾಮೈರಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮಸ್ನೇಹಾದಿದಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಿಯಮನೃತತಾ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧಾ, ಅಪಿ ತು ಲೌಕಿಕಾನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽನುಭವಃ - ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ನ ಪುನಾ ರಜತಮಿದಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಿಭ್ರಮೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ, ಏಕಸ್ಯ ತ್ವಭಿನ್ನಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಮೋ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಕುತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯತಾಹ -
ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಃ ಸದ್ವಿತೀಯವದಿತಿ ।
ಪುನರಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಚಿದಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ ನ ವಾನ ಚೇತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಕಥಮಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ನ ಖಲ್ವಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ದ್ರವ್ಯೇ ರಜತಸ್ಯ ವಾ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಾ ಸಮಾರೋಪಃ ಸಂಭವತೀತಿ । ಪ್ರತಿಭಾಸೇ ವಾ (ನ)ತಾವದಯಮಾತ್ಮಾ ಜಡೋ ಘಟಾದಿವತ್ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಖಲು ಸ ಏವ ಕರ್ತಾ ಚ ಕರ್ಮ ಚ ಭವತಿ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿ ಹಿ ಕರ್ಮ, ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾ ಪರಸಮವಾಯಿನೀತಿ ಕಥಮಸ್ಯಾಂ ಕರ್ಮ, ನ ಚ ತದೇವ ಸ್ವಂ ಚ ಪರಂ ಚ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಆತ್ಮಾಂತರಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಏವಂ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆತ್ಮಾ ಜಡೋಽಪಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇಷು ಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ ಕರ್ತೈವ ನ ಕರ್ಮ, ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಚೈತ್ರವತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಚೈತ್ರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಯಾ ಚೈತ್ರನಗರಪ್ರಾಪ್ತಾವುಭಯಸಮವೇತಾಯಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಂ ನಗರಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮತಾ, ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಾತ್ , ನ ತು ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿನೋಽಪಿ, ಚೈತ್ರಸಮವಾಯಾದ್ಗಮನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ, ತನ್ನ । ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ, ತಥಾ ಹಿ - ಯೋಽಯಮರ್ಥಪ್ರಕಾಶಃ ಫಲಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರಥೇತೇ ಸ ಕಿಂ ಜಡಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋ ವಾ । ಜಡಶ್ಚೇದ್ವಿಷಯಾತ್ಮಾನಾವಪಿ ಜಡಾವಿತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ಕಿಂ ಪ್ರಕಾಶೇತಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಂಧ್ಯಮಶೇಷಸ್ಯ ಜಗತಃ । ತಥಾ ಚಾಭಾಣಕಃ - “ಅಂಧಸ್ಯೇವಾಂಧಲಗ್ನಸ್ಯ ವಿನಿಪಾತಃ ಪದೇ ಪದೇ” । ನ ಚ ನಿಲೀನಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾತ್ಮಾನೌ ಜ್ಞಾಪಯತಿ, ಚಕ್ಷುರಾದಿವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾಪನಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಜನನಮ್ , ಜನಿತಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಜಡಂ ಸನ್ನೋಕ್ತದೂಷಣಮತಿವರ್ತೇತೇತಿ । ಏವಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಣ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಜಡಾನೀತ್ಯನವಸ್ಥಾ । ತಸ್ಮಾದಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಾ ಸಂವಿದುಪೇತವ್ಯಾ । ತಥಾಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ವಿಷಯಾತ್ಮನೋಃ ಸ್ವಭಾವಜಡಯೋಃ । ಏತದಾಯಾತಂ ಯತ್ತಯೋಃ ಸಂವಿದಜಡೇತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಪುತ್ರಃ ಪಂಡಿತ ಇತಿ ಪಿತಾಪಿ ಪಂಡಿತೋಽಸ್ತು । ಸ್ವಭಾವ ಏಷ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾಯಾ ಯದರ್ಥಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಪುತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪಂಡಿತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವ ಏಷ ಯತ್ಪಿತೃಸಂಬಂಧಿತೇತಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸಹಾರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೇನ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಕಾಶೋ ನ ತ್ವರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಂ ವಿನೇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಂ ಸಂವಿದೋ ಭಿನ್ನೌ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೌ । ತಥಾ ಚ ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾ ಸಂವಿತ್ , ನ ಚ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ । ಅಥ ‘ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸಂವಿದೋ ಭಿದ್ಯೇತೇ’ , ಸಂವಿದೇವ ತೌ । ಏವಂ ಚೇತ್ ಯಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸಂವಿತಾತ್ಮಾರ್ಥೌ ಸಹೇತಿ ತಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೌ ಸಹೇತಿ, ತಥಾ ಚ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚಾತೀತಾನಾಗತಾರ್ಥಗೋಚರಾಯಾಃ ಸಂವಿದೋಽರ್ಥಸಹಭಾವೋಽಪಿ । ತದ್ವಿಷಯಹಾನೋಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಜನನಾದರ್ಥಸಹಭಾವ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಅರ್ಥಸಂವಿದ ಇವ ಹಾನಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಮಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಹಾನಾದಿಜನನಾದ್ಧಾನಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಮರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥವಿಷಯಹಾನಾದಿಬುದ್ಧಿಜನನಾಚ್ಚ ಅರ್ಥಸಂವಿದಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಂ ದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನವದಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ದೇಹಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುರರ್ಥೇ ಇತ್ಯರ್ಥಪ್ರಕಾಶೋಽಸ್ತು । ಜಾಡ್ಯಾದ್ದೇಹಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ನಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನನ್ವಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಖದ್ಯೋತವತ್ಪ್ರಕಾಶಃ, ಅರ್ಥೇ ತು ಜಡ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಮಾನೋ ವಿಷಯಾಃ ತೇ ಹಿ ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೀರ್ಘಸ್ಥೂಲತಯಾನುಭೂಯಂತೇ, ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಾಯಮಾಂತರೋಽಸ್ಥೂಲೋಽನಣುರಹ್ರಸ್ವೋಽದೀರ್ಧಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರೇಽನುಭೂಯಮಾನ ಇವ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾದನ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಅನಿರ್ವಚನೀಯ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಜಾನತಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽನುಭೂಯತೇ । ನ ಚ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭೇದಃ ಪ್ರಕಾಶಂ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಭೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಅರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದಃ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಪದ್ಧತಿಮಧ್ಯಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ತದಯಂ ಪ್ರಕಾಶ ಏವ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ ಏಕಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ನಿರಂಶಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಶಕ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತೀಪಂ ನಿರ್ವಚನೀಯಮಂಚತಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಸ ಚಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಸ ಚಾಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ , ಅನಂಶತ್ವಾಚ್ಚ, ಅವಿಷಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯಧರ್ಮಾಣಾಮ್ , ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಕಥಮ್ , ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ । ಅಯುಕ್ತೋಽಯಮಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಕಸ್ಮಾದಯಮಯುಕ್ತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸರ್ವೋ ಹಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತೇ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯತ್ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಂಶವಚ್ಚ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಂಶಗ್ರಹೇ ಕಾರಣದೋಷವಶಾಚ್ಚ ವಿಶೇಷಾಗ್ರಹೇಽನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ತ್ವಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ಯೇನ ತದಾಶ್ರಯೈರ್ದೋಷೈರ್ದುಷ್ಯೇತ । ನ ಚಾಂಶವಾನ್ , ಯೇನ ಕಶ್ಚಿದಸ್ಯಾಂಶೋ ಗೃಹ್ಯೇತ, ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಗೃಹ್ಯೇತ । ನಹಿ ತದೇವ ತದಾನೀಮೇವ ತೇನೈವ ಗೃಹೀತಮಗೃಹೀತಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಪಕ್ಷೇಽಧ್ಯಾಸಃ । ಸದಾತನೇಽಪ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತತ್ವಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸಃ । ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೌ ಅಪುರಃಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ರಜತಮಧ್ಯಸ್ಯತೀದಂ ರಜತಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಗ್ರಹೇ ಅತ್ಯಂತಾಗ್ರಹೇ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನಾಧ್ಯಾಸಃ, ವಿಷಯ ಏವ ತು ಚಿದಾತ್ಮಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ, ತತ್ಕಥಂ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ ।
ವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೋ ವಿಷಯೀ ಭವೇತ್ । ತಥಾ ಚ ಯೋ ವಿಷಯೀ ಸ ಏವ ಚಿದಾತ್ಮಾ । ವಿಷಯಸ್ತು ತತೋಽನ್ಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಸ್ಮಾದನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಾಯ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತತ್ವಮ್, ಅತ ಏವಾವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ ।
ಕುತಃ,
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದವಿಷಯೋಽನಂಶಶ್ಚ, ತಥಾಪಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಬುದ್ಧಿಮನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾವಚ್ಛೇದೇನಾನವಚ್ಛಿನ್ನೋಽಪಿ ವಸ್ತುತೋಽವಚ್ಛಿನ್ನ ಇವ ಅಭಿನ್ನೋಽಪಿ ಭಿನ್ನ ಇವ, ಅಕರ್ತಾಪಿ ಕರ್ತೇವ, ಅಭೋಕ್ತಾಪಿ ಭೋಕ್ತೇವ, ಅವಿಷಯೋಽಪ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಇವ, ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನೋಽವಭಾಸತೇ, ನಭ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಮಲ್ಲಿಕಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಮಿವಾನೇಕವಿಧಧರ್ಮಕಮಿವೇತಿ । ನ ಹಿ ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಚಿದಂಶೇ ಗೃಹೀತೇ ಅಗೃಹೀತಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ನ ಖಲ್ವಾನಂದನಿತ್ಯತ್ವವಿಭುತ್ವಾದಯೋಽಸ್ಯ ಚಿದ್ರೂಪಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಯೇನ ತದ್ಗ್ರಹೇ ನ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ । ಗೃಹೀತಾ ಏವ ತು ಕಲ್ಪಿತೇನ ಭೇದೇನ ನ ವಿವೇಚಿತಾ ಇತ್ಯಗೃಹೀತಾ ಇವಾಭಾಂತಿ । ನ ಚ ಆತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ, ಯೇನ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಸೋಽಪಿ ಗೃಹೀತೋ ಭವೇತ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಅವಚ್ಛಿನ್ನೇಭ್ಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್, ತದಧ್ಯಾಸೇನ ಜೀವಭಾವ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಚಾನಿದಮಿದಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ - ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ । ನ ಚೋದಾಸೀನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರ್ಭೋಗಶಕ್ತಿರ್ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಯಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಭೋಗಶಕ್ತೀ ನ ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮೈವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇನ ಗ್ರಥಿತೋ ಲಬ್ಧಕ್ರಿಯಾಭೋಗಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಷಯವಿಚ್ಛುರಣಾತ್, ಕಥಂಚಿದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋಽಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಜೀವ ಇತಿ ಚ, ಜಂತುರಿತಿ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ಚ ಆಖ್ಯಾಯತೇ । ನ ಖಲು ಜೀವಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽವ್ಯತಿರೇಕಾಜ್ಜೀವಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃತಯಾ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸತದ್ವಾಸನಾವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ “ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ” ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥೇನ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಟೂಕ್ತಮ್ -
ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಜೀವೋ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮತಯಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾವಿಷಯೋಽಪ್ಯೌಪಾಧಿಕೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ವಯಮಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಮಪಾಕುರ್ಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ನ ಸ್ವತೋ ನಾಪಿ ಪರತಃ ಪ್ರಥತ ಇತ್ಯವಿಷಯಃ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಥಾಪ್ರಥಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಕುತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಪ್ರತೀಚ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಥಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ನಾನ್ಯಾ ಪ್ರಥಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಭೇದೋಪಚಾರಃ । ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅವಶ್ಯಂ ಚಿದಾತ್ಮಾಪರೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಃ ತದಪ್ರಥಾಯಾಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಥನೇನ ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನು ಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಕ.ಉ.೨-೨-೧೫) ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪರಮಾರ್ಥಪರಿಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷತಾಂ ಪ್ರೌಢವಾದಿತಯಾ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ -
ನ ಚಾಯಮಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಏವ,
ಅಪರೋಕ್ಷ ಏವ,
ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸಿತವ್ಯಮ್ ।
ಕಸ್ಮಾದಯಂ ನ ನಿಯಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶೇ ಬಾಲಾಸ್ತಲಮಲಿನತಾದ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ ।
ಹಿರ್ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ । ನಭೋ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಸತ್ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶವಿರಹಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನಾಪಿ ಮಾನಸಮ್ , ಮನಸೋಽಸಹಾಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇಽಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ಅಥ ಚ ತತ್ರ ಬಾಲಾ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಪರದರ್ಶಿತದರ್ಶಿನಃ ಕದಾಚಿತ್ಪಾರ್ಥಿವಚ್ಛಾಯಾಂ ಶ್ಯಾಮತಾಮಾರೋಪ್ಯ, ಕದಾಚಿತ್ತೈಜಸಂ ಶುಕ್ಲತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ, ನೀಲೋತ್ಪಲಪಲಾಶಶ್ಯಾಮಮಿತಿ ವಾ ರಾಜಹಂಸಮಾಲಾಧವಲಮಿತಿ ವಾ ನಿರ್ವರ್ಣಯಂತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯ ವಾ ತಾಮಸಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ಪರತ್ರ ನಭಸಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪೋಽವಭಾಸ ಇತಿ । ಏವಂ ತದೇವ ತಲಮಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ ಅವಾಙ್ಮುಖೀಭೂತಮ್ ಮಹೇಂದ್ರನೀಲಮಣಿಮಯಮಹಾಕಟಾಹಕಲ್ಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮ್ -
ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರಾತ್ ,
ಅವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯನಾತ್ಮನಾಮ್ -
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸಃ ।
ನನು ಸಂತಿ ಚ ಸಹಸ್ರಮಧ್ಯಾಸಾಃ, ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಯಮೇವಾಧ್ಯಾಸ ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಃ ನಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಮೇತಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಧ್ಯಾಸಂ ಪಂಡಿತಾ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಹಿ ಸರ್ವಾನರ್ಥಬೀಜಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದುಚ್ಛೇದಾಯ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸರ್ವಾನರ್ಥಹೇತುಃ ನ ಪುನಾ ರಜತಾದಿವಿಭ್ರಮಾ ಇತಿ ಸ ಏವಾವಿದ್ಯಾ, ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾತಂ ನ ಶಕ್ಯಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮಿತಿ ತದೇವ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂ ನಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ‘ಏವಂ ಲಕ್ಷಣಮ್’ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪತಯಾನರ್ಥಹೇತುತೋಕ್ತಾ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಶನಾಯಾದಿರಹಿತೇಽಶನಾಯಾದ್ಯುಪೇತಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯಹಿತಾರೋಪಣೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮದುಃಖಂ ದುಃಖಾಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾದನರ್ಥಹೇತುಃ ।
ನ ಚೈವಂ ಪೃಥಗ್ಜನಾ ಅಪಿ ಮನ್ಯಂತೇಽಧ್ಯಾಸಮ್ , ಯೇನ ನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇತೇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಪಂಡಿತಾ ಮನ್ಯಂತೇ ।
ನನ್ವಿಯಮನಾದಿರತಿನಿರೂಢನಿಬಿಡವಾಸನಾನುಬದ್ಧಾವಿದ್ಯಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ , ಉಪಾಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ತನ್ನಿರೋಧೋಪಾಯಮಾಹ -
ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಚ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮ್ -
ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಜ್ಞಾನಮ್
ವಿದ್ಯಾಮಾಹುಃ,
ಪಂಡಿತಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಖಲ್ವತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೇದಾಗ್ರಹನಿಮಿತ್ತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ । ತತ್ರ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಭಿರ್ಯದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹೇ ನಿವರ್ತಿತೇ, ಅಧ್ಯಾಸಾಪಬಾಧಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾ ಚಿದಾತ್ಮರೂಪಂ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅತಿನಿರೂಢನಿಬಿಢವಾಸನಾನುವಿದ್ಧಾವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾಪಬಾಧಿತಾಪಿ ಸ್ವವಾಸನಾವಶಾತ್ಪುನರುದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯತಿ ಚ ವಾಸನಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವೋಚಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ, -
ಏವಂಭೂತವಸ್ತುತತ್ತ್ವಾವಧಾರಣೇ ಸತಿ,
ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತತ್ಕೃತೇನ ದೋಷೇಣ ಗುಣೇನ ವಾಣುಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ -
ಅಂತಃಕರಣಾದಿದೋಷೇಣಾಶನಾಯಾದಿನಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ, ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಗುಣೇನ ಚೈತನ್ಯಾನಂದಾದಿನಾಂತಃಕರಣಾದಿ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ತತ್ತ್ವಾವಧಾರಣಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವಭಾವ ಏವ ಸ ತಾದೃಶಃ, ಯದನಾದಿಮಪಿ ನಿರೂಢನಿಬಿಡವಾಸನಮಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಮಪನಯತಿ । ತತ್ತ್ವಪಕ್ಷಪಾತೋ ಹಿ ಸ್ವಭಾವೋ ಧಿಯಾಮ್ , ಯಥಾಹುರ್ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪಿ - “ನಿರುಪದ್ರವಭೂತಾರ್ಥಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೈಃ । ನ ಬಾಧೋಯತ್ನವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪಕ್ಷಪಾತತಃ ॥”(ಪ್ರಮಾಣವಾರ್ತಿಕಮ್-೨೧೨) ಇತಿ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಚಿದಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಂತರಂಗಸ್ಯ ಕುತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಬಾಧ ಇತಿ । ಯದುಕ್ತಮ್ , ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ, ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಧ್ಯಸ್ಯಾಹಮಿದಂಮಮೇದಮಿತಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ತತ್ರ ವ್ಯಪದೇಶಲಕ್ಷಣೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕಂಠೋಕ್ತಃ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತಿ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ।
ತತ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾ ವಿದ್ಯಾ, ತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ । ನಾವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯಾಶ್ರಯಂತಿ, ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂತು ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಸಂವೃತ್ಯಾಪಿ ಯಥಾ ತಥಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ತು ಪುರುಷಹಿತಾನುಶಾಸನಪರಾಣ್ಯವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಯಾ ನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ - ಉಚ್ಯತೇ - ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ, ತಾದಾತ್ಮ್ಯತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಹೀನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಿತರಕಾರಕಾಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಕಾರಕಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ತದನೇನ ಪ್ರಮಾಕರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಯೋಜನೀಯಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಕರಣಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾಪರಿಣಾಮೀ ಸ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಾರವಾನ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾಪಾರವದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ , ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಮಧಿಷ್ಠಾತುಮರ್ಹತೀತಿ ಭವತ್ಯವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಮವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಥ ಮಾ ಪ್ರವರ್ತಿಷತ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಿಂ ನಶ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ ।
ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಫಲಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ’ ಇತಿ, ಇಂದ್ರಿಯಲಿಂಗಾದೀನೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ದಂಡಿನೋ ಗಚ್ಛಂತೀತಿವತ್ । ಏವಂ ಹಿ ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ’ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಯಾ ಚ ವ್ಯವಹಾರ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾ । ಅನುಪಾದಾಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ಪ್ರಮಾತೋಪಾದತ್ತೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಅಥ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ -
ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ
ಸಂಭವತಿ ।
ನ ಜಾತು ಕರಣಾನ್ಯನಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಂತೇ, ಮಾ ಭೂತ್ಕುವಿಂದರಹಿತೇಭ್ಯೋ ವೇಮಾದಿಭ್ಯಃ ಪಟೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಥ ದೇಹ ಏವಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ಕೃತಮತ್ರಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನ ದೇಹೇನ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ।
ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಪ್ರಸಂಗಾದಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಂ ವೇಮಾದಿಕಂ ಕುವಿಂದೋ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ಪಟಸ್ಯ ಕರ್ತಾ, ಏವಮನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತದಭಿಜ್ಞಃ ಪ್ರಮಾತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ -
ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇ ಇತರೇತರಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ,
ಅಸತಿ, ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗಸ್ಯ -
ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಧರ್ಮವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ವ್ಯಾಪಾರವಂತೋ ಹಿಕುವಿಂದಾದಯೋ ವೇಮಾದೀನಧಿಷ್ಠಾಯ ವ್ಯಾಪಾರಯಂತಿ, ಅನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ತು ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮನೋ ನ ವ್ಯಾಪಾರಯೋಗೋಽಸಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ ।
ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಖಲು ಫಲೇ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಮಾತಾ ಭವತಿ । ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಭೇದಶ್ಚ ಪ್ರಮೇಯಪ್ರವಣಃ ಕರ್ತೃಸ್ಥಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರಮಾ । ಕಥಂ ಚ ಜಡಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಶ್ಚಿದ್ರೂಪೋ ಭವೇತ್ , ಯದಿ ಚಿದಾತ್ಮಾ ತತ್ರ ನಾಧ್ಯಸ್ಯೇತ । ಕಥಂ ಚೈಷ ಚಿದಾತ್ಮಕರ್ತೃಕೋ ಭವೇತ್ , ಯದ್ಯಂತಃಕರಣಂ ವ್ಯಾಪಾರವಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಿ ನಾಧ್ಯಸ್ಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮಕರ್ತೃಸ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮ್ , ತಾಮೇವ ಚ ಪ್ರಮಾಮುರರೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಫಲಸ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಪ್ರವರ್ತೇತ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತು ಪೃಥಗ್ಜನಾನಾಮೇವಮ್ । ಆಗಮೋಪಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನಾಂ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುಂಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ವಿದಂತು ನಾಮಾಗಮೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇ ತು ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಧರ್ಮಾನ್ನಾತಿವರ್ತಂತೇ । ಯಾದೃಶೋ ಹಿ ಪಶುಶಕುಂತಾದೀನಾಮವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮುಗ್ಧಭಾವಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತಾದೃಶೋ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುಂಸಾಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತೇನ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಸಮಯೇ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಮನುಮೇಯಮ್ । ಚಶಬ್ದಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ । ಉಕ್ತಶಂಕಾನಿವರ್ತನಸಹಿತಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಪತ್ತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥಾ ಹಿ ಪಶ್ವಾದಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ
ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ
ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಶಬ್ದಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ
ಇತಿ ತತ್ಫಲಮುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರತಿಕೂಲೇ
ಇತಿ ಚ ಅನುಮಾನಫಲಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಶಬ್ದಾದಿಸ್ವರೂಪಮುಪಲಭ್ಯ ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತಾಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ ತಜ್ಜಾತೀಯತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತಾಮನುಮಿಮೀತ ಇತಿ ।
ಉದಾಹರತಿ -
ಯಥಾ ದಂಡೇತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ‘ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ನ ದೇಹಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ್ರ ಖಲ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯೋಽಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಯೋಗೇ ಸ್ಯಾತ್” (ಅ. ೩ ಪಾ. ೭ ಸೂ. ೧೮) ಇತಿ ।
ನ ಚ ದೇಹಾದಿ ಭಸ್ಮೀಭೂತಂ ಪಾರಲೌಕಿಕಾಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಂಚಿದಾತ್ಮಾನಮಧಿಕಾರಿಣಮಾಕ್ಷಿಪತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ತದವಗಮಶ್ಚ ವಿದ್ಯೇತಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತು ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಾದ್ಭಿನತ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮ್ । ಅಧಿಕಾರಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ನ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮಾಕ್ಷಿಪೇತ್ , ನ ತ್ವಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಮಪಿ, ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೇಽನುಪಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕರ್ತುರಭೋಕ್ತುರಧಿಕಾರವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಹಿ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಜನಿತಫಲಭೋಗಭಾಗೀ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರೀ ಸ್ವಾಮೀ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಕಥಮಕರ್ತಾ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ, ಕಥಂ ವಾಽಭೋಕ್ತಾ ಕರ್ಮಜನಿತಫಲಭೋಗಭಾಗೀ । ತಸ್ಮಾದನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಲಬ್ಧಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನಂ ನರಮಧಿಕೃತ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಏವಂ ವೇದಾಂತಾ ಅಪ್ಯವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯಾ ಏವ । ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವಿಭಾಗಾದೃತೇ ತದರ್ಥಾಧಿಗಮಃ । ತೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾವಂತಮನುಶಾಸಂತೋ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಮನುಶಿಷ್ಟಂ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಂತೀತ್ಯೇತಾವಾನೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿರೋಧಾನುಪಯೋಗಾಭ್ಯಾಮೌಪನಿಷದಃ ಪುರುಷೋಽಧಿಕಾರೇ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಥಾಪ್ಯುಪನಿಷದ್ಭ್ಯೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಃ ಶಕ್ನೋತ್ಯಧಿಕಾರಂ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಪಹತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ವೇದಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಜಹ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಾಕ್ಚ ತಥಾಭೂತಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸತ್ಯಮೌಪನಿಷದಪುರುಷಾಧಿಗಮೋಽಧಿಕಾರವಿರೋಧೀ, ತಸ್ಮಾತ್ತು ಪುರಸ್ತಾತ್ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಸ್ವೋಚಿತಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಂತೋ ನಾನುಪಜಾತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಶಕ್ಯಾ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ । ನ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಪಹತಿಃ, ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ “ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಾಂಶನಿಷೇಧೇಽಪಿ ‘ಶ್ಯೇನೇನಾಭಿಚರನ್ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಪುರುಷಭೇದಾದಿತಿ ।
ಅವಜಿತಕ್ರೋಧಾರಾತಯಃ ಪುರುಷಾ ನಿಷೇಧೇಽಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ, ಕ್ರೋಧಾರಾತಿವಶೀಕೃತಾಸ್ತು ಶ್ಯೇನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಂ ನಾತಿವರ್ತತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ತಥಾ ಹಿತಿ ।
ವರ್ಣಾಧ್ಯಾಸಃ - ‘ರಾಜಾ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಆಶ್ರಮಾಧ್ಯಾಸಃ - ‘ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸದೃಶೀಂ ಭಾರ್ಯಾಂ ವಿಂದೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ವಯೋಽಧ್ಯಾಸಃ - ‘ಕೃಷ್ಣಕೇಶೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಅವಸ್ಥಾಧ್ಯಾಸಃ - “ಅಪ್ರತಿಸಮಾಧೇಯವ್ಯಾಧೀನಾಂ ಜಲಾದಿಪ್ರವೇಶೇನ ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗಃ” ಇತಿ । ಆದಿಗ್ರಹಣಂ ಮಹಾಪಾತಕೋಪಪಾತಕಸಂಕರೀಕರಣಾಪಾತ್ರೀಕರಣಮಲಿನೀಕರಣಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ತದೇವಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಪ್ರವರ್ತನೇನ ಚ ದೃಢೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮುದಾಹರಣಪ್ರಪಂಚೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ತತ್ಸ್ವರುಪಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ ।
'ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪಾಭಿಧಾನಮೇತತ್ । ತತ್ರ ಅಹಮಿತಿ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮ್ , ಮಮೇತ್ಯನುತ್ಪಾದಿತಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಂ ನಾನರ್ಥಹೇತುರಿತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮೇವ ಮಮಕಾರಂ ಸಾಕ್ಷಾದಶೇಷಾನರ್ಥಸಂಸಾರಕಾರಣಮುದಾಹರಣಪ್ರಪಂಚೇನಾಹ -
ತದ್ಯಥಾ ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಧರ್ಮಂ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಿಸ್ವಾಮ್ಯಂ ಚ ಕೃಶತ್ವಾದಿವದಾರೋಪ್ಯ ಆಹ - ಅಹಮೇವ ವಿಕಲಃ, ಸಕಲಃ ಇತಿ । ಸ್ವಸ್ಯ ಖಲು ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮ್ಯಸಾಕಲ್ಯಾತ್ಸ್ವಾಮೀಶ್ವರಃ ಸಕಲಃ ಸಂಪೂರ್ಣೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸ್ವಸ್ಯ ವೈಕಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ , ಸ್ವಾಮೀಶ್ವರೋ ವಿಕಲೋಽಸಂಪೂರ್ಣೋ ಭವತಿ । ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾ ಯೇ ವೈಕಲ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಾಮ್ಯಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಸಂಚರಿತಾಃ ಶರೀರೇ ತಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾ ಚ ಪರೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇ ದೇಹಧರ್ಮೇ ಸ್ವಾಮ್ಯೇ ಇಯಂ ಗತಿಃ, ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ಅನೌಪಾಧಿಕೇಷು ದೇಹಧರ್ಮೇಷು ಕೃಶತ್ವಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ತಥಾ ದೇಹಧರ್ಮಾನಿತಿ ।
ದೇಹಾದೇರಪ್ಯಂತರಂಗಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಾನಾಂ ಧರ್ಮಾನ್ಮೂಕತ್ವಾದೀನ್ , ತತೋಽಪ್ಯಂತರಂಗಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಅಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದೀನ್ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಪಂಚೇನ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಮೂಲಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ಏವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನಮ್ -
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಕರಣಾದೌ, ಸೋಽಯಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯೀತಮ್ ।
ಸ್ವಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ -
ಅಂತಃಕರಣಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ,
ಚೈತನ್ಯೋದಾಸೀನತಾಭ್ಯಾಂ,
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ।
ತದನೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಪಾದಿತೇ ।
ಚೈತನ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ -
ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ -
ಅಂತಃಕರಣಾದಿವಿಪರ್ಯಯೇಣ, ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯಚೇತನಮ್ , ತಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಃ ಚೈತನ್ಯಮ್ , ತೇನ । ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣೇ ತೃತೀಯಾ ।
ಅಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತಿ ।
ತದನೇನಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಇದಮನಿದಂಸ್ವರೂಪಶ್ಚೇತನಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾದ್ವಯಾಧಾರೋಽಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಸಂಸಾರೀ ಸರ್ವಾನರ್ಥಸಂಭಾರಭಾಜನಂ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಃ, ತದುಪಾದಾನಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾದ್ ಬೀಜಾಂಕುರವನ್ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರದೃಢೀಕೃತಮಪಿ ಶಿಷ್ಯಹಿತಾಯ ಸ್ವರೂಪಾಭಿಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾಧ್ಯಾಸಂ ಸುದೃಢೀಕರೋತಿ -
ಏವಮಯಮನಾದಿರನಂತಃ -
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣಾಶಕ್ಯಸಮುಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನಾದ್ಯನಂತತ್ವೇ ಹೇತುರುಕ್ತಃ -
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ । ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಃ -
ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ರೂಪಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮ್ ತದ್ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯ ।
ವಿರೋಧಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ವಿನಾ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಹಾಣಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಸ್ಯೈ, ನ ತು ಜಪಮಾತ್ರಾಯ, ನಾಪಿ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಯೇ, ಆತ್ಮೈಕತ್ವಂ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚತ್ವಮಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಸತಃ, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಂ ಭಾವಯಂತೋ ವೇದಾಂತಾಃ ಸಮೂಲಘಾತಮಧ್ಯಾಸಮುಪಘ್ನಂತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಸಮೀಚೀನತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಭಾವೇ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತಾಃ ಪಠ್ಯೇರನ್ । ಅಪಿ ತ್ವವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ಜಪಮಾತ್ರೇ ಉಪಯುಜ್ಯೇರನ್ । ನ ಹಿ ತದೌಪನಿಷದಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಮಾಣತಾಮಶ್ನುತೇ । ನ ಚಾಸಾವಪ್ರಮಾಣಮಭ್ಯಸ್ತೋಽಪಿ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪನೋದಿತುಮರ್ಹತಿ । ಆರೋಪಿತಂ ಹಿ ರೂಪಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಪೋದ್ಯತೇ, ನ ತು ವಾಸ್ತವಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾ ರಜ್ಜುತ್ವಂ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಸರ್ಪಧಾರಾಪ್ರತ್ಯಯಾ ಅಪವದಿತುಂ ಸಮುತ್ಸಹಂತೇ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಜಿತಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಂ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಪವದಿತುಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಸುದೃಢೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರೇಣಾದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಾತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಜನ್ಮನೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸನಾ ಅಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಬಹುಲಮುಪಲಭ್ಯಂತೇ, ತತ್ಕಥಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಥಾ ವಯಮಸ್ಯಾಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಶರೀರಮೇವ ಶರೀರಕಮ್ ತತ್ರ ನಿವಾಸೀ ಶಾರೀರಕೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ, ತಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ತತ್ಪದಾಭಿಧೇಯಪರಮಾತ್ಮರೂಪತಾಮೀಮಾಂಸಾ ಯಾ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ಏತಾವಾನತ್ರಾರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಃ - ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಪರವಿಧಿನಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇಃ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಮಾಪಾದಯತಾ ಕರ್ಮವಿಧಿನಿಷೇಧಾನಾಮಿವ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತ್ವಮಾಪಾದಿತಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ “ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿವ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥಪರತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಶ್ಚೈತನ್ಯಾನಂದಘನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಹಿತೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚ ಏಕಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದುಃಖಶೋಕಮೋಹಮಯಮಾತ್ಮಾನಮವಗಾಹಮಾನೇನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸಂದೇಹಬಾಧವಿರಹಿಣಾ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಾ ವೇದಾಂತಾಃ ಸ್ವಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಾ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ವಾ ಜಪಮಾತ್ರೋಪಯೋಗಿನೋ ವೇತ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಃ । ತಥಾ ಚ ತದರ್ಥವಿಚಾರಾತ್ಮಿಕಾ ಚತುರ್ಲಕ್ಷಣೀ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾ ನಾರಬ್ಧವ್ಯಾ । ನ ಚ ಸರ್ವಜನೀನಾಹಮನುಭವಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾ ಸಂದಿಗ್ಧೋ ವಾ ಸಪ್ರಯೋಜನೋ ವಾ, ಯೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ ಸನ್ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಯ ತೂಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಾಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ಸಮಸ್ತತೀರ್ಥಕರೈಶ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಧ್ಯಾಸತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಚ ವೇದಾಂತಾ ನಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾಃ, ನಾಪ್ಯುಪಚರಿತಾರ್ಥಾಃ, ಕಿಂ ತೂಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ಇತ್ಯಾಶಯವಾನ್ಸೂತ್ರಕಾರಃ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಸೂತ್ರಯತ್ -
ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಸಂದೇಹಪ್ರಯೋಜನೇ ಸೂಚಯತಿ । ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದಿಚ್ಛಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಂಠೋಕ್ತಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಾಚೀನಮನುಷ್ಠಾನಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಾಚೀನಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ, ಯೇನೈತದವಾಂತರಪ್ರಯೋಜನಂ ಭವೇತ್ । ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಖ್ಯತರ್ಕೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾನುಜ್ಞಾತವಿಷಯೈರ್ವೇದಾಂತೈರಾಹಿತಂ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವ ಸಮಸ್ತದುಃಖೋಪಶಮರೂಪಮಾನಂದೈಕರಸಂ ಪರಮಂ ನಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತಮರ್ಥಮಧಿಕೃತ್ಯ ಹಿ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಂತಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇತರಾಮ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾದಪ್ರಾಪ್ತಮಿವೇತಿ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಂ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಸ್ವಗ್ರೀವಾಗತಮಪಿ ಗ್ರೈವೇಯಕಂ ಕುತಶ್ಚಿದ್ಭ್ರಮಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಪರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಪ್ರಾಪ್ತಮಿವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತು ಸಂಶಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವಕಾರಣಂ ಸಂಶಯಂ ಸೂಚಯತಿ । ಸಂಶಯಶ್ಚ ಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಸಂಶಯಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಾತ್, ಯುಕ್ತಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯ
ಅಸ್ಮಾಭಿಃ,
ಇದಮಾದಿಮಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।
ಪೂಜಿತವಿಚಾರವಚನೋ ಮೀಮಾಂಸಾಶಬ್ದಃ । ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಫಲತಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪೂಜಿತತಾ । ತಸ್ಯಾ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಸಾ ಹ್ಯನೇನ ಶಿಷ್ಯತೇ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯೋ ಯಥಾವತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ । ಸೂತ್ರಂ ಚ ಬಹ್ವರ್ಥಸೂಚನಾತ್ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಲಘೂನಿ ಸೂಚಿತಾರ್ಥಾನಿ ಸ್ವಲ್ಪಾಕ್ಷರಪದಾನಿ ಚ । ಸರ್ವತಃ ಸಾರಭೂತಾನಿ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ” ॥ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪದಮಥೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರಾಥಶಬ್ದ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತೇಷು ಸೂತ್ರಪದೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಯೋಽಯಮಥಶಬ್ದಃ ಸ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನ್ವಾಧಿಕಾರಾರ್ಥೋಽಪ್ಯಥಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ ‘ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ವೇದೇ । ಯಥಾ ವಾ ಲೋಕೇ ‘ಅಥ ಶಬ್ದಾನುಶಾಸನಮ್’ , ‘ಅಥ ಯೋಗಾನುಶಾಸನಮ್’ ಇತಿ । ತತ್ಕಿಮತ್ರಾಧಿಕಾರಾರ್ಥೋ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಕುತಃ,
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತಾವದಿಹ ಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಜ್ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚ ಯಥಾ ‘ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷಾನನ್ವಾಹ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ರಧಾನಮಪಿ ದಂಡಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗಸಂಶಯಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಏವ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತದವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತದಸೂಚನೇನ ಕಾಕದಂತಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ, ನ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಂತಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ । ನ ಹಿ ತದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಾಭಿಧೇಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಃ, ಅನಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇವಂವಿಧೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥಾನಾಂ ವಾ ಜಪೋಪಯೋಗಿನಾಂ ವಾ ‘ಹುಂ ಫಡ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಮಿವಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂದೇಹಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನೀ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇಹ ಪದತೋ ವಾಕ್ಯತಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತವ್ಯಾ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾ ಅಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ , ಅಪ್ರಸ್ತೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಯೇನ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೋಽಥಶಬ್ದೋಽಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಶೇಷಣಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಮಧಿಕಾರ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ತದಪ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಮೀಮಾಂಸಾ, ಯೇನ ಯೋಗಾನುಶಾಸನವದಧಿಕ್ರಿಯೇತ, ನಾಂತತ್ವಂ ನಿಪಾತ್ಯ ‘ಮಾಙ್ಮಾನೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಾ ‘ಮಾನಪೂಜಾಯಾಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಾ ಧಾತೋಃ ‘ಮಾನ್ಬಧ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾನಿಚ್ಛಾರ್ಥೇ ಸನಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂಜಿತವಿಚಾರವಚನತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾವಾಚಕತ್ವಾತ್ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ, ಪ್ರವರ್ತಿಕಾ ಹಿ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಯೋರೈಕ್ಯಮ್ , ಏಕತ್ವೇ ತದ್ಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಸ್ಯೋಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮನ್ಯಾರ್ಥಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ “ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್” ಇತಿ ।
ಅಥ ಮಂಗಲಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಮಂಗಲಹೇತುತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಮಂಗಲಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ ।
ಪದಾರ್ಥ ಏವ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವೀಯತೇ, ಸ ಚ ವಾಚ್ಯೋ ವಾ ಲಕ್ಷ್ಯೋ ವಾ । ನ ಚೇಹ ಮಂಗಲಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಂ ವಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ವಾ, ಕಿಂ ತು ಮೃದಂಗಶಂಖಧ್ವನಿವದಥಶಬ್ದಶ್ರವಣಮಾತ್ರಕಾರ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾಪ್ಯಯೋರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಃ ಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರೇ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಮಂಗಲಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ತೇಷು ತೇಷು ನ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ “ಓಂಕಾರಶ್ಚಾಥಶಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಾವೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಾ । ಕಂಠಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ವಿನಿರ್ಯಾತೌ ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂಗಲಿಕಾವುಭೌ” ॥ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾಕೋಪ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಹ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಂಗಲಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರೇಷ್ವಾನಂತರ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ವೇಣುವೀಣಾಧ್ವನಿವನ್ಮಂಗಲಂ ಕುರ್ವನ್ , ಮಂಗಲಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತಿ, ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಾನೀಯಮಾನೋದಕುಂಭದರ್ಶನವತ್ । ತೇನ ನ ಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾಕೋಪಃ । ನ ಚೇಹಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತೋ ನ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ಮಂಗಲಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷೋಽಥಶಬ್ದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ವಿನೈವಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತದ್ಯಥೇಮಮೇವಾಥಶಬ್ದಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯತೇ ಕಿಮಯಮಥಶಬ್ದ ಆನಂತರ್ಯೇ ಅಥಾಧಿಕಾರ ಇತಿ । ಅತ್ರ ವಿಮರ್ಶವಾಕ್ಯೇಽಥಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮಥಶಬ್ದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಂ ಪಕ್ಷಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸೇ । ನ ಚಾಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಮರ್ಥಃ, ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇನ ವ್ಯವಾಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕೃತಾನಪೇಕ್ಷಾ, ತದನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನಾಸಮಾನವಿಷಯತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಜಾತು ಭವತಿ ಕಿಂ ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ಅಥ ಅನಿತ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಾನಂತರ್ಯಂ ವಿನಾ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷ ಇಹಾಥಶಬ್ದಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಫಲತ ಆನಂತರ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ನ ವಯಮಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತಾಂ ವ್ಯಸನಿತಯಾ ರೋಚಯಾಮಹೇ, ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಭೂತಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧಯೇ, ಸಾ ಚ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪ್ಯಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾವಧಾರಣಾಗ್ರಹೋಽಸ್ಮಾಕಮಿತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ ‘ಫಲತಃ’ ಇತಿ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಕಲ್ಪಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಚೇಹ ಕಲ್ಪಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಭವತ್ವಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ, ಕಿಮೇವಂ ಸತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತಿ ಚಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವ ಇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದತ್ರಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಭಿಧಾನಮಂತರೇಣಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕೃತ್ವಾ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋತಿ । ನ ಚಾನಂತರ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾತ್ರಾನಂತರ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಯದ್ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ತು ಭವಂತೀ ಭವತ್ಯೇವ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಯತ್ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಪಿ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮ್ , ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಾಮ್ನಾಯೈಕಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚಾಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾಜನನಾತ್ , ಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತ್ಯಧ್ಯಯನೇನೈವ ನಿಯತತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಪ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾನಂತರ್ಯಂ ತು ಸಮಾನಂ,
ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ । ಅತ್ರ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ವಿಷಯೇಣ ತದ್ವಿಷಯಮಧ್ಯಯನಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ತಥಾ ಚ “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ”(ಜೈ.ಸೂ. ೧-೧-೧) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಗತಮಿತಿ ನೇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ । ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯೋಪದೇಶಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿಹ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಃ,
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - “ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಂಗತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯೋಗಾತ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮತಯೇಚ್ಛಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಾಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಾಣಾಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಂಗಭಾವೋ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮ್ , ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾದೇವೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ವಾಕ್ಯಂ ಸಹಕಾರಿತಯಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಕೃತಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ವಿದಿತಪದಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸಮಧಿಗತಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭೂತಪೂರ್ವಾಪರಪದಾರ್ಥಾಕಾಂಕ್ಷಾಸಂನಿಧಿಯೋಗ್ಯತಾನುಸಂಧಾನವತಾಮಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ಅನುತ್ಪತ್ತೌ ವಾ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವೇನ ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಪರಿವರ್ಜನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ತದ್ಬೋಧತಸ್ತು ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಪರಿವರ್ಜನೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಪರಿವರ್ಜನಂ ತತಶ್ಚ ತದ್ಬೋಧ ಇತಿ । ನ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ವಿಶೇಷಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ನನು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ, ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃರೂಪಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನಸ್ವಭಾವೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯಮಶಕ್ಯಂ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ ಆಪಾತತೋಽಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವೈರ್ಯೋಗ್ಯತಾವಿರಹವಿನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಯಜ್ಞದಾನತಪೋಽನಾಶಕತನೂಕೃತಾಂತರ್ಮಲಾಸ್ತು ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯೋಗ್ಯತಾವಗಮಪುರಃಸರಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮವಗಮಿಷ್ಯಂತೀತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣಂ ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣಮಪ್ರಮಾಣಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವಕ್ತುಮಧ್ಯವಸಿತೋಽಸಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಾ ಕರ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ವೇದಾಂತಾವಿರುದ್ಧತನ್ಮೂಲನ್ಯಾಯಬಲೇನ ತು ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣೇ ಕೃತಂ ಕರ್ಮಭಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದೇಃ ಶ್ರುತಮಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ತನ್ಮೂಲಯಾ ಚೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯ, ತದುಪಾಸನಾಯಾಂ ಭಾವನಾಪರಾಭಿಧಾನಾಯಾಂ ದೀರ್ಘಕಾಲನೈರಂತರ್ಯವತ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಾಯಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮುಪಯೋಗಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸ ತು ದೀರ್ಧಕಾಲನೈರಂತರ್ಯಸತ್ಕಾರಾಸೇವಿತೋ ದೃಢಭೂಮಿಃ”(ಯೋ.ಸೂ.೧-೧೪) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯತಪಃಶ್ರದ್ಧಾಯಜ್ಞಾದಯಶ್ಚ ಸತ್ಕಾರಾಃ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಮೇವ ಧೀರೋ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೧) । ಇತಿ । ವಿಜ್ಞಾಯ ತರ್ಕೋಪಕರಣೇನ ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಭಾವನಾಂ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಶ್ರೇಯಃಪರಿಪಂಥಿಕಲ್ಮಷನಿಬರ್ಹಣದ್ವಾರೇಣೋಪಯೋಗ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯನ್ಯೇ । ಯಜ್ಞಾದಿಸಂಸ್ಕೃತೋ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಆದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲೈರಾಸೇವಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಾಮನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಂ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷತಿ, ತತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸುಪ್ರಸನ್ನಃ ಕೇವಲೋ ವಿಶದೀಭವತಿ । ಅತ ಏವ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಮಹಾಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮೀಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತನುಃ” । (ಮನು. ೨ । ೨೮) “ಯಸ್ಯೈತೇಽಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ”(ದತ್ತಪುರಾಣ) ಇತಿ ಚ । ಅಪರೇ ತು ಋಣತ್ರಯಾಪಾಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಂ ಕರ್ಮಣಾಮಾಹುಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಋಣಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಾಕೃತ್ಯ ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್” (ಮನು. ೬। ೩೫) ಇತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು “ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಸ್ತತ್ತತ್ಫಲಾಯ ಚೋದಿತಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗಭಾವಮಾಚಕ್ಷತೇ, ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯೇವ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯ ವೀರ್ಯಾರ್ಥತಾಮ್ , ‘ಏಕಸ್ಯ ತೂಭಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವತ್” (ಬ್ರ . ಅ. ೩. ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೬) ಇತಿ । ಯಜ್ಞತಪೋದಾನಾದಿ ಸರ್ವಮ್ , ತದಪೇಕ್ಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಮಾಣಂ ಯದಿ ವಾ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಂ ಸರ್ವಥಾ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯವತೀ ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಾಸಮುಚ್ಛೇದಕ್ರಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಮೋಕ್ಷಾಪರನಾಮ್ನೇ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ತದರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನಿ । ನ ಚೈತಾನಿ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಸಾಮವಾಯಿಕಾರಾದುಪಕಾರಹೇತುಭೂತೌಪದೇಶಿಕಾತಿದೇಶಿಕಕ್ರಮಪರ್ಯಂತಾಂಗಗ್ರಾಮಸಹಿತಪರಸ್ಪರವಿಭಿನ್ನಕರ್ಮಸ್ವರೂಪತದಧಿಕಾರಿಭೇದಪರಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಶಕ್ಯಾನ್ಯನುಷ್ಠಾತುಮ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಪರಿಶೀಲನಂ ವಿನಾ ತತ್ಪರಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಧೂಕ್ತಮ್ ‘ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಃ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಾವಬೋಧೇನ ಹಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಾಹಿತ್ಯಂ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತನ್ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ, ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾತ್
ಪ್ರಾಗಪ್ಯಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಯಾ ಭಾವನಾಪರಾಭಿಧಾನಯಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ - ಕ್ವ ಪುನರಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ಕಿಂ ಕಾರ್ಯೇ, ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇ ಚಿರಭಾವಿಫಲಾನುಕೂಲೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ಸಮಿದಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಸ್ವರೂಪೇ ವಾ, ಯಥಾ ತೇಷಾಮೇವ ದ್ವಿರವತ್ತಪುರೋಡಾಶಾದಿದ್ರವ್ಯಾಗ್ನಿದೇವತಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯೇ, ತಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಃ, ಸ ಚೋತ್ಪಾದ್ಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಸಂಯವನಸ್ಯ ಪಿಂಡಃ । ವಿಕಾರ್ಯೋ ವಾ, ಯಥಾವಘಾತಸ್ಯ ವ್ರೀಹಯಃ । ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋ ವಾ, ಯಥಾ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಸ್ಯೋಲೂಖಲಾದಯಃ । ಪ್ರಾಪ್ಯೋ ವಾ, ಯಥಾ ದೋಹನಸ್ಯ ಪಯಃ । ನ ತಾವದುತ್ಪಾದ್ಯಃ । ನ ಖಲು ಘಟಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇವ ಜಡಸ್ವಭಾವೇಭ್ಯೋ ಘಟಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನ ಇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಧೇಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಭಾವನಾಧೇಯಃ ಸಂಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ತತ್ಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ನಿತ್ಯತಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತತೋ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ವಾ ಭಾವನಾಧೇಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಪ್ರತ್ಯಯವತ್ಸಂಶಯಾಕ್ರಾಂತತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ತದ್ವಿಧಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮಗ್ರೀಕಸ್ಯೈವ ಬಹುಲಂ ವ್ಯಭಿಚಾರೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ನ ಖಲ್ವನುಮಾನವಿಬುದ್ಧಂ ವಹ್ನಿಂ ಭಾವಯತಃ ಶೀತಾತುರಸ್ಯ ಶಿಶಿರಭರಮಂಥರತರಕಾಯಕಾಂಡಸ್ಯ ಸ್ಫುರಜ್ಜ್ವಾಲಾಜಟಿಲಾನಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಸಂವಾದ್ಯತೇ, ವಿಸಂವಾದಸ್ಯ ಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನೋಪಾಸನಾಯಾ ಉತ್ಪಾದ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾತೋ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಪ್ತಯಃ ಸಂಭವಂತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿರೂಪ ಉಪಾಸನಾಯಾಃ, ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ತು ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾ ನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾದ್ವಯಪಿಧಾನಾಪನಯನೇನ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಪ್ರತಿಸೀರಾಪಿಹಿತಾ ನರ್ತಕೀವ ಪ್ರತಿಸೀರಾಪನಯದ್ವಾರಾ ರಂಗವ್ಯಾಪೃತೇನ । ತತ್ರ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗಃ । ಏತಾವಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ - ಪ್ರತಿಸೀರಾಪನಯೇ ಪಾರಿಷದಾನಾಂ ನರ್ತಕೀವಿಷಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಭವತಿ । ಇಹ ತು ಅವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಾಪನಯಮಾತ್ರಮೇವ ನಾಪರಮುತ್ಪಾದ್ಯಮಸ್ತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಅನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಕಾ ಪುನರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ । ಕಿಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಂತತಿಃ, ಆಹೋ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂತತಿಃ । ಯದಿ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಂತತಿಃ, ಕಿಮಿಯಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಂ ಸಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಸ್ತದಭ್ಯಾಸೋ ವಾ ಸವಾಸನಂ ವಿಪರ್ಯಾಸಮುನ್ಮೂಲಯೇತ್ , ನ ಸಂಶಯಾಭ್ಯಾಸಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸೋ ವಾ । ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ ವಾ, ಆರೋಹಪರಿಣಾಹವತ್ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ವಾ ಶತಶೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ಋತೇ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ । ನನೂಕ್ತಂ ಶ್ರುತಮಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಯುಕ್ತಿಮಯೇನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಚಿಕತ್ಸಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂತತಿರೂಪೋಪಾಸನಾ ಕರ್ಮಸಹಕಾರಿಣ್ಯವಿದ್ಯಾದ್ವಯೋಚ್ಛೇದಹೇತುಃ । ನ ಚಾಸಾವನುತ್ಪಾದಿತಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾ ತದುಚ್ಛೇದಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪೋ ಹಿ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪೇಣೈವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛಿದ್ಯತೇ, ನ ತು ಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸೇನ, ದಿಙ್ಮೋಹಾಲಾತಚಕ್ರಚಲದ್ವೃಕ್ಷಮರುಮರೀಚಿಸಲಿಲಾದಿವಿಭ್ರಮೇಷ್ವಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿಷು ಅಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿಭಿರೇವ ದಿಗಾದಿತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನೋ ಖಲ್ವಾಪ್ತವಚನಲಿಂಗಾದಿನಿಶ್ಚಿತದಿಗಾದಿತತ್ತ್ವಾನಾಂ ದಿಙ್ಮೋಹಾದಯೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏಷಿತವ್ಯಃ । ಏತಾವತಾ ಹಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ದುಃಖಿಶೋಕಿತ್ವಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವೃತ್ತಿಃ, ನಾನ್ಯಥಾ । ನ ಚೈಷ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಮೀಮಾಂಸಾಸಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಫಲಮ್ , ಅಪಿ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ, ತಸ್ಯೈವ ತತ್ಫಲತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕುಟಜಬೀಜಾದಪಿ ವಟಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭಾವನಾಪರಿಪಾಕಸಹಿತಮಂತಃಕರಣಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ತದುಪಾಧ್ಯಾಕಾರನಿಷೇಧೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥತಾಮನುಭಾವಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾಯಮನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ಯೇನ ನ ಜನ್ಯೇತ, ಅಪಿ ತು ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಾ । ನ ಹಿ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಂ ನ ಭವತಿ । ಸರ್ವೋಪಾಧಿರಹಿತಂ ಹಿ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಗೀಯತೇ, ನ ತೂಪಹಿತಮಪಿ । ಯಥಾಹ ಸ್ಮ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ - “ನಾಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ” ಇತಿ । ನ ಚಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಾವಪ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿನಿರ್ಮೋಕಃ, ತಸ್ಯೈವ ತದುಪಾಧೇರ್ವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಪರರೂಪೋಪಾಧಿವಿರೋಧಿನೋ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಚೈತನ್ಯಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತಿಂ ವಿನಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಯಮಚೇತನಾಯಾಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾನುಮಿತಭಾವಿತವಹ್ನಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ ಪ್ರತಿಭಾತ್ವೇನಾಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ವಹ್ನಿಸ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯೋಪಾಧಿಕಲುಷಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತೇತಿ । ನಹಿ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದಯೋ ವಸ್ತುತಸ್ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯಂತೇ । ಜೀವ ಏವ ತು ತತ್ತದುಪಾಧಿರಹಿತಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದಿಸ್ವಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ತದುಪಾಧಿವಿರಹೋಽಪಿ ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಯಥಾ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಶ್ರೋತ್ರೇಂದ್ರಿಯೇಣ ಷಡ್ಜಾದಿಸ್ವರಗ್ರಾಮಮೂರ್ಛನಾಭೇದಮಧ್ಯಕ್ಷಮನುಭವತಿ, ಏವಂ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರೋ ಜೀವಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಂತಃಕರಣೇನೇತಿ । ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ಅಸ್ತಿ ತದುಪಾಸನಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಚೇತ್ ನ, ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಹಭಾವಾಭಾವೇನ ತತ್ಸಹಕಾರಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಖಲು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದೇರ್ವಾಕ್ಯಾನ್ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನಸ್ವಭಾವಮಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪೇತಮಪೇತಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿಜಾತಿಂ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಮೇಕಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕಾರಮವಬೋದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ಅನರ್ಹಶ್ಚ ಕಥಂ ಕರ್ತಾ ವಾಧಿಕೃತೋ ವಾ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಿಶ್ಚಿತೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವೇ ವಿಪರ್ಯಾಸನಿಬಂಧನೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽನುವರ್ತಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಗುಡಸ್ಯ ಮಾಧುರ್ಯವಿನಿಶ್ಚಯೇ ಅಪಿ ಪಿತ್ತೋಪಹತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತಿಕ್ತತಾವಭಾಸಾನುವೃತ್ತಿಃ, ಆಸ್ವಾದ್ಯ ಥೂತ್ಕೃತ್ಯ ತ್ಯಾಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮ್ , ತೇನ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರಿಣಾ ತತ್ಸಮುಚ್ಛೇದ ಉಪಪತ್ಸ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕಥಮವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ, ಕರ್ಮಣೋ ವಾ ತದುಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಕುತ ಉಚ್ಛೇದಃ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಜಾತೀಯಸ್ವಪರವಿರೋಧಿನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ । ಯಥಾ ಪಯಃ ಪಯೋಽಂತರಂ ಜರಯತಿ, ಸ್ವಯಂ ಚ ಜೀರ್ಯತಿ, ಯಥಾ ವಿಷಂ ವಿಷಾಂತರಂ ಶಮಯತಿ, ಸ್ವಯಂ ಚ ಶಾಮ್ಯತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಕತಕರಜೋ ರಜೋಽಂತರಾವಿಲೇ ಪಾಥಸಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ರಜೋಽಂತರಾಣಿ ಭಿಂದತ್ಸ್ವಯಮಪಿ ಭಿದ್ಯಮಾನಮನಾವಿಲಂ ಪಾಥಃ ಕರೋತಿ । ಏವಂ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಂತರಾಣ್ಯಪಗಮಯತ್ಸ್ವಯಮಪ್ಯಪಗಚ್ಛತೀತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಸತ್ಯಮ್ , “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಂತಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸೋಪಕರಣಾದಸಕೃದಭ್ಯಸ್ತಾತ್ , ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸೇಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಾದಾನದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೇ ಜಾತೇಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತಾನುವರ್ತಂತೇ ಸಾಂಸಾರಿಕಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾಶ್ಚ, ತಥಾವಿಧಾನಾಪ್ಯಯಂ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಶ್ರದ್ಧತ್ತೇ, ಪಿತ್ತೋಪಹತೇಂದ್ರಿಯ ಇವ ಗುಡಂ ಥೂತ್ಕೃತ್ಯ ತ್ಯಜನ್ನಪಿ ತಸ್ಯ ತಿಕ್ತತಾಮ್ । ತಥಾ ಚಾಯಂ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಫಲಾಪ್ರಪಂಚಮತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ವಿನಿಶ್ಚಿನ್ವನ್ ಕಥಮಧಿಕೃತೋ ನಾಮ, ವಿದುಷೋ ಹ್ಯಧಿಕಾರಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪಶುಶೂದ್ರಾದೀನಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರೋ ದುರ್ವಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪವಿಭಾಗಂ ಚ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನ ಇಹ ವಿದ್ವಾನಭಿಮತಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ । ಅತ ಏವ ಭಗವಾನ್ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವರ್ಣಯಾಂಬಭೂವ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ರಾಜಜಾತೀಯಾಭಿಮಾನಕರ್ತೃಕೇ ರಾಜಸೂಯೇ ನ ವಿಪ್ರವೈಶ್ಯಜಾತೀಯಾಭಿಮಾನಿನೋರಧಿಕಾರಃ । ಏವಂ ದ್ವಿಜಾತಿಕರ್ತೃಕ್ರಿಯಾಕರಣಾದಿವಿಭಾಗಾಭಿಮಾನಿಕರ್ತೃಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ನ ತದನಭಿಮಾನಿನೋಽಧಿಕಾರಃ । ನ ಚಾನಧಿಕೃತೇನ ಸಮರ್ಥೇನಾಪಿ ಕೃತಂ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ವೈಶ್ಯಸ್ತೋಮ ಇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಾಜನ್ಯಾಭ್ಯಾಮ್ । ತೇನ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಶಕ್ತಃ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತು ಫಲಮ್ , ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ತು ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಂ ಫಲಮನಧಿಕಾರಿಣಿ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ನೋಪಾಸನಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನವದಧಿಕಾರಿಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿಹಿತೇ ಯಥಾ ತದಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯಾನಧಿಕಾರಃ, ಏವಂ ನಿಷೇಧವಿಧಯೋಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಾ ಇತಿ ತದಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ತೇಷ್ವಪಿ ನಾಧಿಕ್ರಿಯೇತ, ಪಶ್ವಾದಿವತ್ । ತಥಾ ಚಾಯಂ ನಿಷಿದ್ಧಮನುತಿಷ್ಠನ್ನ ಪ್ರತ್ಯವೇಯಾತ್ , ತಿರ್ಯಗಾದಿವದಿತಿ ಭಿನ್ನಕರ್ಮತಾಪಾತಃ । ಮೈವಮ್ । ನ ಖಲ್ವಯಂ ಸರ್ವಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನರಹಿತಃ, ಕಿಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಾಸ್ಯ ಮಾತ್ರಯಾ ತದಭಿಮಾನೋಽನುವರ್ತತೇ । ಅನುವರ್ತಮಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋ ನ ಶ್ರದ್ಧತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಏತದತೋ ಭವತಿವಿಧಿಷು ಶ್ರಾದ್ಧೋಽಧಿಕಾರೀ ನಾಶ್ರಾದ್ಧಃ । ತತಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಂ ನಶ್ರದ್ಧಧಾನೋ ನ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರೇಷ್ವಧಿಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಹುತಂ ದತ್ತಮ್”(ಭ.ಗೀ.೧೭-೨೮) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ನ ಶ್ರದ್ಧಾಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಅಪಿ ತು ನಿಷಿಧ್ಯಮಾನಕ್ರಿಯೋನ್ಮುಖೋ ನರ ಇತ್ಯೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಥಾ ಚ ಸಾಂಸಾರಿಕ ಇವ ಶಬ್ದಾವಗತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವೋಽಪಿ ನಿಷೇಧಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರತ್ಯವೈತೀತಿ ನ ಭಿನ್ನಕರ್ಮದರ್ಶನಾಭ್ಯುಪಗಮಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪಾಸನಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ಅತ ಏವ ನೋಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ, ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಮನಧಿಕಾರಃ ಕರ್ಮಣೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ನಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ ।”(ಕೈವಲ್ಯೋಪನಿಷತ್) ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಮನುಪಯೋಗ ಏವ ಸರ್ವಥೇಹ ಕರ್ಮಣಾಮ್ , ತಥಾ ಚ “ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ । ನ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ । ಆರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ತಮೇತಮಾತ್ಮಾನಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ-ನಿತ್ಯಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ-ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಂತಿ, ನ ತು ವಿದಂತಿ । ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ವೇದನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಶಬ್ದತೋ ಗುಣತ್ವಾತ್ , ಇಚ್ಛಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಧಾನೇನ ಚ ಕಾರ್ಯಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ । ನಹಿ ರಾಜಪುರುಷಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ರಾಜಾ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣತಯಾ ಶಬ್ದತ ಉಪಸರ್ಜನ ಆನೀಯತೇಽಪಿ ತು ಪುರುಷ ಏವ, ಶಬ್ದತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ವೇದಾನುವಚನಸ್ಯೇವ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಪೀಚ್ಛಾಸಾಧನತಯಾ ವಿಧಾನಮ್ । ಏವಂ ತಪಸೋಽನಾಶಕಸ್ಯ । ಕಾಮಾನಶನಮೇವ ತಪಃ, ಹಿತಮಿತಮೇಧ್ಯಾಶಿನೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿವಿದಿಷಾ ಭವತಿ, ನ ತು ಸರ್ವಥಾನಶ್ನತೋ ಮರಣಾತ್ । ನಾಪಿ ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿ ತಪಃಶೀಲಸ್ಯ, ಧಾತುವೈಷಮ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಏತಾನಿ ಚ ನಿತ್ಯಾನ್ಯುಪಾತ್ತದುರಿತನಿಬರ್ಹಣೇನ ಪುರುಷಂ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಸ ಹ ವಾ ಆತ್ಮಯಾಜೀ ಯೋ ವೇದ ಇದಂ ಮೇಽನೇನಾಂಗಂ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇದಂ ಮೇಽನೇನಾಂಗಮುಪಧೀಯತೇ” (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೨ । ೬ । ೧೩) ಇತಿ । ಅನೇನೇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಯಜ್ಞಾದಿ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ - “ಯಸ್ಯೈತೇಽಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ”(ದತ್ತಪುರಾಣ) ಇತಿ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಸ್ಯ ಚ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾವಿದುಷ ಏವ ಉತ್ಪನ್ನವಿವಿದಿಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತ್ಯಾಥರ್ವಣೀ ಶ್ರುತಿಃ - “ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತಿ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೮) ಇತಿ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ - “ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ”(ಮ. ಭಾ. ಶಾಂ. ೨೦೪ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಕೢಪ್ತೇನೈವ ಚ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿತ್ಯೇಹಿತೇನೋಪಾತ್ತದುರಿತನಿಬರ್ಹಣದ್ವಾರೇಣ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಂಗಭಾವೋಪಪತ್ತೌ ನ ಸಂಯೋಗ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವೋ ಯುಕ್ತಃ, ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ - ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಾದ್ಧರ್ಮೋತ್ಪಾದಃ, ತತಃ ಪಾಪ್ಮಾ ನಿವರ್ತತೇ, ಸ ಹಿ ಅನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖರೂಪೇ ಸಂಸಾರೇ ನಿತ್ಯಶುಚಿಸುಖಖ್ಯಾತಿಲಕ್ಷಣೇನ ವಿಪರ್ಯಾಸೇನ ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಂ ಮಲಿನಯತಿ, ತತಃ ಪಾಪನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿಪ್ರವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾಪಾವರಣೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖರೂಪತಾಮಪ್ರತ್ಯೂಹಮವಬುಧ್ಯತೇ, ತತೋಽಸ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ನನಭಿರತಿಸಂಜ್ಞಂ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಜಾಯತೇ, ತತಸ್ತಜ್ಜಿಹಾಸೋಪಾವರ್ತತೇ, ತತೋ ಹಾನೋಪಾಯಂ ಪರ್ಯೇಷತೇ, ಪರ್ಯೇಷಮಾಣಶ್ಚಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಸ್ಯೋಪಾಯ ಇತ್ಯುಪಶ್ರುತ್ಯ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸತೇ, ತತಃ ಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಮೇಣ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತೀತ್ಯಾರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಂ ಪ್ರತಿ ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮನುವದತಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾ - “ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ । ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ”(ಭ. ಗೀ. ೬ । ೩) ॥ ಏವಂ ಚಾನನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಕರ್ಮವಶಾದ್ಯೋ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ಸಂಸಾರಾಸಾರತಾದರ್ಶನೇನ ನಿಷ್ಪನ್ನವೈರಾಗ್ಯಃ, ಕೃತಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ವೈರಾಗ್ಯೋತ್ಪಾದೋಪಯೋಗಿನಾ, ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ, ಇಮಮೇವ ಚ ಪುರುಷಧೌರೇಯಭೇದಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವವೃತೇ ಶ್ರುತಿಃ - “ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾತ್ -
ಪ್ರಾಗಪ್ಯಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅತ ಏವ ನ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣ ಋಣಾನಿ ಸಂತಿ, ಯೇನ ತದಪಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠೇತ್ । ಏತದನುರೋಧಾಚ್ಚ “ಜಾಯಮಾನೋ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿಭಿರೃಣವಾ ಜಾಯತೇ” ಇತಿ ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯಮಾನ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ “ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಚ ಋಣಾಪಾಕರಣಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇವ । ಜರಾಮರ್ಯವಾದೋ ಭಸ್ಮಾಂತತಾವಾದೋಽಂತ್ಯೇಷ್ಟಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಜಡಾನವಿದುಷಃ ಪ್ರತಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಪಂಡಿತಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಯದ್ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ಭವತಿ ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಸತಿ ಭವಂತೀ ಭವತ್ಯೇವ । ನ ಚೇತ್ಥಂ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಃ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದಗ್ನಿಹೋತ್ರಯವಾಗೂಪಾಕವದಾರ್ಥಃ ಕ್ರಮಃ, ಶ್ರೌತಸ್ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ, “ಗೃಹೀ ಭೂತ್ವಾ ವನೀ ಭವೇತ್ವನೀ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ಜಾಬಾಲಶ್ರುತಿರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇನ ಹಿ ಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಂ ಸೂಚಯತಿ । ಸ್ಮರಂತಿ ಚ “ಅಧೀತ್ಯ ವಿಧಿವದ್ವೇದಾನ್ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚೋತ್ಪಾದ್ಯ ಧರ್ಮತಃ । ಇಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಶಕ್ತಿತೋ ಯಜ್ಞೈರ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್ ॥”(ಮನು. ೬। ೩೬) ನಿಂದಂತಿ ಚ - “ಅನಧೀತ್ಯ ದ್ವಿಜೋ ವೇದಾನನುತ್ಪಾದ್ಯ ತಥಾತ್ಮಜಾನ್ । ಅನಿಷ್ಟ್ವಾ ಚೈವ ಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛನ್ವ್ರಜತ್ಯಧಃ ॥”(ಮನು. ೬। ೩೭) ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚ ಹೃದಯಾದ್ಯವದಾನಾನಾಮಾನಂತರ್ಯನಿಯಮಃ ।
ಕುತಃ, “ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರೇಽವದ್ಯತಿ ಅಥ ಜಿಹ್ವಾಯಾ ಅಥ ವಕ್ಷಸಃ”(ಆ.ಶ್ರೌ.ಸೂ. ೭-೨೪) ಇತ್ಯಥಾಗ್ರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ತಥೇಹ ಕ್ರಮ ನಿಯಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಯೈವಾನಿಯಮಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ , “ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇದ್ಗೃಹಾದ್ವಾ ವನಾದ್ವಾ”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ । ಏತಾವತಾ ಹಿ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಅತ ಏವ “ಯದಹರೇವ ವಿರಜೇತ್ತದಹರೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ನಿಂದಾವಚನಂ ಚ ಅವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವೋ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛನ್ನಾಲಸ್ಯಾತ್ತದುಪಾಯೇಽಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ಗೃಹಸ್ಥಧರ್ಮಮಪಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಮನಾಚರನ್ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮುಪಚೀಯಮಾನಪಾಪ್ಮಾಧೋ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂಚ್ಛ್ರೌತ ಆರ್ಥೋ ವಾ ಕ್ರಮಃ, ಪಾಠಸ್ಥಾನಮುಖ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಮಾಣಕಸ್ತು ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ।
ಶೇಷಾಣಾಂ ಸಮಿದಾದೀನಾಂ ಶೇಷಿಣಾಂ ಚಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮೇಕಫಲವದುಪಕಾರೋಪನಿಬದ್ಧಾನಾಮೇಕಫಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇಕಪ್ರಯೋಗವಚನೋಪಗೃಹೀತಾನಾಮ್ ಏಕಾಧಿಕಾರಿಕರ್ತೃಕಾಣಾಮೇಕಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಕಾಲಸಂಬದ್ಧಾನಾಂ ಯುಗಪದನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೇಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತೌ, ತದ್ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಾಠಾದಯಸ್ತದ್ಭೇದನಿಯಮಾಯ ಪ್ರಭವಂತಿ । ಯತ್ರ ತು ನ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಃ ನಾಪ್ಯೇಕಾಧಿಕಾರಾವಚ್ಛೇದಃ ಯಥಾ ಸೌರ್ಯಾರ್ಯಮ್ಣಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾದೀನಾಮ್ , ತತ್ರ ಕ್ರಮಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾನ್ನ ಪಾಠಾದಿಃ ಕ್ರಮವಿಶೇಷನಿಯಮೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಅವರ್ಜನೀಯತಯಾ ತಸ್ಯ ತತ್ರಾವಗತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇಹ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ರಮನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಿಕೈರಂಗೈಃ ಸಹ, ಯಥಾ ವಾ “ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ”ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ। (ತೈ.ಸಂ. ೨.೫.೬.೧) ಇತಿ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಸೋಮಯೋರಶೇಷಶೇಷಿಣೋರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ।
ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಹಿ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕೃತಸ್ಯ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಸತೋ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತೇ ಗೋದೋಹನೇ ಅಧಿಕಾರಃ । ನೋ ಖಲು ಗೋದೋಹನದ್ರವ್ಯಮವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಶೂನ್ ಭಾವಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಾವಿಷ್ಟಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ಯತಸ್ತದಂಗಕ್ರಮಮತಿಪತೇತ್ ಅಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತಂ ತು ಪ್ರತೀಯತೇ, ‘ಚಮಸೇನಾಪಃ ಪ್ರಣಯೇದ್ಗೋದೋಹನೇನಪಶುಕಾಮಸ್ಯ’ ಇತಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ , ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾಪಾಂ ಪ್ರಣಯನಂ ಪ್ರತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ತತ್ಕ್ರಮೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಪಿ ಗೋದೋಹನಂ ಕ್ರಮವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಶ್ರುತಿನಿರಾಕರಣೇನೈವ ಇಷ್ಟಿಸೋಮಕ್ರಮವದಪಿ ಕ್ರಮೋಽಪಾಸ್ತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।
ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ ಯದ್ಯೇಕಫಲಾವಚ್ಛೇದೋ ಭವೇತ್ । ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ, ಷಣ್ಣಾಮೇಕಸ್ವರ್ಗಫಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮ್ ಯದಿ ವಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಶೋ ಧರ್ಮಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಚತುರ್ಲಕ್ಷಣೀವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೇನಚಿತ್ಕೇನಚಿದಂಶೇನೈಕೈಕೇನ ಲಕ್ಷಣೇನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಚತುರ್ಣಾಂ ಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಭೇದೇನ ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ತಥೇಹಾಪ್ಯೇಕಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತಯಾ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ ನ ಚೈತದುಭಯಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಫಲಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ ।
ಫಲಭೇದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಅಭ್ಯುದಯಫಲಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾನತಂತ್ರತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಫಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವರೂಪತಃ ಫಲಭೇದಃ, ತದುತ್ಪಾದನಪ್ರಕಾರಭೇದಾದಪಿ ತದ್ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಚ ನಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಮ್ ।
ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾನ್ನಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಹಭಾವಸ್ಯಾಪಾಸ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಮಾತ್ಯಂತಿಕಮಾಹ -
ಭವ್ಯಶ್ಚ ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಭವಿತಾ ಭವ್ಯಃ, ಕರ್ತರಿ ಕೃತ್ಯಃ । ಭವಿತಾ ಚ ಭಾವಕವ್ಯಾಪಾರನಿರ್ವರ್ತ್ಯತಯಾ ತತ್ತಂತ್ರ ಇತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಸದೇಕಾಂತತಃ ನ ಕದಾಚಿದಸದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಯೋರ್ಭೇದಃ, ಜ್ಞಾಪಕಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾದಪಿ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚೋದನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ ।
ಚೋದನೇತಿ ವೈದಿಕಂ ಶಬ್ದಮಾಹ, ವಿಶೇಷೇಣ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಾ ಹಿ ಚೋದನಾ ಧರ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಪುರುಷಾಭಿಪ್ರಾಯಭೇದಾನಾಮಸಂಭವಾತ್ ಅಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ಚೋದನೋಪದೇಶಃ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ - “ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶಃ” (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ । ಸಾ ಚ ಸ್ವಸಾಧ್ಯೇ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರೇ ಭಾವನಾಯಾಂ, ತದ್ವಿಷಯೇ ಚ ಯಾಗಾದೌ, ಸ ಹಿ ಭಾವನಾವಿಷಯಃ, ತದಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಾತ್ ವಿಷಯಾಧೀನಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಭಾವನಾಯಾಃ । ‘ಷಿಞ್ ಬಂಧನೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಧಾತೋರ್ವಿಷಯಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಭಾವನಾಯಾಸ್ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಚ ಯಾಗಾದೇರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾಮವಗಮಯಂತೀ ತತ್ರೇಚ್ಛೋಪಹಾರಮುಖೇನ ಪುರುಷಂ ನಿಯುಂಜಾನೈವ ಯಾಗಾದಿಧರ್ಮಮವಬೋಧಯತಿ ನಾನ್ಯಥಾ । ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾ ತು ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತ್ಯೇವ ಕೇವಲಂ ನ ತು ಪ್ರವರ್ತಯಂತ್ಯವಬೋಧಯತಿ । ಕುತಃ, ಅವಬೋಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತಸ್ಯ ಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ‘ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಧಿಪರೈರ್ವೇದಾಂತೈಃ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾವಬೋಧೇ ಪ್ರವರ್ತಯದ್ಭಿರೇವ ಪುರುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾನತ್ವಂ ಧರ್ಮಚೋದನಾಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಪುರುಷೋಽವಬೋಧೇ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಪುರುಷೋ ನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯುಪಾಸನಾಯಾಮ್ , ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಕರ್ಷೇ ಹೇತುಭಾವಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನಾವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯಧೀತವೇದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸ್ಯ ಸಮಧಿಗತಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯೂಹಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ।
ಅತ್ರೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾಕ್ಷಾರ್ಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ನಾತ್ಮತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಃ ಶಾಬ್ದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ತದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಪರಾಸ್ತೇ, ಕಿಂತು ತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರಾಃ, ಯತ್ಪರಾಶ್ಚ ತೇ ತ ಏವ ತೇಷಾಮರ್ಥಾಃ । ನ ಚ ಬೋಧಸ್ಯ ಬೋಧ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಾದಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಬೋಧ್ಯತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಃ, ಸಮಾರೋಪೇಣಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬೋಧವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ಭವತಿ ಸತಿ ತು ಭವಂತೀ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ - ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ನಿತ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಅನಿತ್ಯಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾದಯಃ । ತದ್ವಿಷಯಶ್ಚೇದ್ವಿವೇಕೋ ನಿಶ್ಚಯಃ, ಕೃತಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ, ಜ್ಞಾತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಥ ವಿವೇಕೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ , ನ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಏಷ ವಿಪರ್ಯಾಸಾದನ್ಯಃ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ನ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಭಾವಯೇತ್ , ಅಭಾವಯನ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಃ, ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋರ್ವಸತೀತಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತು ತದ್ಧರ್ಮಃ, ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವಿವೇಕೋ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಮಾ ಭೂದಿದಮ್ ತದೃತಂ ನಿತ್ಯಮ್ , ಇದಂ ತದನೃತಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ಧರ್ಮಿವಿಶೇಷಯೋರ್ವಿವೇಕಃ, ಧರ್ಮಿಮಾತ್ರಯೋರ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮಯೋಶ್ಚ ವಿವೇಕಂ ನಿಶ್ಚಿನೋತ್ಯೇವ । ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ತದ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ತನ್ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚಾಸ್ಥಾಗೋಚರಃ । ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಂ ತದ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ತದನಿತ್ಯಮನೃತಮ್ , ತಥಾ ಚಾನಾಸ್ಥಾಗೋಚರಃ । ತದೇತೇಷ್ವನುಭೂಯಮಾನೇಷು ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೇಷು ವಿಷಯವಿಷಯಿಷು ಯದೃತಂ ನಿತ್ಯಂ ಸುಖಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಯತೇ ತದಾಸ್ಥಾಗೋಚರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯತ್ತ್ವನಿತ್ಯಮನೃತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಾಪತ್ರಯಪರೀತಂ ತತ್ತ್ಯಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ । ಸೋಽಯಂ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಾದೈಹಿಕಾದ್ವಾ ವೈದಿಕಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತ್ಯನುಭವೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮ್ । ನ ಖಲು ಸತ್ಯಂ ನಾಮ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತದಭಾವೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾನೃತಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ, ಶೂನ್ಯವಾದಿನಾಮಪಿ ಶೂನ್ಯತಾಯಾ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಅಥಾಸ್ಯ ಪುರುಷಧೌರೇಯಸ್ಯಾನುಭವೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮೇವಂ ಸುನಿಪುಣಂ ನಿರೂಪಯತಃ ಆ ಚ ಸತ್ಯಲೋಕಾತ್ ಆಚಾವೀಚೇಃ “ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವ” (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೮) ಇತಿ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಂ, ಕ್ಷಣಮುಹೂರ್ತಯಾಮಾಹೋರಾತ್ರಾರ್ಧಮಾಸಮಾಸರ್ತ್ವಯನವತ್ಸರಯುಗಚತುರ್ಯುಗಮನ್ವಂತರಪ್ರಲಯಮಹಾಪ್ರಲಯಮಹಾಸರ್ಗಾವಾಂತರಸರ್ಗಸಂಸಾರಸಾಗರೋರ್ಮಿಭಿರನಿಶಮ್ ಉಹ್ಯಮಾನಂ, ತಾಪತ್ರಯಪರೀತಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಜೀವಲೋಕಂ ಚಾವಲೋಕ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ಸಂಸಾರಮಂಡಲೇ ಅನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಮುಪಾವರ್ತತೇ; ತತೋಽಸ್ಯೈತಾದೃಶಾನ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಲಕ್ಷಣಾತ್ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಾತ್ -
ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಭೋಗವಿರಾಗಃ ।
ಭವತಿ । ಅರ್ಥ್ಯತೇ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ವಿರಾಗೋಽನಾಮಾನಾಭೋಗಾತ್ಮಿಕೋಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಃ ।
ತತಃ ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ ।
ರಾಗಾದಿಕಷಾಯಮದಿರಾಮತ್ತಂ ಹಿ ಮನಸ್ತೇಷು ತೇಷು ವಿಷಯೇಷೂಚ್ಚಾವಚಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರವರ್ತಯತ್ , ವಿವಿಧಾಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೀಃ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಫಲಾ ಭಾವಯತ್ , ಪುರುಷಮತಿಘೋರೇ ವಿವಿಧದುಃಖಜ್ವಾಲಾಜಟಿಲೇ ಸಂಸಾರಹುತಭುಜಿ ಜುಹೋತಿ । ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಲಬ್ಧವೈರಾಗ್ಯಪರಿಪಾಕಭಗ್ನರಾಗಾದಿಕಷಾಯಮದಿರಾಮದಂ ತು ಮನಃ ಪುರುಷೇಣಾವಜೀಯತೇ ವಶೀಕ್ರಿಯತೇ, ಸೋಽಯಮಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತುಕೋ ಮನೋವಿಜಯಃ ಶಮ ಇತಿ ವಶೀಕಾರಸಂಜ್ಞ ಇತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ವಿಜಿತಂ ಚ ಮನಸ್ತತ್ತ್ವವಿಷಯವಿನಿಯೋಗಯೋಗ್ಯತಾಂ ನೀಯತೇ, ಸೇಯಮಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾ ದಮಃ । ಯಥಾ ದಾಂತೋಽಯಂ ವೃಷಭಯುವಾ ಹಲಶಕಟಾದಿವಹನಯೋಗ್ಯಃ ಕೃತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಚ ವಿಷಯತಿತಿಕ್ಷಾತದುಪರಮತತ್ತ್ವಶ್ರದ್ಧಾಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತೋ ಭೂತ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ , ಸರ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯತಿ” (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೩) ಇತಿ । ತದೇತಸ್ಯ ಶಮದಮಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಸಾಧನಸ್ಯ ಸಂಪತ್ , ಪ್ರಕರ್ಷಃ, ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ ।
ತತೋಽಸ್ಯ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾನ್ಮುಮುಕ್ಷಾ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಚ ।
ತಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸತ್ಯಸ್ವಭಾವಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತ್ಯುಪಶ್ರುತ್ಯ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಭವತಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ಚ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಮೇವಾನಂತರ್ಯಂ ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ತೇಷು ಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಾತ್ರಮ್ , ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾನಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾತುಂ ಚ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಮತಃಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತಃಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ತಮೇವಾತಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೇತುರೂಪಮರ್ಥಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವೇತಿ ।
ಅತ್ರೈವಂ ಪರಿಚೋದ್ಯತೇ - ಸತ್ಯಂ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಭವತಿ । ಸೈವ ತ್ವನುಪಪನ್ನಾ, ಇಹಾಮುತ್ರಫಲಭೋಗವಿರಾಗಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನುಕೂಲವೇದನೀಯಂ ಹಿ ಫಲಮ್ , ಇಷ್ಟಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಫಲಸ್ಯ । ನ ಚಾನುರಾಗಹೇತಾವಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ದುಃಖಾನುಷಂಗದರ್ಶನಾತ್ಸುಖೇಽಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಭೋಃ ಸುಖಾನುಷಂಗಾದ್ದುಃಖೇಽಪ್ಯನುರಾಗೋ ನ ಕಸ್ಮಾದ್ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಖ ಉಪಾದೀಯಮಾನೇ ದುಃಖಪರಿಹಾರೇ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ । ಅವರ್ಜನೀಯತಯಾ ದುಃಖಮಾಗತಮಪಿ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಸುಖಮಾತ್ರಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾಮತ್ಸ್ಯಾರ್ಥೀ ಸಶಲ್ಕಾನ್ಸಕಂಟಕಾನ್ಮತ್ಸ್ಯಾನುಪಾದತ್ತೇ, ಸ ಯಾವದಾದೇಯಂ ತಾವದಾದಾಯ ವಿನಿವರ್ತತೇ । ಯಥಾ ವಾ ಧಾನ್ಯಾರ್ಥೀ ಸಪಲಾಲಾನಿ ಧಾನ್ಯಾನ್ಯಾಹರತಿ, ಸ ಯಾವದಾದೇಯಂ ತಾವದುಪಾದಾಯ ನಿವರ್ತತೇ, ತಸ್ಮಾದ್ದುಃಖಭಯಾನ್ನಾನುಕೂಲವೇದನೀಯಮೈಹಿಕಂ ವಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ವಾ ಸುಖಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಮುಚಿತಮ್ । ನ ಹಿ ಮೃಗಾಃ ಸಂತೀತಿ ಶಾಲಯೋ ನೋಪ್ಯಂತೇ, ಭಿಕ್ಷುಕಾಃ ಸಂತೀತಿ ಸ್ಥಾಲ್ಯೋ ನಾಧಿಶ್ರೀಯಂತೇ । ಅಪಿ ಚ ದೃಷ್ಟಂ ಸುಖಂ ಚಂದನವನಿತಾದಿಸಂಗಜನ್ಮ ಕ್ಷಯಿತಾಲಕ್ಷಣೇನ ದುಃಖೇನಾಘ್ರಾತತ್ವಾದತಿಭೀರುಣಾ ತ್ಯಜ್ಯೇತಾಪಿ, ನ ತ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ, ತಸ್ಯಾವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ - “ಅಪಾಮ ಸೋಮಮಮೃತಾ ಅಭೂಮ” (ಋಕ್ ಸಂಂ. ೬ - ೪ - ೧೧) ಇತಿ । ತಥಾ ಚ “ಅಕ್ಷಯ್ಯಂ ಹ ವೈ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಯಾಜಿನಃ ಸುಕೃತಂ ಭವತಿ”(ಶ.ಬ್ರಾ.೨.೬.೩.೧) । ನ ಚ ಕೃತಕತ್ವಹೇತುಕಂ ವಿನಾಶಿತ್ವಾನುಮಾನಮತ್ರ ಸಂಭವತಿ, ನರಶಿರಃಕಪಾಲಶೌಚಾನುಮಾನವತ್ ಆಗಮಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಆಹ ಭಗವಾನ್ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವೇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಸತ್ಯಂ ಮೃಗಭಿಕ್ಷುಕಾದಯಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪಾಚಕಕೃಷೀವಲಾದಿಭಿಃ, ದುಃಖಂ ತ್ವನೇಕವಿಧಾನೇಕಕಾರಣಸಂಪಾತಜಮಶಕ್ಯಪರಿಹಾರಮ್ , ಅಂತತಃ ಸಾಧನಾಪಾರತಂತ್ರ್ಯಕ್ಷಯಿತಲಕ್ಷಣಯೋರ್ದುಃಖಯೋಃ ಸಮಸ್ತಕೃತಕಸುಖಾವಿನಾಭಾವನಿಯಮಾತ್ । ನ ಹಿ ಮಧುವಿಷಸಂಪೃಕ್ತಮನ್ನಂ ವಿಷಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಮಧು ಶಕ್ಯಂ ಶಿಲ್ಪಿವರೇಣಾಪಿ ಭೋಕ್ತುಮ್ । ಕ್ಷಯಿತಾನುಮಾನೋಪೋದ್ಬಲಿತಂ ಚ “ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಜಿತಃ”(ಛಾ.ಉ. ೮.೧.೬) ಇತ್ಯಾದಿ ವಚನಂ ಕ್ಷಯಿತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ “ಅಪಾಮ ಸೋಮಮ್”(ಋಕ್ ಸಂಂ. ೬ - ೪ - ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ವಚನಂ ಮುಖ್ಯಾಸಂಭವೇ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತಿತಾಮಾಪಾದಯತಿ । ಯಥಾಹುಃ - ಪೌರಾಣಿಕಾಃ “ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ”(ವಿ. ಪು. ೨ । ೮ । ೯೭) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇನ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ವೇದ ಉಪಸ್ಥಾಪಿತಃ । ಸ ಚ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ “ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತಃ”(ಛಾ.ಉ. ೮.೧.೬) ಇತ್ಯಾದಿರತಃ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯ, ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದೇಃ ಕೃತಕಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ದುಃಖಾನುಷಂಗಸ್ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪೀತಿ ।
ತೇನಾಯಮರ್ಥಃ - ಅತಃ ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ಕ್ಷಯಿತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಾತ್ ಆಗಮಾತ್ , ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಃ ಪರಾಸ್ತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ । “ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಗ್ರಹಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್” ಇತಿ ಕಾತ್ಯಾಯನೀಯವಚನೇನ ಯೂಪದಾರ್ವಾದಿಷ್ವೇವ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೇ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸನಿಯಮಾತ್ , ಅಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭೂತೇ ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ತನ್ನಿಷೇಧಾತ್ , “ಅಶ್ವಘಾಸಾದಯಃ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ” ಇತ್ಯಶ್ವಘಾಸಾದಿಷು ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪ್ರತಿವಿಧಾನಾತ್ । ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇಽಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಸ್ತವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ರಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಶಯಃ, ಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ವಿಪ್ರತ್ವಜಾತೌ, ಯಥಾಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯೇತಿ । ಅಸ್ತಿ ಚ ವೇದೇ, ಯಥಾಬ್ರಹ್ಮೋಜ್ಝಮಿತಿ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ, ಯಥಾ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ, ತಮಿಮಂ ಸಂಶಯಮಪಾಕರೋತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾಯ ಪರಮಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಣಯತಿ ತತೋಽವಗಚ್ಛಾಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೈವೇಯಂ ನ ವಿಪ್ರತ್ವಜಾತ್ಯಾದಿಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ನೇಯಂ ಕರ್ಮಷಷ್ಠೀ, ಕಿಂ ತು ಶೇಷಲಕ್ಷಣಾ, ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಚ ಶೇಷ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಪ್ರಯೋಜನಜಿಜ್ಞಾಸಾಃ ಸರ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯಾವರುದ್ಧಾ ಭವಂತಿ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾತ್ ।
ಕರ್ಮಷಷ್ಠ್ಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮ, ಸ ಚ ಸ್ವರೂಪಮೇವೇತಿ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾದಯೋ ನಾವರುಧ್ಯೇರನ್ , ತಥಾ ಚಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಚಿಂತಾ ಪ್ರಮಾಣಾದಿಷು ಭವೇದಿತಿ ಯೇ ಮನ್ಯಂತೇ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ । ಕರ್ಮಣಿ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಬಂಧೋ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಖಲು ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ವಿನಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ನ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಬಂಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ಮೈವಾಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ತು ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಮ್; ತದಂತರೇಣಾಪಿ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ತನ್ನಿರೂಪಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಚಂದ್ರಮಸಮಾದಿತ್ಯಂ ಚೋಪಲಭ್ಯ ಕಸ್ಯಾಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧ್ಯನ್ವೇಷಣಾ ಭವತಿ । ಭವತಿ ತು ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಷಯಾನ್ವೇಷಣಾ ಕಿಂವಿಷಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಥಮಮಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ಸಂಬಂಧಿತಾಮಾತ್ರೇಣ, ತಸ್ಯ ಜಘನ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಂ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಂತರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರಂ ತ್ವಸ್ಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಶೇಷತಯಾ ಸಂಭಂತ್ಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ನಿಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯಶ್ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇಽಪೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾವಿರೋಧಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮತಾಯಾ ಅವಿಘಾತೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಿರೂಪಣೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯ ಏವ ದೂಷಯತಿ -
ಏವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪ್ರಥಮಮಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಸಂಬಂಧಾರ್ಹಸ್ಯ ಚಾನ್ವಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪಶ್ಚಾತ್ಕಥಂಚಿದಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ, ಜಘನ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಃ, ಪ್ರಥಮಶ್ಚ ಜಘನ್ಯ ಇತಿ ಸುವ್ಯಾಹೃತಂ ನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರೋಕ್ಷಾತಾಭಿಧಾನಂ ಚ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಫುಟತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ಚೋದಕಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮುದ್ಘಾಟಯತಿ -
ನ ವ್ಯರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾಶೇಷೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇತದಧಸ್ತಾತ್ ।
ಸಮಾಧಾತಾ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಮುದ್ಘಾಟಯತಿ -
ನ ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ।
ವಾಸ್ತವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಶೇಷಂ ಸನಿದರ್ಶನಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯನುಗಮಶ್ಚಾತಿರೋಹಿತಃ ।
ತದೇವಮಭಿಮತಂ ಸಮಾಸಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಜ್ಞಾತುಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಾವಿಷಯಃ । ಸುಖದುಃಖಾವಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರೌ ವಾ ತದುಪಾಯೋ ವಾ ತದ್ದ್ವಾರೇಣೇಚ್ಛಾಗೋಚರಃ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ನ ಖಲ್ವೇತದನುಕೂಲಮಿತಿ ವಾ ಪ್ರತಿಕೂಲನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಾನುಭೂಯತೇ । ನಾಪಿ ತಯೋರುಪಾಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಪಿ ಸುಖಭೇದಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಚ ದುಃಖಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೂತ್ರಕಾರವಚನಮಾತ್ರಾದಿಷಿಕರ್ಮತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅವಗತಿಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವವಗತಿಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಕುರ್ವದವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ಸನ್ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾಃ, ತದುಪಾಯಂ ಫಲಪರ್ಯಂತಂ ಗೋಚರಯತೀಚ್ಛೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಭವತ್ವವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಕಿಮೇತಾವತಾಪೀಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ನಹ್ಯನಪೇಕ್ಷಣೀಯವಿಷಯಮವಗತಿಪರ್ಯಂತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಂತುಮಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾವಗತಿಃ, ಏವಮಪಿ ಕಥಮಿಷ್ಟೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಭ್ಯುದಯಃ, ನ, ಕಿಂ ತು ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗಪರಮಾನಂದಘನಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಸೈವ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರವ್ಯಾಪ್ಯೋ ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ನ ಚಾಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಭೂತಾಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಪ್ತಯಃ ಸಂಭವಂತಿ, ತಥಾ ಸತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ವ್ಯಾಪಾರವ್ಯಾಪ್ಯತಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಿಃಶೇಷಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥನಿಬರ್ಹಣಾತ್ ।
ಸತ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೌ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೇ ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಸಂಭವಂತಿ, ತಥಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೋಽಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಭಾನಪಿ ನ ಪ್ರತಿಭಾತೀವ ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶ ಇವ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನೋಽಪ್ಯಭಿನ್ನ ಇವ ಭಾಸತ ಇತಿ ಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥನಿಬರ್ಹಣಾತ್ಪ್ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತ ಇವ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇವ ಭವತೀತಿ ಪುರುಷೇಣಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋಽವರುಧ್ಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಸ್ತೂಪಾಸನಾಕಾರ್ಯಾದಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ । ನ ಖಲು ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಸವಾಸನವಿವಿಧದುಃಖನಿದಾನಮವಿದ್ಯೋಚ್ಛಿದ್ಯತೇ । ನ ಚ ತದುಚ್ಛೇದಮಂತರೇಣ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗಾನಂದಘನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಿರ್ಭಾವೋ ಜೀವಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಘನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಮಿಚ್ಛತಾ ತದುಪಾಯೋ ಜ್ಞಾನಮೇಷಿತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ಕೇವಲೇಭ್ಯೋ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸೋಪಕರಣೇಭ್ಯ ಇತಿ ಇಚ್ಛಾಮುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ, ನ ತು ವೇದಾಂತೇಷು ತದರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾ । ತತ್ರ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಸೂತ್ರಯತಾ “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ”(ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಪ್ರವರ್ತಿತತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ವೇದಾರ್ಥೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾವತ್ ವೇದಾರ್ಥಮೀಮಾಂಸಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ನ ತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಅಧ್ಯಯನಮಾತ್ರಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಾಯ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದ್ಯಾನಂತರ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಚೇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಏತೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಯತಾ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮ್ , ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ತತ್ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಭ್ಯೋಽಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮುತ್ಥೇನ ನಿಶ್ಚಯಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷಯೀಕೃತಮ್ , ತತೋ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ , ನಿಷ್ಪಾದಿತಕ್ರಿಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಅವಿಶೇಷಾಧಾಯಿನಃ । ಸಾಧನಸ್ಯ ಸಾಧನನ್ಯಾಯಾತಿಪಾತಾತ್ । ಅಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಸ್ತರ್ಹಿ ನ ತದ್ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತೀತಿ ಸರ್ವಥಾಽಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನೈವ ಶಕ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಮ್ । ಅನುಭೂತೇ ಹಿ ಪ್ರಿಯೇ ಭವತೀಚ್ಛಾ ನ ತು ಸರ್ವಥಾನನುಭೂತಪೂರ್ವೇ । ನ ಚೇಷ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಶಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಂ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಶಬ್ದೋ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಯಥಾ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - “ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೩) ಇತಿ । ಸ ಚೇತ್ತನ್ನಾವಬೋಧಯತಿ, ಕುತಸ್ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸನಾತ್ , ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಚ್ಛಾಯಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಶಕ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಮ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಪ್ರಾಗಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಪೂರ್ವಮಧೀತವೇದಸ್ಯ ನಿಗಮನಿರುಕ್ತವ್ಯಾಕರಣಾದಿಪರಿಶೀಲನವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ , “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಂತಾತ್ಸಂದರ್ಭಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪೇತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗಮಸ್ತಾವದಾಪಾತತೋ ವಿಚಾರಾದ್ವಿನಾಪ್ಯಸ್ತಿ । ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾವಗಮ್ಯೇನ ತದ್ವಿಷಯಮವಗಮಂ ಲಕ್ಷಯತಿ, ತದಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಸತಿ ವಿಮರ್ಶೇ ವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನಿತ್ಯೇತಿ ಕ್ಷಯಿತಾಲಕ್ಷಣಂ ದುಃಖಮುಪಕ್ಷಿಪತಿ । ಶುದ್ಧೇತಿ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಮಪಿ ದುಃಖಮಪಾಕರೋತಿ । ಬುದ್ಧೇತ್ಯಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಾನಂದಾತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ, ಆನಂದಪ್ರಕಾಶಯೋರಭೇದಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮುಕ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಸ್ಯೈತೇ ಶುದ್ಧತ್ವಾದಯಃ ಪ್ರಥಂತೇ, ತತಸ್ತು ಪ್ರಾಕ್ ದೇಹಾದ್ಯಭೇದೇನ ತದ್ಧರ್ಮಜನ್ಮಜರಾಮರಣಾದಿದುಃಖಯೋಗಾದಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಮುಕ್ತೇತಿ ।
ಸದೈವ ಮುಕ್ತಃ ಸದೈವ ಕೇವಲೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾತ್ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ತಥಾವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವಮನೌಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಮಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸಮನ್ವಿತಮ್ ।
ತದನೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಮ್ , ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಾತ್ಕಾರಣತ್ವಭಾವಾಭಾವಯೋಃ ।
ಕುತಃ ಪುನರೇವಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಇತ್ಥಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ । ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಪಿ ನಿರ್ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಮಮೇವಾರ್ಥಂ ಸ್ವಹಸ್ತಯತಿ ।
ನಿರ್ವಚನಮಾಹ -
ಬೃಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾತ್ ।
ವೃದ್ಧಿಕರ್ಮಾ ಹಿ ಬೃಹತಿರತಿಶಾಯನೇ ವರ್ತತೇ । ತಚ್ಚೇದಮತಿಶಾಯನಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪದಾಂತರಾವಗಮಿತಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸ್ಯಾಭ್ಯನುಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಭಿಧಾಯ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಪಾಂಸುಲಪಾದಕಸ್ಯ ಹಾಲಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಕುತಃ, ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ ।
ಏತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತೀತಿಮೇವ ಅಪ್ರತೀತಿನಿರಾಕರಣೇನ ದ್ರಢಯತಿ -
ನ ನೇತಿ ।
ನ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯಹಮಸ್ಮೀತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನ್ವಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚ ಜ್ಞಾಸ್ಯತಿ ಮಾ ಚ ಜ್ಞಾಸೀದಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಪ್ರತೀಯಾತ್ ।
ಅಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಹಿ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತೀಯಾತ್ , ಅಹಮಿತಿ ನ ಪ್ರತೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರತ್ಯೇತು ಸರ್ವೋ ಜನ ಆತ್ಮಾನಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ತದಸ್ತ್ವಮಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದೇಃ ಶಬ್ದತಃ, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಗಮಃ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಪ್ರಥಮಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಂ ದೋಷಮಾಹ -
ಯದಿ ತರ್ಹಿ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಪರಂಪರಾ ಲೋಕಃ । ತತ್ರ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ । ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನೇತ್ಯಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ತದ್ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ।
ತದನೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಾಧಕಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಬೀಜಮುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಸಂಶಯಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಿವಾದಾಧಿಕರಣಂ ಧರ್ಮೀ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಅನಾಶ್ರಯಾ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯಾ ವಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ನ ಸ್ಯುಃ । ವಿರುದ್ಧಾ ಹಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ । ನ ಚಾನಾಶ್ರಯಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ಭವಂತಿ, ಅನಾಲಂಬನತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯಾ ವಿರುದ್ಧಾಃ । ನಹ್ಯನಿತ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದೇರ್ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತೀತಿಃ, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಲೋಕತಃ ಸಿದ್ಧಿಃ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತದಾಭಾಸತ್ವಾನಾಭಾಸತ್ವತತ್ತದ್ವಿಶೇಷೇಷು ಪರಮತ್ರ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ವಿಶೇಷತೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಯುಕ್ತಸ್ತದ್ವಿಶೇಷೇಷು ಸಂಶಯಃ ।
ತತ್ರ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇ ತಾವದ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರ್ದರ್ಶಯತಿ -
ದೇಹಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ, ಭೋಕ್ತೈವ ಕೇವಲಂ ನ ಕರ್ತ್ತಾ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಅತ್ರ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನಃಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಚೈತನ್ಯಪಕ್ಷೇ ನ ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ, ಯೋಗ್ಯತಾವಿರಹಾತ್ । ಶೂನ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸರ್ವೋಪಾಖ್ಯಾನರಹಿತಮಪದಾರ್ಥಃ ಕಥಂ ತತ್ತ್ವಮೋರ್ಗೋಚರಃ । ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಸಂಗತಿರೇವ । ಅಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಸಂಗತಿಃ । ಅಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ನಾನಾತ್ವೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಕ್ತಾವದ್ವೈತಹಾನಾಚ್ಚ ತತ್ಪದಾರ್ಥಾಸಂಗತಿಸ್ತದವಸ್ಥೈವ । ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ವೇದಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನೋ ಹಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಾದಯಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಂ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನೋಽಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಮವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾ ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಸೂಚಯಿತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ ।
ತದಿತಿ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಶರೀರಾದಿಭ್ಯಃ, ಜೀವಾತ್ಮಭ್ಯೋಽಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ । ಸ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಜಗತ ಈಷ್ಟೇ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಸ್ಯ ರೂಪದ್ವಯಮುಕ್ತಮ್ -
ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಾತ್ಮಭ್ಯೋಽಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ , ನ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವಮತಮಾಹ -
ಅತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತ್ಯಪರೇ ।
ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಾತ್ಮನೋಽವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸ ಈಶ್ವರಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥ ಆತ್ಮಾ, ತತ ಈಶ್ವರಾದಭಿನ್ನೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ । ಪರಮಾಕಾಶಾದಿವ ಘಟಾಕಾಶಾದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಪಸಂಹರನ್ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಬೀಜಮಾಹ -
ಏವಂ ಬಹವ ಇತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸವಾಕ್ಯವಾಕ್ಯಾಭಾಸಸಮಾಶ್ರಯಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಸಂತು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ ತಥಾಪಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾವಿಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಧಿಗಮೋ ನಾತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಪಿ ಚ ಅತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನಾಸ್ತಿಕ್ಯೇ ಸತ್ಯನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾ ತಾವತ್ತರ್ಕ ಏವ, ತದವಿರೋಧಿನಶ್ಚ ಯೇಽನ್ಯೇಽಪಿ ತರ್ಕಾ ಅಧ್ವರಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ನ್ಯಾಯೇ ಚ ವೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿಶೋಧನಾದಿಷೂಕ್ತಾಸ್ತ ಉಪಕರಣಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದಿಯಂ ಪರಮನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಯೋಜನಾ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಬ್ಧವ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧ ॥
ತದೇವಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಮುಪಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಮಾರಭತೇ -
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ।
ಏತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಿಂಲಕ್ಷಣಂ ಪುನಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಯತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ತದಂಗಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾನಿ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತದೇವಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಾವದನುಭೂಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಿಮಿತಮವಿಶುದ್ಧಮಬುದ್ಧಂ ವಿಧ್ವಂಸಿ, ನ ತೇನೋಪಲಬ್ಧೇನ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಶಕ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಮ್ , ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿತ್ಕೃತಕತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ನ ಚ ತದ್ಧರ್ಮೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಚರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ, ನಾತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ನ ಶಬ್ದೋಽಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ, ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾತ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಮಿಮಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಭಗವಾನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಪರಿಹರತಿ - “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಮಾ ಭೂದನುಭೂಯಮಾನಂ ಜಗತ್ತದ್ಧರ್ಮತಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ । ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿವ ಸವಿತುರ್ವ್ರಜ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಾನ್ ವಿಭಜತೇ -
ಜನ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿರಾದಿರಸ್ಯೇತಿ ।
ಲಾಘವಾಯ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಜನ್ಮಾದೀತಿ ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಃ ಕೃತಸ್ತದುಪಪಾದನಾಯ ಸಮಾಹಾರಮಾಹ -
ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮಿತಿ ।
ಜನ್ಮನಶ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿಃ
ಕಾರಣನಿರ್ದೇಶಃ
ಇತ್ಯಂತಃ ಸಂದರ್ಭೋ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರಧಾನಕಾಲಗ್ರಹಲೋಕಪಾಲಕ್ರಿಯಾಯದೃಚ್ಛಾಸ್ವಭಾವಾಭಾವೇಷೂಪಪ್ಲವಮಾನೇಷು ಸತ್ಸು ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಮಿತಿ ಕುತಃ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಸ್ಯ ಜಗತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಇತಿ
ಚೇತನಭಾವಕರ್ತೃಕತ್ವಸಂಭಾವನಯಾ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಚೇತನಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ನಿರುಪಾಖ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಾಸೇಧತಿ । ಯತ್ಖಲು ನಾಮ್ನಾ ರೂಪೇಣ ಚ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ ತಚ್ಚೇತನಕರ್ತೃಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಯಥಾ ಘಟಾದಿ । ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ಚ ಜಗನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನಕರ್ತೃಕಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಚೇತನೋ ಹಿ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ಘಟ ಇತಿ ನಾಮ್ನಾ, ರೂಪೇಣ ಚ ಕಂಬುಗ್ರೀವಾದಿನಾ ಬಾಹ್ಯಂ ಘಟಂ ನಿಷ್ಪಾದಯತಿ । ಅತ ಏವ ಘಟಸ್ಯ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಂತಃ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮನಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರಕಭಾವೋ ಘಟಂ ಕರೋತೀತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಂ ತು ನ ತದಸತ್”(ನ್ಯಾ.ಸೂ. ೪ । ೧ । ೫೦) ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಚೇತನೋ ಬುದ್ಧಾವನಾಲಿಖಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಚೇತನಾ ಗ್ರಹಾ ಲೋಕಪಾಲಾ ವಾ ನಾಮರೂಪೇ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಜಗಜ್ಜನಯಿಷ್ಯಂತಿ, ಕೃತಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ಕರ್ತಾರೋ ಭವಂತಿ, ಯಥಾ ಸೂದರ್ತ್ವಿಗಾದಯಃ, ನ ಭೋಕ್ತಾರಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಭೋಕ್ತಾರಃ, ಯಥಾ ಶ್ರಾದ್ಧವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷು ಪಿತಾಪುತ್ರಾದಯಃ, ನ ಕರ್ತಾರಃ । ತಸ್ಮಾದುಭಯಗ್ರಹಣಮ್ । ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಿ ಇತೀತರೇತರದ್ವಂದ್ವಃ । ದೇಶಾದೀನಿ ಚ ತಾನಿ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನಿ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತದಾಶ್ರಯೋ ಜಗತ್ತಸ್ಯ । ಕೇಚಿತ್ಖಲು ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶೋತ್ಪಾದಾಃ, ಯಥಾ ಕೃಷ್ಣಮೃಗಾದಯಃ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತಕಾಲೋತ್ಪಾದಾಃ, ಯಥಾ ಕೋಕಿಲಾಲಾಪಾದಯೋ ವಸಂತೇ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಮಿತ್ತಾಃ, ಯಥಾ ನವಾಂಬುದಧ್ವಾನಾದಿನಿಮಿತ್ತಾ ಬಲಾಕಾಗರ್ಭಾದಯಃ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತಕ್ರಿಯಾಃ, ಯಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಯಾಜನಾದಯೋ ನೇತರೇಷಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಫಲಾಃ, ಯಥಾ ಕೇಚಿತ್ಸುಖಿನಃ, ಕೇಚಿದ್ದುಃಖಿನಃ, ಏವಂ ಯ ಏವ ಸುಖಿನಸ್ತ ಏವ ಕದಾಚಿದ್ದುಃಖಿನಃ । ಸರ್ವಮೇತದಾಕಸ್ಮಿಕಾಪರನಾಮ್ನಿ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕತ್ವೇ ವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾಸರ್ವಶಕ್ತಿಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಚ ನ ಘಟತೇ, ಪರಿಮಿತಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಭಿರ್ಗ್ರಹಲೋಕಪಾಲಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞಾತುಂ ಕರ್ತುಂ ಚಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಮನಸಾಪ್ಯಚಿಂತ್ಯರಚನಾರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಹಿ ಶರೀರರಚನಾಯಾ ರೂಪಂ ಮನಸಾ ನ ಶಕ್ಯಂ ಚಿಂತಯಿತುಂ ಕದಾಚಿತ್ , ಪ್ರಾಗೇವ ಜಗದ್ರಚನಾಯಾಃ, ಕಿಮಂಗ ಪುನಃ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಯತಿ -
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮಾತ್ರಮಿಹಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನ ತು ವೃದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಾಪಕ್ಷಯಾ ಅಪೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ -
ವೃದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ
ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ।
ವೃದ್ಧಿಸ್ತಾವದವಯವೋಪಚಯಃ । ತೇನಾಲ್ಪಾವಯವಾದವಯವಿನೋ ದ್ವಿತಂತುಕಾದೇರನ್ಯ ಏವ ಮಹಾನ್ಪಟೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜನ್ಮೈವ ವೃದ್ಧಿಃ । ಪರಿಣಾಮೋಽಪಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಲಕ್ಷಣಃ ಉತ್ಪತ್ತಿರೇವ । ಧರ್ಮಿಣೋ ಹಿ ಹಾಟಕಾದೇರ್ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಃ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಟಕಮುಕುಟಾದಿಸ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಏವಂ ಕಟಕಾದೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಪರಿಣಾಮ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ಏವಮವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮೋ ನವಪುರಾಣತ್ವಾದಿರುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅಪಕ್ಷಯಸ್ತ್ವವಯವಹ್ರಾಸೋ ನಾಶ ಏವ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಷು ಯಥಾಸ್ವಮಂತರ್ಭಾವಾದ್ವೃದ್ಧ್ಯಾದಯಃ ಪೃಥಙ್ನೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೈತೇ ವೃದ್ಧ್ಯಾದಯೋ ನ ಜನ್ಮಾದಿಷ್ವಂತರ್ಭವಂತಿ, ತಥಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮೇವೋಪಾದಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕೇ “ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” (ತೈ.ಉ. ೩-೧-೧) ಇತಿ ವೇದವಾಕ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೀಕೃತೇ ಜಗನ್ಮೂಲಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತು ಜಾಯತೇಽಸ್ತಿ ವರ್ಧತೇ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ನೈರುಕ್ತವಾಕ್ಯಂ ಬುದ್ಧೌ ಭವೇತ್ , ತಚ್ಚ ನ ಮೂಲಕಾರಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ , ಮಹಾಸರ್ಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇಽಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯೋದಿತಾನಾಂ ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಮುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ವೇದೋಕ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಭಂಗಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಾಸ್ಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಸೂಚ್ಯತಾಮ್ , ತನ್ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ತು ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ
ಕಾರಣಾದಿತಿ । ತ್ರಿಭಿರಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ತು ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ನೋಪಾದಾನಂ ಸೂಚಯೇತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ನ ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣದ್ವಾರೇಣ ಸಂಭಾವನೋಕ್ತಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುರ್ನೈಯಾಯಿಕಾಃ - “ಸಂಭಾವಿತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪಕ್ಷಃ ಸಾಧ್ಯೇತ ಹೇತುನಾ । ನ ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಿಸ್ತ್ರಾಣಮುತ್ಪತನ್ನೇವ ಯೋ ಹತಃ” ॥
ಯಥಾ ಚ ವಂಧ್ಯಾ ಜನನೀ” ಇತ್ಯಾದಿರಿತಿ । ಇತ್ಥಂ ನಾಮ ಜನ್ಮಾದಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುಃ, ಯದನ್ಯೇ ವೈಶೇಷಿಕಕಾದಯ ಇತ ಏವಾನುಮಾನಾದೀಶ್ವರವಿನಿಶ್ಚಯಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುತಾಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಾಹ -
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿಹಾಪೀತಿ ।
ಏತಾವತೈವಾಧಿಕರಣಾರ್ಥೇ ಸಮಾಪ್ತೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮನುವದನ್ ಸುಹೃದ್ಭಾವೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕುಸುಮಗ್ರಥನಾರ್ಥತಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನಂ ಸವಾಸನಾವಿದ್ಯಾದ್ವಯೋಚ್ಛೇದಃ । ತತೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇರ್ನಿವೃತ್ತಿರಾವಿರ್ಭಾವಃ । ತತ್ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಾದೃತೇ ನ ಮಾನಾಂತರಮನುಸರಣೀಯಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಕುತೋ ಮನನಮ್ , ಕುತಶ್ಚ ತದನುಭವಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತ್ಸು ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಂ ವೇದಾಂತಾವಿರೋಧಿ ತದುಪಜೀವಿ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾ ತದುಪಜೀವಿನ್ಯಾ ಚ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿವೇಚನಂ ಮನನಮ್ । ಯುಕ್ತಿಶ್ಚ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರನುಮಾನಂ ವಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಧರ್ಮೇ ನ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿವೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅನುಭವೋಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಃ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮ್ । ತಚ್ಚ ಫಲಮಿವ ಫಲಮಿತಿ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಪಿ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ತಥಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಾಸ್ತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತು ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವಾದೀನಾಂ ಸಂಭವೋಽನುಭವಾರ್ಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾಹ -
ಅನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಪರಮಾನಂದರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾರ್ಥಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ತದನುಭವ ಏವ ತ್ವಶಕ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪರೂಪೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ।
ನತ್ವೇವಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮನುಭವಾವಸಾನಮ್ , ತದನುಭವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತದನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ, ಅನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚ ವಿನಾಪ್ಯನುಭವಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತವ್ಯೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚಾಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯತಾಯೋಗ್ಯೋಽಪ್ಯವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅವರ್ತಮಾನಶ್ಚಾನವಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಾಧೀನೇತಿ ।
ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಮೇವ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಕಾರ್ಯಾಣಾಮಾಹ -
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕಂ ಕಾರ್ಯಮನವಸ್ಥಿತಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥಾಶ್ವೇನೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕೇನೋದಾಹರಣೇನ ಸಹ ವೈದಿಕಮುದಾಹರಣಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ತಥಾತಿರಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯೇದಮುದಾಹರಣಮುಕ್ತಮ್ । ಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಉದಿತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ಕರ್ತವ್ಯೇ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅತದಧೀನತ್ವಾತ್ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚಾತ್ರಾರ್ಥವಂತಃ ಸ್ಯುಃ ।
ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ವಿಧಿಃ । ನ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋರ್ವಿಧೀ । ಏವಂ ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಘ್ನಶ್ಚ ತದ್ವಾರಣವಿಧಿರಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾ ಅರ್ಥವಂತಃ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ ।
ಚೋ ಹೇತೌ । ಯಸ್ಮಾದ್ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರುದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋಶ್ಚ ವಿರೋಧಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವೇ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಚ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪಃ । ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧತದ್ವಾರಣಾಯೋಶ್ಚ ವಿರುದ್ಧಯೋರತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಕಿಂತು ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧಸ್ಯ ಧಾರಣವಿಧಿವಿಷಯೇಣ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧೈರೇವ ಸ ತಾದೃಶೋ ವಿಷಯೋಽನಾಗತೋತ್ಪಾದ್ಯರೂಪ ಉಪನೀತಃ, ಯೇನ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ।
ಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ತು ನೇಯಮಸ್ತಿ ವಿಧೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತು ವಸ್ತ್ವೇವಂ ನೈವಮಿತಿ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪೋ ನಿರಸ್ತಃ ।
ಪ್ರಕಾರಿವಿಕಲ್ಪಂ ನಿಷೇಧತಿ -
ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭೂತೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ, ತತ್ಕಥಂ ನ ವಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಃ = ಅಂತಃಕರಣಂ, ತದಪೇಕ್ಷಾ ವಿಕಲ್ಪನಾಃ = ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಾಃ । ಸವಾಸನಮನೋಮಾತ್ರಯೋನಯೋ ವಾ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ । ಸವಾಸನೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯೋನಯೋ ವಾ, ಯಥಾಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿಸ್ಥಾಣೌ ಸಂಶಯಃ, ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ವಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ । ಅನ್ಯಶಬ್ದೇನ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಾಣೋರನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನ ತು ಪುರುಷತತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಥಾಣುತತ್ತ್ವಂ ವಾಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಸಮಾನಧರ್ಮಧರ್ಮಿದರ್ಶನಮಾತ್ರಾಧೀನಜನ್ಮತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಯಥಾವಸ್ತವೋ ವಿಕಲ್ಪನಾ ನ ವಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪಯಂತಿ ವಾನ್ಯಥಯಂತಿ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತು ನ ಬುದ್ಧಿತಂತ್ರಮ್ , ಕಿಂ ತು ವಸ್ತುತಂತ್ರಮ್ , ಅತಸ್ತತೋ ವಸ್ತುವಿನಿಶ್ಚಯೋ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತು ವಿಕಲ್ಪನಾಭ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರತಾಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರತಾಮಾಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಭೂತೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಲ ಭೂತಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೋಚರಾರ್ಥತಯಾನುವಾದಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯಥಾ ನದ್ಯಾಸ್ತೀರೇ ಫಲಾನಿ ಸಂತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ವೇದಾಂತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೂತಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದೃಷ್ಟಮೇವಾರ್ಥಮನುವದೇಯುಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುಕಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮ್ । ಏವಂ ಚ ಮೌಲಿಕಂ ತದೇವ ಪರೀಕ್ಷಣೀಯಮ್ , ನ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ತದಧೀನಸತ್ಯತ್ವಾನೀತಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಗ್ರಥನಾರ್ಥತಾ ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ನೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಚ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ - “ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್” (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ।
ಸತಿ ಹೀಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಪ್ಯನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿಪುಣತರಮುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರ್ವಿಸ್ತರೇಣ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ನ ಚ ಭೂತಾರ್ಥತಾಮಾತ್ರೇಣಾನುವಾದತೇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ - “ಯತೋ ವಾ”(ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಜನ್ಮ ದರ್ಶಯತಿ, “ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ” ಇತಿ ಜೀವನಂ ಸ್ಥಿತಿಮ್ , “ಯತ್ಪ್ರಯಂತಿ” ಇತಿ ತತ್ರೈವ ಲಯಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಂಶಯೇ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ -
ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಜ್ಞಾನಸಹಿತರಜ್ಜೂಪಾದಾನಾ ಹಿ ಧಾರಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸತ್ಯಾಮಸ್ತಿ, ರಜ್ಜ್ವಾಮೇವ ಚ ಲೀಯತೇ, ಏವಮವಿದ್ಯಾಸಹಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ಜಗಜ್ಜಾಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾಸ್ತಿ, ತತ್ರೈವ ಚ ಲೀಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪುರ್ವಸೂತ್ರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಾದಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಪಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಾ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಸಾಧನತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಮಹತ ಋಗ್ವೇದಾದೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಸ್ಯ ಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯಸ್ಯ ಚ ಯಥಾಯಥಂ ನಿಷೇಕಾದಿಶ್ಮಶಾನಾಂತಾಸು ಬ್ರಾಹ್ಮಮುಹೂರ್ತೋಪಕ್ರಮಪ್ರದೋಷಪರಿಸಮಾಪನೀಯಾಸು ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಪದ್ಧತಿಷು ಚ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಚ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಶಾಸನಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಮೃಗ್ವೇದಾದಿಃ । ಅತ ಏವ ಮಹಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಮಹತ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಹಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತ್ವನೇಕಾಂಗೋಪಾಂಗೋಪಕರಣತಯಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅನೇಕವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೋಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯ ।
ಪುರಾಣನ್ಯಾಯಮೀಮಾಂಸಾದಯೋ ದಶ ವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನಾನಿ ತೈಸ್ತಯಾ ತಯಾ ದ್ವಾರೋಪಕೃತಸ್ಯ । ತದನೇನ ಸಮಸ್ತಶಿಷ್ಟಜನಪರಿಗ್ರಹೇಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಪ್ಯಪಾಕೃತಾ । ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಣೇತಾರೋ ಹಿ ಮಹರ್ಷಯಃ ಶಿಷ್ಟಾಸ್ತೈಸ್ತಯಾ ತಯಾ ದ್ವಾರಾ ವೇದಾನ್ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈಸ್ತದರ್ಥಂಚಾದರೇಣಾನುತಿಷ್ಠದ್ಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತೋ ವೇದ ಇತಿ ।
ನ ಚಾಯಮನವಬೋಧಕೋ ನಾಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬೋಧಕೋ ಯೇನಾಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಿನಃ ।
ಸರ್ವಮರ್ಥಜಾತಂ ಸರ್ವಥಾವಬೋಧಯನ್ನಾನವಬೋಧಕೋ ನಾಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬೋಧಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವ
ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಸ್ಯ -
ಸರ್ವಜ್ಞಸದೃಶಸ್ಯ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವವಿಷಯಂ, ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಧಾನಂ ಸರ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ । ತದೇವಮನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಪ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀದೃಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಗುಣಃ ಸರ್ವವಿಷಯತಾತದನ್ವಿತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಅಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಯದ್ಯದ್ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಭವತಿ ಸ -
ಪುರುಷವಿಶೇಷಃ
ತತೋಽಪಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್
ಅಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನಃ
ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ಮದಾದಿಭಿರ್ಯತ್ಸಮೀಚೀನಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿರಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಸ್ಮಾಕಂ ವಕ್ತೃಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಮಧಿಕವಿಷಯಮ್ । ನಹಿ ತೇ ತೇಽಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾ ಅನುಭೂಯಮಾನಾ ಅಪಿ ಶಕ್ಯಾ ವಕ್ತುಮ್ । ನ ಖಲ್ವಿಕ್ಷುಕ್ಷೀರಗುಡಾದೀನಾಂ ಮಧುರರಸಭೇದಾಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಸರಸ್ವತ್ಯಾಪ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಮಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನೇನ ತುಲ್ಯವಿಷಯಮಿತಿ ಕಥಯಿತುಂ ವಿಸ್ತರಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಸೋಪನಯಂ ನಿಗಮನಮಾಹ -
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ವೇದಸ್ಯ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಹತೋ ಭೂತಾತ್ ಯೋನೇಃ ಸಂಭವಃ, ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅನೇಕಶಾಖೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾನೇಕಶಾಖಾಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯವೇದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಃ ಸಂಭವ ಇತ್ಯಂತ ಉಪನಯಃ । ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂಚೇತ್ಯಂತಂ ನಿಗಮನಮ್ ।
ಅಪ್ರಯತ್ನೇನೈವೇತಿ ।
ಈಷತ್ಪ್ರಯತ್ನೇನ, ಯಥಾಲವಣಾ ಯವಾಗೂರಿತಿ । ದೇವರ್ಷಯೋ ಹಿ ಮಹಾಪರಿಶ್ರಮೇಣಾಪಿ ಯತ್ರಾಶಕ್ತಸ್ತದಯಮೀಷತ್ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಲೀಲಯೈವ ಕರೋತೀತಿ ನಿರತಿಶಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಪ್ರಯತ್ನೇನಾಸ್ಯ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ - “ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ । ಯೇಽಪಿ ತಾವತ್ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಸ್ಥಿಷತ ತೈರಪಿ ಪದವಾಕ್ಯಾದೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಆನುಪೂರ್ವೀಭೇದವಂತೋ ಹಿ ವರ್ಣಾಃ ಪದಮ್ । ಪದಾನಿ ಚಾನುಪೂರ್ವೀಭೇದವಂತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ವ್ಯಕ್ತಿಧರ್ಮಶ್ಚಾನುಪೂರ್ವೀ ನ ವರ್ಣಧರ್ಮಃ, ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂನಾಂ ಚ ಕಾಲತೋ ದೇಶತೋ ವಾ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚಾನಿತ್ಯೇತಿ ಕಥಂ ತದುಪಗೃಹೀತಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಪದತಾ ನಿತ್ಯಾ । ಪದಾನಿತ್ಯತಯಾ ಚ ವಾಕ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯನಿತ್ಯತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನೃತ್ತಾನುಕರಣವತ್ಪದಾದ್ಯನುಕರಣಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಯಾದೃಶಂ ಗಾತ್ರಚಲನಾದಿ ನರ್ತಕಃ ಕರೋತಿ ತಾದೃಶಮೇವ ಶಿಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುಕರೋತಿ ನರ್ತಕೀ, ನ ತು ತದೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ, ಏವಂ ಯಾದೃಶೀಮಾನುಪೂರ್ವೀಂ ವೈದಿಕಾನಾಂ ವರ್ಣಪದಾದೀನಾಂ ಕರೋತ್ಯಧ್ಯಾಪಯಿತಾ ತಾದೃಶೀಮೇವಾನುಕರೋತಿ ಮಾಣವಕಃ, ನ ತು ತಾಮೇವೋಚ್ಚಾರಯತಿ, ಆಚಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತಿಭ್ಯೋ ಮಾಣವಕವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವರ್ಣವಾದಿನಾಂ ನ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಪದವಾಕ್ಯಾದಿಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ವಿವಾದಃ, ಕೇವಲಂ ವೇದವಾಕ್ಯೇಷು ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯತ್ನತಃ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಾ ನಃ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರತಾ” । ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಮನಿಚ್ಛಂತೋ ಜೈಮಿನೀಯಾ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ಮಾದೃಶಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರಾಮವಿಚ್ಛಿನ್ನಾಮಿಚ್ಛಂತೇ ವೇದಮನಾದಿಮಾಚಕ್ಷತೇ । ವೈಯಾಸಿಕಂ ತು ಮತಮನುವರ್ತಮಾನಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಾದಿಸಿದ್ಧಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾನುಸಾರೇಣಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಧಾನಲಬ್ಧಸರ್ವಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ವೇದಾನಾಂ ಯೋನೇರಪಿ ನ ತೇಷು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸರ್ಗಾನುಸಾರೇಣ ತಾದೃಶತಾದೃಶಾನುಪೂರ್ವೀವಿರಚನಾತ್ । ಯಥಾ ಹಿ - ಯಾಗಾದಿಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಯೋಽರ್ಥಾನರ್ಥಹೇತವೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತಾ ಅಪಿ ನ ಸರ್ಗಾಂತರೇಽಪಿ ವಿಪರೀಯಂತೇ । ನ ಹಿ ಜಾತು ಕ್ವಚಿತ್ಸರ್ಗೇ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಽರ್ಥಹೇತುರನರ್ಥಹೇತುಶ್ಚಾಶ್ವಮೇಧೋ ಭವತಿ । ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಕ್ಲೇದಯತಿ । ಆಪೋ ವಾ ದಹಂತಿ । ತದ್ವತ್ । ಯಥಾತ್ರ ಸರ್ಗೇ ನಿಯತಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುರನ್ಯಥಾ ತದೇವ ವಾಗ್ವಜ್ರತಯಾನರ್ಥಹೇತುಃ, ಏವಂ ಸರ್ಗಾಂತರೇಷ್ವಪೀತಿ ತದನುರೋಧಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞೋಽಪಿ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸರ್ಗಾನುಸಾರೇಣ ವೇದಾನ್ವಿರಚಯನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ । ಪುರುಷಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಾತ್ರಂ ಚಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ರೋಚಯಂತೇ ಜೈಮಿನೀಯಾ ಅಪಿ । ತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾನೇಽನಾಶ್ವಾಸ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ಬಹೂನಾಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಾಂ ವಾಶಯದೋಷವತಾಂ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಯುಕ್ತ ಆಶ್ವಾಸಃ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವತಶ್ಚಾಪಾಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಯುಕ್ತ ಏವಾಶ್ವಾಸಃ । ಸರ್ಗಾದಿಭುವಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಸಂಪನ್ನಾನಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ತತ್ಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮ್ , ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಚಾರ್ವಾಚೀನಾನಾಮಪಿ ತತ್ರ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚೇತಿ ।।
ಇತಿ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಮ್ ।।
ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾರಭತೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೇಣಾಧಿಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವಾಶಂಕಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸಂಭವ ಉಕ್ತಃ । ತಸ್ಯೈವ ತು ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾನೇನಾನುಮಾನತ್ವಾಶಂಕಾಮಪಾಕೃತ್ಯಾಗಮೋಪದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತಮ್ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಃ ॥ ೩ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ, ತದನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯುತ್ಸೂತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾರಚಯತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ । ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನಸ್ವಭಾವತಯೋಪೇಕ್ಷಣೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಭೂತಮಭಿದಧತಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಿನಾಮಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಸಮಾನವಿಷಯತಯಾ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯವತ್ತದರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಖಲು ಲೌಕಿಕಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯಮರ್ಥಮವಬೋಧಯಂತಿ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಏವಂ ವೇದಾಂತಾ ಅಪೀತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇಷಾಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ನ ಚೈತೈರಪ್ರಮಾಣೈರ್ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜನೈಃ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತದ್ವಿಹಿತಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇನೈವ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಯದಿ ತ್ವಸಂನಿಧಾನಾತ್ತತ್ಪರತ್ವಂ ನ ರೋಚಯಂತೇ, ತತಃ ಸಂನಿಹಿತೋಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯನಧಿಗತಗೋಚರತ್ವೇನಾನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ । ಪಾರಮರ್ಷಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷದಾರ್ಢ್ಯಾಯ । ಆನರ್ಥಕ್ಯಂಚಾಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಮ್ , ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಮಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವಂ, ಚಾನುವಾದಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತಃ ಇತ್ಯಾದಿವಾಂತಂ
ಗ್ರಹಣಕವಾಕ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ಯ ವಿಭಾಗಭಾಷ್ಯಂ
ನಹಿ ಇತ್ಯಾದಿ ಉಪಪನ್ನಾ ವಾ ಇತ್ಯಂತಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ತಥಾ ಚ “ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್”(ಜೈ.ಸೂ. ೨.೧.) - ಇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮನುಗ್ರಹೀಷ್ಯತೇ । ನ ಖಲ್ವಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಮೇವ ವಿಧಿಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧೇರಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚಾಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾಪಯತಾಂ ತಥಾಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ।
ಅನಾಗತೋತ್ಪಾದ್ಯಭಾವವಿಷಯ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವೋ ವಿಧಿರುಪೇಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕಾರವಿನಿಯೋಗಪ್ರಯೋಗೋತ್ಪತ್ತಿರೂಪಾಣಾಂ ಪರಸ್ಪರಾವಿನಾಭಾವಾತ್ , ಸಿದ್ಧೇ ಚ ತೇಷಾಮಸಂಭವಾತ್ , ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತ್ವೈದಂಪರ್ಯಂ ಭಿದ್ಯತೇ । ಯಥಾ - ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋಽಧಿಕಾರವಿನಿಯೋಗಪ್ರಯೋಗಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ , ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ನ ತ್ವತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾದಯೋ ನ ಸಂತಿ, ಸಂತೋಽಪ್ಯನ್ಯತೋ ಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ಕೇವಲಮವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭಾವನಾವಿಷಯೋ ವಿಧಿರ್ನ ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರಾರುಚಿಕಾರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಮುಪಸಂಕ್ರಮತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯುಕ್ತರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಯಾದೃಶಮಸ್ಯ ರೂಪಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ ನ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಾತ್ , ಸಮಾರೋಪೇಣ ಚೋಪಾಸನಾಯಾ ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್ ॥
ತದೇತತ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತದಿತ್ಯುತ್ತರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಕರ್ಕಶಾಶಯಃ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮ್ ।
ಕುತಃ ಪ್ರಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತುಂ ಪ್ರಕಾರಭೇದಮಾಹ -
ಸಮನ್ವಯಾತ್ ।
ಸಮ್ಯಗನ್ವಯಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ತಸ್ಮಾತ್ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಸರ್ವೇಷು ಹಿ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮೈಕಾಂತಿಕೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಾಮಾಚಿಖ್ಯಸುರ್ಬಹೂನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ -
ಸದೇವೇತಿ ।
'ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ತು ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವಮುದಾಹೃತಂ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿನಾಶಕಾರಣಮಿತಿ ಚೇಹ ಸ್ಮಾರಿತಮಿತಿ ನ ಪಠಿತಮ್ । ಯೇನ ಹಿ ವಾಕ್ಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯತೇ ಯೇನ ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ತದೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಶಾಬ್ದಾಃ । ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇಽನೂಚೋಃ ಪುರೋಡಾಶಯೋರ್ಜಾಮಿತಾದೋಷಸಂಕೀರ್ತನಪೂರ್ವಕೋಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧಾನೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚಾಪೂರ್ವೋಪಾಂಶುಯಾಜಕರ್ಮವಿಧಿಪರತಾ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಬಲಾದಾಶ್ರಿತಾ, ಏವಮತ್ರಾಪಿ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಾತ್ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ತತ್ಪರತೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ಏವಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತತ್ಪರತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸತಿ ಸಂಭವೇಽನ್ಯಪರತಾ ಅದೃಷ್ಟಾ ಯುಕ್ತಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ತೃಪರತಾ ತೇಷಾಮದೃಷ್ಟಾ, ಅನುಪಪನ್ನಾ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಪುಂವಾಕ್ಯನಿದರ್ಶನೇನ ಹಿ ಭೂತಾರ್ಥತಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ । ತತ್ರೈವಂ ಭವಾನ್ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟಾಮ್ , ಕಿಂ ಪುಂವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತಾ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ, ಆಹೋ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ । ಯದಿ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ತಾನ್ಯಪಿ ಹಿ ಭೂತಾರ್ಥಾನ್ಯೇವ । ಅಥ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವತಯಾ ಪುಂವಾಕ್ಯಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ತದಪೂರ್ವಕಾಣಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಿವ ನಿಯತೇಂದ್ರಿಯಲಿಂಗಾದಿಜನ್ಮನಾಮ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸಿದ್ಧೇ ಕಿಲಾಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಮನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ತದೇವ ತು ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ಪುರುಷೇಣ ಮಾನಾಂತರತಃ ಶಕ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಂ ವಿರಚನೋಪಪತ್ತೇಃ, ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಕಸ್ಯ ವೇದಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯೂಹಮುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಂ, ನ ತು ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ । ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ತು ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತಯಾತ್ಯಂತಾನನುಭೂತಪೂರ್ವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇನ ಸಮಾರೋಪೇಣ ವಾ ಪುರುಷಬುದ್ಧಾವನಾರೋಹಾತ್ತದರ್ಥಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಶಕ್ಯರಚನತಯಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಭಾವಾದನಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮಾತಿಷ್ಠಾಮಹೇ । ಅತ್ರಬ್ರೂಮಃ - ಕಿಂ ಪುನರಿದಂ ಕಾರ್ಯಮಭಿಮತಮಾಯುಷ್ಮತಃ ಯದಶಕ್ಯಂ ಪುರುಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮ್ । ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಕುತಸ್ತ್ಯಮಸ್ಯ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಮ್ , ತೇನಾಲೌಕಿಕೇನ ಸಂಗತಿಸಂವೇದನವಿರಹಾತ್ । ಲೋಕಾನುಸಾರತಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಏವ ಲೌಕಿಕ್ಯಾಃ ಕಾರ್ಯಾಯಾ ಲಿಙಾದೇರವಗಮಾತ್ । ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಸ್ವರ್ಗವಿಶಿಷ್ಟೋ ನಿಯೋಜ್ಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ಸ ಚ ತದೇವ ಕಾರ್ಯಮವಗಚ್ಛತಿ ಯತ್ಸ್ವರ್ಗಾನುಕೂಲಮ್ । ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾ ಕ್ಷಣಭಂಗುರಾಮುಷ್ಮಿಕಾಯ ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ವೇದತ ಏವಾಪೂರ್ವೇ ಕಾರ್ಯೇ ಲಿಙಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿಪದಸಂಬಂಧಾದಪೂರ್ವಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಮಪ್ಯಶಕ್ಯರಚನತ್ವೇನಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಪಾತಃ । ಸ್ಪಷ್ಟದೃಷ್ಟೇನ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ವಾ ತೇಷಾಮಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೇ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಲಿಂಗೇನ ವೇದಾನಾಮಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮನುಮಿತಮಿತ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯತಸ್ತು ವಾಕ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮನುಮಾನಾಭಾಮತ್ವೋಪಪಾದನೇ ಕೃತಮಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವೇನಾತ್ರ ತದುಪಪಾದಕೇನ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಸ್ಮಾಭಿರ್ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್, ಇಹ ತು ವಿಸ್ತರಭಯಾನ್ನೋಕ್ತಮ್ । ತೇನಾಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಘಾತಃ । ನ ಚಾನಧಿಗತಗಂತೃತಾ ನಾಸ್ತಿ ಯೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಯಾ ಅನ್ಯತೋಽನಧಿಗಮಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್- ‘ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ’ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತು ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿಧ್ಯರ್ಥಾವಗಮಾತ್ಖಲು ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಲಂಭಃ । ಇಹ ತು - “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯವಗತಿಪರ್ಯಂತಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ ಬಾಹ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಲಂಭೋ ನಾಯಂ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತಿಜ್ಞಾನಾದಿವೇತಿ ಸೋಽಯಮಸ್ಯ ವಿಧ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಕರ್ಷಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ದ್ವಿವಿಧಂ ಹೀಪ್ಸಿತಂ ಪುರುಷಸ್ಯ । ಕಿಂಚಿದಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಗ್ರಾಮಾದಿ, ಕಿಂಚಿತ್ಪುನಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಭ್ರಮವಶಾದಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯವಗತಮ್ , ಯಥಾ ಸ್ವಗ್ರೀವಾವನದ್ಧಂ ಗ್ರೈವೇಯಕಮ್ । ಏವಂ ಜಿಹಾಸಿತಮಪಿ ದ್ವಿವಿಧಮ್ , ಕಿಂಚಿದಹೀನಂ ಜೀಹಾಸತಿ, ಯಥಾ ವಲಯಿತಚರಣಂ ಫಣಿನಮ್ , ಕಿಂಚಿತ್ಪುನರ್ಹೀನಮೇವ ಜಿಹಾಸತಿ, ಯಥಾ ಚರಣಾಭರಣೇ ನೂಪುರೇ ಫಣಿನಮಾರೋಪಿತಮ್ । ತತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚಾತ್ಯಕ್ತತ್ಯಾಗೇ ಚ ಬಾಹ್ಯೋಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತದುಪಾಯತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಸ್ತಿ ಪರಾಚೀನಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಜಾತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತ್ವಪನಯತಿ । ನ ಹಿ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ರಜ್ಜುಪ್ರತ್ಯಯಾ ವಸ್ತುಸಂತಂ ಫಣಿನಮನ್ಯಥಯಿತುಮೀಶತೇ । ಸಮಾರೋಪಿತೇ ತು ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಜಿಹಾಸಿತೇ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ಬಾಹ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ಶಕ್ಯೇತೇ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿವ ಹಾತುಮಿವ । ಸಮಾರೋಪಮಾತ್ರಜೀವಿತೇ ಹಿ ತೇ, ಸಮಾರೋಪಿತಂ ಚ ತತ್ತ್ವಸಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸಮೂಲಘಾತಮುಪಹಂತೀತಿ ।
ತಥೇಹಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪಿತಜೀವಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದೇ ವಸ್ತುತಃ ಶೋಕದುಃಖಾದಿರಹಿತೇ ಸಮಾರೋಪಿತನಿಬಂಧನಸ್ತದ್ಭಾವಃ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದವಗತಿಪರ್ಯಂತಾನ್ನಿವರ್ತತೇ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯಾನಂದರೂಪಮಪ್ರಾಪ್ತಮಿವ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಭವತಿ, ತ್ಯಕ್ತಮಪಿ ಶೋಕದುಃಖಾದ್ಯತ್ಯಕ್ತಮಿವ ತ್ಯಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗಮಾದೇವ
ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಸ್ಯ ಸವಾಸನಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಾಸಸ್ಯ । ಸ ಹಿ ಕ್ಲಿಶ್ನಾತಿ ಜಂತೂನತಃ ಕ್ಲೇಶಃ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಹಾನಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಸುಖಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಯತ್ತು “ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) “ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ” (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೫) ಇತ್ಯುಪಾಸನಾವಾಕ್ಯಗತದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತಂ, ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ತು ಆತ್ಮೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ।
ಯದಿ ನ ವಿರೋಧಃ, ಸಂತು ತರ್ಹಿ ವೇದಾಂತಾ ದೇವತಾಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೇಣೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಾ ಏವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ತು ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕೋಪಾಸನಾದಿಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯಧೀನೋಪಾಸನಾ ನ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಭೇದಪ್ರಪಂಚೇ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತೀತಿ ನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ವಿಧಿವಿರಹೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ “ಸೋಽರೋದೀತ್” (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯಸ್ತು ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮೇವೋಪೇಕ್ಷಣೀಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಹಾನೋಪಾದಾನಬುದ್ಧೀ ಏವ ಪ್ರಾಮಣಸ್ಯ ಫಲೇ, ಉಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧೇರಪಿ ತತ್ಫಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೈರಭ್ಯುಪೇತತ್ವಾದಿತಿ ಕೃತಮ್ ‘ಬರ್ಹಿಷಿ ರಜತಂ ನ ದೇಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧವಿಧಿಪರತ್ವೇನೈತೇಷಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತಯಾ ಹಿ ಸರ್ವೋ ವೇದರಾಶಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತಂತ್ರ ಇತ್ಯವಗತಮ್ । ತತ್ರೈಕೇನಾಪಿ ವರ್ಣೇನ ನಾಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಿಂ ಪುನರಿಯತಾ “ಸೋಽರೋದೀತ್” (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪದಪ್ರಬಂಧೇನ । ನ ಚ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಇವ ತದರ್ಥಾವಗಮಮಾತ್ರಾದೇವ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಾರ್ಥ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ತೇನೈಷ ಪದಸಂದರ್ಭಃ ಸಾಕಾಂಕ್ಷ ಏವಾಸ್ತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಮುದೀಕ್ಷಮಾಣಃ । ‘ಬರ್ಹಿಷಿ ರಜತಂ ನ ದೇಯಮ್’ ಇತ್ಯಯಮಪಿ ನಿಷೇಧವಿಧಿಃ ಸ್ವನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯ ನಿಂದಾಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಥಾ ತತಶ್ಚೇತನಃ ಶಕ್ಯೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ । ತದ್ಯದಿ ದೂರತೋಽಪಿ ನ ನಿಂದಾಮವಾಪ್ಸ್ಯತ್ತತೋ ನಿಷೇಧವಿಧಿರೇವ ರಜತನಿಷೇಧೇ ಚ ನಿಂದಾಯಾಂ ಚ ದರ್ವಿಹೋಮವತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯದ್ವಯಮಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ್ । ತದೇವಮುತ್ತಪ್ತಯೋಃ “ಸೋಽರೋದೀತ್” (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೧ । ೧) ಇತಿ ‘ಬರ್ಹಿಷಿ ರಜತಂ ನ ದೇಯಮ್’ ಇತಿ ಚ ಪದಸಂದರ್ಭಯೋರ್ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣನಿಂದಾದ್ವಾರೇಣ ನಷ್ಟಾಶ್ವದಗ್ಧರಥವತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಸಮನ್ವಯಃ । ನ ತ್ವೇವಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಪುರುಷಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾ, ತದರ್ಥಾವಗಮಾದೇವಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಾಭಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ವಿಧ್ಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನೋ ವೇದಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತದಸ್ಪೃಶಾಂ ತದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾನುಮಾನಗಮ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಬಾಧಿತಾನಧಿಗತಾಸಂದಿಗ್ಧಬೋಧಜನಕತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೈಷಾಮೀದೃಗ್ಬೋಧಜನಕತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಮಧಿಗಮ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದ್ಬೋಧೋಪಜನನೇ ಮಾನಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ । ನಾಪೀಮಾಮೇವಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮ್ , ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಸ್ವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಈದೃಗ್ಬೋಧಜನಕತ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ಇವ ವಿಧೀನಾಮ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಪೇಕ್ಷಂ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ನೇಂದ್ರಿಯಾಂತರಾಣಾಂ ರೂಪಪ್ರಕಾಶನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚಕ್ಷುರಪಿ ನ ರೂಪಂ ಪ್ರಕಾಶಯೇದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೈಕದೇಶೀಯಾನಾಂ ಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅತ್ರಾಪರೇ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಹಿ- “ಅಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತಯಾ । ಮನನಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯಃ” ॥ ನ ಖಲು ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪರಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ತತ್ರಾವಿದಿತಸಂಗತಿತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ಹಿ ಶಬ್ದಾ ಲೋಕೇನ ನ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ತತ್ರ ನ ತೇಷಾಂ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ । ನ ಚಾಹೇಯಮನುಪಾದೇಯಂ ರೂಪಮಾತ್ರಂ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿವಕ್ಷತಿ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನ್ , ತಸ್ಯಾಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವಾತ್ । ಅಬುಭುತ್ಸಿತಾವಬೋಧನೇ ಚ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ತಾವಿಘಾತಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷನ್ನಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ , ಕಾರ್ಯಂ ಚಾವಗತಂ ತದ್ಧೇತುರಿತಿ ತದೇವ ಬೋಧಯೇತ್ । ಏವಂ ಚ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತಾಮವಗಚ್ಛತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯಕಂ, ಕಿಂಚಿತ್ತು ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಕಂ, ನ ತು ಭೂತಾರ್ಥಪರತಾ ಪದಾನಾಮ್ । ಅಪಿ ಚ ನರಾಂತರಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಮನುಮಾಯ ತಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಮವಗಮ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯವಾಚಕತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಭೂತಾರ್ಥರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪರನರವರ್ತಿನಿ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ । ಕಾರ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ತು ನರಾಂತರವರ್ತಿನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಸ್ತೋ ಹೇತೂ ಇತ್ಯಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪರಾ ವೇದಾಂತಾಃ । ಅಪಿ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವೇದತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರಾಣಾಂ ಚ ಸಂದರ್ಭಾಣಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ನಿತ್ಯೇನ ಕೃತಕೇನ ವಾ । ಪುಂಸಾಂ ಯೇನೋಪದಿಶ್ಯೇತ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಭಿಧೀಯತೇ” ॥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವ್ಯಾಹತಮೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪರತ್ವಮ್ । ಅಪಿ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಣಾಮೇಷಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ನ ಭುಜಂಗ ಇತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಯಥಾ ಭಯಕಂಪಾದಿನಿವೃತ್ತಿಃ, ಏವಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ಶ್ರುತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಪುಂಸಸ್ತೇಷಾಂ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಯದಿ ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವತಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಃ, ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಶ್ರವಣಸ್ಯೋಪರಿ ಮನನಾದಯಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪರಾ ವೇದಾಂತಾಃ, ಕಿಂ ತ್ವಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯಕಾರ್ಯಪರಾಃ । ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ನಿಯೋಜ್ಯಂ ನಿಯುಂಜಾನಂ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ಚ ಮಾನಾಂತರಾಪೂರ್ವತಯಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ನ ಚ ವಿಷಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ವಿನಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತದೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಕರಣಸ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ । ಯಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯಾಧೀನನಿರೂಪಣಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷೇಯೇಣ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಮಾತ್ಮಾನಮಂತರೇಣಾಶಕ್ಯನಿರೂಪಣಮಿತಿ ತನ್ನಿರೂಪಣಾಯ ತಾದೃಶಮಾತ್ಮಾನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ, ತದೇವ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯತ್ತು ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಪಾದೀಯತೇ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ತದಪಿ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ತಂತ್ರೇ ವ್ಯವಹಾರಃ” ಇತಿ । ವಿಧೇಯತಾ ಚ ನಿಯೋಗವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥತಯಾನುಷ್ಠೇಯತಾ, ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತ್ವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾವಿನಿಶ್ಚಿತಿಃ । ಆರೋಪಿತತದ್ಭಾವಸ್ಯ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ನಿರೂಪಕತ್ವೇ ತೇನ ತನ್ನಿರೂಪಿತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾದೃಗಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರೇಭ್ಯೋ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಸ್ತಾದೃಗಾತ್ಮವಿನಿಶ್ಚಯಃ ।
ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವಿಧಿಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ -
ಯಥಾ ಯೂಪೇತಿ ।
'ಯೂಪೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತಿ” ಇತಿ ಬಂಧನಾಯ ವಿನಿಯುಕ್ತೇ ಯೂಪೇ, ತಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ಕೋಽಸೌ ಯೂಪ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೇ ‘ಖಾದಿರೋ ಯೂಪೋ ಭವತಿ’ , ‘ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತಿ’ , ‘ಯೂಪಮಷ್ಟಾಶ್ರೀಕರೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಸ್ತಕ್ಷಣಾದಿವಿಧಿಪರೈರಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾವಿಷ್ಟಂ ವಿಶಿಷ್ಟಲಕ್ಷಣಸಂಸ್ಥಾನಂ ದಾರು ಯೂಪ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಏವಮಾಹವನೀಯಾದಯೋಽಪ್ಯವಗಂತವ್ಯಾಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ನ ಸ್ವರೂಪಪರಸ್ಯ, ಕಾರ್ಯ ಏವ ಚ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಸ್ವರೂಪೇ, ಇತಿ ಹೇತುದ್ವಯಂ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯೇನೋಪಪಾದಿತಮ್ -
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ತಥೈವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಂತೇನ ।
ನ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿಯೋಜ್ಯಮಧಿಕಾರಿಣಮನುಷ್ಠಾತಾರಮಂತರೇಣೇತಿ ನಿಯೋಜ್ಯಭೇದಮಾಹ -
ಸತಿ ಚ ವಿಧಿಪರತ್ವ ಇತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” ಇತಿ ಸಿದ್ಧವದರ್ಥವಾದಾದವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಭೂಷೋರ್ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತಿಲಂಭಃ । ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞನ್ಯಾಯೇನ ತು ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಯಾಮರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಸಮವೇತಾರ್ಥತಯಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಮಿತಿ ಅಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಚಾಮೃತತ್ವಾದೇವ, ನ ಕೃತಕತ್ವೇನ ಶಕ್ಯಮನಿತ್ಯಮನುಮಾತುಮ್ । ಆಗಮವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತೇನ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ವಿಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನಾರ್ಹತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ನ ವಿಧೇಯಮ್ । ತದ್ಧಿ ದೃಶೇರುಪಲಬ್ಧಿವಚನತ್ವಾತ್ ಶ್ರಾವಣಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಾ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಲೌಕಿಕಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ, ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜಂ ವಾ । ತತ್ರ ಶ್ರಾವಣಂ ನ ವಿಧೇಯಮ್ , ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿನೈವಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಿತತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಶ್ರಾವಣವತ್ । ನಾಪಿ ಲೌಕಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ತಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೌಪನಿಷದಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಭಾವನಾಧೇಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಿಧೇಯಂ, ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧಾನಾದೇವ ವಾಜಿನವದನುನಿಷ್ಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೌಪನಿಷದಾತ್ಮೋಪಾಸನಾ ಅಮೃತತ್ವಕಾಮಂ ನಿಯೋಜ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧೀಯತೇ । ‘ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಯಸ್ತು ವಿಧಿಸರೂಪಾ ನ ವಿಧಯಃ ಇತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥವತ್ತಯಾ ಮನನಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ತದೇಕದೇಶಿಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ - ನ
ಏಕದೇಶಿಮತಮ್ ।
ಕುತಃ,
ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ।
ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣೋಃ ಫಲೇ ಸುಖದುಃಖೇ । ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಮಾರಭ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾತ್ಸುಖಸ್ಯ ತಾರತಮ್ಯಮಧಿಕಾಧಿಕೋತ್ಕರ್ಷಃ । ಏವಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಮಾರಭ್ಯ ದುಃಖತಾರತಮ್ಯಯಾ ಚಾವೀಚಿಲೋಕಾತ್ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ವಿನಾಶಿ ಚ । ಆತ್ಯಂತಿಕಂ ತ್ವಶರೀರತ್ವಮನತಿಶಯಂ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧತಯಾ ನಿತ್ಯಮಕಾರ್ಯಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮ್ । ತದ್ಧಿ ಫಲಮಿವ ಫಲಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಪನಯನಮಾತ್ರೇಣಾವಿರ್ಭಾವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ತ್ವಯಾಪ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದಿರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ವೇದಾಂತಗಮ್ಯಾಸ್ಥೀಯತೇ । ಸಾ ಚೋಪಾಸನಾವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ನ ಫಲಮ್ , ನಿತ್ಯತ್ವಾದಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಾಪನಯಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿರೋಧಿವಿದ್ಯೋದಯಾದೇವ ಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ವಿದ್ಯೋದಯಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರವಣಮನನಪೂರ್ವಕೋಪಾಸನಾಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಾದೇವ ಚೇತಸೋ ಭಾವಾತ್ । ಉಪಾಸನಾಸಂಸ್ಕಾರವದುಪಾಸನಾಪೂರ್ವಮಪಿ ಚೇತಃಸಹಕಾರೀತಿ ಚೇತ್ ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಖಲು ನೈಯೋಗಿಕಂ ಫಲಮೈಹಿಕಮಪಿ, ಯಥಾ ಚಿತ್ರಾಕಾರೀರ್ಯಾದಿನಿಯೋಗಾನಾಮನಿಯತನಿಯತಫಲಾನಾಮೈಹಿಕಫಲೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಾಸನಾವಾಸನಾಯಾ ಇವಾಪೂರ್ವಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಷಡ್ಜಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥೋಪಾಸನಾವಾಸನಾಯಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽನಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಏವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಮೃತೀಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುತ್ವಾದುಪಾಸನಾಪೂರ್ವಸ್ಯ, ನಾಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಮವಬೋದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ಅನ್ಯದಿಚ್ಛತ್ಯನ್ಯತ್ಕರೋತೀತಿ ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತತ್ಕಾಮಃ ಕ್ರಿಯಾಮೇವ ಕಾರ್ಯಮವಗಮಿಷ್ಯತಿ ನಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ತಸ್ಯಾ ಮಾನಾಂತರಾದೇವ ತತ್ಸಾಧನತ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ವಿಧೇರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ನ ಚಾವಘಾತಾದಿವಿಧಿತುಲ್ಯತಾ, ತತ್ರಾಪಿ ನಿಯಮಾಪೂರ್ವಸ್ಯಾನ್ಯತೋಽನವಗತೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾದನ್ಯದಮೃತತ್ವಮಾರ್ಥವಾದಿಕಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ, ಯೇನ ತತ್ಕಾಮ ಉಪಾಸನಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯೇತ, ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ತು ಸ್ವರ್ಗಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಸಾತಿಶಯತ್ವಂ ಕ್ಷಯಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ನ ನಿತ್ಯಫಲತ್ವಮುಪಾಸನಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಾಪನಯಮಾತ್ರೇಣಾವಿರ್ಭಾವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಪನಯಸ್ಯ ಚ ವೇದಾಂತಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಾದವಗತಿಪರ್ಯಂತಾದೇವ ಸಂಭವಾತ್ , ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಹೇತುಭಾವಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಜನನೇ ಮನಃಸಾಚಿವ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , “ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ ನ ವಿಧಿಃ, ಅಪಿ ತು ವಿಧಿಸರೂಪೋಽಯಮ್ । ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ‘ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಿಸರೂಪಾ ನ ವಿಧಯ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಲ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ತನ್ನಿತ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಚೇದಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಮ್ ।
ಪರೇ ಹಿ ದ್ವಯೀಂ ನಿತ್ಯತಾಮಾಹುಃ - ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತಾಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತಾಂ ಚ । ತತ್ರ ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಾ ಭೂದಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತಾ ಹಿ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ । ತಥಾ ಹಿ - ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಾ ಪರಿಣಮೇದೇಕದೇಶೇನ ವಾ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇ ಕಥಂ ನ ತತ್ತ್ವವ್ಯಾಹೃತಿಃ । ಏಕದೇಶಪರಿಣಾಮೇ ವಾ ಸ ಏಕದೇಶಸ್ತತೋ ಭಿನ್ನೋ ವಾ ಅಭಿನ್ನೋ ವಾ । ಭಿನ್ನಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪರಿಣಮಮಾನೇಽನ್ಯಃ ಪರಿಣಮತೇ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಭೇದೇ ವಾ ಕಥಂ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮಃ । ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಂ ತದಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾ ಹಿ - ತದೇವ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾಭಿನ್ನಮ್ , ಭಿನ್ನಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ, ಕಟಕಾದಯ ಇವಾಭಿನ್ನಾ ಹಾಟಕಾತ್ಮನಾ ಭಿನ್ನಾಶ್ಚ ಕಟಕಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ । ನ ಚ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನೈಕತ್ರ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ನಃ ಕ್ವ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋಯತ್ಪ್ರಮಾಣವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವರ್ತತೇ । ಯತ್ತು ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ತಥಾಭಾವ ಏವ । ಕುಂಡಲಮಿದಂ ಸುವರ್ಣಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ಚ ವ್ಯಕ್ತಂ ಭೇದಾಭೇದೌ ಚಕಾಸ್ತಃ । ತಥಾ ಹಿ - ಆತ್ಯಂತಿಕೇಽಭೇದೇಽನ್ಯತರಸ್ಯ ದ್ವಿರವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ಭೇದೇ ವಾತ್ಯಂತಿಕೇ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಗವಾಶ್ವವತ್ । ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇ ಏಕಾಶ್ರಯತ್ವೇ ವಾ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ಭವತಿ ಕುಂಡಂ ಬದರಮಿತಿ । ನಾಪ್ಯೇಕಾಸನಸ್ಥಯೋಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಶ್ಚೈತ್ರೋ ಮೈತ್ರ ಇತಿ । ಸೋಽಯಮಬಾಧಿತೋಽಸಂದಿಗ್ಧಃ ಸರ್ವಜನೀನಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯ ಏವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದೌ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಸದ್ರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾನುಗಮಾತ್ , ಸದ್ರೂಪೇಣಾಭೇದಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜಗತಃ, ಭೇದಃ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಗೋಘಟಾದಿನೇತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ನಾನಾತ್ವಮಭೇದಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ । ಹೇಮಾತ್ಮನಾ ಯಥಾಭೇದಃ ಕುಂಡಲಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಭಿದಾ” ॥ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಕಃ ಪುನರಯಂ ಭೇದೋ ನಾಮ, ಯಃ ಸಹಾಭೇದೇನೈಕತ್ರ ಭವೇತ್ । ಪರಸ್ಪರಾಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮಯಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಕಟಕಹಾಟಕಯೋರಸ್ತಿ ನ ವಾ । ನ ಚೇತ್ , ಏಕತ್ವಮೇವಾಸ್ತಿ, ನ ಚ ಭೇದಃ । ಅಸ್ತಿ ಚೇದ್ಭೇದ ಏವ, ನಾಭೇದಃ । ನ ಚ ಭಾವಾಭಾವಯೋರವಿರೋಧಃ, ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ಸಂಭವೇ ವಾ ಕಟಕವರ್ಧಮಾನಕಯೋರಪಿ ತತ್ತ್ವೇನಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ, ಭೇದಸ್ಯಾಭೇದಾವಿರೋಧಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಕಟಕಸ್ಯ ಹಾಟಕಾದಭೇದೇ ಯಥಾ ಹಾಟಕಾತ್ಮನಾ ಕಟಕಮುಕುಟಕುಂಡಲಾದಯೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ ಏವಂ ಕಟಕಾತ್ಮನಾಪಿ ನ ಭಿದ್ಯೇರನ್ , ಕಟಕಸ್ಯ ಹಾಟಕಾದಭೇದಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಹಾಟಕಮೇವ ವಸ್ತುಸನ್ನ ಕಟಕಾದಯಃ, ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರತಿಭಾಸನಾತ್ । ಅಥ ಹಾಟಕತ್ವೇನೈವಾಭೇದೋ ನ ಕಟಕತ್ವೇನ, ತೇನ ತು ಭೇದ ಏವ ಕುಂಡಲಾದೇಃ । ಯದಿ ಹಾಟಕಾದಭಿನ್ನಃ ಕಟಕಃ ಕಥಮಯಂ ಕುಂಡಲಾದಿಷು ನಾನುವರ್ತತೇ । ನಾನುವರ್ತತೇ ಚೇತ್ಕಥಂ ಹಾಟಕಾದಭಿನ್ನಃ ಕಟಕಃ । ಯೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನನುವರ್ತಮಾನೇ ವ್ಯಾವರ್ತಂತೇ ತೇ ತತೋ ಭಿನ್ನಾ ಏವ, ಯಥಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಕುಸುಮಭೇದಾಃ । ನಾನುವರ್ತಂತೇ ಚಾನುವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ಹಾಟಕತ್ವೇ ಕುಂಡಲಾದಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇಽಪಿ ಹಾಟಕಾದ್ಭಿನ್ನಾ ಏವೇತಿ । ಸತ್ತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ಸರ್ವವಸ್ತ್ವನುಗಮೇ ‘ಇದಮಿಹ ನೇದಮ್ , ಇದಮಸ್ಮಾನ್ನೇದಮ್ , ಇದಮಿದಾನೀಂ ನೇದಮ್ , ಇದಮೇವಂ ನೇದಮ್’ ಇತಿ ವಿಭಾಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿತ್ಕಥಂಚಿದ್ವಿವೇಕಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ದೂರಾತ್ಕನಕಮಿತ್ಯವಗತೇ ನ ತಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇರನ್ , ಕನಕಾದಭೇದಾತ್ತೇಷಾಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಭೇದೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಕನಕಾತ್ಕುಂಡಲಾದೀನಾಮಿತಿ ಕನಕಾವಗಮೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾತಾಸ್ತೇ । ನನ್ವಭೇದೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಕಿಂ ನ ಜ್ಞಾತಾಃ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಜ್ಞಾನಮೇವ ತೇಷಾಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯಭಾವ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಃ, ಸ ಚ ಕಾರಣಸತ್ತಯಾ ಅಪೋದ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಚಾಭೇದೇ ಕಾರಣಸತ್ತೇತಿ ಕನಕೇ ಜ್ಞಾತೇ ಜ್ಞಾತಾ ಏವ ಕುಂಡಲಾದಯ ಇತಿ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಜ್ಞಾನಾನಿ ಚಾನರ್ಥಕಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ತೇನ ಯಸ್ಮಿನ್ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಯನ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ತತೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಕರಭೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಽಗೃಹ್ಯಮಾಣೋ ರಾಸಭಃ ಕರಭಾತ್ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಚ ದೂರತೋ ಹೇಮ್ನಿ ನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತಸ್ಯ ಭೇದಾಃ ಕುಂಡಲಾದಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಹೇಮ್ನೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಹೇಮ ಕುಂಡಲಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಹ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇ ಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥಾನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚ ಹೇಮ್ನಿ ಜ್ಞಾತೇ ಕುಂಡಲಾದಿಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಚ ಕಥಮ್ । ನ ಖಲ್ವಭೇದೇ ಐಕಾಂತಿಕೇಽನೈಕಾಂತಿಕೇ ಚೈತದುಭಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನವಹೇಯೇಽಭೇದೋಪಾದಾನೈವ ಭೇದಕಲ್ಪನಾ, ನ ಭೇದೋಪಾದಾನಾಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಭಿದ್ಯಮಾನತಂತ್ರತ್ವಾದ್ಭೇದಸ್ಯ, ಭಿದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕತ್ವಾತ್ , ಏಕಾಭಾವೇ ಚಾನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ಏಕಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾನಧೀನತ್ವಾತ್ , ನಾಯಮಯಮಿತಿ ಚ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಏಕತ್ವಗ್ರಹಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅಭೇದೋಪಾದಾನೈವಾನಿರ್ವಚನೀಯಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪ ) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತೈವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ನ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ವ್ಯೋಮವತ್
ಇತಿ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಪರಸಿದ್ಧಃ, ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಅತ್ರ ಚ
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮ್
ಇತಿ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಕರ್ಮತಾಮಪಾಕರೋತಿ ।
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿ
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಕರ್ಮತಾಮ್ ।
ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಮ್
ಇತಿ ವಿಕಾರ್ಯಕರ್ಮತಾಮ್ ।
ನಿರವಯವಮ್
ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಕರ್ಮತಾಮ್ । ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಖಲು ಪ್ರೋಕ್ಷಣೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಾಖ್ಯೋಂಽಶೋ ಯಥಾ ಜನ್ಯತೇ, ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಶ್ಚಿದಂಶಃ ಕ್ರಿಯಾಧೇಯೋಽಸ್ತಿ, ಅನವಯವತ್ವಾತ್ । ಅನಂಶತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮಾಹ -
ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಮಿತಿ ।
ತೃಪ್ತ್ಯಾ ದುಃಖರಹಿತಂ ಸುಖಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಕ್ಷುದ್ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಸಹಿತಂ ಹಿ ಸುಖಂ ತೃಪ್ತಿಃ ।
ಸುಖಂ ಚಾಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಸ್ವಮತೇನ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಫಲಂ ನಿತ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರುಪಪಾದ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಪಾದ್ಯಸ್ಯ ತು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ತದ್ಯದೀತಿ ।
ನ ಚಾಗಮಬಾಧಃ, ಆಗಮಸ್ಯೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಜನಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ನೈಯೋಗಿಕ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂತಿ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ನಿವಾರಿಕಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದ್ವಯಪ್ರತಿಬಂಧಾಪನಯಮಾತ್ರೇಣ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ನ ಸ್ವತೋಽಪೂರ್ವೋತ್ಪಾದೇನ ಚೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ -
ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯಃ, ಅಪಿ ತ್ವಕ್ಷಪಾದಾಚಾರ್ಯಸೂತ್ರಮಪಿ ನ್ಯಾಯಮೂಲಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚಾಚಾರ್ಯಪ್ರಣೀತಮಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಶ್ಚೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಃ ಪುರಾಣೇ “ಆಚಿನೋತಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಾಚಾರೇ ಸ್ಥಾಪಯತ್ಯಪಿ । ಸ್ವಯಮಾಚರತೇ ಯಸ್ಮಾದಾಚಾರ್ಯಸ್ತೇನ ಚೋಚ್ಯತೇ” ॥ ಇತಿ । ತೇನ ಹಿ ಪ್ರಣೀತಂ ಸೂತ್ರಮ್ - “ದುಃಖಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿದೋಷಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಪಾಯೇ ತದನಂತರಾಪಾಯಾದಪವರ್ಗಃ”(ನ್ಯಾ.ಸೂ.) ಇತಿ । ಪಾಠಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಾರಣಮುತ್ತರಮ್ , ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಪೂರ್ವಮ್ , ಕಾರಣಾಪಾಯೇ ಕಾರ್ಯಾಪಾಯಃ, ಕಫಾಪಾಯ ಇವ ಕಫೋದ್ಭವಸ್ಯ ಜ್ವರಸ್ಯಾಪಾಯಃ । ಜನ್ಮಾಪಾಯೇ ದುಃಖಾಪಾಯಃ, ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪಾಯೇ ಜನ್ಮಾಪಾಯಃ, ದೋಷಾಪಾಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪಾಯಃ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯೇ ದೋಷಾಪಾಯಃ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿದ್ಯಾ ರಾಗಾದ್ಯುಪಜನನಕ್ರಮೇಣ ದೃಷ್ಟೇನೈವ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪರಮಂ ನಿದಾನಮ್ । ಸಾ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೈವಾವಗತಿಪರ್ಯಂತೇನ ವಿರೋಧಿನಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ತತೋಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ನ ತು ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ತಜ್ಜನಿತಾಪೂರ್ವಕಾರ್ಯೋ ವೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯ ಇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಃ, ನ ತ್ವಕ್ಷಪಾದಸಂಮತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಿಹ ಸಂಮತಮ್ । ತದನೇನಾಚಾರ್ಯಾಂತರಸಂವಾದೇನಾಯಮರ್ಥೋ ದೃಢೀಕೃತಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ , ಯೇನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಭೇದಾವಭಾಸಂ ನಿವರ್ತಯನ್ನ ವಿಧಿವಿಷಯೋ ಭವೇತ್ । ಅಪಿ ತು ಸಂಪದಾದಿರೂಪಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸತ್ ವಿಧಿಗೋಚರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ ವೃತ್ತ್ಯಂತರತ್ವೇನ ಮನಸೋ ವಿಶ್ವೇದೇವಸಾಮ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಾಂದೇವಾನ್ಮನಸಿ ಸಂಪಾದ್ಯ ಮನ ಆಲಂಬನಮವಿದ್ಯಮಾನಸಮಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಸಂಪಾದ್ಯಾನಾಂ ವಿಶ್ವೇಷಾಮೇವ ದೇವಾನಾಮನುಚಿಂತನಮ್ , ತೇನ ಚಾನಂತಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಏವಂ ಚಿದ್ರೂಪಸಾಮ್ಯಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಜೀವಮಾಲಂಬನಮವಿದ್ಯಮಾನಸಮಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಚಿಂತನಮ್ , ತೇನ ಚಾಮೃತತ್ವಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಅಧ್ಯಾಸೇ ತ್ವಾಲಂಬನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾರೋಪಿತತದ್ಭಾವಸ್ಯಾನುಚಿಂತನಮ್ , ಯಥಾ “ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧), “ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) । ಏವಂ ಜೀವಮಬ್ರಹ್ಮ “ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ” ಇತಿ । ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಯೋಗಾದ್ವಾ, ಯಥಾ “ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧), “ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತಿ । ಬಾಹ್ಯಾನ್ಖಲು ವಾಯುದೇವತಾ ವಹ್ನ್ಯಾದೀನ್ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ । ಮಹಾಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಹಿ ವಾಯುರ್ವಹ್ನ್ಯಾದೀನ್ಸಂವೃಜ್ಯ ಸಂಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಾಪಯತಿ । ಯಥಾಹ ದ್ರವಿಡಾಚಾರ್ಯಃ - “ಸಂಹರಣಾದ್ವಾ ಸಂವರಣಾದ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮೀಭಾವಾದ್ವಾಯುಃ ಸಂವರ್ಗಃ” ಇತಿ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಪ್ರಾಣಃ ಸಂವರ್ಗ ಇತಿ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ । ಪ್ರಾಯಾಣಕಾಲೇ ಹಿ ಸ ಏವ ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಗೃಹ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ । ಸೇಯಂ ಸಂವರ್ಗದೃಷ್ಟಿರ್ವಾಯೌ ಪ್ರಾಣೇ ಚ ದಶಾಶಾಗತಂ ಜಗದ್ದರ್ಶಯತಿ ಯಥಾ, ಏವಂ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಬೃಂಹಣಕ್ರಿಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರಮೃತತ್ವಾಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ । ತದೇತೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಪಕ್ಷೇಷ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನೋಪಾಸನಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೂರ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರವತ್ । ಆತ್ಮಾ ತು ದ್ರವ್ಯಂ ಕರ್ಮಣಿ ಗುಣ ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ವಿಧೀಯತೇ । ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ ’ ಪತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಿತಮಾಜ್ಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಸಮಾಮ್ನಾತಮ್ , ಪ್ರಕರಣಿನಾ ಚ ಗೃಹೀತಮುಪಾಂಶುಯಾಗಾಂಗಭೂತಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರತಯಾವೇಕ್ಷಣಂ ಗುಣಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ, ಏವಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕ್ರತ್ವಂಗಭೂತೇ ಆತ್ಮನಿ “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ದರ್ಶನಂ ಗುಣಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ ।
'ಯೈಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷ್ಯತೇ ಗುಣಸ್ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯೇತ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದತ ಆಹ -
ನ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಕುತಃ,
ಸಂಪದಾದಿರೂಪೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ ಹಿ ಸಮಾಮ್ನಾತಮಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣಂ ತದಂಗಭೂತಾಜ್ಯಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ನ ಚಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಪಿ । “ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತಿ” ಇತ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಜುಹೂದ್ವಾರೇಣ ಜುಹೂಪದಂ ಕ್ರತುಂ ಸ್ಮಾರಯದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಯಥಾ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಕ್ರತುಶೇಷಭಾವಮಾಪಾದಯತಿ, ಏವಮಾತ್ಮಾ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಃ, ಯೇನ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಕ್ರತ್ವಂಗಂ ಸದಾತ್ಮಾನಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ಸಂಸ್ಕುರ್ಯಾತ್ । ತೇನ ಯದ್ಯಯಂ ವಿಧಿಸ್ತಥಾಪಿ “ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮ್” ಇತಿವತ್ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮೈವಾಪೂರ್ವವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಗುಣಕರ್ಮೇತಿ ಸ್ಥವೀಯಸ್ತಯೈತದ್ದೂಷಣಮನಭಿಧಾಯ ಸರ್ವಪಕ್ಷಸಾಧಾರಣಂ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮ್ , ತದತಿರೋಹಿತಾರ್ಥತಯಾ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವವಿಧಾನಮಸ್ಯ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ವಿದಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಶಂಕತೇ -
ಅವಿಷಯತ್ವ ಇತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಶಾಂತಿಕರ್ಮಣಿ ವೇತಾಲೋದಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ
ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಮೇವ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ನೇದಂತಯಾ ವಸ್ತುಭೇದಂ ಬೋಧಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹೀಕ್ಷುಕ್ಷೀರಗುಡಾದೀನಾಂ ಮಧುರರಸಭೇದಃ ಶಕ್ಯ ಆಖ್ಯಾತುಮ್ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧೇ ಲೌಕಿಕೇ ಏವಾರ್ಥೇ ಯದಾ ಗತಿರಿದೃಶೀ ಶಬ್ದಸ್ಯ, ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಲೌಕಿಕೇ । ಅದೂರವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ತು ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿಹಾಪಿ ಸಮಾನಮ್ । ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಾಧೀನಯಾ ಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಪ್ರಮೇಯಂ ಘಟಾದಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಲಸಿತಮ್ । ತದಸ್ಯಾ ವಿಷಯೀಭೂತೋದಾಸೀನತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಾದಯಸ್ತಿಸ್ರೋ ವಿಧಾ ನಿವರ್ತಂತೇ । ನ ಹಿ ಪಕ್ತುರವಸ್ತುತ್ವೇ ಪಾಕ್ಯಪಾಕಪಚನಾನಿ ವಸ್ತುಸಂತಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ತಥಾ ಹಿ - “ವಿಗಲಿತಪರಾಗ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ತ್ವಂಪದಸ್ಯ ತದಸ್ತದಾ ತ್ವಮಿತಿ ಹಿ ಪದೇನೈಕಾರ್ಥತ್ವೇ ತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ಯತ್ಪದಮ್ । ತದಪಿ ಚ ತದಾ ಗತ್ವೈಕಾರ್ಥ್ಯಂ ವಿಶುದ್ಧಚಿದಾತ್ಮತಾಂ ತ್ಯಜತಿ ಸಕಲಾನ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನ್ಪದಾರ್ಥಮಲಾನ್ನಿಜಾನ್” ॥ ಇತ್ಯಾಂತರಶ್ಲೋಕಃ ।
ಅತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ - ಯಸ್ಯಾಮತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತಾಮಾಪಾದಯತಿ -
ಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಪೂರ್ವಂ ಯಾಗಾದಿವ್ಯಾಪಾರಜನ್ಯಂ ತದಪೇಕ್ಷತೇ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರಿತಿ ।
ನಿರ್ವರ್ತ್ಯವಿಕಾರ್ಯಯೋಃ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮೇತಿ ಬೌದ್ಧಾಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಾವಸ್ಥಾಮಪಹಾಯ ಯಾ ಕೈವಲ್ಯಾವಸ್ಥಾವಾಪ್ತಿರಾತ್ಮನಃ ಸ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ವಿಕಾರ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ಯಥಾ ಪಯಸಃ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಪಹಾನೇನಾವಸ್ಥಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿಕಾರೋ ದಧೀತಿ । ತದೇತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರನಿತ್ಯತಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ದಧಿಘಟಾದಿವತ್ ।
ಅಥ “ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ” (ಛಾ. ಉ. ೩-೧೩-೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕೃತಾವಿಕೃತದೇಶಭೇದಾವಗಮಾದವಿಕೃತದೇಶಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾಸನಾದಿವಿಧಿಕಾರ್ಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯಕರ್ಮತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾಪ್ಯತ್ವೇನಾಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯದನ್ಯೇನ ವಿಕೃತದೇಶಪರಿಹಾಣ್ಯಾವಿಕೃತದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥೋಪವೇಲಂ ಜಲಧಿರತಿಬಹಲಚಪಲಕಲ್ಲೋಲಮಾಲಾಪರಸ್ಪರಾಸ್ಫಾಲನಸಮುಲ್ಲಸತ್ಫೇನಪುಂಜಸ್ತಬಕತಯಾ ವಿಕೃತಃ, ಮಧ್ಯೇ ತು ಪ್ರಶಾಂತಸಕಲಕಲ್ಲೋಲೋಪಸರ್ಗಃ ಸ್ವಸ್ಥಃ ಸ್ಥಿರತಯಾವಿಕೃತಸ್ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮವಿಕೃತಂ ಪೌತಿಕಃ ಪೋತೇನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಜೀವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾಮ್ । ಭೇದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನಸ್ತಥಾಪಿ ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಭುತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತಾಮಪಾಕರೋತಿ -
ನಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ದ್ವಯೀ ಹಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತಾ, ಗುಣಾಧಾನೇನ ವಾ, ಯಥಾ ಬೀಜಪೂರಕುಸುಮಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಾರಸಾವಸೇಕಃ, ತೇನ ಹಿ ತತ್ಕುಸುಮಂ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಲಾಕ್ಷಾರಸಸವರ್ಣಂ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತೇ । ದೋಷಾಪನಯೇನ ವಾ ಯಥಾ ಮಲಿನಮಾದರ್ಶತಲಂ ನಿಘೃಷ್ಟಮಿಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣೇನೋದ್ಭಾಸಿತಭಾಸ್ವರತ್ವಂ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಾಧಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ಗುಣೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಭಾವೋ ವಾ ಭಿನ್ನೋ ವಾ । ಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತ್ಕಥಮಾಧೇಯಃ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯವಾತ್ । ಭಿನ್ನತ್ವೇ ತು ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ಭೇದೇ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಃ, ಗವಾಶ್ವವತ್ । ಭೇದಾಭೇದಶ್ಚ ವ್ಯುದಸ್ತಃ, ವಿರೋಧಾತ್ ।
ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನೋಕ್ತಮ್ -
ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ನಾಪಿ ದೋಷಾಪನಯನೇನೇತಿ ।
ಅಶುದ್ಧಿಃ ಸತೀ ದರ್ಪಣೇ ನಿವರ್ತತೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಸತಿತಿ ನಿವರ್ತನೀಯಾ । ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸ್ವಾತ್ಮಧರ್ಮ ಏವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಏವ ಮೋಕ್ಷೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಮಲಾವೃತ ಉಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ನ ತು ಕ್ರಿಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಸಿದ್ಧಮ್ , ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಮಲಿನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನಾವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಾ, ಕಿಂ ತು ಜೀವೇ, ಸಾ ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತೇನ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತ್ವಶುದ್ಧಿಂ ಕ್ರಿಯಾಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ದೂಷ್ಯತೇ । ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಮವೇತಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಸ್ಕುರ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ನಿಘರ್ಷಣಮಿಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪ್ರಚಯೋ ನಿರಂತರ ಆದರ್ಶತಲಸಮವೇತಃ । ಅನ್ಯಸಮವೇತಾ ವಾ । ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಃ ಕ್ರಿಯಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಕಾರಹೇತುತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾ ತು ಕಥಮನ್ಯಸ್ಯೋಪಕರೋತಿ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ದರ್ಪಣೇ ನಿಘೃಷ್ಯಮಾಣೇ ಮಣಿರ್ವಿಶುದ್ಧೋ ದೃಷ್ಟಃ ।
ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ತದಾ ಬಾಧನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ಅತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ದೇಹಾಶ್ರಯಯೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ದೇಹಸಂಹತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯೋಪಧಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವ ಇತಿ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ಚಾಚಕ್ಷತೇ । ಸ ಚ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಹತಸ್ತತ್ಸಂಘಾತಮಧ್ಯಪತಿತಸ್ತದಭೇದೇನಾಹಮಿತಿಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೀಭೂತಃ, ಅತಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಃ ಶರೀರಾದಿಧರ್ಮೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭವತಿ, ತದಭೇದಾಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ । ಯಥಾ ಅಂಗರಾಗಧರ್ಮಃ ಸುಗಂಧಿತಾ ಕಾಮಿನೀನಾಂ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ತೇನಾತ್ರಾಪಿ ಯದಾಶ್ರಿತಾ ಕ್ರಿಯಾ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣವಿಷಯೀಕೃತಾ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತತ್ತ್ವತಸ್ತು ನ ಕ್ರಿಯಾ ನ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ । ಸನಿದರ್ಶನಂ ತು ಶೇಷಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಏವ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ನೇಹ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ । ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮಫಲಮ್ ।
ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾ ।
ಸಂಹತಸ್ಯೈವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಾಹ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ -
ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅನುಪಹಿತಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಬ್ರಹ್ಮಪ್ರದರ್ಶನಪರೌ ಮಂತ್ರೌ ಪಠತಿ -
ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ।
ಶುಕ್ರಂ ದೀಪ್ತಿಮತ್ । ಅವ್ರಣಂ ದುಃಖರಹಿತಮ್ । ಅಸ್ರಾವಿರಮ್ ಅವಿಗಲಿತಮ್ । ಅವಿನಾಶೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಮಾ ಭೂನ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾದಿಕರ್ಮತಾಚತುಷ್ಟಯೀ । ಪಂಚಮೀ ತು ಕಾಚಿತ್ ವಿಧಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯಯಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮತಾ ಘಟಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅತೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಏಭ್ಯಃ ಪ್ರಕಾರೇಭ್ಯೋ ನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮನ್ಯದಸ್ತಿ, ಯತೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಚತಸೃಣಾಂ ವಿಧಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇಽನ್ಯತಮತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ಸಾ ಚ ಮೋಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಾ ವ್ಯಾಪಕಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತೀತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯೈವ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ತದರ್ಥಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ತದರ್ಥಾಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋಽನರ್ಥಿಕಾ ಇತ್ಯತ ಉಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ -
ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇಕಮಿತಿ ।
ಅಥ ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ರಿಯಾ ಮಾನಸೀ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಧಿಗೋಚರಃ, ಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ತಸ್ಯಾಃ ಫಲಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾದಿಷ್ವನ್ಯತಮಂ ನ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಸತ್ಯಮ್ , ಜ್ಞಾನಂ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ, ನ ತ್ವಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಫಲಂ ಜನಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತದೇತಸ್ಮಿನ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ಏವ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮ ಸೇತಿ ।
ಯತ್ರ
ವಿಷಯೇ
ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿರಪೇಕ್ಷೈವ ಚೋದ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ದೇವತಾಸಂಪ್ರದಾನಕಹವಿರ್ಗ್ರಹಣೇ ದೇವತಾವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾನಪೇಕ್ಷಾ ದೇವತಾಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾ । ಯಥಾ ವಾ ಯೋಷಿತಿ ಅಗ್ನಿವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರ್ಯಾ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮೇತಿ ಯೋಜನಾ । ನ ಹಿ “ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್”(ಐ . ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಗ್ದೇವತಾಧ್ಯಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತ್ವಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಧಿಗತಶಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಸ್ಯ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದೇಃ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಂತಾತ್ಸಂದರ್ಭಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಜ್ಞಾನಮ್ , ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂನಿಕರ್ಷಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿವ ಪ್ರಣಿಹಿತಮನಸಃ ಸ್ಫೀತಾಲೋಕಮಧ್ಯವರ್ತಿಕುಂಭಾನುಭವಃ । ನ ಹ್ಯಸೌ ಸ್ವಸಾಮಗ್ರೀಬಲಲಬ್ಧಜನ್ಮಾ ಸನ್ಮನುಜೇಚ್ಛಯಾನ್ಯಥಾಕರ್ತುಮಕರ್ತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯಃ, ದೇವತಾಧ್ಯಾನವತ್ , ಯೇನಾರ್ಥವಾನತ್ರ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೋಪಾಸನಾ ವಾನುಭವಪರ್ಯಂತತಾ ವಾಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ಗೋಚರಃ, ತಯೋರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಧೃತಸಾಮರ್ಥ್ಯಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವಾ ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪನಯೇ ವಾ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾನ್ಯಥಾಕರ್ತುಮಕರ್ತುಂ ವಾ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾಪಿ ನ ವಿಧಿಗೋಚರಃ । ಪುರುಷಚಿತ್ತವ್ಯಾಪಾರಾಧೀನಾಯಾಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯಾ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಕ್ವಚಿದವಿರೋಧಿನೀ, ಯಥಾ ದೇವತಾಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪವಿರೋಧಿನೀ, ಯಥಾ ಯೋಷಿತ್ಪುರುಷಯೋರಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಭೇದೇನ ನಿದರ್ಶನಮಿಥುನದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಕ್ರಿಯೈವೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಮಪಾಕರೋತಿ ।
ನನು “ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಯಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಾಃ, ತುಲ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧೇಯೇನಾತ್ರ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದ್ವಿಷಯಾ ಲಿಙಾದಯ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ಶ್ರೂಯಂತೇ ಲಿಙಾದಯಃ, ನ ತ್ವಮೀ ವಿಧಿವಿಷಯಾಃ, ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿಷಯೋ ಹಿ ವಿಧಿಃ । ಸ ಏವ ಚ ಹೇಯ ಉಪಾದೇಯೋ ವಾ, ಯಂ ಪುರುಷಃ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ತತ್ರೈವ ಚ ಸಮರ್ಥಃ ಕರ್ತಾಧಿಕೃತೋ ನಿಯೋಜ್ಯೋ ಭವತಿ । ನ ಚೈವಂಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮಶ್ರವಣಮನನೋಪಾಸನದರ್ಶನಾನೀತಿ ವಿಷಯತದನುಷ್ಠಾತ್ರೋರ್ವಿಧಿವ್ಯಾಪಕಯೋರಭಾವಾದ್ವಿಧೇರಭಾವ ಇತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಅಪಿ ಲಿಙಾದಯಃ ಪ್ರವರ್ತನಾಯಾಮಸಮರ್ಥಾ ಉಪಲ ಇವ ಕ್ಷುರತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಂ ಕುಂಠಮಪ್ರಮಾಣೀಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ ।
ಅನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮರ್ಥೋ ಹಿ ಕರ್ತಾಧಿಕಾರೀ ನಿಯೋಜ್ಯಃ । ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ತು ನ ಕರ್ತೃತಾ ಯತೋ ನಾಧಿಕೃತೋಽತೋ ನ ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ವಿಧೇರಭಾವಾನ್ನ ವಿಧಿವಚನಾನಿ, ಕಿಮರ್ಥಾನಿ ತರ್ಹಿ ವಚನಾನ್ಯೇತಾನಿ ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾನೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಮರ್ಥಾನೀತಿ ।
ನ ಚಾನರ್ಥಕಾನಿ ಯುಕ್ತಾನಿ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉತ್ತರಮ್ -
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।
ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಶ್ರವಣಾದಯೋ ವಿಧಿಸರೂಪೈರ್ವಾಕ್ಯೈರನೂದ್ಯಂತೇ । ನ ಚಾನುವಾದೋಽಪ್ಯಪ್ರಯೋಜನಃ, ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಕರತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ತತ್ತದಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟವಿಷಯೇಪ್ಸಾಜಿಹಾಸಾಪಹೃತಹೃದಯತಯಾ ಬಹಿರ್ಮುಖೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಸಮಾಧಾತುಮರ್ಹತಿ । ಆತ್ಮಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಸರೂಪೈಸ್ತು ವಚನೈರ್ಮನಸೋ ವಿಷಯಸ್ರೋತಃ ಖಿಲೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ರೋತ ಉದ್ಘಾಟ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಕರತಾ ಅನುವಾದಾನಾಮಸ್ತೀತಿ ಸಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಚ್ಚ ಚೋದಿತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮನುಷ್ಠಾನಾನಂಗತ್ವಾದಪುರುಷಾರ್ಥಮಿತಿ ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವತೋಽಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಯದನುಷ್ಠಾನಾನಂಗತ್ವಂ ತದ್ಭೂಷಣಂ ನ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಅನುಸಂಜ್ವರೇತ್
ಶರೀರಂ ಪರಿತಪ್ಯಮಾನಮನುತಪ್ಯೇತ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇಕದೇಶಿಮತಂ ದೂಷಯಿತುಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಾಹುರಿತಿ ।
ದೂಷಯತಿ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - “ಕಾರ್ಯಬೋಧೇ ಯಥಾ ಚೇಷ್ಟಾ ಲಿಂಗಂ ಹರ್ಷಾದಯಸ್ತಥಾ । ಸಿದ್ಧಬೋಧೇಽರ್ಥವತ್ತೈವಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಹಿತಶಾಸನಾತ್” ॥ ಯದಿ ಹಿ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾನೇ ತದನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾನೇ ವಾ, ನಿಯಮೇನ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ವಮವಧೃತಂ ಭವೇತ್ , ನ ಭವೇದಹೇಯೋಪಾದೇಯಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಪರತ್ವಮುಪನಿಷದಾಮ್ । ತತ್ರಾವಿದಿತಸಾಮರ್ಥ್ಯತ್ವಾತ್ಪದಾನಾಂ ಲೋಕೇ, ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ವೈದಿಕಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ । ಅಥ ತು ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪದಾನಾಂ ಲೋಕೇ ಶಕ್ಯಃ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಸ್ತತ ಉಪನಿಷದಾಂತತ್ಪರತ್ವಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾವಗಮ್ಯಮಾನಮಪಹೃತ್ಯ ನ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತತ್ರ ತಾವದೇವಮಕಾರ್ಯೇಽರ್ಥೇ ನ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ, ಯದಿ ತತ್ಪರಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯೇತ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯೋನ್ನೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯೇತ । ನ ತಾವತ್ತತ್ಪರಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಲೋಕೇ । ಕುತೂಹಲಭಯಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಾಮಕಾರ್ಯಪರಾಣಾಂ ಪದಸಂದರ್ಭಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ । ತದ್ಯಥಾಖಂಡಲಾದಿಲೋಕಪಾಲಚಕ್ರವಾಲಾಧಿವಸತಿಃ, ಸಿದ್ಧವಿದ್ಯಾಧರಗಂಧರ್ವಾಪ್ಸರಃಪರಿವಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವತೀರ್ಣಮಂದಾಕಿನೀಪಯಃಪ್ರವಾಹಪಾತಧೌತಕಲಧೌತಮಯಶಿಲಾತಲೋ ನಂದನಾದಿಪ್ರಮದಾವನವಿಹಾರಿಮಣಿಮಯಶಕುಂತಕಮನೀಯನಿನದಮನೋಹರಃ ಪರ್ವತರಾಜಃ ಸುಮೇರುರಿತಿ । ನೈಷ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತ್ಯಾದಿಃ । ನಾಪಿ ಭೂತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿರ್ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಪುರುಷವರ್ತಿನೀ ನ ಶಕ್ಯಾ ಸಮುನ್ನೇತುಮ್ , ಹರ್ಷಾದೇರುನ್ನಯನಹೋತೋಃ ಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹ್ಯವಿದಿತಾರ್ಥದೇಶಜನಭಾಷಾರ್ಥೋ ದ್ರವಿಡೋ ನಗರಗಮನೋದ್ಯತೋ ರಾಜಮಾರ್ಗಾಭ್ಯರ್ಣಂ ದೇವದತ್ತಮಂದಿರಮಧ್ಯಾಸೀನಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಜನಕಾನಂದನಿಬಂಧನಪುತ್ರಜನ್ಮಾ ವಾರ್ತ್ತಾಹಾರೇಣ ಸಹ ನಗರಸ್ಥದೇವದತ್ತಾಭ್ಯಾಶಮಾಗತಃ ಪಟವಾಸೋಪಾಯನಾರ್ಪಣಪುರಃಸರಂ ದಿಷ್ಟ್ಯಾ ವರ್ಧಸೇ ದೇವದತ್ತ ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತೈತಿ ವಾರ್ತ್ತಾಹಾರವ್ಯಾಹಾರಶ್ರವಣಸಮನಂತರಮುಪಜಾತರೋಮಾಂಚಕಂಚುಕಂ ವಿಕಸಿತನಯನೋತ್ಪಲಮತಿಸ್ಮೇರಮುಖಮಹೋತ್ಪಲಮವಲೋಕ್ಯ ದೇವದತ್ತಮುತ್ಪನ್ನಪ್ರಮೋದಮನುಮಿಮೀತೇ, ಪ್ರಮೋದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗಭೂತಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಹಾರಶ್ರವಣಸಮನಂತರಂ ಪ್ರಭವತಸ್ತದ್ಧೇತುತಾಮ್ । ನ ಚಾಯಮಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ ಹರ್ಷಹೇತುಮರ್ಥಂ ಹರ್ಷಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯನೇನ ಹರ್ಷಹೇತುರರ್ಥ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಹರ್ಷಹೇತ್ವಂತರಸ್ಯ ಚಾಪ್ರತೀತೇಃ ಪುತ್ರಜನ್ಮನಶ್ಚ ತದ್ಧೇತೋರವಗಮಾತ್ತದೇವ ವಾರ್ತ್ತಾಹಾರೇಣಾಭ್ಯಧಾಯೀತಿ ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ । ಏವಂ ಭಯಶೋಕಾದಯೋಽಪ್ಯುದಾಹಾರ್ಯಾಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತಯಾ ಭೂತಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರಯೋಗೋಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಃ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಭಾವಾದನುಪದಿಶತಾಮಪಿ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪುರುಷಹಿತಾನುಶಾಸನಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇತತ್ , ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾನಿ ವಚನಾನಿ ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಾಣಿ, ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಜನಕಂ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಂ, ಯಥಾ ರೂಪಾದಿವಿಷಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿ, ತಥಾ ಚೈತಾನಿ, ತಸ್ಮಾತ್ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ -
ತನ್ನ, ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉಪನಿಪೂರ್ವಾತ್ಸದೇರ್ವಿಶರಣಾರ್ಥಾತ್ಕ್ವಿಪ್ಯುಪನಿಷತ್ಪದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ , ಉಪನೀಯ ಅದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸವಾಸನಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಹಿನಸ್ತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಾಹ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾ ಅಪ್ಯುಪನಿಷದಃ, ತತೋ ವಿದಿತಃ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಯೋಽಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವೇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾದ್ಭಿನತ್ತಿ -
ಅಸಂಸಾರೀತಿ ।
ಅತ ಏವ ಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಃ ಅತಶ್ಚ ಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣೋಪೇತೋಽಯಮನನ್ಯಶೇಷಃ, ಅನ್ಯಶೇಷಂ ಹಿ ಭೂತಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ಸದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾ ‘ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯತ್ಪುನರನ್ಯಶೇಷಂ ಭೂತಭಾವ್ಯುಪಯೋಗರಹಿತಮ್ , ಯಥಾ ‘ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮ್’ , ‘ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ, ನ ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯತಾ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯತಃಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥಃ ।
ಉಪನಿಷದಾಮನಾರಭ್ಯಾಧೀತಾನಾಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪುರುಷಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇನ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ನ ಚ ಜುಹ್ವಾದಿವದವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಅತಃ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥಃ ಸೋಽಯಂ ತಥಾವಿಧ ಉಪನಿಷದ್ಭ್ಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋ ನ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಕ್ಯೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವೇನಾಗೃಹೀತಸಂಗತಿತಯಾ ಅಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಕಥಮುಪನಿಷದರ್ಥತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಗವಾದಿವನ್ಮಾನಾಂತರಗೋಚರತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನ ಏವ ಸತಸ್ತತ್ತದುಪಾಧಿಪರಿಹಾಣ್ಯಾ ಶಕ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ನಿರೂಪಣಮ್ , ಹಾಟಕಸ್ಯೇವ ಕಟಕಕುಂಡಲಾದಿಪರಿಹಾಣ್ಯಾ । ನಹಿ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸ್ವಸಂವೇದನೋ ನ ಭಾಸತೇ, ನಾಪಿ ತದವಚ್ಛೇದಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಃ । ತೇನ “ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ತತ್ತದವಚ್ಛೇದಪರಿಹಾಣ್ಯಾ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದಾಪನಾಚ್ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ ಶಕ್ಯೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚಾತ್ಮೇತಿ ಚ ನಿರೂಪಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೋಪಾಧಿನಿರಾಸವದುಪಹಿತಮಪ್ಯಾತ್ಮರೂಪಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಪ್ರಕಾಶೋ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮಸ್ಯ । ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾಭಾವೇ ವಿಭ್ರಮೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಭಾವೇ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭುಜಂಗ ಇತಿ ವಾ ಧಾರೇತಿ ವಾ ವಿಭ್ರಮೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ । ಅಪಿ ಚಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರಭಾ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಕ.ಉ.೨-೨-೧೫) ಇತಿ । ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರಥಾ ಯುಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯೋಗಾದ್ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗೋಚರಸರ್ವೋಪಾಧಿರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವಾವಗತ ಇತ್ಯವಧಾರಣಮಮೃಷ್ಯಮಾಣ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಜನೀನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಸಂಸಾರೀ, ತತ್ರೈವ ಚ ಲೌಕಿಕಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಮಾತ್ಮಪದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಯ ಏವ ಲೌಕಿಕಾಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತ ಏವ ವೈದಿಕಾಸ್ತ ಏವ ಚ ತೇಷಾಮರ್ಥಾ ಇತ್ಯೌಪನಿಷದಮಪ್ಯಾತ್ಮಪದಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ, ನಾರ್ಥಾಂತರೇ ತದ್ವಿಪರೀತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ ।
ಕುತಃ
ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋ ಯಃ ಕರ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಪಹಿತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ, ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ -
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೈಕ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯೋಪಹಿತಂ ರೂಪಂ ಜೀವಃ, ಶುದ್ಧಂ ತು ರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತಚ್ಚ ಮಾನಾಂತರಾನಧಿಗತಮುಪನಿಷದ್ಗೋಚರ ಇತಿ ।
ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನ ಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇತಿ ।
ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾ ನೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯಃ ।
ಕುತಃ
ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ।
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಅನ್ಯಾರ್ಥೋಽನ್ಯತ್ತು ಸರ್ವಮಾತ್ಮಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ನ ವಾ ಅರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚಾತಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮತ್ವಾದೇವ ನ ಹೇಯೋ ನಾಪ್ಯುಪಾದೇಯಃ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವೋ ಹೇಯಃ, ಅಶಕ್ಯಹಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಪಾದೇಯಃ, ಉಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧೇಯೋಪಾದೇಯವಿಷಯೌ ವಿಧಿನಿಷೇಧೌ ನ ತದ್ವಿಪರೀತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಷಯೀಕುರುತ ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಜಾತಸ್ಯಾತ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಏತದುಪಪಾದಯತಿ -
ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಿನಶ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಪುರುಷಾಂತಂ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಪುರುಷೋ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣತದವಿರುದ್ಧನ್ಯಾಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತ್ವನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪದರ್ಶಿತೋಽಪರಮಾರ್ಥಸನ್ । ಯಶ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಸೌ ಪ್ರಕೃತಿಃ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಮಿವ ಸರ್ಪವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ವಿಕಾರಸ್ಯ । ಅತ ಏವಾಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾದೃಢಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಿನಾಶಃ । ಪುರುಷಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಾಸೌ ಕಾರಣಸಹಸ್ರೇಣಾಪ್ಯಸನ್ ಶಕ್ಯಃ ಕರ್ತುಮ್ । ನ ಹಿ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಶಿಲ್ಪಿನೋ ಘಟಂ ಪಟಯಿತುಮೀಶತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದವಿನಾಶಿಪುರುಷಾಂತೋ ವಿಕಾರವಿನಾಶಃ ಶುಕ್ತಿರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಾಂತ ಇವ ರಜತಭುಜಂಗವಿನಾಶಃ । ಪುರುಷ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ ।
ನ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿನಾಶೋ ಯತೋಽನಂತೋ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪುರುಷೋ ವಿನಾಶಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ ।
ನಹಿ ಕಾರಣಾನಿ ಸಹಸ್ರಮಪ್ಯನ್ಯದನ್ಯಥಯಿತುಮೀಶತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಮಾ ಭೂತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪುರುಷೋ ಹೇಯ ಉಪಾದೇಯೋ ವಾ, ತದೀಯಸ್ತು ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮೋ ಹಾಸ್ಯತೇ, ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೋಪಾದಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ ।
ತ್ರಿವಿಧೋಽಪಿ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣೋ ವಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿ ಚಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ಧರ್ಮೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಿತಿ ನ ತಸ್ಯಾತ್ಮವದನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಕಾರಣೈಃ ಶಕ್ಯಂ ಕರ್ತುಮ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಾನ್ಯಥಾತ್ವಾದನ್ಯೋ ವಿಕಾರಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - ವಿಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಯತ್ಪುನರೇಕದೇಶಿನಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದ್ವಚನಂ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾನುಕ್ರಾಂತಂ ತದನ್ಯಥೋಪಪಾದಯತಿ -
ಯದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದಾಮನುಕ್ರಮಣಮಿತಿ ।
“ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನವದರ್ಥಾವಬೋಧನಮ್” ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ, ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ “ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್” ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ತು ಸಿದ್ಧರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧನವ್ಯಾಪಾರಂ ವೇದಸ್ಯ ವಾರಯತಿ । ನ ಹಿ ಸೋಮಶರ್ಮಣಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತದ್ಗುಣಾಭಿಧಾನಂ ಪರಿಸಂಚಷ್ಟೇ ವಿಷ್ಣುಶರ್ಮಣೋ ಗುಣವತ್ತಾಮ್ । ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಧೀಯಮಾನಕರ್ಮವಿಷಯಮ್ , ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನಕರ್ಮವಿಷಯಮಿತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಪರಮ್ । ಅಪಿ ಚ “ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್” ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃದ್ವಚನಮ್ ।
ತತ್ರಾರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ಯದ್ಯಭಿಧೇಯವಾಚಿ ತತೋ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮನಭಿಧೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ನಹಿ ತೇ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪಿ ಚಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಹಿ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಭಿಧೇಯತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತು ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮ್ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದಾನಾಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಭೂತದ್ರವ್ಯಗುಣಾಭಿಧಾನಮ್ , ನ ಸ್ವನಿಷ್ಠತಯಾ । ಯಥಾಹುಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದಃ - “ಚೋದನಾ ಹಿ ಭೂತಂ ಭವಂತಮ್” ಇತ್ಯಾದಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಕಾರ್ಯಮರ್ಥಮವಗಮಯಂತೀ ಚೋದನಾ ತದರ್ಥಂ ಭೂತಾದಿಕಮಪ್ಯರ್ಥಂ ಗಮಯತೀತಿ ।
ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಭೂತಂ ಚೇದಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪದಾನಾಂ ಸಂಗತಿಗ್ರಹೋ ನಾನ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಂ ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯದ್ಭಿಃ । ನಾಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರತೈವ ಪದಾನಾಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತಯಾ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವರಹಿತಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ ದೃಷ್ಟಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮಭಿದಧತಾಮೇಕಪ್ರಯೋಜನವತ್ಪದಾರ್ಥಪರತಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ತಥಾ ಚ ತತ್ತದರ್ಥಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟೈಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದಃ - “ಸಾಕ್ಷಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಕುರ್ವಂತಿಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ನೈತಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ನಿಷ್ಫಲೇ ॥ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಾಂತರೀಯಕಮ್ । ಪಾಕೇ ಜ್ವಾಲೇವ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್” ॥ ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾರ್ಥಾಂತರಸಂಸರ್ಗಪರತಾಮಾತ್ರೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋಪಪತ್ತೌ ನ ಕಾರ್ಯಸಂಸರ್ಗಪರತ್ವನಿಯಮಃ ಪದಾನಾಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪರತ್ವೇಽಪ್ಯದೋಷ ಇತಿ । ಭವ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ।
ನನು ಯದ್ಭವ್ಯಾರ್ಥಂ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ತದ್ಭೂತಮ್ , ಭವ್ಯಸಂಸರ್ಗಿಣಾ ರೂಪೇಣ ತಸ್ಯಾಪಿ ಭವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹಿ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।
ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸರ್ಗಃ, ಕಿಂ ತು ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಹ ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯೋಜನಿಲಕ್ಷಣೋಽನ್ವಯಃ । ತದ್ವಿಷಯೇಣ ತು ಭಾವಾರ್ಥೇನ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ನ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಏವಂ ಚಾಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷಃ ।
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಂ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನಮಭೂತಂ ಭವತಿ, ಅಪಿ ತು ಕ್ರಿಯಾನಿವರ್ತನಯೋಗ್ಯಂ ಭೂತಮೇವ ತತ್ । ತಥಾ ಚ ಭೂತೇಽರ್ಥೇಽವಧೃತಶಕ್ತಯಃ ಶಬ್ದಾಃ ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ವನಿಷ್ಠಭೂತವಿಷಯಾ ದೃಶ್ಯಮಾನಾ ಮೃತ್ವಾ ಶೀರ್ತ್ವಾ ವಾ ನ ಕಥಂಚಿತ್ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಠತಾಂ ಗಮಯಿತುಮುಚಿತಾಃ । ನಹ್ಯುಪಹಿತಂ ಶತಶೋ ದೃಷ್ಟಮಪ್ಯನುಪಹಿತಂ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾ ಅಸ್ತಿಕ್ರಿಯೋಪಹಿತಾ ಅಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾ ಅಪ್ಯಟವೀವರ್ಣಕಾದಯೋ ಲೋಕೇ ಬಹುಲಮುಪಲಭ್ಯಂತೇ । ಏವಂ ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಠಾ ಅಪಿ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿನಃ, ಯಥಾಕಸ್ಯೈಷ ಪುರುಷ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಉತ್ತರಂರಾಜ್ಞ ಇತಿ । ತಥಾ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾಃ, ಯಥಾ - ಕೀದೃಶಾಸ್ತರವ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಉತ್ತರಂಫಲಿನ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಪೃಚ್ಛತಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾ ತರೂಣಾಂ ವಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತೇ, ಕಿಂ ತು ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿಭೇದಸ್ತರೂಣಾಂ ಚ ಪ್ರಕಾರಭೇದಃ । ಪ್ರಷ್ಟುರಪೇಕ್ಷಿತಂ ಚಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸ್ವಾಮಿಭೇದಮೇವ ಪ್ರಕಾರಭೇದಮೇವ ಚ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ, ನ ಪುನರಸ್ತಿತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ತೇನಾಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತತ್ವಾತ್ । ಉಪಪಾದಿತಾ ಚ ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನವತಿ ಪದಾನಾಮ್ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಯದಿ ನಾಮೋಪದಿಷ್ಟಂ
ಭೂತಂ
ಕಿಂ ತವ -
ಉಪದೇಷ್ಟುಃ ಶ್ರೋತುರ್ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ
ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಮಪಿ ಪ್ರಯೋಜನವದೇವೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಂ ನಾಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಅಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯೋದಾಸೀನಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವೇನಾನುಪಕಾರಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಯಾತ್ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅನವಗತಾತ್ಮವಸ್ತೂಪದೇಶಶ್ಚ ತಥೈವ -
ಪ್ರಯೋಜನವಾನೇವ -
ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಅಪ್ಯರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋದಾಸೀನಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ವವಿರೋಧಿನೀಂ ಸಂಸಾರಮೂಲನಿದಾನಮವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದತ್ಪ್ರಯೋಜನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಮಾಸ್ಥಿಷತ, ತೈರಪಿ “ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ”, “ನ ಸುರಾ ಪಾತವ್ಯಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ನ ಕಾರ್ಯಪರತಾ ಶಕ್ಯಾ ಆಸ್ಥಾತುಮ್ । ಕೃತ್ಯುಪಹಿತಮರ್ಯಾದಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕೃತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ನಿವರ್ತತೇ, ಶಿಂಶಪಾತ್ವಮಿವ ವೃಕ್ಷತ್ವನಿವೃತ್ತೌ । ಕೃತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಃ - ಸ ಚ ವಿಷಯಾಧೀನನಿರೂಪಣಃ । ವಿಷಯಶ್ಚಾಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವತಯಾ ಭಾವಾರ್ಥ ಏವ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತೋಽನ್ಯೋತ್ಪಾದಾನುಕೂಲಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿವ್ಯಾಪ್ಯೋ ಹಿ ಕೃತೇರ್ವಿಷಯಃ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಃ ಸಿದ್ಧಯೋರಸ್ತಿ ಕೃತಿವ್ಯಾಪ್ಯತಾ । ಅತ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃದ್ವಚಃ - “ಭಾವಾರ್ಥಾಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾಸ್ತೇಭ್ಯಃ ಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತೀಯೇತ” ಇತಿ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದಾನಾಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಾವಮರ್ಶೇಽಪಿ, ಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವತಃ, ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದಾನಾಂ ತು ಭಾವಯೋಗಾತ್ಕಾರ್ಯಾವಮರ್ಶ ಇತಿ ಭಾವಾರ್ಥೇಭ್ಯ ಏವಾಪೂರ್ವಾವಗತಿಃ, ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಇತಿ । ನ ಚ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ , ‘ಸಂತತಮಾಘಾರಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯವಿಷಯತಾ । ತತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಹೋಮಾಘಾರಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಮ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿವತ್ , ದಧಿಸಂತತಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಹೋಮಾಘಾರವಿಧಾನಾತ್ , ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ , ‘ಆಘಾರಮಾಘಾರಯತಿ’ ಇತಿ ತದನುವಾದಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ, ತಥಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥಾನುಬಂಧತಯಾ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾವವಿಷಯಾವಪಿ ವಿಧೀಯೇತೇ । ಭಾವಾರ್ಥೋ ಹಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರತಯಾವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಾರಕವಿಶೇಷೇಣ ದ್ರವ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶೇಷ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರವ್ಯಾದಿಸ್ತದನುಬಂಧಃ । ತಥಾ ಚ ಭಾವಾರ್ಥೇ ವಿಧೀಯಮಾನೇ ಸ ಏವ ಸಾನುಬಂಧೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾವವಿಷಯಾವಪಿ ತದನುಬಂಧತಯಾ ವಿಹಿತೌ ಭವತಃ । ಏವಂ ಚ ಭಾವಾರ್ಥಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ದ್ರವ್ಯಾದಿಸಂಕ್ರಾಂತೋ ವಿಧಿರ್ಗೌರವಾದ್ಬಿಭ್ಯತ್ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತಯಾ ತದನುವಾದೇನ ತದನುಬಂಧೀಭೂತದ್ರವ್ಯಾದಿಪರೋ ಭವತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯ ಏವ ವಿಧಿಃ । ಏತೇನ ‘ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಂಧವಿಷಯೋ ವಿಧಿರಿತಿ ಪರಾಸ್ತಮ್ । ನನು ನ ಭವತ್ಯರ್ಥೋ ವಿಧೇಯಃ, ಸಿದ್ಧೇ ಭವಿತರಿ ಲಬ್ಧರೂಪಸ್ಯ ಭವನಂ ಪ್ರತ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ । ನ ಖಲು ಗಗನಂ ಭವತಿ । ನಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇ, ಅಸಿದ್ಧಸ್ಯಾನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ , ಗಗನಕುಸುಮವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭವನೇನ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವ್ಯಾಪಾರೇಣಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಭಾವಯಿತುರ್ವ್ಯಾಪಾರೋ ವಿಧೇಯಃ । ಸ ಚ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಭಾವನಾ, ಕೃತಿಃ, ಪ್ರಯತ್ನ ಇತಿ ನಿರ್ವಿಷಯಶ್ಚಾಸಾವಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರತೋ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಗ್ನೇಯಶಬ್ದೋಪಸ್ಥಾಪಿತೋ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧ ಏವಾಸ್ಯ ವಿಷಯಃ । ನನು ವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಃ ಕಥಮವ್ಯಾಪಾರರೂಪಂ ಸಂಬಂಧಂ ಗೋಚರಯೇತ್ । ನ ಹಿ ಘಟಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಾಮಾರ್ಥಂ ಘಟಂ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನೋ ಗೋಚರಯತ್ಯಪಿ ತು ದಂಡಾದಿ ಹಸ್ತಾದಿನಾ ವ್ಯಾಪಾರಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಘಟಾರ್ಥಾಂ ಕೃತಿಂ ವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯಾಮೇವ ಪುರುಷಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ತು ರೂಪತೋ ಘಟವಿಷಯಾಮ್ । ಉದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ತ್ವಸ್ಯಾಮಸ್ತಿ ಘಟೋ ನ ತು ವಿಷಯತಯಾ । ವಿಷಯತಯಾ ತು ಹಸ್ತಾದಿವ್ಯಾಪಾರ ಏವ । ಅತ ಏವಾಗ್ನೇಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಕ್ಷಿಪ್ತೋ ಯಜಿರೇವ ಕಾರ್ಯವಿಷಯೋ ವಿಧೇಯಃ । ಕಿಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಆಗ್ನೇಯೋ ಭವತೀತಿ ಆಗ್ನೇಯೇನ ಯಾಗೇನ ಭಾವಯೇದಿತಿ । ಅತ ಏವ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ’ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಂ ಯಜತೇ’ ಇತ್ಯನುವಾದೋ ಭವತಿ ‘ಯದಾಗ್ನೇಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಹಿತಸ್ಯ ಯಾಗಷಟ್ಕಸ್ಯ । ಅತ ಏವ ಚ ವಿಹಿತಾನೂದಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ‘ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾಧಿಕಾರಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಕೃತಿಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯ ಏವ ವಿಧಿರಿತ್ಯೇಕಾಂತಃ । ತಥಾ ಚ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಯದಿ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯೇತ, ತತಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಿಕಾ ಕೃತಿರಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಾ, ತದ್ವ್ಯಾಪಕಶ್ಚ ಭಾವಾರ್ಥೋ ವಿಷಯಃ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತನ್ಯಾಯೇನ ಪರ್ಯುದಾಸವೃತ್ತ್ಯಾಽಹನನಾಪಾನಸಂಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಯಾ ತದ್ವಿಷಯೋ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ । “ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮ್” ಇತ್ಯಾದೌ ತು “ತಸ್ಯ ವ್ರತಮ್” ಇತ್ಯಧಿಕಾರಾತ್ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾಸಂಭವೇನ ಪರ್ಯುದಾಸವೃತ್ತ್ಯಾನೀಕ್ಷಣಸಂಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ , ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೇಷು ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಾಯಾಃ ಕೃತೇರಭಾವಃ, ತದಭಾವೇ ಚ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ನ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವನಿಯಮಃ ಸರ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ಇತಿ ।
ನನು ಕಸ್ಮಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಂ ನ ಭವತಿ, ತತ್ಸಾಧನಂ ವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಸಾ ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯವಚನಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಶ್ರವಣಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ತಾವದತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಚ್ಚ ನ ಭಾವಾರ್ಥಮಂತರೇಣ । ನ ಚ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಹನನಪಾನಾದಾವಕಸ್ಮಾದೌದಾಸೀನ್ಯಮುಪಪದ್ಯತೇ ವಿನಾ ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖಾನಾಂ ಮನೋವಾಗ್ದೇಹಾನಾಂ ವಿಧಾರಕಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ನಿಷೇಧವಿಧಿಗೋಚರಃ ಕ್ರಿಯೇತಿ ನಾಕ್ರಿಯಾಪರಮಸ್ತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಪೀತಿ ಆಹ -
ನ ಚ ಹನನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಞಃ ಶಕ್ಯಮಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
ಕೇನ ಹೇತುನಾ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ
ನಞಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ಹನನಪಾನಪರೋ ಹಿ ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ತೇ ಏವ ವಿಧತ್ತೇ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ । ನ ಚೈತೇ ಶಕ್ಯೇ ವಿಧಾತುಮ್ , ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನಞಃ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ವಿಧೇಯಃ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಧಾರಕಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ, ತಸ್ಯಾಶ್ರುತತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಿಧಿವಿಭಕ್ತೇಶ್ಚ ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುವಾದಕತ್ವೇನ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಪಿಬೇದ್ಧನ್ಯಾದ್ವೇತ್ಯನೂದ್ಯ ತನ್ನೇತಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ತದಭಾವೋ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ, ನ ತು ನಞರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತೇ । ಅಭಾವಶ್ಚ ಸ್ವವಿರೋಧಿಭಾವನಿರೂಪಣತಯಾ ಭಾವಚ್ಛಾಯಾನುಪಾತೀತಿ ಸಿದ್ಧೇ ಸಿದ್ಧವತ್ , ಸಾಧ್ಯೇ ಚ ಸಾಧ್ಯವದ್ಭಾಸತ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯವಿಷಯೋ ನಞರ್ಥಃ ಸಾಧ್ಯವದ್ಭಾಸತ ಇತಿ ನಞರ್ಥಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ನಞಶ್ಚೈಷ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ನನು ಬೋಧಯತು ಸಂಬಂಧಿನೋಽಭಾವಂ ನಞ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖಾನಾಂ ತು ಮನೋವಾಗ್ದೇಹಾನಾಂ ಕುತೋಽಕಸ್ಮಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಭಾವಬುದ್ಧಿಶ್ಚೌದಾಸೀನ್ಯ
ಪಾಲನ
ಕಾರಣಮ್ ।
ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - ‘ಜ್ವರಿತಃ ಪಥ್ಯಮಶ್ನೀಯಾತ್’ , ‘ನ ಸರ್ಪಾಯಾಂಗುಲಿಂ ದದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಶ್ರವಣಸಮನಂತರಂ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪಥ್ಯಾಶನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಭುಜಂಗಾಂಗುಲಿದಾನೋನ್ಮುಖಸ್ಯ ಚ ತತೋ ನಿವೃತ್ತಿಮುಪಲಭ್ಯ ಬಾಲೋ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸುಃ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತೂ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾವನುಮಿಮೀತೇ । ತಥಾ ಹಿ - ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಹೇತುಕೇ ವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಮದೀಯಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವತ್ । ಕರ್ತವ್ಯತೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವಾವಗಮಪೂರ್ವಕೌ ಚಾಸ್ಯೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷೌ, ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷತ್ವಾತ್ , ಮತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷವತ್ । ನ ಜಾತು ಮಮ ಶಬ್ದತದ್ವ್ಯಾಪಾರಪುರುಷಾಶಯತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾನವಿಚ್ಛನ್ನಭಾವನಾಪೂರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಪೂರ್ವಾವಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾವಭೂತಾಮ್ । ಅಪಿ ತು ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಸ್ವಗತಮಾಲೋಚಯತ ಉಕ್ತಕಾರಣಪೂರ್ವಾವೇವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸೇತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃದ್ಧಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಭೇದೌ ಚ ಕರ್ತವ್ಯತೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವಾವಗಮಪೂರ್ವಾವಿತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭಾವ ಇತೀಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತಾವಗಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸ ಚಾವಗಮಃ ಪ್ರಾಗಭೂತಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಾನಂತರಮುಪಜಾಯಮಾನಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಹೇತುಕ ಇತಿ ಪ್ರವರ್ತಕೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ‘ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶಬ್ದ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯಮಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ವ್ಯಾಪಾರಮವಗಮಯಂಸ್ತಸ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನತಾಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಚಾವಗಮಯತಿ ಅನನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾದುಭಯೋಃ, ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ಕರ್ತವ್ಯತಾನ್ಯತ ಏವ ಲಭ್ಯತೇ, ಯಥಾ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ , ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಹನನಪಾನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೋ ರಾಗತಃ ಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ , ತತ್ರ ತದನುವಾದೇನ ನಞ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾ ಲಿಙಾದಿವಿಭಕ್ತಿರನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಮನಯೋರನರ್ಥಹೇತುಭಾವಮಾತ್ರಮವಗಮಯತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ತಯೋರಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ರಾಗವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರಾಗಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾನುವಾದೇನಾನರ್ಥಸಾಧನತಾಪ್ರಜ್ಞಾಪನಪರಮ್ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ , ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ , ನ ತು ಕರ್ತವ್ಯತಾಪರಮಿತಿ ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಂ ನಿಷೇಧಾನಾಮ್ । ನಿಷೇಧ್ಯಾನಾಂ ಚಾನರ್ಥಸಾಧನತಾಬುದ್ಧಿರೇವ ನಿಷೇಧ್ಯಾಭಾವಬುದ್ಧಿಃ । ತಯಾ ಖಲ್ವಯಂ ಚೇತನ ಆಪಾತತೋ ರಮಣೀಯತಾಂ ಪಶ್ಯನ್ನಪ್ಯಾಯತಿಮಾಲೋಚ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಂ ನಿವೃತ್ತಿಮವಬುಧ್ಯ ನಿವರ್ತತೇ । ಔದಾಸೀನ್ಯಮಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಭಾವಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇದೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಥಾಪನಕಾರಣಮ್ , ಯಾವದೌದಾಸೀನ್ಯಮನುವರ್ತೇತ । ನ ಚಾನುವರ್ತತೇ । ನ ಹ್ಯುದಾಸೀನೋಽಪಿ ವಿಷಯಾಂತರವ್ಯಾಸಕ್ತಚಿತ್ತಸ್ತದಭಾವಬುದ್ಧಿಮಾನ್ । ನ ಚಾವಸ್ಥಾಪಕಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ತಂಭಾವಪಾತೇ ಪ್ರಾಸಾದೋಽವತಿಷ್ಠತೇ ಅತ ಆಹ -
ಸಾ ಚ ದಗ್ಧೇಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಸ್ವಯಮೇವೋಪಶಾಮ್ಯತಿ ।
ತಾವದೇವ ಖಲ್ವಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖೋ ನ ಯಾವದಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುಭಾವಮಧಿಗಚ್ಛತಿ । ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾಧಿಗಮೋಽಸ್ಯ ಸಮೂಲೋದ್ಧಾರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮುದ್ಧೃತ್ಯ ದಗ್ಧೇಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಸ್ವಯಮೇವೋಪಶಾಮ್ಯತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾ ಪ್ರಾಸಾದಾವಸ್ಥಾನಕಾರಣಂ ಸ್ತಂಭೋ ನೈವಮೌದಾಸೀನ್ಯಾವಸ್ಥಾನಕಾರಣಮಭಾವಬುದ್ಧಿಃ, ಅಪಿ ತ್ವಾಗಂತುಕಾದ್ವಿನಾಶಹೇತೋಸ್ತ್ರಾಣೇನಾವಸ್ಥಾನಕಾರಣಮ್ । ಯಥಾ ಕಮಠಪೃಷ್ಠನಿಷ್ಠುರಃ ಕವಚಃ ಶಸ್ತ್ರಪ್ರಹಾರತ್ರಾಣೇನ ರಾಜನ್ಯಜೀವಾವಸ್ಥಾನಹೇತುಃ । ನ ಚ ಕವಚಾಪಗಮೇ ಚ ಅಸತಿ ಚ ಶಸ್ತ್ರಪ್ರಹಾರೇ, ರಾಜನ್ಯಜೀವನಾಶ ಇತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಔದಾಸೀನ್ಯಮಜಾನತೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ । ತತ್ಕಿಮಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೋಪವರ್ಣನಂ ಜೈಮಿನೀಯಮಸಮಂಜಸಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥೇತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನಾದಿವಿಷಯಾವಕ್ರಿಯಾರ್ಥತಯಾ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತಯಾ ಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷೌ, ನ ತೂಪನಿಷದ್ವಿಷಯೌ । ಉಪನಿಷದಾಂ ಸ್ವಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಗಮಮಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಪ್ಯೌಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಮಾನೇನೋಕ್ತಮ್ -
ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನುಪ್ರವೇಶಮಂತರೇಣೇತಿ ।
ಅತ್ರ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತತ್ಪರಿಹೃತಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಸ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನು ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।
ನಿಗೂಢಮಭಿಸಂಧಿಂ ಸಮಾಧಾತೋದ್ಘಾಟಯತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಯಂ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣಮ್ , ಅಪಿ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಃ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಮನೋಜನ್ಮಾ, ಷಡ್ಜಾದಿಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇವ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಾಭ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕೃತಮನೋಯೋನಿಃ । ಸ ಚ ನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಮಹೇಂದ್ರಜಾಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಸಮೂಲಮುನ್ಮೂಲಯನ್ನಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚತ್ವಾವಿಶೇಷಾದುನ್ಮೂಲಯತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಕಥನತುಲ್ಯತೈವಾತ್ರೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅತ್ರ ಚ ವೇದಪ್ರಮಾಣಮೂಲತಯಾ ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರೈವ ಸುಖದುಃಖಾನುತ್ಪಾದಭೇದೇನ ನಿದರ್ಶನದ್ವಯಮಾಹ -
ನ ಹಿ ಧನಿನ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಮತ್ರೋದಾಹರತಿ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಶರೀರೇ ಪತಿತ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ವಾಸ್ತವಂ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಭವೇನ್ನ ಜೀವತಸ್ತನ್ನಿವರ್ತೇತ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ತು ತತ್ । ತಚ್ಚೋತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಜೀವತಾಪಿ ಶಕ್ಯಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ ।
ಯತ್ಪುನರಶರೀರತ್ವಂ ತದಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ , ಸ್ವಭಾವಹಾನೇನ ಭಾವವಿನಾಶಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಮಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸಶರೀರತ್ವಮಪಿ ತು ಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಮ್ , ತಚ್ಚ ಸ್ವಕಾರಣಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣ ನ ನಿವರ್ತತೇ । ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ಪ್ರಾಯಣಮೇವೇತಿ ನ ಜೀವತೋಽಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ಕೃತೇತಿ ।
ತದಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ, ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತಾವದಾತ್ಮಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ, ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಶರೀರಾರಂಭಜನಿತೌ ಹಿ ತೌ ನಾಸತಿ ಶರೀರಸಂಬಂಧೇ ಭವತಃ, ತಾಭ್ಯಾಂ ತು ಶರೀರಸಂಬಂಧಂ ರೋಚಯಮಾನೋ ವ್ಯಕ್ತಂ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಂ ದೋಷಮಾವಹತಿ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ, ನ ತ್ವೇಷ ದೋಷೋಽನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಬೀಜಾಂಕುರವದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಂಧಪರಂಪರೈಷಾನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ
ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ ನೇಯಮಂಧಪರಂಪರಾತುಲ್ಯಾನಾದಿತಾ ।
ನ ಹಿ ಯತೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಾದಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧಭೇದಸ್ತತ ಏವ ಸ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಃ ಕಿಂತ್ವೇಷ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧಾತ್ಪೂರ್ವಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಜನ್ಮನಃ, ಏಷ ತ್ವಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧೋಽಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಾದಿತಿ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಉಪಾರ್ಜನಂ ಸ್ವೀಕರಣಮ್ ।
ನ ತ್ವಿಯಂ ವಿಧಾತ್ಮನೀತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಯೇ ತು ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ನ ಮಿಥ್ಯಾ, ಅಪಿ ತು ಗೌಣಃ, ಮಾಣವಕಾದಾವಿವ ಸಿಂಹಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ, ತನ್ಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹುರಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಸ್ತುಭೇದೋ ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ನೇಹೋಪಪಾದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಸ್ಥಾಣುರಯಮಿತ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷೇ ವಸ್ತುನಿ ಪುರುಷಾತ್ , ಸಾಂಶಯಿಕೌ ಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸ್ಥಾಣುವಿಷಯೌ, ತತ್ರ ಹಿ ಪುರುಷತ್ವಮನಿಯತಮಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತಮೇವ ।
ಏವಂ ಸಂಶಯೇ ಸಮಾರೋಪಿತಮನಿಶ್ಚಿತಮುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಜ್ಞಾನೇ ನಿಶ್ಚಿತಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥಾ ವಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಿತಿ ।
ಶುಕ್ಲಭಾಸ್ವರಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪುರಃಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸತಿ ಶುಕ್ತಿಕಾರಜತಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಯಾವದತ್ರ ರಜತವಿನಿಶ್ಚಯೋ ಭವತಿ ತಾವತ್ಕಸ್ಮಾಚ್ಛುಕ್ತಿವಿನಿಶ್ಚಯ ಏವ ನ ಭವತಿ । ಸಂಶಯೋ ವಾ ದ್ವೇಧಾ ಯುಕ್ತಃ, ಸಮಾನಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರ್ದರ್ಶನಾತ್ ಉಪಲಬ್ಘ್ಯನುಪಲಬ್ಧ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾತೋವಿಶೇಷದ್ವಯಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋನ್ಮೇಷಹೇತೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಿಷ್ಠತ್ವೇನೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಮೇತದಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಅಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನೇನ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಸಮಾನತ್ವೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಹೇತುರುಕ್ತಃ । ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯದರ್ಶನೋನ್ನೇಯತ್ವೇನಾಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಮನನಕುಶಲತಾಮಾತ್ರೇಣ ಪಂಡಿತಾನಾಮ್ । ಅನುತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ - “ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್” ಇತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ಜೀವತೋ ವಿದುಷೋಽಶರೀರತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಉದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸುಬೋಧಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಯದಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾವಗತಿರೇವ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಃ, ಹಂತ ಮನನಾದಿವಿಧಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ, ತದನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಾಚೀನಯೋರಿತಿ ।
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪಿ ನ ವಿಧಿಃ, ತಯೋರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಯೋರ್ವಿಧಿಸರೂಪೈರ್ವಚನೈರನುವಾದಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽವಗತಸ್ತದರ್ಥತ್ವಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಕಸ್ಮಾನ್ಮನನಾದಿವಿಧಿರೇವ ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದಿ ಹ್ಯವಗತಮಿತಿ ।
ನ ತಾವನ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಣೀ ಅಪೂರ್ವವಿಷಯೇ ಅಮೃತತ್ವಫಲೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಅತೋ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಮನಯೋರವಘಾತಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವತ್ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ, ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯತ್ರೋಪಯುಕ್ತೋಪಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಭಾವಾದಾತ್ಮನಃ, ವಿಶೇಷತಸ್ತ್ವೌಪನಿಷದಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಉಪನಿಷದಾಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಭೇದಾತ್ , “ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” (ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಇತರಥಾ ತು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೈವೇತಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಮಿತಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರತ್ವ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸಿದ್ಧರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಮಪಿ ತು ತದ್ವಿರೋಧಾದಪೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ।
ಇತಿಕರಣೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ವಿಧಯೋ ಹಿ ಧರ್ಮೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತೇ ಚ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನಾ ಧರ್ಮೋತ್ಪಾದಿನಶ್ಚ ತದಧಿಷ್ಠಾನಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಪ್ರಭವಂತಿ, ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇಯಂ ಗತಿಃ, ಅಪಿ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇತರಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ ।
ಕುತಃ,
ನ ಹೀತಿ ।
ಅದ್ವೈತೇ ಹಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಅತ ಏವ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅಪ್ರಮಾತೃಕಾಣಿ ಚ ।
ಇತಿ ಚಕಾರೇಣ ।
ಅತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಗಾಥಾ ಉದಾಹರತಿ -
ಅಪಿ ಚಾಹುರಿತಿ ।
ಪುತ್ರದಾರಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಃ । ಯಥಾ ಸ್ವದುಃಖೇನ ದುಃಖೀ, ಯಥಾ ಸ್ವಸುಖೇನ ಸುಖೀ, ತಥಾ ಪುತ್ರಾದಿಗತೇನಾಪೀತಿ ಸೋಽಯಂ ಗುಣಃ । ನ ತ್ವೇಕತ್ವಾಭಿಮಾನಃ, ಭೇದಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಗೌರ್ವಾಹೀಕಃ’ ಇತಿವದ್ಗೌಣಃ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ತ್ವಭೇದಾನುಭವಾನ್ನ ಗೌಣ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಃ, ಕಿಂ ತು ಶುಕ್ತೌ ರಜತಜ್ಞಾನವನ್ಮಿಥ್ಯಾ, ತದೇವಂ ದ್ವಿವಿಧೋಽಯಮಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಲೋಕಯಾತ್ರಾಂ ವಹತಿ । ತದಸತ್ತ್ವೇ ತು ನ ಲೋಕಯಾತ್ರಾ, ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಾನುಭವಃ, ತದುಪಾಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮನನಾದೇರಭಾವಾತ್ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ಪುತ್ರದೇಹಾದಿಬಾಧನಾತ್ ।
ಗೌಣಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಿಬಾಧನಮ್ । ಮಮಕಾರಾಭಾವ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಬಾಧನಂ ಶ್ರವಣಾದಿಬಾಧನಂ ಚ । ತತಶ್ಚ ನ ಕೇವಲಂ ಲೋಕಯಾತ್ರಾಸಮುಚ್ಛೇದಃಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತ್ಯೇವಂಬೋಧಶೀಲಂ ಯತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದಪಿ
ಕಥಂ ಭವೇತ್ ।
ಕುತಸ್ತದಸಂಭವ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ।
ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ಚೈತತ್ । ಪ್ರಮಾಪ್ರಮೇಯಪ್ರಮಾಣವಿಭಾಗ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಏಷ ಹಿ ವಿಭಾಗೋಽದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕಾರಣಮ್ , ತತೋ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವಾತ್ । ತೇನ ತದಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಾತ್ಮನೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ ಆತ್ಮಾನ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ವಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಮಾತೈವ ಪಾಪ್ಮದೋಷಾದಿವರ್ಜಿತಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಗ್ರೈವೇಯಕನಿದರ್ಶನಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಪ್ರಮಾಣಾತ್ಕಥಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾದ್ವೈತಾನುಭವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯದ್ವತ್ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ ।
ಲೌಕಿಕಂ ತದ್ವದೇವೇದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತು ।
ಅಸ್ಯಾವಧಿಮಾಹ -
ಆತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್ ।
ಆಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಪ್ರಪಂಚವಾದಿಭಿರಪಿ ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಸಮಸ್ತಪ್ರಮಾಣಕಾರಣತ್ವಂ ಭಾವಿಕಲೋಕಯಾತ್ರಾವಾಹಿತ್ವಂ ಚಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಸೇಯಮಸ್ಮಾಕಮಪ್ಯದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವಿಧಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚಾಯಮದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದ ಏಕಾಂತತಃ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಭಾವಿಕಃ, ನಾಸೌ ಕಾರ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾ ತು ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದ್ಯಾಜ್ಜನಯೇದ್ವಾ, ನ ತತ್ರ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ”(ಈ. ಉ. ೧೧) ॥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೪ ॥
ಇತಿ ಚತುಃಸೂತ್ರೀ ಸಮಾಪ್ತಾ ।
ಏವಂ - “ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಂ ವಿನಾ ಸಿದ್ಧರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನತಾ । ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಸ್ವಯಂ ತಾವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಾ” ॥ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ “ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಂತೇನ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸರ್ವಶಕ್ತೌ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿವಿನಾಶಕಾರಣೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ನ ತ್ವದ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ತದತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ - ತಜ್ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಕಿಂ ಚೇತನಮುತಾಚೇತನಮಿತಿ । ಅತ್ರ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪ್ರವಾದಿನಾಂ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಂಭೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮನುಮಾನಸಿದ್ಧಮನುವದಂತ್ಯುಪನಿಷದ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ಜೀವಾಣುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಚೇತನೇಶ್ವರನಿಮಿತ್ತಾಧಿಷ್ಠಿತಾಶ್ಚತುರ್ವಿಧಾಃ ಪರಮಾಣವೋ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮನುಮಿತಮನುವದಂತೀತಿ ಕಾಣಾದಾಃ । ಆದಿಗ್ರಹಣೇನಾಭಾವೋಪಾದಾನತ್ವಾದಿ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಮಚ್ಚೇತನೋಪಾದಾನಂ ಜಗದಾಗಮಿಕಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ಏತಾಸಾಂ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀನಾಮನುಮಾನವಾಕ್ಯಾನುಮಾನವಾಕ್ಯತದಾಭಾಸಾ ಬೀಜಮ್ । ತದೇವಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತತ್ರ “ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರಿಣಾಮಿನಃ । ನ ಸರ್ವಶಕ್ತಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಸಂಭವಃ” ॥ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತೀ ಖಲು ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕಾರ್ಯದರ್ಶನೋನ್ನೇಯಸದ್ಭಾವೇ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸ್ತಃ, ತಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದೇಕತ್ವಾಚ್ಚ । ತ್ರಿಗುಣೇ ತು ಪ್ರಧಾನೇ ಪರಿಣಾಮಿನಿ ಸಂಭವತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿನೀ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನೇ ನ ಸ್ತಃ, ತಥಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತೇನ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ರೂಪೇಣ ಸಂಭವತ ಏವ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಚ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಚ । ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ । ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಂ ತ್ವಸ್ಯಾವೃತ್ತಿತಮನುಪಯೋಗಿ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಿವಾಸ್ಮಾಕಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ವಾ ನ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ । ಭೋಗಾಪವರ್ಗಲಕ್ಷಣಪುರುಷಾರ್ಥದ್ವಯಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾದಿಪ್ರಧಾನಪುರುಷಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತಸ್ತು ಮಹದಹಂಕಾರಾದಿಕ್ರಮೇಣಾಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ಸರ್ಗಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚಾಚೇತನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮ್ । ಯಥಾ ವತ್ಸವಿವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಚೇತನಂ ಕ್ಷೀರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । “ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯೋಽಚೇತನೇಽಪಿ ಚೇತನವದುಪಚಾರಾತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯೋನ್ಮುಖತ್ವಮಾದರ್ಶಯಂತಿ, ಯಥಾ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿ । “ಯತ್ಪ್ರಾಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ ಯಚ್ಚ ತತ್ತಾದೃಗವಗಮ್ಯತೇ । ಭಾಕ್ತಪ್ರಾಯೇ ಶ್ರುತಮಿದಮತೋ ಭಾಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ” ॥ ಅಪಿ ಚಾಹುರ್ವೃದ್ಧಾಃ - “ಯಥಾಗ್ರ್ಯಪ್ರಾಯೇ ಲಿಖಿತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವದಂತಿ ಭವೇದಯಮಗ್ರ್ಯಃ” ಇತಿ, ತಥೇದಮಪಿ “ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) “ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಚಾರಪ್ರಾಯೇ ಕ್ಷುತಂ “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಜೀವಾರ್ಥಕಾರಿತಯಾಹ । ಯಥಾ ಹಿ ಭದ್ರಸೇನೋ ರಾಜಾರ್ಥಕಾರೀ ರಾಜ್ಞಾ ಭದ್ರಸೇನೋ ಮಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ, ಏವಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಭಾಕ್ತಾಃ ಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ವಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । “ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚ ನಿರುಕ್ತಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ಸ್ವಕೀಯೇಽಪ್ಯಯಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರೂತೇ । ಪ್ರಧಾನಾಂಶತಮಃಸಮುದ್ರಕೇ ಹಿ ಜೀವೋನಿದ್ರಾಣಸ್ತಮಸೀವ ಮಗ್ನೋ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಅಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾ ವೃತ್ತಿರ್ನಿದ್ರಾ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧.೧೦) ಇತಿ । ವೃತ್ತೀನಾಮನ್ಯಾಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಮಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಕಾರಣಂ ತಮಸ್ತದಾಲಂಬನಾ ನಿದ್ರಾ ಜೀವಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಮಂತ್ರೋಽಪಿ “ಸಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪಃ” ಇತಿ ಪ್ರಾಧಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮನುವದಂತಿ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಏವಂ ಕಾಣಾದಾದಿಮತೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜನೀಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಸ್ತು -
ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಪಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅಪಿಕಾರಾವೇವಕಾರಾರ್ಥೌ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸತ್ತ್ವಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಥ ತಮಃಸಂಪತ್ತ್ಯಾ - ಸರ್ವಜ್ಞತೈವಾಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತೇನ ಚ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಶೀಲಂ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಬೀಜಮ್ । ತಥಾಹುಃ - “ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಬೀಜಂ” ಇತಿ । ಯತ್ಖಲು ಸಾತಿಶಯಂ ತತ್ಕ್ವಚಿನ್ನಿರತಿಶಯಂ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಕುವಲಾಮಲಕಬಿಲ್ವೇಷು, ಸಾತಿಶಯಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಪರಮಮಹತಿ ನಿರತಿಶಯಮ್ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮಪ್ಯೇಕದ್ವಿಬಹುವಿಷಯತಯಾ ಸಾತಿಶಯಮಿತ್ಯನೇನಾಪಿ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರತಿಶಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಇದಮೇವ ಚಾಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಂ ಯದ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತವೇದಿತವ್ಯತ್ವಮ್ । ತದಿದಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ರಜಸ್ತಮಸೀ ಅಪಿ ಸ್ತಃ ತಥಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಗುಣವೈಷಮ್ಯಾತಿಶಯಾತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಚ ತಮಃಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸರ್ವಜ್ಞಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಪಿಭ್ಯಾಮವಧಾರಣಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ -
ನ ಕೇವಲಸ್ಯೇತಿ ।
ನಹಿ ಕಿಂಚಿದೇಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯೇದಪಿ ತು ಬಹೂನಿ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ಚೈಕಃ, ಪ್ರಧಾನಂ ತು ತ್ರಿಗುಣಮಿತಿ ತತ ಏವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಚಿದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತವಾಪಿ ಚ ಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣೈವ ಚಿದಾತ್ಮನಃಸರ್Sವಜ್ಞತಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಕಾರ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತ್ವಯಾಪೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಸ್ಯಾಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ಸಿಂಹಾವಲೋಕಿತೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್ ।
ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾದೇತತ್ಕಾರಣಮಾತ್ರವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಂ, ನ ತು ತದಚೇತನಂ ಚೇತನಮಿತಿ ವಾ ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸ್ತ್ಯನುಮಾನಮಿತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರವೇದಯಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಕಾರಣಭೇದಪ್ರಮಾಯಾಮಾಮ್ನಾಯ ಏವ ಭಗವಾನುಪಾಸನೀಯಃ । ತದೇವಮಾಮ್ನಾಯೈಕಸಮಧಿಗಮನೀಯೇ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ “ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾದ್ಯದಾಮ್ನಾಯೋಽಂಜಸಾ ವದೇತ್ । ಜಗದ್ಬೀಜಂ ತದೇವೇಷ್ಟಂ ಚೇತನೇ ಚ ಸ ಆಂಜಸಃ” ॥ ತೇಷು ತೇಷು ಖಲ್ವಾಮ್ನಾಯಪ್ರದೇಶೇಷು “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೈರ್ವಾಕ್ಯೈರೀಕ್ಷಿತುಃ ಕಾರಣಾಜ್ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದೇರಚೇತನಸ್ಯೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಾಂಜಸಮ್ । ಸತ್ತ್ವಾಂಶೇನೇಕ್ಷಿತೃ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಸ್ಯ ಜಾಡ್ಯೇನ ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಃ । ಸ್ವಚ್ಛತಾ । ಸ್ವಚ್ಛಂ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅಸ್ವಚ್ಛೇ ಚ ರಜಸ್ತಮಸೀ । ಸ್ವಚ್ಛಸ್ಯ ಚ ಚೈತನ್ಯಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋ ನೇತರಯೋಃ, ಅಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ತದ್ಗ್ರಾಹಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪಾರ್ಥಿವತ್ವೇ ತುಲ್ಯ ಇವ ಮಣೇರ್ಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತಾ ನ ಲೋಷ್ಟಾದೀನಾಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಾಂಜಸಂ, ತಸ್ಯಾಮ್ನಾಯತೋ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನನ್ವತ ಏವಾಸ್ಯ ನೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ, ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಭೂತಸ್ಯೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಅಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರಕತ್ವನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೇಃ । ಸತ್ಯಂ, ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ನಿತ್ಯತಯಾ ನ ಕ್ರಿಯಾ, ತಸ್ಯ ತ್ವನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತತ್ತದ್ವಿಷಯೋಪಧಾನಭೇದಾವಚ್ಛೇದೇನ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚೈವಂಲಕ್ಷಣ ಈಕ್ಷಣೇ ಸರ್ವವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನ ಔದಾಸೀನ್ಯಮಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಂ ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಮವಭಾಸತ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಪರೈರಪಿ ಚ ಚಿಚ್ಛೇಕ್ತೇಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾಯಾ ವೃತ್ತೀಃ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮೀದೃಶಮೇವಾಭ್ಯುಪೇಯಂ, ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ನಹಿ ಪ್ರಾಧಾನಿಕಾನ್ಯಂತರ್ಬಹಿಃಕರಣಾನಿ ತ್ರಯೋದಶ ಸತ್ತ್ವಗುಣಪ್ರಧಾನಾನ್ಯಪಿ ಸ್ವಯಮೇವಾಚೇತನಾನಿ, ತದ್ವೃತ್ತಯಶ್ಚ ಸ್ವಂ ವಾ ಪರಂ ವಾ ವೇದಿತುಮುತ್ಸಹಂತೇ । ನೋ ಖಲ್ವಂಧಾಃ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಪಾಂಥಾಃ ಪಂಥಾನಂ ವಿದಂತಿ । ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ಚೈಕೇನ ಚೇದ್ವೇದ್ಯತೇ, ಸ ಏವ ತರ್ಹಿ ಮಾರ್ಗದರ್ಶೀ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕರ್ತಾ ನೇತಾ ತೇಷಾಮ್ । ಏವಂ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಚೇತನಸ್ಯ ಚಿತಿಬಿಂಬಸಂಕ್ರಾಂತ್ಯಾ ಚೇದಾಪನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ಚಿತಿರೇವ ಜ್ಞಾತ್ರೀ ಸ್ವತಂತ್ರಾ, ನಾಂತರ್ಬಹಿಷ್ಕರಣಾನ್ಯಂಧಸಹಸ್ರಪ್ರತಿಮಾನ್ಯಸ್ವತಂತ್ರಾಣಿ । ನ ಚಾಸ್ಯಾಶ್ಚಿತೇಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾಯಾ ಅಸ್ತಿ ವ್ಯಾಪಾರಯೋಗಃ । ನ ಚ ತದಯೋಗೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ವ್ಯಾಪಾರವತಾಮಪಿ ಜಡಾನಾಮಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಂತಃಕರಣವರ್ತಿನಂ ವ್ಯಾಪಾರಮಾರೋಪ್ಯ ಚಿತಿಶಕ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ಅಂತಃಕರಣೇ ವಾ ಚೈತನ್ಯಮಾರೋಪ್ಯ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ಸರ್ವಥಾ ಭವನ್ಮತೇಽಪಿ ನೇದಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ಅಪಿ ತು ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮೇವೇತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಚ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಮಪಾಕುರ್ವದ್ಭಿರಪಾಸ್ತಮ್ । ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽವ್ಯಾಪಾರವತ ಏವ ಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೋಪರಿಷ್ಟಾದಪಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತುತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯಾವ್ಯಾಕೃತವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತನಾಮರೂಪವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಈಶ್ವರೋ ಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತತೋಽನ್ನಮಭಿಜಾಯತೇ । ಅನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸತ್ಯಂ ಲೋಕಾಃ ಕರ್ಮಸು ಚಾಮೃತಮ್ ॥ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ॥”(ಮು.ಉ. ೧.೧.೮) ಇತಿ । ತಪಸಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಅವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪವಿಷಯೇಣ ಚೀಯತೇ ತದ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷವದ್ಭವತಿ, ಯಥಾ ಕುವಿಂದಾದಿರವ್ಯಾಕೃತಂ ಪಟಾದಿ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಚಿಕೀರ್ಷತಿ । ಏಕಧರ್ಮವಾನ್ ದ್ವಿತೀಯಧರ್ಮೋಪಜನನೇನ ಉಪಚಿತ ಉಚ್ಯತೇ । ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾಯಾಂ ಚೋಪಚಯೇ ಸತಿ ತತೋ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಮದನೀಯಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಮಭಿಜಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದವ್ಯಾಕೃತಾದ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾದನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಜಗತ್ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣೋ ಜಾಯತೇ, ಯಥಾಽವ್ಯಾಕೃತಾತ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾತ್ಪಟಾದವಾಂತರಕಾರ್ಯಂ ದ್ವಿತಂತುಕಾದಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನ್ಮನ ಅಖ್ಯಂ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾದಿವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಮಕಂ ಜಾಯತೇ । ತತೋ ವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಮಕಾನ್ಮನಸಃ ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೀನಿ ಜಾಯಂತೇ । ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಸತ್ಯಾಖ್ಯೇಭ್ಯೋಽನುಕ್ರಮೇಣ ಲೋಕಾ ಭೂರಾದಯಃ ತೇಷು ಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಾಣಿನೋ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಕ್ರಮೇಣ ಕರ್ಮಾಣಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಾಣಿ ಜಾಯಂತೇ । ಕರ್ಮಸು ಚಾಮೃತಂ ಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿ । ತಚ್ಚ ಸ್ವನಿಮಿತ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸತೋರ್ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯಮೃತಮ್ । ಯಾವದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾವೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ, ಸರ್ವವಿದ್ವಿಶೇಷತಃ । ಯಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪೋ ಧರ್ಮೋ ನಾಯಾಸಮಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದೇತತ್ಪರಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂಚ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಜಾಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮನೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಾತ್ , ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಚ ಸತ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ಸರ್ಗಾದೌ ವಿಷಯಾನೀಕ್ಷಣಾತ್ , ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಚೋಪಚಾರಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮುಮುಕ್ಷೋಶ್ಚಾಯಥಾರ್ಥೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಮುಕ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚ ಮುಖ್ಯಾಸಂಭವೇನೋಪಚಾರಾಶ್ರಯಣಸ್ಯ ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಸಂಶಯೇ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾತ್ , ಇಹ ತು ಮುಖ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಾಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಕಿರಾತಶತಸಂಕೀರ್ಣದೇಶನಿವಾಸಿನೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಸ್ಯಾಪಿ ಕಿರಾತತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮೈವೇಕ್ಷಿತ್ರನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಚಿವಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ, ಶುಕ್ತಿರಿವ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ, ಮರೀಚಯ ಇವ ಜಲಸ್ಯ, ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಇವ ದ್ವತೀಯಸ್ಯ ಚದ್ರಮಸಃ । ನ ತ್ವಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದಿ । ಅಶಬ್ದಂ ಹಿ ತತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಮಾಣವೋ ವಾ ತದತಿರಿಕ್ತಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಕಾರಣಜ್ಞಾನೇನ ಸಮಸ್ತಕಾರ್ಯಪರಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೃದಾದಿನಿದರ್ಶನೇನಾಗಮೇನ ಪ್ರಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ , ಭೇದೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) “ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) “ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ” (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಬಹುಭಿರ್ವಚೋಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಚೇತನೋಪಾದಾನಮೇವ ಜಗತ್ , ಭುಜಂಗ ಇವಾರೋಪಿತೋ ರಜ್ಜೂಪಾದಾನ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।
ಸದುಪಾದಾನತ್ವೇ ಹಿ ಸಿದ್ಧೇ ಜಗತಸ್ತದುಪಾದಾನಂ ಚೇತನಮಚೇತನಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯ್ಯ ಮೀಮಾಂಸ್ಯೇತ । ಅದ್ಯಾಪಿ ತು ಸದುಪಾದಾನತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರೇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶಯತಿಇತ್ಯಂತೇನ ।
ತಥಾಪೀಕ್ಷಿತಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಪ್ರಧಾನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯಥಾಹುರ್ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಾ ಇತ್ಯತಃ ಶ್ರುತಿಃ ಪಠಿತಾ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ । “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚಾಚೇತನಂ ಕಾರಣಮಾತ್ಮನ ಏವ ಬಹುಭಾವಮಾಹ । ತೇನಾಪಿ ಕಾರಣಾಚ್ಚೇತನಾದಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾದ್ಯಾ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಪಿ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಮುಕ್ತಮ್ । ಏಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ಪಠತಿ -
ತಥಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದಷ್ಟಾಶಫಂ ಷೋಡಶಕಲಶಮ್ । ತದ್ಯಥಾ - ಪ್ರಾಚೀ ಪ್ರತೀಚೀ ದಕ್ಷಿಣೋದೀಚೀತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ । ತದರ್ಧಂ ಶಫಃ । ತಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌಃ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯಪರಶ್ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದೋಽನಂತವಾನ್ನಾಮ । ತಥಾಗ್ನಿಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾಃ, ಸ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ನಾಮ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾಗಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಾಲಾಃ, ಸ ಚತುರ್ಥಮಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಃ । ತದೇವಂ ಷೋಡಶಕಲಂ ಷೋಡಶಾವಯವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ತಿಪಾ ಧಾತುಸ್ವರೂಪಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ಧಾತುಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚೇತನೋಪಾದಾನಸಾಧನತ್ವಸಂಭವ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ
ಧಾತ್ವರ್ಥನಿರ್ದೇಶೋಽಭಿಮತಃ, ವಿಷಯಿಣಾಂ ವಿಷಯಲಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇಯಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ -
ಯಜತೇರಿತಿವದಿತಿ ।
‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ; ‘ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷತಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯೀಯಂ ಸ್ವಮತಸಮಾಧಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣೇತಿ ।
ಪುನಃ ಸಾಂಖ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ನನೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ತದಪೀತಿ ।
ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿ ತಾವನ್ನ ಭವತಿ ಸತ್ತ್ವಂ, ಗುಣವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಂಗೇನ ಸಾಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾವ್ಯಕ್ತೇನ ರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಮುಪಯುಜ್ಯತೇ, ರಜಸ್ತಮಸೋಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ರೂಪೇಣ ಸದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿ ಚ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಧಾನವೃತ್ತಿವಚನೋ ಜಾನಾತಿರ್ನ ಚಾಚೇತನೇ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಚರಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ನಾಸಾಕ್ಷಿಕೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಯೋಗಿನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಂಶೋತ್ಕರ್ಷಹೇತುಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯೋಗಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾಂಶೋತ್ಕರ್ಷೋ ಹಿ ಯೋಗಿನಾಂ ಚೈತನ್ಯಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾಮುಪಕರೋತಿ, ನಾಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ತು ಕಾಪಿಲಮತಮಪಹಾಯ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮಾಸ್ಥೀಯೇತ ತತ್ರಾಪ್ಯಾಹ -
ಅಥ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸತ್ತ್ವೋಪಾದಾನಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯಾಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ನ ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ । ತದಪಿ ಚಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿಭಿರಪಾಸ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಹಿತಂ ಸದನಿತ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ, ಆಕಾಶಮಿವ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನಿತಿ ।
ಪ್ರತತೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ಸವಿತರಿ
ಇತ್ಯೇತದಪಿ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಕಾಶಃ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಸವಿತುರಿತಿ ।
ಕಿಂ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ ಭವಾನ್ ಉತ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಂ, ತದಾ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯನೇನ ಮಾ ಭೂತ್ಸಾಮ್ಯಂ, ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನೇನ ತ್ವಸ್ತಿ । ನಹ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಅಥ ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಸವಿತುರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ಅಸತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಣೀತಿ ।
ಅಸತ್ಯಪೀತ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವಮಭಿಸಂಧಾಯ ವೈಷಮ್ಯಮುಚ್ಯೇತ, ತನ್ನ, ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ, ವಿವಿಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ರ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಾಸಾಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೇ ಶ್ರುತೀನಾಮುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾಸಾಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸುತರಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಭಗವತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯಥಾಹುರ್ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಾಃ - “ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಾಧಿಗಮೋಽಪ್ಯಂತರಾಯಾಭಾವಶ್ಚ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧.೨೯) ಇತಿ । ತದ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಶ್ಚ ‘ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಾದಾವರ್ಜಿತ ಈಶ್ವರಸ್ತಮನುಗೃಹ್ಣಾತಿ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿನಾ’ ಇತಿ ।
ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣೋಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಪ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚಾವಿದ್ಯಾದಿಮತ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಕಾಮಕರ್ಮಾದಯಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಾನಿ ಸಂತಿ, ನ ತು ಈಶ್ವರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾರಹಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಸಂಭವ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಾವರಣಾದ್ಯಪಗಮೋ ವಿದ್ಯತೇ, ಅನಾವೃತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಜ್ಞಾನಬಲೇನ ಕ್ರಿಯಾ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತ್ವಚೇತನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಬಲಾಭಾವಾಜ್ಜಗತೋ ನ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಾಣಿರ್ಗೃಹೀತಾ, ಅಪಾದೋ ಜವನೋ ವೇಗವಾನ್ ವಿಹರಣವಾನ್ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತೇತ್ । ಅನಾತ್ಮನಿ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತೋ ಭವತ್ವವಚ್ಛೇದಕವಿಭ್ರಮಃ, ನ ತು ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾಶೇ ಸ ಘಟತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾತ್ಮನ ಏವ ಸತ ಇತಿ ।
ಅಭಿನಿವೇಶಃ
ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಅನೇನಾನಾದಿತಾ ದರ್ಶಿತಾ । ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇನ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನ ನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೫ ॥ ॥ ೬ ॥
ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾದಿತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಾ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಶಂಕಾ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಾ ॥ ೭ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಞೀಪ್ಸಿತಂ, ತಚ್ಚ ನ ಪ್ರಥಮಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಯಾ ಶಕ್ಯಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಗ್ರಾಹಯಿತುಮಿತಿ ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸ್ಥೂಲತಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯತೇ ಶ್ವೇತಕೇತುರರುಂಧತೀಮಿವಾತೀವ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತತ್ಸಂನಿಹಿತಾಂ ಸ್ಥೂಲತಾರಕಾಂ ದರ್ಶಯತೀಯಮಸಾವರುಂಧತೀತಿ । ಅಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಯಾಮುತ್ತರಮ್ -
ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ
ಇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ । ಚಕಾರೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಚ್ಚಾನುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥
ಅಪಿ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಸ್ಯ ನಿರುಕ್ತಂ ಕುರ್ವತೀ ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತನಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರೂತೇ । ಯದಿ ಸ್ವಶಬ್ದ ಆತ್ಮವಚನಸ್ತಥಾಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಚೇತನಪ್ರಧಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಥಾತ್ಮೀಯವಚನಸ್ಥಥಾಪ್ಯಚೇತನೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಲಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನಹಿ ಮೃದಾತ್ಮಾ ಘಟ ಆತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಪಾಥಸಿ ಪ್ರಲೀಯತೇಽಪಿ ತ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಮೃದ್ಯೇವ । ನಚ ರಜತಮನಾತ್ಮಭೂತೇ ಹಸ್ತಿನಿ ಪ್ರಲೀಯತೇ, ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಶುಕ್ತಾವೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಪ್ಯಯಾತ್ ॥ ೯ ॥
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ।
ಗತಿರವಗತಿಃ ।
ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯ ಇವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಸಮಯಭೇದೇಷು ಪರಸ್ಪರಪರಾಹತಾರ್ಥತಾ, ನೈವಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಪರಸ್ಪರಪರಾಹೃತಿಃ, ಅಪಿ ತು ತೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಜಗತ್ಕಾರಣಚೈತನ್ಯಾವಗತಿಃ ಸಮಾನೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿವ ರೂಪಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಕ್ಷೂ ರೂಪಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತಿ, ನ ಪುನಾ ರಸಾದಿಕಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದರ್ಶಯತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ರೂಪಮ್ । ಏವಂ ರಸನಾದಿಷ್ವಪಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ದರ್ಶನೀಯಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ।
'ತದೈಕ್ಷತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಈಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಂ ನ ತು ಸರ್ವವಿಷಯಮ್ । ಜಗತ್ಕಾರಣಸಂಬಂಧಿತಯಾ ತು ತದರ್ಥಾತ್ಸರ್ವವಿಷಯಮವಗತಂ, ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಾಣಾಂ ತೂಪನಿಷದಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾದುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ, ತಚ್ಚ ಶಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಂ, ಶಸ್ತ್ರಂ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸರ್ವಶಕ್ತೌ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಪ್ರಧಾನಾದಾವಿತಿ ನ್ಯಾಯತೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ನ ಚಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವೇದಾಂತಭಾಗೋ ಯಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಮಪಿ ಬೋಧಯೇದಿತಿ ಚ “ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧.೧೦) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಕಿಮಪರಮವಶಿಷ್ಯತೇ, ಯದರ್ಥಾಂತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯಾವತಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕಿಮುತ್ಥಾನಮಿತಿ ।
ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಉಚ್ಯತೇ - ದ್ವಿರೂಪಂ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತೋಪಾಧಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾಪಿ ನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಶಕ್ಯಮುಪದೇಷ್ಟುಮಿತ್ಯುಪಹಿತೇನ ರೂಪೇಣೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ಚ ಕ್ವಚಿದುಪಾಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ತದುಪಾಸನಾನಿ
ಕಾನಿಚಿತ್ ಅಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಾನಿ
ಮನೋಮಾತ್ರಸಾಧನತಯಾತ್ರ ಪಠಿತಾನಿ ।
ಕಾನಿಚಿತ್ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ, ಕಾನಿಚಿತ್ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ಪುನರುಕ್ತೋಽಪ್ಯುಪಾಧಿರವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಯಥಾತ್ರೈವಾನ್ನಮಯಾದಯ ಆನಂದಮಯಾಂತಾಃ ಪಂಚ ಕೋಶಾಃ । ತದತ್ರ ಕಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನೇತಿ ನಾದ್ಯಾಪಿ ವಿವೇಚಿತಮ್ । ತಥಾ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಪಿ ಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಂ, ನ ತ್ವದ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಿತಮಿತಿ ತದರ್ಥಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತದುಪಾಧಿಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಾತ್ಕಥಮುಪಾಸನಾಭೇದಃ, ಕಥಂ ಚ ಫಲಭೇದಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏಕ ಏವ ತ್ವಿತಿ ।
ರೂಪಾಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾದುಪಹಿತಭೇದಾದುಪಾಸನಾಭೇದಸ್ತಥಾ ಚ ಫಲಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ ।
ನನು ಯದ್ಯೇಕ ಆತ್ಮಾ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ನಿರತಿಶಯಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ, ಕಥಮೇತಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾಶ್ರಯೇ ತಾರತಮ್ಯಶ್ರುತಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ನಿರತಿಶಯಮೇಕಮೇವ ರೂಪಮಾತ್ಮನ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಚಾನಂದಶ್ಚ, ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತಮಃಸಮಾವೃತಂ ತೇಷು ತೇಷು ಪ್ರಾಣಭೃದ್ಭೇದೇಷು ಕ್ವಚಿದಸದಿವ, ಕ್ವಚಿತ್ಸದಿವ, ಕ್ವಚಿದತ್ಯಂತಾಪಕೃಷ್ಟಮಿವ, ಕ್ವಚಿದಪಕೃಷ್ಟಮಿವ, ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಕರ್ಷವತ್ , ಕ್ವಚಿದತ್ಯಂತಪ್ರಕರ್ಷವದಿವ ಭಾಸತೇ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಅವಿದ್ಯಾತಮಸಃ ಪ್ರಕರ್ಷನಿಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಾದಿತಿ । ಯಥೋತ್ತಮಪ್ರಕಾಶಃ ಸವಿತಾ ದಿಙ್ಮಂಡಲಮೇಕರೂಪೇಣೈವ ಪ್ರಕಾಶೇನಾಪೂರಯನ್ನಪಿ ವರ್ಷಾಸು ನಿಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶ ಇವ ಶರದಿ ತು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶ ಇವ ಪ್ರಥತೇ, ತಥೇದಮಪೀತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಮ್
ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ।
ನಿರಸ್ತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ ।
ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಮೇಕದೇಶಿಮತೇನಾಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ -
ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇಽನ್ನಮಯಮಿತ್ಯಾದಿ ।
'ಗೌಣಪ್ರವಾಹಪಾತೇಽಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಣಮ್ । ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ತೂಭಯೋಸ್ತುಲ್ಯೇ ಪ್ರಾಯದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಶೇಷಿಕಾ” ॥ ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ಹಿ ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇ ಚ ಮಯಟಸ್ತುಲ್ಯಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥಾನ್ನಮಯಾದಿಪದಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಾನಂದಮಯಪದಮಪಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಷು ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥಿಕೋ ಮಯಡಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವತಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಾರಾಃ, ಘಟಾಕಾಶಮಿವ ಘಟವಿಕಾರಾಃ । ನ ಚ ಸತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕತ್ವಮುಚಿತಮ್ । “ಚತುಃಕೋಶಾಂತರತ್ವೇ ತು ನ ಸರ್ವಾಂತರತೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಿಯಾದಿಭಾಗೀ ಶರೀರೋ ಜೀವೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ” ॥ ನ ಚ ಸರ್ವಾಂತರತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾನಂದಮಯಂ, ನ ಜೀವ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನಹೀಯಂ ಶ್ರುತಿರಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತಾಂ ಬ್ರೂತೇ ಅಪಿ ತ್ವನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಚತುಷ್ಟಯಾಂತರತಾಮಾನಂದಮಯಕೋಶಸ್ಯ । ನ ಚಾಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾದಯಮೇವ ಸರ್ವಾಂತರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಪೇಕ್ಷಂ ಯಸ್ಯಾಂತರತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ತಸ್ಮಾದೇವಾಂತರಂ ಭವತಿ । ನಹಿ ದೇವದತ್ತೋ ಬಲವಾನಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸರ್ವಾನ್ಸಿಂಹಶಾರ್ದೂಲಾದೀನಪಿ ಪ್ರತಿ ಬಲವಾನಪ್ರತೀಯತೇಽಪಿ ತು ಸಮಾನಜಾತೀಯನರಾಂತರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ । ಏವಮಾನಂದಮಯೋಽಪ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯೋಽಂತರೋ ನ ತು ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ । ನ ಚ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಃ, ನಾಪಿ ಶರೀರತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನಂದಮಯಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಹಿತಮೇವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಪಿ ಚ ಯದಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಮಯಟ್ , ತಥಾಪಿ ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನಂದಮಯ; ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ । ಆನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯ ಹಿ ತದ್ವಿಪರೀತದುಃಖಲವಸಂಭವೇ ಭವತಿ ನ ತು ತದತ್ಯಂತಾಸಂಭವೇ ।
ನ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮನಾಗಪಿ ದುಃಖಲವಸಂಭವಃ, ಆನಂದೈಕರಸತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತ ಇತಿ ।
ಅಶರೀರಸ್ಯ ಪುನರಪ್ರಿಯಸಂಬಂಧೋ ಮನಾಗಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಮಯಡ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಚ್ಯತೇ ।
ಆನಂದಮಯಾವಯವಸ್ಯ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುಚ್ಛಸ್ಯಾಂಗತಯಾ ನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ, ಅಪಿ ತ್ವಂಗಿನ ಆನಂದಮಯಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ತದಧಿಕಾರೇ ಪಠಿತಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಮಾನಂದಪದಂ ತದ್ಬುದ್ಧಿಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕಾರೇ ‘ವಸಂತೇ ವಸಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಃಪದಮಿವ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಭ್ಯಾಸಃ ಕಾಲವಿಶೇಷವಿಧಿಪರಃ । ಅಪಿ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಾನಂದಮಯಾತ್ಮಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮನ್ನಮಯಾದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾರುಂಧತೀದರ್ಶನಂ ತತ್ತದಮುಖ್ಯಾರುಂಧತೀದರ್ಶನಪ್ರಾಯಪಠಿತಮಪ್ಯಮುಖ್ಯಾರುಂಧತೀದರ್ಶನಂ ಭವತಿ । ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾನಾಮಂತ್ಯದರ್ಶನಾನುಗುಣ್ಯಂ ನ ತು ತದ್ವಿರೋಧಿತೇತಿ ಚೇತ್ , ಇಹಾಪ್ಯಾನಂದಮಯಾದಾಂತರಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾತ್ , ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ನಮಯಾದಿಸರ್ವಾಂತರತ್ವಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ತುಲ್ಯಮ್ । ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಶರೀರತ್ವೇ ಚ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಮಾಹಿತೇ । ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಾಚ್ಚ ದುಃಖಲವಯೋಗೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಔಪಾಧಿಕ ಉಪಪಾದಿತಃ । ತಥಾಚಾನಂದಮಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತಾ ಮಯಟ ಉಪಪಾದಿತೇತಿ ॥ ೧೨ ॥ ॥ ೧೩ ॥ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪಿ ಚ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರುಪೇಯೋಪಾಯಭೂತಯೋಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾನಂದಮಯಪದಾರ್ಥಃ । ಮಂತ್ರೇ ಹಿ ಪುನಃ ಪುನಃ “ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಂತರತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಚ “ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ” ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ಪರಬ್ರಹ್ಮೈವಾನಂದಮಯಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಪ್ಯಾನಂದಮಯ ಇತಿ ಗೀಯತ ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಅಪಿ ಚಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶರೀರಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟುರಾನಂದಮಯಾದಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ , ಆನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವೇತ್ಯಾಹ । ಸೂತ್ರಮ್ -
ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನೇತರೋ ಜೀವ ಆನಂದಮಯಃ, ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ।
ರಸಃ ಸಾರೋ ಹ್ಯಯಮಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ “ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನಂದೀ ಭವತಿ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ । ಸೋಽಯಂ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಲಬ್ಧೃಭಾವಃ, ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಚ ಲಭ್ಯತಾ, ನಾಭೇದ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಭೇದೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಲಬ್ಧಾ ನ ಲಬ್ಧವ್ಯಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತೋಽಭಿನ್ನೇನ ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಬಾಢಮ್ ।
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಸತ್ಯಮ್ , ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಭೇದೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಭೇದಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಜೀವೋ ಹ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನೋ ದರ್ಶಿತಃ, ನ ತು ಜೀವಾದಪಿ । ತಥಾ ಚಾನಂದಮಯಶ್ಚೇಜ್ಜೀವಃ, ನ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಯಾಪಿ ಸ್ವತೋ ಭೇದೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ನ ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಾಭೇದೌ ಚ ನ ಜೀವಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾದ್ಭಿನ್ನೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟಾ ನ ಭವತ್ಯೇವಂ ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ನ ಭಿನ್ನಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ವಸ್ತುಸನ್ನಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾದಿತಿ ।
ರಜತಂ ಹಿ ಸಮಾರೋಪಿತಂ ನ ಶುಕ್ತಿತೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತದ್ಭೇದೇನಾಭೇದೇನ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮ್ । ಶುಕ್ತಿಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತೀ ನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾದ್ರಜತಾದ್ಭಿದ್ಯತ ಏವ ।
ಅತ್ರೈವ ಸರೂಪಮಾತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನ ಇತಿ ।
ಏತದಪರಿತೋಷೇಣಾತ್ಯಂತಸರೂಪಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ವಾ ಘಟಾಕಾಶಾದಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೭ ॥ ॥ ೧೮ ॥
ಸ್ವಮತಪರಿಗ್ರಹಾರ್ಥಮೇಕದೇಶಿಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಇದಂ ತ್ವಿಹ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಏಷ ತಾವದುತ್ಸರ್ಗೋ ಯತ್ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರತೀಯತೇ । ವಿಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಕೃತಂ ತ್ವಾನಂದಮಯಶಬ್ದತಃ” ॥ ತತ್ರ ಕಿಂ ಪುಚ್ಛಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಅನ್ನಮಯಾದಿಷು ಚಾಸ್ಯಾವಯವಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಇಹಾಪ್ಯವಯವಪರತ್ವಾತ್ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯ, ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನ ಕಥಂಚಿದವಯವಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ । ಆನಂದಮಯಪದಂ ಚಾನ್ನಮಯಾದಿವಿಕಾರವಾಚಿಪ್ರಾಯಪಠಿತಂ ವಿಕಾರವಾಚಿ ವಾ, ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಚುರಾನಂದವಾಚಿ ವಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಯಾಚಿದ್ವೃತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ । ಆನಂದಪದಾಭ್ಯಾಸೇನ ಚ ಜ್ಯೋತಿಃಪದೇನೇವ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮ ಆನಂದಮಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಂ, ಉತಾನಂದಮಯಪದಂ ವಿಕಾರಾರ್ಥಮಸ್ತು, ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಸ್ತು, ಆನಂದಪದಾಭ್ಯಾಸಶ್ಚ ಸ್ವಾರ್ಥೇ, ಪುಚ್ಛಪದಮಾತ್ರಮವಯವಪ್ರಾಯಲಿಖಿತಮಧಿಕರಣಪರತಯಾ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ ಕೃತಬುದ್ಧಯ ಏವ ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು । ತತ್ರ “ಪ್ರಾಯಪಾಠಪರಿತ್ಯಾಗೋ ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಲಂಘನಮ್ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತರೇ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಬಾಧನಮ್॥” ಪುಚ್ಛಪದಂ ಹಿ ವಾಲಧೌ ಮುಖ್ಯಂ ಸದಾನಂದಮಯಾವಯವೇ ಗೌಣಮೇವೇತಿ ಮುಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಲಂಘನಮವಯವಪರತಾಯಾಮಧಿಕರಣಪರತಾಯಾಂ ಚ ತುಲ್ಯಮ್ । ಅವಯವಪ್ರಾಯಲೇಖಬಾಧಶ್ಚ ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಲೇಖಬಾಧೇನ ತುಲ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಾನಂದಮಯಪದಮಾನಂದಪದಮಿತಿ ತ್ರಿತಯಲಂಘನಂ ತ್ವಧಿಕಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಲಂಘನಾದಸಾಧೀಯಾನ್ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಮುಖ್ಯತ್ರಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ತೂತ್ತರ ಏವ ಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತಃ । ಅಪಿ ಚಾನಂದಮಯಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ, “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮ್” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ನ ಸಮಂಜಸಮ್ । ನ ಹಿ ತದೇವಾವಯವ್ಯವಯವಶ್ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಧಾರಪರತ್ವೇ ಚ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ, ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯೇತದಪ್ಯುಪಪನ್ನತರಂ ಭವತಿ । ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಚಾಂತರತ್ವಮನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಮಾನಂದಮಯಾದರ್ಥಾದ್ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ನ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚಾನ್ನಮಯಾದಿವದಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗೋ ಯುಕ್ತಃ । ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರೇ ತು ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಧಿಮಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಃ, ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಚ, ಕ್ಲೇಶೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇಯಾತಾಮ್ । ತಥಾ ಚ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ , ತಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರೋ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯೇತಿ । “ಸೋಽಕಾಮಯತ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ನ ಆನಂದಮಯವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಃ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಸೂತ್ರಾಣಿ ತ್ವೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನೀತಿ ।
ವೇದಸೂತ್ರಯೋರ್ವಿರೋಧೇ “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯನ್ಯಥಾ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ಆನಂದಮಯಶಬ್ದೇನ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯೇತದ್ಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯತ್ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ತತ್ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕರಣಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮ್” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಪೂರ್ವಮವಯವಪ್ರಧಾನಪ್ರಯೋಗಾತ್ತತ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೈವ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿಧಾನಾತ್ತೇನಾಪಿ ಚಾಧಿಕರಣಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ ॥ ೧೫ ॥
ಯತ್ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಂ ತದೇವೋಪಾಯಭೂತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನ್ಯೇನ ಗೀಯತೇ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ಅವಯವವಚನತ್ವೇ ತ್ವಸ್ಯ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಯೋಪೇಯಯೋರ್ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೧೬ ॥
ಅತ್ರ ‘ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ‘ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೭ ॥
ಅತ್ರಾಪಿ “ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ‘ಆನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮಪುಚ್ಛಾಧಿಕಾರೇ’ ಇತಿ ಚ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ ।
ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ॥ ೧೮ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ।। ೧೯ ।।
ಇತ್ಯನಯೋರಪಿ ಸೂತ್ರಯೋರ್ಭಾಷ್ಯೇ ಆನಂದಮಯಸ್ಥಾನೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಪಾಠೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ತದ್ಧೇತು ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ।। ೧೪ ।।
ವಿಕಾರಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮವಯವಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾಸ್ಯ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಸಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಕಾರಣಮುಚ್ಯೇತ “ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ । ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ನಹ್ಯಾನಂದಮಯವಿಕಾರಾವಯವೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಕಾರಃ ಸನ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯವಿಕಾರಾವಯವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತದವಯವಯೋಗ್ಯಾನಂದಮಯೋ ವಿಕಾರ ಇಹ ನೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇಽಪಾಸ್ತಸಮಸ್ತವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಪಾಯತಾಮಾತ್ರೇಣ ಪಂಚ ಕೋಶಾ ಉಪಾಧಯಃ ಸ್ಥಿತಾಃ, ನತು ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತು ಪ್ರಧಾನಂ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” ಇತಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಭೇದಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ, ನತು ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾತಿಶಯಲಬ್ಧೋತ್ಕರ್ಷೋ ಜೀವಾತ್ಮಾದಿತ್ಯಪದವೇದನೀಯ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ತತ್ “ಮರ್ಯಾದಾಧಾರರೂಪಾಣಿ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರೇ ನ ತು । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತೋ ರವಿಃ” ॥ “ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಃ” (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಶ್ರವಣಾತ್ , “ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೬), “ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣೀ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ಇತಿ ಚಾಧಾರಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ , “ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚ” ಇತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಸಾರ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕೋ ರೂಪಾದಿಸಂಪನ್ನ ಇಹೋಪಾಸ್ಯಃ, ನತು ಪರಮಾತ್ಮಾ “ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮ್” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಅಪಾಸ್ತಸಮಸ್ತರೂಪಶ್ಚ, “ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಪಾಕೃತಾಧಾರಶ್ಚ, “ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಧಿಗತನಿರ್ಮರ್ಯಾದೈಶ್ವರ್ಯಶ್ಚ ಶಕ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೇಹ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಶ್ಚಾದಿತ್ಯಪುರುಷೇ ಸಂಭವತಿ, ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರನಧಿಕಾರಾತ್ । ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕೇ ಜೀವೇ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಯತ್ತಾವದೃಗಾದ್ಯಾತ್ಮಕತಯಾಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ಕಥಂಚಿದಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ಆದಿತ್ಯಪುರುಷ ಏವೋಪಾಸ್ಯೋ ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಅನಾಧಾರತ್ವೇ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಚ ಹೇತುಃ । ಅನಿತ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾಧಾರಮಿತಿ ನಾನಾಧಾರಂ, ನಿತ್ಯಮಪ್ಯಸರ್ವಗತಂ ಚ ಯತ್ತಸ್ಮಾದಧರಭಾವೇನಾಸ್ಥಿತಂ ತದೇವ ತಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯಾಧಾರ ಇತಿ ನಾನಾಧಾರಂ, ತಸ್ಮಾದುಭಯಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್” । “ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸರ್ವದುರಿತವಿರಹಾಭ್ಯಾಮಿಹೋಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮೈವಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಹೇತುರ್ವಿಕಾರವತ್” ॥ ನಾಮನಿರುಕ್ತೇನ ಹಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಾದಾನತಯಸ್ಯೋದಯ ಉಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಃ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಪಾಪ್ಮಸಂಭವೇ ಸತಿ । ನ ಚೈತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯೋ ಧರ್ಮ ಏವಾಸ್ತಿ ನ ಪಾಪ್ಮೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾತಿಶಯಸಮುದಾಚಾರೇಽಪ್ಯನಾದಿಭವಪರಂಪರೋಪಾರ್ಜಿತಾನಾಂ ಪಾಪ್ಮನಾಮಪಿ ಪ್ರಸುಪ್ತಾನಾಂ ಸಂಭವಾತ್ । ನಚ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಾದಿತ್ಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನಃ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನಾಪ್ಯಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತ್ವಭಾವಃ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಸ್ಯ ಭೂಯೋಭೂಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಶ್ರವಣಾತ್ । ತಸ್ಯೈವ ಚೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತೋರ್ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪಪದ್ಯತೇ, ಕಾರಣಾದಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ, ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನಸ್ತು ಜೀವಾತ್ಮನೋ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ನಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಾ ಯುಕ್ತಾ । ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಪರಾನುಗ್ರಹಾಯ ಕಾಯನಿರ್ಮಾಣೇನ ವಾ, ತದ್ವಿಕಾರತಯಾ ವಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ, ವಿಕಾರಸ್ಯ ಚ ವಿಕಾರವತೋಽನನ್ಯತ್ವಾತ್ತಾದೃಶರೂಪಭೇದೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ “ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಮಿತಂ ಮಾಯಾರೂಪಮನುವದಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಶಾಸ್ತ್ರಂ ಭವತಿ, ಅಪಿತು ತಾಂ ಕುರ್ವತ್ ಇತಿ ನಾಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಯತ್ರ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತೋಪಾಧಿಭೇದಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ “ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಪವತ್ತ್ವಮಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಏತೇನೈವ ಮರ್ಯಾದಾಧಾರಭೇದಾವಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ । ಅಪಿ ಚಾದಿತ್ಯದೇಹಾಭಿಮಾನಿನಃ ಸಂಸಾರಿಣೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಭೇದೇನೋಕ್ತಃ, ಸ ಏವಾಂತರಾದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಂತಃಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯ ಇತಿ ।
ಧನವಂತೋ ವಿಭೂತಿಮಂತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ವಿಭೂತಿಮತ್ತ್ವಂ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹೇ ಘಟತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮದಿತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಭೂತಿಮತ್ಸ್ವೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ನ ತ್ವವಿದ್ಯಾತಮಃಪಿಹಿತಪರಮೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪೇಷ್ವವಿಭೂತಿಮತ್ಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಅತೋಽತ್ಯಂತಾಪಾರಾರ್ಥ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ನಿರಾಂಕುಶಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥ ॥ ೨೧ ॥
ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿನೋಽಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಾ, ನ ತ್ವಾದಿತ್ಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನೋ ಜೀವಾತ್ಮನ ಇತಿ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತ್ವಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ತದೇವೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಭೂತಾಕಾಶ ಇತಿ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತಿ ಕಿಂ ಮುಖ್ಯಾಕಾಶಪಾದಾನುರೋಧೇನ “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತಿ, “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ “ಜ್ಯಾಯಾನ್” ಇತಿ ಚ “ಪರಾಯಣಮ್” ಇತಿ ಚ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಂ, ಉತೈತದನುರೋಧೇನಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪರಾತ್ಮಾನೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮಿತಿ । ತತ್ರ “ಪ್ರಥಮತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಾಕಾಶಂ ಮುಖ್ಯಮೇವ ನಃ । ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನಾನ್ಯಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನೀತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ” ॥ “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಗತಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಗುಣತ್ವಾತ್ , “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ಬಹೂನ್ಯಪ್ಯಪ್ರಧಾನಾನಿ ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧೇನ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ಅಪಿಚ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತ್ಯುತ್ತರೇ ಪ್ರಥಮಾವಗತಮಾಕಾಶಮನುಪಜಾತವಿರೋಧಿ, ತೇನ ತದನುರಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಯದ್ಯದೇವ ತದೇಕವಾಕ್ಯಗತಮುಪನಿಪತತಿ ತತ್ತಜ್ಜಘನ್ಯತಯಾ ಉಪಸಂಜಾತವಿರೋಧಿ ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನೈವ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಕ್ಕಚಿದಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ತೇನ ತತ್ಪರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಗಪದಮನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತೀರಪರಮಿತಿ ಯಾದಾಂಸಿ ಗಂಗಾಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯನೇನ ತತ್ಪರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಸಂಭವಶ್ಚೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಃ, ಅನೈಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಲೋಕೇ ಚಾಸ್ಯ ನಭಸಿ ನಿರೂಢತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ವೈದಿಕಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರ್ವೈಪರೀತ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಚ “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ವಯಮೇವ ನೀತಾನಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಾಕಾಶಮೇವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಕುತಃ,
ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ತಥಾಹಿ - “ಸಾಮಾನಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಶ್ನತತ್ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಯೋಃ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪಿ ಗೌಣತಾ” ॥ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಂ ತಥಾಪಿ ಯತ್ಪೃಷ್ಟಂ ತದೇವ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಖಲ್ವನುನ್ಮತ್ತ ಆಮ್ರಾನ್ಪೃಷ್ಟಃ ಕೋವಿದಾರಾನಾಚಷ್ಟೇ । ತದಿಹ, “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ದೃಶ್ಯಮಾನನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರಗತಿವಿಷಯ ಇತಿ ತದನುರೋಧಾದ್ಯ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಗತಿಃ ಸ ಏವಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಃ । ನಚ ಭೂತಾಕಾಶಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ತದೇವ ತಸ್ಯ ಗತಿರಿತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೋತ್ತರೇ ಭೂತಾಕಾಶಶ್ರವಣಾದ್ಭೂತಾಕಾಶಕಾರ್ಯಮೇವ ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾವಗತಸ್ಯಾನುಪಜಾತವಿರೋಧಿನೋ ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯೋಪಜಾತವಿರೋಧಿನೋತ್ತರೇಣ ಸಂಕೋಚಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತದನುರೋಧೇನೋತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಶ್ನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷರೂಪೇಣಾನವಸ್ಥಿತಾರ್ಥೇನೋತ್ತರಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾರ್ಥಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರರ್ಯಾಸಾನಾಮನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅನ್ಯಥೋತ್ತರಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ತೇರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತೇರ್ವಾ । ಅಪಿ ಚೋತ್ತರೇಽಪಿ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಮ್ । ತಥಾಹಿ - “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ” ಇತಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಕಥಂಚಿದಲ್ಪವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಏವಮೇವಕಾರೋಽಪ್ಯಸಮಂಜಸಃ । ನ ಖಲ್ವಪಾಮಾಕಾಶ ಏವ ಕಾರಣಮಪಿ ತು ತೇಜೋಽಪಿ । ಏವಮನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ನಾಕಾಶಮೇವ ಕಾರಣಮಪಿ ತು ಪಾವಕಪಾಥಸೀ ಅಪಿ । ಮೂಲಕಾರಣವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾವಧಾರಣಂ ಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಸಮಂಜಸಂ ತು ಭೂತಾಕಾಶೇ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಲಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ । ಏವಂ ಪರಮಯನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೇನೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಉತ್ತರೇ ಚ ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಬ್ರಹ್ಮಗುಣಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪೃಷ್ಟಾಯಾಶ್ಚ ಗತೇಃ ಪರಮಯನಮಿತ್ಯಸಾಧಾರಣಬ್ರಹ್ಮಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮನುಗ್ರಹಾಯ “ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ” ಇತಿವದ್ವರಮಾಕಾಶಪದಮಾತ್ರಮಸಮಂಜಸಮಸ್ತು । ಏತಾವತಾ ಹಿ ಬಹು ಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುತ್ತರೇ, ಕಿಂತು ಪೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ತರಸ್ಯ, ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯಗತೇಶ್ಚ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , “ಪರಾಯಣಮ್” ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವೋಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಥಾಚ ತದರ್ಥಂ ಸತ್ ಆಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಂ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಮಾಕಾಶಪದೇನೇಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ, ನ ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ।
ಅಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಮೇ “ಅಂತವತ್ಕಿಲ ತೇ ಸಾಮ” ಇತಿ
ಅಂತವತ್ತ್ವದೋಷೇಣ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣೋಽಪಿ ವಿಲಂಬಿತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸೇನಾಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖ್ಯವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರವಿಲಂಬನಾದಿತಿ ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ವೈದಿಕಂ ನಿದರ್ಶಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರೈವ ಚ ಪ್ರಥಮಾವಗತಾನುಗುಣ್ಯೇನೋತ್ತರಂ ನೀಯತೇ, ಯತ್ರ ತದನ್ಯಥಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯತ್ರ ತು ನ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ರೋತ್ತರಾನುಗುಣ್ಯೇನೈವ ಪ್ರಥಮಂ ನೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪೀತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ।
ಉದ್ಗೀಥೇ “ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೦ । ೯) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ - “ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೪) ಉಷಸ್ತಿಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ । ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸನಮಪ್ಯುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ಸಾಮ್ನೋ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ತಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ಅನುಗತಾ ಪ್ರಾಣೋ ದೇವತಾ । ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃಕಿಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಚನ ಉತ ವಾಯುವಿಕಾರವಚನ ಇತಿ । ತತ್ರ ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದೇವ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನ ವಾಯುವಿಕಾರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ತೇನೈವ ಗತಾರ್ಥಮೇತದಿತಿ ಕೋಽಧಿಕರಣಾಂತರಸ್ಯಾರಂಭಾರ್ಥಃ । ತತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಅರ್ಥೇ ಶ್ರುತ್ಯೈಕಗಮ್ಯೇ ಹಿ ಶ್ರುತಿಮೇವಾದ್ರಿಯಾಮಹೇ । ಮಾನಾಂತರಾವಗಮ್ಯೇ ತು ತದ್ವಶಾತ್ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ” ॥ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಂ, ಆಕಾಶಸ್ಯ ವಾ ವಾಯ್ವಾದಿಭೂತಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ನಾಗಮಾದೃತೇ ಮಾನಾಂತರಂ ಪ್ರಭವತಿ । ತತ್ರ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಯತ್ರಾರ್ಥೇ ಸಮಂಜಸ ಆಗಮಃ ಸ ಏವಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತ್ಯಜ್ಯತೇ ಚೇತರಃ । ಇಹ ತು ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯಮಾನೇ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯೇತೇ ಆಹೋ ವಾಯುವಿಕಾರಂ ಪ್ರತೀತಿ ವಿಶಯೇ “ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ”(ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೩ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಕಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಭೂತಸಾರೇಂದ್ರಿಯಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಯಾ ಮಾನಾಂತರಾನುಗ್ರಹಲಬ್ಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಯಾ ಬಲಾತ್ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಪಿ ಚಾತ್ರೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಯೋಃ ಸಾಮಭಕ್ತ್ಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೇ ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಾನ್ನಂ ಚ ದೇವತೇ ಅಭಿಹಿತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪೇ, ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪ ಏವ ದೇವತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಿರಸ್ತೋಽಪ್ಯಯಮರ್ಥ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತೂಪೋದ್ಬಲನಾಯ ಪುನರುಪನ್ಯಸ್ತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುವಿಕಾರ ಏವಾತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಪುಂವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ಮಾನಾಂತರಸಮಾಗಮಾತ್ । ಅಪೌರುಷೇಯೇ ವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಸಂಗತಿಃ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ” ॥ ನೋ ಖಲು ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಮಪೌರುಷೇಯಂ ವಚಃ ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದೇ ವಾ ತದ್ವ್ಯವಹಾರೇ ವಾ ಮಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಶಂಕಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾತ್ , ನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಸಂವಾದಿನೋ ವಾ ಚಕ್ಷುಷ ಇವ ರೂಪೇ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಸಂವಾದಿನೋ ವಾ ತಸ್ಯೈವ ದ್ರವ್ಯೇ ನಾದಾರ್ಢ್ಯಂ ವಾ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ವಾ । ತೇನ ಸ್ತಾಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಣೇ । ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ತು ನ ತತೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರತೀಯೇತೇ । ಪ್ರತೀತೌ ವಾ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವೇನ್ನ ವಾಯುವಿಕಾರಃ । “ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಚನಃ । ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ಮಾನಾಂತರೇಣ ದೃಶ್ಯೇತೇ । ನಚ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಸಂವಾದೇಂದ್ರಿಯಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾಕ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಾತ್ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾಕ್ಯಂ ಕಥಂಚಿದಿಂದ್ರಿವಿಷಯತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮರ್ಹತಿ, ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವದೃಢಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ಯ ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ಏಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ಚ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಂ ತ್ವವಯುತ್ಯಾನುವಾದೇನಾಪಿ ಘಟಿಷ್ಯತೇ, ಏಕಂ ವೃಣೀತೇ ದ್ವೌ ವೃಣೀತೇ ಇತಿವತ್ । ನತು ಸರ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಂಕೋಚಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತ , ನ ವಾಯುವಿಕಾರದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿರ್ವಾ ಫಲಂ ಭವತೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಬಲೇನೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾತ್ಸಂನಿಧಾನಂ ದುರ್ಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾಹರಣಾಂತರಂ ತು ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ದೂಷಿತಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ ।
ಇದಮಾಮನಂತಿ - “ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ವಿಶ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ ।
ಯಜ್ಜ್ಯೋತಿರತೋ ದಿವೋ ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ಪರಂ ದೀಪ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶತೇ ವಿಶ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷು ವಿಶ್ವೇಷಾಮುಪರಿ । ಅಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರಯಂ ವಿಶ್ವಶಬ್ದೋಽನವಯವತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಂ ಬ್ರೂತ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಹ -
ಸರ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷೂತ್ತಮೇಷು ।
ನ ಚೇದಮುತ್ತಮಮಾತ್ರಮಪಿತು ಸರ್ವೋತ್ತಮಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನುತ್ತಮೇಷು
ನಾಸ್ತ್ಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯ ಉತ್ತಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇಽಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ತ್ವಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ಶಾರೀರೇಣೋಷ್ಮಣಾ, ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ಚ ಪಿಹಿತಕರ್ಣೇನ ಪುಂಸಾ ಘೋಷೇಣ ಲಿಂಗೇನಾನುಮೀಯತೇ । ತತ್ರ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಷ್ಮಣಸ್ತ್ವಚಾ ದರ್ಶನಂ ದೃಷ್ಟಿಃ, ಘೋಷಸ್ಯ ಚ ಶ್ರವಣಂ ಶ್ರುತಿಃ, ತಯೋಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀ ಜ್ಯೋತಿಷ ಏವ, ತಲ್ಲಿಂಗೇನ ತದನುಮಾನಾದಿತಿ । ಅತ್ರ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ತೇಜ ಉತ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ತೇಜ ಇತಿ । ಕುತಃ, ಗೌಣಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣವಿಷಯೇ ಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ “ಔತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥತೇಜೋಲಿಂಗೋಪಲಂಭನಾತ್ । ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣಾನಿಯಮಾತ್ತದರ್ಥಾಪ್ರತಿಸಂಧಿತಃ” ॥ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತೇನ ಖಲ್ವಾಕಾಶಪ್ರಾಣಶಬ್ದೌ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತೌ । ತದಿಹ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತೇಜೋವಚನತ್ವೇ ಬಾಧಕಸ್ತಾವತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ನಾಸ್ತಿ । ಪ್ರತ್ಯುತ ತೇಜೋಲಿಂಗಮೇವ “ದೀಪ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಕೋಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಃಸಾರೂಪ್ಯಂ ಚ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೋ ರೂಪವಾನ್ ಶ್ರುತೋ ವಿಶ್ರುತೋ ಭವತೀತ್ಯಲ್ಪಫಲತ್ವಂ ಚ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಜಾತು ಜ್ವಲನಾಪರನಾಮಾ ದೀಪ್ತಿರ್ವಿನಾ ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಃಸಾರೂಪ್ಯಮೃತೇ ಬಾಹ್ಯಾತ್ತೋಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸ್ತಿ । ನ ಚೌಷ್ಣ್ಯಘೋಷಲಿಂಗದರ್ಶನಶ್ರವಣಮೌದರ್ಯಾತ್ತೇಜಸೋಽನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನಚ ಮಹಾಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಣೀಯಸೇ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ಔದರ್ಯೇ ತು ತೇಜಸ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಂ ತೇಜ ಉಪಾಸನಮೇತತ್ಫಲಾನುರೂಪಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ತದೇತತ್ತೇಜೋಲಿಂಗಮ್ । ಏತದುಪೋದ್ಬಲನಾಯ ಚ ನಿರಸ್ತಮಪಿ ಮರ್ಯಾದಾಧಾರಬಹುತ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ, ಇಹ ತನ್ನಿರಾಸಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ನಚ ಮರ್ಯಾದಾವತ್ತ್ವಂ ತೇಜೋರಾಶೇರ್ನ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಸೌರ್ಯಾದೇಃ ಸಾವಯವತ್ವೇನ ತದೇಕದೇಶಮರ್ಯಾದಾಸಂಭವಾತ್ತಸ್ಯ ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧಾನಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವನವಯವಸ್ಯಾವಯವೋಪಾಸನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅವಯವಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವನವಕಲ್ಪನಾತ್ । ನಚ “ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ, “ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಾದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಾಂತರಗತಾ ಶ್ರುತಿಃ ಶಕ್ಯಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಚ್ಚ್ಯಾವಯಿತುಮ್ । ನಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽಧಿಕರಣತ್ವೇನ ದ್ಯೌಃ ಶ್ರುತಾ ದಿವ ಇತಿ ಮರ್ಯಾದಾಶ್ರುತೌ ಶಕ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತುಮ್ । ಅಪಿಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಮೇವ ನಾದ್ಯಾಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತತ್ಕಥಂ ತೇನ ನಿಯಂತುಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ “ಯದತಃ ಪರಃ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜ ಏವ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತೇಜಃಕಥನಪ್ರಸ್ತಾವೇ ತಮಃಕಥನಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಂತರೇ ದೃಢಾ ಪ್ರತೀತಿರ್ಭವತೀತ್ಯೇತದರ್ಥಮ್ ।
ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೇರ್ನಿರೋಧಕಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾವರಕತ್ವೇನ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾಹ -
ನನು ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಸಮಾಧಾತೈಕದೇಶೀ ಬ್ರೂತೇ -
ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯತ್ತು ತೇಜೋಽಬನ್ನಾಭ್ಯಾಮಸಂಪೃಕ್ತಂ ತದತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮುಚ್ಯತೇ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ನಹಿ ತತ್ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಯುಜ್ಯತೇ; ಸರ್ವಾಸ್ವರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸು ತ್ರಿವತ್ಕೃತಸ್ಯೈವೋಪಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕದೇಶಿನಃ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಇದಮೇವೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರೇತಿ ।
'ಏಕೈಕಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಂ ಕರವಾಣಿ” ಇತಿ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತ್ಯುಪಾಸನಾಮಾತ್ರವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಸಂಕೋಚಯಿತುಂ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮೇಕದೇಶಿನಿ ದೂಷಿತೇ ಪರಮಸಮಾಧಾತಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಬ್ರೂತೇ -
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮೇವೇತಿ ।
ಭಾಗಿನೀ ಯುಕ್ತಾ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಾಧಾರಬಹುತ್ವಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪಿತೋಪಾಧಿನಿಬಂಧನಾ ಕಥಂಚಿದುಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯತಿಶಯೇನೋಪಪದ್ಯತೇ ನ ತಥಾತ್ರೇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಉಪಪದ್ಯೇತತರಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತಂ
ಪ್ರಕೃತೇರ್ಜಾತಂ, ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಸರ್ವನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾರ್ಥವಿಘಾತಕೃತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿ ಸತ್ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಪಕರ್ಷತಿ ॥ ತದ್ಬಲಾತ್ತೇನ ನೇಯಾನಿ ತೇಜೋಲಿಂಗಾನ್ಯಪಿ ಧ್ರುವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಚ್ಛಂದೋ ನ ತತ್ರ ತು” ॥ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತಾವದ್ಯದಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಂ ಯದ್ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಮಪ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವಭಾವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವಯತಿ । ಯಥಾ “ಯಸ್ಯಾಹಿತಾಗ್ನೇರಗ್ನಿರ್ಗೃಹಾಂದಹೇತ್” “ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛೇತ್”(ತೈ.ಬ್ರಾ. ೩.೭.೧) ಇತಿ । ಯತ್ರ ಪುನಸ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮನ್ಯತೋ ನ ಕಥಂಚಿದಾಪ್ಯತೇ, ತತ್ರ ವಚನಾನಿ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಂ ಬಲಾದಪನೀಯತೇ । ಯಥಾ “ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತಿ”(ತೈ.ಬ್ರಾ. ೨೫.೧೪.೪) ಇತಿ । ತದಿಹ “ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದೇನಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಚ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿತಯಾ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತದೇವ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ನಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ತದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣಾನ್ಯತಾ ಯುಕ್ತಾ । ಏವಂ ಚ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನಿ ತೇಜೋಲಿಂಗಾನ್ಯಸಮಂಜಸಾನೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಗಮಯಿತವ್ಯಾನಿ, ಗಮಿತಾನಿ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರವಚನೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಗತಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಸಂನಿಹಿತಂ, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತು ಕಲ್ಪ್ಯಂ ನ ಪ್ರಕೃತಮ್ ।
ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ -
ಕಲ್ಪಯತ ಇತಿ ।
ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾದಿಪ್ರತೀಕತ್ವವದಿತಿ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯಂ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜೀವಭಾವೇನಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಿಕಾರಃ, ಜೀವಾಭಾವೇ ದೇಹಸ್ಯ ಶೈತ್ಯಾತ್ , ಜೀವತಶ್ಚೌಷ್ಣ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪ್ರತೀಕಸ್ಯೋಪಾಸನಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಶೇಷಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಛಂದೋಽಭಿಧಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ಚೇತೋಽರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶನಮ್ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ, ನತು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಂ, ಅಪಿತು ಗಾಯತ್ರ್ಯರ್ಥಮ್ । “ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಗಾಯತ್ರೀಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯೇದಂ ಶ್ರೂಯತೇ - “ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ । ನನು “ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಗತಾರ್ಥಮೇತತ್ । ತಥಾಹಿ - “ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದುಕ್ತಮ್ । ಸೈವ ಚ “ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯನೂಕ್ತಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೫) ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಗಮಿತಾರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ । ಏವಂ “ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೧) ಇತ್ಯಕ್ಷರಸಂನಿವೇಶಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ನ ಸರ್ವತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನಚ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾತ್ಮತ್ವಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಸ್ತಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪಾಸನಾ ನ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣೈವ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದನಾರಂಭಣೀಯಮೇತತ್ । ನಚ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯಸ್ಮಾರಣೇ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭ ಏತಾವಾನ್ಯುಕ್ತಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಅಸ್ತ್ಯಧಿಕಾ ಶಂಕಾ । ತಥಾಹಿಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇತಿ ಕೋಽರ್ಥಃ, ಗಾಯತ್ರೀವಿಕಾರೋಪಾಧಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನೇತಿ । ನಚ ತದುಪಾಧಿನಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ, ಉಪಾಧೇರವಚ್ಛೇದಾತ್ । ನಹಿ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಭೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ, ತದ್ವರಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏವಾಸ್ತು ಸ್ತುತಿಃ ಕಯಾಚಿತ್ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ । “ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಥಾಚ “ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್” ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏವ ಹೃದಯಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಚ “ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೫) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮೇವ ಸಮಂಜಸೋ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಸರ್ವಮೇತದಸಮಂಜಸಮಿತಿ । “ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ಛಂದೋವಿಷಯ ಏವ, ಯಥಾ “ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ವೇದೋಪನಿಷದುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇತದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ತಥಾ ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಚ್ಛಂದೋದ್ವಾರೇಣ ಗಾಯತ್ರೀರೂಪವಿಕಾರಾನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚೇತೋರ್ಪಣಂ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೇನ ನಿಗದ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಗಾಯತ್ರೀ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಚ್ಛೇದಿಕಾ, ಉತ್ಪಲಸ್ಯೇವ ನೀಲತ್ವಂ, ಯೇನ ತದವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ನ ಸ್ಯಾದವಚ್ಛೇದಕವಿರಹಾತ್ । ಕಿಂತು ಯದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಕಾರಣಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪೇಣಾಶಕ್ಯೋಪದೇಶಮಿತಿ ತದ್ವಿಕಾರಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರೇಣೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಚ್ಛಂದೋವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಚ ಸವನತ್ರಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಚ ದ್ವಿಜಾತಿದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮಜನನೀಯತಯಾ ಚ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಕಾರೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ವಾರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನ್ಯತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾಭಾವೇನ ನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನಹಿ ಕುಂಡಲೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಕಂಠರೂಪಂ ಕುಂಡಲವಿಯೋಗೇಽಪಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಭವತಿ । ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಾಯನಮಾತ್ರೋಪಯೋಗಿತ್ವಾದುಪಲಕ್ಷಣಾನಾಮನವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ ।
ತದೇವಂ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಃ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ವರ್ತತ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಪರ ಆಹೇತಿ ।
ತಥಾಹಿ - ಷಡಕ್ಷರೈಃ ಪಾದೈರ್ಯಥಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಚತುಷ್ಪದಾ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಚತುಷ್ಪಾತ್ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನ್ಯಸ್ಯೈಕಃ ಪಾದಃ । ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಚೈತನ್ಯರೂಪೇ । ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ಯಾವತ್ । ತ್ರಯಃ ಪಾದಾಃ । ಅಥವಾ ದಿವ್ಯಾಕಾಶೇ ತ್ರಯಃ ಪಾದಾಃ । ತಥಾಹಿ ಶ್ರುತಿಃ - “ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯೋಽಯಂ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಮ್ । ಜಾಗ್ರತ್ಖಲ್ವಯಂ ಬಾಹ್ಯಾನ್ಪದಾರ್ಥಾನ್ವೇದ । ತಥಾ - “ಅಯಂ ವಾವ ಸ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೮) । ಶರೀರಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಮ್ । ತಥಾ “ಅಯಂ ವಾವ ಸ ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೯) । ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮ್ । ತದೇತತ್ “ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇವಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಹಿತಿಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾದಭಿಹಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ಷಡ್ವಿಧೇತಿ ।
ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಷಟ್ಪ್ರಕಾರಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ ।
ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾ ಇತಿ ಚ, ಹೃದಯಸುಷಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿತಾಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾಯಾಂ ಸಂಭವತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಹೃದಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ಖಲು ಪಂಚ ಸುಷಯಃ ಪಂಚ ಛಿದ್ರಾಣಿ । ತಾನಿ ಚ ದೇವೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಭೀ ರಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾಣೀತಿ ದೇವಸುಷಯಃ । ತಥಾಹಿ - ಹೃದಯಸ್ಯ ಯತ್ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಂ ಛಿದ್ರಂ ತತ್ಸ್ಥೋ ಯೋ ವಾಯುಃ ಸ ಪ್ರಾಣಃ, ತೇನ ಹಿ ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಸಂಚರತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ, ಸ ಏವ ಚಕ್ಷುಃ, ಸ ಏವಾದಿತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಆದಿತ್ಯೋ ಹ ವೈ ಬಾಹ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ”(ಪ್ರ.ಉ. ೩.೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷೋ ವ್ಯಾನಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಚ್ಚಂದ್ರಮಾಃ, “ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಸೃಷ್ಟಾ ವಿಶಶ್ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ”(ಐ .ಆ. ೨.೧.೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷೋಽಪಾನಃ ಸ ಚ ವಾಕ್ಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಕ್ , “ವಾಗ್ವಾ ಅಗ್ನಿಃ”(ಶ.ಬ್ರಾ. ೬.೧.೨.೨೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋದಙ್ಮುಖಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಸಮಾನಃ, ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಮನಃ, ತತ್ಪರ್ಜನ್ಯೋ ದೇವತಾ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಉದಾನಃ, ಪಾದತಲಾದಾರಭ್ಯೋರ್ಧ್ವಂ ನಯನಾತ್ । ಸ ವಾಯುಸ್ತದಾಧಾರಶ್ಚಾಕಾಶೋ ದೇವತಾ । ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಸುಷಯಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಾಃ ಪಂಚ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರುಷಾ ನ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮಕ್ಷರಸಂನಿವೇಶಮಾತ್ರೇ ಸಂಭವಂತಿ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಯಥಾ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಯದಾಧಾರತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ದಿವಸ್ತದಾ ಕಥಂಚಿನ್ಮರ್ಯಾದಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಯೋ ಹಿ ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ ಸ ಚ ತತಃ ಪರೋಽಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ಅರ್ವಾಗ್ಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತಮಪ್ಯಪರಭಾಗಸ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ವೃಕ್ಷಾತ್ಪರತೋಽವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಬಾಹ್ಯದ್ಯುಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತಶಾರೀರಹಾರ್ದದ್ಯುಭಾಗಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಾಹ್ಯಾತ್ ದ್ಯುಭಾಗಾತ್ಪರತೋಽವಸ್ಥಾನಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಯದಾ ತು ಮರ್ಯಾದೈವ ಮುಖ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ತದಾ ಲಕ್ಷಣಯಾಧಾರತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಯಥಾ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಮೀಪ್ಯಾದಿತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅಪರ ಆಹೇತಿ ।
ಅತ ಏವ ದಿವಃ ಪರಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್ ।
'ಅನೇಕಲಿಂಗಸಂದೋಹೇ ಬಲವತ್ಕಸ್ಯ ಕಿಂ ಭವೇತ್ । ಲಿಂಗಿನೋ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗಚಿಂತಿತಮ್” ॥ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವದೇವತಾಬ್ರಹ್ಮಣಾಮನೇಕೇಷಾಂ ಲಿಂಗಾನಿ ಬಹೂನಿ ಸಂಪ್ಲವಂತೇ, ತತ್ಕತಮದತ್ರ ಲಿಂಗಂ, ಲಿಂಗಾಭಾಸಂ ಚ ಕತಮದಿತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ನ ಚಾಯಮರ್ಥಃ “ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧.೨೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಿತಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಹಿತತಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ನಿಖಿಲಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾದಿಪಾಪಾಪರಾಮರ್ಶಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚಾನಂದಾದಿಶ್ಚ ನ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಭವಂತಿ । ತಥಾ “ಏಷ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ”(ಕೌ.ಉ. ೩.೮) “ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ । ಜೀವೇ ತು ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಥಂಚಿದ್ಭವೇದಿತರೇಷಾಂ ತ್ವಸಂಭವಃ । ವಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ವಾಕ್ಕರಣವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬಹುಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯ ಜೀವದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾತ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ”(ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ವಾಗ್ವದನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ । ಶರೀರಾಧಾರಣಮಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾತ್ರೇಂದ್ರದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹವತ್ಯಾ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ, ತಥಾಹಿ - ಇಂದ್ರಧಾಮಗತಂ ಪ್ರತರ್ದನಂ ಪ್ರತೀಂದ್ರ ಉವಾಚ, “ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, “ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮುಚ್ಚಚಾರ । ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ದೇವತಾನಾಮಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತಿಶಯಾಚ್ಚೇಂದ್ರಸ್ಯ ಹಿತತಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಮಪಿ । ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ದೇವಾನ್ಪ್ರತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾದಿಪಾಪಾಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಲೋಕಾಧಿಪತ್ಯಂ ಚೇಂದ್ರಸ್ಯಲೋಕಪಾಲತ್ವಾತ್ । ಆನಂದಾದಿರೂಪತ್ವಂ ಚ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೈವಾನಂದತ್ವಾತ್ । “ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ” (ವಿ. ಪು. ೨ । ೮ । ೯೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಮಿಂದ್ರಸ್ಯ । “ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಮಹನಮ್” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇನ ಸ್ತುತಿಸ್ತತ್ರೈವೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯಾಪವರ್ಗಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತೋಽನವಾಪ್ತೇಃ, ಪರಮಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಜರತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮ್ನಶ್ಚ ಪರಾಚೀಂದ್ರೇಽನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇಂದ್ರಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯ ಚರಮದೇಹಸ್ಯ ವಾಮದೇವಸ್ಯೇವ ಪ್ರರಬ್ಧವಿಪಾಕಕರ್ಮಾಶಯಮಾತ್ರಂ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸರ್ವಮೇತತ್ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹವದಿಂದ್ರಜೀವಪ್ರಾಣವಾಯುಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮೇತದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ಸಹ ಹ್ಯೇತವಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ವಸತಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಾ ಸಹೋತ್ಕ್ರಮಣಮುಚ್ಯತೇ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭೇದೇ ದ್ವಿವಚನಂ, ನ ಸಹಭಾವಃ ನ ಚೋತ್ಕ್ರಮಣಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣಃ । ಜೀವಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ । ಸಹ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಭಕ್ತ್ಯೈಕತ್ವಮನಯೋರುಪಚರಿತಂ “ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಆನಂದಾಮರಾಜರಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಣೇ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಯೋಗಂ ತ್ರಯ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಾಃ । ನ ಚೈಷ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದೋಷಮಾವಹತಿ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಚೋಕ್ತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಭೇದಾದುಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು - ಸತ್ಯಂ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮೋಪಾಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಃ, ನತು ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪರಾಣ್ಯೇವ ಪದಾನಿ, ಅಪಿ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಪರಾಣಿ । ತಮೇವ ತ್ವೇಕಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಮಂತರೇಣ ನ ಶಕ್ನುವಂತಿ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಂತರಾ ತದರ್ಥಮೇವ ತಮಪ್ಯವಗಮಯಂತಿ, ತೇನ ಪದಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟೈಕಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸಾನ್ಯೇವ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತಾನ್ನಾನಾರ್ಥಬೋಧಪರತಾಂ ನೀಯಂತೇ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಶ್ಚ ನೇಷ್ಯತೇ” ಇತಿ । ತೇನ ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪಕ್ರಮೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ “ಪ್ರಜಾಪತಿರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಯೋ ನ ಪೃಥಗ್ವಿಧಯಃ ಕಿಂತ್ವರ್ಥವಾದಾ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ, ತಥೇಹಾಪಿ “ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, “ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಂತೇ “ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗೇ ಅಪಿ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇತವ್ಯೇ । ಅನ್ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯತ್ಪುನರ್ಭೇದದರ್ಶನಂ “ಸಹ ಹ್ಯೇತೌ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಭೇದೇನ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಯೋರ್ನಿರ್ದೇಶಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೇವೋಪಲಕ್ಷಯಿತುಮ್ । ಅತ ಏವೋಪಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಭೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಭೇದೇನೋಪಲಕ್ಷಯತಿ “ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ । “ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರಾತಃ । ಏಕವಾಕ್ಯಬಲಾತ್ಪ್ರಾಣಜೀವಲಿಂಗೋಪಪಾದನಮ್” ಇತಿ ಸಂಗ್ರಹಃ ॥ ೨೮ ॥ ॥ ೨೯ ॥ ॥ ೩೦ ॥
ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ।
ನೈಷ ಸಂದರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ, ಕಿಂತು ತಥಾಯೋಗಂ ಕಿಂಚಿದತ್ರ ಜೀವವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂಚಿನ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಸಾಧನಪ್ರಾಣಾಂತರಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ತಾನಿ ಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ । ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಮ್ । ಉಭಾವಿತಿ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತತ್ತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಧ್ರುವಮ್ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಶಾನಾಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪಂಚ ಶಬ್ದಾದಯಃ, ಪಂಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯ ಇತಿ ದಶ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ । ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ।
ತದೇವಂ ಸ್ವಮತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈಕಮುಪಾಸನಮಪರಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾತ್ರೈವಿಧ್ಯೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗೋ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕಸ್ಯೈವೋಪಾಸಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಧಾನಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಮ್ । ತದೇತದಾಲೋಚನೀಯಂ ಕಥಂ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ । ಯುಕ್ತಂ “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದೌ ಸೋಮಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಾನಂ, ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಸಿದ್ಧರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಧಿವಿಷಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತದನೂದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೋಪಾಸನಾ ಭಾವಾರ್ಥೋ ವಿಧೇಯಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾದ್ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽತಿಸ್ಫುಟ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ನೋದ್ಘಾಟಿತಃ, ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈವೋಕ್ತಪ್ರಾಯತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥ ೧ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥
ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಮಾರಿಪ್ಸುಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಯೋಗಿತಯಾ -
ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಿತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುತಯೋಪದೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ನ ಚೈತೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಮುಪಪಾದಿತಾ ಇತಿ ಕಥಂ ಹೇತುಭಾವೇನ ನ ಶಕ್ಯಾ ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ನ ಪೂರ್ವಂ ಕಂಠತ ಉಕ್ತಾಸ್ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವೋಪಪದಾನೇನಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಸ್ತೇಷಾಮುತ್ತರತ್ರ ಹೇತುಭಾವೇನೋಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವಾಕಾಶಪ್ರಾಣಜ್ಯೋತಿರಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ, ತದವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗಶ್ರವಣಾತ್ । ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ಮನೋಮಯಾದೀನಾಮರ್ಥಾಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವನಿರ್ಣಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತ್ವಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ । ಇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ । ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಕುತಃ,
ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ।
ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ತಜ್ಜಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೀಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ ತದನಂ ಜಗತ್ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತಃ ಕಃ ಕಸ್ಮಿನ್ರಜ್ಯತೇ ಕಶ್ಚ ಕಂ ದ್ವೇಷ್ಟೀತಿ ರಾಗದ್ವೇಷರಹಿತಃ ಶಾಂತಃ ಸನ್ನುಪಾಸೀತ ।
ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಮಿಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ ಆಹೋಸ್ವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಶಾರೀರೋ ಜೀವ ಇತಿ । ಕುತಃ । “ಕ್ರತುಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ವಿಹಿತಾಂ ಕ್ರತುಭಾವನಾಮನೂದ್ಯ “ಸರ್ವಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶಮಗುಣೇ ವಿಧಿಃ । ತಥಾ ಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಥಮಪಠಿತಮಪ್ಯರ್ಥಾಲೋಚನಯಾ ಪರಮೇವ, ತದರ್ಥೋಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸಂಕಲ್ಪವಿಧಿಃ ಪ್ರಥಮೋ ನಿರ್ವಿಷಯಃ ಸನ್ನಪರ್ಯವಸ್ಯನ್ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಯಮನಿರ್ವೃತ್ತೋ ನ ವಿಧ್ಯಂತರೇಣೋಪಜೀವಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಅನುಪಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತತಾಗುಣವಿಧಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮೇವ “ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿಷಯೋಪನಾಯಕೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾತ್ಮನ ಏವ ನಿರೂಢಮಿತಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಾಸ್ಯೇನೋಪರಕ್ತೋಪಾಸನಾ ನ ಪಶ್ಚಾತ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧುಮರ್ಹತಿ, ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಗುಣಾವರೋಧಾತ್ । ನಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಪಿ ತು ಶಮಹೇತುವನ್ನಿಗದಾರ್ಥವಾದಃ ಶಾಂತತಾವಿಧಿಪರಃ, “ಶೂರ್ಪೇಣ ಜುಹೋತಿ” “ತೇನ ಹ್ಯನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತೇ” ಇತಿವತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಪರಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತತಯಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರ್ಜೀವೇ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧೈರ್ಜೀವವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಏವಂ ಚಾಣೀಯಸ್ತ್ವಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಪರಿಮೇಯಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಥಮಾವಗತೇನ ಚಾಣೀಯಸ್ತ್ವೇನ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತದನುಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ಏವಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಪ್ತಮೀಪ್ರಥಮಾಂತತಾ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಪಚಾರೇಣ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ‘ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಚ ಜೀವವಿಷಯಂ, ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದಿಬೃಂಹಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮವರ್ತಿನೋ ಜೀವೇಽಪಿ ಸಂಭವಂತಿ, ತದವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಏವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ಸಮಾಸಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತದ್ಧಿತಾರ್ಥೋಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ನಿವರ್ತಕಃ ॥ ತಸ್ಮಾದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮನ್ಯಪರಾದಪಿ । ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಯಥಾರ್ಥತಾ” ॥ ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜೀವವಾಚಕತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಥಾ ಹಿ - ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಸಂನಿಹಿತಂ ಚ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಂ ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯ ತದಭಿಧಾನಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ್ । ತತ್ರ ಮನೋಮಯಪದಂ ಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನಂ ತದಭಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಾಯಾಲಂ, ತದೇವ ತು ಮನೋವಿಕಾರೋ ವಾ ಮನಃಪ್ರಚುರಂ ವಾ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯದ್ಯಾಪಿ ನ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತದ್ಯತ್ರೈಷ ಶಬ್ದಃ ಸಮವೇತಾರ್ಥೋ ಭವತಿ ಸ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ । ನ ಚೈಷ ಜೀವ ಏವ ಸಮವೇತಾರ್ಥೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ, ತಸ್ಯ “ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತದ್ವಿರಹಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತಯಾ, ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚ ಸ್ವಕಾರಣಾದಭೇದಾತ್ತೇಷಾಂ ಚ ಮನೋಮಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತದ್ದ್ವಾರಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ದ್ವಾರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ತದೇವೋಪಾಸ್ಯಮಸ್ತು, ನ ಪುನರ್ಜಘನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾಜ್ಜೀವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ಸ್ಯಂತೇ । ತದೇತದತ್ರ ಸಂಪ್ರಧಾರ್ಯಮ್ - ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೈರ್ಜೀವಾನಾಂ ತದಭಿನ್ನಾನಾಮಸ್ತು ತದ್ವತ್ತಾ, ತಥಾಚ ಜೀವಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಥಮಮವಗಮಾತ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ, ಉತ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವತ್ತಾ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ । ಜೀವಲಿಂಗೈಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವತ್, ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಚ ಜೀವೇಽನುಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮಃ “ಸಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯೋ ರೂಪವಾನ್ಭವೇತ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ತು ರೂಪೇಣ ಸಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ರೂಪವತ್” ॥ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಹಿ ರೂಪೇಣ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ಭೀಷಣತ್ವಾದಿನಾ ರಜ್ಜೂ ರೂಪವತೀ, ನತು ರಜ್ಜೂರೂಪೇಣಾಭಿಗಮ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಭುಜಂಗೋ ರೂಪವಾನ್ । ತದಾ ಭುಜಂಗಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ಕಿಂ ರೂಪವತ್ । ಭುಜಂಗದಶಾಯಾಂ ತು ನ ನಾಸ್ತಿ ವಾಸ್ತವೀ ರಜ್ಜುಃ । ತದಿಹ ಸಮಾರೋಪಿತಜೀವರೂಪೇಣ ವಸ್ತುಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪವದ್ಯುಜ್ಯತೇ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೈರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಜೀವಸ್ತದ್ವಾನ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯ ತದಾನೀಮಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾಜ್ಜೀವೇ ಚ ತದಸಂಭವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಂ ನ ಜೀವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯ ಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಯದ್ಯಪ್ಯಪೌರುಷೇಯ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿರಚಿತಸಂದರ್ಭಾಪೇಕ್ಷರಚನತ್ವೇನಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಭಿಧಾನಂ, ತಥಾ ಚಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿವಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗೌ ಚೋಪಾದನಾನುಪಾದಾನೇ ಉಕ್ತೇ, ನ ತೂಪಾದೇಯತ್ವಮೇವ । ಅನ್ಯಥೋದ್ದೇಶ್ಯತಯಾನುಪಾದೇಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಾದೇರವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಚಮಸಾದಾವಪಿ ಸಂಮಾರ್ಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನುಪಾದೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಗ್ರಹ ಉದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಪರಿಗೃಹೀತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತದ್ಗತಂ ತ್ವೇಕತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವರ್ಜಿತಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಇಚ್ಛಾನಿಚ್ಛೇ ಚ ಭಕ್ತಿತಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ವೇದವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯೇತೇ ಇತಿ ।
ಯತ್ಪರಂ ವೇದವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತೇನೋಪಾತ್ತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅತತ್ಪರೇಣ ಚಾನುಪಾತ್ತಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಶಾರೀರೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ಸ್ಯಂತೇ, ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾತ್ । ಶಾರೀರಗುಣಾ ಇವ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯತ ಆಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ ॥ ೩ ॥ ॥ ೪ ॥ ॥ ೫ ॥
ಯತ್ತದವೋಚಾಮ ಸಮಾರೋಪ್ಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪವಿಷಯೇ ಸಂಭವಂತಿ, ನತು ವಿಷಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪ್ಯ ಇತಿ । ತಸ್ಯೇತ ಉತ್ಥಾನಮ್ । ಅತ್ರಾಹ ಚೋದಕಃ -
ಕಃ ಪುನರಯಂ ಶಾರೀರೋ ನಾಮೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ತಾತ್ತ್ವಿಕೌ ಭವಿತುಮರ್ಹತೋ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕಮಿಹ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಚೇತರತ್ , ತತ್ರ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಣಶ್ಚ ಮಾನಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ಬಾಧನಾಚ್ಚ ತೇನಾದ್ವೈತಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ “ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೨-೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಸಂಗತಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮೇವೈತತ್ । ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಭಿರವಿಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನೋ ಬಾಲೈಃ ಶಾರೀರ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಲಬ್ಧಜೀವಭಾವಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಸ್ವತೋ ಭೇದೇನಾವಭಾಸತೇ । ತಾದೃಶಾಂ ಚ ಜೀವಾನಾಮವಿದ್ಯಾ, ನತು ನಿರೂಪಾಧಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಜೀವಾತ್ಮವಿಭಾಗಃ, ಸತಿ ಚ ಜೀವಾತ್ಮವಿಭಾಗೇ ತದಾಶ್ರಯಾವಿದ್ಯೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಅನಾದಿತ್ವೇನ ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರ್ಬೀಜಾಂಕುರವದನವಕೢಪ್ತೇರಯೋಗಾತ್ । ನಚ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಶ್ಚ ಸ್ವತಃ ಕುತೋಽಕಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರಿತಾ, ಯೋ ಹಿ ಪರತಂತ್ರಃ ಸೋಽನ್ಯೇನ ಬಂಧನಾಗಾರೇ ಪ್ರವೇಶ್ಯೇತ, ನತು ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹಿ ತದ್ಭಾಗಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿತನೀ ಬಂಧನಾಗಾರಪ್ರವೇಶಿತಾ, ಯೇನಾನುಯುಜ್ಯೇತ, ಕಿಂತ್ವಿಯಮನಾದಿಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರನಿಬಂಧನಾ ನಾನುಯೋಗಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾನೀಶತಾ ನ ಹ್ಯುಪಕರಣಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾ ಕರ್ತುಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ವಿಹಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತದಪೀತಿ ॥ ೬ ॥ ॥ ೭ ॥ ವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ವೈಶೇಷ್ಯಾಭಿಧಾನಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮ್ । ತಥಾಹ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಃ ಸುಖಾದಿಸಂಭೋಗೋಽವಿದ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ನತು ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೬ ॥ ॥ ೭ ॥॥ ೮ ॥
ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ ।
ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಪಠ್ಯತೇ - ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚೋಭೇ ಭವತ ಓದನಃ । ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಂ ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾದನೀಯೌದಾನೋಪಸೇಚನಸೂಚಿತಃ ಕಶ್ಚಿದತ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಭೋಕ್ತೃತಾ ವಾ ಸಂಹರ್ತೃತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತಾಸ್ತಿ, “ಅನಶ್ರನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೋಕ್ತೃತಾಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಜೀವಾತ್ಮನಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತಾವಿಧಾನಾತ್ “ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ತದ್ಯದಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಂ ತತೋ ಮುಕ್ತಸಂಶಯಂ ಜೀವಾತ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ಚಾಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೋ ಭೋಗಾಯತನತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಸಂಭವತಿ ಭೋಗ್ಯಮ್ । ಅಥ ತು ಸಂಹರ್ತೃತಾ ಭೋಕ್ತೃತಾ, ತತಸ್ತ್ರಯಾಣಾಮಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮನಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪನ್ಯಾಸೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾದ್ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಮತ್ತಾ ಅಗ್ನಿರಾಹೋ ಜೀವ ಉತಾಹೋ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ತತ್ರೌದನಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧೌ ವಿಪರಿವರ್ತತೇ, ಚರಮಂ ತು ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಭೋಕ್ತೈವಾತ್ತಾ । ತಥಾ ಚ ಜೀವ ಏವ । “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತಿಃ । ಯದಿ ತು ಸಂಹಾರಕಾಲೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಏವಾತ್ತೇಹೋಪಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಯದಿ ತು ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಂ ತಥಾಪ್ಯಗ್ನಿರತ್ತಾ, “ಅಗ್ನಿರನ್ನಾದಃ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಭಿಧೀಯತೇಅತ್ತಾತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಕುತಃ, ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ । “ಉಭೇ ಯಸ್ಯೋದನಃ” ಇತಿ “ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಯದಿ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನತಯಾ ತತ್ಸಾಧನತಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಃ ಸ್ಥಿತಃ, ನ ತರ್ಹ್ಯೇದನಃ । ನಹ್ಯೋದನೋ ಭೋಗಾಯತನಂ, ನಾಪಿ ಭೋಗಸಾಧನಂ, ಅಪಿ ತು ಭೋಗ್ಯಃ । ನಚ ಭೋಗಾಯತನಸ್ಯ ಭೋಗಸಾಧನಸ್ಯ ವಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಮೃತ್ಯುರುಪಸೇಚನತಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿರೂಪೋ ಭಕ್ಷ್ಯಃ, ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ರೂರಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಘ್ರಾದೇಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಭವೇತ್ ನ ತು ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವಜೀವಸ್ಯ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರವಿಷಯಮಪಿ ಸರ್ವಜೀವಸ್ಯಾತ್ತೃತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ಕಿಮಂಗ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನವ್ಯಾಪ್ತಂ ಚರಾಚರಮ್ । ನ ಚೌದನಪದಾತ್ಪ್ರಥಮಾವಗತಭೋಗ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ ಯಥಾಸಂಭವಮತ್ತೃತ್ವಂ ಯೋಜ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹ್ಯೋದನಪದಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ, ಕಿಂತು ಲಕ್ಷಣಯಾ । ನಚ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಭೋಗ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ “ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ, “ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚ” ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೀ ಸಂಕೋಚಮರ್ಹತಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೇ ಏವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇ, ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನೇನ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರೋಪಸ್ಥಾಪನಾತ್ । ಪ್ರಾಣಿಷು ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯನಿವೃತ್ತೇರಶಾಬ್ದತ್ , ವಾತನರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ಚರಾಚರಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ನಾಗ್ನೇಃ । ನಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ । ತಥಾಚ “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ನ ಹಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । “ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸಃ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ದುರ್ಜ್ಞಾನತೋಪಪತ್ಸ್ಯತೇ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನ ದುರ್ಜ್ಞಾನತಾ । ತಸ್ಮಾದತ್ತಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೯ ॥ ॥ ೧೦ ॥
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಯದಿ ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಅಥ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ।
ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತಾಬಲಾತ್ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಾಸಂಭವೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಂಶಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅತ್ರಾಹಾಕ್ಷೇಪ್ತೇತಿ ।
ಋತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಅವಶ್ಯಂಭಾವೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾದನ್ಯೌ ತಾವತ್ಪಾತಾರಾವಶಕ್ಯೌ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತದಿಹ ಬುದ್ಧೇರಚೈತನ್ಯೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತ್ವನಿಷೇಧೇನ ಜೀವಾತ್ಮೈವೈಕಃ ಪಾತಾ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ “ಸೃಷ್ಟೀರುಪದಧಾತಿ” ಇತಿವತ್ ದ್ವಿವಚನಾನುರೋಧಾದಪಿಬತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ಪಿಬಚ್ಛಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಯನ್ಸ್ವಾರ್ಥಮಜಹನ್ನಿತರೇತರಯುಕ್ತಪಿಬದಪಿಬತ್ಪರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಮುಖ್ಯ ಏವ, ತಥಾಪಿ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಪಾತುರಿವ ಪಾಯಯಿತುರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಸೋಽಪಿ ಕರ್ತಾ । ಅತ ಏವ ಚಾಹುಃ - “ಯಃ ಕಾರಯತಿ ಸ ಕರೋತ್ಯೇವ” ಇತಿ । ಏವಂ ಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ಪಚಂತೀತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಸಂಶಯಂ ಸಮಾಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಿತಿ ।
'ನಿಯತಾಧಾರತಾ ಬುದ್ಧಿಜೀವಸಂಭವಿನೀ ನಹಿ । ಕ್ಲೇಶಾತ್ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ಸರ್ವಗೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ” ॥ ನಚ ಪಿಬಂತಾವಿತಿವತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಪದಮಪಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಯುಕ್ತಂ, ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋಶ್ಚ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿಚ “ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಸುಕೃತಲೋಕವ್ಯವಸ್ಥಾನೇನ ಕರ್ಮಗೋಚರಾನತಿಕ್ರಮ ಉಕ್ತಃ । ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಚ ಕರ್ಮಗೋಚರಮನತಿಕ್ರಾಂತೌ । ಜೀವೋ ಹಿ ಭೋಕ್ತೃತಯಾ ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಭೋಗಸಾಧನತಯಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗೋಚರೇ ಸ್ಥಿತೌ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯ ತದಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಛಾಯಾತಪಾವಿತಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಾವುಕ್ತೌ । ನಚ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಸ್ತಮಃ, ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಸ್ತು ಜಡತಯಾ ತಮ ಇತಿ ಶಕ್ಯೋಪದೇಷ್ಟುಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವತ್ರ ಕಥ್ಯೇತೇ ಇತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಪನುತ್ತಯೇ ಬುದ್ಧೇರ್ಭೇದೇನ ಪರಲೋಕೀ ಜೀವೋ ದರ್ಶನೀಯ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ । ಏವಂಪ್ರಾಪ್ತೇಭಿಧೀಯತೇ - “ಋತಪಾನೇನ ಜೀವಾತ್ಮಾ ನಿಶ್ಚಿತೋಽಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಸರೂಪೇಣ ನ ತು ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿರೂಪಯಾ ॥ ೧ ॥ ಪ್ರಥಮಂ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಾವಗತೇ ಸತಿ । ಗುಹ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚರಮಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮವಿರೋಧತಃ” ॥ ೨ ॥ ಗೌಃ ಸದ್ವಿತೀಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಜಾತೀಯೇನೈವ ಗವಾಂತರೇಣಾವಗಮ್ಯತೇ, ನ ತು ವಿಜಾತೀಯೇನಾಶ್ವಾದಿನಾ । ತದಿಹ ಚೇತನೋ ಜೀವಃ ಸರೂಪೇಣ ಚೇತನಾಂತರೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ತ್ವಚೇತನಯಾ ವಿರೂಪಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ । ತದೇವಂ “ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಮವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದನುರೋಧೇನ ಚರಮಂ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಶಾಲಗ್ರಾಮೇ ಹರಿರಿತಿವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಬಹುಲಂ ಹಿ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಯ ಆಹುಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಷು ದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಏವಂಚ ಪ್ರಥಮಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾನುರೋಧೇನ ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಛಾಯಾತಪತ್ವಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಶುದ್ಧಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತದನಾಶ್ರಯತಯಾ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಇಮಮೇವ ನ್ಯಾಯಂ “ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುದಾಹರಣೇ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ಯೋಜಯತಿ -
ಏಷ ಏವ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಕಿಂ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಉತ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ಸಂಶಯ್ಯ ಕರಣರೂಪಾಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರೇಧಾಂಸಿ ಪಚಂತೀತಿವತ್ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವಿಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತಶ್ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ಫೋರಿತಃ । ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚ “ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನಃ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ।
ನ ಖಲು ಮುಖ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಕರಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಮುದ್ಧಾಟಯತಿ -
ಅಪರ ಆಹ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ।
ಯೇನೇತಿ ಕರಣಮುಪದಿಶತಿ । ತತಶ್ಚ ಭಿನ್ನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮ್ ।
ಯೋಽಯಂ ಶಾರೀರ ಉಪದ್ರಷ್ಟೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಏವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥಃ,
ವಚನವಿರೋಧೇ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಭಜತ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಸ್ಯ ಭಜೇತ, ಯದಿ ಹಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ । ತಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಯಾಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯನ್ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಪಿ ಸ್ವೀಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿಚ ।
ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದಿ ಕಿಂಚನ ರಜ ಆಧ್ವಂಸತ ಇತಿ ।
ರಜೋಽವಿದ್ಯಾ ನಾಧ್ವಂಸನಂ ಸಂಶ್ಲೇಷಮೇವಂವಿದಿ ಕರೋತೀತಿ ।
ಏತಾವತೈವ ವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಪರತಾಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಾವತಾ ಚೇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅನಶ್ನನ್ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಚಾಕಶೀತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಂಕೇತ, ಯದಿ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ ನಾಶ್ನಾತಿ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾವಗಮಃ, ಚೈತನ್ಯಸಮಾನಾಧಿಕರಣಂ ಹಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮವಭಾಸತ ಇತಿ । ತನ್ನಿರಾಸಾಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನೇದಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವತಃ, ಅಪಿತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಸುಖಾದಿರೂಪಪರಿಣತಂ ಚಿತಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯೋಪಪನ್ನಚೈತನ್ಯಮಿವ ಭುಂಕ್ತೇ, ನತು ತತ್ತ್ವತೋ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭುಂಕ್ತೇ । ತದೇತದಧ್ಯಾಸಾಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ತದನೇನ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೋದ್ಧಾಟಿತಾ ॥ ೧೨ ॥
ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।
ನನು “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨೦) ಇತ್ಯನೇನೈವೈತದ್ಗತಾರ್ಥಮ್ । ಸಂತಿ ಖಲ್ವತ್ರಾಪ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವದೇವತಾಸ್ವಸಂಭವಿನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮೋಪದೇಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಾದಾನಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ - “ಏಷ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಪರೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ತಥಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ತು ಯುಜ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ಉಪಕ್ರಮವಶಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತರೇಷಾಂ ಹಿ ವರ್ಣನಮ್ । ಕೃತಂ ನ್ಯಾಯೇನ ಯೇನೈವ ಸ ಖಲ್ವತ್ರಾನುಷಜ್ಯತೇ” ॥ ೨ ॥ “ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಪ್ರಥಮಮವಗತಾವಿತಿ ತದನುರೋಧೇನ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದಯಃ ಪಶ್ಚಾದವಗತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ “ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಥಮಮವಗತೇ ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ತದನುರೋಧೇನಾಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾದಯಃ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ । ತತ್ರ ಚಾಮೃತತ್ವಂ ಕತಿಪಯಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅಭಯತ್ವಮಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಪುರುಷತ್ವಂ ಪುರುಷಾಕಾರತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮತ್ವಂ ಕನೀನಿಕಾಯತನತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಮುಕ್ತರೂಪಾಮೃತತ್ವಾದಿಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ವಾಮನೀತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯೈವ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತವ್ಯಾಃ । ಕಂ ಚ ಖಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ ತು ವಾಕ್ಯಮಗ್ನೀನಾಂ ನಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮರ್ಹತಿ । “ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಗತ್ಯಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ನ ತೂಕ್ತಪರಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣ ತು ಜೀವದೇವತೇ ಉಪನ್ಯಸ್ತೇ, ಬಾಧಕಾಂತರೋಪದರ್ಶನಾಯ ಚೈಷ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾಭಾವಾತ್ । “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨೦) ದಿತ್ಯನೇನ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
'ಅನಿಷ್ಪನ್ನಾಭಿಧಾನೇ ದ್ವೇ ಸರ್ವನಾಮಪದೇ ಸತೀ । ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಭವೇತಾಮಭಿಧಾತೃಣೀ” ॥ ಸಂನಿಹಿತಾಶ್ಚ ಪುರುಷಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತೇ ಚ ನ ಯಾವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಮಭಿದಧತಿ ತಾವತ್ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಂ ನಾರ್ಥತುಷೋಽಪ್ಯಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಕುತಸ್ತದರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತಾ । ಪುರುಷಾತ್ಮಶಬ್ದೌ ಚ ಸರ್ವನಾಮನಿರಪೇಕ್ಷೌ ಸ್ವರಸತೋ ಜೀವೇ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವಾ ವರ್ತೇತೇ ಇತಿ । ನಚ ತಯೋಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದರ್ಶನಮಿತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಪುರುಷಪದಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಾರ್ಥಾನುರೋಧೇನ ಯ ಏಷ ಇತಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಯಥಾಸಂಭವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮ್ । ವಿದುಷಃ ಶಾಸ್ತ್ರತ ಉಪಲಬ್ಧಿರೇವ ದೃಢತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದುಚಪರ್ಯತೇ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿ ಚ ತದೇವ ಚರಮಂ ಪ್ರಥಮಾನುಗುಣತಯಾ ನೀಯತೇ ಯನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಲ್ಪಂ ಚ । ಇಹ ತ್ವಮೃತತ್ವಾದಯೋ ಬಹವಶ್ಚಾಶಕ್ಯಾಶ್ಚ ನೇತುಮ್ । ನಹಿ ಸ್ವಸತ್ತಾಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಮಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಕಿಂ ನಾಮ ನಾಮೃತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಮೃತಪದಮ್ । ಭಯಾಭಯೇ ಅಪಿ ಚೇತನಧರ್ಮೌ ನಾಚೇತನೇ ಸಂಭವತಃ । ಏವಂ ವಾಮನೀತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇತುಮಶಕ್ಯಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೋಪಪಾದಿತಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
'ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ಯಾದಾಶಂಕಾ । ನನು ಸರ್ವಗತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷೇಣ ಚಕ್ಷುರೇವ ಸ್ಥಾನಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ, ತತ್ಪರಿಹರತಿ, ಶ್ರುತಿಃ - “ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸಾರ್ಪಿರ್ವೋದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ ವರ್ತ್ಮನೀ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ । ವರ್ತ್ಮನೀ ಪಕ್ಷಸ್ಥಾನೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿನಿರ್ಲೇಪಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿರ್ಲೇಪಂ ಚಕ್ಷುರೇವ ಸ್ಥಾನಮನುರೂಪಮಿತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುರೂಪಮಿತಿ ಸಂಯದ್ವಾಮಾದಿಗುಣೋಪದೇಶಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ
ಕಲ್ಪತೇ
ಘಟತೇ, ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದಿಷು ತ್ವಸಮವೇತಾರ್ಥಃ । ವಾಮನೀಯಾನಿ ಸಂಭಜನೀಯಾನಿ ಶೋಭನೀಯಾನಿ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ವಾಮಾನಿ । ಸಂಯಂತಿ ಸಂಗಚ್ಛಮಾನಾನಿ ವಾಮಾನ್ಯನೇನೇತಿ ಸಂಯದ್ವಾಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪುಣ್ಯಫಲೋತ್ಪತ್ತೇಸ್ತೇನ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ । ಸ ಏವ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ವಾಮಾನಿ ನಯತಿ ಲೋಕಮಿತಿ ವಾಮನೀಃ । ಏಷ ಏವ ಭಾಮನೀಃ । ಭಾಮಾನೀ ಭಾನಾನಿ ನಯತಿ ಲೋಕಮಿತಿ ಭಾಮನೀಃ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ।
ಆಶಂಕೋತ್ತರಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।
ಆಶಂಕಾಮಾಹ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸ್ಥಾನಿನೋ ಹಿ ಸ್ಥಾನಂ ಮಹದ್ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಯಾದಸಾಮಬ್ಧಿಃ । ತತ್ಕಥಮತ್ಯಲ್ಪಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಮಮಹತ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾನ್ಯಾದಯೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸ್ಥಾನಾದಯೋ ನಾಮರೂಪಪ್ರಕರಾಸ್ತೇಷಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯೈಕಸ್ಥಾನನಿಯಮೋ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ನತು ನಾನಾಸ್ಥಾನತ್ವಂ ನಭಸ ಇವ ನಾನಾಸೂಚೀಪಾಶಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಮ್ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯುಪಾಸನಾಸ್ಥಾನಾನೀತಿ ತೈರಸ್ಯ ಯುಕ್ತೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪಿಚ ಪ್ರಕೃತಾನುಸಾರಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಂ, ನತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವದೇವತಾ ಇತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ ।
ಏವಂ ಖಲೂಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಉಪಕೋಸಲೋ ಹ ವೈ ಕಾಮಲಾಯನಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇ ಜಾಬಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ । ತಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾದಶ ವರ್ಷಾಣ್ಯಗ್ನೀನುಪಚಚಾರ । ಸ ಚಾಚಾರ್ಯೋಽನ್ಯಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಸಮಾವರ್ತಯಾಮಾಸ । ತಮೇವೈಕಮುಪಕೋಸಲಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ಸ್ಮ । ಜಾಯಯಾ ಚ ತತ್ಸಮಾವರ್ತನಾಯಾರ್ಥಿತೋಽಪಿ ತದ್ವಚನಮವಧೀರ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರೋಷಿತವಾನ್ । ತತೋಽತಿದೂನಮಾನಸಮಗ್ನಿಪರಿಚರಣಕುಶಲಮುಪಕೋಸಲಮುಪೇತ್ಯ ತ್ರಯೋಽಗ್ನಯಃ ಕರುಣಾಪರಾಧೀನಚೇತಸಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯಾಸ್ಮೈ ದೃಢಭಕ್ತಯೇ ಸಮೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮೂಚಿರೇ “ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ । ಅಥೋಪಕೋಸಲ ಉವಾಚ, ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಸ ಹಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ವಿಭೂತಿಮತ್ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂತು ಕಂ ಚ ಖಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತನ್ನ ವಿಜಾನಾಮಿ । ನಹಿ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪರ್ಕಜಂ ಸುಖಮನಿತ್ಯಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಖಂ ಚ ಭೂತಾಕಾಶಮಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಥೈನಮಗ್ನಯಃ ಪ್ರತ್ಯೂಚುಃ - “ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೫) ಇತಿ । ಏವಂ ಸಂಭೂಯೋಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ಸ್ವವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಮೂಚುಃ - “ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯಃ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೧ ।೧ ) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪುನಸ್ತ ಏನಂ ಸಂಭೂಯೋಚುಃ, ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಕ್ತಾ ಸ್ವವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ, ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಂಭೂಯ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇಯಮುಕ್ತಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಗತಿಮಾತ್ರಂ ತ್ವವಶಿಷ್ಟಂ ನೋಕ್ತಂ, ತತ್ತು ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಜಾಬಾಲಸ್ತವಾಚಾರ್ಯೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಗ್ನಯ ಉಪರೇಮಿರೇ ।
ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ “ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ತತ್ರ ಖಂಶಬ್ದ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ ಪ್ರತೀಕಃ । ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೋ ನಾಮಾದಿಷು ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ಇದಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ಯನ್ನಾಮೇತಿ । ತಥೇದಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ । ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಸಾಧನಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತಾ ಚಾಮಯಸ್ತೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಾಮಯಂ ಸುಖಮ್ ।
ತದೇವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇ ದೋಷಮುಕ್ತ್ವೋಭಯಾನ್ವಯೇ ಗುಣಮಾಹ -
ಇತರೇತರವಿಶೇಷಿತೌ ತ್ವಿತಿ ।
ತದರ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದಾವಪಿ ವಿಶೇಷಿತಾವುಚ್ಯೇತೇ । ಸುಖಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣೋ ಹಿ ಖಂಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶಮರ್ಥಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತತೇ । ತಾದೃಶಾ ಚ ಖೇನ ಸುಖಂ ವಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಸಾಮಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ನಿರಾಮಯಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಮುಭಯೋಪಾದಾನಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಕಂಪದಸ್ಯೋಪರಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಶಿರಃ, ಏವಂ ಖಂಪದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಶಿರೋ ಯಯೋಃ ಕಂಖಂಪದಯೋಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸೀ, ತಯೋರ್ಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸ್ತ್ವಮ್ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದೇವಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ನನ್ವಗ್ನಿಭಿಃ ಪೂರ್ವಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ, “ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತದೇವಾನುವರ್ತನೀಯಮಿತಿ ತು ಕುತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತೇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ಭಿನ್ನವಕ್ತೃಣೀ ವಾಕ್ಯೇ ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವೇಣ ವಕ್ತ್ರಾ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಮಿತೇ, ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಕಿಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತುಭ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರೂಪದಿಷ್ಟಾ, ತದ್ವಿದಸ್ತು ಗತಿರ್ನೋಕ್ತಾ, ತಾಂ ಚ ಕಿಂಚಿದಧಿಕಮಾಧ್ಯೇಯಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾಚಾರ್ಯೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ । ತದನೇನ ಪೂರ್ವಾಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾ ವಾರಿತೇತಿ । ಅಥೈವಮಗ್ನಿಭಿರುಪದಿಷ್ಟೇ ಪ್ರೋಷಿತ ಆಚಾರ್ಯಃ ಕಾಲೇನಾಜಗಾಮ, ಆಗತಶ್ಚ ವೀಕ್ಷ್ಯೋಪಕೋಸಲಮುವಾಚ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ತೇ ಸೋಮ್ಯ ಮುಖಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಭಾತಿ, ಕೋಽನು ತ್ವಾಮನುಶಶಾಸೇತಿ । ಉಪಕೋಸಲಸ್ತು ಹ್ರೀಣೋ ಭೀತಶ್ಚ ಕೋ ನು ಮಾಮನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಭಗವನ್ ಪ್ರೋಷಿತೇ ತ್ವಯೀತ್ಯಾಪಾತತೋಽಪಜ್ಞಾಯ ನಿರ್ಬಧ್ಯಮಾನೋ ಯಥಾವದಗ್ನೀನಾಮನುಶಾಸನಮವೋಚತ್ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಚಾಚಾರ್ಯಃ ಸುಚಿರಂ ಕ್ಲಿಷ್ಟ ಉಪಕೋಸಲೇ ಸಮುಪಜಾತದಯಾರ್ದ್ರಹೃದಯಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತುಭ್ಯಮಗ್ನಯೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕಲ್ಯೇನಾವೋಚನ್ , ತದಹಂ ತುಭ್ಯಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಯದನುಭವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ “ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೩), ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತವತ್ಯಾಚಾರ್ಯ ಆಹೋಪಕೋಸಲಃ, ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ, ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚಾಚಾರ್ಯೋಽರ್ಚಿರಾದಿಕಾಂ ಗತಿಂ ವಕ್ತುಮನಾಃ, ಯದುಕ್ತಮಗ್ನಿಭಿಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ಪರಿಪೂರಣಾಯ “ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಯೇ ಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸಂಯದ್ವಾಮಂ ವಾಮನೀಭಾಮನೀತ್ಯೇವಂಗುಣಕಂ ಪ್ರಾಣಸಹಿತಮುಪಾಸತೇ ತೇ ಸರ್ವೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾನೋಽನ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತು ಮಾ ವಾಕಾರ್ಷುಃ, ಅರ್ಚಿಷಮರ್ಚಿರಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಅರ್ಚಿಷೋಽಹರಹರ್ದೇವತಾಂ, ಅಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಂ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಾಂ, ತತಃ ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ , ಯೇಷು ಮಾಸೇಷೂತ್ತರಾಂ ದಿಶಮೇತಿ ಸವಿತಾ ತೇ ಷಣ್ಮಾಸಾ ಉತ್ತರಾಯಣಂ ತದ್ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತೇಭ್ಯೋ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಸಂವತ್ಸರದೇವತಾಂ, ತತ ಆದಿತ್ಯಂ, ಆದಿತ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಂ, ಚಂದ್ರಮಸೋ ವಿದ್ಯುತಂ, ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಾನೇತಾನ್ಪುರುಷಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದವತೀರ್ಯಾಮಾನವೋಽಮಾನವ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಭವಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭವ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ ತಾದೃಶಃ ಪುರುಷ ಏತಾನ್ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ, ಸ ಏಷ ದೇವಪಥೋ ದೇವೈರರ್ಚಿರಾದಿಭಿರ್ನೇತೃಭಿರುಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ದೇವಪಥಃ, ಸ ಏವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಗಂತವ್ಯೇನೋಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಥಃ, ಏತೇನ ಪಥಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಮಂ ಮಾನವಂ ಮನೋಃ ಸರ್ಗಂ ಕಿಂಭೂತಮಾವರ್ತಂ ಜನ್ಮಜರಾಮರಣಪೌನಃಪುನ್ಯಮಾವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಕರ್ತಾವರ್ತೋ ಮಾನವೋ ಲೋಕಸ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ । ತಥಾಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತೇ ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಸಂಚರೇ । ಪರಸ್ಯಾಂತೇ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಪರಂ ಪದಮ್” ॥ ೧೫ ॥
ತದನೇನೋಪಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ
ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ
ಇತ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರಃ ।
'ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ” ಇತಿ ನಿತ್ಯವಚ್ಛ್ರುತಮನಿತ್ಯೇ ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಚಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೋಪಾಸನಾಕಾಲ ಇತಿ ।
ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಽಪೀತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ಹಿ ನ ಪ್ರದೇಶೇ ಉಪಾಸನಾಽನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಚರೀ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತತ್ರ ಶ್ರುತಪೂರ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಷಾ ಭಿಯಾ । ಅಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಾಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
'ಸ್ವಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ದೇಹಂ ತೇನಾನ್ಯಚ್ಚ ನಿಯಚ್ಛತಿ । ತಕ್ಷಾದಿರಶರೀರಸ್ತು ನಾತ್ಮಾಂತರ್ಯಮಿತಾಂ ಭಜೇತ್” ॥ ೧ ॥ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಶರೀರಿಣಃ ಸ್ವಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೌ ವಾ ಶರೀರೇಣ ವಾ ವಾಸ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟಂ ನಾಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಜಾತು ವಟಾಂಕುರಃ ಕುಟಜಬೀಜಾಜ್ಜಾಯತೇ । ತದನೇನ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨) ಇತ್ಯೇದಪ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿರಹಿತಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನವತ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ವಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಿನೋ ಯೋಗಿನೋ ವಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ವಾಂತರ್ಯಾಮಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾಶ್ರುತತ್ವಾಮತತ್ವವಿಜ್ಞಾತತ್ವಾನಿ ಸಂತಿ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಮಂತೃತ್ವವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಾನಾಂ ಶ್ರುತಾನಾಮಭಾವಾತ್ , ಅನಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ “ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ದೇವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಸಹ ದೃಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಭಿರುಪಪದ್ಯಂತೇ, ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಯೋಗಾಚ್ಚ, “ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮಗ್ನಿರ್ಲೋಕೋ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಃ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಯಮನಾತ್ “ಯಃ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನಂತರೋ ಯಮಯತಿ ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಂತರೋ ಯಮಯತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನುಪಪತ್ತೇಃ, ಯೋಗೀ ತು ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕಭೂತವಶಿತಯಾ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ನಿಯಂತುಮರ್ಹತಿ ತತ್ರ ತತ್ರಾನೇಕವಿಧದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಿರ್ಮಾಣೇನ “ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ” (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ತಥಾಪಿ “ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್” (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪-೪-೧೭) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಕಾರವಿಷಯೇ ವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಭಾವಾತ್ಸೋಽಪಿ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಜ್ಜೀವ ಏವ ಚೇತನೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಮಾನ್ ದೃಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಸಂಪನ್ನಃ ಸ್ವಯಮದೃಶ್ಯಾದಿಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಅಮೃತಶ್ಚ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಾಶೇಽಪ್ಯನಾಶಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಾಭಾವೇನ ಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” ಇತಿ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ “ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿವತ್ । “ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ” ಇತಿ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । “ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಮ್” ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಸರ್ವಂ “ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ” ಇತಿವದ್ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯದಿ ಪುನರಾತ್ಮನೋಽಪಿ ನಿಯಂತುರನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಭವೇತ್ ವೇದಿತಾ ವಾ ತತಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಲೋಕಭೂತನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ । ತದುಪಾರ್ಜಿತೌ ಹಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ನಿಯಚ್ಛತ ಇತ್ಯನಯಾ ದ್ವಾರಾ ಜೀವೋ ನಿಯಚ್ಛತಿ । ಏಕವಚನಂ ಚ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಂತರ್ಯಾಮೀ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಿಯಮೇ ನಾಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತರಮ್ । ತತ್ಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ತಚ್ಚೇತ್ತದವಿದ್ಯಾರ್ಜಿತಂ ಜಗತ್” ॥ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ತಾವದತ್ರಭವತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ನ ತತ್ಪೃಥಗ್ಜನಸಾಧಾಣ್ಯಾನುಮಾನಾಭಾಸೇನಾಗಮವಿರೋಧಿನಾ ಶಕ್ಯಮಪಹ್ನೋತುಮ್ । ತಥಾಚ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ತದವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಪರಿಣಾಮಸ್ತಸ್ಯ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನೇ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯಥಾಯಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೇವತಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣೈಸ್ತಾನೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೇವತಾದೀಂಛಕ್ನೋತಿ ನಿಯಂತುಮ್ । ನ ಚಾನವಸ್ಥಾ । ನಹಿ ನಿಯಂತ್ರಂತರಂ ತೇನ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಯೋ ಜೀವೋ ನಿಯಂತಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ ಸ ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಂ, ತತ್ಕುತೋ ನಿಯಂತ್ರಂತರಂ ಕುತಶ್ಚಾನವಸ್ಥಾ । ತಥಾಚ “ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತಯ ಉಪಪನ್ನಾರ್ಥಾಃ । ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟುರಭಾವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಜೀವಪರಮಾತ್ಮಭೇದಾಶ್ರಯಾಸ್ತು ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭೇದಶ್ರುತಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಸಂಸಾರಾನುಭವಃ, ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚ । ಏವಂ ಚಾಧಿದೈವಾದಿಷ್ವೇಕಸ್ಯೈವಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮಂಜಸಂ ಭವತಿ, “ಯಃ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧) “ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಯ ಇತ್ಯೇಕವಚನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸಮಂಜಸಂ ನಾನ್ಯತ್ರ । “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” ಇತ್ಯಾದೌ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದೋಪಚಾರಕ್ಲೇಶೋ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮೀ ನ ಜೀವಾದಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಸ್ತನಯಿತ್ನ್ವಂತಮಧಿದೈವಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು” ಇತ್ಯಾಧಿಲೋಕಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು” ಇತ್ಯಧಿವೇದಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು” ಇತ್ಯಧಿಯಜ್ಞಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು” ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮಾಂತಮಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಸಂಜ್ಞಾಯಾ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥ ೧೮ ॥॥ ೧೯ ॥
ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತರಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ।
ಕರ್ತರಿ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ ।
ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯಃ । ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಗೋಚರಃ । ಅಗೋತ್ರಂ ಕಾರಣರಹಿತಮ್ । ಅವರ್ಣಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿಹೀನಮ್ । ನ ಕೇವಲಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮವಿಷಯಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ನ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಚಕ್ಷುಃಕ್ಷೋತ್ರಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಅಪಾಣಿಪಾದಮಿತಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ನಿತ್ಯಂ, ವಿಭುಂ, ಸರ್ವಗತಂ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಕಿಂ ಪರಿಣಾಮಿ ನಿತ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅವ್ಯಯಮ್ ।
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ಪರಿಣಾಮೋ ವಿವರ್ತೋ ವಾ ಸರೂಪಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಚಿದಾತ್ಮನಾ ತು ಸಾರೂಪ್ಯಂ ಜಡಾನಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ಜಡಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತೋ ಜಗದ್ಯೋನಿಃ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್ । ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇತ್ಕುತೋ ಜೀವನಿರಾಕ್ರಿಯಾ” ॥ ೨ ॥ ಪರಿಣಮಮಾನಸರೂಪಾ ಏವ ಪರಿಣಾಮಾ ದೃಷ್ಟಾಃ । ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಲಾಲಾಪರಿಣಾಮಾ ಲೂತಾತಂತವಸ್ತತ್ಸರೂಪಾಃ, ತಥಾ ವಿವರ್ತಾ ಅಪಿ ವರ್ತಮಾನಸರೂಪಾ ಏವ ನ ವಿರೂಪಾಃ । ಯಥಾ ರಜ್ಜುವಿವರ್ತಾ ಧಾರೋರಗಾದಯೋ ರಜ್ಜುಸರೂಪಾಃ । ನ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಕುಂಜರ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯಂತಿ । ನಚ ಹೇಮಪಿಂಡಪರಿಣಾಮೋ ಭವತಿ ಲೂತಾತಂತುಃ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಅತ್ಯಂತವೈರೂಪ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಜಡಂ ಜಡಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯೋನಿರಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸ್ವವಿಕಾರಾನಶ್ರುತ ಇತಿ ತದಕ್ಷರಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್”(ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತಿ ಚಾಕ್ಷರಾತ್ಪರಾತ್ಪರಸ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ, “ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ” (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನಹಿ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋರ್ಽವಾಗ್ವಿಕರಜಾತಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದೃತೇಽನ್ಯದಕ್ಷರಂ ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ಯಃ ಪ್ರಧಾನಾತ್ಪರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ ಸರ್ವವಿತ್ । ಭೂತಯೋನಿಸ್ತ್ವಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ, ತಚ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮೇವಾಸ್ತು । ಅಥ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಪರಿತುಷ್ಯತಿ, ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಬೀಜಶಕ್ತಿಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ, ಪ್ರಧೀಯತೇ ಹಿ ತೇನ ವಿಕಾರಜಾತಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಂ, ತತ್ಖಲು ಜಡಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ । ನನು ಚಿದಾತ್ಮಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ವಿರೂಪೋ ಹಿ ಸಃ । ಅಚೇತನಾನಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಾರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ಮಾರ್ತಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣೇನೈವೈತದಪಿ ನಿರಾಕೃತಪ್ರಾಯಂ, ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ಶಂಕೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪಿಚ ಪೂರ್ವತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದೀತಿ ।
ಸತಿ ಬಾಧಕೇಽಸ್ಯಾನಾಶ್ರಯಣಂ, ಇಹ ತು ಬಾಧಕಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಾವುಪಚರ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಯೋನಿತಾಽವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ । ಇಹ ತ್ವವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರೇವ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಸಂಭವೇ ನ ದ್ವಾರಾದ್ವಾರಿಭಾವೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಜಗದ್ಯೋನಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಥ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಪರಸ್ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ತು ಜೀವಾತ್ಮೇತಿ ವಿನಿಗಮನಾಯಾಂ ನ ಹೇತುರಸ್ತೀತಿ ಸಂಶಯೇನ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಹ್ಯನಂತರಮ್ । ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ತೇನ ನಿರ್ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನತಃ ಸ್ಫುಟಮ್ । ಅಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವಿದ್ವಿಶ್ವಯೋನಿರ್ನಾಚೇತನಂ ಭವೇತ್ ॥ ೨ ॥ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವವ್ಯಾಕೃತೇ ಮತಾ । ಅಶ್ನುತೇ ಯತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಣಿ ತತೋಽವ್ಯಾಕೃತಮಕ್ಷರಮ್” ॥ ೩ ॥ ನೇಹ ತಿರೋಹಿತಮಿವಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ । ಯತ್ತು ಸಾರೂಪ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರಿಣಾಮಃ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ । ಅದ್ಧಾ । “ವಿವರ್ತಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪರಿಣಾಮಿನಃ । ಅನಾದಿವಾಸನೋದ್ಭೂತೋ ನ ಸಾರೂಪ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ” ॥ ೧ ॥ ನ ಖಲು ಬಾಹ್ಯಸಾರೂಪ್ಯನಿಬಂಧನ ಏವ ಸರ್ವೋ ವಿಭ್ರಮ ಇತಿ ನಿಯಮನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ । ಆಂತರಾದಪಿ ಕಾಮಕ್ರೋಧಭಯೋನ್ಮಾದಸ್ವಪ್ನಾದೇರ್ಮಾನಸಾದಪರಾಧಾತ್ಸಾರೂಪ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಅಪಿಚ ಹೇತುಮಿತಿ ವಿಭ್ರಮೇ ತದಭಾವಾದನುಯೋಗೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಾಪ್ರವಾಹಪತಿತಸ್ತು ನಾನುಯೋಗಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮವಿವರ್ತತಯಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ತದ್ಯೋನಿಃ, ಭುಜಂಗ ಇವ ರಜ್ಜುವಿವರ್ತತಯಾ ತದ್ಯೋನಿಃ, ನ ತು ತತ್ಪರಿಣಾಮತಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಸರ್ವವಿತ್ತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಲಿಂಗಾತ್ “ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್” (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ, ನತು ಪ್ರಧಾನಂ ಜೀವಾತ್ಮಾ ವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಲಿಂಗಾದಪಿ ತು ‘ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ’ ಇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಾನಾದಪ್ಯೇತದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚ ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ಇತಿ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭವತ ಇತಿ ।
ಭೋಗಾ ಭೋಗ್ಯಾಸ್ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಭೋಕ್ತರಿ । ಅವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹಿ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಭೋಗ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ನ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ।
ಸಮಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚ ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿತಿ ।
ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ ಅಷ್ಟಾದಶೇತಿ ।
ಪ್ಲವಂತೇ ಗಚ್ಛಂತಿ ಅಸ್ಥಾಯಿನ ಇತಿ ಪ್ಲವಾಃ । ಅತ ಏವಾದೃಢಾಃ । ಕೇ ತೇ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ರೂಪ್ಯಂತೇಽನೇನೇತಿ ರೂಪಂ, ಯಜ್ಞೋ ರೂಪಮುಪಾಧಿರ್ಯೇಷಾಂ ತೇ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ತೇ ತು ಷೋಡಶರ್ತ್ವಿಜಃ । ಋತುಯಜನೇನೋಪಾಧಿನಾ ಋತ್ವಿಕ್ಶಬ್ದಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ಯಜ್ಞೋಪಾಧಯ ಋತ್ವಿಜಃ । ಏವಂ ಯಜಮಾನೋಽಪಿ ಯಜ್ಞೋಪಾಧಿರೇವ । ಏವಂ ಪತ್ನೀ, “ಪತ್ಯುರ್ನೋ ಯಜ್ಞಸಂಯೋಗೇ”(ಪಾ.ಸೂ.೪-೧-೩೩) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತ ಏತೇಽಷ್ಟಾದಶ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ, ಯೇಷ್ವೃತ್ವಿಗಾದಿಷೂಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಯಜ್ಞಃ । ಯದಾಶ್ರಯೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮಾವರಂ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯವರಫಲತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಯಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ।
ನಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ
ಇತ್ಯುಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನೇತರೌ ।
ವಿಶೇಷಣಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಹೀತಿ ।
ಶಾರೀರಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಪ್ರಧಾನಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಾದಪೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಿಮಾಗಮಿಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಥಾಚ ಬಹುಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ।
ತದೇತತ್ಪರಮತೇನಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ವಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನ್ಯೇ ಪುನರ್ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಪುನಃಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಂ ದ್ಯೋತಯನ್ನಸ್ಯೇಷ್ಟತಾಂ ಸೂಚಯತಿ । ಜಾಯಮಾನವರ್ಗಮಧ್ಯಪತಿತಸ್ಯಾಗ್ನಿಮೂರ್ಧಾದಿರೂಪವತಃ ಸತಿ ಜಾಯಮಾನತ್ವಸಂಭವೇ ನಾಕಸ್ಮಾಜ್ಜನಕತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಕರಣಂ ಖಲ್ವೇತದ್ವಿಶ್ವಯೋನೇಃ, ಸಂನಿಧಿಶ್ಚ ಜಾಯಮಾನಾನಾಮ್ । ಸಂನಿಧೇಶ್ಚ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಜಾಯಮಾನಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ವಿಶ್ವಯೋನೇರೇವ ಪ್ರಕರಣಿನೋ ರೂಪಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ, ಪ್ರಕರಣಿನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಮೂರ್ಧಾದಿಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಮಾತ್ರಪರಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಶ್ರುತೇರತ್ಯಂತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಪ್ರಕರಣಿನಾಸಂಬಂಧೇ ಜಾಯಮಾನಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಂ ಜಾಯಮಾನಗ್ರಹಣೇ ಕಾರಣಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಃ ಕಾರ್ಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸೂತ್ರಮನವಧೇಯಮೇವ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥ ೨೩ ॥
ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಪ್ರಾಚೀನ ಶಾಲಸತ್ಯಯಜ್ಞೇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನಜನಬುಡಿಲಾಃ ಸಮೇತ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾಂ ಚಕ್ರುಃ -
ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಾ ಭೂದತ ಉಕ್ತಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತೇ ಚ ಮೀಮಾಂಸಮಾನಾ ನಿಶ್ಚಯಮನಧಿಗಚ್ಛಂತಃ ಕೈಕೇಯರಾಜಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾವಿದಮುಪಸೇದುಃ ।
ಉಪಸದ್ಯ ಚೋಚುಃ -
ಆತ್ಮಾನಮೇವೇಮಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯೇಷಿ
ಸ್ಮರಸಿ
ತಮೇವ ನೋ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ದ್ಯುಸೂರ್ವಾಯ್ವಾಕಾಶವಾರಿಪೃಥಿವೀನಾಮಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಭಗವತೋ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ಧಾ ಸುತೇಜಾಃ । ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಸೂರ್ಯಃ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ಪೃಥಕ್ ವರ್ತ್ಮ ಯಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಸ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾ ಸ ಏವಾತ್ಮಾ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ । ಸಂದೇಹೋ ದೇಹಸ್ಯ ಮಧ್ಯಭಾಗಃ ಸ ಆಕಾಶೋ ಬಹುಲಃ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ । ಬಸ್ತಿರೇವ ರಯಿಃ ಆಪಃ, ಯತೋಽದ್ಭ್ಯೋಽನ್ನಮನ್ನಾಚ್ಚ ರಯಿರ್ಧನಂ ತಸ್ಮಾದಾಪೋ ರಯಿರುಕ್ತಾಸ್ತಾಸಾಂ ಚ ಮೂತ್ರೀಭೂತಾನಾಂ ಬಸ್ತಿಃ ಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಬಸ್ತಿರೇವ ರಯಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪಾದೌ ಪೃಥಿವೀ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ತದೇವಂ ವೈಶ್ವಾನರಾವಯವೇಷು ದ್ಯುಸೂರ್ಯಾನಿಲಾಕಾಶಜಲಾವನಿಷು ಮೂರ್ಧಚಕ್ಷುಃಪ್ರಾಣಸಂದೇಹಬಸ್ತಿಪಾದೇಷ್ವೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ವೈಶ್ವಾನರಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಪರೀತತಯೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಪಾತಾಂಧತ್ವಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಮಣದೇಹಶೀರ್ಣತಾಬಸ್ತಿಭೇದಪಾದಶ್ಲಥೀಭಾವದೂಷಣೈರುಪಾಸನಾನಾಂ ನಿಂದಯಾ ಮೂರ್ಧಾದಿಸಮಸ್ತಭಾವಮುಪದಿಶ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ “ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಭಿವಿಮಾನಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೧) ಇತಿ । ಸ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ದ್ಯುಪೃಭೃತಿಷು, ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇಷು, ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಜೀವೇಷ್ವನ್ನಮತ್ತಿ । ಸರ್ವಸಂಬಂಧಿಫಲಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಾಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಜನಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರತಾಸಂಪಿಪಾದಯಿಷಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ -
ಉರ ಏವ ವೇದಿಃ
ವೇದಿಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ ।
ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿಃ
ಆಸ್ತೀರ್ಣಬ್ರಹಿಃಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ ।
ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ ।
ಹೃದಯಾನಂತರಂ -
ಮನೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಃ ।
ಆಸ್ಯಮಾಹವನೀಯಃ ।
ತತ್ರ ಹಿ ತದನ್ನಂ ಹೂಯತೇ । ನನು “ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಆತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಯೋಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ರೂಢತ್ವೇನ ತದುಪರಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತದನುರೋಧೇನ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಂ ಯುಜ್ಯಂತೇ ನತು ಪ್ರಥಮಾವಗತೌ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶಬ್ದೌ ಚರಮಾವಗತವೈಶ್ವಾನರಾದಿಪದಾನುರೋಧೇನಾನ್ಯಥಯಿತುಂ ಯುಜ್ಯೇತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ “ವೈಶ್ವಾನರಂ ಹ ವೈ ಭಗವಾನ್ ಸಂಪ್ರತಿ ವೇದ ತಂ ನೋ ಬ್ರೂಹಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ನಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೌ ಸ್ತಃ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಸಮಾನಾರ್ಥಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ತದುಪಕ್ರಮಮಿತಿ ತೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನ ತದವಿರೋಧೇನ ವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನ ಹ್ಯನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ನಾನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಮ್ । ಕರ್ಮವಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯಮೇಕಮೇವ । ನಚ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಂ ಜಾಠರಭೂತಾಗ್ನಿದೇವತಾಜೀವಾತ್ಮನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಸರ್ವಲೋಕಾಶ್ರಯಫಲಭಾಗಿತಾ ।
ನ ಚ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹ ಇತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಕುತಃ ಪುನರಿಯಮಾಶಂಕಾ -
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ - ತದೇವೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನಾನ್ಯಥಾ ನೀಯತೇ, ಯನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಶಕ್ಯೌ ಚ ವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಾವನ್ಯಥಾ ನೇತುಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಮಾನಃ । ಅಪಿ ಚಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚ ನ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನೋಽಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತಃ । ನಚ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತಾಽನ್ಯತ್ರ ಜಾಠರಾಗ್ನೇರ್ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಹೃದಯಾದಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವಿನೀ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಯೋಗಂ ಜಾಠರಭೂತಾಗ್ನಿದೇವತಾಜೀವಾನಾಮನ್ಯತಮೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾವುಪಕ್ರಮಗತಾವಪ್ಯನ್ಯಥಾ ನೇತವ್ಯೌ । ಮೂರ್ಧತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮ್ । ಅಥವಾ ಅಗ್ನಿಶರೀರಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಐಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾತ್ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಯ ಉಪಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಸಂಧಿಃ ।
ಅತ್ರೋತ್ತರಮ್ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।
ಅದ್ಧಾ ಚರಮಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಥಮಾವಗತಮನ್ಯಥಯತಿ । ನ ತ್ವತ್ರ ಚರಮಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶೇನ ವಾ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿವತ್ , ತದುಪಾಧ್ಯುಪದೇಶೇನ ವಾ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪ ಇತಿವದುಪಪತ್ತೇಃ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಾ ವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಚನತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಜಾಠರವೈಶ್ವಾನರಾಹ್ವಯೇ ಕ್ಷೇಪೇಣ ವಾ ಜಾಠರವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಧಿನಿ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ಯೇ ವೈಶ್ವಾನರಧರ್ಮಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಸಮಾವೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅಸಂಭವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿ ಚೇಹ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತೇತಿ ।
ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿ ಚ ಕೇವಲ ಏವೇತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿತಯಾ ನಾಪಿ ಪ್ರತೀಕತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಮಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಪುರುಷಮಪೀತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಯತ್ಪುರುಷ ಇತಿ ಪುರುಷಮನೂದ್ಯ ನ ವೈಶ್ವಾನರೋ ವಿಧೀಯತೇ । ತಥಾಸತಿ ಪುರುಷೇ ವೈಶ್ವಾನರದೃಷ್ಟಿರುಪದಿಶ್ಯೇತ । ಏವಂ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರದೃಷ್ಟಿರ್ಹಿ ಜಾಠರೇ ವೈಶ್ವಾನರ ಇಹೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ । “ಸ ಯೋ ಹೈತಮೇವಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ” ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಹಿ ಪುರುಷತ್ವವೇದನಮತ್ರಾನೂದ್ಯತೇ, ನತು ಪುರುಷಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರತ್ವವೇದನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯತ್” (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೧ । ೧೧) ಇತಿ ಯದಃ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ, ಪುರುಷ ಇತಿ ತು ತತ್ರ ಪುರುಷದೃಷ್ಟೇರುಪದೇಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥ ॥ ೨೫ ॥ ॥ ೨೬ ॥
ಅತ ಏವ ನ ದೇವತಾ ಭೂತಂ ಚ ।
ಅತ ಏವೈತೇಭ್ಯಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯವಗತದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧಸರ್ವಲೋಕಾಶ್ರಯಫಲಭಾಗಿತ್ವಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಪದೋಕ್ರಮೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಯೋ ಭಾನುನಾ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಮ್” (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೮೮ । ೩) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣೋಽಪಿ ನ ಕೇವಲೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶವಿಭವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಭೂತಾಗ್ನೇರಿಮಮೀದೃಶಂ ಮಹಿಮಾನಮಾಹ, ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ ತಾದ್ರೂಪ್ಯೇಣೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೭ ॥
ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿಃ ।
ಯದೇತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಷು ಚುಬುಕಾಂತೇಷು ಪುರುಷಾವಯವೇಷು ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನ್ಪೃಥಿವೀಪರ್ಯಂತಾಂಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಾನ್ ಸಂಪಾದ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ “ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ” (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೧ । ೧೧) ಇತಿ । ಅತ್ರಾವಯವಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಮುದಾಯರೂಪಪುರುಷಾವಯವಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಮುದಾಯಮಧ್ಯಪತಿತತ್ವಾತ್ತದವಯವಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಿನಾಮ್ ।
ಅತ್ರೈವ ನಿದರ್ಶನಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೃಕ್ಷೇ ಶಾಖಾಮಿತಿ ।
ಶಾಖಾಕಾಂಡಮೂಲಸ್ಕಂಧಸಮುದಾಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಶಾಖಾ ತನ್ಮಧ್ಯಪತಿತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಂ ಮಾಧ್ಯಸ್ಥ್ಯಂ ತೇನ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವೈಶ್ವಾನರಃಪರಮಾತ್ಮಾ ಚರಾಚರಸಾಕ್ಷೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಶಯಮುನ್ಮೂಲಯತಿ -
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಗಾತ್ಮಾ । ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ವಾಯಂ ನರಃ, ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ । ವಿಶ್ವೇ ನರಾ ಜೀವಾ ವಾತ್ಮಾನೋಽಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ।
ಸಾಕಲ್ಯೇನೋಪಲಂಭಾಸಂಭವಾದುಪಾಸಕಾನಾಮನುಗ್ರಹಾಯಾನಂತೋಽಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿವ್ಯನಕ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅತಿಕ್ರಾಂತೋ ಮಾತ್ರಾಂ ಪರಿಮಾಣಮತಿಮಾತ್ರಃ ।
ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ಕೃತೇ ।
ಉಪಾಸಕಾರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರದೇಶೇಷು ವೇತಿ ॥ ೨೯ ॥ ॥ ೩೦ ॥
ಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ಜೈಮಿನಿಃ ।
ಮೂರ್ಧಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಚುಬುಕಾಂತೋ ಹಿ ಕಾಯಪ್ರದೇಶಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ । ತತ್ರೈವ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಾನ್ಸಂಪಾದಯನ್ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಅತ್ರೈವ ಜಾಬಾಲಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಆಮನಂತಿ ಚೈನಮಸ್ಮಿನ್ ।
ಅವಿಮುಕ್ತೇ ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೇ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಸ ಖಲ್ವವಿಮುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ತು ಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಃ । ವರಣಾ ಭ್ರೂಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಶಾರೀರಕಮೀಮಂಸಾಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥ ೨ ॥
॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕಾಸ್ಪಷ್ಟಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯೋ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ।
ಇಹ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ತತ್ “ಪಾರವತ್ತ್ವೇನ ಸೇತುತ್ವಾದ್ಭೇದೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಪ್ರಯೋಗತಃ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಯುಕ್ತಂ ನಾಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ಹಿಚಿತ್” ॥ ಪಾರಾವಾರಮಧ್ಯಪಾತೀ ಹಿ ಸೇತುಃ ತಾಭ್ಯಾಮವಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನೋ ಜಲವಿಧಾರಕೋ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಃ, ನತು ಬಂಧನಹೇತುಮಾತ್ರಮ್ । ಹಡಿನಿಗಡಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೇತುಭಾವಮನುಭವತಿ । ನ ಚಾಮೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಸ್ಯ ಸೇತುರಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದಮೃತಮಸ್ತಿ, ಯಸ್ಯ ತತ್ಸೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುರಿತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।
ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ , ಸೇತುರಿತಿ ಚ ಶ್ರವಣಾತ್ , ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತತ್ರಾಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ವಿಶದತಯಾ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಸೇತುರಿತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪಾರವಾನಿತಿ ।
ತಥಾಚ ಪಾರವತ್ಯಮೃತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಸೇತಾವನುಶ್ರಿಯಮಾಣೇ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಭವೇತ್ । ತತ್ಖಲು ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಹಿತಮರ್ಯಾದತಯಾ ಪುರುಷಂ ಯಾವದಗಚ್ಛದ್ಭವತೀತಿ ಪಾರವತ್ , ಭವತಿ ಚ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ, ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಯತನತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಕಾರಾಣಾಂ, ಭವತಿ ಚಾತ್ಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಸ್ವಭಾವವಚನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಾ ಪ್ರದೀಪ ಇತಿವತ್ । ಭವತಿ ಚಾಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಪವರ್ಗೋಪಯೋಗಿ, ತದಭಾವೇ ಪ್ರಧಾನಾದ್ವಿವೇಕೇನ ಪುರುಷಸ್ಯಾನವಧಾರಣಾದಪವನುಪರ್ಗಾಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ತ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ನ ಪರಿತುಷ್ಯಸಿ, ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಬೀಜಶಕ್ತಿಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ಸರ್ವಸ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತದಪಿ ಪ್ರಧಾನೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ಅಥ ತು ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛುತ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಾದ್ರಿಯಸೇ, ತತೋ ವಾಯುರೇವಾಸ್ತು । “ವಾಯುನಾ ವೈ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣಾಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದಿ ತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪರಿತುಷ್ಯಸಿ, ಭವತು ತರ್ಹಿ ಶಾರೀರಃ, ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗ್ಯಾನ್ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನ್ಪ್ರತ್ಯಾಯತನತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಪುನರಸ್ಯ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಶ್ರುತೇರತ್ರಾಪಿ ನ ಪರಿತುಷ್ಯಸಿ, ಭವತು ತತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಭಗವಾನ್ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಚಾಮೃತಾತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಯಮಪಿ “ವಾಯುನಾ ವೈ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಾ ಸೂಚಿತಃ । ತಸ್ಮಾದಯಂ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನಾಮಾಯತನಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ನ ಪ್ರಧಾನಾವ್ಯಾಕೃತವಾಯುಶಾರೀರಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಃ । ಕುತಃ, ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ । “ಧಾರಣಾದ್ವಾಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧನಾದ್ವಾಸ್ಯ ಸೇತುತಾ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಃ ಸೇತುಶಬ್ದೋ ಹಿ ನೇಷ್ಯತೇ” ॥ ನಹಿ ಮೃದ್ದಾರುಮಯೋ ಮೂರ್ತಃ ಪಾರಾವಾರಮಧ್ಯವರ್ತೀ ಪಾಥಸಾಂ ವಿಧಾರಕೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ ಸೇತುಃ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾವ್ಯಾಕೃತಂ ವಾ ವಾಯುರ್ವಾ ಜೀವೋ ವಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ವಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ಕಿಂತು ಪಾರವತ್ತಾಮಾತ್ರಪರೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಸೇತುಶಬ್ದೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ಸೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಪಾರವತ್ತಾವರ್ಜಂ ವಿಧರಣತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಯೋಗಮಾತ್ರಾದ್ರೂಢಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರವರ್ತ್ಸ್ಯತಿ । ಜೀವಾನಾಮಮೃತತ್ವಪದಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಾರವತ ಏವ ಲಕ್ಷಯಿಷ್ಯತಿ । ಅಮೃತಶಬ್ದಶ್ಚ ಭಾವಪ್ರಧಾನಃ । ಯಥಾ “ದ್ವ್ಯೇಕಯೋರ್ದ್ವಿವಚನೈಕವಚನೇ”(ಪಾ.ಸೂ. ೧।೪।೨೨) ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ವಿತ್ವೈಕತ್ವೇ ದ್ವ್ಯೇಕಶಬ್ದಾರ್ಥೌ, ಅನ್ಯಥಾ ದ್ವ್ಯೇಕೇಷ್ವಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ -
ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚಾಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸೇತುರಿತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನೇ ಉಪಪತ್ಸ್ಯೇತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಸ್ವಶಬ್ದಾದಿತಿ ತಂತ್ರೋಚ್ಚರಿತಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಚ ಸದಾಯತನಾ ಇತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಾದಿತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಚ ಸೂಚಯತಿ । ಸರ್ವೇ ಹ್ಯೇತೇಽಸ್ಯ ಸ್ವಶಬ್ದಾಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆಯತನಾಯತನವದ್ಭಾವಃ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಸ ಏವಾತ್ರಾಸ್ತ್ವಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಸೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇನ ಸಾವಧಾರಣೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ತತ್ರಾಯತನಾಯತನವದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।
ವಿಕಾರರೂಪೇಽನೃತೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯೇಽಭಿಸಂಧಾನಂ ಯಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಾನಪುರುಷಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಭೇದಪ್ರಪಂಚಂ ಸತ್ಯಮಭಿಮನ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯಾಪವಾದೋ ದೋಷಃ ಶ್ರೂಯತೇ -
ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ಸರ್ವಮವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ತು ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರ ಆಹೇತಿ ।
ನಾತ್ರ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಸೇತುತೋಚ್ಯತೇ ಯೇನ ಪಾರವತ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು“ಜಾನಥ” ಇತಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕೀರ್ತಿತಂ, ಯಶ್ಚ”ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ” ಇತಿ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಃ, ತಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವೇನ ಸೇತುತೋಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚೋಭಯಮಪಿ ಪಾರವದೇವ । ನಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದೇಷ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಾತ್ಮೈವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ನ ತು ತಜ್ಜ್ಞಾನವಾಗ್ವಿಮೋಚನೇ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವಾಗ್ವಿಮೋಚನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಭಾವನಯೋರೇವ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಆತ್ಮನಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಾಪಾರತಯಾಽವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ವಿಧೇಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಪಾರವತೋಽಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾತ್ನ ಚೇದಮೈಕಾಂತಿಕಂ ಯತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಕ್ವಚಿದಯೋಗ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಗುಣೋಽಪಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥
ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಮುಕ್ತೈರುಪಸೃಪ್ಯಂ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ - “ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ” ( ಮು.ಉ. ೨-೨-೯)ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತೇನ ತತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನವಿಷಯಮೇವ । ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಂ “ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ”(ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾರಾಗಾದ್ವೇಷಭಯಮೋಹಾಃ । ಮೋಹಶ್ಚ ವಿಷಾದಃ, ಶೋಕಃ । ಪರಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಯವರಂ ಯಸ್ಯ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯದ್ದೃಷ್ಟಂ ದರ್ಶನಂ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತದರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥಾ ‘ಚರ್ಮಣಿ ದ್ವೀಪಿನಂ ಹಂತಿ’ ಇತಿ ಚರ್ಮಾರ್ಥಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನಾಮರೂಪಾದಿತ್ಯಪ್ಯವಿದ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ಕಾಮಾ ಯೇಽಸ್ಯ ಹೃದಿ ಶ್ರಿತಾ ಇತಿ ।
ಕಾಮಾ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ ॥ ೨ ॥
ನಾನುಮಾನಮತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ।
ನಾನುಮಾನಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ನಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ, ಹೇತೋರುಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಾಮ್ಯಾತ್ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚ ।
ಚೇನಾತಚ್ಛಬ್ದತ್ವಂ ಹೇತುರನುಕೃಷ್ಯತೇ । ಸ್ವಯಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃದತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಸಮ್ಯಕ್ಸಂಭವತಿ । ನಾಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಹಿ ಆಯತನತ್ವಮಿತಿ ಕ್ಲಿಷ್ಟಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದ್ಯತಚ್ಛಬ್ದತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಹೇತುರನುಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಹಂತ ಕಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಗ್ಯೋಗಕರಣಂ, ಯಾವತಾ ‘ನ ಪ್ರಾಣಭೃದನುಮಾನೇ’ ಇತ್ಯೇಕ ಏವ ಯೋಗಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಕೃತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
'ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಭೃದೇವ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಚ್ಚೈಕಯೋಗಕರಣೇ ದುರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೪ ॥ ॥ ೫ ॥
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ನ ಖಲು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಷು ಜ್ಞಾತೇಷು ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ॥ ೬ ॥
ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ।
ಯದಿ ಜೀವೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಭವೇತ್ , ತತಸ್ತತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ “ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧಾನಮಾಕಸ್ಮಿಕಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಉದಾಸೀನಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ । ನಚ ಜೀವಾತ್ಮೈವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ, ತಥಾ ಸತಿ ಸ ಏವಾತ್ರ ಕಥ್ಯತೇ, ತತ್ಕಥನಾಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಕಥ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಜೀವಾತ್ಮಕಥನಮಾಕಸ್ಮಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।
ಯತೋಽನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸೇನಾಮ್ನಾಯೇನ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವಾತ್ಮಾಧಿಗಮಾಯಾತ್ಯಂತಾನವಗತಮಲೌಕಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಸುಭಾಷಿತಮ್ -
ಯದಾಪಿ ಪೈಂಗ್ಯುಪನಿಷತ್ಕೃತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ “ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಜೀವ ಉಪಾಧಿರಹಿತೇನ ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಉದಾಸೀನೋಽಭೋಕ್ತಾ ದರ್ಶಿತಃ । ತದರ್ಥಮೇವಾಚೇತನಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚೇತ್ಥಂಭೂತಂ ಜೀವಂ ಕಥಯತಾನೇನ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಥಿತಂ ಭವತಿ, ಉಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೋ ಭವತೀತಿ । ನ ಪೈಂಗಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ತನ್ಮಧ್ಯೇ ನ ಪಠಿತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೇದಮಧಿಕರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥
ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।
ನಾರದಃ ಖಲು ದೇವರ್ಷಿಃ ಕರ್ಮವಿದನಾತ್ಮವಿತ್ತಯಾ ಶೋಚ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಭಗವಂತಮಾತ್ಮಜ್ಞಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಂ ಮಹಾಯೋಗಿನಂ ಸನತ್ಕುಮಾರಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಸದ್ಯ ಚೋವಾಚ , ಭಗವನ್ , ಅನಾತ್ಮಜ್ಞತಾಜನಿತಶೋಕಸಾಗರಪಾರಮುತ್ತಾರಯತು ಮಾಂ ಭಗವಾನಿತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಸನತ್ಕುಮಾರೇಣ ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ನಾರದೇನ ಪೃಷ್ಟಂ ಕಿಂನಾಮ್ನೋಽಸ್ತಿ ಭೂಯ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ - “ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨ । ೧) ಇತಿ ತದೇವಂ ನಾರದಸನತ್ಕುಮಾರಯೋರ್ಭೂಯಸೀ । ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮನಃಸಂಕಲ್ಪಚಿತ್ತಧ್ಯಾನವಿಜ್ಞಾನಬಲಾನ್ನತೋಯವಾಯುಸಹಿತತೇಜೋನಭಃಸ್ಮರಾಶಾಪ್ರಾಣೇಷು ಪರ್ಯವಸಿತೇ । ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯವಿವೇಕಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ, ತಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಿಷಯನಿಮಿತ್ತಪ್ರಯೋಜನನಿರೂಪಣಂ ಚಿತ್ತಮ್ । ಸ್ಮರಃ ಸ್ಮರಣಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸಮಸ್ತಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೇನ ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಚ ರಥಾರನಾಭಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಭೂಯಸ್ತ್ವದರ್ಶಿನೋಽತಿವಾದಿತ್ವೇನ ಚ ನಾಮಾದಿಪ್ರಪಂಚಾದಾಶಾಂತಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಪೃಷ್ಟ ಏವ ನಾರದೇನ ಸನತ್ಕುಮಾರ ಏಕಗ್ರಂಥೇನ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಸತ್ಯಾದೀನ್ಕೃತಿಪರ್ಯಂತಾನುಕ್ತ್ವೋಪದಿದೇಶ - “ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೨ । ೧) ಇತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ನಾರದೇನ - “ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೧ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ “ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಭೂಮಾನಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಾಂಬಭೂವ - “ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತದೀದೃಶೇ ವಿಷಯೇ ವಿಚಾರ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃಕಿಂ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಾಹೋ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಭಾವಭವಿತ್ರೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಬೀಜಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರ “ಏತಸ್ಮಿನ್ ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭೇ ಯದುಕ್ತಾದ್ಭೂಯಸೋಽನ್ಯತಃ । ಉಚ್ಯಮಾನಂ ತು ತದ್ಭೂಯ ಉಚ್ಯತೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್” ॥ ನಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಕಿಂ ಭೂಯ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟಮ್ । ನಾಪಿ ಭೂಮಾ ವಾಸ್ಮಾದ್ಭೂಯಾನಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಭೂಯಸ್ತ್ವಾಭಿಧಾನಾನಂತರಮಪೃಷ್ಠೇನ ಭೂಮೋಚ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಪಿಚ ಭೂಮೇತಿ ಭಾವೋ ನ ಭವಿತಾರಮಂತರೇಣ ಶಕ್ಯೋ ನಿರೂಪಯಿತುಮಿತಿ ಭವಿತಾರಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರ್ಯೇಣ ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಧಾನಾತ್ತಮೇವ ಭವಿತಾರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ । “ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರಾರ್ತಿರಿವಾರ್ತಂ ಹವಿಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ಹವಿಷಾ ವಿಶೇಷಣಮ್” ಇತಿ । ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕರಣಾದಾತ್ಮೈವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯ ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶರೂಪೇಣೋತ್ತರೇಣ ನಾರದಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನುತ್ಥಾನಾತ್ । ಅತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಭೂಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇತತ್ಸಂಶಯಬೀಜಂ ದರ್ಶಯತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಸೂಚಿತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ನ ಪುನರುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ ನಾರದೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶಾನಂತರಂ ತಸ್ಯೋಪರಮಾತ್ । ತದೇವಂ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಭೂಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಯದ್ಯತ್ತದ್ವಿರೋಧಿತಯಾ ವಚಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತತ್ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇಯಮ್ । ನೀತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತಿ ತುಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನೋಽತಿವಾದಿನೋ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಸತ್ಯೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಂ ವದನ್ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂಮಾನಮಭಿದಧೀತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಾಣಮೇವ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನಶ್ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮಿತಿ ।
ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತಮತೀತ್ಯ ವದನಶೀಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನಾಯಂ ತುಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿತ್ವಾದ್ವಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ, ಅಪಿತು ತದತಿವಾದಿತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುತ ತದನುಕೃಷ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮನನಶ್ರದ್ಧಾನಿಷ್ಠಾಕೃತಿಭಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಾಯ ನಿಶ್ಚಯಾಯ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತೀತಿ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮೇವಾತಿವಾದಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತುಶಬ್ದೋ ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿತ್ವಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ನ ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತವಾದ್ಯತಿವಾದಿ, ಅಪಿತು ಸತ್ಯಪ್ರಾಣವಾದ್ಯತಿವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚಾಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮ್ । ಅಥಾಗಮಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾಯನಿವೇಶನಂ ಮನನಂ, ಮತ್ವಾ ಚ ಗುರುಶಿಷ್ಯಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿರನಸೂಯುಭಿಃ ಸಹ ಸಂವಾದ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ಶ್ರದ್ಧತ್ತೇ । ಶ್ರದ್ಧಾನಂತರಂ ಚ ವಿಷಯಾಂತರದರ್ಶೀ ವಿರಕ್ತಸ್ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಂ ಕರೋತಿ, ಸೇಯಮಸ್ಯ ಕೃತಿಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ । ಅಥ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸನಿಷ್ಠಾ ಭವತಿ, ಯದನಂತರಮೇವ ತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮನುಭವಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಿ । ತದೇತದ್ಬಾಹ್ಯಾ । ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ಭೂತಾರ್ಥಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜಂ ಯೋಗಿಜ್ಞಾನಮ್” ಇತಿ ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯ ಪರ್ಯಂತೋ ನಿಷ್ಠಾ ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ತತ್ತ್ವಾನುಭವ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣ ಏವ ಭೂಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಭೂಮೋಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದಃ ಪರಮಾರ್ಥೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಮಾಹ । ಪರಮಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ತತೋ ಹ್ಯನ್ಯತ್ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಮನೃತಂ ಕಯಾಚಿದಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ಸತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ತಥಾಚ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಿವಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಿಂಗಾದಿಭ್ಯೋ ಬಲೀಯಸ್ಯಾವಗಮಿತಂ ಕಥಮಿವ ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾದತಿದುರ್ಬಲಾತ್ಕಥಂ ಚಿತ್ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವೇನ ಶಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೂಮಾವಗಮ್ಯಮಾನೋ ನ ಪ್ರಾಣವಿಷಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಕಿಂತು ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ಏವಂ ಚಾನಾತ್ಮವಿದ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷೋರ್ನಾರದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವಾಸ್ಮೈ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ ಸೋಪಾನಾರೋಹಣನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಥೂಲಾದಾರಭ್ಯ ತತ್ತದ್ಭೂಮವ್ಯುತ್ಪಾದನಕ್ರಮೇಣ ಭೂಮಾನಮತಿದುರ್ಜ್ಞಾನತಯಾ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಾಮಾಸ । ನಚ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವತಾಪ್ರವಾಹಪತಿತೇನೋತ್ತರೇಣ ಸರ್ವೇಣ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವೇಣೈವ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಸುಗಮೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಪರಂಪರಾ ಮನನಶ್ರದ್ಧಾದಿಃ, ಪ್ರಾಣಾಂತೇ ಚಾನುಶಾಸನೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯತ್ತತೋಚ್ಯೇತ । ತದಭಿಧಾನೇ ಹಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ನ ಪ್ರಕರಣಂ ಸಮಾಪ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನೇದಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮಪಿ ತು ಯದಾಯತ್ತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯ, ಸ ಚಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕರಣಮ್ ।
ಶಂಕತೇ -
ಪ್ರಕರಣಾಂತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಸ ಭಗವ ಇತಿ ।
ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯೇನ ಹಿ ಭೂಮ್ನ ಏತತ್ಪ್ರಕರಣಂ, ಸ ಚೇದ್ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣಃ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈತತ್ಪ್ರಕರಣಂ ಭವೇತ್ । ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತೇರ್ಭೂಮಾತ್ಮತಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ಲಿಂಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಯದಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೀತಂ ತದನುಭಾಷ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ದೂಷಯತಿ -
ಯೋಽಪ್ಯಸೌ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಸಂಯೋಗ್ಯಾತ್ಮೈವ । ನ ಪ್ರಾಣಃ । ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಅನ್ಯದಾರ್ತಮ್ । ವಿನಶ್ವರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೯ ॥
ಅಕ್ಷರಮಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ ।
ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವರ್ಣೇಷು ರೂಢಃ । ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಯೌಗಿಕಃ । ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ವರ್ಣಾ ಏವಾಕ್ಷರಮ್ । ನಚ ವರ್ಣೇಷ್ವಾಕಾಶಸ್ಯೋತತ್ವಪ್ರೋತತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತೇ, ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ರೂಪಧೇಯಸ್ಯನಾಮಧೇಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ರೂಪಧೇಯಂ ನಾಮಧೇಯಸಂಭಿನ್ನಮನುಭೂಯತೇ, ಗೌರಯಂ ವೃಕ್ಷೋಽಯಮಿತಿ । ನ ಚೋಪಾಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಭೇದಸಂಭವಃ । ನಹಿ ಧೂಮೋಪಾಯಾ ವಹ್ನಿಧೀರ್ಧೂಮಸಂಭಿನ್ನಂ ವಹ್ನಿಮವಗಾಹತೇ ಧೂಮೋಽಯಂ ವಹ್ನಿರಿತಿ, ಕಿಂತು ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಧೂಮಾದ್ವಹ್ನಿರಿತಿ । ಭವತಿ ತು ನಾಮಧೇಯಸಂಭಿನ್ನೋ ರೂಪಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಡಿತ್ಥೋಽಯಮಿತಿ । ಅಪಿಚ ಶಬ್ದಾನುಪಾಯೇಽಪಿ ರೂಪಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ಲಿಂಗೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಮನಿ ನಾಮಸಂಭೇದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮಸಂಭಿನ್ನಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋಽಂಬರಾಂತಾ ನಾಮ್ನಾ ಗ್ರಥಿತಾಶ್ಚ ವಿದ್ಧಾಶ್ಚ, ನಾಮಾನಿ ಚ ಓಂಕಾರಾತ್ಮಕಾನಿ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । “ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನ್ಯೇವಮೋಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್”(ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತ ಓಂಕಾರಾತ್ಮಕಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋಽಂಬರಾಂತಾ ಇತಿ ವರ್ಣಾ ಏವಾಕ್ಷರಂ ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಅಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮೈವ, ನ ತು ವರ್ಣಾಃ । ಕುತಃ । ಅಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ । ನ ಖಲ್ವಂಬರಾಂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ವರ್ಣಾ ಧಾರಯಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಕಿಂತು ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ತೇಷಾಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ನಚ ನಾಮಧೇಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಧೇಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಸ್ವರೂಪಭೇದಾತ್ , ಉಪಾಯಭೇದಾತ್ , ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಚ್ಚ । ತಥಾಹಿ - ಶಬ್ದತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಾನಿ ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಾಣ್ಯಭಿಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಣಿ ನಾಮಧೇಯಾನ್ಯನುಭೂಯಂತೇ । ರೂಪಧೇಯಾನಿ ತು ಘಟಪಟಾದೀನಿ ಘಟತ್ವಪಟತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ಮಧುಧಾರಣಪ್ರಾವರಣಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಭೇದೇನಾನುಭೂಯಂತೇ ಇತಿ ಕುತೋ ನಾಮಸಂಭೇದಃ । ನಚ ಡಿತ್ಥೋಽಯಮಿತಿ ಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ । ನ ಖಲು ಶಬ್ದಾತ್ಮಕೋಽಯಂ ಪಿಂಡ ಇತ್ಯನುಭವಃ, ಕಿಂತು ಯೋ ನಾನಾದೇಶಕಾಲಸಂಪ್ಲುತಃ ಪಿಂಡಃ ಸೋಽಯಂ ಸಂನಿಹಿತದೇಶಕಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಜ್ಞಾ ತು ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧೈರತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಪಿಂಡಾಭಿನಿವೇಶಿನ್ಯೇವ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಸಂಪಾತಾಯಾತಾ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯತ್ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಮರಣಂ ತತ್ರ ನ ತದಪ್ಯನ್ಯಹೇತುಕಮ್ । ಪಿಂಡ ಏವ ಹಿ ದೃಷ್ಟಃ ಸನ್ಸಂಜ್ಞಾಂ ಸ್ಮಾರಯಿತುಂ ಕ್ಷಮಃ ॥ ೧ ॥ ಸಂಜ್ಞಾ ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ನ ಬಾಧತೇ । ಸಂಜ್ಞಿನಃ ಸಾ ತಟಸ್ಥಾ ಹಿ ನ ರೂಪಾಚ್ಛಾದನಕ್ಷಮಾ” ॥ ೨ ॥ ಇತಿ । ನಚ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮನಿ ಅಲೌಕಿಕೇಽಕ್ಷರಪದಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ ಲೋಕೇ । ನ ಚೈಷ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರವೇದಯಿಷ್ಯತೇ । ನಿವೇದಿತಂ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಸ್ತತ್ತ್ವಬಿಂದೌ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮಂಬರಾಂತಧೃತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧನಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯೇ ತು ಪ್ರಧಾನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಂತಿ ತೈರಂಬರಾಂತರಧೃತೇರಿತ್ಯನೇನ ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಥ ನಾಧಿಕರಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ಧೃತಿಃ ಅಪಿ ತು ಪ್ರಶಾಸನಾಧಿಕರಣತಾ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಏತಸ್ಯ ವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತಿ । ತಥಾಪ್ಯಂಬರಾಂತಧೃತೇರಿತ್ಯನರ್ಥಕಮ್ । ಏತಾವದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಂ ಪ್ರಶಾಸನಾದಿತಿ । ಏತಾವತೈವ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಾಕ್ಷರತಾನಿರಾಕ್ರಿಯೈವಾಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ನಚ ಸ್ಥೂಲಾದೀನಾಂ ವರ್ಣೇಷ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವರ್ಣೇಷು ಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯವಶ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಾ ಏವ ಪ್ರತಿಷೇಧಾ ಭವಂತಿ, ಅಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಪಿ ನಿತ್ಯಾನುವಾದಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥಾ ನಾಂತರಿಕ್ಷೇ ನ ದಿವೀತ್ಯಗ್ನಿಚಯನನಿಷೇಧಾನುವಾದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತತ್ ॥ ೧೦ ॥
ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ ।
ಪ್ರಶಾಸನಮಾಜ್ಞಾ ಚೇತನಧರ್ಮೋ ನಾಚೇತನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ವಾಽವ್ಯಾಕೃತೇ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿವದ್ಭಾಕ್ತತ್ವಮುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೧ ॥
ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಅಂಬರಾಂತವಿಧರಣಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯೇಶ್ವರಾಗದ್ಯದನ್ಯದ್ವರ್ಣಾ ವಾ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾವ್ಯಾಕೃತಂ ವಾ ತೇಷಾಮನ್ಯೇಷಾಂ ಭಾವೋಽನ್ಯಭಾವಸ್ತಮತ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ - “ತದ್ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ।
ಅನೇನೈವ ಸೂತ್ರೇಣ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯಕ್ಷರತಾ ನಿಷಿದ್ಧೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
'ನಾನ್ಯತ್” ಇತ್ಯಾದಿಕಯಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಾತ್ಮಭೇದಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚೋಪಾಧಿಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾ ಜೀವಾ ನಿಷಿದ್ಧಾ ಭವಂತ್ಯಭೇದಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ನ ಶಾರೀರಸ್ಯಾಕ್ಷರಶಬ್ದತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯುಪಾಧಿಂ ವಾರಯಂತೀ ಶ್ರುತಿರೌಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಕ್ಷರತಾಂ ನಿಷೇಧತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಪ್ರಧಾನಾವ್ಯಾಕೃತಜೀವಾನಾಮಸಂಭವಾತ್ , ಸಂಭವಾಚ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ ।
'ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜನಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲತ್ವಾದರ್ಥಭೇದತಃ । ದರ್ಶನಧ್ಯಾನಯೋರ್ಧ್ಯೇಯಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮ್ಯತೇ” ॥ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಗತಪರಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತೌ “ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್”(ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತಿ ನ ದೇಶವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಲೋಕೇ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಥಾಭಾವಾತ್ , ಧ್ಯಾಯತೇಶ್ಚ ತೇನ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವ ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಪರೋ ಹಿ ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾನವಿಷಯಃ, ಪರಾತ್ಪರಸ್ತು ದರ್ಶನವಿಷಯಃ । ನಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮೇವ ಸರ್ವಂ ದರ್ಶನಂ, ಅನೃತವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ನಚ ಮನನಂ ದರ್ಶನಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮೇವೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಮನನಾದ್ಭೇದೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನಚ ಮನನಮಪಿ ತರ್ಕಾಪರನಾಮಾವಶ್ಯಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ತರ್ಕೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠಃ”(ಮ.ಭಾ. ೩-೩೧೪-೧೧೯) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಧ್ಯೇಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಪರತ್ವಂ ಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರೇಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತಯೋಃ । ಅರ್ಥ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ಯಥೇಕ್ಷತೇಃ” ॥ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಫಲಮ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚೋತ್ಸರ್ಗತಸ್ತತ್ತ್ವವಿಷಯಃ । ಕ್ವಚಿತ್ತು ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತೇ ಸಮಾರೋಪಿತಗೋಚರೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚಾಸತ್ಯಪವಾದೇ ಶಕ್ಯ ಉತ್ಸರ್ಗಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಅಪಿಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಪರಪುರುಷವಿಷಯತ್ವೇನಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ತದನುರೋಧೇನ ಚ ಪರಾತ್ಪರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಾದಿತಿ ಜೀವಘನವಿಷಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತು ಪರಃ ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾತವ್ಯಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಚ ಭವತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ನ ಚಾತ್ರ ಜೀವಘನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತೋಽಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಪರಃ ಪುರುಷಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಕಿಂತು ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರೋ ಯೋ ಧ್ಯಾತವ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಚ ತಮೇವ ಕಥಯಿತುಂ ಜೀವಘನೋ ಜೀವಃ । ಖಿಲ್ಯಭಾವಮುಪಾಧಿವಶಾದಾಪನ್ನಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ । “ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್”(ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತ್ಯನಂತರವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ವಾ ಜೀವಘನಃ । ಸ ಹಿ ಸಮಸ್ತಕರಣಾತ್ಮನಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಭಗವತೋ ನಿವಾಸಭೂಮಿತಯಾ ಕರಣಪರಿವೃತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಸಂಘಾತ ಇತಿ ಭವತಿ ಜೀವಘನಃ । ತದೇವಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೋಂಕಾರಾಯತನಂ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಚಾಸ್ಯ ದೇಶವಿಶೇಷಾಧಿಗತಿಃ ಫಲಮುಪಾಧಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಕ್ರಮೇಣ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋತ್ಪತ್ತೌ ಮುಕ್ತಿಃ । “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ತು ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮವೇದನವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ಅಪರಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈಕೈಕಮಾತ್ರಾಯತನಮುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ।
'ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಮ್” ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಗುಹಾಪ್ರಾಯಂ ಪುಂಡರೀಕಸಂನಿವೇಶಂ ವೇಶ್ಮ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಆಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರವಣಂ ಚ, ತದವಿರೋಧಿನಾ ತರ್ಕೇಣ ಮನನಂ ಚ, ತದನ್ವೇಷಣಮ್ । ತತ್ಪೂರ್ವಕೇಣ ಚಾದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಾಸೇವಿತೇನ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪರಿಪಾಕೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವೇಭ್ಯಃ । ತದಿಚ್ಛಾ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಮ್ ।
ಅತ್ರ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದೇವಂ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಂ ದಹರಾಕಾಶಾದನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚ ಉತ ದಹರಾಕಾಶ ಇತಿ । ಯದಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ತದಾಪಿ ಕಿಂ ಭೂತಾಕಾಶ ಆಹೋ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸಂಶಯಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತದ್ಧೇತುಮಾಹ -
ಆಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದ್ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢತ್ವಾದಿತಿ ।
ಏಷ ತು ಬಹುತರೋತ್ತರಸಂದರ್ಭವಿರೋಧಾತ್ತುಚ್ಛಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಪರಿತೋಷೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಲಂಬತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ -
ಅಥವಾ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ “ಆಧೇಯತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಪುರಂ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ದೇಹೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತೋ ಹೇತುದ್ವಯವಿಯೋಗತಃ” ॥ ಅಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶತಾ ಭವಂತಿ । ತದ್ಯಥಾ ಕ್ಷಿತಿಜಲಪವನಬೀಜಾದಿಸಾಮಗ್ರೀಸಮವಧಾನಜನ್ಮಾಪ್ಯಂಕುರಃ ಶಾಲಿಬೀಜೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಶಾಲ್ಯಂಕುರ ಇತಿ । ನತು ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ, ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ತದಿಹ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರೋಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವೇನಾತಿಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ಜೀವಭೇದಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ತದಿತ್ಯಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವಾಜ್ಜೀವೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ತೇನಾಧೇಯೇನಾನೇನ ಸಂಬದ್ಧವ್ಯಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾನಾಧೇಯಸ್ಯಾಧಾರಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪತೇ । ಜೀವಸ್ತ್ವಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾಧೇಯೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ರೂಢಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ದೇಹಾದಿಬೃಂಹಣತಯಾ ಜೀವೇ ಯೌಗಿಕೇ ವಾ ಭಾಕ್ತೋ ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ಭಕ್ತಿಃ । ಉಪಾಧಾನಾನುಪಧಾನೇ ತು ವಿಶೇಷಃ । ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಪುರಂ ಭವತು ಶರೀರಂ, ಪುಂಡರೀಕದಹರಗೋಚರತಾ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ವತ್ಸರಾಜಸ್ಯ ಪುರ ಇವೋಜ್ಜಯಿನ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸದ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ಪುರಸ್ವಾಮಿನ ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ವೇಶ್ಮ ಖಲ್ವಧಿಕರಣಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧೇಯಮಾಧೇಯವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತೇನೈವಾಧೇಯೇನ ಸಂಬದ್ಧಂ ಸದನಪೇಕ್ಷಂ ನಾಧೇಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ಶರೀರಮೇವಾಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನಮಿತಿ ಕೋ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷೋ ಯತ್ತದೇವಾಸ್ಯ ಸದ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಮನೌಪಾಧಿಕಶ್ಚ ಜೀವ ಇತಿ ।
ನನು ಮನೋಽಪಿ ಚಲತಯಾ ಸಕಲದೇಹವೃತ್ತಿ ಪರ್ಯಾಯೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಮನಶ್ಚ ಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚಾರೂಪತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಜೀವೇ ಭಾಕ್ತಃ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವಾಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದೋ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತಥಾಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ತಾವನ್ನ ದಹರತ್ವಂ, “ಯಾವಾನ್ವಾಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯುಪಮಾನವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - “ತೇನ ತಸ್ಯೋಪಮೇಯತ್ವಂ ರಾಮರಾವಣಯುದ್ಧವತ್ । ಅಗತ್ಯಾ ಭೇದಮಾರೋಪ್ಯ ಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ” ॥ ಅಸ್ತಿ ತು ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಭೂತಾಕಾಶಾದ್ಭೇದೇನೋಪಮಾನಸ್ಯ ಗತಿಃ । ನ ಚಾನವಚ್ಛಿನ್ನಪರಿಮಾಣಮವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸತ್ಯವಚ್ಛೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಭೂತಾಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ, ಯೇನ “ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್”(ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಪಿ ತು ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮಾನೇನ ಪುಂಡರೀಕೋಪಾಧಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ದಹರತ್ವಂ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ।
ಅಪಿಚ ಸರ್ವ ಏವೋತ್ತರೇ ಹೇತವೋ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧಂತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದ ಇತಿ ।
ನಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದ ಇತಿ ।
'ಉಪಲಬ್ಧೇರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಹ ಇಷ್ಯತೇ । ತೇನಾಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ದೇಹೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಭವೇತ್” ॥ ದೇಹೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಸಾಧಾರಣತಯಾ ದೇಹೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಮುಖ್ಯೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ತು ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಜೀವಪುರಂ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ವತ್ಸರಾಜಸ್ಯ ಪುರೇ ಉಜ್ಜಯಿನ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸದ್ಮ ಭವತಿ, ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪುರೇ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಸದನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಉತ್ತರೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಧಾರಣಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಬಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣೇ ಬಲೀಯಸಿ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಕಥಂಚಿದಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಜೀವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ । ನ ಚೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಾಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ, ಸಾಧಕಂ ವಾಸ್ತಿ ಜೀವಸ್ಯ । ಬ್ರಹ್ಮಪುರವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೋಪಪಾದಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನತಯಾ । ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ತಲ್ಲಿಂಗಾನಾಂ ನಾಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಚಿತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಜೀವಭೂತಾಕಾಶಾವಿತಿ । ಶ್ರವಣಮನನಮನುವಿದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭೂಯ ಚರಣಂ ಚಾರಸ್ತೇಷಾಂ ಕಾಮೇಷು ಚರಣಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತತ್ರ ವಿಚಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ನತು ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಅಪಿತು ತದಾಧಾರಮನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನುಭಾಷತೇ -
ಯದಪ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಅನುಭಾಷಿತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಾಕಾಶಾಧಾರಮನ್ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಭವೇತ್ತದೇವೋಪರಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಂ, ಆಕಾಶವ್ಯುತ್ಪಾದನಂ ತು ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇತದಪೀತಿ ।
ಆಕಾಶಕಥನಮಪಿ ತದಂತರ್ವರ್ತಿವಸ್ತುಸದ್ಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾಯೈವ ।
ಅಥಾಕಾಶಪರಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಹಿ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟೇಽಂತೇವಾಸಿನಾಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ - “ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೨) । ಪುಂಡರೀಕಮೇವ ತಾವತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ, ತದವರುದ್ಧಮಾಕಾಶಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮೇ ಕಿಮಪರಮಸ್ತಿ । ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಕಿಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ತದಸ್ಮಿನ್ನಾಕ್ಷೇಪೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇ ಸಮಾಧಾನಾವಸರ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶೋಪಮಾನೋಪಕ್ರಮಂ ವಚಃ - “ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಸಮಾಹಿತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುಂಡರೀಕಾವರುದ್ಧಾಕಾಶಾಶ್ರಯೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವೇವಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೇ ಉಪದಿಷ್ಟೇ, ನಾಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೈತದೇವಮ್ ।
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಏವಮೇವೈತತ್ ।
ನೋ ಖಲ್ವಭ್ಯುಪಗಮಾ ಏವ ದೋಷತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಹಿ ದಹರಾಕಾಶಾತ್ಮವೇದನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರೂತೇ, ಯಚ್ಚ ಫಲವತ್ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ, ಯಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತದಿಚ್ಛತೀತಿ “ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ ತದ್ದಹರಾಕಾಶವಿಷಯಮವತಿಷ್ಠತೇ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವೇವಾತ್ಮಾನೌ ಭವಿಷ್ಯತಃ, ತಾಭ್ಯಾಮೇವಾತ್ಮಾ ಲಕ್ಷಯಿಷ್ಯತೇ, ಆಕಾಶಶಬ್ದವತ್ । ತತಶ್ಚಾಕಾಶಾಧಾರೌ ತಾವೇವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ
ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ ।
ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮೇತಿ ।
ಅನೇನ
ಪ್ರಕೃತಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನಾಧಾರಮಾಕಾಶಮಾಕೃಷ್ಯ ।
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಭಿಧಾನವ್ಯವಹಿತಮಪೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಕಾಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈತತ್ಫಲಂ, ತದನಂತರಂ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ನ ತು ದಹರಾಕಾಶವೇದನಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
'ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ” ಇತಿ ಚ ‘ಏಷಃ’ ಇತಿ ಚೈಕವಚನಾಂತಂ ನ ದ್ವೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹತೀತಿ ದಹರಾಕಾಶ ಏವ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽನಂತರಮಪ್ಯಾಕಾಶಮತಿಲಂಘ್ಯ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಪರಾಮೃಶತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕೇ ಯದಂತರಾಕಾಶಂ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೪ ॥
ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಂ ಚ ।
ಉತ್ತರೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಃ ಏತಮೇವ ದಹರಾಕಾಶಂ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಬತಾಹೋ ಕಷ್ಟಮಿದಂ ವರ್ತತೇ ಜಂತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧವಿಕಲಾನಾಂ, ಯದೇಭಿಃ ಸ್ವಾಧೀನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ ಚಿರಂತನನಿರೂಢನಿಬಿಡಮಲಪಿಹಿತಾನಾಂ ಕಲಧೌತಶಕಲಾನಾಂ ಪಥಿ ಪತಿತಾನಾಮುಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರದ್ಭಿರಪಿ ಪಾಂಥೈರ್ಧನಾಯದ್ಭಿರ್ಗ್ರಾವಖಂಡನಿವಹವಿಭ್ರಮೇಣೈತಾನಿ ನೋಪಾದಿಯಂತ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮತೀ ಸಾದ್ಭುತಮಿವ ಸಖೇದಮಿವ ಶ್ರುತಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ - “ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಹಿ ಸರ್ವ ಏವಾಯಂ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ವಾಂಶ್ಚ ಜೀವಲೋಕೋ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಾಶ್ರಯಂ ದಹರಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತಮಃ ಪಟಲಪಿಹಿತದೃಷ್ಟಿತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಮಾಪನ್ನೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ವೇದ । ಸೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ತದ್ಗತಿಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಜೀವಲೋಕಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಲೋಕತಾಮಾಹತುಃ ।
ತದೇತದಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರೋ ಯಸ್ಮಾದ್ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತಿ ।
ತದನೇನ ಗತಿಶಬ್ದೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ ।
'ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹ್ಯಹರಹರ್ಜೀವಾನಾಮಿತಿ ।
ವೇದೇ ಚ ಲೋಕೇ ಚ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ಲೌಕಿಕಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ವೈದಿಕೀಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮುಚ್ಯತೇ, ಈದೃಶೀ ನಾಮೇಯಂ ವೈದಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಯಲ್ಲೋಕೇಽಪಿ ಗೀಯತ ಇತಿ । ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ತಥೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
'ಲಿಂಗಂ ಚ” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚೋದ್ಯಮುಖೇನಾವತಾರಯತಿ -
ನನು ಕಮಲಾಸನಲೋಕಮಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಗಮಯೇದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ತಾವನ್ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾತ್ಕರ್ಮಧಾರಯೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ಸ್ಥಿತಮೇವ, ತಥಾಪೀಹ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸನಿರಾಕರಣೇನ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಸ್ಥಾಪನಾಯ ಲಿಂಗಮಪ್ಯಧಿಕಮಸ್ತೀತಿ ತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ । ತಥಾಹಿ - ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಾಹರಹರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಮೇವ ಲಿಂಗಂ ಕಮಲಾಸನಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ವಿಪಕ್ಷಾದಸಂಭವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯದ್ದಹರಾಕಾಶಪ್ರಾಪ್ತಾವೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ, ನಚ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕಃ ಕಿಂತು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ತಲ್ಲೋಕಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ಲೋಕಃ । ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಃ ಖಲ್ವಯಂ ಲೋಕ್ಯತೇ । ಯತ್ಖಲು ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹೃತೇತರಕರಣಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ನಿರ್ಮಲ ಇವೋದಕೇ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಬಿಂಬಮತಿಸ್ವಚ್ಛಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಸೌತ್ರೋ ಧೃತಿಶಬ್ದೋ ಭಾವವಚನಃ । ಧೃತೇಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರಾಕಾಶಃ । ಕುತಃ, ಅಸ್ಯ ಧಾರಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಮಿನ್ನೇವೇಶ್ವರ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಪಲಬ್ಧೇಃ । ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ।
ನ ಚೇಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಭುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಾದ್ವೃತ್ತಿಃ ಸಾಂಪ್ರತಿಕೀ, ಯಥಾ ರಥಾಂಗನಾಮಾ ಚಕ್ರವಾಕ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾ, ಕಿಂತ್ವತ್ಯಂತನಿರೂಢೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಯೇ ತ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯ ಏವ ನಭೋವದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತೈಃ “ಅನ್ಯಾಯಶ್ಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್” ಇತಿ ಚ “ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಚ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಮುದ್ರಾಭೇದಃ ಕೃತಃ । ಲಭ್ಯತೇ ಹ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಾದ್ವಿಭುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯೋ ನಭಸಿ ತು ತೇನೈವ ಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಲೋಕಾಧೀನಾವಧಾರಣತ್ವೇನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವೈದಿಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ನನು “ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ । ನಹಿ ಭವತಿ ಗಂಗಾಯಾಃ ಕೂಲಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಗಂಗಾಯಾ ಗಂಗೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ “ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಯಜೇತ” “ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಯಾ” ಇತ್ಯಸಾಧುರ್ವೈದಿಕಃ ಪ್ರಯೋಗಃ । ನಚ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಶಬ್ದಾವಗ್ನೇಯಾದಿಷು ಮುಖ್ಯೌ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಯತ್ರ ಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಸ್ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾ, ಯತ್ರ ಪುನರನ್ಯಾರ್ಥೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರ ವಾಚಕತ್ವಮೇವೇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಉಭಯಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಶಬ್ದಾದರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಕಸ್ಯಚಿಲ್ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮೃತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾತ್ । ನ ಚ “ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದೌ ನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೌ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತದಿತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ ।
ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸೀದತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಜೀವೋ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನಿತಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಜಹಾತೀತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಃ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಥಾ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮಪಿ ಶರೀರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ, ನತ್ವನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೈರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೈರ್ಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ ದಹರಾಕಾಶಃ, ಏವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥಾನಾಭ್ಯಾಂ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನಾವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಿನಿಗಮನೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । “ನಾಸಂಭವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) । ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥನಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಜೀವಪರಃ, ಕಿಂತು ತದೀಯತಾತ್ತ್ವಿಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪರಃ । ತಥಾ ಚೈಷ ಪರಾಮರ್ಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತಿ ನ ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥಾನೇ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ , ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತಾದರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಆಕಾಶೋಪಮಾನಾದಯಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ತಿ ವಿನಿಗಮನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೮ ॥
ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ।
ದಹರಾಕಾಶಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಯಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ , ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷಂತೌ ಸುರಾಸುರರಾಜವಿಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಸಮಿತ್ಪಾಣೀ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ವರಿವಸಿತುಮಾಜಗ್ಮತುಃ । ಆಗತ್ಯ ಚ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ಪರಿಚರಣಪರೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೂಷತುಃ । ಅಥೈತೌ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಕಿಂಕಾಮಾವಿಹಸ್ಥೌ ಯುವಾಮಿತಿ । ತಾವೂಚತುಃ, ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ತಮಾವಾಂ ವಿವಿದಿಷಾವ ಇತಿ । ತತಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಃ, ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ । ಏತದಮೃತಮಭಯಮ್ । ಅಥೈತಚ್ಛುತ್ವೈತಾವಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾವರಣತಯಾ ಛಾಯಾಪುರುಷಂ ಜಗೃಹತುಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಚ ಪಪ್ರಚ್ಛತುಃ, ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಭಗವೋಽಪ್ಸು ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಶ್ಚಾದರ್ಶೇ, ಯಶ್ಚ ಸ್ವಂಗಾದೌ ಕತಮ ಏತೇಷ್ವಸೌ ಅಥವೈಕ ಏವ ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ । ತಮೇತಯೋಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಬತಾಹೋ ಸುದೂರಮುದ್ಭ್ರಾಂತಾವೇತೌ, ಅಸ್ಮಾಭಿರಕ್ಷಿಸ್ಥಾನ ಆತ್ಮೋಪದಿಷ್ಟಃ, ಏತೌ ಚ ಛಾಯಾಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೌ, ತದ್ಯದಿ ವಯಂ ಭ್ರಾಂತೌ ಸ್ಥ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಸ್ತತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತಪಾಂಡಿತ್ಯಬಹುಮಾನೌ ವಿಮಾನಿತೌ ಸಂತೌ ದೌರ್ಮನಸ್ಯೇನ ಯಥಾವದುಪದೇಶಂ ನ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತಾಮ್ , ಇತ್ಯನಯೋರಾಶಯಮನುರುಧ್ಯ ಯಥಾರ್ಥಂ ಗ್ರಾಹಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನ್ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಉದಶರಾವ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷೇಥಾಮಸ್ಮಿನ್ಯತ್ಪಶ್ಯಥಸ್ತದ್ಬ್ರೂತಮಿತಿ । ತೌ ಚ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಂತುಷ್ಟಹೃದಯೌ ನಾಬ್ರೂತಾಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಜಾಪತಿರೇತೌ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ ಮಾ ಭೂತಾಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನ್ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಕಿಮತ್ರಾಪಶ್ಯತಾಮಿತಿ । ತೌ ಹೋಚತುಃ, ಯಥೈವಾವಮತಿಚಿರಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಚರಣಸಮುಪಜಾತಾಯತನಖಲೋಮಾದಿಮಂತಾವೇವಮಾವಯೋಃ ಪ್ರತಿರೂಪಕಂ ನಖಲೋಮಾದಿಮದುದಶರಾವೇಽಪಶ್ಯಾವೇತಿ । ಪುನರೇತಯೋಶ್ಛಾಯಾತ್ಮವಿಭ್ರಮಮಪನಿನೀಷುರ್ಯಥೈವ ಹಿ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಭೇದೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನ ಆತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿರಹಾನ್ನಾತ್ಮೈವೇವಮೇವೇದಂ ಶರೀರಂ ನಾತ್ಮಾ, ಕಿಂತು ತತೋ ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೇತೌ ಜಾನೀಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಭೂತ್ವಾ ಪುನರುದಶರಾವೇ ಪಶ್ಯತಮಾತ್ಮಾನಂ, ಯಚ್ಚಾತ್ರ ಪಶ್ಯಥಸ್ತದ್ಬ್ರೂತಮಿತಿ । ತೌ ಚ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಛಿನ್ನನಖಲೋಮಾನೌ ಭೂತ್ವಾ ತಥೈವ ಚಕ್ರತುಃ । ಪುನಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾಪೃಷ್ಟೌ ತಾಮೇವ ಛಾಯಾಮಾತ್ಮಾನಮೂಚತುಃ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರಹೋ ಬತಾದ್ಯಾಪಿ ನ ಪ್ರಶಾಂತ ಏನಯೋರ್ವಿಭ್ರಮಃ, ತದ್ಯಥಾಭಿಮತಮೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಕಥಯಾಮಿ ತಾವತ್ । ಕಾಲೇನ ಕಲ್ಮಷೇ ಕ್ಷೀಣೇಽಸ್ಮದ್ವಚನಸಂದರ್ಭಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಲೋಚನಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇತೇ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಮತ್ವೋವಾಚ, ಏಷ ಆತ್ಮೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಯೋರ್ವಿರೋಚನೋ ದೇಹಾನುಪಾತಿತ್ವಾಚ್ಛಾಯಾಯಾ ದೇಹ ಏವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ನಿಜಸದನಮಾಗತ್ಯ ತಥೈವಾಸುರಾನುಪದಿದೇಶ । ದೇವೇಂದ್ರಸ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತನಿಜಸದನೋಽಧ್ವನ್ಯೇವ ಕಿಂಚಿದ್ವಿರಲಕಲ್ಮಷತಯಾ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಶರೀರಗುಣದೋಷಾನುವಿಧಾಯಿನಿ ತಂ ತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಭಾವಯನ್ನಾಹಮತ್ರ ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಮೀಪಂ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಪುನರೇವೇವಾಯಮ್ । ಆಗತಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾಗಮನಕಾರಣಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಪಥಿ ಪರಿಭಾವಿತಂ ಜಗಾದ । ಪ್ರಜಾಪತಿಸ್ತು ಸುವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾವರಣತಯಾ ನಾಗ್ರಹೀಃ, ತತ್ಪುನರಪಿ ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಯಾಯಾ ಚರಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ, ಅಥ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾಯ ತೇ ಅಹಮೇತಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯವೋಚತ್ । ಸ ಚ ತಥಾ ಚರಿತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಃ ಸುರೇಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಪನ್ನಾಯ ಚಾಸ್ಮೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ, ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣೋಽಕ್ಷಣ ದರ್ಶಿತಃ ಸೋಽಯಂ ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನೋ ವನಿತಾದಿಭಿರನೇಕಧಾ ಸ್ವಪ್ನೋಪಭೋಗಾನ್ ಭುಂಜಾನೋ ವಿರಹತೀತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ದೇವೇಂದ್ರೋ ಭಯಂ ದದರ್ಶ । ಯದ್ಯಪ್ಯಯಂ ಛಾಯಾಪುರುಷವನ್ನ ಶರೀರಧರ್ಮಾನನುಪತತಿ, ತಥಾಪಿ ಶೋಕಭಯಾದಿವಿವಿಧಬಾಧಾನುಭವಾನ್ನ ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಸ್ವಸ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಮಘವತಿ ಪುನರಪರಾಣಿ ಚರ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಸ್ವಚ್ಛಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿದಾನೀಮಪ್ಯಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷೋಽಸೀತ್ಯೂಚೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ನೇವಂಕಾರಮುಪಸನ್ನೇ ಮಘವತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಯ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣೋ ದರ್ಶಿತೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಸ ಏಷ ಯೋ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗವಿರಹಾತ್ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ । ಅತ್ರಾಪಿ ನೇಂದ್ರೋ ನಿರ್ವವಾರ । ಯಥಾ ಹಿ ಜಾಗ್ರದ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನಗತೋ ವಾಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ ವಿಜಾನಾತಿ ನೈವಂ ಸುಷುಪ್ತಃ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವೇದಯತೇ, ತದಾ ಖಲ್ವಯಮಚೇತಯಮಾನೋಽಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇವ ಭವತಿ । ತದಿಹ ಕಾ ನಿರ್ವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಏವಮುಕ್ತವತಿ ಮಘವತಿ ಬತಾದ್ಯಾಪಿ ನ ತೇ ಕಲ್ಮಷಕ್ಷಯೋಽಭೂತ್ । ತತ್ಪುನರಪರಾಣಿ ಚರ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚತ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತದೇವಮಸ್ಯ ಮಘೋನಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈರ್ವ್ಯತೀಯುಃ ಷಣ್ಣವತಿವರ್ಷಾಣಿ । ಚತುರ್ಥೇ ಚ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣೀತ್ಯೇಕೋತ್ತರಂ ಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರತಃ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಪೇದಿರೇ । ಅಥಾಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಂಪದುನ್ಮೃದಿತಕಲ್ಮಷಾಯ ಮಘವತೇ ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಯಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಯಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತೇ ಅನುಸ್ಯೂತ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಕೋ ದರ್ಶಿತಃ, ತಮೇವ “ಮಘವನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವೈ ಶರೀರಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಅಯಮಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಃ - ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸುಖಂ ದುಃಖಮಾಗಮಾಪಾಯಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಸಂಬಂಧಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮನಃ । ಸ ಪುನರೇತಾನೇವ ಶರೀರಾದೀನನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾವಶಾದಾತ್ಮತ್ವೇನಾಭಿಪ್ರತೀತಸ್ತದ್ಗತೇನ ಸುಖದುಃಖೇನ ತದ್ವಂತಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಮನ್ಯಮಾನೋಽನುತಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ತ್ವಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಮುದಾಸೀನಮಾತ್ಮಾನಂ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ವಿವಿಕ್ತಮನುಭವತಿ, ಅಥಾಸ್ಯ ಶರೀರವತೋಽಪ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ನ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮಸುಖದುಃಖಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತೀತಿ ನಾನುತಪ್ಯತೇ, ಕೇವಲಮಯಂ ನಿಜೇ ಚೈತನ್ಯಾನಂದಘನೇ ರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸಮಸ್ತಲೋಕಕಾಮಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವತಿ । ಏತಸ್ಯೈವ ಹಿ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಃ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ । ದುಃಖಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಾಣಮಿತಿ ನ ವಿದ್ವಾನಾಪ್ನೋತಿ । “ಅಶೀಲಿತೋಪನಿಷದಾಂ ವ್ಯಾಮೋಹ ಇಹ ಜಾಯತೇ । ತೇಷಾಮನುಗ್ರಹಾಯೇದಮುಪಾಖ್ಯಾನಮವರ್ತಯಮ್” ॥ ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಉತ್ತರಾದ್ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾತ್ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಚ ಚತುರ್ಥೇ ಚ ಪರ್ಯಾಯೇ “ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ನೋ ಖಲು ಪರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ನಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗಃ । ನಾಪಿ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯೈತತ್ಸರ್ವಂ ಸೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಚೈತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ಸ ಏವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತ ಇತಿ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಭಿಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮ್ಯತೇ । ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ನ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಚನಾದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕಿಮಿವ ವಚನಂ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ । ನಾಸ್ತಿ ವಚನಸ್ಯಾತಿಭಾರಃ । ನಚ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಃ । ನಹಿ ಜೀವಃ ಪಾಪ್ಮಾದಿಸ್ವಭಾವಃ, ಕಿಂತು ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಶರೀರಾರಂಭಸಂಭವೋಽಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾದಿಃ ಶರೀರಾದ್ಯಭಾವೇ ನ ಭವತಿ ಧೂಮ ಇವ ಧೂಮಧ್ವಜಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತಾವದುಪನಿಷದಾಂ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಮೇಕಮಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಚ ಸರ್ವಂ ತದ್ವಿವರ್ತೋ ರಜ್ಜೋರಿವ ಭುಜಂಗ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಜೀವೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಹಿತಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ತು ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ । ಏವಂ ಚ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯೋಪಾಧೌ ಸಂಭವಿನಃ । ಆವಿರ್ಭೂತಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ತು ನಿರುಪಾಧೌ ಸಂಭವಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನ ಜೀವಸ್ಯ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದೇವ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಜೀವ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೇ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನ ಜೀವಃ, ತರ್ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿದಮಭಿಧೀಯತೇ ಜೀವ ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪ ಇತಿ, ಅತ ಆಹ -
ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯೇತಿ ।
ಉದಶರಾವಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೇತಿ ।
ಯಥೈವ ಹಿ ಮಘೋನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನ್ಯುದಶರಾವ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕಾಣ್ಯಾತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿರಹಾನ್ನಾತ್ಮಾ, ಏವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪ್ಯುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕಂ ನಾತ್ಮೇತ್ಯುದಶರಾವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶರೀರಾತ್ಮತಾಯಾ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಬಾಧ ಇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಂ ಚ ರೂಪಮಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಹಿ ತೇನಾಭಿಭೂತಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿಚ್ಯಮಾನಂ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ಹೇಮತಾರಕಾದಿ । ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುನರನ್ಯೇನಾಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿವೇಚನಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ನಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವೋಽನಭಿವ್ಯಕ್ತಃ । ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ, ತೇ ಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಭಾಸಂತ ಇತಿ ಕಥಂ ಜೀವರೂಪಂ ನ ಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸಂಸರ್ಗೋ ನ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ, ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಚಕಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾದವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೈರೇವ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಸೃಷ್ಟಮಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಮಿವ ವಿವಿಕ್ತಮಪ್ಯವಿವಿಕ್ತಮಿವ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಮಸ್ಯ ಪ್ರಥತೇ । ತಥಾಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗತೈಸ್ತಾಪಾದಿಭಿಸ್ತಾಪಾದಿಮದಿವ ಭವತೀತಿ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದ್ವಿಸ್ತರೇಣಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ನೇಹೋಪಪಾದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಾದಯೋ ಜಪಾಕುಸುಮಾದಿಸಂನಿಹಿತಾಃ, ಸಂನಿಧಾನಂ ಚ ಸಂಯುಕ್ತಸಂಯೋಗಾತ್ಮಕಂ, ತಥಾ ಚ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ, ತಥಾಪಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜಪಾದಿಕುಸುಮಸಂಯೋಗಿನ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಾ ಇತಿ । ವೇದನಾ ಹರ್ಷಭಯಶೋಕಾದಯಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥಾ ದೇಹಾದೀತಿ ।
'ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ” ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಭಜತೇ -
ಶ್ರುತಿಕೃತಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತದನೇನ ಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಾದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ಕೇವಲಾತ್ಮರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ಸ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವೃತ್ತಿರೂಪಃ ಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರಂ ಪ್ರವಿಲಾಪಯನ್ ಸ್ವಯಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚರೂಪತ್ವಾತ್ಕತಕಫಲವತ್ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ । ತಥಾಚ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಜಾಲಮನುಪಸರ್ಗಮಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ । ಅತ್ರ ಚೋಪಸಂಪತ್ತಾವುತ್ತರಕಾಲಾಯಾಮಪಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರಯೋಗೋ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತೀವನ್ಮಂತವ್ಯಃ ।
ಯದಾ ಚ ವಿವೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಂ, ನ ತು ಶರೀರಾಪಾದಾನಕಂ ಗಮನಮ್ , ತದಾ ತತ್ಸಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ “ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭೇದಃ, ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತಶ್ಚೈತದೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮವಜ್ಜೀವಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಮಪ್ಯಮೃತಾಭಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೃತಾಭಯಾದಿಮಂತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯತಿ, ನ ತ್ವಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಮಾಚಷ್ಟೇ ಛಾಯಾತ್ಮನ ಇವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಯಮಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಛಾಯಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾದಸಿದ್ಧೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇಷು “ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೩) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ನ ಛಾಯಾಪುರುಷಃ, ಅಪಿ ತು ತತೋಽನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾತ್ಮೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರತಾರಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪೀತಿ ।
ಅಥ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ । ತಥಾಚ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವೈತಮಿತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಕಿಂಚಾಹಮದ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತಿನಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಧಾನಂ ಪೂರ್ವೋಪಪತ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ಬ್ರೂತೇ, ತಚ್ಚ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ । ಛಾಯಾಪುರುಷೋಽಸ್ಥಾಯೀ, ಸ್ಥಾಯೀ ಚಾಯಮಾತ್ಮಾ ಚಕಾಸ್ತಿ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಹಿ ಖಲ್ವಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಅಯಂ ಸುಷುಪ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ । ಅಹಮಾತ್ಮಾನಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ನ ಜಾನಾತಿ ।
ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಜಾಗೃತೌ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚೇತಿ । “ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತ್ಯನೇನಾವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುಕುರ್ವತಾ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮ್ , ಯ ಏವಾಹಂ ಜಾಗರಿತ್ವಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ ಏವೈತರ್ಹಿ ಜಾಗರ್ಮೀತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಮಾಹ -
ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯದಿ ಹ್ಯೇತಮಿತ್ಯನೇನಾನಂತರೋಕ್ತಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪುರುಷಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯೇತ ತತೋ ನ ಭವೇಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷಃ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸೂಚಿತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ನ ಖಲು ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತೇಷಾಮೇತಮಿತಿ ।
ಸುಬೋಧಮ್ ।
ಮತಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪರೇ ತು ವಾದಿನ ಇತಿ ।
ಯದಿ ನ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ವಸ್ತುತೋ ಭವೇತ್ , ತತಸ್ತದಾಶ್ರಯಾಃ ಕರ್ಮವಿಧಯ ಉಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ಸೂತ್ರಕಾರವಚನಂ ಚ “ನಾಸಂಭವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) ಇತಿ ಕುಪ್ಯೇತ । ತತ್ಖಲು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾನಾಂ ಜೀವೇಽಸಂಭವಮಾಹ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾನಾಮಸಂಭವೋ ಜೀವೇಷ್ವಿತಿ ತೇಷಾಮಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತೇಷಾಂ ವಾದಿನಾಂ ಶಾರೀರಕೇಣೈವೋತ್ತರಂ ದತ್ತಮ್ । ತಥಾಹಿ - ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇಕಮದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ, ಜೀವಾಸ್ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಧಾನಕಲ್ಪಿತಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ವಸ್ತುಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇಷು ಜೀವೇಷು ಸಂಭವಂತಿ । ನೋ ಖಲು ವಸ್ತುಸತ್ಯಾ ರಜ್ಜ್ವಾ ಧರ್ಮಾಃ ಸೇವ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಭುಜಂಗೇ ಸಂಭವಿನಃ । ನಚ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜ್ವಾ ಭಿನ್ನಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಕೋಪಃ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಯಥಾಲೋಕಸಿದ್ಧಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಶ್ಯೇನಾದಿವಿಧಯ ಇವ ನಿಷಿದ್ಧೇಽಪಿ “ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಾಂಶೇಽಭಿಚಾರೇಽತಿಕ್ರಾಂತನಿಷೇಧಂ ಪುರುಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಚೇದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕೃತಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ।
ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯಃ, ನ ಚಾಸೌ ಜೀವಮಪರಾಮೃಶ್ಯ ಶಕ್ಯ ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿತಿ ತಿಸೃಷ್ವವಸ್ಥಾಸು ಜೀವಃ ಪರಾಮೃಷ್ಟಃ । ತದ್ಭಾವಪ್ರವಿಲಯನಂ ತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ ।
'ಅಭಾನಂ ತೇಜಸೋ ದೃಷ್ಟಂ ಸತಿ ತೇಜೋಽಂತರೇ ಯತಃ । ತೇಜೋಧಾತ್ವಂತರಂ ತಸ್ಮಾದನುಕಾರಾಚ್ಚ ಗಮ್ಯತೇ” ॥ ಬಲೀಯಸಾ ಹಿ ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ಮಂದಂ ತೇಜಶ್ಚಂದ್ರತಾರಕಾದ್ಯಭಿಭೂಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ, ನ ತು ತೇಜಸೋಽನ್ಯೇನ । ಯೇಽಪಿ ಪಿಧಾಯಕಾಃ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ಗೃಹಘಟಾದಯೋ ನ ತೇ ಸ್ವಭಾಸಾ ಪ್ರದೀಪಂ ಭಾಸಯಿತುಮೀಶತೇ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚ - “ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ । ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಸೂರ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಃ । ನ ಚಾತುಲ್ಯರೂಪೇಽನುಭಾನಮಿತ್ಯನುಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನಹಿ ಗಾವೋ ವರಾಹಮನುಧಾವಂತೀತಿ ಕೃಷ್ಣವಿಹಂಗಾನುಧಾವನಮುಪಪದ್ಯತೇ ಗವಾಮ್ , ಅಪಿ ತು ತಾದೃಶಸೂಕರಾನುಧಾವನಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ “ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಮ್” (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತಂ, ತಥಾಪ್ಯಭಿಭವಾನುಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣೇನ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಯಾ ತೇಜೋಧಾತುರವಗಮ್ಯತೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ, ಲಿಂಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ರ ತಂ ತಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮಪದಾನಿ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮೇವಾವಮ್ರಕ್ಷ್ಯಂತಿ । ನಚ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶೀತಿ ನಿಯಮಃ ಸಮಸ್ತಿ । ನಹಿ “ತೇನ ರಕ್ತಂ ರಾಗಾತ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೪.೨.೧) “ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೪-೧-೯೨) ಇತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪ್ರತೀತಮಪಿ ತೇಜೋಽಂತರಮಲೌಕಿಕಂ ಶಬ್ದಾದುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ - “ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಹಿ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ನ ತು ತೇಜಸ್ಯಲೌಕಿಕೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ತದುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ತು ಗಮ್ಯತೇ” ॥ “ತಮೇವ ಭಾಂತತ್”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಲೌಕಿಕಂ ತೇಜಃ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮನುಭಾನಮುಪಪದ್ಯತಾಮ್ , ಕಿಂವಾ “ಭಾರೂಪಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾನೇನ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಭಾನಮುಪಪಾದ್ಯತಾಮಿತಿ ವಿಶಯೇ ನ ಶ್ರುತಸಂಭವೇಽಶ್ರುತಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಾಲೌಕಿಕಮುಪಾಸ್ಯಂ ತೇಜೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।
ತದೇತದಾಹ -
ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏವಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ವಿರೋಧಮಾಹ -
ಸಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಸ್ವಪ್ರತಿಭಾನೇ ಸೂರ್ಯಾದಯಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋಽಪೇಕ್ಷಂತೇ । ನ ಹ್ಯಂಧೇನೈತೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ತದೇವ ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋ ಬಾಹ್ಯಸೌರ್ಯಾದಿತೇಜ ಆಪ್ಯಾಯಿತಂ ರೂಪಾದಿ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ನಾನಾಪ್ಯಾಯಿತಮ್ , ಅಂಧಕಾರೇಽಪಿ ರೂಪದರ್ಶನಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಂ ಭಾಂತಮನುಭಾಯುರಿತಿ ।
ನಹಿ ತೇಜೋಂತರಸ್ಯ ತೇಜೋಽಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವ್ಯಾಸೇಧಾಮಃ, ಕಿಂತು ತದ್ಭಾನಮನುಭಾನಮ್ । ನಚ ಲೋಚನಭಾನಮನುಭಾಂತಿ ಸೂರ್ಯಾದಯಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ನಹಿ ಪ್ರದೀಪ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದಿ ಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಾಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನುಕಾರೋ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ, ತದಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಅಥ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಾಭಾವಂ, ಸೋಽಸಿದ್ಧಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ವಾಯುರಜಸೋಃ ಸ್ವರೂಪವಿಸದೃಶಯೋರಪಿ ನಿಯತದಿಗ್ದೇಶವಹನಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಮ್ । ವನ್ಹ್ಯಯಃ ಪಿಂಡಯೋಸ್ತು ಯದ್ಯಪಿ ದಹನಕ್ರಿಯಾ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ದ್ರವ್ಯಭೇದೇನ ಕ್ರಿಯಾಭೇದಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಸಾದೃಶ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
ತದೇವಮನುಕೃತೇರಿತಿ ವಿಭಜ್ಯ ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವಿಭಜತೇ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಚತುರ್ಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರಕಾಶಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜೋಽಂತರೇಣಾನಿಂದ್ರಿಯಭಾವಮಾಪನ್ನೇನ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋ ವಿಭಾತೀತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವರಸತೋ ನಿಃಶೇಷಾಭಿಧಾನಂ ವೃತ್ತಿಃ । ಸಾ ತೇಜೋಧಾತಾವಲೌಕಿಕೇ ರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರಕಾಶಕೇ ಸಂಕುಚೇತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ನಿಃಶೇಷಜಗದವಭಾಸಕೇ ನ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಸಂಕುಚತೀತಿ -
ತತ್ರಶಬ್ದಮಾಹರನ್ನಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಖಲ್ವಯಂ ತತ್ರಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶೀ । “ತೇನ ರಕ್ತಂ ರಾಗಾತ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೪.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯೇಽರ್ಥಭೇದೇಽನ್ವಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತೇನೇತಿ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತಥಾಚ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿರೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತೇನ ಭವತು ನಾಮ ಪ್ರಕರಣಾಲ್ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ತು ಲಿಂಗಾದ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಶ್ರೌತಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತಾನಪೇಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಯೋರಪೇಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಂ, ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಂತರಂ ಚ ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಪರೇ ಕೋಶ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ಕಥಂ ತತ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ -
ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ತೂಚ್ಯಮಾನೇಽನಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾದದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಚೈಷಾಂ ಭಾನಪ್ರತಿಷೇಧೋಽವಕಲ್ಪತ ಇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - “ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ನೇಯಂ ಸತಿಸಪ್ತಮೀ, ಯತಃ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಭಿಭವಃ ಪ್ರತೀಯೇತ । ಅಪಿ ತು ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ । ತೇನ ನ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕಾಶಯಿತವ್ಯೇ ಸೂರ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಕಾಶಕತಯಾ ಭಾಂತಿ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸೂರ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಕಾಶಯಿತವ್ಯೇಷು ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಭಾತಿ ।
ತಚ್ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮ್ ,
ಅಗೃಹ್ಯೋ ನಹಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ।
ನ ತದ್ಭಾಸಯತ ಇತಿ
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಯದಾದಿತ್ಯಗತಮ್
ಇತ್ಯನೇನ ತಸ್ಯೈವ ಗ್ರಾಹಕತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ ।
'ನಾಂಜಸಾ ಮಾನಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಮಾನವರ್ಜಿತೇ । ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತಾ ಜೀವೇ ನಾಂಜಸೀ ತೇನ ಸಂಶಯಃ” ॥ ಕಿಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಜೀವೋಪಾಸನಾಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಸ್ತು, ತದನುರೋಧೇನ ಚೇಶಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದೀಶಾನಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇತದಸ್ತು, ತದನುರೋಧೇನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ಕಥಂಚಿನ್ನೀಯತಾಮ್ । ತತ್ರಾನ್ಯತರಸ್ಯಾನ್ಯತರಾನುರೋಧವಿಷಯೇ ಪ್ರಥಮಾನುರೋಧೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತ್ಯಂಗುಷ್ಠಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನೇಶಾನಶ್ರುತಿರ್ನೇತವ್ಯಾ । ಅಪಿಚ ಯುಕ್ತಂ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕದಹರಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಃ, ಸ್ಥಾನಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಂ, ಶಾಲಗ್ರಾಮ ಇವ ಕಮಲನಾಭಸ್ಯ ಭಗವತಃ । ನಚ ತಥೇಹಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಥಾನಭೇದೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪರಿಮಾಣಮಾತ್ರನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನಚ “ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ”(ಕ.ಉ. ೨-೪-೧೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಾನಭೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಯಂ ಸ್ವಭಾವವಚನೋ ವಾ ಜೀವವಚನೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಚನೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭವಿತ್ರಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಭವಿತುರನಿರ್ದೇಶಾನ್ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಸ್ಯ ಮಧ್ಯ ಇತಿ । ನಚ ಜೀವಪರಯೋರಸ್ತಿ ಮಧ್ಯಮಂಜಸೇತಿ ನೈಷ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಸ್ತು ಪರಿಮಾಣನಿರ್ದೇಶಃ । ಪರಿಮಾಣಭೇದಶ್ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ । ಸ ಖಲ್ವಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೋ ಭಾಗಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ಅಂತಃಕರಣಂ ಚ ಪ್ರಾಯೇಣ ಹೃತ್ಕಮಲಕೋಶಸ್ಥಾನಂ, ಹೃತ್ಕಮಲಕೋಶಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವಾತ್ಮಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ, ನಭ ಇವ ವಂಶಪರ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಮರತ್ನಿಮಾತ್ರಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ - “ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷ ಯಮೋ ಬಲಾತ್” ಇತಿ । ನಹಿ ಸರ್ವೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಮೇನ ಬಲಾನ್ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ಕಲ್ಪತೇ । ಯಮೋ ಹಿ ಜಗೌ “ಹರಿಗುರುವಶಗೋಽಸ್ಮಿ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಭವತಿ ಸಂಯಮನೇ ಮಮಾಪಿ ವಿಷ್ಣುಃ” (ವಿ.ಪು. ೩-೭-೧೫)ಇತಿ । ತೇನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಜೀವೇ ನಿಶ್ಚಯಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ಭೂತಭವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯೇಶಾನತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
'ಏತದ್ವೈ ತತ್”
ಇತಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜೀವರೂಪಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾದೀಶಾನಶ್ರವಣಸ್ಯಾವಿಶೇಷತಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಯನಪರಂ ವಚಃ” ॥ ಇಹ ಹಿ ಭೂತಭವ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಂಕುಶಮೀಶಾನತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಪ್ರಾಕ್ ಪೃಷ್ಟಂ ಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್” (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತದನಂತರಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿವಚನತೋಚಿತೇತಿ “ಏತದ್ವೈ ತತ್” (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೩) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತಯಾ ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವೇಽವಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ನ ತತ್ಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂತ್ವಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ । ಏವಂ ನಿರಂಕುಶಮೀಶಾನತ್ವಂ ನ ಸಂಕೋಚಯಿತವ್ಯಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತಾ ಹಾತವ್ಯಾ । ತೇನ ಯಥಾ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತದಿತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ತಥೇಹಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಿತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಈಶಾನಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ
ಜೀವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತೀತಿ ನ ಜೀವಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯಾನೇವೇತಿ ।
ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನೇವ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಂತಃಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ಚ ಕಾಮ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕಾರಂ ನಿಷೇಧತಿ ।
ಶಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ
ತಿರ್ಯಗ್ದೇವರ್ಷೀಣಾಮಶಕ್ತಾನಾಮಧಿಕಾರಂ ನಿವರ್ತಯತಿ ।
ಉಪನಯನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚೇತಿ
ಶೂದ್ರಾಣಾಮನಧಿಕಾರಿತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯೇತತ್ಪರಮಾತ್ಮಪರಂ ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವ ಇಹೋಚ್ಯತೇ । ನನು ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಚ್ಯತಾಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಚ ಜೀವಃ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಪರಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಹಿ ತತ್ತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಃ, ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ನಚ ತಜ್ಜೀವಮನಭಿಧಾಯ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಿತಿ ಜೀವ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥
ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ।
ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಚಿಂತಾ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇಽಸಂಗತೇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಸಂಗಮಾಹ -
ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಾನಂದಭೋಗಭೋಗಿನಾಂ ವೈರಾಗ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾರ್ಥಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾರ್ಥಿತ್ವಂ ತಾವನ್ಮೋಕ್ಷವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಕ್ಷಯಾತಿಶಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯುಪಭೋಗೇಽಪಿ ಭಾವಾದಸ್ತಿ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಭಾವೇನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂನಿಕರ್ಷಜಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರವಿದ್ವತ್ತಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇನ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತದಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಚ ಮಂತ್ರಾದಿಭ್ಯಸ್ತದವಗಮಸ್ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ ।
ನನು ಶೂದ್ರವದುಪನಯನಾಸಂಭವೇನಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ತೇಷಾಮನಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೋಪನಯನಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಿ ।
ನ ಖಲು ವಿಧಿವತ್ ಗುರುಮುಖಾದ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋ ವೇದಃ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತ್ವಧ್ಯಯನೋತ್ತರಕಾಲಂ ನಿಗಮನಿರುಕ್ತವ್ಯಾಕರಣಾದಿವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸಂಗತೇರಧಿಗತಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಃ । ಸ ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಿಹ ಜನ್ಮನೀವ ದೇವದೀನಾಂ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇ ವಿಧಿವದಧೀತ ಆಮ್ನಾಯ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಃ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತೋ ವೇದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಯದಪಿ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಕಾರಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ।
ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಹಿ ನ ವಸ್ವಾದ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಭೃಗ್ವಾದೀನಾಂ ಭೃಗ್ವಾದ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಚಾಂ ವಸುಭೃಗುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕ್ಷೀಣಾಧಿಕಾರತ್ವೇನೇದಾನೀಂ ದೇವರ್ಷಿತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೬ ॥
ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಮಂತ್ರಾದಿಪದಸಮನ್ವಯಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯುಪೇಯಃ ನ ತು ವಿರೋಧೇ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಂ ಚೇದಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದಿ ದೇವತಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವದುಪಚರಿತಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಾದಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತಥಾಚ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಛಬ್ದೋಪಹಿತಾರ್ಥೋಽರ್ಥೋಪಹಿತೋ ವಾ ಶಬ್ದೋ ದೇವತೇತ್ಯಚೇತನತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಃ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ।
ಅನೇಕರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ।
ಸೈವ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ದರ್ಶನಾತ್
ಶ್ರುತಿಷು ಸ್ಮೃತಿಷು ಚ । ತಥಾಹಿ - ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಕಾಯನಿರ್ಮಾಣಮದರ್ಶನಾದ್ವಾ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಬಾಧದರ್ಶನಾದ್ವಾ । ತತ್ರಾದರ್ಶನಮಸಿದ್ಧಂ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ । ನಹಿ ಲೌಕಿಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಾಗಮೇನ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ, ಮಾ ಭೂದ್ಯಾಗಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನತ್ವಮದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ಮಾತಾಪಿತೃಸಂಯೋಗಜತ್ವನಿಯಮಾದಸತಿ ಪಿತ್ರೋಃ ಸಂಯೋಗೇ ಕುತಃ ಸಂಭವಃ, ಸಂಭವೇ ವಾನಗ್ನಿತೋಽಪಿ ಧೂಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧದರ್ಶನಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಹಂತ ಕಿಂ ಶರೀರತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ದೇವಾದಿಶರೀರಮಪಿ ಮಾತಾಪಿತೃಸಂಯೋಗಜಂ ಸಿಷಾಧಯಿಷಸಿ । ತಥಾ ಚಾನೇಕಾಂತೋ ಹೇತ್ವಾಭಾಸಃ, ಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಾನಾಂ ಶರೀರಾಣಾಮತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ । ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರನಿರ್ಮಾಣತ್ವಂ ದೇಹಾದೀನಾಮದೃಷ್ಟಚರಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಭೂತೋಪಾದಾನತ್ವೇನೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರನಿರ್ಮಾಣತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಭೂತವಶಿನಾಂ ಹಿ ದೇವಾದೀನಾಂ ನಾನಾಕಾಯಚಿಕೀರ್ಷಾವಶಾದ್ಭೂತಕ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಭೂತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸಂಯೋಗೇನ ನಾನಾಕಾಯಸಮುತ್ಪಾದಾತ್ । ದೃಷ್ಟಾ ಚ ವಶಿನ ಇಚ್ಛಾವಶಾದ್ವಶ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾ, ಯಥಾ ವಿಷವಿದ್ಯಾವಿದ ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ವಿಷಶಕಲಪ್ರೇರಣಮ್ । ನಚ ವಿಷವಿದ್ಯಾವಿದೋ ದರ್ಶನೇನಾಧಿಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಭೂತಾದರ್ಶನಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ಕಥಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಾಚಾಭ್ರಪಟಲಪಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಭೌಮಶನೈಶ್ಚರಾದೇರ್ದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಸಕ್ತಾಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ಕಾಚಾಭ್ರಪಟಲಾದಿವನ್ಮಹೀಮಹೀಧರಾದಿಭಿರ್ನ ವ್ಯವಧೀಯಂತೇ । ನ ಚಾಸ್ಮದಾದಿವತ್ತೇಷಾಂ ಶರೀರಿತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಿತಾವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿದರ್ಶನಾಸಂಭವೋಽನುಮೀಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆಗಮವಿರೋಧಿನೋಽನುಮಾನಸ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯೋಗಾತ್ । ಅಂತರ್ಧಾನಂ ಚಾಂಜನಾದಿನಾ ಮನುಜಾನಾಮಿವ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಭವತಾಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತೇನ ಸಂನಿಹಿತಾನಾಮಪಿ ನ ಕ್ರತುದೇಶೇ ದರ್ಶನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಮ್ - ಅನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತಿ -
ತಥಾ ಹಿ ಕತಿ ದೇವಾ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ವೈಶ್ವದೇವಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹಿ ನಿವಿದಿ ‘ಕತಿ ದೇವಾಃ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ನಿವಿದೈವೋತ್ತರಂ ದತ್ತಂ ಶಾಕಲ್ಯಾಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ -
ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರೇತಿ ।
ನಿವಿನ್ನಾಮ ಶಸ್ಯಮಾನದೇವತಾಸಂಖ್ಯಾವಾಚಕಾನಿ ಮಂತ್ರಪದಾನಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ನಿವಿದಿ ಕತಿ ದೇವಾಃ ಶಸ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾತಾ ಇತಿ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಪೃಷ್ಟೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಂ - “ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಾವತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾ ವೈಶ್ವದೇವನಿವಿದಿ ಸಂಖ್ಯಾತಾ ದೇವಾಸ್ತ ಏತಾವಂತ ಇತಿ ।
ಪುನಶ್ಚ ಶಾಕಲ್ಯೇನ “ಕತಮೇ ತೇ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಸಂಖ್ಯೇಯೇಷು ಪೃಷ್ಟೇಷು ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್ -
ಮಹಿಮಾನ ಏವೈಷಾಮೇತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ತ್ವೇವ ದೇವಾ ಇತಿ ।
ಅಷ್ಟೌ ವಸವ ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಾ ಇಂದ್ರಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾಃ । ತತ್ರಾಗ್ನಿಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚಾದಿತ್ಯಶ್ಚ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ವಸವಃ । ಏತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮಂತೋ ಜಗದಿದಂ ಸರ್ವಂ ವಾಸಯಂತಿ, ತಸ್ಮಾದ್ವಸವಃ । ಕತಮೇ ರುದ್ರಾ ಇತಿ ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶ, ಏಕಾದಶಂ ಚ ಮನ ಇತಿ । ತದೇತಾನಿ ಪ್ರಾಣಾಃ, ತದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಃ ಪುರುಷಂ ರೋದಯಂತೀತಿ ರುದ್ರಾಃ । ಕತಮ ಆದಿತ್ಯಾ ಇತಿ ದ್ವಾದಶಮಾಸಾಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯಾವಯವಾಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಿವರ್ತಮಾನಾಃ ಪ್ರಾಣಭೃತಾಮಾಯೂಂಷಿ ಚ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಂ ಚಾದಾಪಯಂತೀತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಃ । ಅಶನಿರಿಂದ್ರಃ, ಸಾ ಹಿ ಬಲಂ, ಸಾ ಹೀಂದ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾ ಈಶತಾ, ತಯಾ ಹಿ ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರಮಾಪಯತಿ, ತೇನ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಶನಿರಿಂದ್ರಃ । ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ, ಯಜ್ಞಸಾಧನಂ ಚ ಯಜ್ಞರೂಪಂ ಚ ಪಶವಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಏತ ಏವ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾಃ ಷಣ್ಣಾಮಗ್ನಿಪೃಥಿವೀವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಾದಿತ್ಯದಿವಾಂ ಮಹಿಮಾನೋ ನ ತತೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ಷಡೇವ ತು ದೇವಾಃ । ತೇ ತು ಷಡಗ್ನಿಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯಾಂತರಿಕ್ಷಂ ವಾಯುಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ದಿವಂ ಚಾದಿತ್ಯಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ತ್ರಯೋ ಲೋಕಾಸ್ತ್ರಯ ಏವ ದೇವಾ ಭವಂತಿ । ಏತ ಏವ ಚ ತ್ರಯೋಽನ್ನಪ್ರಾಣಯೋರಂತರ್ಭವಂತೋಽನ್ನಪ್ರಾಣೌ ದ್ವೌ ದೇವೌ ಭವತಃ । ತಾವಪ್ಯಧ್ಯರ್ಧೋ ದೇವ ಏಕಃ । ಕತಮೋಽಧ್ಯರ್ಧಃ, ಯೋಽಯಂ ವಾಯುಃ ಪವತೇ । ಕಥಮಯಮೇಕ ಏವಾಧ್ಯರ್ಧಃ, ಯದಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸರ್ವಮಿದಮಧ್ಯರ್ಧಂ ವೃದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತೇನಾಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ । ಕತಮ ಏಕ ಇತಿ, ಸ ಏವಾಧ್ಯರ್ಧಃ ಪ್ರಾಣ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮ । ಸರ್ವದೇವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾಯಕೇನ ಶಬ್ದೇನ । ತಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯೈವ ದೇವಸ್ಯ ಮಹಿಮವಶಾದ್ಯುಗಪದನೇಕದೇವರೂಪತಾಮಾಹ ಶ್ರುತಿಃ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ।
ಅಪಿ ಚ ಪೃಥಗ್ಜನಾನಾಮಪ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನವಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯುಗಪನ್ನಾನಾಕಾಯನಿರ್ಮಾಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ದೇವಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯೋಗಿನಾಮಿತಿ ।
ಅಣಿಮಾ ಲಘಿಮಾ ಮಹಿಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಮೀಶಿತ್ವಂ ವಶಿತ್ವಂ ಯತ್ರಕಾಮಾವಸಾಯಿತೇತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಿ ।
ಅಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇತಿ ।
ಅನೇಕತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಂಗಭಾವಗಮನಂ, ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ತದೇವ ಪರಿಸ್ಫುಟಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ತಾವದಾಹ -
ಕ್ವಚಿದೇಕ ಇತಿ ।
ನ ಖಲು ಬಹುಷು ಶ್ರಾದ್ಧೇಷ್ವೇಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ಗಂತುಮರ್ಹತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಮಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೈಕ ಇತಿ ।
ಯಥೈಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯುಗಪನ್ನಮಸ್ಕಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಬಹುಭಿಸ್ತಥಾ ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಾಮೇಕಾಂ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬಹುಭಿರ್ಯಜಮಾನೈರ್ನಾನಾದೇಶಾವಸ್ಥಿತೈರ್ಯುಗಪದ್ಧವಿಸ್ತ್ಯಜ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ತತ್ರಾಸಂನಿಹಿತಾಯಾ ಅಪ್ಯಂಗಭಾವೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತಸ್ಯಾ ಯುಗಪದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನೇಕಾರ್ಥೋಪಲಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ಗೋತ್ವಾದಿವತ್ಪೂರ್ವಾವಮರ್ಶಾಭಾವಾದುಪಾಧೇರಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಪ್ರತೀತೇಃ ಪಾಚಕಾದಿವದಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಚನಾ ಏವ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾಃ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತಯಾ ಸಹ ಸಂಬಂಧೋ ನಿತ್ಯೋ ಭವೇತ್ । ವಿಗ್ರಹಾದಿಯೋಗೇ ತು ಸಾವಯವತ್ವೇನ ವಸ್ವಾದೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತತಃ ಪೂರ್ವಂ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದೋ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇನ ಸಂಬದ್ಧ ಆಸೀತ್ , ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ತತಶ್ಚೋತ್ಪನ್ನೇ ವಸ್ವಾದೌ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದಸಂಬಂಧವತ್ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವ ಇತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಕೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಮಾನಾಂತರಾಧೀನಜನ್ಮೇತಿ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಸ್ಯ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಮ್ -
ನ ।
ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ ।
ವಸುತ್ವಾದಿಜಾತಿವಾಚಕಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ತಜ್ಜಾತೀಯಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಾಂ ಬುದ್ಧಿವಾಲಿಖ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಭವನಮ್ । ತದಿದಂ ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ನ ಶಬ್ದ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ।
ನ ಚೈತಾವತಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ, ವಸ್ವಾದಿಜಾತೇರ್ವಾ ತದುಪಾಧೇರ್ವಾ ಯಯಾ ಕಯಾಚಿದಾಕೃತ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನನು ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ।
ತೇ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸ್ವಯಂಭುವಾ ವಾಙ್ನಿರ್ಮಿತಾ ಕಾಲಿದಾಸಾದಿಭಿರಿವ ಕುಮಾರಸಂಭವಾದಿ, ತಥಾಚ ತದೇವ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷವಾಕ್ಯತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಪತಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಉತ್ಸರ್ಗೋಽಪ್ಯಯಂ ವಾಚಃ ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತನಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಸಂಪ್ರದಾಯೋ ಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರಯಾಧ್ಯಯನಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸ್ವಯಂಭುವೋ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಾಲಿದಾಸಾದಿವತ್ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಮಪಿ ತು ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣ । ಏತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಮ್ । ಉಪಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಚಾಗ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ಅಪಿ ಚಾದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯೇತದ್ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಚಾಮಪಿ ಕರ್ತೄಣಾಂ ತಥಾಭಾವೋಽನುಮೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಹಿ ದೇವಾನಾಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಂ, ಅವಾಚಕೇನ ತೇಷಾಂ ಬುದ್ಧಾವನಾಲೇಖನಾತ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ವಕಾರಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ವಾಚಕಾಃ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯತ್ವೇನಾಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತ್ವಾತ್ , ಅಗೃಹೀತಸಂಗತೇಶ್ಚ ವಾಚಕತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚೈತೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಭಿದಧೀರನ್ , ಮಿಲಿತಾ ವಾ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ , ಏಕವರ್ಣೋಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾದರ್ಶನಾತ್ , ವರ್ಣಾಂತರೋಚ್ಚಾರಣಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಮಿಲಿತಾಃ, ತೇಷಾಮೇಕವಕ್ತೃಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರೂಪತೋ ವ್ಯಕ್ತಿತೋ ವಾ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮಪವರ್ಗಿಣಾಂ ಮಿಥಃ ಸಾಹಿತ್ಯಸಂಭವಾಭಾವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಸಮುದಾಯಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಪ್ರಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಸ್ವರೂಪಸಾಹಿತ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ವರ್ಣಾನಾಮಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿವ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಕಮಸ್ತಿ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ, ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕೋ ನು ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಭಿಮತಃ, ಕಿಮಪೂರ್ವಮಾಗ್ನೇಯಾದಿಜನ್ಯಮಿವ, ಕಿಂವಾ ಭಾವನಾಪರನಾಮಾ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸವಬೀಜಮ್ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪಃ । ನಹಿ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪತೋಽಂಗತೋ ವಾಽವಿದಿತೋಽವಿದಿತಸಂಗತಿರರ್ಥಧೀಹೇತುರಿಂದ್ರಿಯವತ್ । ಉಚ್ಚರಿತಸ್ಯ ಬಧಿರೇಣಾಗೃಹೀತಸ್ಯ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ವಾಽಗೃಹೀತಸಂಗತೇರಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತೋ ವಿದಿತಸಂಗತಿರ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತಜ್ಞಾಪನಾಂಗಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ಧೂಮಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಥಾಚಾಪೂರ್ವಾಭಿಧಾನೋಽಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪ್ರಾಗವಗಂತವ್ಯಃ । ನಚ ತದಾ ತಸ್ಯಾವಗಮೋಪಾಯೋಽಸ್ತಿ । ಅರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ತು ತದವಗಮಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನೋ ದುರುತ್ತರಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯಮಾವಿಶತಿ, ಸಂಸ್ಕಾರಾವಸಾಯಾದರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತತಶ್ಚ ತದವಸಾಯ ಇತಿ । ಭಾವನಾಭಿಧಾನಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ಮನಃ । ನಚ ತದೇವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಂತರಮ್ । ನಹಿ ಯೈವ ವಹ್ನೇರ್ದಹನಶಕ್ತಿಃ ಸೈವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ದಹನಶಕ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ ಅಪಿಚ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಚರಿತೇಭ್ಯೋ ವರ್ಣೇಭ್ಯಃ ಸೈವಾಸ್ತಿ ಸ್ಮೃತಿಬೀಜಂ ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಥಂಚಿದಪಿ ವರ್ಣಾ ಅರ್ಥಧೀಹೇತವಃ । ನಾಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಯಾನುಭವಾನಾರೋಹಾತ್ । ಅರ್ಥಧಿಯಸ್ತು ಕಾರ್ಯಾತ್ತದವಗಮೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯಮ್ । ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ತು ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುಭಾವೇ ಸರ್ವದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಸದಾತನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಚಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ವಾಚ್ಯೋತ್ಪಾದ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯ ಆಹ -
ಸ್ಫೋಟಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ನ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕಾ ಇತಿ । ನ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ತು ನ ಮೃಷ್ಯಾಮಃ । ತದನುಭವಾನಂತರಂ ವಿದಿತಸಂಗತೇರರ್ಥಧೀಸಮುತ್ಪಾದಾತ್ । ನಚ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನುಭವೋ ನಾಸ್ತಿ । ಗೌರಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಂ, ಗಾಮಾನಯ ಶುಕ್ಲಮಿತ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ನಾನಾವರ್ಣಪದಾತಿರಿಕ್ತೈಕಪದವಾಕ್ಯಾವಗತೇಃ ಸರ್ವಜನೀನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಯಮಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಏಕಪದವಾಕ್ಯಾನುಭವಃ ಶಕ್ಯೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮ್ । ನಾಪ್ಯೌಪಾಧಿಕಃ । ಉಪಾಧಿಃ ಖಲ್ವೇಕಧೀಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಏಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾ ವಾ । ನ ತಾವದೇಕಧೀಗೋಚರಾಣಾಂ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾನಾಮೇಕನಿರ್ಭಾಸಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾ ಇತಿ ನ ಜಾತು ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪ್ಯೇಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣೇಷು ವ್ಯಾಸೇಧಾತ್ । ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ತು ಸಾಹಿತ್ಯಕಲ್ಪನೇಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಸಾಹಿತ್ಯಾತ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಯಮಬಾಧಿತೋಽನುಪಾಧಿಶ್ಚ ಪದವಾಕ್ಯಗೋಚರ ಏಕನಿರ್ಭಾಸಾನುಭವೋ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ವಾಚಕಮೇಕಮವಲಂಬತೇ ಸ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ತಂ ಚ ಧ್ವನಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವ್ಯಂಜಯಂತೋಽಪಿ ನ ದ್ರಾಗಿತ್ವೇವ ವಿಶದಯಂತಿ, ಯೇನ ದ್ರಾಗರ್ಥಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ತು ರತ್ನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವದ್ಯಥಾಸ್ವಂ ದ್ವಿತ್ರಿಚತುಷ್ಪಂಚಷಡ್ದರ್ಶನಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಪರಿಪಾಕಸಚಿವಚೇತೋಲಬ್ಧಜನ್ಮನಿ ಚರಮೇ ಚೇತಸಿ ಚಕಾಸ್ತಿ ವಿಶದಂ ಪದವಾಕ್ಯತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಗನುತ್ಪನ್ನಾಯಾಸ್ತದನಂತರಮರ್ಥಧಿಯ ಉದಯ ಇತಿ ನೋತ್ತರೇಷಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಧ್ವನೀನಾಮ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾಚಾಂ, ತದಭಾವೇ ತಜ್ಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರತತ್ಪರಿಪಾಕಾಭಾವೇನಾನುಗ್ರಹಾಭಾವಾತ್ । ಅಂತ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಸಃ ಕೇವಲಸ್ಯಾಜನಕತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪದಪ್ರತ್ಯಯವತ್ , ಪ್ರತ್ಯೇಕಮವ್ಯಕ್ತಾಮರ್ಥಧಿಯಮಾಧಾಸ್ಯಂತಿ ಪ್ರಾಂಚೋ ವರ್ಣಾಃ, ಚರಮಸ್ತು ತತ್ಸಚಿವಃ ಸ್ಫುಟತರಾಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಾವಭಾಸಿತಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿಯಮಾತ್ । ಸ್ಫೋಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅರ್ಥಧಿಯಸ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಯಾ ಮಾನಾಂತರಜನ್ಮನೋ ವ್ಯಕ್ತ ಏವೋಪಜನೋ ನ ವಾ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪುನರಸ್ಫುಟ ಇತಿ ನ ಸಮಃ ಸಮಾಧಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಸ್ಫೋಟ ಏವ ವಾಚಕೋ ನ ವರ್ಣಾ ಇತಿ ।
ತದೇತದಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಂ ಸ್ವಮತಮುಪಪಾದಯನ್ನಪಾಕರೋತಿ -
ವರ್ಣಾ ಏವ ತು ನ ಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಹಿ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಫೋಟೋಽಭ್ಯುಪೇಯೇತ, ಯದಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ವಾಚಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವೇತ್ , ಸ ಚಾನುಭವಪದ್ಧತಿಮಧ್ಯಾಸೀತ । ದ್ವಿಧಾ ಚ ವಾಚಕತ್ವಂ ವರ್ಣಾನಾಂ, ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನಾಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತ್ವಾದ್ವಾ ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾಭಾವಾದ್ವಾ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪಃ । ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನನು ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಜನಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸತ್ಯಪ್ಯೇಕತ್ವೇ ಜ್ವಾಲಾದಿವತ್ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನಮೇತತ್ , ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಮಸ್ಯ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತಾದ್ವಾಸ್ಥೀಯೇತ, ಕ್ವಚಿಜ್ಜ್ವಾಲಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನಾದ್ವಾ । ತತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನೇನ ತದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾಮುಚ್ಯತೇ ವೃದ್ಧೇಃ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿಭಿಃ “ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷೇತ ಹಿ ಯೋ ಮೋಹಾದಜ್ಞಾತಮಪಿ ಬಾಧನಮ್ । ಸ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೇಷು ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ಕ್ಷಯಂ ವ್ರಜೇತ್” ॥ ಇತಿ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರ್ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ನ ಚೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಗತ್ವಾದಿಜಾತಿವಿಷಯಂ ನ ಗಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯಂ, ತಾಸಾಂ ಪ್ರತಿನರಂ ಭೇದೋಪಲಂಭಾದತ ಏವ ಶಬ್ದಭೇದೋಪಲಂಭಾದ್ವಕ್ತೃಭೇದ ಉನ್ನೀಯತೇ “ಸೋಮಶರ್ಮಾಧೀತೇ ನ ವಿಷ್ಣುಶರ್ಮಾ” ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತೋ ಬಹುಷು ಗಕಾರಮುಚ್ಚಾರಯತ್ಸು ನಿಪುಣಮನುಭವಃ ಪರೀಕ್ಷ್ಯತಾಮ್ । ಯಥಾ ಕಾಲಾಕ್ಷೀಂ ಚ ಸ್ವಸ್ತಿಮತೀಂ ಚೇಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪ್ರಥಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇವ ತದನುಗತಮೇಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಥತೇ, ತಥಾ ಕಿಂ ಗಕಾರಾದಿಷು ಭೇದೇನ ಪ್ರಥಮಾನೇಷ್ವೇವ ಗತ್ವಮೇಕಂ ತದನುಗತಂ ಚಕಾಸ್ತಿ, ಕಿಂವಾ ಯಥಾ ಗೋತ್ವಮಾಜಾನತ ಏಕಂ ಭಿನ್ನದೇಶಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನದೇಶಮಿವಾಲ್ಪಮಿವ ಮಹದಿವ ದೀರ್ಘಮಿವ ವಾಮನಮಿವ ತಥಾಗವ್ಯಕ್ತಿರಾಜಾನತ ಏಕಾಪಿ ವ್ಯಂಜಕಭೇದಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾನುಪಾತಿನೀವ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಭವಂತ ಏವ ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು । ತತ್ರ ಗವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಯೋ ಗತ್ವಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪರೋಪಧಾನಭೇದಕಲ್ಪನಾಪ್ರಯಾಸಃ ಸ ವರಂ ಗವ್ಯಕ್ತಾವೇವಾಸ್ತು ಕಿಮಂತರ್ಗಡುನಾ ಗತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪೇತೇನ । ಯಥಾಹುಃ - “ತೇನ ಯತ್ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ಜಾತೇಸ್ತದ್ವರ್ಣಾದೇವ ಲಪ್ಸ್ಯತೇ । ವ್ಯಕ್ತಿಲಭ್ಯಂ ತು ನಾದೇಭ್ಯ ಇತಿ ಗತ್ವಾದಿಧೀರ್ವೃಥಾ” ॥ ನಚ ಸ್ವಸ್ತಿಮತ್ಯಾದಿವತ್ ಗವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಫುಟಃ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ದಶ ಗಕಾರಾನುದಚಾರಯಚ್ಚೈತ್ರ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಸ್ಯಾದ್ದಶಕೃತ್ವ ಉದಚಾರಯದ್ಗಕಾರಮಿತಿ । ನ ಚೈಷ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋಽಭ್ಯಾಸೋ ಯಥಾ ಶತಕೃತ್ವಸ್ತಿತ್ತಿರೀನುಪಾಯುಂಕ್ತ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸೋರಸ್ತಾಡಂ ಕ್ರಂದತೋಽಪಿ ಗಕಾರಾದಿವ್ಯಕ್ತೌ ಲೋಕಸ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಾಭ್ಯಾಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿನಿರ್ವೃತ್ತಿಃ ।
ಚೋದಕಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಬಾಧಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕಥಂ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಬಹೂನಾಮುಚ್ಚಾರಯತಾಮಿತಿ ।
ಯತ್ ಯುಗಪದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವತ್ತತ್ ನಾನಾ, ಯಥಾ ಗವಾಶ್ವಾದಿರ್ದ್ವಿಶಫೈಕಶಫಕೇಶರಗಲಕಂಬಲಾದಿಮಾನ್ । ಯುಗಪದುದಾತ್ತಾನುದಾತ್ತಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವಾಂಶ್ಚಾಯಂ ವರ್ಣಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾನಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೋದಾತ್ತಾದಯೋ ವ್ಯಂಜಕಧರ್ಮಾಃ, ನ ವರ್ಣಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವ್ಯಂಜಕಾ ಹ್ಯಸ್ಯ ವಾಯವಃ । ತೇಷಾಮಶ್ರಾವಣತ್ವೇ ಕಥಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರಾವಣಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಇದಂ ತಾವದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಗುಣಗೋಚರಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಗುಣಿನಮಪಿ ಗೋಚರಯತಿ, ಮಾ ಭೂವನ್ ಘ್ರಾಣರಸನಶ್ರೋತ್ರಾಣಾಂ ಗಂಧರಸಶಬ್ದಗೋಚರಾಣಾಂ ತದ್ವಂತಃ ಪೃಥಿವ್ಯುದಕಾಕಾಶಾ ಗೋಚರಾಃ । ಏವಂ ಚ ಮಾ ನಾಮ ಭೂದ್ವಾಯುಗೋಚರಂ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ತದ್ಗುಣಾಂಸ್ತೂದಾತ್ತಾದೀನ್ ಗೋಚರಯಿಷ್ಯತಿ । ತೇ ಚ ಶಬ್ದಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಾತ್ ಶಬ್ದಧರ್ಮತ್ವೇನಾಧ್ಯವಸೀಯಂತೇ ।
ನಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾವಧೃತೈಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ ಉದಾತ್ತಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನೋಽಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸಂಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಮುಖಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಮಣಿಕೃಪಾಣದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಧಾನವಶಾನ್ನಾನಾದೇಶಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನಭೇದವಿಭ್ರಮಃ, ಏವಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ವರ್ಣಸ್ಯ ವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿನಿಬಂಧನೋಽಯಂ ವಿರುದ್ಧನಾನಾಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವಿಭ್ರಮಃ, ನ ತು ಭಾವಿಕೋ ನಾನಾಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇಽಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಅಥವಾ ಧ್ವನಿಕೃತ ಇತಿ ।
ಅಥವೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಭವೇತಾಂ ನಾಮ ಗುಣಗುಣಿನಾವೇಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೌ, ತಥಾಪ್ಯದೋಷಃ । ಧ್ವನೀನಾಮಪಿ ಶಬ್ದವಚ್ಛ್ರಾವಣತ್ವಾತ್ ।
ಧ್ವನಿಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕರ್ಷಯತಿ -
ಕಃ ಪುನರಯಮಿತಿ ।
ನ ಚಾಯಮನಿರ್ಧಾರಿತವಿಶೇಷವರ್ಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ತು ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತತದಭಿವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಸ್ಯಾನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಗಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಅಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾಭಾವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದವರ್ಣಾತ್ಮಕೋ ವೈಷ ಶಬ್ದಃ, ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತೋ ವಾ ಧ್ವನಿಃ, ಶಬ್ದವ್ಯಂಜಕಃ ಶ್ರಾವಣೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ ಉಭಯಥಾಪಿ ಚಾಕ್ಷು ವ್ಯಂಜನೇಷು ಚ ತತ್ತದ್ಧ್ವನಿಭೇದೋಪಧಾನೇನಾನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾ ಏವ ಶಬ್ದೇ ಪ್ರತೀಯಂತೇ ನ ತು ಸ್ವತಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ । ತಥಾ ಚ ಯೇಷಾಮನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಾ ಭಾಸಂತೇ ಭವತು ತೇಷಾಂ ಧ್ವನೀನಾಮನಿತ್ಯತಾ । ನಹಿ ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ । ಯೇಷು ತು ವರ್ಣೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ನ ತೇಷಾಮನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ನಾನಿತ್ಯಾಃ ।
ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸಾಲಂಬನಾ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯೇಷ ಪರಸ್ಯಾಗ್ರಹೋ ಧರ್ಮಿಣ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದ್ಧರ್ಮಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ಗ್ರಹೀತುಮಿತಿ, ಏವಂ ನಾಮಾಸ್ತು ತಥಾ ತುಷ್ಯತು ಪರಃ । ತಥಾಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನ ವರ್ಣಾನಾಮಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತಯಾ ಯದವಾಚಕತ್ವಮಾಪಾದಿತಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ತದಪಾಕೃತಮ್ ।
ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾಸಂಭವೇನ ತು ಯದಾಸಂಜಿತಂ ತನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುರಾಹ -
ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಮಮೃಷ್ಯಮಾಣ ಏಕದೇಶ್ಯಾಹ -
ನ ಕಲ್ಪಯಾಮೀತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಅಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ನಿರೂಪಯತು ತಾವದ್ಗೌರಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಮಿತಿ ಧಿಯಮಾಯುಷ್ಮಾನ್ । ಕಿಮಿಯಂ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಾನ್ಗಕಾರಾದೀನೇವ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನಾವಗಾಹತೇ ಕಿಂವಾ ಗಕಾರಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ, ಗವಯಮಿವ ವರಾಹಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯದಿ ಗಕಾರಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಮವಭಾಸಯೇತ್ , ಗಕಾರಾದಿರೂಷಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ವರಾಹಧೀರ್ಮಹಿಷರೂಷಿತಂ ವರಾಹಮವಗಾಹತೇ । ಪದತತ್ತ್ವಮೇಕಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೋ ಧ್ವನಯಃ ಪ್ರಯತ್ನಭೇದಭಿನ್ನಾಸ್ತುಲ್ಯಸ್ಥಾನಕರಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯತಯಾನ್ಯೋನ್ಯವಿಸದೃಶತತ್ತತ್ಪದವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಸ್ವವ್ಯಂಜನೀಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪದತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥೋ ವಿಸದೃಶಾನೇಕಪದಸಾದೃಶ್ಯಾನ್ಯಾಪಾದಯಂತಃ ಸಾದೃಶ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾದೇಕಮಪ್ಯಭಾಗಮಪಿ ನಾನೇವ ಭಾಗವದಿವ ಭಾಸಯಂತಿ, ಮುಖ್ಯಮಿವೈಕಂ ನಿಯತವರ್ಣಪರಿಮಾಣಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಮಪಿ ಮಣಿಕೃಪಾಣದರ್ಪಣಾದಯೋಽನೇಕವರ್ಣಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಮ್ । ಏವಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವಾಸ್ಯ ಭಾಗಾ ವರ್ಣಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ವರ್ಣಭೇದಾನಸತ್ಯಪಿ ಬಾಧಕೇ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮಧ್ಯವಸಿತೋಽಸಿ । ಏಕಧೀರೇವ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಬಧಿಕೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತಾಸ್ಯಾಂ ನಾನಾ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಥಂತ ಇತಿ ನಾನಾತ್ವಾವಭಾಸ ಏಕೈಕತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಬಾಧತೇ । ಅಥವಾ ವನಸೇನಾದಿಬುದ್ಧಿವದೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವೇ ನ ವಿರುದ್ಧೇ । ನೋ ಖಲು ಸೇನಾವನಬುದ್ಧೀ ಗಜಪದಾತಿತುರಗಾದೀನಾಂ ಚಂಪಕಾಶೋಕಕಿಂಶುಕಾದೀನಾಂ ಚ ಭೇದಮಪಬಾಧಮಾನೇ ಉದೀಯೇತೇ, ಅಪಿ ತು ಭಿನ್ನಾನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಕೇನಚಿದೇಕೇನೋಪಾಧಿನಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇಕತ್ವಮಾಪಾದಯತಃ । ನಚ ಪರೋಪಾಧಿಕೇನೈಕತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ನಾನಾತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನಹ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮಗ್ನಿತ್ವಂ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕನರತ್ವವಿರೋಧಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಭಾವನಾನಿಚಯಲಬ್ಧಜನ್ಮನಿ ನಿಖಿಲವರ್ಣಾವಗಾಹಿನಿ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ತದೇಕವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ವೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಯಾ ವೈಕತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವೇನೈಕತ್ವಮೇಕತ್ವೇನ ಚೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುಭಾವ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಮ್ । ನಹ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪೂರ್ವಮೇತಾವಂತೋ ವರ್ಣಾ ಏಕಸ್ಮೃತಿಸಮಾರೋಹಿಣೋ ನ ಪ್ರಥಂತೇ । ನ ಚ ತತ್ಪ್ರಥನಾನಂತರಂ ವೃದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಧೀರ್ನೋನ್ನೀಯತೇ, ತದುನ್ನಯನಾಚ್ಚ ತೇಷಾಮೇಕಾರ್ಥಧಿಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವಮೇಕಮವಗಮ್ಯೈಕಪದತ್ವಾಧ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಮೃತಿಸಮಾರೋಹಿಣಾಂ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮವಿಪರೀತಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮಭೇದೋ ವರ್ಣಾನಾಮಿತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇಭ್ಯ ಏತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - “ಯಾವಂತೋ ಯಾದೃಶಾ ಯೇ ಚ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ । ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತೇ ತಥೈವಾವಬೋಧಕಾಃ” ॥ ಇತಿ । ನನು ಪಂಕ್ತಿಬುದ್ಧಾವೇಕಸ್ಯಾಮಕ್ರಮಾಯಾಮಪಿ ವಾಸ್ತವೀ ಶಾಲಾದೀನಾಮಸ್ತಿ ಪಂಕ್ತಿರಿತಿ ತಥೈವ ಪ್ರಥಾ ಯುಕ್ತಾ, ನಚ ತಥೇಹ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂನಾಂ ಚಾಸ್ತಿ ವಾಸ್ತವಃ ಕ್ರಮಃ, ಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾಧಿಸ್ತು ಭವೇತ್ , ಸಚೈಕ ಇತಿ, ಕುತಸ್ತ್ಯಃ ಕ್ರಮ ಏಷಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , । ನ ಏಕಸ್ಯಾಮಪಿ ಸ್ಮೃತೌ ವರ್ಣರೂಪವತ್ಕ್ರಮವತ್ಪೂರ್ವಾನುಭೂತತಾಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಜಾರಾರಾಜೇತಿ ಪದಯೋಃ ಪ್ರಥಯಂತ್ಯೋಃ ಸ್ಮೃತಿಧಿಯೋಸ್ತತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮಭೇದಾತ್ಪದಭೇದಃ ಸ್ಫುಟತರಂ ಚಕಾಸ್ತಿ । ತಥಾಚ ನಾಕ್ರಮವಿಪರೀತಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮವಿಶೇಷಃ ಸ್ಮೃತಿಬುದ್ಧಾವೇಕಸ್ಯಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪದಾವಧಾರಣೋಪಾಯಾನ್ಬಹೂನಿಚ್ಛಂತಿ ಸೂರಯಃ । ಕ್ರಮನ್ಯೂನಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಸ್ವರವಾಕ್ಯಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀಃ” ॥ ಇತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಮತ್ರ ಸೂಚಿತಂ, ವಿಸ್ತರಸ್ತು ತತ್ತ್ವಬಿಂದಾವವಗಂತವ್ಯ ಇತಿ । ಅಲಂ ವಾ ನೈಯಾಯಿಕೈರ್ವಿವಾದೇನ ।
ಸಂತ್ವನಿತ್ಯಾ ಏವ ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ಗತ್ವಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಸಂಗತಿಗ್ರಹೋಽನಾದಿಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಪಿ ನಾಮೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ।
ನನು ಪ್ರಾಚ್ಯಾಮೇವ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ತತ್ಕಿಂ ಪುನಃ ಸಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ತುರಸ್ಮರಣಾದೇವ ಹಿ ಸ್ಥಿತೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ನಹ್ಯನಿತ್ಯಾಜ್ಜಗದುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯೋ ವೇದಃ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮೇವ ನಿತ್ಯತ್ವಮನೇನ ದೃಢೀಕೃತಮ್ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೯ ॥
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।
ಶಂಕಾಪದೋತ್ತರತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಂಕಾಪದಾನಿ ಪಠತಿ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಹಿ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ಏವಮಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಪರಂಪರಾವಿಚ್ಛೇದೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿರನ್ವಯಸ್ಯ ತು ಜಗತಃ ಪ್ರವಿಲಯೇಽತ್ಯಂತಾಸತಶ್ಚಾಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ಪಾದೇಽಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾವತ್ಯಂತಮುಚ್ಛಿನ್ನಾವಿತಿ ಕಿಮಾಶ್ರಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದೇ ಚ ಕಿಮಾಶ್ರಯೋ ವೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಜೀವಾಸ್ತದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಾಃ ಸಂತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಾ ಹಿ ತೇ ತದ್ವಿಚ್ಛೇದೇ ನ ಸ್ಥಾತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ವಾಸನಾ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಾವಂತಃಕರಣಾನಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಛ ಜೀವಾಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತೋ ನ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಾಸನಾವಂತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಅಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿರುದ್ಧಮಿದಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನೇತಿ । ಅಭಿಧಾತೃಗ್ರಹಣೇನಾಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತಾರಾವುಕ್ತೌ ।
ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ತತ್ರೇದಮಭಿಧೀಯತೇ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ನಾಂತಃಕರಣಾದಯಃ ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಯಃ ಸಂತಿ ತಥಾಪಿ ಸ್ವಕಾರಣೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಲೀನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣ ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಕಾವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಭಿಃ ಸಹಾವತಿಷ್ಠಂತ ಏವ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಆಸೀದಿದಂ ತಮೋಭೂತಮಪ್ರಜ್ಞಾತಮಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ ಸರ್ವತಃ ॥”(ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧.೫.) ಇತಿ । ತೇ ಚಾವಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರೇಚ್ಛಾಪ್ರಚೋದಿತಾ ಯಥಾ ಕೂರ್ಮದೇಹೇ ನಿಲೀನಾನ್ಯಂಗಾನಿ ತತೋ ನಿಃಸರಂತಿ, ಯಥಾ ವಾ ವರ್ಷಾಪಾಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮೃದ್ಭಾವಾನಿ ಮಂಡೂಕಶರೀರಾಣಿ ತದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತತಯಾ ಘನಘನಾಘನಾಸಾರಾವಸೇಕಸುಹಿತಾನಿ ಪುನರ್ಮಂಡೂಕದೇಹಭಾವಮನುಭವಂತಿ, ತಥಾ ಪೂರ್ವವಾಸನಾವಶಾತ್ಪೂರ್ವಸಮಾನನಾಮರೂಪಾಣ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪೀಶ್ವರಾತ್ಪ್ರಭವಃ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಸ್ಯ, ತಥಾಪೀಶ್ವರಃ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರೀ ತದನುರೂಪಮೇವ ಸೃಜತಿ । ನಚ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಪ್ರವಾಹಸ್ಯಾನಾದಿತಾಮಂತರೇಣೈತದುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಾಭ್ಯಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಸಂಸಾರಾನಾದಿತಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ।
ಆಗಮತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತ್ವನಾದಿತಾ ಸಂಸಾರಸ್ಯ, ತಥಾಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಾಂತರಿತೇ ಕುತಃ ಸ್ಮರಣಂ ವೇದಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನಾದೌ ಚ ಸಂಸಾರೇ ಯಥಾ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಾವಶೇಷತಾತನ್ನಿಃಶೇಷತೇ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ, ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಲಯಲಕ್ಷಣಾ ವಿದ್ಯಾವಶೇಷತಾಸಾಮ್ಯೇನ ಸ್ವಾಪಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಯೋರಭೇದ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು ನಾಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾ, ಕೇಷಾಂಚಿತ್ತದಾ ಪ್ರಬೋಧಾತ್ , ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾತ್ , ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಯೋಶ್ಚ ವಾಸನೋಚ್ಛೇದಕಾರಣಯೋರಭಾವೇನ ಸತ್ಯಾಂ ವಾಸನಾಯಾಂ ಸ್ಮರಣೋಪಪತ್ತೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವೇದವ್ಯಹಾರಾನುಚ್ಛೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ಮಹಾಪ್ರಲಯಸ್ತ್ವಪರ್ಯಾಯೇಣ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರವರ್ತೀ, ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷೌ ಚ ತತ್ರ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಹೇತೂ ಸ್ತ ಇತಿ ಕುತಃ ಸುಷುಪ್ತವತ್ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರವದುತ್ತರಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ವಾಪ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷಃ । ಸತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಿನೀತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷೌ ಸರ್ವಸಂಸ್ಕಾರೋಚ್ಛೇದಕೌ, ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಸ್ತಸ್ಮೃತ್ಯನುಬಂಧಾಜ್ಜಾತಸ್ಯ ಹರ್ಷಭಯಶೋಕಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ । ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮವಾಸನಾನಾಂ ಚಾನೇಕಜಾತ್ಯಂತರಸಹಸ್ರವ್ಯವಹಿತಾನಾಂ ಪುನರ್ಮನುಷ್ಯಜಾತಿಸಂವರ್ತಕೇನ ಕರ್ಮಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಕೃಷ್ಟಧಿಯಾಮಪಿ ಯತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದೌ ಪೂರ್ವವಾಸನಾನುವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗ್ರಹೇಣ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾತಿಶಯಸಂಪನ್ನಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಮಹಾಧಿಯಾಮ್ । ಯಥಾವಾ ಆ ಚ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಆ ಚ ಕೃಮಿಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮನುಭೂಯತೇ ನಿಕರ್ಷಃ, ಏವಮಾ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ಆ ಚ ಭಗವತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಜ್ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕರ್ಷೋೇಽಪಿ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ತದಭಿವದಂತೋ ವೇದಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪ್ರತ್ಯೂಹಮಶ್ನುವತೇ । ಏವಂ ಚಾತ್ರಭವತಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗೃಹೀತಾನಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಾಂತರಸಂಬಂಧಿನಿಖಿಲವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಮಿತಿ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಸ್ತು ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಂ ತೇಷಾಮ್ । ಅಸ್ಯಾಂ ತು ಸೃಷ್ಟಾವನ್ಯ ಏವ ವೇದಾಃ, ಅನ್ಯ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ, ಅನ್ಯ ಏವ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಃ, ಧರ್ಮಾಚ್ಚಾನರ್ಥೋಽರ್ಥಶ್ಚಾಧರ್ಮಾತ್ , ಅನರ್ಥಶ್ಚೇಪ್ಸಿತೋಽರ್ಥಶ್ಚಾನೀಪ್ಸಿತಃ ಅಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೃತಮತ್ರ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೇನ, ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಾಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವೇದಶ್ಚಾನಿತ್ಯೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಯ ಇತಿ ।
ಯಥಾವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಹಿ ಸರ್ಗಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನತು ಸ್ವಭಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನ್ಯಥಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಜಾತು ಸುಖಂ ತತ್ತ್ವೇನ ಜಿಹಾಸ್ಯತೇ, ದುಃಖಂ ಚೋಪಾದಿತ್ಸ್ಯತೇ । ನಚ ಜಾತು ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಿಪರ್ಯಯೋ ಭವತಿ । ನಹಿ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾತ್ಪಟಃ, ಘಟಶ್ಚ ತಂತುಭ್ಯೋ ಜಾಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭವೇದಿತಿ ಪಿಪಾಸುರಪಿ ದಹನಮಾಹೃತ್ಯ ಪಿಪಾಸಾಮುಪಶಮಯೇತ್ , ಶೀತಾರ್ತೋ ವಾ ತೋಯಮಾಹೃತ್ಯ ಶೀತಾರ್ತಿಮಿತಿ । ತೇನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಂತರೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿರನರ್ಥಹೇತುರೇವಾರ್ಥಹೇತುಶ್ಚ ಯಾಗಾದಿರಿತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಯ ಏವ ವೇದಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ತ ಏವ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ, ತ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ ತ ಏವ ಚ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಃ । ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯಸಂಭವೇ ತದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಕಲ್ಪನಮನುಮಾನಾಗಮವಿರುದ್ಧಮ್ । “ಆಗಮಾಶ್ಚೇಹ ಭೂಯಾಂಸೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾಖ್ಯಾಸ್ತದ್ವ್ಯಾಕೋಪೋಽನ್ಯಥಾ ಭವೇತ್” ॥
ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ -
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ।
'ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಅಕಾಮಯತ” ಇತಿ ಭಾವಿನೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯಜಮಾನ ಏವಾಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ । ನಹ್ಯಗ್ನೇರ್ದೇವತಾಂತರಮಗ್ನಿರಸ್ತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಂ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ಜಾಯತೇ, ಕಿಂ ಸರ್ವಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸ್ವವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಿಂವಾ ಕಾಸುಚಿದೇವ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ । ಯದ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಾಸು, ತತೋ ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಸಂಭವಃ ।
ಕಥಮ್ । ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾ ಆದಿತ್ಯಂ ಮಧ್ವಧ್ಯಾಸೇನೋಪಾಸೀರನ್ ।
ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋ ಹಿ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನೋ ನ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾಂತರಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಚಾಮಾದಿತ್ಯಾನಾಮಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಕ್ಷೀಣಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ।
ಪುನಶ್ಚಾದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಣಿ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದೀನ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - “ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ದೇವಾನಾಂ ಮೋದಹೇತುತ್ವಾನ್ಮಧ್ವಿವ ಮಧು । ಭ್ರಾಮರಮಧುಸಾರೂಪ್ಯಮಾಹಾಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಸ್ಯ ಮಧುನೋ ದ್ಯೌರೇವ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) । ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮಧ್ವಪೂಪಃ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಮಧುನೋಽಪೂಪಃ ಪಟಲಮಂತರಿಕ್ಷಮಾಕಾಶಂ, ತತ್ರಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಯಾನಿ ಚ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯಃಪ್ರಭೃತೀನ್ಯಗ್ನೌ ಹೂಯತೇ ತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರಶ್ಮಿಭಿರಗ್ನಿಸಂವಲಿತೈರೂತ್ಪನ್ನಪಾಕಾನ್ಯಮೃತೀಭಾವಮಾಪನ್ನಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮೃಙ್ಮಂತ್ರಮಧುಪೈರ್ನೀಯಂತೇ । ಯಥಾ ಹಿ ಭ್ರಮರಾಃ ಪುಷ್ಪೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯ ಮಕರಂದಂ ಸ್ವಸ್ಥಾನಮಾನಯಂತ್ಯೇವಮೃಙ್ಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಾದಿಭಿರೃಗ್ವೇದವಿಹಿತೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಮಕರಂದಮಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಂ ಲೋಹಿತಾಭಿರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿರಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಂ ವಸವ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನೋ ದಕ್ಷಿಣಾಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿಃ ಶುಕ್ಲಾಭಿರ್ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಯಜುರ್ವೇದಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದೇತದಮೃತಂ ರುದ್ರಾ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನಃ ಪ್ರತೀಚೀಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿಃ ಕೃಷ್ಣಾಭಿಃ ಸಾಮವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಸಾಮಮಂತ್ರಸ್ತೋತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಮಾದಿತ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನ ಉದೀಚಿಭಿರತಿಕೃಷ್ಣಾಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿರಥರ್ವವೇದವಿಹಿತೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಮಥರ್ವಾಂಗಿರಸಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾಃ, ತಥಾಶ್ವಮೇಧವಾಚಃಸ್ತೋಮಕರ್ಮಕುಸುಮಾತ್ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ । ಅಶ್ವಮೇಧೇ ವಾಚಃಸ್ತೋಮೇ ಚ ಪಾರಿಪ್ಲವಂ ಶಂಸಂತಿ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಾಣಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ತದಮೃತಂ ಮರುತ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯ ಯಾ ಆದಿತ್ಯಮಧುನ ಊರ್ಧ್ವಾ ರಶ್ಮಿನಾಡ್ಯೋ ಗೋಪ್ಯಾಸ್ತಾಭಿರುಪಾಸನಭ್ರಮರಾಃ ಪ್ರಣವಕುಸುಮಾದಾಹೃತ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಮುಪಜೀವಂತಿ ಸಾಧ್ಯಾಃ । ತಾ ಏತಾ ಆದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಃ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದಯೋ ರಶ್ಮಿನಾಡ್ಯ ಋಗಾದಿಸಂಬದ್ಧಾಃ ಕ್ರಮೇಣೋಪದಿಶ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಏತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವೋಪಲಭ್ಯ ಯಥಾಸ್ವಂ ಸಮಸ್ತೈಃ ಕರಣೈರ್ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಸಾಕಲ್ಯವೀರ್ಯಾನ್ನಾದ್ಯಾನ್ಯಮೃತಂ ತದುಪಲಭ್ಯಾದಿತ್ಯೇ ತೃಪ್ಯತಿ । ತೇನ ಖಲ್ವಮೃತೇನ ದೇವಾನಾಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಮೋದನಂ ವಿದಧದಾದಿತ್ಯೋ ಮಧು । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಕೇವಲಮುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭಾವಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪಕಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಗ್ನಿಃ ಪಾದ ಇತಿ ।
ಅಧಿದೈವತಂ ಖಲ್ವಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾರೂಪ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಚೈತಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ “ಅಗ್ನಿಃ ಪಾದಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಯಥಾ ಹಿ ಗೋಃ ಪಾದಾ ನ ಗವಾ ವಿಯುಜ್ಯಂತ, ಏವಮಗ್ನ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ನಾಕಾಶೇನ ಸರ್ವಗತೇನೇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಪಾದಾಃ ।
ತದೇವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪದೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾಯುಂ ಸಂವರ್ಗಗುಣಕಮುಪಾಸ್ಯಂ ವಿಧಾತುಂ ಮಹೀಕರೋತಿ -
ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ ।
ತಥಾ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವಾದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಂ ವಿಧಾತುಂ ಮಹೀಕರೋತಿ -
ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ
ಉಪದೇಶಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೧ ॥
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಾವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಸರ್ವಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಃ, ಕಿಂತು ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ । ತತ್ರೇದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ -
ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ ।
ಲೌಕಿಕೌ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯೌ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಾದಿಷು ದೃಷ್ಟೌ । ನ ಚೈತೇಷಾಮಸ್ತಿ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯೇತೇಷು ದೇವದತ್ತಾದಿವತ್ತದನುರೂಪಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಚೇಷ್ಟಾಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ರ “ಜಗೃಭ್ಮಾತೇ ದಕ್ಷಿಣಮಿಂದ್ರಹಸ್ತಮ್” ಇತಿ ಚ, “ಕಾಶಿರಿಂದ್ರ ಇತ್” ಇತಿ ಚ । ಕಾಶಿರ್ಮುಷ್ಟಿಃ । ತಥಾ “ತುವಿಗ್ರೀವೋ ವಪೋದರಃ ಸುಬಾಹುರಂಧಸೋ ಮದೇ । ಇಂದ್ರೋ ವೃತ್ರಾಣಿ ಜಿಘ್ನತೇ”(ಋ.ಸಂ. ೮-೭-೧೭) ಇತಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಂ ದೇವತಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾ ಅಭಿವದಂತಿ । ತಥಾ ಹವಿರ್ಭೋಜನಂ ದೇವತಾಯಾ ದರ್ಶಯಂತಿ - “ಅದ್ಧೀಂದ್ರ ಪಿಬ ಚ ಪ್ರಸ್ಥಿತಸ್ಯ”(ಋ.ಸಂ. ೧೦-೧೧೬-೭) ಇತ್ಯಾದಯಃ । ತಥೇಶನಮ್ - “ಇಂದ್ರೋ ದಿವ ಇಂದ್ರ ಈಶೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇಂದ್ರೋ ಅಪಾಮಿಂದ್ರ ಇತ್ಪರ್ವತಾನಾಮ್ । ಇಂದ್ರೋ ವೃಧಾಮಿಂದ್ರ ಇನ್ಮೇಧಿರಾಣಾಮಿಂದ್ರಃ ಕ್ಷೇಮೇ ಯೋಗೇ ಹವ್ಯ ಇಂದ್ರಃ”(ಋ.ಸಂ. ೧೦-೮೯-೧೦) ಇತಿ, ತಥಾ “ಈಶಾನಮಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸ್ವರ್ದೃಶಮೀಶಾನಮಿಂದ್ರ ತಸ್ಥುಷಃ”(ಋ.ಸಂ. ೭-೩೨-೨೨) ಇತಿ । ತಥಾ ವರಿವಸಿತಾರಂ ಪ್ರತಿ ದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಸಾದಂ ಪ್ರಸನ್ನಾಯಾಶ್ಚ ಫಲದಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ “ಆಹುತಿಭಿರೇವ ದೇವಾನ್ ಹುತಾದಃ ಪ್ರೀಣಾತಿ ತಸ್ಮೈ ಪ್ರೀತಾ ಇಷಮೂರ್ಜಂ ಚ ಯಚ್ಛಂತಿ” ಇತಿ, “ತೃಪ್ತ ಏವೈನಮಿಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿಸ್ತರ್ಪಯತಿ” ಇತಿ ಚ । ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಾ ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ತೇ ತೃಪ್ತಾಸ್ತರ್ಪಯಂತ್ಯೇನಂ ಸರ್ವಕಾಮಫಲೈಃ ಶುಭೈಃ” । ಇತಿ ಪುರಾಣವಚಾಂಸಿ ಚ ಭೂಯಾಂಸಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಪ್ರಪಂಚಮಾಪಕ್ಷತೇ । ಲೌಕಿಕಾ ಅಪಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಂ ಸ್ಮರಂತಿ ಚೋಪಚರಂತಿ ಚ । ತಥಾಹಿ - ಯಮಂ ದಂಡಹಸ್ತಮಾಲಿಖಂತಿ, ವರುಣಂ ಪಾಶಹಸ್ತಮ್ , ಇಂದ್ರಂ ವಜ್ರಹಸ್ತಮ್ । ಕಥಯಂತಿ ಚ ದೇವತಾ ಹವಿರ್ಭುಜ ಇತಿ । ತಥೇಶನಾಮಿಮಾಮಾಹುಃ - ದೇವಗ್ರಾಮೋ ದೇವಕ್ಷೇತ್ರಮಿತಿ । ತಥಾಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಸಾದಂ ಚ ಪ್ರಸನ್ನಾಯಾಶ್ಚ ಫಲದಾನಮಾಹುಃ - ಪ್ರಸನ್ನೋಽಸ್ಯ ಪಶುಪತಿಃ ಪುತ್ರೋಽಸ್ಯ ಜಾತಃ । ಪ್ರಸನ್ನೋಽಸ್ಯ ಧನದೋ ಧನಮನೇನ ಲಬ್ಧಮಿತಿ ।
ತದೇತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನಹಿ ತಾವಲ್ಲೋಕೋ ನಾಮೇತಿ ।
ನ ಖಲುಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಲೋಕೋ ನಾಮ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸತ್ಯತಾಮಶ್ನುತೇ, ತದಭಾವೇ ತ್ವಂಧಪರಂಪರಾವನ್ಮೂಲಾಭಾವಾದ್ವಿಪಲ್ವತೇ । ನಚ ವಿಗ್ರಹಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಮಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚೇತಿಹಾಸಾದಿ ಮೂಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಚಾತ್ರಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪೀತಿ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯೋ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ಅತ ಆಹ -
ಅರ್ಥವಾದಾ ಅಪೀತಿ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ವಿಧಿವಿಷಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾಪರಾ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । “ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಹಿ ಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯವಿದಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ತು ಯತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪಿ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ, ಯಥಾ ವಾಯೋಃ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಶಾತ್ಸೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ ನ ತು ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಯಥಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕೇ, ಸೋಽರ್ಥಃ ಶಬ್ದಾದೇವಾವಗಂತವ್ಯಃ । ಅತತ್ಪರಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ನ ತದವಗಮಯುತಿಮಲಮಿತಿ । ತದವಗಮಪರಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಕಂ ವಾಕ್ಯಮುಭಯಪರಂ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ । ನಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನಧಿಗತಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತಾ ಅನ್ಯಪರಾಚ್ಛಬ್ದಾದವಗಂತವ್ಯೇತಿ ಮನೋರಥಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಮಾಣಭಾವಾನನುಪ್ರವೇಶಿನಃ ಕಥಮುಪಯುಜ್ಯಂತಾಂ ತೇಷ ತೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಕಾರೇ ಸಂಭವತಿ ನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನೋಚಿತಾ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಪ್ರಕಾರಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಂ, ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಖಲ್ವನುಷ್ಠಾತಾರಃ ಪದಾರ್ಥಾನ್ । ಔತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ಚಾರ್ಥಪರತಾ ಪದಾನಾಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮರಣತಾತ್ಪರ್ಯಾಣಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಾನಧಿಗತೇ ವಿಗ್ರಹಾದಾವಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ನ ತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇವತಾವಿಗ್ರಹವತ್ತಾದಿಭಾವಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಷಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಗೋಚರತಾಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ ।
ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿಇತ್ಯಂತಮ್
ಇತ್ಯಾದಿ
ಭೂತಧಾತೋರಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಚೇತನತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ
ಇತ್ಯಂತಮ್ ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿವ್ಯವಹಾರಾದಿತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿಮತೇನ ತಾವತ್ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ತದೇತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹ
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ । ಶಾಬ್ದೀ ಖಲ್ವಿಯಂ ಗತಿಃ, ಯತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಧೀನವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನಾಮ । ನಹ್ಯನ್ಯಪರಃ ಶಬ್ದೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಶ್ವಿತ್ರಿನಿರ್ಣೇಜನಪರಂ ಶ್ವೇತೋ ಧಾವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತಃ ಸಾರಮೇಯಗಮನಂ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ನಞ್ವತಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವಿಧಿರೂಪಃ ಶಕ್ಯೋಽವಗಂತುಮ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾತ್ಸೋಽಪ್ಯರ್ಥೋಽಸ್ಯ ಭವತಿ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಿಯಂ ಗತಿಃ । ನಹ್ಯುದಕಾಹರಣಾರ್ಥಿನಾ ಘಟದರ್ಶನಾಯೋನ್ಮೀಲಿತಂ ಚಕ್ಷುರ್ಘಟಪಟೌ ವಾ ಪಟಂ ವಾ ಕೇವಲಂ ನೋಪಲಭತೇ ।
ತದೇವಮೇಕದೇಶಿನಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ದೂಷಿತೇ ಪರಮಸಿದ್ಧಾಂತವಾದ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಲೋಕೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯ ಪದಾನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ತದಂತರೇಣ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಮಾರಣೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ನಹಿ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಮಾತ್ರಾಯ ಲೋಕೇ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ತು ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚೈತಾನ್ಯಸ್ಮಾರಿತಸ್ವಾರ್ಥಾನಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮೀಶತೇ ಇತಿ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಪದಾನಾಮ್ । ನಚ ಯದರ್ಥಂ ಯತ್ತತ್ತೇನ ವಿನಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಭಿಧಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಪದಾನಾಮ್ । ನಚ ನಞ್ವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ನಞ್ಪದಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸಾಕ್ಷಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಕುರ್ವಂತಿ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ನೈತಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ನಿಷ್ಫಲೇ ॥ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಾಂತರೀಯಮ್ । ಪಾಕೇ ಜ್ವಾಲೇವ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್” ॥ ಇತಿ । ಸೇಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಗತಿಃ । ಯತ್ರ ತು ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರ ಲೋಕಾನುಸಾರತೋ ಭೂತಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮೇಕೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನೇನ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿನಃ ಪಶ್ಚಾತ್ಕುತಶ್ಚಿದ್ಧೇತೋಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ವಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ “ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾಯುಮೇವ ಸ್ವೇನ ಭಾಗಧೇಯೇನೋಪಧಾವತಿ ಸ ಏವೈನಂ ಭೂತಿಂ ಗಮಯತಿ ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ”(ಕೃ.ಯ. ೨.೧.೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ಇಹ ಹಿ ಯದಿ ನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವೇದರಾಶಿಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮನೇಷ್ಯತ್ತತೋ ಭೂತಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಿತಾ ನಾರ್ಥವಾದಾ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಗಮಿಷ್ಯನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿವಶಾತ್ಕೈಮರ್ಥ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವೃತ್ತಾಂತಾದಿಗೋಚರಾಃ ಸಂತಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯನದ್ವಾರೇಣ ವಿಧೇಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯಂತಿ, ನ ಪುನರವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಾ ಏವ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಭವಂತಿ, ತಥಾ ಸತಿ ಲಕ್ಷಣೈವ ನ ಭವೇತ್ । ಅಭಿಧೇಯಾವಿನಾಭಾವಸ್ಯ ತದ್ಬೀಜಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಗಾಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಬದ್ಧಮೇವ ತೀರಂ ಲಕ್ಷಯತಿ ನ ತು ಸಮುದ್ರತೀರಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವಾರ್ಥಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಲ್ಪತೇ । ಅತ ಏವ ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ - ‘ಆದಿತ್ಯೋ ವೈ ಯೂಪಃ’ ‘ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ, ತತ್ರ ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧಃ, ಯಥಾ ಚ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಾ, ತದುಭಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ “ಗುಣವಾದಸ್ತು”(ಜೈ.ಸೂ. ೧।೨।೧೦ ) ಇತಿ ಚ “ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ” ಇತಿ ಚಾಸೂತ್ರಯಜ್ಜೈಮಿನಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಸೋಽರ್ಥೋಽರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಸ್ತತ್ರ ಗುಣವಾದೇನ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣೇತಿ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಾ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದಿವಾರ್ಥವಾದಾದಪಿ ಸೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ, ದ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಯೋರಿವೈಕತ್ರಾರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಪ್ರಮಾತ್ರಪೇಕ್ಷಯಾ ತ್ವನುವಾದಕತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾತಾ ಹ್ಯವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ ಪ್ರಥಮಂ ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಮವಗಚ್ಛತಿ ನ ತಥಾಮ್ನಾಯತಃ, ತತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನತು ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ದ್ವಯೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇಽಪಿ ಕಸ್ಮಾದ್ಗುಣವಾದೋ ಭವತಿ, ಯಾವತಾ ಶಬ್ದವಿರೋಧೇ ಮಾನಾಂತರಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ವೇದಾಂತೈರಿವಾದ್ವೈತವಿಷಯೈಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಯಃ ಪ್ರಪಂಚಗೋಚರಾಃ, ಕಸ್ಮಾದ್ವಾಽರ್ಥವಾದವದ್ವೇದಾಂತಾ ಅಪಿ ಗುಣವಾದೇನ ನ ನೀಯಂತೇ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಲೋಕಾನುಸಾರತೋ ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ವಿಷಯಃ ಶಬ್ದಾನಾಮ್ , ದ್ವಾರತಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯತಶ್ಚ । ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪದಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾ ದ್ವಾರತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ವಿಷಯಃ ಏವಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಮಪಿ । ಯಥೇಯಂ ದೇವದತ್ತೀಯಾ ಗೌಃ ಕ್ರೇತವ್ಯೇತ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಏಷಾ ಬಹುಕ್ಷೀರೇತ್ಯಪರಂ ತದಸ್ಯ ಬಹುಕ್ಷೀರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ದ್ವಾರಮ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತು ಕ್ರೇತವ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥೇ । ತತ್ರ ಯದ್ದ್ವಾರತಸ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇಽನ್ಯಥಾ ನೀಯತೇ । ಯಥಾ ವಿಷಂ ಭಕ್ಷಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಮಾ ಅಸ್ಯ ಗೃಹೇ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥಪರಂ ಸತ್ । ಯತ್ರ ತು ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ರ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇ ಪೌರುಷೇಯಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಭವತಿ । ವೇದಾಂತಾಸ್ತು ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಭೇದಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಅಪೌರುಷೇಯತಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾಃ ಸಂತಸ್ತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕೇ ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಂತಿ । ನ ಚ ‘ಆದಿತ್ಯೋ ವೈ ಯೂಪಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಪಿ ತು ಯೂಪಸ್ತುತಿಪರಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ದ್ವಾರೀಭೂತೋ ವಿಷಯೋ ಗುಣವಾದೇನ ನೀಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ವಿರೋಧಕಂ ನಾಸ್ತಿ, ಯಥಾ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ, ತತ್ರ ದ್ವಾರತೋಽಪಿ ವಿಷಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋ ನ ಶಕ್ಯಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ನಚ ಗುಣವಾದೇನ ನೇತುಂ, ಕೋ ಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ಗೌಣಮಾಶ್ರಯೇದತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯನಧಿಗತಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ ಅದ್ಧಾ । ಭಿನ್ನಮೇವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದೋಽಪೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ದ್ವಾರತೋಽಪಿ ತದವಗತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ನಚ ಯಸ್ಯ ಯತ್ರ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ತಥಾ ಸತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣೇಷ್ವಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಶೇಷಣಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನ ತು ತದಾಕ್ಷೇಪೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ಆಕ್ಷೇಪಾದ್ವಿಶೇಷಣಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ತದಾಕ್ಷೇಪಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಿ ತಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇನಾನಿಚ್ಛತಾಪ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಾನಿ ಯಥಾ, ತದ್ಯಾನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾ ಅಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ನ ಯುಕ್ತಾಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ನಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಗುಣವಾದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಭೂತಾರ್ಥಮಪ್ಯಪೌರುಷೇಯಂ ವಚೋ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ, ಯೇನ ಮಾನಾಂತರಾಸಂಭವೇ ಭವೇದಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ನ । ತತ್ರ ತತ್ರ ಯಥಾಸ್ವಂ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟೈಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಪರ್ಯವಸಾನಸಂಭವಾತ್ । ಸ ತು ಪದಾರ್ಥಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪದಾರ್ಥ ಏಕಃ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವಾರಭೂತಃ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವಾರೀತ್ಯೇತಾವಾನ್ ವಿಶೇಷಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಓದನಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗ ಓದನಂ ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ, ಅನ್ಯಸ್ತು ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ನ । ಏಕತ್ರ ಪ್ರತೀತೇರಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ ಹಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾ ಪೂರ್ವಕಾಲತಾ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚೇಯಂ ಪ್ರತೀತಿರಪರಕಾಲಕ್ರಿಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಮಂತರೇಣ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವತಿ ಪದಸಮೂಹೇ ಪದಾಹಿತಾಃ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಯಃ ಪರ್ಯವಸಂತಿ ತಾವದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೇ ಚೈತಾಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ವಿನೈವ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಪಂಚಷಟ್ಪದವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾನಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಾನಾತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಸಕೃಚ್ಚಛ್ರುತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಭೂತಸ್ಯ ಗುಣಭೂತವಿಶೇಷಣಾನುರೋಧೇನಾವರ್ತನಾಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರಧಾನಭೇದೇ ತು ವಾಕ್ಯಭೇದ ಏವ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾದರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಮನ್ಯದಿತಿ ವಾಕ್ಯಯೋರೇವ ಸ್ವಸ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾವಸಿತವ್ಯಾಪಾರಯೋಃ ಪಶ್ಚಾತ್ಕುತಶ್ಚಿದಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ವಿಧಿಭಿರೇವೇಂದ್ರಾದಿದೈವತ್ಯಾನೀತಿ ।
ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹವಿರವಮೃಶ್ಯ ಚ ತದ್ವಿಷಯಸ್ವತ್ವತ್ಯಾಗ ಇತಿ ಯಾಗಶರೀರಮ್ । ನಚ ಚೇತಸ್ಯನಾಲಿಖಿತಾ ದೇವತೋದ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಾ । ನಚ ರೂಪರಹಿತಾ ಚೇತಸಿ ಶಕ್ಯತ ಆಲೇಖಿತುಮಿತಿ ಯಾಗವಿಧಿನೈವ ತದ್ರೂಪಾಪೇಕ್ಷಿಣಾ ಯಾದೃಶಮನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯಸ್ತದ್ರೂಪಮವಗತಂ ತದಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ರೂಪಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಹಿ “ವ್ರಾತ್ಯೋ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ತೋಮೇನ ಯಜತೇ” ಇತಿ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಸ್ಯ ಪಿತಾ ಪಿತಾಮಹೋ ವಾ ಸೋಮಂ ನ ಪಿಬೇತ್ ಸ ವ್ರಾತ್ಯ ಇತಿ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ವರೂಪಮವಗತಂ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ತೋಮವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸದ್ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಂ ಭವತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ರೂಪಮಲೌಕಿಕಂ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಿಧಿನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸದರ್ಥವಾದತೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಮ್ , ತಥಾ ದೇವತಾರೂಪಮಪಿ । ನನೂದ್ದೇಶೋ ರೂಪಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ ನ ಪುನಾ ರೂಪಸತ್ತಾಮಪಿ, ದೇವತಾಯಾಃ ಸಮಾರೋಪೇಣಾಪಿ ಚ ರೂಪಜ್ಞಾನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾರೋಪಿತಮೇವ ರೂಪಂ ದೇವತಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೈರುಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಂ, ರೂಪಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತಚ್ಚಾನ್ಯತೋಽಸಂಭವಾನ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯ ಏವ । ತಸ್ಯ ತು ರೂಪಸ್ಯಾಸತಿ ಬಾಧಕೇಽನುಭವಾರೂಢಂ ತಥಾಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಮನನುಭೂಯಮಾನಮಸಾಂಪ್ರತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೈರನ್ಯಪರೈರಪಿ ದೇವತಾರೂಪಂ ಬುದ್ಧಾವುಪನಿಧೀಯಮಾನಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ಯಪರಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದವಗತೋಽರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ, ತದಪೇಕ್ಷೈವ ತು ನಾಸ್ತಿ, ಶಬ್ದರೂಪಸ್ಯ ದೇವತಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ - ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದತೋ ವಿಗ್ರಹಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಪಿ ತು ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕಸ್ಮರಣೇಭ್ಯೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಮೂಲೇಭ್ಯೋ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಮೂಲೇಭ್ಯೋ ವೇತ್ಯಾಹ -
ಇತಿಹಾಸೇತಿ । ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ
ಯುಜ್ಯತೇ । ನಿಗದಮಾತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯತ್ । ತದೇವಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಸಿದ್ಧೇ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ ಗುರ್ವಾದಿಪೂಜಾವದ್ದೇವತಾಪೂಜಾತ್ಮಕೋ ಯಾಗೋ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಸಫಲೋಽವಕಲ್ಪತೇ । ಅಚೇತನಸ್ಯ ತು ಪೂಜಾಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚೈವಂ ಯಜ್ಞಕರ್ಮಣೋ ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭಾವಾದ್ದೇವತಾತಃ ಫಲೋತ್ಪಾದೇ ಯಾಗಭಾವನಾಯಾಃ ಶ್ರುತಂ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ತಾಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಫಲಾಂಶಂ ವಾ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಂ ಕರಣತ್ವಂ ಹಾತವ್ಯಮ್ । ಯಾಗಭಾವನಾಯಾ ಏವ ಹಿ ಫಲವತ್ಯಾ ಯಾಗಲಕ್ಷಣಸ್ವಕರಣಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದ್ದೇವತಾಭೋಜನಪ್ರಸಾದಾದೀನಾಮ್ , ಕೃಷಿಕರ್ಮಣ ಇವ ತತ್ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸಸ್ಯಾಧಿಗಮಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿವೋತ್ಪತ್ತಿಪರಮಾಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಭವನ್ಮತೇ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಾ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಾ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮುಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಸಮಾನಂ, ನತು ದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ನ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಅಪಿ ವಾ ಶಬ್ದಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞಕರ್ಮ ಪ್ರಧಾನಂ ಗುಣತ್ವೇ ದೇವತಾಶ್ರುತಿಃ”(ಜೈ.ಸೂ. ೯.೧.೯) ಇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧೋ ದೇವತಾನಾಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರ ಇತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಂ ಕುರ್ವನ್ನಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರೇತಿ ।
ಶಂಕಾಬೀಜಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗೇ ಶಾಶ್ವತಿಕ ಆನಂದೇ ಕಸ್ಯ ನಾಮ ಚೇತನಸ್ಯಾರ್ಥಿತಾ ನಾಸ್ತಿ, ಯೇನಾರ್ಥಿತಾಯಾ ಅಭಾವಾಚ್ಛೂದ್ರೋ ನಾಧಿಕ್ರಿಯೇತ । ನಾಪ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಃ । ದ್ವಿವಿಧಂ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿಜಂ ಚಾಗಂತುಕಂ ಚ । ತತ್ರ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿವ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿಜಮಪ್ರತಿಹತಮ್ । ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವಾದಾಗಂತುಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇ ಸತ್ಯನಧಿಕಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ, ಆಧಾನಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಗ್ನ್ಯಭಾವಾದಗ್ನಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಮಾ ಭೂದಧಿಕಾರಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಗ್ನಿಃ ಸಾಧನಮಿತಿ ಕಿಮಿತ್ಯನಾಹಿತಾಗ್ನಯೋ ನಾಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ತತ್ಸಾಧನಾಯಾಮನಧಿಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಯತೋ ಯುಕ್ತಂ “ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ”(ಶ.ಬ್ರಾ. ೩-೫-೩-೩) ಇತ್ಯಾಹವನೀಯಸ್ಯ ಹೋಮಾಧಿಕರಣತಯಾ ವಿಧಾನಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತಯಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾದಾಧಾನಾದನ್ಯತೋಽನಧಿಗಮಾದಾಧಾನಸ್ಯ ಚ ದ್ವಿಜಾತಿಸಂಬಂಧಿತಯಾ ವಿಧಾನಾತ್ತತ್ಸಾಧ್ಯೋಽಗ್ನಿರಲೌಕಿಕೋ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ನಾಹವನೀಯಾದಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತಿ । ನಚ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಲೌಕಿಕಮಸ್ತಿ ಸಾಧನಂ ಯಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನನಿಯಮ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ತದಧ್ಯಯನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ವಾ ನಿಯಮ್ಯೇತ , ಯಥಾ ಧನಾರ್ಜನೇ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಾದಿ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ ವಾ, ಯಥಾ ‘ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ’ ಇತ್ಯವಘಾತಃ । ನ ತಾವತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ । ನಹಿ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” (ತೈ.ಆ. ೨.೧೫.೧) ಇತಿ ಕಂಚಿತ್ಕ್ರತುಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಪಠ್ಯತೇ, ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ’ ಇತಿ । ನ ಚಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಪ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಕ್ರತುಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ, ಯೇನ ವಾಕ್ಯೇನೈವ ಕ್ರತುನಾ ಸಂಬಧ್ಯೇತಾಧ್ಯಯನಮ್ । ನಹಿ ಯಥಾ ಜುಹ್ವಾದಿ ಅವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬದ್ಧಮೇವಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ ನಿಯಮಃ । ನಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ । ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಫಲಂ ತದುಪಾಯೋ ವಾ । ತದುಪಾಯೇಽಪಿ ಹಿ ವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾನಿಬಂಧನೈವ । ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸು ತು ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಿಧಿಪರಾಧೀನೈವ । ನಹ್ಯನಧಿಗತಕರಣಭೇದ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸು ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧ್ಯಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿತಯಾಂಗಾನಾಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ । ಕ್ರತುರಿತಿ ಹಿ ವಿಧಿವಿಷಯೇಣ ವಿಧಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ವಿಷಯಿಣಮ್ । ತೇನಾರ್ಥ್ಯತೇ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನಂ ವಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ವಾ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಪ್ರಾಗ್ವಿಧೇಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಚಾಧ್ಯಯನೇನೈವಾರ್ಥಾವಬೋಧರೂಪಂ ನಿಯಮ್ಯೇತ ತತೋ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಃ । ತದ್ರೂಪಸ್ಯ ವಿನಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಂ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಾಠೇನಾಪ್ಯಧಿಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಂ” ಇತಿವದಧ್ಯಯನಾದೇವ ಫಲಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧೇರನಿಯಾಮಕತ್ವಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಯನೇನ ವಾ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಾಠೇನ ವಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯೇತ । ಮಾ ಭೂದ್ವಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಃ, ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ । “ಅಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ” ಇತಿ ಶೂದ್ರಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚೈಷ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ ಕಯಾಚಿದವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಽಶೂದ್ರೇ ವರ್ತನೀಯಃ, ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿತಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾನಧೀಯಾನಸ್ಯೇಷ್ಟೌ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತೇರಧಿಕಾರೋ ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ - ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಯದ್ಯಪಿ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ನ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲವತ್ಕರ್ಮಾರಭ್ಯಾಮ್ನಾತಃ, ನಾಪ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಪದಾರ್ಥಗತಃ, ನಹಿ ಜುಹ್ವಾದಿವತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಬಂಧಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿರಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾಮವಗಮಯನ್ ಕಿಂ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞವತ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ, ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮಿತಿವದಾರ್ಥವಾದಿಕಂ ವಾ ಫಲಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಧೀಯೀತೇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಕಲ್ಪತಾಂ, ಕಿಂವಾ ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಮಧಿಗಮ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತ್ವಿತಿ ವಿಷಯೇ, ನ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರತಿಲಂಭೇ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗೋಪಪತ್ತೌ ಚ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನಾಧ್ಯಯನಾದೇವಾಶ್ರುತಾದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನೋಚಿತಾ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಃ । ತೇನ ಹಿ ಪುರುಷೇಣ ಸ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಪ್ತಶ್ಚ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಮಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನಮುಪಜನಯತಿ, ನತು ಸುವರ್ಣಧಾರಣಾದೌ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪುರುಷಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಪರಿವೃತ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧಾರಣಾದೇವ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚಾಧ್ಯನಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೋ ಭಾವ್ಯಮಾನೋಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನ ಇತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ತದಾ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಂ ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೋಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ, ಯಸ್ಯ ಚೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಯನಂ, ಸ ಚ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮೇವೇತ್ಯುಪನಯನಾಭಾವೇನಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾತ್ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಠಿತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜನ್ಯೋಽರ್ಥಾವಬೋಧಃ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ನ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಶೂದ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಯಜ್ಞೇಽನವಕೢಪ್ತ ಇತಿ ।
ಯಜ್ಞಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ವಿದ್ಯಾಯಾಮನವಕೢಪ್ತ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧವದಭಿಧಾನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾನ್ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚೋಭಯತ್ರ ಸಾಮ್ಯಾತ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ಪುನಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ದೂಷಯತಿ -
ನ ತಲ್ಲಿಂಗಮ್ ।
ಕುತಃ ।
ನ್ಯಾಯಾಭಾವಾತ್ ।
ನ ತಾವಚ್ಛೂದ್ರಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋದ್ಯತೇ, ಯಥಾ “ಏತಯಾ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಂ ಯಾಜಯೇತ್” ಇತಿ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಃ । ಕಿಂತ್ವರ್ಥವಾದಗತೋಽಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ, ಸ ಚಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥವದ್ಯೋತಯತಿ ನ ತು ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯಧ್ವರಮೀಮಾಂಸಕಾಃ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ಅನ್ಯಪರಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯಮಾನೋ ವಿಧಿನಾ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಏವ । ನ್ಯಾಯಶ್ಚಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಉಕ್ತೋ ಬಾಧಕಃ । ನಚ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ದ್ವಿಜಾತ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರತಿಲಂಭೇನ ವಿಧೇಃ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತತ್ವೇ ತ್ವಯಂ ನ್ಯಾಯೋಽಪೋದ್ಯತೇ ವಚನಬಲಾನ್ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿವನ್ನ ತ್ವೇಷ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಾಚ್ಛೂದ್ರಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಪಿ ಚ ಕಿಮರ್ಥವಾದಬಲಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇಽಧಿಕಾರಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕಲ್ಪತೇ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಾ ನ ತಾವದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮಂ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ನಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಥವಾದಃ ಶ್ರುತೋ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇಽಧಿಕಾರಿಣಮುಪನಯತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ತತ್ಕಿಮೇತಚ್ಛೂದ್ರಪದಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಂ, ನ ಚೈತ್ಯದ್ಯುಕ್ತಂ, ತುಲ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಶಕ್ಯತೇ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಕಿಲಾತ್ರೋಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣೋ ಬಹುದಾಯೀ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯೋ ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ ಪ್ರಿಯಾತಿಥಿರ್ಬಭೂವ । ಸ ಚ ತೇಷು ತೇಷು ಗ್ರಾಮನಗರಶೃಂಗಾಟಕೇಷು ವಿವಿಧಾನಾಮನ್ನಪಾನಾನಾಂ ಪೂರ್ಣಾನತಿಥಿಭ್ಯ ಆವಸಥಾನ್ ಕಾರಯಾಮಾಸ । ಸರ್ವತ ಏತ್ಯೈತೇಷ್ವಾವಸಥೇಷು ಮಮಾನ್ನಪಾನಮರ್ಥಿನ ಉಪಯೋಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತಿ । ಅಥಾಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ದಾನಶೌಂಡಸ್ಯ ಗುಣಗರಿಮಸಂತೋಷಿತಾಃ ಸಂತೋ ದೇವರ್ಷಯೋ ಹಂಸರೂಪಮಾಸ್ಥಾಯ ತದನುಗ್ರಹಾಯ ತಸ್ಯ ನಿದಾಘಸಮಯೇ ದೋಷಾ ಹರ್ಮ್ಯತಲಸ್ಥಸ್ಯೋಪರಿ ಮಾಲಾಮಾಬಧ್ಯಾಜಗ್ಮುಃ । ತೇಷಾಮಗ್ರೇಸರಂ ಹಂಸಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಪೃಷ್ಠತಃ ಪತನ್ನೇಕತಮೋ ಹಂಸಃ ಸಾದ್ಭುತಮಭ್ಯುವಾದ । ಭೋ ಭೋ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ, ಜಾನಶ್ರುತೇರಸ್ಯ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ದ್ಯುನಿಶಂ ದ್ಯುಲೋಕ ಆಯತಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತನ್ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀರ್ಮೈತತ್ತ್ವಾ ಧಾಕ್ಷೀದಿತಿ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಮಗ್ರಗಾಮೀ ಹಂಸಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ । ಕಂ ವರಮೇನಮೇತತ್ಸಂತಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ವರ ಇತಿ ಸೋಪಹಾಸಮವರಮಾಹ । ಅಥವಾ ವರೋ ವರಾಕೋಽಯಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ । ಕಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ । ಯಸ್ಮಾದಯಂ ವರಾಕಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಕಮೇನಂ ಕಿಂಭೂತಮೇತಂ ಸಂತಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ರೈಕ್ವಮಿವ ಸಯುಗ್ವಾನಮಾತ್ಥ । ಯುಗ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ಶಕಟೀ ತಯಾ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸ ಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಸ್ತಮಿವ ಕಮೇನಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಮಾತ್ಥ । ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರಸಹ್ಯಂ ನತ್ವೇತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಸ್ಯ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಭಗವತಃ ಪುಣ್ಯಜ್ಞಾನಸಂಭಾರಸಂಭೃತಸ್ಯ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಧರ್ಮೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೋದರವರ್ತಿಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಧರ್ಮೋಽಂತರ್ಭವತಿ ನ ಪುನಾ ರೈಕ್ವಧರ್ಮಕಕ್ಷಾಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧರ್ಮೋಽವಗಾಹತ ಇತಿ । ಅಥೈಷ ಹಂಸವಚನಾದಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತನಿಕರ್ಷಮುತ್ಕರ್ಷಕಾಷ್ಠಾಂ ಚ ರೈಕ್ವಸ್ಯೋಪಶ್ರುತ್ಯ ವಿಷಣ್ಣಮಾನಸೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಿತವ ಇವಾಕ್ಷಪರಾಜಿತಃ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ನಿಃಶ್ವಸನ್ನುದ್ವೇಲಂ ಕಥಂ ಕಥಮಪಿ ನಿಶೀಥಮತಿವಾಹಯಾಂಬಭೂವ । ತತೋ ನಿಶಾವಸಾನಪಿಶುನಮನಿಭೃತವಂದಾರುವೃಂದಪ್ರಾರಬ್ಧಸ್ತುತಿಸಹಸ್ರಸಂವಲಿತಂ ಮಂಗಲತೂರ್ಯನಿರ್ಘೋಷಮಾಕರ್ಣ್ಯ ತಲ್ಪತಲಸ್ಥ ಏವ ರಾಜಾ ಏಕಪದೇ ಯಂತಾರಮಾಹೂಯಾದಿದೇಶ, ವಯಸ್ಯ, ರೈಕ್ವಾಹ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಮೇಕರತಿಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮತಿವಿವಿಕ್ತೇಷು ತೇಷು ತೇಷು ವಿಪಿನನಗನಿಕುಂಜನದೀಪುಲಿನಾದಿಪ್ರದೇಶೇಷ್ವನ್ವಿಷ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನತೋಽಸ್ಮಭ್ಯಮಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ । ಸ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರಾನ್ವಿಷ್ಯನ್ ಕ್ವಚಿದತಿವಿವಿಕ್ತೇ ದೇಶೇ ಶಕಟಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ ಪಾಮಾನಂ ಕಂಡೂಯಮಾನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಮದ್ರಾಕ್ಷೀತ್ । ತಂ ಚ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರೈಕ್ವೋಽಯಂ ಭವಿತೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾವಾನುಪವಿಶ್ಯ ಸವಿನಯಮಪ್ರಾಕ್ಷೀತ್ , ತ್ವಮಸಿ ಹೇ ಭಗವನ್ , ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ರೈಕ್ವಭಾವಾನುಮತಿಂ ಚ ತೈಸ್ತೈರಿಂಗಿತೈರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇಚ್ಛಾಂ ಧನಾಯಾಂ ಚೋನ್ನೀಯ ಯಂತಾ ರಾಜ್ಞೇ ನಿವೇದಯಾಮಾಸ । ರಾಜಾ ತು ತಂ ನಿಶಮ್ಯ ಗವಾಂ ಷಟ್ಶತಾನಿ ನಿಷ್ಕಂ ಚ ಹಾರಂ ಚಾಶ್ವತರೀರಥಂ ಚಾದಾಯ ಸತ್ವರಂ ರೈಕ್ವಂ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ । ಗತ್ವಾ ಚಾಭ್ಯುವಾದ । ಹೈ ರೈಕ್ವ, ಗವಾಂ ಷಟ್ಶತಾನೀಮಾನಿ ನಿಷ್ಕಶ್ಚ ಹಾರಶ್ಚಾಯಮಶ್ವತರೀರಥಃ, ಏತದಾದತ್ಸ್ವ, ಅನುಶಾಧಿ ಮಾಂ ಭಗವನ್ನಿತಿ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಟೋಪಂ ಚ ಸಸ್ಪೃಹಂ ಚೋವಾಚ ರೈಕ್ವಃ । ಅಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ, ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತ್ವಿತಿ । ಅಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ ಸಾಟೋಪಮಾಮಂತ್ರಣೇ । ಹಾರೇಣ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ರಥೋ ಹಾರೇತ್ವಾ ಸ ಗೋಭಿಃ ಸಹ ತವೈವಾಸ್ತು, ಕಿಮೇತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಮಮ ಧನೇನಾಕಲ್ಪವರ್ತಿನೋ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಹಾನುಪಯೋಗಿನೇತಿ ಭಾವಃ । ಆಹರೇತ್ವೇತಿ ತು ಪಾಠೋಽನರ್ಥಕತಯಾ ಚ ಗೋಭಿಃ ಸಹೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯನುಪಾದಾನೇನ ಚಾಚಾರ್ಯೈರ್ದೂಷಿತಃ । ತದಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ಶಕ್ಯಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಜಾನಶ್ರುತೀ ರಾಜನ್ಯೋಽಪ್ಯವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಕ್ತುಮ್ । ಸ ಹಿ ರೈಕ್ವಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞತಾಂ ಚಿಖ್ಯಾಪಯಿಷುರಾತ್ಮನೋ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶೂದ್ರೇತಿ ಶುಚಂ ಸೂಚಯಾಮಾಸ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ -
ತದಾದ್ರವಣಾತ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ - ಶುಚಮಭಿದುದ್ರಾವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ । ಶುಚಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಚಾ ವಾ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ದುದ್ರುವೇ । ಶುಚಾ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಶುಚಾ ರೈಕ್ವಂ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ದುದ್ರಾವ ಗತವಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾದಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಶುಗ್ವಾ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ವಾ ರೈಕ್ವೋ ವಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾತ್ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ - ಯತ್ಕಾರಣಂ
ಪ್ರಕರಣನಿರೂಪಣೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಸ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತೇರವಗಮ್ಯತೇ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪ್ರಕರಣಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ।
ಚೈತ್ರರಥೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ನಿಶ್ಚಿತಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇನ ಸಮಾನಾಯಾಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಂದಿಗ್ಧಕ್ಷತ್ರಿಯಭಾವೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । “ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂ ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಸೂದೇನ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೫) ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾಜಕತ್ವೇನ ಕಾಪೇಯೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣೋ ಯೋಗಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿಕ್ಷಯಾ ಚಾಸ್ಯಾಶೂದ್ರತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಹಿ ಜಾತು ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಶೂದ್ರಾನ್ ಭಿಕ್ಷತೇ । ಯಾಜಕೇನ ಚ ಕಾಪೇಯೇನ ಯೋಗಾದ್ಯಾಜ್ಯೋಽಭಿಪ್ರತಾರೀ । ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಾತ್ । “ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥೋ ನಾಮೈಕಃ ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಕಾಪೇಯೇನ ಯಾಜಕೇನ ಯೋಗಾತ್ ।
ಏತೇನ ವೈ ಚಿತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್ನಿತಿ
ಛಂದೋಗಾನಾಂ ದ್ವಿರಾತ್ರೇ ಶ್ರೂಯತೇ । ತೇನ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಯಾಜಕಾಃ ಕಾಪೇಯಾಃ । ಏಷ ಚಾಭಿಪ್ರತಾರೀ ಚಿತ್ರರಥಾದನ್ಯಃ ಸನ್ನೇವ ಕಾಪೇಯಾನಾಂ ಯಾಜ್ಯೋ ಭವತಿ । ಯದಿ ಚೈತ್ರರಥಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾನಾಂ ಹಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಾದಭಿಪ್ರತಾರೀ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ । ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಚ ಜಾನಶ್ರುತಿರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ।
ಇತಶ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ ।
ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣೇ ಚಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಚ ತಾದೃಶಸ್ಯ ವದಾನ್ಯಪ್ರಷ್ಠಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಾದಿವದಿತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಮುಪನೀತಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಾಮರ್ಶೇನ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಕಿಂತು ತೇಷು ತೇಷು ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪ್ರದೇಷೂಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ತದಭಾವಾಭಿಧಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮನಧಿಕಾರ ಇತಿ ।
ನನ್ವನುಪನೀತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ತಾನ್ಹಾನುಪನೀಯೈವ” (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೭) ಇತಿ । ತಥಾ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನುಪನೀತಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರೋ ಭವೀಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತಾನ್ಹಾನುಪನೀಯೈವೇತ್ಯಪಿ ಪ್ರದರ್ಶಿತೈವೋಪನಯನಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಯೇಷಾಮುಪನಯನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತೇಷಾಮೇವ ತನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿತಿ ದ್ವಿಜಾತಯ ಏವ ನಿಷಿದ್ಧೋಪನಯನಾ ಅಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ ನ ಶೂದ್ರ ಇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ।
ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಹ ವೈ ಜಾಬಾಲಃ ಪ್ರಮೀತಪಿತೃಕಃ ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಂ ಜಬಾಲಾಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಅಹಮಾಚಾರ್ಯಕುಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಿಷ್ಯಾಮಿ, ತದ್ಬ್ರವೀತು ಭವತೀ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಮಿತಿ । ಸಾಬ್ರವೀತ್ । ತ್ವಜ್ಜನಕಪರಿಚರಣಪರತಯಾ ನಾಹಮಜ್ಞಾಸಿಷಂ ಗೋತ್ರಂ ತವೇತಿ । ಸ ತ್ವಾಚಾರ್ಯಂ ಗೌತಮಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಸದ್ಯೋವಾಚ, ಹೇ ಭಗವನ್ , ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುಪೇಯಾಂ ತ್ವಯೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ, ನಾವಿಜ್ಞಾತಗೋತ್ರ ಉಪನೀಯತ ಇತಿ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಸೀತಿ । ಅಥೋವಾಚ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಹಂ ವೇದ ಸ್ವಂ ಗೋತ್ರಂ, ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಂ ಜಬಾಲಾಮಪೃಚ್ಛಂ, ಸಾಪಿ ನ ವೇದೇತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯಾಭ್ಯಧಾದ್ಗೌತಮಃ, ನಾದ್ವಿಜನ್ಮನ ಆರ್ಜವಯುಕ್ತಮೀದೃಶಂ ವಚಃ, ತೇನಾಸ್ಮಿನ್ನ ಶೂದ್ರತ್ವಸಂಭಾವನಾಸ್ತೀತಿ ತ್ವಾಂ ದ್ವಿಜಾತಿಜನ್ಮಾನಮುಪನೇಷ್ಯ ಇತ್ಯುಪನೇತುಮನುಶಾಸಿತುಂ ಚ ಜಾಬಾಲಂ ಗೌತಮಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ತೇನಾಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ।
ನ ಸತ್ಯಾದಗಾ ಇತಿ ।
ನ ಸತ್ಯಮತಿಕ್ರಾಂತವಾನಸೀತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ಸಮೃತೇಶ್ಚ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೮ ॥
ಕಂಪನಾತ್ ।
ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಚ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ವಾಯುಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೋ ಬಾಹ್ಯಶ್ಚಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ತಥಾಹಿ - ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯೋ ವಾಯಾವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇ, ವಜ್ರಶಬ್ದಶ್ಚಾಶನೌ । ಅಶನಿಶ್ಚ ವಾಯುಪರಿಣಾಮಃ । ವಾಯುರೇವ ಹಿ ಬಾಹ್ಯೋ ಧೂಮಜ್ಯೋತಿಃಸಲಿಲಸಂವಲಿತಃ ಪರ್ಜನ್ಯಭಾವೇನ ಪರಿಣತೋ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುವೃಷ್ಟ್ಯಶನಿಭಾವೇನ ವಿವರ್ತತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಜಗದಿತಿ ಸವಾಯುಕಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಶಬ್ದ ಆಪೇಕ್ಷಿಕೋಽಪಿ ನ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಂ ಜಹಾತಿ ಕಿಂತು ಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶಬ್ದೌ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ವಾರ್ಥಮೇವ ತ್ಯಜತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾದ್ವರಂ ವೃತ್ತಿಸಂಕೋಚಃ, ಸ್ವಾರ್ಥಲೇಶಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅಮೃತಶಬ್ದೋಽಪಿ ಮರಣಾಭಾವವಚನೋ ನ ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕಂ ತದಭಾವಂ ಬ್ರೂತೇ, ಜ್ಯೋತಿರ್ಜೀವಿತಯಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಅಮೃತಾ ದೇವಾ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದ್ವಾಯುರೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಕಂಪನಾತ್ ।
ಸವಾಯುಕಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಂಪನಾತ್ , ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಮಿತ ಇತಿ ಮಂಡೂಕಪ್ಲುತ್ಯಾನುಷಜ್ಜತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಬಿಭ್ಯದೇತಜ್ಜಗತ್ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನ ತು ಮರ್ಯಾದಾಮತಿವರ್ತತೇ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತು ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂವಲಿತಃ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಪೂರ್ವಾಪರಯೋರ್ಗ್ರಂಥಭಾಗಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಮುಪಲಭಾಮಹೇ । ಇಹೈವ ಕಥಮಂತರಾಲೇ ವಾಯುಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಮಹೀತಿ ।
ತದನೇನ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ದರ್ಶಿತಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ
ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರಕರಣಮುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಖಲು ಪೃಷ್ಟಂ ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಪೃಷ್ಟಾದನ್ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತೂಚ್ಯಮಾನೇ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಭವೇದಸಂಬದ್ಧಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಾತ್ ।
ಯತು ವಾಯುವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕ್ವಚಿದಮೃತತ್ವಮಭಿಹಿತಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ತದಿತಿ ।
'ಅಪಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹ್ಯಪಮೃತ್ಯೋರ್ವಿಜಯ ಉಕ್ತೋ ನತು ಪರಮಮೃತ್ಯುವಿಜಯ ಇತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಕರಣೇನ ಹೇತುನಾ । ನ ಕೇವಲಮಪಶ್ರುತ್ಯಾ ತದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಪಿ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಧಾಯ “ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ವಾಯ್ವಾದೇರಾರ್ತತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನಹ್ಯಾರ್ತಾಭ್ಯಾಸಾದನಾರ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೯ ॥
ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ತೇಜಸಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಘನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವವಚ್ಛ್ರುತಿಸಂಕೋಚಸ್ಯ ಚಾತ್ರಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಪಕ್ಷೇ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇಃ ಪೂರ್ವಕಾಲಾರ್ಥಾಯಾಃ ಪೀಡನಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಮುತ್ಥಾನಶ್ರುತೇಶ್ಚ ತೇಜ ಏವ ಜ್ಯೋತಿಃ । ತಥಾಹಿ - ಸಮುತ್ಥಾನಮುದ್ಗಮನಮುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಉದ್ಗಮನಂ ಚ ತೇಜಃಪಕ್ಷೇಽರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣೋಪಪದ್ಯತೇ । ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಾರ್ಚಿರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತಿ ತದುಪಸಂಪದ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಮೀಪೇ ಭೂತ್ವಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕ್ರಮೇಣ ಮುಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಪಕ್ಷೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತ್ವಾ ಕಾ ಪರಾ ಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ನಚ ದೇಹಾದಿವಿವಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಽಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ಸಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾತ್ಪ್ರಾಚೀನಾ ನ ತು ಪರಾಚೀನಾ । ಸೇಯಮುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇಃ ಪೀಡಾ । ತಸ್ಮಾತ್ತಿಸೃಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪ್ರಕರಣಬಾಧನಾತ್ತೇಜ ಏವಾತ್ರ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹೀಹ ಪ್ರಕರಣೇ ಅನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಯತ್ಖಲು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ, ಯಚ್ಚ ಮಧ್ಯೇ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ಯಚ್ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ಸ ಏವ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ತದಂತಃಪಾತಿನಸ್ತು ಸರ್ವೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇತವ್ಯಾಃ, ನತು ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಕರಣಾದಪಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ಇತಿ ಹಿ ಲೋಕಸ್ಥಿತಿಃ । ಅನ್ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪಕ್ರಮೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚ ತದಂತಃಪಾತಿನೋ “ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಪೃಥಗ್ವಿಧಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ “ತಿಸ್ರ ಏವ ಸಾಹ್ನಸ್ಯೋಪಸದಃ ಕಾರ್ಯಾ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯ” ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧಾತ್ಸಾಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲಲಬ್ಧಮಹರ್ಗಣಾಭಿಧಾನಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಹೀನಶಬ್ದಃ ಕಥಮಪ್ಯವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾನ್ನಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಮಭಿಧಾಯ ತತ್ರೈವ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಂ ವಿಧತ್ತಾಮ್ । ಸ ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನವಿಧಾನಾನ್ನ ಕುತಶ್ಚಿದಪಿ ಹೀಯತೇ ಕ್ರತೋರಿತ್ಯಹೀನಃ ಶಕ್ಯೋ ವಕ್ತುಮ್ । ಮೈವಮ್ । ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಬಾಧನಾನ್ನ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಮಹೀನಗುಣಯುಕ್ತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಶಕ್ನೋತಿ ವಿಧಾತುಮ್ । ನಾಪ್ಯತೋಽಪಕೃಷ್ಟಂ ಸದಹರ್ಗಣಸ್ಯ ವಿಧತ್ತೇ । ಪರಪ್ರಕರಣೇಽನ್ಯಧರ್ಮವಿಧೇರನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಸಂಬದ್ಧಪದವ್ಯವಾಯವಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪುನರನುಸಂಧಾನಕ್ಲೇಶಾತ್ । ತೇನಾನಪಕೃಷ್ಟೇನೈವ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಹ್ನಸ್ಯ ತಿಸ್ರ ಉಸಪದಃ ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ ವಿಧಿಂ ಸ್ತೋತುಂ ದ್ವಾದಶಾಹವಿಹಿತಾ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ಚ ಸರ್ವಾಹೀನೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತಾ ನಿವೀತಾದಿವದನೂದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಹೀನಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಬಾಧೇಽಪಿ ನ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದಪಕರ್ಷಃ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ಯಲ್ಲಿಂಗಬಲಾತ್ಪ್ರಕರಣಬಾಧೇನಾಪಕರ್ಷಸ್ತದಗತ್ಯಾ । ಪೌಷ್ಣಾದೌ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತ್ವಪಕೃಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೇ ಫಲಸ್ಯೋಪಾಯಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪಾದಕೇಽತಿವಿಶದೇ “ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಿಶದೈಕದೇಶಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ನಚ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿವದ್ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮಧ್ಯಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸ್ತೋತುಮೇಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ವಚನಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಮನುವದತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಸಂಸರ್ಗತಾತ್ಪರ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿ ತು ವಾಕ್ಯೇ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾನುವದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚೈತದ್ದೋಷಭಯಾತ್ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಲ್ಲಂಘಯಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಾಹ್ನಸ್ಯೈವ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಂ ವಿಧಾತುಮರ್ಹತಿ, ತ್ರಿತ್ವದ್ವಾದಶತ್ವಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ವಿಕಲ್ಪೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ಸಾಹ್ನಾಹೀನಪದಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಭಿಧಾಯಿನೋರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರಕರಣಾದೇವ ತದವಗತೇಃ । ಇಹ ತು ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗತಾತ್ಪರ್ಯೇ ನೋಕ್ತದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧಾದ್ರೂಢಿಮಪಿ ಪೂರ್ವಕಾಲತಾಮಪಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಮುಮುಕ್ಷೋರಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಭಿಹಿತೇತಿ । ನಾಸಾವಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ನಚ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಚನಮ್ । ನಹ್ಯೇತತ್ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವಿದುಷೋ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೀ ಸ್ತಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ನ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಅತ್ರೈವ ಸಮನೀಯಂತೇ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ । ನಚ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ । ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪಕತ್ವಂ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಹೇತುಭಾವಃ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ನಿರೂಪಾಧಿನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುಕೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕೃತಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ । ಅತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಸ್ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿತ್ಯಮುಪಸಂಪದ್ಯ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಾಂಜಸೀತಿ ಶ್ರುತೇರತ್ರಾಪಿ ಕ್ಲೇಶಃ । ಅಪಿಚ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ ಉತ್ತಮಪುರುಷ ಇತೀಹೈವೋಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಿಶೇಷಣಾತ್ತೇಜಸೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾಪನಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಪದಸ್ಯ, ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃ ನ ತು ತೇಜ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೦ ॥
ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ “ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಾಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಂ, ತಥಾಪಿ ತದ್ವದತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾಭಾವಾನ್ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಣಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪ್ಯವಕಾಶದಾನೇನೋಪಪತ್ತೇರಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ರೂಢಿಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ನಾಮರೂಪೇ ಅಂತರಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ನಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತುರಂತರಾಲತ್ವಮಾಹ, ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತೇನ ಭೂತಾಕಾಶೋ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚೈತಯೋರಂತರಾಲಂ ಮಧ್ಯಂ ಸಾರಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ತು ನಿರ್ವೋಢೈವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅಂತರಾಲಂ ವಾ ನಿರ್ವಾಢೃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಪರಮೇವಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ,
ಕಸ್ಮಾತ್ , ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ನಾಮರೂಪಮಾತ್ರನಿರ್ವಾಹಕಮಿಹಾಕಾಶಮುಚ್ಯತೇ । ಭೂತಾಕಾಶಂ ಚ ವಿಕಾರತ್ವೇನ ನಾಮರೂಪಾಂತಃಪಾತಿ ಸತ್ ಕಥಮಾತ್ಮಾನಮುದ್ವಹೇತ್ । ನಹಿ ಸುಶಿಕ್ಷಿತೋಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನೀ ಸ್ವೇನ ಸ್ಕಂಧೇನಾತ್ಮಾನಂ ವೋಢುಮುತ್ಸಹತೇ । ನಚ ನಾಮರೂಪಶ್ರುತಿರವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಭೂತಾಕಾಶವರ್ಜಂ ನಾಮರೂಪಾಂತರೇ ಸಂಕೋಚಯಿತುಂ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ನಿರಂಕುಶಮವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಕಥಂಚಿತ್ಕ್ಲೇಶೇನ ಪರತಂತ್ರೇ ನೇತುಮುಚಿತಮ್ “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮತಿಸ್ಫುಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ನಿರ್ವಹಿತುರೇವಾಂತರಾಲತೋಪಪತ್ತೇರನ್ಯೋ ನಿರ್ವಹಿತಾಽನ್ಯಚ್ಚಾಂತರಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಭೇದಕಲ್ಪನಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತಾ । ತಥಾ ಚ ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರೇತ್ಯಯಮರ್ಥಾಂತರವ್ಯಪದೇಶ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಾಂತರವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ತಥಾ “ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಕಾಶಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೧ ॥
ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ।
'ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಸಂಸಾರಿಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ತತ್ಪರೇ ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭೇ ಸರ್ವಂ ತತ್ರೈವ ಯೋಜ್ಯತೇ” ॥ ಸಂಸಾರ್ಯೇವ ತಾವದಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಪ್ರಾಣಾದಿಪರೀತಃ ಸರ್ವಜನಸಿದ್ಧಃ । ತಮೇವ ಚ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂದರ್ಭ ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವಾಮೃಶತೀತಿ ತದನುವಾದಪರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಚ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮೈವ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮಹಾನ್ , ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಚಾನಾದಿತ್ವೇನಾನಾದಿತ್ವಾದಜ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಕಶ್ಚಿದತ್ರ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಯತ್ತು ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಇತಿ ಭೇದಂ ಮನ್ಯಸೇ, ನಾಸೌ ಭೇದಃ ಕಿಂತ್ವಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವಭಾವವಚನಃ, ತೇನ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿಶೇಷವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ಸಂಪಿಂಡಿತಪ್ರಜ್ಞೇನ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಭಾವೇನ ಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವೇದೇತ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದವದುಪಚಾರೇಣ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಸಂಪಿಂಡಿತಪ್ರಜ್ಞಃ” ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಶಬ್ದಾಃ ಸಂಸಾರಿಣ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜೀವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತತಯಾ ತದ್ಭೋಗ್ಯತಯಾ ಚ ಯೋಜನೀಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನೂದ್ಯತೇ ನ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಕಿಂ ಸಂಸಾರಿಣೋಽನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಪರಂ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದಿಹ ಸಂಸಾರಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ಸಂಸಾರಿಣಶ್ಚಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವವಮರ್ಶನಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಪರಂ, ನ ತಾವತ್ಸಂಸಾರ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಭಾವಃ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಾ ಹಿ ಶತಶ ಆಗಮಾಃ “ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) “ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೈರುಪಪಾದಿತಾಃ । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಸಂಸಾರ್ಯತಿರಿಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಾಭಾವಃ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಸ್ತತ್ಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾದ್ಭೇದೇನ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದೌಪಚಾರಿಕಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷಶಾಲಿನಿ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ ಕಥಂಚಿದಜ್ಞವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಃ । ನಚ ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷೋಽಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತವೇದಿತವ್ಯಾತ್ಸರ್ವವಿದೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚೇತ್ಥಂಭೂತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ಜೀವಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೋಽನಧಿಗತಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ನಚ ಜೀವಾತ್ಮಾನುವಾದಮಾತ್ರಪರಾಣ್ಯೇತಾನಿ ವಚಾಂಸಿ । ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಪರಂ ಹಿ ಶಾಬ್ದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ, ನ ತ್ವನುವಾದಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ ಏವ ಚ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವವಿಧಾನಾಯಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವನುವಾದ್ಯತಯಾಽವಮರ್ಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚಾಜತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತೇ ।
ಯಸ್ತು ಮಧ್ಯೇ ಬುದ್ಧಾಂತಾದ್ಯವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಾದಿತಿ ।
ನಾನೇನಾವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಪಿ ತ್ವವಸ್ಥಾನಾಮುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕತ್ವೇನ ತದತಿರಿಕ್ತಮವಸ್ಥಾರಹಿತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಕ್ಷತಿ, ಉಪರಿತನವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಾಲೋಚನಾದಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ।
ವಶಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವತ್ಯಯಮ್ , ವ್ಯೂಹಾವಸ್ಥಾನಸಮರ್ಥ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಹ್ಯಯಮುಕ್ತೇನ ಸರ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟೇ, ತದಿಚ್ಛಾನುವಿಧಾನಾಜ್ಜಗತಃ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿಯಂತಾ । ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಯಾವತ್ । ಕಿಂಚ ಸ ಏವಂಭೂತೋ ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನುತ್ಕೃಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋಽಸಂಸಾರಿಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರೋ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೩ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತಶಾರೀರಕಭಗವತ್ಪಾದಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥ ೩ ॥
॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾಸ್ಪಷ್ಟಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಸ್ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥
ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿಚೇನ್ನ ಶಾರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ - “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ತಚ್ಚೇದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ನ ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಗತಂ, ಯೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ “ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತೀತಿ ಪ್ರಪಂಚಿತಮಧಸ್ತತೇನ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೇಣ । ತತ್ಕಿಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಯದರ್ಥಮುತ್ತರಃ ಸಂದರ್ಭ ಆರಭ್ಯತೇ । ನಚ “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮನ್ವಯೇಽಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನಹ್ಯೇತೇ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತ್ವಂ ಜಗತ ಆಹುಃ, ಅಪಿತು ಪ್ರಧಾನಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಮ್ । ನಚ ತತ್ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ಧೀಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದನರ್ಥಕ ಉತ್ತರಃ ಸಂದರ್ಭ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇತಿ ।
ನ ಪ್ರಧಾನಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) “ಅಜಾಮೇಕಾಮ್” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ಕಿಂತು ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ । “ಮಹತಃ ಪರಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಪರಶಬ್ದೋಽವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮಾಹ । ತಥಾ ಚ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । “ಅಜಾಮೇಕಾಮ್”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ಕಾರಣತ್ವಾಭಿಧಾನಮತಿಸ್ಫುಟಮ್ । ಏವಂ ಚ ಲಕ್ಷಣವ್ಯಭಿಚಾರಾದವ್ಯಭಿಚಾರಾಯ ಯುಕ್ತ ಉತ್ತರಸಂದರ್ಭಾರಂಭ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರ ಯ ಏವೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರವಾದರೂಢಿಮಾಹ -
ತತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕೇವಲಂ ರೂಢಿಃ, ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ।
ಶಾಂತಘೋರಮೂಢಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ । ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಸಾಂಖೀಯಾ । ನ್ಯಾಯಶ್ಚ - “ಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಾಣಾತ್ಸಮನ್ವಯಾಚ್ಛಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾದ್ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ ॥ ಕಾರಣಮಸ್ತ್ಯವ್ಯಕ್ತಮ್” ಇತಿ । ನಚ “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಶರೀರಗೋಚರಮ್ । ಶರೀರಸ್ಯ ಶಾಂತಘೋರಮೂಢರೂಪಶಬ್ದಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾವ್ಯಕ್ತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ -
ನೈತದೇವಮ್ । ನ ಹ್ಯೇತತ್ಕಾಠಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕೀ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೀ ರೂಢಿರ್ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೇ ನಿಮಿತ್ತಂ, ತದುಪಾಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯ ಏವ ಲೌಕಿಕಾಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತ ಏವ ವೈದಿಕಾಸ್ತ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ” ಇತಿ । ನತು ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೀ, ಪೌರುಷೇಯೀ ಹಿ ಸಾ ನ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯನಿಬಂಧನಸಿದ್ಧೌ(ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಪೋ ? )ಷಧಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢಿತಸ್ತಾವನ್ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಯೋಗಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯಃ । ತದೇವಮವ್ಯಕ್ತಶ್ರುತಾವನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಶರೀರಗೋಚರೋಽಯಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ । ಯಥಾ ಚಾಸ್ಯ ತದ್ಗೋಚರತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ತಥಾಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ । ತೇಷು ಶರೀರಾದಿಷು ಮಧ್ಯೇ ವಿಷಯಾಂಸ್ತದ್ಗೋಚರಾನ್ ವಿದ್ಧಿ । ಯಥಾಶ್ವೋಽಧ್ವಾನಮಾಲಂಬ್ಯ ಚಲತ್ಯೇವಮಿಂದ್ರಿಯಹಯಾಃ ಸ್ವಗೋಚರಮಾಲಂಬ್ಯೇತಿ । ಆತ್ಮಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ । ಕಥಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಯೋಗೋ ಯಥಾ ಭವತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಮನಃ ಸಂನಿಕರ್ಷೇಣ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಗಂಧಾದೀನಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾವತೋ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಗಂತವ್ಯಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಮವತಾರಯತಿ -
ತೈಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಯತೈರಿತಿ ।
ಅಸಂಯಮಾಭಿಧಾನಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಸಂಯಮವದಾತೀಕರಣಮ್ । ಪರಶಬ್ದಃ ಶ್ರೇಷ್ಠವಚನಃ ।
ನನ್ವಾಂತರತ್ವೇನ ಯದಿ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ತದೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ ಬಾಹ್ಯೇಭ್ಯೋ ಗಂಧಾಧಿಭ್ಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅರ್ಥಾ ಯೇ ಶಬ್ದಾದಯ ಇತಿ ।
ನಾಂತರತ್ವೇನ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮಪಿ ತು ಪ್ರಧಾನತಯಾ, ತಚ್ಚ ವಿವಕ್ಷಾಧೀನಂ, ಗ್ರಹೇಭ್ಯಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽತಿಗ್ರಹತಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪರತ್ವಂ ಭವತಿ । ಘ್ರಾಣಜಿಹ್ವಾವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಹಸ್ತತ್ವಚೋ ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಉಕ್ತಾಃ । ಗೃಹ್ಣಂತಿ ವಶೀಕುರ್ವಂತಿ ಖಲ್ವೇತಾನಿ ಪುರುಷಪಶುಮಿತಿ । ನ ಚೈತನಿ ಸ್ವರೂಪವತೋ ವಶೀಕರ್ತುಮೀಶತೇ, ಯಾವದಸ್ಮೈ ಪುರುಷಪಶವೇ ಗಂಧರಸನಾಮರೂಪಶಬ್ದಕಾಮಕರ್ಮಸ್ಪರ್ಶಾನ್ನೋಪಹರಂತಿ । ಅತ ಏವ ಗಂಧಾದಯೋಽಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾಃ, ತದುಪಹಾರೇಣ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ಗ್ರಹತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣಂ ವಿಷಯಾಣಾಮತಿಗ್ರಹತ್ವಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಗ್ರಹತ್ವೇನೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಮನಸಃ ಸ್ವಗತೇನ ವಿಶೇಷೇಣಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮಾಹ -
ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಮನಸಃ ಪರತ್ವಮಿತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುಮಾನ್ ರಥಿತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತೋ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಭೋಕ್ತುಶ್ಚೇತಿ ।
ತದನೇನ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾಮಿತಯಾ ಮಹಾನುಕ್ತಃ । ಅಥವಾ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೀ ಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರಿತಿ ।
ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರಧಿಕರಣಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಪೂಃ । ತದೇವಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಪ್ರಥಮಜಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧ್ಯೇಕನೀಡತಯಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧೇರ್ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚಾಪನಾದಾ(ಚೋಪಾದಾನಾ ?)ತ್ಮತ್ವಂ ಚ । ಅತ ಏವ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಾತ್ಪೃಥಕ್ಕರಣಮುಪಪನ್ನಮ್ ।
ನನ್ವೇತಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನ ರಥಿನ ಆತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತುರತ್ರೋಪಾದಾನಮಿತಿ ನ ರಥಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇಽಪಿ ತು ರಥವಾನಪೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಏತಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸಮಾರೋಪಿತಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬಾನ್ನ ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾ ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ರಥವಾನಿಹೋಪಾತ್ತಸ್ತೇನ ರಥಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಅಥ ರಥಾದಿರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಶರೀರಾದಿಷು ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ವೇದನಾ ಸುಖಾದ್ಯನುಭವಃ । ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಮಂಚತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇಹ ಜೀವೋಽಭಿಮತಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ।
ನ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಂ, ಯೇನಾತ್ರ ನಾಗಮೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಾಗಿತಿ ಛಾಂದಸೋ ದ್ವಿತೀಯಾಲೋಪಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಶಯಬೀಜನಿರಾಕರಣಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹತ್ವಾತ್ ।
ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಕಾರಾಣಾಮನನ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇರವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ವಿಕಾರ ಉಪಚರ್ಯತೇ । ಯಥಾ “ಗೋಭಿಃ ಶ್ರೀಣೀತ”(ಋ. ಸಂ. ೯ । ೪೬ । ೪) ಇತಿ ಗೋಶಬ್ದಸ್ತಾದ್ವಿಕಾರೇ ಪಯಸಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ವಿಕಾರಣಾಮನನ್ಯತ್ವೇನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾಭ್ಯುಪೇತಂ ಭವತಿ, ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಹಿ ಜಗದೇವಂಭೂತಾದೇವ ಕಾರಣಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಯಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಸುಖಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತತ್ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಯಚ್ಚ ತಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತದ್ರಜಃ । ಯಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಮೋಹಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತತ್ತಮಃ । ತಥಾ ಚಾವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾಭ್ಯುಪೇತಮಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಸೇಶ್ವರಾಣಾಮನೀಶ್ವರಾಣಾಂ ವೇಶ್ವರಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಭ್ಯೋ ವಾ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಿಯಮವಿದ್ಯಾ ಶಕ್ತಿರ್ಮಾಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ತತ್ತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ನಿರ್ವಕ್ತುಮ್ । ಇದಮೇವಾಸ್ಯಾ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಯದನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ । ಸೋಽಯಮವ್ಯಾಕೃತವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವಾದಾದ್ಭೇದಃ । ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇಶ್ಚೇಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಂ, ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಮಶಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಾಯಾಲಮಿತಿ ಶಕ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅರ್ಥವದಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಸಾರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಹಂತ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನರುತ್ಪಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಧಾನವತ್ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ತದ್ವಿನಾಶೇ ವಾ ಸಮಸ್ತಸಂಸಾರೋಚ್ಛೇದಃ ತನ್ಮೂಲವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇಃ ಸಮುಚ್ಛೇದಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಪುನಃ ।
ಬಂಧಸ್ಯ
ಅನುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಕುತಃ । ವಿದ್ಯಯಾ ತಸ್ಯಾ ಬೀಜಶಕ್ತೇರ್ದಾಹಾತ್ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ವಯಂ ಪ್ರಧಾನವದವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವಜೀವೇಷ್ವೇಕಾಮಾಚಕ್ಷ್ಮಹೇ, ಯೈನೇವಮುಪಾಲಭೇಮಹಿ, ಕಿಂತ್ವಿಯಂ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಭಿದ್ಯತೇ । ತೇನ ಯಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋತ್ಪನ್ನಾ ತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾಪನೀಯತೇ ನ ಜೀವಾಂತರಸ್ಯ, ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಯೋರ್ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರವಿರೋಧಾತ್ , ತತ್ಕುತಃ ಸಮಸ್ತಸಂಸಾರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಧಾನವಾದಿನಾಂ ತ್ವೇಷ ದೋಷಃ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈಕತ್ವೇನ ತದುಚ್ಛೇದೇ ಸರ್ವೋಚ್ಛೇದೋಽನುಚ್ಛೇದೇ ವಾ ನ ಕಸ್ಯಚಿದಿತ್ಯನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಧಾನಾಭೇದೇಽಪಿ ಚೈತದವಿವೇಕಖ್ಯಾತಿಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯಾಸದಸತ್ತ್ವನಿಬಂಧನೌ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ, ತರ್ಹಿ ಕೃತಂ ಪ್ರಧಾನೇನ, ಅವಿದ್ಯಾಸದಸದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಮೇವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಭೇದಾಧೀನೋ ಜೀವಭೇದೋ ಜೀವಭೇದಾಧೀನಶ್ಚಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಭೇದ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾದುಭಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಅನಾದಿತ್ವಾದ್ಬೀಜಾಂಕುರವದುಭಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಚೈಕತ್ವೋಪಚಾರೋಽವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಚಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವೇವಮವಿದ್ಯೈವ ಜಗದ್ಬೀಜಮಿತಿ ಕೃತಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪರಮೇಶ್ವರಾಶ್ರಯೇತಿ ।
ನಹ್ಯಚೇತನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ನಿಮಿತ್ತತಯೋಪಾದಾನತಯಾ ವಾಶ್ರಯತೇ, ಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ಹೀಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಹಿವಿಭ್ರಮಸ್ಯೇವ ರಜ್ಜ್ವಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ , ತೇನ ಯಥಾಹಿವಿಭ್ರಮೋ ರಜ್ಜೂಪಾದಾನ ಏವಂ ಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮ ಈಶ್ವರೋಪಾದಾನಃ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾಧಿಕರಣಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾ ನಿಮಿತ್ತತಯಾ ವಿಷಯತಯಾ ಚೇಶ್ವರಮಾಶ್ರಯತ ಇತೀಶ್ವರಾಶ್ರಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಾಧಾರತಯಾ, ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅತ ಏವಾಹ -
ಯಸ್ಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಬೋಧರಹಿತಾಃ ಶೇರತೇ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಜೀವಾ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಶರತೇ ಜೀವಾಃ । ಜೀವಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ಬೋಧರಹಿತಾಃ ಶೇರತ ಇತಿ ಲಯ ಉಕ್ತಃ । ಸಂಸಾರಿಣ ಇತಿ ವಿಕ್ಷೇಪ ಉಕ್ತಃ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾಧೀನತ್ವಾಜ್ಜೀವಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಾವ್ಯಕ್ತಯೋರನಾದಿತ್ವೇನಾನಿಯತಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ತಥಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೈತದುಕ್ತಮ್ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಶರೀರವದಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಗೋಬಲೀವರ್ದಪದವೇತದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಮಾಹ -
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಏತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತೈಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಪಾರಿಶೇಷ್ಯಯೋರುಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನೈಕಗ್ರಹಣನಿಯಮಹೇತುರಸ್ತಿ ।
ಶಂಕತೇ -
ಆಮ್ನಾತಸ್ಯಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಪದಮೇವ ಸ್ಥೂಲಶರೀರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಧೀನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಹಾನ್ಯಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ವಿನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ , ಉಭಯಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯುಭಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನೇಹಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯೇಕಾಭಿಧಾಯಕಮಪಿ ಪದಂ ಶರೀರದ್ವಯಪರಮ್ । ನಚ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾಽತತ್ಪರಮಿತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಂ ನ ಭವತಿ । ಯಥೋಪಹಂತೃಮಾತ್ರನಿರಾಕರಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಾಕಪದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಶ್ವಾದಿಸರ್ವಹಂತೃಪರಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ರಕ್ಷ್ಯತಾಮನ್ನಮಿತಿ ಬಾಲೇಽಪಿ ನೋದಿತಃ । ಉಪಘಾತಪ್ರಧಾನತ್ವಾನ್ನ ಶ್ವಾದಿಭ್ಯೋ ನ ರಕ್ಷತಿ ॥”(ಮೀಮಾಂಸಾಕಾರಿಕಾ) ಇತಿ ।
ನನು ನ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯಾತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾ । ಕಿಂತು ದುಃಶೋಧತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ, ನತು ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ । ಏತದ್ಧಿ ದೃಷ್ಟಬೀಭತ್ಸತಯಾ ಸುಕರಂ ವೈರಾಗ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಶೋಧಯಿತುಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮವಗಮಯಿತುಂ ಪರಂ ಪರಮತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ನ ತು ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಶೋಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲಂ ವಾ ವಿವಾದೇನ, ಭವತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವ ಶರೀರಂ ಪರಿಶೋಧ್ಯಂ, ತಥಾಪಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ ।
ಇತೋಽಪಿ ನಾಯಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಪ್ರಧಾನಪರಃ । ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಖಲು ಪ್ರಧಾನಾದ್ವಿವೇಕೇನ ಪುರುಷಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಯ ಜ್ಞಾತುಂ ವಾ ವಿಭೂತ್ಯೈ ವಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ ಚೋಪಾಸೀತೇತಿ ವಾ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಶ್ರುತಿರಸ್ತಿ, ಅಪಿ ತ್ವವ್ಯಕ್ತಪದಮಾತ್ರಮ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪ ॥
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೫ ॥
ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮುಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ।
ವರಪ್ರದಾನೋಪಕ್ರಮಾ ಹಿ ಮೃತ್ಯುನಚಿಕೇತಃಸಂವಾದವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸಮಾಪ್ತೇಃ ಕಠವಲ್ಲೀನಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಮೃತ್ಯುಃ ಕಿಲ ನ ಚಿಕೇತಸೇ ಕುಪಿತೇನ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರಹಿತಾಯ ತುಷ್ಟಸ್ತ್ರೀನ್ವರಾನ್ ಪ್ರದದೌ । ನಚಿಕೇತಾಸ್ತು ಪಥಮೇನ ವರೇಣ ಪಿತುಃ ಸೌಮನಸ್ಯಂ ವವ್ರೇ, ದ್ವಿತೀಯೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಮ್ , ತೃತೀಯೇನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ । “ವರಾಣಾಮೇಷ ವರಸ್ತೃತೀಯಃ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ವಚನಾತ್ ।
ನನು ತತ್ರ ವರಪ್ರದಾನೇ ಪ್ರಧಾನಗೋಚರೇ ಸ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಠವಲ್ಲೀಷ್ವಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮಪರೈವ ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ತ್ವನುಪಕ್ರಾಂತಪ್ರಧಾನಪರಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಹ -
ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
“ಹಂತಃ ತ ಇದಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಗುಹ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಮ್”(ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಿತಂ ಜೀವವಿಷಯಂ “ಯಥಾ ತು ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವತಿ ಗೌತಮ” ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅತ್ರಾಹ ಚೋದಕಃ - ಕಿಂ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರೇಕ ಏವ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಕಿಂ ವಾನ್ಯೋ ಜೀವಸ್ಯ “ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಅನ್ಯಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಃ “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್” (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಏಕತ್ವೇ ಸೂತ್ರವಿರೋಧಸ್ತ್ರಯಾಣಮಿತಿ । ಭೇದೇ ತು ಸೌಮನಸ್ಯಾವಾಪ್ತ್ಯಗ್ನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಷಯವರತ್ರಯಪ್ರದಾನಾನಂತರ್ಭಾವೋಽನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ । ತುರೀಯವರಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಾ ತೃತೀಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಬಾಧಪ್ರಸಂಗಃ । ವರಪ್ರದಾನಾನಂತರ್ಭಾವೇ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ತದ್ವತ್ ಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಾನಮಪ್ಯನಂತರ್ಭೂತಂ ವರಪ್ರದಾನೇಽಸ್ತು “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ನೈವಂ ವಯಮಿಹೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಾತ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಭೇದೇನೈಕ ಏವ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಅತ ಏವ ಪ್ರತಿವಚನಮಪ್ಯೇಕಮ್ । ಸೂತ್ರಂ ತ್ವವಾಸ್ತವಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ವಾಸ್ತವಶ್ಚ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ದರ್ಶಿತಃ । ತಥಾ ಜೀವವಿಷಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ।
“ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಹಿ ನಚಿಕೇತಸಃ ಪ್ರಶ್ನಮುಪಶ್ರುತ್ಯ ತತ್ತತ್ಕಾಮವಿಷಯಮಲೋಭಂ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಮೃತ್ಯುಃ “ವಿದ್ಯಾಭೀಪ್ಸಿನಂ ನಚಿಕೇತಸಂ ಮನ್ಯೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರಶಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಮಪಿ ತದೀಯಂ ಪ್ರಶಂಸನ್ನಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಶ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋತ್ತರಮುವಾಚ -
ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಪುನರ್ಜೀವಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಭಿದ್ಯೇತ, ಜೀವಗೋಚರಃ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಪ್ರಾಜ್ಞಗೋಚರಂ ಚೋತ್ತರಮಿತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ ।
ಅಪಿ ಚ ಯದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರಶ್ನಮುಪಶ್ರುತ್ಯ ಮೃತ್ಯುನೈಷ ಪ್ರಶಂಸಿತೋ ನಚಿಕೇತಾಃ ಯದಿ ತಮೇವ ಭೂಯಃ ಪೃಚ್ಛೇತ್ತದುತ್ತರೇ ಚಾವದಧ್ಯಾತ್ತತಃ ಪ್ರಶಂಸಾ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಶ್ನಾಂತರೇ ತ್ವಸಾವಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರಸಾರಿತಾ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯತ್ಪ್ರಶ್ನಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೬ ॥
ಮಹದ್ವಚ್ಚ ।
ಅನೇನ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ವೇದ ಆದರ್ತವ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರಂ, ಪುರುಷಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕ್ಷಮಂ ಸತ್ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಸತ್ತಾ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ । ಯಾ ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಭೋಗಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಸಾ ಸರ್ವಾ ಮಹತಿ ಬುದ್ಧೌ ಸಮಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೭ ॥
ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಅಜಾಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪಿ ಛಾಗಾಯಾಂ ರೂಢಸ್ತಥಾಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಾನ್ನ ತತ್ರ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರಸಂಭವಾದ್ಯೋಗೇನ ವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಮನೇನ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನಾನೂದ್ಯತಾಮುತ ಪಾರಮೇಶ್ವರೀ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಕಾರಣಮುಚ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ । ತಥಾಹಿ - ಯಾದೃಶಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ತಾದೃಶಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೂನಾನತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸಾ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಜಾ ಚ ಏಕಾ ಚ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾ ಚ । ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ನ ರಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಸಂತಿ, ತಥಾಪಿ ಲೋಹಿತಂ ಕುಸುಂಭಾದಿ ರಂಜಯತಿ, ರಜೋಽಪಿ ರಂಜಯತೀತಿ ಲೋಹಿತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಪಾಥಃ ಶುಕ್ಲಂ, ಸತ್ತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಸನ್ನಮಿತಿ ಶುಕ್ಲಮ್ । ಏವಮಾವರಕಂ ಮೇಘಾದಿ ಕೃಷ್ಣಂ, ತಮೋಽಪ್ಯಾವರಕಮಿತಿ ಕೃಷ್ಣಮ್ । ಪರೇಣಾಪಿ ನಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಿಯೋಗ ಆಸ್ಥೇಯಃ, ಕಿಂತು ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತೇಜೋಽಬನ್ನಸ್ಯ ರೋಹಿತತ್ವಾದಿಕಾರಣ ಉಪಚರಣೀಯಮ್ । ಕಾರ್ಯಸಾರೂಪ್ಯೇಣ ವಾ ಕಾರಣೇ ಕಲ್ಪನೀಯಂ, ತದಸ್ಮಾಕಮಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । “ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ ತ್ವಾತ್ಮಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೇರೇವಾತ್ರ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ನ ತ್ವವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಯಾಮೈಕಾತ್ಮ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾತ್ಮಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಶಬ್ದಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾವಯವಧರ್ಮೈರಿತಿ ।
ಅವಯವಾಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಯಸ್ತೈರಿತಿ ।
ಪ್ರಜಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತಾ ಇತಿ ।
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಿಕಾಃ । ತಥಾಹಿ - ಮೈತ್ರದಾರೇಷು ನರ್ಮದಾಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸುಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ತಥಾಚ ತತ್ಸಪತ್ನೀನಾಂ ದುಃಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಾಃ ಪ್ರತಿ ರಜಃಸಮುದ್ಭವಾತ್ , ತಥಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ತಾಮವಿಂದತೋ ಮೋಹೋ ವಿಷಾದಃ, ಸ ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತಿ ತಮಃಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ನರ್ಮದಯಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತದಿದಂ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತತ್ವಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ।
ಅನುಶೇತ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಾಮೇವಾವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಾ ಹಿ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೇನ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಾನ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಽಹಂಕಾರಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಮುಪಸಂಕ್ರಾಮಂತಿ । ತೇನ ತದ್ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನವಿಕಾರಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಶಬ್ದಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ । ಚಿತಿಶಕ್ತಿಸ್ತ್ವಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಮಬುಧ್ಯಮಾನಾ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯೈವ ವಿಪರ್ಯಾಸೇನಾವಿದ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾನ್ಸುಖಾದೀನಾತ್ಮನ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಾ ಸುಖಾದಿಮತೀವ ಭವತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಮೂಢೋಽಹಮಿತ್ಯವಿವೇಕತಯಾ ಸಂಸರತಿ ।
ಏಕಃ । ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಸಮುನ್ಮೂಲಿತನಿಖಿಲವಾಸನಾವಿದ್ಯಾನುಬಂಧಸ್ತ್ವನ್ಯೋ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅನ್ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕೃತಭೋಗಾಪವರ್ಗಾಮ್ ।
ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭೋಗಃ । ಗುಣಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿರಪವರ್ಗಃ । ಅಪವೃಜ್ಯತೇ ಹಿ ತಯಾ ಪುರುಷ ಇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ನ ತಾವತ್ “ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯೇತದಾತ್ಮಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಪಿ ತು ಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಭೇದಮನೂದ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ । ಸ ಚಾನೂದಿತೋ ಭೇದಃ “ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ”(ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಭಿರ್ವಿರೋಧಾತ್ಕಲ್ಪನಿಕೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾಚ ನ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಜಾವಾಕ್ಯಂ ಚಮಸವಾಕ್ಯವತ್ಪರಿಪ್ಲವಮಾನಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ - “ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೮) ಇತಿ ॥ ೮ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರ ತ್ವಿದಂ ತಚ್ಛಿರ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ । ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ ।
ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೌ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತರೋಹಿತಾದಿಗುಣಯೋಗಿನೀ ತೇಜೋಽಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಚತುರ್ವಿಧಭೂತಗ್ರಾಮಪ್ರಕೃತಿಭೂತೇಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ, “ರೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಮ್” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪತಯಾ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತಯಾ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ರಂಜನಾದಿನಾ ಚ ರೋಹಿತಾದ್ಯುಪಚಾರಸ್ಯ ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇಽಯೋಗಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ರೋಹಿತಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಜಾಪದಸ್ಯ ಚ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಣೇ ದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚಾಯಮಪಿ ಶ್ರುತಿಕಲಾಪೋಽಸ್ಮದ್ದರ್ಶನಾನುಗುಣೋ ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನುಗುಣ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇಹಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತಾವಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ನ ಭವತಿ, ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪುರುಷಸ್ಯ ತು ಶುದ್ಧಸ್ಯ ನಾಶುದ್ಧಾ ವಿಕೃತಿರ್ಭವೇತ್” ಇತ್ಯಾಶಯವತೀವ ಶ್ರುತಿಃ ಪೃಚ್ಛತಿ । ಕಿಂಕಾರಣಮ್ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಕಿಂಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಧ್ಯಾನಯೋಗೇನಾತ್ಮಾನಂ ಗತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯೋ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಶಕ್ತಿರ್ಯೋನಿಃ, ಸಾ ಚ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ನಾನೇತ್ಯುಕ್ತಮತೋ ವೀಪ್ಸೋಪಪನ್ನಾ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೯ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಜಾಕೃತಿರ್ಜಾತಿಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನೇಷು ನಾಸ್ತಿ ।
ನ ಚ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ಜನ್ಮಶ್ರವಣಾದಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತೋಽಪ್ಯಜಾಶಬ್ದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ ।
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧಃ ।
ನನು ಕಿಂ ಛಾಗಾ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೈವಾನ್ಯಾದೃಶೀನಾಮಪಿ ಛಾಗಾನಾಮುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೃಚ್ಛಯೇತಿ ।
ಬಹುಬರ್ಕರಾ ಬಹುಶಾವಾ । ಶೇಷಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಏವಂ ಪರಿಹೃತೇಽಪೀತಿ ।
ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಹಿ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ನಚ “ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೨।೧।೫೦) ಇತಿ ಸಮಾಸವಿಧಾನಾನ್ಮನುಜೇಷು ನಿರೂಢೋಽಯಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ ಸತಿ ಪಂಚಮನುಜಾ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚಾತ್ಮನಿ ಪಂಚಮನುಜಾನಾಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ, ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರಸಂಭವಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗೇನಾತ್ರ ಯೋಗ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ಜನಶಬ್ದಶ್ಚ ಕಥಂಚಿತ್ತತ್ತ್ವೇಷು ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಕಿಂ ಪಂಚ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಉತ ತದತಿರಿಕ್ತಾ ಅನ್ಯ ಏವ ವಾ ಕೇಚಿತ್ । ತತ್ರ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಕಣ್ವಮಾಧ್ಯಂದಿನವಾಕ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ಏಕತ್ರ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪಂಚತ್ವಮನ್ನೇನೇತರತ್ರ । ನಚ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪಸಂಭವಃ । ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತು । ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಕಥಾ ಚೇಯಂ ನಾನುಷ್ಠಾನಕಥಾ, ವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾನಿಚಿದೇವ ತತ್ತ್ವಾನೀಹ ಪಂಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗೀನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಭವಂತಿ । ಸಾಂಖ್ಯೈಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾದೀನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಸ್ಮರ್ಯಂತ ಇತಿ ತಾನ್ಯೇವಾನೇನ ಮಂತ್ರೇಣೋಚ್ಯಂತ ಇತಿ ನಾಶಬ್ದಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿ । ನ ಚಾಧಾರತ್ವೇನಾತ್ಮನೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಸ್ಯ ವಿರೋಧಾತ್ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಚ ವ್ಯತಿರೇಚನಾತ್ ತ್ರಯೋವಿಂಶತಿರ್ಜನಾ ಇತಿ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾತ್ಮನೋರ್ವ್ಯತಿರೇಚನೇ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಭಾಗೈಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಚ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಸಪ್ತವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯಾಕೋಪ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣೈಕೀಕೃತ್ಯ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಹಿರುಗ್ಭಾವೇನ ತು ತೇಷಾಂ ಸಪ್ತವಿಂಶತಿತ್ವಾವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಶಾಬ್ದೀ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಃ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ನಾಸಾವನ್ಯಸ್ಯ ವಿಕೃತಿರಪಿ ತು ಪ್ರಕೃತಿರೇವ ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಮೂಲೇತಿ ।
ಮಹದಹಂಕಾರಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಪ್ರಕೃತಯಶ್ಚ ವಿಕೃತಯಶ್ಚ । ತಥಾಹಿ - ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಂತರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇಸ್ತು ವಿಕೃತಿಃ । ಏವಮಹಂಕಾರತತ್ತ್ವಂ ಮಹತೋ ವಿಕೃತಿಃ, ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ತದೇವ ತಾಮಸಂ ಸತ್ ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಮ್ । ತದೇವ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸತ್ ಪ್ರಕೃತಿರೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಚಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ವಿಕೃತಿರಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಮಹದಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಸಪ್ತ । ಷೋಡಶಕಶ್ಚ ವಿಕಾರಃ ।
ಷೋಡಶಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಗಣೋ ವಿಕಾರ ಏವ । ಪಂಚಭೂತಾನ್ಯತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಷೋಡಶಕೋ ಗಣಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಗೋಘಟಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತಥಾಪಿ ನ ತೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಮಿತಿ ನ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತತ್ತ್ವಾಂತರೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಚೇಹ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಭಿಮತಂ ನೋಪಾದಾನಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧಃ । ಪುರುಷಸ್ತು ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋಽಪರಿಣಾಮೋ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾಪಿ ವಿಕೃತಿರಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಾಶಂಕಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ನಾನಾಭಾವಾತ್ । ನಾನಾ ಹ್ಯೇತಾನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ । ನೈಷಾಂ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ ।
ನ ಖಲು ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಮಹದಹಂಕಾರಾಣಾಮೇಕಃ ಕ್ರಿಯಾ ವಾ ಗುಣೋ ವಾ ದ್ರವ್ಯಂ ವಾ ಜಾತಿರ್ವಾ ಧರ್ಮಃ ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಷು ಚಾನುಗತಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯುಘ್ರಾಣಾನಾಮ್ । ನಾಪಿ ರಸನಚಕ್ಷುಸ್ತ್ವಕ್ಶ್ರೋತ್ರವಾಚಾಮ್ । ನಾಪಿ ಪಾಣಿಪಾದಪಾಯೂಪಸ್ಥಮನಸಾಂ, ಯೇನೈಕೇನಾಸಾಧಾರಣೇನೋಪಗೃಹೀತಾಃ ಪಂಚ ಪಂಚಕಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೈವೇಯಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರಸ್ಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಮವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾ ದ್ವಿತ್ವಾದಿಕಾ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪೂರ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ಪರಸಂಖ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಸಂಖ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಅಯಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದೋಷ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಪಂಚಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದೇನ ಸಮಸ್ತೋಽಸಮಸ್ತಃ ಶಕ್ಯೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಶ್ಚಾತ್ರ ಪಂಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ನನು ಭವತು ಸಮಾಸಸ್ತಥಾಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಮಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ವೀಪ್ಸಾಯಾಂ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹಣೇ ದಶೈವ ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಸಮಾಸಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹಣಂ ಪಂಚ ಪಂಚೇತಿ ।
ನ ಚೈಕಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ಶಕ್ಯಾ ವಿಶೇಷ್ಟುಮ್ । ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೋಪಸರ್ಜನದ್ರವ್ಯವಚನತ್ವೇನ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಉಪಸರ್ಜನತಯಾ ವಿಶೇಷಣೇನಾಸಂಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯಾಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿನಿ ದೂಷಿತೇ ಪರಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ನನ್ವಾಪನ್ನಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಜನಾ ಏವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ತಾವದ್ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಯೋಗಃ ಸಂಭವತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತಥಾಪಿ ಯೌಗಿಕಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಪಂಚಪೂಲೀಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಂಚಪೂಲೀತ್ಯತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವೈಕಾರ್ಥಸಂವಾಯಿನೀ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛೇದಿಕಾಸ್ತಿ ತಥಾಪೀಹ ಸಮುದಾಯಿನೋಽವಚ್ಛಿನತ್ತಿ ನ ಸಮುದಾಯಂ ಸಮಾಸಪದಗಮ್ಯಮತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಕತಿ ತೇ ಸಮುದಾಯಾ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪದಾಂತರಾಭಿಹಿತಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಪಂಚೇತಿ । ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಯಾ ಜನಾನಾಮವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಚ ಪಂಚಪೂಲೀವದತ್ರಾಪ್ರತೀತೇರ್ನ ಪದಾಂತರಾಭಿಹಿತಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಂ ಜನಾನಾಂ ಮಾ ಭೂಚ್ಛಬ್ದಾಂತರವಾಚ್ಯಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛೇದಃ । ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾಸ್ತು ತಯಾವಚ್ಛೇದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನಹಿ ಸಾಪ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಭವದಪೀದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೋಽತ್ರ ದೋಷಃ । ನಹ್ಯುಪಸರ್ಜನಂ ವಿಶೇಷಣೇನ ಯುಜ್ಯತೇ ಪಂಚಶಬ್ದ ಏವ ತಾವತ್ಸಂಖ್ಯೇಯೋಪಸರ್ಜನಸಂಖ್ಯಾಮಾಹ ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಾಸೇ । ವಿಶೇಷಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ನ ಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಭವತಿ ಋದ್ಧಸ್ಯ ರಾಜಪುರುಷ ಇತಿ ಸಮಾಸೋಽಪಿ ತು (ಪದ)ವೃತ್ತಿರೇವ ಋದ್ಧಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷ ಇತಿ । ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿರೇಕಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮ್ । ಯದಿ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಪ್ರಧಾನೇನೈಕೀಕೃತ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶೌ ತತ್ತ್ವೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯೇತೇ ತದಾ ಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯಾಕೋಪಃ । ಅಥ ತು ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಮಿಥೋ ಭೇದೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತಥಾಪಿ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೇ ಆಧಾರತ್ವೇನಾತ್ಮಾ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯತಾಮ್ । ಆಧೇಯಾಂತರೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯಾಧೇಯಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಚನಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಕಥಂ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇ ಸತೀತಿ ।
'ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್” ಇತಿ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಸಮಾಸಸ್ಮರಣಾತ್ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ತಾವದಯಂ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರೂಢಃ । ನಚ ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಮವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಗ್ರಹಣಂ, ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ರೂಢೇಃ । ತದ್ಯದಿ ರೂಢೌ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತತಃ ಸ ಏವ ಗ್ರಹೀತವ್ಯೋಽಥ ತ್ವಸೌ ನ ವಾಕ್ಯೇ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಃ ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯವಿರೋಧೀ ವಾ । ತತೋ ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ವೃತ್ತ್ಯಂತರೇಣಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಯಥಾ “ಶ್ಯೇನೇನಾಭಿಚರನ್ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಶ್ಯೇನಶಬ್ದಃ ಶಕುನಿವಿಶೇಷೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಸ್ತದಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ನಿಪತ್ಯಾದಾನಸಾದೃಶ್ಯೇನಾರ್ಥವಾದಿಕೇನ ಕ್ರತುವಿಶೇಷೇ ವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೋಽವಯವಾರ್ಥಯೋಗಾನಪೇಕ್ಷ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವರ್ತತೇ । ಯಥಾ ಸಪ್ತರ್ಷಿಶಬ್ದೋ ವಸಿಷ್ಠ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಸಪ್ತಸು ಚ ವರ್ತತೇ । ನ ಚೈಷ ತತ್ತ್ವೇಷು ರೂಢಃ । ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾನುರೋಧೇನ ತತ್ತ್ವೇಷು ವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತೇರೇವ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ತ್ವೇಷು ವರ್ತತೇ ॥ ೧೧ ॥
ಏವಂ ಚ ಕೇ ತೇ ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಿಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತಾಮುತ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ವಿಶಯೇ ತತ್ತ್ವಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರವಣಾತ್ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಯ ಏವ ಪಂಚಜನಾಃ । ನಚ ಕಾಣ್ವಮಾಧ್ಯಂದಿನಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನಾಮಪಿ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ವಿರೋಧೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೇಯಂ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಕಥಾ, ಅಪಿತೂಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನವಿಧಿಃ, “ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ವಿಧಿಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಜನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ।
ಜನವಾಚಕಃ ಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದಃ । ಪಂಚಜನಶಬ್ದ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಜನೇಷು ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತು ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಾವಯವಾರ್ಥೇ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ಜನಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪರ್ಯನುಯೋಗ ಏವ ।
ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಜನಶಬ್ದಭಾಜಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಭಾಜಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಾಮವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಸಮುಪಾಯಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಮನುಪಪನ್ನಂ, ಸಂಭವತಿ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತ್ಯಾಂ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಮಾಸಬಲಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸಮಾಸಬಲಾಚ್ಚೇದ್ರೂಢಿರಾಸ್ಥೀಯತೇ ಹಂತ ನ ದೃಷ್ಟಸ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೋಽಶ್ವಕರ್ಣಾದಿವದ್ವೃಕ್ಷಾದಿಷು । ತಥಾಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ರೂಢಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಸತೀತಿ ।
ಜನೇಷು ತಾವತ್ಪಂಚಜನಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ಲೋಕೇಷು ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಸತಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸ್ಥವೀಯಸ್ತಯಾನಭಿಧಾಯಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಶಕ್ಯೋದ್ಭಿದಾದಿವದಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾನಾಂ ಮತಭೇದೇಷ್ವಪಿ ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಪಂಚಜನಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾ ಏವೇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಕೈಶ್ಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೨ ॥ ॥ ೧೩ ॥
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ।
ಅಥ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇ ಕೇಯಮಕಾಂಡೇ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಚಿಂತಾ, ಭವಿತಾ ಹಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಥಾನಮವಿರೋಧಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ನಾನೇಕಶಾಖಾಗತತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮೇ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾವಿರೋಧವ್ಯುತ್ಪಾದನೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಮವಿರೋಧಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ತು ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮವಿರೋಧಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ತು ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಇಹ ತು ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಮನ್ವಯಃ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾಚ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ, ನಚ ತತ್ರ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ, ನಚ ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಾರ್ಥಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಏವೋಪಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇ ಸಂಗತಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । “ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯೇ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧತಃ । ಸಮನ್ವಯೋ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ಪರಾತ್ಮನಿ” ॥ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾರಣವಿಷಯಾಣಾಂ, “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ಕಾರಣವಿಷಯೈರ್ವಿರೋಧಃ । ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ವಿಭಿನ್ನಕ್ರಮಾಕ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ವಿರೋಧಃ । ತಥಾಹಿ - ಕಾನಿಚಿದನ್ಯಕರ್ತೃಕಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಮಾಚಕ್ಷತೇ ವಾಕ್ಯಾನಿ । ಕಾನಿಚಿತ್ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕಾಮ್ । ಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯೇಣ ತತ್ಕಾರಣತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಮ್ । ಸೃಷ್ಟಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತತ್ಕಾರಣತಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಭವತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾನ್ನ ಸಮನ್ವಯಾಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ವೇದಾಂತಾಸ್ತು ಕರ್ತ್ರಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಕರ್ಮವಿಧಿಪರತಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ವಾ ಜಪೋಪಯೋಗಿನ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಕ್ರಮಾದೀತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನಾಕ್ರಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಸರ್ಗಕ್ರಮವಿವಾದೇಽಪಿ ನ ಸ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿದ್ಯತೇ । ಸತಸ್ತ್ವಸದ್ವಚೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯಾ ಕ್ವಚಿತ್” ॥ ನ ತಾವದಸ್ತಿ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮೇ ವಿಗಾನಂ, ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಅನೇಕಶಿಲ್ಪಪರ್ಯವದಾತೋ ದೇವದತ್ತಃ ಪ್ರಥಮಂ ಚಕ್ರದಂಡಾದಿ ಕರೋತಿ, ಅಥ ತದುಪಕರಣಃ ಕುಂಭಂ, ಕುಂಭೋಪಕರಣಶ್ಚಾಹರತ್ಯುದಕಂ, ಉದಕೋಪಕರಣಶ್ಚ ಸಂಯವನೇನ ಗೋಧೂಮಕಣಿಕಾನಾಂ ಕರೋತಿ ಪಿಂಡಂ, ಪಿಂಡೋಪಕರಣಸ್ತು ಪಚತಿ ಘೃತಪೂರ್ಣಂ, ತದಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೈತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ದೇವದತ್ತಾಚ್ಚಕ್ರಾದಿ ಸಂಭೂತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚಕ್ರಾದೇಃ ಕುಂಭಾದೀತಿ । ಶಕ್ಯಂ ಚ ದೇವದತ್ತಾತ್ಕುಂಭಃ ಸಮುದ್ಭೂತಸ್ತಸ್ಮಾದುದಕಾಹರಣಾದೀತ್ಯಾದಿ । ನಹ್ಯಸ್ತ್ಯಸಂಭವಃ ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಜಾತೇ ಕ್ರಮವತ್ಯಪಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುರನುಸ್ಯೂತತ್ವಾತ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣೈವ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಪ್ಯಾಕಾಶಾನಲಾನಿಲಾದೌ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದಾಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ । ಶಕ್ಯಂ ಚ ವಕ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದನಲಃ ಸಂಭೂತ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯದಿ ತ್ವಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋಸ್ತೇಜ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇಜಸೋ ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಾಕಾಶ ಇತಿ ಬ್ರೂಯಾದ್ಭವೇದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಮೂಷಾಮವಿವಾದಃ ಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ಏವಂ “ಸ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ”(ಐ.ಉ. ೧-೧-೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಭಿಧಾಯಿನ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿರವಿರುದ್ಧಾ । ಏಷಾ ಹಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮಭಿಧಾನಕ್ರಮೇಣ ಕುರ್ವತೀ ನಾಭಿಧೇಯಾನಾಂ ಕ್ರಮಂ ನಿರುಣದ್ಧಿ । ತೇ ತು ಯಥಾಕ್ರಮಾವಸ್ಥಿತಾ ಏವಾಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಯಂತೇ - ಯಥಾ ಕ್ರಮವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಜಾನಾತೀತಿ । ತದೇವಮವಿಗಾನಮ್ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತು ವಿಗಾನಮುಚ್ಯತೇಸೃಷ್ಟೌ ಖಲ್ವೇತದ್ವಿಗಾನಮ್ । ಸ್ರಷ್ಟಾ ತು ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವನುಸ್ಯೂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನಾತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿಗಾನಂ ಮಾತ್ರಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ । ನಚ ಸೃಷ್ಟಿವಿಗಾನಂ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ತದಧೀನನಿರೂಪಣೇ ವಿಗಾನಮಾವಹತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯೇಷ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇಽಪಿ ತು “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ರೂಪೇಣೋಚ್ಯತೇ ಸ್ರಷ್ಟಾ । ತಚ್ಚಾಸ್ಯ ರೂಪಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನುಗತಮ್ । ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಫಲವತ್ । “ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) “ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸೃಷ್ಟಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ನ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತೇನ “ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್” ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ರಷ್ಟೃಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಂಗಂ ತದನುಗುಣಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾವತಾರೋಪಾಯತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನ್ನೇನ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನಾಪೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಶುಂಗೇನಾಗ್ರೇಣ । ಕಾರ್ಯೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೃಷ್ಟಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾವಹತಿ । ಅಪಿ ತು “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ತದನುಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಯಚ್ಚ ಕಾರಣೇ ವಿಗಾನಮ್ “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಅಸೀತ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ, ತದಪಿ “ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾಕೃಷ್ಯ “ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯುಚ್ಯಮಾನಂ ತ್ವಸತೋಽಭಿಧಾನೇಽಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ಚ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಚ ವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದೌಪಚಾರಿಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । “ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ತು ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ನ ಕಾರಣೇ ವಿವಾದ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಚಶಬ್ದಸ್ತ್ವರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಆಕಾಶಾದಿಷು ಸೃಜ್ಯಮಾನೇಷು ಕ್ರಮವಿಗಾನೇಽಪಿ ನ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿಗಾನಮ್ । ಕುತಃ । ಯಥೈಕಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ತಥೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಕ್ತೇಃ, ಕೇನ ರೂಪೇಣ, ಕಾರಣತ್ವೇನ, ಅಪರಃ ಕಲ್ಪೋ ಯಥಾ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ಕ್ರಮ ಆಕಾಶಾದಿಷು, “ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಗ್ನಿರಗ್ನೇರಾಪೋಽದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತಸ್ಯೈವ ಕ್ರಮಸ್ಯಾನಪಬಾಧನೇನ “ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಕಾಯಾ ಅಪಿ ಸೃಷ್ಟೇರುಕ್ತೇರ್ನ ಸೃಷ್ಟಾವಪಿ ವಿಗಾನಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ನನ್ವೇಕತ್ರಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಕಾರಣತ್ವೇನೋಕ್ತಿರನ್ಯತ್ರ ಚ ತೇಜಃ ಕಾರಣತ್ವೇನ, ತತ್ಕಥಮವಿಗಾನಮಿತಿ । ಅತ ಆಹ -
ಕಾರಣತ್ವೇತಿ ।
ಹೇತೌ ತೃತೀಯಾ । ಸರ್ವತ್ರಾಕಾಶಾನಲಾನಿಲಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವೇನಾತ್ಮನಃ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತದಧಸ್ತಾತ್ । ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ರೂಪಂ, ನ ಚೇತನಮತಿರಿಕ್ತಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ ಕಿಂತೂಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ನಹಿ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ವಾ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರ ಇತಿ ವಾ ಲವಿತಾರಂ ದೇವದತ್ತಾದಿಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ । ಅಪಿ ತೂಪಸ್ಥಾಪಯತ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ।
ನನು “ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಪ್ರಕರಣಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ “ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ” ಇತಿ ನಿರತಿಶಯಫಲಶ್ರವಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾದನ್ಯತ್ರ ತದಸಂಭವಾತ್ , ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿಗತಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ “ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಚಾಸ್ಯಾಸತ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪರಾಮರ್ಶೇನ, ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಶಂಕಾ । ಉಚ್ಯತೇ - ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಬಾಲಾಕಿನಾ ಗಾರ್ಗ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ತದಾದಿತ್ಯಾದಿಗತಾಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಭಿಧಾನೇನ ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮ್ । ಯಸ್ಯ ಚಾಜಾತಶತ್ರೋಃ “ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕೇ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯದೀಯೇನೋಪಕ್ರಮೇಣಾನ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದಜಾತಶತ್ರೋರ್ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಯೋಽಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಸ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಅತ್ರ ಚ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ತಾವದ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ । ಕಾರ್ಯೇ ತು ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವರ್ತತೇ । ನಚ ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉದಾಸೀನಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನೋ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ “ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ.ಉ. ೩.೩.) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಿಸ್ಪಂದಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣೋ ಯತ್ರೋಪಪತ್ತಿಃ ಸ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಗತಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿದೇವತಾನಾಮ್ । “ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವಃ ಪ್ರಾಣಃ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಚೋಪಸಂಹಾರೇ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ಚಾಪೇಕ್ಷಿಕವೃತ್ತಿರ್ಬಹೂನ್ ಪಾಪ್ಮನೋ ಬಹೂನಾಂ ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯೇವಂಪರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಾದುಪಸಂಹಾರೋ ವರ್ಣನೀಯಃ । ಯದಿ ತು ದೃಪ್ತಬಾಲಾಕಿಮಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾಯಿನಮಪೋದ್ಯಾಜಾತಶತ್ರೋರ್ವಚನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವಾನ್ಯಥಾ ತು ತದುಕ್ತಾದ್ವಿಶೇಷಂ ವಿವಕ್ಷೋರಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನೈತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಪಿತು ಜೀವಾಭಿಧಾನಮೇವ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತುರ್ವೇದನಾಯೋಪೇತಂ ಬಾಲಾಕಿಂ ಪ್ರತಿ ಬುಬೋಧಯಿಷುರಜಾತಶತ್ರುಃ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಮಂತ್ರ್ಯಾಮಾಂತ್ರಣಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಸ್ವಾಮಿನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ । ಪರಸ್ತಾದಪಿ “ತದ್ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಸ್ವೈರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತ್ಯೇವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಏವಮೇವೈತ ಆತ್ಮಾನ ಏನಮಾತ್ಮಾನಂ ಭುಂಜಂತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಪ್ರಧಾನಃ ಪುರುಷಃ ಸ್ವೈರ್ಭೃತ್ಯೈಃ ಕರಣಭೂತೈರ್ವಿಷಯಾನ್ ಭುಂಕ್ತೇ, ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾ ಭೃತ್ಯಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತಿ । ತೇ ಹಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಮಶನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಭುಂಜಂತಿ । ಏವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ಜೀವ ಏತೈರಾದಿತ್ಯಾದಿಗತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ವಿಷಯಾನ್ ಭುಂಕ್ತೇ । ತೇ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಯ ಆಲೋಕವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಚಿವ್ಯಮಾಚರಂತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಭೋಜಯಂತಿ, ಜೀವಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಯಜಮಾನಂ ತದುತ್ಸೃಷ್ಟಹವಿರಾದಾನಾದಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ಭುಂಜಂತಿ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ ।
ಜೀವಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮ ಜೀವಸ್ಯ ಭವತಿ । ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ರೂಢ್ಯನುಸಾರಾತ್ । ತೌ ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಜೀವಸ್ಯ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೋಗೋಪಕರಣಾನಾಂ ತೇಷ್ವಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಉಪಪನ್ನಂ ಚ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮ್ । ಯೇ ಚ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ “ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ । ಅನಯೋರಪಿ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ಜೀವವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇಹ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ನ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ
ಉಚ್ಯತೇ - “ಮೃಷಾಾವಾದಿನಮಾಪೋದ್ಯ ಬಾಲಾಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಮ್ । ರಾಜಾ ಕಥಮಸಂಬದ್ಧಂ ಮಿಥ್ಯಾ ವಾ ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ” ॥ ಯಥಾ ಹಿ ಕೇನಚಿನ್ಮಣಿಲಕ್ಷಣಜ್ಞಮಾನಿನಾ ಕಾಚೇ ಮಣಿರೇವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪರಸ್ಯ ಕಾಚೋಽಯಂ ಮಣಿರ್ನ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ಆತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷಂ ಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಮ್ । ಅಮಣೌ ಮಣ್ಯಭಿಧಾನಂ ನ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾಪಾದಯತಿ ಸ್ವಯಮಪಿ ಮೃಷಾಭಿಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನೋತ್ತರವಾದಿನಾ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾಪಾದಯತಾ ಮಣಿತತ್ತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಮಜಾತಶತ್ರುಣಾ ದೃಪ್ತಬಾಲಾಕೇರಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯತಾ ಜೀವಪ್ರಾಣಾಭಿಧಾನೇ ಅಸಂಬದ್ಧಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಯೋರ್ವಾಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನೇ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋ ಬಾಲಾಕೇರ್ಗಾರ್ಗ್ಯಾದಜಾತಶತ್ರೋರ್ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಭಿಧಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಸ್ಯ ನ ಮಿಥ್ಯಾವದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಽಇತಿ ಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಸರ್ವಶ್ರುತೇರಸಂಕೋಚಾನ್ನಿರತಿಶಯೇನ ಫಲೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾದನ್ಯತಶ್ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ, ಆದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಂಭವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ , “ಕ್ವೌಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದೇರ್ಜೀವಾಧಿಕರಣಭವನಾಪಾದನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ “ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದೇರುತ್ತರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೋಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಅಥ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಗೋಚರೇ ಏವ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ, ತಥಾ ಚ ನೈತಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುಃ ಪಠತಿ - ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾ ಯಥಾಯತನಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆತ್ಮೈವ ಭವತಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಧಿಕರಣಂ ನಾನ್ಯದಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಜೀವೋ ನಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವತ್ವೇನೋಪಾಧಿಭೇದಾದ್ಭೇದಮಾರೋಪ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏವಂ ಚ ಜೀವಭವನಾಧಾರತ್ವಮಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಪಪನ್ನಮ್ ।
ತದೇವಂ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ
ವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾನೇ ನ ಸಂಗಚ್ಛತ ಇತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯೀ ಭವತಿ, ಏತದಿತಿಸರ್ವನಾಮಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ, ಸರ್ವನಾಮ ಚೇದಂ ಸಂನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿ, ನಚ ಕಿಂಚಿದಿಹ ಶಬ್ದೋಕ್ತಮಸ್ತಿ ಸಂನಿಹಿತಮ್ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾಃ ಸಂನಿಹಿತಾ ಅಪಿ ಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಹಾಃ ಬಹುತ್ವಾತ್ಪುಂಲಿಂಗತ್ವಾಚ್ಚ । ಏತದಿತಿ ಚೈಕಸ್ಯ ನಪುಂಸಕಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ “ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಶಬ್ದೋಕ್ತಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಂ ಜಗದೇವ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ ಏತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಗತಾನಾಂ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತೇತಿ, ಕಿಂತು ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ಜಗದ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಾಶಬ್ದೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಜೀವಪ್ರಾಣಶಬ್ದೌ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರೌ ಜೀವಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವೋಪಲಕ್ಷಣಪರಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಧಿಗತಬೋಧನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಪ್ಯನಧಿಗತೇನಾಧಿಗತೋಪಲಕ್ಷಣಮುಪಪನ್ನಮ್ । ನಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುರೋಧೇನ ಚ ಜೀವಪ್ರಾಣಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಾತ್ರಯವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯತ್ರಯಂ ಭವೇತ್ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಪರತ್ವೇ ಏಕವಾಕ್ಯತೈವ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜೀವಪ್ರಾಣಪರತ್ವಮಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತಾಂ ಪುರುಷಾಃ ಕಾರ್ಯಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾ ತು ಕೃತಿರನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ತತ್ಫಲಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತೇ ಯಸ್ಯೇದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯೇತೇ, ತತಃ ಕುತಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪಿ ಪುರುಷವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೈವ ಕರ್ತಾರಮಭಿದಧತಾ ತಯೋರುಪಾತ್ತತ್ವಾದಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಕೃತಿಂ ವಿನಾ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ । ನಾಪಿ ಕೃತಿರ್ಭಾವನಾಪರಾಭಿಧಾನಾ ಭೂತಿಮುತ್ಪತ್ತಿಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದೀದಮಾ ಜಗತ್ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ತತಸ್ತದಂತರ್ಭೂತಾಃ ಪುರುಷಾ ಅಪೀತಿ ಯ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಯ ಏಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಿತಿ ॥ ೧೬ ॥ ॥ ೧೭ ॥
ನನು “ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಕಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾಜ್ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಃ ಕುತಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯತೋ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -
ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಹ -
ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಚೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ -
ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರಾಸ್ಯ
ಆತ್ಮನೋ ಯತೋ ನಿಃಸಂಬೋಧೋಽತಃ ಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪೋ ನ ತು ಸ್ವಚ್ಛತೈವ । ಲಯವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಯೋಸ್ತತ್ರ ಭಾವಾತ್ । ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣೋಪಮಾನಮ್ । ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ - ಉಪಾಧಿಭಿಃ ಅಂತಃಕರಣಾದಿಭಿಃ ಜನಿತಂ ಯದ್ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಘಟಪಟಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ತದ್ರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮನಃ ಯದಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವೋಚ್ಯೇತ ತತಸ್ತದವಿಶಿಷ್ಟಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ನೋಪಾಧಿಜನಿತಂ ನಾಪಿ ತದ್ರಿಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪ್ರಹಾಣಾತ್ ।
ಅತ ಉಕ್ತಮ್ -
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ಯದಾ ತು ಲಯಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯೋಪಬೃಂಹಿತೋ ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಮುದಾಚರತಿ ತದಾ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಾತ್ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಾವಸ್ಥಾತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಾದ್ಭ್ರಂಶರೂಪಮಾಗಮನಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ, ವಾಜಸನೇಯೇಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾಮನಂತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕ ಇತಿ ।
ನನ್ವತ್ರಾಕಾಶಂ ಶಯನಸ್ಥಾನಂ ತತ್ಕುತಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ತಾವನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಮಾಧಾರತ್ವಸಂಭವಃ । ಯದಪಿ ಚ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಹಿತಾಭಿಧಾನನಾಡೀಸಂಚಾರೇಣ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪುರೀತದವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ತದಪ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿವದಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಜೀವನಿರಾಕರಣಾಯ ಸೂತ್ರಮಿದಮವತಾರಿತಮ್ । ತತ್ರ ಮಂದಧಿಯಾಂ ನೇದಂ ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಾಯೇತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತೌ ಹಿ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರೂ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಜಗ್ಮತುಃ । ತಮಜಾತಶತ್ರುರ್ನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ “ಬೃಹತ್ಪಾಂಡುರವಾಸಃ ಸೋಮರಾಜನ್” ಇತಿ । ಸ ಆಮಂತ್ರ್ಯಮಾಣೋ ನೋತ್ತಸ್ಥೌ । ತಂ ಪಾಣಿನಾಪೇಷಂ ಬೋಧಯಾಂಚಕಾರ । ಸ ಹೋತ್ತಸ್ಥೌ । ಸ ಹೋವಾಚಜಾತಶತ್ರುರ್ಯತ್ರೈಷ ಏತತ್ಸುಪ್ತೋಽಭೂತ್” ಇತ್ಯಾದಿ । ಸೋಽಯಂ ಸುಪ್ತಪುರುಷೋತ್ಥಾಪನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶ ಇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ।
ನನು ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಪಕ್ರಮೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾಶ್ರಮಾದುತ್ತಮಾಶ್ರಮಂ ಯಿಯಾಸತಾ ಮೈತ್ರೈಯ್ಯಾ ಭಾರ್ಯಾಯಾಃ ಕಾತ್ಯಾಯನ್ಯಾ ಸಹಾರ್ಥಸಂವಿಭಾಗಕರಣ ಉಕ್ತೇ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪತಿಮಮೃತತ್ವಾರ್ಥಿನೀ ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಯನ್ನು ಮ ಇಯಂ ಭಗೋಃ ಸರ್ವಾ ಪೃಥ್ವೀ ವಿತ್ತೇನ ಪೂರ್ಣಾ ಸ್ಯಾತ್ಕಿಮಹಂ ತೇನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಮುತ ನೇತಿ । ತತ್ರ ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಯಥೈವೋಪಕರಣವತಾಂ ಜೀವಿತಂ ತಥೈವ ತೇ ಜೀವಿತಂ ಸ್ಯಾದಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ । ಏವಂ ವಿತ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಾಶಾ ಭವೇದ್ಯದಿ ವಿತ್ತಸಾಧ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಮೃತತ್ವೇ ಉಪಯುಜ್ಯೇರನ್ । ತದೇವ ತು ನಾಸ್ತಿ, ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನಾಂ ತತ್ಸಹಭಾವಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಸಾ ಹೋವಾಚ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಯೇನಾಹಂ ನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಂ ಕಿಮಹಂ ತೇನಂ ಕುರ್ಯಾಂ ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ । ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ರಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಜ್ಞಾನೋಪನ್ಯಾಸಾಯ ವೈರಾಗ್ಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ರಾಗವಿಷಯೇಷು ತೇಷು ತೇಷು ಪತಿಜಾಯಾದಿಷು ವೈರಾಗ್ಯಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ “ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುಃ ಕಾಮಾಯ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಮುವಾಚ । ಆತ್ಮೌಪಾಧಿಕಂ ಹಿ ಪ್ರಿಯತ್ವಮೇಷಾಂ ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಿಯಾಣ್ಯೇತಾನಿ ।
ತಸ್ಮಾದೇತೇಭ್ಯಃ ಪತಿಜಾಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿರಮ್ಯ ಯತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರೇಮ ಸ ಏವ
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ ।
ವಾಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ । ಆತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಏತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಚ ಶ್ರವಣಾದೀನಿ ವಿಹಿತಾನಿ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನೇನೇದಂ ಜಗತ್ಸರ್ವಂವಿದಿತಂ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಯತೋ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಮಾತ್ಮೈವ ಭುಜಂಗಸ್ಯೇವ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ರಜ್ಜುಃ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಿ ವಿದಿತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ತತ್ತ್ವಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ವಿದಿತಾಯಾಂ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ, ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಜಗತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕುತಃ । ಯತೋ “ಬ್ರಹ್ಮ ತಂ ಪರಾದಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಮಭಿಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಾದಾತ್ ಪರಾಕುರ್ಯಾದಮೃತತ್ವಪದಾತ್ । ಕಂ, ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಂ ವೇದ । ಏವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮೈವ ಜಗತಸ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿತ್ತದಿತಿ । ಅತ್ರೈವ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿರುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧೇನಾಹ । ಯತ್ ಖಲು ಯದ್ಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಗ್ರಹೀತುಂ ತತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ರಜತಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಃ, ಭುಜಂಗೋ ವಾ ರಜ್ಜೋಃ, ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಭೇದಾಃ । ನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಚ ಚಿದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಂ ವಿನಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪಾಣಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಸ ಯಥಾ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ದುಂದುಭಿಗ್ರಹಣೇನ ತದ್ಗತಂ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾತಿರೇಕೇಣಾಗ್ರಹಣಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇಽಪಿ ತು ನಾಮರೂಪೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಚಿದ್ರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತದನತಿರೇಕಃ, ರಜ್ಜೂಪಾದಾನಸ್ಯೇವ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ರಜ್ಜೋರನತಿರೇಕ ಇತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿಃ - “ಸ ಯಥಾರ್ದ್ರೈಧೋಽಗ್ರೇರಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯ ಪೃಥಗ್ಧೂಮಾ ವಿನಿಶ್ಚರಂತ್ಯೇವಂ ವಾ ಅರೇಽಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದಃ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚತುರ್ವಿಧೋ ಮಂತ್ರ ಉಕ್ತಃ । ಇತಿಹಾಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾಷ್ಟವಿಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಕ್ತಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾಗ್ನಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಥಮಮವಗಮ್ಯತೇ ಕ್ಷುದ್ರಾಣಾಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾನಾಮುಪಾದಾನಮ್ । ಅಥ ತತೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ । ನ ಚೈತೇಽಗ್ನೇಸ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ನಿರ್ವುಕ್ತಮ್ । ಏವಮೃಗ್ವೇದಾದಯೋಽಪ್ಯಲ್ಪಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೋ ನ ತತಸ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರುಚ್ಯಂತೇ । ಋಗಾದಿಭಿರ್ನಾಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚ ನಾಮಧೇಯಸ್ಯೇಯಂ ಗತಿಸ್ತದಾ ತತ್ಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ರೂಪಧೇಯಸ್ಯ ಕೈವ ಕಥೇತಿ ಭಾವಃ । ನ ಕೇವಲಂ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಃ, ಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಚ ತದನುಪ್ರವೇಶಾತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸಾಮುದ್ರಮೇವಾಂಭಃ ಪೃಥಿವೀತೇಜಃಸಂಪರ್ಕಾತ್ಕಾಠಿನ್ಯಮುಪಗತಂ ಸೈಂಧವಂ ಖಿಲ್ಯಃ, ಸ ಹಿ ಸ್ವಾಕರೇ ಸಮುದ್ರೇ ಕ್ಷಿಪ್ತೋಽಂಭ ಏವ ಭವತಿ, ಏವಂ ಚಿದಂಭೋಧೌ ಲೀನಂ ಜಗಚ್ಚಿದೇವ ಭವತಿ ನ ತು ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧೇನಾಹ -
ಸ ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಿತ್ಯಾದಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಂ ವಾ ಅರೇ ಇದಂ ಮಹದಿತಿ ।
ಬೃಹತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮ್ । ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಅನಂತಂ ನಿತ್ಯಮ್ । ಅಪಾರಂ ಸರ್ವಗತಮ್ ।
ವಿಜ್ಞಾನಘನಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಏತೇಭ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾಯ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಹ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ದುಃಖಿತ್ವಶೋಕಿತ್ವಾದಯಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ತದ್ವಿಪರೀತೇಽಪಿ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಯಥೋದಕಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೇ ಚಂದ್ರಮಸಿ ತೋಯಗತಾಃ ಕಂಪಾದಯಃ । ತದಿದಂ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾನಮ್ । ಯದಾ ತ್ವಾಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಪೂರ್ವಕಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜೋಽಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉಪಾವರ್ತತೇ ತದಾ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಸವಾಸನಾವಿದ್ಯಾಮಲಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಭೂತಸ್ಯ ವಿನಾಶೇ ತಾನ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ನಶ್ಯಂತ್ಯನು ತದುಪಾಧಿಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಖಿಲ್ಯಭಾವೋ ವಿನಶ್ಯತಿ । ತತೋ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತನಿವೃತ್ತೌ ರೂಪಗಂಧಾದಿಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ । ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾದಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಸಾ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಹೋವಾಚ, ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವಾನಮೂಮುಹನ್ಮೋಹಿತವಾನ್ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ದ್ವೈತೇ ಹಿ ರೂಪಾದಿವಿಶೇಷಸಂಜ್ಞಾನಿಬಂಧನೋ ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಃ । ಆನಂದಜ್ಞಾನೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಯಾನುಭವೇ ತು ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ನಹಿ ತದಾಸ್ಯ ಕರ್ಮರ್ಭಾವೋಽಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರಂ ಮಯಾ ವ್ಯಾಸೇಧಿ, ಕಿಂತು ವಿಶೇಷಸಂಜ್ಞೇತಿ । ತದೇವಮಮೃತತ್ವಫಲೇನೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಮಧ್ಯೇ ಚಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತದುಪಪಾದನಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಮಹದ್ಭೂತಮನಂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾಭಿಧಾನಾತ್ , ದ್ವೈತನಿಂದಯಾ ಚಾದ್ವೈತಗುಣಕೀರ್ತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ನ ಜೀವಾತ್ಮೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯನಾರಭ್ಯಮೇವೇದಮಧಿಕರಣಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಭೋಕ್ತೃತ್ವಜ್ಞಾತೃತಾಜೀವರೂಪೋತ್ಥಾನಸಮಾಧಯೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಣೋಪಕ್ರಮಃ ಕೃತಃ । ಪತಿಜಾಯಾದಿಭೋಗ್ಯಸಂಬಂಧೋ ನಾಭೋಕ್ತುರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ನಾಪಿಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಕರ್ತುಃ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ಸಮುತ್ಥಾನಾಭಿಧಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮಾಹ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಪರೇಽಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಮುತ್ಥಾನಾಭಿಧಾನಮನುಪಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ತು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮುಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕೃತಃ ।
ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯೇತಿ
ತದುಪೋದ್ಬಲಮಾತ್ರಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣೋಕ್ತಃ ॥ ೧೯ ॥
ತದೇವಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಭೋಕ್ತ್ರಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತೇನ ತಾವತ್ಸಮಾಧತ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ।
ಯಥಾ ಹಿ ವಹ್ನೇರ್ವಿಕಾರಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ನ ವಹ್ನೇರತ್ಯಂತಂ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ತದ್ರೂಪನಿರೂಪಣತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ತತೋಽತ್ಯಂತಮಭಿನ್ನಾಃ, ವಹ್ನೇರಿವ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತಥಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪ್ಯತ್ಯಂತಂ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಪರಸ್ಪರಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಭೇದಶ್ಚ । ತತ್ರ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಮುಪಾದಾಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮೇನೇ ॥ ೨೦ ॥
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾಂತರಮತೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ।
ಜೀವೋ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನ ಏವ ಸನ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಧಾನಸಂಪರ್ಕಾತ್ಸರ್ವದಾ ಕಲುಷಃ, ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸಂಪ್ರಸನ್ನಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಘಾತಾದುತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿದಮಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮಣಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಭವಿಷ್ಯಂತಮಭೇದಮುಪಾದಾಯ ಭೇದಕಾಲೇಽಪ್ಯಭೇದ ಉಕ್ತಃ । ಯಥಾಹುಃ ಪಾಂಚರಾತ್ರಿಕಾಃ - “ಆಮುಕ್ತೇರ್ಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ಯ ಚ । ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತು ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಭೇದಹೇತೋರಭಾವತಃ” ॥ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೈವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಂ ಕಲುಷತ್ವಮಾತ್ಮನ ಉಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಾಶ್ರಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಪಾರ್ಥಿವಾನಾಮಣೂನಾಮಿವ ಶ್ಯಾಮತ್ವಂ ಕೇವಲಂ ಪಾಕೇನೇವ ।
ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ತದಪನೀಯ ಜೀವಃ ಪರಾತ್ಪರತರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತೀತ್ಯಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಜೀವಾಶ್ರಯಮಪೀತಿ ।
ನದೀನಿದರ್ಶನಮ್ “ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೇಮಾ ನದ್ಯಃ”(ಪ್ರ.ಉ. ೬-೫) ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ತದೇವಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾತ್ರಾಪರಿತುಷ್ಯನ್ನಾಚಾರ್ಯಮತಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅವಿಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ ।
ಏತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ನ ಜೀವ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ । ನಾಪಿ ತದ್ವಿಕಾರಃ ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮೈವಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಾನಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದಃ । ಆಕಾಶ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಾದಿಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೋ ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಣಿಕಾಕಾಶೋ ನ ತು ಪರಮಾಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ತದ್ವಿಕಾರೋ ವಾ । ತತಶ್ಚ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮಃ ಪರಾಮಾತ್ಮನೈವೋಪಕ್ರಮಸ್ತಸ್ಯ ತತೋಽಭೇದಾತ್ । ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿಲೋಕಪ್ರತೀತಿಸೌಕರ್ಯಾಯೌಪಾಧಿಕೇನಾತ್ಮರೂಪೇಣೋಪಕ್ರಮಃ ಕೃತಃ ।
ಅತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ವಿಕಾರಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತ್ಯಾಕಾಶಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಯಥಾ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯತ್ರಯಮತಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಸತ್ಯಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಭಾವಾದನಾತ್ಯಂತಿಕೋಽಭೇದ ಆಸ್ಥೇಯಃ, ತಥಾಚ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಽಪೀತಿ ತಮಾಸ್ಥಾಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತಿ ಮತತ್ರಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಮತಂ ಸಾಧುತ್ವೇನ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ -
ತತ್ರ ತೇಷು ಮಧ್ಯೇ । ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಹಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕೇಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೋ ಭೇದಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜನ್ಮನಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ವಿದ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯಃ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷಿತುಂ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಹಿವಿಭ್ರಮ ಇವ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ, ರಾಜಪುತ್ರಸ್ಯೇವ ಚ ಮ್ಲೇಚ್ಛಕುಲೇ ವರ್ಧಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ಮ್ಲೇಚ್ಛಭಾವೋ ರಾಜಪುತ್ರೋಽಸೀತಿ ಆಪ್ತೋಪದೇಶೇನ । ನ ತು ಮೃದ್ವಿಕಾರಃ ಶರಾವಾದಿಃ ಶತಶೋಽಪಿ ಮೃನ್ಮೃದಿತಿ ಚಿಂತ್ಯಮಾನಸ್ತಜ್ಜನ್ಮನಾ ಮೃದ್ಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಶಕ್ಯೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಮೃದೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತುತಸ್ತು ಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಃ । ಅಪಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸ್ವಪ್ರಕೃತಾವಪ್ಯಯೇ ಸತಿ ನಾಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಶಾಸ್ತೀತ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ ।
ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಮತೇ ತ್ವೇತದುಭಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ನನು ಯದಿ ಜೀವೋ ನ ವಿಕಾರಃ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಮರೂಪಾಶ್ರಯತ್ವಶ್ರುತಿಃ, ಕಥಂಚ “ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಅತಶ್ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯತಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ವಿಕಾರಪಕ್ಷೇ ನ ಸಂಭವತಃ, ಅತಶ್ಚೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನಯೈವ ತ್ರಿಸೂತ್ರ್ಯಾಪಾಕರೋತಿ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಂ ಚ । ತೃತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜನಿರಾಸೇ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯೇನೈವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ತನ್ಮತಾಶ್ರಯಣೇನೈವ ತಸ್ಯ ಶಕ್ಯನಿರಾಸತ್ವಾತ್ । ಐಕಾಂತಿಕೇ ಹ್ಯದ್ವೈತೇ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಕರ್ಮಕರಣೇ “ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಕರ್ಮತ್ವಂ “ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮ್ । ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ವೈಕಾಂತಿಕೇ ವಾ ಭೇದೇ ಸರ್ವಮೇತದದ್ವೈತಾಶ್ರಯಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯದರ್ಶನಾಶ್ರಯಣೇನ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ತು ಶ್ರುತಿಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಮತಮಾಸ್ಥೀಯತೇ ನೇತರೇಷಾಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ತು ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ।
ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಸ್ಯ ಮತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಪ್ರಬಂಧೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚೋಪಸಂಹಾರೋಪಕ್ರಮಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠ ಆತಶ್ಚೇತಿ । ತಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜನನಜರಾಮರಣಭೀತಯೋ ವಿಕ್ರಿಯಾಸ್ತಾಸಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ “ಮಹಾನಜಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಭಾವಪಕ್ಷೇ ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ದ್ವೈತದರ್ಶನನಿಂದಾಪರಾಶ್ಚ “ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮಿ” (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ಜನ್ಮಜರಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಪರಾಶ್ಚ “ಏಷ ಮಹಾನಜಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಯ ಉಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ಅಪಿಚ ಯದಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾಭೇದಾವಾಸ್ಥೀಯೇಯಾತಾಂ ತತಸ್ತಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವಾದೇಕಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ನಾತ್ಮನಿ ನಿರಪವಾದಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯೇತ, ಬಲೀಯಸೈಕೇನ ದುರ್ಬಲಪಕ್ಷಾವಲಂಬಿನೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧನಾತ್ । ಅಥ ತ್ವಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ನ ಬಲಾಬಲಾವಧಾರಣಂ, ತತಃ ಸಂಶಯೇ ಸತಿ ನ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಮಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಂ ಭವೇತ್ । ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ।
ತದೇತದಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಿತಿ ।
'ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಪುನರೇಕತ್ವಾನೇಕತ್ವೇ ಅನುಪಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ಯದಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೋ ಭಾವಿಕಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶಬುದ್ಧಿಭೇದೌ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಕಥಂಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಸಂಸಾರಿತಾ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿವಶಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಕಸ್ಯೇಯಮವಿದ್ಯಾ । ನ ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯೈಕರಸಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದತ್ರ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವರೂಪವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾಚ್ಚಾಸ್ತಿ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ಭೇದೋಽಪಿ ಭಾವಿಕ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಥಿತೇ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈಕತ್ವೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ಭಾವಿಕೌ ಭವಿತುಮರ್ಹತ ಇತಿ ವಿಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ । ದ್ವೈತದರ್ಶನನಿಂದಯಾ ಚೈಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಬಿಂಬಾದವದತಾತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಭೇದೇಽಪಿ ನೀಲಮಣಿಕೃಪಾಣಕಾಚಾದ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದೋ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದೌ ವರ್ತಯತಿ, ಇದಂ ಬಿಂಬಮವದಾತಮಿಮಾನಿ ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಿ ನೀಲೋತ್ಪಲಪಲಾಶಶ್ಯಾಮಲಾನಿ ವೃತ್ತದೀರ್ಘಾದಿಭೇದಭಾಂಜಿ ಬಹೂನೀತಿ, ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಾಜ್ಜೀವಾನಮಭೇದ ಐಕಾಂತಿಕೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದೋ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾವಯಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಸ್ವಭಾವ ಇಮೇ ಚ ಜೀವಾ ಅವಿದ್ಯಾಶೋಕದುಃಖಾದ್ಯುಪದ್ರವಭಾಜ ಇತಿ ವರ್ತಯತಿ । ಅವಿದ್ಯೋಪಧಾನಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾದಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಜೀವದ್ವಾರೇಣ ಪರಸ್ಮಿನ್ನುಚ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಜೀವವಿಭಾಗಾಶ್ರಯಾಽವಿದ್ಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಜೀವವಿಭಾಗ ಇತಿ, ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕಾನುದ್ದಿಶ್ಯೈಷ ಈಶ್ವರೋ ಮಾಯಾಮಾರಚಯತ್ಯನರ್ಥಿಕಾಂ, ಉದ್ದೇಶ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಜೀವಾನಾಮಭಾವಾತ್ , ಕಥಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ವಿವಿಧವೇದನಾಭಾಜಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಯೋಗೋ ನಿರವಕಾಶಃ । ನ ಖಲ್ವಾದಿಮಾನ್ ಸಂಸಾರಃ, ನಾಪ್ಯಾದಿಮಾನವಿದ್ಯಾಜೀವವಿಭಾಗಃ, ಯೇನಾನುಯುಜ್ಯೇತೇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ನಾಮಗ್ರಹಣೇನಾವಿದ್ಯಾಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ನ ಜೀವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಿದ್ಯತೇ, ಹಂತ ಜೀವಃ ಸ್ಫುಟ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ “ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಬಿಂಬಸ್ಯ ಮಣಿಕೃಪಾಣಾದಯೋ ಗುಹಾ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಭಿನ್ನಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಗುಹಾ ಇತಿ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಷು ಭಾಸಮಾನೇಷು ಬಿಂಬಂ ತದಭಿನ್ನಮಪಿ ಗುಹ್ಯಮೇವಂ ಜೀವೇಷು ಭಾಸಮಾನೇಷು ತದಭಿನ್ನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಹ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದ್ಗುಹ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯ ಇತಿ ।
ಯೇ ತು
ಆಶ್ಮರಥ್ಯಪ್ರಭೃತಯಃ
ನಿರ್ಬಂಧಂ ಕುರ್ವಂತಿ ತೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಭಾಗಶೋ ವಾ ಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತದಾಶ್ರಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ತ್ವೇವಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಂ ನಿತ್ಯಮಕೃತಕಂ ಬ್ರೂಯುಸ್ತತ್ರಾಹ -
ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಏವಂ ಯೇ ನದೀಸಮುದ್ರನಿದರ್ಶನೇನಾಮುಕ್ತೇರ್ಭೇದಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚಾಭೇದಂ ಜೀವಸ್ಯಾಸ್ಥಿಷತ ತೇಷಾಮಪಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಸಂಗತಿಃ । ನೋ ಜಾತು ಘಟಃ ಪಟೋ ಭವತಿ । ನನೂಕ್ತಂ ಯಥಾ ನದೀ ಸಮುದ್ರೋ ಭವತೀತಿ । ಕಾ ಪುನರ್ನದ್ಯಭಿಮತಾ ಆಯುಷ್ಮತಃ । ಕಿಂ ಪಾಥಃಪರಮಾಣವ ಉತೈಷಾಂ ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತದಾರಬ್ಧೋಽವಯವೀ । ತತ್ರ ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಸ್ಯ ವಾವಯವಿನೋ ವಾ ಸಮುದ್ರನಿವೇಶೇ ವಿನಾಶಾತ್ ಕಸ್ಯ ಸಮುದ್ರೇಣೈಕತಾ । ನದೀಪಾಥಃಪರಮಾಣೂನಾಂ ತು ಸಮುದ್ರಪಾಥಃಪರಮಾಣುಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವವಸ್ಥಿತೇಭ್ಯೋ ಭೇದ ಏವ ನಾಭೇದಃ । ಏವಂ ಸಮುದ್ರಾದಪಿ ತೇಷಾಂ ಭೇದ ಏವ । ಯೇ ತು ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಮೇವ ಮತಮಾಸ್ಥಾಯ ಜೀವಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋಂಽಶಮಾಚಖ್ಯುಸ್ತೇಷಾಂ ಕಥಂ “ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ನಿಷ್ಕಲಮಿತಿ ಸಾವಯವತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧಿ ನ ತು ಸಾಂಶತ್ವಮ್ , ಅಂಶಶ್ಚ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಭಸ ಇವ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಭಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯಂ, ವಾಯೋರಿವ ಚ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ ತಾವನ್ನಭೋ ನಭಸೋಂಽಶಃ, ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಂಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಂ ವಾ ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನಚ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಂ ತಸ್ಯಾಂಶಃ, ತಸ್ಯ ತತೋ ಭೇದಾತ್ । ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ನಭೋಧರ್ಮತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಂಶ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಭೋಧರ್ಮತ್ವೇ ಹಿ ತದನವಯವಂ ಸರ್ವತ್ರಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ತತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಥೇತ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋಽನವಯವಮವ್ಯಾಪ್ಯವರ್ತತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರಾಸ್ತಿ ಚೇದ್ವ್ಯಾಪ್ಯೈವ । ನ ಚೇದ್ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತತ್ರ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ವ್ಯಾಪ್ಯೈವಾಸ್ತಿ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ನ ಸರ್ವತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ನಾಮ ನಿರೂಪ್ಯತಾಮ್ । ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಂ ತು ನಭಃ ಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರವಣಪ್ರಸಂಗಃ । ನಚ ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರೇಣಾಂಶಃ ಶಕ್ಯೋ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಚೋಭಾಭ್ಯಾಂ, ವಿರುದ್ಧಯೋರೇಕತ್ರಾಸಮವಾಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತ ಏವಾಂಶೋ ನಭಸೋ ನ ಭಾವಿಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಯತ್ತಜೀವಿತಃ ಕಥಮವಿಜ್ಞಾಯಮಾನೋಽಸ್ತಿ, ಅಸಂಶ್ಚಾಂಶಃ ಕಥಂ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಲಕ್ಷಣಾಯ ಕಾರ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ನ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಾಮಜ್ಞಾಯಮಾನ ಉರಗೋ ಭಯಕಂಪಾದಿಕಾರ್ಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಜ್ಞಾತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಕಾರ್ಯವ್ಯಂಗತ್ವಾದಸ್ಯ । ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾತಂ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾಂಗಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತೇರನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ಕಲ್ಪನಾ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರವಾಹಸ್ಯ । ಅಸ್ತು ವಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಮಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅನುಪಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಮಾಯಾಮುಪೋದ್ಬಲಯತ್ಯನುಪಪದ್ಯಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮಾಯಾಯಾಃ । ಅಪಿ ಚ ಭಾವಿಕಾಂಶವಾದಿನಾಂ ಮತೇ ಭಾವಿಕಾಂಶಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಸಾಧನೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೇವಮಕಾಶಾಂಶ ಇವ ಶ್ರೋತ್ರಮನಿರ್ವಚನೀಯಮ್ । ಏವಂ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಂಽಶ ಇತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೇ ದರ್ಶಿತೇ ಸಮಾಪ್ತಂ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಕಿಮಪರಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಯದರ್ಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನವಶೇಷಮಾಹ -
ಯಥಾಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಕ್ಷಣೇನಾಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸತ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತಃ ಸಮನ್ವಯಃ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಭಾವಸ್ಯೋಭಯಥಾ ದರ್ಶನಾಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನೈವ, ಉತೋಪಾದಾನತ್ವೇನಾಪಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಥಮಃ ಪಕ್ಷಸ್ತತ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಾನುಸರಣೇ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಸಾಧು, ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಗತತ್ವಾತ್ । ಅಸಂಭವಾದ್ವಾ । ಯದಿ ತೂತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಸ್ತತೋ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಸಾಧು ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸೋಽಯಮವಶೇಷಃ । ತತ್ರ “ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಭುತ್ವಮಸರೂಪತಾ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಷ್ವೇವ ನೋಪಾದಾನೇಷು ಕರ್ಹಿಚಿತ್” ॥ ತದಿದಮಾಹ -
ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ತಾವದಿತಿ ।
ಆಗಮಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದನುಮಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷನಿಯಮಮಾಗಮೋ ನ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತ್ಯಪಿ ತ್ವನುಮನ್ಯತ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೇಽನ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾನುಮಾನಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮ್ “ಉತ ತಮಾದೇಶಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, “ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸೂಚಯತಃ । ಯಥಾ ಸೋಮಶರ್ಮಣೈಕೇನ ಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವೇ ಕಠಾ ಜ್ಞಾತಾ ಭವಂತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ, ಕುತಃ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರನುಪರೋಧಾತ್ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರೇ ತು ತಾವುಪರುಧ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ತಥಾಹಿ - “ನ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥೇ ಜಘನ್ಯಾ ವೃತ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚಾನುಮಾನಿಕಂ ಯುಕ್ತಮಾಗಮೇನಾಪಬಾಧಿತಮ್ ॥ ಸರ್ವೇ ಹಿ ತಾವದ್ವೇದಾಂತಾಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ವೀಕ್ಷಿತಾಃ । ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪರಾ ದ್ವೈತಮಾತ್ರನಿಷೇಧತಃ” ॥ ತದಿಹಾಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾವೇವ ಯುಕ್ತೌ ನ ತು “ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ” ಇತಿವದ್ಗುಣಕಲ್ಪನಯಾ ನೇತವ್ಯೌ, ತಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯಾತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತ್ವದ್ವೈತಪರತ್ವಾದುಪಾದಾನಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚೋಪಾದೇಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯೋಪಾದಾನಜ್ಞಾನೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ತು ಕಾರ್ಯಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಮಿತಿ ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಜಗತಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಜಗತ ಇತ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೋಪರೋಧಾದೇವ । ನಹಿ ತದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಮಧ್ಯಪಾತಿನಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನಾವಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಯತ ಇತಿ ಚ ಪಂಚಮೀ ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಅಪಿ ತು ಪ್ರಕೃತೌ, “ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ”(ಪಾ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೩೦) ಇತಿ । ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮವಗಚ್ಛಾಮಃ । ದುಂದುಭಿಗ್ರಹಣಂ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಗ್ರಹಣಂ ಚ ತದ್ಗತಶಬ್ದತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೩ ॥ ಅನಾಗತೇಚ್ಛಾಸಂಕಲ್ಪೋಽಭಿಧ್ಯಾ । ಏತಯಾ ಖಲು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಸ್ವವಿಷಯತಯೋಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಆಕಾಶಾದೇವ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಆಕಾಶಾದೇವೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಮವಧಾರಯಂತೀ ಉಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ದರ್ಶಯತೀತಿ
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೨೫ ॥
ಆತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ ।
ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಂ, ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ, ಕರ್ಮತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯಯೋರೇಕತ್ರಾಸಮವಾಯೋ ವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೋಽನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದ್ಭೇದೇನಾಭಿನ್ನ ಇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾ ಪರಿಣಾಮಾದಿತ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ವೇತಿ ।
ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ । ಸಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾಪರೋಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ, ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋಲಕ್ಷಣಮ್ । ತ್ಯಚ್ಚ ಪರೋಕ್ಷಮತ ಏವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿದಂತಯಾ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಲಕ್ಷಣಂ, ಕಥಂ ಚ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ, ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಣಾಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಮಾನಮನುಭಾಷ್ಯಾಗಮವಿರೋಧೇನ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಈಶ್ವರೋ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಕುಂಭಕರ್ತುಕುಲಾಲವತ್ । ಅತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ ಪಕ್ಷಶ್ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ನಾನುಪಲಬ್ಧೇ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ” ಇತಿ । ಆಗಮಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ ಯಾದೃಶಮೀಶ್ವರಮಾಗಮೋ ಗಮಯತಿ ತಾದೃಶೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ ಸ ಚ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಚೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಚೇಶ್ವರಮವಗಮಯತಿ । ವಿಶೇಷ್ಯಾಶ್ರಯಗ್ರಾಹ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಾನ್ನಾನುಮಾನಮುದೇತುಮರ್ಹತೀತಿ ಕುತಸ್ತೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾವಧಾರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ಚೋಪಾದಾನಪರಿಣಾಮಾದಿಭಾಷಾ ನ ವಿಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಪಿ ತು ತಥಾ ಸರ್ಪಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ರಜ್ಜುರೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಖಲು ನಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನೈಕದೇಶೇನ ವಾ ಪರಿಣಾಮಃ ಸಂಭವತಿ, ನಿತ್ಯತ್ವಾದನೇಕದೇಶತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಮೃದಃ ಶರಾವಾದಯೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ನ ಚಾಭಿನ್ನಾಃ, ನ ವಾ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಾಃ ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಏವ । ಯಥಾಹ ಶ್ರುತಿಃ - “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದದ್ವೈತೋಪಕ್ರಮಾದುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಸರ್ವ ಏವ ವೇದಾಂತಾ ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪರಾಃ ಸಂತಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಕ್ವಚಿದದ್ವೈತಮಾಹುಃ, ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವೈತನಿಷೇಧೇನ, ಕ್ವಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಜಗತಃ । ಏತಾವತಾಪಿ ತಾವದ್ಭೇದೋ ನಿಷಿದ್ಧೋ ಭವತಿ, ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವಾಭಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ವಿಕಾರಗ್ರಹ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ನಹಿ ವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ತಥಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಪರಮಾಣ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ತದುಪಾದಾನಾನಾಮುಪಪ್ಲವಮಾನತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಮಪಿ ಹಿ ಕಿಂಚಿದುಪೋದ್ಬಲಕಮಸ್ತಿ ವೈದಿಕಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನೇತುಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಸೂತ್ರಮ್ । “ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಲಕ್ಷಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಪದಸಮನ್ವಯಃ ವೈದಿಕಃ ಸ ಚ ತತ್ರೈವ ನಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧಿತಮ್” ॥ ೨೮ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥ ೪ ॥
॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇಽವ್ಯಕ್ತಾದಿಸಂದಿಗ್ಧಪದಮಾತ್ರಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥
॥ ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯೇ ಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಃ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ವೃತ್ತವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಯೋಃ ಸಮನ್ವಯವಿರೋಧಪರಿಹಾರಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಸಂಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಸುಖಗ್ರಹಣಾಯ ಚೈತಯೋಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -
ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಅನಪೇಕ್ಷವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸ್ವರಸಸಿದ್ಧಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿರೋಧತತ್ಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಕರಣಾದನೇನ ಲಕ್ಷಣೇನಾಸ್ತಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧಃ । ಪೂರ್ವಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಹಿ ವಿಷಯಸ್ತದ್ಗೋಚರತ್ವಾದಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಯೋರೇಷ ಚ ವಿಷಯೀತಿ । ತದೇವಮಧ್ಯಾಯಮವತಾರ್ಯ ತದವಯವಮಧಿಕರಣಮವತಾರಯತಿ -
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದಿತಿ ।
ತಂತ್ರ್ಯತೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮನೇನೇತಿ ತಂತ್ರಂ, ತದೇವಾಖ್ಯಾ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಸ್ಮೃತಿಸ್ತಂತ್ರಾಖ್ಯಾ ಪರಮರ್ಷಿಣಾ ಕಪಿಲೇನಾದಿವಿದುಷಾ ಪ್ರಣೀತಾ । ಅನ್ಯಾಶ್ಚಾಸುರಿಪಂಚಶಿಖಾದಿಪ್ರಣೀತಾಃ ಸ್ಮೃತಯಸ್ತದನುಸಾರಿಣ್ಯಃ । ನ ಖಲ್ವಮೂಷಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತಿವದನ್ಯೋಽವಕಾಶಃ ಶಕ್ಯೋ ವದಿತುಮೃತೇ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಪ್ರಕಾಶನಾತ್ । ತದಪಿ ಚೇನ್ನಾಭಿದಧ್ಯುರನವಕಾಶಾಃ ಸತ್ಯೋಽಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದವಿರೋಧೇನ ಕಥಂಚಿದ್ವೇದಾಂತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಕಥಂ ಪುನರೀಕ್ಷತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ಖಲು ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ “ವಿರೋಧೇ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾದಸತಿ ಹ್ಯನುಮಾನಮ್”(ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ, ಯಥಾ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಾನಾಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ದುರ್ಬಲತಯಾನಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಂ ತಸ್ಮಾನ್ನ ದುರ್ಬಲಾನುರೋಧೇನ ಬಲೀಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಯುಕ್ತಮುಪವರ್ಣನಮ್ , ಅಪಿ ತು ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ದುರ್ಬಲಾಃ ಸ್ಮೃತೀರ್ಬಾಧಂತ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಭವೇದಯಮಿತಿ ।
ಪ್ರಸಾಧಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಶ್ರದ್ಧಾಜಡಾನ್ಪ್ರತಿ ಪುನಃ ಪ್ರಸಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಪಾತತಃ ಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಮಸಮಾಧಾನಮಾಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ -
ಕಪಿಲಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚಾರ್ಷಮಿತಿ ।
ಅಯಮಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಃ - ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಣಮುಕ್ತಂ “ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೩) ಇತಿ, ತೇನೈಷ ವೇದರಾಶಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವಃ ಸನ್ನಾಜಾನಸಿದ್ಧಾನಾವರಣಭೂತಾರ್ಥಮಾತ್ರಗೋಚರತದ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕೋ ಯಥಾ ತಥಾ ಕಪಿಲಾದೀನಾಮಪಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಥಿತಾಜಾನಸಿದ್ಧಭಾವಾನಾಂ ಸ್ಮೃತಯೋಽನಾವರಣಸರ್ವವಿಷಯತದ್ಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವಾ ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಿಭ್ಯೋಽಮೂಷಾಮಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ । ನ ಚೈತಾಃ ಸ್ಫುಟತರಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಶಕ್ಯಂತೇಽನ್ಯಥಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದನುರೋಧೇನ ಕಥಂಚಿಚ್ಛ್ರುತಯ ಏವ ನೇತವ್ಯಾಃ । ಅಪಿ ಚ ತರ್ಕೋಽಪಿ ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತಿರನುಮನ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾದಪ್ಯೇತದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಆಹ
ತಸ್ಯ ಸಮಾಧಿರಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿಗಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ನೈವಂ ಸ್ಮೃತೀನಾಮವಿಗಾನಮಸ್ತಿ ಪ್ರಧಾನೇ, ತಾಸಾಂ ಭೂಯಸೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಣಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿಗಾನಾಚ್ಛ್ರೌತ ಏವಾರ್ಥ ಆಸ್ಥೇಯೋ ನ ತು ಸ್ಮಾರ್ತೋ ವಿಗಾನಾದಿತಿ । ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಪರಸ್ಪರವಿಗಾನಾತ್ಸರ್ವಾ ಏವ ಸ್ಮೃತಯೋಽವಹೇಯಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ಸ್ಮೃತೀನಾಮಿತಿ ।
ನ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಿತಿ ।
ಅರ್ವಾಗ್ದೃಗಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ಶಂಕತೇ
ಶಕ್ಯಂ ಕಪಿಲಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ಸಿದ್ಧೇರಪೀತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಕಪಿಲಾದಯ ಈಶ್ವರವದಾಜಾನಸಿದ್ಧಾಃ, ಕಿಂತು ವಿನಿಶ್ಚತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ತದನುಷ್ಠಾನವತಾಂ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇಽಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸಿದ್ಧಿಃ, ಅತ ಏವಾಜಾನಸಿದ್ಧಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಯದಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ ನ ತೈಃ ಸಿದ್ಧ್ಯುಪಾಯೋಽನುಷ್ಠಿತಃ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಲಬ್ಧಜನ್ಮತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೀನಾಮ್ । ತಥಾ ಚಾವಧೃತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಾಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಂ ತದಪಬಾಧಿತಮಪ್ರಮಾಣಮೇವ । ಅಪ್ರಮಾಣೇನ ಚ ನ ವೇದಾರ್ಥೋಽತಿಶಂಕಿತುಂ ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ತದೇವಂ ವೇದವಿರೋಧೇ ಸಿದ್ಧವಚನಮಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ತದ್ವಚನಾದನಾಶ್ವಾಸ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ
ಸಿದ್ಧವ್ಯಪಾಶ್ರಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪೀತಿ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಜಡಾನ್ಬೋಧಯತಿ
ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತ್ಕಪಿಲಾದೀನಾಮನಾವರಣಭೂತಾರ್ಥಗೋಚರಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಂ ಬೋಧಯತಿ, ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ವಚನಮಪ್ರಮಾಣಂ, ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಶ್ರುತೇರಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯಾ ತು ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಾನಿ ವಚಾಂಸಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಚ ವಿಕಲ್ಪೋ ವಸ್ತುನಿ, ಸಿದ್ಧೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನುಷ್ಠಾನಮನಾಗತೋತ್ಪಾದ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ನ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛುತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಭ್ರಮಃ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಣೇತಾ ಕಪಿಲಃ ಶ್ರೌತ ಇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಪಿಲ ಏವ ಶ್ರೌತೋ ನಾನ್ಯೇ ಮನ್ವಾದಯಃ । ತತಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಸ್ಮೃತಿಃ ಕಪಿಲಸ್ಮೃತಿವಿರುದ್ಧಾವಹೇಯೇತ್ಯತ ಆಹ
ಭವತಿ ಚಾನ್ಯಾ ಮನೋರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಗಮಾಂತರಸಂವಾದಮಾಹ
ಮಹಾಭಾರತೇಽಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮನೋಃ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಂತರಸಂವಾದಿನೀ, ಶ್ರುತಿಸಂವಾದಿನ್ಯಪೀತ್ಯಾಹ
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ
ಅತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತು ವೇದವಿರುದ್ಧಂ ಕಾಪಿಲಂ ವಚಸ್ತಥಾಪಿ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವತಯಾ ಕೋ ವಿನಿಗಮನಾಯಾಂ ಹೇತುರ್ಯತೋ ವೇದವಿರೋಧಿ ಕಾಪಿಲಂ ವಚೋ ನಾದರಣೀಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ವೇದಸ್ಯ ಹಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃಸತ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿರೀಶ್ವರಸ್ತಥಾಪ್ಯಸ್ಯ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಕಪಿಲಾದೀನಾಮಿವ । ಸ ಹಿ ಭಗವಾನ್ ಯಾದೃಶಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ಗೇ ಚಕಾರ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತದನುಸಾರೇಣಾಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸರ್ಗೇ ಪ್ರಣೀತವಾನ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವತರಾನುಸಾರೇಣ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪೂರ್ವತಮಾನುಸಾರೇಣ ಚ ಪೂರ್ವತರ ಇತ್ಯನಾದಿರಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಶ್ವರಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ । ತತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಕ್ರಿಯಾ ಯೇನಾಸ್ಯ ಕಪಿಲಾದಿವತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಚಾಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಾವಿರ್ಭವದಪಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಣತಾಮುಪೈತಿ, ದ್ವಯೋರಪ್ಯಪರ್ಯಾಯೇಣಾವಿರ್ಭಾವಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ಸ್ವತೋಬೋಧಕತಯಾ ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವೇನ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಶಂಕಂ ಸದನಪೇಕ್ಷಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಕಪಿಲಾದಿವಚಾಂಸಿ ತು ಸ್ವತಂತ್ರಕಪಿಲಾದಿಪ್ರಣೇತೃಕಾಣಿ ತದರ್ಥಸ್ಮೃತಿಪೂರ್ವಕಾಣಿ, ತದರ್ಥಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ತದರ್ಥಾನುಭವಪೂರ್ವಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾಸಾಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಂಗಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿನಿಶ್ಚಯಾಯ ಯಾವತ್ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವೌ ಕಲ್ಪೇತೇ ತಾವತ್ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಯಾಽನಪೇಕ್ಷಯೈವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥೋ ವಿನಿಶ್ಚಾಯಿತ ಇತಿ ಶೀಘ್ರತರಪ್ರವೃತ್ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥೋ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧ ॥
ಇತರೇಷಾಂ ಚಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತಾವತ್ಕ್ವಚಿದ್ವೇದಪ್ರದೇಶೇ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ತದ್ವಿಕಾರಾಣಾಂ ತು ಮಹದಾದೀನಾಂ ತಾನ್ಯಪಿ ನ ಸಂಧಿ । ನಚ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾದಿವನ್ಮಹದಾದಯೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾಃ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಯಂತಿಕಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರಮಾಣಮೂಲತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ಮೃತೇರ್ಮೂಲಾಭಾವಾದಭಾವೋ ವಂಧ್ಯಾಯಾ ಇವ ದೌಹಿತ್ರ್ಯಸ್ಮೃತೇಃ । ನ ಚಾರ್ಷಜ್ಞಾನಮತ್ರ ಮೂಲಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಾಪಿಲಸ್ಮೃತೇಃ ಪ್ರಧಾನೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಜಗತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨ ॥
ಏತೇನ ಯೋಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ ।
ನಾನೇನ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಪಾತಂಜಲಾದೇಃ ಸರ್ವಥಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ, ಕಿಂತು ಜಗದುಪಾದಾನಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನತದ್ವಿಕಾರಮಹದಹಂಕಾರಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಗೋಚರಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಚೈತಾವತೈಷಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯತ್ಪರಾಣಿ ಹಿ ತಾನಿ ತತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಶ್ರುವೀರನ್ । ನ ಚೈತಾನಿ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸದ್ಭಾವಪರಾಣಿ । ಕಿಂತು ಯೋಗಸ್ವರೂಪತತ್ಸಾಧನತದವಾಂತರಫಲವಿಭೂತಿತತ್ಪರಮಫಲಕೈವಲ್ಯವ್ಯುತ್ಪಾದನಪರಾಣಿ । ತಚ್ಚ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಸವಿಕಾರಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತಂ, ಪುರಾಣೇಷ್ವಿವ ಸರ್ಗಪ್ರತಿಸರ್ಗವಂಶಮನ್ವಂತರವಂಶಾನುಚರಿತಂ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಪರೇಷು, ನ ತು ತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಅನ್ಯಪರಾದಪಿ ಚಾನ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ತತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಭ್ಯುಪೇಯೇತ, ಯದಿ ನ ಮಾನಾಂತರೇಣ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಅಸ್ತಿ ತು ವೇದಾಂತಶ್ರುತಿಭಿರಸ್ಯ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾದಪಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತ ಏವ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಿತಾಹ ಸ್ಮ ಭಗವಾನ್ ವಾರ್ಷಗಣ್ಯಃ “ಗುಣಾನಾಂ ಪರಮಂ ರೂಪಂ ನ ದೃಷ್ಟಿಪಥಮೃಚ್ಛತಿ । ಯತ್ತು ದೃಷ್ಟಿಪಥಪ್ರಾಪ್ತಂ ತನ್ಮಾಯೈವ ಸುತುಚ್ಛಕಮ್ ॥' ಇತಿ । ಯೋಗಂ ವ್ಯುತ್ಪಿಪಾದಯಿಷತಾ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರೇಣೇಹ ಗುಣಾ ಉಕ್ತಾಃ, ನ ತು ಭಾವತಃ, ತೇಷಾಮತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಲೋಕಸಿದ್ಧಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮನಾದಿಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯಾಭಾಸೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಾನಾಮನುವಾದ್ಯತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನಾಹ
ಏತೇನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಯೋಗಸ್ಮೃತಿರಪಿಪ್ರಧಾನಾದಿವಿಷಯತಯಾಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾಂತರಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಸಮಾನನ್ಯಾಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ
ಅಸ್ತ್ಯತ್ರಾಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾ ।
ಮಾ ನಾಮ ಸಾಂಖ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಪ್ರಧಾನಸತ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾಯಿ । ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ತು ಪ್ರಧಾನಾದಿಸತ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯತೇ ಬಹುಲಂ ಹಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ವೇದೇನ ಸಹ ಸಂವಾದೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಉಪನಿಷದುಪಾಯಸ್ಯ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ । ನ ಜಾತು ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಂ ಯಮನಿಯಮಾದಿಬಹಿರಂಗಮುಪಾಯಮಪಹಾಯಾಂತರಂಗಂ ಚ ಧಾರಣಾದಿಕಮಂತರೇಣೌಪನಿಷದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉದೇತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದೌಪನಿಷದೇನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಪಕ್ಷಣಾತ್ಸಂವಾದಬಾಹುಲ್ಯಾಚ್ಚ ವೇದೇನಾಷ್ಟಕಾದಿಸ್ಮೃತಿವದ್ಯೋಗಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದಿಪ್ರತೀತೇರ್ನಾಶಬ್ದತ್ವಮ್ । ನಚ ತದಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಧಾನಾದೌ, ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಯಮಾದಾವಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯನಾಶ್ವಾಸಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಪ್ರಸರಂ ನ ಲಭಂತೇ ಹಿ ಯಾವತ್ಕ್ವಚನ ಮರ್ಕಟಾಃ । ನಾಭಿದ್ರವಂತಿ ತೇ ತಾವತ್ಪಿಶಾಚಾ ವಾ ಸ್ವಗೋಚರೇ ॥' ಇತಿ । ಸೇಯಂ ಲಬ್ಧಪ್ರಸರಾ ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಯೋಗಾಪ್ರಮಾಣತಾಪಿಶಾಚೀ ಸರ್ವತ್ರೈವ ದುರ್ವಾರಾ ಭವೇದಿತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಸರಂ ನಿಷೇಧತಾ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ನಾಶಬ್ದಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಸಾ ಇಯಮಪ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾತಿರ್ದೇಶೇನ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಮಾಹ
ಅರ್ಥೈಕದೇಶಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪೀತಿ ।
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸತ್ತಾಪರಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಂ ಭವೇತ್ , ಭವೇತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವೇದಾಂತಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನಾಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಚ ತದ್ವಿಹಿತೇಷು ಯಮಾದಿಷ್ವಪ್ಯನಾಶ್ವಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪರಂ ತತ್ , ಕಿಂತು ತನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಯೋಗವ್ಯುತ್ಪಾದನಪರಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾವಿಷಯೇಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಿಷಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಹಂತಿ । ನಹಿ ಚಕ್ಷೂ ರಸಾದಾವಪ್ರಮಾಣಂ ರೂಪೇಽಪ್ಯಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಾಂತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಧಾನಾದಿರಸ್ಯಾವಿಷಯೋ ನ ತ್ವಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಾಃ ಸಂತಿ ಸಹಸ್ರಂ ಸ್ಮೃತಯೋ ಬೌದ್ಧಾರ್ಹತಕಾಪಾಲಿಕಾದೀನಾಂ, ತಾ ಅಪಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ನಿರಾಕ್ರಿಯಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸತೀಷ್ವಪೀತಿ ।
ತಾಸು ಖಲು ಬಹುಲಂ ವೇದಾರ್ಥವಿಸಂವಾದಿನೀಷು ಶಿಷ್ಟಾನಾದೃತಾಸು ಕೈಶ್ಚಿದೇವ ತು ಪುರುಷಾಪಸದೈಃ ಪಶುಪ್ರಾಯೈರ್ಮ್ಲೇಚ್ಛಾದಿಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತಾಸು ವೇದಮೂಲತ್ವಾಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ನ ನಿರಾಕೃತಾಃ, ತದ್ವಿಪರೀತಾಸ್ತು ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಸ್ಮೃತಯ ಇತಿ ತಾಃ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪರತಯಾ ವ್ಯುದಸ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಸಾಂಖ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ವೇದನಿರಪೇಕ್ಷೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಾದಿವಿಷಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವೈತಿನೋ ಹಿ ತೇ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಯೋಗಾಶ್ಚ ।
ಯೇ ಪ್ರಧಾನಾದಿಪರತಯಾ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಖ್ಯಾ ಸಮ್ಯಗ್ಬುದ್ಧಿರ್ವೈದಿಕೀ ತಯಾ ವರ್ತಂತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ಏವಂ ಯೋಗೋ ಧ್ಯಾನಮುಪಾಯೋಪೇಯಯೋರಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ । ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧೋ ಹಿ ಯೋಗಸ್ತಸ್ಯೋಪಾಯೋ ಧ್ಯಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಯೈಕತಾನತಾ । ಏತಚ್ಚೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅನ್ಯೇಽಪಿ ಯಮನಿಯಮಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಾ ಆಂತರಾಶ್ಚ ಧಾರಣಾದಯೋ ಯೋಗೋಪಾಯಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । ಏತೇನಾಭ್ಯುಪಗತವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಾಂ ಕಣಭಕ್ಷಾಕ್ಷಚರಣಾದೀನಾಂ ಸರ್ವಾಣಿ ತರ್ಕಸ್ಮರಣಾನೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೩ ॥
ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಚ ಶಬ್ದಾತ್ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ
ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ
ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ವಿರೋಧೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚೇಹಾಸ್ತಿ ಸಮಾನವಿಷಯತಾ, ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಮಾನಾಂತರಾವಿಷಯತಯಾತರ್ಕ್ಯತ್ವೇನಾನಪೇಕ್ಷಾಮ್ನಾಯೈಕಗೋಚರತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಧತ್ತೇ
ಭವೇದಯಮಿತಿ ।
“ಮಾನಾಂತರಸ್ಯಾವಿಷಯಃ ಸಿದ್ಧವಸ್ತ್ವವಗಾಹಿನಃ । ಧರ್ಮೋಽಸ್ತು ಕಾರ್ಯರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಿದ್ಧಂ ತು ಗೋಚರಃ ॥' ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾದಸ್ತ್ಯತ್ರ ತರ್ಕಸ್ಯಾವಕಾಶಃ । ನನ್ವಸ್ತು ವಿರೋಧಃ, ತಥಾಪಿ ತರ್ಕಾದರೇ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯಥಾ ಚ ಶ್ರುತೀನಾಮಿತಿ ।
ಸಾವಕಾಶಾ ಬಹ್ವಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋಽನವಕಾಶೈಕಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ಯಥಾ ನೀಯಂತೇ ಏವಮನವಕಾಶೈಕತರ್ಕವಿರೋಧೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ಬಹ್ವಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ಗುಣಕಲ್ಪನಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮರ್ಹಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿರೋಧಿತಯಾನಾದಿಮವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯನ್ ದೃಷ್ಟೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನುಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣಾದೃಷ್ಟವಿಷಯಂ ವಿಷಯತೋಽಂತರಂಗಂ, ಬಹಿರಂಗಂ ತ್ವತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಗೋಚರಂ ಶಾಬ್ದಂ ಜ್ಞಾನಂ, ತೇನ ಪ್ರಧಾನಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾಪ್ಯನುಮಾನಮೇವ ಬಲೀಯ ಇತ್ಯಾಹ
ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತರ್ಕ ಆದೃತ ಇತ್ಯಾಹ
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಸೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಾಕ್ಷೇಪಃ ಪುನಸ್ತರ್ಕೇಣ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ “ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸಹ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ವಿಕಾರಾಣಾಮವಸ್ಥಿತಮ್ । ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಸರೂಪಂ ಚ ನೇತಿ ನೋ ತಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾ ॥ ವಿಶುದ್ಧಂ ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜಡಮಶುದ್ಧಿಭಾಕ್ । ತೇನ ಪ್ರಧಾನಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವ ವಿಕ್ರಿಯಾ ॥' ತಥಾಹಿ ಏಕ ಏವ ಸ್ತ್ರೀಕಾಯಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕತಯಾ ಪತ್ಯುಶ್ಚ ಸಪತ್ನೀನಾಂ ಚ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಚ ಸ್ತ್ರೈಣಸ್ಯ ತಾಮವಿಂದತೋಽಪರ್ಯಾಯಂ ಸುಖದುಃಖವಿಷಾದಾನಾಧತ್ತೇ । ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮತಯಾ ಚ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದ್ಯುಚ್ಚಾವಚಪ್ರಪಂಚತಯಾ ಚ ಜಗದಶುದ್ಧಮಚೇತನಂ ಚ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಚೇತನಂ ವಿಶುದ್ಧಂ ಚ, ನಿರತಿಶಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶುದ್ಧಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ವಿಕಾರೋ ಜಗನ್ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇ ತು ಚೇತನಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ ಜಗಚ್ಚೈತನ್ಯಮಾಹುಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ಅಚೇತನಂ ಚೇದಂ ಜಗದಿತಿ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ
ನನು ಚೇತನಮಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಯೋರಪೀತಿ ।
ನನು ಮಾ ನಾಮ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾಂತರಸ್ಯೋಪಕಾರ್ಷೀತ್ , ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಬುದ್ಧ್ಯಾದಿನಿಯೋಗದ್ವಾರೇಣ ತೂಪಕರಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ
ನಿರತಿಶಯಾ ಹ್ಯಕರ್ತಾರಶ್ಚೇತನಾ ಇತಿ ।
ಉಪಜನಾಪಾಯವದ್ಧರ್ಮಯೋಗೋಽತಿಶಯಃ, ತದಭಾವೋ ನಿರತಿಶಯತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದಕರ್ತಾರಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೋದಕೋಽನುಶಯಬೀಜಮುದ್ಧಾಟಯತಿ
ಯೋಪೀತಿ ।
ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಾತತಃ ಸಮಾಧಾನಮಾಹ
ತೇನಾಪಿ ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।
ಪರಮಸಮಾಧಾನಂ ತು ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ವಕ್ತುಂ ತಮೇವಾವತಾರಯತಿ
ನ ಚೇತರದಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಾಭಿಸಂಧಿಮಾಹ
ಅನವಗಮ್ಯಮಾನಮೇವ ಹೀದಮಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾರ್ಥಾತ್ಖಲು ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮವಗಮ್ಯಮಾನಮುಪೋದ್ಬಲಿತಂ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛ್ರೂಯಮಾಣಮಪ್ಯಚೈತನ್ಯಮನ್ಯಥಯೇತ್ । ಮಾನಾಂತರಾಭಾವೇ ವಾರ್ಥೋಽರ್ಥಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇನಾಪಬಾಧನೀಯಃ, ನ ತು ತದ್ಬಲೇನ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋಽನ್ಯಥಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಚೋದಯತಿ
ನನು ಚೇತನತ್ವಮಪಿ ಕ್ವಚಿದಿತಿ ।
ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಚೈತನ್ಯಮಾಥಮೇವ, ಕಿಂತು ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ
ಅಭಿಮಾನಿವ್ಯಪದೇಶಸ್ತು ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮ್ ।
ವಿಭಜತೇ
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ನೈತಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೃದಾದೀನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಾಹುಃ, ಅಪಿ ತು ತದಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಚಿದಾತ್ಮನಾಂ, ತೇನೈತಚ್ಛ್ರುತಿಬಲೇನ ನ ಮೃದಾದೀನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಾಶಂಕನೀಯಮಿತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರೇತದೇವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮ್ ।
ತತ್ರ ವಿಶೇಷಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ವಿಶೇಷೋ ಹೀತಿ ।
ಭೋಕ್ತೃಣಾಮುಪಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ಸಾಮ್ಯೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಜನಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ “ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಭವತ್” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ವಿಶೇಷಶ್ಚೇತನಾಚೇತನಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಃ ಸ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ದೇವತಾಶಬ್ದಕೃತೋ ವಾತ್ರ ವಿಶೇಷೋ ವಿಶೇಷಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚ ಕೌಷೀತಕಿನಃ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದ ಇತಿ ।
ಅನುಗತಿಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಅನುಗತಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವನುಗತಾ ದೇವತಾ ಅಭಿಮಾನಿನೀರೂಪದಿಶಂತಿ ಮಂತ್ರಾದಯಃ । ಅಪಿ ಚ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ “ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶದ್ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂತ್ವಾ ನಾಸಿಕೇ ಪ್ರಾವಿಶದಾದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಭೂತ್ವಾಕ್ಷಿಣೀ ಪ್ರಾವಿಶತ್”(ಐ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಯ ಇಂದ್ರಿಯವಿಶೇಷಗತಾ ದೇವತಾ ದರ್ಶಯಂತಿ । ದೇವತಾಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಾಶ್ಚೇತನಾಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಚೈತನ್ಯಂ ರೂಪತ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಸ್ಮದಾದಿಶರೀರಾಣಾಮಿವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ದರ್ಶಯನ್ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಚೈತನ್ಯಂ ದ್ರಢಯತೀತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಾಣಸಂವಾದವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚೇತಿ ।
ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತೇತ್ಯಪೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಭಾಕ್ತತ್ವೇನ ವರ್ಣಿತಂ ತಥಾಪಿ ಮುಖ್ಯತಯಾಪಿ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮ್
ದೃಶ್ಯತೇ ತು ।
ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೇ ಹೇತುಂ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ಅತ್ಯಂತಸಾರೂಪ್ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವಹೇತುಂ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಚ ಕಾರಣೇನೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ವಭಾವಾನನುವರ್ತನಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾವಿರೋಧಿ । ತದನುವರ್ತನೇ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಮಧ್ಯಮಸ್ತ್ವಸಿದ್ಧಃ । ತೃತೀಯಸ್ತು ನಿದರ್ಶನಾಭಾವಾದಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಜಗದ್ಯೋನಿತಯಾಗಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಗಮಾದಾಗಮಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಮನುಮಾನಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾನ್ನೋದ್ಭಾವ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಆಗಮವಿರೋಧಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಾಗಮೈಕಸಮಧಿಗಮನೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯಾವಕಾಶೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ತದುಪಾದಾಯಾಗಮ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯೇತೇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ “ಆರೋಗ್ಯಕಾಮಃ ಪಥ್ಯಮಶ್ನೀಯಾತ್” “ಸ್ವರಕಾಮಃ ಸಿಕತಾಂ ಭಕ್ಷಯೇತ್” ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತಾ, ನ ತು ‘ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ । ಅಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ಏವಂಭೂತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಮಾನಾಂತರಗೋಚರತ್ವಂ, ನ ತು ಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತಸ್ಯಾಮ್ನಾಯೈಕಗೋಚರಸ್ಯಾತಿಪತಿತಸಮಸ್ತಮಾನಾಂತರಸೀಮತಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತರ್ಕಾವಿಷಯತ್ವಂ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶ್ರವಣಾತಿರಿಕ್ತಮನನವಿಧಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಪಿ ಶ್ರವಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ತರ್ಕೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಿವೇಚಕತಯಾ ತದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭೂತಸ್ತದಾಶ್ರಯೋಽಸತಿ ಪ್ರಮಾಣೇಽನುಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಛುಷ್ಕತಯಾ ನಾದ್ರಿಯತೇ । ಯಸ್ತ್ವಾಗಮಪ್ರಮಾಣಾಶ್ರಯಸ್ತದ್ವಿಷಯವಿವೇಚಕಸ್ತದವಿರೋಧೀ ಸ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ವಿಧೀಯತೇ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾಃ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವೇನ ಗೃಹೀತಃ ।
ಅನುಭವಾಂಗತ್ವೇನೇತಿ ।
ಮತೋ ಹಿ ಭಾವ್ಯಮಾನೋ ಭಾವನಾಯಾ ವಿಷಯತಯಾನುಭೂತೋ ಭವತೀತಿ ಮನನಮನುಭವಾಂಗಮ್ ।
ಆತ್ಮನೋಽನನ್ವಾಗತತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಭಿರಸಂಪೃಕ್ತತ್ವಮ್ । ಉದಾಸೀನತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಚೇತನಕಾರಣವಾದಿಭಿಃ ಕಾರಣಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಥಂಚಿಚ್ಚೈತನ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಾನಾವಿರ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಭವದಿತಿ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಚೇತನಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಿನಾಂ ತು ದುರ್ಯೋಜಮೇತತ್ । ನಹ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನರೂಪತಾ ಸಂಭವಿನೀ । ಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾದ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಿವ ಸತೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಾವಿರ್ಭಾವತಯಾ ಶಕ್ಯಮೇವ ಕಥಂಚಿದವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ಯೋಜಯಿತುಮಿತ್ಯಾಹ
ಯೋಽಪಿ ಚೇತನಕಾರಣಶ್ರವಣಬಲೇನೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯೈವ ತ್ವಚೇತನಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಿನಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ನ ಯುಜ್ಯೇತ ।
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತು ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇದಮುಕ್ತಮ್ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನಾಸ್ಮಾಭಿರೇತದಭ್ಯುಪೇಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬ ॥
ಅಸದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ।
ನ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮಭಿನ್ನಮ್ , ಅಭೇದೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕಾರಣವತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ , ಶುದ್ಧ್ಯಶುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾಚ್ಚ । ಅಥ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಾರ್ಯಾದ್ಭೇದಃ, ತಥಾ ಚೇದಂ ಜಗತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಕಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ನಾಸ್ತಿ, ನಾಸ್ತಿ ಚೇದಸದುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದವ್ಯಾಕೋಪ ಇತ್ಯಾಹ
ಯದಿ ಚೇತನಂ ಶುದ್ಧಮಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಕುತಃ
ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ।
ವಿಭಜತೇ
ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರಂ ಹೀದಮಿತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಹಿ “ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ । ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸದಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನ ನಿರ್ವಚನೀಯಮ್ । ಅಪಿ ತು ಕಾರಣರೂಪೇಣ ಶಕ್ಯಂ ಸತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವಕ್ತುಮಿತಿ । ಏವಂ ಚ ಕಾರಣಸತ್ತೈವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾ ನ ತತೋಽನ್ಯೇತಿ ಕಥಂ ತದುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಸತಿ ಕಾರಣೇ ಭವತ್ಯಸತ್ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ತೂತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಧ್ವಸ್ತಸ್ಯ ವಾ ಸದಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ನ ಸತೋಽಸತೋ ವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ನಿರ್ವಿಷಯಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥
ಅಪೀತೌ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗಾದಸಮಂಜಸಮ್ ।
ಅಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ವಿಭಜತೇ - ಅತ್ರಾಹ ಚೋದಕಃ,
ಯದಿ ಸ್ಥೌಲ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಯೂಷಾದಿಷು ಹಿಂಗುಸೈಂಧವಾದೀನಾಮವಿಭಾಗಲಕ್ಷಣೋ ಲಯಃ ಸ್ವಗತರಸಾದಿಭಿರ್ಯೂಷಂ ರೂಷಯತ್ಯೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಧರ್ಮಿಣಿ ಜಗಲ್ಲೀಯಮಾನಮವಿಭಾಗಂ ಗಚ್ಛದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ರೂಷಯೇತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಥಾ ಲಯೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ
ಅಪಿ ಚ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ನಹಿ ಸಮುದ್ರಸ್ಯ ಫೇನೋರ್ಮಿಬುದ್ಬುದಾದಿಪರಿಣಾಮೇ ವಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿವಿಭ್ರಮೇ ವಾ ನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಸಮುದ್ರೋ ಹಿ ಕದಾಚಿತ್ಫೇನೋರ್ಮಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಕದಾಚಿದ್ಬುದ್ಬುದಾದಿನಾ, ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಸರ್ಪ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಧಾರೇತಿ । ನಚ ಕ್ರಮನಿಯಮಃ । ಸೋಽಯಮತ್ರ ಭೋಗ್ಯಾದಿವಿಭಾಗನಿಯಮಃ ಕ್ರಮನಿಯಮಶ್ಚಾಸಮಂಜಸ ಇತಿ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಾಹ
ಅಪಿಚ ಭೋಕ್ತ್ೂಣಾಮಿತಿ ।
ಕಲ್ಪಾಂತರಂ ಶಂಕಾಪೂರ್ವಮಾಹ
ಅಥೇದಮಿತಿ ॥ ೮ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮ್ ನ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಾತ್ ।
ನಾವಿಭಾಗಮಾತ್ರಂ ಲಯೋಽಪಿ ತು ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿಭಾಗಃ । ತತ್ರ ಚ ತದ್ಧರ್ಮಾರೂಷಣೇ ಸಂತಿ ಸಹಸ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಃ । ತವ ತು ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಲಯೇ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮರೂಷಣೇ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಲವೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ಯದಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿಭಾಗಃ ಕಾರಣೇ, ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಧರ್ಮಾರೂಷಣಂ ಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ
ಅನನ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ರಜತಸ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಂ ಶುಕ್ತಿರ್ನ ಚ ಶುಕ್ತೀ ರಜತಮೇವಮಿದಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಕಾಲೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಭೇದಮಭಿದಧತೀ ಶ್ರುತಿರನತಿಶಂಕನೀಯಾ ಸರ್ವೈರೇವ ವೇದವಾದಿಭಿಃ, ತತ್ರ ಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯೋರ್ಯಃ ಪರಿಹಾರಃ ಸ ಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಸಮಾನಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಂ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾಪೀತಿಮಾತ್ರಮನುಯೋಜ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಅತ್ಯಲ್ಪಂ ಚೇದಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಚಾಯಮಪರೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಯಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಗೇಕ ಇತಿ ।
ಲೌಕಿಕಃ ಪುರುಷಃ ।
ಏವಮವಸ್ಥಾತ್ರಯಸಾಕ್ಷ್ಯೇಕ ಇತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಮುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾಃ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾಸಾಮಂಜಸ್ಯೇ ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣ ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಂ ಪರಿಹಾರಮಾಹ
ಯತ್ಪುನರೇತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರ್ನಿಯತತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇನೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಭಾಗಶಕ್ತಿಪ್ರತಿನಿಯಮೇನ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ, ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯಮಾತ್ , ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸಶಕ್ತಿನೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮೂಲಘಾತಂ ನಿಹತತ್ವಾದಿತಿ ॥ ೯ ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಾಚ್ಚ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ತಾವತ್ಸಮಾನಮೇವೋಭಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋಃ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗೋಽಪೀತೌ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನೋಪಾದಾನಪಕ್ಷ ಏವ ನಾಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ಯದ್ಯಪ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಸ್ತಥಾಪಿ ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಯಾ ಸಮಾನತ್ವಾಪಾದನಮಿದಾನೀಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಇದಮಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖೋಪಾದಾನಂ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಾಶಯಾದೀದಮಸ್ಯೇತಿ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೧೦ ॥
ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಪಿ ।
ಕೇವಲಾಗಮಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವತಂತ್ರತರ್ಕಾವಿಷಯೇ ನ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿವತ್ಸಾಧರ್ಮ್ಯವೈಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ತರ್ಕಃ ಪ್ರವರ್ತನೀಯೋ ಯೇನ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಿದ್ಧಿರ್ಭವೇತ್ । ಶುಷ್ಕತರ್ಕೋ ಹಿ ಸ ಭವತ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ “ಯತ್ನೇನಾನುಮಿತೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಕುಶಲೈರನುಮಾತೃಭಿಃ । ಅಭಿಯುಕ್ತತರೈರನ್ಯೈರನ್ಯಥೈವೋಪಪಾದ್ಯತೇ ॥' ಇತಿ । ನಚ ಮಹಾಪುರುಷಪರಿಗೃಹೀತತ್ವೇನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ, ಮಹಾಪುರುಷಾಣಾಮೇವ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಮಿಥೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತಿ । ಸೂತ್ರೇ ಶಂಕತೇ -
ಅನ್ಯಥಾನುಮೇಯಮಿತಿ ಚೇತ್ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ
ಅನ್ಯಥಾ ವಯಮನುಮಾಸ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ।
ನಾನುಮಾನಾಭಾಸವ್ಯಭಿಚಾರೇಣಾನುಮಾನವ್ಯಭಿಚಾರಃ ಶಂಕನೀಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷ್ವಪಿ ತದಾಭಾಸವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತಿಬಂಧವಲ್ಲಿಂಗಾನುಸರಣೇ ನಿಪುಣೇನಾನುಮಾತ್ರಾ ಭವಿತವ್ಯಂ, ತತಶ್ಚಾಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಿ ಚ ಯೇನ ತರ್ಕೇಣ ತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಾಹ ಸ ಏವ ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ, ತದಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಮಿತರಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ
ನಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ತರ್ಕ ಏವೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಸಕಲಲೋಕಯಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಭಾಸನಿರಾಕರಣೇನ ತದರ್ಥತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ
ಸರ್ವತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ವಿಚಾರಾತ್ಮಕಸ್ತರ್ಕಸ್ತರ್ಕಿತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ತರ್ಕಿತಂ ರಾದ್ಧಾಂತಮನುಜಾನಾತಿ । ಸತಿ ಚೈಷ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಿಷಯೇ ತರ್ಕೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾರಹಿತೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತದಭಾವೇ ವಿಚಾರಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತದಿದಮಾಹ
ಅಯಮೇವ ಚ ತರ್ಕಸ್ಯಾಲಂಕಾರ ಇತಿ ।
ತಾಮಿಮಾಮಾಶಂಕಾಂ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ
ಏವಮಪ್ಯವಿಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ ।
ನ ವಯಮನ್ಯತ್ರ ತರ್ಕಮಪ್ರಮಾಣಯಾಮಃ, ಕಿಂತು ಜಗತ್ಕಾರಣಸತ್ತ್ವೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರತಿಬಂಧವನ್ನ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ । ಯತ್ತು ಸಾಧರ್ಮ್ಯವೈಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಂ, ತದಪ್ರತಿಷ್ಠಾದೋಷಾನ್ನ ಮುಚ್ಯತ ಇತಿ । ಕಲ್ಪಾಂತರೇಣಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪದಾರ್ಥಮಾಹ
ಅಪಿ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಭೂತಾರ್ಥಗೋಚರಸ್ಯ ಹಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಸ್ತುಗೋಚರತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ । ವೈದಿಕಂ ಚೇದಂ ಚೇತನಜಗದುಪಾದಾನವಿಷಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವೇದೋತ್ಥತರ್ಕೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಂ ವೇದಜನಿತಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ । ವೇದಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ತು ತರ್ಕೇಣ ಜಗತ್ಕಾರಣಭೇದಮವಸ್ಥಾಪಯತಾಂ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಕಾರಣಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತತಸ್ತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ನ ತತಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮ್ । ಅಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ನ ಸಂಸಾರಾದ್ವಿಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೧ ॥
ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ।
ನ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾದಭಿನ್ನಮಭೇದೇ ಕಾರಣರೂಪವತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಕರೋತ್ಯರ್ಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅಭೂತಪ್ರಾದುರ್ಭಾವನಂ ಹಿ ತದರ್ಥಃ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವೇ ಕಿಂಚಿದಭೂತಮಸ್ತಿ, ಯದರ್ಥಮಯಂ ಪುರುಷೋ ಯತೇತ । ಅಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಅಸತ್ತ್ವೇ ವಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗೇನ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ನಹಿ ತದೇವ ತದಾನೀಮೇವಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ಚೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚೇದಂ ಮಣಿಮಂತ್ರೌಷಧಮಿಂದ್ರಜಾಲಂ ಕಾರ್ಯೇಣ ಶಿಕ್ಷಿತಂ ಯದಿದಮಜಾತಾನಿರುದ್ಧಾತಿಶಯಮವ್ಯವಧಾನಮವಿದೂರಸ್ಥಾನಂ ಚ ತಸ್ಯೈವ ತದವಸ್ಥೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪರೋಕ್ಷಂ ಚ, ಯೇನಾಸ್ಯ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಲಂಭನಂ ಕದಾಚಿದನುಮಾನಂ ಕದಾಚಿದಾಗಮಃ । ಕಾರ್ಯಾಂತರವ್ಯವಧಿರಸ್ಯ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಹೇತುರಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಣಿ ಪಿಂಡಕಪಾಲಶರ್ಕರಾಚೂರ್ಣಕಣಪ್ರಭೃತೀನಿ ಕುಂಭಂ ವ್ಯವದಧತೇ, ತತಃ ಕುಂಭಸ್ಯ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಕದಾಚಿದಿತಿ । ತನ್ನ । ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮನಃ ಸದಾತನತ್ವೇನ ಸರ್ವದಾ ವ್ಯವಧಾನೇನ ಕುಂಭಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವೇ ವಾ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ನ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಂ, ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಭೇದಕತ್ವಾತ್ । ಭೇದಾಭೇದಯೋಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇನೈಕತ್ರ ಸಹಾಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮೇಕಾಂತತ ಏವ ಭಿನ್ನಮ್ । ನಚ ಭೇದೇ ಗವಾಶ್ವವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಅಭೇದೇಽಪಿ ಕಾರಣರೂಪವತ್ತದನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅತ್ಯಂತಭೇದೇ ಚ ಕುಂಭಕುಂಭಕಾರಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತಕಭಾವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಸಮವಾಯಭೇದ ಏವೋಪಾದಾನೋಪಾದೇಯಭಾವನಿಯಮಹೇತುಃ । ಯಸ್ಯಾಭೂತ್ವಾ ಭವತಃ ಸಮವಾಯಸ್ತದುಪಾದೇಯಂ ಯತ್ರ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ತದುಪಾದಾನಮ್ । ಉಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾದಲ್ಪಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ತಂತ್ವಾದೀನಾಂ ಪಟಾದ್ಯುಪಾದಾನಾನಾಂ ಪಟಾದಿಭ್ಯೋ ನ್ಯೂನಪರಿಮಾಣತ್ವಮ್ । ಚಿದಾತ್ಮನಸ್ತು ಪರಮಮಹತ ಉಪಾದಾನಾನ್ನಾತ್ಯಂತಾಲ್ಪಪರಿಮಾಣಮುಪಾದೇಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರೇದಮಲ್ಪತಾರತಮ್ಯಂ ವಿಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಯತೋ ನ ಕ್ಷೋದೀಯಃ ಸಂಭವತಿ ತಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಪರಮಾಣುಃ । ಕ್ಷೋದೀಯೋಽಂತರಾನಂತ್ಯೇ ತು ಮೇರುರಾಜಸರ್ಷಪಯೋಸ್ತುಲ್ಯಪರಿಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಂಗೋಽನಂತಾವಯವತ್ವಾದುಭಯೋಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಮಹತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನಾದಭಿನ್ನಮುಪಾದೇಯಂ ಜಗತ್ಕಾರ್ಯಮಭಿದಧತೀ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತರ್ಕವಿರೋಧಾತ್ಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಸತ್ರಗತಸಂವತ್ಸರಶ್ರುತಿವತ್ಕಥಂಚಿಜ್ಜಘನ್ಯತ್ವವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ್ಯಧಿಕಂ ಶಂಕಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಂಖ್ಯದೂಷಣಮತಿದಿಶತಿ
ಏತೇನೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಂ “ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ ನಿಷೇತ್ಸ್ಯಾಮಃ । ಅವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪಣೇನ ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನ್ಯೂನಾಧಿಕಭಾವಮಪ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾದುಪೋಕ್ಷಿಷ್ಯಾಮಹೇ । ತೇನ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯಭಿಮತಸ್ಯ ತರ್ಕಸ್ಯ ಶುಷ್ಕತ್ವೇನಾವ್ಯವಸ್ಥಿತೇಃ ಸೂತ್ರಮಿದಂ ಸಾಂಖ್ಯದೂಷಣಮತಿದಿಶತಿ । ಯತ್ರ ಕಥಂಚಿದ್ವೇದಾನುಸಾರಿಣೀ ಮನ್ವಾದಿಭಿಃ ಶಿಷ್ಟೈಃ ಪರಿಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯತರ್ಕಸ್ಯೈಷಾ ಗತಿಸ್ತತ್ರ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿವಾದಸ್ಯಾತ್ಯಂತವೇದಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಮನ್ವಾದ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಚ ಕೈವ ಕಥೇತಿ ।
ಕೇನಚಿದಂಶೇನೇತಿ ।
ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಯೋ ಹಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಾಸ್ತೇ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ಸದಸದ್ವಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಮಪ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂತ ಇತಿ ಕೇನಚಿದಂಶೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೧೨ ॥
ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತೇರವಿಭಾಗಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅತಿಗಂಭೀರಜಗತ್ಕಾರಣವಿಷಯತ್ವಂ ತರ್ಕಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ, ಕೇವಲಗಮಗಮ್ಯಮೇತದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಕಥಂ ಪುನಸ್ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತ ಆಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿರನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸ್ವತಃಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾ ಪುನಃ ಸ್ಫುಟತರಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯತರ್ಕವಿರೋಧೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತಿತಾಂ ನೀಯತೇ, ಯಥಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ ।
ಯಥಾ ತ್ವದ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯತೀತಾನಾಗತಯೋಃ ಸರ್ಗಯೋರೇಷ ವಿಭಾಗೋ ನ ಭವೇತ್ । ತತಸ್ತದೇವಾದ್ಯತನಸ್ಯ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಬಾಧಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಸ್ಯೇವ ಜಾಗ್ರದ್ದರ್ಶನಮ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ಅಬಾಧಿತಾದ್ಯತನದರ್ಶನೇನ ತಯೋರಪಿ ತಥಾತ್ವಾನುಮಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಮಾಂ ಶಂಕಾಮಾಪಾತತೋಽವಿಚಾರಿತಲೋಕಸಿದ್ಧದೃಷ್ಟಾಂತೋಪದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ನಿರಾಕರೋತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ
ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಪರಿಹಾರರಹಸ್ಯಮಾಹ
ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದವಿರೋಧಾದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಿಧಾನೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿಭಾಗಮಾಹ
ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಚೇಮಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿಕಾರಣಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾದನನ್ಯತ್ವಮಾಕಾಶಾದೇಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕುತಸ್ತರ್ಹಿ ನ ವೈಶೇಷಿಕಾದ್ಯುಕ್ತದೋಷಪ್ರಪಂಚಾವತಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಭೇದಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂತು ಭೇದಂ ವ್ಯಾಸೇಧಾಮಃ, ತತಶ್ಚ ನಾಭೇದಾಶ್ರಯದೋಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಿಂತ್ವಭೇದಂ ವ್ಯಾಸೇಧದ್ಭಿರ್ವೈಶೇಷಿಕಾದಿಭಿರಸ್ಮಾಸು ಸಾಹಾಯಕಮೇವಾಚರಿತಂ ಭವತಿ । ಭೇದನಿಷೇಧಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಆರಂಭಣಶಬ್ದಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಏವಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾಯೇತ ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಂ ಜಗತೋ ಭವೇತ್ । ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ಭುಜಂಗತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ಸಾ ಹಿ ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಮತೋಽನ್ಯನ್ಮಿಧ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಮೇವ । ಅತ್ರೈವ ವೈದಿಕೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ
ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮೃದಿ ಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ಕಥಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ಘಟಾದಿ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ನಹಿ ತನ್ಮೃದಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿನ್ನಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾತೇಽನ್ಯದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ ಶ್ರುತಿಃ “ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್ ।”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ವಾಚಯಾ ಕೇವಲಮಾರಭ್ಯತೇ ವಿಕಾರಜಾತಂ, ನ ತು ತತ್ತ್ವತೋಽಸ್ತಿ, ಯತೋ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮೇತತ್ । ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಮಾತ್ರಮ್ । ಯಥಾಹುರ್ವಿಕಲ್ಪವಿದಃ “ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತೀ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧-೯) ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾವಸ್ತುತಯಾನೃತಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ, ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಘಟಶರಾವೋದಂಚನಾದೀನಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ಮೃದೇವ, ತೇನ ಮೃದಿ ಜ್ಞಾತಾಯಾಂ ಯೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ನ ಚಾನ್ಯಥೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ನಿದರ್ಶನಾಂತರದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಘಟಕರಕಾದ್ಯಾಕಾಶಾನಾಮಿತಿ ।
ಯೇ ಹಿ ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪಾ ನ ತೇ ವಸ್ತುಸಂತೋ ಯಥಾ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕೋದಕಾದಯಃ, ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ತಸ್ಮಾದವಸ್ತುಸತ್ । ತಥಾಹಿ ಯದಸ್ತಿ ತದಸ್ತ್ಯೇವ, ಯಥಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ । ನಹ್ಯಸೌ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕಥಂಚಿದ್ವಾಸ್ತಿ । ಕಿಂತು ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಥಾಸ್ತ್ಯೇವ, ನ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಚೈವಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ, ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಕುತ್ರಚಿದವಸ್ಥಾನಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಸತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಚೇದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ, ಕಥಂ ಕದಾಚಿದಸತ್ । ಅಸತ್ಸ್ವಭಾವಂ ಚೇತ್ , ಕಥಂ ಕಥಾಚಿದ್ ಸತ್ । ಸದಸತೋರೇಕತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನಹಿ ರೂಪಂ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕಥಂಚಿದ್ವಾ ಗಂಧೋ ಭವತಿ । ಅಥ ಯಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವೇ ಧರ್ಮೌ, ತೇ ಚ ಸ್ವಕಾರಣಾಧೀನಜನ್ಮತಯಾ ಕದಾಚಿದೇವ ಭವತಃ, ತತ್ತರ್ಹಿ ವಿಕಾರಜಾತಂ ದಂಡಾಯಮಾನಂ ಸದಾತನಮಿತಿ ನ ವಿಕಾರಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ । ಅಥಾಸತ್ತ್ವಸಮಯೇ ತನ್ನಾಸ್ತಿ, ಕಸ್ಯ ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮೋಽಸತ್ತ್ವಮ್ । ನಹಿ ಧರ್ಮಿಣ್ಯಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇ ತದ್ಧರ್ಮೋಽಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಥಾಸ್ಯ ನ ಧರ್ಮಃ ಕಿಂತ್ವರ್ಥಾಂತರಮಸತ್ತ್ವಮ್ । ಕಿಮಾಯಾತಂ ಭಾವಸ್ಯ । ನಹಿ ಘಟೇ ಜಾತೇ ಪಟಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ಭವತಿ । ಅಸತ್ತ್ವಂ ಭಾವವಿರೋಧೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವೇ ವಾ ತತ್ರಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ತದನುಯೋಗಸಂಭವಾತ್ । ಅಥಾಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂತು ಸ ಏವ ನ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ “ನ ತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ಭವತಿ ನ ಭವತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್” ಇತಿ । ಅಥೈಷ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನಿರುಚ್ಯತಾಂ, ಕಿಂ ತತ್ಸ್ವಭಾವೋ ಭಾವ ಉತ ಭಾವಸ್ವಭಾವಃ ಸ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಭಾವಾನಾಂ ತತ್ಸ್ವಭಾವತಯಾ ತುಚ್ಛತಯಾ ಜಗಚ್ಛೂನ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ ಭಾವಾನುಭವಾಭಾವಃ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಸರ್ವಭಾವನಿತ್ಯತಯಾ ನಾಭಾವವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವೇಽಪಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಭಾವನಿತ್ಯತಾಪತ್ತಿಸ್ತದವಸ್ಥೈವ ತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಮಸ್ತಿ ಕಾರಣಾದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ನ ವಸ್ತು ಸತ್ । ಅತೋ ವಿಕಾರಜಾತಮನಿರ್ವಚನೀಯಮನೃತಮ್ । ತದನೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಸಿದ್ಧಮನೃತತ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ಸತ್ತ್ವಂ “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಬಂಧೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತತಯಾನುವದತಿ ಶ್ರುತಿಃ । “ಯತ್ರ ಲೌಕಿಕಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಬುದ್ಧಿಸಾಮ್ಯಂ ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ” ಇತಿ ಚಾಕ್ಷಪಾದಸೂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪರಂ, ನ ಪುನರ್ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ತೇಷಾಂ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿರ್ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿರ್ನೈಸರ್ಗಿಕವೈನಯಿಕಬುದ್ಧ್ಯತಿಶಯರಹಿತಾನಾಂ ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ । ಸಂಪ್ರತ್ಯನೇಕಾಂತವಾದಿನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ
ನನ್ವನೇಕಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ಅನೇಕಾಭಿಃ ಶಕ್ತಿಭಿರ್ಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋ ನಾನಾಕಾರ್ಯಸೃಷ್ಟಯಸ್ತದ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಂ ನಾನಾ ಚೇತಿ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತತ್ರೈಕತ್ವಾಂಶೇನೇತಿ ।
ಯದಿ ಪುನರೇಕತ್ವಮೇವ ವಸ್ತುಸದ್ಭವೇತ್ತತೋ ನಾನಾತ್ವಾಭಾವಾದ್ವೈದಿಕಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಮಸ್ತ ಏವೋಚ್ಛಿದ್ಯೇತ । ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರಾಶ್ಚ ಶ್ರವಣಮನನಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ಏವಂ ಚಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾ ಅನುರೂಪಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ । ತಮಿಮಮನೇಕಾಂತವಾದಂ ದೂಷಯತಿ
ನೈವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಇದಂ ತಾವದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಮೃದಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ವದತಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಕಿಮಭೇದೋಽಭಿಮತಃ, ಆಹೋ ಭೇದಃ, ಉತ ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ । ತತ್ರಾಭೇದ ಐಕಾಂತಿಕೇ ಮೃದಾತ್ಮನೇತಿ ಚ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ಚೋಲ್ಲೇಖದ್ವಯಂ ನಿಯಮಶ್ಚ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಭೇದೇ ಚೋಲ್ಲೇಖದ್ವಯನಿಯಮಾವುಪಪನ್ನೌ, ಆತ್ಮನೇತಿ ತ್ವಸಮಂಜಸಮ್ । ನಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ । ನ ಚಾನೇಕಾಂತವಾದಃ । ಭೇದಾಭೇದಕಲ್ಪೇ ತುಲ್ಲೇಖದ್ವಯಂ ಭವೇದಪಿ । ನಿಯಮಸ್ತ್ವಯುಕ್ತಃ । ನಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಂಕರೇ ತದ್ಧರ್ಮಾವೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವೇ ನ ಸಂಕೀರ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಸಂಭವತಿ । ತತಶ್ಚ ಮೃದಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಯಾವದ್ಭವತಿ ತಾವದ್ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ಏವಂ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಂ ಯಾವದ್ಭವತಿ ತಾವನ್ಮೃದಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ಸೋಽಯಂ ನಿಯಮಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೈಕಾಂತಿಕಂ ಭೇದಮುಪಕಲ್ಪಯತಿ, ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಾಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಪರಾಕ್ರಾಂತಂ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ತತ್ । ಆಸ್ತಾಂ ತಾವತ್ । ತದೇತದ್ಯುಕ್ತಿನಿರಾಕೃತಮನುವದಂತೀಂ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ
ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕಃ, ಕಿಂತು ಭಾವಿಕಃ । ಅಂಶೋ ಹಿ ಸಃ, ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಹಿತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಆಧೀಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹೀತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾನಾದೇರಿತಿ । ಯದುಕ್ತಂ ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ತು ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಬಾಧಿತೇ ಚೇತಿ ।
ಯಾವದಬಾಧಂ ಹಿ ಸರ್ವೋಽಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಮಿವ ತದುಪದರ್ಶಿತಪದಾರ್ಥಜಾತವ್ಯವಹಾರಃ । ಸ ಚ ಯಥಾ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬಾಧಕಾನ್ನಿವರ್ತತೇ ಏವಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪರಿಭಾವನಾಭ್ಯಾಸಪರಿಪಾಕಭುವಾ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಬಾಧಕೇನ ನಿವರ್ತತೇ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । “ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಧೀನೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನಾಪನೀಯತ ಇತಿ ನ ಬ್ರೂತೇ, ಕಿಂತ್ವವಸ್ಥಾಭೇದಾಶ್ರಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽವಸ್ಥಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ನಿವರ್ತತೇ, ಯಥಾ ಬಾಲಕಸ್ಯ ಕಾಮಚಾರವಾದಭಕ್ಷತೋಪನಯನಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿವರ್ತತೇ । ನಚ ತಾವತಾಸೌ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಬಂಧನೋ ಭವತ್ಯೇವಮತ್ರಾಪೀತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚಾಯಂ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಕುತಃ,
ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವೇತದ್ವಾಕ್ಯಮವಸ್ಥಾವಿಶೇಷವಿನಿಯತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಮಾಹ ಜೀವಸ್ಯ, ಅಪಿ ತು ನ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತಿವತ್ಸದಾತನಂ ತಮಭಿವದತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸತ್ಯಾನೃತಾಭಿಧಾನೇನಾಪ್ಯೇತದೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಕರದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಚೇತಿ ।
ನ ಚಾಸ್ಮಿಂದರ್ಶನ ಇತಿ ।
ನಹಿ ಜಾತು ಕಾಷ್ಠಸ್ಯ ದಂಡಕಮಂಡಲುಕುಂಡಲಶಾಲಿನಃ ಕುಂಡಲಿತ್ವಜ್ಞಾನಂ ದಂಡವತ್ತಾಂ ಕಮಂಡಲುಮತ್ತಾಂ ಬಾಧತೇ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ । ತೇಷಾಂ ಕುಂಡಲಾದೀನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ । ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಭಾವಿಕಗೋಚರೇಣೈಕಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನ ನಾನಾತ್ವಂ ಭಾವಿಕಮಪವದನೀಯಮ್ । ನಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ವಸ್ತ್ವಪನೀಯತೇ । ಅಪಿ ತು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇನಾರೋಪಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವೇಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮ ಇತಿ ।
ಅಬಾಧಿತಾನಧಿಗತಾಸಂದಿಗ್ಧವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣತಾಮಶ್ನುವತೇ । ಏಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೇದವಿಷಯಾಣಾಂ ಬಾಧಿತತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ಭಾವನಾಭಾವ್ಯಭಾವಕಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ ನಾಸ್ತಿಕ್ಯಮ್ । ಏಕದೇಶಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಚ ಸರ್ವವೇದಾಕ್ಷೇಪಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಭೇದೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಃ । ನ ಕೇವಲಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಕ್ಷೇಪೇಣಾಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ದರ್ಶನೇ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾದೀನಾಮಲೀಕತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರಭವಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನಮಸಮೀಚೀನಂ ಭವೇತ್ , ನ ಖಲ್ವಲೀಕಾದ್ಧೂಮಕೇತನಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಿತ್ಯಾಹ
ಕಥಂ ಚಾನೃತೇನ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಬಾಧಿತತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಯುಕ್ತ್ಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಬಾಧನಾತ್ , ತಥಾಪಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಬಾಧನಾಭಾವಾತ್ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮಬಾಧನಮ್ । ನಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರರ್ಥಂ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ವ್ಯವಹಾರೇ ವಿಸಮ್ವಾದ್ಯತೇ ಸಾಂಸಾರಿಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ । ತಸ್ಮಾದಬಾಧನಾನ್ನ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣಮತಿಪತಂತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಯ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಸತ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ಗ್ರಹಣಕವಾಕ್ಯಮೇತತ್ । ವಿಭಜತೇ
ಯಾವದ್ಧಿ ನ ಸತ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ವಿಕಾರಾನೇವ ತು ಶರೀರಾದೀನಹಮಿತ್ಯಾತ್ಮಭಾವೇನ ಪುತ್ರಪಶ್ವಾದೀನ್ಮಮೇತ್ಯಾತ್ಮೀಯಭಾವೇನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ವೈದಿಕಶ್ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮಕಾಂಡಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯವಹಾರಸಮರ್ಥನಾ । “ಸ್ವಪ್ನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೇವ” ಇತಿ ವಿಭಜತೇ
ಯಥಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।
“ಕಥಂ ಚಾನೃತೇನ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ” ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ಕಥಂ ತ್ವಸತ್ಯೇನೇತಿ ।
ಶಕ್ಯಮತ್ರ ವಕ್ತುಂ ಶ್ರವಣಾದ್ಯುಪಾಯ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತೋ ವೇದಾಂತಸಮುತ್ಥೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನನಿಚಯೋಽಸತ್ಯಃ, ಸೋಽಪಿ ಹಿ ವೃತ್ತಿರೂಪಃ ಕಾರ್ಯತಯಾ ನಿರೋಧಧರ್ಮಾ, ಯಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಸೌ ನ ಕಾರ್ಯಸ್ತತ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಚೋದ್ಯಮೇತತ್ಕಥಮಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯೋತ್ಪಾದ ಇತಿ । ಯತ್ಖಲು ಸತ್ಯಂ ನ ತದುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕುತಸ್ತಸ್ಯಾಸತ್ಯಾದುತ್ಪಾದಃ । ಯಚ್ಚೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಮಸತ್ಯಮೇವ । ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ತು ಸತ್ಯತ್ವಂ ವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯೇವ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪ್ಯಭಿನ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಾದಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ವೃತ್ತಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರೋದ್ಭಾವನಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಂವ್ವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಾದೇವ ಭಯಾತ್ಸತ್ಯಂ ಮರಣಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಭಯಹೇತುರಹಿಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಾಽಸತ್ಯಂ ತತೋ ಭಯಂ ಸತ್ಯಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾಹಿಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ತಥಾಪಿ ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇನ ಭಯಹೇತುರಪಿ ತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಹಿರೂಷಿತತ್ವೇನ । ಅನ್ಯಥಾ ರಜ್ಜುಜ್ಞಾನಾದಪಿ ಭಯಪ್ರಸಂಗಾಜ್ಜ್ಞಾನತ್ವೇನಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಹಿರೂಷಿತಂ ಜ್ಞಾನಮಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಸತ್ಯಾದಪಿ ಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಜನ ಇತಿ । ನ ಚ ಬ್ರೂಮಃ ಸರ್ವಸ್ಮಾದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯೋಪಜನಃ, ಯತಃ ಸಮಾರೋಪಿತಧೂಮಭಾವಾಯಾ ಧೂಮಮಹಿಷ್ಯಾ ವಹ್ನಿಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಚಕ್ಷುಷೋ ರೂಪಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಮುಪಜಾಯತ ಇತಿ ರಸಾದಿಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ತತಃ ಸತ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಯತೋ ನಿಯಮೋ ಹಿ ಸ ತಾದೃಶಃ ಸತ್ಯಾನಾಂ ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕಿಂಚಿದೇವ ಜಾಯತ ಇತಿ । ಏವಮಸತ್ಯಾನಾಮಪಿ ನಿಯಮೋ ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಂ ಕುತಶ್ಚಿದಸತ್ಯಂ, ಯಥಾ ದೀರ್ಘತ್ವಾದೇರ್ವರ್ಣೇಷು ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪ್ಯಜೀನಮಿತ್ಯತೋ ಜ್ಯಾನಿವಿರಹಮವಗಚ್ಛಂತಿ ಸತ್ಯಮ್ । ಅಜಿನಮಿತ್ಯತಸ್ತು ಸಮಾರೋಪಿತದೀರ್ಘಭಾವಾಜ್ಜ್ಯಾನಿವಿರಹಮವಗಚ್ಛಂತೋ ಭವಂತಿ ಭ್ರಾಂತಾಃ । ನ ಚೋಭಯತ್ರ ದೀರ್ಘಸಮಾರೋಪಂ ಪ್ರತಿ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ಭೇದಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಮಸತ್ಯಾದಪಿ ಸತ್ಯಸ್ಯೋದಯ ಇತಿ । ನಿದರ್ಶನಾಂತರಮಾಹ
ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಾವಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸಾಂಸಾರಿಕೋ ಜಾಗ್ರದ್ಭುಜಂಗಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪಲಾಯತೇ ತತಶ್ಚ ನ ದಂಶವೇದನಾಮಾಪ್ನೋತಿ, ಪಿಪಾಸುಃ ಸಲಿಲಮಾಲೋಕ್ಯ ಪಾತುಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತತಸ್ತದಾಸಾದ್ಯ ಪಾಯಂಪಾಯಮಾಪ್ಯಾಯಿತಃ ಸುಖಮನುಭವತಿ, ಏವಂ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಿಕೇಽಪಿ ತದವಸ್ಥಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಶಂಕತೇ
ತತ್ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯನೃತಮೇವೇತಿ ।
ಏವಮಪಿ ನಾಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ
ತತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಾವಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕೋ ಹಿ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತೋಽವಗಮ್ಯಂ ಬಾಧಿತಂ ಮನ್ಯತೇ ನ ತದವಗತಿಂ, ತೇನ ಯದ್ಯಪಿ ಪರಿಕ್ಷಕಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯರೂಷಿತಾಮವಗತಿಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಂ ನಿಶ್ಚಿನ್ವಂತಿ ತಥಾಪಿ ಲೌಕಿಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈತದುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಂತರೇ ಲೌಕಾಯತಿಕಾನಾಂ ಮತಮಪಾಕರೋತಿ
ಏತೇನ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽವಗತ್ಯಬಾಧನೇನೇತಿ ।
ಯದಾ ಖಲ್ವಯಂ ಚೈತ್ರಸ್ತಾರಕ್ಷವೀಂ ವ್ಯಾತ್ತವಿಕಟದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲವದನಾಮುತ್ತಬ್ಧಬಂಭ್ರಮನ್ಮಸ್ತಕಾವಚುಂಬಿಲಾಂಗೂಲಾಮತಿರೋಷಾರುಣಸ್ತಬ್ಧವಿಶಾಲವೃತ್ತಲೋಚನಾಂ ರೋಮಾಂಚಸಂಚಯೋತ್ಫುಲ್ಲಮೀಷಣಾಂ ಸ್ಫಟಿಕಾಚಲಭಿತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಾಮಭ್ಯಮಿತ್ರೀಣಾಂ ತನುಮಾಸ್ಥಾಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ಮಾನುಷೀಮಾತ್ಮನಸ್ತನುಂ ಪಶ್ಯತಿ ತದೋಭಯದೇಹಾನುಗತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾನೋ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ, ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ, ನ ತು ದೇಹಮಾತ್ರಮ್ , ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವೇ ದೇಹವತ್ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಥಂ ಚೈತದುಪಪದ್ಯೇತ ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽವಗತಿರಬಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದ್ಬಾಧೇ ತು ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಭಾವ ಇತಿ । ಅಸತ್ಯಾಚ್ಚ ಸತ್ಯಪ್ರತೀತಿಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಾ ಚೇತ್ಯಾಹ
ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ತಥಾಕಾರಾದೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ರೇಖಾಸ್ವರೂಪಂ ಸತ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ತದ್ಯಥಾಸಂಕೇತಮಸತ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಸಂಕೇತಯಿತಾರಃ ಸಂಕೇತಯಂತೀದೃಶೇನ ರೇಖಾಭೇದೇನಾಯಂ ವರ್ಣಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯೋಽಪಿ ತ್ವೀದೃಶೋ ರೇಖಾಭೇದೋಽಕಾರ ಈದೃಶಶ್ಚ ಕಕಾರ ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಸಮೀಚೀನಾತ್ಸಂಕೇತಾತ್ಸಮೀಚೀನವರ್ಣಾವಗತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮೇಕತ್ವಾಂಶೇನ ಜ್ಞಾನಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ, ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ತು ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಅಪಿ ಚಾಂತ್ಯಮಿದಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಖಲ್ವೇಕತ್ವಾನೇಕತ್ವನಿಬಂಧನೌ ವ್ಯವಹಾರಾವೇಕಸ್ಯ ಪುಂಸೋಽಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸಂಭವತಸ್ತತಸ್ತದರ್ಥಮುಭಯಸದ್ಭಾವಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ನಹ್ಯೇಕತ್ವಾವಗತಿನಿಬಂಧನಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತದವಗತೇಃ ಸರ್ವೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯೈಕಾತ್ಮ್ಯಾವಗತಿಃ ಸಮಸ್ತಪ್ರಮಾಣತತ್ಫಲತದ್ವ್ಯವಹಾರಾನಪಬಾಧಮಾನೈವೋದೀಯತೇ, ನೈತಸ್ಯಾಃ ಪರಸ್ತಾತ್ಕಿಂಚಿದನುಕೂಲಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಚಾಸ್ತಿ, ಯದಪೇಕ್ಷೇನ, ಯೇನ ಚೇಯಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ, ತತ್ರಾನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲನಿವಾರಣಾನ್ನಾತಃ ಪರಂ ಕಿಂಚಿದಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ । ನ ಚೇಯಮವಗತಿರ್ಡುಲಿಕ್ಷೀರಪ್ರಾಯೇತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇಯಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಂತ್ಯಾ ಚೇದಿಯಮವಗತಿರ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾ ತರ್ಹಿ ತಥಾ ಚ ನ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವದ್ಭಿರುಪಾದೀಯೇತ, ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವೇ ವಾ ನಾಂತ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಚೇಯಮವಗತಿರನರ್ಥಿಕಾ ಕುತಃ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲದರ್ಶನಾತ್ ।
ನಹೀಯಮುತ್ಪನ್ನಾ ಸತೀ ಪಶ್ಚಾದವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತಿ ಯೇನ ನಾಂತ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿಸ್ವಭಾವತಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮೈವೋದಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ನ ತತ್ಕಾರ್ಯತಯಾ ಫಲಮಪಿ ತ್ವಿಷ್ಟತಯಾ, ಇಷ್ಟಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಫಲಸ್ಯೇತಿ । ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಪರಾಚೀನಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮಾಹ
ಭ್ರಾಂತಿರ್ವೇತಿ ।
ಕುತಃ,
ಬಾಧಕೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದೇಕತ್ವನಿಬಂಧನೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽನೇಕತ್ವನಿಬಂಧನಸ್ತ್ವಸ್ತಿ, ತದೇವ ಹಿ ಸಕಲಾಮುದ್ವಹತಿ ಲೋಕಯಾತ್ರಾಮ್ , ಅತಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನೇಕತ್ವಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರೋ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರಿಣಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಸ್ಯಾಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ, ಭ್ರಾಂತ್ಯಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾವೇದಿತಮ್ । ಸತ್ಯಂ ಚ ತದವಿಸಂವಾದಾತ್ , ಅನೃತಂ ಚ ವಿಚಾರಾಸಹತಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಂತ್ಯಸ್ಯೈಕಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಬಾಧಕತ್ವಂ, ಅನೇಕತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದುರ್ಬಲತ್ವೇನ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವದನ್ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಂತ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ವಯಮನೇಕತ್ವವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನೇಕತ್ವಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಃ, ಕಿಂತು ಶ್ರೌತಮೇವಾಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಿತಿ ಚೋದಯತಿ
ನನು ಮೃದಾದೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಹಿ ಕಥಂಚಿತ್ಪರಿಣಾಮ ಉನ್ನೇಯಃ, ನಚ ಶಕ್ಯ ಉನ್ನೇತುಮ್ , “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಕಾರಣಮಾತ್ರಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನೃತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಸ್ತು ಸಂತಿ ಸಹಸ್ರಶಃ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ನ ಪರಿಣಾಮಧರ್ಮತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಥ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ
ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಶಂಕತೇ
ಸ್ಥಿತಿಗತಿವದಿತಿ ।
ಯಥೈಕಬಾಣಾಶ್ರಯೇ ಗತಿನಿವೃತ್ತೀ ಏವಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರಿಣಾಮಶ್ಚ ತದಭಾವಶ್ಚ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ ।
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತಾ ಹಿ ಸದಾತನೀ ಸ್ವಭಾವಾದಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ । ಸಾ ಕಥಂ ಪ್ರಚ್ಯುತ್ಯಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನಚ ಧರ್ಮಿಣೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ ಧರ್ಮೋ ಯೇನ ತದುಪಜನಾಪಾಯೇಽಪಿ ಧರ್ಮೀ ಕೂಟಸ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಭೇದ ಐಕಾಂತಿಕೇ ಗವಾಶ್ವವದ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಬಾಣಾದಯಸ್ತು ಪರಿಣಾಮಿನಃ ಸ್ಥಿತ್ಯಾ ಗತ್ಯಾ ಚ ಪರಿಣಮಂತ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಾರ್ಥವತ್ತ್ವಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇರೇಕೇನಾಪಿ ವರ್ಣೇನಾನರ್ಥಕೇನ ನ ಭವಿತವ್ಯಂ ಕಿಂ ಪುನರಿಯತಾ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭೇಣ । ತತ್ರ ಫಲವದ್ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಸಮಾಮ್ನಾನಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಂ ಸಮಾಮ್ನಾಯಮಾನಂ ತದರ್ಥಂ ಸತ್ತದುಪಾಯತಯಾವತಿಷ್ಠತೇ ನಾರ್ಥಾಂತರಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ
ನಚ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಅತೋ ನ ಪರಿಣಾಮಪರತ್ವಮಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಚ ಚೋದಯತಿ
ಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಾದಿನ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ತೇ ಏವ ಬೀಜಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಮಿತಿ ತದಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸೂತ್ರಂ, ತತ್ತ್ವಾಶ್ರಯಂ ತು ತದನನ್ಯತ್ವಸೂತ್ರಮ್ , ತೇನಾವಿರೋಧಃ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೧೪ ॥
ಭಾವೇ ಚೋಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಭಾವಃ ಸತ್ತಾ ಚೋಪಲಂಭಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇರ್ಭಾವಾಚ್ಚ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವಿಷಯಪದಂ ವಿಷಯವಿಷಯಿಪರಂ, ವಿಷಯಿಪದಮಪಿ ವಿಷಯಿವಿಷಯಪರಂ, ತೇನ ಕಾರಣೋಪಲಂಭಭಾವಯೋರುಪಾದೇಯೋಪಲಂಭಭಾವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಭಾರೂಪಾನುವಿದ್ಧಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯೇನ ಚಾಕ್ಷುಷೇಣ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ನಾಪಿ ವಹ್ನಿಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವಾಭಾವೇನ ಧೂಮಭೇದೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಯಥೋಕ್ತಹೇತೋರೇಕದೇಶಾಭಿಧಾನೇನೋಪಕ್ರಮತೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ
ಇತಶ್ಚ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಂಭೇದಾಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಭಾವ ಏವ ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಗಮಕತ್ವಮಾಹ
ನಚ ನಿಯಮೇನೇತಿ ।
ಕಾಕತಾಲೀಯನ್ಯಾಯೇನಾನ್ಯಭಾವೇಽನ್ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ, ನ ತು ನಿಯಮೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುವಿಶೇಷಣಾಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೇಽಪೀತಿ ।
ಏಕದೇಶಿಮತೇನ ಪರಿಹರತಿ
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶಂಕಯೈಕದೇಶಿಪರಿಹಾರಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಪರಮಾರ್ಥಪರಿಹಾರಮಾಹ
ಅಥೇತಿ ।
ತದನೇನ ಹೇತುವಿಶೇಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಪಾಠಾಂತರೇಣೇದಮೇವ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದಾದೇವೇತಿ ।
ಪಟ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬುದ್ಧ್ಯಾ ತಂತವ ಏವಾತಾನವಿತಾನಾವಸ್ಥಾ ಆಲಂಬ್ಯಂತೇ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಪಟಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ಏಕತ್ವಂ ತು ತಂತೂನಾಮೇಕಪ್ರಾವರಣಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾವಚ್ಛೇದಾದ್ಬಹೂನಾಮಪಿ । ಯಥೈಕದೇಶಕಾಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾದಯೋ ಬಹವೋಽಪಿ ವನಮಿತಿ । ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಸಮರ್ಥಾ ಅಪ್ಯನಾರಭ್ಯೈವಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿನ್ಮಿಲಿತಾಃ ಕುರ್ವಂತೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ ಗ್ರಾವಾಣ ಉಖಾಧಾರಣಮೇಕಮ್ , ಏವಮನಾರಭ್ಯೈವಾರ್ಥಾಂತರಂ ತಂತವೋ ಮಿಲಿತಾಃ ಪ್ರಾವರಣಮೇಕಂ ಕರಿಷ್ಯಂತಿ । ನಚ ಸಮವಾಯಾದ್ಭಿನ್ನಯೋರಪಿ ಭೇದಾನವಸಾಯಃ ಅನವಸಾಯ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಭೇದೇ ಹಿ ಸಿದ್ಧೇ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಾಚ್ಚ ಭೇದಃ । ನಚ ಭೇದೇ ಸಾಧನಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾವ್ಯಪದೇಶಭೇದಯೋರಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತಮ್ । ಅನಯಾ ಚ ದಿಶಾ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ , ಅವಾಂತರಕಾರಣಾನಿ ಚ ತಂತ್ವಾದಯಃ ಸರ್ವೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ಏವೇತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಚ ತಂತುಷ್ವಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾವರಸ್ಯ ।
ವಿಭಜತೇ
ಇತಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿಃ, ಉಪಪತ್ತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ
ಯಚ್ಚ ಯದಾತ್ಮನೇತಿ ।
ನಹಿ ತೈಲಂ ಸಿಕತಾತ್ಮನಾ ಸಿಕತಾಯಾಮಸ್ತಿ ಯಥಾ ಘಟೋಽಸ್ತಿ ಮೃದಿ ಮೃದಾತ್ಮನಾ । ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೋ ಹಿ ಘಟೋ ಮೃದಾತ್ಮನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನೈವಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಂ ತೈಲಂ ಸಿಕತಾತ್ಮನಾ । ತೇನ ಯಥಾ ಸಿಕತಾಯಾಸ್ತೈಲಂ ನ ಜಾಯತ ಏವಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಜಗನ್ನ ಜಾಯೇತ, ಜಾಯತೇ ಚ, ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾತ್ಮನಾಸೀದಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಉಪಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ
ಯಥಾ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಘಟಃ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಘಟ ಏವ ನ ಜಾತ್ವಸೌ ಕ್ವಚಿತ್ಪಟೋ ಭವತ್ಯೇವಂ ಸದಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದಾ ಸದೇವ ನ ತು ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿದಸದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ಸದೇವ । ಸತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಏಕಂ ಚ ಪುನರಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಚೈಕಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ । ನಹಿ ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಭಿದ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚಾಭಿನ್ನಸತ್ತಾನನ್ಯತ್ವಾದೇತೇ ಅಪಿ ಮಿಥೋ ನ ಭಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ । ನಚ ತಾಭ್ಯಾಮನನ್ಯತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಭೇದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಿತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತತ್ರ ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರಸಮಾರೋಪಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಿಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದೋಪಾದಾನಾಭೇದಕಲ್ಪನಾಸ್ತು, ಆಹೋ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದೋಪಾದಾನಾಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮೋ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ಭೇದಗ್ರಹಮಂತರೇಣ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಾಸಂಭವಾದನ್ಯೋನ್ಯಸಂಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ, ಅಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ತದನುಪಪತ್ತೇರೇಕೈಕಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ಯೈಕಾಭಾವೇ ತದನುಪಪತ್ತೇರಭೇದಗ್ರಹೋಪಾದಾನೈವ ಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ।
ವ್ಯಾಕೃತತ್ವಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಚ ಧರ್ಮಾವನಿರ್ವಚನೀಯೌ । ಸೂತ್ರಮೇತನ್ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಯುಕ್ತೇಃ ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚ । ಅತಿಶಯವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾ ಇತಿ ।
ಅತಿಶಯೋ ಹಿ ಧರ್ಮೋ ನಾಸತ್ಯತಿಶಯವತಿ ಕಾರ್ಯೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ । ನನು ನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾತಿಶಯೋ ನಿಯಮಹೇತುರಪಿ ತು ಕಾರಣಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಭೇದಃ, ಸ ಚಾಸತ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾರಣಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸನ್ನೇವೇತ್ಯತ ಆಹ
ಶಕ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ನಾನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ, ನಾಪ್ಯಸತೀ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅಪಿಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ “ಭಾವಾಚ್ಚೋಪಲಬ್ಧೇಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೫) ಇತ್ಯತ್ರಾಯಮರ್ಥ ಉಕ್ತಸ್ತಥಾಪಿ ಸಮವಾಯದೂಷಣಾಯ ಪುನರವತಾರಿತಃ । ಅನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಚಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ವಿಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗೋಽವಯವಾವಯವಿದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಂ ಮಿಥಃ । ನಹ್ಯಸಂಬದ್ಧಃ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿನೌ ಸಂಬಂಧಯೇದಿತಿ । ಶಂಕತೇ
ಅಥ ಸಮವಾಯಃ ಸ್ವಯಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಯೋಗಾದ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂತಿ, ಸತ್ತ್ವಂ ತು ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸದಿತಿ ನ ಸತ್ತ್ವಾಂತರಯೋಗಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬದ್ಧುಂ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಯೋಗಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಸ್ವಯಂ ಸಂಬಂಧರೂಪತ್ವಾದಿತಿ । ತದೇತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಾಂತರವಿರೋಧಾಪಾದನೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ
ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ತರ್ಹೀತಿ ।
ನಚ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾಧೀನಜನ್ಮತ್ವಾತ್ ಅಸಮವಾಯೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಮವಾಯಕಲ್ಪನಾ ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಜಸಂಯೋಗೇ ತದಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸಂಬಂಧ್ಯಧೀನನಿರೂಪಣಃ ಸಮವಾಯೋ ಯಥಾ ಸಂಬಂಧಿದ್ವಯಭೇದೇ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ತನ್ನಾಶೇ ಚ ನ ನಶ್ಯತ್ಯಪಿ ತು ನಿತ್ಯ ಏಕ ಏವಂ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಭವೇತ್ । ತತಃ ಕೋ ದೋಷಃ । ಅಥೈತತ್ಪ್ರಸಂಗಭಿಯಾ ಸಂಯೋಗವತ್ಸಮವಾಯೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿಮಿಥುನಂ ಭಿದ್ಯತೇ ಚಾನಿತ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ತಥಾ ಸತಿ ಯಥೈಕಸ್ಮಾನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಾದೇವ ಜಾಯತ ಏವಂ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಾದೇವ ಜನಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾನಮ್ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಸಂಬಂಧಾವಗಮೋ ಹಿ ಸಂಬಂಧಕಲ್ಪನಾಬೀಜಂ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಗಮಃ, ತಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವೈಕಾಶ್ರಯಸಂಬಂಧವಿರೋಧಾದಿತಿ । ವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪೇನಾವಯವಾತಿರಿಕ್ತಮವಯವಿನಂ ದೂಷಯತಿ
ಕಥಂಚ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ಮಧ್ಯಪರಭಾಗಯೋರರ್ವಾಗ್ಭಾಗವ್ಯವಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಸಮಸ್ತಾವಯವವ್ಯಾಸಂಗ್ಯಪಿ ಕತಿಪಯಾವಯವಸ್ಥಾನೋ ಗ್ರಹೀಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ನಹಿ ಬಹುತ್ವಮಿತಿ ।
ಅಥಾವಯವಶ ಇತಿ ।
ಬಹುತ್ವಸಂಖ್ಯಾ ಹಿ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ವ್ಯಾಸಜ್ಯ ಸಂಖ್ಯೇಯೇಷು ವರ್ತತೇ ಇತ್ಯೇಕಮಸಂಖ್ಯೇಯಾಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಸಮಸ್ತವ್ಯಾಸಂಗಿತ್ವಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯ । ಅವಯವೀ ತು ನ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಯವಾನ್ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ಅಪಿ ತ್ವವಯವಶಃ । ತೇನ ಯಥಾ ಸೂತ್ರಮವಯವೈಃ ಕುಸುಮಾನಿ ವ್ಯಾಪ್ನುವನ್ನ ಸಮಸ್ತಕುಸುಮಗ್ರಹಣಮಪೇಕ್ಷತೇ ಕತಿಪಯಕುಸುಮಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ, ಏವಮವಯವ್ಯಪೀತಿ ಭಾವಃ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ತದಾಪೀತಿ ।
ಶಂಕತೇ
ಗೋತ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಗೋತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸಂತಸ್ತಥಾ ಚ ಕ್ವಾಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರಿತಿ, ತಥಾಪ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯೇದಮುದಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅಕರ್ತೃಕಾ ಯತೋಽತೋ ನಿರಾತ್ಮಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯಮನುತ್ಪನ್ನಂ ಕಿಂನಾಮ ಭವೇತ್ । ಅತೋ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಘಟಶಬ್ದಸ್ತದವಯವೇಷು ವ್ಯಾಪಾರಾವಿಷ್ಟತಯಾ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭಾವಮಾಪನ್ನೇಷು ಘಟೋಪಜನಾಭಿಮುಖೇಷು ತಾದರ್ಥ್ಯನಿಮಿತ್ತಾದುಪಚಾರಾತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ತೇಷಾಂ ಚ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಘಟೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಘಟಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತಿರುಚ್ಯಮಾನೇತಿ ।
ಉತ್ಪಾದನಾ ಹಿ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಕಪಾಲಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನ ಚೋತ್ಪಾದನೈವೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಯೋರ್ಭೇದಾತ್ । ಅಭೇದೇ ವಾ ಘಟಮುತ್ಪಾದಯತೀತಿವದ್ಘಟಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರೋತಿಕಾರಯತ್ಯೋರಿವ ಘಟಗೋಚರಯೋರ್ಭೃತ್ಯಸ್ವಾಮಿಸಮವೇತಯೋರುತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ಪಾದನಯೋರಧಿಷ್ಠಾನಭೇದೋಽಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಃ, ತತ್ರ ಕಪಾಲಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ಸಿದ್ಧಾನಾಮುತ್ಪಾದನಾಧಿಷ್ಠಾನಾನಾಂ ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಘಟ ಏವ ಸಾಧ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತೇರಧಿಷ್ಠಾನಮೇಷಿತವ್ಯಃ । ನ ಚಾಸಾವಸನ್ನಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಏವಂಚ ಘಟೋ ಭವತೀತಿ ಘಟವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಧಾತೂಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತಂಡುಲಾನಾಮಿವ ಸತಾಂ ವಿಕ್ಲಿತ್ತೌ ವಿಕ್ಲಿದ್ಯಂತಿ ತಂಡುಲಾ ಇತಿ । ಶಂಕತೇ
ಅಥ ಸ್ವಕಾರಣಸತ್ತಾಸಂಬಂಧ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪಾರಃ, ಯೇನಾಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಥಮತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯನುಯುಜ್ಯೇತ, ಕಿಂತು ಸ್ವಕಾರಣಸಮವಾಯಃ, ಸ್ವಸತ್ತಾಸಮವಾಯೋ ವಾ, ಸ ಚಾಸತೋಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧ ಇತಿ । ಸೋಽಪ್ಯಸತೋಽನುಪಪನ್ನ ಇತ್ಯಾಹ
ಕಥಮಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಭಾವೇನ ಮರ್ಯಾದಾಕರಣಮನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಭಾವಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಸ್ಯ ವಂಧ್ಯಾಸುತಸ್ಯ ಮಾ ಭೂನ್ಮರ್ಯಾದಾನುಪಾಖ್ಯೋ ಹಿ ಸಃ, ಘಟಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ತು ಭವಿಷ್ಯತಾ ಘಟೇನೋಪಾಖ್ಯೇಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಮರ್ಯಾದೇತ್ಯತ ಆಹ
ಯದಿ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇತದಧಸ್ತಾದ್ಯಥಾ ನ ಜಾತು ಘಟಃ ಪಟೋ ಭವತ್ಯೇವಮಸದಪಿ ಸನ್ನ ಭವತೀತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಘಟಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇಽತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಮೇವೇತಿ । ಅತ್ರಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೀ ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕದಾಚಿತ್ಕಾರಣೇನ ಯೋಜಯಿತುಂ ವ್ಯಾಪಾರೋಽರ್ಥವಾನ್ಭವೇದಿತ್ಯತ ಆಹ
ತದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇತದ್ಯಥಾ ಭುಜಂಗತತ್ತ್ವಂ ನ ರಜ್ಜೋರ್ಭಿದ್ಯತೇ, ರಜ್ಜುರೇವ ಹಿ ತತ್ , ಕಾಲ್ಪನಿಕಸ್ತು ಭೇದಃ, ಏವಂ ವಸ್ತುತಃ ಕಾರ್ಯತತ್ತ್ವಂ ನ ಕಾರಣಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ ಕಾರಣಸ್ವರೂಪಮೇವ ಹಿ ತತ್ , ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ತು ಕಾರ್ಯರೂಪಂ ಭಿನ್ನಮಿವಾಭಿನ್ನಮಿವ ಚಾವಭಾಸತ ಇತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ವಸ್ತುತಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನ್ಯತ್ವಂ ನ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಮಾತ್ರಾದ್ಭವತಿ । ಸಾಂವ್ಯಾವಹಾರಿಕೇ ತು ಕಥಂಚಿತ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವೇ ಭವತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಯೈವ ಹಿ ದಿಶೈಷ ಸಂದರ್ಭೋ ಯೋಜ್ಯಃ । ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನಂ ಪ್ರತಿ ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ
ಯಸ್ಯ ಪುನರಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದಭೇದೇ ಸವಿಷಯತ್ವಂ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸ್ಯಾನ್ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮೂಲಕಾರಣಂ
ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಏವಂ ಯುಕ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಪಟವಚ್ಚ । ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿ ।
ಇತಿ ಚ ಸೂತ್ರೇ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ॥ ೧೯ ॥ ೨೦ ॥
ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶಾರೀರಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭೇದಮಾಹುಃ ಶ್ರುತಯಸ್ತಥಾಪ್ಯಭೇದಮಪಿ ದರ್ಶಯಂತಿ ಶ್ರುತಯೋ ಬಹ್ವ್ಯಃ । ನಚ ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ಸಮವೇತೌ ವಿರೋಧಾತ್ , ನಚ ಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾನ್ನ ಶಾರೀರಸ್ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ಸ ಏವ ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾದ್ಘಟಕರಕಾದ್ಯಾಕಾಶವದ್ಭೇದೇನ ಪ್ರಥತೇ । ಉಪಹಿತಂ ಚಾಸ್ಯ ರೂಪಂ ಶಾರೀರಃ, ತೇನ ಮಾ ನಾಮ ಜೀವಾಃ ಪರಮಾತ್ಮತಾಮಾತ್ಮನೋಽನುಭೂವನ್ , ಪರಮಾತ್ಮಾ ತು ತಾನಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಾನನುಭವತಿ । ಅನನುಭವೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯವ್ಯಾಘಾತಃ । ತಥಾ ಚಾಯಂ ಜೀವಾನ್ ಬಧ್ನನ್ನಾತ್ಮಾನಮೇವ ಬಧ್ನೀಯಾತ್ । ತತ್ರೇದಮುಕ್ತಮ್
ನಹಿ ಕಶ್ಚಿದಪರತಂತ್ರೋ ಬಂಧನಾಗಾರಮಾತ್ಮನಃ ಕೃತ್ವಾನುಪ್ರವಿಶತಿ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚೇತನಕಾರಣಂ ಜಗದಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥ ೨೧ ॥
ಅಧಿಕಂ ತು ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ ।
ಸತ್ಯಮಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯಥಾ ಜೀವಾನ್ ವಸ್ತುತ ಆತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಾನ್ ಪಶ್ಯತಿ, ಪಶ್ಯತ್ಯೇವಂ ನ ಭಾವತ ಏಷಾಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿವೇದನಾಸಂಗೋಸ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾತ್ತ್ವೇಷಾಂ ತದ್ವದಭಿಮಾನ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿವೇದನಾಯಾಮಪ್ಯಹಮುದಾಸೀನ ಇತಿ ನ ತೇಷಾಂ ಬಂಧನಾಗಾರನಿವೇಶೇಽಪ್ಯಸ್ತಿಕ್ಷತಿಃ ಕಾಚಿನ್ಮಮೇತಿ ನ ಹಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಾಪತ್ತಿರಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಅಪಿಚ ಯದಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ಅಪಿಚೇತಿ ಚಃ ಪೂರ್ವೋಪಪತ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ದ್ಯೋತಯತಿ, ನೋಪಪತ್ತ್ಯಂತರತಾಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತೋ ಜಗತ್ , ಹಂತ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಜೀವವಚ್ಚೈತನ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಅಶ್ಮಾದಿವಚ್ಚ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಖಲ್ವೇಕಮದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಪರಾನಪೇಕ್ಷಂ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಜಗತೋ ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರರೂಪಸ್ಯೋಪಾದಾನಮುಪೇಯತೇ ತದನುಪಪನ್ನಮ್ । ನಹ್ಯೇಕರೂಪಾತ್ಕಾರ್ಯಭೇದೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕಾರಣಭೇದೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಭೇದಹೇತುಃ, ಕ್ಷೀರಬೀಜಾದಿಭೇದಾದ್ದದ್ಯಂಕುರಾದಿಕಾರ್ಯಭೇದದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾಕ್ರಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾದದ್ವಿತೀಯತಯಾ ಚ ಕ್ರಮವತ್ತತ್ಸಹಕಾರಿಸಮವಧಾನಾಪಪತ್ತೇಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಇಹ ಹಿ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಏಕೈಕಂ ಮೃದಾದಿ ಕಾರಕಂ ತೇಷಾಂ ತು ಸಾಮಗ್ರ್ಯಂ ಸಾಧನಮ್ , ತತೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸಾಧಯತ್ಯೇವ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ
ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ ।
ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನ್ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟಾಮ್ ಕಿಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಸ್ಯ ರೂಪಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇದಮುಚ್ಯತೇ ಉತಾನಾದಿನಾಮರೂಪಬೀಜಸಹಿತಂ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಕಿಂ ನಾಮ ತತೋಽದ್ವಿತೀಯಾದಸಹಾಯಾದುಪಜಾಯತೇ । ನಹಿ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಸ್ತುಸತ್ಕಾರ್ಯಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೮) ಇತಿ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಕಲ್ಪೇ ಯದಿ ಕುಲಾಲಾದಿವದತ್ಯಂತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಹಕಾರಿಕಾರಣಾಭಾವಾದನುಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತತಃ ಕ್ಷೀರಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತೇಽಪಿ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಚೇತನಾದಿಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಾ ಏವ ಕಾಲಪರಿವಶೇನ ಸ್ವತ ಏವ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಮಾಸಾದಯಂತಿ । ಅತ್ರಾಂತರಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಹೇತುಃ ಕ್ರಿಯತೇ, ತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯನಾಮರೂಪಬೀಜಸಹಾಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮೇಣ ತತ್ಪರಿಪಾಕೋಽಪಿ ಕ್ರಮವಾನುನ್ನೇಯಃ । ಏಕಸ್ಮಾದಪಿ ಚ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತೇಃ ಕಾರಣಾದನೇಕಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥೈಕಸ್ಮಾದ್ವಹ್ನೇರ್ದಾಹಪಾಕಾವೇಕಸ್ಮಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಸಂಸ್ಕಾರಾಃ । ೨೪ ॥
ಯದಿ ತು ಚೇತನತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನ ಕ್ಷೀರಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ದೃಷ್ಟಾ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಮೃದಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಃ, ಚೇತನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತತ್ರೇದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ
ದೇವಾದಿವದಪಿ ಲೋಕೇ ।
ಲೋಕ್ಯತೇಽನೇನೇತಿ ಲೋಕಃ ಶಬ್ದ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ ॥ ೨೫ ॥
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪೋ ವಾ ।
ನನು ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ತ್ವತಃ ಪರಿಣಾಮೋ ಯೇನ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಭಾಗವಿಕಲ್ಪೇನಾಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇನ ತು ನಾಮರೂಪಲಕ್ಷಣೇನ ರೂಪಭೇದೇನ ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನಾ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯೇನ ಪರಿಣಾಮಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನಚ ಕಲ್ಪಿತಂ ರೂಪಂ ವಸ್ತು ಸ್ಪೃಶತಿ । ನಹಿ ಚಂದ್ರಮಸಿ ತೈಮಿರಿಕಸ್ಯ ದ್ವಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಚಂದ್ರಮಸೋ ದ್ವಿತ್ವಮಾವಹತಿ । ತದನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಾ ಚಂದ್ರಮಸೋಽನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದವಾಸ್ತವೀ ಪರಿಣಾಮಕಲ್ಪನಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಾಪಿ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಪಪತ್ತಿಮಾವಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತಿ, ಅತ ಆಹ
ಚೇತನಮೇಕಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿಶತಾದೈಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾತ್ಪರಿಣಾಮೋ ವಸ್ತುತೋ ನಿಷಿದ್ಧಸ್ತಥಾಪಿ ಕ್ಷೀರಾದಿದೇವತಾದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪುನಸ್ತದ್ವಾಸ್ತವತ್ವಪ್ರಸಂಗಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಥಾಯಂ ಪಕ್ಷೋ ನ ಘಟಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಪಬಾಧ್ಯ
ಶ್ರುತೇಸ್ತು ಶಬ್ದಮೂಲತ್ವಾತ್ ,
'ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹಿ” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವಿವರ್ತದೃಢೀಕರಣೇನೈಕಾಂತಿಕಾದ್ವಯಲಕ್ಷಣಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ಪರಿಶೋಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯವಿಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ
ತತ್ತ್ವತಃ ।
ನನು ಶಬ್ದೇನಾ
ಪೀತಿ ಚೋದ್ಯಮವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವೋದ್ಘಾಟನಾಯ । ನಹಿ ನಿರವಯವತ್ವಸಾವಯವತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ವಿಧಾಂತರಮಸ್ತ್ಯೇಕನಿಷೇಧಸ್ಯೇತರವಿಧಾನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾತ್ । ತೇನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಭಾವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಸಾವಯವತ್ವಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಕಾರಯೋರನುಪಪತ್ತೇರ್ಗ್ರಾವಪ್ಲವನಾದ್ಯರ್ಥವಾದವದಪ್ರಮಾಣಂ ಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೋದ್ಯಾರ್ಥಃ । ಪರಿಹಾರಃ ಸುಗಮಃ ॥ ೨೬ ॥ ॥ ೨೭ ॥
ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹಿ ।
ಅನೇನ ಸ್ಫುಟಿತೋ ಮಾಯಾವಾದಃ । ಸ್ವಪ್ನದೃಗಾತ್ಮಾ ಹಿ ಮನಸೈವ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನ ರಥಾದೀನ್ ಸೃಜತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಾಚ್ಚ ।
ಚೋದಯತಿ
ನನು ನೈವೇತಿ ।
ಪರಹರತಿ
ನೈವಂಜಾತೀಯಕೇನೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಮುದಾಯಃ ಸಾವಯವಸ್ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸತ್ತ್ವಾದಯೋ ನಿರವಯವಾಃ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವಃ ಸತ್ತ್ವಮಾತ್ರಂ ಪರಿಣಮತೇ ನ ರಜಸ್ತಮಸೀ ಇತಿ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಂಭೂಯಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚಾನವಯವಾನಾಂ ಕೃತ್ಸ್ನಪರಿಣಾಮೇ ಮೂಲೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಏಕದೇಶಪರಿಣಾಮೇ ವಾ ಸಾವಯವತ್ವಮನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ತಥಾಅಣುವಾದಿನೋಽಪೀತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಾಣಾಂ ಹ್ಯಣುಭ್ಯಾಂ ಸಂಯುಜ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಮೇಕಮಾರಭ್ಯತೇ, ತೈಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ದ್ವ್ಯಣುಕೈಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಮೇಕಮಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ತತ್ರ ದ್ವಯೋರಣ್ವೋರನವಯವಯೋಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತಾವಣೂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಅವ್ಯಾಪ್ನುವನ್ವಾ ತತ್ರ ನ ವರ್ತೇತ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವಃ ಸ ಏವ ತದಾನೀಂ ತತ್ರ ವರ್ತತೇ ನ ವರ್ತತೇ ಚೇತಿ । ತಥಾ ಚೋಪರ್ಯಧಃಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥಾಃ ಷಡಪಿ ಪರಮಾಣವಃ ಸಮಾನದೇಶಾ ಇತಿ ಪ್ರಥಿಮಾನುಪಪತ್ತೇರಣುಮಾತ್ರಃ ಪಿಂಡಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅವ್ಯಾಪನೇ ವಾ ಷಡವಯವಃ ಪರಮಾಣುಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನವಯವತ್ವವ್ಯಾಕೋಪಃ । ಅಶಕ್ಯಂ ಚ ಸಾವಯವತ್ವಮುಪೇತುಂ, ತಥಾ ಸತ್ಯನಂತಾವಯವತ್ವೇನ ಸುಮೇರುರಾಜಸರ್ಷಪಯೋಃ ಸಮಾನಪರಿಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಾನೋ ದೋಷಃ । ಆಪಾತಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಮ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಭಾವಿಕಂ ಪರಿಣಾಮಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಂ ವೇಚ್ಛತಾಮೇಷ ದುರ್ವಾರೋ ದೋಷೋ ನ ಪುನರಸ್ಮಾಕಂ ಮಾಯಾವಾದಿನಾಮಿತ್ಯಾಹ
ಪರಿಹೃತಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿತ್ವಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ, ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯುಪನ್ಯಾಸಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್
ಸರ್ವೋಪೇತಾ ಚ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೩೦ ॥
ಏತದಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್
ವಿಕರಣತ್ವಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।
ಕುಲಾಲಾದಿಭ್ಯಸ್ತಾವದ್ಬಾಹ್ಯಕರಣಾಪೇಕ್ಷೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಮಾಂತರಕರಣಾಪೇಕ್ಷಸೃಷ್ಠೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣೇನ ದೃಷ್ಟೋ ಯಥಾ ವಿಶೇಷೋ ನಾಪಹ್ನೋತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಯಥಾ ತು ಜಾಗ್ರತ್ಸೃಷ್ಟೇರ್ಬಾಹ್ಯಕರಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಸ್ತದನಪೇಕ್ಷಾಂತರಕರಣಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾ ದೃಷ್ಟಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಾದಿಸೃಷ್ಟಿರಶಕ್ಯಾಪಹ್ನೋತುಮ್ , ಏವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಪರಸ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಆಂತರಕರಣಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಜಗತ್ಸರ್ಜನಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಾತ್ರೇಣಾಪಹ್ನವಮರ್ಹತೀತಿ ॥ ೩೧ ॥
ನ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ ।
ನ ತಾವದುನ್ಮತ್ತವದಸ್ಯ ಮತಿವಿಭ್ರಮಾಜ್ಜಗತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ, ಭ್ರಾಂತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾನೇನ ಜಗತ್ಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಪರಹಿತಾಹಿತಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಪ್ರಯೋಜನಾ ಸತೀ ನಾಪ್ರಯೋಜನಾಲ್ಪಾಯಾಸಾಪಿ ಸಂಭವತಿ, ಕಿಂ ಪುನರಪರಿಮೇಯಾನೇಕವಿಧೋಚ್ಚಾವಚಪ್ರಪಂಚಜಗದ್ವಿಭ್ರಮವಿರಚನಾ ಮಹಾಪ್ರಯಾಸಾ । ಅತ ಏವ ಲೀಲಾಪಿ ಪರಾಸ್ತಾ । ಅಲ್ಪಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಾ ಹಿ ಸಾ । ನ ಚೇಯಮಪ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಸುಖಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ । ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ವಾ ಪ್ರವೃತೌ ತದಭಾವೇ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪರೇಷಾಂ ಚೋಪಕಾರ್ಯಾಣಾಮಭಾವೇನ ತದುಪಕಾರಾಯಾ ಅಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾ ತದಭಾವೇಽನುಪಪನ್ನಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತಾಂ ಜಗತಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ
ಲೋಕವತ್ತು ಲೀಲಾಕೈವಲ್ಯಮ್ ।
ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾ ಭವೇತ್ । ತತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ನಿವರ್ತೇತ, ಶಿಂಶಪಾತ್ವಮಿವ ವೃಕ್ಷತಾನಿವೃತ್ತೌ, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ, ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾಮನನುಸಂಹಿತಪ್ರಯೋಜನಾನಾಮಪಿ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕೀಷು ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ “ನ ಕುರ್ವೀತ ವೃಥಾ ಚೇಷ್ಟಾಮ್” ಇತಿ ಧರ್ಮಸೂತ್ರಕೃತಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನಿರ್ವಿಷಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚೋನ್ಮತ್ತಾನ್ ಪ್ರತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರಮರ್ಥವತ್ , ತೇಷಾಂ ತದರ್ಥಬೋಧತದನುಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚಾದೃಷ್ಟಹೇತುಕೌತ್ಪತ್ತಿಕೀ ಶ್ವಾಸಪ್ರಶ್ವಾಸಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾಂ ಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರಯೋಜನಾನುಸಂಧಾನಮಂತರೇಣ ದೃಷ್ಟಾ । ನ ಚಾಸ್ಯಾಂ ಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಚೈತನ್ಯಮನುಪಯೋಗಿ, ಸಂಪ್ರಸಾದೇಽಪಿ ಭಾವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ಚೈತನ್ಯಾಪ್ರಚ್ಯುತೇಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಮೃತಶರೀರೇಽಪಿ ಶ್ವಾಸಪ್ರಶ್ವಾಸಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಾರ್ಥಸಂಪದಾಸಾದಿತಸಮಸ್ತಕಾಮಾನಾಂ ಕೃತಕೃತ್ಯತಯಾನಾಕೂಲಮನಸಾಮಕಾಮಾನಾಮೇವ ಲೀಲಾಮಾತ್ರಾತ್ಸತ್ಯಪ್ಯನುನಿಷ್ಪಾದಿನಿ ಪ್ರಯೋಜನೇ ನೈವ ತದುದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಜಗತ್ಸರ್ಜನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನಾನುಪಪನ್ನಾ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಯದಲ್ಪಬಲವೀರ್ಯಬುದ್ಧಿನಾಮಶಕ್ಯಮತಿದುಷ್ಕರಂ ವಾ ತದನ್ಯೇಷಾಮನಲ್ಪಬಲವೀರ್ಯಬುದ್ಧೀನಾಂ ಸುಶಕಮೀಷತ್ಕರಂ ವಾ । ನಹಿ ವಾನರೈರ್ಮಾರುತಿಪ್ರಭೃತಿಭಿರ್ನಗೈರ್ನ ಬದ್ಧೋ ನೀರನಿಧಿರಗಾಧೋ ಮಹಾಸತ್ತ್ವಾನಾಮ್ । ನ ಚೈಷ ಪಾರ್ಥೇನ ಶಿಲೀಮುಖೈರ್ನ ಬದ್ಧಃ । ನ ಚಾಯಂ ನ ಪೀತಃ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಚುಲುಕೇನ ಹೇಲಯೇವ ಕಲಶಯೋನಿನಾ ಮಹಾಮುನಿನಾ । ನ ಚಾದ್ಯಾಪಿ ನ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಲೀಲಾಮಾತ್ರವಿನಿರ್ಮಿತಾನಿ ಮಹಾಪ್ರಾಸಾದಪ್ರಮದವನಾನಿ ಶ್ರೀಮನ್ನೃಗನರೇಂದ್ರಾಣಾಮನ್ಯೇಷಾಂ ಮನಸಾಪಿ ದುಷ್ಕರಾಣಿ ನರೇಶ್ವರಾಣಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಂ ಯದೃಚ್ಛಯಾ ವಾ ಸ್ವಭಾವಾದ್ವಾ ಲೀಲಯಾ ವಾ ಜಗತ್ಸರ್ಜನಂ ಭಗವತೋ ಮಹೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ । ಅಪಿ ಚ ನೇಯಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಯೇನಾನುಯುಜ್ಯೇತ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ , ಅಪಿ ತ್ವನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾನಿಬಂಧನಾ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಕಾರ್ಯೋನ್ಮುಖೀ ನ ಪ್ರಯೋಜನಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನಹಿ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾಲಾತಚಕ್ರಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿವಿಭ್ರಮಾಃ ಸಮುದ್ದಿಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಾ ಭವಂತಿ । ನಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಾ ವಿಸ್ಮಯಭಯಕಂಪಾದಯಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರಯೋಜನಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಸಾ ಚ ಚೈತನ್ಯಚ್ಛುರಿತಾ ಜಗದುತ್ಪಾದಹೇತುರಿತಿ ಚೇತನೋ ಜಗದ್ಯೋನಿರಾಖ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ನ ಚೇಯಂ ಪರಮಾರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಪಿ ತತ್ತಯಾ ವಿವಕ್ಷಂತ್ಯಾಗಮಾ ಅಪಿ ತು ಜಗತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಸೃಷ್ಟೇರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತದಾಶ್ರಯೋ ದೋಷೋ ನಿರ್ವಿಷಯ ಏವೇತ್ಯಾಶಯೇನಾಹ
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವೇತಿ ॥ ೩೩ ॥
ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಅತಿರೋಹಿತೋಽತ್ರ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಉತ್ತರಸ್ತೂಚ್ಯತೇ ಉಚ್ಚಾವಚಮಧ್ಯಮಸುಖದುಃಖಭೇದವತ್ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಚ ಸುಖದುಃಖಕಾರಣಂ ಸುಧಾವಿಷಾದಿ ಚಾನೇಕವಿಧಂ ವಿರಚಯತಃ ಪ್ರಾಣಭೃದ್ಭೇದೋಪಾತ್ತಪಾಪಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಶಯಸಹಾಯಸ್ಯಾತ್ರಭವತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ನ ಚ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇ । ನಹಿ ಸಭ್ಯಃ ಸಭಾಯಾಂ ನಿಯುಕ್ತೋ ಯುಕ್ತವಾದಿನಂ ಯುಕ್ತವಾದ್ಯಸೀತಿ ಚಾಯುಕ್ತವಾದಿನಮಯುಕ್ತವಾದ್ಯಸೀತಿ ಬ್ರುವಾಣ, ಸಭಾಪತಿರ್ವಾ ಯುಕ್ತವಾದಿನಮನುಗೃಹ್ಣನ್ನಯುಕ್ತವಾದಿನಂ ಚ ನಿಗೃಹ್ಣನ್ನನುಕ್ತೋ ದ್ವಿಷ್ಟೋ ವಾ ಭವತ್ಯಪಿ ತು ಮಧ್ಯಸ್ಥ ಇತಿ ವೀತರಾಗದ್ವೇಷ ಇತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತದ್ವದೀಶ್ವರಃ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಮನುಗೃಹ್ಣನ್ನಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಂ ಚ ನಿಗೃಹ್ಣನ್ಮಧ್ಯಸ್ಥ ಏವ ನಾಮಧ್ಯಸ್ಥಃ । ಏವಂ ಹ್ಯಸಾವಮಧ್ಯಸ್ಥಃ ಸ್ಯಾದ್ಯಕಲ್ಯಾಣಕಾರಿಣಮನುಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ಕಲ್ಯಾಣಕಾರಿಣಂ ಚ ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ । ನತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ವೈಷಮ್ಯದೋಷಃ । ಅತ ಏವ ನ ನೈರ್ಘೃಣ್ಯಮಪಿ ಸಂಹರತಃ ಸಮಸ್ತಾನ್ ಪ್ರಾಣಭೃತಃ । ಸ ಹಿ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಕರ್ಮಾಶಯಾನಾಂ ವೃತ್ತಿನಿರೋಧಸಮಯಃ, ತಮತಿಲಂಘಯನ್ನಯಮಯುಕ್ತಕಾರೀ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಐಶ್ವರ್ಯವ್ಯಾಘಾತಃ । ನಹಿ ಸೇವಾದಿಕರ್ಮಭೇದಾಪೇಕ್ಷಃ ಫಲಭೇದಪ್ರದಃ ಪ್ರಭುರಪ್ರಭುರ್ಭವತಿ । ನ ಚ “ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಉನ್ನಿನೀಷತೇ ಏಷ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮಧೋ ನಿನಿಷತೇ”(ಕೌ.ಉ.೩-೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರೀಶ್ವರ ಏಷ ದ್ವೇಷಪಕ್ಷಪಾತಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನೀ ಕರ್ಮಣೀ ಕಾರಯಿತ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗಂ ನರಕಂ ವಾ ಲೋಕಂ ನಯತಿ, ತಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯದೋಷಪ್ರಸಂಗಾನ್ನೇಶ್ವರಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿರೋಧಾತ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ಕಾರಯಿತ್ವೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಸುಖದುಃಖಿನಃ ಸೃಜತಿ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರವಗಮ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೃಜತೀತಿ ವಿರುದ್ಧಮಭಿಧೀಯತೇ । ನಚ ವೈಷಮ್ಯಮಾತ್ರಮತ್ರ ಬ್ರೂಮೋ ನ ತ್ವೀಶ್ವರಕಾರಣತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧಾಮ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸವಾಸನಕ್ಲೇಶಾಪರಾಮರ್ಶಮಭಿವದಂತೀನಾಂ ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮನುಗ್ರಹಾಯೋನ್ನಿನೀಷತೇಽಧೋ ನಿನೀಷತ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯಪೂರ್ವಕರ್ಮಾಭ್ಯಾಸವಶಾತ್ಪ್ರಾಣಿನ ಇತ್ಯೇವಂ ನೇಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಜನ್ಮಜನ್ಮ ಯದಭ್ಯಸ್ತಂ ದಾನಮಧ್ಯಯನಂ ತಪಃ । ತೇನೈವಾಭ್ಯಾಸಯೋಗೇನ ತಚ್ಚೈವಾಭ್ಯಸತೇ ನರಃ ॥' ಇತಿ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಚ ಸೃಷ್ಟೇಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಿದಮುಕ್ತಮ್ । ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ತು ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ನ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮತ್ರಾಪಿ । ತಥಾ ಚ ಮಾಯಾಕಾರಸ್ಯೇವಾಂಗಸಾಕಲ್ಯವೈಕಲ್ಯಭೇದೇನ ವಿಚಿತ್ರಾನ್ ಪ್ರಾಣಿನೋ ದರ್ಶಯತೋ ನ ವೈಷಮ್ಯದೋಷಃ, ಸಹಸಾ ಸಂಹರತೋ ವಾ ನ ನೈರ್ಧೃಣ್ಯಮ್ , ಏವಮಸ್ಯಾಪಿ ಭಗವತೋ ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಪ್ರಪಂಚಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ವಿಶ್ವಂ ದರ್ಶಯತಃ ಸಂಹರತಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವಾದ್ವಾ ಲೀಲಯಾ ವಾ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ॥ ೩೪ ॥
ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್
ನ ಕರ್ಮಾವಿಭಾಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾನಾದಿತ್ವಾದ್ ।
ಶಂಕೋತ್ತರೇ ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥೇನ ಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ॥ ೩೫ ॥
ಅನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಂ, ತತ್ಸಾಧನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ।
ಅಕೃತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪುಣ್ಯೇ ಪಾಪೇ ವಾ ತತ್ಫಲಂ ಭೋಕ್ತಾರಮಧ್ಯಾಗಚ್ಛೇತ್ , ತಥಾ ಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮನರ್ಥಕಂ ಭವೇತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾದಿತಿ । ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚೋಕ್ತಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ।
ನ ಚಾವಿದ್ಯಾ ಕೇವಲೇತಿ ಲಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ವಿಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣಾSವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತು ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಪೂರ್ವಂ ವಿಕ್ಷೇಪಮಪೇಕ್ಷತೇ, ವಿಕ್ಷೇಪಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮೋಹಾಪರನಾಮಾ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತರಾಗದ್ವೇಷನಿದಾನಂ, ಸ ಚ ರಾಗಾದಿಭಿಃ ಸಹಿತಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೈರ್ನ ಶರೀರಂ ಸುಖದುಃಖಭೋಗಾಯತನಮಂತರೇಣ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ರಾಗಾದ್ವೈಷಾವಂತರೇಣ ಕರ್ಮ । ನಚ ಭೋಗಸಹಿತಂ ಮೋಹಮಂತರೇಣ ರಾಗದ್ವೇಷೌ । ನಚ ಪೂರ್ವಶರೀರಮಂತರೇಣ ಮೋಹಾದಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಶರೀರಾಪೇಕ್ಷೋ ಮೋಹಾದಿರೇವಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಮೋಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಶರೀರಮಿತ್ಯನಾದಿತೈವಾತ್ರ ಭಗವತೀ ಚಿತ್ತಮನಾಕುಲಯತಿ । ತದೇತದಾಹ
ರಾಗಾದಿಕ್ಲೇಶವಾಸನಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ವೈಷಮ್ಯಕರೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾ ರಾಗಾದಯಸ್ತ ಏವ ಹಿ ಪುರುಷಂ ಸಂಸಾರದುಃಖಮನುಭಾವ್ಯ ಕ್ಲೇಶಯಂತೀತಿ ಕ್ಲೇಶಾಸ್ತೇಷಾಂ ವಾಸನಾಃ ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಗುಣಾಸ್ತಾಭಿರಾಕ್ಷಿಪ್ತಾನಿ ಪ್ರವರ್ತ್ತಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತದಪೇಕ್ಷಾ ಲಯಲಕ್ಷಣಾ ಅವಿದ್ಯಾ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವಿಷ್ಯತಾಪಿ ವ್ಯಪದೇಶೋ ದೃಷ್ಟೋ ಯಥಾ “ಪುರೋಡಾಶಕಪಾಲೇನ ತುಷಾನುಪವಪತಿ” ಇತಿ । ಅತ ಆಹ
ನಚ ಧಾರಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದೇವಮನಾದಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟೇರವಿಭಾಗಾವಧಾರಣಂ ಸಮುದಾಚರದ್ರೂಪರಾಗಾದಿನಿಷೇಧಪರಂ ನ ಪುನರೇತಾನ್ಪ್ರಸುಪ್ತಾನಪ್ಯಪಾಕರೋತೀತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೩೬ ॥
ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಅತ್ರ
ಸರ್ವಜ್ಞಮಿತಿ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೈವ ಲೋಕೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಲೋಕಾನುಸಾರೋ ದರ್ಶಿತಃ ।
ಸರ್ವಶಕ್ತೀತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಚೇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ।
ಮಹಾಮಾಯಮಿತಿ ।
ಸರ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾ ಪರಾಸ್ತಾ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೭ ॥
ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಾನುಮಾನಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಇಹ ಹಿ ಪಾದೇ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ವೇದನಿರಪೇಕ್ಷಾಃ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಿದ್ಧಿವಿಷಯಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಯೋ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಂತೇ । ತದಯುಕ್ತಮಶಾಸ್ತ್ರಾಂಗತ್ವಾತ್ । ನಹೀದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮುಚ್ಛೃಂಖಲತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಮಪಿ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋತ್ತರಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ವಿನಿಶ್ಚೇತುಮ್ । ತತ್ರ ಕಃ ಪ್ರಸಂಗಃ ಶುಷ್ಕತರ್ಕವತ್ಸ್ವತಂತ್ರಯುಕ್ತಿನಿರಾಕರಣಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ
ಯದ್ಯಪೀದಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
ನಹಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಾನೀತಿ ನಿರ್ಣೀಯಂತೇ, ಕಿಂತು ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಾಯ । ಯಥಾ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ, ಏವಂ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚೈತದೇವ ಚೇತನೋಪಾದಾನಮಚೇತನೋಪಾದಾನಂ ಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚೇತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾಗಮಬಾಧಿತವಿಷಯತಯಾನುಮಾನಮೇವ ನೋದೀಯತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಸರ್ವಜ್ಞಪ್ರಣೀತತಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಾದ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ವೇದಾಗಮತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ಭಾಷಿತಸ್ಯಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೃತಿಸಿಂಹತುಲ್ಯತಯಾSಬಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ನ ತತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೃತೇ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮಪ್ಯನುಮಾನಾನಾಮಾಭಾಸೀಕರಣಮಿಹ ಶಾಸ್ತ್ರೇಸಂಗತಮೇವೇತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ತತಃ ಪರಕೀಯಾನುಮಾನನಿರಾಸ ಏವ ಕಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ನ ಕೃತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ವೇದಾಂತಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ನನು ವೀತರಾಗಕಥಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ಪುನಃಪರಪಕ್ಷಾಧಿಕ್ಷೇಪಃ, ಸ ಹಿ ಸರಾಗತಾಮಾವಹತೀತಿ ಚೋದಯತಿ
ನನು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ಬಾಢಮೇವಂ, ತಥಾಪೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾವಸಾನಾ ವೀತರಾಗಕಥಾ । ನಚ ಪರಪಕ್ಷದೂಷಣಮಂತರೇಣ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಃ ಶಕ್ಯಃ ಕರ್ತುಮಿತಿ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಾಯ ವೀತರಾಗೇಣಾಪಿ ಪರಪಕ್ಷೋ ದೂಷ್ಯತೇ ನ ತು ಪರಪಕ್ಷತಯೇತಿ ನ ವೀತರಾಗಕಥಾತ್ವವ್ಯಾಹತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುನರುಕ್ತತಾಂ ಪರಿಚೋದ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ
ನನ್ವೀಕ್ಷತೇರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಯಾನಿ ಹಿ ಯೇನ ರೂಪೇಣಾ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಾ ಚ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತ್ಸಮನ್ವೀಯಂತೇ ತಾನಿ ತತ್ಕರಣಾನಿ ದೃಷ್ಟಾನಿ, ಯಥಾ ಘಟಾದಯೋ ರುಚಕಾದಯಶ್ಚಾ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಾ ಚ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾನ್ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾನ್ವಿತಾಸ್ತತ್ಕರಣಾಃ, ತಥಾ ಚೇದಂ ಬಾಹ್ಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚ ಭಾವಜಾತಂ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮನಾನ್ವಿತಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ತದಪಿ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಕಾರಣಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ರ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಯೇಯಂ ಸುಖಾತ್ಮತಾ ತತ್ಸತ್ತ್ವಂ, ಯಾ ದುಃಖಾತ್ಮತಾ ತದ್ರಜಃ, ಯಾ ಚ ಮೋಹಾತ್ಮತಾ ತತ್ತಮ ಇತಿ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಕಾರಣಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾಹಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಭಾವಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಂತೋಽನುಭೂಯಂತೇ । ಯಥಾ ಮೈತ್ರದಾರೇಷು ಪದ್ಮಾವತ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸುಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂಪ್ರತಿ ಸತ್ತ್ವಗುಣಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ತತ್ಸಪತ್ನೀನಾಂ ಚ ದುಃಖಮ್, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಸ್ಯಾ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ಚೈತ್ರಸ್ಯ ತು ಸ್ತ್ರೈಣಸ್ಯ ತಾಮವಿಂದತೋ ಮೋಹೋ ವಿಷಾದಃ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಮೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ಪದ್ಮಾವತ್ಯಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹಾನ್ವಿತಂ ಜಗತ್ತತ್ಕಾರಣಂ ಗಮ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ತ್ರಿಗುಣಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಧೀಯತೇ ಕ್ರಿಯತೇಽನೇನ ಜಗದಿತಿ, ಪ್ರಧೀಯತೇ ನಿಧೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಜಗದಿತಿ ವಾ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಚ್ಚ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣವದಚೇತನಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಲಕ್ಷಣಮರ್ಥಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನ ತು ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹ್ಯಾಹುಃ “ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಹೇತುರ್ನ ಕೇನಚಿತ್ಕಾರ್ಯತೇ ಕರಣಮ್”(ಸಾಂ.ಕಾ.೩೧) ಇತಿ । ಪರಿಮಾಣಾದಿಭಿರಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನಽಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ । “ಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾದ್ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ”(ಸಾಂ.ಕಾ.೧೭) ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತಸಿದ್ಧಿಹೇತವೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಏತಾಂಶ್ಚೇಪರಿಷ್ಟಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ತದೇತತ್ಪ್ರಧಾನಾನುಮಾನಂ ದೂಷಯತಿ
ತತ್ರ ವದಾಮ ಇತಿ ।
ಯದಿ ತಾವದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಚೇತನೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಸ್ವಭಾವತ ಏವೇತಿ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತದಯುಕ್ತಮ್, ಸಮನ್ವಯಾದೇರ್ಹೇತೋಶ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವವಿರುದ್ಧಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇನ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾದೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಧರ್ಮಿಣಿ ವ್ಯಾಪ್ತೇರುಪಲಬ್ಧೇರ್ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣದಾರ್ವಾದಯಃ ಕುಲಾಲಹೇಮಕಾರರಥಕಾರಾದಿಭಿರನಧಿಷ್ಠಿತಾಃ ಕುಂಭರುಚಕರಥಾದ್ಯುಪಾದದತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೃತಕತ್ವಮಿವ ನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸಾಧ್ಯವಿರುದ್ಧೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಏವಂ ಸಮನ್ವಯಾದಿ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಯದುಚ್ಯೇತ ದೃಷ್ಟಾಂತಧರ್ಮಿಣ್ಯಚೇತನಂ ತಾವದುಪಾದಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ, ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ತಚ್ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತಮಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಹೇತೋರಪ್ರಯೋಜಕಂ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ , ಅಂತರಂಗಂ ತ್ವಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮುಪಾದಾನಾನುಗತಂ ಹೇತೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ । ಯಥಾಹುಃ"ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಃ ಪ್ರಯೋಜಕಃ"ಇತಿ । ತತ್ರಾಹ
ನಚ ಮೃದಾದೀತಿ ।
ಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಹಿ ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ವ್ಯಾಪಕಮವಗಮಯತಿ । ಸ ಚ ಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಶಂಕಿತಸಮಾರೋಪಿತೋಪಾಧಿನಿರಾಸೇ ಸತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ತನ್ನಿಶ್ಚಯಶ್ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಯೋರಾಯತತೇ । ತೌ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ನ ತಥೋಪಾದಾನಾಚೈತನ್ಯೇ ಯಥಾ ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವೇಽತಿಪರಿಸ್ಫುಟೌ । ತದಲಮತ್ರಾಂತರಂಗತ್ವೇನೇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮಪಿ ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ನಾಭ್ಯುಪೇಯೇತ ಯದಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೋ ಭವೇತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಶ್ರುತಿರನುಗುಣತರಾತ್ರೇತ್ಯಾಹ
ನ ಚೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಚಕಾರೇಣ ಸುಃಖದುಃಖಾದಿಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತೀತ್ಯಾಹ
ಅನ್ವಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಂತರಾಃ ಖಲ್ವಮೀ ಸುಃಖದುಃಖಮೋಹವಿಷಾದಾ ಬಾಹ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚಂದನಾದಿಭ್ಯೋಽತಿವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವೇದನೀಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಅಧ್ಯಕ್ಷಮೀಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಯದಿ ಪುನರೇತ ಏವ ಸುಃಖದುಃಖಾದಿಸ್ವಭಾವಾ ಭವೇಯುಸ್ತತಃ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದ್ಧೇಮಂತೇಽಪಿ ಚಂದನಃ ಸುಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಚಂದನಃ ಕದಾಚಿದಚಂದನಃ । ತಥಾ ನಿದಾಘೇಷ್ವಪಿ ಕುಂಕುಮಪಂಕಃ ಸುಖೋ ಭವೇತ್ । ನಹ್ಯಸೌ ಕದಾಚಿದಕುಂಕುಮಪಂಕ ಇತಿ । ಏವಂ ಕಂಟಕಃ ಕ್ರಮೇಲಕಸ್ಯ ಸುಖ ಇತಿ ಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣಭೃತಾಂ ಸುಖಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹ್ಯಸೌ ಕಾಂಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯೇವ ಕಂಟಕ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಸುಖಾದಿಸ್ವಭಾವಾ ಅಪಿ ಚಂದನಕುಂಕುಮಾದಯೋ ಜಾತಿಕಾಲಾವಸ್ಥಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸುಖದುಃಖಾದಿಹೇತವೋ ನ ತು ಸ್ವಯಂ ಸುಖಾದಿಸ್ವಭಾವಾ ಇತಿ ರಮಣೀಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಖಾದಿರೂಪಸಮನ್ವಯೋ ಭಾವಾನಾಮಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನಾನೇನ ತದ್ರೂಪಂ ಕಾರಣಮವ್ಯಕ್ತಮುನ್ನೀಯತ ಇತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಶಬ್ದಾದ್ಯವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಚ ಭಾವನಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ಭಾವನಾ ವಾಸನಾ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾತ್ । ಕರಭಜನ್ಮಸಂವರ್ತಕಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಕರಭೋಚಿತಾಮೇವ ಭಾವನಾಮಭಿವ್ಯನಿಕ್ತಿ, ಯಥಾಸ್ಮೈ ಕಂಟಕಾ ಏವ ರೋಚಂತೇ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಪರಿಮಾಣಾದಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯೀಯಂ ಹೇತುಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ
ತಥಾ ಪರಿಮಿತಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಮಿತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವೇ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಯೇಽಸಂಭವಾನ್ನಾನಾತ್ವೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತಸ್ಯ ನಾನಾಕಾರಣಾನಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಾನಿ ಕಲ್ಪನೀಯಾನಿ, ತಾನಿ ಚ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸ್ಯೇವೇತಿ ಭಾವಃ । ತದೇತತ್ಪರಿಮಿತತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯೀಯರಾದ್ಧಾಂತಾಲೋಚನೇನಾನೈಕಾಂತಿಕಮಿತಿ ದೂಷಯತಿ
ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಮಿತಿ ।
ಯದಿ ತಾವತ್ಪರಿಮಿತತ್ವಮಿಯತ್ತಾ, ಸಾ ನಭಸೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯವ್ಯಾಪಕೋ ಹೇತುಃ ಪರಿಮಾಣಾದಿತಿ । ಅಥ ನ ಯೋಜನಾದಿಮಿತತ್ವಂ ಪರಿಮಾಣಮಿಯತ್ತಾಂ ನಭಸೋ ಬ್ರೂಮಃ ಕಿಂತ್ವವ್ಯಾಪಿತಾಮ್ , ಅವ್ಯಾಪಿ ಚ ನಭಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾದೇಃ । ನಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣವ್ಯಾಪಿ, ಕಿಂತು ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯವ್ಯಾಪೀತಿ ಪರಿಮಿತಂ ನಭಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾದ್ಯವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ । ಹಂತ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸ್ಯಪಿ ನ ಪರಸ್ಪರಂ ವ್ಯಾಪ್ನುವಂತಿ, ನಚ ತತ್ತ್ವಾಂತರಪೂರ್ವಕತ್ವಮೇತೇಷಾಮಿತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನಹಿ ಯಥಾ ತೈಃ ಕಾರ್ಯಜಾತಮಾವಿಷ್ಟಮೇವಂ ತಾನಿ ಪರಸ್ಪರಂ ವಿಶಂತಿ, ಮಿಥಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಪರಸ್ಪರಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಾವೇಶಶ್ಚಿತಿಶಕ್ತೌ ನಾಸ್ತಿ । ನಹಿ ಚಿತಿಶಕ್ತಿಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾ ತೈಃ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ, ತತಶ್ಚ ತದವ್ಯಾಪಕಾ ಗುಣಾ ಇತಿ ಪರಿಮಿತಾಃ । ಏವಂ ಚಿತಿಶಕ್ತಿರಪಿ ಗುಣೈರಸಂಸೃಷ್ಟೇತಿ ಸಾಪಿ ಪರಿಮಿತೇತ್ಯನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ಪರಿಮಿತತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೋರಿತಿ । ತಥಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಭಾಗೋಽಪಿ ಸಮನ್ವಯವದ್ವಿರುದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಂ ರಚನಾಭೇದಾ ನ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ಭವಂತ್ಯಪಿ ತು ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪ್ರಚ್ಯುತಿರ್ವೈಷಮ್ಯಂ, ತಥಾ ಚ ಯದುದ್ಭೂತಂ ಬಲೀಯಸ್ತದಂಗ್ಯಭಿಭೂತಂ ಚ ತದನುಗುಣತಯಾ ಸ್ಥಿತಮಂಗಮ್ , ಏವಂ ಹಿ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಮಹದಾದೌ ಕಾರ್ಯೇ ಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಗಮಯತಿ । ನ ಹಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇ ಪ್ರಧಾನೇಽಂಗಭಾವೇನ ಚಕ್ರದಂಡಸಲಿಲಸೂತ್ರಾದಯೋಽವತಿಷ್ಠಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇರಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧಿರಿತಿ “ಶಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ” ಇತ್ಯಯಮಪಿ ಹೇತುಃ ಸಾಂಖ್ಯೀಯೋ ವಿರುದ್ಧ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ರೋಕ್ತ್ಯಾ । ಅತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಶ್ಚೋದಯತಿ
ನನು ಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ತ್ವಯಾ ಕಿಲೌಪನಿಷದೇನಾಸ್ಮದ್ಧೇತೂನ್ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯೈವಾನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಚ ಸಮರ್ಥನೀಯಮ್ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ದೃಷ್ಟಾಂತಧರ್ಮಿಣ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ । ಔಪನಿಷದಸ್ತು ಚೇತನಹೇತುಕಾಂ ತಾವದೇಷ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತು ಪಶ್ಚಾತ್ಸ್ವಪಕ್ಷಮತ ಏವ ಸಮಾಧಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನಾಹ
ಸತ್ಯಮೇತತ್ ।
ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟೇತಿ । ಸಾಂಖ್ಯ ಆಹ
ನ ತ್ವಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ತುಶಬ್ದ ಔಪನಿಷದಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಅಚೇತನಾಶ್ರಯೈವ ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ನ ತು ಚೇತನಾಶ್ರಯಾ ಕಾಚಿದಪಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚೇತನಸ್ಯ ಜಗತ್ಸರ್ಜನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೌಪನಿಷದೋ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಃ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಮೃಶತಿ
ಕಿಂ ಪುನರತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಂತರೇ ಸಾಂಖ್ಯೋ ಬ್ರೂತೇ
ನನು ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ನ ತಾವಚ್ಚೇತನಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೀಕ್ಷ್ಯತೇ, ಕೇವಲಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತದಾಶ್ರಯಶ್ಚಾಚೇತನೋ ದೇಹರಥಾದಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತೈವ ನ ತು ಚೇತನನಿಮಿತ್ತಾ । ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಂ ತು ತತ್ರ ಚೇತನಸ್ಯ ಗಮ್ಯತೇ ರಥಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಜ್ಜೀವದ್ದೇಹಸ್ಯ । ನಚ ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಮಾ ಭೂದಾಕಾಶ ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಾಂ ಘಟಾದೀನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಸ್ತಿ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರೇತಿ । ತದನೇನ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸತ್ಯಪಿ ಚೇತನೇ ತಸ್ಯ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತಭಾವೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತಶ್ಚಾಸ್ಯ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭಾವೋಽಸ್ತಿ ಅತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ದೇಹೇ ಸತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದಸತಿ ಚಾದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಸ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಾಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ, ತಥಾ ಚ ನ ಚಿದಾತ್ಮನಿಮಿತ್ತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ರಚನಾಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಾ ಚಿದಾತ್ಮಕಾರಣತ್ವಸಿದ್ಧಿರ್ಜಗತ ಇತಿ ಔಪನಿಷದಃ ಪರಿಹರತಿ
ತದಭಿಧೀಯತೇ ನ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಗಮಸಿದ್ಧಃ ಶಾರೀರೋ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಾಸ್ಮಾಭಿರಿದಾನೀಂ ಸಾಧನೀಯಃ, ಕೇವಲಮಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಮೃತಶರೀರೇ ವಾ ರಥಾದೌ ವಾನಧಿಷ್ಠಿತೇ ಚೇತನೇನ ಪ್ರವೃತ್ತೇರದರ್ಶನಾತ್ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಚೇತನಹೇತುಕತ್ವಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ, ನ ತು ಚೇತನಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ, ಯೇನಾತಿಪ್ರಸಂಗೋ ಭವೇತ್ । ಭೂತಚೈತನಿಕಾನಾಮಪಿ ಚೇದನಾಧಿಷ್ಠಾನಾದಚೇತನಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರಾವಿವಾದ ಇತ್ಯಾಹ
ಲೌಕಾಯತಿಕಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದೇಹಃ ಸ್ವಯಂ ಚೇತನಃ ಕರಚರಣಾದಿಮಾನ್ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಶ್ಚೇತನೋ ವ್ಯಾಪಾರರಹಿತೋ ಜ್ಞಾನೈಕಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ಪ್ರವರ್ತಕೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ
ನನು ತವೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನ ।
ಅಯಸ್ಕಾಂತವದ್ರೂಪಾದಿವಚ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಚ ರೂಪಾದಯ ಇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಹಿ ಸ್ವದೇಶಸ್ಥಾ ರೂಪಾದಯ ಇಂದ್ರಿಯಂ ವಿಕುರ್ವತೇ, ತೇನ ತದಿಂದ್ರಿಯಮರ್ಥಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಚೋದಕಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ
ಏಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯೇಷಾಮಚೇತನಂ ಚೇತನಂ ಚಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಮೇತದ್ಯುಜ್ಯತೇ ವಕ್ತುಂ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಮಚೇತನಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ । ಯಥಾ ಯೋಗಿನಾಮೀಶ್ವರವಾದಿನಾಮ್ । ಯೇಷಾಂ ತು ಚೇತನಾತಿರಿಕ್ತಂ ನಾಸ್ತ್ಯದ್ವೈತವಾದಿನಾಂ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಾಭಾವೇ ಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಚೇತನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಿಹರತಿ
ನ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರಣಭೂತಯಾ ಲಯಲಕ್ಷಣಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಾಕ್ಸರ್ಗೋಪಚಿತೇನ ಚ ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಂ ನಾಮರೂಪಂ ತದೇವ ಮಾಯಾ, ತದಾವೇಶೇನಾಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯಾಸಕೃತ್ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನೇಯಂ ಸೃಷ್ಟಿರ್ವಸ್ತುಸತೀ ಯೇನಾದ್ವೈತಿನೋ ವಸ್ತುಸತೋ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾದನುಯುಜ್ಯೇತ । ಕಾಲ್ಪನಿಕ್ಯಾಂ ತು ಸೃಷ್ಟಾವಸ್ತಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಸಹಾಯಂ ಮಾಯಾಮಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಸಹಾಯಾಸ್ತಾದೃಶಾ ಏವ ಯಾದೃಶೀ ಭವಿತವ್ಯತಾ ।' ಇತಿ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಮಾಯಾವೇಶೇನೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಜ್ಜಗದ್ವಿಭ್ರಮಸ್ಯ, ರಜತವಿಭ್ರಮಸ್ಯೇವ ಶುಕ್ತಿಕಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಕೋಪಾದಾನತ್ವಮಿತಿ ನಿರವದ್ಯಮ್ ॥ ೨ ॥
ಪಯೋಂಬುವಚ್ಚೇತ್ತತ್ರಾಪಿ ।
ಯಥಾ ಪಯೋಂಬುನೋಶ್ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಯೋಃ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯಂ, ನ ಚ ಸಾಧ್ಯೇನೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಥಾ ಸತ್ಯನುಮಾನಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸಾಧ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಪಕ್ಷೇಣ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಸಾಧ್ಯಪಕ್ಷೇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ಸಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು “ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೨೪) ಇತ್ಯತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ, ಇಹ ತು ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇತನಾಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಕುತೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿಲೋಕಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧೇನ ತದುಕ್ತಂ ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ವ್ಯತಿರೇಕಾನವಸ್ಥಿತೇಶ್ಚಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಪಿ ವಿಚಿತ್ರಕರ್ಮವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ತಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮವಾಸನಾಃ ಸರ್ಗಸ್ಯೇಶತೇ, ಕಿಂತು ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮಧರ್ಮಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಸನ್ನ ಸುಖಮಯೀಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತ ಇತಿ ಧರ್ಮೇಣಾಧರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧೋಽಪನೀಯತೇ । ಏವಮಧರ್ಮೇಣ ಧರ್ಮಪ್ರತಿಬಂಧೋಽಪನೀಯತೇ ದುಃಖಮಯ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ । ಸ್ವಯಮೇವ ಚ ಪ್ರಧಾನಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸೃಷ್ಟೌ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ನಿಮಿತ್ತಮಪ್ರಯೋಜಕಂ ಪ್ರಕೃತೀನಾಂ ವರಣಭೇದಸ್ತು ತತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಿಕವತ್”(ಯೋ.ಸೂ. ೪-೩) ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಪನಯಸಾಧನೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಾಸನೇ ಅಪಿ ಸಂನಿಹಿತೇ ಇತ್ಯಾಗಂತೋರಪೇಕ್ಷಣೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ಸದೈವ ಸಾಮ್ಯೇನ ಪರಿಣಮೇತ ವೈಷಮ್ಯೇಣ ವಾ, ನ ತ್ವಯಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಃ ಪರಿಣಾಮಭೇದ ಉಪಪದ್ಯೇತ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಮಹಾಮಾಯಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಲೀಲಯಾ ವಾ ಯದೃಚ್ಛಯಾ ವಾ ಸ್ವಭಾವವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಪರಿಪಾಕಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಉಪಪದ್ಯೇತೇ ಏವೇತಿ ॥ ೪ ॥
ಅನ್ಯತ್ರಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತೃಣಾದಿವತ್ ।
ಧೇನೂಪಯುಕ್ತಂ ಹಿ ತೃಣಪಲ್ಲವಾದಿ ಯಥಾ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಚೇತನಾನಪೇಕ್ಷಂ ಕ್ಷೀರಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ ನ ತು ತತ್ರ ಧೇನುಚೈತನ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಉಪಯೋಗಮಾತ್ರೇ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಪರಿಣಂಸ್ಯತೇ ಕೃತಮತ್ರ ಚೇತನೇನೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ಧೇನೂಪಯುಕ್ತಸ್ಯ ತೃಣಾದೇಃ ಕ್ಷೀರಭಾವೇ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಾತ್ರಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಉತ ಚೇತನಮ್ । ನ ತಾವನ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಂ, ಧೇನುದೇಹಸ್ಥಸ್ಯೌದರ್ಯಸ್ಯ ವಹ್ನ್ಯಾದಿಭೇದಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ತು ತತ್ರಾಪೀಶ್ವರ ಏವ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಕಿಂಚಿದ್ದೈವಸಂಪಾದ್ಯಮಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಅಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯರ್ಥಾಭಾವಾತ್ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಏವಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಥವಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಭಾವಾದಿತಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಭೋಗೋಽನಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ । ಯೇನ ಹಿ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ತದನೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ, ಭೋಗೇನ ಚೈತತ್ಪ್ರವರ್ತಿತಮಿತಿ ತಮೇವ ಕುರ್ಯಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಂ, ತೇನಾಪ್ರವರ್ತಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪವರ್ಗಶ್ಚೇತ್ಪ್ರಾಗಪೀತಿ ।
ಚಿತೇಃ ಸದಾ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾನ್ನೈತಸ್ಯಾಂ ಜಾತು ಕರ್ಮಾನುಭವವಾಸನಾಃ ಸಂತಿ । ಪ್ರಧಾನಂ ತು ತಾಸಾಮನಾದೀನಾಮಾಧಾರಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಚಿತಿರ್ಮುಕ್ತೈವೇತಿ ನಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಮಪಿ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಶಬ್ದಾದ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ।
ತದರ್ಥಮಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ।
ಉಭಯಾರ್ಥತಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ।
ನ ತಾವದಪವರ್ಗಃ ಸಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಭೋಗಾರ್ಥಂ ತು ಪ್ರವರ್ತೇತ । ಭೋಗಸ್ಯ ಚ ಸಕೃಚ್ಛಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಘಿಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಮಾಪ್ತತ್ವಾನ್ನ ತದರ್ಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತ್ಯಯತ್ನಸಾಧ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿಃಶೇಷಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಭೋಗಸ್ಯ ಚಾನಂತ್ಯೇನ ಸಮಾಪ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಕೃತಭೋಗಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಮಾಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತೇಃ ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇಣ ಭೋಜಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ಅಥ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಂ ಕರೋತಿ । ಅಪವರ್ಗಾರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತಾಯಾಂ ಸಕೃಚ್ಛಬ್ದಾದ್ಯುಪಭೋಗೇನ ಕೃತಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಕೃತಂ ಸತ್ತ್ವಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಪ್ರತೀಕ್ಷಣೇನ । ನ ಚಾಸ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಭಯಾರ್ಥಮಪಿ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಾಭಾವಃ । ಸುಗಮಮಿತರತ್ । ಶಂಕತೇ
ದೃಕ್ಶಕ್ತೀತಿ ।
ಪುರುಷೋ ಹಿ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ । ಸಾ ಚ ದೃಶ್ಯಮಂತರೇಣಾನರ್ಥಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯರ್ಥವತೀ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಧಾನಂ ಚ ಸರ್ಗಶಕ್ತಿಃ । ಸಾ ಚ ಸರ್ಜನೀಯಮಂತರೇಣಾನರ್ಥಿಕಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯತ್ಪ್ರಧಾನೇನ ಶಬ್ದಾದಿ ಸೃಜ್ಯತೇ ತದೇವ ದೃಕ್ಶಕ್ತೇರ್ದೃಶ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ತದುಭಯಾರ್ಥವತತ್ತ್ವಾಯ ಸರ್ಜನಮಿತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ಸರ್ಗಶಕ್ತ್ಯನುಚ್ಛೇದವದಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ಗಶಕ್ತಿರೇಕಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಚರಿತಾರ್ಥಾಪಿ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇಽನುಚ್ಛೇದಾತ್ । ಏವಂ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿರಪಿ ತಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯಾನುಚ್ಛೇದಾತ್ಸರ್ವದಾ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತ್ಯನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಸಕೃದ್ದೃಶ್ಯದರ್ಶನೇನ ವಾ ಚರಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ನ ಭೂಯಃ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮೇಕಪದೇ ನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಸಹಸಾ ಸಂಸಾರಃ ಸಮುಚ್ಛಿದ್ಯೇತೇತಿ ॥ ೬ ॥
ಪುರುಷಾಶ್ಮವದಿತಿ ಚೇತ್ತಥಾಪಿ ।
ನೈವ ದೋಷಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಮಾ ಭೂತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಕ್ತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ , ಪುರುಷ ಏವ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಃ ಪಂಗುರಿವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಂ ಪ್ರಧಾನಮಂಧಮಿವ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕಾ । ದೋಷಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಮಾಹ
ಅಭ್ಯುಪೇತಹಾನಂ ತಾವದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಭ್ಯುಪೇತಹಾನಮ್ , ಅಯುಕ್ತಂ ಚೈತದ್ಭವದ್ದರ್ಶನಾಲೋಚನೇನೇತ್ಯಾಹ
ಕಥಂ ಚೋದಾಸೀನ ಇತಿ ।
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಸಾಧನಮ್
ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೭ ॥
ಅಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾ, ತತೋ ನ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಚ್ಯುತಿರನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ನಿತ್ಯಂ ತಮಾಹುರ್ವಿದ್ವಾಂಸೋ ಯಃ ಸ್ವಭಾವೋ ನ ನಶ್ಯತಿ” ಇತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಸ್ವರೂಪಪ್ರಾಣಾಶಭಯಾದಿತಿ ।
ಅಥ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಾ । ಯಥಾಹುಃ “ಯಸ್ಮಿನ್ ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಪಿ ಯತ್ತತ್ವಂ ನ ವಿಹನ್ಯತೇ । ತದಪಿ ನಿತ್ಯಮ್” ಇತಿ । ತತ್ರಾಹ
ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಯಾ ಸುಚಿರಂ ಪರ್ಯಣಮತ್ಕಥಂ ತದೇವಾಸತಿ ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಪಾತೇ ವೈಷಮ್ಯಮುಪೈತಿ । ಅನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ವಾಪಿ ವೈಷಮ್ಯೇ ನ ಕದಾಚಿತ್ಸಾಮ್ಯಂ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥
ಅನ್ಯಥಾನುಮಿತೌ ಚ ಜ್ಞಶಕ್ತಿವಿಯೋಗಾತ್ ।
ಏವಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ದೋಷಸ್ತಾವನ್ನ ಭವದ್ಭಿಃ ಶಕ್ಯಃ ಪರಿಹರ್ತುಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯಾದೋಷತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ
ವೈಷಮ್ಯೋಪಗಮಯೋಗ್ಯಾ ಅಪೀತಿ ॥ ೯ ॥
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚಾಸಮಂಜಸಮ್ ।
ಕ್ವಚಿತ್ಸಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ।
ತ್ವಙ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಮನೇಕರೂಪಾದಿಗ್ರಹಣಸಮರ್ಥಮೇಕಂ, ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ, ಸಪ್ತಮಂ ಚ ಮನ ಇತಿ ಸಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ತ್ರೀಣ್ಯಂತಃಕರಣಾನಿ ।
ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರೋ ಮನ ಇತಿ ।
ಕ್ವಚಿದೇಕಂ
ಬುದ್ಧಿರಿತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ಅತ್ರಾಹ ಸಾಂಖ್ಯಃ
ನನ್ವೌಪನಿಷದಾನಾಮಪೀತಿ ।
ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಸ್ತಾವದೇಕಸ್ಮಿನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನಹಿ ತಪಿರಸ್ತಿರಿವ ಕರ್ತೃಸ್ಥಭಾವಕಃ, ಕಿಂತು ಪಚಿರಿವ ಕರ್ಮಸ್ಥಭಾವಕಃ । ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿ ಚ ಕರ್ಮ । ತಥಾ ಚ ತಪ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ತಾಪಕಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿನಾ ತಾಪಕಾದನ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅನನ್ಯತ್ವೇ ಚೈತ್ರಸ್ಯೇವ ಗಂತುಃ ಸ್ವಸಮವೇತಗಮನಕ್ರಿಯಾಫಲನಗರಪ್ರಾಪ್ತಿಶಾಲಿನೋಽಪ್ಯಕರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ವೇ ತು ತಪ್ಯಸ್ಯ ತಾಪಕಾಚ್ಚೈತ್ರಸಮವೇತಗಮನಕ್ರಿಯಾಫಲಭಾಜೋ ಗಮ್ಯಸ್ಯೇವ ನಗರಸ್ಯ ತಪ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದಭೇದೇ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ । ದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ನಹಿ ಸ್ವಭಾವಾದ್ಭಾವೋ ವಿಯೋಜಿತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಜಲಧೇಶ್ಚ ವೀಚಿತರಂಗಫೇನಾದಯಃ ಸ್ವಭಾವಾಃ ಸಂತ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಧರ್ಮಾಣೋ ನ ತು ತೈರ್ಜಲಧಿಃ ಕದಾಚಿದಪಿ ಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಭಾವಾತ್ತಪ್ಯಸ್ಯ ತಾಪಕಾದನ್ಯತ್ವಮಪಿ ತ್ವನುಭವಸಿದ್ಧಮೇವೇತ್ಯಾಹ
ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚಾಯಮಿತಿ ।
ತಥಾಹಿ ಅರ್ಥೋಽಪ್ಯುಪಾರ್ಜನರಕ್ಷಣಕ್ಷಯರಾಗವೃದ್ಧಿಹಿಂಸಾದೋಷದರ್ಶನಾದನರ್ಥಃ ಸನ್ನರ್ಥಿನಂ ದುನೋತಿ, ತದರ್ಥೀ ತಪ್ಯಸ್ತಾಪಕಶ್ಚಾರ್ಥಃ, ತೌ ಚೇಮೌ ಲೋಕೇ ಪ್ರತೀತಭೇದೌ । ಅಭೇದೇ ಚ ದೂಷಣಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ । ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಯೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಮೌಪನಿಷದಂ ಮತಮಸಮಂಜಸಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಃ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ಭೇದೇ ಮೋಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ
ಜಾತ್ಯಂತರಭಾವೇ ತ್ವಿತಿ ।
ದೃಗ್ದರ್ಶನಶಕ್ತ್ಯೋಃ ಕಿಲ ಸಂಯೋಗಸ್ತಾಪನಿದಾನಂ, ತಸ್ಯ ಹೇತುರವಿವೇಕದರ್ಶನಸಂಸ್ಕಾರೋಽವಿದ್ಯಾ, ಸಾ ಚ ವಿವೇಕಖ್ಯಾತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿರೋಧಿತ್ವಾದ್ವಿನಿವರ್ತ್ಯತೇ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ಧೇತುಕಃ ಸಂಯೋಗೋ ನಿವರ್ತತೇ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ತಾಪೋ ನಿವರ್ತತೇ । ತದುಕ್ತಂ ಪಂಚಶಿಖಾಚಾರ್ಯೇಣ “ತತ್ಸಂಯೋಗಹೇತುವಿವರ್ಜನಾತ್ಸ್ಯಾದಯಮಾತ್ಯಂತಿಕೋ ದುಃಖಪ್ರತೀಕಾರಃ” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ, ಕಿಂತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ಚಿತಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಲಬ್ಧಚೈತನ್ಯಸ್ಯ । ತಥಾಹಿ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಗುಣಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮವಿಭಾಗಾಪನ್ನಮಸ್ಯ ಭೋಗಃ, ಭೋಕ್ತೃಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮಪವರ್ಗಃ, ತೇನ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಸತ್ವಮೇವಾಪವೃಜ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಜಯಃ ಪರಾಜಯೋ ವಾ ಯೋಧೇಷು ವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಸ್ವಾಮಿನ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ಏವಂ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವೇ ವರ್ತಮಾನೌ ಕಥಂಚಿತ್ಪುರುಷೇಽಪದಿಶ್ಯೇತೇ, ಸ ಹ್ಯವಿಭಾಗಾಪತ್ಯಾ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೇತಿ । ತದೇತದಭಿಸಂಧಾಯಾಹ
ಸ್ಯಾದಪಿ ಕದಾಚಿನ್ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ
ನ । ಏಕತ್ವಾದೇವ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಯತ ಏಕತ್ವೇ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಏಕತ್ವಾದೇವ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಭೇದಾಶ್ರಯಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವೋಽಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಾಪೋ ಹಿ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕ ಏವ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಮ್ । ಭವೇದೇಷ ದೋಷೋ ಯದ್ಯೇಕಾತ್ಮತಾಯಾಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯಸ್ಮದಭ್ಯುಪಗಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಸಾಂಖ್ಯೋಽಪಿ ಹಿ ಭೇದಾಶ್ರಯಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಂ ಬ್ರುವಾಣೋ ನ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಪಿಕರ್ಮತಾಮಾಖ್ಯಾತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ತಪಿಕ್ರಿಯಾಜನಿತಫಲಶಾಲಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕೇವಲಮನೇನ ಸತ್ತ್ವಂ ತಪ್ಯಮ್ , ಅಭ್ಯುಪೇಯಂ ತಾಪಕಂ ಚ ರಜಃ । ದರ್ಶಿತವಿಷಯತ್ತ್ವಾತ್ತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ವೇ ತಪ್ಯೇ ತದವಿಭಾಗಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷೋಽಪ್ಯನುತಪ್ಯತ ಇವ ನ ತು ತಪ್ಯತೇಽಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತದವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾ, ತಥಾ ಚಾವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಸ್ತ್ವಯಾಭ್ಯುಪೇಯಃ, ಸೋಽಯಮಸ್ಮಾಭಿರುಚ್ಯಮಾನಃ ಕಿಮಿತಿ ಭವತಃ ಪುರುಷ ಇವಾಭಾತಿ । ಅಪಿ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ತಾಪಕಸ್ಯಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಶಂಕತೇ
ತಪ್ಯತಾಪಕಶಕ್ತ್ಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಸಹಾದರ್ಶನೇನ ನಿಮಿತ್ತೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ಅದರ್ಶನಸ್ಯ ತಮಸ ಇತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ತಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕೇವಲಮಿಯಂ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ತಾಪಕರಜೋಜನಿತಾ, ತಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧಿಸತ್ವಸ್ಯ ತಾಮಸವಿಪರ್ಯಾಸಾದಾತ್ಮನಃ ಪುರುಷಾದ್ಭೇದಮಪಶ್ಯತಃ ಪುರುಷಸ್ತಪ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ, ನ ತು ಪುರುಷೋ ವಿಪರ್ಯಾಸತುಷೇಣಾಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯಾ ವಿವೇಕಖ್ಯಾತ್ಯಾ ತಾಮಸೀಯಮವಿವೇಕಖ್ಯಾತಿರ್ನಿವರ್ತನೀಯಾ । ನ ಚ ಸತಿ ತಮಸಿ ಮೂಲೇ ಶಕ್ಯಾತ್ಯಂತಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮ್ । ತಥಾ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಾಪಿ ಛಿನ್ನಬದರೀವ ಪುನಸ್ತಮಸೋದ್ಭೂತೇನ ಸತ್ತ್ವಮಭಿಭೂಯ ವಿವೇಕಖ್ಯಾತಿಮಪೋದ್ಯ ಶತಶಿಖರಾವಿದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವ್ಯೇತೇತಿ ಬತೇಯಮಪವರ್ಗಕಥಾ ತಪಸ್ವಿನೋ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ತ್ವದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ
ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಮುಖಮವದಾತಮಪಿ ಮಲಿನಾದರ್ಶತಲೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದಂ ಮಲಿನತಾಮುಪೈತಿ, ನ ಚ ತದ್ವಸ್ತುತೋ ಮಲಿನಂ, ನಚ ಬಿಂಬಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯತೇ, ಅಥ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಮಲಿನಾದರ್ಶೋಪಧಾನಾನ್ಮಲಿನತಾ ಪದಂ ಲಭತೇ । ತಥಾ ಚಾತ್ಮನೋ ಮಲಿನಂ ಮುಖಂ ಪಶ್ಯನ್ ದೇವದತ್ತಸ್ತಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ತೂಪಾಧ್ಯಪನಯಾದ್ಬಿಂಬಮೇವ ಕಲ್ಪನಾವಶಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ತಚ್ಚಾವದಾತಮಿತಿ ತತ್ತ್ವಮವಗಚ್ಛತಿ ತದಾಸ್ಯ ತಾಪಃ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ ನಚ ಮಲಿನಂ ಮೇ ಮುಖಮಿತಿ । ಏವಮವಿದ್ಯೋಪಧಾನಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೋ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಃ ಕಲ್ಪಿತೈರೇವ ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಸಂಪರ್ಕಾತ್ತಪ್ಯತೇ ನತು ತತ್ತ್ವತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ತಿ ತಾಪಃ । ಯದಾ ತು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪರಿಪಾಕಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜೋಽಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉಪಜಾಯತೇ ತದಾ ಜೀವಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತತ್ತ್ವಸ್ವಭಾವಮಾತ್ಮನೋಽನುಭವನ್ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಸವಾಸನಕ್ಲೇಶಜಾಲಃ ಕೇವಲಃ ಸ್ವಸ್ಥೋ ಭವತಿ, ನ ಚಾಸ್ಯ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಭಯಮಸ್ತಿ ತದ್ಧೇತೋರವಾಸ್ತವತ್ವೇನ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ತು ಸತಸ್ತಮಸೋಽಶಕ್ಯಸಮುಚ್ಛೇದತ್ವಾದಿತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ವಿಕಾರಭೇದಸ್ಯ ಚ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದ ಇತಿ ।
ಯಥೈವ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದವಿರೋಧ್ಯೇವಂ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದೋಽಪ್ಯತಃ ಸೋಽಪಿ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಃ । “ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೨) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚ ಆರಭ್ಯತೇ ತತ್ರ ವೈಶೇಷಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಂ ದೂಷಯಾಂಬಭೂವುಃ । ಚೇತನಂ ಚೇದಾಕಾಶಾದೀನಾಮುಪಾದಾನಂ ತದಾರಬ್ಧಮಾಕಾಶಾದಿ ಚೇತನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾರಣಗುಣಕ್ರಮೇಣ ಹಿ ಕಾರ್ಯೇ ಗುಣಾರಂಭೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಶುಕ್ಲೈಸ್ತಂತುಭಿರಾರಬ್ಧಃ ಪಟಃ ಶುಕ್ಲಃ, ನ ಜಾತ್ವಸೌ ಕೃಷ್ಣೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚೇತನೇನಾರಬ್ಧಮಾಕಾಶಾದಿ ಚೇತನಂ ಭವೇನ್ನ ತ್ವಚೇತನಮ್ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನೋಪಾದಾನಮೇವ ಜಗತ್ । ತಚ್ಚಾಚೇತನಂ ಪರಮಾಣವಃ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾತ್ಖಲು ಸ್ಥೂಲಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ ತಂತುಭಿಃ ಪಟಸ್ಯೈವಮಂಶುಭ್ಯಸ್ತಂತೂನಾಮೇವಮಪಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಂ ಕಾರಣದ್ರವ್ಯಮತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಮನವಯವಮವತಿಷ್ಠತೇ, ತಚ್ಚ ಪರಮಾಣು । ತಸ್ಯ ತು ಸಾವಯವತ್ವೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽನಂತಾವಯವತ್ವೇನ ಸುಮೇರುರಾಜಸರ್ಷಪಯೋಃ ಸಮಾನಪರಿಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದದೃಷ್ಟವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ಪರಮಾಣೌ ಕರ್ಮ, ತತೋಽಸೌ ಪರಮಾಣ್ವಂತರೇಣ ಸಂಯುಜ್ಯದ್ವ್ಯಣುಕಮಾರಭತೇ । ಬಹವಸ್ತು ಪರಮಾಣವಃ ಸಂಯುಕ್ತಾ ನ ಸಹಸಾ ಸ್ಥೂಲಮಾರಭಂತೇ, ಪರಮಾಣುತ್ವೇ ಸತಿ ಬಹುತ್ವಾತ್ , ಘಟೋಪಗೃಹೀತಪರಮಾಣುವತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಘಟೋಪಗೃಹೀತಾಃ ಪರಮಾಣವೋ ಘಟಮಾರಭೇರನ್ನ ಘಟೇ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನೇ ಕಪಾಲಶರ್ಕರಾದ್ಯುಪಲಭ್ಯೇತ, ತೇಷಾಮನಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ , ಘಟಸ್ಯೈವ ತು ತೈರಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಮುದ್ಗರಪ್ರಹಾರಾತ್ಘಟವಿನಾಶೇ ನ ಕಿಂಚಿದುಪಲಭ್ಯೇತ, ತೇಷಾಮನಾರಬ್ಧತ್ವಾತ್ । ತದವಯವಾನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬಹೂನಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತು ದ್ವಾವೇವ ಪರಮಾಣೂ ದ್ಯ್ವಣುಕಮಾರಭೇತೇ । ತಸ್ಯ ಚಾಣುತ್ವಂ ಪರಿಮಾಣಂ ಪರಮಾಣುಪರಿಮಾಣಾತ್ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದನ್ಯದೀಶ್ವರಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯೋತ್ಪನ್ನಾ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾರಭತೇ । ನಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಭ್ಯಾಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾರಂಭಃ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಪಿ ಹಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಮೇವ ಭವೇನ್ನ ತು ಮಹತ್ । ಕಾರಣಬಹುತ್ವಮಹತ್ತ್ವಪ್ರಚಯವಿಶೇಷೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಮಹತ್ತ್ವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಯೋರ್ಮಹತ್ತ್ವಮಸ್ತಿ, ಯತಸ್ತಾಭ್ಯಾಮಾರಬ್ಧಂ ಮಹದ್ಭವೇತ್ । ನಾಪಿ ತಯೋರ್ಬಹುತ್ವಂ, ದ್ವಿತ್ವಾದೇವ । ನಚ ಪ್ರಚಯಭೇದಸ್ತೂಲಪಿಂಡಾನಾಮಿವ, ತದವಯವಾನಾಮನವಯವತ್ವೇನ ಪ್ರಶಿಥಿಲಾವಯವಸಂಯೋಗಭೇದವಿರಹಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇನಾಪಿ ತತ್ಕಾರಣದ್ವ್ಯಣುಕವದಣುನೈವ ಭವಿತವ್ಯಂ, ತಥಾ ಚ ಪುರುಷೋಪಭೋಗಾತಿಶಯಾಭಾವಾದದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಶ್ವನಿರ್ಮಾಣಸ್ಯ ಭೋಗಾರ್ತತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣೇನ ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕೇನ ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಕೃತಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಶ್ರಯೇಣ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಂತರೇಣೇತ್ಯಾರಂಭವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಆರಂಭಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಬಹುಭಿರೇವ ದ್ವ್ಯಣುಕೈಸ್ತ್ರ್ಯಣುಕಂ ಚತುರಣುಕಂ ವಾ ದ್ರವ್ಯಂ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭೋಗಭೇದಃ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಬಹುತ್ವಸಂಖ್ಯೇಶ್ವರಬುದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯೋತ್ಪನ್ನಾ ಮಹತ್ತ್ವಪರಿಮಾಣಯೋನಿಃ । ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿಭಿರಾರಬ್ಧಂ ತು ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದ್ವಾ ಕಾರಣಮಹತ್ತ್ವಾದ್ವಾ ಕಾರಣಪ್ರಚಯಭೇದಾದ್ವಾ ಮಹದ್ಭವತೀತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ತದೇತಯೈವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಕಾರಣಸಮವಾಯಿನೋ ಗುಣಾಃ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮೇವ ಗುಣಾಂತರಮಾರಭಂತ ಇತಿ ದೂಷಣಮದೂಷಣೀಕ್ರಿಯತೇ, ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯಾಹ
ಮಹದ್ದೀರ್ಘವದ್ವಾ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ಯಥಾ ಮಹದ್ದ್ರವ್ಯಂ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿ ಹೃಸ್ವಾದ್ದ್ವ್ಯಣುಕಾಜ್ಜಾಯತೇ, ನ ತು ಮಹತ್ತ್ವಗುಣೋಪಜನನೇ ದ್ವ್ಯಣುಕಗತಂ ಮಹತ್ತ್ವಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತಸ್ಯ ಹೃಸ್ವತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ವಾ ತದೇವ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿ ದೀರ್ಧಂ ಹೃಸ್ವಾದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಜ್ಜಾಯತೇ, ನ ತು ತದ್ಗತಂ ದೀರ್ಘತ್ವಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತದಭಾವಾತ್ । ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಯಥಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಮಣು ಹೃಸ್ವಪರಿಮಾಣಂ ಪರಿಮಂಡಲಾತ್ಪರಮಾಣೋರಪರಿಮಂಡಲಂ ಜಾಯತ ಏವಂ ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಚೇತನಂ ಜಗನ್ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ । ಭಾಷ್ಯೇ
ಪರಮಾಣುಗುಣವಿಶೇಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ನ ದ್ವ್ಯಣುಕೇಽಣುತ್ವಮಪಿ ಪಾರಮಾಣುವರ್ತಿ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಮಾರಭತೇ, ತಸ್ಯ ಹಿ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯೋನಿತ್ವಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ಗುಣಿಪರಂ ನ ಗುಣಪರಮ್ । ಯದಾಪಿ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಇತಿ ಪಠಿತವ್ಯೇ ಪ್ರಮಾದಾದೇಕಂ ದ್ವೇಪದಂ ನ ಪಠಿತಮ್ । ಏವಂ ಚತುರಣುಕಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಇತರಥಾ ಹಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಮೇವ ತದಪಿ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಮಹದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥವಾ ದ್ವೇ ಇತಿ ದ್ವಿತ್ವೇ, ಯಥಾ “ದ್ವ್ಯೇಕಯೋರ್ದ್ವಿವಚನೈಕವಚನೇ”(ಪಾ.ಸೂ. ೧-೪-೨೨) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ದ್ವಿತ್ವೈಕತ್ವಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯೇಕೇಷ್ವಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾತ್ । ತದೇವಂ ಯೋಜನೀಯಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾಧಿಕರಣೇ ಯೇ ದ್ವಿತ್ವೇ ತೇ ಯದಾ ಚತುರಣುಕಮಾರಭೇತೇ ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಾಮಾರಂಭಕತ್ವಾತ್ತತ್ತದ್ಗತೇ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯೇ ಅಪಿ ಆರಂಭಿಕೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ವೈಶೇಷಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ತದ್ದೂಷಣಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಉಕ್ತಃ । ಅಥಾವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ತಥಾಪಿ ತದವಸ್ಥೋ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ
ಯದಾಪಿ ಬಹವಃ ಪರಮಾಣವ ಇತಿ ।
ನಾಣು ಜಾಯತೇ ನೋ ಹ್ರಸ್ವಂ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಚೋದಯತಿ
ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ವಿರೋಧಿನಾ ಪರಿಮಾಣಾಂತರೇಣ ಸ್ವಕಾರಣದ್ವಾರೇಣಾಕ್ರಾಂತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ಮೈವಂ ಮಂಸ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಗತಾ ಗುಣಾ ನ ಕಾರ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯಂ ಗುಣಾಂತರಮಾರಭಂತ ಇತ್ಯೇತಾವತೈವೇಷ್ಟಸಿದ್ಧೌ ನ ತದ್ಧೇತ್ವನುಸರಣೇ ಖೇದನೀಯಂ ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಸತ್ಪರಿಮಾಣಾಂತರಮಾಕ್ರಾಮತಿ ನೋತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಕ್ಪರಿಮಾಣಾಂತರಂ ಸದಿತಿ ಕಥಮಾಕ್ರಾಮೇತ್ । ನಚ ತತ್ಕಾರಣಮಾಕ್ರಾಮತಿ । ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾನಜಾತೀಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯಾಕ್ರಮಣಹೇತೋರ್ಭಾವೇನ ಸಮಾನಬಲತಯೋಭಯಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹನ
ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾತ್ಕ್ರಾಂತತ್ವಮಿತಿ ।
ನಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾರಂಭೇ ವ್ಯಾಪೃತತಾ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ನಚ ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದೀನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಮಸಂನಿಧಾನಂ ಚ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ನಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾರಂಭೇ ಇತಿ ।
ವ್ಯಭಿಚಾರಾಂತರಮಾಹ
ಸಂಯೋಗಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಶಂಕತೇ
ದ್ರವ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತ ಇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತಿ ।
ನ ಚಾಸ್ಮಾಕಮಯಮನಿಯಮಃ, ಭವತಾಮಪೀತ್ಯಾಹ
ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪೀತಿ ।
ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಃ ।
ಪರಮಾಣೂನಾಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾರಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽನಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸರ್ಗಸ್ಯಾಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಯದ್ಯಣುಸಮವಾಯ್ಯದೃಷ್ಟಮಥವಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಮವಾಯಿ, ಉಭಯಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಕರ್ಮಾಭಾವೋಽತಸ್ತದಭಾವಃ ಸರ್ಗಾಭಾವಃ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತಾಮಾತ್ರೇಣ ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮುಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ಸಂಯೋಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಭಾಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಃ ಸರ್ಗಹೇತೋಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಲಯಹೇತೋರ್ವಿಭಾಗಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದಭಾವಃ । ತಯೋಃ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇತತ್ಸೂತ್ರಂ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಇದಾನೀಂ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಮಿತಿ ।
ನಿರಾಕಾರ್ಯಸ್ವರೂಪಮುಪಪತ್ತಿಸಹಿತಮಾಹ
ಸ ಚ ವಾದ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾನುಗತೈಃ ಸ್ವಸಂಬದ್ಧೈಃ । ಸಂಬಂಧಶ್ಚಾಧಾರ್ಯಾಧಾರಭೂತ ಇಹಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ ಸಮವಾಯಃ । ಪಂಚಮಭೂತಸ್ಯಾನವಯವತ್ವಾತ್
ತಾನೀಮಾನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನೀತಿ ।
ತತ್ರ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದೇ ಇದಮಭಿಧೀಯತೇ ಸೂತ್ರಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾಹ
ಕರ್ಮವತಾಮಿತಿ ।
ಅಭಿಘಾತಾದೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ನೋದನಸಂಸ್ಕಾರಗುರುತ್ವದ್ರವತ್ವಾನಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ನೋದನಸಂಸ್ಕಾರಾವಭಿಘಾತೇನ ಸಮಾನಯೋಗಕ್ಷೇಮೌ, ಗುರುತ್ವದ್ರವತ್ವೇ ಚ ಪರಮಾಣುಗತೇ ಸದಾತನೇ ಇತಿ ಕರ್ಮಸಾತತ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ದ್ವಿತೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಶಂಕಾಪೂರ್ವಮಾಹ
ಅಥಾದೃಷ್ಟಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ । ಆದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ । ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅನುತ್ಪನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ । ಅದೃಷ್ಟವತಾ ಪುರುಷೇಣೇತಿ ।
ಸಂಯುಕ್ತಸಮವಾಯಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಾತತ್ಯಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮಾಣುಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಸಂಯೋಗಃ ಪರಮಾಣುಕರ್ಮಜಸ್ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ಸಾತತ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಚೇದುಪಚಯಾಭಾವಃ । ಏಕದೇಶೇನ ಹಿ ಸಂಯೋಗೇ ಯಾವಣ್ವೋರೇಕದೇಶೌ ನಿರಂತರೌ ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯೇ ಏಕದೇಶಾಃ ಸಂಯೋಗೇನಾವ್ಯಾಪ್ತಾ ಇತಿ ಪ್ರಥಿಮೋಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತು ನೈರಂತರ್ಯೇ ಪರಮಾಣಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾಣ್ವಂತರಾಣ್ಯಪಿ ಸಂಮಾಂತೀತಿ ನ ಪ್ರಥಿಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಂಕತೇ ಯದ್ಯಪಿ ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಾಃ ಪರಮಾಣವಸ್ತಥಾಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ತಯೋರವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿರೇವಂಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಕೈಷಾ ವಾಚೋಯುಕ್ತಿರ್ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಂ ಸಂಯೋಗೋ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ । ಏಷೈವ ವಾಚೋಯುಕ್ತಿರ್ಯದ್ಯಥಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ತತ್ತಥಾಭ್ಯುಪೇಯತ ಇತಿ । ತಾಮಿಮಾಂ ಶಂಕಾಂ ಸೂದ್ಧಾರಾಮಾಹ
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ।
ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋ ನಿರವಯವ ಏಕಸ್ತದೈವ ತೇನೈವ ಸಂಯುಕ್ತಶ್ಚಾಸಂಯುಕ್ತಶ್ಚೇತಿ, ಭಾವಾಭಾವಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ನದ್ವಯೇ ವಿರೋಧಾತ್ । ಅವಿರೋಧೇ ವಾ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವಿರೋಧೋಽವಕಾಶಮಾಸಾದಯೇತ । ಪ್ರತೀತಿಸ್ತು ಪ್ರದೇಶಕಲ್ಪನಯಾಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರದೇಶಾ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಸೂದ್ಧಾರೇಯಮಿತಿ ತಾಮುದ್ಧರತಿ
ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮವಸ್ತುತ್ವಾದಿತಿ ।
ತೃತೀಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮಾಹ
ಯಥಾ ಚಾದಿಸರ್ಗ ಇತಿ ।
ನನ್ವಭಿಘಾತನೋದನಾದಯಃ ಪ್ರಲಯಾರಂಭಸಮಯೇ ಕಸ್ಮಾದ್ವಿಭಾಗಾರಂಭಕಕರ್ಮಹೇತವೋ ನ ಸಂಭವಂತ್ಯತ ಆಹ
ನಹಿ ತತ್ರಾಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಯತಮಿತಿ ।
ಸಂಭವಂತ್ಯಭಿಘಾತಾದಯಃ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ । ನ ತ್ವಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ । ನಿಯಮಹೇತೋರಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಪ್ರಲಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶರೀರಾದಿಪ್ರಲಯಾರಂಭೇಽಸ್ತಿ ದುಃಖಭೋಗಸ್ತಥಾಪ್ಯಸೌ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪ್ರಲಯೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇದಮುದಿತಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ಸಾಮ್ಯಾದನವಸ್ಥಿತೇಃ ।
ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಸಮವಾಯೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನಃ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯಾಂ ಸಮವಾಯಿನೌ ಘಟಯಿತುಮರ್ಹತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಸಮವಾಯಿಸಂಬಂಧಿನಾ ಸತಾ ಸಮವಾಯಿನೌ ಘಟನೀಯೌ, ತಥಾ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣ ಸಮವಾಯಿಸಂಬಂಧೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಽನವಸ್ಥಾ । ಅಥಾಸೌ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧನಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ ನಾಸೌ ಭಿನ್ನೇಽಪಿ ಸಂಬಂಧಿನಿರಪೇಕ್ಷೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ನ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಸಮಬಂಧಿನಾವಸಂಬಂಧಿನೌ ಭವತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಸಮವಾಯಃ ಸಮವಾಯಿನೋರ್ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರೇಣೇತಿ ನಾನವಸ್ಥೇತಿ ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವಿಹಪ್ರತ್ಯಯಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ತಥಾಹಿಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧನಪರಮಾರ್ಥಃ । ನಚ ಭಿನ್ನೋಽಪಿ ಸಂಯೋಗಿಭ್ಯಾಂ ವಿನಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ನಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಸಂಯೋಗಿನಾವಸಂಯೋಗಿನೌ ಭವತ ಇತಿ ತುಲ್ಯಚರ್ಚಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಗುಣಃ ಸಂಯೋಗಃ, ನಚ ದ್ರವ್ಯಾಸಮವೇತೋ ಗುಣೋ ಭವತಿ, ನ ಚಾಸ್ಯ ಸಮವಾಯಂ ವಿನಾ ಸಮವೇತತ್ವಂ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಶಂಕಾಮಪಾಕರೋತಿ
ನಚ ಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಸಮವಾಯೇಽಸ್ಯಾಗುಣತ್ವಂ ಭವತಿ ಕಾಮಂ ಭವತು ನ ನಃ ಕಾಚಿತ್ಕ್ಷತಿಃ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಗುಣಪರಿಭಾಷಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಯೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ವಿನಾಪಿ ಸಮವಾಯಂ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತ ಏವ । ನಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಿತಯಾ ಸಂಯೋಗಃ ಸಮವಾಯೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಜಸಂಯೋಗಸ್ಯಾತಥಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಬಂಧ್ಯಧೀನಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿನಶ್ಚೈಕಸ್ಯ ದ್ವಯೋರ್ವಾ ವಿನಾಶಿತ್ವೇನ ವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋ ಗುಣೋ ವಾ ಗುಣಗುಣಿನೌ ವಾವಯವೋ ವಾವಯವಾವಯವಿನೌ ವಾ ನ ಸ್ತೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಚ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಃ ಸಮವಾಯಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥೈಷ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾತ್ರಾಧೀನೋತ್ಪಾದ ಏವಂ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ । ಅಥ ಸಮವಾಯೋಽಪಿ ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿಕಾರಣೇ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ತಥಾಪಿ ಸೈವಾನವಸ್ಥೇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮವಾಯವತ್ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ನ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸಂಬಂಧಿನಾವಸೌ ಘಟಯತಿ ನಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ, ತತ್ಕಿಮಸಾವಸಂಬದ್ಧ ಏವ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮ್ , ಏವಂ ಚೇದತ್ಯಂತಭಿನ್ನೋಽಸಂಬದ್ಧಃ ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಿನೌ ಸಂಬಂಧಯೇತ್ । ಸಂಬಂಧನೇ ವಾ ಹಿಮವದ್ವಿಂಧ್ಯಾವಪಿ ಸಂಬಂಧಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಯೋಗಿನೋಃ ಸಮವಾಯೇನ ಸಂಬದ್ಧ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತದೇತತ್ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಮವಾಯಿಸಂಬಂಧೇ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ । ತಥಾ ಚಾನವಸ್ಥೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೩ ॥
ನಿತ್ಯಮೇವ ಚ ಭಾವಾತ್ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇರಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಪರ್ಯಯೋ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯತ್ಕಿಲ ಭೂತಭೌತಿಕಾನಾಂ ಮೂಲಕಾರಣಂ ತದ್ರೂಪಾದಿಮಾನ್ ಪರಮಾಣುರ್ನಿತ್ಯ ಇತಿ ಭವದ್ಭಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ತಸ್ಯ ಚೇದ್ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯೇತ ಪರಮಾಣುತ್ವನಿತ್ಯತ್ವವಿರುದ್ಧೇ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಂ, ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಸಂಗ ಏಕಧರ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಧರ್ಮಾಂತರಸ್ಯ । ನಿಯತಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಹಿ ಪ್ರಸಂಗಲಕ್ಷಣಂ, ತದನೇನ ಪ್ರಸಂಗೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣಪ್ರಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಸಾಧನಂ ರೂಪಾದಿಮನ್ನಿತ್ಯಪರಮಾಣುಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತಾಂ ನೀಯತೇ । ತದೇತದ್ವೈಶೇಷಿಕಾಭ್ಯುಪಗಮೋಪನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಮಾಹ
ಸಾವಯವಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನಾನಿ ಚ ತೇಷಾಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ಯಚ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಿತಿ ।
ಸದಿತಿ
ಪ್ರಾಗಭಾವಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ ।
ಅಕಾರಣವದಿತಿ
ಘಟಾದೇಃ ।
ಯದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ।
ಲಬ್ಧರೂಪಂ ಹಿ ಕ್ವಚಿತ್ಕಿಂಚಿದನ್ಯತ್ರ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತೇನಾನಿತ್ಯಮಿತಿ ಲೌಕಿಕೇನ ನಿಷೇಧೇನಾನ್ಯತ್ರ ನಿತ್ಯತ್ವಸದ್ಭಾವಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ತೇ ಚಾನ್ಯೇ ಪರಮಾಣವ ಇತಿ । ತನ್ನ । ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತೀತಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ತದಭಾವೇ ನಿರ್ಮೂಲಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥೇಹ ವಟೇ ಯಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಯದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ತೃತೀಯಂ ಕಾರಣಮವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ಸತಾಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಥೂಲಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕಾರಣಾಗ್ರಹಣಮವಿದ್ಯಾ ತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಏವಂ ಸತಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಥಾದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷ್ಯೇತ ತಥಾ ಸತಿ ನ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತಸ್ಯಾನೇಕದ್ರವ್ಯತ್ವೇನಾವಿದ್ಯಮಾನದ್ರವ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಪ್ಯಕಾರಣವತ್ತ್ವಮೇವ ನಿತ್ಯತಾನಿಮಿತ್ತಮಾಪದ್ಯೇತ, ಯತೋಽದ್ರವ್ಯತ್ವಮವಿದ್ಯಮಾನಕಾರಣಭೂತದ್ರವ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ತಥಾ ಚ ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಏವೇಷ್ಟಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇರವಿದ್ಯೇತಿ ವ್ಯರ್ಥಮ್ । ಅಥಾವಿದ್ಯಾಪದೇನ ದ್ರವ್ಯವಿನಾಶಕಾರಣದ್ವಯಾವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ದ್ರವ್ಯನಾಶಹೇತುರವಯವವಿನಾಶೋಽವಯವವ್ಯತಿಷಂಗವಿನಾಶಶ್ಚ, ತದುಭಯಂ ಪರಮಾಣೌ ನಾಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಪರಮಾಣುಃ । ನಚ ಸುಖಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತೇಷಾಮದ್ರವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅಥಾಪೀತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನಾವಶ್ಯಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಹಿ ಸಂಯೋಗಸಚಿವಾನಿ ಬಹೂನಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಾರಭೇರನ್ನಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಸಿಧ್ಯೇತ್, ಸಿಧ್ಯೇದ್ ದ್ರವ್ಯದ್ವಯಮೇವ( ? )ತದ್ವಿನಾಶಕಾರಣಮಿತಿ । ನತ್ವೇತದಸ್ತಿ, ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತಾವತ್ತಂತ್ವಾಧಾರಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಪಟೋ ನಾಮಾಸ್ತಿ ಯಃ ಸಂಯೋಗಸಚಿವೈಸ್ತಂತುಭಿರಾರಭ್ಯೇತೇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಷಟ್ಪದಾರ್ಥಾಶ್ಚ ದೂಷಯನ್ನಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಕಿಂತು ಕಾರಣಮೇವ ವಿಶೇಷವದವಸ್ಥಾಂತರಮಾಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ, ತಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ । ತಥಾಹಿ ಮೃದ್ವಾ ಸುವರ್ಣಂ ವಾ ಸರ್ವೇಷು ಘಟರುಚಕಾದಿಷ್ವನುಗತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮನುಭೂಯತೇ । ನ ಚೈತೇ ಘಟರುಚಕಾದಯೋ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಗ್ರೇ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮೃತ್ಸುವರ್ಣೇ ಏವ ತೇನ ತೇನಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮಮಾನೇ ಘಟ ಇತಿ ಚ ರುಚಕ ಇತಿ ಚ ಕಪಾಲಶರ್ಕರಾಕಣಮಿತಿ ಚ ಶಕಲಕಣಿಕಾಚೂರ್ಣಮಿತಿ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತೇ । ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಾದಾನಯೋರ್ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತು ಘಟಾದಯೋ ವಾ ಕಪಾಲಾದಿಷು ಕಪಾಲಾದಯೋ ವಾ ಘಟಾದಿಷು ಚ ರುಚಕಾದಯೋ ವಾ ಶಕಲಾದಿಷು ಶಕಲಾದಯೋ ವಾ ರುಚಕಾದಿಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ವಿನಶ್ಯಂತಮೇವ ಘಟಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಕಪಾಲಕ್ಷಣೋಽನುಪಾದಾನ ಏವೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತತ್ಕಿಮುಪಾದಾನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಏತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ವೈನಾಶಿಕಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾ ಉಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಣೋ ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಃ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೋಪಾದೇಯಾಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಾ ತೂಪಾದಾನಮ್ । ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ಯಥಾ ಸುವರ್ಣದ್ರವ್ಯಂ ಕಾಠಿನ್ಯಾವಸ್ಥಾಮಪಹಾಯ ದ್ರವಾವಸ್ಥಯಾ ಪರಿಣತಂ, ನ ಚ ತತ್ರಾವಯವವಿಭಾಗಃ ಸನ್ನಪಿ ದ್ರವತ್ವೇ ಕಾರಣಂ, ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಭವನ್ಮತೇ ತದಭಾವೇನ ದ್ರವತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಪರಮಾಣು ದ್ರವ್ಯಮಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾತ್ಕಾಠಿನ್ಯಮಪಹಾಯ ದ್ರವತ್ವೇನಾ ಪರಿಣಮತೇ, ನಚ ಕಾಠಿನ್ಯದ್ರವತ್ವೇ ಪರಮಾಣೋರತಿರಿಚ್ಯೇತೇ, ಏವಂ ಮೃದ್ವಾ ಸುವರ್ಣಂ ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪಿಂಡಾವಸ್ಥಾಮಪಹಾಯ ಕುಲಾಲಹೇಮಕಾರಾದಿ ವ್ಯಾಪಾರಾದ್ಘಟರುಚಕೀದ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಪದ್ಯತೇ । ನ ತ್ವವಯವವಿನಾಶಾತ್ತತ್ಸಂಯೋಗವಿನಾಶಾದ್ವಾ ವಿನಷ್ಟುಮರ್ಹಂತಿ ಘಟರುಚಕಾದಯಃ । ನಹಿ ಕಪಾಲಾದಯೋಽಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ವಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮಪಿ ತು ಸಾಮಾನ್ಯಮುಪಾದಾನಂ, ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮ್ । ನಚ ತತ್ಸಂಯೋಗಸಚಿವಮೇಕತ್ವಾತ್ , ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ದ್ವಿಷ್ಠತ್ವೇನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಸ್ತದಧಿಷ್ಠಾನಾ ಭುಜಂಗಾದಯ ಇವ ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನಾಮುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಣ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಉಭಯಥಾ ಚ ದೋಷಾತ್ ।
ಅನುಭೂಯತೇ ಹಿ ಪೃಥಿವೀ ಗಂಧರೂಪರಸಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಿಕಾ ಸ್ಥೂಲಾ, ಆಪೋ ರಸರೂಪಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಿಕಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ, ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಕಂ ತೇಜಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ, ಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಕೋ ವಾಯುಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಃ । ಪುರಾಣೇಽಪಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ “ಆಕಾಶಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ತು ಸ್ಪರ್ಶಮಾತ್ರಂ ಸಮಾವಿಶತ್ । ದ್ವಿಗುಣಸ್ತು ತತೋ ವಾಯುಃ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾತ್ಮಕೋಽಭವತ್ ॥ ೧ ॥ ರೂಪಂ ತಥೈವಾವಿಶತಃ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಗುಣಾವುಭೌ । ತ್ರಿಗುಣಸ್ತು ತತೋ ವಹ್ನಿಃ ಸ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶವಾನ್ ಭವೇತ್ ॥ ೨ ॥ ಶಬ್ದಃ ಸ್ಪರ್ಶಶ್ಚ ರೂಪಂ ಚ ರಸಮಾತ್ರಂ ಸಮಾವಿಶತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚತುರ್ಗುಣಾ ಆಪೋ ವಿಜ್ಞೇಯಾಸ್ತು ರಸಾತ್ಮಿಕಾಃ ॥ ೩ ॥ ಶಬ್ದಃ ಸ್ಪರ್ಶಶ್ಚ ರೂಪಂ ಚ ರಸಶ್ಚೇದ್ಗಂಧಮಾವಿಶತ್ । ಸಂಹತಾನ್ ಗಂಧಮಾತ್ರೇಣ ತಾನಾಚಷ್ಟೇ ಮಹೀಮಿಮಾಮ್ ॥ ೪ ॥ ತಸ್ಮಾತ್ಪಂಚಗುಣಾ ಭೂಮಿಃ ಸ್ಥೂಲಾ ಭೂತೇಷು ದೃಶ್ಯತೇ । ಶಾಂತಾ ಘೋರಾಶ್ಚ ಮೂಢಾಶ್ಚ ವಿಶೇಷಾಸ್ತೇನ ತೇ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥ ೫ ॥ ಪರಸ್ಪರಾನುಪ್ರವೇಶಾದ್ಧಾರಯಂತಿ ಪರಸ್ಪರಮ್ ।” ತೇನ ಗಂಧಾದಯಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಸಂಹನ್ಯಮಾನಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಃ । ತಥಾ ಚ ಯಥಾಯಥಾ ಸಂಹನ್ಯಮಾನಾನಾಮುಪಚಯಸ್ತಥಾತಥಾ ಸಂಹತಸ್ಯ ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ, ಯಥಾಯಥಾಪಚಯಸ್ತಥಾತಥಾ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯತಾರತಮ್ಯಂ, ತದೇವಮನುಭವಾಗಮಾಭ್ಯಾಮವಸ್ಥಿತಮರ್ಥಂ ವೈಶೇಷಿಕೈರನಿಚ್ಛದ್ಭಿರಪ್ಯಶಕ್ಯಾಪಹ್ನವಮಾಹ
ಗಂಧೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತಾವಚ್ಛಬ್ದೋ ವೈಶೇಷಿಕೈಸ್ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಗುಣತ್ವೇನಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಚತುಸ್ತ್ರಿದ್ವ್ಯೇಕಗುಣಾನ್ಯುದಾಹೃತವಾನ್ । ಅನುಭವಾಗಮಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತದ್ವತ್ ।
ಸ್ಥೂಲಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವತ್ ।
ಪರಮಾಣವೋಽಪೀತಿ ।
ಉಪಚಿತಗುಣಾನಾಂ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಾತ್
ಉಪಚಿತಸಂಹನ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸಂಘಾತೋಪಚಯಾತ್ ।
ಅಪರಮಾಣುತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ
ಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿತಿ । ಯಸ್ತು ಬ್ರೂತೇ ನ ಗಂಧಾದಿಸಂಘಾತಃ ಪರಮಾಣುರಪಿ ತು ಗಂಧಾದ್ಯಾಶ್ರಯೋ ದ್ರವ್ಯಂ, ನಚ ಗಂಧಾದೀನಾಂ ತದಾಶ್ರಯಾಣಾಮುಪಚಯೇಽಪಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೋಪಚಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತ್ಯನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ನ ಚಾಂತರೇಣಾಪಿ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಂ
ದ್ರವ್ಯಸ್ವರೂಪೋಪಚಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ।
ಕಾರ್ಯೇಷು ಭೂತೇಷು ಗುಣೋಪಚಯೇ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯದರ್ಶನಾತ್ ।
ನತಾವತ್ಪರಮಾಣವೋ ರೂಪತೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ, ಕಾರ್ಯಂ ಚ ನ ಗಂಧಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ, ಯದಾ ನ ತದಾಧಾರತಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇಽಪಿ ತು ತದಾತ್ಮಕತಯಾ, ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಮುಪಚಯೇ ತದುಪಚಿತಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪರಮಾಣುಭಿರಪಿ ತತ್ಕಾರಣೈರೇವಂ ಭವಿತವ್ಯಂ, ತಥಾ ಚಾಪರಮಾಣುತ್ವಂ ಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಿತೀಯಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ದೂಷಯತಿ
ಅಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ತೂಪಚಿತಾಪಚಿತಗುಣತ್ವ ಇತಿ ।
ಅಥ ಸರ್ವೇ ಚತುರ್ಗುಣಾ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಸ್ತಥಾಪ್ಯತಿಸ್ಫುಟತಯೋಪೇಕ್ಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತತೋಽಪ್ಸ್ವಪೀತಿ ।
ವಾಯೋ ರೂಪವತ್ತ್ವೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅಪರಿಗ್ರಹಾಚ್ಚಾತ್ಯಂತಮನಪೇಕ್ಷಾ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ಸೂತ್ರಂ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ವೈಶೇಷಿಕತಂತ್ರಂ ದೂಷಯತಿ
ಅಪಿ ಚ ವೈಶೇಷಿಕಾ ಇತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ
ದ್ರವ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಯಥಾ ಗವಾಶ್ವಮಹಿಷಮಾತಂಗಾಃ ಪರಸ್ಪರಾನಧೀನನಿರೂಪಣಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ, ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯನಧೀನೋತ್ಪತ್ತಯೋ ವಾ ಧೂಮಾದಯೋ ಯಥಾ ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯನಧೀನನಿರೂಪಣಾಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಗುಣಾದಯೋ ನ ದ್ರವ್ಯಾದ್ಯನಧೀನನಿರೂಪಣಾಃ, ಅಪಿ ತು ಯದಾ ಯದಾ ನಿರೂಪ್ಯಂತೇ ತದಾ ತದಾ ತದಾಕಾರತಯೈವ ಪ್ರಥಂತೇ ನ ತು ಪ್ರಥಾಯಾಮೇಷಾಮಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ, ತಸ್ಮಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯಂತೇ ದ್ರವ್ಯಾದಪಿ ತು ದ್ರವ್ಯಮೇವ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಂ ತಥಾ ತಥಾ ಪ್ರಥತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ರವ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಂ ಗುಣಾದೀನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಶ್ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವಗ್ನೇರನ್ಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।
ನ ತದಧೀನೋತ್ಪಾದತಾಂ ತದಧೀನತ್ವಮಾಚಕ್ಷ್ಮಹೇ ಕಿಂತು ತದಾಕಾರತಾಂ, ತಥಾ ಚ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ
ಗುಣಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ।
ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವಾವಾಕಾರಿಣೌ ವಿಭಿನ್ನಾಭ್ಯಾಮಾಕಾರಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯೇತೇ ತೌ ಸಂಬದ್ಧಾಸಂಬದ್ಧೌ ವಾ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಭಾಸೇತೇ, ಯಥೇಹ ಕುಂಡೇ ದಧಿ ಯಥಾ ವಾ ಗೌರಶ್ವ ಇತಿ, ನ ತಥಾ ಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾಃ, ತೇಷಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಕಾರತಯಾಕಾರಾಂತರಾಯೋಗೇನ ದ್ರವ್ಯಾದಾಕಾರಿಣೋಽನ್ಯತ್ವೇನಾಕಾರಿತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾಭಾವಾತ್ಸೇಯಮಯುತಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಮಿಮಾಮಯುತಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತತ್ಪುನರಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮಿತಿ ।
ತತ್ರಾಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವ ಇತಿ ।
ಯದಿ ತು ಸಂಯೋಗಿನೋಃ ಕಾರ್ಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶತ್ವೇ ಯುತಸಿದ್ಧಿಸ್ತತೋಽನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿಃ, ನಿತ್ಯಯೋಸ್ತು ಸಂಯೋಗಿನೋರ್ದ್ವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಂ ಯುತಸಿದ್ಧಿಸ್ತತೋಽನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥಾ ಚಾಕಾಶಪರಮಾಣ್ವೋಃ ಪರಮಾಣ್ವೋಶ್ಚ ಸಂಯುಕ್ತಯೋರ್ಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾ ಭವತಿ । ಗುಣಗುಣಿನೋಶ್ಚ ಶೌಕ್ಲ್ಯಪಟಯೋರಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧಾ ಭವತಿ । ನಹಿ ತತ್ರ ಶೌಕ್ಲ್ಯಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಮನ್ಯದೇಶೌ ಶೌಕ್ಲ್ಯಪಟೌ । ಸತ್ಯಪಿ ಪಟಸ್ಯ ತದನ್ಯತಂತುದೇಶತ್ವೇ ಶೌಕ್ಲ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಪಟದೇಶತ್ವಾತ್ । ತನ್ನ । ನಿತ್ಯಯೋರಾತ್ಮಾಕಾಶಯೋರಜಸಂಯೋಗೇ ಉಭಯಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಯುತಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ತಯೋಃ ಪೃಥಗಾಶ್ರಯಾಶ್ರಿತತ್ವಮನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ದ್ವಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಮಮೂರ್ತತ್ವೇನೋಭಯೋರಪಿ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಜಸಂಯೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾನುಮಾನಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ ಆಕಾಶಮಾತ್ಮಸಂಯೋಗಿ, ಮೂರ್ತದ್ರವ್ಯಸಂಗಿತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಮ್ । ಪೃಥಗಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿತ್ವಪೃಥಗ್ಗತಿಮತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಯುತಸಿದ್ಧೇರನ್ಯಾ ತ್ವಯುತಸಿದ್ಧಿರ್ಯದ್ಯಪಿ ನಾಭ್ಯುಪೇತವಿರೋಧಮಾವಹತಿ ತಥಾಪಿ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಥಾಮುಪಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಲಕ್ಷಣೇಽಪಿ ಹಿ ಸಮವಾಯೇ ಗುಣಗುಣಿನೋರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಸಂಬದ್ಧೇ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಅಸ್ಯ ಚೋಪಪಾದನಾಯ ಸಮವಾಯ ಆಸ್ಥೀಯತೇ ಭವದ್ಭಿಃ । ಸ ಚೇದಾಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಯಮಿಮಮುಪಪಾದಯೇತ್ಕೃತಂ ತತ್ಕಲ್ಪನಯಾ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಮವಾಯಗೋಚರಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತದ್ಗೋಚರತ್ವೇ ಹಿ ಪಟೇ ಶುಕ್ಲ ಇತ್ಯೇವಮಾಕರಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಪಟಃ ಶುಕ್ಲ ಇತಿ । ನಚ ಶುಕ್ಲಪದಸ್ಯ ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಗುಣಿಪರತ್ವಾದೇವಂ ಪ್ರಥೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನಹಿ ಶಬ್ದವೃತ್ತ್ಯನುಸಾರಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನಹ್ಯಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕ ಇತ್ಯುಪಚರಿತಾಗ್ನಿಭಾವೋ ಮಾಣವಕಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ದಹನಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಥತೇ । ನ ಚಾಯಮಭೇದವಿಭ್ರಮಃ ಸಮವಾಯನಿಬಂಧನೋ ಭಿನ್ನಯೋರಪೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಗುಣಾದಿಸದ್ಭಾವೇ ತದ್ಭೇದೇ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಭ್ರಾಂತತ್ವೇ ಸರ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ತು ಭೇದಸಾಧನಸ್ಯ ತದ್ವಿರುದ್ಧತಯೋತ್ಥಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ತಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಯುತಸಿದ್ಧಶಬ್ದೋಽಪೃಥಗುತ್ಪತ್ತೌ ಮುಖ್ಯಃ, ಸಾ ಚ ಭವನ್ಮತೇ ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಸ್ತಿ, ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧೇರ್ಗುಣಸ್ಯ ಚ ಪಶ್ಚಾದುತ್ಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯಾವಾದೋಽಯಮಿತ್ಯಾಹ
ಯುತಸಿದ್ಧಯೋರಿತಿ ।
ಅಥ ಭವತು ಕಾರಣಸ್ಯ ಯುತಸಿದ್ಧಿಃ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಕಾರಣಾತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನ್ಯಥಾ ದೂಷಯತಿ
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಸಂಬಂಧಿದ್ವಯಾಧೀನಸದ್ಭಾವೋ ಹಿ ಸಂಬಂಧೋ ನಾಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸಂಬಂಧಿನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಸಮವಾಯೋ ನಿತ್ಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ನಚ ಕಾರಣಸಮವಾಯಾದನನ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ಏವಂ ಹಿ ಸತಿ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಕಾರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಉತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸೈವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತು ಕಿಂ ಸಮವಾಯೇನ । ಸಿದ್ಧಯೋಸ್ತು ಸಂಬಂಧೇ ಯುತಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚಾನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಯದುಕ್ತಂ ವೈಶೇಷಿಕೈರ್ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗೌ ನ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತೀದಂ ದುರುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ಏತೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಯೋಗೌ ಯುತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಪಿ ಲಕ್ಷಣಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ಮಾ ಭೂದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ, ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತ್ವನಯೋಃ ಸಂಯೋಗ ಏವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ತತ್ರಾಸ್ಯಾ ಅಸಂಯೋಗತ್ವಾಯಾನ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ । ತಥಾ ಚ ಸೈವೋಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮನಯಾ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯದೋಷಗ್ರಸ್ತಯಾ । ನ ಚಾನ್ಯಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತಾಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರನ್ಯತರಕರ್ಮಜೋಭಯಕರ್ಮಜಾ ವಾ ಸಂಯೋಗಃ, ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣುಶ್ಯೇನಯೋರ್ಮಲ್ಲಯೋರ್ವಾ । ನಚ ತಂತುಪಟಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ತಥಾ, ಉತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪಟಸ್ಯ ತಂತುಸಂಬಂಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮವಾಯ ಏವಾಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಯಥಾ ಚೋತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಯೋಗಜೋಽಪಿ ಹಿ ಸಂಯೋಗೋ ಭವದ್ಭಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ ನ ಕ್ರಿಯಾಜ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗಃ, ಆತ್ಮಾಕಾಶಸಂಯೋಗೇ ನಿತ್ಯೇ ತದಭಾವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೋತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇ ಕಾರಣಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರಹಾಚ್ಚೇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸಂಬಂಧಿರೂಪಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸಂಬಂಧೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದವಾಂತರಭೇದಾಯ ಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽನುಶ್ರೀಯೇತ ಸ ಏವ ತು ಸಂಬಂಧ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಽಸಿದ್ಧಃ, ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಪರಸ್ತಾದತಿರಿಕ್ತಃ ಸಂಬಂಧಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧೋಽಸಂಬದ್ಧೋ ನ ಸಂಬಂಧಿನೌ ಘಟಯಿತುಮೀಷ್ಟೇ । ಸಂಬಂಧಿಸಂಬಂಧೇ ಚಾನವಸ್ಥಿತಿಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಪತ್ತ್ಯನುಭವಾಭ್ಯಾಂ ನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನ್ಯತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತು ಕಾರಣಸ್ಯೈವಾಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ ಪರಿಣಾಮಭೇದ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನತಿರೇಕಾತ್ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಬದ್ಧಂ, ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಚ ಸಂಯೋಗಿಭ್ಯಾಮನತಿರೇಕಾತ್ಕಸ್ತಯೋಃ ಸಂಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ
ನಾಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತಾಮಸ್ಯಾಪರಿಭಾವಯನ್ನಾಶಂಕತೇ
ಸಂಬಂಧಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣೇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಬಾಹ್ಯರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।
ತತ್ತದನಿರ್ವಚನೀಯಾನೇಕವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ನಾನಾಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಯಥೈಕೋ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ವಗತವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮನುಷ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽವದಾತಃ, ಸ್ವಗತಾವಸ್ಥಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಲೋ ಯುವಾ ಸ್ಥವಿರಃ, ಸ್ವಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಃ, ಪರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಪಿತಾ ಪುತ್ರಃ ಪೌತ್ರೋ ಭ್ರಾತಾ ಜಾಮಾತೇತಿ । ನಿದರ್ಶನಾಂತರಮಾಹ
ಯಥಾ ಚೈಕಾಪಿ ಸತೀ ರೇಖೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ
ತಥಾ ಸಂಬಂಧಿನೋರಿತಿ ।
ಅಂಗುಲ್ಯೋರ್ನೈರಂತರ್ಯಂ ಸಂಯೋಗಃ, ದಧಿಕುಂಡಯೋರೌತ್ತರಾಧರ್ಯಂ ಸಂಯೋಗಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಸ್ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಸಂಬಂಧಿನೋರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಿವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಯೋಃ
ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅಪಿಚಾದೃಷ್ಟವತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ಪರಮಾಣುಮನಸೋಶ್ಚಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಭವದ್ಭಿರಿಷ್ಯತೇ । “ಅಗ್ನೇರೂರ್ಧ್ವಜ್ವಲನಂ ವಾಯೋಸ್ತಿರ್ಯಕ್ಪವನಮಣುಮನಸೋಶ್ಚಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯದೃಷ್ಟಕಾರಿತಾನಿ”(ವೈ.ಸೂ. ೫-೨-೧೨) ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ನ ಚಾಣುಮನಸೋರಾತ್ಮನಾಪ್ರದೇಶೇನ ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಭವತಿ । ಸಂಭವೇ ಚಾಣುಮನಸೋರಾತ್ಮವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ಪರಮಮಹತ್ತ್ವೇನಾನಣುತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ಪ್ರದೇಶವೃತ್ತಿರನಯೋರಾತ್ಮನಾ ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ರದೇಶತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ, ಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾಸಹತ್ವಾದತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ
ತಥಾಣ್ವಾತ್ಮಮನಸಾಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಣುಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಾವಯವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಕಾಶೇನೇವ ಸಂಶ್ಲೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸಂಶ್ಲೇಷಃ ಸಂಗ್ರಹೋ ಯತ ಏಕಸಂಬಂಧ್ಯಾಕರ್ಷೇ ಸಂಬಂಧ್ಯಂತರಾಕರ್ಷೋ ಭವತಿ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಅತ ಏವ ಸಂಯೋಗಾದನ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣದ್ರವ್ಯಯೋರಾಶ್ರಯಾಶ್ರಿತಭಾವೋಽನ್ಯಥಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ।
ಕುತಃ ।
ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ।
ತದ್ವಿಭಜತೇ
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಹೀತಿ ।
ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ । ಪರಮಾಣೂನಾಮಿತಿ ।
ಯೇ ಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಸ್ತೇ ಸಾವಯವಾಃ, ಯಥಾ ಘಟಾದಯಃ । ತಥಾ ಚ ಪರಮಾಣವಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಾವಯವಾ ಅನಿತ್ಯಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇ ಚಾಕಾಶಾದಿವತ್ಪರಮಾಣುತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ ಶಂಕತೇ
ಯಾಂಸ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।
ಕಿಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣವೋ ನ ವಿನಶ್ಯಂತ್ಯಥ ನಿರವಯವತಯಾ ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಇದಮುಕ್ತಮ್
ವಸ್ತುಭೂತಾಪೀತಿ ।
ಭವನ್ಮತೇ ಉತ್ತರಂ ಕಲ್ಪಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ
ವಿನಶ್ಯಂತೋಽಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗೇನೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಘೃತಸುವರ್ಣಾದೀನಾಮವಿಭಜ್ಯಮಾನಾವಯವಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಪಿಷ್ಟಪಿಂಡೋಽವಿನಶ್ಯದವಯವಸಂಯೋಗ ಏವ ಪ್ರಥತೇ, ಪ್ರಥಮಾನಶ್ಚಾಶ್ವಶಫಾಕಾರತಾಂ ನೀಯಮಾನಃ ಪುರೋಡಾಶತಾಮಾಪದ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಪಿಂಡೋ ನಶ್ಯತಿ ಪುರೋಡಾಶಶ್ಚೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ನಹಿ ತತ್ರ ಪಿಂಡಾವಯವಸಂಯೋಗಾ ವಿನಶ್ಯಂತಿ, ಅಪಿ ತು ಸಂಯುಕ್ತಾ ಏವ ಸಂತಃ ಪರಂ ಪ್ರಥನೇನ ನುದ್ಯಮಾನಾ ಅಧಿಕದೇಶವ್ಯಾಪಕಾ ಭವಂತಿ, ಏವಮಗ್ನಿಸಂಯೋಗೇನ ಸುವರ್ಣದ್ರವ್ಯಾವಯವಾಃ ಸಂಯುಕ್ತಾ ಏವ ಸಂತೋ ದ್ರವೀಭಾವಮಾಪದ್ಯಂತೇ, ನತು ಮಿಥೋ ವಿಭಜ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾವಯವಸಂಯೋಗವಿನಾಶಾವಂತರೇಣಾಪಿ ಸುವರ್ಣಪಿಂಡೋ ವಿನಶ್ಯತಿ, ಸಂಯೋಗಾಂತರೋತ್ಪಾದಮಂತರೇಣ ಚ ಸುವರ್ಣೇ ದ್ರವ ಉಪಜಾಯತೇ, ಏವಮಂತರೇಣಾಪ್ಯವಯವಸಂಯೋಗವಿನಾಶಂ ಪರಮಾಣವೋ ವಿನಂಕ್ಷ್ಯಂತ್ಯನ್ಯೇ ಚೋತ್ಪತ್ಸ್ಯಂತ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಸಮುದಾಯ ಉಭಯಹೇತುಕೇಽಪಿ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ
ವೈಶೇಷಿಕರಾದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ।
ವೈಶೇಷಿಕಾಃ ಖಲ್ವರ್ಧವೈನಾಶಿಕಾಃ । ತೇ ಹಿ ಪರಮಾಣ್ವಾಕಾಶಾದಿಕ್ಕಾಲಾತ್ಮಮನಸಾಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾನಾಂ ಚ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಶೇಷಾಣಾಂ ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶಮುಪಯಂತಿ, ತೇನ ತೇಽರ್ಧವೈನಾಶಿಕಾಃ । ತೇನ ತದುಪನ್ಯಾಸೋ ವೈನಾಶಿಕತ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಸರ್ವವೈನಾಶಿಕಾನ್ ಸ್ಮಾರಯತೀತಿ ತದನಂತರಂ ವೈನಾಶಿಕಮತನಿರಾಕರಣಮಿತಿ । ಅರ್ಧವೈನಾಶಿಕಾನಾಂ ಸ್ಥಿರಭಾವವಾದಿನಾಂ ಸಮುದಾಯಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯೇತಾಪಿ, ಕ್ಷಣಿಕಭಾವವಾದಿನಾಂ ತ್ವಸೌ ದೂರಾಪೇತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ತೇನ ನತರಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಿದಂ ದೂಷಣಾಯ ವೈನಾಶಿಕಮತಮುಪನ್ಯಸಿತುಂ ತತ್ಪ್ರಕಾರಭೇದಾನಾಹ
ಸ ಚ ಬಹುಪ್ರಕಾರ ಇತಿ ।
ವಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾತ್ಖಲು, ಕೇಚಿತ್ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವಮೇವ ರಾದ್ಧಾಂತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಕೇಚಿಜ್ಝಾನಮಾತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ । ಕೇಚಿತ್ಸರ್ವಶೂನ್ಯತಾಮ್ । ಅಥ ತ್ವತ್ರಭವತಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಭೇದೋ ನ ಸಂಭವತಿ, ತತ್ತ್ವಸ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದಪರಿತೋಷೇಣಾಹ
ವಿನೇಯಭೇದಾದ್ವಾ ।
ಹೀನಮಧ್ಯಮೋತ್ಕೃಷ್ಟಧಿಯೋ ಹಿ ಶಿಷ್ಯಾ ಭವಂತಿ । ತತ್ರ ಯೇ ಹೀನಮತಯಸ್ತೇ ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವವಾದೇನ ತದಾಶಯಾನುರೋಧಾಚ್ಛೂನ್ಯತಾಯಾಮವತಾರ್ಯಂತೇ । ಯೇ ತು ಮಧ್ಯಮಾಸ್ತೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವೇನ ಶೂನ್ಯತಾಯಾಮವತಾರ್ಯಂತೇ । ಯೇ ತು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಮತಯಸ್ತೇಭ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶೂನ್ಯತಾತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಬೋಧಿಚಿತ್ತವಿವರಣೇ -“ದೇಶನಾ ಲೋಕನಾಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಶಯವಶಾನುಗಾಃ । ಭಿದ್ಯಂತೇ ಬಹುಧಾ ಲೋಕ ಉಪಾಯೈರ್ಬಹುಭಿಃ ಪುನಃ ॥ ೧ ॥ ಗಂಭೀರೋತ್ತಾನಭೇದೇನ ಕ್ವಚಿಚ್ಚೋಭಯಲಕ್ಷಣಾ । ಭಿನ್ನಾಪಿ ದೇಶನಾಭಿನ್ನಾ ಶೂನ್ಯತಾದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾ” ॥ ೨ ॥ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ವೈಭಾಷಿಕಸೌತ್ರಾಂತಿಕಯೋರವಾಂತರಮತಭೇದೋಽಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಾಸ್ತಿತಾಯಾಮಸ್ತಿ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯೋಪನ್ಯಾಸಃ । ತಥಾ ಚ ತ್ರಿತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ । ಪೃಥಿವೀ ಸ್ವರಸ್ವಭಾವಾ, ಆಪಃ ಸ್ನೇಹಸ್ವಭಾವಾಃ, ಅಗ್ನಿರುಷ್ಣಸ್ವಭಾವಃ, ವಾಯುರೀರಣಸ್ವಭಾವಃ । ಈರಣಂ ಪ್ರೇರಣಮ್ । ಭೂತಭೌತಿಕಾನುಕ್ತ್ವಾ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತಿಕಾನಾಹ
ತಥಾ ರೂಪೇತಿ ।
ರೂಪ್ಯಂತೇ ಏಭಿರಿತಿ ರೂಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಚ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ಸವಿಷಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ರೂಪಸ್ಕಂಧಃ । ಯದ್ಯಪಿ ರೂಪ್ಯಮಾಣಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಸ್ತಥಾಪಿ ಕಾಯಸ್ಥತ್ವಾದ್ವಾ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಾದ್ವಾ ಭವಂತ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ । ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧೋಽಹಮಿತ್ಯಾಕಾರೋ ರೂಪಾದಿವಿಷಯ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಜನ್ಯೋ ವಾ ದಂಡಾಯಮಾನಃ । ವೇದನಾಸ್ಕಂಧೋ ಯಾ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾನುಭಯವಿಷಯಸ್ಪರ್ಶೇ ಸುಖದುಃಖತದ್ರಹಿತವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಜಾಯತೇ ಸ ವೇದನಾಸ್ಕಂಧಃ । ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಕಂಧಃ ಸವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಜ್ಞಾಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಪ್ರತಿಭಾಸಃ, ಯಥಾ ಡಿತ್ಥಃ ಕುಂಡಲೀ ಗೌರೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಕಂಧೋ ರಾಗಾದಯಃ ಕ್ಲೇಶಾಃ, ಉಪಕ್ಲೇಶಾಶ್ಚ ಮದಮಾನಾದಯಃ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಚೇತಿ । ತದೇತೇಷಾಂ ಸಮುದಾಯಃ ಪಂಚಸ್ಕಂಧೀ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನುಭಯಹೇತುಕೇಽಪೀತಿ ।
ಬಾಹ್ಯೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ದ್ವ್ಯಣುಹೇತುಕೇ ಭೂತಭೌತಿಕಸಮುದಾಯೇ, ರೂಪವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸ್ಕಂಧಹೇತುಕೇ ಚ ಸಮುದಾಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇಽಭಿಪ್ರೇಯಮಾಣೇ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾಯುಕ್ತತಾ । ಕುತಃ ।
ಸಮುದಾಯಿನಾಮಚೇತನತ್ವಾತ್ ।
ಚೇತನೋ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದಿಃ ಸರ್ವಂ ಮೃದ್ದಂಡಾದ್ಯುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಸಮುದಾಯಾತ್ಮಕಂ ಘಟಮಾರಚಯನ್ ದೃಷ್ಟಃ । ನಹ್ಯಸತಿ ಮೃದ್ದಂಡಾದಿವ್ಯಾಪಾರಿಣಿ ವಿದುಷಿ ಕುಲಾಲೇ ಸ್ವಯಮಚೇತನಾ ಮೃದ್ದಂಡಾದಯೋ ವ್ಯಾಪೃತ್ಯ ಜಾತು ಘಟಮಾರಚಯಂತಿ । ನ ಚಾಸತಿ ಕುವಿಂದೇ ತಂತುವೇಮಾದಯಃ ಪಟಂ ವಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಸ್ತದನುಗುಣಕಾರಣಸಮವಧಾನಾಧೀನಸ್ತದಭಾವೇ ನ ಭವತಿ । ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾನುಗುಣಂ ಚ ಕಾರಣಸಮವಧಾನಂ ಚೇತನಪ್ರೇಕ್ಷಾಧೀನಮಸತ್ಯಾಂ ಚೇತನಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತ ಇತಿ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತನಪ್ರೇಕ್ಷಾಧೀನತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಾ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಭ್ಯಃ ಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವ ಏವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಅದ್ಧಾ ಚೇತನಾಧೀನೈವ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಅಸ್ತಿ ತು ಚಿತ್ತಂ ಚೇತನಂ, ತದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಷಯಸ್ಪರ್ಶೇ ಸತ್ಯಭಿಜ್ವಲತ್ತತ್ಕಾರಣಚಕ್ರಂ ಯಥಾಯಥಾ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ತಥಾತಥಾ ಪ್ರಕಾಶಯದಚೇತನಾನಿ ಕಾರಣಾನ್ಯಧಿಷ್ಠಾಯ ಕಾರ್ಯಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಸ್ಯ ಚ ಸಮುದಾಯಸಿದ್ಧ್ಯಧೀನತ್ವಾತ್ ।
ನ ಖಲು ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಸಮುದಾಯಸಿದ್ಧಿಮಂತರೇಣ ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಂ, ತತಸ್ತು ತಾಮಿಚ್ಛನ್ ದುರುತ್ತರಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯಮಾವಿಶೇದಿತಿ । ನ ಚ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಾ ಚಿತ್ತಾಭಿದೀಪ್ತಿರುತ್ತರಸಮುದಾಯಂ ಘಟಯತಿ । ಘಟನಸಮಯೇ ತಸ್ಯಾಶ್ಚಿರಾತೀತತ್ವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರಹಾತ್ । ಅಸ್ಮದ್ರಾದ್ಧಾಂತವದನ್ಯಸ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಪ್ರಶಾಸಿತುರ್ವಾ ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ಸಂಘಾತಕರ್ತುರನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಕಾರಣವಿನ್ಯಾಸಭೇದಂ ಹಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ । ನ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಂತರೇಣ ತದ್ವಿನ್ಯಾಸಭೇದಂ ವೇದಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಸಕ್ಷಣಿಕೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಕಾಲಾನವಸ್ಥಾಯೀ ಜ್ಞಾತುಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವುತ್ಸಹತೇ । ಅತ ಉಕ್ತಮ್
ಸ್ಥಿರಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಅಸಮವಹಿತಾನ್ಯೇವ ಕಾರಣಾನಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಿಷ್ಯಂತಿ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾಣಿ, ಕೃತಮತ್ರ ಸಮವಧಾಯಯಿತ್ರಾ ಚೇತನೇನೇತ್ಯತ ಆಹ
ನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯುಚ್ಯತೇ ಅಸ್ತ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಪೂರ್ವಾಪರಾನುಸಂಧಾತೃ, ತದೇವ ಕಾರಣಾನಾಂ ಪ್ರತಿಸಂಧಾತೃ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಆಶಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಯತ್ಖಲ್ವೇಕಂ ಯದಿ ಸ್ಥಿರಮಾಸ್ಥೀಯೇತ ತತೋ ನಾಮಾಂತರೇಣಾತ್ಮೈವ । ಅಥ ಕ್ಷಣಿಕಂ, ತತ ಉಕ್ತದೋಷಾಪತ್ತಿಃ । ನಚ ತತ್ಸಂತಾನಸ್ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ನಾಮಾಂತರೇಣಾತ್ಮಾಭ್ಯುಪಗತೋಽನನ್ಯತ್ವೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮೇವ, ತಚ್ಚ ಕ್ಷಣಿಕಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತದೋಷಾಪತ್ತಿಃ । ಆಶೇರತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಾನುಭವವಾಸನಾ ಇತ್ಯಾಶಯ ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ತಸ್ಯ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಮುದಾಯಿನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ನಚ ಕ್ಷಣಿಕಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ವ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ವ್ಯಾಪಾರವದಾಶ್ರಯಸ್ತತ್ಕಾರಣಕಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತೇನ ವ್ಯಾಪಾರವತಾ ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ವ್ಯಾಪಾರಸಮಯೇ ಚ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಾರಣತ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಯೋರಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸಮಸಮಯಯೋರಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ । ನಾಪಿ ಭಿನ್ನಕಾಲಯೋರಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನಿರಿತ್ಯಾಹ
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ಹಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ ಬುದ್ಧೇನ ‘ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಯಫಲಮ್’ ಇತಿ । “ಉತ್ಪಾದಾದ್ವಾ ತಥಾಗತಾನಾಮನುತ್ಪಾದಾದ್ವಾ ಸ್ಥಿತೈಷಾ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮತಾ” । “ಧರ್ಮಸ್ಥಿತಿತಾ ಧರ್ಮನಿಯಾಮಕತಾ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಾನುಲೋಮತಾ” ಇತಿ । ಅಥ ಪುನರಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಭವತಿ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧತಶ್ಚ । ಸ ಪುನರ್ದ್ವಿವಿಧೋ ಬಾಹ್ಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಶ್ಚ । ತತ್ರ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ ಯದಿದಂ ಬೀಜಾದಂಕುರೋಽಂಕುರಾತ್ಪತ್ರಂ ಪತ್ರಾತ್ಕಾಂಡಂ ಕಾಂಡಾನ್ನಾಲೋ ನಾಲಾದ್ಗರ್ಭೋ ಗರ್ಭಾಚ್ಛೂಕಃ ಶೂಕಾತ್ಪುಷ್ಪಂ ಪುಷ್ಪಾತ್ಫಲಮಿತಿ । ಅಸತಿ ಬೀಜೇಽಂಕುರೋ ನ ಭವತಿ, ಯಾವದಸತಿ ಪುಷ್ಪೇ ಫಲಂ ನ ಭವತಿ । ಸತಿ ತು ಬೀಜೇಽಂಕುರೋ ಭವತಿ, ಯಾವತ್ಪುಷ್ಪೇ ಸತಿ ಫಲಮಿತಿ । ತತ್ರ ಬೀಜಸ್ಯ ನೈವಂ ಭವತಿ ಜ್ಞಾನಮಹಮಂಕುರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಅಂಕುರಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ಜ್ಞಾನಮಹಂ ಬೀಜೇನ ನಿರ್ವರ್ತಿತ ಇತಿ । ಏವಂ ಯಾವತ್ಪುಷ್ಪಸ್ಯ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಫಲಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಏವಂ ಫಲಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಪುಷ್ಪೇಣಾಭಿನಿರ್ವರ್ತಿತಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಸತ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ಬೀಜಾದೀನಾಮಸತ್ಯಪಿ ಚಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಷ್ಠಾತರಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವನಿಯಮೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಉಕ್ತೋ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ । ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಸ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಹೇತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಃ । ಹೇತುಂ ಹೇತುಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂತೇ ಹೇತ್ವಂತರಾಣೀತಿ, ತೇಷಾಮಯಮಾನಾನಾಂ ಭಾವಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥಾ ಷಣ್ಣಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಾದ್ಬೀಜಹೇತುರಂಕುರೋ ಜಾಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಪೃಥಿವೀಧಾತುರ್ಬೀಜಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹಕೃತ್ಯಂ ಕರೋತಿ ಯತೋಽಂಕುರಃ ಕಠಿನೋ ಭವತಿ, ಅಬ್ಧಾತುರ್ಬೀಜಂ ಸ್ನೇಹಯತಿ, ತೇಜೋಧಾತುರ್ಬೀಜಂ ಪರಿಪಾಚಯತಿ, ವಾಯುಧಾತುರ್ಬೀಜಮಭಿನಿರ್ಹರತಿ ಯತೋಽಂಕುರೋ ಬೀಜಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ, ಆಕಾಶಧಾತುರ್ಬೀಜಸ್ಯಾನಾವರಣಕೃತ್ಯಂ ಕರೋತಿ, ಋತುರಪಿ ಬೀಜಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಂ ಕರೋತಿ, ತದೇತೇಷಾಮವಿಕಲಾನಾಂ ಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯೇ ಬೀಜೇ ರೋಹಿತ್ಯಂಕುರೋ ಜಾಯತೇ ನಾನ್ಯಥಾ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವೀಧಾತೋರ್ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಬೀಜಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹಕೃತ್ಯಂ ಕರೋಮೀತಿ, ಯಾವದೃತೋರ್ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಬೀಜಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಂ ಕರೋಮೀತಿ । ಅಂಕುರಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಮೇಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತ ಇತಿ । ತಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ಭವತಿ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧತಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧತಶ್ಚ । ತತ್ರಾಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧೋ ಯದಿದಮವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಯಾವಜ್ಜಾತಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ಜರಾಮರಣಾದೀತಿ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚೇನ್ನಾಭವಿಷ್ಯನ್ನೈವ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಅಜನಿಷ್ಯಂತ । ಏವಂ ಯಾವಜ್ಜಾತಿಃ । ಜಾತಿಶ್ಚೇನ್ನಾಭವಿಷ್ಯನ್ನೈವ ಜರಾಮರಣಾದಯ ಉತ್ಪತ್ಸ್ಯಂತ । ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾಯಾ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾನಭಿನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ವಯಮವಿದ್ಯಯಾ ನಿರ್ವರ್ತಿತಾ ಇತಿ । ಏವಂ ಯಾವಜ್ಜಾತ್ಯಾ ಅಪಿ ನೈವಂ ಭವತ್ಯಹಂ ಜರಾಮರಣಾದ್ಯಭಿನಿರ್ವರ್ತಯಾಮೀತಿ । ಜರಾಮರಣಾದೀನಾಮಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ವಯಂ ಜಾತ್ಯಾದಿಭಿರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತಾ ಇತಿ । ಅಥ ಚ ಸತ್ಸ್ವವಿದ್ಯಾದಿಷು ಸ್ವಯಮಚೇತನೇಷು ಚೇತನಾಂತರಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಷ್ವಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಬೀಜಾದಿಷ್ವಿವ ಸತ್ಸ್ವಚೇತನೇಷು ಚೇತನಾಂತರಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಷ್ವಪ್ಯಂಕುರಾದೀನಾಮ್ । ಇದಂ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯೇದಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ । ಸೋಽಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಸ್ಯ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧಃ । ಅಥ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧಃ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯ್ವಾಕಾಶವಿಜ್ಞಾನಧಾತೂನಾಂ ಸಮವಾಯಾದ್ಭವತಿ ಕಾಯಃ । ತತ್ರ ಕಾಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಧಾತುಃ ಕಾಠಿನ್ಯಂ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ । ಅಬ್ಧಾತುಃ ಸ್ನೇಹಯತಿ ಕಾಯಮ್ । ತೇಜೋಧಾತುಃ ಕಾಯಸ್ಯಾಶಿತಪೀತೇ ಪರಿಪಾಚಯತಿ । ವಾಯುಧಾತುಃ ಕಾಯಸ್ಯ ಶ್ವಾಸಾದಿ ಕರೋತಿ । ಆಕಾಶಧಾತುಃ ಕಾಯಸ್ಯಾಂತಃ ಸುಷಿರಭಾವಂ ಕರೋತಿ । ಯಸ್ತು ನಾಮರೂಪಾಂಕುರಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಪಂಚವಿಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಸಂಯುಕ್ತಂ ಸಾಸ್ರವಂ ಚ ಮನೋವಿಜ್ಞಾನಂ, ಸೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುಃ । ಯದಾ ಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತವೋ ಭವಂತ್ಯವಿಕಲಾಸ್ತದಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಮವಾಯಾದ್ಭವತಿ ಕಾಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತೂನಾಂ ನೈವಂ ಭವತಿ ವಯಂ ಕಾಯಸ್ಯ ಕಾಠಿನ್ಯಾದಿ ನಿರ್ವರ್ತಯಾಮ ಇತಿ । ಕಾಯಸ್ಯಾಪಿ ನೈವಂ ಭವತಿ ಜ್ಞಾನಮಹಮೇಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರಭಿನಿರ್ವರ್ತಿತ ಇತಿ । ಅಥ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಧಾತುಭ್ಯೋಽಚೇತನೇಭ್ಯಶ್ಚೇತನಾಂತರಾನಧಿಷ್ಠಿತೇಭ್ಯೋಽಂಕುರಸ್ಯೇವ ಕಾಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಸೋಽಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದೃಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯಃ । ತತ್ರೈತೇಷ್ವೇವ ಷಟ್ಸು ಧಾತುಷು ಯೈಕಸಂಜ್ಞಾ, ಪಿಂಡಸಂಜ್ಞಾ, ನಿತ್ಯಸಂಜ್ಞಾ, ಸುಃಖಸಂಜ್ಞಾ, ಸತ್ತ್ವಸಂಜ್ಞಾ, ಪುದ್ಗಲಸಂಜ್ಞಾ, ಮನುಷ್ಯಸಂಜ್ಞಾ, ಮಾತೃದುಹಿತೃಸಂಜ್ಞಾ, ಅಹಂಕಾರಮಮಕಾರಸಂಜ್ಞಾ, ಸೇಯಮವಿದ್ಯಾ ಸಂಸಾರಾನರ್ಥಸಂಭಾರಸ್ಯ ಮೂಲಕಾರಣಂ, ತಸ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ವಸ್ತುವಿಷಯಾ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ, ವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚತ್ವಾರೋ ರೂಪಿಣ ಉಪಾದಾನಸ್ಕಂಧಾಸ್ತನ್ನಾಮ, ತಾನ್ಯುಪಾದಾಯ ರೂಪಮಭಿನಿರ್ವರ್ತತೇ । ತದೈಕಧ್ಯಮಭಿಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ನಾಮರೂಪಂ ನಿರುಚ್ಯತೇ ಶರೀರಸ್ಯೈವ ಕಲಲಬುದ್ಬುದಾದ್ಯವಸ್ಥಾ ನಾಮರೂಪಸಂಮಿಶ್ರಿತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಷಡಾಯತನಂ, ನಾಮರೂಪೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸನ್ನಿಪಾತಃ ಸ್ಪರ್ಶಃ, ಸ್ಪರ್ಶಾದ್ವೇದನಾ ಸುಖಾದಿಕಾ, ವೇದನಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇತತ್ಸುಖಂ ಪುನರ್ಮಯೇತ್ಯಧ್ಯವಸಾನಂ ತೃಷ್ಣಾ ಭವತಿ । ತತೌಪಾದಾನಂ ವಾಕ್ಕಾಯಚೇಷ್ಟಾ ಭವತಿ । ತತೋ ಭವೋ ಭವತ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮೇತಿ ಭವೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ, ತದ್ಧೇತುಕಃ ಸ್ಕಂಧಪ್ರಾದುರ್ಭಾವೋ ಜಾತಿಃಜನ್ಮ । ಜನ್ಮಹೇತುಕಾ ಉತ್ತರೇ ಜರಾಮರಣಾದಯಃ । ಜಾತಾನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ಪರಿಪಾಕೋ ಜರಾ । ಸ್ಕಂಧಾನಾಂ ನಾಶೋ ಮರಣಮ್ । ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಮೂಢಸ್ಯ ಸಾಭಿಷಂಗಸ್ಯ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಾವಾಂತರ್ದಾಹಃ ಶೋಕಃ । ತದುತ್ಥಂ ಪ್ರಲಪನಂ ಹಾ ಮಾತಃ, ಹಾ ತಾತ, ಹಾ ಚ ಮೇ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದೀತಿ ಪರಿದೇವನಾ । ಪಂಚವಿಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಸಂಯುಕ್ತಮಸಾಧ್ವನುಭವನಂದುಃಖಮ್ । ಮಾನಸಂ ಚ ದುಃಖಂದೌರ್ಮನಸ್ಯಮ್ । ಏವಂಜಾತೀಯಕಾಶ್ಚೋಪಾಯಾಸ್ತ ಉಪಕ್ಲೇಶಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಽಮೀ ಪರಸ್ಪರಹೇತುಕಾಃ, ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುಕಾ ಅವಿದ್ಯಾದಯೋಽವಿದ್ಯಾದಿಹೇತುಕಾಶ್ಚ ಜನ್ಮಾದಯೋ ಘಟೀಯಂತ್ರವದನಿಶಮಾವರ್ತಮಾನಾಃ ಸಂತೀತಿ ತದೇತೈರವಿದ್ಯಾದಿಭಿರಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಸಂಘಾತ ಇತಿ । ತದೇತದ್ದೂಷಯತಿ
ತನ್ನ ಕುತಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಯತ್ಖಲು ಹೇತೂಪನಿಬದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಂ ತದನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಂ ಹೇತುಮಾತ್ರಾಧೀನೋತ್ಪಾದತ್ವಾದುತ್ಪದ್ಯತಾಂ ನಾಮ । ಪಂಚಸ್ಕಂಧಸಮುದಾಯಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬದ್ಧೋ ನ ಹೇತುಮಾತ್ರಾಧೀನೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅಪಿ ತು ನಾನಾಹೇತುಸಮವಧಾನಜನ್ಮಾ । ನ ಚ ಚೇತನಮಂತರೇಣಾನ್ಯಃ ಸಂನಿಧಾಪಯಿತಾಸ್ತಿ ಕಾರಣಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬೀಜಾದಂಕುರೋತ್ಪತ್ತೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬದ್ಧಾಯಾ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತತ್ವೇನ ಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ , ಪಕ್ಷೇಣ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರೋದ್ಭಾವನಾಯಾಮತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಸರ್ವಾನುಮಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನಪೇಕ್ಷಾ ಏವಾಂತ್ಯಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಯೋಽಂಕುರಮಾರಭಂತೇ । ತೇಷಾಂ ತೂಪಸರ್ಪಣಪ್ರತ್ಯಯವಶಾತ್ಪರಸ್ಪರಸಮವಧಾನಮ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಮಾದೇವ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ಕಿಮನ್ಯೈಃ ಕಾರಣೈರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಾರಣಚಕ್ರಾನಂತರಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯೇವ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಚೈಕೋಽಪಿ ತತ್ಕಾರಣಸಮರ್ಥ ಇತ್ಯನ್ಯ ಉದಾಸತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ತೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಂತೋ ಯೇನೈವಮಾಲೋಚಯೇಯುರಸ್ಮಾಸು ಸಮರ್ಥ ಏಕೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯೇ ಇತಿ ಕೃತಂ ನಃ ಸಂನಿಧಿನೇತಿ । ಕಿಂತೂಪಸರ್ಪಣಪ್ರತ್ಯಯಾಧೀನಪರಸ್ಪರಸಂನಿಧಾನೋತ್ಪಾದಾ ನಾನುತ್ಪತ್ತುಂ ನಾಪ್ಯಸಂನಿಧಾತುಮೀಶತೇ । ತಾಂಶ್ಚ ಸರ್ವಾನನಪೇಕ್ಷಾನ್ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ನ ನೋತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನಾ ಸರ್ವೇ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯಂತೋಽಪಿ ನಾನಾಕಾರ್ಯಾಣಾಮೀಶತೇ ತತ್ರೈವ ತೇಷಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕಾರಣಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯಭೇದಃ, ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಏಕತ್ವಾತ್ । ತದ್ಭೇದಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯನಾನಾತ್ವಹೇತುತ್ವಾತ್ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ತನ್ನ । ಯದ್ಯಂತ್ಯಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅನಪೇಕ್ಷಾಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನೇ, ಹಂತಾನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ತತಃ ಪೂರ್ವೇ ತತಃ ಪೂರ್ವೇ ಸರ್ವ ಏವಾನಪೇಕ್ಷಾಸ್ತತ್ತತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನ ಇತಿ ಕುಸೂಲಸ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಯೇನ ಬೀಜಕ್ಷಣೇನ ಕುಸೂಲಸ್ಥೇನ ಸ್ವಕಾರ್ಯಕ್ಷಣಪರಂಪರಯಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಸಮರ್ಥೋ ಬೀಜಕ್ಷಣೋ ಜನಯಿತವ್ಯಃ ಸೋಽನಪೇಕ್ಷ ಏವ ಬೀಜಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನನೇ ಏವಂ ಸರ್ವ ಏವ ತದನಂತರಾನಂತರವರ್ತಿನೋ ಬೀಜಕ್ಷಣಾ ಅನಪೇಕ್ಷಾ ಇತಿ ಕುಸೂಲನಿಹಿತಬೀಜ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ಕೃತೀ ಕೃಷೀವಲಃ ಕೃತಮಸ್ಯ ದುಃಖಬಹುಲೇನ ಕೃಷಿಕರ್ಮಣಾ । ಯೇನ ಹಿ ಬೀಜಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಕ್ಷಣಪರಂಪರಯಾಂಕುರೋ ಜನಯಿತವ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾಸೌ ಕ್ಷಣಪರಂಪರಾ ಕುಸೂಲ ಏವಾಂಕುರಂ ಕರಿಷ್ಯತೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾ ಏವಾಂತ್ಯಾ ವಾ ಮಧ್ಯಾ ವಾ ಪೂರ್ವೇ ವಾ ಕ್ಷಣಾಃ ಕಾರ್ಯೋಪಜನನ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ನ ಕಿಂಚಿದೇಕಮೇಕಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಸಂಭವಃ” ಇತಿ । ತಚ್ಚೇದಂ ಸಮವಧಾನಂ ಕಾರಣಾನಾಂ ವಿನ್ಯಾಸಭೇದತತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಜ್ಞಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪೂರ್ವಕಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ನಾಚೇತನಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಭವೇದುಪಪನ್ನಃ ಸಂಘಾತೋ ಯದಿ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮವಗಮ್ಯೇತೇತಿ ।
ಇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಇತರೇತರಹೇತುತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮಭಿಸಂಧಿಮವಿದ್ವಾನ್ ಪರಿಚೋದಯತಿ
ನನ್ವವಿದ್ಯಾದಿಭಿರರ್ಥಾದಾಕ್ಷೀಪ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।
ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪ ಉತ್ಪಾದನಮ್ , ಆಹೋ ಜ್ಞಾಪನಮ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ಕಾರಣಮನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪಾದಯತಿ, ಕಿಂತು ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾಪನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಜ್ಞಾಪಿತಸ್ಯಾನ್ಯದುತ್ಪಾದಕಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಸ್ಥಿರಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸತ್ಯಪಿ ಚ ಭೋಕ್ತರ್ಯಧಿಷ್ಠಾತಾರಂ ಚೇತನಮಂತರೇಣ ನ ಸಂಭವತಿ ಕಿಮಂಗ, ಪುನಃ ಕ್ಷಣಿಕೇಷು ಭಾವೇಷು । ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗೇನಾಪಿ ಕದಾಚಿದಾಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ ಸಂಘಾತಃ, ಸ ತು ಭೋಕ್ತಾಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ದೂರೋತ್ಸಾರಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ
ಭೋಕ್ತೃರಹಿತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಬಹವ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತಾಃ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯಂತಿ । ನಚ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೋಽಸ್ತಿ, ಭಾವಸ್ಯೋಪಕಾರಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭೇದ್ಯತ್ವಾದನುಪಕೃತೋಪಕೃತತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಕಾಲಭೇದೇನ ವಾ ತದುಪಪತ್ತೌ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ತದಿದಮಾಹ
ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಶೂನ್ಯೇಷು ಚೇತಿ ।
ಅಥಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।
ಯದಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ಭವೇತ್ತದಾ ಚೇತನೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾಪೇಕ್ಷೇತಾಪಿ, ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನೋಽಪಿ ತು ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಃ । ತಥಾಚ ಕೃತಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾ । ಹೇತುಃ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಕಾರ್ಯಸಂಘಾತಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ಕೇವಲ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಸ್ತು ತಾವದ್ಯಥಾ ಕೇವಲಾದ್ಧೇತೋಃ ಕಾರ್ಯಂ ನೋಪಜಾಯತ ಇತಿ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ
ಕಥಂ ತಮೇವೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಮಾಸ್ಥಾಯ ಚೋದಯತಿ
ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಸಂಘಾತಾ ಏವೇತಿ ।
ಅಸ್ಥಿರಾ ಅಪಿ ಹಿ ಭಾವಾಃ ಸದಾ ಸಂಹತಾ ಏವೋದಯಂತೇ ವ್ಯಯಂತೇ ಚ । ನ ಪುನರಿತಸ್ತತೋಽವಸ್ಥಿತಾಃ ಕೇನಚಿತ್ಪುಂಜೀಕ್ರಿಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಕೃತಮತ್ರ ಸಂಹಂತ್ರಾ ಚೇತನೇನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅನಾದೌ ಇತಿ
ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಂ ನಿವರ್ತಯತಿ ।
ತದೇತದ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತಥಾಪಿ ಸಂಘಾತಾದಿತಿ ।
ಸ ಖಲು ಸಂಘಾತಸಂತತಿವರ್ತಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಹ್ವಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸಂತಾನೋ ಯಥಾಯಥಂ ಸುಖದುಃಖೇ ಜನಯನ್ನಾಗಂತುಕಂ ಕಂಚನಾನಾಸಾದ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ಜನಯೇತ್ , ಆಸಾದ್ಯ ವಾ । ಅನಾಸಾದ್ಯಜನನೇ ಸದೈವ ಸುಖದುಃಖೇ ಜನಯೇತ್ , ಸಮರ್ಥಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ಆಸಾದ್ಯ ಜನನೇ ತದಾಸಾದನಕಾರಣಂ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಥಾಚ ನ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಃ । ತಸ್ಮಾದನೇನಾಗಂತುಕಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಧಾತಸಂತಾನಸ್ಯೈವ ಸದೃಶಜನನೇ ವಿಸದೃಶಜನನೇ ವಾ ಸ್ವಭಾವ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ತಥಾ ಚ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಯದ್ಭೋಗಾರ್ಥಃ ಸಂಘಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಭೋಗೋ ಹಿ ಭೋಗಾರ್ಥೀ ಭೋಗಮಾಪ್ತುಕಾಮಸ್ತತ್ಸಾಧನೇ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಸಿದ್ಧಮ್ । ಸೇಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೋಗಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಿರೇ ಭೋಕ್ತರಿ ಭೋಗತತ್ಸಾಧನಸಮಯವ್ಯಾಪಿನಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನಾಸ್ಥಿರೇ । ನಚ ಭೋಗಾದನನ್ಯಸ್ಮಿನ್ । ನಹಿ ಭೋಗೋ ಭೋಗಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ನಾಪ್ಯನ್ಯೋ ಭೋಗಾಯಾನ್ಯಸ್ಯ । ಏವಂ ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಬುಭುಕ್ಷುಮುಮುಕ್ಷೂ ಚೇತ್ಸ್ಥಿರಾವಾಸ್ಥೀಯೇಯಾತಾಂ ತದಾಭ್ಯುಪೇತಹಾನಮ್ , ಅಸ್ಥೈರ್ಯೇ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತು ಸಂಘಾತಃ ಸಿಧ್ಯೇದ್ಭೋಕ್ತ್ರಭಾವಾದಿತಿ ।
ಭೋಕ್ತ್ರಭಾವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ಕರ್ತ್ರಭಾವಃ । ತತಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ಸಂಘಾತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೯ ॥
ಉತ್ತರೋತ್ಪಾದೇ ಚ ಪೂರ್ವನಿರೋಧಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಣ ಸಂಗತಿಮಸ್ಯಾಹ
ಉಕ್ತಮೇತದಿತಿ ।
ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಬಂಧನಃ ಪ್ರತೀತ್ಯಸಮುತ್ಪಾದೋ ದೂಷಿತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಹೇತೂಪನಿಬಂಧನಮಪಿ ತಂ ದೂಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೂಷಣಮಾಹ
ಇದಮಿದಾನೀಮಿತಿ ।
ನಿರುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ವೈಶೇಷಿಕವನ್ನಿರೋಧಕಾರಣಸಾಂನಿಧ್ಯಂ ನಿರುಧ್ಯಮಾನತಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ ವೈನಾಶಿಕೈರಕಾರಣಂ ವಿನಾಶಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛದ್ಭಿಸ್ತಸ್ಯಾನಿಷ್ಠತ್ವಾದ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಾಶಗ್ರಸ್ತತ್ವಮಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ನಿರುಧ್ಯಮಾನತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ಚ ಚಿರನಿರುದ್ಧತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ತಥಾ ಚೋಭಯೋರಪ್ಯಭಾವಗ್ರಸ್ತತ್ವಾದ್ಧೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಶಂಕತೇ
ಅಥ ಭಾವಭೂತ ಇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಸತ್ತಾಽರ್ಥವತೀ ನ ಕಾರ್ಯಕಾಲಾ, ತದಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾಯಾಃ ಸತ್ತಾಯಾ ಅನುಪಯೋಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತದೇತಲ್ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ದೂಷಯತಿ
ಭಾವಭೂತಸ್ಯೇತಿ ।
ಭೂತ್ವಾ ವ್ಯಾಪೃತ್ಯ ಭಾವಾಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಥಿರತ್ವಮ್ , ಇತರಥಾ ತು ಲೋಕವಿರೋಧ ಇತಿ । ಪುನಃ ಶಂಕತೇ
ಅಥ ಭಾವ ಏವೇತಿ ।
ಯಥಾಹುಃಽಭೂತಿರ್ಯೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾ ಸೈವ ಕಾರಕಂ ಸೈವ ಚೋಚ್ಯತೇಽಇತಿ । ಭವತ್ಯೇವಂ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ ತಥಾಪಿ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ನ ಕಾರಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ತಥಾಪಿ ನೈವೋಪಪದ್ಯತೇ
ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಕಾರಣಭಾವಃ । ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಕಾರಣಾ ಹಿ ಘಟಾದಯಶ್ಚ ರೂಚಕಾದಯಶ್ಚ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾತ್ಮಾನೋಽನುಭೂಯಂತೇ । ಯದಿ ಚ ನ ಕಾರ್ಯಸಮಯೇ ಕಾರಣಂ ಸತ್ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ತದಾತ್ಮನಾನುಭವಃ । ನಚ ಕಾರಣಸಾದೃಶ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ನ ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಸತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ರೂಪಸ್ಯಾನುಗಮೇ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನುಗಮೇ ವಾ ತದೇವ ಕಾರಣಂ, ತಥಾ ಚ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಥಾ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ತು ಹೇತುಫಲಭಾವಸ್ತಂತುಘಟಾದಾವಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ
ವಿನೈವ ವೇತಿ ।
ನಚ ತದ್ಭಾವಭಾವೋ ನಿಯಾಮಕಃ, ತಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇಽಶಕ್ಯಗ್ರಹತ್ವಾತ್ , ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಕಾರಣತ್ವೇ ವಾ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನೇರಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷಪಾತಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಿ ಚೋತ್ಪಾದನಿರೋಧಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪತ್ರಯೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಃ ಶಾಶ್ವತತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚೋತ್ಪಾದನಿರೋಧೌ ನಾಮೇತಿ ।
ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾಪಾದನೇಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾಪಾದನಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ವಸ್ತೂತ್ಪಾದನಿರೋಧಾಭ್ಯಾಮಸಂಸೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಸ್ತುನಃ ಶಾಶ್ವತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ।
ಸಂಸರ್ಗೇಽಪ್ಯಸತಾ ಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಶಾಶ್ವತತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶೇಷಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಅಸತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧೋ ಯೌಗಪದ್ಯಮನ್ಯಥಾ ।
ನೀಲಾಭಾಸಸ್ಯ ಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನೀಲಾದಾಲಂಬನಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ನೀಲಾಕಾರತಾ । ಸಮನಂತರಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪೂರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಬೋಧರೂಪತಾ । ಚಕ್ಷುಷೋಽಧಿಪತಿಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಪ್ರತಿನಿಯಮಃ । ಆಲೋಕಾತ್ಸಹಕಾರಿಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ಧೇತೋಃ ಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥತಾ । ಏವಂ ಸುಖಾದೀನಾಮಪಿ ಚೈತ್ತಾನಾಂ ಚಿತ್ತಾಭಿನ್ನಹೇತುಜಾನಾಂ ಚತ್ವಾರ್ಯೇತಾನ್ಯೇವ ಕಾರಣಾನಿ । ಸೇಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚತುರ್ವಿಧಾನ್ ಹೇತೂನ್ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯಭಾವಕಾರಣತ್ವ ಉಪರುಧ್ಯೇತ ।
ಅಥೋತ್ತರಕ್ಷಣೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಯಾವತ್ತಾವದವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾದ್ಭಾವಾದಭಿನ್ನಾ, ತಥಾ ಚ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಃ ॥ ೨೧ ॥
ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಾಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿಚ್ಛೇದಾತ್ ।
ಭಾವಪ್ರತೀಪಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾ, ತಯಾ ನಿರೋಧಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಃ । ಸಂತಮಿಮಮಸಂತಂ ಕರೋಮೀತ್ಯೇವಮಾಕಾರತಾ ಚ ಬುದ್ಧೇರ್ಭಾವಪ್ರತೀಪತ್ವಮ್ । ಏತೇನಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಸಂತಾನಗೋಚರೋ ವಾ ನಿರೋಧಃ, ಸಂತಾನಿಕ್ಷಣಗೋಚರೋ ವಾ । ನ ತಾವತ್ಸಂತಾನಸ್ಯ ನಿರೋಧಃ ಸಂಭವತಿ । ಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ಹಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಃ ಸಂತಾನಿನ ಏವೋದಯವ್ಯಯಧರ್ಮಾಣಃ ಸಂತಾನಾಃ । ತತ್ರ ಯೋಽಸಾವಂತ್ಯಃ ಸಂತಾನೀ, ಯನ್ನಿರೋಧಾತ್ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಸ ಕಿಂ ಫಲಂ ಕಿಂಚಿದಾರಭತೇ ನ ವಾ । ಆರಭತೇ ಚೇತ್ , ನಾಂತ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ನ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಃ । ಅನಾರಂಭೇ ತು ಭವೇದಂತ್ಯಃ ಸಃ, ಕಿಂತು ಸ್ಯಾದಸನ್ , ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಯಾಃ ಸತ್ತಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿರಹಾತ್ । ತದಸತ್ವೇ ತಜ್ಜನಕಮಪ್ಯಸಜ್ಜನಕತ್ವೇನಾಸದಿತ್ಯನೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಸಂತಃ ಸರ್ವ ಏವ ಸಂತಾನಿನ ಇತಿ ತತ್ಸಂತಾನೋ ನಿತರಾಮಸನ್ನಿತಿ ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ನಿರೋಧಃ । ನಚ ಸಭಾಗಾನಾಂ ಸಂತಾನಿನಾಂ ಹೇತುಫಲಭಾವಃ ಸಂತಾನಃ, ತಸ್ಯ ವಿಸಭಾಗೋತ್ಪಾದೋ ನಿರೋಧಃ, ವಿಸಭಾಗೋತ್ಪಾದಕ ಏವ ಚ ಕ್ಷಣಃ ಸಂತಾನಸ್ಯಾಂತ್ಯಃ । ತಥಾಸತಿ ರೂಪವಿಜ್ಞಾನಪ್ರವಾಹೇ ರಸಾದಿವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಥಂಚಿತ್ಸಾರೂಪ್ಯೇ ವಾ ವಿಸಭಾಗೇಽಪ್ಯಂತತಃ ಸತ್ತಯಾ ತದಸ್ತೀತಿ ನ ಸಂತಾನೋಚ್ಛೇದಃ । ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನಾಹ
ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಸಂತಾನೇಷು ಸಂತಾನಿನಾಮವಿಚ್ಛಿನ್ನೇನಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ನಾಪಿ ಭಾವಗೋಚರೌ ಸಂಭವತಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧೌ । ಅತ್ರ ತಾವದುತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಾಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ಯ ನ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದಿತ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ದೂಷಣಂ, ತಥಾಪಿ ದೋಷಾಂತರಮುಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ನಿರೋಧೋ ಬ್ರೂತೇ
ನ ಹಿ ಭಾವಾನಾಮಿತಿ ।
ಯತೋ ನಿರನ್ವಯೋ ವಿನಾಶೋ ನ ಸಂಭವತ್ಯತೋ ನಿರೂಪಾಖ್ಯೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವತಿ, ತೇನೈವಾನ್ವಯಿನಾ ರೂಪೇಣ ಭಾವಸ್ಯ ನಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ । ನಿರನ್ವಯವಿನಾಶಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ
ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯದನ್ವಯಿರೂಪಂ ತತ್ತತ್ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವಃ । ಅವಸ್ಥಾಸ್ತು ವಿಶೇಷಾಖ್ಯಾ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಣಃ, ತಾಸಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಮನಿರ್ವಚನೀಯತಯಾ ಸ್ವತೋ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅನ್ವಯ್ಯೇವ ತು ರೂಪಂ ತಾಸಾಂ ತತ್ತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾನ್ನ ವಿನಾಶ ಇತ್ಯವಸ್ಥಾವತೋಽವಿನಾಶಾನ್ನಾವಸ್ಥಾನಾಂ ನಿರನ್ವಯೋ ವಿನಾಶ ಇತಿ । ತಾಸಾಂ ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾನ್ವಯಿನಃ ಸರ್ವತ್ರಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮೃತ್ಪಿಂಡಮೃದ್ಘಟಮೃತ್ಕಪಾಲಾದಿಷು ಸರ್ವತ್ರ ಮೃತ್ತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭವತ್ವೇವಮ್ । ತಪ್ತೋಪಲತಲಪತಿತನಷ್ಟಸ್ಯ ತೂದಬಿಂದೋಃ ಕಿಮಸ್ತಿ ರೂಪಮನ್ವಯಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಂ, ಯೇನಾಸ್ಯ ನ ನಿರನ್ವಯೋ ನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ
ಅಸ್ಪಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಸ್ವಪೀತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ತತ್ತೋಯಂ ತೇಜಸಾ ಮಾರ್ತಂಡಮಂಡಲಮಂಬುದತ್ವಾಯ ನೀಯತ ಇತ್ಯನುಮೇಯಂ, ಮೃದಾದೀನಾಮನ್ವಯಿನಾಮವಿಚ್ಛೇದದರ್ಶನಾತ್ । ಶಕ್ಯಂ ತತ್ರ ವಕ್ತುಮ್ “ಉದಬಿಂದೌ ಚ ಸಿಂಧೌ ಚ ತೋಯಭಾವೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ । ವಿನಷ್ಟೇಽಪಿ ತತೋ ಬಿಂದಾವಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾನ್ವಯೋಽಂಬುಧೌ ॥' ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ನಿರನ್ವಯೋ ನಾಶ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ಉಭಯಥಾ ಚ ದೋಷಾತ್ ।
ಪರಿಕರಃ ಸಾಮಗ್ರೀ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಮನಿಯಮಾದಿಃ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಶ್ಚ । ಮಾರ್ಗಾಃ ಕ್ಷಣಿಕನೈರಾತ್ಮ್ಯಾದಿಭಾವನಾಃ । ಅತಿರೋಹಿತಮನ್ಯತ್ ॥ ೨೩ ॥
ಆಕಾಶೇ ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಏತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ಯಚ್ಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನಪಿ ಪ್ರತಿಶಬ್ದಗುಣಾನುಮೇಯತ್ವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ ಜಾತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯೇಭ್ಯೋ ವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಸ್ಪರ್ಶತ್ವೇ ಸತಿ ಬಾಹ್ಯೈಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಗಂಧಾದಿವದ್ಗುಣತ್ವಮನುಮಿತಮ್ । ನಾಯಮಾತ್ಮಗುಣೋ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ನ ಮನೋಗುಣಃ, ತದ್ಗುಣಾನಾಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಗುಣಃ, ತದ್ಗುಣಗಂಧಾದಿಸಾಹಚರ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಗುಣೋ ಭೂತ್ವಾ ಗಂಧಾದಿವದಸಾಧಾರಣೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೋ ಯದ್ದ್ರವ್ಯಮನುಮಾಪಯತಿ ತದಾಕಾಶಂ ಪಂಚಮಂ ಭೂತಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾವರಣಾಭಾವಮಾಕಾಶಮಿಚ್ಛತ ಇತಿ ।
ನಿಷೇಧ್ಯನಿಷೇಧಾಧಿಕರಣನಿರೂಪಣಾಧೀನನಿರೂಪಣೋ ನಿಷೇಧೋ ನಾಸತ್ಯಧಿಕರಣನಿರೂಪಣೇ ಶಕ್ಯೋ ನಿರೂಪಯಿತುಮ್ । ತಚ್ಚಾವರಣಾಭಾವಾಧಿಕರಣಮಾಕಾಶಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೨೪ ॥
ಅನುಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।
ವಿಭಜತೇ
ಅಪಿ ಚ ವೈನಾಶಿಕಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನ ಇತಿ ।
ಯಸ್ತು ಸತ್ಯಪ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೃಸ್ಮರ್ತ್ರೋರನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸಮಾನಾಯಾಂ ಸಂತತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾತ್ಸ್ಮೃತಿರುಪಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋ ನ ಪರಿತುಷ್ಯತಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಮಾಜ್ಞಾತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಮಾಹ
ಅಪಿ ಚ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋಃ ಕರ್ತರೀತಿ ।
ತತೋಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತಿ ಪ್ರತೀಯಾತ್ , ಅಹಂ ಸ್ಮರಾಮ್ಯನ್ಯಸ್ತ್ವದ್ರಾಕ್ಷೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಪ್ರಪಂಚಸ್ತೂತ್ತರಃ ।
ಆ ಜನ್ಮನಃ ಆ ಚೋತ್ತಮಾದುಚ್ಛ್ವಾಸಾತ್ ।
ಆಮರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ, ಪೂರ್ವಾಪರಕ್ಷಣದರ್ಶಿನ ಏಕಸ್ಯಾಭಾವೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಶಂಕತೇ
ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತ್ಯಯೋಽಯಂ, ವಿಕಲ್ಪಶ್ಚ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಬಾಹ್ಯತಯಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ನ ತು ತತ್ತ್ವತಃ ಪೂರ್ವಾಪರೌ ಕ್ಷಣೌ ತಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಾ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ತತ್ಕಥಮೇಕಸ್ಯಾನೇಕದರ್ಶಿನಃ ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ । ತೇನೇದಮಿತಿ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥೋಪಾದಾನಾದಿತಿ ।
ನಾನಾಪದಾರ್ಥಸಂಭಿನ್ನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಭಾಸಸ್ತಾವದಯಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಥತೇ ತತ್ರೈತೇ ನಾನಾಪದಾರ್ಥಾ ನ ಪ್ರಥಂತ ಇತಿ ಬ್ರುವಾಣಃ ಸ್ವಸಂವೇದನಂ ಬಾಧೇತ । ನ ಚೈಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾನಾಕಾರತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಏಕತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನಚ ತಾವಂತ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನಾನೀತಿ ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸಮಾಪ್ತೇಸ್ತೇಷಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರವಾರ್ತಾಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನಾನೇತ್ಯೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಾಪರಕ್ಷಣತತ್ಸಾದೃಶ್ಯಗೋಚರತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈತತ್ಪೂರ್ವಾಪರಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಯಿನಮೇಕಂ ಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿನೇತಿ ಕ್ಷಣಭಂಗಭಂಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಅಸ್ತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ ವಿಕಲ್ಪೇ ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ಪದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗೋ ನ ತ್ವಿಹ ತತ್ತೇದಂತಾಸ್ಪದೌ ಪದಾರ್ಥೌ ತಯೋಶ್ಚ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅಪಿ ತ್ವೇವಮಾಕಾರತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ
ಯದಾ ಹಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪದಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಏಕಾಧಿಕರಣವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಧರ್ಮದ್ವಯಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ವಿವಾದಃ । ತತ್ರೈಕಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ಸಾಧಯತ್ಯನ್ಯಶ್ಚ ತತ್ಸಾಧನಂ ದೂಷಯತಿ । ನ ಚೈತತ್ಸರ್ವಮಸತಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇಽಸತಿ ಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರತಿಭಾಸಿನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮೇಕಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಚ ಧರ್ಮಿಣಾಂ ಭೇದಾನ್ನ ವಿರೋಧಃ । ನಹ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಬ್ರುವಾಣೌ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇ । ನ ಚಾಲೌಕಿಕಾರ್ಥೇನಾನಿತ್ಯಶಬ್ದೇನಾತ್ಮನಿ ವಿಭುತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾನಿತ್ಯಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ಲೌಕಿಕಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಶಬ್ದಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಯುಂಜಾನೇನ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಸ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಾಪಯಿಷತಾ ಪರಪಕ್ಷಸಾಧನಂ ಚ ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷತಾ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತಾ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನತಾ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಾ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ವಿಷಯೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಶ್ಚಾಧ್ಯವಸೇಯಶ್ಚ । ತತ್ರ ಸ್ವಾಕಾರೋ ಗ್ರಾಹ್ಯೋಽಧ್ಯವಸೇಯಸ್ತು ಬಾಹ್ಯಃ । ತಥಾಚ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹಲಕ್ಷಣಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಏವಮೇವೈಷೋಽರ್ಥ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಯತ್ತದೇವ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತತೋಽನ್ಯದುಚ್ಯಮಾನಂ ಬಹುಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯೇತ್ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಕೇಯಮಧ್ಯವಸೇಯತಾ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ । ಯದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ನ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮ್ । ಅಥಾನ್ಯಾ ಸೋಚ್ಯತಾಂ, ನನೂಕ್ತಾ ತೈರೇವ ಸ್ವಪ್ರತಿಭಾಸೇಽನರ್ಥೇಽರ್ಥಾಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಅಥ ವಿಕಲ್ಪಾಕಾರಸ್ಯ ಕೋಽಯಮಧ್ಯವಸಾಯಃ । ಕಿಂ ಕರಣಮಾಹೋ ಯೋಜನಮುತಾರೋಪ ಇತಿ । ನ ತಾವತ್ಕರಣಮ್ । ನಹ್ಯನ್ಯದನ್ಯತ್ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಜಾತು ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಶಿಲ್ಪಿನೋ ಘಟಂ ಪಟಯಿತುಮೀಶತೇ । ನ ಚಾಂತರಂ ಬಾಹ್ಯೇನ ಯೋಜಯಿತುಮ್ । ಅಪಿ ಚ ತಥಾಸತಿ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ತಿ । ಆರೋಪೋಽಪಿ ಕಿಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಬಾಹ್ಯೇ ಉತಾಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ । ಯದಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದಾ ಕಿಂ ವಿಕಲ್ಪೇನಾಹೋ ತತ್ಸಮಯಜೇನಾವಿಕಲ್ಪಕೇನ । ನ ತಾವದ್ವಿಕಲ್ಪೋಽಭಿಲಾಪಸಂಸರ್ಗಯೋಗ್ಯಗೋಚರೋಽಶಕ್ಯಾಭಿಲಾಪಸಮಯಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ದೇಶಕಾಲಾನನುಗತಂ ಗೋಚರಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾಹುಃ “ಅಶಕ್ಯಸಮಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಸುಖಾದೀನಾಮನನ್ಯಭಾಕ್ । ತೇಷಾಮತಃ ಸ್ವಸಂವಿತ್ತಿರ್ನಾಭಿಜಲ್ಪಾನುಷಂಗಿಣೀ ॥' ಇತಿ । ನ ಚ ತತ್ಸಮಯಭಾವಿನಾ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಬಾಹ್ಯೇ ವಿಕಲ್ಪೇನಾಗೃಹೀತೇ ತತ್ರ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ವಾಕಾರಮಾರೋಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ರಜತಜ್ಞಾನಾಪ್ರತಿಭಾಸಿನಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ವಸ್ತುನಿ ರಜತಜ್ಞಾನೇನ ಶಕ್ಯಂ ರಜತಮಾರೋಪಯಿತುಮ್ । ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತು ಬಾಹ್ಯೇ ಸ್ವಾಕಾರ ಇತ್ಯೇವ ಸ್ಯಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ನಾರೋಪಣಮ್ । ಅಪಿ ಚಾಯಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ವಸಂವೇದನಂ ಸಂತಂ ವಿಕಲ್ಪಂ ಕಿಂ ವಸ್ತುಸಂತಂ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾದ್ಬಾಹ್ಯಮಾರೋಪಯತಿ, ಅಥ ಯದಾ ಸ್ವಾಕಾರಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತದೈವಾರೋಪಯತಿ । ನ ತಾವತ್ಕ್ಷಣಿಕತಯಾ ಕ್ರಮವಿರಹಿಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರಮವರ್ತಿನೀ ಗ್ರಹಣಾರೋಪಣೇ ಕಲ್ಪೇತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದೈವ ಸ್ವಾಕಾರಮನರ್ಥಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತದೈವಾರ್ಥಮಾರೋಪಯತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈತದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ಸ್ವಾಕಾರೋ ಹಿ ಸ್ವಸಂವೇದನಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾತಿವಿಶದಃ । ಬಾಹ್ಯಂ ಚಾರೋಪ್ಯಮಾಣಮವಿಶದಂ ಸತ್ತತೋಽನ್ಯದೇವ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ಸ್ವಾಕಾರಃ ಸಮಾರೋಪಿತಃ । ನ ಚ ಭೇದಾಗ್ರಹಮಾತ್ರೇಣ ಸಮಾರೋಪಾಭಿಧಾನಂ, ವೈಶದ್ಯಾವೈಶದ್ಯರೂಪತಯಾ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚಾಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಚೇದ್ಬಾಹ್ಯೇಽಬಾಹ್ಯಾತ್ಸ್ವಲಕ್ಷಣಾದ್ಭೇದಾಗ್ರಹಣೇನ ತದಭಿಮುಖೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಹಂತ ತರ್ಹಿ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯತ ಏವಾನೇನ ನ ಭೇದೋ ಗೃಹೀತ ಇತಿ ಯತ್ರ ಕ್ವಚನ ಪ್ರವರ್ತೇತಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಏತೇನ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯೈವಾಲೋಕಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಹ್ಯತ್ವಸಮಾರೋಪಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಂಽತತೋಽನ್ಯದುಚ್ಯಮಾನಂ ಬಹುಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಖ್ಯಾಪಯೇತ್ಽಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಸ್ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತ್ಯೇವಮಾಕಾರಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನೋ ಭವೇನ್ನ ತು ತದೇವೇದಮಿತ್ಯಾಕಾರಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನ ಇತ್ಯಾಹ
ನಚಾಯಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಸಂವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।
ನನು ಜ್ವಾಲಾದಿಷು ಸಾದೃಶ್ಯಾದಸತ್ಯಾಮಪಿ ಸಾದೃಶ್ಯಬುದ್ಧೌ ತದ್ಭಾವಾವಗಮನಿಬಂಧನಃ ಸಂವ್ಯಹಾರೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಯಥಾ ತಥೇಹಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪೂರ್ವಾಪರಿತೋಷೇಣಾಹ
ಭವೇದಪಿ ಕದಚಿದ್ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುನೀತಿ ।
ತಥಾಹಿವಿವಿಧಜನಸಂಕೀರ್ಣಗೋಪುರೇಣ ಪುರಂ ನಿವಿಶಮಾನಂ ನರಾಂತರೇಭ್ಯ ಆತ್ಮನಿರ್ಧಾರಣಾಯಾಸಾಧಾರಣಂ ಚಿಹ್ನಂ ವಿದಧತಮುಪಹಸಂತಿ ಪಾಶುಪತಂ ಪೃಥಗ್ಜನಾ ಇತಿ ॥ ೨೫ ॥
ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ।
ಇತಶ್ಚಾನುಪಪನ್ನೋ ವೈನಾಶಿಕಸಮಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಥಿರಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛಂತೋ ವೈನಾಶಿಕಾ ಅರ್ಥಾದಭಾವಾದೇವ ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಹುಃ । ಉಕ್ತಮೇತದಧಸ್ತಾತ್ । ನಿರಪೇಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಪುರುಷಕರ್ಮವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಸಾಪೇಕ್ಷತಾಯಾಂ ಚ ಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭೇದ್ಯತ್ವೇನೋಪಕೃತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅನುಪಕಾರಿಣಿ ಚಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾದಕ್ಷಣಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಯೋಶ್ಚಾನ್ಯತರನಿಷೇಧಸ್ಯಾನ್ಯತರವಿಧಾನನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಾಭಾವಾನ್ನಾಸ್ಥಿರಾದ್ಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಕ್ಷಣಿಕಪಕ್ಷೇಽರ್ಥಾದಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಮರ್ಥಾದಾಪದ್ಯತೇ, ದರ್ಶಯಂತಿ ಚ
ನಾನುಪಮೃದ್ಯ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾದಿತಿ ।
ಏತದ್ವಿಭಜತೇ
ವಿನಷ್ಟಾದ್ಧಿಕಿಲೇತಿ ।
ಕಿಲಕಾರೋಽನಿಚ್ಛಾಯಾಮ್ ।
ಕೂಟಸ್ಥಾಚ್ಚೇತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯೇತಾಪಿ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಕೂಟಸ್ಥೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಜನನಸ್ವಭಾವೋ ವಾ ಸ್ಯಾದತತ್ಸ್ವಭಾವೋ ವಾ । ಸ ಚೇತ್ಕಾರ್ಯಜನನಸ್ವಭಾವಸ್ತತೋ ಯಾವದನೇನ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತಾವತ್ಸಹಸೈವ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ಅತತ್ಸ್ವಭಾವೇ ತು ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸಮರ್ಥೋಽಪಿ ಕ್ರಮವತ್ಸಹಕಾರಿಸಚಿವಃ ಕ್ರಮೇಣ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕರೋತೀತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕಿಮಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಣಃ ಕಂಚಿದುಪಕಾರಮಾದಧತಿ ನ ವಾ । ಅನಾಧಾನೇಽನುಪಕಾರಿತಯಾ ಸಹಕಾರಿಣೋ ನಾಪೇಕ್ಷೇರನ್ । ಆಧಾನೇಽಪಿ ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ವೋಪಕಾರಮಾದಧ್ಯುಃ । ಅಭೇದೇ ತದೇವಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ಭೇದೇ ತೂಪಕಾರಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಭಾವಾದಸತಿ ಚಾಭಾವಾತ್ಸತ್ಯಪಿ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮುಪಕಾರ ಏವ ಕಾರ್ಯಕಾರೀ ನ ಭಾವ ಇತಿ ನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರೀ ಭಾವಃ । ತದುಕ್ತಮ್ “ವರ್ಷಾತಪಾಭ್ಯಾಂ ಕಿಂ ವ್ಯೋಮ್ನಶ್ಚರ್ಮಣ್ಯಸ್ತಿ ತಯೋಃ ಫಲಮ್ । ಚರ್ಮೋಪಮಶ್ಚೇತ್ಸೋಽನಿತ್ಯಃ ಸ್ವತುಲ್ಯಶ್ಚೇದಸತ್ಫಲಃ ॥' ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಕಿಂಚಿತ್ಕರಾದಪಿ ಚೇತ್ಕೂಟಸ್ಥಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ಜಾಯೇತ, ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯೇತೇತಿ ಸೂಕ್ತಮ್ । ಉಪಸಂಹರತಿ
ತಸ್ಮಾದಭಾವಗ್ರಸ್ತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ರೇದಮುಚ್ಯತೇ । ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಾಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಶಶವಿಷಾಣಾದಂಕುರಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಯದಿ ತ್ವಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತತೋಽಭಾವತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಭ್ಯೋಽಪ್ಯಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ನಹ್ಯಭಾವೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ವಿಶೇಷಣಯೋಗೇ ವಾ ಸೋಽಪಿ ಭಾವಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ನಿರೂಪಾಖ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶೇಷಣಯೋಗಮಭಾವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ
ನಾಪ್ಯಭಾವಃ ಕಸ್ಯಚಿದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಯದ್ಯೇನಾನನ್ವಿತಂ ನ ತತ್ತಸ್ಯ ವಿಕಾರಃ, ಯಥಾ ಘಟಶರಾವೋದಂಚಾನಾದಯೋ ಹೇಮ್ನಾನನ್ವಿತಾ ನ ಹೇಮವಿಕಾರಾಃ । ಅನನ್ವಿತಾಶ್ಚೈತೇ ವಿಕಾರಾ ಅಭಾವೇನ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಭಾವವಿಕಾರಾಃ । ಭಾವವಿಕಾರಸ್ತು ತೇ, ಭಾವಸ್ಯ ತೇನಾನ್ವಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅಭಾವಾಚ್ಚ ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಅಭಾವಕಾರಣವಾದಿನೋ ವಚನಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಿರೋಽಪಿ ಭಾವಃ ಕ್ರಮವತ್ಸಹಕಾರಿಸಮವಧಾನಾತ್ಕ್ರಮೇಣ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಕರೋತಿ । ನ ಚಾನುಪಕಾರಕಾಃ ಸಹಕಾರಿಣಃ । ಸ ಚಾಸ್ಯ ಸಹಕಾರಿಭಿರಾಧೀಯಮಾನಾ ಉಪಕಾರೋ ನ ಭಿನ್ನೋ ನಾಪ್ಯಭಿನ್ನಃ । ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಾಚ್ಯ ಏವ । ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮೇವ ಜಾಯತೇ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಸ್ಥಿರಸ್ಯಾಕಾರಣತ್ವಂ, ತದುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ರಜ್ಜೂಪಾದಾನತ್ವಮಿವ ಭುಜಂಗಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪ ) ಇತಿ । ಅಪಿಚ ಯೇಽಪಿ ಸರ್ವತೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾನಿ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಾನಿ ವಸ್ತುಸಂತ್ಯಾಸ್ಥಿಷತ, ತೇಷಾಮಪಿ ಕಿಮಿತಿ ಬೀಜಜಾತೀಯೇಭ್ಯೋಽಂಕುರಜಾತೀಯಾನ್ಯೇವ ಜಾಯಂತೇ ಕಾರ್ಯಾಣಿ, ನತು ಕ್ರಮೇಲಕಜಾತೀಯಾನಿ । ನಹಿ ಬೀಜಾದ್ಬೀಜಾಂತರಸ್ಯ ವಾ ಕ್ರಮೇಲಕಸ್ಯ ವಾತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ । ನಚ ಬೀಜಾಂಕುರತ್ವೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪರಮಾರ್ಥಸತೀ, ಯೇನೈತಯೋರ್ಭಾವಿಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕಾದೇವ ಸ್ವಲಕ್ಷಣೋಪಾದಾನಾದ್ಬೀಜಜಾತೀಯಾತ್ತಥಾವಿಧಸ್ಯೈವಾಂಕುರಜಾತೀಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಹೇತುಕಾನುಮಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸೂಚಿತಮ್ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾನ್ಯಾಯಕಣಿಕಯೋಃ ಕೃತ ಇತಿ ನೇಹ ಪ್ರತನ್ಯತೇ ವಿಸ್ತರಭಯಾತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಉದಾಸೀನಾನಾಮಪಿ ಚೈವಂ ಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಭಾಷ್ಯಮಸ್ಯ ಸುಗಮಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಮಾಹ
ಏವಮಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರವಾದಿನಾಂ ಸುಗತಾಭಿಪ್ರೇತತಯಾ ವಿಶೇಷಮಾಹ
ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಕಿಲೇತಿ ।
ಅಥ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಮೇಯಂ ಪ್ರಮಿತಿರಿತಿ ಹಿ ಚತಸೃಷು ವಿಧಾಸು ತತ್ತ್ವಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರಾಸಾಮನ್ಯತಮಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧಮಾತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಾ ಚತಸ್ರೋ ವಿಧಾ ಏಷಿತವ್ಯಾಃ, ತಥಾಚ ನ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಕಂಧಮಾತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಮ್ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಚತಸ್ರೋ ವಿಧಾಶ್ಚೇತ್ಯತ ಆಹ
ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯನುಭವಾನ್ನಾನ್ಯೋಽನುಭಾವ್ಯೋಽನುಭವಿತಾನುಭವನಂ, ತಥಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢೇನ ಬುದ್ಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತೇನಾಂತಸ್ಥ ಏವೈಷ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಫಲವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರಮಾತೃವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಚ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ನೀಲಾದ್ಯಾಕಾರಾಂ ವಿತ್ತಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ, ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಂ ನೀಲಾದೀತಿ । ತಥಾಹಿ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತ್ಯಾಕಾರಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಮೇಯಂ ಪ್ರಮೇಯಪ್ರಕಾಶನಂ ಪ್ರಮಾಣಫಲಂ, ತತ್ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಬಾಹ್ಯವಾದಿನೋರಪಿ ವೈಭಾಷಿಕಸೌತ್ರಾಂತಿಕಯೋಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಫಲವ್ಯವಹಾರೋಽಭಿಮತ ಇತ್ಯಾಹ
ಸತ್ಯಪಿ ಬಾಹ್ಯೇಽರ್ಥ ಇತಿ ।
ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣತ್ವೇ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಫಲಯೋಸ್ತದ್ಭಾವೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಖದಿರಗೋಚರೇ ಪರಶೌ ಪಲಾಶೇ ದ್ವೈಧೀಭಾವೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದನಯೋರೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಚ ತದ್ಭವತಿ । ಯದಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಥೇ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಫಲೇ ಭವತಃ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಮನಂಶಮಂಶಾಭ್ಯಾಂ ವಸ್ತುಸದ್ಭ್ಯಾಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ತದೇವ ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತಿಕಲ್ಪಿತಜ್ಞಾನತ್ವಾಂಶಂ ಫಲಮ್ । ಅಶಕ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತ್ಯಂಶಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಪ್ರಮೇಯಂ ತ್ವಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಮೇವ । ಏವಂ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಸಮಯೇಽಪಿ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥಸಾರೂಪ್ಯಮನೀಲಾಕಾರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತನೀಲಾಕಾರತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತಿಕಲ್ಪಿತಂ ಚ ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಫಲಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಹುಃ “ನಹಿ ವಿತ್ತಿಸತ್ತೈವ ತದ್ವೇದನಾ ಯುಕ್ತಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಾಂ ತು ಸಾರೂಪ್ಯಮಾವಿಶತ್ಸರೂಪಯತ್ತದ್ಘಟಯೇತ್” ಇತಿ । ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಭಾವ ಉಪಪತ್ತೀರಾಹ
ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಾಲಂಬನತ್ವಾಭಿಮತೋ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಪರಮಾಣುಸ್ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ । ಏಕಸ್ಥೂಲನೀಲಾಭಾಸಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಪರಮಾಣ್ವಾಭಾಸಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯಾಭಾಸಮನ್ಯಗೋಚರಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಸರ್ವಗೋಚರತಯಾ ಸರ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಭಾಸಧರ್ಮಃ ಸ್ಥೌಲ್ಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕಿಮಯಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಉತ ಪ್ರತಿಭಾಸನಕಾಲೇಽರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ । ಯದಿ ಪೂರ್ವಃ ಕಲ್ಪಃ, ಅದ್ಧಾ, ತಥಾಸತಿ ಹಿ ಸ್ವಾಂಶಾಲಂಬನಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮಭ್ಯುಪೇತಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ಕಃ ಪ್ರತಿಕೂಲೀಭವತ್ಯನುಕೂಲಮಾಚರತಿ । ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ಚೇತ್ । ತಥಾ ಹಿ ರೂಪಪರಿಮಾಣವ ಏವ ನಿರಂತರಮುತ್ಪನ್ನಾ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೋಪಾರೋಹಿಣಃ ಸ್ಥೌಲ್ಯಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭ್ರಾಂತತಾ । ನಹಿ ನ ತೇ ರೂಪಪರಮಾಣವಃ । ನಚ ನ ನಿರಂತರಮುತ್ಪನ್ನಾಃ । ನ ಚೈಕವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಾರೋಹಿಣಃ । ತೇನ ಮಾ ಭೂನ್ನೀಲತ್ವಾದಿವತ್ಪರಮಾಣುಧರ್ಮಃ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪರಮಾಣುಷ್ವಭಾವಾತ್ । ಪ್ರತಿಭಾಸದಶಾಪನ್ನಾನಾಂ ತು ತೇಷಾಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಬಹುತ್ವಾದಿವತ್ಸಾಂವೃತಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಗ್ರಹೇಽನೇಕಸ್ಯ ಚೈಕೇನ ಕಿಂಚಿದ್ರೂಪಂ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸಾಂವೃತಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಥಂ ತದೇಕಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭವಾತ್ ॥ ೧ ॥ ನಚ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಭ್ರಾಂತಂ ನಾನಾವಸ್ತುಗ್ರಹಾದ್ಯತಃ । ಸಾಂವೃತಂ ಗ್ರಹಣಂ ನಾನ್ಯನ್ನ ಚ ವಸ್ತುಗ್ರಹೋ ಭ್ರಮಃ ॥ ೨ ॥' ಇತಿ । ತನ್ನ । ನೈರಂತರ್ಯಾವಭಾಸಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ । ಗಂಧರಸಸ್ಪರ್ಶಪರಮಾಣ್ವಂತರಿತಾ ಹಿ ತೇ ರೂಪಪರಮಾಣವೋ ನ ನಿರಂತರಾಃ ತಸ್ಮಾದಾರಾತ್ಸಾಂತರೇಷು ವೃಕ್ಷೇಷ್ವೇಕಧನವನಪ್ರತ್ಯಯವದೇಷ ಸ್ಥೂಲಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪರಮಾಣುಷು ಸಾಂತರೇಷು ಭ್ರಾಂತ ಏವೇತಿ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಲ್ಪನಾಪೋಢತ್ವೇಽಪಿ ಭ್ರಾಂತತ್ವಾದ್ಘಟಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಪೀತಶಂಖಾದಿಜ್ಞಾನವನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ ಪರಮಾಣುಗೋಚರತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ , ನ ತಾವತ್ಪರಮಾಣವಃ ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಾಪಿ ತತ್ಸಮೂಹಾ ವಾ ಸ್ತಂಭಾದಯೋಽವಯವಿನಃ । ತೇಷಾಮಭೇದೇ ಪರಮಾಣುಭ್ಯಃ ಪರಮಾಣವ ಏವ । ತತ್ರ ಚೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮ್ । ಭೇದೇ ತು ಗವಾಶ್ವಸ್ಯೇವಾತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಿತಿ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಸಮವಾಯಶ್ಚ ನಿರಾಕೃತ ಇತಿ । ಏವಂ ಭೇದಾಭೇದವಿಕಲ್ಪೇನ ಜಾತಿಗುಣಕರ್ಮಾದೀನಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯತ್ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾತ್ , ಅಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಸದ್ಭಾವೇ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ನ ತಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಿಂದ್ರಿಯವನ್ನಿಲೀನಮರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಯಥೇಂದ್ರಿಯಮರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜನಯತ್ಯೇವಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಪರಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜನಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾದನುಯೋಗಸ್ಯಾನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾರ್ಥಾಧಾರಂ ಪ್ರಾಕಟ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಮಾಧಾತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಅತೀತಾನಾಗತೇಷು ತದಸಂಭವಾತ್ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋಽಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೋ ಧರ್ಮೀ ಧರ್ಮಾಶ್ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಾ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೈವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಭ್ಯುಪೇಯಾ । ತಚ್ಚಾನಾಕಾರಂ ಸದಾಜಾನತೋ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ಕಥಮರ್ಥಭೇದಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯೇದಿತಿ ತದ್ಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾಯಾಕಾರಭೇದೋಽಸ್ಯೈಷಿತವ್ಯಃ । ತದುಕ್ತಮ್ “ನ ಹಿ ವಿತ್ತಿಸತ್ತೈವ ತದ್ವೇದನಾ ಯುಕ್ತಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಸರ್ವತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಾಂ ತು ಸಾರೂಪ್ಯಮಾವಿಶತ್ಸರೂಪಯತ್ತದ್ಘಟಯೇತ್” ಇತಿ । ಏಕಶ್ಚಾಯಮಾಕಾರೋಽನುಭೂಯತೇ । ಸ ಚೇದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾರ್ಥಸದ್ಭಾವೇ ಕಿಂಚನ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚಾನುಭವಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಧಾರಣಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯೇನ ಸಹ ನಿಯತಸಹೋಪಲಂಭನಂ ತತ್ತತೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ, ಯಥೈಕಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸೋ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾಃ । ನಿಯತಸಹೋಪಲಂಭಶ್ಚಾರ್ಥೋ ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧಿಃ । ನಿಷೇಧ್ಯೋ ಹಿ ಭೇದಃ ಸಹೋಪಲಂಭಾನಿಯಮೇನ ವ್ಯಾಪ್ತೋ ಯಥಾ ಭಿನ್ನಾವಶ್ವಿನೌ ನಾವಶ್ಯಂ ಸಹೋಪಲಭ್ಯೇತೇ ಕದಾಚಿದಭ್ರಾಪಿಧಾನೇಽನ್ಯತರಸ್ಯೈಕಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಸೋಽಯಮಿಹ ಭೇದವ್ಯಾಪಕಾನಿಯಮವಿರೂದ್ಧೋ ನಿಯಮ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಂ ಭೇದಂ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ । ತದುಕ್ತಮ್ “ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಭೇದೋ ನೀಲತದ್ಧಿಯೋಃ । ಭೇದಶ್ಚ ಭ್ರಾಂತಿವಿಜ್ಞಾನೈರ್ದ್ದೃಶ್ಯತೇಂದಾವಿವಾದ್ವಯೇ ॥' ಇತಿ । ಸ್ವಪ್ನಾದಿವಚ್ಚೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯೋ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ ಸರ್ವೋ ಬಾಹ್ಯಾನಾಲಂಬನಃ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತಥಾ ಚೈಷ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಸ್ವಭಾವಹೇತುಃ । ಬಾಹ್ಯಾನಾಲಂಬನತಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಮಾತ್ರಾನುಬಂಧಿನೀ ವೃಕ್ಷತೇವ ಶಿಂಶಪಾತ್ವಮಾತ್ರಾನುಬಂಧಿನೀತಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾನುಬಂಧಿನಿ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಭವತಿ ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವಹೇತುಃ । ಅತ್ರಾಂತರೇ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಶ್ಚೋದಯತಿ
ಕಥಂ ಪುನರಸತಿ ಬಾಹ್ಯೇಽರ್ಥೇ ನೀಲಮಿದಂ ಪೀತಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಸ ಹಿ ಮೇನೇ ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಪಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಸ್ತೇ ಸರ್ವೇ ತದತಿರಿಕ್ತಹೇತುಸಾಪೇಕ್ಷಾಃ, ಯಥಾ ವಿವಕ್ಷತ್ಯಜಿಗಮಿಷತಿ ಮಯಿ ವಚನಗಮನಪ್ರತಿಭಾಸಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಶ್ಚೇತನಸಂತಾನಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷಾಃ । ತಥಾ ಚ ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾಃ ಸತ್ಯಪ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನೇ ಷಡಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತಿ ಸ್ವಭಾವಹೇತುಃ । ಯಶ್ಚಾಸಾವಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾತಿರಿಕ್ತಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಭೇದಹೇತುಃ ಸ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಮಿತಿ । ವಾಸನಾಪರಿಪಾಕಪ್ರತ್ಯಯಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ಕದಾಚಿದುತ್ಪಾದ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನನ್ವೇಕಸಂತತಿಪತಿತಾನಾಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಜನನಶಕ್ತಿರ್ವಾಸನಾ, ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಜನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಪರಿಪಾಕಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವಸಂತಾನವರ್ತೀ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಃ ಸಂತಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತಥಾಚ ಸರ್ವೇಽಪ್ಯಾಲಯಸಂತಾನಪತಿತಾಃ ಪರಿಪಾಕಹೇತವೋ ಭವೇಯುಃ । ನ ವಾ ಕಶ್ಚಿದಪಿ, ಆಲಯಸಂತಾನಪಾತಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಕ್ಷಣಭೇದಾಚ್ಛಕ್ತಿಭೇದಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನನ್ವೇವಮೇಕಸ್ಯೈವ ನೀಲಜ್ಞಾನೋಪಜನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಬೋಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚೇತಿ ಕ್ಷಣಾಂತರಸ್ಯೈತನ್ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸತ್ತ್ವೇ ವಾ ಕಥಂ ಕ್ಷಣಭೇದಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯಾಲಯಸಂತಾನವರ್ತಿನಃ ಸರ್ವೇ ಸಮರ್ಥಾ ಇತಿ ಸಮರ್ಥಹೇತುಸದ್ಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರಾಧೀನತ್ವೇ ನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಂ ಸದಾತನತ್ವಂ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ನಿವರ್ತಮಾನಂ ಹೇತ್ವಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಸಿದ್ಧಿಃ । ನಚ ಜ್ಞಾನಸಂತಾನಾಂತರನಿಬಂಧನತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿಷ್ಯತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಭಿರಪಿ ತು ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಗಮನವಚನಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಅಪಿ ಚ ಸತ್ತ್ವಾಂತರಸಂತಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಸದಾ ಸಂನಿಧಾನಾನ್ನ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಾಂತರಸಂತಾನಸ್ಯ ದೇಶತಃ ಕಾಲತೋ ವಾ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಸಂಭವಃ । ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತದೇಶಾನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಮೂರ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮದೇಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಸ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗೇನಾಪೂರ್ವಸತ್ತ್ವಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ನ ಕಾಲತೋಽಪಿ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಸಂಭವಃ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಬಾಹ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಸ್ತ್ಯಾನುಮಾನಿಕೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಸೌತ್ರಾಂತಿಕಾಃ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ, ತಾನ್ನಿರಾಕರೋತಿ
ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ
ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ । ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ ಸ್ವಸಂತಾನಮಾತ್ರಪ್ರಭವತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವೋಪಪತ್ತೌ ಸಂದಿಗ್ಧವಿಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತಿಕತ್ವೇನ ಹೇತುರನೈಕಾಂತಿಕಃ । ತಥಾಹಿ ಬಾಹ್ಯನಿಮಿತ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಕದಾಚಿತ್ನೀಲಸಂವೇದನಂ ಕದಾಚಿತ್ಪೀತಸಂವೇದನಮ್ । ಬಾಹ್ಯನೀಲಪೀತಸಂನಿಧಾನಾಸಂನಿಧಾನಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಅಥ ಪೀತಸಂನಿಧಾನೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ನೀಲಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತಿ, ಪೀತಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚೇತರಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಚೇತ್ । ಕುತಃ ಪುನರಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದಃ । ಹೇತುಭೇದಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕ್ಷಣಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಕಾರಣಭೇದನಿಬಂಧಃ ಶಕ್ತಿಭೇದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸಂತಾನಿನೋ ಹಿ ಕ್ಷಣಾಃ ಕಾರ್ಯಭೇದಹೇತವಸ್ತೇ ಚ ಪ್ರತಿಕಾರ್ಯಂ ಭಿದ್ಯಂತೇ ಚ । ನ ಚ ಸಂತಾನೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದೇಕ ಉತ್ಪಾದಕಃ ಕ್ಷಣಾನಾಂ ಯದಭೇದಾತ್ಕ್ಷಣಾ ನ ಭಿದ್ಯೇರನ್ । ನನೂಕ್ತಂ ನ ಕ್ಷಣಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ಶಕ್ತಿಭೇದಾಭೇದೌ, ಭಿನ್ನಾನಾಮಪಿ ಕ್ಷಣಾನಾಮೇಕಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಅನ್ಯಥೈಕ ಏವ ಕ್ಷಣೇ ನೀಲಜ್ಞಾನಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ನ ಭೂಯೋ ನೀಲಜ್ಞಾನಾನಿ ಜಾಯೇರನ್ । ತತ್ಸಮರ್ಥಸ್ಯಾತೀತತ್ವಾತ್ , ಕ್ಷಣಾಂತರಾಣಾಂ ಚಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷಣಭೇದೇಽಪಿ ನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದಃ, ಸಂತಾನಭೇದೇ ತು ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ । ತನ್ನ । ಯದಿ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ಸಂತಾನಾನಾಂ ನೈಕಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಹಂತ ತರ್ಹಿ ನೀಲಸಂತಾನಾನಾಮಪಿ ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ನೈಕಮಸ್ತಿ ನೀಲಾಕಾರಾಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಸಂನಿಧಾನೇಽಪಿ ನೀಲಸಂತಾನಾಂತರಸ್ಯ ನ ನೀಲಜ್ಞಾನಮುಪಜಾಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂತಾನಾಂತರಾಣಾಮಿವ ಕ್ಷಣಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಸ್ವಕಾರಣಭೇದಾಧೀನೋಪಜನಾನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿದೇವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಭೇದಃ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚೈಕಾಲಯಜ್ಞಾನಸಂತಾನಪತಿತೇಷು ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಜ್ಞಾನಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸ ತಾದೃಶಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತಿಶಯೋ ವಾಸನಾಪರನಾಮಾ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾಸಾದಿತಃ । ಯತೋ ನೀಲಾಕಾರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯತೇ ನ ಪೀತಾಕಾರಮ್ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ತು ಸ ತಾದೃಶೋ ಯತಃ ಪೀತಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ನೀಲಾಕಾರಮಿತಿ ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದೇವ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾಸಾದಿತಾಜ್ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಸಿದ್ಧೇರ್ನ ತದತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಸದ್ಭಾವೇ ಕಿಂಚನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನಪತಿತಮೇವಾಸಂವಿದಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನಾ ತದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾನ್ನೀಲಾದ್ಯನುಭವವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ, ಪೂರ್ವನೀಲಾದ್ಯನುಭವವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಚ್ಚ ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯನಾದಿತಾನಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನವಾಸನಯೋಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯದೋಷಸಂಭವೋ ಬೀಜಾಂಕುರಸಂತಾನವದಿತಿ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಪಿ ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುತಾ ನಾರ್ಥವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ । ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ನ ಖಲ್ವಭಾವೋ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಧ್ಯವಸಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸ ಹ್ಯುಪಲಂಭಾಭಾವಾದ್ವಾಧ್ಯವಸೀಯೇತ, ಸತ್ಯಪ್ಯುಪಲಂಭೇ ತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಾ, ಸತ್ಯಪಿ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಸದ್ಭಾವಾದ್ವಾ । ನ ತಾವತ್ಸರ್ವಥೋಪಲಂಭಾಭಾವ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ
ಕಸ್ಮಾತ್ । ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತಿ ।
ನಹಿ ಸ್ಫುಟತರೇ ಸರ್ವಜನೀನ ಉಪಲಂಭೇ ಸತಿ ತದಭಾವಃ ಶಕ್ಯೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಮವಲಂಬತೇ
ನನು ನಾಹಮೇವಂ ಬ್ರವೀಮೀತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ಬಾಢಮೇವಂ ಬ್ರವೀಷಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿಗ್ರಾಹಿಣಾ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಪಲಬ್ಧಿರ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ ನೋಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಶ್ಚ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಪತ್ತಿಪರಾಮರ್ಶಃ । ತೃತೀಯಂ ಪಕ್ಷಮಾಲಂಬತೇ
ನನು ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನಾಯಂ ಸಾಧುರಧ್ಯವಸಾಯ ಇತಿ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ ಘಟಪಟಾದಯೋ ಹಿ ಸ್ಥೂಲಾ ಭಾಸಂತೇ ನ ತು ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ । ತತ್ರೇದಂ ನಾನಾದಿಗ್ದೇಶವ್ಯಾಪಿತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇನಾವರಣಾನಾವರಣಲಕ್ಷಣೇನ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೇಣ ಯುಜ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನೋಪಾಧೇರನಾವೃತತ್ವಾದೇವ ತಥಾಪಿ ತದ್ದೇಶತ್ವಾತದ್ದೇಶತ್ವಕಂಪಾಕಂಪತ್ವರಕ್ತಾರಕ್ತತ್ವಲಕ್ಷಣೈರ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೈರಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯಮಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತ್ವೇಽಪಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ಶಕ್ರೇಣಾಪಿ ವಾರಯಿತುಮ್ । ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕವೃತ್ತಿವಿಕಲ್ಪೌ ಚ ಪರಮಾಣೋರಂಶವತ್ತ್ವಂ ಚೋಪಪಾದಿತಾನಿ ವೈಶೇಷಿಕಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವನ್ನ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಸ್ಥೌಲ್ಯಸಂಭವಃ । ನ ಚ ತಾವತ್ಪರಮಾಣ್ವಾಭಾಸಮೇಕಜ್ಞಾನಮ್ , ಏಕಸ್ಯ ನಾನಾತ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಆಕಾರಾಣಾಂ ವಾ ಜ್ಞಾನತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದೇಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಯಾವಂತ ಆಕಾರಾಸ್ತಾವಂತ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನಾನಿ, ತಾವತಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಮಿಥೋ ವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞತಯಾ ಸ್ಥೂಲಾನುಭವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ಪೃಷ್ಠಭಾವೀ ಸಮಸ್ತಜ್ಞಾನಾಕಾರಸಂಕಲನಾತ್ಮಕ ಏಕಃ ಸ್ಥೂಲವಿಕಲ್ಪೋ ವಿಜೃಂಭತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕಾರತಯಾ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಯಥಾಹ ಧರ್ಮಕೀರ್ತಿಃ “ತಸ್ಮಾನ್ನಾರ್ಥೇ ನ ಚ ಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಥೂಲಾಭಾಸಸ್ತದಾತ್ಮನಃ । ಏಕತ್ರ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಬಹುಷ್ವಪಿ ನ ಸಂಭವಃ ॥' ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭವತಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಂ ಸ್ಥೌಲ್ಯಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನೇನಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕೌ ಸಂಭವಾಸಂಭವಾವಾಸ್ಥೇಯೌ । ತಥಾ ಚೇದಂತಾಸ್ಪದಮಶಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಬಾಹ್ಯಮಪಹ್ನೋತುಮಿತಿ । ಯಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯೈ ವಿಷಯಸಾರೂಪ್ಯಮಾಸ್ಥಿತಂ, ನೈತೇನ ವಿಷಯೋಽಪಹ್ನೋತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಅಸತ್ಯರ್ಥೇ ತತ್ಸಾರೂಪ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ
ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಸಾರೂಪ್ಯಾದಿತಿ ॥
ಯಶ್ಚ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮ ಉಕ್ತಃ ಸೋಽಪಿ ವಿಕಲ್ಪಂ ನ ಸಹತೇ । ಯದಿ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋಃ ಸಾಹಿತ್ಯೇನೋಪಲಂಭಸ್ತತೋ ವಿರುದ್ಧೋ ಹೇತುರ್ನಾಭೇದಂ ಸಾಧಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ಸಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿರುದ್ಧಭೇದವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾದಭೇದೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥೈಕೋಪಲಂಭನಿಯಮಃ । ನ ಏಕತ್ವಸ್ಯಾವಾಚಕಃ ಸಹಶಬ್ದಃ । ಅಪಿ ಚ ಕಿಮೇಕತ್ವೇನೋಪಲಂಭ ಆಹೋ ಏಕ ಉಪಲಂಭೋ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋಃ । ನ ತಾವದೇಕತ್ವೇನೋಪಲಂಭ ಇತ್ಯಾಹ
ಬಹಿರುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ವಿಷಯಸ್ಯ ।
ಅಥೈಕೋಪಲಂಭನಿಯಮಃ, ತತ್ರಾಹ
ಅತ ಏವ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಯೋಽರುಪಾಯೋಪೇಯಭಾವಹೇತುಕೋ ನಾಭೇದಹೇತುಕ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಚಾಕ್ಷುಷಂ ಪ್ರಭಾರೂಪಾನುವಿದ್ಧಂ ಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯಂ ನಿಯಮೇನ ಮನುಜೈರುಪಲಭ್ಯತೇ, ನ ಚೈತಾವತಾ ಘಟಾದಿರೂಪಂ ಪ್ರಭಾತ್ಮಕಂ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರಭೋಪಾಯತ್ವಾನ್ನಿಯಮಃ, ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಿಕಾನುಭವೋಪಾಯತ್ವಾದರ್ಥಸ್ಯೈಕೋಪಲಂಭನಿಯಮ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಯತ್ರೈಕವಿಜ್ಞಾನಗೋಚರೌ ಘಟಪಟೌ ತತ್ರಾರ್ಥಭೇದಂ ವಿಜ್ಞಾನಭೇದಂ ಚಾದ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾರಃ । ನ ಚೈತದೈಕಾತ್ಮ್ಯೇಽವಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚ ಘಟಜ್ಞನಂ ಪಟಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತಥಾರ್ಥಾಭೇದೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಭೇದದರ್ಶನಾನ್ನ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಘಟದರ್ಶನಂ ಘಟಸ್ಮರಣಮಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರವಾರ್ತಾನಭಿಜ್ಞಮಿತಿ ಯಯೋರ್ಭೇದಸ್ತೇ ದ್ವೇ ನ ಗೃಹೀತೇ ಇತಿ ಭೇದೋಽಪಿ ತದ್ಗತೋ ನ ಗೃಹೀತ ಇತಿ । ಏವಂ ಕ್ಷಣಿಕಶೂನ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯನೇಕಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹೇತುದೃಷ್ಟಾಂತಜ್ಞಾನಭೇದಸಾಧ್ಯಾಃ । ಏವಂ ಸ್ವಮಸಾಧಾರಣಮನ್ಯತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಯಸ್ಯ ತದಪಿ ಯದ್ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ಯತಶ್ಚ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ ತದನೇಕಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಮಪಿ ವಿಧಿರೂಪಮನ್ಯಾಪೋಹರೂಪಂ ವಾನೇಕಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಮ್ । ಏವಂ ವಾಸ್ಯವಾಸಕಭಾವೋಽನೇಕಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಃ । ಏವಮವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವವಶೇನ ಯತ್ಸದಸದ್ಧರ್ಮತ್ವಂ ಯಥಾ ನೀಲಮಿತಿ ಸದ್ಧರ್ಮಃ, ನರವಿಷಾಣಮಿತ್ಯಸದ್ಧರ್ಮಃ, ಅಮೂರ್ತಮಿತಿ ಸದಸದ್ಧರ್ಮಃ । ಶಕ್ಯಂ ಹಿ ಶಶವಿಷಾಣಮಮೂರ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ । ಶಕ್ಯಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಮೂರ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ । ಯಥೋಕ್ತಮ್ “ಅನಾದಿವಾಸನೋದ್ಭೂತವಿಕಲ್ಪಪರಿನಿಷ್ಠಿತಃ । ಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತ್ರಿವಿಧೋ ಧರ್ಮೋ ಭಾವಾಭಾವೋಭಯಾಶ್ರಯಃ ॥”(ಪ್ರಮಾಣವಾರ್ತಿಕಮ್ ೩-೨೦೪) ಇತಿ । ಏವಂ ಮೋಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚ ಯೋ ಮುಚ್ಯತೇ ಯತಶ್ಚ ಮುಚ್ಯತೇ ಯೇನ ಮುಚ್ಯತೇ ತದನೇಕಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಾ । ಏವಂ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇತಿ ಯತ್ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಯಶ್ಚ ಪುರುಷಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಯಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ತದನೇಕಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯೇತ್ಯಸತ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನನೇಕಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಸಂಧಾತರಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಂಶಾಲಂಬನೇಽನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚ ದ್ವಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋರಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಭೇದಾಶ್ರಯಃ ಕರ್ಮಫಲಭಾವೋ ನಾಭಿನ್ನೇ ಜ್ಞಾನೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನೋ ಖಲು ಛಿದಾ ಛಿದ್ಯತೇ ಕಿಂತು ದಾರು । ನಾಪಿ ಪಾಕಃ ಪಚ್ಯತೇಽಪಿ ತು ತಂಡುಲಾಃ । ತದಿಹಾಪಿ ನ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾಂಶೇನ ಜ್ಞೇಯಮಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾದಪಿ ತು ತದತಿರಿಕ್ತೋಽರ್ಥಃ, ಪಾಚ್ಯಾ ಇವ ತಂಡುಲಾಃ ಪಾಕಾತಿರಿಕ್ತಾ ಇತಿ । ಭೂಮಿರಚನಾಪೂರ್ವಕಮಾಹ
ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಚ್ಛೇತೇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ
ನನು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಸ್ವರೂಪಾದತಿರಿಕ್ತಮರ್ಥಂ ಚೇದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ತತಸ್ತದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸನ್ನರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ಚಕ್ಷುರಿವ ತನ್ನಿಲೀನಮರ್ಥೇ ಕಂಚನಾತಿಶಯಮಾಧತ್ತೇ, ಯೇನಾರ್ಥಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೇತ್ । ಅಪಿತು ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೈವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ । ಯಥಾಹುಃ “ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಂಭಸ್ಯ ನಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ” ಇತಿ । ತಚ್ಚೇತ್ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣ ಪ್ರತೀಯೇತ ತದಪ್ರತೀತಂ ನಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮಪರೋಕ್ಷಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ತತ್ತದಿತ್ಯನವಸ್ಥಾ ತಸ್ಮಾದನವಸ್ಥಾಯಾ ಬಿಭ್ಯತಾ ವರಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿರಾಸ್ಥಿತಾ । ಅಪಿಚ ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪೋ ನ ದೀಪಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತುಮರ್ಹತಿ ಸಮತ್ವಾದಿತಿ । ತದೇತತ್ಪರಿಹರತಿ
ತದುಭಯಮಪ್ಯಸತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಗ್ರಹಣಮಾತ್ರ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಣೋ ಗ್ರಹಣಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದನವಸ್ಥಾಶಂಕಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಸತ್ಯಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೋಪಲಂಭಸ್ಯ ನಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ, ನ ತೂಪಲಬ್ಧಾರಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯೋಪಲಂಭಾಂತರಂ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಮ್ , ಅಪಿತು ತಸ್ಮಿನ್ನಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂನಿಕರ್ಷಾದಂತಃಕರಣವಿಕಾರಭೇದ ಉತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರ ಏವ ಪ್ರಮಾತುರರ್ಥಶ್ಚೋಪಲಂಭಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೌ ಭವತಃ । ಅರ್ಥೋ ಹಿ ನಿಲೀನಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರಮಾತಾರಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯಾಂತಃಕರಣವಿಕಾರಭೇದಮನುಭವಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಅನುಭವಸ್ತು ಜಡೋಽಪಿ ಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ಚೈತನ್ಯಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಹಣಾಯ ನಾನುಭವಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಯೇನಾನವಸ್ಥಾ ಭವೇತ್ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋಽನುಭವ ಉತ್ಪನ್ನಶ್ಚ, ನ ಚ ಪ್ರಮಾತುಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ನೀಲಾದಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಛೇತ್ತಾ ಛಿದಯಾ ಛೇದ್ಯಂ ವೃಕ್ಷಾದಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ನ ತು ಛಿದಾ ಛಿದಾಂತರೇಣ, ನಾಪಿ ಛಿದೈವ ಛೇತ್ರೀ, ಕಿಂತು ಸ್ವತ ಏವ ದೇವದತ್ತಾದಿಃ, ಯಥಾ ವಾ ಪಕ್ತಾ ಪಾಕ್ಯಂ ಪಾಕೇನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ನನು ಪಾಕಂ ಪಾಕಾಂತರೇಣ, ನಾಪಿ ಪಾಕ ಏವ ಪಕ್ತಾ ಕಿಂತು ಸ್ವತ ಏವ ದೇವದೇತ್ತಾದಿಃ, ಏವಂ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮೇಯಂ ನೀಲಾದಿ ಪ್ರಮಯಾ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ನ ತು ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರಮಾಂತರೇಣ, ನಾಪಿ ಪ್ರಮೈವ ಪ್ರಮಾತ್ರೀ, ಕಿಂತು ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾತಾ ವ್ಯಾಪಕಃ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾತರಿ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಸಂಭವೋ ಯತಃ ಪ್ರಮಾತುಃ ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನವಸ್ಥಾ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಂ “ವಿಜ್ಞಾನಗ್ರಹಣಮಾತ್ರ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಪ್ರಮಾತುಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾತ್” ಇತಿ । ಯದುಕ್ತಂ “ಸಮತ್ವಾದವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ” ಇತಿ । ತತ್ರಾಹ
ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವವೈಷಮ್ಯಾದುಪಲಬ್ಧ್ರುಪಲಭ್ಯಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಮಾ ಭೂತ್ಜ್ಞಾನಯೋಃ ಸಾಮ್ಯೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಭಾವಃ । ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞಾನಯೋಸ್ತು ವೈಷಮ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನ ಗ್ರಾಹಕಕ್ರಿಯಾಜನಿತಫಲಶಾಲಿತಯಾ ಯಥಾ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ, ಫಲೇ ಫಲಾಂತರಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾಹುಃ “ನ ಸಂವಿದರ್ಯತೇ ಫಲತ್ವಾತ್” ಇತಿ । ಅಪಿ ತು ಪ್ರಮಾತಾರಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಕಟತಯಾ । ಗ್ರಾಹ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾತಾರಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ಯಾಂ ಸಂವಿದಿ ಪ್ರಕಟಃ ಸಂವಿದಪಿ ಪ್ರಕಟಾ । ಯಥಾಹುರನ್ಯೇನಾಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಭಾವೋ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ ಯತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ ತದನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥೌ ತಥಾ ಚ ಸಾಕ್ಷಿತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿಣೋರ್ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾಹಿ - ಅಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಸದಾಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರೀತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತಾನಾಗಂತುಕಪ್ರಕಾಶತ್ವೇ ಘಟತೇ । ತಥಾಹಿಪ್ರಮಾತಾ ಸಂದಿಹಾನೋಽಪ್ಯಸಂದಿಗ್ಧೋ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯನ್ನಪ್ಯವಿಪರೀತಃ ಪರೋಕ್ಷಮರ್ಥಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಮಾಣೋಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಃ ಸ್ಮರನ್ನಪ್ಯನುಭವಿಕಃ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ । ನ ಚೈತದನ್ಯಾಧೀನಸಂವೇದನತ್ವೇ ಘಟತೇ । ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಶ್ಚೋಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತಾಸ್ಯಾನಿಚ್ಛತಾಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಪ್ರಮಾಣಮಾ್ರ್ಗಾಯತ್ತತ್ವಾದಿತಿ । ಕಿಂಚೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಯಮವಗಂತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಮಾತುರನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ಪ್ರದೀಪವದ್ವಿಜ್ಞಾನಮವಭಾಸಕಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮನವಗಂತೃಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶಿಲಾಘನಮಧ್ಯಸ್ಥಪ್ರದೀಪಸಹಸ್ರಪ್ರಥನವತ್ । ಅವಗಂತುಶ್ಚೇತ್ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಕೃತಮವಗಮೇನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇನೇತಿ । ವಿಜ್ಞಾನಮೇವಾವಗಂತ್ರಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ
ಬಾಢಮೇವಮ್ । ಅನುಭವರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ನ ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ವಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರದೀಪವತ್ಕರ್ತ್ರಂತರಮೇಷಿತವ್ಯಂ, ತಥಾ ಚ ನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ
ನ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾವಗಂತುರಿತಿ ।
ನನು ಸಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನೇಽಸ್ತ್ವಸ್ಮದಭಿಮತಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಥಾ ಚ ನಾಮ್ನ್ಯೇವ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನಾರ್ಥ ಇತಿ ಶಂಕತೇ
ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽವಗಂತುಃ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತಾಮುಪಕ್ಷಿಪತಾ ಅಭಿಪ್ರೇಯತಾ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಥತೇ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇಷ ಏವೇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನೇತಿ ।
ಭವಂತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ಪಾದಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ಅಭ್ಯುಪೇತಾಸ್ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ಫಲತಯಾ ನಾವಗಂತೃತ್ವಂ, ಕರ್ತೃಫಲಭಾವಸ್ಯೈಕತ್ರ ವಿರೋಧಾತ್ । ಕಿಂತು ಪ್ರದೀಪಾದಿತುಲ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೮ ॥
ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವತ್ ।
ಬಾಧಾಬಾಧೌ ವೈಧರ್ಮ್ಯಮ್ । ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ ಬಾಧಿತೋ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಬಾಧಿತಃ । ತ್ವಯಾಪಿ ಚಾವಶ್ಯಂ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಬಾಧಿತತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಂ, ತೇನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ ಬಾಧಿತೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತು ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಸೌ ನ ಬಾಧಕೋ ಭವೇತ್ । ನಹಿ ಬಾಧ್ಯಮೇವ ಬಾಧಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಚ ನ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸ್ಯಾತ್ಸ್ವಪ್ನವದಿತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಾಧಾಬಾಧಾಭ್ಯಾಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯಾನ್ನ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಶಕ್ಯಂ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಮಧ್ಯವಸಾತುಮ್ ।
ನಿದ್ರಾಗ್ಲಾನಮಿತಿ ।
ಕರಣದೋಷಾಭಿಧಾನಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಯ ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಂತರಮಾಹ
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೇವೇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಃ । ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಲಿಂಗಶಬ್ದಸಾರೂಪ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಯೋಗ್ಯಪ್ರಮಾಣಾನುತ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸಾಮಗ್ರೀಪ್ರಭವಂ ತು ಜ್ಞಾನಮುಪಲಬ್ಘಿಃ । ತದಿಹ ನಿದ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಂತರವಿರಹಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ, ತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಜತ್ವಾತ್ಸ್ಮೃತಿಃ, ಸಾಪಿ ಚ ನಿದ್ರಾದೋಷಾದ್ವಿಪರೀತಾವರ್ತಮಾನಮಪಿ ಪಿತ್ರಾದಿ ವರ್ತಮಾನತಯಾ ಭಾಸಯತಿ । ತೇನ ಸ್ಮೃತೇರೇವ ತಾವದುಪಲಬ್ಧೇರ್ವಿಶೇಷಸ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ಮೃತೇರ್ವೈಪರೀತ್ಯಮಿತಿ । ಅತೋ ಮಹದಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ನಾನುಮಾನೇನಾನ್ಯಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅನುಭವವಿರೋಧೇನ ತದನುತ್ಪಾದಾತ್ । ಅಬಾಧಿತವಿಷಯತಾಪ್ಯನುಮಾನೋತ್ಪಾದಸಾಮಗ್ರೀಗ್ರಾಹ್ಯತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚ ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ
ಅಪಿ ಚಾನುಭವವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ನ ಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಯಥಾಲೋಕದರ್ಶನಂ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವನುಶ್ರಿಯಮಾಣಾವರ್ಥ ಏವೋಪಲಬ್ಧೇರ್ಭವತೋ ನಾರ್ಥಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಸನಾಯಾಮ್ । ವಾಸನಾಯಾ ಅಪ್ಯರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಧೀನತ್ವದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚಾಶ್ರಯಾಭಾವಾದಪಿ ನ ಲೌಕಿಕೀ ವಾಸನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕ್ಷಣಿಕಮಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ವಾಸನಾಧಾರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ದ್ವಯೋರ್ಯುಗಪದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಯೋಃ ಸವ್ಯದಕ್ಷಿಣಶೃಂಗವದಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಚಾಧೇಯೋತ್ಪಾದಸಮಯೇಽಸತಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ
ಅಪಿ ಚ ವಾಸನಾ ನಾಮೇತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೩೦ ॥
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ಸಾಕಾರಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ ಬಾಹ್ಯಶ್ಚಾರ್ಥಃ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಕಲ್ಪೇನಾಸಂಭವೀ ಹಂತೈವಮರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ತ್ವೇನ ತಾವದ್ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹೇತೇ । ನಾಪ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ, ಅಸತೋ ಭಾಸನಾಯೋಗಾತ್ । ನೋಭಯತ್ವೇನ, ವಿರೋಧಾತ್ಸದಸತೋರೇಕತ್ರಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪ್ಯನುಭಯತ್ವೇನ, ಏಕನಿಷೇಧಸ್ಯೇತರವಿಧಾನನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ತತ್ತ್ವಂ ವಸ್ತೂನಾಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಇದಂ ವಸ್ತು ಬಲಾಯಾತಂ ಯದ್ವದಂತಿ ವಿಪಶ್ಚಿತಃ । ಯಥಾ ಯಥಾರ್ಥಾಶ್ಚಿಂತ್ಯಂತೇ ವಿವಿಚ್ಯಂತೇ ತಥಾ ತಥಾ ॥' ಇತಿ ॥ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಪಕ್ಷೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇತನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುರಾಹ
ಶೂನ್ಯವಾದಿಪಕ್ಷಸ್ತು ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧ ಇತಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಯ ನಾದರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ।
ಲೌಕಿಕಾನಿ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಸದಸತ್ತ್ವಗೋಚರಾಣಿ । ತೈಃ ಖಲು ಸತ್ಸದಿತಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಯಥಾಭೂತಮವಿಪರೀತಂ ತತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಅಸಚ್ಚಾಸದಿತಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಯಥಾಭೂತಮವಿಪರೀತಂ ತತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಸದಸತೋಶ್ಚ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಾ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾನ್ನೇಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮನೇನ ವಿಚಾರೇಣ ವ್ಯುದಸ್ಯತೇ ನ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮ್ । ತಥಾಚ ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ನಹ್ಯೇಯಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋಽನ್ಯತ್ತತ್ತ್ವಮನಧಿಗಮ್ಯ ಶಕ್ಯತೇಽಪಹ್ನೋತುಮ್ ।
ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಹಿ ಸ್ವಗೋಚರೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾನಿ ತತ್ತ್ವಮಿದಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ತು ತದ್ಗೋಚರಸ್ಯಾನ್ಯತೋ ಬಾಧಕಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಪುನಃ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ನಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಬಾಧಕಂ ಚಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮೇಷಾಂ ತದ್ಗೋಚರವಿಪರೀತತತ್ತ್ವೋಪದರ್ಶನೇನ ದರ್ಶಯೇತ್ । ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕೇಯಂ ನ ರಜತಂ ಮರೀಚಯೋ ನ ತೋಯಮೇಕಶ್ಚಂದ್ರೋ ನ ಚಂದ್ರದ್ವಯಮಿತ್ಯಾದಿ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಸಮಸ್ತಪ್ರಮಾಣಗೋಚರವಿಪರೀತತತ್ತ್ವಾಂತರವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೇನಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಬಾಧಕೇನ ದರ್ಶನೀಯಂ ನ ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತತ್ತ್ವಾಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಶಕ್ಯಾನಿ ಬಾಧಿತುಮ್ । ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ವಸ್ತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯದ್ಬಾಧಕಮತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಂ ಪುನರಿದಂ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಂ ವಸ್ತು ಯತ್ತತ್ತ್ವಮಭಿಮತಂ, ಕಿಂ ತದ್ವಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸದಾದೀನಾಮನ್ಯತಮತ್ಕೇವಲಂ ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹತೇ, ಅಥ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಮೇವ । ತತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸದಾದೀನಾಮನ್ಯತಮದ್ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹತ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ನ ಸಹತೇ ಚೇನ್ನ ಸದಾದೀನಾಮನ್ಯತಮತ್ । ಅನ್ಯತಮಚ್ಚೇತ್ಕಥಂ ನ ವಿಚಾರಂ ಸಹತೇ । ಅಥ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಚೇತ್ಕಥಮನ್ಯತಮತ್ತತ್ತ್ವಮವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯ ಶಕ್ಯಮೇವಂ ವಕ್ತುಮ್ । ನ ಚ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವತೈವ ತತ್ತ್ವಂ ಭಾವಾನಾಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ತತ್ತ್ವಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸೋಽಪಿ ಚ ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವದ್ಭಿಃ । ಅಪಿ ಚಾರೋಪಿತಂ ನಿಷೇಧನೀಯಮ್ । ಆರೋಪಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೋ ದೃಷ್ಟೋ ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾದಿಷು ರಜತಾದೇಃ । ನ ಚೇತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ತತ್ತ್ವಂ ಕಸ್ಯ ಕಸ್ಮಿನ್ನಾರೋಪಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮನಾರೋಪ್ಯತೇ, ತಚ್ಚ ತತ್ತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಬಾಧಕೇನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ ॥ ೩೧ ॥
ಸರ್ವಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ವಿಭಜತೇ
ಕಿಂ ಬಹುನಾ ಉಕ್ತೇನ ಯಥಾಯಥಾಗ್ರಂಥತೋಽರ್ಥತಶ್ಚ ಅಯಂ ವೈನಾಶಿಕಸಮಯ ಇತಿ ।
ಗ್ರಂಥತಸ್ತಾವತ್ಪಶ್ಯನಾತಿಷ್ಠನಾಮಿದ್ಧಪೋಷಧಾದ್ಯಸಾಧುಪದಪ್ರಯೋಗಃ । ಅರ್ಥತಶ್ಚ ನೈರಾತ್ಮ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮಸ್ತವಾಸನಾಧಾರಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛನ್ನಕ್ಷರಮಾತ್ಮಾನಮಭ್ಯುಪೈತಿ । ಏವಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ “ಉತ್ಪಾದಾದ್ವಾ ತಥಾಗತಾನಾಮನುತ್ಪಾದಾದ್ವಾ ಸ್ಥಿತೈವೈಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮತಾ ಧರ್ಮಸ್ಥಿತಿತಾ” ಇತಿ ನಿತ್ಯತಾಮುಪೈತೀತ್ಯಾದಿ ಬಹೂನ್ನೇತವ್ಯಮಿತಿ ॥ ೩೨ ॥
ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್ ।
ನಿರಸ್ತೋ ಮುಕ್ತಕಚ್ಛಾನಾಂ ಸುಗತಾನಾಂ ಸಮಯಃ । ವಿವಸನಾನಾಂ ಸಮಯ ಇದಾನೀಂ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತತ್ಸಮಯಮಾಹ ಸಂಕ್ಷೇಪವಿಸ್ತರಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ಸಪ್ತ ಚೈಷಾಂ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಂಮತಾ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಕ್ಷೇಪಮಾಹ
ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತು ದ್ವಾವೇವ ಪದಾರ್ಥಾವಿತಿ ।
ಬೋಧಾತ್ಮಕೋ ಜೀವೋ ಜಡವರ್ಗಸ್ತ್ವಜೀವ ಇತಿ । ಯಥಾಯೋಗಂ ತಯೋರ್ಜೀವಾಜೀವಯೋರಿಮಮಪರಂ ಪ್ರಪಂಚಮಾಚಕ್ಷತೇ । ತಮಾಹ
ಪಂಚಾಸ್ತಿಕಾಯಾ ನಾಮೇತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮಪ್ಯೇಷಾಮವಾಂತರಪ್ರಭೇದಾನಿತಿ ।
ಜೀವಾಸ್ತಿಕಾಯಸ್ತ್ರಿಧಾ ಬದ್ಧೋ ಮುಕ್ತೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಶ್ಚೇತಿ । ಪುದ್ಗಲಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಷೋಢಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚೇತಿ ಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಮೇಯೋಽಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಸ್ಥಿತ್ಯನುಮೇಯಃ । ಆಕಾಶಾಸ್ತಿಕಾಯೋ ದ್ವೇಧಾ ಲೋಕಾಕಾಶೋಽಲೋಕಾಕಾಶಶ್ಚ । ತತ್ರೋಪರ್ಯುಪರಿ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಂತರ್ವರ್ತೀ ಲೋಕಾಕಾಶಸ್ತೇಷಾಮುಪರಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಥಾನಮಲೋಕಾಕಾಶಃ । ತತ್ರ ಹಿ ನ ಲೋಕಾಃ ಸಂತಿ । ತದೇವಂ ಜೀವಾಜೀವಪದಾರ್ಥೌ ಪಂಚಧಾ ಪ್ರಪಂಚಿತೌ । ಆಸ್ತ್ರವಸಂವರನಿರ್ಜರಾಸ್ತ್ರಯಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಃ ಪ್ರಪಂಚ್ಯಂತೇ । ದ್ವಿಧಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಮ್ಯಙ್ಮಿಥ್ಯಾ ಚ । ತತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸ್ರವಃ । ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತೀ ತು ಸಂವರನಿರ್ಜರೌ । ಆಸ್ರಾವಯತಿ ಪುರುಷಂ ವಿಷಯೇಷ್ವಿತೀಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸ್ರವಃ । ಇಂದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ಹಿ ಪೌರುಷಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಿಷಯಾನ್ ಸ್ಪೃಶದ್ರೂಪಾದಿಜ್ಞಾನರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತ ಇತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ಕರ್ಮಾಣ್ಯಾಸ್ರವಮಾಹುಃ । ತಾನಿ ಹಿ ಕರ್ತಾರಮಭಿವ್ಯಾಪ್ಯ ಸ್ರವಂತಿ ಕರ್ತಾರಮನುಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯಾಸ್ರವಃ । ಸೇಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿರನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಸಂವರನಿರ್ಜರೌ ಚ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರವೃತ್ತೀ । ತತ್ರ ಶಮದಮಾದಿರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸಂವರಃ । ಸಾ ಹ್ಯಾಸ್ರವಸ್ರೋತಸೋ ದ್ವಾರಂ ಸಂವೃಣೋತಾತಿ ಸಂವರ ಉಚ್ಯತೇ । ನಿರ್ಜರಸ್ತ್ವನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಿಕಷಾಯಕಲುಷಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಪ್ರಹಾಣಹೇತುಸ್ತಪ್ತಶಿಲಾರೋಹಣಾದಿಃ । ಸ ಹಿ ನಿಃಶೇಷಂ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಂ ಸುಖದುಃಖೋಪಭೋಗೇನ ಜರಯತೀತಿ ನಿರ್ಜರಃ । ಬಂಧೋಽಷ್ಟವಿಧಂ ಕರ್ಮ । ತತ್ರ ಘಾತಿಕರ್ಮ ಚತುರ್ವಿಧಮ್ । ತದ್ಯಥಾಜ್ಞಾನಾವರಣೀಯಂ ದರ್ಶನಾವರಣೀಯಂ ಮೋಹನೀಯಮಂತರಾಯಮಿತಿ । ತಥಾ ಚತ್ವಾರ್ಯಘಾತಿಕರ್ಮಾಣಿ । ತದ್ಯಥಾ ವೇದನೀಯಂ ನಾಮಿಕಂ ಗೋತ್ರಿಕಮಾಯುಷ್ಕಂ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ನ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ, ನಹಿ ಜ್ಞಾನಾದ್ವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ವಿಪರ್ಯಯೋ ಜ್ಞಾನಾವರಣೀಯಂ ಕರ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ಆರ್ಹತದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶನಾವರಣೀಯಂ ಕರ್ಮ । ಬಹುಷು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇಷು ತೀರ್ಥಕರೈರುಪದರ್ಶಿತೇಷು ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇಷು ವಿಶೇಷಾನವಧಾರಣಂ ಮೋಹನೀಯಂ ಕರ್ಮ । ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ತದ್ವಿಘ್ನಕರಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಂತರಾಯಂ ಕರ್ಮ । ತಾನೀಮಾನಿ ಶ್ರೇಯೋಹಂತೃತ್ವಾದ್ಧಾತಿಕರ್ಮಾಣ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಅಘಾತೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ತದ್ಯಥಾ ವೇದನೀಯಂ ಕರ್ಮ ಶುಕ್ಲಪುದ್ಗಲವಿಪಾಕಹೇತುಃ, ತದ್ಧಿ ಬಂಧೋಽಪಿ ನ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪರಿಪಂಥಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾವಿಘಾತಕತ್ವಾತ್ । ಶುಕ್ಲಪುದ್ಗಲಾರಂಭಕವೇದನೀಯಕರ್ಮಾನುಗುಣಂ ನಾಮಿಕಂ ಕರ್ಮ, ತದ್ಧಿ ಶುಕ್ಲಪುದ್ಗಲಸ್ಯಾದ್ಯಾವಸ್ಥಾಂ ಕಲಲಬುದ್ಧುದಾದಿಮಾರಭತೇ । ಗೋತ್ರಿಕಮವ್ಯಾಕೃತಂ ತತೋಽಪ್ಯಾದ್ಯಂ ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಮ್ । ಆಯುಷ್ಕಂ ತ್ವಾಯುಃ ಕಾಯತಿ ಕಥಯತ್ಯುತ್ಪಾದನದ್ವಾರೇತ್ಯಾಯುಷ್ಕಮ್ । ತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಶುಕ್ಲಪುದ್ಗಲಾದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದಘಾತೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ । ತದೇತತ್ಕರ್ಮಾಷ್ಟಕಂ ಪುರುಷಂ ಬಧ್ನಾತೀತಿ ಬಂಧಃ । ವಿಗಲಿತಸಮಸ್ತಕ್ಲೇಶತದ್ವಾಸನಸ್ಯಾನಾವರಣಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಖೈಕತಾನಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪರಿ ದೇಶಾವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯೇಕೇ । ಅನ್ಯೇ ತೂರ್ಧ್ವಗಮನಶೀಲೋ ಹಿ ಜೀವೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯೇನ ಬದ್ಧಸ್ತದ್ವಿಮೋಕ್ಷಾದ್ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಚ್ಛತ್ಯೇವ ಸ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ । ತ ಏತೇ ಸಪ್ತಪದಾರ್ಥಾ ಜೀವಾದಯಃ ಸಹಾವಾಂತರಪ್ರಭೇದೈರುಪನ್ಯಸ್ತಾಃ । ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ಚೇಮಂ ಸಪ್ತಭಂಗೀನಯಂ ನಾಮ ನ್ಯಾಯಮವತಾರಯಂತಿ, ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ, ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ, ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಚ, ಸ್ಯಾದವಕ್ತವ್ಯಃ, ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚ, ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚ, ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಃ ಖಲ್ವಯಂ ನಿಪಾತಸ್ತಿಙಂತಪ್ರತಿರೂಪಕೋಽನೇಕಾಂತದ್ಯೋತೀ । ಯಥಾಹುಃ “ವಾಕ್ಯೇಷ್ವನೇಕಾಂತದ್ಯೋತೀ ಗಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಸ್ಯಾನ್ನಿಪಾತೋರ್ಽಥಯೋಗಿತ್ವಾತ್ತಿಙಂತಪ್ರತಿರೂಪಕಃ ॥' ಇತಿ । ಯದಿ ಪುನರಯಮನೇಕಾಂತದ್ಯೋತಕಃ ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದೋ ನ ಭವೇತ್ಸ್ಯಾದಸ್ತೀತಿವಾಕ್ಯೇ ಸ್ಯಾತ್ಪದಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ “ಅರ್ಥಯೋಗಿತ್ವಾತ್” ಇತಿ । ಅನೈಕಾಂತದ್ಯೋತಕತ್ವೇ ತು ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಕಥಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ಪದಾತ್ಕಥಂಚಿದರ್ಥೋಽಸ್ತೀತ್ಯನೇನಾನುಕ್ತಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ “ಸ್ಯಾದ್ವಾದಃ ಸರ್ವಥೈಕಾಂತತ್ಯಾಗಾತ್ಕಿಂವೃತ್ತಚಿದ್ವಿಧೇಃ । ಸಪ್ತಭಂಗನಯಾಪೇಕ್ಷೋಹೇಯಾದೇಯವಿಶೇಷಕೃತ್ ॥' ಕಿಂವೃತ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಖಲ್ವಯಂ ಚಿನ್ನಿಪಾತವಿಧಿನಾ ಸರ್ವಥೈಕಾಂತತ್ಯಾಗಾತ್ಸಪ್ತಸ್ವೇಕಾಂತೇಷು ಯೋ ಭಂಗಸ್ತತ್ರ ಯೋ ನಯಸ್ತದಪೇಕ್ಷಃ ಸನ್ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಭೇದಾಯ ಸ್ಯಾದ್ವಾದಃ ಕಲ್ಪತೇ । ತಥಾಹಿ ಯದಿ ವಸ್ತ್ವಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯೇವೈಕಾಂತತಸ್ತತ್ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ನ ತದೀಪ್ಸಾಜಿಹಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರವರ್ತೇತ ನಿವರ್ತೇತ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪಣೀಯತ್ವಾತ್ , ಹೇಯಹಾನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅನೈಕಾಂತಪಕ್ಷೇ ತು ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಸತ್ತ್ವೇ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾಂ ಕಲ್ಪೇತೇ ಇತಿ । ತಮೇನಂ ಸಪ್ತಭಂಗೀನಯಂ ದೂಷಯತಿ
ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್ ।
ವಿಭಜತೇ
ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಣಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತಿ ಪರಮಾರ್ಥಸತಾಂಯುಗಪತ್ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪರಸ್ಪರಪರಿಹಾರಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಸಮಾವೇಶಃ ಸಂಭವತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸತ್ಯಂ ಯದಸ್ತಿ ವಸ್ತುತಸ್ತತ್ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ನಿರ್ವಚನೀಯೇನ ರೂಪೇಣಾಸ್ತ್ಯೇವ ನ ನಾಸ್ತಿ, ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ । ಯತ್ತು ಕ್ವಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಕದಾಚಿತ್ಕೇನಚಿದಾತ್ಮನಾಸ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಪ್ರಪಂಚಃ, ತದ್ವ್ಯವಹಾರತೋ ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ತಸ್ಯ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಂ ವಾಸ್ತವತ್ವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ, ಶುಕ್ತಿಮರುಮರೀಚಿಕಾದಿಷು ರಜತತೋಯಾದೇರಪಿ ವಾಸ್ತವತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಲೌಕಿಕಾನಾಮಬಾಧೇನ ತು ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಬಾಧೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕಾಯತಮತಾಪಾತೇನ ನಾಸ್ತಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪಂಡಿತರೂಪಾಣಾಂ ತು ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ವಿಚಾರತೋ ಬಾಧನಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪ್ಯನೈಕಾಂತಸ್ಯ ತುಲ್ಯಮಿತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸದಸತ್ತ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವೇ ವಿಕಲ್ಪಃ । ನ ಚ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ ಜ್ಞಾನವತ್ಸಪ್ತತ್ವಪಂಚತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಶ್ಚ ಪ್ರಮಾತುಸ್ತತ್ಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಚ ತತ್ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಚ ಸಪ್ತತ್ವಪಂಚತ್ವಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವಸಂಶಯೇ ಸಾಧು ಸಮರ್ಥಿತಂ ತೀರ್ಥಕರತ್ವಮೃಷೇಮೇಣಾತ್ಮನಃ । ನಿರ್ಧಾರಣಸ್ಯ ಚೈಕಾಂತಸತ್ತ್ವೇ ಸರ್ವತ್ರ ನಾನೇಕಾಂತವಾದ ಇತ್ಯಾಹ
ಯ ಏತೇ ಸಪ್ತ ಪದಾರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ಏವಂ ಚಾತ್ಮಾಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಚೇತಿ ಚೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಂ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಶರೀರಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋಽಕೃತ್ಸ್ನತ್ವಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ಯೇ ಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಸ್ತೇ ಸರ್ವೇಽನಿತ್ಯಾ ಯಥಾ ಘಟಾದಯಸ್ತಥಾ ಚಾತ್ಮೇತಿ । ತದೇತದಾಹ
ಯಥೈಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣೀತಿ ।
ಇದಂ ಚಾಪರಮಕೃತ್ಸ್ನತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಿತಮಿತ್ಯಾಹ
ಶರೀರಾಣಾಂ ಚಾನವಸ್ಥಿತಪರಿಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮನುಷ್ಯಕಾಯಪರಿಮಾಣೋ ಹಿ ಜೀವೋ ನ ಹಸ್ತಿಕಾಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ವ್ಯಾಪ್ತುಮರ್ಹತ್ಯಲ್ಪತ್ವಾದಿತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರಾವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ನ ಶರೀರಪರಿಮಾಣತ್ವಮಿತಿ । ತಥಾ ಹಸ್ತಿಶೀರರಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಯದಾ ಪುತ್ತಿಕಾಶರೀರೋ ಭವತಿ ತದಾ ನ ತತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪುತ್ತಿಕಾಶರೀರೇ ಸಂಮೀಯೇತೇತ್ಯಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮಾತ್ಮನಃ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ । ಚೋದಯತಿ
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನಂತಾವಯವ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರದೀಪೋ ಘಟಮಹಾಹರ್ಮ್ಯೋದರವರ್ತೀ ಸಂಕೋಚವಿಕಾಶವಾನೇವಂ ಜೀವೋಽಪಿ ಪುತ್ತಿಕಾಹಸ್ತಿದೇಹಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತದ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ತೇಷಾಂ ಪುನರನಂತಾನಾಮಿತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಪ್ರದೀಪೋಽತ್ರ ನಿದರ್ಶನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿಶರಾರವೋ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಾವಯವಾಃ, ಪ್ರದೀಪಶ್ಚಾವಯವೀ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮುತ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧಧರ್ಮಾ, ತಸ್ಮಾದನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ನಾಸ್ಥಿರೋ ಜೀವಸ್ತದವಯವಾಶ್ಚಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಾಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಕಲ್ಪದ್ವಯೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮಿತಿ । ಯಚ್ಚ ಜೀವಾವಯವಾನಾಮಾನಂತ್ಯಮುದಿತಂ ತದನುಪಪನ್ನತರಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚ ಶರೀರಮಾತ್ರೇತಿ ॥ ೩೪ ॥
ಶಂಕಾಪೂರ್ವಂ ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯತಿ
ಅಥ ಪರ್ಯಾಯೇಣೇತಿ ।
ತತ್ರಾಪ್ಯುಚ್ಯತೇ
ನ ಚ ಪರ್ಯಾಯಾದಪ್ಯವಿರೋಧೋ ವಿಕಾರಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಕರ್ಮಾಷ್ಟಕಮುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಾವರಣೀಯಾದಿ । ಕಿಂ ಚಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಆಗಚ್ಛತಾಮಪಗಚ್ಛತಾಂ ಚಾವಯವಾನಾಮಿಯತ್ತಾನಿರೂಪಣೇನ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನಾಪವರ್ಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅತ ಏವಮಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣಸೂಚಿತಂ ದೋಷಂ ಬ್ರೂಮಃ । ಕಿಂ ಚೈತೇ ಜೀವಾವಯವಾಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾ ಚೇತಯೇರನ್ ಸಮೂಹೋ ವಾ । ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚೈತನ್ಯೇ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾನಾಮೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ಕದಾಚಿದ್ವಿರುದ್ಧದಿಕ್ಕ್ರಿಯತ್ವೇನ ಶರೀರಮುನ್ಮಥ್ಯೇತ । ಸಮೂಹಚೈತನ್ಯೇ ತು ಹಸ್ತಿಶರೀರಸ್ಯ ಪುತ್ತಿಕಾಶರೀರತ್ವೇ ದ್ವಿತ್ರಾವಯವಶೇಷೋ ಜೀವೋ ನ ಚೇತಯೇತ್ । ವಿಗಲಿತಬಹುಸಮೂಹಿತಯಾ ಸಮೂಹಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ಪುತ್ತಿಕಾಶರೀರೇ ಇತಿ ।
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಪ್ರಸಂಜಿತಾಯಾಂ ಜೀವಾನಿತ್ಯತಾಯಾಂ ಬೌದ್ಧವತ್ಸಂತಾನನಿತ್ಯತಾಮಾಶಂಕ್ಯೇದಂ ಸೂತ್ರಮ್ “ನ ಚ ಪರ್ಯಾಯಾದಪ್ಯವಿರೋಧೋ ವಿಕಾರಾದಿಭ್ಯಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೨ । ೩೫) । ನ ಚ ಪರ್ಯಾಯಾತ್ಪರಿಮಾಣಾನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಸಂತಾನಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾದವಿರೋಧೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋಃ । ಕುತಃ । ಪರಿಣಾಮಾದಿಭ್ಯೋ ದೋಷೇಭ್ಯಃ । ಸಂತಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಪರಿಣಾಮಸ್ತತಶ್ಚರ್ಮವದನಿತ್ಯತ್ವಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಅವಸ್ತುತ್ವೇ ಚಾದಿಗ್ರಹಣಸೂಚಿತೋ ನೈರಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತಿದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ । ವಿಸಿಚೋ ವಿವಸನಾಃ ॥ ೩೫ ॥
ಅಂತ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇಶ್ಚೋಭಯನಿತ್ಯತ್ವಾದವಿಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಭಾವಿ ಜೀವಪರಿಮಾಣಂ ನಿತ್ಯಂ ಭವೇತ್ , ಯದ್ಯಭೂತ್ವಾ ನ ಭವೇತ್ । ಅಭೂತ್ವಾ ಭಾವಿನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಘಟಾದೀನಾಮ್ । ಕಥಂ ಚಾಭೂತ್ವಾ ನ ಭವೇದ್ಯದಿ ಪ್ರಾಗಪ್ಯಾಸೀತ್ । ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾವರೋಧೇಽಪೂರ್ವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದಂತ್ಯಮೇವ ಪರಿಮಾಣಂ ಪೂರ್ವಮಪ್ಯಾಸೀದಿತ್ಯಭೇದಃ । ತಥಾ ಚೈಕಶರೀರಪರಿಮಾಣತೈವ ಸ್ಯಾನ್ನೋಪಚಿತಾಪಚಿತಶರೀರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶರೀರಪರಿಮಾಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವ್ಯಾಘಾತಾದಿತಿ । ಅತ್ರ ಚೋಭಯೋಃ ಪರಿಮಾಣಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಏಕಶರೀರಪರಿಮಾಣತೈವೇತಿ ಚ ದೀಪ್ಯಮ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಉಭಯೋರವಸ್ಥಯೋರಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಏಕಶರೀರಪರಿಮಾಣತಾ ನ ದೀಪ್ಯಾ, ಕಿಂತ್ವೇಕಪರಿಮಾಣತಾಮಾತ್ರಮಣುರ್ಮಹಾನ್ ವೇತಿ ವಿವೇಕಃ ॥ ೩೬ ॥
ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ ।
ಅವಿಶೇಷೇಣೇಶ್ವರಕಾರಣವಾದೋಽನೇನ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಭ್ರಮನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ
ಕೇವಲೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪತಂಜಲಿಪ್ರಭೃತಯಃ । ಪ್ರಧಾನಮುಕ್ತಮ್ । ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಶ್ಯಃ । ಸ ಚ ನಾನಾಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯೈರಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ । ಮಾಹೇಶ್ವರಾಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಶೈವಾಃ, ಪಾಶುಪತಾಃ, ಕಾರುಣಿಕಸಿದ್ಧಾಂತಿನಃ, ಕಾಪಾಲಿಕಾಶ್ಚೇತಿ । ಚತ್ವಾರೋಽಪ್ಯಮೀ ಮಹೇಶ್ವರಪ್ರಣೀತಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಯಾಯಿತಯಾ ಮಾಹೇಶ್ವರಾಃ । ಕಾರಣಮೀಶ್ವರಃ । ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಾಧಾನಿಕಂ ಮಹದಾದಿ । ಯೋಗೋಽಪ್ಯೋಂಕಾರಾದಿಧ್ಯಾನಧಾರಣಾದಿಃ । ವಿಧಿಸ್ತ್ರಿಷವಣಸ್ನಾನಾದಿರ್ಗೂಢಚರ್ಯಾವಸಾನಃ, ದುಃಖಾಂತೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ಪಶವ ಆತ್ಮಾನಸ್ತೇಷಾಂ ಪಾಶೋ ಬಂಧನಂ ತದ್ವಿಮೋಕ್ಷೋ ದುಃಖಾಂತಃ । ಏಷ ತೇಷಾಮಭಿಸಂಧಿಃ ಚೇತನಸ್ಯ ಖಲ್ವಧಿಷ್ಠಾತುಃ ಕುಂಭಕಾರಾದೇಃ ಕುಂಭಾದಿಕಾರ್ಯೇ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವಮಪಿ । ತಸ್ಮಾದಿಹಾಪೀಶ್ವರೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಜಗತ್ಕಾರಣಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಮೇವ, ನ ತೂಪಾದಾನಮಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಾಧಿಷ್ಠೇಯತ್ವವಿರೋಧಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ
ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತಿತಿ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಮಾಗಮಾದ್ವೋಚ್ಯೇತ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಪ್ಯನುಮಾನಮರ್ಥಾಪತ್ತಿರ್ವಾ । ನ ತಾವದಾಗಮಾತ್ , ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದಿತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತತ್ರಾನುಮಾನಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ । ತದ್ಧಿ ದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತದನುಸಾರೇಣ ಚಾಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ । ತದಾಹ
ಹೀನಮಧ್ಯಮೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಆಗಮಾದೀಶ್ವರಸಿದ್ಧೌ ನ ದೃಷ್ಟಮನುಸರ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಾಪೂರ್ವದೇವತಾದಿಷ್ವಾಗಮಾದವಗಮ್ಯಮಾನೇಷು ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನಹ್ಯಾಗಮೋ ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯಾತ್ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತೇನ ಶ್ರುತಸಿದ್ದ್ಯರ್ಥಮದೃಷ್ಟಾನಿ ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಸ್ವಭಾವಾನಿ ಸುಬಹೂನ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾನಿ ನ ಲೋಹಗಂಧಿತಾಮಾವಹಂತಿ ಪ್ರಮಾಣವತ್ತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತು ತತ್ರ ಕಥಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಸ ಸುಹೃದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ । ಆಗಮಾನಪೇಕ್ಷಿತಮನುಮಾನಂ ತು ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ದೃಷ್ಟವಿಪರ್ಯಯೇ ತುಷಾದಪಿ ಬಿಭೇತಿತರಾಮಿತಿ । ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಕುತಃ । ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋರ್ಮಿಥಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಯಿತೃತ್ವ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಯದೀಶ್ವರಃ ಕರುಣಾಪರಾಧೀನೋ ವೀತರಾಗಸ್ತತಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಕಪೂಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ನ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ , ತಚ್ಚೋತ್ಪನ್ನಮಪಿ ನಾಧಿತಿಷ್ಠೇತ್ , ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದುಃಖಾನುತ್ಪಾದಾತ್ । ನ ಹೀಶ್ವರಾಧೀನಾ ಜನಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಪೂಯಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಮರ್ಹಂತಿ । ತದನಧಿಷ್ಠಿತಂ ವಾ ಕಪೂಯಂ ಕರ್ಮ ಫಲಂ ಪ್ರಸೋತುಮುತ್ಸಹತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಪೀಶ್ವರಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತಥಾಚಾಯಮಪರೋ ಗಂಡಸ್ಯೋಪರಿ ಸ್ಫೋಟ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಕರ್ಮಣೇಶ್ವರಃ ಪ್ರವರ್ತನೀಯ ಈಶ್ವರೇಣ ಚ ಕರ್ಮೇತಿ । ಶಂಕತೇ
ನಾನಾದಿತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ।
ಪೂರ್ವಕರ್ಮಣೇಶ್ವರಃ ಸಂಪ್ರತಿತನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ ತೇನೇಶ್ವರೇಣ ಸಂಪ್ರತಿತನಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವರ್ತ್ಯೇತ ಇತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ವರ್ತಮಾನಕಾಲವದಿತಿ ।
ಅಥ ಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಕಥಮೀಶ್ವರಾಪ್ರವರ್ತಿತಮೀಶ್ವರಪ್ರವರ್ತನಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಿತಮೀಶ್ವರೇಣ ಪೂರ್ವತನಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಿತೇನೇತ್ಯೇವಮಂಧಪರಂಪರಾದೋಷಃ । ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ಹ್ಯಂಧೋ ನೀಯತೇ ನಾಂಧಾಂತರೇಣ । ತಥೇಹಾಪಿ ದ್ವಾವಪಿ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಾವಿತಿ ಕಃ ಕಂ ಪ್ರವರ್ತಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ನೈಯಾಯಿಕಾನಾಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಂ ಸ್ವಸಮಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ನಾಯಂ ಸಮಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಕಾರುಣ್ಯಾದಪಿ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ಜನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕಾರುಣ್ಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಕಾರುಣ್ಯೇ ಹಿ ಸತ್ಯಸ್ಯ ದುಃಖಂ ಭವತಿ ತೇನ ತತ್ಪ್ರಹಾಣಾಯ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಕಾರುಣಿಕಾ ಅಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಏವ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ । ನನು ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತಾಮೇವಮಪಿ ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೌದಾಸೀನ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನವಾಸ್ತವೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಅಪರಮಪಿ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರೇಣ ದೂಷಣಮಾಹ
ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ಸಾವಯವಾನಾಮಸರ್ವಗತಾನಾಂ ಚ ಸಂಯೋಗಃ । ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಯೋಗೋ ನ ಸರ್ವಗತಾನಾಂ ಸಂಭವತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇರಭಾವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ । ಅವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತಾ ಹಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ । ನ ಚ ನಿರವಯವೇಷ್ವವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತಾ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದವ್ಯಾಪ್ಯವೃತ್ತಿತಾಯಾಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿಕಾಯಾ ನಿವೃತ್ತೇಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವಿನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ । ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ । ಸ ಹ್ಯಯುತಸಿದ್ಧಾನಾಮಾಧಾರಾಧೇಯಭೂತಾನಾಮಿಹಪ್ರತ್ಯಯಹೇತುಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಮಿಥೋಽಸ್ತ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಾಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಃ ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾಹ
ನಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತಿ ।
ನಹಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಮಹದಹಂಕಾರಾದಿಕಾರಣತ್ವಮದ್ಯಾಪಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ । ಶಂಕತೇ
ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನ ಇತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ।
ಕುತಃ । ತಸ್ಯಮತೇಽನಿರ್ವಚನೀಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ಆಗಮೋ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ನ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟಪೂರ್ವೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧೇ ಚ ಪ್ರವರ್ತಿತುಂ ಸಮರ್ಥಃ । ಅನುಮಾನಂ ತು ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿ ನೈವಂವಿಧೇ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತೀತಿ । ಶಂಕತೇ
ಪರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವೀಶ್ವರಾಗಮಯೋರನಾದಿತ್ವಾದೀಶ್ವರಯೋನಿತ್ವೇಽಪ್ಯಾಗಮಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೮ ॥
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಯಥಾದರ್ಶನಮನುಮಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನಾಲೌಕಿಕಾರ್ಥವಿಷಯಮಿತೀಹಾಪಿ ನ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೯ ॥
ಕರಣವಚ್ಚೇನ್ನ ಭೋಗಾದಿಭ್ಯಃ ।
ರೂಪಾದಿಹೀನಮಿತಿ ।
ಅನುದ್ಭೂತರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ರೂಪಾದಿಹೀನಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಭೋಗಾದಾವೇವ ದೃಷ್ಟಂ ನಾನ್ಯತ್ರ । ನಹಿ ಬಾಹ್ಯಂ ಕುಠಾರಾದ್ಯಪರಿದೃಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ಕಶ್ಚಿದುಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಕರಣಂ ವ್ಯಾಪಾರಯತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಭೋಗಾದಿಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ತಥಾ ಚಾನೀಶ್ವರತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಹ
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಮಧಿಷ್ಠಿತಿರಧಿಷ್ಠಾನಮಿದಾನೀಂ ತು ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭೋಗಾಯತನಂ ಶರೀರಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಭೋಗಾದಿಪ್ರಸಂಗೇನಾನೀಶ್ವರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮಾಪಾದಿತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಶರೀರಿತ್ವೇನ ಭೋಗಾದಿಪ್ರಸಂಗಾದನೀಶ್ವರತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ॥ ೪೦ ॥
ಅಂತವತ್ತ್ವಮಸರ್ವಜ್ಞತಾ ವಾ ।
ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವತ್ರಾನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಮಪಿ ಸಂಖ್ಯಾಭೇದವತ್ತ್ವಮಂತವತ್ತ್ವಂ ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಖ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಾದ್ವಾನುಮಾತವ್ಯಂ, ತತಶ್ಚಾಂತವತ್ತ್ವಮಸರ್ವಜ್ಞತಾ ವಾ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವಾಗಮಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ತದ್ಬಾಧಿತವಿಷಯತಯಾ ನಾನುಮಾನಂ ಪ್ರಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ವರೂಪಪರಿಮಾಣಮಪಿ ಯಸ್ಯ ಯಾದೃಶಮಣು ಮಹತ್ ಪರಮಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ಹ್ರಸ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ಮಾ ಭೂದೇಷ ದೋಷ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ।
ಯಸ್ಯಾಂತೋಽಸ್ತಿ ತಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಮಸರ್ವಜ್ಞತಾಮಾಪಾದಯೇತ್ । ಯಸ್ಯ ತ್ವಂತ ಏವ ನಾಸ್ತಿ ತಸ್ಯ ತದಗ್ರಹಣಂ ನಾಸರ್ವಜ್ಞತಾಮಾವಹತಿ । ನಹಿ ಶಶವಿಷಾಣಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹರತಿ
ತತ ಇತಿ ।
ಆಗಮಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾನುಮಾನಮೇಷಾಮಂತವತ್ತ್ವಮವಗಮಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೪೧ ॥
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ।
ಅನ್ಯತ್ರ ವೇದಾವಿಸಂವಾದಾದ್ಯತ್ರಾಂಶೇ ವಿಸಂವಾದಃ ಸ ನಿರಸ್ಯತೇ । ತಮಂಶಮಾಹ
ಯತ್ಪುನರಿದಮುಚ್ಯತೇ ವಾಸುದೇವಾತ್ಸಂಕರ್ಷಣೋ ಜೀವ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರಣವತ್ವೇ ಸತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಅನಿತ್ಯತ್ವೇಪರಲೋಕಿನೋಽಭಾವಾತ್ಪರಲೋಕಾಭಾವಃ, ತತಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾಪವರ್ಗಾಭಾವಾಪತ್ತೇರ್ನಾಸ್ತಿಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುಪಪನ್ನಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ
ಪ್ರತಿಷೇಧಿಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ॥ ೪೨ ॥
ನ ಚ ಕರ್ತುಃ ಕರಣಮ್ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯನೇಕಶಿಲ್ಪಪರ್ಯವದಾತಃ ಪರಶುಂ ಕೃತ್ವಾ ತೇನ ಪಲಾಶಂ ಛಿನತ್ತಿ, ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪ್ರಯತ್ನೇನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾತ್ಮಮನಃ ಸಂನಿಕರ್ಷಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾನಕರಣಮುಪಾದಾಯಾತ್ಮಾರ್ಥಂ ವಿಜಾನಾತಿ, ತಥಾಪಿ ಸಂಕರ್ಷಣೋಽಕರಣಃ ಕಥಂ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಾಖ್ಯಂ ಮನಃ ಕರಣಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಅಕರಣಸ್ಯ ವಾ ಕರಣನಿರ್ಮಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಕೃತಂ ಕರಣನಿರ್ಮಾಣೇನ । ಅಕರಣಾದೇವ ನಿಖಿಲಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪೩ ॥
ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಭಾವೇ ವಾ ತದಪ್ರತಿಷೇಧಃ ।
ವಾಸುದೇವಾ ಏವೈತೇ ಸಂಕರ್ಷಮಾದಯೋ ನಿರ್ದೋಷಾ ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷರಹಿತಾಃ । ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಾ ನಿರೂಪಾದಾನಾಃ । ಅತ ಏವ ನಿರವದ್ಯಾ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದಿದೋಷರಹಿತಾಃ । ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೋಽನುಗುಣತ್ವಾನ್ನ ದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ
ಏವಮಪೀತಿ ।
ಮಾ ಭೂದಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದೋಷಃ, ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತ್ವಯಮೇವ ದೋಷಃ । ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮಾಹ
ಕಥಮ್ । ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।
ನ ತಾವದೇತೇ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಿನ್ನಾ ಈಶ್ವರಾಃ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾಹತೇಚ್ಛಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ವ್ಯಾಹತಕಾಮತ್ವೇ ಚ ಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಾತ್ । ಅವ್ಯಾಹತಕಾಮತ್ವೇ ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೀಶ್ವರತ್ವೇ ಏಕೇನೈವೇಶನಾಯಾಃ ಕೃತತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತರೇಷಾಮ್ । ಸಂಭೂಯ ಚೇಶನಾಯಾಂ ಪರಿಶುದ್ಧೋ ನ ಕಶ್ಚಿದೀಶ್ವರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತಹಾನಿಶ್ಚ । ಭಗವಾನೇವೈಕೋ ವಾಸುದೇವಃ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಲ್ಪಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತತ್ರ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನ್ ಕಲ್ಪಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೇನಾಪಾಕರೋತಿ
ಅಥಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।
ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೪೪ ॥
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ।
ಗುಣಿಭ್ಯಃ ಖಲ್ವಾತ್ಮಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದೀನ್ ಗುಣಾನ್ ಭೇದೇನೋಕ್ತ್ವಾ ಪುನರಭೇದಂ ಬ್ರೂತೇ
ಆತ್ಮಾನ ಏವೈತೇ ಭಗವಂತೋ ವಾಸುದೇವಾ ಇತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಾನಿರುದ್ಧಯೋರ್ಮನೋಽಹಂಕಾರಲಕ್ಷಣತಯಾತ್ಮನೋ ಭೇದಮಭಿಧಾಯಾತ್ಮನ ಏವೈತ ಇತಿ ತದ್ವಿರುದ್ಧಾಭೇದಾಭಿಧಾನಮಪರಂ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ವೇದವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ॥ ೪೫ ॥
ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಃ ಶ್ರುತೇರ್ನಿರಾಕೃತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಶ್ರುತೀನಾಮೇವ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೋ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಮಾಹ
ವೇದಾಂತೇಷು ತತ್ರ ತತ್ರೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಮನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ತದ್ವತ್ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ । ತದರ್ಥನಿರ್ಮಲತ್ವಮರ್ಥಾಭಾಸವಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ತಸ್ಯ ಫಲಂ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಿಃ । ಇಹ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವವಿರೋಧಃ । ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶಿನೋವಚನಂ “ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತಿ । ತಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಃ ಯದ್ಯಪಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಾದ್ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಗೌಣತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ವಿಯತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತೇಜಃಪ್ರಮುಖ ಏವ ಸರ್ಗಃ, ತಥಾಚ ನ ವಿರೋಧಃ ಶ್ರುತೀನಾಮಿತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದಾಕಾಶಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚಿಂತ್ಯತೇ ಕಿಮಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತ್ಯುತ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಯದಿ ನಾಸ್ತಿ ನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಶಂಕಾ । ಅಥಾಸ್ತಿ ತತಃ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಇತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಮ್
ಅಸ್ತಿ ತು ।
ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ಹಿ ಸರ್ಗಪ್ರಕರಣೇ ಕೇವಲಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರಥಮಃ ಸರ್ಗಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಚ ಕೇವಲಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಥಮಃ ಸರ್ಗಃ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುರೋಧೇನಾಸಹಾಯಸ್ಯಾಧಿಗತಸ್ಯಾಪಿ ಸಸಹಾಯತಾಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮಸಹಾಯತ್ವಾವಗಮವಿರೋಧಾತ್ । ಶ್ರುತಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಖಲ್ವಶ್ರುತಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನ ತು ತದ್ವಿಘಾತಾಯ, ವಿಹನ್ಯತೇ ಚಾಸಹಾಯತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ಕಲ್ಪಿತೇನ ಸಸಹಾಯತ್ವೇನ । ನಚ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ವ್ರೀಹಿಯವವದ್ವಿಕಲ್ಪಃ । ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತು । ನಹಿ ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷವಿಕಲ್ಪೋ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲಭತೇ । ನಚ ಸರ್ಗಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪದ್ಯತೇ, ಸಾಂಪ್ರತಿಕಸರ್ಗವದ್ಭೂತಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ನ ಖಲ್ವಿಹ ಸರ್ಗೇ ಕ್ಷೀರಾದ್ದಧಿ ಜಾಯತೇ ಸರ್ಗಾಂತರೇ ತು ದಧ್ನಃ ಕ್ಷೀರಮಿತಿ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ಗಶ್ರುತಯಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನ್ಯೋ ನಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥ ೨ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತ್ಯೇಕದೇಶೀ ಸೂತ್ರೇಣ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ
ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇನ ಬಹುಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧೇನ ಚಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾದ್ಗೌಣ್ಯೇಷಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಿತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಮಾಹ
ನ ಹ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಿಯತಾ ತದಭಾವೇ ನ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಧೂಮ ಇವ ಧೂಮಧ್ವಜಾಭಾವೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸದಕಾರಣಮಾಕಾಶಂ ನಿತ್ಯಮಿತಿ । ಅಪಿಚ ಯ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನುಭವಾರ್ಥಕ್ರಿಯೇ ನೋಪಲಭ್ಯೇತೇ ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಚ ದೃಶ್ಯೇತೇ, ಯಥಾ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮ್ । ನ ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ತಾದೃಶೋ ವಿಶೇಷ ಉತ್ಪಾದಾನುತ್ಪಾದಯೋರಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾನ್ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ
ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶನಂ ಪ್ರಕಾಶೋ ಘಟಪಟಾದಿಗೋಚರಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಸ್ಪರ್ಶವತ್ತ್ವಾದಾತ್ಮವನ್ನಿತ್ಯಮಾಕಾಶಮಿತಿ ಗೃಹೀತಮ್ ।
ಆರಣ್ಯಾನಾಕಾಶೇಷ್ವಿತಿ ।
ವೇದೇಽಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೌಪಾಧಿಕಂ ಬಹುತ್ವಮ್ ॥ ೩ ॥
ತದೇವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇನ ಗೌಣತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧೇನಾಪಿ ಗೌಣತ್ವಮಾಹ
ಶಬ್ದಾಚ್ಚ ।
ಸುಗಮಮ್ ॥ ೪ ॥
ಸ್ಯಾಚ್ಚೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವತ್ ।
ಪದಸ್ಯಾನುಷಂಗೋ ನ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ । ತದ್ಧಿ ಕ್ವಚಿನ್ಮುಖ್ಯಂ ಕ್ವಚಿದೌಪಚಾರಿಕಂ ಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯವಿರೋಧಃ । ಚೋದ್ಯದ್ವಯಂ ಕರೋತಿ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಚೋದ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ
ಏಕಮೇವೇತಿ ತಾವದಿತಿ ।
ಕುಲಂಗೃಹಮ್ । ಅಮತ್ರಾಣಿ । ಪಾತ್ರಾಣಿ ಘಟಶರಾವಾದೀನಿ । ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮವಧಾರಣಂ ನ ಸರ್ವವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ
ನಚ ನಭಸಾಪೀತಿ ।
ಅಪಿರಭ್ಯುಪಗಮೇ । ಯದಿ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ತಥಾಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ।
ಜಗತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ದ್ವಿತೀಯಂ ಚೋದ್ಯಮಪಾಕರೋತಿ
ಅತ ಏವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಅಪಿ ಚಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತದೇಶಕಾಲಮಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯೈಶ್ಚ ತದಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವೈರತಃ ಕ್ಷೀರಕುಂಭಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಕತಿಪಯಪಯೋಬಿಂದುವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ಚ ವಿಜ್ಞಾತೇ ನಭೋ ವಿದಿತಂ ಭವತೀತ್ಯಾಹ
ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಏವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಮಿತೇ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇದಮಾಹ
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರವ್ಯತಿರೇಕಾಚ್ಛಬ್ದೇಭ್ಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತಾತ್ಮತಯಾಜಗತಸ್ತದ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತೇ ಜ್ಞಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನಹಿ ಜಗತ್ತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಮಪಿ ತದ್ವಿವರ್ತತಯಾ ತದ್ವಿಕಾರಃ ಸತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ನಾನ್ಯಥಾ । ಅವಿಕಾರತ್ವೇ ತು ತತಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದಿತೇ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ । ಭಿನ್ನಯೋಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ದೇಶಕಾಲಾಭೇದೇಽಪಿ ನಾನ್ಯತರಜ್ಞಾನೇನಾನ್ಯತರಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ನಹಿ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಕುಂಭೇ ಕ್ಷೀರೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಪಾಥೋಬಿಂದುಷು ಪಾಥಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾತತ್ವಮಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾನೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ತೇ ಕ್ಷೀರೇ ವಿದಿತೇ ವಿದಿತಾ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಚಯಾನುಪರೋಧಾಯ ವಿಯತ ಉತ್ಪತ್ತಿರಕಾಮೇನಾಭ್ಯುಪೇಯೇತಿ । ತದೇವಂ ಸಿದ್ಧಾಂತೈಕದೇಶಿನಿ ದೂಷಿತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ
ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ಅತ ಏವವಿರುದ್ಧಂ ತು ತದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸಾರಮಾಹ
ನೈಷ ದೋಷಃ । ತೇಜಃಸರ್ಗಸ್ಯ ತೈತ್ತಿರೀಯಕ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೋರನ್ಯಥೋಪಪದ್ಯಮಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಯೋರನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಾ ಬಲವತೀ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶ್ರುತಿಃ । ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಶ್ಚಾನ್ಯಥೋಪಪದ್ಯಮಾನಾ ದುರ್ಬಲಾ । ನನ್ವಸಹಾಯಂ ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಮವಗಮ್ಯಮಾನಂ ಸಸಹಾಯತ್ವೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮತ ಆಹ
ನಹೀಯಂ ಶ್ರುತಿಸ್ತೇಜೋಜನಿಪ್ರಧಾನೇತಿ ।
ಸರ್ಗಸಂಸರ್ಗಃ ಶ್ರೌತೋ ಭೇದಸ್ತ್ವಾರ್ಥಃ । ಸ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ವಿರೋಧಿನಾ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಜಘನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ತೇಜಃ ಪ್ರಮುಖಸರ್ಗಸಂಸರ್ಗವದಸಹಾಯತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೌತಂ, ಕಿಂತು ವ್ಯತಿರೇಕಲಭ್ಯಮ್ । ನಚ ಶ್ರುತೇನ ತದಪವಾದಬಾಧನೇ ಶ್ರುತಸ್ಯ ತೇಜಃಸರ್ಗಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ “ತೇಜೋಜನಿಪ್ರಧಾನಾ” ಇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮನೇಕಾರ್ಥ ನ ಭವತ್ಯೇಕಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರದ್ವಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಹಂತ ಭೋಃ ಕಥಮೇಕಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುರನೇಕವ್ಯಾಪಾರತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಸ್ರಷ್ಟಾ ತ್ವೇಕೋಽಪೀತಿ ।
ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಾಧೀನಾವಧಾರಣಂ ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನಚಾನಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಮನೇಕತ್ರಾರ್ಥೇ ವ್ಯಾಪಾರೋ ದೃಷ್ಟಃ । ದೃಷ್ಟಂ ತು ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತುರನೇಕವ್ಯಾಪಾರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಚಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥ ಏಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ತು ಭಿನ್ನಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ
ನಚಾಸ್ಮಾಭಿರಿತಿ ।
ಸುಗಮಮ್ ।
ಚೋದಯತಿ
ನನು ಶಮವಿಧಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನ ಚೈಷ ಸೃಷ್ಟಿಪರೋಽಪಿ ತು ಶಮಪರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಹರತಿ
ನಹಿ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನುರೋಧೇನೇತಿ ।
ಗುಣತ್ವಾದಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಶ್ರುತಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥವಿರೋಧಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗೋಽಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿಂಹಾವಲೋಕಿತನ್ಯಾಯೇನ ವಿಯದನುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಯತ್ಪುನರನ್ಯಥಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪಾದನಂ ಕೃತಂ, ತದ್ದೂಷಯತಿ
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುರೂಪತ್ವಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರರೂಪತ್ವಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯಾಪಿ ತಥಾಭಾವಃ । ಅಪಿಚ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲಂ ಚೈತದ್ವಚನಮ್ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” ಇತಿ ತೋಯೇ ಕ್ಷೀರಬುದ್ಧಿವತ್ । ಔಪಚಾರಿಕಂ ವಾ ಸಿಂಹೋ ಮಾಣವಕ ಇತಿವತ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ಭ್ರಾಂತಮಿತ್ಯಾಹ
ಕ್ಷೀರೋದಕನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಭ್ರಾಂತೇರ್ವಿಪ್ರಲಂಭಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ಚ ಪುರುಷಧರ್ಮತ್ವಾದಪೌರುಷೇಯೇ ತದಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಾಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯಾಹ
ಸಾವಧಾರಣಾ ಚೇಯಮಿತಿ ।
ಕಾಮಮುಪಚಾರಾದಸ್ತ್ವೇಕತ್ವಮ್ , ಅವಧಾರಣಾದ್ವಿತೀಯಪದೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತೇ । ನಹಿ ಮಾಣವಕೇ ಸಿಂಹತ್ವಮುಪಚರ್ಯ ನ ಸಿಂಹಾದನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಮನಾಗಪಿ ಮಾಣವಕ ಇತಿ ವದಂತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮೈಕಾಂತಿಕಂ ಜಗತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನ ತ್ವೌಪಚಾರಿಕಮ್ । ಅಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ ನತ್ವಲ್ಪತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಗೇವೌಪಚಾರಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಚ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।
ನಿಃಶೇಷವಚನಃ ಸ್ವರಸತಃ ಸರ್ವಶಬ್ದೋ ನಾಸತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧೇ ಏಕದೇಶವವಿಷಯೋ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬ ॥
ಆಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಮುಕ್ತಮನುಭಾಷ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇನಾಪ್ರಮಾಣಭೂತಸ್ಯ ನ ಗೌಣತ್ವಾಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮತ ಆಹ
ಯಾವದ್ವಿಕಾರಂ ತು ವಿಭಾಗೋ ಲೋಕವತ್ ।
ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ಆಕಾಶದಿಕ್ಕಾಲಮನಃಪರಮಾಣವೋ ವಿಕಾರಾಃ, ಆತ್ಮಾನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಘಟಶರಾವೋದಂಚನಾದಿವದಿತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿರಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।
ನಿರೂಪಾದಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೂನ್ಯವಾದಶ್ಚ ನಿರಾಕೃತಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ಯ “ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚ ತನ್ನಿರಾಕರಣಮಧಸ್ತಾದಿತಿ । ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ನಿರಾಕರಣಾಶಂಕಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸೋಪಾದಾನಂ ಚೇತ್ಕಾರ್ಯಂ ತತ ಆತ್ಮೈವೋಪಾದಾನಮುಕ್ತಂ, ತಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇರುಪಾದಾನಾಂತರಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಸ್ತ್ವಾತ್ಮೋಪಾದಾನಮಸ್ಯ ಜಗತಃ, ತಸ್ಯ ತೂಪಾದಾನಾಂತರಮಶ್ರೂಯಮಾಣಮಪ್ಯನ್ಯದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ
ನಹ್ಯಾತ್ಮಾಗಂತುಕಃ ಕಸ್ಯಚಿತುಪಾದಾನಾಂತರಸ್ಯೋಪಾದೇಯಃ ।
ಕುತಃ ।
ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಸತ್ತಾ ವಾ ಪ್ರಕಾಶೋ ವಾಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧೀ । ತತ್ರ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಿಕಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧೇಸ್ತಾವದನಾಗಂತುಕತ್ವಮಾಹ
ನಹ್ಯಾತ್ಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಉಪಪಾದಿತಮೇತದ್ಯಥಾ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ಕದಾಪಿ ನಾತ್ಮಾ ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಃ, ತದಧೀನಪ್ರಕಾಶಾಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣಾದಯಃ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ।
ನಚೇದೃಶಸ್ಯ ನಿರಾಕಾರಣಂ ಸಂಭವತೀತಿ ।
ನಿರಾಕರಣಮಪಿ ಹಿ ತದಧೀನಾತ್ಮಲಾಭಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ನೋದೇತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸತ್ತಾಯಾ ಅನಾಗಂತುಕತ್ವಮಸ್ಯಾಹ
ತಥಾಹಮೇವೇದಾನೀಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಾಣಾಂ ವರ್ತಮಾನಾತೀತಾನಾಗತತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತುಃ ಸದಾ ವರ್ತಮಾನತ್ವೇನಾನುಭವಾದಪ್ರಚ್ಯುತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನಾಗಂತುಕಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇನ ಹ್ಯಾಗಂತುಕತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ, ತತ್ಪ್ರಮಾತುಃ ಸದಾವರ್ತಮಾನಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಮಾಗಂತುಕತ್ವಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪ್ಯಮಾದಾಯ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಭವತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋರನ್ಯಥಾಭಾವೋ ದರ್ಶಿತಃ । ನನು ಜೀವತಃ ಪ್ರಮಾತುರ್ಮಾ ಭೂದನ್ಯಥಾಭಾವೋ ಮೃತಸ್ಯ ತು ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ
ತಥಾ ಭಸ್ಮೀಭವತ್ಯಪೀತಿ ।
ಯತ್ಖಲು ಸತ್ಸ್ವಭಾವಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ತಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮನ್ಯತೋ ಬಾಧಕಾದವಸಾತವ್ಯಮ್ । ಬಾಧಕಂ ಚ ಘಟಾದೀನಾಂ ಸ್ವಭಾವಾದ್ವಿಚಲನಂ ಪ್ರಮಾಣೋಪನೀತಮ್ । ಯಸ್ಯ ತು ನ ತದಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನ ತಸ್ಯ ತತ್ಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಬಾಧಿತಾನುಭವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ನ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಪ್ರತ್ಯನುಮಾನೇನಾಕಾಶಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಮಾನಂ ದೂಷಯಿತ್ವಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವೇನಾಪಿ ದೂಷಯತಿ
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮಿತಿ ।
ನಾಪ್ಯನೇಕಮೇವೋಪಾದಾನಮುಪಾದೇಯಮಾರಭತೇ ।
ಯತ್ರ ಹಿ ಕ್ಷೀರಂ ದಧಿಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ ತತ್ರ ನಾವಯವಾನಾಮನೇಕೇಷಾಮುಪಾದನತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ ಕಿಂತೂಪಾತ್ತಮೇವ ಕ್ಷೀರಮೇಕಮುಪಾದೇಯದಧಿಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ । ಯಥಾ ನಿರವಯವಪರಮಾಣುವಾದಿನಾಂ ಕ್ಷೀರಪರಮಾಣುರ್ದಧಿಪರಮಾಣುಭಾವೇನೇತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೭ ॥
ಏತೇನ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಯದ್ಯಭ್ಯಾಸೇ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ ನಾಲ್ಪತ್ವಂ ದೂರತ ಏವೋಪಚರಿತತ್ವಂ, ಹಂತ ಭೋಃ ಪವನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । “ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೇತದಮೃತಮ್” ಇತಿ ದ್ವಯೋರಮೃತತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪುನಃ ಪವನಸ್ಯ ವಿಶೇಷೇಣಾಹ
ಸೈಷಾನಸ್ತಮಿತಾ ದೇವತಾ ಯದ್ವಾಯುರಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಭ್ಯಾಸಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ವಾಯೋರಮೃತತ್ವಮಪಿ ತ್ವೌತ್ಪತ್ತಿಕಮೇವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ
ಅಸ್ತಮಯಪ್ರತಿಷೇಧಾದಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇನಾಭ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಂ, ತೇಷಾಮಪಿ ಚಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ಮಾತರಿಶ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ, ಮುಖ್ಯಭೂಯಸ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮಮೂಷಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ , ಏತದನುರೋಧೇನಾಮೃತತ್ವಾಸ್ತಮಯಪ್ರತಿಷೇಧಾವಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ನೇತವ್ಯಾವಿತಿ । ಭೂಯಸೀಃ ಶ್ರುತೀರಪೇಕ್ಷ್ಯ ದ್ವೇ ಅಪಿ ಶ್ರುತೀ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮುಕ್ತೇ ॥ ೮ ॥
ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನನು “ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೯) ಇತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸತೋಽಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಕಥಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಶಂಕಾ । ನಚ ವಚನಮದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಧೀತವೇದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕಾರಾದದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತೇರತ ಆಹ
ವಿಯತ್ಪವನಯೋರಿತಿ ।
ಯಥಾಹಿ ವಿಯತ್ಪವನಯೋರಮೃತತ್ವಾನಸ್ತಮಯತ್ವಶ್ರುತೀ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ನೀತೇ । ಏವಮಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತಿರಾತ್ಮನೋಽಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಾಚ್ಚಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾ । ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಕಾರಣವತ್ತ್ವೇಽನವಸ್ಥಾ ಲೋಹಗಂಧಿತಾಮಾವಹತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಪರಂಪರಾಯಾ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ತಥಾ ವಿಕಾರೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಸದೇಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಃ । ಕುತಃ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸದೇಕಸ್ವಭಾವಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರೂಯತೇ ತದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ನಾನ್ಯಥಯಿತವ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಮೇತದ್ವಿಕಾರಾಃ ಸತ್ತ್ವೇನಾನುಭೂತಾ ಅಪಿ ಕತಿಪಯಕಾಲಕಲಾತಿಕ್ರಮೇ ವಿನಶ್ಯಂತೋ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾಸ್ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾವಚ್ಛೇದಾದಿತಿ । ನ ಚಾತ್ಮಾ ತಾದೃಶಸ್ತಸ್ಯ ಶ್ರುತೇರನುಭವಾದ್ವಾ ವರ್ತಮಾನೈಕಸ್ವಭಾವತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಸ್ತದಿದಮಾಹ
ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯತ್ಸ್ವಭಾವಾದ್ವಿಚಲತಿ ತದನಿರ್ವಚನೀಯಂ ನಿರ್ವಚನೀಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಂ, ನ ತು ವಿಪರ್ಯಯಃ । ಯಥಾ ರಜ್ಜೂಪಾದಾನಃ ಸರ್ಪೋ ನ ತು ಸರ್ಪೋಪಾದಾನಾ ರಜ್ಜುರಿತಿ । ಯಯೋಸ್ತು ಸ್ವಭಾವಾದಪ್ರಚ್ಯುತಿಸ್ತಯೋರ್ನಿರ್ವಚನೀಯಯೋರ್ನೋಪಾದೇಯೋಪಾದಾನಭಾವಃ, ಯಥಾ ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕಯೋರಿತಿ । ನಚ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೋ ವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯಾಹ
ನಾಪ್ಯಸತ ಇತಿ ।
ನಚ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಪರಂಪರಾನಾದಿತೇತ್ಯಾಹ
ಮೂಲಪ್ರಕೃತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇಽನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽನಾದಿರ್ನಾನವಸ್ಥಯಾ ದುಷ್ಯತಿ । ಸಮಾರೋಪಸ್ತು ವಿಕಾರಸ್ಯ ನ ಸಮಾರೋಪಿತೋಪಾದಾನ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಂ ಮಾಧ್ಯಮಿಕಮತನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರೇ, ತದತ್ರ ನ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸದಧಿಷ್ಠಾನವಿಭ್ರಮಸಮರ್ಥನಾನಾದಿತ್ವೇನೋಚಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಶ್ರುತಿಶ್ಚೌಪಾಧಿಕರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನೇತವ್ಯಾ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ಯೇ ತು ಗುಣದಿಕ್ಕಾಲೋತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯಮಿದಮಧಿಕರಣಂ ವರ್ಣಯಾಂಚಕ್ರುಸ್ತೈಃ “ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೩ । ೯) ಇತಿ ಕ್ಲೇಶೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅವಿರೋಧಸಮರ್ಥನಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಚಾಸ್ಯ ಸಂಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ । ಅಬಾದಿವದ್ದಿಕ್ಕಾಲಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನವಗಮಾತ್ । ತದಾಸ್ತಾಂ ತಾವತ್ ॥ ೯ ॥
ತೇಜೋಽತಸ್ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ ।
ಯದ್ಯಪಿ “ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಪಾದಾನಪಂಚಮೀ “ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿರುಪಪದವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸೀ” ಇತಿ ನೇಯಮಾನಂತರ್ಯಪರಾ ಯುಕ್ತಾ, ತಥಾಪಿ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ದುರ್ಬಲಾಪ್ಯುಪಪದವಿಭಕ್ತಿರೇವಾತ್ರೋಚಿತಾ । ತತಶ್ಚಾನಂತರ್ಯದರ್ಶನಪರೇಯಂ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ನಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಸಂಭವೇ ತದ್ವಂಶ್ಯತ್ವೇನ ತಜ್ಜತ್ವಂ ಪರಂಪರಯಾಶ್ರಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಪಶುಯೂಪವದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇಯುಕ್ತಂ ಪಶುಯಾಗವಾಜಪೇಯಯೋರಂಗಾಂಗಿನೋರ್ನಾನಾತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಜಪೇಯಾಸಂಬಂಧೇ ಕ್ಲೇಶೇನ ಪರಂಪರಾಶ್ರಯಣಮ್ । ಇಹ ತು ವಾಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಸ್ತುತೋಽನನ್ಯತ್ವಾದ್ವಯೂಪಾದಾನತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾನುರೋಧೇನೋಭಯಥೋಪಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿನ್ಯಾಯೇನ ನಿಯಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । “ಪಾರಂಪರ್ಯಜತ್ವೇಽಪಿ” ಇತಿ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಯತಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾಭೇದಮಾಹವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯಥಾ ತಸ್ಯಾಃ ಶೃತಮಿತಿ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಪರಂಪರಾಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯೇನ ನ ತು ಸರ್ವಥಾ ಸಾಮ್ಯೇನೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಆಪಃ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕಾರರೂಪಶಬ್ದಾಂತರೇಭ್ಯಃ ।
ಅನ್ನಶಬ್ದೋಽಯಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಚ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೌ ತದ್ವಿಕಾರೇ ಚೌದನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸೀ, ಸಾ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣೋಪೋದ್ಬಲಿತಾ “ಯತ್ರ ಕ್ವಚನ ವರ್ಷತಿ” ಇತ್ಯೇತೇನ ತಸ್ಮಾದಭ್ಯವಹಾರ್ಯಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯೇವಾತ್ರಾದ್ಭ್ಯೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಮಪಿ ಹಿ ಸಂಭವತಿ ಕಸ್ಯಚಿದದನೀಯಸ್ಯ । ನಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯಪಿ ಕೃಷ್ಣಾ, ಲೋಹಿತಾದಿರೂಪಾಯಾ ಅಪಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ “ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಓಷಧಯಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇರನ್ಯತರಾನುಗುಣತಯಾನ್ಯತರಾ ನೇತವ್ಯಾ । ತತ್ರ ಕಿಮ್ “ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ” ಇತಿ ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದೋಽನ್ನಪರತಯಾ ನೀಯತಾಮುತ “ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯನ್ನಶಬ್ದಃ ಪೃಥಿವೀಪರತಯೇತಿ ವಿಶಯೇ, ಮಹಾಭೂತಾಧಿಕಾರಾನುರೋಧಾತ್ಪ್ರಾಯಿಕಕೃಷ್ಣರೂಪಾನುರೋಧಾಚ್ಚ “ತದ್ಯದಪಾಂ ಶರ ಆಸೀತ್”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪುನಃ ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರನ್ನಶಬ್ದೋಽನ್ನಕಾರಣೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ ॥ ೧೨ ॥
ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಃ ।
ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮೇ ಭೂತಾನಾಮವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಇದಾನೀಮಾಕಾಶಾದಿಭೂತಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರ್ಯೋ ದೇವತಾಃ ಕಿಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಏವೋತ್ತರೋತ್ತರಭೂತಸರ್ಗೇ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಉತ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾಃ ಪರತಂತ್ರಾ ಇತಿ । ತತ್ರ “ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯುರಗ್ನಿಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ವಯಂಚೇತನಾನಾಂ ಚ ಚೇತನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಸ್ತಾವಸ್ಯ ಚ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಚ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣಾಪಿ ಮೂಲಾಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪತ್ತೇಃ, ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮೇವಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ವಾಯ್ವಾದಿಕಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿತ್ವವ್ಯಾಘಾತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಯ ಆಕಾಶಾದೀನಾಂ ಕೇವಲಮುಪಾದಾನಭಾವಮಾಚಕ್ಷತೇ, ನ ಪುನಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮ್ । ನಚ ಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯೇತದಪ್ಯೈಕಾಂತಿಕಂ ಪರತಂತ್ರಾಣಾಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇರ್ಭೃತ್ಯಾಂತೇವಾಸ್ಯಾದಿವತ್ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲಿಂಗಪ್ರಸ್ತಾವಸಾಮಂಜಸ್ಯಾಯ ಸ ಈಶ್ವರ ಏವ ತೇನ ತೇನಾಕಾಶಾದಿಭಾವೇನೋಪಾದಾನಭಾವೇನಾವತಿಷ್ಠಮಾನಃ ಸ್ವಯಮಧಿಷ್ಠಾಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಭೂತಸ್ತಂ ತಂ ವಿಕಾರಂ ವಾಯ್ವಾದಿಕಂ ಸೃಜತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇತರಥಾ ಲಿಂಗಪ್ರಸ್ತಾವೌ ಕ್ಲೇಶಿತೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಾವೇಶವಶಾದಿತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಂತರ್ಯಾಮಿಭಾವೇನಾವಿಷ್ಟ ಈಕ್ಷಿತಾ, ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ನ ತ್ವಾಕಾಶಾದಿಭಾವಮಾಪನ್ನಃ । ಆಕಾಶಾದಿಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ತೂಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮೋಽತ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ ।
ಉತ್ಪತ್ತೌ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಕ್ರಮಃ ಶ್ರುತೋ ನಾಪ್ಯಯೇಽಪ್ಯಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ನಿಯಮೇ ಸಂಭವತಿ ನಾನಿಯಮಃ । ವ್ಯವಸ್ಥಾರಹಿತೋ ಹಿ ಸಃ । ನಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮವ್ಯವಸ್ಥಾ ಯುಜ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕ್ರಮಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಿಂ ದೃಷ್ಟೋಽಪ್ಯಯಕ್ರಮೋ ಘಟಾದೀನಾಂ ಮಹಾಭೂತಾಪ್ಯಯಕ್ರಮನಿಯಾಮಕೋಽಸ್ತ್ವಾಹೋ ಶ್ರೌತ ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮ ಇತಿ ವಿಶಯೇ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಶ್ರೌತಾಂತರಮಭ್ಯರ್ಹಿತಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯತಯಾ ತಸ್ಯೈವ ಬುದ್ಧಿಸಾಂನಿಧ್ಯಾತ್ । ನ ದೃಷ್ಟಂ, ವಿರುದ್ಧಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೌತೇನೈವೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣಾಪ್ಯಯಕ್ರಮೋ ನಿಯಮ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಅಪ್ಯಯಸ್ಯ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಖಲೂತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೋ ನಿಯಾಮಕೋ ಭವೇತ್ , ನ ತ್ವಸ್ತ್ಯಪ್ಯಯಸ್ಯ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ದೃಷ್ಟಾನುಮಾನೋಪನೀತೇನ ಕ್ರಮಭೇದೇನ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಣೋಽಪ್ಯಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ಹಿ ಸತ್ಯುಪಾದಾನೋಪರಮೇಽಪ್ಯುಪಾದೇಯಮಸ್ತೀತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ । ತದ್ವಿರುದ್ಧದೃಷ್ಟಕ್ರಮಾವರೋಧಾದಾಕಾಂಕ್ಷೈವ ನಾಸ್ತಿ ಕ್ರಮಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ “ಉಪಪದ್ಯತೇ”। ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಪ್ಯಾಹ
ನ ಚಾಸಾವಯೋಗ್ಯತ್ವಾಪ್ಯಯೇನಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಾದ್ವಿಪರೀತಃ ಕ್ರಮ ಇತ್ಯೇತನ್ನ್ಯಾಯಮೂಲಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿರುಕ್ತಾ ॥ ೧೪ ॥
ಅಂತರಾವಿಜ್ಞಾನಮನಸೀ ಕ್ರಮೇಣ ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ತದೇವಂ ಭಾವನೋಪಯೋಗಿನೌ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ವಿಚಾರ್ಯ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಮನಸಾಂ ಕ್ರಮಂ ವಿಚಾರಯತಿ । ಅತ್ರ ಚ ವಿಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಬುದ್ಧಿಂ ಚ ಬ್ರೂತೇ । ತತ್ರೈತೇಷಾಂ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಭೂತಾನಿ ಚಾಂತರಾ ಸಮಾಮ್ನಾನಾತ್ತೇನೈವ ಪಾಠೇನ ಕ್ರಮೋ ನಿಯಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಭಂಗಪ್ರಸಂಗಃ । ಯತ ಆತ್ಮನಃ ಕರಣಾನಿ ಕರಣೇಭ್ಯಶ್ಚ ಭೂತಾನೀತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶ ಇತಿ ಭಜ್ಯತೇ । ಅನ್ನಮಯಮಿತಿ ಚ ಮಯಡಾನಂದಮಯ ಇತಿವತ್ನ ವಿಕಾರಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ತಾವನ್ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ನಮಯಂ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗಶ್ರವಣಾದಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಕಥನಾಯ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಮಯಟೋ ಯುಕ್ತಮ್ , ಇತರಥಾ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಿತಮುಕ್ತಂ ಭವೇತ್ । ನಚ ತದಪಿ ಘಟತೇ । ನಹ್ಯನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞ ಇತಿವದನ್ನಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಮನಸಃ ಸಂಭವತಿ । ಏವಂ ಚೋದ್ಭೂತವಿಕಾರಾ ಮನ ಆದಯೋ ಭೂತಾನಾಂ ಪರಸ್ತಾದುತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರೌಢವಾದಿತಯಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ
ಅಥ ತ್ವಭೌತಿಕಾನೀತಿ ।
ಭವತ್ವಾತ್ಮನ ಏವ ಕರಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ, ನ ಖಲ್ವೇತಾವತಾ ಭೂತೈರಾತ್ಮನೋ ನೋತ್ಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ನೋಕ್ತಕ್ರಮಭಂಗಪ್ರಸಂಗಃ । ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಭಿದ್ಯತೇ । ಭಜ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೧೫ ॥
ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭಾಕ್ತಸ್ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾತ್ ।
ದೇವದತ್ತಾದಿನಾಮಧೇಯಂ ತಾವಜ್ಜೀವಾತ್ಮನೋ ನ ಶರೀರಸ್ಯ, ತನ್ನಾಮ್ನೇ ಶರೀರಾಯ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಕರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತನ್ಮೃತೋ ದೇವದತ್ತೋ ಜಾತೋ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ, ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಾಮುಷ್ಮಿಕಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಾಲ್ಲೌಕಿಕವ್ಯಪದೇಶೋ ಭಾಕ್ತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಭಕ್ತಿಶ್ಚ ಶರೀರಸ್ಯೋತ್ಪಾದವಿನಾಶೌ ತತಸ್ತತ್ಸಂಯೋಗ ಇತಿ । ಜಾತಕರ್ಮಾದಿ ಚ ಗರ್ಭಬೀಜಸಮುದ್ಭವಜೀವಪಾಪಪ್ರಕ್ಷಯಾರ್ಥಂ, ನ ತು ಜೀವಜನ್ಮಜಪಾಪಕ್ಷಯಾರ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ಮರಂತಿ “ಏವಮೇನಃ ಶಮಂ ಯಾತಿ ಬೀಜಗರ್ಭಸಮುದ್ಭವಮ್” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವಜನ್ಮವಿನಾಶಾವಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏತಚ್ಚ ಲೌಕಿಕವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯಾಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಧಿಕರಣಮ್ । ಉಕ್ತಾ ತ್ವಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇಽಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿಮೂಲತೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಮಾ ಭೂತಾಮಸ್ಯ ಶರೀರೋದಯವ್ಯಯಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಲಾವುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶೌ, ಆಕಾಶಾದೇರಿವ ತು ಮಹಾಸರ್ಗಾದೌ ತದಂತೇ ಚೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶೌ ಜೀವಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂತರಮಪನೇತುಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ ।
ನಾತ್ಮಾಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ ।
ವಿಚಾರಮೂಲಸಂಶಯಸ್ಯ ಬೀಜಮಾಹ
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ತಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ
ಕಾಸುಚಿಚ್ಛ್ರುತಿಷ್ವಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತಾವದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾದಪಹತಾನಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಾಜ್ಜೀವಾನಾಮನ್ಯತ್ವಮ್ । ತೇ ಚೇನ್ನ ವಿಕಾರಾಸ್ತತಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೇ ಬಹುತರಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛುತಿಭಿರನುಜ್ಞಾಯತೇ ವಿಕಾರತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಚಾತ್ರೋಕ್ತಮ್
ವಿಭಕ್ತತ್ವಾದಾಕಾಶಾದಿವದಿತಿ ।
“ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ ಜೀವಾನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । “ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾತ್”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಂ ಚ ತತ್ರಾಪ್ಯಯಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶಯತಿ । ನನ್ವಕ್ಷರಾದ್ಭಾವಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವವಗಮ್ಯೇತೇ । ನ ಜೀವಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಷ್ವಾಕಾಶಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿವ ಕಸ್ಮಾಜ್ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನಾಮ್ನಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾಮ್ನಾನಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾನಾಮ್ನಾನಾತ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭಾವಂ ಪ್ರತೀಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ
ನಚ ಕ್ವಚಿದಶ್ರವಣಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಹಿ ಕಸ್ಯಾಂಚಿಚ್ಛಾಖಾಯಾಮಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ಕತಿಪಯಾಂಗಸಹಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಶಾಖಾಂತರೀಯಾಂಗೋಪಸಂಹಾರೋ ನ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಹುತರಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನುಪ್ರವೇಶಶ್ರುತಿರ್ವಿಕಾರಭಾವಾತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶವಜ್ಜೀವಾತ್ಮಾನ ಉತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಭವೇದೇವಂ ಯದಿ ಜೀವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿದ್ಯೇರನ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । “ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) “ಅನೇನ ಜೀವೇನ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯವಿಭಾಗಶ್ರುತೇರೌಪಾಧಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ಭೇದಸ್ಯ ಘಟಕರಕಾದ್ಯಾಕಾಶವದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಾಧೀನಾಂ ಚ ಮನೋಮಯ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತೇರ್ಭೂಯಸೀನಾಂ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾಜತ್ವಾದಿಗೋಚರಾಣಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ “ಉಪಾಧಿಪ್ರವಿಲಯೇನೋಪಹಿತಸ್ಯ” ಇತಿ ಚ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಾಭ್ಯಾಮನೇಕಧೋಪಪಾದನಾದವಿಭಾಗಸ್ಯ ಚ “ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ”(ಶ್ವೇ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಾ ಜೀವಾತ್ಮಾನೋ ನ ವಿಕಾರಾ ನ ಚಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಚಾಧಸ್ತಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತಿ ನೇಹ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಜ್ಞೋಽತ ಏವ ।
ಕರ್ಮಣಾ ಹಿ ಜಾನಾತ್ಯರ್ಥೋ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ತದಭಾವೇ ನ ಭವತಿ ಧೂಮ ಇವ ಧೂಮಧ್ವಜಾಭಾವೇ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಚ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಃ । ತಥಾಚ ನಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ತದನುವೃತ್ತಾವಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿಂದ್ರಿಯಾದಿಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಾತ್ಜ್ಞಾನಭಾವಾಭಾವಯೋರಿಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂನಿಕರ್ಷಾಧೇಯಮಾಗಂತುಕಮಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಂ ಧರ್ಮೋ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ । ಅತ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ , ಇತರಥಾ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭವೇತ್ । ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಶ್ರುತಯಶ್ಚ ಶಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದನಶಕ್ತಿರ್ನಿಜಾ ಜೀವಾನಾಂ, ನ ತು ವ್ಯೋಮ್ನ ಇವೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಽಪ್ಯೇಷಾ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಭವತೀತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಡಾ ಏವ ಜೀವಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇಯದಾಗಂತುಕಜ್ಞಾನಂ ಜಡಸ್ವಭಾವಂ ತತ್ಕದಾಚಿತ್ಪರೋಕ್ಷಂ ಕದಾಚಿತ್ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಕದಾಚಿದ್ವಿಪರ್ಯಸ್ತಂ, ಯಥಾ ಘಟಾದಿ, ನ ಚೈವಮಾತ್ಮಾ । ತಥಾಹಿ ಅನುಮಿಮಾನೋಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಃ, ಸ್ಮರನ್ನಪ್ಯಾನುಭವಿಕಃ, ಸಂದಿಹಾನೋಽಪ್ಯಸಂದಿಗ್ಧಃ, ವಿಪರ್ಯಸ್ಯನ್ನಪ್ಯವಿಪರೀತಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ । ತಥಾಚ ತತ್ಸ್ವಭಾವಃ । ನಚ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಃ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃತ್ತಯಃ ಕ್ರಿಯಾರೂಪಾಃ ಸಕರ್ಮಿಕಾಃ ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ನಿವರ್ತಂತೇ । ತೇನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾಚ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ನ ಕಥಂಚಿತ್ಕ್ಲೇಶೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾ ಭವಂತಿ । ಗಂಧಾದಿವಿಷಯವೃತ್ತ್ಯುಪಜನೇ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥವತ್ತೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಮ್ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಭಾವಸ್ತಥಾ ಚಾನಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಂ, ತಥಾಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಂ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಣುಪರಿಮಾಣಶ್ರವಣಸ್ಯ ಚಾವಿರೋಧಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮಾಹ
ನನು ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವದಿತಿ ।
ವಿಭಾಗಸಂಯೋಗೋತ್ಪಾದೌ ಹಿ ತೂತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀನಾಂ ಫಲಮ್ । ನಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತೌ ಸ್ತಃ । ಸರ್ವತ್ರ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವಾ ತದಸಂಭಾವಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಚೋತ್ತರಯೋಃ ।
ಉತ್ಕ್ರಮಣಂ ಹಿ ಮರಣೇ ನಿರೂಢಮ್ । ತಚ್ಚಾಚಲತೋಽಪಿ ತತ್ರ ಸತೋ ದೇಹಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ ನ ತು ಗತ್ಯಾಗತೀ । ತಯೋಶ್ಚಲನೇ ನಿರೂಢಯೋಃ ಕರ್ತೃಸ್ಥಭಾವಯೋರ್ವ್ಯಾಪಿನ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಮಧ್ಯಮಂ ಪರಿಮಾಣಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಶರೀರಸ್ಯೈವ । ತಚ್ಚಾರ್ಹತಪರೀಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಗತ್ಯಾಗತೀ ಚ ಪರಮಮಹತಿ ನ ಸಂಭವತೋಽತಃ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಣುತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಗತ್ಯಾಗತಿಭ್ಯಾಂ ಚ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಸಿದ್ಧೌ ಮರಣಮಪಿ ದೇಹಾದಪಸರ್ಪಣಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ನ ತು ತತ್ರ ಸತಃ ಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ
ಸತ್ಯೋಶ್ಚ ಗತ್ಯಾಗತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ದೇಹಾದಪಸರ್ಪಣಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ಮರಣಮಿತ್ಯಾಹ
ದೇಹಪ್ರದೇಶಾನಾಮಿತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಗತ್ಯಾಗತ್ಯಪೇಕ್ಷೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರಪಿ ಸಾಪಾದಾನಾಣುತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಮಪಾದಾನಶ್ರುತೇಃ, ತಚ್ಛರೀರಪ್ರದೇಶಗಂತವ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ
ಸ ಏತಾಸ್ತೇಜೋಮಾತ್ರಾ ಇತಿ ॥ ೨೦ ॥
ನಾಣುರತಚ್ಛ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನೇತರಾಧಿಕಾರಾತ್ ।
ಯತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರ್ಜೀವಾನಾಮಣುತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಂ ತತೋ ವ್ಯಾಪಕಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತೇಷಾಂ ತದ್ವಿಕಾರತಯಾ ಭೇದಃ । ತಥಾಚ ಮಹತ್ತ್ವಾನಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಾ ನ ಜೀವವಿಷಯಾ ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಜೀವಾ ಅಣವಸ್ತತೋ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಕಥಂ ಶಾರೀರೋ ಮಹತ್ತ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿರ್ದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಗರ್ಭಸ್ಥ ಏವ ವಾಮದೇವೋ ಜೀವಃ ಪರಮಾರ್ಥದೃಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪೇದೇ, ಏವಂ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಾಸ್ತವಾದಭೇದಾತ್ತತ್ಪರಿಮಾಣತ್ವವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೧ ॥
ಸ್ವಶಬ್ದೋನ್ಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ।
ಸ್ವಶಬ್ದಂ ವಿಭಜತೇ
ಸಾಕ್ಷಾದೇವೇತಿ ।
ಉನ್ಮಾನಂ ವಿಭಜತೇ
ತಥೋನ್ಮಾನಮಪೀತಿ ।
ಉದ್ಧೃತ್ಯ ಮಾನಮುನ್ಮಾನಂ ಬಾಲಾಗ್ರಾದುದ್ಧೃತಃ ಶತತಮೋ ಭಾಗಸ್ತಸ್ಮಾದಪಿ ಶತತಮಾದುದ್ಧೃತಃ ಶತತಮೋ ಭಾಗ ಇತಿ ತದಿದಮುನ್ಮಾನಮ್ । ಆರಾಗ್ರಾದುದ್ಧೃತಂ ಮಾನಮಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರಮಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವಣುತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।
ಅಣುರಾತ್ಮಾ ನ ಶರೀರವ್ಯಾಪೀತಿ ನ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೈತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಿರೋಧಶ್ಚಂದನವತ್ ।
ತ್ವಕ್ಸಂಯುಕ್ತೋ ಹಿ ಜೀವಃ ತ್ವಕ್ಚ ಸಕಲಶರೀರವ್ಯಾಪಿನೀತಿ ತ್ವಗ್ವ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಃ ಸಕಲಶೈತ್ಯೋಪಲಬ್ಧೌ ಸಮರ್ಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೩ ॥
ಅವಸ್ಥಿತಿವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ಧೃದಿ ಹಿ ।
ಚಂದನಬಿಂದೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋಽಲ್ಪೀಯಸ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಯುಕ್ತಾ ಕಲ್ಪನಾ ಭವತಿ, ಯಸ್ಯ ತು ಸಂದಿಗ್ಧಮಣುತ್ವಂ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಂ ಚ ಕಾರ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮಪಹಾಯ ನೇಯಂ ಕಲ್ಪನಾವಕಾಶಂ ಲಭತ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । ನಚ ಹರಿಚಂದನಬಿಂದುದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಣತ್ವಾನುಮಾನಂ ಜೀವಸ್ಯ, ಪ್ರತಿದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಭವೇನಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ನ ಚಾತ್ರಾನುಮಾನಮಿತಿ ।
ಶಂಕಾಮಿಮಾಮಪಾಕರೋತಿ
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿರಣುತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮನಸ್ತಥಾಪಿ ವೈಭವಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಗುಣಾದ್ವಾ ಲೋಕವತ್ ।
ಯೇ ತು ಸಾವಯವತ್ವಾಚ್ಚಂದನಬಿಂದೋರಣುಸಂಚಾರೇಣ ದೇಹವ್ಯಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ನ ತ್ವಾತ್ಮನೋಽನವಯವಸ್ಯಾಣುಸಂಚಾರಃ ಸಂಭವೀ, ತಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ತಾನ್ ಪ್ರತೀದಮುಚ್ಯತೇ ಗುಣಾದ್ವಾ ಲೋಕವದಿತಿ । ತದ್ವಿಭಜತೇ
ಚೈತನ್ಯ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಣುರ್ಜೀವಸ್ತಥಾಪಿ ತದ್ಗುಣಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪಿ । ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ಗುಣಃ ಪ್ರಭಾಸಕಲಗೃಹೋದರವ್ಯಾಪಿನೀತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಏತದಪಿ ಶಂಕಾದ್ವಾರೇಣ ದೂಷಯಿತ್ವಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರಮಾಹ
ವ್ಯತಿರೇಕೋ ಗಂಧವತ್ ।
ಅಕ್ಷೀಯಮಾಣಮಪಿ ತದಿತಿ ।
ಕ್ಷಯಸ್ಯಾತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತಯಾನುಪಲಭ್ಯಮಾನಕ್ಷಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ, ದ್ರವ್ಯಾಂತರಪರಮಾಣೂನಾಮನುಪ್ರವೇಶಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ವಿಶ್ಲೇಷಾನುಪ್ರವೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಸನ್ನಪಿ ವಿಶ್ಲೇಷಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾನ್ನೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಇತಿ । ನಿರಾಕರೋತಿ
ನ ।
ಕುತಃ ।
ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ತದ್ಗತರೂಪಾದಿವದ್ಗಂಧೋಽಪಿ ನೋಪಲಭ್ಯೇತ । ಉಪಲಭ್ಯಮಾನೋ ವಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಉಪಲಭ್ಯೇತ ನ ಸ್ಥೂಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಯತಿ । ॥ ೨೭ ॥
ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಜ್ಞವತ್ ।
ಕಂಟಕತೋದನೇಽಪೀತಿ ।
ಮಹದಲ್ಪಯೋಃ ಸಂಯೋಗೋಽಲ್ಪಮವರುಣದ್ಧಿ ನ ಮಹಾಂತಂ, ನ ಜಾತು ಘಟಕರಕಾದಿಸಂಯೋಗಾ ನಭಸೋ ನಭೋ ವ್ಯಶ್ನುವತೇಽಪಿತ್ವಲ್ಪಾನೇವ ಘಟಕರಕಾದೀನ್ , ಇತರಥಾ ಯತ್ರ ನಭಸ್ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರ ಘಟಕರಕಾದ್ಯುಪಲಂಭ ಇತಿ, ತೇಽಪಿ ನಭಃಪರಿಮಾಣಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ನಿತಿ । ನ ಚಾಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಸಕಲಶರೀರಗತಾ ವೇದನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪ್ಯಂತಃಕರಣಮಣು ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ತ್ವಚಾ ಸಂಬದ್ಧತ್ವಾತ್ತ್ವಚಶ್ಚ ಸಮಸ್ತಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದೇಕದೇಶೇಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಿತಾ ತ್ವಗಧಿಷ್ಠಿತೈವೇತಿ ಶರೀರವ್ಯಾಪೀ ಜೀವಃ ಶಕ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಂ ಶೈತ್ಯಮನುಭವಿತುಂ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯೇಣ ಗಂಗಾಯಾಮ್ । ಅಣುಸ್ತು ಜೀವೋ ಯತ್ರಾಸ್ತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶರೀರಪ್ರದೇಶೇ ತದನುಭವೇನ್ನ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಂ, ತಸ್ಯಾಸರ್ವಾಂಗೀಣತ್ವಾತ್ । ಕಂಟಕತೋದನಸ್ಯ ತು ಪ್ರಾದೇಶಿಕತಯಾ ನ ಸರ್ವಾಂಗೀಣೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ।
ಗುಣತ್ವಮೇವ ಹೀತಿ ।
ಇದಮೇವ ಹಿ ಗುಣಾನಾಂ ಗುಣತ್ವಂ ಯದ್ದ್ರವ್ಯದೇಶತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ಹೇಮಂತೇ ವಿಷಕ್ತಾವಯವಾಪ್ಯದ್ರವ್ಯಗತೇಽತಿಸಾಂದ್ರೇ ಶೀತಸ್ಪರ್ಶೇಽನುಭೂಯಮಾನೇಪ್ಯನುದ್ಭೂತಂ ರೂಪಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಯಥಾ, ತಥಾ ಮೃಗಮದಾದೀನಾಂ ಗಂಧವಾಹವಿಪ್ರಕೀರ್ಣಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವಾನಾಮತಿಸಾಂದ್ರೇ ಗಂಧೇಽನುಭೂಯಮಾನೇ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶೌ ನಾನುಭೂಯೇತೇ ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಅನುದ್ಭೂತತ್ವಾತ್ತಯೋರ್ಗಂಧಸ್ಯ ಚೋದ್ಭೂತತ್ವಾದಿತಿ । ನಚ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷಯಪ್ರಸಂಗಃ, ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾವಯವಪೂರಣಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕಾಲಪರಿವಾಸವಶಾದಸ್ಯ ಹತಗಂಧಿತೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಅಪಿಚ ಚೈತನ್ಯಂ ನಾಮ ನ ಗುಣೋ ಜೀವಸ್ಯ ಗುಣಿನಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವಭಾವಃ । ನಚ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವೇ ಭಾವಸ್ಯಾವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ, ತತ್ತ್ವಪ್ರಚ್ಯುತೇರಿತ್ಯಾಹ
ಯದಿ ಚ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಸಿದ್ಧೇ ಜೀವಸ್ಯಾವಿಕಾರಿತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ, ತಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿತಃ ಪರಮಮಹತ್ತ್ವೇ ಚ, ಯಾ ನಾಮಾಣುತ್ವಶ್ರುತಯಸ್ತಾಸ್ತದನುರೋಧೇನ ಬುದ್ಧಿಗುಣಸಾರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಇತ್ಯಾಹ
ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ತದಾ ಪರಾಮರ್ಶಃ । ನಹಿ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿಭಿರನುಭೂಯತೇ । ಅಪಿತು ಯೋಽಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನದ್ವೇಷಾದ್ಯನುಷಕ್ತಃ ಸ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಮನುಭವಗೋಚರಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾನುಷಂಗಸಂಭವ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಗುಣಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ತದಭೇದಾಧ್ಯಾಸೇನ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಾಧ್ಯಾಸಃ, ಉದಶರಾವಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯೇವ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಬಿಂಬಸ್ಯ ತೋಯಕಂಪೇ ಕಂಪವತ್ತ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ । ತಥಾಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಮಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಮಿತಿ ಬುದ್ಧೇರಂತಃಕರಣಸ್ಯಾಣುತಯಾ ಸೋಽಪ್ಯಣುವ್ಯಪದೇಶಭಾಗ್ಭವತಿ, ನಭ ಇವ ಕರಕೋಪಹಿತಂ ಕರಕಪರಿಮಾಣಮ್ । ತಥಾ ಚೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀನಾಮುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತರತ್ । ಪ್ರಾಯಣೇಽಸತ್ತ್ವಮಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ವಾ, ತತಶ್ಚ ಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಃ ॥ ೨೯ ॥
ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಾತ್ತು ನ ದೋಷಸ್ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯಾವತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾನಃ ಸನ್ನಿತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಮಾನಃ ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಪಿಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಮಾಗಮತಃ, ಉಪಪತ್ತಿತಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶರೂಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಮಸ ಇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಮೃತ್ಯುಮವಿದ್ಯಾಮತ್ಯೇತೀತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೩೦ ॥
ಅನುಶಯಬೀಜಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಪ್ರಕಟಯತಿ
ನನು ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯಯೋರಿತಿ ।
ಸತಾಪರಮಾತ್ಮನಾ ।
ಅನುಶಯಬೀಜಪರಿಹಾರಃ ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ
ಪುಂಸ್ತ್ವಾದಿವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸತೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗೋನ್ಯತರನಿಯಮೋ ವಾನ್ಯಥಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಂತಃಕರಣೇಽಪಿ ಸತಿ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಂನಿಧಾನಾತ್ಕಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧೀ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇ । ಅಥಾದೃಷ್ಟವಿಪಾಕಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ಸಾಮರ್ತ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಾಪ್ರತಿಬಂಧಾಭ್ಯಾಮಂತಃಕರಣಸ್ಯ ನಾಯಂ ಪ್ರಸಂಗಃ । ತಾವಸತ್ಯೇವಾಂತಃಕರಣೇ ಆತ್ಮನೋ ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಾ ಸ್ತಾಂ, ತತ್ಕಿಮಂತರ್ಗಡುನಾಂತಃಕರಣೇನೇತಿ ಚೋದಯತಿ
ಅಥವಾನ್ಯತರಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅಥವೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಬ್ರೂತೇ
ನ ಚಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅವಧಾನಂ ಖಲ್ವನುವುಭೂಷಾ ಶುಶ್ರೂಷಾ ವಾ । ನ ಚೈತೇ ಆತ್ಮನೋ ಧರ್ಮೌ, ತಸ್ಯಾವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ , ಏಕೈಕೇಂದ್ರಿಯವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪ್ಯಂಧಾದೀನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ । ನಚ ತೇ ಆಂತರತ್ವೇನಾನುಭೂಯಮಾನೇ ಬಾಹ್ಯೇ ಸಂಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ತದಾಂತರಂ ಕಿಮಪಿ । ಯಸ್ಯ ಚೈತೇ ತದಂತಃಕರಣಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್
ಯಸ್ಯಾವಧಾನೇತಿ ।
ಅತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ
ತಥಾ ಚೇತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ।
ನನು “ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೩ । ೨೯) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಲಬ್ಧಮೇವೇತಿ ತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದನಮನರ್ಥಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾಧಿಕಾರೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವೈಷ ಪ್ರಪಂಚೋ ಯೇ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಾತ್ಮಾ ಭೋಕ್ತೈವ ನ ಕರ್ತೇತಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಃ । “ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್”(ಅ. ೩ ಪಾ. ೭ ಸೂ. ೧೮) ಇತ್ಯಾಹ ಸ್ಮ ಭಗವಾನ್ ಜೈಮಿನಿಃ । ಪ್ರಯೋಕ್ತರ್ಯನುಷ್ಠಾತರಿ । ಕರ್ತರೀತಿ ಯಾವತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ । ಕುತಃ । ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಫಲಸಾಧನತಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಧೇಃ । ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾ ಹಿ ವಿಧಿಃ । ಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇತ್ಕರ್ತ್ರೀ ಭೋಕ್ತಾ ಚಾತ್ಮಾ ತತೋ ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯೋ ಭೋಕ್ತುನ ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಚ ತಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯ ಇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗತಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನರ್ಥಕತ್ವಮವಿದ್ಯಮಾನಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ ತಥಾ ಚಾಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ತದ್ಗುಣಸಾರತಯಾಸ್ಯಾವಸ್ತುಸದಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮೇವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ನ ತು ಭಾವಿಕಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಪಪಾದಿತಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ವಿಹಾರೋಪದೇಶಾತ್ ।
ವಿಹಾರಃ ಸಂಚಾರಃ ಕ್ರಿಯಾ, ತತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಾಕರ್ತುಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ಕರ್ತಾ ಜೀವಃ ॥ ೩೪ ॥
ಉಪಾದಾನಾತ್ ।
ತದೇತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಗ್ರಹಣಶಕ್ತಿಮಾದಾಯೋಪಾದಾಯೇತ್ಯುಪಾದಾನೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನಾಕರ್ತುಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ೩೫ ॥
ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಚೇನ್ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯಃ ।
ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮೇತನ್ನ ಸಮ್ಯಗುಪಪತ್ತಿಃ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತೃ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ । ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಕರಣರೂಪಾ ಕರಣತ್ವೇನೈವ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ, ಇಹ ತು ಕರ್ತೃತ್ವೇನ, ತಸ್ಯಾ ವ್ಯಪದೇಶೇ ವಿಪರ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ । ತೇನ ಕರ್ತೇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಚೋದಯತಿ
ಅತ್ರಾಹ ಯದೀತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾವಾನ್ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇಷ್ಟಮೋವಾತ್ಮನಃ ಸಂಪಾದಯೇನ್ನಾನಿಷ್ಟಮ್ । ಅನಿಷ್ಟಸಂಪತ್ತಿರಪ್ಯಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ತಥಾ ಚ ನ ಕರ್ತಾ । ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ಯೋತ್ತರಮ್
ಉಪಲಬ್ಧಿವದನಿಯಮಃ ।
ಕರಣಾದೀನಿ ಕಾರಕಾಂತರಾಣಿ ಕರ್ತಾ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ನ ತ್ವಯಂ ಕಾರಕಾಂತರೈಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಮಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನ ತು ಕಾರ್ಯಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನ ಕಾರಕಾಂತರಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ । ಈದೃಶಂ ಹಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯತ್ರಭವತೋಽಸ್ತೀತ್ಯುತ್ಸನ್ನಸಂಕಥಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಯಮದೃಷ್ಟಪರಿಪಾಕವಶಾದಿಷ್ಟಮಭಿಪ್ರೇಪ್ಸುಸ್ತತ್ಸಾಧನವಿಭ್ರಮೇಣಾನಿಷ್ಟೋಪಾಯಂ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ನನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯನಿಯಮಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ ।
ವಿಷಯಪ್ರಕಲ್ಪನಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಖಲ್ವಾತ್ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಸ್ವವಿಷಯಮುಪನಯಂತಿ, ತೇನ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಚೈತನ್ಯಂ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತತ್ರ ಚಾಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೭ ॥
ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಕವಿಭಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯ ಉಕ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಕಾರಕಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯ ಇತ್ಯಪುನರುಕ್ತಮ್ । ಅವಿಪರ್ಯಯಾಯ ತು ಕರಣಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನಾಮ್ನಿ ವಿಸಂವಾದ ಇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಸಮಾಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ।
ಸಮಾಧಿರಿತಿ ಸಂಯಮಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಧಾರಣಾಧ್ಯಾನಸಮಾಧಯೋ ಹಿ ಸಂಯಮಪದವೇದನೀಯಾಃ । ಯಥಾಹುಃ “ತ್ರಯಮೇಕತ್ರ ಸಂಯಮಃ”(ಯೋ.ಸೂ. ೩-೪) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ಧಾರಣೋಪದೇಶಃ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಧ್ಯಾನೋಪದೇಶಃ । ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಸಮಾಧೇರುಪದೇಶಃ । ಯಥಾಹುಃ “ತದೇವ ಧ್ಯಾನಮರ್ಥಮಾತ್ರನಿರ್ಭಾಸಂ ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯಮಿವ ಸಮಾಧಿಃ” ಇತಿ । ಸೋಽಯಮಿಹ ಕರ್ತಾತ್ಮಾ ಸಮಾಧಾವುಪದಿಶ್ಯಮಾನ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮವೈತೀತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥ ೩೯ ॥
ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ
ಏವಂ ತಾವದಿತಿ ।
ವಿಮೃಶತಿ
ತತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
ತತ್ರೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಯೋ ಹಿ ಹೇತವ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾಪಾದಯಂತಿ । ನಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಂಭವತ್ಯಸತ್ಯಪವಾದೇ ತದೌಪಾಧಿಕಂ ಯುಕ್ತಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ಮುಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ಯಾಪವಾದಕಃ, ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವೋ ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇಽಪಿ ನಾಜ್ಞೋ ಭವತ್ಯೇವಂ ಕರ್ತೃಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾಭಾವೇಽಪಿ ನಾಕರ್ತಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವಾಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ । ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತದಸ್ಯ ಬುದ್ಧತ್ವಮಸತ್ಯಪಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯೇ ಯುಕ್ತಂ, ವಹ್ನೇರಿವಾಸತ್ಯಪಿ ದಾಹ್ಯೇ ದಗ್ಧೃತ್ವಂ, ತಚ್ಛೀಲಸ್ಯ ತಸ್ಯಾವಗಮಾತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತ್ವಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾವೇಶಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನಚ ನಿತ್ಯೋದಾಸೀನಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಸಕೃಚ್ಛುತಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಕದಾಚಿದಪ್ಯಸಂಸರ್ಗೇ ಕಥಂ ತಚ್ಛಕ್ತಿಯೋಗೋ ನಿರ್ವಿಷಯಾಯಾಃ ಶಕ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ ತಥಾಚ ಯದಿ ತತ್ಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ತದ್ವಿಷಮಃ ಕ್ರಿಯಾವೇಶೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ ತಥಾ ಸತಿ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವೋಚ್ಛೇದಾಭಾವಾದ್ಭಾವನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ, ನಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾಯೋಗ ಇತಿ । ಕ್ರಿಯಾಯಾ ದುಃಖತ್ವಾನ್ನ ವಿಗಲಿತಸಕಲದುಃಖಪರಮಾನಂದಾವಸ್ಥಾ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ
ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಅಭಿಪ್ರಾಯಮಬುಧ್ವಾ ಚೋದಯತಿ
ನನು ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನ । ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಪೀತಿ ।
ಶಕ್ತಶಕ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವಸತ್ತಯಾವಶ್ಯಂ ಶಕ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ । ತಥಾಚ ತಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಶಕ್ಯಂ ಸದೈವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಚೋದಯತಿ
ನನು ಮೋಕ್ಷಸಾಧನವಿಧಾನಾದಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ
ನ । ಸಾಧನಾಯತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ನ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಾಧ್ಯಃ, ಅಪಿತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ । ಉಕ್ತಮಭಿಪ್ರಾಯಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ
ಅಪಿಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧ ಇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ
ಪರ ಏವ ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರೀತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃಪರಶ್ಚೇತ್ಸಂಸಾರೀ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಪ್ರವಿಲಯೇ ಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವೇ ಮುಚ್ಯೇರನ್ನವಿಶೇಷಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಸರ್ವಸಂಸಾರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಶ್ಚೇತ್ಸ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತ ಏವೇತಿ, ತಸ್ಯೈವ ತರ್ಹಿ ಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರೌ ನಾತ್ಮನ ಇತಿ । ಪರಿಹರತಿ
ನ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರೌ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ, ತಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಾನಾಂ ಭೇದಾತ್ತತ್ತದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಭೇದೋಪಧಾನ ಆತ್ಮೈಕೋಽಪಿ ಭಿನ್ನ ಇವ ವಿಶುದ್ಧೋಽಪ್ಯವಿಶುದ್ಧ ಇವ ತತಶ್ಚೈಕಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಾಪಗಮೇ ತತ್ರ ಮುಕ್ತ ಇವೇತರತ್ರ ಬದ್ಧ ಇವ ಯಥಾ ಮಣಿಕೃಪಾಣಾದ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾದೇಕಮೇವ ಮುಖಂ ನಾನೇವ ದೀರ್ಘಮಿವ ವೃತ್ತಮಿವ ಶ್ಯಾಮಮಿವಾವದಾತಮಿವ ಅನ್ಯತಮೋಪಧಾನವಿಗಮೇ ತತ್ರ ಮುಕ್ತಮಿವಾನ್ಯತ್ರೋಪಹಿತಮಿವೇತಿ ನೈಕಮುಕ್ತೌ ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸಂಸಾರೌ, ನಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕಿಂತು ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯೇತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ಅತ್ರೈವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಶ್ರುತಿಭಿರಾದರ್ಶಯತಿ
ತಥಾಚೇತಿ ।
ಇತಶ್ಚೌಪಾಧಿಕಂ ಯದುಪಾಧ್ಯಭಿಭವೋದ್ಭವಾಭ್ಯಾಮಸ್ಯಾಭಿಭವೋದ್ಭವೌ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರಿತಿ ।
ಅತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ
ತದೇತದಾಹೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದಃ ಸುಷುಪ್ತಿಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ತಕ್ಷ್ಣಃ ಪಾಣ್ಯಾದಯಃ ಸಂತಿ ತೈರಯಂ ವಾಸ್ಯಾದೀನ್ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ಭವತು ದುಃಖೀ, ಪರಮಾತ್ಮಾ ತ್ವನವಯವಃ ಕೇನ ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ವ್ಯಾಪಾರಯೇದಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ತಕ್ಷ್ಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತ್ಯತ ಆಹ
ತಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ವಶರೀರೇಣೋದಾಸೀನಸ್ತಕ್ಷಾ ಸುಖೀ, ವಾಸ್ಯಾದೀನಿ ತು ಕರಣಾನಿ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ದುಃಖೀ, ತಥಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಾತ್ಮೋದಾಸೀನಃ ಸುಖೀ, ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ತು ಕರಣಾದೀನಿ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ದುಃಖೀತ್ಯೇತಾವತಾಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಂ ನ ತು ಸರ್ವಥಾ । ಯಥಾತ್ಮಾ ಚ ಜೀವೋಽವಯವಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಶರೀರಂ ವ್ಯಾಪಾರಯತ್ಯೇವಂ ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ತು ಕರಣಾಂತರಾಣಿ ವ್ಯಾಪಾರಯತೀತಿ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇ ನಿಯೋಗಪರ್ಯನುಯೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತೂನನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯತ್ಪರಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ । ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯಭಾವನಾಪರಂ ತನ್ನ ಕರ್ತೃಸ್ವರೂಪಪರಮ್ । ತೇನ ಯಥಾಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಕರ್ತಾರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ನ ಪುಂಸಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮವಗಮಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ, ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶವಿರೋಧಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ತದವತಿಷ್ಠತೇ । ಚೋದಯತಿ
ನನು ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನ ಇತಿ ।
ಔಪಾಧಿಕಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನೋಪಾಧ್ಯಪಗಮೇ ಸಂಭವತೀತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಯತ್ರಾಪಿ ಕರಣಮಸ್ತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ
ತಥೋಪಾದಾನೇಽಪೀತಿ ।
ತದೇತತ್ಪರಿಹರತಿ
ನ ತಾವತ್ಸಂಧ್ಯ ಇತಿ ।
ಉಪಾಧ್ಯಪಗಮೋಽಸಿದ್ಧೋಽಂತಃಕರಣಸ್ಯೋಪಾಧೇಃ ಸಂಧ್ಯೇಽಪ್ಯವಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಯಾದೃಶಂ ಜ್ಞಾನಂ ತಾದೃಶೋ ವಿಹಾರೋಽಪೀತ್ಯಾಹ
ವಿಹಾರೋಽಪಿ ಚ ತತ್ರೇತಿ ।
ತಥೋಪಾದಾನೇಽಪೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಕೇವಲೇ ಕರ್ತರಿ ಶ್ರೂಯತೇ ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮಕರಣೋಪಧಾನಕೃತಮಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಶುದ್ಧಸ್ಯ, ನಹಿ ಪರಶುಸಹಾಯಶ್ಛೇತ್ತಾ ಕೇವಲಶ್ಛೇತ್ತಾ ಭವತಿ । ನನು ಯದಿ ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ತು ಕರಣಾದಿಸಹಿತಸ್ಯೈವ, ತಥಾ ಸತಿ ಕರಣಾದಿಷ್ವಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತದಸ್ತೀತ್ಯಾಹ
ಭವತಿ ನ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಕರಣಾದಿಷ್ವಪಿ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಃ ಕದಾಚಿದಸ್ತ್ಯೇವ ವಿವಕ್ಷಾವಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚೇಯಮುಪಾದಾನಶ್ರುತಿಃ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಮಾತ್ರಪರಾ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪರಾ ಕರ್ತೃವಿಭಕ್ತಿಸ್ತು ಭಾಕ್ತೀ । ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿವದಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಾದಾನ ಇತಿ ।
ಯಸ್ತ್ವಯಂ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಯತ್ತದುಕ್ತಮಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮೇತಮಿತಿ ತದಿತಃ ಸಮುತ್ಥಿತಮ್ ।
ಸರ್ವಕಾರಕಾಣಾಮೇವೇತಿ ।
ವಿಕ್ಲಿದ್ಯಂತಿ ತಂಡುಲಾ ಜ್ವಲಂತಿ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ಬಿಭರ್ತ್ತಿ ಸ್ಥಾಲೀತಿ ಹಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ, ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ತತ್ಕಿಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ನ ಕರಣತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ
ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ತ್ವೇಷಾಂ ಕರಣತ್ವಮ್ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ತಸ್ಯಾಮೇವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ
ನಚ ತಸ್ಯಾಮುಲಬ್ಧಾವಪ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತಿ ಕಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ।
ನಹಿ ನಿತ್ಯೇ ಸ್ವಭಾವೇ ಚಾಸ್ತಿ ಭಾವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಂ ನಾಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೌ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರುಪಲಬ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಂ ಯಥಾ ತದ್ಗತಮಧ್ಯವಸಾಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ
ಅಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನೋಪಲಬ್ಧುರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಕುತಃ ।
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ನಹಿ ಶರೀರಾದಿ ಯಸ್ಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಗಮ್ಯಂ ತಸ್ಯಾಮೇವ ಗಂತೃ ಭವತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯದಿ ಬುದ್ಧಿರುಪಲಬ್ಧ್ರೀ ಭವೇತ್ , ತತಸ್ತಸ್ಯಾ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯೇತ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಯಾ ಜಡತ್ವೇನೋಪಲಭ್ಯಮಾನತಯೋಪಲಬ್ಧಿಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಾ ಚೌಪಲಬ್ಧೌ ಬುದ್ಧೇರಕರ್ತೃತ್ವಂ ತದಾ ಯದುಕ್ತಂ ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ ಕರಣಾಂತರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ, ತಥಾಚ ನಾಮಮಾತ್ರೇ ವಿಸಂವಾದ ಇತಿ ತನ್ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ
ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಕರಣಾಂತರಕಲ್ಪನಾ ; ಬುದ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಮಕರಣಂ ಬುದ್ಧಿರುಪಲಬ್ಧಾವಾತ್ಮಾ ಚಾನುಪಲಬ್ಧೇತ್ಯತ ಆಹ
ಬುದ್ಧೇ ಕರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃಚೈತನ್ಯಮುಪಲಬ್ಧಿರಾತ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ನಿತ್ಯ ಇತಿ ನ ತತ್ರಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ನಾಪಿ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರಣತ್ವಂ, ಕಿಂತು ಚೈತನ್ಯಮೇವ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ತಸ್ಯ ತು ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದೇ ವೃತ್ತೌ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕರಣತ್ವಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ತದುಪಧಾನೇನಾಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ।
ಯದೇತಜ್ಜೀವಾನಾಮೌಪಾಧಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತತ್ಪ್ರವರ್ತನಾಲಕ್ಷಣೇಷು ರಾಗಾದಿಷು ಸತ್ಸು ನೇಶ್ವರಮಪರಂ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚೇಶ್ವರೋ ದ್ವೇಷಪಕ್ಷಪಾತರಹಿತೋ ಜೀವಾನ್ ಸಾಧ್ವಸಾಧುನಿ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ಯೇನ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ । ಸ ಹಿ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕಾರುಣಿಕೋ ಧರ್ಮ ಏವ ಜಂತೂನ್ ಪ್ರವರ್ತಯೇನ್ನಾಧರ್ಮೇ । ತತಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರೇರಿತಾ ಜಂತವಃ ಸರ್ವೇ ಧಾರ್ಮಿಕಾ ಏವೇತಿ ಸುಖಿನ ಏವ ಸ್ಯುರ್ನ ದುಃಖಿನಃ । ಸ್ವತಂತ್ರಾಸ್ತು ರಾಗಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರಚಯವಂತೋ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮನುಭವಂತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂಚ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತರಥಾ ತು ಸರ್ವಥಾ ಜೀವಾ ಅಸ್ವತಂತ್ರಾ ಇತೀಶ್ವರೇಣೈವ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಂತ ಇತಿ ಕೃತಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಭ್ಯಾಮ್ । ನಹಿ ಬಲವದನಿಲಸಲಿಲೌಘನುದ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶೋಽರ್ಥವಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ಸಮಸ್ತವಿಧಿನಿಷೇಧಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಲ್ಲೋಕವಿರೋಧಾಚ್ಚೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಶಂಸಾಪರತಯಾ ನೇಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ । “ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯಾದಯಸ್ತಾವಚ್ಛಛ್ರುತಯಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಜಂತೂನಾಮೀಶ್ವರತಂತ್ರತಾಮಾಹುಃ, ತದಸತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಕೇ ನ ಪ್ರಶಂಸಾಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಮ್ । ನಚ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಲ್ಪನೀಯತಾ, ಯೇನ ಪ್ರವರ್ತಕೇಷು ರಾಗಾದಿಷು ಸತ್ಸು ತತ್ಕಲ್ಪನಾ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ನ ಚೇಶ್ವರತಂತ್ರತ್ವೇ ಧರ್ಮ ಏವ ಜಂತೂನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸುಖಿತ್ವಮೇವ ನ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯಪ್ಯಯಮೀಶ್ವರೋ ವೀತರಾಗಸ್ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಜಂತುಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯ ಜಂತೂನ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತಯನ್ನ ದ್ವೇಷಪಕ್ಷಪಾತಾಭ್ಯಾಂ ವಿಷಮಃ । ನಾಪಿ ನಿರ್ಘೃಣಃ । ನಚ ಕರ್ಮಪ್ರಚಯಸ್ಯಾದಿರಸ್ತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಸ್ಯ । ನ ಚೇಶ್ವರತಂತ್ರಸ್ಯ ಕೃತಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನಹೀಶ್ವರಃ ಪ್ರಬಲತರಪವನ ಇವ ಜಂತೂನ್ ಪ್ರವರ್ತಯತ್ಯಪಿ ತು ತಚ್ಚೈತನ್ಯಮನುರುಧ್ಯಮಾನೋ ರಾಗಾದ್ಯುಪಹಾರಮುಖೇನ । ಏವಂ ಚೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಿನೋ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾವರ್ಥವಂತೌ ಭವತಃ । ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನೋಕ್ತಮ್
ಪರಾಯತ್ತೇಽಪಿ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕರೋತ್ಯೇವ ಜೀವ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾವಿರೋಧಾಲ್ಲೋಕಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿತ್ವಾತ್ “ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೩ । ೮)ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । “ಅಜ್ಞೋ ಜಂತುರನೀಶೋಽಯಮಾತ್ಮನಃ ಸುಖದುಃಖಯೋಃ । ಈಶ್ವರಪ್ರೇರಿತೋ ಗಚ್ಛೇತ್ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ ಶ್ವಭ್ರಮೇವ ವಾ ॥” (ಭಾರತ.ವ. ೩೦-೨೮) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇಶ್ವರತಂತ್ರಾಣಾಮೇವ ಜಂತೂನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಈಶ್ವರ ಏವ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಸ್ಥಾನೇ ನಿಯುಜ್ಯೇತ ಯದ್ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ಫಲಂ ತದೀಶ್ವರೇಣ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಿತಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷೇಣ ಕೃತಮಿತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ನ ಕೇವಲಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ವಿಪರೀತಂ ಚಾಪದ್ಯೇತ ಇತ್ಯಾಹ
ತಥಾ ವಿಹಿತಕಾರಿಣಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಶ್ಚ ದೋಷಃ ಕೃತನಾಶಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೪೧ ॥
ಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಸ್ತು ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ । ॥ ೪೨ ॥
ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕೇ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಿತಿ ।
ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಃಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ । ಅತ್ರಾಪಾತತೋ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತೋರಭಾವಾದನಿಯಮೋ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ । ನಿಶ್ಚಯಹೇತ್ವಾಭಾಸದರ್ಶನೇನ ಭೇದಪಕ್ಷಮಾಲಂಬ್ಯಾಹ
ಅಥವೇತಿ ।
ಈಶಿತವ್ಯೇಶಿತೃಭಾವಶ್ಚಾನ್ವೇಷ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟೃಭಾವಶ್ಚ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭಾವಶ್ಚ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಂತೃಭಾವಶ್ಚಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಶ್ಚ ನ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೇಽವಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನ ಚ “ಬ್ರಹ್ಮದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಿತವಾಃ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯೋ ದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿತವಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದೇಽವಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ನ ಚೈತಾಭಿರ್ಭೇದಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದಂಶತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾಚ್ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ “ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನಿ”(ಋ೦ ೧೦ . ೯೦ . ೩) ಇತ್ಯಾದೇಃ, ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ “ಮಮೈವಾಂಶಃ”(ಭ.ಗೀ. ೧೫-೭) ಇತ್ಯಾದೇರ್ಜೀವಾನಾಮೀಶ್ವರಾಂಶತ್ವಸಿದ್ದಿಃ । ನಿರತಿಶಯೋಪಾಧಿಸಂಪದಾ ಚ ವಿಭೂತಿಯೋಗೇನೇಶ್ವರಃ ಸ್ವಾಂಶಾನಾಮಪಿ ನಿಕೃಷ್ಟೋಪಾಧೀನಾಮೀಷ್ಟ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಹಿ ತಾವದನವಯವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತ್ಯಂಶಾಃ । ಅಪಿಚ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶತ್ವೇ ತದ್ಗತಾ ವೇದನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವೇತ್ । ಪಾದಾದಿಗತಾ ಇವ ವೇದನಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ । ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಂಗತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜೀವಗತವೇದನಾನುಭವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವರಂ ಸಂಸಾರ ಏವ ಮುಕ್ತೇಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಸ್ವಗತವೇದನಾಮಾತ್ರಾಮನುಭವಾನ್ನ ಭೂರಿ ದುಃಖಮನುಭವತಿ । ಮುಕ್ತಸ್ತು ಸರ್ವಜೀವವೇದನಾಭಾಗಿತಿ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಮುಕ್ತಿರನರ್ಥಬಹುಲತಯಾ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ತಥಾ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನೋರೇಕತ್ರಾಸಂಭವಾನ್ನಾಂಶತ್ವಂ ಜೀವಾನಾಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸದಸಂತಸ್ತು ಜೀವಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಸುಖದುಃಖಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರವ್ಯವಸ್ಥಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾ ಏವ ಪರಮಾರ್ಥಸಂತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮದ್ವಯಮ್ । ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಯಸ್ತು ಜಾತಿದೇಶಕಾಲಾಭೇದನಿಮಿತ್ತೋಪಚಾರಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ವಿಶೇಷತಃ ಶಬ್ದಃ । ತತ್ರ ಭೇದೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಅಭೇದಸ್ತ್ವನಧಿಗತತ್ವಾದಧಿಗತಭೇದಾನುವಾದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಮರ್ಹತಿ । ಯೇನ ಚ ವಾಕ್ಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯತೇ ಮಧ್ಯೇ ಚ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಅಂತೇ ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ತತ್ರೈವ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಉಪನಿಷದಶ್ಚಾದ್ವೈತೋಪಕ್ರಮತತ್ಪರಾಮರ್ಶತದುಪಸಂಹಾರಾ ಅದ್ವೈತಪರಾ ಏವ ಯುಜ್ಯಂತೇ । ನಚ ಯತ್ಪರಾಸ್ತದೌಪಚಾರಿಕಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ ನಾಲ್ಪತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಗೇವೋಪಚರಿತತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ದ್ವೈತೇ ಭಾವಿಕೇ ಸ್ಥಿತೇ ಜೀವಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾದೇಕಸ್ಯೈವ ಬಿಂಬಸ್ಯ ದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದಾಃ । ಏವಂ ಚಾನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕೌ ಸುಖದುಃಖಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚೋಪಪದ್ಯೇತ । ನಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನರ್ಥಬಹುಲತಾ, ಯತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಿವ ಶ್ಯಾಮತಾವದಾತತಾದಿರ್ಜೀವಾನಾಮೇವ ನಾನಾವೇದನಾಭಿಸಂಬಂಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಬಿಂಬಸ್ಯೇವ ನ ತದಭಿಸಂಬಂಧಃ । ಯಥಾಚ ದರ್ಪಣಾಪನಯೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬಭಾವೇಽವತಿಷ್ಠತೇ ನ ಕೃಪಾಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಮಪಿ । ಏವಮವಿದ್ಯೋಪಧಾನವಿಗಮೇ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶ ಇವ ತತ್ತಂತ್ರತಯಾ ನ ತ್ವಂಶ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ॥ ೪೩ ॥
ಮಂತ್ರವರ್ಣಾಚ್ಚ । ॥ ೪೪ ॥
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ॥ ೪೫ ॥
ಪ್ರಕಾಶಾದಿವನ್ನೈವಂ ಪರಃ । ॥ ೪೬ ॥
ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ।
ಸಪ್ತದಶಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಿತೋ ರಾಶಿರ್ಗಣಃ ಸಪ್ತದಶಕಃ । ತದ್ಯಥಾ ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಬಾಹ್ಯಾನಿ ದಶ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ವೃತ್ತಿಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ಭಿನ್ನೇ ಅಪ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯೈಕಮಂತಃಕರಣಂ ಶರೀರಂ ಪಂಚ ವಿಷಯಾ ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಕೋ ರಾಶಿಃ ॥ ೪೭ ॥
ಅನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ದೇಹಸಂಬಂಧಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವತ್ ।
ಅನುಜ್ಞಾ ವಿಧಿರಭಿಮತೋ ನ ತು ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಾ । ಅಪೌರುಷೇಯೇ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧಾಸಂಭವಾತ್ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಹಿಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಪುರುಷಾರ್ಥೇಽಪಿ ನಿಯಮಾಂಶೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ
ಕಃ ಪುನರ್ದೇಹಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।
ನಹಿ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಪರಿಣಾಮಿನೋಽಸ್ತಿ ದೇಹೇನ ಸಂಯೋಗಃ ಸಮವಾಯೋ ವಾನ್ಯೋ ವಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಬಂಧಃ ಸಕಲಧರ್ಮಾತಿಗತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ । ಉತ್ತರಮ್
ದೇಹಾದಿರಯಂ ಸಂಘಾತೋಽಹಮೇವೇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ।
ಅಯಮರ್ಥಃಸತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಸಂಬಂಧಃ, ಕಿಂತು ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಜನಿತಾತ್ಮವಿಷಯಾ ವಿಪರೀತಾ ವೃತ್ತಿಃ ‘ಅಹಮೇವ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಃ’ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾ । ಅಸ್ಯಾಂ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತ ಆತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಭಾಸತೇ । ಸೋಽಯಂ ಸಾಂವೃತಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಶ್ಚೋದಯತಿ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಸ್ತರ್ಹೀತಿ ।
ಉತ್ತರಂ
ನ । ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಽವಿದ್ಯೋಪದರ್ಶಿತ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಭಿಮತಮ್ , ಅದ್ಧಾ ತದ್ವಂತಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ । ಏತದೇವ ವಿಶದಯತಿ
ಹೇಯೋಪಾದೇಯಯೋರಿತಿ ।
ಚೋದಕೋ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ
ಶರೀರವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನ ಏವ ।
ಆಮುಷ್ಮಿಕಫಲೇಷು ಕರ್ಮಸು ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಷು ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೋತ್ಪರಿಹರತಿ
ನ । ತತ್ಸಂಹತತ್ವಾಭಿಮಾನಾತ್ ।
ಏತದ್ವಿಭಜತೇ
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಾದ್ದೇಹಾದುಪಪತ್ತ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಂ ವೇದ, ನ ತು ಸಮಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತವ್ಯತಿರೇಕಂ, ತಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೇಷ್ವಾಧಿಕಾರಃ । ಸಮಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರೇಕವೇದಿನಸ್ತು ಕರ್ಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರಃ ಕರ್ಮಣಿ ತಥಾಚ ನ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ, ಅಭಿಮಾನವಿಕಲಸ್ಯ ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ॥ ೪೮ ॥
ಅಸಂತತೇಶ್ಚಾವ್ಯತಿಕರಃ । ॥ ೪೯ ॥
ಆಭಾಸ ಏವ ಚ ।
ಯೇಷಾಂ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ವೈಶೇಷಿಕಾಣಾಂ ವಾ ಸುಖದುಃಖವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಮಿಚ್ಛತಾಂ ಬಹವ ಆತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವಗತಾಸ್ತೇಷಾಮೇವೈಷ ವ್ಯತಿಕರಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ ವ್ಯತಿಕ್ರಮಂ ತಾವದಾಹ
ಕಥಮಿತಿ ।
ಯಾದೃಶಸ್ತಾದೃಶೋ ಗುಣಸಂಬಂಧಃ ಸರ್ವಾನ್ ಪುರುಷಾನ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟ ಇತಿ ತತ್ಕೃತೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟೇ । ನಚ ಕರ್ಮನಿಬಂಧನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಕೃತತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ಸಾಧಾರಣತ್ವೇನಾವ್ಯವಸ್ಥಾತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಚೋದಯತಿ
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವವಿಭೂತೀಖ್ಯಾಪನಾಯ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಕಿಂತು ಪುರುಷಾರ್ಥಮ್ । ಯಂ ಚ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನೇನ ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ ಪುರುಷಾರ್ಥೌ ಸಾಧಿತೌ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸಮಾಪ್ತಾಧಿಕಾರತಯಾ ನಿವರ್ತತೇ ಪುರುಷಾಂತರಂ ತು ಪ್ರತ್ಯಸಮಾಪ್ತಾಧಿಕಾರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಏವಂ ಚ ಮುಕ್ತಸಂಸಾರಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ ಸುಖದುಃಖವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನಿರಾಕರೋತಿ
ನಹೀತಿ ।
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ವಿಭುತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಮುಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನೇನಾರ್ಥಃ ಸಾಧಿತ ಇತ್ಯೇತದೇವ ನಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜನವಶೇನ ವಿನಾ ಹೇತುಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಥೇಯಾ । ಸಾ ಚಾಯುಕ್ತಾ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವತು ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಪ್ರಧಾನಸಮವಾಯಾದದೃಷ್ಟಸ್ಯ, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ಕಾಣಾದಾದೀನಾಂ ತ್ವಾತ್ಮಸಮವಾಯ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಮಸಾಧಾರಣಂ ತತ್ಕೃತಶ್ಚ ಮನಸಾ ಸಹಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋಽನಾದಿರದೃಷ್ಟಭೇದಾನಾಮನಾದಿತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚಾತ್ಮನಃಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪದ್ಯತ ಏವ । ನಚ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಸಾಧಾರಣಃ । ನಹಿ ತಸ್ಯ ಮನಸ ಆತ್ಮಾಂತರೈರ್ಯಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸ ಏವ ಸ್ವಾಮಿನಾಪಿ, ಆತ್ಮಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸಂಯೋಗಭೇದೇನ ಭೇದಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚೈಕತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ನಾನೇಕಾತ್ಮಕಲ್ಪನಾ, ಗೌರವಾದಾಗಮವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷವತ್ತ್ವೇನ ಚ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ । ಭೇದೇ ಹಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಾ ತತಶ್ಚ ಭೇದ ಇತಿ । ಏತದೇವ ಕಾಣಾದಮತದೂಷಣಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ತು ಪ್ರೌಢವಾದಿತಯಾ ಕಾಣಾದಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಪ್ಯದೃಷ್ಟಾನಿಯಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಯೋಜಿತಾನಿ । ಸಾಂಖ್ಯಮತದೂಷಣಪರಾಣ್ಯೇವೇತಿ ತು ರೋಚಯಂತೇ ಕೇಚಿತ್ತದಾಸ್ತಾಂ ತಾವತ್ ॥ ೫೦ ॥
ಅದೃಷ್ಟಾನಿಯಮಾತ್ । ॥ ೫೧ ॥
ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಚೈವಮ್ । ॥ ೫೨ ॥
ಪ್ರದೇಶಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ॥ ೫೩ ॥
ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇ ಸರ್ವವೇದನಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾದುಪಪಾದನಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದ್ಬಹುತರಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಸದ್ಭಾವಶ್ರುತಿರ್ವಿಯದಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರುತಯ ಇವಾನ್ಯಥಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಮುಚಿತಾ, ತಥಾಪ್ಯನ್ಯಥಾನಯನಪ್ರಕಾರಮವಿದ್ವಾನನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನೈಕಾಪಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬಹ್ವೀರನ್ಯಥಯೇದಿತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ । ಅತ್ರ ಚಾತ್ಯುಚ್ಚತಯಾ ವಿಯದಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತೂನ್ ಸ್ಮಾರಯತಿ
ತತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।
ಶಬ್ದೈಕಪ್ರಮಾಣಸಮಧಿಗಮ್ಯಾ ಹಿ ಮಹಾಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ಯತ್ರ ಶಬ್ದೋ ನಿವರ್ತತೇ ತತ್ರ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ತದಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಯಥಾ ಚೈತ್ಯವಂದನತತ್ಕರ್ಮಧರ್ಮತಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪಾತತಃ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾನಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾಥವೇತ್ಯಭಿಹಿತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಮವತಾರಯತಿ । ಅಭಿಪ್ರಾಯೋಽಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಃ । “ಪಾನವ್ಯಾಪಚ್ಚ ತದ್ವತ್”(ಜೈ. ಅ. ೩.೪.೧೫) ಇತ್ಯತ್ರಾಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಾರ್ಥಸಾದೃಶ್ಯಂ ತದಾ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವಶ್ರುತಿರನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾ ಭವೇತ್ । ಅನ್ಯಥೈವ ತ್ವೇಷಾ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯೇ ಹ್ಯಗ್ನಿಸಾಧನಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ತದರ್ಥೋಽಸಾವುಪಕ್ರಮಃ । ತತ್ರಾಧಿಕಾರಿಪುರುಷಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಪ್ರನಷ್ಟ ಏವ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಲೀನಮತಸ್ತದೀಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾ ಶ್ರುತಿರುಪಪನ್ನಾರ್ಥಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮನುಗ್ರಹಾಯ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪತ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವೇ ತು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಾನುಗುಣ್ಯಾಭಾವೇನಾನಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಿ ನಭೋವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾ ಇತಿ । ನಚ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿವತ್ಸರ್ವಥಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರುತಿಃ, ಕ್ವಚಿತ್ಖಲ್ವೇಷಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರವಣಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿಸ್ತು ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶಿತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯಂ ಚೈತ್ಯವಂದನಪೋಷಧಾದಿಭಿರಿತಿ ।
ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ ।
ಕೇಚಿದ್ವಿಯದಧಿಕರಣವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ಗೌಣೀ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಸಂಭವಾದುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಜೀವವದ್ವಾವಿಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತಯಾ ವಾ । ನ ತಾವಜ್ಜೀವವದೇಷಾಮವಿಕೃತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾ, ಜಡತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತಯೈಷಾಮನುತ್ಪತ್ತಿರಾಸ್ಥೇಯಾ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇನ ಸರ್ವವೇದನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವ್ಯಾಹತಿಃ, ಸಮಸ್ತವೇದಾಂತವ್ಯಾಕೋಪಶ್ಚೇತ್ಯೇತದಾಹ
ವಿಯದಧಿಕರಣೇ ಹೀತಿ ॥ ೨ ॥
ತತ್ಪ್ರಾಕ್ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೩ ॥
ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಾಚಃ ।
ವಾಚ ಇತಿ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಮನಸಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಯತ್ರಾಪಿ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಪ್ರಾಣಸೃಷ್ಟಿರ್ನೋಕ್ತೇತಿ ಬ್ರೂಷೇ, ತತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತೇತಿ ಬ್ರೂಮಹೇ । ತಥಾಹಿಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇನ ತೇಜೋಬನ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಮನಸಾಮಾಮ್ನಾಯತೇ “ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೫ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ತದ್ಯದಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಂ ತತಸ್ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತಾ । ಅಥ ಗೌಣಂ ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಯಾಮುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಮೇವ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಾಪೋಮಯತ್ವಾದ್ಯಭಿಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತೈವ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪ ॥
ಸಪ್ತ ಗತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ
ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಸಂಶಯಕಾರಣಮಾಹ
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ।
ವಿಶಯಃ ಸಂಶಯಃ । ಕ್ವಚಿತ್ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ । ತದ್ಯಥಾ - ಚಕ್ಷುರ್ಘ್ರಾಣರಸನವಾಕ್ಶ್ರೋತ್ರಮನಸ್ತ್ವಗಿತಿ । ಕ್ವಚಿದಷ್ಟೌ ಪ್ರಾಣಾ ಗ್ರಹತ್ವೇನ ಬಂಧನೇನ ಗುಣೇನ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯಂತೇ । ತದ್ಯಥಾ - ಘ್ರಾಣರಸನವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಹಸ್ತತ್ವಗಿತಿ, ತ ಏತೇ ಗ್ರಹಾಃ, ಏಷಾಂ ತು ವಿಷಯಾ ಅತಿಗ್ರಹಾಸ್ತ್ವಷ್ಟಾವೇವ “ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸೋಽಪಾನೇನಾತಿಗ್ರಹೇಣ ಗೃಹೀತೋಽಪಾನೇನ ಹಿ ಗಂಧಾನ್ ಜಿಘ್ರತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣೋಕ್ತಾಃ । ಕ್ವಚಿನ್ನವ । ತದ್ಯಥಾ - ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ದ್ವಾವವಾಂಚಾವಿತಿ । ದ್ವೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ ದ್ವೇ ಘ್ರಾಣೇ ಏಕಾ ವಾಗಿತಿ ಸಪ್ತ । ಪಾಯೂಪಸ್ಥೌ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ವಾ ದ್ವಾವವಾಂಚಾವಿತಿ ನಚ । ಕ್ವಚಿದ್ದಶ । ನವ ವೈ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಸ್ತ ಉಕ್ತಾ ನಾಭಿರ್ದಶಮೀತಿ । ಕ್ವಚಿದೇಕಾದಶ” ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಃ” । ತದ್ಯಥಾ - ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಘ್ರಾಣಾದೀನಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪಿ ಹಸ್ತಾದೀನಿ ಪಂಚ ಆತ್ಮೈಕಾದಶ, ಆಪ್ನೋತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನೇನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ ಮನಃ ಸ ಏಕಾದಶ ಇತಿ । ಕ್ವಚಿದ್ವಾದಶ । “ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾನಾಂ ತ್ವಗೇಕಾಯನಮ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ತದ್ಯಥಾ - ತ್ವಗ್ನಾಸಿಕಾರಸನಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಹೃದಯಹಸ್ತಪಾದೋಪಸ್ಥಪಾಯೂವಾಗಿತಿ । ಕ್ವಚಿದೇತ ಏವ ಪ್ರಾಣಾ ಅಹಂಕಾರಾಧಿಕಾಸ್ತ್ರಯೋದಶ । ಏವಂ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಾಣೇಯತ್ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಯಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಸಪ್ತೈವೇತಿ ।
ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಕುತಃ ಗತೇಃ ಅವಗತೇಃ । ಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ “ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿತೋಽವಗತಿಃ, ವಿಶೇಷಣಾದಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ
ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ।
ಯೇ ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಯಸ್ತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಇತರೇಷಾಮಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಂ ಹಸ್ತಾದೀನಾಮಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಯಥಾ ದಕ್ಷಿಣೇನಾಕ್ಷ್ಣಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ವಾಮೇನ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪೂರ್ವಸಂಖ್ಯಾಸು ನ ಪರಾಸಾಂ ಸಂಖ್ಯಾನಾಂ ನಿವೇಶಸ್ತಥಾಪ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಬಹ್ವೀನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾನಾಮಸಂಭವಾದೇಕಸ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಸಪ್ತತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಲ್ಲಾಘವಾಚ್ಚ, ವೃತ್ತಿಭೇದಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಯಾ ತ್ವಷ್ಟತ್ವಾದಯೋ ಗಮಯಿತವ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥ ೫ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ
ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತು ಸ್ಥಿತೇಽತೋ ನೈವಮ್ ।
ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ನ ಸಪ್ತೈವ ಕಿಂತು ಹಸ್ತಾದಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದೇಕಾದಶತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸ್ಥಿತೇಽತೋಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ । ಸಾರ್ವವಿಭಕ್ತಿಕಸ್ತಸಿಃ । ನೈವಮ್ । ಲಾಘವಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಚ್ಚ ಸಪ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಯಃ ಸ್ವತಃಪ್ರಮಾಣತಯಾನಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಥಾಪಿ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾನ್ನಾರ್ಥತತ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಾಯಾಲಮ್ । ನಚ ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ಅನುಷ್ಠಾನ ಇವ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೋಪನೀತಾರ್ಥವಶೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯಂತೇ ।
ಯಥಾ ಹೀನೇತಿ ।
“ಸ್ರುವೇಣಾವದ್ಯತಿ” ಇತಿ ಮಾಂಸಪುರೋಡಾಶಾವದಾನಾಸಂಭವಾತ್ , ಸಂಭವಾಚ್ಚ ದ್ರವಾವದಾನಸ್ಯ ಸ್ರುವಾವದಾನೇ ದ್ರವಾಣೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ರೂಪಾದಿಬುದ್ಧಿಪಂಚಕಕಾರ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾತಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಕರಣಪಂಚಕವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನಹ್ಯಂಧಾದಯಃ ಸತ್ಸ್ವಪೀತರೇಷು ಘ್ರಾಣಾದಿಷು ಗಂಧಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧ್ಯಾನುಮಿತಸದ್ಭಾವೇಷು ರೂಪಾದೀನುಪಲಭಂತೇ । ತಥಾ ವಚನಾದಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಪಂಚಕವ್ಯವಸ್ಥಾತೋ ವಾಕ್ಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನಹಿ ಜಾತು ಮೂಕಾದಯಃ ಸತ್ಸ್ವಪಿ ವಿಹರಣಾದ್ಯವಗತಸದ್ಭಾವೇಷು ಪಾದಾದಿಷು ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯೇಷು ವಾ ವಚನಾದಿಮಂತೋ ಭವಂತಿ । ಏವಂ ಕರ್ಮಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಸಂಭವಿನ್ಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಸ್ಥಯಾಂತಃಕರಣವ್ಯವಸ್ಥಾನುಮಾನಮ್ । ಏಕಮಪಿ ಚಾಂತಃಕರಣಮನೇಕಕ್ರಿಯಾಕಾರಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪ ಏಕೋ ರೂಪಪ್ರಕಾಶವರ್ತಿವಿಕಾರಸ್ನೇಹಶೋಷಣಹೇತುಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಂತಃಕರಣಭೇದಃ । ಏಕಮೇವ ತ್ವಂತಃಕರಣಂ ಮನನಾನ್ಮನ ಇತಿ ಚಾಭಿಮಾನಾದಹಂಕಾರ ಇತಿ ಚಾಧ್ಯವಸಾಯಾದ್ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ವೃತ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚಾಭಿನ್ನಮಪಿ ಭಿನ್ನಮಿವೋಪಚರ್ಯತೇ ತ್ರಯಮಿತಿ । ತತ್ತ್ವೇನ ತ್ವೇಕಮೇವ ಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ತದೇವಮೇಕಾದಶಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾದೇಕಾದಶ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಾಂಜಸೀ । ತದನುಗುಣತಯಾ ತ್ವಿತರಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ನೇತವ್ಯಾಃ । ತತ್ರಾವಯುತ್ಯನುವಾದೇನ ಸಪ್ತಾಷ್ಟನವದಶಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತಯೋ ಯಥೈಕಂ ವೃಣೀತೇ ದ್ವೌ ವೃಣೀತೇ ಇತಿ ತ್ರೀನ್ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯೇತದಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ । ದ್ವಾದಶತ್ರಯೋದಶಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತೀ ತು ಕಥಂಚಿದ್ವೃತ್ತಿಭೇದೇನ ಭೇದಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೋಪಾಸನಾದಿಪರತಯಾ ನೇತವ್ಯೇ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾದಶೈವ ಪ್ರಾಣಾ ನೇತರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪಿಚ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಯತ್ಸಪ್ತತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ತದಪಿ ಚತುರ್ಷ್ವೇವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಖಲು ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ, ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಭೇದಾತ್ । ಪಿಹಿತೈಕಚಕ್ಷುಷಸ್ತು ನ ತಾದೃಶೀ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿರ್ಭವತಿ ಯಾದೃಶೀ ಸಮಗ್ರಚಕ್ಷುಷಃ, ತಸ್ಮಾದೇಕಮೇವ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಭೇದೇನ ತು ಭಿನ್ನಮಿವೋಪಚರ್ಯತೇ । ಕಾಣಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕಗೋಲಕಗತೇನ ಚಕ್ಷುರವಯವೇನೋಪಲಂಭಃ । ಏತೇನ ಘ್ರಾಣಶ್ರೋತ್ರೇ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ।
ಇಯಮಪರಾ ಸೂತ್ರದ್ವಯಯೋಜನಾ
ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ
ಚಕ್ಷುರ್ಘ್ರಾಣರಸನವಾಕ್ಶ್ರೋತ್ರಮನಸ್ತ್ವಚ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಮಂತಃ ಸ್ಯುಃ । ಸಪ್ತಾನಾಮೇವ ಗತಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಂಕತೇ
ನನು ಸರ್ವಶಬ್ದೋಽಪ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ಯೋತ್ತರಂ
ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದಯಸ್ತ್ವಕ್ಪರ್ಯಂತಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೌ ವಿಶೇಷಿತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ನ ಪಾಣ್ಯಾದಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಚೋದಯತಿ
ನನ್ವತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಷ್ಟಮಮಿತಿ ।
“ನ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯಾಹುಃ” ಇತ್ಯನೇನಾನುಕ್ರಾಂತಮ್ । ಪರಿಹರತಿ
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ
ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತ್ವಪರೇ ಸಪ್ತಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಭಾಜೋಽವಗಮ್ಯಂತೇ ಗ್ರಹತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಹಸ್ತಾದೀನಾಮ್ । ಏವಂ ಖಲ್ವೇಷಾಂ ಗ್ರಹತ್ವಾಮ್ನಾನಮುಪಪದ್ಯೇತ । ಯದ್ಯಾಮುಕ್ತೇರಾತ್ಮಾನಂ ಬಧ್ನೀಯುರಿತರಥಾ ಷಾಟ್ಕ್ಔಶಿಕಶರೀರವದೇಷಾಂ ಗ್ರಹತ್ವಂ ನಾಮ್ನಾಯೇತ । ಅತ ಏವ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೇಷಾಂ ಮುಕ್ತ್ಯವಧಿತಾಮಾಹ
ಪುರ್ಯಷ್ಟಕೇನೇತಿ ।
ತಥಾಥರ್ವಣಶ್ರುತಿರಪ್ಯೇಷಾಮೇಕಾದಶಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಮಭಿವದತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇಭ್ಯಃ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಾಸಂಕೋಚಾಚ್ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮುತ್ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಿತೇಽಸ್ಮಿನ್ನೈವಂ ಯದುಕ್ತಂ ಸಪ್ತೈವೇತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸಪ್ತತ್ವಸಂಖ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೬ ॥
ಅಣವಶ್ಚ ।
ಅತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಾಹಂಕಾರಿಕತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ಜಗ್ನಾಮಂಡಲವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ಸರ್ವಗತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ । ವೃತ್ತಿಸ್ತೇಷಾಂ ಶರೀರದೇಶತಯಾ ಪ್ರಾದೇಶಿಕೀ ತನ್ನಿಬಂಧನಾ ಚ ಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರುತಿರಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ, ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ಅಣವಶ್ಚ
ಪ್ರಾಣಾ ಅನುದ್ಭೂತರೂಪಸ್ಪಶರ್ತಾ ಚಾಣುತ್ವಂ ದುರಧಿಗಮತ್ವಾನ್ನ ತು ಪರಮಾಣುತ್ವಂ ದೇಹವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ತಾಪದೂನಸ್ಯ ಶಿಶಿರಹ್ರದನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೀತಸ್ಪರ್ಶೋಪಲಬ್ಧಿರಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದಿ ಸರ್ವಗತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಭವೇಯುಸ್ತತೋ ವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರವಕೃಷ್ಟವಸ್ತೂಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಃ । ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇವ ಕರಣತ್ವಂ ತೇನ ನ ವ್ಯವಹಿತ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟವಸ್ತೂಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತಾವಿವೇಕೇನ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇವ ತೇಷಾಂ ಕರಣತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯತ್ವಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಪಿನಾಮಿಂದ್ರಿಯಭಾವಃ । ತಥಾಚ ನಾಮಮಾತ್ರೇ ವಿಸಂವಾದೋ ನಾರ್ಥೇಽಸ್ಮಾಭಿಸ್ತದಿಂದ್ರಿಯಮುಚ್ಯತೇ ಭವದ್ಭಿಸ್ತು ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮಣವಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ॥ ೭ ॥
ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಮಿತರೇ ಪ್ರಾಣಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಾಃ । ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಃ । “ನಾಸದಾಸೀತ್” ಇತ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸೂಕ್ತೇ ನಾಸದಾಸೀಯೇ ಸರ್ಗಾತ್ಪ್ರಾಗಾನೀದಿತಿ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಶ್ರವಣಾದಸತಿ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವಾಜ್ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇಽಪಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯೋರೇತಯೋರ್ಗತಿಮಪಶ್ಯತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದೇವಾನೀದಿತಿ ನ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಪ್ರತಿಪಾದಿನೀ, ಕಿಂತು ಸೃಷ್ಟಿಕಾರಣಮಾನೀತ್ಜೀವತಿ ಸ್ಮ ಆಸೀದಿತಿ ಯಾವತ್ । ತೇನ ತತ್ಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ । ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಹುಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೮ ॥
ನ ವಾಯುಕ್ರಿಯೇ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಹಿ “ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಅಥವಾ “ಪ್ರಾಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸ ವಾಯುನಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೪) ಇತಿ ವಾಯೋರ್ಭೇದೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದೇತದ್ವಿರೋಧಾದ್ವರಂ ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಮೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ತು, ಶ್ರುತೀ ಚ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೇ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಷ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಕರಣವೃತ್ತಿರೇವ ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ತು । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಕರಣೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನುಕ್ರಮಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರ್ಭೇದಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತುನ ಸಾಮಾನ್ಯೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಃ । ಸ ಹಿ ಮಿಲಿತಾನಾಂ ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವೃತ್ತಿರ್ಭವೇತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾ । ನ ತಾವನ್ಮಿಲಿತಾನಾಮ್ , ಏಕದ್ವಿತ್ರಿಚತುರಿಂದ್ರಿಯಾಭಾವೇ ತದಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನೋ ಖಲು ಚೂರ್ಣಹರಿದ್ರಾಸಂಯೋಗಜನ್ಮಾರುಣಗುಣಸ್ತಯೋರನ್ಯತರಾಭಾವೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಬಹುವಿಷ್ಟಿಸಾಧ್ಯಂ ಶಿಬಿಕೋದ್ವಹನಂ ದ್ವಿತ್ರಿವಿಷ್ಟಿಸಾಧ್ಯಂ ಭವತಿ । ನ ಚ ತ್ವಗೇಕಸಾಧ್ಯಂ, ತಥಾ ಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವೃತ್ತಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿಚ ಯತ್ಸಂಭೂಯ ಕಾರಕಾಣಿ ನಿಷ್ಪಾದಯಂತಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾಪಾರಾನುಗುಣಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರೇಣೈವ ಯಥಾ ವಯಸಾಂ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಪಂಜರಚಾಲನಾನುಗುಣಃ । ನ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಧಾನವ್ಯಾಪಾರೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇಽಸ್ತಿ ತಾದೃಶಃ ಕಶ್ಚಿದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ತದನುಗುಣಃ । ಯೇ ಚ ರೂಪಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ನ ತೇ ತದನುಗುಣಾಃ, ತಸ್ಮಾನ್ನೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾ ಚ ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋಃ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ನ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಗಮಯಿತವ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕ್ರಿಯಾ, ನಾಪಿ ವಾಯುಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಃ, ಕಿಂತು ವಾಯುಭೇದ ಏವಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಮಾಪನ್ನಃ ಪಂಚವ್ಯೂಹಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ॥ ೯ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭೂತತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಜ್ಜೀವಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವಂ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ನಚ ದ್ವಯೋಃ ಸ್ವತಂತ್ರಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಪರ್ಯಾಯಂ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕದಿಕ್ಕ್ರಿಯತಯಾ ದೇಹ ಉನ್ಮಥ್ಯೇತ । ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ
ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ತು ತತ್ಸಹಶಿಷ್ಟ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತಥಾಪಿ ಸಂಹತತ್ವಾದಚೇತನತ್ವಾದ್ಭೌತಿಕತ್ವಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿಃ ಸಹಶಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಶಯನಾಸನಾದಿವದ್ಭವೇತ್ । ತಥಾಚ ಯಥಾ ಮಂತ್ರೀತರೇಷು ನೈಯೋಗಿಕೇಷು ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ರಾಜಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಸ್ವತಂತ್ರ ಏವಂ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಜೀವೇಽಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಸ್ಯಾದೇತಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಶಾಸನೇನ ಕರಣಂ ಚೇತ್ಪ್ರಾಣಃ । ಏವಂ ಸತಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವಿಷಯರೂಪಾದಿವದಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಾಂತರಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಚ ತಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ಏಕಾದಶಕರಣಗಣನವ್ಯಾಕೋಪಶ್ಚೇತಿ ದೋಷಂ ಪರಿಹರತಿ
ಅಕರಣತ್ವಾಚ್ಚ ನ ದೋಷಸ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ನ ಪ್ರಾಣಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಧಾರಣಾದಿಕರಣಮಸ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ ಯೇನಾಸ್ಯ ವಿಷಯಾಂತರಮನ್ವಿಷ್ಯೇತ । ಏಕಾದಶತ್ವಂ ಚ ಕರಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಕುಪ್ಯೇತಾಪಿ ತು ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಸಂಭವಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವಿಧಾರಣಕಾರಣಂ ಪ್ರಾಣಃ । ತಚ್ಚ ಶ್ರುತಿಪ್ರಬಂಧೇನ ದರ್ಶಿತಂ ನ ಕೇವಲಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಧಾರಣಮಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಅಪಿಚ
ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ಮನೋವದ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ।
“ವಿಪರ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಮ್”(ಯೋ.ಸೂ. ೧-೮) ಯಥಾ ಮರುಮರೀಚಿಕಾದಿಷು ಸಲಿಲಾದಿಬುದ್ಧಯಃ । ಅತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠತಾ ಚ ಸಂಶಯೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ತಸ್ಯೈಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ಅತಃ ಸೋಽಪಿ ಸಂಗೃಹೀತಃ । “ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತೀ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧-೯) । ಯದ್ಯಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯತಾ ತಥಾಪಿ ನ ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತಾಸ್ತಿ । ಅಸ್ಯ ತು ಪಂಡಿತರೂಪವಿಚಾರಾಸಹಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾದ್ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭಾವೋಽಸ್ತ್ಯೇವ । ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ । ನಹ್ಯತ್ರ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾದತ್ಯಂತಾಭೇದಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾತ್ರಾಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾ ವೃತ್ತಿರ್ನೇಷ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಾ ಮನೋವೃತ್ತಿರಿಹಾಸ್ತ್ಯೇವೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಅಣುಶ್ಚ ।
“ಸಮಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈಃ” ಇತಿ ವಿಭುತ್ವಶ್ರವಣಾದ್ವಿಭುಃ ಪ್ರಾಣಃ, “ಸಮಃ ಪ್ಲುಷಿಣಾ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ತು ಶ್ರುತಯೋ ವಿಭೋರಪ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ಯಥಾ ವಿಭುನ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಕುಟಕರಕಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಾತ್ಕುಟಾದಿಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಆಹ
ಅಣುಶ್ಚ ।
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನತಾ ನ ವಿಭುತ್ವಮ್ । ದುರಧಿಗಮತಾಮಾತ್ರೇಣ ಚ ಶರೀರವ್ಯಾಪಿನೋಽಪ್ಯಣುತ್ವಮುಪಚರ್ಯತೇ ನ ತ್ವಣುತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಯತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಾನ್ಮಾನಂ ತದಾಧಿದೈವಿಕೇನ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಾ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪೇಣ ನ ತ್ವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇನ ರೂಪೇಣ । ತದಾಶ್ರಯಾಶ್ಚ “ಸಮಃ ಪ್ಲುಷಿಣಾ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ದೇಹಸಾಮ್ಯಮೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಹುಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ನ ತು ಕರಕಾಕಾಶವತ್ಪರೋಪಾಧಿಕತಯಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತವ್ಯಾ ಇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ತದಾಮನನಾತ್ ।
ಯದ್ಧಿ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ವದ್ದೃಷ್ಟಂ ತತ್ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಕರೋತಿತ್ಯೇಷ ತಾವದುತ್ಸರ್ಗಃ । ಪರಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ತಸ್ಯ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಶಾತ್ ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಾಸ್ಯಾದೀನಾಂ ತಕ್ಷಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮಚೇತನಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಿತ್ವದರ್ಶನಾದಚೇತನತ್ವೇನಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃದೇವತಾಕಲ್ಪನೇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಜೀವಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾತುಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನಚ “ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶತ್”(ಐ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ದೇವತಾನಾಮಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನೇಕಾಧಿಷ್ಠಾನಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹಿ ತೇಷಾಮೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯನಿಯಮನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾನ್ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯೇತ ವಿರೋಧಾತ್ । ಅಪಿಚ ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧಿಷ್ಠಾತಾ ಸ ಏವ ಭೋಕ್ತೇತಿ ದೇವತಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ ಶರೀರ ಇತಿ ನ ಜೀವಃ ಸ್ವಾಮೀ ಸ್ಯಾದ್ಭೋಕ್ತಾ ಚ । ತಸ್ಮಾದಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುಪಚಾರೋ ವಾಗಾದಿಷು ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಿನಾ ಕೇನಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತೇನ ಗಮಯಿತವ್ಯೋ ನತು ಸ್ವರೂಪೇಣಾಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾನಾಂ ಮುಖಾದ್ಯನುಪ್ರವೇಶ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ ನಾನಾವಿಧಾಸು ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿಷು ಸ್ಮೃತಿಷು ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಾಗಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಧಿಷ್ಠಾನಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ತದಸತ್ಯಾಮನುಪಪತ್ತೌ ಕ್ಲೇಶೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಮ್ । ನಚ ಸ್ವರೂಪೋಪಯೋಗಭೇದಜ್ಞಾನವಿರಹಿಣೋ ಜೀವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಸಂಭವಃ, ಸಂಭವತಿ ತು ದೇವತಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾರ್ಷೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವತೀನಾಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಭೇದತದುಪಯೋಗಭೇದವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾಸ್ತಾ ಏವ ದೇವತಾಸ್ತತ್ತತ್ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ನ ತು ಜೀವಃ । ಭವತು ವಾ ಜೀವೋಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾತಾ ತಥಾಪ್ಯದೋಷಃ । ಅನೇಕೇಷಾಮಧಿಷ್ಠಾತೄಣಾಮೇಕಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಸ್ತಿ ನಿಯಂತಾಂತರ್ಯಾಮೀ ತದ್ವಶಾದ್ವಿಪ್ರತಿಪಿತ್ಸವೋಽಪಿ ನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತುಮರ್ಹಂತಿ । ತಥಾ ಚೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ನ ತತ್ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತ್ಯೂಹಃ । ನ ಚೈತಾವತಾ ದೇವತಾನಾಮತ್ರ ಶರೀರೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ನಹಿ ಯಂತಾ ರಥಮಧಿತಿಷ್ಠಿನ್ನಪಿ ತತ್ಸಾಧ್ಯವಿಜಯಾದೇರ್ಭೋಕ್ತಾಪಿ ತು ಸ್ವಾಮ್ಯೇವ । ಏವಂ ದೇವತಾ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರ್ಯೋಽಪಿ ನ ಭೋಕ್ತ್ರ್ಯಸ್ತಾಸಾಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ । ಭೋಕ್ತಾ ತು ಜೀವ ಏವ । ನಚ ನರಾದಿಶರೀರೋಚಿತಂ ದುಃಖಬಹುಲಮುಪಭೋಗಂ ಸುಖಮಯ್ಯೋ ದೇವತಾ ಅರ್ಹಂತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರ್ಯೋ ದೇವತಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ಪ್ರಾಣವತಾ ಶಬ್ದಾತ್ । ॥ ೧೫ ॥
ತಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ॥ ೧೬ ॥
ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ ।
ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಾಣೋ ವೃತ್ತಿರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವಾಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಯೋ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾಯಿಭಾವಾಭಾವತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಂ, ತಥಾಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ವೃತ್ತೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಮತಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೇ ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ, ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಇಂದ್ರಿಯೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ವಾ । ನಚ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ ಜಘನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭೇದಸಾಧನಮ್ “ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿರ್ಮನಸೋಽಪೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯನಿಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ್ಮೃತಿವಶಾತ್ತು ತಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಾನಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ವಭಾವತ್ವೇ “ಹಂತ ಅಸ್ಯೈವ ರೂಪಮಸಾಮ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಪತ್ತೇಃ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಯ ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಮುಖ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಶ್ರುತೇಃ । ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಚ್ಚ । ದೇಹಧಾರಣಂ ಹಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಽರ್ಥಾಲೋಚನಮನನೇ ಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ನಚ ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಂ ತದ್ವೃತ್ತಿತಾಮಾವಹತಿ । ದೇಹೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಹಿ ದೇಹಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿನೋ ನಚ ದೇಹಾತ್ಮನಃ । ಯಾಪಿ ಚ ಪ್ರಾಣರೂಪತಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಭಿದಧಾತಿ ಶ್ರುತಿಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಭೇದ ಏವ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣರೂಪತಾಭಿಧಾನಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾಯತ್ತತಯಾ ಭಾಕ್ತಂ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಮನಸಸ್ತ್ವಿಂದ್ರಿಯತ್ವೇ ಸ್ಮೃತೇರವಗತೇ ಕ್ವಚಿದಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋ ಭೇದೇನೋಪಾದಾನಂ ಗೋಬಲೀರ್ವದನ್ಯಾಯೇನ । ಅಥವಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವರ್ತಮಾನಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮನಸಸ್ತು ತ್ರೈಕಾಲ್ಯಗೋಚರತ್ವಾದ್ಭೇದೇನಾಭಿಧಾನಮ್ । ನಚ ಪ್ರಾಣೇ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಬಾಹುಲ್ಯಂ ತಥಾ ನೇತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣರೂಪತಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಗತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ತಥಾ ಜ್ಯೇಷ್ಠೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯೇಷು ತತಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಮುಖ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನಾವಗತಭೇದಯೋರೈಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಂ, ಮಾ ಭೂದ್ಗಂಗಾದೀನಾಂ ತೀರಾದಿಭಿರೈಕ್ಯಮಿತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ಭೇದಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಭಿಯಾ ಭೇದಶ್ರುತೇಶ್ಚೇತಿ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಭಿಯಾ ಚ ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಚಾನಂತರೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಕತ್ವಾದನ್ಯಥಾ ವರ್ಣಯಾಂಚಕ್ರುಃ । ಕಿಮೇಕಾದಶೈವ ವಾಗಾದಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾಹೋ ಪ್ರಾಣೋಽಪೀತಿ ವಿಶಯೇ ಇಂದ್ರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಲಿಂಗಮಿಂದ್ರಿಯಂ, ತಥಾಚ ವಾಗಾದಿವತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಲಿಂಗತಾಸ್ತಿ ನಚ ರೂಪಾದಿವಿಷಯಾಲೋಚನಕರಣತೇಂದ್ರಿಯತಾ, ಆಲೋಕಸ್ಯಾಪೀಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೌತಿಕಮಿಂದ್ರಲಿಂಗಮಿಂದ್ರಿಯಮಿತಿ ವಾಗಾದಿವತ್ಪ್ರಾಣೋಽಪೀಂದ್ರಿಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ರ । ಕುತಃ ತೇನೇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೇನ ತೇಷಾಮೇವ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ನಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇಂದ್ರಿಯಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಚರಃ । ಇಂದ್ರಲಿಂಗತಾ ತು ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಂ ಯಥಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಗೌರಿತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ತು ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಸತಿ ರೂಪಾದ್ಯಾಲೋಚನಕರಣತ್ವಮ್ । ಇದಂ ಚಾಸ್ಯ ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಯದ್ದೇಹಾನುಗ್ರಹೋಪಘಾತಾಭ್ಯಾಂ ತದನುಗ್ರಹೋಪಘಾತೌ । ತಥಾಚ ನಾಲೋಕಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರ್ವಾಗಾದಯ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಂ ತ್ವಧಿಕರಣಂ ಭೇದಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾದಿಷು ಸೂತ್ರೇಷು ನೇಯಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಭೇದಶ್ರುತೇಃ । ॥ ೧೮ ॥
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚ । ॥ ೧೯ ॥
ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತಿಸ್ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತ ಉಪದೇಶಾತ್ ।
ಸತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ “ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ “ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ ಕರವಾಣಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಬಹುಭವನಮೀಕ್ಷಣಪ್ರಯೋಜನಮದ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಥಾ ನ ನಿಷ್ಪನ್ನಮಿತಿ ಪುನರೀಕ್ಷಾಂ ಕೃತವತೀ ಬಹುಭವನಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಕಥಂ ಹಂತೇದಾನೀಮಹಮಿಮಾ ಯಥೋಕ್ತಾಸ್ತೇಜ ಆದ್ಯಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಾವುಭೂತೇನ ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ಮರಣಸನ್ನಿಧಾಪಿತೇನ ಜೀವೇನ ಪ್ರಾಣಧಾರಣಕರ್ತ್ರಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೂತಮಾತ್ರಾಯಾಮಾದರ್ಶ ಇವ ಮುಖಬಿಂಬಂ ತೋಯ ಇವ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಬಿಂಬಂ ಛಾಯಾಮಾತ್ರತಯಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮ ಚ ರೂಪಂ ಚ ತೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಕರವಾಣೀದಮಸ್ಯ ನಾಮೇದಂ ಚ ರೂಪಮಿತಿ । ತಾಸಾಂ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾತ್ಮನಾ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಮೇಕೈಕಾಂ ದೇವತಾಂ ಕರವಾಣೀತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ಜೀವಕರ್ತೃಕಮಿದಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮಾಹೋ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕಮಿತಿ । ಯದಿ ಜೀವಕರ್ತೃಕಂ ತತಃ “ಆಕಾಶೋ ಹ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ”(ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧ । ೪ ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನಧ್ಯವಸಾಯಃ । ಅಥ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕಂ, ತತೋ ನ ವಿರೋಧಃ । ತತ್ರ ಡಿತ್ಥಡವಿತ್ಥಾದಿನಾಮಕರಣೇ ಚ ಘಟಪಟಾದಿರೂಪಕರಣೇ ಚ ಜೀವಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ನಾಮರೂಪಕರಣೇ ಚಾಸ್ತಿ ಸಂಭಾವನಾ ಜೀವಸ್ಯ । ತಥಾಚ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದನೇನ ಜೀವೇನೇತಿ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಾನಂತರ್ಯಾದನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧೋ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಗುಣಭೂತಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ತೇಷಾಮ್ । ತಸ್ಯ ತು ಕ್ವಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾದಸಂಭವಾತ್ಪರಂಪರಾಶ್ರಯಣಂ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಭವಶ್ಚ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ದರ್ಶಿತಃ । ನನು ಸೇಯಂ ದೇವತೇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸತ್ಯಮ್ । ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ತು ತದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಚಾರೇಣಾಹಂ ಪರಸೈನ್ಯಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಂಕಲಯಾನೀತಿ । ಯದಿ ಪುನರಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತೃಭಾವೋ ಭವೇದನೇನ ಜೀವೇನೇತ್ಯನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾನ್ಯಥಾ ಕರಣಭಾವೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತುಸ್ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತಾ ಕರಣಂ ಭವತಿ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯೋದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಯೋಜಕೇನ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಕರ್ತುರ್ವ್ಯಾಪನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣೇಽನ್ಯತ್ರ ತು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ವಿರೋಧಾದನಧ್ಯವಸಾಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವೇಹಾಪಿ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ತು ಜೀವಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನ್ವನ್ಯತ್ರ ಡಿತ್ಥಡವಿತ್ಥಾದಿನಾಮಕರ್ಮಣಿ ಘಟಶರಾವಾದಿರೂಪಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾದಿಹಾಪಿ ಯೋಗ್ಯತಾ ಸಂಭಾವ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಗಿರಿನದೀಸಮುದ್ರಾದಿನಿರ್ಮಾಣಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಭಾವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಸಂಭಾವನಾಪಬಾಧನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಜೀವಸ್ಯ । ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯನೇನ ತು ಸನ್ನಿಹಿತೇನಾಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಜೀವಾರ್ಥತಯಾ ತದನುಪ್ರವೇಶಾಭಿಧಾನಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃತ್ವೇ ಕ್ತ್ವಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ಪ್ರವೇಶನಕರ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇಽನ್ಯಥಾ ತು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರವೇಷ್ಟೃತ್ವೇ ಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕತ್ವೇನ ಕ್ತ್ವಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತ್ಯತ್ರಾಹ
ನಚ ಜೀವೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೨೦ ॥
ಮಾಂಸಾದಿ ಭೌಮಂ ಯಥಾಶಬ್ದಮಿತರಯೋಶ್ಚ ।
ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋತ್ತರಸೂತ್ರಶೇಷತಯಾ ಸೂತ್ರಮೇತದ್ವಿಷಯೋಪದರ್ಶನಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಯ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ತಥಾಹಿ - ಯೋಽನ್ನಸ್ಯಾಣಿಷ್ಠೋ ಭಾಗಸ್ತನ್ಮನಸ್ತೇಜಸಸ್ತು ಯೋಽಣಿಷ್ಠೋ ಭಾಗಃ ಸ ವಾಗಿತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಚಾಸ್ತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಕಾಣಾದಾ ಮನೋ ನಿತ್ಯಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಸಾಂಖ್ಯಾಸ್ತ್ವಾಹಂಕಾರಿಕೇ ವಾಙ್ಮನಸೇ । ಅನ್ನಭಾಗತಾವಚನಂ ತ್ವಸ್ಯಾನ್ನಸಂಬಂಧಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಅನ್ನೋಪಭೋಗೇ ಹಿ ಮನಃ ಸ್ವಸ್ಥಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ವಾಚೋಽಪಿ ಪಾಟವೇನ ತೇಜಃಸಾಮ್ಯಮಭ್ಯೂಹನೀಯಮ್ । ತತ್ರೇದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ
ಮಾಂಸಾದೀತಿ ।
ವಾಙ್ಮನಸ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಮಾಂಸಾದ್ಯಭಿಧಾನಂ ಸಿದ್ಧೇನ ಸಹ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಲಾಭಾಯ । ಯಥಾ ಮಾಂಸಾದಿ ಭೌಮಾದ್ಯೇವಂ ವಾಙ್ಮನಸೇ ಅಪಿ ತೈಜಸಭೌಮೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಿತ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವ್ಯಾಘಾತಾತ್ , ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ ನಾಪ್ಯಾಹಂಕಾರಿಕಮ್ , ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಶ್ರುತಿರಾಂಜಸೀ ನಾನ್ಯಥಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಮುಚಿತೇತಿ ಕಂಚಿದ್ದೋಷಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತಂ ದೋಷಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ
ಯದಿ ಸರ್ವಮೇವ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ತು ತದ್ವಾದಸ್ತದ್ವಾದಃ ।
ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಯಸ್ಯ ಚ ಯತ್ರ ಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ತೇನ ತಸ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೨ ॥
ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣಾಭ್ಯಾಮ್ । ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಯೋರ್ಹೇತುಮದ್ಭಾವಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯನ್ ಸುಖಾವಬೋಧಾರ್ಥಮರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಮಾಹ –
ದ್ವಿತೀಯೇಽಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಶ್ರುತಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರೇಣ ಹಿ ಅನಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪರಿಹೃತಂ ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ನಿಶ್ಚಲೀಕೃತೇ ತಾರ್ತೀಯೋ ವಿಚಾರೋ ಭವತ್ಯನ್ಯಥಾ ತು ನಿರ್ಬೀಜತಯಾ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯೇದಿತಿ । ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತತ್ರ ಚ ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಜೀವೋಪಕರಣಾನಿ ಚೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಾದಾರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಮಾಹ –
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮೇ ತಾವತ್ಪಾದ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ವೈರಾಗ್ಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಪರಪರಿಶೋಧನಾಯ ಭೂಮಿಕಾಮಾರಚಯತಿ –
ಜೀವೋ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸಚಿವ ಇತಿ ।
ಕರಣೋಪಾದಾನವದ್ಭೂತೋಪಾದಾನಸ್ಯಾಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಕರಣೋಪಾದಾನಶ್ರುತ್ಯೈವ ಭೌತಿಕತ್ವಾತ್ಕರಣಾನಾಂ ಭೂತೋಪಾದಾನಸಿದ್ಧೇರಿಂದ್ರಿಯೋಪಾದಾನಾತಿರಿಕ್ತಭೂತವಿವಕ್ಷಯಾಧಿಕರಣಾರಂಭಃ । ಯದಿ ಭೂತಾನ್ಯಾದಾಯಾಗಮಿಷ್ಯತ್ತದಾ ತದಪಿ ಕರಣೋಪಾದಾನವದೇವಶ್ರೋಷ್ಯತ್ । ನಚ ಶ್ರೂಯತೇ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಭೂತಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ರಂಹತ್ಯಪಿ ತು ಕರಣಮಾತ್ರಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ । ನಹ್ಯಾಗಮೈಕಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ತದಭಾವಃ ಪ್ರಮೇಯಾಭಾವಂ ನ ಪರಿಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ ।
ನಚ ದೇಹಾಂತರಾರಂಭಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭೂತಪರಿಷ್ವಕ್ತಸ್ಯ ರಂಹಣಕಲ್ಪನೇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸುಲಭಾಶ್ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಇತಿ ।
ದ್ಯುಪರ್ಜನ್ಯ ಇತಿ ।
ಇಹ ಹಿ ಕಾಯಾರಂಭಣಾಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಪೂರ್ವಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ರದ್ಧಾದಿತ್ವೇನ ಪಂಚಧಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಷ್ವಗ್ನಿಷು ಹೋತವ್ಯತ್ವೇನೋಪಾಸನಮುತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಂ ವಿವಕ್ಷಂತ್ಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ “ಅಸೌ ವಾವ ಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತ್ರ ಸಾಯಂಪ್ರಾತರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೋ, ಹುತೇ ಪಯ ಆದಿಸಾಧನೇ ಶ್ರದ್ಧಾಪೂರ್ವಮಾಹವನೀಯಾಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಭಾವಿತೇ ಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಭಾವಿತೇ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಕ್ರಾಮ್ಯ ದ್ಯುಲೋಕಂ ಪ್ರವಿಶಂತ್ಯೌ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತೇ ದ್ರವದ್ರವ್ಯಪಯಃಪ್ರಭೃತ್ಯಪ್ಸಂಬಂಧಾದಪ್ಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ, ಶ್ರದ್ಧಾಹೇತುಕತ್ವಾಚ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ । ತಯೋರಾಹುತ್ಯೋರಧಿಕರಣಮಗ್ನಿರನ್ಯೇ ಚ ಸಮಿದ್ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ರೂಪಕತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ । ಅಸೌ ವಾವ ದ್ಯುಲೋಕೋ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ । ಯಥಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಧಿಕರಣಮಾಹವನೀಯ ಏವಂ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಪರಿಣಾಮಾವಸ್ಥಾರೂಪಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಯಾ ಆಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾಭಾವಿತಾಸ್ತದಧಿಕರಣಂ ದ್ಯುಲೋಕಃ । ಅಸ್ಯಾದಿತ್ಯ ಏವ ಸಮಿತ್ । ತೇನ ಹೀದ್ಧೋಽಸೌ ದ್ಯುಲೋಕೋ ದೀಪ್ಯತೇಽತಃ ಸಮಿಂಧನಾತ್ಸಮಿತ್ತಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ರಶ್ಮಯೋ ಧೂಮಾ ಇಂಧನಾದಿವಾದಿತ್ಯಾದ್ರಶ್ಮೀನಾಂ ಸಮುತ್ಥಾನಾತ್ । ಅಹರರ್ಥಿಃ । ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಾದಾದಿತ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಚಂದ್ರಮಾ ಅಂಗಾರಃ । ಅರ್ಚಿಷಃ ಪ್ರಶಮೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ । ನಕ್ಷತ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಚಂದ್ರಮಸೋಽಂಗಾರಸ್ಯಾವಯವಾ ಇವ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತಾಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಃ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾ ಯಜಮಾನಪ್ರಾಣಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿರೂಪಾ ಅಧಿದೇವಮ್ । ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತಿ ಶ್ರದ್ಧಾ ಚೋಕ್ತಾ । ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ನಾಮ ವೃಷ್ಟ್ಯುಪಕರಣಾಭಿಮಾನೀ ದೇವತಾವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಯ ವಾಯುರೇವ ಸಮಿತ್ । ವಾಯುನಾ ಹಿ ಪರ್ಜನ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ ಸಮಿಧ್ಯತೇ, ಪುರೋವಾತಾದಿಪ್ರಾಬಲ್ಯೇ ವೃಷ್ಟಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅಭ್ರಂ ಧೂಮಃ । ಧೂಮಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಧೂಮಸಾದೃಶ್ಯಾಚ್ಚ । ವಿದ್ಯುದರ್ಚಿಃ । ಪ್ರಕಾಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಅಶನಿರಂಗಾರಾಃ ಕಾಠಿನ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯುತ್ಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ । ಗರ್ಜಿತಂ ಮೋಘಾನಾಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿಂದೇವಾ ಯಜಮಾನಪ್ರಾಣಾ ಅಗ್ನಿರೂಪಾಃ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯ ಸೋಮಸ್ಯಾಹುತೇರ್ವರ್ಷಂ ಭವತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಖ್ಯಾ ಆಪೋ ದ್ಯುಲೋಕಮಾಹುತಿತ್ವೇನ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಚಂದ್ರಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತಾಃ ಸತ್ಯೋ ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಾ ವೃಷ್ಟಿತ್ವೇನ ಪರಿಣಮಂತ ಇತಿ । “ಪೃಥಿವೀ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೬ । ೧) ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯಾಗ್ನೈಃ ಸಂವತ್ಸರ ಏವ ಸಮಿತ್ । ಸಂವತ್ಸರೇಣ ಕಾಲೇನ ಹಿ ಸಮಿದ್ಧಾ ಭೂಮಿರ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ಕಲ್ಪತೇ । ಆಕಾಶೋ ಧೂಮಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನೇರುತ್ಥಿತ ಇವಾಕಾಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ರಾತ್ರಿರರ್ಚಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಶ್ಯಾಮಾಯಾ ಅನುರೂಪಾ ಶ್ಯಾಮತಯಾ ರಾತ್ರಿರಗ್ನೇರಿವಾನುರೂಪಮರ್ಚಿಃ । ದಿಶೋಂಗಾರಾಃ ಪ್ರಗೇ ರಾತ್ರಿರೂಪಾರ್ಚಿಃಶಮನೇ ಉಪಶಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಸನ್ನಾನಾಂ ದಿಶಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ । ಅವಾಂತರದಿಶೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಕ್ಷುದ್ರತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮಪರಿಣಾಮಕ್ರಮೇಣಾಗತಾ ಅಪೋ ವೃಷ್ಟಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾ ದೇವಾ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇರನ್ನಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಭವತಿ । ಪುರುಷೋ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಸ್ತಸ್ಯ ವಾಗೇವ ಸಮಿತ್ । ವಾಚಾ ಖಲ್ವಯಂ ತಾಲ್ವಾದ್ಯಷ್ಟಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಯಾ ವರ್ಣಪದವಾಕ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕ್ರಮೇಣಾರ್ಥಜಾತಂ ಪ್ರಕಾಶಯನ್ ಸಮಿಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣೋ ಧೂಮಃ । ಧೂಮವನ್ಮುಖಾನ್ನಿರ್ಗಮಾತ್ । ಜಿಹ್ವಾರ್ಚಿಃ ಲೋಹಿತತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಚಕ್ಷುರಂಗಾರಾಃ ಪ್ರಭಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣತ್ವಾತ್ । ತಾ ಏವಾಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾದಿಪರಿಣಾಮಕ್ರಮೇಣಾಗತಾಃ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿರೂಪೈಃ ಪರಿಣತಾ ಸತ್ಯಃ ಪುರುಷೇಽಗ್ನೌ ಹುತಾಸ್ತಾಸಾಂ ಪರಿಣಾಮೋ ರೇತಃ ಸಂಭವತಿ । ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ ತಸ್ಯಾ ಉಪಸ್ಥ ಏವ ಸಮಿತ್ । ತೇನ ಹಿ ಸಾ ಪುತ್ರಾದ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ ಸಮಿಧ್ಯತೇ ಯದುಪಮಂತ್ರಯತೇ ಸ ಧೂಮಃ । ಸ್ತ್ರೀಸಂಭವಾದುಪಮಂತ್ರಣಸ್ಯ ಲೋಮಾನಿ ವಾ ಧೂಮಃ ಯೋನಿರರ್ಚಿಃ ಲೋಹಿತತ್ವಾತ್ । ಯದಂತಃ ಕರೋತಿ ಮೈಥುನಂ ತೇಽಂಗಾರಾಃ । ಅಭಿನಂದಾಃ ಸುಖಲವಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ಕ್ಷುದ್ರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾ ರೇತೋ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇರ್ಗರ್ಭಃ ಸಂಭವತಿ । ಏವಂ ಶ್ರದ್ಧಾಸೋಮವರ್ಷಾನ್ನರೇತೋಹವನಕ್ರಮೇಣ ಯೋಷಾಗ್ನಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಪೋ ಗರ್ಭಾಖ್ಯಾ ಭವಂತಿ । ತತ್ರಾಪ್ಸಮವಾಯಿತ್ವಾದಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಿತಿ । ಯತಃ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಾಪಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತಿ ತಸ್ಮಾದದ್ಭಿಃ ಪರಿವೇಷ್ಟಿತೋ ಜೀವೋ ರಹತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಆಪ ಇತ್ಯಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕತತಯಾ ತೇಜೋಽನ್ನಾವಿನಾಭಾವೇನಾಬ್ಗ್ರಹಣೇನ ತೇಜೋನ್ನಯೋರಪಿ ಸಂಗ್ರಹ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇತಾವತಾಪಿ ಭೂತವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ರಂಹಣಂ ನಾವಗಮ್ಯತೇ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಮಾತ್ರಶ್ರವಣಾತ್ , ತಥಾಪೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಧೂಮಾದಿನಾ ಪಿತೃಯಾಣೇನ ಪಥಾ ಚಂದ್ರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಕಥನಪರಯಾ “ಆಕಾಶಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಮೇಷ ಸೋಮೋ ರಾಟ್”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಹ “ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇಃ ಸೋಮೋ ರಾಜಾ ಸಂಭವತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಮಾನತ್ವಾದ್ಗಮ್ಯತೇ ಭೂತಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ರಂಹತೀತಿ । ತಥಾಹಿ ಯಾ ಏವಾಪೋ ಹುತಾ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಮಾಹುತೌ ಸೋಮಭಾವಂ ಗತಾಸ್ತಾಭಿರೇಷ ಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ಜೀವ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರೀ ಚಂದ್ರಭೂಯಂ ಗತಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ । ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಆಪಃ ಶ್ರದ್ಧಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸೋಮಭಾವಮಾಪ್ನುವಂತು ತಾಭಿರಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಏವ ತು ಜೀವಃ ಸೇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರೋ ಗತ್ವಾ ಸೋಮಭಾವಮನುಭವತು । ಕೋ ದೋಷಃ । ಅಯಂ ದೋಷಃ । ಯತಃ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತಿಕ್ರಮ ಇತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಕಲ್ಪೇತ ಯದಿ ಯೇನ ರೂಪೇಣ ಯೇನ ಚ ಕ್ರಮೇಣಾಪಾಂ ಸೋಮಭಾವಸ್ತೇನೈವ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸೋಮಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತು ನ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಷ್ವಕ್ತಾಪರಿಷ್ವಕ್ತರಂಹಣವಿಶಯೇ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಪರಿಷ್ವಕ್ತರಂಹಣಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಅತೋ ದಧಿಪಯಃಪ್ರಭೃತಯೋ ದ್ರವಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಾಪೋ ಹುತಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೀಭೂತಾ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಮಾಶ್ರಿತಾ ನೇಂಧನೇನ ವಿಧಿನಾ ದೇಹೇ ಹೂಯಮಾನೇ ಹುತಾಃ ಸತ್ಯ ಆಹುತಿಮಯ್ಯ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಂ ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ನಯಂತೀತಿ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವನ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಏವಂ ಹಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ರಂಹೇತ್ಯದ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಂ ಶರೀರಂ ರಂಹತೋ ನ ಭವೇತ್ । ಅಸ್ತಿ ತ್ವಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನಸ್ಥೂಲಶರೀರಯೋಗ ಆದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತೃಣಜಲಾಯುಕಾನಿದರ್ಶನೇನ, ತಸ್ಮಾನ್ನಿದರ್ಶನಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ನ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ರಂಹತೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ನ ತಾವತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಸರಣಸಂಭವಃ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಕಿಂತು ಜೀವಾನಾಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಚೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೋ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ತಸ್ಯ ಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೇರುಪಾಧೇಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಸನ್ ದೇಹಾಂತರಂ ಗಂತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ರಂಹತಿಕರ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪಿತಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯೋ ಯೋ ದೇಹಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಯಾ ಭಾವನಾಯಾ ಉತ್ಪಾದನಾಯಾ ದೀರ್ಘೀಭಾವಮಾತ್ರಂ ಜಲೂಕಯೋಪಮೀಯತೇ ।
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಕಲ್ಪನಾಮಾಹ –
ವ್ಯಾಪಿನಾಂ ಕರಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಆಹಂಕಾರಿಕತ್ವಾತ್ಕರಣಾನಾಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ಚ ಜಗನ್ಮಂಡಲವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ಕರಣಾನಾಮಪಿ ವ್ಯಾಪಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬೌದ್ಧಾನಾಂ ಕಲ್ಪನಾಮಾಹ –
ಕೇವಲಸ್ಯೈವಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಆಲಯವಿಜ್ಞಾನಸಂತಾನ ಆತ್ಮಾ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಷಟ್ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನಾನಿ । ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತು ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಅಭಿನವಾನಿ ಜಾಯಂತೇ ।
ಕಣಭುಕ್ಕ್ಲ್ಪನಾಮಾಹ –
ಮನ ಏವ ಚೇತಿ ।
ಭೋಗಸ್ಥಾನಂ ಭೋಗಾಯತನಂ ಶರೀರಮಭಿನವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ದಿಗಂಬರಕಲ್ಪನಾಮಾಹ –
ಜೀವ ಏವೋತ್ಪ್ಲುತ್ಯೇತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಲೋಕಾಯತಿಕಾನಾಂ ಕಲ್ಪನಾಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ । ತೇ ಹಿ ಶರೀರಾತ್ಮವಾದಿನೋ ಭಸ್ಮೀಭಾವಮಾತ್ಮನ ಆಹುರ್ನ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಗಮನಮಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಚೋದಯತಿ –
ನನೂದಾಹೃತಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಸೂತ್ರೇಣೋತ್ತರಮಾಹ –
ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತು ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ ।
ತೇಜಸಃ ಕಾರ್ಯಮಶಿತಪೀತಾಹಾರಪರಿಪಾಕಃ । ಅಪಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ನೇಹಸ್ವೇದಾದಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಕಾರ್ಯಂ ಗಂಧಾದಿ ।
ಯಸ್ತು ಗಂಧಸ್ವೇದಪಾಕಪ್ರಾಣಾವಕಾಶದಾನದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಸ್ಯ ಪಾಂಚಭೌತಿಕತ್ವಂ ಪಶ್ಯಂಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ನ ಪರಿತುಷ್ಯತಿ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಪುನಶ್ಚ ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ವಾತಪಿತ್ತಶ್ಲೇಷ್ಮಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಧಾತುಭಿಃ ಶರೀರಧಾರಣಾತ್ಮಕೈಸ್ತ್ರಿಧಾತುತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಸ ದೇಹೋ ಭೂತಾಂತರಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಕೇವಲಾಭಿರದ್ಭಿರಾರಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಅಬ್ಗ್ರಹಣನಿಯಮಸ್ತರ್ಹಿ ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಪೃಥಿವೀಧಾತುವರ್ಜಮಿತರತೇಜ ಆದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಲೋಹಿತಾದಿದ್ರವಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತತ್ಕರಣಯೋಶ್ಚೋಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತಯೋರ್ದ್ರವಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಪಾಂ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವೋಕ್ತಿರ್ನ ಪುನರ್ಭೂತಾಂತರನಿರಾಸಾರ್ಥಾ ॥ ೨ ॥
ಪ್ರಾಣಗತೇಶ್ಚ ।
ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಜೀವದ್ದೇಹೇ ಸಾಶ್ರಯತ್ವಮವಗತಂ ಗಚ್ಛತಿ ಜೀವದ್ದೇಹೇ ತದನುವಿಧಾಯಿನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಿ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಅತಃ ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಾ ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಾಮಂತಃ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದುತ್ಕ್ರಾಮತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ । ಸ ಚೈಷಾಮನುವಿಧೇಯಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ದೇಹೋ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಮಯ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನಹೀಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಾಶ್ರಯತ್ವಮೇಷಾಂ ದೃಷ್ಟಂ ಯತಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಗತಿರುಪಪದ್ಯೇತೇತಿ ॥ ೩ ॥
ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನ ಭಾಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಶ್ರಾವಿತೇಽಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣೈಃ ಸಹ ಗಮನೇಽಗ್ನ್ಯಾದಿಗತಿಶಂಕಾ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋತ್ಥಾಪನಾರ್ಥಾ । ಅತ್ರ ಹಿ ಲೋಮಕೇಶಯೋರೋಷಧಿವನಸ್ಪತಿಗಮನಂ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾದ್ಭಾಕ್ತಂ ತಾವದಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ತನ್ಮಧ್ಯಪತಿತತ್ವೇನ ತೇಷಾಮಪಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದ್ಭಾಕ್ತತ್ವಮೇವೋಚಿತಮಿತಿ । ಭಕ್ತಿಶ್ಚೋಪಕಾರನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ ॥ ೪ ॥
ಪ್ರಥಮೇಽಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ತಾ ಏವ ಹ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಪಾಂ ಪುರುಷವಚಸ್ತ್ವಪ್ರಕಾರೇ ಪೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಥಮಾಯಾಮಾಹುತೌ ಅನಪಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾ ಹೋತವ್ಯತಾಭಿಧಾನಸಂಭದ್ಧಮನುಪಪನ್ನಂ ಚ । ನಹಿ ಯಥಾ ಪಶ್ವಾದಿಭ್ಯೋ ಹೃದಯಾದಯೋಽವಯವಾ ಅವದಾಯ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಹೂಯಂತೇ, ಏವಂ ಶ್ರದ್ಧಾ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಲಕ್ಷಣಾ ನಿಷ್ಕ್ರಷ್ಟುಂ ವಾ ಹೋತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯತೇ । ನ ಚಾಪ್ಯೇವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ಕಾರಣಾನುರೂಪತಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಭಕ್ತ್ಯಾಯಮಪ್ಸು ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ “ಆಪೋ ಹಾಸ್ಮೈ”(ಐ .ಆ. ೨.೧.೭.) ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಅಶ್ರುತತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಂ ಪ್ರತೀತೇಃ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಃ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಷಟ್ಸೂತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತಿಪ್ರತಿಷ್ಠಾತೃಪ್ತಿಪುನರಾವೃತ್ತಿಲೋಕಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿಷ್ವಗ್ನಿಸಮಿದ್ಧೂಮಾರ್ಚಿರಂಗಾರವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೇಷು ಪ್ರಶ್ನಾಃ ಷಟ್ , ತೇಷಾಂ ಯಃ ಸಮಾಹಾರಃ ಷಣ್ಣಾಂ ಸಾ ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನೀ, ತಸ್ಯಾ ನಿರೂಪಣಂ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ॥ ೬ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ –
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಮಾಪ್ಯಾಯಸ್ವಾಪಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತ್ಯೇವಮೇನಾಂಸ್ತತ್ರ ಭಕ್ಷಯಂತೀತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇಣಾಪ್ಯಾಯನಾಪಕ್ಷಯೌ ಯಥಾ ಸೋಮಸ್ಯ ತಥಾ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ಸೋಮಮಯಾಂಲ್ಲೋಕಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ –
ಭಾಕ್ತಂ ವಾನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾತ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಕರ್ಮಜನಿತಫಲೋಪಭೋಗಕರ್ತಾ ಹ್ಯಧಿಕಾರೀ ನ ಪುನರುಪಭೋಗ್ಯಸ್ತಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರಸಾಲೋಕ್ಯಮುಪಗತಾನಾಂ ದೇವಾದಿಭಕ್ಷ್ಯತ್ವೇ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಯಾಗಭಾವನಾಯಾಃ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾರೂಪವಿಧಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನ್ನಶಬ್ದೋ ಭೋಕ್ತೄಣಾಮೇವ ಸತಾಂ ದೇವೋಪಜೀವಿತಾಮಾತ್ರೇಣ ಭಾಕ್ತೋ ಗಮಯಿತವ್ಯೋ ನ ತು ಚರ್ವಣನಿಗರಣಾಭ್ಯಾಂ ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಸಂಗಚ್ಛತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಶ್ರುತಿರನಾತ್ಮವಿದಾಮನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾದೇವ ಪಶುವದ್ದೇವೋಪಭೋಗ್ಯತಾಂ ನ ತು ಚರ್ವಣೀಯತಯಾ । ಯಥಾ ಹಿ ಬಲೀವರ್ದಾದಯೋ ಭುಂಜಾನಾ ಅಪಿ ಸ್ವಫಲಂ ಸ್ವಾಮಿನೋ ಹಲಾದಿವಹನೇನೋಪಕುರ್ವಾಣಾ ಭೋಗ್ಯಾಃ, ಏವಂ ಪರಮತತ್ತ್ವಮವಿದ್ವಾಂಸ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣ ಇಹ ದಧಿಪಯಃಪುರೋಡಾಶಾದಿನಾಮುಷ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೋಕೇ ಪರಿಚಾರಕತಯಾ ದೇವಾನಾಮುಪಭೋಗ್ಯಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಅನಾತ್ಮವಿತ್ತ್ವಾತ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ಇತ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ಆತ್ಮವಿತ್ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿತ್ನ ಆತ್ಮವಿತನಾತ್ಮವಿತ್ । ಯೋ ಹಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ ನ ವೇದ ತಂ ದೇವಾ ಭಕ್ಷಯಂತೀತಿ ನಿಂದ್ಯತೇ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೋತುಂ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ತದನೇನೋಪಚಾರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮುಕ್ತಮ್ ।
ಉಪಚಾರನಿಮಿತ್ತಮನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಶ್ರುತಿರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ ।
ಸ ಸೋಮಲೋಕೇ ವಿಭೂತಿಮನುಭೂಯೇತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೭ ॥
ಕೃತಾತ್ಯಯೇಽನುಶಯವಾನ್ ದೃಷ್ಟಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಯಥೇತಮನೇವಂ ಚ ।
ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವೇತಿ ।
ಯಾವದುಪಬಂಧಾತ್ ।
ಯತ್ಕಿಂಚೇಹ ಕರೋತ್ಯಯಮಿತಿ ।
ಚ ಯತ್ಕಿಂಚೇಹ ಕರ್ಮ ಕೃತಂ ತಸ್ಯಾಂತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ , ಪ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಚೈಕಪ್ರಘಟ್ಟಕೇನ ಸಕಲಕರ್ಮಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವಾತ್ । ನ ಖಲ್ವಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಯಮೋ ಯುಕ್ತಃ । ಫಲದಾನಾಭಿಮುಖೀಕರಣಂ ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಸ್ತಮೇವ ಕರ್ಮ ಫಲಮುಪಭೋಜಿತವತ್ । ಸ್ವಫಲವಿರೋಧಿ ಚ ಕರ್ಮ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತೇರುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಿರನುಶಯಾನಾಮೇವ ಚರಣಾದಾಚಾರಾದವರೋಹೋ ನ ಕರ್ಮಣಃ । ಆಚಾರಕರ್ಮಣೀ ಚ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಭೇದೇ । ಯಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಚಾರೀ ತಥಾ ಭವತೀತಿ । ತಥಾಚ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾಚಾರಮೇವ ಯೋನಿನಿಮಿತ್ತಮುಪದಿಶತಿ ನ ತು ಕರ್ಮ । ಸ್ತಾಂ ವಾ ಕರ್ಮಶೀಲೇ ದ್ವೇ ಅಪ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾನುಶಯಸ್ತಥಾಪಿ ಯದ್ಯಪ್ಯಯಮಿಷ್ಟಾಪೂರ್ತಕಾರೀ ಸ್ವಯಂ ನಿರನುಶಯೋ ಭುಕ್ತಭೋಗತ್ವಾತ್ತಥಾಪಿ ಪಿತ್ರಾದಿಗತಾನುಶಯವಶಾತ್ತದ್ವಿಪಾಕಾನ್ ಜಾತ್ಯಾಯುರ್ಭೋಗಾಂಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕಾದವರುಹ್ಯಾನುಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನಸ್ತತ್ಫಲಭಾಗಿತಾ “ಪತತ್ಯರ್ಧಶರೀರೇಣ ಯಸ್ಯ ಭಾರ್ಯಾ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇತ್” ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಶ್ರಾದ್ಧವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟ್ಯಾದೇಃ ಪಿತಾಪುತ್ರಾದಿಗಾಮಿಫಲಶ್ರುತಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಾತ್ “ಯತ್ಕಿಂಚೇಹ ಕರೋತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾನುಸಾರಾದ್ರಮಣೀಯಚರಣತ್ವಂ ಸಂಬಂಧ್ಯಂತರಗತಮಿಷ್ಟಾಪೂರ್ತಕಾರಿಣಿ ಭಾಕ್ತಂ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ನಿರನುಶಯಾನಾಮೇವ ಭುಕ್ತಭೋಗಾನಾಮವರೋಹ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇಯೇನ ಕರ್ಮಕಲಾಪೇನ ಫಲಮುಪಭೋಜಿತಂ ತಸ್ಮಿನ್ನತೀತೇಽಪಿ ಸಾನುಶಯಾ ಏವ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದವರೋಹಂತಿ । ಕುತಃದೃಷ್ಟಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಾ ಶ್ರುತಿರ್ದೃಷ್ಟಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೋಪನ್ಯಸ್ತಾ । ಅಥವಾ ದೃಷ್ಟಶಬ್ದೇನೋಚ್ಚಾವಚರೂಪೋ ಭೋಗ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃಕಪೂಯಚರಣಾ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯವರೋಹಿತಾಮೇತದ್ವಿಶೇಷಣಮ್ । ನಚ ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರೇಣೋಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ನ ಚೋಪಕ್ರಮವಿರೋಧಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಾಚ್ಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ದತ್ತಫಲೇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಯಾವತ್ಪದಸ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚೇತಿಪದಸ್ಯ ಚೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಹಿ ‘ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್’ ಇತಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಮಾಹಾರವಿಹಾರಾದಿಸಮಯೇಽಪಿ ಹೋಮಂ ವಿಧತ್ತೇ ನಾಪಿ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಾದಾವಪಿ ತು ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಕಾಲಸ್ಯ ಚಾನುಪಾದೇಯತಯಾನಂಗಸ್ಯಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಾನುಪ್ರವೇಶಾತ್ತತ್ರೈವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಇಹಾಪಿ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನುರೋಧಾತ್ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಮುಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧೇನೋಪಕ್ರಮಃ ಸಂಕೋಚಯಿತವ್ಯಃ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನಹ್ಯಸಾವುಪಸಂಹಾರಾನನುರೋಧೇಽಪ್ಯಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರುಪಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಯಾವಂತಃ ಸಂಪಾತಾ ಯಾವತಾಂ ವಾ ಪುಂಸಾಂ ಸಂಪಾತಾಸ್ತೇ ಸರ್ವೇ ತತ್ರೇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯಂ ನೀಯಂತೇ । ಪುರುಷಾಂತರಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಶಯಾನಾಂ ತದ್ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಯೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಚಿರೋಪಭುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಾಶಯಾನಾಮಸತಾಂ ಚಂದ್ರಮಂಡಲೋಪಭೋಗೇನಾಪನಯನಾತ್ । ತಥಾಚ ಸ್ವಯಂ ಸಂಕುಚಂತೀ ಯಾವಚ್ಛ್ರುತಿರುಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಸಂಕೋಚನಮನುಮನ್ಯತೇ । ಏತೇನ “ಯತ್ಕಿಂಚೇಹ ಕರೋತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅಪಿ ಚೇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಕಾರೀಹ ಜನ್ಮನಿ ಕೇವಲಂ ನ ತನ್ಮಾತ್ರಮಕಾರ್ಷೀದಪಿ ತು ಗೋದೋಹನೇನಾಪಃ ಪ್ರಣಯನ್ ಪಶುಫಲಮಪ್ಯಪೂರ್ವಂ ಸಮಚೈಷೀತ್ । ಏವಮಹರ್ನಿಶಂ ಚ ವಾಙ್ಮನಃಶರೀರಚೇಷ್ಟಾಭಿಃ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಮಿಹಾಮುತ್ರೋಪಭೋಗ್ಯಂ ಸಂಚಿತವತೋ ನ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಾದಿಭೋಗ್ಯಂ ಚಂದ್ರಲೋಕೇ ಭೋಗ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಸ್ವಫಲವಿರೋಧಿನೋಽನುಶಯಸ್ಯ ಋತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದ್ವಾದತ್ತಫಲಸ್ಯ ಧ್ವಂಸಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇನಾನುಶಯೇನಾಯಮನುಶಯವಾನ್ ಪರಾವರ್ತತ ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚೈಕಭವಿಕಃ ಕರ್ಮಾಶಯ ಇತ್ಯಗ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ಅನ್ಯೇ ತು ಸಕಲಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಪರಾವೃತ್ತಿಶಂಕಾ ನಿರ್ಬೀಜೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಅನ್ಯಥಾಧಿಕರಣಂ ವರ್ಣಯಾಂಚಕ್ರುರಿತ್ಯಾಹ –
ಕೇಚಿತ್ತಾವದಾಹುರಿತಿ ।
ಅನುಶಯೋಽತ್ರ ದತ್ತಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಶೇಷ ಉಚ್ಯತೇ । ತತ್ರೇದಮಿಹ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ಕಿಂ ದತ್ತಫಲಾನಾಮಿಷ್ಟಾಪೂರ್ತಕರ್ಮಣಾಮವಶೇಷಾದಿಹಾವರ್ತಂತೇ ಉತ ತಾನ್ಯುಪಭೋಗೇನ ನಿರವಶೇಷಂ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾನುಪಭುಕ್ತಕರ್ಮವಶಾದಿಹಾವರ್ತಂತ ಇತಿ । ತತ್ರೇಷ್ಟಾದೀನಾಂ ಭೋಗೇನ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷಿತತ್ವಾನ್ನಿರನುಶಯಾ ಏವಾನುಪಭುಕ್ತಕರ್ಮವಶಾದಾವರ್ತಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಸಾನುಶಯಾ ಏವಾವರ್ತಂತ ಇತಿ । ಕುತಃ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಾತ್ । ಯಥಾ ಭಾಂಡಸ್ಥೇ ಮಧುನಿ ಸರ್ಪಿಷಿ ವಾ ಕ್ಷಾಲಿತೇಽಪಿ ಭಾಂಡಲೇಪಕಂ ತಚ್ಛೇಷಂ ಮಧು ವಾ ಸರ್ಪಿರ್ವಾ ನ ಕ್ಷಾಲಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಮೇವಂ ತದನುಸಾರಾದೇತದಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚಾವಶೇಷಮಾತ್ರಾಚ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲೇ ತಿಷ್ಠಾಸನ್ನಪಿ ಸ್ಥಾತುಂ ಪಾರಯತಿ । ಯಥಾ ಸೇವಕೋ ಹಾಸ್ತಿಕಾಶ್ವೀಯಪದಾತಿವ್ರಾತಪರಿವೃತೋ ಮಹಾರಾಜಂ ಸೇವಮಾನಃ ಕಾಲವಶಾಚ್ಛತ್ರಪಾದುಕಾವಶೇಷೋ ನ ಸೇವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ದೃಷ್ಟಂ ತನ್ಮೂಲಾ ಚ ಲೌಕಿಕೀ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಸಾನುಶಯಾ ಏವಾವರ್ತಂತ ಇತಿ ।
ತದೇದದ್ದೂಷಯತಿ –
ನ ಚೈತದಿತಿ ।
ಏವಕಾರೇ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯೇ ಇವಕಾರೋ ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ । ಶಬ್ದೈಕಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ನ ಸಾಮಾನ್ಯತೋದೃಷ್ಟಾನುಮಾನಾವಸರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತುಮನುಭಾಷತೇ –
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಯಣಮಿತಿ ।
ದೂಷಯತಿ –
ತದಪ್ಯನುಶಯಸದ್ಭಾವೇತಿ ।
ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದಿಕಯಾನುಶಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿಚೇತ್ಯಾದಿ ।
ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಹಿ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸುಖದುಃಖೇ ಭುಜ್ಯಮಾನೇ ದೃಶ್ಯೇತೇ । ಯುಗಪಚ್ಚೇದೇಕಪ್ರಘಟ್ಟಕೇನ ಪ್ರಾಯಣೇನ ಸುಖದುಃಖಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವ್ಯಜ್ಯೇರನ್ । ಯುಗಪದೇವ ತತ್ಫಲಾನಿ ಭುಜ್ಯೇರನ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಭೋಗಪರ್ಯಾಯದರ್ಶನಾದ್ಬಲೀಯಸಾ ದುರ್ಬಲಸ್ಯಾಭಿಭವಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ । ಏವಂ ವಿರುದ್ಧಜಾತಿನಿಮಿತ್ತೋಪಭೋಗಫಲೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಸು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಚ ಕರ್ಮ ಫಲಂ ನ ದತ್ತ ಇತಿ ಚ ಸಂಭವತಿ । ಫಲೋಪಜನಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಹಿ ಕರ್ಮಣಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ಅಪಿಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಂಜಕತ್ವೇ ಸ್ವರ್ಗನರಕತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿಗತಾನಾಂ ಜಂತೂನಾಂ ತಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಾನ್ನಾಪೂರ್ವಕರ್ಮೋಪಜನಃ ಪೂರ್ವಕೃತಸ್ಯ ಕ್ರಮಾಶಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತತಯಾ ಫಲೋಪಭೋಗೇನ ಪ್ರಕ್ಷಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಾಶಯ ಇತಿ ನ ತೇ ಸಂಸರೇಯುಃ । ನಚ ಮುಚ್ಯೇರನ್ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ಕಷ್ಟಾಂ ಬತಾವಿಷ್ಟಾ ದಶಾಮ್ । ಕಿಂಚ ಸ್ವಸಮವೇತಮೇವ ಪ್ರಾಯಣೇನಾಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇಽಪೂರ್ವಂ ನ ಪರಸಮವೇತಂ, ಯೇನ ಪಿತ್ರಾದಿಗತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ । ಶೇಷಂ ಸುಗಮಮ್ ॥ ೮ ॥
ಚರಣಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೇತಿ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನಿಃ ।
ಅನೇನ ನಿರನುಶಯಾ ಏವಾವರೋಹಂತೀತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ನಿಗೂಢಮುದ್ಧಾಟ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ । ಯದ್ಯಪಿ “ಅಕ್ರೋಧಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಕರ್ಮಣಾ ಮನಸಾ ಗಿರಾ । ಅನುಗ್ರಹಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಶೀಲಮೇತದ್ವಿದುರ್ಬುಧಾಃ ॥' ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಶೀಲಮಾಚಾರೋಽನುಶಯಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ತಥಾಪ್ಯಸ್ಯಾನುಶಯಾಂಗತಯಾನುಶಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಕಾರ್ಷ್ಣಾಜಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮೇನೇ । ತಥಾಚ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತ್ಯನೇನಾನುಶಯೋಪಲಕ್ಷಣಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಸಾನುಶಯಾನಾಮೇವಾವರೋಹಣಮಿತಿ ॥ ೯ ॥
ಆನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।
“ಆಚಾರಹೀನಂ ನ ಪುನಂತಿ ವೇದಾಃ”(ದೇವೀ ಭಾಗವತ ೧೧.೨.೧) ಇತಿ ಹಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ವೇದಪದೇನ ವೇದಾರ್ಥಮುಪಲಕ್ಷಯಂತ್ಯಾ ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಶೇಷತ್ವಮಾಚಾರಸ್ಯೋಕ್ತಂ ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರ ಆಚಾರಃ ಫಲಸ್ಯ ಸಾಧನಂ, ತೇನ ವೇದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನೋಪಕಾರಕತಯಾಚಾರಸ್ಯ ನಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ।
ತದನೇನ ಸಮಿದಾದಿವದಾಚಾರಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ನಾನಾದಿವತ್ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರತ್ವೇಽಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇಽಪ್ಯಾಚಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ತದೇವಂ ಚರಣಶಬ್ದೇನಾಚಾರವಾಚಿನಾ ಸರ್ವೋಽನುಶಯೋ ಲಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಬಾದರಿಸ್ತು ಮುಖ್ಯ ಏವ ಚರಣಶಬ್ದಃ ಕರ್ಮಣೀತ್ಯಾಹ –
ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಏವೇತಿ ತು ಬಾದರಿಃ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೋ ಗೋಬಲೀವರ್ದನ್ಯಾಯಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಅನಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಚ ಶ್ರುತಮ್ ।
“ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ತೇ ಸರ್ವೇ ಗಚ್ಛಂತಿ”(ಕೌ.೧.೨) ಇತಿ ಕೌಷೀತಕಿನಾಂ ಸಮಾಮ್ನಾನಾತ್ , ದೇಹಾರಂಭಸ್ಯ ಚ ಚಂದ್ರಲೋಕಗಮನಮಂತರೇಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಿತ್ಯಾಹುತಿಸಂಖ್ಯಾನಿಯಮಾತ್ । ತಥಾಹಿ ದ್ಯುಸೋಮವೃಷ್ಟ್ಯನ್ನರೇತಃಪರಿಣಾಮಕ್ರಮೇಣ ತಾ ಏವಾಪೋ ಯೋಷಿದಗ್ನೌ ಹುತಾಃ ಪುರುಷವಚಸೋ ಭವಂತೀತ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ಶ್ರುತಮ್ । ನ ಚೈತನ್ಮನುಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ಕಪೂಯಚರಣಾಃ ಸ್ವಯೋನಿಮಿತ್ಯಮನುಷ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಗಮನಾಗಮನಾಯ ಚ ದೇವಯಾನಪಿತೃಯಾಣಯೋರೇವ ಮಾರ್ಗಯೋರಾಮ್ನಾನಾತ್ , ಪಥ್ಯಂತರಸ್ಯಾಶ್ರುತೇಃ, “ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವೇತಿ ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಮ್”(ಛಾ.ಉ. ೫.೧೦.೮) ಇತಿ ಚ ಸ್ಥಾನತ್ವಮಾತ್ರೇಣಾವಗಮಾತ್ಪಥಿತ್ವೇನಾಪ್ರತೀತೇಶ್ಚಂದ್ರಲೋಕಾದವತೀರ್ಣಾನಾಮಪಿ ಚ ತತ್ಸ್ಥಾನತ್ವಸಂಭವಾದಸಂಪೂರಣೇನ ಪ್ರತಿವಚನೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನನ್ಯಮಾರ್ಗತಯಾ ಚ ತದ್ಭೋಗವಿರಹಿಣಾಮಪಿ ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛನ್ ವೃಕ್ಷಮೂಲಾನ್ಯುಪಸರ್ಪತೀತಿವತ್ಸಂಯಮನಾದಿಷು ಯಮವಶ್ಯತಾಯೈ ಚಂದ್ರಲೋಕಗಮನೋಪಪತ್ತೇಃ, “ನ ಕತರೇಣಚನ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೮) ಇತ್ಯಸ್ಯಾಸಂಪೂರಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಯಾ ಮಾರ್ಗದ್ವಯನಿಷೇಧಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಚಂದ್ರಲೋಕಗಮನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇಸತ್ಯಂ ಸ್ಥಾನತಯಾವಗತಸ್ಯ ನ ಮಾರ್ಗತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ವೇತ್ಥ ಯಥಾಸೌ ಮಾರ್ಗೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಾವಸರೇ ಮಾರ್ಗದ್ವಯನಿಷೇಧಪೂರ್ವಂ ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಮಭಿವದನ್ನಸಂಪೂರಣಾಯ ತತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಮಾಚಕ್ಷೀತ । ಯದಿ ಪುನಸ್ತೇನೈವ ಮಾರ್ಗೇಣಾಗತ್ಯ ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರಬಂಧವತ್ಸ್ಥಾನಮಧ್ಯಾಸೀತ ನೈತತ್ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಂ ಭವೇತ್ । ನಹೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಶ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದವರುಹ್ಯ ರಮಣೀಯಾಂ ನಿಂದಿತಾಂ ವಾ ಯೋನಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾಸ್ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ । ಪಿತೃಯಾಣೇನ ಪಥಾವರೋಹಾತ್ । ತದ್ಯದಿ ಕ್ಷುದ್ರಜಂತವೋಽಪ್ಯನೇನೈವ ಪಥಾವರೋಹೇಯುಃ, ನೈತದೇಷಾಂ ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರಬಂಧವತ್ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಂ ಭವೇತ್ । ತತೋಽವಗಚ್ಛಾಮಃ ಸಂಯಮನಂ ಸಪ್ತ ಚ ಯಾತನಾಭೂಮೀರ್ಯಮವಶತಯಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಅನಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಣೋ ನ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾದವರೋಹಂತೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚ”(ಕೌ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತೀಷ್ಟಾದಿಕಾರಿವಿಷಯಂ ನ ಸರ್ವವಿಷಯಮ್ । ಪಂಚಮ್ಯಾಮಾಹುತಾವಿತಿ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಧಾನಪರಂ ನ ಪುನರಪಂಚಮ್ಯಾಹುತಿಪ್ರತಿಷೇಧಪರಮಪಿ, ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸಂಯಮನೇ ತ್ವನುಭೂಯೇತಿ ಸೂತ್ರೇಣಾವರೋಹಾಪಾದಾನತಯಾ ಸಂಯಮನಸ್ಯೋಪಾದಾನಾಚ್ಚಂದ್ರಮಂಡಲಾಪಾದಾನನಿಷೇಧ ಆಂಜಸಃ । ತಥಾಚ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮೇವ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರತ್ವೇ ತು ಶಂಕಾಂತರಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಕಥಂಚಿದ್ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಜೀವಜಂಜರಾಯುಜಮ್ । ಸಂಶೋಕಜಂ ಸಂಸ್ವೇದಜಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಸಂಯಮನೇ ತ್ವನುಭೂಯೇತರೇಷಾಮಾರೋಹಾವರೋಹೌ ತದ್ಗತಿದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪಿ ಚ ಸಪ್ತ ॥ ೧೫ ॥
ತತ್ರಾಪಿ ಚ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾದವಿರೋಧಃ ॥ ೧೬ ॥
ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರಿತಿ ತು ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ॥ ೧೭ ॥
ನ ತೃತೀಯೇ ತಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೧೮ ॥
ಸ್ಮರ್ಯತೇಽಪಿ ಚ ಲೋಕೇ ॥ ೧೯ ॥
ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ॥ ೨೦ ॥
ತೃತೀಯಶಬ್ದಾವರೋಧಃ ಸಂಶೋಕಜಸ್ಯ ॥ ೨೧ ॥
ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿರುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಯಥೇತಮಾಕಾಶಮಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುಮಿತ್ಯತೋ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸ್ಫುಟಮವಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಾಯುರ್ಭೂತ್ವೇತ್ಯಾದೇಃ ಸ್ಫುಟತರಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾವಗಮಾದ್ಯಥೇತಮಾಕಾಶಮಿತ್ಯೇತದಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯ ಏವಾವತಿಷ್ಠತೇ । ನ ಚಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಮನುಷ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ನಂದಿಕೇಶ್ವರಸ್ಯ ದೇವದೇಹರೂಪಪರಿಣಾಮಸ್ಮರಣಾದ್ದೇವದೇಹಸ್ಯ ಚ ನಹುಷಸ್ಯ ತಿರ್ಯಕ್ತ್ವಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ನ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಯಣೀಯಾ । ಗೌಣ್ಯಾಂ ಚ ವೃತ್ತೌ ಲಕ್ಷಣಾಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಗುಣೇ ಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣೈರ್ಯೋಗಾದ್ವೃತ್ತೇರಿಷ್ಟಾ ತು ಗೌಣತ” ಇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ –
ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿಃ ।
ಸಮಾನೋ ಭಾವೋ ರೂಪಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸಭಾವಾಸ್ತೇಷಾಂ ಭಾವಃ ಸಾಭಾವ್ಯಂ ಸಾರೂಪ್ಯಂ ಸಾದೃಶ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಕುತ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।
ಏತದೇವ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಭಾವೋ ಮುಖ್ಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಯುಕ್ತಮೇತದ್ಯದ್ದೇವಶರೀರಮಜಗರಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇ, ದೇವದೇಹಸಮಯೇಽಜಗರಶರೀರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ತು ದೇವಾಜಗರಶರೀರೇ ಸಮಸಮಯೇ ಸ್ಯಾತಾಂ ನ ದೇವಶರೀರಮಜಗರಶರೀರಂ ಶಿಲ್ಪಿಶತೇನಾಪಿ ಕ್ರಿಯತೇ । ನಹಿ ದಧಿಪಯಸೀ ಸಮಸಮಯೇ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮನೀ ಶಕ್ಯೇ ಸಂಪಾದಯಿತುಂ, ತಥೇಹಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಾಕಾಶಯೋರ್ಯುಗಪದ್ಭಾವಾನ್ನ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತ್ವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ವಾಯ್ವಾದಿಷ್ವಪಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ತದ್ಭಾವಸ್ತತ್ಸಾದೃಶ್ಯೇನೌಪಚಾರಿಕೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ ।
ನನ್ವಾಕಾಶಭಾವೇನ ಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಂ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ಸಾದೃಶ್ಯೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ವಿಭುತ್ವಾಚ್ಚಾಕಾಶೇನೇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ನಾತಿಚಿರೇಣ ವಿಶೇಷಾತ್ ।
“ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ ದುಃಖೇನ ನಿಃಸರಣಂ ಬ್ರೂತೇ ನ ತು ವಿಲಂಬೇನೇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ । ವಿನಾ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಂ ನ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರೇ ದುಃಖಭಾಗೀತಿ ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಂ ವಿಲಂಬಂ ಲಕ್ಷಯತೀತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ ॥ ೨೩ ॥
ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತೇಷು ಪೂರ್ವವದಭಿಲಾಪಾತ್ ।
ಆಕಾಶಸಾರೂಪ್ಯಂ ವಾಯುಧೂಮಾದಿಸಂಪರ್ಕೋಽನುಶಯಿನಾಮುಕ್ತ ಇಹೇದಾನೀಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾ ಓಷಧಿವನಸ್ಪತಯಸ್ತಿಲಮಾಷಾ ಇತಿ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಮನುಶಯಿನಾಂ ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಯಃ ಸ್ಥಾವರಾ ಭವಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಂತರಾಧಿಷ್ಠಿತೇಷ್ವೇಷು ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಮನುಭವಂತೀತಿ । ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯೋ ಜಾಯತೇ ದೇವೋ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಯೋಗೇ ಜನೇಃ ಶರೀರಪರಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದತ್ರಾಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಶರೀರಪರಿಗ್ರಹ ಏವ ಜನಿರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಶರೀರಾ ಏವಾನುಶಯಿನ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತಿವತ್ಕರ್ಮವಿಶೇಷಾಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ತದಭಾವೇ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೀನಾಂ ಶರೀರಭಾವಾಭಾವಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಂತರಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಮೇವ ಯತ್ಸಂಪರ್ಕಮಾತ್ರಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರಿಣಾಮಿಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಾದಿಷ್ಟಾದೇಶ್ಚ ಹಿಂಸಾದೋಷದೂಷಿತತ್ವೇನ ಸಾವದ್ಯಫಲತಯಾ ಚಂದ್ರಲೋಕಭೋಗಾನಂತರಂ ಸ್ಥಾವರಶರೀರಭೋಗ್ಯದುಃಖಫಲತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪಶುಹಿಂಸಾವಿಷಯವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧನಂ, ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹಿಂಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣ ವಿಶೇಷೋಪಸರ್ಪಣಂ ವಿಲಂಬೇನೇತಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಶೇಷಸ್ಪೃಶಃ ಶಾಸ್ತ್ರಚ್ಛೀಘ್ರತರಪ್ರವೃತ್ತಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನಹಿ ಬಲವದಿತ್ಯೇವ ದುರ್ಬಲಂ ಬಾಧತೇ ಕಿಂತು ಸತಿ ವಿರೋಧೇ । ನ ಚೇಹಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ, ಭಿನ್ನಗೋಚರಚಾರಿತ್ವಾತ್ । ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಮಾಲಭೇತ’ ಇತಿ ಹಿ ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾಮಸ್ಯ ಗಮಯತಿ ನ ತ್ವಪನಯತಿ ನಿಷೇಧಾಪಾದಿತಾಮಸ್ಯ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನರ್ಥಹೇತುತಾಮ್ । ತೇನಾಸ್ತು ನಿಷೇಧಾದಸ್ಯ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನರ್ಥಹೇತುತಾ ವಿಧೇಶ್ಚ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ ಕೋ ವಿರೋಧಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಯೋ ನಾಮ ಕ್ರತುಮಧ್ಯಸ್ಥಃ ಕಲಂಜಾದೀನಿ ಭಕ್ಷಯೇತ್ । ನ ಕ್ರತೋಸ್ತತ್ರ ವೈಗುಣ್ಯಂ ಯಥಾ ಚೋದಿತಸಿದ್ಧಿತಃ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಶರೀರಾ ಅನುಶಯಿನೋ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ ಕಪೂಯಚರಣಾ ಇತಿವದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷ್ವನುಶಯವತಾಂ ಕರ್ಮವಿಶೇಷಃ ಕೀರ್ತ್ಯೇತ ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ನ ಚೇಷ್ಟಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಥಾವರಶರೀರೋಪಭೋಗ್ಯದುಃಖಫಲಪ್ರಸವಹೇತುಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಸುಖೈಕಹೇತುತ್ವಾತ್ । ನಚ ತದ್ಗತಾಯಾಃ ಪಶುಹಿಂಸಾಯಾಽನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಽಇತಿ ನಿಷೇಧಾತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾ ಅಪಿ ದುಃಖಫಲವತ್ವಸಂಭವಃ । ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯಾ ಏವ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ಯದರ್ಥಂ ನಿಷೇಧ್ಯಂ ತದರ್ಥ ಏವ ನಿಷೇಧೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ನ ಚೈತತ್ ‘ನಾನೃತಂ ವದೇತ್’ ‘ನ ತೌ ಪಶೌ ಕರೋತಿ’ ಇತಿವತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಂ ಯೇನಾನೃತತವದನವದಸ್ಯ ನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪಶೌ ನಿಷಿದ್ಧಯೋರಾಜ್ಯಭಾಗಯೋಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ನಿಷೇಧಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ಏವಂ ಹಿ ಸತ್ಯಾಜ್ಯಭಾಗರಹಿತೈರಪ್ಯಂಗಾಂತರೈರಾಜ್ಯಭಾಗಸಾಧ್ಯಃ ಕ್ರತೂಪಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನಾರಭ್ಯಾಧೀತೇನ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯುಪಹಿತಸ್ಯ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಹಿಂಸಾಕರ್ಮಭಾವ್ಯತ್ವಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಏವ ಭಾವ್ಯೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಆಖ್ಯಾತಾನಭಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣೋಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಕೇವಲಂ ತಸ್ಯ ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತದನುವಾದೇನ ನಞರ್ಥಂ ವಿಧಿರುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ, ತೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ನಿಷೇಧ್ಯ ಇತಿ ತದಧೀನನಿರೂಪಣೋ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಯತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಹನನಂ ತನ್ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಚ ನಿಷೇಧೇ ಹಿಂಸಾಯಾಃ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಪುರುಷೋಪಕಾರಕತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಿನಿ ಸತಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಮ್ । ನಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇ ಸತಿ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಖಾದಿರತಾದಿವದೇಕತ್ರ ಸಂಭವತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಮಪ್ಯಾಸ್ಕಂದತೀತಿ ಶುದ್ಧಸುಖಫಲತ್ವಮೇವೇಷ್ಟಾದೀನಾಂ ನ ಸ್ಥಾವರಶರೀರೋಪಭೋಗ್ಯದುಃಖಫಲತ್ವಮಪೀತಿ । ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವಿವ ಕರ್ಮವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣಾಭಿಲಾಪಾತ್ । ಅನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಂ ನ ತು ದೇಹತ್ವಮಿತಿ । ಅಯಮೇವಾರ್ಥ ಉತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಕಥನೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ।
ಅಪಿಚ ಮುಖ್ಯೇಽನುಶಯಿನಾಂ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಜನ್ಮನೀತಿ ।
ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಮಾಪನ್ನಾಃ ಖಲ್ವನುಶಯಿನಃ ಪುರುಷೈರುಪಭುಕ್ತಾ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವಮನುಭವಂತೀ ಶ್ರೂಯತೇ । ತದೇತದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹತ್ವೇಽನುಶಯಿನಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹತ್ವೇ ಹಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ಲೂನೇಷ್ವವಹಂತಿನಾ ಫಲೀಕೃತೇಷು ಚ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿದೇಹವಿನಾಶಾದನುಶಯಿನಃ ಪ್ರವಸೇಯುರಿತಿ ಕಥಮನುಶಯಿನಾಂ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವಃ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರೇ ತು ಸಂಸರ್ಗಿಷು ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಷು ನಷ್ಟೇಷ್ವಪಿ ನ ಸಂಸರ್ಗಿಣೋಽನುಶಯಿನಃ ಪ್ರವಸೇಯುರಿತಿ ರೇತಃಸಿಗ್ಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಶೇಷಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಅಶುದ್ಧಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೨೫ ॥
ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗೋಽಥ ।
ಸದ್ಯೋ ಜಾತೋ ಹಿ ಬಾಲೋ ನ ರೇತಃಸಿಗ್ಭವತ್ಯಪಿ ತು ಚಿರಜಾತಃ ಪ್ರೌಢಯೌವನಃ, ತಸ್ಮಾದಪಿ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೨೬ ॥
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸರ್ವತ್ರೈವಾನುಶಯಿನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಂ ತಥಾಚ ರಮಣೀಯಚರಣಾ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತಥಾಭಾವ ಆಪದ್ಯೇತೇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ –
ಯೋನೇಃ ಶರೀರಮ್ ।
ಸುಗಮಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹ ಹಿ ।
ಇದಾನೀಂ ತು ತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ
ಕಿಂ ಪ್ರಬೋಧ ಇವ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹೋಸ್ವಿನ್ಮಾಯಾಮಯೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಗತಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಸರ್ಗಯೋರ್ಮಾಯಮಯತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಜಾಗ್ರತ್ಸೃಷ್ಟಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪ್ರಾಗನುವರ್ತತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ತು ನಿವರ್ತತೇ । ಏವಂ ಕಿಂ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟಿರಾಹೋಸ್ವಿತ್ಪ್ರತಿದಿನಮೇವ ನಿವರ್ತತ ಇತಿ ವಿಮರ್ಶಾರ್ಥಃ ॥ ದ್ವಯೋಃ ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕಸ್ಥಾನಯೋಃ । ಸಂಧೌ ಭವಂ ಸಂಧ್ಯಮ್ । ಐಹಲೌಕಿಕಚಕ್ಷುರಾದ್ಯವ್ಯಾಪಾರಾದ್ರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಜನನಾದನೈಹಲೌಕಿಕಂ ಪಾರಲೌಕಿಕೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಚ ಭವಿಷ್ಯತೋಽಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವೇನ ನ ಪಾರಲೌಕಿಕಮ್ । ನಚ ನ ರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಃ । ತಸ್ಮಾದುಭಯೋರ್ಲೋಕಯೋರಸ್ಯಾಂತರಾಲತ್ವಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪ್ರಾಕ್ತಥ್ಯರೂಪೈವ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಇಹ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನ್ಯುದಾಹರಣಂ ತೇಷಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಪ್ರಕೃತೋಪಯೋಗಿತಯಾ ತು ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಮುದಾಹೃತಮ್ । ಜ್ಞಾನಂ ಯಮರ್ಥಮವಬೋಧಯತಿ ಸ ತಥೈವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಭಾವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾರೋಹಾತ್ । ಅತಥಾತ್ವಸ್ಯ ತ್ವಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ತಥಾಭಾವಪ್ರಮೇಯವಿರೋಧೇನ ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಾದತಥಾತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಸಮಾನಗೋಚರೇ ಹಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಿಣೀ ಜ್ಞಾನೇ ವಿರುಧ್ಯೇತೇ । ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಚ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇ । ನ ಚೇಹ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಂ, ಕಾಲಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾಹಿ ಕ್ಷೀರಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ದಧಿ ಭವತಿ, ಏವಂ ರಜತಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಶುಕ್ತಿರ್ಭವೇತ್ । ನಾನಾರೂಪಂ ವಾ ತದ್ವಸ್ತು । ತದ್ಯಸ್ಯ ತೀವ್ರಾತಪಕ್ಲಾಂತಿಸಹಿತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ ತಸ್ಯ ರಜತರೂಪತಾಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಯಸ್ಯ ತು ಕೇವಲಮಾಲೋಕಮಾತ್ರೋಪಕೃತಂ, ಸ ತಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತಿರೂಪತಾಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಏವಮುತ್ಪಲಮಪಿ ನೀಲಲೋಹಿತಂ ದಿವಾ ಸೌರೀಭಿರ್ಭಾಭಿರಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ನೀಲತಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರದೀಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ತು ನಕ್ತಂ ಲೋಹಿತತಯಾ । ಏವಮಸತ್ಯಾಂ ನಿದ್ರಾಯಾಂ ಸತೋಽಪಿ ರಥಾದೀನ್ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನಿದ್ರಾಣಸ್ತು ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾದ್ವಾ ಕಾಲಭೇದಾದ್ವಾ ವಿರೋಧಾಭಾವಃ । ನಾಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರ್ಬಲವದಬಲವತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಃ । ದ್ವಯೋರಪಿ ಸ್ವಗೋಚರಚಾರಿತಯಾ ಸಮಾನತ್ವೇನ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯವಶ್ಯಮವಿರೋಧೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯಃ । ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇತತ್ । ವಿವಾದಾಸ್ಪದಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ, ಸಮ್ಯಂಚಃ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ , ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವದಿತಿ । ಇಮಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಪಿ ದರ್ಶಯತಿ “ಅಥ ರಥಾನ್ ರಥಯೋಗಾನ್ ಪಥಃ ಸೃಜತೇ”(ಬೃ.ಉ. ೪-೩-೧೦) ಇತಿ । ನಚ “ನ ತತ್ರ ರಥಾ ನ ರಥಯೋಗಾ ನ ಪಂಥಾನೋ ಭವಂತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತಿ ವಿರೋಧಾದುಪಚರಿತಾರ್ಥಾಂ ಸೃಜತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಸೃಜತ ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬಹುಶ್ರುತಿಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಾಚ್ಚ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇನ ತದನುಗುಣತಯಾ ನ ತತ್ರ ರಥಾ ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ಭಾಕ್ತತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್ । ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾದರ್ಶನಯೋಗ್ಯಾ ನ ಸಂತಿ ನ ತು ರಥಾ ನ ಸಂತೀತಿ । ಅತ ಏವ ಕರ್ತೃಶ್ರುತಿಃ ಶಾಖಾಂತರಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ । ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಂ ವಿಯದಾದಿಸರ್ಗವತ್ । ನಚ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವೇಽಪಿ ಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದಭೇದೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸಂವಾದವಂತೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಕೇಚಿದ್ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತದ್ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಶುಕ್ಲಾಂಬರಧರಃ ಶುಕ್ಲಮಾಲ್ಯಾನುಲೇಪನೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಃ ಪ್ರಿಯವ್ರತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹಪ್ರಿಯವ್ರತ, ಪಂಚಮೇಽಹನಿ ಪ್ರಾತರೇವೋರ್ವರಾಪ್ರಾಯಭೂಮಿದಾನೇನ ನರಪತಿಸ್ತ್ವಾಂ ಮಾನಯಿಷ್ಯತೀತಿ । ಸ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ತಥಾತ್ಮನೋ ಮಾನಮನುಭೂಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಂ ಸತ್ಯಮಭಿಮನ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಧ್ಯೇ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ಸೃಷ್ಟಿಃ ॥ ೧ ॥
ನಿರ್ಮಾತಾರಂ ಚೈಕೇ ಪುತ್ರಾದಯಶ್ಚ ॥ ೨ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ –
ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ತು ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ । ನ ತಾವತ್ಕ್ಷೀರಸ್ಯೇವ ದಧಿ ರಜತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ಶುಕ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ । ನಹಿ ಜಾತ್ವೀಶ್ವರಗೃಹೇ ಚಿರಸ್ಥಿತಾನ್ಯಪಿ ರಜತಭಾಜನಾನಿ ಶುಕ್ತಿಭಾವಮನುಭವಂತಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ನ ಚೇತರಸ್ಯ ರಜತಾನುಭವಸಮಯೇಽನ್ಯೋಽನಾಕುಲೇಂದ್ರಿಯೋ ನ ತಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಭಾವಮನುಭವತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಚ । ನ ಚೋಭಯರೂಪಂ ವಸ್ತು । ಸಾಮಗ್ರೀಭೇದಾತ್ತು ಕದಾಚಿದಸ್ಯ ತೋಯಭಾವೋಽನುಭೂಯತೇ ಕದಾಚಿನ್ಮರೀಚಿತೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇ ಹ್ಯಾಸ್ಯ ತೋಯಭಾವೇ ತತ್ಸಾಧ್ಯಾಮುದಾನ್ಯೋಪಶಮಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಂ ಕುರ್ಯಾನ್ಮರೀಚಿಸಾಧ್ಯಾಮಪಿ ರೂಪಪ್ರಕಾಶಲಕ್ಷಣಾಮ್ । ನ ಮರೀಚಿಭಿಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ತೃಷ್ಣಜ ಉದನ್ಯೋಪಶಾಮ್ಯತಿ । ನಚ ತೋಯಮೇವ ದ್ವಿವಿಧಮುದನ್ಯೋಪಶಮನಮತದುಪಶಮನಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ತೋಯತ್ವಂ ಮಾತ್ರಯಾಪಿ ತಾಮಕುರ್ವತ್ತೋಯಮೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿಚ ತೋಯಪ್ರತ್ಯಯಸಮೀಚೀನತ್ವಾಯಾಸ್ಯ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯತೇ ತಚ್ಚಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ನ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾಹಿ - ಅಸಮರ್ಥವಿಧಾಪಾತಿ ತೋಯಮೇತದಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ನ ತೃಷ್ಣಯಾಪಿ ಮರೀಚಿತೋಯಮಭಿಧಾವೇತ್ಯಥಾ ಮರೀಚೀನನುಭವನ್ । ಅಥಾಶಕ್ತಮಭಿಮನ್ಯಮಾನೋಽಭಿಧಾವತಿ । ಕಿಮಪರಾದ್ಧಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯವಿಪರ್ಯಾಸೇನ ಸರ್ವಜನೀನೇನ ಯತ್ತಮತಿಲಂಘ್ಯ ವಿಪರ್ಯಾಸಾಂತರಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ಕ್ಷೀರದಧಿಪ್ರತ್ಯಯವದಾಚಾರ್ಯಮಾತುಲಬ್ರಾಹ್ಮಣಪ್ರತ್ಯಯವದ್ವಾ ತೋಯಮರೀಚಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಸಮುಚ್ಚಿತಾವಗಾಹಿನೀ ಸ್ವಾನುಭವಾತ್ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಾವಭಾಸನಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ರಜತಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವಮುತ್ಪನ್ನಂ ಬಾಧ್ಯಮುತ್ತರಂ ತು ಬಾಧಕಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ । ರಜತಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಪಕಾಭಾವೇನ ಶುಕ್ತೇರಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಸಂಭವಾತ್ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಂ ತು ರಜತಂ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನಮಪಬಾಧಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದಪಬಾಧಾತ್ಮಕಂ ಚ ಸ್ವಾನುಭವಾದವಸೀಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಆಗಾಮಿತ್ವಾದಬಾಧಿತ್ವಾ ಪರಂ ಪೂರ್ವಂ ಹಿ ಜಾಯತೇ । ಪೂರ್ವಂ ಪುನರಬಾಧಿತ್ವಾ ಪರಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್” । ನಚ ವರ್ತಮಾನರಜತಾವಭಾಸಿ ಜ್ಞಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಮಸ್ಯಾಗೋಚರಯನ್ನ ಭವಿಷ್ಯತಾ ಸ್ವಸಮಯವರ್ತಿನೀಂ ಶುಕ್ತಿಂ ಗೋಚರಯತಾ ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ಕಾಲಭೇದೇನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಮಾ ನಾಮಾಸ್ಯ ಜ್ಞಾಸೀತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭವಿಷ್ಯತ್ತಾಂ ತತ್ಪೃಷ್ಠಭಾವಿ ತ್ವನುಮಾನಮುಪಕಾರಭಾವಹೇತುಮಿವಾಸತಿ ವಿನಾಶಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಪಾತೇ ಸ್ಥೇಮಾನಮಾಕಲಯತಿ । ಅಸತಿ ವಿನಾಶಪ್ರತ್ಯಯೋಪನಿಪಾತೇ ರಜತಮಿದಂ ಸ್ಥಿರಂ ರಜತತ್ವಾದನುಭೂತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತರಜತವತ್ । ತಥಾಚ ರಜತಗೋಚರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಿರಮೇವ ರಜತಂ ಗೋಚರಯೇತ್ । ತಥಾಚ ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನಕಾಲಂ, ರಜತಂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾದಿತಿ ವಿರೋಧಾಚ್ಛುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ರಜತಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಹಿ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಭವಿಷ್ಯಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನಕಾಲಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತೇನ ತತ್” ॥ ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಕೇಚಿದ್ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಿ ಚಿರಸ್ಥಾಯಿತ್ವಂ ಯೋಗ್ಯತಾ ನ ಸಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಃ ಶಕ್ತೇರತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಕಾಲಾಂತರವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ, ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಂ, ಕಾಲಾಂತರೇಣ ಭವಿಷ್ಯತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಾಯೋಗಾತ್ತದುಪಹಿತಸೀಮ್ನೋ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಸ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಯವದತ್ರಾಸ್ತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಹಕಾರೀ ಯೇನಾವರ್ತಮಾನಮಪ್ಯಾಕಲಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸವಶೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನಂತರಂ ಶೀಘ್ರತರೋತ್ಪನ್ನವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥಾನುಮಾನಸಹಿತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ ಚಿರಸ್ಥಾಯೀತಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವೈತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ಕಾಲವ್ಯವಧಾನಮವಿವೇಚಯಂತಃ ಸೌಗತಾಃ ಪ್ರಾಹುಃ, ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ವಿಷಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯಶ್ಚಾಧ್ಯವಸೇಯಶ್ಚ । ಗ್ರಾಹ್ಯಕ್ಷಣ ಏಕಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣೋಽಧ್ಯವಸೇಯಶ್ಚ ಸಂತಾನ ಇತಿ । ಏತೇನ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯತ್ತು ಸತ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಪ್ಯಾಖ್ಯಾತ್ರಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನೇನಾಖ್ಯಾತೇ ಸಂವಾದಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಿಯವ್ರತಸ್ಯಾಖ್ಯಾತಸಂವಾದಸ್ತು ಕಾಕತಾಲೀಯೋ ನ ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಾದೃಶಸ್ಯೈವ ಬಹುಲಂ ವಿಸಂವಾದದರ್ಶನಾತ್ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ವಿಸಂವಾದೋ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಂ ವಿವೃಣ್ವತಾ ।
ರಜನ್ಯಾಂ ಸುಪ್ತ ಇತಿ ।
ರಜನೀಸಮಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭಾರತಾದ್ವರ್ಷಾಂತರೇ ಕೇತುಮಾಲಾದೌ ವಾಸರೋ ಭವತೀತಿ ಭಾರತೇ ವರ್ಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೩ ॥
ಸೂಚಕಶ್ಚ ಹಿ ಶ್ರುತೇರಾಚಕ್ಷತೇ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ದರ್ಶನಂ ಸೂಚಕಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ । ಅಸತ್ತು ದೃಶ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ತ್ರೀದರ್ಶನಸ್ವರೂಪಸಾಧ್ಯಾಶ್ಚರಮಧಾತುವಿಸರ್ಗಾದಯೋ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮನುವರ್ತಂತೇ । ಸ್ತ್ರೀಸಾಧ್ಯಾಸ್ತು ಮಾಲ್ಯವಿಲೇಪನದಂತಕ್ಷತಾದಯೋ ನಾನುವರ್ತಂತೇ ।
ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಜ್ಞವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞವ್ಯಾಪಾರತ್ವೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾನುಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯೇನ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಂ ನಾತ್ಮಾನಂ ಲಭತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರಾಂತರಾಲಿಕಂ ತೃತೀಯಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತಿ ॥ ೪ ॥
ಪರಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತು ತಿರೋಹಿತಂ ತತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧವಿಪರ್ಯಯೌ ।
ದೇಹಯೋಗಾದ್ವಾ ಸೋಽಪಿ
ಇತಿ ಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ಕೃತೋಪಪಾದನಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ । ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚೈತಯೋರ್ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ॥ ೫ ॥
ದೇಹಯೋಗಾದ್ವಾ ಸೋಽಪಿ ॥ ೬ ॥
ತದಭಾವೋ ನಾಡೀಷು ತಚ್ಛ್ರುತೇರಾತ್ಮನಿ ಚ ।
ಇಹ ಹಿ ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮಾನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ಥಾನತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ತತ್ರ ಕಿಮೇಷಾಂ ಸ್ಥಾನಾನಾಂ ವಿಕಲ್ಪ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಸಮುಚ್ಚಯಃ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ಏತದತೋ ಭವತಿ । ಯದಾ ನಾಡ್ಯೋ ವಾ ಪುರೀತದ್ವಾ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಂ ತದಾ ವಿಪರೀತಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವ ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಾಯ ಕಾರಣಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಂ ತಚ್ಚ ಕರ್ಮೈವ ನ ತು ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯೋಪಯೋಗಾತ್ , ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚ ವಿನಾಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಕರ್ಮಣೈವಾಪವರ್ಗೋ ನ ಜ್ಞಾನೇನ । ಯಥಾಹುಃ “ಕರ್ಮಣೈವ ತು ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಜನಕಾದಯಃ”(ಭ.ಗೀ. ೩-೨೦) ಇತಿ । ಅಥ ತು ಪರಮಾತ್ಮೈವ ನಾಡೀಪುರೀತಸ್ಮೃತಿದ್ವಾರಾ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಂ ತತೋ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಸ್ತಿ ಮಾತ್ರಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವ ಉಪಯೋಗಃ । ತಯಾ ಹಿ ತಾವದೇಷ ಜೀವಸ್ತದವಸ್ಥಾನೋ ಭವತಿ ಕೇವಲಮ್ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭಾವೇನ ಸಮೂಲಕಾಷಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಕಾಷಾಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಲಕ್ಷಣಂ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜನವತ್ಯೇಷಾ ವಿಚಾರಣೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಲಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಯಥಾ ಬಹುಷು ಪ್ರಾಸಾದೇಷ್ವೇಕೋ ನರೇಂದ್ರಃ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿನ್ನಿಲೀಯತೇ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿದೇವಮೇಕೋ ಜೀವಃ ಕದಾಚಿನ್ನಾಡೀಷು ಕದಾಚಿತ್ಪುರೀತತಿ ಕದಾಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ । ಯಥಾ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ವ್ರೀಹಿಯವಾಃ ಕ್ರತುಸಾಧನೀಭೂತಪುರೋಡಾಶಪ್ರಕೃತಿತಯಾ ಶ್ರುತಾ ಏಕಾರ್ಥಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಸಪ್ತಮೀಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯತನಶ್ರುತ್ಯಾ ವೈಕನಿಲಯನಾರ್ಥಾಃ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾ ನಾಡ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ವಿಕಲ್ಪಮರ್ಹಂತಿ । ಯತ್ರಾಪಿ ನಾಡೀಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತಿ ನಾಡೀಪುರೀತತೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಮ್ “ತಥಾ ತಾಸು ತದಾ ಭವತಿ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ । ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತಿ ನಾಡೀಬ್ರಹ್ಮಣೋರಾಧಾರಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಶ್ರವಣಮ್ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ “ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ ಜೀವ ಏಕಧಾ ಭವತಿ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ತಥಾಪ್ಯಾಸು ತದಾ ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಚ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತಿ ಚ ನಿರಪೇಕ್ಷಯೋರ್ನಾಡೀಪುರೀತತೋರಾಧಾರತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷಯೋರೇವಾಧಾರತ್ವಮ್ । ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ । ಕದಾಚಿನ್ನಾಡ್ಯ ಏವಾಧಾರಃ ಕದಾಚಿನ್ನಾಡೀಭಿಃ ಸಂಚರಮಾಣಸ್ಯ ಪುರೀತದೇವ । ಏವಂ ತಾಭಿರೇವ ಸಂಚರಮಾಣಸ್ಯ ಕದಾಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಧಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಾಧಾರತ್ವೇ ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮನಾಮನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಕಲ್ಪೋ ವ್ರೀಹಿಯವವದ್ಬೃಹದ್ರಥಂತರವದ್ವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಜೀವಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇನೈವೈತಾನಿ ನಾಡ್ಯಾದೀನಿ ಸ್ವಾಪಾಯೋಪೈತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪೇನ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ನಿತ್ಯವದಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ನಾಮ ತದ್ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವೇ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಏವಮೇಷೋಽಷ್ಟದೋಷೋಽಪಿ ಯದ್ವ್ರೀಹಿಯವವಾಕ್ಯಯೋಃ । ವಿಕಲ್ಪ ಆಶ್ರಿತಸ್ತತ್ರ ಗತಿರನ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಾಧನೀಭೂತಪುರೋಡಾಶದ್ರವ್ಯಪ್ರಕೃತಿತಯಾ ಹಿ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷೌ ವ್ರೀಹಿಯವೌ ವಿಹಿತೌ ಶಕ್ನುತಶ್ಚೈತೌ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪುರೋಡಾಶಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಯಿತುಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ಮಿಶ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪುರೋಡಾಶೋಽಭಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯೇತ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷವ್ರೀಹಿಯವವಿಧಾತೃಣೀ ಉಭೇ ಅಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಬಾಧ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ನ ಚೈತೌ ಪ್ರಯೋಗವಚನಃ ಸಮುಚ್ಚೇತುಮರ್ಹತಿ । ಸ ಹಿ ಯಥಾ ವಿಹಿತಾನ್ಯಂಗಾನ್ಯಭಿಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ನೈತಾನ್ಯನ್ಯಥಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಮಿಶ್ರಣೇ ಚಾನ್ಯಥಾತ್ವಮೇತೇಷಾಮ್ । ನ ಚಾಂಗಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸೋ ‘ಗೋಸವೇ ಉಭೇ ಕುರ್ಯಾತ್’ ಇತಿವದ್ಯುಕ್ತಃ । ಅಶ್ರುತೋ ಹ್ಯತ್ರ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸೋಽಂಗಾನುರೋಧೇನ ಚ ಸೋಽನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ನ ಚಾಂಗಭೂತೈಂದ್ರವಾಯವಾದಿಗ್ರಹಾನುರೋಧೇನ ಯಥಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸೋಮಯಾಗಸ್ಯಾವೃತ್ತಿರೇವಮತ್ರಾಪೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಹಿ ತತ್ರಾಪೂರ್ವಯಾಗವಿಧಿಃ । ತತ್ರ ಚ ದಶಮುಷ್ಟಿಪರಿಮಿತಸ್ಯ ಸೋಮದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ‘ಸೋಮಮಭಿಷುಣೋತಿ’ , ‘ಸೋಮಮಭಿಪ್ಲಾವಯತಿ’ ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾನುಲೋಚನಯಾ ರಸದ್ವಾರೇಣ ಯಾಗಸಾಧನೀಭೂತಸ್ಯೇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೇಷೂರ್ಧ್ವಪಾತ್ರೇಷು ಗ್ರಹಣಾನಿ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಕಲ್ಪನಾನಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ವಿಧೀಯಂತೇ, ನತು ಸೋಮಯಾಗೋದ್ದೇಶೇನೇಂದ್ರವಾಯ್ವಾದಯೋ ದೇವತಾಶ್ಚೋದ್ಯಂತೇ, ಯೇನ ತಾಸಾಂ ಯಾಗನಿಷ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣೈಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮೇಕೈಕಮೂರ್ಧ್ವಪಾತ್ರಂ ದಶಮುಷ್ಟಿಪರಿಮಿತಸೋಮರಸಗ್ರಹಣಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ಯೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಗ್ರಹಣಾನಿ ವಿಕಲ್ಪೇರನ್ । ನಚ ಯಾವನ್ಮಾತ್ರಮೇಕಮೂರ್ಧ್ವಪಾತ್ರಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ತ್ಯಜ್ಯೇತೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ದಶಮುಷ್ಟಿಪರಿಮಿತೋಪಾದಾನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏವಂ ತದ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ಭವೇದ್ಯದಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಯಾಗ ಉಪಯುಜ್ಯೇತ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಕಲಸ್ಯ ಸೋಮರಸಸ್ಯ ಯಾಗಶೇಷತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಹತ್ವಾದೇಕೈಕೇನ ಚ ಗ್ರಹಣೇನ ಸಕಲಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ತದವಯವಸ್ಯೈಕೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಽವಯವಾಂತರಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಂತರೇಣ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಭೇದಾದ್ಗ್ರಹಣಾನಿ ಸಮುಚ್ಚೀಯೇರನ್ । ಅತ ಏವ ಸಮುಚ್ಚಯದರ್ಶನಂ “ದಶೈತಾನಧ್ವರ್ಯುಃ ಪ್ರಾತಃಸವನೇ ಗ್ರಹಾನ್ ಗೃಹ್ಣಾತಿ” ಇತಿ । ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಚ ಸತಿ ಕ್ರಮೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । “ಆಶ್ವಿನೋ ದಶಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತೃತೀಯೋ ಹೂಯತೇ” । ತಥೈವ “ಐಂದ್ರವಾಯವಾಗ್ರಾನ್ಗ್ರಹಾನ್ಗೃಹ್ಣಾತಿ” ಇತಿ । ತೇಷಾಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಸತಿ ಯಾವದ್ಯದುದ್ದೇಶೇನ ಗೃಹೀತಂ ತಾವತ್ತಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಾದ್ಯಾಗಸ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪೃಥಕ್ಕೃತಾನ್ಯಪ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯ ಕಾಂಚನ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ತ್ಯಜೇರನ್ , ಪೃಥಕ್ಕರಣಾನಿ ಚ ದೇವತೋದ್ದೇಶಾಶ್ಚಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಭವೇಯುಃ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾದ್ಗುಣಾನುರೋಧೇನಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಸ ಆಸ್ಥೀಯತೇ । ಇಹ ತ್ವಭ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಾಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ಪುರೋಡಾಶದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಚಾನಿಯಮೇನ ಪ್ರಕೃತಿದ್ರವ್ಯೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಏಕೈಕಾ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾ ವ್ರೀಹಿಶ್ರುತಿರ್ಯವಶ್ರುತಿಶ್ಚ ನಿಯಾಮಿಕೈಕಾರ್ಥತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಮರ್ಹತಃ । ನ ತು ನಾಡೀಪುರೀತತ್ಪರಮಾತ್ಮನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾಮೇಕನಿಲಯನಾರ್ಥಸಂಭವೋ ಯೇನ ವಿಕಲ್ಪೋ ಭವೇತ್ । ನಹ್ಯೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಮಾತ್ರೇಣೈಕಾರ್ಥತಾ ಭವತಿ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಮಪ್ಯೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶದರ್ಶನಾತ್ ಪರ್ಯಂಕೇ ಶೇತೇ ಪ್ರಸಾದೇ ಶೇತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದೇಕವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಸ್ಯಾನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಾದನ್ಯತೋ ವಿನಿಗಮನಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ ।
ಸಾ ಚೋಕ್ತಾ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ –
ಯತ್ರಾಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಇವ ನಾಡೀಃ ಸುಪ್ತಿಸ್ಥಾನತ್ವೇನ ಶ್ರಾವಯತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ನಿರಪೇಕ್ಷಶ್ರುತಿರ್ನೇತವ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ನನು ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿಲಯನಸ್ಥಾನಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತಾಂ ಕೃತಂ ನಾಡ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಪಿಚಾತ್ರೇತಿ ।
ಅಪಿಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ನ ವಿಕಲ್ಪೇ । ಏತದುಪಪತ್ತಿಸಹಿತಾ ಪೂರ್ವೋಪಪತ್ತಿರರ್ಥಸಾಧಿನೀತಿ । ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೋಪಯುಕ್ತಾನಾಂ ನಾಡೀನಾಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮತ್ರ ನಾಡೀಸಂಕೀರ್ತನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಿತ್ತೇನಾಭಿವ್ಯಾಪ್ತಕರಣೋ ನ ಬಾಹ್ಯಾನ್ವಿಷಯಾನ್ವೇದೇತಿ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಸುಖದುಃಖಾಭಾವೇನ ತತ್ಕಾರಣಪಾಪ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶೇನ ನಾಡೀಸ್ತುತಿಃ । ಯದಾ ತು ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾ ಸುಗಮಮ್ ।
ಅಪಿಚ –
ನಾಡ್ಯಃ ಪುರೀತದ್ವಾ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯಾಧಾರ ಏವ ಭವತೀತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಧೇಯತ್ವಮಿದಮುಕ್ತಮ್ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನ ಜೀವಸ್ಯಾಧೇಯತ್ವಮಸ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ನಾಡ್ಯಃ ಪುರೀತದ್ವಾ ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧೀನಾಂ ಕರಣಾನಾಮಾಶ್ರಯೋ ಜೀವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಃ । ನ ಚಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಸ್ಯಾಧಾರಃ, ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ । ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ತು ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಧಾರತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ । ತಥಾಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಧೀನಾಮಸಮುದಾಚಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತ್ವಂ ನ ತು ನಾಡೀಪುರೀತದಾಧಾರತ್ವಮ್ । ತದುಪಾಧಿಕರಣಮಾತ್ರಾಧಾರತಯಾ ತು ಸುಷುಪ್ತದಶಾರಂಭಾಯ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಡೀಪುರೀತದಾಧಾರತ್ವಮಿತ್ಯತುಲ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಅಪಿಚ ನ ಕದಾಚಿಜ್ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಔತ್ಸಗಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಸತಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನದಶಾರೂಪೇಽಪವಾದೇ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಾನ್ಯಥಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಯೇಽಪಿ ಸ್ಥಾನವಿಕಲ್ಪಮಾಸ್ಥಿಷತ ತೈರಪಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪಶಮಲಕ್ಷಣಾ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಾ । ನ ಚೇಯಮಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿನಾ ನಾಡ್ಯಾದಿಷು ಪರಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷು ಸ್ಥಾನೇಷೂಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಹಿ ಸ್ಥಿತೋಽಯಂ ಜೀವ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕಾಭಿಮಾನೀ ಸನ್ನವಶ್ಯಂ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನವಾನ್ ಭವೇತ್ । ತಥಾಹಿ ಶ್ರುತಿಃ “ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಸ್ಥಾನತ್ವೇ ತ್ವದೋಷಃ । “ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇದ್ವಿಜಾನೀಯಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ಥಾನತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಾರಂ ನಾಡ್ಯಾದೀತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಸ್ಥಾನವಿಕಲ್ಪಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋದಯತಿ ನನು ಭೇದವಿಷಯಸ್ಯಾಪೀತಿ । ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಭಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಬಾಢಮೇವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ್ವತಃಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ವಿಭುತ್ವಾತ್ ಔಪಾಧಿಕೇ ತು ಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಯತ್ರೋಪಾಧಿರಸಂನಿಹಿತಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಂ ನ ಜಾನೀಯಾನ್ನ ತು ಸರ್ವಮ್ । ನಹ್ಯಸಂನಿಧಾನಾತ್ಸುಮೇರುಮವಿದ್ವಾನ್ ದೇವದತ್ತಃ ಸಂನಿಹಿತಮಪಿ ನ ವೇದ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೀಂ ಸುಷುಪ್ತಿಂ ಪ್ರಸಾಧಯತಾ ತದಾಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಾಧ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾಚ ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ಸಮಪ್ರಧಾನತಯಾಗ್ನೇಯಾದಿವದಿತಿ ವದನ್ವಿಕಲ್ಪಮಪ್ಯಪಾಕರೋತಿ –
ನಚ ವಯಮಿಹೇತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇರೇಕೇನಾಪಿ ವರ್ಣೇನ ನಾಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಾಡ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಪ್ರತಿಪಾದನೇ ತ್ವಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಮಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನೀತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೭ ॥
ಅತಃ ಪ್ರಬೋಧೋಽಸ್ಮಾತ್ ॥ ೮ ॥
ಸ ಏವ ತು ಕರ್ಮಾನುಸ್ಮೃತಿಶಬ್ದವಿಧಿಭ್ಯಃ ।
ಯದ್ಯಪೀಶ್ವರಾದಭಿನ್ನೋ ಜೀವಸ್ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಭೇದಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಧಿಕರಣಾಂತರಾರಂಭಃ । ಸ ಏವೇತಿ ದುಃಸಂಪಾದಮಿತಿ । ಸ ವಾನ್ಯೋ ವೇತಿ ಈಶ್ವರೋ ವೇತಿ ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣೋಪನ್ಯಾಸಃ । ನಹಿ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತವ್ಯುತ್ಥಾನಸಂಭವಃ । ಅತ ಏವ ವಿಮರ್ಶಾವಸರೇಽಸ್ಯಾನುಪನ್ಯಾಸಃ । ಯದ್ಧಿ ದ್ವ್ಯಹಾದಿನಿರ್ವರ್ತನೀಯಮೇಕಸ್ಯ ಪುಂಸಶ್ಚೋದಿತಂ ಕರ್ಮ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರನುಷ್ಠಿತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇಽನುಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸೂಚನಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತಿಯೋನ್ಯಾದ್ರವತೀತಿ ।
ಅಯನಮಾಯಃ ನಿಯಮೇನ ಗಮನಂ ನ್ಯಾಯಃ । ಜೀವಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಂ ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವೃದ್ಧಾಂತಾಯಾದ್ರವತಿ ಆಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರತಿಯೋನಿ ।
ಯೋಹಿ ವ್ಯಾಘ್ರಯೋನಿಃ ಸುಷುಪ್ತೋ ಬುದ್ಧಾಂತಮಾಗಚ್ಛನ್ ಸ ವ್ಯಾಘ್ರ ಏವ ಭವತಿ ನ ಜಾತ್ಯಂತರಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿಂಹೋ ವೇತಿ ।
ಅಥ ತತ್ರ ಸುಪ್ತ ಉತ್ತಿಷ್ಠೇದಿತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಜೀವಃ ಸುಪ್ತಃ ಸ ಶರೀರಾಂತರ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ ಶರೀರಾಂತರಗತಸ್ತು ಸುಪ್ತಜೀವಸಂಬಂಧಿನಿ ಶರೀರ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ತತಶ್ಚ ನ ಶರೀರಾಂತರೇ ವ್ಯವಹಾರಲೋಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿಚ ನ ಜೀವೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿತ್ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶೋ ನಾಮ ನ ಪರಮಾಕಾಶಾದನ್ಯಃ । ಅಥ ಚಾನ್ಯ ಇವ ಯಾವದ್ಘಟಮನುವರ್ತತೇ । ನ ಚಾಸೌ ದುರ್ವಿವೇಚಸ್ತದುಪಾಧೇರ್ಘಟಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏವಮನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯೋಪಧಾನಭೇದೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೋ ಜೀವೋ ನ ವಸ್ತುತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯತೇ ತದುಪಾದ್ಯುದ್ಭವಾಭಿಭವಾಭ್ಯಾಂ ಚೋದ್ಭೂತ ಇವಾಭಿಭೂತ ಇವ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಾದಾವಪಿ ಅಭಿಭೂತ ಇವ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾದಿಷೂದ್ಭೂತ ಇವ । ತಸ್ಯ ಚಾವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನೋಪಾಧೇರನಾದಿತಯಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಪ್ರವಹತಃ ಸುವಿವೇಚತಯಾ ತದುಪಹಿತೋ ಜೀವಃ ಸುವಿವೇಚ ಇತಿ ॥ ೯ ॥
ಮುಗ್ಧೇಽರ್ಧಸಂಪತ್ತಿಃ ಪರಿಶೇಷಾತ್ ।
ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ಮೂರ್ಚ್ಛಾ ಜಾಗರಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಭಿದ್ಯತೇ ಪುನರುತ್ಥಾನಾಚ್ಚ ಮರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಃ । ಅತಃ ಸುಷುಪ್ತಿರೇವ ಮೂರ್ಚ್ಛಾ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಚಿರಾನುಚ್ಛ್ವಾಸವೇಪಥುಪ್ರಭೃತಯಸ್ತು ಸುಪ್ತೇರವಾಂತರಪ್ರಭೇದಾಃ । ತದ್ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಃ ಪ್ರಾಹ ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ಲಘೂನಿ ಮೇ ಗಾತ್ರಾಣಿ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಮೇ ಮನ ಇತಿ, ಕಶ್ಚಿತ್ಪುನರ್ದುಃಖಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ಗುರೂಣಿ ಮೇ ಗಾತ್ರಾಣಿ ಭ್ರಮತ್ಯನವಸ್ಥಿತಂ ಮೇ ಮನ ಇತಿ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಸುಷುಪ್ತಿರ್ಭಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ವಿಕಾರಾಂತರೇಽಪಿ ಮೂರ್ಚ್ಛಾ ನ ಸುಷುಪ್ತೇರ್ಭಿದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾನ್ನೇಯಂ ಪಂಚಮ್ಯವಸ್ಥೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪಶಮೇನ ಮೋಹಸುಷುಪ್ತಯೋಃ ಸಾಮ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ನೈಕ್ಯಮ್ । ನಹಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಸದ್ಭಾವಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಯೋರಭೇದಃ । ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ತು ಭೇದೇ ತಯೋಃ ಸುಷುಪ್ತಮೋಹಯೋರಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಭೇದಾತ್ಕಾರಣಭೇದಾಲ್ಲಕ್ಷಣಭೇದಾಚ್ಚ ಭೇದಃ । ಶ್ರಮಾಪನುತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಸುಷಪ್ತಮ್ । ಶರೀರತ್ಯಾಗಾರ್ಥಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಪತ್ತಿರ್ಮೋಹಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸತ್ಯಪಿ ಮೋಹೇ ನ ಮರಣಂ ತಥಾಪ್ಯಸತಿ ಮೋಹೇ ನ ಮರಣಮಿತಿ ಮರಣಾರ್ಥೋ ಮೋಹಃ । ಮುಸಲಸಂಪಾತಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನ್ಮೋಹಸ್ಯ ಶ್ರಮಾದಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಮುಖನೇತ್ರಾದಿವಿಕಾರಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ಮೋಹಸ್ಯ ಪ್ರಸನ್ನವದನತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದಾಚ್ಚ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ತ್ವವಾಂತರಭೇದೇಽಪಿ ನಿಮಿತ್ತಪ್ರಯೋಜನಲಕ್ಷಣಾಭೇದಾದೇಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತಮೋಹಾವಸ್ಥಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಪತ್ತಾವಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಯಾದೃಶೀ ಸಂಪತ್ತಿರ್ನ ತಾದೃಶೀ ಮೋಹ ಇತ್ಯರ್ಧಸಂಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಸಾಮ್ಯವೈಷಮ್ಯಾಭ್ಯಾಮರ್ಧತ್ವಮ್ । ಯದಾ ನೈತದವಸ್ಥಾಂತರಂ ತದಾ ಭೇದಾತ್ತತ್ಪ್ರವಿಲಯಾಯ ಯತ್ನಾಂತರಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ಅಭೇದೇ ತು ನ ಯತ್ನಾಂತರಮಿತಿ ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ ಪರಸ್ಯೋಭಯಲಿಂಗಂ ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸುಷುಪ್ತಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ “ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಪಾದಿತಂ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಲಿಂಗಾನಾಂ ಬಹ್ವೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ದರ್ಶನಾದ್ಭವತಿ ಪುನರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಅತಸ್ತನ್ನಿವಾರಣಾಯಾರಂಭಃ । ತಸ್ಯ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಪವರ್ಗೋಪಯೋಗೀತಿ ಪ್ರಯೋಜನವಾನ್ ವಿಚಾರಃ । ತತ್ರೋಭಯಲಿಂಗಶ್ರವಣಾದುಭಯರೂಪತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಸವಿಶೇಷತ್ವನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರೇಕಂ ಸ್ವತೋಽಪರಂ ತು ಪರತಃ । ನಚ ಯತ್ಪರತಸ್ತದಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ । ನಹಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಸ್ವತಃಪ್ರಮಾಣಭೂತಾನಾಂ ದೋಷತೋಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ । ವಿಪರ್ಯಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಾನುತ್ಪಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಭಯಲಿಂಗಕಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದುಭಯರೂಪತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ನ ಸ್ಥಾನತ ಉಪಾಧಿತೋಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಭಯಚಿಹ್ನತ್ವಸಂಭವಃ । ಏಕಂ ಹಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮನ್ಯದಧ್ಯಾರೋಪಿತಮ್ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇ ಹ್ಯುಪಾಧಿಜನಿತಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮೋ ಭವೇತ್ । ಸ ಚ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಃ । ತತ್ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಸ್ಫಟಿಕಮಣೇರಿವ ಸ್ವಭಾವಸ್ವಚ್ಛಧವಲಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಾರಸಾವಸೇಕೋಪಾಧಿರರೂಣಿಮಾ ಸರ್ವಗಂಧತ್ವಾದಿರೌಪಾಧಿಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತಾಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತೀನಾಮ್ । ಸವಿಶೇಷತಾಯಾಮಪಿ “ಯಶ್ಚಾಯಮಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತೇಜೋಮಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವಯೋಶ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾದೇಕತ್ವಾಂಗತ್ವೇನೈವ ನಾನಾತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ , ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧತಯಾನುವಾದ್ಯತ್ವಾದೇಕತ್ವಸ್ಯ ಚಾನಧಿಗತೇರ್ವಿಧೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇರ್ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಯಾ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭೂಯಸೀಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿರಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಾದಾಕಾರವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಾಂ ಚ ಕಾಸಾಂಚಿಚ್ಛ್ರುತೀನಾಮುಪಾಸನಾಪರತ್ವಮಸತಿ ಬಾಧಕೇಽನ್ಯಪರಾದ್ವಚನಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಯಥಾ ದೇವತಾನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಮ್ । ಸಂತಿ ಚಾತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವೈತಾಪವಾದೇನಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಶತಶಃ ಶ್ರುತಯಃ । ಕಾಸಾಂಚಿಚ್ಚ ದ್ವೈತಾಭಿಧಾಯಿನೀನಾಂ ತತ್ಪ್ರವಿಲಯಪರತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಮೇಕರೂಪಂ ಚೈತನ್ಯೈಕರಸಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ವಿಶೇಷಾಶ್ಚ ಸರ್ವಗಂಧತ್ವವಾಮನೀತ್ವಾದಯ ಉಪಾಧಿವಶಾದಧ್ಯಸ್ತಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ನ ಭೇದಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮತದ್ವಚನಾತ್ ॥ ೧೨ ॥
ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ ॥ ೧೩ ॥
ಅರೂಪವದೇವ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ॥ ೧೪ ॥
ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ॥ ೧೫ ॥
ಆಹ ಚ ತನ್ಮಾತ್ರಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ದರ್ಶಯತಿ ಚಾಥೋ ಅಪಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ॥ ೧೭ ॥
ಅತ ಏವ ಚೋಪಮಾ ಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್ ॥ ೧೮ ॥
ಅಂಬುವದಗ್ರಹಣಾತ್ತು ನ ತಥಾತ್ವಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ವೃದ್ಧಿಹ್ರಾಸಭಾಕ್ತ್ವಮಂತರ್ಭಾವಾದುಭಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದೇವಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ॥ ೨೧ ॥
ಅತ್ರ ಕೇಚಿದ್ದ್ವೇ ಅಧಿಕರಣೇ ಕಲ್ಪಯಂತೀತಿ ।
ಕಿಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಪ್ರಕಾಶಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋತ ಪ್ರಕಾಶಲಕ್ಷಣಮೇವೇತಿ ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ।
ಚಕಾರಾತ್ಸಚ್ಚ । ಅವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಚ್ಛ್ರುತೇಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –
ಆಹ ಚ ತನ್ಮಾತ್ರಮ್ ।
ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಮ್ । ನಹಿ ಸತ್ತ್ವಂ ನಾಮ ಪ್ರಕಾಶರೂಪಾದನ್ಯತ್ , ಯಥಾ ಸರ್ವಗಂಧತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ತು ಪ್ರಕಾಶರೂಪಮೇವ ಸದಿತಿ ನೋಭಯರೂಪತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇತದನೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಿತಮ್ । ಸತ್ತಾಪ್ರಕಾಶಯೋರೇಕತ್ವೇ ನೋಭಯಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ । ಭೇದೇ ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪೀತಿ ನಿರಾಕೃತಮಿತಿ ನಾಧಿಕರಣಾಂತರಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಭೇದ ಏವ ಪ್ರಕರ್ಷಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಸಾಧಾರಣೇ ಪ್ರವಿಲಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ” ಅರೂಪವದೇವ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್” ಇತಿ ವಿನಿಗಮನಕಾರಣವಚನಮನವಕಾಶಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಹಿ ತಸ್ಯಾವಕಾಶಃ ಸ್ಯಾದ್ಯಾದ ಕಾಶ್ಚಿದುಪಾಸನಾಪರತಯಾ ರೂಪಮಾಚಕ್ಷೀರನ್ ಕಾಶ್ಚಿನ್ನೀರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಭವೇಯುಃ । ಸರ್ವಾಸಾಂ ತು ಪ್ರವಿಲಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ನೀರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥತ್ವೇ ಉಕ್ತೋ ವಿನಿಗಮನಹೇತುರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಕನಿಯೋಗಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರಯಾಜದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯಧಿಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ಅನುಬಂಧಭೇದಾತ್ತು ಭಿನ್ನೋಽನಯೋರಪಿ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ।
ಕೋಽಯಂ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯ ಇತಿ ।
ವಾಸ್ತವಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರವಿಲಯಃ ಸರ್ಪಿಷ ಇವಾಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾತ್ । ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ವಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪಭಾವಸ್ಯೇವ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತಾವದ್ವಾಸ್ತವಃ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಃ ಪುರುಷಮಾತ್ರೇಣ ಶಕ್ಯಃ ಸಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮ್ । ಅಪಿಚ ಪ್ರಹ್ಲಾದಶುಕಾದಿಭಿಃ ಪುರುಷಧೌರೇಯೈಃ ಸಮೂಲಮುನ್ಮೂಲಿತಃ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ಶೂನ್ಯಂ ಜಗದ್ಭವೇತ್ । ನಚ ವಾಸ್ತವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಶಕ್ಯಂ ಸಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮ್ । ಆರೋಪಿತರೂಪವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಮಾರೋಪಿತರೂಪಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚೋ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾಪನಪರೈರೇವ ವಾಕ್ಯೈರ್ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮವಬೋಧಯದ್ಭಿಃ ಶಕ್ಯಃ ಸಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮಿತಿ ಕೃತಮತ್ರ ವಿಧಿನಾ । ನಹಿ ವಿಧಿಶತೇನಾಪಿ ವಿನಾ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧನಂ ಪ್ರವರ್ತಸ್ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನ ಇತಿ ವಾ ಕುರು ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಂ ವೇತಿ ಪ್ರವರ್ತಿತಃ ಶಕ್ನೋತಿ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಂ ಕರ್ತುಮ್ । ನ ಚಾಸ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿಂ ವಿನಾ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೋ ನ ಭವತಿ । ಮೌಲಿಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧೇರೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತಯಾ ಸಕಲಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇಃ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧನಪರತಾಮಾಪಾದಯತೋ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ವಿಧ್ಯಂತರಮಪೇಕ್ಷೇರನ್ನಿತಿ । ನಚ ಚಿಂತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಯೋರ್ವಿಧಿರಿತಿ ತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾಯಾಮಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಮ್ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚಾಯಮರ್ಥಸ್ತತ್ರೈವ ಪ್ರಪಂಚಿತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವಾ ಜುಹುಯಾತ್” ಇತಿವದ್ವಿಧಿಸರೂಪಾ ಏತೇ “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಯೋ ನ ತು ವಿಧಯ ಇತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಅಪಿ ತತ್ತ್ವಾಭಿಮುಖೀಕರಣಪ್ರಧಾನಾ ನ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧವಿಧಿಪ್ರಧಾನಾ ಇತಿ ।
ಅಪಿಚ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಮುಕ್ತಂ ನ ತತ್ರ ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಭವತಿ । ಜೀವೋ ಹಿ ನಿಯೋಜ್ಯೋ ಭವೇತ್ , ಸ ಚೇತ್ಪ್ರಪಂಚಪಕ್ಷೇ ವರ್ತತೇ ಕೋ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ತಸ್ಯೋಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷೇ ತಥಾಪ್ಯನಿಯೋಜ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಯಾನ್ಯ ಇವೇತಿ ನಿಯೋಜ್ಯಃ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮವಗಮಯತಾಗಮೇನಾವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯಾಭಾವಾದಪಿ ನ ನಿಯೋಗಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಜೀವೋ ನಾಮ ಪ್ರಪಂಚಪಕ್ಷಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಅಪಿಚ ಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರತ್ವೇ ತನ್ಮಾತ್ರಾತ್ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ವರಂ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮೇವಾಸ್ತು ತಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವೇನೋಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಏವಂ ಚ ಕೃತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವಿಧಿನೇತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞೇಯಾಭಿಮುಖಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ನಚ ಜ್ಞಾನಾಧಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದುಪಯೋಗೋ ವಿಧೇಃ । ಏವಂ ಹಿ ತದುಪಯೋಗೋ ಭವೇದ್ಯದ್ಯನ್ಯಥಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಮನ್ಯಥಾದಧೀತ ।
ನಚ ತಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಾಪಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾನ್ಯನ್ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠತಯೈವ ಚ ಪರ್ಯವಸ್ಯತ್ಯಾಮ್ನಾಯೇ ಯದಭ್ಯುಪಗತಂಭವದ್ಭಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾನಿಯೋಜ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ತದೇತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಾಣಕಮ್ ।
ಅಥೈತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮನಿಯೋಜ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ ಜೀವಂ ಚ ನಿಯುಕ್ತಂ ತತೋ ದ್ವ್ಯರ್ಥಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥೇತಿ ।
ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಜೀವಸ್ಯಾನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತೋಽಧ್ಯಸ್ತನಿಯೋಜ್ಯಭಾವಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯತಾ ಯುಕ್ತಾ । ನಹಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ತಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯತಾಮಾಹಾಪಿ ತು ಲೌಕಿಕಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಾಂ ನಿಯೋಜ್ಯತಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೌ ವಿಧತ್ತೇ । ಇದಂ ತು ನಿಯೋಜ್ಯತಾಮಪನಯತಿ ಚ ನಿಯುಂಕ್ತೇ ಚೇತಿ ದುರ್ಘಟಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿಯೋಗಪರತಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತತ್ತ್ವನಿಷ್ಠತಾ ಶ್ರುತಾ ನ ಶ್ರುತಾ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿಚ ನಿಯೋಗನಿಷ್ಠತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಾಮಾಸಕರ್ಮಣ ಇವಾಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಽಪ್ಯಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾದೇವ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲವನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಂದರೂಪಫಲಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾತಿಶಯತ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗವದ್ಭವೇದಿತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಫಲವದಿತಿ ।
ಅಪಿಚ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಸಪ್ರಪಂಚನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚೋಪದೇಶೇಷು ಹಿ ಸಾಧ್ಯಾನುಬಂಧಭೇದಾದೇಕನಿಯೋಗತ್ವಮಸಿದ್ಧಮ್ । ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಪ್ರಯಾಜವಾಕ್ಯೇಷು ತು ಯದ್ಯಪ್ಯನುಬಂಧಭೇದಸ್ತಥಾಪ್ಯಧಿಕಾರಾಂಶಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಾಭಾವಾದಭೇದ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಪ್ರಕೃತೈತಾವತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ತತೋ ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭೂಯಃ ।
ಅಧಿಕರಣವಿಷಯಮಾಹ –
ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಇತಿ ।
ದ್ವೇ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽರೂಪಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತೇ ದ್ವೇ ಏವ ರೂಪೇ ತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ತದ್ರೂಪ್ಯತೇ ।
ತೇ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮೂರ್ತಂ ಚೈವಾಮೂರ್ತಂ ಚ ।
ಸಮುಚ್ಚೀಯಮಾನಾವಧಾರಣಮ್ । ಅತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜಾಂಸಿ ತ್ರೀಣಿ ಭೂತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಮೂರ್ತಂ ಮೂರ್ಚ್ಛಿತಾವಯವಮಿತರೇತರಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಯವಂ ಕಠಿನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಾಣಿ ಮರ್ತ್ಯಂ ಮರಣಧರ್ಮಕಮ್ । ಸ್ಥಿತಮವ್ಯಾಪಿ । ಅವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸತನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಮಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಗಂಧಸ್ನೇಹೋಷ್ಣತಾಶ್ಚಾನ್ಯೋನ್ಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಹೇತವೋಽಸಾಧಾರಣಾ ಧರ್ಮಾಃ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯ ತೇಜೋಽಬನ್ನಸ್ಯ ಚತುರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೈಷ ರಸಃ ಸಾರೋ ಯ ಏಷ ಸವಿತಾ ತಪತಿ । ಅಥಾಮೂರ್ತಂ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ತದ್ಧಿ ನ ಕಠಿನಮಿತ್ಯಮೂರ್ತಮೇತದಮೃತಮಮರಣಧರ್ಮಕಮ್ । ಮೂರ್ತಂ ಹಿ ಮೂರ್ತಾಂತರೇಣಾಭಿಹನ್ಯಮಾನಮವಯವವಿಶ್ಲೇಷಾದ್ಧ್ವಂಸತೇ ನತು ತಥಾಭಾವಃ ಸಂಭವತ್ಯಮೂರ್ತಸ್ಯ । ಏತದ್ಯದೇತಿ ಗಚ್ಛತಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ । ಏತತ್ತ್ಯಂ ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಯತ ಏತಸ್ಯ ತ್ಯಸ್ಯೈಷ ರಸೋ ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸವಿತೃಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಃ । ಕರಣಾತ್ಮಕೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಣಾಹ್ವಯಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸಃ ಸಾರೋ ನಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷತಾ ಚ ಸಾಮ್ಯಮಿತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ । ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಿದಮೇವ ಮೂರ್ತಂ ಯದನ್ಯತ್ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಭೂತತ್ರಯಂ ಶರೀರಾರಂಭಕಮೇತನ್ಮರ್ತ್ಯಮೇತತ್ಸ್ಥಿತಮೇತತ್ಸತ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಮೂರ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಸತ ಏಷ ರಸೋ ಯಚ್ಚಕ್ಷುಃ ಸತೋ ಹ್ಯೋಷ ರಸ ಇತಿ । ಅಥಾಮೂರ್ತಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಯಶ್ಚಾಯಮಂತರಾತ್ಮನ್ನಾಕಾಶ ಏತದಮೃತಮೇತದ್ಯದೇತತ್ತ್ಯಂ ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಯತ ಏತಸ್ಯ ತ್ಯಸ್ಯೈಷ ರಸೋ ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಕ್ಷನ್ ಪುರುಷಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸಃ । ಲಿಂಗಸ್ಯ ಹಿ ಕರಣಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಮಕ್ಷ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಶ್ರುತೇರಧಿಗತಮ್ । ತದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಔಪಾಧಿಕಯೋರ್ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿದೈವಿಕಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ವಿಭಾಗೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಸತ್ತ್ಯಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಯೋಃ ।
ಅಥೇದಾನೀಂ ತಸ್ಯ ಕರಣಾತ್ಮನಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯ ರೂಪಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತವಾಸನಾವಿಜ್ಞಾನಮಯಂ ವಿಚಿತ್ರಂ ಮಾಯಾಮಹೇಂದ್ರಜಾಲೋಪಮಂ ತದ್ವಿಚಿತ್ರೈರ್ದೃಷ್ಟಾಂತೈರಾದರ್ಶಯತಿ “ತದ್ಯಥಾ ಮಾಹಾರಜನಂ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತವಾಸನಾವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ವಿಚಿತ್ರಂ ರೂಪಂ ಲಿಂಗಸ್ಯೇತಿ । ತದೇವಂ ನಿರವಶೇಷಂ ಸವಾಸನಂ ಸತ್ಯರೂಪಮುಕ್ತ್ವಾ ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಾರ್ಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತೇ । ಯತಃ ಸತ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಂ ನಿಃಶೇಷಮುಕ್ತಮತೋಽವಶಿಷ್ಟಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಯತ್ಸತ್ಯಂ ತಸ್ಯಾನಂತರಂ ತದುಕ್ತಿಹೇತುಕಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥಾತ ಆದೇಶಃ
ಕಥನಂ ಸತ್ಯಸತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತಮಾಹ –
ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ।
ಏತದರ್ಥಕಥನಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ ।
ನನು ಕಿಮೇತಾವದೇವಾದೇಶ್ಯಮುತೇತಃ ಪರಮನ್ಯತಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ನಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ನೇತ್ಯಾದಿಷ್ಟಾದನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತಿ ಯದಾದೇಶ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದೇತಾವದೇವಾದೇಶ್ಯಂ ನಾಪರಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೈವಮರ್ಥೇನೇತಿನಾ ಯತ್ಸಂನಿಹಿತಂ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ತನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ನಞಾ ಸಂನಿಹಿತಂ ಚ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಂ ಸವಾಸನಂ ರೂಪದ್ವಯಮ್ । ತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ । ತತ್ರೇದಂ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ಕಿಂ ರೂಪದ್ವಯಂ ಸವಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಸರ್ವಮೇವ ಚ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಥ ಸವಾಸನಂ ರೂಪದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ತೇಷು ತೇಷು ವೇದಾಂತಪ್ರದೇಶೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ತದಸದ್ಭಾವಜ್ಞಾನಂ ಚ ನಿಂದಿತಮ್ । “ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಃ”(ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೩) ಇತಿ ಚಾಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮವಧಾರಿತಂ ತಥಾಪಿ ಸದ್ಬೋಧರೂಪಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸವಾಸನಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತರೂಪಸಾಧಾರಣತಯಾ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಚೈತೇ ವಿಶೇಷಾ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾದಯಃ । ನಚ ತತ್ತದ್ವಿಶೇಷನಿಷೇಧೇ ಸಾಮಾನ್ಯಮವಸ್ಥಾತುಮರ್ಹತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ನ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಭವೇಚ್ಛಶವಿಷಾಣವತ್” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವಿಶೇಷನಿಷೇಧೇಽಪಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನವಸ್ಥಾನಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯೈವಾಯಂ ನಿಷೇಧಃ । ಅತ ಏವ ನಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ನೇತ್ಯನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತೀತಿ ನಿಷೇಧಾತ್ಪರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವನಿಷೇಧಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಾಹ ಶ್ರುತಿಃ । “ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಃ”(ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೩) ಇತಿ ಚೋಪಾಸನಾವಿಧಾನವನ್ನೇಯಂ, ನ ತ್ವಸ್ತಿತ್ವಮೇವಾಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಂ ಚಾಸದ್ಭಾವಜ್ಞಾನನಿಂದಾ । ಯಚ್ಚಾನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಂ ತದಪಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನವನ್ನಿಷೇಧಾರ್ಥಮ್ । ಅಸಂನಿಹಿತೋಽಪಿ ಚ ತತ್ರ ನಿಷೇಧೋ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಸಂಭನ್ಸ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಯೇನ ಯಸ್ಯಾಭಿಸಂಬಂಧೋ ದೂರಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತೇನ ಸಃ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯೈವಾವಿಶೇಷೇಣ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಥವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರತಯಾ ಸಕಲಪ್ರಮಾಣವಿರಹಾತ್ , ಕತರಸ್ಯಾಸ್ತು ನಿಷೇಧ ಇತಿ ವಿಶಯೇ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಸಮಸ್ತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯಾಕೋಪಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧೇ ತ್ವವ್ಯಾಕೋಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಾತ್ , ವೀಪ್ಸಾ ತು ತದತ್ಯಂತಾಭಾವಸೂಚನಾಯೇತಿ ಮಧ್ಯಮಃ ಪಕ್ಷಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ತಾವದುಭಯಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಉಪಾಧಯೋ ಹ್ಯಮೀ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾ ನ ತು ಶೋಣಕರ್ಕಾದಯ ಇವ ವಿಶೇಷಾ ಅಶ್ವತ್ವಸ್ಯ । ನ ಚೋಪಾಧಿವಿಗಮೇ ಉಪಹಿತಸ್ಯಾಭಾವೋಽಪ್ರತೀತಿರ್ವಾ । ನಹ್ಯುಪಾದೀನಾಂ ದರ್ಪಣಮಣಿಕೃಪಾಣಾದೀನಾಮಪಗಮೇ ಮುಖಸ್ಯಾಭಾವೋಽಪ್ರತೀತಿರ್ವಾ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಧಿನಿಷೇಧೇಽಪಿ ನೋಪಹಿತಸ್ಯ ಶಶವಿಷಾಣಾಯಮಾನತಾಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ । ನ ಚೇತೀತಿ ಸಂನಿಧಾನಾವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ಭಾವಮನುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂಚಿದ್ಧಿ ಕ್ವಚಿನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ನಹ್ಯನಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಶಕ್ಯಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣೇ ಚಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಯ ಇತರಃ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮಾರಭ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಮಧ್ಯಮಂ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ –
ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಯುಕ್ತಂ ಯನ್ನೈಸರ್ಗಿಕಾವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನಾವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧಂ, ನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಷೇಧನೀಯಮ್ । ತಥಾಚ ಯಸ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಪಕಃ ಸ ತತ್ಪರ ಇತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಕಥಮಸ್ಯ ನಿಷೇಧೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣವಾನ್ । ನಚ ಪರ್ಯುದಾಸಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷನ್ಯಾಯೇನ ವಿಕಲ್ಪಃ, ವಸ್ತುನಿ ಸಿದ್ಧಸ್ವಭಾವೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರೋ ಬುದ್ಧಾವಲೇಖಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಅಶಕ್ಯಶ್ಚ ಕಥಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತ್ವನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧೋಽನೂದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಿಮಾಮನುಪಪತ್ತಿಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ “ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ” ಇತಿ ।
ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಪರಾಮರ್ಶೋಪಸಂಹಾರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಹಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮುಪಪಾದಿತಂ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ । ನ ಚಾಸತ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ದೂರತರಸ್ಥೇನ ಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈಷಾಂ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ ।
ಯಚ್ಚ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ –
ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ ವೇದಾಂತಾ ಮಹತಾ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಬ್ರಹ್ಮ । ನಚ ನಿಷೇಧಾಯ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ , ಅನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಇದಾನೀಂ ತು ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ “ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಾದ್ಧಿ ಪಂಕಸ್ಯ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಾಂತವಾಚಾ ಮನಸಿ ಸಂನಿಧಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಙ್ಮನಸಾತೀತತ್ವಂ ನಾಂಜಸಮಪಿ ತು ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯೋಪಕ್ರಮ ಏಷಃ । ಯಥಾ ಗವಾದಯೋ ವಿಷಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛೃಂಗಗ್ರಾಹಿಕಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತೇ ಪ್ರತಿಯಂತೇ ಚ ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯಥಾಹುಃ “ಭೇದಪ್ರಪಂಚವಿಲಯದ್ವಾರೇಣ ಚ ನಿರೂಪಣಮ್” ಇತಿ ।
ನನು ಪ್ರಕೃತಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಪ್ರಪಂಚಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಯ ಷಷ್ಠ್ಯಂತತಯಾ ಪ್ರಪಂಚಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನಾಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತೋಽನ್ಯದ್ಬ್ರವೀತೀತಿ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾದನ್ಯದ್ಭೂಯೋ ಬ್ರವೀತೀತಿ ತನ್ನಿರ್ವಚನಮ್ । ನಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯದಾ ನಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾದಿಷ್ಟಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತದಾ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತಿಷೇಧಾದನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಬ್ರವೀತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಯದಾ ತು ನಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆದೇಶಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ತದಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರಂ ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಪಿ ತು ತೇನ ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಭಾವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಕಸ್ಮಾದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತತೋ ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭೂಯ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾದಪಿ ಬ್ರವೀತಿ । ಅಥ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಧೇಯಂ ನಾಮ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಶ್ರುತಿಃ “ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಮ್”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ । ಮಹಾರಜನಾದ್ಯುಪಮಿತಂ ಲಿಂಗಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ತತ್ಖಲು ಸತ್ಯಮಿತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಂ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತದೇವಂ ಯತಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾದ್ಬ್ರವೀತಿ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ತು ಭಾವರೂಪಮಿತಿ । ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನಿರ್ವಚನಂ ಬ್ರವೀತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅಸ್ಮಿಸ್ತುಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರವೀತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಅಪಿ ಚ ಸಂರಾಧನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಪ್ರಕಾಶಾದಿವಚ್ಚಾವೈಶೇಷ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಕರ್ಮಣ್ಯಭ್ಯಾಸಾತ್ ॥ ೨೫ ॥
ಅತೋಽನಂತೇನ ತಥಾ ಹಿ ಲಿಂಗಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ಉಭಯವ್ಯಪದೇಶಾತ್ತ್ವಹಿಕುಂಡಲವತ್ ।
ಅನೇನಾಹಿರೂಪೇಣಾಭೇದಃ । ಕುಂಡಲಾದಿರೂಪೇಣ ತು ಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತೇನ ವಿಷಯಭೇದಾದ್ಭೇದಾಭೇದಯೋರವಿರೋಧ ಇತ್ಯೇಕವಿಷಯತ್ವೇನ ವಾ ಸರ್ವದೋಪಲಬ್ಧೇರವಿರೋಧಃ । ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಹಿ ನಃ ಕ್ವ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಯತ್ಪ್ರಮಾಣೇನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಆಗಮತಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಾದೇಕಗೋಚರಾವಪಿ ಭೇದಾಭೇದೌ ಪ್ರತೀಯಮಾನೌ ನ ವಿರೋಧಮಾವಹತಃ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶಯೋರಿವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾದ್ಭೇದಾಭೇದಾವಿತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಭೇದಾಭೇದಯೋರವಿರೋಧಮಾಹ –
ಪ್ರಕಾಶಾಶ್ರಯವದ್ವಾ ತೇಜಸ್ತ್ವಾತ್ ॥ ೨೮ ॥
ತದೇವಂ ಪರಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಮತಮಾಹ –
ಪೂರ್ವವದ್ವಾ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಯಸ್ಯ ಮತಂ ವಸ್ತುನೋಽಹಿತ್ವೇನಾಭೇದಃ ಕುಂಡಲತ್ವೇನ ಭೇದ ಇತಿ, ಸ ಏವಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ಜಾಯತೇ, ಕಿಮಹಿತ್ವಕುಂಡಲತ್ವೇ ವಸ್ತುನೋ ಭಿನ್ನೇ ಉತಾಭಿನ್ನೇ ಇತಿ । ಯದಿ ಭಿನ್ನೇ, ಅಹಿತ್ವಕುಂಡಲತ್ವೇ ಭಿನ್ನೇ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನ ತು ವಸ್ತುನಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಾಭೇದೌ । ನಹ್ಯನ್ಯಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದ್ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ವಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ ವಸ್ತುನೋ ನ ಭಿದ್ಯೇತೇ ಅಹಿತ್ವಕುಂಡಲತ್ವೇ ತಥಾ ಸತಿ ಕೋ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿಷಯಭೇದಸ್ತಯೋರ್ವಸ್ತುನೋಽನನ್ಯತ್ವೇನಾಭೇದಾತ್ । ನ ಚೈಕವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಸದಾನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾದ್ಭೇದಾಭೇದಯೋರವಿರೋಧಃ ಸ್ವರೂಪವಿರುದ್ಧಯೋರಪ್ಯವಿರೋಧೇ ಕ್ವ ನಾಮ ವಿರೋಧೋ ವ್ಯವತಿಷ್ಠೇತ । ನಚ ಸದಾನುಭೂಯಮಾನಂ ವಿಚಾರಾಸಹಂ ಭಾವಿಕಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವದಾನುಭೂಯಮಾನಸ್ಯ ಭಾವಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರ ಇತಿ ನೇಹ ಪ್ರಪಂಚಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಕ್ರೀಡಿತಮೇವೈಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜೀವಭಾವಭೇದೋ ನ ಭಾವಿಕಃ । ತಥಾಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನದವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಪವರ್ಗಸಿದ್ಧಿಃ । ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇ ತ್ವಸ್ಯ ನ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಃ । ನಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದನ್ಯದಪವರ್ಗಸಾಧನಮಸ್ತಿ । ಯಥಾಹ ಶ್ರುತಿಃ “ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೯ ॥
ಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ॥ ೩೦ ॥
ಪರಮತಃ ಸೇತೂನ್ಮಾನಸಂಬಂಧಭೇದವ್ಯಪದೇಶೇಭ್ಯಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯವಧಾರಿತಂ ತಥಾಪಿ ಸೇತ್ವಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಾಪಾತತಸ್ತದ್ವಿರೋಧದರ್ಶನಾತ್ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಯಮಾರಂಭಃ । ಜಾಂಗಲಂ ಸ್ಥಲಮ್ । ಪ್ರಕಾಶವದನಂತವಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮದಾಯತನವದಿತಿ ಪಾದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತ್ವಾರಸ್ತೇಷಾಂ ಪಾದಾನಾಮರ್ಧಾನ್ಯಷ್ಟೌ ಶಫಾಃ । ತೇಽಷ್ಟಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಷ್ಟಶಫಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಷೋಡಶ ಕಲಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ಷೋಡಶಕಲಮ್ । ತದ್ಯಥಾ ಪ್ರಾಚೀ ಪ್ರತೀಚೀ ದಕ್ಷಿಣೋದೀಚೀತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಅವಯವಾ ಇವ ಕಲಾಃ ಸ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ । ಏತದುಪಾಸನಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ಮುಖ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ ಪಾದಃ । ಅಥಾಪರಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌಃ ಸಮುದ್ರ ಇತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಏಷ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದೋಽನಂತವಾನ್ನಾಮ । ಸೋಽಯಮನಂತವತ್ತ್ವೇನ ಗುಣೇನೋಪಾಸ್ಯಮಾನೋಽನಂತತ್ವಮುಪಾಸಕಸ್ಯಾವಹತೀತಿ ಅನಂತವಾನ್ ಪಾದಃ । ಅಥಾಗ್ನಿಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾಃ ಸ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ನಾಮ ಪಾದಸ್ತೃತೀಯಸ್ತದುಪಾಸನಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ ಭವತೀತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ ಪಾದಃ । ಅಥ ಘ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾಗಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದ ಆಯತನವಾನ್ನಾಮ । ಏತೇ ಘ್ರಾಣಾದಯೋ ಹಿ ಗಂಧಾದಿವಿಷಯಾ ಮನ ಆಯತನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಭೋಗಸಾಧನಂ ಭವಂತೀತ್ಯಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಪಾದಃ । ತದೇವಂ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಷ್ಟಶಫಂ ಷೋಡಶಕಲಮುನ್ಮಿಷಿತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ಅತಸ್ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮನ್ಯದಸ್ತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯೋಚ್ಯತಾಮೇತಾವದಿತಿ । ಅತ ಆಹ –
ಅಮಿತಮಸ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ತ್ವೇತಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರ ಆಧಾರತಶ್ಚಾತಿದೇಶತಶ್ಚಾವಧಿತಶ್ಚ ॥ ೩೧ ॥
ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತು ।
ಜಗತಸ್ತನ್ಮರ್ಯಾದಾನಾಂ ಚ ವಿಧಾರಕತ್ವಂ ಚ ಸೇತುಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ತಂತವಃ ಪಟಂ ವಿಧಾರಯಂತಿ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಜಗದ್ವಿಧಾರಯತಿ ತದುಪಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ತನ್ಮರ್ಯಾದಾನಾಂ ಚ ವಿಧಾರಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಇತರಥಾತಿಚಪಲಸ್ಥೂಲಬಲವತ್ಕಲ್ಲೋಲಮಾಲಾಕಲಿಲೋ ಜಲನಿಧಿರಿಲಾಪರಿಮಂಡಲಮವಗಿಲೇತ್ । ವಡವಾನಲೋ ವಾ ವಿಸ್ಫುರ್ಜಿತಜ್ವಾಲಾಜಟಿಲೋ ಜಗದ್ಭಸ್ಮಸಾದ್ಭಾವಯೇತ್ । ಪವನಃ ಪ್ರಚಂಡೋ ವಾಕಾಂಡಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಂ ವಿಘಟಯೇದಿತಿ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಭೀಷಾಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ॥ ೩೨ ॥
ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥಃ ಪಾದವತ್ ।
ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಿತಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸ್ಯ ವಾಗ್ಘ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾಃ । ಮನೋ ಹಿ ವಕ್ತವ್ಯಘ್ರಾತವ್ಯದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ರೋತವ್ಯಾನ್ ಗೋಚರಾನ್ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸಂಚರತೀತಿ ಸಂಚರಣಸಾಧಾರಣತಯಾ ಮನಸಃ ಪಾದಸ್ತದಿದಮಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತೀಕಸ್ಯಾಗ್ನಿರ್ವಾಯುರಾದಿತ್ಯೋ ದಿಶ ಇತಿ ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾಃ । ತೇ ಹಿ ವ್ಯಾಪಿನೋ ನಭಸ ಉದರ ಇವ ಗೋಃ ಪಾದಾ ವಿಲಗ್ನಾ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತಿ ಪಾದಾಸ್ತದಿದಮಧಿದೈವತಮ್ ।
ತದನೇನ ಪಾದವದಿತಿ ವೈದಿಕಂ ನಿದರ್ಶನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಲೌಕಿಕಂ ಚೇದಂ ನಿದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಥವಾ ಪಾದವದಿತಿ ।
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಇಹಾಪಿ ಮಂದಬುದ್ಧೀನಾಮಾಧ್ಯಾನವ್ಯವಹಾರಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೩ ॥
ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರಕಾಶಾದಿವತ್ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಯೋಗಾದುದ್ಭೂತಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾಧ್ಯುಪಶಮೇಽಭಿಭವೇ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ । ತಥಾ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಧಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ । ಯಥಾ ಸೌಧಜಾಲಮಾರ್ಗನಿವೇಶಿನ್ಯಃ ಸವಿತೃಭಾಸೋ ಜಾಲಮಾರ್ಗೋಪಾಧಿಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾ ಭಾಸಂತೇ ತದ್ವಿಗಮೇ ತು ಗಭಸ್ತಿಮಂಡಲೇನೈಕೀಭವಂತ್ಯತಸ್ತೇನ ಸಂಬಧ್ಯಂತ ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ॥ ೩೪ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಏಕೀಭಾವಃ ಕಸ್ಮಾದಿಹ ಸಂಬಂಧಃ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ನ ಮುಖ್ಯ ಏವೇತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಿಹರತಿ –
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಸ್ವಮಪೀತ ಇತಿ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಂ ಬ್ರೂತೇ । ಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇದನೇನ ಸಂಬಂಧತ್ವೇನ ಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ತತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನ್ನಾತಿರಿಚ್ಯತ ಇತಿ ತರ್ಕಪಾದ ಉಪಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಭೇದೋಽಪಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ವಾನ್ಯಾದೃಶಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೫ ॥
ತಥಾನ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ।
ಸುಗಮೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೩೬ ॥
ಅನೇನ ಸರ್ವಗತತ್ವಮಾಯಾಮಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧಾವಪಿ ನ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ವರೂಪೇಣ ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನೇನ ಸೇತ್ವಾದಿನಿರಾಕರಣೇನ ।
ಪರಹೇತುನಿರಾಕರಣೇನಾನ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಸಮಾಶ್ರಯಣೇನ ಚ ಸ್ವಸಾಧನೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಚ ಸರ್ವಗತತ್ವಮಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ಅದ್ವೈತೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸರ್ವೋಽಯಮನಿರ್ವಚನೀಯಃ ಪ್ರಪಂಚಾವಭಾಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಷ್ಠಾನ ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಗತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೭ ॥
ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೋಪಕ್ರಮಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕುತ ಈಶ್ವರತ್ವಂ ಕುತಶ್ಚ ಫಲಹೇತುತ್ವಮಪೀತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನಾಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈತಚ್ಚಿಂತ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮ್ । ಏತಚ್ಚ “ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಮು.ಉ. ೧-೧-೮) ಇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈರಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಮ್ । ಇಷ್ಟಂಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಯನ್ನ ದುಃಖನ ಸಂಭಿನ್ನಂ ನಚ ಗ್ರಸ್ತಮನಂತರಮ್ । ಅಭಿಲಾಷೋಪನೀತಂ ಚ ಸುಖಂ ಸ್ವರ್ಗಪದಾಸ್ಪದಮ್” ಇತಿ । ಅನಿಷ್ಟಮವೀಚ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನಭೋಗ್ಯಂ, ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಂ ಮನುಷ್ಯಭೋಗ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇಫಲಮತ ಈಶ್ವರಾತ್ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಅಥ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಕರ್ಮಣಸ್ತ್ವನುಕ್ಷಣವಿನಾಶಿನಃಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿನಾಶಿನ ಇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ –
ಸ್ಯಾದೇತತ್ಕರ್ಮ ವಿನಶ್ಯದಿತಿ ।
ಉಪಾತ್ತಮಪಿ ಫಲಂ ಭೋಕ್ತುಮಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಾಂತರಪ್ರತಿಬಂಧಾದ್ವಾ ನ ಭುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತದಪಿ ನ ಪರಿಶುಧ್ಯತೀತಿ ।
ನಹಿ ಸ್ವರ್ಗ ಆತ್ಮಾನಂ ಲಭತಾಮಿತ್ಯಧಿಕಾರಿಣಃ ಕಾಮಯಂತೇ ಕಿಂತು ಭೋಗ್ಯೋಽಸ್ಮಾಕಂಭವತ್ವಿತಿ । ತೇನ ಯಾದೃಶಮೇಭಿಃ ಕಾಮ್ಯತೇ ತಾದೃಶಸ್ಯ ಫಲತ್ವಮಿತಿ ಭೋಗ್ಯಮೇವ ಸತ್ಫಲಮಿತಿ । ನಚ ತಾದೃಶಂ ಕರ್ಮಾನಂತರಮಿತಿ ಕಥಂ ಫಲಂ, ಸದಪಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ । ಅಪಿಚ ಸ್ವರ್ಗನರಕೌ ತೀವ್ರತಮೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯೇಣಾನುಭವೇನ ಭೋಗಾಪರನಾಮ್ನಾವಶ್ಯಂ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದನುಭವಯೋಗ್ಯೇ ಅನನುಭೂಯಮಾನೇ ಶಶಶೃಂಗವನ್ನ ಸ್ತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ಚೋದಯತಿ –
ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಮಾ ಭೂತ್ಕರ್ಮಾನಂತರಂ ಫಲೋತ್ಪಾದಃ । ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾದಪೂರ್ವಾತ್ಫಲಮುತ್ಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತದಪಿ ನೇತಿ ।
ಯದ್ಯದಚೇತನಂ ತತ್ತತ್ಸರ್ವಂ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಗಮಾಭ್ಯಾಮವಧಾರಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪೂರ್ವೋಣಾಪ್ಯಚೇತನೇನ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತೇನೈವ ಪ್ರವರ್ತಿತವ್ಯಂ ನಾನ್ಯಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚಾಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ತದಸ್ತಿತ್ವೇ ಇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಅನ್ನಾದಃ ಅನ್ನಪ್ರದಃ ॥ ೩೯ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಧರ್ಮಂ ಜೈಮಿನಿರತ ಏವ ।
ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಶ್ರೂಯತೇ ತಾವದಿತಿ ।
ನನು “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ಫಲಂ ಪ್ರತಿ ನ ಸಾಧನತಯಾ ಯಾಗಂ ವಿದಧತಿ । ತಥಾಹಿ - ಯದಿ ಯಾಗಾದಯ ಏವ ಕ್ರಿಯಾ ನ ತದತಿರಿಕ್ತಾ ಭಾವನಾ ತಥಾಪಿ ತ ಏವ ಸ್ವಪದೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಾಃ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವಾ ಅವಗಮ್ಯಂತ ಇತಿ ನ ಸಾಧ್ಯಾಂತರಮಪೇಕ್ಷಂತ ಇತಿ ನ ಸ್ವರ್ಗೇಣ ಸಾಧ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬದ್ಧುಮರ್ಹಂತಿ । ಅಥಾಪಿ ತದತಿರೇಕಿಣೀ ಭಾವಾನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪ್ಯಸೌ ಭಾವ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಪಿ ಸ್ವಪದೋಪಾತ್ತಂ ಪೂರ್ವಾವಗತಂ ನ ಭಾವ್ಯಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಮಪಹಾಯ ನ ಭಿನ್ನಪದೋಪಾತ್ತಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ ಭಾವ್ಯತಯಾ ಸ್ವೀಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಸಾಧ್ಯದ್ವಯಸಂಬಂಧಸಂಭವಃ, ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಭಾವನಾಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥ ಏವ ಸಾಧ್ಯೋ ನ ತು ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸ್ತಸ್ಯ ತದವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರ್ಗಾದೇಸ್ತು ನಾಮಪದಾಭಿಧೇಯತಯಾ ಸಿದ್ಧರೂಪಸ್ಯಾಖ್ಯಾತವಾಚ್ಯಂ ಸಾಧ್ಯಂ ಧಾತ್ವರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ “ಭೂತಂ ಭವ್ಯಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ಸಾಧನತಯಾ ಗುಣತ್ವೇನಾಭಿಸಂಬಂಧಃ । ತಥಾಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ “ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಸಂಯೋಗೇ ಗುಣತ್ವೇನಾಭಿಸಂಬಂಧಃ” ಇತಿ । ತಥಾಚ ಕರ್ಮಣೋ ಯಾಗಾದೇರ್ದುಃಖತ್ವೇನ ಪುರುಷೇಣಾಸಮೀಹಿತತ್ವಾತ್ , ಸಮೀಹಿತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರಸಾಧ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಯಾಗಾದಯಃ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪಕುರ್ವಂತ್ಯನುಪಕಾರಿಣಾಂ ಚೈಷಾಂ ನ ಪುರುಷ ಈಷ್ಟೇ ಅನೀಶಾನಶ್ಚ ನ ತೇಷು ಸಂಭವತ್ಯಧಿಕಾರೀತ್ಯಧಿಕಾರಾಭಾವಪ್ರತಿಪಾದಿತಾನರ್ಥಕ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೈವಾಮ್ನಾಯಸ್ಯ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗನಿತ್ಯಸುಖಮಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪರತ್ವಂ ಭೇದಪ್ರಪಂಚವಿಲಯನದ್ವಾರೇಣ ತಥಾಹಿ - ಸರ್ವತ್ರೈವಾಮ್ನಾಯೇ ಕ್ವಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರವಿಲಯೋ ಗಮ್ಯತೇ ಯಥಾ “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಪ್ರವಿಲಯಃ । ಇಹ ಖಲ್ವಾಪಾತತೋ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತ ಆಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಸಮರ್ಥೋಽಧಿಕಾರೀ ಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಧಿಕಾರಸ್ಯೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ನಿರಾಕರಣಾದಸತೋಽಪಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಚಾರಾಸಹಸ್ಯೋಪಾಯತಾಮಾತ್ರೇಣಾವಸ್ಥಾನಾದನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವಪ್ರವಿಲಯಸ್ತತ್ಪರೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ । “ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಣಯೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಾಪಾತತೋಽಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಾವಗಮಾದಧಿಕಾರಿಭೇದಪ್ರವಿಲಯಃ । ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾನಿ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಷೇಧೇನ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಚಾನ್ಯಾನಿ “ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾ ಯಜೇತ ಗ್ರಾಮಕಾಮಃ” ಇತ್ಯಾದೀನಿ ನ ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಪರಾಣ್ಯಪಿ ತೂಪಾಯಾಂತರೋಪದೇಶೇನ ಸೇವಾದಿದೃಷ್ಟೋಪಾಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಾನಿ । ಯಥಾ ವಿಷಂ ಭುಂಕ್ಷವ ಮಾಸ್ಯ ಗೃಹೇ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತಿ । ತಥಾಚ ರಾಗಾದ್ಯಕ್ಷಿಪ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ರಾಗನಿಬಂಧನಾಂ ತೂಪಾಯೋಪದೇಶದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮನುಜಾನತೋ ರಾಗಸಂವರ್ಧನಾದಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಣಿಧಾನಮಾದಧಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದನಾದಿವಿಚಿತ್ರಾವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರಿಣ ಈಶ್ವರಾದೇವ ಕರ್ಮಾನಪೇಕ್ಷಾದ್ವಿಚಿತ್ರಫಲೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಃ ಕಿಮತ್ರ ಕಥಂ ಪ್ರವರ್ತನಾಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಧೇಸ್ತಸ್ಯ ಚಾಧಿಕಾರಮಂತರೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನಹಿ ಯೋ ಯಃ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ಸ ಸರ್ವೋಽಧಿಕೃತಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಪವನಾದೇಃ ಪ್ರವರ್ತಕಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕಾಮಪಾಚಿಕೀರ್ಷುರಾಹ –
ತತ್ರ ಚ ವಿಧಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಷಯಭಾವೋಪಗಮಾದ್ಯಾಗಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯನನುಷ್ಠಾತೃಕೋ ಯಾಗ ಆಪದ್ಯೇತ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಉಪದೇಶೋ ಹಿ ವಿಧಿಃ । ಯಥೋಕ್ತಮ್ “ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶಃ”( ಜೈ. ಸೂ೦ ೧೧೧೧೫ ) ಇತಿ । ಉಪದೇಶಶ್ಚ ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಲೋಕಶಾಸ್ತ್ರಯೋಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತದ್ಯಥಾರೋಗ್ಯಕಾಮೋ ಜೀರ್ಣೇ ಭುಂಜೀತ । ಏಷ ಸುಪಂಥಾ ಗಚ್ಛತು ಭವಾನನೇನೇತಿ । ನ ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಿರಿವ ನಿಯೋಕ್ತೃಪ್ರಯೋಜನಸ್ತತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚಾಪೌರುಷೇಯೇಽಸಂಭವಾತ್ । ಅಸ್ಯ ಚೋಪದೇಶಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜನವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯತ್ವಮನುಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಿತಾನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರಗೋಚರತ್ವಮಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ತಥಾಚ “ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದೇಃ ಸಮೀಹಿತೋಪಾಯಾ ಗಮ್ಯಂತೇ ಯಾಗಾದಯಃ । ಇತರಥಾ ತು ನ ಸಾಧಯಿತಾರಮನುಗಚ್ಛೇಯುಃ । ತದುಕ್ತಮೃಷಿಣಾ “ಅಸಾಧಕಂ ತು ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್” ಇತಿ । ಅನುಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾರಹಿತಪ್ರವರ್ತನಾಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದೀನಾಮಸಾಧಕಂ ಕರ್ಮ ಯಾಗಾದಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಾಧಯಿತಾರಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈತೇ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವನಾಭಾವ್ಯಾ ಅಪಿ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತಸಾಧನತಾವಿಧ್ಯುಪಹಿತಮರ್ಯಾದಾ ಭಾವನೋದ್ದೇಶ್ಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಯೇನ ಪುಂಸಾಮನುಪಕಾರಕಾಃ ಸಂತೋ ನಾಧಿಕಾರಭಾಜೋ ಭವೇಯುಃ । ದುಃಖತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚೇತನಸಮೀಹಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ತು ಭಾವನಾಪೂರ್ವರೂಪಕಾಮನೋಪಧಾನಾಚ್ಚ । ಪ್ರೀತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಮಪದಾಭಿಧೇಯಾನಾಮಪಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಾನಾಮಪಿ ಭಾವನೋದ್ದೇಶ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಭಾವ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಫಲಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣೇನ ಚ ಯಾಗಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಫಲಾರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಫಲಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವಾಭಾವೇನೈಕವಾಕ್ಯಸಮವಾಯಸಂಭವಾತ್ , ಭಾವನಾಭಾವ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಯಾಗಾದಿಸಾಧ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಕರಣೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವತ್ರ ತದುಚ್ಛೇದಾತ್ । ಪರಶ್ವಾದೇರಪಿ ಛಿದಾದಿಷು ತಥಾಭಾವಾತ್ । ಫಲಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವನಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವವಿರಹಿಣೋಽಪಿ ತದುದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪಿತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನೇ ಯಾಗಾದೌ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದೇರಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥವಿಷಯಾಃ ಸಾಂಗ್ರಹಣ್ಯಾದಿಯಾಗವಿಧಯಃ ಪರಿಸಂಖ್ಯಾಯಕಾ ನಿಯಾಮಕಾ ವಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನ ಚಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇ ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರವಿಲಯೋ ವಾಧಿಕಾರಿಭೇದಪ್ರವಿಲಯೋ ವಾ ಶಕ್ಯ ಉಪಪಾದಯಿತುಮ್ । ಆಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಚಾಸ್ಯ ತತ್ಪರತ್ವಮೇವ ನಾರ್ಥಾಯಾತಪರತ್ವಮ್ । ಸ್ವರಸತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ನ ಸಂಪಾತಾಯಾತಪರತ್ವಮುಚಿತಮ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ । ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯುಪಾಯಶಾಸನೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪುರುಷಶ್ರೇಯೋಽಭಿಧಾಯಕತ್ವಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮ್ । ಸರಾಗವೀತರಾಗಪುರುಷಶ್ರೇಯೋಽಭಿಧಾಯಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಪಾರಿಷದತಯಾ ನ ತತ್ತ್ವವ್ಯಾಘಾತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿವಿಷಯಭಾವೋಪಗಮಾದ್ಯಾಗಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಕರ್ಮಣೋ ವಾ ಕಾಚಿದವಸ್ಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಣೋಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಕರ್ಮಣೋ ಹಿ ಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಯತ್ಸಾಧನತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ, ತನ್ನಿರ್ವಾಹಯಿತುಂ ತಸ್ಯೈವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರೋ ಭವತಿ । ನಚ ವ್ಯಾಪಾರವತಿ ಸತ್ಯೇವ ವ್ಯಾಪಾರೋ ನಾಸತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಸತ್ಸ್ವಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿಷು ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ । ಅಸತ್ಯಪಿ ಚ ತೈಲಪಾನಕರ್ಮಣಿ ತೇನ ಪುಷ್ಟೌ ಕರ್ತವ್ಯಾಯಾಮಂತರಾ ತೈಲಪರಿಣಾಮಭೇದಾನಾಂ ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಮಪೂರ್ವಂ ಕರ್ಮಣಾ ಫಲೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯದಾ ಪುನಃ ಫಲೋಪಜನನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಕಿಂಚಿತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತದಾ –
ಫಲಸ್ಯ ವಾ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾ ।
ಅವಿಚಿತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದೀಶ್ವರಾದೇವ ಕೇವಲಾದಿತಿ ಶೇಷಃ । ಕರ್ಮಭಿರ್ವಾ ಶುಭಾಶುಭೈಃ ಕಾರ್ಯದ್ವೈಧೋತ್ಪಾದೇ ರಾಗಾದಿಮತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಯಃ ॥ ೪೦ ॥
ಪೂರ್ವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋ ಹೇತುವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರಿಣೀ ಹಿ ಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ ನಾನ್ಯಥಾ । ನಹಿ ಜಾತು ಮೃತ್ಪಿಂಡದಂಡಾದಯಃ ಕುಂಭಕಾರಾದ್ಯನಧಿಷ್ಠಿತಾಃ ಕುಂಭಾದ್ಯಾರಂಭಾಯ ವಿಭವವಂತೋ ದೃಷ್ಟಾಃ । ನಚ ವಿದ್ಯುತ್ಪವನಾದಿಭಿರಪ್ರಯತ್ನಪೂರ್ವೈರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಃ, ತೇಷಾಮಪಿ ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದತಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರನಿದರ್ಶನತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನಂ ಕರ್ಮ ವಾಪೂರ್ವಂ ವಾ ನ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ನಚ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಮಾನ್ಯವಿನಿಯೋಗಾದಿವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಮುಪಯುಜ್ಯತೇ, ಯೇನ ತದ್ರಹಿತಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮಾತ್ರಾಧಿಷ್ಠಾನೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತ್ವಮುದ್ಭಾವ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಸಾದಾಟ್ಟಾಲಗೋಪುರತೋರಣಾದ್ಯುಪಜನನಿದರ್ಶನಸಹಸ್ರೈಃ ಸುಪರಿನಿಶ್ಚಿತಂ ಯಥಾ ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಾದಚೇತನಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಮಿತಿ ತಥಾ ಚೈತನ್ಯಂ ದೇವತಾಯಾ ಅಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮಿತ್ಯಪಿ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ನಿರಟಂಕಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣೇ । ಲೌಕಿಕಶ್ಚೇಶ್ವರೋ ದಾನಪರಿಚರಣಪ್ರಣಾಮಾಂಜಲಿಕರಣಸ್ತುತಿಮಯೀಭಿರತಿಶ್ರದ್ಧಾಗರ್ಭಾಭಿರ್ಭಕ್ತಿಭಿರಾರಾಧಿತಃ ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಾನುರೂಪಮಾರಾಧಕಾಯ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ವಿರೋಧತಶ್ಚಾಪಕ್ರಿಯಾಭಿರ್ವಿರೋಧಕಾಯಾಹಿತಾಮಿತ್ಯಪಿ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಿಹ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ವಾಪೂರ್ವಂ ವಾ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಮಚೇತನಂ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತ ಇತಿ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಮ್ । ಯಥಾ ವಿನಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ನ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾದೇವಮಿಹಾಪೀತಿ । ತಥಾ ದೇವಪೂಜಾತ್ಮಕೋ ಯಾಗೋ ದೇವತಾಂ ನ ಪ್ರಸಾದಯನ್ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತ ಇತ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಮ್ । ನಹಿ ರಾಜಪೂಜಾತ್ಮಕಮಾರಾಧನಂ ರಾಜಾನಮಪ್ರಸಾದ್ಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾನುಗುಣ್ಯಾಯ ಯಾಗಾದಿಭಿರಪಿ ದೇವತಾಪ್ರಸತ್ತಿರುತ್ಪಾದ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾದೇವ ಸ್ಥಾಯಿನಃ ಫಲೋತ್ಪತ್ತೇರುಪಪತ್ತೇಃ ಕೃತಮಪೂರ್ವೇಣ । ಏವಮಶುಭೇನಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವತಾವಿರೋಧನಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತತಃ ಸ್ಥಾಯಿನೋಽನಿಷ್ಟಫಲಪ್ರಸವಃ । ನಚ ಶುಭಾಶುಭಕಾರಿಣಾಂ ತದನುರೂಪಂ ಫಲಂ ಪ್ರಸುವಾನಾ ದೇವತಾ ದ್ವೇಷಪಕ್ಷಪಾತವತೀತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಹಿ ರಾಜಾ ಸಾಧುಕಾರಿಣಮನುಗೃಹ್ಣನ್ನಿಗೃಹ್ಣನ್ ವಾ ಪಾಪಕಾರಿಣಂ ಭವತಿ ದ್ವಿಷ್ಟೋ ರಕ್ತೋ ವಾ ತದ್ವದಲೌಕಿಕೋಽಪೀಶ್ವರಃ । ಯಥಾ ಚ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಪೂರ್ವಾಣಾಮಂಗಾಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಚೋಪಯೋಗಃ । ಏವಂ ಪ್ರಧಾನಾರಾಧನೇಽಂಗಾರಾಧನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾರಾಧನಾನಾಂ ಚೋಪಯೋಗಃ । ಸ್ವಾಮ್ಯಾರಾಧನ ಇವ ತದಮಾತ್ಯತತ್ಪ್ರಣಯಿಜನಾರಾಧನಾನಾಮಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾವಿರೋಧೇನ ದೇವತಾರಾಧನಾತ್ಫಲಂ ನ ತ್ವಪೂರ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವಾ ಕೇವಲಾದ್ವಿರೋಧತೋ ಹೇತುವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ ಶ್ರೌತಃ ಸ್ಮಾರ್ತಶ್ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯೇ ಪುನರಂತರ್ಯಾಮಿವ್ಯಾಪಾರಾಯಾ ಫಲೋತ್ಪಾದನಾಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಮಧಿಕರಣಂ ದೂಷಯಾಂಬಭೂವುಸ್ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ್ಯಾಮೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯವಿಭಾಗಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ ॥ ೪೧ ॥
ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಗತಿಮಾಹ –
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ವಿಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಮನ್ವಾನ ಆಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನು ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸಾವಯವಸ್ಯ ಹ್ಯವಯವಾನಾಂ ಭೇದಾತ್ತದವಯವವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರಾಣಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಗೋಚರಭೇದಾದ್ಭಿದ್ಯೇರನ್ನಿತ್ಯವಯವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರಾಕೃತಾಃ ಪೂರ್ವಾಪರಾದೀತ್ಯನೇನ ।
ನಚ ನಾನಾಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯತಃ ಸ್ವಭಾವಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾನಿ ಜ್ಞಾನಾನೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ –
ಏಕರಸಮಿತಿ ।
ಘನಂಕಠಿನಮ್ ।
ನನ್ವೇಕಮಪ್ಯನೇಕರೂಪಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಸೋಮಶರ್ಮೈಕೋಽಪ್ಯಾಚಾರ್ಯೋ ಮಾತುಲಪಿತಾ ಪುತ್ರೋ ಭ್ರಾತಾ ಭರ್ತಾ ಜಾಮಾತಾ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮ ಇತ್ಯನೇಕರೂಪ ಇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ –
ಏಕರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಗೋಚರೇ ಸಂಭವಂತಿ ಬಹೂನಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ನ ತ್ವನೇಕಾಕಾರಣೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ –
ಅನೇಕರೂಪಾಣಿ ।
ರೂಪಮಾಕಾರಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಉಚ್ಯತೇ ಸಗುಣೇತಿ ।
ತತ್ತದ್ಗುಣೋಪಾಧಾನಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಉಪಾಸನಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಷಯಾಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಕ್ರಮುಕ್ತಿಫಲಾ ವಿಷಯಭೇದಾದ್ಭಿದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ ಉಪಪನ್ನೋ ವಿಮರ್ಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ತೇಷ್ವೇಷಾ ಚಿಂತಾ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಾಮ್ನಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಅಸ್ತಿ “ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿ ಏತೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ಯಜೇತೇತಿ ಸಂನಿಹಿತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾನುವಾದೇನ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಲಕ್ಷಣಗುಣವಿಧಾನಮ್ , ಉತೈತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಾನಮಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಾಂತತ್ವಾದ್ಯಜೇತೇತಿ ತದನುವಾದಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಮಾತ್ರಂ ಪಠಿತ್ವಾ ಏತೇನೇತ್ಯನುಕೃಷ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ , ಕರ್ಮಣಶ್ಚಾನುವಾದ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ತಂತ್ರಸ್ಯ ನಾಮ್ನೋಽಪಿ ತಥೈವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ , ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ “ವಸಂತೇ ವಸಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ” ಇತಿ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ನಾಮೈಕದೇಶೇನ ಚ ನಾಮೋಪಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಭೀಮಸೇನೋಪಲಕ್ಷಣಭೀಮಪದವತ್ , ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಚಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಸಂಬಂಧಿತ್ವೇಽನುಪಪತ್ತೇಃ, ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂತರವಿಧೇಶ್ಚ ಗುಣಮಾತ್ರವಿಧಾನಸ್ಯ ಲಾಘವಾತ್ , ದ್ವಾದಶಶತದಕ್ಷಿಣಾಯಾಶ್ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಮಶಿಷ್ಟತಯಾ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಯಾ ಸಹ ವಿಕಲ್ಪೋಪಪತ್ತೇಃ, ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ಸಹಸ್ರದಕ್ಷಿಣಾಲಕ್ಷಣಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಮಯಮನುವಾದೋ ನ ತು ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಭವೇತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಗುಣವಿಧಿರ್ಯದಿ ತದೇವ ಪ್ರಕರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ತು ತತ್ । ತಥಾಹಿ ಸಂನಿಧಾವಪಿ ಪೂರ್ವಾಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥಂ ಸಂಜ್ಞಾಂತರಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಮ್ “ಅನ್ಯಾಯಶ್ಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದುತ್ಸರ್ಗತೋಽರ್ಥಾಂತರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಬುದ್ಧಿಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತ್ಯಪೂರ್ವಬುದ್ಧಿಂ ಚ ಪ್ರಸೂತ ಇತಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಜಾತು ದೇಹಿ ದೇವದತ್ತಾಯ ಗಾಮಥ ದೇವಾಯ ವಾಜಿನಮಿತಿ ದೇವಶಬ್ದಾದ್ದೇವದತ್ತಂ ವಾಜಿಭಾಜಮವಸ್ಯಂತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ । ತಥಾ ಚೋಪರಿಷ್ಟಾತ್ ‘ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥಪದವ್ಯವಾಯಾತ್ತತ್ಕರ್ಮಬುದ್ಧಿಮನಾದಧತ್ತತ್ರ ಗುಣವಿಧಾನಮಾತ್ರಾಸಮರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ವಿಧತ್ತೇ । ನ ಚೈಕತ್ರಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯಸತ್ಯಾಮನುಪಪತ್ತೌ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೋ ಯುಕ್ತಃ । ನಹಿ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಗಾಪದಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಮಿತಿ ಮೀನೋ ಗಂಗಾಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಭವತಿ । ಭೇದೇಽಪಿ ಚ ಪ್ರಥಮಂ ಸಂಜ್ಞಾಂತರೇಣೋಲ್ಲಿಖಿತೇ ಯಜಿಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಕರ್ಮನಾಮಧೇಯತಾಮಾತ್ರತಾಮಾವಹತಿ ನತು ಸಂಜ್ಞಾಂತರೋಪಜನಿತಾಂ ಭೇದಧಿಯಮಪನೇತುಮುತ್ಸಹತೇ । ತಥಾ ಚಾಥಶಬ್ದೋಽಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ ಪ್ರಕರಣಾಂತರತಾಮವದ್ಯೋತಯತಿ । ಏಷಶಬ್ದಶ್ಚಾಧಿಕ್ರಿಯಮಾಣಪರಾಮರ್ಶಕ ಇತಿ ಸೋಽಯಂ ಸಂಜ್ಞಾಂತರಾದ್ಭೇದ ಇತಿ ।
ಭವತು ಸಂಜ್ಞಾಂತರಾತ್ಕರ್ಮಭೇದಃ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಸ್ತಿ ಚಾತ್ರ ವೇದಾಂತಾಂತರವಿಹಿತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಯಥೈವ ಕಾಠಕಾದಿಸಮಾಖ್ಯಾ ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತ ಏವಂ ಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಲೌಕಿಕಾಃ । ನ ಚಾಸ್ತಿ ವಿಶೇಷೋ ಯತೋ ಗ್ರಂಥೇ ಮುಖ್ಯಾವಿಜ್ಞಾನೇ ಗೌಣೀ ಭವೇತ್ । ಪ್ರಣಯನಂ ಚ ಗ್ರಂಥಜ್ಞಾನಯೋರಭಿನ್ನಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ವಾಚಿಕಾ ಸಮಾಖ್ಯಾ । ತಥಾಚ ಯದಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸಂನಿಧೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಸಮಾಖ್ಯಾಂತರಂ ತತ್ಪ್ರತೀಕಮಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ಭೇದಕಂ ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ಶಾಖಾಂತರೀಯೇ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟತಮೇಽತತ್ಪ್ರತೀಕಭೂತಸಮಾಖ್ಯಾಂತರಾಭಿಧೇಯೇ ಜ್ಞಾತ ಇತಿ । ತಥಾ ರೂಪಭೇದೋಽಪಿ ಕರ್ಮಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಯಥಾ “ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮ್” ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು । ಇದಮಾಮ್ನಯತೇ “ತಪ್ತೇ ಪಯಸಿ ದಧ್ಯಾನಯತಿ ಸಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾನುಮಿತೋ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತೇ । ತದನಂತರಂ ಚೇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ “ವಾಜಿಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಮ್” ಇತಿ । ಅತ್ರೇದಂ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕರ್ಮಣಿ ವಾಜಿನಂ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತೇ ಉತ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಮಪೂರ್ವಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಾಂತರವಿಧೌ ವಿಧಿಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರಾಪೂರ್ವಾಂತರಕಲ್ಪನಾಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ನ ಕರ್ಮಾಂತರವಿಧಾನಮಪಿ ತು ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕರ್ಮಣಿ ವಾಜಿನದ್ರವ್ಯವಿಧಿಃ । ನ ಚೋತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಮಿಕ್ಷಾಗುಣಾವರೋಧಾತ್ತತ್ರ ವಾಜಿನಮಲಬ್ಧಾವಕಾಶಂ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ಗೋಚರಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಭಯೋರಪಿ ವಾಕ್ಯಯೋಃ ಸಮಸಮಯಪ್ರವೃತ್ತೇರಾಮಿಕ್ಷಾವಾಜಿನಯೋರುತ್ಪತ್ತೌ ಸಮಂ ಶಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನ ನಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಃ ಶಿಷ್ಟತ್ವಮ್ । ತತ್ಕಥಮನಯಾವರುದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ನ ವಾಜಿನಂ ನಿವಿಶೇತ್ । ನ ಚ ವೈಶ್ವದೇವೀತ್ಯತ್ರ ಶ್ರೌತ ಆಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧೋ ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಯೇನ ವಾಜಿನಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಕ್ಯಗಮ್ಯಾದ್ಬಲವಾನ್ಭವೇದುಭಯೋರಪಿ ಪದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಪ್ರತೀತಿತಯಾ ವಾಕ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ನೋ ಖಲು ವೈಶ್ವದೇವೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಾನಪೇಕ್ಷಾಮಾಮಿಕ್ಷಾಮಧ್ಯವಸ್ಯಾಮಃ । ಅಸ್ತು ವಾ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ವಾಜಿಭ್ಯ ಇತಿ ಪದಂ ವಾಜಮನ್ನಮಾಮಿಕ್ಷಾ ತದೇಷಾಮಸ್ತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನೋ ವಿಶ್ವಾಂದೇವಾನುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶ್ವದೇವಶಬ್ದಾದ್ವಾಜಿಪದಂ ಭಿನ್ನಂ, ಯೇನ ಚ ಶಬ್ದೇನ ಚೋದನಾ ತೇನೈವೋದ್ದೇಶೇ ದೇವತಾತ್ವಂ ನ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣಾನ್ಯಥಾರ್ಥೈಕತ್ವೇನ ಸೂರ್ಯಾದಿತ್ಯಪದಯೋಃ ಸೂರ್ಯಾದಿತ್ಯಚರ್ವೋರೇಕದೈವತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತಥಾಪಿ ವಾಜಿನ್ನಿತೀನೇಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೇ ಸ್ಮರಣಾತ್ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಚ ವಿಶ್ವದೇವಪದೇನ ಸಂನಿಧಾಪನಾತ್ತತ್ಪದಪುರಃಸರಾ ಏವೈತೇ ವಾಜಿಪದೇನೋಪಸ್ಥಾಪ್ಯಾ ನ ತು ಸೂರ್ಯಾದಿತ್ಯಪದವತ್ಸ್ವತಂತ್ರಾಃ । ತಥಾಚ ತದುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ವಾಜಿಪದಂ ವಿಶ್ವದೇವೋಪಹಿತಾಮೇವ ದೇವತಾಮುಪಲಕ್ಷಯತೀತಿ ನ ಶಬ್ದಾಂತರೋದ್ದೇವತಾಭೇದಃ । ತತಶ್ಚಾಮಿಕ್ಷಾಸಂಬಂಧೋಪಜೀವನೇನ ವಿಶ್ವೇಭ್ಯೋ ವಾಜಿನಂ ವಿಧೀಯಮಾನಂ ನಾಮಿಕ್ಷಯಾ ಬಾಧ್ಯತೇ ಕಿಂತು ತಯಾ ಸಹ ಸಮುಚ್ಚೀಯತ ಇತಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಮಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ದ್ರವ್ಯಯುಕ್ತಮೇಕಂ ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ ಯದಿ ವೈಶ್ವದೇವೀತಿ ತದ್ಧಿತಶ್ರುತ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ನೋಚ್ಯೇತ । ತದ್ಧಿತಸ್ಯ ತ್ವಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೇ ಸ್ಮರಣಾತ್ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ಚ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತತ್ರೈವ ತದ್ಧಿತಸ್ಯಾಪಿ ವೃತ್ತಿರ್ನತು ವಿಶ್ವೇಷು ದೇವೇಷು । ನ ತತ್ಸಂಬಂಧೇ, ನಾಪಿ ತತ್ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರೇ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಕಸ್ಮಾದ್ವೈಶ್ವದೇವೀಶಬ್ದಮಾತ್ರಾದೇವ ನಾಮಿಕ್ಷಾಂ ಪ್ರತೀಮಃ ಕಿಮಿತಿ ಚಾಮಿಕ್ಷಾಪದಮಪೇಕ್ಷಾಮಹೇ । ತದ್ಧಿತಾಂತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾಪರ್ಯವಸಾನಾನ್ನ ಪ್ರತೀಮಸ್ತತ್ಪರ್ಯವಸಾನಾಯ ಚಾಪೇಕ್ಷಾಮಹೇ । ಅವಸಿತಾಭಿಧಾನಂ ಹಿ ಪದಂ ಸಮರ್ಥಮರ್ಥಧಿಯಮಾಧಾತುಮ್ । ಇದಂ ತು ಸಂನಿಹಿತವಿಶೇಷಾಭಿಧಾಯಿ ತತ್ಸಂನಿಧಿಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಂ ಸಂನಿಧಾಪಕಮಾಮಿಕ್ಷಾಪದಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಕುತ ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಾನಪೇಕ್ಷ ಆಮಿಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಕುತೋ ವಾ ತತ್ರಾನಪೇಕ್ಷಾ । ಅತಶ್ಚ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಪದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಯತ್ಪದಂ ಪದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಮಭಿಧತ್ತೇ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಭೂತಪ್ರಥಮಭಾವಿಪದಾವಗಮ್ಯತ್ವಾಚ್ಛ್ರೌತಂ ಬಲೀಯಶ್ಚ । ಯತ್ತು ಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನಪದಾಭಿಹಿತಪದಾರ್ಥಾವಗಮಗಮ್ಯಂ ತತ್ತಚ್ಚರಮಪ್ರತೀತಿವಾಕ್ಯಗಮ್ಯಂ ದುರ್ಬಲಂ ಚೇತಿ ತದ್ಧಿತಶ್ರುತ್ಯವಗತಾಮಿಕ್ಷಾಲಕ್ಷಣಗುಣಾವರೋಧಾತ್ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾಸಂಯೋಗಿ ವಾಜಿನದ್ರವ್ಯಂ ಸಸಂಬಂಧಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭಿನತ್ತಿ । ಏವಂಚ ಸತಿ ನಿತ್ಯವದವಗತಾನಪೇಕ್ಷಸಾಧನಭಾವಾಮಿಕ್ಷಾ ನ ವಾಚಿನದ್ರವ್ಯೇಣ ಸಹ ವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯೌ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯತಿ । ನಚಾಶ್ವತ್ವೇ ನಿರೂಢತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷವೃತ್ತಿ ವಾಜಿಪದಂ ಕಥಂಚಿದ್ಯೌಗಿಕಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಾವೃತ್ತಿ ವಿಶ್ವದೇವಶಬ್ದಾಂ ದೇವತಾಂ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಾದಾಮಿಕ್ಷಾದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಸರ್ಜನೀಭೂತಾಮವಗತಾಮುಪಲಕ್ಷಯಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರಕೃತಂ ಹಿ ಸರ್ವನಾಮಪದಗೋಚರಃ । ಪ್ರಧಾನಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಮುಚ್ಯತೇ ನೋಪಸರ್ಜನಮ್ । ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ಚ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾಗೌರವೇ ಅಭ್ಯುಪೇತವ್ಯೇ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೇಹ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾಸಂಭವಿನೋ ಗುಣಾತ್ಕರ್ಮಭೇದ ಏವಮಿಹಾಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಷಡಗ್ನಿವಿದ್ಯಾ ಭಿನ್ನಾ, ಏವಂ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇಷೂನಾಧಿಕಭಾವೇನ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ । ತಥಾ ಧರ್ಮವಿಶೇಷೋಽಪಿ ಕರ್ಮಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕ ಇತಿ । ತಥಾಹಿ ಕಾರೀರೀವಾಕ್ಯಾನ್ಯಧೀಯಾನಾಸ್ತೈತ್ತಿರೀಯಾ ಭೂಮೌ ಭೋಜನಮಾಚರಂತಿ ನಾಚರಂತ್ಯನ್ಯೇ । ತಥಾಗ್ನಿಮಧೀಯಾನಾಃ ಕೇಚಿದುಪಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯೋದಕುಂಭಮಾಹರಂತಿ ನಾಹರಂತ್ಯನ್ಯೇ । ತಥಾಶ್ವಮೇಧಮಧೀಯಾನಾಃ ಕೇಚಿದಶ್ವಸ್ಯ ಘಾಸಮಾನಯಂತಿ ನಾನಯಂತ್ಯನ್ಯೇ । ಕೇಚಿತ್ತ್ವಾಚರಂತ್ಯನ್ಯಮೇವ ಧರ್ಮಮ್ । ನಚ ತಾನ್ಯೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ಭೂಮಿಭೋಜನಾದಿಜನಿತಮುಪಕಾರಮಾಕಾಂಕ್ಷಂತಿ ನಾಕಾಂಕ್ಷಂತಿ ಚೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅತೋಽವಗಮ್ಯತೇ ಭಿನ್ನಾನಿ ತಾಸು ಶಾಖಾಸು ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಸ್ತಿ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಶಾಖಿನಾಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ಏವಂ ಪುನರುಕ್ತ್ಯಾದಯೋಽಪೀತಿ ।
“ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪಂಚಕೃತ್ವೋಽಭ್ಯಸ್ತೋ ಯಜತಿಶಬ್ದಃ । ತತ್ರ ಕಿಮೇಕಾ ಕರ್ಮಭಾವನಾ ಕಿಂವಾ ಪಂಚೈವೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಬಂಧಭೇದೇನ ಶಬ್ದಾಂತರಾಧಿಕರಣೇ ಭಾವನಾಭೇದಾಭಿಧಾನಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಧಾತುಭೇದಮಂತರೇಣ ಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ “ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ” ಇತಿ ಪ್ರಥಮಭಾವಿನಾ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಹಿತಾ ಕರ್ಮಭಾವನಾ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನೋಪರಿತನೈರ್ವಾಕ್ಯೈರನೂದ್ಯತೇ । ನಚ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದನನುವಾದಃ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯಾನನುಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಮಭಾವನಾಭೇದೇ ಚಾನೇಕಾಪೂರ್ವಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾದೇಕಾಪೂರ್ವವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಮೇಕಂ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾಣಿ ಹಿ ಸಮಿದಾದಿವಾಕ್ಯಾನೀತಿ । ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾರ್ಹಾಣ್ಯಪಿ ಯುಗಪದಧ್ಯಯನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಕ್ರಮೇಣಾಧೀತಾನೀತಿ । ನ ತ್ವಯಮೇಷಾಂ ಪ್ರಯೋಜಕಃ ಕ್ರಮಃ । ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಪ್ರಯೋಜಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತೇನ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಸ್ಯ ಕೋಽನುವಾದಃ । ಕಥಂಚಿದ್ವಿಪರಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕಾಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಾಲಕ್ಷಣವಿಧಿತ್ವಾಪವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಗುಣಶ್ರವಣೇ ಹಿ ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮವಿಧಾನೇ ವಿಧಿಗೌರವಭಿಯಾ ಗುಣಮಾತ್ರವಿಧಾನಲಾಘವಾಯ ಕರ್ಮಾನುವಾದಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವಿಪರಿವೃತ್ತೇರುಪಕಾರಃ । ಯಥಾ “ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ದಧಿವಿಧಿಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಪರಿವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ “ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” ಇತಿ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಹೋಮಸ್ಯ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಸ್ಯಾನುವಾದಃ । ನ ಚಾತ್ರ ಗುಣಾದ್ಭೇದಃ, ಸಮಿದಾದಿಪದಾನಾಂ ಕರ್ಮನಾಮಧೇಯಾನಾಂ ಗುಣವಚನತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಚ ಕಿಂವಚನವಿಹಿತಕಿಂಕರ್ಮಾನುವಾದೇನ ಕಸ್ಯ ಗುಣವಿಧಿತ್ವಮಿತಿ ನ ವಿನಿಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚಾಪೂರ್ವಾ ನಾಮ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವದ್ವಿಧಾನಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರಥಮಮವಗತಂ, ಯತಃ ಪೂರ್ವಬುದ್ಧಿವಿಚ್ಛೇದೇನ ವಿಧೀಯಮಾನಂ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಸಂಜ್ಞಾತೋ ವ್ಯವಚ್ಛಿಂದ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು ಪ್ರಥಮತ ಏವ ಕರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾವಗತಾಃ ಸಮಿದಾದಯಸ್ತದ್ವಶಾತ್ಕರ್ಮನಾಮಧೇಯತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಆಖ್ಯಾತಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವೇಽನುವಾದಾ ವಿಧಿತ್ವೇ ವಿಧಯೋ ನ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಸ್ಯಚಿದೀಶತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವರಸಸಿದ್ಧಾಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ಮವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣ್ಯಯಮಭ್ಯಾಸೋ ಭಾವನಾನುಬಂಧಭೂತಾನಿ ಭಿಂದಾನೋ ಭಾವನಾಂ ಭಿನತ್ತಿ ಯಥಾ ತಥಾ ಶಾಖಾಂತರವಿಹಿತಾ ಅಪಿ ವಿದ್ಯಾಃ ಶಾಖಾಂತರವಿಹಿತಾಭ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯೋಽಭ್ಯಾಸೋ ಭೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ । ಅಶಕ್ತೇಶ್ಚ । ನಹ್ಯೇಕಃ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಮಿಕಾಮುಪಾಸನಾಮುಪಸಂಹರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾಧ್ಯಯನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನಧೀತಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇಽಧ್ಯಯನವಿಧಾನವೈಯರ್ತ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ಭೇದೇ ತೂಪಾಸನಾನಾಂ ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಸಮಾಪ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ । ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಶಾಖಿನಾಮೋಂಕಾರಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಕಥನೇ ಸಮಾಪ್ತಿಃ । ಕೇಷಾಂಚಿದನ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯುಪಾಸನಾಭೇದಃ । ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾದಪಿ ಭೇದಃ । ತಥಾಹಿ “ನೈತದಚೀರ್ಣವ್ರತೋಽಧೀತೇ” ಇತಿ ಅಚೀರ್ಣವ್ರತಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಾಭಾವದರ್ಶನಾದುಪಾಸನಾಭಾವಃ । ಕ್ವಚಿದಚೀರ್ಣವ್ರತಸ್ಯಾಧ್ಯಯನದರ್ಶನಾದುಪಾಸನಾವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸನಾಭೇದ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾನಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಾನಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ವೇದಾಂತೇ ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ ।
ಯಾನ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ ವೇದಾಂತೇ ತಾನ್ಯೇವ ವೇದಾಂತಾಂತರೇಷ್ವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಯೋಗರೂಪಾಖ್ಯಾಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಚೋದ್ಯತ ಇತಿ ಚೋದನಾ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಃ । ಸ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ತತ್ರ ಖಲ್ವಯಂ ಹೋಮಾದಿಧಾತ್ವರ್ಥಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಸ್ಯ ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಸೇಚನಾದಿಕಸ್ಯಾವಚ್ಛೇದ್ಯಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಃ ಸ ಏವ ಶಾಖಾಂತರೇ ಯಥೈವಮಿಹಾಪಿ ಪ್ರಾಣಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವವೇದನವಿಷಯಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಃ ಸ ಏವ ಶಾಖಾಂತರೇಷ್ವಪೀತಿ । ಏವಂ ಫಲಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಭವನಲಕ್ಷಣಃ ಸ ಏವ । ರೂಪಮಪಿ ತದೇವ । ಯಥಾ ಯಾಗಸ್ಯ ಯದೇಕಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾರೂಪಂ ತದೇವ ಶಾಖಾಂತರೇಷ್ವಪೀತಿ । ಏವಂ ವೇದನಸ್ಯಾಪಿ ಯದೇಕತ್ರ ಪ್ರಾಣಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವರೂಪಂ ವಿಷಯಸ್ತಚ್ಛಾಖಾಂತರೇಷ್ವಪೀತಿ ॥ ೧ ॥
ಕಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ।
ಯುಕ್ತಂ ಯದಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ಯೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದೇಕಾದಶಕಪಾಲತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧೇಽಪ್ಯಭೇದ ಇತಿ । ಯಥೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾದಿಹ ತ್ವಗ್ನಿಷೂತ್ವಪತ್ತಿಗತ ಏವ ಗುಣಭೇದ ಇತಿ ಕಥಂ ವೈಶ್ವದೇವೀವನ್ನ ಭೇದಕ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ ।
ತಮಿಮಂ ವಿಶೇಷಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಶಂಕತೇ ಸೂತ್ರಕಾರಃ –
ಭೇದಾನ್ನೇತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಪರಿಹಾರಃ ಸೂತ್ರಾವಯವಃ ।
ನ ಏಕಸ್ಯಾಮಪೀತಿ ।
ಪಂಚೈವ ಸಾಂಪಾದಿಕಾ ಅಗ್ನಯೋ ವಾಜಸನೇಯಿನಾಮಪಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಮಿವ ವಿಧೀಯಂತೇ । ಷಷ್ಠಸ್ತ್ವಗ್ನಿಃ ಸಂಪದ್ವ್ಯತಿರೇಕಾಯಾನೂದ್ಯತೇ ನ ತು ವಿಧೀಯತೇ । ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಂ ತೂತ್ಪತ್ತೌ ಗುಣೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಭವತು ಭೇದಃ । ಅಥವಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಮಪಿ ಷಷ್ಠೋಽಗ್ನಿಃ ಪಠ್ಯತ ಏವ । ಅಥವಾ ಭವತು ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ಷಷ್ಠಾಗ್ನಿವಿಧಾನಂ ಮಾ ಚ ಭೂಚ್ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಂ ತಥಾಪಿ ಪಂಚತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅವಿಧಾನಾನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಕಿಂತೂತ್ಪನ್ನೇಷ್ವಗ್ನಿಷು ಪ್ರಚಯಶಿಷ್ಟಾ ಸಂಖ್ಯಾನೂದ್ಯತೇ ಸಾಂಪಾದಿಕಾನಗ್ನೀನವಚ್ಛೇತುಂ, ತೇನ ಯೇಷಾಮುತ್ಪತ್ತಿಸ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಅಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾಯಾಶ್ಚ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅನುವಾದ್ಯತ್ವೇನಾನುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಿಧೀಯಮಾನಸ್ಯ ಚಾಧಿಕಸ್ಯ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪಸಂಭವಾನ್ನ ಶಾಖಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಭೇದಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇಽಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಾದಯೋಽಪಿ ಭವಂತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಭಿನ್ನಾಸ್ತಾಸು ತಾಸು ಶಾಖಾಸ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇನ ಹಿ ಸಮಾಚಾರೇಽಧಿಕಾರಾಚ್ಚ ಸವವಚ್ಚ ತನ್ನಿಯಮಃ ।
ಯೈರಾಥರ್ವಣಿಕಗ್ರಂಥೋಪಾಯಾ ವಿದ್ಯಾ ವೇದಿತವ್ಯಾಂ ತೇಷಾಮೇವ ಶಿರೋವ್ರತಪೂರ್ವಾಧ್ಯಯನಪ್ರಾಪ್ತಗ್ರಂಥಬೋಧಿತಾ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ನಾನ್ಯಥಾ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಛಾಂದೋಗ್ಯಾದೀನಾಂ ಸೈವ ವಿದ್ಯಾ ಚೀರ್ಣಶಿರೋವ್ರತಾನಾಂ ಫಲದೇತ್ಯಾಥರ್ವಣಗ್ರಂಥಾಧ್ಯಯನಸಂಬಂಧಾದವಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವೇದವ್ರತೇನೇತಿ “ನೈತದಚೀರ್ಣವ್ರತೋಽಧೀತೇ” ಇತಿ ಸಮಾಮ್ನಾನಾದವಗಮ್ಯತೇ । “ತೇಷಾಮೇವೈತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ವದೇತ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೦) ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಗೇಽಪ್ಯೇತಾಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನಾ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಧ್ಯಯನಸಂಬಂಧಾವಿರೋಧಾದಾಥರ್ವವಿಹಿತೈವ ವಿದ್ಯೋಚ್ಯತ ಇತಿ । ಸವಾ ಹೋಮಾಃ ಸಪ್ತ ಸೌರ್ಯಾದಯಃ ಶತೌದನಾಂತಾ ಆಥರ್ವಣಿಕಾನಾಂ ತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಥರ್ವಣಿಕೇಽಗ್ನೌ ಕ್ರಿಯಂತೇ ನ ತ್ರೇತಾಯಾಮ್ ॥ ೩ ॥
ವಿದ್ಯೈಕತ್ವಮ್ –
ದರ್ಶಯತಿ ಚ ।
ಭೂಯೋಭೂಯೋ ವಿದ್ಯೈಕತ್ವಸ್ಯ ವೇದದರ್ಶನಾದ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಾಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವೇದ ಏಕತ್ವಮಾಹ ತಾಸಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಠಿತಾನಾಂ ತದ್ವಿಧಾನಾಂ ಪ್ರಾಯದರ್ಶನಾದೇಕತ್ವಮೇವ । ತಥಾಹ್ಯಗ್ರ್ಯಪ್ರಾಯೇ ಲಿಖಿತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಭವೇದಯಮಗ್ರ್ಯ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ । ಯಚ್ಚ ಕಾಠಕಾದಿಸಮಾಖ್ಯಯೋಪಾಸನಾಭೇದ ಇತಿ ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಏತಾ ಹಿ ಪೌರುಷೇಯ್ಯಃ ಸಮಾಖ್ಯಾಃ ಕಾಠಕಾದಿಪ್ರವಚನಯೋಗಾತ್ತಾಸಾಂ ಶಾಖಾನಾಂ ನ ತೂಪಾಸನಾನಾಮ್ । ನಹ್ಯೇತಾಃ ಕಠಾದಿಭಿಃ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ನಚ ಕಠಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮಾಸಾಮಿತರಾನುಷ್ಠಾನೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ನಚ ಕಠಪ್ರೋಕ್ತಾನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರೇಣ ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ತದ್ಯೋಗಾಚ್ಚ ಕಥಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣಯೋಪಾಸನಾಸು ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಮುಪಾಸನಾಭಿಧಾನಮಪ್ಯಾಸಾಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನಚ ತದ್ಭೇದಾಭೇದೌ ಜ್ಞಾನಭೇದಾಭೇದಪ್ರಯೋಜಕೌ, ಮಾ ಭೂದ್ಯಥಾಸ್ವಮಾಸಾಮಭೇದಾಜ್ಜ್ಞಾನಾನಾಮೇಕಶಾಖಾಗತಾನಾಮೈಕ್ಯಮ್ । ಕಠಾದಿಪುರುಷಪ್ರವಚನನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚೈತಾಃ ಸಮಾಖ್ಯಾಃ ಕಠಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಕ್ನಾಸನ್ನಿತಿ ತನ್ನಿಬಂಧನೋ ಜ್ಞಾನಭೇದೋ ನಾಸೀದಿದಾನೀಂ ಚಾಸ್ತೀತಿ ದುರ್ಘಟಮಾಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಮಾಖ್ಯಾತೋ ಭೇದಃ । ಅಭ್ಯಾಸೋಽಪಿ ನಾತ್ರ ಭೇದಕಃ । ಯುಕ್ತಂ ಯದೇಕಶಾಖಾಗತೋ ಯಜತ್ಯಭ್ಯಾಸಃ ಸಮಿದಾದೀನಾಂ ಭೇದಕ ಇತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಧಿತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಮಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಂ ಚ ಕುಪ್ಯೇಯಾತಾಮ್ಽಶಾಖಾಂತರೇ ತ್ವಧ್ಯೇತೃಪುರುಷಭೇದಾದೇಕತ್ವೇಽಪಿ ನೌತ್ಸರ್ಗಿಕವಿಧಿತ್ವವ್ಯಾಕೋಪ ಇತಿ । ಅಶಕ್ತಿರಪಿ ನ ಭೇದಹೇತುಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ಸ್ವಶಾಖಾಯಾಮಧ್ಯಯನನಿಯಮಃ । ತತಶ್ಚ ಶಾಖಾಂತರೀಯಾನರ್ಥಾನನ್ಯೇಭ್ಯಸ್ತದ್ವಿದ್ಯೇಭ್ಯೋಽಧಿಗಮ್ಯೋಪಸಂಹರಿಷ್ಯತಿ । ಸಮಾಪ್ತಿಶ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನಿ ಸಮಾಪ್ತೇ ತಸ್ಯ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಯಥಾಧ್ವರ್ಯವೇ ಕರ್ಮಣಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತಿಂ ವ್ಯಪದಿಶಂತಿ “ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಃ ಸಮಾಪ್ತಃ” ಇತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಾಪ್ತಿಭೇದೋಽಪಿ ನ ಸಾಧನಮುಪಾಸನಾಭೇದಸ್ಯ । ತದೇವಮಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಚೋದನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವವೇದಾಂತಪ್ರತ್ಯಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪ ॥
ಕಂಚಿದ್ವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವತಂತ್ರಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮರ್ಥಮಾಹ ಸ್ಮ ಸೂತ್ರಕೃತ್ ॥ ಚಿಂತಾಪ್ರಯೋಜನಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಉಪಸಂಹಾರೋಽರ್ಥಾಭೇದಾದ್ವಿಧಿಶೇಷವತ್ಸಮಾನೇ ಚ ।
ಅತ್ರೈದಮಾಶಂಕತೇ ಭವತು ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯಮೇಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ತಥಾಪಿ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತಾನಾಂ ತದಂಗಾಂತರಾಣಾಂ ನ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಸಂಹಾರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಯಾವನ್ಮಾತ್ರಮಂಗಜಾತಮೇಕಸ್ಯಾಂ ಶಾಖಾಯಾಂ ವಿಹಿತಂ ತಾವಾನ್ಮಾತ್ರೇಣೈವೋಪಕಾರಸಿದ್ಧೇರಧಿಕಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ಅಪೇಕ್ಷಣೇ ಚಾಧಿಕಮಪಿ ತತ್ರ ವಿಧೀಯೇತ । ನಚ ವಿಹಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕರ್ಮ ಸಕಲಾಂಗವದ್ವಿಹಿತಮಪಿ ಅಶಕ್ತೌ ಯಾವಚ್ಛಕ್ಯಮಂಗಮನುಷ್ಠಾತುಂ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಜನ್ಯೇನೋಪಕಾರೇಣೌಪಕೃತಂ ಭವತ್ಯೇವಮಿಹಾಪ್ಯಂಗಾಂತರಾವಿಧಾನಾದೇವ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಸರ್ವತ್ರೈಕತ್ವೇ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ಥಿತೇ ಗೃಹಮೇಧೀಯನ್ಯಾಯೇನ ನೋಪಕಾರಾವಚ್ಛೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಹಿ ತದೇವ ಕರ್ಮ ಸತ್ತದಂಗಮಪೇಕ್ಷತೇ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಚೇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ತು ನಿಮಿತ್ತಾನುರೋಧಾದವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯೇ ಸರ್ವಾಂಗೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಸದಾತನತ್ವಾಸಂಭವಾದುಪಕಾರಾವಚ್ಛೇದಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಕೃತೋಪಕಾರಪಿಂಡೇ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತೇ ಆಜ್ಯಭಾಗವಿಧಾನಾದ್ಗೃಹಮೇಧೀಯೇಽಪ್ಯುಪಕಾರಾವಚ್ಛೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಇಹ ತು ಶಾಖಾಂತರೇ ಕತಿಪಯಾಂಗವಿಧಾನಂ ತಾನಿ ವಿಧತ್ತೇ ನೇತರಾಣಿ ಪರಿಸಂಚಷ್ಟೇ । ನಚ ತದುಪಕಾರಪಿಂಡೇ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತೇ ಆಜ್ಯಭಾಗವತ್ತನ್ಮಾತ್ರವಿಧಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸರ್ವಾಂಗಸಂಗಮ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕೋಽಸತಿ ಬಲವತಿ ಬಾಧಕೇ ನಾಪವದಿತುಂ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಅನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ದ್ವಯಾ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಾಃ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ । ತತಃ ಕಾನೀಯಸಾ ಏವ ದೇವಾ ಜ್ಯಾಯಸಾ ಅಸುರಾಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಯಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಪನ್ನಾ ದೇವಾಃ । ತೇ ಹಿ ದೀವ್ಯಂತ ಇತಿ ದೇವಾಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಮತಯಸ್ತಾಮಸವೃತ್ತಿಪ್ರಧಾನಾ ಅಸುರಾ ಅಸುಭಿಃ ಪ್ರಾಣೈರನಿಂದ್ರಿಯೈರಗೃಹೀತೈಸ್ತೇಷು ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ರಮಂತ ಇತ್ಯಸುರಾ ಅತ ಏವ ತೇ ಜ್ಯಾಯಾಂಸಃ । ಯತೋಽಮೀ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವಂತಃ ಕಾನೀಯಸಾಸ್ತು ದೇವಾಃ । ಅಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಸ್ತಾಮಸವೃತ್ತ್ಯಭಿಭವಃ ಕದಾಚಿತ್ । ಕದಾಚಿತ್ತಾಮಸವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವೋಽಭಿಭವಶ್ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ್ಯಾ ವೃತ್ತೇಃ । ಸೇಯಂ ಸ್ಪರ್ಧಾ । ತೇ ಹ ದೇವಾ ಊಚುಃ, ಹಂತ ಅಸುರಾನ್ ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥೇನಾತ್ಯಯಾಮ ಅಸುರಾನ್ ಜಯಾಮಾಸ್ಮಿನ್ನಾಭಿಚಾರಿಕೇ ಯಜ್ಞ ಉದ್ಗೀಥಲಕ್ಷಣಸಾಮಭಕ್ತ್ಯುಪಲಕ್ಷಿತೇನೋದ್ಗಾತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಣೇತಿ । ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚುರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನಸಾಮಾಸುರಪಾಪ್ಮವಿದ್ಧತಯಾ ನಿಂದಿತ್ವಾ ಅಥ ಹೇಮಮಾಸನ್ಯಮಾಸ್ಯೇ ಭವಮಾಸನ್ಯಂ ಮುಖಾಂತರ್ಬಿಲಸ್ಥಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನವತೀಂ ದೇವತಾಮೂಚುಸ್ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತಿ । ತಥೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತೇಭ್ಯ ಏವ ಪ್ರಾಣ ಉದಗಾಯತ್ತೇಽಸುರಾ ವಿದುರನೇನ ಪ್ರಾಣೇನೋದ್ಗಾತ್ರಾ ನೋಽಸ್ಮಾನ್ ದೇವಾ ಅತ್ಯೇಷ್ಯಂತೀತಿ । ತಮಭಿದ್ರುತ್ಯ ಪಾಪ್ಮನಾವಿಧ್ಯನ್ನಸುರಾ ಯಥಾಶ್ಮಾನಮೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮೃತ್ತ್ವಾಲ್ಲೋಷ್ಟೋ ವಾ ವಿಧ್ವಂಸತ ಏವಂ ವಿಧ್ವಂಸಮಾನಾ ವಿಷ್ವಂಚೋಽಸುರಾ ವಿನೇಶುಃ ।
ತದೇತತ್ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಹ –
ವಾಜಸನೇಯಕ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇಽಪೀತಿ ।
ವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ವಿಮೃಶತಿ –
ತತ್ರ ಸಂಶಯ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ವಿದ್ಯೈಕತ್ವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನು ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕತ್ರೋದ್ಗಾತೃತ್ವೇನೋಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣ ಏಕತ್ರ ಚೋದ್ಗಾನತ್ವೇನ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರೋಶ್ಚ ಸ್ಫುಟೋ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಬಹುತರರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ನಾದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ನೇತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶಾಖಾಂತರೇ, ಏಕಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಾಖಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟಮೇತನ್ನ ಚ ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಾಜಸನೇಯಕೇಽಪಿ ಚೇತಿ ।
ಬಹುತರರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾನುಗ್ರಹಾಯ ಚೋಮಿತ್ಯನೇನಾಪಿ ಉದ್ಗೀಥಾವಯವೇನ ಉದ್ಗೀಥ ಏವ ಲಕ್ಷಣೀಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ॥ ೬ ॥
ನ ವಾ ಪ್ರಕರಣಭೇದಾತ್ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿವತ್ ।
ಬಹುತರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಉಪಕ್ರಮಭೇದಾತ್ತದನುರೋಧೇನ ಚೋಪಸಂಹಾರವರ್ಣನಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ತಸ್ಯೈವ ಚೋದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಪುನಃಪುನಃ ಸಂಕೀರ್ತನಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಓಂಕಾರಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ರಸತಮಾದಿಗುಣೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೋಂಕಾರಸ್ಯ । ತಥಾಹಿ ಭೂತಪೃಥಿವ್ಯೋಷಧಿಪುರುಷವಾಗೃಕ್ಸಾಮ್ನಾಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರಮುತ್ತರಂ ರಸತಯಾ ಸಾರತಯೋಕ್ತಮ್ । ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ರಸತಮ ಓಂಕಾರ ಉಕ್ತಶ್ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ।
ನಚ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಭೇದ ಇತಿ ।
ಏಕತ್ರೋದ್ಗೀಥೋದ್ಗಾತಾರಾವುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾವೇಕತ್ರ ತದವಯವ ಓಂಕಾರ ಇತಿ । ತಥಾ ಹ್ಯಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯೇ ಇತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ “ವಿವಾ ಏತಂ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿರರ್ಧಯತಿ ವರ್ಧಯತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾಚ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೇತಿ ಸ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ವಿಭಜೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಃ ಸ್ಯುಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ದಾತ್ರೇ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಂ ಯೇ ಕ್ಷೋದಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನ್ ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಮ್” ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹಃ ಕಿಂ ಕಾಲಾಪರಾಧೇ ಯಾಗಾಂತರಮಿದಂ ಚೋದ್ಯತ ಉತ ತೇಷ್ವೇವ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರಕೃತೇಷು ಕಾಲಾಪರಾಧೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ದೇವತಾಪನಯ ಇತಿ । ಏಷ ತಾವದತ್ರ ವಿಷಯಃ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮೇವ ದರ್ಶಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ವೇದಿಕ್ರಿಯಾಗ್ನಿಪ್ರಣಯನಕ್ರಿಯಾ ವ್ರತಾದಿಶ್ಚ ಯಜಮಾನಸಂಸ್ಕಾರಃ । ದಧ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ದೋಹಃ । ಪ್ರತಿಪದಿ ಚ ದರ್ಶಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ । ಯಸ್ಯ ತು ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಕುತಶ್ಚಿದ್ಭ್ರಮನಿಬಂಧನಾಚ್ಚತುರ್ದಶ್ಯಾಮೇವಾಮಾವಾಸ್ಯಾಬುದ್ಧೌ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಚಂದ್ರಮಾ ಅಭ್ಯುದೀಯತೇ ತತ್ರೇದಂ ಶ್ರೂಯತೇ “ಯಸ್ಯ ಹವಿರ್ನಿರುಪ್ತಮ್” ಇತಿ । ತೇನ ಯಜಮಾನೇನಾಭ್ಯುದಿತೇನಾಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮೇವ ನಿಮಿತ್ತಾಧಿಕಾರಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪುರಸ್ತದಹರೇವ ವೇದ್ಯುದ್ಧರಣಾದಿಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪದಿ ದರ್ಶಃ ಪ್ರವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ತತ್ರಾಭ್ಯುದಯೇ ಕಿಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಮಿದಂ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ದರ್ಶಾಚ್ಚೋದ್ಯತ ಉತ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದರ್ಶಕರ್ಮಣಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾಪನಯನೇನ ದೇವತಾಂತರಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಹವಿರ್ಭಾಗಮಾತ್ರಶ್ರವಣಾಚ್ಚರುವಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಾಂತರಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯೋ ಹವೀಂಷಿ ವಿಭಜೇದಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ತತಸ್ತಾನ್ಯೇವ ಹವೀಂಷಿ ದೇವತಾಂತರೇಣ ಯುಜ್ಯಮಾನಾನಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹಂತಿ ಕಿಂತು ಪ್ರಕೃತಮೇವ ಕರ್ಮ ತದ್ಧವಿಷ್ಕಮಪನೀತಪೂರ್ತದೇವತಾಕಂ ದೇವತಾಂತರಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರ ಪುನಸ್ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ ವಿಭಜೇದಿತಿ ಹವಿಷ ಏವ ಮಧ್ಯಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ವಿಭಾಗಶ್ರವಣಾದನಪನೀತಾ ಹವಿಷಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವದೇವತಾವರುದ್ಧೇ ಹವಿಷಿ ದೇವತಾಂತರಮಲಬ್ಧಾವಕಾಶಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ಗೋಚರಯೇತ್ । ಅಪಿಚ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ದಧ್ನಸ್ತಂಡುಲಾನಾಂ ಪಯಸಸ್ತಂಡುಲಾನಾಂ ಚೇಂದ್ರಾದಿದೇವತಾ ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವಿಧಾತವ್ಯಃ । ಚರುತ್ವಂ ಚಾತ್ರ ವಿಹಿತಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ತದಪಿ ವಿಧಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯನೇಕಗುಣವಿಧಾನಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ । ಕರ್ಮಾಂತರಂ ತ್ವಪೂರ್ವಂ ಶಕ್ಯಮೇಕೇನೈವ ಪ್ರಯತ್ನೇನಾನೇಕಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಿಧಾತುಮಿತಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ದರ್ಶಸ್ತು ಲುಪ್ಯತೇ ಕಾಲಾಪರಾಧಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಮ್ । ಪೂರ್ವದೇವತಾತೋ ಹವಿಷೋ ವಿಭಾಗಪೂರ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೇ ದೇವತಾಂತರವಿಧಾನಾತ್ । ಚರ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಚಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಾ ತ್ರೇಧಾ ತಂಡುಲಾನ್ ವಿಭಜೇದಿತಿ ತಂಡುಲಾನಾಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಭಾಗವಿಧಾನಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಂಡುಲಾನಾಂ ತ್ರೇಧಾತ್ವಮನೂದ್ಯ ವಿಭಜೇದಿತ್ಯೇತಾವದ್ವಿಧತ್ತೇ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಲೋಚನಯಾ ಪೂರ್ವದೇವತಾಭ್ಯ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತಂಡುಲಾನಿತಿ ತ್ವವಿವಕ್ಷಿತಂ ಹವಿರುಭಯತ್ವವತ್ । ತಥಾ ಚ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪನೀತೇ ಪೂರ್ವವತ್ದೇವತಾಸಂಬಂಧೇ ಹವಿಷಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕರ್ಮಣ್ಯಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧಂ ವಿಧಾತುಂ ಶಕ್ನುವಂತಿ । ತಥಾಚ ದ್ರವ್ಯಮುಖೇನ ಪ್ರಕೃತಮುಖಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರಕಲ್ಪನಾಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತತಶ್ಚ ಸಮಾಪ್ತೇಽಪಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತಾನ್ಯೇವ ಪುನಃ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನಿ । ನಚ ದಧನಿ ಚರುಮಿತಿ ಚರುಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಯೋರ್ವಿಧಾನಂ ತಯೋರಪ್ಯರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ ತಂಡುಲಪೇಷಣಪ್ರಥನಂ ಪುರೋಡಾಶಪಾಕಾದಿ ದಧಿಪಯಸೀ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ತತ್ರಾಭ್ಯುದಯನಿಮಿತ್ತೇ ದಧಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಪಯೋಯುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ತಂಡುಲಾನಾಂ ವಿಭಜೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಪೂರ್ವದೇವತಾಪನಯಂ ಕೃತ್ವಾ ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ದೇವತಾಂತರಸಂಬಂಧಃ ಕೃತಃ । ನಚ ಪ್ರಭೂತದಧಿಪಯಃ ಸಂಸಕ್ತೈರಲ್ಪೈಸ್ತಂಡುಲೈಃ ಪುರೋಡಾಶಕ್ರಿಯಾ ಸಂಭವತಿ । ಇತಿ ಪುರೋಡಾಶನಿವೃತ್ತೌ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಥನಸ್ಯಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿರನಿವೃತ್ತಸ್ತು ಪಾಕೋಽಪವಾದಾಭಾವಾತ್ತಥಾ ಚಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಶ್ಚೋದ್ಯತೇ । ಭವತು ವಾ ಅನೇಕವಾಕ್ಯಕಲ್ಪನಮ್ । ಪ್ರಕೃತಾಧಿಕಾರಾವಗಮಬಲಾದಸ್ಯಾಪಿ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತದೇವೇದಂ ಕರ್ಮ ನ ತು ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪಶುಕಾಮವಾಕ್ಯೇ ತ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮವಿಧಿರಭ್ಯುದಯವಾಕ್ಯಸಾರೂಪ್ಯೇಽಪಿ । “ಯಃ ಪಶುಕಾಮಃ ಸ್ಯಾತ್ಸೋಽಮಾವಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ವತ್ಸಾನಪಾಕುರ್ಯಾದ್ಯೇ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಗ್ನಯೇ ಸನಿಮತೇಽಷ್ಠಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮಾಸ್ತಾನ್ ವಿಷ್ಣವೇ ಶಿಪಿವಿಷ್ಟಾಯ ಶೃತೇ ಚರುಂ ಯೇ ಕ್ಷೋದಿಷ್ಠಾಸ್ತಾನಿಂದ್ರಾಯ ಪ್ರದಾತ್ರೇ ದಧಂಶ್ಚರುಮ್” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವೇತಿ ಸಮಾಪ್ತೇ ಯಾಗೇ ಪಶುಕಾಮೇಷ್ಟಿವಿಧಾನಂ ನಾತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽನನುವೃತ್ತೇರ್ಯಾಗಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಾದಿವತ್ ।
ಯಥೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಆದಿತ್ಯಗತಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಕ್ಷುತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾತಃ ಪರೋವರೀಯಸ್ತ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಾ ಭಿನ್ನಾ ತದ್ವದಿದಮಪೀತಿ । ಪರಸ್ಮಾತ್ಪರೋ ವರಾಚ್ಚ ವರೀಯಾನಿತಿ ಪರೋವರೀಯಾನುದ್ಗೀಥಃ ಪರಮಾತ್ಮರೂಪಃ ಸಂಪನ್ನಃ । ಅತ ಏವ ಅನಂತಃ । ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಮುದ್ಗೀಥೇ ಭವಯಿತುಮ್ “ಆಕಾಶೋ ಹ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೨) ಇತ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ ॥ ೭ ॥
ಸಂಜ್ಞಾತಶ್ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮಸ್ತಿ ತು ತದಪಿ ।
ಸ್ಫುಟತರೇ ಭೇದಾವಗಮೇ ಸಂಜ್ಞೈಕತ್ವಂ ನಾಭೇದಸಾಧನಮತಿಪ್ರಸಂಗಪಾತಾತ್ । ಅಪಿಚ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಲೋಚನಯಾ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯೋಽಂತರಂಗಶ್ಚಾನಪೇಕ್ಷಶ್ಚ । ಸಂಜ್ಞೈಕತ್ವಂ ತು ಶ್ರುತಿಬಾಹ್ಯತಯಾ ಬಹಿರಂಗಂ ಚ ಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ದುರ್ಬಲಂ ನಾಭೇದಸಾಧನಾಯಾಲಮಿತಿ ॥ ೮ ॥
ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಗೌಣೀ ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾಸಃ । ಯಥಾ ಮಾಣವಕೇಽನಿವೃತ್ತಾಯಾಮೇವ ಮಾಣವಕಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶವೃತ್ತೌ ಸಿಂಹಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶವೃತ್ತಿಃ ಸಿಂಹೋ ಮಾಣವಕ ಇತಿ, ಏವಂ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಾಸುದೇವಬುದ್ಧಿರ್ನಾಮ್ನಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಸ್ತಥೋಂಕಾರ ಉದ್ಗೀಥಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಾವಿತಿ । ಅಪವಾದೈಕತ್ವವಿಶೇಷಣಾನಿ ಚೋಕ್ತಾನಿ । ಏಕಾರ್ಥೇಽಪಿ ಚ ಶಬ್ದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಪರ್ಯಾಯಾಣಮಪಿ ಸಹಪ್ರಯೋಗೋ ಯಥಾ ಸಿಂಧುರಃ ಕರೀ ಪಿಕಃ ಕೋಕಿಲ ಇತಿ ।
ವಿಮೃಶ್ಯಾನಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಂ ಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ತತ್ರಾನ್ಯತಮ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಇದಮುಚ್ಯತೇ ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ।
ಪ್ರತ್ಯನುವಾಕಂ ಪ್ರತ್ಯೃಚಮುಪಕ್ರಮೇ ಚ ಸಮಾಪ್ತೌ ಚೋಕಾರಃ ಸರ್ದವೇದವ್ಯಾಪೀತಿ ಕಿಂಗತೋಽಯಮೋಂಕಾರಸ್ತತ್ತದಾಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತಸ್ಮೈ ತಸ್ಮೈ ಕಾಮಾವಾಪ್ತ್ಯಾದಿಫಲಾಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಧಿಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುದ್ಗೀಥಪದೇನೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಉದ್ಗೀಥಪದೇನೋಂಕಾರಾದ್ಯವಯವಘಟಿತಸಾಮಭಕ್ತಿಭೇದಾಭಿಧಾಯಿನಾ ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾವಯವಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧ್ಯವಯವ ಓಂಕಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ನ ಪುನರೋಂಕಾರೇಣಾವಯವಿನ ಉದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾ । ಓಂಕಾರಸ್ಯೈವೋಪರಿಷ್ಟಾತ್ತು ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಫಲವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದೋಽವಯವೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಯಥಾ ಗ್ರಾಮೋ ದಗ್ಧಃ ಪಟೋ ದಗ್ಧ ಇತಿ ತದೇಕದೇಶದಾಹೇ । ಅಧ್ಯಾಸೇ ತು ಲಕ್ಷಣಾ ಫಲಕಲ್ಪನಾ ಚ । ತಥಾಹಿ ಆಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣಕಪ್ರಣವೋಪಾಸನಾದಿದಮುದ್ಗೀಥತೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಣವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ । ನಚಾತ್ರಾಪ್ಯಾದಿ ಉಪಾಸನೇಷ್ವಿವ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಉದ್ಗೀಥಸಂಬಂಧಿಪ್ರಣವೋಪಾಸನಾಧಿಕಾರಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಅಪಿಚ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ಲಕ್ಷಣಾವೃತ್ತಿರ್ಬಲೀಯಸೀ ಲಾಘವಾತ್ । ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಹಿ ಲಕ್ಷಣೀಯಪರತ್ವಂ ಪದಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ಯಥಾ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ತೀರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽಂತರ್ಭಾವೋಽಧಿಕರಣತಯಾ । ಗೌರ್ವಾಹೀಕ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಗೋಸಂಬಂಧಿತಿಷ್ಠನ್ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದಿಲಕ್ಷಣಯಾ ನ ತತ್ಪರತ್ವಂ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ । ಅಪಿತು ತತ್ಕಕ್ಷಾಧ್ಯವಸಿತತದ್ಗುಣಯುಕ್ತವಾಹೀಕಪರತ್ವಮಿತಿ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ದುರ್ಬಲತ್ವಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಗೌಣ್ಯಪಿ ವೃತ್ತಿರ್ಲಕ್ಷಣಾವಯವತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಮಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥಾಪ್ಯರ್ಥಭೇದಃ ಸ್ಫುಟತರಃ । ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಂ ಹಿ ರೂಪೇಣಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಂ ತು ತಸ್ಯಾಮೇವ ವಿಶ್ವದೇವವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋರಪಿ ಸ್ಫುಟತರಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಃ ಸತ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೈಕಾರ್ಥ್ಯೇ । ನಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಭಯೋರಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೯ ॥
ಸರ್ವಾಭೇದಾದನ್ಯತ್ರೇಮೇ ।
ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತಪ್ರಕಾರಭೇದಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛಬ್ದೋಪಸ್ಥಾಪಿತಸ್ಯ ಚ ಸಂನಿಧಾನಾಚ್ಛಾಖಾಂತರಗತಸ್ಯ ಚಾನುಕ್ರಮತಯಾ( ? ) ಸಂನಿಧಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಕೌಷೀತಕಿಪ್ರಾಣಸಂವಾದವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಸಿಷ್ಠತ್ವಾದಿಭಿರ್ಗುಣೈರುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಪಿ ತು ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು - ಸತ್ಯಂ ಸಂನಿಹಿತಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ಏವಂಕಾರೋ ನ ತು ಶಬ್ದೋಪಾತ್ತಮಾತ್ರಂ ಸಂನಿಹಿತಮ್ । ಕಿಂತು ಯಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಾರ್ಥನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತದಪಿ ಹಿ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿಹಿತಂ ಸಂನಿಹಿತಮೇವ । ಯಥಾ “ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತಿ” ಇತ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಮನ್ವಯಯಾ ಜುಹ್ವೋಪಸ್ಥಾಪಿತಃ ಕ್ರತುಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಫಲಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ತದವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಃ ಪ್ರಕಾರಭೇದಸ್ಯೇಹಾನುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿನೈವಂಕಾರೇಣ ಪರಾಮರ್ಶೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತೇನ ತಾವದೇವಂಕಾರೇಣ ಶಕ್ಯತೇ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಮ್ ।
ತಥಾಪ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಬ್ರೂಮ ಇತ್ಯಾಶಯವತಾ ಭಾಷ್ಯಕೃತೋಕ್ತಮ್ –
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಿಜ್ಞಾನೇ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಗತೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತಹಾನಿರಿತಿ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಹಾನಿರಿತರಸಹಿತಸ್ಯ ಚಾಶ್ರುತಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾ ನ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿರೋಹಿತಮನ್ಯತ್ ॥ ೧೦ ॥
ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ।
ಗುಣವದುಪಾಸನಾವಿಧಾನಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಗುಣವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದ್ವಿವೇಕಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । ಯಥೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಯಃ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಯಶ್ಚ ಗುಣಾ ನ ಸಂಕೀರ್ಯೇರನ್ । ಏವಮಾನಂದವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾದಯೋ ವಿಭುತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಗುಣೈಃ ಪ್ರದೇಶಾಂತರೋಕ್ತೈರ್ನ ಸಂಕೀರ್ಯೇರನ್ । ತತ್ಸಂಕರೇ ವಾ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಭಿಃ ಸಂಕೀರ್ಯೇರನ್ । ನಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸತ್ತ್ವೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ವಾಸ್ತವವಿಧೇಯಯೋರ್ವಸ್ತುಧರ್ಮತಯಾ ಚಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಚಾವ್ಯವಸ್ಥಾವ್ಯವಸ್ಥೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠೇತೇ । ವಸ್ತುಧರ್ಮೋ ಹಿ ಯಾವದ್ವಸ್ತು ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ನಾಸಾವೇಕತ್ರೋಕ್ತೋಽನ್ಯತ್ರಾನುಕ್ತೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ವಿಧೇಯಸ್ತು ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನತಂತ್ರಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಶ್ಚ ಯತ್ರ ಯಾವದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚೋದಿತಃ ಸ ತಾವತ್ಯೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ ನಾವಿಹಿತಮಪಿ ಗುಣಂ ಗೋಚರೀಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಯ ವಿಧಿತಂತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಧೇಶ್ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದವಿಜ್ಞಾನಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾತ್ಮತಯೋಕ್ತಾ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರ ತತ್ರಾನುಕ್ತಾ ಅಪಿ ಲಭ್ಯಂತೇ । ಸಂಯದ್ವಾಮಾದಯಶ್ಚೋಪಾಸನಾಪ್ರಯತ್ನವಿಧಿವಿಷಯಾ ಯಥಾವಿಧ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ ನ ತು ಯಥಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ತೂಪಾಸ್ಯತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ ನ್ಯಾಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ತಸ್ಯ ( ? )ತು ಸಂಯದ್ವಾಮಾದಿರುಕ್ತಃ । ಮೋದನಮಾತ್ರಂ ಮೋದಃ । ಪ್ರಮೋದಃ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೋ ಮೋದಸ್ತಾವಿಮೌ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾವುಪಚಯಾಪಚಯೌ ॥ ೧೧ ॥
ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಚಯಾಪಚಯೌ ಹಿ ಭೇದೇ ॥ ೧೨ ॥
ಇತರೇ ತ್ವರ್ಥಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಆಧ್ಯಾನಾಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಕಿಮತ್ರ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವಾರ್ಥಾದೀನಾಂ ಪರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ , ಆಹೋ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಂ ಚೇತರೇಷಾಂ ಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣತತ್ತತ್ಪರತ್ವೇ ಚ ಸಂಭವತಿ ನ ತತ್ತದತಿಕ್ರಮೇ ಸರ್ವೇಷಾಮೇಕಪರತ್ವಾಧ್ಯವಸಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಸಂಭವಃ । ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪರತ್ವಾಭಿಧಾನಸ್ಯಾಧ್ಯಾನಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ತತ್ತದಾಧ್ಯಾನಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಸ್ಮೃತೇಃ । ತಥಾಹಿ ಸ್ಮೃತಿಃ “ದಶ ಮನ್ವಂತರಾಣೀಹ ತಿಷ್ಠಂತೀಂದ್ರಿಯಚಿಂತಕಾಃ । ಭೌತಿಕಾಸ್ತು ಶತಂ ಪೂರ್ಣಂ ಸಹಸ್ರಂ ತ್ವಾಭಿಮಾನಿಕಾಃ ॥ ಬೌದ್ಧಾ ದಶ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ತಿಷ್ಠಂತಿ ವಿಗತಜ್ವರಾಃ । ಪೂರ್ಣಂ ಶತಸಹಸ್ರಂ ತು ತಿಷ್ಠಂತ್ಯವ್ಯಕ್ತಚಿಂತಕಾಃ । ಪುರುಷಂ ನಿರ್ಗುಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕಾಲಸಂಖ್ಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।”(ವಾಯುಪುರಾಣಮ್) ಇತಿ । ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತೇಷಾಮರ್ಥಾದೀನಾಂ ಪರತ್ವಪರಾಣ್ಯೇತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಇತ್ಯೇಷ ತಾವತ್ಸಂದರ್ಭೋ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ನಾಧ್ಯಾನವಿಧಿಪರಃ । ತದಶ್ರುತೇಃ । ತದತ್ರ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಪರತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಪದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿಖಿಲಾನರ್ಥಸಂಸಾರಕಾರಣಾವಿದ್ಯೋಪಶಮಃ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋದಯಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಾಸೋಪಶಮಲಕ್ಷಣತ್ವೇತ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ । ಅರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತು ನ ದೃಷ್ಟಮಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತಿ ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ । ನಚ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಪರತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಅವಾಂತರಪುರುಷಾರ್ಥತೋಚಿತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ , ಪುರುಷಪರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥೋಽಯಂ ಸಂದರ್ಭ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಕಿಂಚಾದರಾದಪ್ಯಯಮೇವಾಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಪರಪ್ರತಿಷೇಧೇನೇತಿ ।
ನನ್ವತ್ರಾಧ್ಯಾನವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ ತತ್ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾಚ್ಚ ।
ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ವಭಾವತ್ವಾಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ವಿಶೇಷತಶ್ಚಾಗಮಸ್ಯ, ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ದುರಧಿಗಮತ್ವಾವಧಾರಣಾದ್ವಸ್ತುತಶ್ಚ ದುರಧಿಗಮತ್ವಾದರ್ಥಾದೀನಾಂ ಚ ಸುಗಮತ್ವಾತ್ತತ್ಪರತ್ವಮೇವಾರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಾಭಿಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತೇರಾಶಯಾತಿಶಯ ಇವಾಶಯಾತಿಶಯಃ । ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯತೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಿಂಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಾದಪ್ಯೇವಮೇವ । ಅರ್ಥಾದಿಪರತ್ವೇ ತು ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಶ್ರುತಿರಾಚಷ್ಟೇ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಸೋಽಧ್ವನಃ ಪಾರಮಾಪ್ನೋತೀತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಆತ್ಮಗೃಹೀತಿರಿತರವದುತ್ತರಾತ್ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಹಿ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾ ಪರಮೇಶ್ವರಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಕರ್ತೃಕೋಪಲಬ್ಧಾ ಸೇಯಮಿಹ ಮಹಾಭೂತಸರ್ಗಮನಭಿಧಾಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕೀ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನಾವಾಂತರೇಶ್ವರಕಾರ್ಯಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಾತ್ಮೈಕತ್ವಾವಧಾರಣಂ ಚಾವಾಂತರೇಶ್ವರಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಗಮಯತಿ । ಪಾರಮೇಶ್ವರಸರ್ಗಸ್ಯ ಮಹಾಭೂತಾಕಾಶಾದಿತ್ವಾದಸ್ಯ ಚ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತಸ್ಯೈವೈಕಸ್ಯ ವಿಕಾರಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾಗ್ನತ್ವಮಸ್ತಿ ಚೇಕ್ಷಣಮ್ । ಅಪಿ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನೈತರೇಯಕೇ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಕರ್ತೃಕೈವ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತಾ । ತದನುಸಾರಾದಪ್ಯೇತದೇವ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಅಪಿಚ ತಾಭ್ಯೋ ಗಾಮಾನಯದಿತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಾಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಾ ವಿಶೇಷವತ್ಸ್ವಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಸು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ತತೋಽಪ್ಯವಾಂತರೇಶ್ವರ ಏವ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಾತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಸ್ತಸ್ಮಾದಪರಾತ್ಮಾಭಿಲಾಪೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಗೃಹೀತಿರಿಹ ಯಥಾ ಇತರೇಷು ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರವಣೇಷು “ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು । ತಸ್ಮಾದುತ್ತರಾತ್ಸ ಐಕ್ಷತೇತೀಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರವಣಾದಾತ್ಮೇತ್ಯವಧಾರಣಾಚ್ಚ । ಏತದಭಿಸಂಹಿತಮ್ಮುಖ್ಯಂ ತಾವತ್ಸರ್ಗಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕೇವಲತ್ವಮಾತ್ಮಪದತ್ವಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾತ್ರ ಭವತಃ । ತದಸತ್ಯಾಮನುಪಪತ್ತೌ ನಾನ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಮ್ । ನಚ ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟ್ಯನಭಿಧಾನೇನ ಲೋಕಸೃಷ್ಟ್ಯಭಿಧಾನಮನುಪಪತ್ತಿಬೀಜಮ್ । ಆಕಾಶಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಂ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟೌ ಯಥಾ ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಃಪೂರ್ವಕಸೃಷ್ಟ್ಯಭಿಧಾನಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ “ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಆಕಾಶಂ ವಾಯುಂ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ಹಿ ತತ್ರ ಪೂರಯಿತವ್ಯಮೇವಮಿಹಾಪಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಶ್ರುತೋಪಲಬ್ಧೌ ಯತ್ನವತಾ ಭವಿತವ್ಯಂ ನ ಪುನಃ ಶ್ರುತೇ ಮಹಾಭೂತಾದಿತ್ವೇ ಸರ್ಗಸ್ಯ ಶೈಥಿಲ್ಯಮಾದರಣೀಯಮ್ । ಅಪಿಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣೋ ವೇದರಾಶಿರಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪ್ರಯೋಜನವದರ್ಥಮಭಿದಧಾನೋ ಯಥಾ ಯಥಾ ಪ್ರಯೋಜನಾಧಿಕ್ಯಮಾಪ್ನೋತಿ ತಥಾ ತಥಾನುಮನ್ಯತೇತರಾಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವೇ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥೌಪಯಿಕತ್ವಂ ನೈವಮನ್ಯಗೋಚರತ್ವೇ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಯೋಽಪ್ಯಯಂ ವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಾನುಗಮ ಇತಿ ।
ನಚ ಲೋಕಸರ್ಗೋಽಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ತು ತದನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯತ್ರೈವೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವಾಗ್ನ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಚೇಕ್ಷಣೇನ ಮಧ್ಯೇ ಪರಾಮರ್ಶಾದುಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚ ಭೇದಜಾತಂ ಮಹಾಭೂತೈಃ ಸಹಾನುಕ್ರಮ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಲಾಪತ್ವಮೇವಾಸ್ಯೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಪುರುಷವಿಧಾದಿಶ್ರವಣಂ ತಸ್ಯ ಭವೇತ್ತ್ವನ್ಯಪರತ್ವಂ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ । ಅಪರಃ ಕಲ್ಪಃ । ಸದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯಾತ್ಮೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಕಿಮೈಕಾರ್ಥ್ಯಮಾಹೋಸ್ವಿದರ್ಥಭೇದಃ । ತತ್ರ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣಾತ್ಮನಿ ಚಾನಾತ್ಮನಿ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸಮಸ್ತವಸ್ತ್ವನುಗತಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತಥಾ ಚೋಪಕ್ರಮಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಚೋಪಸಂಹಾರ ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತದ್ಧಿ ಸತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮತಯಾ ಸಂಪಾದನೀಯಮ್ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಮಹಾಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾಯಾಃ ಸಮಸ್ತವಸ್ತುವಿಸ್ತಾರವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಆತ್ಮಗೃಹೀತಿರ್ವಾಜಸನೇಯಿನಾಮಿವ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಮಪ್ಯುತ್ತರಾತ್ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾತ್ । ಅಸ್ತು ತಾವದಾತ್ಮವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ನ ಸತ್ತ್ವಂ, ಸತ್ತ್ವಂ ತ್ವಾತ್ಮಧಾತೋರೇವ ತತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ಸನ್ನಿತಿ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ । ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಾತ್ಮನಿ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಚ ಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧೇನ ಸದೇವೇತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ನೀತಾರ್ಥೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಹ್ಯುಪಸಂಹಾರವರ್ಣನಾ ನ ಪುನಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥೇನೋಪಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹಾರೋ ವರ್ಣನೀಯಃ । ಅಪಿಚ ಸಂಪತ್ತೌ ಫಲಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ನಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರೇ ಜ್ಞಾತೇ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ । ನ ಖಲ್ವಾಕಾರಾದ್ವೃಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾತೇ ಶಿಂಶಪಾದಯಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾ ಜ್ಞಾತಾ ಭವಂತಿ । ತದೇವಮವಧಾರಣಾದಿ ಸರ್ವಮನಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ಯಾದನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಪಾಸನಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಅನ್ವಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ಸ್ಯಾದವಧಾರಣಾತ್ ॥ ೧೭ ॥
ಕಾರ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಪೂರ್ವಮ್ ।
ವಿಷಯಮಾಹ –
ಛಂದೋಗಾ ವಾಜಸನೇಯಿನಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನನಂ ಪ್ರಾಣನಮನಃ ಪ್ರಾಣಃ ತಂ ಪ್ರಾಣಮನಗ್ನಂ ಕುರ್ವಂತಃ ।
ಅನಗ್ನತಾಚಿಂತನಮಿತಿ ।
ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ಮನನಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವ್ಯಾನಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ಚಿಂತನಮುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಶಯಮಾಹ –
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಖುರರವಮಾತ್ರೇಣಾಪಾತತ ಉಭಯವಿಧಾನಪಕ್ಷಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಮಧ್ಯಮಂ ಪಕ್ಷಮಾಲಂಬತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ –
ಅಥವಾಚಮನಮೇವೇತಿ ।
ಯದ್ಯೇವಮನಗ್ನತಾಸಂಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಯೈವ ತು ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥಮಾಚಮನಮಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಪ್ರಕರಣೇಽವಿಧಾನಾತ್ತದಂಗತ್ವೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ವಿಧಾನಮರ್ಥವದ್ಭವತಿ, ಅನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧ ಇವ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತೋ ನಾನೃತಂ ವದೇದಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಂಗತಯಾರ್ಥವಾನಿತಿ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಾರ್ಥಯೋರ್ಮೂಲಮೂಲಿಭಾವೋ ನಾತುಲ್ಯಾರ್ಥಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪುರುಷಾರ್ಥಯೋರನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ಯುಕ್ತಮಪೌನರುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಸ್ಮಾರ್ತವಾಚಮನಂ ಸಕಲಕರ್ಮಾಂಗತಯಾ ವಿಹಿತಂ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಾಂಗಮಪೀತಿ ವ್ಯಾಪಕೇನ ಸ್ಮಾರ್ತೇನಾಚಮನವಿಧಿನಾ ಪುನರುಕ್ತತ್ವಾದನರ್ಥಕಮ್ । ನಚ ಸ್ಮಾರ್ತಸ್ಯಾನೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿನಿಯತವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಂ ಪಕ್ಷಮಪಾಕೃತ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಮಪಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಏವ ಚ ನೋಭಯವಿಧಾನಮ್ ।
ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಉಭಯವಿಧಾನೇ ಚೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮೇವೇತಿ ।
ನ ಚಾಯಮನಗ್ನತಾವಾದ ಇತಿ ।
ಸ್ತೋತವ್ಯಾಭಾವೇ ಸ್ತುತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಧೇಯಂ ಸ್ತೂಯೇತ । ನ ಚಾನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪೋಽನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯತಃ ಸ್ತಾವಕೋ ಭವೇತ್ ।
ನ ಚಾಚಮನಮನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಂ ಯೇನ ವಿಧೇಯಂ ಸತ್ಸ್ತೂಯೇತೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಯಂ ಚಾನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚೈಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಏಕಾರ್ಥತೈವೇತ್ಯುಚಿತಂ ತಸ್ಯ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣವಶಾದನನ್ಯಗತಿತ್ವೇ ಸತ್ಯನೇಕಾರ್ಥತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ಸಂಕಲ್ಪೇ ತು ಕರ್ಮಾಂತರೇ ವಿಧೀಯಮಾನೇ ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈವಂ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯಾಚಮನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪಿಚ ದೃಷ್ಟಿಚೋದನಾಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ದೃಷ್ಟಿಚೋದನೈವ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ ನ ಚಾಚಮನಚೋದನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ವಾದಿಮರ್ಯಾದಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯಾತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದನ್ನದೃಷ್ಟಿಶ್ಚೋದ್ಯತೇ ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಪಾಂ ಪರಿಧಾನಾಸಂಭವಾದ್ದೃಷ್ಟಿರೇವ ಚೋದ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ನದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ಗಮ್ಯತೇ । ಅಶಬ್ದತ್ವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟ್ಯಭ್ಯವಹಾರಯೋಸ್ತುಲ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ದೃಷ್ಟಿಃ ಶಾಬ್ದದೃಶ್ಯನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಅಭ್ಯವಹಾರಸ್ತ್ವಧ್ಯಾಹರಣೀಯಃ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಕಿಂಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಂ ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ಚಾಚಮನೇ ಪ್ರಾಯೇಣಾಚಾಮಂತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ ಏವಂ ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವವಾ ವಾ ಜುಹುಯಾದಿತಿವದ್ವಿಧಿತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ತ್ವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಮಿಧೋ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿವದ್ವಿಧಿರೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚಾಚಾಮಂತೀತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಸಮಾನ ಏವಂ ಚಾಭೇದಾತ್ ।
ಇಹಾಭ್ಯಾಸಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ದ್ವಯೋರ್ವಿದ್ಯಾವಿಧ್ಯೋರೇಕಶಾಖಾಗತಯೋರಗೃಹ್ಮಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಕಸ್ಯ ಕೋಽನುವಾದ ಇತಿ ವಿನಿಶ್ಚಯಾಭಾವಾದಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಾಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಾರೂಪಸ್ಯ ಚ ವಿಧಿತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರಸಸಿದ್ಧೇರುಭಯತ್ರೋಪಾಸನಾಭೇದಃ । ನಚ ಗುಣಾಂತರವಿಧಾನಾಯೈಕತ್ರಾನುವಾದ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ಗುಣಾಂತರವಿಧಾನೋಪಲಬ್ಧೇರ್ವಿನಿಗಮನಾಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ಸಮಾನಗುಣಾನಭಿಧಾನಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಿಧೋ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿವದಭ್ಯಾಸಾದುಪಾಸನಾಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಐಕಕರ್ಮ್ಯಮೇಕತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ಚಾಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಾ । ಯತ್ರ ಭೂಯಾಂಸೋ ಗುಣಾ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಧೀಯಂತೇ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಿಧಿರಿತರತ್ರ ತು ತದನುವಾದೇನ ಕತಿಪಯಗುಣವಿಧಿಃ । ಯಥಾ ಯತ್ರ ಛತ್ರಚಾಮರಪತಾಕಾಹಾಸ್ತಿಕಾಶ್ವೀಯಶಕ್ತೀಕಯಾಷ್ಟೀಕಧಾನುಷ್ಕಕಾರ್ಪಾಣಿಕಪ್ರಾಸಿಕಪದಾತಿಪ್ರಚಯಸ್ತತ್ರಾಸ್ತಿ ರಾಜೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ನ ತು ಕತಿಪಯಗಜವಾಜಿಪದಾತಿಭಾಜಿ ತದಮಾತ್ಯೇ, ತಥೇಹಾಪಿ । ನ ಚೈಕತ್ರ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಮಿತರತ್ರೋಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನದಾರ್ಢ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತು ವಾಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾನುವಾದೋ ನಹ್ಯನುವಾದಾನಾಮವಶ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಮ್ । ಅನುವಾದಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತದೇವ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇಽಪ್ಯುಪಾಸನಂ ತದ್ಗುಣೇನೋಪಸಂಹಾರಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಸಂಬಂಧಾದೇವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ।
ಯದ್ಯೇಕಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಾಖಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದುಪಾಸನಸ್ಯ ತತ್ರ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂಕರಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಸತ್ಯಸ್ಯೈಕಸಸ್ಯಾಭೇದಾನ್ಮಂಡಲದ್ವಯವರ್ತಿನ ಉಪನಿಷದೋರಪಿ ಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಯೇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾದ್ಭೇದಃ । ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಧಿದೈವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವೇನಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಭೇದಾತ್ಪೂರ್ವವದ್ಗುಣಸಂಕರಃ ॥ ೨೦ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ –
ನ ವಾ ವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಸತ್ಯಂ ಯತ್ರ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸಂಬಂಧೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರೈವಂ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ಯತ್ರ ತು ಸವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಧಾನಮವಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರ ಸವಿಶೇಷಣಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಭಿಸಂಬಂಧೋ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ನಾಪ್ಯನ್ಯವಿಶೇಷಣಸಹಿತಸ್ಯ । ನಹಿ ದಂಡಿನಂ ಪುರುಷಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ದಂಡರಹಿತಃ ಕಮಂಡಲುಮಾನಾನೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಧಿದೈವಂ ಸತ್ಯಸ್ಯೋಪನಿಷದುಕ್ತಾ ನ ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾ ಚಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಗಚ್ಛತೋಽನುಗಮನಂ ವಿಹಿತಂ ನ ತಿಷ್ಠತೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪನಿಷದೋಃ ಸಂಕರಃ ಕಿಂತು ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ಸ್ವರೂಪಾನಪಾಯಾದಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ದರ್ಶಯತಿ ಚ ।
ಅತಿದೇಶಾದಪ್ಯೇವಮೇವ ತತ್ತ್ವೇ ಹಿ ನಾತಿದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪಿ ಚಾತಃ ।
“ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೇಷ್ಠಾ ವೀರ್ಯಾ ಸಂಭೃತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ದಿವಮಾತತಾನ । ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ತು ಜಜ್ಞೇ ತೇನಾರ್ಹತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ಪರ್ಧಿತುಂ ಕಃ ।”(ತೈ .ಬ್ರಾ.೨-೪-೬) ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೇಷ್ಠಾ ಜಜ್ಞೇ ಆಸ । ಯದ್ಯಪಿ ತಾಸು ತಾಸು ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಾಯತನಭೇದಪರಿಗ್ರಹೇಣಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಯತನತ್ವಂ ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಯತನಭೇದಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತಥಾಪಿ ಜ್ಯಾಯಾನ್ ದಿವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣಾಧಿದೈವಿಕವಿಭೂತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಷೋಡಶಕಲಾದ್ಯಾಸು ಚ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಾಯತನಾಶ್ರವಣಾದಂತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತಯಾ ಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಂಭವಾತ್ಸಂಬೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಷೋಡಶಕಲಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಚೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಮಿಥಃ ಸಮಾನಗುಣಶ್ರವಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯ ಯದ್ವಿದ್ಯಾ ಅಪೂರ್ವಾನಪಿ ತತ್ರಾಶ್ರುತಾನ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಯತಿ ನ ತ್ವಿಹ ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿಗುಣಕಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಗತಗುಣಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ । ಯಾ ತು ಕಾಚಿದಾಧಿದೈವಿಕೀ ವಿಭೂತಿಃ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ಪ್ರಕರಣಾಧೀನತ್ವಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಗ್ರಹೀಷ್ಯತೇ ನೈತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನನುಕ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ರೈತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸಮರ್ಥನಮತಿಪ್ರಸಕ್ತಮ್ । ಭೂಯಸೀನಾಮೈಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ಸಂಭೃತ್ಯಾದಯಸ್ತು ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಗೋಚರಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಭೃತಿಶ್ಚ ದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚ ತದಿದಂ ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪಿ ಚಾತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸೂಪಸಂಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಪುರುಷವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವ ಚೇತರೇಷಾಮನಾಮ್ನಾನಾತ್ ।
ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಮುಭಯತ್ರಾಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ನಚ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವಃ । ಯಜ್ಞಸ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಚನತ್ವಾತ್ । ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಜಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಚೇತನತ್ವಾದ್ವಿದುಷ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಾವಿಶೇಷಾನ್ಮರಣಾವಭೃಥತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚೈಕವಿದ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನೇ ಉಭಯತ್ರ ಉಭಯಧರ್ಮೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಯಾದೃಶಂ ತಾಂಡಿನಾಂ ಪೈಂಗಿನಾಂ ಚ ಪುರುಷಯಜ್ಞಸಂಪಾದನಂ ತದಾಯುಷಶ್ಚ ತ್ರೇಧಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸವನತ್ರಯಸಂಪಾದನಮ್ । ಅಶಿಶಿಷಾದೀನಾಂ ಚ ದೀಕ್ಷಾದಿಭಾವಸಂಪಾದನಂ ನೈವಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಮ್ । ತೇಷಾಂ ನ ತಾವತ್ಪುರುಷೇ ಯಜ್ಞಸಂಪತ್ತಿಃ । ನಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಯಜಮಾನ ಇತ್ಯತ್ರಾಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪವಚನಃ । ನಹಿ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಂ ಯಜಮಾನೋ ಭವತಿ । ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಚೇತನಾಚೇತನಯೋಶ್ಚೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಯಜ್ಞಕರ್ಮಣೋಶ್ಚಾಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮನಸ್ತು ಚೇತನಸ್ಯ ಯಜಮಾನತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ವತ್ತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ - ಏವಂ ವಿದುಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಃ ಸಂಬಂಧೀ ಯಜ್ಞಃ ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಯಜಮಾನ ಆತ್ಮಾ ತಥಾ ಚಾತ್ಮನೋ ಯಜಮಾನತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ವತ್ಸಂಬಂಧಿತಾ ಚ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತರಥಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಾಚಿತ್ವೇ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಚ ಯಜಮಾನೋ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಚ ಗೌಣೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಯಜ್ಞತಾ ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ತಯಾ ತಾವನ್ನ ಸಾಮ್ಯಮ್ । ನಚ ಪತ್ನೀಯಜಮಾನವೇದವಿದ್ಯಾದಿಸಂಪಾದನಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಮಿವ ತಾಂಡಿನಾಂ ಪೈಂಗಿನಾಂ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ ಸವನಸಂಪತ್ತಿರಪ್ಯೇಷಾಂ ವಿಲಕ್ಷಣೈವ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಸತಿ ನ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾತ್ರಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕತ್ವಮುಚಿತಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿಚ ತಸ್ಯೈವಂ ವಿದುಷ ಇತ್ಯನುವಾದಶ್ರುತೌ ಸತ್ಯಾಮನೇಕಾರ್ಥವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚೇಯಂ ಪೈಂಗಿನಾಂ ತಾಂಡಿನಾಂ ಚ ಪುರುಷಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಫಲಾಂತರಯುಕ್ತಾ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಂ ತು ಏವಂವಿದುಷ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತತ್ಫಲತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮ್ ।
ನಚ ಸ್ವತಂತ್ರತಪರಂತ್ರಯೋರೈಕ್ಯಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಸಸಂನ್ಯಾಸಾಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ವೇಧಾದ್ಯರ್ಥಭೇದಾತ್ ।
ವಿಚಾರವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಥರ್ವಣಿಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಆಥರ್ವಣಿಕಾದ್ಯುಪನಿಷದಾರಂಭೇ ತೇ ತೇ ಮಂತ್ರಾಸ್ತಾನಿ ತಾನಿ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಮಮ್ನಾತಾನಿ ।
ಸಂಶಯಮಾಹ –
ಕಿಮಿಮ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಉಪಸಂಹಾರ ಏವೈಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತಿ ।
ಸಫಲಾ ಹಿ ಸರ್ವಾ ವಿದ್ಯಾ ಆಮ್ನಾತಾಸ್ತತ್ಸನ್ನಿಧೌ ಮಂತ್ರಾಃ । ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಸಮಾಮ್ನಾತಾನಿ “ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಂಗಾಭಾವೇನ ವಿಜ್ಞಾಯಂತೇ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ನಹ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಸಮಾಖ್ಯಾನಾನಿ ಸಂತಿ ವಿನಿಯೋಜಕಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ನಹಿ ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಾರಭ್ಯ ಸಮಿದಾದಯಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಾಸ್ತಥಾ ಕಾಂಚಿದ್ವಿದ್ಯಾಮಾರಭ್ಯ ಮಂತ್ರಾ ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಾ ಸಮಾಮ್ನಾತಾನಿ । ನ ಚಾಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಸಂಬಂಧಿಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಾತ್ತಾದರ್ಥ್ಯಸಂಭವಃ । ನಚ ಶ್ರುತಸ್ವಾಂಗಪರಿಪೂರ್ಣಾ ವಿದ್ಯಾ ಏತಾನಾಕಾಂಕ್ಷಿತುಮರ್ಹತಿ ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಾಪದಿತಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸಂನಿಧಿರ್ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಯ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಬಾಢಮನುಪಲಭಮಾನಾ ಅಪೀತಿ ।
ಮಾ ನಾಮ ಭೂತ್ಫಲವತೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಾಂಗಾನಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ ॥ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತು ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪುರುಷಾರ್ಥಭಾವಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪುರುಷಾರ್ಥಭಾವಾನಾಂ ಪುರುಷಾಭಿಲಷಿತಮಾಕಾಂಕ್ಷತಾಂ ಸಂನಿಧಾನಾದನ್ಯತರಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿಬಂಧೋ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ತಾದರ್ಥ್ಯಮಫಲಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ । ನಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಂ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞವತ್ಸ್ವರ್ಗಃ ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಂ, ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾನೇನ ತದವರೋಹಾತ್ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯಾಮಹೇ ಸಂನಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಇದಂ ಖಲು ನಿವೃತ್ತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂನಿಧಾನೇ ಶ್ರುತಮನಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಬದ್ಧುಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ । ಉತ್ಥಾಪ್ಯ ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾಮುಪೈತಿ । ಅಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಚೋಪಕಾರಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಕರಣಿನಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಯತಿ । ನಚ ಸತ್ಯಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅವಿನಿಯುಕ್ತಂ ಸದಂಗತಾಮುಪಗಂತುಮರ್ಹತೀತ್ಯನಯಾ ಪರಂಪರಯಾ ಸಂನಿಧಿಃ ಶ್ರುತಿಮರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಯತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನು ನೈಷಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನ ಹಿ ಮಂತ್ರಾಣಾಮುಪಯೋಗೋ ವರ್ಣಿತಃ “ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ” ಇತ್ಯತ್ರ । ನಚ ವಿದ್ಯಾಸಂಬದ್ಧಂ ಕಂಚನಾರ್ಥಂ ಮಂತ್ರೇಷು ಪ್ರತೀಮಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯೋ ನ ಕಿಂಚಿದಾರಭ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಾಕ್ಯಸಂಯೋಗೇನ ಕ್ರತುಸಂಯೋಗೇನ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । “ಪುರಸ್ತಾದುಪಸದಾಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯೇಣ ಪ್ರಚರಂತಿ” ಇತಿ । ಉಪಸದಾಂ ಜುಹೂವದವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಕೃತಾವಪಿ ಸಂತ್ಯುಪಸದಸ್ತಥಾಪಿ ತತ್ರಾನುಮಾನಿಕ್ಯೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಹಿತಾಸ್ತೇನ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿತಯಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಂಗತೈವ ವಾಕ್ಯೇನಾವಗಮ್ಯತೇ । ಅಪಿಚ ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಚೋದಕೇನೋಪಸದ್ವತ್ತದ್ವಿಕೃತಾವಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಕೃತೌ ವಾ ಅದ್ವಿರುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಏವ ವಿಧಾನಮುಪಸದಾ ಸಹ ಯುಕ್ತಂ, ತದೇತದಾಹ –
ಕಥಂ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನೀತಿ ।
ಸಂನಿಧಾನಾದರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನೈಷ ದೋಷಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಯಥಾ “ಅಗ್ನಯೇ ತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮಿ” ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಅಗ್ನಯೇ ನಿರ್ವಪಾಮೀತಿ ಪದೇ ಕರ್ಮಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕೇ । ಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ತು ಪದಾನಾಂ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಯಥಾಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇವಮಿಹಾಪಿ ಹೃದಯಪದಸ್ಯೋಪಾಸನಾಯಾಂ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದನುಸಾರೇಣ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಾನಿ ಪದಾಂತರಾಣಿ ಗೌಣ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಚ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯಾನೀತಿ ನಾಸಮವೇತಾರ್ಥತಾ ಮಂತ್ರಾಣಾಮ್ ।
ನಚ ಮಂತ್ರವಿನಿಯೋಗೋ ನೋಪಾಸನೇಷು ದೃಷ್ಟೋ ಯೇನಾತ್ಯಂತಾದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೋಪಾಸನೇಷ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬಲೀಯಸಾ ಸಂನಿಧಿರ್ದುರ್ಬಲೋ ಬಾಧ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಿರೋಧೇ ಸತಿ । ನ ಚೇಹಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ । ವಾಕ್ಯೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಸಂನಿಧಿನಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ವಿನಿಯೋಗಸಂಭವಾತ್ । ಯಥಾ “ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಫಲೋಽಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೋ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯತೇ ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತೇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಕ್ತ್ವಃ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ ಧಾತುಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಾತ್ । ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಕಥಂ ಚ ಸಮಾನಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯೇಕಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವೇತ್ । ಪ್ರಯೋಗಾವಿಷ್ಟಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಕಥಮೇಕಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಾದೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಂ ವಾಜಪೇಯಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಯೋರ್ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ । ನಚ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಮಂತರೇಣೈಕಪ್ರಯೋಗತಾ ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ತತ್ರಾಪಿ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾನಾದ್ವಾಜಪೇಯಃ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಅಂಗಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಃ । ನಚ “ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರಾಂಗಪ್ರಧಾನಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಹ್ಯೇತದ್ವಚನಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಸ್ಯ ಸೋಮಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ತಥಾಚ ದ್ವಯೋಃ ಸಾಧಿಕಾರತಯಾ ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ವಿನಿಗಮನಾಭಾವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಯಾ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಮಿತ್ಯದೋಷಃ । ಯದಿ ತು ಕಸ್ಯಾಂಚಿಚ್ಛಾಖಾಯಾಮಾರಭ್ಯಾಧೀತಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವೇತಿ । ತಥಾಪ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತಸ್ಯೈವಾರಭ್ಯಾಧೀತೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪೃಥಗಧಿಕಾರತಯಾ ಪ್ರತೀತಂ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವಮತ್ಯಕ್ತಂ ಭವೇದಿತರಥಾ ತು ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ತತ್ತ್ಯಾಗೋ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಲಾರ್ಥೋಽಯಂ ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಹೃದಯಂ ಪ್ರವಿಧ್ಯೇತ್ಯಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಸ್ವರಸತಸ್ತಾವದಾಭಿಚಾರಿಕಕರ್ಮಸಮವೇತಂ ಸಕಲೈರೇವ ಪದೈರರ್ಥಮಭಿದಧದುಪಲಭ್ಯತೇ ತದಸ್ಯಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮಾದ್ಬಲೀಯೋಭ್ಯಾಮಪಿ ಬಲವತ್ಕಿಮಂಗ ಪುನಃ ಕ್ರಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾಲ್ಲಿಂಗೇನ ಸಂನಿಧಿಮಪೋದ್ಯಾಭಿಚಾರಿಕಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮೇವಾಪಾದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೋಪಾಸನಾಸು ಹೃದಯಪದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತಥಾಪಿ ತದಿತರೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪದಾನಾಮಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಆಭಿಚಾರಿಕೇ ತು ಕರ್ಮಣಿ ಸರ್ವೇಷಾಮರ್ಥಸಮವಾಯ ಇತಿ ಕಿಮೇಕಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತಾ ಕರಿಷ್ಯತಿ । ನಚ ಸಂನಿಧ್ಯುಪಗೃಹೀತಾಸೂಪಾಸನಾಸು ಮಂತ್ರಮವಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಹೃದಯಪದಸ್ಯಾಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಯೇತರಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಸಹಿತಸ್ಯಾಭಿಚಾರಿಕಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಂನಿಧಿನಾಚಾಲಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದೇವಂ “ದೇವ ಸವಿತಃ ಪ್ರಸುವ ಯಜ್ಞಮ್” ಇತ್ಯಾದೇರಪಿ ಯಜ್ಞಪ್ರಸವಲಿಂಗಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಂಗತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಜಘನ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧಿಃ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ । ಏವಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿಲ್ಲಿಂಗೇನ ಕೇಷಾಂಚಿಚ್ಛುತ್ಯಾ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಪ್ರಕರಣೇನೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಸಂನಿಧಿರ್ಲಿಂಗಾದಿಭಿರ್ಬಾಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ದುರ್ಬಲೋ ಹಿ ಸಂನಿಧಿರಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮತಂತ್ರಗತೋಽರ್ಥಃ ಸ್ಮಾರ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತು ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋಃ ಸಮವಾಯೇ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣೇ ವಿರೋಧೇ ಕಿಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಚಿಂತಾ । ಅತ್ರೋದಾಹರಣಮಸ್ತ್ಯೈಂದ್ರೀ ಋಕ್ “ಕದಾಚನ ಸ್ತರೀರಸಿ ನೇಂದ್ರ” ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿರ್ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀ “ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿಂದ್ರೇ ವಿನಿಯೋಗಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾತೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಿತ್ವಮೈಂದ್ರ್ಯೇತಿ ಚತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇರೈಂದ್ರ್ಯಾ ಋಚಃ ಶೇಷತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತೇರಾಗ್ನೇಯೀಮೃಚಂ ಪ್ರತಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಿತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೈಂದ್ರ್ಯೇತಿ ಚ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇರೈಂದ್ರ್ಯಾ ಇಂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವನೋಪಪತ್ತೇರವಿರೋಧಃ । ಪದಾಂತರಸಂಬಂಧೇ ತು ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಲಿಂಗೇನ ವಿರೋಧೋ ನ ತು ಶ್ರುತೇಃ । ತತ್ರ ಚ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮ್ । ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಯೋ ರೂಪತೋ ವ್ಯಾಪಾರಭೇದಾದದೋಷಃ । ದ್ವಿತೀಯಾತೃತೀಯಾಶ್ರುತೀ ಹಿ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರಣಭಾವಮವಗಮಯತ ಇತಿ ವಿನಿಯೋಜಿಕೇ । ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಹಿ ಕರ್ಮಣಃ ಶೇಷಿತ್ವಂ ಕರಣಸ್ಯ ಚ ಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಹಿ ವಿನಿಯೋಗಃ । ಪದಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷೇ ಚ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಾತ್ಪ್ರತಿಯೇತೇ ಇತಿ ಶ್ರೌತೇ । ಸೋಽಯಂ ಶ್ರುತಿತಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಗತೋ ವಿನಿಯೋಗಃ ಪದಾಂತರವಶಾದ್ವಿಶೇಷೇಽವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಸೋಽಯಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋ ವಾಕ್ಯಗೋಚರಃ, ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಸ್ತು ಶ್ರೌತಃ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಲಭ್ಯಂ ವಿಶೇಷಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಶ್ರೌತಃ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವೋ ಲಿಂಗೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಿರೋಧೇ ಕಿಂ ಲಿಂಗಾನುಗುಣೇನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸಮೀಪೇ ಐಂದ್ರ್ಯೇಂದ್ರ ಉಪಸ್ಥೇಯ ಇತಿ । ಆಹೋ ಶ್ರುತ್ಯನುಗುಣತಯಾ ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ । ಪ್ರಭವತಿ ಹಿ ಸ್ವೋಚಿತಾಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯ ಇತೀಂದ್ರ ಇಂದ್ರತೇರೈಶ್ವರ್ಯವಚನತ್ವಾದಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಶ್ರುತೇರ್ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ । ನೋ ಖಲು ಯತ್ರಾಸಮರ್ಥಂ ತಚ್ಛ್ರುತಿಸಹಸ್ರೇಣಾಪಿ ತತ್ರ ವಿನಿಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಅಗ್ನಿನಾ ಸಿಂಚೇತ್ಪಾಥಸಾ ದಹೇದಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪುರೋಧಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚಾಸ್ಯಾ ಋಚಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರತಃ ಶಬ್ದತಶ್ಚ ಇಂದ್ರೇ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾಹಿ ವಿದಿತಪದತದರ್ಥಃ ಕದಾಚನೇತ್ಯೃಚಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿಂದ್ರಮವಗಚ್ಛತಿ, ಶಬ್ದಾಚ್ಚೈಂದ್ರ್ಯೇತ್ಯತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದಾರುದಹನಸ್ಯೇವ ದಹನಸ್ಯ ಸಲಿಲದಹನೇ ವಿನಿಯೋಗೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ವಿನಿಯೋಗ ಐಂದ್ರ್ಯಾಃ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾಜ್ಜಘನ್ಯಾಮಾಸ್ಥಾಯಾ ವೃತ್ತಿಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪನೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾವಿತಯಾ ತದನುರೋಧೇನೈವ ಶ್ರುತಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೈಂದ್ರ್ಯೇಂದ್ರ ಏವ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸಮೀಪ ಉಪಸ್ಥಾತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಂ ಪುರೋಧಾಯ ನ ಶ್ರುತೇರ್ವಿನಯೋಕ್ತೃತಾ । ಶ್ರುತಿಜ್ಞಾನಂ ಪುರೋಧಾಯ ಲಿಂಗಂ ತು ವಿನಿಯೋಜಕಮ್” । ಯದಿ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮವಗಮ್ಯ ಶ್ರುತೇರ್ವಿನಿಯೋಗಮವಧಾರಯೇತ್ಪ್ರಮಾತಾ ತತಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಿನಿಯೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ಶ್ರುತಿರ್ವಿನಿಯೋಗಾಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಅವಗತೇ ತು ತತೋ ವಿನಿಯೋಗೇ ನಾಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಸ ಇತಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಚ್ಛ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಾತ್ಪೂರ್ವಮಸ್ತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ತು ಪೂರ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ವಿನಿಯೋಗೇ ತು ಸಿದ್ಧೇ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಾತ್ಪರಾಚೀನಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರತೀತಿಸ್ತದನುರೋಧೇನಾವಸ್ಥಾಪನೀಯಾ । ಲಿಂಗಂ ತು ನ ಸ್ವತೋ ವಿನಿಯೋಜಕಮಪಿ ತು ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಮ್ । ತಥಾಹಿ ನ ಸ್ವರಸತೋ ಲಿಂಗಾದನೇನೇಂದ್ರ ಉಪಸ್ಥಾತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಕಿಂತ್ವೀದೃಗಿಂದ್ರ ಇತಿ ತಸ್ಯ ತು ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಕರಣಾಪಾದಿತೈದಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ ಶ್ರೌತಾದ್ವಿನಿಯೋಗಾತ್ಕಲ್ಪನೀಯಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಸ್ಯಾರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಚ್ಛ್ರುತಿರೇವ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತಾ ನ ತು ತದರ್ಥೋ ವಿನಿಯೋಗಃ । ನಹಿ ಶ್ರುತಮನುಪಪನ್ನಂ ಶಕ್ಯಮರ್ಥೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮ್ । ನಹಿ ತ್ರಯೋಽತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಕಠಕೌಂಡಿನ್ಯಾವಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೋಪಸ್ಥಾಪಿತೇನ ಮಾಠರೇಣೋಪಪಾದಯಂತಿ, ಉಪಪಾದಯತೋ ವಾ ನೋಪಹಸಂತಿ । ಶಾಬ್ದಾಃ । ಮಾಠರಶ್ಚೇತಿ ತು ಶ್ರಾವಯಂತಮನುಮನ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಾರ್ಥಸಮುತ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತೇನೈವಾರ್ಥಾಂತರೇಣೋಪಪಾದನೀಯಾ, ನಾರ್ಥಾಂತರಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೋಪನೀತೇನೇತಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮ್ । ನಚ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾನುಯೋಗೌ ಯುಜ್ಯೇತೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋಪಾಯಭೂತಲೋಕವಿರೋಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಿಯೋಜಿಕಾ ಶ್ರುತಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾ । ತಥಾಚ ಯಾವಲ್ಲಿಂಗಾದ್ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಪ್ರಕ್ರಾಂತವ್ಯಾಪಾರಸ್ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನಿವೃತ್ತಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಕಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಲಿಂಗಂ ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀಂ ಶ್ರುತಿಮುಪಕಲ್ಪಯೇತ್ । ಮಂತ್ರಸಮಾಮ್ನಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೈವ ವಿನಿಯೋಗಶ್ರುತ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಯಾವದಜ್ಞಾತಸಂದಿಗ್ಧಂ ಜ್ಞೇಯಂ ತಾವತ್ಪ್ರಮಿತ್ಸ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಿತೇ ತು ಪ್ರಮಾತೄಣಾಂ ಪ್ರಮೌತ್ಸುಕ್ಯಂ ವಿಹನ್ಯತೇ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತೀತಶ್ರೌತವಿನಿಯೋಗೋಪಪತ್ತ್ಯೈ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತದನುಗುಣತ್ವೇನ ನೀಯಮಾನಂ ಪ್ರಥಮಾಂ ವೃತ್ತಿಮಜಹಜ್ಜಘನ್ಯಯಾಪಿ ನೇಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಯೋರಿಹ ವಿರೋಧೋ ಯಥಾ “ಸ್ಯೋನಂ ತೇ ಸದನಂ ಕೃಣೋಮಿ ಘೃತಸ್ಯ ಧಾರಯಾ ಸುಶೇವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದಾಮೃತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಮೇಧ ಸುಮನಸ್ಯಮಾನಃ” ಇತಿ । ಕಿಮಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ಮಂತ್ರಃ ಸದನಕರಣೇ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯ ಉತ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತ ಉಪಸ್ತರಣೇ ತಸ್ಮಿಂತ್ಸೀದೇತ್ಯೇವಮಾದಿಸ್ತು ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನ ಇತಿ । ಯದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ಮಂತ್ರ ಉಭಯತ್ರ, ಸುಶೇವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮೀತ್ಯೇತದಪೇಕ್ಷೋ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತ್ಯಾದಿಃ ಪೂರ್ವೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾಮುಪೈತಿ ಯತ್ಕಲ್ಪಯಾಮಿ ತಸ್ಮಿಂತ್ಸೀದೇತಿ । ಅಥ ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯಸ್ತತಃ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತಃ ಸದನಕರಣೇ ತತ್ಪ್ರಕಾಶನೇ ಹಿ ತತ್ಸಮರ್ಥಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತಿ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ತತ್ರ ಹಿ ತತ್ಸಮರ್ಥಮಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಲಿಂಗಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯ ಇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ । ಇಹ ಹಿ ಯತ್ತತ್ಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ವಿಭಜ್ಯಮಾನಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ತದನುರೋಧೇನ ಪಶ್ಚಾತ್ತದಭಿಧಾನಸಾಮಾರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಯಥಾ ದೇವಸ್ಯತ್ವೇತಿಮಂತ್ರೇಽಗ್ನಯೇ ನಿರ್ವಪಾಮೀತಿ ಪದಯೋಃ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪದಾಂತರಾಣಾಂ ತತ್ಪರತ್ವೇನ ತತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪನಾ । ತದೇವಂ ಪ್ರತೀತೈಕವಾಕ್ಯತಾನಿರ್ವಾಹಾಯ ತದನುಗುಣತಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕೢಪ್ತಂ ಸನ್ನ ತದ್ವ್ಯಾಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಪಿ ತು ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತ್ತದನುಗುಣಮೇವ ಕಲ್ಪಯೇತ್ । ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಲಿಂಗತೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಸದನಕರಣೇ ಚ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾಧನೇ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾವಗಮಪೂರ್ವಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಧಾರಣಮಪಿ ತು ಅವಧೃತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಶ್ಲಿಷ್ಟಪಠಿತಾನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಶೇನ ಪ್ರಯೋಜನೈಕತ್ವೇನೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಮ್ । ಯಾವಂತಿ ಪದಾನಿ ಪ್ರಧಾನಮೇಕಮರ್ಥಮವಗಮಯಿತುಂ ಸಮರ್ಥಾನಿ ವಿಭಾಗೇ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಾಣಿ ತಾನ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅನುಷ್ಠೇಯಶ್ಚಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರೇಷು ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಸದನಕರಣಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನೇ । ತಯೋಶ್ಚ ಸದನಕರಣಂ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತೋ ಮಂತ್ರಃ ಸಮರ್ಥಃ ಪ್ರಕಾಶಯಿತುಂ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನಂ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತ್ಯಾದಿಃ । ತತಶ್ಚ ಯಾವದೇಕವಾಕ್ಯತಾವಶೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನುಮೀಯತೇ ತಾವತ್ಪ್ರತೀತಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇಕೈಕಸ್ಯ ಭಾಗಸ್ಯೈಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತ್ಯೈವೈಕೈಕಸ್ಯ ಭಾಗಸ್ಯೈಕತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತೌ ನ ವಾಕ್ಯಕಲ್ಪಿತಂ ಲಿಂಗಂ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಮಪರಾಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಬುದ್ಧಿರುತ್ಪನ್ನಾಪ್ಯಾಭಾಸೀಭವತಿ ಲಿಂಗೇನ ಬಾಧನಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ವಿರೋಧಕಂ ಲಿಂಗಂ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರ ಸಮವೇತಾರ್ಥೈಕದ್ವಿತ್ರಿಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಪದಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಭವತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಮ್ । ಯಥಾತ್ರೈವ ಸ್ಯೋನಂ ತ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾಲ್ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪದಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾವಶಾತ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತಾನಾಂ ವಾಕ್ಯತ್ವಂ, ಲಬ್ಧವಾಕ್ಯಭಾವಾನಾಂ ಚ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾವಶೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಕರ್ತವ್ಯಾಯಾಃ ಖಲು ಫಲಭಾವನಾಯಾ ಲಬ್ಧಧಾತ್ವರ್ಥಕರಣಾಯಾ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮಾಚಕ್ಷತೇ ವೃದ್ಧಾಃ । ಯಥಾ “ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತಿ । ಏತದ್ಧಿ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವಪದಗಣೇನ ಕಿಯತ್ಯಪ್ಯರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಕರಣೋಪಕಾರಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಸಂಬಂಧಃ । ಸಮಿದಾದಿಭಾವನಾ ಹಿ ಸ್ವವಿಧ್ಯುಪಹಿತಾಃ ಪುರುಷೇ ಹಿತಂ ಭಾವ್ಯಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಾ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ವಾನುಷಂಗತೋ ವಾರ್ಥವಾದತೋ ವಾ ಫಲಾಂತರಾಪ್ರತಿಲಂಭೇನ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಭಾವನಾಂ ನಿರ್ವಾರಯಿತುಮೀಶತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುಪನಿಪತಿತಾನ್ಯೇತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಣಿ ತದಪೇಕ್ಷಿತಕರಣೋಪಕಾರಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಮಾಸಾದ್ಯ ನಿವಂತಿ ಚ ನಿರ್ವಾರಯಂತಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಸೋಽಯಮನಯೋರ್ನಷ್ಟಾಶ್ವದಗ್ಧರಥವತ್ಸಂಯೋಗಃ । ತದೇವಂ ಲಕ್ಷಣಯೋರ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂ ಸೂಕ್ತವಾಕನಿಗದಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀದೇವತಾ ಅಮಾವಸ್ಯಾದೇವತಾಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಾಃ । ತಾಶ್ಚ ನ ಮಿಥ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಂತುಮರ್ಹಂತೀತಿ ಲಿಂಗೇನ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಯಾಗಾದಿಂದ್ರಾಗ್ನೀಶಬ್ದ ಉತ್ಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಯದಿಂದ್ರಾಗ್ನಿಪದೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರತೀಯತೇ “ಅವಿವೃಧೇಥಾಂ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕಾತಾಮ್” ಇತಿ ತನ್ನೋತ್ಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಮುತೇಂದ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಹೋತ್ಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಲೀಯಸ್ತತೋಽಪನೀತದೇವತಾಕೋಽಪಿ ಶೇಷಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯೋಽಥ ವಾಕ್ಯಂ ತತೋ ಯತ್ರ ದೇವತಾಶಬ್ದಸ್ತತ್ರೈವ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಪನೀತದೇವತಾಕೋಽಪಿ ಶೇಷಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೈವಾಂಗಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ಫಲವತೀ ಹಿ ಭಾವನಾ ಪ್ರಧಾನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ । ತದುಪಜೀವನೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಭಾವನಾವಚನಲಕ್ಷಣಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೇ ತದುಪಜೀವಿವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ವಿನಿಯೋಜ್ಯಸ್ವರೂಪಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿನಿಯೋಜಯೇತ್ । ಅಪಿ ತು ವಿನಿಯೋಗಾಯ ತದಪೇಕ್ಷತೇಽನ್ಯಥಾ ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚ ನೋತ್ಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದ್ರೂಪಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಚ ಯದ್ಯದೇವ ಶೀಘ್ರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತತ್ತದ್ಬಲವದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ತು ದುರ್ಬಲಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ತದ್ರೂಪಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಲಿಂಗೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ವಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಂ ತತಃ ಪ್ರಕರಣಂ ಭಂಕ್ತ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಯತೇ, ಪರಿಶಿಷ್ಟೈಸ್ತು ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಪೇಕ್ಷಾ ಪೂರ್ಯತೇ । ಅಥ ಸ್ವಸ್ಯ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿ ನಾಸ್ತಿ ತತಃ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿನಿಯೋಜಕಮ್ । ಯಥಾ ಸಮಿದಾದೇಃ । ತದಿಹ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಕರಣೇ ಹಿ ಸ್ವಾರ್ಥಪೂರ್ಣಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಾಕ್ಯೇ ತು ಪದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಂಬಂಧಃ । ತತಶ್ಚ ಸಹ ಪ್ರಸ್ಥಿತಯೋರ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರ್ಯಾವತ್ಪ್ರಕರಣೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವದ್ವಾಕ್ಯೇನಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಯಾವದಿತರತ್ರ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾವದಿತರತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಶ್ರುತಿರ್ಯಾವದಿತರತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವದಿಹ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗಸ್ತಾವತಾ ಚ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಾಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನೇ ವಿಹತೇ ಪ್ರಕರಣೇನಾಂತರಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ವಿಲೀಯಂತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ದೇವತಾಶೇಷಣಾಮಪಕರ್ಷ ಏವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ಕ್ರಮಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೋದಾಹರಣಮ್ । ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವಾಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ ಸಂನಿಧೌ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದ್ಯಾಮ್ನಾತಂ, ತತ್ಕಿಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ರಾಜಸೂಯಸ್ಯಾಂಗಮುತಾಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ । ಯದಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಲೀಯಸ್ತತಃ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ರಾಜಸೂಯಸ್ಯ, ಅಥ ಕ್ರಮಸ್ತತೋಽಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯೈವೇತಿ, ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ನಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಸಂಬಂಧಹೇತುಃ । ಗಾಮಾನಯ ಪ್ರಾಸಾದಂ ಪಶ್ಯೇತಿ ಗಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿಣಃ ಪಶ್ಯೇತ್ಯನೇನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾದ್ವಿನಿಗಮನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂನಿಧಾನಂ ಸಂಬಂಧಕಾರಣಮ್ । ತಥಾ ಚಾನಯೇತ್ಯನನೈವ ಗಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ವಿನಿಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ಸಂನಿಧಾನಮಪಿ ಸಂಬಂಧಕಾರಣಮ್ । ಅಯಮೇತಿ ಪುತ್ರೋ ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷೋಽಪಸಾರ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ್ರ ರಾಜ್ಞ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪುತ್ರಪುರುಷಪದಸಂನಿಧಾನಾವಿಶೇಷಾನ್ಮಾ ಭೂದವಿನಿಗಮನಾ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾ ನಿಶ್ಚಯಹೇತುರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ । ಅತ್ರ ಪುತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿವಚನತಯಾ ಸಮುತ್ಥಿತಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯಾಂತಿಕೇ ಯದುಪನಿಪತಿತಂ ಸಂಬಂಧ್ಯಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪದಂ ತಸ್ಯ ತೇನೈವಾಕಾಂಕ್ಷಾಪರಿಪೂರ್ತೇಃ ಪುರುಷಪದೇನ ಪುರುಷರೂಪಮಾತ್ರಾಭಿಧಾಯಿನಾ ಸ್ವತಂತ್ರೇಣೈವ ನ ಸಂಬಂಧಃ ಕಿಂತು ಪರೇಣಾಪಸಾರ್ಯತಾಮಿತ್ಯನೇನಾಪಸರಣೀಯಾಪೇಕ್ಷೇಣೇತಿ । ಸತ್ಯಪಿ ಸಂನಿಧಾನೇ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾದಸಂಬಂಧಃ । ತಥಾ ಚಾಭಾಣಕಃ “ತಪ್ತಂ ತಪ್ತೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ” ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮಪಿ ನ ಯಾವತ್ಸಂನಿಧಾಪ್ಯತೇ ತಾವನ್ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸಂನಿಹಿತಮಪಿ ಯಾವನ್ನಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ತಾವತ್ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿ ಸಮಾನಬಲತ್ವಾತ್ಕ್ರಮಪ್ರಕರಣಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ವಿಕಲ್ಪೇನ ರಾಜಸೂಯಾಭಿಷೇಚನೀಯಯೋರ್ವಿನಿಯೋಗಃ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದೀನಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇರಾಜಸೂಯಕೇ ಕಥಂಭಾವಾಪೇಕ್ಷಾ ಹಿ ಪವಿತ್ರಾದಾರಭ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯ ಧೃತಿಂ ಯಾವದನುವರ್ತತೇ । ಯಥಾ ಚ “ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕಥಂಭಾವೇ ಯತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಠ್ಯತೇ । ಅನಿರ್ಜ್ಞಾತಫಲಂ ಕರ್ಮ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಂಗತಾ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ರಾಜಸೂಯಾಂಗತಾ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದೀನಾಮ್ । ಅಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ ತು ಸ್ವವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಪದಾರ್ಥನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂನಿಧಿಪಾಠೇನಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನೀಯಾ ಯಾವತ್ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಾಕಾಂಕ್ಷೇಣ ರಾಜಸೂಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಾವಚ್ಚಾಭಿಷೇಚನೀಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವತ್ಕೢಪ್ತಯಾ ರಾಜಸೂಯೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ತದುಪಕಾರತಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಯಾವಚ್ಚಾಭಿಷೇಚನೀಯೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಲಿಂಗಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವತ್ಕೢಪ್ತಲಿಂಗಂ ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ಯಾವದ್ವಾಕ್ಯಕಲ್ಪಿತೇನ ಲಿಂಗೇನ ಶ್ರುತಿರಿತರತ್ರ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವತ್ಕೢಪ್ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತೌ ಸಂನಿಧಾನಪರಿಕಲ್ಪಿತಮಂತರಾ ವಿಲೀಯತೇ । ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇಽಪ್ರತಿಭತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಕರಣಿನಶ್ಚ ರಾಜಸೂಯಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಬುದ್ಧಿಸಾಂನಿಧ್ಯೇನ ತತ್ಸಂನಿಧೇರಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೇ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧ ಏವ ನಚ ವಿಕಲ್ಪೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ಕ್ರಮಸಮಾಖ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂಪೌರೋಡಾಶಿಕ ಇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಾತೇ ಕಾಂಡೇ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಕ್ರಮೇ ಚ ಶುಂಧಧ್ವಂ ದೈವ್ಯಾಯ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಶುಂಧನಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಃ, ತತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಸಮಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಾಣಾಂ ಶುಂಧನೇ ವಿನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಃ, ಆಹೋ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಾಣಾಂ ಶುಂಧನೇ ಕ್ರಮೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ । ಕಿಂತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಸಮಾಖ್ಯಾನಾಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಶಬ್ದೇನ ಹಿ ಪುರೋಡಾಶಸಂಬಂಧೀನೀತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತಾನ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಕಾಂಡಂ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಮ್ । ತತಶ್ಚ ಯಾವತ್ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯನುಮಾನಪರಂಪರಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಃ ಯಾವತ್ಸಮಾಖ್ಯಯಾ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ ಇತಿ ಅರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಕ್ರಮಾತ್ಸಮಾಖ್ಯೈವ ಬಲೀಯಸೀತಿ ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಶುಂಧನೇ ಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ನ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಶುಂಧನ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸಮಾಖ್ಯಾನಾತ್ಕ್ರಮೋ ಬಲವಾನರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದಿತಿ । ತಥಾಹಿ - ಸಮಾಖ್ಯಾ ನ ತಾವತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಾಚಿಕಾ ಕಿಂತು ಪೌರೋಡಾಶವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕಾಂಡಮಾಹ । ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಸಂಬಂಧಃ ಕಾಂಡಸ್ಯಾನುಮೀಯತೇ ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮಂತ್ರಭೇದಸ್ಯ । ತದ್ಧಾರೇಣ ಚ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋ ಮಂತ್ರಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ತದನುಮಾನಮ್ । ನ ಚಾಸೌ ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅಪಿ ತು ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಸಾದೃಶ್ಯಮಸ್ಯ ದೂರಾಪೇತಮಿತಿ ಕ್ರಮೇಣ ನಾಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಧೋಚಿತಾ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಾಪಾದಿತೈದಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದಿವಚ್ಚಾರಾದುಪಕಾರಕತಯಾ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣೇನ ಸಾಮವಾಯಿಕಾಂಗತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಯಂ ಕಂಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಪ್ರಯೋಗಗತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಕಾಶಯತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಂಗತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಕ್ರಮಃ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯನುಮಾನದ್ವಾರೇಣ ವಿನಿಯೋಗಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ನ ತು ಸಮಾಖ್ಯಾನಮ್ । ತಸ್ಯ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಸಮಾಖ್ಯಾ ಸಂಬಂಧನಿಬಂಧನಾ ಸತೀ ತತ್ಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಂನಿಧಿಮುಪಕಲ್ಪಯತಿ ಯಾವತ್ತಾದ್ವೈದಿಕೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟೇನ ಸಂನಿಧಾನೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಾವಚ್ಚ ಕೢಪ್ತೇನ ಸಂನಿಧಾನೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವದಿತರತ್ರ ಕೢಪ್ತಯಾಕಾಂಕ್ಷಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಯಾವಚ್ಚ ಕೢಪ್ತಯಾಕಾಂಕ್ಷೈಕವಾಕ್ಯತಾ ತಾವದಿತರತ್ರೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಕೢಪ್ತಯೋಪಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಯಾವಚ್ಚಾತ್ರೈಕವಾಕ್ಯತಯೋಪಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾವದಿತರತ್ರ ಲಿಂಗೇನ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾ ಶ್ರುತಿಃ । ಯಾವದತ್ರ ಲಿಂಗೇನ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾ ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವದಿತರತ್ರ ಕೢಪ್ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ತಾವತೈವ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಖ್ಯಾನಕಲ್ಪಿತಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲತ್ವಾಲ್ಲೂಯಮಾನಸಸ್ಯಮಿವ ನಿರ್ಬೀಜಂ ಭವತಿ । ಪುರೋಡಾಶಾಭಿಧಾಯಕಮಂತ್ರಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ಕಾಂಡಸ್ಯ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಸಮಾಖ್ಯೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । “ಏಕದ್ವಿತ್ರಿಚತುಷ್ಪಂಚವಸ್ತ್ವಂತರಯಕಾರಿತಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ॥' ಇತ್ಯರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷ ಉಕ್ತಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ “ಬಾಧಿಕೈವ ಶ್ರುತಿರ್ನಿತ್ಯಂ ಸಮಾಖ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತೇ ಸದಾ । ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ತು ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಬಾಧಕತ್ವಮಪೇಕ್ಷಯಾ ॥' ಇತಿ ವಿಶೇಷ ಉಕ್ತೋ ವೃದ್ಧೈಃ । ತದ್ವಯಂ ವಿಸ್ತರಾದ್ಬಿಭ್ಯತೋಽಪಿ ಪ್ರಥಮತಂತ್ರಾನಭಿಜ್ಞಾನುಕಂಪಯಾ ನಿಘ್ನಾ ವಿಸ್ತರೇ ಪತಿತಾಃ ಸ್ಮ ಇತ್ಯುಪರಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾನುಜ್ಞಾಪನಾನುಜ್ಞಯೋಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಕ್ರಮಯೋರುಪಹೂತ ಉಪಹೂಯಸ್ವೇತ್ಯೇವಂ ಮಂತ್ರಾವಾಮ್ನಾತೌ ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತಥೈವಾಂಗತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ನುತಃ । ಉಪಹೂತ ಇತಿ ಲಿಂಗತೋಽನುಜ್ಞಾಮಂತ್ರೋ ನಾನುಜ್ಞಾಪನೇ ಉಪಹೂಯಸ್ವೇತಿ ಚ ಲಿಂಗತೋಽನುಜ್ಞಾಪನೇ ಚ ಮಂತ್ರೋ ನಾನುಜ್ಞಾಯಾಮ್ । ತದಿಹ ಲಿಂಗೇನ ಕ್ರಮಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ವಿಪರೀತಂ ಶೇಷತ್ವಮಾಪಾದ್ಯತೇ । ಯಾವದ್ಧಿ ಸ್ಥಾನೇನ ಪ್ರಕರಣಮುತ್ಪಾದ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವಲ್ಲಿಂಗೇನ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಸಾಧಿತೋ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಅಕಲ್ಪಿತಲಿಂಗಶ್ರುತೇಃ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧಃ । ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ವಿನಿಯೋಗೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಾಂತರಿತೇನ ಲಿಂಗೇನ ಚತುರಂತರಿತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮತಂತ್ರ ಏವಾಯಮರ್ಥ ಉಪಪಾದಿತಸ್ತಥಾಪಿ ವಿರೋಧೇ ತದುಪಪಾದನಮಿಹ ತ್ವವಿರೋಧಃ । ನಹಿ ಲಿಂಗೇನಾಭಿಚಾರಿಕಕರ್ಮಸಂಬಂಧಃ ವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೇನ ಕ್ರಮಕೃತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನಚ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಲಕ್ಷಣೋಽತ್ರ ವಿರೋಧೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥೈವ ಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧೋ ನಚ ವಸ್ತುವಿರೋಧಃ ಸ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾದವಿರೋಧಾದ್ವೇಧಾದಿಮಂತ್ರಸ್ಯೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ತ್ಯಭ್ಯಧಿಕಾ ಶಂಕಾ । ತತ್ರೋಚ್ಯತೇ “ನಹಿ ಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಕ್ರಮಬಾಧೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ಕಿಂತು ಲಿಂಗಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ನ ಕ್ರಮಃ ಕಲ್ಪನಾಕ್ಷಮಃ” । ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣೈರವಿನಿಯುಕ್ತಃ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾಪ್ರಾಣಾಲಿಕಯಾ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ । ತದಾ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಪಾಠಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಉಪಪಾದಿತೇ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೇ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾದರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಕ್ರಮೋ ನ ಸ್ವೋಚಿತಾಂ ಪ್ರಮಾಮುತ್ಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ ಪ್ರಮಿತ್ಸಾಭಾವಾದಿತಿ । ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ತು ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿರೇವ ಧಾತುಸಂಬಂಧಾಧಿಕಾರಕಾತ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾಯಾಂ ವಿಹಿತಾ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತಮಪಿ ವಿನಿಯೋಜಯಂತೀ ನ ಶಕ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ನಿರೋದ್ಧುಂ ಸ್ವಪ್ರಮಾಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ವಾಜಪೇಯೇ ತು ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವಿನಿಯೋಗಾಂತರಮಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚೈಕೋಽಯಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯ ಇತಿ ।
ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತಾಶಂಕಾಪಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ತು ಪೃಥಗುಕ್ತಿತಯಾ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂನಿಧಿಪಾಠಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಅರಣ್ಯಾದಿವಚನವಾದಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಹಾನೌ ತೂಪಾಯನಶಬ್ದಶೇಷತ್ವಾತ್ಕುಶಾಚ್ಛಂದಃಸ್ತುತ್ಯುಪಗಾನವತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।
ಯತ್ರ ಹಾನೋಪಾಯನೇ ಶ್ರೂಯೇತೇ ತತ್ರಾವಿವಾದಃ ಸಂನಿಪಾತೇ ಯತ್ರಾಪ್ಯುಪಾಯನಮಾತ್ರಶ್ರವಣಂ ತತ್ರಾಪಿ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಹಾನಮಾಕ್ಷಿಪ್ತಮಿತ್ಯಸ್ತಿ ಸಂನಿಪಾತಃ । ಯತ್ರ ತು ಹಾನಮಾತ್ರಂ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಶ್ರುತಂ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ಉಪಾಯನಂ, ತತ್ರ ಕಿಮುಪಾಯನಮುಪಾದಾನಂ ಸಂನಿಪತೇನ್ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಅಸಂನಿಪಾತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮೇಕತ್ರ ಶಾಖಾಯಾಮುಪಾಸನಾಂಗಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೋಪಾಸನೇ ಶಾಖಾಂತರೇಽಶ್ರೂಯಮಾಣಮುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ।
ಏವಂ ಶಾಖಾಂತರಶ್ರುತಮುಪಾಯನಮುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ವಿದ್ಯಾಂತರಗೋಚರತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ವೇ ಹ್ಯುಪಾಸನಕರ್ಮಣಾಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಾನಾಮಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸಮವಾಯೋ ಘಟತೇ । ನ ತ್ವಿಹೋಪಾಸನಾನಾಮೇಕತ್ವಂ, ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನ ಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥೋಪಾಯನಂ ಶ್ರುತಂ ಹಾನಮುಪಸ್ಥಾಪಯತ್ಯೇವಂ ಹಾನಮಪಿ ಉಪಾಯನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಪಿ ಚಾತ್ಮಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ।
ಗ್ರಹಣಂ ಹಿ ನ ಸ್ವಾಮಿನೋಽಪಗಮಮಂತರೇಣ ಭವತೀತಿ ಗ್ರಹಣಾದಪಗಮಸಿದ್ಧಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ । ಅಪಗಮಸ್ತ್ವಸತ್ಯಪ್ಯನ್ಯೇನ ಗ್ರಹಣೇ ದೃಷ್ಟೋ ಯಥಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನಾಪಗತಿರೇನಸ ಇತಿ । ಕರ್ತೃಭೇದಕಥನಂ ತ್ವೇತದುಪೋದ್ಬಲನಾರ್ಥಂ ನ ಪುನರವಶ್ಯಂಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕಮುಪಾಯನೇನಾನೈಕಾಂತ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ಅಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ।
ಅಯಮಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾಂತರೇ ವಿಹಿತಂ ಹಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ಪುನರ್ನ ವಿಧೀಯತೇ ಕಿಂತು ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ ತದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ವಿಧೂತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರ್ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಶ್ವರೋಮಾದಿವತ್ಕಿಂ ಭವತ್ವಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನೇವ ತದ್ವಿಲಯಸಂಭವಸ್ತಥಾ ಸತ್ಯಶ್ವರೋಮರಾಹುದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಜಾತ್ವಶ್ವರೋಮರಾಹುಮುಖಯೋರ್ವಿಲಯನಮಸ್ತಿ । ಅಪಿ ತ್ವಶ್ವಚಂದ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವಿಭಾಗಃ । ನಚ ನಷ್ಟೇ ವಿಧೂನನಪ್ರಮೋಚನಾರ್ಥಸಂಭವಃ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಶಬ್ದಸಂನಿಧಿಕೃತೋಽಪಿ ವಿಶೇಷ ಉಪಾಯನಂ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿಧಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಂ ಪೂರಯಿತುಮಿತಿ । ನಿರ್ಗುಣಾಪಿ ವಿದ್ಯಾ ಹಾನೋಪಾಯನಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ತೋತವ್ಯಾ । ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಸ್ತು ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅಪ್ರಕರ್ಷೇಽಪಿ ಸ್ತುತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾರ್ಥವಾದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾರ್ಥವಾದಾಂತರಾಣಾಂ ನ ದೃಷ್ಟಾ ।
ನಚ ತೈರ್ನ ಪೂರಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯೋಪಾಯನವಾದಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯದೀಯೇ ಅಪಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಃ, ಯಥಾ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರಾದ್ಧಕರ್ಮ ಪಿತುಸ್ತೃಪ್ತಿಂ ಯಥಾ ಚ ಪಿತುರ್ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟಿಃ ಪುತ್ರಸ್ಯ । ನಾರ್ಯಾಶ್ಚ ಸುರಾಪಾನಂ ಭರ್ತುರ್ನರಕಮ್ । ತಥಾಪ್ಯನ್ಯದೀಯೇ ಅಪಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನ ಸಂಭವತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಶಂಕಾ । ಫಲತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಃ । ಗುಣೋಪಸಂಹಾರವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯಪಿ ನ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಸಂಚಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾಧಿಕಾರೇ ಕೋಽಯಮಕಾಂಡೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥವಿಚಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾಮುಪಸಂಹರನ್ನಪಾಕರೋತಿ –
ತಸ್ಮಾದ್ಗುಣೋಪಸಂಹಾರವಿಚಾರಪ್ರಸಂಗೇನೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪ್ರಸಂಗತಃ ಸ್ತುತಿಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋ ವಿಚಾರಿತಃ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚೋಪಾಸಕೇ ಸೌಹಾರ್ದಮಾಚರಿತವ್ಯಂ ನ ತ್ವಸೌಹಾರ್ದಮಿತಿ ಛಂದ ಏವಾಚ್ಛಂದ ಆಚ್ಛಾದನಾದಾಚ್ಛಂದೋ ಭವತಿ ।
ಯಥೈವ ಚಾವಿಶೇಷೇಣೋಪಗಾನಮಿತಿ ।
ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತ್ಯವಿಶೇಷೇಣೋಪಗಾನಮೃತ್ವಿಜಾಮ್ । ಭಾಲ್ಲವಿನಸ್ತು ವಿಶೇಷೇಣ ನಾಧ್ವರ್ಯುರುಪಗಾಯತೀತಿ । ತದೇತಸ್ಮಾದ್ಭಾಲ್ಲವಿನಾಂ ವಾಕ್ಯಮೃತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತ್ಯೇತಚ್ಛೇಷಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಧ್ವರ್ಯುವರ್ಜಿತಾ ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ।
ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಾಣ್ಯೇವ ಸಂತು ವಾಕ್ಯಾನೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಕೃತಮಿತಿ ।
ಅಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟವಿಕಲ್ಪಪ್ರಸಂಗಭಯೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಶೇಷತ್ವಮತ್ರಭವತೋ ಜೈಮಿನೇರಪಿ ಸಂಮತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತದುಕ್ತಂ ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣ್ಯಾಮ್ ।
'ಅಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಿಧೀನಾಮೇಕದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯೇತದೇವ ಸೂತ್ರಮರ್ಥದ್ವಾರೇಣ ಪಠತಿ –
ಅಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತರಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್
ಸ ಚಾನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಂ ಕಿಲ ಶ್ರೂಯತೇ “ಏಷ ವೈ ಸಪ್ತದಶಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಯಜ್ಞೇ ಯಜ್ಞೇಽನ್ವಾಯತ್ತ” ಇತಿ । ತತೋ ನಾನುಯಾಜೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಂ ಕರೋತೀತಿ । ತದತ್ರಾನಾರಭ್ಯ ಕಂಚಿದ್ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ತದುಪದಿಶ್ಯ ಚಾಮ್ನಾತಂ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಉತ ಪರ್ಯುದಾಸೋಽನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಮಾ ಭೂದರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಣ ನಿಷೇಧೇ ವಿಕಲ್ಪಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ತಾದಾತ್ವಿಕೀಮಸ್ಯ ಸುಂದರತಾಂ ಗಮಯತಿ ನಾಯತೌ ದೋಷವತ್ತಾಂ ನಿಷೇಧತಿ । ತಸ್ಯ ತತ್ರೌದಾಸೀನ್ಯಾತ್ । ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ತಾದಾತ್ವಿಕಂ ಸೌಂದರ್ಯಮಬಾಧಮಾನಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖಂ ನರಂ ನಿವಾರಯದಾಯತ್ಯಾಮಸ್ಯ ದುಃಖಫಲತ್ವಮವಗಮಯತಿ । ಯಥಾಹ “ಅಕರ್ತವ್ಯೋ ದುಃಖಫಲಃ” ಇತಿ । ತತೋ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಮಪ್ಯಾಯತ್ಯಾಂ ದುಃಖತೋ ಬಿಭ್ಯತಂ ಪುರುಷಂ ಶಕ್ನೋತಿ ನಿವಾರಯಿತುಮಿತಿ ಬಲೀಯಾನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ನ ತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಮರ್ಹತಿ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೌ ತು ವಿಧಿನಿಷೇಧೌ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೋಪಕಾರಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಿಷೇಧದರ್ಶನಾಚ್ಚ ವೈಗುಣ್ಯೇಽಪಿ ಫಲಸಿದ್ಧಿರವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾಹ “ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತವದಿತಿ ಚೇನ್ನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದುಭಯಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಂ” ಇತಿ । ನಚ ವಾಚ್ಯಂ ಯಾವದ್ಯಜತಿಷು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣಂ ಯಾವದ್ಯಜತಿಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣಾನುಯಾಜಂ ಯಜತಿವಿಶೇಷಮುಪಸರ್ಪತಿ ತಾವದನುಯಾಜಗತೇನ ನಿಷೇಧೇನ ತನ್ನಿಷಿದ್ಧಮಿತಿ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ವಿಶೇಷನಿಷೇಧೋ ಬಲವಾನಿತಿ । ಯತೋ ಭವತ್ವೇವಂವಿಧಿಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋ ದಧಿ ದೀಯತಾಂ ತಕ್ರಂ ಕೌಂಡಿನ್ಯಾಯೇತಿ । ತತ್ರ ತಕ್ರವಿಧಿರ್ನ ದಧಿವಿಧಿಮಪೇಕ್ಷತೇ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮಿಹ ತು ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಯೇಯಜಾಮಹಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ನಿಷೇಧಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೈ ತದ್ವಿಧಿರಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ । ನಚ ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ನಿಷೇಧಾದ್ವಿಧಿರೇವ ಬಲೀಯಾನಿತ್ಯತುಲ್ಯಶಿಷ್ಟತಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಿಂತು ನಿಷೇಧಸ್ಯೈವ ಬಾಧನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ, ತಥಾ ಸತಿ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ತದ್ಯುಕ್ತಂ ತುಲ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಮ್ । ನಚ ನ ತೌ ಪಶೌ ಕರೋತೀತಿವದರ್ಥವಾದತಾ । ಅಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಪಶೌ ಹಿ ನಾಜ್ಯಭಾಗೌ ಸ್ತ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ತಥಾ ಯೇಯಜಾಮಹಾಭಾವಃ, ಯಜತಿಷು ಯೇಯಜಾಮಹವಿಧಾನಾತ್ । ಅನುಯಾಜಾನಾಂ ಚ ತದ್ಭಾವಾತ್ । ನಚ ಪರ್ಯುದಾಸಸ್ತದಾನನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ, ಕಾತ್ಯಾಯನಮತೇನ ನಿಯಮಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತಯಾ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಉಕ್ತಂ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ । ನಹಿ ತತ್ರಾನ್ಯಾ ಗತಿರಸ್ತಿ । ತೇನಾಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟೋಽಪಿ ವಿಕಲ್ಪ ಆಸ್ಥೀಯತೇ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಮತ್ತಗೀತತೇತಿ । ಇಹ ತು ಪರ್ಯುದಾಸೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಮನ್ಯಾಯ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಣಮಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ತದಾ ನಞಃ ಸಂಬಂಧೋಽನನುಯಾಜೇಷು ಯಜತಿಷ್ವನುಯಾಜವರ್ತಿತೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ಏತದತೋ ಭವತಿ - ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೈಕದೇಶೇನ ಸಂಭಂತ್ಸ್ಯತೇ ಯದೇತದ್ಯೇಯಜಾಮಹಂಕರೋತೀತ್ಯೇತನ್ನಾನುಯಾಜೇಷು ಯಾವದುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷ್ವಿತಿ ತಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ । ತಥಾಚ ಯಜಿತಿವಿಶೇಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದನನುಯಾಜವಿಧಿರೇವಾಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಾನ್ನ ವಿಕಲ್ಪಃ । ನ ಚಾಭಿಯುಕ್ತತರಪಾಣಿನಿವಿರೋಧೇ ಕಾತ್ಯಾಯನಸ್ಯಾಸದ್ವಾದಿತ್ವಂ ನಿತ್ಯಸಮಾಸವಾದಿನಃ ಸಂಭವತಿ । ಸ ಹಿ ವಿಭಾಷಾಧಿಕಾರೇ ಸಮಾಸಂ ಶಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹವಿಧಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೈತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರಮೂರ್ತಯೋಃ ಕಲ್ಪನಂ ನಾಂಜಸಂ ಮೂರ್ತ್ಯನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ಕಂಪಸ್ಯ । ತಥಾನ್ಯದೀಯಯೋರನ್ಯತ್ರ ಸಂಚಾರೋಽಪ್ಯನುಪಪನ್ನೋಽಮೂರ್ತತ್ವಾದೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ವಿಧೂನನಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ಕಂಪನೇನ ವರಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾರಂಭಾಚ್ಚಾಲನಮಾತ್ರಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಂ ನ ತು ತತೋಽಪಗತ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸಂಚಾರಃ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯಾರಂಭಾಚ್ಚಾಲನಂ ವಿಧೂನನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಯತ್ರ ತಾವದುಪಾಯನಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ರಾವಶ್ಯಂ ತ್ಯಾಗೋ ವಿಧೂನನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕ್ವಚಿದಪಿ ಚೇದ್ವಿಧೂನನಂ ತ್ಯಾಗೇ ವರ್ತತೇ ತಥಾ ಸತ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ರೈವ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಹಿ ನ ವರ್ತೇತ ಯದಿ ವಿಧೂನನಮಿಹ ಮುಖ್ಯಂ ಲಭ್ಯೇತ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಚ್ಚಾಲನಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಲೋಹಗಂಧಿತಾಮಾಚರತಿ । ಅಪಿಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧಾತೂನಾಂ ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ವಿಧೂಯೇತಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ವಿನಿಗಮನಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ಗಣಕಾರಸ್ಯ ಚೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾಪ್ಯರ್ಥನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಾನಾರ್ಥ ಏವಾತ್ರೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ಸಾಂಪರಾಯೇ ತರ್ತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಥಾ ಹ್ಯನ್ಯೇ ।
ನನು ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಧಪಥೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತತರಣೇ ಪ್ರತೀಯೇತೇ । ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಗೇವಾವಗಮ್ಯೇತೇ । ತಥಾ ಶಾಠ್ಯಾಯನಿನಾಂ ತಾಂಡಿನಾಂ ಚ ಶ್ರುತೇಃ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೌ ಚ ಪಾಠಕ್ರಮಾದ್ಬಲೀಯಾಂಸೌ, “ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಯವಾಗೂಂ ಪಚತಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮೇತತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ನೈತತ್ಪಾಠಕ್ರಮಮಾತ್ರಮಪಿ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ವಿಧೂನುತ ಇತಿ । ತದಿತಿ ಹಿ ಸರ್ವನಾಮ ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಕಂ ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಾವಮಾಹ । ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಚ ಯದನಂತರಂ ಶ್ರುತಮ್ । ತಚ್ಚಾರ್ಧಪಥವರ್ತಿ ವಿರಜಾನದೀಮನೋಽಭಿಗಮನಮಿತ್ಯರ್ಧಪಥ ಏವ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತತ್ಯಾಗಃ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಃ । ಅರ್ಧಪಥೇಽಪಿ ಪಾಪವಿಧೂನನೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲತೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಶಾಠ್ಯಾಯನಿನಾಮಪ್ಯವಿರೋಧಃ । ನಹಿ ತತ್ರ ಜೀವನ್ನಿತಿ ವಾ ಜೀವತ ಇತಿ ವಾ ಶ್ರುತಮ್ । ತಥಾ ಚಾರ್ಧಪಥ ಏವ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತವಿಮೋಕಃ । ಏವಂಚ ನ ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾತಸ್ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಧೂತಕಲ್ಮಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವತ ಉತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಚ್ಛತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನ ಚಾಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಸ್ಯೋತ್ತರಮಾರ್ಗಗಮನಂ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾ ಯವಾಗೂಪಾಕಾತ್ಪ್ರಾಗ್ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್ । ಯಮನಿಯಮಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಸಹಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಉತ್ತರೇಣ ಮಾರ್ಗೇಣ ಪರ್ಯಂಕಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಅಪ್ರಕ್ಷೀಣಪಾಪ್ಮನಶ್ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ವಿದ್ಯೈವ ತಾದೃಶೀ ಕಲ್ಮಷಂ ಕ್ಷಪಯತಿ ಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಂ ಚೋತ್ತರಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರಾಪಯತೀತಿ ಕಥಮರ್ಧಪಥೇ ಕಲ್ಮಷಕ್ಷಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾಠಕ್ರಮಬಾಧೇನಾರ್ಥಕ್ರಮೋಽನುಸರ್ತವ್ಯಃ । ನನು ನ ಪಾಠಕ್ರಮಮಾತ್ರಮತ್ರ, ತದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಯುಕ್ತಂ, ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಮತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ನಾನ್ಯತ್ , ತಚ್ಚಾನಂತರಸ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪೀತಿ ಸಮಾನಾ ಶ್ರುತಿರುಭಯತ್ರಾಪೀತಿ । ಅರ್ಥಪಾಠೌ ಪರಿಶಿಷ್ಯೇತೇ ತತ್ರ ಚಾರ್ಥೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ । ನಚ ತಾಂಡ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ । ಅಶ್ವ ಇವ ರೋಮಾಣಿ ವಿಧೂಯೇತಿ ಹಿ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಂ ಬ್ರೂತೇ, ನಚ ಪರೇತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಃ ॥ ೨೭ ॥
ಛಂದತ ಉಭಯಾವಿರೋಧಾತ್ ।
ಕೇಭ್ಯಶ್ಚಿತ್ಪದೇಭ್ಯ ಇದಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ನನು ಯಥಾ ಪರೇತಸ್ಯೋತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಮೇವಂ ತಸ್ಯೈವಾರ್ಧಪಥೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಹಾನಿರಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕಾಪದಾನಿ ತೇಭ್ಯ ಉತ್ತರಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿ ಚ ದೇಹಾದಪಸೃಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾಪರೇತಸ್ಯ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಶಂಕಾಪದೇಭ್ಯಃ । ಯಥಾಹುಃ - ನಾಜನಿತ್ವಾ ತತ್ರ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ । ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಪ್ರಕ್ಷಯಸ್ತು ಸತ್ಯಪಿ ನರಶರೀರೇ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ಯಮನಿಯಮಾದಿಸಹಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಯಾಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತೋ ಜೀವತ ಏವ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಕ್ಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಛಂದತಃ ಸ್ವಚ್ಛಂದತಃ ಸ್ವೇಚ್ಛಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಯಮನಿಯಮಾದಿಸಹಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಯ ಜೀವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ಯಾನ್ನ ಮೃತಸ್ಯ । ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಚ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಹಾನಂ ಸ್ಯಾಜ್ಜೀವತ ಏವ । ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಕಾರಣಾನಂತರಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದೇ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಕಯೋಸ್ತದ್ಭಾವಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಸ್ತಾಂಡಿಶಾಠ್ಯಾಯನಿಶ್ರುತ್ಯೋಶ್ಚ ಸಂಗತಿರಿತರಥಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವೇನಾಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದನೇನೋಭಯಾವಿರೋಧೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯೇ ತು ಪರಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಕಥಂ ಪರತ್ರ ಸಂಕ್ರಾಮತ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ತರತಯಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಖ್ಯುಃ । ಛಂದತಃ ಸಂಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರವಿರೋಧಾದೇವ । ನ ತ್ವತ್ರಾಗಮಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತಿರ್ನಿವೇಶನೀಯೇತಿ । ತೇಷಾಮಧಿಕರಣಶರೀರಾನುಪ್ರವೇಶೇ ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥಾಂತರೋಪವರ್ಣನಮಸಂಗತಮೇವೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಭಯಥಾನ್ಯಥಾ ಹಿ ವಿರೋಧಃ ।
ಯಥಾ ಹಾನಿಸಂನಿಧಾವುಪಾಯನಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಮಿತಿ, ಯತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲಾ ಹಾನಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರಾಪಿ ಉಪಾಯನಮುಪಸ್ಥಾಪಯತ್ಯೇವಂ ತತ್ಸನ್ನಿಧಾವೇವ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾಃ ಶ್ರುತ ಇತಿ ಯತ್ರಾಪಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಹಾನಿಃ ಕೇವಲಾ ಶ್ರುತಾ ತತ್ರಾಪಿ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮುಪಸ್ಥಾಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ನಿರಂಜನಃ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀತ್ಯನೇನ ವಿರೋಧಃ । ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿರಂಜನಸ್ಯ ಪರಮಸಾಮ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಾನಿಮಾತ್ರೇ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾಃ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯನಿರಂಜನಃ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀತಿ ಹಿ ವಿದುಷೋ ವಿಧೂತಪುಣ್ಯಪಾಪಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ಕ್ಷೇಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ । ಭ್ರಮನಿಬಂಧನೋಽಕ್ಷೇಮೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿನಿವರ್ತನೀಯಃ । ನಾಸೌ ದೇಶವಿಶೇಷಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನಹಿ ಜಾತು ರಜ್ಜೌ ಸರ್ಪಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಯೇ ಸಮುತ್ಪನ್ನಂ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ದೇಶವಿಶೇಷಮಪೇಕ್ಷತೇ । ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಸ್ಯೈವ ಸ್ವವಿರೋಧ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ನಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರಪೇಕ್ಷಣೀಯಾ । ಯಮನಿಯಮಾದಿವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯೇಹೈವ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ । ಯದಿ ಪರಮಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಪಣಾಯ ಶರೀರಪಾತಾವಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ನ ದೇವಯಾನೇನಾಸ್ತೀಹಾರ್ಥ ಇತಿ ಶ್ರುತಿದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯ ಇತಿ । ಅಸ್ತಿ ತು ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ । ಯೇ ತು ಯದಿ ಪುಣ್ಯಮಪಿ ನಿವರ್ತತೇ ಕಿಮರ್ಥಾ ತರ್ಹಿ ಗತರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯಂತಿ । ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಭಯಥಾ ದುಷ್ಕೃತನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸುಕೃತನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪುಣ್ಯಮನುವರ್ತೇತ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಸ್ಯಾಪೀಹ ಪುಣ್ಯಫಲೋಪಭೋಗಾಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚೈತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಾಗತ್ಯನಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದುಷ್ಕೃತಸ್ಯೇವ ಸುಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕ್ಷಯ ಇತಿ ತೈಃ ಪುನರನಾಶಂಕನೀಯಮೇವಾಶಂಕಿತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಾಯಾಂ ಹಿ ಗತೌ ಕೇಯಮಾಶಂಕಾ ಯದಿ ಕ್ಷೀಣಸುಕೃತಃ ಕಿಮರ್ಥಮಯಂ ಯಾತೀತಿ । ನಹ್ಯೇಷಾ ಸುಕೃತನಿಬಂಧನಾ ಗತಿರಪಿ ತು ವಿದ್ಯಾನಿಬಂಧನಾ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃದ್ಧೋಕ್ತಮೇವೋಪವರ್ಣನಂ ಸಾಧ್ವಿತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಅನಿಯಮಃ ಸರ್ವಾಸಾಮವಿರೋಧಃ ಶಬ್ದಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ಪ್ರಕರಣಂ ಹಿ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ನಿಯಾಮಕಮ್ । ಯದಿ ತು ತನ್ನಾದ್ರಿಯತೇ ತತೋ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಧರ್ಮಾಃ ಸಂಕೀರ್ಯೇರನ್ । ನಚ ತೇಷಾಂ ವಿಕೃತಿಷು ಸೌರ್ಯಾದಿಷು ದ್ವಾದಶಾಹಾದಿಷು ಚೋದಕತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಸರ್ವತ್ರೌಪದೇಶಿಕತ್ವಾತ್ । ನಚ ದರ್ವಿಹೋಮಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಸ್ಯಾಧರ್ಮಕತ್ವಮ್ । ನಚ ಸರ್ವಧರ್ಮಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಶಕ್ಯಮನುಷ್ಠಾತುಮ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ವಿನಿಯೋಜಕಾಸ್ತೇಷಾಮಪಿ ಹಿ ಪ್ರಕರಣೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರಾಪಿ ವಿನಾಪ್ರಕರಣಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿನಿಯೋಗೋಽವಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರಾಪಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕರಣಂ ವಿನಿಯೋಗಾಯ ತನ್ನಿಯಮಾಯ ಚಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮನ್ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯದೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾಸ್ವೇವೋಪಾಸನಾಸು ದೇವಯಾನಃ ಪಿತೃಯಾಣೋ ವಾ ಪಂಥಾ ಆಮ್ನಾತಸ್ತಾಸ್ವೇವ ನ ತೂಪಾಸನಾಂತರೇಷು ತದನಾಮ್ನಾನಾತ್ । ನಚ “ಯೇ ಚೇಮೇಽರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ತಪ ಇತ್ಯುಪಾಸತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾತ್ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಸು ತತ್ಪಥಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಶ್ರದ್ಧಾತಪಃಪರಾಯಣಾನಾಮೇವ ತತ್ರ ತತ್ಪಥಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ನ ತು ವಿದ್ಯಾಪರಾಯಣಾನಾಮ್ । ಅಪಿಚೈವಂ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಃ ಸರ್ವಾಸು ವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತ್ಯೇಕತ್ರೈವ ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಃ ಕರ್ತವ್ಯೋ ನ ವಿದ್ಯಾಂತರೇ । ವಿದ್ಯಾಂತರೇ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸರ್ವೋಪಾಸನಾಸು ಪಥಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ “ಯೇ ಚೇಮೇಽರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ತಪ ಇತ್ಯುಪಾಸತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ ನ ಶ್ರದ್ಧಾತಪೋಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪಥಿಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹಾಪಿ ತು ವಿದ್ಯಯಾ ತದಾರೋಹಂತೀತ್ಯತ್ರ ನಾವಿದ್ವಾಂಸಸ್ತಪಸ್ವಿನ ಇತಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ತಪಸಃ ಶ್ರದ್ಧಾಯಾಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಹಿತೇ ಶ್ರದ್ಧಾತಪಸೀ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯುಪಾಯತಯಾ ವದನ್ ವಿದ್ಯಾಂತರೀಲಾನಾಮಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಿದ್ಭಿಃ ಸಮಾನಮಾರ್ಗತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಯ ಏವಮೇತಾದ್ವಿದುರ್ಯೇ ಚಾಮೀ ಅರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸತ್ಯಮುಪಾಸತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ । ಸತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾನಪೇಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ತದೇವ ಹಿ ಸತ್ಯಮನ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಕಥಂಚಿದಾಪೇಕ್ಷಿಕಸತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದಾಂ ಚೇತ್ಥಂವಿತ್ತಯೈವೋಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿದ್ಯಾಸಾಹಚರ್ಯಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾಂತರಪರಾಯಣಾನಾಮೇವೇದಮುಪಾದಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ । ಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಾನಾಂ ಚಾಧೋಗತಿಶ್ರವಣಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ದೇವಯಾನಸ್ಯೈವೇಹಾಧ್ವನೋಽಭಿಸಂಬಂಧಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಭವೇತ್ಪ್ರಕರಣಂ ನಿಯಾಮಕಂ ಯದ್ಯನಿಯಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರೌತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ವಾ ನ ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ತು ತತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಿಯಮೋ ವಿದ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಸಗುಣೇಷು ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾ ಅಸಕೃನ್ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವರ್ಣಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತೇತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಯಾವದಧಿಕಾರಮವಸ್ಥಿತಿರಾಧಿಕಾರಿಕಾಣಾಮ್ ।
ಸಗುಣಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚಿಂತಾಂ ಕೃತ್ವಾ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ಚಿಂತಯತಿ । ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಾಪವರ್ಗಃ ಪಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ವಿದುಷಾಮಪ್ಯಪಾಂತರತಮಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತತ್ತದ್ದೇಹಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗೌ ಶ್ರೂಯೇತೇ । ತದಪವರ್ಗಫಲತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಪವೃಕ್ತಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಪತ್ತೌ ವಾ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯೋಗಾತ್ । ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿರ್ಹಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಮ್ । ತೇನ ಸತ್ಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತದನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಂ, ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿಭೂತಯಸ್ತು ತಾಸ್ತಾಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಫಲಮ್ । ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿಃ ಪುನಸ್ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥೇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ನಚ “ತಾವದೇವಾಸ್ಯ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಿದುಷೋ ದೇಹಪಾತಾವಧಿಪ್ರತೀಕ್ಷಾವದ್ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಮಪಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಪ್ರತೀಕ್ಷೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಯೇನ ಹಿ ಕರ್ಮಣಾ ವಸಿಷ್ಠಾದೀನಾಮಾರಬ್ಧಂ ಶರೀರಂ ತತ್ಪ್ರತೀಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚ ನ ಶರೀರಾಂತರಂ ತೇ ಗೃಹ್ಣೀಯುಃ । ನಚ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತ್ಯೇತದಪ್ಯಾರ್ಜವೇನ ಘಟತೇ । ಸಮರ್ಥಹೇತುಸಂನಿಧೌ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇತದಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯೈವ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಪವರ್ಗೋ ವಿದ್ಯಾಫಲಮ್ । ತಥಾ ಚಾಪವರ್ಗಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅತ್ರ ಚ ಪಾಕ್ಷಿಕಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಪಾತತಃ, ಅಹೇತುತ್ವಂ ವೇತಿ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತತ್ತ್ವಮ್ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಸ್ವನುಷ್ಠಾನತೋಷಿತೇಶ್ವರಚೋದಿತಮ್ । ಅಧಿಕಾರಂ ಸಮಾಪ್ಯೈತೇ ಪ್ರತಿಶಂತಿ ಪರಂ ಪದಮ್ ॥ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪವರ್ಗಲಕ್ಷಣಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಮ್ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನೇ ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮತ್ರೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾವಧಾರಣಾತ್ । ನಚ ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತದನ್ಯಥಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ “ನ ವಿಧೌ ಪರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥ” ಇತಿ । ನಚ ವಿದುಷಾಮಪಾಂತರತಮಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ತತ್ತದ್ದೇಹಸಂಚಾರಾತ್ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮನಿರ್ಮೋಕ್ಷಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಹೇತುರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಹೇತೋರಪಿ ಸತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಕಾರ್ಯಾನುಪಜನೋ ನ ಹೇತುಭಾವಮಪಾಕರೋತಿ । ನಹಿ ವೃಂತಫಲಸಂಯೋಗಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಗುರುತ್ವಂ ನ ಪತನಮಜೀಜನದಿತಿ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಪಗಮೇ ತತ್ಕುರ್ವನ್ನ ತದ್ಧೇತುಃ । ನಚ ನ ಸೇತುಪ್ರತಿಬಂಧಾನಾಮಪಾಂ ನಿಮ್ನದೇಶಾನಭಿಸರ್ಪಣಮಿತಿ ಸೇತುಭೇದೇ ನ ನಿಮ್ನಮಭಿಸರ್ಪಂತಿ । ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾರಾಧನಾವರ್ಜಿತೇಶ್ವರವಿಹಿತಾಧಿಕಾರಪದಪ್ರತಿಬದ್ಧಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಮುಕ್ತಿಂ ದತ್ತವತೀ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪರಿಸಮಾಪ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಂಧವಿಗಮೇ ದಾಸ್ಯತಿ । ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧವಿಪಾಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಕ್ಷಯಂ ಪ್ರತೀಕ್ಷಮಾಣಶ್ಚರಮದೇಹಸಮುತ್ಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಪಿ ಧ್ರಿಯತೇಽಥ ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಯಾನ್ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಾಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣಫಲವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾ ಪುರುಷೋ ವಸಿಷ್ಠಾದಿರ್ವಿದ್ವಾನಪಿ ತತ್ಕ್ಷಯಂ ಪ್ರತೀಕ್ಷಮಾಣೋ ಯುಗುಪತ್ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ತತ್ತದ್ದೇಹಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗೌ ಕುರ್ವನ್ಮುಕ್ತೋಽಪ್ಯನಾಭೋಗಾತ್ಮಿಕಯಾ ಪ್ರಖ್ಯಯಾ ಸಾಂಸಾರಿಕ ಇವ ವಿಹರತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತಮೇವ ಹಿ ತೇ ಕರ್ಮಾಶಯಮಧಿಕಾರಫಲದಾನಾಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾರಬ್ಧವಿಪಾಕಾನಿ ತು ಕರ್ಮಾಣಿ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ವ್ಯಪಗತಾನಿ ಜ್ಞಾನೇನೈವಾತಿವಾಹಿತಾನಿ ।
ನ ಚೈತೇ ಜಾತಿಸ್ಮರಾ ಇತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ಪರವಶೋ ದೇಹಂ ಪರಿತ್ಯಾಜ್ಯತೇ ದೇಹಾಂತರಂ ಚ ನೀತಃ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಾನುಭೂತಸ್ಯ ಸ್ಮರತಿ ಸ ಜನ್ಮವಾಂಜಾತಿಸ್ಮರಶ್ಚ । ಗೃಹಾದಿವ ಗೃಹಾಂತರೇ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಕಾಯಾಂತರಂ ಸಂಚರಮಾಣೋ ನ ಜಾತಿಸ್ಮರ ಆಖ್ಯಾಯತೇ । ವ್ಯುದ್ಯ ವಿವಾದಂ ಕೃತ್ವಾ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ಯದಿ ಹ್ಯುಪಯುಕ್ತೇ ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಪ್ರಾರಬ್ಧವಿಪಾಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮಾಂತರಮಪ್ರಾರಬ್ಧವಿಪಾಕಮಿತಿ ।
ಸ್ಯೇದೇತತ್ । ವಿದ್ಯಯಾವಿದ್ಯಾದಿಕ್ಲೇಶನಿವೃತ್ತೌ ನಾವಶ್ಯಂ ನಿಃಶೇಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರನಾದಿಭವಪರಂಪರಾಹಿತಸ್ಯಾನಿಯತವಿಪಾಕಕಾಲಸ್ಯಾಸಂಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಚಾವಿದ್ಯಾದಿಕ್ಲೇಶದಾಹೇ ಸತೀತಿ ।
ನಹಿ ಸಮಾನೇ ವಿನಾಶಹೇತೌ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿನಾಶೋ ನಾಪರಸ್ಯೇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವದಿತುಮ್ । ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಮಪಿ ಕರ್ಮ ವಿನಶ್ಯೇತ್ । ತಥಾಚ ನ ವಿದುಷೋ ವಸಿಷ್ಠಾದೇರ್ದೇಹಧಾರಣೇತ್ಯತ ಆಹ –
ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಸ್ಯ ತು ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದನಾಗತಫಲಮೇವ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ ನ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ।
ಅಪಿಚ ನಾಧಿಕಾರವತಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೃಷೀಣಾಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತೇನಾವ್ಯಾಪಕೋಽಪ್ಯಯಂ ಪರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಷು ಚೇತಿ ।
ತತ್ಕಿಂತೇಷಾಮನಿರ್ಮೋಕ್ಷ ಏವ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ತೇ ಪಶ್ಚಾದೈಶ್ವರ್ಯಕ್ಷಯ ಇತಿ ।
ನಿರ್ವಿಣ್ಣಾ ವಿರಕ್ತಾಃ । ಪ್ರತಿಸಂಚರಃ ಪ್ರಲಯಃ । ಅಪಿಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಾವನುಭವಪಥಮನಾರೋಹತಿ ಶಬ್ದೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಸ್ಯಾದಪಿ ಮಂದಧಿಯಾಮಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲತ್ವಂ ಪ್ರತಿ । ಯಥಾ ಚಾರ್ಥವಾದಃ “ಕೋ ಹಿ ತದ್ವೇದ ಯದಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ವಾ ನ ವೇತಿ” ।
ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಫಲತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಗಂಧೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಫಲತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅದ್ವೈತತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಹಿ ಅವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪಿತಂ ಪ್ರಪಂಚಂ ಸಮೂಲಘಾತಂ ನಿಘ್ನನ್ಘೋರಂ ಸಂಸಾರಾಂಗಾರಪರಿತಾಪಮುಪಶಮಯತಿ ಪುರುಷಸ್ಯೇತ್ಯನುಭವಾದಿತಿ ಸ್ಫುಟಮುಪಪತ್ತಿದ್ರಢಿಮ್ನಶ್ಚ ಶ್ರುತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ತಚ್ಚಾನುಭವಾದ್ವಾಮದೇವಾದೀನಾಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ನನು ತತ್ತ್ವಮಸಿ ವರ್ತಸ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಕಥಮನುಭವಮೇವ ದ್ಯೋತಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ನಹಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯದರ್ಥತಾ ಮೃತಶಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರಶ್ಚಾಶಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೨ ॥
ಅಕ್ಷರಧಿಯಾಂ ತ್ವವರೋಧಃ ಸಾಮಾನ್ಯತದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಮೌಪಸದವತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।
ಅಕ್ಷಗವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಧಿಯಾಂ ಸರ್ವವೇದವರ್ತಿನೀನಾಮವರೋಧ ಉಪಸಂಹಾರಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಸಾಮಾನ್ಯಾದಕ್ಷರಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯತ್ರಾಯಮರ್ಥೋ ಯದ್ಯಪಿ ಭಾವರೂಪೇಷು ವಿಶೇಷಣೇಷು ಸಿದ್ಧಸ್ತಂತ್ರ್ಯಾಯತಯಾ ಚ ನಿಷೇಧರೂಪೇಷ್ವಿತಿ ಸಿದ್ಧ ಏವ । ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯೈವೈಷ ಪ್ರಪಂಚೋಽವಗಂತವ್ಯಃ ।
ನಿದರ್ಶನಮ್ । ಜಾಮದಗ್ನ್ಯೇಽಹೀನ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಬರೇ ದತ್ತೋತ್ತರಮತ್ರೋದಾಹರಣಾಂತರಂ ತಥಾಪಿ ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯೈದಪಿ ಶಕ್ಯಮುದಾಹರ್ತುಮಿತ್ಯುದಾಹರಣಾಂತರಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ರ ಶಾಬರಮುದಾಹರಣಮಸ್ತ್ಯಾಧಾನಂ ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತಮ್ “ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಗ್ನಿಮಾಧತ್ತ” ಇತಿ । ತದಂಗತ್ವೇನ ಯಜುರ್ವೇದ ಏವ “ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ವಾರವಂತೀಯಂ ಗಾಯತಿ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಯಜ್ಞಾಯಜ್ಞೀಯಂ ಗಾಯತಿ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ವಾಮದೇವ್ಯಂ ಗಾಯತಿ” ಇತಿ ವಿಹಿತಮ್ । ಏತಾನಿ ಚ ಸಾಮಾನಿ ಸಾಮವೇದೇಷೂತ್ಪನ್ನಾನಿ । ತತ್ರೇದಂ ಸಂದಿಹ್ಯತೇಕಿಮೇತಾನಿ ಯತ್ರೋತ್ಪದ್ಯಂತೇ ತತ್ರತ್ಯೈನೇವೋಚ್ಚೈಷ್ಟ್ವೇನ ಸ್ವರೇಣಾಧಾನೇ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಾನ್ಯಥ ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತೇ ತತ್ರತ್ಯೇನೋಪಾಂಶುತ್ವೇನ ಸ್ವರೇಣ “ಉಚ್ಚೈಃ ಸಾಮ್ನೋಪಾಂಶು ಯಜುಷಾ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿನೈವಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತ್ವಾತ್ಮನಾ ವಿಹಿತತ್ವಾದಂಗನಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ತನ್ನಿಬಂಧನ ಏವೋಚ್ಚೈಃಸ್ವರೇ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಗುಣಮುಖ್ಯವ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ತದರ್ಥತ್ವಾನ್ಮುಖ್ಯೇನ ವೇದಸಂಯೋಗಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿರ್ಗುಣೋ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿಸ್ತು ಪ್ರಧಾನಂ, ತದನಯೋರ್ವ್ಯಾತಿಕ್ರಮೇ ವಿರೋಧೇ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧ್ಯಾಲೋಚನೇನೋಚ್ಚೈಷ್ಟ್ವಂ ವಿನಿಯೋಗವಿಧ್ಯಾಲೋಚನೇನ ಚೋಪಾಂಶುತ್ವಂ ಸೋಽಯಂ ವಿರೋಧೋ ವ್ಯತಿಕ್ರಮಸ್ತಸ್ಮಿನ್ವಯತಿಕ್ರಮೇ ಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರಧಾನೇನ ನಿಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವರೂಪೇಣ ತಸ್ಯ ವಾರವಂತೀಯಾದೇರ್ವೇದಸಂಯೋಗೋ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ನೋತ್ಪದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಗುಣೇನ । ಕುತಃ, ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವೇನೋತ್ಪದ್ಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇನ ತದರ್ಥತ್ವಾದ್ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನತ್ವಸ್ಯ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿಯದ್ಯಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಾವಪಿ ಚಾತೂರೂಪ್ಯಮಸ್ತಿ ವಿಧಿತ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತನ್ಮಾತ್ರನಾಂತರೀಯಕತ್ವಾಚ್ಚ ಚಾತೂರೂಪ್ಯಸ್ಯ । ತಥಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾನಾಮೈದಂಪರ್ಯಂ ಭಿದ್ಯತೇ । ಏಕಸ್ಯೈವ ವಿಧೇರುತ್ಪತ್ತಿವಿನಿಯೋಗಾಧಿಕಾರಪ್ರಯೋಗರೂಪೇಷು ಚತುರ್ಷು ಮಧ್ಯೇ ಕಿಂಚಿದೇವ ರೂಪಂ ಕೇನಚಿದ್ವಾಕ್ಯೇನೋಲ್ಲಿಖ್ಯತೇ ಯದನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಮವೇದೇ ಸಾಮಾನಿ ವಿಹಿತಾನಿ ತಥಾಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತದುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಪರತಾ ವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಯಾಜುರ್ವೈದಿಕೈರೇವ ವಾಕ್ಯೈ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ ಸಮೀಹಿತಾರ್ಥಾಪ್ರತಿಲಂಭಾದ್ವಿನಿಯೋಗವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ತದವಗತೇಸ್ತದರ್ಥಾನ್ಯೇವೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಭವಂತೀತಿ ತತ್ರ ಯೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿನಿಯುಜ್ಯಂತೇ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವರಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವಂಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನೋ ಗ್ರಹಣಂ ನ ತು ರೂಪಮಾತ್ರಸ್ಪರ್ಶಿನ ಇತಿ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಮಪ್ಯುದಾಹರಣಮೇವಮೇವ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಉದ್ಗಾತೃವೇದೋತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ಮಂತ್ರಣಾಮುದ್ಗಾತ್ರಾ ಪ್ರಯೋಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಅಧ್ವರ್ಯುಪ್ರದಾನಕೇಽಪಿ ಪುರೋಡಾಶೇ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧೇನಾಧ್ವರ್ಯುಣೈವ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಯೋಗೋ ನೋದ್ಗಾತ್ರೇತಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ –
ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಇಯದಾಮನನಾತ್ ।
“ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಿದ್ಧೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ । ಏಕತ್ರ ಭೋಕ್ತ್ರಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ವೇದ್ಯತಾ, ಅನ್ಯತ್ರ ಭೋಕ್ತ್ರೋರೇವೇತಿ ವೇದ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ । ನಚ ಸೃಷ್ಟಿರುಪದಧಾತೀತಿವತ್ಪಿಬದಪಿಬಲ್ಲಕ್ಷಣಾಪರಂ ಪಿಬಂತಾವಿತಿ ನೇತುಮುಚಿತಮ್ । ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ತದಾಶ್ರಯಣಾಯೋಗಾತ್ । ನಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುರೋಧಾತ್ತದಾಶ್ರಯಣಮ್ । ಸಂದೇಹೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯೋ ನಚ ಮುಖ್ಯಲಾಕ್ಷಣಿಕಗ್ರಹಣವಿಷಯೋ ವಿಷಯಃ ಸಂಭವತಿ, ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಚ ತತೋ ಬಲೀಯಸಾ ವಾಕ್ಯೇನ ಬಾಧನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ದ್ವಾಸುಪರ್ಣೇತ್ಯತ್ರ ಋತಂ ಪಿಬಂತಾವಿತ್ಯತ್ರ ಚ ದ್ವಿತ್ವಸಂಖ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತೀಯತೇ ತೇನ ಸಮಾನತೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀ । ಪಿಬಂತಾವಿತಿ ದ್ವಯೋಃ ಪಿಬಂತಾ ಯಾ ಸಾ ಬಾಧನೀಯಾ, ಸಾ ಚೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧೇನ ನ ದ್ವಯೋರಪಿ ತು ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಲಾಕ್ಷಾಣಿಕೀ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಯೇನ ಹ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯತೇ ಯೇನ ಚೋಪಸಂಸ್ಥಿಯತೇ ತದನುರೋಧೇನ ಮಧ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಯಥಾ ಜಾಮಿತ್ವದೋಷಸಂಕೀರ್ತನೋಪಕ್ರಮೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಸಂದರ್ಭೇ ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋ ವಿಷ್ಣುರೂಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯೋಽಜಾಮಿತ್ವಾಯೇತ್ಯಾದಯಃ ಪೃಥಗ್ವಿಧಿತ್ವಮಲಭಮಾನಾ ವಿಧಿತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾರ್ಥವಾದತಯಾ ನೀತಾಸ್ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋರೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಹಿ ಸಾಧೀಯಸೀ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದಿತಿ । ತಥೇಹಾಪಿ ತದನುರೋಧೇನ ಪಿಬದಪಿಬತ್ಸಮೂಹಪರಂ ಲಕ್ಷಣೀಯಂ ಪಿಬಂತಾವಿತ್ಯನೇನ । ತಥಾಚ ವೇದ್ಯಾಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ । ಅಪಿಚ ತ್ರಿಷ್ವಪ್ಯೇತೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಕರಣತ್ರಯೇಽಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪರಮಾತ್ಮವಿದ್ಯೈವಾವಗಮ್ಯತೇ ।
ಯದ್ಯೇವಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಜೀವೋಪಾದಾನಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ।
ನಾಸ್ಯಾಂ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭೇದಂ ಜೀವಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಮಸಾವನೂದ್ಯತೇ । ಪರಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚಾಭೇದವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಭೇದಾಭೇದವಿಚಾರಾವತಾರಃ । ತಸ್ಮಾದೈಕವಿದ್ಯಮತ್ರ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಅಂತರಾ ಭೂತಗ್ರಾಮವತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ।
ಕೌಷೀತಕೇಯಕಹೋಲಚಾಕ್ರಾಯಣೋಷಸ್ತಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಯೋರ್ವಿದ್ಯೋರ್ನೈರಂತರ್ಯೇಣಾಮ್ನಾತಯೋಃ ಕಿಮಸ್ತಿ ಭೇದೋ ನ ವೇತಿ ವಿಶಯೇ ಭೇದ ಏವೇತಿ ಭ್ರೂಮಃ । ಕುತಃ ಯದ್ಯಪ್ಯುಭಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಸ್ಯೈವೈಕಸ್ಯ ಪುನಃ ಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದ್ಯಜತ್ಯಭ್ಯಾಸವದ್ಭೇದಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ನ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ತಾಂಡಿನಾಂ ನವಕೃತ್ವ ಉಪದೇಶೇಽಪಿ ಯಥಾ ಭೇದೋ ನ ಭವತಿ “ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ತಥೇಹಾಪ್ಯಭೇದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು, ಇತಿ ಹಿ ತತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ ತೇನಾಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ತಥಾಸ್ತಿ । ತೇನ ಯದ್ಯಪೀಹ ವೇದ್ಯಾಭೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯೇಕತ್ರ ತಸ್ಯೈವಾಶನಾಯಾದಿಮಾತ್ರಾತ್ಯಯೋಪಾಧೇರುಪಾಸನಾದೇಕತ್ರ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣವಿರಹೋಪಾಧೇರುಪಾಸನಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಏವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನೈತದುಪಾಸನಾವಿಧಾನಪರಮಪಿ ತು ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಲೋಚನೇನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ಏತದತೋ ಭವತಿವಿಧೇರಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾವನುಪಪತ್ತಿಃ । ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಂ ತು ಪುನಃಪುನರುಚ್ಯಮಾನಮಪಿ ನ ದೋಷಮಾವಹತಿ ಶತಕೃತ್ವೋಽಪಿ ಹಿ ಪಥ್ಯಂ ವದಂತ್ಯಾಪ್ತಾಃ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ವೇದಃ ಪಿತೃಭ್ಯಾಮಪ್ಯಭ್ಯರ್ಹಿತಃ । ನಚ ಸರ್ವಥಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ಏಕತ್ರಾಶನಾಯಾದ್ಯತ್ಯಯಾದನ್ಯತ್ರ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಪ್ರವಿಲಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಉಭಾಭ್ಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತಿ ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶೀ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ॥ ೩೫ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ಭೇದಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನೋಪದೇಶಾಂತರವದಿತಿ।
ಅಸ್ಯ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೬ ॥
ವ್ಯತಿಹಾರೋ ವಿಶಿಂಷಂತಿ ಹೀತರವತ್ ।
ಉತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಕೃಷ್ಟರೂಪಾಪತ್ತೇರ್ನೋಭಯತ್ರೋಭಯರೂಪಾನುಚಿಂತನಮ್ । ಅಪಿ ತು ನಿಕೃಷ್ಟೇ ಜೀವ ಉತ್ಕೃಷ್ಟರೂಪಾಭೇದಚಿಂತನಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ನಿಕೃಷ್ಟ ಉತ್ಕೃಷ್ಟೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಇತರೇತರಾನುವಾದೇನೇತರೇತರರೂಪವಿಧಾನಾದುಭಯತ್ರಾಭಯಚಿಂತನಂ ವಿಧೀಯತೇ । ಇತರಥಾ ತು ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸಾವಿತ್ಯೇತಾವದೇವೋಚ್ಯೇತ । ಜೀವಾತ್ಮಾನಮನೂದ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಮಸ್ಯ ವಿಧೀಯೇತ । ನ ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಯೋಽಸೌ ಸೋಽಹಮಿತಿ । ಯಥಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾದುಭಯರೂಪಮುಭಯತ್ರಾಧ್ಯಾನಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ನನ್ವೇವಮುತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ನಿಕೃಷ್ಟತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸಗುಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಾನೇಽಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ನಿಕೃಷ್ಟತಾ ಭವತಿ । ಕಸ್ಮೈಚಿತ್ಫಲಾಯ ತಥಾ ಧ್ಯಾನಮಾತ್ರಂ ವಿಧೀಯತೇ ನ ತ್ವಸ್ಯ ನಿಕೃಷ್ಟತಾಮಾಪಾದಯತೀತಿ ಚೇದಿಹಾಪಿ ವ್ಯತಿಹಾರಾನುಚಿಂತನಮಾತ್ರಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ಫಲಾಯ ನ ತು ನಿಕೃಷ್ಟತಾ ಭವತ್ಯುತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ । ಅನ್ವಾಚಯಶಿಷ್ಟಂ ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಂ ಭವನ್ನೋಪೇಕ್ಷಾಮಹೇ । ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣೋಪದೇಶೈವ ತದ್ಗುಣೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮುಭಯತ್ರೋಭಯಾತ್ಮತ್ವಾಧ್ಯಾನಮಿತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಸೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಯಃ ।
ತದ್ವೈ ತದೇತದೇವ ತದಾಸ ಸತ್ಯಮೇವ ಸ ಯೋ ಹೈತನ್ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದಂ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜಯತೀಮಾಂಲ್ಲೋಕಾಂಜಿತ ಇತ್ಯಸಾವಸದ್ಯ ಏವಮೇತನ್ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸತ್ಯಂ ಹ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ಯ ಹೃದಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಸನಮನೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ವಿಧೀಯತೇ । ತದಿತಿ ಹೃದಯಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕೇನ ತದಾ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಏತದೇವೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮಸ್ಯ ಪರಾಮೃಶತಿ । ತತ್ತಾದಾಗ್ರೇ ಆಸ ಬಭೂವ । ಕಿಂ ತದಿತ್ಯತ ಆಹಸತ್ಯಮೇವ । ಸಚ್ಚ ಮೂರ್ತಂ ತ್ಯಚ್ಚಾಮೂರ್ತಂ ಚ ಸತ್ತ್ಯಮ್ । ತದುಪಾಸಕಸ್ಯ ಫಲಮಾಹಸ ಯೋ ಹೈತಮಿತಿ । ಯಃ ಪ್ರಥಮಜಂ ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಂ ವೇದ । ಕಥಂ ವೇದೇತ್ಯತ ಆಹ - ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತೀತಿ । ಸ ಜಯತೀಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್ । ಕಿಂಚ ಜಿತೋ ವಶೀಕೃತ ಇನುಶಬ್ದ ಇತ್ಥಂಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೇ ವರ್ತತೇ । ವಿಜೇತವ್ಯತ್ವೇನ ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಹಿತಂ ಶತ್ರುಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ಅಸಾವಿತಿ । ಅಸದ್ಭವೇನ್ನಶ್ಯೇತ್ । ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿಯ ಏವಮೇತದಿತಿ । ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಕಸ್ಮಾಜ್ಜಯತೀತ್ಯತ ಆಹಸತ್ಯಮೇವ ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅತಸ್ತದುಪಾಸನಾತ್ಫಲೋತ್ಪಾದೋಽಪಿ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಂ ಕಿಮಸೌ । ಅತ್ರಾಪಿ ತತ್ಪದಾಭ್ಯಾಂ ರೂಪಪ್ರಕಾರೌ ಪರಾಮೃಷ್ಟೌ । ಕಸ್ಮಿಂನ್ನಾಲಂಬನೇ ತದುಪಾಸನೀಯಮಿತ್ಯತ ಉತ್ತರಮ್ - ಸ ಆದಿತ್ಯೋ ಯ ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹರಹಮಿತಿ । ಹಂತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಜಹಾತಿ ಚ ಯ ಏವಂ ವೇದೇತ್ಯಂತೇನ । ಉಪನಿಷತ್ರಹಸ್ಯಂ ನಾಮ । ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಚನಂ - ಹಂತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಜಹಾತಿ ಚೇತಿ । ಹಂತೇರ್ಜಹಾತೇರ್ವಾ ರೂಪಮೇತತ್ । ತಥಾಚ ನಿರ್ವಚನಂ ಕುರ್ವನ್ಫಲಂ ಪಾಪಹಾನಿಮಾಹೇತಿ ।
ತಮಿಮಂ ವಿಷಯಮಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ –
ಯೋ ವೈ ಹೈತಮಿತಿ ।
ಸನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಾಮಿತಿ ।
ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ “ತದೇತದಕ್ಷರಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ತೀತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ಯಮಿತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರಥಮೋತ್ತಮೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸತ್ಯಂ ಮಧ್ಯತೋಽನೃತಂ ತದೇತದನೃಮುಭಯತಃ ಸತ್ಯೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಂ ಸತ್ಯಭೂಯಮೇವ ಭವತಿ ನೈವಂವಿದ್ವಾಂಸಮನೃತಂ ಹಿನಸ್ತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೫ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ತೀತೀಕಾರಾನುಬಂಧ ಉಚ್ಚಾರಣಾರ್ಥಃ । ನಿರನುಬಂಧಸ್ತಕಾರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಥಮೋತ್ತಮೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸತ್ಯಂ ಮೃತ್ಯುರೂಪಾಭಾವಾತ್ । ಮಧ್ಯತೋ ಮಧ್ಯೇಽನೃತಮನೃತಂ ಹಿ ಮೃತ್ಯುಃ । ಮೃತ್ಯ್ವನೃತಯೋಸ್ತಕಾರಸಾಮ್ಯಾತ್ । ತದೇತದನೃತಂ ಮೃತ್ಯುರೂಪಮುಭಯತಃ ಸತ್ಯೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಮ್ । ಅಂತರ್ಭಾವಿತಂ ಸತ್ಯರೂಪಾಭ್ಯಾಮ್ । ಅತೋಽಕಿಂಚಿತ್ಕರಂ ತತ್ಸತ್ಯಭೂಯಮೇವ ಸತ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಮೇವ ಭವತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ಸೇಯಂ ಸತ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ತದ್ಯತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಾನುಕರ್ಷೇಣಾಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾಪಿ ಫಲಭೇದೇನ ಭೇದಃ ಸಾಧ್ಯಭೇದೇನೇವ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯವಿಷಯೋರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತೇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋಃ ಸತ್ಯಪ್ಯನುಬಂಧಾಭೇದೇ ಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ - ಏಕೈವೇಯಂ ವಿದ್ಯಾ ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾದಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನಚ ಫಲಭೇದಃ । ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹರಹಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಯದಂಗಾಂತರಂ ರಹಸ್ಯನಾಮ್ನೋಪಾಸನಂ ತತ್ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥೋಽರ್ಥವಾದೋಽಯಂ ನ ಫಲವಿಧಿಃ । ಯದಿ ಪುನರ್ವಿದ್ಯಾವಿಧಾವಧಿಕಾರಶ್ರವಣಾಭಾವಾತ್ತತ್ಕಲ್ಪನಾಯಾಮಾರ್ಥವಾದಿಕಂ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ತತೋ ಜಾತೇಷ್ಟಾವಿವಾಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಸಂವಲಿತಾಧಿಕಾರಕಲ್ಪನಾ ತತಶ್ಚ ಸಮಸ್ತಾರ್ಥವಾದಿಕಫಲಯುಕ್ತಮೇಕಮೇವೋಪಾಸನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಪರಕೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –
ಕೇಚಿತ್ಪುನರಿತಿ ।
ವಾಜಸನೇಯಕಮಪ್ಯಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯವಿಷಯಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯಮಪೀತ್ಯುಪಾಸ್ಯಾಭೇದಾದಭೇದಃ । ತತಶ್ಚ ವಾಜಸನೇಯೋಕ್ತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾದೀನಾಮುಪಸಂಹಾರ ಇತ್ಯತ್ರಾರ್ಥೇ ಸೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತದೇತದ್ದೂಷಯತಿ –
ತನ್ನ ಸಾಧ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಕರ್ಮಸಂಬಂಧನೀಯಮುದ್ಗೀಥವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇತಿ ।
ಅನುಬಂಧಾಭೇದೇಽಪಿ ಸಾಧ್ಯಭೇದಾದ್ಭೇದ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಕಾಮಾದೀತರತ್ರ ತತ್ರ ಚಾಯತನಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಜಸನೇಯವಿದ್ಯಯೋರ್ಯದ್ಯಪಿ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನ ಭೇದಃ । ತಥಾಹಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ “ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತಿ ಏತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾತ್ಮವತ್ಕಾಮಾನಾಮಪಿ ವೇದ್ಯತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ವಾಜಸನೇಯೇ ತು ನಿರ್ಗುಣಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ “ವಿಮೋಕ್ಷಾಯ ಬ್ರೂಹಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ತಥಾಪಿ ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ । ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ತಾವದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧಿಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಸಂಭವೀ । ಸಗುಣಾಯಾಂ ಚ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಧ್ಯಾನಾಯ ನ ವಶಿತ್ವಾದಿಗುಣೋಪಸಂಹಾರಸಂಭವಃ । ನಹಿ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಾಧ್ಯಾತವ್ಯತ್ವೇನೈತೇ ಚೋದಿತಾ ಯೇನಾತ್ರಾಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯೇರನ್ನಪಿ ತು ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನೈತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಏಷ ಸಂಕ್ಷೇಪೋಽಧಿಕರಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಬಾಹುಲ್ಯೇಽಪ್ಯೇಕತ್ರಾಕಾಶಾಧಾರತ್ವಸ್ಯಾಪರತ್ರ ಚಾಕಾಶತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದ್ಭೇದೇ ವಿದ್ಯಯೋರ್ನ ಪರಸ್ಪರಗುಣೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಮೇವೋಭಯತ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮೋಪದೇಶಾದಾಕಾಶಶಬ್ದೇನೈಕತ್ರಾತ್ಮೋಕ್ತೋಽನ್ಯತ್ರ ಚ ದಹರಾಕಾಶಾಧಾರಃ ಸ ಏವೋಕ್ತ ಇತಿ ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಭಯತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ । ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನ ತು ವಿದ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರವ್ಯವಸ್ಥಾ ದರ್ಶಿತಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೩೯ ॥
ಆದರಾದಲೋಪಃ ।
ಅಸ್ತಿ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತದುಪಾಸಕಸ್ಯಾತಿಥಿಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಭೋಜನಮ್ । ತೇನ ಯದ್ಯಪೀಯಮುಪಾಸನಾಗೋಚರಾ ನ ಚಿಂತಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತಥಾಪಿ ತತ್ಸಂಬದ್ಧಪ್ರಥಮಭೋಜನಸಂಬಂಧಾದಸ್ತಿ ಸಂಗತಿಃ ।
ವಿಚಾರಗೋಚರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕಂ ಸಂದೇಹಮಾಹ –
ಕಿಂ ಭೋಜನಲೋಪ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವೇನ ಸಂಶಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಮಿತಿ ಭಕ್ತಾಗಮನಸಂಯೋಗಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಖಲ್ವೇತತ್ಪ್ರಥಮ ಏವ ತಂತ್ರೇ “ಪದಕರ್ಮಾಪ್ರಯೋಜಕಂ ನಯನಸ್ಯ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್”(ಜೈ.ಸೂ. ೪-೧-೨೫) ಇತ್ಯನೇನ । ಯಥಾ ಸೋಮಕ್ರಯಾರ್ಥಾನೀಯಮಾನೈಕಹಾಯನೀಸಪ್ತಮಪದಪಾಂಶುಗ್ರಹಣಮಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ಪುನರೇಕಹಾಯನ್ಯಾ ನಯನಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ । ಸೋಮಕ್ರಯೇಣ ತನ್ನಯನಸ್ಯ ಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತದುಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ಸಪ್ತಮಪದಪಾಂಶುಗ್ರಹಣಸ್ಯೇತಿ । ತಥೇಹಾಪಿ ಭೋಜನಾರ್ಥಭಕ್ತಾಗಮನಸಂಯೋಗಾತ್ಪ್ರಾಣಾಹುತೇರ್ಭೋಜನಾಭಾವೇ ಭಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮಿತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಿದಮಧಿಕರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ನ ಲುಪ್ಯೇತೇತಿ ತಾವದಾಹ ।
ತಾವಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಿದ್ಧಾಂತಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಃ ।
ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಸ್ಮಾತ್ ।
ಉತ್ತರಮಾದರಾತ್ ।
ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ತಥಾಹೀತಿ ।
ಜಾಬಾಲಾ ಹಿ ಶ್ರಾವಯಂತಿ “ಪೂರ್ವೋಽತಿಥಿಭ್ಯೋಽಶ್ನೀಯಾತ್” ಇತಿ । ಅಶ್ನೀಯಾದಿತಿ ಚ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಧಾನಂ ವಚಃ । “ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ರುಧಿತಾ ಬಾಲಾ ಮಾತರಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ । ಏವಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಮುಪಾಸತೇ” ಇತಿ ವಚನಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯಾತಿಥೀನ್ಭೂತಾನಿ ಪ್ರತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇನ ಶ್ರವಣಾತ್ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯೇಹಾಪಿ ಪೂರ್ವೋಽತಿಥಿಭ್ಯೋಽಶ್ನೀಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಣಾಹುತಿಪ್ರಧಾನಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ಸತಿ “ಯಥಾಹ ವೈ ಸ್ವಯಮಹುತ್ವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಪರಸ್ಯ ಜುಹುಯಾದಿತ್ಯೇವಂ ತತ್” ಇತ್ಯತಿಥಿಭೋಜನಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ನಿಂದಿತ್ವಾಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಂ ಸ್ವಾಮಿನಃ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಪಯಂತೀ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದರಂ ಕರೋತಿ ।
ನನ್ವಾದ್ರಿಯತಾಮೇಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಾಣಹುತಿಂ ಕಿಂತು ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಪಕ್ಷ ಏವ ನಾಭೋಜನೇಽಪೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಯಾ ಹಿ ನ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಲೋಪಂ ಸಹತೇ ನತರಾಂ ಸಾ ಪ್ರಾಥಮ್ಯವತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಲೋಪಂ ಸಹೇತೇತಿ ಮನ್ಯತೇ ।
ಈದೃಶಃ ಖಲ್ವಯಮಾದರಃ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಯದತಿಥಿಭೋಜನೋತ್ತರಕಾಲವಿಹಿತಂ ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಂ ಸಮಯಾದಪಕೃಷ್ಯಾತಿಥಿಭೋಜನಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾದ್ವಿಹಿತಮ್ । ತದ್ಯದಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಧರ್ಮಲೋಪಮಪಿ ನ ಸಹತೇ ಶ್ರುತಿಸ್ತದಾಸ್ಯಾಃ ಕೈವ ಕಥಾ ಧರ್ಮಿಲೋಪಂ ಸಹತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಕ್ಷೇಪಮನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ನನು ಭೋಜನಾರ್ಥಾ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಕೌಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಗತೇ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾನ್ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಭಿನ್ನೇ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾರೂಪಧರ್ಮಾಂತರರಹಿತತಯಾ ತದಾಕಾಂಕ್ಷೇ ಸಾಧ್ಯಸಾದೃಶ್ಯೇನ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಮಾನನಾಮತಯಾ ತದ್ಧರ್ಮಾತಿದೇಶೇನ ರೂಪಧರ್ಮಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಽಪಿ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಗತಪಯಃಪ್ರಭೃತಿಪ್ರಾಪ್ತೌ ಭೋಜನಾಗತಭಕ್ತದ್ರವ್ಯತಾ ವಿಧೀಯತೇ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಭೋಜನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ । ಉಕ್ತಮೇತದ್ಯಥಾ ಭೋಜನಕಾಲಾತಿಕ್ರಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ನ ಭೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಿತಿ । ನ ಚೈಕದೇಶದ್ರವ್ಯತಯೋತ್ತರಾರ್ಧಾತ್ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತೇ ಸಮವದ್ಯತೀತಿವದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮೇಕದೇಶದ್ರವ್ಯಸಾಧನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಜಾಘನ್ಯಾ ಪತ್ನೀಃ ಸಂಯಾಜಯಂತೀತಿ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾನಾಂ ಜಾಘನ್ಯೇಕದೇಶದ್ರವ್ಯಜುಷಾಂ ಜಾಘನೀಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮ್ । ಸ ಹಿ ನಾಮಾಪ್ರಯೋಜಕೋ ಭವತಿ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕಗ್ರಹಣಮಂತರೇಣಾರ್ಥೋ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ । ಯಥಾ ನ ಪ್ರಯೋಜಕಪುರೋಡಾಶಗ್ರಹಣಮಂತರೇಣೋತ್ತರಾರ್ಧಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಶಕ್ಯಂ ತು ಜಾಘನೀವದ್ಭಕ್ತಂ ಜ್ಞಾತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಜಾಘನ್ಯಂತರೇಣಾಪಿ ಪಶೂಪಾದಾನಂ ಪರಪ್ರಯುಕ್ತಪಶೂಪಜೀವನಂ ವಾ ಖಂಡಶೋ ಮಾಂಸವಿಕ್ರಯಿಣೋ ಮುಂಡಾದಿವದಾಕೃತಿರೂಪಾದೀಯತೇ । ಏವಂ ಭಕ್ತಮಪಿ ಶಕ್ಯಮುಪಾದಾತುಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಭೋಜನಸ್ಯ ಲೋಪೇ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಲೋಪ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ । ಅದ್ಭಿರಿತಿ ತು ಪ್ರತಿನಿಧ್ಯುಪಾದಾನಮಾವಶ್ಯಕತ್ವಸೂಚನಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ॥ ೪೦ ॥
ಉಪಸ್ಥಿತೇಽತಸ್ತದ್ವಚನಾತ್ ।
ತದ್ಧೋಮೀಯಮಿತಿ ಹಿ ವಚನ ಕಿಮಪಿ ಸಂನಿಹಿತದ್ರವ್ಯಂ ಹೋಮೇ ವಿನಿಯುಂಕ್ತೇ ತದಃ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಸಂನಿಹಿತಾವಗಮಮಂತರೇಣಾಭಿಧಾನಾಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ತದನೇನ ಸ್ವಾಭಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಾಯ ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಾಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಸಂನಿಹಿತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ನಿರ್ವರ್ತಿತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಸಂನಿಹಿತಂ ಭಕ್ತಂ ಭೋಜನಾರ್ಥಮಿತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಾತ್ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತೇ ಸಮವದ್ಯತೀತಿವನ್ನ ಭಕ್ತಂ ವಾಪೋ ವಾ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ವಾ ಪ್ರಯೋಕ್ತುಮರ್ಹತಿ । ಜಾಘನ್ಯಾಸ್ತ್ವವಯವಭೇದಸ್ಯ ನಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪಶ್ವಧೀನಂ ನಿರೂಪಣಂ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸೂನಾಸ್ಥಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯೇತಸ್ಯ ಜಾಘನೀತೋ ವಿಶೇಷಃ ।
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತದ್ರವ್ಯಬಾಧಯಾ ಭಕ್ತದ್ರವ್ಯವಿಧಾನಮಿತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರನಾಮ್ನಸ್ತಥಾಭಾವಾದಾರ್ಥವಾದಿಕಸ್ಯ ತು ಸಿದ್ಧಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಾದಾಯ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ತದ್ಭಾವಂ ವಿಧಾತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಾಕೃತಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಚೋದಕತೋ ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಬಹುತರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಬಾಧ್ಯತೇ । ನಚ ಸಂಭವೇ ಬಾಧನಿಚಯೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ ।
ಕೃಷ್ಣಲಚರೌ ಖಲ್ವಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಬಾಧೋಽಭ್ಯುಪೇಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮಿತಿ ।
ಚೋದಕಾಭಾವಮುಪೋದ್ಬಲಯತಿ –
ಅತ ಏವ ಚೇಹಾಪೀತಿ ।
ಯತ ಏವೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣಾತಿದೇಶಾಭಾವೋಽತ ಏವ ಸಾಂಪಾದಿಕತ್ವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಂಗಾನಾಮ್ । ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ತು ಸಾಂಪಾದಿಕತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಕಾಮಿನ್ಯಾಂ ಕಿಲ ಕುಚವದನಾದ್ಯಸತಾ ಚಕ್ರವಾಕನಲಿನಾದಿರೂಪೇಣ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ । ನ ತು ನದ್ಯಾಂ ಚಕ್ರವಾಕಾದಯ ಏವ ಚಕ್ರವಾಕಾದಿನಾ ಸಂಪಾದ್ಯಂತೇ । ಅತೋಽಪ್ಯವಗಚ್ಛಾಮೋ ನ ಚೋದಕಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ । ಯತ್ತ್ವಾದರದರ್ಶನಮಿತಿ ತದ್ಭೋಜನಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಥಮ್ಯವಿಧಾನಾರ್ಥಮ್ । ಯಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಧರ್ಮಾನವಲೋಪಸ್ತಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ನ ತ್ವೇತಾವತಾ ಧರ್ಮಿನಿತ್ಯತಾ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವತಿಥಿಭೋಜನೋತ್ತರಕಾಲತಾ ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಸ್ಯ ವಿಹಿತೇತಿ ಕಥಮಸೌ ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ನಾಸ್ತಿ ವಚನಸ್ಯಾತಿಭಾರಃ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಬಾಧಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾತಿಭಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೧ ॥
ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ಪೃಥಗ್ಧ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಫಲಮ್ ।
ಯಥೈವ “ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತಿ ನ ಸ ಪಾಪಂ ಶ್ಲೋಕಂ ಶೃಣೋತಿ” ಇತ್ಯೇತದನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಂ ಜುಹೂದ್ವಾರಾ ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗವಚನಗೃಹೀತಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ಸತ್ಫಲಾನಪೇಕ್ಷಂ ಸಿದ್ಧವರ್ತಮಾನಾಪ್ರದೇಶಪ್ರತೀತಂ ನ ರಾತ್ರಿಸತ್ರವತ್ಫಲತಯಾ ಸ್ವೀಕರೋತೀತಿ । ಏವಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತಕರ್ಮಸಂಬಂಧೋದ್ಗೀಥಗತಮುಪಾಸನಂ ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಗವಚನಗೃಹೀತಂ ನ ಸಿದ್ಧವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾವಗತಸಮಸ್ತಕಾಮವಾಪಕತ್ವಲಕ್ಷಣಫಲಕಲ್ಪನಾಯಾಲಮ್ । ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ “ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಸು ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್”(ಜೈ.ಸೂ. ೪-೩-೧) ಇತಿ । ಏವಂಚ ಸತಿ ಕ್ರತೌ ಪರ್ಣತಾನಿಯಮವದುಪಾಸನಾನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ - ಯುಕ್ತಂ ಪರ್ಣತಾಯಾಂ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ನಹಿ ಪರ್ಣತಾನಾಶ್ರಯಾ ಯಾಗಾದಿವತ್ಫಲಸಂಬಂಧಮನುಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅವ್ಯಾಪಾರರೂಪತ್ವಾತ್ । ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೈವ ಚ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಃಫಲದರ್ಶನಾತ್” ಇತಿ । ನಾಪಿ ಖಾದಿರತಾಯಾಮಿವ ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಂಬದ್ಧೋ ಯೂಪ ಆಶ್ರಯಸ್ತದಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರಕೃತೋಽಸ್ತಿ ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾತ್ಪರ್ಣತಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯೇನೈವ ಜುಹೂಸಂಬಂಧದ್ವಾರೇಣ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಕ್ರತುರಾಶ್ರಯೋ ಜ್ಞಾಪನೀಯಃ । ನ ಚಾತತ್ಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್ । ತಥಾಚ ತತ್ಪರಂ ಸನ್ನ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಫಲಸಂಬಂಧಮಪಿ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಉಪಾಸನಾನಾಂ ತು ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ವತ ಏವ ಫಲಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯಾಶ್ರಯಣಂ ಫಲೇ ವಿಧಾನಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಾನಾತ್ । ಫಲಾಯ ಖಲೂದ್ಗೀಥಸಾಧನಕಮುಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯಮಾನಂ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಮಾವಹತಿ । ನನು ಕರ್ಮಾಂಗೋದ್ಗೀಥಸಂಸ್ಕಾರ ಉಪಾಸನಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತೇರುದ್ಗೀಥಮಿತಿ । ತಥಾ ಚಾಂಜನಾದಿಷ್ವಿವ ಸಂಸ್ಕಾರೇಷು ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಮ್ । ಮೈವಮ್ । ನಹ್ಯತ್ರೋದ್ಗೀಥಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಕಿಂತು ತದವಯವಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ನ ಚೋಂಕಾರಃ ಕರ್ಮಾಂಗಮಪಿ ತು ಕರ್ಮಾಂಗೋದ್ಗೀಥಾವಯವಃ । ನ ಚಾನುಪಯೋಗಮೀಪ್ಸಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತೀತಿವದ್ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನೋಂಕಾರಸಾಧಾನಾದುಪಾಸನಾತ್ಫಲಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಕ್ರತ್ವಾಶ್ರಯಾಣ್ಯಪಿ ಗೋದೋಹನಾದೀನಿ ಫಲಸಂಯೋಗಾದನಿತ್ಯಾನಿ ಏವಮುದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಾನೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶೇಷಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ।
ನ ಚೇದಂ ಫಲಶ್ರವಣಮರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವೇಽತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾ ವೃತ್ತಿರ್ಯಥಾ ನ ತಥಾ ಫಲಪರತ್ವೇ । ನ ತು ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಫಲಪ್ರತೀತಿಃ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಷು ನಾರ್ಥವಾದಾದ್ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾತ್ಫಲಕಲ್ಪನಾ । ಫಲಪರತ್ವೇ ತ್ವಸ್ಯ ನ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನಾಫಲತ್ವಂ ವಕ್ತುಮಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ಪ್ರದಾನವದೇವ ತದುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ತಚ್ಛ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಲೋಚನಯಾ ವಾಯುಪ್ರಾಣಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಾಭೇದೇ ಸಿದ್ಧೇ ತದಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ತದ್ವಿಷಯೋಪಾಸನಾಪ್ಯಭಿನ್ನಾ ನ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಗುಣಭೇದಾದ್ಭೇದಃ । ನಹಿ ಗುಣಭೇದೇ ಗುಣವತೋ ಭೇದಃ । ನಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ತಂಡುಲಾದಿಗುಣಭೇದಾದ್ಭೇದೋ ಭವತಿ । ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಕರ್ಮಸಂಯುಕ್ತೋ ಹಿ ಗುಣಭೇದಃ ಕರ್ಮಣೋ ಭೇದಕಃ । ಯಥಾಮಿಕ್ಷಾವಾಜಿನಸಂಯುಕ್ತಯೋಃ ಕರ್ಮಣೋಃ । ನೋತ್ಪನ್ನಕರ್ಮಸಂಯುಕ್ತಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವೋಪದೇಶೇಷು ಚೋತ್ಪನ್ನೋಪಾಸನಾಸಂಯೋಗಃ । ತಥೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಲೋಚನಯಾ ವಿದ್ಯೈಕತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಾದೇಕೈವ ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಸತ್ಯಂ ವಿದ್ಯೈಕತ್ವಂ ತಥಾಪಿ ಗುಣಭೇದಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಃ । ಸಾಯಂಪ್ರಾತಃಕಾಲಗುಣಭೇದಾದ್ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಃ ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಗುಣಭೇದಾದುಪಾಸನಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಆಧ್ಯಾನಾರ್ಥೋ ಹ್ಯಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವವಿಭಾಗೋಪದೇಶ ಇತಿ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇವಾಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಕೃತೇ ದಧಿತಂಡುಲಾದಿವದಯಂ ಪೃಥಗುಪದೇಶಃ ।
ಏತೇನ ವ್ರತೋಪದೇಶ ಇತಿ ।
ಏತೇನ ತತ್ತ್ವಾಭೇದೇನ । ಏವಕಾರಶ್ಚ ವಾಗಾದಿವ್ರತನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಃ ।
ನನ್ವೇತಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಇತಿ ದೇವತಾಮಾತ್ರಂ ಶ್ರೂಯತೇ ನ ತು ವಾಯುಸ್ತತ್ಕಥಂ ವಾಯುಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹೇತ್ಯತ ಆಹ –
ದೇವತೇತ್ಯತ್ರ ವಾಯುರಿತಿ ।
ವಾಯುಃ ಖಲ್ವಗ್ನ್ಯಾದೀನ್ಸಂವೃಣುತ ಇತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದೀನಪೇಕ್ಷ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನೋಽಗ್ನ್ಯಾದಯಸ್ತುತೇನೈವಾವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಇತಿ ಸಂವರ್ಣಗುಣತಯಾ ವಾಯುರನವಚ್ಛಿನ್ನಾ ದೇವತಾ ।
ಸರ್ವೇಷಾಮಭಿಗಮಯನ್ನಿತಿ ।
ಮಿಲಿತಾನಾಂ ಶ್ರವಣಾವಿಶೇಷಾದಿಂದ್ರಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾ ಅಭೇದಾತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಪುರೋಡಾಶಾನಾಂ ಸಹಪ್ರದಾನಾಶಂಕಾಯಾಮುತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯ ಏವ ರಾಜಾಧಿರಾಜಸ್ವರಾಜಗುಣಭೇದಾದ್ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾವ್ಯತ್ಯಾಸವಿಧಾನಾಚ್ಚ ಯಥಾನ್ಯಾಸಮೇವ ದೇವತಾಪೃಥಕ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರದಾನಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಭವತಿ । ಸಹಪ್ರದಾನೇ ಹಿ ವ್ಯತ್ಯಾಸವಿಧಾನಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ಕ್ರಮವತಿ ಪ್ರದಾನೇ ವ್ಯತ್ಯಾಸವಿಧಿರರ್ಥವಾನ್ । ತಥಾವಿಧಸ್ಯೈವ ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೪೩ ॥
ಲಿಂಗಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ಧಿ ಬಲೀಯಸ್ತದಪಿ ।
ಇಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಭೂಯಾಂಸಿ ಸಂತಿ ಲಿಂಗಾನಿ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸೂಚಕಾನಿ ತಥಾಪಿ ನ ತಾನಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಪಕಾಣಿ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಾಪಿತಂ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮುಪೋದ್ಬಲಯಂತಿ । ನ ಚಾತ್ರಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಾಪಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚೇದಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಯೇನಾಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಪಕಂ ಭವೇತ್ । ತದ್ಧಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪೂಷಾನುಮಂತ್ರಣೇ, ಯಥಾ ವಾ ‘ಪಶುನಾ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೇಯಾವಚ್ಛೇತಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಚೇದಮನ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ತಥಾ । ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾಸ್ಯ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣೇ ವಿರೋದ್ಧರಿ ಪ್ರಕರಣಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತಾಮವಗಮಯತಿ । ನಚ ತೇ ಹೈತೇ ವಿದ್ಯಾಚಿತ ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣಶ್ರುತಿಃ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಂ ವಾರಯತಿ । ಯೇನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸತಿ ನ ಪ್ರಕರಣಂ ಭವೇತ್ , ಬಾಹ್ಯಸಾಧನತಾಪಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವಾದವಧಾರಣಸ್ಯ । ನಚ ವಿದ್ಯಯಾ ಹೈವೈತ ಏವಂವಿದಶ್ಚಿತಾ ಭವಂತೀತಿ ಪುರುಷಸಂಬಂಧಮಾಪಾದಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಪಬಾಧಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ಖಲ್ವೇತದಪಿ । ನಚ ತತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಪಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಪಿ ನ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾಯಾಲಮಿತಿ ಸಾಂಪಾದಿಕಾ ಅಪ್ಯೇತೇ ಅಗ್ನಯಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಿನ ಏವ ಮಾನಸವತ್ । ದ್ವಾದಶಾಹೇ ತು ಶ್ರೂಯತೇ “ಅನಯಾ ತ್ವಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಸಮುದ್ರಂ ರಸಯಾ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಮನೋಗ್ರಹಂ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ” ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ಮಾನಸಂ ದ್ವಾದಶಾಹಾ ದಹರಂತರಮುತ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನಾಂಗಮಿತಿ । ತತ್ರ ವಾಗ್ವೈ ದ್ವಾದಶಾಹೋ ಮನೋ ಮಾನಸಮಿತಿ ಮಾನಸಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಾಹಾದ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದ್ವಾಙ್ಮನಸಭೇದವದ್ಭೇದಃ । ನಿರ್ಧೂತಾನಿ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಗತರಸಾನಿ ಛಂದಾಂಸಿ ತಾನಿ ಮಾನಸೇನೈವಾಪ್ಯಾಯಂತೀತಿ ಚ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಮಾನಸೇನ ಸ್ತೂಯಮಾನತ್ವಾದ್ಭೇದೇ ಚ ಸತಿ ಸ್ತುತಿಸ್ತುತ್ಯಭಾವಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇರ್ದ್ವಾದಶಾಹಾದಹರಂತರಂ ನ ತದಂಗಂ, ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತತ್ವಾಚ್ಚಾಹ್ನಾಂ ಪತ್ನೀಃ ಸಂಯಾಜ್ಯ ಮಾನಸಾಯ ಪ್ರಸರ್ಪಂತೀತಿ ಚ ಮಾನಸಸ್ಯ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾಚ್ಛ್ರುತೇಃ । ತ್ರಯೋದಶಾಹೇಽಪ್ಯವಯುಜ್ಯ ದ್ವಾದಶಸಂಖ್ಯಾಸಮವಾಯಾತ್ಕಥಂಚಿಜ್ಜಘನ್ಯಯಾಪಿ ವೃತ್ತ್ಯಾ ದ್ವಾದಶಾಹಸಂಜ್ಞಾವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಹಿ ತ್ರಯೋದಶತ್ವೇಽಹ್ನಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ದ್ವಾದಶಾಹ ಇತಿ ಜಘನ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯೋನ್ನೀಯೇತ । ನ ತ್ವಸ್ತಿ ತಾದೃಶಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮ್ । ನಚ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದೋಽಹರಂತರತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಂಗಾಂಗಿಭೇದೇನಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಚ ಸ್ತುತ್ಯಸ್ತಾವಕಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ ದೇವದತ್ತಸ್ಯೇವ ದೀರ್ಘೈಃ ಕೇಶೈಃ । ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತತಾ ತು ಯದ್ಯಪ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ತಥಾಪಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ವಿಶೇಷವಚನಾನ್ಮಾನಸಾನಿ ಗ್ರಹಣಾಸಾದನಹವನಾದೀನಿ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾತ್ಪರಾಂಚಿ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ಕಿಮಿವ ಹಿ ನ ಕುರ್ಯಾದ್ವಚನಮಿತಿ । ಏಷ ವೈ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ವಿಸರ್ಗೋ ಯನ್ಮಾನಸಮಿತಿ ವಚನಾದ್ದಶಮಾಹರಂಗತಾ ಗಮ್ಯತೇ । ವಿಸರ್ಗೋಽಂತೋಽಂತವತೋ ಧರ್ಮೋ ನ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ದಶಮೇಽಹನಿ ಮಾನಸಾಯ ಪ್ರಸರ್ಪಂತೀತಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನ ಆಧಾರತ್ವನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ತದಂಗಂ ಮಾನಸಂ ನಾಹರಂತರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಿಹ ದ್ವಾದಶಾಹಸಂಬಂಧಿನೋ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋಽಂಗಂ ಮಾನಸಮಿತಿ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಕೃತೋಕ್ತಮ್ । ದಶರಾತ್ರಗಸ್ಯಾಪಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋಽಂಗಮಿತಿ ಭಗವನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಬಲೇನಾಹ –
ಯಥಾ ದಶರಾತ್ರಸ್ಯ ದಶಮೇಽಹನ್ಯವಿವಾಕ್ಯ ಇತಿ ।
ಅವಿವಾಕ್ಯ ಇತಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ನಾಮ ॥ ೪೪ ॥
ಪೂರ್ವವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಸ್ಯಾತ್ಕ್ರಿಯಾಮಾನಸವತ್ ॥ ೪೫ ॥
ಅತಿದೇಶಾಚ್ಚ ।
ನಹಿ ಸಾಂಪಾದಿಕಾನಾಮಗ್ನೀನಾಮಿಷ್ಟಕಾಸು ಚಿತೇನಾಗ್ನಿನಾ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಮನ್ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ನ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ॥ ೪೬ ॥
ವಿದ್ಯೈವ ತು ನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ ।
ಮಾ ಭೂದನ್ಯೇಷಾಂ ಶ್ರುತವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಾನಾಮನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಕತ್ವಮೇತೇಷು ತ್ವಶ್ರುತವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇಷು “ವಚನಾನಿ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವಾತ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ವಿಧಿರುನ್ನೇತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚೈತೇಭ್ಯೋ ಯಾದೃಶೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತದನುರೂಪ ಏವ ಸ ಭವತಿ । ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೈತೇಭ್ಯೋ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಸಾಂತತ್ಯಂ ಚಾವಧಾರಣಂ ಚ ಫಲಭೇದಸಮನ್ವಯಶ್ಚ ಪುರುಷಸಂಬಂಧಶ್ಚ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಗೋದೋಹನಾದಿವತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ನಚ ವಿದ್ಯಾಚಿತ ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಮ್ । ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಬಾಹ್ಯಾನುಪೇಕ್ಷತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಶೇಷಾನ್ಮಾನಸಗ್ರಹವತ್ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಶಂಕಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಮವಧಾರಣಮ್ । ನ ಚೈವಮರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ । ದ್ಯೋತಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ನಿಪಾತಶ್ರುತಿಃ ಪೀಡನೀಯಾ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಕರಣಮಪೋದ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮವಗಮಯಂತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅನುಬಂಧಾತಿದೇಶಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಏವಮೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ತೇ ಚ ಭಾಷ್ಯ ಏವ ಸ್ಫುಟಾಃ । ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇ ಪೂರ್ವೇಣೇಷ್ಟಕಾಚಿತೇನ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ತದುತಲ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ದೂಷಯತಿ –
ನಚ ಸತ್ಯೇವ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।
ಅಪಿಚ ಪೂರ್ವಾಪರಯೋರ್ಭಾಗಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯದರ್ಶನಾತ್ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋಽಪಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಧಾನತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರೇಣ –
ಪರೇಣ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದ್ವಿಧ್ಯಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತ್ವನುಬಂಧಃ ।
ಸ್ಫುಟಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತಿ ರಾಜಸೂಯಃ “ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ । ತಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಮನಂತಿ ಅವೇಷ್ಟಿಂ ನಾಮೇಷ್ಟಿಮ್ । ಆಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಹಿರಣ್ಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯೇವಮಾದಿ ತಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಧೀಯತೇ । ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯಾಹುತಿಂ ಹುತ್ವಾಭಿಧಾರಯೇದ್ಯದಿ ವೈಶ್ಯೋ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಯದಿ ರಾಜನ್ಯ ಐಂದ್ರಮಿತಿ । ತತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥೇನ ಶ್ರವಣಮುತ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಮಯಂ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಜಾಪಾಲನಕಂಟಕೋದ್ಧರಣಾದಿ ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತಿ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ತತೋ ರಾಜಾ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತೇತಿ ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೂ ರಾಜಸೂಯೇಽಧಿಕಾರಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಭವಂತ್ಯವಿಶಿಷೇಣ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಾ ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವಮ್ ಏವೈತೇ ರಾಜಸೂಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತಿ “ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯೇವಮಾದಯೋ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ಅಥ ತು ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಮಿತಿ ರಾಜಕರ್ತೃಯೋಗಾತ್ತತ್ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಂ ತತಃ ಕೋ ರಾಜೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾರ್ಯೇಷು ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ಪಿಕನೇಮತಾಮರಸಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಧಾರಣಾಯ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿವಾಂಧ್ರಾಣಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಜಾತೌ ರಾಜಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತದವಧಾರಣಕಾರಣಮಿತಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವ ರಾಜೇತಿ ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೈಶ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಕರ್ತೃಕಾಣಿ ಪೃಥಗೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಂತ ಇತಿ ನ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನೀತಿ । ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತ್ಯಾರ್ಯಾಣಾಮಾಂಧ್ರಾಣಾಂ ಚಾವಿವಾದಃ । ತಥಾಹಿ - ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಷು ಪ್ರಜಾಪಾಲನಕರ್ತೃಷು ಕನಕದಂಡಾತಪತ್ರಶ್ವೇತಚಾಮರಾದಿಲಾಂಛನೇಷು ರಾಜಪದಮಾಂಧ್ರಾಶ್ಚಾರ್ಯಾಶ್ಚಾವಿವಾದಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತೇನಾವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪ್ಯಾರ್ಯಾಂಧ್ರಪ್ರಯೋಗಯೋರ್ಯವವರಾಹವದಾಯರ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಾಂಧ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೋ ಬಲೀಯಸೀತ್ವಾತ್ । ಬಲವದಾರ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧೇ ತ್ವತನ್ಮೂಲಾಯಾಃ ಪಾಣಿನೀಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ “ವಿರೋಧೇ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾತ್”( ಜೈ೦ ಸೂ೦ ೧೧೩ ॥ ೩ ) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಬಾಧನಾತ್ತದನುಗುಣತಯಾ ವಾ ಕಥಂಚಿನ್ನಖನಕುಲಾದಿವದನ್ವಾಖ್ಯಾನಾಮಾತ್ರಪರತಯಾ ನೀಯಮಾನತ್ವಾದ್ರಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತಿ ಸಿದ್ಧೇ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ತಥಾಚ ಯದಿಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಾಂಜಸಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ರೂಪತೋ ನ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ ಹ್ಯಾರ್ಯಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಯೋಗಯೋಃ । ವೈದಿಕಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ತು ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರ ದರ್ಶಿತಃ” ॥ ತದಿಹ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾದ್ವಾ ಕರ್ತರಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಗಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಣೀತಿ ವಿಶಯೇ ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಶೇಷವದಭಿಯುಕ್ತತರಸ್ಯಾತ್ರಭವತಃ ಪಾಣಿನೇಃ ಸ್ಮೃತೇರ್ನಿರ್ಣೀಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಾಂಧ್ರಣಾಮನಾದಿರಾದಿಮತೀ ಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಗೋಗಾವ್ಯಾದಿಶಬ್ದವತ್ । ನಚ ಸಂಭಾವಿತಾದಿಮದ್ಭಾವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪಾಣಿನಿಸ್ಮೃತಿಮಪೋದ್ಯಾನಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾದಿಮತೀಂ ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಗಾವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಾದಿತ್ವೇನ ಗವಾದಿಪದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಪ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾಣಿನೀಯಸ್ಮೃತ್ಯನುಮತಾಂಧ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಜಾತೌ ರಾಜಶಬ್ದೇ ಮುಖ್ಯೇ ತತ್ಕರ್ತರ್ಯತಜ್ಜಾತೌ ರಾಜಶಬ್ದೋ ಗೌಣ ಇತಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೈವಾಕಾರಾದ್ರಾಜಸೂಯೇ ತತ್ಪ್ರಕರಣಮಪೋದ್ಯಾವೇಷ್ಟೇರುತ್ಕರ್ಷಃ । ಅನ್ವಯಾನುರೋಧೀ ಯದಿಶಬ್ದೋ ನ ತ್ವಪೂರ್ವವಿಧೌ ಸತಿ ತಮನ್ಯಥಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ ಏವಾಹುಃ “ಯದಿ ಶಬ್ದಪರಿತ್ಯಾಗೋ ರುಚ್ಯಧ್ಯಹಾರಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ । ಇಯಂ ಚ ರಾಜಸೂಯಾದಧಿಕಾರಾಂತರಮೇತಯಾನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇದಿತಿ ನಾಸ್ತೀತಿಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತಾ । ಏತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಧಿಕಾರೇಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶ್ರವಣಸ್ಯ ದುರ್ವಾರೈವೇತಿ ॥ ೪೭ ॥
ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ॥ ೪೮ ॥
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬಾಧಃ ॥ ೪೯ ॥
ಅನುಬಂಧಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಂತರಪೃಥಕ್ತ್ವವದ್ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ತದುಕ್ತಮ್ ॥ ೫೦ ॥
ನ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಪ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರ್ಮೃತ್ಯುವನ್ನ ಹಿ ಲೋಕಾಪತ್ತಿಃ ॥ ೫೧ ॥
ಪರೇಣ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದ್ವಿಧ್ಯಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತ್ವನುಬಂಧಃ ॥ ೫೨ ॥
ಏಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತ್ ।
ಅಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಇಹೇತಿ ।
ಸಮರ್ಥನಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಬಂಧಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಅಸಮರ್ಥನೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಧಿಕಾರಾಭಾವಮಾಹ –
ನ ಹ್ಯಸತೀತಿ ।
ಅಧಸ್ತನತಂತ್ರೋಕ್ತೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಉಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತೇತಿ ।
ನ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ತತ್ರೋಕ್ತಂ ಯೇನ ಪುನರುಕ್ತಂ ಭವೇದಪಿ ತು ಭಾಷ್ಯಕೃತೇತ್ಯತ್ರತ್ಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಕರ್ಷಃ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೋಪಯೋಗಿತಯಾ ತತ್ರ ಕೃತ ಇತಿ । ಯತ ಇಹ ಸೂತ್ರಕೃದ್ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯತ ಏವ ಭಗವತೋಪವರ್ಷೇಣೋದ್ಧಾರೋಽಪಕರ್ಷಸ್ಯ ಕೃತಃ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರತಂತ್ರಶೇಷತ್ವಮಾಹ –
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವೋಪಪತ್ತಯ ಏವಾತ್ರೋಚ್ಯಂತಾಂ ಕಿಂ ತದಾಕ್ಷೇಪೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ - –
ಆಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಿಕಾ ಹೀತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಮಾಹ –
ಅತ್ರೈಕೇ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶಿನ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಮಸ್ತವ್ಯಸ್ತೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯುಷು ನ ಚೈತನ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ಕಾಯಾಕಾರಪರಿಣತೇಷು ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನಹಿ ಕಿಣ್ವಾದಯಃ ಸಮಸ್ತವ್ಯಸ್ತಾ ನ ಮದನಾ ದೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ಮದಿರಾಕಾರಪರಿಣತಾ ನ ಮದಯಂತಿ । ಅಹಮಿತಿ ಚಾನುಭವೇ ದೇಹ ಏವ ಗೌರಾದ್ಯಾಕಾರಃ ಪ್ರಥತೇ । ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ತದಧಿಷ್ಠಾನಃ ಕುಂಡ ಇವ ದಧೀತಿ । ಅತ ಏವಾಹಂ ಸ್ಥೂಲೋ ಗಚ್ಛಾಮೀತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಹಮಃ ಸ್ಥೂಲಾದಿಭಿಃ । ನ ಜಾತು ದಧಿಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಿ ಮಧುರಾದೀನಿ ಕುಂಡಸ್ಯೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಮನುಭವಂತಿ ಸಿತಂ ಮಧುರಂ ಕುಂಡಮಿತಿ । ನ ಚಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮನುಮಾನಾದಿಭಿಃ ಶಕ್ಯಮುನ್ನೇತುಮ್ । ನ ಖಲ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ “ದೇಶಕಾಲಾದಿರೂಪಾಣಾಂ ಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾಸು ಶಕ್ತಿಷು । ಭಾವಾನಾಮನುಮಾನೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರತಿದುರ್ಲಭಾ” ಇತಿ । ಯದಾ ಚ ಉಪಲಬ್ಧಿಸಾಧ್ಯನಾಂತರೀಯಕಭಾವಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯೇಯಂ ಗತಿಸ್ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ದೃಷ್ಟವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತೇಶ್ಚಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಗೋಚರಾಯಾ ಉಪಮಾನಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವೈಕದೇಶಸಾದೃಶ್ಯವಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ । ಸರ್ವಸಾರೂಪ್ಯೇ ತತ್ತ್ವಾತ್ । ಏಕದೇಶಸಾರೂಪ್ಯೇ ಚಾತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವೇಣೋಪಮಾನಾತ್ । ಸೌತ್ರಸ್ತು ಹೇತುರ್ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಚೇಷ್ಟಾ ಹಿತಾಹಿತಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ಸ ಚ ಶರೀರಾಧೀನತಯಾ ದೃಶ್ಯಮಾನಃ ಶರೀರಧರ್ಮ ಏವಂ ಪ್ರಾಣಃ ಶ್ವಾಸಪ್ರಶ್ವಾಸಾದಿರೂಪಃ ಶರೀರಧರ್ಮ ಏವ । ಇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾದಯಶ್ಚ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಂತರಾಃ ತಥಾಪಿ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಸತಿ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತಂತಃಶರೀರಾಶ್ರಯಾ ಏವ, ಅನ್ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಹಾನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾಚ್ಛರೀರೇ ಚ ಸಂಭವಾಚ್ಛರೀರಮೇವೇಚ್ಛಾದಿಮದಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೫೩ ॥
ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾನ್ನ ತೂಪಲಬ್ಧಿವತ್ ।
ನಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಬ್ರುವಾಣಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ಜಾಯತೇ ಕುತೋ ಭವಾನನುಮಾನಾದೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮವಧಾರಿತವಾನಿತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಲಿಂಗಾದಿರೂಪಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇಷಾಂ ವಿನಿಶ್ಚೇತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಧೂಮಜ್ಞಾನಮಿವೈಷಾಮಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಮುದೇತುಮರ್ಹತಿ । ಕಿಂತು ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಾರೂಪಭೇದೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಯಾ । ನ ಚೈತಾವಾನ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ - ನಹೀದಮಿಯತೋ ವ್ಯಾಪಾರಾನ್ಕರ್ತುಂ ಸಮರ್ಥಂ ಸಂನಿಹಿತವಿಷಯಬಲೇನೋತ್ಪತ್ತೇರವಿಚಾರಕತ್ವಾದಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ನನಿಚ್ಛತಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅಪಿಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪುಮಾಂಸಮಪಹಾಯಾಪ್ರತಿಪನ್ನಸಂದಿಗ್ಧಾಃ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವದ್ಭಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತೇ । ನ ಚೈಷಾಮಿತ್ಥಂಭಾವೋ ಭವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಃ । ನ ಖಲ್ವೇತೇ ಗೌರತ್ವಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಾಃ ಕಿಂತು ವಚನಚೇಷ್ಟಾದಿಲಿಂಗಾನುಮೇಯಾಃ । ನಚ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಯತ ಏತೇ ಸಿಧ್ಯಂತಿ । ನ ಪುಂಸಾಮಿತ್ಥಂಭಾವಮವಿಜ್ಞಾಯ ಯಂ ಕಂಚನ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತೋಽನವಧೇಯವಚನಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ತಾ ನಾಮ । ಅಪಿಚ ಪಶವೋಽಪಿ ಹಿತಾಹಿತಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಿನಃ ಕೋಮಲಶಷ್ಪಶ್ಯಾಮಲಾಯಾಂ ಭುವಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಪರಿಹರಂತಿ ಚಾಶ್ಯಾನತೃಣಕಂಟಕಾಕೀರ್ಣಾಮ್ । ನಾಸ್ತಿಕಸ್ತು ಪಶೋರಪಿ ಪಶುರಿಷ್ಟನಿಷ್ಟಸಾಧನಮವಿದ್ವಾನ್ । ನ ಖಲ್ವಸ್ಮಿನ್ನನುಮಾನಗೋಚರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಗೋಚರೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಭವತಿ । ನಚ ಪರಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತ ಶಾಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತದೇವ ಮಾ ನಾಮ ಭೂನ್ನಾಸ್ತಿಕಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರಮಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನ್ಯುಪಸ್ಥಿತೋಽಸ್ಯ ಮೂಕತ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿರಹರೂಪೋ ಮಹಾನ್ನರಕಃ । ಪರಾಕ್ರಾಂತಂ ಚಾತ್ರ ಸೂರಿಭಿಃ । ಅತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಗೋಚರಾಪ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಾರ್ಥಪ್ರಭವಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ । ಭೂಯಃಸಾಮಾನ್ಯಯೋಗೇನ ಚೋಪಮಾನಮುಪಪಾದಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ । ತದತ್ರಾಸ್ತು ತಾವತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಮಾಲಂಬತ ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಧಾರ್ಯತೇ । ಯೋಗವ್ಯಾಘ್ರವತ್ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಂ ಚ ಶರೀರಾಂತರಪರಿಗ್ರಹಾಭಿಮಾನೇಽಪ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ತು ನ ತ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕಿಂತು ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ದೇಹಾತ್ । ಕುತಸ್ತದ್ಭಾವಾಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ಚೈತನ್ಯಾದಿರ್ಯದಿ ಶರೀರಗುಣಃ ತತೋಽನೇನ ವಿಶೇಷಗುಣೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನ ತು ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಸಂಯೋಗಾದಿವತ್ಸಾಮಾನ್ಯಗುಣೇನ । ತಥಾಚ ಯೇ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣಾಸ್ತೇ ಯಾವದ್ಭೂತಭಾವಿನೋ ದೃಷ್ಟಾ ಯಥಾ ರೂಪಾದಯಃ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವಃ ಭೂತಂ ಚ ರೂಪಾದಿರಹಿತಂ ಚೇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣರೂಪಾದಿವೈಧರ್ಮ್ಯಾನ್ನ ಚೈತನ್ಯಂ ಶರೀರಗುಣಃ । ಏತೇನೇಚ್ಛಾದೀನಾಂ ಶರೀರವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾದಯೋ ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಧರ್ಮಾ ಏವ ತಥಾಪಿ ನ ದೇಹಮಾತ್ರಪ್ರಭವಾಃ । ಮೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯೈತೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದ್ದೇಹಧರ್ಮಾ ಭವಂತಿ ಸ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾ । ಅದೃಷ್ಟಕಾರಣತ್ವೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮೈವಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯ ಇತಿ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ದೇಹಧರ್ಮಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಹಿ ದೇಹಧರ್ಮಾ ದೃಷ್ಟಾ ಯಥಾ ರೂಪಾದಯಃ । ಇಚ್ಛಾದಯಸ್ತು ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಏವೇತಿ ದೇಹಧರ್ಮವೈಧರ್ಮ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಧರ್ಮಾ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯಮಪಿ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣಸ್ತಥಾಪಿ ಯಾವದ್ಭೂತಮನುವರ್ತೇತ । ನಚ ಮದಶಕ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಗುಣತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ಮದಶಕ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಮದಿರಾವಯವಂ ಮಾತ್ರಯಾವತಿಷ್ಠತೇ ತದ್ವದ್ದೇಹೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಂ ತದವಯವೇಷ್ವಪಿ ಮಾತ್ರಯಾ ಭವೇತ್ । ತಥಾ ಚೈಕಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಬಹವಶ್ಚೇತಯೇರನ್ । ನಚ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುವಿಧಾನಸಂಭವ ಇತಿ ಏಕಪಾಶನಿಬದ್ಧಾ ಇವ ಬಹವೋ ವಿಹಂಗಮಾಃ ವಿರುದ್ಧಾದಿಕ್ರಿಯಾಭಿಮುಖಾಃ ಸಮರ್ಥಾ ಅಪಿ ನ ಹಸ್ತಮಾತ್ರಮಪಿ ದೇಶಮತಿಪತಿತುಮುತ್ಸಹಂತೇ । ಏವಂ ಶರೀರಮಪಿ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಅಪಿ ಚ ನಾನ್ವಯಮಾತ್ರಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಃ । ಶಕ್ಯೋ ವಿನಿಶ್ಚೇತುಂ, ಮಾ ಭೂದಾಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವೋ ಧರ್ಮಃ ಸರ್ವೇಷ್ವನ್ವಯಾತ್ । ಅಪಿ ತ್ವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮ್ । ಸಂದಿಗ್ಧಶ್ಚಾತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಃ ।
ತಥಾಚ ಸಾಧಕತ್ವಮನ್ವಯಮಾತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಸತಿ ಹಿ ತಾವದಿತಿ ।
ದೂಷಣಾಂತರಂ ವಿವಕ್ಷುರಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಚೇತಿ ।
ಸ ಏವೈಕಗ್ರಂಥೇನಾಹ –
ನಹೀತಿ ।
ನಾಸ್ತಿಕ ಆಹ –
ಯದನುಭವನಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಭೂತಪರಿಣಾಮಭೇದೋ ರೂಪಾದಿರ್ನ ತು ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಾದರ್ಥಾಂತರಮೇವಂ ಭೂತಪರಿಣಾಮಭೇದ ಏವ ಚೈತನ್ಯಂ ನ ತು ಭೂತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರಂ, ಯೇನ “ಪೃಥಿವ್ಯಾಪಸ್ತೇಜೋ ವಾಯುರಿತಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ” ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವ್ಯಾಘಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಚತುರ್ಣಾಮೇವ ಭೂತಾನಾಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ಪರಿಣಾಮೋ ನ ತ್ವಸ್ತಿ ತತ್ತ್ವಾಂತರಂ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮೋ ರೂಪಾದಯೋಽನ್ಯದ್ವಾ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಕ್ತಾಭಿಸ್ತಾವದುಪಪತ್ತಿಭಿರ್ದೇಹಧರ್ಮತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಂ ತಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಂತರಾಭಿಧಿತ್ಸಯಾಹ –
ಚೇತ್ತರ್ಹೀತಿ ।
ಭೂತಧರ್ಮಾ ರೂಪಾದಯೋ ಜಡತ್ವಾದ್ವಿಷಯಾ ಏವ ದೃಷ್ಟಾ ನ ತು ವಿಷಯಿಣಃ । ನಚ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚೋಪಲಬ್ಧಾವೇವ ಪ್ರಸಂಗಸ್ತಸ್ಯಾ ಅಜಡಾಯಾಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಕೃತೋಪಪಾದನಂ ಚೈತತ್ಪುರಸ್ತಾತ್ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿವದಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯಥೈವಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿಗ್ರಾಹಿಣ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಾಚ್ಛರೀವ್ಯತಿರೇಕೋಽಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಸ್ತತಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಭೂತಧರ್ಮೇಭ್ಯೋ ಜಡೇಭ್ಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ವ್ಯತಿರೇಕನಿಶ್ಚಯಾತ್ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾದುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಉಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪ ಏವ ಚ ನ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆಜಾನತಸ್ತಾವದುಪಲಬ್ಧಿಭೇದೋ ನಾನುಭೂಯತ ಇತಿ ವಿಷಯಭೇದಾದಭ್ಯುಪೇಯಃ । ನ ಚೋಪಲಬ್ಧಿವ್ಯತಿರೇಕಿಣಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರಥಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ನಚ ವಿಷಯಭೇದಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ಚೋಪಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾಯಾಮಸ್ಮಾಭಿಃ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ವಿಷಯರೂಪತದ್ಭೇದಾದೇವ ಸುದುರ್ಲಭಾವಿತಿ ದೂರನಿರಸ್ತಾ ವಿಷಯಭೇದಾದುಪಲಬ್ಧಿಭೇದಸಂಕಥಾ । ತೇನೋಪಲಬ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಪಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ । ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮ್ । ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಮಪ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಹಮಿದಮದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮತಾತ್ತ್ವಿಕಾದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮೇವೇತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ನಾನಾತ್ವೇ ಹಿ ನಾನ್ಯೇನೋಪಲಬ್ಧೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕೃತಮಪ್ಯರ್ಥಂ ನಿರಾಕರಣಾಂತರಾಯಾನುಭಾಷತೇ –
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಾರಾದುಪಲಬ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತೇನ ದೇಹಧರ್ಮ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ತಂ ಪ್ರತೀದಂ ದೂಷಣಮ್ –
ನ ಚಾತ್ಯಂತಂ ದೇಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದನವದ್ಯಮಿತಿ ॥ ೫೪ ॥
ಅಂಗಾವಬದ್ಧಾಸ್ತು ನ ಶಾಖಾಸು ಹಿ ಪ್ರತಿವೇದಮ್ ।
ಸ್ವರಾದಿಭೇದಾತ್ಪ್ರತಿವೇದಮುದ್ಗೀಥಾದಯೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ತದನುಬದ್ಧಾಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ವಿಹಿತಾ ಭೇದೇನ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃಕಿಂ ಯಸ್ಮಿನ್ವೇದೇ ಯದುದ್ಗೀಥಾದಯೋ ವಿಹಿತಾಸ್ತೇಷಾಮೇವ ತದ್ವೇದವಿಹಿತಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಉತಾನ್ಯವೇದವಿಹಿತಾನಾಮಪ್ಯುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ತೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । “ಓಮಿತ್ಯಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಶ್ರವಣೇನೋದ್ಗೀಥಸಾಮಾನ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವಿಶೇಷಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಸ್ವಶಾಖಾವಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸಂನಿಧಾನಾತ್ತೇನೈವಾಕಾಂಕ್ಷಾವಿನಿವೃತ್ತೇರ್ನ ಶಾಖಾಂತರೀಯಮುದ್ಗೀಥಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನ ಚೈವಂ ಸಂನಿಧಾನೇನ ಶ್ರುತಿಪೀಡಾ, ಯದಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸಮರ್ಪಿತಮರ್ಥಮಪಬಾಧೇನ ತತಃ ಶ್ರುತಿಂ ಪೀಡಯೇನ್ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ನಹ್ಯುದ್ಗೀಥಶ್ರುತ್ಯಭಿಹಿತಲಕ್ಷಿತೌ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷೌ ಬಾಧಿತೌ ಸ್ವಶಾಖಾಗತಯೋಃ ಸ್ವೀಕರಣಾಚ್ಛಾಖಾಂತರೀಯಾಸ್ವೀಕಾರೇಽಪಿ । ಯಥಾಹುಃ “ಜಾತಿವ್ಯಕ್ತೀ ಗೃಹೀತ್ವೇಹ ವಯಂ ತು ಶ್ರುತಲಕ್ಷಿತೇ । ಕೃಷ್ಣಾದಿ ಯದಿ ಮುಂಚಾಮಃ ಕಾ ಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ರ ಪೀಡ್ಯತೇ” ॥ ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಉದ್ಗೀಥಾಂಗವಬದ್ಧಾಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಯಾ ನಾನಾಶಾಖಾಸು ಪ್ರತಿವೇದಮನುವರ್ತೇರನ್ನ ಪ್ರತಿಶಾಖಂ ವ್ಯವತಿಷ್ಠೇರನ್ । ಉದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾತೇತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯುಕ್ತಂ ಶುಕ್ಲಂ ಪಟಮಾನಯೇತ್ಯಾದೌ ಪಟಶ್ರುತಿಮವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಾಮಪಿ ಸಂನಿಧಾನಾಚ್ಛುಕ್ಲಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧತ ಇತಿ । ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪದಾನಾಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಸ್ಯ । ಅನ್ಯಥಾ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ ಸ್ವಾರ್ಥಮಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನಂ ಪದಾನಾಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಂ ನ ಸ್ವಪ್ರಯೋಜಕಮಪವಾಧಿತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಮಾ ಚ ಬಾಧಿಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವೇನ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಮಪೀತಿ ಯುಕ್ತಮವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಾಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತೇರೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಿಶೇಷೇ ಅವಸ್ಥಾಪನಮ್ । ಇಹ ತೂದ್ಗೀಥಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ । ಸಂಕೋಚೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಸ್ತಿ । ನಚ ಸಂನಿಧಿಮಾತ್ರಮಪಬಾಧಿತುಮರ್ಹತಿ । ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಚ ಸರ್ವವಿಶೇಷಗಾಮಿನ್ಯಾಃ ಶ್ರುತೇರೇಕಸ್ಮಿನ್ನವಸ್ಥಾನಂ ಪೀಡೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೋದ್ಗೀಥವಿಷಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತಿ ॥ ೫೫ ॥
ಮಂತ್ರಾದಿವದ್ವಾವಿರೋಧಃ ।
ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ನಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯತ್ಪ್ರಮಾಣೇನ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಉಪಲಬ್ಧಂ ಚ ಮಂತ್ರಾದಿಷು ಶಾಖಾಂತರೀಯೇಷು ಶಾಖಾಂತರೀಯಕರ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಮ್ । ತದ್ವದಿಹಾಪೀತಿ ದರ್ಶನಾದವಿರೋಧಃ । ಏತಚ್ಚ ದರ್ಶಿತಂ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸುಗಮೇನೇತಿ ॥ ೫೬ ॥
ಭೂಮ್ನಃ ಕ್ರತುವಜ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಕಿಂ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಂ ಚ ಉತಾ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಮೇವೇತಿ । ತತ್ರ ದಿವಮೇವ ಭಗವೋ ರಾಜನ್ನಿತಿ ಹೋವಾಚೇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಪಾಸನಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ಫಲವತ್ತ್ವಾಮ್ನಾನಾತ್ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನೇ ಚ ಫಲವತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರುಭಯಥಾಪ್ಯುಪಾಸನಮ್ । ನಚ ಯಥಾ ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟೌ ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತೀತ್ಯಾದೀನಾಮವಯುಜ್ಯವಾದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಫಲಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯಸ್ಯೈವ ತು ಫಲವತ್ತ್ವಮೇವಮತ್ರಾಪಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ । ವಿಧಿಭಕ್ತಿಶ್ರುತಿರ್ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಷು ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ । ನಚ ವಚನಾನಿ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾ । ಅವಯುಜ್ಯವಾದೇನ ಸ್ತುತ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಇಹ ತು ಸಮಸ್ತೇ ವ್ಯಸ್ತೇ ಚ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾದಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಫಲಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ಭೇದಾತ್ । ನಿಂದಾಯಾಶ್ಚ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಾರಂಭೇ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಶ್ಯಾಮೋ ವಾಶ್ವಾಹುತಿಮಭ್ಯವಹರತೀತಿವದುಭಯವಿಧಮುಪಾಸನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯೈವ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ನ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯ । ಯದ್ಯಪಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶತ್ವಮುಭಯತ್ರಾಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಪರತ್ವಸ್ಯಾವಗಮಃ । ಯತ್ಪರಂ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾಹಿ - ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಪ್ರಭೃತಯೋ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾನಿರ್ಣಯಾಯಾಶ್ವಪತಿಂ ಕೈಕೇಯಮಾಜಗ್ಮುಃ । ತೇ ಚ ತತ್ತದೇಕದೇಶೋಪಾಸನಮುಪನ್ಯಸ್ತವಂತಃ । ತತ್ರ ಕೈಕೇಯಸ್ತತ್ತದುಪಾಸನನಿಂದಾಪೂರ್ವಂ ತನ್ನಿವಾರಣೇನ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಮುಪಸಂಜಹಾರ । ತಥಾ ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾಲಾಭಾಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಪರಿಹಾರಾಯ ಚ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಪರತೈವ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಹುಫಲಸಂಕೀರ್ತನಮ್ । ಪ್ರಧಾನಸ್ತವನಾಯ । ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯೈವ ತು ಫಲವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಕೇಚಿತ್ತ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ನೇದೃಶಂ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸಮಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫೭ ॥
ನಾನಾಶಬ್ದಾದಿಭೇದಾತ್ ।
ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಭೇದಮಧಸ್ತನಂ ವಿಚಾರಜಾತಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಿತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಸರ್ವಾಸಾಮೀಶ್ವರಗೋಚರಾಣಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಕಿಮಭೇದೋ ಭೇದೋ ವಾ, ಏವಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಗೋಚರಾಸ್ವಿತಿ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಮ್ । ನನು ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಿಧೇಯಾಯಾ ಅಪೂರ್ವಭಾವನಾಯಾ ಆಜಾನತೋ ಭೇದಾಭಾವೇಽಪಿ ಧಾತ್ವರ್ಥೇನ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಯಾಗಾದೇರ್ಭೇದಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಯಾಗಾದಿಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಬಂಧಭೇದಾದ್ಭೇದಃ । ತದನುರಕ್ತಾಯಾ ಏವ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ವಿದ್ಯಾನಾಮಪಿ ರೂಪತೋ ವೇದ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ತತ್ತತ್ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಗುಣೋಪಧಾನಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ನಾಸ್ತ್ಯಭೇದಾಶಂಕಾ । ಉಚ್ಯತೇ - ಯುಕ್ತಮನುಬಂಧಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯರೂಪಾಣಾಮಪೂರ್ವಭಾವನಾನಾಂ ಭೇದ ಇತಿ । ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧರೂಪತ್ವಾದ್ಗುಣಾನಾಮಪಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದೀನಾಂ ತದಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಸರ್ವತ್ರಾಭೇದೋ ವಿದ್ಯಾಸು । ನಹಿ ವಿಶಾಲವಕ್ಷಾಶ್ಚಕೋರೇಕ್ಷಣಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಯುವಾ ದುಶ್ಚ್ಯವನಧರ್ಮೇತಿ ಏಕತ್ರೋಪದಿಷ್ಟೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಿಂಹಾಸ್ಯೋ ವೃಷಸ್ಕಂಧಃ ಸ ಏವೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಶ್ಚಕೋರೇಕ್ಷಣತ್ವಾದ್ಯಪಜಹಾತಿ ನ ಖಲು ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶಂ ವಸ್ತು ಭಿದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತಾದವಸ್ಥ್ಯೇ ವಾ ತದೇವ ನ ಭವೇತ್ । ನಹಿ ವಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದ್ಯಾಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಭೇದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ವಸ್ತುನಿಷ್ಠಾನ್ಯುಪಾಸನವಾಕ್ಯಾನಿ ಕಿಂತು ತದ್ವಿಷಯಾಮುಪಾಸನಾಭಾವನಾಂ ವಿದಧತಿ । ಸಾ ಚ ಕಾರ್ಯರೂಪಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೋಪಾಸನಾಭಾವನಾ ಉಪಾಸನಾಧೀನನಿರೂಪಣೋಪಾಸನಂ ಚೋಪಾಸ್ಯಾಧೀನನಿರೂಪಣಮುಪಾಸ್ಯಂ ಚೇಶ್ವರಾದಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತರೂಪಮ್ , ತಥಾಪ್ಯುಪಾಸನಾವಿಷಯೀಭಾವೋಽಸ್ಯ ಕದಾಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣೇತ್ಯಪರಿನಿಷ್ಠಿತ ಏವ । ಯಥೈಕಃ ಸ್ತ್ರೀಕಾಯಃ ಕೇನಚಿದ್ಭಕ್ಷ್ಯತಯಾ ಕೇನಚಿದುಪಗಂತವ್ಯತಯಾ ಕೇನಚಿದಪತ್ಯತಯಾ ಕೇನಚಿನ್ಮಾತೃತಯಾ ಕೇನಚಿದುಪೇಕ್ಷಣೀಯತಯಾ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯಮಾಣಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾತಂತ್ರಃ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ಉಪಾಸನಾನಿ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾತಂತ್ರತಯಾ ವಿಧೇಯತಾಂ ನಾತಿಕ್ರಾಮಂತಿ । ನಚ ತತ್ತದ್ಗುಣತಯೋಪಾಸನಾನಿ ಗುಣಭೇದಾನ್ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ನ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿವೋಪಸನಾಂ ವಿಧಾಯ ದಧಿತಂಡುಲಾದಿಗುಣವದಿಹ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಗುಣವಿಧಿರ್ಯೇನೈಕಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ತೂತ್ಪತ್ತಾವೇವೋಪಾಸನಾನಾಂ ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಮವಗಮಾತ್ । ತತ್ರಾಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಭೇದಸ್ತುಲ್ಯಃ । ನಚ ಸಮಸ್ತಶಾಖಾವಿಹಿತಸರ್ವಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಶಕ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದಃ ।
ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಸಾಮಾನಾ ಸಂತಃ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಯ ಇತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ಖಲು ಗುಣಾಃ ಕಾಸುಚಿದ್ವಿದ್ಯಾಸು ಸಮಾನಾಸ್ತೇನೈಕವಿದ್ಯಾತ್ವೇ ಆವರ್ತಯಿತವ್ಯಾಃ । ಏಕತ್ರೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿದ್ಯಾಭೇದೇ ತು ನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮೇಕಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮುಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾಂತರೇ ನೋಕ್ತಾ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ಗುಣತ್ವಾಯ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಅನುಕ್ತಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತೇರಿತಿ ॥ ೫೮ ॥
ವಿಕಲ್ಪೋಽವಿಶಿಷ್ಟಫಲತ್ವಾತ್ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಷು ಪೃಥಗಧಿಕಾರಾಣಾಮಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ದೃಷ್ಟೋ ನಿಯಮವಾಂಸ್ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾದುಪಾಸನಾಸ್ತು ಕಾಮ್ಯತಯಾ ನ ನಿತ್ಯಾಸ್ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮಃ । ತೇನ ಸಮಾನಫಲಾನಾಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೀನಾಮಿವ ನ ನಿಯಮವಾನ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಫಲಭೂಮಾರ್ಥಿನಃ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಉಪಾಸನಾನಾಮಮೂಷಾಮುಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಫಲಭೇದಸ್ಯೈಕೇನೋಪಾಸನೇನೋಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣೇ ತತ ಏವ ಫಲಪ್ರತಿಲಾಭೇ ತು ಕೃತಮುಪಾಸನಾಂತರೇಣ । ನಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಸ್ಯಾತಿಶಯಸಂಭವಸ್ಯೋಪಾಯಸಹಸ್ರೈರಪಿ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಫಲಾವಾಪ್ತೇಃ । ಉಪಾಸನಾಂತರಾಭ್ಯಾಸೇ ಚ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರತಾವ್ಯಾಘಾತೇನ ಕಸ್ಯ ಚಿದುಪಾಸನಾನಿಷ್ಪತ್ತೇರಿಹ ವಿಕಲ್ಪ ಏವ ನಿಯಮವಾನಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ ॥ ೫೯ ॥
ಕಾಮ್ಯಾಸ್ತು ಯಥಾಕಾಮಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯೇರನ್ನ ವಾ ಪೂರ್ವಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ।
ಯಾಸೂಪಾಸನಾಸು ವಿನೋಪಾಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಣಮದೃಷ್ಟೇನೈವ ಕಾಮ್ಯಸಾಧನಂ ತಾಸಾಂ ಕಾಮ್ಯದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾದಿವತ್ಪುರುಷೇಚ್ಛಾವಶೇನ ವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯಾವಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ॥ ೬೦ ॥
ಅಂಗೇಷು ಯಥಾಶ್ರಯಭಾವಃ ।
ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ಪೃಥಗ್ಧ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಫಲಮಿತ್ಯತ್ರೋಪಸನಾಸು ಫಲಶ್ರುತೇಃ ಪರ್ಣಮಯೀನ್ಯಾಯೇನಾರ್ಥವಾದತಯೋಪಾಸನಾನಾಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮಮಾಶಂಕ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತಯೈಕಪ್ರಯೋಗವಚನಗ್ರಹಣಾಭಾವೇ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಇಹ ತು ಸತ್ಯಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಕಸ್ಮಾನ್ನೈಕಪ್ರಯೋಗವಚನಗ್ರಹಣಂ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಮಾಕ್ಷಿಪನ್ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಹಿ ಕಾಮ್ಯಾ ಏತಾ ಉಪಾಸನಾಸ್ತಥಾಪಿ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾನಾಶ್ರಿತತಯಾ ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗಾದ್ಬಹಿರಪ್ಯಮೂಷಾಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ನಚ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೋತೋಃ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಶ್ರಿತಾನಾಮೇವ ತಾಸಾಂ ತತ್ತತ್ಫಲೋದ್ದೇಶೇನ ವಿಧಾನಾದಿತಿ । ಏವಂ ಚಾಶ್ರಯತಂತ್ರತ್ವಾದಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗವಚನೇನಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮೇನಾಶ್ರಿತಾನಾಮಪಿ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮೋ ಯುಕ್ತ ಇತರಥಾ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸ ಚ ಪ್ರಯೋಗವಚನ ಉಪಾಸನಾಃ ಸಮುಚ್ಚಿನ್ವಂಸ್ತತ್ತತ್ಫಲಕಾಮನಾನಾಮವಶ್ಯಂಭಾವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ ತದಭಾವೇ ತಾಸಾಂ ಸಮುಚ್ಚಯನಿಯಮಾಭಾವಾದಿತಿ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಯಥಾವಿಹಿತೋದ್ದಿಷ್ಟಪದಾರ್ಥಾನುರೋಧೀ ಪ್ರಯೋಗವಚನೋ ನ ಪದಾರ್ಥಸ್ವಭಾವಾನನ್ಯಥಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕಿಂತು ತದವಿರೋಧೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ । ತತ್ರ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾನಾಂ ನಿತ್ಯವದಾಮ್ನಾನಾತ್ತಥಾಭಾವಸ್ಯ ಚ ಸಂಭವಾನ್ನಿಯಮೇನೈತಾಂತ್ಸಮುಚ್ಚಿನೋತು । ಕಾಮಾವಬದ್ಧಾಸ್ತೂಪಾಸನಾಃ ಕಾಮಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಸಮುಚ್ಚಯೇನ ನಿಯಂತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಕಾಮಾ ವಿಧೀಯಂತೇ ಯೇನ ಸಮುಚ್ಚೀಯೇರನ್ನಪಿ ತೂದ್ದಿಶ್ಯಂತೇ । ಮಾನಾಂತರಾನುಸಾರೀ ಚೋದ್ದೇಶೋ ನ ತದ್ವಿರೋಧೇನೋದ್ದೇಶ್ಯಮನ್ಯಥಯತೀ । ತಥಾ ಸತ್ಯುದ್ದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಮಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತದವಬದ್ಧಾನಾಮುಪಾಸನಾನಾಮಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧಾತ್ಸತ್ಯಪಿ ತದಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಇದಮೇವ ಚಾಶ್ರಯತಂತ್ರತ್ವಮಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಯದಾಶ್ರಯೇ ಸತ್ಯೇವ ವೃತ್ತಿರ್ನಾಸತೀತಿ । ನ ತು ತತ್ರ ವೃತ್ತಿರೇವ ನಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ತದಿದಮುಕ್ತಮಾಶ್ರಯತಂತ್ರಾಣ್ಯಪಿ ಹೀತಿ ॥ ೬೧ ॥
ಶಿಷ್ಟೇಶ್ಚ ॥ ೬೨ ॥
ಸಮಾಹಾರಾತ್ । ಹೋತೃಷದನಾದ್ಧೈವಾಪಿ ದುರುದ್ಗೀಥಮನುಸಮಾಹರತೀತಿ ।
ಅಪಿರ್ಭಿನ್ನಕ್ರಮೋ ದಿರುದ್ಗೀಥಮಪೀತಿ । ವೇದಾಂತರೋದಿತಪ್ರಣವೋದ್ಗೀಥೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಧೋತೃಕರ್ಮಣಃ ಶಂಸನಾದುದ್ಗಾತಾ ಪ್ರತಿಸಮಾದಧಾತಿ ಕಿಂ ತದಿತ್ಯತ ಆಹ ದುರುದ್ಗೀಥಮಪಿ ವೇದಾಂತರೋದಿತೇ ಚೌದ್ಗಾತ್ರೇ ಕರ್ಮಣಿ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಕ್ಷತಮ್ । ಏವಂ ಬ್ರುವನ್ವೇದಾಂತರೋದಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ॥ ೬೩ ॥
ಗುಣಸಾಧಾರಣ್ಯಶ್ರುತೇಶ್ಚ ।
ಅಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯಾನ್ವಯಮುಖೇನ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೬೪ ॥
ನ ವಾ ತತ್ಸಹಭಾವಾಶ್ರುತೇಃ ॥ ೬೫ ॥
ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ॥ ೬೬ ॥
ಪುರುಷಾರ್ಥೋಽತಃ ಶಬ್ದಾದಿತಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ।
ಸ್ಥಿತಂ ಕೃತ್ವೋಪನಿಷದಾಮಪವರ್ಗಾಖ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪರತ್ವಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಚ ತತ್ತತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವಮಧಸ್ತನಂ ವಿಚಾರಜಾತಮಭಿನಿರ್ವರ್ತಿತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಕಿಮೌಪನಿಷದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಪವರ್ಗಸಾಧನತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಾಹೋ ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃಪ್ರತಿಪಾದಕತಯಾ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಮಿತಿ ಮೀಮಾಂಸಾಮಹೇ । ಯದಾ ಚ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ತದಾ ಯಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ನ ಚೈತದನಿತ್ಯತ್ವೇ ಘಟತೇ ಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಾದತೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮಪಿ, ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮುಪನಿಷತ್ಸು ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಇತೋಽನ್ಯದನಪೇಕ್ಷಿತಂ ವಿಪರೀತಂ ಚ ನೋಪನಿಷದರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಶುದ್ಧತ್ವಾದಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಾನುವಾದೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮುಪನಿಷದಾಮಿತಿ ಮಹತಾ ಪ್ರಬಂಧೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಶಂಕಾಬೀಜಾನಾಂ ನಿರಾಕರಣೇ ತದೇವ ಸ್ಥೂಣಾನಿಖನನನ್ಯಾಯೇನ ನಿಶ್ಚಲೀಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಪ್ಯಸ್ತಿ ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಕಂಚಿತ್ಕ್ರತುಮಾರಭ್ಯಾಧೀತಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಕರ್ತೃಮಾತ್ರಂ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಂ ಕರ್ತೃಮಾತ್ರಸ್ಯ ಲೌಕಿಕೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಸು ದರ್ಶನಾದ್ಯೇನ ಪರ್ಣತಾದಿವದನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಪ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಜುಹೂದ್ವಾರೇಣ ವಾಕ್ಯೇನೈವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಮಾಪದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಯಾದೃಶ ಆತ್ಮಾ ಕರ್ತಾಮುಷ್ಮಿಕಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಭೋಗಭಾಗೀದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ವೇದಾಂತೈಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ನ ತಾದೃಶಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಲೌಕಿಕೇಷು ಕರ್ಮಸೂಪಯೋಗಃ । ತೇಷಾಮೈಹಿಕಫಲಾನಾಂ ಶರೀರಾನತಿರಿಕ್ತೇನಾಪಿ ಯಾದೃಶತಾದೃಶೇನ ಕರ್ತ್ರೋಪಪತ್ತೇಃ । ಆಮುಷ್ಮಿಕಫಲಾನಾಂ ತು ವೈದಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ತಮಂತರೇಣಾಸಂಭವಾತ್ತತ್ಸಂಬಂಧ ಏವಾಯಮೌಪನಿಷದಃ ಕರ್ತೇತಿ ತದವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ತಾನ್ಯನುಸ್ಮಾರಯಜ್ಜುಹ್ವಾದಿವದ್ವಾಕ್ಯೇನೈವ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪರ್ಣತಾವತ್ಕ್ರತ್ವೈದಮರ್ಥ್ಯಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದಃ । ತದುಕ್ತಮ್ “ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಸು ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್”(ಜೈ.ಸೂ. ೪-೩-೧) ಇತಿ ಔಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕೃತೋ ಹಿ ಕರ್ತಾ ಪಾರಲೌಕಿಕಫಲೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯೋಽಸ್ಮೀತಿ ವಿದ್ಯಾವಾಂಛ್ರದ್ಧಾವಾನ್ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗಾಂಗಂ ನಾನ್ಯಥಾ ಪ್ರೋಕ್ಷಿತಾ ಇವ ವ್ರೀಹಯಃ ಕ್ರತ್ವಂಗಮಿತಿ । ಪ್ರಿಯಾದಿಸೂಚಿತಸ್ಯ ಚ ಸಂಸಾರಿಣ ಏವಾತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪನಾದಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಣಂ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ । ನ ತು ತತ್ಪರತ್ವಮುಪನಿಷದಾಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಮೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತೃಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ನ ಪುನಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಿತಿ । ಏತದುಪೋದ್ಬಲನಾರ್ಥಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಾಚಾರಾದಿಃ ಶ್ರುತ್ಯವಗತ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ । ನ ಕೇವಲಂ ವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಮ್ । ತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ನ ತ್ವೇತತ್ಪ್ರಕೃತೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಾವಧಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಪ್ತೇರಧಿಗಮತ್ । ಯಥಾ ಯ ಏವ ಧೂಮವಾಂದೇಶಃ ಸ ವಹ್ನಿಮಾನಿತಿ । ಸಮನ್ವಾರಂಭವಚನಂ ಚ ಫಲಾರಂಭೇ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಾಹಿತ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಚ್ಚ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಗ್ನೇಯಾದಿಯಾಗಷಟ್ಕವತ್ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವೇನಾಪಿ ಭವತಿ ತಥಾಪ್ಯುಕ್ತಯಾ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಂಗಭಾವೇನೈವ ನೇತವ್ಯಮ್ । ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವತಃ ಕರ್ಮವಿಧಾನಾದುಪನಿಷದೋಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥ ಇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗಮಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಶೇಷತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥವಾದೋ ಯಥಾನ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ಜೈಮಿನಿಃ ॥ ೨ ॥
ಆಚಾರದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೩ ॥
ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ॥ ೪ ॥
ಸಮನ್ವಾರಂಭಣಾತ್ ॥ ೫ ॥
ತದ್ವತೋ ವಿಧಾನಾತ್ ॥ ೬ ॥
ನಿಯಮಾಚ್ಚ ।
ಸುಗಮಮ್ ॥ ೭ ॥
ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –
ಅಧಿಕೋಪದೇಶಾತ್ತು ಬಾದರಾಯಣಸ್ಯೈವಂ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯದಿ ಶರೀರಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾತ್ಮೇತ್ಯೇತನ್ಮಾತ್ರ ಉಪನಿಷದಃ ಪರ್ಯವಸಿತಾಃ ಸ್ಯುಸ್ತತಃ ಸ್ಯಾದೇವಂ, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಾಸ್ತ್ವೇವಂಭೂತಜೀವಾನುವಾದೇನ ತಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರಾಸಕೃದಾವೇದಿತಮ್ । ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಬೋಧನಸ್ವರಸತಾ ಹಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧಾನುವಾದೇನ । ತಥಾ ಚೌಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನವಿರೋಧಿನಃ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧ ಏವ ನಾಸ್ತಿ । ಕಿಮಂಗ ಪುನಃ ತದವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ತತಶ್ಚ ಕ್ರತುಶೇಷತಾ । ತಥಾಚ ನಾಪವರ್ಗಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಮಪಿ ತು ಫಲಪರತ್ವಮೇವ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಿಯಾದಿಸೂಚಿತೇನ ಸಂಸಾರಿಣಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋಽಧಿಕೋಪದಿದೀಕ್ಷಾಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮನಾತ್ಯಂತಾಭೇದ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ರಜ್ಜುರೂಪಾದತ್ಯಂತಾಭೇದಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಯೋಽಯಂ ಸರ್ಪಃ ಸಾ ರಜ್ಜುರಿತಿ । ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ದರ್ಶನಮುಪನ್ಯಸ್ತಮೇವಮಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇ ದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವದರ್ಶನಾನಾಮನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ ಕೇವಲವಿದ್ಯಾದರ್ಶನಾನಾಂ ತು ನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ ॥ ೮ ॥
ತುಲ್ಯಂ ತು ದರ್ಶನಮ್ ॥ ೯ ॥
ಅಸಾರ್ವತ್ರಿಕೀ ।
ವ್ಯಾಪ್ತಿರಪ್ಯುದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾನ್ನ ತ್ವಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಯಥಾ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭೋಜ್ಯಂತಾಮಿತಿ ನಿಮಂತ್ರಿತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ॥ ೧೦ ॥
ವಿಭಾಗಃ ಶತವತ್ ।
ಸುಗಮಮ್ ।
ಅವಿಭಾಗೇಽಪಿ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇದಂ ಸಮನ್ವಾರಂಭವಚನಮಿತಿ ।
ಸಂಸಾರಿವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾವಿಹಿತಾಯಥೋದ್ಗೀಥವಿದ್ಯಾ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಚ ಯಥಾಸಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಧಿಗಮನಲಕ್ಷಣಾ ॥ ೧೧ ॥
ಅಧ್ಯಯನಮಾತ್ರವತಃ ।
ಅಧ್ಯಯನಮಾತ್ರವತ ಏವ ಕರ್ಮವಿಧಿರ್ನತೂಪನಿಷದಧ್ಯಯನವತಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದಧ್ಯಯನಮರ್ಥಾವಬೋಧಪರ್ಯಂತಂ ಕರ್ಮಸೂಪಯುಜ್ಯತೇ ಯಥಾ ಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತನ್ಮಾತ್ರವತ ಏವಾಧಿಕಾರಃ ಕರ್ಮಸು ನೋಪನಿಷದಧ್ಯನವತಃ ತದಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸ್ವನುಪಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಅಧ್ಯಯನಮಾತ್ರವತ ಏವೇತಿ ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇನಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ವಾ ವ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ಮನ್ವಾನೋ ಭ್ರಾಂತಶ್ಚೋದಯತಿ - –
ನನ್ವೇವಂ ಸತೀತಿ ।
ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮುದ್ಘಾಟಯನ್ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನ ವಯಮಿತಿ ।
ಉಪನಿಷದಧ್ಯಯನಾಪೇಕ್ಷಂ ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಂ ನಾರ್ಥಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೨ ॥
ನಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಕುರ್ವನ್ನೇವೇಹ ಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೩ ॥
ವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧೋ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಸ್ತುತಯೇಽನುಮತಿರ್ವಾ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪಿಚ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಃ ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರಾಕರೋತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಾಮಕಾರೇಣ ಚೈಕೇ ।
ಕಾಮಕಾರ ಇಚ್ಛಾ ॥ ೧೫ ॥
ಉಪಮರ್ದಂ ಚ ।
ಅಧಿಕೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯನೇನಾತ್ಮನ ಏವ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನತ್ವಾದಯ ಉಕ್ತಾಃ । ಇಹ ತು ಸಮಸ್ತಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವಿಭಾಗೋಪಮರ್ದಂ ಚೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಊರ್ಧ್ವರೇತಃಸು ಚ ಶಬ್ದೇ ಹಿ ।
ಸುಬೋಧಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಪರಾಮರ್ಶಂ ಜೈಮಿನಿರಚೋದನಾ ಚಾಪವದತಿ ಹಿ ।
ಸಿದ್ಧ ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಮಾಶ್ರಮಿತ್ವೇ ತದ್ವಿದ್ಯಾನಾಮಕರ್ಮಾಂಗತಯಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಆಶ್ರಮಿತ್ವಂ ತ್ವೇಷಾಮನ್ಯಾರ್ಥಪರಾಮರ್ಶಮಾತ್ರಾನ್ನ ಸಿಧ್ಯತಿ । ವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ಸ್ಮೃತ್ಯಾಚಾರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನಿಂದತಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಶ್ರುತಿರಾಶ್ರಮಾಂತರಂ “ವೀರಹಾ ವಾ ಏಷ ದೇವಾನಾಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಚಾರಯೋರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಕ್ತಂ “ವಿರೋಧೇ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾದಸತಿ ಹ್ಯನುಮಾನಮ್”( ಜೈ೦ ಸೂ೦ ೧೧೩ ॥ ೩ ) ಇತಿ ।
ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಾಹ –
ತ್ರಯೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನಧಿಕೃತವಿಷಯಾ ವೇತಿ ।
ಅಂಧಪಂಗ್ವಾದಯೋ ಹಿ ಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತಾಸ್ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರವಿಧಿರಿತಿ ।
ಅಪಿಚಾಪವದಿತಿ ಹಿ ।
ನ ಕೇವಲಮನ್ಯಪರತಯಾ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರಂ ನ ಲಭ್ಯತೇ ಅಪಿ ತ್ವಾಶ್ರಮಾಂತರನಿಂದಾದ್ವಾರೇಣಾಪವಾದಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತ್ವೇಷ ಪರಾಮರ್ಶೋಽನ್ಯಾರ್ಥಃ । ಯೇ ಚೇಮೇಽರಣ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯಸ್ತ್ವಾಶ್ರಮಾಂತರಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಯೇ ಚೇಮೇಽರಣ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಪಿ ದೇವಪಥೋಪದೇಶಪರತ್ವಾನ್ನೈತತ್ಪರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚಾನ್ಯಪರಾದಪಿ ಸ್ಫುಟತರಾಶ್ರಮಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಚೇತಿ ।
ನಹಿ ತಪ ಏವ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಶ್ರಮಾಂತರಾಭಿಧಾಯೀ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ನನ್ವೇತಮೇವ ಪ್ರವ್ರಾಜಿನ ಇತಿ ವಚನಾದಾಶ್ರಮಾಂತರಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ತಥೈತಮೇವೇತಿ ।
ಏತದಪಿ ಲೋಕಸಂಸ್ತನವನಪರಮಿತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಾರಂಭಮಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಚನಮಿತಿಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತೇಯಮಿತಿ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವೇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಾಮ್ಯಶ್ರುತೇಃ ।
ಭವತ್ವನ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ತಥಾಪ್ಯೇತಸ್ಮಾದಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಿ ಚ ನಾಪಾಕರಣಮರ್ಹಂತಿ । ಏವಂ ತಾನ್ಯಪಾಕ್ರಿಯೇರನ್ಯದ್ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತೀಯೇರನ್ । ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಿ ವಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯೇರನ್ । ನ ತಾವನ್ನ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ತಥಾಹಿ - ತ್ರಯೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧಾ ಇತಿ ಸ್ಕಂಧತ್ರಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ಕಂಧಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಾಶ್ರಮಪರೋ ನ ಸ್ಯಾದಪಿ ತು ಸಮೂಹವಚನಸ್ತತೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕೋತ್ಪತ್ತೀನಾಂ ಕಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತ್ರಿತ್ವಸಂಖ್ಯಾ ಸುವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯೇತ । ಏಕೈಕಾಶ್ರಮೋಪಸಂಗೃಹೀತಾಸ್ತ್ವಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ತ್ರಿತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಾಸ್ತ್ರಿತ್ವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಮಿತ್ಯಾಶ್ರಮತ್ರಿತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಯಜ್ಞಾದಿಲಿಂಗೋ ಗೃಹಾಶ್ರಮ ಏಕೋ ಧರ್ಮಸ್ಕಂಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀತಿ ದ್ವಿತೀಯಸ್ತಪ ಇತಿ ಚ, ತಪಃಪ್ರಧಾನಾತ್ತು ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾಶ್ರಮಾನ್ನಾನ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತಿ ಚ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಪರಿವ್ರಾಡಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯಪರಾದಪಿ ಪರಾಮರ್ಶಾದಶ್ರಮಾಂತರಾಣಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ನ ಶಕ್ಯಂತೇಽಪಾಕರ್ತುಮ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ವೀರಹಾ ವೇತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಮಾದಾದಜ್ಞಾನಾದ್ವಾಗ್ನಿಮುದ್ವಾಸಯಿತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂಚ ಅವಿರೋಧೇ ಸಿದ್ಧವತ್ಪರಾಮರ್ಶಾದಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಸಿದ್ಧಿಂ ವಾ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯಾಮೋ ಯಥೋಪವೀತವಿಧಿಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ “ಉಪವ್ಯಯತೇ ದೇವಲಕ್ಷ್ಮಮೇವ ತತ್ಕುರುತೇ” ಇತ್ಯತ್ರ ನಿವೀತಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಂ ಪಿತೃಣಾಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಸಿದ್ಧಯೋರ್ನಿವೀತಪ್ರಾಚೀನಾವೀತಯೋಃ ಪರಾಮರ್ಶ ಇತಿ ॥ ೧೯ ॥
ವಿಧಿರ್ವಾ ಧಾರಣವತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಸ್ತುತಿಪರತಯಾಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಗಮ್ಯತೇ । ಸಂಭವಂತ್ಯಾಂ ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ತಥಾಪ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ಪರಾಮರ್ಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅಪರಾಮರ್ಶೇ ಚ ಸ್ತುತೇರಸಂಭವೇನ ಕಿಂಪರತಯಾ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಸ್ತ್ವಿತಿ ತಾಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ಧಾರಣವದ್ವರಮಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧಿರೇವಾಸ್ತು । ಯಥಾ “ಅಧಸ್ತಾತ್ಸಮಿಧಂ ಧಾರಯನ್ನನುದ್ರವೇದುಪರಿ ಹಿ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಧಾರಯತಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಾಮಪ್ಯಧೋಧಾರಣೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತೀತೌ ವಿಧೀಯತ ಏವೋಪರಿಧಾರಣಮಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ । ತಥೋಕ್ತಮ್ “ವಿಧಿಸ್ತು ಧಾರಣೇಽಪೂರ್ವತ್ವಾತ್”(ಜೈ. ಸೂ. ೩ । ೪ । ೧೫) ಇತಿ । ತಥೇಹಾಪ್ಯಾಶ್ರಮಾಂತರಪರಾಮರ್ಶಶ್ರುತಿರ್ವಿಧರೇವೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯ್ತೇ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪರಾಮರ್ಶೇಽಪೀತರೇಷಾಮಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾ ಸಂಸ್ತವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ವಿಧಾತವ್ಯಾ ।
ನ ಖಲ್ವವಿಧೇಯಂ ಸಂಸ್ತೂಯತೇ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ತವಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಯದಾಪೀತಿ ।
ಅತ್ರಾವಾಂತರವಿಚಾರಮಾರಭತೇ –
ಸಾ ಚ ಕಿಂ ಚತುರ್ಷ್ವಿತಿ ।
ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಯದಿ ಚೇತಿ ।
ನನು ಅನಾಶ್ರಮ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಅನಾಶ್ರಯಮಿತ್ವೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ತತ್ರ ತಪಃಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ । ಯದಿ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತಿ ಪದಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಾವಯವಾರ್ಥಂ ಪರಿವ್ರಾಜಕೇಽಶ್ವಕರ್ಣಾದಿಪದವದ್ರೂಢಂ ತದಾಶ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾತ್ರೇಣೈವಾಮೃತೀಭಾವ ಇತಿ ನ ತದ್ಭಾವಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷೇತ । ತಥಾಚ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯೇತಿ ವಿರೋಧಃ । ನಚ ಸಂಭತ್ಯವಯವಾರ್ಥೇ ಸಮುದಾಯಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸ್ಥಾಸ್ಯೇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ । ಏವಂಚ ಚತುರ್ಷ್ವಾಶ್ರಮೇಷು ಯಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿಷ್ಠತ್ವಮಾಶ್ರಮಿಣಃ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಗೃಹಸ್ಥೌ ಸ್ವಶಬ್ದಾಭಿಹಿತೌ ತಪಃಪದೇನ ಚ ತಪಃಪ್ರಧಾನತಯಾ ಭಿಕ್ಷುವಾನಪ್ರಸ್ಥಾವುಪಸ್ಥಾಪಿತೌ । ಭಿಕ್ಷುರಪಿ ಹಿ ಸಮಾಧಿಕಶೌಚಾಷ್ಟಗ್ರಾಸೀಭೋಜನನಿಯಮಾದ್ಭವತಿ ವಾನಪ್ರಸ್ಥವತ್ತಪಃಪ್ರಧಾನಃ । ನಚ ಗೃಹಸ್ಥಾದೇಃ ಕರ್ಮಿಣೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವಾಸಂಭವಃ । ಯದಿ ತಾವತ್ಕರ್ಮಯೋಗಃ ಕರ್ಮಿತಾ ಸಾ ಭಿಕ್ಷೋರಪಿ ಕಾಯವಾಙ್ಮನೋಭಿರಸ್ತಿ । ಅಥ ಯೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣೇನ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಕಿಂತು ಕಾಮಾರ್ಥಿತಯಾ ತೇ ಕರ್ಮಿಣಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಗೃಹಸ್ಥಾದಯೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣೇನ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣಾ ನ ಕರ್ಮಿಣಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತಾ ನ ತು ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ । ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾತ್ । ತಪಸಾ ಚ ದ್ವಯೋರಾಶ್ರಮಯೋರೇಕೀಕರಣೇನ ತ್ರಯ ಇತಿ ತ್ರಿತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂಚ ತ್ರಯೋಽಪ್ಯಾಶ್ರಮಾ ಅಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾಃ ಸಂತಃ ಪುಣ್ಯಲೋಕಭಾಜೋ ಭವಂತಿ ಯಃ ಪುನರೇತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಃ ಸೋಽಮೃತತ್ವಭಾಗಿತಿ । ನಚ ಯೇಷಾಂ ಪುಣ್ಯಲೋಕಭಾಕ್ತ್ವಂ ತೇಷಾಮೇವಾಮೃತತ್ವಮಿತಿ ವಿರೋಧಃ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಯಜ್ಞದತ್ತೌ ಮಂದಪ್ರಜ್ಞಾವಭೂತಾಂ ಸಂಪ್ರತಿ ತಯೋರ್ಯಜ್ಞಾದತ್ತಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಪಟುಪ್ರಜ್ಞೋ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ತಥೇಹಾಪಿ ಯ ಏವಾಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾಃ । ಪುಣ್ಯಲೋಕಭಾಜಸ್ತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾ ಅಮೃತತ್ವಭಾಜ ಇತ್ಯವಸ್ಥಾಭೇದಾದವಿರೋಧಃ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥ ಇತಿ ಯೌಗಿಕಂ ಪದಂ ಪ್ರಕೃತವಿಷಯಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ ಆಗ್ನೇಯ್ಯಾಗ್ನೀಧ್ರಮುಪತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೈವಾಗ್ನೇಯೀ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನಚ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗವಿರೋಧಃ । ಯದಿ ಹ್ಯತ್ರಾಗ್ನೋತ್ಯುಪದಿಶ್ಯೇತ ತತೋ ಯಥಾ ಪ್ರತೀತಾ ತಥೋದ್ದಿಶ್ಯೇತ । ವಿನಿಯುಕ್ತಾ ಚ ಪ್ರತೀತಿರ್ಭವೇದಿತಿ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗವಿರೋಧಃ । ಇಹ ತು ಆಗ್ನೀಧ್ರೋಪಸ್ಥಾನೇ ಸಾ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ । ನ ತೂದ್ದಿಶ್ಯತೇ । ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ಚ ವಿನಿಯೋಗೇ ಆಗ್ನೇಯೀಪದಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್ಪ್ರಕೃತಾತಿಕ್ರಮೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ತಾವತಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪಪತ್ತೇರ್ನಾಪ್ರಕೃತಾನಾಮಪಿ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಃ । ನಚ ಯಾತಯಾಮತಯಾ ನ ವಿನಿಯೋಗಃ । ವಾಚಸ್ತೋಮೇ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ವಿನಿಯೋಗಾದನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯವಿನಿಯೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ಪ್ರಕೃತಾ ಏವಾಶ್ರಮಾ ಬುದ್ಧಿವಿಪರಿವರ್ತಿನಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯಂತೇ ನಾನುಕ್ತಃ ಪರಿವ್ರಾಡೇವೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ತದಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ವಾನಪ್ರಸ್ಥವಿಶೇಷಣೇನೇತಿ ।
ಯಥೋಪಕ್ರಾಂತಂ ತಥೈವ ಪರಿಸಮಾಪನಮುಚಿತಮ್ । ಯತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾಶ್ಚ ಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಸ್ತೇ ತತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಏವ ಕೀರ್ತ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಚೋಚಿತಮ್ । ನ ತು ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವುತ್ಸರ್ಗಸ್ಯಾಪವಾದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅಸಾಧಾರಣೇನೈಕೈಕೇನ ಲಕ್ಷಣೇನೈಕೇಕ ಆಶ್ರಮೋ ವಕ್ತುಮುಪಕ್ರಾಂತ ಇತಿ ತಥೈವ ಸಮಾಪನಮುಚಿತಮ್ । ನ ತು ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣಾಭ್ಯಾಮುಪಕ್ರಮಸಮಾಪ್ತೀ ಶ್ಲಿಷ್ಯೇತೇ ।
ನಚ ತಪೋ ನಾಮ ನಾಸಾಧಾರಣಂ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಪಶ್ಚಾಸಾಧಾರಣ ಇತಿ ।
ನ ಖಲು ಪರಾಕಾದಿಭಿಃ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಪ್ರಧಾನೋ ಯಥಾ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಸ್ತಥಾ ಭಿಕ್ಷುಃ ಸತ್ಯಪ್ಯಷ್ಟಗ್ರಾಸಾದಿನಿಯಮೇ । ನಚ ಶೌಚಸಂತೋಷಶಮದಮಾದಯಸ್ತಪಃ ಪಕ್ಷೇ ವರ್ತಂತೇ ತತ್ರ ವೃದ್ಧಾನಾಂ ತಪಃಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಸಿದ್ಧೇಃ । ಅತ ಏವ ವೃದ್ಧಾಸ್ತಪಸೋ ಭೇದೇನ ಶೌಚಾದೀನಾಚಕ್ಷತೇ “ಶೌಚಸಂತೋಷತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇಶ್ವರಪ್ರಣಿಧಾನಾನಿ ನಿಯಮಾಃ” ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸಂಖ್ಯಾಭೇದೇಷು ಚ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಾಭಿಧಾನಮಾಶ್ಲಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ –
ಚತುಷ್ಟ್ವೇನ ಚೇತಿ ।
ಅಪಿಚ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋಽತ್ರೇತಿ ।
ತ್ರಯ ಏತ ಇತಿ ಕಿಂ ಭಿಕ್ಷುರಪಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವಾ ಭಿಕ್ಷುವರ್ಜಂ ತ್ರಯ ಏವ । ನ ತಾವಂತ್ರಯ ಇತಿ ಭಿಕ್ಷುಸಂಗ್ರಹೇ ತದ್ವರ್ಜನಮೇತೇ ತ್ರಯ ಇತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಏತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾನಾಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಪರಾಮರ್ಶಾದ್ಭಿಕ್ಷುಸಂಗ್ರಹೇ ಚ ನ ತಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಲೋಕತ್ವಮಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಾತ್ವಾಭಾವಾದ್ಭಿಕ್ಷೋಃ । ತೇನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯ ಸದಾ ಪುಣ್ಯಲೋಕತ್ವಮಮೃತತ್ವಂ ಚೇತಿ ವಿರೋಧಃ । ತ್ರಿಷು ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಪದೇ ಯದೇತಿ ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ । ಭಿಕ್ಷೌ ಚ ಸದೇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾಸಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ –
ಕಥಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥಶಬ್ದೋ ಯೋಗಾದಿತಿ ।
ತನ್ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ । ಸತ್ಯಂ ಯೌಗಿಕಃ ಶಬ್ದಃ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಸಂಭವೇ ನ ತದತಿಪತ್ತ್ಯಾಪ್ರಕೃತೇ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಸತಿ ತು ಸಂಭವೇ ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಮಾದಪಾಠ ಇತ್ಯಪ್ರಕೃತೇ ವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ, ದರ್ಶಿತಶ್ಚಾತ್ರಾಸಂಭವೇಽಧಸ್ತಾದಿತಿ । ಏಷ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತಾಲಕ್ಷಣೋ ಧರ್ಮೋ ಭಿಕ್ಷೋರಸಾಧಾರಣ ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಿ ತತ್ಸಂಸ್ಥಾನ್ಯತತ್ಸಂಸ್ಥಾನಿ ಚ ಭಿಕ್ಷುಸ್ತತ್ಸಂಸ್ಥ ಇತ್ಯೇವ । ತತ್ಸಂಸ್ಥತಾ ಹಿ ಸ್ವಾಭಾವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿಂದಂತೀ ವಿರೋಧಾದ್ಯಸ್ತತ್ಸಂಸ್ಥ ಏವ ತತ್ರಾಂಜಸೀ ನಾನ್ಯತ್ರ ।
ಶಮದಮಾದಿಸ್ತು ತದೀಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾಂಗಮವ್ಯವಧಾಯಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಮಸಾಧಾರಣಂ ಪರಿವ್ರಾಜಕಧರ್ಮಂ ಶ್ರುತಿರಾದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಚ ನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಸಂಗಪರಿತ್ಯಾಗೋ ಹಿ ನ್ಯಾಸಃ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹಿ ಪರಃ ।
ಅತಃ ಪರೋ ನ್ಯಾಸೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪರಃ ಸಂನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತಾನಿ ವಾ ಏತಾನ್ಯವರಾಣಿ ತಪಾಂಸಿ ನ್ಯಾಸ ಏವಾತ್ಯರೇಚಯದಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ಸರ್ವೇಷಣಾಪರಿತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣೋ ನ್ಯಾಸೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಥಾ ಚೇದೃಶಂ ನ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥತ್ವಂ ಭಿಕ್ಷೋರೇವಾಸಾಧಾರಣಂ ನೇತರೇಷಾಮಾಶ್ರಮಿಣಾಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದಜನಿತಸ್ಯ ಯಃ ಪರಿಪಾಕಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಪವರ್ಗಸಾಧನಂ ತದಂಗತಯಾ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ವಿಹಿತಮ್ । ನ ತ್ವನಧಿಕೃತಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮುಪಾದಾನಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯತ್ರ ಸಂನಿಧಾನ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ ತತಃ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ವಿಧಿವ್ಯಭಿಚಾರಿತತದ್ವಿಧಿಸಂಬಂಧೇನೋದ್ಗೀಥೇನೋಪಸ್ಥಾಪಿತಃ ಸ ಏಷ ರಸಾನಾಂ ರಸತಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪದಸಂದರ್ಭೇಣೈಕವಾಕ್ಯಭಾವಮುಪಗತಃ ಸ್ತೂಯತೇ । ನಹಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೈರೇವೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಭವತೀತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಯಮಹೇತುರಸ್ತಿ । ಅನುಷಂಗಾತಿದೇಶಲಬ್ಧೈರಪಿ ವಿಧ್ಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೈರರ್ಥವಾದೈರೇಕವಾಕ್ಯತಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯದಿ ತೂದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿವಿಧಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ ಶ್ರುತಸ್ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಧೇಃ ಸ್ತುತಿರ್ನ ತೂಪಾಸನಾವಿಷಯಸಮರ್ಪಣಪರ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯನೇನೈವೋಪಾಸನಾವಿಷಯಸಮರ್ಪಣಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇನ ತಾವದ್ದೂರಸ್ಥೇನ ಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಸಂಭವಃ । ಪ್ರತೀತಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾನಾಂ ವಿಧಿನೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಭವತಿ । ನ ತು ಸ್ತುತ್ಯಾ ವಿನಾ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರ್ವಿಧೇಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಅಸ್ತಿ ತು ತದಿತ್ಯತಿರೇಕೇ ಪರಿಹಾರಃ” ಇತಿ । ಅತ ಏವ ವಿಧೇರಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ಪ್ರವರ್ತನಾತ್ಮಕಸ್ಯಾನುಷಂಗತಿದೇಶಾದಿಭಿರರ್ಥವಾದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಮಸಮಂಜಸಮ್ । ನಹಿ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯಾಮವಗತಾಯಾಂ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದುಪಯೋಗಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೂರಸ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧೇಃ ಸ್ತುತಾವಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ತೂಪಾಸನಾವಿಧೇಃ ಕಿಂ ವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನೋಪಯುಜ್ಯತಾಮುತ ಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ವಿಶಯೇ ವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನ ಯಥಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನೈವಂ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ । ಅಗತ್ಯಾ ಹಿ ಸಾ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸನಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । “ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ರಿಯೇತ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಭವೇತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪಂಚಮಮ್ । ಏತತ್ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವವೇದೇಷು ನಿಯತಂ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣಮ್ ॥” ಭಾವನಾಯಾಃ ಖಲು ಕರ್ತೃಸಮೀಹಿತಾನುಕೂಲತ್ವಂ ವಿಧಿರ್ನಿಷೇಧಶ್ಚ ಕರ್ತುರಹಿತಾನುಕೂಲತ್ವಮ್ । ಯಥಾಹುಃ“ಕರ್ತವ್ಯಶ್ಚ ಸುಖಫಲೋಽಕರ್ತವ್ಯೋ ದುಃಖಫಲಃ” ಇತಿ । ಏತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ಕ್ರಿಯಾ ಚ ಭಾವನಾ ತದ್ವಚನಾಶ್ಚ ಕರೋತ್ಯಾದಯಃ । ಯಥಾಹುಃಕೃಭ್ವಸ್ತಯಃ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಕೃಭ್ವಸ್ತೀನುದಾಹೃತವಾನ್ । ಸಾಮಾನ್ಯೋಕ್ತೌ ತದ್ವಿಶೇಷಾಃ ಪಚೇದಿತ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಗಮ್ಯಂತ ಇತಿ ತತ್ರ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತೃಕಾ ಭಾವನಾ । ಕ್ರಿಯೇತೇತಿ ಆಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ಮಿಕಾ ಭಾವನಾ । ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತು ಕರ್ಮಭೂತದ್ರವ್ಯೋಪಸರ್ಜನಭಾವನಾ । ಏವಂ ದಂಡೀ ಭವೇದ್ದಂಡಿನಾ ಭವಿತವ್ಯಂ ದಂಡಿನಾ ಭೂಯೇತೇತ್ಯೇಕಧಾತ್ವರ್ಥವಿಷಯಾ ವಿಧ್ಯುಪಹಿತಾ ಭಾವನಾ ಉದಾಹಾರ್ಯಾಃ । ಭವತಿಶ್ಚೈಷ ಜನ್ಮನಿ । ಯಥಾ ಕುಲಾಲವ್ಯಾಪಾರಾದ್ಘಟೋ ಭವತಿ ಬೀಜಾದಂಕುರೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಯುಂಜತೇ । ನಚ ಬೀಜಾದಂಕುರೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಯುಂಜತೇ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಸತ್ತಾಯಾಂ ನ ಜನ್ಮನೀತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಭಾವಶಬ್ದಾಚ್ಚ ॥ ೨೨ ॥
ಪಾರಿಪ್ಲವಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಚೇನ್ನ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಉಪನಿಷದಾಖ್ಯಾನಾನಿ ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧೌ ಶ್ರುತಾನಿ ತಥಾಪಿ “ಸರ್ವಾಣ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಿ ಪಾರಿಪ್ಲವೇ” ಇತಿ ಸರ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಃಶೇಷಾರ್ಥತಯಾ ದುರ್ಬಲಸ್ಯ ಸಂನಿಧೇರ್ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ಪಾರಿಪ್ಲವಾರ್ಥಾನ್ಯೇವಾಖ್ಯಾನಾನಿ । ನಚ ಸರ್ವಾ ದಾಶತಯೀರನುಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ದಾಶತಯೀನಾಂ ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕವಿನಿಯೋಗಾತ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಯಥಾ ವಿನಿಯೋಗೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತಥೇಹಾಪಿ ಸತ್ಯಪಿ ಪಾರಿಪ್ಲವೇ ವಿನಿಯೇಗೇ ಸಂನಿಧಾನಾದ್ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಮಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ದಾಶತಯೀಷು ಪ್ರಾತಿಸ್ವಿಕಾನಾಂ ವಿನಿಯೋಗಾನಾಂ ಸಮುದಾಯವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಚ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾದಿಹ ತು ಸಂನಿಧಾನಾತ್ಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾರಿಪ್ಲವಾರ್ಥಾನ್ಯೇವಾಖ್ಯಾನಾನೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ನೈಷಾಮಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ಪಾರಿಪ್ಲವೇ ವಿನಿಯೋಗಃ । ಕಿಂತು ಪಾರಿಪ್ಲವಮಾಚಕ್ಷೀತೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಯಾನ್ಯಾಮ್ನಾತಾನಿ ಮನುರ್ವೈವಸ್ವತೋ ರಾಜೇತ್ಯಾದೀನಿ ತೇಷಾಮೇವ ತತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಃ, ತಾನ್ಯೇವ ಹಿ ಪಾರಿಪ್ಲವೇನ ವಿಶೇಷಿತಾನಿ । ಇತರಥಾ ಪಾರಿಪ್ಲವೇ ಸರ್ವಾಣ್ಯಾಖ್ಯಾನಾನಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಗತತ್ವಾತ್ಪಾರಿಪ್ಲವಮಾಚಕ್ಷೀತೇತ್ಯನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಆಖ್ಯಾನವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ತ್ವರ್ಥವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಾಣಾನುರೋಧಾತ್ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ತದಪೇಕ್ಷೋ ನ ತ್ವಶೇಷವಚನಃ । ಯಥಾ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭೋಜಯಿತವ್ಯಾ ಇತ್ಯತ್ರ ನಿಮಂತ್ರಿತಾಪೇಕ್ಷಃ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ । ತಥಾ ಚೋಪನಿಷದಾಖ್ಯಾನಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧಿರಪ್ರತಿದ್ವಂದೀಂ ವಿದ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಸೋಽರೋದೀದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿವ ವಿದ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಗಮಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸೌಕರ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನೇನ ಹಿ ಬಾಲಾ ಅಪ್ಯವಧೀಯಂತೇ ಯಥಾ ತಂತ್ರೋಪಾಖ್ಯಾಯಿಕಯೇತಿ ॥ ೨೩ ॥
ತಥಾ ಚೈಕವಾಕ್ಯತೋಪಬಂಧಾತ್ ॥ ೨೪ ॥
ಅತ ಏವ ಚಾಗ್ನೀಂಧನಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷಾ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವೇ ಸತಿ ತಥಾ ಕ್ರತೂಪಕರಣಾಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಯ ಕ್ರತುರಪೇಕ್ಷಿತಃ । ತದಭಾವೇ ಕಸ್ಯೋಪಕಾರೋ ವಿದ್ಯಯೇತಿ । ಯದಾ ತು ಪುರುಷಾರ್ಥಾ ತದಾ ನಾನಯಾ ಕ್ರತುರಪೇಕ್ಷಿತಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಏವ ತಸ್ಯಾಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ।
ಅಗ್ನೀಂಧಾನಾದಿನಾ ಚಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣ್ಯುಪಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತದಾಹಅಗ್ನೀಂಧನಾದೀನ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧೌ ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಾನೀತಿ ।
ಸ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧೌ ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಾನಿ ನ ತು ಸ್ವಸಿದ್ಧಾವಿತಿ । ಏತಚ್ಚಾಧಿಕಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತದ್ವಿವಕ್ಷಯಾ ಚೈತತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪೂರ್ವತನಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ಅಧಿಕವಿವಕ್ಷ್ಯೇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದಧಿಕಮಾಹ –
ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವತ್ ।
ಯಥಾ ಸ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧೌ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಆಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣಿ ಏವಮುತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿವಿರೋಧಃ । ನಹ್ಯೇಷ ವಿಧಿರಪಿ ತು ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ । ಸ ಚ ಸ್ತುತ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಪಿಚ ಚತಸ್ರಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ । ಪ್ರಥಮಾ ತಾವದುಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಮಾತ್ರಾದ್ಭವತಿ ಯಾಂ ಕಿಲಾಚಕ್ಷತೇ ಶ್ರವಣಮಿತಿ । ದ್ವಿತೀಯಾ ಮೀಮಾಂಸಾಸಹಿತಾ ತಸ್ಮಾದೇವೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ಯಾಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಮನನಮಿತಿ । ತೃತೀಯಾ ಚಿಂತಾ । ಸಂತತಿಮಯೀ ಯಾಮಾಚಕ್ಷತೇ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮಿತಿ । ಚತುರ್ಥೀ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೀ ವೃತ್ತಿರೂಪಾ ನಾಂತರೀಯಕಂ ಹಿ ತಸ್ಯಾಃ ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರಾದ್ಯೇ ತಾವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿ ವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸ್ಯ ವಿದಿತವಾಕ್ಯಗತಿಗೋಚರನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಪುಂಸ ಉಪಪದ್ಯೇತೇ ಏವೇತಿ ನ ತತ್ರ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ತೇ ಏವ ಚ ಚಿಂತಾಮಯೀಂ ತೃತೀಯಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಸುವಾತೇ ಇತಿ ನ ತತ್ರಾಪಿ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ಸಾ ಚಾದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಸೇವಿತಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೀಮಾಧತ್ತ ಏವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಚತುರ್ಥೀಮಿತಿ ನ ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ತನ್ನಾಂತರೀಯಕಂ ಚ ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ತದೇವಂ ಪ್ರಮಾಣತಶ್ಚ ಪ್ರಮೇಯತ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ಚ ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಬೀಜಂ ಶಂಕಾಯಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಉತ್ಪತ್ತೌ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿದ್ಯತೇ ವಿವಿದಿಷೋತ್ಪಾದದ್ವಾರಾ “ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚೇದಂ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶತ್ವಾತ್ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮಪೂರ್ವತ್ವಾದರ್ಥಸ್ಯ । ಯಥಾ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತೀತಿ ಪರ್ಣಮಯತಾವಿಧಿರಪೂರ್ವತ್ವಾನ್ನ ತ್ವಯಂ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ, ಅನುವಾದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತೌ ವಿದ್ಯಯಾ ಶಮಾದಿವತ್ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ತತ್ರಾಪ್ಯೇವಂವಿದಿತಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವರೂಪಸಂಯೋಗಾದಂತರಂಗಾಣಿ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದೇ ಶಮಾದೀನಿ, ಬಹಿರಂಗಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿವಿದಿಷಾಸಂಯೋಗಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಆಶ್ರಮವಿಹಿತನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ಧರ್ಮಸಮುತ್ಪಾದಸ್ತತಃ ಪಾಪ್ಮಾ ವಿಲೀಯತೇ । ಸ ಹಿ ತತ್ತ್ವತೋಽನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖಾನಾತ್ಮನಿ ಸಂಸಾರೇ ಸತಿ ನಿತ್ಯಶುಚಿಸುಖಾತ್ಮಲಕ್ಷಣೇನ ವಿಭ್ರಮೇಣ ಮಲಿನಯತಿ ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಮಧರ್ಮನಿಬಂಧನತ್ವಾದ್ವಿಭ್ರಮಾಣಾಮ್ । ಅತಃ ಪಾಪ್ಮನಃ ಪ್ರಕ್ಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿದ್ವಾರಾಪಾವರಣೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕೀಮನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖರೂಪತಾಮಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ವಿನಿಶ್ಚಿನೇತಿ । ತತೋಽಸ್ಮಿನ್ನನಭಿರತಿಸಂಜ್ಞಂ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಜಾಯತೇ । ತತಸ್ತಜ್ಜಿಹಾಸಾಸ್ಯೋಪಾವರ್ತತೇ । ತತೋ ಹಾನೋಪಾಯಂ ಪರ್ಯೇಷತೇ ಪರ್ಯೇಷಮಾಣಶ್ಚಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಸ್ಯೋಪಾಯ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಾಚಾರ್ಯವಚನಾಚ್ಚೋಪಶ್ರುತ್ಯ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸತ ಇತಿ ವಿವಿದಿಷೋಪಹಾರಮುಖೇನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಸ್ತಿ ಕರ್ಮಾಣಾಮುಪಯೋಗಃ । ವಿವಿದಿಷುಃ ಖಲು ಯುಕ್ತ ಏಕಾಗ್ರತಯಾ ಶ್ರವಣಮನನೇ ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ । ತತೋಽಸ್ಯಽತತ್ತ್ವಮಸಿಽಇತಿವಾಕ್ಯನ್ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ನಚ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮವಧಾರಯತಃ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ । ಯೇನ ಭಾವನಾಯಾಂ ವಾ ಭಾವನಾಕಾರ್ಯೇ ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗಃ । ಏತೇನ ವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕಾರ್ಯೇಽಪವರ್ಗೇ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗೋ ದೂರನಿರಸ್ತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೈವ ಶಮದಮಾದಯೋ ಯಾವಜ್ಜೀವಮನುವರ್ತಂತೇ ಏವಮಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಪೀತ್ಯಸಮೀಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಮ್ । ವಿದುಷಸ್ತತ್ರಾನಧಿಕಾರಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ತು ಕರ್ಮಸು ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧವರ್ಜನಮನಧಿಕಾರೇಽಪ್ಯಸಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಾರಸಿಕೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತ ಏವ । ನಹಿ ತತ್ರಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಮಧಿಗಮನೀಯಫಲೇಽಸ್ತಿ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಅತಶ್ಚ “ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಚೇಲ್ಲೌಕಿಕಂ ಕರ್ಮ ವೈದಿಕಂ ಚ ತಥಾಸ್ತು ತೇ” ಇತಿ ಪ್ರಲಾಪಃ । ಶಮದಮಾದೀನಾಂ ತು ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯೋಪಾತ್ತಾನಾಮುಪರಿಷ್ಟಾದವಸ್ಥಾಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದನಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಮಪ್ಯನುವೃತ್ತಿಃ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರ ಇತಿ ನೇಹ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಾಪ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿದಿಷೋತ್ಪಾದದ್ವಾರಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಾವುಪಯೋಗೋ ನ ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ಶಮದಮಾದ್ಯುಪೇತಸ್ಸ್ಯಾತ್ತಥಾಪಿ ತು ತದ್ವಿಧೇಸ್ತದಂಗತಯಾ ತೇಷಾಮಪ್ಯವಶ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾತ್ ॥ ೨೭ ॥
ಸರ್ವಾನ್ನಾನುಮತಿಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಯಯೇ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಏಷ ಕಿಲ ವಿಚಾರವಿಷಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಖಲು ವಾಗಾದೀನ್ಯವಜಿತ್ಯ ಪ್ರಾಣೋ ಮುಖ್ಯ ಉವಾಚೈತಾನಿ ಕಿಂ ಮೇಽನ್ನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತಾನಿ ಹೋಚುಃ । ಯದಿದಂ ಲೋಕೇಽನ್ನಮಾ ಚ ಶ್ವಭ್ಯ ಆ ಚ ಶಕುನಿಭ್ಯಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಯದನ್ನಂ ತತ್ತವಾನ್ನಮಿತಿ । ತದನೇನ ಸಂದರ್ಭೇಣ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಮನ್ನಮಿತ್ಯನುಚಿಂತನಂ ವಿಧಾಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ “ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದಿ ಕಿಂಚನಾನನ್ನಂ ಭವತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨ । ೧) ಇತಿ । ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮಿತ್ಯೇವಂವಿದಿ ನ ಕಿಂಚಿನಾನನ್ನಂ ಭವತೀತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಮೇತತ್ಸರ್ವಾನ್ನಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಂ ಶಮಾದಿವದೇತದ್ವಿದ್ಯಾಂಗತಯಾ ವಿಧೀಯತ ಉತ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಭವತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾನ್ನ ವಿಧಿಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾದಪಿ ಪಲಾಶಮಯೀತ್ವವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪಂಚಮಲಕಾರಾಪತ್ತ್ಯಾ ತಥೇಹಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಕರತಾಲಾಭೇ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಸ್ತುತೌ ಹಿ ಅರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಂ ನ ತಥಾರ್ಥವದ್ಯಥಾ ವಿಧೌ । ಭಕ್ಷ್ಯಾಭಕ್ಷ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಮನೇನ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಗಮ್ಯಾಗಮ್ಯವಿವೇಕಶಾಸ್ತ್ರಮಿವ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ವಾಮದೇವವಿದ್ಯಾಂಗಭೂತಸಮಸ್ತಸ್ತ್ರ್ಯಪರಿಹಾರಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಶೇಷವಿಷಯೇಣೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಅಶಕ್ತೇಃ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿರೋಧತಃ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಚಿಂತನಸಂಸ್ತವಃ ॥ ನ ತಾವತ್ಕೌಲೇಯಕಮರ್ಯಾದಮನ್ನಂ ಮನುಷ್ಯಜಾತಿನಾ ಯುಗಪತ್ಪರ್ಯಾಯೇಣ ವಾ ಶಕ್ಯಮತ್ತುಮ್ । ಇಭಕರಭಕಾದೀನಾಮನ್ನಸ್ಯ ಶಮೀಕರೀರಕಂಟಕವಟಕಾಷ್ಠಾದೇರೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಅಶಕ್ಯಾದನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಲಿಂಗ ಇವ ಸ್ಫುಟತರಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತಿ । ನಚ ಕಲ್ಪನೀಯೋ ವಿಧಿರಪೂರ್ವತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಸ್ತುತ್ಯಾಪಿ ಚ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಕೋಚೋ ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಮಿತ್ಯನುಚಿಂತನವಿಧಾನಸ್ತುತಿರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಶಕ್ಯತ್ವೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಕರತೋಪಯುಜ್ಯತೇ ನಾಶಕ್ಯವಿಧಾನತ್ವೇ । ಪ್ರಾಣಾತ್ಯಯ ಇತಿ ಚಾವಧಾರಣಪರಂ ಪ್ರಾಣಾತ್ಯಯ ಏವ ಸರ್ವಾನ್ನತ್ವಮ್ । ತತ್ರೋಪಾಖ್ಯಾನಾಚ್ಚ ಸ್ಫುಟತರವಿಧಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಸುರಾವರ್ಜಂ ವಿದ್ವಾಂಸಮವಿದ್ವಾಂಸಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಾನಾತ್ । ನ ತ್ವನ್ಯತ್ರೇತಿ । ಇಭ್ಯೇನ ಹಸ್ತಿಪಕೇನ ಸಾಮಿಸ್ವಾದಿತಾನ್ ಅರ್ಧಭಕ್ಷಿತಾನ್ । ಸ ಹಿ ಚಾಕ್ರಾಯಣೋ ಹಸ್ತಿಪಕೋಚ್ಛಿಷ್ಟಾನ್ಕುಲ್ಮಾಷಾನ್ಭುಂಜಾನೋ ಹಸ್ತಿಪಕೇನೋಕ್ತಃ । ಕುಲ್ಮಾಷಾನಿವ ಮದುಚ್ಛಿಷ್ಟಮುದಕಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನಾನುಪಿಬಸೀತಿ । ಏವಮುಕ್ತಸ್ತದುದಕಮುಚ್ಛಿಷ್ಟದೋಷಾತ್ಪ್ರತ್ಯಾಚಚಕ್ಷೇ । ಕಾರಣಂ ಚಾತ್ರೋವಾಚ । ನ ವಾಜೀವಿಷ್ಯಂ ನ ಜೀವಿಷ್ಯಾಮೀತೀಮಾನ್ಕುಲ್ಮಾಷಾನಖಾದಮ್ । ಕಾಮೋ ಮ ಉದಕಪಾನಮಿತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಮೇ ಉದಕಪಾನೇ ನದೀಕೂಪತಡಾಗಪ್ರಾಪಾದಿಷು ಯಥಾಕಾಮಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋಮೀತಿ ನೋಚ್ಛಿಷ್ಟೋದಕಾಭಾವೇ ಪ್ರಾಣಾತ್ಯಯ ಇತಿ ತತ್ರೋಚ್ಛಿಷ್ಟಭಕ್ಷಣದೋಷ ಇತಿ ಮಟಚೀಹತೇಷು ಕುರುಷು ಗ್ಲಾಯನ್ನಶನಾಯಯಾ ಮುನಿರ್ನಿರಪತ್ರಪ ಇಭ್ಯೇನ ಸಾಮಿಜಗ್ಧಾನ್ಖಾದಯಾಮಾಸ ॥ ೨೮ ॥
ಅಬಾಧಾಚ್ಚ ॥ ೨೯ ॥
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ॥ ೩೦ ॥
ಶಬ್ದಶ್ಚಾತೋಽಕಾಮಕಾರೇ ॥ ೩೧ ॥
ವಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಪಿ ।
ನಿತ್ಯಾನಿ ಹ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯೇಹಿತೋಪಾಯತಯಾವಶ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ । ವಿವಿದಿಷಂತೀತಿ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಂಯೋಗಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚಾವಶ್ಯಂಭಾವನಿಯಮಾಭಾವಾದನಿತ್ಯತಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗಶ್ಚೈಕಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತಿ, ಅವಶ್ಯಾನವಶ್ಯಂಭಾವಯೋರೇಕತ್ರ ವಿರೋಧಾತ್ । ನಚ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದ್ವಾಸ್ತವೋ ವಿರೋಧಃ ಶಕ್ಯೋಽಪನೇತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಧ್ಯವಸಾಯ ಏವಾತ್ರೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏತೇನ “ಏಕಸ್ಯ ತೂಭಯತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್” ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ಸ್ಯಾದ್ವಿರೋಧೋಽಯಂ ನ ತು ಸಾಧ್ಯೇ ಕಥಂಚನ । ವಿಧ್ಯಧೀನಾತ್ಮಲಾಭೇಽಸ್ಮಿನ್ ಯಥಾವಿಧಿ ಮತಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ॥ ಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ವಸ್ತು ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಯೋಗೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ । ನ ತು ಸಾಧ್ಯರೂಪಂ ಯಥಾ ಷೋಡಶಿನ ಏಕಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ । ತೇ ಹಿ ವಿಧ್ಯಧೀನತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪೇತೇ ಏವ । ನ ಪುನಃ ಸಿದ್ಧೇ ವಿಕಲ್ಪಸಂಭವಃ । ತದಿಹೈಕಮೇವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತೇರ್ನಿಮಿತ್ತೇನ ಯುಜ್ಯಮಾನಂ ನಿತ್ಯೇಹಿತೋಪಾತ್ತದುರಿತಪ್ರಕ್ಷಯಪ್ರಯೋಜನಮವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯಂ, ವಿದ್ಯಾಂಗತಯಾ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತಯಾನವಶ್ಯಂ ಭಾವೇಽಪಿ “ಕಾಮ್ಯೋ ವಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕೋ ವಾ ನಿತ್ಯಮರ್ಥಂ ವಿಕೃತ್ಯ ನಿವಿಶತೇ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರೇಣ ನಿವಿಶಮಾನಮಪಿ ನ ನಿತ್ಯಮನಿತ್ಯಯತಿ, ತೇನಾಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಾನ್ನ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿರೋಧ ಏಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸಹಕಾರಿತ್ವಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ ಕಾರ್ಯೇ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಿಂ ತೂತ್ಪತ್ತೌ । ಕೋಽರ್ಥೋ ವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರೀಣಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ । ಅಯಮರ್ಥಃ ಸತ್ಸು ಕರ್ಮಸು ವಿದ್ಯೈವ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ಯಥಾ “ಸಹೈವ ದಶಭಿಃ ಪುತ್ರೈರ್ಭಾರಂ ವಹತಿ ಗರ್ದಭೀ” ಇತಿ ಸತ್ಸ್ವೇವ ದಶಪುತ್ರೇಷು ಸೈವ ಭಾರಸ್ಯ ವಾಹಿಕೇತಿ ।
ಅವಿಧಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿಹಿತಂ ಹಿ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾದ್ಯಂಗೈರ್ಯುಜ್ಯತೇ ನ ತ್ವವಿಹಿತಮ್ । ಗ್ರಾಹಕಗ್ರಹಣಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಂಗಭಾವಸ್ಯ ವಿಧೈಶ್ಚ ಗ್ರಾಹಕತ್ವಾತ್ । ಅವಿಹಿತೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಚತಸೃಣಾಮಪಿ ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ । ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ವಿಧಿಸರೂಪಂ ನ ವಿಧಿರಿತ್ಯಪ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುಭಾವಸ್ತು ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯಾ ವಿವಿದಿಷೋಪಜನದ್ವಾರೇತ್ಯಧಸ್ತಾದುಪಪಾದಿತಮ್ । ಅಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯಾಪವರ್ಗಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣೋ ಹಿ ಸಃ । ನಚ ಸ್ವಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಧ್ಯಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ಚ ॥ ೩೩ ॥
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ ಏವೋಭಯಲಿಂಗಾತ್ ।
ಯಥಾ ಮಾಸಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹ್ವತೀತಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾತ್ಕರ್ಮಭೇದ ಏವಮಿಹಾಪಿ “ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ಕ್ರತುಪ್ರಕರಣಮತಿಕ್ರಮ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾತ್ತದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ಸತಿ ಕರ್ಮಾಂತರಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇ ತದೇವ ಕರ್ಮ, ಶ್ರುತೇಃ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಸಂಯೋಗಭೇದಃ ಪರಂ ಯಥಾ “ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ” “ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್” ಇತಿ ತದೇವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮುಭಯಸಂಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಂ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭೇದಕಮ್ । ಕಿಂತು ಅಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಸ್ವರಸೋ ವಿಧಿಃ ಪ್ರಕರಣೈಕ್ಯೇ ಸ್ಫುಟತರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಬಲೇನ ಸ್ವರಸಂ ಜಹ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇಣ ತು ವಿಘಟಿತಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಃ ಸ್ವರಸಮಜಹತ್ಕರ್ಮ ಭಿನತ್ತಿ । ಇಹ ತು ಸಿದ್ಧವದುತ್ಪನ್ನರೂಪಾಣ್ಯೇವ ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ವಿವಿದಿಷಾಯಾಂ ವಿನಿಯುಂಜಾನೋ ನ ಜುಹ್ವತೀತ್ಯಾದಿವದಪೂರ್ವಮೇಷಾಂ ರೂಪಮುತ್ಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ತತ್ರಾಪಿ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ ಮಾಸವಿಧಿರ್ನಾಪೂರ್ವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಹೋಮ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಧಿಶ್ರುತೇಃ । ಕಾಲಸ್ಯ ಚಾನುಪಾದೇಯಸ್ಯಾವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ಕಾಲೇ ಹಿ ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ ನ ಕರ್ಮಣಿ ಕಾಲ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ । ಇಹ ತು ವಿವಿದಿಷಾಯಾಂ ವಿಧಿಶ್ರುತಿಃ ನ ಯಜ್ಞಾದೌ । ತಾನಿ ತು ಸಿದ್ಧಾನ್ಯೇವಾನೂದ್ಯಂತ ಇತ್ಯೈಕಕರ್ಮ್ಯಾತ್ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸ್ಮೃತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಿಂಗದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಅನಭಿಭವಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಅಂತರಾ ಚಾಪಿ ತು ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ।
ಯದಿ ವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರೀಣ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣಿ ಹಂತ ಭೋ ವಿಧುರಾದೀನಾಮನಾಶ್ರಮಿಣಾಮನಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ , ಅಭಾವಾತ್ಸಹಕಾರಿಣಾಮಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇನಾತ್ಯಂತಮಕರ್ಮಾಣೋ ವಿಧುರರೈಕ್ವವಾಚಕ್ರವೀಪ್ರಭೃತಯಃ । ಸಂತಿ ಹಿ ತೇಷಾಮನಾಶ್ರಮಿತ್ವೇಽಪಿ ಜಪೋಪವಾಸದೇವತಾರಾಧನಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಸಹಕಾರಿತ್ವಮುಕ್ತಮಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಮುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಿತಿ ನ ತೇಷಾಮನಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಸು ।
ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಷ್ಠಿತೇರಪಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಖಲು ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಾಮಪೇಕ್ಷಾ । ಅಪಿತು ಉತ್ಪಾದೇ । ಉತ್ಪಾದಯಂತಿ ಚ ವಿವಿದಿಷೋಪಹಾರೇಣ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದ್ಯಾಮ್ । ಉತ್ಪನ್ನವಿವಿದಿಷಾಣಾಂ ಪುರುಷಧೌರೇಯಾಣಾಂ ವಿಧುರಸಂವರ್ತಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕೃತಂ ಕರ್ಮಭಿಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೇಹ ಜನ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನನುಷ್ಠಿತಾನಿ ತಥಾಪಿ ವಿವಿದಿಷಾತಿಶಯದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇಽನುಷ್ಠಿತಾನಿ ತೈರಿತಿ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ಯಥಾಧೀತವೇದ ಏವ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯತೇ ನಾನಧೀತವೇದ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ । ತಥೇಹ ಜನ್ಮನ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮೋತ್ಪಾದಿತವಿವಿದಿಷ ಏವ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕೃತೋ ನೇತರ ಇತ್ಯನಾಶ್ರಮಿಣಾಮನಧಿಕಾರೋ ವಿಧುರಪ್ರಭೃತೀನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವಿದ್ಯಾಯಾ ದೃಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಸ ಚಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧೋ ನ ನಿಯಮಮಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ವಿಧಾತಸ್ತಸ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೬ ॥
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ॥ ೩೭ ॥
ವಿಶೇಷಾನುಗ್ರಹಶ್ಚ ॥ ೩೮ ॥
ಯದ್ಯನಾಶ್ರಮಿಣಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕೃತಂ ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಮೈರತಿಬಹುಲಾಯಾಸೈರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅತಸ್ತ್ವಿತರಜ್ಜ್ಯಾಯೋ ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ।
ಸ್ವಸ್ಥೇನಾಶ್ರಮಿತ್ವಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ದೈವಾತ್ಪುನಃ ಪತ್ನ್ಯಾದಿವಿಯೋಗಾತಃ ಸತ್ಯನಾಶ್ರಮಿತ್ವೇ ಭವೇದಧಿಕಾರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಂದರ್ಭೇಣ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಾವಗತೇಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾತ್ಸ್ಮೃತಿಲಿಂಗಾಚ್ಚಾವಗಮ್ಯತೇ । ತೇನೈತಿ ಪುಣ್ಯಕೃದಿತಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಮ್ , ಅನಾಶ್ರಮೀ ನ ತಿಷ್ಠೇತೇತ್ಯಾದಿ ಚ ಸ್ಮೃತಿಲಿಂಗಮ್ ॥ ೩೯ ॥
ತದ್ಭೂತಸ್ಯ ತು ನಾತದ್ಭಾವೋ ಜೈಮಿನೇರಪಿ ನಿಯಮಾತ್ತದ್ರೂಪಾಭಾವೇಭ್ಯಃ ।
ಆರೋಹವತ್ಪ್ರತ್ಯವರೋಹೋಽಪಿ ಕದಾಚಿದೂರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮಂದಾಶಂಕಾನಿವಾರಣಾರ್ಥಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । ಪೂರ್ವಧರ್ಮೇಷು ಯಾಗಹೋಮಾದಿಷು । ರಾಗತೋ ವಾ ಗೃಹಸ್ಥೋಽಹಂ ಪತ್ನ್ಯಾದಿಪರಿವೃತಃ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ।
ನಿಯಮಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥಾಹಿ ಅತ್ಯಂತಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಅತದ್ರೂಪತಾಮಾರೋಹತುಲ್ಯತಾಭಾವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಸಮಾಪ್ಯೇತಿ ।
ಅಭಾವಂ ಶಿಷ್ಟಾಚಾರಾಭಾವಂ ವಿಭಜತೇ –
ನ ಚೈವಮಾಚಾರಾಃ ಶಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ।
ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೪೦ ॥
ನ ಚಾಧಿಕಾರಿಕಮಪಿ ಪತನಾನುಮಾನಾತ್ತದಯೋಗಾತ್ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ನೈಷ್ಠಿಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಭಾವಸ್ಮರಣಾನ್ನೈರೃತಗರ್ದಭಾಲಂಭಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮುಪಕುರ್ವಾಣಕಂ ಪ್ರತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಿನ್ನಶಿರಸ ಇವ ಪುಂಸಃ ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯಾಭಾವ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ತು ನ ಚಾಧಿಕಾರಿಕಮಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಥಮಕಾಂಡೇ ನಿರ್ಣೀತಮ್ “ಅವಕೀರ್ಣಿಪಶುಶ್ಚ ತದ್ವದಾಧಾನಸ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತಕಾಲತ್ವಾತ್”( ಜೈ.ಸೂ. ೬ । ೮ । ೪ । ೨೨ ) ಇತ್ಯನೇನ ಯತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ತನ್ನ ನೈಷ್ಠಿಕೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತ ಆರೂಢೋ ನೈಷ್ಠಿಕಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಪತನಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾಯೋಗಾತ್ ॥ ೪೧ ॥
ಉಪಪೂರ್ವಮಪಿ ತ್ವೇಕೇ ಭಾವಮಶನವತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವತ್ಸ್ವರಸತೋಽಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ನೈಷ್ಠಿಕಸ್ಯೋಪಕುರ್ವಾಣಸ್ಯ ಚಾವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮುಪದಿಶತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ । ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ತು ಸ್ಮೃತಿಃ । ತಸ್ಯಾಮಪಿ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತನಿಷೇಧೋ ನ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ತು ದರ್ಶನಾಭಾವೇನ ಸೋಽನುಮಾತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿರ್ನಿಷೇಧಾರ್ಥೇತಿ ಅನುಮಾಯ ತದರ್ಥಾ ಶ್ರುತಿರನುಮಾತವ್ಯಾ । ಶ್ರುತಿಸ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಾ ವಿಶೇಷಮುಪಸರ್ಪಂತೀ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದರ್ಶನಂ ತು ಯತ್ನಗೌರವಾರ್ಥಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿಕೃತನಿರ್ಣೇಜನೈರಪಿ ಏತೈರ್ನ ಸಂಖ್ಯಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು ಉಪಪೂರ್ವಮಪಿ ಪಾತಕಂ ನೈಷ್ಠಿಕಸ್ಯಾವಕೀರ್ಣಿತ್ವಂ ನ ಮಹಾಪಾತಕಮಪಿರೇವಕಾರಾರ್ಥೇ ಅತ ಏಕೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಭಾವಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ । ಆಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಸಾಮ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥಾ ಯಾ ವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲತ್ವಾತ್ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಮೂಲತ್ವಮಿತಿ । ಸುಗಮಮಿತರತ್॥ ೪೨ ॥
ಯದಿ ನೈಷ್ಠಿಕಾದೀನಾಮಸ್ತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ತತ್ಕಿಮೇತೈಃ ಕೃತನಿರ್ಣೇಜನೈಃ ಸಂವ್ಯವಹರ್ತವ್ಯಮುತ ನೇತಿ । ತತ್ರ ದೋಷಕೃತತ್ವಾದಸಂವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನ ತನ್ನಿಬರ್ಹಣಾದನಿಬರ್ಹಣೇ ವಾ ತತ್ಕರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಂವ್ಯವಹಾರ್ಯಾ ಏವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ –
ಬಹಿಸ್ತೂಭಯಥಾಪಿ ಸ್ಮೃತೇರಾಚಾರಾಚ್ಚ ।
ನಿಷಿದ್ಧಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಜನ್ಯಮೇನೋ ಲೋಕದ್ವಯೇಽಪ್ಯಶುದ್ಧಿಮಾಪಾದಯತಿ ದ್ವೈಧಂ ಕಸ್ಯಚಿದೇನಸೋ ಲೋಕದ್ವಯೇಽಪ್ಯಶುದ್ಧಿರಪನೀಯತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೈರೇನೋನಿಬರ್ಹಣಂ ಕುರ್ವಾಣೈಃ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ತು ಪರಲೋಕಾಶುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮಪನೀಯತೇ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೈರೇನೋನಿಬರ್ಹಣಂ ಕುರ್ವಾಣೈರಿಹಲೋಕಾಶುದ್ಧಿಸ್ತ್ವೇನಸಾಪಾದಿತಾ ನ ಶಕ್ಯಾಪನೇತುಮ್ । ಯಥಾ ಸ್ತ್ರೀಬಾಲಾದಿಘಾತಿನಾಮ್ । ಯಥಾಹುಃ “ವಿಶುದ್ಧಾನಪಿ ಧರ್ಮತೋ ನ ಸಂಪಿಬೇತ್” ಇತಿ । ತಥಾ ಚ “ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೈರಪೈತ್ಯೇನೋ ಯದಜ್ಞಾನಕೃತಂ ಭವೇತ್” ಕಾಮತಃ ಕೃತಮಪಿ । ಬಾಲಘ್ನಾದಿಸ್ತು ಕೃತನಿರ್ಣೇಜನೋಽಪಿ ವಚನಾದವ್ಯವಹಾರ್ಯ ಇಹ ಲೋಕೇ ಜಾಯತ ಇತಿ । ವಚನಂ ಚ ಬಾಲಘ್ನಾಂಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೪೩ ॥
ಸ್ವಾಮಿನಃ ಫಲಶ್ರುತೇರಿತ್ಯಾತ್ರೇಯಃ ।
ಪ್ರಥಮೇ ಕಾಂಡೇ ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ ತಥಾಕಾಮ ಇತ್ಯತ್ರರ್ತ್ವಿಕ್ಸಂಬಂಧೇ ಕರ್ಮಣಃ ಸಿದ್ಧೇ ಕಿಂ ಕಾಮೋ ಯಾಜಮಾನ ಉತಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯ ಇತಿ ಸಂಶಯ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ಯಾಜಮಾನ ಏವ ಕಾಮೋ ಗುಣಫಲೇಷ್ವಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಮಿಹ ತ್ವೇವಂಜಾತೀಯಕಾನಿ ಚಾಂಗಸಂಬದ್ಧಾನಿ ಉಪಾಸನಾನಿ ಕಿಂ ಯಾಜಮಾನಾನ್ಯೇವೋತಾರ್ತ್ವಿಜ್ಯಾನೀತಿ ವಿಚಾರ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪುನರುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಫಲಶ್ರವಣಾದನಧಿಕಾರಿಣಸ್ತದನುಪಪತ್ತೇರ್ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಜನಿತಫಲೋಪಭೋಗಭಾಜೋಽಧಿಕಾರಾದೃತ್ವಿಜಾಂ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇರ್ವಚನಾಚ್ಚ ರಾಜಾಜ್ಞಾಸ್ಥಾನೀಯಾತ್ಕ್ವಚಿದೃತ್ವಿಜಾಂ ಫಲಶ್ರುತೇರಸತಿ ವಚನೇ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಫಲವದುಪಾಸನಂ ತಸ್ಯ ಫಲಶ್ರುತೇಃ ತಂ ಹ ಬಕೋ ದಾಲ್ಭ್ಯೋ ವಿದಾಂಚಕಾರೇತ್ಯಾದೇರುಪಾಸನಸ್ಯ ಚ ಸಿದ್ಧವಿಷಯತಯಾನ್ಯಾಯಾಪವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದ್ಯಾಜಮಾನಮೇವೋಪಾಸನಾಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೪೪ ॥
ಆರ್ತ್ವಿಜ್ಯಮಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ತಸ್ಮೈ ಹಿ ಪರಿಕ್ರೀಯತೇ ।
ಉಪಾಖ್ಯಾನಾತ್ತಾವದುಪಾಸನಮೌದ್ಗಾತ್ರಮವಗಮ್ಯತೇ । ತದ್ಬಲವತಿ ಸತಿ ಬಾಧಕೇಽನ್ಯಥೋಪಪಾದನೀಯಮ್ । ನ ಚರ್ತ್ವಿಕ್ಕರ್ತೃಕ ಉಪಾಸನೇ ಯಜಮಾನಗಾಮಿತಾ ಫಲಸ್ಯಾಸಂಭವಿನೀ ತೇನ ಹಿ ಸ ಪರಿಕ್ರೀತಸ್ತದ್ಗಾಮಿನೋ ಫಲಾಯ ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ವ್ಯಸನಿತಾಮಾತ್ರೇಣೋಪಾಖ್ಯಾನಮನ್ಯಥಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ ॥ ೪೫ ॥
ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ॥ ೪೬ ॥
ಸಹಕಾರ್ಯಂತರವಿಧಿಃ ಪಕ್ಷೇಣ ತೃತೀಯಂ ತದ್ವತೋ ವಿಧ್ಯಾದಿವತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯ ನಿಶ್ಚಯೇನ । ಲಬ್ಧ್ವಾ ಬಾಲ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠಾಸೇದ್ಬಾಲ್ಯಂ ಚ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯಾಥ ಮುನಿರಮೌನಂ ಚ ಮೌನಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯಾಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತಿ । ಯತ್ರ ಹಿ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ ವಿಧೇಯಃ । ಬಾಲ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠಾಸೇದಿತ್ಯತ್ರ ಚ ಸಾ ಶ್ರೂಯತೇ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ತು ಮೌನೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಥ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯೇತದಶ್ರೂಯಮಾಣವಿಧಿಕಮವಿಧೇಯಮೇವಂ ಮೌನಮಪಿ । ನ ಚಾಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧೇಯಂ, ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯೇತಿ ಪಾಂಡಿತ್ಯವಿಧಾನಾದೇವ ಮೌನಸಿದ್ಧೇಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮೇವ ಮೌನಮಿತಿ । ಅಥವಾ ಭಿಕ್ಷುವಚನೋಽಯಂ ಮುನಿಶಬ್ದಸ್ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ “ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಮಾಚಾರ್ಯಕುಲಂ ಮೌನಂ ವಾನಪ್ರಸ್ಥಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಯಾನ್ಯತೋ ವಿಹಿತಸ್ಯಾಯಮನುವಾದಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಾಲ್ಯಮೇವಾತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ ಮೌನಂ ತು ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಭವೇದೇವಂ ಯದಿ ಪಂಡಿತಪರ್ಯಾಯೋ ಮುನಿಶಬ್ದೋ ಭವೇತ್ । ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಸಂಪತ್ತಿಸ್ತು ಮೌನಂ ತತ್ರೈವ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಆಶ್ರಮಭೇದೇ ತು ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾದಿಪದಸಂನಿಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪೂರ್ವತ್ವಾನ್ಮೌನಸ್ಯ ಬಾಲ್ಯಪಾಂಡಿತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತೃತೀಯಮಿದಂ ಮೌನಂ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯರೂಪಂ ವಿಧೀಯತೇ ।
ಏವಂ ಚ ನಿರ್ವೇದನೀಯತ್ವಮಪಿ ವಿಧಾನ ಆಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಿರ್ವೇದನೀಯತ್ವನಿರ್ದೇಶಾದಿತಿ ।
ಕಸ್ಯೇದಂ ಮೌನಂ ವಿಧೀಯತೇ ವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರಿತಯೇತ್ಯತ ಆಹ –
ತದ್ವತೋ ವಿದ್ಯಾವತಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನೋ
ಭಿಕ್ಷೋಃ ।
ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವತ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ಸಂನ್ಯಾಸಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತರಂತದಧಿಕಾರಾತ್ಭಿಕ್ಷೋಸ್ತದಧಿಕಾರಾತ್ ।
ತದ್ದರ್ಶಯತಿ –
ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವೇತಿ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ ಅತ ಆಹ –
ಪಕ್ಷೇಣೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಾನಿತಿ ನ ವಿದ್ಯಾತಿಶಯೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅಪಿ ತು ವಿದ್ಯೋದಯಾಯಾಭ್ಯಾಸೇ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನ ಪುನರುತ್ಪನ್ನವಿದ್ಯಾತಿಶಯಃ । ತಥಾಚಾಸ್ಯ ಪಕ್ಷೇ ಕದಾಚಿದ್ಭೇದದರ್ಶನಾತ್ಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಧ್ಯಾದಿರ್ವಿಧಿಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅತ ಏವ ಸಮಿದಾದಿರ್ವಿಧ್ಯಂತಃ ಸ ಹಿ ವಿಧಿಃ ಪ್ರಧಾನವಿಧೇಃ ಪಶ್ಚಾದಿತಿ । ತತ್ರಾಶ್ರೂಯಮಾಣವಿಧಿತ್ವೇಽಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ವಿಧಿರಾಸ್ಥೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೭ ॥
ನನು ಯದ್ಯಯಮಾಶ್ರಮೋ ಬಾಲ್ಯಪ್ರಧಾನಃ ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇನೋಪಸಂಹರತೀತಿ ಚೋದಯತಿ –
ಏವಂ ಬಾಲ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ –
ಕೃತ್ಸ್ನಭಾವಾತ್ತು ಗೃಹಿಣೋಪಸಂಹಾರಃ ।
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಬಹುಲಾಯಾಸಸಾಧ್ಯಕರ್ಮಬಹುಲತ್ವಾದ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಚಾಶ್ರಮಾಂತರಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿದಹಿಂಸಾದೀನಾಂ ಸಮವಾಯಾತ್ತೇನೋಪಸಂಹಾರೋ ನ ಪುನಸ್ತೇನ ಸಮಾಪನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪೮ ॥
ಏವಂ ತದಾಶ್ರಮದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿದಿತರಾಭಾವಶಂಕಾ ಮಂದಬುದ್ಧೇಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತದಪಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಮೌನವದಿತರೇಷಾಮಪ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।
ವೃತ್ತಿರ್ವಾನಪ್ರಸ್ಥಾನಾಮನೇಕವಿಧೈರೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋಽಪೀತಿ ವೃತ್ತಿಭೇದೋಽನುಷ್ಠಾತಾರೋ ವಾ ಪುರುಷಾ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ತಸ್ಮಾದ್ದ್ವಿತ್ವೇಽಪಿ ಬಹುವಚನಮವಿರುದ್ಧಮ್ ॥ ೪೯ ॥
ಅನಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ನನ್ವಯಾತ್ ।
ಬಾಲ್ಯೇನೇತಿ ಯಾವದ್ಬಾಲಚರಿತಶ್ರುತೇಃ ಕಾಮಚಾರವಾದಭಕ್ಷತಾಯಾಶ್ಚಾತ್ಯಂತಬಾಲ್ಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಶೌಚಾದಿನಿಯಮವಿಧಾಯಿನಶ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನೇನ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧನಾತ್ಸಕಲಬಾಲಚರಿತವಿಧಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನ ಬಾಲ್ಯವಿಧಾನಾತ್ಸಮಸ್ತಬಾಲಚರ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಪ್ರಧಾನವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾದ್ಯತ್ತದನುಗುಣಮಪ್ರೌಢೇಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಿ ಭಾವಶುದ್ಧಿರೂಪಂ ತದೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಾಬಾಧೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೌ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಬಾಧನಮನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ॥ ೫೦ ॥
ಐಹಿಕಮಪ್ಯಪ್ರಸ್ತುತಪ್ರತಿಬಂಧೇ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥೫೧॥
ಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರಿಹೈವ ವಾ ಜನ್ಮನಿ ವಿದ್ಯಾ ಸಾಧ್ಯತೇ ಉತಾನಿಯಮ ಇಹ ವಾಮುತ್ರ ವೇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಜ್ಞಾದೀನ್ಯನಿಯತಫಲಾನಿ ತೇಷಾಂ ಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಸಾಧನತ್ವೇನ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಸ್ಯಾನಿಯಮಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತಥಾಚ ಗರ್ಭಸ್ಥಸ್ಯ ವಾಮದೇವಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತಿಬೋಧಶ್ರವಣಾತ್ “ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಸ್ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್”(ಭ. ಗೀ. ೬ । ೪೫) ಇತಿ ಚ ಸ್ಮರಣಾದಾಮುಷ್ಮಿಕತ್ವಮಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಪ್ರಮೇಯಾಣಾಮಪ್ರಮಾಣತ್ವಾಚ್ಛ್ರವಣಾದೇಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯಾಧಾನೇನ ವಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಕಶ್ರವಣಾದಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಘ್ನೋಪಶಮೇನ ವಾ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾಣಾಮೇವ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮ್ । ನಚ ಪ್ರಮಾಣೇಷು ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾಃ ಪ್ರಮಾತಾರ ಐಹಿಕಮಪಿ ಚಿರಭಾವಿನಂ ಪ್ರಮೋತ್ಪಾದಂ ಕಾಮಯಂತೇ ಕಿಂತು ತಾದಾತ್ವಿಕಮೇವ ಪ್ರಾಗೇವ ತು ಪಾರಲೌಕಿಕಮ್ । ನಹಿ ಕುಂಭಲಾದಿದೃಕ್ಷುಶ್ಚಕ್ಷುಷೀ ಸಮುನ್ಮೀಲಯತಿ ಕಾಲಾಂತರೀಯಾಯ ಕುಂಭದರ್ಶನಾಯ ಕಿಂತು ತಾದಾತ್ವಿಕಾಯ । ತಸ್ಮಾದೈಹಿಕ ಏವ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದೋ ನಾನಿಯತಕಾಲಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಚ ಪಾರಲೌಕಿಕಂ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಂ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಬ್ರೂತಃ । ಇತ್ಥಂಭೂತಾನಿ ನಾಮ ಶ್ರವಣಾದೀನ್ಯಾವಶ್ಯಕಫಲಾನಿ ಯತ್ಕಾಲಾಂತರೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾಮುತ್ಪಾದಯಂತೀತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಯತ ಏವಾತ್ರ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದೇ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ವಾ ವಿಘ್ನೋಪಶಮದ್ವಾರಾ ವೋಪಯೋಗೋಽತ ಏವ ತೇಷಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಂತರಪ್ರತಿಬಂಧಾಪ್ರತಿಬಂಧಾಭ್ಯಾಮನಿಯತಫಲತ್ವೇನ ತದಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪ್ಯನಿಯತಫಲತ್ವಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮನಪಹತವಿಘ್ನಾನಾಂ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮನುತ್ಪಾದಕತ್ವಾದವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾದ್ವಾ ಪುಂಸಃ ಪ್ರತ್ಯನುತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ತೇಷಾಂ ಯಜ್ಞಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ತೇಷಾಂ ಚಾನಿಯತಫಲತ್ವೇನ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಮಪ್ಯನಿಯತಫಲತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮೇವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರತಿಬಂಧೋ ನ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಪುರುಷಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಃ ಸಾಧನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ತದನುರೂಪಮೇವ ಕಾಮಯಿಷ್ಯಂತೇ ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಅಭಿಸಂಧೇರ್ನಿರಂಕುಶತ್ವಾದಿತಿ ॥ ೫೧ ॥ ಇತಿ ಷೋಡಶಮೈಹಿಕಾಧಿಕರಣಮ್‌ ॥
ಏವಂ ಮುಕ್ತಿಫಲಾನಿಯಮಸ್ತದವಸ್ಥಾವಧರತೇಸ್ತದವಸ್ಥಾವಧೃತೇಃ ॥ ೫೨ ॥ ಯಜ್ಞಾದ್ಯುಪಕೃತ-ವಿದ್ಯಾಸಾಧನಶ್ರವಣಾದಿವೀರ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ ಕಿಲ ತತ್ಫಲೇ ವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕತ್ವಲಕ್ಷಣ ಉತ್ಕರ್ಷೋ ದರ್ಶಿತಃ। ತಥಾ ಚ - ಯಥಾ ಸಾಧನೋತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಉತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷೌ, ಏವಂ ವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಮುಕ್ತೇಃ ಉತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷೌ ಸಂಭಾವ್ಯೇತೇ। ನ ಚ ಮುಕ್ತೌ ಐಹಿಕಾಮುಷ್ಮಿಕತ್ವಲಕ್ಷಣೋ ವಿಶೇಷಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ; ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಪರಿಪಾಕಲಬ್ಧಜನ್ಮನಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಜೀವತೋ ಮುಕ್ತೇಃ ಅವಶ್ಯಂಭಾವನಿಯಮಾತ್ ಸತ್ಯಪಿ ಆರಬ್ಧವಿಪಾಕಕರ್ಮಾಪ್ರಕ್ಷಯೇ। ತಸ್ಮಾತ್ ಮುಕ್ತಾವೇವ ರೂಪತೋ ಉತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್।। ಅಪಿ ಚ ಸಗುಣಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಮ್ ಉತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ಫಲಾನಾಮ್ ಉತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷೌ ದೃಷ್ಟಾವಿತಿ ಮುಕ್ತೇರಪಿ ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಾತ್ ರೂಪತೋ ಉತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ – ನ ಮುಕ್ತೇಃ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಐಕರೂಪ್ಯಶ್ರುತೇಃ, ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ। ಸಾಧ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಧನವಿಶೇಷಾತ್ ವಿಶೇಷವದ್ಭವತಿ। ನ ಚ ಮುಕ್ತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಾ ನಿತ್ಯಾ ಸತೀ ಸಾಧ್ಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚ ಸವಾಸನನಿಃಶೇಷಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಾಶಯಪ್ರಕ್ಷಯೋ ವಿದ್ಯಾಜನ್ಮವಿಶೇಷವಾನ್, ಯೇನ ತದ್ವಿಶೇಷಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ವಿಶೇಷವಾನ್ಭವೇತ್ । ನ ಚ ಸಾವಶೇಷಃ ಕ್ಲೇಶಾದಿಪ್ರಕ್ಷಯೋ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಕಲ್ಪತೇ। ನ ಚ ಚಿರಾಚಿರೋತ್ಪಾದಾನುತ್ಪಾದಾವಂತರೇಣ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ರೂಪತೋ ಭೇದಃ ಕಶ್ಚಿದುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಏಕರೂಪತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇಃ। ಸಗುಣಾಯಾಸ್ತು ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ತತ್ತದ್ಗುಣಾವಾಪೋದ್ವಾಪಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಉತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷೋ ಯುಜ್ಯೇತೇ। ನ ಚಾತ್ರ ವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ। ಆಗಮತತ್ಪ್ರಭವಯುಕ್ತಿಬಾಧಿತತ್ವೇನ ಕಾಲಾತ್ಯಯಾಪದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್। ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾಃ ಮುಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಐಕರೂಪ್ಯಾವಧೃತೇಃ ಮುಕ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಅವಿಶೇಷೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ॥ ೫೨॥ ಇತಿ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಶಾರೀರಕಭಗವತ್ಪಾದಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ತೃತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ॥
ನಾಭ್ಯರ್ಥ್ಯಾ ಇಹ ಸಂತಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ನ ಚೇತರೇ ಶಕ್ಯಾಃ ।
ಮತ್ಸರಪಿತ್ತನಿಬಂಧನಮಚಿಕಿತ್ಸ್ಯಮರೋಚಕಂ ಯೇಷಾಮ್ ॥ ೧ ॥
ಶಂಕೇ ಸಂಪ್ರತಿ ನಿರ್ವಿಶಂಕಮಧುನಾ ಸ್ವರಾಜ್ಯಸೌಖ್ಯಂ ವಹನ್ನೇಂದ್ರಃ ಸಾಂದ್ರತಪಃಸ್ಥಿತೇಷು ಕಥಮಪ್ಯುದ್ವೇಗಮಭ್ಯೇಷ್ಯತಿ ।
ಯದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರನಿರ್ಮಿತಮಿತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾತ್ರಸ್ಫುಟದ್ವೇದಾಂತಾರ್ಥವಿವೇಕವಂಚಿತಭವಾಃ ಸ್ವರ್ಗೇಽಪ್ಯಮೀ ನಿಃಸ್ಪೃಹಾಃ ॥ ೨ ॥
ಆವೃತ್ತಿರಸಕೃದುಪದೇಶಾತ್ ।
ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಫಲಸಿದ್ಧೇರ್ವಿಷಯಕ್ರಮೇಣ ವಿಷಯಿಣೋರಪಿ ತದ್ವಿಚಾರಯೋಃ ಕ್ರಮಮಾಹ –
ತೃತೀಯೇಽಧ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಮುಕ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಾನಿ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಿ ಚೋದ್ಯಮಾನಾನ್ಯದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನೀತಿ ಯಾವದ್ವಿಧಾನಮನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ನ ತು ತತೋಽಧಿಕಮಾವರ್ತನೀಯಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ರ ಪುನಃ ಸಕೃದುಪದೇಶ ಉಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿಷು ತತ್ರ ಸಕೃದೇವ ಪ್ರಯೋಗಃ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಮುಕ್ತಿರದೃಷ್ಟಚರೀ ತಥಾಪಿ ಸವಾಸನಾವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದೇನಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದವಿರೋಧಿತಯಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಹಿವಿಭ್ರಮಸ್ಯೇವ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಸಮುಚ್ಛೇದಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ಸ್ವಗೋಚರಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲತ್ವೇನ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಸಕಲದುಃಖವಿನಿರ್ಮುಕ್ತೈಕಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕೋಽಹಮಿತ್ಯಪರೋಕ್ಷರೂಪಾನುಭವಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಭ್ಯಾಸಸಾಧನತ್ವೇನಾನುಮಾನಾತ್ತದರ್ಥಾನಿ ಶ್ರವಣಾದೀನಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಿ ಭವಂತಿ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚೈತಾನ್ಯನಾವೃತ್ತಾನಿ ಸತ್ಕಾರದೀರ್ಘಕಾಲನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೇ ತಾದೃಶಾನುಭವಾಯ ಕಲ್ಪಂತೇ । ನ ಚಾತ್ರಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೀಮವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಖಲು ಪಿತ್ತೋಪಹೃತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಗುಡೇ ತಿಕ್ತತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಂತರೇಣಮಾಧುರ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಸಹಸ್ರೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಭಿರ್ನಿವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತದ್ವತೋ ನರಾಂತರವಚಾಂಸಿ ವೋಪಪತ್ತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ವಾ ಪರಾಮೃಶತೋಽಪಿ ಥೂತ್ಕೃತ್ಯ ಗುಡತ್ಯಾಗಾತ್ । ತದೇವಂ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧ್ಯಾನೋಪಾಸನಯೋಶ್ಚಾಂತರ್ನೀತಾವೃತ್ತಿಕತ್ವೇನ ಲೋಕತಃ ಪ್ರತೀತೇರಾವೃತ್ತಿರೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧ ॥
ಲಿಂಗಾಚ್ಚ ।
ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಸ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಅತ್ರಾಹ ಭವತು ನಾಮೇತಿ ।
ಸಾಧ್ಯೇ ಹ್ಯನುಭವೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿರರ್ಥವತೀ ನಾಸಾಧ್ಯೇ ।
ನಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಭಾವೋ ನಿತ್ಯ ಏವೇತಿ ಕೃತಮತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ಯಾ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಆತ್ಮಭೂತಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾರಂ ಪ್ರತಿಶಂಕತೇ –
ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಾವಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭೂತಸ್ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ ತಯಾ ಸಹಾನುವೃತ್ತೇರವಿರೋಧಾತ್ । ವಿರೋಧೇ ವಾ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನಾವಿದ್ಯೋದೀಯೇತ ಕುತ ಏವ ತು ತೇನ ಸಹಾನುವರ್ತೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಆಗಂತುಕಸ್ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏಷಿತವ್ಯಃ । ತಥಾಚ ಪ್ರತ್ಯಯಾನುವೃತ್ತಿರರ್ಥವತೀ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಸರ್ವಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ –
ನ ಆವೃತ್ತಾವಪೀತಿ ।
ನ ಖಲು ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶತಶೋಽಪ್ಯಾವರ್ತಮಾನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಜನಯತಿ । ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತಾದೃಶೋ ದೃಷ್ಟವ್ಯಭಿಚಾರತ್ವೇನ ಪ್ರಾತಿಭತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮ್ ।
ಪುನಃ ಶಂಕತೇ –
ನ ಕೇವಲಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ದೂಷಯತಿ –
ತಥಾಪ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯಂ ಚೇದ್ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಪ್ರಭವತಿ ತಥಾ ಸತಿ ಕೃತಮಾವೃತ್ಯಾ । ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಸೋಪಪತ್ತಿಕಸ್ಯ ಯಾವತ್ಕರ್ತವ್ಯಕರಣಾದಿತಿ ।
ಪುನಃ ಶಂಕತೇ –
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ತತ್ಫಲತ್ವಾತ್ । ತೇ ತು ಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಾವಗಾಹಿನೀ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರಮಭಿನಿವಿಶೇತೇ ನತು ವಿಶೇಷಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರುತ ಇತಿ ತದ್ವಿಶೇಷಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯಾವೃತ್ತಿರುಪಾಸ್ಯತೇ । ಸಾ ಹಿ ಸತ್ಕಾರದೀರ್ಘಕಾಲನೈರಂತರ್ಯಸೇವಿತಾ ಸತೀ ದೃಢಭೂಮಿರ್ವಿಶೇಷಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಪ್ರಭವತಿ ಕಾಮಿನೀಭಾವನೇವ ಸ್ತ್ರೈಣಸ್ಯ ಪುಂಸ ಇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾಹ –
ನ । ಅಸಕೃದಪೀತಿ ।
ಸ ಖಲ್ವಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿಯೋನಿರ್ವಾ ಸ್ಯಾದ್ಭಾವನಾಮಾತ್ರಯೋನಿರ್ವಾ । ನ ತಾವತ್ಪರೋಕ್ಷಾಭಾಸವಿಜ್ಞಾನಫಲೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತೀ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಫಲಂ ಪ್ರಸೋತುಮರ್ಹತಃ । ನ ಖಲು ಕುಟಜಬೀಜಾದ್ವಟಾಂಕುರೋ ಜಾಯತೇ । ನಚ ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜಮಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದ್ಯದೀತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾಕ್ಷೇಪಾಂತರಮಾಹ –
ನಚ ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿತ್ಖಲು ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವೋಗರ್ಭಸ್ಥ ಇವ ವಾಮದೇವಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಚ ಮತ್ವಾ ಚ ಕ್ಷಣಮವಧಾಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಮನುಭವತಿ । ತತೋಽಪ್ಯಾವೃತ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತಿ ।
ಅತಶ್ಚಾವೃತ್ತಿರನರ್ಥಿಕಾ ಯನ್ನಿರಂಶಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮದ್ಗ್ರಹಣಂ ವಾ ನ ತು ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತತ್ವೇ ಸಾಮಾನ್ಯವಶೇಷವತ್ಪದ್ಮರಾಗಾದಿವದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಪಿ ಚಾನೇಕಾಂಶೇತಿ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಭವೇದಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಸತ್ಯಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸಾಕ್ಷಾದಾಗಮಯುಕ್ತಿಫಲಮಪಿ ತು ಯುಕ್ತ್ಯಾಗಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಂ ಚಿತ್ತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತೀಂ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತಿಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ । ಸಾ ಚ ನಾನುಮಾನಿತವಹ್ನಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಪ್ರಾತಿಭತ್ವೇನಾಪ್ರಮಾಣಂ ತದಾನೀಂ ವಹ್ನಿಸ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸದಾತನಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯೋಪಾಧಿರೂಷಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮ್ । ನಹಿ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದಯೋ ವಸ್ತುತಸ್ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯಂತೇ । ಜೀವ ಏವ ತು ತತ್ತದುಪಾಧಿರಹಿತಃ ಶುದ್ಧಾದಿಸ್ವಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ತತ್ತದುಪಾಧಿವಿರಹೋಽಪಿ ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಚಿವೇನ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಷಡ್ಜಾದಿಸ್ವರಗ್ರಾಮಮೂರ್ಚ್ಛನಾಮೇದಮಧ್ಯಕ್ಷೇಣೇಕ್ಷತೇ ಏವಂ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರೋ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಮಂತಃಕರಣೇನೇತಿ ।
ಯಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಸಕೃದುಕ್ತಮೇವೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ವಾ ಮತ್ವಾ ಕ್ಷಣಮವಧಾಯ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಾಭ್ಯಾಸಜಾತಸಂಸ್ಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಸ್ತು ನ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ।
ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯಾಸರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಂ ನಾಮೇತಿ ।
ಯತ್ರ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರತಿಭಾಸಿನಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತತ್ವತಾರತಮ್ಯಂ ತತ್ರ ಮನನೋತ್ತರಕಾಲಮಾಧ್ಯಾಸನಾಭ್ಯಾಸನಿಕರ್ಷಪ್ರಕರ್ಷಕ್ರಮಜನ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಧೌ ವ್ಯಕ್ತಿತಾರತಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಕೈವ ಕಥೇತಿ ಭಾವಃ । ತದೇವಂ ವಾಕ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ನ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ತು ವಾಕ್ಯಮತ್ಯಂತದುರ್ಗ್ರಹಪದಾರ್ಥಂ ನ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕೇ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಜ್ಞಾನೇ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ಕಿಂತು ವಿಲಂಬಿತತಮಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮತಿವಿಲಂಬೇನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗಾತ್ಮಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಕ್ರಮೇಣ ತದಧೀನನಿರೂಪಣೀಯತಯಾ ಕ್ರಮವತ್ಪ್ರತೀತಿರ್ಯುಜ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನಿರಂಶತ್ವೇನಾಸಸೃಷ್ಟನಾನಾತ್ವಪದಾರ್ಥಕಮಿತಿ ಕಸ್ಯಾನುಕ್ರಮೇಮ ಕ್ರಮವತೀ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ಸಕೃದೇವ ತದ್ಗೃಹ್ಯೇತ ನ ವಾ ಗೃಹ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ ನಿರಂಶ ಇತಿ ।
ನಿರಂಶೋಽಪ್ಯಹಮಪರೋಕ್ಷೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾ ತತ್ತದ್ದೇಹಾದ್ಯಾರೋಪವ್ಯುದಾಸಾಭ್ಯಾಮಂಶವಾನಿವಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷ ಇವ । ತತಶ್ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತಯಾ ಕ್ರಮವತ್ಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ತತ್ಕಿಂಮಿಯಮೇವ ವಾಕ್ಯಜನಿತಾ ಪ್ರತೀತಿರಾತ್ಮನಿ ತಥಾಚ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತೀತಿರಾತ್ಮನ್ಯನಾಗತಫಲತ್ವಾದಸ್ಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ತು ಪೂರ್ವರೂಪಮೇವಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ಯಾಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ರವಣಮನನೋತ್ತರಕಾಲಾ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯವತೀ ಭಾವನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪೂರ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ಶಂಕತೇ –
ಸತ್ಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಸಮಾರೋಪೋ ಹಿ ತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇನಾಪೋದ್ಯತೇ ನ ತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಃ । ದುಃಖಿತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವದೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ಸಮೀಚೀನ ಇತಿ ಬಲವಾನ್ನ ಶಕ್ಯೋಽಪನೇತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ । ದೇಹಾದ್ಯಭಿಮಾನವದಿತಿ ।
ನಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವದೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮ್ । ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸೋಽಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವದೋತ್ಪದ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಂ ಚಾಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಬಾಧನಮೇವಂ ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನೋಽಪಿ ತಥಾ । ನಹಿ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮನಾ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಣೋ ದುಃಖಶೋಕಾದಯ ಆತ್ಮಾನೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಾಪಿ ಧರ್ಮಾಃ ತೇಷಾಂ ತತೋತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾನಾಂ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ನಹಿ ಗೌರಶ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಾಸಂಬಂಧಾಭ್ಯಾಂ ಚ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಭೇದಾಭೇದಯೋಶ್ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇನೈಕತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ । ಇತಿ ಸರ್ವಮೇತದುಪಪಾದಿತಂ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ದೇಹಾದಿವದೇವ ಚೈತನ್ಯಾದ್ಬಹಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಇತಶ್ಚ ದುಃಖಿತ್ವಾದೀನಾಂ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸುಷುಪ್ತಾದಿಷು ಚೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಸ್ಮಾದನುಭವಾರ್ಥ ಏವಾವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೋ ಯಾವತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯವಿಷಯಾದನ್ಯವಿಷಯೈವಾವೃತ್ತಿರ್ವಿಧಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ರಾಪಿ ನ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾದಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಂ ವಿಧೀಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಮಸೀವಾಕ್ಯವಿಷಯಾದನ್ಯದಾತ್ಮದರ್ಶನಮಾಮ್ನಾತಂ ಯೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯತೇ ಯೇನ ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಸ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಿತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯುಪಸಂಹೃತ ಇತಿ ಸ ಏವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ತದಿತಃ ಪ್ರಾಚ್ಯಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿಮನ್ಯತ್ರ ವಿದಧಾನಃ ಪ್ರಧಾನಮಂಗೇನ ವಿಹಂತಿ । ವರೋ ಹಿ ಕರ್ಮಣಾಭಿಪ್ರೇಯಮಾಣತ್ವಾತ್ಸಂಪ್ರದಾನಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಮುದ್ವಾಹೇನ ಕರ್ಮಣಾಂಗೇನ ನ ವಿಘ್ನಂತೀತಿ ।
ನನು ವಿಧಿಪ್ರಧಾನತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಭೂತಾರ್ಥಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಭೂತಸ್ತ್ವರ್ಥಸ್ತದಂಗತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಚೋದನಾ ಹಿ ಭೂತಂ ಭವಂತಮ್” ಇತ್ಯಾದಿ ಶಾಬರಂ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾಃ “ಕಾರ್ಯಮರ್ಥಮವಗಮಯಂತೀ ಚೋದನಾ ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಭೂತಾದಿಕಮವಗಮಯತಿ” ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕೃತೋಽಹಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ತಾವದ್ಭೂತಾರ್ಥಪರ್ಯವಸಿತಾ ವೇದಾಂತಾ ನ ಕಾರ್ಯವಿಧಿನಿಷ್ಠಾಸ್ತಥೋಪಪಾದಿತಂ “ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯತ್ರ । ಪ್ರತ್ಯುತ ವಿಧಿನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಮುಕ್ತಿವಿರುದ್ಧಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದಾನ್ಮುಕ್ತಿವಿಹಂತೃತ್ವಮೇವಾಸ್ಯೇತ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮತ್ರೋಕ್ತಮಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛಂತಿ ಗ್ರಾಹಯಂತಿ ಚ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ ತಥಾಪಿ ತಯೋರಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾನಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗೇಣ ನಾನತ್ವಸ್ಯ ವಿನಿಶ್ಚಯಾಚ್ಛ್ರುತೇಶ್ಚ ತತ್ವಮಸೀತ್ಯದ್ಯಾಯಾ “ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) , “ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶಪರತಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶ ಏವಾಯಮ್ । ನಚ ಯಥಾ ಸಮಾರೋಪಿತಂ ಸರ್ಪತ್ವಮನೂದ್ಯ ರಜ್ಜುತ್ವಂ ಪುರೋವರ್ತಿನೋ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ವಿಧೀಯತ ಏವಂ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನೋ ಜೀವಭಾವಮನೂದ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯುಕ್ತಂ ಹಿ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ದ್ರವ್ಯೇ ದ್ರಾಘೀಯಸಿ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪೇಣಾಲೋಚಿತೇ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣಾಗೃಹೀತೇ ವಿಶೇಷಾಂತರಸಮಾರೋಪಣಮ್ । ಇಹ ತು ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯಾಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ನಾಗೃಹೀತಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದ್ರೂಪಮಿತಿ ಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಗ್ರಹೇ ಕಿಂ ವಿಶೇಷಾಂತರಂ ಸಮಾರೋಪ್ಯತಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವಾರೋಪಾಸಂಭವಾಜ್ಜೀವೋ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶ ಏವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಶ್ವೇತಕೇತೋರಾತ್ಮೈವ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯೋ ನ ತು ಶ್ವೇತಕೇತೋರ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ । ಭೇದೇ ಹಿ ಗೌಣತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ನ ಚ ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಗೌಣತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿಚ ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶೇ ಸಕೃದ್ವಚನಂ ತು ಪ್ರತೀಯತೇ ಭೇದದರ್ಶನನಿಂದಾ ಚ( ? ) । ಅಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ, ನಾಲ್ಪತ್ವಮತಿದವೀಯ ಏವೋಪಚರಿತತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಶ್ರುತೇಸ್ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತಾ ವಾಸ್ತವೀತ್ಯೇತತ್ಪರತಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ನಚ ಮಾನಾಂತರವೀರೋಧಾದತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶ್ರುತೇಃ । ನಚ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾದಿ ತು ಸರ್ವಮುಪಪಾದಿತಂ ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ । ನಿರಂಶಸ್ಯಾಪಿ ಚಾನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಾಸಮಾರೋಪಿತವಿವಿಧಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮನಃ ಸಾಂಶಸ್ಯೇವ ಕಸ್ಯಚಿದಂಶಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಾದ್ವಿಭ್ರಮ ಇವ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ತು ನ ವಿಭ್ರಮೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಚ ಸಂಸಾರೋ ನಾಮ । ಕಿಂತು ಸರ್ವಮೇತತ್ಸರ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಭಾಜನತ್ವೇನಾನಿರ್ವಚನೀಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನೋಕ್ತಮ್ –
ಯದ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಬದ್ಧೋಽಸಿ ನಾಸ್ತಿ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ರತಿಬೋಧ ಇತಿ ।
ಅನ್ಯೇಽಪ್ಯಾಹುಃ “ಯದ್ಯದ್ವೈತೇ ನ ತೋಷೋಽಸ್ತಿ ಮುಕ್ತ ಏವಾಸಿ ಸರ್ವದಾ” ಇತಿ । ಅತಿರೇಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯದಿತಿ ॥ ೩ ॥
ನ ಪ್ರತೀಕೇ ನ ಹಿ ಸಃ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಂ ಶುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನೈವ ಜೀವೇನೋಪಾಸ್ಯತೇಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಇತ್ಯಾದಿಷು ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ತಾತ್ವಿಕತ್ವಾದದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ಜೀವಾತ್ಮಾನಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾದರ್ಪಣಾ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಾಸ್ತಥಾ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟೇರುಪದೇಶಸ್ತತ್ರ ಸರ್ವತ್ರಾಹಂ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯಮಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ । ಉಪಪನ್ನಂ ಚ ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಘಟಶರಾವೋದಂಚನಾದೀನಾಮಿವ ಮೃದ್ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಮೃದಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ತಾದೃಶಾನಾಂ ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶಾನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರವಿಲಯಾವಗಮಾದ್ಭೇದಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಯಪರತ್ವಮೇವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ನ ತಾವದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಯಥಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ಏವಂ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಭಿರಹಂಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ, ಕಿಂತ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೋಪಾಸನೀಯೇಷು ಮನಃಪ್ರಭೃತಿಷ್ವಪ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವೇನೋಪಾಸನಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಏವಮಾದಿಷ್ವಹಮಿತ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಯಾ ತ್ವಹಂಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವಕಲ್ಪನೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೇವ ತದ್ವಿಕಾರಾಂತರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಾದೇರ್ಮನಃಪ್ರಭೃತಿಷೂಪಾಸನಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮತಯೋಪಾಸನಂ ವಿಹಿತಂ ತಸ್ಯ ತನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮತಯೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ “ಯಾವದ್ವಚನಂ ವಾಚನಿಕಮ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನಾಧಿಕಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ವಿಲಯಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತದರ್ಥತ್ವೇ ಹಿ ಮನ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಮನರ್ಥಕಂ ವಿಶ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಂ ಯಥಾ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ನಚ ಸರ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಮನೋಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಯೋಗಾತ್ । ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚಾನರ್ಥಕ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ।
ನಹ್ಯುಪಾಸಕಃ ಪ್ರತೀಕಾನೀತಿ ।
ಅನುಭವಾದ್ವಾ ಪ್ರತೀಕಾನಾಂ ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾಕಲನಂ ಶ್ರುತೇರ್ವಾ, ನ ತ್ವೇತದುಭಯಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀಕಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ನನು ಯಥಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಹಂಕರಾಸ್ಪದಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಯಾ ಭವತ್ಯಭಾವ ಏವಂ ಪ್ರತೀಕಾನಾಮಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದೇ ಚ ನಾಮಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಇಹ ಹಿ ಪ್ರತೀಕಾನ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವೇನೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾನಿ । ನತು ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಾವಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮುಪಾಸ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ಕಿಂತು ಸರ್ಪತ್ವಾನುವಾದೇನ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾಪನ ಇವಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರವಿಲಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ಏತದತೋ ಭವತಿ ಪ್ರಧಾನೀಭೂತಾನಾಂ ನ ಪ್ರತೀಕಾನಾಮುಚ್ಛೇದೋ ಯುಕ್ತೋ ನಚ ತದುಚ್ಛೇದೇ ವಿಧೇಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಪಿಚ –
ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ನಹ್ಯುಪಾಸನವಿಧಾನಾನಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರೈಸ್ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭೈರೇಕವಾಕ್ಯಭಾವಮಾಪದ್ಯಂತೇ ಯೇನ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶೇಷ್ವಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕಲ್ಪೇತ ಭಿನ್ನಪ್ರಕರಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ತತ್ರ ಯಥಾಲೋಕಪ್ರತೀತಿವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಸಂಸಾರೀ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಯಾಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶೇಷ್ವಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿರುಪದಿಶ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಶ್ಚೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕೈಃ ಸಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯುಪಾಸಕೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಃ, ಪ್ರತೀಕಾನಿ ತು ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ತಥಾಪ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತೀಕೈಃ ಸಾಮ್ಯಂ ದೃಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೪ ॥
ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರುತ್ಕರ್ಷಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಭಯಥಾಪಿ ಘಟತೇ ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ ಫಲಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ತದೇವಾದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಭಿಃ ಸಂಸ್ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಕರ್ತವ್ಯಾ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರಾದಿತ್ಯಾದಿಷು । ನ ಚೈವಂವಿಧೇಽವಧೃತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ನಿಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಿರ್ನೋತ್ಕೃಷ್ಟ ಇತಿ ಲೌಕಿಕೋ ನ್ಯಾಯೋಽಪವಾದಾಯ ಪ್ರಭವತ್ಯಾಗಮವಿರೋಧೇನ ತಸ್ಯೈವಾಪೋದಿತತ್ವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಕ್ಷೇಪಃ । ಸತ್ಯಂ ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ ಫಲದಾತೃತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸರ್ವತ್ರ ವಾಸ್ತವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ಶಬ್ದಗತ್ಯನುರೋಧೇನ ಕ್ವಚಿತ್ಕರ್ಮಣ ಏವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮವಸೀಯತೇ । ಯಥಾ “ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಯಜೇತ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ”, “ಚಿತ್ರಯಾ ಯಜೇತ ಪಶುಕಾಮಃ” ಇತ್ಯಾದೌ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಯಾಗಾದ್ಯಾರಾಧಿತಾ ದೇವತೈವ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ತಥಾಪಿ ಶಬ್ದತಃ ಕರ್ಮಣಃ ಕರಣತ್ವಾವಗಮನೇ ಫಲವತ್ತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ಕ್ವಚಿದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಯಥಾ ವ್ರೀಹೀನ್ಪ್ರೋಕ್ಷತೀತ್ಯಾದೌ । ತದುಕ್ತಂ “ಯೈಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಂ ಸಂಚಿಕೀರ್ಷ್ಯತೇ ಗುಣಸ್ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ” ಇತಿ । ತದಿಹ ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ತಥಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾಽದಿತ್ಯಾದೌ ಪ್ರತೀಕ ಉಪಾಸ್ಯಮಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ಇತ್ಯಭಿವದತಿ ಕಿಂವಾದಿತ್ಯಾದಿಬುದ್ಧ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಿಷಯೀಕೃತಂ ಫಲಾಯೇತ್ಯುಭಯಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಫಲದಾನೋಪಪತ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಂದೇಹೇ ಲೋಕಾನುಸಾರತೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ನಿರ್ಧಾರಿತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ ಏತದೇವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಲೌಕಿಕೋ ನ್ಯಾಯೋ ನಿಶ್ಚಯೇ ಹೇತುರಪಿ ತು ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಇತಿ ಪರತ್ವಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಮುಮೇವ ನ್ಯಾಯಮವಗಮಯತಿ । ತಥಾಹಿ ಸ್ವರಪ್ರವೃತ್ಯಾ ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ಯಥಾ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ವರ್ತಂತೇ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ವರ್ತ್ಸ್ಯತಿ ಯದಿ ಸ್ವಾರ್ಥೋಽಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾಚೇತಿಪರತ್ವಮನರ್ಥಕಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿನಾ ಸ್ವಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಜ್ಞಾನಪರಂ ಸ್ವರೂಪಪರಂ ವಾ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಾದಿತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥ ಇತಿ, ಪ್ರತೀತಿಪರ ಏವಾಯಮಿತಿಪರಃ ಶಬ್ದೋ ಯಥಾ ಗೌರಿತಿ ಮೇ ಗವಯೋಽಭವದಿತಿ । ತಥಾಚ ಆದಿತ್ಯಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಇತಿಪರತ್ವಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೫ ॥
ಆದಿತ್ಯಾದಿಮತಯಶ್ಚಾಂಗ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅಥವಾ ನಿಯಮೇನೋದ್ಗೀಥಾದಿಮತಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ।
ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಫಲಾನುತ್ಪಾದಾದುತ್ಪತ್ತಿಮತಃ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲದರ್ಶನಾತ್ಕರ್ಮೈವ ಫಲವತ್ । ತಥಾ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಮತಿಭಿರ್ಯದ್ಯುದ್ಗೀಥಾದಿಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯೇರಂಸ್ತತ ಆದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಭಿಃ ಕರ್ಮರೂಪಾಣ್ಯಭಿಭೂಯೇರನ್ ॥ ಏವಂಚ ಕರ್ಮರೂಪೇಷ್ವಸತ್ಕಲ್ಪೇಷು ಕುತಃ ಫಲಮುತ್ಪದ್ಯೇತ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಪುನರುದ್ಗೀಥಾದಿದೃಷ್ಟಾವುದ್ಗೀಥಾದಿಬುದ್ಧ್ಯೋಪಾಸ್ಯಮಾನಾ ಆದಿತ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ಮಾತ್ಮಕಾಃ ಸಂತಃ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪಿಷ್ಯಂತ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರೃಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಉಪಪನ್ನೋ ಯತಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೃಗ್ದೃಷ್ಟಿರಧ್ಯಸ್ತಾಗ್ನೌ ಚ ಸಾಮದೃಷ್ಟಿಃ ।
ಸಾಮ್ನಿ ಪುನರಗ್ನಿದೃಷ್ಟೌ ಋಚಿ ಚ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟೌ ವಿಪರೀತಂ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯೇತದೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಚೇಯಮೇವೇತಿ ।
ಉಪಪತ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಅಪಿಚ ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ।
ಏವಂ ಖಲ್ವಧಿಕರಣನಿರ್ದೇಶೋ ವಿಷಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಯದಿ ಲೋಕೇಷು ಸಾಮದೃಷ್ಟಿರಧ್ಯಸ್ಯೇತ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣರಾದ್ಧಾಂತೋಪಪತ್ತಿಮತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಬ್ರೂತೇ –
ಪ್ರಥಮನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಷು ಚೇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮತ್ರ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ –
ಆದಿತ್ಯಾದಿಮತಯ ಏವೇತಿ ।
ಯದ್ಯುದ್ಗೀಥಾದಿಮತಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಕ್ಷಿಪ್ಯೇರಂಸ್ತತ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಯಮಕಾರ್ಯತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಾದಿಮತೇಸ್ತತ್ರ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕ್ರಿಯತೇ ಯದ್ವಿದ್ಯಯಾ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವೇದಾದಿತ್ಯಾದಿಮತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯೋದ್ಗೀಥಾದಿಕರ್ಮಸು ಕಾರ್ಯೇಷು ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತೀತ್ಯಾದಿತ್ಯಮತೀನಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ಉದ್ಗೀಥಾದಿಷು ಸಂಸ್ಕಾರಕತ್ವೇನೋಪಯೋಗಃ ।
ಚೋದಯತಿ –
ಭವತು ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಫಲೇಷ್ವೇವಮಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಹಿ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ತತ್ರೈವಂ ಭವತು ಯತ್ರ ತು ಗುಣಾತ್ಫಲಂ ತತ್ರ ಗುಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕರೋತೀತ್ಯೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕ್ವ ಉಪಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತೇಷ್ವಪೀತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಗುಣಃ ಸಿದ್ಧಸ್ವಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಾಯ ಫಲಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಃ, ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಾನಿವೇಶಿನೋ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಫಲೋತ್ಪಾದಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಾಪೂರ್ವಸಂನಿವೇಶಿನಃ ಫಲೋತ್ಪಾದ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಯಾ ವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಫಲಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇನಾದಿತ್ಯೋದ್ಗೀಥಯೋರವಿಶೇಷಸ್ತಥಾಪಿ ಫಲಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಸ್ತ್ಯುದ್ಗೀಥಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಾನಿರ್ದೇಶಾದಪ್ಯುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚೋಮಿತೀತಿ ।
ಸ್ವಯಮೇವೋಪಾಸನಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ಫಲವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಸಿದ್ಧರೂಪೈರಾದಿತ್ಯಾದಿಭಿರಧ್ಯಸ್ತೈಃ ಸಾಧ್ಯಭೂತತ್ವಮಭಿಭೂತಂಕರ್ಮಣಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಆದಿತ್ಯಾದಿಭಾವೇನಾಪಿ ಚ ದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಮಿತಿ ।
ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯಧ್ಯಾಸೇನ ಕರ್ಮರೂಪಮಭಿಭೂಯೇತ । ಅಪಿ ತು ಮಾಣವಕ ಇವಾಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಃ ಕೇನಚಿತ್ತೀವ್ರತ್ವಾದಿನಾ ಗುಣೇನ ಗೌಣ್ಯನಭಿಭೂತಮಾಣವಕತ್ವಾತ್ತಥೇಹಾಪಿ । ನಹೀಯಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ರಜತಧೀರಿವ ವಹ್ನಿಧೀರ್ಯೇನ ಮಾಣವಕತ್ವಮಭಿಭವೇತ್ । ಕಿಂತು ಗೌಣೀ । ತಥೇಯಮಪ್ಯುದ್ಗೀಥಾದಾವಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿರ್ಗೌಣೀತಿ ಭಾವಃ ।
ತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢಂಸಾಮೇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಪಿ ಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತೌ ನ ಋಕ್ಸಾಮೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಾ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಕ್ಷರನ್ಯಾಸಾಲೋಚನಯಾ ತು ವಿಪರೀತಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಇಯಮೇವರ್ಗಿತಿ ।
“ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ”(ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨ । ೩) ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾನಿರ್ದೇಶಾತ್ಸಾಮ್ನಾಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದಿ ಸಾಮಧೀರಧ್ಯಸ್ಯೇತ ತತೋ ನ ಸಾಮಾನ್ಯುಪಾಸ್ಯೇರನಪಿ ತು ಲೋಕಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಃ । ತಥಾ ಚ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ತೃತೀಯಾರ್ಥಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ ಸಾಮ್ನೇತಿ । ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಸಪ್ತಮೀ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥೇ ಕಥಂಚಿನ್ನೀಯತೇ । ಅಗಾರೇ ಗಾವೋ ವಾಸ್ಯಂತಾಂ ಪ್ರಾವಾರೇ ಕುಸುಮಾನೀತಿವತ್ । ತೇನೋಕ್ತನ್ಯಾಯಾನುರೋಧೇನ ಸಪ್ತಮ್ಯಾಶ್ಚೋಭಯಥಾಪ್ಯವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವರಂ ಯಥಾಶ್ರುತದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಾನುರೋಧಾಯ ತೃತೀಯಾರ್ಥೇ ಸಪ್ತಮೀ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾ ।
ಲೋಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪಂಚವಿಧಂ ಹಿಂಕಾರಪ್ರಸ್ತಾವೋಂಕಾರೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರೋಪದ್ರವನಿಧನಪ್ರಕಾರಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತಿ, ತತ್ರ ಕೋ ವಿನಿಗಮನಾಯಾಂ ಹೇತುರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನಮಿತಿ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಸಾಧ್ವಿತಿ ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ । ಸಾಧುತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ “ಸಾಧುಕಾರೀ ಸಾಧುರ್ಭವತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತಿ । ಹಿಂಕಾರಾನುವಾದೇನ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನೇ ಹಿಂಕಾರಃ ಪೃಥಿವೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವಿಪರೀತನಿರ್ದೇಶಃ ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ ॥ ೬ ॥
ಆಸೀನಃ ಸಂಭವಾತ್ ।
ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಬಂಧಿಷು ಯತ್ರ ಹಿ ತಿಷ್ಠತಃ ಕರ್ಮ ಚೋದಿತಂ ತತ್ರ ತತ್ಸಂಬದ್ಧೋಪಾಸನಾಪಿ ತಿಷ್ಠತೈವ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಯತ್ರ ತ್ವಾಸೀನಸ್ಯ ತತ್ರೋಪಾಸನಾಪ್ಯಾಸೀನೇನೈವೇತಿ । ನಾಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣತಂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ । ಪ್ರಮಾಣತಂತ್ರಾ ಚ ವಸ್ತುವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ .....ನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ತತ್ರಾಪ್ಯನಿಯಮಃ( ? ) । ಯನ್ಮಹತಾ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ವಿನೋಪಾಸಿತುಮಶಕ್ಯಂ ಯಥಾ ಪ್ರತೀಕಾದಿ, ಯಥಾ ವಾ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿ, ತತ್ರೈಷಾ ಚಿಂತಾ । ತತ್ರ ಚೋದಕಶಾಸ್ತ್ರಾಭಾವಾದನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಯಥಾ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಬಂಧಾದಾಸೀನಸ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನನು ಯಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಧ್ಯಾಯತಿರುಪಚರ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಕಿಮಸೌ ತದಾ ತಿಷ್ಠತೋ ನ ಭವತಿ ನ ಭವತೀತ್ಯಾಹ । ಆಸೀನಶ್ಚಾವಿದ್ಯಮಾನಾಯಾಸೋ ಭವತೀತಿ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮಿತರತ್ ॥ ೭ ॥
ಧ್ಯಾನಾಚ್ಚ ॥ ೮ ॥
ಅಚಲತ್ವಂ ಚಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ॥ ೯ ॥
ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ॥ ೧೦ ॥
ಯತ್ರೈಕಾಗ್ರತಾ ತತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಸಮೇ ಶುಚೌ ಶರ್ಕರಾವಹ್ನಿವಾಲುಕಾವಿವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾನ್ನಿಯಮೇ ಸಿದ್ಧೇ ದಿಗ್ದೇಶಾದಿನಿಯಮಮವಾಚನಿಕಮಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಪ್ರವಣೇ ವೈಶ್ವದೇವೇನ ಯಜೇತೇತಿವದ್ವೈದಿಕಾರಂಭಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕಶ್ಚಿದಾಶಂಕತೇ । ತಮನುಗ್ರಹೀತುಮಾಚಾರ್ಯಃ ಸುಹೃದ್ಭಾವೇನೈವ ತದಾಹ ಸ್ಮ । ಯತ್ರೈಕಾಗ್ರತಾ ಮನಸ್ತತ್ರೈವ ಭಾವನಾಂ ಪ್ರಯೋಜಯೇತ್ । ಓವಿಶೇಷಾತ್ । ನಹ್ಯತ್ರಾಸ್ತಿ ವೈಶ್ವದೇವಾದಿವದ್ವಚನಂ ವಿಶೇಷೇಕಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಆ ಪ್ರಾಯಣಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್ ।
ಅಧಿಕರಣವಿಷಯಂ ವಿವೇಚಯತಿ –
ತತ್ರ ಯಾನಿ ತಾವದಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಮಾನನಿಯೋಜ್ಯಾ ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹಿ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯರೂಪನಿಯೋಗಸಂಬಂಧಮವಬೋಧಯತಿ ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಣ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಲಕ್ಷಣಮಧಿಕಾರಂ ತಚ್ಚೈತದುಭಯಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾದ್ಭವತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪ್ರಾಪ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ವಪ್ರತೀತೇಸ್ತು ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವಾನ್ನಾಸ್ತೀಹ ತಿರೋಹಿತಮಿವ ಕಿಂಚನೇತಿ ಕಿಮತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ । ನನ್ವೇವಮಪ್ಯಭ್ಯುದಯಫಲಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ತತ್ರ ನಿಯೋಜ್ಯನಿಯೋಗಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ವಾಮಿತಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸಕೃತ್ಕರಣಾದೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಮಾಪ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಮುಪಾಸನಪದವೇದನೀಯಾವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮೇವ ಕೃತವತ ಉಪರಮಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತಾವತೈವ ಕೃತಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ಯತ್ರ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಕತ್ವಂ ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾತೀಂದ್ರಿಯಫಲಾನಾಮುಪಾಸನಾನಾಮ್ । ತಾನಿ ಖಲು ಆಪ್ರಾಯಣಂ ತತ್ತದುಪಾಸ್ಯಗೋಚರಬುದ್ಧಿಪ್ರವಾಹವಾಹಿತಯಾ ದೃಷ್ಟೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಾಯಣಸಮಯೇ ತದ್ಬುದ್ದಿಂ ಭಾವಯಿಷ್ಯಂತಿ । ಕಿಮತ್ರ ಫಲವತ್ಪ್ರಾಯಣಸಮಯೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇಣ ನಹಿ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದಾಪ್ರಾಯಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತ್ವೇತ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವಾತೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾ “ಸ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ತಾತ್ಕ್ರತುರ್ಹಾಮುಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವತಿ” ಇತಿ । ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪವಿಶೇಷಃ । ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚೋದಾಹೃತಾ ಇತಿ ॥ ೧೨ ॥
ತದಧಿಗಮ ಉತ್ತರಪೂರ್ವಾಘಯೋರಶ್ಲೇಷವಿನಾಶೌ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ಗತಸ್ತೃತೀಯಶೇಷಃ ಸಾಧನಗೋಚರೋ ವಿಚಾರಃ । ಇದಾನೀಮೇತದಧ್ಯಾಯಗತಫಲವಿಷಯಾ ಚಿಂತಾ ಪ್ರತನ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಮಿದಂ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಾನ್ಮೋಕ್ಷಾದ್ವಿಪರೀತಫಲಂ ದುರಿತಂ ಬಂಧನಫಲಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ನ ಕ್ಷೀಯತ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಹಿ ಫಲಾಯ ಯದ್ವಿಹಿತಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚಾನರ್ಥಪರಿಹಾರಾಯಾಶ್ವಮೇಧಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿ ಚಾಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಂ ಕಿಂ ತದಪೂರ್ವಮುಪರತೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯತ್ರ ಸುಖದುಃಖೋಪಭೋಗಾತ್ಪ್ರಾಂಗಾವಿರಂತುಮರ್ಹತಿ । ಸ ಹಿ ತಸ್ಯ ವಿನಾಶಹೇತುಸ್ತದಭಾವೇ ಕಥಂ ವಿನಶ್ಯೇದಿತಿ । ತಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯಾಕೋಪಾಚ್ಚೇತಿ । ಅದತ್ತಫಲಂ ಚೇತ್ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಂ ವಿನಶ್ಯತಿ ಕರ್ಮಣ ಏವ ಫಲಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಬೋಧಕಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಭವೇತ್ । ನಚ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮದತ್ತಫಲಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಪೂರ್ವಾಣಿ ಕ್ಷಿಣೋತೀತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಮಪಿ ತದಪ್ರಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಧಾನಸ್ಯ ಚೈನಸ್ವಿನರಾಧಿಕಾರಿಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾತ್ರೇಣೋಪಪತ್ತಾವುಪಾತ್ತದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಫಲಾಕ್ಷೇಪಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ಮರಂತಿ ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮೇತಿ । ಯದಿ ಪುನರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾತ್ಮಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವಿಧಿರ್ನ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರತಿಲಂಭಮಾತ್ರೇಣ ನಿರ್ವೃಣೋತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ದೋಷಸಂಯೋಗೇನ ಶ್ರವಣಾತ್ತನ್ನಿಬರ್ಹಣಫಲಃ ಕಲ್ಪೇತ । ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ಸಂಯೋಗೇನಾಶ್ರವಣಾನ್ನದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ ಮೋಕ್ಷವತ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲವದ್ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಸಂಭವಿಷ್ಯತ್ಯಸಾವವಸ್ಥಾ ಯಸ್ಯಾಮುಪಭೋಗೇನ ಸಮಸ್ತಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಸೋಷ್ಯತಿ । ಯೋಗಾರ್ಧ್ದ್ಯೈವ ವಾ ದಿವಿ ಭುವ್ಯಂತರಿಕ್ಷೇ ಬಹೂನಿ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನಿರ್ಮಾಯ ಫಲಾನ್ಯುಪಭುಜ್ಯರ್ದ್ಧೇನ ಯೋಗಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಯೋಗೀ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷೀ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ । ಸ್ಥಿತೇ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ನ್ಯಾಯಬಲಾದ್ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತೈವಂ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಯದಿ ಕರ್ಮವಿಧಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ತ್ವಯಮಸ್ತಿ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹಿ ಫಲೋತ್ಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ರಂ ಕರ್ಮಣಾಮವಗಮಯತಿ ನ ತು ಕುತಶ್ಚಿದಾಗಂತುಕಾನ್ನಿಮಿತ್ತತಃ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದೇಸ್ತದಪ್ರತಿಬಂಧಮಪಿ । ತಸ್ಯ ತತ್ರೌದಾಸೀನ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಬೋಧಿತಫಲಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪ್ರತಿಬದ್ಧಮಾಗಂತುಕೇನ ಕೇನಚಿತ್ಕರ್ಮಣಾ ತತಸ್ತತ್ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತ ಏವೇತಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯಾಘಾತಃ । ನಾಭುಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತ ಇತಿ ಚ ಸ್ಮರಣಮಪ್ರತಿಬದ್ಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಕರ್ಮಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ದೋಷಕ್ಷಯೋದ್ಧೇಶೇನ ಚಾಪರವಿದ್ಯಾನಾಮಸ್ತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವದ್ವಿಧಾನಮೈಶ್ವರ್ಯಫಲಾನಾಮಪ್ಯುಭಯಸಂಯೋಗಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಯತ್ರಾಪಿ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ಪರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದೋಷೋದ್ಧೇಶೋ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರಾಪಿ ತತ್ಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಾದೇವ ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಯಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮವಸೀಯತೇ । ನಹಿ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪರಿಭಾವನಾಭುವಾ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನೇನ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಭ್ರಮೋ ಜೀವಃ ಫಲೋಪಭೋಗೇನ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭುಜಂಗಸಮಾರೋಪನಿಬಂಧನಾ ಭಯಕಂಪಾದಯಃ ಸತಿ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಪ್ರಭವಂತಿ, ಕಿಂತು ಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷಾತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕಾಲಮನುವೃತ್ತಾ ಅಪಿ ನಿವರ್ತಂತ ಏವ । ಅಮುಮೇವಾರ್ಥಮನುವದಂತೋ ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಇತ್ಯಾದಯೋ ವ್ಯಪದೇಶಾಃ ಸಮವೇತಾರ್ಥಾಃ ಸಂತೋ ನ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರತಯಾ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮರ್ಹಂತಿ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಸಂಭವಿಷ್ಯತಿ ಸಾವಸ್ಥಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಯಸ್ಯಾಂ ಪರ್ಯಾಯೇಣೋಪಭೋಗಾದ್ವಾ ಯೋಗರ್ದ್ಧೇಃ ಪ್ರಭಾವತೋ ಯುಗಪನ್ನೈಕವಿಧಕಾಯನಿರ್ಮಾಣೇನಾಪರ್ಯಾಯೇಣೋಪಭೋಗಾದ್ವಾ ಜಂತುಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷೀ ಸಂಪತ್ಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಏವಮೇವ ಚ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾ ಹಿ ಕರ್ಮಾಶಯಾ ಅನಿಯತಕಾಲವಿಪಾಕಾಃ ಕ್ರಮವತಾ ತಾವದ್ಭೋಗೇನ ಕ್ಷೇತುಮಶಕ್ಯಾಃ । ಭುಂಜಾನಃ ಖಲ್ವಯಮಪರಾನಪಿ ಸಂಚಿನೋತಿ ಕರ್ಮಾಶಯಾನಿತಿ । ನಾಪ್ಯಪರ್ಯಾಯಮುಪಭೋಗೇನಾಸಕ್ತಃ ಕರ್ಮಾಂತರಾಣ್ಯಸಂಚಿನ್ವಾನಃ ಕ್ಷೇಷ್ಯತೀತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಕಲ್ಪಶತಾನಿ ಕ್ರಮಕಾಲಭೋಗ್ಯಾನಾಂ ಸಂಪ್ರತಿ ಭೋಕ್ತುಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ದೀರ್ಘಕಾಲಫಲಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕಥಮೇಕಪದೇ ಕ್ಷೇಷ್ಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾನ್ಯಥಾ ಮೋಕ್ಷಸಂಭವಃ ।
ನನು ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಕರ್ಮಾಶಯಾಂತರೇಷು ಸುಖದುಃಖಫಲೇಷು ಮೋಕ್ಷಫಲಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಮುದಾಚರತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮನುಭೂಯಾಥ ಲಬ್ಧವಿಪಾಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಂತರಾಣಾಂ ಫಲಾನಿ ಭೋಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ನಚ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷ ಇತಿ ।
ನಹಿ ಕಾರ್ಯಃ ಸನ್ಮೋಕ್ಷೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋ ಹಿ ಸಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ರಿಯತೇ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾನುಪತ್ತೇಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯ । ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಖಲು ಮೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾನಂತರಭಾವಿನೀ ಜ್ಞೇಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ಫಲಂ, ಸೈವಾವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದಮಾದಧತೀ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಾಯ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ಏವಂ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪೂರ್ವಾಧಾನಪರಂಪರಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಫಲೇ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಫಲತ್ವಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ನಚ ದೃಷ್ಟೇ ಸಂಭವತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯದ್ವೈತಸಿದ್ಧೌ ದುರಿತಕ್ಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಇತರಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮಸಂಶ್ಲೇಷಃ ಪಾತೇ ತು ।
ಅಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇನ ರಾಗಾದಿನಿಬಂಧನತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರತಿಬಂಧೋ ಯುಕ್ತಃ । ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಯೋಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವೇನ, ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸವದವಿರೋಧಾನ್ನೋಚ್ಛೇದ್ಯೋಚ್ಛೇತ್ತೃಭಾವೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಪಾಪ್ಮನಶ್ಚ ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ನ ತದುಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಮ್ । ವಿಶೇಷವಿಧಾನಸ್ಯ ಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ಲೋಕತಃ ಸಿದ್ಧೇಃ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತೋ ದಕ್ಷಿಣೇನಾಕ್ಷ್ಣಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ನ ವಾಮೇನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಉಭೇ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತೇ ತರತೀತಿ ಚ ಯಥಾಸಂಭವಂ, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ದುಷ್ಕೃತಂ ಭೋಗೇನ ಸುಕೃತಮಿತಿ । “ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನಂ “ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨೪ । ೩) ಇತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾತ್ಪಾಪಕರ್ಮಾಣೀತಿ ವಿಶೇಷೇ ಉಪಸಂಹರಣೀಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದ್ದುಷ್ಕೃತಸ್ಯೈವ ಕ್ಷಯೋ ನ ಸುಕೃತಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣರಾದ್ಧಾಂತೋಽತಿದಿಶ್ಯತೇ । ನೋ ಖಲು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಕೇನಚಿದದೃಷ್ಟೇನ ದ್ವಾರೇಣ ದುಷ್ಕೃತಮಪನಯತ್ಯಪಿ ತು ದೃಷ್ಟೇನೈವ ಭೋಕ್ತೃಭೋಕ್ತವ್ಯಭೋಗಾದಿಪ್ರವಿಲಯದ್ವಾರೇಣ ತಚ್ಚೈತತ್ತುಲ್ಯಂ ಸುಕೃತೇಪೀತಿ ಕಥಮೇತದಪಿ ನೋಚ್ಛಿಂದ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಸಾಮ್ಯಮಾತ್ರಮವಿರೋಧಹೇತುರ್ನಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರಾದವಿರೋಧೋ ಜಲಾನಲಾದೀನಾಮ್ । ನಚ ಸುಕೃತಶಾಸ್ತ್ರಮನರ್ಥಕಮಬ್ರಹ್ಮವಿದಂ ಪ್ರತಿ ತದ್ವಿಧೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ಏವಮವಸ್ಥಿತೇ ಚ ಪಾಪ್ಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಪುಣ್ಯಮಪಿ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ನಿಕೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾತ್ತತ್ಫಲಂ ಹಿ ಕ್ಷಯಾತಿಶಯವತ್ । ನಹ್ಯೇವಂ ಮೋಕ್ಷೋ ನಿರತಿಶಯತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಾಯಂ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದೋ ವೇದೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಃ । ತದ್ಯಥಾ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಅನುಕ್ರಮ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನೋಽತೋ ನಿವರ್ತಂತ ಇತ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾದವಿಶೇಷೇಣ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರಶ್ಲೇಷವಿನಾಶಾವಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯ ಏವ ತು ಪೂರ್ವೇ ತದವಧೇಃ ।
ಯದ್ಯದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯೋತ್ತರಪೂರ್ವಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರಶ್ಲೇಷವಿನಾಶೌ ಹಂತ ಆರಬ್ಧಾನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಯೋಶ್ಚಾವಿಶೇಷೇಣೈವ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕರ್ತೃಕರ್ಮಾದಿಪ್ರವಿಲಯಸ್ಯೋಭಯತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತನ್ನಿಬಂಧನತ್ವಾಚ್ಚ ವಿನಾಶಸ್ಯ । ನಚ ಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷಾತ್ಕುಲಾಲಚಕ್ರಭ್ರಮಣವದನುವೃತ್ತಿಃ । ವಸ್ತುನಃ ಖಲ್ವನುವೃತ್ತಿಃ । ಮಾಯಾವಾದಿನಶ್ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋಶ್ಚ ಮಾಯಾಮಾತ್ರವಿನಿರ್ಮಿತತ್ವೇನ ಮಾಯಾನಿವೃತ್ತೌ ನ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯೇ ನ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಸ್ತುಸಂತೀತಿ ಕಸ್ಯಾನುವೃತ್ತಿಃ । ನಚ ರಜ್ಜೌ ಸರ್ಪಾದಿವಿಭ್ರಮಜನಿತಾ ಭಯಕಂಪಾದಯೋ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ವಿಭ್ರಮೇ ಯಥಾನುವರ್ತಂತೇ ತಥೇಹಾಪೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಸರ್ಪಾಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ತಜ್ಜನಿತಭಯಕಂಪಾದೀನಾಂ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ಚ ವಸ್ತುಸತ್ತ್ವೇನ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ವಿಭ್ರಮೇಽನಿವೃತ್ತೇಃ । ಅತ್ರ ತು ನ ಮಾಯಾ ನ ತಜ್ಜಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನ ತದ್ಗೋಚರ ಇತಿ ತುಚ್ಛತ್ವಾತ್ಕಿಮನುವರ್ತೇತ । ನ ಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷೋ ನ ಕರ್ಮೇತ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಾಣಾಮನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಃ । ನಚ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ದೇಹಪಾತಪ್ರತೀಕ್ಷಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಯುಕ್ತಾ । ನಹ್ಯೇಷಾ ಶ್ರುತಿರವಧಿಭೇದವಿಧಾಯಿನ್ಯಪಿ ತು ಕ್ಷಿಪ್ರತಾಪರಾ । ಯಥಾ ಲೋಕ ಏತಾವನ್ಮೇ ಚಿರಂ ಯತ್ಸ್ನಾತೋ ಭುಂಜಾನಶ್ಚೇತಿ । ನಹಿ ತತ್ರ ಸ್ನಾನಭೋಜನೇ ಅವಧಿತ್ವೇನ ವಿಧೀಯೇತೇ ಕಿಂ ತು ಕ್ಷೇಪೀಯಸ್ತಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಉಭಯವಿಧಾನೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತಾವಧಿಭೇದಃ ಚಿರತಾ ಚೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಯದ್ಯಪ್ಯದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪದರ್ಶಿತಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರವಿರೋಧಿತಯಾ ತನ್ಮಧ್ಯಪತಿತಸಕಲಕರ್ಮವಿರೋಧೀ । ತಥಾಪ್ಯನಾರಬ್ಧವಿಪಾಕಂ ಕರ್ಮಜಾತಂ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವ ಸಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ ನ ತ್ವಾರಬ್ಧವಿಪಾಕಂ ಸಂಪಾದಿತಜಾತ್ಯಾಯುರ್ವಿತತಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತಸುಖದುಃಖೋಪಭೋಗಪ್ರವಾಹಂ ಕರ್ಮಜಾತಮ್ । ತದ್ಧಿ ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿತಯೇತರೇಭ್ಯಃಪ್ರಸುಪ್ತವೃತ್ತಿಭ್ಯೋ ಬಲವತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮನೂದ್ದಾಲಕಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲಕ್ಲೇಶಜಾಲಾವರಣತಯಾ ಪರಿತಃ ಪ್ರದ್ಯೋತಮಾನಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾನಾಂ ನ ಜ್ಯೋಗ್ಜೀವಿತಾ ಭವೇತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚೈಷಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ತತ್ತ್ವಜ್ಞತಾ ಚ ಮಹಾಕಲ್ಪಕಲ್ಪಮನ್ವಂತರಾದಿಜೀವಿತಾ ಚ । ನ ಚೈತೇ ಮಹಾಧಿಯೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಶ್ಚಾಲ್ಪಪುಣ್ಯಮೇಧಸೋ ಮನುಷ್ಯಾ ಇತಿ ಶ್ರದ್ಧೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದಾಗಮಾನುಸಾರತೋಽಸ್ತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧವಿಪಾಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಕ್ಷಯಾಯ ತದೀಯಸಮಸ್ತಫಲೋಪಭೋಗಪ್ರತೀಕ್ಷಾ ಸತ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ।
ತಾವದೇವ ಚಿರಮಿತಿ ನ ಚಿರತಾ ವಿಧೀಯತೇ । ಅಪಿ ತು ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಾಂ ಚಿರತಾಮನೂದ್ಯ ದೇಹಪಾತಾವಧಿಮಾತ್ರವಿಧಾನಂ ತದೇತದಭಿಸಂಧಾಯೌಚಿತ್ಯಮಾತ್ರತಯಾಹ ಸ್ಮ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ –
ನ ತಾವದನಾಶ್ರಿತ್ಯಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮಾಶಯಮಿತಿ ।
ನ ಚೇದಂ ನ ಜಾತು ದೃಷ್ಟಂ ಯದ್ವಿರೋಧಿಸಮವಾಯೇ ವಿರೋದ್ಧ್ಯಂತರಮನುವರ್ತತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಬೋಧೋಽಪೀತಿ ।
ಯದಾ ಲೋಕೇಽಪಿ ವಿರೋಧಿನೋಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಸಹಾನುವೃತ್ತಿರುಪಲಬ್ಧಾ ತದೇಹಾಗಮಬಲಾದ್ದೀರ್ಘಕಾಲಮಪಿ ಭವತೀತಿ ನ ಶಕ್ಯಾ ನಿವಾರಯಿತುಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನಿಯೋಗಪರ್ಯನುಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದೇವಂ ಮಧ್ಯಸ್ಥಾನ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಯೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಮಾಪ್ತಂ ಮನ್ಯಂತೇ ತಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಾಹ
ಅಪಿಚ ನೈವಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಶ್ಚ ನ ಸಾಧಕಸ್ತಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಧ್ಯಾನೋತ್ಕರ್ಷೇಣ ಪೂರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾನವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ । ನಿರತಿಶಯಸ್ತು ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಃ । ಸ ಚ ಸಿದ್ಧ ಏವ । ನಚ ಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಾ ಭಯಕಂಪಾದಯಃ, ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದನುತ್ಪಾದಾತ್ । ಸರ್ಪಾವಚ್ಛೇದೋ ಹಿ ತಸ್ಯ ಭಯಕಂಪಾದಿಹೇತುಃ । ಸ ಚಾಸನ್ನ ನಿರ್ವಚನೀಯ ಇತಿ ಕುತೋ ವಸ್ತುಸತಃ ಕರ್ಯೋತ್ಪಾದಃ । ನಚ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಭಯಕಂಪಾದಿ ವಸ್ತುಸತ್ । ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಚ್ಚಾನಿರ್ವಾಚ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಾದೃಶೋ ಹಿ ಯಕ್ಷಸ್ತಾದೃಶೋ ಬಲಿರಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತು ತತ್ಕಾರ್ಯಾಯೈವ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯದಿ ಪುಣ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಶ್ಲೇಷವಿನಾಶೌ ಹಂತ ನಿತ್ಯಮಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಯೋಗಮಾರೂರುಕ್ಷುಣಾ । ತಸ್ಯಾಪೀತರಪುಣ್ಯವದ್ವಿದ್ಯಯಾ ವಿನಾಶಾತ್ । “ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಾದ್ಧಿ ಪಂಕಸ್ಯ ದೂರಾದಸ್ಪರ್ಶನಂ ವರಮಿ” ತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ನಚ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನೇತಿ ಮೋಕ್ಷಲಕ್ಷಣೈಕಕಾರ್ಯತಯಾ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರವಿರೋಧಃ । ಸಹಾಸಂಭವೇನೈಕಕಾರ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ನಹ್ಯೇತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದುಷೋ ವಿಗಲಿತಾಖಿಲಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇ ನಿತ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾಜನ್ಯೇ ಪುಣ್ಯೇ ಸಂಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವಾ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಂ ನ ತು ಮೋಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಂ ಯಜ್ಞಾದಿವಿಧಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಸತ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯಯೈಕಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇನ ಸಹಾಸಂಭವಾತ್ । ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಕತಯಾ ತು ಕರ್ಮಣಾಮಾರಾದುಪಕಾರಕಾಣಾಮಸ್ತು ಮೋಕ್ಷೋಪಯೋಗಃ । ನಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಾನಾಂ ನ ವಿದ್ಯಾಕಾರಣತ್ವಂ, ಸ್ವಕಾರಣವಿರೋಧಿನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ । ತಥಾಚ ವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯೋಪಾಯತಯಾ ಕಾರ್ಯವಿನಾಶ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಾದಾನಮರ್ಥವತ್ । ತದಭಾವೇ ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನುತ್ಪಾದೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಏವಂಚ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ಯಜ್ಞಸಾಧನತ್ವಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪೂರ್ವಮರ್ಥಂ ಪ್ರಾಪಯತಃ ಪಂಚಮಲಕಾರಸ್ಯ ನಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿತಯಾ ಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನೋಕ್ತಮ್ –
ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಹಿ ಪ್ರಾಪಕಂ ಸತ್ಕರ್ಮ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಕಾರಣಮಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ।
ಯತ ಏವ ನ ವಿದ್ಯೋದಯಸಮಯೇ ಕರ್ಮಾಸ್ತಿ ನಾಪಿ ಪರಸ್ತಾದಪಿ ತು ಪ್ರಾಗೇವ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ, ಅತ ಏವ ಚಾತಿಕ್ರಾಂತವಿಷಯಮೇತತ್ಕಾರ್ಯೈಕತ್ವಾಭಿಧಾನಮ್ ।
ಏತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ –
ನಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಿಂವಿಷಯಂ ಪುನರಿದಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಯೋತ್ತರಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಅತೋಽನ್ಯಾಪಿ ಹ್ಯೇಕೇಷಾಮುಭಯೋಃ ।
ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಮಶ್ಲೇಷವಿನಾಶವಚನಂ ಶಾಖಾಂತರೀಯವಚನಂ ಚ ತಸ್ಯ ಪುತ್ರಾ ದಾಯಮುಪಯಂತೀತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯೇತಿ ಹಿ ।
ಅಸ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಂ ಯಜ್ಞಾದಿ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿಕಮ್ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಕೇವಲಮ್ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯ ಹಿರಣ್ಯಂ ದದ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿದುಷೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯ ದದ್ಯಾನ್ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಬ್ರುವಾಯ ಮೂರ್ಖಾಯೇತಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಲಂಭಃ ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಸ್ತಸ್ಯಾತಿಶಯವತ್ತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ವಿದ್ಯಾರಹಿತಾದ್ಯಜ್ಞಾದೇರ್ವಿದ್ಯಾಸಹಿತಮತಿಶಯವದಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಪರವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವಮುಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯದ್ವಾರಾ ನೇತರಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಹಿತೇ ಯಜ್ಞಾದಾವುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ತದೇವಾಸ್ಯ ವೀರ್ಯವತ್ತರಮಿತಿ ತರಬರ್ಥಶ್ರುತೇರ್ವಿದ್ಯಾರಹಿತಸ್ಯ ವೀರ್ಯವತ್ತಾಮಾತ್ರಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ಸರ್ವಥಾಕಿಂಚಿತ್ಕರಸ್ಯ ತದುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಯಾಪಿ ಮಾತ್ರಯಾ ಪರವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದೋಪಯೋಗ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾರಹಿತಮಪಿ ಯಜ್ಞಾದಿ ಪರವಿದ್ಯಾರ್ಥಿನಾನುಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಭೋಗೇನ ತ್ವಿತರೇ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ ।
ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಞಃ ಫಲಂ ಭೋಗೇನ ನಿವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ । ಅಸ್ಯ ತೂಪಪಾದನಂ ಪುರಸ್ತಾದಪಕೃಷ್ಯ ಕೃತಮಿತಿ ನೇಹ ಕ್ರಿಯತೇ ಪುನರುಕ್ತಿಭಯಾತ್ ॥ ೧೯ ॥
ವಾಙ್ಮನಸಿ ದರ್ಶನಾಚ್ಛಬ್ದಾಚ್ಚ ।
ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಫಲವಿಚಾರಲಕ್ಷಣೇ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿವಿಚಾರೋಽಸಂಗತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಥಾಪರಾಸು ವಿದ್ಯಾಸು ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯ ಇತಿ ।
ಅಪರವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥದೇವಯಾನಮಾರ್ಗಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ಕ್ರಾಂತೇಸ್ತದ್ಗತೋ ವಿಚಾರಃ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಭವತಿ ಫಲವಿಚಾರ ಇತಿ ನಾಸಂಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಯಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಕ್ರಮೋ ವಿದುಷೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ “ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತ್ಯತ್ರೈವ ಸಮವನೀಯಂತೇ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ತತ್ಕಥಮಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಸಮಾನಾ ಹಿ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರಿತಿ ।
ವಿಷಯಮಾಹ –
ಅಸ್ತೀತಿ ।
ವಿಮೃಶತಿ –
ಕಿಮಿಹೇತಿ ।
ವಿಶಯಃ ಸಂಶಯಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ತತ್ರ ವಾಗೇವೇತಿ ।
ಶ್ರತಿಲಕ್ಷಣಾವಿಶಯೇ ಸಂಶಯೇ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾ ಪಠತಿ –
ವಾಗ್ವೃತ್ತಿರ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ವೃತ್ತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಥಮಿತಿ ।
ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಪರ್ಯಾಲೋಚನೇನೈವಂ ಪೂರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ವಾಚಃ ಪ್ರಲಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ವಿಹ ಸರ್ವತ್ರೈವ ಪರತ್ರೇಹ ಚಾವಿಭಾಗಸಾಮ್ಯಾತ್ಕಿಂ ಪರತ್ರೈವ ವಿಶಿಂಷ್ಯಾದವಿಭಾಗ ಇತಿ ನ ತ್ವತ್ರಾಪಿ । ತಸ್ಮಾದಿಹಾವಿಭಾಗೇನಾವಿಂಶಿಷತೋಽತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯುಪಸಂಹಾರಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಹೇತುಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾಹ –
ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಸತ್ಯಾಮೇವ ಮನೋವೃತ್ತೌ ವಾಗ್ವೃತ್ತೇರುಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ವಾಚಸ್ತೂಪಸಂಹಾರಮದೃಷ್ಟಂ ನಾಗಮೋಽಪಿ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಆಗಮಪ್ರಭವಯುಕ್ತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಆಗಮೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾನುಸಾರತಃ ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಲಯಮಾಹ । ನ ಚ ವಾಚಃ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಮನೋ ಯೇನಾಸ್ಮಿನ್ನಿಯಂ ಲೀಯೇತ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ವಾಕ್ಪದಂ ತದ್ವೃತ್ತೌ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಸಂಭವತಿ ಚ ವಾಗ್ವೃತ್ತೇರ್ವಾಗಪ್ರಕೃತಾವಪಿ ಮನಸಿ ಲಯಃ । ತಥಾ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ –
ವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾಭಿಭವಾವಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಅತ ಏವ ಚ ಸರ್ವಾಣ್ಯನು ।
ಯತ ಏವ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭಾವಾನ್ಮನಸಿ ನ ಸ್ವರೂಪಲಯೋ ವಾಚೋಽಪಿ ತು ವೃತ್ತಿಲಯಃ, ಅತ ಏವ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸತ್ಯೇವ ಸವೃತ್ತಿಕೇ ಮನಸಿ ವೃತ್ತೇರನುಗತಿರ್ಲಯೋ ನ ಸ್ವರೂಪಲಯಃ । ವಾಚಸ್ತು ಪೃಥಕ್ಗ್ರಹಣಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ಉದಾಹರಣಾಪೇಕ್ಷಂ ನ ತು ತದೇವೇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ತನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣ ಉತ್ತರಾತ್ ।
ಯದಿ ಸ್ವಪ್ರಕೃತೌ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಲಯಸ್ತತೋ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ್ರ ಮನಃಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಮನಃ ಇತಿ ನೋಪಚಾರತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸಂಭವತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಃ ಪ್ರಾಣಮನಸೋಃ । ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಇತ್ಯನ್ನಾತ್ಮತಾಮಾಹ ಮನಸಃ ಶ್ರುತಿರಾಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಬಾತ್ಮತಾಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಸಃ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ಮನಸೋ ವೃತ್ತಿಮತಃ ಪ್ರಾಣೇ ಲಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಸತ್ಯಮ್ , ಆಪೋಽನ್ನಮಸೃಜಂತ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಬನ್ನಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ನ ತು ತದ್ವಿಕಾರಯೋಃ ಪ್ರಾಣಮನಸೋಃ । ಸ್ವಯೋನಿಪ್ರಣಾಡಿಕಯಾ ತು ಮಿಥೋ ವಿಕಾರಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸಂಕರಾದತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿಕಾರಸ್ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಲಯ ಇತ್ಯನ್ನಸ್ಯಾಪ್ಸು ಲಯೋ ನ ತ್ವಬ್ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಣೇಽನ್ನವಿಕಾರಸ್ಯ ಮನಸಃ । ತಥಾ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಮನೋವೃತ್ತೇರ್ವೃತ್ತಿಮತಿ ಪ್ರಾಣೇ ಲಯೋ ನ ತು ವೃತ್ತಿಮತೋ ಮನಸ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩ ॥
ಸೋಽಧ್ಯಕ್ಷೇ ತದುಪಗಮಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸೀತಿ ತೇಜಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತವಿಶೇಷವಚನತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಿ ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯುಪಗಮಾನುಗಮಾವಸ್ಥಾನಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ತೇಜೋದ್ಧಾರೇಣಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ತೇಜಸಿ ಸಮಾಪನ್ನವೃತ್ತಿಃ ಖಲು ಪ್ರಾಣಃ । ತೇಜಸ್ತು ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಸಮಾಪನ್ನವೃತ್ತಿ । ತದ್ದ್ವಾರಾ ಜೀವಾತ್ಮಸಮಾಪನ್ನವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಪ್ರವಿಲಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಸ ಪ್ರಕೃತಃ ಪ್ರಾಣೋಽಧ್ಯಕ್ಷೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ತತ್ತಂತ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಕುತಃ ಉಪಗಮಾನುಗಮಾವಸ್ಥಾನೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ।
ತತ್ರೋಪಗಮಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಏವಮೇವೇಮಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ಅನುಗಮನಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಾನಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ಭವತೀತಿ ಚೇತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪಂಚವೃತ್ತಿಪ್ರಾಣಸಹಿತ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಸ್ತೇನ ಸಹಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಸವಿಜ್ಞಾನಃ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನು ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸೀತಿ ಶ್ರೂಯತ ಇತಿ ।
ಅಧಿಕಾವಾಪೋಽಶಬ್ದಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸೀತ್ಯತಸ್ತೇಜಸಿ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಲಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇನ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಲೋಚನಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಿ ಲಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ತೇಜಸಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಲಯ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಸ್ಯಾನಿಲಾಕಾಶಕ್ರಮೇಣ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ತತ್ತ್ವಲಯಾವಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜೋಗ್ರಹಣೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತೇಜಃ ಸಹಚರಿತದೇಹಬೀಜಭೂತಪಂಚಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಪರಿಚಾರಾಧ್ಯಕ್ಷೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿರಪ್ಯೇತೀತಿ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನು ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ತೇಜಃಸಹಚರಿತಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯುಪಲಕ್ಷ್ಯಂತಾಂ ತೇಜಃಶಬ್ದೇನಾಧ್ಯಕ್ಷೇ ತು ಕಿಮಾಯಾತಂ ತಸ್ಯ ತದಸಾಹಚರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಸೋಽಧ್ಯಕ್ಷ ಇತ್ಯಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಯದಾ ಹ್ಯಯಂ ಪ್ರಾಣೋಽಂತರಾಲೇಽಧ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಸಂಪರ್ಕವಶಾದೇವ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತದೋಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸೀತಿ ।
ಅತ್ರೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಯೋಽಪಿ ಸ್ರುಘ್ನಾದಿತಿ ॥ ೪ ॥
ಭೂತೇಷು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ॥ ೫ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ತೇಜಃಸಹಚರಿತೇಷ್ವಿತಿ ।
ನೈಕಸ್ಮಿನ್ ದರ್ಶಯತೋ ಹಿ ।
ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽನುಮಾನದರ್ಶನಮಾಹ –
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾನುರೂಪಮನುಮೇಯಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಪಿ ಶರೀರಂ ಪಂಚಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದರ್ಶಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ದರ್ಶಯತಶ್ಚೈತಮರ್ಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದ್ವಿವಚನಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾ । ಅಣ್ವ್ಯೋ ಮಾತ್ರಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ದಶಾರ್ಧಾನಾಂ ಪಂಚಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನು ಚೋಪಸಂಹೃತೇಷು ವಾಗಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಶ್ರಯತೇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ಭೂತಾಶ್ರಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಗ್ರಹಾ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಅತಿಗ್ರಹಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾಃ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಭೂತಾನಾಂ ತೂಪಾದಾನತ್ವೇನೇತ್ಯವಿರೋಧಃ ।
ಪ್ರಶಂಸಾಶಬ್ದೋಽಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಬ್ರೂತೇ ಸತಿ ನಿಕೃಷ್ಟ ಆಶ್ರಯಾಂತರೇ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಶಂಸಾಶಬ್ದಾದಪಿ ತತ್ರೇತಿ ॥ ೬ ॥
ಸಮಾನಾ ಚಾಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮಾದಮೃತತ್ವಂ ಚಾನುಪೋಷ್ಯ ।
ಅತ್ರಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತೇಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪ್ರತ್ಯೇತದಿತಿ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ವಿಶಯಾನಾನಾಂ ಸಂದಿಹಾನಾನಾಂ ಪುಂಸಾಮ್ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನು ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಸ್ವಾಪಾದಿವದಿತಿ ।
ಪರವಿದ್ಯಯೈವಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಖ್ಯಾತುಂ ತತ್ಸಧರ್ಮಾಶ್ಚ ತದ್ವಿಧರ್ಮಾಶ್ಚಾನ್ಯಾ ಅಪ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ತದನುಗುಣತಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ । ಸಾಧರ್ಮ್ಯವೈಧರ್ಮ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಸ್ಫುಟತರಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತೇ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತೀತಿ । ನ ತು ವಿದುಷಃ ಸಕಾಶಾದ್ವಿಶೇಷವಂತೋಽವಿದ್ವಾಂಸೋ ವಿಧೀಯಂತೇ ಯೇನ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣವ್ಯಾಘಾತೋ ಭವೇದಪಿ ತು ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾನಾಂ ತದನುಗುಣತಯಾ ತೇಷಾಮನುವಾದ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ –
ಸಮಾನಾ ಚೈಷೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ವಾಙ್ಮನಸೀತ್ಯಾದ್ಯಾ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋಃ ।
ಕುತಃ –
ಆಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ।
ಸೃತಿಃ ಸರಣಂ ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರಾಸೃತೇರಾಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಅಯಂ ವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮ ಆರಂಭಃ ಪ್ರಯತ್ನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಾದೇತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನೇಯಂ ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ ಯತೋ ನಾಡೀದ್ವಾರಮಾಶ್ರಯತೇ । ಅಪಿ ತ್ವಪರವಿದ್ಯೇಯಮ್ । ನ ಚಾಸ್ಯಾಮಾತ್ಯಂತಿಕಃ ಕ್ಲೇಶಪ್ರದಾಹೋ ಯತೋ ನ ತತ್ರೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಪರವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಾಭೂತಸಂಪ್ಲವಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಪ್ರೇಪ್ಸತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಸಂಭವತ್ಯೇಷ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಭೇದವಾನ್ ಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪದೇಶಃ । ಉಪಪೂರ್ವಾದುಷ ದಾಹ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದುಪೋಷ್ಯೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ॥ ೭ ॥
ತದಾಪೀತೇಃ ಸಂಸಾರವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಬೀಜಭಾವಾವಶೇಷಂ ಪರಮಾತ್ಮಸಂಪತ್ತಿಂ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಸಮರ್ಥಿತಾ । ಸೈವ ಸಂಪ್ರತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ಕಿಮಾತ್ಮನಿ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಾಂ ತತ್ತ್ವಪ್ರವಿಲಯ ಏವ ಸಂಪತ್ತಿರಾಹೋಸ್ವಿದ್ಬೀಜಭಾವಾವಶೇಷೇತಿ । ಯದಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ, ನೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ । ಅಥೋತ್ತರಃ ತತಃ ಸೇತಿ । ತತ್ರಾಪ್ರಕೃತೌ ನ ವಿಕಾರತತ್ತ್ವಪ್ರವಿಲಯೋ ಯಥಾ ಮನಸಿ ನ ವಾಗಾದೀನಾಮ್ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಚ ಜನಿಮತಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಪರಾ ದೇವತೇತಿ ತತ್ತ್ವಪ್ರಲಯ ಏವಾತ್ಯಂತಿಕಃ ಸ್ಯಾತ್ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಶರೀರತ್ವಾಯ ದೇಹಿನಃ । ಸ್ಥಾಣುಮನ್ಯೇಽನುಸಂಯಂತಿ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್ ॥”(ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೭) )ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾವತಃ ಸಂಸಾರಮುಪದಿಶತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸೇಯಮಾತ್ಯಂತಿಕೇ ತತ್ತ್ವಲಯೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಪ್ರಾಯಣಸ್ಯೈವೈಷ ಮಹಿಮಾ ವಿದ್ವಾಂಸಮವಿದ್ವಾಂಸಂ ವಾ ಪ್ರತೀತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸರ್ವಃ ಪ್ರಾಯಣಸಮಯ ಏವೇತಿ ।
ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಿಷಯಮನರ್ಥಕಂ ಪ್ರಾಯಣಾದೇವಾತ್ಯಂತಿಕಪ್ರಲಯೇ ಪುನರ್ಭವಾಭಾವಾತ್ । ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚಾಪ್ರಯತ್ನಲಭ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಯಣಾದೇವ ಜಂತುಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಯುಕ್ತಶ್ಚ ಪ್ರಾಯಣಮಾತ್ರಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ನಾಸತಿ ನಿದಾನಪ್ರಶಮೇ ಪ್ರಶಮಸ್ತದ್ವತೋ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೮ ॥
ಅಥೇತರಭೂತಸಹಿತಂ ತೇಜೋ ಜೀವಸ್ಯಾಶ್ರಯಭೂತಮುತ್ಕ್ರಮದ್ದೇಹಾದ್ದೇಹಾಂತರಂ ವಾ ಸಂಚರತ್ಕಸ್ಮಾದಸ್ಮಾಭಿರ್ನ ನಿರೀಕ್ಷ್ಯತೇ । ತದ್ಧಿ ಮಹತ್ತ್ವಾದ್ವಾನೇಕದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ರೂಪವದುಪಲಬ್ಧವ್ಯಮ್ । ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಮೂರ್ತಾಂತರೈಃ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಮಪಾಕರ್ತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರಮಾಣತಶ್ಚ ತಥೋಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಚಕಾರೋ ಭಿನ್ನಕ್ರಮಃ । ನ ಕೇವಲಮಾಪೀತೇಸ್ತದವತಿಷ್ಠತೇ । ತಚ್ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪರಿಮಾಣತಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಹಿ ತಸ್ಯ ತಾದೃಶಮದೃಶ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ಮಹತೋಽಪಿ ಅದೃಷ್ಟವಶಾದನುದ್ಭೂತರೂಪಸ್ಪರ್ಶಂ ಹಿ ತತ್ ।
ಪರಿಮಾಣತಃ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ಯತೋ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ಯಥಾ ತ್ರಸರೇಣವೋ ಜಾಲಸೂರ್ಯಮರೀಚಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣತಸ್ತಥೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಥಾಹಿ ನಾಡೀನಿಷ್ಕ್ರಮಣ ಇತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವಾ ಅನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ಶರೀರದೇಶೇಭ್ಯ ಇತಿ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ ।
ಅಪ್ರತಿಘಾತೇ ಹೇತುಮಾಹ –
ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏತದಪಿ ಹಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇನೈವ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಕಾಚಾಭ್ರಪಟಲಂ ಸ್ವಚ್ಛಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನ ತೇಜಸಃ ಪ್ರತಿಘಾತಮ್ । ಏವಂ ಸರ್ವಮೇವ ವಸ್ತುಜಾತಮಸ್ಯೇತಿ ॥ ೯ ॥
ನೋಪಮರ್ದೇನಾತಃ ।
ಅತ ಏವ ಚ ಸ್ವಚ್ಛತಾಲಕ್ಷಣಾತ್ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾದಸಕ್ತತ್ವಾಪರನಾಮ್ನಃ ॥ ೧೦ ॥
ಅಸ್ಯೈವ ಚೋಪಪತ್ತೇರೇಷ ಊಷ್ಮಾ ।
ಉಪಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ದೃಷ್ಟಶ್ರುತಾಭ್ಯಾಮೂಷ್ಮಣೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಸ್ತಿ ಸ್ಥೂಲಾದ್ದೇಹಾದತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿಚ್ಚದಾಮಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶರೀರಮಿತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶಾರೀರಾತ್ ।
ಅಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಅಮೃತತ್ವಂ ಚಾನುಪೋಷ್ಯೇತ್ಯತೋ ವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ ।
ವಿಷಯಮಾಹ –
ಅಥಾಕಾಮಯಮಾನ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಿಮತಮಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿರಾಕರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಸ್ವಮತಮವಸ್ಥಾಪಯತಿ –
ಅತಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ।
ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರಾಣೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೇಚ್ಛ್ರುತಿಃ ತತ ಏತದುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ನ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತೀತಿ ಹಿ ತದಾ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಧಾನಾವಮರ್ಶಿನಾಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಧಿಕೃತೋ ದೇಹೀ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಿನೋ ನ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶರೀರಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತ್ಯಪಿ ತು ತತ್ಸಹಿತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಏವೋತ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಪುನರತಿಕ್ರಮ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮನಾಡ್ಯಾ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರ್ಯಂತಂ ಸಲಿಂಗೋ ಜೀವಃ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೀಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಮಪಿ ದೇವತಾಂ ವಿದುಷ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿರತ ಏವ ಮಾರ್ಗಶ್ರುತಯಃ, ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಶುಕಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಪ್ರಸ್ಥಾನಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ –
ಸ್ಪಷ್ಟೋ ಹ್ಯೇಕೇಷಾಮ್ ।
ನಾಯಂ ದೇಹ್ಯಪಾದಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಅಪಿ ತು ದೇಹಾಪಾದಾನಸ್ಯ । ತಥಾ ಹಿ ಆರ್ತಭಾಗಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಜೀವಾತ್ಮನೋಽನುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ನ ತರ್ಹ್ಯೇಷ ಮೃತಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಮನುತ್ಕ್ರಾಂತೇರಿತಿ ಸ್ವಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರವಿಲಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಧೇರುಚ್ಛ್ವಯನಾಧ್ಮಾನೇ ಬ್ರುವನ್ಯಸ್ಯೋಚ್ಛ್ವಯನಾಧ್ಮಾನೇ ತಸ್ಯ ತದವಧಿತ್ವಮಾಹ । ಶರೀರಸ್ಯ ಚ ತೇ ಇತಿ ಶರೀರಮೇವ ತದಪಾದಾನಂ ಗಮ್ಯತೇ ।
ನನ್ವೇವಮಪ್ಯಸ್ತ್ವವಿದುಷಃ ಸಂಸಾರಿಣೋ ವಿದುಷಸ್ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ನನು ತದಾ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ದೇಹೀ ಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ತತ್ಕಥಮತ್ರ ದೇಹಾವಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಭೇದೋಪಚಾರೇಣ ।
ದೇಹದೇಹಿನೋರ್ದೇಹಿಪರಾಮರ್ಶಿನಾ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ದೇಹ ಏವ ಪರಾಮೃಷ್ಟ ಇತಿ ಪಂಚಮೀಪಾಠೇ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಷಷ್ಠೀಪಾಠೇ ತು ನೋಪಚಾರ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯೇಷಾಂ ತು ಷಷ್ಠೀತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭವತಿ ನಾಪ್ರಾಪ್ತೇ । ಅವಿದುಷೋ ಹಿ ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಾಮಣಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಿದುಷೋಽಪಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಮಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಷೇಧ ಉಪಪದ್ಯತೇ ನ ತು ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಜೀವಾವಧಿಕಂ ಕ್ವಚಿದುತ್ಕ್ರಮಣಂ ದೃಷ್ಟಂ ಯೇನ ತನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಅಪಿಚಾದ್ವೈತಪರಿಭಾವನಾಭುವಾ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನೇನ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಾವಭಾಸಜಾತಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯಾಭಾವಾದೇವ ನಾಸ್ತಿ ಗತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ನಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತಿ ।
ಅಪದಸ್ಯ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಮಾರ್ಗೇ ಪದೈಷಿಣೋಽಪಿ ದೇವಾ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನು ಗತಿರಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಸಶರೀರಸ್ಯೈವಾಯಂ ಯೋಗಬಲೇನ ।
ಅಪರವಿದ್ಯಾಬಲೇನೇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ ॥ ೧೪ ॥
ತಾನಿ ಪರೇ ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾವಿಲಯನಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಮರ್ಶಸ್ತಮಪನೇತುಮಯಮಾರಂಭಃ । ತಾನಿ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋದಿತಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇಕಾದಶ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಪಂಚ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಆರಂಭಬೀಜಂ ವಿಮರ್ಶಮಾಹ –
ನನು ಗತಾಃ ಕಲಾ ಇತಿ ।
ಘ್ರಾಣಮನಸೋರೇಕಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಪಂಚದಶತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಅತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಮಾಹ –
ಸಾ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರೋ ಲೌಕಿಕಃ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷೇಯಂ ಶ್ರುತಿಃ । ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಾ । ಇತರಾ ತು ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪರಿದ್ರಷ್ಟುಃ ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಾ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಯಭೇದಾದವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರಿತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಅವಿಭಾಗೋ ವಚನಾತ್ ।
ನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಾಪಾಯಃ । ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಶ್ಚ ವಿಭಾಗೋ ನಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಸಮೂಲಘಾತಮಪಹತಾಯಾಂ ಸಾವಶೇಷೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರವಿಲಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಸಾವಶೇಷತಾಶಂಕಾಮತಿಮಂದಾಮಪನೇತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ತದೋಕೋಗ್ರಜ್ವಲನಂ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಿತದ್ವಾರೋ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಚ್ಛೇಷಗತ್ಯನುಸ್ಮೃತಿಯೋಗಾಚ್ಚ ಹಾರ್ದಾನುಗೃಹೀತಃ ಶತಾಧಿಕಯಾ ।
ಅಪರವಿದ್ಯಾವಿದೋಽವಿದುಷಶ್ಚೋತ್ಕ್ರಾಂತಿರುಕ್ತಾ । ತತ್ರ ಕಿಂ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ವಾಂಶ್ಚಾವಿಶೇಷೇಣ ಮೂರ್ಧಾದಿಭ್ಯ ಉತ್ಕ್ರಾಮತ್ಯಾಹೋ ವಿದ್ವಾನ್ಮೂರ್ಧಸ್ಥಾನಾದೇವ, ಅಪರೇ ತು ಸ್ಥಾನಾಂತರೇಭ್ಯ ಇತಿ । ಅತ್ರ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಶ್ಯತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ತಸ್ಯೋಪಸಂಹೃತವಾಗಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಓಕ ಆಯತನಂ ಹೃದಯಂ ತಸ್ಯಾಗ್ರಂ ತಸ್ಯ ಜ್ವಲನಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರಕಾಶಿತದ್ವಾರೋ ವಿನಿಷ್ಕ್ರಮದ್ವಾರೋ ವಿದ್ವಾನ್ಮೂರ್ಧಸ್ಥಾನಾದೇವ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತಿ ನಾನ್ಯೇಭ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಸ್ಥಾನೇಭ್ಯಃ । ಕುತಃ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಹಾರ್ದವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಉತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಥಾನಪ್ರತಿಲಂಭಾಯ ಹಿ ಹಾರ್ದವಿದ್ಯೋಪದೇಶಃ । ಮೂರ್ಧಸ್ಥಾನಾದನಿಷ್ಕ್ರಮಣೇ ಚ ನೋತ್ಕೃಷ್ಟದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।
ಅಥ ಸ್ಥಾನಾಂತರೇಭ್ಯೋಽಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಮನ್ಕಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಮುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ತಚ್ಛೇಷಗತ್ಯನುಸ್ಮೃತಿಯೋಗಾಚ್ಚ ।
ಹಾರ್ದವಿದ್ಯಾಶೇಷಭೂತಾ ಹಿ ಮೂರ್ಧನ್ಯಾ ನಾಡೀ ಗತ್ಯೈ ಉಪದಿಷ್ಟಾ । ತದನುಶೀಲನೇನ ಖಲ್ವಯಂ ಜೀವೋ ಹಾರ್ದೇನ ಸೂಪಾಸಿತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾನುಗೃಹೀತಸ್ತಸ್ಯಾನುಸ್ಮರಂಸ್ತದ್ಭಾವಮಾಪನ್ನೋ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯೈವ ಶತಾಧಿಕಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತಿ । ಹೃದಯಾದುದ್ಗತಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮನಾಡೀ ಭಾಸ್ವರಾ ತಾಲುಮೂಲಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಮೂರ್ಧಾನಮೇತ್ಯ ರಶ್ಮಿಭಿರೇಕೀಭೂತಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ತಾಮನುಶೀಲಯತಸ್ತಯೈವಾಂತಕಾಲೇ ನಿರ್ಗಮನಂ ಭವತೀತಿ ॥ ೧೭ ॥
ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರೀ ।
ರಾತ್ರಾವಹನಿ ಚಾವಿಶೇಷೇಣ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರೀ ಸನ್ನಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ॥ ೧೮ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಶಂಕತೇ ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ –
ನಿಶಿ ನೇತಿ ಚೇನ್ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಾಂತರೇಣ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿತ್ವಾದ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ ।
ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿ ಹಿ ಶಿರಾಕಿರಣಸಂಪರ್ಕಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾತ್ಪ್ರತೀಯತೇ । ದರ್ಶಯತಿ ಚೈತಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯಶೇಷೇಣ । ಅಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾತ್ಪ್ರತಾಯಂತೇ ರಶ್ಮಯಸ್ತ ಆಸು ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತಾ ಭವಂತಿ ಯ ಆಭ್ಯೋ ನಾಡೀಭ್ಯಃ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ವಿಸ್ತಾರ್ಯಂತೇ ತೇ ರಶ್ಮಯೋಽಮುಷ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯೇ ಸೃಪ್ತಾಃ ।
ಪ್ರತಾಪಾದಿಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಚಂದ್ರಾಪಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಚಂದ್ರಮಸಾ ಖಲ್ವಮ್ಮಯೇನ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸೂರೀಣಾಂ ಭಾಸಾಂ ಚಂದ್ರಿಕಾತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಸ್ತಿ ನಿಶಿ ಸೌರ್ಯರಶ್ಮಿಪ್ರಚಾರ ಇತಿ । ಯೇ ತ್ವಾಹುಃ ಸ ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛೇದಿತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಶ್ರವಣಾದ್ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತೇ ನಾಸ್ತಿ ರಶ್ಮ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ । ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಯದಿ ಚ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತ ಇತಿ ।
ನಹ್ಯೇತದ್ವಿಶಿಷ್ಯಾಧೀಯತೇಽಧ್ಯೇತಾರಃ । ಯೇ ತು ಮನ್ಯಂತೇ ವಿದ್ವಾನಪಿ ರಾತ್ರಿಪ್ರಾಯಣಾಪರಾಧೇನ ನೋರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತ ಇತಿ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಅಥ ತು ವಿದ್ವಾನಪೀತಿ ।
ನಿತ್ಯವತ್ಫಲಸಂಬಂಧೇನ ವಿಹಿತಾ ವಿದ್ಯಾ ನ ಪಾಕ್ಷಿಕಫಲಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ।
ಯೇ ತು ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತಸ್ಯ ವಿದುಷೋಽಹರಪೇಕ್ಷಾಂ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಚಕ್ಷತೇ ತನ್ಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಥಾಪಿ ರಾತ್ರಾವಿತಿ ।
ಯಾವತ್ತಾವದುಪಬಂಧೇನಾನಪೇಕ್ಷಾ ಗತಿಃ ಶ್ರುತಾ । ನ ಚಾಪೇಕ್ಷಾ ಶಕ್ಯಾವಗಮಾ ಉಪಬಂಧವಿರೋಧಾದಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಅತಶ್ಚಾಯನೇಽಪಿ ದಕ್ಷಿಣೇ ।
ಅತ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಹೇತುಪರಾಮರ್ಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವ ಚೋದೀಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮಾಹ –
ಉತ್ತರಾಯಣಮರಣಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯ ಇತಿ ।
ಅಪನೋದಮಾಹ –
ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ।
ಅತಃಪದಪರಾಮೃಷ್ಟಹೇತುಬಲಾದವಿದುಷೋ ಮರಣಂ ಪ್ರಶಸ್ತಮುತ್ತರಾಯಣೇ ವಿದುಷಸ್ತೂಭಯತ್ರಾಪ್ಯವಿಶೇಷೋ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ । ವಿದುಷೋಽಪಿ ಚ ಭೀಷ್ಮಸ್ಯೋತ್ತರಾಯಣಪ್ರತೀಕ್ಷಣಮವಿದುಷ ಆಚಾರಂ ಗ್ರಾಹಯತಿ “ಯದ್ಯದಾಚರತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ತತ್ತದೇವೇತರೋ ಜನಃ”(ಭ. ಗೀ. ೩-೨೧) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಕಾಲವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ, ಅಪಿ ತ್ವಾತಿವಾಹಿಕೀರ್ದೇವತಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದವಿರೋಧಃ ॥ ೨೦ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಾವತರಣಾಯ ಚೋದಯತಿ –
ನನು ಚ ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾಲ ಏವಾತ್ರ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಚ್ಯತೇ ನ ತ್ವಾತಿವಾಹಿಕೀ ದೇವತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಿನಃ ಪ್ರತಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಚೈತೇ ।
ಸ್ಮಾರ್ತೀಮುಪಾಸನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ಸ್ಮಾರ್ತಃ ಕಾಲಭೇದವಿನಿಯೋಗಃ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇಃ ನ ತು ಶ್ರೌತೀಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಯದಿ ಸ್ಮೃತೌ ಕಾಲಭೇದವಿಧಿಃ ಶ್ರುತೌ ಚಾಗ್ನಿಜ್ಯೋತಿರಾದಿವಿಧಿಸ್ತತ್ರಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಾತಿವಾಹಿಕತಯಾ ವಿಷಯವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ವಿರೋಧಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ಅಥ ತು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ತಥಾಪಿ ಯತ್ರ ಕಾಲ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕಾಲಾಭಿಧಾನದ್ವಾರೇಣಾತಿವಾಹಿಕ್ಯ ಏವ ದೇವತಾ ಉಕ್ತಾ ಇತ್ಯವಿರೋಧ ಏವೇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ತತ್ಪ್ರಥಿತೇಃ ।
ಭಿನ್ನಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನೋಪಾಸನಯೋಗತಃ । ಅನಪೇಕ್ಷಾ ಮಿಥೋ ಮಾರ್ಗಾಸ್ತ್ವರಾತೋಽವಧೃತೇರಪಿ ॥ ಗಂತವ್ಯಮೇಕಂ ನಗರಂ ಪ್ರತಿ ವಕ್ರೇಣಾಧ್ವನಾ ಗತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಋಜುನಾಧ್ವನಾ ಗತಿಸ್ತ್ವರಾವತೀ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಏಕಮಾರ್ಗತ್ವೇ ತು ಕಮಪರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತ್ವರಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ತೈರೇವ ರಶ್ಮಿಭಿರಿತ್ಯವಧಾರಣಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಪಥ್ಯಂತರಸ್ಯ ನಿವರ್ತನೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಾ ಏವೈತೇ ಪಂಥಾನ ಏಕಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾ ವ್ರೀಹಿಯವಾವಿವ ವಿಕಲ್ಪೇರನ್ನಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಪಥೋಽನೇಕಪರ್ವಸಂಗಮಸಂಭವಾತ್ । ಗೌರವಾನ್ನೈವ ನಾನಾತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಲಿಂಗತಃ ॥ ಸಪರ್ವಾ ಹಿ ಪಂಥಾ ನಗರಾದಿಕಮೇಕಂ ಗಂತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ ನಾಭಾಗಃ । ತತ್ರ ಕಿಮೇತೇ ರಶ್ಮ್ಯಹರ್ವಾಯುಸೂರ್ಯಾದಯೋಽಧ್ವನಃ ಪರ್ವಾಣಃ ಸಂತೋಽಧ್ವನೈಕೇನ ಯುಜ್ಯಂತೇ, ಆಹೋ ಯಥಾಯಥಮಧ್ವಾನಮಪಿ ಭಿಂದಂತೀತಿ ಸಂದೇಹೇಽಭೇದೇಽಪ್ಯಧ್ವನೋ ಭಾಗಭೇದೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಭಾಗಿಭೇದಕಲ್ಪನೋಚಿತಾ, ಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಏಕದೇಶಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋಪಪತ್ತೇರ್ನಾನೇಕಾಧ್ವಕಲ್ಪನಾ । ಅಥೈತೈರೇವ ರಶ್ಮಿಭಿರಿತ್ಯವಧಾರಣಂ ನ ತಾವದರ್ಥಾಂತರನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರಾಪಕೈರೇವ ವಾಕ್ಯಾಂತರೈರ್ವಿರೋಧಾತ್ , ತಸ್ಮಾದನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾಮಸ್ಯಾವಧಾರಯತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಕಂ ವಾಕ್ಯಮಪ್ರಾಪ್ತಮಧ್ವಾನಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ ತಸ್ಯ ಚಾನಪೇಕ್ಷತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥದ್ವಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಮಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಮೇವಕಾರೋಽನುವದತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತ್ವರಾವಚನಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಖಲ್ವೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಗಂತವ್ಯೇ ಪಥಿಭೇದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತ್ವರಾವಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಗಂತವ್ಯಭೇದಾದಪಿ ತದುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಥಾ ಕಶ್ಮೀರೇಭ್ಯೋ ಮಥುರಾಂ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಯಾತಿ ಚೈತ್ರ ಇತಿ ತಥೇಹಾಪ್ಯನ್ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದ್ಗಂತವ್ಯಾದನೇನೋಪಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಪ್ರಯಾತೀತಿ ।
ಭೂಯಾಂಸ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಶ್ರುತೌ ಮಾರ್ಗಪರ್ವಾಣೀತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ ಏಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯಾಲ್ಪಪರ್ವಣಾ ಮಾರ್ಗೇಣ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಂ ಬಹುಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಚೇತನಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಯಸಾಂ ಪರ್ವಣಾಮವಿರೋಧೇನಾಲ್ಪಾನಾಂ ತದನುಪ್ರವೇಶ ಏವ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ॥ ೧ ॥
ವಾಯುಮಬ್ದಾದವಿಶೇಷವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮ್ ।
“ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ಪಾಠಸ್ಯ ಕ್ರಮಂ ಪ್ರತಿ ನಿಯಂತೃತಾ । ಊರ್ಧ್ವಾಕ್ರಮಣಮಾತ್ರೇ ಚ ಶ್ರುತಾ ವಾಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತತಾ ॥” “ಸ ವಾಯುಮಾಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮೈ ಸ ತತ್ರ ವಿಜಿಹೀತೇ ಯಥಾ ರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ಖಂ ತೇನ ಸ ಊರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ”(ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ವಾಯುನಿಮಿತ್ತಮೂರ್ಧ್ವಾಕ್ರಮಣಂ ಶ್ರುತಂ ನ ತು ವಾಯುನಿಮಿತ್ತಮಾದಿತ್ಯಗಮನಂ “ಸ ಆದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ” ಇತ್ಯಾದಿತ್ಯಗಮನಮಾತ್ರಪ್ರತೀತೇಃ । ನಚ ತೇನೇತ್ಯನಂತರಶ್ರುತೋರ್ಧ್ವೀಕ್ರಮಣಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧಿ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಮಾದಿತ್ಯಗಮನಕ್ರಿಯಯಾಪಿ ಸಂಬಂದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾಗಮನಸ್ಯ ತೇನೇತಿ ವಿನಾ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರ್ಯೇನಾನ್ಯಸಂಬದ್ಧಮಪ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ । ತತ್ರಾಗ್ನಿಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತಿ ಸ ವಾಯುಲೋಕಮಿತ್ಯಾದಿಸಂದರ್ಭಗತಸ್ಯ ಪಾಠಸ್ಯ ಕ್ವಚಿನ್ನಿಯಾಮಕತ್ವೇನ ಕೢಪ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಗ್ನಿವಾಯುವರುಣಕ್ರಮನಿಯಾಮಕಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಊರ್ಧ್ವಶಬ್ದೋ ನ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ । ತದ್ಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಯುಕ್ತಮಾದಿತ್ಯೇನ ವಿಶೇಷಣಮ್ ॥ ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯೂರ್ಧ್ವಶಬ್ದಾತ್ಕಶ್ಚಿಲ್ಲೋಕಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯೇತ ಸ ತೂಪರಿದೇಶಮಾತ್ರವಾಚೀ ಲೋಕಭೇದಾದ್ವಿನಾಪರ್ಯವಸ್ಯಂಲ್ಲೋಕಭೇದವಾಚಿನಾದಿತ್ಯಪದೇನಾದಿತ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾದಿತ್ಯಲೋಕಗಮನಮೇವ ವಾಯುನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಶ್ರೌತಕ್ರಮನಿಯಮೇ, ಪಾಠಃ ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೋ ನ ತು ಕ್ರಮಾಯ ಪ್ರಭವತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ಸಂವತ್ಸರಲೋಕೋ ನ ಪಠ್ಯತೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಂ ದೇವಲೋಕೋ ನ ಪಠ್ಯತೇ ತತ್ರೋಭಯಾನುರೋಧಾದುಭಯಪಾಠೇ ಮಾಸಸಂಬಂಧಾತ್ಸಂವತ್ಸರಃ ಪೂರ್ವಃ ಪಶ್ಚಿಮೋ ದೇವಲೋಕಃ । ನಹಿ ಮಾಸೋ ದೇವಲೋಕೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸಂವತ್ಸರೇಣ । ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧಾನ್ಮಾಸಾರಭ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಮಾಸಾನಂತರ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ದೇವಲೋಕಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾದ್ಭವತಿ । ತತ್ರಾದಿತ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಯ ವಾಯೋಃ ಸಂವತ್ಸರಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ದೇವಲೋಕಾದ್ವಾಯುಮಿತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ ।
ವಾಯುಮಬ್ದಾದಿತಿ ತು ಸೂತ್ರಮತ್ರಾಪಿ ವಾಚಕಮೇವ । ತಥಾಪಿ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಪರಾಂಚಮಾದಿತ್ಯಾದರ್ವಾಂಚಂ ವಾಯುಮಭಿಸಂಭವಂತೀತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಪಾಠಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಯೋಕ್ತಂ, ತದಿದಮಾಹ –
ವಾಯುಮಬ್ದಾದಿತಿ ತ್ವಿತಿ ॥ ೨ ॥
ತಡಿತೋಽಧಿ ವರುಣಃ ಸಂಬಂಧಾತ್ ।
ತಡಿದಂತೇಽರ್ಚಿರಾದ್ಯೇಽಧ್ವನ್ಯಪ್ಪತಿಸ್ತಡಿತಃ ಪರಃ । ತತ್ಸಂಬಂಧಾತ್ತಥೇಂದ್ರಾದಿರಪ್ಪತೇಃ ಪರ ಇಷ್ಯತೇ ॥ ಆಗಂತೂನಾಂ ನಿವೇಶೋಽಂತೇ ಸ್ಥಾನಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಸಾಧಿತಃ । ತಥಾ ಚೇಂದ್ರಾದಿರಾಗಂತುಃ ಪಠ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಪತೇಃ ಪರಃ ॥ ೩ ॥
ಆತಿವಾಹಿಕಾಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನಸರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಿಹ್ನಾನ್ಯೇವಾರ್ಚಿರಾದಯಃ । ಭರ್ತೃಭೋಗಭುವೋ ವಾ ಸ್ಯುರ್ಲೋಕತ್ವಾನ್ನಾತಿವಾಹಿಕಾಃ ॥ ಅರ್ಚಿರಾದಿಶಬ್ದಾ ಹಿ ಜ್ವಲನಾದಾವಚೇತನೇಷು ನಿರೂಢವೃತ್ತಯೋ ಲೋಕೇ । ನ ಚೈಷಾಂ ತ್ವಾವಧಿಕಾನಾಮಿವ ನಿಯಮವತೀ ಸಂವಹನಸ್ವರೂಪಾ ಸ್ವತಂತ್ರಕ್ರಿಯಾ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಾ ಸಂಭವತ್ಯಚೇತನಾನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾದ್ಭರ್ತುರ್ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಭೋಗಭೂಮಯ ಏವೇತಿ ಮನ್ಯಾಮಹೇ । ಅಪಿ ಚಾರ್ಚಿಷ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದಪಾದಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಹೇತುರ್ನಾಗುಣೇ ಹೇತೌ ಪಂಚಮೀ ದೃಶ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್ ॥ ಜಾಡ್ಯಾದ್ಬದ್ಧ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಗುಣವಚನೇಷು ಜಾಡ್ಯಾದಿಷು ಹೇತುಪಂಚಮೀ ದೃಷ್ಟಾ । ನ ಚಾರ್ಚಿರಾದಿಶಬ್ದಾ ಗುಣವಾಚಿನೋ ಯೇನ ಪಂಚಮ್ಯಾ ತೇಷಾಂ ವಹನಂ ಪ್ರತಿ ಹೇತುತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅಪಾದಾನತ್ವಂ ಚಾಚೇತನೇಷ್ವಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ನಾತಿವಾಹಿಕಾಃ । ನ ಚಾಮಾನವಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿದ್ಯುದಾದಿಷು ವೋಢೃತ್ವದರ್ಶನಾದರ್ಚಿರಾದೀನಾಮಪಿ ವೋಢೃತ್ವಮುನ್ನೇಯಮ್ । ಯಾವದ್ವಚನಂ ಹಿ ವಾಚನಿಕಂ ನ ತದವಾಚ್ಯೇ ಸಂಚಾರಯಿತುಮುಚಿತಮ್ । ಅಪಿ ಚಾರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ವೋಢೃತ್ವೇ ವಿದ್ಯುದಾದೀನಾಮಪಿ ವೋಢೃತ್ವಾನ್ನಾಮಾನವಃ ಪುರುಷೋ ವೋಢಾ ಶ್ರೂಯೇತ । ಯತಃ ಶ್ರೂಯತೇ ತತೋಽವಗಚ್ಛಾಮೋ ವಿದ್ಯುದಾದಿವನ್ನಾರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ವೋಢೃತ್ವಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೋಗಭೂಮಯ ಏವಾರ್ಚಿರಾದಯೋ ನಾತಿವಾಹಿಕಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಸಂಪಿಂಡಕರಣಾನಾಂ ಹಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹವತಾಂ ಗತೌ । ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ನ ಚಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ನೇತಾರೋಽಚೇತನಾಸ್ತು ತೇ ॥ ಈದೃಶೀ ಹಿ ನಿಯಮವತೀ ಗತಿಃ ಸ್ವಯಂ ವಾ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತೋಽಪ್ರೇಕ್ಷಾವತೋ ವಾ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ । ನ ತಾವದ್ವಿಗಲಿತಸ್ಥೂಲಕಲೇವರಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹವಂತಃ ಸಂಪಿಂಡಿತಕರಣಗ್ರಾಮಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಮಂತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾನೋ ಮತ್ತಮೂರ್ಚ್ಛಿಚವತ್ಸ್ವಯಂ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಂತೋ ಯದೇವಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಗಚ್ಛೇಯುಸ್ತದ್ಯದ್ಯರ್ಚಿರಾದಯೋಽಪಿ ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನಾನಿ ವಾ ಶಮೀಕಾರಸ್ಕರಾದಿವದ್ಭೋಗಭೂಮಯೋ ವಾ ಸುಮೇರುಶೈಲೇಲಾವೃತ್ತಾದಿವದುಭಯಥಾಪ್ಯಚೇತನತಯಾ ನ ನಯನಂ ಪ್ರತ್ಯೇಷಾಮಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ನ ಚೈತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ನೇತುಃ ಕಲ್ಪನಾ ಸತಿ ಶ್ರುತಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಸಂಭವೇ । ನಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಸ್ತು ನೇತೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯಾತ್ಯಂತಸಾಧಾರಣತಯಾ ಲೋಕಪಾಲಗ್ರಹಾದೀನಾಮಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಏವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಯಥಾ ಯಥಾತ್ವಂ ಲೋಕಪಾಲಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವಮಿಹಾಪ್ಯರ್ಚಿರಾದೀನಾಮಾತಿವಾಹಿಕತ್ವಮೇವ ದರ್ಶನಾನುಸಾರಾಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮಮಾನವಪುರುಷಾತಿವಾಹನಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಮುಪೋದ್ವಲಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅನವಸ್ಥಿತತ್ವಾದರ್ಚಿರಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಅವಸ್ಥಿತಂ ಹಿ ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನಂ ಭವತ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನಾನವಸ್ಥಿತಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಿತಿ । ಅರ್ಚಿಷ ಇತಿ ಚ ಹೇತೌ ಪಂಚಮೀ ನಾಪಾದಾನೇ । ಗುಣತ್ವಂ ಚಾಶ್ರಿತತಯಾ । ನಚ ವೈಶೇಷಿಕಪರಿಭಾಷಯಾ ನಿಯಮ ಆಸ್ಥೇಯೋ ಲೋಕವಿರೋಧಾತ್ । ಅಪಿಚ ತೇಽರ್ಚಿರಭಿಸಂಭವಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮಿತಿ । ಸಾಮಾನ್ಯವಚನೇ ಶಬ್ದೇ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಿಣಿ ಸ್ಫುಟಮ್ । ಯದ್ವಿಶೇಷಪದಂ ತೇನ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಿಯಮ್ಯತೇ ॥ ಯಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾನಯ ಭೋಜಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ತದ್ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಯದಾ ತತ್ಸಂನಿಧಾವುಪನಿಪತತಿ ಪದಂ ಕಂಠಾದಿ( ? )ತದಾ ತೇನೈತನ್ನಿಯಮ್ಯತೇ ಏವಮಿಹಾಪೀತಿ ॥ ೪ ॥
ಉಭಯವ್ಯಾಮೋಹಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ ॥ ೫ ॥
ವೈದ್ಯುತೇನೈವ ತತಸ್ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ।
ವಿದ್ಯುಲ್ಲೋಕಮಾಗತೋಽಮಾನವಃ ಪುರುಷೋ ವೈದ್ಯುತಸ್ತೇನೈವ ನ ತು ವರುಣಾದಿನಾ ಸ್ವಯಮುಹ್ಯತೇ । ತಚ್ಛ್ರುತೇಸ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಯಂ ವೋಢೃತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ವರುಣಾದಯಸ್ತು ತತ್ಸಾಹಾಯಕೇ ವರ್ತಮಾನಾ ವೋಢಾರೋ ಭವಂತೀತಿ ಚ ವೈಷಮ್ಯಂ ನ ವೋಢೃತ್ವೇ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಥಕ್ರಮೋ ಬಲವಾನಿತಿ ಯಥಾರ್ಥಕ್ರಮಂ ಪಠ್ಯಂತೇ ಸೂತ್ರಾಣಿ –
ಪರಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಸ ಏತಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತ್ಯಾಹೋಸ್ವಿದಪರಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಮೃತಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪರಪ್ರಕರಣಾದಪಿ । ಗಂತವ್ಯಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮೇನೇ ಪರಮೇವಾರ್ಚಿರಾದಿನಾ ॥ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತ್ಯತ್ರ ಹಿ ನಪುಂಸಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರೂಢತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಮುಖ್ಯಮಿತಿ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ನ ಕಾರ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಕಲ್ಪನಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಮ್ । ಅಪಿ ಚಾಮೃತತ್ವಫಲಾವಾಪ್ತಿರ್ನ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಮರಣಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿಸದ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾದಯ ಉಚ್ಯಮಾನಾ ನಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಪರಸ್ಮಿಂತ್ಸರ್ವಗತೇ ಗತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಪ್ತೇಪಿ ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾ ಗತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನ್ಯಗ್ರೋಧಪಾದಪೇ ಮೂಲಾದಗ್ರಮಗ್ರಾಚ್ಚ ಮೂಲಂ ಗಚ್ಛತಃ ಶಾಖಾಮೃಗಸ್ಯೈಕೇನೈವ ನ್ಯಗ್ರೋಧಪಾದಪೇನ ನಿರಂತರಂ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾ ಭವಂತಿ । ನ ಚೈತೇ ತದವಯವವಿಷಯಾ ನ ತು ನ್ಯಗ್ರೋಧವಿಷಯಾ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ ತಥಾ ಸತಿ ನ ಶಾಖಾಮೃಗೋ ನ್ಯಗ್ರೋಧೇನ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ್ಯಗ್ರೋಧಾವಯವಸ್ಯ ತದವಯವಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಮಪಿ ತದವಯವಾನಾಂ ನ ಯೋಗಸ್ತದವಯವಯೋಗಾತ್ತದಂತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ತದವಯವೇಷು ಪರಮಾಣುಷು ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ತೇ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯಾ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ನಾಮಾಯಮನುಭವಪದ್ಧತಿಮಧ್ಯಾಸ್ತಾಂ ಸಂಯೋಗತಪಸ್ವೀ । ತಸ್ಮಾದಕಾಮೇನಾಪ್ಯನುಭವಾನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಪ್ತ ಏವ ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲತ್ವಾವಗತಿರೇಷಿತವ್ಯಾ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಾಯಾವಗತೇಗೋಚರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಚ ಬಹುವಚನಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಾಧುತಾಮಾತ್ರೇಣ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚಾಲೋಕನೇ ಪ್ರಕಾಶೇ ವರ್ತಯಿತವ್ಯೋ ನ ತು ಸನ್ನಿವೇಶವತಿ ದೇಶವಿಶೇಷೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಗತ್ಯುಪದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಯಮರ್ಥೋ ಭವತಿ । ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮವಶಾದರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಗತಸ್ಯ ಸತ್ಯಲೋಕಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಪರಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲೋಕಮಾಲೋಕಂ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಕಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಲೀಯತೇ ನ ತು ಗತಿಮೇವಂಭೂತಾಂ ವಿನಾ ಲಿಂಗಪ್ರವಿಲಯ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ । ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತ್ಯಮಾನವ ಇತಿ ಮೇನೇ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯಃ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಬಾದರಿರಸ್ಯ ಗತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
ತತ್ತ್ವದರ್ಶೀಂ ಬಾದರಿರ್ದದರ್ಶ ಕಾರ್ಯಮಪ್ರಾಪ್ತಪೂರ್ವತ್ವಾದಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಣೀ ಗತಿಃ । ಪ್ರಾಪಯೇದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪರಂ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾಜ್ಜಗದಾತ್ಮಕಮ್ ॥ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಿಲ ಜೀವಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಾಕರ್ಮವಾಸನಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ವಸ್ತುತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನೋಽವಚ್ಛಿನ್ನಮಿವಾಭಿನ್ನೋಽಪಿ ಲೋಕೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಮಿವಾತ್ಮಾನಮಭಿಮನ್ಯಮಾನಃ ಸ್ವರೂಪಾದನ್ಯಾನಪ್ರಾಪ್ತಾನರ್ಚಿರಾದೀಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಗತ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅದ್ವೈತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತಸ್ತು ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಾವಭಾಸವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ನ ಗಂತವ್ಯಂ ನ ಗತಿರ್ನ ಗಮಯಿತಾರ ಇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗತಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಿದರ್ಶನಂ ನ್ಯಗ್ರೋಧಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾ ನ್ಯಗ್ರೋಧವಾನರತದ್ಗತಿತತ್ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾನಾಂ ಮಿಥೋ ಭೇದಾತ್ । ನಚ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕರ್ಮಜೇನ ಹಿ ವಿಭಾಗೇನ ನಿರುದ್ಧಾಯಾಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಾಪ್ತಾವಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವೋತ್ತರಪ್ರಾಪ್ತೇರುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಏತದಪಿ ವಸ್ತುತೋ ವಿಚಾರಾಸಹತಯಾ ಸರ್ವಮನಿರ್ವಚನೀಯಂ ವಿಜೃಂಭಿತಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಮುತ್ಪನ್ನಾದ್ವೈತತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ನ ವಿದ್ವಾನಭಿಮನ್ಯತೇ । ವಿದುಷೋಽಪಿ ದೇಹಪಾತಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಯಥಾಭಾಸಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮಾನುವೃತ್ತಿರಭ್ಯುಪೇಯತೇ ಏವಮಾಲಿಂಗಶರೀರಪಾತಾದ್ವಿದುಷಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾಚಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಗತ್ಯುಪಪತ್ತಿಸ್ತದ್ದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚ ಲಿಂಗದೇಹನಿವೃತ್ತೇರ್ಮುಕ್ತಿಃ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಪರವಿದ್ಯಾವತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ “ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ ನ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಅತ್ರೈವ ಸಮವನೀಯಂತೇ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ । ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೋಃ ಸಮಾನಕಾಲತಾ ಶ್ರೂಯತೇ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) “ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) “ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್”(ವಾಜಸನೇಯಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) “ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ”(ಈ. ಉ. ೭) ಇತಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಶ್ರವಣಾತ್ಪರವಿದ್ಯಾವತೋ ಮುಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ನೋಪಾಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇಽಭಿಸಂಧಿಃ ಶ್ರುತೇಃ । ಉಪಪನ್ನಂ ಚೈತತ್ । ನ ಖಲು ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಮಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಪರಿಭಾವನಾಭುವಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣೋನ್ಮೂಲಿತಾಯಾಮನವಯವೇನಾವಿದ್ಯಾಯಾಮಸ್ತಿ ಗಂತವ್ಯಗಂತೃವಿಭಾಗೋ ವಿದುಷಸ್ತದಭಾವೇ ಕಥಮಯಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವರ್ತೇತ । ನಚ ಛಾಯಾಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗಂ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಶ್ರದ್ಧಾವಿಹೀನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಫಲಂತಿ ನ ಫಲಂತಿ ಚ । ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಾಂ ತು ಫಲೇ ಕಾ ಕಥೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ । ನ ಚಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಭಾವನಾಯಾಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮವಿದುಷಃ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶಸ್ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಾಂತರೇಷ್ವಿವ ನಿತ್ಯಾದಿಷು ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕಿಮಿಯಂ ಪರವಿದ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ತದಪೇಕ್ಷಾ ವಾ । ನ ತಾವದನಪೇಕ್ಷಾ “ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ವನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಪರವಿದ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ತು ಮಾರ್ಗಭಾವನಾಯಾಃ ಕಿಮಿಯಂ ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಮಾರ್ಗಭಾವನಾ ಸಾಹಾಯಕಮಾಚರತ್ಯಥ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದೇ । ನ ತಾವದ್ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ತಯಾ ಸಹ ತಸ್ಯಾ ದ್ವೈತಾದ್ವೈತಗೋಚರತಯಾ ಮಿಥೋ ವಿರೋಧೇನ ಸಹಾಸಂಭವಾತ್ । ನಾಪಿ ಯಜ್ಞಾದಿವದ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಶ್ರವಣಾದೇತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತೀತಿ । ಯಜ್ಞಾದೇಸ್ತು ವಿವಿದಿಷಾಸಂಯೋಗೇನ ಶ್ರವಣಾದ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಾಂಗತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದುಪನ್ಯಸ್ತಬಹುಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಸಂಭವನ್ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಮೀಪ್ಯಾದಪರಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷಣಯಾ ನೇತವ್ಯಃ । ತಥಾಚ ಲೋಕೇಷ್ವಿತಿ ಬಹುವಚನೋಪಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ । ಪರಸ್ಯ ತ್ವನವಯವತಯಾ ತದ್ದ್ವಾರೇಣಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಲೋಕತ್ವಂ ಚೇಲಾವೃತ್ತಾದಿವತ್ಸನ್ನಿವೇಶವಿಶೇಷವತಿ ಭೋಗಭೂಮೌ ನಿರೂಢಂ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗೇನ ಪ್ರಕಾಶೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಧುದರ್ಶೀ ಸ ಭಗವಾನ್ಬಾದರಿರಸಾಧುದರ್ಶೀ ಜೈಮಿನಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನಾಂ ಬಹುಪ್ರಲಾಪಾಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಾಃ ಸರ್ವಗತಾ ಏವ ಚೈತನ್ಯಾನಂದಾದಯಶ್ಚ ಗುಣಿನಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭೇದಾಭೇದವಂತೋ ಗುಣಾ ಇತ್ಯಾದಯೋ ದೂಷಣಾಯಾನುಭಾಷ್ಯಮಾಣಾ ಅಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಮಾವಹಂತ್ಯಸ್ಮಾಕಮಿತ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತಾಃ । ಗ್ರಂಥಯೋಜನಾ ತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಗಂತೄಣಾಂ ಪ್ರತಿಪ್ರತಿ ಅಂಚತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪ್ರತಿಭಾವವೃತ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ತದಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಗಂತೄಣಾಂ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಿತಿ ।
ಗೌಣೀ ತ್ವನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಯೌಗಿಕ್ಯಪಿ ಹಿ ಯೋಗಗುಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಗೌಣ್ಯೇವ ।
ವಿಶುದ್ಧೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಮಿತಿ ।
ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯಃ ಕಲ್ಪನಾಃ ಕಾರ್ಯಾಃ । ಕಾರ್ಯತ್ವಾದವಿಶುದ್ಧಾ ಅಪಿ ಶ್ರೇಯೋಹೇತುತ್ವಾದ್ವಿಶುದ್ಧಾಃ । ಪ್ರತಿಸಂಚರೋ ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಗತಿಃ ಪದೇರ್ಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಭಿಸಂಧಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾಭಿಧಾನಂ ಯಶ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯವಿಚ್ಛೇದೇನೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇ ಬಲೀಯಸೀ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ಸಗುಣೇಽಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ।
ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನು ಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ಗಂತವ್ಯತಾ ದೇಶಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೇತಿ ।
ನ್ಯಗ್ರೋಧವಾನರದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಪಪಾದಿತಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸರ್ವವಿಶೇಷತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ ಯಥಾತಥಾ ನ್ಯಗ್ರೋಧಾವಯವೀ ಪರಿಣಾಮವಾನುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಭಿಃ ಕರ್ಮಜೈಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗೈಃ ಸಂಯುಜ್ಯತಾಮಯಂ ಪುನಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲಭೇದಪ್ರಪಂಚಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ನ ನ್ಯಗ್ರೋಧವತ್ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಭಾಗ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕಾಲ್ಪನಿಕಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಸ್ತು ಕಾಲ್ಪನಿಕಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ ನ ಪರಸ್ಯ । ಶಂಕತೇ –
ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಹೇತುತ್ವಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ನಹ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಹೇತುಭಾವೋಽಪರಿಣಾಮಿನಃ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಣಾಮೀತಿ । ತಥಾ ಚ ಭಾವಿಕಮಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ ಗಂತವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ । ವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಶ್ರುತೀನಾಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಂ ಸಮಸ್ತಶೋಕಾದಿದುಃಖಶಮನತಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಫಲವತ್ । ಅಫಲಂ ತೂತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಧಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಫಲವತಃ ಸಂನಿಧಾವಾಮ್ನಾಯಮಾನಂ ತದರ್ಥಮೇವೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವೇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರೋಽಯಮಾಮ್ನಾಯೋ ನ ತೂತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಗತಿಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕೀ ।
ಅಪಿ ಚೇಯಂ ಗತಿರ್ನ ವಿಚಾರಂ ಸಹತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಗತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅನ್ಯಾನನ್ಯತ್ವಾಶ್ರಯಾವವಯವವಿಕಾರಪಕ್ಷೌ । ಅನ್ಯೋ ವಾತ್ಯಂತಮ್ ।
ಅಥ ಕಸ್ಮಾದಾತ್ಯಂತಿಕಮನನ್ಯತ್ವಂ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಅತ್ಯಂತತಾದಾತ್ಮ್ಯ ಇತಿ ।
ಮೃದಾತ್ಮತಯಾ ಹಿ ಸ್ವಭಾವೇನ ಘಟಾದಯೋ ಭಾವಾಸ್ತದ್ವಿಕಾರಾ ವ್ಯಾಪ್ತಾಃ, ತದಭಾವೇ ನ ಭವಂತಿ ಶಿಂಶಪೇವ ವೃಕ್ಷತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ । ವಿಕಾರಾವಯವಪಕ್ಷಯೋಶ್ಚ ತದ್ವತಃ ಸಹ ವಿಕಾರಾವಯವೈಃ ಸ್ಥಿರತ್ವಾದಚಲತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸಾರಲಕ್ಷಣಂ ಗಮನಂ ವಿಕಾರಾವಯವಯೇರನುಪಪನ್ನಮ್ । ನಹಿ ಸ್ಥಿರಾತ್ಮಕಮಸ್ಥಿರಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಾನನ್ಯತ್ವೇ ಅಪಿ ಚೈಕಸ್ಯ ವಿರೋಧಾದಸಂಭವಂತೀ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಥಾನ್ಯ ಏವ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ।
ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಸರತ್ಯಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಃ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ।
ಏತದ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಸೋಽಣುರಿತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವ ಇತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣಾನಾಂ ಘಟಾದೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ।
ನ । ಮುಖ್ಯೈಕತ್ವೇತಿ ।
ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರೋಧಿನೋರೇಕತ್ರಾಸಂಭವಾದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾದರ್ಥಭೇದಃ । ಅಯುತಸಿದ್ಧತಯೋಪಚಾರೇಣಾಭಿನ್ನಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಮುಖ್ಯಮಸ್ಯೈಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಯವತ್ವಪರಿಣಾಮಾತ್ಯಂತಭೇದಪಕ್ಷೇಷು ತಾತ್ತ್ವಿಕೀ ಸಂಸಾರಿತೇತಿ ಮುಕ್ತೌ ಸ್ವಭಾವಹಾನಾಜ್ಜೀವಾನಾಂ ವಿನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತ್ವೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವೈಷಾಂ ಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಿವ ಬಿಂಬಂ ತಚ್ಚಾವಿನಾಶೀತಿ ನ ಜೀವವಿನಾಶ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವೇಷ್ವೇತೇಷ್ವಿತಿ ।
ಮತಾಂತರಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ ದೂಷಯಿತುಮ್ –
ಯತ್ತು ಕೈಶ್ಚಿಜ್ಜಲ್ಪ್ಯತೇ ವಿನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನೀತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಕಫನಿಮಿತ್ತೋ ಜ್ವರ ಉಪಾತ್ತಸ್ಯ ಕಫಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಕ್ಷಯೇ ಕಫಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತದಧ್ಯಾದಿವರ್ಜನೇ ಪ್ರಶಾಂತೋಽಪಿ ನ ಪುನರ್ಭವತಿ । ಏವಂ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತೋ ಬಂಧ ಉಪಾತ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಭೋಗಾತ್ಪ್ರಕ್ಷಯೇ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ । ಕರ್ಮಾಂತರಾಣಾಂ ಚ ಬಂಧಹೇತೂನಾಮನನುಷ್ಠಾನಾತ್ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಬಂಧಾಭಾವಾತ್ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧೋ ಮೋಕ್ಷ ಆರೋಗ್ಯಮಿವ । ಉಪಾತ್ತದುರಿತನಿಬರ್ಹಣಾಯ ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ದುರಿತನಿಮಿತ್ತಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ನ ಭವತಿ । ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಸ್ವಸ್ಥಸ್ವಾಂತೋ ನ ನಿಷಿದ್ಧಾನ್ಯಾಚರೇದಿತಿ ।
ತದೇತದ್ದೂಷಯತಿ –
ತದಸತ್ । ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಖಲ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಮಾಣಂ ತಚ್ಚ ಮೋಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವೋಪದಿಶತಿ ನತೂಕ್ತಮಾಚಾರಮ್ ।
ನ ಚಾತ್ರೋಪಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಭವತಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತಯಾ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಖ್ಯೇಯಸ್ಯಾನಿಯತವಿಪಾಕಕಾಲಸ್ಯ ಭೋಗೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈತತ್ತರ್ಕಯಿತುಮಪೀತಿ ।
ಚೋದಯತಿ –
ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತನ್ನ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಯದಿ ಹಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸುಕೃತಮಪಿ ದುಷ್ಕೃತಮಿವ ನಿರ್ವಹೇಯುಸ್ತತಃ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮೋಪದೇಶಾ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯೇ ಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯೇ ವಾ ಯೋ ನ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈಷಾಂ ಸುಕೃತವಿರೋಧಿತೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮಾಹ –
ನಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನಾದಿತಿ ।
ನ ಚಾಸತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಇತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶೀ ಹಿ ವಿರಕ್ತಃ ಕಾಮ್ಯನಿಷಿದ್ಧೇ ವರ್ಜಯನ್ನಪಿ ಪ್ರಮಾದಾದುಪನಿಪತಿತೇ ತೇನೈವಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇನ ಕ್ಷಪಯತಿ । ಜ್ಞಾನಪರಿಪಾಕೇ ಚ ನ ಕರೋತ್ಯೇವ । ಅಜ್ಞಸ್ತು ನಿಪುಣೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾದಾತ್ಕರೋತಿ । ಕೃತೇ ಚ ನ ಕ್ಷಪಯಿತುಂ ಕ್ಷಮತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ ।
ನ ಚಾನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವ ಇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಸಮಾಕ್ಷಿಪ್ತಕ್ರಿಯಾಭೋಗೇ ತೇ ಚೇದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಭಾವಾವಧಾರಿತೇ ನ ತ್ವಾರೋಪಿತೇ ತತೋ ನ ಶಕ್ಯಾವಪನೇತುಮ್ । ನಹಿ ಸ್ವಭಾವಾದ್ಭಾವೋಽವರೋಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೋ ಭಾವಸ್ಯ ವಿನಾಶಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಚ ಭೋಗೋಽಪಿ ಸತ್ಸ್ವಭಾವಃ ಶಕ್ಯೋಽಸತ್ಕರ್ತುಂ, ನೋ ಖಲು ನೀಲಮನೀಲಂ ಶಕ್ಯಂ ಶಕ್ರೇಣಾಪಿ ಕರ್ತುಂ ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪರಿಹಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯ ತತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಶಕ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾವರೋಪಃ ಕರ್ತುಂ ಸರ್ಪಸ್ಯೇವ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಭಾವಮಿಮಮವಿದ್ವಾನ್ಪರಿಚೋದಯತಿ –
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಕಾರ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಪ್ರಕಾಶಿತಭಾವೋ ಯಥೋಕ್ತಮೇವ ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ತಚ್ಚ ನೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಚ ಶಕ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ಕದಾಚಿದೇಷಾಂ ಸಮುದಾಚಾರೋ ಯತಃ ಸುಖದುಃಖೇ ಭೋಜ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಸಂಭಾವನಾತಃ ಕುತಃ ಕೈವಲ್ಯನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭೂಯೋನಿರಸ್ತಮಪಿ ಮತಿದ್ರಢಿಮ್ನೇ ಪುನರುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಪರಸ್ಮಾದನನ್ಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೭ ॥
ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ॥ ೮ ॥
ಸಾಮೀಪ್ಯಾತ್ತು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ ॥ ೯ ॥
ಕಾರ್ಯಾತ್ಯಯೇ ತದಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸಹಾತಃ ಪರಮಭಿಧಾನಾತ್ ॥ ೧೦ ॥
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೧೧ ॥
ಪರಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ ॥ ೧೨ ॥
ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ॥ ೧೩ ॥
ನ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ನಯತೀತಿ ಬಾದರಾಯಣ ಉಭಯಥಾಽದೋಷಾತ್ತತ್ಕ್ರತುಶ್ಚ ।
ಅಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತವೋ ಯಾಂತಿ ಯಥಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಯಾ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಯಾಸ್ಯಂತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸಕಾಸ್ತಥಾ ॥ ಸಂತಿ ಹಿ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಕವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾಃ । ತದ್ವಂತೋಽಪ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾ ಇವ ಗಂತುಮರ್ಹಂತಿ “ಅನಿಯಮಃ ಸರ್ವಾಸಾಮ್” ಇತ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ವಿದ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಗತೇರವಧಾರಣಾತ್ । ನ ಚೈಷಾಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಿವ ಗತ್ಯಸಂಭವ ಇತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತವ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭಾಜೋ ನಾತತ್ಕ್ರತವ ಇತ್ಯಪ್ಯೇಕಾಂತಃ । ಅತತ್ಕ್ರತೂನಾಮಪಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ನ ಚೈತೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತವೋ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದೌ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಗಮೇನ ತತ್ಕ್ರತುತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವಾತ್ । ಫಲವಿಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಾವಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಯ ಸಾವಯವತಯೋತ್ಕರ್ಷನಿಕರ್ಷಸಂಭವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಉತ್ತರೋತ್ತರಭೂಯಸ್ತ್ವಾದಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುಭಾವತಃ । ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸಕಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನಾಮಾನವೋ ನಯೇತ್ ॥ ಭವತು ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತೂನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕನಯನಂ, ವಚನಾತ್ । ಕಿಮಿವ ಹಿ ವಚನಂ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ನಾಸ್ತಿ ವಚನಸ್ಯಾತಿಭಾರ ಇಹ ತು ತದಭಾವಾತ್ । “ತಂ ಯಥಾಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ”(ಮುದ್ಗಲೋಪನಿಷತ್.೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರೌತ್ಸರ್ಗಿಕ್ಯಾನ್ನಾಸತಿ ವಿಶೇಷವಚನೇಽಪವಾದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸಕೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ತೇ ಸತ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯನುಗಮೇ । ಕಿಂತು ನಾಮಾದಿವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ । ತಥಾ ಖಲ್ವಯಂ ನಾಮಾದಿತಂತ್ರೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮತಂತ್ರಃ । ಆಶ್ರಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ ಪ್ರತೀಕ ಇತಿ ಹಿ ವೃದ್ಧಾಃ । ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾಮಾದಿಷು ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತ ಇತಿ ನಾಮತಂತ್ರಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ತದುಪಾಸಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುಃ ಕಿಂತುನಾಮಾದಿಕ್ರತುಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುತ್ವೇ ನಾಮಾದ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಮವಿಶೇಷಾದುತ್ತರೋತ್ತರೋತ್ಕರ್ಷಃ ಸಂಭವೀ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುಸ್ತದವಯವಕ್ರತುರ್ಯೇನ ತದವಯವಾಪೇಕ್ಷಯೋತ್ಕರ್ಷೋ ವರ್ಣ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ವಿದುಷೋ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ಸರ್ವಾನನ್ಯಾನ್ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನ್ನಯತ್ಯಮಾನವೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್ । ನ ಹ್ಯೇವಮುಭಯಥಾಭಾವ ಉಭಯಥಾರ್ಥತ್ವೇ ಕಾಂಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ನ ನಯತಿ ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನ್ವಿದುಷಸ್ತು ನಯತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷೋಽಸ್ತಿ “ಅನಿಯಮಃ ಸರ್ವಾಸಾಮ್” ಇತ್ಯಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ವಿಶೇಷಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಃ ಸ್ವೇನ ಶಬ್ದಾತ್ ।
ಪ್ರಾಗಭೂತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಸತೋ ಯತಃ । ಫಲತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಮುಕ್ತೇ ರೂಪಾಂತರೋದ್ಭವಃ । ಅಭೂತಸ್ಯ ಘಟಾದೇರ್ಭವನಂ ನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಪುನರತ್ಯಂತಸತೋಽಸತೋ ವಾ । ನ ಜಾತು ಗಗನತತ್ಕುಸುಮೇ ನಿಷ್ಪದ್ಯೇತೇ । ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಚೇದಾತ್ಮನೋ ಮುಕ್ತಿರ್ನ ಸಾ ನಿಷ್ಪದ್ಯೇತ, ತಸ್ಯ ಗಗನವದತ್ಯಂತಸತಃ ಪ್ರಾಗಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಬಂಧಾಭಾವೋ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ತುಚ್ಛಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾತುಚ್ಛತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಫಲತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಫಲತ್ವಾನವಕಲ್ಪನಾದಾಗಂತುನಾ ರೂಪೇಣ ಕೇನಚಿದುತ್ಪತ್ತೌ ಸ್ವೇನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮನೂದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವೇ ಹಿ ನಾನರ್ಥಕ್ಯಮುಪೇಯತೇ । ಬಂಧಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ರೂಪಮೇಕಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥ ಅನಧಿಗತಾವಬೋಧನಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಶಾಬ್ದಮಗತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿದನುವಾದತಯಾ ವರ್ಣ್ಯತೇ । ಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮಾಪೇತಂ ತು ಪ್ರಸನ್ನಮಾತ್ಮರೂಪಮಪ್ರಸನ್ನಾತ್ತಸ್ಮಾದೇವ ರೂಪಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಮನಧಿಗತಮವಬೋಧಯನ್ನಾನುವಾದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾಸ್ಯ ನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಃ, ಸತ ಇವ ಘಟಾದೇಃ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕೇಣ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಬಂಧವಿಗಮಸ್ಯಾಪಿ ನಿಷ್ಪತ್ತೇರ್ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ವಿಚಾರಾಸಹತಯಾ ತ್ವಸಿದ್ಧಿರುಭಯತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯಾ । ನ ಹ್ಯಸದುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಮ್ । ಅಂಧೋ ಭವತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾ ದರ್ಶಿತಾ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾತ್ । ರೋದಿತೀವ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾ ದುಃಖಶೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತ ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಃ । ಏವಕಾರಶ್ಚೈವಾರ್ಥೇಽನವಧಾರಣೇ ॥ ೧ ॥
ಮುಕ್ತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ॥ ೨ ॥
ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ನನು ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತೇರನ್ಯಾ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪತ್ತಿಃ ತಥಾಚ ಭೌತಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ಮೋಕ್ಷವ್ಯಾಘಾತಃ । ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ತತ್ ಪರಿತ್ಯಜೇದಿತಿ ಶ್ರೂಯೇತ । ತದಧ್ಯಾಹಾರೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ತದಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಚ ಜ್ಯೋತಿಷೈವ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಭೂತತ್ವೇ ವಿಕಾರತ್ವಾನ್ಮರಣಧರ್ಮಕತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಮುಕ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ - ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಭೌತಿಕೇ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕ್ರಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ರ ಯುಜ್ಯತೇ ॥ ಪರಂಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಹಿ ಪರಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ಪರತ್ವಸ್ಯ ಚಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರವೃತ್ತೇಜ್ಯೋತಿಷಿ ಚಾಪರೇ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪರತ್ವಾತ್ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮೈವಾತ್ರ ಗಮ್ಯತೇ । ಪ್ರಕರಣಂ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಸಂಪದ್ಯ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ತನ್ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತಿವತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪನ್ನೋ ಮುಕ್ತ ಇತಿ ಸೂಕ್ತಮ್ ॥ ೩ ॥
ಅವಿಭಾಗೇನ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪಪಾದಿತಂ ತಥಾಪಿ ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತೀತ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಸಂಪತ್ತೃಸಂಪತ್ತವ್ಯಭಾವವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಚ ಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಮಾಹ ॥ ೪ ॥
ಬ್ರಾಹ್ಮೇಣ ಜೈಮಿನಿರುಪನ್ಯಾಸಾದಿಭ್ಯಃ ।
ಉಪನ್ಯಾಸ ಉದ್ದೇಶೋ ಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಯಥಾ ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮೇತ್ಯಾದಿಃ । ತಥಾಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಂ ವಿಧಿಃ । ಯಥಾ ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷದ್ರಮಮಾಣ ಇತಿ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತೀತ್ಯೇತದಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಂ ವಿಧಿಃ । ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ನಾಯಮುದ್ದೇಶೋ ವಿಧೇಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ವಿಧಿರಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧವದ್ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತನ್ನಿರ್ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತ ಏತೇ ಉಪನ್ಯಾಸಾದಯಃ । ಏತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ । ಭಾವಾಭಾವಾತ್ಮಕೈ ರೂಪೈರ್ಭಾವಿಕೈಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ । ಮುಕ್ತಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಸ್ವೈರಿತ್ಯಾಹ ಸ್ಮ ಕಿಲ ಜೈಮಿನಿಃ ॥ ನ ಚ ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಭಾವಾತ್ಮಾನೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ಭಾವಾತ್ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ಅದ್ವೈತಂ ಘ್ನಂತಿ । ನೋ ಖಲು ಧರ್ಮಿಣೋ ಧರ್ಮಾ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಮಾ ಭೂದ್ಗವಾಶ್ವವದ್ಧರ್ಮಿಧರ್ಮಭಾವಾಭಾವ ಇತಿ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯ ಉವಾಚ ॥ ೫ ॥
ಚಿತಿತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ತದಾತ್ಮಕತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ।
ಅನೇಕಾಕಾರತೈಕಸ್ಯ ನೈಕತ್ವಾನ್ನೈಕತಾ ಭವೇತ್ । ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇನ ನ ಭೇದಾಭೇದಸಂಭವಃ ॥ ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾನೇಕಧರ್ಮಸಂಭವಃ । ತೇ ಚೇದಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇರದ್ವೈತಶ್ರುತಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತೇರನ್ । ಅಥ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ ತತ ಏಕಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽಭೇದಾನ್ಮಿಥೋಽಪಿ ನ ಭಿದ್ಯೇರನ್ । ಆತ್ಮರೂಪವತ್ । ಆತ್ಮರೂಪಂ ವಾ ಭಿದ್ಯೇತ । ಭಿನ್ನೇಭ್ಯೋಽನನ್ಯತ್ವಾನ್ನೀಲಪೀತರೂಪವತ್ । ನಚ ಧರ್ಮಿಣ ಆತ್ಮನೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ ಮಿಥಸ್ತು ಭಿದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಧರ್ಮ್ಯಭೇದೇನ ತದನನ್ಯತ್ವೇನ ತೇಷಾಮಪ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಭೇದೇ ವಾ ಧರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಭೇದಾಭೇದೌ ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದೇಕತ್ರಾಭಾವಾನ್ನ ಸಂಭವತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಂ ಪ್ರಥಮೇ ಸೂತ್ರೇ । ಅಭಾವರೂಪಾಣಾಮದ್ವೈತಾವಿಹಂತೃತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾದೇಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕತಯಾ ತದಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ತೇಷಾಮಪಿ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಮಿತಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕೀ ತದ್ಧರ್ಮತಾ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಏತೇನ ಸತ್ಯಕಾಮಸರ್ವಜ್ಞಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯೌಪಾಧಿಕಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಿರಸ್ತಾಶೇಷಪ್ರಪಂಚೇನಾವ್ಯಪದೇಶ್ಯೇನ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾತ್ಮನಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಾವಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಶೂನ್ಯೈರೇವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಶಬ್ದೈರ್ವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯೌಡುಲೋಮಿರ್ಮೇನೇ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಶಬ್ದವಿಕಲ್ಪಜಾ ಏವೈತೇ
ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ನ ತು ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಾ ಅಪೀತಿ ॥ ೬ ॥
ಏವಮಪ್ಯುಪನ್ಯಾಸಾತ್ಪೂರ್ವಭಾವಾದವಿರೋಧಂ ಬಾದರಾಯಣಃ ।
ತದೇತದತಿಶೌಂಡೀರ್ಯಮೌಡುಲೋಮೇರ್ನ ಮೃಷ್ಯತೇ । ಬಾದರಾಯಣ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮೃಷ್ಯನ್ನಪಿ ಹಿ ತನ್ಮತಮ್ ॥ ಏವಮಪೀತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಮತಮನುಜಾನಾತಿ ।
ಶೌಂಡೀರ್ಯಂ ತು ನ ಸಹತ ಇತ್ಯಾಹ –
ವ್ಯವಹಾರಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸತ್ಯಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾನಂದಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರ ಏವಾತ್ಮಾ, ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಯಸ್ತ್ವೌಪಾಧಿಕತಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣೋಪನೀತತಯಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಾ ನಾತ್ಯಂತಾಸಂತೋ ಯೇನ ತಚ್ಛಬ್ದಾ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದವಾಸ್ತವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥
ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ।
ಯತ್ನಾನಪೇಕ್ಷಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಲೋಕೇ ವಸ್ತುಪ್ರಸಾಧನಃ । ನ ದೃಷ್ಟಃ ಸೋಽತ್ರ ಯತ್ನಸ್ಯ ಲಾಘವಾದವಧಾರಿತಃ ॥ ಲೋಕೇ ಹಿ ಕಂಚಿದರ್ಥಂ ಚಿಕೀರ್ಷುಃ ಪ್ರಯತತೇ ಪ್ರಯತಮಾನಃ ಸಮೀಹತೇ ಸಮೀಹಾನಸ್ತಮರ್ಥಮಾಪ್ನೋತೀತಿ ಕ್ರಮೋ ದೃಷ್ಟಃ । ನ ತ್ವಿಚ್ಛಾನಂತರಮೇವಾಸ್ಯೇಷ್ಯಮಾಣಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ತೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಲೋಕವೃತ್ತಮನುರುಧ್ಯಮಾನಯಾ ವಿದುಷಸ್ತಾದೃಶ ಏವ ಕ್ರಮೋಽನುಮಂತವ್ಯಃ । ಅವಧಾರಣಂ ತು ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವೇತಿ ಲೌಕಿಕಂ ಯತ್ನಗೌರವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಭಾವತೋ ವಿದುಷೋ ಯತ್ನಲಾಘವಾತ್ । ಯಲ್ಲಘು ತದಸತ್ಕಲ್ಪಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಮನೋರಥಮಾತ್ರೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾ ಸ್ತ್ರೀ ಸ್ತ್ರೈಣಾನಾಂ ಚರಮಧಾತುವಿಸರ್ಗಹೇತುರೇವಂ ಪಿತ್ರಾದಯೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾಃ ಕಲ್ಪಿಷ್ಯಂತೇ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಯೇತ್ಯತ ಆಹ –
ನಚ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸಮುತ್ಥಾನಾ ಇತಿ ।
ಸಂತಿ ಹಿ ಖಲು ಕಾನಿಚಿದ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಸಾಧ್ಯಾನಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಯಥಾ ಸ್ತ್ರೀವಸ್ತುಸಾಧ್ಯಾನಿ ದಂತಕ್ಷತಮಣಿಮಾಲಾದೀನಿ । ಕಾನಿಚಿತ್ತು ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯಾನಿ ಯಥೋಕ್ತಚರಮಧಾತುವಿಸರ್ಗರೋಮಹರ್ಷಾದೀನಿ । ತತ್ರ ಮನೋರಥಮಾತ್ರೋಪನೀತೇ ಪಿತ್ರಾದೌ ಭವಂತು ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯಾನಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ನತು ತತ್ಸಾಧ್ಯಾನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಹಿ ಸ್ತ್ರೈಣಸ್ಯ ರೋಮಹರ್ಷಾದಿವದ್ಭವಂತಿ ಸ್ತ್ರೀವಸ್ತುಸಾಧ್ಯಾ ಮಣಿಮಾಲಾದಯಸ್ತದಿದಮುಕ್ತಂಪುಷ್ಕಲಂ ಭೋಗಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ । ನ ಚಾನುಮಾನಬಾಧೋಽತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಸ್ಯೈವ ಬಾಧನಾತ್ ॥ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಗೋಚರಯಂತಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಶಕ್ಯಾ ಬಾಧಿತುಮ್ । ಅನುಮಾನಮೇವ ತು ಸ್ವೋತ್ಪಾದಾಯ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾದಿವನ್ಮಾನಾಂತರಾಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವಸಾಮಗ್ರೀಮಧ್ಯಪಾತೇನಾಪೇಕ್ಷಮಾಣಂ ಸಾಮಗ್ರೀಖಂಡನೇನ ತದ್ವಿರುದ್ಧಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ನರಶಿರಃಕಪಾಲಾದಿಶೌಚಾನುಮಾನಮಾಗಮಬಾಧಿತವಿಷಯತಯಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಭಾವಾದ್ವಿದುಷಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾದೇವ ಪಿತ್ರಾದ್ಯುಪಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಥಾಹುರಾಗಮಿನಃ ಕೋ ಹಿ ಯೋಗಪ್ರಭಾವಾದೃತೇಽಗಸ್ತ್ಯ ಇವ ಸಮುದ್ರಂ ಪಿಬತಿ ಸ ಇವ ದಂಡಕಾರಣ್ಯೇ ಸೃಜತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೮ ॥
ಅತ ಏವ ಚಾನನ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ॥ ೯ ॥
ಅಭಾವಂ ಬಾದರಿರಾಹ ಹ್ಯೇವಮ್ ।
ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛಿತ್ತ್ಯಾ ಮನಸೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದ್ವಿದುಷೋ ಬಾದರೇರ್ಮತಮ್ ॥ ಅನೇಕಧಾಭಾವಶ್ಚರ್ದ್ಧಿಪ್ರಭಾವಭುವೋ ಮನೋಭೇದಾದ್ವಾ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಂ ವಾ ಕಥಂಚಿದ್ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ತದಸಂಭವಾದಸತಾಪಿ ಹಿ ಗುಣೇನ ಸ್ತುತಿರ್ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಭಾವಂ ಜೈಮಿನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಾಮನನಾತ್ ।
ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಭೇದೇ ಹಿ ನಾನಾಭಾವಃ ಸಮಂಜಸಃ । ನ ಚಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಯುಕ್ತಂ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮನರ್ಥಕಮ್ ॥ ನಹಿ ಮನೋಮಾತ್ರಭೇದೇ ಸ್ಫುಟತರೋಽನೇಕಧಾಭಾವೋ ಯಥಾ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಭೇದೇ । ಅತ ಏವ ಸೌಭರೇರಭಿವಿನಿರ್ಮಿತವಿವಿಧದೇಹಸ್ಯಾಪರ್ಯಾಯೇಣ ಮಾಂಧಾತೃಕನ್ಯಾಭಿಃ ಪಂಚಾಶತಾ ವಿಹಾರಃ ಪೈರಾಣಿಕೈಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ನ ಚಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮನರ್ಥಕಮವಕಲ್ಪತೇ । ಸಂಭವತಿ ಚಾಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಮಿದಂ ಭೌಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪಠ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಪುರಸ್ತಾದನೇನ ಸಗುಣಾವಸ್ಥಾಗತೇನೈಶ್ವರ್ಯೇಣ ನಿರ್ಗುಣೈವ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ತೂಯತೇ । ನ ಚಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನಾಪಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಯಥಾ ಚೈತ್ರೋ ಧನುರ್ಧರಃ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಯೋಗ ಐಶ್ವರ್ಯಶಾಲಿನಾಂ ನಿಯಮೇನೇತಿ ಮೇನೇ ಜೈಮಿನಿಃ ॥ ೧೧ ॥
ದ್ವಾದಶಾಹವದುಭಯವಿಧಂ ಬಾದರಾಯಣೋಽತಃ ।
ಮನಸೇತಿ ಕೇವಲಮನೋವಿಷಯಾಂ ಚ ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತೀತಿ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಭೇದವಿಷಯಾಂ ಚ ಶ್ರುತಿಮುಪಲಭ್ಯಾನಿಯಮವಾದೀ ಖಲು ಬಾದರಾಯಣೋ ನಿಯಮವಾದೌ ಪೂರ್ವಯೋರ್ನ ಸಹತೇ । ದ್ವಿವಿಧಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾತ್ । ನ ಚಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನೈವಂವಿಧೇಷು ವಿಶೇಷಣಮವಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಕಾಮೇಷು ಹಿ ರಮಣಂ ಸಮನಸ್ಕೇಂದ್ರಿಯೇಣ ಶರೀರೇಣ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಶಂಕಾ ಮನೋಯೋಗಸ್ಯೇತಿ ತದ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದೋ ವ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತು ಮನೋಯೋಗಸ್ಯ ತದನ್ಯಪರಿಸಂಖ್ಯಾನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮವಕಲ್ಪತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಮೇನಾಕ್ಷ್ಣಾ ಪಶ್ಯತೀತಿವದತ್ರಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ।
ದ್ವಾದಶಾಹವದಿತಿ ।
ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಸತ್ರತ್ವಮಾಸನೋಪಾಯಿಚೋದನೇ । ಅಹೀನತ್ವಂ ಚ ಯಜತಿಚೋದನೇ ಸತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ದ್ವಾದಶಾಹಮೃದ್ಧಿಕಾಮಾ ಉಪೇಯುರಿತ್ಯುಪಾಯಿಚೋದನೇನ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಸತ್ರಮುಪಯಂತೀತಿ ಚ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಸತ್ರತ್ವಂ ಬಹುಕರ್ತೃಕಸ್ಯ ಗಮ್ಯತೇ । ಏವಂ ತಸ್ಯೈವ ದ್ವಾದಶಾಹೇನ ಪ್ರಜಾಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇದಿತಿ ಯಜತಿಚೋದನೇನ ನಿಯತಕರ್ತೃಪರಿಮಾಣತ್ವೇನ ದ್ವಿರಾತ್ರೇಣ ಯಜೇತೇತ್ಯಾದಿವದಹೀನತ್ವಮಪಿ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ । ಸಂಪ್ರತಿ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಭಾವೇನ ಮನೋಮಾತ್ರೇಣ ವಿದುಷಃ ಸ್ವಪ್ನವತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ಭೋಗೋ ಭವತಿ । ಕುತಃ ಉಪಪತ್ತೇಃ । ಮನಸೈತಾನಿತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದಿ ಪುನಃ ಸುಷುಪ್ತವದಭೋಗೋ ಭವೇತ್ನೈಷಾ ಶ್ರುತಿರುಪಪದ್ಯೇತ । ನಚ ಸಶರೀರವದುಪಭೋಗಃ ಶರೀರಾದ್ಯುಪಾದಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಸಶರೀರಸ್ಯ ತು ಪುಷ್ಕಲೋ ಭೋಗಃ । ಇಹಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯನುಷಂಜನೀಯಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಾಭ್ಯಾಮ್ –
ತನ್ವಭಾವೇ ಸಂಧ್ಯವದುಪಪತ್ತೇಃ । ಭಾವೇ ಜಾಗ್ರದ್ವತ್ । ಇತಿ ॥ ೧೨ ॥
ತನ್ವಭಾವೇ ಸಂಧ್ಯವದುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೧೩ ॥
ಭಾವೇ ಜಾಗ್ರದ್ವತ್ ॥ ೧೪ ॥
ಪ್ರದೀಪವದಾವೇಶಸ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ವಸ್ತುತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನೋಽಪ್ಯಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಪ್ರಾದೇಶಿಕಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛೇದೇನಾನಾದಿಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕಃ ಸನ್ನ ದೇಹಾಂತರಾಣಿ ಸ್ವಭಾವನಿರ್ಮಿತಾನ್ಯಪಿ ನಾನಾಪ್ರದೇಶವರ್ತೀನಿ ಸಾಂತಃಕರಣೋ ಯುಗಪದಾವೇಷ್ಟುಮರ್ಹತಿ । ನ ವಾತ್ಮಾಂತರಂ ಸ್ರಷ್ಟುಮಪಿ । ಸೃಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟ್ರತಿರೇಕೇಽನಾತ್ಮತ್ವಾದಾತ್ಮತ್ವೇ ವಾ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಭಾವಾಭಾವಾದ್ಭೇದಾಶ್ರಯತ್ವಾದಸ್ಯ । ನಾಪ್ಯಂತಃಕರಣಾಂತರಂ ತತ್ರ ಸೃಜತಿ ಸೃಜ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತದುಪಾಧಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅನಾದಿನಾ ಖಲ್ವಂತಃಕರಣೇನೌತ್ಪತ್ತಿಕೇನಾಯಮವರುದ್ಧೋ ನೇದಾನೀಂತನೇನಾಂತಃಕರಣೇನೋಪಾಧಿತಯಾ ಸಂಬದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ದಾರುಯಂತ್ರಂ ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತ್ರಾ ಚೇತನೇನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸತ್ತದಿಚ್ಛಾಮನುರುಧ್ಯತೇ । ಏವಂ ನಿರ್ಮಾಣಶರೀರಾಣ್ಯಪಿ ಸೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ಶರೀರತ್ವಂ ನ ಜಾತು ಸ್ಯಾದ್ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನತಾಂ ವಿನಾ । ಸ ತ್ರಿಧೇತಿ ಶರೀರತ್ವಮುಕ್ತಂ ಯುಕ್ತಂ ಚ ತದ್ವಿಭೌ ॥ ಸ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ ಪಂಚಧಾ ಸಪ್ತಧಾ ನವಧೇತ್ಯಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿರ್ವಿದುಷೋ ನಾನಾಭಾವಮಾಚಕ್ಷಾಣಾ ಭಿನ್ನಶರೀರೇಂದ್ರಿಯೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧೇಽವಕಲ್ಪತೇ ನಾದೇಹಹೇತು(ಭೂತ)ಭೇದೇ । ನಹಿ ಯಂತ್ರಾಣಿ ಭಿನ್ನಾನಿ ನಿರ್ಮಾಯ ವಾಹಯನ್ಯಂತ್ರವಾಹೋ ನಾನಾತ್ವೇನಾಪದಿಶ್ಯತೇ । ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಚ ಶರೀರತ್ವಂ ನಾಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನೇಷು ಯಂತ್ರೇಷ್ವಿವ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾಂತರಾಣಿ ಸೃಜತಿ । ನ ವಾನೇನಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ ದೇಹಪಕ್ಷೇ ವರ್ತಂತೇ । ನಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ವಿಗಲಿತಪ್ರಾಯಾವಿದ್ಯಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಪೃಥಗ್ಜನಸ್ಯೇವೌತ್ಪತ್ತಿಕಾಂತಃಕರಣವಶ್ಯತಾ ಯೇನ ತದೌತ್ಪತ್ತಿಕಮಂತಃಕರಣಮಾಗಂತುಕಾಂತಃಕರಣಾಂತರಸಂಬಂಧಮಸ್ಯ ವಾರಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ ಸೇಂದ್ರಿಯಮನಾಂಸಿ ಶರೀರಾಣಿ ನಿರ್ಮಾಯ ತಾನಿ ಚೈಕಪದೇ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತತ್ತದಿಂದ್ರಿಯಮಂತಃಕರಣೈಸ್ತೇಷು ಲೋಕೇಷು ಮುಕ್ತೋ ವಿಹರತೀತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಪ್ರದೀಪವದಿತಿ ತು ನಿದರ್ಶನಂ ಪ್ರದೀಪೈಕ್ಯಂ ಪ್ರದೀಪವ್ಯಕ್ತಿಷೂಪಚರ್ಯತೇ ಭಿನ್ನವರ್ತಿವರ್ತಿನೀನಾಂ ಭಿನ್ನವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಭೇದಾತ್ । ಏವಂ ವಿದ್ವಾಂಜೀವಾತ್ಮಾ ದೇಹಭೇದೇಽಪ್ಯೇಕ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಃ । ಏಕಮನೋನುವರ್ತೀನೀತ್ಯೇಕಾಭಿಪ್ರಾಯವರ್ತೀನೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೫ ॥
ಸಂಪನ್ನಃ ಕೇವಲೋ ಮುಕ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಚೈತಸ್ಯೇತ್ಥಂಭಾವಸಂಭವಃ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮರ್ಥಜಾತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಥಂ ಪುನರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಲಿಲ ಇತಿ ।
ಸಲಿಲಮಿವ ಸಲಿಲಃ ಸಲಿಲಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾತ್ಸರ್ವಪ್ರಾತಿಪದಿಕೇಭ್ಯ ಇತ್ಯುಪಮಾನಾದಾಚಾರೇ ಕ್ವಿಪಿ ಕೃತೇ ಪಚಾದ್ಯಚಿ ಚ ಕೃತೇ ರೂಪಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯಥಾ ಸಲಿಲಮಂಭೋನಿಧೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ತದೇಕೀಭಾವಮುಪಯಾತಿ । ಏವಂ ದ್ರಷ್ಟಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ।
ಅತ್ರೋತ್ತರಂ ಸೂತ್ರಮ್ –
ಸ್ವಾಪ್ಯಯಸಂಪತ್ತ್ಯೋರನ್ಯತರಾಪೇಕ್ಷಮಾವಿಷ್ಕೃತಂ ಹಿ ।
ಆಸು ಕಾಶ್ಚಿಚ್ಛ್ರುತಯಃ ಸುಷುಪ್ತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕಾಶ್ಚಿತ್ತು ಸಂಪತ್ತಿಂ ತದಧಿಕಾರಾತ್ । ಐಶ್ವರ್ಯಶ್ರುತಯಸ್ತು ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಪಾಕಾವಸ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾ ಮುಕ್ತ್ಯಭಿಸಂಧಾನಂ ತು ತದವಸ್ಥಾಸತ್ತೇರ್ಯಥಾರುಣದರ್ಶನೇ ಸಂಧ್ಯಾಯಾಂ ದಿವಸಾಭಿಧಾನಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಂ ಪ್ರಕರಣಾದಸಂನಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ।
ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮಚಾರಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನಿರಂಕುಶಃ । ಸ್ವಕಾರ್ಯ ಈಶ್ವರಾಧೀನಸಿದ್ಧಿರಪ್ಯತ್ರ ಸಾಧಕಃ ॥ “ಆಪ್ನೋತಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮ್”(ತೈ. ಉ. ೧ । ೬ । ೨) “ಸರ್ವೇಽಸ್ಮೈ ದೇವಾ ಬಲಿಮಾವಹಂತಿ”(ತೈ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) “ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ವಿದುಷಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವಾನ್ಯಾನಧೀನತ್ವಮೈಶ್ವರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ನನ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಲಬ್ಧಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧೀನಂ ನ ತು ಸ್ವಭಾವಃ । ನಹಿ ಕಾರಣಾಧೀನಜನ್ಮಾನೋ ಭಾವಾಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಸ್ವಕಾರಣಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಕಿಂ ತ್ವತ್ರ ತೇ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಏವ । ಯಥಾಹುಃ ಮೃತ್ಪಿಂಡದಂಡಚಕ್ರಾದಿ ಘಟೋ ಜನ್ಮನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ । ಉದಕಾಹರಣೇ ತ್ವಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ ನ ಚ ವಿದುಷಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನೈಶ್ವರ್ಯಸಿದ್ಧಿತ್ವಾತ್ತದ್ಗತಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಯೇನ ಲೌಕಿಕಾ ಇವ ರಾಜಾನೋ ಮಹಾರಾಜಾಧೀನಃ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಾ ಭವೇಯುಃ । ನ ಖಲು ಯದಧೀನೋತ್ಪಾದಂ ಯಸ್ಯ ರೂಪಂ ತತ್ತದ್ರೂಪಾದೂನಂ ಭವತೀತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಯಮಃ । ತತ್ಸಮಾನಾಂ ತದಧಿಕಾನಾಂ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ತಥಾ ಹ್ಯಂತೇವಾಸೀ ಗುರ್ವಧೀನವಿಧಃ ತತ್ಸಮಸ್ತದಧಿಕೋ ವಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ದುಷ್ಟಸಾಮಂತಾಶ್ಚ ಪಾರ್ಥಿವಾಧೀನೈಶ್ವರ್ಯಾಃ ಪಾರ್ಥಿವಾನ್ಸ್ಪರ್ಧಮಾನಾಸ್ತಾನ್ವಿಜಯಮಾನಾ ವಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತದಿಹ ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯತ್ವಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮಾ ನಾಮ ಭೂವನ್ವಿದ್ವಾಂಸಸ್ತತೋಽಧಿಕಾಸ್ತತ್ಸಮಾಸ್ತು ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತಥಾಚ ನ ತದಧೀನಾಃ । ನಹಿ ಸಮಪ್ರಧಾನಭಾವಾನಾಮಸ್ತಿ ಮಿಥೋಽಪೇಕ್ಷಾ । ತದೇತೇ ಸ್ವತಂತ್ರಾಃ ಸಂತಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ಜಗತ್ಸರ್ಜನೇಽಪಿ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ - ನಿತ್ಯತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಪ್ರಕ್ರಮಾದಪಿ । ಏಕ್ಯಮತ್ಯಾಚ್ಚ ವಿದುಷಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರತಂತ್ರತಾ ॥ ಜಗತ್ಸರ್ಗಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣೈಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯೈವ ಹಿ ಭವತು ಆಹೋ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ವಭಾವಸ್ಯ । ತತ್ರೋಭಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತೌ ಮೂಲಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಕಾರಣಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯ ಇತಿ ಸ ಏವೈಕೋಽಸ್ತು ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕೢಪ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಕಲ್ಪ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತು ಜಗತ್ಸರ್ಜನಂ ಪ್ರತಿ ವಿದ್ವಾಂಸಃ । ನ ಚ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮೇಷಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಶ್ರೂಯತೇ ತ್ವತ್ರಭವತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ । ತಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಸರ್ವಾಸಾಂ ತಚ್ಛ್ರುತೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಅಪಿಚ ಸಮಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಹಿ ನ ನಿಯಮವದೈಕಮತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಯದೈಕಃ ಸಿಸೃಕ್ಷತಿ ತದೈವೇತರಃ ಸಂಜಿಹೀರ್ಷತೀತ್ಯಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸೃಷ್ಟಿಸಂಹಾರೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನ ಚೋಭಯೋರಪೀಶ್ವರತ್ವಂ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಏಕಸ್ಯ ತು ತದಾಧಿಪತ್ಯೇ ತದಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೈಕಮತ್ಯೋಪಪತ್ತೇರದೋಷಃ । ತತ್ರಾಗಂತುಕಾನಾಂ ಕಾರಣಾಧೀನಜನ್ಮೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾಸಮತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಶಾಲಿನಃ ಸ ಏವ ತೇಷಾಮಧೀಶ ಇತಿ ತತ್ತಂತ್ರಾ ವಿದ್ವಾಂಸ ಇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸರ್ಗಸಂಹಾರಸ್ಯ ನೇಶತೇ ॥ ೧೭ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಶಯಬೀಜಮಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಧಿಕಾರಿಕಮಂಡಲಸ್ಥೋಕ್ತೇಃ ।
ಯತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ತಸ್ಮಾತ್ತತೋ ನ್ಯೂನಮಣಿಮಾದಿಮಾತ್ರಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ನ ತು ಜದತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್ । ಉಕ್ತಾನ್ನ್ಯಾಯಾತ್ ॥ ೧೮ ॥
ವಿಕಾರಾವರ್ತಿ ಚ ತಥಾ ಹಿ ಸ್ಥಿತಿಮಾಹ ।
ಏತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮೇತಿ ವಿಕಾರವರ್ತಿ ರೂಪಮುಕ್ತಮ್ । ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾಂಶ್ಚೇತಿ ನಿರ್ವಿಕಾರಂ ರೂಪಮ್ । ತಥಾ ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನೀತಿ ವಿಕಾರವರ್ತಿ ರೂಪಮ್ , ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವೀತಿ ನಿರ್ವಿಕಾರಮಾಹ ರೂಪಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ದರ್ಶಯತಶ್ಚೈವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನೇ ।
ದರ್ಶಯತಶ್ಚಾಪರೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ನಿರ್ವಿಕಾರಮೇವ ರೂಪಂ ಭಗವತಸ್ತೇ ಚ ಪಠಿತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿಯದಿ ಬ್ರೂಷೇ ಸಗುಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಾನೇ ಯಥಾ ತದ್ಗುಣಸ್ಯ ನಿರವಗ್ರಹತ್ವಮಪಿ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತೀತಿ ನಿರವಗ್ರಹತ್ವೇ ವಿದುಷಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಯತೇ । ಯಥಾ ಸವಿಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ಯಮಾನೇ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಿತಮಪಿ ನಿರ್ವಿಕಾರರೂಪಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಅತತ್ಕ್ರತುತ್ವಾದುಪಾಸಕಸ್ಯ । ತಥಾ ತದ್ಗುಣೋಪಾಸನಯಾ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಿತಮಪಿ ನಿರವಗ್ರಹತ್ವಂ ನಾಪ್ಯತೇ । ತತ್ತ್ವೋಪಾಸನಾಸು ಪುರುಷಕ್ರತುತ್ವಾತ್ । ಉಪಾಸಕಸ್ಯ ತದಕ್ರತುತ್ವಂ ಚ ನಿರವಗ್ರಹತ್ವಸ್ಯೋಪಾಸನವಿಧ್ಯಗೋಚರತ್ವಾದ್ವಿಧ್ಯಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೋಪಾಸನಾಸು ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವಾತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ವಾ ಪ್ರಾತಿಭತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಭೋಗಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಲಿಂಗಾಚ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಸ್ಯೇಶ್ವರಾಧೀನತಯಾಜಗತ್ಸರ್ಜನಮ್ , ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭೋಗಮಾತ್ರೇಣ ತೇನ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಸಾಮ್ಯಾಭಿಧಾನಾದಪಿ ವ್ಯಪದೇಶಲಿಂಗಾದಿತಿ । ಭೂತಾನ್ಯವಂತಿ ಪ್ರೀಣಯಂತೀತಿ ಭೋಜಯಂತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸೂತ್ರಾಂತರಾವತಾರಣಾಯ ಶಂಕತೇ –
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಹ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾತಿಶಯೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ವಿದುಷ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಸಾತಿಶಯಮ್ । ಯಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಸಾತಿಶಯಂ ತಚ್ಚ ಯಥಾ ಲೌಕಿಕಮೈಶ್ವರ್ಯಮ್ । ತದನೇನ ಕಾರ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಂತವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ತಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಮಾನಂತ್ಯೇನ ತದ್ವಿದುಷಾಂ ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ –
ಅನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾತ್ ।
ಕಿಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯಾಂತವತ್ತ್ವಂ ತ್ವಯಾ ಸಾಧ್ಯತೇ । ಆಹೋಸ್ವಿಚ್ಚಂದ್ರಲೋಕಾದಿವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದೇತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಮುಕ್ತೇರಂತವತ್ತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನಮ್ । ಉತ್ತರತ್ರ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಃ । ತದ್ವಿಧಾನಾಂ ಚ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ।
ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥೈಕೋಪಾಸನಾಪರಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿಧ್ವಸ್ತತಮಸಾಮಿತಿ ।
ದ್ವಿಧಾವಿದ್ಯಾತಮಃ । ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಮ್ ।
ನ ಚೈತನ್ನಿರ್ವಾಣಂ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಯೇನಾನಿತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಭಂಕ್ತ್ವಾ ವಾದ್ಯಸುರೇಂದ್ರವೃಂದಮಖಿಲಾವಿದ್ಯೋಪಧಾನಾತಿಗಂ ಯೇನಾಮ್ನಾಯಪಯೋನಿಧೇರ್ನಯಪಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ।
ಸೋಽಯಂ ಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯಜಾತವಿಷಯೋ ವಾಚಸ್ಪತೇಃ ಸಾದರಂ ಸಂದರ್ಭಃ ಪರಿಭಾವ್ಯತಾಂ ಸುಮತಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇಷು ಕೋ ಮತ್ಸರಃ ॥ ೧ ॥
ಅಜ್ಞಾನಸಾಗರಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಭೀಪ್ಸತಾಮ್ ।
ನೀತಿನೌಕರ್ಣಧಾರೇಣ ಮಯಾಪೂರಿ ಮನೋರಥಃ ॥ ೨ ॥
ಯನ್ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾತತ್ತ್ವಬಿಂದುಭಿಃ ।
ಯನ್ನ್ಯಾಯಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನಿಬಂಧನೈಃ ॥ ೩ ॥
ಸಮಚೈಷಂ ಮಹತ್ಪುಣ್ಯಂ ತತ್ಫಲಂ ಪುಷ್ಕಲಂ ಮಯಾ ।
ಸಮರ್ಪಿತಮಥೈತೇನ ಪ್ರೀಯತಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ॥ ೪ ॥
ನೃಪಾಂತರಾಣಾಂ ಮನಸಾಪ್ಯಗಮ್ಯಾಂ ಭ್ರೂಕ್ಷೇಪಮಾತ್ರೇಣ ಚಕಾರ ಕೀರ್ತಿಮ್ ।
ಕಾರ್ತಸ್ವರಾಸಾರಸುಪೂರಿತಾರ್ಥಸಾರ್ಥಃ ಸ್ವಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಚಕ್ಷಣಶ್ಚ ॥ ೫ ॥
ನರೇಶ್ವರಾ ಯಚ್ಚರಿತಾನುಕಾರಮಿಚ್ಛಂತಿ ಕರ್ತುಂ ನಚ ಪಾರಯಂತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಮಹೀಪೇ ಮಹನೀಯಕೀರ್ತೌ ಶ್ರೀಮನ್ನೃಗೇಽಕಾರಿ ಮಯಾ ನಿಬಂಧಃ ॥ ೬ ॥