श्रीवाचस्पतिमिश्रप्रणीता
पदच्छेदः पदार्थोक्तिर्विग्रहो वाक्ययोजना ।
आक्षेपोऽथ समाधानं व्याख्यानं षड्विधं मतम् ॥
భామతీవ్యాఖ్యా శ్రీవాచస్పతిమిశ్రప్రణీతా । ।
అనిర్వాచ్యావిద్యాద్వితయసచివస్య ప్రభవతో వివర్తా యస్యైతే వియదనిలతేజోఽబవనయః ।
యతశ్చాభూద్విశ్వం చరమచరముచ్చావచమిదం నమామస్తద్బ్రహ్మాపరిమితసుఖజ్ఞానమమృతమ్ ॥ ౧ ॥
నిఃశ్వసితమస్య వేదా వీక్షితమేతస్య పఞ్చ భూతాని ।
స్మితమేతస్య చరాచరమస్య చ సుప్తం మహాప్రలయః ॥ ౨ ॥
షడ్భిరఙ్గైరుపేతాయ వివిధైరవ్యయైరపి ।
శాశ్వతాయ నమస్కుర్మో వేదాయ చ భవాయ చ ॥ ౩ ॥
మార్తణ్డతిలకస్వామిమహాగణపతీన్ వయమ్ ।
విశ్వవన్ద్యాన్నమస్యామః సర్వసిద్ధివిధాయినః ॥ ౪ ॥
బ్రహ్మసూత్రకృతే తస్మై వేదవ్యాసాయ వేధసే ।
జ్ఞానశక్త్యవతారాయ నమో భగవతో హరేః ॥ ౫ ॥
నత్వా విశుద్ధవిజ్ఞానం శఙ్కరం కరుణానిధిమ్ ।
భాష్యం ప్రసన్నగమ్భీరం తత్ప్రణీతం విభజ్యతే ॥ ౬ ॥
ఆచార్యకృతినివేశనమప్యవధూతం వచోఽస్మదాదీనామ్ ।
రథ్యోదకమివ గఙ్గాప్రవాహపాతః పవిత్రయతి ॥ ౭ ॥
అథ యదసన్దిగ్ధమప్రయోజనం చ న తత్ప్రేక్షావత్ప్రతిపిత్సాగోచరః, యథా సమనస్కేన్ద్రియసంనికృష్టః స్ఫీతాలోకమధ్యవర్తీ ఘటః, కరటదన్తా వా తథా చేదం బ్రహ్మేతి వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధిః । తథా హి ‘బృహత్త్వాద్బృంహణత్వాద్వాత్మైవ’ బ్రహ్మేతి గీయతే । స చాయమాకీటపతఙ్గేభ్య ఆ చ దేవర్షిభ్యః ప్రాణభృన్మాత్రస్యేదఙ్కారాస్పదేభ్యో దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయేభ్యో వివేకేన ’ అహమ్'' ఇత్యసన్దిగ్ధావిపర్యస్తాపరోక్షానుభవసిద్ధ ఇతి న జిజ్ఞాసాస్పదమ్ । న హి జాతు కశ్చిదత్ర సన్దిగ్ధేఽహం వా నాహం వేతి । న చ విపర్యస్యతి నాహమేవ ఇతి । న చ అహం కృశః, స్థూలః, గచ్ఛామి ఇత్యాదిదేహధర్మసామానాధికరణ్యదర్శనాద్దేహాలమ్బనోఽయమహఙ్కార ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తదాలమ్బనత్వే హి యోఽహం బాల్యే పితరావన్వభవం స ఎవ స్థావిరే ప్రణప్తౄననుభవామీతి ప్రతిసన్ధానం న భవేత్ । న హి బాలస్థవిరయోః శరీరయోరస్తి మనాగపి ప్రత్యభిజ్ఞానగన్ధో యేనైకత్వమధ్యవసీయేత । తస్మాద్యేషు వ్యావర్తమానేషు యదనువర్తతే తత్తేభ్యో భిన్నం యథా చ కుసుమేభ్యః సూత్రమ్ । తథా బాలాదిశరీరేషు వ్యావర్తమానేష్వపి పరం పరమహఙ్కారాస్పదమనువర్తమానం తేభ్యో భిద్యతే । అపి చ స్వప్నాన్తే దివ్యశరీరభేదమాస్థాయ తదుచితాన్భోగాన్భుఞ్జాన ఎవ ప్రతిబుద్ధో మనుష్యశరీరమాత్మానం పశ్యన్ ‘నాహం దేవో మనుష్య ఎవ’ ఇతి దేవశరీరే బాధ్యమానేఽప్యహమాస్పదమబాధ్యమానం శరీరాద్భిన్నం ప్రతిపద్యతే । అపి చ యోగవ్యాఘ్రః శరీరభేదేఽప్యాత్మానమభిన్నమనుభవతీతి నాహఙ్కారాలమ్బనం దేహః । అత ఎవ నేన్ద్రియాణ్యప్యస్యాలమ్బనమ్ , ఇన్ద్రియభేదేఽపి ‘యోఽహమద్రాక్షం స ఎవైతర్హి స్పృశామి’ ఇత్యహమాలమ్బనస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । విషయేభ్యస్త్వస్య వివేకః స్థవీయానేవ । బుద్ధిమనసోశ్చ కరణయోః అహమ్ ఇతి కర్తృప్రతిభాసప్రఖ్యానాలమ్బనత్వాయోగః । ‘కృశోఽహమ్’ ’ అన్ధోఽహమ్’ ఇత్యాదయశ్చ ప్రయోగా అసత్యప్యభేదే కథఞ్చిన్మఞ్చాః క్రోశన్తి ఇత్యాదివదౌపచారికా ఇతి యుక్తముత్పశ్యామః । తస్మాదిదఙ్కారాస్పదేభ్యో దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయేభ్యో వ్యావృత్తః, స్ఫుటతరాహమనుభవగమ్య ఆత్మా సంశయాభావాదజిజ్ఞాస్య ఇతి సిద్ధమ్ । అప్రయోజనత్వాచ్చ । తథా హి - సంసారనివృత్తిరపవర్గ ఇహ ప్రయోజనం వివక్షితమ్ । సంసారశ్చ ఆత్మయాథాత్మ్యాననుభవనిమిత్త ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన నివర్తనీయః । స చేదయమనాదిరనాదినా ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన సహానువర్తతే, కుతోఽస్య నివృత్తిరవిరోధాత్ ? కుతశ్చాత్మయాథాత్మ్యాననుభవః ? న హి అహమ్ ఇత్యనుభవాదన్యదాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానమస్తి । న చ అహమ్ ఇతి సర్వజనీనస్ఫుటతరానుభవసమర్థిత ఆత్మా దేహేన్ద్రియాదివ్యతిరిక్తః శక్య ఉపనిషదాం సహస్రైరప్యన్యథయితుమ్ , అనుభవవిరోధాత్ । న హ్యాగమాః సహస్రమపి ఘటం పటయితుమీశతే । తస్మాదనుభవవిరోధాదుపచరితార్థా ఎవోపనిషద ఇతి యుక్తముత్పశ్యామ ఇత్యాశయవానాశఙ్క్య పరిహరతి -
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోః ఇతి ।
అత్ర చ యుష్మదస్మదిత్యాదిర్మిథ్యాభవితుం యుక్తమిత్యన్తః శఙ్కాగ్రన్థః । తథాపీత్యాదిపరిహారగ్రన్థః । తథాపీత్యభిసమ్బన్ధాచ్ఛఙ్కాయాం యద్యపీతి పఠితవ్యమ్ । ఇదమస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి వక్తవ్యే యుష్మద్గ్రహణమత్యన్తభేదోపలక్షణార్థమ్ । యథా హ్యహఙ్కారప్రతియోగీ త్వఙ్కారో నైవమిదఙ్కారః, ఎతే వయమిమే వయమాస్మహే ఇతి బహులం ప్రయోగదర్శనాదితి । చిత్స్వభావ ఆత్మా విషయీ, జడస్వభావా బుద్ధీన్ద్రియదేహవిషయా విషయాః । ఎతే హి చిదాత్మానం విసిన్వన్తి అవబధ్నన్తి । స్వేన రూపేణ నిరూపణీయం కుర్వన్తీతి యావత్ । పరస్పరానధ్యాసహేతావత్యన్తవైలక్షణ్యే దృష్టాన్తః -
తమః ప్రకాశవదితి ।
న హి జాతు కశ్చిత్సముదాచరద్వృత్తినీ ప్రకాశతమసీ పరస్పరాత్మతయా ప్రతిపత్తుమర్హతి । తదిదముక్తమ్ -
ఇతరేతరభావానుపపత్తావితి ।
ఇతరేతరభావః ఇతరేతరత్వమ్ , తాదాత్మ్యమితి యావత్ తస్యానుపపత్తావితి । స్యాదేతత్ । మా భూద్ధర్మిణోః పరస్పరభావః తద్ధర్మాణాం తు జాడ్యచైతన్యనిత్యత్వానిత్యత్వాదీనామితరేతరాధ్యాసో భవిష్యతి ।
దృశ్యతే హి ధర్మిణోర్వివేకగ్రహణేఽపి తద్ధర్మాణామధ్యాసః, యథా కుసుమాద్భేదేన గృహ్యమాణేఽపి స్ఫటికమణావతిస్వచ్ఛతయా జపాకుసుమప్రతిబిమ్బోద్గ్రాహిణ్యరుణః స్ఫటికైత్యారుణ్యవిభ్రమ ఇత్యత ఉక్తమ్ -
తద్ధర్మాణామపీతి ।
ఇతరేతరత్ర ధర్మిణి ధర్మాణాం భావో వినిమయస్తస్యానుపపత్తిః । అయమభిసన్ధిః - రూపవద్ధి ద్రవ్యమతిస్వచ్ఛతయా రూపవతో ద్రవ్యాన్తరస్య తద్వివేకేన గృహ్యమాణస్యాపి ఛాయాం గృహ్ణీయాత్ , చిదాత్మా త్వరూపో విషయీ న విషయచ్ఛాయాముద్గ్రాహయితుమర్హతి । యథాహుః -'శబ్దగన్ధరసానాం చ కీదృశీ ప్రతిబిమ్బతా” ఇతి । తదిహ పారిశేష్యాద్విషయవిషయిణోరన్యోన్యాత్మసమ్భేదేనైవ తద్ధర్మాణామపి పరస్పరసమ్భేదేన వినిమయాత్మనా భవితవ్యమ్ , తౌ చేద్ధర్మిణావత్యన్తవివేకేన గృహ్యమాణావసమ్భిన్నౌ, అసమ్భిన్నాః సుతరాం తయోర్ధర్మాః, స్వాశ్రయాభ్యాం వ్యవధానేన దూరాపేతత్వాత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
సుతరామితి ।
తద్విపర్యయేణేతి ।
విషయవిపర్యయేణేత్యర్థః । మిథ్యాశబ్దోఽపహ్నవవచనః । ఎతదుక్తం భవతి - అధ్యాసో భేదాగ్రహేణ వ్యాప్తః, తద్విరుద్ధశ్చేహాస్తి భేదగ్రహః, స భేదాగ్రహం నివర్తయంస్తద్వ్యాప్తమధ్యాసమపి నివర్తయతీతి । మిథ్యేతి భవితుం యుక్తం యద్యపి తథాపీతి యోజనా ।। ఇదమత్రాకూతమ్ - భవేదేతదేవం యద్యహమిత్యనుభవే ఆత్మతత్వం ప్రకాశేత । న త్వేతదస్తి । తథాహి సమస్తోపాధ్యనవచ్ఛిన్నానన్తానన్దచైతన్యైకరసముదాసీనమేకమద్వితీయమాత్మతత్త్వం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు గీయతే । న చైతాన్యుపక్రమపరామర్శోపసంహారైః క్రియాసమభిహారేణేదృగాత్మతత్త్వమభిదధతి తత్పరాణి సన్తి శక్యాని శక్రేణాప్యుపచరితార్థాని కర్తుమ్ । అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి, యథాహో దర్శనీయాహో దర్శనీయేతి న న్యూనత్వం, ప్రాగేవోపచరితత్వమితి । అహమనుభవస్తు ప్రాదేశికమనేకవిధశోకదుఃఖాదిప్రపఞ్చోపప్లుతమాత్మానమాదర్శయన్ కథమాత్మతత్త్వగోచరః కథం వానుపప్లవః । న చ జ్యేష్ఠప్రమాణప్రత్యక్షవిరోధాదామ్నాయస్యైవ తదపేక్షస్యాప్రామాణ్యముపచరితార్థత్వం చేతి యుక్తమ్ , తస్యాపౌరుషేయతయా నిరస్తసమస్తదోషాశఙ్కస్య, బోధకతయా స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావస్య స్వకార్యే ప్రమితావనపేక్షత్వాత్ । ప్రమితావనపేక్షత్వేఽప్యుత్పత్తౌ ప్రత్యక్షాపేక్షత్వాత్తద్విరోధాదనుత్పత్తిలక్షణమప్రామాణ్యమితి చేన్న । ఉత్పాదకాప్రతిద్వన్ద్విత్వాత్ । న హ్యాగమజ్ఞానం సాంవ్యవహారికం ప్రత్యక్షస్య ప్రామాణ్యముపహన్తి యేన కారణాభావాన్న భవేదపి తు తాత్త్వికమ్ । న చ తత్తస్యోత్పాదకమ్ । అతాత్త్వికప్రమాణభావేభ్యోఽపి సాంవ్యవహారికప్రమాణేభ్యస్తత్త్వజ్ఞానోత్పత్తిదర్శనాత్ । తథా చ వర్ణే హ్రస్వత్వదీర్ఘత్వాదయోఽన్యధర్మా అపి సమారోపితాః తత్త్వప్రతిపత్తిహేతవః । న హి లౌకికాః నాగ ఇతి వా నగ ఇతి వా పదాత్కుఞ్చరం వా తరుం వా ప్రతిపద్యమానా భవన్తి భ్రాన్తాః । న చానన్యపరం వాక్యం స్వార్థముపచరితార్థం యుక్తమ్ । ఉక్తం హి ‘న విధౌ పరః శబ్దార్థ’ ఇతి । జ్యేష్ఠత్వం చ అనపేక్షితస్య బాధ్యత్వే హేతుః న తు బాధకత్వే, రజతజ్ఞానస్య జ్యాయసః శుక్తిజ్ఞానేన కనీయసా బాధదర్శనాత్ । తదనపబాధనే తదపబాధాత్మనస్తస్యోత్పత్తేరనుత్పత్తేః । దర్శితం చ తాత్త్వికప్రమాణభావస్యానపేక్షితత్వమ్ । తథా చ పారమర్షం సూత్రం, “పౌర్వాపర్యే పూర్వదౌర్బల్యం ప్రకృతివత్” (ఆ. ౬ పా. ౫ సూ. ౫౪) ఇతి । తథా “పూర్వాత్పరబలీయస్త్వం తత్ర నామ ప్రతీయతామ్ । అన్యోన్యనిరపేక్షాణాం యత్ర జన్మ ధియాం భవేత్” ॥ ఇతి । అపి చ యేఽప్యహఙ్కారాస్పదమాత్మానమాస్థిషత తైరప్యస్య న తాత్త్వికత్వమభ్యుపేతవ్యమ్ - ’ అహమిహైవాస్మి సదనే జానానః’ ఇతి సర్వవ్యాపినః ప్రాదేశికత్వేన గ్రహాత్ । ఉచ్చతరగిరిశిఖరవర్తిషు మహాతరుషు భూమిష్ఠస్య దూర్వాప్రవాలనిర్భాసప్రత్యయవత్ । న చేదం దేహస్య ప్రాదేశికత్వమనుభూయతే న త్వాత్మన ఇతి సామ్ప్రతమ్ । న హి తదైవం భవతి - ’ అహమ్’ ఇతి; గౌణత్వే వా న ’ జానానః’ ఇతి । అపి చ పరశబ్దః పరత్ర లక్ష్యమాణగుణయోగేన వర్తత ఇతి యత్ర ప్రయోక్తృప్రతిపత్రోః సమ్ప్రతిపత్తిః స గౌణః, స చ భేదప్రత్యయపురఃసరః । తద్యథా నైయమికాగ్నిహోత్రవచనోఽగ్నిహోత్రశబ్దః (ఆ.౧. పా.౪. సూ.౪)ప్రకరణాన్తరావధృతభేదే కౌణ్డపాయినామయనగతే కర్మణి “మాసమగ్మిహోత్రం జుహోతి” (ఆ. ౭ పా. ౩ సూ. ౧) ఇత్యత్ర సాధ్యసాదృశ్యేన గౌణః, మాణవకే చానుభవసిద్ధభేదే సింహాత్సింహశబ్దః । న త్వహఙ్కారస్య ముఖ్యోఽర్థో నిర్లుఠితగర్భతయా దేహాదిభ్యో భిన్నోఽనుభూయతే, యేన పరశబ్దః శరీరాదౌ గౌణో భవేత్ । న చాత్యన్తనిరూఠతయా గౌణేఽపి న గౌణత్వాభిమానః సార్షపాదిషు తైలశబ్దవదితి వేదితవ్యమ్ । తత్రాపి స్నేహాత్తిలభవాద్భేదే సిద్ధ ఎవ సార్షపాదీనాం తైలశబ్దవాచ్యత్వాభిమానో, న త్వర్థయోస్తైలసార్షపయోరభేదాధ్యవసాయః । తత్సిద్ధం గౌణత్వముభయదర్శినో గౌణముఖ్యవివేకవిజ్ఞానేన వ్యాప్తం తదిదం వ్యాపకం వివేకజ్ఞానం నివర్తమానం గౌణతామపి నివర్తయతీతి । న చ బాలస్థవిరశరీరభేదేఽపి సోఽహమిత్యేకస్యాత్మనః ప్రతిసన్ధానాద్దేహాదిభ్యో భేదేన అస్త్యాత్మానుభవ ఇతి వాచ్యమ్ । పరీక్షకాణాం ఖల్వియం కథా న లౌకికానామ్ । పరీక్షకా అపి హి వ్యవహారసమయే న లోకసామాన్యమతివర్తన్తే । వక్ష్యత్యనన్తరమేవ హి భగవాన్భాష్యకారః - “పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్” ఇతి । బాహ్యా అప్యాహుః - “శాస్త్రచిన్తకాః ఖల్వేవం వివేచయన్తి న ప్రతిపత్తారః” ఇతి । తత్పారిశేష్యాచ్చిదాత్మగోచరమహఙ్కారమహమిహాస్మి సదన ఇతి ప్రయుఞ్జానో లౌకికః శరీరాద్యభేదగ్రహాదాత్మనః ప్రాదేశికత్వమభిమన్యతే, నభస ఇవ ఘటమణికమల్లికాద్యుపాధ్యవచ్ఛేదాదితి యుక్తముత్పశ్యామః । న చాహఙ్కారప్రామాణ్యాయ దేహాదివదాత్మాపి ప్రాదేశిక ఇతి యుక్తమ్ । తదా ఖల్వయమణుపరిమాణో వా స్యాద్దేహపరిమాణో వా ? అణుపరిమాణత్వే స్థూలోఽహమ్ దీర్ఘ ఇతి చ న స్యాత్ , దేహపరిమాణత్వే తు సావయవతయా దేహవదనిత్యత్వప్రసఙ్గః । కిఞ్చ అస్మిన్పక్షే అవయవసముదాయో వా చేతయేత్ప్రత్యేకం వావయవాః ? ప్రత్యేకం చేతనత్వపక్షే బహూనాం చేతనానాం స్వతన్త్రాణామేకవాక్యతాభావాదపర్యాయం విరుద్ధదిక్క్రియతయా శరీరమున్మథ్యేత, అక్రియం వా ప్రసజ్యేత । సముదాయస్య తు చైతన్యయోగే వృక్ణ ఎకస్మిన్నవయవే చిదాత్మనోఽప్యవయవో వృక్ణ ఇతి న చేతయేత్ । న చ బహూనామవయవానాం పరస్పరావినాభావనియమో దృష్టః । య ఎవావయవో విశీర్ణస్తదా తదభావే న చేతయేత్ । విజ్ఞానాలమ్బనత్వేఽప్యహంప్రత్యయస్య భ్రాన్తత్వం తదవస్థమేవ । తస్య స్థిరవస్తునిర్భాసత్వాదస్థిరత్వాచ్చ విజ్ఞానానామ్ । ఎతేన స్థూలోఽహమన్ధోఽహం గచ్ఛామీత్యాదయోఽప్యధ్యాసతయా వ్యాఖ్యాతాః । తదేవముక్తేన క్రమేణాహంప్రత్యయే పూతికూష్మాణ్డీకృతే భగవతీ శ్రుతిరప్రత్యూహం కర్తృత్వభోక్తృత్వదుఃఖశోకాద్యాత్మత్వమహమనుభవప్రసఞ్జితమాత్మనో నిషేద్ధుమర్హతీతి ।
తదేవం సర్వప్రవాదిశ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణప్రథితమిథ్యాభావస్యాహంప్రత్యయస్య స్వరూపనిమిత్తఫలైరుపవ్యాఖ్యానమ్ -
అన్యోన్యస్మిన్నిత్యాది ।
అత్ర చాన్యోన్యస్మిన్ధర్మిణ్యాత్మశరీరాదౌ ‘అన్యోన్యాత్మకతామ్’ అధ్యస్యాహమిదం శరీరాదీతి । ఇదమితి చ వస్తుతః, న ప్రతీతితః । లోకవ్యవహారో లోకానాం వ్యవహారః, స చాయమహమితి వ్యపదేశః । ఇతిశబ్దసూచితశ్చ శరీరాద్యనుకూలం ప్రతికూలం చ ప్రమేయజాతం ప్రమాయ ప్రమాణేన తదుపాదానపరివర్జనాదిః । “అన్యోన్యధర్మాంశ్చాధ్యస్య” అన్యోన్యస్మిన్ధర్మిణి దేహాదిధర్మాఞ్జన్మమరణజరావ్యాధ్యాదీనాత్మని ధర్మిణి అధ్యస్తదేహాదిభావే సమారోప్య, తథా చైతన్యాదీనాత్మధర్మాన్ దేహాదావధ్యస్తాత్మభావే సమారోప్య, మమేదం జరామరణపుత్రపశుస్వామ్యాదీతి వ్యవహారో వ్యపదేశః, ఇతిశబ్దసూచితశ్చ తదనురూపః ప్రవృత్త్యాదిః । అత్ర చ అధ్యాసవ్యవహారక్రియాభ్యాం యః కర్తోన్నీతః స సమాన ఇతి సమానకర్తృకత్వేనాధ్యస్య వ్యవహార ఇత్యుపపన్నమ్ ।
పూర్వకాలత్వసూచితమధ్యాసస్య వ్యవహారకారణత్వం స్ఫుటయతి -
మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః వ్యవహారః ।
మిథ్యాజ్ఞానమధ్యాసస్తన్నిమిత్తః । తద్భావాభావానువిధానాద్వ్యవహారభావాభావయోరిత్యర్థః ।
తదేవమధ్యాసస్వరూపం ఫలం చ వ్యవహారముక్త్వా తస్య నిమిత్తమాహ -
ఇతరేతరావివేకేన ।
వివేకాగ్రహణేత్యర్థః ।
అథావివేక ఎవ కస్మాన్న భవతి, తథా చ నాధ్యాస ఇత్యత ఆహ -
అత్యన్తవివిక్తయోర్ధర్మధర్మిణోః ।
పరమార్థతో ధర్మిణోరతాదాత్మ్యం వివేకో ధర్మాణాం చాసఙ్కీర్ణతా వివేకః । స్యాదేతత్ । వివిక్తయోర్వస్తుసతోర్భేదాగ్రహనిబన్ధనస్తాదాత్మ్యవిభ్రమో యుజ్యతే, శుక్తేరివ రజతాద్భేదాగ్రహ నిబన్ధనో రజతతాదాత్మ్యవిభ్రమః ।
ఇహ తు పరమార్థసతశ్చిదాత్మనోఽత్యన్తభిన్నం న దేహాద్యస్తి వస్తుసత్ , తత్కుతశ్చిదాత్మనో భేదాగ్రహః కుతశ్చ తాదాత్మ్యవిభ్రమః ఇత్యత ఆహ -
సత్యానృతే మిథునీకృత్య ఇతి ।
వివేకాగ్రహాదధ్యస్యేతి యోజనా । సత్యం చిదాత్మా, అనృతం బుద్ధీన్ద్రియదేహాది, తే ద్వే ధర్మిణీ మిథునీకృత్య యుగలీకృత్యేత్యర్థః । న చ సంవృతిపరమార్థసతోః పారమార్థికం మిథునమస్తీత్యభూతతద్భావార్థస్య చ్వేః ప్రయోగః ।
ఎతదుక్తం భవతి - అప్రతీతస్యారోపాయోగాదారోప్యస్య ప్రతీతిరుపయుజ్యతే న వస్తుసత్తేతి । స్యాదేతత్ । ఆరోప్యస్య ప్రతీతౌ సత్యాం పూర్వదృష్టస్య సమారోపః సమారోపనిబన్ధనా చ ప్రతీతిరితి దుర్వారం పరస్పరాశ్రయత్వమిత్యత ఆహ -
నైసర్గిక ఇతి ।
స్వాభావికోఽనాదిరయం వ్యవహారః । వ్యవహారానాదితయా తత్కారణస్యాధ్యాసస్యానాదితోక్తా, తతశ్చ పూర్వపూర్వమిథ్యాజ్ఞానోపదర్శితస్య బుద్ధీన్ద్రియశరీరాదేరుత్తరోత్తరాధ్యాసోపయోగ ఇత్యనాదిత్వాత్బీజాఙ్కురవన్న పరస్పరాశ్రయత్వమిత్యర్థః । స్యాదేతత్ । అద్ధా పూర్వప్రతీతిమాత్రముపయుజ్యత ఆరోపే, న తు ప్రతీయమానస్య పరమార్థసత్తా । ప్రతీతిరేవ తు అత్యన్తాసతో గగనకమలినీకల్పస్య దేహేన్ద్రియాదేర్నోపపద్యతే । ప్రకాశమానత్వమేవ హి చిదాత్మనోఽపి సత్త్వం న తు తదతిరిక్తం సత్తాసామాన్యసమవాయోఽర్థక్రియాకారితా వా, ద్వైతాపత్తేః । సత్తాయాశ్చార్థక్రియాకారితాయాశ్చ సత్తాన్తరార్థక్రియాకారితాన్తరకల్పనేఽనవస్థాపాతాత్ , ప్రకాశమానతైవ సత్తాభ్యుపేతవ్యా । తథా చ దేహాదయః ప్రకాశమానత్వాన్నాసన్తః, చిదాత్మవత్ ।
అసత్త్వే వా న ప్రకాశమానాః, తత్కథం సత్యానృతయోర్మిథునీభావః, తదభావే వా కస్య కుతో భేదాగ్రహః, తదసమ్భవే కుతోఽధ్యాస ఇత్యాశయవానాహ -
ఆహ
ఆక్షేప్తా -
కోఽయమధ్యాసో నామ ।
క ఇత్యాక్షేపే ।
సమాధాతా లోకసిద్ధమధ్యాసలక్షణమాచక్షాణ ఎవాక్షేపం ప్రతిక్షిపతి -
ఉచ్యతే - స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః ।
అవసన్నోఽవమతో వా భాసోఽవభాసః । ప్రత్యయాన్తరబాధశ్చాస్యవసాదోఽవమానో వా । ఎతావతా మిథ్యాజ్ఞానమిత్యుక్తం భవతి । తస్యేదముపవ్యాఖ్యానమ్ “పూర్వదృష్ట” ఇత్యాది । పూర్వదృష్టస్యావభాసః పూర్వదృష్టావభాసః । మిథ్యాప్రత్యయశ్చారోపవిషయారోపణీయమిథునమన్తరేణ న భవతీతి పూర్వదృష్టగ్రహణేనానృతమారోపణీయముపస్థాపయతి । తస్య చ దృష్టత్వమాత్రముపయుజ్యతే న వస్తుసత్తేతి దృష్టగ్రహణమ్ । తథాపి వర్తమానం దృష్టం దర్శనం నారోపోపయోగీతి పూర్వేత్యుక్తమ్ । తచ్చ పూర్వదృష్టం స్వరూపేణ సదప్యారోపణీయతయా అనిర్వాచ్యమిత్యనృతమ్ ।
ఆరోపవిషయం సత్యమాహ -
పరత్రేతి ।
పరత్ర శుక్తికాదౌ పరమార్థసతి, తదనేన సత్యానృతమిథునముక్తమ్ । స్యాదేతత్ । పరత్ర పూర్వదృష్టావభాస ఇత్యలక్షణమ్ , అతివ్యాపకత్వాత్ । అస్తి హి స్వస్తిమత్యాం గవి పూర్వదృష్టస్య గోత్వస్య, పరత్ర కాలాక్ష్యామవభాసః । అస్తి చ పాటలిపుత్రే పూర్వదృష్టస్య దేవదత్తస్య పరత్ర మాహిష్మత్యామవభాసః సమీచీనః ।
అవభాసపదం చ సమీచీనేఽపి ప్రత్యయే ప్రసిద్ధమ్ , యథా నీలస్యావభాసః పీతస్యావభాస ఇత్యత ఆహ -
స్మృతిరూప ఇతి ।
స్మృతే రూపమివ రూపమస్యేతి స్మృతిరూపః । అసంనిహితవిషయత్వం చ స్మృతిరూపత్వమ్ , సంనిహితవిషయం చ ప్రత్యభిజ్ఞానం సమీచీనమితి నాతివ్యాప్తిః । నాప్యవ్యాప్తిః, స్వప్నజ్ఞానస్యాపి స్మృతివిభ్రమరూపస్యైవంరూపత్వాత్ । అత్రాపి హి స్మర్యమాణే పిత్రాదౌ నిద్రోపప్లవవశాదసంనిధానాపరామర్శే, తత్ర తత్ర పూర్వదృష్టస్యైవ సంనిహితదేశకాలత్వస్య సమారోపః । ఎవం పీతః శఙ్ఖస్తిక్తో గుడైత్యత్రాప్యేతల్లక్షణం యోజనీయమ్ । తథా హి - బహిర్వినిర్గచ్ఛదత్యచ్ఛనయనరశ్మిసమ్పృక్తపిత్తద్రవ్యవర్తినీం పీతతాం పిత్తరహితామనుభవన్ , శఙ్ఖం చ దోషాచ్ఛాదితశుక్లిమాం న ద్రవ్యమాత్రమనుభవన్ , పీతతాయాశ్చ శఙ్ఖాసమ్బన్ధమననుభవన్ , అసమ్బన్ధాగ్రహణసారూప్యేణపీతం తపనీయపిణ్డమ్పీతం బిల్వఫలమిత్యాదౌ పూర్వదృష్టం సామానాధికరణ్యం పీతత్వశఙ్ఖత్వయోరారోప్యాహపీతః శఙ్ఖ ఇతి । ఎతేనతిక్తో గుడ ఇతి ప్రత్యయో వ్యాఖ్యాతః । ఎవం విజ్ఞాతృపురుషాభిముఖేష్వాదర్శోదకాదిషు స్వచ్ఛేషు చాక్షుషం తేజో లగ్నమపి బలీయసా సౌర్యేణ తేజసా ప్రతిస్రోతః ప్రవర్తితం ముఖసంయుక్తం ముఖం గ్రాహయత్ , దోషవశాత్తద్దేశతామనభిముఖతాం చ ముఖస్యాగ్రాహయత్ , పూర్వదృష్టాభిముఖాదర్శోదకదేశతామాభిముఖ్యం చ ముఖస్యారోపయతీతి ప్రతిబిమ్బవిభ్రమోఽపి లక్షితో భవతి । ఎతేన ద్విచన్ద్రదిఙ్మోహాలాతచక్రగన్ధర్వనగరవంశోరగాదివిభ్రమేష్వపి యథాసమ్భవం లక్షణం యోజనీయమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - న ప్రకాశమానతామాత్రం సత్త్వమ్ , యేన దేహేన్ద్రియాదేః ప్రకాశమానతయా సద్భావో భవేత్ । న హి సర్పాదిభావేన రజ్జ్వాదయో వా స్ఫటికాదయో వా రక్తాదిగుణయోగినో న ప్రతిభాసన్తే, ప్రతిభాసమానా వా భవన్తి తదాత్మానస్తద్ధర్మాణో వా । తథా సతి మరుషు మరీచిచయమ్ , ఉచ్చావచముచ్చలత్తుఙ్గతరఙ్గభఙ్గమాలేయమభ్యర్ణవమవతీర్ణా మన్దాకినీ, ఇత్యభిసన్ధాయ ప్రవృత్తస్తత్తోయమాపీయ పిపాసాముపశమయేత్ । తస్మాదకామేనాప్యారోపితస్య ప్రకాశమానస్యాపి న వస్తుసత్త్వమభ్యుపగమనీయమ్ । న చ మరీచిరూపేణ సలిలమవస్తుసత్స్వరూపేణ తు పరమార్థసదేవ, దేహేన్ద్రియాదయస్తు స్వరూపేణాప్యసన్త ఇత్యనుభవాగోచరత్వాత్కథమారోప్యన్త ఇతి సామ్ప్రతమ్ యతో యద్యసన్నానుభవగోచరః కథం తర్హి మరీచ్యాదీనామసతాం తోయతయానుభవగోచరత్వమ్ , న చ స్వరూపసత్త్వేన తోయాత్మనాపి సన్తో భవన్తి । యద్యుచ్యేత నాభావో నామ భావాదన్యః కశ్చిదస్తి, అపి తు భావ ఎవ భావాన్తరాత్మనాభావః స్వరూపేణ తు భావః । యథాహుః - “భావాన్తరమభావో హి కయాచిత్తు వ్యపేక్షయా”(మణ్డనమిశ్రభ్రమవివేకః) ఇతి । తతశ్చ భావాత్మనోపాఖ్యేయతయాస్య యుజ్యేతానుభవగోచరతా । ప్రపఞ్చస్య పునరత్యన్తాసతో నిరస్తసమస్తసామర్థ్యస్య నిస్తత్త్వస్య కుతోఽనుభవవిషయభావః, కుతో వా చిదాత్మన్యారోపః । న చ విషయస్య సమస్తసామర్థ్యవిరహేఽపి జ్ఞానమేవ తత్తాదృశం స్వప్రత్యయసామర్థ్యాసాదితాదృష్టాన్తసిద్ధస్వభావభేదముపజాతమసతః ప్రకాశనం, తస్మాదసత్ప్రకాశనశక్తిరేవాస్యావిద్యేతి సామ్ప్రతమ్ । యతో యేయమసత్ప్రకాశనశక్తిర్విజ్ఞానస్య కిం పునరస్యాః శక్యమ్ , అసదితి చేత్ , కిమేతత్కార్యమాహోస్విదస్యా జ్ఞాప్యమ్ । న తావత్కార్యమ్ , అసతస్తత్త్వానుపపత్తేః । నాపి జ్ఞాప్యం, జ్ఞానాన్తరానుపలబ్ధేః, అనవస్థాపాతాచ్చ । విజ్ఞానస్వరూపమేవ అసతః ప్రకాశ ఇతి చేత్ , కః పునరేష సదసతోః సమ్బన్ధః ? అసదధీననిరూపణత్వం సతో జ్ఞానస్యాసతా సమ్బన్ధ ఇతి చేత్ , అహో బతాయమతినిర్వృత్తః ప్రత్యయతపస్వీ యస్యాసత్యపి నిరూపణమాయతతే, న చ ప్రత్యయస్తత్రాధత్తే కిఞ్చిత్ , అసత ఆధారత్వాయోగాత్ । అసదన్తరేణ ప్రత్యయో న ప్రథత ఇతి ప్రత్యయస్యైవైష స్వభావో న త్వసదధీనమస్య కిఞ్చిదితి చేత్ , అహో బతాస్యాసత్పక్షపాతో యదయమతదుత్పత్తిరతదాత్మా చ తదవినాభావనియతః ప్రత్యయ ఇతి । తస్మాదత్యన్తాసన్తః శరీరేన్ద్రియాదయో నిస్తత్త్వా నానుభవవిషయా భవితుమర్హన్తీతి । అత్ర బ్రూమః - నిస్తత్త్వం చేన్నానుభవగోచరః, తత్కిమిదానీం మరీచయోఽపి తోయాత్మనా సతత్త్వా యదనుభవగోచరాః స్యుః । న సతత్త్వాః, తదాత్మనా మరీచీనామసత్త్వాత్ । ద్వివిధం చ వస్తూనాం తత్త్వం సత్త్వమసత్త్వం చ । తత్ర పూర్వం స్వతః, పరం తు పరతః । యథాహుః - “స్వరూపపరరూపాభ్యాం నిత్యం సదసదాత్మకే । వస్తుని జ్ఞాయతే కిఞ్చిద్రూపం కైశ్చిత్కదా చ న॥”(తత్వసఙ్గ్రహః) ఇతి । తత్కిం మరీచిషు తోయనిర్భాసప్రత్యయస్తత్త్వగోచరః, తథా చ సమీచీన ఇతి న భ్రాన్తో నాపి బాధ్యేత । అద్ధా న బాధ్యేత యది మరీచీనతోయాత్మతత్త్వానతోయాత్మనా గృహ్ణీయాత్ । తోయాత్మనా తు గృహ్ణన్ కథమభ్రాన్తః, కథం వా బాధ్యః హన్త తోయాభావాత్మనాం మరీచినాం తోయభావాత్మత్వం తావన్న సత్ , తేషాం తోయాభావాదభేదేన తోయభావాత్మతానుపపత్తేః । నాప్యసత్ । వస్త్వన్తరమేవ హి వస్త్వన్తరస్యాసత్త్వమాస్థీయతే “భావాన్తరమభావోఽన్యో న కశ్చిదనిరూపణాత్”(తత్వసఙ్గ్రహః) ఇతి వదద్భిః, న చారోపితం రూపం వస్త్వన్తరమ్ , తద్ధి మరీచయో వా భవేయుః, గఙ్గాదిగతం తోయం వా । పూర్వస్మిన్కల్పే మరీచయః ఇతి ప్రత్యయః స్యాత్ , న తోయమితి । ఉత్తరస్మింస్తు గఙ్గాయాం తోయమితి స్యాత్ , న పునరిహేతి । దేశభేదాస్మరణే తోయమితి స్యాన్న పునరిహేతి । న చేదమత్యన్తమసన్నిరస్తసమస్తస్వరూపమలీకమేవాస్తు ఇతి సామ్ప్రతమ్ , తస్యానుభవగోచరత్వానుపపత్తేరిత్యుక్తమధస్తాత్ । తస్మాన్న సత్ , నాసన్నాపి సదసత్ , పరస్పరవిరోధాదిత్యనిర్వాచ్యమేవారోపణీయం మరీచిషు తోయమాస్థేయమ్ , తదనేన క్రమేణాధ్యస్తం తోయం పరమార్థతోయమివ, అత ఎవ పూర్వదృష్టమివ, తత్త్వతస్తు న తోయం న చ పూర్వదృష్టం, కిం త్వనృతమనిర్వాచ్యమ్ । ఎవం చ దేహేన్ద్రియాదిప్రపఞ్చోఽప్యనిర్వాచ్యః, అపూర్వోఽపి పూర్వమిథ్యాప్రత్యయోపదర్శిత ఇవ పరత్ర చిదాత్మన్యధ్యస్యత ఇతి ఉపపన్నమ్ , అధ్యాసలక్షణయోగాత్ । దేహేన్ద్రియాదిప్రపఞ్చబాధనం చోపపాదయిష్యతే । చిదాత్మా తు శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణగోచరః, తన్మూలతదవిరుద్ధన్యాయనిర్ణీతశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః సత్త్వేనైవ నిర్వాచ్యః । అబాధితా స్వయమ్ప్రకాశతైవ అస్య సత్తా, సా చ స్వరూపమేవ చిదాత్మనః, న తు తదతిరిక్తం సత్తాసామాన్యసమవాయోఽర్థక్రియాకారితా వేతి సర్వమవదాతమ్ ।
స చాయమేవంలక్షణకోఽధ్యాసోఽనిర్వచనీయః సర్వేషామేవ సంమతః పరీక్షకాణాం, తద్భేదే పరం విప్రతిపత్తిరిత్యనిర్వచనీయతాం ద్రఢయితుమాహ -
తం కేచిదన్యత్రాన్యధర్మాధ్యాస ఇతి వదన్తి ।
అన్యధర్మస్య, జ్ఞానధర్మస్య రజతస్య । జ్ఞానాకారస్యేతి యావత్ । అధ్యాసోఽన్యత్ర బాహ్యే । సౌత్రాన్తికనయే తావద్బాహ్యమస్తి వస్తు సత్ , తత్ర జ్ఞానాకారస్యారోపః । విజ్ఞానవాదినామపి యద్యపి న బాహ్యం వస్తు సత్ , తథాప్యనాద్యవిద్యావాసనారోపితమలీకం బాహ్యమ్ , తత్ర జ్ఞానాకారస్యాధ్యారోపః । ఉపపత్తిశ్చ యద్యాదృశమనుభవసిద్ధం రూపం తత్తాదృశమేవాభ్యుపేతవ్యమిత్యుత్సర్గః, అన్యథాత్వం పునరస్య బలవద్బాధకప్రత్యయవశాత్ నేదం రజతమితి చ బాధకస్యేదన్తామాత్రబాధేనోపపత్తౌ న రజతగోచరతోచితా । రజతస్య ధర్మిణో బాధే హి రజతం చ తస్య చ ధర్మ ఇదన్తా బాధితే భవేతామ్ , తద్వరమిదన్తైవాస్య ధర్మో బాధ్యతాం న పునా రజతమపి ధర్మి, తథా చ రజతం బహిర్బాధితమర్థాదాన్తరే జ్ఞానే వ్యవతిష్ఠత ఇతి జ్ఞానాకారస్య బహిరధ్యాసః సిధ్యతి ।
కేచిత్తు -
జ్ఞానాకారఖ్యాతావపరితుష్యన్తో వదన్తి -
యత్ర యదధ్యాసస్తద్వివేకాగ్రహనిబన్ధనో భ్రమ ఇతి ।
అపరితోషకారణం చాహుః - విజ్ఞానకారతా రజతాదేరనుభవాద్వా వ్యవస్థాప్యేతానుమానాద్వా । తత్రానుమానముపరిష్టాన్నిరాకరిష్యతే । అనుభవోఽపి రజతప్రత్యయో వా స్యాత్ , బాధకప్రత్యయో వా । న తావద్రజతానుభవః । స హీదఙ్కారాస్పదం రజతమావేదయతి న త్వాన్తరమ్ । అహమితి హి తదా స్యాత్ , ప్రతిపత్తుః ప్రత్యయాదవ్యతిరేకాత్ । భ్రాన్తం విజ్ఞానం స్వాకారమేవ బాహ్యతయాధ్యవస్యతి, తథా చ నాహఙ్కారాస్పదమస్య గోచరః, జ్ఞానాకారతా పునరస్య బాధకప్రత్యయప్రవేదనీయేతి చేత్ , హన్త బాధకప్రత్యయమాలోచయత్వాయుష్మాన్ । కిం పురోవర్తి ద్రవ్యం రజతాద్వివేచయత్యాహోస్విత్ జ్ఞానాకారతామప్యస్య దర్శయతి । తత్ర జ్ఞానాకారతోపదర్శనవ్యాపారం బాధకప్రత్యయస్య బ్రువాణః శ్లాఘనీయప్రజ్ఞో దేవానాంప్రియః । పురోవర్తిత్వప్రతిషేధాదర్థాదస్య జ్ఞానాకారతేతి చేన్న । అసంనిధానాగ్రహనిషేధాదసంనిహితో భవతి । ప్రతిపత్తురత్యన్తసంనిధానం త్వస్య ప్రతిపత్త్రాత్మకం కుతస్త్యమ్ । న చైష రజతస్య నిషేధః, న చేదన్తాయాః, కిం తు వివేకాగ్రహప్రసఞ్జితస్య రజతవ్యవహారస్య । న చ రజతమేవ శుక్తికాయాం ప్రసఞ్జితం రజతజ్ఞానేన । నహి రజతనిర్భాసనం శుక్తికాలమ్బనం యుక్తమ్ అనుభవవిరోధాత్ । న ఖలు సత్తామాత్రేణాలమ్బనమ్ , అతిప్రసఙ్గాత్ । సర్వేషామర్థానాం సత్త్వావిశేషాదాలమ్బనత్వప్రసఙ్గాత్ । నాపి కారణత్వేన, ఇన్ద్రియాదీనామపి కారణత్వాత్ । తథా చ భాసమానతైవాలమ్బనార్థః । న చ రజతజ్ఞానే శుక్తికా భాసతే, ఇతి కథమాలమ్బనమ్ , భాసమానతాభ్యుపగమే వా కథం నానుభవవిరోధః । అపి చేన్ద్రియాదీనాం సమీచీనజ్ఞానోపజననే సామర్థ్యముపలబ్ధమితి కథమేభ్యో మిథ్యాజ్ఞానసమ్భవః । దోషసహితానాం తేషాం మిథ్యాప్రత్యయేఽపి సామర్థ్యమితి చేన్న, దోషాణాం కార్యోపజననసామర్థ్యవిఘాతమాత్రహేతుత్వాత్ , అన్యథా దుష్టాదపి కుటజబీజాద్వటాఙ్కురోత్పత్తిప్రసఙ్గాత్ । అపి చ స్వగోచరవ్యభిచారే విజ్ఞానానాం సర్వత్రానాశ్వాసప్రసఙ్గః । తస్మాత్సర్వం జ్ఞానం సమీచీనమాస్థేయమ్ । తథా చ రజతమ్ , ఇదమితి చ ద్వే విజ్ఞానే స్మృత్యనుభవరూపే, తత్రేదమితి పురోవర్తిద్రవ్యమాత్రగ్రహణమ్ , దోషవశాత్తద్గతశుక్తిత్వసామాన్యవిశేషస్యాగ్రహాత్ , తన్మాత్రం చ గృహీతం సదృశతయా సంస్కారోద్బోధక్రమేణ రజతే స్మృతిం జనయతి । సా చ గృహీతగ్రహణస్వభావాపి దోషవశాద్గృహీతత్వాంశప్రమోషాద్గ్రహణమాత్రమవతిష్ఠతే । తథా చ రజతస్మృతేః పురోవర్తిద్రవ్యమాత్రగ్రహణస్య చ మిథః స్వరూపతో విషయతశ్చ భేదాగ్రహాత్ , సంనిహితరజతగోచరజ్ఞానసారూప్యేణ, ఇదం రజతమితి భిన్నే అపి స్మరణగ్రహణే అభేదవ్యవహారం చ సామానాధికరణ్యవ్యపదేశం చ ప్రవర్తయతః । క్వచిత్పునర్గ్రహణే ఎవ మిథోఽనుగృహీతభేదే, యథా పీతః శఙ్ఖ ఇతి । అత్ర హి బహిర్వినిర్గచ్ఛన్నయనరశ్మివర్తినః పిత్తద్రవ్యస్య కాచస్యేవ స్వచ్ఛస్య పీతత్వం గృహ్యతే పిత్తం తు న గృహ్యతే । శఙ్ఖోఽపి దోషవశాచ్ఛుక్లగుణరహితః స్వరూపమాత్రేణ గృహ్యతే । తదనయోర్గుణగుణినోరసంసర్గాగ్రహసారూప్యాత్పీతతపనీయపిణ్డప్రత్యయావిశేషేణాభేదవ్యవహారః సామానాధికరణ్యవ్యపదేశశ్చ । భేదాగ్రహప్రసఞ్జితాభేదవ్యవహారబాధనాచ్చ నేదమితి వివేకప్రత్యయస్య బాధకత్వమప్యుపపద్యతే, తదుపపత్తౌ చ ప్రాచీనస్య ప్రత్యయస్య భ్రాన్తత్వమపి లోకసిద్ధం సిద్ధం భవతి । తస్మాద్యథార్థాః సర్వే విప్రతిపన్నాః సన్దేహవిభ్రమాః, ప్రత్యయత్వాత్ , ఘటాదిప్రత్యయవత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
యత్ర యదధ్యాస ఇతి ।
యస్మిన్శుక్తికాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాస ఇతి లోకప్రసిద్ధిః నాసావన్యథాఖ్యాతినిబన్ధనా, కిన్తు గృహీతస్య రజతాదేస్తత్స్మరణస్య చ గృహీతతాంశప్రమోషేణ, గృహీతమాత్రస్య చ యః ఇదమితి పురోఽవస్థితాద్ద్రవ్యమాత్రాత్తజ్జ్ఞానాచ్చ వివేకః, తదగ్రహణనిబన్ధనో భ్రమః । భ్రాన్తత్వం చ గ్రహణస్మరణయోరితరేతరసామానాధికరణ్యవ్యపదేశో రజతవ్యవహారశ్చేతి ।అన్యే తు - అత్రాప్యపరితుష్యన్తః, యత్ర యదధ్యాసస్తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే । అత్రేదమాకూతమ్ - అస్తి తావద్రజతార్థినోరజతమిదమితి ప్రత్యయాత్పురోవర్తిని ద్రవ్యే ప్రవృత్తిః, సామానాధికరణ్యవ్యపదేశశ్చేతి సర్వజనీనమ్ । తదేతన్న తావద్గ్రహణస్మరణయోస్తద్గోచరయోశ్చ మిథో భేదాగ్రహమాత్రాద్భవితుమర్హతి । గ్రహణనిబన్ధనౌ హి చేతనస్య వ్యవహారవ్యపదేశౌ కథమగ్రహణమాత్రాద్భవేతామ్ । ననూక్తం నాగ్రహణమాత్రాత్ , కిం తు గ్రహణస్మరణే ఎవ మిథః స్వరూపతో విషయతశ్చాగృహీతభేదే, సమీచీనపురఃస్థితరజతవిజ్ఞానసారూప్యేణాభేదవ్యవహారం సామానాధికణ్యవ్యపదేశం చ ప్రవర్తయతః । అథ సమీచీనజ్ఞానసారూప్యమనయోర్గృహ్యమాణం వా వ్యవహారప్రవృత్తిహేతుః, అగృహ్యమాణం వా సత్తామాత్రేణ । గృహ్యమాణత్వేఽపి ‘సమీచీనజ్ఞానసారూప్యమనయోరిదమితి రజతమితి చ జ్ఞానయోః’ ఇతి గ్రహణమ్ , ‘అథవానయోరేవ స్వరూపతో విషయతశ్చ మిథో భేదాగ్రహః’ ఇతి గ్రహణమ్ । తత్ర న తావత్సమీచీనజ్ఞానసదృశే ఇతి జ్ఞానం సమీచీనజ్ఞానవద్వ్యవహారప్రవర్తకమ్ । న హిగోసదృశో గవయ ఇతి జ్ఞానం గవార్థినం గవయే ప్రవర్తయతి । అనయోరేవ భేదాగ్రహ ఇతి తు జ్ఞానం పరాహతమ్ , న హి భేదాగ్రహేఽనయోరితి భవతి, అనయోరితి గ్రహే భేదాగ్రహణమితి చ భవతి । తస్మాత్సత్తామాత్రేణ భేదాగ్రహోఽగృహీత ఎవ వ్యవహారహేతురితి వక్తవ్యమ్ । తత్ర కిమయమారోపోత్పాదక్రమేణ వ్యవహారహేతురస్త్వాహోఽనుత్పాదితారోప ఎవ స్వత ఇతి । వయం తు పశ్యామః - చేతనవ్యవహారస్యాజ్ఞానపూర్వకత్వానుపపత్తేః, ఆరోపజ్ఞానోత్పాదక్రమేణైవైతి । నను సత్యం చేతనవ్యవహారో నాజ్ఞానపూర్వకః కిం త్వవిదితవివేకగ్రహణస్మరణపూర్వక ఇతి । మైవమ్ । నహి రజతప్రాతిపదికార్థమాత్రస్మరణం ప్రవృత్తావుపయుజ్యతే । ఇదఙ్కారాస్పదాభిముఖీ ఖలు రజతార్థినాం ప్రవృత్తిరిత్యవివాదమ్ । కథం చాయమిదఙ్కారాస్పదే ప్రవర్తేత యది న తదిచ్ఛేత్ । అన్యదిచ్ఛత్యన్యత్కరోతీతి వ్యాహతమ్ । న చేదిదఙ్కారాస్పదం రజతమితి జానీయాత్కథం రజతార్థీ తదిచ్ఛేత్ । యద్యతథాత్వేనాగ్రహణాదితి బ్రూయాత్స ప్రతివక్తవ్యోఽథ తథాత్వేనాగ్రహణాత్కస్మాదయం నోపేక్షేతేతి । సోఽయముపాదానోపేక్షాభ్యామభిత ఆకృష్యమాణశ్చేతనోఽవ్యవస్థిత ఇతీదఙ్కారాస్పదే రజతసమారోపేణోపాదాన ఎవ వ్యవస్థాప్యత ఇతి భేదాగ్రహః సమారోపోత్పాదక్రమేణ చేతనప్రవృత్తిహేతుః । తథాహి - భేదాగ్రహాదిదఙ్కారాస్పదే రజతత్వం సమారోప్య, తజ్జాతీయస్యోపకారహేతుభావమనుచిన్త్య, తజ్జాతీయతయేదఙ్కారాస్పదే రజతే తమనుమాయ, తదర్థీ ప్రవర్తత ఇత్యానుపూర్వ్యం సిద్ధమ్ । న చ తటస్థరజతస్మృతిరిదఙ్కారాస్పదస్యోపకారహేతుభావమనుమాపయితుమర్హతి, రజతత్వస్య హేతోరపక్షధర్మత్వాత్ । ఎకదేశదర్శనం ఖల్వనుమాపకం న త్వనేకదేశదర్శనమ్ । యథాహుః - జ్ఞాతసమ్బన్ధస్యైకదేశదర్శనాదితి । సమారోపే త్వేకదేశదర్శనమస్తి । తత్సిద్ధమేతద్వివాదాధ్యాసితం రజతాదిజ్ఞానం, పురోవర్తివస్తువిషయమ్ , రజతాద్యర్థినస్తత్ర నియమేన ప్రవర్తకత్వాత్ , యద్యదర్థినం యత్ర నియమేన ప్రవర్తయతి తజ్జ్ఞానం తద్విషయం యథోభయసిద్ధసమీచీనరజతజ్ఞానమ్ , తథా చేదమ్ , తస్మాత్తథేతి । యచ్చోక్తమనవభాసమానతయా న శుక్తిరాలమ్బనమితి, తత్ర భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టామ్ , కిం శుక్తికాత్వస్య ఇదం రజతమితి జ్ఞానం ప్రత్యనాలమ్బనత్వమాహోస్విద్ద్రవ్యమాత్రస్య పురఃస్థితస్య సితభాస్వరస్య । యది శుక్తికాత్వస్యానాలమ్బనత్వమ్ , అద్ధా । ఉత్తరస్యానాలమ్బనత్వం బ్రువాణస్య తవైవానుభవవిరోధః । తథా హి - రజతమిదమిత్యనుభవన్ననుభవితా పురోవర్తి వస్త్వఙ్గుల్యాదినా నిర్దిశతి । దృష్టం చ దుష్టానాం కారణానామౌత్సర్గికకార్యప్రతిబన్ధేన కార్యాన్తరోపజననసామర్థ్యమ్ , యథా దావాగ్నిదగ్ధానాం వేత్రబీజానాం కదలీకాణ్డజనకత్వమ్ । భస్మకదుష్టస్య చోదర్యస్య తేజసో బహ్వన్నపచనమితి । ప్రత్యక్షబాధకాపహృతవిషయం చ విభ్రమాణాం యథార్థత్వానుమానమాభాసః, హుతవహానుష్ణత్వానుమానవత్ । యచ్చోక్తం మిథ్యాప్రత్యయస్య వ్యభిచారే సర్వప్రమాణేష్వనాశ్వాస ఇతి, తత్ బోధకత్వేన స్వతఃప్రామాణ్యం నావ్యభిచారేణేతి వ్యుత్పాదయద్భిరస్మాభిః పరిహృతం న్యాయకణికాయామితి నేహ ప్రతన్యతే । దిఙ్మాత్రం చాస్య స్మృతిప్రమోషభఙ్గస్యోక్తమ్ । విస్తరస్తు బ్రహ్మతత్త్వసమీక్షాయామవగన్తవ్య ఇతి, తదిదముక్తమ్ - “అన్యే తు యత్ర యదధ్యాసస్తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే” ఇతి । యత్ర శుక్తికాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాసస్తస్యైవ శుక్తికాదేర్విపరీతధర్మకల్పనాం రజతత్వధర్మకల్పనామితి యోజనా ।
నను సన్తు నామ పరీక్షకాణాం విప్రతిపత్తయః, ప్రకృతే తు కిమాయాతమిత్యత ఆహ -
సర్వథాపి త్వన్యస్యాన్యధర్మకల్పనాం న వ్యభిచరతి ।
అన్యస్యాన్యధర్మకల్పనానృతతా, సా చానిర్వచనీయతేత్యధస్తాదుపపాదితమ్ । తేన సర్వేషామేవ పరీక్షకాణాం మతేఽన్యస్యాన్యధర్మకల్పనానిర్వచనీయతావశ్యమ్భావినీత్యనిర్వచనీయతా సర్వతన్త్రసిద్ధాన్త ఇత్యర్థః । అఖ్యాతివాదిభిరకామైరపి సామానాధికరణ్యవ్యపదేశప్రవృత్తినియమస్నేహాదిదమభ్యుపేయమితి భావః ।
న కేవలమియమనృతతా పరీక్షకాణాం సిద్ధా, అపి తు లౌకికానామపీత్యాహ -
తథా చ లోకేఽనుభవః - శుక్తికా హి రజతవదవభాసత ఇతి ।
న పునా రజతమిదమితి శేషః ।
స్యాదేతత్ । అన్యస్యాన్యాత్మతావిభ్రమో లోకసిద్ధః, ఎకస్య త్వభిన్నస్య భేదభ్రమో న దృష్ట ఇతి కుతశ్చిదాత్మనోఽభిన్నానాం జీవానాం భేదవిభ్రమ ఇత్యతాహ -
ఎకశ్చన్ద్రః సద్వితీయవదితి ।
పునరపి చిదాత్మన్యధ్యాసమాక్షిపతి -
కథం పునః ప్రత్యగాత్మన్యవిషయేఽధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామ్ ।
అయమర్థః - చిదాత్మా ప్రకాశతే న వాన చేత్ప్రకాశతే, కథమస్మిన్నధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామ్ । న ఖల్వప్రతిభాసమానే పురోవర్తిని ద్రవ్యే రజతస్య వా తద్ధర్మాణాం వా సమారోపః సమ్భవతీతి । ప్రతిభాసే వా (న)తావదయమాత్మా జడో ఘటాదివత్పరాధీనప్రకాశ ఇతి యుక్తమ్ । న ఖలు స ఎవ కర్తా చ కర్మ చ భవతి, విరోధాత్ । పరసమవేతక్రియాఫలశాలి హి కర్మ, న చ జ్ఞానక్రియా పరసమవాయినీతి కథమస్యాం కర్మ, న చ తదేవ స్వం చ పరం చ, విరోధాత్ । ఆత్మాన్తరసమవాయాభ్యుపగమే తు జ్ఞేయస్యాత్మనోఽనాత్మత్వప్రసఙ్గః । ఎవం తస్య తస్యేత్యనవస్థాప్రసఙ్గః । స్యాదేతత్ । ఆత్మా జడోఽపి సర్వార్థజ్ఞానేషు భాసమానోఽపి కర్తైవ న కర్మ, పరసమవేతక్రియాఫలశాలిత్వాభావాత్ , చైత్రవత్ । యథా హి చైత్రసమవేతక్రియయా చైత్రనగరప్రాప్తావుభయసమవేతాయామపి క్రియమాణాయాం నగరస్యైవ కర్మతా, పరసమవేతక్రియాఫలశాలిత్వాత్ , న తు చైత్రస్య క్రియాఫలశాలినోఽపి, చైత్రసమవాయాద్గమనక్రియాయా ఇతి, తన్న । శ్రుతివిరోధాత్ । శ్రూయతే హి “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి ఉపపద్యతే చ, తథా హి - యోఽయమర్థప్రకాశః ఫలం యస్మిన్నర్థశ్చ ఆత్మా చ ప్రథేతే స కిం జడః స్వయమ్ప్రకాశో వా । జడశ్చేద్విషయాత్మానావపి జడావితి కస్మిన్కిం ప్రకాశేతావిశేషాత్ , ఇతి ప్రాప్తమాన్ధ్యమశేషస్య జగతః । తథా చాభాణకః - “అన్ధస్యేవాన్ధలగ్నస్య వినిపాతః పదే పదే” । న చ నిలీనమేవ విజ్ఞానమర్థాత్మానౌ జ్ఞాపయతి, చక్షురాదివదితి వాచ్యమ్ । జ్ఞాపనం హి జ్ఞానజననమ్ , జనితం చ జ్ఞానం జడం సన్నోక్తదూషణమతివర్తేతేతి । ఎవముత్తరోత్తరాణ్యపి జ్ఞానాని జడానీత్యనవస్థా । తస్మాదపరాధీనప్రకాశా సంవిదుపేతవ్యా । తథాపి కిమాయాతం విషయాత్మనోః స్వభావజడయోః । ఎతదాయాతం యత్తయోః సంవిదజడేతి । తత్కిం పుత్రః పణ్డిత ఇతి పితాపి పణ్డితోఽస్తు । స్వభావ ఎష సంవిదః స్వయమ్ప్రకాశాయా యదర్థాత్మసమ్బన్ధితేతి చేత్ , హన్త పుత్రస్యాపి పణ్డితస్య స్వభావ ఎష యత్పితృసమ్బన్ధితేతి సమానమ్ । సహార్థాత్మప్రకాశేన సంవిత్ప్రకాశో న త్వర్థాత్మప్రకాశం వినేతి తస్యాః స్వభావ ఇతి చేత్ , తత్కిం సంవిదో భిన్నౌ సంవిదర్థాత్మప్రకాశౌ । తథా చ న స్వయమ్ప్రకాశా సంవిత్ , న చ సంవిదర్థాత్మప్రకాశ ఇతి । అథ ‘సంవిదర్థాత్మప్రకాశో న సంవిదో భిద్యేతే’ , సంవిదేవ తౌ । ఎవం చేత్ యావదుక్తం భవతి సంవితాత్మార్థౌ సహేతి తావదుక్తం భవతి సంవిదర్థాత్మప్రకాశౌ సహేతి, తథా చ న వివక్షితార్థసిద్ధిః । న చాతీతానాగతార్థగోచరాయాః సంవిదోఽర్థసహభావోఽపి । తద్విషయహానోపాదానోపేక్షాబుద్ధిజననాదర్థసహభావ ఇతి చేన్న, అర్థసంవిద ఇవ హానాదిబుద్ధీనామపి తద్విషయత్వానుపపత్తేః । హానాదిజననాద్ధానాదిబుద్ధీనామర్థవిషయత్వమ్ , అర్థవిషయహానాదిబుద్ధిజననాచ్చ అర్థసంవిదస్తద్విషయత్వమితి చేత్ , తత్కిం దేహస్య ప్రయత్నవదాత్మసంయోగో దేహప్రవృత్తినివృత్తిహేతురర్థే ఇత్యర్థప్రకాశోఽస్తు । జాడ్యాద్దేహాత్మసంయోగో నార్థప్రకాశ ఇతి చేత్ , నన్వయం స్వయమ్ప్రకాశోఽపి స్వాత్మన్యేవ ఖద్యోతవత్ప్రకాశః, అర్థే తు జడ ఇత్యుపపాదితమ్ । న చ ప్రకాశస్యాత్మానో విషయాః తే హి విచ్ఛిన్నదీర్ఘస్థూలతయానుభూయన్తే, ప్రకాశశ్చాయమాన్తరోఽస్థూలోఽనణురహ్రస్వోఽదీర్ధశ్చేతి ప్రకాశతే, తస్మాచ్చన్ద్రేఽనుభూయమాన ఇవ ద్వితీయశ్చన్ద్రమాః స్వప్రకాశాదన్యోఽర్థః అనిర్వచనీయ ఎవేతి యుక్తముత్పశ్యామః । న చాస్య ప్రకాశస్యాజానతః స్వలక్షణభేదోఽనుభూయతే । న చ అనిర్వాచ్యార్థభేదః ప్రకాశం నిర్వాచ్యం భేత్తుమర్హతి, అతిప్రసఙ్గాత్ । న చ అర్థానామపి పరస్పరం భేదః సమీచీనజ్ఞానపద్ధతిమధ్యాస్తే ఇత్యుపరిష్టాదుపపాదయిష్యతే । తదయం ప్రకాశ ఎవ స్వయమ్ప్రకాశ ఎకః కూటస్థనిత్యో నిరంశః ప్రత్యగాత్మాశక్యనిర్వచనీయేభ్యో దేహేన్ద్రియాదిభ్య ఆత్మానం ప్రతీపం నిర్వచనీయమఞ్చతి జానాతీతి ప్రత్యఙ్స చాత్మేతి ప్రత్యగాత్మా, స చాపరాధీనప్రకాశత్వాత్ , అనంశత్వాచ్చ, అవిషయః, తస్మిన్నధ్యాసో విషయధర్మాణామ్ , దేహేన్ద్రియాదిధర్మాణాం కథమ్ , కిమాక్షేపే । అయుక్తోఽయమధ్యాస ఇత్యాక్షేపః ।
కస్మాదయమయుక్త ఇత్యత ఆహ -
సర్వో హి పురోఽవస్థితే విషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - యత్పరాధీనప్రకాశమంశవచ్చ తత్సామాన్యాంశగ్రహే కారణదోషవశాచ్చ విశేషాగ్రహేఽన్యథా ప్రకాశతే । ప్రత్యగాత్మా త్వపరాధీనప్రకాశతయా న స్వజ్ఞానే కారణాన్యపేక్షతే, యేన తదాశ్రయైర్దోషైర్దుష్యేత । న చాంశవాన్ , యేన కశ్చిదస్యాంశో గృహ్యేత, కశ్చిన్న గృహ్యేత । నహి తదేవ తదానీమేవ తేనైవ గృహీతమగృహీతం చ సమ్భవతీతి న స్వయమ్ప్రకాశపక్షేఽధ్యాసః । సదాతనేఽప్యప్రకాశే పురోఽవస్థితత్వస్యాపరోక్షత్వస్యాభావాన్నాధ్యాసః । న హి శుక్తౌ అపురఃస్థితాయాం రజతమధ్యస్యతీదం రజతమితి । తస్మాదత్యన్తగ్రహే అత్యన్తాగ్రహే చ నాధ్యాస ఇతి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । అవిషయత్వే హి చిదాత్మనో నాధ్యాసః, విషయ ఎవ తు చిదాత్మాస్మత్ప్రత్యయస్య, తత్కథం నాధ్యాస ఇత్యత ఆహ -
యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చ ప్రత్యగాత్మనోఽవిషయత్వం బ్రవీషి ।
విషయత్వే హి చిదాత్మనోఽన్యో విషయీ భవేత్ । తథా చ యో విషయీ స ఎవ చిదాత్మా । విషయస్తు తతోఽన్యో యుష్మత్ప్రత్యయగోచరోఽభ్యుపేయః । తస్మాదనాత్మత్వప్రసఙ్గాదనవస్థాపరిహారాయ యుష్మత్ప్రత్యయాపేతత్వమ్, అత ఎవావిషయత్వమాత్మనో వక్తవ్యమ్ , తథా చ నాధ్యాస ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
ఉచ్యతే - న తావదయమేకాన్తేనావిషయః ।
కుతః,
అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్ ।
అయమర్థః - సత్యం ప్రత్యగాత్మా స్వయమ్ప్రకాశత్వాదవిషయోఽనంశశ్చ, తథాపి అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాపరికల్పితబుద్ధిమనః సూక్ష్మస్థూలశరీరేన్ద్రియావచ్ఛేదేనానవచ్ఛిన్నోఽపి వస్తుతోఽవచ్ఛిన్న ఇవ అభిన్నోఽపి భిన్న ఇవ, అకర్తాపి కర్తేవ, అభోక్తాపి భోక్తేవ, అవిషయోఽప్యస్మత్ప్రత్యయవిషయ ఇవ, జీవభావమాపన్నోఽవభాసతే, నభ ఇవ ఘటమణికమల్లికాద్యవచ్ఛేదభేదేన భిన్నమివానేకవిధధర్మకమివేతి । న హి చిదేకరసస్యాత్మనః చిదంశే గృహీతే అగృహీతం కిఞ్చిదస్తి । న ఖల్వానన్దనిత్యత్వవిభుత్వాదయోఽస్య చిద్రూపాద్వస్తుతో భిద్యన్తే, యేన తద్గ్రహే న గృహ్యేరన్ । గృహీతా ఎవ తు కల్పితేన భేదేన న వివేచితా ఇత్యగృహీతా ఇవాభాన్తి । న చ ఆత్మనో బుద్ధ్యాదిభ్యో భేదస్తాత్త్వికః, యేన చిదాత్మని గృహ్యమాణే సోఽపి గృహీతో భవేత్ , బుద్ధ్యాదీనామనిర్వాచ్యత్వేన తద్భేదస్యాప్యనిర్వచనీయత్వాత్ । తస్మాచ్చిదాత్మనః స్వయమ్ప్రకాశస్యైవ అనవచ్ఛిన్నస్య అవచ్ఛిన్నేభ్యో బుద్ధ్యాదిభ్యో భేదాగ్రహాత్, తదధ్యాసేన జీవభావ ఇతి । తస్య చానిదమిదమాత్మనోఽస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వముపపద్యతే । తథా హి - కర్తా భోక్తా చిదాత్మా అహంప్రత్యయే ప్రత్యవభాసతే । న చోదాసీనస్య తస్య క్రియాశక్తిర్భోగశక్తిర్వా సమ్భవతి । యస్య చ బుద్ధ్యాదేః కార్యకారణసఙ్ఘాతస్య క్రియాభోగశక్తీ న తస్య చైతన్యమ్ । తస్మాచ్చిదాత్మైవ కార్యకరణసఙ్ఘాతేన గ్రథితో లబ్ధక్రియాభోగశక్తిః స్వయమ్ప్రకాశోఽపి బుద్ధ్యాదివిషయవిచ్ఛురణాత్, కథఞ్చిదస్మత్ప్రత్యయవిషయోఽహఙ్కారాస్పదం జీవ ఇతి చ, జన్తురితి చ క్షేత్రజ్ఞ ఇతి చ ఆఖ్యాయతే । న ఖలు జీవశ్చిదాత్మనో భిద్యతే । తథా చ శ్రుతిః - “అనేన జీవేనాత్మనా”(ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । తస్మాచ్చిదాత్మనోఽవ్యతిరేకాజ్జీవః స్వయమ్ప్రకాశోఽప్యహంప్రత్యయేన కర్తృభోక్తృతయా వ్యవహారయోగ్యః క్రియత ఇత్యహంప్రత్యయాలమ్బనముచ్యతే । న చ అధ్యాసే సతి విషయత్వం విషయత్వే చ అధ్యాసః ఇత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమితి సామ్ప్రతమ్ , బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాత్ , పూర్వపూర్వాధ్యాసతద్వాసనావిషయీకృతస్యోత్తరోత్తరాధ్యాసవిషయత్వావిరోధాదిత్యుక్తమ్ “నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః” ఇతి భాష్యగ్రన్థేన ।
తస్మాత్సుష్టూక్తమ్ -
న తావదయమేకాన్తేనావిషయ ఇతి ।
జీవో హి చిదాత్మతయా స్వయమ్ప్రకాశతయావిషయోఽప్యౌపాధికేన రూపేణ విషయ ఇతి భావః । స్యాదేతత్ । న వయమపరాధీనప్రకాశతయావిషయత్వేనాధ్యాసమపాకుర్మః, కిన్తు ప్రత్యగాత్మా న స్వతో నాపి పరతః ప్రథత ఇత్యవిషయః ఇతి బ్రూమః ।
తథా చ సర్వథాప్రథమానే ప్రత్యగాత్మని కుతోఽధ్యాస ఇత్యత ఆహ -
అపరోక్షత్వాచ్చ ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేః ।
ప్రతీచ ఆత్మనః ప్రసిద్ధిః ప్రథా, తస్యా అపరోక్షత్వాత్ । యద్యపి ప్రత్యగాత్మని నాన్యా ప్రథాస్తి, తథాపి భేదోపచారః । యథా పురుషస్య చైతన్యమితి । ఎతదుక్తం భవతి - అవశ్యం చిదాత్మాపరోక్షోఽభ్యుపేతవ్యః తదప్రథాయాం సర్వస్యాప్రథనేన జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గాదిత్యుక్తమ్ । శ్రుతిశ్చాత్ర భవతి “తమేవ భాన్తమను భాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(క.ఉ.౨-౨-౧౫) ఇతి ।
తదేవం పరమార్థపరిహారముక్త్వాభ్యుపేత్యాపి చిదాత్మనః పరోక్షతాం ప్రౌఢవాదితయా పరిహారాన్తరమాహ -
న చాయమస్తి నియమః పురోఽవస్థిత ఎవ,
అపరోక్ష ఎవ,
విషయే విషయాన్తరమధ్యసితవ్యమ్ ।
కస్మాదయం న నియమ ఇత్యత ఆహ -
అప్రత్యక్షేఽపి హ్యాకాశే బాలాస్తలమలినతాద్యధ్యస్యన్తి ।
హిర్యస్మాదర్థే । నభో హి ద్రవ్యం సత్ రూపస్పర్శవిరహాన్న బాహ్యేన్ద్రియప్రత్యక్షమ్ । నాపి మానసమ్ , మనసోఽసహాయస్య బాహ్యేఽప్రవృత్తేః, తస్మాదప్రత్యక్షమ్ । అథ చ తత్ర బాలా అవివేకినః పరదర్శితదర్శినః కదాచిత్పార్థివచ్ఛాయాం శ్యామతామారోప్య, కదాచిత్తైజసం శుక్లత్వమారోప్య, నీలోత్పలపలాశశ్యామమితి వా రాజహంసమాలాధవలమితి వా నిర్వర్ణయన్తి । తత్రాపి పూర్వదృష్టస్య తైజసస్య వా తామసస్య రూపస్య పరత్ర నభసి స్మృతిరూపోఽవభాస ఇతి । ఎవం తదేవ తలమధ్యస్యన్తి అవాఙ్ముఖీభూతమ్ మహేన్ద్రనీలమణిమయమహాకటాహకల్పమిత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి -
ఎవమ్ -
ఉక్తేన ప్రకారేణ సర్వాక్షేపపరిహారాత్ ,
అవిరుద్ధః ప్రత్యగాత్మన్యప్యనాత్మనామ్ -
బుద్ధ్యాదీనామధ్యాసః ।
నను సన్తి చ సహస్రమధ్యాసాః, తత్కిమర్థమయమేవాధ్యాస ఆక్షేపసమాధానాభ్యాం వ్యుత్పాదితః నాధ్యాసమాత్రమిత్యత ఆహ -
తమేతమేవంలక్షణమధ్యాసం పణ్డితా అవిద్యేతి మన్యన్తే ।
అవిద్యా హి సర్వానర్థబీజమితి శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణాదిషు ప్రసిద్ధమ్ । తదుచ్ఛేదాయ వేదాన్తాః ప్రవృత్తా ఇతి వక్ష్యతి । ప్రత్యగాత్మన్యనాత్మాధ్యాస ఎవ సర్వానర్థహేతుః న పునా రజతాదివిభ్రమా ఇతి స ఎవావిద్యా, తత్స్వరూపం చావిజ్ఞాతం న శక్యముచ్ఛేత్తుమితి తదేవ వ్యుత్పాద్యం నాధ్యాసమాత్రమ్ । అత్ర చ ‘ఎవం లక్షణమ్’ ఇత్యేవంరూపతయానర్థహేతుతోక్తా । యస్మాత్ప్రత్యగాత్మన్యశనాయాదిరహితేఽశనాయాద్యుపేతాన్తఃకరణాద్యహితారోపణే ప్రత్యగాత్మానమదుఃఖం దుఃఖాకరోతి, తస్మాదనర్థహేతుః ।
న చైవం పృథగ్జనా అపి మన్యన్తేఽధ్యాసమ్ , యేన న వ్యుత్పాద్యేతేత్యత ఉక్తమ్ -
పణ్డితా మన్యన్తే ।
నన్వియమనాదిరతినిరూఢనిబిడవాసనానుబద్ధావిద్యా న శక్యా నిరోద్ధుమ్ , ఉపాయాభావాదితి యో మన్యతే తం ప్రతి తన్నిరోధోపాయమాహ -
తద్వివేకేన చ వస్తుస్వరూపావధారణమ్ -
నిర్విచికిత్సం జ్ఞానమ్
విద్యామాహుః,
పణ్డితాః । ప్రత్యగాత్మని ఖల్వత్యన్తవివిక్తే బుద్ధ్యాదిభ్యః బుద్ధ్యాదిభేదాగ్రహనిమిత్తో బుద్ధ్యాద్యాత్మత్వతద్ధర్మాధ్యాసః । తత్ర శ్రవణమననాదిభిర్యద్వివేకవిజ్ఞానం తేన వివేకాగ్రహే నివర్తితే, అధ్యాసాపబాధాత్మకం వస్తుస్వరూపావధారణం విద్యా చిదాత్మరూపం స్వరూపే వ్యవతిష్ఠత ఇత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । అతినిరూఢనిబిఢవాసనానువిద్ధావిద్యా విద్యయాపబాధితాపి స్వవాసనావశాత్పునరుద్భవిష్యతి ప్రవర్తయిష్యతి చ వాసనాది కార్యం స్వోచితమిత్యత ఆహ -
తత్రైవం సతి, -
ఎవంభూతవస్తుతత్త్వావధారణే సతి,
యత్ర యదధ్యాసస్తత్కృతేన దోషేణ గుణేన వాణుమాత్రేణాపి స న సమ్బధ్యతే -
అన్తఃకరణాదిదోషేణాశనాయాదినా చిదాత్మా, చిదాత్మనో గుణేన చైతన్యానన్దాదినాన్తఃకరణాది న సమ్బధ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - తత్త్వావధారణాభ్యాసస్య హి స్వభావ ఎవ స తాదృశః, యదనాదిమపి నిరూఢనిబిడవాసనమపి మిథ్యాప్రత్యయమపనయతి । తత్త్వపక్షపాతో హి స్వభావో ధియామ్ , యథాహుర్బాహ్యా అపి - “నిరుపద్రవభూతార్థస్వభావస్య విపర్యయైః । న బాధోయత్నవత్త్వేఽపి బుద్ధేస్తత్పక్షపాతతః ॥”(ప్రమాణవార్తికమ్-౨౧౨) ఇతి । విశేషతస్తు చిదాత్మస్వభావస్య తత్త్వజ్ఞానస్యాత్యన్తాన్తరఙ్గస్య కుతోఽనిర్వాచ్యయావిద్యయా బాధ ఇతి । యదుక్తమ్ , సత్యానృతే మిథునీకృత్య, వివేకాగ్రహాదధ్యస్యాహమిదంమమేదమితి లోకవ్యవహార ఇతి తత్ర వ్యపదేశలక్షణో వ్యవహారః కణ్ఠోక్తః ।
ఇతిశబ్దసూచితం లోకవ్యవహారమాదర్శయతి -
తమేతమవిద్యాఖ్యమితి ।
నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ।
ఆక్షిపతి -
కథం పునరవిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని ।
తత్త్వపరిచ్ఛేదో హి ప్రమా విద్యా, తత్సాధనాని ప్రమాణాని కథమవిద్యావద్విషయాణి । నావిద్యావన్తం ప్రమాణాన్యాశ్రయన్తి, తత్కార్యస్య విద్యాయా అవిద్యావిరోధిత్వాదితి భావః ।
సన్తు వా ప్రత్యక్షాదీని సంవృత్యాపి యథా తథా, శాస్త్రాణి తు పురుషహితానుశాసనపరాణ్యవిద్యాప్రతిపక్షతయా నావిద్యావద్విషయాణి భవితుమర్హన్తీత్యాహ -
శాస్త్రాణి చేతి ।
సమాధత్తే - ఉచ్యతే - దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాభిమానహీనస్య, తాదాత్మ్యతద్ధర్మాధ్యాసహీనస్య ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ సత్యాం ప్రమాణప్రవృత్త్యనుపపత్తేః । అయమర్థః - ప్రమాతృత్వం హి ప్రమాం ప్రతి కర్తృత్వం తచ్చ స్వాతన్త్ర్యమ్ । స్వాతన్త్ర్యం చ ప్రమాతురితరకారకాప్రయోజ్యస్య సమస్తకారకప్రయోక్తృత్వమ్ । తదనేన ప్రమాకరణం ప్రమాణం ప్రయోజనీయమ్ । న చ స్వవ్యాపారమన్తరేణ కరణం ప్రయోక్తుమర్హతి । న చ కూటస్థనిత్యశ్చిదాత్మాపరిణామీ స్వతో వ్యాపారవాన్ । తస్మాద్వ్యాపారవద్బుద్ధ్యాదితాదాత్మ్యాధ్యాసాత్ , వ్యాపారవత్తయా ప్రమాణమధిష్ఠాతుమర్హతీతి భవత్యవిద్యావత్పురుషవిషయత్వమవిద్యావత్పురుషాశ్రయత్వం ప్రమాణానామితి ।
అథ మా ప్రవర్తిషత ప్రమాణాని కిం నశ్ఛిన్నమిత్యత ఆహ -
న హీన్ద్రియాణ్యనుపాదాయ ప్రత్యక్షాదివ్యవహారః సమ్భవతి ।
వ్యవహ్రియతే అనేనేతి వ్యవహారః ఫలమ్ , ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రమాణానాం ఫలమిత్యర్థః । ‘ఇన్ద్రియాణి’ ఇతి, ఇన్ద్రియలిఙ్గాదీనీతి ద్రష్టవ్యమ్ , దణ్డినో గచ్ఛన్తీతివత్ । ఎవం హి ‘ప్రత్యక్షాది’ ఇత్యుపపద్యతే । వ్యవహారక్రియయా చ వ్యవహార్యాక్షేపాత్సమానకర్తృకతా । అనుపాదాయ యో వ్యవహార ఇతి యోజనా ।
కిమితి పునః ప్రమాతోపాదత్తే ప్రమాణాని, అథ స్వయమేవ కస్మాన్న ప్రవర్తత ఇత్యత ఆహ -
న చాధిష్ఠానమన్తరేణేన్ద్రియాణాం వ్యాపారః -
ప్రమాణానాం వ్యాపారః
సమ్భవతి ।
న జాతు కరణాన్యనధిష్ఠితాని కర్త్రా స్వకార్యే వ్యాప్రియన్తే, మా భూత్కువిన్దరహితేభ్యో వేమాదిభ్యః పటోత్పత్తిరితి ।
అథ దేహ ఎవాధిష్ఠాతా కస్మాన్న భవతి, కృతమత్రాత్మాధ్యాసేనేత్యత ఆహ -
న చానధ్యస్తాత్మభావేన దేహేన కశ్చిద్వ్యాప్రియతే ।
సుషుప్తేఽపి వ్యాపారప్రసఙ్గాది భావః ।
స్యాదేతత్ । యథానధ్యస్తాత్మభావం వేమాదికం కువిన్దో వ్యాపారయన్పటస్య కర్తా, ఎవమనధ్యస్తాత్మభావం దేహేన్ద్రియాదితి వ్యాపారయన్ భవిష్యతి తదభిజ్ఞః ప్రమాతేత్యత ఆహ -
న చైతస్మిన్సర్వస్మిన్ -
ఇతరేతరాధ్యాసే ఇతరేతరధర్మాధ్యాసే చ,
అసతి, ఆత్మనోఽసఙ్గస్య -
సర్వథా సర్వదా సర్వధర్మవియుక్తస్య
ప్రమాతృత్వముపపద్యతే ।
వ్యాపారవన్తో హికువిన్దాదయో వేమాదీనధిష్ఠాయ వ్యాపారయన్తి, అనధ్యస్తాత్మభావస్య తు దేహాదిష్వాత్మనో న వ్యాపారయోగోఽసఙ్గత్వాదిత్యర్థః ।
ఆతశ్చాధ్యాసాశ్రయాణి ప్రమాణానీత్యాహ -
న చ ప్రమాతృత్వమన్తరేణ ప్రమాణప్రవృత్తిరస్తి ।
ప్రమాయాం ఖలు ఫలే స్వతన్త్రః ప్రమాతా భవతి । అన్తఃకరణపరిణామభేదశ్చ ప్రమేయప్రవణః కర్తృస్థశ్చిత్స్వభావః ప్రమా । కథం చ జడస్యాన్తఃకరణస్య పరిణామశ్చిద్రూపో భవేత్ , యది చిదాత్మా తత్ర నాధ్యస్యేత । కథం చైష చిదాత్మకర్తృకో భవేత్ , యద్యన్తఃకరణం వ్యాపారవచ్చిదాత్మని నాధ్యస్యేత్ । తస్మాదితరేతరాధ్యాసాచ్చిదాత్మకర్తృస్థం ప్రమాఫలం సిధ్యతి । తత్సిద్ధౌ చ ప్రమాతృత్వమ్ , తామేవ చ ప్రమామురరీకృత్య ప్రమాణస్య ప్రవృత్తిః । ప్రమాతృత్వేన చ ప్రమోపలక్ష్యతే । ప్రమాయాః ఫలస్యాభావే ప్రమాణం న ప్రవర్తేత । తథా చ ప్రమాణమప్రమాణం స్యాదిత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదవిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని ।
స్యాదేతత్ । భవతు పృథగ్జనానామేవమ్ । ఆగమోపపత్తిప్రతిపన్నప్రత్యగాత్మతత్త్వానాం వ్యుత్పన్నానామపి పుంసాం ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారా దృశ్యన్త ఇతి కథమవిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రమాణానీత్యత ఆహ -
పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి ।
విదన్తు నామాగమోపపత్తిభ్యాం దేహేన్ద్రియాదిభ్యో భిన్నం ప్రత్యగాత్మానమ్ । ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారే తు ప్రాణభృన్మాత్రధర్మాన్నాతివర్తన్తే । యాదృశో హి పశుశకున్తాదీనామవిప్రతిపన్నముగ్ధభావానాం వ్యవహారస్తాదృశో వ్యుత్పన్నానామపి పుంసాం దృశ్యతే । తేన తత్సామాన్యాత్తేషామపి వ్యవహారసమయే అవిద్యావత్త్వమనుమేయమ్ । చశబ్దః సముచ్చయే । ఉక్తశఙ్కానివర్తనసహితపూర్వోక్తోపపత్తిః అవిద్యావత్పురుషవిషయత్వం ప్రమాణానాం సాధయతీత్యర్థః ।
ఎతదేవ విభజతే -
యథా హి పశ్వాదయ ఇతి ।
అత్ర చ
శబ్దాదిభిః శ్రోత్రాదీనాం సమ్బన్ధే సతి
ఇతి ప్రత్యక్షం ప్రమాణం దర్శితమ్ ।
శబ్దాదివిజ్ఞానే
ఇతి తత్ఫలముక్తమ్ ।
ప్రతికూలే
ఇతి చ అనుమానఫలమ్ । తథా హి - శబ్దాదిస్వరూపముపలభ్య తజ్జాతీయస్య ప్రతికూలతామనుస్మృత్య తజ్జాతీయతయోపలభ్యమానస్య ప్రతికూలతామనుమిమీత ఇతి ।
ఉదాహరతి -
యథా దణ్డేతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ । స్యాదేతత్ । భవన్తు ప్రత్యక్షాదీన్యవిద్యావద్విషయాణి । శాస్త్రం తు ‘జ్యోతిష్టోమేన స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాది న దేహాత్మాధ్యాసేన ప్రవర్తితుమర్హతి । అత్ర ఖల్వాముష్మికఫలోపభోగయోగ్యోఽధికారీ ప్రతీయతే । తథా చ పారమర్షం సూత్రమ్ - “శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరి తల్లక్షణత్వాత్తస్మాత్స్వయం ప్రయోగే స్యాత్” (అ. ౩ పా. ౭ సూ. ౧౮) ఇతి ।
న చ దేహాది భస్మీభూతం పారలౌకికాయ ఫలాయ కల్పత ఇతి దేహాద్యతిరిక్తం కఞ్చిదాత్మానమధికారిణమాక్షిపతి శాస్త్రమ్ , తదవగమశ్చ విద్యేతి కథమవిద్యావద్విషయం శాస్త్రమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శాస్త్రీయే త్వితి ।
తు శబ్దః ప్రత్యక్షాదివ్యవహారాద్భినత్తి శాస్త్రీయమ్ । అధికారశాస్త్రం హి స్వర్గకామస్య పుంసః పరలోకసమ్బన్ధం వినా న నిర్వహతీతి తావన్మాత్రమాక్షిపేత్ , న త్వస్యాసంసారిత్వమపి, తస్యాధికారేఽనుపయోగాత్ । ప్రత్యుత ఔపనిషదస్య పురుషస్యాకర్తురభోక్తురధికారవిరోధాత్ । ప్రయోక్తా హి కర్మణః కర్మజనితఫలభోగభాగీ కర్మణ్యధికారీ స్వామీ భవతి । తత్ర కథమకర్తా ప్రయోక్తా, కథం వాఽభోక్తా కర్మజనితఫలభోగభాగీ । తస్మాదనాద్యవిద్యాలబ్ధకర్తృత్వభోక్తృత్వబ్రాహ్మణత్వాద్యభిమానినం నరమధికృత్య విధినిషేధశాస్త్రం ప్రవర్తతే । ఎవం వేదాన్తా అప్యవిద్యావత్పురుషవిషయా ఎవ । న హి ప్రమాత్రాదివిభాగాదృతే తదర్థాధిగమః । తే త్వవిద్యావన్తమనుశాసన్తో నిర్మృష్టనిఖిలావిద్యమనుశిష్టం స్వరూపే వ్యవస్థాపయన్తీత్యేతావానేషాం విశేషః । తస్మాదవిద్యావత్పురుషవిషయాణ్యేవ శాస్త్రాణీతి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । యద్యపి విరోధానుపయోగాభ్యామౌపనిషదః పురుషోఽధికారే నాపేక్ష్యతే, తథాప్యుపనిషద్భ్యోఽవగమ్యమానః శక్నోత్యధికారం నిరోద్ధుమ్ । తథా చ పరస్పరాపహతార్థత్వేన కృత్స్న ఎవ వేదః ప్రామాణ్యమపజహ్యాదిత్యత ఆహ -
ప్రాక్చ తథాభూతాత్మేతి ।
సత్యమౌపనిషదపురుషాధిగమోఽధికారవిరోధీ, తస్మాత్తు పురస్తాత్కర్మవిధయః స్వోచితం వ్యవహారం నిర్వర్తయన్తో నానుపజాతేన బ్రహ్మజ్ఞానేన శక్యా నిరోద్ధుమ్ । న చ పరస్పరాపహతిః, విద్యావిద్యావత్పురుషభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేః । యథా “న హింస్యాత్సర్వా భూతాని” ఇతి సాధ్యాంశనిషేధేఽపి ‘శ్యేనేనాభిచరన్ యజేత’ ఇతి శాస్త్రం ప్రవర్తమానం న హింస్యాదిత్యనేన న విరుధ్యతే, తత్కస్య హేతోః, పురుషభేదాదితి ।
అవజితక్రోధారాతయః పురుషా నిషేధేఽధిక్రియన్తే, క్రోధారాతివశీకృతాస్తు శ్యేనాదిశాస్త్ర ఇతి అవిద్యావత్పురుషవిషయత్వం నాతివర్తత ఇతి యదుక్తం తదేవ స్ఫోరయతి -
తథా హితి ।
వర్ణాధ్యాసః - ‘రాజా రాజసూయేన యజేత’ ఇత్యాదిః । ఆశ్రమాధ్యాసః - ‘గృహస్థః సదృశీం భార్యాం విన్దేత’ ఇత్యాదిః । వయోఽధ్యాసః - ‘కృష్ణకేశోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాదిః । అవస్థాధ్యాసః - “అప్రతిసమాధేయవ్యాధీనాం జలాదిప్రవేశేన ప్రాణత్యాగః” ఇతి । ఆదిగ్రహణం మహాపాతకోపపాతకసఙ్కరీకరణాపాత్రీకరణమలినీకరణాద్యధ్యాసోపసఙ్గ్రహార్థమ్ । తదేవమాత్మానాత్మనోః పరస్పరాధ్యాసమాక్షేపసమాధానాభ్యాముపపాద్య ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారప్రవర్తనేన చ దృఢీకృత్య తస్యానర్థహేతుత్వముదాహరణప్రపఞ్చేన ప్రతిపాదయితుం తత్స్వరుపముక్తం స్మారయతి -
అధ్యాసో నామ అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ ।
'స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః” ఇత్యస్య సఙ్క్షేపాభిధానమేతత్ । తత్ర అహమితి ధర్మితాదాత్మ్యాధ్యాసమాత్రమ్ , మమేత్యనుత్పాదితధర్మాధ్యాసం నానర్థహేతురితి ధర్మాధ్యాసమేవ మమకారం సాక్షాదశేషానర్థసంసారకారణముదాహరణప్రపఞ్చేనాహ -
తద్యథా పుత్రభార్యాదిష్వితి ।
దేహతాదాత్మ్యమాత్మన్యధ్యస్య దేహధర్మం పుత్రకలత్రాదిస్వామ్యం చ కృశత్వాదివదారోప్య ఆహ - అహమేవ వికలః, సకలః ఇతి । స్వస్య ఖలు సాకల్యేన స్వామ్యసాకల్యాత్స్వామీశ్వరః సకలః సమ్పూర్ణో భవతి । తథా స్వస్య వైకల్యేన స్వామ్యవైకల్యాత్ , స్వామీశ్వరో వికలోఽసమ్పూర్ణో భవతి । బాహ్యధర్మా యే వైకల్యాదయః స్వామ్యప్రణాలికయా సఞ్చరితాః శరీరే తానాత్మన్యధ్యస్యతీత్యర్థః ।
యదా చ పరోపాధ్యపేక్షే దేహధర్మే స్వామ్యే ఇయం గతిః, తదా కైవ కథా అనౌపాధికేషు దేహధర్మేషు కృశత్వాదిష్విత్యాశయవానాహ -
తథా దేహధర్మానితి ।
దేహాదేరప్యన్తరఙ్గాణామిన్ద్రియాణామధ్యస్తాత్మభావానాం ధర్మాన్మూకత్వాదీన్ , తతోఽప్యన్తరఙ్గస్యాన్తఃకరణస్య అధ్యస్తాత్మభావస్య ధర్మాన్ కామసఙ్కల్పాదీన్ ఆత్మన్యధ్యస్యతీతి యోజనా ।
తదనేన ప్రపఞ్చేన ధర్మాధ్యాసముక్త్వా తస్య మూలం ధర్మ్యధ్యాసమాహ -
ఎవమహంప్రత్యయినమ్ -
అహంప్రత్యయో వృత్తిర్యస్మిన్నన్తఃకరణాదౌ, సోఽయమహంప్రత్యయీతమ్ ।
స్వప్రచారసాక్షిణి -
అన్తఃకరణప్రచారసాక్షిణి,
చైతన్యోదాసీనతాభ్యాం,
ప్రత్యగాత్మన్యధ్యస్య ।
తదనేన కర్తృత్వభోక్తృత్వే ఉపపాదితే ।
చైతన్యముపపాదయతి -
తం చ ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణ -
అన్తఃకరణాదివిపర్యయేణ, అన్తఃకరణాద్యచేతనమ్ , తస్య విపర్యయః చైతన్యమ్ , తేన । ఇత్థమ్భూతలక్షణే తృతీయా ।
అన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతి ।
తదనేనాన్తఃకరణాద్యవచ్ఛిన్నః ప్రత్యగాత్మా ఇదమనిదంస్వరూపశ్చేతనః కర్తా భోక్తా కార్యకారణావిద్యాద్వయాధారోఽహఙ్కారాస్పదం సంసారీ సర్వానర్థసమ్భారభాజనం జీవాత్మా ఇతరేతరాధ్యాసోపాదానః, తదుపాదానశ్చాధ్యాస ఇత్యనాదిత్వాద్ బీజాఙ్కురవన్నేతరేతరాశ్రయత్వమిత్యుక్తం భవతి ।
ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారదృఢీకృతమపి శిష్యహితాయ స్వరూపాభిధానపూర్వకం సర్వలోకప్రత్యక్షతయాధ్యాసం సుదృఢీకరోతి -
ఎవమయమనాదిరనన్తః -
తత్త్వజ్ఞానమన్తరేణాశక్యసముచ్ఛేదః ।
అనాద్యనన్తత్వే హేతురుక్తః -
నైసర్గిక ఇతి । మిథ్యాప్రత్యయరూపః -
మిథ్యాప్రత్యయానాం రూపమనిర్వచనీయత్వమ్ తద్యస్య స తథోక్తః । అనిర్వచనీయ ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయ ।
విరోధిప్రత్యయం వినా కుతోఽస్య ప్రహాణమిత్యత ఉక్తమ్ -
ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే ఇతి ।
ప్రతిపత్తిః ప్రాప్తిః తస్యై, న తు జపమాత్రాయ, నాపి కర్మసు ప్రవృత్తయే, ఆత్మైకత్వం విగలితనిఖిలప్రపఞ్చత్వమానన్దరూపస్య సతః, తత్ప్రతిపత్తిం నిర్విచికిత్సాం భావయన్తో వేదాన్తాః సమూలఘాతమధ్యాసముపఘ్నన్తి । ఎతదుక్తం భవతి - అస్మత్ప్రత్యయస్యాత్మవిషయస్య సమీచీనత్వే సతి బ్రహ్మణో జ్ఞాతత్వాన్నిష్ప్రయోజనత్వాచ్చ న జిజ్ఞాసా స్యాత్ । తదభావే చ న బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తాః పఠ్యేరన్ । అపి త్వవివక్షితార్థా జపమాత్రే ఉపయుజ్యేరన్ । న హి తదౌపనిషదాత్మప్రత్యయః ప్రమాణతామశ్నుతే । న చాసావప్రమాణమభ్యస్తోఽపి వాస్తవం కర్తృత్వభోక్తృత్వాద్యాత్మనోఽపనోదితుమర్హతి । ఆరోపితం హి రూపం తత్త్వజ్ఞానేనాపోద్యతే, న తు వాస్తవమతత్త్వజ్ఞానేన । న హి రజ్జ్వా రజ్జుత్వం సహస్రమపి సర్పధారాప్రత్యయా అపవదితుం సముత్సహన్తే । మిథ్యాజ్ఞానప్రసఞ్జితం చ స్వరూపం శక్యం తత్త్వజ్ఞానేనాపవదితుమ్ । మిథ్యాజ్ఞానసంస్కారశ్చ సుదృఢోఽపి తత్త్వజ్ఞానసంస్కారేణాదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలాతత్త్వజ్ఞానాభ్యాసజన్మనేతి ।
స్యాదేతత్ । ప్రాణాద్యుపాసనా అపి వేదాన్తేషు బహులముపలభ్యన్తే, తత్కథం సర్వేషాం వేదాన్తానామాత్మైకత్వప్రతిపాదనమర్థ ఇత్యత ఆహ -
యథా చాయమర్థః సర్వేషాం వేదాన్తానాం తథా వయమస్యాం శారీరకమీమాంసాయాం ప్రదర్శయిష్యామః ।
శరీరమేవ శరీరకమ్ తత్ర నివాసీ శారీరకో జీవాత్మా, తస్య త్వమ్పదాభిధేయస్య తత్పదాభిధేయపరమాత్మరూపతామీమాంసా యా సా తథోక్తా । ఎతావానత్రార్థసఙ్క్షేపః - యద్యపి స్వాధ్యాయాధ్యయనపరవిధినా స్వాధ్యాయపదవాచ్యస్య వేదరాశేః ఫలవదర్థావబోధపరతామాపాదయతా కర్మవిధినిషేధానామివ వేదాన్తానామపి స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యానాం ఫలవదర్థావబోధపరత్వమాపాదితమ్ , యద్యపి చ “అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః” ఇతి న్యాయాత్ మన్త్రాణామివ వేదాన్తానామర్థపరత్వమౌత్సర్గికమ్ , యద్యపి చ వేదాన్తేభ్యశ్చైతన్యానన్దఘనః కర్తృత్వభోక్తృత్వరహితో నిష్ప్రపఞ్చ ఎకః ప్రత్యగాత్మా అవగమ్యతే, తథాపి కర్తృత్వభోక్తృత్వదుఃఖశోకమోహమయమాత్మానమవగాహమానేనాహంప్రత్యయేన సన్దేహబాధవిరహిణా విరుధ్యమానా వేదాన్తాః స్వార్థాత్ప్రచ్యుతా ఉపచరితార్థా వా జపమాత్రోపయోగినో వేత్యవివక్షితస్వార్థాః । తథా చ తదర్థవిచారాత్మికా చతుర్లక్షణీ శారీరకమీమాంసా నారబ్ధవ్యా । న చ సర్వజనీనాహమనుభవసిద్ధ ఆత్మా సన్దిగ్ధో వా సప్రయోజనో వా, యేన జిజ్ఞాస్యః సన్ విచారం ప్రయుఞ్జీతేతి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తు భవేదేతదేవం యద్యహంప్రత్యయః ప్రమాణమ్ । తస్య తూక్తేన ప్రకారేణ శ్రుత్యాదిబాధకత్వానుపపత్తేః, శ్రుత్యాదిభిశ్చ సమస్తతీర్థకరైశ్చ ప్రామాణ్యానభ్యుపగమాదధ్యాసత్వమ్ । ఎవం చ వేదాన్తా నావివక్షితార్థాః, నాప్యుపచరితార్థాః, కిం తూక్తలక్షణాః । ప్రత్యగాత్మైవ తేషాం ముఖ్యోఽర్థః ।
తస్య చ వక్ష్యమాణేన క్రమేణ సన్దిగ్ధత్వాత్ ప్రయోజనవత్వాచ్చ యుక్తా జిజ్ఞాసా, ఇత్యాశయవాన్సూత్రకారః తజ్జిజ్ఞాసామసూత్రయత్ -
అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ।
జిజ్ఞాసయా సన్దేహప్రయోజనే సూచయతి । తత్ర సాక్షాదిచ్ఛావ్యాప్యత్వాద్బ్రహ్మజ్ఞానం కణ్ఠోక్తం ప్రయోజనమ్ । న చ కర్మజ్ఞానాత్పరాచీనమనుష్ఠానమివ బ్రహ్మజ్ఞానాత్పరాచీనం కిఞ్చిదస్తి, యేనైతదవాన్తరప్రయోజనం భవేత్ । కిన్తు బ్రహ్మమీమాంసాఖ్యతర్కేతికర్తవ్యతానుజ్ఞాతవిషయైర్వేదాన్తైరాహితం నిర్విచికిత్సం బ్రహ్మజ్ఞానమేవ సమస్తదుఃఖోపశమరూపమానన్దైకరసం పరమం నః ప్రయోజనమ్ । తమర్థమధికృత్య హి ప్రేక్షావన్తః ప్రవర్తన్తేతరామ్ । తచ్చ ప్రాప్తమప్యనాద్యవిద్యావశాదప్రాప్తమివేతి ప్రేప్సితం భవతి । యథా స్వగ్రీవాగతమపి గ్రైవేయకం కుతశ్చిద్భ్రమాన్నాస్తీతి మన్యమానః పరేణ ప్రతిపాదితమప్రాప్తమివ ప్రాప్నోతి । జిజ్ఞాసా తు సంశయస్య కార్యమితి స్వకారణం సంశయం సూచయతి । సంశయశ్చ మీమాంసారమ్భం ప్రయోజయతి ।
తథా చ శాస్త్రే ప్రేక్షావత్ప్రవృత్తిహేతుసంశయప్రయోజనసూచనాత్, యుక్తమస్య సూత్రస్య శాస్త్రాదిత్వమిత్యాహ భగవాన్భాష్యకారః -
వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రస్య వ్యాచిఖ్యాసితస్య
అస్మాభిః,
ఇదమాదిమం సూత్రమ్ ।
పూజితవిచారవచనో మీమాంసాశబ్దః । పరమపురుషార్థహేతుభూతసూక్ష్మతమార్థనిర్ణయఫలతా విచారస్య పూజితతా । తస్యా మీమాంసాయాః శాస్త్రమ్ , సా హ్యనేన శిష్యతే శిష్యేభ్యో యథావత్ప్రతిపాద్యత ఇతి । సూత్రం చ బహ్వర్థసూచనాత్ భవతి । యథాహుః - “లఘూని సూచితార్థాని స్వల్పాక్షరపదాని చ । సర్వతః సారభూతాని సూత్రాణ్యాహుర్మనీషిణః” ॥ ఇతి ।
తదేవం సూత్రతాత్పర్యం వ్యాఖ్యాయ తస్య ప్రథమపదమథేతి వ్యాచష్టే -
తత్రాథశబ్ద ఆనన్తర్యార్థః పరిగృహ్యతే ।
తేషు సూత్రపదేషు మధ్యే యోఽయమథశబ్దః స ఆనన్తర్యార్థ ఇతి యోజనా ।
నన్వాధికారార్థోఽప్యథశబ్దో దృశ్యతే, యథా ‘అథైష జ్యోతిః’ ఇతి వేదే । యథా వా లోకే ‘అథ శబ్దానుశాసనమ్’ , ‘అథ యోగానుశాసనమ్’ ఇతి । తత్కిమత్రాధికారార్థో న గృహ్యత ఇత్యత ఆహ -
నాధికారార్థః ।
కుతః,
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అనధికార్యత్వాత్ ।
జిజ్ఞాసా తావదిహ సూత్రే బ్రహ్మణశ్చ తత్ప్రజ్జ్ఞానాచ్చ శబ్దతః ప్రధానం ప్రతీయతే । న చ యథా ‘దణ్డీ ప్రైషానన్వాహ’ ఇత్యత్రాప్రధానమపి దణ్డశబ్దార్థో వివక్ష్యతే, ఎవమిహాపి బ్రహ్మతజ్జ్ఞానే ఇతి యుక్తమ్; బ్రహ్మమీమాంసాశాస్త్రప్రవృత్త్యఙ్గసంశయప్రయోజనసూచనార్థత్వేన జిజ్ఞాసాయా ఎవ వివక్షితత్వాత్ । తదవివక్షాయాం తదసూచనేన కాకదన్తపరీక్షాయామివ బ్రహ్మమీమాంసాయాం, న ప్రేక్షావన్తః ప్రవర్తేరన్ । న హి తదానీం బ్రహ్మ వా తజ్జ్ఞానం వాభిధేయప్రయోజనే భవితుమర్హతః, అనధ్యస్తాహంప్రత్యయవిరోధేన వేదాన్తానామేవంవిధేఽర్థే ప్రామాణ్యానుపపత్తేః । కర్మప్రవృత్త్యుపయోగితయోపచరితార్థానాం వా జపోపయోగినాం వా ‘హుం ఫడ్’ ఇత్యేవమాదీనామివావివక్షితార్థానామపి స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యధీనగ్రహణత్వస్య సమ్భవాత్ । తస్మాత్సన్దేహప్రయోజనసూచనీ జిజ్ఞాసా ఇహ పదతో వాక్యతశ్చ ప్రధానం వివక్షితవ్యా । న చ తస్యా అధికార్యత్వమ్ , అప్రస్తూయమానత్వాత్ , యేన తత్సమభివ్యాహృతోఽథశబ్దోఽధికారార్థః స్యాత్ । జిజ్ఞాసావిశేషణం తు బ్రహ్మతజ్జ్ఞానమధికార్యం భవేత్ । న చ తదప్యథశబ్దేన సమ్బధ్యతే, ప్రాధాన్యాభావాత్ । న చ జిజ్ఞాసా మీమాంసా, యేన యోగానుశాసనవదధిక్రియేత, నాన్తత్వం నిపాత్య ‘మాఙ్మానే’ ఇత్యస్మాద్వా ‘మానపూజాయామ్’ ఇత్యస్మాద్వా ధాతోః ‘మాన్బధ’ ఇత్యాదినానిచ్ఛార్థే సని వ్యుత్పాదితస్య మీమాంసాశబ్దస్య పూజితవిచారవచనత్వాత్ । జ్ఞానేచ్ఛావాచకత్వాత్తు జిజ్ఞాసాపదస్య, ప్రవర్తికా హి మీమాంసాయాం జిజ్ఞాసా స్యాత్ । న చ ప్రవర్త్యప్రవర్తకయోరైక్యమ్ , ఎకత్వే తద్భావానుపపత్తేః । న చ స్వార్థపరత్వస్యోపపత్తౌ సత్యామన్యార్థపరత్వకల్పనా యుక్తా, అతిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్సుష్ఠూక్తమ్ “జిజ్ఞాసాయా అనధికార్యత్వాత్” ఇతి ।
అథ మఙ్గలార్థోఽథశబ్దః కస్మాన్న భవతి । తథా చ మఙ్గలహేతుత్వాత్ప్రత్యహం బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యేతి సూత్రార్థః సమ్పద్యత ఇత్యత ఆహ -
మఙ్గలస్య చ వాక్యార్థే సమన్వయాభావాత్ ।
పదార్థ ఎవ హి వాక్యార్థే సమన్వీయతే, స చ వాచ్యో వా లక్ష్యో వా । న చేహ మఙ్గలమథశబ్దస్య వాచ్యం వా లక్ష్యం వా, కిం తు మృదఙ్గశఙ్ఖధ్వనివదథశబ్దశ్రవణమాత్రకార్యమ్ । న చ కార్యజ్ఞాప్యయోర్వాక్యార్థే సమన్వయః శబ్దవ్యవహారే దృష్ట ఇత్యర్థః ।
తత్కిమిదానీం మఙ్గలార్థోఽథశబ్దః తేషు తేషు న ప్రయోక్తవ్యః । తథా చ “ఓఙ్కారశ్చాథశబ్దశ్చ ద్వావేతౌ బ్రహ్మణః పురా । కణ్ఠం భిత్త్వా వినిర్యాతౌ తస్మాన్మాఙ్గలికావుభౌ” ॥ ఇతి స్మృతివ్యాకోప ఇత్యత ఆహ -
అర్థాన్తరప్రయుక్త ఎవ హ్యథశబ్దః శ్రుత్యా మఙ్గలప్రయోజనో భవతి ।
అర్థాన్తరేష్వానన్తర్యాదిషు ప్రయుక్తోఽథశబ్దః శ్రుత్యా శ్రవణమాత్రేణ వేణువీణాధ్వనివన్మఙ్గలం కుర్వన్ , మఙ్గలప్రయోజనో భవతి, అన్యార్థమానీయమానోదకుమ్భదర్శనవత్ । తేన న స్మృతివ్యాకోపః । న చేహానన్తర్యార్థస్య సతో న శ్రవణమాత్రేణ మఙ్గలార్థతేత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । పూర్వప్రకృతాపేక్షోఽథశబ్దో భవిష్యతి వినైవానన్తర్యార్థత్వమ్ । తద్యథేమమేవాథశబ్దం ప్రకృత్య విమృశ్యతే కిమయమథశబ్ద ఆనన్తర్యే అథాధికార ఇతి । అత్ర విమర్శవాక్యేఽథశబ్దః పూర్వప్రకృతమథశబ్దమపేక్ష్య ప్రథమపక్షోపన్యాసపూర్వకం పక్షాన్తరోపన్యాసే । న చాస్యానన్తర్యమర్థః, పూర్వప్రకృతస్య ప్రథమపక్షోపన్యాసేన వ్యవాయాత్ । న చ ప్రకృతానపేక్షా, తదనపేక్షస్య తద్విషయత్వాభావేనాసమానవిషయతయా వికల్పానుపపత్తేః । న హి జాతు భవతి కిం నిత్య ఆత్మా, అథ అనిత్యా బుద్ధిరితి । తస్మాదానన్తర్యం వినా పూర్వప్రకృతాపేక్ష ఇహాథశబ్దః కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
పూర్వప్రకృతాపేక్షాయాశ్చ ఫలత ఆనన్తర్యావ్యతిరేకాత్ ।
అస్యార్థః - న వయమానన్తర్యార్థతాం వ్యసనితయా రోచయామహే, కిం తు బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుభూతపూర్వప్రకృతసిద్ధయే, సా చ పూర్వప్రకృతార్థాపేక్షత్వేఽప్యథశబ్దస్య సిధ్యతీతి వ్యర్థమానన్తర్యార్థత్వావధారణాగ్రహోఽస్మాకమితి । తదిదముక్తమ్ ‘ఫలతః’ ఇతి । పరమార్థతస్తు కల్పాన్తరోపన్యాసే పూర్వప్రకృతాపేక్షా । న చేహ కల్పాన్తరోపన్యాస ఇతి పారిశేష్యాదానన్తర్యార్థ ఎవేతి యుక్తమ్ ।
భవత్వానన్తర్యార్థః, కిమేవం సతీత్యత ఆహ -
సతి చానన్తర్యార్థత్వ ఇతి ।
న తావద్యస్య కస్యచిదత్రానన్తర్యమితి వక్తవ్యమ్ , తస్యాభిధానమన్తరేణాపి ప్రాప్తత్వాత్ । అవశ్యం హి పురుషః కిఞ్చిత్కృత్వా కిఞ్చిత్కరోతి । న చానన్తర్యమాత్రస్య దృష్టమదృష్టం వా ప్రయోజనం పశ్యామః । తస్మాత్తస్యాత్రానన్తర్యం వక్తవ్యం యద్వినా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా న భవతి, యస్మిన్సతి తు భవన్తీ భవత్యేవ ।
తదిదముక్తమ్ -
యత్పూర్వవృత్తం నియమేనాపేక్షత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఇవ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అపి యోగ్యత్వాత్స్వాధ్యాయాధ్యయనానన్తర్యమ్ , ధర్మవద్బ్రహ్మణోఽప్యామ్నాయైకప్రమాణగమ్యత్వాత్ । తస్య చాగృహీతస్య స్వవిషయే విజ్ఞానాజననాత్ , గ్రహణస్య చ స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్య ఇత్యధ్యయనేనైవ నియతత్వాత్ ।
తస్మాద్వేదాధ్యయనానన్తర్యమేవ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అప్యథశబ్దార్థ ఇత్యత ఆహ -
స్వాధ్యాయానన్తర్యం తు సమానం,
ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః । అత్ర చ స్వాధ్యాయేన విషయేణ తద్విషయమధ్యయనం లక్షయతి । తథా చ “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా”(జై.సూ. ౧-౧-౧) ఇత్యనేనైవ గతమితి నేదం సూత్రమారబ్ధవ్యమ్ । ధర్మశబ్దస్య వేదార్థమాత్రోపలక్షణతయా ధర్మవద్బ్రహ్మణోఽపి వేదార్థత్వావిశేషేణ వేదాధ్యయనానన్తర్యోపదేశసామ్యాదిత్యర్థః ।
చోదయతి -
నన్విహ కర్మావబోధానన్తర్యం విశేషః,
ధర్మజిజ్ఞాసాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః । అస్యార్థః - “వివిదిషన్తి యజ్ఞేన” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి తృతీయాశ్రుత్యా యజ్ఞాదీనామఙ్గత్వేన బ్రహ్మజ్ఞానే వినియోగాత్ , జ్ఞానస్యైవ కర్మతయేచ్ఛాం ప్రతి ప్రాధాన్యాత్ , ప్రధానసమ్బన్ధాచ్చాప్రధానానాం పదార్థాన్తరాణామ్ । తత్రాపి చ న వాక్యార్థజ్ఞానోత్పత్తావఙ్గభావో యజ్ఞాదీనామ్ , వాక్యార్థజ్ఞానస్య వాక్యాదేవోత్పత్తేః । న చ వాక్యం సహకారితయా కర్మాణ్యపేక్షత ఇతి యుక్తమ్ , అకృతకర్మణామపి విదితపదపదార్థసమ్బన్ధానాం సమధిగతశాబ్దన్యాయతత్త్వానాం గుణప్రధానభూతపూర్వాపరపదార్థాకాఙ్క్షాసంనిధియోగ్యతానుసన్ధానవతామప్రత్యూహం వాక్యార్థప్రత్యయోత్పత్తేః । అనుత్పత్తౌ వా విధినిషేధవాక్యార్థప్రత్యయాభావేన తదర్థానుష్ఠానపరివర్జనాభావప్రసఙ్గః । తద్బోధతస్తు తదర్థానుష్ఠానపరివర్జనే పరస్పరాశ్రయః, తస్మిన్ సతి తదర్థానుష్ఠానపరివర్జనం తతశ్చ తద్బోధ ఇతి । న చ వేదాన్తవాక్యానామేవ స్వార్థప్రత్యాయనే కర్మాపేక్షా, న వాక్యాన్తరాణామితి సామ్ప్రతమ్ , విశేషహేతోరభావాత్ । నను “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యాత్, త్వమ్పదార్థస్య, కర్తృభోక్తృరూపస్య జీవాత్మనో నిత్యశుద్ధబుద్ధోదాసీనస్వభావేన తత్పదార్థేన పరమాత్మనైక్యమశక్యం ద్రాగిత్యేవ ప్రతిపత్తుమ్ ఆపాతతోఽశుద్ధసత్త్వైర్యోగ్యతావిరహవినిశ్చయాత్ । యజ్ఞదానతపోఽనాశకతనూకృతాన్తర్మలాస్తు విశుద్ధసత్త్వాః శ్రద్దధానాయోగ్యతావగమపురఃసరం తాదాత్మ్యమవగమిష్యన్తీతి చేత్ , తత్కిమిదానీం ప్రమాణకారణం యోగ్యతావధారణమప్రమాణాత్కర్మణో వక్తుమధ్యవసితోఽసి, ప్రత్యక్షాద్యతిరిక్తం వా కర్మాపి ప్రమాణమ్ । వేదాన్తావిరుద్ధతన్మూలన్యాయబలేన తు యోగ్యతావధారణే కృతం కర్మభిః । తస్మాత్ “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదేః శ్రుతమయేన జ్ఞానేన జీవాత్మనః పరమాత్మభావం గృహీత్వా, తన్మూలయా చోపపత్త్యా వ్యవస్థాప్య, తదుపాసనాయాం భావనాపరాభిధానాయాం దీర్ఘకాలనైరన్తర్యవత్యాం బ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలాయాం యజ్ఞాదీనాముపయోగః । యథాహుః - “స తు దీర్ధకాలనైరన్తర్యసత్కారాసేవితో దృఢభూమిః”(యో.సూ.౧-౧౪) ఇతి బ్రహ్మచర్యతపఃశ్రద్ధాయజ్ఞాదయశ్చ సత్కారాః । అత ఎవ శ్రుతిః - “తమేవ ధీరో విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత బ్రాహ్మణః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౧) । ఇతి । విజ్ఞాయ తర్కోపకరణేన శబ్దేన ప్రజ్ఞాం భావనాం కుర్వీతేత్యర్థః । అత్ర చ యజ్ఞాదీనాం శ్రేయఃపరిపన్థికల్మషనిబర్హణద్వారేణోపయోగ ఇతి కేచిత్ । పురుషసంస్కారద్వారేణేత్యన్యే । యజ్ఞాదిసంస్కృతో హి పురుషః ఆదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలైరాసేవమానో బ్రహ్మభావనామనాద్యవిద్యావాసనాం సమూలకాషం కషతి, తతోఽస్య ప్రత్యగాత్మా సుప్రసన్నః కేవలో విశదీభవతి । అత ఎవ స్మృతిః - “మహాయజ్ఞైశ్చ యజ్ఞైశ్చ బ్రాహ్మీయం క్రియతే తనుః” । (మను. ౨ । ౨౮) “యస్యైతేఽష్టాచత్వారింశత్సంస్కారాః”(దత్తపురాణ) ఇతి చ । అపరే తు ఋణత్రయాపాకరణే బ్రహ్మజ్ఞానోపయోగం కర్మణామాహుః । అస్తి హి స్మృతిః - “ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్య మనో మోక్షే నివేశయేత్” (మను. ౬। ౩౫) ఇతి । అన్యే తు “తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యస్తత్తత్ఫలాయ చోదితానామపి కర్మణాం సంయోగపృథక్త్వేన బ్రహ్మభావనాం ప్రత్యఙ్గభావమాచక్షతే, క్రత్వర్థస్యేవ ఖాదిరత్వస్య వీర్యార్థతామ్ , ‘ఎకస్య తూభయార్థత్వే సంయోగపృథక్త్వమ్’ ఇతి న్యాయాత్ । అత్ర చ పారమర్షం సూత్రమ్ - “సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్” (బ్ర . అ. ౩. పా. ౪ సూ. ౨౬) ఇతి । యజ్ఞతపోదానాది సర్వమ్ , తదపేక్షా బ్రహ్మభావనేత్యర్థః । తస్మాద్యది శ్రుత్యాదయః ప్రమాణం యది వా పారమర్షం సూత్రం సర్వథా యజ్ఞాదికర్మసముచ్చితా బ్రహ్మోపాసనా విశేషణత్రయవతీ అనాద్యవిద్యాతద్వాసనాసముచ్ఛేదక్రమేణ బ్రహ్మసాక్షాత్కారాయ మోక్షాపరనామ్నే కల్పత ఇతి తదర్థం కర్మాణ్యనుష్ఠేయాని । న చైతాని దృష్టాదృష్టసామవాయికారాదుపకారహేతుభూతౌపదేశికాతిదేశికక్రమపర్యన్తాఙ్గగ్రామసహితపరస్పరవిభిన్నకర్మస్వరూపతదధికారిభేదపరిజ్ఞానం వినా శక్యాన్యనుష్ఠాతుమ్ । న చ ధర్మమీమాంసాపరిశీలనం వినా తత్పరిజ్ఞానమ్ । తస్మాత్సాధూక్తమ్ ‘కర్మావబోధానన్తర్యం విశేషః’ ఇతి కర్మావబోధేన హి కర్మానుష్ఠానసాహిత్యం భవతి బ్రహ్మోపాసనాయా ఇత్యర్థః ।
తదేతన్నిరాకరోతి -
న ।
కుతః, కర్మావబోధాత్
ప్రాగప్యధీతవేదాన్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపపత్తేః ।
ఇదమత్రాకూతమ్ - బ్రహ్మోపాసనయా భావనాపరాభిధానయా కర్మాణ్యపేక్ష్యన్త ఇత్యుక్తమ్ , తత్ర బ్రూమః - క్వ పునరస్యాః కర్మాపేక్షా, కిం కార్యే, యథాగ్నేయాదీనాం పరమాపూర్వే చిరభావిఫలానుకూలే జనయితవ్యే సమిదాద్యపేక్షా । స్వరూపే వా, యథా తేషామేవ ద్విరవత్తపురోడాశాదిద్రవ్యాగ్నిదేవతాద్యపేక్షా । న తావత్కార్యే, తస్య వికల్పాసహత్వాత్ । తథా హి - బ్రహ్మోపాసనాయా బ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కారః కార్యమభ్యుపేయః, స చోత్పాద్యో వా స్యాత్ , యథా సంయవనస్య పిణ్డః । వికార్యో వా, యథావఘాతస్య వ్రీహయః । సంస్కార్యో వా, యథా ప్రోక్షణస్యోలూఖలాదయః । ప్రాప్యో వా, యథా దోహనస్య పయః । న తావదుత్పాద్యః । న ఖలు ఘటాదిసాక్షాత్కార ఇవ జడస్వభావేభ్యో ఘటాదిభ్యో భిన్న ఇన్ద్రియాద్యాధేయో బ్రహ్మసాక్షాత్కారో భావనాధేయః సమ్భవతి, బ్రహ్మణోఽపరాధీనప్రకాశతయా తత్సాక్షాత్కారస్య తత్స్వాభావ్యేన నిత్యతయోత్పాద్యత్వానుపపత్తేః, తతో భిన్నస్య వా భావనాధేయస్య సాక్షాత్కారస్య ప్రతిభాప్రత్యయవత్సంశయాక్రాన్తతయా ప్రామాణ్యాయోగాత్ , తద్విధస్య తత్సామగ్రీకస్యైవ బహులం వ్యభిచారోపలబ్ధేః । న ఖల్వనుమానవిబుద్ధం వహ్నిం భావయతః శీతాతురస్య శిశిరభరమన్థరతరకాయకాణ్డస్య స్ఫురజ్జ్వాలాజటిలానలసాక్షాత్కారః ప్రమాణాన్తరేణ సంవాద్యతే, విసంవాదస్య బహులముపలమ్భాత్ , తస్మాత్ప్రామాణికసాక్షాత్కారలక్షణకార్యాభావాన్నోపాసనాయా ఉత్పాద్యే కర్మాపేక్షా । న చ కూటస్థనిత్యస్య సర్వవ్యాపినో బ్రహ్మణ ఉపాసనాతో వికారసంస్కారప్రాప్తయః సమ్భవన్తి । స్యాదేతత్ । మా భూద్బ్రహ్మసాక్షాత్కార ఉత్పాద్యాదిరూప ఉపాసనాయాః, సంస్కార్యస్తు అనిర్వచనీయా నాద్యవిద్యాద్వయపిధానాపనయనేన భవిష్యతి, ప్రతిసీరాపిహితా నర్తకీవ ప్రతిసీరాపనయద్వారా రఙ్గవ్యాపృతేన । తత్ర చ కర్మణాముపయోగః । ఎతావాంస్తు విశేషః - ప్రతిసీరాపనయే పారిషదానాం నర్తకీవిషయః సాక్షాత్కారో భవతి । ఇహ తు అవిద్యాపిధానాపనయమాత్రమేవ నాపరముత్పాద్యమస్తి, బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య బ్రహ్మస్వభావస్య నిత్యత్వేన అనుత్పాద్యత్వాత్ । అత్రోచ్యతే - కా పునరియం బ్రహ్మోపాసనా । కిం శాబ్దజ్ఞానమాత్రసన్తతిః, ఆహో నిర్విచికిత్సశాబ్దజ్ఞానసన్తతిః । యది శాబ్దజ్ఞానమాత్రసన్తతిః, కిమియమభ్యస్యమానాప్యవిద్యాం సముచ్ఛేత్తుమర్హతి । తత్త్వవినిశ్చయస్తదభ్యాసో వా సవాసనం విపర్యాసమున్మూలయేత్ , న సంశయాభ్యాసః, సామాన్యమాత్రదర్శనాభ్యాసో వా । న హి స్థాణుర్వా పురుషో వేతి వా, ఆరోహపరిణాహవత్ ద్రవ్యమితి వా శతశోఽపి జ్ఞానమభ్యస్యమానం పురుష ఎవేతి నిశ్చయాయ పర్యాప్తమ్ , ఋతే విశేషదర్శనాత్ । ననూక్తం శ్రుతమయేన జ్ఞానేన జీవాత్మనః పరమాత్మభావం గృహీత్వా యుక్తిమయేన చ వ్యవస్థాప్యత ఇతి । తస్మాన్నిర్విచికత్సశాబ్దజ్ఞానసన్తతిరూపోపాసనా కర్మసహకారిణ్యవిద్యాద్వయోచ్ఛేదహేతుః । న చాసావనుత్పాదితబ్రహ్మానుభవా తదుచ్ఛేదాయ పర్యాప్తా । సాక్షాత్కారరూపో హి విపర్యాసః సాక్షాత్కారరూపేణైవ తత్త్వజ్ఞానేనోచ్ఛిద్యతే, న తు పరోక్షావభాసేన, దిఙ్మోహాలాతచక్రచలద్వృక్షమరుమరీచిసలిలాదివిభ్రమేష్వపరోక్షావభాసిషు అపరోక్షావభాసిభిరేవ దిగాదితత్త్వప్రత్యయైర్నివృత్తిదర్శనాత్ । నో ఖల్వాప్తవచనలిఙ్గాదినిశ్చితదిగాదితత్త్వానాం దిఙ్మోహాదయో నివర్తన్తే । తస్మాత్త్వమ్పదార్థస్య తత్పదార్థత్వేన సాక్షాత్కార ఎషితవ్యః । ఎతావతా హి త్వమ్పదార్థస్య దుఃఖిశోకిత్వాదిసాక్షాత్కారనివృత్తిః, నాన్యథా । న చైష సాక్షాత్కారో మీమాంసాసహితస్యాపి శబ్దప్రమాణస్య ఫలమ్ , అపి తు ప్రత్యక్షస్య, తస్యైవ తత్ఫలత్వనియమాత్ । అన్యథా కుటజబీజాదపి వటాఙ్కురోత్పత్తిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాన్నిర్విచికిత్సావాక్యార్థభావనాపరిపాకసహితమన్తఃకరణం త్వమ్పదార్థస్యాపరోక్షస్య తత్తదుపాధ్యాకారనిషేధేన తత్పదార్థతామనుభావయతీతి యుక్తమ్ । న చాయమనుభవో బ్రహ్మస్వభావో యేన న జన్యేత, అపి తు అన్తఃకరణస్యైవ వృత్తిభేదో బ్రహ్మవిషయః । న చైతావతా బ్రహ్మణో నాపరాధీనప్రకాశతా । న హి శాబ్దజ్ఞానప్రకాశ్యం బ్రహ్మ స్వయం ప్రకాశం న భవతి । సర్వోపాధిరహితం హి స్వయఞ్జ్యోతిరితి గీయతే, న తూపహితమపి । యథాహ స్మ భగవాన్ భాష్యకారః - “నాయమేకాన్తేనావిషయః” ఇతి । న చాన్తఃకరణవృత్తావప్యస్య సాక్షాత్కారే సర్వోపాధివినిర్మోకః, తస్యైవ తదుపాధేర్వినశ్యదవస్థస్య స్వపరరూపోపాధివిరోధినో విద్యమానత్వాత్ । అన్యథా చైతన్యచ్ఛాయాపత్తిం వినాన్తఃకరణవృత్తేః స్వయమచేతనాయాః స్వప్రకాశత్వానుపపత్తౌ సాక్షాత్కారత్వాయోగాత్ । న చానుమితభావితవహ్నిసాక్షాత్కారవత్ ప్రతిభాత్వేనాస్యాప్రామాణ్యమ్ , తత్ర వహ్నిస్వలక్షణస్య పరోక్షత్వాత్ । ఇహ తు బ్రహ్మస్వరూపస్యోపాధికలుషితస్య జీవస్య ప్రాగప్యపరోక్షతేతి । నహి శుద్ధబుద్ధత్వాదయో వస్తుతస్తతోఽతిరిచ్యన్తే । జీవ ఎవ తు తత్తదుపాధిరహితః శుద్ధబుద్ధత్వాదిస్వభావో బ్రహ్మేతి గీయతే । న చ తత్తదుపాధివిరహోఽపి తతోఽతిరిచ్యతే । తస్మాత్యథా గాన్ధర్వశాస్త్రార్థజ్ఞానాభ్యాసాహితసంస్కారసచివశ్రోత్రేన్ద్రియేణ షడ్జాదిస్వరగ్రామమూర్ఛనాభేదమధ్యక్షమనుభవతి, ఎవం వేదాన్తార్థజ్ఞానాభ్యాసాహితసంస్కారో జీవః స్వస్య బ్రహ్మభావమన్తఃకరణేనేతి । అన్తఃకరణవృత్తౌ బ్రహ్మసాక్షాత్కారే జనయితవ్యే అస్తి తదుపాసనాయాః కర్మాపేక్షేతి చేత్ న, తస్యాః కర్మానుష్ఠానసహభావాభావేన తత్సహకారిత్వానుపపత్తేః । న ఖలు “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదేర్వాక్యాన్నిర్విచికిత్సం శుద్ధబుద్ధోదాసీనస్వభావమకర్తృత్వాద్యుపేతమపేతబ్రాహ్మణత్వాదిజాతిం దేహాద్యతిరిక్తమేకమాత్మానం ప్రతిపద్యమానః కర్మస్వధికారమవబోద్ధుమర్హతి । అనర్హశ్చ కథం కర్తా వాధికృతో వా । యద్యుచ్యేత నిశ్చితేఽపి తత్త్వే విపర్యాసనిబన్ధనో వ్యవహారోఽనువర్తమానో దృశ్యతే, యథా గుడస్య మాధుర్యవినిశ్చయే అపి పిత్తోపహతేన్ద్రియాణాం తిక్తతావభాసానువృత్తిః, ఆస్వాద్య థూత్కృత్య త్యాగాత్ । తస్మాదవిద్యాసంస్కారానువృత్త్యా కర్మానుష్ఠానమ్ , తేన చ విద్యాసహకారిణా తత్సముచ్ఛేద ఉపపత్స్యతే । న చ కర్మావిద్యాత్మకం కథమవిద్యాముచ్ఛినత్తి, కర్మణో వా తదుచ్ఛేదకస్య కుత ఉచ్ఛేదః ఇతి వాచ్యమ్ , సజాతీయస్వపరవిరోధినాం భావానాం బహులముపలబ్ధేః । యథా పయః పయోఽన్తరం జరయతి, స్వయం చ జీర్యతి, యథా విషం విషాన్తరం శమయతి, స్వయం చ శామ్యతి, యథా వా కతకరజో రజోఽన్తరావిలే పాథసి ప్రక్షిప్తం రజోఽన్తరాణి భిన్దత్స్వయమపి భిద్యమానమనావిలం పాథః కరోతి । ఎవం కర్మావిద్యాత్మకమపి అవిద్యాన్తరాణ్యపగమయత్స్వయమప్యపగచ్ఛతీతి । అత్రోచ్యతే - సత్యమ్ , “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యుపక్రమాత్ “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యన్తాచ్ఛబ్దాత్ బ్రహ్మమీమాంసోపకరణాదసకృదభ్యస్తాత్ , నిర్విచికిత్సేఽనాద్యవిద్యోపాదానదేహాద్యతిరిక్తప్రత్యగాత్మతత్త్వావబోధే జాతేఽపి అవిద్యాసంస్కారానువృత్తానువర్తన్తే సాంసారికాః ప్రత్యయాస్తద్వ్యవహారాశ్చ, తథావిధానాప్యయం వ్యవహారప్రత్యయాన్మిథ్యేతి మన్యమానో విద్వాన్న శ్రద్ధత్తే, పిత్తోపహతేన్ద్రియ ఇవ గుడం థూత్కృత్య త్యజన్నపి తస్య తిక్తతామ్ । తథా చాయం క్రియాకర్తృకరణేతికర్తవ్యతాఫలాప్రపఞ్చమతాత్త్వికం వినిశ్చిన్వన్ కథమధికృతో నామ, విదుషో హ్యధికారః, అన్యథా పశుశూద్రాదీనామప్యధికారో దుర్వారః స్యాత్ । క్రియాకర్త్రాదిస్వరూపవిభాగం చ విద్వస్యమాన ఇహ విద్వానభిమతః కర్మకాణ్డే । అత ఎవ భగవాన్ విద్వద్విషయత్వం శాస్త్రస్య వర్ణయామ్బభూవ భాష్యకారః । తస్మాద్యథా రాజజాతీయాభిమానకర్తృకే రాజసూయే న విప్రవైశ్యజాతీయాభిమానినోరధికారః । ఎవం ద్విజాతికర్తృక్రియాకరణాదివిభాగాభిమానికర్తృకే కర్మణి న తదనభిమానినోఽధికారః । న చానధికృతేన సమర్థేనాపి కృతం వైదికం కర్మ ఫలాయ కల్పతే, వైశ్యస్తోమ ఇవ బ్రాహ్మణరాజన్యాభ్యామ్ । తేన దృష్టార్థేషు కర్మసు శక్తః ప్రవర్తమానః ప్రాప్నోతు ఫలమ్ , దృష్టత్వాత్ । అదృష్టార్థేషు తు శాస్త్రైకసమధిగమ్యం ఫలమనధికారిణి న యుజ్యత ఇతి నోపాసనాయాః కార్యే కర్మాపేక్షా । స్యాదేతత్ । మనుష్యాభిమానవదధికారికే కర్మణి విహితే యథా తదభిమానరహితస్యానధికారః, ఎవం నిషేధవిధయోఽపి మనుష్యాధికారా ఇతి తదభిమానరహితస్తేష్వపి నాధిక్రియేత, పశ్వాదివత్ । తథా చాయం నిషిద్ధమనుతిష్ఠన్న ప్రత్యవేయాత్ , తిర్యగాదివదితి భిన్నకర్మతాపాతః । మైవమ్ । న ఖల్వయం సర్వథా మనుష్యాభిమానరహితః, కిం త్వవిద్యాసంస్కారానువృత్త్యాస్య మాత్రయా తదభిమానోఽనువర్తతే । అనువర్తమానం చ మిథ్యేతి మన్యమానో న శ్రద్ధత్త ఇత్యుక్తమ్ । కిమతో యద్యేవమ్ , ఎతదతో భవతివిధిషు శ్రాద్ధోఽధికారీ నాశ్రాద్ధః । తతశ్చ మనుష్యాద్యభిమానం నశ్రద్ధధానో న విధిశాస్త్రేష్వధిక్రియతే । తథా చ స్మృతిః - “అశ్రద్ధయా హుతం దత్తమ్”(భ.గీ.౧౭-౨౮) ఇత్యాదికా । నిషేధశాస్త్రం తు న శ్రద్ధామపేక్షతే । అపి తు నిషిధ్యమానక్రియోన్ముఖో నర ఇత్యేవ ప్రవర్తతే । తథా చ సాంసారిక ఇవ శబ్దావగతబ్రహ్మతత్త్వోఽపి నిషేధమతిక్రమ్య ప్రవర్తమానః ప్రత్యవైతీతి న భిన్నకర్మదర్శనాభ్యుపగమః । తస్మాన్నోపాసనాయాః కార్యే కర్మాపేక్షా । అత ఎవ నోపాసనోత్పత్తావపి, నిర్విచికిత్సశాబ్దజ్ఞానోత్పత్త్యుత్తరకాలమనధికారః కర్మణీత్యుక్తమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “నకర్మణా న ప్రజయా ధనేన త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశుః ।”(కైవల్యోపనిషత్) తత్కిమిదానీమనుపయోగ ఎవ సర్వథేహ కర్మణామ్ , తథా చ “వివిదిషన్తి యజ్ఞేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో విరుధ్యేరన్ । న విరుధ్యన్తే । ఆరాదుపకారకత్వాత్కర్మణాం యజ్ఞాదీనామ్ । తథా హి - తమేతమాత్మానం వేదానువచనేన-నిత్యస్వాధ్యాయేన, బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి-వేదితుమిచ్ఛన్తి, న తు విదన్తి । వస్తుతః ప్రధానస్యాపి వేదనస్య ప్రకృత్యర్థతయా శబ్దతో గుణత్వాత్ , ఇచ్ఛాయాశ్చ ప్రత్యయార్థతయా ప్రాధాన్యాత్ , ప్రధానేన చ కార్యసంప్రత్యయాత్ । నహి రాజపురుషమానయేత్యుక్తే వస్తుతః ప్రధానమపి రాజా పురుషవిశేషణతయా శబ్దత ఉపసర్జన ఆనీయతేఽపి తు పురుష ఎవ, శబ్దతస్తస్య ప్రాధాన్యాత్ । ఎవం వేదానువచనస్యేవ యజ్ఞస్యాపీచ్ఛాసాధనతయా విధానమ్ । ఎవం తపసోఽనాశకస్య । కామానశనమేవ తపః, హితమితమేధ్యాశినో హి బ్రహ్మణి వివిదిషా భవతి, న తు సర్వథానశ్నతో మరణాత్ । నాపి చాన్ద్రాయణాది తపఃశీలస్య, ధాతువైషమ్యాపత్తేః । ఎతాని చ నిత్యాన్యుపాత్తదురితనిబర్హణేన పురుషం సంస్కుర్వన్తి । తథా చ శ్రుతిః - “స హ వా ఆత్మయాజీ యో వేద ఇదం మేఽనేనాఙ్గం సంస్క్రియత ఇదం మేఽనేనాఙ్గముపధీయతే” (శత. బ్రా. ౧౧ । ౨ । ౬ । ౧౩) ఇతి । అనేనేతి హి ప్రకృతం యజ్ఞాది పరామృశతి । స్మృతిశ్చ - “యస్యైతేఽష్టాచత్వారింశత్సంస్కారాః”(దత్తపురాణ) ఇతి । నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానప్రక్షీణకల్మషస్య చ విశుద్ధసత్త్వస్యావిదుష ఎవ ఉత్పన్నవివిదిషస్య జ్ఞానోత్త్పత్తిం దర్శయత్యాథర్వణీ శ్రుతిః - “విశుద్ధసత్త్వస్తతస్తు తం పశ్యతి నిష్కలం ధ్యాయమానః”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ఇతి । స్మృతిశ్చ - “జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః”(మ. భా. శాం. ౨౦౪ । ౮) ఇత్యాదికా । కౢప్తేనైవ చ నిత్యానాం కర్మణాం నిత్యేహితేనోపాత్తదురితనిబర్హణద్వారేణ పురుషసంస్కారేణ జ్ఞానోత్పత్తావఙ్గభావోపపత్తౌ న సంయోగ పృథక్త్వేన సాక్షాదఙ్గభావో యుక్తః, కల్పనాగౌరవాపత్తేః । తథా హి - నిత్యకర్మణామనుష్ఠానాద్ధర్మోత్పాదః, తతః పాప్మా నివర్తతే, స హి అనిత్యాశుచిదుఃఖరూపే సంసారే నిత్యశుచిసుఖఖ్యాతిలక్షణేన విపర్యాసేన చిత్తసత్త్వం మలినయతి, తతః పాపనివృత్తౌ ప్రత్యక్షోపపత్తిప్రవృత్తిద్వారాపావరణే సతి ప్రత్యక్షోపపత్తిభ్యాం సంసారస్య అనిత్యాశుచిదుఃఖరూపతామప్రత్యూహమవబుధ్యతే, తతోఽస్య అస్మిన్ననభిరతిసంజ్ఞం వైరాగ్యముపజాయతే, తతస్తజ్జిహాసోపావర్తతే, తతో హానోపాయం పర్యేషతే, పర్యేషమాణశ్చాత్మతత్త్వజ్ఞానమస్యోపాయ ఇత్యుపశ్రుత్య తజ్జిజ్ఞాసతే, తతః శ్రవణాదిక్రమేణ తజ్జ్ఞానాతీత్యారాదుపకారకత్వం తత్త్వజ్ఞానోత్పాదం ప్రతి చిత్తసత్త్వశుద్ధ్యా కర్మణాం యుక్తమ్ । ఇమమేవార్థమనువదతి భగవద్గీతా - “ఆరురుక్షోర్మునేర్యోగం కర్మ కారణముచ్యతే । యోగారూఢస్య తస్యైవ శమః కారణముచ్యతే”(భ. గీ. ౬ । ౩) ॥ ఎవం చాననుష్ఠితకర్మాపి ప్రాగ్భవీయకర్మవశాద్యో విశుద్ధసత్త్వః సంసారాసారతాదర్శనేన నిష్పన్నవైరాగ్యః, కృతం తస్య కర్మానుష్ఠానేన వైరాగ్యోత్పాదోపయోగినా, ప్రాగ్భవీయకర్మానుష్ఠానాదేవ తత్సిద్ధేః, ఇమమేవ చ పురుషధౌరేయభేదమధికృత్య ప్రవవృతే శ్రుతిః - “యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్”(జా. ఉ. ౪) ఇతి ।
తదిదముక్తమ్ - కర్మావబోధాత్ -
ప్రాగప్యధీతవేదాన్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపపత్తేరితి ।
అత ఎవ న బ్రహ్మచారిణ ఋణాని సన్తి, యేన తదపాకరణార్థం కర్మానుతిష్ఠేత్ । ఎతదనురోధాచ్చ “జాయమానో వై బ్రాహ్మణస్త్రిభిరృణవా జాయతే” ఇతి గృహస్థః సమ్పద్యమాన ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ । అన్యథా “యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ”(జా. ఉ. ౪) ఇతి శ్రుతిర్విరుధ్యేత । గృహస్థస్యాపి చ ఋణాపాకరణం సత్త్వశుద్ధ్యర్థమేవ । జరామర్యవాదో భస్మాన్తతావాదోఽన్త్యేష్టయశ్చ కర్మజడానవిదుషః ప్రతి, న త్వాత్మతత్త్వపణ్డితాన్ । తస్మాత్తస్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః, యద్వినా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా న భవతి యస్మింస్తు సతి భవన్తీ భవత్యేవ । న చేత్థం కర్మావబోధః తస్మాన్న కర్మావబోధానన్తర్యమథశబ్దార్థ ఇతి సర్వమవదాతమ్ ।
స్యాదేతత్ । మా భూదగ్నిహోత్రయవాగూపాకవదార్థః క్రమః, శ్రౌతస్తు భవిష్యతి, “గృహీ భూత్వా వనీ భవేత్వనీ భూత్వా ప్రవ్రజేత్”(జా. ఉ. ౪) ఇతి జాబాలశ్రుతిర్గార్హస్థ్యేన హి యజ్ఞాద్యనుష్ఠానం సూచయతి । స్మరన్తి చ “అధీత్య విధివద్వేదాన్పుత్రాంశ్చోత్పాద్య ధర్మతః । ఇష్ట్వా చ శక్తితో యజ్ఞైర్మనో మోక్షే నివేశయేత్ ॥”(మను. ౬। ౩౬) నిన్దన్తి చ - “అనధీత్య ద్విజో వేదాననుత్పాద్య తథాత్మజాన్ । అనిష్ట్వా చైవ యజ్ఞైశ్చ మోక్షమిచ్ఛన్వ్రజత్యధః ॥”(మను. ౬। ౩౭) ఇత్యత ఆహ -
యథా చ హృదయాద్యవదానానామానన్తర్యనియమః ।
కుతః, “హృదయస్యాగ్రేఽవద్యతి అథ జిహ్వాయా అథ వక్షసః”(ఆ.శ్రౌ.సూ. ౭-౨౪) ఇత్యథాగ్రశబ్దాభ్యాం క్రమస్య వివక్షితత్వాత్ । న తథేహ క్రమ నియమో వివక్షితః, శ్రుత్యా తయైవానియమప్రదర్శనాత్ , “యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేద్గృహాద్వా వనాద్వా”(జా. ఉ. ౪) ఇతి । ఎతావతా హి వైరాగ్యముపలక్షయతి । అత ఎవ “యదహరేవ విరజేత్తదహరేవ ప్రవ్రజేత్”(జా. ఉ. ౪) ఇతి శ్రుతిః । నిన్దావచనం చ అవిశుద్ధసత్త్వపురుషాభిప్రాయమ్ । అవిశుద్ధసత్త్వో హి మోక్షమిచ్ఛన్నాలస్యాత్తదుపాయేఽప్రవర్తమానో గృహస్థధర్మమపి నిత్యనైమిత్తికమనాచరన్ప్రతిక్షణముపచీయమానపాప్మాధో గచ్ఛతీత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । మా భూచ్ఛ్రౌత ఆర్థో వా క్రమః, పాఠస్థానముఖ్యప్రవృత్తిప్రమాణకస్తు కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
శేషశేషిత్వే ప్రమాణాభావాత్ ।
శేషాణాం సమిదాదీనాం శేషిణాం చాగ్నేయాదీనామేకఫలవదుపకారోపనిబద్ధానామేకఫలావచ్ఛిన్నానామేకప్రయోగవచనోపగృహీతానామ్ ఎకాధికారికర్తృకాణామేకపౌర్ణమాస్యమావాస్యాకాలసమ్బద్ధానాం యుగపదనుష్ఠానాశక్తేః, సామర్థ్యాత్క్రమప్రాప్తౌ, తద్విశేషాపేక్షాయాం పాఠాదయస్తద్భేదనియమాయ ప్రభవన్తి । యత్ర తు న శేషశేషిభావః నాప్యేకాధికారావచ్ఛేదః యథా సౌర్యార్యమ్ణప్రాజాపత్యాదీనామ్ , తత్ర క్రమభేదాపేక్షాభావాన్న పాఠాదిః క్రమవిశేషనియమే ప్రమాణమ్ , అవర్జనీయతయా తస్య తత్రావగతత్వాత్ । న చేహ ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః శేషశేషిభావే శ్రుత్యాదీనామన్యతమం ప్రమాణమస్తీతి ।
స్యాదేతత్ । శేషశేషిభావాభావేఽపి క్రమనియమో దృష్టః, యథా గోదోహనస్య పురుషార్థస్య దర్శపౌర్ణమాసికైరఙ్గైః సహ, యథా వా “దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేత”దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేత। (తై.సం. ౨.౫.౬.౧) ఇతి దర్శపౌర్ణమాససోమయోరశేషశేషిణోరిత్యత ఆహ -
అధికృతాధికారే వా ప్రమాణాభావాత్ ।
ఇతి యోజనా । స్వర్గకామస్య హి దర్శపౌర్ణమాసాధికృతస్య పశుకామస్య సతో దర్శపౌర్ణమాసక్రత్వర్థాప్ప్రణయనాశ్రితే గోదోహనే అధికారః । నో ఖలు గోదోహనద్రవ్యమవ్యాప్రియమాణం సాక్షాత్పశూన్ భావయితుమర్హతి । న చ వ్యాపారాన్తరావిష్టం శ్రూయతే, యతస్తదఙ్గక్రమమతిపతేత్ అప్ప్రణయనాశ్రితం తు ప్రతీయతే, ‘చమసేనాపః ప్రణయేద్గోదోహనేనపశుకామస్య’ ఇతి సమభివ్యాహారాత్ , యోగ్యత్వాచ్చాస్యాపాం ప్రణయనం ప్రతి । తస్మాత్క్రత్వర్థాప్ప్రణయనాశ్రితత్వాద్గోదోహనస్య తత్క్రమేణ పురుషార్థమపి గోదోహనం క్రమవదితి సిద్ధమ్ । శ్రుతినిరాకరణేనైవ ఇష్టిసోమక్రమవదపి క్రమోఽపాస్తో వేదితవ్యః ।
శేషశేషిత్వాధికృతాధికారాభావేఽపి క్రమో వివక్ష్యేత యద్యేకఫలావచ్ఛేదో భవేత్ । యథాగ్నేయాదీనాం, షణ్ణామేకస్వర్గఫలావచ్ఛిన్నానామ్ యది వా జిజ్ఞాస్యబ్రహ్మణోఽశో ధర్మః స్యాత్ , యథా చతుర్లక్షణీవ్యుత్పాద్యం బ్రహ్మ కేనచిత్కేనచిదంశేనైకైకేన లక్షణేన వ్యుత్పాద్యతే, తత్ర చతుర్ణాం లక్షణానాం జిజ్ఞాస్యాభేదేన పరస్పరసమ్బన్ధే సతి క్రమో వివక్షితః, తథేహాప్యేకజిజ్ఞాస్యతయా ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః క్రమో వివక్ష్యేత న చైతదుభయమప్యస్తీత్యాహ -
ఫలజిజ్ఞాస్యభేదాచ్చ ।
ఫలభేదం విభజతే -
అభ్యుదయఫలం ధర్మజ్ఞానమితి ।
జిజ్ఞాసాయా వస్తుతో జ్ఞానతన్త్రత్వాజ్జ్ఞానఫలం జిజ్ఞాసాఫలమితి భావః ।
న కేవలం స్వరూపతః ఫలభేదః, తదుత్పాదనప్రకారభేదాదపి తద్భేద ఇత్యాహ -
తచ్చానుష్ఠానాపేక్షమ్ ।
బ్రహ్మజ్ఞానం చ నానుష్ఠానాన్తరాపేక్షమ్ ।
శాబ్దజ్ఞానాభ్యాసాన్నానుష్ఠానాన్తరమపేక్షతే, నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానసహభావస్యాపాస్తత్వాదితి భావః ।
జిజ్ఞాస్యభేదమాత్యన్తికమాహ -
భవ్యశ్చ ధర్మ ఇతి ।
భవితా భవ్యః, కర్తరి కృత్యః । భవితా చ భావకవ్యాపారనిర్వర్త్యతయా తత్తన్త్ర ఇతి తతః ప్రాగ్జ్ఞానకాలే నాస్తీత్యర్థః । భూతం సత్యమ్ । సదేకాన్తతః న కదాచిదసదిత్యర్థః ।
న కేవలం స్వరూపతో జిజ్ఞాస్యయోర్భేదః, జ్ఞాపకప్రమాణప్రవృత్తిభేదాదపి భేద ఇత్యాహ -
చోదనాప్రవృత్తిభేదాచ్చ ।
చోదనేతి వైదికం శబ్దమాహ, విశేషేణ సామాన్యస్య లక్షణాత్ ।
ప్రవృత్తిభేదం విభజతే -
యా హి చోదనా ధర్మస్యేతి ।
ఆజ్ఞాదీనాం పురుషాభిప్రాయభేదానామసమ్భవాత్ అపౌరుషేయే వేదే చోదనోపదేశః । అత ఎవోక్తమ్ - “తస్య జ్ఞానముపదేశః” (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇతి । సా చ స్వసాధ్యే పురుషవ్యాపారే భావనాయాం, తద్విషయే చ యాగాదౌ, స హి భావనావిషయః, తదధీననిరూపణత్వాత్ విషయాధీనప్రయత్నస్య భావనాయాః । ‘షిఞ్ బన్ధనే’ ఇత్యస్య ధాతోర్విషయపదవ్యుత్పత్తేః । భావనాయాస్తద్ద్వారేణ చ యాగాదేరపేక్షితోపాయతామవగమయన్తీ తత్రేచ్ఛోపహారముఖేన పురుషం నియుఞ్జానైవ యాగాదిధర్మమవబోధయతి నాన్యథా । బ్రహ్మచోదనా తు పురుషమవబోధయత్యేవ కేవలం న తు ప్రవర్తయన్త్యవబోధయతి । కుతః, అవబోధస్య ప్రవృత్తిరహితస్య చోదనాజన్యత్వాత్ ।
నను ‘ఆత్మా జ్ఞాతవ్యః’ ఇత్యేతద్విధిపరైర్వేదాన్తైః తదేకవాక్యతయావబోధే ప్రవర్తయద్భిరేవ పురుషో బ్రహ్మావబోధ్యత ఇతి సమానత్వం ధర్మచోదనాభిర్బ్రహ్మచోదనానామిత్యత ఆహ -
న పురుషోఽవబోధే నియుజ్యతే ।
అయమభిసన్ధిః - న తావద్బ్రహ్మసాక్షాత్కారే పురుషో నియోక్తవ్యః, తస్య బ్రహ్మస్వాభావ్యేన నిత్యత్వాత్ , అకార్యత్వాత్ । నాప్యుపాసనాయామ్ , తస్యా అపి జ్ఞానప్రకర్షే హేతుభావస్యాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధతయా ప్రాప్తత్వేనావిధేయత్వాత్ । నాపి శాబ్దబోధే, తస్యాప్యధీతవేదస్య పురుషస్య విదితపదతదర్థస్య సమధిగతశాబ్దన్యాయతత్త్వస్యాప్రత్యూహముత్పత్తేః ।
అత్రైవ దృష్టాన్తమాహ -
యథాక్షార్థేతి ।
దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
తద్వదితి ।
అపి చాత్మజ్ఞానవిధిపరేషు వేదాన్తేషు నాత్మతత్త్వవినిశ్చయః శాబ్దః స్యాత్ । న హి తదాత్మతత్త్వపరాస్తే, కిన్తు తజ్జ్ఞానవిధిపరాః, యత్పరాశ్చ తే త ఎవ తేషామర్థాః । న చ బోధస్య బోధ్యనిష్ఠత్వాదపేక్షితత్వాత్ , అన్యపరేభ్యోఽపి బోధ్యతత్త్వవినిశ్చయః, సమారోపేణాపి తదుపపత్తేః । తస్మాన్న బోధవిధిపరా వేదాన్తా ఇతి సిద్ధమ్ ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాత్కిమపి వక్తవ్యమితి ।
యస్మిన్నసతి బ్రహ్మజిజ్ఞాసా న భవతి సతి తు భవన్తీ భవత్యేవేత్యర్థః ।
తదాహ -
ఉచ్యతే - నిత్యానిత్యవస్తువివేక ఇత్యాది ।
నిత్యః ప్రత్యగాత్మా, అనిత్యా దేహేన్ద్రియవిషయాదయః । తద్విషయశ్చేద్వివేకో నిశ్చయః, కృతమస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసయా, జ్ఞాతత్వాద్బ్రహ్మణః । అథ వివేకో జ్ఞానమాత్రమ్ , న నిశ్చయః, తథా సతి ఎష విపర్యాసాదన్యః సంశయః స్యాత్ , తథా చ న వైరాగ్యం భావయేత్ , అభావయన్కథం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుః, తస్మాదేవం వ్యాఖ్యేయమ్ । నిత్యానిత్యయోర్వసతీతి నిత్యానిత్యవస్తు తద్ధర్మః, నిత్యానిత్యయోర్ధర్మిణోస్తద్ధర్మాణాం చ వివేకో నిత్యానిత్యవస్తువివేకః । ఎతదుక్తం భవతి - మా భూదిదమ్ తదృతం నిత్యమ్ , ఇదం తదనృతమనిత్యమితి ధర్మివిశేషయోర్వివేకః, ధర్మిమాత్రయోర్నిత్యానిత్యయోస్తద్ధర్మయోశ్చ వివేకం నిశ్చినోత్యేవ । నిత్యత్వం సత్యత్వం తద్యస్యాస్తి తన్నిత్యం సత్యమ్ , తథా చాస్థాగోచరః । అనిత్యత్వమసత్యత్వం తద్యస్యాస్తి తదనిత్యమనృతమ్ , తథా చానాస్థాగోచరః । తదేతేష్వనుభూయమానేషు యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరేషు విషయవిషయిషు యదృతం నిత్యం సుఖం వ్యవస్థాస్యతే తదాస్థాగోచరో భవిష్యతి, యత్త్వనిత్యమనృతం భవిష్యతి తాపత్రయపరీతం తత్త్యక్ష్యత ఇతి । సోఽయం నిత్యానిత్యవస్తువివేకః ప్రాగ్భవీయాదైహికాద్వా వైదికాత్కర్మణో విశుద్ధసత్త్వస్య భవత్యనుభవోపపత్తిభ్యామ్ । న ఖలు సత్యం నామ న కిఞ్చిదస్తీతి వాచ్యమ్ । తదభావే తదధిష్ఠానస్యానృతస్యాప్యనుపపత్తేః, శూన్యవాదినామపి శూన్యతాయా ఎవ సత్యత్వాత్ ।
అథాస్య పురుషధౌరేయస్యానుభవోపపత్తిభ్యామేవం సునిపుణం నిరూపయతః ఆ చ సత్యలోకాత్ ఆచావీచేః “జాయస్వ మ్రియస్వ” (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి విపరివర్తమానం, క్షణముహూర్తయామాహోరాత్రార్ధమాసమాసర్త్వయనవత్సరయుగచతుర్యుగమన్వన్తరప్రలయమహాప్రలయమహాసర్గావాన్తరసర్గసంసారసాగరోర్మిభిరనిశమ్ ఉహ్యమానం, తాపత్రయపరీతమాత్మానం చ జీవలోకం చావలోక్య అస్మిన్సంసారమణ్డలే అనిత్యాశుచిదుఃఖాత్మకం ప్రసఙ్ఖ్యానముపావర్తతే; తతోఽస్యైతాదృశాన్నిత్యానిత్యవస్తువివేకలక్షణాత్ప్రసఙ్ఖ్యానాత్ -
ఇహాముత్రార్థభోగవిరాగః ।
భవతి । అర్థ్యతే ప్రార్థ్యత ఇత్యర్థః । ఫలమితి యావత్ । తస్మిన్విరాగోఽనామానాభోగాత్మికోపేక్షాబుద్ధిః ।
తతః శమదమాదిసాధనసమ్పత్ ।
రాగాదికషాయమదిరామత్తం హి మనస్తేషు తేషు విషయేషూచ్చావచమిన్ద్రియాణి ప్రవర్తయత్ , వివిధాశ్చ ప్రవృత్తీః పుణ్యాపుణ్యఫలా భావయత్ , పురుషమతిఘోరే వివిధదుఃఖజ్వాలాజటిలే సంసారహుతభుజి జుహోతి । ప్రసఙ్ఖ్యానాభ్యాసలబ్ధవైరాగ్యపరిపాకభగ్నరాగాదికషాయమదిరామదం తు మనః పురుషేణావజీయతే వశీక్రియతే, సోఽయమస్య వైరాగ్యహేతుకో మనోవిజయః శమ ఇతి వశీకారసంజ్ఞ ఇతి చాఖ్యాయతే । విజితం చ మనస్తత్త్వవిషయవినియోగయోగ్యతాం నీయతే, సేయమస్య యోగ్యతా దమః । యథా దాన్తోఽయం వృషభయువా హలశకటాదివహనయోగ్యః కృత ఇతి గమ్యతే । ఆదిగ్రహణేన చ విషయతితిక్షాతదుపరమతత్త్వశ్రద్ధాః సఙ్గృహ్యన్తే । అత ఎవ శ్రుతిః - “తస్మాచ్ఛాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః శ్రద్ధావిత్తో భూత్వాత్మన్యేవాత్మానం పశ్యన్ , సర్వమాత్మని పశ్యతి” (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౩) ఇతి । తదేతస్య శమదమాదిరూపస్య సాధనస్య సమ్పత్ , ప్రకర్షః, శమదమాదిసాధనసమ్పత్ ।
తతోఽస్య సంసారబన్ధనాన్ముముక్షా భవతీత్యాహ -
ముముక్షుత్వం చ ।
తస్య చ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తసత్యస్వభావబ్రహ్మజ్ఞానం మోక్షస్య కారణమిత్యుపశ్రుత్య తజ్జిజ్ఞాసా భవతి ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగూర్ధ్వం చ, తస్మాత్తేషామేవానన్తర్యం న ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఇత్యాహ -
తేషు హీతి ।
న కేవలం జిజ్ఞాసామాత్రమ్ , అపి తు జ్ఞానమపీత్యాహ -
జ్ఞాతుం చ ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
క్రమప్రాప్తమతఃశబ్దం వ్యాచష్టే -
అతఃశబ్దో హేత్వర్థః ।
తమేవాతఃశబ్దస్య హేతురూపమర్థమాహ -
యస్మాద్వేద ఎవేతి ।
అత్రైవం పరిచోద్యతే - సత్యం యథోక్తసాధనసమ్పత్త్యనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసా భవతి । సైవ త్వనుపపన్నా, ఇహాముత్రఫలభోగవిరాగస్యానుపపత్తేః । అనుకూలవేదనీయం హి ఫలమ్ , ఇష్టలక్షణత్వాత్ఫలస్య । న చానురాగహేతావస్య వైరాగ్యం భవితుమర్హతి । దుఃఖానుషఙ్గదర్శనాత్సుఖేఽపి వైరాగ్యమితి చేత్ , హన్త భోః సుఖానుషఙ్గాద్దుఃఖేఽప్యనురాగో న కస్మాద్భవతి । తస్మాత్సుఖ ఉపాదీయమానే దుఃఖపరిహారే ప్రయతితవ్యమ్ । అవర్జనీయతయా దుఃఖమాగతమపి పరిహృత్య సుఖమాత్రం భోక్ష్యతే । తద్యథామత్స్యార్థీ సశల్కాన్సకణ్టకాన్మత్స్యానుపాదత్తే, స యావదాదేయం తావదాదాయ వినివర్తతే । యథా వా ధాన్యార్థీ సపలాలాని ధాన్యాన్యాహరతి, స యావదాదేయం తావదుపాదాయ నివర్తతే, తస్మాద్దుఃఖభయాన్నానుకూలవేదనీయమైహికం వాముష్మికం వా సుఖం పరిత్యక్తుముచితమ్ । న హి మృగాః సన్తీతి శాలయో నోప్యన్తే, భిక్షుకాః సన్తీతి స్థాల్యో నాధిశ్రీయన్తే । అపి చ దృష్టం సుఖం చన్దనవనితాదిసఙ్గజన్మ క్షయితాలక్షణేన దుఃఖేనాఘ్రాతత్వాదతిభీరుణా త్యజ్యేతాపి, న త్వాముష్మికం స్వర్గాది, తస్యావినాశిత్వాత్ । శ్రూయతే హి - “అపామ సోమమమృతా అభూమ” (ఋక్ సంం. ౬ - ౪ - ౧౧) ఇతి । తథా చ “అక్షయ్యం హ వై చాతుర్మాస్యయాజినః సుకృతం భవతి”(శ.బ్రా.౨.౬.౩.౧) । న చ కృతకత్వహేతుకం వినాశిత్వానుమానమత్ర సమ్భవతి, నరశిరఃకపాలశౌచానుమానవత్ ఆగమబాధితవిషయత్వాత్ । తస్మాద్యథోక్తసాధనసమ్పత్త్యభావాన్న బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే ఆహ భగవాన్సూత్రకారః -
అత ఇతి ।
తస్యార్థం వ్యాచష్టే భాష్యకారః -
యస్మాద్వేద ఎవేతి ।
అయమభిసన్ధిః - సత్యం మృగభిక్షుకాదయః శక్యాః పరిహర్తుం పాచకకృషీవలాదిభిః, దుఃఖం త్వనేకవిధానేకకారణసమ్పాతజమశక్యపరిహారమ్ , అన్తతః సాధనాపారతన్త్ర్యక్షయితలక్షణయోర్దుఃఖయోః సమస్తకృతకసుఖావినాభావనియమాత్ । న హి మధువిషసమ్పృక్తమన్నం విషం పరిత్యజ్య సమధు శక్యం శిల్పివరేణాపి భోక్తుమ్ । క్షయితానుమానోపోద్బలితం చ “తద్యథేహ కర్మజితః”(ఛా.ఉ. ౮.౧.౬) ఇత్యాది వచనం క్షయితాప్రతిపాదకమ్ “అపామ సోమమ్”(ఋక్ సంం. ౬ - ౪ - ౧౧) ఇత్యాదికం వచనం ముఖ్యాసమ్భవే జఘన్యవృత్తితామాపాదయతి । యథాహుః - పౌరాణికాః “ఆభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే”(వి. పు. ౨ । ౮ । ౯౭) ఇతి । అత్ర చ బ్రహ్మపదేన తత్ప్రమాణం వేద ఉపస్థాపితః । స చ యోగ్యత్వాత్ “తద్యథేహ కర్మచితః”(ఛా.ఉ. ౮.౧.౬) ఇత్యాదిరతః ఇతి సర్వనామ్నా పరామృశ్య, హేతుపఞ్చమ్యా నిర్దిశ్యతే ।
స్యాదేతత్ । యథా స్వర్గాదేః కృతకస్య సుఖస్య దుఃఖానుషఙ్గస్తథా బ్రహ్మణోఽపీత్యత ఆహ -
తథా బ్రహ్మవిజ్ఞానాదపీతి ।
తేనాయమర్థః - అతః స్వర్గాదీనాం క్షయితాప్రతిపాదకాత్ , బ్రహ్మజ్ఞానస్య చ పరమపురుషార్థతాప్రతిపాదకాత్ ఆగమాత్ , యథోక్తసాధనసమ్పత్ తతశ్చ బ్రహ్మ జిజ్ఞాసేతి సిద్ధమ్ ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపదవ్యాఖ్యానమాహ -
బ్రహ్మణ ఇతి ।
షష్ఠీసమాసప్రదర్శనేన ప్రాచాం వృత్తికృతాం బ్రహ్మణే జిజ్ఞాసా బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి చతుర్థీసమాసః పరాస్తో వేదితవ్యః । “తాదర్థ్యసమాసే ప్రకృతివికృతిగ్రహణం కర్తవ్యమ్” ఇతి కాత్యాయనీయవచనేన యూపదార్వాదిష్వేవ ప్రకృతివికారభావే చతుర్థీసమాసనియమాత్ , అప్రకృతివికారభూతే ఇత్యేవమాదౌ తన్నిషేధాత్ , “అశ్వఘాసాదయః షష్ఠీసమాసా భవిష్యన్తి” ఇత్యశ్వఘాసాదిషు షష్ఠీసమాసప్రతివిధానాత్ । షష్ఠీసమాసేఽపి చ బ్రహ్మణో వాస్తవప్రాధాన్యోపపత్తేరితి ।
స్యాదేతత్ । బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేత్యుక్తే తత్రానేకార్థత్వాద్బ్రహ్మశబ్దస్య సంశయః, కస్య బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేతి । అస్తి బ్రహ్మశబ్దో విప్రత్వజాతౌ, యథాబ్రహ్మహత్యేతి । అస్తి చ వేదే, యథాబ్రహ్మోజ్ఝమితి । అస్తి చ పరమాత్మని, యథా “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి” (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి, తమిమం సంశయమపాకరోతి -
బ్రహ్మ చ వక్ష్యమాణలక్షణమితి ।
యతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ తజ్జ్ఞాపనాయ పరమాత్మలక్షణం ప్రణయతి తతోఽవగచ్ఛామః పరమాత్మజిజ్ఞాసైవేయం న విప్రత్వజాత్యాదిజిజ్ఞాసేత్యర్థః । షష్ఠీసమాసపరిగ్రహేఽపి నేయం కర్మషష్ఠీ, కిం తు శేషలక్షణా, సమ్బన్ధమాత్రం చ శేష ఇతి బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేత్యుక్తే బ్రహ్మసమ్బన్ధినీ జిజ్ఞాసేత్యుక్తం భవతి । తథా చ బ్రహ్మస్వరూపప్రమాణయుక్తిసాధనప్రయోజనజిజ్ఞాసాః సర్వా బ్రహ్మజిజ్ఞాసార్థా బ్రహ్మజిజ్ఞాసయావరుద్ధా భవన్తి । సాక్షాత్పారమ్పర్యేణ చ బ్రహ్మసమ్బన్ధాత్ ।
కర్మషష్ఠ్యాం తు బ్రహ్మశబ్దార్థః కర్మ, స చ స్వరూపమేవేతి తత్ప్రమాణాదయో నావరుధ్యేరన్ , తథా చాప్రతిజ్ఞాతార్థచిన్తా ప్రమాణాదిషు భవేదితి యే మన్యన్తే తాన్ప్రత్యాహ -
బ్రహ్మణ ఇతి । కర్మణి ఇతి ।
అత్ర హేతుమాహ -
జిజ్ఞాస్యేతి ।
ఇచ్ఛాయాః ప్రతిపత్త్యనుబన్ధో జ్ఞానమ్ , జ్ఞానస్య చ జ్ఞేయం బ్రహ్మ । న ఖలు జ్ఞానం జ్ఞేయం వినా నిరూప్యతే, న చ జిజ్ఞాసా జ్ఞానం వినేతి ప్రతిపత్త్యనుబన్ధత్వాత్ప్రథమం జిజ్ఞాసా కర్మైవాపేక్షతే, న తు సమ్బన్ధిమాత్రమ్; తదన్తరేణాపి సతి కర్మణి తన్నిరూపణాత్ । న హి చన్ద్రమసమాదిత్యం చోపలభ్య కస్యాయమితి సమ్బన్ధ్యన్వేషణా భవతి । భవతి తు జ్ఞానమిత్యుక్తే విషయాన్వేషణా కింవిషయమితి । తస్మాత్ప్రథమమపేక్షితత్వాత్కర్మతయైవ బ్రహ్మ సమ్బధ్యతే, న సమ్బన్ధితామాత్రేణ, తస్య జఘన్యత్వాత్ । తథా చ కర్మణి షష్ఠీత్యర్థః ।
నను సత్యం న జిజ్ఞాస్యమన్తరేణ జిజ్ఞాసా నిరూప్యతే, జిజ్ఞాస్యాన్తరం త్వస్యా భవిష్యతి, బ్రహ్మ తు శేషతయా సమ్భన్త్స్యత ఇత్యత ఆహ -
జిజ్ఞాస్యాన్తరేతి ।
నిగూఢాభిప్రాయశ్చోదయతి -
నను శేషషష్ఠీపరిగ్రహేఽపీతి ।
సామాన్యసమ్బన్ధస్య విశేషసమ్బన్ధావిరోధకత్వేన కర్మతాయా అవిఘాతేన జిజ్ఞాసానిరూపణోపపత్తేరిత్యర్థః ।
నిగూఢాభిప్రాయ ఎవ దూషయతి -
ఎవమపి ప్రత్యక్షం బ్రహ్మణ ఇతి ।
వాచ్యస్య కర్మత్వస్య జిజ్ఞాసయా ప్రథమమపేక్షితస్య ప్రథమసమ్బన్ధార్హస్య చాన్వయపరిత్యాగేన పశ్చాత్కథఞ్చిదపేక్షితస్య సమ్బన్ధిమాత్రస్య సమ్బన్ధో, జఘన్యః ప్రథమః, ప్రథమశ్చ జఘన్య ఇతి సువ్యాహృతం న్యాయతత్త్వమ్ । ప్రత్యక్షపరోక్షాతాభిధానం చ ప్రాథమ్యాప్రాథమ్యస్ఫుటత్వాభిప్రాయమ్ ।
చోదకః స్వాభిప్రాయముద్ఘాటయతి -
న వ్యర్థః, బ్రహ్మాశ్రితాశేషేతి ।
వ్యాఖ్యాతమేతదధస్తాత్ ।
సమాధాతా స్వాభిసన్ధిముద్ఘాటయతి -
న ప్రధానపరిగ్రహ ఇతి ।
వాస్తవం ప్రాధాన్యమ్ బ్రహ్మణః । శేషం సనిదర్శనమతిరోహితార్థమ్ , శ్రుత్యనుగమశ్చాతిరోహితః ।
తదేవమభిమతం సమాసం వ్యవస్థాప్య జిజ్ఞాసాపదార్థమాహ -
జ్ఞాతుమితి ।
స్యాదేతత్ । న జ్ఞానమిచ్ఛావిషయః । సుఖదుఃఖావాప్తిపరిహారౌ వా తదుపాయో వా తద్ద్వారేణేచ్ఛాగోచరః । న చైవం బ్రహ్మవిజ్ఞానమ్ । న ఖల్వేతదనుకూలమితి వా ప్రతికూలనివృత్తిరితి వానుభూయతే । నాపి తయోరుపాయః, తస్మిన్సత్యపి సుఖభేదస్యాదర్శనాత్ । అనువర్తమానస్య చ దుఃఖస్యానివృత్తేః । తస్మాన్న సూత్రకారవచనమాత్రాదిషికర్మతా జ్ఞానస్యేత్యత ఆహ -
అవగతిపర్యన్తమితి ।
న కేవలం జ్ఞానమిష్యతే కిన్త్వవగతిం సాక్షాత్కారం కుర్వదవగతిపర్యన్తం సన్వాచ్యాయా ఇచ్ఛాయాః కర్మ । కస్మాత్ । ఫలవిషయత్వాదిచ్ఛాయాః, తదుపాయం ఫలపర్యన్తం గోచరయతీచ్ఛేతి శేషః ।
నను భవత్వవగతిపర్యన్తం జ్ఞానమ్ , కిమేతావతాపీష్టం భవతి । నహ్యనపేక్షణీయవిషయమవగతిపర్యన్తమపి జ్ఞానమిష్యత ఇత్యత ఆహ -
జ్ఞానేన హి ప్రమాణేనావగన్తుమిష్టం బ్రహ్మ ।
భవతు బ్రహ్మవిషయావగతిః, ఎవమపి కథమిష్టేత్యత ఆహ -
బ్రహ్మావగతిర్హి పురుషార్థః ।
కిమభ్యుదయః, న, కిం తు నిఃశ్రేయసం విగలితనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గపరమానన్దఘనబ్రహ్మావగతిర్బ్రహ్మణః స్వభావ ఇతి సైవ నిఃశ్రేయసం పురుషార్థ ఇతి ।
స్యాదేతత్ । న బ్రహ్మావగతిః పురుషార్థః । పురుషవ్యాపారవ్యాప్యో హి పురుషార్థః । న చాస్యా బ్రహ్మస్వభావభూతాయా ఉత్పత్తివికారసంస్కారప్రాప్తయః సమ్భవన్తి, తథా సత్యనిత్యత్వేన తత్స్వాభావ్యానుపపత్తేః । న చోత్పత్త్యాద్యభావే వ్యాపారవ్యాప్యతా । తస్మాన్న బ్రహ్మావగతిః పురుషార్థ ఇత్యత ఆహ -
నిఃశేషసంసారబీజావిద్యాద్యనర్థనిబర్హణాత్ ।
సత్యమ్ , బ్రహ్మావగతౌ బ్రహ్మస్వభావే నోత్పత్త్యాదయః సమ్భవన్తి, తథాప్యనిర్వచనీయానాద్యవిద్యావశాద్బ్రహ్మస్వభావోఽపరాధీనప్రకాశోఽపి ప్రతిభానపి న ప్రతిభాతీవ పరాధీనప్రకాశ ఇవ దేహేన్ద్రియాదిభ్యో భిన్నోఽప్యభిన్న ఇవ భాసత ఇతి సంసారబీజావిద్యాద్యనర్థనిబర్హణాత్ప్రాగప్రాప్త ఇవ తస్మిన్సతి ప్రాప్త ఇవ భవతీతి పురుషేణార్థ్యమానత్వాత్పురుషార్థ ఇతి యుక్తమ్ । అవిద్యాదీత్యాదిగ్రహణేన తత్సంస్కారోఽవరుధ్యతే । అవిద్యాదినివృత్తిస్తూపాసనాకార్యాదన్తఃకరణవృత్తిభేదాత్సాక్షాత్కారాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాద్బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమ్ ।
ఉక్తలక్షణేన ముముక్షుణా । న ఖలు తజ్జ్ఞానం వినా సవాసనవివిధదుఃఖనిదానమవిద్యోచ్ఛిద్యతే । న చ తదుచ్ఛేదమన్తరేణ విగలితనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గానన్దఘనబ్రహ్మాత్మతాసాక్షాత్కారావిర్భావో జీవస్య । తస్మాదానన్దఘనబ్రహ్మాత్మతామిచ్ఛతా తదుపాయో జ్ఞానమేషితవ్యమ్ । తచ్చ న కేవలేభ్యో వేదాన్తేభ్యోఽపి తు బ్రహ్మమీమాంసోపకరణేభ్య ఇతి ఇచ్ఛాముఖేన బ్రహ్మమీమాంసాయాం ప్రవర్త్యతే, న తు వేదాన్తేషు తదర్థవివక్షాయాం వా । తత్ర ఫలవదర్థావబోధపరతాం స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధేః సూత్రయతా “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా”(జై. సూ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యనేనైవ ప్రవర్తితత్వాత్ , ధర్మగ్రహణస్య చ వేదార్థోపలక్షణత్వేనాధర్మవద్బ్రహ్మణోఽప్యుపలక్షణత్వాత్ । యద్యపి చ ధర్మమీమాంసావత్ వేదార్థమీమాంసయా బ్రహ్మమీమాంసాప్యాక్షేప్తుం శక్యా, తథాపి ప్రాచ్యా మీమాంసయా న తద్వ్యుత్పాద్యతే, నాపి బ్రహ్మమీమాంసాయా అధ్యయనమాత్రానన్తర్యమితి బ్రహ్మమీమాంసారమ్భాయ నిత్యానిత్యవివేకాద్యానన్తర్యప్రదర్శనాయ చేదం సూత్రమారమ్భణీయమిత్యపౌనరుక్త్యమ్ ।
స్యాదేతత్ । ఎతేన సూత్రేణ బ్రహ్మజ్ఞానం ప్రత్యుపాయతా మీమాంసాయాః ప్రతిపాద్యత ఇత్యుక్తం తదయుక్తమ్ , వికల్పాసహత్వాత్ , ఇతి చోదయతి -
తత్పునర్బ్రహ్మేతి ।
వేదాన్తేభ్యోఽపౌరుషేయతయా స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావేభ్యః ప్రసిద్ధమప్రసిద్ధం వా స్యాత్ । యది ప్రసిద్ధమ్ , వేదాన్తవాక్యసముత్థేన నిశ్చయజ్ఞానేన విషయీకృతమ్ , తతో న జిజ్ఞాసితవ్యమ్ , నిష్పాదితక్రియే కర్మణి అవిశేషాధాయినః । సాధనస్య సాధనన్యాయాతిపాతాత్ । అథాప్రసిద్ధం వేదాన్తేభ్యస్తర్హి న తద్వేదాన్తాః ప్రతిపాదయన్తీతి సర్వథాఽప్రసిద్ధం నైవ శక్యం జిజ్ఞాసితుమ్ । అనుభూతే హి ప్రియే భవతీచ్ఛా న తు సర్వథాననుభూతపూర్వే । న చేష్యమాణమపి శక్యం జ్ఞాతుం, ప్రమాణాభావాత్ । శబ్దో హి తస్య ప్రమాణం వక్తవ్యః । యథా వక్ష్యతి - “శాస్త్రయోనిత్వాత్”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౩) ఇతి । స చేత్తన్నావబోధయతి, కుతస్తస్య తత్ర ప్రామాణ్యమ్ । న చ ప్రమాణాన్తరం బ్రహ్మణి ప్రక్రమతే । తస్మాత్ప్రసిద్ధస్య జ్ఞాతుం శక్యస్యాప్యజిజ్ఞాసనాత్ , అప్రసిద్ధస్యేచ్ఛాయా అవిషయత్వాత్ , అశక్యజ్ఞానత్వాచ్చ న బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యమిత్యాక్షేపః ।
పరిహరతి -
ఉచ్యతే - అస్తి తావద్బ్రహ్మ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావమ్ ।
అయమర్థః - ప్రాగపి బ్రహ్మమీమాంసాయా పూర్వమధీతవేదస్య నిగమనిరుక్తవ్యాకరణాదిపరిశీలనవిదితపదతదర్థసమ్బన్ధస్య “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యుపక్రమాత్ , “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యన్తాత్సన్దర్భాత్ నిత్యత్వాద్యుపేతబ్రహ్మస్వరూపావగమస్తావదాపాతతో విచారాద్వినాప్యస్తి । అత్ర చ బ్రహ్మేత్యాదినావగమ్యేన తద్విషయమవగమం లక్షయతి, తదస్తిత్వస్య సతి విమర్శే విచారాత్ప్రాగనిశ్చయాత్ । నిత్యేతి క్షయితాలక్షణం దుఃఖముపక్షిపతి । శుద్ధేతి దేహాద్యుపాధికమపి దుఃఖమపాకరోతి । బుద్ధేత్యపరాధీనప్రకాశమానన్దాత్మానం దర్శయతి, ఆనన్దప్రకాశయోరభేదాత్ ।
స్యాదేతత్ । ముక్తౌ సత్యామస్యైతే శుద్ధత్వాదయః ప్రథన్తే, తతస్తు ప్రాక్ దేహాద్యభేదేన తద్ధర్మజన్మజరామరణాదిదుఃఖయోగాదిత్యత ఉక్తమ్ -
ముక్తేతి ।
సదైవ ముక్తః సదైవ కేవలోఽనాద్యవిద్యావశాత్ భ్రాన్త్యా తథావభాసత ఇత్యర్థః ।
తదేవమనౌపాధికం బ్రహ్మణో రూపం దర్శయిత్వావిద్యోపాధికం రూపమాహ -
సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిసమన్వితమ్ ।
తదనేన జగత్కారణత్వమస్య దర్శితమ్ , శక్తిజ్ఞానభావాభావానువిధానాత్కారణత్వభావాభావయోః ।
కుతః పునరేవంభూతబ్రహ్మస్వరూపావగతిరిత్యత ఆహ -
బ్రహ్మశబ్దస్య హీతి ।
న కేవలం “సదేవ సోమ్యేదమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదీనాం వాక్యానాం పౌర్వాపర్యాలోచనయా ఇత్థమ్భూతబ్రహ్మావగతిః । అపి తు బ్రహ్మపదమపి నిర్వచనసామర్థ్యాదిమమేవార్థం స్వహస్తయతి ।
నిర్వచనమాహ -
బృహతేర్ధాతోరర్థానుగమాత్ ।
వృద్ధికర్మా హి బృహతిరతిశాయనే వర్తతే । తచ్చేదమతిశాయనమనవచ్ఛిన్నం పదాన్తరావగమితం నిత్యశుద్ధబుద్ధత్వాద్యస్యాభ్యనుజానాతీత్యర్థః ।
తదేవం తత్పదార్థస్య శుద్ధత్వాదేః ప్రసిద్ధిమభిధాయ త్వమ్పదార్థస్యాప్యాహ -
సర్వస్యాత్మత్వాచ్చ బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః ।
సర్వస్యపాంసులపాదకస్య హాలికస్యాపి బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః, కుతః, ఆత్మత్వాత్ ।
ఎతదేవ స్ఫుటయతి -
సర్వో హీతి ।
ప్రతీతిమేవ అప్రతీతినిరాకరణేన ద్రఢయతి -
న నేతి ।
న న ప్రత్యేత్యహమస్మీతి, కిన్తు ప్రత్యేత్యేవేతి యోజనా ।
నన్వహమస్మీతి చ జ్ఞాస్యతి మా చ జ్ఞాసీదాత్మానమిత్యత ఆహ -
యదీతి ।
అహమస్మీతి న ప్రతీయాత్ ।
అహఙ్కారాస్పదం హి జీవాత్మానం చేన్న ప్రతీయాత్ , అహమితి న ప్రతీయాదిత్యర్థః ।
నను ప్రత్యేతు సర్వో జన ఆత్మానమహఙ్కారాస్పదమ్ , బ్రహ్మణి తు కిమాయాతమిత్యత ఆహ -
ఆత్మా చ బ్రహ్మ ।
తదస్త్వమా సామానాధికరణ్యాత్ । తస్మాత్తత్పదార్థస్య శుద్ధబుద్ధత్వాదేః శబ్దతః, త్వమ్పదార్థస్య చ జీవాత్మనః ప్రత్యక్షతః ప్రసిద్ధేః, పదార్థజ్ఞానపూర్వకత్వాచ్చ వాక్యార్థజ్ఞానస్య, త్వమ్పదార్థస్య బ్రహ్మభావావగమః “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యాదుపపద్యత ఇతి భావః ।
ఆక్షేప్తా ప్రథమకల్పాశ్రయం దోషమాహ -
యది తర్హి లోక ఇతి ।
అధ్యాపకాధ్యేతృపరమ్పరా లోకః । తత్ర “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యాద్యది బ్రహ్మాత్మత్వేన ప్రసిద్ధమస్తి । ఆత్మా బ్రహ్మత్వేనేతి వక్తవ్యే బ్రహ్మాత్మత్వేనేత్యభేదవివక్షయా గమయితవ్యమ్ ।
పరిహరతి -
న ।
కుతః,
తద్విశేషం ప్రతి విప్రతిపత్తేః ।
తదనేన విప్రతిపత్తిః సాధకబాధకప్రమాణాభావే సతి సంశయబీజముక్తమ్ । తతశ్చ సంశయాజ్జిజ్ఞాసోపపద్యత ఇతి భావః । వివాదాధికరణం ధర్మీ సర్వతన్త్రసిద్ధాన్తసిద్ధోఽభ్యుపేయః । అన్యథా అనాశ్రయా భిన్నాశ్రయా వా విప్రతిపత్తయో న స్యుః । విరుద్ధా హి ప్రతిపత్తయో విప్రతిపత్తయః । న చానాశ్రయాః ప్రతిపత్తయో భవన్తి, అనాలమ్బనత్వాపత్తేః । న చ భిన్నాశ్రయా విరుద్ధాః । నహ్యనిత్యా బుద్ధిః, నిత్య ఆత్మేతి ప్రతిపత్తివిప్రతిపత్తీ । తస్మాత్తత్పదార్థస్య శుద్ధబుద్ధత్వాదేర్వేదాన్తేభ్యః ప్రతీతిః, త్వమ్పదార్థస్య చ జీవాత్మనో లోకతః సిద్ధిః సర్వతన్త్రసిద్ధాన్తః । తదాభాసత్వానాభాసత్వతత్తద్విశేషేషు పరమత్ర విప్రతిపత్తయః । తస్మాత్సామాన్యతః ప్రసిద్ధే ధర్మిణి విశేషతో విప్రతిపత్తౌ యుక్తస్తద్విశేషేషు సంశయః ।
తత్ర త్వమ్పదార్థే తావద్విప్రతిపత్తీర్దర్శయతి -
దేహమాత్రమిత్యాదినా, భోక్తైవ కేవలం న కర్త్తా ఇత్యన్తేన ।
అత్ర దేహేన్ద్రియమనఃక్షణికవిజ్ఞానచైతన్యపక్షే న తత్పదార్థనిత్యత్వాదయః త్వమ్పదార్థేన సమ్బధ్యన్తే, యోగ్యతావిరహాత్ । శూన్యపక్షేఽపి సర్వోపాఖ్యానరహితమపదార్థః కథం తత్త్వమోర్గోచరః । కర్తృభోక్తృస్వభావస్యాపి పరిణామితయా తత్పదార్థనిత్యత్వాద్యసఙ్గతిరేవ । అకర్తృత్వేఽపి భోక్తృత్వపక్షే పరిణామితయా నిత్యత్వాద్యసఙ్గతిః । అభోక్తృత్వేఽపి నానాత్వేనావచ్ఛిన్నత్వాదనిత్యత్వాదిప్రసక్తావద్వైతహానాచ్చ తత్పదార్థాసఙ్గతిస్తదవస్థైవ । త్వమ్పదార్థవిప్రతిపత్త్యా చ తత్పదార్థేఽపి విప్రతిపత్తిర్దర్శితా । వేదాప్రామాణ్యవాదినో హి లౌకాయతికాదయస్తత్పదార్థప్రత్యయం మిథ్యేతి మన్యన్తే । వేదప్రామాణ్యవాదినోఽప్యౌపచారికం తత్పదార్థమవివక్షితం వా మన్యన్త ఇతి ।
తదేవం త్వమ్పదార్థవిప్రతిపత్తిద్వారా తత్పదార్థే విప్రతిపత్తిం సూచయిత్వా సాక్షాత్తత్పదార్థే విప్రతిపత్తిమాహ -
అస్తి తద్వ్యతిరిక్త ఈశ్వరః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి కేచిత్ ।
తదితి జీవాత్మానం పరామృశతి । న కేవలం శరీరాదిభ్యః, జీవాత్మభ్యోఽపి వ్యతిరిక్తః । స చ సర్వస్యైవ జగత ఈష్టే ।
ఐశ్వర్యసిద్ధ్యర్థం స్వాభావికమస్య రూపద్వయముక్తమ్ -
సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి ।
తస్యాపి జీవాత్మభ్యోఽపి వ్యతిరేకాత్ , న త్వమ్పదార్థేన సామానాధికరణ్యమితి స్వమతమాహ -
అత్మా స భోక్తురిత్యపరే ।
భోక్తుర్జీవాత్మనోఽవిద్యోపాధికస్య స ఈశ్వరస్తత్పదార్థ ఆత్మా, తత ఈశ్వరాదభిన్నో జీవాత్మా । పరమాకాశాదివ ఘటాకాశాదయ ఇత్యర్థః ।
విప్రతిపత్తీరుపసంహరన్ విప్రతిపత్తిబీజమాహ -
ఎవం బహవ ఇతి ।
యుక్తియుక్త్యాభాసవాక్యవాక్యాభాససమాశ్రయాః సన్త ఇతి యోజనా ।
నను సన్తు విప్రతిపత్తయః, తన్నిమిత్తశ్చ సంశయః తథాపి కిమర్థం బ్రహ్మమీమాంసారభ్యత ఇత్యత ఆహ -
తత్రావిచార్యేతి ।
తత్త్వజ్ఞానాచ్చ నిఃశ్రేయసాధిగమో నాతత్త్వజ్ఞానాద్భవితుమర్హతి । అపి చ అతత్త్వజ్ఞానాన్నాస్తిక్యే సత్యనర్థప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
సూత్రతాత్పర్యముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
వేదాన్తమీమాంసా తావత్తర్క ఎవ, తదవిరోధినశ్చ యేఽన్యేఽపి తర్కా అధ్వరమీమాంసాయాం న్యాయే చ వేదప్రత్యక్షాదిప్రామాణ్యపరిశోధనాదిషూక్తాస్త ఉపకరణం యస్యాః సా తథోక్తా । తస్మాదియం పరమనిఃశ్రేయససాధనబ్రహ్మజ్ఞానప్రయోజనా బ్రహ్మమీమాంసారబ్ధవ్యేతి సిద్ధమ్ ॥ ౧ ॥
తదేవం ప్రథమసూత్రేణ మీమాంసారమ్భముపపాద్య బ్రహ్మమీమాంసామారభతే -
జన్మాద్యస్య యతః ।
ఎతస్య సూత్రస్య పాతనికామాహ భాష్యకారః -
బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమిత్యుక్తమ్ ।
కింలక్షణం పునస్తద్బ్రహ్మ ।
యత్ర యద్యపి బ్రహ్మస్వరూపజ్ఞానస్య ప్రధానస్య ప్రతిజ్ఞయా తదఙ్గాన్యపి ప్రమాణాదీని ప్రతిజ్ఞాతాని, తథాపి స్వరూపస్య ప్రాధాన్యాత్తదేవాక్షిప్య ప్రథమం సమర్థ్యతే । తత్ర యద్యావదనుభూయతే తత్సర్వం పరిమితమవిశుద్ధమబుద్ధం విధ్వంసి, న తేనోపలబ్ధేన తద్విరుద్ధస్య నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య బ్రహ్మణః స్వరూపం శక్యం లక్షయితుమ్ , న హి జాతు కశ్చిత్కృతకత్వేన నిత్యం లక్షయతి । న చ తద్ధర్మేణ నిత్యత్వాదినా తల్లక్ష్యతే, తస్యానుపలబ్ధచరత్వాత్ । ప్రసిద్ధం హి లక్షణం భవతి, నాత్యన్తాప్రసిద్ధమ్ । ఎవం చ న శబ్దోఽప్యత్ర ప్రక్రమతే, అత్యన్తాప్రసిద్ధతయా బ్రహ్మణోఽపదార్థస్యావాక్యార్థత్వాత్ । తస్మాల్లక్షణాభావాత్ , న బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమిత్యాత్యాక్షేపాభిప్రాయః । తమిమమాక్షేపం భగవాన్ సూత్రకారః పరిహరతి - “జన్మాద్యస్య యతః” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి । మా భూదనుభూయమానం జగత్తద్ధర్మతయా తాదాత్మ్యేన వా బ్రహ్మణో లక్షణమ్ , తదుత్పత్త్యా తు భవిష్యతి । దేశాన్తరప్రాప్తిరివ సవితుర్వ్రజ్యాయా ఇతి తాత్పర్యార్థః ।
సూత్రావయవాన్ విభజతే -
జన్మోత్పత్తిరాదిరస్యేతి ।
లాఘవాయ సూత్రకృతా జన్మాదీతి నపుంసకప్రయోగః కృతస్తదుపపాదనాయ సమాహారమాహ -
జన్మస్థితిభఙ్గమితి ।
జన్మనశ్చ ఇత్యాదిః
కారణనిర్దేశః
ఇత్యన్తః సన్దర్భో నిగదవ్యాఖ్యాతః ।
స్యాదేతత్ । ప్రధానకాలగ్రహలోకపాలక్రియాయదృచ్ఛాస్వభావాభావేషూపప్లవమానేషు సత్సు సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిస్వభావం బ్రహ్మ జగజ్జన్మాదికారణమితి కుతః సమ్భావనేత్యత ఆహ -
అస్య జగత ఇతి ।
అత్ర
నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతస్య ఇతి
చేతనభావకర్తృకత్వసమ్భావనయా ప్రధానాద్యచేతనకర్తృకత్వం నిరుపాఖ్యకర్తృకత్వం చ వ్యాసేధతి । యత్ఖలు నామ్నా రూపేణ చ వ్యాక్రియతే తచ్చేతనకర్తృకం దృష్టమ్ , యథా ఘటాది । వివాదాధ్యాసితం చ జగన్నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతం తస్మాచ్చేతనకర్తృకం సమ్భావ్యతే । చేతనో హి బుద్ధావాలిఖ్య నామరూపే ఘట ఇతి నామ్నా, రూపేణ చ కమ్బుగ్రీవాదినా బాహ్యం ఘటం నిష్పాదయతి । అత ఎవ ఘటస్య నిర్వర్త్యస్యాప్యన్తః సఙ్కల్పాత్మనా సిద్ధస్య కర్మకారకభావో ఘటం కరోతీతి । యథాహుః - “బుద్ధిసిద్ధం తు న తదసత్”(న్యా.సూ. ౪ । ౧ । ౫౦) ఇతి । తథా చాచేతనో బుద్ధావనాలిఖితం కరోతీతి న శక్యం సమ్భావయితుమితి భావః ।
స్యాదేతత్ । చేతనా గ్రహా లోకపాలా వా నామరూపే బుద్ధావాలిఖ్య జగజ్జనయిష్యన్తి, కృతముక్తస్వభావేన బ్రహ్మణేత్యత ఆహ -
అనేకకర్తృభోక్తృసంయుక్తస్యేతి ।
కేచిత్కర్తారో భవన్తి, యథా సూదర్త్విగాదయః, న భోక్తారః । కేచిత్తు భోక్తారః, యథా శ్రాద్ధవైశ్వానరీయేష్ట్యాదిషు పితాపుత్రాదయః, న కర్తారః । తస్మాదుభయగ్రహణమ్ । దేశకాలనిమిత్తక్రియాఫలాని ఇతీతరేతరద్వన్ద్వః । దేశాదీని చ తాని ప్రతినియతాని చేతి విగ్రహః । తదాశ్రయో జగత్తస్య । కేచిత్ఖలు ప్రతినియతదేశోత్పాదాః, యథా కృష్ణమృగాదయః । కేచిత్ప్రతినియతకాలోత్పాదాః, యథా కోకిలాలాపాదయో వసన్తే । కేచిత్ప్రతినియతనిమిత్తాః, యథా నవామ్బుదధ్వానాదినిమిత్తా బలాకాగర్భాదయః । కేచిత్ప్రతినియతక్రియాః, యథా బ్రాహ్మణానాం యాజనాదయో నేతరేషామ్ । ఎవం ప్రతినియతఫలాః, యథా కేచిత్సుఖినః, కేచిద్దుఃఖినః, ఎవం య ఎవ సుఖినస్త ఎవ కదాచిద్దుఃఖినః । సర్వమేతదాకస్మికాపరనామ్ని యాదృచ్ఛికత్వే వా స్వాభావికత్వే వా సర్వజ్ఞాసర్వశక్తికర్తృకత్వే చ న ఘటతే, పరిమితజ్ఞానశక్తిభిర్గ్రహలోకపాలాదిభిర్జ్ఞాతుం కర్తుం చాశక్యత్వాత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
మనసాప్యచిన్త్యరచనారూపస్యేతి ।
ఎకస్యా అపి హి శరీరరచనాయా రూపం మనసా న శక్యం చిన్తయితుం కదాచిత్ , ప్రాగేవ జగద్రచనాయాః, కిమఙ్గ పునః కర్తుమిత్యర్థః ।
సూత్రవాక్యం పూరయతి -
తద్బ్రహ్మేతి వాక్యశేషః ।
స్యాదేతత్ । కస్మాత్పునర్జన్మస్థితిభఙ్గమాత్రమిహాదిగ్రహణేన గృహ్యతే, న తు వృద్ధిపరిణామాపక్షయా అపీత్యత ఆహ -
అన్యేషామపి భావవికారాణాం -
వృద్ధ్యాదీనాం
త్రిష్వేవాన్తర్భావ ఇతి ।
వృద్ధిస్తావదవయవోపచయః । తేనాల్పావయవాదవయవినో ద్వితన్తుకాదేరన్య ఎవ మహాన్పటో జాయత ఇతి జన్మైవ వృద్ధిః । పరిణామోఽపి త్రివిధో ధర్మలక్షణావస్థాలక్షణః ఉత్పత్తిరేవ । ధర్మిణో హి హాటకాదేర్ధర్మలక్షణః పరిణామః కటకముకుటాదిస్తస్యోత్పత్తిః, ఎవం కటకాదేరపి ప్రత్యుత్పన్నత్వాదిలక్షణః పరిణామ ఉత్పత్తిః । ఎవమవస్థాపరిణామో నవపురాణత్వాదిరుత్పత్తిః । అపక్షయస్త్వవయవహ్రాసో నాశ ఎవ । తస్మాజ్జన్మాదిషు యథాస్వమన్తర్భావాద్వృద్ధ్యాదయః పృథఙ్నోక్తా ఇత్యర్థః ।
అథైతే వృద్ధ్యాదయో న జన్మాదిష్వన్తర్భవన్తి, తథాప్యుత్పత్తిస్థితిభఙ్గమేవోపాదాతవ్యమ్ । తథా సతి హి తత్ప్రతిపాదకే “యతో వా ఇమాని భూతాని” (తై.ఉ. ౩-౧-౧) ఇతి వేదవాక్యే బుద్ధిస్థీకృతే జగన్మూలకారణం బ్రహ్మ లక్షితం భవతి । అన్యథా తు జాయతేఽస్తి వర్ధతే ఇత్యాదీనాం గ్రహణే తత్ప్రతిపాదకం నైరుక్తవాక్యం బుద్ధౌ భవేత్ , తచ్చ న మూలకారణప్రతిపాదనపరమ్ , మహాసర్గాదూర్ధ్వం స్థితికాలేఽపి తద్వాక్యోదితానాం జన్మాదీనాం భావవికారాణాముపపత్తేః, ఇతి శఙ్కానిరాకరణార్థం వేదోక్తోత్పత్తిస్థితిభఙ్గగ్రహణమిత్యాహ -
యాస్కపరిపఠితానాం త్వితి ।
నన్వేవమప్యుత్పత్తిమాత్రం సూచ్యతామ్ , తన్నాన్తరీయకతయా తు స్థితిభఙ్గం గమ్యత ఇత్యత ఆహ -
యోత్పత్తిర్బ్రహ్మణః
కారణాదితి । త్రిభిరస్యోపాదానత్వం సూచ్యతే । ఉత్పత్తిమాత్రం తు నిమిత్తకారణసాధారణమితి నోపాదానం సూచయేత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
తత్రైవేతి ।
పూర్వోక్తానాం కార్యకారణవిశేషణానాం ప్రయోజనమాహ -
న యథోక్తేతి ।
తదనేన ప్రబన్ధేన ప్రతిజ్ఞావిషయస్య బ్రహ్మస్వరూపస్య లక్షణద్వారేణ సమ్భావనోక్తా । తత్ర ప్రమాణం వక్తవ్యమ్ । యథాహుర్నైయాయికాః - “సమ్భావితః ప్రతిజ్ఞాయాం పక్షః సాధ్యేత హేతునా । న తస్య హేతుభిస్త్రాణముత్పతన్నేవ యో హతః” ॥
యథా చ వన్ధ్యా జననీ” ఇత్యాదిరితి । ఇత్థం నామ జన్మాది సమ్భావనాహేతుః, యదన్యే వైశేషికకాదయ ఇత ఎవానుమానాదీశ్వరవినిశ్చయమిచ్ఛన్తీతి సమ్భావనాహేతుతాం ద్రఢయితుమాహ -
ఎతదేవేతి ।
చోదయతి -
నన్విహాపీతి ।
ఎతావతైవాధికరణార్థే సమాప్తే వక్ష్యమాణాధికరణార్థమనువదన్ సుహృద్భావేన పరిహరతి -
న వేదాన్తేతి ।
వేదాన్తవాక్యకుసుమగ్రథనార్థతామేవ దర్శయతి -
వేదాన్తేతి ।
విచారస్యాధ్యవసానం సవాసనావిద్యాద్వయోచ్ఛేదః । తతో హి బ్రహ్మావగతేర్నివృత్తిరావిర్భావః । తత్కిం బ్రహ్మణి శబ్దాదృతే న మానాన్తరమనుసరణీయమ్ ।
తథా చ కుతో మననమ్ , కుతశ్చ తదనుభవః సాక్షాత్కార ఇత్యత ఆహ -
సత్సు తు వేదాన్తవాక్యేష్వితి ।
అనుమానం వేదాన్తావిరోధి తదుపజీవి చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । శబ్దావిరోధిన్యా తదుపజీవిన్యా చ యుక్త్యా వివేచనం మననమ్ । యుక్తిశ్చ అర్థాపత్తిరనుమానం వా ।
స్యాదేతత్ । యథా ధర్మే న పురుషబుద్ధిసాహాయ్యమ్ , ఎవం బ్రహ్మణ్యపి కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
న ధర్మజిజ్ఞాసాయామివేతి ।
శ్రుత్యాదయ ఇతి ।
శ్రుతీతిహాసపురాణస్మృతయః ప్రమాణమ్ । అనుభవోఽన్తఃకరణవృత్తిభేదో బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్తస్యావిద్యానివృత్తిద్వారేణ బ్రహ్మస్వరూపావిర్భావః ప్రమాణఫలమ్ । తచ్చ ఫలమివ ఫలమితి గమయితవ్యమ్ ।
యద్యపి ధర్మజిజ్ఞాసాయామపి సామగ్ర్యాం ప్రత్యక్షాదీనాం వ్యాపారస్తథాపి సాక్షాన్నాస్తి । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం తు సాక్షాదనుభవాదీనాం సమ్భవోఽనుభవార్థా చ బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యాహ -
అనుభవావసానత్వాత్ ।
బ్రహ్మానుభవో బ్రహ్మసాక్షాత్కారః పరః పురుషార్థః, నిర్మృష్టనిఖిలదుఃఖపరమానన్దరూపత్వాదితి ।
నను భవతు బ్రహ్మానుభవార్థా జిజ్ఞాసా, తదనుభవ ఎవ త్వశక్యః, బ్రహ్మణస్తద్విషయత్వాయోగ్యత్వాదిత్యత ఆహ -
భూతవస్తువిషయత్వాచ్చ బ్రహ్మవిజ్ఞానస్య ।
వ్యతిరేకసాక్షాత్కారస్య వికల్పరూపో విషయవిషయిభావః ।
నత్వేవం ధర్మజ్ఞానమనుభవావసానమ్ , తదనుభవస్య స్వయమపురుషార్థత్వాత్ , తదనుష్ఠానసాధ్యత్వాత్పురుషార్థస్య, అనుష్ఠానస్య చ వినాప్యనుభవం శాబ్దజ్ఞానమాత్రాదేవ సిద్ధేరిత్యాహ -
కర్తవ్యే హీత్యాదినా ।
న చాయం సాక్షాత్కారవిషయతాయోగ్యోఽప్యవర్తమానత్వాత్ , అవర్తమానశ్చానవస్థితత్వాదిత్యాహ -
పురుషాధీనేతి ।
పురుషాధీనత్వమేవ లౌకికవైదికకార్యాణామాహ -
కర్తుమకర్తుమితి ।
లౌకికం కార్యమనవస్థితముదాహరతి -
యథాశ్వేనేతి ।
లౌకికేనోదాహరణేన సహ వైదికముదాహరణం సముచ్చినోతి -
తథాతిరాత్ర ఇతి ।
కర్తుమకర్తుమిత్యస్యేదముదాహరణముక్తమ్ । కర్తుమన్యథా వా కర్తుమిత్యస్యోదాహరణమాహ -
ఉదిత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । పురుషస్వాతన్త్ర్యాత్కర్తవ్యే విధిప్రతిషేధానామానర్థక్యమ్ , అతదధీనత్వాత్పురుషప్రవృత్తినివృత్త్యోరిత్యత ఆహ -
విధిప్రతిషేధాశ్చాత్రార్థవన్తః స్యుః ।
గృహ్ణాతీతి విధిః । న గృహ్ణాతీతి ప్రతిషేధః । ఉదితానుదితహోమయోర్విధీ । ఎవం నారాస్థిస్పర్శననిషేధో బ్రహ్మఘ్నశ్చ తద్వారణవిధిరిత్యేవంజాతీయకా విధిప్రతిషేధా అర్థవన్తః ।
కుత ఇత్యత ఆహ -
వికల్పోత్సర్గాపవాదాశ్చ ।
చో హేతౌ । యస్మాద్గ్రహణాగ్రహణయోరుదితానుదితహోమయోశ్చ విరోధాత్సముచ్చయాసమ్భవే తుల్యబలతయా చ బాధ్యబాధకభావాభావే సత్యగత్యా వికల్పః । నారాస్థిస్పర్శననిషేధతద్వారణాయోశ్చ విరుద్ధయోరతుల్యబలతయా న వికల్పః । కిన్తు సామాన్యశాస్త్రస్య స్పర్శననిషేధస్య ధారణవిధివిషయేణ విశేషశాస్త్రేణ బాధః । ఎతదుక్తం భవతి - విధిప్రతిషేధైరేవ స తాదృశో విషయోఽనాగతోత్పాద్యరూప ఉపనీతః, యేన పురుషస్య విధినిషేధాధీనప్రవృత్తినివృత్త్యోరపి స్వాతన్త్ర్యం భవతీతి ।
భూతే వస్తుని తు నేయమస్తి విధేత్యాహ -
న తు వస్త్వేవం నైవమితి ।
తదనేన ప్రకారవికల్పో నిరస్తః ।
ప్రకారివికల్పం నిషేధతి -
అస్తి నాస్తీతి ।
స్యాదేతత్ । భూతేఽపి వస్తుని వికల్పో దృష్టః, యథా స్థాణుర్వా పురుషో వేతి, తత్కథం న వస్తు వికల్ప్యత ఇత్యత ఆహ -
వికల్పనాస్త్వితి ।
పురుషబుద్ధిః = అన్తఃకరణం, తదపేక్షా వికల్పనాః = సంశయవిపర్యాసాః । సవాసనమనోమాత్రయోనయో వా, యథా స్వప్నే । సవాసనేన్ద్రియమనోయోనయో వా, యథాస్థాణుర్వా పురుషో వేతిస్థాణౌ సంశయః, పురుష ఎవేతి వా విపర్యాసః । అన్యశబ్దేన వస్తుతః స్థాణోరన్యస్య పురుషస్యాభిధానాత్ । న తు పురుషతత్త్వం వా స్థాణుతత్త్వం వాపేక్షన్తే । సమానధర్మధర్మిదర్శనమాత్రాధీనజన్మత్వాత్ । తస్మాదయథావస్తవో వికల్పనా న వస్తు వికల్పయన్తి వాన్యథయన్తి వేత్యర్థః ।
తత్త్వజ్ఞానం తు న బుద్ధితన్త్రమ్ , కిం తు వస్తుతన్త్రమ్ , అతస్తతో వస్తువినిశ్చయో యుక్తః, న తు వికల్పనాభ్య ఇత్యాహ -
న వస్తుయాథాత్మ్యేతి ।
ఎవముక్తేన ప్రకారేణ భూతవస్తువిషయాణాం జ్ఞానానాం ప్రామాణ్యస్య వస్తుతన్త్రతాం ప్రసాధ్య బ్రహ్మజ్ఞానస్య వస్తుతన్త్రతామాహ -
తత్రైవం సతీతి ।
అత్ర చోదయతి -
నను భూతేతి ।
యత్కిల భూతార్థం వాక్యం తత్ప్రమాణాన్తరగోచరార్థతయానువాదకం దృష్టమ్ । యథా నద్యాస్తీరే ఫలాని సన్తీతి । తథా చ వేదాన్తాః । తస్మాత్ భూతార్థతయా ప్రమాణాన్తరదృష్టమేవార్థమనువదేయుః । ఉక్తం చ బ్రహ్మణి జగజ్జన్మాదిహేతుకమనుమానం ప్రమాణాన్తరమ్ । ఎవం చ మౌలికం తదేవ పరీక్షణీయమ్ , న తు వేదాన్తవాక్యాని తదధీనసత్యత్వానీతి కథం వేదాన్తవాక్యగ్రథనార్థతా సూత్రాణామిత్యర్థః ।
పరిహరతి -
న । ఇన్ద్రియావిషయత్వేతి ।
కస్మాత్పునర్నేన్ద్రియవిషయత్వం ప్రతీచ ఇత్యత ఆహ -
స్వభావత ఇతి ।
అత ఎవ శ్రుతిః - “పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్ స్వయమ్భూస్తస్మాత్పరాఙ్పశ్యతి నాన్తరాత్మన్” (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి ।
సతి హీన్ద్రియేతి ।
ప్రత్యగాత్మనస్త్వవిషయత్వముపపాదితమ్ । యథా చ సామాన్యతో దృష్టమప్యనుమానం బ్రహ్మణి న ప్రవర్తతే తథోపరిష్టాన్నిపుణతరముపపాదయిష్యామః । ఉపపాదితం చైతదస్మాభిర్విస్తరేణ న్యాయకణికాయామ్ । న చ భూతార్థతామాత్రేణానువాదతేత్యుపరిష్టాదుపపాదయిష్యామః । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ । శ్రుతిశ్చ - “యతో వా”(తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి జన్మ దర్శయతి, “యేన జాతాని జీవన్తి” ఇతి జీవనం స్థితిమ్ , “యత్ప్రయన్తి” ఇతి తత్రైవ లయమ్ ।
తస్య చ నిర్ణయవాక్యమ్ ।
అత్ర చ ప్రధానాదిసంశయే నిర్ణయవాక్యమ్ -
ఆనన్దాద్ధ్యేవేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - యథా రజ్జ్వజ్ఞానసహితరజ్జూపాదానా హి ధారా రజ్జ్వాం సత్యామస్తి, రజ్జ్వామేవ చ లీయతే, ఎవమవిద్యాసహితబ్రహ్మోపాదానం జగజ్జాయతే, బ్రహ్మణ్యేవాస్తి, తత్రైవ చ లీయత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం పుర్వసూత్రసఙ్గతిమాహ -
జగత్కారణత్వప్రదర్శనేనేతి ।
శాస్త్రయోనిత్వాత్ ॥
న కేవలం జగద్యోనిత్వాదస్య భగవతః సర్వజ్ఞతా, శాస్త్రయోనిత్వాదపి బోద్ధవ్యా ।
శాస్త్రయోనిత్వస్య సర్వజ్ఞతాసాధనత్వం సమర్థయతే -
మహత ఋగ్వేదాదేః శాస్త్రస్యేతి ।
చాతుర్వర్ణ్యస్య చాతురాశ్రమ్యస్య చ యథాయథం నిషేకాదిశ్మశానాన్తాసు బ్రాహ్మముహూర్తోపక్రమప్రదోషపరిసమాపనీయాసు నిత్యనైమిత్తికకామ్యకర్మపద్ధతిషు చ బ్రహ్మతత్త్వే చ శిష్యాణాం శాసనాత్ శాస్త్రమృగ్వేదాదిః । అత ఎవ మహావిషయత్వాత్ మహత్ ।
న కేవలం మహావిషయత్వేనాస్య మహత్త్వమ్ , అపి త్వనేకాఙ్గోపాఙ్గోపకరణతయాపీత్యాహ -
అనేకవిద్యాస్థానోపబృంహితస్య ।
పురాణన్యాయమీమాంసాదయో దశ విద్యాస్థానాని తైస్తయా తయా ద్వారోపకృతస్య । తదనేన సమస్తశిష్టజనపరిగ్రహేణాప్రామాణ్యశఙ్కాప్యపాకృతా । పురాణాదిప్రణేతారో హి మహర్షయః శిష్టాస్తైస్తయా తయా ద్వారా వేదాన్వ్యాచక్షాణైస్తదర్థఞ్చాదరేణానుతిష్ఠద్భిః పరిగృహీతో వేద ఇతి ।
న చాయమనవబోధకో నాప్యస్పష్టబోధకో యేనాప్రమాణం స్యాదిత్యాహ -
ప్రదీపవత్సర్వార్థావద్యోతినః ।
సర్వమర్థజాతం సర్వథావబోధయన్నానవబోధకో నాప్యస్పష్టబోధక ఇత్యర్థః ।
అత ఎవ
సర్వజ్ఞకల్పస్య -
సర్వజ్ఞసదృశస్య ।
సర్వజ్ఞస్య హి జ్ఞానం సర్వవిషయం, శాస్త్రస్యాప్యభిధానం సర్వవిషయమితి సాదృశ్యమ్ । తదేవమన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమప్యాహ -
న హీదృశస్యేతి ।
సర్వజ్ఞస్య గుణః సర్వవిషయతాతదన్వితం శాస్త్రమ్ , అస్యాపి సర్వవిషయత్వాత్ ।
ఉక్తమర్థం ప్రమాణయతి -
యద్యద్విస్తరార్థం శాస్త్రం యస్మాత్పురుషవిశేషాత్సమ్భవతి స -
పురుషవిశేషః
తతోఽపి -
శాస్త్రాత్
అధికతరవిజ్ఞానః
ఇతి యోజనా । అద్యత్వేఽప్యస్మదాదిభిర్యత్సమీచీనార్థవిషయం శాస్త్రం విరచ్యతే తత్రాస్మాకం వక్తృణాం వాక్యాజ్జ్ఞానమధికవిషయమ్ । నహి తే తేఽసాధారణధర్మా అనుభూయమానా అపి శక్యా వక్తుమ్ । న ఖల్విక్షుక్షీరగుడాదీనాం మధురరసభేదాః శక్యాః సరస్వత్యాప్యాఖ్యాతుమ్ । విస్తరార్థమపి వాక్యం న వక్తృజ్ఞానేన తుల్యవిషయమితి కథయితుం విస్తరగ్రహణమ్ ।
సోపనయం నిగమనమాహ -
కిము వక్తవ్యమితి ।
వేదస్య యస్మాత్ మహతో భూతాత్ యోనేః సమ్భవః, తస్య మహతో భూతస్య బ్రహ్మణో నిరతిశయం సర్వజ్ఞత్వం చ సర్వశక్తిత్వం చ కిము వక్తవ్యమితి యోజనా ।
అనేకశాఖేతి ।
అత్ర చానేకశాఖాభేదభిన్నస్యవేదస్యేత్యాదిః సమ్భవ ఇత్యన్త ఉపనయః । తస్యేత్యాది సర్వశక్తిత్వఞ్చేత్యన్తం నిగమనమ్ ।
అప్రయత్నేనైవేతి ।
ఈషత్ప్రయత్నేన, యథాలవణా యవాగూరితి । దేవర్షయో హి మహాపరిశ్రమేణాపి యత్రాశక్తస్తదయమీషత్ప్రయత్నేన లీలయైవ కరోతీతి నిరతిశయమస్య సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చోక్తం భవతి । అప్రయత్నేనాస్య వేదకర్తృత్వే శ్రుతిరుక్తా - “అస్య మహతో భూతస్య”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇతి । యేఽపి తావత్ వర్ణానాం నిత్యత్వమాస్థిషత తైరపి పదవాక్యాదీనామనిత్యత్వమభ్యుపేయమ్ । ఆనుపూర్వీభేదవన్తో హి వర్ణాః పదమ్ । పదాని చానుపూర్వీభేదవన్తి వాక్యమ్ । వ్యక్తిధర్మశ్చానుపూర్వీ న వర్ణధర్మః, వర్ణానాం నిత్యానాం విభూనాం చ కాలతో దేశతో వా పౌర్వాపర్యాయోగాత్ । వ్యక్తిశ్చానిత్యేతి కథం తదుపగృహీతానాం వర్ణానాం నిత్యానామపి పదతా నిత్యా । పదానిత్యతయా చ వాక్యాదీనామప్యనిత్యతా వ్యాఖ్యాతా । తస్మాన్నృత్తానుకరణవత్పదాద్యనుకరణమ్ । యథా హి యాదృశం గాత్రచలనాది నర్తకః కరోతి తాదృశమేవ శిక్ష్యమాణానుకరోతి నర్తకీ, న తు తదేవ వ్యనక్తి, ఎవం యాదృశీమానుపూర్వీం వైదికానాం వర్ణపదాదీనాం కరోత్యధ్యాపయితా తాదృశీమేవానుకరోతి మాణవకః, న తు తామేవోచ్చారయతి, ఆచార్యవ్యక్తిభ్యో మాణవకవ్యక్తీనామన్యత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యానిత్యవర్ణవాదినాం న లౌకికవైదికపదవాక్యాదిపౌరుషేయత్వే వివాదః, కేవలం వేదవాక్యేషు పురుషస్వాతన్త్ర్యాస్వాతన్త్ర్యే విప్రతిపత్తిః । యథాహుః - “యత్నతః ప్రతిషేధ్యా నః పురుషాణాం స్వతన్త్రతా” । తత్ర సృష్టిప్రలయమనిచ్ఛన్తో జైమినీయా వేదాధ్యయనం ప్రత్యస్మాదృశగురుశిష్యపరమ్పరామవిచ్ఛిన్నామిచ్ఛన్తే వేదమనాదిమాచక్షతే । వైయాసికం తు మతమనువర్తమానాః శ్రుతిస్మృతీతిహాసాదిసిద్ధసృష్టిప్రలయానుసారేణానాద్యవిద్యోపధానలబ్ధసర్వశక్తిజ్ఞానస్యాపి పరమాత్మనో నిత్యస్య వేదానాం యోనేరపి న తేషు స్వాతన్త్ర్యమ్ , పూర్వపూర్వసర్గానుసారేణ తాదృశతాదృశానుపూర్వీవిరచనాత్ । యథా హి - యాగాదిబ్రహ్మహత్యాదయోఽర్థానర్థహేతవో బ్రహ్మవివర్తా అపి న సర్గాన్తరేఽపి విపరీయన్తే । న హి జాతు క్వచిత్సర్గే బ్రహ్మహత్యాఽర్థహేతురనర్థహేతుశ్చాశ్వమేధో భవతి । అగ్నిర్వా క్లేదయతి । ఆపో వా దహన్తి । తద్వత్ । యథాత్ర సర్గే నియతానుపూర్వ్యం వేదాధ్యయనమభ్యుదయనిఃశ్రేయసహేతురన్యథా తదేవ వాగ్వజ్రతయానర్థహేతుః, ఎవం సర్గాన్తరేష్వపీతి తదనురోధాత్సర్వజ్ఞోఽపి సర్వశక్తిరపి పూర్వపూర్వసర్గానుసారేణ వేదాన్విరచయన్న స్వతన్త్రః । పురుషాస్వాతన్త్ర్యమాత్రం చాపౌరుషేయత్వం రోచయన్తే జైమినీయా అపి । తచ్చాస్మాకమపి సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ । న చైకస్య ప్రతిభానేఽనాశ్వాస ఇతి యుక్తమ్ । న హి బహూనామప్యజ్ఞానాం విజ్ఞానాం వాశయదోషవతాం ప్రతిభానే యుక్త ఆశ్వాసః । తత్త్వజ్ఞానవతశ్చాపాస్తసమస్తదోషస్యైకస్యాపి ప్రతిభానే యుక్త ఎవాశ్వాసః । సర్గాదిభువాం ప్రజాపతిదేవర్షీణాం ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యసమ్పన్నానాముపపద్యతే తత్స్వరూపావధారణమ్ , తత్ప్రత్యయేన చార్వాచీనానామపి తత్ర సంప్రత్యయ ఇత్యుపపన్నం బ్రహ్మణః శాస్త్రయోనిత్వమ్ , శాస్త్రస్య చాపౌరుషేయత్వమ్ , ప్రామాణ్యం చేతి ।।
ఇతి ప్రథమవర్ణకమ్ ।।
వర్ణకాన్తరమారభతే -
అథవేతి ।
పూర్వేణాధికరణేన బ్రహ్మస్వరూపలక్షణాసమ్భవాశఙ్కాం వ్యుదస్య లక్షణసమ్భవ ఉక్తః । తస్యైవ తు లక్షణస్యానేనానుమానత్వాశఙ్కామపాకృత్యాగమోపదర్శనేన బ్రహ్మణి శాస్త్రం ప్రమాణముక్తమ్ । అక్షరార్థస్త్వతిరోహితః ॥ ౩ ॥
శాస్త్రప్రమాణకత్వముక్తం బ్రహ్మణః ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ, తదనేన సూత్రేణ ప్రతిపాదనీయమిత్యుత్సూత్రం పూర్వపక్షమారచయతి భాష్యకారః -
కథం పునరితి ।
కిమాక్షేపే । శుద్ధబుద్ధోదాసీనస్వభావతయోపేక్షణీయం బ్రహ్మ, భూతమభిదధతాం వేదాన్తానామపురుషార్థోపదేశినామప్రయోజనత్వాపత్తేః, భూతార్థత్వేన చ ప్రత్యక్షాదిభిః సమానవిషయతయా లౌకికవాక్యవత్తదర్థానువాదకత్వేనాప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । న ఖలు లౌకికాని వాక్యాని ప్రమాణాన్తరవిషయమర్థమవబోధయన్తి స్వతః ప్రమాణమ్ , ఎవం వేదాన్తా అపీత్యనపేక్షత్వలక్షణం ప్రామాణ్యమేషాం వ్యాహన్యేత । న చైతైరప్రమాణైర్భవితుం యుక్తమ్ । న చాప్రయోజనైః, స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యాపాదితప్రయోజనవత్త్వనియమాత్ । తస్మాత్తత్తద్విహితకర్మాపేక్షితకర్తృదేవతాదిప్రతిపాదనపరత్వేనైవ క్రియార్థత్వమ్ । యది త్వసంనిధానాత్తత్పరత్వం న రోచయన్తే, తతః సంనిహితోపాసనాదిక్రియాపరత్వం వేదాన్తానామ్ । ఎవం హి ప్రత్యక్షాద్యనధిగతగోచరత్వేనానపేక్షతయా ప్రామాణ్యం చ ప్రయోజనవత్త్వం చ సిధ్యతీతి తాత్పర్యార్థః । పారమర్షసూత్రోపన్యాసస్తు పూర్వపక్షదార్ఢ్యాయ । ఆనర్థక్యఞ్చాప్రయోజనవత్త్వమ్ , సాపేక్షతయా ప్రమానుత్పాదకత్వం, చానువాదకత్వాదితి ।
అతః ఇత్యాదివాన్తం
గ్రహణకవాక్యమ్ ।
అస్య విభాగభాష్యం
నహి ఇత్యాది ఉపపన్నా వా ఇత్యన్తమ్ ।
స్యాదేతత్ । అక్రియార్థత్వేఽపి బ్రహ్మస్వరూపవిధిపరా వేదాన్తా భవిష్యన్తి, తథా చ “విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్”(జై.సూ. ౨.౧.) - ఇతి రాద్ధాన్తసూత్రమనుగ్రహీష్యతే । న ఖల్వప్రవృత్తప్రవర్తనమేవ విధిః, ఉత్పత్తివిధేరజ్ఞాతజ్ఞాపనార్థత్వాత్ ।
వేదాన్తానాం చాజ్ఞాతం బ్రహ్మ జ్ఞాపయతాం తథాభావాదిత్యత ఆహ -
న చ పరినిష్ఠిత ఇతి ।
అనాగతోత్పాద్యభావవిషయ ఎవ హి సర్వో విధిరుపేయః, ఉత్పత్త్యధికారవినియోగప్రయోగోత్పత్తిరూపాణాం పరస్పరావినాభావాత్ , సిద్ధే చ తేషామసమ్భవాత్ , తద్వాక్యానాం త్వైదమ్పర్యం భిద్యతే । యథా - ‘అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్స్వర్గకామః’ ఇత్యాదిభ్యోఽధికారవినియోగప్రయోగాణాం ప్రతిలమ్భాత్ , ‘అగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ఇత్యుత్పత్తిమాత్రపరం వాక్యమ్ । న త్వత్ర వినియోగాదయో న సన్తి, సన్తోఽప్యన్యతో లబ్ధత్వాత్కేవలమవివక్షితాః । తస్మాత్ భావనావిషయో విధిర్న సిద్ధే వస్తుని భవితుమర్హతీతి ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అత్రారుచికారణముక్త్వా పక్షాన్తరముపసఙ్క్రమతే -
అథేతి ।
ఎవం చ సత్యుక్తరూపే బ్రహ్మణి శబ్దస్యాతాత్పర్యాత్ ప్రమాణాన్తరేణ యాదృశమస్య రూపం వ్యవస్థాప్యతే న తచ్ఛబ్దేన విరుధ్యతే, తస్యోపాసనాపరత్వాత్ , సమారోపేణ చోపాసనాయా ఉపపత్తేరితి ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాన్నేతి ।
సూత్రేణ సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - తత్తు సమన్వయాత్ ॥
తదేతత్ వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
తదిత్యుత్తరపక్షప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
తద్బ్రహ్మేతి ।
పూర్వపక్షీ కర్కశాశయః పృచ్ఛతి -
కథమ్ ।
కుతః ప్రకారాదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తీ స్వపక్షే హేతుం ప్రకారభేదమాహ -
సమన్వయాత్ ।
సమ్యగన్వయః సమన్వయస్తస్మాత్ ।
ఎతదేవ విభజతే -
సర్వేషు హి వేదాన్తేష్వితి ।
వేదాన్తానామైకాన్తికీం బ్రహ్మపరతామాచిఖ్యసుర్బహూని వాక్యాన్యుదాహరతి -
సదేవేతి ।
'యతో వా ఇమాని భూతాని” ఇతి తు వాక్యం పూర్వముదాహృతం జగదుత్పత్తిస్థితినాశకారణమితి చేహ స్మారితమితి న పఠితమ్ । యేన హి వాక్యముపక్రమ్యతే యేన చోపసంహ్రియతే తదేవ వాక్యార్థ ఇతి శాబ్దాః । యథోపాంశుయాజవాక్యేఽనూచోః పురోడాశయోర్జామితాదోషసఙ్కీర్తనపూర్వకోపాంశుయాజవిధానే తత్ప్రతిసమాధానోపసంహారే చాపూర్వోపాంశుయాజకర్మవిధిపరతా ఎకవాక్యతాబలాదాశ్రితా, ఎవమత్రాపి “సదేవ సోమ్యేదమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి బ్రహ్మోపక్రమాత్ “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి చ జీవస్య బ్రహ్మాత్మనోపసంహారాత్తత్పరతైవ వాక్యస్య । ఎవం వాక్యాన్తరాణామపి పౌర్వాపర్యాలోచనయా బ్రహ్మపరత్వమవగన్తవ్యమ్ । న చ తత్పరత్వస్య దృష్టస్య సతి సమ్భవేఽన్యపరతా అదృష్టా యుక్తా కల్పయితుమ్ , అతిప్రసఙ్గాత్ ।
న కేవలం కర్తృపరతా తేషామదృష్టా, అనుపపన్నా చేత్యాహ -
న చ తేషామితి ।
సాపేక్షత్వేనాప్రామాణ్యం పూర్వపక్షబీజం దూషయతి -
న చ పరినిష్ఠితవస్తుస్వరూపత్వేఽపీతి ।
అయమభిసన్ధిః - పుంవాక్యనిదర్శనేన హి భూతార్థతయా వేదాన్తానాం సాపేక్షత్వమాశఙ్క్యతే । తత్రైవం భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టామ్ , కిం పుంవాక్యానాం సాపేక్షతా భూతార్థత్వేన, ఆహో పౌరుషేయత్వేన । యది భూతార్థత్వేన తతః ప్రత్యక్షాదీనామపి పరస్పరాపేక్షత్వేనాప్రామాణ్యప్రసఙ్గః । తాన్యపి హి భూతార్థాన్యేవ । అథ పురుషబుద్ధిప్రభవతయా పుంవాక్యం సాపేక్షమ్ , ఎవం తర్హి తదపూర్వకాణాం వేదాన్తానాం భూతార్థానామపి నాప్రామాణ్యం, ప్రత్యక్షాదీనామివ నియతేన్ద్రియలిఙ్గాదిజన్మనామ్ । యద్యుచ్యేత సిద్ధే కిలాపౌరుషేయత్వే వేదాన్తానామనపేక్షతయా ప్రామాణ్యం సిధ్యేత్ , తదేవ తు భూతార్థత్వేన న సిధ్యతి, భూతార్థస్య శబ్దానపేక్షేణ పురుషేణ మానాన్తరతః శక్యజ్ఞానత్వాద్బుద్ధిపూర్వం విరచనోపపత్తేః, వాక్యత్వాదిలిఙ్గకస్య వేదపౌరుషేయత్వానుమానస్యాప్రత్యూహముత్పత్తేః । తస్మాత్ పౌరుషేయత్వేన సాపేక్షత్వం దుర్వారం, న తు భూతార్థత్వేన । కార్యార్థత్వే తు కార్యస్యాపూర్వస్య మానాన్తరాగోచరతయాత్యన్తాననుభూతపూర్వస్య తత్త్వేన సమారోపేణ వా పురుషబుద్ధావనారోహాత్తదర్థానాం వేదాన్తానామశక్యరచనతయా పౌరుషేయత్వాభావాదనపేక్షం ప్రమాణత్వం సిధ్యతీతి ప్రామాణ్యాయ వేదాన్తానాం కార్యపరత్వమాతిష్ఠామహే । అత్రబ్రూమః - కిం పునరిదం కార్యమభిమతమాయుష్మతః యదశక్యం పురుషేణ జ్ఞాతుమ్ । అపూర్వమితి చేత్ , హన్త కుతస్త్యమస్య లిఙాద్యర్థత్వమ్ , తేనాలౌకికేన సఙ్గతిసంవేదనవిరహాత్ । లోకానుసారతః క్రియాయా ఎవ లౌకిక్యాః కార్యాయా లిఙాదేరవగమాత్ । ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి సాధ్యస్వర్గవిశిష్టో నియోజ్యోఽవగమ్యతే, స చ తదేవ కార్యమవగచ్ఛతి యత్స్వర్గానుకూలమ్ । న చ క్రియా క్షణభఙ్గురాముష్మికాయ స్వర్గాయ కల్పత ఇతి పారిశేష్యాద్వేదత ఎవాపూర్వే కార్యే లిఙాదీనాం సమ్బన్ధగ్రహ ఇతి చేత్ , హన్త చైత్యవన్దనాదివాక్యేష్వపి స్వర్గకామాదిపదసమ్బన్ధాదపూర్వకార్యత్వప్రసఙ్గః, తథా చ తేషామప్యశక్యరచనత్వేనాపౌరుషేయత్వాపాతః । స్పష్టదృష్టేన పౌరుషేయత్వేన వా తేషామపూర్వార్థత్వప్రతిషేధే వాక్యత్వాదినా లిఙ్గేన వేదానామపి పౌరుషేయత్వమనుమితమిత్యపూర్వార్థతా న స్యాత్ । అన్యతస్తు వాక్యత్వాదీనామనుమానాభామత్వోపపాదనే కృతమపూర్వార్థత్వేనాత్ర తదుపపాదకేన । ఉపపాదితం చాపౌరుషేయత్వమస్మాభిర్న్యాయకణికాయామ్, ఇహ తు విస్తరభయాన్నోక్తమ్ । తేనాపౌరుషేయత్వే సిద్ధే భూతార్థానామపి వేదాన్తానాం న సాపేక్షతయా ప్రామాణ్యవిఘాతః । న చానధిగతగన్తృతా నాస్తి యేన ప్రామాణ్యం న స్యాత్ , జీవస్య బ్రహ్మతాయా అన్యతోఽనధిగమాత్ । తదిదముక్తమ్- ‘న చ పరినిష్ఠితవస్తుస్వరూపత్వేఽపి’ ఇతి ।
ద్వితీయం పూర్వపక్షబీజం స్మారయిత్వా దూషయతి -
యత్తు హేయోపాదేయరహితత్వాదితి ।
విధ్యర్థావగమాత్ఖలు పారమ్పర్యేణ పురుషార్థప్రతిలమ్భః । ఇహ తు - “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యవగతిపర్యన్తాద్వాక్యార్థజ్ఞానాత్ బాహ్యానుష్ఠానాయాసానపేక్షాత్సాక్షాదేవ పురుషార్థప్రతిలమ్భో నాయం సర్పో రజ్జురియమితిజ్ఞానాదివేతి సోఽయమస్య విధ్యర్థజ్ఞానాత్ ప్రకర్షః । ఎతదుక్తం భవతి - ద్వివిధం హీప్సితం పురుషస్య । కిఞ్చిదప్రాప్తమ్ , గ్రామాది, కిఞ్చిత్పునః ప్రాప్తమపి భ్రమవశాదప్రాప్తమిత్యవగతమ్ , యథా స్వగ్రీవావనద్ధం గ్రైవేయకమ్ । ఎవం జిహాసితమపి ద్వివిధమ్ , కిఞ్చిదహీనం జీహాసతి, యథా వలయితచరణం ఫణినమ్ , కిఞ్చిత్పునర్హీనమేవ జిహాసతి, యథా చరణాభరణే నూపురే ఫణినమారోపితమ్ । తత్రాప్రాప్తప్రాప్తౌ చాత్యక్తత్యాగే చ బాహ్యోపాయానుష్ఠానసాధ్యత్వాత్తదుపాయతత్త్వజ్ఞానాదస్తి పరాచీనానుష్ఠానాపేక్షా । న జాతు జ్ఞానమాత్రం వస్త్వపనయతి । న హి సహస్రమపి రజ్జుప్రత్యయా వస్తుసన్తం ఫణినమన్యథయితుమీశతే । సమారోపితే తు ప్రేప్సితజిహాసితే తత్త్వసాక్షాత్కారమాత్రేణ బాహ్యానుష్ఠానానపేక్షేణ శక్యేతే ప్రాప్తుమివ హాతుమివ । సమారోపమాత్రజీవితే హి తే, సమారోపితం చ తత్త్వసక్షాత్కారః సమూలఘాతముపహన్తీతి ।
తథేహాప్యవిద్యాసమారోపితజీవభావే బ్రహ్మణ్యానన్దే వస్తుతః శోకదుఃఖాదిరహితే సమారోపితనిబన్ధనస్తద్భావః “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యార్థతత్త్వజ్ఞానాదవగతిపర్యన్తాన్నివర్తతే, తన్నివృత్తౌ ప్రాప్తమప్యానన్దరూపమప్రాప్తమివ ప్రాప్తం భవతి, త్యక్తమపి శోకదుఃఖాద్యత్యక్తమివ త్యక్తం భవతి, తదిదముక్తమ్ -
బ్రహ్మాత్మావగమాదేవ
జీవస్య సర్వక్లేశస్య సవాసనస్య విపర్యాసస్య । స హి క్లిశ్నాతి జన్తూనతః క్లేశః, తస్య ప్రకర్షేణ హానాత్పురుషార్థస్యదుఃఖనివృత్తిసుఖాప్తిలక్షణస్య సిద్ధేరితి ।
యత్తు “ఆత్మేత్యేవోపాసీత”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) “ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత” (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౫) ఇత్యుపాసనావాక్యగతదేవతాదిప్రతిపాదనేనోపాసనాపరత్వం వేదాన్తానాముక్తం, తద్దూషయతి -
దేవతాదిప్రతిపాదనస్య తు ఆత్మేత్యేతావన్మాత్రస్యస్వవాక్యగతోపాసనార్థత్వేఽపి న కశ్చిద్విరోధః ।
యది న విరోధః, సన్తు తర్హి వేదాన్తా దేవతాప్రతిపాదనద్వారేణోపాసనావిధిపరా ఎవేత్యత ఆహ -
న తు తథా బ్రహ్మణ ఇతి ।
ఉపాస్యోపాసకోపాసనాదిభేదసిద్ధ్యధీనోపాసనా న నిరస్తసమస్తభేదప్రపఞ్చే వేదాన్తవేద్యే బ్రహ్మణి సమ్భవతీతి నోపాసనావిధిశేషత్వం వేదాన్తానాం తద్విరోధిత్వాదిత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । యది విధివిరహేఽపి వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యమ్ , హన్త తర్హి “సోఽరోదీత్” (తై. సం. ౧ । ౫ । ౧ । ౧) ఇత్యాదీనామప్యస్తు స్వతన్త్రాణామేవోపేక్షణీయార్థానాం ప్రామాణ్యమ్ । న హి హానోపాదానబుద్ధీ ఎవ ప్రామణస్య ఫలే, ఉపేక్షాబుద్ధేరపి తత్ఫలత్వేన ప్రామాణికైరభ్యుపేతత్వాదితి కృతమ్ ‘బర్హిషి రజతం న దేయమ్’ ఇత్యాదినిషేధవిధిపరత్వేనైతేషామిత్యత ఆహ -
యద్యపీతి ।
స్వాధ్యాయవిధ్యధీనగ్రహణతయా హి సర్వో వేదరాశిః పురుషార్థతన్త్ర ఇత్యవగతమ్ । తత్రైకేనాపి వర్ణేన నాపురుషార్థేన భవితుం యుక్తమ్ , కిం పునరియతా “సోఽరోదీత్” (తై. సం. ౧ । ౫ । ౧ । ౧) ఇత్యాదినా పదప్రబన్ధేన । న చ వేదాన్తేభ్య ఇవ తదర్థావగమమాత్రాదేవ కశ్చిత్పురుషార్థ ఉపలభ్యతే । తేనైష పదసన్దర్భః సాకాఙ్క్ష ఎవాస్తే పురుషార్థముదీక్షమాణః । ‘బర్హిషి రజతం న దేయమ్’ ఇత్యయమపి నిషేధవిధిః స్వనిషేధ్యస్య నిన్దామపేక్షతే । న హ్యన్యథా తతశ్చేతనః శక్యో నివర్తయితుమ్ । తద్యది దూరతోఽపి న నిన్దామవాప్స్యత్తతో నిషేధవిధిరేవ రజతనిషేధే చ నిన్దాయాం చ దర్విహోమవత్సామర్థ్యద్వయమకల్పయిష్యత్ । తదేవముత్తప్తయోః “సోఽరోదీత్” (తై. సం. ౧ । ౫ । ౧ । ౧) ఇతి ‘బర్హిషి రజతం న దేయమ్’ ఇతి చ పదసన్దర్భయోర్లక్ష్యమాణనిన్దాద్వారేణ నష్టాశ్వదగ్ధరథవత్పరస్పరం సమన్వయః । న త్వేవం వేదాన్తేషు పురుషార్థాపేక్షా, తదర్థావగమాదేవానపేక్షాత్ పరమపురుషార్థలాభాదిత్యుక్తమ్ ।
నను విధ్యసంస్పర్శినో వేదస్యాన్యస్య న ప్రామాణ్యం దృష్టమితి కథం వేదాన్తానాం తదస్పృశాం తద్భవిష్యతీత్యత ఆహ -
న చానుమానగమ్యమితి ।
అబాధితానధిగతాసన్దిగ్ధబోధజనకత్వం హి ప్రమాణత్వం ప్రమాణానాం తచ్చ స్వత ఇత్యుపపాదితమ్ । యద్యపి చైషామీదృగ్బోధజనకత్వం కార్యార్థాపత్తిసమధిగమ్యమ్ , తథాపి తద్బోధోపజననే మానాన్తరం నాపేక్షతే । నాపీమామేవార్థాపత్తిమ్ , పరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గాదితి స్వత ఇత్యుక్తమ్ । ఈదృగ్బోధజనకత్వం చ కార్యే ఇవ విధీనామ్ , వేదాన్తానాం బ్రహ్మణ్యస్తీతి దృష్టాన్తానపేక్షం తేషాం బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యం సిద్ధం భవతి । అన్యథా నేన్ద్రియాన్తరాణాం రూపప్రకాశనం దృష్టమితి చక్షురపి న రూపం ప్రకాశయేదితి ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆచార్యైకదేశీయానాం మతముత్థాపయతి -
అత్రాపరే ప్రత్యవతిష్ఠన్త ఇతి ।
తథా హి- “అజ్ఞాతసఙ్గతిత్వేన శాస్త్రత్వేనార్థవత్తయా । మననాదిప్రతీత్యా చ కార్యార్థాద్బ్రహ్మనిశ్చయః” ॥ న ఖలు వేదాన్తాః సిద్ధబ్రహ్మరూపపరా భవితుమర్హన్తి, తత్రావిదితసఙ్గతిత్వాత్ । యత్ర హి శబ్దా లోకేన న ప్రయుజ్యన్తే తత్ర న తేషాం సఙ్గతిగ్రహః । న చాహేయమనుపాదేయం రూపమాత్రం కశ్చిద్వివక్షతి ప్రేక్షావాన్ , తస్యాబుభుత్సితత్వాత్ । అబుభుత్సితావబోధనే చ ప్రేక్షావత్తావిఘాతాత్ । తస్మాత్ప్రతిపిత్సితం ప్రతిపిపాదయిషన్నయం లోకః ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతమేవార్థం ప్రతిపాదయేత్ , కార్యం చావగతం తద్ధేతురితి తదేవ బోధయేత్ । ఎవం చ వృద్ధవ్యవహారప్రయోగాత్ పదానాం కార్యపరతామవగచ్ఛతి । తత్ర కిఞ్చిత్సాక్షాత్కార్యాభిధాయకం, కిఞ్చిత్తు కార్యార్థస్వార్థాభిధాయకం, న తు భూతార్థపరతా పదానామ్ । అపి చ నరాన్తరస్య వ్యుత్పన్నస్యార్థప్రత్యయమనుమాయ తస్య చ శబ్దభావాభావానువిధానమవగమ్య శబ్దస్య తద్విషయవాచకత్వం నిశ్చేతవ్యమ్ । న చ భూతార్థరూపమాత్రప్రత్యయే పరనరవర్తిని కిఞ్చిల్లిఙ్గమస్తి । కార్యప్రత్యయే తు నరాన్తరవర్తిని ప్రవృత్తినివృత్తీ స్తో హేతూ ఇత్యజ్ఞాతసఙ్గతిత్వాన్న బ్రహ్మరూపపరా వేదాన్తాః । అపి చ వేదాన్తానాం వేదత్వాచ్ఛాస్త్రత్వప్రసిద్ధిరస్తి । ప్రవృత్తినివృత్తిపరాణాం చ సన్దర్భాణాం శాస్త్రత్వమ్ । యథాహుః - “ప్రవృత్తిర్వా నివృత్తిర్వా నిత్యేన కృతకేన వా । పుంసాం యేనోపదిశ్యేత తచ్ఛాస్త్రమభిధీయతే” ॥ ఇతి । తస్మాచ్ఛాస్త్రత్వప్రసిద్ధ్యా వ్యాహతమేషాం బ్రహ్మస్వరూపపరత్వమ్ । అపి చ న బ్రహ్మరూపప్రతిపాదనపరాణామేషామర్థవత్త్వం పశ్యామః । న చ రజ్జురియం న భుజఙ్గ ఇతి యథాకథఞ్చిల్లక్షణయా వాక్యార్థతత్త్వనిశ్చయే యథా భయకమ్పాదినివృత్తిః, ఎవం “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతివాక్యార్థావగమాన్నివృత్తిర్భవతి సాంసారికాణాం ధర్మాణామ్ । శ్రుతవాక్యార్థస్యాపి పుంసస్తేషాం తాదవస్థ్యాత్ । అపి చ యది శ్రుతబ్రహ్మణో భవతి సాంసారికధర్మనివృత్తిః, కస్మాత్పునః శ్రవణస్యోపరి మననాదయః శ్రూయన్తే । తస్మాత్తేషాం వైయర్థ్యప్రసఙ్గాదపి న బ్రహ్మస్వరూపపరా వేదాన్తాః, కిం త్వాత్మప్రతిపత్తివిషయకార్యపరాః । తచ్చ కార్యం స్వాత్మని నియోజ్యం నియుఞ్జానం నియోగ ఇతి చ మానాన్తరాపూర్వతయాపూర్వమితి చాఖ్యాయతే । న చ విషయానుష్ఠానం వినా తత్సిద్ధిరితి స్వసిద్ధ్యర్థం తదేవ కార్యం స్వవిషయస్య కరణస్యాత్మజ్ఞానస్యానుష్ఠానమాక్షిపతి । యథా చ కార్యం స్వవిషయాధీననిరూపణమితి జ్ఞానేన విషేయేణ నిరూప్యతే, ఎవం జ్ఞానమపి స్వవిషయమాత్మానమన్తరేణాశక్యనిరూపణమితి తన్నిరూపణాయ తాదృశమాత్మానమాక్షిపతి, తదేవ కార్యమ్ । యథాహుః - “యత్తు తత్సిద్ధ్యర్థముపాదీయతే ఆక్షిప్యతే తదపి విధేయమితి తన్త్రే వ్యవహారః” ఇతి । విధేయతా చ నియోగవిషయస్య జ్ఞానస్య భావార్థతయానుష్ఠేయతా, తద్విషయస్య త్వాత్మనః స్వరూపసత్తావినిశ్చితిః । ఆరోపితతద్భావస్య త్వన్యస్య నిరూపకత్వే తేన తన్నిరూపితం న స్యాత్ । తస్మాత్తాదృగాత్మప్రతిపత్తివిధిపరేభ్యో వేదాన్తేభ్యస్తాదృగాత్మవినిశ్చయః ।
తదేతత్సర్వమాహ -
యద్యపీతి ।
విధిపరేభ్యోఽపి వస్తుతత్త్వవినిశ్చయ ఇత్యత్ర విదర్శనముక్తమ్ -
యథా యూపేతి ।
'యూపే పశుం బధ్నాతి” ఇతి బన్ధనాయ వినియుక్తే యూపే, తస్యాలౌకికత్వాత్కోఽసౌ యూప ఇత్యపేక్షితే ‘ఖాదిరో యూపో భవతి’ , ‘యూపం తక్షతి’ , ‘యూపమష్టాశ్రీకరోతి’ ఇత్యాదిభిర్వాక్యైస్తక్షణాదివిధిపరైరపి సంస్కారావిష్టం విశిష్టలక్షణసంస్థానం దారు యూప ఇతి గమ్యతే । ఎవమాహవనీయాదయోఽప్యవగన్తవ్యాః ।
ప్రవృత్తినివృత్తిపరస్య శాస్త్రత్వం న స్వరూపపరస్య, కార్య ఎవ చ సమ్బన్ధో న స్వరూపే, ఇతి హేతుద్వయం భాష్యవాక్యేనోపపాదితమ్ -
ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనత్వాత్ ఇత్యాదినా తత్సామాన్యాద్వేదాన్తానామపి తథైవార్థవత్త్వం స్యాదిత్యన్తేన ।
న చ స్వతన్త్రం కార్యం నియోజ్యమధికారిణమనుష్ఠాతారమన్తరేణేతి నియోజ్యభేదమాహ -
సతి చ విధిపరత్వ ఇతి ।
'బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి” ఇతి సిద్ధవదర్థవాదాదవగతస్యాపి బ్రహ్మభవనస్య నియోజ్యవిశేషాకాఙ్క్షాయాం బ్రహ్మ బుభూషోర్నియోజ్యవిశేషస్య రాత్రిసత్రన్యాయేన ప్రతిలమ్భః । పిణ్డపితృయజ్ఞన్యాయేన తు స్వర్గకామస్య నియోజ్యస్య కల్పనాయామర్థవాదస్యాసమవేతార్థతయాత్యన్తపరోక్షా వృత్తిః స్యాదితి । బ్రహ్మభావశ్చామృతత్వమితి అమృతత్వకామస్య ఇత్యుక్తమ్ । అమృతత్వం చామృతత్వాదేవ, న కృతకత్వేన శక్యమనిత్యమనుమాతుమ్ । ఆగమవిరోధాదితి భావః ।
ఉక్తేన ధర్మబ్రహ్మజ్ఞానయోర్వైలక్షణ్యేన విధ్యవిషయత్వం చోదయతి -
నన్వితి ।
పరిహరతి -
నార్హత్యేవమితి ।
అత్ర చాత్మదర్శనం న విధేయమ్ । తద్ధి దృశేరుపలబ్ధివచనత్వాత్ శ్రావణం వా స్యాత్ప్రత్యక్షం వా । ప్రత్యక్షమపి లౌకికమహంప్రత్యయో వా, భావనాప్రకర్షపర్యన్తజం వా । తత్ర శ్రావణం న విధేయమ్ , స్వాధ్యాయవిధినైవాస్య ప్రాపితత్వాత్ , కర్మశ్రావణవత్ । నాపి లౌకికం ప్రత్యక్షమ్ , తస్య నైసర్గికత్వాత్ । న చౌపనిషదాత్మవిషయం భావనాధేయవైశిష్ట్యం విధేయం, తస్యోపాసనావిధానాదేవ వాజినవదనునిష్పాదితత్వాత్ । తస్మాదౌపనిషదాత్మోపాసనా అమృతత్వకామం నియోజ్యం ప్రతి విధీయతే । ‘ద్రష్టవ్యః’ ఇత్యాదయస్తు విధిసరూపా న విధయః ఇతి ।
తదిదముక్తమ్ -
తదుపాసనాచ్చేతి ।
అర్థవత్తయా మననాదిప్రతీత్యా చేత్యస్య శేషః ప్రపఞ్చో నిగదవ్యాఖ్యాతః ।
తదేకదేశిమతం దూషయతి -
అత్రాభిధీయతే - న
ఎకదేశిమతమ్ ।
కుతః,
కర్మబ్రహ్మవిద్యాఫలయోర్వైలక్షణ్యాత్ ।
పుణ్యాపుణ్యకర్మణోః ఫలే సుఖదుఃఖే । తత్ర మనుష్యలోకమారభ్యాబ్రహ్మలోకాత్సుఖస్య తారతమ్యమధికాధికోత్కర్షః । ఎవం మనుష్యలోకమారభ్య దుఃఖతారతమ్యయా చావీచిలోకాత్ । తచ్చ సర్వం కార్యం చ వినాశి చ । ఆత్యన్తికం త్వశరీరత్వమనతిశయం స్వభావసిద్ధతయా నిత్యమకార్యమాత్మజ్ఞానస్య ఫలమ్ । తద్ధి ఫలమివ ఫలమ్ , అవిద్యాపనయనమాత్రేణావిర్భావాత్ । ఎతదుక్తం భవతి - త్వయాప్యుపాసనావిధిపరత్వం వేదాన్తానామభ్యుపగచ్ఛతా నిత్యశుద్ధబుద్ధత్వాదిరూపబ్రహ్మాత్మతా జీవస్య స్వాభావికీ వేదాన్తగమ్యాస్థీయతే । సా చోపాసనావిషయస్య విధేర్న ఫలమ్ , నిత్యత్వాదకార్యత్వాత్ । నాప్యనాద్యవిద్యాపిధానాపనయః, తస్య స్వవిరోధివిద్యోదయాదేవ భావాత్ । నాపి విద్యోదయః, తస్యాపి శ్రవణమననపూర్వకోపాసనాజనితసంస్కారసచివాదేవ చేతసో భావాత్ । ఉపాసనాసంస్కారవదుపాసనాపూర్వమపి చేతఃసహకారీతి చేత్ దృష్టం చ ఖలు నైయోగికం ఫలమైహికమపి, యథా చిత్రాకారీర్యాదినియోగానామనియతనియతఫలానామైహికఫలేతి చేత్ , న, గాన్ధర్వశాస్త్రార్థోపాసనావాసనాయా ఇవాపూర్వానపేక్షాయాః షడ్జాదిసాక్షాత్కారే వేదాన్తార్థోపాసనావాసనాయా జీవబ్రహ్మభావసాక్షాత్కారేఽనపేక్షాయా ఎవ సామర్థ్యాత్ । తథా చామృతీభావం ప్రత్యహేతుత్వాదుపాసనాపూర్వస్య, నామృతత్వకామస్తత్కార్యమవబోద్ధుమర్హతి । అన్యదిచ్ఛత్యన్యత్కరోతీతి హి విప్రతిషిద్ధమ్ । న చ తత్కామః క్రియామేవ కార్యమవగమిష్యతి నాపూర్వమితి సామ్ప్రతమ్ , తస్యా మానాన్తరాదేవ తత్సాధనత్వప్రతీతేర్విధేర్వైయర్థ్యాత్ , న చావఘాతాదివిధితుల్యతా, తత్రాపి నియమాపూర్వస్యాన్యతోఽనవగతేః । న చ బ్రహ్మభూయాదన్యదమృతత్వమార్థవాదికం కిఞ్చిదస్తి, యేన తత్కామ ఉపాసనాయామధిక్రియేత, విశ్వజిన్న్యాయేన తు స్వర్గకల్పనాయాం తస్య సాతిశయత్వం క్షయిత్వం చేతి న నిత్యఫలత్వముపాసనాయాః । తస్మాద్బ్రహ్మభూయస్యావిద్యాపిధానాపనయమాత్రేణావిర్భావాత్ , అవిద్యాపనయస్య చ వేదాన్తార్థవిజ్ఞానాదవగతిపర్యన్తాదేవ సమ్భవాత్ , ఉపాసనాయాః సంస్కారహేతుభావస్య సంస్కారస్య చ సాక్షాత్కారోపజననే మనఃసాచివ్యస్య చ మానాన్తరసిద్ధత్వాత్ , “ఆత్మేత్యేవోపాసీత”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతి న విధిః, అపి తు విధిసరూపోఽయమ్ । యథోపాంశుయాజవాక్యే ‘విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యః’ ఇత్యాదయో విధిసరూపా న విధయ ఇతి తాత్పర్యార్థః ।
శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధమిత్యుక్తమ్, తత్ర శ్రుతిం దర్శయతి -
తథా చ శ్రుతిరితి ।
న్యాయమాహ -
అత ఎవేతి ।
యత్కిల స్వాభావికం తన్నిత్యమ్ , యథా చైతన్యమ్ । స్వాభావికం చేదమ్ , తస్మాన్నిత్యమ్ ।
పరే హి ద్వయీం నిత్యతామాహుః - కూటస్థనిత్యతాం పరిణామినిత్యతాం చ । తత్ర నిత్యమిత్యుక్తే మా భూదస్య పరిణామినిత్యతేత్యాహ -
తత్ర కిఞ్చిదితి ।
పరిణామినిత్యతా హి న పారమార్థికీ । తథా హి - తత్సర్వాత్మనా వా పరిణమేదేకదేశేన వా । సర్వాత్మనా పరిణామే కథం న తత్త్వవ్యాహృతిః । ఎకదేశపరిణామే వా స ఎకదేశస్తతో భిన్నో వా అభిన్నో వా । భిన్నశ్చేత్కథం తస్య పరిణామః । న హ్యన్యస్మిన్ పరిణమమానేఽన్యః పరిణమతే, అతిప్రసఙ్గాత్ । అభేదే వా కథం న సర్వాత్మనా పరిణామః । భిన్నాభిన్నం తదితి చేత్ , తథా హి - తదేవ కారణాత్మనాభిన్నమ్ , భిన్నం చ కార్యాత్మనా, కటకాదయ ఇవాభిన్నా హాటకాత్మనా భిన్నాశ్చ కటకాద్యాత్మనా । న చ భేదాభేదయోర్విరోధాన్నైకత్ర సమవాయ ఇతి యుక్తమ్ । విరుద్ధమితి నః క్వ సంప్రత్యయోయత్ప్రమాణవిపర్యయేణ వర్తతే । యత్తు యథా ప్రమాణేనావగమ్యతే తస్య తథాభావ ఎవ । కుణ్డలమిదం సువర్ణమితి సామానాధికరణ్యప్రత్యయే చ వ్యక్తం భేదాభేదౌ చకాస్తః । తథా హి - ఆత్యన్తికేఽభేదేఽన్యతరస్య ద్విరవభాసప్రసఙ్గః । భేదే వాత్యన్తికే న సామానాధికరణ్యం గవాశ్వవత్ । ఆధారాధేయభావే ఎకాశ్రయత్వే వా న సామానాధికరణ్యమ్ , న హి భవతి కుణ్డం బదరమితి । నాప్యేకాసనస్థయోశ్చైత్రమైత్రయోశ్చైత్రో మైత్ర ఇతి । సోఽయమబాధితోఽసన్దిగ్ధః సర్వజనీనః సామానాధికరణ్యప్రత్యయ ఎవ కార్యకారణయోర్భేదాభేదౌ వ్యవస్థాపయతి । తథా చ కార్యాణాం కారణాత్మత్వాత్ , కారణస్య చ సద్రూపస్య సర్వత్రానుగమాత్ , సద్రూపేణాభేదః కార్యస్య జగతః, భేదః కార్యరూపేణ గోఘటాదినేతి । యథాహుః - “కార్యరూపేణ నానాత్వమభేదః కారణాత్మనా । హేమాత్మనా యథాభేదః కుణ్డలాద్యాత్మనా భిదా” ॥ ఇతి । అత్రోచ్యతే - కః పునరయం భేదో నామ, యః సహాభేదేనైకత్ర భవేత్ । పరస్పరాభావ ఇతి చేత్ , కిమయం కార్యకారణయోః కటకహాటకయోరస్తి న వా । న చేత్ , ఎకత్వమేవాస్తి, న చ భేదః । అస్తి చేద్భేద ఎవ, నాభేదః । న చ భావాభావయోరవిరోధః, సహావస్థానాసమ్భవాత్ । సమ్భవే వా కటకవర్ధమానకయోరపి తత్త్వేనాభేదప్రసఙ్గః, భేదస్యాభేదావిరోధాత్ । అపి చ కటకస్య హాటకాదభేదే యథా హాటకాత్మనా కటకముకుటకుణ్డలాదయో న భిద్యన్తే ఎవం కటకాత్మనాపి న భిద్యేరన్ , కటకస్య హాటకాదభేదాత్ । తథా చ హాటకమేవ వస్తుసన్న కటకాదయః, భేదస్యాప్రతిభాసనాత్ । అథ హాటకత్వేనైవాభేదో న కటకత్వేన, తేన తు భేద ఎవ కుణ్డలాదేః । యది హాటకాదభిన్నః కటకః కథమయం కుణ్డలాదిషు నానువర్తతే । నానువర్తతే చేత్కథం హాటకాదభిన్నః కటకః । యే హి యస్మిన్ననువర్తమానే వ్యావర్తన్తే తే తతో భిన్నా ఎవ, యథా సూత్రాత్కుసుమభేదాః । నానువర్తన్తే చానువర్తమానేఽపి హాటకత్వే కుణ్డలాదయః, తస్మాత్తేఽపి హాటకాద్భిన్నా ఎవేతి । సత్తానువృత్త్యా చ సర్వవస్త్వనుగమే ‘ఇదమిహ నేదమ్ , ఇదమస్మాన్నేదమ్ , ఇదమిదానీం నేదమ్ , ఇదమేవం నేదమ్’ ఇతి విభాగో న స్యాత్ । కస్యచిత్క్వచిత్కదాచిత్కథఞ్చిద్వివేకహేతోరభావాత్ । అపి చ దూరాత్కనకమిత్యవగతే న తస్య కుణ్డలాదయో విశేషా జిజ్ఞాస్యేరన్ , కనకాదభేదాత్తేషామ్ , తస్య చ జ్ఞాతత్వాత్ । అథ భేదోఽప్యస్తి కనకాత్కుణ్డలాదీనామితి కనకావగమేఽప్యజ్ఞాతాస్తే । నన్వభేదోఽప్యస్తీతి కిం న జ్ఞాతాః । ప్రత్యుత జ్ఞానమేవ తేషాం యుక్తమ్ , కారణాభావే హి కార్యభావ ఔత్సర్గికః, స చ కారణసత్తయా అపోద్యతే । అస్తి చాభేదే కారణసత్తేతి కనకే జ్ఞాతే జ్ఞాతా ఎవ కుణ్డలాదయ ఇతి తజ్జిజ్ఞాసాజ్ఞానాని చానర్థకాని స్యుః । తేన యస్మిన్ గృహ్యమాణే యన్న గృహ్యతే తత్తతో భిద్యతే । యథా కరభే గృహ్యమాణేఽగృహ్యమాణో రాసభః కరభాత్ । గృహ్యమాణే చ దూరతో హేమ్ని న గృహ్యన్తే తస్య భేదాః కుణ్డలాదయః, తస్మాత్తే హేమ్నో భిద్యన్తే । కథం తర్హి హేమ కుణ్డలమితి సామానాధికరణ్యమితి చేత్ , న హ్యాధారాధేయభావే సమానాశ్రయత్వే వా సామానాధికరణ్యమిత్యుక్తమ్ । అథానువృత్తివ్యావృత్తివ్యవస్థా చ హేమ్ని జ్ఞాతే కుణ్డలాదిజిజ్ఞాసా చ కథమ్ । న ఖల్వభేదే ఐకాన్తికేఽనైకాన్తికే చైతదుభయముపపద్యత ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాద్భేదాభేదయోరన్యతరస్మిన్నవహేయేఽభేదోపాదానైవ భేదకల్పనా, న భేదోపాదానాభేదకల్పనేతి యుక్తమ్ । భిద్యమానతన్త్రత్వాద్భేదస్య, భిద్యమానానాం చ ప్రత్యేకమేకత్వాత్ , ఎకాభావే చానాశ్రయస్య భేదస్యాయోగాత్ , ఎకస్య చ భేదానధీనత్వాత్ , నాయమయమితి చ భేదగ్రహస్య ప్రతియోగిగ్రహసాపేక్షత్వాత్ , ఎకత్వగ్రహస్య చాన్యానపేక్షత్వాత్ , అభేదోపాదానైవానిర్వచనీయభేదకల్పనేతి సామ్ప్రతమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪ ) ఇతి । తస్మాత్కూటస్థనిత్యతైవ పారమార్థికీ న పరిణామినిత్యతేతి సిద్ధమ్ ।
వ్యోమవత్
ఇతి చ దృష్టాన్తః పరసిద్ధః, అస్మన్మతే తస్యాపి కార్యత్వేనానిత్యత్వాత్ ।
అత్ర చ
కూటస్థనిత్యమ్
ఇతి నిర్వర్త్యకర్మతామపాకరోతి ।
సర్వవ్యాపి
ఇతి ప్రాప్యకర్మతామ్ ।
సర్వవిక్రియారహితమ్
ఇతి వికార్యకర్మతామ్ ।
నిరవయవమ్
ఇతి సంస్కార్యకర్మతామ్ । వ్రీహీణాం ఖలు ప్రోక్షణేన సంస్కారాఖ్యోంఽశో యథా జన్యతే, నైవం బ్రహ్మణి కశ్చిదంశః క్రియాధేయోఽస్తి, అనవయవత్వాత్ । అనంశత్వాదిత్యర్థః ।
పురుషార్థతామాహ -
నిత్యతృప్తమితి ।
తృప్త్యా దుఃఖరహితం సుఖముపలక్షయతి । క్షుద్దుఃఖనివృత్తిసహితం హి సుఖం తృప్తిః ।
సుఖం చాప్రతీయమానం న పురుషార్థమ్ ఇత్యత ఆహ -
స్వయఞ్జ్యోతిరితి ।
తదేవం స్వమతేన మోక్షాఖ్యం ఫలం నిత్యం శ్రుత్యాదిభిరుపపాద్య క్రియానిష్పాద్యస్య తు మోక్షస్యానిత్యత్వం ప్రసఞ్జయతి -
తద్యదీతి ।
న చాగమబాధః, ఆగమస్యోక్తేన ప్రకారేణోపపత్తేః । అపి చ జ్ఞానజన్యాపూర్వజనితో మోక్షో నైయోగిక ఇత్యస్యార్థస్య సన్తి భూయస్యః శ్రుతయో నివారికా ఇత్యాహ -
అపి చ బ్రహ్మ వేదేతి ।
అవిద్యాద్వయప్రతిబన్ధాపనయమాత్రేణ చ విద్యాయా మోక్షసాధనత్వం న స్వతోఽపూర్వోత్పాదేన చేత్యత్రాపి శ్రుతీరుదాహరతి -
త్వం హి నః పితేతి ।
న కేవలమస్మిన్నర్థే శ్రుత్యాదయః, అపి త్వక్షపాదాచార్యసూత్రమపి న్యాయమూలమస్తీత్యాహ -
తథా చాచార్యప్రణీతమితి ।
ఆచార్యశ్చోక్తలక్షణః పురాణే “ఆచినోతి చ శాస్త్రార్థమాచారే స్థాపయత్యపి । స్వయమాచరతే యస్మాదాచార్యస్తేన చోచ్యతే” ॥ ఇతి । తేన హి ప్రణీతం సూత్రమ్ - “దుఃఖజన్మప్రవృత్తిదోషమిథ్యాజ్ఞానానాముత్తరోత్తరాపాయే తదనన్తరాపాయాదపవర్గః”(న్యా.సూ.) ఇతి । పాఠాపేక్షయా కారణముత్తరమ్ , కార్యం చ పూర్వమ్ , కారణాపాయే కార్యాపాయః, కఫాపాయ ఇవ కఫోద్భవస్య జ్వరస్యాపాయః । జన్మాపాయే దుఃఖాపాయః, ప్రవృత్త్యపాయే జన్మాపాయః, దోషాపాయే ప్రవృత్త్యపాయః, మిథ్యాజ్ఞానాపాయే దోషాపాయః । మిథ్యాజ్ఞానం చావిద్యా రాగాద్యుపజననక్రమేణ దృష్టేనైవ సంసారస్య పరమం నిదానమ్ । సా చ తత్త్వజ్ఞానేన బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేనైవావగతిపర్యన్తేన విరోధినా నివర్త్యతే । తతోఽవిద్యానివృత్త్యా బ్రహ్మరూపావిర్భావో మోక్షః । న తు విద్యాకార్యస్తజ్జనితాపూర్వకార్యో వేతి సూత్రార్థః । తత్త్వజ్ఞానాన్మిథ్యాజ్ఞానాపాయ ఇత్యేతావన్మాత్రేణ సూత్రోపన్యాసః, న త్వక్షపాదసంమతం తత్త్వజ్ఞానమిహ సంమతమ్ । తదనేనాచార్యాన్తరసంవాదేనాయమర్థో దృఢీకృతః । స్యాదేతత్ । నైకత్వవిజ్ఞానం యథావస్థితవస్తువిషయమ్ , యేన మిథ్యాజ్ఞానం భేదావభాసం నివర్తయన్న విధివిషయో భవేత్ । అపి తు సమ్పదాదిరూపమ్ । తథా చ విధేః ప్రాగప్రాప్తం పురుషేచ్ఛయా కర్తవ్యం సత్ విధిగోచరో భవిష్యతి । యథా వృత్త్యన్తరత్వేన మనసో విశ్వేదేవసామ్యాద్విశ్వాన్దేవాన్మనసి సమ్పాద్య మన ఆలమ్బనమవిద్యమానసమం కృత్వా ప్రాధాన్యేన సమ్పాద్యానాం విశ్వేషామేవ దేవానామనుచిన్తనమ్ , తేన చానన్తలోకప్రాప్తిః । ఎవం చిద్రూపసామ్యాజ్జీవస్య బ్రహ్మరూపతాం సమ్పాద్య జీవమాలమ్బనమవిద్యమానసమం కృత్వా ప్రాధాన్యేన బ్రహ్మానుచిన్తనమ్ , తేన చామృతత్వఫలప్రాప్తిః । అధ్యాసే త్వాలమ్బనస్యైవ ప్రాధాన్యేనారోపితతద్భావస్యానుచిన్తనమ్ , యథా “మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧), “ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) । ఎవం జీవమబ్రహ్మ “బ్రహ్మేత్యుపాసీత” ఇతి । క్రియావిశేషయోగాద్వా, యథా “వాయుర్వావ సంవర్గః” (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౧), “ప్రాణో వావ సంవర్గః” (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇతి । బాహ్యాన్ఖలు వాయుదేవతా వహ్న్యాదీన్ సంవృఙ్క్తే । మహాప్రలయసమయే హి వాయుర్వహ్న్యాదీన్సంవృజ్య సంహృత్యాత్మని స్థాపయతి । యథాహ ద్రవిడాచార్యః - “సంహరణాద్వా సంవరణాద్వా స్వాత్మీభావాద్వాయుః సంవర్గః” ఇతి । అధ్యాత్మం చ ప్రాణః సంవర్గ ఇతి । స హి సర్వాణి వాగాదీని సంవృఙ్క్తే । ప్రాయాణకాలే హి స ఎవ సర్వాణీన్ద్రియాణి సఙ్గృహ్యోత్క్రామతీతి । సేయం సంవర్గదృష్టిర్వాయౌ ప్రాణే చ దశాశాగతం జగద్దర్శయతి యథా, ఎవం జీవాత్మని బృంహణక్రియయా బ్రహ్మదృష్టిరమృతత్వాయ ఫలాయ కల్పత ఇతి । తదేతేషు త్రిష్వపి పక్షేష్వాత్మదర్శనోపాసనాదయః ప్రధానకర్మాణ్యపూర్వవిషయత్వాత్ , స్తుతశస్త్రవత్ । ఆత్మా తు ద్రవ్యం కర్మణి గుణ ఇతి సంస్కారో వాత్మనో దర్శనం విధీయతే । యథా దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే ’ పత్న్యవేక్షితమాజ్యం భవతి’ ఇతి సమామ్నాతమ్ , ప్రకరణినా చ గృహీతముపాంశుయాగాఙ్గభూతాజ్యద్రవ్యసంస్కారతయావేక్షణం గుణకర్మ విధీయతే, ఎవం కర్తృత్వేన క్రత్వఙ్గభూతే ఆత్మని “ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః” (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి దర్శనం గుణకర్మ విధీయతే ।
'యైస్తు ద్రవ్యం చికీర్ష్యతే గుణస్తత్ర ప్రతీయేత” ఇతి న్యాయాదత ఆహ -
న చేదం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానమితి ।
కుతః,
సమ్పదాదిరూపే హి బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞాన ఇతి ।
దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే హి సమామ్నాతమాజ్యావేక్షణం తదఙ్గభూతాజ్యసంస్కార ఇతి యుజ్యతే । నచ “ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాది కస్యచిత్ప్రకరణే సమామ్నాతమ్ । న చానారభ్యాధీతమపి । “యస్య పూర్ణమయీ జుహూర్భవతి” ఇత్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధజుహూద్వారేణ జుహూపదం క్రతుం స్మారయద్వాక్యేన యథా పర్ణతాయాః క్రతుశేషభావమాపాదయతి, ఎవమాత్మా నావ్యభిచారితక్రతుసమ్బన్ధః, యేన తద్దర్శనం క్రత్వఙ్గం సదాత్మానం క్రత్వర్థం సంస్కుర్యాత్ । తేన యద్యయం విధిస్తథాపి “సువర్ణం భార్యమ్” ఇతివత్ వినియోగభఙ్గేన ప్రధానకర్మైవాపూర్వవిషయత్వాన్న గుణకర్మేతి స్థవీయస్తయైతద్దూషణమనభిధాయ సర్వపక్షసాధారణం దూషణముక్తమ్ , తదతిరోహితార్థతయా న వ్యాఖ్యాతమ్ ।
కిం చ జ్ఞానక్రియావిషయత్వవిధానమస్య బహుశ్రుతివిరుద్ధమిత్యాహ -
న చ విదిక్రియేతి ।
శఙ్కతే -
అవిషయత్వ ఇతి ।
తతశ్చ శాన్తికర్మణి వేతాలోదయ ఇతి భావః ।
నిరాకరోతి -
న ।
కుతః
అవిద్యాకల్పితభేదనివృత్తిపరత్వాదితి ।
సర్వమేవ హి వాక్యం నేదన్తయా వస్తుభేదం బోధయితుమర్హతి । న హీక్షుక్షీరగుడాదీనాం మధురరసభేదః శక్య ఆఖ్యాతుమ్ । ఎవమన్యత్రాపి సర్వత్ర ద్రష్టవ్యమ్ । తేన ప్రమాణాన్తరసిద్ధే లౌకికే ఎవార్థే యదా గతిరిదృశీ శబ్దస్య, తదా కైవ కథా ప్రత్యగాత్మన్యలౌకికే । అదూరవిప్రకర్షేణ తు కథఞ్చిత్ప్రతిపాదనమిహాపి సమానమ్ । త్వమ్పదార్థో హి ప్రమాతా ప్రమాణాధీనయా ప్రమిత్యా ప్రమేయం ఘటాది వ్యాప్నోతీత్యవిద్యావిలసితమ్ । తదస్యా విషయీభూతోదాసీనతత్పదార్థప్రత్యగాత్మసామానాధికరణ్యేన ప్రమాతృత్వాభావాత్తన్నివృత్తౌ ప్రమాణాదయస్తిస్రో విధా నివర్తన్తే । న హి పక్తురవస్తుత్వే పాక్యపాకపచనాని వస్తుసన్తి భవితుమర్హన్తీతి । తథా హి - “విగలితపరాగ్వృత్త్యర్థత్వం త్వమ్పదస్య తదస్తదా త్వమితి హి పదేనైకార్థత్వే త్వమిత్యపి యత్పదమ్ । తదపి చ తదా గత్వైకార్థ్యం విశుద్ధచిదాత్మతాం త్యజతి సకలాన్కర్తృత్వాదీన్పదార్థమలాన్నిజాన్” ॥ ఇత్యాన్తరశ్లోకః ।
అత్రైవార్థే శ్రుతీరుదాహరతి -
తథా చ శాస్త్రమ్ - యస్యామతమితి ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
అతోఽవిద్యాకల్పితేతి ।
పరపక్షే మోక్షస్యానిత్యతామాపాదయతి -
యస్య త్వితి ।
కార్యమపూర్వం యాగాదివ్యాపారజన్యం తదపేక్షతే మోక్షః స్వోత్పత్తావితి ।
తయోః పక్షయోరితి ।
నిర్వర్త్యవికార్యయోః క్షణికం జ్ఞానమాత్మేతి బౌద్ధాః । తథా చ విశుద్ధవిజ్ఞానోత్పాదో మోక్ష ఇతి నిర్వర్త్యో మోక్షః । అన్యేషాం తు సంస్కారరూపావస్థామపహాయ యా కైవల్యావస్థావాప్తిరాత్మనః స మోక్ష ఇతి వికార్యో మోక్షః । యథా పయసః పూర్వావస్థాపహానేనావస్థాన్తరప్రాప్తిర్వికారో దధీతి । తదేతయోః పక్షయోరనిత్యతా మోక్షస్య, కార్యత్వాత్ , దధిఘటాదివత్ ।
అథ “యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే” (ఛా. ఉ. ౩-౧౩-౭) ఇతి శ్రుతేర్బ్రహ్మణో వికృతావికృతదేశభేదావగమాదవికృతదేశబ్రహ్మప్రాప్తిరూపాసనాదివిధికార్యా భవిష్యతి । తథా చ ప్రాప్యకర్మతా బ్రహ్మణ ఇత్యత ఆహ -
న చాప్యత్వేనాపీతి ।
అన్యదన్యేన వికృతదేశపరిహాణ్యావికృతదేశం ప్రాప్యతే । తద్యథోపవేలం జలధిరతిబహలచపలకల్లోలమాలాపరస్పరాస్ఫాలనసముల్లసత్ఫేనపుఞ్జస్తబకతయా వికృతః, మధ్యే తు ప్రశాన్తసకలకల్లోలోపసర్గః స్వస్థః స్థిరతయావికృతస్తస్య మధ్యమవికృతం పౌతికః పోతేన ప్రాప్నోతి । జీవస్తు బ్రహ్మైవేతి కిం కేన ప్రాప్యతామ్ । భేదాశ్రయత్వాత్ప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
అథ జీవో బ్రహ్మణో భిన్నస్తథాపి న తేన బ్రహ్మాప్యతే, బ్రహ్మణో విభుత్వేన నిత్యప్రాప్తత్వాదిత్యాహ -
స్వరూపవ్యతిరిక్తత్వేఽపీతి ।
సంస్కారకర్మతామపాకరోతి -
నాపి సంస్కార్య ఇతి ।
ద్వయీ హి సంస్కార్యతా, గుణాధానేన వా, యథా బీజపూరకుసుమస్య లాక్షారసావసేకః, తేన హి తత్కుసుమం సంస్కృతం లాక్షారససవర్ణం ఫలం ప్రసూతే । దోషాపనయేన వా యథా మలినమాదర్శతలం నిఘృష్టమిష్టకాచూర్ణేనోద్భాసితభాస్వరత్వం సంస్కృతం భవతి । తత్ర న తావద్బ్రహ్మణి గుణాధానం సమ్భవతి । గుణో హి బ్రహ్మణః స్వభావో వా భిన్నో వా । స్వభావశ్చేత్కథమాధేయః, తస్య నిత్యవాత్ । భిన్నత్వే తు కార్యత్వేన మోక్షస్యానిత్యత్వప్రసఙ్గః । న చ భేదే ధర్మధర్మిభావః, గవాశ్వవత్ । భేదాభేదశ్చ వ్యుదస్తః, విరోధాత్ ।
తదనేనాభిసన్ధినోక్తమ్ -
అనాధేయాతిశయబ్రహ్మస్వరూపత్వాన్మోక్షస్య ।
ద్వితీయం పక్షం ప్రతిక్షిపతి -
నాపి దోషాపనయనేనేతి ।
అశుద్ధిః సతీ దర్పణే నివర్తతే, న తు బ్రహ్మణి అసతితి నివర్తనీయా । నిత్యనివృత్తత్వాదిత్యర్థః ।
శఙ్కతే -
స్వాత్మధర్మ ఎవేతి ।
బ్రహ్మస్వభావ ఎవ మోక్షోఽనాద్యవిద్యామలావృత ఉపాసనాదిక్రియయాత్మని సంస్క్రియమాణేఽభివ్యజ్యతే, న తు క్రియతే । ఎతదుక్తం భవతి నిత్యశుద్ధత్వమాత్మనోఽసిద్ధమ్ , సంసారావస్థాయామవిద్యామలినత్వాదితి ।
శఙ్కాం నిరాకరోతి -
న ।
కుతః,
క్రియాశ్రయత్వానుపపత్తేః ।
నావిద్యా బ్రహ్మాశ్రయా, కిం తు జీవే, సా త్వనిర్వచనీయేత్యుక్తమ్ , తేన నిత్యశుద్ధమేవ బ్రహ్మ । అభ్యుపేత్య త్వశుద్ధిం క్రియాసంస్కార్యత్వం దూష్యతే । క్రియా హి బ్రహ్మసమవేతా వా బ్రహ్మ సంస్కుర్యాత్ , యథా నిఘర్షణమిష్టకాచూర్ణసంయోగవిభాగప్రచయో నిరన్తర ఆదర్శతలసమవేతః । అన్యసమవేతా వా । న తావద్బ్రహ్మధర్మః క్రియా, తస్యాః స్వాశ్రయవికారహేతుత్వేన బ్రహ్మణో నిత్యత్వవ్యాఘాతాత్ । అన్యాశ్రయా తు కథమన్యస్యోపకరోతి, అతిప్రసఙ్గాత్ । న హి దర్పణే నిఘృష్యమాణే మణిర్విశుద్ధో దృష్టః ।
తచ్చానిష్టమితి ।
తదా బాధనం పరామృశతి ।
అత్ర వ్యభిచారం చోదయతి -
నను దేహాశ్రయయేతి ।
పరిహరతి -
న ।
దేహసంహతస్యేతి ।
అనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యోపధానమేవ బ్రహ్మణో జీవ ఇతి చ క్షేత్రజ్ఞ ఇతి చాచక్షతే । స చ స్థూలసూక్ష్మశరీరేన్ద్రియాదిసంహతస్తత్సఙ్ఘాతమధ్యపతితస్తదభేదేనాహమితిప్రత్యయవిషయీభూతః, అతః శరీరాదిసంస్కారః శరీరాదిధర్మోఽప్యాత్మనో భవతి, తదభేదాధ్యవసాయాత్ । యథా అఙ్గరాగధర్మః సుగన్ధితా కామినీనాం వ్యపదిశ్యతే । తేనాత్రాపి యదాశ్రితా క్రియా సాంవ్యవహారికప్రమాణవిషయీకృతా తస్యైవ సంస్కారో నాన్యస్యేతి న వ్యభిచారః । తత్త్వతస్తు న క్రియా న సంస్కార ఇతి । సనిదర్శనం తు శేషమధ్యాసభాష్యే ఎవ కృతవ్యాఖ్యానమితి నేహ వ్యాఖ్యాతమ్ ।
తయోరన్యః పిప్పలమితి ।
అన్యో జీవాత్మా । పిప్పలం కర్మఫలమ్ ।
అనశ్నన్నన్య ఇతి ।
పరమాత్మా ।
సంహతస్యైవ భోక్తృత్వమాహ మన్త్రవర్ణః -
ఆత్మేన్ద్రియేతి ।
అనుపహితశుద్ధస్వభావబ్రహ్మప్రదర్శనపరౌ మన్త్రౌ పఠతి -
ఎకో దేవ ఇతి ।
శుక్రం దీప్తిమత్ । అవ్రణం దుఃఖరహితమ్ । అస్రావిరమ్ అవిగలితమ్ । అవినాశీతి యావత్ ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నను మా భూన్నిర్వర్త్యాదికర్మతాచతుష్టయీ । పఞ్చమీ తు కాచిత్ విధా భవిష్యతి, యయా మోక్షస్య కర్మతా ఘటిష్యత ఇత్యత ఆహ -
అతోఽన్యదితి ।
ఎభ్యః ప్రకారేభ్యో న ప్రకారాన్తరమన్యదస్తి, యతో మోక్షస్య క్రియానుప్రవేశో భవిష్యతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - చతసృణాం విధానాం మధ్యేఽన్యతమతయా క్రియాఫలత్వం వ్యాప్తమ్ , సా చ మోక్షాద్వ్యావర్తమానా వ్యాపకానుపలబ్ధ్యా మోక్షస్య క్రియాఫలత్వం వ్యావర్తయతీతి । తత్కిం మోక్షే క్రియైవ నాస్తి, తథా చ తదర్థాని శాస్త్రాణి తదర్థాశ్చ ప్రవృత్తయోఽనర్థికా ఇత్యత ఉపసంహారవ్యాజేనాహ -
తస్మాజ్జ్ఞానమేకమితి ।
అథ జ్ఞానం క్రియా మానసీ కస్మాన్న విధిగోచరః, కస్మాచ్చ తస్యాః ఫలం నిర్వర్త్యాదిష్వన్యతమం న మోక్ష ఇతి చోదయతి -
నను జ్ఞానమితి ।
పరిహరతి -
న ।
కుతః
వైలక్షణ్యాత్ ।
అయమర్థః - సత్యమ్ , జ్ఞానం మానసీ క్రియా, న త్వియం బ్రహ్మణి ఫలం జనయితుమర్హతి, తస్య స్వయమ్ప్రకాశతయా విదిక్రియాకర్మభావానుపపత్తేరిత్యుక్తమ్ ।
తదేతస్మిన్వైలక్షణ్యే స్థితే ఎవ వైలక్షణ్యాన్తరమాహ -
క్రియా హి నామ సేతి ।
యత్ర
విషయే
వస్తుస్వరూపనిరపేక్షైవ చోద్యతే ।
యథా దేవతాసమ్ప్రదానకహవిర్గ్రహణే దేవతావస్తుస్వరూపానపేక్షా దేవతాధ్యానక్రియా । యథా వా యోషితి అగ్నివస్త్వనపేక్షాగ్నిబుద్ధిర్యా సా క్రియా హి నామేతి యోజనా । న హి “యస్యై దేవతాయై హవిర్గృహీతం స్యాత్తాం ధ్యాయేద్వషట్కరిష్యన్”(ఐ . బ్రా. ౩ । ౮ । ౧) ఇత్యస్మాద్విధేః ప్రాగ్దేవతాధ్యానం ప్రాప్తమ్ , ప్రాప్తం త్వధీతవేదాన్తస్య విదితపదతదర్థసమ్బన్ధస్యాధిగతశబ్దన్యాయతత్త్వస్య “సదేవ సోమ్యేదమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదేః “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యన్తాత్సన్దర్భాత్ బ్రహ్మాత్మభావజ్ఞానమ్ , శబ్దప్రమాణసామర్థ్యాత్ , ఇన్ద్రియార్థసంనికర్షసామర్థ్యాదివ ప్రణిహితమనసః స్ఫీతాలోకమధ్యవర్తికుమ్భానుభవః । న హ్యసౌ స్వసామగ్రీబలలబ్ధజన్మా సన్మనుజేచ్ఛయాన్యథాకర్తుమకర్తుం వా శక్యః, దేవతాధ్యానవత్ , యేనార్థవానత్ర విధిః స్యాత్ । న చోపాసనా వానుభవపర్యన్తతా వాస్య విధేర్గోచరః, తయోరన్వయవ్యతిరేకావధృతసామర్థ్యయోః సాక్షాత్కారే వా అనాద్యవిద్యాపనయే వా విధిమన్తరేణ ప్రాప్తత్వేన పురుషేచ్ఛయాన్యథాకర్తుమకర్తుం వా అశక్యత్వాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మజ్ఞానం మానసీ క్రియాపి న విధిగోచరః । పురుషచిత్తవ్యాపారాధీనాయాస్తు క్రియాయా వస్తుస్వరూపనిరపేక్షతా క్వచిదవిరోధినీ, యథా దేవతాధ్యానక్రియాయాః । న హ్యత్ర వస్తుస్వరూపేణ కశ్చిద్విరోధః । క్వచిద్వస్తుస్వరూపవిరోధినీ, యథా యోషిత్పురుషయోరగ్నిబుద్ధిరిత్యేతావతా భేదేన నిదర్శనమిథునద్వయోపన్యాసః । క్రియైవేత్యేవకారేణ వస్తుతన్త్రత్వమపాకరోతి ।
నను “ఆత్మేత్యేవోపాసీత”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యాదయో విధయః శ్రూయన్తే । న చ ప్రమత్తగీతాః, తుల్యం హి సామ్ప్రదాయికమ్ , తస్మాద్విధేయేనాత్ర భవితవ్యమిత్యత ఆహ -
తద్విషయా లిఙాదయ ఇతి ।
సత్యం శ్రూయన్తే లిఙాదయః, న త్వమీ విధివిషయాః, తద్విషయత్వేఽప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । హేయోపాదేయవిషయో హి విధిః । స ఎవ చ హేయ ఉపాదేయో వా, యం పురుషః కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుం శక్నోతి । తత్రైవ చ సమర్థః కర్తాధికృతో నియోజ్యో భవతి । న చైవమ్భూతాన్యాత్మశ్రవణమననోపాసనదర్శనానీతి విషయతదనుష్ఠాత్రోర్విధివ్యాపకయోరభావాద్విధేరభావ ఇతి ప్రయుక్తా అపి లిఙాదయః ప్రవర్తనాయామసమర్థా ఉపల ఇవ క్షురతైక్ష్ణ్యం కుణ్ఠమప్రమాణీభవితుమర్హన్తీతి ।
అనియోజ్యవిషయత్వాదితి ।
సమర్థో హి కర్తాధికారీ నియోజ్యః । అసామర్థ్యే తు న కర్తృతా యతో నాధికృతోఽతో న నియోజ్య ఇత్యర్థః ।
యది విధేరభావాన్న విధివచనాని, కిమర్థాని తర్హి వచనాన్యేతాని విధిచ్ఛాయానీతి పృచ్ఛతి -
కిమర్థానీతి ।
న చానర్థకాని యుక్తాని, స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యధీనగ్రహణత్వానుపపత్తేరితి భావః ।
ఉత్తరమ్ -
స్వాభావికేతి ।
అన్యతః ప్రాప్తా ఎవ హి శ్రవణాదయో విధిసరూపైర్వాక్యైరనూద్యన్తే । న చానువాదోఽప్యప్రయోజనః, ప్రవృత్తివిశేషకరత్వాత్ । తథాహి - తత్తదిష్టానిష్టవిషయేప్సాజిహాసాపహృతహృదయతయా బహిర్ముఖో న ప్రత్యగాత్మని సమాధాతుమర్హతి । ఆత్మశ్రవణాదివిధిసరూపైస్తు వచనైర్మనసో విషయస్రోతః ఖిలీకృత్య ప్రత్యగాత్మస్రోత ఉద్ఘాట్యత ఇతి ప్రవృత్తివిశేషకరతా అనువాదానామస్తీతి సప్రయోజనతయా స్వాధ్యాయవిధ్యధీనగ్రహణత్వముపపద్యత ఇతి ।
యచ్చ చోదితమాత్మజ్ఞానమనుష్ఠానానఙ్గత్వాదపురుషార్థమితి తదయుక్తమ్ । స్వతోఽస్య పురుషార్థత్వే సిద్ధే యదనుష్ఠానానఙ్గత్వం తద్భూషణం న దూషణమిత్యాహ -
యదపీతి ।
అనుసఞ్జ్వరేత్
శరీరం పరితప్యమానమనుతప్యేత । సుగమమన్యత్ ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాన్న ప్రతిపత్తీతి ।
ప్రకృతిసిద్ధ్యర్థమేకదేశిమతం దూషయితుమనుభాషతే -
యదపి కేచిదాహురితి ।
దూషయతి -
తన్నేతి ।
ఇదమత్రాకూతమ్ - “కార్యబోధే యథా చేష్టా లిఙ్గం హర్షాదయస్తథా । సిద్ధబోధేఽర్థవత్తైవం శాస్త్రత్వం హితశాసనాత్” ॥ యది హి పదానాం కార్యాభిధానే తదన్వితస్వార్థాభిధానే వా, నియమేన వృద్ధవ్యవహారాత్సామర్థ్వమవధృతం భవేత్ , న భవేదహేయోపాదేయభూతబ్రహ్మాత్మతాపరత్వముపనిషదామ్ । తత్రావిదితసామర్థ్యత్వాత్పదానాం లోకే, తత్పూర్వకత్వాచ్చ వైదికార్థప్రతీతేః । అథ తు భూతేఽప్యర్థే పదానాం లోకే శక్యః సఙ్గతిగ్రహస్తత ఉపనిషదాన్తత్పరత్వం పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయావగమ్యమానమపహృత్య న కార్యపరత్వం శక్యం కల్పయితుమ్ , శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ । తత్ర తావదేవమకార్యేఽర్థే న సఙ్గతిగ్రహః, యది తత్పరః ప్రయోగో న లోకే దృశ్యేత, తత్ప్రత్యయో వా వ్యుత్పన్నస్యోన్నేతుం న శక్యేత । న తావత్తత్పరః ప్రయోగో న దృశ్యతే లోకే । కుతూహలభయాదినివృత్త్యర్థానామకార్యపరాణాం పదసన్దర్భాణాం ప్రయోగస్య లోకే బహులముపలబ్ధేః । తద్యథాఖణ్డలాదిలోకపాలచక్రవాలాధివసతిః, సిద్ధవిద్యాధరగన్ధర్వాప్సరఃపరివారో బ్రహ్మలోకావతీర్ణమన్దాకినీపయఃప్రవాహపాతధౌతకలధౌతమయశిలాతలో నన్దనాదిప్రమదావనవిహారిమణిమయశకున్తకమనీయనినదమనోహరః పర్వతరాజః సుమేరురితి । నైష భుజఙ్గో రజ్జురియమిత్యాదిః । నాపి భూతార్థబుద్ధిర్వ్యుత్పన్నపురుషవర్తినీ న శక్యా సమున్నేతుమ్ , హర్షాదేరున్నయనహోతోః సమ్భవాత్ । తథా హ్యవిదితార్థదేశజనభాషార్థో ద్రవిడో నగరగమనోద్యతో రాజమార్గాభ్యర్ణం దేవదత్తమన్దిరమధ్యాసీనః ప్రతిపన్నజనకానన్దనిబన్ధనపుత్రజన్మా వార్త్తాహారేణ సహ నగరస్థదేవదత్తాభ్యాశమాగతః పటవాసోపాయనార్పణపురఃసరం దిష్ట్యా వర్ధసే దేవదత్త పుత్రస్తే జాతైతి వార్త్తాహారవ్యాహారశ్రవణసమనన్తరముపజాతరోమాఞ్చకఞ్చుకం వికసితనయనోత్పలమతిస్మేరముఖమహోత్పలమవలోక్య దేవదత్తముత్పన్నప్రమోదమనుమిమీతే, ప్రమోదస్య చ ప్రాగభూతస్య తద్వ్యాహారశ్రవణసమనన్తరం ప్రభవతస్తద్ధేతుతామ్ । న చాయమప్రతిపాదయన్ హర్షహేతుమర్థం హర్షాయ కల్పత ఇత్యనేన హర్షహేతురర్థ ఉక్త ఇతి ప్రతిపద్యతే । హర్షహేత్వన్తరస్య చాప్రతీతేః పుత్రజన్మనశ్చ తద్ధేతోరవగమాత్తదేవ వార్త్తాహారేణాభ్యధాయీతి నిశ్చినోతి । ఎవం భయశోకాదయోఽప్యుదాహార్యాః । తథా చ ప్రయోజనవత్తయా భూతార్థాభిధానస్య ప్రేక్షావత్ప్రయోగోఽప్యుపపన్నః । ఎవం చ బ్రహ్మస్వరూపజ్ఞానస్య పరమపురుషార్థహేతుభావాదనుపదిశతామపి పురుషప్రవృత్తినివృత్తీ వేదాన్తానాం పురుషహితానుశాసనాచ్ఛాస్త్రత్వం సిద్ధం భవతి । తత్సిద్ధమేతత్ , వివాదాధ్యాసితాని వచనాని భూతార్థవిషయాణి, భూతార్థవిషయప్రమాజనకత్వాత్ । యద్యద్విషయప్రమాజనకం తత్తద్విషయం, యథా రూపాదివిషయం చక్షురాది, తథా చైతాని, తస్మాత్తథేతి ।
తస్మాత్సుష్ఠూక్తమ్ -
తన్న, ఔపనిషదస్య పురుషస్యానన్యశేషత్వాదితి ।
ఉపనిపూర్వాత్సదేర్విశరణార్థాత్క్విప్యుపనిషత్పదం వ్యుత్పాదితమ్ , ఉపనీయ అద్వయం బ్రహ్మ సవాసనామవిద్యాం హినస్తీతి బ్రహ్మవిద్యామాహ । తద్ధేతుత్వాద్వేదాన్తా అప్యుపనిషదః, తతో విదితః ఔపనిషదః పురుషః ।
ఎతదేవ విభజతే -
యోఽసావుపనిషత్స్వేవేతి ।
అహంప్రత్యయవిషయాద్భినత్తి -
అసంసారీతి ।
అత ఎవ క్రియారహితత్వాచ్చతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణః అతశ్చ చతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణోపేతోఽయమనన్యశేషః, అన్యశేషం హి భూతం ద్రవ్యం చికీర్షితం సదుత్పత్త్యాద్యాప్యం సమ్భవతి । యథా ‘యూపం తక్షతి’ ఇత్యాది । యత్పునరన్యశేషం భూతభావ్యుపయోగరహితమ్ , యథా ‘సువర్ణం భార్యమ్’ , ‘సక్తూన్ జుహోతి’ ఇత్యాది, న తస్యోత్పత్త్యాద్యాప్యతా ।
కస్మాత్పునరస్యానన్యశేషతేత్యత ఆహ -
యతఃస్వప్రకరణస్థః ।
ఉపనిషదామనారభ్యాధీతానాం పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా పురుషప్రతిపాదనపరత్వేన పురుషస్యైవ ప్రాధాన్యేనేదం ప్రకరణమ్ । న చ జుహ్వాదివదవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధః పురుష ఇత్యుపపాదితమ్ । అతః స్వప్రకరణస్థః సోఽయం తథావిధ ఉపనిషద్భ్యః ప్రతీయమానో న నాస్తీతి శక్యో వక్తుమిత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ - మానాన్తరాగోచరత్వేనాగృహీతసఙ్గతితయా అపదార్థస్య బ్రహ్మణో వాక్యార్థత్వానుపపత్తేః కథముపనిషదర్థతేత్యత ఆహ -
స ఎష నేతి నేత్యాత్మేత్యాత్మశబ్దాత్ ।
యద్యపి గవాదివన్మానాన్తరగోచరత్వమాత్మనో నాస్తి, తథాపి ప్రకాశాత్మన ఎవ సతస్తత్తదుపాధిపరిహాణ్యా శక్యం వాక్యార్థత్వేన నిరూపణమ్ , హాటకస్యేవ కటకకుణ్డలాదిపరిహాణ్యా । నహి ప్రకాశః స్వసంవేదనో న భాసతే, నాపి తదవచ్ఛేదకః కార్యకారణసఙ్ఘాతః । తేన “స ఎష నేతి నేత్యాత్మా” (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇతి తత్తదవచ్ఛేదపరిహాణ్యా బృహత్త్వాదాపనాచ్చ స్వయమ్ప్రకాశః శక్యో వాక్యాత్ బ్రహ్మేతి చాత్మేతి చ నిరూపయితుమిత్యర్థః ।
అథోపాధినిరాసవదుపహితమప్యాత్మరూపం కస్మాన్న నిరస్యత ఇత్యత ఆహ -
ఆత్మనశ్చ ప్రత్యాఖ్యాతుమశక్యత్వాత్ ।
ప్రకాశో హి సర్వస్యాత్మా తదధిష్ఠానత్వాచ్చ ప్రపఞ్చవిభ్రమస్య । న చాధిష్ఠానాభావే విభ్రమో భవితుమర్హతి । న హి జాతు రజ్జ్వభావే రజ్జ్వాం భుజఙ్గ ఇతి వా ధారేతి వా విభ్రమో దృష్టపూర్వః । అపి చాత్మానః ప్రకాశస్య భాసా ప్రపఞ్చస్య ప్రభా । తథా చ శ్రుతిః - “తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(క.ఉ.౨-౨-౧౫) ఇతి । న చాత్మనః ప్రకాశస్య ప్రత్యాఖ్యానే ప్రపఞ్చప్రథా యుక్తా । తస్మాదాత్మనః ప్రత్యాఖ్యానాయోగాద్వేదాన్తేభ్యః ప్రమాణాన్తరాగోచరసర్వోపాధిరహితబ్రహ్మస్వరూపావగతిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఉపనిషత్స్వేవావగత ఇత్యవధారణమమృష్యమాణ ఆక్షిపతి -
నన్వాత్మేతి ।
సర్వజనీనాహంప్రత్యయవిషయో హ్యాత్మా కర్తా భోక్తా చ సంసారీ, తత్రైవ చ లౌకికపరీక్షకాణామాత్మపదప్రయోగాత్ । య ఎవ లౌకికాః శబ్దాస్త ఎవ వైదికాస్త ఎవ చ తేషామర్థా ఇత్యౌపనిషదమప్యాత్మపదం తత్రైవ ప్రవర్తితుమర్హతి, నార్థాన్తరే తద్విపరీత ఇత్యర్థః ।
సమాధత్తే -
న
అహంప్రత్యయవిషయ ఔపనిషదః పురుషః ।
కుతః
తత్సాక్షిత్వేన ।
అహంప్రత్యయవిషయో యః కర్తా కార్యకరణసఙ్ఘాతోపహితో జీవాత్మాతత్సాక్షిత్వేన, పరమాత్మనోఽహంప్రత్యయవిషయత్వస్య -
ప్రత్యుక్తత్వాత్ ।
ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి “అనేన జీవేనాత్మనా” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి జీవపరమాత్మనోః పారమార్థికమైక్యమ్ , తథాపి తస్యోపహితం రూపం జీవః, శుద్ధం తు రూపం తస్య సాక్షితచ్చ మానాన్తరానధిగతముపనిషద్గోచర ఇతి ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి -
న హ్యహంప్రత్యయవిషయేతి ।
విధిశేషత్వం వా నేతుం న శక్యః ।
కుతః
ఆత్మత్వాదేవ ।
న హ్యాత్మా అన్యార్థోఽన్యత్తు సర్వమాత్మార్థమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “న వా అరే సర్వస్య కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇతి । అపి చాతః సర్వేషామాత్మత్వాదేవ న హేయో నాప్యుపాదేయః । సర్వస్య హి ప్రపఞ్చజాతస్య బ్రహ్మైవ తత్త్వమాత్మా । న చ స్వభావో హేయః, అశక్యహానత్వాత్ । న చోపాదేయః, ఉపాత్తత్వాత్ । తస్మాద్ధేయోపాదేయవిషయౌ విధినిషేధౌ న తద్విపరీతమాత్మతత్త్వం విషయీకురుత ఇతి సర్వస్య ప్రపఞ్చజాతస్యాత్మైవ తత్త్వమితి ।
ఎతదుపపాదయతి -
సర్వం హి వినశ్యద్వికారజాతం పురుషాన్తం వినశ్యతి ।
అయమర్థః - పురుషో హి శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణతదవిరుద్ధన్యాయవ్యవస్థాపితత్వాత్పరమార్థసన్ । ప్రపఞ్చస్త్వనాద్యవిద్యోపదర్శితోఽపరమార్థసన్ । యశ్చ పరమార్థసన్నసౌ ప్రకృతిః రజ్జుతత్త్వమివ సర్పవిభ్రమస్య వికారస్య । అత ఎవాస్యానిర్వాచ్యత్వేనాదృఢస్వభావస్య వినాశః । పురుషస్తు పరమార్థసన్నాసౌ కారణసహస్రేణాప్యసన్ శక్యః కర్తుమ్ । న హి సహస్రమపి శిల్పినో ఘటం పటయితుమీశత ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాదవినాశిపురుషాన్తో వికారవినాశః శుక్తిరజ్జుతత్త్వాన్త ఇవ రజతభుజఙ్గవినాశః । పురుష ఎవ హి సర్వస్య ప్రపఞ్చవికారజాతస్య తత్త్వమ్ ।
న చ పురుషస్యాస్తి వినాశో యతోఽనన్తో వినాశః స్యాదిత్యత ఆహ -
పురుషో వినాశహేత్వభావాదితి ।
నహి కారణాని సహస్రమప్యన్యదన్యథయితుమీశత ఇత్యుక్తమ్ । అథ మా భూత్స్వరూపేణ పురుషో హేయ ఉపాదేయో వా, తదీయస్తు కశ్చిద్ధర్మో హాస్యతే, కశ్చిచ్చోపాదాస్యత ఇత్యత ఆహ -
విక్రియాహేత్వభావాచ్చ కూటస్థనిత్యః ।
త్రివిధోఽపి ధర్మలక్షణావస్థాపరిణామలక్షణో వికారో నాస్తీత్యుక్తమ్ । అపి చాత్మనః పరమార్థసతో ధర్మోఽపి పరమార్థసన్నితి న తస్యాత్మవదన్యథాత్వం కారణైః శక్యం కర్తుమ్ । న చ ధర్మాన్యథాత్వాదన్యో వికారః । తదిదముక్తమ్ - విక్రియాహేత్వభావాదితి । సుగమమన్యత్ ।
యత్పునరేకదేశినా శాస్త్రవిద్వచనం సాక్షిత్వేనానుక్రాన్తం తదన్యథోపపాదయతి -
యదపి శాస్త్రతాత్పర్యవిదామనుక్రమణమితి ।
“దృష్టో హి తస్యార్థః ప్రయోజనవదర్థావబోధనమ్” ఇతి వక్తవ్యే, ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రకృతత్వాద్ధర్మస్య చ కర్మత్వాత్ “కర్మావబోధనమ్” ఇత్యుక్తమ్ । న తు సిద్ధరూపబ్రహ్మావబోధనవ్యాపారం వేదస్య వారయతి । న హి సోమశర్మణి ప్రకృతే తద్గుణాభిధానం పరిసఞ్చష్టే విష్ణుశర్మణో గుణవత్తామ్ । విధిశాస్త్రం విధీయమానకర్మవిషయమ్ , ప్రతిషేధశాస్త్రం చ ప్రతిషిధ్యమానకర్మవిషయమిత్యుభయమపి కర్మావబోధనపరమ్ । అపి చ “ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్” ఇతి శాస్త్రకృద్వచనమ్ ।
తత్రార్థగ్రహణం యద్యభిధేయవాచి తతో భూతార్థానాం ద్రవ్యగుణకర్మణామానర్థక్యమనభిధేయత్వం ప్రసజ్యేత, నహి తే క్రియార్థా ఇత్యత ఆహ -
అపి చామ్నాయస్యేతి ।
యద్యుచ్యేత నహి క్రియార్థత్వం క్రియాభిధేయత్వమ్ , అపి తు క్రియాప్రయోజనత్వమ్ । ద్రవ్యగుణశబ్దానాం చ క్రియార్థత్వేనైవ భూతద్రవ్యగుణాభిధానమ్ , న స్వనిష్ఠతయా । యథాహుః శాస్త్రవిదః - “చోదనా హి భూతం భవన్తమ్” ఇత్యాది । ఎతదుక్తం భవతి - కార్యమర్థమవగమయన్తీ చోదనా తదర్థం భూతాదికమప్యర్థం గమయతీతి ।
తత్రాహ -
ప్రవృత్తినివృత్తివ్యతిరేకేణ భూతం చేదితి ।
అయమభిసన్ధిః - న తావత్కార్యార్థ ఎవ స్వార్థే పదానాం సఙ్గతిగ్రహో నాన్యార్థ ఇత్యుపపాదితం భూతేఽప్యర్థే వ్యుత్పత్తిం దర్శయద్భిః । నాపి స్వార్థమాత్రపరతైవ పదానామ్ । తథా సతి న వాక్యార్థప్రత్యయః స్యాత్ । న హి ప్రత్యేకం స్వప్రధానతయా గుణప్రధానభావరహితానామేకవాక్యతా దృష్టా । తస్మాత్పదానాం స్వార్థమభిదధతామేకప్రయోజనవత్పదార్థపరతయైకవాక్యతా । తథా చ తత్తదర్థాన్తరవిశిష్టైకవాక్యార్థప్రత్యయ ఉపపన్నో భవతి । యథాహుః శాస్త్రవిదః - “సాక్షాద్యద్యపి కుర్వన్తిపదార్థప్రతిపాదనమ్ । వర్ణాస్తథాపి నైతస్మిన్పర్యవస్యన్తి నిష్ఫలే ॥ వాక్యార్థమితయే తేషాం ప్రవృత్తౌ నాన్తరీయకమ్ । పాకే జ్వాలేవ కాష్ఠానాం పదార్థప్రతిపాదనమ్” ॥ ఇతి । తథా చార్థాన్తరసంసర్గపరతామాత్రేణ వాక్యార్థప్రత్యయోపపత్తౌ న కార్యసంసర్గపరత్వనియమః పదానామ్ । ఎవం చ సతి కూటస్థనిత్యబ్రహ్మరూపపరత్వేఽప్యదోష ఇతి । భవ్యం కార్యమ్ ।
నను యద్భవ్యార్థం భూతముపదిశ్యతే న తద్భూతమ్ , భవ్యసంసర్గిణా రూపేణ తస్యాపి భవ్యత్వాదిత్యత ఆహ -
న హి భూతముపదిశ్యమానమితి ।
న తాదాత్మ్యలక్షణః సంసర్గః, కిం తు కార్యేణ సహ ప్రయోజనప్రయోజనిలక్షణోఽన్వయః । తద్విషయేణ తు భావార్థేన భూతార్థానాం క్రియాకారకలక్షణ ఇతి న భూతార్థానాం క్రియార్థత్వమిత్యర్థః ।
శఙ్కతే -
అక్రియాత్వేఽపీతి ।
ఎవం చాక్రియార్థకూటస్థనిత్యబ్రహ్మోపదేశానుపపత్తిరితి భావః ।
పరిహరతి -
నైష దోషః ।
క్రియార్థత్వేఽపీతి ।
న హి క్రియార్థం భూతముపదిశ్యమానమభూతం భవతి, అపి తు క్రియానివర్తనయోగ్యం భూతమేవ తత్ । తథా చ భూతేఽర్థేఽవధృతశక్తయః శబ్దాః క్వచిత్స్వనిష్ఠభూతవిషయా దృశ్యమానా మృత్వా శీర్త్వా వా న కథఞ్చిత్క్రియానిష్ఠతాం గమయితుముచితాః । నహ్యుపహితం శతశో దృష్టమప్యనుపహితం క్వచిద్దృష్టమదృష్టం భవతి । తథా చ వర్తమానాపదేశా అస్తిక్రియోపహితా అకార్యార్థా అప్యటవీవర్ణకాదయో లోకే బహులముపలభ్యన్తే । ఎవం క్రియానిష్ఠా అపి సమ్బన్ధమాత్రపర్యవసాయినః, యథాకస్యైష పురుష ఇతి ప్రశ్నే ఉత్తరంరాజ్ఞ ఇతి । తథా ప్రాతిపదికార్థమాత్రనిష్ఠాః, యథా - కీదృశాస్తరవ ఇతి ప్రశ్నే ఉత్తరమ్ఫలిన ఇతి । న హి పృచ్ఛతా పురుషస్య వా తరూణాం వాస్తిత్వనాస్తిత్వే ప్రతిపిత్సితే, కిం తు పురుషస్య స్వామిభేదస్తరూణాం చ ప్రకారభేదః । ప్రష్టురపేక్షితం చాచక్షాణః స్వామిభేదమేవ ప్రకారభేదమేవ చ ప్రతివక్తి, న పునరస్తిత్వమ్ , తస్య తేనాప్రతిపిత్సితత్వాత్ । ఉపపాదితా చ భూతేఽప్యర్థే వ్యుత్పత్తిః ప్రయోజనవతి పదానామ్ ।
చోదయతి -
యది నామోపదిష్టం
భూతం
కిం తవ -
ఉపదేష్టుః శ్రోతుర్వా ప్రయోజనం
తస్మాద్భూతమపి ప్రయోజనవదేవోపదేష్టవ్యం నాప్రయోజనమ్ । అప్రయోజనం చ బ్రహ్మ, తస్యోదాసీనస్య సర్వక్రియారహితత్వేనానుపకారకత్వాదితి భావః ।
స్యాత్ ।
పరిహరతి -
అనవగతాత్మవస్తూపదేశశ్చ తథైవ -
ప్రయోజనవానేవ -
భవితుమర్హతి ।
అప్యర్థశ్చకారః । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి బ్రహ్మోదాసీనమ్ , తథాపి తద్విషయం శాబ్దజ్ఞానమవగతిపర్యన్తం విద్యా స్వవిరోధినీం సంసారమూలనిదానమవిద్యాముచ్ఛిన్దత్ప్రయోజనవదిత్యర్థః । అపి చ యేఽపి కార్యపరత్వం సర్వేషాం పదానామాస్థిషత, తైరపి “బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః”, “న సురా పాతవ్యా” ఇత్యాదీనాం న కార్యపరతా శక్యా ఆస్థాతుమ్ । కృత్యుపహితమర్యాదం హి కార్యం కృత్యా వ్యాప్తం తన్నివృత్తౌ నివర్తతే, శింశపాత్వమివ వృక్షత్వనివృత్తౌ । కృతిర్హి పురుషప్రయత్నః - స చ విషయాధీననిరూపణః । విషయశ్చాస్య సాధ్యస్వభావతయా భావార్థ ఎవ పూర్వాపరీభూతోఽన్యోత్పాదానుకూలాత్మా భవితుమర్హతి, న ద్రవ్యగుణౌ । సాక్షాత్కృతివ్యాప్యో హి కృతేర్విషయః । న చ ద్రవ్యగుణయోః సిద్ధయోరస్తి కృతివ్యాప్యతా । అత ఎవ శాస్త్రకృద్వచః - “భావార్థాః కర్మశబ్దాస్తేభ్యః క్రియా ప్రతీయేత” ఇతి । ద్రవ్యగుణశబ్దానాం నైమిత్తికావస్థాయాం కార్యావమర్శేఽపి, భావస్య స్వతః, ద్రవ్యగుణశబ్దానాం తు భావయోగాత్కార్యావమర్శ ఇతి భావార్థేభ్య ఎవాపూర్వావగతిః, న ద్రవ్యగుణశబ్దేభ్య ఇతి । న చ ‘దధ్నా జుహోతి’ , ‘సన్తతమాఘారయతి’ ఇత్యాదిషు ద్రవ్యాదీనాం కార్యవిషయతా । తత్రాపి హి హోమాఘారభావార్థవిషయమేవ కార్యమ్ । న చైతావతా ‘సోమేన యజేత’ ఇతివత్ , దధిసన్తతాదివిశిష్టహోమాఘారవిధానాత్ , ‘అగ్నిహోత్రం జుహోతి’ , ‘ఆఘారమాఘారయతి’ ఇతి తదనువాదః । యద్యప్యత్రాపి భావార్థవిషయమేవ కార్యం, తథాపి భావార్థానుబన్ధతయా ద్రవ్యగుణావవిషయావపి విధీయేతే । భావార్థో హి కారకవ్యాపారమాత్రతయావిశిష్టః కారకవిశేషేణ ద్రవ్యాదినా విశేష్యత ఇతి ద్రవ్యాదిస్తదనుబన్ధః । తథా చ భావార్థే విధీయమానే స ఎవ సానుబన్ధో విధీయత ఇతి ద్రవ్యగుణావవిషయావపి తదనుబన్ధతయా విహితౌ భవతః । ఎవం చ భావార్థప్రణాలికయా ద్రవ్యాదిసఙ్క్రాన్తో విధిర్గౌరవాద్బిభ్యత్స్వవిషయస్య చాన్యతః ప్రాప్తతయా తదనువాదేన తదనుబన్ధీభూతద్రవ్యాదిపరో భవతీతి సర్వత్ర భావార్థవిషయ ఎవ విధిః । ఎతేన ‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలో భవతి’ ఇత్యత్ర సమ్బన్ధవిషయో విధిరితి పరాస్తమ్ । నను న భవత్యర్థో విధేయః, సిద్ధే భవితరి లబ్ధరూపస్య భవనం ప్రత్యకర్తృత్వాత్ । న ఖలు గగనం భవతి । నాప్యసిద్ధే, అసిద్ధస్యానియోజ్యత్వాత్ , గగనకుసుమవత్ । తస్మాద్భవనేన ప్రయోజ్యవ్యాపారేణాక్షిప్తః ప్రయోజకస్య భావయితుర్వ్యాపారో విధేయః । స చ వ్యాపారో భావనా, కృతిః, ప్రయత్న ఇతి నిర్విషయశ్చాసావశక్యప్రతిపత్తిరతో విషయాపేక్షాయామాగ్నేయశబ్దోపస్థాపితో ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధ ఎవాస్య విషయః । నను వ్యాపారవిషయః పురుషప్రయత్నః కథమవ్యాపారరూపం సమ్బన్ధం గోచరయేత్ । న హి ఘటం కుర్విత్యత్రాపి సాక్షాన్నామార్థం ఘటం పురుషప్రయత్నో గోచరయత్యపి తు దణ్డాది హస్తాదినా వ్యాపారయతి । తస్మాద్ఘటార్థాం కృతిం వ్యాపారవిషయామేవ పురుషః ప్రతిపద్యతే, న తు రూపతో ఘటవిషయామ్ । ఉద్దేశ్యతయా త్వస్యామస్తి ఘటో న తు విషయతయా । విషయతయా తు హస్తాదివ్యాపార ఎవ । అత ఎవాగ్నేయ ఇత్యత్రాపి ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధాక్షిప్తో యజిరేవ కార్యవిషయో విధేయః । కిముక్తం భవతి, ఆగ్నేయో భవతీతి ఆగ్నేయేన యాగేన భావయేదితి । అత ఎవ ‘య ఎవం విద్వాన్ పౌర్ణమాసీం యజతే’ ‘య ఎవం విద్వానమావాస్యాం యజతే’ ఇత్యనువాదో భవతి ‘యదాగ్నేయః’ ఇత్యాదివిహితస్య యాగషట్కస్య । అత ఎవ చ విహితానూదితస్య తస్యైవ ‘దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాధికారసమ్బన్ధః । తస్మాత్సర్వత్ర కృతిప్రణాలికయా భావార్థవిషయ ఎవ విధిరిత్యేకాన్తః । తథా చ ‘న హన్యాత్’ ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదిషు యది కార్యమభ్యుపేయేత, తతస్తద్వ్యాపికా కృతిరభ్యుపేతవ్యా, తద్వ్యాపకశ్చ భావార్థో విషయః । ఎవం చ ప్రజాపతివ్రతన్యాయేన పర్యుదాసవృత్త్యాఽహననాపానసఙ్కల్పలక్షణయా తద్విషయో విధిః స్యాత్ । తథా చ ప్రసజ్యప్రతిషేధో దత్తజలాఞ్జలిః ప్రసజ్యేత । న చ సతి సమ్భవే లక్షణా న్యాయ్యా । “నేక్షేతోద్యన్తమ్” ఇత్యాదౌ తు “తస్య వ్రతమ్” ఇత్యధికారాత్ప్రసజ్యప్రతిషేధాసమ్భవేన పర్యుదాసవృత్త్యానీక్షణసఙ్కల్పలక్షణా యుక్తా ।
తస్మాత్ ‘న హన్యాత్’ , ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదిషు ప్రసజ్యప్రతిషేధేషు భావార్థాభావాత్తద్వ్యాప్తాయాః కృతేరభావః, తదభావే చ తద్వ్యాప్తస్య కార్యస్యాభావ ఇతి న కార్యపరత్వనియమః సర్వత్ర వాక్యే ఇత్యాహ -
బ్రాహ్మణో న హన్తవ్య ఇత్యేవమాద్యా ఇతి ।
నను కస్మాన్నివృత్తిరేవ కార్యం న భవతి, తత్సాధనం వేత్యత ఆహ -
న చ సా క్రియేతి ।
క్రియాశబ్దః కార్యవచనః ।
ఎతదేవ విభజతే -
అక్రియార్థానామితి ।
స్యాదేతత్ । విధివిభక్తిశ్రవణాత్కార్యం తావదత్ర ప్రతీయతే తచ్చ న భావార్థమన్తరేణ । న చ రాగతః ప్రవృత్తస్య హననపానాదావకస్మాదౌదాసీన్యముపపద్యతే వినా విధారకప్రయత్నమ్ । తస్మాత్స ఎవ ప్రవృత్త్యున్ముఖానాం మనోవాగ్దేహానాం విధారకః ప్రయత్నో నిషేధవిధిగోచరః క్రియేతి నాక్రియాపరమస్తి వాక్యం కిఞ్చిదపీతి ఆహ -
న చ హననక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యవ్యతిరేకేణ నఞః శక్యమప్రాప్తక్రియార్థత్వం కల్పయితుమ్ ।
కేన హేతునా న శక్యమిత్యత ఆహ -
స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణ
నఞః । అయమర్థః - హననపానపరో హి విధిప్రత్యయః ప్రతీయమానస్తే ఎవ విధత్తే ఇత్యుత్సర్గః । న చైతే శక్యే విధాతుమ్ , రాగతః ప్రాప్తత్వాత్ । న చ నఞః ప్రసజ్యప్రతిషేధో విధేయః, తస్యాప్యౌదాసీన్యరూపస్య సిద్ధతయా ప్రాప్తత్వాత్ । న చ విధారకః ప్రయత్నః, తస్యాశ్రుతత్వేన లక్ష్యమాణత్వాత్ , సతి సమ్భవే చ లక్షణాయా అన్యాయ్యత్వాత్ , విధివిభక్తేశ్చ రాగతః ప్రాప్తప్రవృత్త్యనువాదకత్వేన విధివిషయత్వాయోగాత్ । తస్మాద్యత్పిబేద్ధన్యాద్వేత్యనూద్య తన్నేతి నిషిధ్యతే, తదభావో జ్ఞాప్యతే, న తు నఞర్థో విధీయతే । అభావశ్చ స్వవిరోధిభావనిరూపణతయా భావచ్ఛాయానుపాతీతి సిద్ధే సిద్ధవత్ , సాధ్యే చ సాధ్యవద్భాసత ఇతి సాధ్యవిషయో నఞర్థః సాధ్యవద్భాసత ఇతి నఞర్థః కార్య ఇతి భ్రమః ।
తదిదమాహ -
నఞశ్చైష స్వభావ ఇతి ।
నను బోధయతు సమ్బన్ధినోఽభావం నఞ్ప్రవృత్త్యున్ముఖానాం తు మనోవాగ్దేహానాం కుతోఽకస్మాన్నివృత్తిరిత్యత ఆహ -
అభావబుద్ధిశ్చౌదాసీన్య
పాలన
కారణమ్ ।
అయమభిప్రాయః - ‘జ్వరితః పథ్యమశ్నీయాత్’ , ‘న సర్పాయాఙ్గులిం దద్యాత్’ ఇత్యాదివచనశ్రవణసమనన్తరం ప్రయోజ్యవృద్ధస్య పథ్యాశనే ప్రవృత్తిం భుజఙ్గాఙ్గులిదానోన్ముఖస్య చ తతో నివృత్తిముపలభ్య బాలో వ్యుత్పిత్సుః ప్రయోజ్యవృద్ధస్య ప్రవృత్తినివృత్తిహేతూ ఇచ్ఛాద్వేషావనుమిమీతే । తథా హి - ఇచ్ఛాద్వేషహేతుకే వృద్ధస్య ప్రవృత్తినివృత్తీ స్వతన్త్రప్రవృత్తినివృత్తిత్వాత్ , మదీయస్వతన్త్రప్రవృత్తినివృత్తివత్ । కర్తవ్యతైకార్థసమవేతేష్టానిష్టసాధనభావావగమపూర్వకౌ చాస్యేచ్ఛాద్వేషౌ, ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతేచ్ఛాద్వేషత్వాత్ , మత్ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతేచ్ఛాద్వేషవత్ । న జాతు మమ శబ్దతద్వ్యాపారపురుషాశయత్రైకాల్యానవిచ్ఛన్నభావనాపూర్వప్రత్యయపూర్వావిచ్ఛాద్వేషావభూతామ్ । అపి తు భూయోభూయః స్వగతమాలోచయత ఉక్తకారణపూర్వావేవ ప్రత్యవభాసేతే । తస్మాద్వృద్ధస్య స్వతన్త్రప్రవృత్తినివృత్తీ ఇచ్ఛాద్వేషభేదౌ చ కర్తవ్యతైకార్థసమవేతేష్టానిష్టసాధనభావావగమపూర్వావిత్యానుపూర్వ్యా సిద్ధః కార్యకారణాభావ ఇతీష్టానిష్టసాధనతావగమాత్ప్రయోజ్యవృద్ధప్రవృత్తినివృత్తీ ఇతి సిద్ధమ్ । స చావగమః ప్రాగభూతః శబ్దశ్రవణానన్తరముపజాయమానః శబ్దశ్రవణహేతుక ఇతి ప్రవర్తకేషు వాక్యేషు ‘యజేత’ ఇత్యాదిషు శబ్ద ఎవ కర్తవ్యమిష్టసాధనం వ్యాపారమవగమయంస్తస్యేష్టసాధనతాం కర్తవ్యతాం చావగమయతి అనన్యలభ్యత్వాదుభయోః, అనన్యలభ్యస్య చ శబ్దార్థత్వాత్ । యత్ర తు కర్తవ్యతాన్యత ఎవ లభ్యతే, యథా ‘న హన్యాత్’ , ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదిషు హననపానప్రవృత్త్యో రాగతః ప్రతిలమ్భాత్ , తత్ర తదనువాదేన నఞ్సమభివ్యాహృతా లిఙాదివిభక్తిరన్యతోఽప్రాప్తమనయోరనర్థహేతుభావమాత్రమవగమయతి । ప్రత్యక్షం హి తయోరిష్టసాధనభావోఽవగమ్యతే, అన్యథా రాగవిషయత్వాయోగాత్ । తస్మాద్రాగాదిప్రాప్తకర్తవ్యతానువాదేనానర్థసాధనతాప్రజ్ఞాపనపరమ్ ‘న హన్యాత్’ , ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదివాక్యమ్ , న తు కర్తవ్యతాపరమితి సుష్ఠూక్తమకార్యనిష్ఠత్వం నిషేధానామ్ । నిషేధ్యానాం చానర్థసాధనతాబుద్ధిరేవ నిషేధ్యాభావబుద్ధిః । తయా ఖల్వయం చేతన ఆపాతతో రమణీయతాం పశ్యన్నప్యాయతిమాలోచ్య ప్రవృత్త్యభావం నివృత్తిమవబుధ్య నివర్తతే । ఔదాసీన్యమాత్మనోఽవస్థాపయతీతి యావత్ ।
స్యాదేతత్ । అభావబుద్ధిశ్చేదౌదాసీన్యస్థాపనకారణమ్ , యావదౌదాసీన్యమనువర్తేత । న చానువర్తతే । న హ్యుదాసీనోఽపి విషయాన్తరవ్యాసక్తచిత్తస్తదభావబుద్ధిమాన్ । న చావస్థాపకకారణాభావే కార్యావస్థానం దృష్టమ్ । న హి స్తమ్భావపాతే ప్రాసాదోఽవతిష్ఠతే అత ఆహ -
సా చ దగ్ధేన్ధనాగ్నివత్స్వయమేవోపశామ్యతి ।
తావదేవ ఖల్వయం ప్రవృత్త్యున్ముఖో న యావదస్యానర్థహేతుభావమధిగచ్ఛతి । అనర్థహేతుత్వాధిగమోఽస్య సమూలోద్ధారం ప్రవృత్తిముద్ధృత్య దగ్ధేన్ధనాగ్నివత్స్వయమేవోపశామ్యతి । ఎతదుక్తం భవతి - యథా ప్రాసాదావస్థానకారణం స్తమ్భో నైవమౌదాసీన్యావస్థానకారణమభావబుద్ధిః, అపి త్వాగన్తుకాద్వినాశహేతోస్త్రాణేనావస్థానకారణమ్ । యథా కమఠపృష్ఠనిష్ఠురః కవచః శస్త్రప్రహారత్రాణేన రాజన్యజీవావస్థానహేతుః । న చ కవచాపగమే చ అసతి చ శస్త్రప్రహారే, రాజన్యజీవనాశ ఇతి ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాత్ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యమేవేతి ।
ఔదాసీన్యమజానతోఽప్యస్తీతి ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యోపలక్ష్య విశినష్టి । తత్కిమక్రియార్థత్వేనానర్థక్యమాశఙ్క్య క్రియార్థత్వోపవర్ణనం జైమినీయమసమఞ్జసమేవేత్యుపసంహారవ్యాజేన పరిహరతి -
తస్మాత్పురుషార్థేతి ।
పురుషార్థానుపయోగ్యుపాఖ్యానాదివిషయావక్రియార్థతయా క్రియార్థతయా చ పూర్వోత్తరపక్షౌ, న తూపనిషద్విషయౌ । ఉపనిషదాం స్వయం పురుషార్థబ్రహ్మరూపావగమమపర్యవసానాదిత్యర్థః ।
యదప్యౌపనిషదాత్మజ్ఞానమపురుషార్థం మన్యమానేనోక్తమ్ -
కర్తవ్యవిధ్యనుప్రవేశమన్తరేణేతి ।
అత్ర నిగూఢాభిసన్ధిః పూర్వోక్తం పరిహారం స్మారయతి -
తత్పరిహృతమితి ।
అత్రాక్షేప్తా స్వోక్తమర్థం స్మారయతి -
నను శ్రుతబ్రహ్మణోఽపీతి ।
నిగూఢమభిసన్ధిం సమాధాతోద్ఘాటయతి -
అత్రోచ్యతే - నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేతి ।
సత్యం, న బ్రహ్మజ్ఞానమాత్రం సాంసారికధర్మనివృత్తికారణమ్ , అపి తు సాక్షాత్కారపర్యన్తమ్ । బ్రహ్మసాక్షాత్కారశ్చాన్తఃకరణవృత్తిభేదః శ్రవణమననాదిజనితసంస్కారసచివమనోజన్మా, షడ్జాదిభేదసాక్షాత్కార ఇవ గాన్ధర్వశాస్త్రశ్రవణాభ్యాససంస్కృతమనోయోనిః । స చ నిఖిలప్రపఞ్చమహేన్ద్రజాలసాక్షాత్కారం సమూలమున్మూలయన్నాత్మానమపి ప్రపఞ్చత్వావిశేషాదున్మూలయతీత్యుపపాదితమధస్తాత్ । తస్మాద్రజ్జుస్వరూపకథనతుల్యతైవాత్రేతి సిద్ధమ్ ।
అత్ర చ వేదప్రమాణమూలతయా వేదప్రమాణజనితేత్యుక్తమ్ । అత్రైవ సుఖదుఃఖానుత్పాదభేదేన నిదర్శనద్వయమాహ -
న హి ధనిన ఇతి ।
శ్రుతిమత్రోదాహరతి -
తదుక్తమితి ।
చోదయతి -
శరీరే పతిత ఇతి ।
పరిహరతి -
న సశరీరత్వస్యేతి ।
యది వాస్తవం సశరీరత్వం భవేన్న జీవతస్తన్నివర్తేత । మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తం తు తత్ । తచ్చోత్పన్నతత్త్వజ్ఞానేన జీవతాపి శక్యం నివర్తయితుమ్ ।
యత్పునరశరీరత్వం తదస్య స్వభావ ఇతి న శక్యం నివర్తయితుమ్ , స్వభావహానేన భావవినాశప్రసఙ్గాదిత్యాహ -
నిత్యమశరీరత్వమితి ।
స్యాదేతత్ । న మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తం సశరీరత్వమపి తు ధర్మాధర్మనిమిత్తమ్ , తచ్చ స్వకారణధర్మాధర్మనివృత్తిమన్తరేణ న నివర్తతే । తన్నివృత్తౌ చ ప్రాయణమేవేతి న జీవతోఽశరీరత్వమితి శఙ్కతే -
తత్కృతేతి ।
తదిత్యాత్మానం పరామృశతి ।
నిరాకరోతి -
న, శరీరసమ్బన్ధస్యేతి ।
న తావదాత్మా సాక్షాద్ధర్మాధర్మౌ కర్తుమర్హతి, వాగ్బుద్ధిశరీరారమ్భజనితౌ హి తౌ నాసతి శరీరసమ్బన్ధే భవతః, తాభ్యాం తు శరీరసమ్బన్ధం రోచయమానో వ్యక్తం పరస్పరాశ్రయం దోషమావహతి ।
తదిదమాహ -
శరీరసమ్బన్ధస్యేతి ।
యద్యుచ్యేత సత్యమస్తి పరస్పరాశ్రయః, న త్వేష దోషోఽనాదిత్వాత్ , బీజాఙ్కురవదిత్యత ఆహ -
అన్ధపరమ్పరైషానాదిత్వకల్పనా
యస్తు మన్యతే నేయమన్ధపరమ్పరాతుల్యానాదితా ।
న హి యతో ధర్మాధర్మభేదాదాత్మశరీరసమ్బన్ధభేదస్తత ఎవ స ధర్మాధర్మభేదః కిన్త్వేష పూర్వస్మాదాత్మశరీరసమ్బన్ధాత్పూర్వధర్మాధర్మభేదజన్మనః, ఎష త్వాత్మశరీరసమ్బన్ధోఽస్మాద్ధర్మాధర్మభేదాదితి, తం ప్రత్యాహ -
క్రియాసమవాయాభావాదితి ।
శఙ్కతే -
సంనిధానమాత్రేణేతి ।
పరిహరతి -
నేతి ।
ఉపార్జనం స్వీకరణమ్ ।
న త్వియం విధాత్మనీత్యాహ -
న త్వాత్మన ఇతి ।
యే తు దేహాదావాత్మాభిమానో న మిథ్యా, అపి తు గౌణః, మాణవకాదావివ సింహాభిమాన ఇతి మన్యన్తే, తన్మతముపన్యస్య దూషయతి -
అత్రాహురితి ।
ప్రసిద్ధో వస్తుభేదో యస్య పురుషస్య స తథోక్తః । ఉపపాదితం చైతదస్మాభిరధ్యాసభాష్య ఇతి నేహోపపాద్యతే । యథా మన్దాన్ధకారే స్థాణురయమిత్యగృహ్యమాణవిశేషే వస్తుని పురుషాత్ , సాంశయికౌ పురుషశబ్దప్రత్యయౌ స్థాణువిషయౌ, తత్ర హి పురుషత్వమనియతమపి సమారోపితమేవ ।
ఎవం సంశయే సమారోపితమనిశ్చితముదాహృత్య విపర్యయజ్ఞానే నిశ్చితముదాహరతి -
యథా వా శుక్తికాయామితి ।
శుక్లభాస్వరస్య ద్రవ్యస్య పురఃస్థితస్య సతి శుక్తికారజతసాధారణ్యే యావదత్ర రజతవినిశ్చయో భవతి తావత్కస్మాచ్ఛుక్తివినిశ్చయ ఎవ న భవతి । సంశయో వా ద్వేధా యుక్తః, సమానధర్మధర్మిణోర్దర్శనాత్ ఉపలబ్ఘ్యనుపలబ్ధ్యవ్యవస్థాతోవిశేషద్వయస్మృతేశ్చ ।
సంస్కారోన్మేషహేతోః సాదృశ్యస్య ద్విష్ఠత్వేనోభయత్ర తుల్యమేతదిత్యత ఉక్తమ్ -
అకస్మాదితి ।
అనేన దృష్టస్య హేతోః సమానత్వేఽప్యదృష్టం హేతురుక్తః । తచ్చ కార్యదర్శనోన్నేయత్వేనాసాధారణమితి భావః ।
ఆత్మానాత్మవివేకినామితి ।
శ్రవణమననకుశలతామాత్రేణ పణ్డితానామ్ । అనుత్పన్నతత్త్వసాక్షాత్కారాణామితి యావత్ । తదుక్తమ్ - “పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్” ఇతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ।
జీవతో విదుషోఽశరీరత్వే చ శ్రుతిస్మృతీ ఉదాహరతి -
తథా చేతి ।
సుబోధమ్ ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాన్నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేతి ।
ననూక్తం యది జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వావగతిరేవ సాంసారికధర్మనివృత్తిహేతుః, హన్త మననాదివిధానానర్థక్యమ్ , తస్మాత్ప్రతిపత్తివిధిపరా వేదాన్తా ఇతి, తదనుభాష్య దూషయతి -
యత్పునరుక్తం శ్రవణాత్పరాచీనయోరితి ।
మనననిదిధ్యాసనయోరపి న విధిః, తయోరన్వయవ్యతిరేకసిద్ధసాక్షాత్కారఫలయోర్విధిసరూపైర్వచనైరనువాదాత్ । తదిదముక్తమ్ -
అవగత్యర్థత్వాదితి ।
బ్రహ్మసాక్షాత్కారోఽవగతస్తదర్థత్వం మనననిదిధ్యాసనయోరన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమిత్యర్థః ।
అథ కస్మాన్మననాదివిధిరేవ న భవతీత్యత ఆహ -
యది హ్యవగతమితి ।
న తావన్మనననిదిధ్యాసనే ప్రధానకర్మణీ అపూర్వవిషయే అమృతత్వఫలే ఇత్యుక్తమధస్తాత్ । అతో గుణకర్మత్వమనయోరవఘాతప్రోక్షణాదివత్పరిశిష్యతే, తదప్యయుక్తమ్ , అన్యత్రోపయుక్తోపయోక్ష్యమాణత్వాభావాదాత్మనః, విశేషతస్త్వౌపనిషదస్య కర్మానుష్ఠానవిరోధాదిత్యర్థః ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎవం సిద్ధరూపబ్రహ్మపరత్వం ఉపనిషదామ్ ।
బ్రహ్మణః శాస్త్రార్థస్య ధర్మాదన్యత్వాత్ , భిన్నవిషయత్వేన శాస్త్రభేదాత్ , “అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా” (బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౧) ఇత్యస్య శాస్త్రారమ్భత్వముపపద్యత ఇత్యాహ -
ఎవం చ సతీతి ।
ఇతరథా తు ధర్మజిజ్ఞాసైవేతి న శాస్త్రాన్తరమితి న శాస్త్రారమ్భత్వం స్యాదిత్యత ఆహ -
ప్రతిపత్తివిధిపరత్వ ఇతి ।
న కేవలం సిద్ధరూపత్వాద్బ్రహ్మాత్మైక్యస్య ధర్మాదన్యత్వమపి తు తద్విరోధాదపీత్యుపసంహారవ్యాజేనాహ -
తస్మాదహం బ్రహ్మాస్మీతి ।
ఇతికరణేన జ్ఞానం పరామృశతి । విధయో హి ధర్మే ప్రమాణమ్ । తే చ సాధ్యసాధనేతికర్తవ్యతాభేదాధిష్ఠానా ధర్మోత్పాదినశ్చ తదధిష్ఠానా న బ్రహ్మాత్మైక్యే సతి ప్రభవన్తి, విరోధాదిత్యర్థః ।
న కేవలం ధర్మప్రమాణస్య శాస్త్రస్యేయం గతిః, అపి తు సర్వేషాం ప్రమాణానామిత్యాహ -
సర్వాణి చేతరాణి ప్రమాణానీతి ।
కుతః,
న హీతి ।
అద్వైతే హి విషయవిషయిభావో నాస్తి । న చ కర్తృత్వమ్ , కార్యాభావాత్ । న చ కారణత్వమ్ , అత ఎవ ।
తదిదముక్తమ్ -
అప్రమాతృకాణి చ ।
ఇతి చకారేణ ।
అత్రైవ బ్రహ్మవిదాం గాథా ఉదాహరతి -
అపి చాహురితి ।
పుత్రదారాదిష్వాత్మాభిమానో గౌణః । యథా స్వదుఃఖేన దుఃఖీ, యథా స్వసుఖేన సుఖీ, తథా పుత్రాదిగతేనాపీతి సోఽయం గుణః । న త్వేకత్వాభిమానః, భేదస్యానుభవసిద్ధత్వాత్ । తస్మాత్ ‘గౌర్వాహీకః’ ఇతివద్గౌణః । దేహేన్ద్రియాదిషు త్వభేదానుభవాన్న గౌణ ఆత్మాభిమానః, కిం తు శుక్తౌ రజతజ్ఞానవన్మిథ్యా, తదేవం ద్వివిధోఽయమాత్మాభిమానో లోకయాత్రాం వహతి । తదసత్త్వే తు న లోకయాత్రా, నాపి బ్రహ్మాత్మైకత్వానుభవః, తదుపాయస్య శ్రవణమననాదేరభావాత్ ।
తదిదమాహ -
పుత్రదేహాదిబాధనాత్ ।
గౌణాత్మనోఽసత్త్వే పుత్రకలత్రాదిబాధనమ్ । మమకారాభావ ఇతి యావత్ । మిథ్యాత్మనోఽసత్త్వే దేహేన్ద్రియాదిబాధనం శ్రవణాదిబాధనం చ । తతశ్చ న కేవలం లోకయాత్రాసముచ్ఛేదఃసద్బ్రహ్మాహమిత్యేవంబోధశీలం యత్కార్యమ్ , అద్వైతసాక్షాత్కార ఇతి యావత్ ।
తదపి
కథం భవేత్ ।
కుతస్తదసమ్భవ ఇత్యత ఆహ -
అన్వేష్టవ్యాత్మవిజ్ఞానాత్ప్రాక్ప్రమాతృత్వమాత్మనః ।
ఉపలక్షణం చైతత్ । ప్రమాప్రమేయప్రమాణవిభాగ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - ఎష హి విభాగోఽద్వైతసాక్షాత్కారకారణమ్ , తతో నియమేన ప్రాగ్భావాత్ । తేన తదభావే కార్యం నోత్పద్యత ఇతి ।
న చ ప్రమాతురాత్మనోఽన్వేష్టవ్య ఆత్మాన్య ఇత్యాహ -
అన్విష్టః స్యాత్ప్రమాతైవ పాప్మదోషాదివర్జితః ।
ఉక్తం గ్రీవాస్థగ్రైవేయకనిదర్శనమ్ ।
స్యాదేతత్ । అప్రమాణాత్కథం పారమార్థికాద్వైతానుభవోత్పత్తిరిత్యత ఆహ -
దేహాత్మప్రత్యయో యద్వత్ప్రమాణత్వేన కల్పితః ।
లౌకికం తద్వదేవేదం ప్రమాణం తు ।
అస్యావధిమాహ -
ఆత్మనిశ్చయాత్ ।
ఆబ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కారాదిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - పారమార్థికప్రపఞ్చవాదిభిరపి దేహాదిష్వాత్మాభిమానో మిథ్యేతి వక్తవ్యమ్ , ప్రమాణబాధితత్వాత్ । తస్య చ సమస్తప్రమాణకారణత్వం భావికలోకయాత్రావాహిత్వం చాభ్యుపేయమ్ । సేయమస్మాకమప్యద్వైతసాక్షాత్కారే విధా భవిష్యతి । న చాయమద్వైతసాక్షాత్కారోఽప్యన్తఃకరణవృత్తిభేద ఎకాన్తతః పరమార్థః । యస్తు సాక్షాత్కారో భావికః, నాసౌ కార్యః, తస్య బ్రహ్మస్వరూపత్వాత్ । అవిద్యా తు యద్యవిద్యాముచ్ఛిన్ద్యాజ్జనయేద్వా, న తత్ర కాచిదనుపపత్తిః । తథా చ శ్రుతిః - “విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ । అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే”(ఈ. ఉ. ౧౧) ॥ ఇతి । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ ॥ ౪ ॥
ఇతి చతుఃసూత్రీ సమాప్తా ।
ఎవం - “కార్యాన్వయం వినా సిద్ధరూపే బ్రహ్మణి మానతా । పురుషార్థే స్వయం తావద్వేదాన్తానాం ప్రసాధితా” ॥ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౨) ఇత్యాదినా “తత్తు సమన్వయాత్”(బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౩) ఇత్యన్తేన సూత్రసన్దర్భేణ సర్వజ్ఞే సర్వశక్తౌ జగదుత్పత్తిస్థితివినాశకారణే ప్రామాణ్యం వేదాన్తానాముపపాదితమ్ । తచ్చ బ్రహ్మణీతి పరమార్థతః । న త్వద్యాపి బ్రహ్మణ్యేవేతి వ్యుత్పాదితమ్ । తదత్ర సన్దిహ్యతే - తజ్జగదుపాదానకారణం కిం చేతనముతాచేతనమితి । అత్ర చ విప్రతిపత్తేః ప్రవాదినాం విశేషానుపలమ్భే సతి సంశయః । తత్ర చ ప్రధానమచేతనం జగదుపాదానకారణమనుమానసిద్ధమనువదన్త్యుపనిషద ఇతి సాఙ్ఖ్యాః । జీవాణువ్యతిరిక్తచేతనేశ్వరనిమిత్తాధిష్ఠితాశ్చతుర్విధాః పరమాణవో జగదుపాదానకారణమనుమితమనువదన్తీతి కాణాదాః । ఆదిగ్రహణేనాభావోపాదానత్వాది గ్రహీతవ్యమ్ । అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాశక్తిమచ్చేతనోపాదానం జగదాగమికమితి బ్రహ్మవిదః । ఎతాసాం చ విప్రతిపత్తీనామనుమానవాక్యానుమానవాక్యతదాభాసా బీజమ్ । తదేవం విప్రతిపత్తేః సంశయే కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । తత్ర “జ్ఞానక్రియాశక్త్యభావాద్బ్రహ్మణోఽపరిణామినః । న సర్వశక్తివిజ్ఞానే ప్రధానే త్వస్తి సమ్భవః” ॥ జ్ఞానక్రియాశక్తీ ఖలు జ్ఞానక్రియాకార్యదర్శనోన్నేయసద్భావే । న చ జ్ఞానక్రియే చిదాత్మని స్తః, తస్యాపరిణామిత్వాదేకత్వాచ్చ । త్రిగుణే తు ప్రధానే పరిణామిని సమ్భవతః । యద్యపి చ సామ్యావస్థాయాం ప్రధానే సముదాచరద్వృత్తినీ క్రియాజ్ఞానే న స్తః, తథాప్యవ్యక్తేన శక్త్యాత్మనా రూపేణ సమ్భవత ఎవ । తథా చ ప్రధానమేవ సర్వజ్ఞం చ సర్వశక్తి చ । న తు బ్రహ్మ । స్వరూపచైతన్యం త్వస్యావృత్తితమనుపయోగి జీవాత్మనామివాస్మాకమ్ । న చ స్వరూపచైతన్యే కర్తృత్వమ్ , అకార్యత్వాత్తస్య । కార్యత్వే వా న సర్వదా సర్వజ్ఞతా । భోగాపవర్గలక్షణపురుషార్థద్వయప్రయుక్తానాదిప్రధానపురుషసంయోగనిమిత్తస్తు మహదహఙ్కారాదిక్రమేణాచేతనస్యాపి చేతనానధిష్ఠితస్య ప్రధానస్య పరిణామః సర్గః । దృష్టం చాచేతనం చేతనానధిష్ఠితం పురుషార్థే ప్రవర్తమానమ్ । యథా వత్సవివృద్ధ్యర్థమచేతనం క్షీరం ప్రవర్తతే । “తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యాశ్చ శ్రుతయోఽచేతనేఽపి చేతనవదుపచారాత్స్వకార్యోన్ముఖత్వమాదర్శయన్తి, యథా కూలం పిపతిషతీతి । “యత్ప్రాయే శ్రూయతే యచ్చ తత్తాదృగవగమ్యతే । భాక్తప్రాయే శ్రుతమిదమతో భాక్తం ప్రతీయతే” ॥ అపి చాహుర్వృద్ధాః - “యథాగ్ర్యప్రాయే లిఖితం దృష్ట్వా వదన్తి భవేదయమగ్ర్యః” ఇతి, తథేదమపి “తా ఆప ఐక్షన్త” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౪) “తత్తేజ ఐక్షత” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యుపచారప్రాయే క్షుతం “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యౌపచారికమేవ విజ్ఞేయమ్ । “అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ ప్రధానస్య జీవాత్మత్వం జీవార్థకారితయాహ । యథా హి భద్రసేనో రాజార్థకారీ రాజ్ఞా భద్రసేనో మమాత్మేత్యుపచర్యతే, ఎవం “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో భాక్తాః సమ్పత్త్యర్థా వా ద్రష్టవ్యాః । “స్వమపీతో భవతి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి చ నిరుక్తం జీవస్య ప్రధానే స్వకీయేఽప్యయం సుషుప్తావస్థాయాం బ్రూతే । ప్రధానాంశతమఃసముద్రకే హి జీవోనిద్రాణస్తమసీవ మగ్నో భవతి । యథాహుః - “అభావప్రత్యయాలమ్బనా వృత్తిర్నిద్రా”(యో.సూ. ౧.౧౦) ఇతి । వృత్తీనామన్యాసాం ప్రమాణాదీనామభావస్తస్య ప్రత్యయకారణం తమస్తదాలమ్బనా నిద్రా జీవస్య వృత్తిరిత్యర్థః । తథా సర్వజ్ఞం ప్రస్తుత్య శ్వేతాశ్వతరమన్త్రోఽపి “సకారణం కరణాధిపాధిపః” ఇతి ప్రాధానాభిప్రాయః । ప్రధానస్యైవ సర్వజ్ఞత్వం ప్రతిపాదితమధస్తాత్ । తస్మాదచేతనం ప్రధానం జగదుపాదానమనువదన్తి శ్రుతయ ఇతి పూర్వః పక్షః । ఎవం కాణాదాదిమతేఽపి కథఞ్చిద్యోజనీయాః శ్రుతయః । అక్షరార్థస్తు -
ప్రధానకారణపక్షేఽపీతి ప్రధానస్యాపీతి ।
అపికారావేవకారార్థౌ ।
స్యాదేతత్ । సత్త్వసమ్పత్త్యా చేదస్య సర్వజ్ఞతాథ తమఃసమ్పత్త్యా - సర్వజ్ఞతైవాస్య కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
తేన చ సత్త్వధర్మేణ జ్ఞానేనేతి ।
సత్త్వం హి ప్రకాశశీలం నిరతిశయోత్కర్షం సర్వజ్ఞతాబీజమ్ । తథాహుః - “నిరతిశయం సర్వజ్ఞతాబీజం” ఇతి । యత్ఖలు సాతిశయం తత్క్వచిన్నిరతిశయం దృష్టం, యథా కువలామలకబిల్వేషు, సాతిశయం మహత్త్వం వ్యోమ్ని పరమమహతి నిరతిశయమ్ । ఎవం జ్ఞానమప్యేకద్విబహువిషయతయా సాతిశయమిత్యనేనాపి క్వచిన్నిరతిశయేన భవితవ్యమ్ । ఇదమేవ చాస్య నిరతిశయత్వం యద్విదితసమస్తవేదితవ్యత్వమ్ । తదిదం సర్వజ్ఞత్వం సత్త్వస్య నిరతిశయోత్కర్షత్వే సమ్భవతి । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి రజస్తమసీ అపి స్తః తథాపి పురుషార్థప్రయుక్తగుణవైషమ్యాతిశయాత్సత్త్వస్య నిరతిశయోత్కర్షే సార్వజ్ఞ్యం కార్యముత్పద్యత ఇతి ప్రధానావస్థాయామపి తన్మాత్రం వివక్షిత్వావివక్షిత్వా చ తమఃకార్యం ప్రధానం సర్వజ్ఞముపచర్యత ఇతి ।
అపిభ్యామవధారణస్య వ్యవచ్ఛేద్యమాహ -
న కేవలస్యేతి ।
నహి కిఞ్చిదేకం కార్యం జనయేదపి తు బహూని । చిదాత్మా చైకః, ప్రధానం తు త్రిగుణమితి తత ఎవ కార్యముత్పత్తుమర్హతి, న చిదాత్మన ఇత్యర్థః ।
తవాపి చ యోగ్యతామాత్రేణైవ చిదాత్మనఃసర్Sవజ్ఞతాభ్యుపగమో న కార్యయోగాదిత్యాహ -
త్వయాపీతి ।
న కేవలస్యాకార్యకారణస్యేత్యేతత్సింహావలోకితేన ప్రపఞ్చయతి -
ప్రాగుత్పత్తేరితి ।
అపి చ ప్రధానస్యేతి ।
చస్త్వర్థః ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్ ।
నామరూపప్రపఞ్చలక్షణకార్యదర్శనాదేతత్కారణమాత్రవదితి సామాన్యకల్పనాయామస్తి ప్రమాణం, న తు తదచేతనం చేతనమితి వా విశేషకల్పనాయామస్త్యనుమానమిత్యుపరిష్టాత్ప్రవేదయిష్యతే । తస్మాన్నామరూపప్రపఞ్చకారణభేదప్రమాయామామ్నాయ ఎవ భగవానుపాసనీయః । తదేవమామ్నాయైకసమధిగమనీయే జగత్కారణే “పౌర్వాపర్యపరామర్శాద్యదామ్నాయోఽఞ్జసా వదేత్ । జగద్బీజం తదేవేష్టం చేతనే చ స ఆఞ్జసః” ॥ తేషు తేషు ఖల్వామ్నాయప్రదేశేషు “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యేవంజాతీయకైర్వాక్యైరీక్షితుః కారణాజ్జగజ్జన్మాఖ్యాయత ఇతి । న చ ప్రధానపరమాణ్వాదేరచేతనస్యేక్షితృత్వమాఞ్జసమ్ । సత్త్వాంశేనేక్షితృ ప్రధానం, తస్య ప్రకాశకత్వాదితి చేన్న । తస్య జాడ్యేన తత్త్వానుపపత్తేః । కస్తర్హి రజస్తమోభ్యాం సత్త్వస్య విశేషః । స్వచ్ఛతా । స్వచ్ఛం హి సత్త్వమ్ । అస్వచ్ఛే చ రజస్తమసీ । స్వచ్ఛస్య చ చైతన్యబిమ్బోద్గ్రాహితయా ప్రకాశకత్వవ్యపదేశో నేతరయోః, అస్వచ్ఛతయా తద్గ్రాహిత్వాభావాత్ । పార్థివత్వే తుల్య ఇవ మణేర్బిమ్బోద్గ్రాహితా న లోష్టాదీనామ్ । బ్రహ్మణస్త్వీక్షితృత్వమాఞ్జసం, తస్యామ్నాయతో నిత్యజ్ఞానస్వభావత్వవినిశ్చయాత్ । నన్వత ఎవాస్య నేక్షితృత్వం, నిత్యస్య జ్ఞానస్వభావభూతస్యేక్షణస్యాక్రియాత్వేన బ్రహ్మణస్తత్ప్రతి నిమిత్తభావాభావాత్ । అక్రియానిమిత్తస్య చ కారకత్వనివృత్తౌ తద్వ్యాప్తస్య తద్విశేషస్య కర్తృత్వస్య నివృత్తేః । సత్యం, బ్రహ్మస్వభావశ్చైతన్యం నిత్యతయా న క్రియా, తస్య త్వనవచ్ఛిన్నస్య తత్తద్విషయోపధానభేదావచ్ఛేదేన కల్పితభేదస్యానిత్యత్వం కార్యత్వం చోపపద్యతే । తథా చైవంలక్షణ ఈక్షణే సర్వవిషయే బ్రహ్మణః స్వాతన్త్ర్యలక్షణం కర్తృత్వముపపన్నమ్ । యద్యపి చ కూటస్థనిత్యస్యాపరిణామిన ఔదాసీన్యమస్య వాస్తవం తథాప్యనాద్యనిర్వచనీయావిద్యావచ్ఛిన్నస్య వ్యాపారవత్త్వమవభాసత ఇతి కర్తృత్వోపపత్తిః । పరైరపి చ చిచ్ఛేక్తేః కూటస్థనిత్యాయా వృత్తీః ప్రతి కర్తృత్వమీదృశమేవాభ్యుపేయం, చైతన్యసామాన్యాధికరణ్యేన జ్ఞాతృత్వోపలబ్ధేః । నహి ప్రాధానికాన్యన్తర్బహిఃకరణాని త్రయోదశ సత్త్వగుణప్రధానాన్యపి స్వయమేవాచేతనాని, తద్వృత్తయశ్చ స్వం వా పరం వా వేదితుముత్సహన్తే । నో ఖల్వన్ధాః సహస్రమపి పాన్థాః పన్థానం విదన్తి । చక్షుష్మతా చైకేన చేద్వేద్యతే, స ఎవ తర్హి మార్గదర్శీ స్వతన్త్రః కర్తా నేతా తేషామ్ । ఎవం బుద్ధిసత్త్వస్య స్వయమచేతనస్య చితిబిమ్బసఙ్క్రాన్త్యా చేదాపన్నం చైతన్యస్య జ్ఞాతృత్వం, చితిరేవ జ్ఞాత్రీ స్వతన్త్రా, నాన్తర్బహిష్కరణాన్యన్ధసహస్రప్రతిమాన్యస్వతన్త్రాణి । న చాస్యాశ్చితేః కూటస్థనిత్యాయా అస్తి వ్యాపారయోగః । న చ తదయోగేఽప్యజ్ఞాతృత్వం, వ్యాపారవతామపి జడానామజ్ఞత్వాత్ । తస్మాదన్తఃకరణవర్తినం వ్యాపారమారోప్య చితిశక్తౌ కర్తృత్వాభిమానః । అన్తఃకరణే వా చైతన్యమారోప్య తస్య జ్ఞాతృత్వాభిమానః । సర్వథా భవన్మతేఽపి నేదం స్వాభావికం క్వచిదపి జ్ఞాతృత్వం, అపి తు సాంవ్యవహారికమేవేతి పరమార్థః । నిత్యస్యాత్మనో జ్ఞానం పరిణామ ఇతి చ భేదాభేదపక్షమపాకుర్వద్భిరపాస్తమ్ । కూటస్థస్య నిత్యస్యాత్మనోఽవ్యాపారవత ఎవ భిన్నం జ్ఞానం ధర్మ ఇతి చోపరిష్టాదపాకరిష్యతే । తస్మాద్వస్తుతోఽనవచ్ఛిన్నం చైతన్యం తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయావ్యాకృతవ్యాచికీర్షితనామరూపవిషయావచ్ఛిన్నం సజ్జ్ఞానం కార్యం, తస్య కర్తా ఈశ్వరో జ్ఞాతా సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి సిద్ధమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “తపసా చీయతే బ్రహ్మ తతోఽన్నమభిజాయతే । అన్నాత్ప్రాణో మనః సత్యం లోకాః కర్మసు చామృతమ్ ॥ యః సర్వజ్ఞః సర్వవిద్యస్య జ్ఞానమయం తపః । తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే ॥”(ము.ఉ. ౧.౧.౮) ఇతి । తపసా జ్ఞానేన అవ్యాకృతనామరూపవిషయేణ చీయతే తద్వ్యాచికీర్షవద్భవతి, యథా కువిన్దాదిరవ్యాకృతం పటాది బుద్ధావాలిఖ్య చికీర్షతి । ఎకధర్మవాన్ ద్వితీయధర్మోపజననేన ఉపచిత ఉచ్యతే । వ్యాచికీర్షాయాం చోపచయే సతి తతో నామరూపమన్నమదనీయం సాధారణం సంసారిణాం వ్యాచికీర్షితమభిజాయతే । తస్మాదవ్యాకృతాద్వ్యాచికీర్షితాదన్నాత్ప్రాణో హిరణ్యగర్భో బ్రహ్మణో జ్ఞానక్రియాశక్త్యధిష్ఠానం జగత్సూత్రాత్మా సాధారణో జాయతే, యథాఽవ్యాకృతాత్వ్యాచికీర్షితాత్పటాదవాన్తరకార్యం ద్వితన్తుకాది । తస్మాచ్చ ప్రాణాన్మన అఖ్యం సఙ్కల్పవికల్పాదివ్యాకరణాత్మకం జాయతే । తతో వ్యాకరణాత్మకాన్మనసః సత్యశబ్దవాచ్యాన్యాకాశాదీని జాయన్తే । తేభ్యశ్చ సత్యాఖ్యేభ్యోఽనుక్రమేణ లోకా భూరాదయః తేషు మనుష్యాదిప్రాణినో వర్ణాశ్రమక్రమేణ కర్మాణి ధర్మాధర్మరూపాణి జాయన్తే । కర్మసు చామృతం ఫలం స్వర్గనరకాది । తచ్చ స్వనిమిత్తయోర్ధర్మాధర్మయోః సతోర్న వినశ్యతీత్యమృతమ్ । యావద్ధర్మాధర్మభావీతి యావత్ । యః సర్వజ్ఞః సామాన్యతః, సర్వవిద్విశేషతః । యస్య భగవతో జ్ఞానమయం తపో ధర్మో నాయాసమయమ్ , తస్మాద్బ్రహ్మణః పూర్వస్మాదేతత్పరం కార్యం బ్రహ్మ । కిఞ్చ నామరూపమన్నం చ వ్రీహియవాది జాయత ఇతి । తస్మాత్ప్రధానస్య సామ్యావస్థాయామనీక్షితృత్వాత్ , క్షేత్రజ్ఞానాం చ సత్యపి చైతన్యే సర్గాదౌ విషయానీక్షణాత్ , ముఖ్యసమ్భవే చోపచారస్యాన్యాయ్యత్వాత్ , ముముక్షోశ్చాయథార్థోపదేశానుపపత్తేః, ముక్తివిరోధిత్వాత్ , తేజఃప్రభృతీనాం చ ముఖ్యాసమ్భవేనోపచారాశ్రయణస్య యుక్తిసిద్ధత్వాత్ , సంశయే చ తత్ప్రాయపాఠస్య నిశ్చాయకత్వాత్ , ఇహ తు ముఖ్యస్యౌత్సర్గికత్వేన నిశ్చయే సతి సంశయాభావాత్ , అన్యథా కిరాతశతసఙ్కీర్ణదేశనివాసినో బ్రాహ్మణాయనస్యాపి కిరాతత్వాపత్తేః, బ్రహ్మైవేక్షిత్రనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యాసచివం జగదుపాదానం, శుక్తిరివ సమారోపితస్య రజతస్య, మరీచయ ఇవ జలస్య, ఎకశ్చన్ద్రమా ఇవ ద్వతీయస్య చద్రమసః । న త్వచేతనం ప్రధానపరమాణ్వాది । అశబ్దం హి తత్ । న చ ప్రధానం పరమాణవో వా తదతిరిక్తసర్వజ్ఞేశ్వరాధిష్ఠితా జగదుపాదానమితి సామ్ప్రతం కార్యత్వాత్ । కారణాత్కార్యాణాం భేదాభావాత్ కారణజ్ఞానేన సమస్తకార్యపరిజ్ఞానస్య మృదాదినిదర్శనేనాగమేన ప్రసాధితత్వాత్ , భేదే చ తదనుపపత్తేః । సాక్షాచ్చ “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) “నేహ నానాస్తి కిఞ్చన” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) “మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి” (క. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదిభిర్బహుభిర్వచోభిర్బ్రహ్మాతిరిక్తస్య ప్రపఞ్చస్య ప్రతిషేధాచేతనోపాదానమేవ జగత్ , భుజఙ్గ ఇవారోపితో రజ్జూపాదాన ఇతి సిద్ధాన్తః ।
సదుపాదానత్వే హి సిద్ధే జగతస్తదుపాదానం చేతనమచేతనం వేతి సంశయ్య మీమాంస్యేత । అద్యాపి తు సదుపాదానత్వమసిద్ధమిత్యత ఆహ -
తత్రేదంశబ్దవాచ్యమిత్యాదిదర్శయతిఇత్యన్తేన ।
తథాపీక్షితా పారమార్థికప్రధానక్షేత్రజ్ఞాతిరిక్త ఈశ్వరో భవిష్యతి, యథాహుర్హైరణ్యగర్భా ఇత్యతః శ్రుతిః పఠితా “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి । “బహు స్యామ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చాచేతనం కారణమాత్మన ఎవ బహుభావమాహ । తేనాపి కారణాచ్చేతనాదభిన్నం కార్యమభ్యుపగమ్యతే ।
యద్యప్యాకాశాద్యా భూతసృష్టిస్తథాపి తేజోఽబన్నానామేవ త్రివృత్కరణస్య వివక్షితత్వాత్తత్ర తేజసః ప్రాథమ్యాత్తేజః ప్రథమముక్తమ్ । ఎకమద్వితీయం జగదుపాదానమిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమపి పఠతి -
తథాన్యత్రేతి ।
బ్రహ్మ చతుష్పాదష్టాశఫం షోడశకలశమ్ । తద్యథా - ప్రాచీ ప్రతీచీ దక్షిణోదీచీతి చతస్రః కలా బ్రహ్మణః ప్రకాశవాన్నామ ప్రథమః పాదః । తదర్ధం శఫః । తథా పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌః సముద్ర ఇత్యపరశ్చతస్రః కలా ద్వితీయః పాదోఽనన్తవాన్నామ । తథాగ్నిః సూర్యశ్చన్ద్రమా విద్యుదితి చతస్రః కలాః, స జ్యోతిష్మాన్నామ తృతీయః పాదః । ప్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రం వాగితి చతస్రః కాలాః, స చతుర్థమాయతనవాన్నామ బ్రహ్మణః పాదః । తదేవం షోడశకలం షోడశావయవం బ్రహ్మోపాస్యమితి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । ఈక్షతేరితి తిపా ధాతుస్వరూపముచ్యతే । న చావివక్షితార్థస్య ధాతుస్వరూపస్య చేతనోపాదానసాధనత్వసమ్భవ ఇత్యత ఆహ -
ఈక్షతేరితి
ధాత్వర్థనిర్దేశోఽభిమతః, విషయిణాం విషయలక్షణాత్ ।
ప్రసిద్ధా చేయం లక్షణేత్యాహ -
యజతేరితివదితి ।
‘యః సర్వజ్ఞః’ ఇతి సామాన్యతః; ‘సర్వవిత్’ ఇతి విశేషతః ।
సాఙ్ఖ్యీయం స్వమతసమాధానముపన్యస్య దూషయతి -
యత్తూక్తం సత్త్వధర్మేణేతి ।
పునః సాఙ్ఖ్యముత్థాపయతి -
ననూక్తమితి ।
పరిహరతి -
తదపీతి ।
సముదాచరద్వృత్తి తావన్న భవతి సత్త్వం, గుణవైషమ్యప్రసఙ్గేన సామ్యానుపపత్తేః । న చావ్యక్తేన రూపేణ జ్ఞానముపయుజ్యతే, రజస్తమసోస్తత్ప్రతిబన్ధస్యాపి సూక్ష్మేణ రూపేణ సద్భావాదిత్యర్థః ।
అపి చ చైతన్యప్రధానవృత్తివచనో జానాతిర్న చాచేతనే వృత్తిమాత్రే దృష్టచరప్రయోగ ఇత్యాహ -
అపి చ నాసాక్షికేతి ।
కథం తర్హి యోగినాం సత్త్వాంశోత్కర్షహేతుకం సర్వజ్ఞత్వమిత్యత ఆహ -
యోగినాం త్వితి ।
సత్త్వాంశోత్కర్షో హి యోగినాం చైతన్యచక్షుష్మతాముపకరోతి, నాన్ధస్య ప్రధానస్యేత్యర్థః ।
యది తు కాపిలమతమపహాయ హైరణ్యగర్భమాస్థీయేత తత్రాప్యాహ -
అథ పునః సాక్షినిమిత్తమితి ।
తేషామపి హి ప్రకృష్టసత్త్వోపాదానం పురుషవిశేషస్యైవ క్లేశకర్మవిపాకాశయాపరామృష్టస్య సర్వజ్ఞత్వం, న తు ప్రధానస్యాచేతనస్య । తదపి చాద్వైతశ్రుతిభిరపాస్తమితి భావః ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
యత్పునరుక్తం బ్రహ్మణోఽపీతి ।
చైతన్యస్య శుద్ధస్య నిత్యత్వేఽప్యుపహితం సదనిత్యం కార్యం, ఆకాశమివ ఘటావచ్ఛిన్నమిత్యభిసన్ధాయ పరిహరతి -
ఇదం తావద్భవానితి ।
ప్రతతౌష్ణ్యప్రకాశే సవితరి
ఇత్యేతదపి విషయావచ్ఛిన్నప్రకాశః కార్యమిత్యేతదభిప్రాయమ్ ।
వైషమ్యం చోదయతి -
నను సవితురితి ।
కిం వాస్తవం కర్మాభావమభిప్రేత్య వైషమ్యమాహ భవాన్ ఉత తద్వివక్షాభావమ్ । తత్ర యది తద్వివక్షాభావం, తదా ప్రకాశయతీత్యనేన మా భూత్సామ్యం, ప్రకాశత ఇత్యనేన త్వస్తి । నహ్యత్ర కర్మ వివక్షితమ్ ।
అథ చ ప్రకాశస్వభావం ప్రత్యస్తి స్వాతన్త్ర్యం సవితురితి పరిహరతి -
న ।
అసత్యపి కర్మణీతి ।
అసత్యపీత్యవివక్షితేఽపీత్యర్థః ।
అథ వాస్తవం కర్మాభావమభిసన్ధాయ వైషమ్యముచ్యేత, తన్న, అసిద్ధత్వాత్కర్మాభావస్య, వివిక్షితత్వాచ్చాత్ర కర్మణ ఇతి పరిహరతి -
కర్మాపేక్షాయాం త్వితి ।
యాసాం సతి కర్మణ్యవివక్షితే శ్రుతీనాముపపత్తిస్తాసాం సతి కర్మణి వివక్షితే సుతరామిత్యర్థః ।
యత్ప్రసాదాదితి ।
యస్య భగవత ఈశ్వరస్య ప్రసాదాత్ తస్య నిత్యసిద్ధస్యేశ్వరస్య నిత్యం జ్ఞానం భవతీతి కిము వక్తవ్యమితి యోజనా । యథాహుర్యోగశాస్త్రకారాః - “తతః ప్రత్యక్చేతనాధిగమోఽప్యన్తరాయాభావశ్చ”(యో.సూ. ౧.౨౯) ఇతి । తద్భాష్యకారాశ్చ ‘భక్తివిశేషాదావర్జిత ఈశ్వరస్తమనుగృహ్ణాతి జ్ఞానవైరాగ్యాదినా’ ఇతి ।
సవితృప్రకాశవదితి ।
వస్తుతో నిత్యస్య కారణానపేక్షాం స్వరూపేణోక్త్వా వ్యతిరేకముఖేనాప్యాహ -
అపి చావిద్యాదిమత ఇత్యాది ।
ఆదిగ్రహణేన కామకర్మాదయః సఙ్గృహ్యన్తే ।
న జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణరహితస్యేతి ।
సంసారిణాం వస్తుతో నిత్యజ్ఞానత్వేఽప్యవిద్యాదయః ప్రతిబన్ధకారణాని సన్తి, న తు ఈశ్వరస్యావిద్యారహితస్య జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణసమ్భవ ఇతి భావః । న తస్య కార్యమావరణాద్యపగమో విద్యతే, అనావృత్తత్వాదితి భావః । జ్ఞానబలేన క్రియా । ప్రధానస్య త్వచేతనస్య జ్ఞానబలాభావాజ్జగతో న క్రియేత్యర్థః । అపాణిర్గృహీతా, అపాదో జవనో వేగవాన్ విహరణవాన్ । అతిరోహితార్థమన్యత్ ।
స్యాదేతేత్ । అనాత్మని వ్యోమ్ని ఘటాద్యుపాధికృతో భవత్వవచ్ఛేదకవిభ్రమః, న తు ఆత్మని స్వభావసిద్ధప్రకాశే స ఘటత ఇత్యత ఆహ -
దృశ్యతే చాత్మన ఎవ సత ఇతి ।
అభినివేశః
మిథ్యాభిమానః ।
మిథ్యాబుద్ధిమాత్రేణ పూర్వేణేతి ।
అనేనానాదితా దర్శితా । మాత్రగ్రహణేన విచారాసహత్వేన నిర్వచనీయతా నిరస్తా । పరిశిష్టం నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౫ ॥ ॥ ౬ ॥
తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాదితి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన వా స్వాతన్త్ర్యేణ వా ప్రధాననిరాకరణార్థం సూత్రమ్ । శఙ్కా చ భాష్యే ఉక్తా ॥ ౭ ॥
స్యాదేతత్ । బ్రహ్మైవ జ్ఞీప్సితం, తచ్చ న ప్రథమం సూక్ష్మతయా శక్యం శ్వేతకేతుం గ్రాహయితుమితి తత్సమ్బద్ధం ప్రధానమేవ స్థూలతయాత్మత్వేన గ్రాహ్యతే శ్వేతకేతురరున్ధతీమివాతీవ సూక్ష్మాం దర్శయితుం తత్సంనిహితాం స్థూలతారకాం దర్శయతీయమసావరున్ధతీతి । అస్యాం శఙ్కాయాముత్తరమ్ -
హేయత్వావచనాచ్చ
ఇతి సూత్రమ్ । చకారోఽనుక్తసముచ్చయార్థః । తచ్చానుక్తం భాష్య ఉక్తమ్ ॥ ౮ ॥
అపి చ జగత్కారణం ప్రకృత్య స్వపితీత్యస్య నిరుక్తం కుర్వతీ శ్రుతిశ్చేతనమేవ జగత్కారణం బ్రూతే । యది స్వశబ్ద ఆత్మవచనస్తథాపి చేతనస్య పురుషస్యాచేతనప్రధానత్వానుపపత్తిః । అథాత్మీయవచనస్థథాప్యచేతనే పురుషార్థతయాత్మీయేఽపి చేతనస్య ప్రలయానుపపత్తిః । నహి మృదాత్మా ఘట ఆత్మీయేఽపి పాథసి ప్రలీయతేఽపి త్వాత్మభూతాయాం మృద్యేవ । నచ రజతమనాత్మభూతే హస్తిని ప్రలీయతే, కిన్త్వాత్మభూతాయాం శుక్తావేవేత్యాహ -
స్వాప్యయాత్ ॥ ౯ ॥
గతిసామాన్యాత్ ।
గతిరవగతిః ।
తార్కికసమయ ఇవేతి ।
యథా హి తార్కికాణాం సమయభేదేషు పరస్పరపరాహతార్థతా, నైవం వేదాన్తేషు పరస్పరపరాహృతిః, అపి తు తేషు సర్వత్ర జగత్కారణచైతన్యావగతిః సమానేతి ।
చక్షురాదీనామివ రూపాదిష్వితి ।
యథా హి సర్వేషాం చక్షూ రూపమేవ గ్రాహయతి, న పునా రసాదికం కస్యచిద్దర్శయతి కస్యచిద్రూపమ్ । ఎవం రసనాదిష్వపి గతిసామాన్యం దర్శనీయమ్ ॥ ౧౦ ॥
శ్రుతత్వాచ్చ ।
'తదైక్షత” ఇత్యత్ర ఈక్షణమాత్రం జగత్కారణస్య శ్రుతం న తు సర్వవిషయమ్ । జగత్కారణసమ్బన్ధితయా తు తదర్థాత్సర్వవిషయమవగతం, శ్వేతాశ్వతరాణాం తూపనిషది సర్వజ్ఞ ఈశ్వరో జగత్కారణమితి సాక్షాదుక్తమితి విశేషః ।
ఉత్తరసూత్రసన్దర్భమాక్షిపతి -
జన్మాద్యస్య యత ఇత్యారభ్యేతి ।
బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమితి హి ప్రతిజ్ఞాతం, తచ్చ శస్త్రైకసమధిగమ్యం, శస్త్రం చ సర్వజ్ఞే సర్వశక్తౌ జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయకారణే బ్రహ్మణ్యేవ ప్రమాణం న ప్రధానాదావితి న్యాయతో వ్యుత్పాదితమ్ । న చాస్తి కశ్చిద్వేదాన్తభాగో యస్తద్విపరీతమపి బోధయేదితి చ “గతిసామాన్యాత్”(బ్ర.సూ. ౧.౧.౧౦) ఇత్యుక్తమ్ । తత్కిమపరమవశిష్యతే, యదర్థాన్తరసూత్రసన్దర్భస్యావతారః స్యాదితి ।
కిముత్థానమితి ।
కిమాక్షేపే ।
సమాధత్తే -
ఉచ్యతే - ద్విరూపం హీతి ।
యద్యపి తత్త్వతో నిరస్తసమస్తోపాధిరూపం బ్రహ్మ తథాపి న తేన రూపేణ శక్యముపదేష్టుమిత్యుపహితేన రూపేణోపదేష్టవ్యమితి । తత్ర చ క్వచిదుపాధిర్వివక్షితః ।
తదుపాసనాని
కానిచిత్ అభ్యుదయార్థాని
మనోమాత్రసాధనతయాత్ర పఠితాని ।
కానిచిత్క్రమముక్త్యర్థాని, కానిచిత్కర్మసమృద్ధ్యర్థాని ।
క్వచిత్పునరుక్తోఽప్యుపాధిరవివక్షితః, యథాత్రైవాన్నమయాదయ ఆనన్దమయాన్తాః పఞ్చ కోశాః । తదత్ర కస్మిన్నుపాధిర్వివక్షితః కస్మిన్నేతి నాద్యాపి వివేచితమ్ । తథా గతిసామాన్యమపి సిద్ధవదుక్తం, న త్వద్యాపి సాధితమితి తదర్థముత్తరగ్రన్థసన్దర్భారమ్భ ఇత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । పరస్యాత్మనస్తత్తదుపాధిభేదవిశిష్టస్యాప్యభేదాత్కథముపాసనాభేదః, కథం చ ఫలభేదమిత్యత ఆహ -
ఎక ఎవ త్వితి ।
రూపాభేదేఽప్యుపాధిభేదాదుపహితభేదాదుపాసనాభేదస్తథా చ ఫలభేద ఇత్యర్థః । క్రతుః సఙ్కల్పః ।
నను యద్యేక ఆత్మా కూటస్థనిత్యో నిరతిశయః సర్వభూతేషు గూఢః, కథమేతస్మిన్ భూతాశ్రయే తారతమ్యశ్రుతయ ఇత్యత ఆహ -
యద్యప్యేక ఆత్మేతి ।
యద్యపి నిరతిశయమేకమేవ రూపమాత్మన ఐశ్వర్యం చ జ్ఞానం చానన్దశ్చ, తథాప్యనాద్యవిద్యాతమఃసమావృతం తేషు తేషు ప్రాణభృద్భేదేషు క్వచిదసదివ, క్వచిత్సదివ, క్వచిదత్యన్తాపకృష్టమివ, క్వచిదపకృష్టమివ, క్వచిత్ప్రకర్షవత్ , క్వచిదత్యన్తప్రకర్షవదివ భాసతే, తత్కస్య హేతోః, అవిద్యాతమసః ప్రకర్షనికర్షతారతమ్యాదితి । యథోత్తమప్రకాశః సవితా దిఙ్మణ్డలమేకరూపేణైవ ప్రకాశేనాపూరయన్నపి వర్షాసు నికృష్టప్రకాశ ఇవ శరది తు ప్రకృష్టప్రకాశ ఇవ ప్రథతే, తథేదమపీతి ।
అపేక్షితోపాధిసమ్బన్ధమ్
ఉపాస్యత్వేన ।
నిరస్తోపాధిసమ్బన్ధం
జ్ఞేయత్వేనేతి ॥ ౧౧ ॥
ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్ ।
తత్ర తావత్ప్రథమమేకదేశిమతేనాధికరణమారచయతి -
తైత్తిరీయకేఽన్నమయమిత్యాది ।
'గౌణప్రవాహపాతేఽపి యుజ్యతే ముఖ్యమీక్షణమ్ । ముఖ్యత్వే తూభయోస్తుల్యే ప్రాయదృష్టిర్విశేషికా” ॥ ఆనన్దమయ ఇతి హి వికారే ప్రాచుర్యే చ మయటస్తుల్యం ముఖ్యార్థత్వమితి వికారార్థాన్నమయాదిపదప్రాయపాఠాదానన్దమయపదమపి వికారార్థమేవేతి యుక్తమ్ । న చ ప్రాణమయాదిషు వికారార్థత్వాయోగాత్స్వార్థికో మయడితి యుక్తమ్ । ప్రాణాద్యుపాధ్యవచ్ఛిన్నో హ్యాత్మా భవతి ప్రాణాదివికారాః, ఘటాకాశమివ ఘటవికారాః । న చ సత్యర్థే స్వార్థికత్వముచితమ్ । “చతుఃకోశాన్తరత్వే తు న సర్వాన్తరతోచ్యతే । ప్రియాదిభాగీ శరీరో జీవో న బ్రహ్మ యుజ్యతే” ॥ న చ సర్వాన్తరతయా బ్రహ్మైవానన్దమయం, న జీవ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । నహీయం శ్రుతిరానన్దమయస్య సర్వాన్తరతాం బ్రూతే అపి త్వన్నమయాదికోశచతుష్టయాన్తరతామానన్దమయకోశస్య । న చాస్మాదన్యస్యాన్తరస్యాశ్రవణాదయమేవ సర్వాన్తర ఇతి యుక్తమ్ । యదపేక్షం యస్యాన్తరత్వం శ్రుతం తత్తస్మాదేవాన్తరం భవతి । నహి దేవదత్తో బలవానిత్యుక్తే సర్వాన్సింహశార్దూలాదీనపి ప్రతి బలవానప్రతీయతేఽపి తు సమానజాతీయనరాన్తరమపేక్ష్య । ఎవమానన్దమయోఽప్యన్నమయాదిభ్యోఽన్తరో న తు సర్వస్మాత్ । న చ నిష్కలస్య బ్రహ్మణః ప్రియాద్యవయవయోగః, నాపి శరీరత్వం యుజ్యత ఇతి సంసార్యేవానన్దమయః । తస్మాదుపహితమేవాత్రోపాస్యత్వేన వివక్షితం, న తు బ్రహ్మరూపం జ్ఞేయత్వేనేతి పూర్వః పక్షః । అపి చ యది ప్రాచుర్యార్థోఽపి మయట్ , తథాపి సంసార్యేవానన్దమయ; న తు బ్రహ్మ । ఆనన్దప్రాచుర్య హి తద్విపరీతదుఃఖలవసమ్భవే భవతి న తు తదత్యన్తాసమ్భవే ।
న చ పరమాత్మనో మనాగపి దుఃఖలవసమ్భవః, ఆనన్దైకరసత్వాదిత్యాహ -
న చ సశరీరస్య సత ఇతి ।
అశరీరస్య పునరప్రియసమ్బన్ధో మనాగపి నాస్తీతి ప్రాచుర్యార్థోఽపి మయడ్నోపపద్యత ఇత్యర్థః ।
ఉచ్యతే ।
ఆనన్దమయావయవస్య తావద్బ్రహ్మణః పుచ్ఛస్యాఙ్గతయా న ప్రాధాన్యం, అపి త్వఙ్గిన ఆనన్దమయస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రాధాన్యమ్ । తథాచ తదధికారే పఠితమభ్యస్యమానమానన్దపదం తద్బుద్ధిమాధత్త ఇతి తస్యైవానన్దమయస్యాభ్యాస ఇతి యుక్తమ్ । జ్యోతిష్టోమాధికారే ‘వసన్తే వసన్తే జ్యోతిషా యజేత’ ఇతి జ్యోతిఃపదమివ జ్యోతిష్టోమాభ్యాసః కాలవిశేషవిధిపరః । అపి చ సాక్షాదానన్దమయాత్మాభ్యాసః శ్రూయతే - “ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి”(తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాష్యం దూషయతి -
యత్తూక్తమన్నమయాదితి ।
న హి ముఖ్యారున్ధతీదర్శనం తత్తదముఖ్యారున్ధతీదర్శనప్రాయపఠితమప్యముఖ్యారున్ధతీదర్శనం భవతి । తాదర్థ్యాత్పూర్వదర్శనానామన్త్యదర్శనానుగుణ్యం న తు తద్విరోధితేతి చేత్ , ఇహాప్యానన్దమయాదాన్తరస్యాన్యస్యాశ్రవణాత్ , తస్య త్వన్నమయాదిసర్వాన్తరత్వశ్రుతేస్తత్పర్యవసానాత్తాదర్థ్యం తుల్యమ్ । ప్రియాద్యవయవయోగశరీరత్వే చ నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ సమాహితే । ప్రియాద్యవయవయోగాచ్చ దుఃఖలవయోగేఽపి పరమాత్మన ఔపాధిక ఉపపాదితః । తథాచానన్దమయ ఇతి ప్రాచుర్యార్థతా మయట ఉపపాదితేతి ॥ ౧౨ ॥ ॥ ౧౩ ॥ ॥ ౧౪ ॥
అపి చ మన్త్రబ్రాహ్మణయోరుపేయోపాయభూతయోః సమ్ప్రతిపత్తేర్బ్రహ్మైవానన్దమయపదార్థః । మన్త్రే హి పునః పునః “అన్యోఽన్తర ఆత్మా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి పరబ్రహ్మణ్యాన్తరత్వశ్రవణాత్ , తస్యైవ చ “అన్యోఽన్తర ఆత్మానన్దమయః” ఇతి బ్రాహ్మణే ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , పరబ్రహ్మైవానన్దమయమిత్యాహ సూత్రకారః -
మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే ।
మాన్త్రవర్ణికమేవ పరం బ్రహ్మ బ్రాహ్మణేఽప్యానన్దమయ ఇతి గీయత ఇతి ॥ ౧౫ ॥
అపి చానన్దమయం ప్రకృత్య శరీరాద్యుత్పత్తేః ప్రాక్స్రష్టృత్వశ్రవణాత్ , “బహు స్యామ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చ సృజ్యమానానాం స్రష్టురానన్దమయాదభేదశ్రవణాత్ , ఆనన్దమయః పర ఎవేత్యాహ । సూత్రమ్ -
నేతరోఽనుపపత్తేః ।
నేతరో జీవ ఆనన్దమయః, తస్యానుపపత్తేరితి ॥ ౧౬ ॥
భేదవ్యపదేశాచ్చ ।
రసః సారో హ్యయమానన్దమయ ఆత్మా “రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వాఽఽనన్దీ భవతి” (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి । సోఽయం జీవాత్మనో లబ్ధృభావః, ఆనన్దమయస్య చ లభ్యతా, నాభేద ఉపపద్యతే । తస్మాదానన్దమయస్య జీవాత్మనో భేదే పరబ్రహ్మత్వం సిద్ధం భవతి ।
చోదయతి -
కథం తర్హీతి ।
యది లబ్ధా న లబ్ధవ్యః, కథం తర్హి పరమాత్మనో వస్తుతోఽభిన్నేన జీవాత్మనా పరమాత్మా లభ్యత ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
బాఢమ్ ।
తథాపీతి ।
సత్యమ్ , పరమార్థతోఽభేదేఽప్యవిద్యారోపితం భేదముపాశ్రిత్య లబ్ధృలబ్ధవ్యభావ ఉపపద్యతే । జీవో హ్యవిద్యయా పరబ్రహ్మణో భిన్నో దర్శితః, న తు జీవాదపి । తథా చానన్దమయశ్చేజ్జీవః, న జీవస్యావిద్యయాపి స్వతో భేదో దర్శిత ఇతి న లబ్ధృలబ్ధవ్యభావ ఇత్యర్థః । భేదాభేదౌ చ న జీవపరబ్రహ్మణోరిత్యుక్తమధస్తాత్ ।
స్యాదేతత్ । యథా పరమేశ్వరాద్భిన్నో జీవాత్మా ద్రష్టా న భవత్యేవం జీవాత్మనోఽపి ద్రష్టుర్న భిన్నః పరమేశ్వర ఇతి జీవస్యానిర్వాచ్యత్వే పరమేశ్వరోఽప్యనిర్వాచ్యః స్యాత్ । తథా చ న వస్తుసన్నిత్యత ఆహ -
పరమేశ్వరస్త్వవిద్యాకల్పితాదితి ।
రజతం హి సమారోపితం న శుక్తితో భిద్యతే । న హి తద్భేదేనాభేదేన వా శక్యం నిర్వక్తుమ్ । శుక్తిస్తు పరమార్థసతీ నిర్వచనీయా అనిర్వచనీయాద్రజతాద్భిద్యత ఎవ ।
అత్రైవ సరూపమాత్రం దృష్టాన్తమాహ -
యథా మాయావిన ఇతి ।
ఎతదపరితోషేణాత్యన్తసరూపం దృష్టాన్తమాహ -
యథా వా ఘటాకాశాదితి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౭ ॥ ॥ ౧౮ ॥
స్వమతపరిగ్రహార్థమేకదేశిమతం దూషయతి -
ఇదం త్విహ వక్తవ్యమితి ।
ఎష తావదుత్సర్గో యత్ “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠేతి బ్రహ్మశబ్దాత్ప్రతీయతే । విశుద్ధం బ్రహ్మ వికృతం త్వానన్దమయశబ్దతః” ॥ తత్ర కిం పుచ్ఛపదసమభివ్యాహారాత్ అన్నమయాదిషు చాస్యావయవపరత్వేన ప్రయోగాత్ , ఇహాప్యవయవపరత్వాత్పుచ్ఛపదస్య, తత్సమానాధికరణం బ్రహ్మపదమపి స్వార్థత్యాగేన కథఞ్చిదవయవపరం వ్యాఖ్యాయతామ్ । ఆనన్దమయపదం చాన్నమయాదివికారవాచిప్రాయపఠితం వికారవాచి వా, కథఞ్చిత్ప్రచురానన్దవాచి వా, బ్రహ్మణ్యప్రసిద్ధం కయాచిద్వృత్యా బ్రహ్మణి వ్యాఖ్యాయతామ్ । ఆనన్దపదాభ్యాసేన చ జ్యోతిఃపదేనేవ జ్యోతిష్టోమ ఆనన్దమయో లక్ష్యతాం, ఉతానన్దమయపదం వికారార్థమస్తు, బ్రహ్మపదం చ బ్రాహ్మణ్యేవ స్వార్థేఽస్తు, ఆనన్దపదాభ్యాసశ్చ స్వార్థే, పుచ్ఛపదమాత్రమవయవప్రాయలిఖితమధికరణపరతయా వ్యాక్రియతామితి కృతబుద్ధయ ఎవ విదాఙ్కుర్వన్తు । తత్ర “ప్రాయపాఠపరిత్యాగో ముఖ్యత్రితయలఙ్ఘనమ్ । పూర్వస్మిన్నుత్తరే పక్షే ప్రాయపాఠస్య బాధనమ్॥” పుచ్ఛపదం హి వాలధౌ ముఖ్యం సదానన్దమయావయవే గౌణమేవేతి ముఖ్యశబ్దార్థలఙ్ఘనమవయవపరతాయామధికరణపరతాయాం చ తుల్యమ్ । అవయవప్రాయలేఖబాధశ్చ వికారప్రాయలేఖబాధేన తుల్యః । బ్రహ్మపదమానన్దమయపదమానన్దపదమితి త్రితయలఙ్ఘనం త్వధికమ్ । తస్మాన్ముఖ్యత్రితయలఙ్ఘనాదసాధీయాన్పూర్వః పక్షః । ముఖ్యత్రయానుగుణ్యేన తూత్తర ఎవ పక్షో యుక్తః । అపి చానన్దమయపదస్య బ్రహ్మార్థత్వే, “బ్రహ్మ పుచ్ఛమ్” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి న సమఞ్జసమ్ । న హి తదేవావయవ్యవయవశ్చేతి యుక్తమ్ । ఆధారపరత్వే చ పుచ్ఛశబ్దస్య, ప్రతిష్ఠేత్యేతదప్యుపపన్నతరం భవతి । ఆనన్దమయస్య చాన్తరత్వమన్నమయాదికోశాపేక్షయా । బ్రహ్మణస్త్వాన్తరత్వమానన్దమయాదర్థాద్గమ్యత ఇతి న శ్రుత్యోక్తమ్ । ఎవం చాన్నమయాదివదానన్దమయస్య ప్రియాద్యవయవయోగో యుక్తః । వాఙ్మనసాగోచరే తు పరబ్రహ్మణ్యుపాధిమన్తర్భావ్య ప్రియాద్యవయవయోగః, ప్రాచుర్యం చ, క్లేశేన వ్యాఖ్యాయేయాతామ్ । తథా చ మాన్త్రవర్ణికస్య బ్రహ్మణ ఎవ “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి స్వప్రధానస్యాభిధానాత్ , తస్యైవాధికారో నానన్దమయస్యేతి । “సోఽకామయత”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాద్యా అపి శ్రుతయో బ్రహ్మవిషయా న ఆనన్దమయవిషయా ఇత్యర్థసఙ్క్షేపః । సుగమమన్యత్ ।
సూత్రాణి త్వేవం వ్యాఖ్యేయానీతి ।
వేదసూత్రయోర్విరోధే “గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనా” ఇతి సూత్రాణ్యన్యథా నేతవ్యాని । ఆనన్దమయశబ్దేన తద్వాక్యస్య “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యేతద్గతం బ్రహ్మపదముపలక్ష్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - ఆనన్దమయ ఇత్యాదివాక్యే యత్ “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి బ్రహ్మపదం తత్స్వప్రధానమేవేతి । యత్తు బ్రహ్మాధికరణమితి వక్తవ్యే “బ్రహ్మ పుచ్ఛమ్” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాహ శ్రుతిః, తత్కస్య హేతోః, పూర్వమవయవప్రధానప్రయోగాత్తత్ప్రయోగస్యైవ బుద్ధౌ సంనిధానాత్తేనాపి చాధికరణలక్షణోపపత్తేరితి ।
మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే ॥ ౧౫ ॥
యత్ “సత్యం జ్ఞానమ్”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదినా మన్త్రవర్ణేన బ్రహ్మోక్తం తదేవోపాయభూతేన బ్రాహ్మణేన స్వప్రధాన్యేన గీయతే “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి । అవయవవచనత్వే త్వస్య మన్త్రే ప్రాధాన్యం, బ్రాహ్మణే త్వప్రాధాన్యమిత్యుపాయోపేయయోర్మన్త్రబ్రాహ్మణయోర్విప్రతిపత్తిః స్యాదితి ।
నేతరోఽనుపపత్తేః ॥ ౧౬ ॥
అత్ర ‘ఇతశ్చానన్దమయః’ ఇతి భాష్యస్య స్థానే ‘ఇతశ్చ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి పఠితవ్యమ్ ।
భేదవ్యపదేశాచ్చ ॥ ౧౭ ॥
అత్రాపి “ఇతశ్చానన్దమయః” ఇత్యస్య చ ‘ఆనన్దమయాధికారే’ ఇత్యస్య చ భాష్యస్య స్థానే ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి ‘బ్రహ్మపుచ్ఛాధికారే’ ఇతి చ పఠితవ్యమ్ ।
కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా ॥ ౧౮ ॥
అస్మిన్నస్య చ తద్యోగం శాస్తి ।। ౧౯ ।।
ఇత్యనయోరపి సూత్రయోర్భాష్యే ఆనన్దమయస్థానే ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి పాఠో ద్రష్టవ్యః ।
తద్ధేతు వ్యపదేశాచ్చ ।। ౧౪ ।।
వికారస్యానన్దమయస్య బ్రహ్మ పుచ్ఛమవయవశ్చేత్కథం సర్వస్యాస్య వికారజాతస్య సానన్దమయస్య బ్రహ్మ పుచ్ఛం కారణముచ్యేత “ఇదం సర్వమసృజత । యదిదం కిఞ్చ”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి శ్రుత్యా । నహ్యానన్దమయవికారావయవో బ్రహ్మ వికారః సన్ సర్వస్య కారణముపపద్యతే । తస్మాదానన్దమయవికారావయవో బ్రహ్మేతి తదవయవయోగ్యానన్దమయో వికార ఇహ నోపాస్యత్వేన వివక్షితః, కిన్తు స్వప్రధానమిహ బ్రహ్మ పుచ్ఛం జ్ఞేయత్వేనేతి సిద్ధమ్ ॥ ౧౯ ॥
అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ ।
పూర్వస్మిన్నధికరణేఽపాస్తసమస్తవిశేషబ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థముపాయతామాత్రేణ పఞ్చ కోశా ఉపాధయః స్థితాః, నతు వివక్షితాః । బ్రహ్మైవ తు ప్రధానం “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” ఇతి జ్ఞేయత్వేనోపక్షిప్తమితి నిర్ణీతమ్ । సమ్ప్రతి తు బ్రహ్మ వివక్షితోపాధిభేదముపాస్యత్వేనోపక్షిప్యతే, నతు విద్యాకర్మాతిశయలబ్ధోత్కర్షో జీవాత్మాదిత్యపదవేదనీయ ఇతి నిర్ణీయతే । తత్ “మర్యాదాధారరూపాణి సంసారిణి పరే న తు । తస్మాదుపాస్యః సంసారీ కర్మానధికృతో రవిః” ॥ “హిరణ్యశ్మశ్రుః” (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬) ఇత్యాదిరూపశ్రవణాత్ , “య ఎషోఽన్తరాదిత్యే”(ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬), “య ఎషోఽన్తరక్షిణీ”(ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇతి చాధారభేదశ్రవణాత్ , “యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చ” ఇత్యైశ్వర్యమర్యాదాశ్రుతేశ్చ సంసార్యేవ కార్యకారణసఙ్ఘాతాత్మకో రూపాదిసమ్పన్న ఇహోపాస్యః, నతు పరమాత్మా “అశబ్దమస్పర్శమ్” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభిః అపాస్తసమస్తరూపశ్చ, “స్వే మహిమ్ని”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభిరపాకృతాధారశ్చ, “ఎష సర్వేశ్వరః” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభిరధిగతనిర్మర్యాదైశ్వర్యశ్చ శక్య ఉపాస్యత్వేనేహ ప్రతిపత్తుమ్ । సర్వపాప్మవిరహశ్చాదిత్యపురుషే సమ్భవతి, శాస్త్రస్య మనుష్యాధికారతయా దేవతాయాః పుణ్యపాపయోరనధికారాత్ । రూపాదిమత్త్వాన్యథానుపపత్త్యా చ కార్యకారణాత్మకే జీవే ఉపాస్యత్వేన వివక్షితే యత్తావదృగాద్యాత్మకతయాస్య సర్వాత్మకత్వం శ్రూయతే తత్కథఞ్చిదాదిత్యపురుషస్యైవ స్తుతిరితి ఆదిత్యపురుష ఎవోపాస్యో న పరమాత్మేత్యేవం ప్రాప్తమ్ । అనాధారత్వే చ నిత్యత్వం సర్వగతత్వం చ హేతుః । అనిత్యం హి కార్యం కారణాధారమితి నానాధారం, నిత్యమప్యసర్వగతం చ యత్తస్మాదధరభావేనాస్థితం తదేవ తస్యోత్తరస్యాధార ఇతి నానాధారం, తస్మాదుభయముక్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్” । “సార్వాత్మ్యసర్వదురితవిరహాభ్యామిహోచ్యతే । బ్రహ్మైవావ్యభిచారిభ్యాం సర్వహేతుర్వికారవత్” ॥ నామనిరుక్తేన హి సర్వపాప్మాపాదానతయస్యోదయ ఉచ్యతే । న చాదిత్యస్య దేవతాయాః కర్మానధికారేఽపి సర్వపాప్మవిరహః ప్రాగ్భవీయధర్మాధర్మరూపపాప్మసమ్భవే సతి । న చైతేషాం ప్రాగ్భవీయో ధర్మ ఎవాస్తి న పాప్మేతి సామ్ప్రతమ్ । విద్యాకర్మాతిశయసముదాచారేఽప్యనాదిభవపరమ్పరోపార్జితానాం పాప్మనామపి ప్రసుప్తానాం సమ్భవాత్ । నచ శ్రుతిప్రామాణ్యాదాదిత్యశరీరాభిమానినః సర్వపాప్మవిరహ ఇతి యుక్తం, బ్రహ్మవిషయత్వేనాప్యస్యాః ప్రామాణ్యోపపత్తేః । నచ వినిగమనాహేత్వభావః, తత్ర తత్ర సర్వపాప్మవిరహస్య భూయోభూయో బ్రహ్మణ్యేవ శ్రవణాత్ । తస్యైవ చేహ ప్రత్యభిజ్ఞాయమానస్య వినిగమనాహేతోర్విద్యమానత్వాత్ । అపిచ సార్వాత్మ్యం జగత్కారణస్య బ్రహ్మణ ఎవోపపద్యతే, కారణాదభేదాత్కార్యజాతస్య, బ్రహ్మణశ్చ జగత్కారణత్వాత్ । ఆదిత్యశరీరాభిమానినస్తు జీవాత్మనో న జగత్కారణత్వమ్ । నచ ముఖ్యార్థసమ్భవే ప్రాశస్త్యలక్షణయా స్తుత్యర్థతా యుక్తా । రూపవత్త్వం చాస్య పరానుగ్రహాయ కాయనిర్మాణేన వా, తద్వికారతయా వా సర్వస్య కార్యజాతస్య, వికారస్య చ వికారవతోఽనన్యత్వాత్తాదృశరూపభేదేనోపదిశ్యతే, యథా “సర్వగన్ధః సర్వరసః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇతి । నచ బ్రహ్మనిర్మితం మాయారూపమనువదచ్ఛాస్త్రమశాస్త్రం భవతి, అపితు తాం కుర్వత్ ఇతి నాశాస్త్రత్వప్రసఙ్గః । యత్ర తు బ్రహ్మ నిరస్తసమస్తోపాధిభేదం జ్ఞేయత్వేనోపక్షిప్యతే, తత్ర శాస్త్రమ్ “అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇతి ప్రవర్తతే । తస్మాద్రూపవత్త్వమపి పరమాత్మన్యుపపద్యతే । ఎతేనైవ మర్యాదాధారభేదావపి వ్యాఖ్యాతౌ । అపి చాదిత్యదేహాభిమానినః సంసారిణోఽన్తర్యామీ భేదేనోక్తః, స ఎవాన్తరాదిత్య ఇత్యన్తఃశ్రుతిసామ్యేన ప్రత్యభిజ్ఞాయమానో భవితుమర్హతి ।
తస్మాత్తే ధనసనయ ఇతి ।
ధనవన్తో విభూతిమన్త ఇతి యావత్ ।
కస్మాత్పునర్విభూతిమత్త్వం పరమేశ్వరపరిగ్రహే ఘటత ఇత్యత ఆహ -
యద్యద్విభూతిమదితి ।
సర్వాత్మకత్వేఽపి విభూతిమత్స్వేవ పరమేశ్వరస్వరూపాభివ్యక్తిః, న త్వవిద్యాతమఃపిహితపరమేశ్వరస్వరూపేష్వవిభూతిమత్స్విత్యర్థః ।
లోకకామేశితృత్వమపీతి ।
అతోఽత్యన్తాపారార్థ్యన్యాయేన నిరాఙ్కుశమైశ్వర్యమిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥ ॥ ౨౧ ॥
ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్ ।
పూర్వస్మిన్నధికరణే బ్రహ్మణోఽసాధారణధర్మదర్శనాద్వివక్షితోపాధినోఽస్యైవోపాసనా, న త్వాదిత్యశరీరాభిమానినో జీవాత్మన ఇతి నిరూపితమ్ । ఇదానీం త్వసాధారణధర్మదర్శనాత్తదేవోద్గీథే సమ్పాద్యోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే, న భూతాకాశ ఇతి నిరూప్యతే । తత్ర “ఆకాశ ఇతి హోవాచ” ఇతి కిం ముఖ్యాకాశపాదానురోధేన “అస్య లోకస్య కా గతిః”(ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౧) ఇతి, “సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని” ఇతి “జ్యాయాన్” ఇతి చ “పరాయణమ్” ఇతి చ కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యాయతాం, ఉతైతదనురోధేనాకాశశబ్దో భక్త్యా పరాత్మానే వ్యాఖ్యాయతామితి । తత్ర “ప్రథమత్వాత్ప్రధానత్వాదాకాశం ముఖ్యమేవ నః । తదానుగుణ్యేనాన్యాని వ్యాఖ్యేయానీతి నిశ్చయః” ॥ “అస్య లోకస్య కా గతిః” ఇతి ప్రశ్నోత్తరే “ఆకాశ ఇతి హోవాచ” ఇత్యాకాశస్య గతిత్వేన ప్రతిపాద్యతయా ప్రాధాన్యాత్ , “సర్వాణి హ వా” ఇత్యాదీనాం తు తద్విశేషణతయా గుణత్వాత్ , “గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనా” ఇతి బహూన్యప్యప్రధానాని ప్రధానానురోధేన నేతవ్యాని । అపిచ “ఆకాశ ఇతి హోవాచ” ఇత్యుత్తరే ప్రథమావగతమాకాశమనుపజాతవిరోధి, తేన తదనురక్తాయాం బుద్ధౌ యద్యదేవ తదేకవాక్యగతముపనిపతతి తత్తజ్జఘన్యతయా ఉపసఞ్జాతవిరోధి తదానుగుణ్యేనైవ వ్యవస్థానమర్హతి । నచ క్కచిదాకాశశబ్దో భక్త్యా బ్రహ్మణి ప్రయుక్త ఇతి సర్వత్ర తేన తత్పరేణ భవితవ్యమ్ । నహి గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర గఙ్గపదమనుపపత్త్యా తీరపరమితి యాదాంసి గఙ్గాయామిత్యత్రాప్యనేన తత్పరేణ భవితవ్యమ్ । సమ్భవశ్చోభయత్ర తుల్యః । నచ బ్రహ్మణ్యప్యాకాశశబ్దో ముఖ్యః, అనైకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వాత్ , భక్త్యా చ బ్రహ్మణి ప్రయోగదర్శనోపపత్తేః । లోకే చాస్య నభసి నిరూఢత్వాత్ , తత్పూర్వకత్వాచ్చ వైదికార్థప్రతీతేర్వైపరీత్యానుపపత్తేః । తదానుగుణ్యేన చ “సర్వాణి హ వా” ఇత్యాదీని భాష్యకృతా స్వయమేవ నీతాని । తస్మాద్భూతాకాశమేవాత్రోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే, న పరమాత్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
ఆకాశశబ్దేన బ్రహ్మణో గ్రహణమ్ ।
కుతః,
తల్లిఙ్గాత్ ।
తథాహి - “సామానధికరణ్యేన ప్రశ్నతత్ప్రతివాక్యయోః । పౌర్వాపర్యపరామర్శాత్ప్రధానత్వేఽపి గౌణతా” ॥ యద్యప్యాకాశపదం ప్రధానార్థం తథాపి యత్పృష్టం తదేవ ప్రతివక్తవ్యమ్ । న ఖల్వనున్మత్త ఆమ్రాన్పృష్టః కోవిదారానాచష్టే । తదిహ, “అస్య లోకస్య కా గతిః” ఇతి ప్రశ్నో దృశ్యమాననామరూపప్రపఞ్చమాత్రగతివిషయ ఇతి తదనురోధాద్య ఎవ సర్వస్య లోకస్య గతిః స ఎవాకాశశబ్దేన ప్రతివక్తవ్యః । నచ భూతాకాశః సర్వస్య లోకస్య గతిః, తస్యాపి లోకమధ్యపాతిత్వాత్ । తదేవ తస్య గతిరిత్యనుపపత్తేః । న చోత్తరే భూతాకాశశ్రవణాద్భూతాకాశకార్యమేవ పృష్టమితి యుక్తం, ప్రశ్నస్య ప్రథమావగతస్యానుపజాతవిరోధినో లోకసామాన్యవిషయస్యోపజాతవిరోధినోత్తరేణ సఙ్కోచానుపపత్తేస్తదనురోధేనోత్తరవ్యాఖ్యానాత్ । నచ ప్రశ్నేన పూర్వపక్షరూపేణానవస్థితార్థేనోత్తరం వ్యవస్థితార్థం న శక్యం నియన్తుమితి యుక్తం, తన్నిమిత్తానామజ్ఞానసంశయవిపరర్యాసానామనవస్థానేఽపి తస్య స్వవిషయే వ్యవస్థానాత్ । అన్యథోత్తరస్యానాలమ్బనత్వాత్తేర్వైయధికరణ్యాపత్తేర్వా । అపి చోత్తరేఽపి బహ్వసమఞ్జసమ్ । తథాహి - “సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే” ఇతి సర్వశబ్దః కథఞ్చిదల్పవిషయో వ్యాఖ్యేయః । ఎవమేవకారోఽప్యసమఞ్జసః । న ఖల్వపామాకాశ ఎవ కారణమపి తు తేజోఽపి । ఎవమన్నస్యాపి నాకాశమేవ కారణమపి తు పావకపాథసీ అపి । మూలకారణవివక్షాయాం తు బ్రహ్మణ్యేవావధారణం సమఞ్జసమ్ । అసమఞ్జసం తు భూతాకాశే । ఎవం సర్వేషాం భూతానాం లయో బ్రహ్మణ్యేవ । ఎవం సర్వేభ్యో జ్యాయస్త్వం బ్రహ్మణ ఎవ । ఎవం పరమయనం బ్రహ్మైవ । తస్మాత్సర్వేషాం లోకానామితి ప్రశ్నేనోపక్రమాత్ , ఉత్తరే చ తత్తదసాధారణబ్రహ్మగుణపరామర్శాత్పృష్టాయాశ్చ గతేః పరమయనమిత్యసాధారణబ్రహ్మగుణోపసంహారాత్ , భూయసీనాం శ్రుతీనామనుగ్రహాయ “త్యజేదేకం కులస్యార్థే” ఇతివద్వరమాకాశపదమాత్రమసమఞ్జసమస్తు । ఎతావతా హి బహు సమఞ్జసం స్యాత్ । న చాకాశస్య ప్రాధాన్యముత్తరే, కిన్తు పృష్టార్థత్వాదుత్తరస్య, లోకసామాన్యగతేశ్చ పృష్టత్వాత్ , “పరాయణమ్” ఇతి చ తస్యైవోపసంహారాద్బ్రహ్మైవ ప్రధానమ్ । తథాచ తదర్థం సత్ ఆకాశపదం ప్రధానార్థం భవతి, నాన్యథా । తస్మాద్బ్రహ్మైవ ప్రధానమాకాశపదేనేహోపాస్యత్వేనోపక్షిప్తం, న భూతాకాశమితి సిద్ధమ్ ।
అపి చ ।
అస్యైవోపక్రమే “అన్తవత్కిల తే సామ” ఇతి
అన్తవత్త్వదోషేణ శాలావత్యస్యేతి ।
న చాకాశశబ్దో గౌణోఽపి విలమ్బితప్రతిపత్తిః, తత్ర తత్ర బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దస్య తత్పర్యాయస్య చ ప్రయోగప్రాచుర్యాదత్యన్తాభ్యాసేనాస్యాపి ముఖ్యవత్ప్రతిపత్తేరవిలమ్బనాదితి దర్శనార్థం బ్రహ్మణి ప్రయోగప్రాచుర్యం వైదికం నిదర్శితం భాష్యకృతా । తత్రైవ చ ప్రథమావగతానుగుణ్యేనోత్తరం నీయతే, యత్ర తదన్యథా కర్తుం శక్యమ్ । యత్ర తు న శక్యం తత్రోత్తరానుగుణ్యేనైవ ప్రథమం నీయత ఇత్యాహ -
వాక్యోపక్రమేఽపీతి ॥ ౨౨ ॥
అత ఎవ ప్రాణః ।
ఉద్గీథే “యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా”(ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౯) ఇత్యుపక్రమ్య శ్రూయతే - “కతమా సా దేవతేతి ప్రాణ ఇతి హోవాచ”(ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౪) ఉషస్తిశ్చాక్రాయణః । ఉద్గీథోపాసనప్రసఙ్గేన ప్రస్తావోపాసనమప్యుద్గీథ ఇత్యుక్తం భాష్యకృతా । ప్రస్తావ ఇతి సామ్నో భక్తివిశేషస్తమన్వాయత్తా అనుగతా ప్రాణో దేవతా । అత్ర ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మణి వాయువికారే చ దర్శనాత్సంశయఃకిమయం బ్రహ్మవచన ఉత వాయువికారవచన ఇతి । తత్ర అత ఎవ బ్రహ్మలిఙ్గాదేవ ప్రాణోఽపి బ్రహ్మైవ న వాయువికార ఇతి యుక్తమ్ । యద్యేవం తేనైవ గతార్థమేతదితి కోఽధికరణాన్తరస్యారమ్భార్థః । తత్రోచ్యతే - “అర్థే శ్రుత్యైకగమ్యే హి శ్రుతిమేవాద్రియామహే । మానాన్తరావగమ్యే తు తద్వశాత్తద్వ్యవస్థితిః” ॥ బ్రహ్మణో వాసర్వభూతకారణత్వం, ఆకాశస్య వా వాయ్వాదిభూతకారణత్వం ప్రతి నాగమాదృతే మానాన్తరం ప్రభవతి । తత్ర పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా యత్రార్థే సమఞ్జస ఆగమః స ఎవార్థస్తస్య గృహ్యతే, త్యజ్యతే చేతరః । ఇహ తు సంవేశనోద్గమనే భూతానాం ప్రాణం ప్రత్యుచ్యమానే కిం బ్రహ్మ ప్రత్యుచ్యేతే ఆహో వాయువికారం ప్రతీతి విశయే “యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి”(శ. బ్రా. ౧౦ । ౩ । ౩ । ౬) ఇత్యాదికాయాః శ్రుతేః సర్వభూతసారేన్ద్రియసంవేశనోద్గమనప్రతిపాదనద్వారా సర్వభూతసంవేశనోద్గమనప్రతిపాదికాయా మానాన్తరానుగ్రహలబ్ధసామర్థ్యాయా బలాత్సంవేశనోద్గమనే వాయువికారస్యైవ ప్రాణస్య, న బ్రహ్మణః । అపి చాత్రోద్గీథప్రతిహారయోః సామభక్త్యోర్బ్రహ్మణోఽన్యే ఆదిత్యశ్చాన్నం చ దేవతే అభిహితే కార్యకారణసఙ్ఘాతరూపే, తత్సాహచర్యాత్ప్రాణోఽపి కార్యకారణసఙ్ఘాతరూప ఎవ దేవతా భవితుమర్హతి । నిరస్తోఽప్యయమర్థ ఈక్షత్యధికరణే, పూర్వోక్తపూర్వపక్షహేతూపోద్బలనాయ పునరుపన్యస్తః । తస్మాద్వాయువికార ఎవాత్ర ప్రాణశబ్దార్థ ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే “పుంవాక్యస్య బలీయస్త్వం మానాన్తరసమాగమాత్ । అపౌరుషేయే వాక్యే తత్సఙ్గతిః కిం కరిష్యతి” ॥ నో ఖలు స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావమపౌరుషేయం వచః స్వవిషయజ్ఞానోత్పాదే వా తద్వ్యవహారే వా మానాన్తరమపేక్షతే, తస్యాపౌరుషేయస్య నిరస్తసమస్తదోషాశఙ్కస్య స్వత ఎవ నిశ్చాయకత్వాత్ , నిశ్చయపూర్వకత్వాద్వ్యవహారప్రవృత్తేః । తస్మాదసంవాదినో వా చక్షుష ఇవ రూపే త్వగిన్ద్రియసంవాదినో వా తస్యైవ ద్రవ్యే నాదార్ఢ్యం వా దార్ఢ్యం వా । తేన స్తామిన్ద్రియమాత్రసంవేశనోద్గమనే వాయువికారే ప్రాణే । సర్వభూతసంవేశనోద్గమనే తు న తతో వాక్యాత్ప్రతీయేతే । ప్రతీతౌ వా తత్రాపి ప్రాణో బ్రహ్మైవ భవేన్న వాయువికారః । “యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి”(కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇత్యత్ర వాక్యే యథా ప్రాణశబ్దో బ్రహ్మవచనః । న చాస్మిన్వాయువికారే సర్వేషాం భూతానాం సంవేశనోద్గమనే మానాన్తరేణ దృశ్యేతే । నచ మానాన్తరసిద్ధసంవాదేన్ద్రియసంవేశనోద్గమనవాక్యదార్ఢ్యాత్సర్వభూతసంవేశనోద్గమనవాక్యం కథఞ్చిదిన్ద్రివిషయతయా వ్యాఖ్యానమర్హతి, స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావస్య స్వభావదృఢస్య మానాన్తరానుపయోగాత్ । న చాస్య తేనైకవాక్యతా । ఎకవాక్యతాయాం చ తదపి బ్రహ్మపరమేవ స్యాదిత్యుక్తమ్ । ఇన్ద్రియసంవేశనోద్గమనం త్వవయుత్యానువాదేనాపి ఘటిష్యతే, ఎకం వృణీతే ద్వౌ వృణీతే ఇతివత్ । నతు సర్వశబ్దార్థః సఙ్కోచమర్హతి । తస్మాత్ప్రస్తావభక్తిం ప్రాణశబ్దాభిధేయబ్రహ్మదృష్ట్యోపాసీత , న వాయువికారదృష్ట్యేతి సిద్ధమ్ । తథా చోపాసకస్య ప్రాణప్రాప్తిః కర్మసమృద్ధిర్వా ఫలం భవతీతి ।
వాక్యశేషబలేనేతి ।
వాక్యాత్సంనిధానం దుర్బలమిత్యర్థః । ఉదాహరణాన్తరం తు నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ దూషితమ్ ॥ ౨౩ ॥
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ ।
ఇదమామనన్తి - “అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వతఃపృష్ఠేషు సర్వతః పృష్ఠేష్వనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేష్విదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తఃపురుషే జ్యోతిః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి ।
యజ్జ్యోతిరతో దివో ద్యులోకాత్పరం దీప్యతే ప్రకాశతే విశ్వతఃపృష్ఠేషు విశ్వేషాముపరి । అసఙ్కుచద్వృత్తిరయం విశ్వశబ్దోఽనవయవత్వేన సంసారమణ్డలం బ్రూత ఇతి దర్శయితుమాహ -
సర్వతఃపృష్ఠేషూత్తమేషు ।
న చేదముత్తమమాత్రమపితు సర్వోత్తమమిత్యాహ -
అనుత్తమేషు
నాస్త్యేభ్యోఽన్య ఉత్తమ ఇత్యర్థః । “ఇదం వావ తద్యదిదమస్మిన్పురుషేఽన్తర్జ్యోతిః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) త్వగ్రాహ్యేణ శారీరేణోష్మణా, శ్రోత్రగ్రాహ్యేణ చ పిహితకర్ణేన పుంసా ఘోషేణ లిఙ్గేనానుమీయతే । తత్ర శారీరస్యోష్మణస్త్వచా దర్శనం దృష్టిః, ఘోషస్య చ శ్రవణం శ్రుతిః, తయోశ్చ దృష్టిశ్రుతీ జ్యోతిష ఎవ, తల్లిఙ్గేన తదనుమానాదితి । అత్ర సంశయః - కిం జ్యోతిఃశబ్దః తేజ ఉత బ్రహ్మేతి । కిం తావత్ప్రాప్తం, తేజ ఇతి । కుతః, గౌణముఖ్యగ్రహణవిషయే ముఖ్యగ్రహణస్య “ఔత్సర్గికత్వాద్వాక్యస్థతేజోలిఙ్గోపలమ్భనాత్ । వాక్యాన్తరేణానియమాత్తదర్థాప్రతిసన్ధితః” ॥ బలవద్బాధకోపనిపాతేన ఖల్వాకాశప్రాణశబ్దౌ ముఖ్యార్థత్వాత్ప్రచ్యావ్యాన్యత్ర ప్రతిష్ఠాపితౌ । తదిహ జ్యోతిష్పదస్య ముఖ్యతేజోవచనత్వే బాధకస్తావత్స్వవాక్యశేషో నాస్తి । ప్రత్యుత తేజోలిఙ్గమేవ “దీప్యతే” ఇతి । కోక్షేయజ్యోతిఃసారూప్యం చ చక్షుష్యో రూపవాన్ శ్రుతో విశ్రుతో భవతీత్యల్పఫలత్వం చ స్వవాక్యే శ్రూయతే । న జాతు జ్వలనాపరనామా దీప్తిర్వినా తేజో బ్రహ్మణి సమ్భవతి । న చ కౌక్షేయజ్యోతిఃసారూప్యమృతే బాహ్యాత్తోజసో బ్రహ్మణ్యస్తి । న చౌష్ణ్యఘోషలిఙ్గదర్శనశ్రవణమౌదర్యాత్తేజసోఽన్యత్ర బ్రహ్మణ్యుపపద్యతే । నచ మహాఫలం బ్రహ్మోపాసనమణీయసే ఫలాయ కల్పతే । ఔదర్యే తు తేజస్యధ్యస్య బాహ్యం తేజ ఉపాసనమేతత్ఫలానురూపం యుజ్యతే । తదేతత్తేజోలిఙ్గమ్ । ఎతదుపోద్బలనాయ చ నిరస్తమపి మర్యాదాధారబహుత్వముపన్యస్తం, ఇహ తన్నిరాసకారణాభావాత్ । నచ మర్యాదావత్త్వం తేజోరాశేర్న సమ్భవతి, తస్య సౌర్యాదేః సావయవత్వేన తదేకదేశమర్యాదాసమ్భవాత్తస్య చోపాస్యత్వేన విధానాత్ , బ్రహ్మణస్త్వనవయవస్యావయవోపాసనానుపపత్తేః, అవయవకల్పనాయాశ్చ సత్యాం గతావనవకల్పనాత్ । నచ “పాదోఽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి బ్రహ్మప్రతిపాదకం వాక్యాన్తరం, “యదతః పరో దివో జ్యోతిః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) శబ్దం బ్రహ్మణి వ్యవస్థాపయతీతి యుక్తమ్ । నహి సంనిధానమాత్రాద్వాక్యాన్తరేణ వాక్యాన్తరగతా శ్రుతిః శక్యా ముఖ్యార్థాచ్చ్యావయితుమ్ । నచ వాక్యాన్తరేఽధికరణత్వేన ద్యౌః శ్రుతా దివ ఇతి మర్యాదాశ్రుతౌ శక్యా ప్రత్యభిజ్ఞాతుమ్ । అపిచ వాక్యాన్తరస్యాపి బ్రహ్మార్థత్వం ప్రసాధ్యమేవ నాద్యాపి సిధ్యతి, తత్కథం తేన నియన్తుం బ్రహ్మపరతయా “యదతః పరః” ఇతి వాక్యం శక్యమ్ । తస్మాత్తేజ ఎవ జ్యోతిర్న బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ । తేజఃకథనప్రస్తావే తమఃకథనం ప్రతిపక్షోపన్యాసేన ప్రతిపక్షాన్తరే దృఢా ప్రతీతిర్భవతీత్యేతదర్థమ్ ।
చక్షుర్వృత్తేర్నిరోధకమితి ।
అర్థావరకత్వేన ।
ఆక్షేప్తాహ -
నను కార్యస్యాపీతి ।
సమాధాతైకదేశీ బ్రూతే -
అస్తు తర్హీతి ।
యత్తు తేజోఽబన్నాభ్యామసమ్పృక్తం తదత్రివృత్కృతముచ్యతే ।
ఆక్షేప్తా దూషయతి -
నేతి ।
నహి తత్క్వచిదప్యుపయుజ్యతే; సర్వాస్వర్థక్రియాసు త్రివత్కృతస్యైవోపయోగాదిత్యర్థః ।
ఎకదేశినః శఙ్కామాహ -
ఇదమేవేతి ।
ఆక్షేప్తా నిరాకరోతి -
న ।
ప్రయోజనాన్తరేతి ।
'ఎకైకాం త్రివృతం త్రివృతం కరవాణి” ఇతి తేజఃప్రభృత్యుపాసనామాత్రవిషయా శ్రుతిర్న సఙ్కోచయితుం యుక్తేత్యర్థః ।
ఎవమేకదేశిని దూషితే పరమసమాధాతా పూర్వపక్షీ బ్రూతే -
అస్తు తర్హి త్రివృత్కృతమేవేతి ।
భాగినీ యుక్తా ।
యద్యప్యాధారబహుత్వశ్రుతిర్బ్రహ్మణ్యపి కల్పితోపాధినిబన్ధనా కథఞ్చిదుపపద్యతే, తథాపి యథా కార్యే జ్యోతిష్యతిశయేనోపపద్యతే న తథాత్రేత్యత ఉక్తమ్ -
ఉపపద్యేతతరామితి ।
ప్రాకృతం
ప్రకృతేర్జాతం, కార్యమితి యావత్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “సర్వనామప్రసిద్ధార్థం ప్రసాధ్యార్థవిఘాతకృత్ । ప్రసిద్ధ్యపేక్షి సత్పూర్వవాక్యస్థమపకర్షతి ॥ తద్బలాత్తేన నేయాని తేజోలిఙ్గాన్యపి ధ్రువమ్ । బ్రహ్మణ్యేవ ప్రధానం హి బ్రహ్మచ్ఛన్దో న తత్ర తు” ॥ ఔత్సర్గికం తావద్యదప్రసిద్ధార్థానువాదకత్వం యద్విధివిభక్తిమప్యపూర్వార్థావబోధనస్వభావాత్ప్రచ్యావయతి । యథా “యస్యాహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్దహేత్” “యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్”(తై.బ్రా. ౩.౭.౧) ఇతి । యత్ర పునస్తత్ప్రసిద్ధమన్యతో న కథఞ్చిదాప్యతే, తత్ర వచనాని త్వపూర్వత్వాదితి సర్వనామ్నః ప్రసిద్ధార్థత్వం బలాదపనీయతే । యథా “యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలో భవతి”(తై.బ్రా. ౨౫.౧౪.౪) ఇతి । తదిహ “యదతః పరో దివో జ్యోతిః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి యచ్ఛబ్దసామర్థ్యాత్ ద్యుమర్యాదేనాపి జ్యోతిషా ప్రసిద్ధేన భవితవ్యమ్ । నచ తస్య ప్రమాణాన్తరతః ప్రసిద్ధిరస్తి । పూర్వవాక్యే చ ద్యుసమ్బన్ధితయా త్రిపాద్బ్రహ్మ ప్రసిద్ధమితి ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయాం తదేవ సమ్బధ్యతే । నచ ప్రధానస్య ప్రాతిపదికార్థస్య తత్త్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానే తద్విశేషణస్య విభక్త్యర్థస్యాన్యతామాత్రేణాన్యతా యుక్తా । ఎవం చ తద్వాక్యస్థాని తేజోలిఙ్గాన్యసమఞ్జసానీతి బ్రహ్మణ్యేవ గమయితవ్యాని, గమితాని చ భాష్యకృతా । తత్ర జ్యోతిర్బ్రహ్మవికార ఇతి జ్యోతిషా బ్రహ్మైవోపలక్ష్యతే । అథవా ప్రకాశమాత్రవచనో జ్యోతిఃశబ్దః ప్రకాశశ్చ బ్రహ్మేతి బ్రహ్మణి ముఖ్య ఇతి జ్యోతిర్బహ్మేతి సిద్ధమ్ ।
ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే ఇతి ।
ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయాం పూర్వవాక్యగతం ప్రకృతం సంనిహితం, అప్రసిద్ధం తు కల్ప్యం న ప్రకృతమ్ ।
అత ఎవోక్తమ్ -
కల్పయత ఇతి ।
సన్దంశన్యాయమాహ -
న కేవలమితి ।
పరస్యాపి బ్రహ్మణో నామాదిప్రతీకత్వవదితి ।
కౌక్షేయం హి జ్యోతిర్జీవభావేనానుప్రవిష్టస్య పరమాత్మనో వికారః, జీవాభావే దేహస్య శైత్యాత్ , జీవతశ్చౌష్ణ్యాజ్జ్ఞాయతే । తస్మాత్తత్ప్రతీకస్యోపాసనముపపన్నమ్ । శేషం నిగదవ్యాఖ్యాతం భాష్యమ్ ॥ ౨౪ ॥
ఛన్దోఽభిధానాన్నేతి చేన్న తథా చేతోఽర్పణనిగదాత్తథా హి దర్శనమ్ ।
పూర్వవాక్యస్య హి బ్రహ్మార్థత్వే సిద్ధే స్యాదేతదేవం, నతు తద్బ్రహ్మార్థం, అపితు గాయత్ర్యర్థమ్ । “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతం యదిదం కిఞ్చ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౧) ఇతి గాయత్రీం ప్రకృత్యేదం శ్రూయతే - “త్రిపాదస్యామృతం దివి” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి । నను “ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౨) ఇత్యనేనైవ గతార్థమేతత్ । తథాహి - “తావానస్య మహిమా”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యస్యామృచి బ్రహ్మ చతుష్పాదుక్తమ్ । సైవ చ “తదేతదృచాభ్యనూక్తమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౫) ఇత్యనేన సఙ్గమితార్థా బ్రహ్మలిఙ్గమ్ । ఎవం “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౧) ఇత్యక్షరసంనివేశమాత్రస్య గాయత్ర్యా న సర్వత్వముపపద్యతే । నచ భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణాత్మత్వం గాయత్ర్యాః స్వరూపేణ సమ్భవతి । నచ బ్రహ్మపురుషసమ్బన్ధిత్వమస్తి గాయత్ర్యాః । తస్మాద్గాయత్రీద్వారా బ్రహ్మణ ఎవోపాసనా న గాయత్ర్యా ఇతి పూర్వేణైవ గతార్థత్వాదనారమ్భణీయమేతత్ । నచ పూర్వన్యాయస్మారణే సూత్రసన్దర్భ ఎతావాన్యుక్తః । అత్రోచ్యతే - అస్త్యధికా శఙ్కా । తథాహిగాయత్రీద్వారా బ్రహ్మోపాసనేతి కోఽర్థః, గాయత్రీవికారోపాధినో బ్రహ్మణ ఉపాసనేతి । నచ తదుపాధినస్తదవచ్ఛిన్నస్య సర్వాత్మత్వం, ఉపాధేరవచ్ఛేదాత్ । నహి ఘటావచ్ఛిన్నం నభోఽనవచ్ఛిన్నం భవతి । తస్మాదస్య సర్వాత్మత్వాదికం స్తుత్యర్థం, తద్వరం గాయత్ర్యా ఎవాస్తు స్తుతిః కయాచిత్ప్రణాడ్యా । “వాగ్వై గాయత్రీ వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । తథాచ “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్” ఇత్యుపక్రమ్య గాయత్ర్యా ఎవ హృదయాదిభిర్వ్యాఖ్యాయ చ “సైషా చతుష్పదా షడ్విధా గాయత్రీ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౫) ఇత్యుపసంహారో గాయత్ర్యామేవ సమఞ్జసో భవతి । బ్రహ్మణి తు సర్వమేతదసమఞ్జసమితి । “యద్వై తద్బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) ఇతి చ బ్రహ్మశబ్దశ్ఛన్దోవిషయ ఎవ, యథా “ఎతాం బ్రహ్మోపనిషదమ్” ఇత్యత్ర వేదోపనిషదుచ్యతే । తస్మాద్గాయత్రీఛన్దోభిధానాన్న బ్రహ్మవిషయమేతదితి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
న ।
కుతః,
తథా చేతోర్పణనిగదాత్ ।
గాయత్ర్యాఖ్యచ్ఛన్దోద్వారేణ గాయత్రీరూపవికారానుగతే బ్రహ్మణి చేతోర్పణం చిత్తసమాధానమనేన బ్రాహ్మణవాక్యేన నిగద్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - న గాయత్రీ బ్రహ్మణోఽవచ్ఛేదికా, ఉత్పలస్యేవ నీలత్వం, యేన తదవచ్ఛిన్నత్వమన్యత్ర న స్యాదవచ్ఛేదకవిరహాత్ । కిన్తు యదేతద్బ్రహ్మ సర్వాత్మకం సర్వకారణం తత్స్వరూపేణాశక్యోపదేశమితి తద్వికారగాయత్రీద్వారేణోపలక్ష్యతే । గాయత్ర్యాః సర్వచ్ఛన్దోవ్యాప్త్యా చ సవనత్రయవ్యాప్త్యా చ ద్విజాతిద్వితీయజన్మజననీయతయా చ శ్రుతేర్వికారేషు మధ్యే ప్రాధాన్యేన ద్వారత్వోపపత్తేః । న చాన్యత్రోపలక్షణాభావేన నోపలక్ష్యం ప్రతీయతే । నహి కుణ్డలేనోపలక్షితం కణ్ఠరూపం కుణ్డలవియోగేఽపి పశ్చాత్ప్రతీయమానమప్రతీయమానం భవతి । తద్రూపప్రత్యాయనమాత్రోపయోగిత్వాదుపలక్షణానామనవచ్ఛేదకత్వాత్ ।
తదేవం గాయత్రీశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వే గాయత్ర్యా బ్రహ్మోపలక్ష్యత ఇత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి తు గాయత్రీశబ్దః సఙ్ఖ్యాసామాన్యాద్గౌణ్యా వృత్త్యా బ్రహ్మణ్యేవ వర్తత ఇతి దర్శయతి -
అపర ఆహేతి ।
తథాహి - షడక్షరైః పాదైర్యథా గాయత్రీ చతుష్పదా, ఎవం బ్రహ్మాపి చతుష్పాత్ । సర్వాణి హి భూతాని స్థావరజఙ్గమాన్యస్యైకః పాదః । దివి ద్యోతనవతి చైతన్యరూపే । స్వాత్మనీతి యావత్ । త్రయః పాదాః । అథవా దివ్యాకాశే త్రయః పాదాః । తథాహి శ్రుతిః - “ఇదం వావ తద్యోఽయం బహిర్ధా పురుషాదాకాశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) తద్ధి తస్య జాగరితస్థానమ్ । జాగ్రత్ఖల్వయం బాహ్యాన్పదార్థాన్వేద । తథా - “అయం వావ స యోఽయమన్తః పురుష ఆకాశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౮) । శరీరమధ్య ఇత్యర్థః । తద్ధి తస్య స్వప్నస్థానమ్ । తథా “అయం వావ స యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౯) । హృదయపుణ్డరీక ఇత్యర్థః । తద్ధి తస్య సుషుప్తిస్థానమ్ । తదేతత్ “త్రిపాదస్యామృతం దివి”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యుక్తమ్ । తదేవం చతుష్పాత్త్వసామాన్యాద్గాయత్రీశబ్దేన బ్రహ్మోచ్యత ఇతి ।
అస్మిన్పక్షే బ్రహ్మైవాభిహితిమితి ।
బ్రహ్మపరత్వాదభిహితమిత్యుక్తమ్ ॥ ౨౫ ॥
షడ్విధేతి ।
భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణా ఇతి షట్ప్రకారా గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణః శ్రూయన్తే ।
పఞ్చ బ్రహ్మపురుషా ఇతి చ, హృదయసుషిషు బ్రహ్మపురుషశ్రుతిర్బ్రహ్మసమ్బన్ధితాయాం వివక్షితాయాం సమ్భవతి ।
అస్యార్థః - హృదయస్యాస్య ఖలు పఞ్చ సుషయః పఞ్చ ఛిద్రాణి । తాని చ దేవైః ప్రాణాదిభీ రక్ష్యమాణాని స్వర్గప్రాప్తిద్వారాణీతి దేవసుషయః । తథాహి - హృదయస్య యత్ప్రాఙ్ముఖం ఛిద్రం తత్స్థో యో వాయుః స ప్రాణః, తేన హి ప్రయాణకాలే సఞ్చరతే స్వర్గలోకం, స ఎవ చక్షుః, స ఎవాదిత్య ఇత్యర్థః । “ఆదిత్యో హ వై బాహ్యః ప్రాణః”(ప్ర.ఉ. ౩.౮) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్య దక్షిణః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషో వ్యానః । తత్సమ్బద్ధం శ్రోత్రం తచ్చన్ద్రమాః, “శ్రోత్రేణ సృష్టా విశశ్చన్ద్రమాశ్చ”(ఐ .ఆ. ౨.౧.౭) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్య ప్రత్యఙ్ముఖః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషోఽపానః స చ వాక్సమ్బన్ధాద్వాక్ , “వాగ్వా అగ్నిః”(శ.బ్రా. ౬.౧.౨.౨౮) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్యోదఙ్ముఖః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషః స సమానః, తత్సమ్బద్ధం మనః, తత్పర్జన్యో దేవతా । అథ యోఽస్యోర్ధ్వః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషః స ఉదానః, పాదతలాదారభ్యోర్ధ్వం నయనాత్ । స వాయుస్తదాధారశ్చాకాశో దేవతా । తే వా ఎతే పఞ్చ సుషయః । తత్సమ్బద్ధాః పఞ్చ హార్దస్య బ్రహ్మణః పురుషా న గాయత్ర్యామక్షరసంనివేశమాత్రే సమ్భవన్తి, కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి ॥ ౨౬ ॥
యథా లోక ఇతి ।
యదాధారత్వం ముఖ్యం దివస్తదా కథఞ్చిన్మర్యాదా వ్యాఖ్యేయా । యో హి శ్యేనో వృక్షాగ్రే వస్తుతోఽస్తి స చ తతః పరోఽప్యస్త్యేవ । అర్వాగ్భాగాతిరిక్తమప్యపరభాగస్థస్య తస్యైవ వృక్షాత్పరతోఽవస్థానాత్ । ఎవం చ బాహ్యద్యుభాగాతిరిక్తశారీరహార్దద్యుభాగస్థస్య బ్రహ్మణో బాహ్యాత్ ద్యుభాగాత్పరతోఽవస్థానముపపన్నమ్ । యదా తు మర్యాదైవ ముఖ్యతయా ప్రాధాన్యేన వివక్షితా తదా లక్షణయాధారత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ । యథా గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర సామీప్యాదితి ।
తదిదముక్తమ్ -
అపర ఆహేతి ।
అత ఎవ దివః పరమపీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౭ ॥
ప్రాణస్తథానుగమాత్ ।
'అనేకలిఙ్గసన్దోహే బలవత్కస్య కిం భవేత్ । లిఙ్గినో లిఙ్గమిత్యత్ర చిన్త్యతే ప్రాగచిన్తితమ్” ॥ ముఖ్యప్రాణజీవదేవతాబ్రహ్మణామనేకేషాం లిఙ్గాని బహూని సమ్ప్లవన్తే, తత్కతమదత్ర లిఙ్గం, లిఙ్గాభాసం చ కతమదిత్యత్ర విచార్యతే । న చాయమర్థః “అత ఎవ ప్రాణః”(బ్ర.సూ. ౧.౧.౨౩) ఇత్యత్ర విచారితః । స్యాదేతత్ । హితతమపురుషార్థసిద్ధిశ్చ నిఖిలభ్రూణహత్యాదిపాపాపరామర్శశ్చ ప్రజ్ఞాత్మత్వం చానన్దాదిశ్చ న ముఖ్యే ప్రాణే సమ్భవన్తి । తథా “ఎష సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ.ఉ. ౩.౮) “ఎష లోకాధిపతిః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇత్యాద్యపి । జీవే తు ప్రజ్ఞాత్మత్వం కథఞ్చిద్భవేదితరేషాం త్వసమ్భవః । వక్తృత్వం చ వాక్కరణవ్యాపారవత్త్వం యద్యపి పరమాత్మని స్వరూపేణ న సమ్భవతి తథాప్యనన్యథాసిద్ధబహుబ్రహ్మలిఙ్గవిరోధపరిహారాయ జీవద్వారేణ బ్రహ్మణ్యేవ కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యేయం జీవస్య బ్రహ్మణోఽభేదాత్ । తథాచ శ్రుతిః - “యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి”(కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇతి వాగ్వదనస్య బ్రహ్మ కారణమిత్యాహ । శరీరాధారణమపి యద్యపి ముఖ్యప్రాణస్యైవ తథాపి ప్రాణవ్యాపారస్య పరమాత్మాయత్తత్వాత్పరమాత్మన ఎవ । యద్యపి చాత్రేన్ద్రదేవతాయా విగ్రహవత్యా లిఙ్గమస్తి, తథాహి - ఇన్ద్రధామగతం ప్రతర్దనం ప్రతీన్ద్ర ఉవాచ, “మామేవ విజానీహి”(కౌ. ఉ. ౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, “ప్రాణోఽస్మిప్రజ్ఞాత్మా”(కౌ. ఉ. ౩ । ౨) ఇత్యాత్మని ప్రాణశబ్దముచ్చచార । ప్రజ్ఞాత్మత్వం చాస్యోపపద్యతే, దేవతానామప్రతిహతజ్ఞానశక్తిత్వాత్ । సామర్థ్యాతిశయాచ్చేన్ద్రస్య హితతమపురుషార్థహేతుత్వమపి । మనుష్యాధికారత్వాచ్ఛాస్త్రస్య దేవాన్ప్రత్యప్రవృత్తేర్భ్రూణహత్యాదిపాపాపరామర్శస్యోపపత్తేః । లోకాధిపత్యం చేన్ద్రస్యలోకపాలత్వాత్ । ఆనన్దాదిరూపత్వం చ స్వర్గస్యైవానన్దత్వాత్ । “ఆభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే” (వి. పు. ౨ । ౮ । ౯౭) ఇతి స్మృతేశ్చామృతత్వమిన్ద్రస్య । “త్వాష్ట్రమహనమ్” ఇత్యాద్యా చ విగ్రహవత్త్వేన స్తుతిస్తత్రైవోపపద్యతే । తథాపి పరమపురుషార్థస్యాపవర్గస్య పరబ్రహ్మజ్ఞానాదన్యతోఽనవాప్తేః, పరమానన్దరూపస్య ముఖ్యస్యామృతత్వస్యాజరత్వస్య చ బ్రహ్మరూపావ్యభిచారాత్ , అధ్యాత్మసమ్బన్ధభూమ్నశ్చ పరాచీన్ద్రేఽనుపపత్తేః, ఇన్ద్రస్య దేవతాయా ఆత్మని ప్రతిబుద్ధస్య చరమదేహస్య వామదేవస్యేవ ప్రరబ్ధవిపాకకర్మాశయమాత్రం భోగేన క్షపయతో బ్రహ్మణ ఎవ సర్వమేతత్కల్పత ఇతి విగ్రహవదిన్ద్రజీవప్రాణవాయుపరిత్యాగేన బ్రహ్మైవాత్ర ప్రాణశబ్దం ప్రతీయత ఇతి పూర్వపక్షాభావాదనారభ్యమేతదితి । అత్రోచ్యతే - “యో వై ప్రాణః సా ప్రజ్ఞా యా వా ప్రజ్ఞా స ప్రాణః సహ హ్యేతవస్మిన్ శరీరే వసతః సహోత్క్రామతః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి యస్యైవ ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్మన ఉపాస్యత్వముక్తం తస్యైవ ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్మనా సహోత్క్రమణముచ్యతే । నచ బ్రహ్మణ్యభేదే ద్వివచనం, న సహభావః న చోత్క్రమణమ్ । తస్మాద్వాయురేవ ప్రాణః । జీవశ్చ ప్రజ్ఞాత్మా । సహ ప్రవృత్తినివృత్త్యా భక్త్యైకత్వమనయోరుపచరితం “యో వై ప్రాణః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇత్యాదినా । ఆనన్దామరాజరాపహతపాప్మత్వాదయశ్చ బ్రహ్మణి ప్రాణే భవిష్యన్తి । తస్మాద్యథాయోగం త్రయ ఎవాత్రోపాస్యాః । న చైష వాక్యభేదో దోషమావహతి । వాక్యార్థావగమస్య పదార్థావగమపూర్వకత్వాత్ । పదార్థానాం చోక్తేన మార్గేణ స్వాతన్త్ర్యాత్ । తస్మాదుపాస్యభేదాదుపాసాత్రైవిధ్యమితి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తు - సత్యం పదార్థావగమోపాయో వాక్యార్థావగమః, నతు పదార్థావగమపరాణ్యేవ పదాని, అపి త్వేకవాక్యార్థావగమపరాణి । తమేవ త్వేకం వాక్యార్థం పదార్థావగమమన్తరేణ న శక్నువన్తి కర్తుమిత్యన్తరా తదర్థమేవ తమప్యవగమయన్తి, తేన పదాని విశిష్టైకార్థావబోధనస్వరసాన్యేవ బలవద్బాధకోపనిపాతాన్నానార్థబోధపరతాం నీయన్తే । యథాహుః - “సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదశ్చ నేష్యతే” ఇతి । తేన యథోపాంశుయాజవాక్యే జామితాదోషోపక్రమే తత్ప్రతిసమాధానోపసంహారే చైకవాక్యత్వాయ “ప్రజాపతిరుపాంశు యష్టవ్యః” ఇత్యాదయో న పృథగ్విధయః కిన్త్వర్థవాదా ఇతి నిర్ణీతం, తథేహాపి “మామేవ విజానీహి”(కౌ. ఉ. ౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, “ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా”(కౌ. ఉ. ౩ । ౨) ఇత్యుక్త్వాన్తే “స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మానన్దోఽజరోఽమృతః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇత్యుపసంహారాద్బ్రహ్మణ్యేకవాక్యత్వావగతౌ సత్యాం జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గే అపి తదనుగుణతయా నేతవ్యే । అన్యథా వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । యత్పునర్భేదదర్శనం “సహ హ్యేతౌ” (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి, తజ్జ్ఞానక్రియాశక్తిభేదేన బుద్ధిప్రాణయోః ప్రత్యగాత్మోపాధిభూతయోర్నిర్దేశః ప్రత్యగాత్మానమేవోపలక్షయితుమ్ । అత ఎవోపలక్ష్యస్య ప్రత్యగాత్మస్వరూపస్యాభేదముపలక్షణం భేదేనోపలక్షయతి “ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా” (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి । “తస్మాదనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానుసారాతః । ఎకవాక్యబలాత్ప్రాణజీవలిఙ్గోపపాదనమ్” ఇతి సఙ్గ్రహః ॥ ౨౮ ॥ ॥ ౨౯ ॥ ॥ ౩౦ ॥
న బ్రహ్మవాక్యం భవితుమర్హతీతి ।
నైష సన్దర్భో బ్రహ్మవాక్యమేవ భవితుమర్హతీతి, కిన్తు తథాయోగం కిఞ్చిదత్ర జీవవాక్యం, కిఞ్చిన్ముఖ్యప్రాణవాక్యం, కిఞ్చిద్బ్రహ్మవాక్యమిత్యర్థః ।
ప్రజ్ఞాసాధనప్రాణాన్తరాశ్రయత్వాదితి ।
ప్రాణాన్తరాణీన్ద్రియాణి, తాని హి ముఖ్యే ప్రాణే ప్రతిష్ఠితాని । జీవముఖ్యప్రాణయోరన్యతర ఇత్యుపక్రమమాత్రమ్ । ఉభావితి తు పూర్వపక్షతత్త్వమ్ । బ్రహ్మ తు ధ్రువమ్ ।
న బ్రహ్మేతి ।
న బ్రహ్మైవేత్యర్థః ।
దశానాం భూతమాత్రాణామితి ।
పఞ్చ శబ్దాదయః, పఞ్చ పృథివ్యాదయ ఇతి దశ భూతమాత్రాః । పఞ్చ బుద్ధీన్ద్రియాణి పఞ్చ బుద్ధయ ఇతి దశ ప్రజ్ఞామాత్రాః ।
తదేవం స్వమతేన వ్యాఖ్యాయ ప్రాచాం వృత్తికృతాం మతేన వ్యాచష్టే -
అథవేతి ।
పూర్వం ప్రాణస్యైకముపాసనమపరం జీవస్యాపరం బ్రహ్మణ ఇత్యుపాసనాత్రైవిధ్యేన వాక్యభేదప్రసఙ్గో దూషణముక్తమ్ । ఇహ తు బ్రహ్మణ ఎకస్యైవోపాసాత్రయవిశిష్టస్య విధానాన్న వాక్యభేద ఇత్యభిమానః ప్రాచాం వృత్తికృతామ్ । తదేతదాలోచనీయం కథం న వాక్యభేద ఇతి । యుక్తం “సోమేన యజేత” ఇత్యాదౌ సోమాదిగుణవిశిష్టయాగవిధానం, తద్గుణవిశిష్టస్యాపూర్వస్య కర్మణోఽప్రాప్తస్య విధివిషయత్వాత్ । ఇహ తు సిద్ధరూపం బ్రహ్మ న విధివిషయో భవితుమర్హతి, అభావార్థత్వాత్ । భావార్థస్య విధివిషయత్వనియమాత్ । వాక్యాన్తరేభ్యశ్చ బ్రహ్మావగతేః ప్రాప్తత్వాత్తదనూద్యాప్రాప్తోపాసనా భావార్థో విధేయస్తస్య చ భేదాద్విధ్యావృత్తిలక్షణో వాక్యభేదోఽతిస్ఫుట ఇతి భాష్యకృతా నోద్ఘాటితః, స్వవ్యాఖ్యానేనైవోక్తప్రాయత్వాదితి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౩౧ ॥
ఇతి శ్రీవాచస్పతిమిశ్రవిరచితే భాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ప్రథమః పాదః ॥ ౧ ॥
ఇతి ప్రథమస్యాధ్యాయస్య స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గశ్రుతిసమన్వయాఖ్యః ప్రథమః పాదః ॥
అథ ద్వితీయం పాదమారిప్సుః పూర్వోక్తమర్థం స్మారయతి వక్ష్యమాణోపయోగితయా -
ప్రథమే పాద ఇతి ।
ఉత్తరత్ర హి బ్రహ్మణో వ్యాపిత్వనిత్యత్వాదయః సిద్ధవద్ధేతుతయోపదేక్ష్యన్తే ।
న చైతే సాక్షాత్పూర్వముపపాదితా ఇతి కథం హేతుభావేన న శక్యా ఉపదేష్టుమిత్యత ఉక్తమ్ -
సమస్తజగత్కారణస్యేతి ।
యద్యప్యేతే న పూర్వం కణ్ఠత ఉక్తాస్తథాపి బ్రహ్మణో జగజ్జన్మాదికారణత్వోపపదానేనాధికరణసిద్ధాన్తన్యాయేనోపక్షిప్తా ఇత్యుపపన్నస్తేషాముత్తరత్ర హేతుభావేనోపన్యాస ఇత్యర్థః ।
అర్థాన్తరప్రసిద్ధానాం చేతి ।
యత్రార్థాన్తరప్రసిద్ధా ఎవాకాశప్రాణజ్యోతిరాదయో బ్రహ్మణి వ్యాఖ్యాయన్తే, తదవ్యభిచారిలిఙ్గశ్రవణాత్ । తత్ర కైవ కథా మనోమయాదీనామర్థాన్తరే ప్రసిద్ధానాం పదానాం బ్రహ్మగోచరత్వనిర్ణయం ప్రతీత్యభిప్రాయః । పూర్వపక్షాభిప్రాయం త్వగ్రే దర్శయిష్యామః ।
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ । ఇదమామ్నాయతే । సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ ।
కుతః,
తజ్జలానితి ।
యతస్తస్మాద్బ్రహ్మణో జాయత ఇతి తజ్జం, తస్మింశ్చ లీయత ఇతి తల్లం, తస్మింశ్చానితి స్థితికాలే చేష్టత ఇతి తదనం జగత్ తస్మాత్సర్వం ఖల్విదం జగద్బ్రహ్మ । అతః కః కస్మిన్రజ్యతే కశ్చ కం ద్వేష్టీతి రాగద్వేషరహితః శాన్తః సన్నుపాసీత ।
అథ ఖలు క్రతుమయః పురుషో యథాక్రతురస్మింల్లోకే పురుషో భవతి తథేతః ప్రేత్య భవతి స క్రతుం కుర్వీత మనోమయః ప్రాణశరీర ఇత్యాది ।
తత్ర సంశయః - కిమిహ మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైః శారీర ఆత్మోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే ఆహోస్విద్బ్రహ్మేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । శారీరో జీవ ఇతి । కుతః । “క్రతుమ్” ఇత్యాదివాక్యేన విహితాం క్రతుభావనామనూద్య “సర్వమ్” ఇత్యాదివాక్యం శమగుణే విధిః । తథా చ “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యం ప్రథమపఠితమప్యర్థాలోచనయా పరమేవ, తదర్థోపజీవిత్వాత్ । ఎవం చ సఙ్కల్పవిధిః ప్రథమో నిర్విషయః సన్నపర్యవస్యన్విషయాపేక్షః స్వయమనిర్వృత్తో న విధ్యన్తరేణోపజీవితుం శక్యః, అనుపపాదకత్వాత్ । తస్మాచ్ఛాన్తతాగుణవిధానాత్పూర్వమేవ “మనోమయః ప్రాణశరీరః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిభిర్విషయోపనాయకైః సమ్బధ్యతే । మనోమయత్వాది చ కార్యకారణసఙ్ఘాతాత్మనో జీవాత్మన ఎవ నిరూఢమితి జీవాత్మనోపాస్యేనోపరక్తోపాసనా న పశ్చాత్బ్రహ్మణా సమ్బద్ధుమర్హతి, ఉత్పత్తిశిష్టగుణావరోధాత్ । నచ “సర్వం ఖల్విదమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యం బ్రహ్మపరమపి తు శమహేతువన్నిగదార్థవాదః శాన్తతావిధిపరః, “శూర్పేణ జుహోతి” “తేన హ్యన్నం క్రియతే” ఇతివత్ । న చాన్యపరాదపి బ్రహ్మాపేక్షితతయా స్వీక్రియత ఇతి యుక్తం, మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైర్జీవే సుప్రసిద్ధైర్జీవవిషయసమర్పణేనానపేక్షితత్వాత్ । సర్వకర్మత్వాది తు జీవస్య పర్యాయేణ భవిష్యతి । ఎవం చాణీయస్త్వమప్యుపపన్నమ్ । పరమాత్మనస్త్వపరిమేయస్య తదనుపపత్తిః । ప్రథమావగతేన చాణీయస్త్వేన జ్యాయస్త్వం తదనుగుణతయా వ్యాఖ్యేయమ్ । వ్యాఖ్యాతం చ భాష్యకృతా । ఎవం కర్మకర్తృవ్యపదేశః సప్తమీప్రథమాన్తతా చాభేదేఽపి జీవాత్మని కథఞ్చిద్భేదోపచారేణ రాహోః శిర ఇతివద్ద్రష్టవ్యా । ‘ఎతద్బ్రహ్మ’ ఇతి చ జీవవిషయం, జీవస్యాపి దేహాదిబృంహణత్వేన బ్రహ్మత్వాత్ । ఎవం సత్యసఙ్కల్పత్వాదయోఽపి పరమాత్మవర్తినో జీవేఽపి సమ్భవన్తి, తదవ్యతిరేకాత్ । తస్మాజ్జీవ ఎవోపాస్యత్వేనాత్ర వివక్షితః, న పరమాత్మేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “సమాసః సర్వనామార్థః సంనికృష్టమపేక్షతే । తద్ధితార్థోఽపి సామాన్యం నాపేక్షాయా నివర్తకః ॥ తస్మాదపేక్షితం బ్రహ్మ గ్రాహ్యమన్యపరాదపి । తథా చ సత్యసఙ్కల్పప్రభృతీనాం యథార్థతా” ॥ భవేదేతదేవం యది ప్రాణశరీర ఇత్యాదీనాం సాక్షాజ్జీవవాచకత్వం భవేత్ । న త్వేతదస్తి । తథా హి - ప్రాణః శరీరమస్యేతి సర్వనామార్థో బహువ్రీహిః సంనిహితం చ సర్వనామార్థం సమ్ప్రాప్య తదభిధానం పర్యవస్యేత్ । తత్ర మనోమయపదం పర్యవసితాభిధానం తదభిధానపర్యవసానాయాలం, తదేవ తు మనోవికారో వా మనఃప్రచురం వా కిమర్థమిత్యద్యాపి న విజ్ఞాయతే । తద్యత్రైష శబ్దః సమవేతార్థో భవతి స సమాసార్థః । న చైష జీవ ఎవ సమవేతార్థో న బ్రహ్మణీతి, తస్య “అప్రాణో హ్యమనాః”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిభిస్తద్విరహప్రతిపాదనాదితి యుక్తమ్ , తస్యాపి సర్వవికారకారణతయా, వికారాణాం చ స్వకారణాదభేదాత్తేషాం చ మనోమయతయా బ్రహ్మణస్తత్కారణస్య మనోమయత్వోపపత్తేః । స్యాదేతత్ । జీవస్య సాక్షాన్మనోమయత్వాదయః, బ్రహ్మణస్తు తద్ద్వారా । తత్ర ప్రథమం ద్వారస్య బుద్ధిస్థత్వాత్తదేవోపాస్యమస్తు, న పునర్జఘన్యం బ్రహ్మ । బ్రహ్మలిఙ్గాని చ జీవస్య బ్రహ్మణోఽభేదాజ్జీవేఽప్యుపపత్స్యన్తే । తదేతదత్ర సమ్ప్రధార్యమ్ - కిం బ్రహ్మలిఙ్గైర్జీవానాం తదభిన్నానామస్తు తద్వత్తా, తథాచ జీవస్య మనోమయత్వాదిభిః ప్రథమమవగమాత్తస్యైవోపాస్యత్వం, ఉత న జీవస్య బ్రహ్మలిఙ్గవత్తా తదభిన్నస్యాపి । జీవలిఙ్గైస్తు బ్రహ్మ తద్వత్, తథాచ బ్రహ్మలిఙ్గానాం దర్శనాత్ , తేషాం చ జీవేఽనుపపత్తేర్బ్రహ్మైవోపాస్యమితి । వయం తు పశ్యామః “సమారోప్యస్య రూపేణ విషయో రూపవాన్భవేత్ । విషయస్య తు రూపేణ సమారోప్యం న రూపవత్” ॥ సమారోపితస్య హి రూపేణ భుజఙ్గస్య భీషణత్వాదినా రజ్జూ రూపవతీ, నతు రజ్జూరూపేణాభిగమ్యత్వాదినా భుజఙ్గో రూపవాన్ । తదా భుజఙ్గస్యైవాభావాత్కిం రూపవత్ । భుజఙ్గదశాయాం తు న నాస్తి వాస్తవీ రజ్జుః । తదిహ సమారోపితజీవరూపేణ వస్తుసద్బ్రహ్మ రూపవద్యుజ్యతే, నతు బ్రహ్మరూపైర్నిత్యత్వాదిభిర్జీవస్తద్వాన్భవితుమర్హతి, తస్య తదానీమసమ్భవాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మలిఙ్గదర్శనాజ్జీవే చ తదసమ్భవాద్బ్రహ్మైవోపాస్యం న జీవ ఇతి సిద్ధమ్ । ఎతదుపలక్షణాయ చ “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యముపన్యస్తమితి ॥ ౧ ॥
యద్యప్యపౌరుషేయ ఇతి ।
శాస్త్రయోనిత్వేఽపీశ్వరస్య పూర్వపూర్వసృష్టిరచితసన్దర్భాపేక్షరచనత్వేనాస్వాతన్త్ర్యాదపౌరుషేయత్వాభిధానం, తథా చాస్వాతన్త్ర్యేణ వివక్షా నాస్తీత్యుక్తమ్ । పరిగ్రహపరిత్యాగౌ చోపాదనానుపాదానే ఉక్తే, న తూపాదేయత్వమేవ । అన్యథోద్దేశ్యతయానుపాదేయస్య గ్రహాదేరవివక్షితత్వేన చమసాదావపి సంమార్గప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదనుపాదేయత్వేఽపి గ్రహ ఉద్దేశ్యతయా పరిగృహీతో వివక్షితః । తద్గతం త్వేకత్వమవచ్ఛేదకత్వేన వర్జితమవివక్షితమ్ । ఇచ్ఛానిచ్ఛే చ భక్తితః ।
తదిదముక్తమ్ -
వేదవాక్యతాత్పర్యాతాత్పర్యాభ్యామవగమ్యేతే ఇతి ।
యత్పరం వేదవాక్యం తత్తేనోపాత్తం వివక్షితమ్ , అతత్పరేణ చానుపాత్తమవివక్షితమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
స్యాదేతత్ । యథా సత్యసఙ్కల్పత్వాదయో బ్రహ్మణ్యుపపద్యన్తే, ఎవం శారీరేఽప్యుపపత్స్యన్తే, శారీరస్య బ్రహ్మణోఽభేదాత్ । శారీరగుణా ఇవ మనోమయత్వాదయో బ్రహ్మణీత్యత ఆహ సూత్రకారః -
అనుపపత్తేస్తు న శారీరః ॥ ౩ ॥ ॥ ౪ ॥ ॥ ౫ ॥
యత్తదవోచామ సమారోప్యధర్మాః సమారోపవిషయే సమ్భవన్తి, నతు విషయధర్మాః సమారోప్య ఇతి । తస్యేత ఉత్థానమ్ । అత్రాహ చోదకః -
కః పునరయం శారీరో నామేతి ।
న తావద్భేదప్రతిషేధాద్భేదవ్యపదేశాచ్చ భేదాభేదావేకత్ర తాత్త్వికౌ భవితుమర్హతో విరోధాదిత్యుక్తమ్ । తస్మాదేకమిహ తాత్త్వికమతాత్త్వికం చేతరత్ , తత్ర పౌర్వాపర్యేణాద్వైతప్రతిపాదనపరత్వాద్వేదాన్తానాం ద్వైతగ్రాహిణశ్చ మానాన్తరస్యాభావాత్తద్బాధనాచ్చ తేనాద్వైతమేవ పరమార్థః । తథా చ “అనుపపత్తేస్తు”(బ్ర.సూ. ౧-౨-౩) ఇత్యాద్యసఙ్గతార్థమిత్యర్థః ।
పరిహరతి -
సత్యమేవైతత్ । పర ఎవాత్మా దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపాధిభిరవిచ్ఛిద్యమానో బాలైః శారీర ఇత్యుపచర్యతే ।
అనాద్యవిద్యావచ్ఛేదలబ్ధజీవభావః పర ఎవాత్మా స్వతో భేదేనావభాసతే । తాదృశాం చ జీవానామవిద్యా, నతు నిరూపాధినో బ్రహ్మణః । న చావిద్యాయాం సత్యాం జీవాత్మవిభాగః, సతి చ జీవాత్మవిభాగే తదాశ్రయావిద్యేత్యన్యోన్యాశ్రయమితి సామ్ప్రతమ్ । అనాదిత్వేన జీవావిద్యయోర్బీజాఙ్కురవదనవకౢప్తేరయోగాత్ । నచ సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేశ్చ స్వతః కుతోఽకస్మాత్సంసారితా, యో హి పరతన్త్రః సోఽన్యేన బన్ధనాగారే ప్రవేశ్యేత, నతు స్వతన్త్ర ఇతి వాచ్యమ్ । నహి తద్భాగస్య జీవస్య సమ్ప్రతితనీ బన్ధనాగారప్రవేశితా, యేనానుయుజ్యేత, కిన్త్వియమనాదిః పూర్వపూర్వకర్మావిద్యాసంస్కారనిబన్ధనా నానుయోగమర్హతి । న చైతావతా ఈశ్వరస్యానీశతా న హ్యుపకరణాద్యపేక్షితా కర్తుః స్వాతన్త్ర్యం విహన్తి । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతదపీతి ॥ ౬ ॥ ॥ ౭ ॥ విశేషాదితి వక్తవ్యే వైశేష్యాభిధానమాత్యన్తికం విశేషం ప్రతిపాదయితుమ్ । తథాహ్యవిద్యాకల్పితః సుఖాదిసమ్భోగోఽవిద్యాత్మన ఎవ జీవస్య యుజ్యతే । నతు నిర్మృష్టనిఖిలావిద్యాతద్వాసనస్య శుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య పరమాత్మన ఇత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౬ ॥ ॥ ౭ ॥॥ ౮ ॥
అత్తా చరాచరగ్రహణాత్ ।
కఠవల్లీషు పఠ్యతే - యస్య బ్రహ్మ చ క్షత్రం చోభే భవత ఓదనః । మృత్యుర్యస్యోపసేచనం క ఇత్థా వేద యత్ర స ఇతి ।
అత్ర చాదనీయౌదానోపసేచనసూచితః కశ్చిదత్తా ప్రతీయతే । అత్తృత్వం చ భోక్తృతా వా సంహర్తృతా వా స్యాత్ । నచ ప్రస్తుతస్య పరమాత్మనో భోక్తృతాస్తి, “అనశ్రన్నన్యోఽభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి శ్రుత్యా భోక్తృతాప్రతిషేధాత్ । జీవాత్మనశ్చ భోక్తృతావిధానాత్ “తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి । తద్యది భోక్తృత్వమత్తృత్వం తతో ముక్తసంశయం జీవాత్మైవ ప్రతిపత్తవ్యః । బ్రహ్మక్షత్రాది చాస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతో భోగాయతనతయా వా సాక్షాద్వా సమ్భవతి భోగ్యమ్ । అథ తు సంహర్తృతా భోక్తృతా, తతస్త్రయాణామగ్నిజీవపరమాత్మనాం ప్రశ్నోపన్యాసోపలబ్ధేః సంహర్తృత్వస్యావిశేషాద్భవతి సంశయః - కిమత్తా అగ్నిరాహో జీవ ఉతాహో పరమాత్మేతి । తత్రౌదనస్య భోగ్యత్వేన లోకే ప్రసిద్ధేర్భోక్తృత్వమేవ ప్రథమం బుద్ధౌ విపరివర్తతే, చరమం తు సంహర్తృత్వమితి భోక్తైవాత్తా । తథా చ జీవ ఎవ । “న జాయతే మ్రియతే”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి చ తస్యైవ స్తుతిః । యది తు సంహారకాలేఽపి సంస్కారమాత్రేణ తస్యావస్థానాత్ । దుర్జ్ఞానత్వం చ తస్య సూక్ష్మత్వాత్ । తస్మాజ్జీవ ఎవాత్తేహోపాస్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । యది తు సంహర్తృత్వమత్తృత్వం తథాప్యగ్నిరత్తా, “అగ్నిరన్నాదః”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధిభ్యామ్ । ఎవం ప్రాప్తేభిధీయతేఅత్తాత్ర పరమాత్మా, కుతః, చరాచరగ్రహణాత్ । “ఉభే యస్యోదనః” ఇతి “మృత్యుర్యస్యోపసేచనమ్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి చ శ్రూయతే । తత్ర యది జీవస్య భోగాయతనతయా తత్సాధనతయా చ కార్యకారణసఙ్ఘాతః స్థితః, న తర్హ్యేదనః । నహ్యోదనో భోగాయతనం, నాపి భోగసాధనం, అపి తు భోగ్యః । నచ భోగాయతనస్య భోగసాధనస్య వా భోగ్యత్వం ముఖ్యమ్ । న చాత్ర మృత్యురుపసేచనతయా కల్ప్యతే । నచ జీవస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతో బ్రహ్మక్షత్రాదిరూపో భక్ష్యః, కస్యచిత్క్రూరసత్త్వస్య వ్యాఘ్రాదేః కశ్చిద్భవేత్ న తు సర్వథా సర్వజీవస్య । తేన బ్రహ్మక్షత్రవిషయమపి సర్వజీవస్యాత్తృత్వం న వ్యాప్నోతి, కిమఙ్గ పునర్మృత్యూపసేచనవ్యాప్తం చరాచరమ్ । న చౌదనపదాత్ప్రథమావగతభోగ్యత్వానురోధేన యథాసమ్భవమత్తృత్వం యోజ్యత ఇతి యుక్తమ్ । నహ్యోదనపదం శ్రుత్యా భోగ్యత్వమాహ, కిన్తు లక్షణయా । నచ లాక్షణికభోగ్యత్వానురోధేన “మృత్యుర్యస్యోపసేచనమ్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి, “బ్రహ్మ చ క్షత్రం చ” ఇతి చ శ్రుతీ సఙ్కోచమర్హతః । నచ బ్రహ్మక్షత్రే ఎవాత్ర వివక్షితే, మృత్యూపసేచనేన ప్రాణభృన్మాత్రోపస్థాపనాత్ । ప్రాణిషు ప్రధానత్వేన చ బ్రహ్మక్షత్రోపన్యాసస్యోపపత్తేః, అన్యనివృత్తేరశాబ్దత్ , వాతనర్థత్వాచ్చ । తథాచ చరాచరసంహర్తృత్వం పరమాత్మన ఎవ । నాగ్నేః । నాపి జీవస్య । తథాచ “న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి బ్రహ్మణః ప్రకృతస్య న హానం భవిష్యతి । “క ఇత్థా వేద యత్ర సః”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి చ దుర్జ్ఞానతోపపత్స్యతే । జీవస్య తు సర్వలోకప్రసిద్ధస్య న దుర్జ్ఞానతా । తస్మాదత్తా పరమాత్మైవేతి సిద్ధమ్ ॥ ౯ ॥ ॥ ౧౦ ॥
గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్ ।
సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే ప్రయోజనమాహ -
యది బుద్ధిజీవావితి ।
సిద్ధాన్తే ప్రయోజనమాహ -
అథ జీవపరమాత్మానావితి ।
ఔత్సర్గికస్య ముఖ్యతాబలాత్పూర్వసిద్ధాన్తపక్షాసమ్భవేన పక్షాన్తరం కల్పయిష్యత ఇతి మన్వానః సంశయమాక్షిపతి -
అత్రాహాక్షేప్తేతి ।
ఋతం సత్యమ్ । అవశ్యంభావీతి యావత్ ।
సమాధత్తే -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
అధ్యాత్మాధికారాదన్యౌ తావత్పాతారావశక్యౌ కల్పయితుమ్ । తదిహ బుద్ధేరచైతన్యేన పరమాత్మనశ్చ భోక్తృత్వనిషేధేన జీవాత్మైవైకః పాతా పరిశిష్యత ఇతి “సృష్టీరుపదధాతి” ఇతివత్ ద్వివచనానురోధాదపిబత్సంసృష్టతాం స్వార్థస్య పిబచ్ఛబ్దో లక్షయన్స్వార్థమజహన్నితరేతరయుక్తపిబదపిబత్పరో భవతీత్యర్థః ।
అస్తు వా ముఖ్య ఎవ, తథాపి న దోష ఇత్యాహ -
యద్వేతి ।
స్వాతన్త్ర్యలక్షణం హి కర్తృత్వం తచ్చ పాతురివ పాయయితురప్యస్తీతి సోఽపి కర్తా । అత ఎవ చాహుః - “యః కారయతి స కరోత్యేవ” ఇతి । ఎవం కరణస్యాపి స్వాతన్త్ర్యవివక్షయా కథఞ్చిత్కర్తృత్వం, యథా కాష్ఠాని పచన్తీతి । తస్మాన్ముఖ్యత్వేఽప్యవిరోధ ఇతి ।
తదేవం సంశయం సమాధాయ పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి -
బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞావితి ।
'నియతాధారతా బుద్ధిజీవసమ్భవినీ నహి । క్లేశాత్కల్పయితుం యుక్తా సర్వగే పరమాత్మని” ॥ నచ పిబన్తావితివత్ప్రవిష్టపదమపి లాక్షణికం యుక్తం, సతి ముఖ్యార్థత్వే లాక్షణికార్థత్వాయోగాత్ , బుద్ధిజీవయోశ్చ గుహాప్రవేశోపపత్తేః । అపిచ “సుకృతస్య లోకే” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇతి సుకృతలోకవ్యవస్థానేన కర్మగోచరానతిక్రమ ఉక్తః । బుద్ధిజీవౌ చ కర్మగోచరమనతిక్రాన్తౌ । జీవో హి భోక్తృతయా బుద్ధిశ్చ భోగసాధనతయా ధర్మస్య గోచరే స్థితౌ, న తు బ్రహ్మ, తస్య తదాయత్తత్వాత్ । కిఞ్చ ఛాయాతపావితి తమఃప్రకాశావుక్తౌ । నచ జీవః పరమాత్మనోఽభిన్నస్తమః, ప్రకాశరూపత్వాత్ । బుద్ధిస్తు జడతయా తమ ఇతి శక్యోపదేష్టుమ్ । తస్మాద్బుద్ధిజీవావత్ర కథ్యేతే ఇతి తత్రాపి ప్రేతే విచికిత్సాపనుత్తయే బుద్ధేర్భేదేన పరలోకీ జీవో దర్శనీయ ఇతి బుద్ధిరుచ్యతే । ఎవంప్రాప్తేభిధీయతే - “ఋతపానేన జీవాత్మా నిశ్చితోఽస్య ద్వితీయతా । బ్రహ్మణైవ సరూపేణ న తు బుద్ధ్యా విరూపయా ॥ ౧ ॥ ప్రథమం సద్వితీయత్వే బ్రహ్మణావగతే సతి । గుహ్యాశ్రయత్వం చరమం వ్యాఖ్యేయమవిరోధతః” ॥ ౨ ॥ గౌః సద్వితీయేత్యుక్తే సజాతీయేనైవ గవాన్తరేణావగమ్యతే, న తు విజాతీయేనాశ్వాదినా । తదిహ చేతనో జీవః సరూపేణ చేతనాన్తరేణైవ బ్రహ్మణా సద్వితీయః ప్రతీయతే, న త్వచేతనయా విరూపయా బుద్ధ్యా । తదేవం “ఋతం పిబన్తౌ” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర ప్రథమమవగతే బ్రహ్మణి తదనురోధేన చరమం గుహాశ్రయత్వం శాలగ్రామే హరిరితివద్వ్యాఖ్యేయమ్ । బహులం హి గుహాశ్రయత్వం బ్రహ్మణః శ్రుతయ ఆహుః ।
తదిదముక్తమ్ -
తద్దర్శనాదితి ।
తస్య బ్రహ్మణో గుహాశ్రయత్వస్య శ్రుతిషు దర్శనాదితి । ఎవంచ ప్రథమావగతబ్రహ్మానురోధేన సుకృతలోకవర్తిత్వమపి తస్య లక్షణయా ఛత్రిన్యాయేన గమయితవ్యమ్ । ఛాయాతపత్వమపి జీవస్యావిద్యాశ్రయతయా బ్రహ్మణశ్చ శుద్ధప్రకాశస్వభావస్య తదనాశ్రయతయా మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౧ ॥
ఇమమేవ న్యాయం “ద్వా సుపర్ణా” (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యత్రాప్యుదాహరణే కృత్వాచిన్తయా యోజయతి -
ఎష ఎవ న్యాయ ఇతి ।
అత్రాపి కిం బుద్ధిజీవౌ ఉత జీవపరమాత్మానావితి సంశయ్య కరణరూపాయా అపి బుద్ధేరేధాంసి పచన్తీతివత్కర్తృత్వోపచారాద్బుద్ధిజీవావిహ పూర్వపక్షయిత్వా సిద్ధాన్తయితవ్యమ్ । సిద్ధాన్తశ్చ భాష్యకృతా స్ఫోరితః । తద్దర్శనాదితి చ “సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నః”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర మన్త్రే ।
న ఖలు ముఖ్యే కర్తృత్వే సమ్భవతి కరణే కర్తృత్వోపచారో యుక్త ఇతి కృత్వాచిన్తాముద్ధాటయతి -
అపర ఆహ ।
సత్త్వం బుద్ధిః ।
శఙ్కతే -
సత్త్వశబ్ద ఇతి ।
సిద్ధాన్తార్థం బ్రాహ్మణం వ్యాచష్ట ఇత్యర్థః ।
నిరాకరోతి -
తన్నేతి ।
యేన స్వప్నం పశ్యతీతి ।
యేనేతి కరణముపదిశతి । తతశ్చ భిన్నం కర్తారం క్షేత్రజ్ఞమ్ ।
యోఽయం శారీర ఉపద్రష్టేతి ।
అస్తు తర్హ్యస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షే ఎవ బ్రాహ్మణార్థః,
వచనవిరోధే న్యాయస్యాభాసత్వాదిత్యత ఆహ -
నాప్యస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షం భజత ఇతి ।
ఎవం హి పూర్వపక్షమస్య భజేత, యది హి క్షేత్రజ్ఞే సంసారిణి పర్యవస్యేత । తస్య తు బ్రహ్మరూపతాయాం పర్యవస్యన్న పూర్వపక్షమపి స్వీకరోతీత్యర్థః ।
అపిచ ।
తావేతౌ సత్త్వక్షేత్రజ్ఞౌ న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చన రజ ఆధ్వంసత ఇతి ।
రజోఽవిద్యా నాధ్వంసనం సంశ్లేషమేవంవిది కరోతీతి ।
ఎతావతైవ విద్యోపసంహారాజ్జీవస్య బ్రహ్మాత్మతాపరతాస్య లక్ష్యత ఇత్యాహ -
తావతా చేతి ।
చోదయతి -
కథం పునరితి ।
నిరాకరోతి -
ఉచ్యతే - నేయం శ్రుతిరితి ।
అనశ్నన్ జీవో బ్రహ్మాభిచాకశీతీత్యుక్తే శఙ్కేత, యది జీవో బ్రహ్మాత్మా నాశ్నాతి, కథం తర్హ్యస్మిన్భోక్తృత్వావగమః, చైతన్యసమానాధికరణం హి భోక్తృత్వమవభాసత ఇతి । తన్నిరాసాయాహ శ్రుతిః - “తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి - నేదం భోక్తృత్వం జీవస్య తత్త్వతః, అపితు బుద్ధిసత్త్వం సుఖాదిరూపపరిణతం చితిచ్ఛాయాపత్త్యోపపన్నచైతన్యమివ భుఙ్క్తే, నతు తత్త్వతో జీవః పరమాత్మా భుఙ్క్తే । తదేతదధ్యాసాభాష్యే కృతవ్యాఖ్యానమ్ । తదనేన కృత్వాచిన్తోద్ధాటితా ॥ ౧౨ ॥
అన్తర ఉపపత్తేః ।
నను “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨౦) ఇత్యనేనైవైతద్గతార్థమ్ । సన్తి ఖల్వత్రాప్యమృతత్వాభయత్వాదయో బ్రహ్మధర్మాః ప్రతిబిమ్బజీవదేవతాస్వసమ్భవినః । తస్మాద్బ్రహ్మధర్మోపదేశాద్బ్రహ్మైవాత్ర వివక్షితమ్ । సాక్షాచ్చ బ్రహ్మశబ్దోపాదానాత్ । ఉచ్యతే - “ఎష దృశ్యత ఇత్యేతత్ప్రత్యక్షేఽర్థే ప్రయుజ్యతే । పరోక్షం బ్రహ్మ న తథా ప్రతిబిమ్బే తు యుజ్యతే ॥ ౧ ॥ ఉపక్రమవశాత్పూర్వమితరేషాం హి వర్ణనమ్ । కృతం న్యాయేన యేనైవ స ఖల్వత్రానుషజ్యతే” ॥ ౨ ॥ “ఋతం పిబన్తౌ” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర హి జీవపరమాత్మానౌ ప్రథమమవగతావితి తదనురోధేన గుహాప్రవేశాదయః పశ్చాదవగతా వ్యాఖ్యాతాః, తద్వదిహాపి “య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి ప్రత్యక్షాభిధానాత్ప్రథమమవగతే ఛాయాపురుషే తదనురోధేనామృతత్వాభయత్వాదయః స్తుత్యా కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యేయాః । తత్ర చామృతత్వం కతిపయక్షణావస్థానాత్ , అభయత్వమచేతనత్వాత్ , పురుషత్వం పురుషాకారత్వాత్ , ఆత్మత్వం కనీనికాయతనత్వాత్ , బ్రహ్మరూపత్వముక్తరూపామృతత్వాదియోగాత్ । ఎవం వామనీత్వాదయోఽప్యస్య స్తుత్యైవ కథఞ్చిన్నేతవ్యాః । కం చ ఖం చేత్యాది తు వాక్యమగ్నీనాం నాచార్యవాక్యం నియన్తుమర్హతి । “ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౧) ఇతి చ గత్యన్తరాభిప్రాయం, న తూక్తపరిశిష్టాభిప్రాయమ్ । తస్మాచ్ఛాయాపురుష ఎవాత్రోపాస్య ఇతి పూర్వః పక్షః । సమ్భవమాత్రేణ తు జీవదేవతే ఉపన్యస్తే, బాధకాన్తరోపదర్శనాయ చైష దృశ్యత ఇత్యస్యాత్రాభావాత్ । “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశా”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨౦) దిత్యనేన నిరాకృతత్వాత్ ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
య ఎష ఇతి ।
'అనిష్పన్నాభిధానే ద్వే సర్వనామపదే సతీ । ప్రాప్య సంనిహితస్యార్థం భవేతామభిధాతృణీ” ॥ సంనిహితాశ్చ పురుషాత్మాదిశబ్దాస్తే చ న యావత్స్వార్థమభిదధతి తావత్సర్వనామభ్యాం నార్థతుషోఽప్యభిధీయత ఇతి కుతస్తదర్థస్యాపరోక్షతా । పురుషాత్మశబ్దౌ చ సర్వనామనిరపేక్షౌ స్వరసతో జీవే వా పరమాత్మని వా వర్తేతే ఇతి । నచ తయోశ్చక్షుషి ప్రత్యక్షదర్శనమితి నిరపేక్షపురుషపదప్రత్యాయితార్థానురోధేన య ఎష ఇతి దృశ్యత ఇతి చ యథాసమ్భవం వ్యాఖ్యేయమ్ । వ్యాఖ్యాతం చ సిద్ధవదుపాదానం శాస్త్రాద్యపేక్షం విద్వద్విషయం ప్రరోచనార్థమ్ । విదుషః శాస్త్రత ఉపలబ్ధిరేవ దృఢతయా ప్రత్యక్షవదుచపర్యతే ప్రశంసార్థమిత్యర్థః ।
అపి చ తదేవ చరమం ప్రథమానుగుణతయా నీయతే యన్నేతుం శక్యమ్ , అల్పం చ । ఇహ త్వమృతత్వాదయో బహవశ్చాశక్యాశ్చ నేతుమ్ । నహి స్వసత్తాక్షణావస్థానమాత్రమమృతత్వం భవతి । తథా సతి కిం నామ నామృతం స్యాదితి వ్యర్థమమృతపదమ్ । భయాభయే అపి చేతనధర్మౌ నాచేతనే సమ్భవతః । ఎవం వామనీత్వాదయోఽప్యన్యత్ర బ్రహ్మణో నేతుమశక్యాః । ప్రత్యక్షవ్యపదేశశ్చోపపాదితః । తదిదముక్తమ్ -
ఉపపత్తేరితి ।
'ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ” ఇత్యుక్తే స్యాదాశఙ్కా । నను సర్వగతస్యేశ్వరస్య కస్మాద్విశేషేణ చక్షురేవ స్థానముపదిశ్యత ఇతి, తత్పరిహరతి, శ్రుతిః - “తద్యద్యప్యస్మిన్సార్పిర్వోదకం వా సిఞ్చతి వర్త్మనీ ఎవ గచ్ఛతి”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి । వర్త్మనీ పక్షస్థానే । ఎతదుక్తం భవతినిర్లేపస్యేశ్వరస్య నిర్లేపం చక్షురేవ స్థానమనురూపమితి ।
తదిదముక్తమ్ -
తథా పరమేశ్వరానురూపమితి సంయద్వామాదిగుణోపదేశశ్చ తస్మిన్
బ్రహ్మణి
కల్పతే
ఘటతే, సమవేతార్థత్వాత్ । ప్రతిబిమ్బాదిషు త్వసమవేతార్థః । వామనీయాని సమ్భజనీయాని శోభనీయాని పుణ్యఫలాని వామాని । సంయన్తి సఙ్గచ్ఛమానాని వామాన్యనేనేతి సంయద్వామః పరమాత్మా । తత్కారణత్వాత్పుణ్యఫలోత్పత్తేస్తేన పుణ్యఫలాని సఙ్గచ్ఛన్తే । స ఎవ పుణ్యఫలాని వామాని నయతి లోకమితి వామనీః । ఎష ఎవ భామనీః । భామానీ భానాని నయతి లోకమితి భామనీః । తదుక్తం శ్రుత్యా “తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి ॥ ౧౩ ॥
స్థానాదివ్యపదేశాచ్చ ।
ఆశఙ్కోత్తరమిదం సూత్రమ్ ।
ఆశఙ్కామాహ -
కథం పునరితి ।
స్థానినో హి స్థానం మహద్దృష్టం, యథా యాదసామబ్ధిః । తత్కథమత్యల్పం చక్షురధిష్ఠానం పరమాత్మనః పరమమహత ఇతి శఙ్కార్థః ।
పరిహరతి -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
స్థానాన్యాదయో యేషాం తే స్థానాదయో నామరూపప్రకరాస్తేషాం వ్యపదేశాత్సర్వగతస్యైకస్థాననియమో నావకల్పతే । నతు నానాస్థానత్వం నభస ఇవ నానాసూచీపాశాదిస్థానత్వమ్ । విశేషతస్తు బ్రహ్మణస్తాని తాన్యుపాసనాస్థానానీతి తైరస్య యుక్తో వ్యపదేశః ॥ ౧౪ ॥
అపిచ ప్రకృతానుసారాదపి బ్రహ్మైవాత్ర ప్రత్యేతవ్యం, నతు ప్రతిబిమ్బజీవదేవతా ఇత్యాహ సూత్రకారః -
సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ చ ।
ఎవం ఖలూపాఖ్యాయతే - ఉపకోసలో హ వై కామలాయనః సత్యకామే జాబాలే బ్రహ్మచర్యమువాస । తస్యాచార్యస్య ద్వాదశ వర్షాణ్యగ్నీనుపచచార । స చాచార్యోఽన్యాన్బ్రహ్మచారిణః స్వాధ్యాయం గ్రాహయిత్వా సమావర్తయామాస । తమేవైకముపకోసలం న సమావర్తయతి స్మ । జాయయా చ తత్సమావర్తనాయార్థితోఽపి తద్వచనమవధీర్యాచార్యః ప్రోషితవాన్ । తతోఽతిదూనమానసమగ్నిపరిచరణకుశలముపకోసలముపేత్య త్రయోఽగ్నయః కరుణాపరాధీనచేతసః శ్రద్దధానాయాస్మై దృఢభక్తయే సమేత్య బ్రహ్మవిద్యామూచిరే “ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ఇతి । అథోపకోసల ఉవాచ, విజానామ్యహం ప్రాణో బ్రహ్మేతి, స హి సూత్రాత్మా విభూతిమత్తయా బ్రహ్మరూపావిర్భావాద్బ్రహ్మేతి । కిన్తు కం చ ఖం చ బ్రహ్మేత్యేతన్న విజానామి । నహి విషయేన్ద్రియసమ్పర్కజం సుఖమనిత్యం లోకసిద్ధం ఖం చ భూతాకాశమచేతనం బ్రహ్మ భవితుమర్హతి । అథైనమగ్నయః ప్రత్యూచుః - “యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమ్”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ఇతి । ఎవం సమ్భూయోక్త్వా ప్రత్యేకం చ స్వవిషయాం విద్యామూచుః - “పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్యః”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౧ ।౧ ) ఇత్యాదినా । పునస్త ఎనం సమ్భూయోచుః, ఎషా సోమ్య తేఽస్మద్విద్యా ప్రత్యేకముక్తా స్వవిషయా విద్యా, ఆత్మవిద్యా చాస్మాభిః సమ్భూయ పూర్వముక్తా ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి, ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా, బ్రహ్మవిద్యేయముక్తాస్మాభిర్గతిమాత్రం త్వవశిష్టం నోక్తం, తత్తు విద్యాఫలప్రాప్తయే జాబాలస్తవాచార్యో వక్ష్యతీత్యుక్త్వాగ్నయ ఉపరేమిరే ।
ఎవం వ్యవస్థితే “యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమ్”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే భాష్యకారః -
తత్ర ఖంశబ్ద ఇతి ప్రతీకాభిప్రాయేణేతి ।
ఆశ్రయాన్తరప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే ప్రక్షేపః ప్రతీకః । యథా బ్రహ్మశబ్దః పరమాత్మవిషయో నామాదిషు క్షిప్యతే । ఇదమేవ తద్బ్రహ్మ జ్ఞేయం యన్నామేతి । తథేదమేవ తద్బ్రహ్మ యద్భూతాకాశమితి ప్రతీతిః స్యాత్ । న చైతత్ప్రతీకత్వమిష్టమ్ । లౌకికస్య సుఖస్య సాధనపారతన్త్ర్యం క్షయిష్ణుతా చామయస్తేన సహ వర్తత ఇతి సామయం సుఖమ్ ।
తదేవం వ్యతిరేకే దోషముక్త్వోభయాన్వయే గుణమాహ -
ఇతరేతరవిశేషితౌ త్వితి ।
తదర్థయోర్విశేషితత్వాచ్ఛబ్దావపి విశేషితావుచ్యేతే । సుఖశబ్దసమానాధికరణో హి ఖంశబ్దో భూతాకాశమర్థం పరిత్యజ్య బ్రహ్మణి గుణయోగేన వర్తతే । తాదృశా చ ఖేన సుఖం విశిష్యమాణం సామయాద్వ్యావృత్తం నిరామయం భవతి । తస్మాదుపపన్నముభయోపాదానమ్ ।
బ్రహ్మశబ్దాభ్యాసస్య ప్రయోజనమాహ -
తత్ర ద్వితీయ ఇతి ।
బ్రహ్మపదం కమ్పదస్యోపరి ప్రయుజ్యమానం శిరః, ఎవం ఖమ్పదస్యాపి బ్రహ్మపదం శిరో యయోః కఙ్ఖమ్పదయోస్తే బ్రహ్మశిరసీ, తయోర్భావో బ్రహ్మశిరస్త్వమ్ ।
అస్తు ప్రస్తుతే కిమాయాతమిత్యత ఆహ -
తదేవం వాక్యోపక్రమ ఇతి ।
నన్వగ్నిభిః పూర్వం నిర్దిశ్యతాం బ్రహ్మ, “య ఎషోఽక్షిణి”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాచార్యవాక్యేఽపి తదేవానువర్తనీయమితి తు కుత ఇత్యాహ -
ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తేతి చ గతిమాత్రాభిధానమితి ।
యద్యప్యేతే భిన్నవక్తృణీ వాక్యే తథాపి పూర్వేణ వక్త్రా ఎకవాక్యతాం గమితే, గతిమాత్రాభిధానాత్ । కిముక్తం భవతి, తుభ్యం బ్రహ్మవిద్యాస్మాభిరూపదిష్టా, తద్విదస్తు గతిర్నోక్తా, తాం చ కిఞ్చిదధికమాధ్యేయం పూరయిత్వాచార్యో వక్ష్యతీతి । తదనేన పూర్వాసమ్బద్ధార్థాన్తరవివక్షా వారితేతి । అథైవమగ్నిభిరుపదిష్టే ప్రోషిత ఆచార్యః కాలేనాజగామ, ఆగతశ్చ వీక్ష్యోపకోసలమువాచ, బ్రహ్మవిద ఇవ తే సోమ్య ముఖం ప్రసన్నం భాతి, కోఽను త్వామనుశశాసేతి । ఉపకోసలస్తు హ్రీణో భీతశ్చ కో ను మామనుశిష్యాత్ భగవన్ ప్రోషితే త్వయీత్యాపాతతోఽపజ్ఞాయ నిర్బధ్యమానో యథావదగ్నీనామనుశాసనమవోచత్ । తదుపశ్రుత్య చాచార్యః సుచిరం క్లిష్ట ఉపకోసలే సముపజాతదయార్ద్రహృదయః ప్రత్యువాచ, సోమ్య కిల తుభ్యమగ్నయో న బ్రహ్మ సాకల్యేనావోచన్ , తదహం తుభ్యం సాకల్యేన వక్ష్యామి, యదనుభవమాహాత్మ్యాత్ “యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే” (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౩), ఇత్యేవముక్తవత్యాచార్య ఆహోపకోసలః, బ్రవీతు మే భగవానితి, తస్మై హోవాచాచార్యోఽర్చిరాదికాం గతిం వక్తుమనాః, యదుక్తమగ్నిభిః ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి తత్పరిపూరణాయ “ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాది । ఎతదుక్తం భవతి - ఆచార్యేణ యే సుఖం బ్రహ్మాక్షిస్థానం సంయద్వామం వామనీభామనీత్యేవంగుణకం ప్రాణసహితముపాసతే తే సర్వేఽపహతపాప్మానోఽన్యత్కర్మ కుర్వన్తు మా వాకార్షుః, అర్చిషమర్చిరభిమానినీం దేవతామభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే, అర్చిషోఽహరహర్దేవతాం, అహ్న ఆపూర్యమాణపక్షం శుక్లపక్షదేవతాం, తతః షణ్మాసాన్ , యేషు మాసేషూత్తరాం దిశమేతి సవితా తే షణ్మాసా ఉత్తరాయణం తద్దేవతాం ప్రతిపద్యన్తే, తేభ్యో మాసేభ్యః సంవత్సరదేవతాం, తత ఆదిత్యం, ఆదిత్యాచ్చన్ద్రమసం, చన్ద్రమసో విద్యుతం, తత్ర స్థితానేతాన్పురుషః కశ్చిద్బ్రహ్మలోకాదవతీర్యామానవోఽమానవ్యాం సృష్టౌ భవః । బ్రహ్మలోకభవ ఇతి యావత్ । స తాదృశః పురుష ఎతాన్సత్యలోకస్థం కార్యం బ్రహ్మ గమయతి, స ఎష దేవపథో దేవైరర్చిరాదిభిర్నేతృభిరుపలక్షిత ఇతి దేవపథః, స ఎవ చ బ్రహ్మణా గన్తవ్యేనోపలక్షిత ఇతి బ్రహ్మపథః, ఎతేన పథా ప్రతిపద్యమానాః సత్యలోకస్థం బ్రహ్మ ఇమం మానవం మనోః సర్గం కిమ్భూతమావర్తం జన్మజరామరణపౌనఃపున్యమావృత్తిస్తత్కర్తావర్తో మానవో లోకస్తం నావర్తన్తే । తథాచ స్మృతిః - “బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే సమ్ప్రాప్తే ప్రతిసఞ్చరే । పరస్యాన్తే కృతాత్మానః ప్రవిశన్తి పరం పదమ్” ॥ ౧౫ ॥
తదనేనోపాఖ్యానవ్యాఖ్యానేన
శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చ
ఇత్యపి సూత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౬ ॥
అనవస్థితేరసమ్భవాచ్చ నేతరః ।
'య ఎషోఽక్షిణి” ఇతి నిత్యవచ్ఛ్రుతమనిత్యే ఛాయాపురుషే నావకల్పతే । కల్పనాగౌరవం చాస్మిన్పక్షే ప్రసజ్యత ఇత్యాహ -
న చోపాసనాకాల ఇతి ।
తథా విజ్ఞానాత్మనోఽపీతి ।
విజ్ఞానాత్మనో హి న ప్రదేశే ఉపాసనాఽన్యత్ర దృష్టచరీ, బ్రహ్మణస్తు తత్ర శ్రుతపూర్వేత్యర్థః । మిషా భియా । అస్మాత్ బ్రహ్మణః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౭ ॥
అన్తర్యామ్యాధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ ।
'స్వకర్మోపార్జితం దేహం తేనాన్యచ్చ నియచ్ఛతి । తక్షాదిరశరీరస్తు నాత్మాన్తర్యమితాం భజేత్” ॥ ౧ ॥ ప్రవృత్తినియమలక్షణం హి కార్యం చేతనస్య శరీరిణః స్వశరీరేన్ద్రియాదౌ వా శరీరేణ వా వాస్యాదౌ దృష్టం నాశరీరస్య బ్రహ్మణో భవితుమర్హతి । నహి జాతు వటాఙ్కురః కుటజబీజాజ్జాయతే । తదనేన “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨) ఇత్యేదప్యాక్షిప్తం వేదితవ్యమ్ । తస్మాత్పరమాత్మనః శరీరేన్ద్రియాదిరహితస్యాన్తర్యామిత్వాభావాత్ , ప్రధానస్య వా పృథివ్యాద్యభిమానవత్యా దేవతాయా వాణిమాద్యైశ్వర్యయోగినో యోగినో వా జీవాత్మనో వాన్తర్యామితా స్యాత్ । తత్ర యద్యపి ప్రధానస్యాదృష్టత్వాశ్రుతత్వామతత్వవిజ్ఞాతత్వాని సన్తి, తథాపి తస్యాచేతనస్య ద్రష్టృత్వశ్రోతృత్వమన్తృత్వవిజ్ఞాతృత్వానాం శ్రుతానామభావాత్ , అనాత్మత్వాచ్చ “ఎష త ఆత్మా”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) ఇతి శ్రుతేరనుపపత్తేర్న ప్రధానస్యాన్తర్యామితా । యద్యపి పృథివ్యాద్యభిమానినో దేవస్యాత్మత్వమస్తి, అదృష్టత్వాదయశ్చ సహ దృష్టృత్వాదిభిరుపపద్యన్తే, శరీరేన్ద్రియాదియోగాచ్చ, “పృథివ్యేవ యస్యాయతనమగ్నిర్లోకో మనో జ్యోతిః”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతేః, తథాపి తస్య ప్రతినియతనియమనాత్ “యః సర్వాంల్లోకానన్తరో యమయతి యః సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతి”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧) ఇతి శ్రుతివిరోధాదనుపపత్తేః, యోగీ తు యద్యపి లోకభూతవశితయా సర్వాంల్లోకాన్సర్వాణి చ భూతాని నియన్తుమర్హతి తత్ర తత్రానేకవిధదేహేన్ద్రియాదినిర్మాణేన “స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి” (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, తథాపి “జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాత్” (బ్ర.సూ. ౪-౪-౧౭) ఇతి వక్ష్యమాణేన న్యాయేన వికారవిషయే విద్యాసిద్ధానాం వ్యాపారభావాత్సోఽపి నాన్తర్యామీ । తస్మాత్పారిశేష్యాజ్జీవ ఎవ చేతనో దేహేన్ద్రియాదిమాన్ దృష్టృత్వాదిసమ్పన్నః స్వయమదృశ్యాదిః స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । అమృతశ్చ, దేహేన్ద్రియాదినాశేఽప్యనాశాత్ । అన్యథాముష్మికఫలోపభోగాభావేన కృతవిప్రణాశాకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గాత్ । “య ఆత్మని తిష్ఠన్” ఇతి చాభేదేఽపి కథఞ్చిద్భేదోపచారాత్ “స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠితః స్వే మహిమ్ని”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతివత్ । “యమాత్మా న వేద” ఇతి చ స్వాత్మని వృత్తివిరోధాభిప్రాయమ్ । “యస్యాత్మా శరీరమ్” ఇత్యాది చ సర్వం “స్వే మహిమ్ని” ఇతివద్యోజనీయమ్ । యది పునరాత్మనోఽపి నియన్తురన్యో నియన్తా భవేత్ వేదితా వా తతస్తస్యాప్యన్య ఇత్యనవస్థా స్యాత్ । సర్వలోకభూతనియన్తృత్వం చ జీవస్యాదృష్టద్వారా । తదుపార్జితౌ హి ధర్మాధర్మౌ నియచ్ఛత ఇత్యనయా ద్వారా జీవో నియచ్ఛతి । ఎకవచనం చ జాత్యభిప్రాయమ్ । తస్మాజ్జీవాత్మైవాన్తర్యామీ, న పరమాత్మేతి । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “దేహేన్ద్రియాదినియమే నాస్య దేహేన్ద్రియాన్తరమ్ । తత్కర్మోపార్జితం తచ్చేత్తదవిద్యార్జితం జగత్” ॥ శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు తావదత్రభవతః సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేః పరమేశ్వరస్య జగద్యోనిత్వమవగమ్యతే । న తత్పృథగ్జనసాధాణ్యానుమానాభాసేనాగమవిరోధినా శక్యమపహ్నోతుమ్ । తథాచ సర్వం వికారజాతం తదవిద్యాశక్తిపరిణామస్తస్య శరీరేన్ద్రియస్థానే వర్తత ఇతి యథాయథం పృథివ్యాదిదేవతాదికార్యకరణైస్తానేవ పృథివ్యాదిదేవతాదీఞ్ఛక్నోతి నియన్తుమ్ । న చానవస్థా । నహి నియన్త్రన్తరం తేన నియమ్యతే, కిన్తు యో జీవో నియన్తా లోకసిద్ధః స పరమాత్మైవోపాధ్యవచ్ఛేదకల్పితభేదస్తథా వ్యాఖ్యాయత ఇత్యసకృదావేదితం, తత్కుతో నియన్త్రన్తరం కుతశ్చానవస్థా । తథాచ “నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా” (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాద్యా అపి శ్రుతయ ఉపపన్నార్థాః । పరమార్థతోఽన్తర్యామిణోఽన్యస్య జీవాత్మనో ద్రష్టురభావాత్ । అవిద్యాకల్పితజీవపరమాత్మభేదాశ్రయాస్తు జ్ఞాతృజ్ఞేయభేదశ్రుతయః, ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని, సంసారానుభవః, విధినిషేధశాస్త్రాణి చ । ఎవం చాధిదైవాదిష్వేకస్యైవాన్తర్యామిణః ప్రత్యభిజ్ఞానం సమఞ్జసం భవతి, “యః సర్వాంల్లోకాన్”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧) “యః సర్వాణి భూతాని” ఇత్యత్ర య ఇత్యేకవచనముపపద్యతే । అమృతత్వం చ పరమాత్మని సమఞ్జసం నాన్యత్ర । “య ఆత్మని తిష్ఠన్” ఇత్యాదౌ చాభేదేఽపి భేదోపచారక్లేశో న భవిష్యతి । తస్మాత్పరమాత్మాన్తర్యామీ న జీవాదిరితి సిద్ధమ్ । పృథివ్యాది స్తనయిత్న్వన్తమధిదైవమ్ । “యః సర్వేషు లోకేషు” ఇత్యాధిలోకమ్ । “యః సర్వేషు వేదేషు” ఇత్యధివేదమ్ । “యః సర్వేషు యజ్ఞేషు” ఇత్యధియజ్ఞమ్ । “యః సర్వేషు భూతేషు” ఇత్యధిభూతమ్ । ప్రాణాద్యాత్మాన్తమధ్యాత్మమ్ । సంజ్ఞాయా అప్రసిద్ధత్వాదిత్యుపక్రమమాత్రం పూర్వః పక్షః ॥ ౧౮ ॥॥ ౧౯ ॥
దర్శనాదిక్రియాయాః కర్తరి ప్రవృత్తివిరోధాత్ ।
కర్తరి ఆత్మని ప్రవృత్తివిరోధాదిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః ।
అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే ।
యత్తదద్రేశ్యం బుద్ధీన్ద్రియావిషయః । అగ్రాహ్యం కర్మేన్ద్రియాగోచరః । అగోత్రం కారణరహితమ్ । అవర్ణం బ్రాహ్మణత్వాదిహీనమ్ । న కేవలమిన్ద్రియాణామవిషయః ।
ఇన్ద్రియాణ్యప్యస్య న సన్తీత్యాహ -
అచక్షుఃక్షోత్రమితి ।
బుద్ధీన్ద్రియాణ్యుపలక్షయతి । అపాణిపాదమితి కర్మేన్ద్రియాణి । నిత్యం, విభుం, సర్వగతం సుసూక్ష్మం దుర్విజ్ఞానత్వాత్ ।
స్యాదేతత్ । నిత్యం సత్కిం పరిణామి నిత్యం, నేత్యాహ -
అవ్యయమ్ ।
కూటస్థనిత్యమిత్యర్థః । “పరిణామో వివర్తో వా సరూపస్యోపలభ్యతే । చిదాత్మనా తు సారూప్యం జడానాం నోపపద్యతే ॥ ౧ ॥ జడం ప్రధానమేవాతో జగద్యోనిః ప్రతీయతామ్ । యోనిశబ్దో నిమిత్తం చేత్కుతో జీవనిరాక్రియా” ॥ ౨ ॥ పరిణమమానసరూపా ఎవ పరిణామా దృష్టాః । యథోర్ణనాభిలాలాపరిణామా లూతాతన్తవస్తత్సరూపాః, తథా వివర్తా అపి వర్తమానసరూపా ఎవ న విరూపాః । యథా రజ్జువివర్తా ధారోరగాదయో రజ్జుసరూపాః । న జాతు రజ్జ్వాం కుఞ్జర ఇతి విపర్యస్యన్తి । నచ హేమపిణ్డపరిణామో భవతి లూతాతన్తుః । తత్కస్య హేతోః, అత్యన్తవైరూప్యాత్ । తస్మాత్ప్రధానమేవ జడం జడస్య జగతో యోనిరితి యుజ్యతే । స్వవికారానశ్రుత ఇతి తదక్షరమ్ । “యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్”(ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇతి చాక్షరాత్పరాత్పరస్యాఖ్యానం, “అక్షరాత్పరతః పరః” (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । నహి పరస్మాదాత్మనోర్ఽవాగ్వికరజాతస్య చ పరస్తాత్ప్రధానాదృతేఽన్యదక్షరం సమ్భవతి । అతో యః ప్రధానాత్పరః పరమాత్మా స సర్వవిత్ । భూతయోనిస్త్వక్షరం ప్రధానమేవ, తచ్చ సాఙ్ఖ్యాభిమతమేవాస్తు । అథ తస్యాప్రామాణికత్వాన్న తత్ర పరితుష్యతి, అస్తు తర్హి నామరూపబీజశక్తిభూతమవ్యాకృతం భూతసూక్ష్మం, ప్రధీయతే హి తేన వికారజాతమితి ప్రధానం, తత్ఖలు జడమనిర్వాచ్యమనిర్వాచ్యస్య జడస్య ప్రపఞ్చస్యోపాదానం యుజ్యతే, సారూప్యాత్ । నను చిదాత్మానిర్వాచ్యః, విరూపో హి సః । అచేతనానామితి భాష్యం సారూప్యప్రతిపాదనపరమ్ ।
స్యాదేతత్ । స్మార్తప్రధాననిరాకరణేనైవైతదపి నిరాకృతప్రాయం, తత్కుతోఽస్య శఙ్కేత్యత ఆహ -
అపిచ పూర్వత్రాదృష్టత్వాదీతి ।
సతి బాధకేఽస్యానాశ్రయణం, ఇహ తు బాధకం నాస్తీత్యర్థః । తేన “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాదావుపచర్యతాం బ్రహ్మణో జగద్యోనితాఽవిద్యాశక్త్యాశ్రయత్వేన । ఇహ త్వవిద్యాశక్తేరేవ జగద్యోనిత్వసమ్భవే న ద్వారాద్వారిభావో యుక్త ఇతి ప్రధానమేవాత్ర వాక్యే జగద్యోనిరుచ్యత ఇతి పూర్వః పక్షః । అథ యోనిశబ్దో నిమిత్తకారణపరస్తథాపి బ్రహ్మైవ నిమిత్తం న తు జీవాత్మేతి వినిగమనాయాం న హేతురస్తీతి సంశయేన పూర్వః పక్షః । అత్రోచ్యతే - “అక్షరస్య జగద్యోనిభావముక్త్వా హ్యనన్తరమ్ । యః సర్వజ్ఞ ఇతి శ్రుత్యా సర్వజ్ఞస్య స ఉచ్యతే ॥ ౧ ॥ తేన నిర్దేశసామాన్యాత్ప్రత్యభిజ్ఞానతః స్ఫుటమ్ । అక్షరం సర్వవిద్విశ్వయోనిర్నాచేతనం భవేత్ ॥ ౨ ॥ అక్షరాత్పరత ఇతి శ్రుతిస్త్వవ్యాకృతే మతా । అశ్నుతే యత్స్వకార్యాణి తతోఽవ్యాకృతమక్షరమ్” ॥ ౩ ॥ నేహ తిరోహితమివాస్తి కిఞ్చిత్ । యత్తు సారూప్యాభావాన్న చిదాత్మనః పరిణామః ప్రపఞ్చ ఇతి । అద్ధా । “వివర్తస్తు ప్రపఞ్చోఽయం బ్రహ్మణోపరిణామినః । అనాదివాసనోద్భూతో న సారూప్యమపేక్షతే” ॥ ౧ ॥ న ఖలు బాహ్యసారూప్యనిబన్ధన ఎవ సర్వో విభ్రమ ఇతి నియమనిమిత్తమస్తి । ఆన్తరాదపి కామక్రోధభయోన్మాదస్వప్నాదేర్మానసాదపరాధాత్సారూప్యానపేక్షాత్తస్య తస్య విభ్రమస్య దర్శనాత్ । అపిచ హేతుమితి విభ్రమే తదభావాదనుయోగో యుజ్యతే । అనాద్యవిద్యాతద్వాసనాప్రవాహపతితస్తు నానుయోగమర్హతి । తస్మాత్పరమాత్మవివర్తతయా ప్రపఞ్చస్తద్యోనిః, భుజఙ్గ ఇవ రజ్జువివర్తతయా తద్యోనిః, న తు తత్పరిణామతయా । తస్మాత్తద్ధర్మసర్వవిత్త్వోక్తేర్లిఙ్గాత్ “యత్తదద్రేశ్యమ్” (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ఇత్యత్ర బ్రహ్మైవోపదిశ్యతే జ్ఞేయత్వేన, నతు ప్రధానం జీవాత్మా వోపాస్యత్వేనేతి సిద్ధమ్ ।
న కేవలం లిఙ్గాదపి తు ‘పరా విద్యా’ ఇతి సమాఖ్యానాదప్యేతదేవ ప్రతిపత్తవ్యమిత్యాహ -
అపిచ ద్వే విద్యే ఇతి ।
లిఙ్గాన్తరమాహ -
కస్మిన్ను భవత ఇతి ।
భోగా భోగ్యాస్తేభ్యో వ్యతిరిక్తే భోక్తరి । అవచ్ఛిన్నో హి జీవాత్మా భోగ్యేభ్యో విషయేభ్యో వ్యతిరిక్త ఇతి తజ్జ్ఞానేన న సర్వం జ్ఞాతం భవతి ।
సమాఖ్యాన్తరమాహ -
అపిచ స బ్రహ్మవిద్యాం సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠామితి ।
ప్లవా హ్యేతే అదృఢా యజ్ఞరూపా అష్టాదశేతి ।
ప్లవన్తే గచ్ఛన్తి అస్థాయిన ఇతి ప్లవాః । అత ఎవాదృఢాః । కే తే యజ్ఞరూపాః । రూప్యన్తేఽనేనేతి రూపం, యజ్ఞో రూపముపాధిర్యేషాం తే యజ్ఞరూపాః । తే తు షోడశర్త్విజః । ఋతుయజనేనోపాధినా ఋత్విక్శబ్దః ప్రవృత్త ఇతి యజ్ఞోపాధయ ఋత్విజః । ఎవం యజమానోఽపి యజ్ఞోపాధిరేవ । ఎవం పత్నీ, “పత్యుర్నో యజ్ఞసంయోగే”(పా.సూ.౪-౧-౩౩) ఇతి స్మరణాత్ । త ఎతేఽష్టాదశ యజ్ఞరూపాః, యేష్వృత్విగాదిషూక్తం కర్మ యజ్ఞః । యదాశ్రయో యజ్ఞ ఇత్యర్థః । తచ్చ కర్మావరం స్వర్గాద్యవరఫలత్వాత్ । అపియన్తి ప్రాప్నువన్తి ।
నహి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః
ఇత్యుక్తాభిప్రాయమ్ ॥ ౨౧ ॥
విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యాం చ నేతరౌ ।
విశేషణం హేతుం వ్యాచష్టే -
విశినష్టి హీతి ।
శారీరాదిత్యుపలక్షణమ్ , ప్రధానాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
భేదవ్యపదేశం వ్యాచష్టే -
తథా ప్రధానాదపీతి ।
స్యాదేతత్ । కిమాగమికం సాఙ్ఖ్యాభిమతం ప్రధానం, తథాచ బహుసమఞ్జసం స్యాదిత్యత ఆహ -
నాత్ర ప్రధానం నామ కిఞ్చిదితి ॥ ౨౨ ॥
రూపోపన్యాసాచ్చ ।
తదేతత్పరమతేనాక్షేపసమాధానాభ్యాం వ్యాఖ్యాయ స్వమతేన వ్యాచష్టే -
అన్యే పునర్మన్యన్త ఇతి ।
పునఃశబ్దోఽపి పూర్వస్మాద్విశేషం ద్యోతయన్నస్యేష్టతాం సూచయతి । జాయమానవర్గమధ్యపతితస్యాగ్నిమూర్ధాదిరూపవతః సతి జాయమానత్వసమ్భవే నాకస్మాజ్జనకత్వకల్పనం యుక్తమ్ । ప్రకరణం ఖల్వేతద్విశ్వయోనేః, సంనిధిశ్చ జాయమానానామ్ । సంనిధేశ్చ ప్రకరణం బలీయ ఇతి జాయమానపరిత్యాగేన విశ్వయోనేరేవ ప్రకరణినో రూపాభిధానమితి చేత్ న, ప్రకరణినః శరీరేన్ద్రియాదిరహితస్య విగ్రహవత్త్వవిరోధాత్ । న చైతావతా మూర్ధాదిశ్రుతయః ప్రకరణవిరోధాత్స్వార్థత్యాగేన సర్వాత్మతామాత్రపరా ఇతి యుక్తమ్ , శ్రుతేరత్యన్తవిప్రకృష్టార్థాత్ప్రకరణాద్బలీయస్త్వాత్ । సిద్ధే చ ప్రకరణినాసమ్బన్ధే జాయమానమధ్యపాతిత్వం జాయమానగ్రహణే కారణముపన్యస్తం భాష్యకృతా । తస్మాద్ధిరణ్యగర్భ ఎవ భగవాన్ ప్రాణాత్మనా సర్వభూతాన్తరః కార్యో నిర్దిశ్యత ఇతి సామ్ప్రతమ్ ।
తత్కిమిదానీం సూత్రమనవధేయమేవ, నేత్యాహ -
అస్మిన్పక్ష ఇతి ।
ప్రకరణాత్ ॥ ౨౩ ॥
వైశ్వానరః సాధారణశబ్దవిశేషాత్ ।
ప్రాచీన శాలసత్యయజ్ఞేన్ద్రద్యుమ్నజనబుడిలాః సమేత్య మీమాంసాం చక్రుః -
కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మేతి ।
ఆత్మేత్యుక్తే జీవాత్మని ప్రత్యయో మా భూదత ఉక్తం కిం బ్రహ్మేతి । తే చ మీమాంసమానా నిశ్చయమనధిగచ్ఛన్తః కైకేయరాజం వైశ్వానరవిద్యావిదముపసేదుః ।
ఉపసద్య చోచుః -
ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషి
స్మరసి
తమేవ నో బ్రూహీత్యుపక్రమ్య ద్యుసూర్వాయ్వాకాశవారిపృథివీనామితి ।
అయమర్థః - వైశ్వానరస్య భగవతో ద్యౌర్మూర్ధా సుతేజాః । చక్షుశ్చ విశ్వరూపః సూర్యః । ప్రాణో వాయుః పృథగ్వర్త్మాత్మా పృథక్ వర్త్మ యస్య వాయోః స పృథగ్వర్త్మా స ఎవాత్మా స్వభావో యస్య స పృథగ్వర్త్మాత్మా । సన్దేహో దేహస్య మధ్యభాగః స ఆకాశో బహులః సర్వగతత్వాత్ । బస్తిరేవ రయిః ఆపః, యతోఽద్భ్యోఽన్నమన్నాచ్చ రయిర్ధనం తస్మాదాపో రయిరుక్తాస్తాసాం చ మూత్రీభూతానాం బస్తిః స్థానమితి బస్తిరేవ రయిరిత్యుక్తమ్ । పాదౌ పృథివీ తత్ర ప్రతిష్ఠానాత్ । తదేవం వైశ్వానరావయవేషు ద్యుసూర్యానిలాకాశజలావనిషు మూర్ధచక్షుఃప్రాణసన్దేహబస్తిపాదేష్వేకైకస్మిన్ వైశ్వానరబుద్ధ్యా విపరీతతయోపాసకానాం ప్రాచీనశాలాదీనాం మూర్ధపాతాన్ధత్వప్రాణోత్క్రమణదేహశీర్ణతాబస్తిభేదపాదశ్లథీభావదూషణైరుపాసనానాం నిన్దయా మూర్ధాదిసమస్తభావముపదిశ్యామ్నాయతే “యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమ్”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౧) ఇతి । స సర్వేషు లోకేషు ద్యుపృభృతిషు, సర్వేషు భూతేషు స్థావరజఙ్గమేషు, సర్వేష్వాత్మసు దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిజీవేష్వన్నమత్తి । సర్వసమ్బన్ధిఫలమాప్నోతీత్యర్థః ।
అథాస్య వైశ్వానరస్య భోక్తుర్భోజనస్యాగ్నిహోత్రతాసమ్పిపాదయిషయాహ శ్రుతిః -
ఉర ఎవ వేదిః
వేదిసారూప్యాత్ ।
లోమాని బర్హిః
ఆస్తీర్ణబ్రహిఃసారూప్యాత్ ।
హృదయం గార్హపత్యః ।
హృదయానన్తరం -
మనోఽన్వాహార్యపచనః ।
ఆస్యమాహవనీయః ।
తత్ర హి తదన్నం హూయతే । నను “కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమే ఆత్మబ్రహ్మశబ్దయోః పరమాత్మని రూఢత్వేన తదుపరక్తాయాం బుద్ధౌ వైశ్వానరాగ్న్యాదయః శబ్దాస్తదనురోధేన పరమాత్మన్యేవ కథఞ్చిన్నేతుం యుజ్యన్తే నతు ప్రథమావగతౌ బ్రహ్మాత్మశబ్దౌ చరమావగతవైశ్వానరాదిపదానురోధేనాన్యథయితుం యుజ్యేతే । యద్యపి చ వాజసనేయినాం వైశ్వానరవిద్యోపక్రమే “వైశ్వానరం హ వై భగవాన్ సమ్ప్రతి వేద తం నో బ్రూహి” ఇత్యత్ర నాత్మబ్రహ్మశబ్దౌ స్తః, తథాపి తత్సమానార్థం ఛాన్దోగ్యవాక్యం తదుపక్రమమితి తేన నిశ్చితార్థేన తదవిరోధేన వాజసనేయివాక్యార్థో నిశ్చీయతే । నిశ్చితార్థేన హ్యనిశ్చితార్థం వ్యవస్థాప్యతే, నానిశ్చితార్థేన నిశ్చితార్థమ్ । కర్మవచ్చ బ్రహ్మాపి సర్వశాఖాప్రత్యయమేకమేవ । నచ ద్యుమూర్ధత్వాదికం జాఠరభూతాగ్నిదేవతాజీవాత్మనామన్యతమస్యాపి సమ్భవతి । నచ సర్వలోకాశ్రయఫలభాగితా ।
న చ సర్వపాప్మప్రదాహ ఇతి పారిశేష్యాత్పరమాత్మైవ వైశ్వానర ఇతి నిశ్చితే కుతః పునరియమాశఙ్కా -
శబ్దాదిభ్యోఽన్తః ప్రతిష్ఠానాన్నేతి చేదితి ।
ఉచ్యతే - తదేవోపక్రమానురోధేనాన్యథా నీయతే, యన్నేతుం శక్యమ్ । అశక్యౌ చ వైశ్వానరాగ్నిశబ్దావన్యథా నేతుమితి శఙ్కితురభిమానః । అపి చాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం చ ప్రాదేశమాత్రత్వం చ న సర్వవ్యాపినోఽపరిమాణస్య చ పరబ్రహ్మణః సమ్భవతః । నచ ప్రాణాహుత్యధికరణతాఽన్యత్ర జాఠరాగ్నేర్యుజ్యతే । నచ గార్హపత్యాదిహృదయాదితా బ్రహ్మణః సమ్భవినీ । తస్మాద్యథాయోగం జాఠరభూతాగ్నిదేవతాజీవానామన్యతమో వైశ్వానరః, నతు బ్రహ్మ । తథా చ బ్రహ్మాత్మశబ్దావుపక్రమగతావప్యన్యథా నేతవ్యౌ । మూర్ధత్వాదయశ్చ స్తుతిమాత్రమ్ । అథవా అగ్నిశరీరాయా దేవతాయా ఐశ్వర్యయోగాత్ ద్యుమూర్ధత్వాదయ ఉపపద్యన్త ఇతి శఙ్కితురభిసన్ధిః ।
అత్రోత్తరమ్ -
న ।
కుతః,
తథా దృష్ట్యుపదేశాత్ ।
అద్ధా చరమమనన్యథాసిద్ధం ప్రథమావగతమన్యథయతి । న త్వత్ర చరమస్యానన్యథాసిద్ధిః, ప్రతీకోపదేశేన వా మనో బ్రహ్మేతివత్ , తదుపాధ్యుపదేశేన వా మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూప ఇతివదుపపత్తేః । వ్యుత్పత్త్యా వా వైశ్వానరాగ్నిశబ్దయోర్బ్రహ్మవచనత్వాన్నాన్యథాసిద్ధిః । తథాచ బ్రహ్మాశ్రయస్య ప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే జాఠరవైశ్వానరాహ్వయే క్షేపేణ వా జాఠరవైశ్వానరోపాధిని వా బ్రహ్మణ్యుపాస్యే వైశ్వానరధర్మాణాం బ్రహ్మధర్మాణాం చ సమావేశ ఉపపద్యతే ।
అసమ్భవాదితి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
యది చేహ పరమేశ్వరో న వివక్ష్యేతేతి ।
పురుషమపి చైనమధీయత ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
యది చ కేవల ఎవేతి ।
న బ్రహ్మోపాధితయా నాపి ప్రతీకతయేత్యర్థః । న కేవలమన్తఃప్రతిష్ఠితం పురుషమపీత్యపేరర్థః । అత ఎవ యత్పురుష ఇతి పురుషమనూద్య న వైశ్వానరో విధీయతే । తథాసతి పురుషే వైశ్వానరదృష్టిరుపదిశ్యేత । ఎవం చ పరమేశ్వరదృష్టిర్హి జాఠరే వైశ్వానర ఇహోపదిశ్యత ఇతి భాష్యం విరుధ్యేత । శ్రుతివిరోధశ్చ । “స యో హైతమేవమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషం పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద” ఇతి వైశ్వానరస్య హి పురుషత్వవేదనమత్రానూద్యతే, నతు పురుషస్య వైశ్వానరత్వవేదనమ్ । తస్మాత్ “స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరో యత్” (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౧ । ౧౧) ఇతి యదః పూర్వేణ సమ్బన్ధః, పురుష ఇతి తు తత్ర పురుషదృష్టేరుపదేశ ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥ ॥ ౨౫ ॥ ॥ ౨౬ ॥
అత ఎవ న దేవతా భూతం చ ।
అత ఎవైతేభ్యః శ్రుతిస్మృత్యవగతద్యుమూర్ధత్వాదిసమ్బన్ధసర్వలోకాశ్రయఫలభాగిత్వసర్వపాప్మప్రదాహాత్మబ్రహ్మపదోక్రమేభ్యో హేతుభ్య ఇత్యర్థః । “యో భానునా పృథివీం ద్యాముతేమామ్” (ఋ. సం. ౧౦ । ౮౮ । ౩) ఇతి మన్త్రవర్ణోఽపి న కేవలౌష్ణ్యప్రకాశవిభవమాత్రస్య భూతాగ్నేరిమమీదృశం మహిమానమాహ, అపి తు బ్రహ్మవికారతయా తాద్రూప్యేణేతి భావః ॥ ౨౭ ॥
సాక్షాదప్యవిరోధం జైమినిః ।
యదేతత్ప్రకృతం మూర్ధాదిషు చుబుకాన్తేషు పురుషావయవేషు ద్యుప్రభృతీన్పృథివీపర్యన్తాంస్త్రైలోక్యాత్మనో వైశ్వానరస్యావయవాన్ సమ్పాద్య పురుషవిధత్వం కల్పితం తదభిప్రాయేణేదముచ్యతే “పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద” (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౧ । ౧౧) ఇతి । అత్రావయవసమ్పత్త్యా పురుషవిధత్వం కార్యకారణసముదాయరూపపురుషావయవమూర్ధాదిచుబుకాన్తఃప్రతిష్ఠానాచ్చ పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం సముదాయమధ్యపతితత్వాత్తదవయవానాం సముదాయినామ్ ।
అత్రైవ నిదర్శనమాహ -
యథా వృక్షే శాఖామితి ।
శాఖాకాణ్డమూలస్కన్ధసముదాయే ప్రతిష్ఠితా శాఖా తన్మధ్యపతితా భవతీత్యర్థః ।
సమాధానాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
అన్తఃప్రతిష్ఠత్వం మాధ్యస్థ్యం తేన సాక్షిత్వం లక్షయతి । ఎతదుక్తం భవతి - వైశ్వానరఃపరమాత్మా చరాచరసాక్షీతి ।
పూర్వపక్షిణోఽనుశయమున్మూలయతి -
నిశ్చితే చేతి ।
విశ్వాత్మకత్వాత్ వైశ్వానరః ప్రత్యాగాత్మా । విశ్వేషాం వాయం నరః, తద్వికారత్వాద్విశ్వప్రపఞ్చస్య । విశ్వే నరా జీవా వాత్మానోఽస్య తాదాత్మ్యేనేతి ॥ ౨౮ ॥
అభివ్యక్తేరిత్యాశ్మరథ్యః ।
సాకల్యేనోపలమ్భాసమ్భవాదుపాసకానామనుగ్రహాయానన్తోఽపి పరమేశ్వరః ప్రాదేశమాత్రమాత్మానమభివ్యనక్తీత్యాహ -
అతిమాత్రస్యాపీతి ।
అతిక్రాన్తో మాత్రాం పరిమాణమతిమాత్రః ।
ఉపాసకానాం కృతే ।
ఉపాసకార్థమితి యావత్ ।
వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
ప్రదేశేషు వేతి ॥ ౨౯ ॥ ॥ ౩౦ ॥
సమ్పత్తేరితి జైమినిః ।
మూర్ధానముపక్రమ్య చుబుకాన్తో హి కాయప్రదేశః ప్రాదేశమాత్రః । తత్రైవ త్రైలోక్యాత్మనో వైశ్వానరస్యావయవాన్సమ్పాదయన్ప్రాదేశమాత్రం వైశ్వానరం దర్శయతి ॥ ౩౧ ॥
అత్రైవ జాబాలశ్రుతిసంవాదమాహ సూత్రకారః -
ఆమనన్తి చైనమస్మిన్ ।
అవిముక్తే అవిద్యోపాధికల్పితావచ్ఛేదే జీవాత్మని స ఖల్వవిముక్తః । తస్మిన్ప్రతిష్ఠితః పరమాత్మా, తాదాత్మ్యాత్ । అత ఎవ హి శ్రుతిః - “అనేన జీవేనాత్మనా” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । అవిద్యాకల్పితం తు భేదమాశ్రిత్యాధారాధేయభావః । వరణా భ్రూః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౩౨ ॥
ఇతి శ్రీవాచస్పతిమిశ్రవిరచితే శారీరకమీమంసాభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః ॥ ౨ ॥
॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయస్య ఉపాస్యబ్రహ్మవాచకాస్పష్టశ్రుతిసమన్వయాఖ్యో ద్వితీయః పాదః ॥
ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ ।
ఇహ జ్ఞేయత్వేన బ్రహ్మోపక్షిప్యతే । తత్ “పారవత్త్వేన సేతుత్వాద్భేదే షష్ఠ్యాః ప్రయోగతః । ద్యుభ్వాద్యాయతనం యుక్తం నామృతం బ్రహ్మ కర్హిచిత్” ॥ పారావారమధ్యపాతీ హి సేతుః తాభ్యామవచ్ఛిద్యమానో జలవిధారకో లోకే దృష్టః, నతు బన్ధనహేతుమాత్రమ్ । హడినిగడాదిష్వపి ప్రయోగప్రసఙ్గాత్ । న చానవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ సేతుభావమనుభవతి । న చామృతం సద్బ్రహ్మామృతస్య సేతురితి యుజ్యతే । నచ బ్రహ్మణోఽన్యదమృతమస్తి, యస్య తత్సేతుః స్యాత్ । న చాభేదే షష్ఠ్యాః ప్రయోగో దృష్టపూర్వః ।
తదిదముక్తమ్ -
అమృతస్యైష సేతురితి శ్రవణాదితి ।
అమృతస్యేతి శ్రవణాత్ , సేతురితి చ శ్రవణాత్ , ఇతి యోజనా । తత్రామృతస్యేతి శ్రవణాదితి విశదతయా న వ్యాఖ్యాతమ్ ।
సేతురితి శ్రవణాదితి వ్యాచష్టే -
పారవానితి ।
తథాచ పారవత్యమృతవ్యతిరిక్తే సేతావనుశ్రియమాణే ప్రధానం వా సాఙ్ఖ్యపరికల్పితం భవేత్ । తత్ఖలు స్వకార్యోపహితమర్యాదతయా పురుషం యావదగచ్ఛద్భవతీతి పారవత్ , భవతి చ ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తత్ప్రకృతిత్వాత్ , ప్రకృత్యాయతనత్వాచ్చ వికారాణాం, భవతి చాత్మాత్మశబ్దస్యస్వభావవచనత్వాత్ , ప్రకాశాత్మా ప్రదీప ఇతివత్ । భవతి చాస్య జ్ఞానమపవర్గోపయోగి, తదభావే ప్రధానాద్వివేకేన పురుషస్యానవధారణాదపవనుపర్గాపత్తేః । యది త్వస్మిన్ప్రమాణాభావేన న పరితుష్యసి, అస్తు తర్హి నామరూపబీజశక్తిభూతమవ్యాకృతం భూతసూక్ష్మం ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తస్మిన్ ప్రామాణికే సర్వస్యోక్తస్యోపపత్తేః । ఎతదపి ప్రధానోపన్యాసేన సూచితమ్ । అథ తు సాక్షాచ్ఛుత్యుక్తం ద్యుభ్వాద్యాయతనమాద్రియసే, తతో వాయురేవాస్తు । “వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణాయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాని సన్దృబ్ధాని భవన్తి”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । యది త్వాత్మశబ్దాభిధేయత్వం న విద్యత ఇతి న పరితుష్యసి, భవతు తర్హి శారీరః, తస్య భోక్తుర్భోగ్యాన్ ద్యుప్రభృతీన్ప్రత్యాయతనత్వాత్ । యది పునరస్య ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య సార్వజ్ఞ్యశ్రుతేరత్రాపి న పరితుష్యసి, భవతు తతో హిరణ్యగర్భ ఎవ భగవాన్ సర్వజ్ఞః సూత్రాత్మా ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ । తస్య హి కార్యత్వేన పారవత్త్వం చామృతాత్పరబ్రహ్మణో భేదశ్చేత్యాది సర్వముపపద్యతే । అయమపి “వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణ”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతిముపన్యస్యతా సూచితః । తస్మాదయం ద్యుప్రభృతీనామాయతనమిత్యేవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే । ద్యుభ్వాద్యాయతనం పరం బ్రహ్మైవ, న ప్రధానావ్యాకృతవాయుశారీరహిరణ్యగర్భాః । కుతః, స్వశబ్దాత్ । “ధారణాద్వామృతత్వస్య సాధనాద్వాస్య సేతుతా । పూర్వపక్షేఽపి ముఖ్యార్థః సేతుశబ్దో హి నేష్యతే” ॥ నహి మృద్దారుమయో మూర్తః పారావారమధ్యవర్తీ పాథసాం విధారకో లోకసిద్ధః సేతుః ప్రధానం వావ్యాకృతం వా వాయుర్వా జీవో వా సూత్రాత్మా వాభ్యుపేయతే । కిన్తు పారవత్తామాత్రపరో లాక్షణికః సేతుశబ్దోఽభ్యుపేయః । సోఽస్మాకం పారవత్తావర్జం విధరణత్వమాత్రేణ యోగమాత్రాద్రూఢిం పరిత్యజ్య ప్రవర్త్స్యతి । జీవానామమృతత్వపదప్రాప్తిసాధనత్వం వాత్మజ్ఞానస్య పారవత ఎవ లక్షయిష్యతి । అమృతశబ్దశ్చ భావప్రధానః । యథా “ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనైకవచనే”(పా.సూ. ౧।౪।౨౨) ఇత్యత్ర ద్విత్వైకత్వే ద్వ్యేకశబ్దార్థౌ, అన్యథా ద్వ్యేకేష్వితి స్యాత్ ।
తదిదముక్తం భాష్యకృతా -
అమృతత్వసాధనత్వాదితి ।
తథా చామృతస్యేతి చ సేతురితి చ బ్రహ్మణి ద్యుభ్వాద్యాయతనే ఉపపత్స్యేతే । అత్ర చ స్వశబ్దాదితి తన్త్రోచ్చరితమాత్మశబ్దాదితి చ సదాయతనా ఇతి సచ్ఛబ్దాదితి చ బ్రహ్మశబ్దాదితి చ సూచయతి । సర్వే హ్యేతేఽస్య స్వశబ్దాః ।
స్యాదేతత్ । ఆయతనాయతనవద్భావః సర్వం బ్రహ్మేతి చ సామానాధికరణ్యం హిరణ్యగర్భేప్యుపపద్యతే । తథాచ స ఎవాత్రాస్త్వమృతత్వస్య సేతురిత్యాశఙ్క్య శ్రుతివాక్యేన సావధారణేనోత్తరమాహ -
తత్రాయతనాయతనవద్భావశ్రవణాదితి ।
వికారరూపేఽనృతేఽనిర్వాచ్యేఽభిసన్ధానం యస్యాభిసన్ధానపురుషస్య స తథోక్తః । భేదప్రపఞ్చం సత్యమభిమన్యమాన ఇతి యావత్ ।
తస్యాపవాదో దోషః శ్రూయతే -
మృత్యోరితి ।
సర్వం బ్రహ్మేతి త్వితి ।
యత్సర్వమవిద్యారోపితం తత్సర్వం పరమార్థతో బ్రహ్మ । న తు యద్బ్రహ్మ తత్సర్వమిత్యర్థః ।
అపర ఆహేతి ।
నాత్ర ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య సేతుతోచ్యతే యేన పారవత్తా స్యాత్ । కిన్తు“జానథ” ఇతి యజ్జ్ఞానం కీర్తితం, యశ్చ”వాచో విముఞ్చథ” ఇతి వాగ్విమోకః, తస్యామృతత్వసాధనత్వేన సేతుతోచ్యతే । తచ్చోభయమపి పారవదేవ । నచ ప్రాధాన్యాదేష ఇతి సర్వనామ్నా ద్యుభ్వాద్యాయతనమాత్మైవ పరామృశ్యతే, న తు తజ్జ్ఞానవాగ్విమోచనే ఇతి సామ్ప్రతమ్ । వాగ్విమోచనాత్మజ్ఞానభావనయోరేవ విధేయత్వేన ప్రాధాన్యాత్ । ఆత్మనస్తు ద్రవ్యస్యావ్యాపారతయాఽవిధేయత్వాత్ । విధేయస్య వ్యాపారస్యైవ వ్యాపారవతోఽమృతత్వసాధనత్వాత్న చేదమైకాన్తికం యత్ప్రధానమేవ సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే । క్వచిదయోగ్యతయా ప్రధానముత్సృజ్య యోగ్యతయా గుణోఽపి పరామృశ్యతే ॥ ౧ ॥
ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాత్ ।
ద్యుభ్వాద్యాయతనం ప్రకృత్యావిద్యాదిదోషముక్తైరుపసృప్యం వ్యపదిశ్యతే - “భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః” ( ము.ఉ. ౨-౨-౯)ఇత్యాదినా । తేన తత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనవిషయమేవ । బ్రహ్మణశ్చ ముక్తోపసృప్యత్వం “యదా సర్వే ప్రముచ్యన్తే”(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౪) ఇత్యాదౌ శ్రుత్యన్తరే ప్రసిద్ధమ్ । తస్మాన్ముక్తోపసృప్యత్వాత్ । ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేతి నిశ్చీయతే । హృదయగ్రన్థిశ్చావిద్యారాగాద్వేషభయమోహాః । మోహశ్చ విషాదః, శోకః । పరం హిరణ్యగర్భాద్యవరం యస్య తద్బ్రహ్మ తథోక్తమ్ । తస్మిన్బ్రహ్మణి యద్దృష్టం దర్శనం తస్మింస్తదర్థమితి యావత్ । యథా ‘చర్మణి ద్వీపినం హన్తి’ ఇతి చర్మార్థమితి గమ్యతే । నామరూపాదిత్యప్యవిద్యాభిప్రాయమ్ ।
కామా యేఽస్య హృది శ్రితా ఇతి ।
కామా ఇత్యవిద్యాముపలక్షయతి ॥ ౨ ॥
నానుమానమతచ్ఛబ్దాత్ ।
నానుమానమిత్యుపలక్షణమ్ । నావ్యాకృతమిత్యపి ద్రష్టవ్యం, హేతోరుభయత్రాపి సామ్యాత్ ॥ ౩ ॥
ప్రాణభృచ్చ ।
చేనాతచ్ఛబ్దత్వం హేతురనుకృష్యతే । స్వయం చ భాష్యకృదత్ర హేతుమాహ -
న చోపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యేతి ।
న సమ్యక్సమ్భవతి । నాఞ్జసమిత్యర్థః । భోగ్యత్వేన హి ఆయతనత్వమితి క్లిష్టమ్ ।
స్యాదేతత్ । యద్యతచ్ఛబ్దత్వాదిత్యత్రాపి హేతురనుక్రష్టవ్యః, హన్త కస్మాత్పృథగ్యోగకరణం, యావతా ‘న ప్రాణభృదనుమానే’ ఇత్యేక ఎవ యోగః కస్మాన్న కృత ఇత్యత ఆహ -
పృథగితి ।
'భేదవ్యపదేశాత్” ఇత్యాదినా హి ప్రాణభృదేవ నిషిధ్యతే, న ప్రధానం, తచ్చైకయోగకరణే దుర్విజ్ఞానం స్యాదితి ॥ ౪ ॥ ॥ ౫ ॥
ప్రకరణాత్ ।
న ఖలు హిరణ్యగర్భాదిషు జ్ఞాతేషు సర్వం జ్ఞాతం భవతి కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి ॥ ౬ ॥
స్థిత్యదనాభ్యాం చ ।
యది జీవో హిరణ్యగర్భో వా ద్యుభ్వాద్యాయతనం భవేత్ , తతస్తత్ప్రకృత్యా “అనశ్నన్నన్యోఽఅభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి పరమాత్మాభిధానమాకస్మికం ప్రసజ్యేత । నచ హిరణ్యగర్భ ఉదాసీనః, తస్యాపి భోక్తృత్వాత్ । నచ జీవాత్మైవ ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తథా సతి స ఎవాత్ర కథ్యతే, తత్కథనాయ చ బ్రహ్మాపి కథ్యతే, అన్యథా సిద్ధాన్తేఽపి జీవాత్మకథనమాకస్మికం స్యాదితి వాచ్యమ్ ।
యతోఽనధిగతార్థావబోధనస్వరసేనామ్నాయేన ప్రాణభృన్మాత్రప్రసిద్ధజీవాత్మాధిగమాయాత్యన్తానవగతమలౌకికం బ్రహ్మావబోధ్యత ఇతి సుభాషితమ్ -
యదాపి పైఙ్గ్యుపనిషత్కృతేన వ్యాఖ్యానేనేతి ।
తత్ర హి “అనశ్నన్నన్యోఽఅభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి జీవ ఉపాధిరహితేన రూపేణ బ్రహ్మస్వభావ ఉదాసీనోఽభోక్తా దర్శితః । తదర్థమేవాచేతనస్య బుద్ధిసత్త్వస్యాపారమార్థికం భోక్తృత్వముక్తమ్ । తథా చేత్థమ్భూతం జీవం కథయతానేన మన్త్రవర్ణేన ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మైవ కథితం భవతి, ఉపాధ్యవచ్ఛిన్నశ్చ జీవః ప్రతిషిద్ధో భవతీతి । న పైఙ్గిబ్రాహ్మణవిరోధ ఇత్యర్థః ।
ప్రపఞ్చార్థమితి ।
తన్మధ్యే న పఠితమితి కృత్వాచిన్తయేదమధికరణం ప్రవృత్తమిత్యర్థః ॥ ౭ ॥
భూమా సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ ।
నారదః ఖలు దేవర్షిః కర్మవిదనాత్మవిత్తయా శోచ్యమాత్మానం మన్యమానో భగవన్తమాత్మజ్ఞమాజానసిద్ధం మహాయోగినం సనత్కుమారముపససాద । ఉపసద్య చోవాచ , భగవన్ , అనాత్మజ్ఞతాజనితశోకసాగరపారముత్తారయతు మాం భగవానితి । తదుపశ్రుత్య సనత్కుమారేణ ‘నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ’ ఇత్యుక్తే నారదేన పృష్టం కింనామ్నోఽస్తి భూయ ఇతి । తత్ర సనత్కుమారస్య ప్రతివచనమ్ - “వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౧) ఇతి తదేవం నారదసనత్కుమారయోర్భూయసీ । ప్రశ్నోత్తరే వాగిన్ద్రియముపక్రమ్య మనఃసఙ్కల్పచిత్తధ్యానవిజ్ఞానబలాన్నతోయవాయుసహితతేజోనభఃస్మరాశాప్రాణేషు పర్యవసితే । కర్తవ్యాకర్తవ్యవివేకః సఙ్కల్పః, తస్య కారణం పూర్వాపరవిషయనిమిత్తప్రయోజననిరూపణం చిత్తమ్ । స్మరః స్మరణమ్ । ప్రాణస్య చ సమస్తక్రియాకారకఫలభేదేన పిత్రాద్యాత్మత్వేన చ రథారనాభిదృష్టాన్తేన సర్వప్రతిష్ఠత్వేన చ ప్రాణభూయస్త్వదర్శినోఽతివాదిత్వేన చ నామాదిప్రపఞ్చాదాశాన్తాద్భూయస్త్వముక్త్వాపృష్ట ఎవ నారదేన సనత్కుమార ఎకగ్రన్థేన “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇతి సత్యాదీన్కృతిపర్యన్తానుక్త్వోపదిదేశ - “సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౨ । ౧) ఇతి । తదుపశ్రుత్య నారదేన - “సుఖం త్వేవ భగవో విజిజ్ఞాసే”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౧ । ౧) ఇత్యుక్తే సనత్కుమారః “యో వై భూమా తత్సుఖమ్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య భూమానం వ్యుత్పాదయామ్బభూవ - “యత్ర నాన్యత్పశ్యతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదినా । తదీదృశే విషయే విచార ఆరభ్యతే । తత్ర సంశయఃకిం ప్రాణో భూమా స్యాదాహో పరమాత్మేతి । భావభవిత్రోస్తాదాత్మ్యవివక్షయా సామానాధికరణ్యం సంశయస్య బీజముక్తం భాష్యకృతా । తత్ర “ఎతస్మిన్ గ్రన్థసన్దర్భే యదుక్తాద్భూయసోఽన్యతః । ఉచ్యమానం తు తద్భూయ ఉచ్యతే ప్రశ్నపూర్వకమ్” ॥ నచ ప్రాణాత్కిం భూయ ఇతి పృష్టమ్ । నాపి భూమా వాస్మాద్భూయానితి ప్రత్యుక్తమ్ । తస్మాత్ప్రాణభూయస్త్వాభిధానానన్తరమపృష్ఠేన భూమోచ్యమానః ప్రాణస్యైవ భవితుమర్హతి । అపిచ భూమేతి భావో న భవితారమన్తరేణ శక్యో నిరూపయితుమితి భవితారమపేక్షమాణః ప్రాణస్యానన్తర్యేణ బుద్ధిసంనిధానాత్తమేవ భవితారం ప్రాప్య నిర్వృణోతి । “యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్” ఇత్యత్రార్తిరివార్తం హవిః । యథాహుః “మృష్యామహే హవిషా విశేషణమ్” ఇతి । న చాత్మనః ప్రకరణాదాత్మైవ బుద్ధిస్థ ఇతి తస్యైవ భూమా స్యాదితి యుక్తమ్ । సనత్కుమారస్య ‘నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ’ ఇతి ప్రతీకోపదేశరూపేణోత్తరేణ నారదప్రశ్నస్యాపి తద్విషయత్వేన పరమాత్మోపదేశప్రకరణస్యానుత్థానాత్ । అతద్విషయత్వే చోత్తరస్య ప్రశ్నోత్తరయోర్వైయధికరణ్యేన విప్రతిపత్తేరప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదసతి ప్రకరణే ప్రాణస్యానన్తర్యాత్తస్యైవ భూమేతి యుక్తమ్ । తదేతత్సంశయబీజం దర్శయతా భాష్యకారేణ సూచితం పూర్వపక్షసాధనమితి న పునరుక్తమ్ । నచ భూయోభూయః ప్రశ్నాత్పరమాత్మైవ నారదేన జిజ్ఞాసిత ఇతి యుక్తమ్ । ప్రాణోపదేశానన్తరం తస్యోపరమాత్ । తదేవం ప్రాణ ఎవ భూమేతి స్థితే యద్యత్తద్విరోధితయా వచః ప్రతిభాతి తత్తదనుగుణతయా నేయమ్ । నీతం చ భాష్యకృతా ।
స్యాదేతత్ । “ఎష తు వా అతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇతి తుశబ్దేన ప్రాణదర్శినోఽతివాదినో వ్యవచ్ఛిద్య సత్యేనాతివాదిత్వం వదన్ కథం ప్రాణస్య భూమానమభిదధీతేత్యత ఆహ -
ప్రాణమేవ త్వితి ।
ప్రాణదర్శినశ్చాతివాదిత్వమితి ।
నామాద్యాశాన్తమతీత్య వదనశీలత్వమిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - నాయం తుశబ్దః ప్రాణాతివాదిత్వాద్వయవచ్ఛినత్తి, అపితు తదతివాదిత్వమపరిత్యజ్య ప్రత్యుత తదనుకృష్య తస్యైవ ప్రాణస్య సత్యస్య శ్రవణమననశ్రద్ధానిష్ఠాకృతిభిర్విజ్ఞానాయ నిశ్చయాయ సత్యేనాతివదతీతి ప్రాణవ్రతమేవాతివాదిత్వముచ్యతే । తుశబ్దో నామాద్యతివాదిత్వాద్వ్యవచ్ఛినత్తి । న నామాద్యాశాన్తవాద్యతివాది, అపితు సత్యప్రాణవాద్యతివాదీత్యర్థః । అత్ర చాగమాచార్యోపదేశాభ్యాం సత్యస్య శ్రవణమ్ । అథాగమావిరోధిన్యాయనివేశనం మననం, మత్వా చ గురుశిష్యసబ్రహ్మచారిభిరనసూయుభిః సహ సంవాద్య తత్త్వం శ్రద్ధత్తే । శ్రద్ధానన్తరం చ విషయాన్తరదర్శీ విరక్తస్తతో వ్యావృత్తస్తత్త్వజ్ఞానాభ్యాసం కరోతి, సేయమస్య కృతిః ప్రయత్నః । అథ తత్త్వజ్ఞానాభ్యాసనిష్ఠా భవతి, యదనన్తరమేవ తత్త్వవిజ్ఞానమనుభవః ప్రాదుర్భవతి । తదేతద్బాహ్యా । అప్యాహుః - “భూతార్థభావనాప్రకర్షపర్యన్తజం యోగిజ్ఞానమ్” ఇతి భావనాప్రకర్షస్య పర్యన్తో నిష్ఠా తస్మాజ్జాయతే తత్త్వానుభవ ఇతి । తస్మాత్ప్రాణ ఎవ భూమేతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇత్యుక్త్వా భూమోచ్యతే । తత్ర సత్యశబ్దః పరమార్థే నిరూఢవృత్తిః శ్రుత్యా పరమార్థమాహ । పరమార్థశ్చ పరమాత్మైవ । తతో హ్యన్యత్సర్వం వికారజాతమనృతం కయాచిదపేక్షయా కథఞ్చిత్సత్యముచ్యతే । తథాచ “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇతి బ్రహ్మణోఽతివాదిత్వం శ్రుత్యాన్యనిరపేక్షయా లిఙ్గాదిభ్యో బలీయస్యావగమితం కథమివ సంనిధానమాత్రాత్ శ్రుత్యాద్యపేక్షాదతిదుర్బలాత్కథం చిత్ప్రాణవిషయత్వేన శక్యం వ్యాఖ్యాతుమ్ । ఎవం చ ప్రాణాదూర్ధ్వం బ్రహ్మణి భూమావగమ్యమానో న ప్రాణవిషయో భవితుమర్హతి, కిన్తు సత్యస్య పరమాత్మన ఎవ । ఎవం చానాత్మవిద ఆత్మానం వివిదిషోర్నారదస్య ప్రశ్నే పరమాత్మానమేవాస్మై వ్యాఖ్యాస్యామీత్యభిసన్ధిమాన్సనత్కుమారః సోపానారోహణన్యాయేన స్థూలాదారభ్య తత్తద్భూమవ్యుత్పాదనక్రమేణ భూమానమతిదుర్జ్ఞానతయా పరమసూక్ష్మం వ్యుత్పాదయామాస । నచ ప్రశ్నపూర్వతాప్రవాహపతితేనోత్తరేణ సర్వేణ ప్రశ్నపూర్వేణైవ భవితవ్యమితి నియమోఽస్తీత్యాదిసుగమేన భాష్యేణ వ్యుత్పాదితమ్ । విజ్ఞానాదిసాధనపరమ్పరా మననశ్రద్ధాదిః, ప్రాణాన్తే చానుశాసనే తావన్మాత్రేణైవ ప్రకరణసమాప్తేర్న ప్రాణస్యాన్యాయత్తతోచ్యేత । తదభిధానే హి సాపేక్షత్వేన న ప్రకరణం సమాప్యేత । తస్మాన్నేదం ప్రాణస్య ప్రకరణమపి తు యదాయత్తః ప్రాణస్తస్య, స చాత్మేత్యాత్మన ఎవ ప్రకరణమ్ ।
శఙ్కతే -
ప్రకరణాన్త ఇతి ।
ప్రాణప్రకరణసమాప్తావిత్యర్థః ।
నిరాకరోతి -
న ।
స భగవ ఇతి ।
సన్దంశన్యాయేన హి భూమ్న ఎతత్ప్రకరణం, స చేద్భూమా ప్రాణః, ప్రాణస్యైతత్ప్రకరణం భవేత్ । తచ్చాయుక్తమిత్యుక్తమ్ ॥ ౮ ॥
న కేవలం శ్రుతేర్భూమాత్మతా పరమాత్మనః, లిఙ్గాదపీత్యాహ సూత్రకారః -
ధర్మోపపత్తేశ్చ ।
యదపి పూర్వపక్షిణా కథఞ్చిన్నీతం తదనుభాష్య భాష్యకారో దూషయతి -
యోఽప్యసౌ సుషుప్తావస్థాయామితి ।
సుషుప్తావస్థాయామిన్ద్రియాద్యసంయోగ్యాత్మైవ । న ప్రాణః । పరమాత్మప్రకరణాత్ । అన్యదార్తమ్ । వినశ్వరమిత్యర్థః । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౯ ॥
అక్షరమమ్బరాన్తధృతేః ।
అక్షరశబ్దః సముదాయప్రసిద్ధ్యా వర్ణేషు రూఢః । పరమాత్మని చావయవప్రసిద్ధ్యా యౌగికః । అవయవప్రసిద్ధేశ్చ సముదాయప్రసిద్ధిర్బలీయసీతి వర్ణా ఎవాక్షరమ్ । నచ వర్ణేష్వాకాశస్యోతత్వప్రోతత్వే నోపపద్యేతే, సర్వస్యైవ రూపధేయస్యనామధేయాత్మకత్వాత్ । సర్వం హి రూపధేయం నామధేయసమ్భిన్నమనుభూయతే, గౌరయం వృక్షోఽయమితి । న చోపాయత్వాత్తత్సమ్భేదసమ్భవః । నహి ధూమోపాయా వహ్నిధీర్ధూమసమ్భిన్నం వహ్నిమవగాహతే ధూమోఽయం వహ్నిరితి, కిన్తు వైయధికరణ్యేన ధూమాద్వహ్నిరితి । భవతి తు నామధేయసమ్భిన్నో రూపధేయప్రత్యయో డిత్థోఽయమితి । అపిచ శబ్దానుపాయేఽపి రూపధేయప్రత్యయే లిఙ్గేన్ద్రియజన్మని నామసమ్భేదో దృష్టః । తస్మాన్నామసమ్భిన్నా పృథివ్యాదయోఽమ్బరాన్తా నామ్నా గ్రథితాశ్చ విద్ధాశ్చ, నామాని చ ఓఙ్కారాత్మకాని తద్వ్యాప్తత్వాత్ । “తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్”(ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇతి శ్రుతేః । అత ఓఙ్కారాత్మకాః పృథివ్యాదయోఽమ్బరాన్తా ఇతి వర్ణా ఎవాక్షరం న పరమాత్మేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - అక్షరం పరమాత్మైవ, న తు వర్ణాః । కుతః । అమ్బరాన్తధృతేః । న ఖల్వమ్బరాన్తాని పృథివ్యాదీని వర్ణా ధారయితుమర్హన్తి, కిన్తు పరమాత్మైవ । తేషాం పరమాత్మవికారత్వాత్ । నచ నామధేయాత్మకం రూపధేయమితి యుక్తం, స్వరూపభేదాత్ , ఉపాయభేదాత్ , అర్థక్రియాభేదాచ్చ । తథాహి - శబ్దత్వసామాన్యాత్మకాని శ్రోత్రగ్రాహ్యాణ్యభిధేయప్రత్యయార్థక్రియాణి నామధేయాన్యనుభూయన్తే । రూపధేయాని తు ఘటపటాదీని ఘటత్వపటత్వాదిసామాన్యాత్మకాని చక్షురాదీన్ద్రియాగ్రాహ్యాణి మధుధారణప్రావరణాద్యర్థక్రియాణి చ భేదేనానుభూయన్తే ఇతి కుతో నామసమ్భేదః । నచ డిత్థోఽయమితి శబ్దసామానాధికరణ్యప్రత్యయః । న ఖలు శబ్దాత్మకోఽయం పిణ్డ ఇత్యనుభవః, కిన్తు యో నానాదేశకాలసమ్ప్లుతః పిణ్డః సోఽయం సంనిహితదేశకాల ఇత్యర్థః । సంజ్ఞా తు గృహీతసమ్బన్ధైరత్యన్తాభ్యాసాత్పిణ్డాభినివేశిన్యేవ సంస్కారోద్బోధసమ్పాతాయాతా స్మర్యతే । యథాహుః - “యత్సంజ్ఞాస్మరణం తత్ర న తదప్యన్యహేతుకమ్ । పిణ్డ ఎవ హి దృష్టః సన్సంజ్ఞాం స్మారయితుం క్షమః ॥ ౧ ॥ సంజ్ఞా హి స్మర్యమాణాపి ప్రత్యక్షత్వం న బాధతే । సంజ్ఞినః సా తటస్థా హి న రూపాచ్ఛాదనక్షమా” ॥ ౨ ॥ ఇతి । నచ వర్ణాతిరిక్తే స్ఫోటాత్మని అలౌకికేఽక్షరపదప్రసిద్ధిరస్తి లోకే । న చైష ప్రామాణిక ఇత్యుపరిష్టాత్ప్రవేదయిష్యతే । నివేదితం చాస్మాభిస్తత్త్వబిన్దౌ । తస్మాచ్ఛ్రోత్రగ్రాహ్యాణాం వర్ణానామమ్బరాన్తధృతేరనుపపత్తేః సముదాయప్రసిద్ధిబాధనావయవప్రసిద్ధ్యా పరమాత్మైవాక్షరమితి సిద్ధమ్ । యే తు ప్రధానం పూర్వపక్షయిత్వానేన సూత్రేణ పరమాత్మైవాక్షరమితి సిద్ధాన్తయన్తి తైరమ్బరాన్తరధృతేరిత్యనేన కథం ప్రధానం నిరాక్రియత ఇతి వాచ్యమ్ । అథ నాధికరణత్వమాత్రం ధృతిః అపి తు ప్రశాసనాధికరణతా । తథా చ శ్రుతిః - “ఎతస్య వాక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠతః” (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇతి । తథాప్యమ్బరాన్తధృతేరిత్యనర్థకమ్ । ఎతావద్వక్తవ్యమ్ అక్షరం ప్రశాసనాదితి । ఎతావతైవ ప్రధాననిరాకరణసిద్ధేః । తస్మాద్వర్ణాక్షరతానిరాక్రియైవాస్యార్థః । నచ స్థూలాదీనాం వర్ణేష్వప్రాప్తేరస్థూలమిత్యాదినిషేధానుపపత్తేర్వర్ణేషు శఙ్కైవ నాస్తీతి వాచ్యమ్ । నహ్యవశ్యం ప్రాప్తిపూర్వకా ఎవ ప్రతిషేధా భవన్తి, అప్రాప్తేష్వపి నిత్యానువాదానాం దర్శనాత్ । యథా నాన్తరిక్షే న దివీత్యగ్నిచయననిషేధానువాదః । తస్మాత్ యత్కిఞ్చిదేతత్ ॥ ౧౦ ॥
సా చ ప్రశాసనాత్ ।
ప్రశాసనమాజ్ఞా చేతనధర్మో నాచేతనే ప్రధానే వాఽవ్యాకృతే వా సమ్భవతి । నచ ముఖ్యార్థసమ్భవే కూలం పిపతిషతీతివద్భాక్తత్వముచితమితి భావః ॥ ౧౧ ॥
అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ ।
అమ్బరాన్తవిధరణస్యాక్షరస్యేశ్వరాగద్యదన్యద్వర్ణా వా ప్రధానం వావ్యాకృతం వా తేషామన్యేషాం భావోఽన్యభావస్తమత్యన్తం వ్యావర్తయతి శ్రుతిః - “తద్వా ఎతదక్షరం గార్గి”(బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదికా ।
అనేనైవ సూత్రేణ జీవస్యాప్యక్షరతా నిషిద్ధేత్యత ఆహ -
తథేతి ।
'నాన్యత్” ఇత్యాదికయా హి శ్రుత్యాత్మభేదః ప్రతిషిధ్యతే । తథా చోపాధిభేదాద్భిన్నా జీవా నిషిద్ధా భవన్త్యభేదాభిధానాదిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి న శారీరస్యాక్షరశబ్దతేత్యాహ -
అచక్షుష్కమితి ।
అక్షరస్య చక్షురాద్యుపాధిం వారయన్తీ శ్రుతిరౌపాధికస్య జీవస్యాక్షరతాం నిషేధతీత్యర్థః । తస్మాద్వర్ణప్రధానావ్యాకృతజీవానామసమ్భవాత్ , సమ్భవాచ్చ పరమాత్మనః, పరమాత్మైవాక్షరమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౨ ॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః ।
'కార్యబ్రహ్మజనప్రాప్తిఫలత్వాదర్థభేదతః । దర్శనధ్యానయోర్ధ్యేయమపరం బ్రహ్మ గమ్యతే” ॥ “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి శ్రుతేః సర్వగతపరబ్రహ్మవేదనే తద్భావాపత్తౌ “స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్”(ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ఇతి న దేశవిశేషప్రాప్తిరుపపద్యతే । తస్మాదపరమేవ బ్రహ్మేహ ధ్యేయత్వేన చోద్యతే । న చేక్షణస్య లోకే తత్త్వవిషయత్వేన ప్రసిద్ధేః పరస్యైవ బ్రహ్మణస్తథాభావాత్ , ధ్యాయతేశ్చ తేన సమానవిషయత్వాత్ , పరబ్రహ్మవిషయమేవ ధ్యానమితి సామ్ప్రతమ్ , సమానవిషయత్వస్యైవాసిద్ధేః । పరో హి పురుషో ధ్యానవిషయః, పరాత్పరస్తు దర్శనవిషయః । నచ తత్త్వవిషయమేవ సర్వం దర్శనం, అనృతవిషయస్యాపి తస్య దర్శనాత్ । నచ మననం దర్శనం, తచ్చ తత్త్వవిషయమేవేతి సామ్ప్రతమ్ । మననాద్భేదేన తత్ర తత్ర దర్శనస్య నిర్దేశాత్ । నచ మననమపి తర్కాపరనామావశ్యం తత్త్వవిషయమ్ । యథాహుః - “తర్కోఽప్రతిష్ఠః”(మ.భా. ౩-౩౧౪-౧౧౯) ఇతి । తస్మాదపరమేవ బ్రహ్మేహ ధ్యేయమ్ । తస్య చ పరత్వం శరీరాపేక్షయేతి । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “ఈక్షణధ్యానయోరేకః కార్యకారణభూతయోః । అర్థ ఔత్సర్గికం తత్త్వవిషయత్వం యథేక్షతేః” ॥ ధ్యానస్య హి సాక్షాత్కారః ఫలమ్ । సాక్షాత్కారశ్చోత్సర్గతస్తత్త్వవిషయః । క్వచిత్తు బాధకోపనిపాతే సమారోపితగోచరో భవేత్ । న చాసత్యపవాదే శక్య ఉత్సర్గస్త్యక్తుమ్ । తథా చాస్య తత్త్వవిషయత్వాత్తత్కారణస్య ధ్యానస్యాపి తత్త్వవిషయత్వమ్ । అపిచ వాక్యశేషేణైకవాక్యత్వసమ్భవే న వాక్యభేదో యుజ్యతే । సమ్భవతి చ పరపురుషవిషయత్వేనార్థప్రత్యభిజ్ఞానాత్సమభివ్యాహారాచ్చైకవాక్యతా । తదనురోధేన చ పరాత్పర ఇత్యత్ర పరాదితి జీవఘనవిషయం ద్రష్టవ్యమ్ । తస్మాత్తు పరః పురుషో ధ్యాతవ్యశ్చ ద్రష్టవ్యశ్చ భవతి ।
తదిదముక్తమ్ -
న చాత్ర జీవఘనశబ్దేన ప్రకృతోఽభిధ్యాతవ్యః పరః పురుషః పరామృశ్యతే ।
కిన్తు జీవఘనాత్పరాత్పరో యో ధ్యాతవ్యో ద్రష్టవ్యశ్చ తమేవ కథయితుం జీవఘనో జీవః । ఖిల్యభావముపాధివశాదాపన్నః స ఉచ్యతే । “స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్”(ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ఇత్యనన్తరవాక్యనిర్దిష్టో బ్రహ్మలోకో వా జీవఘనః । స హి సమస్తకరణాత్మనః సూత్రాత్మనో హిరణ్యగర్భస్య భగవతో నివాసభూమితయా కరణపరివృతానాం జీవానాం సఙ్ఘాత ఇతి భవతి జీవఘనః । తదేవం త్రిమాత్రోఙ్కారాయతనం పరమేవ బ్రహ్మోపాస్యమ్ । అత ఎవ చాస్య దేశవిశేషాధిగతిః ఫలముపాధిమత్త్వాత్ , క్రమేణ చ సమ్యగ్దర్శనోత్పత్తౌ ముక్తిః । “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి తు నిరుపాధిబ్రహ్మవేదనవిషయా శ్రుతిః । అపరం తు బ్రహ్మైకైకమాత్రాయతనముపాస్యమితి మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౩ ॥
దహర ఉత్తరేభ్యః ।
'అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే దహరమ్” సూక్ష్మం గుహాప్రాయం పుణ్డరీకసంనివేశం వేశ్మ “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఆగమాచార్యోపదేశాభ్యాం శ్రవణం చ, తదవిరోధినా తర్కేణ మననం చ, తదన్వేషణమ్ । తత్పూర్వకేణ చాదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలాసేవితేన ధ్యానాభ్యాసపరిపాకేన సాక్షాత్కారో విజ్ఞానమ్ । విశిష్టం హి తజ్జ్ఞానం పూర్వేభ్యః । తదిచ్ఛా విజిజ్ఞాసనమ్ ।
అత్ర సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
తత్ర ప్రథమం తావదేవం సంశయః - కిం దహరాకాశాదన్యదేవ కిఞ్చిదన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం చ ఉత దహరాకాశ ఇతి । యదాపి దహరాకాశోఽన్వేష్టవ్యస్తదాపి కిం భూతాకాశ ఆహో శారీర ఆత్మా కిం వా పరమాత్మేతి ।
సంశయహేతుం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
తద్ధేతుమాహ -
ఆకాశబ్రహ్మపురశబ్దాభ్యామితి ।
తత్ర ప్రథమం తావద్భూతాకాశ ఎవ దహర ఇతి పూర్వపక్షయతి -
తత్రాకాశశబ్దస్య భూతాకాశే రూఢత్వాదితి ।
ఎష తు బహుతరోత్తరసన్దర్భవిరోధాత్తుచ్ఛః పూర్వపక్ష ఇత్యపరితోషేణ పక్షాన్తరమాలమ్బతే పూర్వపక్షీ -
అథవా జీవో దహర ఇతి ప్రాప్తమ్ ।
యుక్తమిత్యర్థః । తత్ర “ఆధేయత్వాద్విశేషాచ్చ పురం జీవస్య యుజ్యతే । దేహో న బ్రహ్మణో యుక్తో హేతుద్వయవియోగతః” ॥ అసాధారణ్యేన హి వ్యపదేశతా భవన్తి । తద్యథా క్షితిజలపవనబీజాదిసామగ్రీసమవధానజన్మాప్యఙ్కురః శాలిబీజేన వ్యపదిశ్యతే శాల్యఙ్కుర ఇతి । నతు క్షిత్యాదిభిః, తేషాం కార్యాన్తరేష్వపి సాధారణ్యాత్ । తదిహ శరీరం బ్రహ్మవికారోఽపి న బ్రహ్మణా వ్యపదేష్టవ్యమ్ , బ్రహ్మణః సర్వవికారకారణత్వేనాతిసాధారణ్యాత్ । జీవభేదధర్మాధర్మోపార్జితం తదిత్యసాధారణకారణత్వాజ్జీవేన వ్యపదిశ్యత ఇతి యుక్తమ్ । అపిచ బ్రహ్మపుర ఇతి సప్తమ్యధికరణే స్మర్యతే, తేనాధేయేనానేన సమ్బద్ధవ్యమ్ । నచ బ్రహ్మణః స్వే మహిమ్ని వ్యవస్థితస్యానాధేయస్యాధారసమ్బన్ధః కల్పతే । జీవస్త్వారాగ్రమాత్ర ఇత్యాధేయో భవతి । తస్మాద్బ్రహ్మశబ్దో రూఢిం పరిత్యజ్య దేహాదిబృంహణతయా జీవే యౌగికే వా భాక్తో వా వ్యాఖ్యేయః । చైతన్యం చ భక్తిః । ఉపాధానానుపధానే తు విశేషః । వాచ్యత్వం గమ్యత్వమ్ ।
స్యాదేతత్ । జీవస్య పురం భవతు శరీరం, పుణ్డరీకదహరగోచరతా త్వన్యస్య భవిష్యతి, వత్సరాజస్య పుర ఇవోజ్జయిన్యాం మైత్రస్య సద్మేత్యత ఆహ -
తత్ర పురస్వామిన ఇతి ।
అయమర్థః - వేశ్మ ఖల్వధికరణమనిర్దిష్టాధేయమాధేయవిశేషాపేక్షాయాం పురస్వామినః ప్రకృతత్వాత్తేనైవాధేయేన సమ్బద్ధం సదనపేక్షం నాధేయాన్తరేణ సమ్బన్ధం కల్పయతి ।
నను తథాపి శరీరమేవాస్య భోగాయతనమితి కో హృదయపుణ్డరీకస్య విశేషో యత్తదేవాస్య సద్మేత్యత ఆహ -
మనౌపాధికశ్చ జీవ ఇతి ।
నను మనోఽపి చలతయా సకలదేహవృత్తి పర్యాయేణేత్యత ఆహ -
మనశ్చ ప్రాయేణేతి ।
ఆకాశశబ్దశ్చారూపత్వాదినా సామాన్యేన జీవే భాక్తః ।
అస్తు వా భూతాకాశ ఎవాయమాకాశశబ్దో “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి, తథాప్యదోష ఇత్యాహ -
న చాత్ర దహరస్యాకాశస్యాన్వేష్యత్వమితి ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - భూతాకాశస్య తావన్న దహరత్వం, “యావాన్వాయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః” (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇత్యుపమానవిరోధాత్ । తథాహి - “తేన తస్యోపమేయత్వం రామరావణయుద్ధవత్ । అగత్యా భేదమారోప్య గతౌ సత్యాం న యుజ్యతే” ॥ అస్తి తు దహరాకాశస్య బ్రహ్మత్వేన భూతాకాశాద్భేదేనోపమానస్య గతిః । న చానవచ్ఛిన్నపరిమాణమవచ్ఛిన్నం భవతి । తథా సత్యవచ్ఛేదానుపపత్తేః । న భూతాకాశమానత్వం బ్రహ్మణోఽత్ర విధీయతే, యేన “జ్యాయానాకాశాత్”(శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి శ్రుతివిరోధః స్యాత్ , అపి తు భూతాకాశోపమానేన పుణ్డరీకోపాధిప్రాప్తం దహరత్వం నివర్త్యతే ।
అపిచ సర్వ ఎవోత్తరే హేతవో దహరాకాశస్య భూతాకాశత్వం వ్యాసేధన్తీత్యాహ -
న చ కల్పితభేద ఇతి ।
నాపి దహరాకాశో జీవ ఇత్యాహ -
యద్యప్యాత్మశబ్ద ఇతి ।
'ఉపలబ్ధేరధిష్ఠానం బ్రహ్మణో దేహ ఇష్యతే । తేనాసాధారణత్వేన దేహో బ్రహ్మపురం భవేత్” ॥ దేహే హి బ్రహ్మోపలభ్యత ఇత్యసాధారణతయా దేహో బ్రహ్మపురమితి వ్యపదిశ్యతే, న తు బ్రహ్మవికారతయా । తథాచ బ్రహ్మశబ్దార్థో ముఖ్యో భవతి । అస్తు వా బ్రహ్మపురం జీవపురం, తథాపి యథా వత్సరాజస్య పురే ఉజ్జయిన్యాం మైత్రస్య సద్మ భవతి, ఎవం జీవస్య పురే హృత్పుణ్డరీకం బ్రహ్మసదనం భవిష్యతి, ఉత్తరేభ్యో బ్రహ్మలిఙ్గేభ్యో బ్రహ్మణోఽవధారణాత్ । బ్రహ్మణో హి బాధకే ప్రమాణే బలీయసి జీవస్య చ సాధకే ప్రమాణే సతి బ్రహ్మలిఙ్గాని కథఞ్చిదభేదవివక్షయా జీవే వ్యాఖ్యాయన్తే । న చేహ బ్రహ్మణో బాధకం ప్రమాణం, సాధకం వాస్తి జీవస్య । బ్రహ్మపురవ్యపదేశశ్చోపపాదితో బ్రహ్మోపలబ్ధిస్థానతయా । అర్భకౌకస్త్వం చోక్తమ్ । తస్మాత్సతి సమ్భవే బ్రహ్మణి, తల్లిఙ్గానాం నాబ్రహ్మణి వ్యాఖ్యానముచితమితి బ్రహ్మైవ దహరాకాశో న జీవభూతాకాశావితి । శ్రవణమననమనువిద్య బ్రహ్మానుభూయ చరణం చారస్తేషాం కామేషు చరణం భవతీత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । దహరాకాశస్యాన్వేష్యత్వే సిద్ధే తత్ర విచారో యుజ్యతే, నతు తదన్వేష్టవ్యమ్ , అపితు తదాధారమన్యదేవ కిఞ్చిదిత్యుక్తమిత్యనుభాషతే -
యదప్యేతదితి ।
అనుభాషితం దూషయతి -
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
యద్యాకాశాధారమన్యదన్వేష్టవ్యం భవేత్తదేవోపరి వ్యుత్పాదనీయం, ఆకాశవ్యుత్పాదనం తు క్వోపయుజ్యత ఇత్యర్థః ।
చోదయతి -
నన్వేతదపీతి ।
ఆకాశకథనమపి తదన్తర్వర్తివస్తుసద్భావప్రదర్శనాయైవ ।
అథాకాశపరమేవ కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
తం చేద్బ్రూయురితి ।
ఆచార్యేణ హి “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇత్యుపదిష్టేఽన్తేవాసినాక్షిప్తమ్ - “కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౨) । పుణ్డరీకమేవ తావత్సూక్ష్మతరం, తదవరుద్ధమాకాశం సూక్ష్మతమమ్ । తస్మిన్సూక్ష్మతమే కిమపరమస్తి । నాస్త్యేవేత్యర్థః । తత్కిమన్వేష్టవ్యమితి । తదస్మిన్నాక్షేపే పరిసమాప్తే సమాధానావసర ఆచార్యస్యాకాశోపమానోపక్రమం వచః - “ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ సమాహితే”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇతి । తస్మాత్పుణ్డరీకావరుద్ధాకాశాశ్రయే ద్యావాపృథివ్యావేవాన్వేష్టవ్యే ఉపదిష్టే, నాకాశ ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
నైతదేవమ్ ।
ఎవం హీతి ।
స్యాదేతత్ । ఎవమేవైతత్ ।
నో ఖల్వభ్యుపగమా ఎవ దోషత్వేన చోద్యన్త ఇత్యత ఆహ -
తత్ర వాక్యశేష ఇతి ।
వాక్యశేషో హి దహరాకాశాత్మవేదనస్య ఫలవత్త్వం బ్రూతే, యచ్చ ఫలవత్తత్కర్తవ్యతయా చోద్యతే, యచ్చ కర్తవ్యం తదిచ్ఛతీతి “తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్” (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి తద్దహరాకాశవిషయమవతిష్ఠతే ।
స్యాదేతత్ । ద్యావాపృథివ్యావేవాత్మానౌ భవిష్యతః, తాభ్యామేవాత్మా లక్షయిష్యతే, ఆకాశశబ్దవత్ । తతశ్చాకాశాధారౌ తావేవ పరామృశ్యతే ఇత్యత ఆహ -
అస్మిన్కామాః సమాహితాః
ప్రతిష్ఠితాః ।
ఎష ఆత్మాపహతపాప్మేతి ।
అనేన
ప్రకృతం ద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానాధారమాకాశమాకృష్య ।
ద్యావాపృథివ్యభిధానవ్యవహితమపీతి శేషః ।
నను సత్యకామజ్ఞానస్యైతత్ఫలం, తదనన్తరం నిర్దేశాత్ , న తు దహరాకాశవేదనస్యేత్యత ఆహ -
సముచ్చయార్థేన చశబ్దేనేతి ।
'అస్మిన్కామాః” ఇతి చ ‘ఎషః’ ఇతి చైకవచనాన్తం న ద్వే ద్యావాపృథివ్యౌ పరామ్రష్టుమర్హతీతి దహరాకాశ ఎవ పరామ్రష్టవ్య ఇతి సముదాయార్థః । తదనేన క్రమేణ ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దోఽనన్తరమప్యాకాశమతిలఙ్ఘ్య హృత్పుణ్డరీకం పరామృశతీత్యుక్తం భవతి । తస్మిన్ హృత్పుణ్డరీకే యదన్తరాకాశం తదన్వేష్టవ్యమిత్యర్థః ॥ ౧౪ ॥
గతిశబ్దాభ్యాం తథాహి దృష్టం లిఙ్గం చ ।
ఉత్తరేభ్య ఇత్యస్య ప్రపఞ్చః ఎతమేవ దహరాకాశం ప్రక్రమ్య బతాహో కష్టమిదం వర్తతే జన్తూనాం తత్త్వావబోధవికలానాం, యదేభిః స్వాధీనమపి బ్రహ్మ న ప్రాప్యతే । తద్యథా చిరన్తననిరూఢనిబిడమలపిహితానాం కలధౌతశకలానాం పథి పతితానాముపర్యుపరి సఞ్చరద్భిరపి పాన్థైర్ధనాయద్భిర్గ్రావఖణ్డనివహవిభ్రమేణైతాని నోపాదియన్త ఇత్యభిసన్ధిమతీ సాద్భుతమివ సఖేదమివ శ్రుతః ప్రవర్తతే - “ఇమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ఇతి । స్వాపకాలే హి సర్వ ఎవాయం విద్వానవిద్వాంశ్చ జీవలోకో హృత్పుణ్డరీకాశ్రయం దహరాకాశాఖ్యం బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తోఽప్యనాద్యవిద్యాతమః పటలపిహితదృష్టితయా బ్రహ్మభూయమాపన్నోఽహమస్మీతి న వేద । సోఽయం బ్రహ్మలోకశబ్దస్తద్గతిశ్చ ప్రత్యహం జీవలోకస్య దహరాకాశస్యైవ బ్రహ్మరూపలోకతామాహతుః ।
తదేతదాహ భాష్యకారః -
ఇతశ్చ పరమేశ్వర ఎవ దహరో యస్మాద్దహరవాక్యశేష ఇతి ।
తదనేన గతిశబ్దౌ వ్యాఖ్యాతౌ ।
'తథాహి దృష్టమ్” ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
తథాహ్యహరహర్జీవానామితి ।
వేదే చ లోకే చ దృష్టమ్ । యద్యపి సుషుప్తస్య బ్రహ్మభావే లౌకికం న ప్రమాణాన్తరమస్తి, తథాపి వైదికీమేవ ప్రసిద్ధిం స్థాపయితుముచ్యతే, ఈదృశీ నామేయం వైదికీ ప్రసిద్ధిర్యల్లోకేఽపి గీయత ఇతి । యథా శ్రుత్యన్తరే యథా చ లోకే తథేహ బ్రహ్మలోకశబ్దోఽపీతి యోజనా ।
'లిఙ్గం చ” ఇతి సూత్రావయవవ్యాఖ్యానం చోద్యముఖేనావతారయతి -
నను కమలాసనలోకమపీతి ।
పరిహరతి -
గమయేద్యది బ్రహ్మణో లోక ఇతి ।
అత్ర తావన్నిషాదస్థపతిన్యాయేన షష్ఠీసమాసాత్కర్మధారయో బలీయానితి స్థితమేవ, తథాపీహ షష్ఠీసమాసనిరాకరణేన కర్మధారయసమాసస్థాపనాయ లిఙ్గమప్యధికమస్తీతి తదప్యుక్తం సూత్రకారేణ । తథాహి - లోకవేదప్రసిద్ధాహరహర్బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యభిధానమేవ లిఙ్గం కమలాసనలోకప్రాప్తేర్విపక్షాదసమ్భవాద్వ్యావర్తమానం షష్ఠీసమాసాశఙ్కాం వ్యావర్తయద్దహరాకాశప్రాప్తావేవావతిష్ఠతే, నచ దహరాకాశో బ్రహ్మణో లోకః కిన్తు తద్బ్రహ్మేతి బ్రహ్మ చ తల్లోకశ్చేతి కర్మధారయః సిద్ధో భవతి । లోక్యత ఇతి లోకః । హృత్పుణ్డరీకస్థః ఖల్వయం లోక్యతే । యత్ఖలు పుణ్డరీకస్థమన్తఃకరణం తస్మిన్విశుద్ధే ప్రత్యాహృతేతరకరణానాం యోగినాం నిర్మల ఇవోదకే చన్ద్రమసో బిమ్బమతిస్వచ్ఛం చైతన్యం జ్యోతిఃస్వరూపం బ్రహ్మావలోక్యత ఇతి ॥ ౧౫ ॥
ధృతేశ్చ మహిమ్నోఽస్యాస్మిన్నుపలబ్ధేః ।
సౌత్రో ధృతిశబ్దో భావవచనః । ధృతేశ్చ పరమేశ్వర ఎవ దహరాకాశః । కుతః, అస్య ధారణలక్షణస్య మహిమ్నోఽస్మిన్నేవేశ్వర ఎవ శ్రుత్యన్తరేషూపలబ్ధేః । నిగదవ్యాఖ్యానమస్య భాష్యమ్ ॥ ౧౬ ॥
ప్రసిద్ధేశ్చ ।
న చేయమాకాశశబ్దస్య బ్రహ్మణి లక్ష్యమాణవిభుత్వాదిగుణయోగాద్వృత్తిః సామ్ప్రతికీ, యథా రథాఙ్గనామా చక్రవాక ఇతి లక్షణా, కిన్త్వత్యన్తనిరూఢేతి సూత్రార్థః । యే త్వాకాశశబ్దో బ్రహ్మణ్యపి ముఖ్య ఎవ నభోవదిత్యాచక్షతే, తైః “అన్యాయశ్చానేకార్థత్వమ్” ఇతి చ “అనన్యలభ్యః శబ్దార్థః” ఇతి చ మీమాంసకానాం ముద్రాభేదః కృతః । లభ్యతే హ్యాకాశశబ్దాద్విభుత్వాదిగుణయోగేనాపి బ్రహ్మ । నచ బ్రహ్మణ్యేవ ముఖ్యో నభసి తు తేనైవ గుణయోగేన వర్త్స్యతీతి వాచ్యమ్ । లోకాధీనావధారణత్వేన శబ్దార్థసమ్బన్ధస్య వైదికపదార్థప్రత్యయస్య తత్పూర్వకత్వాత్ । నను “యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇతి వ్యతిరేకనిర్దేశాన్న లక్షణా యుక్తా । నహి భవతి గఙ్గాయాః కూలమితి వివక్షితే గఙ్గాయా గఙ్గేతి ప్రయోగః తత్కిమిదానీం “పౌర్ణమాస్యాం పౌర్ణమాస్యా యజేత” “అమావాస్యాయామమావాస్యయా” ఇత్యసాధుర్వైదికః ప్రయోగః । నచ పౌర్ణమాస్యమావాస్యశబ్దావగ్నేయాదిషు ముఖ్యౌ । యచ్చోక్తం యత్ర శబ్దార్థప్రతీతిస్తత్ర లక్షణా, యత్ర పునరన్యార్థే నిశ్చితే శబ్దప్రయోగస్తత్ర వాచకత్వమేవేతి, తదయుక్తమ్ । ఉభయస్యాపి వ్యభిచారాత్ । “సోమేన యజేత” ఇతి శబ్దాదర్థః ప్రతీయతే । న చాత్ర కస్యచిల్లాక్షణికత్వమృతే వాక్యార్థాత్ । న చ “య ఎవం విద్వాన్ పౌర్ణమాసీం యజతే య ఎవం విద్వానమావాస్యామ్” ఇత్యత్ర పౌర్ణమాస్యమావాస్యాశబ్దౌ న లాక్షణికౌ । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతదితి ॥ ౧౭ ॥
ఇతరపరామర్శాత్స ఇతి చేన్నాసమ్భవాత్ ।
సమ్యక్ ప్రసీదత్యస్మిన్ జీవో విషయేన్ద్రియసంయోగజనితం కాలుష్యం జహాతీతి సుషుప్తిః సమ్ప్రసాదో జీవస్యావస్థాభేదః న బ్రహ్మణః తథా శరీరాత్సముత్థానమపి శరీరాశ్రయస్య జీవస్య, నత్వనాశ్రయస్య బ్రహ్మణః । తస్మాద్యథా పూర్వోక్తైర్వాక్యశేషగతైర్లిఙ్గైర్బ్రహ్మావగమ్యతే దహరాకాశః, ఎవం వాక్యశేషగతాభ్యామేవ సమ్ప్రసాదసముత్థానాభ్యాం దహరాకాశో జీవః కస్మాన్నావగమ్యతే । తస్మాన్నాస్తి వినిగమనేతి శఙ్కార్థః । “నాసమ్భవాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౮) । సమ్ప్రసాదసముత్థనాభ్యాం హి జీవపరామర్శో న జీవపరః, కిన్తు తదీయతాత్త్వికరూపబ్రహ్మభావపరః । తథా చైష పరామర్శో బ్రహ్మణ ఎవేతి న సమ్ప్రసాదసముత్థానే జీవలిఙ్గమ్ , అపి తు బ్రహ్మణ ఎవ తాదర్థ్యాదిత్యగ్రే వక్ష్యతే । ఆకాశోపమానాదయస్తు బ్రహ్మావ్యభిచారిణశ్చ బ్రహ్మపరాశ్చేత్యస్తి వినిగమనేత్యర్థః ॥ ౧౮ ॥
ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు ।
దహరాకాశమేవ ప్రకృత్యోపాఖ్యాయతే - యమాత్మానమన్విష్య సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్ , తమాత్మానం వివిదిషన్తౌ సురాసురరాజవిన్ద్రవిరోచనౌ సమిత్పాణీ ప్రజాపతిం వరివసితుమాజగ్మతుః । ఆగత్య చ ద్వాత్రింశతం వర్షాణి తత్పరిచరణపరౌ బ్రహ్మచర్యమూషతుః । అథైతౌ ప్రజాపతిరువాచ, కిఙ్కామావిహస్థౌ యువామితి । తావూచతుః, య ఆత్మాపహతపాప్మా తమావాం వివిదిషావ ఇతి । తతః ప్రజాపతిరువాచ, య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఎష ఆత్మాపహతపాప్మత్వాదిగుణః, యద్విజ్ఞానాత్సర్వలోకకామావాప్తిః । ఎతదమృతమభయమ్ । అథైతచ్ఛుత్వైతావప్రక్షీణకల్మషావరణతయా ఛాయాపురుషం జగృహతుః । ప్రజాపతిం చ పప్రచ్ఛతుః, అథ యోఽయం భగవోఽప్సు దృశ్యతే, యశ్చాదర్శే, యశ్చ స్వఙ్గాదౌ కతమ ఎతేష్వసౌ అథవైక ఎవ సర్వేష్వితి । తమేతయోః శ్రుత్వా ప్రశ్నం ప్రజాపతిర్బతాహో సుదూరముద్భ్రాన్తావేతౌ, అస్మాభిరక్షిస్థాన ఆత్మోపదిష్టః, ఎతౌ చ ఛాయాపురుషం ప్రతిపన్నౌ, తద్యది వయం భ్రాన్తౌ స్థ ఇతి బ్రూమస్తతః స్వాత్మని సమారోపితపాణ్డిత్యబహుమానౌ విమానితౌ సన్తౌ దౌర్మనస్యేన యథావదుపదేశం న గృహ్ణీయాతామ్ , ఇత్యనయోరాశయమనురుధ్య యథార్థం గ్రాహయిష్యామ ఇత్యభిసన్ధిమాన్ప్రత్యువాచ, ఉదశరావ ఆత్మానమవేక్షేథామస్మిన్యత్పశ్యథస్తద్బ్రూతమితి । తౌ చ దృష్ట్వా సన్తుష్టహృదయౌ నాబ్రూతామ్ । అథ ప్రజాపతిరేతౌ విపరీతగ్రాహిణౌ మా భూతామిత్యాశయవాన్పప్రచ్ఛ, కిమత్రాపశ్యతామితి । తౌ హోచతుః, యథైవావమతిచిరబ్రహ్మచర్యచరణసముపజాతాయతనఖలోమాదిమన్తావేవమావయోః ప్రతిరూపకం నఖలోమాదిమదుదశరావేఽపశ్యావేతి । పునరేతయోశ్ఛాయాత్మవిభ్రమమపనినీషుర్యథైవ హి ఛాయాపురుష ఉపజనాపాయధర్మాభేదేనావగమ్యమాన ఆత్మలక్షణవిరహాన్నాత్మైవేవమేవేదం శరీరం నాత్మా, కిన్తు తతో భిన్నమిత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేతౌ జానీయాతామిత్యాశయవాన్ ప్రజాపతిరువాచ, సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతౌ భూత్వా పునరుదశరావే పశ్యతమాత్మానం, యచ్చాత్ర పశ్యథస్తద్బ్రూతమితి । తౌ చ సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ ఛిన్ననఖలోమానౌ భూత్వా తథైవ చక్రతుః । పునశ్చ ప్రజాపతినాపృష్టౌ తామేవ ఛాయామాత్మానమూచతుః । తదుపశ్రుత్య ప్రజాపతిరహో బతాద్యాపి న ప్రశాన్త ఎనయోర్విభ్రమః, తద్యథాభిమతమేవాత్మతత్త్వం కథయామి తావత్ । కాలేన కల్మషే క్షీణేఽస్మద్వచనసన్దర్భపౌర్వాపర్యలోచనయాత్మతత్త్వం ప్రతిపత్స్యేతే స్వయమేవేతి మత్వోవాచ, ఎష ఆత్మైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి । తయోర్విరోచనో దేహానుపాతిత్వాచ్ఛాయాయా దేహ ఎవాత్మతత్త్వమితి మత్వా నిజసదనమాగత్య తథైవాసురానుపదిదేశ । దేవేన్ద్రస్త్వప్రాప్తనిజసదనోఽధ్వన్యేవ కిఞ్చిద్విరలకల్మషతయా ఛాయాత్మని శరీరగుణదోషానువిధాయిని తం తం దోషం పరిభావయన్నాహమత్ర ఛాయాత్మదర్శనే భోగ్యం పశ్యామీతి ప్రజాపతిసమీపం సమిత్పాణిః పునరేవేవాయమ్ । ఆగతశ్చ ప్రజాపతినాగమనకారణం పృష్టః పథి పరిభావితం జగాద । ప్రజాపతిస్తు సువ్యాఖ్యాతమప్యాత్మతత్త్వమక్షీణకల్మషావరణతయా నాగ్రహీః, తత్పునరపి తత్ప్రక్షయాయా చరాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యం, అథ ప్రక్షీణకల్మషాయ తే అహమేతమేవాత్మానం భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామీత్యవోచత్ । స చ తథా చరితబ్రహ్మచర్యః సురేన్ద్రః ప్రజాపతిముపససాద । ఉపపన్నాయ చాస్మై ప్రజాపతిర్వ్యాచష్టే, య ఆత్మాపహతపాప్మాదిలక్షణోఽక్షణ దర్శితః సోఽయం య ఎష స్వప్నే మహీయమానో వనితాదిభిరనేకధా స్వప్నోపభోగాన్ భుఞ్జానో విరహతీతి । అస్మిన్నపి దేవేన్ద్రో భయం దదర్శ । యద్యప్యయం ఛాయాపురుషవన్న శరీరధర్మాననుపతతి, తథాపి శోకభయాదివివిధబాధానుభవాన్న తత్రాప్యస్తి స్వస్తిప్రాప్తిరిత్యుక్తవతి మఘవతి పునరపరాణి చర ద్వాత్రింశతం వర్షాణి స్వచ్ఛం బ్రహ్మచర్యమిదానీమప్యక్షీణకల్మషోఽసీత్యూచే ప్రజాపతిః । అథాస్మిన్నేవంకారముపసన్నే మఘవతి ప్రజాపతిరువాచ, య ఎష ఆత్మాపహతపాప్మాదిగుణో దర్శితోఽక్షిణి చ స్వప్నే చ స ఎష యో విషయేన్ద్రియసంయోగవిరహాత్ప్రసన్నః సుషుప్తావస్థాయామితి । అత్రాపి నేన్ద్రో నిర్వవార । యథా హి జాగ్రద్వా స్వప్నగతో వాయమహమస్మీతి ఇమాని భూతాని చేతి విజానాతి నైవం సుషుప్తః కిఞ్చిదపి వేదయతే, తదా ఖల్వయమచేతయమానోఽభావం ప్రాప్త ఇవ భవతి । తదిహ కా నిర్వృత్తిరితి । ఎవముక్తవతి మఘవతి బతాద్యాపి న తే కల్మషక్షయోఽభూత్ । తత్పునరపరాణి చర పఞ్చ వర్షాణి బ్రహ్మచర్యమిత్యవోచత్ప్రజాపతిః । తదేవమస్య మఘోనస్త్రిభిః పర్యాయైర్వ్యతీయుః షణ్ణవతివర్షాణి । చతుర్థే చ పర్యాయే పఞ్చ వర్షాణీత్యేకోత్తరం శతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యం చరతః సహస్రాక్షస్య సమ్పేదిరే । అథాస్మై బ్రహ్మచర్యసమ్పదున్మృదితకల్మషాయ మఘవతే య ఎషోఽక్షిణి యశ్చ స్వప్నే యశ్చ సుషుప్తే అనుస్యూత ఎష ఆత్మాపహతపాప్మాదిగుణకో దర్శితః, తమేవ “మఘవన్మర్త్యం వై శరీరమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇత్యాదినా విస్పష్టం వ్యాచష్టే ప్రజాపతిః । అయమస్యాభిసన్ధిః - యావత్కిఞ్చిత్సుఖం దుఃఖమాగమాపాయి తత్సర్వం శరీరేన్ద్రియాన్తఃకరణసమ్బన్ధి, న త్వాత్మనః । స పునరేతానేవ శరీరాదీననాద్యవిద్యావాసనావశాదాత్మత్వేనాభిప్రతీతస్తద్గతేన సుఖదుఃఖేన తద్వన్తమాత్మానమభిమన్యమానోఽనుతప్యతే । యదా త్వయమపహతపాప్మత్వాదిలక్షణముదాసీనమాత్మానం దేహాదిభ్యో వివిక్తమనుభవతి, అథాస్య శరీరవతోఽప్యశరీరస్య న దేహాదిధర్మసుఖదుఃఖప్రసఙ్గోఽస్తీతి నానుతప్యతే, కేవలమయం నిజే చైతన్యానన్దఘనే రూపే వ్యవస్థితః సమస్తలోకకామాన్ ప్రాప్తో భవతి । ఎతస్యైవ హి పరమానన్దస్య మాత్రాః సర్వే కామాః । దుఃఖం త్వవిద్యానిర్మాణమితి న విద్వానాప్నోతి । “అశీలితోపనిషదాం వ్యామోహ ఇహ జాయతే । తేషామనుగ్రహాయేదముపాఖ్యానమవర్తయమ్” ॥ ఎవం వ్యవస్థిత ఉత్తరాద్వాక్యసన్దర్భాత్ప్రాజాపత్యాత్ అక్షిణి చ స్వప్నే సుషుప్తే చ చతుర్థే చ పర్యాయే “ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇతి జీవాత్మైవాపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోచ్యతే । నో ఖలు పరస్యాక్షిస్థానం సమ్భవతి । నాపి స్వప్నాద్యవస్థాయోగః । నాపి శరీరాత్సముత్థానమ్ । తస్మాద్యస్యైతత్సర్వం సోఽపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోక్తః । జీవస్య చైతత్సర్వమితి స ఎవాపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోక్త ఇతి నాపహతపాప్మాదిభిః పరం బ్రహ్మ గమ్యతే । నను జీవస్యాపహతపాప్మత్వాదయో న సమ్భవన్తీత్యుక్తమ్ । వచనాద్భవిష్యతి । కిమివ వచనం న కుర్యాత్ । నాస్తి వచనస్యాతిభారః । నచ మానాన్తరవిరోధః । నహి జీవః పాప్మాదిస్వభావః, కిన్తు వాగ్బుద్ధిశరీరారమ్భసమ్భవోఽస్య పాప్మాదిః శరీరాద్యభావే న భవతి ధూమ ఇవ ధూమధ్వజాభావ ఇతి శఙ్కార్థః ।
నిరాకరోతి -
తం ప్రతి బ్రూయాత్ ఆవిర్భూతస్వరూపస్తు ।
అయమభిసన్ధిః - పౌర్వాపర్యాలోచనయా తావదుపనిషదాం శుద్ధబుద్ధముక్తమేకమప్రపఞ్చం బ్రహ్మ తదతిరిక్తం చ సర్వం తద్వివర్తో రజ్జోరివ భుజఙ్గ ఇత్యత్ర తాత్పర్యమవగమ్యతే । తథాచ జీవోఽప్యవిద్యాకల్పితదేహేన్ద్రియాద్యుపహితం రూపం బ్రహ్మణో న తు స్వాభావికః । ఎవం చ నాపహతపాప్మత్వాదయస్తస్మిన్నవిద్యోపాధౌ సమ్భవినః । ఆవిర్భూతబ్రహ్మరూపే తు నిరుపాధౌ సమ్భవన్తో బ్రహ్మణ ఎవ న జీవస్య । ఎవం చ బ్రహ్మైవాపహతపాప్మాదిగుణం శ్రుత్యుక్తమితి తదేవ దహరాకాశో న జీవ ఇతి ।
స్యాదేతత్ । స్వరూపావిర్భావే చేద్బ్రహ్మైవ న జీవః, తర్హి విప్రతిషిద్ధమిదమభిధీయతే జీవ ఆవిర్భూతస్వరూప ఇతి, అత ఆహ -
భూతపూర్వగత్యేతి ।
ఉదశరావబ్రాహ్మణేనేతి ।
యథైవ హి మఘోనః ప్రతిబిమ్బాన్యుదశరావ ఉపజనాపాయధర్మకాణ్యాత్మలక్షణవిరహాన్నాత్మా, ఎవం దేహేన్ద్రియాద్యప్యుపజనాపాయధర్మకం నాత్మేత్యుదశరావదృష్టాన్తేన శరీరాత్మతాయా వ్యుత్థానం బాధ ఇతి ।
చోదయతి -
కథం పునః స్వం చ రూపమితి ।
ద్రవ్యాన్తరసంసృష్టం హి తేనాభిభూతం తస్మాద్వివిచ్యమానం వ్యజ్యతే హేమతారకాది । కూటస్థనిత్యస్య పునరన్యేనాసంసృష్టస్య కుతో వివేచనాదభివ్యక్తిః । నచ సంసారావస్థాయాం జీవోఽనభివ్యక్తః । దృష్ట్యాదయో హ్యస్య స్వరూపం, తే చ సంసారావస్థాయాం భాసన్త ఇతి కథం జీవరూపం న భాసత ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
ప్రాగ్వివేకజ్ఞానోత్పత్తేరితి ।
అయమర్థః - యద్యప్యస్య కూటస్థనిత్యస్యాన్యసంసర్గో న వస్తుతోఽస్తి, యద్యపి చ సంసారావస్థాయామస్య దృష్ట్యాదిరూపం చకాస్తి, తథాప్యనిర్వాచ్యానాద్యవిద్యావశాదవిద్యాకల్పితైరేవ దేహేన్ద్రియాదిభిరసంసృష్టమపి సంసృష్టమివ వివిక్తమప్యవివిక్తమివ దృష్ట్యాదిరూపమస్య ప్రథతే । తథాచ దేహేన్ద్రియాదిగతైస్తాపాదిభిస్తాపాదిమదివ భవతీతి । ఉపపాదితం చైతద్విస్తరేణాధ్యాసభాష్య ఇతి నేహోపపాద్యతే । యద్యపి స్ఫటికాదయో జపాకుసుమాదిసంనిహితాః, సంనిధానం చ సంయుక్తసంయోగాత్మకం, తథా చ సంయుక్తాః, తథాపి న సాక్షాజ్జపాదికుసుమసంయోగిన ఇత్యేతావతా దృష్టాన్తితా ఇతి । వేదనా హర్షభయశోకాదయః ।
దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
తథా దేహాదీతి ।
'సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే” ఇత్యేతద్విభజతే -
శ్రుతికృతం వివేకవిజ్ఞానమితి ।
తదనేన శ్రవణమననధ్యానాభ్యాసాద్వివేకవిజ్ఞానముక్త్వా తస్య వివేకవిజ్ఞానస్య ఫలం కేవలాత్మరూపసాక్షాత్కారః స్వరూపేణాభినిష్పత్తిః, స చ సాక్షాత్కారో వృత్తిరూపః ప్రపఞ్చమాత్రం ప్రవిలాపయన్ స్వయమపి ప్రపఞ్చరూపత్వాత్కతకఫలవత్ప్రవిలీయతే । తథాచ నిర్మృష్టనిఖిలప్రపఞ్చజాలమనుపసర్గమపరాధీనప్రకాశమాత్మజ్యోతిః సిద్ధం భవతి । తదిదముక్తమ్ - పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్యేతి । అత్ర చోపసమ్పత్తావుత్తరకాలాయామపి క్త్వాప్రయోగో ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతీవన్మన్తవ్యః ।
యదా చ వివేకసాక్షాత్కారః శరీరాత్సముత్థానం, న తు శరీరాపాదానకం గమనమ్ , తదా తత్సశరీరస్యాపి సమ్భవతి ప్రారబ్ధకార్యకర్మక్షయస్య పురస్తాదిత్యాహ -
తథా వివేకావివేకమాత్రేణేతి ।
న కేవలం “స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యో జీవస్య పరమాత్మనోఽభేదః, ప్రాజాపత్యవాక్యసన్దర్భపర్యాలోచనయాప్యేవమేవ ప్రతిపత్తవ్యమిత్యాహ -
కుతశ్చైతదేవం ప్రతిపత్తవ్యమితి ।
స్యాదేతత్ । ప్రతిచ్ఛాయాత్మవజ్జీవం పరమాత్మనో వస్తుతో భిన్నమప్యమృతాభయాత్మత్వేన గ్రాహయిత్వా పశ్చాత్పరమాత్మానమృతాభయాదిమన్తం ప్రజాపతిర్గ్రాహ్యతి, న త్వయం జీవస్య పరమాత్మభావమాచష్టే ఛాయాత్మన ఇవేత్యత ఆహ -
నాపి ప్రతిచ్ఛాయాత్మాయమక్షిలక్షిత ఇతి ।
అక్షిలక్షితోఽప్యాత్మైవోపదిశ్యతే న ఛాయాత్మా । తస్మాదసిద్ధో దృష్టాన్త ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ ద్వితీయాదిష్వపి పర్యాయేషు “ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి” (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౩) ఇత్యుపక్రమాత్ప్రథమపర్యాయనిర్దిష్టో న ఛాయాపురుషః, అపి తు తతోఽన్యో దృష్టాత్మేతి దర్శయతి, అన్యథా ప్రజాపతేః ప్రతారకత్వప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -
తథా ద్వితీయేఽపీతి ।
అథ ఛాయాపురుష ఎవ జీవః కస్మాన్న భవతి । తథాచ ఛాయాపురుష ఎవైతమితి పరామృశ్యత ఇత్యత ఆహ -
కిఞ్చాహమద్య స్వప్నే హస్తినమితి ।
కిఞ్చేతి సముచ్చయాభిధానం పూర్వోపపత్తిసాహిత్యం బ్రూతే, తచ్చ శఙ్కానిరాకరణద్వారేణ । ఛాయాపురుషోఽస్థాయీ, స్థాయీ చాయమాత్మా చకాస్తి, ప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।
న హి ఖల్వయమేవమితి ।
అయం సుషుప్తః । సమ్ప్రతి సుషుప్తావస్థాయామ్ । అహమాత్మానమహఙ్కారాస్పదమాత్మానమ్ । న జానాతి ।
కేన ప్రకారేణ న జానాతీత్యత ఆహ -
అయమహమస్మీమాని భూతాని చేతి ।
యథా జాగృతౌ స్వప్నే చేతి । “న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇత్యనేనావినాశిత్వం సిద్ధవద్ధేతుకుర్వతా సుప్తోత్థితస్యాత్మప్రత్యభిజ్ఞానముక్తమ్ , య ఎవాహం జాగరిత్వా సుప్తః స ఎవైతర్హి జాగర్మీతి ।
ఆచార్యదేశీయమతమాహ -
కేచిత్త్వితి ।
యది హ్యేతమిత్యనేనానన్తరోక్తం చక్షురధిష్ఠానం పురుషం పరామృశ్య తస్యాత్మత్వముచ్యేత తతో న భవేచ్ఛాయాపురుషః । న త్వేతదస్తి । వాక్యోపక్రమసూచితస్య పరమాత్మనః పరామర్శాత్ । న ఖలు జీవాత్మనోఽపహతపాప్మత్వాదిగుణసమ్భవ ఇత్యర్థః ।
తదేతద్దూషయతి -
తేషామేతమితి ।
సుబోధమ్ ।
మతాన్తరమాహ -
అపరే తు వాదిన ఇతి ।
యది న జీవః కర్తా భోక్తా చ వస్తుతో భవేత్ , తతస్తదాశ్రయాః కర్మవిధయ ఉపరుధ్యేరన్ । సూత్రకారవచనం చ “నాసమ్భవాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౮) ఇతి కుప్యేత । తత్ఖలు బ్రహ్మణో గుణానాం జీవేఽసమ్భవమాహ । న చాభేదే బ్రహ్మణో జీవానాం బ్రహ్మగుణానామసమ్భవో జీవేష్వితి తేషామభిప్రాయః । తేషాం వాదినాం శారీరకేణైవోత్తరం దత్తమ్ । తథాహి - పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా వేదాన్తానామేకమద్వయమాత్మతత్త్వం, జీవాస్త్వవిద్యోపధానకల్పితా ఇత్యత్ర తాత్పర్యమవగమ్యతే । నచ వస్తుసతో బ్రహ్మణో గుణాః సమారోపితేషు జీవేషు సమ్భవన్తి । నో ఖలు వస్తుసత్యా రజ్జ్వా ధర్మాః సేవ్యత్వాదయః సమారోపితే భుజఙ్గే సమ్భవినః । నచ సమారోపితో భుజఙ్గో రజ్జ్వా భిన్నః । తస్మాన్న సూత్రవ్యాకోపః । అవిద్యాకల్పితం చ కర్తృత్వభోక్తృత్వం యథాలోకసిద్ధముపాశ్రిత్య కర్మవిధయః ప్రవృత్తాః, శ్యేనాదివిధయ ఇవ నిషిద్ధేఽపి “న హింస్యాత్సర్వా భూతాని” ఇతి సాధ్యాంశేఽభిచారేఽతిక్రాన్తనిషేధం పురుషమాశ్రిత్యావిద్యావత్పురుషాశ్రయత్వాచ్ఛాస్త్రస్యేత్యుక్తమ్ ।
తదిదమాహ -
తేషాం సర్వేషామితి ॥ ౧౯ ॥
నను బ్రహ్మచేదత్ర వక్తవ్యం కృతం జీవపరామర్శేనేత్యుక్తమిత్యత ఆహ -
అన్యార్థశ్చ పరామర్శః ।
జీవస్యోపాధికల్పితస్య బ్రహ్మభావ ఉపదేష్టవ్యః, న చాసౌ జీవమపరామృశ్య శక్య ఉపదేష్టుమితి తిసృష్వవస్థాసు జీవః పరామృష్టః । తద్భావప్రవిలయనం తస్య పారమార్థికం బ్రహ్మభావం దర్శయితుమిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
అల్పశ్రుతేరితి చేత్తదుక్తమ్ ।
నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౨౧ ॥
అనుకృతేస్తస్య చ ।
'అభానం తేజసో దృష్టం సతి తేజోఽన్తరే యతః । తేజోధాత్వన్తరం తస్మాదనుకారాచ్చ గమ్యతే” ॥ బలీయసా హి సౌరేణ తేజసా మన్దం తేజశ్చన్ద్రతారకాద్యభిభూయమానం దృష్టం, న తు తేజసోఽన్యేన । యేఽపి పిధాయకాః ప్రదీపస్య గృహఘటాదయో న తే స్వభాసా ప్రదీపం భాసయితుమీశతే । శ్రూయతే చ - “తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి । సర్వశబ్దః ప్రకృతసూర్యాద్యపేక్షః । న చాతుల్యరూపేఽనుభానమిత్యనుకారః సమ్భవతి । నహి గావో వరాహమనుధావన్తీతి కృష్ణవిహఙ్గానుధావనముపపద్యతే గవామ్ , అపి తు తాదృశసూకరానుధావనమ్ । తస్మాద్యద్యపి “యస్మిన్ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమోతమ్” (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౫) ఇతి బ్రహ్మ ప్రకృతం, తథాప్యభిభవానుకారసామర్థ్యలక్షణేన లిఙ్గేన ప్రకరణబాధయా తేజోధాతురవగమ్యతే, న తు బ్రహ్మ, లిఙ్గానుపపత్తేః । తత్ర తం తస్యేతి చ సర్వనామపదాని ప్రదర్శనీయమేవావమ్రక్ష్యన్తి । నచ తచ్ఛబ్దః పూర్వోక్తపరామర్శీతి నియమః సమస్తి । నహి “తేన రక్తం రాగాత్”(పా.సూ. ౪.౨.౧) “తస్యాపత్యమ్”(పా.సూ. ౪-౧-౯౨) ఇత్యాదౌ పూర్వోక్తం కిఞ్చిదస్తి । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరాప్రతీతమపి తేజోఽన్తరమలౌకికం శబ్దాదుపాస్యత్వేన గమ్యత ఇతి ప్రాప్తే ఉచ్యతే - “బ్రహ్మణ్యేవ హి తల్లిఙ్గం న తు తేజస్యలౌకికే । తస్మాన్న తదుపాస్యత్వే బ్రహ్మ జ్ఞేయం తు గమ్యతే” ॥ “తమేవ భాన్తత్”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర కిమలౌకికం తేజః కల్పయిత్వా సూర్యాదీనామనుభానముపపద్యతామ్ , కింవా “భారూపః సత్యసఙ్కల్పః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేన బ్రహ్మణో భానేన సూర్యాదీనాం భానముపపాద్యతామితి విశయే న శ్రుతసమ్భవేఽశ్రుతస్య కల్పనా యుజ్యత ఇత్యప్రసిద్ధం నాలౌకికముపాస్యం తేజో యుజ్యతే, అపి తు శ్రుతిప్రసిద్ధం బ్రహ్మైవ జ్ఞేయమితి ।
తదేతదాహ -
ప్రాజ్ఞ ఎవాత్మా భవితుమర్హతి ।
విరోధమాహ -
సమత్వాచ్చేతి ।
నను స్వప్రతిభానే సూర్యాదయశ్చాక్షుషం తేజోఽపేక్షన్తే । న హ్యన్ధేనైతే దృశ్యన్తే । తథా తదేవ చాక్షుషం తేజో బాహ్యసౌర్యాదితేజ ఆప్యాయితం రూపాది ప్రకాశయతి నానాప్యాయితమ్ , అన్ధకారేఽపి రూపదర్శనప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -
యం భాన్తమనుభాయురితి ।
నహి తేజోన్తరస్య తేజోఽన్తరాపేక్షాం వ్యాసేధామః, కిన్తు తద్భానమనుభానమ్ । నచ లోచనభానమనుభాన్తి సూర్యాదయః ।
తదిదముక్తమ్ -
నహి ప్రదీప ఇతి ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య వ్యభిచారమాహ -
యదప్యుక్తమితి ।
ఎతదుక్తం భవతి - యది స్వరూపసామ్యాభావమభిప్రేత్యానుకారో నిరాక్రియతే, తదా వ్యభిచారః । అథ క్రియాసామ్యాభావం, సోఽసిద్ధః । అస్తి హి వాయురజసోః స్వరూపవిసదృశయోరపి నియతదిగ్దేశవహనక్రియాసామ్యమ్ । వన్హ్యయః పిణ్డయోస్తు యద్యపి దహనక్రియా న భిద్యతే తథాపి ద్రవ్యభేదేన క్రియాభేదం కల్పయిత్వా క్రియాసాదృశ్యం వ్యాఖ్యేయమ్ ।
తదేవమనుకృతేరితి విభజ్య తస్య చేతి సూత్రావయవం విభజతే -
తస్య చేతి చతుర్థమితి ।
జ్యోతిషాం సూర్యాదీనాం బ్రహ్మ జ్యోతిఃప్రకాశకమిత్యర్థః ।
తేజోఽన్తరేణానిన్ద్రియభావమాపన్నేన సూర్యాదితేజో విభాతీత్యప్రసిద్ధమ్ । సర్వశబ్దస్య హి స్వరసతో నిఃశేషాభిధానం వృత్తిః । సా తేజోధాతావలౌకికే రూపమాత్రప్రకాశకే సఙ్కుచేత్ । బ్రహ్మణి తు నిఃశేషజగదవభాసకే న సర్వశబ్దస్య వృత్తిః సఙ్కుచతీతి -
తత్రశబ్దమాహరన్నితి ।
సర్వత్ర ఖల్వయం తత్రశబ్దః పూర్వోక్తపరామర్శీ । “తేన రక్తం రాగాత్”(పా.సూ. ౪.౨.౧) ఇత్యాదావపి ప్రకృతేః పరస్మిన్ప్రత్యయేఽర్థభేదేఽన్వాఖ్యాయమానే ప్రాతిపదికప్రకృత్యర్థస్య పూర్వవృత్తత్వమస్తీతి తేనేతి తత్పరామర్శాన్న వ్యభిచారః । తథాచ సర్వనామశ్రుతిరేవ బ్రహ్మోపస్థాపయతి । తేన భవతు నామ ప్రకరణాల్లిఙ్గం బలీయః, శ్రుతిస్తు లిఙ్గాద్బలీయసీతి శ్రౌతమిహ బ్రహ్మైవ గమ్యత ఇతి ।
అపి చాపేక్షితానపేక్షితాభిధానయోరపేక్షితాభిధానం యుక్తం, దృష్టార్థత్వాదిత్యాహ -
అనన్తరం చ హిరణ్మయే పరే కోశ ఇతి ।
అస్మిన్వాక్యే జ్యోతిషాం జ్యోతిరిత్యుక్తం, తత్ర కథం తత్జ్యోతిషాం జ్యోతిరిత్యపేక్షాయామిదముపతిష్ఠతే -
న తత్ర సూర్య ఇతి ।
స్వాతన్త్ర్యేణ తూచ్యమానేఽనపేక్షితం స్యాదదృష్టార్థమితి ।
బ్రహ్మణ్యపి చైషాం భానప్రతిషేధోఽవకల్పత ఇతి ।
అయమభిప్రాయః - “న తత్ర సూర్యో భాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి నేయం సతిసప్తమీ, యతః సూర్యాదీనాం తస్మిన్ సత్యభిభవః ప్రతీయేత । అపి తు విషయసప్తమీ । తేన న తత్ర బ్రహ్మణి ప్రకాశయితవ్యే సూర్యాదయః ప్రకాశకతయా భాన్తి, కిన్తు బ్రహ్మైవ సూర్యాదిషు ప్రకాశయితవ్యేషు ప్రకాశకత్వేన భాతి ।
తచ్చ స్వయమ్ప్రకాశమ్ ,
అగృహ్యో నహి గృహ్యత ఇత్యాదిశ్రుతిభ్య ఇతి ॥ ౨౨ ॥
అపి చ స్మర్యతే ।
న తద్భాసయత ఇతి
బ్రహ్మణోఽగ్రాహ్యత్వముక్తమ్ ।
యదాదిత్యగతమ్
ఇత్యనేన తస్యైవ గ్రాహకత్వముక్తమితి ॥ ౨౩ ॥
శబ్దాదేవ ప్రమితః ।
'నాఞ్జసా మానభేదోఽస్తి పరస్మిన్మానవర్జితే । భూతభవ్యేశితా జీవే నాఞ్జసీ తేన సంశయః” ॥ కిమఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుత్యనుగ్రహాయ జీవోపాసనాపరమేతద్వాక్యమస్తు, తదనురోధేన చేశానశ్రుతిః కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యాయతామ్ , ఆహోస్విదీశానశ్రుత్యనుగ్రహాయ బ్రహ్మపరమేతదస్తు, తదనురోధేనాఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిః కథఞ్చిన్నీయతామ్ । తత్రాన్యతరస్యాన్యతరానురోధవిషయే ప్రథమానురోధో న్యాయ్య ఇత్యఙ్గుష్ఠశ్రుత్యనురోధేనేశానశ్రుతిర్నేతవ్యా । అపిచ యుక్తం హృత్పుణ్డరీకదహరస్థానత్వం పరమాత్మానః, స్థానభేదనిర్దేశాత్ । తద్ధి తస్యోపలబ్ధిస్థానం, శాలగ్రామ ఇవ కమలనాభస్య భగవతః । నచ తథేహాఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుత్యా స్థానభేదో నిర్దిష్టః పరిమాణమాత్రనిర్దేశాత్ । నచ “మధ్య ఆత్మని”(క.ఉ. ౨-౪-౧౨) ఇత్యత్ర స్థానభేదోఽవగమ్యతే । ఆత్మశబ్దో హ్యయం స్వభావవచనో వా జీవవచనో వా బ్రహ్మవచనో వా స్యాత్ । తత్ర స్వభావస్య స్వభవిత్రధీననిరూపణతయా స్వస్య చ భవితురనిర్దేశాన్న జ్ఞాయతే కస్య మధ్య ఇతి । నచ జీవపరయోరస్తి మధ్యమఞ్జసేతి నైష స్థాననిర్దేశో విస్పష్టః । స్పష్టస్తు పరిమాణనిర్దేశః । పరిమాణభేదశ్చ పరస్మిన్న సమ్భవతీతి జీవాత్మైవాఙ్గుష్ఠమాత్రః । స ఖల్వన్తఃకరణాద్యుపాధికల్పితో భాగః పరమాత్మనః । అన్తఃకరణం చ ప్రాయేణ హృత్కమలకోశస్థానం, హృత్కమలకోశశ్చ మనుష్యాణామఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇతి తదవచ్ఛిన్నో జీవాత్మాప్యఙ్గుష్ఠమాత్రః, నభ ఇవ వంశపర్వావచ్ఛిన్నమరత్నిమాత్రమ్ । అపి చ జీవాత్మనః స్పష్టమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం స్మర్యతే - “అఙ్గుష్ఠమాత్రం పురుషం నిశ్చకర్ష యమో బలాత్” ఇతి । నహి సర్వేశస్య బ్రహ్మణో యమేన బలాన్నిష్కర్షః కల్పతే । యమో హి జగౌ “హరిగురువశగోఽస్మి న స్వతన్త్రః ప్రభవతి సంయమనే మమాపి విష్ణుః” (వి.పు. ౩-౭-౧౫)ఇతి । తేనాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వస్య జీవే నిశ్చయాదాపేక్షికం కిఞ్చిద్భూతభవ్యం ప్రతి జీవస్యేశానత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ ।
'ఎతద్వై తత్”
ఇతి చ ప్రత్యక్షజీవరూపం పరామృశతి । తస్మాజ్జీవాత్మైవాత్రోపాస్య ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “ప్రశ్నోత్తరత్వాదీశానశ్రవణస్యావిశేషతః । జీవస్య బ్రహ్మరూపత్వప్రత్యాయనపరం వచః” ॥ ఇహ హి భూతభవ్యమాత్రం ప్రతి నిరఙ్కుశమీశానత్వం ప్రతీయతే । ప్రాక్ పృష్టం చాత్ర బ్రహ్మ “అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్” (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదినా । తదనన్తరస్య సన్దర్భస్య తత్ప్రతివచనతోచితేతి “ఎతద్వై తత్” (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౩) ఇతి బ్రహ్మాభిధానం యుక్తమ్ । తథా చాఙ్గుష్ఠమాత్రతయా యద్యపి జీవేఽవగమ్యతే తథాపి న తత్పరమేతద్వాక్యం, కిన్త్వఙ్గుష్ఠమాత్రస్య జీవస్య బ్రహ్మరూపతాప్రతిపాదనపరమ్ । ఎవం నిరఙ్కుశమీశానత్వం న సఙ్కోచయితవ్యమ్ । నచ బ్రహ్మప్రశ్నోత్తరతా హాతవ్యా । తేన యథా “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి విజ్ఞానాత్మనస్త్వమ్పదార్థస్య తదితి పరమాత్మనైకత్వం ప్రతిపాద్యతే, తథేహాప్యఙ్గుష్ఠపరిమితస్య విజ్ఞానాత్మన ఈశానశ్రుత్యా బ్రహ్మభావః ప్రతిపాద్య ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥
హృద్యపేక్షయా తు మనుష్యాధికారత్వాత్ ।
సర్వగతస్యాపి పరబ్రహ్మణో హృదయేఽవస్థానమపేక్ష్యేతి
జీవాభిప్రాయమ్ । న చాన్యః పరమాత్మాన ఇహ గ్రహణమర్హతీతి న జీవపరమేతద్వాక్యమిత్యర్థః ।
మనుష్యానేవేతి ।
త్రైవర్ణికానేవ ।
అర్థిత్వాదితి ।
అన్తఃసంజ్ఞానాం మోక్షమాణానాం చ కామ్యేషు కర్మస్వధికారం నిషేధతి ।
శక్తత్వాదితి
తిర్యగ్దేవర్షీణామశక్తానామధికారం నివర్తయతి ।
ఉపనయనాదిశాస్త్రాచ్చేతి
శూద్రాణామనధికారితాం దర్శయతి ।
యదప్యుక్తం పరిమాణోపదేశాత్స్మృతేశ్చేతి ।
యద్యేతత్పరమాత్మపరం కిమితి తర్హి జీవ ఇహోచ్యతే । నను పరమాత్మైవోచ్యతామ్ । ఉచ్యతే చ జీవః, తస్మాజ్జీవపరమేవేతి భావః ।
పరిహరతి -
తత్ప్రత్యుచ్యత ఇతి ।
జీవస్య హి తత్త్వం పరమాత్మభావః, తద్వక్తవ్యమ్ , నచ తజ్జీవమనభిధాయ శక్యం వక్తుమితి జీవ ఉచ్యత ఇత్యర్థః ॥ ౨౫ ॥
తదుపర్యపి బాదరాయణః సమ్భవాత్ ।
దేవర్షీణాం బ్రహ్మవిజ్ఞానాధికారచిన్తా సమన్వయలక్షణేఽసఙ్గతేత్యస్యాః ప్రాసఙ్గికీం సఙ్గతిం దర్శయితుం ప్రసఙ్గమాహ -
అఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిరితి ।
స్యాదేతత్ । దేవాదీనాం వివిధవిచిత్రానన్దభోగభోగినాం వైరాగ్యాభావాన్నార్థిత్వం బ్రహ్మవిద్యాయామిత్యత ఆహ -
తత్రార్థిత్వం తావన్మోక్షవిషయమితి ।
క్షయాతిశయయోగ్యస్య స్వర్గాద్యుపభోగేఽపి భావాదస్తి వైరాగ్యమిత్యర్థః ।
నను దేవాదీనాం విగ్రహాద్యభావేనేన్ద్రియార్థసంనికర్షజాయాః ప్రమాణాదివృత్తేరనుపపత్తేరవిద్వత్తయా సామర్థ్యాభావేన నాధికార ఇత్యత ఆహ -
తదా సామర్థ్యమపి తేషామితి ।
యథా చ మన్త్రాదిభ్యస్తదవగమస్తథోపరిష్టాదుపపాదయిష్యతే ।
నను శూద్రవదుపనయనాసమ్భవేనాధ్యయనాభావాత్తేషామనధికార ఇత్యత ఆహ -
న చోపనయనశాస్త్రేణేతి ।
న ఖలు విధివత్ గురుముఖాద్గృహ్యమాణో వేదః ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధహేతుః, అపి త్వధ్యయనోత్తరకాలం నిగమనిరుక్తవ్యాకరణాదివిదితపదతదర్థసఙ్గతేరధిగతశాబ్దన్యాయతత్త్వస్య పుంసః స్మర్యమాణః । స చ మనుష్యాణామిహ జన్మనీవ దేవదీనాం ప్రాచి భవే విధివదధీత ఆమ్నాయ ఇహ జన్మని స్మర్యమాణః । అత ఎవ స్వయం ప్రతిభాతో వేదః సమ్భవతీత్యర్థః ।
న చ కర్మానధికారే బ్రహ్మవిద్యానధికారో భవతీత్యాహ -
యదపి కర్మస్వనధికారకారణముక్తమితి ।
వస్వాదీనాం హి న వస్వాద్యన్తరమస్తి । నాపి భృగ్వాదీనాం భృగ్వాద్యన్తరమస్తి । ప్రాచాం వసుభృగుప్రభృతీనాం క్షీణాధికారత్వేనేదానీం దేవర్షిత్వాభావాదిత్యర్థః ॥ ౨౬ ॥
విరోధః కర్మణీతి చేన్నానేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్ ।
మన్త్రాదిపదసమన్వయాత్ప్రతీయమానోఽర్థః ప్రమాణాన్తరావిరోధే సత్యుపేయః న తు విరోధే । ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధం చేదం విగ్రహవత్త్వాది దేవతాయాః । తస్మాత్ ‘యజమానః ప్రస్తరః’ ఇత్యాదివదుపచరితార్థో మన్త్రాదిర్వ్యాఖ్యేయః । తథాచ విగ్రహాద్యభావాచ్ఛబ్దోపహితార్థోఽర్థోపహితో వా శబ్దో దేవతేత్యచేతనత్వాన్న తస్యాః క్వచిదప్యధికార ఇతి శఙ్కార్థః ।
నిరాకరోతి -
న ।
కస్మాత్ ।
అనేకరూపప్రతిపత్తేః ।
సైవ కుత ఇత్యత ఆహ -
దర్శనాత్
శ్రుతిషు స్మృతిషు చ । తథాహి - ఎకస్యానేకకాయనిర్మాణమదర్శనాద్వా న యుజ్యతే, బాధదర్శనాద్వా । తత్రాదర్శనమసిద్ధం, శ్రుతిస్మృతిభ్యాం దర్శనాత్ । నహి లౌకికేన ప్రమాణేనాదృష్టత్వాదాగమేన దృష్టమదృష్టం భవతి, మా భూద్యాగాదీనామపి స్వర్గాదిసాధనత్వమదృష్టమితి మనుష్యశరీరస్య మాతాపితృసంయోగజత్వనియమాదసతి పిత్రోః సంయోగే కుతః సమ్భవః, సమ్భవే వానగ్నితోఽపి ధూమః స్యాదితి బాధదర్శనమితి చేత్ । హన్త కిం శరీరత్వేన హేతునా దేవాదిశరీరమపి మాతాపితృసంయోగజం సిషాధయిషసి । తథా చానేకాన్తో హేత్వాభాసః, స్వేదజోద్భిజ్జానాం శరీరాణామతద్ధేతుత్వాత్ । ఇచ్ఛామాత్రనిర్మాణత్వం దేహాదీనామదృష్టచరమితి చేత్ , న । భూతోపాదానత్వేనేచ్ఛామాత్రనిర్మాణత్వాసిద్ధేః । భూతవశినాం హి దేవాదీనాం నానాకాయచికీర్షావశాద్భూతక్రియోత్పత్తౌ భూతానాం పరస్పరసంయోగేన నానాకాయసముత్పాదాత్ । దృష్టా చ వశిన ఇచ్ఛావశాద్వశ్యే క్రియా, యథా విషవిద్యావిద ఇచ్ఛామాత్రేణ విషశకలప్రేరణమ్ । నచ విషవిద్యావిదో దర్శనేనాధిష్ఠానదర్శనాద్వ్యవహితవిప్రకృష్టభూతాదర్శనాద్దేవాదీనాం కథమధిష్ఠానమితి వాచ్యమ్ । కాచాభ్రపటలపిహితస్య విప్రకృష్టస్య చ భౌమశనైశ్చరాదేర్దర్శనేన వ్యభిచారాత్ । అసక్తాశ్చ దృష్టయో దేవాదీనాం కాచాభ్రపటలాదివన్మహీమహీధరాదిభిర్న వ్యవధీయన్తే । న చాస్మదాదివత్తేషాం శరీరిత్వేన వ్యవహితావిప్రకృష్టాదిదర్శనాసమ్భవోఽనుమీయత ఇతి వాచ్యమ్ , ఆగమవిరోధినోఽనుమానస్యోత్పాదాయోగాత్ । అన్తర్ధానం చాఞ్జనాదినా మనుజానామివ తేషాం ప్రభవతాముపపద్యతే, తేన సంనిహితానామపి న క్రతుదేశే దర్శనం భవిష్యతి ।
తస్మాత్సూక్తమ్ - అనేకప్రతిపత్తేరితి -
తథా హి కతి దేవా ఇత్యుపక్రమ్యేతి ।
వైశ్వదేవశస్త్రస్య హి నివిది ‘కతి దేవాః’ ఇత్యుపక్రమ్య నివిదైవోత్తరం దత్తం శాకల్యాయ యాజ్ఞవల్క్యేన -
త్రయశ్చ త్రీ చ శతా త్రయశ్చ త్రీ చ సహస్రేతి ।
నివిన్నామ శస్యమానదేవతాసఙ్ఖ్యావాచకాని మన్త్రపదాని । ఎతదుక్తం భవతి - వైశ్వదేవస్య నివిది కతి దేవాః శస్యమానాః ప్రసఙ్ఖ్యాతా ఇతి శాకల్యేన పృష్టే యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరం - “త్రయశ్చ త్రీ చ శతా”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇత్యాది । యావత్సఙ్ఖ్యాకా వైశ్వదేవనివిది సఙ్ఖ్యాతా దేవాస్త ఎతావన్త ఇతి ।
పునశ్చ శాకల్యేన “కతమే తే” (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇతి సఙ్ఖ్యేయేషు పృష్టేషు యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరమ్ -
మహిమాన ఎవైషామేతే త్రయస్త్రింశత్త్వేవ దేవా ఇతి ।
అష్టౌ వసవ ఎకాదశ రుద్రా ద్వాదశాదిత్యా ఇన్ద్రశ్చ ప్రజాపతిశ్చేతి త్రయస్త్రింశద్దేవాః । తత్రాగ్నిశ్చ పృథివీ చ వాయుశ్చాన్తరిక్షం చాదిత్యశ్చ ద్యౌశ్చ చన్ద్రమాశ్చ నక్షత్రాణి చేతి వసవః । ఎతే హి ప్రాణినాం కర్మఫలాశ్రయేణ కార్యకారణసఙ్ఘాతరూపేణ పరిణమన్తో జగదిదం సర్వం వాసయన్తి, తస్మాద్వసవః । కతమే రుద్రా ఇతి దశేమే పురుషే ప్రాణాః బుద్ధికర్మేన్ద్రియాణి దశ, ఎకాదశం చ మన ఇతి । తదేతాని ప్రాణాః, తద్వృత్తిత్వాత్ । తే హి ప్రాయణకాల ఉత్క్రామన్తః పురుషం రోదయన్తీతి రుద్రాః । కతమ ఆదిత్యా ఇతి ద్వాదశమాసాః సంవత్సరస్యావయవాః పునః పునః పరివర్తమానాః ప్రాణభృతామాయూంషి చ కర్మఫలోపభోగం చాదాపయన్తీత్యాదిత్యాః । అశనిరిన్ద్రః, సా హి బలం, సా హీన్ద్రస్య పరమా ఈశతా, తయా హి సర్వాన్ప్రాణినః ప్రమాపయతి, తేన స్తనయిత్నురశనిరిన్ద్రః । యజ్ఞః ప్రజాపతిరితి, యజ్ఞసాధనం చ యజ్ఞరూపం చ పశవః ప్రజాపతిః । ఎత ఎవ త్రయస్త్రింశద్దేవాః షణ్ణామగ్నిపృథివీవాయ్వన్తరిక్షాదిత్యదివాం మహిమానో న తతో భిద్యన్తే । షడేవ తు దేవాః । తే తు షడగ్నిం పృథివీం చైకీకృత్యాన్తరిక్షం వాయుం చైకీకృత్య దివం చాదిత్యం చైకీకృత్య త్రయో లోకాస్త్రయ ఎవ దేవా భవన్తి । ఎత ఎవ చ త్రయోఽన్నప్రాణయోరన్తర్భవన్తోఽన్నప్రాణౌ ద్వౌ దేవౌ భవతః । తావప్యధ్యర్ధో దేవ ఎకః । కతమోఽధ్యర్ధః, యోఽయం వాయుః పవతే । కథమయమేక ఎవాధ్యర్ధః, యదస్మిన్సతి సర్వమిదమధ్యర్ధం వృద్ధిం ప్రాప్నోతి తేనాధ్యర్ధ ఇతి । కతమ ఎక ఇతి, స ఎవాధ్యర్ధః ప్రాణ ఎకో బ్రహ్మ । సర్వదేవాత్మత్వేన బృహత్త్వాద్బ్రహ్మ తదేవ స్యాదిత్యాచక్షతే పరోక్షాభిధాయకేన శబ్దేన । తస్మాదేకస్యైవ దేవస్య మహిమవశాద్యుగపదనేకదేవరూపతామాహ శ్రుతిః । స్మృతిశ్చ నిగదవ్యాఖ్యాతా ।
అపి చ పృథగ్జనానామప్యుపాయానుష్ఠానవశాత్ప్రాప్తాణిమాద్యైశ్వర్యాణాం యుగపన్నానాకాయనిర్మాణం శ్రూయతే, తత్ర కైవ కథా దేవానాం స్వభావసిద్ధానామిత్యాహ -
ప్రాప్తాణిమాద్యైశ్వర్యాణాం యోగినామితి ।
అణిమా లఘిమా మహిమా ప్రాప్తిః ప్రాకామ్యమీశిత్వం వశిత్వం యత్రకామావసాయితేత్యైశ్వర్యాణి ।
అపరా వ్యాఖ్యేతి ।
అనేకత్ర కర్మణి యుగపదఙ్గభావప్రతిపత్తిరఙ్గభావగమనం, తస్య దర్శనాత్ ।
తదేవ పరిస్ఫుటం దర్శయితుం వ్యతిరేకం తావదాహ -
క్వచిదేక ఇతి ।
న ఖలు బహుషు శ్రాద్ధేష్వేకో బ్రాహ్మణో యుగపదఙ్గభావం గన్తుమర్హతి ।
ఎకస్యానేకత్ర యుగపదఙ్గభావమాహ -
క్వచిచ్చైక ఇతి ।
యథైకం బ్రాహ్మణముద్దిశ్య యుగపన్నమస్కారః క్రియతే బహుభిస్తథా స్వస్థానస్థితామేకాం దేవతాముద్దిశ్య బహుభిర్యజమానైర్నానాదేశావస్థితైర్యుగపద్ధవిస్త్యజ్యతే, తస్యాశ్చ తత్రాసంనిహితాయా అప్యఙ్గభావో భవతి । అస్తి హి తస్యా యుగపద్విప్రకృష్టానేకార్థోపలమ్భసామర్థ్యమిత్యుపపాదితమ్ ॥ ౨౭ ॥
శబ్ద ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ।
గోత్వాదివత్పూర్వావమర్శాభావాదుపాధేరప్యేకస్యాప్రతీతేః పాచకాదివదాకాశాదిశబ్దవద్వ్యక్తివచనా ఎవ వస్వాదిశబ్దాః తస్యాశ్చ నిత్యత్వాత్తయా సహ సమ్బన్ధో నిత్యో భవేత్ । విగ్రహాదియోగే తు సావయవత్వేన వస్వాదీనామనిత్యత్వాత్తతః పూర్వం వస్వాదిశబ్దో న స్వార్థేన సమ్బద్ధ ఆసీత్ , స్వార్థస్యైవాభావాత్ । తతశ్చోత్పన్నే వస్వాదౌ వస్వాదిశబ్దసమ్బన్ధః ప్రాదుర్భవన్దేవదత్తాదిశబ్దసమ్బన్ధవత్పురుషబుద్ధిప్రభవ ఇతి తత్పూర్వకో వాక్యార్థప్రత్యయోఽపి పురుషబుద్ధ్యధీనః స్యాత్ । పురుషబుద్ధిశ్చ మానాన్తరాధీనజన్మేతి మానాన్తరాపేక్షయా ప్రామాణ్యం వేదస్య వ్యాహన్యేతేతి శఙ్కార్థః ।
ఉత్తరమ్ -
న ।
అతః ప్రభవాత్ ।
వసుత్వాదిజాతివాచకాచ్ఛబ్దాత్తజ్జాతీయాం వ్యక్తిం చికీర్షితాం బుద్ధివాలిఖ్య తస్యాః ప్రభవనమ్ । తదిదం తత్ప్రభవత్వమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి న శబ్ద ఉపాదానకారణం వస్వాదీనాం బ్రహ్మోపాదానత్వాత్ , తథాపి నిమిత్తకారణముక్తేన క్రమేణ ।
న చైతావతా శబ్దార్థసమ్బన్ధస్యానిత్యత్వం, వస్వాదిజాతేర్వా తదుపాధేర్వా యయా కయాచిదాకృత్యావచ్ఛిన్నస్య నిత్యత్వాదితి । ఇమమేవార్థమాక్షేపసమాధానాభ్యాం విభజతే -
నను జన్మాద్యస్య యత ఇతి ।
తే నిగదవ్యాఖ్యాతే ।
తత్కిమిదానీం స్వయమ్భువా వాఙ్నిర్మితా కాలిదాసాదిభిరివ కుమారసమ్భవాది, తథాచ తదేవ ప్రమాణాన్తరాపేక్షవాక్యత్వాదప్రామాణ్యమాపతితమిత్యత ఆహ -
ఉత్సర్గోఽప్యయం వాచః సమ్ప్రదాయప్రవర్తనాత్మక ఇతి ।
సమ్ప్రదాయో గురుశిష్యపరమ్పరయాధ్యయనమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - స్వయమ్భువో వేదకర్తృత్వేఽపి న కాలిదాసాదివత్స్వతన్త్రత్వమపి తు పూర్వసృష్ట్యనుసారేణ । ఎతచ్చాస్మాభిరుపపాదితమ్ । ఉపపాదయిష్యతి చాగ్రే భాష్యకారః । అపి చాద్యత్వేఽప్యేతద్దృశ్యతే ।
తద్దర్శనాత్ప్రాచామపి కర్తౄణాం తథాభావోఽనుమీయత ఇత్యాహ -
అపి చ చికీర్షితమితి ।
ఆక్షిపతి -
కిమాత్మకం పునరితి ।
అయమభిసన్ధిః - వాచకశబ్దప్రభవత్వం హి దేవానామభ్యుపేతవ్యం, అవాచకేన తేషాం బుద్ధావనాలేఖనాత్ । తత్ర న తావద్వస్వాదీనాం వకారాదయో వర్ణా వాచకాః, తేషాం ప్రత్యుచ్చారణమన్యత్వేనాశక్యసఙ్గతిగ్రహత్వాత్ , అగృహీతసఙ్గతేశ్చ వాచకత్వేఽతిప్రసఙ్గాత్ । అపి చైతే ప్రత్యేకం వా వాక్యార్థమభిదధీరన్ , మిలితా వా । న తావత్ప్రత్యేకమ్ , ఎకవర్ణోచ్చారణానన్తరమర్థప్రత్యయాదర్శనాత్ , వర్ణాన్తరోచ్చారణానర్థక్యప్రసఙ్గాచ్చ । నాపి మిలితాః, తేషామేకవక్తృప్రయుజ్యమానానాం రూపతో వ్యక్తితో వా ప్రతిక్షణమపవర్గిణాం మిథః సాహిత్యసమ్భవాభావాత్ । నచ ప్రత్యేకసముదాయాభ్యామన్యః ప్రకారః సమ్భవతి । నచ స్వరూపసాహిత్యాభావేఽపి వర్ణానామాగ్నేయాదీనామివ సంస్కారద్వారకమస్తి సాహిత్యమితి సామ్ప్రతం, వికల్పాసహత్వాత్ । కో ను ఖల్వయం సంస్కారోఽభిమతః, కిమపూర్వమాగ్నేయాదిజన్యమివ, కింవా భావనాపరనామా స్మృతిప్రసవబీజమ్ । న తావత్ప్రథమః కల్పః । నహి శబ్దః స్వరూపతోఽఙ్గతో వాఽవిదితోఽవిదితసఙ్గతిరర్థధీహేతురిన్ద్రియవత్ । ఉచ్చరితస్య బధిరేణాగృహీతస్య గృహీతస్య వాఽగృహీతసఙ్గతేరప్రత్యాయకత్వాత్ । తస్మాద్విదితో విదితసఙ్గతిర్విదితసమస్తజ్ఞాపనాఙ్గశ్చ శబ్దో ధూమాదివత్ప్రత్యాయకోఽభ్యుపేయః । తథాచాపూర్వాభిధానోఽస్య సంస్కారః ప్రత్యాయనాఙ్గమిత్యర్థప్రత్యయాత్ప్రాగవగన్తవ్యః । నచ తదా తస్యావగమోపాయోఽస్తి । అర్థప్రత్యయాత్తు తదవగమం సమర్థయమానో దురుత్తరమితరేతరాశ్రయమావిశతి, సంస్కారావసాయాదర్థప్రత్యయః, తతశ్చ తదవసాయ ఇతి । భావనాభిధానస్తు సంస్కారః స్మృతిప్రసవసామర్థ్యమాత్మనః । నచ తదేవార్థప్రత్యయప్రసవసామర్థ్యమపి భవితుమర్హతి । నాపి తస్యైవ సామర్థ్యస్య సామర్థ్యాన్తరమ్ । నహి యైవ వహ్నేర్దహనశక్తిః సైవ తస్య ప్రకాశనశక్తిః । నాపి దహనశక్తేః ప్రకాశనశక్తిః అపిచ వ్యుత్క్రమేణోచ్చరితేభ్యో వర్ణేభ్యః సైవాస్తి స్మృతిబీజం వాసనేత్యర్థప్రత్యయః ప్రసజ్యేత । న చాస్తి । తస్మాన్న కథఞ్చిదపి వర్ణా అర్థధీహేతవః । నాపి తదతిరిక్తః స్ఫోటాత్మా । తస్యానుభవానారోహాత్ । అర్థధియస్తు కార్యాత్తదవగమే పరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గ ఇత్యుక్తప్రాయమ్ । సత్తామాత్రేణ తు తస్య నిత్యస్యార్థధీహేతుభావే సర్వదార్థప్రత్యయోత్పాదప్రసఙ్గః, నిరపేక్షస్య హేతోః సదాతనత్వాత్ । తస్మాద్వాచకాచ్ఛబ్దాద్వాచ్యోత్పాద ఇత్యనుపపన్నమితి ।
అత్రాచార్యదేశీయ ఆహ -
స్ఫోటమిత్యాహేతి ।
మృష్యామహే న వర్ణాః ప్రత్యాయకా ఇతి । న స్ఫోట ఇతి తు న మృష్యామః । తదనుభవానన్తరం విదితసఙ్గతేరర్థధీసముత్పాదాత్ । నచ వర్ణాతిరిక్తస్య తస్యానుభవో నాస్తి । గౌరిత్యేకం పదం, గామానయ శుక్లమిత్యేకం వాక్యమితి నానావర్ణపదాతిరిక్తైకపదవాక్యావగతేః సర్వజనీనత్వాత్ । న చాయమసతి బాధకే ఎకపదవాక్యానుభవః శక్యో మిథ్యేతి వక్తుమ్ । నాప్యౌపాధికః । ఉపాధిః ఖల్వేకధీగ్రాహ్యతా వా స్యాత్ , ఎకార్థధీహేతుతా వా । న తావదేకధీగోచరాణాం ధవఖదిరపలాశానామేకనిర్భాసః ప్రత్యయః సమస్తి । తథా సతి ధవఖదిరపలాశా ఇతి న జాతు స్యాత్ । నాప్యేకార్థధీహేతుతా । తద్ధేతుత్వస్య వర్ణేషు వ్యాసేధాత్ । తద్ధేతుత్వేన తు సాహిత్యకల్పనేఽన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గః । సాహిత్యాత్తద్ధేతుత్వం తద్ధేతుత్వాచ్చ సాహిత్యమితి । తస్మాదయమబాధితోఽనుపాధిశ్చ పదవాక్యగోచర ఎకనిర్భాసానుభవో వర్ణాతిరిక్తం వాచకమేకమవలమ్బతే స స్ఫోట ఇతి తం చ ధ్వనయః ప్రత్యేకం వ్యఞ్జయన్తోఽపి న ద్రాగిత్వేవ విశదయన్తి, యేన ద్రాగర్థధీః స్యాత్ । అపి తు రత్నతత్త్వజ్ఞానవద్యథాస్వం ద్విత్రిచతుష్పఞ్చషడ్దర్శనజనితసంస్కారపరిపాకసచివచేతోలబ్ధజన్మని చరమే చేతసి చకాస్తి విశదం పదవాక్యతత్త్వమితి ప్రాగనుత్పన్నాయాస్తదనన్తరమర్థధియ ఉదయ ఇతి నోత్తరేషామానర్థక్యం ధ్వనీనామ్ । నాపి ప్రాచాం, తదభావే తజ్జనితసంస్కారతత్పరిపాకాభావేనానుగ్రహాభావాత్ । అన్త్యస్య చేతసః కేవలస్యాజనకత్వాత్ । నచ పదప్రత్యయవత్ , ప్రత్యేకమవ్యక్తామర్థధియమాధాస్యన్తి ప్రాఞ్చో వర్ణాః, చరమస్తు తత్సచివః స్ఫుటతరామితి యుక్తమ్ । వ్యక్తావ్యక్తావభాసితాయాః ప్రత్యక్షజ్ఞాననియమాత్ । స్ఫోటజ్ఞానస్య చ ప్రత్యక్షత్వాత్ । అర్థధియస్త్వప్రత్యక్షాయా మానాన్తరజన్మనో వ్యక్త ఎవోపజనో న వా స్యాన్న పునరస్ఫుట ఇతి న సమః సమాధిః । తస్మాన్నిత్యః స్ఫోట ఎవ వాచకో న వర్ణా ఇతి ।
తదేతదాచార్యదేశీయమతం స్వమతముపపాదయన్నపాకరోతి -
వర్ణా ఎవ తు న శబ్ద ఇతి ।
ఎవం హి వర్ణాతిరిక్తః స్ఫోటోఽభ్యుపేయేత, యది వర్ణానాం వాచకత్వం న సమ్భవేత్ , స చానుభవపద్ధతిమధ్యాసీత । ద్విధా చ వాచకత్వం వర్ణానాం, క్షణికత్వేనాశక్యసఙ్గతిగ్రహత్వాద్వా వ్యస్తసమస్తప్రకారద్వయాభావాద్వా । న తావత్ప్రథమః కల్పః । వర్ణానాం క్షణికత్వే మానాభావాత్ । నను వర్ణానాం ప్రత్యుచ్చారణమన్యత్వం సర్వజనప్రసిద్ధమ్ । న । ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ । న చాసత్యప్యేకత్వే జ్వాలాదివత్సాదృశ్యనిబన్ధనమేతత్ , ప్రత్యభిజ్ఞానమితి సామ్ప్రతమ్ । సాదృశ్యనిబన్ధనత్వమస్య బలవద్బాధకోపనిపాతాద్వాస్థీయేత, క్వచిజ్జ్వాలాదౌ వ్యభిచారదర్శనాద్వా । తత్ర క్వచిద్వ్యభిచారదర్శనేన తదుత్ప్రేక్షాయాముచ్యతే వృద్ధేః స్వతఃప్రామాణ్యవాదిభిః “ఉత్ప్రేక్షేత హి యో మోహాదజ్ఞాతమపి బాధనమ్ । స సర్వవ్యవహారేషు సంశయాత్మా క్షయం వ్రజేత్” ॥ ఇతి । ప్రపఞ్చితం చైతదస్మాభిర్న్యాయకణికాయామ్ । న చేదం ప్రత్యభిజ్ఞానం గత్వాదిజాతివిషయం న గాదివ్యక్తివిషయం, తాసాం ప్రతినరం భేదోపలమ్భాదత ఎవ శబ్దభేదోపలమ్భాద్వక్తృభేద ఉన్నీయతే “సోమశర్మాధీతే న విష్ణుశర్మా” ఇతి యుక్తమ్ । యతో బహుషు గకారముచ్చారయత్సు నిపుణమనుభవః పరీక్ష్యతామ్ । యథా కాలాక్షీం చ స్వస్తిమతీం చేక్షమాణస్య వ్యక్తిభేదప్రథాయాం సత్యామేవ తదనుగతమేకం సామాన్యం ప్రథతే, తథా కిం గకారాదిషు భేదేన ప్రథమానేష్వేవ గత్వమేకం తదనుగతం చకాస్తి, కింవా యథా గోత్వమాజానత ఎకం భిన్నదేశపరిమాణసంస్థానవ్యక్త్యుపధానభేదాద్భిన్నదేశమివాల్పమివ మహదివ దీర్ఘమివ వామనమివ తథాగవ్యక్తిరాజానత ఎకాపి వ్యఞ్జకభేదాత్తద్ధర్మానుపాతినీవ ప్రథత ఇతి భవన్త ఎవ విదాఙ్కుర్వన్తు । తత్ర గవ్యక్తిభేదమఙ్గీకృత్యాపి యో గత్వస్యైకస్య పరోపధానభేదకల్పనాప్రయాసః స వరం గవ్యక్తావేవాస్తు కిమన్తర్గడునా గత్వేనాభ్యుపేతేన । యథాహుః - “తేన యత్ప్రార్థ్యతే జాతేస్తద్వర్ణాదేవ లప్స్యతే । వ్యక్తిలభ్యం తు నాదేభ్య ఇతి గత్వాదిధీర్వృథా” ॥ నచ స్వస్తిమత్యాదివత్ గవ్యక్తిభేదప్రత్యయః స్ఫుటః ప్రత్యుచ్చారణమస్తి । తథా సతి దశ గకారానుదచారయచ్చైత్ర ఇతి హి ప్రత్యయః స్యాత్ । న స్యాద్దశకృత్వ ఉదచారయద్గకారమితి । న చైష జాత్యభిప్రాయోఽభ్యాసో యథా శతకృత్వస్తిత్తిరీనుపాయుఙ్క్త దేవదత్త ఇతి । అత్ర హి సోరస్తాడం క్రన్దతోఽపి గకారాదివ్యక్తౌ లోకస్యోచ్చారణాభ్యాసప్రత్యయస్య వినిర్వృత్తిః ।
చోదకః ప్రత్యభిజ్ఞానబాధకముత్థాపయతి -
కథం హ్యేకస్మిన్కాలే బహూనాముచ్చారయతామితి ।
యత్ యుగపద్విరుద్ధధర్మసంసర్గవత్తత్ నానా, యథా గవాశ్వాదిర్ద్విశఫైకశఫకేశరగలకమ్బలాదిమాన్ । యుగపదుదాత్తానుదాత్తాదివిరుద్ధధర్మసంసర్గవాంశ్చాయం వర్ణః । తస్మాన్నానా భవితుమర్హతి । న చోదాత్తాదయో వ్యఞ్జకధర్మాః, న వర్ణధర్మా ఇతి సామ్ప్రతమ్ । వ్యఞ్జకా హ్యస్య వాయవః । తేషామశ్రావణత్వే కథం తద్ధర్మాః శ్రావణాః స్యుః । ఇదం తావదత్ర వక్తవ్యమ్ । నహి గుణగోచరమిన్ద్రియం గుణినమపి గోచరయతి, మా భూవన్ ఘ్రాణరసనశ్రోత్రాణాం గన్ధరసశబ్దగోచరాణాం తద్వన్తః పృథివ్యుదకాకాశా గోచరాః । ఎవం చ మా నామ భూద్వాయుగోచరం శ్రోత్రమ్ , తద్గుణాంస్తూదాత్తాదీన్ గోచరయిష్యతి । తే చ శబ్దసంసర్గాగ్రహాత్ శబ్దధర్మత్వేనాధ్యవసీయన్తే ।
నచ శబ్దస్య ప్రత్యభిజ్ఞానావధృతైకత్వస్య స్వరూపత ఉదాత్తాదయో ధర్మాః పరస్పరవిరోధినోఽపర్యాయేణ సమ్భవన్తి । తస్మాద్యథా ముఖస్యైకస్య మణికృపాణదర్పణాద్యుపధానవశాన్నానాదేశపరిమాణసంస్థానభేదవిభ్రమః, ఎవమేకస్యాపి వర్ణస్య వ్యఞ్జకధ్వనినిబన్ధనోఽయం విరుద్ధనానాధర్మసంసర్గవిభ్రమః, న తు భావికో నానాధర్మసంసర్గ ఇతి స్థితేఽభ్యుపేత్య పరిహారమాహ భాష్యకారః -
అథవా ధ్వనికృత ఇతి ।
అథవేతి పూర్వపక్షం వ్యావర్తయతి । భవేతాం నామ గుణగుణినావేకేన్ద్రియగ్రాహ్యౌ, తథాప్యదోషః । ధ్వనీనామపి శబ్దవచ్ఛ్రావణత్వాత్ ।
ధ్వనిస్వరూపం ప్రశ్నపూర్వకం వర్ణేభ్యో నిష్కర్షయతి -
కః పునరయమితి ।
న చాయమనిర్ధారితవిశేషవర్ణత్వసామాన్యమాత్రప్రత్యయో న తు వర్ణాతిరిక్తతదభివ్యఞ్జకధ్వనిప్రత్యయ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తస్యానునాసికత్వాదిభేదభిన్నస్య గాదివ్యక్తివత్ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ , అప్రత్యభిజ్ఞాయమానస్య చైకత్వాభావేన సామాన్యభావానుపపత్తేః । తస్మాదవర్ణాత్మకో వైష శబ్దః, శబ్దాతిరిక్తో వా ధ్వనిః, శబ్దవ్యఞ్జకః శ్రావణోఽభ్యుపేయః ఉభయథాపి చాక్షు వ్యఞ్జనేషు చ తత్తద్ధ్వనిభేదోపధానేనానునాసికత్వాదయోఽవగమ్యమానాస్తద్ధర్మా ఎవ శబ్దే ప్రతీయన్తే న తు స్వతః శబ్దస్య ధర్మాః । తథా చ యేషామనునాసికత్వాదయో ధర్మాః పరస్పరవిరుద్ధా భాసన్తే భవతు తేషాం ధ్వనీనామనిత్యతా । నహి తేషు ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తి । యేషు తు వర్ణేషు ప్రత్యభిజ్ఞానం న తేషామనునాసికత్వాదయో ధర్మా ఇతి నానిత్యాః ।
ఎవం చ సతి సాలమ్బనా ఇతి ।
యద్యేష పరస్యాగ్రహో ధర్మిణ్యగృహ్యమాణే తద్ధర్మా న శక్యా గ్రహీతుమితి, ఎవం నామాస్తు తథా తుష్యతు పరః । తథాప్యదోష ఇత్యర్థః । తదనేన ప్రబన్ధేన క్షణికత్వేన వర్ణానామశక్యసఙ్గతిగ్రహతయా యదవాచకత్వమాపాదితం వర్ణానాం తదపాకృతమ్ ।
వ్యస్తసమస్తప్రకారద్వయాసమ్భవేన తు యదాసఞ్జితం తన్నిరాచికీర్షురాహ -
వర్ణేభ్యశ్చార్థప్రతీతేరితి ।
కల్పనామమృష్యమాణ ఎకదేశ్యాహ -
న కల్పయామీతి ।
నిరాకరోతి -
న ।
అస్యా అపి బుద్ధేరితి ।
నిరూపయతు తావద్గౌరిత్యేకం పదమితి ధియమాయుష్మాన్ । కిమియం పూర్వానుభూతాన్గకారాదీనేవ సామస్త్యేనావగాహతే కింవా గకారాద్యతిరిక్తం, గవయమివ వరాహాదిభ్యో విలక్షణమ్ । యది గకారాదివిలక్షణమవభాసయేత్ , గకారాదిరూషితః ప్రత్యయో న స్యాత్ । నహి వరాహధీర్మహిషరూషితం వరాహమవగాహతే । పదతత్త్వమేకం ప్రత్యేకమభివ్యఞ్జయన్తో ధ్వనయః ప్రయత్నభేదభిన్నాస్తుల్యస్థానకరణనిష్పాద్యతయాన్యోన్యవిసదృశతత్తత్పదవ్యఞ్జకధ్వనిసాదృశ్యేన స్వవ్యఞ్జనీయస్యైకస్య పదతత్త్వస్య మిథో విసదృశానేకపదసాదృశ్యాన్యాపాదయన్తః సాదృశ్యోపధానభేదాదేకమప్యభాగమపి నానేవ భాగవదివ భాసయన్తి, ముఖ్యమివైకం నియతవర్ణపరిమాణస్థానసంస్థానభేదమపి మణికృపాణదర్పణాదయోఽనేకవర్ణపరిమాణసంస్థానభేదమ్ । ఎవం చ కల్పితా ఎవాస్య భాగా వర్ణా ఇతి చేత్ , తత్కిమిదానీం వర్ణభేదానసత్యపి బాధకే మిథ్యేతి వక్తుమధ్యవసితోఽసి । ఎకధీరేవ నానాత్వస్య బధికేతి చేత్ , హన్తాస్యాం నానా వర్ణాః ప్రథన్త ఇతి నానాత్వావభాస ఎకైకత్వం కస్మాన్న బాధతే । అథవా వనసేనాదిబుద్ధివదేకత్వనానాత్వే న విరుద్ధే । నో ఖలు సేనావనబుద్ధీ గజపదాతితురగాదీనాం చమ్పకాశోకకింశుకాదీనాం చ భేదమపబాధమానే ఉదీయేతే, అపి తు భిన్నానామేవ సతాం కేనచిదేకేనోపాధినావచ్ఛిన్నానామేకత్వమాపాదయతః । నచ పరోపాధికేనైకత్వేన స్వాభావికం నానాత్వం విరుధ్యతే । నహ్యౌపచారికమగ్నిత్వం మాణవకస్య స్వాభావికనరత్వవిరోధి । తస్మాత్ప్రత్యేకవర్ణానుభవజనితభావనానిచయలబ్ధజన్మని నిఖిలవర్ణావగాహిని స్మృతిజ్ఞాన ఎకస్మిన్భాసమానానాం వర్ణానాం తదేకవిజ్ఞానవిషయతయా వైకార్థధీహేతుతయా వైకత్వమౌపచారికమవగన్తవ్యమ్ । న చైకార్థధీహేతుత్వేనైకత్వమేకత్వేన చైకార్థధీహేతుభావ ఇతి పరస్పరాశ్రయమ్ । నహ్యర్థప్రత్యయాత్పూర్వమేతావన్తో వర్ణా ఎకస్మృతిసమారోహిణో న ప్రథన్తే । న చ తత్ప్రథనానన్తరం వృద్ధస్యార్థధీర్నోన్నీయతే, తదున్నయనాచ్చ తేషామేకార్థధియం ప్రతి కారకత్వమేకమవగమ్యైకపదత్వాధ్యవసానమితి నాన్యోన్యాశ్రయమ్ । న చైకస్మృతిసమారోహిణాం క్రమాక్రమవిపరీతక్రమప్రయుక్తానామభేదో వర్ణానామితి యథాకథఞ్చిత్ప్రయుక్తేభ్య ఎతేభ్యోఽర్థప్రత్యయప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ । ఉక్తం హి - “యావన్తో యాదృశా యే చ పదార్థప్రతిపాదనే । వర్ణాః ప్రజ్ఞాతసామర్థ్యాస్తే తథైవావబోధకాః” ॥ ఇతి । నను పఙ్క్తిబుద్ధావేకస్యామక్రమాయామపి వాస్తవీ శాలాదీనామస్తి పఙ్క్తిరితి తథైవ ప్రథా యుక్తా, నచ తథేహ వర్ణానాం నిత్యానాం విభూనాం చాస్తి వాస్తవః క్రమః, ప్రత్యయోపాధిస్తు భవేత్ , సచైక ఇతి, కుతస్త్యః క్రమ ఎషామితి చేత్ , । న ఎకస్యామపి స్మృతౌ వర్ణరూపవత్క్రమవత్పూర్వానుభూతతాపరామర్శాత్ । తథాహి - జారారాజేతి పదయోః ప్రథయన్త్యోః స్మృతిధియోస్తత్త్వేఽపి వర్ణానాం క్రమభేదాత్పదభేదః స్ఫుటతరం చకాస్తి । తథాచ నాక్రమవిపరీతక్రమప్రయుక్తానామవిశేషః స్మృతిబుద్ధావేకస్యాం వర్ణానాం క్రమప్రయుక్తానామ్ । యథాహుః - “పదావధారణోపాయాన్బహూనిచ్ఛన్తి సూరయః । క్రమన్యూనాతిరిక్తత్వస్వరవాక్యశ్రుతిస్మృతీః” ॥ ఇతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ । దిఙ్మాత్రమత్ర సూచితం, విస్తరస్తు తత్త్వబిన్దావవగన్తవ్య ఇతి । అలం వా నైయాయికైర్వివాదేన ।
సన్త్వనిత్యా ఎవ వర్ణాస్తథాపి గత్వాద్యవచ్ఛేదేనైవ సఙ్గతిగ్రహోఽనాదిశ్చ వ్యవహారః సేత్స్యతీత్యాహ -
అథాపి నామేతి ॥ ౨౮ ॥
అత ఎవ చ నిత్యత్వమ్ ।
నను ప్రాచ్యామేవ మీమాంసాయాం వేదస్య నిత్యత్వం సిద్ధం తత్కిం పునః సాధ్యత ఇత్యత ఆహ -
స్వతన్త్రస్య కర్తురస్మరణాదేవ హి స్థితే వేదస్య నిత్యత్వ ఇతి ।
నహ్యనిత్యాజ్జగదుత్పత్తుమర్హతి, తస్యాప్యుత్పత్తిమత్త్వేన సాపేక్షత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యో వేదః జగదుత్పత్తిహేతుత్వాత్ , ఈశ్వరవదితి సిద్ధమేవ నిత్యత్వమనేన దృఢీకృతమ్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౯ ॥
సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధో దర్శనాత్స్మృతేశ్చ ।
శఙ్కాపదోత్తరత్వాత్సూత్రస్య శఙ్కాపదాని పఠతి -
అథాపి స్యాదితి ।
అభిధానాభిధేయావిచ్ఛేదే హి సమ్బన్ధనిత్యత్వం భవేత్ । ఎవమధ్యాపకాధ్యేతృపరమ్పరావిచ్ఛేదే వేదస్య నిత్యత్వం స్యాత్ । నిరన్వయస్య తు జగతః ప్రవిలయేఽత్యన్తాసతశ్చాపూర్వస్యోత్పాదేఽభిధానాభిధేయావత్యన్తముచ్ఛిన్నావితి కిమాశ్రయః సమ్బన్ధః స్యాత్ । అధ్యాపకాధ్యేతృసన్తానవిచ్ఛేదే చ కిమాశ్రయో వేదః స్యాత్ । నచ జీవాస్తద్వాసనావాసితాః సన్తీతి వాచ్యమ్ । అన్తఃకరణాద్యుపాధికల్పితా హి తే తద్విచ్ఛేదే న స్థాతుమర్హన్తి । నచ బ్రహ్మణస్తద్వాసనా, తస్య విద్యాత్మనః శుద్ధస్వభావస్య తదయోగాత్ । బ్రహ్మణశ్చ సృష్ట్యాదావన్తఃకరణాని తదవచ్ఛిన్నాశ్ఛ జీవాః ప్రాదుర్భవన్తో న పూర్వకర్మావిద్యావాసనావన్తో భవితుమర్హన్తి, అపూర్వత్వాత్ । తస్మాద్విరుద్ధమిదం శబ్దార్థసమ్బన్ధవేదనిత్యత్వం సృష్టిప్రలయాభ్యుపగమేనేతి । అభిధాతృగ్రహణేనాధ్యాపకాధ్యేతారావుక్తౌ ।
శఙ్కాం నిరాకర్తుం సూత్రమవతారయతి -
తత్రేదమభిధీయతే సమాననామరూపత్వాదితి ।
యద్యపి మహాప్రలయసమయే నాన్తఃకరణాదయః సముదాచరద్వృత్తయః సన్తి తథాపి స్వకారణేఽనిర్వాచ్యాయామవిద్యాయాం లీనాః సూక్ష్మేణ శక్తిరూపేణ కర్మవిక్షేపకావిద్యావాసనాభిః సహావతిష్ఠన్త ఎవ । తథా చ స్మృతిః - “ఆసీదిదం తమోభూతమప్రజ్ఞాతమలక్షణమ్ । అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం ప్రసుప్తమివ సర్వతః ॥”(మ.స్మృ. ౧.౫.) ఇతి । తే చావధిం ప్రాప్య పరమేశ్వరేచ్ఛాప్రచోదితా యథా కూర్మదేహే నిలీనాన్యఙ్గాని తతో నిఃసరన్తి, యథా వా వర్షాపాయే ప్రాప్తమృద్భావాని మణ్డూకశరీరాణి తద్వాసనావాసితతయా ఘనఘనాఘనాసారావసేకసుహితాని పునర్మణ్డూకదేహభావమనుభవన్తి, తథా పూర్వవాసనావశాత్పూర్వసమాననామరూపాణ్యుత్పద్యన్తే । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపీశ్వరాత్ప్రభవః సంసారమణ్డలస్య, తథాపీశ్వరః ప్రాణభృత్కర్మావిద్యాసహకారీ తదనురూపమేవ సృజతి । నచ సర్గప్రలయప్రవాహస్యానాదితామన్తరేణైతదుపపద్యత ఇతి సర్గప్రలయాభ్యయుపగమేఽపి సంసారానాదితా న విరుధ్యత ఇతి ।
తదిదముక్తమ్ -
ఉపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ।
ఆగమత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । భవత్వనాదితా సంసారస్య, తథాపి మహాప్రలయాన్తరితే కుతః స్మరణం వేదానామిత్యత ఆహ -
అనాదౌ చ సంసారే యథా స్వాపప్రబోధయోరితి ।
యద్యపిప్రాణమాత్రావశేషతాతన్నిఃశేషతే సుషుప్తప్రలయావస్థయోర్విశేషః, తథాపి కర్మవిక్షేపసంస్కారసహితలయలక్షణా విద్యావశేషతాసామ్యేన స్వాపప్రలయావస్థయోరభేద ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । నను నాపర్యాయేణ సర్వేషాం సుషుప్తావస్థా, కేషాఞ్చిత్తదా ప్రబోధాత్ , తేభ్యశ్చ సుప్తోత్థితానాం గ్రహణసమ్భవాత్ , ప్రాయణకాలవిప్రకర్షయోశ్చ వాసనోచ్ఛేదకారణయోరభావేన సత్యాం వాసనాయాం స్మరణోపపత్తేః శబ్దార్థసమ్బన్ధవేదవ్యహారానుచ్ఛేదో యుజ్యతే ।
మహాప్రలయస్త్వపర్యాయేణ ప్రాణభృన్మాత్రవర్తీ, ప్రాయణకాలవిప్రకర్షౌ చ తత్ర సంస్కారమాత్రోచ్ఛేదహేతూ స్త ఇతి కుతః సుషుప్తవత్పూర్వప్రబోధవ్యవహారవదుత్తరప్రబోధవ్యవహార ఇతి చోదయతి -
స్యాదేతత్ । స్వాప ఇతి ।
పరిహరతి -
నైష దోషః । సత్యపి వ్యవహారోచ్ఛేదినీతి ।
అయమభిసన్ధిః - న తావత్ప్రాయణకాలవిప్రకర్షౌ సర్వసంస్కారోచ్ఛేదకౌ, పూర్వాభ్యస్తస్మృత్యనుబన్ధాజ్జాతస్య హర్షభయశోకసమ్ప్రతిపత్తేరనుపపత్తేః । మనుష్యజన్మవాసనానాం చానేకజాత్యన్తరసహస్రవ్యవహితానాం పునర్మనుష్యజాతిసంవర్తకేన కర్మణాభివ్యక్త్యభావప్రసఙ్గాత్ । తస్మాన్నికృష్టధియామపి యత్ర సత్యపి ప్రాయణకాలవిప్రకర్షాదౌ పూర్వవాసనానువృత్తిః, తత్ర కైవ కథా పరమేశ్వరానుగ్రహేణ ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యాతిశయసమ్పన్నానాం హిరణ్యగర్భప్రభృతీనాం మహాధియామ్ । యథావా ఆ చ మనుష్యేభ్య ఆ చ కృమిభ్యో జ్ఞానాదీనామనుభూయతే నికర్షః, ఎవమా మనుష్యేభ్య ఎవ ఆ చ భగవతో హిరణ్యగర్భజ్జ్ఞానాదీనాం ప్రకర్షోేఽపి సమ్భావ్యతే । తథాచ తదభివదన్తో వేదస్మృతివాదాః ప్రామాణ్యమప్రత్యూహమశ్నువతే । ఎవం చాత్రభవతాం హిరణ్యగర్భాదీనాం పరమేశ్వరానుగృహీతానాముపపద్యతే కల్పాన్తరసమ్బన్ధినిఖిలవ్యవహారానుసన్ధానమితి । సుగమమన్యత్ ।
స్యాదేతత్ । అస్తు కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానం తేషామ్ । అస్యాం తు సృష్టావన్య ఎవ వేదాః, అన్య ఎవ చైషామర్థాః, అన్య ఎవ వర్ణాశ్రమాః, ధర్మాచ్చానర్థోఽర్థశ్చాధర్మాత్ , అనర్థశ్చేప్సితోఽర్థశ్చానీప్సితః అపూర్వత్వాత్సర్గస్య । తస్మాత్కృతమత్ర కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానేన, అకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । తథా చ పూర్వవ్యవహారోచ్ఛేదాచ్ఛబ్దార్థసమ్బన్ధశ్చ వేదశ్చానిత్యౌ ప్రసజ్యేయాతామిత్యత ఆహ -
ప్రాణినాం చ సుఖప్రాప్తయ ఇతి ।
యథావస్తుస్వభావసామర్థ్యం హి సర్గః ప్రవర్తతే, నతు స్వభావసామర్థ్యమన్యథయితుమర్హతి । నహి జాతు సుఖం తత్త్వేన జిహాస్యతే, దుఃఖం చోపాదిత్స్యతే । నచ జాతు ధర్మాధర్మయోః సామర్థ్యావిపర్యయో భవతి । నహి మృత్పిణ్డాత్పటః, ఘటశ్చ తన్తుభ్యో జాయతే । తథా సతి వస్తుసామర్థ్యనియమాభావాత్సర్వం సర్వస్మాద్భవేదితి పిపాసురపి దహనమాహృత్య పిపాసాముపశమయేత్ , శీతార్తో వా తోయమాహృత్య శీతార్తిమితి । తేన సృష్ట్యన్తరేఽపి బ్రహ్మహత్యాదిరనర్థహేతురేవార్థహేతుశ్చ యాగాదిరిత్యానుపూర్వ్యం సిద్ధమ్ । ఎవం య ఎవ వేదా అస్మిన్కల్పే త ఎవ కల్పాన్తరే, త ఎవ చైషామర్థాః త ఎవ చ వర్ణాశ్రమాః । దృష్టసాధర్మ్యసమ్భవే తద్వైధర్మ్యకల్పనమనుమానాగమవిరుద్ధమ్ । “ఆగమాశ్చేహ భూయాంసో భాష్యకారేణ దర్శితాః । శ్రుతిస్మృతిపురాణాఖ్యాస్తద్వ్యాకోపోఽన్యథా భవేత్” ॥
తస్మాత్సుష్ఠూక్తమ్ -
సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధ ఇతి ।
'అగ్నిర్వా అకామయత” ఇతి భావినీం వృత్తిమాశ్రిత్య యజమాన ఎవాగ్నిరుచ్యతే । నహ్యగ్నేర్దేవతాన్తరమగ్నిరస్తి ॥ ౩౦ ॥
మధ్వాదిష్వసమ్భవాదనధికారం జైమినిః ।
బ్రహ్మవిద్యాస్వధికారం దేవర్షీణాం బ్రువాణః ప్రష్టవ్యో జాయతే, కిం సర్వాసు బ్రహ్మవిద్యా స్వవిశేషేణ సర్వేషాం కింవా కాసుచిదేవ కేషాఞ్చిత్ । యద్యవిశేషేణ సర్వాసు, తతో మధ్వాదివిద్యాస్వసమ్భవః ।
కథమ్ । అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధ్విత్యత్ర హి మనుష్యా ఆదిత్యం మధ్వధ్యాసేనోపాసీరన్ ।
ఉపాస్యోపాసకభావో హి భేదాధిష్ఠానో న స్వాత్మన్యాదిత్యస్య దేవతాయాః సమ్భవతి । న చాదిత్యాన్తరమస్తి । ప్రాచామాదిత్యానామస్మిన్కల్పే క్షీణాధికారత్వాత్ ।
పునశ్చాదిత్యవ్యపాశ్రయాణి పఞ్చ రోహితాదీన్యుపక్రమ్యేతి ।
అయమర్థః - “అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి దేవానాం మోదహేతుత్వాన్మధ్వివ మధు । భ్రామరమధుసారూప్యమాహాస్య శ్రుతిః - “తస్య మధునో ద్యౌరేవ తిరశ్చీనవంశః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) । అన్తరిక్షం మధ్వపూపః । ఆదిత్యస్య హి మధునోఽపూపః పటలమన్తరిక్షమాకాశం, తత్రావస్థానాత్ । యాని చ సోమాజ్యపయఃప్రభృతీన్యగ్నౌ హూయతే తాన్యాదిత్యరశ్మిభిరగ్నిసంవలితైరూత్పన్నపాకాన్యమృతీభావమాపన్నాన్యాదిత్యమణ్డలమృఙ్మన్త్రమధుపైర్నీయన్తే । యథా హి భ్రమరాః పుష్పేభ్య ఆహృత్య మకరన్దం స్వస్థానమానయన్త్యేవమృఙ్మన్త్రభ్రమరాః ప్రయోగసమవేతార్థస్మారణాదిభిరృగ్వేదవిహితేభ్యః కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్య తన్నిష్పన్నం మకరన్దమాదిత్యమణ్డలం లోహితాభిరస్య ప్రాచీభీ రశ్మినాడీభిరానయన్తి, తదమృతం వసవ ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధునో దక్షిణాభీ రశ్మినాడీభిః శుక్లాభిర్యజుర్వేదవిహితకర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నం యజుర్వేదమన్త్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదేతదమృతం రుద్రా ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధునః ప్రతీచీభీ రశ్మినాడీభిః కృష్ణాభిః సామవేదవిహితకర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నం సామమన్త్రస్తోత్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదమృతమాదిత్యా ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధున ఉదీచిభిరతికృష్ణాభీ రశ్మినాడీభిరథర్వవేదవిహితేభ్యః కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నమథర్వాఙ్గిరసమన్త్రభ్రమరాః, తథాశ్వమేధవాచఃస్తోమకర్మకుసుమాత్ ఇతిహాసపురాణమన్త్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి । అశ్వమేధే వాచఃస్తోమే చ పారిప్లవం శంసన్తి ఇతి శ్రవణాదితిహాసపురాణమన్త్రాణామప్యస్తి ప్రయోగః । తదమృతం మరుత ఉపజీవన్తి । అథాస్య యా ఆదిత్యమధున ఊర్ధ్వా రశ్మినాడ్యో గోప్యాస్తాభిరుపాసనభ్రమరాః ప్రణవకుసుమాదాహృత్యాదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదమృతముపజీవన్తి సాధ్యాః । తా ఎతా ఆదిత్యవ్యపాశ్రయాః పఞ్చ రోహితాదయో రశ్మినాడ్య ఋగాదిసమ్బద్ధాః క్రమేణోపదిశ్యేతి యోజనా । ఎతదేవామృతం దృష్ట్వోపలభ్య యథాస్వం సమస్తైః కరణైర్యశస్తేజ ఇన్ద్రియసాకల్యవీర్యాన్నాద్యాన్యమృతం తదుపలభ్యాదిత్యే తృప్యతి । తేన ఖల్వమృతేన దేవానాం వస్వాదీనాం మోదనం విదధదాదిత్యో మధు । ఎతదుక్తం భవతి - న కేవలముపాస్యోపాసకభావ ఎకస్మిన్విరుధ్యతే, అపి తు జ్ఞాతృజ్ఞేయభావశ్చ ప్రాప్యప్రాపకభావశ్చేతి ।
తథాగ్నిః పాద ఇతి ।
అధిదైవతం ఖల్వాకాశే బ్రహ్మదృష్టివిధానార్థముక్తమ్ । ఆకాశస్య హి సర్వగతత్వం రూపాదిహీనత్వే చ బ్రహ్మణా సారూప్యం, తస్య చైతస్యాకాశస్య బ్రహ్మణశ్చత్వారః పాదా అగ్న్యాదయః “అగ్నిః పాదః” ఇత్యాదినా దర్శితాః । యథా హి గోః పాదా న గవా వియుజ్యన్త, ఎవమగ్న్యాదయోఽపి నాకాశేన సర్వగతేనేత్యాకాశస్య పాదాః ।
తదేవమాకాశస్య చతుష్పదో బ్రహ్మదృష్టిం విధాయ స్వరూపేణ వాయుం సంవర్గగుణకముపాస్యం విధాతుం మహీకరోతి -
వాయుర్వావ సంవర్గః ।
తథా స్వరూపేణైవాదిత్యం బ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యం విధాతుం మహీకరోతి -
ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః
ఉపదేశః । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౩౧ ॥
యద్యుచ్యేత నావిశేషేణ సర్వేషాం దేవర్షీణాం సర్వాసు బ్రహ్మవిద్యాస్వధికారః, కిన్తు యథాసమ్భవమితి । తత్రేదముపతిష్ఠతే -
జ్యోతిషి భావాచ్చ ।
లౌకికౌ హ్యాదిత్యాదిశబ్దప్రయోగప్రత్యయౌ జ్యోతిర్మణ్డలాదిషు దృష్టౌ । న చైతేషామస్తి చైతన్యమ్ । నహ్యేతేషు దేవదత్తాదివత్తదనురూపా దృశ్యన్తే చేష్టాః ।
స్యాదేతత్ । మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణలోకేభ్య ఇతి ।
తత్ర “జగృభ్మాతే దక్షిణమిన్ద్రహస్తమ్” ఇతి చ, “కాశిరిన్ద్ర ఇత్” ఇతి చ । కాశిర్ముష్టిః । తథా “తువిగ్రీవో వపోదరః సుబాహురన్ధసో మదే । ఇన్ద్రో వృత్రాణి జిఘ్నతే”(ఋ.సం. ౮-౭-౧౭) ఇతి విగ్రహవత్త్వం దేవతాయా మన్త్రార్థవాదా అభివదన్తి । తథా హవిర్భోజనం దేవతాయా దర్శయన్తి - “అద్ధీన్ద్ర పిబ చ ప్రస్థితస్య”(ఋ.సం. ౧౦-౧౧౬-౭) ఇత్యాదయః । తథేశనమ్ - “ఇన్ద్రో దివ ఇన్ద్ర ఈశే పృథివ్యా ఇన్ద్రో అపామిన్ద్ర ఇత్పర్వతానామ్ । ఇన్ద్రో వృధామిన్ద్ర ఇన్మేధిరాణామిన్ద్రః క్షేమే యోగే హవ్య ఇన్ద్రః”(ఋ.సం. ౧౦-౮౯-౧౦) ఇతి, తథా “ఈశానమస్య జగతః స్వర్దృశమీశానమిన్ద్ర తస్థుషః”(ఋ.సం. ౭-౩౨-౨౨) ఇతి । తథా వరివసితారం ప్రతి దేవతాయాః ప్రసాదం ప్రసన్నాయాశ్చ ఫలదానం దర్శయతి “ఆహుతిభిరేవ దేవాన్ హుతాదః ప్రీణాతి తస్మై ప్రీతా ఇషమూర్జం చ యచ్ఛన్తి” ఇతి, “తృప్త ఎవైనమిన్ద్రః ప్రజయా పశుభిస్తర్పయతి” ఇతి చ । ధర్మశాస్త్రకారా అప్యాహుః - “తే తృప్తాస్తర్పయన్త్యేనం సర్వకామఫలైః శుభైః” । ఇతి పురాణవచాంసి చ భూయాంసి దేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకప్రపఞ్చమాపక్షతే । లౌకికా అపి దేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకం స్మరన్తి చోపచరన్తి చ । తథాహి - యమం దణ్డహస్తమాలిఖన్తి, వరుణం పాశహస్తమ్ , ఇన్ద్రం వజ్రహస్తమ్ । కథయన్తి చ దేవతా హవిర్భుజ ఇతి । తథేశనామిమామాహుః - దేవగ్రామో దేవక్షేత్రమితి । తథాస్యాః ప్రసాదం చ ప్రసన్నాయాశ్చ ఫలదానమాహుః - ప్రసన్నోఽస్య పశుపతిః పుత్రోఽస్య జాతః । ప్రసన్నోఽస్య ధనదో ధనమనేన లబ్ధమితి ।
తదేతత్పూర్వపక్షీ దూషయతి -
నేత్యుచ్యతే । నహి తావల్లోకో నామేతి ।
న ఖలుప్రత్యక్షాదివ్యతిరిక్తో లోకో నామ ప్రమాణాన్తరమస్తి, కిన్తు ప్రత్యక్షాదిమూలా లోకప్రసిద్ధిః సత్యతామశ్నుతే, తదభావే త్వన్ధపరమ్పరావన్మూలాభావాద్విపల్వతే । నచ విగ్రహాదౌ ప్రత్యక్షాదీనామన్యతమమస్తి ప్రమాణమ్ । న చేతిహాసాది మూలం భవితుమర్హతి, తస్యాపి పౌరుషేయత్వేన ప్రత్యక్షాద్యపేక్షణాత్ ।
ప్రత్యక్షాదీనాం చాత్రాభావాదిత్యాహ -
ఇతిహాసపురాణమపీతి ।
ననూక్తం మన్త్రార్థవాదేభ్యో విగ్రహాదిపఞ్చకప్రసిద్ధిరితి, అత ఆహ -
అర్థవాదా అపీతి ।
విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతామాపద్యమానా అర్థవాదా విధివిషయప్రాశస్త్యలక్షణాపరా న స్వార్థే ప్రమాణం భవితుమర్హన్తి । “యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః” ఇతి హి శాబ్దన్యాయవిదః । ప్రమాణాన్తరేణ తు యత్ర స్వార్థేఽపి సమర్థ్యతే, యథా వాయోః క్షేపిష్ఠత్వమ్ , తత్ర ప్రమాణాన్తరవశాత్సోఽభ్యుపేయతే న తు శబ్దసామర్థ్యాత్ । యత్ర తు న ప్రమాణాన్తరమస్తి, యథా విగ్రహాదిపఞ్చకే, సోఽర్థః శబ్దాదేవావగన్తవ్యః । అతత్పరశ్చ శబ్దో న తదవగమయుతిమలమితి । తదవగమపరస్య తత్రాపి తాత్పర్యమభ్యుపేతవ్యమ్ । న చైకం వాక్యముభయపరం భవతీతి వాక్యం భిద్యేత । నచ సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదో యుజ్యతే । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరానధిగతా విగ్రహాదిమత్తా అన్యపరాచ్ఛబ్దాదవగన్తవ్యేతి మనోరథమాత్రమిత్యర్థః । మన్త్రాశ్చ వ్రీహ్యాదివచ్ఛ్రుత్యాదిభిస్తత్ర తత్ర వినియుజ్యమానాః ప్రమాణభావాననుప్రవేశినః కథముపయుజ్యన్తాం తేష తేషు కర్మస్విత్యపేక్షాయాం దృష్టే ప్రకారే సమ్భవతి నాదృష్టకల్పనోచితా । దృష్టశ్చ ప్రకారః ప్రయోగసమవేతార్థస్మారణం, స్మృత్యా చానుతిష్ఠన్తి ఖల్వనుష్ఠాతారః పదార్థాన్ । ఔత్సర్గికీ చార్థపరతా పదానామిత్యపేక్షితప్రయోగసమవేతార్థస్మరణతాత్పర్యాణాం మన్త్రాణాం నానధిగతే విగ్రహాదావపి తాత్పర్యం యుజ్యత ఇతి న తేభ్యోఽపి తత్సిద్ధిః । తస్మాద్దేవతావిగ్రహవత్తాదిభావగ్రాహకప్రమాణాభావాత్ ప్రాప్తా షష్ఠప్రమాణగోచరతాస్యేతి ప్రాప్తమ్ ॥ ౩౨ ॥
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
భావం తు బాదరాయణోఽస్తి హి ।
తుశబ్దః పూర్వపక్షం వ్యావర్తయతిఇత్యన్తమ్
ఇత్యాది
భూతధాతోరాదిత్యాదిష్వచేతనత్వమభ్యుపగమ్యతే
ఇత్యన్తమ్ అతిరోహితార్థమ్ ।
మన్త్రార్థవాదాదివ్యవహారాదితి ।
ఆదిగ్రహణేనేతిహాసపురాణధర్మశాస్త్రాణి గృహ్యన్తే । మన్త్రాదీనాం వ్యవహారః ప్రవృత్తిస్తస్య దర్శనాదితి ।
పూర్వపక్షమనుభాషతే -
యదప్యుక్తమితి ।
ఎకదేశిమతేన తావత్పరిహరతి -
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
తదేతత్పూర్వపక్షిణముత్థాప్య దూషయతి -
అత్రాహ
పూర్వపక్షీ । శాబ్దీ ఖల్వియం గతిః, యత్తాత్పర్యాధీనవృత్తిత్వం నామ । నహ్యన్యపరః శబ్దోఽన్యత్ర ప్రమాణం భవితుమర్హతి । నహి శ్విత్రినిర్ణేజనపరం శ్వేతో ధావతీతి వాక్యమితః సారమేయగమనం గమయితుమర్హతి । నచ నఞ్వతి మహావాక్యేఽవాన్తరవాక్యార్థో విధిరూపః శక్యోఽవగన్తుమ్ । నచ ప్రత్యయమాత్రాత్సోఽప్యర్థోఽస్య భవతి, తత్ప్రత్యయస్య భ్రాన్తిత్వాత్ । న పునః ప్రత్యక్షాదీనామియం గతిః । నహ్యుదకాహరణార్థినా ఘటదర్శనాయోన్మీలితం చక్షుర్ఘటపటౌ వా పటం వా కేవలం నోపలభతే ।
తదేవమేకదేశిని పూర్వపక్షిణా దూషితే పరమసిద్ధాన్తవాద్యాహ -
అత్రోచ్యతే విషమ ఉపన్యాస ఇతి ।
అయమభిసన్ధిః - లోకే విశిష్టార్థప్రత్యాయనాయ పదాని ప్రయుక్తాని తదన్తరేణ న స్వార్థమాత్రస్మారణే పర్యవస్యన్తి । నహి స్వార్థస్మారణమాత్రాయ లోకే పదానాం ప్రయోగో దృష్టపూర్వః । వాక్యార్థే తు దృశ్యతే । న చైతాన్యస్మారితస్వార్థాని సాక్షాద్వాక్యార్థం ప్రత్యాయయితుమీశతే ఇతి స్వార్థస్మారణం వాక్యార్థమితయేఽవాన్తరవ్యాపారః కల్పితః పదానామ్ । నచ యదర్థం యత్తత్తేన వినా పర్యవస్యతీతి న స్వార్థమాత్రభిధానే పర్యవసానం పదానామ్ । నచ నఞ్వతి వాక్యే విధానపర్యవసానమ్ । తథా సతి నఞ్పదమనర్థకం స్యాత్ । యథాహుః - “సాక్షాద్యద్యపి కుర్వన్తి పదార్థప్రతిపాదనమ్ । వర్ణాస్తథాపి నైతస్మిన్పర్యవస్యన్తి నిష్ఫలే ॥ వాక్యార్థమితయే తేషాం ప్రవృత్తౌ నాన్తరీయమ్ । పాకే జ్వాలేవ కాష్ఠానాం పదార్థప్రతిపాదనమ్” ॥ ఇతి । సేయమేకస్మిన్వాక్యే గతిః । యత్ర తు వాక్యస్యైకస్య వాక్యాన్తరేణ సమ్బన్ధస్తత్ర లోకానుసారతో భూతార్థవ్యుత్పత్తౌ చ సిద్ధాయామేకైకస్య వాక్యస్య తత్తద్విశిష్టార్థప్రత్యాయనేన పర్యవసితవృత్తినః పశ్చాత్కుతశ్చిద్ధేతోః ప్రయోజనాన్తరాపేక్షాయామన్వయః కల్ప్యతే । యథా “వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతా వాయుమేవ స్వేన భాగధేయేనోపధావతి స ఎవైనం భూతిం గమయతి వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత”(కృ.య. ౨.౧.౧) ఇత్యత్ర । ఇహ హి యది న స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధిః స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యం వేదరాశిం పురుషార్థతామనేష్యత్తతో భూతార్థమాత్రపర్యవసితా నార్థవాదా విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతామాగమిష్యన్ । తస్మాత్ స్వాధ్యాయవిధివశాత్కైమర్థ్యాకాఙ్క్షాయాం వృత్తాన్తాదిగోచరాః సన్తస్తత్ప్రత్యాయనద్వారేణ విధేయప్రాశస్త్యం లక్షయన్తి, న పునరవివక్షితస్వార్థా ఎవ తల్లక్షణే ప్రభవన్తి, తథా సతి లక్షణైవ న భవేత్ । అభిధేయావినాభావస్య తద్బీజస్యాభావాత్ । అత ఎవ గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర గఙ్గాశబ్దః స్వార్థసమ్బద్ధమేవ తీరం లక్షయతి న తు సముద్రతీరం, తత్కస్య హేతోః, స్వార్థప్రత్యాసత్త్యభావాత్ । న చైతత్సర్వం స్వార్థావివక్షాయాం కల్పతే । అత ఎవ యత్ర ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధార్థా అర్థవాదా దృశ్యన్తే, యథా - ‘ఆదిత్యో వై యూపః’ ‘యజమానః ప్రస్తరః’ ఇత్యేవమాదయః, తత్ర యథా ప్రమాణాన్తరావిరోధః, యథా చ స్తుత్యర్థతా, తదుభయసిద్ధ్యర్థం “గుణవాదస్తు”(జై.సూ. ౧।౨।౧౦ ) ఇతి చ “తత్సిద్ధిః” ఇతి చాసూత్రయజ్జైమినిః । తస్మాద్యత్ర సోఽర్థోఽర్థవాదానాం ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధస్తత్ర గుణవాదేన ప్రాశస్త్యలక్షణేతి లక్షితలక్షణా । యత్ర తు ప్రమాణాన్తరసంవాదస్తత్ర ప్రమాణాన్తరాదివార్థవాదాదపి సోఽర్థః ప్రసిధ్యతి, ద్వయోః పరస్పరానపేక్షయోః ప్రత్యక్షానుమానయోరివైకత్రార్థే ప్రవృత్తేః । ప్రమాత్రపేక్షయా త్వనువాదకత్వమ్ । ప్రమాతా హ్యవ్యుత్పన్నః ప్రథమం యథా ప్రత్యక్షాదిభ్యోఽర్థమవగచ్ఛతి న తథామ్నాయతః, తత్ర వ్యుత్పత్త్యాద్యపేక్షత్వాత్ । నతు ప్రమాణాపేక్షయా, ద్వయోః స్వార్థేఽనపేక్షత్వాదిత్యుక్తమ్ । నన్వేవం మానాన్తరవిరోధేఽపి కస్మాద్గుణవాదో భవతి, యావతా శబ్దవిరోధే మానాన్తరమేవ కస్మాన్న బాధ్యతే, వేదాన్తైరివాద్వైతవిషయైః ప్రత్యక్షాదయః ప్రపఞ్చగోచరాః, కస్మాద్వాఽర్థవాదవద్వేదాన్తా అపి గుణవాదేన న నీయన్తే । అత్రోచ్యతే - లోకానుసారతో ద్వివిధో హి విషయః శబ్దానామ్ , ద్వారతశ్చ తాత్పర్యతశ్చ । యథైకస్మిన్వాక్యే పదానాం పదార్థా ద్వారతో వాక్యార్థశ్చ తాత్పర్యతో విషయః ఎవం వాక్యద్వయైకవాక్యతాయామపి । యథేయం దేవదత్తీయా గౌః క్రేతవ్యేత్యేకం వాక్యమ్ , ఎషా బహుక్షీరేత్యపరం తదస్య బహుక్షీరత్వప్రతిపాదనం ద్వారమ్ । తాత్పర్యం తు క్రేతవ్యేతి వాక్యాన్తరార్థే । తత్ర యద్ద్వారతస్తత్ప్రమాణాన్తరవిరోధేఽన్యథా నీయతే । యథా విషం భక్షయేతి వాక్యం మా అస్య గృహే భుఙ్క్ష్వేతి వాక్యాన్తరార్థపరం సత్ । యత్ర తు తాత్పర్యం తత్ర మానాన్తరవిరోధే పౌరుషేయప్రమాణమేవ భవతి । వేదాన్తాస్తు పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా నిరస్తసమస్తభేదప్రపఞ్చబ్రహ్మప్రతిపాదనపరా అపౌరుషేయతా స్వతఃసిద్ధతాత్త్వికప్రమాణభావాః సన్తస్త్తాత్త్వికప్రమాణభావాత్ప్రత్యక్షాదీని ప్రచ్యావ్య సాంవ్యవహారికే తస్మిన్వ్యవస్థాపయన్తి । న చ ‘ఆదిత్యో వై యూపః’ ఇతి వాక్యమాదిత్యస్య యూపత్వప్రతిపాదనపరమపి తు యూపస్తుతిపరమ్ । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరవిరోధే ద్వారీభూతో విషయో గుణవాదేన నీయతే । యత్ర తు ప్రమాణాన్తరం విరోధకం నాస్తి, యథా దేవతావిగ్రహాదౌ, తత్ర ద్వారతోఽపి విషయః ప్రతీయమానో న శక్యస్త్యక్తుమ్ । నచ గుణవాదేన నేతుం, కో హి ముఖ్యే సమ్భవతి గౌణమాశ్రయేదతిప్రసఙ్గాత్ । తథా సత్యనధిగతం విగ్రహాది ప్రతిపాదయత్ వాక్యం భిద్యేతేతి చేత్ అద్ధా । భిన్నమేవైతద్వాక్యమ్ । తథా సతి తాత్పర్యభేదోఽపీతి చేత్ । న । ద్వారతోఽపి తదవగతౌ తాత్పర్యాన్తరకల్పనాఽయోగాత్ । నచ యస్య యత్ర న తాత్పర్యం తస్య తత్రాప్రామాణ్యం, తథా సతి విశిష్టపరం వాక్యం విశేషణేష్వప్రమాణమితి విశిష్టపరమపి న స్యాత్ , విశేషణావిషయత్వాత్ । విశిష్టవిషయత్వేన తు తదాక్షేపే పరస్పరాశ్రయత్వమ్ । ఆక్షేపాద్విశేషణప్రతిపత్తౌ సత్యాం విశిష్టవిషయత్వం విశిష్టవిషయత్వాచ్చ తదాక్షేపః । తస్మాద్విశిష్టప్రత్యయపరేభ్యోఽపి విశేషణాని ప్రతీయమానాని తస్యైవ వాక్యస్య విషయత్వేనానిచ్ఛతాప్యభ్యుపేయాని యథా, తద్యాన్యపరేభ్యోఽప్యర్థవాదవాక్యేభ్యో దేవతావిగ్రహాదయః ప్రతీయమానా అసతి ప్రమాణాన్తరవిరోధే న యుక్తాస్త్యక్తుమ్ । నహి ముఖ్యార్థసమ్భవే గుణవాదో యుజ్యతే । నచ భూతార్థమప్యపౌరుషేయం వచో మానాన్తరాపేక్షం స్వార్థే, యేన మానాన్తరాసమ్భవే భవేదప్రమాణమిత్యుక్తమ్ । స్యాదేతత్ । తాత్పర్యైక్యేఽపి యది వాక్యభేదః, కథం తర్హ్యర్థైకత్వాదేకం వాక్యమ్ । న । తత్ర తత్ర యథాస్వం తత్తత్పదార్థవిశిష్టైకపదార్థప్రతీతిపర్యవసానసమ్భవాత్ । స తు పదార్థాన్తరవిశిష్టః పదార్థ ఎకః క్వచిద్ద్వారభూతః క్వచిద్ద్వారీత్యేతావాన్ విశేషః । నన్వేవం సతి ఓదనం భుక్త్వా గ్రామం గచ్ఛతీత్యత్రాపి వాక్యభేదప్రసఙ్గః । అన్యో హి సంసర్గ ఓదనం భుక్త్వేతి, అన్యస్తు గ్రామం గచ్ఛతీతి । న । ఎకత్ర ప్రతీతేరపర్యవసానాత్ । భుక్త్వేతి హి సమానకర్తృకతా పూర్వకాలతా చ ప్రతీయతే । న చేయం ప్రతీతిరపరకాలక్రియాన్తరప్రత్యయమన్తరేణ పర్యవస్యతి । తస్మాద్యావతి పదసమూహే పదాహితాః పదార్థస్మృతయః పర్యవసన్తి తావదేకం వాక్యమ్ । అర్థవాదవాక్యే చైతాః పర్యవస్యన్తి వినైవ విధివాక్యం విశిష్టార్థప్రతీతేః । న చ ద్వాభ్యాం ద్వాభ్యాం పదాభ్యాం విశిష్టార్థప్రత్యయపర్యవసానాత్ పఞ్చషట్పదవతి వాక్యే ఎకస్మిన్నానాత్వప్రసఙ్గః । నానాత్వేఽపి విశేషణానాం విశేష్యస్యైకత్వాత్ , తస్య చ సకృచ్చఛ్రుతస్య ప్రధానభూతస్య గుణభూతవిశేషణానురోధేనావర్తనాయోగాత్ । ప్రధానభేదే తు వాక్యభేద ఎవ । తస్మాద్విధివాక్యాదర్థవాదవాక్యమన్యదితి వాక్యయోరేవ స్వస్వవాక్యార్థప్రత్యయావసితవ్యాపారయోః పశ్చాత్కుతశ్చిదపేక్షాయాం పరస్పరాన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ।
అపి చ విధిభిరేవేన్ద్రాదిదైవత్యానీతి ।
దేవతాముద్దిశ్య హవిరవమృశ్య చ తద్విషయస్వత్వత్యాగ ఇతి యాగశరీరమ్ । నచ చేతస్యనాలిఖితా దేవతోద్దేష్టుం శక్యా । నచ రూపరహితా చేతసి శక్యత ఆలేఖితుమితి యాగవిధినైవ తద్రూపాపేక్షిణా యాదృశమన్యపరేభ్యోఽపి మన్త్రార్థవాదేభ్యస్తద్రూపమవగతం తదభ్యుపేయతే, రూపాన్తరకల్పనాయాం మానాభావాత్ । మన్త్రార్థవాదయోరత్యన్తపరోక్షవృత్తిప్రసఙ్గాచ్చ । యథా హి “వ్రాత్యో వ్రాత్యస్తోమేన యజతే” ఇతి వ్రాత్యస్వరూపాపేక్షాయాం యస్య పితా పితామహో వా సోమం న పిబేత్ స వ్రాత్య ఇతి వ్రాత్యస్వరూపమవగతం వ్రాత్యస్తోమవిధ్యపేక్షితం సద్విధిప్రమాణకం భవతి, యథా వా స్వర్గస్య రూపమలౌకికం ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి విధినాపేక్షితం సదర్థవాదతోఽవగమ్యమానం విధిప్రమాణకమ్ , తథా దేవతారూపమపి । ననూద్దేశో రూపజ్ఞానమపేక్షతే న పునా రూపసత్తామపి, దేవతాయాః సమారోపేణాపి చ రూపజ్ఞానముపపద్యత ఇతి సమారోపితమేవ రూపం దేవతాయా మన్త్రార్థవాదైరుచ్యతే । సత్యం, రూపజ్ఞానమపేక్షతే । తచ్చాన్యతోఽసమ్భవాన్మన్త్రార్థవాదేభ్య ఎవ । తస్య తు రూపస్యాసతి బాధకేఽనుభవారూఢం తథాభావం పరిత్యజ్యాన్యథాత్వమననుభూయమానమసామ్ప్రతం కల్పయితుమ్ । తస్మాద్విధ్యపేక్షితమన్త్రార్థవాదైరన్యపరైరపి దేవతారూపం బుద్ధావుపనిధీయమానం విధిప్రమాణకమేవేతి యుక్తమ్ ।
స్యాదేతత్ । విధ్యపేక్షాయామన్యపరాదపి వాక్యాదవగతోఽర్థః స్వీక్రియతే, తదపేక్షైవ తు నాస్తి, శబ్దరూపస్య దేవతాభావాత్ , తస్య చ మానాన్తరవేద్యత్వాదిత్యత ఆహ -
న చ శబ్దమాత్రమితి ।
న కేవలం - మన్త్రార్థవాదతో విగ్రహాదిసిద్ధిః, అపి తు ఇతిహాసపురాణలోకస్మరణేభ్యో మన్త్రార్థవాదమూలేభ్యో వా ప్రత్యక్షాదమూలేభ్యో వేత్యాహ -
ఇతిహాసేతి । శ్లిష్యతే
యుజ్యతే । నిగదమాత్రవ్యాఖ్యాతమన్యత్ । తదేవం మన్త్రార్థవాదాదిసిద్ధే దేవతావిగ్రహాదౌ గుర్వాదిపూజావద్దేవతాపూజాత్మకో యాగో దేవతాప్రసాదాదిద్వారేణ సఫలోఽవకల్పతే । అచేతనస్య తు పూజామప్రతిపద్యమానస్య తదనుపపత్తిః । న చైవం యజ్ఞకర్మణో దేవతాం ప్రతి గుణభావాద్దేవతాతః ఫలోత్పాదే యాగభావనాయాః శ్రుతం ఫలవత్త్వం యాగస్య చ తాం ప్రతి తత్ఫలాంశం వా ప్రతి శ్రుతం కరణత్వం హాతవ్యమ్ । యాగభావనాయా ఎవ హి ఫలవత్యా యాగలక్షణస్వకరణావాన్తరవ్యాపారత్వాద్దేవతాభోజనప్రసాదాదీనామ్ , కృషికర్మణ ఇవ తత్తదవాన్తరవ్యాపారస్య సస్యాధిగమసాధనత్వమ్ । ఆగ్నేయాదీనామివోత్పత్తిపరమాపూర్వావాన్తరవ్యాపారాణాం భవన్మతే స్వర్గసాధనత్వమ్ । తస్మాత్కర్మణోఽపూర్వావాన్తరవ్యాపారస్య వా దేవతాప్రసాదావాన్తరవ్యాపారస్య వా ఫలవత్త్వాత్ ప్రధానత్వముభయస్మిన్నపి పక్షే సమానం, నతు దేవతాయా విగ్రహాదిమత్యాః ప్రాధాన్యమితి న ధర్మమీమాంసాయాః సూత్రమ్ - “అపి వా శబ్దపూర్వత్వాద్యజ్ఞకర్మ ప్రధానం గుణత్వే దేవతాశ్రుతిః”(జై.సూ. ౯.౧.౯) ఇతి విరుధ్యతే । తస్మాత్సిద్ధో దేవతానాం ప్రాయేణ బ్రహ్మవిద్యాస్వధికార ఇతి ॥ ౩౩ ॥
శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి ।
అవాన్తరసఙ్గతిం కుర్వన్నధికరణతాత్పర్యమాహ -
యథా మనుష్యాధికారేతి ।
శఙ్కాబీజమాహ -
తత్రేతి ।
నిర్మృష్టనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గే శాశ్వతిక ఆనన్దే కస్య నామ చేతనస్యార్థితా నాస్తి, యేనార్థితాయా అభావాచ్ఛూద్రో నాధిక్రియేత । నాప్యస్య బ్రహ్మజ్ఞానే సామర్థ్యాభావః । ద్వివిధం హి సామర్థ్యం నిజం చాగన్తుకం చ । తత్ర ద్విజాతీనామివ శూద్రాణాం శ్రవణాదిసామర్థ్యం నిజమప్రతిహతమ్ । అధ్యయనాభావాదాగన్తుకసామర్థ్యాభావే సత్యనధికార ఇతి చేత్ , హన్త, ఆధానాభావే సత్యగ్న్యభావాదగ్నిసాధ్యే కర్మణి మా భూదధికారః । నచ బ్రహ్మవిద్యాయామగ్నిః సాధనమితి కిమిత్యనాహితాగ్నయో నాధిక్రియన్తే । న చాధ్యయనాభావాత్తత్సాధనాయామనధికారో బ్రహ్మవిద్యాయామితి సామ్ప్రతమ్ । యతో యుక్తం “యదాహవనీయే జుహోతి”(శ.బ్రా. ౩-౫-౩-౩) ఇత్యాహవనీయస్య హోమాధికరణతయా విధానాత్తద్రూపస్యాలౌకికతయానారభ్యాధీతవాక్యవిహితాదాధానాదన్యతోఽనధిగమాదాధానస్య చ ద్విజాతిసమ్బన్ధితయా విధానాత్తత్సాధ్యోఽగ్నిరలౌకికో న శూద్రస్యాస్తీతి నాహవనీయాదిసాధ్యే కర్మణి శూద్రస్యాధికార ఇతి । నచ తథా బ్రహ్మవిద్యాయామలౌకికమస్తి సాధనం యచ్ఛూద్రస్య న స్యాత్ । అధ్యయననియమ ఇతి చేత్ । న । వికల్పాసహత్వాత్ । తదధ్యయనం పురుషార్థే వా నియమ్యేత , యథా ధనార్జనే ప్రతిగ్రహాది । క్రత్వర్థే వా, యథా ‘వ్రీహీనవహన్తి’ ఇత్యవఘాతః । న తావత్క్రత్వర్థే । నహి “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” (తై.ఆ. ౨.౧౫.౧) ఇతి కఞ్చిత్క్రతుం ప్రకృత్య పఠ్యతే, యథా దర్శపూర్ణమాసం ప్రకృత్య ‘వ్రీహీనవహన్తి’ ఇతి । న చానారభ్యాధీతమప్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధితయా క్రతుముపస్థాపయతి, యేన వాక్యేనైవ క్రతునా సమ్బధ్యేతాధ్యయనమ్ । నహి యథా జుహ్వాది అవ్యభిచరితక్రతుసమ్బద్ధమేవం స్వాధ్యాయ ఇతి । తస్మాన్నైవ క్రత్వర్థే నియమః । నాపి పురుషార్థే । పురుషేచ్ఛాధీనప్రవృత్తిర్హి పురుషార్థో భవతి, యథా ఫలం తదుపాయో వా । తదుపాయేఽపి హి విధితః ప్రాక్ సామాన్యరూపా ప్రవృత్తిః పురుషేచ్ఛానిబన్ధనైవ । ఇతికర్తవ్యతాసు తు సామాన్యతో విశేషతశ్చ ప్రవృత్తిర్విధిపరాధీనైవ । నహ్యనధిగతకరణభేద ఇతికర్తవ్యతాసు ఘటతే । తస్మాద్విధ్యధీనప్రవృత్తితయాఙ్గానాం క్రత్వర్థతా । క్రతురితి హి విధివిషయేణ విధిం పరామృశతి విషయిణమ్ । తేనార్థ్యతే విషయీక్రియత ఇతి క్రత్వర్థః । న చాధ్యయనం వా స్వాధ్యాయో వా తదర్థజ్ఞానం వా ప్రాగ్విధేః పురుషేచ్ఛాధీనప్రవృత్తిః, యేన పురుషార్థః స్యాత్ । యది చాధ్యయనేనైవార్థావబోధరూపం నియమ్యేత తతో మానాన్తరవిరోధః । తద్రూపస్య వినాప్యధ్యయనం పుస్తకాదిపాఠేనాప్యధిగమాత్ । తస్మాత్ “సువర్ణం భార్యం” ఇతివదధ్యయనాదేవ ఫలం కల్పనీయమ్ । తథా చాధ్యయనవిధేరనియామకత్వాచ్ఛూద్రస్యాధ్యయనేన వా పుస్తకాదిపాఠేన వా సామర్థ్యమస్తీతి సోఽపి బ్రహ్మవిద్యాయామధిక్రియేత । మా భూద్వాధ్యయనాభావాత్సర్వత్ర బ్రహ్మవిద్యాయామధికారః, సంవర్గవిద్యాయాం తు భవిష్యతి । “అహ హారేత్వా శూద్ర” ఇతి శూద్రం సమ్బోధ్య తస్యాః ప్రవృత్తేః । న చైష శూద్రశబ్దః కయాచిదవయవవ్యుత్పత్త్యాఽశూద్రే వర్తనీయః, అవయవప్రసిద్ధితః సముదాయప్రసిద్ధేరనపేక్షతయా బలీయస్త్వాత్ । తస్మాద్యథానధీయానస్యేష్టౌ నిషాదస్థపతేరధికారో వచనసామర్థ్యాదేవం సంవర్గవిద్యాయాం శూద్రస్యాధికారో భవిష్యతీతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః - న శూద్రస్యాధికారః వేదాధ్యయనాభావాదితి ।
అయమభిసన్ధిః - యద్యపి “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” ఇత్యధ్యయనవిధిర్న కిఞ్చిత్ఫలవత్కర్మారభ్యామ్నాతః, నాప్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధపదార్థగతః, నహి జుహ్వాదివత్స్వాధ్యాయోఽవ్యభిచరితక్రతుసబన్ధః, తథాపి స్వాధ్యాయస్యాధ్యయనసంస్కారవిధిరధ్యయనస్యాపేక్షితోపాయతామవగమయన్ కిం పిణ్డపితృయజ్ఞవత్ స్వర్గం వా, సువర్ణం భార్యమితివదార్థవాదికం వా ఫలం కల్పయిత్వా వినియోగభఙ్గేన స్వాధ్యాయేనాధీయీతేత్యేవమర్థః కల్పతాం, కింవా పరమ్పరయాప్యన్యతోఽపేక్షితమధిగమ్య నిర్వృణోత్వితి విషయే, న దృష్టద్వారేణ పరమ్పరయాప్యన్యతోఽపేక్షితప్రతిలమ్భే చ యథాశ్రుతివినియోగోపపత్తౌ చ సమ్భవన్త్యాం శ్రుతివినియోగభఙ్గేనాధ్యయనాదేవాశ్రుతాదృష్టఫలకల్పనోచితా । దృష్టశ్చ స్వాధ్యాయాధ్యయనసంస్కారః । తేన హి పురుషేణ స ప్రాప్యతే, ప్రాప్తశ్చ ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధమభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజనముపజనయతి, నతు సువర్ణధారణాదౌ దృష్టద్వారేణ కిఞ్చిత్పరమ్పరయాప్యస్త్యపేక్షితం పురుషస్య, తస్మాద్విపరివృత్య సాక్షాద్ధారణాదేవ వినియోగభఙ్గేన ఫలం కల్ప్యతే । యదా చాధ్యనసంస్కృతేన స్వాధ్యాయేన ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధో భావ్యమానోఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజన ఇతి స్థాపితం తదా యస్యాధ్యయనం తస్యైవ కర్మబ్రహ్మావబోధోఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజనో నాన్యస్య, యస్య చోపనయనసంస్కారస్తస్యైవాధ్యయనం, స చ ద్విజాతీనామేవేత్యుపనయనాభావేనాధ్యయనసంస్కారాభావాత్ పుస్తకాదిపఠితస్వాధ్యాయజన్యోఽర్థావబోధః శూద్రాణాం న ఫలాయ కల్పత ఇతి శాస్త్రీయసామర్థ్యాభావాన్న శూద్రో బ్రహ్మవిద్యాయామధిక్రియత ఇతి సిద్ధమ్ ।
యజ్ఞేఽనవకౢప్త ఇతి ।
యజ్ఞగ్రహణముపలక్షణార్థమ్ । విద్యాయామనవకౢప్త ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । సిద్ధవదభిధానస్య న్యాయపూర్వకత్వాన్న్యాయస్య చోభయత్ర సామ్యాత్ ।
ద్వితీయం పూర్వపక్షమనుభాషతే -
యత్పునః సంవర్గవిద్యాయామితి ।
దూషయతి -
న తల్లిఙ్గమ్ ।
కుతః ।
న్యాయాభావాత్ ।
న తావచ్ఛూద్రః సంవర్గవిద్యాయాం సాక్షాచ్చోద్యతే, యథా “ఎతయా నిషాదస్థపతిం యాజయేత్” ఇతి నిషాదస్థపతిః । కిన్త్వర్థవాదగతోఽయం శూద్రశబ్దః, స చాన్యతః సిద్ధమర్థవద్యోతయతి న తు ప్రాపయతీత్యధ్వరమీమాంసకాః । అస్మాకం తు అన్యపరాదపి వాక్యాదసతి బాధకే ప్రమాణాన్తరేణార్థోఽవగమ్యమానో విధినా చాపేక్షితః స్వీక్రియత ఎవ । న్యాయశ్చాస్మిన్నర్థే ఉక్తో బాధకః । నచ విధ్యపేక్షాస్తి, ద్విజాత్యధికారప్రతిలమ్భేన విధేః పర్యవసానాత్ । విధ్యుద్దేశగతత్వే త్వయం న్యాయోఽపోద్యతే వచనబలాన్నిషాదస్థపతివన్న త్వేష విధ్యుద్దేశగత ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాన్నార్థవాదమాత్రాచ్ఛూద్రాధికారసిద్ధిరితి భావః ।
అపి చ కిమర్థవాదబలాద్విద్యామాత్రేఽధికారః శూద్రస్య కల్పతే సంవర్గవిద్యాయాం వా న తావద్విద్యామాత్ర ఇత్యాహ -
కామం చాయమితి ।
నహి సంవర్గవిద్యాయామర్థవాదః శ్రుతో విద్యామాత్రేఽధికారిణముపనయత్యతిప్రసఙ్గాత్ । అస్తు తర్హి సంవర్గవిద్యాయామేవ శూద్రస్యాధికార ఇత్యత ఆహ -
అర్థవాదస్థత్వాదితి ।
తత్కిమేతచ్ఛూద్రపదం ప్రమత్తగీతం, న చైత్యద్యుక్తం, తుల్యం హి సామ్ప్రదాయికమిత్యత ఆహ -
శక్యతే చాయం శూద్రశబ్ద ఇతి ।
ఎవం కిలాత్రోపాఖ్యాయతే - జానశ్రుతిః పౌత్రాయణో బహుదాయీ శ్రద్ధాదేయో బహుపాక్యః ప్రియాతిథిర్బభూవ । స చ తేషు తేషు గ్రామనగరశృఙ్గాటకేషు వివిధానామన్నపానానాం పూర్ణానతిథిభ్య ఆవసథాన్ కారయామాస । సర్వత ఎత్యైతేష్వావసథేషు మమాన్నపానమర్థిన ఉపయోక్ష్యన్త ఇతి । అథాస్య రాజ్ఞో దానశౌణ్డస్య గుణగరిమసన్తోషితాః సన్తో దేవర్షయో హంసరూపమాస్థాయ తదనుగ్రహాయ తస్య నిదాఘసమయే దోషా హర్మ్యతలస్థస్యోపరి మాలామాబధ్యాజగ్ముః । తేషామగ్రేసరం హంసం సమ్బోధ్య పృష్ఠతః పతన్నేకతమో హంసః సాద్భుతమభ్యువాద । భో భో భల్లాక్ష భల్లాక్ష, జానశ్రుతేరస్య పౌత్రాయణస్య ద్యునిశం ద్యులోక ఆయతం జ్యోతిస్తన్మా ప్రసాఙ్క్షీర్మైతత్త్వా ధాక్షీదితి । తమేవముక్తవన్తమగ్రగామీ హంసః ప్రత్యువాచ । కం వరమేనమేతత్సన్తం సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థ । అయమర్థః - వర ఇతి సోపహాసమవరమాహ । అథవా వరో వరాకోఽయం జానశ్రుతిః । కమిత్యాక్షేపే । యస్మాదయం వరాకస్తస్మాత్కమేనం కిమ్భూతమేతం సన్తం ప్రాణిమాత్రం రైక్వమివ సయుగ్వానమాత్థ । యుగ్వా గన్త్రీ శకటీ తయా సహ వర్తత ఇతి స యుగ్వా రైక్వస్తమివ కమేనం ప్రాణిమాత్రం జానశ్రుతిమాత్థ । రైక్వస్య హి జ్యోతిరసహ్యం నత్వేతస్య ప్రాణిమాత్రస్య । తస్య హి భగవతః పుణ్యజ్ఞానసమ్భారసమ్భృతస్య రైక్వస్య బ్రహ్మవిదో ధర్మే త్రైలోక్యోదరవర్తిప్రాణభృన్మాత్రధర్మోఽన్తర్భవతి న పునా రైక్వధర్మకక్షాం కస్యచిద్ధర్మోఽవగాహత ఇతి । అథైష హంసవచనాదాత్మనోఽత్యన్తనికర్షముత్కర్షకాష్ఠాం చ రైక్వస్యోపశ్రుత్య విషణ్ణమానసో జానశ్రుతిః కితవ ఇవాక్షపరాజితః పౌనఃపున్యేన నిఃశ్వసన్నుద్వేలం కథం కథమపి నిశీథమతివాహయామ్బభూవ । తతో నిశావసానపిశునమనిభృతవన్దారువృన్దప్రారబ్ధస్తుతిసహస్రసంవలితం మఙ్గలతూర్యనిర్ఘోషమాకర్ణ్య తల్పతలస్థ ఎవ రాజా ఎకపదే యన్తారమాహూయాదిదేశ, వయస్య, రైక్వాహ్వయం బ్రహ్మవిదమేకరతిం సయుగ్వానమతివివిక్తేషు తేషు తేషు విపిననగనికుఞ్జనదీపులినాదిప్రదేశేష్వన్విష్య ప్రయత్నతోఽస్మభ్యమాచక్ష్వేతి । స చ తత్ర తత్రాన్విష్యన్ క్వచిదతివివిక్తే దేశే శకటస్యాధస్తాత్ పామానం కణ్డూయమానం బ్రాహ్మణాయనమద్రాక్షీత్ । తం చ దృష్ట్వా రైక్వోఽయం భవితేతి ప్రతిభావానుపవిశ్య సవినయమప్రాక్షీత్ , త్వమసి హే భగవన్ , సయుగ్వా రైక్వ ఇతి । తస్య చ రైక్వభావానుమతిం చ తైస్తైరిఙ్గితైర్గార్హస్థ్యేచ్ఛాం ధనాయాం చోన్నీయ యన్తా రాజ్ఞే నివేదయామాస । రాజా తు తం నిశమ్య గవాం షట్శతాని నిష్కం చ హారం చాశ్వతరీరథం చాదాయ సత్వరం రైక్వం ప్రతిచక్రమే । గత్వా చాభ్యువాద । హై రైక్వ, గవాం షట్శతానీమాని నిష్కశ్చ హారశ్చాయమశ్వతరీరథః, ఎతదాదత్స్వ, అనుశాధి మాం భగవన్నితి । తమేవముక్తవన్తం ప్రతి సాటోపం చ సస్పృహం చోవాచ రైక్వః । అహ హారేత్వా శూద్ర, తవైవ సహ గోభిరస్త్వితి । అహేతి నిపాతః సాటోపమామన్త్రణే । హారేణ యుక్తా ఇత్వా గన్త్రీ రథో హారేత్వా స గోభిః సహ తవైవాస్తు, కిమేతన్మాత్రేణ మమ ధనేనాకల్పవర్తినో గార్హస్థ్యస్య నిర్వాహానుపయోగినేతి భావః । ఆహరేత్వేతి తు పాఠోఽనర్థకతయా చ గోభిః సహేత్యత్ర ప్రతిసమ్బన్ధ్యనుపాదానేన చాచార్యైర్దూషితః । తదస్యామాఖ్యాయికాయాం శక్యః శూద్రశబ్దేన జానశ్రుతీ రాజన్యోఽప్యవయవవ్యుత్పత్త్యా వక్తుమ్ । స హి రైక్వః పరోక్షజ్ఞతాం చిఖ్యాపయిషురాత్మనో జానశ్రుతేః శూద్రేతి శుచం సూచయామాస । కథం పునః శూద్రశబ్దేన శుగుత్పన్నా సూచ్యత ఇతి ।
ఉచ్యతే -
తదాద్రవణాత్ ।
తద్వ్యాచష్టే - శుచమభిదుద్రావ జానశ్రుతిః । శుచం ప్రాప్తవానిత్యర్థః । శుచా వా జానశ్రుతిః దుద్రువే । శుచా ప్రాప్త ఇత్యర్థః । అథవా శుచా రైక్వం జానశ్రుతిర్దుద్రావ గతవాన్ । తస్మాత్తదాద్రవణాదితి తచ్ఛబ్దేన శుగ్వా జానశ్రుతిర్వా రైక్వో వా పరామృశ్యత ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౩౪ ॥
క్షత్రియత్వగతేశ్చోత్తరత్ర చైత్రరథేన లిఙ్గాత్ ।
ఇతశ్చ న జాతిశూద్రో జానశ్రుతిః - యత్కారణం
ప్రకరణనిరూపణే క్రియమాణే క్షత్రియత్వమస్య జానశ్రుతేరవగమ్యతే చైత్రరథేన లిఙ్గాదితి వ్యాచక్షాణః ప్రకరణం నిరూపయతి -
ఉత్తరత్ర హి సంవర్గవిద్యావాక్యశేషే ।
చైత్రరథేనాభిప్రతారిణా నిశ్చితక్షత్రియత్వేన సమానాయాం సంవర్గవిద్యాయాం సమభివ్యాహారాల్లిఙ్గాత్సన్దిగ్ధక్షత్రియభావో జానశ్రుతిః క్షత్రియో నిశ్చీయతే । “అథ హ శౌనకం చ కాపేయమభిప్రతారిణం చ కాక్షసేనిం సూదేన పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ బిభిక్షే”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౫) ఇతి ప్రసిద్ధయాజకత్వేన కాపేయేనాభిప్రతారిణో యోగః ప్రతీయతే । బ్రహ్మచారిభిక్షయా చాస్యాశూద్రత్వమవగమ్యతే । నహి జాతు బ్రహ్మచారీ శూద్రాన్ భిక్షతే । యాజకేన చ కాపేయేన యోగాద్యాజ్యోఽభిప్రతారీ । క్షత్రియత్వం చాస్య చైత్రరథిత్వాత్ । “తస్మాచ్చైత్రరథో నామైకః క్షత్రపతిరజాయత” ఇతి వచనాత్ । చైత్రరథిత్వం చాస్య కాపేయేన యాజకేన యోగాత్ ।
ఎతేన వై చిత్రరథం కాపేయా అయాజయన్నితి
ఛన్దోగానాం ద్విరాత్రే శ్రూయతే । తేన చిత్రరథస్య యాజకాః కాపేయాః । ఎష చాభిప్రతారీ చిత్రరథాదన్యః సన్నేవ కాపేయానాం యాజ్యో భవతి । యది చైత్రరథిః స్యాత్ సమానాన్వయానాం హి ప్రాయేణ సమానాన్వయా యాజకా భవన్తి । తస్మాచ్చైత్రరథిత్వాదభిప్రతారీ కాక్షసేనిః క్షత్రియః । తత్సమభివ్యాహారాచ్చ జానశ్రుతిరపి క్షత్రియః సమ్భావ్యతే ।
ఇతశ్చ క్షత్రియో జానశ్రుతిరిత్యాహ -
క్షత్తృప్రేషణాద్యైశ్వర్యయోగాచ్చ ।
క్షత్తృప్రేషణే చార్థసమ్భవే చ తాదృశస్య వదాన్యప్రష్ఠస్యైశ్వర్యం ప్రాయేణ క్షత్రియస్య దృష్టం యుధిష్ఠిరాదివదితి ॥ ౩౫ ॥
సంస్కారపరామర్శాత్తదభావాభిలాపాచ్చ ।
న కేవలముపనీతాధ్యయనవిధిపరామర్శేన న శూద్రస్యాధికారః కిన్తు తేషు తేషు విద్యోపదేశప్రదేషూపనయనసంస్కారపరామర్శాత్ శూద్రస్య తదభావాభిధానాద్బ్రహ్మవిద్యాయామనధికార ఇతి ।
నన్వనుపనీతస్యాపి బ్రహ్మోపదేశః శ్రూయతే - “తాన్హానుపనీయైవ” (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౭) ఇతి । తథా శూద్రస్యానుపనీతస్యైవాధికారో భవీష్యతీత్యత ఆహ -
తాన్హానుపనీయైవేత్యపి ప్రదర్శితైవోపనయనప్రాప్తిః ।
ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య యేషాముపనయనం ప్రాప్తం తేషామేవ తన్నిషిధ్యతే । తచ్చ ద్విజాతీనామితి ద్విజాతయ ఎవ నిషిద్ధోపనయనా అధిక్రియన్తే న శూద్ర ఇతి ॥ ౩౬ ॥
తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తేః ।
సత్యకామో హ వై జాబాలః ప్రమీతపితృకః స్వాం మాతరం జబాలాం పప్రచ్ఛ, అహమాచార్యకులే బ్రహ్మచర్యం చరిష్యామి, తద్బ్రవీతు భవతీ కిఙ్గోత్రోఽహమితి । సాబ్రవీత్ । త్వజ్జనకపరిచరణపరతయా నాహమజ్ఞాసిషం గోత్రం తవేతి । స త్వాచార్యం గౌతమముపససాద । ఉపసద్యోవాచ, హే భగవన్ , బ్రహ్మచర్యముపేయాం త్వయీతి । స హోవాచ, నావిజ్ఞాతగోత్ర ఉపనీయత ఇతి కిఙ్గోత్రోఽసీతి । అథోవాచ సత్యకామో నాహం వేద స్వం గోత్రం, స్వాం మాతరం జబాలామపృచ్ఛం, సాపి న వేదేతి । తదుపశ్రుత్యాభ్యధాద్గౌతమః, నాద్విజన్మన ఆర్జవయుక్తమీదృశం వచః, తేనాస్మిన్న శూద్రత్వసమ్భావనాస్తీతి త్వాం ద్విజాతిజన్మానముపనేష్య ఇత్యుపనేతుమనుశాసితుం చ జాబాలం గౌతమః ప్రవృత్తః । తేనాపి శూద్రస్య నాధికార ఇతి విజ్ఞాయతే ।
న సత్యాదగా ఇతి ।
న సత్యమతిక్రాన్తవానసీతి ॥ ౩౭ ॥
శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధాత్సమృతేశ్చ ।
నిగదవ్యాఖ్యానేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౩౮ ॥
కమ్పనాత్ ।
ప్రాణవజ్రశ్రుతిబలాద్వాక్యం ప్రకరణం చ భఙ్క్త్వా వాయుః పఞ్చవృత్తిరాధ్యాత్మికో బాహ్యశ్చాత్ర ప్రతిపాద్యః । తథాహి - ప్రాణశబ్దో ముఖ్యో వాయావాధ్యాత్మికే, వజ్రశబ్దశ్చాశనౌ । అశనిశ్చ వాయుపరిణామః । వాయురేవ హి బాహ్యో ధూమజ్యోతిఃసలిలసంవలితః పర్జన్యభావేన పరిణతో విద్యుత్స్తనయిత్నువృష్ట్యశనిభావేన వివర్తతే । యద్యపి చ సర్వం జగదితి సవాయుకం ప్రతీయతే తథాపి సర్వశబ్ద ఆపేక్షికోఽపి న స్వాభిధేయం జహాతి కిన్తు సఙ్కుచద్వృత్తిర్భవతి । ప్రాణవజ్రశబ్దౌ తు బ్రహ్మవిషయత్వే స్వార్థమేవ త్యజతః । తస్మాత్ స్వార్థత్యాగాద్వరం వృత్తిసఙ్కోచః, స్వార్థలేశావస్థానాత్ । అమృతశబ్దోఽపి మరణాభావవచనో న సార్వకాలికం తదభావం బ్రూతే, జ్యోతిర్జీవితయాపి తదుపపత్తేః । యథా అమృతా దేవా ఇతి । తస్మాత్ప్రాణవజ్రశ్రుత్యనురోధాద్వాయురేవాత్ర వివక్షితో న బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
కమ్పనాత్ ।
సవాయుకస్య జగతః కమ్పనాత్ , పరమాత్మైవ శబ్దాత్ప్రమిత ఇతి మణ్డూకప్లుత్యానుషజ్జతే । బ్రహ్మణో హి బిభ్యదేతజ్జగత్కృత్స్నం స్వవ్యాపారే నియమేన ప్రవర్తతే న తు మర్యాదామతివర్తతే ।
ఎతదుక్తం భవతి - న శ్రుతిసఙ్కోచమాత్రం శ్రుత్యర్థపరిత్యాగే హేతుః, అపి తు పూర్వాపరవాక్యైకవాక్యతాప్రకరణాభ్యాం సంవలితః శ్రుతిసఙ్కోచః । తదిదముక్తమ్ -
పూర్వాపరయోర్గ్రన్థభాగయోర్బ్రహ్మైవ నిర్దిశ్యమానముపలభామహే । ఇహైవ కథమన్తరాలే వాయుం నిర్దిశ్యమానం ప్రతిపద్యేమహీతి ।
తదనేన వాక్యైకవాక్యతా దర్శితా ।
ప్రకరణాదపి
ఇతి భాష్యేణ ప్రకరణముక్తమ్ । యత్ఖలు పృష్టం తదేవ ప్రధానం ప్రతివక్తవ్యమితి తస్య ప్రకరణమ్ । పృష్టాదన్యస్మింస్తూచ్యమానే శాస్త్రమప్రమాణం భవేదసమ్బద్ధప్రలాపిత్వాత్ ।
యతు వాయువిజ్ఞానాత్క్వచిదమృతత్వమభిహితమాపేక్షికం తదితి ।
'అపపునర్మృత్యుం జయతి” ఇతి శ్రుత్యా హ్యపమృత్యోర్విజయ ఉక్తో నతు పరమమృత్యువిజయ ఇత్యాపేక్షికత్వం, తచ్చ తత్రైవ ప్రకరణాన్తరకరణేన హేతునా । న కేవలమపశ్రుత్యా తదాపేక్షికమపి తు పరమాత్మానమభిధాయ “అతోఽన్యదార్తమ్” (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి వాయ్వాదేరార్తత్వాభిధానాత్ । నహ్యార్తాభ్యాసాదనార్తో భవతీతి భావః ॥ ౩౯ ॥
జ్యోతిర్దర్శనాత్ ।
అత్ర హి జ్యోతిఃశబ్దస్య తేజసి ముఖ్యత్వాత్ , బ్రహ్మణి జఘన్యత్వాత్ , ప్రకరణాచ్చ శ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్ , పూర్వవచ్ఛ్రుతిసఙ్కోచస్య చాత్రాభావాత్ , ప్రత్యుత బ్రహ్మజ్యోతిఃపక్షే క్త్వాశ్రుతేః పూర్వకాలార్థాయాః పీడనప్రసఙ్గాత్ , సముత్థానశ్రుతేశ్చ తేజ ఎవ జ్యోతిః । తథాహి - సముత్థానముద్గమనముచ్యతే, న తు వివేకవిజ్ఞానమ్ । ఉద్గమనం చ తేజఃపక్షేఽర్చిరాదిమార్గేణోపపద్యతే । ఆదిత్యశ్చార్చిరాద్యపేక్షయా పరం జ్యోతిర్భవతీతి తదుపసమ్పద్య తస్య సమీపే భూత్వా స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే, కార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్తౌ క్రమేణ ముచ్యతే । బ్రహ్మజ్యోతిఃపక్షే తు బ్రహ్మ భూత్వా కా పరా స్వరూపనిష్పత్తిః । నచ దేహాదివివిక్తబ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కారో వృత్తిరూపోఽభినిష్పత్తిః । సా హి బ్రహ్మభూయాత్ప్రాచీనా న తు పరాచీనా । సేయముపసమ్పద్యేతి క్త్వాశ్రుతేః పీడా । తస్మాత్తిసృభిః శ్రుతిభిః ప్రకరణబాధనాత్తేజ ఎవాత్ర జ్యోతిరితి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
పరమేవ బ్రహ్మ జ్యోతిఃశబ్దమ్ । కస్మాత్ । దర్శనాత్ । తస్య హీహ ప్రకరణే అనువృత్తిర్దృశ్యతే ।
యత్ఖలు ప్రతిజ్ఞాయతే, యచ్చ మధ్యే పరామృశ్యతే, యచ్చోపసంహ్రియతే, స ఎవ ప్రధానం ప్రకరణార్థః । తదన్తఃపాతినస్తు సర్వే తదనుగుణతయా నేతవ్యాః, నతు శ్రుత్యనురోధమాత్రేణ ప్రకరణాదపక్రష్టవ్యా ఇతి హి లోకస్థితిః । అన్యథోపాంశుయాజవాక్యే జామితాదోషోపక్రమే తత్ప్రతిసమాధానోపసంహారే చ తదన్తఃపాతినో “విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యః” ఇత్యాదయో విధిశ్రుత్యనురోధేన పృథగ్విధయః ప్రసజ్యేరన్ । తత్కిమిదానీం “తిస్ర ఎవ సాహ్నస్యోపసదః కార్యా ద్వాదశాహీనస్య” ఇతి ప్రకరణానురోధాత్సాముదాయప్రసిద్ధిబలలబ్ధమహర్గణాభిధానం పరిత్యజ్యాహీనశబ్దః కథమప్యవయవవ్యుత్పత్త్యా సాన్నం జ్యోతిష్టోమమభిధాయ తత్రైవ ద్వాదశోపసత్తాం విధత్తామ్ । స హి కృత్స్నవిధానాన్న కుతశ్చిదపి హీయతే క్రతోరిత్యహీనః శక్యో వక్తుమ్ । మైవమ్ । అవయవప్రసిద్ధేః సముదాయప్రసిద్ధిర్బలీయసీతి శ్రుత్యా ప్రకరణబాధనాన్న ద్వాదశోపసత్తామహీనగుణయుక్తే జ్యోతిష్టోమే శక్నోతి విధాతుమ్ । నాప్యతోఽపకృష్టం సదహర్గణస్య విధత్తే । పరప్రకరణేఽన్యధర్మవిధేరన్యాయ్యత్వాత్ । అసమ్బద్ధపదవ్యవాయవిచ్ఛిన్నస్య ప్రకరణస్య పునరనుసన్ధానక్లేశాత్ । తేనానపకృష్టేనైవ ద్వాదశాహీనస్యేతివాక్యేన సాహ్నస్య తిస్ర ఉసపదః కార్యా ఇతి విధిం స్తోతుం ద్వాదశాహవిహితా ద్వాదశోపసత్తా తత్ప్రకృతిత్వేన చ సర్వాహీనేషు ప్రాప్తా నివీతాదివదనూద్యతే । తస్మాదహీనశ్రుత్యా ప్రకరణబాధేఽపి న ద్వాదశాహీనస్యేతి వాక్యస్య ప్రకరణాదపకర్షః । జ్యోతిష్టోమప్రకరణామ్నాతస్య పూషాద్యనుమన్త్రణమన్త్రస్య యల్లిఙ్గబలాత్ప్రకరణబాధేనాపకర్షస్తదగత్యా । పౌష్ణాదౌ చ కర్మణి తస్యార్థవత్త్వాత్ । ఇహ త్వపకృష్టస్యార్చిరాదిమార్గోపదేశే ఫలస్యోపాయమార్గప్రతిపాదకేఽతివిశదే “ఎష సమ్ప్రసాదః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇతి వాక్యస్యావిశదైకదేశమాత్రప్రతిపాదకస్య నిష్ప్రయోజనత్వాత్ । నచ ద్వాదశాహీనస్యేతివద్యథోక్తాత్మధ్యానసాధనానుష్ఠానం స్తోతుమేష సమ్ప్రసాద ఇతి వచనమర్చిరాదిమార్గమనువదతీతి యుక్తమ్ , స్తుతిలక్షణాయాం స్వాభిధేయసంసర్గతాత్పర్యపరిత్యాగప్రసఙ్గాత్ ద్వాదశాహీనస్యేతి తు వాక్యే స్వార్థసంసర్గతాత్పర్యే ప్రకరణవిచ్ఛేదస్య ప్రాప్తానువదమాత్రస్య చాప్రయోజనత్వమితి స్తుత్యర్థో లక్ష్యతే । న చైతద్దోషభయాత్సముదాయప్రసిద్ధిముల్లఙ్ఘయావయవప్రసిద్ధిముపాశ్రిత్య సాహ్నస్యైవ ద్వాదశోపసత్తాం విధాతుమర్హతి, త్రిత్వద్వాదశత్వయోర్వికల్పప్రసఙ్గాత్ । నచ సత్యాం గతౌ వికల్పో న్యాయ్యః । సాహ్నాహీనపదయోశ్చ ప్రకృతజ్యోతిష్టోమాభిధాయినోరానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । ప్రకరణాదేవ తదవగతేః । ఇహ తు స్వార్థసంసర్గతాత్పర్యే నోక్తదోషప్రసఙ్గ ఇతి పౌర్వాపర్యాలోచనయా ప్రకరణానురోధాద్రూఢిమపి పూర్వకాలతామపి పరిత్యజ్య ప్రకరణానుగుణ్యేన జ్యోతిః పరం బ్రహ్మ ప్రతీయతే । యత్తూక్తం ముముక్షోరాదిత్యప్రాప్తిరభిహితేతి । నాసావాత్యన్తికో మోక్షః, కిన్తు కార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్తిః । నచ క్రమముక్త్యభిప్రాయం స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి వచనమ్ । నహ్యేతత్ప్రకరణోక్తబ్రహ్మతత్త్వవిదుషో గత్యుత్క్రాన్తీ స్తః । తథా చ శ్రుతిః - “న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి అత్రైవ సమనీయన్తే” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । నచ తద్ద్వారేణ క్రమముక్తిః । అర్చిరాదిమార్గస్య హి కార్యబ్రహ్మలోకప్రాపకత్వం న తు బ్రహ్మభూయహేతుభావః । జీవస్య తు నిరూపాధినిత్యశుద్ధబుద్ధబ్రహ్మభావసాక్షాత్కారహేతుకే మోక్షే కృతమర్చిరాదిమార్గేణ కార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్త్యా । అత్రాపి బ్రహ్మవిదస్తదుపపత్తేః । తస్మాన్న జ్యోతిరాదిత్యముపసమ్పద్య సమ్ప్రసాదస్య జీవస్య స్వేన రూపేణ పారమార్థికేన బ్రహ్మణాభినిష్పత్తిరాఞ్జసీతి శ్రుతేరత్రాపి క్లేశః । అపిచ పరం జ్యోతిః స ఉత్తమపురుష ఇతీహైవోపరిష్టాద్విశేషణాత్తేజసో వ్యావర్త్య పురుషవిషయత్వేనావస్థాపనాజ్జ్యోతిఃపదస్య, పరమేవ బ్రహ్మ జ్యోతిః న తు తేజ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౪౦ ॥
ఆకాశోఽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ ।
యద్యపి “ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౨) ఇత్యత్ర బ్రహ్మలిఙ్గదర్శనాదాకాశః పరమాత్మేతి వ్యుత్పాదితం, తథాపి తద్వదత్ర పరమాత్మలిఙ్గదర్శనాభావాన్నామరూపనిర్వహణస్య భూతాకాశేఽప్యవకాశదానేనోపపత్తేరకస్మాచ్చ రూఢిపరిత్యాగస్యాయోగాత్ , నామరూపే అన్తరా బ్రహ్మేతి చ నాకాశస్య నామరూపయోర్నిర్వహితురన్తరాలత్వమాహ, అపి తు బ్రహ్మణః, తేన భూతాకాశో నామరూపయోర్నిర్వహితా । బ్రహ్మ చైతయోరన్తరాలం మధ్యం సారమితి యావత్ । న తు నిర్వోఢైవ బ్రహ్మ, అన్తరాలం వా నిర్వాఢృ । తస్మాత్ప్రసిద్ధేర్భూతాకాశో న తు బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - పరమేవాకాశం బ్రహ్మ,
కస్మాత్ , అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ ।
నామరూపమాత్రనిర్వాహకమిహాకాశముచ్యతే । భూతాకాశం చ వికారత్వేన నామరూపాన్తఃపాతి సత్ కథమాత్మానముద్వహేత్ । నహి సుశిక్షితోఽపి విజ్ఞానీ స్వేన స్కన్ధేనాత్మానం వోఢుముత్సహతే । నచ నామరూపశ్రుతిరవిశేషతః ప్రవృత్తా భూతాకాశవర్జం నామరూపాన్తరే సఙ్కోచయితుం సతి సమ్భవే యుజ్యతే । నచ నిర్వాహకత్వం నిరఙ్కుశమవగతం బ్రహ్మలిఙ్గం కథఞ్చిత్క్లేశేన పరతన్త్రే నేతుముచితమ్ “అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ స్రష్టృత్వమతిస్ఫుటం బ్రహ్మలిఙ్గమత్ర ప్రతీయతే । బ్రహ్మరూపతయా చ జీవస్య వ్యాకర్తృత్వే బ్రహ్మణ ఎవ వ్యాకర్తృత్వముక్తమ్ । ఎవం చ నిర్వహితురేవాన్తరాలతోపపత్తేరన్యో నిర్వహితాఽన్యచ్చాన్తరాలమిత్యర్థభేదకల్పనాపి న యుక్తా । తథా చ తే నామరూపే యదన్తరేత్యయమర్థాన్తరవ్యపదేశ ఉపపన్నో భవత్యాకాశస్య । తస్మాదర్థాన్తరవ్యపదేశాత్ , తథా “తద్బ్రహ్మ తదమృతమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి వ్యపదేశాద్బ్రహ్మైవాకాశమితి సిద్ధమ్ ॥ ౪౧ ॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన ।
'ఆదిమధ్యావసానేషు సంసారిప్రతిపాదనాత్ । తత్పరే గ్రన్థసన్దర్భే సర్వం తత్రైవ యోజ్యతే” ॥ సంసార్యేవ తావదాత్మాహఙ్కారాస్పదప్రాణాదిపరీతః సర్వజనసిద్ధః । తమేవ చ “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతిసన్దర్భ ఆదిమధ్యావసానేష్వామృశతీతి తదనువాదపరో భవితుమర్హతి । ఎవం చ సంసార్యాత్మైవ కిఞ్చిదపేక్ష్య మహాన్ , సంసారస్య చానాదిత్వేనానాదిత్వాదజ ఉచ్యతే, న తు తదతిరిక్తః కశ్చిదత్ర నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః ప్రతిపాద్యః । యత్తు సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోః ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్త ఇతి భేదం మన్యసే, నాసౌ భేదః కిన్త్వయమాత్మశబ్దః స్వభావవచనః, తేన సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యవస్థాయాం విశేషవిషయాభావాత్సమ్పిణ్డితప్రజ్ఞేన ప్రాజ్ఞేనాత్మనా స్వభావేన పరిష్వక్తో న కిఞ్చిద్వేదేత్యభేదేఽపి భేదవదుపచారేణ యోజనీయమ్ । యథాహుః - “ప్రాజ్ఞః సమ్పిణ్డితప్రజ్ఞః” ఇతి । ప్రత్యాదయశ్చ శబ్దాః సంసారిణ్యేవ కార్యకరణసఙ్ఘాతాత్మకస్య జగతో జీవకర్మార్జితతయా తద్భోగ్యతయా చ యోజనీయాః । తస్మాత్సంసార్యేవానూద్యతే న తు పరమాత్మా ప్రతిపాద్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన వ్యపదేశాదిత్యనువర్తతే । అయమభిసన్ధిః - కిం సంసారిణోఽన్యః పరమాత్మా నాస్తి, తస్మాత్సంసార్యాత్మపరం “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి వాక్యమ్ , ఆహోస్విదిహ సంసారివ్యతిరేకేణ పరమాత్మనోఽసఙ్కీర్తనాత్సంసారిణశ్చాదిమధ్యావసానేష్వవమర్శనాత్సంసార్యాత్మపరం, న తావత్సంసార్యతిరిక్తస్య తస్యాభావః । తత్ప్రతిపాదకా హి శతశ ఆగమాః “ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) “గతిసామాన్యాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇత్యాదిభిః సూత్రసన్దర్భైరుపపాదితాః । న చాత్రాపి సంసార్యతిరిక్తపరమాత్మసఙ్కీర్తనాభావః, సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోస్తత్సఙ్కీర్తనాత్ । నచ ప్రాజ్ఞస్య పరమాత్మనో జీవాద్భేదేన సఙ్కీర్తనం సతి సమ్భవే రాహోః శిర ఇతివదౌపచారికం యుక్తమ్ । నచ ప్రాజ్ఞశబ్దః ప్రజ్ఞాప్రకర్షశాలిని నిరూఢవృత్తిః కథఞ్చిదజ్ఞవిషయో వ్యాఖ్యాతుముచితః । నచ ప్రజ్ఞాప్రకర్షోఽసఙ్కుచద్వృత్తిర్విదితసమస్తవేదితవ్యాత్సర్వవిదోఽన్యత్ర సమ్భవతి । న చేత్థమ్భూతో జీవాత్మా । తస్మాత్సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన జీవాత్ప్రాజ్ఞస్య పరమాత్మనో వ్యపదేశాత్ “యోఽయం విజ్ఞానమయః”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదినా జీవాత్మానం లోకసిద్ధమనూద్య తస్య పరమాత్మభావోఽనధిగతః ప్రతిపాద్యతే । నచ జీవాత్మానువాదమాత్రపరాణ్యేతాని వచాంసి । అనధిగతార్థావబోధనపరం హి శాబ్దం ప్రమాణం, న త్వనువాదమాత్రనిష్ఠం భవితుమర్హతి । అత ఎవ చ సంసారిణః పరమాత్మభావవిధానాయాదిమధ్యావసానేష్వనువాద్యతయాఽవమర్శ ఉపపద్యతే । ఎవం చ మహత్త్వం చాజత్వం చ సర్వగతస్య నిత్యస్యాత్మనః సమ్భవాన్నాపేక్షికం కల్పయిష్యతే ।
యస్తు మధ్యే బుద్ధాన్తాద్యవస్థోపన్యాసాదితి ।
నానేనావస్థావత్త్వం వివక్ష్యతే । అపి త్వవస్థానాముపజనాపాయధర్మకత్వేన తదతిరిక్తమవస్థారహితం పరమాత్మానం వివక్షతి, ఉపరితనవాక్యసన్దర్భాలోచనాదితి ॥ ౪౨ ॥
పత్యాదిశబ్దేభ్యః ।
సర్వస్య వశీ ।
వశః సామర్థ్యం సర్వస్య జగతః ప్రభవత్యయమ్ , వ్యూహావస్థానసమర్థ ఇతి । అత ఎవ సర్వస్యేశానః, సామర్థ్యేన హ్యయముక్తేన సర్వస్యేష్టే, తదిచ్ఛానువిధానాజ్జగతః । అత ఎవ సర్వస్యాధిపతిః సర్వస్య నియన్తా । అన్తర్యామీతి యావత్ । కిఞ్చ స ఎవంభూతో హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషో విజ్ఞానమయో న సాధునా కర్మణా భూయానుత్కృష్టో భవతీత్యేవమాద్యాః శ్రుతయోఽసంసారిణం పరమాత్మానమేవ ప్రతిపాదయన్తి । తస్మాజ్జీవాత్మానం మానాన్తరసిద్ధమనూద్య తస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదనపరో “యోఽయం విజ్ఞానమయః”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదివాక్యసన్దర్భ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౪౩ ॥
ఇతి శ్రీమద్వాచస్పతిమిశ్రవిరచితశారీరకభగవత్పాదభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః ॥ ౩ ॥
॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయస్య జ్ఞేయబ్రహ్మప్రతిపాదకాస్పష్టశ్రుతిసమన్వయాఖ్యస్తృతీయః పాదః ॥
ఆనుమానికమప్యేకేషామితిచేన్న శారీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ ।
స్యాదేతత్ । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ బ్రహ్మణో లక్షణముక్తమ్ - “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి । తచ్చేదం లక్షణం న ప్రధానాదౌ గతం, యేన వ్యభిచారాదలక్షణం స్యాత్ , కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి “ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇతి ప్రతిపాదితమ్ । గతిసామాన్యం చ వేదాన్తవాక్యానాం బ్రహ్మకారణవాదం ప్రతి విద్యతే, న ప్రధానకారణవాదం ప్రతీతి ప్రపఞ్చితమధస్తతేన సూత్రసన్దర్భేణ । తత్కిమవశిష్యతే యదర్థముత్తరః సన్దర్భ ఆరభ్యతే । నచ “మహతః పరమవ్యక్తమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇత్యాదీనాం ప్రధానే సమన్వయేఽపి వ్యభిచారః । నహ్యేతే ప్రధానకారణత్వం జగత ఆహుః, అపితు ప్రధానసద్భావమాత్రమ్ । నచ తత్సద్భావమాత్రేణ “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి బ్రహ్మలక్షణస్య కిఞ్చిద్ధీయతే ।
తస్మాదనర్థక ఉత్తరః సన్దర్భ ఇత్యత ఆహ -
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయేతి ।
న ప్రధానసద్భావమాత్రం ప్రతిపాదయన్తి “మహతః పరమవ్యక్తమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) “అజామేకామ్” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యాదయః, కిన్తు జగత్కారణం ప్రధానమితి । “మహతః పరమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇత్యత్ర హి పరశబ్దోఽవిప్రకృష్టపూర్వకాలత్వమాహ । తథా చ కారణత్వమ్ । “అజామేకామ్”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యాదీనాం తు కారణత్వాభిధానమతిస్ఫుటమ్ । ఎవం చ లక్షణవ్యభిచారాదవ్యభిచారాయ యుక్త ఉత్తరసన్దర్భారమ్భ ఇతి ।
పూర్వపక్షయతి -
తత్ర య ఎవేతి ।
సాఙ్ఖ్యప్రవాదరూఢిమాహ -
తత్రావ్యక్తమితి ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రసిద్ధేర్న కేవలం రూఢిః, అవయవప్రసిద్ధ్యాప్యయమేవార్థోఽవగమ్యత ఇత్యాహ -
న వ్యక్తమితి ।
శాన్తఘోరమూఢశబ్దాదిహీనత్వాచ్చేతి । శ్రుతిరుక్తా । స్మృతిశ్చ సాఙ్ఖీయా । న్యాయశ్చ - “భేదానాం పరిమాణాత్సమన్వయాచ్ఛక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ । కారణకార్యవిభాగాదవిభాగాద్వైశ్వరూప్యస్య ॥ కారణమస్త్యవ్యక్తమ్” ఇతి । నచ “మహతః పరమవ్యక్తమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి ప్రకరణపరిశేషాభ్యామవ్యక్తపదం శరీరగోచరమ్ । శరీరస్య శాన్తఘోరమూఢరూపశబ్దాద్యాత్మకత్వేనావ్యక్తత్వానుపపత్తేః ।
తస్మాత్ప్రధానమేవావ్యక్తముచ్యత ఇతి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే -
నైతదేవమ్ । న హ్యేతత్కాఠకం వాక్యమితి ।
లౌకికీ హి ప్రసిద్ధీ రూఢిర్వేదార్థనిర్ణయే నిమిత్తం, తదుపాయత్వాత్ । యథాహుః - “య ఎవ లౌకికాః శబ్దాస్త ఎవ వైదికాస్త ఎవ చైషామర్థాః” ఇతి । నతు పరీక్షకాణాం పారిభాషికీ, పౌరుషేయీ హి సా న వేదార్థనిర్ణయనిబన్ధనసిద్ధౌ(యనిమిత్తం పో ? )షధాదిప్రసిద్ధివత్ । తస్మాద్రూఢితస్తావన్న ప్రధానం ప్రతీయతే । యోగస్త్వన్యత్రాపి తుల్యః । తదేవమవ్యక్తశ్రుతావన్యథాసిద్ధాయాం ప్రకరణపరిశేషాభ్యాం శరీరగోచరోఽయమవ్యక్తశబ్దః । యథా చాస్య తద్గోచరత్వముపపద్యతే తథాగ్రే దర్శయిష్యతి । తేషు శరీరాదిషు మధ్యే విషయాంస్తద్గోచరాన్ విద్ధి । యథాశ్వోఽధ్వానమాలమ్బ్య చలత్యేవమిన్ద్రియహయాః స్వగోచరమాలమ్బ్యేతి । ఆత్మా భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణః । కథమ్ , ఇన్ద్రియమనోయుక్తం యోగో యథా భవతి । ఇన్ద్రియార్థమనః సంనికర్షేణ హ్యాత్మా గన్ధాదీనాం భోక్తా ।
ప్రధానస్యాకాఙ్క్షావతో వచనం ప్రకరణమితి గన్తవ్యం విష్ణోః పరమం పదం ప్రధానమితి తదాకాఙ్క్షామవతారయతి -
తైశ్చేన్ద్రియాదిభిరసంయతైరితి ।
అసంయమాభిధానం వ్యతిరేకముఖేన సంయమవదాతీకరణమ్ । పరశబ్దః శ్రేష్ఠవచనః ।
నన్వాన్తరత్వేన యది శ్రేష్ఠత్వం తదేన్ద్రియాణామేవ బాహ్యేభ్యో గన్ధాధిభ్యః శ్రేష్ఠత్వం స్యాదిత్యత ఆహ -
అర్థా యే శబ్దాదయ ఇతి ।
నాన్తరత్వేన శ్రేష్ఠత్వమపి తు ప్రధానతయా, తచ్చ వివక్షాధీనం, గ్రహేభ్యశ్చేన్ద్రియేభ్యోఽతిగ్రహతయార్థానాం ప్రాధాన్యం శ్రుత్యా వివక్షితమితీన్ద్రియేభ్యోఽర్థానాం ప్రాధాన్యాత్పరత్వం భవతి । ఘ్రాణజిహ్వావాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోహస్తత్వచో హి ఇన్ద్రియాణి శ్రుత్యాష్టౌ గ్రహా ఉక్తాః । గృహ్ణన్తి వశీకుర్వన్తి ఖల్వేతాని పురుషపశుమితి । న చైతని స్వరూపవతో వశీకర్తుమీశతే, యావదస్మై పురుషపశవే గన్ధరసనామరూపశబ్దకామకర్మస్పర్శాన్నోపహరన్తి । అత ఎవ గన్ధాదయోఽష్టావతిగ్రహాః, తదుపహారేణ గ్రహాణాం గ్రహత్వోపపత్తేః ।
తదిదముక్తమ్ -
ఇన్ద్రియాణాం గ్రహణం విషయాణామతిగ్రహత్వమితి శ్రుతిప్రసిద్ధేరితి ।
గ్రహత్వేనేన్ద్రియైః సామ్యేఽపి మనసః స్వగతేన విశేషేణార్థేభ్యః పరత్వమాహ -
విషయేభ్యశ్చ మనసః పరత్వమితి ।
కస్మాత్పుమాన్ రథిత్వేనోపక్షిప్తో గృహ్యత ఇత్యత ఆహ -
ఆత్మశబ్దాదితి ।
తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।
శ్రేష్ఠత్వే హేతుమాహ -
భోక్తుశ్చేతి ।
తదనేన జీవాత్మా స్వామితయా మహానుక్తః । అథవా శ్రుతిస్మృతిభ్యాం హైరణ్యగర్భీ బుద్ధిరాత్మశబ్దేనోచ్యత ఇత్యాహ -
అథవేతి ।
పూరితి ।
భోగ్యజాతస్య బుద్ధిరధికరణమితి బుద్ధిః పూః । తదేవం సర్వాసాం బుద్ధీనాం ప్రథమజహిరణ్యగర్భబుద్ధ్యేకనీడతయా హిరణ్యగర్భబుద్ధేర్మహత్త్వం చాపనాదా(చోపాదానా ?)త్మత్వం చ । అత ఎవ బుద్ధిమాత్రాత్పృథక్కరణముపపన్నమ్ ।
నన్వేతస్మిన్పక్షే హిరణ్యగర్భబుద్ధేరాత్మత్వాన్న రథిన ఆత్మనో భోక్తురత్రోపాదానమితి న రథమాత్రం పరిశిష్యతేఽపి తు రథవానపీత్యత ఆహ -
ఎతస్మింస్తు పక్ష ఇతి ।
యథా హి సమారోపితం ప్రతిబిమ్బం బిమ్బాన్న వస్తుతో భిద్యతే తథా న పరమాత్మనో విజ్ఞానాత్మా వస్తుతో భిద్యత ఇతి పరమాత్మైవ రథవానిహోపాత్తస్తేన రథమాత్రం పరిశిష్టమితి ।
అథ రథాదిరూపకకల్పనాయాః శరీరాదిషు కిం ప్రయోజనమిత్యత ఆహ -
శరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాసంయుక్తస్య హీతి ।
వేదనా సుఖాద్యనుభవః । ప్రత్యర్థమఞ్చతీతి ప్రత్యగాత్మేహ జీవోఽభిమతస్తస్య బ్రహ్మావగతిః ।
న చ జీవస్య బ్రహ్మత్వం మానాన్తరసిద్ధం, యేనాత్ర నాగమోఽపేక్ష్యేతేత్యాహ -
తథా చేతి ।
వాగితి ఛాన్దసో ద్వితీయాలోపః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧ ॥
పూర్వపక్షిణోఽనుశయబీజనిరాకరణపరం సూత్రమ్ -
సూక్ష్మం తు తదర్హత్వాత్ ।
ప్రకృతేర్వికారాణామనన్యత్వాత్ప్రకృతేరవ్యక్తత్వం వికార ఉపచర్యతే । యథా “గోభిః శ్రీణీత”(ఋ. సం. ౯ । ౪౬ । ౪) ఇతి గోశబ్దస్తాద్వికారే పయసి ।
అవ్యక్తాత్కారణాత్ వికారణామనన్యత్వేనావ్యక్తశబ్దార్హత్వే ప్రమాణమాహ -
తథా చ శ్రుతిరితి ।
అవ్యాకృతమవ్యక్తమిత్యనర్థాన్తరమ్ । నన్వేవం సతి ప్రధానమేవాభ్యుపేతం భవతి, సుఖదుఃఖమోహాత్మకం హి జగదేవంభూతాదేవ కారణాద్భవితుమర్హతి, కారణాత్మకత్వాత్కార్యస్య । యచ్చ తస్య సుఖాత్మకత్వం తత్సత్త్వమ్ । యచ్చ తస్య దుఃఖాత్మకత్వం తద్రజః । యచ్చ తస్య మోహాత్మకత్వం తత్తమః । తథా చావ్యక్తం ప్రధానమేవాభ్యుపేతమితి ॥ ౨ ॥
శఙ్కానిరాకరణార్థం సూత్రమ్ -
తదధీనత్వాదర్థవత్ ।
ప్రధానం హి సాఙ్ఖ్యానాం సేశ్వరాణామనీశ్వరాణాం వేశ్వరాత్ క్షేత్రజ్ఞేభ్యో వా వస్తుతో భిన్నం శక్యం నిర్వక్తుమ్ । బ్రహ్మణస్త్వియమవిద్యా శక్తిర్మాయాదిశబ్దవాచ్యా న శక్యా తత్త్వేనాన్యత్వేన వా నిర్వక్తుమ్ । ఇదమేవాస్యా అవ్యక్తత్వం యదనిర్వాచ్యత్వం నామ । సోఽయమవ్యాకృతవాదస్య ప్రధానవాదాద్భేదః । అవిద్యాశక్తేశ్చేశ్వరాధీనత్వం, తదాశ్రయత్వాత్ । నచ ద్రవ్యమాత్రమశక్తం కార్యాయాలమితి శక్తేరర్థవత్త్వమ్ ।
తదిదముక్తమ్ -
అర్థవదితి ।
స్యాదేతత్ । యది బ్రహ్మణోఽవిద్యాశక్త్యా సంసారః ప్రతీయతే హన్త ముక్తానామపి పునరుత్పాదప్రసఙ్గః, తస్యాః ప్రధానవత్తాదవస్థ్యాత్ । తద్వినాశే వా సమస్తసంసారోచ్ఛేదః తన్మూలవిద్యాశక్తేః సముచ్ఛేదాదిత్యత ఆహ -
ముక్తానాం చ పునః ।
బన్ధస్య
అనుత్పత్తిః । కుతః । విద్యయా తస్యా బీజశక్తేర్దాహాత్ ।
అయమభిసన్ధిః - న వయం ప్రధానవదవిద్యాం సర్వజీవేష్వేకామాచక్ష్మహే, యైనేవముపాలభేమహి, కిన్త్వియం ప్రతిజీవం భిద్యతే । తేన యస్యైవ జీవస్య విద్యోత్పన్నా తస్యైవావిద్యాపనీయతే న జీవాన్తరస్య, భిన్నాధికరణయోర్విద్యావిద్యయోరవిరోధాత్ , తత్కుతః సమస్తసంసారోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । ప్రధానవాదినాం త్వేష దోషః । ప్రధానస్యైకత్వేన తదుచ్ఛేదే సర్వోచ్ఛేదోఽనుచ్ఛేదే వా న కస్యచిదిత్యనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । ప్రధానాభేదేఽపి చైతదవివేకఖ్యాతిలక్షణావిద్యాసదసత్త్వనిబన్ధనౌ బన్ధమోక్షౌ, తర్హి కృతం ప్రధానేన, అవిద్యాసదసద్భావాభ్యామేవ తదుపపత్తేః । న చావిద్యోపాధిభేదాధీనో జీవభేదో జీవభేదాధీనశ్చావిద్యోపాధిభేద ఇతి పరస్పరాశ్రయాదుభయాసిద్ధిరితి సామ్ప్రతమ్ । అనాదిత్వాద్బీజాఙ్కురవదుభయసిద్ధేః । అవిద్యాత్వమాత్రేణ చైకత్వోపచారోఽవ్యక్తమితి చావ్యాకృతమితి చేతి ।
నన్వేవమవిద్యైవ జగద్బీజమితి కృతమీశ్వరేణేత్యత ఆహ -
పరమేశ్వరాశ్రయేతి ।
నహ్యచేతనం చేతనానధిష్ఠితం కార్యాయ పర్యాప్తమితి స్వకార్యం కర్తుం పరమేశ్వరం నిమిత్తతయోపాదానతయా వాశ్రయతే, ప్రపఞ్చవిభ్రమస్య హీశ్వరాధిష్ఠానత్వమహివిభ్రమస్యేవ రజ్జ్వధిష్ఠానత్వమ్ , తేన యథాహివిభ్రమో రజ్జూపాదాన ఎవం ప్రపఞ్చవిభ్రమ ఈశ్వరోపాదానః, తస్మాజ్జీవాధికరణాప్యవిద్యా నిమిత్తతయా విషయతయా చేశ్వరమాశ్రయత ఇతీశ్వరాశ్రయేత్యుచ్యతే, న త్వాధారతయా, విద్యాస్వభావే బ్రహ్మణి తదనుపపత్తేరితి ।
అత ఎవాహ -
యస్యాం స్వరూపప్రతిబోధరహితాః శేరతే సంసారిణో జీవా ఇతి ।
యస్యామవిద్యాయాం సత్యాం శరతే జీవాః । జీవానాం స్వరూపం వాస్తవం బ్రహ్మ, తద్బోధరహితాః శేరత ఇతి లయ ఉక్తః । సంసారిణ ఇతి విక్షేప ఉక్తః ।
అవ్యక్తాధీనత్వాజ్జీవభావస్యేతి ।
యద్యపి జీవావ్యక్తయోరనాదిత్వేనానియతం పౌర్వాపర్యం తథాప్యవ్యక్తస్య పూర్వత్వం వివక్షిత్వైతదుక్తమ్ ।
సత్యపి శరీరవదిన్ద్రియాదీనామితి ।
గోబలీవర్దపదవేతద్ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆచార్యదేశీయమతమాహ -
అన్యే త్వితి ।
ఎతద్దూషయతి -
తైస్త్వితి ।
ప్రకరణపారిశేష్యయోరుభయత్ర తుల్యత్వాన్నైకగ్రహణనియమహేతురస్తి ।
శఙ్కతే -
ఆమ్నాతస్యార్థమితి ।
అవ్యక్తపదమేవ స్థూలశరీరవ్యావృత్తిహేతుర్వ్యక్తత్వాత్తస్యేతి శఙ్కార్థః ।
నిరాకరోతి -
న ।
ఎకవాక్యతాధీనత్వాదితి ।
ప్రకృతహాన్యప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గేనైకవాక్యత్వే సమ్భవతి న వాక్యభేదో యుజ్యతే । న చాకాఙ్క్షాం వినైకవాక్యత్వమ్ , ఉభయం చ ప్రకృతమిత్యుభయం గ్రాహ్యత్వేనేహాకాఙ్క్షితమిత్యేకాభిధాయకమపి పదం శరీరద్వయపరమ్ । నచ ముఖ్యయా వృత్త్యాఽతత్పరమిత్యౌపచారికం న భవతి । యథోపహన్తృమాత్రనిరాకరణాకాఙ్క్షాయాం కాకపదం ప్రయుజ్యమానం శ్వాదిసర్వహన్తృపరం విజ్ఞాయతే । యథాహుః “కాకేభ్యో రక్ష్యతామన్నమితి బాలేఽపి నోదితః । ఉపఘాతప్రధానత్వాన్న శ్వాదిభ్యో న రక్షతి ॥”(మీమాంసాకారికా) ఇతి ।
నను న శరీరద్వయస్యాత్రాకాఙ్క్షా । కిన్తు దుఃశోధత్వాత్సూక్ష్మస్యైవ శరీరస్య, నతు షాట్కౌశికస్య స్థూలస్య । ఎతద్ధి దృష్టబీభత్సతయా సుకరం వైరాగ్యవిషయత్వేన శోధయితుమిత్యత ఆహ -
న చైవం మన్తవ్యమితి ।
విష్ణోః పరమం పదమవగమయితుం పరం పరమత్ర ప్రతిపాద్యత్వేన ప్రస్తుతం న తు వైరాగ్యాయ శోధనమిత్యర్థః ।
అలం వా వివాదేన, భవతు సూక్ష్మమేవ శరీరం పరిశోధ్యం, తథాపి న సాఙ్ఖ్యాభిమతమత్ర ప్రధానం పరమిత్యభ్యుపేత్యాహ -
సర్వథాపి త్వితి ॥ ౩ ॥
జ్ఞేయత్వావచనాచ్చ ।
ఇతోఽపి నాయమవ్యక్తశబ్దః సాఙ్ఖ్యాభిమతప్రధానపరః । సాఙ్ఖ్యైః ఖలు ప్రధానాద్వివేకేన పురుషం నిఃశ్రేయసాయ జ్ఞాతుం వా విభూత్యై వా ప్రధానం జ్ఞేయత్వేనోపక్షిప్యతే । న చేహ జానీయాదితి చోపాసీతేతి వా విధివిభక్తిశ్రుతిరస్తి, అపి త్వవ్యక్తపదమాత్రమ్ । న చైతావతా సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞానం భవతీతి భావః ॥ ౪ ॥
జ్ఞేయత్వావచనస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్య తత్సిద్ధిప్రదర్శనార్థం సూత్రమ్ -
వదతీతి చేన్న ప్రాజ్ఞో హి ప్రకరణాత్ ।
నిగదవ్యాఖ్యాతమస్య భాష్యమ్ ॥ ౫ ॥
త్రయాణామేవ చైవముపన్యాసః ప్రశ్నశ్చ ।
వరప్రదానోపక్రమా హి మృత్యునచికేతఃసంవాదవాక్యప్రవృత్తిరాసమాప్తేః కఠవల్లీనాం లక్ష్యతే । మృత్యుః కిల న చికేతసే కుపితేన పిత్రా ప్రహితాయ తుష్టస్త్రీన్వరాన్ ప్రదదౌ । నచికేతాస్తు పథమేన వరేణ పితుః సౌమనస్యం వవ్రే, ద్వితీయేనాగ్నివిద్యామ్ , తృతీయేనాత్మవిద్యామ్ । “వరాణామేష వరస్తృతీయః”(క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౦) ఇతి వచనాత్ ।
నను తత్ర వరప్రదానే ప్రధానగోచరే స్తః ప్రశ్నప్రతివచనే । తస్మాత్కఠవల్లీష్వగ్నిజీవపరమాత్మపరైవ వాక్యప్రవృత్తిర్న త్వనుపక్రాన్తప్రధానపరా భవితుమర్హతీత్యాహ -
ఇతశ్చ న ప్రధానస్యావ్యక్తశబ్దవాచ్యత్వమితి ।
“హన్తః త ఇదం ప్రవక్ష్యామి గుహ్యం బ్రహ్మ సనాతనమ్”(క. ఉ. ౨ । ౨ । ౬) ఇత్యనేన వ్యవహితం జీవవిషయం “యథా తు మరణం ప్రాప్యాత్మా భవతి గౌతమ” ఇత్యాదిప్రతివచనమితి యోజనా । అత్రాహ చోదకః - కిం జీవపరమాత్మనోరేక ఎవ ప్రశ్నః, కిం వాన్యో జీవస్య “యేయం ప్రేతే”(క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౦) మనుష్య ఇతి ప్రశ్నః, అన్యశ్చ పరమాత్మనః “అన్యత్ర ధర్మాత్” (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదిః । ఎకత్వే సూత్రవిరోధస్త్రయాణమితి । భేదే తు సౌమనస్యావాప్త్యగ్న్యాత్మజ్ఞానవిషయవరత్రయప్రదానానన్తర్భావోఽన్యత్ర ధర్మాదిత్యాదేః ప్రశ్నస్య । తురీయవరాన్తరకల్పనాయాం వా తృతీయ ఇతి శ్రుతిబాధప్రసఙ్గః । వరప్రదానానన్తర్భావే ప్రశ్నస్య తద్వత్ ప్రధానాఖ్యానమప్యనన్తర్భూతం వరప్రదానేఽస్తు “మహతః పరమవ్యక్త” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) మిత్యాక్షేపః ।
పరిహరతి -
అత్రోచ్యతే, నైవం వయమిహేతి ।
వస్తుతో జీవపరమాత్మనోరభేదాత్ప్రష్టవ్యాభేదేనైక ఎవ ప్రశ్నః । అత ఎవ ప్రతివచనమప్యేకమ్ । సూత్రం త్వవాస్తవభేదాభిప్రాయమ్ । వాస్తవశ్చ జీవపరమాత్మనోరభేదస్తత్ర తత్ర శ్రుత్యుపన్యాసేన భగవతా భాష్యకారేణ దర్శితః । తథా జీవవిషయస్యాస్తిత్వనాస్తిత్వప్రశ్నస్యేత్యాది ।
“యేయం ప్రేతే”(క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౦) ఇతి హి నచికేతసః ప్రశ్నముపశ్రుత్య తత్తత్కామవిషయమలోభం చాస్య ప్రతీత్య మృత్యుః “విద్యాభీప్సినం నచికేతసం మన్యే”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యాదినా నచికేతసం ప్రశస్య ప్రశ్నమపి తదీయం ప్రశంసన్నస్మిన్ప్రశ్నే బ్రహ్మైవోత్తరమువాచ -
తం దుర్దర్శమితి ।
యది పునర్జీవాత్ప్రాజ్ఞో భిద్యేత, జీవగోచరః ప్రశ్నః, ప్రాజ్ఞగోచరం చోత్తరమితి కిం కేన సఙ్గచ్ఛేత ।
అపి చ యద్విషయం ప్రశ్నముపశ్రుత్య మృత్యునైష ప్రశంసితో నచికేతాః యది తమేవ భూయః పృచ్ఛేత్తదుత్తరే చావదధ్యాత్తతః ప్రశంసా దృష్టార్థా స్యాత్ , ప్రశ్నాన్తరే త్వసావస్థానే ప్రసారితా సత్యదృష్టార్థా స్యాదిత్యాహ -
యత్ప్రశ్నేతి ।
యస్మిన్ ప్రశ్నో యత్ప్రశ్నః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౬ ॥
మహద్వచ్చ ।
అనేన సాఙ్ఖ్యప్రసిద్ధేర్వైదికప్రసిద్ధ్యా విరోధాన్న సాఙ్ఖ్యప్రసిద్ధిర్వేద ఆదర్తవ్యేత్యుక్తమ్ । సాఙ్ఖ్యానాం మహత్తత్త్వం సత్తామాత్రం, పురుషార్థక్రియాక్షమం సత్తస్య భావః సత్తా తన్మాత్రం మహత్తత్త్వమితి । యా యా పురుషార్థక్రియా శబ్దాద్యుపభోగలక్షణా చ సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిలక్షణా చ సా సర్వా మహతి బుద్ధౌ సమాప్యత ఇతి మహత్తత్త్వం సత్తామాత్రముచ్యత ఇతి ॥ ౭ ॥
చమసవదవిశేషాత్ ।
అజాశబ్దో యద్యపి ఛాగాయాం రూఢస్తథాప్యధ్యాత్మవిద్యాధికారాన్న తత్ర వర్తితుమర్హతి । తస్మాద్రూఢేరసమ్భవాద్యోగేన వర్తయితవ్యః । తత్ర కిం స్వతన్త్రం ప్రధానమనేన మన్త్రవర్ణేనానూద్యతాముత పారమేశ్వరీ మాయాశక్తిస్తేజోఽబన్నవ్యాక్రియాకారణముచ్యతాం కిం తావత్ప్రాప్తం, ప్రధానమేవేతి । తథాహి - యాదృశం ప్రధానం సాఙ్ఖ్యైః స్మర్యతే తాదృశమేవాస్మిన్నన్యూనానతిరిక్తం ప్రతీయతే । సా హి ప్రధానలక్షణా ప్రకృతిర్న జాయత ఇత్యజా చ ఎకా చ లోహితశుక్లకృష్ణా చ । యద్యపి లోహితత్వాదయో వర్ణా న రజఃప్రభృతిషు సన్తి, తథాపి లోహితం కుసుమ్భాది రఞ్జయతి, రజోఽపి రఞ్జయతీతి లోహితమ్ । ఎవం ప్రసన్నం పాథః శుక్లం, సత్త్వమపి ప్రసన్నమితి శుక్లమ్ । ఎవమావరకం మేఘాది కృష్ణం, తమోఽప్యావరకమితి కృష్ణమ్ । పరేణాపి నావ్యాకృతస్య స్వరూపేణ లోహితత్వాదియోగ ఆస్థేయః, కిన్తు తత్కార్యస్య తేజోఽబన్నస్య రోహితత్వాదికారణ ఉపచరణీయమ్ । కార్యసారూప్యేణ వా కారణే కల్పనీయం, తదస్మాకమపి తుల్యమ్ । “అజో హ్యేకో జుషమాణోఽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోఽన్యః” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇతి త్వాత్మభేదశ్రవణాత్ సాఙ్ఖ్యస్మృతేరేవాత్ర మన్త్రవర్ణే ప్రత్యభిజ్ఞానం న త్వవ్యాకృతప్రక్రియాయాః । తస్యామైకాత్మ్యాభ్యుపగమేనాత్మభేదాభావాత్ । తస్మాత్స్వతన్త్రం ప్రధానం నాశబ్దమితి ప్రాప్తమ్ ।
తేషాం సామ్యావస్థావయవధర్మైరితి ।
అవయవాః ప్రధానస్యైకస్య సత్త్వరజస్తమాంసి తేషాం ధర్మా లోహితత్వాదయస్తైరితి ।
ప్రజాస్త్రైగుణ్యాన్వితా ఇతి ।
సుఖదుఃఖమోహాత్మికాః । తథాహి - మైత్రదారేషు నర్మదాయాం మైత్రస్య సుఖం, తత్కస్య హేతోః, తం ప్రతి సత్త్వస్య సముద్భవాత్ । తథాచ తత్సపత్నీనాం దుఃఖం, తత్కస్య హేతోః, తాః ప్రతి రజఃసముద్భవాత్ , తథా చైత్రస్య తామవిన్దతో మోహో విషాదః, స కస్య హేతోః, తం ప్రతి తమఃసముద్భవాత్ । నర్మదయా చ సర్వే భావా వ్యాఖ్యాతాః । తదిదం త్రైగుణ్యాన్వితత్వం ప్రజానామ్ ।
అనుశేత ఇతి వ్యాచష్టే -
తామేవావిద్యయేతి ।
విషయా హి శబ్దాదయః ప్రకృతివికారస్త్రైగుణ్యేన సుఖదుఃఖమోహాత్మాన ఇన్ద్రియమనోఽహఙ్కారప్రణాలికయా బుద్ధిసత్త్వముపసఙ్క్రామన్తి । తేన తద్బుద్ధిసత్త్వం ప్రధానవికారః సుఖదుఃఖమోహాత్మకం శబ్దాదిరూపేణ పరిణమతే । చితిశక్తిస్త్వపరిణామిన్యప్రతిసఙ్క్రమాపి బుద్ధిసత్త్వాదాత్మనో వివేకమబుధ్యమానా బుద్ధివృత్త్యైవ విపర్యాసేనావిద్యయా బుద్ధిస్థాన్సుఖాదీనాత్మన్యభిమన్యమానా సుఖాదిమతీవ భవతి ।
తదిదముక్తమ్ -
సుఖీ దుఃఖీ మూఢోఽహమిత్యవివేకతయా సంసరతి ।
ఎకః । సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిసమున్మూలితనిఖిలవాసనావిద్యానుబన్ధస్త్వన్యో జహాత్యేనాం ప్రకృతిమ్ ।
తదిదముక్తమ్ -
అన్యః పునరితి ।
భుక్తభోగామితి వ్యాచష్టే -
కృతభోగాపవర్గామ్ ।
శబ్దాద్యుపలబ్ధిర్భోగః । గుణపురుషాన్యతాఖ్యాతిరపవర్గః । అపవృజ్యతే హి తయా పురుష ఇతి । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - న తావత్ “అజో హ్యేకో జుషమాణోఽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోఽన్యః”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యేతదాత్మభేదప్రతిపాదనపరమపి తు సిద్ధమాత్మభేదమనూద్య బన్ధమోక్షౌ ప్రతిపాదయతీతి । స చానూదితో భేదః “ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా”(శ్వే.ఉ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభిరాత్మైకత్వప్రతిపాదనపరాభిర్విరోధాత్కల్పనికోఽవతిష్ఠతే । తథాచ న సాఙ్ఖ్యప్రక్రియాప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యజావాక్యం చమసవాక్యవత్పరిప్లవమానం న స్వతన్త్రప్రధాననిశ్చయాయ పర్యాప్తమ్ । తదిదముక్తం సూత్రకృతా - “చమసవదవిశేషాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౪ । ౮) ఇతి ॥ ౮ ॥
ఉత్తరసూత్రమవతారయితుం శఙ్కతే -
తత్ర త్విదం తచ్ఛిర ఇతి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత్ర బ్రూమః । జ్యోతిరుపక్రమా తు తథా హ్యధీయత ఎకే ।
సర్వశాఖాప్రత్యయమేకం బ్రహ్మేతి స్థితౌ శాఖాన్తరోక్తరోహితాదిగుణయోగినీ తేజోఽబన్నలక్షణా జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జచతుర్విధభూతగ్రామప్రకృతిభూతేయమజా ప్రతిపత్తవ్యా, “రోహితశుక్లకృష్ణామ్” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇతి రోహితాదిరూపతయా తస్యా ఎవ ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । న తు సాఙ్ఖ్యపరికల్పితా ప్రకృతిః । తస్యా అప్రామాణికతయా శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ , రఞ్జనాదినా చ రోహితాద్యుపచారస్య సతి ముఖ్యార్థసమ్భవేఽయోగాత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
రోహితాదీనాం శబ్దానామితి ।
అజాపదస్య చ సముదాయప్రసిద్ధిపరిత్యాగేన న జాయత ఇత్యవయవప్రసిద్ధ్యాశ్రయణే దోషప్రసఙ్గాత్ । అత్ర తు రూపకకల్పనాయాం సముదాయప్రసిద్ధేరేవానపేక్షాయాః స్వీకారాత్ ।
అపి చాయమపి శ్రుతికలాపోఽస్మద్దర్శనానుగుణో న సాఙ్ఖ్యస్మృత్యనుగుణ ఇత్యాహ -
తథేహాపీతి ।
కిం కారణం బ్రహ్మేత్యుపక్రమ్యేతి ।
బ్రహ్మస్వరూపం తావజ్జగత్కారణం న భవతి, విశుద్ధత్వాత్తస్య । యథాహుః - “పురుషస్య తు శుద్ధస్య నాశుద్ధా వికృతిర్భవేత్” ఇత్యాశయవతీవ శ్రుతిః పృచ్ఛతి । కిఙ్కారణమ్ । యస్య బ్రహ్మణో జగదుత్పత్తిస్తత్కిఙ్కారణం బ్రహ్మేత్యర్థః । తే బ్రహ్మవిదో ధ్యానయోగేనాత్మానం గతాః ప్రాప్తా అపశ్యన్నితి యోజనా ।
యో యోనిం యోనిమితి ।
అవిద్యా శక్తిర్యోనిః, సా చ ప్రతిజీవం నానేత్యుక్తమతో వీప్సోపపన్నా । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౯ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం శఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
అజాకృతిర్జాతిస్తేజోఽబన్నేషు నాస్తి ।
న చ తేజోఽబన్నానాం జన్మశ్రవణాదజన్మనిమిత్తోఽప్యజాశబ్దః సమ్భవతీత్యాహ -
న చ తేజోఽబన్నానామితి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత ఉత్తరం పఠతి ।
కల్పనోపదేశాచ్చ మధ్వాదివదవిరోధః ।
నను కిం ఛాగా లోహితశుక్లకృష్ణైవాన్యాదృశీనామపి ఛాగానాముపలమ్భాదిత్యత ఆహ -
యదృచ్ఛయేతి ।
బహుబర్కరా బహుశావా । శేషం నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౦ ॥
న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ -
ఎవం పరిహృతేఽపీతి ।
పఞ్చజనా ఇతి హి సమాసార్థః పఞ్చసఙ్ఖ్యయా సమ్బధ్యతే । నచ “దిక్సఙ్ఖ్యే సంజ్ఞాయామ్”(పా.సూ. ౨।౧।౫౦) ఇతి సమాసవిధానాన్మనుజేషు నిరూఢోఽయం పఞ్చజనశబ్ద ఇతి వాచ్యమ్ । తథాహి సతి పఞ్చమనుజా ఇతి స్యాత్ । ఎవం చాత్మని పఞ్చమనుజానామాకాశస్య చ ప్రతిష్ఠానమితి నిస్తాత్పర్యం, సర్వస్యైవ ప్రతిష్ఠానాత్ । తస్మాద్రూఢేరసమ్భవాత్తత్త్యాగేనాత్ర యోగ ఆస్థేయః । జనశబ్దశ్చ కథఞ్చిత్తత్త్వేషు వ్యాఖ్యేయః । తత్రాపి కిం పఞ్చ ప్రాణాదయో వాక్యశేషగతా వివక్ష్యన్తే ఉత తదతిరిక్తా అన్య ఎవ వా కేచిత్ । తత్ర పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా కణ్వమాధ్యన్దినవాక్యయోర్విరోధాత్ । ఎకత్ర హి జ్యోతిషా పఞ్చత్వమన్నేనేతరత్ర । నచ షోడశిగ్రహణవద్వికల్పసమ్భవః । అనుష్ఠానం హి వికల్ప్యతే న వస్తు । వస్తుతత్త్వకథా చేయం నానుష్ఠానకథా, విధ్యభావాత్ । తస్మాత్కానిచిదేవ తత్త్వానీహ పఞ్చ ప్రత్యేకం పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగీని పఞ్చవింశతితత్త్వాని భవన్తి । సాఙ్ఖ్యైశ్చ ప్రకృత్యాదీని పఞ్చవింశతితత్త్వాని స్మర్యన్త ఇతి తాన్యేవానేన మన్త్రేణోచ్యన్త ఇతి నాశబ్దం ప్రధానాది । న చాధారత్వేనాత్మనో వ్యవస్థానాత్స్వాత్మని చాధారాధేయభావస్య విరోధాత్ ఆకాశస్య చ వ్యతిరేచనాత్ త్రయోవింశతిర్జనా ఇతి స్యాన్న పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి వాచ్యమ్ । సత్యప్యాకాశాత్మనోర్వ్యతిరేచనే మూలప్రకృతిభాగైః సత్త్వరజస్తమోభిః పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యోపపత్తేః । తథాచ సత్యాత్మాకాశాభ్యాం సప్తవింశతిసఙ్ఖ్యాయాం పఞ్చవింశతితత్త్వానీతి స్వసిద్ధాన్తవ్యాకోప ఇతి చేత్ , న మూలప్రకృతిత్వమాత్రేణైకీకృత్య సత్త్వరజస్తమాంసి పఞ్చవింశతితత్త్వోపపత్తేః । హిరుగ్భావేన తు తేషాం సప్తవింశతిత్వావిరోధః । తస్మాన్నాశాబ్దీ సాఙ్ఖ్యస్మృతిరితి ప్రాప్తమ్ ।
మూలప్రకృతిః ప్రధానమ్ । నాసావన్యస్య వికృతిరపి తు ప్రకృతిరేవ తదిదముక్తమ్ -
మూలేతి ।
మహదహఙ్కారపఞ్చతన్మాత్రాణి ప్రకృతయశ్చ వికృతయశ్చ । తథాహి - మహత్తత్త్వమహఙ్కారస్య తత్త్వాన్తరస్య ప్రకృతిర్మూలప్రకృతేస్తు వికృతిః । ఎవమహఙ్కారతత్త్వం మహతో వికృతిః, ప్రకృతిశ్చ తదేవ తామసం సత్ పఞ్చతన్మాత్రాణామ్ । తదేవ సాత్త్వికం సత్ ప్రకృతిరేకాదశేన్ద్రియాణామ్ । పఞ్చతన్మాత్రాణి చాహఙ్కారస్య వికృతిరాకాశాదీనాం పఞ్చానాం ప్రకృతిః ।
తదిదముక్తమ్ -
మహదాద్యాః ప్రకృతివికృతయః సప్త । షోడశకశ్చ వికారః ।
షోడశసఙ్ఖ్యావచ్ఛిన్నో గణో వికార ఎవ । పఞ్చభూతాన్యతన్మాత్రాణ్యేకాదశేన్ద్రియాణీతి షోడశకో గణః । యద్యపి పృథివ్యాదయో గోఘటాదీనాం ప్రకృతిస్తథాపి న తే పృథివ్యాదిభ్యస్తత్త్వాన్తరమితి న ప్రకృతిః । తత్త్వాన్తరోపాదానత్వం చేహ ప్రకృతిత్వమభిమతం నోపాదానమాత్రత్వమిత్యవిరోధః । పురుషస్తు కూటస్థనిత్యోఽపరిణామో న కస్యచిత్ప్రకృతిర్నాపి వికృతిరితి ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి ప్రధానాదీనాం శ్రుతిమత్త్వాశఙ్కా కర్తవ్యా । కస్మాత్ నానాభావాత్ । నానా హ్యేతాని పఞ్చవింశతితత్త్వాని । నైషాం పఞ్చశః పఞ్చశః సాధారణధర్మోఽస్తి ।
న ఖలు సత్త్వరజస్తమోమహదహఙ్కారాణామేకః క్రియా వా గుణో వా ద్రవ్యం వా జాతిర్వా ధర్మః పఞ్చతన్మాత్రాదిభ్యో వ్యావృత్తః సత్త్వాదిషు చానుగతః కశ్చిదస్తి । నాపి పృథివ్యప్తేజోవాయుఘ్రాణానామ్ । నాపి రసనచక్షుస్త్వక్శ్రోత్రవాచామ్ । నాపి పాణిపాదపాయూపస్థమనసాం, యేనైకేనాసాధారణేనోపగృహీతాః పఞ్చ పఞ్చకా భవితుమర్హన్తి ।
పూర్వపక్షైకదేశినముత్థాపయతి -
అథోచ్యేత పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యైవేయమితి ।
యద్యపి పరస్యాం సఙ్ఖ్యాయామవాన్తరసఙ్ఖ్యా ద్విత్వాదికా నాస్తి తథాపి తత్పూర్వం తస్యాః సమ్భవాత్ పౌర్వాపర్యలక్షణయా ప్రత్యాసత్త్యా పరసఙ్ఖ్యోపలక్షణార్థం పూర్వసఙ్ఖ్యోపన్యస్యత ఇతి దూషయతి -
అయమేవాస్మిన్పక్షే దోష ఇతి ।
న చ పఞ్చశబ్దో జనశబ్దేన సమస్తోఽసమస్తః శక్యో వక్తుమిత్యాహ -
పరశ్చాత్ర పఞ్చశబ్ద ఇతి ।
నను భవతు సమాసస్తథాపి కిమిత్యత ఆహ -
సమస్తత్వాచ్చేతి ।
అపి చ వీప్సాయాం పఞ్చకద్వయగ్రహణే దశైవ తత్త్వానీతి న సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యసమాసమభ్యుపేత్యాహ -
న చ పఞ్చకద్వయగ్రహణం పఞ్చ పఞ్చేతి ।
న చైకా పఞ్చసఙ్ఖ్యా పఞ్చసఙ్ఖ్యాన్తరేణ శక్యా విశేష్టుమ్ । పఞ్చశబ్దస్య సఙ్ఖ్యోపసర్జనద్రవ్యవచనత్వేన సఙ్ఖ్యాయా ఉపసర్జనతయా విశేషణేనాసంయోగాదిత్యాహ -
ఎకస్యాః పఞ్చసఙ్ఖ్యాయా ఇతి ।
తదేవం పూర్వపక్షైకదేశిని దూషితే పరమపూర్వపక్షిణముత్థాపయతి -
నన్వాపన్నపఞ్చసఙ్ఖ్యాకా జనా ఎవేతి ।
అత్ర తావద్రూఢౌ సత్యాం న యోగః సమ్భవతీతి వక్ష్యతే ।
తథాపి యౌగికం పఞ్చజనశబ్దమభ్యుపేత్య దూషయతి -
యుక్తం యత్పఞ్చపూలీశబ్దస్యేతి ।
పఞ్చపూలీత్యత్ర యద్యపి పృథక్త్వైకార్థసంవాయినీ పఞ్చసఙ్ఖ్యావచ్ఛేదికాస్తి తథాపీహ సముదాయినోఽవచ్ఛినత్తి న సముదాయం సమాసపదగమ్యమతస్తస్మిన్ కతి తే సముదాయా ఇత్యపేక్షాయాం పదాన్తరాభిహితా పఞ్చసఙ్ఖ్యా సమ్బధ్యతే పఞ్చేతి । పఞ్చజనా ఇత్యత్ర తు పఞ్చసఙ్ఖ్యయోత్పత్తిశిష్టయా జనానామవచ్ఛిన్నత్వాత్సముదాయస్య చ పఞ్చపూలీవదత్రాప్రతీతేర్న పదాన్తరాభిహితా సఙ్ఖ్యా సమ్బధ్యతే ।
స్యాదేతత్ । సఙ్ఖ్యేయానాం జనానాం మా భూచ్ఛబ్దాన్తరవాచ్యసఙ్ఖ్యావచ్ఛేదః । పఞ్చసఙ్ఖ్యాయాస్తు తయావచ్ఛేదో భవిష్యతి । నహి సాప్యవచ్ఛిన్నేత్యత ఆహ -
భవదపీదం విశేషణమితి ।
ఉక్తోఽత్ర దోషః । నహ్యుపసర్జనం విశేషణేన యుజ్యతే పఞ్చశబ్ద ఎవ తావత్సఙ్ఖ్యేయోపసర్జనసఙ్ఖ్యామాహ విశేషతస్తు పఞ్చజనా ఇత్యత్ర సమాసే । విశేషణాపేక్షాయాం తు న సమాసః స్యాత్ , అసామర్థ్యాత్ । నహి భవతి ఋద్ధస్య రాజపురుష ఇతి సమాసోఽపి తు (పద)వృత్తిరేవ ఋద్ధస్య రాజ్ఞః పురుష ఇతి । సాపేక్షత్వేనాసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
అతిరేకాచ్చేతి ।
అభ్యుచ్చయమాత్రమ్ । యది సత్త్వరజస్తమాంసి ప్రధానేనైకీకృత్యాత్మాకాశౌ తత్త్వేభ్యో వ్యతిరిచ్యేతే తదా సిద్ధాన్తవ్యాకోపః । అథ తు సత్త్వరజస్తమాంసి మిథో భేదేన వివక్ష్యన్తే తథాపి వస్తుతత్త్వవ్యవస్థాపనే ఆధారత్వేనాత్మా నిష్కృష్యతామ్ । ఆధేయాన్తరేభ్యస్త్వాకాశస్యాధేయస్య వ్యతిరేచనమనర్థకమితి గమయితవ్యమ్ ।
కథం చ సఙ్ఖ్యామాత్రశ్రవణే సతీతి ।
'దిక్సఙ్ఖ్యే సంజ్ఞాయామ్” ఇతి సంజ్ఞాయాం సమాసస్మరణాత్ పఞ్చజనశబ్దస్తావదయం క్వచిన్నిరూఢః । నచ రూఢౌ సత్యామవయవప్రసిద్ధేర్గ్రహణం, సాపేక్షత్వాత్ , నిరపేక్షత్వాచ్చ రూఢేః । తద్యది రూఢౌ ముఖ్యోఽర్థః ప్రాప్యతే తతః స ఎవ గ్రహీతవ్యోఽథ త్వసౌ న వాక్యే సమ్బన్ధార్హః పూర్వాపరవాక్యవిరోధీ వా । తతో రూఢ్యపరిత్యాగేనైవ వృత్త్యన్తరేణార్థాన్తరం కల్పయిత్వా వాక్యముపపాదనీయమ్ । యథా “శ్యేనేనాభిచరన్ యజేత” ఇతి శ్యేనశబ్దః శకునివిశేషే నిరూఢవృత్తిస్తదపరిత్యాగేనైవ నిపత్యాదానసాదృశ్యేనార్థవాదికేన క్రతువిశేషే వర్తతే, తథా పఞ్చజనశబ్దోఽవయవార్థయోగానపేక్ష ఎకస్మిన్నపి వర్తతే । యథా సప్తర్షిశబ్దో వసిష్ఠ ఎకస్మిన్ సప్తసు చ వర్తతే । న చైష తత్త్వేషు రూఢః । పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యానురోధేన తత్త్వేషు వర్తయితవ్యః । రూఢౌ సత్యాం పఞ్చవింశతేరేవ సఙ్ఖ్యాయా అభావాత్కథం తత్త్వేషు వర్తతే ॥ ౧౧ ॥
ఎవం చ కే తే పఞ్చజనా ఇత్యపేక్షాయాం కిం వాక్యశేషగతాః ప్రాణాదయో గృహ్యన్తాముత పఞ్చవింశతిస్తత్త్వానీతి విశయే తత్త్వానామప్రామాణికత్వాత్ , ప్రాణాదీనాం చ వాక్యశేషే శ్రవణాత్తత్పరిత్యాగే శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ప్రాణాదయ ఎవ పఞ్చజనాః । నచ కాణ్వమాధ్యన్దినయోర్విరోధాన్న ప్రాణాదీనాం వాక్యశేషగతానామపి గ్రహణమితి సామ్ప్రతమ్ , విరోధేఽపి తుల్యబలతయా షోడశిగ్రహణవద్వికల్పోపపత్తేః । న చేయం వస్తుస్వరూపకథా, అపితూపాసనానుష్ఠానవిధిః, “మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇతి విధిశ్రవణాత్ ।
కథం పునః ప్రాణాదిషు జనశబ్దప్రయోగ ఇతి ।
జనవాచకః శబ్దో జనశబ్దః । పఞ్చజనశబ్ద ఇతి యావత్ । తస్య కథం ప్రాణాదిష్వజనేషు ప్రయోగ ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ । అన్యథా తు ప్రత్యస్తమితావయవార్థే సముదాయశబ్దార్థే జనశబ్దార్థో నాస్తీత్యపర్యనుయోగ ఎవ ।
రూఢ్యపరిత్యాగేనైవ వృత్త్యన్తరం దర్శయతి -
జనసమ్బన్ధాచ్చేతి ।
జనశబ్దభాజః పఞ్చజనశబ్దభాజః ।
నను సత్యామవయవప్రసిద్ధౌ సముపాయశక్తికల్పనమనుపపన్నం, సమ్భవతి చ పఞ్చవింశత్యాం తత్త్వేష్వవయవప్రసిద్ధిరిత్యత ఆహ -
సమాసబలాచ్చేతి ।
స్యాదేతత్ । సమాసబలాచ్చేద్రూఢిరాస్థీయతే హన్త న దృష్టస్తర్హి తస్య ప్రయోగోఽశ్వకర్ణాదివద్వృక్షాదిషు । తథాచ లోకప్రసిద్ధ్యభావాన్న రూఢిరిత్యాక్షిపతి -
కథం పునరసతీతి ।
జనేషు తావత్పఞ్చజనశబ్దశ్చ ప్రథమః ప్రయోగో లోకేషు దృష్ట ఇత్యసతి ప్రథమప్రయోగ ఇత్యసిద్ధమితి స్థవీయస్తయానభిధాయాభ్యుపేత్య ప్రథమప్రయోగాభావం సమాధత్తే -
శక్యోద్భిదాదివదితి ।
ఆచార్యదేశీయానాం మతభేదేష్వపి న పఞ్చవింశతిస్తత్త్వాని సిధ్యన్తి ।
పరమార్థతస్తు పఞ్చజనా వాక్యశేషగతా ఎవేత్యాశయవానాహ -
కైశ్చిత్త్వితి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౨ ॥ ॥ ౧౩ ॥
కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తేః ।
అథ సమన్వయలక్షణే కేయమకాణ్డే విరోధావిరోధచిన్తా, భవితా హి తస్యాః స్థానమవిరోధలక్షణమిత్యత ఆహ -
ప్రతిపాదితం బ్రహ్మణ ఇతి ।
అయమర్థః - నానేకశాఖాగతతత్తద్వాక్యాలోచనయా వాక్యార్థావగమే పర్యవసితే సతి ప్రమాణాన్తరవిరోధేన వాక్యార్థావగతేరప్రామాణ్యమాశఙ్క్యావిరోధవ్యుత్పాదనేన ప్రామాణ్యవ్యవస్థాపనమవిరోధలక్షణార్థః । ప్రాసఙ్గికం తు తత్ర సృష్టివిషయాణాం వాక్యానాం పరస్పరమవిరోధప్రతిపాదనం న తు లక్షణార్థః । తత్ప్రయోజనం చ తత్రైవ ప్రతిపాదయిష్యతే । ఇహ తు వాక్యానాం సృష్టిప్రతిపాదకానాం పరస్పరవిరోధే బ్రహ్మణి జగద్యోనౌ న సమన్వయః సేద్ధుమర్హతి । తథాచ న జగత్కారణత్వం బ్రహ్మణో లక్షణం, నచ తత్ర గతిసామాన్యం, నచ తత్సిద్ధయే ప్రధానస్యాశబ్దత్వప్రతిపాదనం, తస్మాద్వాక్యానాం విరోధావిరోధాభ్యాముక్తార్థాక్షేపసమాధానాభ్యాం సమన్వయః ఎవోపపాద్యత ఇతి సమన్వయలక్షణే సఙ్గతమిదమధికరణమ్ । “వాక్యానాం కారణే కార్యే పరస్పరవిరోధతః । సమన్వయో జగద్యోనౌ న సిధ్యతి పరాత్మని” ॥ “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదీనాం కారణవిషయాణాం, “అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్”(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిభిర్వాక్యైః కారణవిషయైర్విరోధః । కార్యవిషయాణామపి విభిన్నక్రమాక్రమోత్పత్తిప్రతిపాదకానాం విరోధః । తథాహి - కానిచిదన్యకర్తృకా జగదుత్పత్తిమాచక్షతే వాక్యాని । కానిచిత్స్వయఙ్కర్తృకామ్ । సృష్ట్యా చ కార్యేణ తత్కారణతయా బ్రహ్మ లక్షితమ్ । సృష్టివిప్రతిపత్తౌ తత్కారణతాయాం బ్రహ్మలక్షణే విప్రతిపత్తౌ సత్యాం భవతి తల్లక్ష్యే బ్రహ్మణ్యపి విప్రతిపత్తిః । తస్మాద్బ్రహ్మణి సమన్వయాభావాన్న సమన్వయాగమ్యం బ్రహ్మ । వేదాన్తాస్తు కర్త్రాదిప్రతిపాదనేన కర్మవిధిపరతయోపచరితార్థా అవివక్షితార్థా వా జపోపయోగిన ఇతి ప్రాప్తమ్ ।
క్రమాదీతి ।
ఆదిగ్రహణేనాక్రమో గృహ్యతే । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “సర్గక్రమవివాదేఽపి న స స్రష్టరి విద్యతే । సతస్త్వసద్వచో భక్త్యా నిరాకార్యతయా క్వచిత్” ॥ న తావదస్తి సృష్టిక్రమే విగానం, శ్రుతీనామవిరోధాత్ । తథాహి - అనేకశిల్పపర్యవదాతో దేవదత్తః ప్రథమం చక్రదణ్డాది కరోతి, అథ తదుపకరణః కుమ్భం, కుమ్భోపకరణశ్చాహరత్యుదకం, ఉదకోపకరణశ్చ సంయవనేన గోధూమకణికానాం కరోతి పిణ్డం, పిణ్డోపకరణస్తు పచతి ఘృతపూర్ణం, తదస్య దేవదత్తస్య సర్వత్రైతస్మిన్ కర్తృత్వాచ్ఛక్యం వక్తుం దేవదత్తాచ్చక్రాది సమ్భూతం తస్మాచ్చక్రాదేః కుమ్భాదీతి । శక్యం చ దేవదత్తాత్కుమ్భః సముద్భూతస్తస్మాదుదకాహరణాదీత్యాది । నహ్యస్త్యసమ్భవః సర్వత్రాస్మిన్ కార్యజాతే క్రమవత్యపి దేవదత్తస్య సాక్షాత్కర్తురనుస్యూతత్వాత్ । తథేహాపి యద్యప్యాకాశాదిక్రమేణైవ సృష్టిస్తథాప్యాకాశానలానిలాదౌ తత్ర తత్ర సాక్షాత్పరమేశ్వరస్య కర్తృత్వాచ్ఛక్యం వక్తుం పరమేశ్వరాదాకాశః సమ్భూత ఇతి । శక్యం చ వక్తుం పరమేశ్వరాదనలః సమ్భూత ఇత్యాది । యది త్వాకాశాద్వాయుర్వాయోస్తేజ ఇత్యుక్త్వా తేజసో వాయుర్వాయోరాకాశ ఇతి బ్రూయాద్భవేద్విరోధః । న చైతదస్తి । తస్మాదమూషామవివాదః శ్రుతీనామ్ । ఎవం “స ఇమాంల్లోకానసృజత”(ఐ.ఉ. ౧-౧-౨) ఇత్యుపక్రమాభిధాయిన్యపి శ్రుతిరవిరుద్ధా । ఎషా హి స్వవ్యాపారమభిధానక్రమేణ కుర్వతీ నాభిధేయానాం క్రమం నిరుణద్ధి । తే తు యథాక్రమావస్థితా ఎవాక్రమేణోచ్యన్తే - యథా క్రమవన్తి జ్ఞానాని జానాతీతి । తదేవమవిగానమ్ । అభ్యుపేత్య తు విగానముచ్యతేసృష్టౌ ఖల్వేతద్విగానమ్ । స్రష్టా తు సర్వవేదాన్తవాక్యేష్వనుస్యూతః పరమేశ్వరః ప్రతీయతే । నాత్ర శ్రుతివిగానం మాత్రయాప్యస్తి । నచ సృష్టివిగానం స్రష్టరి తదధీననిరూపణే విగానమావహతీతి వాచ్యమ్ । నహ్యేష స్రష్టృత్వమాత్రేణోచ్యతేఽపి తు “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదినా రూపేణోచ్యతే స్రష్టా । తచ్చాస్య రూపం సర్వవేదాన్తవాక్యానుగతమ్ । తజ్జ్ఞానం చ ఫలవత్ । “బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) “తరతి శోకమాత్మవిత్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇత్యాది శ్రుతేః । సృష్టిజ్ఞానస్య తు న ఫలం శ్రూయతే । తేన “ఫలవత్సంనిధావఫలం తదఙ్గమ్” ఇతి సృష్టివిజ్ఞానం స్రష్టృబ్రహ్మవిజ్ఞానాఙ్గం తదనుగుణం సద్బ్రహ్మజ్ఞానావతారోపాయతయా వ్యాఖ్యేయమ్ । తథాచ శ్రుతిః - “అన్నేన సోమ్య శుఙ్గేనాపో మూలమన్విచ్ఛ”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౪) ఇత్యాదికా । శుఙ్గేనాగ్రేణ । కార్యేణేతి యావత్ । తస్మాన్న సృష్టివిప్రతిపత్తిః స్రష్టరి విప్రతిపత్తిమావహతి । అపి తు “గుణే త్వన్యాయకల్పనా” ఇతి తదనుగుణతయా వ్యాఖ్యేయా । యచ్చ కారణే విగానమ్ “అసద్వా ఇదమగ్ర అసీత్”(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి, తదపి “తదప్యేష శ్లోకో భవతి”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి పూర్వప్రకృతం సద్బ్రహ్మణాకృష్య “అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యుచ్యమానం త్వసతోఽభిధానేఽసమ్బద్ధం స్యాత్ । శ్రుత్యన్తరేణ చ మానాన్తరేణ చ విరోధః । తస్మాదౌపచారికం వ్యాఖ్యేయమ్ । “తద్ధైక ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి తు నిరాకార్యతయోపన్యస్తమితి న కారణే వివాద ఇతి సూత్రే చశబ్దస్త్వర్థః । పూర్వపక్షం నివర్తయతి । ఆకాశాదిషు సృజ్యమానేషు క్రమవిగానేఽపి న స్రష్టరి విగానమ్ । కుతః । యథైకస్యాం శ్రుతౌ వ్యపదిష్టః పరమేశ్వరః సర్వస్య కర్తా తథైవ శ్రుత్యన్తరేషూక్తేః, కేన రూపేణ, కారణత్వేన, అపరః కల్పో యథా వ్యపదిష్టః క్రమ ఆకాశాదిషు, “ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూత ఆకాశాద్వాయుర్వాయోరగ్నిరగ్నేరాపోఽద్భ్యః పృథివీ” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి, తస్యైవ క్రమస్యానపబాధనేన “తత్తేజోఽసృజత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాదికాయా అపి సృష్టేరుక్తేర్న సృష్టావపి విగానమ్ ॥ ౧౪ ॥
నన్వేకత్రాత్మన ఆకాశకారణత్వేనోక్తిరన్యత్ర చ తేజః కారణత్వేన, తత్కథమవిగానమితి । అత ఆహ -
కారణత్వేతి ।
హేతౌ తృతీయా । సర్వత్రాకాశానలానిలాదౌ సాక్షాత్కారణత్వేనాత్మనః । ప్రపఞ్చితం చైతదధస్తాత్ । వ్యాక్రియత ఇతి చ కర్మకర్తరి కర్మణి వా రూపం, న చేతనమతిరిక్తం కర్తారం ప్రతిక్షిపతి కిన్తూపస్థాపయతి । నహి లూయతే కేదారః స్వయమేవేతి వా లూయతే కేదార ఇతి వా లవితారం దేవదత్తాదిం ప్రతిక్షిపతి । అపి తూపస్థాపయత్యేవ । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౫ ॥
జగద్వాచిత్వాత్ ।
నను “బ్రహ్మ తే బ్రవాణి”(బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి బ్రహ్మాభిధానప్రకరణాత్ , ఉపసంహారే చ “సర్వాన్ పాప్మనోఽపహత్య సర్వేషాం చ భూతానాం శ్రైష్ఠ్యం స్వారాజ్యం పర్యేతి య ఎవం వేద” ఇతి నిరతిశయఫలశ్రవణాద్బ్రహ్మవేదనాదన్యత్ర తదసమ్భవాత్ , ఆదిత్యచన్ద్రాదిగతపురుషకర్తృత్వస్య చ “యస్య వైతత్కర్మ”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇతి చాస్యాసత్యవచ్ఛేదే సర్వనామ్నా ప్రత్యక్షసిద్ధస్య జగతః పరామర్శేన, జగత్కర్తృత్వస్య చ బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసమ్భవాత్కథం జీవముఖ్యప్రాణాశఙ్కా । ఉచ్యతే - బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి బాలాకినా గార్గ్యేణ బ్రహ్మాభిధానం ప్రతిజ్ఞాయ తత్తదాదిత్యాదిగతాబ్రహ్మపురుషాభిధానేన న తావద్బ్రహ్మోక్తమ్ । యస్య చాజాతశత్రోః “యో వై బాలాకే ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా యస్య వైతత్కర్మ” (కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇతి వాక్యం న తేన బ్రహ్మాభిధానం ప్రతిజ్ఞాతమ్ । న చాన్యదీయేనోపక్రమేణాన్యస్య వాక్యం శక్యం నియన్తుమ్ । తస్మాదజాతశత్రోర్వాక్యసన్దర్భపౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా యోఽస్యార్థః ప్రతిభాతి స ఎవ గ్రాహ్యః । అత్ర చ కర్మశబ్దస్తావద్వ్యాపారే నిరూఢవృత్తిః । కార్యే తు క్రియత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా వర్తతే । నచ రూఢౌ సత్యాం వ్యుత్పత్తిర్యుక్తాశ్రయితుమ్ । నచ బ్రహ్మణ ఉదాసీనస్యాపరిణామినో వ్యాపారవత్తా । వాక్యశేషే చ “అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి”(కౌ.ఉ. ౩.౩.) ఇతి శ్రవణాత్పరిస్పన్దలక్షణస్య చ కర్మణో యత్రోపపత్తిః స ఎవ వేదితవ్యతయోపదిశ్యతే । ఆదిత్యాదిగతపురుషకర్తృత్వం చ ప్రాణస్యోపపద్యతే, హిరణ్యగర్భరూపప్రాణావస్థావిశేషత్వాదాదిత్యాదిదేవతానామ్ । “కతమ ఎకో దేవః ప్రాణః”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౯) ఇతి శ్రుతేః । ఉపక్రమానురోధేన చోపసంహారే సర్వశబ్దః సర్వాన్ పాప్మన ఇతి చ సర్వేషాం భూతానామితి చాపేక్షికవృత్తిర్బహూన్ పాప్మనో బహూనాం భూతానామిత్యేవంపరో ద్రష్టవ్యః । ఎకస్మిన్ వాక్యే ఉపక్రమానురోధాదుపసంహారో వర్ణనీయః । యది తు దృప్తబాలాకిమబ్రహ్మణి బ్రహ్మాభిధాయినమపోద్యాజాతశత్రోర్వచనం బ్రహ్మవిషయమేవాన్యథా తు తదుక్తాద్విశేషం వివక్షోరబ్రహ్మాభిధానమసమ్బద్ధం స్యాదితి మన్యతే, తథాపి నైతద్బ్రహ్మాభిధానం భవితుమర్హతి, అపితు జీవాభిధానమేవ, యత్కారణం వేదితవ్యతయోపన్యస్తస్య పురుషాణాం కర్తుర్వేదనాయోపేతం బాలాకిం ప్రతి బుబోధయిషురజాతశత్రుః సుప్తం పురుషమామన్త్ర్యామాన్త్రణశబ్దాశ్రవణాత్ ప్రాణాదీనామభోక్తృత్వమస్వామిత్వం ప్రతిబోధ్య యష్టిఘాతోత్థానాత్ ప్రాణాదివ్యతిరిక్తం జీవం భోక్తారం స్వామినం ప్రతిబోధయతి । పరస్తాదపి “తద్యథా శ్రేష్ఠీ స్వైర్భుఙ్క్తే యథా వా స్వాః శ్రేష్ఠినం భుఞ్జన్త్యేవమేవైష ప్రజ్ఞాత్మైతైరాత్మభిర్భుఙ్క్తే ఎవమేవైత ఆత్మాన ఎనమాత్మానం భుఞ్జన్తి”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇతి శ్రవణాత్ । యథా శ్రేష్ఠీ ప్రధానః పురుషః స్వైర్భృత్యైః కరణభూతైర్విషయాన్ భుఙ్క్తే, యథా వా స్వా భృత్యాః శ్రేష్ఠినం భుఞ్జన్తి । తే హి శ్రేష్ఠినమశనాచ్ఛాదనాదిగ్రహణేన భుఞ్జన్తి । ఎవమేవైష ప్రజ్ఞాత్మా జీవ ఎతైరాదిత్యాదిగతైరాత్మభిర్విషయాన్ భుఙ్క్తే । తే హ్యాదిత్యాదయ ఆలోకవృష్ట్యాదినా సాచివ్యమాచరన్తో జీవాత్మానం భోజయన్తి, జీవాత్మానమపి యజమానం తదుత్సృష్టహవిరాదానాదాదిత్యాదయో భుఞ్జన్తి, తస్మాజ్జీవాత్మైవ బ్రహ్మణోఽభేదాద్బ్రహ్మేహ వేదితవ్యతయోపదిశ్యతే ।
యస్య వైతత్కర్మ ఇతి ।
జీవప్రత్యుక్తానాం దేహేన్ద్రియాదీనాం కర్మ జీవస్య భవతి । కర్మజన్యత్వాద్వా ధర్మాధర్మయోః కర్మశబ్దవాచ్యత్వం రూఢ్యనుసారాత్ । తౌ చ ధర్మాధర్మౌ జీవస్య । ధర్మాధర్మాక్షిప్తత్వాచ్చాదిత్యాదీనాం భోగోపకరణానాం తేష్వపి జీవస్య కర్తృత్వముపపన్నమ్ । ఉపపన్నం చ ప్రాణభృత్త్వాజ్జీవస్య ప్రాణశబ్దత్వమ్ । యే చ ప్రశ్నప్రతివచనే “క్వైష ఎతద్బాలాకే పురుషోఽశయిష్ట యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇతి । అనయోరపి న స్పష్టం బ్రహ్మాభిధానముపలభ్యతే । జీవవ్యతిరేకశ్చ ప్రాణాత్మనో హిరణ్యగర్భస్యాప్యుపపద్యతే । తస్మాజ్జీవప్రాణయోరన్యతర ఇహ గ్రాహ్యో న పరమేశ్వర ఇతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే
ఉచ్యతే - “మృషాావాదినమాపోద్య బాలాకిం బ్రహ్మవాదినమ్ । రాజా కథమసమ్బద్ధం మిథ్యా వా వక్తుమర్హతి” ॥ యథా హి కేనచిన్మణిలక్షణజ్ఞమానినా కాచే మణిరేవ వేదితవ్య ఇత్యుక్తే పరస్య కాచోఽయం మణిర్న తల్లక్షణాయోగాదిత్యభిధాయ ఆత్మనో విశేషం జిజ్ఞాపయిషోస్తత్త్వాభిధానమసమ్బద్ధమ్ । అమణౌ మణ్యభిధానం న పూర్వవాదినో విశేషమాపాదయతి స్వయమపి మృషాభిధానాత్ । తస్మాదనేనోత్తరవాదినా పూర్వవాదినో విశేషమాపాదయతా మణితత్త్వమేవ వక్తవ్యమ్ । ఎవమజాతశత్రుణా దృప్తబాలాకేరబ్రహ్మవాదినో విశేషమాత్మనో దర్శయతా జీవప్రాణాభిధానే అసమ్బద్ధముక్తం స్యాత్ । తయోర్వాబ్రహ్మణోర్బ్రహ్మాభిధానే మిథ్యాభిహితం స్యాత్ । తథా చ న కశ్చిద్విశేషో బాలాకేర్గార్గ్యాదజాతశత్రోర్భవేత్ । తస్మాదనేన బ్రహ్మతత్త్వమభిధాతవ్యమ్ । తథా సత్యస్య న మిథ్యావద్యమ్ । తస్మాత్ “బ్రహ్మ తే బ్రవాణి” (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి బ్రహ్మణోపక్రమాత్ , సర్వాన్ పాప్మనోఽపహత్య సర్వేషాం చ భూతానాం శ్రైష్ఠ్యం స్వరాజ్యం పర్యేతి య ఎవం వేదఽఇతి చ సతి సమ్భవే సర్వశ్రుతేరసఙ్కోచాన్నిరతిశయేన ఫలేనోపసంహారాత్ , బ్రహ్మవేదనాదన్యతశ్చ తదనుపపత్తేః, ఆదిత్యాదిపురుషకర్తృత్వస్య చ స్వాతన్త్ర్యలక్షణస్య ముఖ్యస్య బ్రహ్మణ్యేవ సమ్భవాదన్యేషాం హిరణ్యగర్భాదీనాం తత్పారతన్త్ర్యాత్ , “క్వౌష ఎతద్బాలాకే”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇత్యాదేర్జీవాధికరణభవనాపాదనప్రశ్నస్య “యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి” (కౌ . బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇత్యాదేరుత్తరస్య చ బ్రహ్మణ్యేవోపపత్తేర్బ్రహ్మవిషయత్వం నిశ్చీయతే । అథ కస్మాన్న భవతో హిరణ్యగర్భగోచరే ఎవ ప్రశ్నోత్తరే, తథా చ నైతాభ్యాం బ్రహ్మవిషయత్వసిద్ధిరిత్యేతన్నిరాచికీర్షుః పఠతి - ఎతస్మాదాత్మనః ప్రాణా యథా యథాయతనం ప్రతిష్ఠన్త ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి - ఆత్మైవ భవతి జీవప్రాణాదీనామధికరణం నాన్యదితి । యద్యపి చ జీవో నాత్మనో భిద్యతే తథాప్యుపాధ్యవచ్ఛిన్నస్య పరమాత్మనో జీవత్వేనోపాధిభేదాద్భేదమారోప్యాధారాధేయభావో ద్రష్టవ్యః । ఎవం చ జీవభవనాధారత్వమపాదానత్వం చ పరమాత్మన ఉపపన్నమ్ ।
తదేవం బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదవాక్యసన్దర్భస్య బ్రహ్మపరత్వే స్థితే
యస్య వైతత్కర్మ ఇతి
వ్యాపారాభిధానే న సఙ్గచ్ఛత ఇతి కర్మశబ్దః కార్యాభిధాయీ భవతి, ఎతదితిసర్వనామపరామృష్టం చ తత్కార్యం, సర్వనామ చేదం సంనిహితపరామర్శి, నచ కిఞ్చిదిహ శబ్దోక్తమస్తి సంనిహితమ్ । న చాదిత్యాదిపురుషాః సంనిహితా అపి పరామర్శార్హాః బహుత్వాత్పుంలిఙ్గత్వాచ్చ । ఎతదితి చైకస్య నపుంసకస్యాభిధానాత్ “ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా” (కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇత్యనేనైవ గతార్థత్వాచ్చ । తస్మాదశబ్దోక్తమపి ప్రత్యక్షసిద్ధం సమ్బన్ధార్హం జగదేవ పరామ్రష్టవ్యమ్ ।
ఎతదుక్తం భవతి ।
అత్యల్పమిదముచ్యతే ఎతేషామాదిత్యాదిగతానాం జగదేకదేశభూతానాం కర్తేతి, కిన్తు కృత్స్నమేవ జగద్యస్య కార్యమితి వాశబ్దేన సూచ్యతే । జీవప్రాణశబ్దౌ చ బ్రహ్మపరౌ జీవశబ్దస్య బ్రహ్మోపలక్షణపరత్వాత్ । న పునర్బ్రహ్మశబ్దో జీవోపలక్షణపరః । తథా సతి హి బహ్వసమఞ్జసం స్యాదిత్యుక్తమ్ । న చానధిగతార్థావబోధనస్వరసస్య శబ్దస్యాధిగతబోధనం యుక్తమ్ । నాప్యనధిగతేనాధిగతోపలక్షణముపపన్నమ్ । నచ సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదో న్యాయ్యః । వాక్యశేషానురోధేన చ జీవప్రాణపరమాత్మోపాసనాత్రయవిధానే వాక్యత్రయం భవేత్ । పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా తు బ్రహ్మోపాసనపరత్వే ఎకవాక్యతైవ । తస్మాన్న జీవప్రాణపరత్వమపి తు బ్రహ్మపరత్వమేవేతి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । నిర్దిశ్యన్తాం పురుషాః కార్యాస్తద్విషయా తు కృతిరనిర్దిష్టా తత్ఫలం వా కార్యస్యోత్పత్తిస్తే యస్యేదం కర్మేతి నిర్దేక్ష్యేతే, తతః కుతః పౌనరుక్త్యమిత్యత ఆహ -
నాపి పురుషవిషయస్యేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - కర్తృశబ్దేనైవ కర్తారమభిదధతా తయోరుపాత్తత్వాదాక్షిప్తత్వాత్ । నహి కృతిం వినా కర్తా భవతి । నాపి కృతిర్భావనాపరాభిధానా భూతిముత్పత్తిం వినేత్యర్థః ।
నను యదీదమా జగత్పరామృష్టం తతస్తదన్తర్భూతాః పురుషా అపీతి య ఎతేషాం పురుషాణామితి పునరుక్తమిత్యత ఆహ -
ఎతదుక్తం భవతి । య ఎషాం పురుషాణామితి ॥ ౧౬ ॥ ॥ ౧౭ ॥
నను “ప్రాణ ఎవైకధా భవతి”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇత్యాదికాదపి వాక్యాజ్జీవాతిరిక్తః కుతః ప్రతీయత ఇత్యతో వాక్యాన్తరం పఠతి -
ఎతస్మాదాత్మనః ప్రాణా ఇతి ।
అపి చ సర్వవేదాన్తసిద్ధమేతదిత్యాహ -
సుషుప్తికాలే చేతి ।
వేదాన్తప్రక్రియాయామేవోపపత్తిముపసంహారవ్యాజేనాహ -
తస్మాద్యత్రాస్య
ఆత్మనో యతో నిఃసమ్బోధోఽతః స్వచ్ఛతారూపమివ రూపమస్యేతి స్వచ్ఛతారూపో న తు స్వచ్ఛతైవ । లయవిక్షేపసంస్కారయోస్తత్ర భావాత్ । సముదాచరద్వృత్తివిక్షేపాభావమాత్రేణోపమానమ్ । ఎతదేవ విభజతే - ఉపాధిభిః అన్తఃకరణాదిభిః జనితం యద్విశేషవిజ్ఞానం ఘటపటాదివిజ్ఞానం తద్రహితం స్వరూపమాత్మనః యది విజ్ఞానమిత్యేవోచ్యేత తతస్తదవిశిష్టమనవచ్ఛిన్నం సద్బ్రహ్మైవ స్యాత్తచ్చ నిత్యమితి నోపాధిజనితం నాపి తద్రిహితం స్వరూపం బ్రహ్మస్వభావస్యాప్రహాణాత్ ।
అత ఉక్తమ్ -
విశేషేతి ।
యదా తు లయలక్షణావిద్యోపబృంహితో విక్షేపసంస్కారః సముదాచరతి తదా విశేషవిజ్ఞానోత్పాదాత్స్వప్నజాగరావస్థాతః పరమాత్మనో రూపాద్భ్రంశరూపమాగమనమితి ।
న కేవలం కౌషీతకిబ్రాహ్మణే, వాజసనేయేఽప్యేవమేవ ప్రశ్నోత్తరయోర్జీవవ్యతిరిక్తమామనన్తి పరమాత్మానమిత్యాహ -
అపి చైవమేక ఇతి ।
నన్వత్రాకాశం శయనస్థానం తత్కుతః పరమాత్మప్రత్యయ ఇత్యత ఆహ -
ఆకాశశబ్దశ్చేతి ।
న తావన్ముఖ్యస్యాకాశస్యాత్మాధారత్వసమ్భవః । యదపి చ ద్వాసప్తతిసహస్రహితాభిధాననాడీసఞ్చారేణ సుషుప్త్యవస్థాయాం పురీతదవస్థానముక్తం తదప్యన్తఃకరణస్య । తస్మాత్ “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతివదాకాశశబ్దః పరమాత్మని మన్తవ్య ఇతి ।
ప్రథమం భాష్యకృతా జీవనిరాకరణాయ సూత్రమిదమవతారితమ్ । తత్ర మన్దధియాం నేదం ప్రాణనిరాకరణాయేతి బుద్ధిర్మా భూదిత్యాశయవానాహ -
ప్రాణనిరాకరణస్యాపీతి ।
తౌ హి బాలాక్యజాతశత్రూ సుప్తం పురుషమాజగ్మతుః । తమజాతశత్రుర్నామభిరామన్త్రయాఞ్చక్రే “బృహత్పాణ్డురవాసః సోమరాజన్” ఇతి । స ఆమన్త్ర్యమాణో నోత్తస్థౌ । తం పాణినాపేషం బోధయాఞ్చకార । స హోత్తస్థౌ । స హోవాచజాతశత్రుర్యత్రైష ఎతత్సుప్తోఽభూత్” ఇత్యాది । సోఽయం సుప్తపురుషోత్థాపనేన ప్రాణాదివ్యతిరిక్తోపదేశ ఇతి ॥ ౧౮ ॥
వాక్యాన్వయాత్ ।
నను మైత్రేయీబ్రాహ్మణోపక్రమే యాజ్ఞవల్క్యేన గార్హస్థ్యాశ్రమాదుత్తమాశ్రమం యియాసతా మైత్రైయ్యా భార్యాయాః కాత్యాయన్యా సహార్థసంవిభాగకరణ ఉక్తే మైత్రేయీ యాజ్ఞవల్క్యం పతిమమృతత్వార్థినీ పప్రచ్ఛ, యన్ను మ ఇయం భగోః సర్వా పృథ్వీ విత్తేన పూర్ణా స్యాత్కిమహం తేనామృతా స్యాముత నేతి । తత్ర నేతి హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః । యథైవోపకరణవతాం జీవితం తథైవ తే జీవితం స్యాదమృతత్వస్య తు నాశాస్తి విత్తేన । ఎవం విత్తేనామృతత్వాశా భవేద్యది విత్తసాధ్యాని కర్మాణ్యమృతత్వే ఉపయుజ్యేరన్ । తదేవ తు నాస్తి, జ్ఞానసాధ్యత్వాదమృతత్వస్య కర్మణాం చ జ్ఞానవిరోధినాం తత్సహభావిత్వానుపపత్తేరితి భావః । సా హోవాచ మైత్రేయీ యేనాహం నామృతా స్యాం కిమహం తేనం కుర్యాం యదేవ భగవాన్ వేద తదేవ మే బ్రూహి । అమృతత్వసాధనమితి శేషః । తత్రామృతత్వసాధనజ్ఞానోపన్యాసాయ వైరాగ్యపూర్వకత్వాత్తస్య రాగవిషయేషు తేషు తేషు పతిజాయాదిషు వైరాగ్యముత్పాదయితుం యాజ్ఞవల్క్యో “న వా అరే పత్యుః కామాయ”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇత్యాదివాక్యసన్దర్భమువాచ । ఆత్మౌపాధికం హి ప్రియత్వమేషాం న తు సాక్షాత్ప్రియాణ్యేతాని ।
తస్మాదేతేభ్యః పతిజాయాదిభ్యో విరమ్య యత్ర సాక్షాత్ప్రేమ స ఎవ
ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః ।
వాశబ్దోఽవధారణే । ఆత్మైవ ద్రష్టవ్యః సాక్షాత్కర్తవ్యః । ఎతత్సాధనాని చ శ్రవణాదీని విహితాని శ్రోతవ్య ఇత్యాదినా । కస్మాత్ । ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన శ్రవణాదిసాధనేనేదం జగత్సర్వంవిదితం భవతీతి వాక్యశేషః । యతో నామరూపాత్మకస్య జగతస్తత్త్వం పారమార్థికం రూపమాత్మైవ భుజఙ్గస్యేవ సమారోపితస్య తత్త్వం రజ్జుః । తస్మాదాత్మని విదితే సర్వమిదం జగత్తత్త్వం విదితం భవతి, రజ్జ్వామివ విదితాయాం సమారోపితస్య భుజఙ్గస్య తత్త్వం విదితం భవతి, యతస్తస్మాదాత్మైవ ద్రష్టవ్యో న తు తదతిరిక్తం జగత్ స్వరూపేణ ద్రష్టవ్యమ్ । కుతః । యతో “బ్రహ్మ తం పరాదాత్”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) బ్రాహ్మణజాతిర్బ్రాహ్మణోఽహమిత్యేవమభిమాన ఇతి యావత్ । పరాదాత్ పరాకుర్యాదమృతత్వపదాత్ । కం, యోఽన్యత్రాత్మనో బ్రహ్మ బ్రాహ్మణజాతిం వేద । ఎవం క్షత్రియాదిష్వపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఆత్మైవ జగతస్తత్త్వం న తు తదతిరిక్తం కిఞ్చిత్తదితి । అత్రైవ భగవతీ శ్రుతిరుపపత్తిం దృష్టాన్తప్రబన్ధేనాహ । యత్ ఖలు యద్గ్రహం వినా న శక్యతే గ్రహీతుం తత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే । యథా రజతం శుక్తికాయాః, భుజఙ్గో వా రజ్జోః, దున్దుభ్యాదిశబ్దసామాన్యాద్వా తత్తచ్ఛబ్దభేదాః । న గృహ్యన్తే చ చిద్రూపగ్రహణం వినా స్థితికాలే నామరూపాణి । తస్మాన్న చిదాత్మనో భిద్యన్తే ।
తదిదముక్తమ్ -
స యథా దున్దుభేర్హన్యమానస్యేతి ।
దున్దుభిగ్రహణేన తద్గతం శబ్దసామాన్యముపలక్షయతి । న కేవలం స్థితికాలే నామరూపప్రపఞ్చశ్చిదాత్మాతిరేకేణాగ్రహణాచ్చిదాత్మనో న వ్యతిరిచ్యతేఽపి తు నామరూపోత్పత్తేః ప్రాగపి చిద్రూపావస్థానాత్ తదుపాదానత్వాచ్చ నామరూపప్రపఞ్చస్య తదనతిరేకః, రజ్జూపాదానస్యేవ భుజఙ్గస్య రజ్జోరనతిరేక ఇత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి భగవతీ శ్రుతిః - “స యథార్ద్రైధోఽగ్రేరభ్యాహితస్య పృథగ్ధూమా వినిశ్చరన్త్యేవం వా అరేఽస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదః”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదినా చతుర్విధో మన్త్ర ఉక్తః । ఇతిహాస ఇత్యాదినాష్టవిధం బ్రాహ్మణముక్తమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - యథాగ్నిమాత్రం ప్రథమమవగమ్యతే క్షుద్రాణాం విస్ఫులిఙ్గానాముపాదానమ్ । అథ తతో విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్తి । న చైతేఽగ్నేస్తత్త్వాన్యత్వాభ్యాం శక్యన్తే నిర్వుక్తమ్ । ఎవమృగ్వేదాదయోఽప్యల్పప్రయత్నాద్బ్రహ్మణో వ్యుచ్చరన్తో న తతస్తత్త్వాన్యత్వాభ్యాం నిరుచ్యన్తే । ఋగాదిభిర్నామోపలక్ష్యతే । యదా చ నామధేయస్యేయం గతిస్తదా తత్పూర్వకస్య రూపధేయస్య కైవ కథేతి భావః । న కేవలం తదుపాదానత్వాత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే నామరూపప్రపఞ్చః, ప్రలయసమయే చ తదనుప్రవేశాత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే । యథా సాముద్రమేవామ్భః పృథివీతేజఃసమ్పర్కాత్కాఠిన్యముపగతం సైన్ధవం ఖిల్యః, స హి స్వాకరే సముద్రే క్షిప్తోఽమ్భ ఎవ భవతి, ఎవం చిదమ్భోధౌ లీనం జగచ్చిదేవ భవతి న తు తతోఽతిరిచ్యత ఇతి ।
ఎతద్దృష్టాన్తప్రబన్ధేనాహ -
స యథా సర్వాసామపామిత్యాది ।
దృష్టాన్తప్రబన్ధముక్త్వా దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవం వా అరే ఇదం మహదితి ।
బృహత్వేన బ్రహ్మోక్తమ్ । ఇదం బ్రహ్మేత్యర్థః । భూతం సత్యమ్ । అనన్తం నిత్యమ్ । అపారం సర్వగతమ్ ।
విజ్ఞానఘనః ।
విజ్ఞానైకరస ఇతి యావత్ । ఎతేభ్యః కార్యకారణభావేన వ్యవస్థితేభ్యో భూతేభ్యః సముత్థాయ సామ్యేనోత్థాయ । కార్యకారణసఙ్ఘాతస్య హ్యవచ్ఛేదాద్దుఃఖిత్వశోకిత్వాదయస్తదవచ్ఛిన్నే చిదాత్మని తద్విపరీతేఽపి ప్రతీయన్తే, యథోదకప్రతిబిమ్బితే చన్ద్రమసి తోయగతాః కమ్పాదయః । తదిదం సామ్యేనోత్థానమ్ । యదా త్వాగమాచార్యోపదేశపూర్వకమనననిదిధ్యాసనప్రకర్షపర్యన్తజోఽస్య బ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కార ఉపావర్తతే తదా నిర్మృష్టనిఖిలసవాసనావిద్యామలస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతభూతస్య వినాశే తాన్యేవ భూతాని నశ్యన్త్యను తదుపాధిశ్చిదాత్మనః ఖిల్యభావో వినశ్యతి । తతో న ప్రేత్య కార్యకారణభూతనివృత్తౌ రూపగన్ధాదిసంజ్ఞాస్తీతి । న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తీతి సంజ్ఞామాత్రనిషేధాదాత్మా నాస్తీతి మన్యమానా సా మైత్రేయీ హోవాచ, అత్రైవ మా భగవానమూముహన్మోహితవాన్ న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తీతి । స హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః స్వాభిప్రాయం, ద్వైతే హి రూపాదివిశేషసంజ్ఞానిబన్ధనో దుఃఖిత్వాద్యభిమానః । ఆనన్దజ్ఞానైకరసబ్రహ్మాద్వయానుభవే తు తత్కేన కం పశ్యేత్ , బ్రహ్మ వా కేన విజానీయాత్ । నహి తదాస్య కర్మర్భావోఽస్తి స్వప్రకాశత్వాత్ । ఎతదుక్తం భవతి - న సంజ్ఞామాత్రం మయా వ్యాసేధి, కిన్తు విశేషసంజ్ఞేతి । తదేవమమృతత్వఫలేనోపక్రమాత్ , మధ్యే చాత్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయ తదుపపాదనాత్ , ఉపసంహారే చ మహద్భూతమనన్తమిత్యాదినా చ బ్రహ్మరూపాభిధానాత్ , ద్వైతనిన్దయా చాద్వైతగుణకీర్తనాద్బ్రహ్మైవ మైత్రేయీబ్రాహ్మణే ప్రతిపాద్యం న జీవాత్మేతి నాస్తి పూర్వపక్ష ఇత్యనారభ్యమేవేదమధికరణమ్ । అత్రోచ్యతే - భోక్తృత్వజ్ఞాతృతాజీవరూపోత్థానసమాధయే మైత్రేయీబ్రాహ్మణే పూర్వపక్షేణోపక్రమః కృతః । పతిజాయాదిభోగ్యసమ్బన్ధో నాభోక్తుర్బ్రహ్మణో యుజ్యతే, నాపిజ్ఞానకర్తృత్వమకర్తుః సాక్షాచ్చ మహతో భూతస్య విజ్ఞానాత్మభావేన సముత్థానాభిధానం విజ్ఞానాత్మన ఎవ ద్రష్టవ్యత్వమాహ । అన్యథా బ్రహ్మణో ద్రష్టవ్యత్వపరేఽస్మిన్ బ్రాహ్మణే తస్య విజ్ఞానాత్మత్వేన సముత్థానాభిధానమనుపయుక్తం స్యాత్తస్య తు ద్రష్టవ్యముపయుజ్యత ఇత్యుపక్రమమాత్రం పూర్వపక్షః కృతః ।
భోక్త్రర్థత్వాచ్చ భోగ్యజాతస్యేతి
తదుపోద్బలమాత్రమ్ । సిద్ధాన్తస్తు నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణోక్తః ॥ ౧౯ ॥
తదేవం పౌర్వాపర్యాలోచనయా మైత్రేయీబ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మదర్శనపరత్వే స్థితే భోక్త్రా జీవాత్మనోపక్రమమాచార్యదేశీయమతేన తావత్సమాధత్తే సూత్రకారః -
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్యః ।
యథా హి వహ్నేర్వికారా వ్యుచ్చరన్తో విస్ఫులిఙ్గా న వహ్నేరత్యన్తం భిద్యన్తే, తద్రూపనిరూపణత్వాత్ , నాపి తతోఽత్యన్తమభిన్నాః, వహ్నేరివ పరస్పరవ్యావృత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ , తథా జీవాత్మనోఽపి బ్రహ్మవికారా న బ్రహ్మణోఽత్యన్తం భిద్యన్తే, చిద్రూపత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । నాప్యత్యన్తం న భిద్యన్తే, పరస్పరం వ్యావృత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ , సర్వజ్ఞం ప్రత్యుపదేశవైయర్థ్యాచ్చ । తస్మాత్కథఞ్చిద్భేదో జీవాత్మనామభేదశ్చ । తత్ర తద్విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే విజ్ఞానాత్మపరమాత్మనోరభేదముపాదాయ పరమాత్మని దర్శయితవ్యే విజ్ఞానాత్మనోపక్రమ ఇత్యాశ్మరథ్య ఆచార్యో మేనే ॥ ౨౦ ॥
ఆచార్యదేశీయాన్తరమతేన సమాధత్తే -
ఉత్క్రమిష్యత ఎవంభావాదిత్యౌడులోమిః ।
జీవో హి పరమాత్మనోఽత్యన్తం భిన్న ఎవ సన్ దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపధానసమ్పర్కాత్సర్వదా కలుషః, తస్య చ జ్ఞానధ్యానాదిసాధనానుష్ఠానాత్సమ్ప్రసన్నస్య దేహేన్ద్రియాదిసఙ్ఘాతాదుత్క్రమిష్యతః పరమాత్మనైక్యోపపత్తేరిదమభేదేనోపక్రమణమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - భవిష్యన్తమభేదముపాదాయ భేదకాలేఽప్యభేద ఉక్తః । యథాహుః పాఞ్చరాత్రికాః - “ఆముక్తేర్భేద ఎవ స్యాజ్జీవస్య చ పరస్య చ । ముక్తస్య తు న భేదోఽస్తి భేదహేతోరభావతః” ॥ ఇతి ।
అత్రైవ శ్రుతిముపన్యస్యతి -
శ్రుతిశ్చైవమితి ।
పూర్వం దేహేన్ద్రియాద్యుపాధికృతం కలుషత్వమాత్మన ఉక్తమ్ । సమ్ప్రతి స్వాభావికమేవ జీవస్య నామరూపప్రపఞ్చాశ్రయత్వలక్షణం కాలుష్యం పార్థివానామణూనామివ శ్యామత్వం కేవలం పాకేనేవ ।
జ్ఞానధ్యానాదినా తదపనీయ జీవః పరాత్పరతరం పురుషముపైతీత్యాహ -
క్వచిచ్చ జీవాశ్రయమపీతి ।
నదీనిదర్శనమ్ “యథా సోమ్యేమా నద్యః”(ప్ర.ఉ. ౬-౫) ఇతి ॥ ౨౧ ॥
తదేవమాచార్యదేశీయమతద్వయముక్త్వాత్రాపరితుష్యన్నాచార్యమతమాహ సూత్రకారః -
అవిస్థితేరితి కాశకృత్స్నః ।
ఎతద్వ్యాచష్టే -
అస్యైవ పరమాత్మన ఇతి ।
న జీవ ఆత్మనోఽన్యః । నాపి తద్వికారః కిన్త్వాత్మైవావిద్యోపాధానకల్పితావచ్ఛేదః । ఆకాశ ఇవ ఘటమణికాదికల్పితావచ్ఛేదో ఘటాకాశో మణికాకాశో న తు పరమాకాశాదన్యస్తద్వికారో వా । తతశ్చ జీవాత్మనోపక్రమః పరామాత్మనైవోపక్రమస్తస్య తతోఽభేదాత్ । స్థూలదర్శిలోకప్రతీతిసౌకర్యాయౌపాధికేనాత్మరూపేణోపక్రమః కృతః ।
అత్రైవ శ్రుతిం ప్రమాణయతి -
తథా చేతి ।
అథ వికారః పరమాత్మనో జీవః కస్మాన్న భవత్యాకాశాదివదిత్యాహ -
న చ తేజఃప్రభృతీనామితి ।
న హి యథా తేజఃప్రభృతీనామాత్మవికారత్వం శ్రూయతే ఎవం జీవస్యేతి ।
ఆచార్యత్రయమతం విభజతే -
కాశకృత్స్నస్యాచార్యస్యేతి ।
ఆత్యన్తికే సత్యభేదే కార్యకారణభావాభావాదనాత్యన్తికోఽభేద ఆస్థేయః, తథాచ కథఞ్చిద్భేదోఽపీతి తమాస్థాయ కార్యకారణభావ ఇతి మతత్రయముక్త్వా కాశకృత్స్నీయమతం సాధుత్వేన నిర్ధారయతి -
తత్ర తేషు మధ్యే । కాశకృత్స్నీయం మతమితి ।
ఆత్యన్తికే హి జీవపరమాత్మనోరభేదే తాత్త్వికేఽనాద్యవిద్యోపాధికల్పితో భేదస్తత్త్వమసీతి జీవాత్మనో బ్రహ్మభావతత్త్వోపదేశశ్రవణమనననిదిధ్యాసనప్రకర్షపర్యన్తజన్మనా సాక్షాత్కారేణ విద్యయా శక్యః సమూలకాషం కషితుం, రజ్జ్వామహివిభ్రమ ఇవ రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారేణ, రాజపుత్రస్యేవ చ మ్లేచ్ఛకులే వర్ధమానస్యాత్మని సమారోపితో మ్లేచ్ఛభావో రాజపుత్రోఽసీతి ఆప్తోపదేశేన । న తు మృద్వికారః శరావాదిః శతశోఽపి మృన్మృదితి చిన్త్యమానస్తజ్జన్మనా మృద్భావసాక్షాత్కారేణ శక్యో నివర్తయితుం, తత్కస్య హేతోః, తస్యాపి మృదో భిన్నాభిన్నస్య తాత్త్వికత్వాత్ , వస్తుతస్తు జ్ఞానేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాత్ , సోఽయం ప్రతిపిపాదయిషితార్థానుసారః । అపి చ జీవస్యాత్మవికారత్వే తస్య జ్ఞానధ్యానాదిసాధనానుష్ఠానాత్స్వప్రకృతావప్యయే సతి నామృతత్వస్యాశాస్తీత్యపురుషార్థత్వమమృతత్వప్రాప్తిశ్రుతివిరోధశ్చ ।
కాశకృత్స్నమతే త్వేతదుభయం నాస్తీత్యాహ -
ఎవం చ సతీతి ।
నను యది జీవో న వికారః కిన్తు బ్రహ్మైవ కథం తర్హి తస్మిన్నామరూపాశ్రయత్వశ్రుతిః, కథఞ్చ “యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా” (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి బ్రహ్మవికారశ్రుతిరిత్యాశఙ్కాముపసంహారవ్యాజేన నిరాకరోతి -
అతశ్చ స్వాశ్రయస్యేతి ।
యతః ప్రతిపిపాదయిషితార్థానుసారశ్చామృతత్వప్రాప్తిశ్చ వికారపక్షే న సమ్భవతః, అతశ్చేతి యోజనా ।
ద్వితీయపూర్వపక్షబీజమనయైవ త్రిసూత్ర్యాపాకరోతి -
యదప్యుక్తమితి ।
శేషమతిరోహితార్థం వ్యాఖ్యాతార్థం చ । తృతీయపూర్వపక్షబీజనిరాసే కాశకృత్స్నీయేనైవేత్యవధారణం తన్మతాశ్రయణేనైవ తస్య శక్యనిరాసత్వాత్ । ఐకాన్తికే హ్యద్వైతే ఆత్మనోఽన్యకర్మకరణే “కేన కం పశ్యేత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి ఆత్మనశ్చ కర్మత్వం “విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్” (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి శక్యం నిషేద్ధుమ్ । భేదాభేదపక్షే వైకాన్తికే వా భేదే సర్వమేతదద్వైతాశ్రయమశక్యమిత్యవధారణస్యార్థః ।
న కేవలం కాశకృత్స్నీయదర్శనాశ్రయణేన భూతపూర్వగత్యా విజ్ఞాతృత్వమపి తు శ్రుతిపౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయాప్యేవమేవేత్యాహ -
అపి చ యత్ర హీతి ।
కస్మాత్ పునః కాశకృత్స్నస్య మతమాస్థీయతే నేతరేషామాచార్యాణామిత్యత ఆహ -
దర్శితం తు పురస్తాదితి ।
కాశకృత్స్నీయస్య మతస్య శ్రుతిప్రబన్ధోపన్యాసేన పునః శ్రుతిమత్త్వం స్మృతిమత్త్వం చోపసంహారోపక్రమమాహ -
అతశ్చేతి ।
క్వచిత్పాఠ ఆతశ్చేతి । తస్యావశ్యం చేత్యర్థః । జననజరామరణభీతయో విక్రియాస్తాసాం సర్వాసాం “మహానజః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇత్యాదినా ప్రతిషేధః । పరిణామపక్షేఽన్యస్య చాన్యభావపక్షే ఐకాన్తికాద్వైతప్రతిపాదనపరాః “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదయః, ద్వైతదర్శననిన్దాపరాశ్చ “అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మి” (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదయః, జన్మజరాదివిక్రియాప్రతిషేధపరాశ్చ “ఎష మహానజః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇత్యాదయః శ్రుతయ ఉపరుధ్యేరన్ । అపిచ యది జీవపరమాత్మనోర్భేదాభేదావాస్థీయేయాతాం తతస్తయోర్మిథో విరోధాత్సముచ్చయాభావాదేకస్య బలీయస్త్వే నాత్మని నిరపవాదం విజ్ఞానం జాయేత, బలీయసైకేన దుర్బలపక్షావలమ్బినో జ్ఞానస్య బాధనాత్ । అథ త్వగృహ్యమాణవిశేషతయా న బలాబలావధారణం, తతః సంశయే సతి న సునిశ్చితార్థమాత్మని జ్ఞానం భవేత్ । సునిశ్చితార్థం చ జ్ఞానం మోక్షోపాయః శ్రూయతే - “వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః” (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౬) ఇతి ।
తదేతదాహ -
అన్యథా ముముక్షూణామితి ।
'ఎకత్వమనుపశ్యతః” ఇతి శ్రుతిర్న పునరేకత్వానేకత్వే అనుపశ్యత ఇతి ।
నను యది క్షేత్రజ్ఞపరమాత్మనోరభేదో భావికః, కథం తర్హి వ్యపదేశబుద్ధిభేదౌ క్షేత్రజ్ఞః పరమాత్మేతి కథఞ్చ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య భగవతః సంసారితా । అవిద్యాకృతనామరూపోపాధివశాదితి చేత్ । కస్యేయమవిద్యా । న తావజ్జీవస్య, తస్య పరమాత్మనో వ్యతిరేకాభావాత్ । నాపి పరమాత్మనః, తస్య విద్యైకరసస్యావిద్యాశ్రయత్వానుపపత్తేః । తదత్ర సంసారిత్వాసంసారిత్వవిద్యావిద్యావత్త్వరూపవిరుద్ధధర్మసంసర్గాద్బుద్ధివ్యపదేశభేదాచ్చాస్తి జీవేశ్వరయోర్భేదోఽపి భావిక ఇత్యత ఆహ -
స్థితే చ పరమాత్మక్షేత్రజ్ఞాత్మైకత్వేతి ।
న తావద్భేదాభేదావేకత్ర భావికౌ భవితుమర్హత ఇతి విప్రపఞ్చితం ప్రథమే పాదే । ద్వైతదర్శననిన్దయా చైకాన్తికాద్వైతప్రతిపాదనపరాః పౌర్వాపర్యాలోచనయా సర్వే వేదాన్తాః ప్రతీయన్తే । తత్ర యథా బిమ్బాదవదతాత్తాత్త్వికే ప్రతిబిమ్బానామభేదేఽపి నీలమణికృపాణకాచాద్యుపధానభేదాత్కాల్పనికో జీవానాం భేదో బుద్ధివ్యపదేశభేదౌ వర్తయతి, ఇదం బిమ్బమవదాతమిమాని చ ప్రతిబిమ్బాని నీలోత్పలపలాశశ్యామలాని వృత్తదీర్ఘాదిభేదభాఞ్జి బహూనీతి, ఎవం పరమాత్మనః శుద్ధస్వభావాజ్జీవానమభేద ఐకాన్తికేఽప్యనిర్వచనీయానాద్యవిద్యోపధానభేదాత్కాల్పనికో జీవానాం భేదో బుద్ధివ్యపదేశభేదావయం చ పరమాత్మా శుద్ధవిజ్ఞానానన్దస్వభావ ఇమే చ జీవా అవిద్యాశోకదుఃఖాద్యుపద్రవభాజ ఇతి వర్తయతి । అవిద్యోపధానం చ యద్యపి విద్యాస్వభావే పరమాత్మని న సాక్షాదస్తి తథాపి తత్ప్రతిబిమ్బకల్పజీవద్వారేణ పరస్మిన్నుచ్యతే । న చైవమన్యోన్యాశ్రయో జీవవిభాగాశ్రయాఽవిద్యా, అవిద్యాశ్రయశ్చ జీవవిభాగ ఇతి, బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాత్ । అత ఎవ కానుద్దిశ్యైష ఈశ్వరో మాయామారచయత్యనర్థికాం, ఉద్దేశ్యానాం సర్గాదౌ జీవానామభావాత్ , కథం చాత్మానం సంసారిణం వివిధవేదనాభాజం కుర్యాదిత్యాద్యనుయోగో నిరవకాశః । న ఖల్వాదిమాన్ సంసారః, నాప్యాదిమానవిద్యాజీవవిభాగః, యేనానుయుజ్యేతేతి । అత్ర చ నామగ్రహణేనావిద్యాముపలక్షయతి ।
స్యాదేతత్ । యది న జీవాత్ బ్రహ్మ భిద్యతే, హన్త జీవః స్ఫుట ఇతి బ్రహ్మాపి తథా స్యాత్ , తథా చ “నిహితం గుహాయామ్”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి నోపపద్యత ఇత్యత ఆహ -
న హి సత్యమితి ।
యథా హి బిమ్బస్య మణికృపాణాదయో గుహా ఎవం బ్రహ్మణోఽపి ప్రతిజీవం భిన్నా అవిద్యా గుహా ఇతి । యథా ప్రతిబిమ్బేషు భాసమానేషు బిమ్బం తదభిన్నమపి గుహ్యమేవం జీవేషు భాసమానేషు తదభిన్నమపి బ్రహ్మ గుహ్యమ్ ।
అస్తు తర్హి బ్రహ్మణోఽన్యద్గుహ్యమిత్యత ఆహ -
న చ బ్రహ్మణోఽన్య ఇతి ।
యే తు
ఆశ్మరథ్యప్రభృతయః
నిర్బన్ధం కుర్వన్తి తే వేదాన్తార్థమితి ।
బ్రహ్మణః సర్వాత్మనా భాగశో వా పరిణామాభ్యుపగమే తస్య కార్యత్వాదనిత్యత్వాచ్చ తదాశ్రితో మోక్షోఽపి తథా స్యాత్ । యది త్వేవమపి మోక్షం నిత్యమకృతకం బ్రూయుస్తత్రాహ -
న్యాయేనేతి ।
ఎవం యే నదీసముద్రనిదర్శనేనాముక్తేర్భేదం ముక్తస్య చాభేదం జీవస్యాస్థిషత తేషామపి న్యాయేనాసఙ్గతిః । నో జాతు ఘటః పటో భవతి । ననూక్తం యథా నదీ సముద్రో భవతీతి । కా పునర్నద్యభిమతా ఆయుష్మతః । కిం పాథఃపరమాణవ ఉతైషాం సంస్థానభేద ఆహోస్విత్తదారబ్ధోఽవయవీ । తత్ర సంస్థానభేదస్య వావయవినో వా సముద్రనివేశే వినాశాత్ కస్య సముద్రేణైకతా । నదీపాథఃపరమాణూనాం తు సముద్రపాథఃపరమాణుభ్యః పూర్వవస్థితేభ్యో భేద ఎవ నాభేదః । ఎవం సముద్రాదపి తేషాం భేద ఎవ । యే తు కాశకృత్స్నీయమేవ మతమాస్థాయ జీవం పరమాత్మనోంఽశమాచఖ్యుస్తేషాం కథం “నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ఇతి న శ్రుతివిరోధః । నిష్కలమితి సావయవత్వం వ్యాసేధి న తు సాంశత్వమ్ , అంశశ్చ జీవః పరమాత్మనో నభస ఇవ కర్ణనేమిమణ్డలావచ్ఛిన్నం నభః శబ్దశ్రవణయోగ్యం, వాయోరివ చ శరీరావచ్ఛిన్నః పఞ్చవృత్తిః ప్రాణ ఇతి చేత్ । న తావన్నభో నభసోంఽశః, తస్య తత్త్వాత్ । కర్ణనేమిమణ్డలావచ్ఛిన్నమంశ ఇతి చేత్ , హన్త తర్హి ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన కర్ణనేమిమణ్డలం వా తత్సంయోగో వేత్యుక్తం భవతి । నచ కర్ణనేమిమణ్డలం తస్యాంశః, తస్య తతో భేదాత్ । తత్సంయోగో నభోధర్మత్వాత్తస్యాంశ ఇతి చేత్ । న । అనుపపత్తేః । నభోధర్మత్వే హి తదనవయవం సర్వత్రాభిన్నమితి తత్సంయోగః సర్వత్ర ప్రథేత । నహ్యస్తి సమ్భవోఽనవయవమవ్యాప్యవర్తత ఇతి । తస్మాత్తత్రాస్తి చేద్వ్యాప్యైవ । న చేద్వ్యాప్నోతి తత్ర నాస్త్యేవ । వ్యాప్యైవాస్తి కేవలం ప్రతిసమ్బన్ధ్యధీననిరూపణతయా న సర్వత్ర నిరూప్యత ఇతి చేత్ , న నామ నిరూప్యతామ్ । తత్సంయుక్తం తు నభః శ్రవణయోగ్యం సర్వత్రాస్తీతి సర్వత్ర శ్రవణప్రసఙ్గః । నచ భేదాభేదయోరన్యతరేణాంశః శక్యో నిర్వక్తుం న చోభాభ్యాం, విరుద్ధయోరేకత్రాసమవాయాదిత్యుక్తమ్ । తస్మాదనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాపరికల్పిత ఎవాంశో నభసో న భావిక ఇతి యుక్తమ్ । నచ కాల్పనికో జ్ఞానమాత్రాయత్తజీవితః కథమవిజ్ఞాయమానోఽస్తి, అసంశ్చాంశః కథం శబ్దశ్రవణలక్షణాయ కార్యాయ కల్పతే, న జాతు రజ్జ్వామజ్ఞాయమాన ఉరగో భయకమ్పాదికార్యాయ పర్యాప్త ఇతి వాచ్యమ్ । అజ్ఞాతత్వాసిద్ధేః కార్యవ్యఙ్గత్వాదస్య । కార్యోత్పాదాత్పూర్వమజ్ఞాతం కథం కార్యోత్పాదాఙ్గమితి చేత్ । న । పూర్వపూర్వకార్యోత్పాదవ్యఙ్గ్యత్వాదసత్యపి జ్ఞానే తత్సంస్కారానువృత్తేరనాదిత్వాచ్చ కల్పనా తత్సంస్కారప్రవాహస్య । అస్తు వానుపపత్తిరేవ కార్యకారణయోర్మాయాత్మకత్వాత్ । అనుపపత్తిర్హి మాయాముపోద్బలయత్యనుపపద్యమానార్థత్వాన్మాయాయాః । అపి చ భావికాంశవాదినాం మతే భావికాంశస్య జ్ఞానేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాన్న జ్ఞానధ్యానసాధనో మోక్షః స్యాత్ । తదేవమకాశాంశ ఇవ శ్రోత్రమనిర్వచనీయమ్ । ఎవం జీవో బ్రహ్మణోంఽశ ఇతి కాశకృత్స్నీయం మతమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౨ ॥
ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ ।
స్యాదేతత్ । వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి సమన్వయే దర్శితే సమాప్తం సమన్వయలక్షణమితి కిమపరమవశిష్యతే యదర్థమిదమారభ్యత ఇతి శఙ్కాం నిరాకర్తుం సఙ్గతిం దర్శయన్నవశేషమాహ -
యథాభ్యుదయేతి ।
అత్ర చ లక్షణస్య సఙ్గతిముక్త్వా లక్షణేనాస్యాధికరణస్య సఙ్గతిరుక్తా । ఎతదుక్తం భవతి - సత్యం జగత్కారణే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాముక్తః సమన్వయః ।
తత్ర కారణభావస్యోభయథా దర్శనాజ్జగత్కారణత్వం బ్రహ్మణః కిం నిమిత్తత్వేనైవ, ఉతోపాదానత్వేనాపి । తత్ర యది ప్రథమః పక్షస్తత ఉపాదానకారణానుసరణే సాఙ్ఖ్యస్మృతిసిద్ధం ప్రధానమభ్యుపేయమ్ । తథా చ “జన్మాద్యస్య యతః” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి బ్రహ్మలక్షణమసాధు, అతివ్యాప్తేః ప్రధానేఽపి గతత్వాత్ । అసమ్భవాద్వా । యది తూత్తరః పక్షస్తతో నాతివ్యాప్తిర్నాప్యవ్యాప్తిరితి సాధు లక్షణమ్ । సోఽయమవశేషః । తత్ర “ఈక్షాపూర్వకర్తృత్వం ప్రభుత్వమసరూపతా । నిమిత్తకారణేష్వేవ నోపాదానేషు కర్హిచిత్” ॥ తదిదమాహ -
తత్ర నిమిత్తకారణమేవ తావదితి ।
ఆగమస్య కారణమాత్రే పర్యవసానాదనుమానస్య తద్విశేషనియమమాగమో న ప్రతిక్షిపత్యపి త్వనుమన్యత ఎవేత్యాహ -
పారిశేష్యాద్బ్రహ్మణోఽన్యదితి ।
బ్రహ్మోపాదానత్వస్య ప్రసక్తస్య ప్రతిషేధేఽన్యత్రాప్రసఙ్గాత్సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రసిద్ధమానుమానికం ప్రధానం శిష్యత ఇతి । ఎకవిజ్ఞానేన చ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానమ్ “ఉత తమాదేశమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇత్యాదినా, “యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన” (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి చ దృష్టాన్తః, పరమాత్మనః ప్రాధాన్యం సూచయతః । యథా సోమశర్మణైకేన జ్ఞాతేన సర్వే కఠా జ్ఞాతా భవన్తి ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
ప్రకృతిశ్చ ।
న కేవలం బ్రహ్మ నిమిత్తకారణం, కుతః, ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తయోరనుపరోధాత్ । నిమిత్తకారణత్వమాత్రే తు తావుపరుధ్యేయాతామ్ । తథాహి - “న ముఖ్యే సమ్భవత్యర్థే జఘన్యా వృత్తిరిష్యతే । న చానుమానికం యుక్తమాగమేనాపబాధితమ్ ॥ సర్వే హి తావద్వేదాన్తాః పౌర్వాపర్యేణ వీక్షితాః । ఐకాన్తికాద్వైతపరా ద్వైతమాత్రనిషేధతః” ॥ తదిహాపి ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తౌ ముఖ్యార్థావేవ యుక్తౌ న తు “యజమానః ప్రస్తరః” ఇతివద్గుణకల్పనయా నేతవ్యౌ, తస్యార్థవాదస్యాతత్పరత్వాత్ । ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తవాక్యయోస్త్వద్వైతపరత్వాదుపాదానకారణాత్మకత్వాచ్చోపాదేయస్య కార్యజాతస్యోపాదానజ్ఞానేన తజ్జ్ఞానోపపత్తేః । నిమిత్తకారణం తు కార్యాదత్యన్తభిన్నమితి న తజ్జ్ఞానే కార్యజ్ఞానం భవతి । అతో బ్రహ్మోపాదానకారణం జగతః । నచ బ్రహ్మణోఽన్యన్నిమిత్తకారణం జగత ఇత్యపి యుక్తమ్ । ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తోపరోధాదేవ । నహి తదానీం బ్రహ్మణి జ్ఞాతే సర్వం విజ్ఞాతం భవతి । జగన్నిమిత్తకారణస్య బ్రహ్మణోఽన్యస్య సర్వమధ్యపాతినస్తజ్జ్ఞానేనావిజ్ఞానాత్ । యత ఇతి చ పఞ్చమీ న కారణమాత్రే స్మర్యతే అపి తు ప్రకృతౌ, “జనికర్తుః ప్రకృతిః”(పా. సూ. ౧ । ౪ । ౩౦) ఇతి । తతోఽపి ప్రకృతిత్వమవగచ్ఛామః । దున్దుభిగ్రహణం దున్దుభ్యాఘాతగ్రహణం చ తద్గతశబ్దత్వసామాన్యోపలక్షణార్థమ్ ॥ ౨౩ ॥ అనాగతేచ్ఛాసఙ్కల్పోఽభిధ్యా । ఎతయా ఖలు స్వాతన్త్ర్యలక్షణేన కర్తృత్వేన నిమిత్తత్వం దర్శితమ్ । “బహు స్యామ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చ స్వవిషయతయోపాదానత్వముక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥
ఆకాశాదేవ ।
బ్రహ్మణ ఎవేత్యర్థః ।
సాక్షాదితి చేతి సూత్రావయవమనూద్య తస్యార్థం వ్యాచష్టే -
ఆకాశాదేవేతి ।
శ్రుతిర్బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వమవధారయన్తీ ఉపాదానాన్తరాభావం సాక్షాదేవ దర్శయతీతి
సాక్షాదితి
సూత్రావయవేన దర్శితమితి యోజనా ॥ ౨౫ ॥
ఆత్మకృతేః పరిణామాత్ ।
ప్రకృతిగ్రహణముపలక్షణం, నిమిత్తమిత్యపి ద్రష్టవ్యం, కర్మత్వేనోపాదానత్వాత్కర్తృత్వేన చ తత్ప్రతి నిమిత్తత్వాత్ ।
కథం పునరితి ।
సిద్ధసాధ్యయోరేకత్రాసమవాయో విరోధాదితి ।
పరిణామాదితి బ్రూమ ఇతి ।
పూర్వసిద్ధస్యాప్యనిర్వచనీయవికారాత్మనా పరిణామోఽనిర్వచనీయత్వాద్భేదేనాభిన్న ఇవేతి సిద్ధస్యాపి సాధ్యత్వమిత్యర్థః ।
ఎకవాక్యత్వేన వ్యాఖ్యాయా పరిణామాదిత్యవచ్ఛిద్య వ్యాచష్టే -
పరిణామాదితి వేతి ।
సచ్చత్యచ్చేతి ద్వే బ్రహ్మణో రూపే । సచ్చ సామాన్యవిశేషేణాపరోక్షతయా నిర్వాచ్యం, పృథివ్యప్తేజోలక్షణమ్ । త్యచ్చ పరోక్షమత ఎవానిర్వాచ్యమిదన్తయా వాయ్వాకాశలక్షణం, కథం చ తద్బ్రహ్మణో రూపం యది తస్య బ్రహ్మోపాదానం, తస్మాత్పరిణామాద్బ్రహ్మ భూతానాం ప్రకృతిరితి ॥ ౨౬ ॥
పూర్వపక్షిణోఽనుమానమనుభాష్యాగమవిరోధేన దూషయతి -
యత్పునరితి ।
ఎతదుక్తం భవతి - ఈశ్వరో జగతో నిమిత్తకారణమేవ ఈక్షాపూర్వకజగత్కర్తృత్వాత్ , కుమ్భకర్తుకులాలవత్ । అత్రేశ్వరస్యాసిద్ధేరాశ్రయాసిద్ధో హేతుః పక్షశ్చాప్రసిద్ధవిశేషః । యథాహుః - “నానుపలబ్ధే న్యాయః ప్రవర్తతే” ఇతి । ఆగమాత్తత్సిద్ధిరితి చేత్ , హన్త తర్హి యాదృశమీశ్వరమాగమో గమయతి తాదృశోఽభ్యుపగన్తవ్యః స చ నిమిత్తకారణం చోపాదానకారణం చేశ్వరమవగమయతి । విశేష్యాశ్రయగ్రాహ్యాగమవిరోధాన్నానుమానముదేతుమర్హతీతి కుతస్తేన నిమిత్తత్వావధారణేత్యర్థః । ఇయం చోపాదానపరిణామాదిభాషా న వికారాభిప్రాయేణాపి తు తథా సర్పస్యోపాదానం రజ్జురేవం బ్రహ్మ జగదుపాదానం ద్రష్టవ్యమ్ । న ఖలు నిత్యస్య నిష్కలస్య బ్రహ్మణః సర్వాత్మనైకదేశేన వా పరిణామః సమ్భవతి, నిత్యత్వాదనేకదేశత్వాదిత్యుక్తమ్ । నచ మృదః శరావాదయో భిద్యన్తే, న చాభిన్నాః, న వా భిన్నాభిన్నాః కిన్త్వనిర్వచనీయా ఎవ । యథాహ శ్రుతిః - “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి । తస్మాదద్వైతోపక్రమాదుపసంహారాచ్చ సర్వ ఎవ వేదాన్తా ఐకాన్తికాద్వైతపరాః సన్తః సాక్షాదేవ క్వచిదద్వైతమాహుః, క్వచిద్ద్వైతనిషేధేన, క్వచిద్బ్రహ్మోపాదానత్వేన జగతః । ఎతావతాపి తావద్భేదో నిషిద్ధో భవతి, న తూపాదానత్వాభిధానమాత్రేణ వికారగ్రహ ఆస్థేయః । నహి వాక్యైకదేశస్యార్థోఽస్తీతి ॥ ౨౭ ॥
స్యాదేతత్ । మా భూత్ప్రధానం జగదుపాదానం తథాపి న బ్రహ్మోపాదానత్వం సిధ్యతి, పరమాణ్వాదీనామపి తదుపాదానానాముపప్లవమానత్వాత్ , తేషామపి హి కిఞ్చిదుపోద్బలకమస్తి వైదికం లిఙ్గమిత్యాశఙ్కామపనేతుమాహ సూత్రకారః -
ఎతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతాః ।
నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతం సూత్రమ్ । “ప్రతిజ్ఞాలక్షణం లక్ష్యమాణే పదసమన్వయః వైదికః స చ తత్రైవ నాన్యత్రేత్యత్ర సాధితమ్” ॥ ౨౮ ॥
ఇతి శ్రీమద్వాచస్పతిమిశ్రవిరచితే శ్రీమచ్ఛారీరకభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమాధ్యాయస్య చతుర్థః పాదః ॥ ౪ ॥
॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయేఽవ్యక్తాదిసన్దిగ్ధపదమాత్రసమన్వయాఖ్యశ్చతుర్థః పాదః ॥
॥ ఇతి శ్రీమద్బ్రహ్మసూత్రశాఙ్కరభాష్యే సమన్వయాఖ్యః ప్రథమోఽధ్యాయః ॥
స్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గ ఇతి చేన్నాన్యస్మృత్యనవకాశదోషప్రసఙ్గాత్ ।
వృత్తవర్తిష్యమాణయోః సమన్వయవిరోధపరిహారలక్షణయోః సఙ్గతిప్రదర్శనాయ సుఖగ్రహణాయ చైతయోః సఙ్క్షేపతస్తాత్పర్యార్థమాహ -
ప్రథమేఽధ్యాయ ఇతి ।
అనపేక్షవేదాన్తవాక్యస్వరససిద్ధసమన్వయలక్షణస్య విరోధతత్పరిహారాభ్యామాక్షేపసమాధానకరణాదనేన లక్షణేనాస్తి విషయవిషయిభావః సమ్బన్ధః । పూర్వలక్షణార్థో హి విషయస్తద్గోచరత్వాదాక్షేపసమాధానయోరేష చ విషయీతి । తదేవమధ్యాయమవతార్య తదవయవమధికరణమవతారయతి -
తత్ర ప్రథమం తావదితి ।
తన్త్ర్యతే వ్యుత్పాద్యతే మోక్షసాధనమనేనేతి తన్త్రం, తదేవాఖ్యా యస్యాః సా స్మృతిస్తన్త్రాఖ్యా పరమర్షిణా కపిలేనాదివిదుషా ప్రణీతా । అన్యాశ్చాసురిపఞ్చశిఖాదిప్రణీతాః స్మృతయస్తదనుసారిణ్యః । న ఖల్వమూషాం స్మృతీనాం మన్వాదిస్మృతివదన్యోఽవకాశః శక్యో వదితుమృతే మోక్షసాధనప్రకాశనాత్ । తదపి చేన్నాభిదధ్యురనవకాశాః సత్యోఽప్రమాణం ప్రసజ్యేరన్ । తస్మాత్తదవిరోధేన కథఞ్చిద్వేదాన్తా వ్యాఖ్యాతవ్యాః । పూర్వపక్షమాక్షిపతి
కథం పునరీక్షత్యాదిభ్య ఇతి ।
ప్రసాధితం ఖలు ధర్మమీమాంసాయాం “విరోధే త్వనపేక్షం స్యాదసతి హ్యనుమానమ్”(జై. సూ. ౧ । ౩ । ౩) ఇత్యత్ర, యథా శ్రుతివిరుద్ధానాం స్మృతీనాం దుర్బలతయానపేక్షణీయత్వం తస్మాన్న దుర్బలానురోధేన బలీయసీనాం శ్రుతీనాం యుక్తముపవర్ణనమ్ , అపి తు స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావాః శ్రుతయో దుర్బలాః స్మృతీర్బాధన్త ఎవేతి యుక్తమ్ । పూర్వపక్షీ సమాధత్తే -
భవేదయమితి ।
ప్రసాధితోఽప్యర్థః శ్రద్ధాజడాన్ప్రతి పునః ప్రసాధ్యత ఇత్యర్థః ।
ఆపాతతః సమాధానముక్త్వా పరమసమాధానమాహ పూర్వపక్షీ -
కపిలప్రభృతీనాం చార్షమితి ।
అయమస్యాభిసన్ధిః - బ్రహ్మ హి శాస్త్రస్య కారణముక్తం “శాస్త్రయోనిత్వాత్”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౩) ఇతి, తేనైష వేదరాశిర్బ్రహ్మప్రభవః సన్నాజానసిద్ధానావరణభూతార్థమాత్రగోచరతద్బుద్ధిపూర్వకో యథా తథా కపిలాదీనామపి శ్రుతిస్మృతిప్రథితాజానసిద్ధభావానాం స్మృతయోఽనావరణసర్వవిషయతద్బుద్ధిప్రభవా ఇతి న శ్రుతిభ్యోఽమూషామస్తి కశ్చిద్విశేషః । న చైతాః స్ఫుటతరం ప్రధానాదిప్రతిపాదనపరాః శక్యన్తేఽన్యథయితుమ్ । తస్మాత్తదనురోధేన కథఞ్చిచ్ఛ్రుతయ ఎవ నేతవ్యాః । అపి చ తర్కోఽపి కపిలాదిస్మృతిరనుమన్యతే, తస్మాదప్యేతదేవ ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఆహ
తస్య సమాధిరితి ।
యథా హి శ్రుతీనామవిగానం బ్రహ్మణి గతిసామాన్యాత్ , నైవం స్మృతీనామవిగానమస్తి ప్రధానే, తాసాం భూయసీనాం బ్రహ్మోపాదానత్వప్రతిపాదనపరాణాం తత్ర తత్ర దర్శనాత్ । తస్మాదవిగానాచ్ఛ్రౌత ఎవార్థ ఆస్థేయో న తు స్మార్తో విగానాదితి । తత్కిమిదానీం పరస్పరవిగానాత్సర్వా ఎవ స్మృతయోఽవహేయా ఇత్యత ఆహ
విప్రతిపత్తౌ చ స్మృతీనామితి ।
న చాతీన్ద్రియార్థానితి ।
అర్వాగ్దృగభిప్రాయమ్ ।
శఙ్కతే
శక్యం కపిలాదీనామితి ।
నిరాకరోతి
న । సిద్ధేరపీతి ।
న తావత్కపిలాదయ ఈశ్వరవదాజానసిద్ధాః, కిన్తు వినిశ్చతవేదప్రామాణ్యానాం తేషాం తదనుష్ఠానవతాం ప్రాచి భవేఽస్మిఞ్జన్మని సిద్ధిః, అత ఎవాజానసిద్ధా ఉచ్యన్తే । యదస్మిన్ జన్మని న తైః సిద్ధ్యుపాయోఽనుష్ఠితః ప్రాగ్భవీయవేదార్థానుష్ఠానలబ్ధజన్మత్వాత్తత్సిద్ధీనామ్ । తథా చావధృతవేదప్రామాణ్యానాం తద్విరుద్ధార్థాభిధానం తదపబాధితమప్రమాణమేవ । అప్రమాణేన చ న వేదార్థోఽతిశఙ్కితుం యుక్తః ప్రమాణసిద్ధత్వాత్తస్య । తదేవం వేదవిరోధే సిద్ధవచనమప్రమాణముక్త్వా సిద్ధానామపి పరస్పరవిరోధే తద్వచనాదనాశ్వాస ఇతి పూర్వోక్తం స్మారయతి
సిద్ధవ్యపాశ్రయకల్పనాయామపీతి ।
శ్రద్ధాజడాన్బోధయతి
పరతన్త్రప్రజ్ఞస్యాపీతి ।
నను శ్రుతిశ్చేత్కపిలాదీనామనావరణభూతార్థగోచరజ్ఞానాతిశయం బోధయతి, కథం తేషాం వచనమప్రమాణం, తదప్రామాణ్యే శ్రుతేరప్యప్రామాణ్యప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ
యా తు శ్రుతిరితి ।
న తావత్సిద్ధానాం పరస్పరవిరుద్ధాని వచాంసి ప్రమాణం భవితుమర్హన్తి । నచ వికల్పో వస్తుని, సిద్ధే తదనుపపత్తేః । అనుష్ఠానమనాగతోత్పాద్యం వికల్ప్యతే, న సిద్ధమ్ । తస్య వ్యవస్థానాత్ । తస్మాచ్ఛుతిసామాన్యమాత్రేణ భ్రమః సాఙ్ఖ్యప్రణేతా కపిలః శ్రౌత ఇతి । స్యాదేతత్ । కపిల ఎవ శ్రౌతో నాన్యే మన్వాదయః । తతశ్చ తేషాం స్మృతిః కపిలస్మృతివిరుద్ధావహేయేత్యత ఆహ
భవతి చాన్యా మనోరితి ।
తస్యాశ్చాగమాన్తరసంవాదమాహ
మహాభారతేఽపి చేతి ।
న కేవలం మనోః స్మృతిః స్మృత్యన్తరసంవాదినీ, శ్రుతిసంవాదిన్యపీత్యాహ
శ్రుతిశ్చేతి ।
ఉపసంహరతి
అత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । భవతు వేదవిరుద్ధం కాపిలం వచస్తథాపి ద్వయోరపి పురుషబుద్ధిప్రభవతయా కో వినిగమనాయాం హేతుర్యతో వేదవిరోధి కాపిలం వచో నాదరణీయమిత్యత ఆహ
వేదస్య హి నిరపేక్షమితి ।
అయమభిసన్ధిఃసత్యం శాస్త్రయోనిరీశ్వరస్తథాప్యస్య న శాస్త్రక్రియాయామస్తి స్వాతన్త్ర్యం కపిలాదీనామివ । స హి భగవాన్ యాదృశం పూర్వస్మిన్ సర్గే చకార శాస్త్రం తదనుసారేణాస్మిన్నపి సర్గే ప్రణీతవాన్ । ఎవం పూర్వతరానుసారేణ పూర్వస్మిన్ పూర్వతమానుసారేణ చ పూర్వతర ఇత్యనాదిరయం శాస్త్రేశ్వరయోః కార్యకారణభావః । తత్రేశ్వరస్య న శాస్త్రార్థజ్ఞానపూర్వా శాస్త్రక్రియా యేనాస్య కపిలాదివత్స్వాతన్త్ర్యం భవత్ । శాస్త్రార్థజ్ఞానం చాస్య స్వయమావిర్భవదపి న శాస్త్రకారణతాముపైతి, ద్వయోరప్యపర్యాయేణావిర్భావాత్ । శాస్త్రం చ స్వతోబోధకతయా పురుషస్వాతన్త్ర్యాభావేన నిరస్తసమస్తదోషాశఙ్కం సదనపేక్షం సాక్షాదేవ స్వార్థే ప్రమాణమ్ । కపిలాదివచాంసి తు స్వతన్త్రకపిలాదిప్రణేతృకాణి తదర్థస్మృతిపూర్వకాణి, తదర్థస్మృతయశ్చ తదర్థానుభవపూర్వాః । తస్మాత్తాసామర్థప్రత్యయాఙ్గప్రామాణ్యవినిశ్చయాయ యావత్స్మృత్యనుభవౌ కల్పేతే తావత్స్వతః సిద్ధప్రమాణభావయాఽనపేక్షయైవ శ్రుత్యా స్వార్థో వినిశ్చాయిత ఇతి శీఘ్రతరప్రవృత్తయా శ్రుత్యా స్మృత్యర్థో బాధ్యత ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౧ ॥
ఇతరేషాం చానుపలబ్ధేః ।
ప్రధానస్య తావత్క్వచిద్వేదప్రదేశే వాక్యాభాసాని దృశ్యన్తే, తద్వికారాణాం తు మహదాదీనాం తాన్యపి న సన్ధి । నచ భూతేన్ద్రియాదివన్మహదాదయో లోకసిద్ధాః । తస్మాదాత్యన్తికాత్ప్రమాణాన్తరాసంవాదాత్ప్రమాణమూలత్వాచ్చ స్మృతేర్మూలాభావాదభావో వన్ధ్యాయా ఇవ దౌహిత్ర్యస్మృతేః । న చార్షజ్ఞానమత్ర మూలముపపద్యత ఇతి యుక్తమ్ । తస్మాన్న కాపిలస్మృతేః ప్రధానోపాదానత్వం జగత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨ ॥
ఎతేన యోగః ప్రత్యుక్తః ।
నానేన యోగశాస్త్రస్య హైరణ్యగర్భపాతఞ్జలాదేః సర్వథా ప్రామాణ్యం నిరాక్రియతే, కిన్తు జగదుపాదానస్వతన్త్రప్రధానతద్వికారమహదహఙ్కారపఞ్చతన్మాత్రగోచరం ప్రామాణ్యం నాస్తీత్యుచ్యతే । న చైతావతైషామప్రామాణ్యం భవితుమర్హతి । యత్పరాణి హి తాని తత్రాప్రామాణ్యేఽప్రామాణ్యమశ్రువీరన్ । న చైతాని ప్రధానాదిసద్భావపరాణి । కిన్తు యోగస్వరూపతత్సాధనతదవాన్తరఫలవిభూతితత్పరమఫలకైవల్యవ్యుత్పాదనపరాణి । తచ్చ కిఞ్చిన్నిమిత్తీకృత్య వ్యుత్పాద్యమితి ప్రధానం సవికారం నిమిత్తీకృతం, పురాణేష్వివ సర్గప్రతిసర్గవంశమన్వన్తరవంశానుచరితం తత్ప్రతిపాదనపరేషు, న తు తద్వివక్షితమ్ । అన్యపరాదపి చాన్యనిమిత్తం తత్ప్రతీయమానమభ్యుపేయేత, యది న మానాన్తరేణ విరుధ్యేత । అస్తి తు వేదాన్తశ్రుతిభిరస్య విరోధ ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాత్ప్రమాణభూతాదపి యోగశాస్త్రాన్న ప్రధానాదిసిద్ధిః । అత ఎవ యోగశాస్త్రం వ్యుత్పాదయితాహ స్మ భగవాన్ వార్షగణ్యః “గుణానాం పరమం రూపం న దృష్టిపథమృచ్ఛతి । యత్తు దృష్టిపథప్రాప్తం తన్మాయైవ సుతుచ్ఛకమ్ ॥' ఇతి । యోగం వ్యుత్పిపాదయిషతా నిమిత్తమాత్రేణేహ గుణా ఉక్తాః, న తు భావతః, తేషామతాత్త్వికత్వాదిత్యర్థః । అలోకసిద్ధానామపి ప్రధానాదీనామనాదిపూర్వపక్షన్యాయాభాసోత్ప్రేక్షితానామనువాద్యత్వముపపన్నమ్ । తదనేనాభిసన్ధినాహ
ఎతేన సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యాఖ్యానేన యోగస్మృతిరపిప్రధానాదివిషయతయాప్రత్యాఖ్యాతా ద్రష్టవ్యేతి ।
అధికరణాన్తరారమ్భమాక్షిపతి
నన్వేవం సతి సమానన్యాయత్వాదితి ।
సమాధత్తే
అస్త్యత్రాభ్యధికాశఙ్కా ।
మా నామ సాఙ్ఖ్యశాస్త్రాత్ప్రధానసత్తా విజ్ఞాయి । యోగశాస్త్రాత్తు ప్రధానాదిసత్తా విజ్ఞాపయిష్యతే బహులం హి యోగశాస్త్రాణాం వేదేన సహ సంవాదో దృశ్యతే । ఉపనిషదుపాయస్య చ తత్త్వజ్ఞానస్య యోగాపేక్షాస్తి । న జాతు యోగశాస్త్రవిహితం యమనియమాదిబహిరఙ్గముపాయమపహాయాన్తరఙ్గం చ ధారణాదికమన్తరేణౌపనిషదాత్మతత్త్వసాక్షాత్కార ఉదేతుమర్హతి । తస్మాదౌపనిషదేన తత్త్వజ్ఞానేనాపక్షణాత్సంవాదబాహుల్యాచ్చ వేదేనాష్టకాదిస్మృతివద్యోగస్మృతిః ప్రమాణమ్ । తతశ్చ ప్రమాణాత్ప్రధానాదిప్రతీతేర్నాశబ్దత్వమ్ । నచ తదప్రమాణం ప్రధానాదౌ, ప్రమాణం చ యమాదావితి యుక్తమ్ । తత్రాప్రామాణ్యేఽన్యత్రాప్యనాశ్వాసాత్ । యథాహుః “ప్రసరం న లభన్తే హి యావత్క్వచన మర్కటాః । నాభిద్రవన్తి తే తావత్పిశాచా వా స్వగోచరే ॥' ఇతి । సేయం లబ్ధప్రసరా ప్రధానాదౌ యోగాప్రమాణతాపిశాచీ సర్వత్రైవ దుర్వారా భవేదిత్యస్యాః ప్రసరం నిషేధతా ప్రధానాద్యభ్యుపేయమితి నాశబ్దం ప్రధానమితి శఙ్కార్థః । సా ఇయమప్యధికాశఙ్కాతిర్దేశేన నివర్త్యతే । నివృత్తిహేతుమాహ
అర్థైకదేశసమ్ప్రతిపత్తావపీతి ।
యది ప్రధానాదిసత్తాపరం యోగశాస్త్రం భవేత్ , భవేత్ప్రత్యక్షవేదాన్తశ్రుతివిరోధేనాప్రమాణమ్ । తథా చ తద్విహితేషు యమాదిష్వప్యనాశ్వాసః స్యాత్ । తస్మాన్న ప్రధానాదిపరం తత్ , కిన్తు తన్నిమిత్తీకృత్య యోగవ్యుత్పాదనపరమిత్యుక్తమ్ । న చావిషయేఽప్రామాణ్యం విషయేఽపి ప్రామాణ్యముపహన్తి । నహి చక్షూ రసాదావప్రమాణం రూపేఽప్యప్రమాణం భవితుమర్హతి । తస్మాద్వేదాన్తశ్రుతివిరోధాత్ప్రాధానాదిరస్యావిషయో న త్వప్రామాణ్యమితి పరమార్థః । స్యాదేతత్ । అధ్యాత్మవిషయాః సన్తి సహస్రం స్మృతయో బౌద్ధార్హతకాపాలికాదీనాం, తా అపి కస్మాన్న నిరాక్రియన్త ఇత్యత ఆహ
సతీష్వపీతి ।
తాసు ఖలు బహులం వేదార్థవిసంవాదినీషు శిష్టానాదృతాసు కైశ్చిదేవ తు పురుషాపసదైః పశుప్రాయైర్మ్లేచ్ఛాదిభిః పరిగృహీతాసు వేదమూలత్వాశఙ్కైవ నాస్తీతి న నిరాకృతాః, తద్విపరీతాస్తు సాఙ్ఖ్యయోగస్మృతయ ఇతి తాః ప్రధానాదిపరతయా వ్యుదస్యన్త ఇత్యర్థః ।
న సాఙ్ఖ్యజ్ఞానేన వేదనిరపేక్షేణేతి ।
ప్రధానాదివిషయేణేత్యర్థః ।
ద్వైతినో హి తే సాఙ్ఖ్యా యోగాశ్చ ।
యే ప్రధానాదిపరతయా తచ్ఛాస్త్రం వ్యాచక్షత ఇత్యర్థః । సఙ్ఖ్యా సమ్యగ్బుద్ధిర్వైదికీ తయా వర్తన్త ఇతి సాఙ్ఖ్యాః । ఎవం యోగో ధ్యానముపాయోపేయయోరభేదవివక్షయా । చిత్తవృత్తినిరోధో హి యోగస్తస్యోపాయో ధ్యానం ప్రత్యయైకతానతా । ఎతచ్చోపలక్షణమ్ । అన్యేఽపి యమనియమాదయో బాహ్యా ఆన్తరాశ్చ ధారణాదయో యోగోపాయా ద్రష్టవ్యాః । ఎతేనాభ్యుపగతవేదప్రామాణ్యానాం కణభక్షాక్షచరణాదీనాం సర్వాణి తర్కస్మరణానీతి యోజనా । సుగమమన్యత్ ॥ ౩ ॥
న విలక్షణత్వాదస్య తథాత్వం చ శబ్దాత్ ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ
బ్రహ్మాస్య జగతో నిమిత్తకారణం ప్రకృతిశ్చేత్యస్య పక్షస్యేతి ।
చోదయతి
కుతః పునరితి ।
సమానవిషయత్వే హి విరోధో భవేత్ । న చేహాస్తి సమానవిషయతా, ధర్మవద్బ్రహ్మణోఽపి మానాన్తరావిషయతయాతర్క్యత్వేనానపేక్షామ్నాయైకగోచరత్వాదిత్యర్థః । సమాధత్తే
భవేదయమితి ।
“మానాన్తరస్యావిషయః సిద్ధవస్త్వవగాహినః । ధర్మోఽస్తు కార్యరూపత్వాద్బ్రహ్మ సిద్ధం తు గోచరః ॥' తస్మాత్సమానవిషయత్వాదస్త్యత్ర తర్కస్యావకాశః । నన్వస్తు విరోధః, తథాపి తర్కాదరే కో హేతురిత్యత ఆహ
యథా చ శ్రుతీనామితి ।
సావకాశా బహ్వయోఽపి శ్రుతయోఽనవకాశైకశ్రుతివిరోధే తదనుగుణతయా యథా నీయన్తే ఎవమనవకాశైకతర్కవిరోధే తదనుగుణతయా బహ్వయోఽపి శ్రుతయో గుణకల్పనాదిభిర్వ్యాఖ్యానమర్హన్తీత్యర్థః । అపి చ బ్రహ్మసాక్షాత్కారో విరోధితయానాదిమవిద్యాం నివర్తయన్ దృష్టేనైవ రూపేణ మోక్షసాధనమిష్యతే । తత్ర బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య మోక్షసాధనతయా ప్రధానస్యానుమానం దృష్టసాధర్మ్యేణాదృష్టవిషయం విషయతోఽన్తరఙ్గం, బహిరఙ్గం త్వత్యన్తపరోక్షగోచరం శాబ్దం జ్ఞానం, తేన ప్రధానప్రత్యాసత్త్యాప్యనుమానమేవ బలీయ ఇత్యాహ
దృష్టసాధర్మ్యేణ చేతి ।
అపి చ శ్రుత్యాపి బ్రహ్మణి తర్క ఆదృత ఇత్యాహ
శ్రుతిరితి ।
సోఽయం బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వాక్షేపః పునస్తర్కేణ ప్రస్తూయతే “ప్రకృత్యా సహ సారూప్యం వికారాణామవస్థితమ్ । జగద్బ్రహ్మసరూపం చ నేతి నో తస్య విక్రియా ॥ విశుద్ధం చేతనం బ్రహ్మ జగజ్జడమశుద్ధిభాక్ । తేన ప్రధానసారూప్యాత్ప్రధానస్యైవ విక్రియా ॥' తథాహి ఎక ఎవ స్త్రీకాయః సుఖదుఃఖమోహాత్మకతయా పత్యుశ్చ సపత్నీనాం చ చైత్రస్య చ స్త్రైణస్య తామవిన్దతోఽపర్యాయం సుఖదుఃఖవిషాదానాధత్తే । స్త్రియా చ సర్వే భావా వ్యాఖ్యాతాః । తస్మాత్సుఖదుఃఖమోహాత్మతయా చ స్వర్గనరకాద్యుచ్చావచప్రపఞ్చతయా చ జగదశుద్ధమచేతనం చ, బ్రహ్మ తు చేతనం విశుద్ధం చ, నిరతిశయత్వాత్ । తస్మాత్ప్రధానస్యాశుద్ధస్యాచేతనస్య వికారో జగన్న తు బ్రహ్మణ ఇతి యుక్తమ్ । యే తు చేతనబ్రహ్మవికారతయా జగచ్చైతన్యమాహుస్తాన్ప్రత్యాహ
అచేతనం చేదం జగదితి ।
వ్యభిచారం చోదయతి
నను చేతనమపీతి ।
పరిహరతి
న స్వామిభృత్యయోరపీతి ।
నను మా నామ సాక్షాచ్చేతనశ్చేతనాన్తరస్యోపకార్షీత్ , తత్కార్యకరణబుద్ధ్యాదినియోగద్వారేణ తూపకరిష్యతీత్యత ఆహ
నిరతిశయా హ్యకర్తారశ్చేతనా ఇతి ।
ఉపజనాపాయవద్ధర్మయోగోఽతిశయః, తదభావో నిరతిశయత్వమ్ । అత ఎవ నిర్వ్యాపారత్వాదకర్తారః । తస్మాత్తేషాం బుద్ధ్యాదిప్రయోక్తృత్వమపి నాస్తీత్యర్థః । చోదకోఽనుశయబీజముద్ధాటయతి
యోపీతి ।
అభ్యుపేత్యాపాతతః సమాధానమాహ
తేనాపి కథఞ్చిదితి ।
పరమసమాధానం తు సూత్రావయవేన వక్తుం తమేవావతారయతి
న చేతరదపి విలక్షణత్వమితి ।
సూత్రావయవాభిసన్ధిమాహ
అనవగమ్యమానమేవ హీదమితి ।
శబ్దార్థాత్ఖలు చేతనప్రకృతిత్వాచ్చైతన్యం పృథివ్యాదీనామవగమ్యమానముపోద్బలితం మానాన్తరేణ సాక్షాచ్ఛ్రూయమాణమప్యచైతన్యమన్యథయేత్ । మానాన్తరాభావే వార్థోఽర్థః శ్రుత్యర్థేనాపబాధనీయః, న తు తద్బలేన శ్రుత్యర్థోఽన్యథయితవ్య ఇత్యర్థః ॥ ౪ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం చోదయతి
నను చేతనత్వమపి క్వచిదితి ।
న పృథివ్యాదీనాం చైతన్యమాథమేవ, కిన్తు భూయసీనాం శ్రుతీనాం సాక్షాదేవార్థ ఇత్యర్థః । సూత్రమవతారయతి అత ఉత్తరం పఠతి
అభిమానివ్యపదేశస్తు విశేషానుగతిభ్యామ్ ।
విభజతే
తుశబ్ద ఇతి ।
నైతాః శ్రుతయః సాక్షాన్మృదాదీనాం వాగాదీనాం చ చైతన్యమాహుః, అపి తు తదధిష్ఠాత్రీణాం దేవతానాం చిదాత్మనాం, తేనైతచ్ఛ్రుతిబలేన న మృదాదీనాం వాగాదీనాం చ చైతన్యమాశఙ్కనీయమితి । కస్మాత్పునరేతదేవమిత్యత ఆహ
విశేషానుగతిభ్యామ్ ।
తత్ర విశేషం వ్యాచష్టే
విశేషో హీతి ।
భోక్తృణాముపకార్యత్వాద్భూతేన్ద్రియాణాం చోపకారకత్వాత్సామ్యే చ తదనుపపత్తేః సర్వజనప్రసిద్ధేశ్చ “విజ్ఞానం చాభవత్” ఇతి శ్రుతేశ్చ విశేషశ్చేతనాచేతనలక్షణః ప్రాగుక్తః స నోపపద్యేత । దేవతాశబ్దకృతో వాత్ర విశేషో విశేషశబ్దేనోచ్యత ఇత్యాహ
అపి చ కౌషీతకినః ప్రాణసంవాద ఇతి ।
అనుగతిం వ్యాచష్టే
అనుగతాశ్చేతి ।
సర్వత్ర భూతేన్ద్రియాదిష్వనుగతా దేవతా అభిమానినీరూపదిశన్తి మన్త్రాదయః । అపి చ భూయస్యః శ్రుతయః “అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశద్వాయుః ప్రాణో భూత్వా నాసికే ప్రావిశదాదిత్యశ్చక్షుర్భూత్వాక్షిణీ ప్రావిశత్”(ఐ. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యాదయ ఇన్ద్రియవిశేషగతా దేవతా దర్శయన్తి । దేవతాశ్చ క్షేత్రజ్ఞభేదాశ్చేతనాః । తస్మాన్నేన్ద్రియాదీనాం చైతన్యం రూపత ఇతి । అపి చ ప్రాణసంవాదవాక్యశేషే ప్రాణానామస్మదాదిశరీరాణామివ క్షేత్రజ్ఞాధిష్ఠితానాం వ్యవహారం దర్శయన్ ప్రాణానాం క్షేత్రజ్ఞాధిష్ఠానేన చైతన్యం ద్రఢయతీత్యాహ
ప్రాణసంవాదవాక్యశేషే చేతి ।
తత్తేజ ఐక్షతేత్యపీతి ।
యద్యపి ప్రథమేఽధ్యాయే భాక్తత్వేన వర్ణితం తథాపి ముఖ్యతయాపి కథఞ్చిన్నేతుం శక్యమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పూర్వపక్షముపసంహరతి
తస్మాదితి ॥ ౫ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రమ్
దృశ్యతే తు ।
ప్రకృతివికారభావే హేతుం సారూప్యం వికల్ప్య దూషయతి
అత్యన్తసారూప్యే చేతి ।
ప్రకృతివికారభావాభావహేతుం వైలక్షణ్యం వికల్ప్య దూషయతి
విలక్షణత్వేన చ కారణేనేతి ।
సర్వస్వభావాననువర్తనం ప్రకృతివికారభావావిరోధి । తదనువర్తనే తాదాత్మ్యేన ప్రకృతివికారభావాభావాత్ । మధ్యమస్త్వసిద్ధః । తృతీయస్తు నిదర్శనాభావాదసాధారణ ఇత్యర్థః । అథ జగద్యోనితయాగమాద్బ్రహ్మణోఽవగమాదాగమబాధితవిషయత్వమనుమానస్య కస్మాన్నోద్భావ్యత ఇత్యత ఆహ
ఆగమవిరోధస్త్వితి ।
న చాస్మిన్నాగమైకసమధిగమనీయే బ్రహ్మణి ప్రమాణాన్తరస్యావకాశోఽస్తి, యేన తదుపాదాయాగమ ఆక్షిప్యేతేత్యాశయవానాహ
యత్తూక్తం పరినిష్పన్నత్వాద్బ్రహ్మణీతి ।
యథా హి కార్యత్వావిశేషేఽపి “ఆరోగ్యకామః పథ్యమశ్నీయాత్” “స్వరకామః సికతాం భక్షయేత్” ఇత్యాదీనాం మానాన్తరాపేక్షతా, న తు ‘దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాదీనామ్ । తత్కస్య హేతోః । అస్య కార్యభేదస్య ప్రమాణాన్తరాగోచరత్వాత్ । ఎవంభూతత్వావిశేషేఽపి పృథివ్యాదీనాం మానాన్తరగోచరత్వం, న తు భూతస్యాపి బ్రహ్మణః, తస్యామ్నాయైకగోచరస్యాతిపతితసమస్తమానాన్తరసీమతయా స్మృత్యాగమసిద్ధత్వాదిత్యర్థః । యది స్మృత్యాగమసిద్ధం బ్రహ్మణస్తర్కావిషయత్వం, కథం తర్హి శ్రవణాతిరిక్తమననవిధానమిత్యత ఆహ
యదపి శ్రవణవ్యతిరేకేణేతి ।
తర్కో హి ప్రమాణవిషయవివేచకతయా తదితికర్తవ్యతాభూతస్తదాశ్రయోఽసతి ప్రమాణేఽనుగ్రాహ్యస్యాశ్రయస్యాభావాచ్ఛుష్కతయా నాద్రియతే । యస్త్వాగమప్రమాణాశ్రయస్తద్విషయవివేచకస్తదవిరోధీ స మన్తవ్య ఇతి విధీయతే ।
శ్రుత్యనుగృహీతేతి ।
శ్రుత్యాః శ్రవణస్య పశ్చాదితికర్తవ్యతాత్వేన గృహీతః ।
అనుభవాఙ్గత్వేనేతి ।
మతో హి భావ్యమానో భావనాయా విషయతయానుభూతో భవతీతి మననమనుభవాఙ్గమ్ ।
ఆత్మనోఽనన్వాగతత్వమితి ।
స్వప్నాద్యవస్థాభిరసమ్పృక్తత్వమ్ । ఉదాసీనత్వమిత్యర్థః । అపి చ చేతనకారణవాదిభిః కారణసాలక్షణ్యేఽపి కార్యస్య కథఞ్చిచ్చైతన్యావిర్భావానావిర్భావాభ్యాం విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చాభవదితి జగత్కారణే యోజయితుం శక్యమ్ । అచేతనప్రధానకారణవాదినాం తు దుర్యోజమేతత్ । నహ్యచేతనస్య జగత్కారణస్య విజ్ఞానరూపతా సమ్భవినీ । చేతనస్య జగత్కారణస్య సుషుప్తాద్యవ్యవస్థాస్వివ సతోఽపి చైతన్యస్యానావిర్భావతయా శక్యమేవ కథఞ్చిదవిజ్ఞానాత్మత్వం యోజయితుమిత్యాహ
యోఽపి చేతనకారణశ్రవణబలేనేతి ।
పరస్యైవ త్వచేతనప్రధానకారణవాదినః సాఙ్ఖ్యస్య న యుజ్యేత ।
ప్రత్యుక్తత్వాత్తు వైలక్షణ్యస్యేతి ।
వైలక్షణ్యే కార్యకారణభావో నాస్తీత్యభ్యుపేత్యేదముక్తమ్ । పరమార్థతస్తు నాస్మాభిరేతదభ్యుపేయత ఇత్యర్థః ॥ ౬ ॥
అసదితి చేన్న ప్రతిషేధమాత్రత్వాత్ ।
న కారణాత్కార్యమభిన్నమ్ , అభేదే కార్యత్వానుపపత్తేః, కారణవత్స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ , శుద్ధ్యశుద్ధ్యాదివిరుద్ధధర్మసంసర్గాచ్చ । అథ చిదాత్మనః కారణస్య జగతః కార్యాద్భేదః, తథా చేదం జగత్కార్యం సత్త్వేఽపి చిదాత్మనః కారణస్య ప్రాగుత్పత్తేర్నాస్తి, నాస్తి చేదసదుత్పద్యత ఇతి సత్కార్యవాదవ్యాకోప ఇత్యాహ
యది చేతనం శుద్ధమితి ।
పరిహరతి
నైష దోష ఇతి ।
కుతః
ప్రతిషేధమాత్రత్వాత్ ।
విభజతే
ప్రతిషేధమాత్రం హీదమితి ।
ప్రతిపాదయిష్యతి హి “తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౪) ఇత్యత్ర । యథా కార్యం స్వరూపేణ సదసత్త్వాభ్యాం న నిర్వచనీయమ్ । అపి తు కారణరూపేణ శక్యం సత్త్వేన నిర్వక్తుమితి । ఎవం చ కారణసత్తైవ కార్యస్య సత్తా న తతోఽన్యేతి కథం తదుత్పత్తేః ప్రాక్సతి కారణే భవత్యసత్ । స్వరూపేణ తూత్పత్తేః ప్రాగుత్పన్నస్య ధ్వస్తస్య వా సదసత్త్వాభ్యామనిర్వాచ్యస్య న సతోఽసతో వోత్పత్తిరితి నిర్విషయః సత్కార్యవాదప్రతిషేధ ఇత్యర్థః ॥ ౭ ॥
అపీతౌ తద్వత్ప్రసఙ్గాదసమఞ్జసమ్ ।
అసామఞ్జస్యం విభజతే - అత్రాహ చోదకః,
యది స్థౌల్యేతి ।
యథా హి యూషాదిషు హిఙ్గుసైన్ధవాదీనామవిభాగలక్షణో లయః స్వగతరసాదిభిర్యూషం రూషయత్యేవం బ్రహ్మణి విశుద్ధ్యాదిధర్మిణి జగల్లీయమానమవిభాగం గచ్ఛద్బ్రహ్మ స్వధర్మేణ రూషయేత్ । న చాన్యథా లయో లోకసిద్ధ ఇతి భావః । కల్పాన్తరేణాసామఞ్జస్యమాహ
అపి చ సమస్తస్యేతి ।
నహి సముద్రస్య ఫేనోర్మిబుద్బుదాదిపరిణామే వా రజ్జ్వాం సర్పధారాదివిభ్రమే వా నియమో దృష్టః । సముద్రో హి కదాచిత్ఫేనోర్మిరూపేణ పరిణమతే కదాచిద్బుద్బుదాదినా, రజ్జ్వాం హి కశ్చిత్సర్ప ఇతి విపర్యస్యతి కశ్చిద్ధారేతి । నచ క్రమనియమః । సోఽయమత్ర భోగ్యాదివిభాగనియమః క్రమనియమశ్చాసమఞ్జస ఇతి । కల్పాన్తరేణాసామఞ్జస్యమాహ
అపిచ భోక్త్ూణామితి ।
కల్పాన్తరం శఙ్కాపూర్వమాహ
అథేదమితి ॥ ౮ ॥
సిద్ధాన్తసూత్రమ్ న తు దృష్టాన్తభావాత్ ।
నావిభాగమాత్రం లయోఽపి తు కారణే కార్యస్యావిభాగః । తత్ర చ తద్ధర్మారూషణే సన్తి సహస్రం దృష్టాన్తాః । తవ తు కారణే కార్యస్య లయే కార్యధర్మరూషణే న దృష్టాన్తలవోఽప్యస్తీత్యర్థః । స్యాదేతత్యది కార్యస్యావిభాగః కారణే, కథం కార్యధర్మారూషణం కారణస్యేత్యత ఆహ
అనన్యత్వేఽపీతి ।
యథా రజతస్యారోపితస్య పారమార్థికం రూపం శుక్తిర్న చ శుక్తీ రజతమేవమిదమపీత్యర్థః । అపి చ స్థిత్యుత్పత్తిప్రలయకాలేషు త్రిష్వపి కార్యస్య కారణాదభేదమభిదధతీ శ్రుతిరనతిశఙ్కనీయా సర్వైరేవ వేదవాదిభిః, తత్ర స్థిత్యుత్పత్త్యోర్యః పరిహారః స ప్రలయేఽపి సమానః కార్యస్యావిద్యాసమారోపితత్వం నామ, తస్మాన్నాపీతిమాత్రమనుయోజ్యమిత్యాహ
అత్యల్పం చేదముచ్యత ఇతి ।
అస్తి చాయమపరో దృష్టాన్తః ।
యథా చ స్వప్నదృగేక ఇతి ।
లౌకికః పురుషః ।
ఎవమవస్థాత్రయసాక్ష్యేక ఇతి ।
అవస్థాత్రయముత్పత్తిస్థితిప్రలయాః । కల్పాన్తరేణాసామఞ్జస్యే కల్పాన్తరేణ దృష్టాన్తభావం పరిహారమాహ
యత్పునరేతదుక్తమితి ।
అవిద్యాశక్తేర్నియతత్వాదుత్పత్తినియమ ఇత్యర్థః ।
ఎతేనేతి ।
మిథ్యాజ్ఞానవిభాగశక్తిప్రతినియమేన ముక్తానాం పునరుత్పత్తిప్రసఙ్గః ప్రత్యుక్తః, కారణాభావే కార్యాభావస్య ప్రతినియమాత్ , తత్త్వజ్ఞానేన చ సశక్తినో మిథ్యాజ్ఞానస్య సమూలఘాతం నిహతత్వాదితి ॥ ౯ ॥
స్వపక్షదోషాచ్చ ।
కార్యకారణయోర్వైలక్షణ్యం తావత్సమానమేవోభయోః పక్షయోః । ప్రాగుత్పత్తేరసత్కార్యవాదప్రసఙ్గోఽపీతౌ తద్వత్ప్రసఙ్గశ్చ ప్రధానోపాదానపక్ష ఎవ నాస్మత్పక్ష ఇతి యద్యప్యుపరిష్టాత్ప్రతిపాదయిష్యామస్తథాపి గుడజిహ్వికయా సమానత్వాపాదనమిదానీమితి మన్తవ్యమ్ । ఇదమస్య పురుషస్య సుఖదుఃఖోపాదానం క్లేశకర్మాశయాదీదమస్యేతి । సుగమమన్యత్ ॥ ౧౦ ॥
తర్కాప్రతిష్ఠానాదపి ।
కేవలాగమగమ్యేఽర్థే స్వతన్త్రతర్కావిషయే న సాఙ్ఖ్యాదివత్సాధర్మ్యవైధర్మ్యమాత్రేణ తర్కః ప్రవర్తనీయో యేన ప్రధానాదిసిద్ధిర్భవేత్ । శుష్కతర్కో హి స భవత్యప్రతిష్ఠానాత్ । తదుక్తమ్ “యత్నేనానుమితోఽప్యర్థః కుశలైరనుమాతృభిః । అభియుక్తతరైరన్యైరన్యథైవోపపాద్యతే ॥' ఇతి । నచ మహాపురుషపరిగృహీతత్వేన కస్యచిత్తర్కస్య ప్రతిష్ఠా, మహాపురుషాణామేవ తార్కికాణాం మిథో విప్రతిపత్తేరితి । సూత్రే శఙ్కతే -
అన్యథానుమేయమితి చేత్ ।
తద్విభజతే
అన్యథా వయమనుమాస్యామహ ఇతి ।
నానుమానాభాసవ్యభిచారేణానుమానవ్యభిచారః శఙ్కనీయః, ప్రత్యక్షాదిష్వపి తదాభాసవ్యభిచారేణ తత్ప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్స్వాభావికప్రతిబన్ధవల్లిఙ్గానుసరణే నిపుణేనానుమాత్రా భవితవ్యం, తతశ్చాప్రత్యూహం ప్రధానం సేత్స్యతీతి భావః । అపి చ యేన తర్కేణ తర్కాణామప్రతిష్ఠామాహ స ఎవ తర్కః ప్రతిష్ఠితోఽభ్యుపేయః, తదప్రతిష్ఠాయామితరాప్రతిష్ఠానాభావాదిత్యాహ
నహి ప్రతిష్ఠితస్తర్క ఎవేతి ।
అపి చ తర్కాప్రతిష్ఠాయాం సకలలోకయాత్రోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । నచ శ్రుత్యర్థాభాసనిరాకరణేన తదర్థతత్త్వవినిశ్చయ ఇత్యాహ
సర్వతర్కాప్రతిష్ఠాయాం చేతి ।
అపి చ విచారాత్మకస్తర్కస్తర్కితపూర్వపక్షపరిత్యాగేన తర్కితం రాద్ధాన్తమనుజానాతి । సతి చైష పూర్వపక్షవిషయే తర్కే ప్రతిష్ఠారహితే ప్రవర్తతే, తదభావే విచారాప్రవృత్తేః । తదిదమాహ
అయమేవ చ తర్కస్యాలఙ్కార ఇతి ।
తామిమామాశఙ్కాం సూత్రేణ పరిహరతి
ఎవమప్యవిమోక్షప్రసఙ్గః ।
న వయమన్యత్ర తర్కమప్రమాణయామః, కిన్తు జగత్కారణసత్త్వే స్వాభావికప్రతిబన్ధవన్న లిఙ్గమస్తి । యత్తు సాధర్మ్యవైధర్మ్యమాత్రం, తదప్రతిష్ఠాదోషాన్న ముచ్యత ఇతి । కల్పాన్తరేణానిర్మోక్షపదార్థమాహ
అపి చ సమ్యగ్జ్ఞానాన్మోక్ష ఇతి ।
భూతార్థగోచరస్య హి సమ్యగ్జ్ఞానస్య వ్యవస్థితవస్తుగోచరతయా వ్యవస్థానం లోకే దృష్టం, యథా ప్రత్యక్షస్య । వైదికం చేదం చేతనజగదుపాదానవిషయం విజ్ఞానం వేదోత్థతర్కేతికర్తవ్యతాకం వేదజనితం వ్యవస్థితమ్ । వేదానపేక్షేణ తు తర్కేణ జగత్కారణభేదమవస్థాపయతాం తార్కికాణామన్యోన్యం విప్రతిపత్తేస్తత్త్వనిర్ధారణకారణాభావాచ్చ న తతస్తత్త్వవ్యవస్థేతి న తతః సమ్యగ్జ్ఞానమ్ । అసమ్యగ్జ్ఞానాచ్చ న సంసారాద్విమోక్ష ఇత్యర్థః ॥ ౧౧ ॥
ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా అపి వ్యాఖ్యాతాః ।
న కార్యం కారణాదభిన్నమభేదే కారణరూపవత్కార్యత్వానుపపత్తేః, కరోత్యర్థానుపపత్తేశ్చ । అభూతప్రాదుర్భావనం హి తదర్థః । న చాస్య కారణాత్మత్వే కిఞ్చిదభూతమస్తి, యదర్థమయం పురుషో యతేత । అభివ్యక్త్యర్థమితి చేత్ , న । తస్యా అపి కారణాత్మత్వేన సత్త్వాత్ , అసత్త్వే వాభివ్యఙ్గ్యస్యాపి తద్వత్ప్రసఙ్గేన కారణాత్మత్వవ్యాఘాతాత్ । నహి తదేవ తదానీమేవాస్తి నాస్తి చేతి యుజ్యతే । కిం చేదం మణిమన్త్రౌషధమిన్ద్రజాలం కార్యేణ శిక్షితం యదిదమజాతానిరుద్ధాతిశయమవ్యవధానమవిదూరస్థానం చ తస్యైవ తదవస్థేన్ద్రియస్య పుంసః కదాచిత్ప్రత్యక్షం పరోక్షం చ, యేనాస్య కదాచిత్ప్రత్యక్షముపలమ్భనం కదాచిదనుమానం కదాచిదాగమః । కార్యాన్తరవ్యవధిరస్య పారోక్ష్యహేతురితి చేత్ । న । కార్యజాతస్య సదాతనత్వాత్ । అథాపి స్యాత్కార్యాన్తరాణి పిణ్డకపాలశర్కరాచూర్ణకణప్రభృతీని కుమ్భం వ్యవదధతే, తతః కుమ్భస్య పారోక్ష్యం కదాచిదితి । తన్న । తస్య కార్యజాతస్య కారణాత్మనః సదాతనత్వేన సర్వదా వ్యవధానేన కుమ్భస్యాత్యన్తానుపలబ్ధిప్రసఙ్గాత్ । కాదాచిత్కత్వే వా కార్యజాతస్య న కారణాత్మత్వం, నిత్యత్వానిత్యత్వలక్షణవిరుద్ధధర్మసంసర్గస్య భేదకత్వాత్ । భేదాభేదయోశ్చ పరస్పరవిరోధేనైకత్ర సహాసమ్భవ ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాత్కారణాత్కార్యమేకాన్తత ఎవ భిన్నమ్ । నచ భేదే గవాశ్వవత్కార్యకారణభావానుపపత్తిరితి సామ్ప్రతమ్ , అభేదేఽపి కారణరూపవత్తదనుపపత్తేరుక్తత్వాత్ । అత్యన్తభేదే చ కుమ్భకుమ్భకారయోర్నిమిత్తకభావస్య దర్శనాత్ । తస్మాదన్యత్వావిశేషేఽపి సమవాయభేద ఎవోపాదానోపాదేయభావనియమహేతుః । యస్యాభూత్వా భవతః సమవాయస్తదుపాదేయం యత్ర చ సమవాయస్తదుపాదానమ్ । ఉపాదానత్వం చ కారణస్య కార్యాదల్పపరిమాణస్య దృష్టం, యథా తన్త్వాదీనాం పటాద్యుపాదానానాం పటాదిభ్యో న్యూనపరిమాణత్వమ్ । చిదాత్మనస్తు పరమమహత ఉపాదానాన్నాత్యన్తాల్పపరిమాణముపాదేయం భవితుమర్హతి । తస్మాద్యత్రేదమల్పతారతమ్యం విశ్రామ్యతి యతో న క్షోదీయః సమ్భవతి తజ్జగతో మూలకారణం పరమాణుః । క్షోదీయోఽన్తరానన్త్యే తు మేరురాజసర్షపయోస్తుల్యపరిమాణత్వప్రసఙ్గోఽనన్తావయవత్వాదుభయోగః । తస్మాత్పరమమహతో బ్రహ్మణ ఉపాదానాదభిన్నముపాదేయం జగత్కార్యమభిదధతీ శ్రుతిః ప్రతిష్ఠితప్రామాణ్యతర్కవిరోధాత్సహస్రసంవత్సరసత్రగతసంవత్సరశ్రుతివత్కథఞ్చిజ్జఘన్యత్వవృత్త్యా వ్యాఖ్యాయేత్యధికం శఙ్కమానం ప్రతి సాఙ్ఖ్యదూషణమతిదిశతి
ఎతేనేతి సూత్రేణ ।
అస్యార్థఃకారణాత్కార్యస్య భేదం “తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౪) ఇత్యత్ర నిషేత్స్యామః । అవిద్యాసమారోపణేన చ కార్యస్య న్యూనాధికభావమప్యప్రయోజకత్వాదుపోక్షిష్యామహే । తేన వైశేషికాద్యభిమతస్య తర్కస్య శుష్కత్వేనావ్యవస్థితేః సూత్రమిదం సాఙ్ఖ్యదూషణమతిదిశతి । యత్ర కథఞ్చిద్వేదానుసారిణీ మన్వాదిభిః శిష్టైః పరిగృహీతస్య సాఙ్ఖ్యతర్కస్యైషా గతిస్తత్ర పరమాణ్వాదివాదస్యాత్యన్తవేదబాహ్యస్య మన్వాద్యుపేక్షితస్య చ కైవ కథేతి ।
కేనచిదంశేనేతి ।
సృష్ట్యాదయో హి వ్యుత్పాద్యాస్తే చ కిఞ్చిత్సదసద్వా పూర్వపక్షన్యాయోత్ప్రేక్షితమప్యుదాహృత్య వ్యుత్పాద్యన్త ఇతి కేనచిదంశేనేత్యుక్తమ్ । సుగమమన్యత్ ॥ ౧౨ ॥
భోక్త్రాపత్తేరవిభాగశ్చేత్స్యాల్లోకవత్ ।
స్యాదేతత్ । అతిగమ్భీరజగత్కారణవిషయత్వం తర్కస్య నాస్తి, కేవలగమగమ్యమేతదిత్యుక్తమ్ , తత్కథం పునస్తర్కనిమిత్త ఆక్షేప ఇత్యత ఆహ
యద్యపి శ్రుతిః ప్రమాణమితి ।
ప్రవృత్తా హి శ్రుతిరనపేక్షతయా స్వతఃప్రమాణత్వేన న ప్రమాణాన్తరమపేక్షతే । ప్రవర్తమానా పునః స్ఫుటతరప్రతిష్ఠితప్రామాణ్యతర్కవిరోధేన ముఖ్యార్థాత్ప్రచ్యావ్య జఘన్యవృత్తితాం నీయతే, యథా మన్త్రార్థవాదావిత్యర్థః । అతిరోహితార్థం భాష్యమ్ ।
యథా త్వద్యత్వ ఇతి ।
యద్యతీతానాగతయోః సర్గయోరేష విభాగో న భవేత్ । తతస్తదేవాద్యతనస్య విభాగస్య బాధకం స్యాత్ । స్వప్నదర్శనస్యేవ జాగ్రద్దర్శనమ్ । న త్వేతదస్తి । అబాధితాద్యతనదర్శనేన తయోరపి తథాత్వానుమానాదిత్యర్థః । ఇమాం శఙ్కామాపాతతోఽవిచారితలోకసిద్ధదృష్టాన్తోపదర్శనమాత్రేణ నిరాకరోతి సూత్రకారః
స్యాల్లోకవత్ ॥ ౧౩ ॥
పరిహారరహస్యమాహ
తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః ।
పూర్వస్మాదవిరోధాదస్య విశేషాభిధానోపక్రమస్య విభాగమాహ
అభ్యుపగమ్య చేమమితి ।
స్యాదేతత్ । యదికారణాత్పరమార్థభూతాదనన్యత్వమాకాశాదేః ప్రపఞ్చస్య కార్యస్య కుతస్తర్హి న వైశేషికాద్యుక్తదోషప్రపఞ్చావతార ఇత్యత ఆహ
వ్యతిరేకేణాభావః కార్యస్యావగమ్యత ఇతి ।
న ఖల్వనన్యత్వమిత్యభేదం బ్రూమః, కిన్తు భేదం వ్యాసేధామః, తతశ్చ నాభేదాశ్రయదోషప్రసఙ్గః । కిన్త్వభేదం వ్యాసేధద్భిర్వైశేషికాదిభిరస్మాసు సాహాయకమేవాచరితం భవతి । భేదనిషేధహేతుం వ్యాచష్టే
ఆరమ్భణశబ్దస్తావదితి ।
ఎవం హి బ్రహ్మవిజ్ఞానేన సర్వం జగత్తత్త్వతో జ్ఞాయేత యది బ్రహ్మైవ తత్త్వం జగతో భవేత్ । యథా రజ్జ్వాం జ్ఞాతాయాం భుజఙ్గతత్త్వం జ్ఞాతం భవతి । సా హి తస్య తత్త్వమ్ । తత్త్వజ్ఞానం చ జ్ఞానమతోఽన్యన్మిధ్యాజ్ఞానమజ్ఞానమేవ । అత్రైవ వైదికో దృష్టాన్తః
యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేనేతి ।
స్యాదేతత్ । మృది జ్ఞాతాయాం కథం మృన్మయం ఘటాది జ్ఞాతం భవతి । నహి తన్మృదాత్మకమిత్యుపపాదితమధస్తాత్ । తస్మాత్తత్త్వతో భిన్నమ్ । న చాన్యస్మిన్విజ్ఞాతేఽన్యద్విజ్ఞాతం భవతీత్యత ఆహ శ్రుతిః “వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్ ।”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) వాచయా కేవలమారభ్యతే వికారజాతం, న తు తత్త్వతోఽస్తి, యతో నామధేయమాత్రమేతత్ । యథా పురుషస్య చైతన్యమితి రాహోః శిర ఇతి వికల్పమాత్రమ్ । యథాహుర్వికల్పవిదః “శబ్దజ్ఞానానుపాతీ వస్తుశూన్యో వికల్పః”(యో.సూ. ౧-౯) ఇతి । తథా చావస్తుతయానృతం వికారజాతం, మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ । తస్మాద్ఘటశరావోదఞ్చనాదీనాం తత్త్వం మృదేవ, తేన మృది జ్ఞాతాయాం యేషాం సర్వేషామేవ తత్త్వం జ్ఞాతం భవతి । తదిదముక్తమ్
న చాన్యథైకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సమ్పద్యత ఇతి ।
నిదర్శనాన్తరద్వయం దర్శయన్నుపసంహరతి
తస్మాద్యథా ఘటకరకాద్యాకాశానామితి ।
యే హి దృష్టనష్టస్వరూపా న తే వస్తుసన్తో యథా మృగతృష్ణికోదకాదయః, తథా చ సర్వం వికారజాతం తస్మాదవస్తుసత్ । తథాహి యదస్తి తదస్త్యేవ, యథా చిదాత్మా । నహ్యసౌ కదాచిత్క్వచిత్కథఞ్చిద్వాస్తి । కిన్తు సర్వదా సర్వత్ర సర్వథాస్త్యేవ, న నాస్తి । న చైవం వికారజాతం, తస్య కదాచిత్కథఞ్చిత్కుత్రచిదవస్థానాత్ । తథాహి - సత్స్వభావం చేద్వికారజాతం, కథం కదాచిదసత్ । అసత్స్వభావం చేత్ , కథం కథాచిద్ సత్ । సదసతోరేకత్వవిరోధాత్ । నహి రూపం కదాచిత్క్వచిత్కథఞ్చిద్వా గన్ధో భవతి । అథ యస్య సదసత్త్వే ధర్మౌ, తే చ స్వకారణాధీనజన్మతయా కదాచిదేవ భవతః, తత్తర్హి వికారజాతం దణ్డాయమానం సదాతనమితి న వికారః కస్యచిత్ । అథాసత్త్వసమయే తన్నాస్తి, కస్య తర్హి ధర్మోఽసత్త్వమ్ । నహి ధర్మిణ్యప్రత్యుత్పన్నే తద్ధర్మోఽసత్త్వం ప్రత్యుత్పన్నముపపద్యతే । అథాస్య న ధర్మః కిన్త్వర్థాన్తరమసత్త్వమ్ । కిమాయాతం భావస్య । నహి ఘటే జాతే పటస్య కిఞ్చిద్భవతి । అసత్త్వం భావవిరోధీతి చేత్ । న । అకిఞ్చిత్కరస్య తత్త్వానుపపత్తేః । కిఞ్చిత్కరత్వే వా తత్రాప్యసత్త్వేన తదనుయోగసమ్భవాత్ । అథాస్యాసత్త్వం నామ కిఞ్చిన్న జాయతే కిన్తు స ఎవ న భవతి । యథాహుః “న తస్య కిఞ్చిద్భవతి న భవత్యేవ కేవలమ్” ఇతి । అథైష ప్రసజ్యప్రతిషేధో నిరుచ్యతాం, కిం తత్స్వభావో భావ ఉత భావస్వభావః స ఇతి । తత్ర పూర్వస్మిన్ కల్పే భావానాం తత్స్వభావతయా తుచ్ఛతయా జగచ్ఛూన్యం ప్రసజ్యేత । తథా చ భావానుభవాభావః । ఉత్తరస్మింస్తు సర్వభావనిత్యతయా నాభావవ్యవహారః స్యాత్ । కల్పనామాత్రనిమిత్తత్వేఽపి నిషేధస్య భావనిత్యతాపత్తిస్తదవస్థైవ తస్మాద్భిన్నమస్తి కారణాద్వికారజాతం న వస్తు సత్ । అతో వికారజాతమనిర్వచనీయమనృతమ్ । తదనేన ప్రమాణేన సిద్ధమనృతత్వం వికారజాతస్య కారణస్య నిర్వాచ్యతయా సత్త్వం “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇత్యాదినా ప్రబన్ధేన దృష్టాన్తతయానువదతి శ్రుతిః । “యత్ర లౌకికపరీక్షకాణాం బుద్ధిసామ్యం స దృష్టాన్తః” ఇతి చాక్షపాదసూత్రం ప్రమాణసిద్ధో దృష్టాన్త ఇత్యేతత్పరం, న పునర్లోకసిద్ధత్వమత్ర వివక్షితమ్ , అన్యథా తేషాం పరమాణ్వాదిర్న దృష్టాన్తః స్యాత్ । నహి పరమాణ్వాదిర్నైసర్గికవైనయికబుద్ధ్యతిశయరహితానాం లౌకికానాం సిద్ధ ఇతి । సంప్రత్యనేకాన్తవాదినముత్థాపయతి
నన్వనేకాత్మకమితి ।
అనేకాభిః శక్తిభిర్యాః ప్రవృత్తయో నానాకార్యసృష్టయస్తద్యుక్తం బ్రహ్మైకం నానా చేతి । కిమతో యద్యేవమిత్యత ఆహ
తత్రైకత్వాంశేనేతి ।
యది పునరేకత్వమేవ వస్తుసద్భవేత్తతో నానాత్వాభావాద్వైదికః కర్మకాణ్డాశ్రయో లౌకికశ్చ వ్యవహారః సమస్త ఎవోచ్ఛిద్యేత । బ్రహ్మగోచరాశ్చ శ్రవణమననాదయః సర్వే దత్తజలాఞ్జలయః ప్రసజ్యేరన్ । ఎవం చానేకాత్మకత్వే బ్రహ్మణో మృదాదిదృష్టాన్తా అనురూపా భవిష్యన్తీతి । తమిమమనేకాన్తవాదం దూషయతి
నైవం స్యాదితి ।
ఇదం తావదత్ర వక్తవ్యమ్ , మృదాత్మనైకత్వం ఘటశరావాద్యాత్మనా నానాత్వమితి వదతః కార్యకారణయోః పరస్పరం కిమభేదోఽభిమతః, ఆహో భేదః, ఉత భేదాభేదావితి । తత్రాభేద ఐకాన్తికే మృదాత్మనేతి చ ఘటశరావాద్యాత్మనేతి చోల్లేఖద్వయం నియమశ్చ నోపపద్యతే । భేదే చోల్లేఖద్వయనియమావుపపన్నౌ, ఆత్మనేతి త్వసమఞ్జసమ్ । నహ్యన్యస్యాన్య ఆత్మా భవతి । న చానేకాన్తవాదః । భేదాభేదకల్పే తుల్లేఖద్వయం భవేదపి । నియమస్త్వయుక్తః । నహి ధర్మిణోః కార్యకారణయోః సఙ్కరే తద్ధర్మావేకత్వనానాత్వే న సఙ్కీర్యేతే ఇతి సమ్భవతి । తతశ్చ మృదాత్మనైకత్వం యావద్భవతి తావద్ఘటశరావాద్యాత్మనాపి స్యాత్ , ఎవం ఘటశరావాద్యాత్మనా నానాత్వం యావద్భవతి తావన్మృదాత్మనా నానాత్వం భవేత్ । సోఽయం నియమః కార్యకారణయోరైకాన్తికం భేదముపకల్పయతి, అనిర్వచనీయతాం వా కార్యస్య । పరాక్రాన్తం చాస్మాభిః ప్రథమాధ్యాయే తత్ । ఆస్తాం తావత్ । తదేతద్యుక్తినిరాకృతమనువదన్తీం శ్రుతిముదాహరతి
మృత్తికేత్యేవ సత్యమితి ।
స్యాదేతత్ । న బ్రహ్మణో జీవభావః కాల్పనికః, కిన్తు భావికః । అంశో హి సః, తస్య కర్మసహితేన జ్ఞానేన బ్రహ్మభావ ఆధీయత ఇత్యత ఆహ
స్వయం ప్రసిద్ధం హీతి ।
స్వాభావికస్యానాదేరితి । యదుక్తం నానాత్వాంశేన తు కర్మకాణ్డాశ్రయో లౌకికశ్చ వ్యవహారః సేత్స్యతీతి, తత్రాహ
బాధితే చేతి ।
యావదబాధం హి సర్వోఽయం వ్యవహారః స్వప్నదశాయామివ తదుపదర్శితపదార్థజాతవ్యవహారః । స చ యథా జాగ్రదవస్థాయాం బాధకాన్నివర్తతే ఎవం తత్త్వమస్యాదివాక్యపరిభావనాభ్యాసపరిపాకభువా శారీరస్య బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారేణ బాధకేన నివర్తతే । స్యాదేతత్ । “యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్” (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యాదినా మిథ్యాజ్ఞానాధీనో వ్యవహారః క్రియాకారకాదిలక్షణః సమ్యగ్జ్ఞానేనాపనీయత ఇతి న బ్రూతే, కిన్త్వవస్థాభేదాశ్రయో వ్యవహారోఽవస్థాన్తరప్రాప్త్యా నివర్తతే, యథా బాలకస్య కామచారవాదభక్షతోపనయనప్రాప్తౌ నివర్తతే । నచ తావతాసౌ మిథ్యాజ్ఞాననిబన్ధనో భవత్యేవమత్రాపీత్యత ఆహ
న చాయం వ్యవహారాభావ ఇతి ।
కుతః,
తత్త్వమసీతి బ్రహ్మాత్మభావస్యేతి ।
న ఖల్వేతద్వాక్యమవస్థావిశేషవినియతం బ్రహ్మాత్మభావమాహ జీవస్య, అపి తు న భుజఙ్గో రజ్జురియమితివత్సదాతనం తమభివదతి । అపి చ సత్యానృతాభిధానేనాప్యేతదేవ యుక్తమిత్యాహ
తస్కరదృష్టాన్తేన చేతి ।
న చాస్మిన్దర్శన ఇతి ।
నహి జాతు కాష్ఠస్య దణ్డకమణ్డలుకుణ్డలశాలినః కుణ్డలిత్వజ్ఞానం దణ్డవత్తాం కమణ్డలుమత్తాం బాధతే । తత్కస్య హేతోః । తేషాం కుణ్డలాదీనాం తస్మిన్ భావికత్వాత్ । తద్వదిహాపి భావికగోచరేణైకాత్మ్యజ్ఞానేన న నానాత్వం భావికమపవదనీయమ్ । నహి జ్ఞానేన వస్త్వపనీయతే । అపి తు మిథ్యాజ్ఞానేనారోపితమిత్యర్థః । చోదయతి
నన్వేకత్వైకాన్తాభ్యుపగమ ఇతి ।
అబాధితానధిగతాసన్దిగ్ధవిజ్ఞానసాధనం ప్రమాణమితి ప్రమాణసామాన్యలక్షణోపపత్త్యా ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణతామశ్నువతే । ఎకత్వైకాన్తాభ్యుపగమే తు తేషాం సర్వేషాం భేదవిషయాణాం బాధితత్వాదప్రామాణ్యం ప్రసజ్యేత । తథా విధిప్రతిషేధశాస్త్రమపి భావనాభావ్యభావకకరణేతికర్తవ్యతాభేదాపేక్షత్వాద్వ్యాహన్యేత । తథా చ నాస్తిక్యమ్ । ఎకదేశాక్షేపేణ చ సర్వవేదాక్షేపాద్వేదాన్తానామప్యప్రామాణ్యమిత్యభేదైకాన్తాభ్యుపగమహానిః । న కేవలం విధినిషేధాక్షేపేణాస్య మోక్షశాస్త్రస్యాక్షేపః స్వరూపేణాస్యాపి భేదాపేక్షత్వాదిత్యాహ
మోక్షశాస్త్రస్యాపీతి ।
అపి చాస్మిన్ దర్శనే వర్ణపదవాక్యప్రకరణాదీనామలీకత్వాత్తత్ప్రభవమద్వైతజ్ఞానమసమీచీనం భవేత్ , న ఖల్వలీకాద్ధూమకేతనజ్ఞానం సమీచీనమిత్యాహ
కథం చానృతేన మోక్షశాస్త్రేణేతి ।
పరిహరతి -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
యద్యపి ప్రత్యక్షాదీనాం తాత్త్వికమబాధితత్వం నాస్తి, యుక్త్యాగమాభ్యాం బాధనాత్ , తథాపి వ్యవహారే బాధనాభావాత్సాంవ్యవహారికమబాధనమ్ । నహి ప్రత్యక్షాదిభిరర్థం పరిచ్ఛిద్య ప్రవర్తమానో వ్యవహారే విసమ్వాద్యతే సాంసారికః కశ్చిత్ । తస్మాదబాధనాన్న ప్రమాణలక్షణమతిపతన్తి ప్రత్యక్షాదయ ఇతి ।
సత్యత్వోపపత్తేరితి ।
సత్యత్వాభిమానోపపత్తేరితి । గ్రహణకవాక్యమేతత్ । విభజతే
యావద్ధి న సత్యాత్మైకత్వప్రతిపత్తిరితి ।
వికారానేవ తు శరీరాదీనహమిత్యాత్మభావేన పుత్రపశ్వాదీన్మమేత్యాత్మీయభావేనేతి యోజనా ।
వైదికశ్చేతి ।
కర్మకాణ్డమోక్షశాస్త్రవ్యవహారసమర్థనా । “స్వప్నవ్యవహారస్యేవ” ఇతి విభజతే
యథా సుప్తస్య ప్రాకృతస్యేతి ।
“కథం చానృతేన మోక్షశాస్త్రేణ” ఇతి యదుక్తం తదనుభాష్య దూషయతి
కథం త్వసత్యేనేతి ।
శక్యమత్ర వక్తుం శ్రవణాద్యుపాయ ఆత్మసాక్షాత్కారపర్యన్తో వేదాన్తసముత్థోఽపి జ్ఞాననిచయోఽసత్యః, సోఽపి హి వృత్తిరూపః కార్యతయా నిరోధధర్మా, యస్తు బ్రహ్మస్వభావసాక్షాత్కారోఽసౌ న కార్యస్తత్స్వభావత్వాత్ , తస్మాదచోద్యమేతత్కథమసత్యాత్సత్యోత్పాద ఇతి । యత్ఖలు సత్యం న తదుత్పద్యత ఇతి కుతస్తస్యాసత్యాదుత్పాదః । యచ్చోత్పద్యతే తత్సర్వమసత్యమేవ । సాంవ్యవహారికం తు సత్యత్వం వృత్తిరూపస్య బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్యేవ శ్రవణాదీనామప్యభిన్నమ్ । తస్మాదభ్యుపేత్య వృత్తిస్వరూపస్య బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య పరమార్థసత్యతాం వ్యభిచారోద్భావనమితి మన్తవ్యమ్ । యద్యపి సాంవ్వహారికస్య సత్యాదేవ భయాత్సత్యం మరణముత్పద్యతే తథాపి భయహేతురహిస్తజ్జ్ఞానం వాఽసత్యం తతో భయం సత్యం జాయత ఇత్యసత్యాత్సత్యస్యోత్పత్తిరుక్తా । యద్యపి చాహిజ్ఞానమపి స్వరూపేణ సత్తథాపి న తజ్జ్ఞానత్వేన భయహేతురపి త్వనిర్వాచ్యాహిరూషితత్వేన । అన్యథా రజ్జుజ్ఞానాదపి భయప్రసఙ్గాజ్జ్ఞానత్వేనావిశేషాత్ । తస్మాదనిర్వాచ్యాహిరూషితం జ్ఞానమప్యనిర్వాచ్యమితి సిద్ధమసత్యాదపి సత్యస్యోపజన ఇతి । న చ బ్రూమః సర్వస్మాదసత్యాత్సత్యస్యోపజనః, యతః సమారోపితధూమభావాయా ధూమమహిష్యా వహ్నిజ్ఞానం సత్యం స్యాత్ । నహి చక్షుషో రూపజ్ఞానం సత్యముపజాయత ఇతి రసాదిజ్ఞానేనాపి తతః సత్యేన భవితవ్యమ్ । యతో నియమో హి స తాదృశః సత్యానాం యతః కుతశ్చిత్కిఞ్చిదేవ జాయత ఇతి । ఎవమసత్యానామపి నియమో యతః కుతశ్చిదసత్యాత్సత్యం కుతశ్చిదసత్యం, యథా దీర్ఘత్వాదేర్వర్ణేషు సమారోపితత్వావిశేషేఽప్యజీనమిత్యతో జ్యానివిరహమవగచ్ఛన్తి సత్యమ్ । అజినమిత్యతస్తు సమారోపితదీర్ఘభావాజ్జ్యానివిరహమవగచ్ఛన్తో భవన్తి భ్రాన్తాః । న చోభయత్ర దీర్ఘసమారోపం ప్రతి కశ్చిదస్తి భేదః । తస్మాదుపపన్నమసత్యాదపి సత్యస్యోదయ ఇతి । నిదర్శనాన్తరమాహ
స్వప్నదర్శనావస్థస్యేతి ।
యథా సాంసారికో జాగ్రద్భుజఙ్గం దృష్ట్వా పలాయతే తతశ్చ న దంశవేదనామాప్నోతి, పిపాసుః సలిలమాలోక్య పాతుం ప్రవర్తతే తతస్తదాసాద్య పాయమ్పాయమాప్యాయితః సుఖమనుభవతి, ఎవం స్వప్నాన్తికేఽపి తదవస్థం సర్వమిత్యసత్యాత్కార్యసిద్ధిః । శఙ్కతే
తత్కార్యమప్యనృతమేవేతి ।
ఎవమపి నాసత్యాత్సత్యస్య సిద్ధిరుక్తేత్యర్థః ।
పరిహరతి
తత్ర బ్రూమః । యద్యపి స్వప్నదర్శనావస్థస్యేతి ।
లౌకికో హి సుప్తోత్థితోఽవగమ్యం బాధితం మన్యతే న తదవగతిం, తేన యద్యపి పరిక్షకా అనిర్వాచ్యరూషితామవగతిమనిర్వాచ్యాం నిశ్చిన్వన్తి తథాపి లౌకికాభిప్రాయేణైతదుక్తమ్ । అత్రాన్తరే లౌకాయతికానాం మతమపాకరోతి
ఎతేన స్వప్నదృశోఽవగత్యబాధనేనేతి ।
యదా ఖల్వయం చైత్రస్తారక్షవీం వ్యాత్తవికటదంష్ట్రాకరాలవదనాముత్తబ్ధబమ్భ్రమన్మస్తకావచుమ్బిలాఙ్గూలామతిరోషారుణస్తబ్ధవిశాలవృత్తలోచనాం రోమాఞ్చసఞ్చయోత్ఫుల్లమీషణాం స్ఫటికాచలభిత్తిప్రతిబిమ్బితామభ్యమిత్రీణాం తనుమాస్థాయ స్వప్నే ప్రతిబుద్ధో మానుషీమాత్మనస్తనుం పశ్యతి తదోభయదేహానుగతమాత్మానం ప్రతిసన్దధానో దేహాతిరిక్తమాత్మానం, నిశ్చినోతి, న తు దేహమాత్రమ్ , తన్మాత్రత్వే దేహవత్ప్రతిసన్ధానాభావప్రసఙ్గాత్ । కథం చైతదుపపద్యేత యది స్వప్నదృశోఽవగతిరబాధితా స్యాత్ । తద్బాధే తు ప్రతిసన్ధానాభావ ఇతి । అసత్యాచ్చ సత్యప్రతీతిః శ్రుతిసిద్ధాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధా చేత్యాహ
తథాచ శ్రుతిరితి ।
తథాకారాదీతి ।
యద్యపి రేఖాస్వరూపం సత్యం తథాపి తద్యథాసఙ్కేతమసత్యమ్ । నహి సఙ్కేతయితారః సఙ్కేతయన్తీదృశేన రేఖాభేదేనాయం వర్ణః ప్రత్యేతవ్యోఽపి త్వీదృశో రేఖాభేదోఽకార ఈదృశశ్చ కకార ఇతి । తథా చాసమీచీనాత్సఙ్కేతాత్సమీచీనవర్ణావగతిరితి సిద్ధమ్ । యచ్చోక్తమేకత్వాంశేన జ్ఞానమోక్షవ్యవహారః సేత్స్యతి, నానాత్వాంశేన తు కర్మకాణ్డాశ్రయో లౌకికశ్చ వ్యవహారః సేత్స్యతీతి, తత్రాహ
అపి చాన్త్యమిదం ప్రమాణమితి ।
యది ఖల్వేకత్వానేకత్వనిబన్ధనౌ వ్యవహారావేకస్య పుంసోఽపర్యాయేణ సమ్భవతస్తతస్తదర్థముభయసద్భావః కల్ప్యేత, న త్వేతదస్తి । నహ్యేకత్వావగతినిబన్ధనః కశ్చిదస్తి వ్యవహారః, తదవగతేః సర్వోత్తరత్వాత్ । తథాహి “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యైకాత్మ్యావగతిః సమస్తప్రమాణతత్ఫలతద్వ్యవహారానపబాధమానైవోదీయతే, నైతస్యాః పరస్తాత్కిఞ్చిదనుకూలం ప్రతికూలం చాస్తి, యదపేక్షేన, యేన చేయం ప్రతిక్షిప్యేత, తత్రానుకూలప్రతికూలనివారణాన్నాతః పరం కిఞ్చిదాకాఙ్క్ష్యమితి । న చేయమవగతిర్డులిక్షీరప్రాయేత్యాహ
న చేయమితి ।
స్యాదేతత్ । అన్త్యా చేదియమవగతిర్నిష్ప్రయోజనా తర్హి తథా చ న ప్రేక్షావద్భిరుపాదీయేత, ప్రయోజనవత్త్వే వా నాన్త్యా స్యాదిత్యత ఆహ
న చేయమవగతిరనర్థికా కుతః అవిద్యానివృత్తిఫలదర్శనాత్ ।
నహీయముత్పన్నా సతీ పశ్చాదవిద్యాం నివర్తయతి యేన నాన్త్యా స్యాత్ , కిన్త్వవిద్యావిరోధిస్వభావతయా తన్నివృత్త్యాత్మైవోదయతే । అవిద్యానివృత్తిశ్చ న తత్కార్యతయా ఫలమపి త్విష్టతయా, ఇష్టలక్షణత్వాత్ఫలస్యేతి । ప్రతికూలం పరాచీనం నిరాకర్తుమాహ
భ్రాన్తిర్వేతి ।
కుతః,
బాధకేతి ।
స్యాదేతత్ । మా భూదేకత్వనిబన్ధనో వ్యవహారోఽనేకత్వనిబన్ధనస్త్వస్తి, తదేవ హి సకలాముద్వహతి లోకయాత్రామ్ , అతస్తత్సిద్ధ్యర్థమనేకత్వస్య కల్పనీయం తాత్త్వికత్వమిత్యత ఆహ
ప్రాక్చేతి ।
వ్యవహారో హి బుద్ధిపూర్వకారిణాం బుద్ధ్యోపపద్యతే, న త్వస్యాస్తాత్త్వికత్వేన, భ్రాన్త్యాపి తదుపపత్తేరిత్యావేదితమ్ । సత్యం చ తదవిసంవాదాత్ , అనృతం చ విచారాసహతయానిర్వాచ్యత్వాత్ । అన్త్యస్యైకాత్మ్యజ్ఞానస్యానపేక్షతయా బాధకత్వం, అనేకత్వజ్ఞానస్య చ ప్రతియోగిగ్రహాపేక్షయా దుర్బలత్వేన బాధ్యత్వం వదన్ ప్రకృతముపసంహరతి
తస్మాదన్త్యేన ప్రమాణేనేతి ।
స్యాదేతత్ । న వయమనేకత్వవ్యవహారసిద్ధ్యర్థమనేకత్వస్య తాత్త్వికత్వం కల్పయామః, కిన్తు శ్రౌతమేవాస్య తాత్త్వికత్వమితి చోదయతి
నను మృదాదీతి ।
పరిహరతి
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
మృదాదిదృష్టాన్తేన హి కథఞ్చిత్పరిణామ ఉన్నేయః, నచ శక్య ఉన్నేతుమ్ , “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి కారణమాత్రసత్యత్వావధారణేన కార్యస్యానృతత్వప్రతిపాదనాత్ । సాక్షాత్కూటస్థనిత్యత్వప్రతిపాదికాస్తు సన్తి సహస్రశః శ్రుతయ ఇతి న పరిణామధర్మతా బ్రహ్మణః । అథ కూటస్థస్యాపి పరిణామః కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ
న హ్యేకస్యేతి ।
శఙ్కతే
స్థితిగతివదితి ।
యథైకబాణాశ్రయే గతినివృత్తీ ఎవమేకస్మిన్బ్రహ్మణి పరిణామశ్చ తదభావశ్చ కౌటస్థ్యం భవిష్యత ఇతి । నిరాకరోతి
న కూటస్థస్యేతి విశేషణాదితి ।
కూటస్థనిత్యతా హి సదాతనీ స్వభావాదప్రచ్యుతిః । సా కథం ప్రచ్యుత్యా న విరుధ్యతే । నచ ధర్మిణో వ్యతిరిచ్యతే ధర్మో యేన తదుపజనాపాయేఽపి ధర్మీ కూటస్థః స్యాత్ । భేద ఐకాన్తికే గవాశ్వవద్ధర్మధర్మిభావాభావాత్ । బాణాదయస్తు పరిణామినః స్థిత్యా గత్యా చ పరిణమన్త ఇతి । అపి చ స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యాపాదితార్థవత్త్వస్య వేదరాశేరేకేనాపి వర్ణేనానర్థకేన న భవితవ్యం కిం పునరియతా జగతో బ్రహ్మయోనిత్వప్రతిపాదకేన వాక్యసన్దర్భేణ । తత్ర ఫలవద్బ్రహ్మదర్శనసమామ్నానసన్నిధావఫలం జగద్యోనిత్వం సమామ్నాయమానం తదర్థం సత్తదుపాయతయావతిష్ఠతే నార్థాన్తరార్థమిత్యాహ
నచ యథా బ్రహ్మణ ఇతి ।
అతో న పరిణామపరత్వమస్యేత్యర్థః ।
తదనన్యత్వమిత్యస్య సూత్రస్య ప్రతిజ్ఞావిరోధం శ్రుతివిరోధం చ చోదయతి
కూటస్థబ్రహ్మాత్మవాదిన ఇతి ।
పరిహరతి
న । అవిద్యాత్మక ఇతి ।
నామ చ రూపం చ తే ఎవ బీజం తస్య వ్యాకరణం కార్యప్రపఞ్చస్తదపేక్షత్వాదైశ్వర్యస్య । ఎతదుక్తం భవతి న తాత్త్వికమైశ్వర్యం సర్వజ్ఞత్వం చ బ్రహ్మణః కిన్త్వవిద్యోపాధికమితి తదాశ్రయం ప్రతిజ్ఞాసూత్రం, తత్త్వాశ్రయం తు తదనన్యత్వసూత్రమ్ , తేనావిరోధః । సుగమమన్యత్ ॥ ౧౪ ॥
భావే చోపలబ్ధేః ।
కారణస్య భావః సత్తా చోపలమ్భశ్చ తస్మిన్ కార్యస్యోపలబ్ధేర్భావాచ్చ । ఎతదుక్తం భవతి - విషయపదం విషయవిషయిపరం, విషయిపదమపి విషయివిషయపరం, తేన కారణోపలమ్భభావయోరుపాదేయోపలమ్భభావాదితి సూత్రార్థః సమ్పద్యతే । తథా చ ప్రభారూపానువిద్ధబుద్ధిబోధ్యేన చాక్షుషేణ న వ్యభిచారః, నాపి వహ్నిభావాభావానువిధాయిభావాభావేన ధూమభేదేనేతి సిద్ధం భవతి । తత్ర యథోక్తహేతోరేకదేశాభిధానేనోపక్రమతే భాష్యకారః
ఇతశ్చ కారణాదనన్యత్వమ్భేదాభావః కార్యస్య, యత్కారణం యస్మాత్కారణాత్భావ ఎవ కారణస్యేతి ।
అస్య వ్యతిరేకముఖేన గమకత్వమాహ
నచ నియమేనేతి ।
కాకతాలీయన్యాయేనాన్యభావేఽన్యదుపలభ్యతే, న తు నియమేనేత్యర్థః ।
హేతువిశేషణాయ వ్యభిచారం చోదయతి
నన్వన్యస్య భావేఽపీతి ।
ఎకదేశిమతేన పరిహరతి
నేత్యుచ్యత ఇతి ।
శఙ్కయైకదేశిపరిహారం దూషయిత్వా పరమార్థపరిహారమాహ
అథేతి ।
తదనేన హేతువిశేషణముక్తమ్ । పాఠాన్తరేణేదమేవ సూత్రం వ్యాచష్టే
న కేవలం శబ్దాదేవేతి ।
పట ఇతి హి ప్రత్యక్షబుద్ధ్యా తన్తవ ఎవాతానవితానావస్థా ఆలమ్బ్యన్తే, న తు తదతిరిక్తః పటః ప్రత్యక్షముపలభ్యతే । ఎకత్వం తు తన్తూనామేకప్రావరణలక్షణార్థక్రియావచ్ఛేదాద్బహూనామపి । యథైకదేశకాలావచ్ఛిన్నా ధవఖదిరపలాశాదయో బహవోఽపి వనమితి । అర్థక్రియాయాం చ ప్రత్యేకమసమర్థా అప్యనారభ్యైవార్థాన్తరం కిఞ్చిన్మిలితాః కుర్వన్తో దృశ్యన్తే, యథా గ్రావాణ ఉఖాధారణమేకమ్ , ఎవమనారభ్యైవార్థాన్తరం తన్తవో మిలితాః ప్రావరణమేకం కరిష్యన్తి । నచ సమవాయాద్భిన్నయోరపి భేదానవసాయః అనవసాయ ఇతి సామ్ప్రతమ్, అన్యోన్యాశ్రయత్వాత్ । భేదే హి సిద్ధే సమవాయః సమవాయాచ్చ భేదః । నచ భేదే సాధనాన్తరమస్తి, అర్థక్రియావ్యపదేశభేదయోరభేదేఽప్యుపపత్తేరిత్యుపపాదితమ్ । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతమ్ । అనయా చ దిశా మూలకారణం బ్రహ్మైవ పరమార్థసత్ , అవాన్తరకారణాని చ తన్త్వాదయః సర్వేఽనిర్వాచ్యా ఎవేత్యాహ
తథా చ తన్తుష్వితి ॥ ౧౫ ॥
సత్త్వాచ్చావరస్య ।
విభజతే
ఇతశ్చేతి ।
న కేవలం శ్రుతిః, ఉపపత్తిశ్చాత్ర భవతి
యచ్చ యదాత్మనేతి ।
నహి తైలం సికతాత్మనా సికతాయామస్తి యథా ఘటోఽస్తి మృది మృదాత్మనా । ప్రత్యుత్పన్నో హి ఘటో మృదాత్మనోపలభ్యతే । నైవం ప్రత్యుత్పన్నం తైలం సికతాత్మనా । తేన యథా సికతాయాస్తైలం న జాయత ఎవమాత్మనోఽపి జగన్న జాయేత, జాయతే చ, తస్మాదాత్మాత్మనాసీదితి గమ్యతే । ఉపపత్త్యన్తరమాహ
యథా కారణం బ్రహ్మేతి ।
యథా హి ఘటః సర్వదా సర్వత్ర ఘట ఎవ న జాత్వసౌ క్వచిత్పటో భవత్యేవం సదపి సర్వత్ర సర్వదా సదేవ న తు క్వచిత్కదాచిదసద్భవితుమర్హతీత్యుపపాదితమధస్తాత్ । తస్మాత్కార్యం త్రిష్వపి కాలేషు సదేవ । సత్త్వం చేత్కిమతో యద్యేవమిత్యత ఆహ
ఎకం చ పునరితి ।
సత్త్వం చైకం కార్యకారణయోః । నహి ప్రతివ్యక్తి సత్త్వం భిద్యతే । తతశ్చాభిన్నసత్తానన్యత్వాదేతే అపి మిథో న భిద్యేతే ఇతి । నచ తాభ్యామనన్యత్వాత్సత్త్వస్యైవ భేద ఇతి యుక్తమ్ । తథా సతి హి సత్త్వస్య సమారోపితత్వప్రసఙ్గః । తత్ర భేదాభేదయోరన్యతరసమారోపకల్పనాయాం కిం తాత్త్వికాభేదోపాదానాభేదకల్పనాస్తు, ఆహో తాత్త్వికభేదోపాదానాభేదకల్పనేతి । వయం తు పశ్యామో భేదగ్రహస్య ప్రతియోగిగ్రహాపేక్షత్వాద్భేదగ్రహమన్తరేణ చ ప్రతియోగిగ్రహాసమ్భవాదన్యోన్యసంశ్రయాపత్తేః, అభేదగ్రహస్య చ నిరపేక్షతయా తదనుపపత్తేరేకైకాశ్రయత్వాచ్చ భేదస్యైకాభావే తదనుపపత్తేరభేదగ్రహోపాదానైవ భేదకల్పనేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౬ ॥
అసద్వ్యపదేశాన్నేతి చేన్న ధర్మాన్తరేణ వాక్యశేషాత్ ।
వ్యాకృతత్వావ్యాకృతత్వే చ ధర్మావనిర్వచనీయౌ । సూత్రమేతన్నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౭ ॥
యుక్తేః శబ్దాన్తరాచ్చ । అతిశయవత్త్వాత్ప్రాగవస్థాయా ఇతి ।
అతిశయో హి ధర్మో నాసత్యతిశయవతి కార్యే భవితుమర్హతీతి । నను న కార్యస్యాతిశయో నియమహేతురపి తు కారణస్య శక్తిభేదః, స చాసత్యపి కార్యే కారణస్య సత్త్వాత్సన్నేవేత్యత ఆహ
శక్తిశ్చేతి ।
నాన్యా కార్యకారణాభ్యాం, నాప్యసతీ కార్యాత్మనేతి యోజనా ।
అపిచ కార్యకారణయోరితి ।
యద్యపి “భావాచ్చోపలబ్ధేః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౫) ఇత్యత్రాయమర్థ ఉక్తస్తథాపి సమవాయదూషణాయ పునరవతారితః । అనభ్యుపగమ్యమానే చసమవాయస్య సమవాయిభ్యాం సమ్బన్ధే విచ్ఛేదప్రసఙ్గోఽవయవావయవిద్రవ్యగుణాదీనాం మిథః । నహ్యసమ్బద్ధః సమవాయిభ్యాం సమవాయః సమవాయినౌ సమ్బన్ధయేదితి । శఙ్కతే
అథ సమవాయః స్వయమితి ।
యథా హి సత్త్వయోగాద్ద్రవ్యగుణకర్మాణి సన్తి, సత్త్వం తు స్వభావత ఎవ సదితి న సత్త్వాన్తరయోగమపేక్షతే, తథా సమవాయః సమవాయిభ్యాం సమ్బద్ధుం న సమ్బన్ధాన్తరయోగమపేక్షతే, స్వయం సమ్బన్ధరూపత్వాదితి । తదేతత్సిద్ధాన్తాన్తరవిరోధాపాదనేన నిరాకరోతి
సంయోగోఽపి తర్హీతి ।
నచ సంయోగస్య కార్యత్వాత్కార్యస్య చ సమవాయికారణాధీనజన్మత్వాత్ అసమవాయే చ తదనుపపత్తేః సమవాయకల్పనా సంయోగ ఇతి వాచ్యమ్ । అజసంయోగే తదభావప్రసఙ్గాత్ । అపి చ సమ్బన్ధ్యధీననిరూపణః సమవాయో యథా సమ్బన్ధిద్వయభేదే న భిద్యతే తన్నాశే చ న నశ్యత్యపి తు నిత్య ఎక ఎవం సంయోగోఽపి భవేత్ । తతః కో దోషః । అథైతత్ప్రసఙ్గభియా సంయోగవత్సమవాయోఽపి ప్రతిసమ్బన్ధిమిథునం భిద్యతే చానిత్యశ్చేత్యభ్యుపేయతే, తథా సతి యథైకస్మాన్నిమిత్తకారణాదేవ జాయత ఎవం సంయోగోఽపి నిమిత్తకారణాదేవ జనిష్యత ఇతి సమానమ్ ।
తాదాత్మ్యప్రతీతేశ్చేతి ।
సమ్బన్ధావగమో హి సమ్బన్ధకల్పనాబీజం న తాదాత్మ్యావగమః, తస్య నానాత్వైకాశ్రయసమ్బన్ధవిరోధాదితి । వృత్తివికల్పేనావయవాతిరిక్తమవయవినం దూషయతి
కథఞ్చ కార్యమితి ।
సమస్తేతి ।
మధ్యపరభాగయోరర్వాగ్భాగవ్యవహితత్వాత్ । అథ సమస్తావయవవ్యాసఙ్గ్యపి కతిపయావయవస్థానో గ్రహీష్యత ఇత్యత ఆహ
నహి బహుత్వమితి ।
అథావయవశ ఇతి ।
బహుత్వసఙ్ఖ్యా హి స్వరూపేణైవ వ్యాసజ్య సఙ్ఖ్యేయేషు వర్తతే ఇత్యేకమసఙ్ఖ్యేయాగ్రహణేఽపి న గృహ్యతే, సమస్తవ్యాసఙ్గిత్వాత్తద్రూపస్య । అవయవీ తు న స్వరూపేణావయవాన్వ్యాప్నోతి, అపి త్వవయవశః । తేన యథా సూత్రమవయవైః కుసుమాని వ్యాప్నువన్న సమస్తకుసుమగ్రహణమపేక్షతే కతిపయకుసుమస్థానస్యాపి తస్యోపలబ్ధేః, ఎవమవయవ్యపీతి భావః । నిరాకరోతి
తదాపీతి ।
శఙ్కతే
గోత్వాదివదితి ।
నిరాకరోతి
నేతి ।
యద్యపి గోత్వస్య సామాన్యస్య విశేషా అనిర్వాచ్యా న పరమార్థసన్తస్తథా చ క్వాస్య ప్రత్యేకపరిసమాప్తిరితి, తథాప్యభ్యుపేత్యేదముదితమితి మన్తవ్యమ్ । అకర్తృకా యతోఽతో నిరాత్మికా స్యాత్ । కారణాభావే హి కార్యమనుత్పన్నం కింనామ భవేత్ । అతో నిరాత్మకత్వమిత్యర్థః । యద్యుచ్యేత ఘటశబ్దస్తదవయవేషు వ్యాపారావిష్టతయా పూర్వాపరీభావమాపన్నేషు ఘటోపజనాభిముఖేషు తాదర్థ్యనిమిత్తాదుపచారాత్ప్రయుజ్యతే, తేషాం చ సిద్ధత్వేన కర్తృత్వమస్తీత్యుపపద్యతే ఘటో భవతీతి ప్రయోగ ఇత్యత ఆహ
ఘటస్య చోత్పత్తిరుచ్యమానేతి ।
ఉత్పాదనా హి సిద్ధానాం కపాలకులాలాదీనాం వ్యాపారో నోత్పత్తిః । న చోత్పాదనైవోత్పత్తిః, ప్రయోజ్యప్రయోజకవ్యాపారయోర్భేదాత్ । అభేదే వా ఘటముత్పాదయతీతివద్ఘటముత్పద్యత ఇత్యపి ప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్కరోతికారయత్యోరివ ఘటగోచరయోర్భృత్యస్వామిసమవేతయోరుత్పత్త్యుత్పాదనయోరధిష్ఠానభేదోఽభ్యుపేతవ్యః, తత్ర కపాలకులాలాదీనాం సిద్ధానాముత్పాదనాధిష్ఠానానాం నోత్పత్త్యధిష్ఠానత్వమస్తీతి పారిశేష్యాద్ఘట ఎవ సాధ్య ఉత్పత్తేరధిష్ఠానమేషితవ్యః । న చాసావసన్నధిష్ఠానం భవితుమర్హతీతి సత్త్వమస్యాభ్యుపేయమ్ । ఎవంచ ఘటో భవతీతి ఘటవ్యాపారస్య ధాతూపాత్తత్వాత్తత్రాస్య కర్తృత్వముపపద్యతే, తణ్డులానామివ సతాం విక్లిత్తౌ విక్లిద్యన్తి తణ్డులా ఇతి । శఙ్కతే
అథ స్వకారణసత్తాసమ్బన్ధ ఎవోత్పత్తిరితి ।
ఎతదుక్తం భవతి నోత్పత్తిర్నామ కశ్చిద్వ్యాపారః, యేనాసిద్ధస్య కథమత్ర కర్తృత్వమిత్యనుయుజ్యేత, కిన్తు స్వకారణసమవాయః, స్వసత్తాసమవాయో వా, స చాసతోఽప్యవిరుద్ధ ఇతి । సోఽప్యసతోఽనుపపన్న ఇత్యాహ
కథమలబ్ధాత్మకమితి ।
అపి చ ప్రాగుత్పత్తేరసత్త్వం కార్యస్యేతి కార్యాభావస్య భావేన మర్యాదాకరణమనుపపన్నమిత్యాహ
అభావస్య చేతి ।
స్యాదేతత్ । అత్యన్తాభావస్య వన్ధ్యాసుతస్య మా భూన్మర్యాదానుపాఖ్యో హి సః, ఘటప్రాగభావస్య తు భవిష్యతా ఘటేనోపాఖ్యేయస్యాస్తి మర్యాదేత్యత ఆహ
యది వన్ధ్యాపుత్రః కారకవ్యాపారాదితి ।
ఉక్తమేతదధస్తాద్యథా న జాతు ఘటః పటో భవత్యేవమసదపి సన్న భవతీతి । తస్మాన్మృత్పిణ్డే ఘటస్యాసత్త్వేఽత్యన్తాసత్త్వమేవేతి । అత్రాసత్కార్యవాదీ చోదయతి
నన్వేవం సతీతి ।
ప్రాక్ప్రసిద్ధమపి కార్యం కదాచిత్కారణేన యోజయితుం వ్యాపారోఽర్థవాన్భవేదిత్యత ఆహ
తదనన్యత్వాచ్చేతి ।
పరిహరతి
నైష దోష ఇతి ।
ఉక్తమేతద్యథా భుజఙ్గతత్త్వం న రజ్జోర్భిద్యతే, రజ్జురేవ హి తత్ , కాల్పనికస్తు భేదః, ఎవం వస్తుతః కార్యతత్త్వం న కారణాద్భిద్యతే కారణస్వరూపమేవ హి తత్ , అనిర్వాచ్యం తు కార్యరూపం భిన్నమివాభిన్నమివ చావభాసత ఇతి । తదిదముక్తమ్
వస్త్వన్యత్వమితి ।
వస్తుతః పరమార్థతోఽన్యత్వం న విశేషదర్శనమాత్రాద్భవతి । సాంవ్యావహారికే తు కథఞ్చిత్తత్త్వాన్యత్వే భవత ఎవేత్యర్థః । అనయైవ హి దిశైష సన్దర్భో యోజ్యః । అసత్కార్యవాదినం ప్రతి దూషణాన్తరమాహ
యస్య పునరితి ।
కార్యస్య కారణాదభేదే సవిషయత్వం కారకవ్యాపారస్య స్యాన్నాన్యథేత్యర్థః ।
మూలకారణం
బ్రహ్మ ।
శబ్దాన్తరాచ్చేతి సూత్రావయవమవతార్య వ్యాచష్టే
ఎవం యుక్తేః కార్యస్యేతి ।
అతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౮ ॥
పటవచ్చ । యథా చ ప్రాణాది ।
ఇతి చ సూత్రే నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతే ॥ ౧౯ ॥ ౨౦ ॥
ఇతరవ్యపదేశాద్ధితాకరణాదిదోషప్రసక్తిః ।
యద్యపి శారీరాత్పరమాత్మనో భేదమాహుః శ్రుతయస్తథాప్యభేదమపి దర్శయన్తి శ్రుతయో బహ్వ్యః । నచ భేదాభేదావేకత్ర సమవేతౌ విరోధాత్ , నచ భేదస్తాత్త్విక ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాత్పరమాత్మనః సర్వజ్ఞాన్న శారీరస్తత్త్వతో భిద్యతే । స ఎవ త్వవిద్యోపధానభేదాద్ఘటకరకాద్యాకాశవద్భేదేన ప్రథతే । ఉపహితం చాస్య రూపం శారీరః, తేన మా నామ జీవాః పరమాత్మతామాత్మనోఽనుభూవన్ , పరమాత్మా తు తానాత్మనోఽభిన్నాననుభవతి । అననుభవే సార్వజ్ఞ్యవ్యాఘాతః । తథా చాయం జీవాన్ బధ్నన్నాత్మానమేవ బధ్నీయాత్ । తత్రేదముక్తమ్
నహి కశ్చిదపరతన్త్రో బన్ధనాగారమాత్మనః కృత్వానుప్రవిశతి ఇత్యాది ।
తస్మాన్న చేతనకారణం జగదితి పూర్వః పక్షః ॥ ౨౧ ॥
అధికం తు భేదనిర్దేశాత్ ।
సత్యమయం పరమాత్మా సర్వజ్ఞత్వాద్యథా జీవాన్ వస్తుత ఆత్మనోఽభిన్నాన్ పశ్యతి, పశ్యత్యేవం న భావత ఎషాం సుఖదుఃఖాదివేదనాసఙ్గోస్త్యవిద్యావశాత్త్వేషాం తద్వదభిమాన ఇతి । తథా చ తేషాం సుఖదుఃఖాదివేదనాయామప్యహముదాసీన ఇతి న తేషాం బన్ధనాగారనివేశేఽప్యస్తిక్షతిః కాచిన్మమేతి న హితాకరణాదిదోషాపత్తిరితి రాద్ధాన్తః । తదిదముక్తమ్
అపిచ యదా తత్త్వమసీతి ।
అపిచేతి చః పూర్వోపపత్తిసాహిత్యం ద్యోతయతి, నోపపత్త్యన్తరతామ్ ॥ ౨౨ ॥
స్యాదేతత్ । యది బ్రహ్మవివర్తో జగత్ , హన్త సర్వస్యైవ జీవవచ్చైతన్యప్రసఙ్గ ఇత్యత ఆహ
అశ్మాదివచ్చ తదనుపపత్తిః ।
అతిరోహితార్థేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౨౩ ॥
ఉపసంహారదర్శనాన్నేతి చేన్న క్షీరవద్ధి ।
బ్రహ్మ ఖల్వేకమద్వితీయతయా పరానపేక్షం క్రమేణోత్పద్యమానస్య జగతో వివిధవిచిత్రరూపస్యోపాదానముపేయతే తదనుపపన్నమ్ । నహ్యేకరూపాత్కార్యభేదో భవితుమర్హతి, తస్యాకస్మికత్వప్రసఙ్గాత్ । కారణభేదో హి కార్యభేదహేతుః, క్షీరబీజాదిభేదాద్దద్యఙ్కురాదికార్యభేదదర్శనాత్ । న చాక్రమాత్కారణాత్కార్యక్రమో యుజ్యతే, సమర్థస్య క్షేపాయోగాదద్వితీయతయా చ క్రమవత్తత్సహకారిసమవధానాపపత్తేః । తదిదముక్తమ్
ఇహ హి లోక ఇతి ।
ఎకైకం మృదాది కారకం తేషాం తు సామగ్ర్యం సాధనమ్ , తతో హి కార్యం సాధయత్యేవ, తస్మాన్నాద్వితీయం బ్రహ్మ జగదుపాదానమితి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే
క్షీరవద్ధి ।
ఇదం తావద్భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టామ్ కిం తాత్త్వికమస్య రూపమపేక్ష్యేదముచ్యతే ఉతానాదినామరూపబీజసహితం కాల్పనికం సార్వజ్ఞ్యం సర్వశక్తిత్వమ్ । తత్ర పూర్వస్మిన్ కల్పే కిం నామ తతోఽద్వితీయాదసహాయాదుపజాయతే । నహి తస్య శుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య వస్తుసత్కార్యమస్తి । తథా చ శ్రుతిః “న తస్య కార్యం కరణం చ విద్యతే”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౮) ఇతి । ఉత్తరస్మింస్తు కల్పే యది కులాలాదివదత్యన్తవ్యతిరిక్తసహకారికారణాభావాదనుపాదానత్వం సాధ్యతే, తతః క్షీరాదిభిర్వ్యభిచారః । తేఽపి హి బాహ్యచేతనాదికారణానపేక్షా ఎవ కాలపరివశేన స్వత ఎవ పరిణామాన్తరమాసాదయన్తి । అత్రాన్తరకారణానపేక్షత్వం హేతుః క్రియతే, తదసిద్ధమ్ , అనిర్వాచ్యనామరూపబీజసహాయత్వాత్ । తథా చ శ్రుతిః “మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) ఇతి కార్యక్రమేణ తత్పరిపాకోఽపి క్రమవానున్నేయః । ఎకస్మాదపి చ విచిత్రశక్తేః కారణాదనేకకార్యోత్పాదో దృశ్యతే । యథైకస్మాద్వహ్నేర్దాహపాకావేకస్మాద్వా కర్మణః సంయోగవిభాగసంస్కారాః । ౨౪ ॥
యది తు చేతనత్వే సతీతి విశేషణాన్న క్షీరాదిభిర్వ్యభిచారః, దృష్టా హి కులాలాదయో బాహ్యమృదాద్యపేక్షాః, చేతనం చ బ్రహ్మేతి, తత్రేదముపతిష్ఠతే
దేవాదివదపి లోకే ।
లోక్యతేఽనేనేతి లోకః శబ్ద ఎవ తస్మిన్ ॥ ౨౫ ॥
కృత్స్నప్రసక్తిర్నిరవయవత్వశబ్దకోపో వా ।
నను న బ్రహ్మణస్తత్త్వతః పరిణామో యేన కార్త్స్న్యభాగవికల్పేనాక్షిప్యేత । అవిద్యాకల్పితేన తు నామరూపలక్షణేన రూపభేదేన వ్యాకృతావ్యాకృతాత్మనా తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయేన పరిణామాదివ్యవహారాస్పదత్వం బ్రహ్మ ప్రతిపద్యతే । నచ కల్పితం రూపం వస్తు స్పృశతి । నహి చన్ద్రమసి తైమిరికస్య ద్విత్వకల్పనా చన్ద్రమసో ద్విత్వమావహతి । తదనుపపత్త్యా వా చన్ద్రమసోఽనుపపత్తిః । తస్మాదవాస్తవీ పరిణామకల్పనానుపపద్యమానాపి న పరమార్థసతో బ్రహ్మణోఽనుపపత్తిమావహతి । తస్మాత్పూర్వపక్షాభావాదనారభ్యమిదమధికరణమితి, అత ఆహ
చేతనమేకమ్ ।
యద్యపి శ్రుతిశతాదైకాన్తికాద్వైతప్రతిపాదనపరాత్పరిణామో వస్తుతో నిషిద్ధస్తథాపి క్షీరాదిదేవతాదృష్టాన్తేన పునస్తద్వాస్తవత్వప్రసఙ్గం పూర్వపక్షోపపత్త్యా సర్వథాయం పక్షో న ఘటయితుం శక్యత ఇత్యపబాధ్య
శ్రుతేస్తు శబ్దమూలత్వాత్ ,
'ఆత్మని చైవం విచిత్రాశ్చ హి” ఇతి సూత్రాభ్యాం వివర్తదృఢీకరణేనైకాన్తికాద్వయలక్షణః శ్రుత్యర్థః పరిశోధ్యత ఇత్యర్థః ।
తస్మాదస్త్యవికృతం బ్రహ్మ
తత్త్వతః ।
నను శబ్దేనా
పీతి చోద్యమవిద్యాకల్పితత్వోద్ఘాటనాయ । నహి నిరవయవత్వసావయవత్వాభ్యాం విధాన్తరమస్త్యేకనిషేధస్యేతరవిధానాన్తరీయకత్వాత్ । తేన ప్రకారాన్తరాభావాన్నిరవయవత్వసావయవత్వయోశ్చ ప్రకారయోరనుపపత్తేర్గ్రావప్లవనాద్యర్థవాదవదప్రమాణం శబ్దః స్యాదితి చోద్యార్థః । పరిహారః సుగమః ॥ ౨౬ ॥ ॥ ౨౭ ॥
ఆత్మని చైవం విచిత్రాశ్చ హి ।
అనేన స్ఫుటితో మాయావాదః । స్వప్నదృగాత్మా హి మనసైవ స్వరూపానుపమర్దేన రథాదీన్ సృజతి ॥ ౨౮ ॥
స్వపక్షదోషాచ్చ ।
చోదయతి
నను నైవేతి ।
పరహరతి
నైవఞ్జాతీయకేనేతి ।
యద్యపి సముదాయః సావయవస్తథాపి ప్రత్యేకం సత్త్వాదయో నిరవయవాః । నహ్యస్తి సమ్భవః సత్త్వమాత్రం పరిణమతే న రజస్తమసీ ఇతి । సర్వేషాం సమ్భూయపరిణామాభ్యుపగమాత్ । ప్రత్యేకం చానవయవానాం కృత్స్నపరిణామే మూలోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । ఎకదేశపరిణామే వా సావయవత్వమనిష్టం ప్రసజ్యేత ।
తథాఅణువాదినోఽపీతి ।
వైశేషికాణాం హ్యణుభ్యాం సంయుజ్య ద్వ్యణుకమేకమారభ్యతే, తైస్త్రిభిర్ద్వ్యణుకైస్త్ర్యణుకమేకమారభ్యత ఇతి ప్రక్రియా । తత్ర ద్వయోరణ్వోరనవయవయోః సంయోగస్తావణూ వ్యాప్నుయాత్ । అవ్యాప్నువన్వా తత్ర న వర్తేత । నహ్యస్తి సమ్భవః స ఎవ తదానీం తత్ర వర్తతే న వర్తతే చేతి । తథా చోపర్యధఃపార్శ్వస్థాః షడపి పరమాణవః సమానదేశా ఇతి ప్రథిమానుపపత్తేరణుమాత్రః పిణ్డః ప్రసజ్యేత । అవ్యాపనే వా షడవయవః పరమాణుః స్యాదిత్యనవయవత్వవ్యాకోపః । అశక్యం చ సావయవత్వముపేతుం, తథా సత్యనన్తావయవత్వేన సుమేరురాజసర్షపయోః సమానపరిమాణత్వప్రసఙ్గః । తస్మాత్సమానో దోషః । ఆపాతమాత్రేణ సామ్యముక్తమ్ , పరమార్థతస్తు భావికం పరిణామం వా కార్యకారణభావం వేచ్ఛతామేష దుర్వారో దోషో న పునరస్మాకం మాయావాదినామిత్యాహ
పరిహృతస్త్వితి ॥ ౨౯ ॥
విచిత్రశక్తిత్వముక్తం బ్రహ్మణ, తత్ర శ్రుత్యుపన్యాసపరం సూత్రమ్
సర్వోపేతా చ తద్దర్శనాత్ ॥ ౩౦ ॥
ఎతదాక్షేపసమాధానపరం సూత్రమ్
వికరణత్వాన్నేతి చేత్తదుక్తమ్ ।
కులాలాదిభ్యస్తావద్బాహ్యకరణాపేక్షేభ్యో దేవాదీనాం బాహ్యానపేక్షాణామాన్తరకరణాపేక్షసృష్ఠీనాం ప్రమాణేన దృష్టో యథా విశేషో నాపహ్నోతుం శక్యః, యథా తు జాగ్రత్సృష్టేర్బాహ్యకరణాపేక్షాయాస్తదనపేక్షాన్తరకరణమాత్రసాధ్యా దృష్టా స్వప్నే రథాదిసృష్టిరశక్యాపహ్నోతుమ్ , ఎవం సర్వశక్తేః పరస్యా దేవతాయా ఆన్తరకరణానపేక్షాయా జగత్సర్జనం శ్రూయమాణం న సామాన్యతో దృష్టమాత్రేణాపహ్నవమర్హతీతి ॥ ౩౧ ॥
న ప్రయోజనవత్త్వాత్ ।
న తావదున్మత్తవదస్య మతివిభ్రమాజ్జగత్ప్రక్రియా, భ్రాన్తస్య సర్వజ్ఞత్వానుపపత్తేః । తస్మాత్ప్రేక్షావతానేన జగత్కర్తవ్యమ్ । ప్రేక్షావతశ్చ ప్రవృత్తిః స్వపరహితాహితప్రాప్తిపరిహారప్రయోజనా సతీ నాప్రయోజనాల్పాయాసాపి సమ్భవతి, కిం పునరపరిమేయానేకవిధోచ్చావచప్రపఞ్చజగద్విభ్రమవిరచనా మహాప్రయాసా । అత ఎవ లీలాపి పరాస్తా । అల్పాయాససాధ్యా హి సా । న చేయమప్యప్రయోజనా, తస్యా అపి సుఖప్రయోజనవత్త్వాత్ । తాదర్థ్యేన వా ప్రవృతౌ తదభావే కృతార్థత్వానుపపత్తేః । పరేషాం చోపకార్యాణామభావేన తదుపకారాయా అపి ప్రవృత్తేరయోగాత్ । తస్మాత్ప్రేక్షావత్ప్రవృత్తిః ప్రయోజనవత్తయా వ్యాప్తా తదభావేఽనుపపన్నా బ్రహ్మోపాదానతాం జగతః ప్రతిక్షిపతీతి ప్రాప్తమ్ ॥ ౩౨ ॥
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే
లోకవత్తు లీలాకైవల్యమ్ ।
భవేదేతదేవం యది ప్రేక్షావత్ప్రవృత్తిః ప్రయోజనవత్తయా వ్యాప్తా భవేత్ । తతస్తన్నివృత్తౌ నివర్తేత, శింశపాత్వమివ వృక్షతానివృత్తౌ, న త్వేతదస్తి, ప్రేక్షావతామననుసంహితప్రయోజనానామపి యాదృచ్ఛికీషు క్రియాసు ప్రవృత్తిదర్శనాత్ । అన్యథా “న కుర్వీత వృథా చేష్టామ్” ఇతి ధర్మసూత్రకృతాం ప్రతిషేధో నిర్విషయః ప్రసజ్యేత । న చోన్మత్తాన్ ప్రత్యేతత్సూత్రమర్థవత్ , తేషాం తదర్థబోధతదనుష్ఠానానుపపత్తేః । అపి చాదృష్టహేతుకౌత్పత్తికీ శ్వాసప్రశ్వాసలక్షణా ప్రేక్షావతాం క్రియా ప్రయోజనానుసన్ధానమన్తరేణ దృష్టా । న చాస్యాం చేతనస్యాపి చైతన్యమనుపయోగి, సమ్ప్రసాదేఽపి భావాదితి యుక్తమ్ , ప్రాజ్ఞస్యాపి చైతన్యాప్రచ్యుతేః । అన్యథా మృతశరీరేఽపి శ్వాసప్రశ్వాసప్రవృత్తిప్రసఙ్గాత్ । యథా చ స్వార్థపరార్థసమ్పదాసాదితసమస్తకామానాం కృతకృత్యతయానాకూలమనసామకామానామేవ లీలామాత్రాత్సత్యప్యనునిష్పాదిని ప్రయోజనే నైవ తదుద్దేశేన ప్రవృత్తిరేవం బ్రహ్మణోఽపి జగత్సర్జనే ప్రవృత్తిర్నానుపపన్నా । దృష్టం చ యదల్పబలవీర్యబుద్ధినామశక్యమతిదుష్కరం వా తదన్యేషామనల్పబలవీర్యబుద్ధీనాం సుశకమీషత్కరం వా । నహి వానరైర్మారుతిప్రభృతిభిర్నగైర్న బద్ధో నీరనిధిరగాధో మహాసత్త్వానామ్ । న చైష పార్థేన శిలీముఖైర్న బద్ధః । న చాయం న పీతః సఙ్క్షిప్య చులుకేన హేలయేవ కలశయోనినా మహామునినా । న చాద్యాపి న దృశ్యన్తే లీలామాత్రవినిర్మితాని మహాప్రాసాదప్రమదవనాని శ్రీమన్నృగనరేన్ద్రాణామన్యేషాం మనసాపి దుష్కరాణి నరేశ్వరాణామ్ । తస్మాదుపపన్నం యదృచ్ఛయా వా స్వభావాద్వా లీలయా వా జగత్సర్జనం భగవతో మహేశ్వరస్యేతి । అపి చ నేయం పారమార్థికీ సృష్టిర్యేనానుయుజ్యేత ప్రయోజనమ్ , అపి త్వనాద్యవిద్యానిబన్ధనా । అవిద్యా చ స్వభావత ఎవ కార్యోన్ముఖీ న ప్రయోజనమపేక్షతే । నహి ద్విచన్ద్రాలాతచక్రగన్ధర్వనగరాదివిభ్రమాః సముద్దిష్టప్రయోజనా భవన్తి । నచ తత్కార్యా విస్మయభయకమ్పాదయః స్వోత్పత్తౌ ప్రయోజనమపేక్షన్తే । సా చ చైతన్యచ్ఛురితా జగదుత్పాదహేతురితి చేతనో జగద్యోనిరాఖ్యాయత ఇత్యాహ
న చేయం పరమార్థవిషయేతి ।
అపి చ న బ్రహ్మ జగత్కారణమపి తత్తయా వివక్షన్త్యాగమా అపి తు జగతి బ్రహ్మాత్మభావమ్ । తథా చ సృష్టేరవివక్షాయాం తదాశ్రయో దోషో నిర్విషయ ఎవేత్యాశయేనాహ
బ్రహ్మాత్మభావేతి ॥ ౩౩ ॥
వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్తథా హి దర్శయతి ।
అతిరోహితోఽత్ర పూర్వః పక్షః । ఉత్తరస్తూచ్యతే ఉచ్చావచమధ్యమసుఖదుఃఖభేదవత్ప్రాణభృత్ప్రపఞ్చం చ సుఖదుఃఖకారణం సుధావిషాది చానేకవిధం విరచయతః ప్రాణభృద్భేదోపాత్తపాపపుణ్యకర్మాశయసహాయస్యాత్రభవతః పరమేశ్వరస్య న చ వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే ప్రసజ్యేతే । నహి సభ్యః సభాయాం నియుక్తో యుక్తవాదినం యుక్తవాద్యసీతి చాయుక్తవాదినమయుక్తవాద్యసీతి బ్రువాణ, సభాపతిర్వా యుక్తవాదినమనుగృహ్ణన్నయుక్తవాదినం చ నిగృహ్ణన్ననుక్తో ద్విష్టో వా భవత్యపి తు మధ్యస్థ ఇతి వీతరాగద్వేష ఇతి చాఖ్యాయతే, తద్వదీశ్వరః పుణ్యకర్మాణమనుగృహ్ణన్నపుణ్యకర్మాణం చ నిగృహ్ణన్మధ్యస్థ ఎవ నామధ్యస్థః । ఎవం హ్యసావమధ్యస్థః స్యాద్యకల్యాణకారిణమనుగృహ్ణీయాత్కల్యాణకారిణం చ నిగృహ్ణీయాత్ । నత్వేతదస్తి । తస్మాన్న వైషమ్యదోషః । అత ఎవ న నైర్ఘృణ్యమపి సంహరతః సమస్తాన్ ప్రాణభృతః । స హి ప్రాణభృత్కర్మాశయానాం వృత్తినిరోధసమయః, తమతిలఙ్ఘయన్నయమయుక్తకారీ స్యాత్ । నచ కర్మాపేక్షాయామీశ్వరస్య ఐశ్వర్యవ్యాఘాతః । నహి సేవాదికర్మభేదాపేక్షః ఫలభేదప్రదః ప్రభురప్రభుర్భవతి । న చ “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి యమేభ్యో లోకేభ్య ఉన్నినీషతే ఎష ఎవాసాధు కర్మ కారయతి తం యమధో నినిషతే”(కౌ.ఉ.౩-౮) ఇతి శ్రుతేరీశ్వర ఎష ద్వేషపక్షపాతాభ్యాం సాధ్వసాధునీ కర్మణీ కారయిత్వా స్వర్గం నరకం వా లోకం నయతి, తస్మాద్వైషమ్యదోషప్రసఙ్గాన్నేశ్వరః కారణమితి వాచ్యమ్ । విరోధాత్ । యస్మాత్కర్మ కారయిత్వేశ్వరః ప్రాణినః సుఖదుఃఖినః సృజతి ఇతి శ్రుతేరవగమ్యతే, తస్మాన్న సృజతీతి విరుద్ధమభిధీయతే । నచ వైషమ్యమాత్రమత్ర బ్రూమో న త్వీశ్వరకారణత్వం వ్యాసేధామ ఇతి వక్తవ్యమ్ । కిమతో యద్యేవమ్ । తస్మాదీశ్వరస్య సవాసనక్లేశాపరామర్శమభివదన్తీనాం భూయసీనాం శ్రుతీనామనుగ్రహాయోన్నినీషతేఽధో నినీషత ఇత్యేతదపి తజ్జాతీయపూర్వకర్మాభ్యాసవశాత్ప్రాణిన ఇత్యేవం నేయమ్ । యథాహుః “జన్మజన్మ యదభ్యస్తం దానమధ్యయనం తపః । తేనైవాభ్యాసయోగేన తచ్చైవాభ్యసతే నరః ॥' ఇతి । అభ్యుపేత్య చ సృష్టేస్తాత్త్వికత్వమిదముక్తమ్ । అనిర్వాచ్యా తు సృష్టిరితి న ప్రస్మర్తవ్యమత్రాపి । తథా చ మాయాకారస్యేవాఙ్గసాకల్యవైకల్యభేదేన విచిత్రాన్ ప్రాణినో దర్శయతో న వైషమ్యదోషః, సహసా సంహరతో వా న నైర్ధృణ్యమ్ , ఎవమస్యాపి భగవతో వివిధవిచిత్రప్రపఞ్చమనిర్వాచ్యం విశ్వం దర్శయతః సంహరతశ్చ స్వభావాద్వా లీలయా వా న కశ్చిద్దోషః ॥ ౩౪ ॥
ఇతి స్థితే శఙ్కాపరిహారపరం సూత్రమ్
న కర్మావిభాగాదితి చేన్నానాదిత్వాద్ ।
శఙ్కోత్తరే అతిరోహితార్థేన భాష్యగ్రన్థేన వ్యాఖ్యాతే ॥ ౩౫ ॥
అనాదిత్వాదితి సిద్ధవదుక్తం, తత్సాధనార్థం సూత్రమ్
ఉపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ।
అకృతే కర్మణి పుణ్యే పాపే వా తత్ఫలం భోక్తారమధ్యాగచ్ఛేత్ , తథా చ విధినిషేధశాస్త్రమనర్థకం భవేత్ప్రవృత్తినివృత్త్యభావాదితి । మోక్షశాస్త్రస్య చోక్తమానర్థక్యమ్ ।
న చావిద్యా కేవలేతి లయాభిప్రాయమ్ ।
విక్షేపలక్షణాSవిద్యాసంస్కారస్తు కార్యత్వాత్స్వోత్పత్తౌ పూర్వం విక్షేపమపేక్షతే, విక్షేపశ్చ మిథ్యాప్రత్యయో మోహాపరనామా పుణ్యాపుణ్యప్రవృత్తిహేతుభూతరాగద్వేషనిదానం, స చ రాగాదిభిః సహితః స్వకార్యైర్న శరీరం సుఖదుఃఖభోగాయతనమన్తరేణ సమ్భవతి । నచ రాగాద్వైషావన్తరేణ కర్మ । నచ భోగసహితం మోహమన్తరేణ రాగద్వేషౌ । నచ పూర్వశరీరమన్తరేణ మోహాదిరితి పూర్వపూర్వశరీరాపేక్షో మోహాదిరేవం పూర్వపూర్వమోహాద్యపేక్షం పూర్వపూర్వశరీరమిత్యనాదితైవాత్ర భగవతీ చిత్తమనాకులయతి । తదేతదాహ
రాగాదిక్లేశవాసనాక్షిప్తకర్మాపేక్షా త్వవిద్యా వైషమ్యకరీ స్యాదితి ।
రాగద్వేషమోహా రాగాదయస్త ఎవ హి పురుషం సంసారదుఃఖమనుభావ్య క్లేశయన్తీతి క్లేశాస్తేషాం వాసనాః కర్మప్రవృత్త్యనుగుణాస్తాభిరాక్షిప్తాని ప్రవర్త్తితాని కర్మాణి తదపేక్షా లయలక్షణా అవిద్యా । స్యాదేతత్ । భవిష్యతాపి వ్యపదేశో దృష్టో యథా “పురోడాశకపాలేన తుషానుపవపతి” ఇతి । అత ఆహ
నచ ధారయిష్యతీత్యత ఇతి ।
తదేవమనాదిత్వే సిద్ధే “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి ప్రాక్సృష్టేరవిభాగావధారణం సముదాచరద్రూపరాగాదినిషేధపరం న పునరేతాన్ప్రసుప్తానప్యపాకరోతీతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౩౬ ॥
సర్వధర్మోపపత్తేశ్చ ।
అత్ర
సర్వజ్ఞమితి ।
దృశ్యతే సర్వస్య చేతనాధిష్ఠితస్యైవ లోకే ప్రవృత్తిరితి లోకానుసారో దర్శితః ।
సర్వశక్తీతి ।
సర్వస్య జగత ఉపాదానకారణం నిమిత్తకారణం చేత్యుపపాదితమ్ ।
మహామాయమితి ।
సర్వానుపపత్తిశఙ్కా పరాస్తా । తస్మాజ్జగత్కారణం బ్రహ్మేతి సిద్ధమ్ ॥ ౩౭ ॥
రచనానుపపత్తేశ్చ నానుమానమ్ ।
స్యాదేతత్ । ఇహ హి పాదే స్వతన్త్రా వేదనిరపేక్షాః ప్రధానాదిసిద్ధివిషయాః సాఙ్ఖ్యాదియుక్తయో నిరాకరిష్యన్తే । తదయుక్తమశాస్త్రాఙ్గత్వాత్ । నహీదం శాస్త్రముచ్ఛృఙ్ఖలతర్కశాస్త్రవత్ప్రవృత్తమపి తు వేదాన్తవాక్యాని బ్రహ్మపరాణీతి పూర్వపక్షోత్తరపక్షాభ్యాం వినిశ్చేతుమ్ । తత్ర కః ప్రసఙ్గః శుష్కతర్కవత్స్వతన్త్రయుక్తినిరాకరణస్యేత్యత ఆహ
యద్యపీదం వేదాన్తవాక్యానామితి ।
నహి వేదాన్తవాక్యాని నిర్ణేతవ్యానీతి నిర్ణీయన్తే, కిన్తు మోక్షమాణానాం తత్త్వజ్ఞానోత్పాదనాయ । యథా చ వేదాన్తవాక్యేభ్యో జగదుపాదానం బ్రహ్మావగమ్యతే, ఎవం సాఙ్ఖ్యాద్యనుమానేభ్యః ప్రధానాద్యచేతనం జగదుపాదానమవగమ్యతే । న చైతదేవ చేతనోపాదానమచేతనోపాదానం చేతి సముచ్చేతుం శక్యం, విరోధాత్ । న చ వ్యవస్థితే వస్తుని వికల్పో యుజ్యతే । న చాగమబాధితవిషయతయానుమానమేవ నోదీయత ఇతి సామ్ప్రతమ్ । సర్వజ్ఞప్రణీతతయా సాఙ్ఖ్యాద్యాగమస్య వేదాగమతుల్యత్వాత్తద్భాషితస్యానుమానస్య ప్రతికృతిసింహతుల్యతయాSబాధ్యత్వాత్ । తస్మాత్తద్విరోధాన్న బ్రహ్మణి సమన్వయో వేదాన్తానాం సిధ్యతీతి న తతస్తత్త్వజ్ఞానం సేద్ధుమర్హతి । నచ తత్త్వజ్ఞానాదృతే మోక్ష ఇతి స్వతన్త్రాణామప్యనుమానానామాభాసీకరణమిహ శాస్త్రేసఙ్గతమేవేతి । యద్యేవం తతః పరకీయానుమాననిరాస ఎవ కస్మాత్ప్రథమం న కృత ఇత్యత ఆహ
వేదాన్తార్థనిర్ణయస్య చేతి ।
నను వీతరాగకథాయాం తత్త్వనిర్ణయమాత్రముపయుజ్యతే న పునఃపరపక్షాధిక్షేపః, స హి సరాగతామావహతీతి చోదయతి
నను ముముక్షూణామితి ।
పరిహరతి
బాఢమేవం, తథాపీతి ।
తత్త్వనిర్ణయావసానా వీతరాగకథా । నచ పరపక్షదూషణమన్తరేణ తత్త్వనిర్ణయః శక్యః కర్తుమితి తత్త్వనిర్ణయాయ వీతరాగేణాపి పరపక్షో దూష్యతే న తు పరపక్షతయేతి న వీతరాగకథాత్వవ్యాహతిరిత్యర్థః । పునరుక్తతాం పరిచోద్య సమాధత్తే
నన్వీక్షతేరితి ।
తత్ర సాఙ్ఖ్యా ఇతి ।
యాని హి యేన రూపేణా స్థౌల్యాదా చ సౌక్ష్మ్యాత్సమన్వీయన్తే తాని తత్కరణాని దృష్టాని, యథా ఘటాదయో రుచకాదయశ్చా స్థౌల్యాదా చ సౌక్ష్మ్యాన్మృత్సువర్ణాన్వితాస్తత్కరణాః, తథా చేదం బాహ్యమాధ్యాత్మికం చ భావజాతం సుఃఖదుఃఖమోహాత్మనాన్వితముపలభ్యతే, తస్మాత్తదపి సుఃఖదుఃఖమోహాత్మసామాన్యకారణకం భవితుమర్హతి । తత్ర జగత్కారణస్య యేయం సుఖాత్మతా తత్సత్త్వం, యా దుఃఖాత్మతా తద్రజః, యా చ మోహాత్మతా తత్తమ ఇతి త్రైగుణ్యకారణసిద్ధిః । తథాహి ప్రత్యేకం భావాస్త్రైగుణ్యవన్తోఽనుభూయన్తే । యథా మైత్రదారేషు పద్మావత్యాం మైత్రస్య సుఖం, తత్కస్య హేతోః, తమ్ప్రతి సత్త్వగుణసముద్భవాత్ । తత్సపత్నీనాం చ దుఃఖమ్, తత్కస్య హేతోః, తాః ప్రత్యస్యా రజోగుణసముద్భవాత్ । చైత్రస్య తు స్త్రైణస్య తామవిన్దతో మోహో విషాదః, తత్కస్య హేతోః, తం ప్రత్యస్యాస్తమోగుణసముద్భవాత్ । పద్మావత్యా చ సర్వే భావా వ్యాఖ్యాతాః । తస్మాత్సర్వం సుఃఖదుఃఖమోహాన్వితం జగత్తత్కారణం గమ్యతే । తచ్చ త్రిగుణం ప్రధానం ప్రధీయతే క్రియతేఽనేన జగదితి, ప్రధీయతే నిధీయతేఽస్మిన్ప్రలయసమయే జగదితి వా ప్రధానమ్ । తచ్చ మృత్సువర్ణవదచేతనం చేతనస్య పురుషస్య భోగాపవర్గలక్షణమర్థం సాధయితుం స్వభావత ఎవ ప్రవర్తతే, న తు కేనచిత్ప్రవర్త్యతే । తథా హ్యాహుః “పురుషార్థ ఎవ హేతుర్న కేనచిత్కార్యతే కరణమ్”(సాం.కా.౩౧) ఇతి । పరిమాణాదిభిరిత్యాదిగ్రహణేనఽశక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ । “కారణకార్యవిభాగాదవిభాగాద్వైశ్వరూప్యస్య”(సాం.కా.౧౭) ఇత్యవ్యక్తసిద్ధిహేతవో గృహ్యన్తే । ఎతాంశ్చేపరిష్టాద్వ్యాఖ్యాయ నిరాకరిష్యత ఇతి । తదేతత్ప్రధానానుమానం దూషయతి
తత్ర వదామ ఇతి ।
యది తావదచేతనం ప్రధానమనధిష్ఠితం చేతనేన ప్రవర్తతే స్వభావత ఎవేతి సాధ్యతే, తదయుక్తమ్, సమన్వయాదేర్హేతోశ్చేతనానధిష్ఠితత్వవిరుద్ధచేతనాధిష్ఠితత్వేన మృత్సువర్ణాదౌ దృష్టాన్తధర్మిణి వ్యాప్తేరుపలబ్ధేర్విరుద్ధత్వాత్ । నహి మృత్సువర్ణదార్వాదయః కులాలహేమకారరథకారాదిభిరనధిష్ఠితాః కుమ్భరుచకరథాద్యుపాదదతే । తస్మాత్కృతకత్వమివ నిత్యత్వసాధనాయ ప్రయుక్తం సాధ్యవిరుద్ధేన వ్యాప్తం విరుద్ధమ్ , ఎవం సమన్వయాది చేతనానధిష్ఠితత్వే సాధ్య ఇతి రచనానుపపత్తేరితి దర్శితమ్ । యదుచ్యేత దృష్టాన్తధర్మిణ్యచేతనం తావదుపాదానం దృష్టం, తత్ర యద్యపి తచ్చేతనప్రయుక్తమపి దృశ్యతే, తథాపి తత్ప్రయుక్తత్వం హేతోరప్రయోజకం బహిరఙ్గత్వాత్ , అన్తరఙ్గం త్వచైతన్యమాత్రముపాదానానుగతం హేతోః ప్రయోజకమ్ । యథాహుః"వ్యాప్తేశ్చ దృశ్యమానాయాః కశ్చిద్ధర్మః ప్రయోజకః"ఇతి । తత్రాహ
నచ మృదాదీతి ।
స్వభావప్రతిబద్ధం హి వ్యాప్యం వ్యాపకమవగమయతి । స చ స్వభావప్రతిబన్ధః శఙ్కితసమారోపితోపాధినిరాసే సతి నిశ్చీయతే । తన్నిశ్చయశ్చాన్వయవ్యతిరేకయోరాయతతే । తౌ చాన్వయవ్యతిరేకౌ న తథోపాదానాచైతన్యే యథా చేతనప్రయుక్తత్వేఽతిపరిస్ఫుటౌ । తదలమత్రాన్తరఙ్గత్వేనేతి భావః । ఎవమపి చేతనప్రయుక్తత్వం నాభ్యుపేయేత యది ప్రమాణాన్తరవిరోధో భవేత్ , ప్రత్యుత శ్రుతిరనుగుణతరాత్రేత్యాహ
న చైవం సతీతి ।
చకారేణ సుఃఖదుఃఖాదిసమన్వయలక్షణస్య హేతోరసిద్ధత్వం సముచ్చినోతీత్యాహ
అన్వయాద్యనుపపత్తేశ్చేతి ।
ఆన్తరాః ఖల్వమీ సుఃఖదుఃఖమోహవిషాదా బాహ్యేభ్యశ్చన్దనాదిభ్యోఽతివిచ్ఛిన్నప్రత్యయప్రవేదనీయేభ్యో వ్యతిరిక్తా అధ్యక్షమీక్ష్యన్తే । యది పునరేత ఎవ సుఃఖదుఃఖాదిస్వభావా భవేయుస్తతః స్వరూపత్వాద్ధేమన్తేఽపి చన్దనః సుఖః స్యాత్ । నహి చన్దనః కదాచిదచన్దనః । తథా నిదాఘేష్వపి కుఙ్కుమపఙ్కః సుఖో భవేత్ । నహ్యసౌ కదాచిదకుఙ్కుమపఙ్క ఇతి । ఎవం కణ్టకః క్రమేలకస్య సుఖ ఇతి మనుష్యాదీనామపి ప్రాణభృతాం సుఖః స్యాత్ । నహ్యసౌ కాంశ్చిత్ప్రత్యేవ కణ్టక ఇతి । తస్మాదసుఖాదిస్వభావా అపి చన్దనకుఙ్కుమాదయో జాతికాలావస్థాద్యపేక్షయా సుఖదుఃఖాదిహేతవో న తు స్వయం సుఖాదిస్వభావా ఇతి రమణీయమ్ । తస్మాత్సుఖాదిరూపసమన్వయో భావానామసిద్ధ ఇతి నానేన తద్రూపం కారణమవ్యక్తమున్నీయత ఇతి । తదిదముక్తమ్
శబ్దాద్యవిశేషేఽపి చ భావనావిశేషాదితి ।
భావనా వాసనా సంస్కారస్తద్విశేషాత్ । కరభజన్మసంవర్తకం హి కర్మ కరభోచితామేవ భావనామభివ్యనిక్తి, యథాస్మై కణ్టకా ఎవ రోచన్తే । ఎవమన్యత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ । పరిమాణాదితి సాఙ్ఖ్యీయం హేతుముపన్యస్యతి
తథా పరిమితానాం భేదానామితి ।
సంసర్గపూర్వకత్వే హి సంసర్గస్యైకస్మిన్నద్వయేఽసమ్భవాన్నానాత్వైకార్థసమవేతస్య నానాకారణాని సంసృష్టాని కల్పనీయాని, తాని చ సత్త్వరజస్తమాంస్యేవేతి భావః । తదేతత్పరిమితత్వం సాఙ్ఖ్యీయరాద్ధాన్తాలోచనేనానైకాన్తికమితి దూషయతి
సత్త్వరజస్తమసామితి ।
యది తావత్పరిమితత్వమియత్తా, సా నభసోఽపి నాస్తీత్యవ్యాపకో హేతుః పరిమాణాదితి । అథ న యోజనాదిమితత్వం పరిమాణమియత్తాం నభసో బ్రూమః కిన్త్వవ్యాపితామ్ , అవ్యాపి చ నభస్తన్మాత్రాదేః । నహి కార్యం కారణవ్యాపి, కిన్తు కారణం కార్యవ్యాపీతి పరిమితం నభస్తన్మాత్రాద్యవ్యాపిత్వాత్ । హన్త సత్త్వరజస్తమాంస్యపి న పరస్పరం వ్యాప్నువన్తి, నచ తత్త్వాన్తరపూర్వకత్వమేతేషామితి వ్యభిచారః । నహి యథా తైః కార్యజాతమావిష్టమేవం తాని పరస్పరం విశన్తి, మిథః కార్యకారణభావాభావాత్ । పరస్పరసంసర్గస్త్వావేశశ్చితిశక్తౌ నాస్తి । నహి చితిశక్తిః కూటస్థనిత్యా తైః సంసృజ్యతే, తతశ్చ తదవ్యాపకా గుణా ఇతి పరిమితాః । ఎవం చితిశక్తిరపి గుణైరసంసృష్టేతి సాపి పరిమితేత్యనైకాన్తికత్వం పరిమితత్వస్య హేతోరితి । తథా కార్యకారణవిభాగోఽపి సమన్వయవద్విరుద్ధ ఇత్యాహ
కార్యకారణభావస్త్వితి ॥ ౧ ॥
ప్రవృత్తేశ్చ ।
న కేవలం రచనాభేదా న చేతనాధిష్ఠానమన్తరేణ భవన్త్యపి తు సామ్యావస్థాయాః ప్రచ్యుతిర్వైషమ్యం, తథా చ యదుద్భూతం బలీయస్తదఙ్గ్యభిభూతం చ తదనుగుణతయా స్థితమఙ్గమ్ , ఎవం హి గుణప్రధానభావే సత్యస్య మహదాదౌ కార్యే కా ప్రవృత్తిః, సాపి చేతనాధిష్ఠానమేవ గమయతి । న హి చేతనాధిష్ఠానమన్తరేణ మృత్పిణ్డే ప్రధానేఽఙ్గభావేన చక్రదణ్డసలిలసూత్రాదయోఽవతిష్ఠన్తే । తస్మాత్ప్రవృత్తేరపి చేతనాధిష్ఠానసిద్ధిరితి “శక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ” ఇత్యయమపి హేతుః సాఙ్ఖ్యీయో విరుద్ధ ఎవేత్యుక్తం వక్రోక్త్యా । అత్ర సాఙ్ఖ్యశ్చోదయతి
నను చేతనస్యాపి ప్రవృత్తిరితి ।
అయమభిప్రాయః త్వయా కిలౌపనిషదేనాస్మద్ధేతూన్ దూషయిత్వా కేవలస్య చేతనస్యైవాన్యనిరపేక్షస్య జగదుపాదానత్వం నిమిత్తత్వం చ సమర్థనీయమ్ । తదయుక్తమ్ । కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్తేర్దృష్టాన్తధర్మిణ్యనుపలబ్ధేరితి । ఔపనిషదస్తు చేతనహేతుకాం తావదేష సాఙ్ఖ్యః ప్రవృత్తిమభ్యుపగచ్ఛతు పశ్చాత్స్వపక్షమత ఎవ సమాధాస్యామీత్యభిసన్ధిమానాహ
సత్యమేతత్ ।
న కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టేతి । సాఙ్ఖ్య ఆహ
న త్వచేతనసంయుక్తస్యేతి ।
తుశబ్ద ఔపనిషదపక్షం వ్యావర్తయతి । అచేతనాశ్రయైవ సర్వా ప్రవృత్తిర్దృశ్యతే న తు చేతనాశ్రయా కాచిదపి । తస్మాన్న చేతనస్య జగత్సర్జనే ప్రవృత్తిరిత్యర్థః । అత్రౌపనిషదో గూఢాభిసన్ధిః ప్రశ్నపూర్వకం విమృశతి
కిం పునరత్రేతి ।
అత్రాన్తరే సాఙ్ఖ్యో బ్రూతే
నను యస్మిన్నితి ।
న తావచ్చేతనః ప్రవృత్త్యాశ్రయతయా తత్ప్రయోజకతయా వా ప్రత్యక్షమీక్ష్యతే, కేవలం ప్రవృత్తిస్తదాశ్రయశ్చాచేతనో దేహరథాదిః ప్రత్యక్షేణ ప్రతీయతే, తత్రాచేతనస్య ప్రవృత్తిస్తన్నిమిత్తైవ న తు చేతననిమిత్తా । సద్భావమాత్రం తు తత్ర చేతనస్య గమ్యతే రథాదివైలక్షణ్యాజ్జీవద్దేహస్య । నచ సద్భావమాత్రేణ కారణత్వసిద్ధిః । మా భూదాకాశ ఉత్పత్తిమతాం ఘటాదీనాం నిమిత్తకారణమస్తి హి సర్వత్రేతి । తదనేన దేహాతిరిక్తే సత్యపి చేతనే తస్య న ప్రవృత్తిం ప్రతి నిమిత్తభావోఽస్తీత్యుక్తమ్ । యతశ్చాస్య న ప్రవృత్తిహేతుభావోఽస్తి అత ఎవ ప్రత్యక్షే దేహే సతి ప్రవృత్తిదర్శనాదసతి చాదర్శనాద్దేహస్యైవ చైతన్యమితి లౌకాయతికాః ప్రతిపన్నాః, తథా చ న చిదాత్మనిమిత్తా ప్రవృత్తిరితి సిద్ధమ్ । తస్మాన్న రచనాయాః ప్రవృత్తేర్వా చిదాత్మకారణత్వసిద్ధిర్జగత ఇతి ఔపనిషదః పరిహరతి
తదభిధీయతే న బ్రూమ ఇతి ।
న తావత్ప్రత్యక్షానుమానాగమసిద్ధః శారీరో వా పరమాత్మా వాస్మాభిరిదానీం సాధనీయః, కేవలమస్య ప్రవృత్తిం ప్రతి కారణత్వం వక్తవ్యమ్ । తత్ర మృతశరీరే వా రథాదౌ వానధిష్ఠితే చేతనేన ప్రవృత్తేరదర్శనాత్తద్విపర్యయే చ ప్రవృత్తిదర్శనాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం చేతనహేతుకత్వం ప్రవృత్తేర్నిశ్చీయతే, న తు చేతనసద్భావమాత్రేణ, యేనాతిప్రసఙ్గో భవేత్ । భూతచైతనికానామపి చేదనాధిష్ఠానాదచేతనానాం ప్రవృత్తిరిత్యత్రావివాద ఇత్యాహ
లౌకాయతికానామపీతి ।
స్యాదేతత్ । దేహః స్వయం చేతనః కరచరణాదిమాన్ స్వవ్యాపారేణ ప్రవర్తయతీతి యుక్తం, న తు తదతిరిక్తః కూటస్థనిత్యశ్చేతనో వ్యాపారరహితో జ్ఞానైకస్వభావః ప్రవృత్త్యభావాత్ప్రవర్తకో యుక్త ఇతి చోదయతి
నను తవేతి ।
పరిహరతి
న ।
అయస్కాన్తవద్రూపాదివచ్చేతి ।
యథా చ రూపాదయ ఇతి ।
సాఙ్ఖ్యానాం హి స్వదేశస్థా రూపాదయ ఇన్ద్రియం వికుర్వతే, తేన తదిన్ద్రియమర్థం ప్రాప్తమర్థాకారేణ పరిణమత ఇతి స్థితిః । సమ్ప్రతి చోదకః స్వాభిప్రాయమావిష్కరోతి
ఎకత్వాదితి ।
యేషామచేతనం చేతనం చాస్తి తేషామేతద్యుజ్యతే వక్తుం చేతనాధిష్ఠితమచేతనం ప్రవర్తత ఇతి । యథా యోగినామీశ్వరవాదినామ్ । యేషాం తు చేతనాతిరిక్తం నాస్త్యద్వైతవాదినాం, తేషాం ప్రవర్త్యాభావే కం ప్రతి ప్రవర్తకత్వం చేతనస్యేత్యర్థః । పరిహరతి
న అవిద్యేతి ।
కారణభూతయా లయలక్షణయావిద్యయా ప్రాక్సర్గోపచితేన చ విక్షేపసంస్కారేణ యత్ప్రత్యుపస్థాపితం నామరూపం తదేవ మాయా, తదావేశేనాస్య చోద్యస్యాసకృత్ప్రయుక్తత్వాత్ । ఎతదుక్తం భవతి నేయం సృష్టిర్వస్తుసతీ యేనాద్వైతినో వస్తుసతో ద్వితీయస్యాభావాదనుయుజ్యేత । కాల్పనిక్యాం తు సృష్టావస్తి కాల్పనికం ద్వితీయం సహాయం మాయామయమ్ । యథాహుః “సహాయాస్తాదృశా ఎవ యాదృశీ భవితవ్యతా ।' ఇతి । న చైవం బ్రహ్మోపాదానత్వవ్యాఘాతః, బ్రహ్మణ ఎవ మాయావేశేనోపాదానత్వాత్తదధిష్ఠానత్వాజ్జగద్విభ్రమస్య, రజతవిభ్రమస్యేవ శుక్తికాధిష్ఠానస్య శుక్తికోపాదానత్వమితి నిరవద్యమ్ ॥ ౨ ॥
పయోమ్బువచ్చేత్తత్రాపి ।
యథా పయోమ్బునోశ్చేతనానధిష్ఠితయోః స్వత ఎవ ప్రవృత్తిరేవం ప్రధానస్యాపీతి శఙ్కార్థః । తత్రాపి చేతనాధిష్ఠితత్వం సాధ్యం, న చ సాధ్యేనైవ వ్యభిచారః, తథా సత్యనుమానమాత్రోచ్ఛేదప్రసఙ్గాత్ , సర్వత్రాస్య సులభత్వాత్ । న చాసాధ్యమ్ । అత్రాపి చేతనాధిష్ఠానస్యాగమసిద్ధత్వాత్ । న చ సపక్షేణ వ్యభిచార ఇతి శఙ్కానిరాకరణస్యార్థః ।
సాధ్యపక్షేత్యుపలక్షణమ్ ।
సపక్షనిక్షిప్తత్వాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । నను “ఉపసంహారదర్శనాత్”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౨౪) ఇత్యత్రానపేక్షస్య ప్రవృత్తిర్దర్శితా, ఇహ తు సర్వస్య చేతనాపేక్షా ప్రవృత్తిః ప్రతిపాద్యత ఇతి కుతో న విరోధ ఇత్యత ఆహ
ఉపసంహారదర్శనాదితి ।
స్థూలదర్శిలోకాభిప్రాయానురోధేన తదుక్తం న తు పరమార్థత ఇత్యర్థః ॥ ౩ ॥
వ్యతిరేకానవస్థితేశ్చానపేక్షత్వాత్ ।
యద్యపి సాఙ్ఖ్యానామపి విచిత్రకర్మవాసనావాసితం ప్రధానం సామ్యావస్థాయామపి తథాపి న కర్మవాసనాః సర్గస్యేశతే, కిన్తు ప్రధానమేవ స్వకార్యే ప్రవర్తమానమధర్మప్రతిబద్ధం సన్న సుఖమయీం సృష్టిం కర్తుముత్సహత ఇతి ధర్మేణాధర్మప్రతిబన్ధోఽపనీయతే । ఎవమధర్మేణ ధర్మప్రతిబన్ధోఽపనీయతే దుఃఖమయ్యాం సృష్టౌ । స్వయమేవ చ ప్రధానమనపేక్ష్య సృష్టౌ ప్రవర్తతే । యథాహుః “నిమిత్తమప్రయోజకం ప్రకృతీనాం వరణభేదస్తు తతః క్షేత్రికవత్”(యో.సూ. ౪-౩) ఇతి । తతశ్చ ప్రతిబన్ధకాపనయసాధనే ధర్మాధర్మవాసనే అపి సంనిహితే ఇత్యాగన్తోరపేక్షణీయస్యాభావాత్సదైవ సామ్యేన పరిణమేత వైషమ్యేణ వా, న త్వయం కాదాచిత్కః పరిణామభేద ఉపపద్యేత । ఈశ్వరస్య తు మహామాయస్య చేతనస్య లీలయా వా యదృచ్ఛయా వా స్వభావవైచిత్ర్యాద్వా కర్మపరిపాకాపేక్షస్య ప్రవృత్తినివృత్తీ ఉపపద్యేతే ఎవేతి ॥ ౪ ॥
అన్యత్రాభావాచ్చ న తృణాదివత్ ।
ధేనూపయుక్తం హి తృణపల్లవాది యథా స్వభావత ఎవ చేతనానపేక్షం క్షీరభావేన పరిణమతే న తు తత్ర ధేనుచైతన్యమపేక్ష్యతే, ఉపయోగమాత్రే తదపేక్షత్వాత్ । ఎవం ప్రధానమపి స్వభావత ఎవ పరిణంస్యతే కృతమత్ర చేతనేనేతి శఙ్కార్థః । ధేనూపయుక్తస్య తృణాదేః క్షీరభావే కిం నిమిత్తాన్తరమాత్రం నిషిధ్యతే, ఉత చేతనమ్ । న తావన్నిమిత్తాన్తరం, ధేనుదేహస్థస్యౌదర్యస్య వహ్న్యాదిభేదస్య నిమిత్తాన్తరస్య సమ్భవాత్ । బుద్ధిపూర్వకారీ తు తత్రాపీశ్వర ఎవ సర్వజ్ఞః సమ్భవతీతి శఙ్కానిరాకరణస్యార్థః । తదిదముక్తమ్
కిఞ్చిద్దైవసమ్పాద్యమితి ॥ ౫ ॥
అభ్యుపగమేఽప్యర్థాభావాత్ ।
పురుషార్థాపేక్షాభావప్రసఙ్గాత్ । తదిదముక్తమ్
ఎవం ప్రయోజనమపి కిఞ్చిన్నాపేక్షిష్యత ఇతి ।
అథవా పురుషార్థాభావాదితి యోజ్యమ్ । తదిదముక్తమ్
తథాపి ప్రధానప్రవృత్తేః ప్రయోజనం వివేక్తవ్యమితి ।
న కేవలం తాత్త్వికో భోగోఽనాధేయాతిశయస్య కూటస్థనిత్యస్య పురుషస్య న సమ్భవతి, అనిర్మోక్షప్రసఙ్గశ్చ । యేన హి ప్రయోజనేన ప్రధానం ప్రవర్తితం తదనేన కర్తవ్యం, భోగేన చైతత్ప్రవర్తితమితి తమేవ కుర్యాన్న మోక్షం, తేనాప్రవర్తితత్వాదిత్యర్థః ।
అపవర్గశ్చేత్ప్రాగపీతి ।
చితేః సదా విశుద్ధత్వాన్నైతస్యాం జాతు కర్మానుభవవాసనాః సన్తి । ప్రధానం తు తాసామనాదీనామాధారః । తథా చ ప్రధానప్రవృత్తేః ప్రాక్చితిర్ముక్తైవేతి నాపవర్గార్థమపి తత్ప్రవృత్తిరితి ।
శబ్దాద్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గశ్చ ।
తదర్థమప్రవృత్తత్వాత్ప్రధానస్య ।
ఉభయార్థతాభ్యుపగమేఽపీతి ।
న తావదపవర్గః సాధ్యస్తస్య ప్రధానాప్రవృత్తిమాత్రేణ సిద్ధత్వాత్ । భోగార్థం తు ప్రవర్తేత । భోగస్య చ సకృచ్ఛబ్దాద్యుపలబ్ఘిమాత్రాదేవ సమాప్తత్వాన్న తదర్థం పునః ప్రధానం ప్రవర్తేతేత్యయత్నసాధ్యో మోక్షః స్యాత్ । నిఃశేషశబ్దాద్యుపభోగస్య చానన్త్యేన సమాప్తేరనుపపత్తేరనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । కృతభోగమపి ప్రధానమాసత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతేః క్రియాసమభిహారేణ భోజయతీతి చేత్ , అథ పురుషార్థాయ ప్రవృత్తం కిమర్థం సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిం కరోతి । అపవర్గార్థమితి చేత్ , హన్తాయాం సకృచ్ఛబ్దాద్యుపభోగేన కృతప్రయోజనస్య ప్రధానస్య నివృత్తిమాత్రాదేవ సిధ్యతీతి కృతం సత్త్వాన్యతాఖ్యాతిప్రతీక్షణేన । న చాస్యాః స్వరూపతః పురుషార్థత్వమ్ । తస్మాదుభయార్థమపి న ప్రధానస్య ప్రవృత్తిరుపపద్యత ఇతి సిద్ధోఽర్థాభావః । సుగమమితరత్ । శఙ్కతే
దృక్శక్తీతి ।
పురుషో హి దృక్శక్తిః । సా చ దృశ్యమన్తరేణానర్థికా స్యాత్ । నచ స్వాత్మన్యర్థవతీ, స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । ప్రధానం చ సర్గశక్తిః । సా చ సర్జనీయమన్తరేణానర్థికా స్యాదితి యత్ప్రధానేన శబ్దాది సృజ్యతే తదేవ దృక్శక్తేర్దృశ్యం భవతీతి తదుభయార్థవతత్త్వాయ సర్జనమితి శఙ్కార్థః । నిరాకరోతి
సర్గశక్త్యనుచ్ఛేదవదితి ।
యథా హి ప్రధానస్య సర్గశక్తిరేకం పురుషం ప్రతి చరితార్థాపి పురుషాన్తరం ప్రతి ప్రవర్తతేఽనుచ్ఛేదాత్ । ఎవం దృక్శక్తిరపి తం పురుషం ప్రత్యర్థవత్త్వాయానుచ్ఛేదాత్సర్వదా ప్రవర్తేతేత్యనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । సకృద్దృశ్యదర్శనేన వా చరితార్థత్వే న భూయః ప్రవర్తేతేతి సర్వేషామేకపదే నిర్మోక్షః ప్రసజ్యేతేతి సహసా సంసారః సముచ్ఛిద్యేతేతి ॥ ౬ ॥
పురుషాశ్మవదితి చేత్తథాపి ।
నైవ దోషాత్ప్రచ్యుతిరితి శేషః । మా భూత్పురుషార్థస్య శక్త్యర్థవత్త్వస్య వా ప్రవర్తకత్వమ్ , పురుష ఎవ దృక్శక్తిసమ్పన్నః పఙ్గురివ ప్రవృత్తిశక్తిసమ్పన్నం ప్రధానమన్ధమివ ప్రవర్తయిష్యతీతి శఙ్కా । దోషాదనిర్మోక్షమాహ
అభ్యుపేతహానం తావదితి ।
న కేవలమభ్యుపేతహానమ్ , అయుక్తం చైతద్భవద్దర్శనాలోచనేనేత్యాహ
కథం చోదాసీన ఇతి ।
నిష్క్రియత్వే సాధనమ్
నిర్గుణత్వాదితి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౭ ॥
అఙ్గిత్వానుపపత్తేశ్చ ।
యది ప్రధానావస్థా కూటస్థనిత్యా, తతో న తస్యాః ప్రచ్యుతిరనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । యథాహుః “నిత్యం తమాహుర్విద్వాంసో యః స్వభావో న నశ్యతి” ఇతి । తదిదముక్తమ్
స్వరూపప్రాణాశభయాదితి ।
అథ పరిణామినిత్యా । యథాహుః “యస్మిన్ విక్రియమాణేఽపి యత్తత్వం న విహన్యతే । తదపి నిత్యమ్” ఇతి । తత్రాహ
బాహ్యస్య చేతి ।
యత్సామ్యావస్థయా సుచిరం పర్యణమత్కథం తదేవాసతి విలక్షణప్రత్యయోపనిపాతే వైషమ్యముపైతి । అనపేక్షస్య స్వతో వాపి వైషమ్యే న కదాచిత్సామ్యం భవేదిత్యర్థః ॥ ౮ ॥
అన్యథానుమితౌ చ జ్ఞశక్తివియోగాత్ ।
ఎవమపి ప్రధానస్యేతి ।
అఙ్గిత్వానుపపత్తిలక్షణో దోషస్తావన్న భవద్భిః శక్యః పరిహర్తుమితి వక్ష్యామః । అభ్యుపగమ్యాప్యస్యాదోషత్వముచ్యత ఇత్యర్థః । సంప్రత్యఙ్గిత్వానుపపత్తిముపపాదయతి
వైషమ్యోపగమయోగ్యా అపీతి ॥ ౯ ॥
విప్రతిషేధాచ్చాసమఞ్జసమ్ ।
క్వచిత్సప్తేన్ద్రియాణీతి ।
త్వఙ్మాత్రమేవ హి బుద్ధీన్ద్రియమనేకరూపాదిగ్రహణసమర్థమేకం, కర్మేన్ద్రియాణి పఞ్చ, సప్తమం చ మన ఇతి సప్తేన్ద్రియాణి ।
క్వచిత్త్రీణ్యన్తఃకరణాని ।
బుద్ధిరహఙ్కారో మన ఇతి ।
క్వచిదేకం
బుద్ధిరితి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ।
అత్రాహ సాఙ్ఖ్యః
నన్వౌపనిషదానామపీతి ।
తప్యతాపకభావస్తావదేకస్మిన్నోపపద్యతే । నహి తపిరస్తిరివ కర్తృస్థభావకః, కిన్తు పచిరివ కర్మస్థభావకః । పరసమవేతక్రియాఫలశాలి చ కర్మ । తథా చ తప్యేన కర్మణా తాపకసమవేతక్రియాఫలశాలినా తాపకాదన్యేన భవితవ్యమ్ । అనన్యత్వే చైత్రస్యేవ గన్తుః స్వసమవేతగమనక్రియాఫలనగరప్రాప్తిశాలినోఽప్యకర్మత్వప్రసఙ్గాత్ । అన్యత్వే తు తప్యస్య తాపకాచ్చైత్రసమవేతగమనక్రియాఫలభాజో గమ్యస్యేవ నగరస్య తప్యత్వోపపత్తిః । తస్మాదభేదే తప్యతాపకభావో నోపపద్యత ఇతి । దూషణాన్తరమాహ
యది చేతి ।
నహి స్వభావాద్భావో వియోజితుం శక్య ఇతి భావః । జలధేశ్చ వీచితరఙ్గఫేనాదయః స్వభావాః సన్త ఆవిర్భావతిరోభావధర్మాణో న తు తైర్జలధిః కదాచిదపి ముచ్యతే । న కేవలం కర్మభావాత్తప్యస్య తాపకాదన్యత్వమపి త్వనుభవసిద్ధమేవేత్యాహ
ప్రసిద్ధశ్చాయమితి ।
తథాహి అర్థోఽప్యుపార్జనరక్షణక్షయరాగవృద్ధిహింసాదోషదర్శనాదనర్థః సన్నర్థినం దునోతి, తదర్థీ తప్యస్తాపకశ్చార్థః, తౌ చేమౌ లోకే ప్రతీతభేదౌ । అభేదే చ దూషణాన్యుక్తాని । తత్కథమేకస్మిన్నద్వయే భవితుమర్హత ఇత్యర్థః । తదేవమౌపనిషదం మతమసమఞ్జసముక్త్వా సాఙ్ఖ్యః స్వపక్షే తప్యతాపకయోర్భేదే మోక్షముపపాదయతి
జాత్యన్తరభావే త్వితి ।
దృగ్దర్శనశక్త్యోః కిల సంయోగస్తాపనిదానం, తస్య హేతురవివేకదర్శనసంస్కారోఽవిద్యా, సా చ వివేకఖ్యాత్యా విద్యయా విరోధిత్వాద్వినివర్త్యతే, తన్నివృత్తౌ తద్ధేతుకః సంయోగో నివర్తతే, తన్నివృత్తౌ చ తత్కార్యస్తాపో నివర్తతే । తదుక్తం పఞ్చశిఖాచార్యేణ “తత్సంయోగహేతువివర్జనాత్స్యాదయమాత్యన్తికో దుఃఖప్రతీకారః” ఇతి । అత్ర చ న సాక్షాత్పురుషస్యాపరిణామినో బన్ధమోక్షౌ, కిన్తు బుద్ధిసత్త్వస్యైవ చితిచ్ఛాయాపత్త్యా లబ్ధచైతన్యస్య । తథాహి ఇష్టానిష్టగుణస్వరూపావధారణమవిభాగాపన్నమస్య భోగః, భోక్తృస్వరూపావధారణమపవర్గః, తేన హి బుద్ధిసత్వమేవాపవృజ్యతే, తథాపి యథా జయః పరాజయో వా యోధేషు వర్తమానః ప్రాధాన్యాత్స్వామిన్యపదిశ్యతే, ఎవం బన్ధమోక్షౌ బుద్ధిసత్త్వే వర్తమానౌ కథఞ్చిత్పురుషేఽపదిశ్యేతే, స హ్యవిభాగాపత్యా తత్ఫలస్య భోక్తేతి । తదేతదభిసన్ధాయాహ
స్యాదపి కదాచిన్మోక్షోపపత్తిరితి ।
అత్రోచ్యతే
న । ఎకత్వాదేవ తప్యతాపకభావానుపపత్తేః ।
యత ఎకత్వే తప్యతాపకభావో నోపపద్యత ఎకత్వాదేవ, తస్మాత్సాంవ్యవహారికభేదాశ్రయస్తప్యతాపకభావోఽస్మాభిరభ్యుపేయః । తాపో హి సాంవ్యవహారిక ఎవ న పారమార్థిక ఇత్యసకృదావేదితమ్ । భవేదేష దోషో యద్యేకాత్మతాయాం తప్యతాపకావన్యోన్యస్య విషయవిషయిభావం ప్రతిపద్యేయాతామిత్యస్మదభ్యుపగమ ఇతి శేషః । సాఙ్ఖ్యోఽపి హి భేదాశ్రయం తప్యతాపకభావం బ్రువాణో న పురుషస్య తపికర్మతామాఖ్యాతుమర్హతి, తస్యాపరిణామితయా తపిక్రియాజనితఫలశాలిత్వానుపపత్తేః । కేవలమనేన సత్త్వం తప్యమ్ , అభ్యుపేయం తాపకం చ రజః । దర్శితవిషయత్త్వాత్తు బుద్ధిసత్వే తప్యే తదవిభాగాపత్త్యా పురుషోఽప్యనుతప్యత ఇవ న తు తప్యతేఽపరిణామిత్వాదిత్యుక్తం, తదవిభాగాపత్తిశ్చావిద్యా, తథా చావిద్యాకృతస్తప్యతాపకభావస్త్వయాభ్యుపేయః, సోఽయమస్మాభిరుచ్యమానః కిమితి భవతః పురుష ఇవాభాతి । అపి చ నిత్యత్వాభ్యుపగమాచ్చ తాపకస్యానిర్మోక్షప్రసఙ్గః । శఙ్కతే
తప్యతాపకశక్త్యోర్నిత్యత్వేఽపీతి ।
సహాదర్శనేన నిమిత్తేన వర్తత ఇతి సనిమిత్తః సంయోగస్తదపేక్షత్వాదితి । నిరాకరోతి
న । అదర్శనస్య తమస ఇతి ।
న తావత్పురుషస్య తప్తిరిత్యుక్తమ్ । కేవలమియం బుద్ధిసత్త్వస్య తాపకరజోజనితా, తస్య చ బుద్ధిసత్వస్య తామసవిపర్యాసాదాత్మనః పురుషాద్భేదమపశ్యతః పురుషస్తప్యత ఇత్యభిమానః, న తు పురుషో విపర్యాసతుషేణాపి యుజ్యతే । తస్య తు బుద్ధిసత్త్వస్య సాత్త్విక్యా వివేకఖ్యాత్యా తామసీయమవివేకఖ్యాతిర్నివర్తనీయా । న చ సతి తమసి మూలే శక్యాత్యన్తముచ్ఛేత్తుమ్ । తథా విచ్ఛిన్నాపి ఛిన్నబదరీవ పునస్తమసోద్భూతేన సత్త్వమభిభూయ వివేకఖ్యాతిమపోద్య శతశిఖరావిద్యావిర్భావ్యేతేతి బతేయమపవర్గకథా తపస్వినో దత్తజలాఞ్జలిః ప్రసజ్యేత । అస్మత్పక్షే త్వదోష ఇత్యాహ
ఔపనిషదస్య త్వితి ।
యథా హి ముఖమవదాతమపి మలినాదర్శతలోపాధికల్పితప్రతిబిమ్బభేదం మలినతాముపైతి, న చ తద్వస్తుతో మలినం, నచ బిమ్బాత్ప్రతిబిమ్బం వస్తుతో భిద్యతే, అథ తస్మిన్ ప్రతిబిమ్బే మలినాదర్శోపధానాన్మలినతా పదం లభతే । తథా చాత్మనో మలినం ముఖం పశ్యన్ దేవదత్తస్తప్యతే । యదా తూపాధ్యపనయాద్బిమ్బమేవ కల్పనావశాత్ప్రతిబిమ్బం తచ్చావదాతమితి తత్త్వమవగచ్ఛతి తదాస్య తాపః ప్రశామ్యతి నచ మలినం మే ముఖమితి । ఎవమవిద్యోపధానకల్పితావచ్ఛేదో జీవః పరమాత్మప్రతిబిమ్బకల్పః కల్పితైరేవ శబ్దాదిభిః సమ్పర్కాత్తప్యతే నతు తత్త్వతః పరమాత్మనోఽస్తి తాపః । యదా తు “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యశ్రవణమననధ్యానాభ్యాసపరిపాకప్రకర్షపర్యన్తజోఽస్య సాక్షాత్కార ఉపజాయతే తదా జీవః శుద్ధబుద్ధతత్త్వస్వభావమాత్మనోఽనుభవన్నిర్మృష్టనిఖిలసవాసనక్లేశజాలః కేవలః స్వస్థో భవతి, న చాస్య పునః సంసారభయమస్తి తద్ధేతోరవాస్తవత్వేన సమూలకాషం కషితత్వాత్ । సాఙ్ఖ్యస్య తు సతస్తమసోఽశక్యసముచ్ఛేదత్వాదితి । తదిదముక్తమ్
వికారభేదస్య చ వాచారమ్భణమాత్రత్వశ్రవణాదితి ॥ ౧౦ ॥
ప్రధానకారణవాద ఇతి ।
యథైవ ప్రధానకారణవాదో బ్రహ్మకారణవాదవిరోధ్యేవం పరమాణుకారణవాదోఽప్యతః సోఽపి నిరాకర్తవ్యః । “ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా అపి వ్యాఖ్యాతాః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౨) ఇత్యస్య ప్రపఞ్చ ఆరభ్యతే తత్ర వైశేషికా బ్రహ్మకారణత్వం దూషయామ్బభూవుః । చేతనం చేదాకాశాదీనాముపాదానం తదారబ్ధమాకాశాది చేతనం స్యాత్ । కారణగుణక్రమేణ హి కార్యే గుణారమ్భో దృష్టః, యథా శుక్లైస్తన్తుభిరారబ్ధః పటః శుక్లః, న జాత్వసౌ కృష్ణో భవతి । ఎవం చేతనేనారబ్ధమాకాశాది చేతనం భవేన్న త్వచేతనమ్ । తస్మాదచేతనోపాదానమేవ జగత్ । తచ్చాచేతనం పరమాణవః । సూక్ష్మాత్ఖలు స్థూలస్యోత్పత్తిర్దృశ్యతే, యథా తన్తుభిః పటస్యైవమంశుభ్యస్తన్తూనామేవమపకర్షపర్యన్తం కారణద్రవ్యమతిసూక్ష్మమనవయవమవతిష్ఠతే, తచ్చ పరమాణు । తస్య తు సావయవత్వేఽభ్యుపగమ్యమానేఽనన్తావయవత్వేన సుమేరురాజసర్షపయోః సమానపరిమాణత్వప్రసఙ్గ ఇత్యుక్తమ్ । తత్ర చ ప్రథమం తావదదృష్టవత్క్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్పరమాణౌ కర్మ, తతోఽసౌ పరమాణ్వన్తరేణ సంయుజ్యద్వ్యణుకమారభతే । బహవస్తు పరమాణవః సంయుక్తా న సహసా స్థూలమారభన్తే, పరమాణుత్వే సతి బహుత్వాత్ , ఘటోపగృహీతపరమాణువత్ । యది హి ఘటోపగృహీతాః పరమాణవో ఘటమారభేరన్న ఘటే ప్రవిభజ్యమానే కపాలశర్కరాద్యుపలభ్యేత, తేషామనారబ్ధత్వాత్ , ఘటస్యైవ తు తైరారబ్ధత్వాత్ । తథా సతి ముద్గరప్రహారాత్ఘటవినాశే న కిఞ్చిదుపలభ్యేత, తేషామనారబ్ధత్వాత్ । తదవయవానాం పరమాణూనామతీన్ద్రియత్వాత్ । తస్మాన్న బహూనాం పరమాణూనాం ద్రవ్యం ప్రతి సమవాయికారణత్వమ్ , అపి తు ద్వావేవ పరమాణూ ద్య్వణుకమారభేతే । తస్య చాణుత్వం పరిమాణం పరమాణుపరిమాణాత్పారిమాణ్డల్యాదన్యదీశ్వరబుద్ధిమపేక్ష్యోత్పన్నా ద్విత్వసఙ్ఖ్యారభతే । నచ ద్వ్యణుకాభ్యాం ద్రవ్యస్యారమ్భః, వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । తదపి హి ద్వ్యణుకమేవ భవేన్న తు మహత్ । కారణబహుత్వమహత్త్వప్రచయవిశేషేభ్యో హి మహత్త్వస్యోత్పత్తిః । నచ ద్వ్యణుకయోర్మహత్త్వమస్తి, యతస్తాభ్యామారబ్ధం మహద్భవేత్ । నాపి తయోర్బహుత్వం, ద్విత్వాదేవ । నచ ప్రచయభేదస్తూలపిణ్డానామివ, తదవయవానామనవయవత్వేన ప్రశిథిలావయవసంయోగభేదవిరహాత్ । తస్మాత్తేనాపి తత్కారణద్వ్యణుకవదణునైవ భవితవ్యం, తథా చ పురుషోపభోగాతిశయాభావాదదృష్టనిమిత్తత్వాచ్చ విశ్వనిర్మాణస్య భోగార్తత్వాత్తత్కారణేన చ ద్వ్యణుకేన తన్నిష్పత్తేః కృతం ద్వ్యణుకాశ్రయేణ ద్వ్యణుకాన్తరేణేత్యారమ్భవైయర్థ్యాత్ । ఆరమ్భార్థవత్త్వాయ బహుభిరేవ ద్వ్యణుకైస్త్ర్యణుకం చతురణుకం వా ద్రవ్యం మహద్దీర్ఘమారబ్ధవ్యమ్ । అస్తి హి తత్ర తత్ర భోగభేదః । అస్తి చ బహుత్వసఙ్ఖ్యేశ్వరబుద్ధిమపేక్ష్యోత్పన్నా మహత్త్వపరిమాణయోనిః । త్ర్యణుకాదిభిరారబ్ధం తు కార్యద్రవ్యం కారణబహుత్వాద్వా కారణమహత్త్వాద్వా కారణప్రచయభేదాద్వా మహద్భవతీతి ప్రక్రియా । తదేతయైవ ప్రక్రియయా కారణసమవాయినో గుణాః కార్యద్రవ్యే సమానజాతీయమేవ గుణాన్తరమారభన్త ఇతి దూషణమదూషణీక్రియతే, వ్యభిచారాదిత్యాహ
మహద్దీర్ఘవద్వా హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామ్ ।
యథా మహద్ద్రవ్యం త్ర్యణుకాది హృస్వాద్ద్వ్యణుకాజ్జాయతే, న తు మహత్త్వగుణోపజననే ద్వ్యణుకగతం మహత్త్వమపేక్షతే, తస్య హృస్వత్వాత్ । యథా వా తదేవ త్ర్యణుకాది దీర్ధం హృస్వాద్ ద్వ్యణుకాజ్జాయతే, న తు తద్గతం దీర్ఘత్వమపేక్షతే, తదభావాత్ । వాశబ్దశ్చార్థేఽనుక్తసముచ్చయార్థః । యథా ద్వ్యణుకమణు హృస్వపరిమాణం పరిమణ్డలాత్పరమాణోరపరిమణ్డలం జాయత ఎవం చేతనాద్బ్రహ్మణోఽచేతనం జగన్నిష్పద్యత ఇతి సూత్రయోజనా । భాష్యే
పరమాణుగుణవిశేషస్త్వితి ।
పారిమాణ్డల్యగ్రహణముపలక్షణమ్ । న ద్వ్యణుకేఽణుత్వమపి పారమాణువర్తి పారిమాణ్డల్యమారభతే, తస్య హి ద్విత్వసఙ్ఖ్యాయోనిత్వాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామితి సూత్రం గుణిపరం న గుణపరమ్ । యదాపి ద్వే ద్వే ద్వ్యణుకే ఇతి పఠితవ్యే ప్రమాదాదేకం ద్వేపదం న పఠితమ్ । ఎవం చతురణుకమిత్యాద్యుపపద్యతే । ఇతరథా హి ద్వ్యణుకమేవ తదపి స్యాన్న తు మహదిత్యుక్తమ్ । అథవా ద్వే ఇతి ద్విత్వే, యథా “ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనైకవచనే”(పా.సూ. ౧-౪-౨౨) ఇతి । అత్ర హి ద్విత్వైకత్వయోరిత్యర్థః । అన్యథా హ్యేకేష్వితి స్యాత్సఙ్ఖ్యేయానాం బహుత్వాత్ । తదేవం యోజనీయం ద్వ్యణుకాధికరణే యే ద్విత్వే తే యదా చతురణుకమారభేతే సఙ్ఖ్యేయానాం చతుర్ణాం ద్వ్యణుకానామారమ్భకత్వాత్తత్తద్గతే ద్విత్వసఙ్ఖ్యే అపి ఆరమ్భికే ఇత్యర్థః । ఎవం వ్యవస్థితాయాం వైశేషికప్రక్రియాయాం తద్దూషణస్య వ్యభిచార ఉక్తః । అథావ్యవస్థితా తథాపి తదవస్థో వ్యభిచార ఇత్యాహ
యదాపి బహవః పరమాణవ ఇతి ।
నాణు జాయతే నో హ్రస్వం జాయతే ఇతి యోజనా ।
చోదయతి
అథ మన్యసే విరోధినా పరిమాణాన్తరేణ స్వకారణద్వారేణాక్రాన్తత్వాదితి ।
పరిహరతి
మైవం మంస్థా ఇతి ।
కారణగతా గుణా న కార్యే సమానజాతీయం గుణాన్తరమారభన్త ఇత్యేతావతైవేష్టసిద్ధౌ న తద్ధేత్వనుసరణే ఖేదనీయం మన ఇత్యర్థః । అపి చ సత్పరిమాణాన్తరమాక్రామతి నోత్పత్తేశ్చ ప్రాక్పరిమాణాన్తరం సదితి కథమాక్రామేత్ । నచ తత్కారణమాక్రామతి । పారిమాణ్డల్యస్యాపి సమానజాతీయస్య కారణస్యాక్రమణహేతోర్భావేన సమానబలతయోభయకార్యానుత్పాదప్రసఙ్గాదిత్యాశయవానాహన
న చ పరిమాణాన్తరాత్క్రాన్తత్వమితి ।
నచ పరిమాణాన్తరారమ్భే వ్యాపృతతా పారిమాణ్డల్యాదీనామ్ । నచ కారణబహుత్వాదీనాం సన్నిధానమసంనిధానం చ పారిమాణ్డల్యస్యేత్యాహ
నచ పరిమాణాన్తరారమ్భే ఇతి ।
వ్యభిచారాన్తరమాహ
సంయోగాచ్చేతి ।
శఙ్కతే
ద్రవ్యే ప్రకృత ఇతి ।
నిరాకరోతి
న । దృష్టాన్తేనేతి ।
న చాస్మాకమయమనియమః, భవతామపీత్యాహ
సూత్రకారోఽపీతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
యథా ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షయోరితి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౧ ॥
ఉభయథాపి న కర్మాతస్తదభావః ।
పరమాణూనామాద్యస్య కర్మణః కారణాభ్యుపగమేఽనభ్యుపగమే వా న కర్మాతస్తదభావస్తస్య ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ సర్గస్యాభావః । అథవా యద్యణుసమవాయ్యదృష్టమథవా క్షేత్రజ్ఞసమవాయి, ఉభయథాపి తస్యాచేతనస్య చేతనానధిష్ఠితస్యాప్రవృత్తేః కర్మాభావోఽతస్తదభావః సర్గాభావః । నిమిత్తకారణతామాత్రేణ త్వీశ్వరస్యాధిష్ఠాతృత్వముపరిష్టాన్నిరాకరిష్యతే । అథవా సంయోగోత్పత్త్యర్థం విభాగోత్పత్త్యర్థముభయథాపి న కర్మాతః సర్గహేతోః సంయోగస్యాభావాత్ప్రలయహేతోర్విభాగస్యాభావాత్తదభావః । తయోః సర్గప్రలయయోరభావ ఇత్యర్థః । తదేతత్సూత్రం తాత్పర్యతో వ్యాచష్టే
ఇదానీం పరమాణుకారణవాదమితి ।
నిరాకార్యస్వరూపముపపత్తిసహితమాహ
స చ వాద ఇతి ।
స్వానుగతైః స్వసమ్బద్ధైః । సమ్బన్ధశ్చాధార్యాధారభూత ఇహప్రత్యయహేతుః సమవాయః । పఞ్చమభూతస్యానవయవత్వాత్
తానీమాని చత్వారి భూతానీతి ।
తత్ర పరమాణుకారణవాదే ఇదమభిధీయతే సూత్రమ్ । తత్ర ప్రథమాం వ్యాఖ్యామాహ
కర్మవతామితి ।
అభిఘాతాదీత్యాదిగ్రహణేన నోదనసంస్కారగురుత్వద్రవత్వాని గృహ్యన్తే । నోదనసంస్కారావభిఘాతేన సమానయోగక్షేమౌ, గురుత్వద్రవత్వే చ పరమాణుగతే సదాతనే ఇతి కర్మసాతత్యప్రసఙ్గః । ద్వితీయం వ్యాఖ్యానమాశఙ్కాపూర్వమాహ
అథాదృష్టం ధర్మాధర్మౌ । ఆద్యస్య కర్మణ ఇతి । ఆత్మనశ్చ క్షేత్రజ్ఞస్య అనుత్పన్నచైతన్యస్యేతి । అదృష్టవతా పురుషేణేతి ।
సంయుక్తసమవాయసమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।
సమ్బన్ధస్య సాతత్యాదితి ।
యద్యపి పరమాణుక్షేత్రజ్ఞయోః సంయోగః పరమాణుకర్మజస్తథాపి తత్ప్రవాహస్య సాతత్యమితి భావః । సర్వాత్మనా చేదుపచయాభావః । ఎకదేశేన హి సంయోగే యావణ్వోరేకదేశౌ నిరన్తరౌ తాభ్యామన్యే ఎకదేశాః సంయోగేనావ్యాప్తా ఇతి ప్రథిమోపపద్యతే । సర్వాత్మనా తు నైరన్తర్యే పరమాణావేకస్మిన్ పరమాణ్వన్తరాణ్యపి సంమాన్తీతి న ప్రథిమా స్యాదిత్యర్థః । శఙ్కతే యద్యపి నిష్ప్రదేశాః పరమాణవస్తథాపి సంయోగస్తయోరవ్యాప్యవృత్తిరేవంస్వభావత్వాత్ । కైషా వాచోయుక్తిర్నిష్ప్రదేశం సంయోగో న వ్యాప్నోతీతి । ఎషైవ వాచోయుక్తిర్యద్యథా ప్రతీయతే తత్తథాభ్యుపేయత ఇతి । తామిమాం శఙ్కాం సూద్ధారామాహ
పరమాణూనాం కల్పితా ఇతి ।
నహ్యస్తి సమ్భవో నిరవయవ ఎకస్తదైవ తేనైవ సంయుక్తశ్చాసంయుక్తశ్చేతి, భావాభావయోరేకస్మిన్నద్వయే విరోధాత్ । అవిరోధే వా న క్వచిదపి విరోధోఽవకాశమాసాదయేత । ప్రతీతిస్తు ప్రదేశకల్పనయాపి కల్ప్యతే । తదిదముక్తమ్
కల్పితాః ప్రదేశా ఇతి ।
తథా చ సూద్ధారేయమితి తాముద్ధరతి
కల్పితానామవస్తుత్వాదితి ।
తృతీయాం వ్యాఖ్యామాహ
యథా చాదిసర్గ ఇతి ।
నన్వభిఘాతనోదనాదయః ప్రలయారమ్భసమయే కస్మాద్విభాగారమ్భకకర్మహేతవో న సమ్భవన్త్యత ఆహ
నహి తత్రాపి కిఞ్చిన్నియతమితి ।
సమ్భవన్త్యభిఘాతాదయః కదాచిత్క్వచిత్ । న త్వపర్యాయేణ సర్వస్మిన్ । నియమహేతోరభావాదిత్యర్థః ।
న ప్రలయప్రసిద్ధ్యర్థమితి ।
యద్యపి శరీరాదిప్రలయారమ్భేఽస్తి దుఃఖభోగస్తథాప్యసౌ పృథివ్యాదిప్రలయే నాస్తీత్యభిప్రేత్యేదముదితమితి మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౨ ॥
సమవాయాభ్యుపగమాచ్చ సామ్యాదనవస్థితేః ।
వ్యాచష్టే
సమవాయాభ్యుపగమాచ్చేతి ।
న తావత్స్వతన్త్రః సమవాయోఽత్యన్తం భిన్నః సమవాయిభ్యాం సమవాయినౌ ఘటయితుమర్హత్యతిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదనేన సమవాయిసమ్బన్ధినా సతా సమవాయినౌ ఘటనీయౌ, తథా చ సమవాయస్య సమ్బన్ధాన్తరేణ సమవాయిసమ్బన్ధేఽభ్యుపగమ్యమానేఽనవస్థా । అథాసౌ సమ్బన్ధిభ్యాం సమ్బన్ధే న సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షతే సమ్బన్ధిసమ్బన్ధనపరమార్థత్వాత్ । తథాహి నాసౌ భిన్నేఽపి సమ్బన్ధినిరపేక్షో నిరూప్యతే । న చ తస్మిన్ సతి సమబన్ధినావసమ్బన్ధినౌ భవతః । తస్మాత్స్వభావాదేవ సమవాయః సమవాయినోర్న సమ్బన్ధాన్తరేణేతి నానవస్థేతి చోదయతి
నన్విహప్రత్యయగ్రాహ్యా ఇతి ।
పరిహరతి
నేత్యుచ్యతే ।
సంయోగోఽప్యేవమితి ।
తథాహిసంయోగోఽపి సమ్బన్ధిసమ్బన్ధనపరమార్థః । నచ భిన్నోఽపి సంయోగిభ్యాం వినా నిరూప్యతే । నచ తస్మిన్ సతి సంయోగినావసంయోగినౌ భవత ఇతి తుల్యచర్చః । యద్యుచ్యేత గుణః సంయోగః, నచ ద్రవ్యాసమవేతో గుణో భవతి, న చాస్య సమవాయం వినా సమవేతత్వం, తస్మాత్సంయోగస్యాస్తి సమవాయ ఇతి శఙ్కామపాకరోతి
నచ గుణత్వాదితి ।
యద్యసమవాయేఽస్యాగుణత్వం భవతి కామం భవతు న నః కాచిత్క్షతిః, తదిదముక్తమ్
గుణపరిభాషాయాశ్చేతి ।
పరమార్థతస్తు ద్రవ్యాశ్రయీత్యుక్తమ్ । తచ్చ వినాపి సమవాయం స్వరూపతః సంయోగస్యోపపద్యత ఎవ । నచ కార్యత్వాత్సమవాయ్యసమవాయికారణాపేక్షితయా సంయోగః సమవాయీతి యుక్తమ్ , అజసంయోగస్యాతథాత్వప్రసఙ్గాత్ । అపి చ సమవాయస్యాపి సమ్బన్ధ్యధీనసద్భావస్య సమ్బన్ధినశ్చైకస్య ద్వయోర్వా వినాశిత్వేన వినాశిత్వాత్కార్యత్వమ్ । నహ్యస్తి సమ్భవో గుణో వా గుణగుణినౌ వావయవో వావయవావయవినౌ వా న స్తోఽప్యస్తి చ తయోః సమ్బన్ధ ఇతి । తస్మాత్కార్యః సమవాయః । తథా చ యథైష నిమిత్తకారణమాత్రాధీనోత్పాద ఎవం సంయోగోఽపి । అథ సమవాయోఽపి సమవాయ్యసమవాయికారణే అపేక్షతే తథాపి సైవానవస్థేతి । తస్మాత్సమవాయవత్సంయోగోఽపి న సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షతే । యద్యుచ్యేత సమ్బన్ధినావసౌ ఘటయతి నాత్మానమపి సమ్బన్ధిభ్యాం, తత్కిమసావసమ్బద్ధ ఎవ సమ్బన్ధిభ్యామ్ , ఎవం చేదత్యన్తభిన్నోఽసమ్బద్ధః కథం సమ్బన్ధినౌ సమ్బన్ధయేత్ । సమ్బన్ధనే వా హిమవద్విన్ధ్యావపి సమ్బన్ధయేత్ । తస్మాత్సంయోగః సంయోగినోః సమవాయేన సమ్బద్ధ ఇతి వక్తవ్యమ్ । తదేతత్సమవాయస్యాపి సమవాయిసమ్బన్ధే సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ । తథా చానవస్థేతి భావః ॥ ౧౩ ॥
నిత్యమేవ చ భావాత్ ।
ప్రవృత్తేరప్రవృత్తేర్వేతి శేషః । అతిరోహితార్థమస్య భాష్యమ్ ॥ ౧౪ ॥
రూపాదిమత్త్వాచ్చ విపర్యయో దర్శనాత్ ।
యత్కిల భూతభౌతికానాం మూలకారణం తద్రూపాదిమాన్ పరమాణుర్నిత్య ఇతి భవద్భిరభ్యుపేయతే, తస్య చేద్రూపాదిమత్త్వమభ్యుపేయేత పరమాణుత్వనిత్యత్వవిరుద్ధే స్థౌల్యానిత్యత్వే ప్రసజ్యేయాతాం, సోఽయం ప్రసఙ్గ ఎకధర్మాభ్యుపగమే ధర్మాన్తరస్య । నియతా ప్రాప్తిర్హి ప్రసఙ్గలక్షణం, తదనేన ప్రసఙ్గేన జగత్కారణప్రసిద్ధయే ప్రవృత్తం సాధనం రూపాదిమన్నిత్యపరమాణుసిద్ధేః ప్రచ్యావ్య బ్రహ్మగోచరతాం నీయతే । తదేతద్వైశేషికాభ్యుపగమోపన్యాసపూర్వకమాహ
సావయవానాం ద్రవ్యాణామితి ।
పరమాణునిత్యత్వసాధనాని చ తేషాముపన్యస్య దూషయతి
యచ్చ నిత్యత్వే కారణమితి ।
సదితి
ప్రాగభావాద్వ్యవచ్ఛినత్తి ।
అకారణవదితి
ఘటాదేః ।
యదపి నిత్యత్వే ద్వితీయమితి ।
లబ్ధరూపం హి క్వచిత్కిఞ్చిదన్యత్ర నిషిధ్యతే । తేనానిత్యమితి లౌకికేన నిషేధేనాన్యత్ర నిత్యత్వసద్భావః కల్పనీయః, తే చాన్యే పరమాణవ ఇతి । తన్న । ఆత్మన్యపి నిత్యత్వోపపత్తేః । వ్యపదేశస్య చ ప్రతీతిపూర్వకస్య తదభావే నిర్మూలస్యాపి దర్శనాత్ । యథేహ వటే యక్ష ఇతి ।
యదపి నిత్యత్వే తృతీయం కారణమవిద్యేతి ।
యది సతాం పరమాణూనాం పరిదృశ్యమానస్థూలకార్యాణాం ప్రత్యక్షేణ కారణాగ్రహణమవిద్యా తయా నిత్యత్వమ్ , ఎవం సతి ద్వ్యణుకస్యాపి నిత్యత్వమ్ । అథాద్రవ్యత్వే సతీతి విశేష్యేత తథా సతి న ద్వ్యణుకే వ్యభిచారః, తస్యానేకద్రవ్యత్వేనావిద్యమానద్రవ్యత్వానుపపత్తేః । తథాప్యకారణవత్త్వమేవ నిత్యతానిమిత్తమాపద్యేత, యతోఽద్రవ్యత్వమవిద్యమానకారణభూతద్రవ్యత్వముచ్యతే, తథా చ పునరుక్తమిత్యాహ
తస్య చేతి ।
అపి చాద్రవ్యత్వే సతి సత్త్వాదిత్యత ఎవేష్టార్థసిద్ధేరవిద్యేతి వ్యర్థమ్ । అథావిద్యాపదేన ద్రవ్యవినాశకారణద్వయావిద్యమానత్వముచ్యతే, ద్వివిధో హి ద్రవ్యనాశహేతురవయవవినాశోఽవయవవ్యతిషఙ్గవినాశశ్చ, తదుభయం పరమాణౌ నాస్తి, తస్మాన్నిత్యః పరమాణుః । నచ సుఖాదిభిర్వ్యభిచారః, తేషామద్రవ్యత్వాదిత్యాహ
అథాపీతి ।
నిరాకరోతి
నావశ్యమితి ।
యది హి సంయోగసచివాని బహూని ద్రవ్యాణి ద్రవ్యాన్తరమారభేరన్నితి ప్రక్రియా సిధ్యేత్, సిధ్యేద్ ద్రవ్యద్వయమేవ( ? )తద్వినాశకారణమితి । నత్వేతదస్తి, ద్రవ్యస్వరూపాపరిజ్ఞానాత్ । న తావత్తన్త్వాధారస్తద్వ్యతిరిక్తః పటో నామాస్తి యః సంయోగసచివైస్తన్తుభిరారభ్యేతేత్యుక్తమధస్తాత్ । షట్పదార్థాశ్చ దూషయన్నగ్రే వక్ష్యతి । కిన్తు కారణమేవ విశేషవదవస్థాన్తరమాపద్యమానం కార్యం, తచ్చ సామాన్యాత్మకమ్ । తథాహి మృద్వా సువర్ణం వా సర్వేషు ఘటరుచకాదిష్వనుగతం సామాన్యమనుభూయతే । న చైతే ఘటరుచకాదయో మృత్సువర్ణాభ్యాం వ్యతిరిచ్యన్త ఇత్యుక్తమ్ । అగ్రే చ వక్ష్యామః । తస్మాన్మృత్సువర్ణే ఎవ తేన తేనాకారేణ పరిణమమానే ఘట ఇతి చ రుచక ఇతి చ కపాలశర్కరాకణమితి చ శకలకణికాచూర్ణమితి చ వ్యాఖ్యాయేతే । తత్ర తత్రోపాదానయోర్మృత్సువర్ణయోః ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । న తు ఘటాదయో వా కపాలాదిషు కపాలాదయో వా ఘటాదిషు చ రుచకాదయో వా శకలాదిషు శకలాదయో వా రుచకాదిషు ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే యత్ర కార్యకారణభావో భవేత్ । న చ వినశ్యన్తమేవ ఘటక్షణం ప్రతీత్య కపాలక్షణోఽనుపాదాన ఎవోత్పద్యతే తత్కిముపాదానప్రత్యభిజ్ఞానేనేతి వక్తవ్యమ్ , ఎతస్యా అపి వైనాశికప్రక్రియాయా ఉపరిష్టాన్నిరాకరిష్యమాణత్వాత్ । తస్మాదుపజనాపాయధర్మాణో విశేషావస్థాః సామాన్యస్యోపాదేయాః, సామాన్యాత్మా తూపాదానమ్ । ఎవం వ్యవస్థితే యథా సువర్ణద్రవ్యం కాఠిన్యావస్థామపహాయ ద్రవావస్థయా పరిణతం, న చ తత్రావయవవిభాగః సన్నపి ద్రవత్వే కారణం, పరమాణూనాం భవన్మతే తదభావేన ద్రవత్వానుపపత్తేః, తస్మాద్యథా పరమాణు ద్రవ్యమగ్నిసంయోగాత్కాఠిన్యమపహాయ ద్రవత్వేనా పరిణమతే, నచ కాఠిన్యద్రవత్వే పరమాణోరతిరిచ్యేతే, ఎవం మృద్వా సువర్ణం వా సామాన్యం పిణ్డావస్థామపహాయ కులాలహేమకారాది వ్యాపారాద్ఘటరుచకీద్యవస్థామాపద్యతే । న త్వవయవవినాశాత్తత్సంయోగవినాశాద్వా వినష్టుమర్హన్తి ఘటరుచకాదయః । నహి కపాలాదయోఽస్యోపాదానం తత్సంయోగో వాసమవాయికారణమపి తు సామాన్యముపాదానం, తచ్చ నిత్యమ్ । నచ తత్సంయోగసచివమేకత్వాత్ , సంయోగస్య ద్విష్ఠత్వేనైకస్మిన్నభావాత్ । తస్మాత్సామాన్యస్య పరమార్థసతోఽనిర్వాచ్యా విశేషావస్థాస్తదధిష్ఠానా భుజఙ్గాదయ ఇవ రజ్జ్వాద్యుపాదానాముపజనాపాయధర్మాణ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । ప్రకృతముపసంహరతి
తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥
ఉభయథా చ దోషాత్ ।
అనుభూయతే హి పృథివీ గన్ధరూపరసస్పర్శాత్మికా స్థూలా, ఆపో రసరూపస్పర్శాత్మికాః సూక్ష్మాః, రూపస్పర్శాత్మకం తేజః సూక్ష్మతరం, స్పర్శాత్మకో వాయుః సూక్ష్మతమః । పురాణేఽపి స్మర్యతే “ఆకాశం శబ్దమాత్రం తు స్పర్శమాత్రం సమావిశత్ । ద్విగుణస్తు తతో వాయుః శబ్దస్పర్శాత్మకోఽభవత్ ॥ ౧ ॥ రూపం తథైవావిశతః శబ్దస్పర్శగుణావుభౌ । త్రిగుణస్తు తతో వహ్నిః స శబ్దస్పర్శవాన్ భవేత్ ॥ ౨ ॥ శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ రసమాత్రం సమావిశత్ । తస్మాచ్చతుర్గుణా ఆపో విజ్ఞేయాస్తు రసాత్మికాః ॥ ౩ ॥ శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ రసశ్చేద్గన్ధమావిశత్ । సంహతాన్ గన్ధమాత్రేణ తానాచష్టే మహీమిమామ్ ॥ ౪ ॥ తస్మాత్పఞ్చగుణా భూమిః స్థూలా భూతేషు దృశ్యతే । శాన్తా ఘోరాశ్చ మూఢాశ్చ విశేషాస్తేన తే స్మృతాః ॥ ౫ ॥ పరస్పరానుప్రవేశాద్ధారయన్తి పరస్పరమ్ ।” తేన గన్ధాదయః పరస్పరం సంహన్యమానాః పృథివ్యాదయః । తథా చ యథాయథా సంహన్యమానానాముపచయస్తథాతథా సంహతస్య స్థౌల్యం, యథాయథాపచయస్తథాతథా సౌక్ష్మ్యతారతమ్యం, తదేవమనుభవాగమాభ్యామవస్థితమర్థం వైశేషికైరనిచ్ఛద్భిరప్యశక్యాపహ్నవమాహ
గన్ధేతి ।
అస్తు తావచ్ఛబ్దో వైశేషికైస్తస్య పృథివ్యాదిగుణత్వేనానభ్యుపగమాదితి చత్వారి భూతాని చతుస్త్రిద్వ్యేకగుణాన్యుదాహృతవాన్ । అనుభవాగమసిద్ధమర్థముక్త్వా వికల్ప్య దూషయతి
తద్వత్ ।
స్థూలపృథివ్యాదివత్ ।
పరమాణవోఽపీతి ।
ఉపచితగుణానాం మూర్త్యుపచయాత్
ఉపచితసంహన్యమానానాం సఙ్ఘాతోపచయాత్ ।
అపరమాణుత్వప్రసఙ్గః
స్థూలత్వాదితి । యస్తు బ్రూతే న గన్ధాదిసఙ్ఘాతః పరమాణురపి తు గన్ధాద్యాశ్రయో ద్రవ్యం, నచ గన్ధాదీనాం తదాశ్రయాణాముపచయేఽపి ద్రవ్యస్యోపచయో భవితుమర్హత్యన్యత్వాదితి, తం ప్రత్యాహ
న చాన్తరేణాపి మూర్త్యుపచయం
ద్రవ్యస్వరూపోపచయమిత్యర్థః । కుతః ।
కార్యేషు భూతేషు గుణోపచయే మూర్త్యుపచయదర్శనాత్ ।
నతావత్పరమాణవో రూపతో గృహ్యన్తే కిన్తు కార్యద్వారా, కార్యం చ న గన్ధాదిభ్యో భిన్నం, యదా న తదాధారతయా గృహ్యతేఽపి తు తదాత్మకతయా, తథా చ తేషాముపచయే తదుపచితం దృష్టమితి పరమాణుభిరపి తత్కారణైరేవం భవితవ్యం, తథా చాపరమాణుత్వం స్థూలత్వాదిత్యర్థః । ద్వితీయం వికల్పం దూషయతి
అకల్ప్యమానే తూపచితాపచితగుణత్వ ఇతి ।
అథ సర్వే చతుర్గుణా ఇతి ।
యద్యప్యస్మిన్ కల్పే సర్వేషాం స్థౌల్యప్రసఙ్గస్తథాప్యతిస్ఫుటతయోపేక్ష్య దూషయతి
తతోఽప్స్వపీతి ।
వాయో రూపవత్త్వేన చాక్షుషత్వప్రసఙ్గ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౬ ॥
అపరిగ్రహాచ్చాత్యన్తమనపేక్షా ।
నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ । సంప్రత్యుత్సూత్రం భాష్యకృద్వైశేషికతన్త్రం దూషయతి
అపి చ వైశేషికా ఇతి ।
ద్రవ్యాధీనత్వం
ద్రవ్యాధీననిరూపణత్వమ్ । న హి యథా గవాశ్వమహిషమాతఙ్గాః పరస్పరానధీననిరూపణాః స్వతన్త్రా నిరూప్యన్తే, వహ్న్యాద్యనధీనోత్పత్తయో వా ధూమాదయో యథా వహ్న్యాద్యనధీననిరూపణాః స్వతన్త్రా నిరూప్యన్తే, ఎవం గుణాదయో న ద్రవ్యాద్యనధీననిరూపణాః, అపి తు యదా యదా నిరూప్యన్తే తదా తదా తదాకారతయైవ ప్రథన్తే న తు ప్రథాయామేషామస్తి స్వాతన్త్ర్యం, తస్మాన్నాతిరిచ్యన్తే ద్రవ్యాదపి తు ద్రవ్యమేవ సామాన్యరూపం తథా తథా ప్రథత ఇత్యర్థః । ద్రవ్యకార్యత్వమాత్రం గుణాదీనాం ద్రవ్యాధీనత్వమితి మన్వానశ్చోదయతి
నన్వగ్నేరన్యస్యాపీతి ।
పరిహరతి
భేదప్రతీతేరితి ।
న తదధీనోత్పాదతాం తదధీనత్వమాచక్ష్మహే కిన్తు తదాకారతాం, తథా చ న వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।
శఙ్కతే
గుణానాం ద్రవ్యాధీనత్వం ద్రవ్యగుణయోరయుతసిద్ధత్వాదితి యద్యుచ్యేత ।
యత్ర హి ద్వావాకారిణౌ విభిన్నాభ్యామాకారాభ్యామవగమ్యేతే తౌ సమ్బద్ధాసమ్బద్ధౌ వా వైయధికరణ్యేన ప్రతిభాసేతే, యథేహ కుణ్డే దధి యథా వా గౌరశ్వ ఇతి, న తథా గుణకర్మసామాన్యవిశేషసమవాయాః, తేషాం ద్రవ్యాకారతయాకారాన్తరాయోగేన ద్రవ్యాదాకారిణోఽన్యత్వేనాకారితయా వ్యవస్థానాభావాత్సేయమయుతసిద్ధిః । తథా చ సామానాధికరణ్యేన ప్రథేత్యర్థః । తామిమామయుతసిద్ధిం వికల్ప్య దూషయతి
తత్పునరయుతసిద్ధత్వమితి ।
తత్రాపృథగ్దేశత్వం తదభ్యుపగమేన విరుధ్యత ఇత్యాహ
అపృథగ్దేశత్వ ఇతి ।
యది తు సంయోగినోః కార్యయోః సమ్బన్ధిభ్యామన్యదేశత్వే యుతసిద్ధిస్తతోఽన్యాయుతసిద్ధిః, నిత్యయోస్తు సంయోగినోర్ద్వయోరన్యతరస్య వా పృథగ్గతిమత్త్వం యుతసిద్ధిస్తతోఽన్యాయుతసిద్ధిః, తథా చాకాశపరమాణ్వోః పరమాణ్వోశ్చ సంయుక్తయోర్యుతసిద్ధిః సిద్ధా భవతి । గుణగుణినోశ్చ శౌక్ల్యపటయోరయుతసిద్ధిః సిద్ధా భవతి । నహి తత్ర శౌక్ల్యపటాభ్యాం సమ్బన్ధిభ్యామన్యదేశౌ శౌక్ల్యపటౌ । సత్యపి పటస్య తదన్యతన్తుదేశత్వే శౌక్ల్యస్య సమ్బన్ధిపటదేశత్వాత్ । తన్న । నిత్యయోరాత్మాకాశయోరజసంయోగే ఉభయస్యా అపి యుతసిద్ధేరభావాత్ । న హి తయోః పృథగాశ్రయాశ్రితత్వమనాశ్రయత్వాత్ । నాపి ద్వయోరన్యతరస్య వా పృథగ్గతిమత్త్వమమూర్తత్వేనోభయోరపి నిష్క్రియత్వాత్ । న చాజసంయోగో నాస్తి తస్యానుమానసిద్ధత్వాత్ । తథాహి ఆకాశమాత్మసంయోగి, మూర్తద్రవ్యసఙ్గిత్వాత్ , ఘటాదివదిత్యనుమానమ్ । పృథగాశ్రయాశ్రయిత్వపృథగ్గతిమత్త్వలక్షణయుతసిద్ధేరన్యా త్వయుతసిద్ధిర్యద్యపి నాభ్యుపేతవిరోధమావహతి తథాపి న సామానాధికరణ్యప్రథాముపపాదయితుమర్హతి । ఎవం లక్షణేఽపి హి సమవాయే గుణగుణినోరభ్యుపగమ్యమానే సమ్బద్ధే ఇతి ప్రత్యయః స్యాన్న తాదాత్మ్యప్రత్యయః । అస్య చోపపాదనాయ సమవాయ ఆస్థీయతే భవద్భిః । స చేదాస్థితోఽపి న ప్రత్యయమిమముపపాదయేత్కృతం తత్కల్పనయా । న చ ప్రత్యక్షః సామానాధికరణ్యప్రత్యయః సమవాయగోచరః, తద్విరుద్ధార్థత్వాత్ । తద్గోచరత్వే హి పటే శుక్ల ఇత్యేవమాకరః స్యాన్న తు పటః శుక్ల ఇతి । నచ శుక్లపదస్య గుణవిశిష్టగుణిపరత్వాదేవం ప్రథేతి సామ్ప్రతమ్ । నహి శబ్దవృత్త్యనుసారి ప్రత్యక్షమ్ । నహ్యగ్నిర్మాణవక ఇత్యుపచరితాగ్నిభావో మాణవకః ప్రత్యక్షేణ దహనాత్మనా ప్రథతే । న చాయమభేదవిభ్రమః సమవాయనిబన్ధనో భిన్నయోరపీతి వాచ్యమ్ , గుణాదిసద్భావే తద్భేదే చ ప్రత్యక్షానుభవాదన్యస్య ప్రమాణస్యాభావాత్తస్య చ భ్రాన్తత్వే సర్వాభావప్రసఙ్గాత్ । తదాశ్రయస్య తు భేదసాధనస్య తద్విరుద్ధతయోత్థానాసమ్భవాత్ । తదిదముక్తమ్
తస్య తాదాత్మ్యేనైవ ప్రతీయమానత్వాదితి ।
అపి చాయుతసిద్ధశబ్దోఽపృథగుత్పత్తౌ ముఖ్యః, సా చ భవన్మతే న ద్రవ్యగుణయోరస్తి, ద్రవ్యస్య ప్రాక్సిద్ధేర్గుణస్య చ పశ్చాదుత్పత్తేః, తస్మాన్మిథ్యావాదోఽయమిత్యాహ
యుతసిద్ధయోరితి ।
అథ భవతు కారణస్య యుతసిద్ధిః, కార్యస్య త్వయుతసిద్ధిః కారణాతిరేకేణాభావాదిత్యాశఙ్క్యాన్యథా దూషయతి
ఎవమపీతి ।
సమ్బన్ధిద్వయాధీనసద్భావో హి సమ్బన్ధో నాసత్యేకస్మిన్నపి సమ్బన్ధిని భవితుమర్హతి । నచ సమవాయో నిత్యః స్వతన్త్ర ఇతి చోక్తమధస్తాత్ । నచ కారణసమవాయాదనన్యా కార్యస్యోత్పత్తిరితి శక్యం వక్తుమ్ , ఎవం హి సతి సమవాయస్య నిత్యత్వాభ్యుపగమాత్కారణవైయర్థ్యప్రసఙ్గః । ఉత్పత్తౌ చ సమవాయస్య సైవ కార్యస్యాస్తు కిం సమవాయేన । సిద్ధయోస్తు సమ్బన్ధే యుతసిద్ధిప్రసఙ్గః । న చాన్యాయుతసిద్ధిః సమ్భవతీత్యేతదుక్తమ్ । తతశ్చ యదుక్తం వైశేషికైర్యుతసిద్ధ్యభావాత్ ।
కార్యకారణయోః సంయోగవిభాగౌ న విద్యేతే ఇతీదం దురుక్తం స్యాత్ ।
యుతసిద్ధ్యభావస్యైవాభావాత్ । ఎతేనాప్రాప్తిసంయోగౌ యుతసిద్ధిరిత్యపి లక్షణమనుపపన్నమ్ । మా భూదప్రాప్తిః కార్యకారణయోః, ప్రాప్తిస్త్వనయోః సంయోగ ఎవ కస్మాన్న భవతి, తత్రాస్యా అసంయోగత్వాయాన్యాయుతసిద్ధిర్వక్తవ్యా । తథా చ సైవోచ్యతాం కిమనయా పరస్పరాశ్రయదోషగ్రస్తయా । న చాన్యా సమ్భవతీత్యుక్తమ్ । యద్యుచ్యేతాప్రాప్తిపూర్వికా ప్రాప్తిరన్యతరకర్మజోభయకర్మజా వా సంయోగః, యథా స్థాణుశ్యేనయోర్మల్లయోర్వా । నచ తన్తుపటయోః సమ్బన్ధస్తథా, ఉత్పన్నమాత్రస్యైవ పటస్య తన్తుసమ్బన్ధాత్ । తస్మాత్సమవాయ ఎవాయమిత్యత ఆహ
యథా చోత్పన్నమాత్రస్యేతి ।
సంయోగజోఽపి హి సంయోగో భవద్భిరభ్యుపేయతే న క్రియాజ ఎవేత్యర్థః । న చాప్రాప్తిపూర్వికైవ ప్రాప్తిః సంయోగః, ఆత్మాకాశసంయోగే నిత్యే తదభావాత్ , కార్యస్య చోత్పన్నమాత్రస్యైకస్మిన్ క్షణే కారణప్రాప్తివిరహాచ్చేతి । అపి చ సమ్బన్ధిరూపాతిరిక్తే సమ్బన్ధే సిద్ధే తదవాన్తరభేదాయ లక్షణభేదోఽనుశ్రీయేత స ఎవ తు సమ్బన్ధ్యతిరిక్తోఽసిద్ధః, ఉక్తం హి పరస్తాదతిరిక్తః సమ్బన్ధిభ్యాం సమ్బన్ధోఽసమ్బద్ధో న సమ్బన్ధినౌ ఘటయితుమీష్టే । సమ్బన్ధిసమ్బన్ధే చానవస్థితిః । తస్మాదుపపత్త్యనుభవాభ్యాం న కార్యస్య కారణాదన్యత్వమ్ , అపి తు కారణస్యైవాయమనిర్వాచ్యః పరిణామభేద ఇతి । తస్మాత్కార్యస్య కారణాదనతిరేకాత్ కిం కేన సమ్బద్ధం, సంయోగస్య చ సంయోగిభ్యామనతిరేకాత్కస్తయోః సంయోగ ఇత్యాహ
నాపి సంయోగస్యేతి ।
విచారాసహత్వేనానిర్వాచ్యతామస్యాపరిభావయన్నాశఙ్కతే
సమ్బన్ధిశబ్దప్రత్యవ్యతిరేకేణేతి ।
నిరాకరోతి
న । ఎకత్వేఽపి స్వరూపబాహ్యరూపాపేక్షయేతి ।
తత్తదనిర్వచనీయానేకవిశేషావస్థాభేదాపేక్షయైకస్మిన్నపి నానాబుద్ధివ్యపదేశోపపత్తిరితి । యథైకో దేవదత్తః స్వగతవిశేషాపేక్షయా మనుష్యో బ్రాహ్మణోఽవదాతః, స్వగతావస్థాభేదాపేక్షయా బాలో యువా స్థవిరః, స్వక్రియాభేదాపేక్షయా శ్రోత్రియః, పరాపేక్షయా తు పితా పుత్రః పౌత్రో భ్రాతా జామాతేతి । నిదర్శనాన్తరమాహ
యథా చైకాపి సతీ రేఖేతి ।
దార్ష్టాన్తికే యోజయతి
తథా సమ్బన్ధినోరితి ।
అఙ్గుల్యోర్నైరన్తర్యం సంయోగః, దధికుణ్డయోరౌత్తరాధర్యం సంయోగః । కార్యకారణయోస్తు తాదాత్మ్యేఽప్యనిర్వాచ్యస్య కార్యస్య భేదం వివక్షిత్వాసమ్బన్ధినోరిత్యుక్తమ్ ।
నాపి సమ్బన్ధివిషయత్వే సమ్బన్ధశబ్దప్రత్యయయోః
ఇత్యేతదప్యనిర్వాచ్యభేదాభిప్రాయమ్ । అపిచాదృష్టవత్క్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్పరమాణుమనసోశ్చాద్యం కర్మ భవద్భిరిష్యతే । “అగ్నేరూర్ధ్వజ్వలనం వాయోస్తిర్యక్పవనమణుమనసోశ్చాద్యం కర్మేత్యదృష్టకారితాని”(వై.సూ. ౫-౨-౧౨) ఇతి వచనాత్ । న చాణుమనసోరాత్మనాప్రదేశేన సంయోగః సమ్భవతి । సమ్భవే చాణుమనసోరాత్మవ్యాపిత్వాత్పరమమహత్త్వేనానణుత్వప్రసఙ్గాత్ । నచ ప్రదేశవృత్తిరనయోరాత్మనా సంయోగోఽప్రదేశత్వాదాత్మనః, కల్పనాయాశ్చ వస్తుతత్త్వవ్యవస్థాపనాసహత్వాదతిప్రసఙ్గాదిత్యాహ
తథాణ్వాత్మమనసామితి ।
కిఞ్చాన్యత్ ద్వాభ్యామణుభ్యాం కారణాభ్యాం సావయవస్య కార్యస్య ద్వ్యణుకస్యాకాశేనేవ సంశ్లేషానుపపత్తిః । సంశ్లేషః సఙ్గ్రహో యత ఎకసమ్బన్ధ్యాకర్షే సమ్బన్ధ్యన్తరాకర్షో భవతి తస్యానుపపత్తిరితి । అత ఎవ సంయోగాదన్యః కార్యకారణద్రవ్యయోరాశ్రయాశ్రితభావోఽన్యథా నోపపద్యత ఇత్యవశ్యం కల్పనీయః సమవాయ ఇతి చేత్ । నిరాకరోతి
న ।
కుతః ।
ఇతరేతరాశ్రయత్వాత్ ।
తద్విభజతే
కార్యకారణయోర్హీతి ।
కిఞ్చాన్యత్ । పరమాణూనామితి ।
యే హి పరిచ్ఛిన్నాస్తే సావయవాః, యథా ఘటాదయః । తథా చ పరమాణవః, తస్మాత్సావయవా అనిత్యాః స్యుః । అపరిచ్ఛిన్నత్వే చాకాశాదివత్పరమాణుత్వవ్యాఘాతః శఙ్కతే
యాంస్త్వమితి ।
నిరాకరోతి
న । స్థూలేతి ।
కిం సూక్ష్మత్వాత్పరమాణవో న వినశ్యన్త్యథ నిరవయవతయా తత్ర పూర్వస్మిన్ కల్పే ఇదముక్తమ్
వస్తుభూతాపీతి ।
భవన్మతే ఉత్తరం కల్పమాశఙ్క్య నిరాకరోతి
వినశ్యన్తోఽప్యవయవవిభాగేనేతి ।
యథా హి ఘృతసువర్ణాదీనామవిభజ్యమానావయవానామపీతి ।
యథా హి పిష్టపిణ్డోఽవినశ్యదవయవసంయోగ ఎవ ప్రథతే, ప్రథమానశ్చాశ్వశఫాకారతాం నీయమానః పురోడాశతామాపద్యతే, తత్ర పిణ్డో నశ్యతి పురోడాశశ్చోత్పద్యతే, నహి తత్ర పిణ్డావయవసంయోగా వినశ్యన్తి, అపి తు సంయుక్తా ఎవ సన్తః పరం ప్రథనేన నుద్యమానా అధికదేశవ్యాపకా భవన్తి, ఎవమగ్నిసంయోగేన సువర్ణద్రవ్యావయవాః సంయుక్తా ఎవ సన్తో ద్రవీభావమాపద్యన్తే, నతు మిథో విభజ్యన్తే । తస్మాద్యథావయవసంయోగవినాశావన్తరేణాపి సువర్ణపిణ్డో వినశ్యతి, సంయోగాన్తరోత్పాదమన్తరేణ చ సువర్ణే ద్రవ ఉపజాయతే, ఎవమన్తరేణాప్యవయవసంయోగవినాశం పరమాణవో వినఙ్క్ష్యన్త్యన్యే చోత్పత్స్యన్త ఇతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౭ ॥
సముదాయ ఉభయహేతుకేఽపి తదప్రాప్తిః ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ
వైశేషికరాద్ధాన్త ఇతి ।
వైశేషికాః ఖల్వర్ధవైనాశికాః । తే హి పరమాణ్వాకాశాదిక్కాలాత్మమనసాం చ సామాన్యవిశేషసమవాయానాం చ గుణానాం చ కేషాఞ్చిన్నిత్యత్వమభ్యుపేత్య శేషాణాం నిరన్వయవినాశముపయన్తి, తేన తేఽర్ధవైనాశికాః । తేన తదుపన్యాసో వైనాశికత్వసామ్యేన సర్వవైనాశికాన్ స్మారయతీతి తదనన్తరం వైనాశికమతనిరాకరణమితి । అర్ధవైనాశికానాం స్థిరభావవాదినాం సముదాయారమ్భ ఉపపద్యేతాపి, క్షణికభావవాదినాం త్వసౌ దూరాపేత ఇత్యుపపాదయిష్యామః । తేన నతరామిత్యుక్తమ్ । తదిదం దూషణాయ వైనాశికమతముపన్యసితుం తత్ప్రకారభేదానాహ
స చ బహుప్రకార ఇతి ।
వాదివైచిత్ర్యాత్ఖలు, కేచిత్సర్వాస్తిత్వమేవ రాద్ధాన్తం ప్రతిపద్యన్తే కేచిజ్ఝానమాత్రాస్తిత్వమ్ । కేచిత్సర్వశూన్యతామ్ । అథ త్వత్రభవతాం సర్వజ్ఞానాం తత్త్వప్రతిపత్తిభేదో న సమ్భవతి, తత్త్వస్యైకరూప్యాదిత్యేతదపరితోషేణాహ
వినేయభేదాద్వా ।
హీనమధ్యమోత్కృష్టధియో హి శిష్యా భవన్తి । తత్ర యే హీనమతయస్తే సర్వాస్తిత్వవాదేన తదాశయానురోధాచ్ఛూన్యతాయామవతార్యన్తే । యే తు మధ్యమాస్తే జ్ఞానమాత్రాస్తిత్వేన శూన్యతాయామవతార్యన్తే । యే తు ప్రకృష్టమతయస్తేభ్యః సాక్షాదేవ శూన్యతాతత్త్వం ప్రతిపాద్యతే । యథోక్తం బోధిచిత్తవివరణే -“దేశనా లోకనాథానాం సత్త్వాశయవశానుగాః । భిద్యన్తే బహుధా లోక ఉపాయైర్బహుభిః పునః ॥ ౧ ॥ గమ్భీరోత్తానభేదేన క్వచిచ్చోభయలక్షణా । భిన్నాపి దేశనాభిన్నా శూన్యతాద్వయలక్షణా” ॥ ౨ ॥ ఇతి । యద్యపి వైభాషికసౌత్రాన్తికయోరవాన్తరమతభేదోఽస్తి, తథాపి సర్వాస్తితాయామస్తి సమ్ప్రతిపత్తిరిత్యేకీకృత్యోపన్యాసః । తథా చ త్రిత్వముపపన్నమితి । పృథివీ స్వరస్వభావా, ఆపః స్నేహస్వభావాః, అగ్నిరుష్ణస్వభావః, వాయురీరణస్వభావః । ఈరణం ప్రేరణమ్ । భూతభౌతికానుక్త్వా చిత్తచైత్తికానాహ
తథా రూపేతి ।
రూప్యన్తే ఎభిరితి రూప్యన్త ఇతి చ వ్యుత్పత్యా సవిషయాణీన్ద్రియాణి రూపస్కన్ధః । యద్యపి రూప్యమాణాః పృథివ్యాదయో బాహ్యాస్తథాపి కాయస్థత్వాద్వా ఇన్ద్రియసమ్బన్ధాద్వా భవన్త్యాధ్యాత్మికాః । విజ్ఞానస్కన్ధోఽహమిత్యాకారో రూపాదివిషయ ఇన్ద్రియాదిజన్యో వా దణ్డాయమానః । వేదనాస్కన్ధో యా ప్రియాప్రియానుభయవిషయస్పర్శే సుఖదుఃఖతద్రహితవిశేషావస్థా చిత్తస్య జాయతే స వేదనాస్కన్ధః । సంజ్ఞాస్కన్ధః సవికల్పప్రత్యయః సంజ్ఞాసంసర్గయోగ్యప్రతిభాసః, యథా డిత్థః కుణ్డలీ గౌరో బ్రాహ్మణో గచ్ఛతీత్యేవంజాతీయకః । సంస్కారస్కన్ధో రాగాదయః క్లేశాః, ఉపక్లేశాశ్చ మదమానాదయః, ధర్మాధర్మౌ చేతి । తదేతేషాం సముదాయః పఞ్చస్కన్ధీ ।
తస్మిన్నుభయహేతుకేఽపీతి ।
బాహ్యే పృథివ్యా ద్వ్యణుహేతుకే భూతభౌతికసముదాయే, రూపవిజ్ఞానాదిస్కన్ధహేతుకే చ సముదాయ ఆధ్యాత్మికేఽభిప్రేయమాణే తదప్రాప్తిస్తస్య సముదాయస్యాయుక్తతా । కుతః ।
సముదాయినామచేతనత్వాత్ ।
చేతనో హి కులాలాదిః సర్వం మృద్దణ్డాద్యుపసంహృత్య సముదాయాత్మకం ఘటమారచయన్ దృష్టః । నహ్యసతి మృద్దణ్డాదివ్యాపారిణి విదుషి కులాలే స్వయమచేతనా మృద్దణ్డాదయో వ్యాపృత్య జాతు ఘటమారచయన్తి । న చాసతి కువిన్దే తన్తువేమాదయః పటం వయన్తే । తస్మాత్కార్యోత్పాదస్తదనుగుణకారణసమవధానాధీనస్తదభావే న భవతి । కార్యోత్పాదానుగుణం చ కారణసమవధానం చేతనప్రేక్షాధీనమసత్యాం చేతనప్రేక్షాయాం న భవితుముత్సహత ఇతి కార్యోత్పత్తిశ్చేతనప్రేక్షాధీనత్వవ్యాప్తా వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధ్యా చేతనానధిష్ఠితేభ్యః కారణేభ్యో వ్యావర్తమానా చేతనాధిష్ఠితత్వ ఎవావతిష్ఠత ఇతి ప్రతిబన్ధసిద్ధిః । యద్యుచ్యేత అద్ధా చేతనాధీనైవ కార్యోత్పత్తిః, అస్తి తు చిత్తం చేతనం, తద్ధీన్ద్రియాదివిషయస్పర్శే సత్యభిజ్వలత్తత్కారణచక్రం యథాయథా కార్యాయ పర్యాప్తం తథాతథా ప్రకాశయదచేతనాని కారణాన్యధిష్ఠాయ కార్యమభినిర్వర్తయతీతి, తత్రాహ
చిత్తాభిజ్వలనస్య చ సముదాయసిద్ధ్యధీనత్వాత్ ।
న ఖలు బాహ్యాభ్యన్తరసముదాయసిద్ధిమన్తరేణ చిత్తాభిజ్వలనం, తతస్తు తామిచ్ఛన్ దురుత్తరమితరేతరాశ్రయమావిశేదితి । న చ ప్రాగ్భవీయా చిత్తాభిదీప్తిరుత్తరసముదాయం ఘటయతి । ఘటనసమయే తస్యాశ్చిరాతీతత్వేన సామర్థ్యవిరహాత్ । అస్మద్రాద్ధాన్తవదన్యస్యచేతనస్య భోక్తుః ప్రశాసితుర్వా స్థిరస్య సఙ్ఘాతకర్తురనభ్యుపగమాత్ । కారణవిన్యాసభేదం హి విద్వాన్ కర్తా భవతి । న చాన్వయవ్యతిరేకావన్తరేణ తద్విన్యాసభేదం వేదితుమర్హతి । నచ సక్షణికోఽన్వయవ్యతిరేకకాలానవస్థాయీ జ్ఞాతుమన్వయవ్యతిరేకావుత్సహతే । అత ఉక్తమ్
స్థిరస్యేతి ।
యద్యుచ్యేత అసమవహితాన్యేవ కారణాని కార్యం కరిష్యన్తి పరస్పరానపేక్షాణి, కృతమత్ర సమవధాయయిత్రా చేతనేనేత్యత ఆహ
నిరపేక్షప్రవృత్త్యభ్యుపగమే చేతి ।
యద్యుచ్యతే అస్త్యాలయవిజ్ఞానమహఙ్కారాస్పదం పూర్వాపరానుసన్ధాతృ, తదేవ కారణానాం ప్రతిసన్ధాతృ భవిష్యతీతి, తత్రాహ
ఆశయస్యాపీతి ।
యత్ఖల్వేకం యది స్థిరమాస్థీయేత తతో నామాన్తరేణాత్మైవ । అథ క్షణికం, తత ఉక్తదోషాపత్తిః । నచ తత్సన్తానస్తస్యాన్యత్వే నామాన్తరేణాత్మాభ్యుపగతోఽనన్యత్వే చ విజ్ఞానమేవ, తచ్చ క్షణికమేవేత్యుక్తదోషాపత్తిః । ఆశేరతేఽస్మిన్ కర్మానుభవవాసనా ఇత్యాశయ ఆలయవిజ్ఞానం తస్య । అపి చ ప్రవృత్తిః సముదాయినాం వ్యాపారః । నచ క్షణికానాం వ్యాపారో యుజ్యతే । వ్యాపారో హి వ్యాపారవదాశ్రయస్తత్కారణకశ్చ లోకే ప్రసిద్ధః । తేన వ్యాపారవతా వ్యాపారాత్పూర్వం వ్యాపారసమయే చ భవితవ్యమ్ । అన్యథా కారణత్వాశ్రయత్వయోరయోగాత్ । న చ సమసమయయోరస్తి కార్యకారణభావః । నాపి భిన్నకాలయోరాధారాధేయభావః । తథా చ క్షణికత్వహానిరిత్యాహ
క్షణికత్వాభ్యుపగమాచ్చేతి ॥ ౧౮ ॥
ఇతరేతరప్రత్యయత్వాదితి చేన్నోత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వాత్ ।
యద్యపీతి ।
అయమర్థః సఙ్క్షేపతో హి ప్రతీత్యసముత్పాదలక్షణముక్తం బుద్ధేన ‘ఇదం ప్రత్యయఫలమ్’ ఇతి । “ఉత్పాదాద్వా తథాగతానామనుత్పాదాద్వా స్థితైషా ధర్మాణాం ధర్మతా” । “ధర్మస్థితితా ధర్మనియామకతా ప్రతీత్యసముత్పాదానులోమతా” ఇతి । అథ పునరయం ప్రతీత్యసముత్పాదో ద్వాభ్యాం కారణాభ్యాం భవతి హేతూపనిబన్ధతశ్చ ప్రత్యయోపనిబన్ధతశ్చ । స పునర్ద్వివిధో బాహ్య ఆధ్యాత్మికశ్చ । తత్ర బాహ్యస్య ప్రతీత్యసముత్పాదస్య హేతూపనిబన్ధః యదిదం బీజాదఙ్కురోఽఙ్కురాత్పత్రం పత్రాత్కాణ్డం కాణ్డాన్నాలో నాలాద్గర్భో గర్భాచ్ఛూకః శూకాత్పుష్పం పుష్పాత్ఫలమితి । అసతి బీజేఽఙ్కురో న భవతి, యావదసతి పుష్పే ఫలం న భవతి । సతి తు బీజేఽఙ్కురో భవతి, యావత్పుష్పే సతి ఫలమితి । తత్ర బీజస్య నైవం భవతి జ్ఞానమహమఙ్కురం నిర్వర్తయామీతి । అఙ్కురస్యాపి నైవం భవతి జ్ఞానమహం బీజేన నిర్వర్తిత ఇతి । ఎవం యావత్పుష్పస్య నైవం భవత్యహం ఫలం నిర్వర్తయామీతి । ఎవం ఫలస్యాపి నైవం భవత్యహం పుష్పేణాభినిర్వర్తితమితి । తస్మాదసత్యపి చైతన్యే బీజాదీనామసత్యపి చాన్యస్మిన్నధిష్ఠాతరి కార్యకారణభావనియమో దృశ్యతే । ఉక్తో హేతూపనిబన్ధః । ప్రత్యయోపనిబన్ధః ప్రతీత్యసముత్పాదస్యోచ్యతే । ప్రత్యయో హేతూనాం సమవాయః । హేతుం హేతుం ప్రత్యయన్తే హేత్వన్తరాణీతి, తేషామయమానానాం భావః ప్రత్యయః । సమవాయ ఇతి యావత్ । యథా షణ్ణాం ధాతూనాం సమవాయాద్బీజహేతురఙ్కురో జాయతే । తత్ర చ పృథివీధాతుర్బీజస్య సఙ్గ్రహకృత్యం కరోతి యతోఽఙ్కురః కఠినో భవతి, అబ్ధాతుర్బీజం స్నేహయతి, తేజోధాతుర్బీజం పరిపాచయతి, వాయుధాతుర్బీజమభినిర్హరతి యతోఽఙ్కురో బీజాన్నిర్గచ్ఛతి, ఆకాశధాతుర్బీజస్యానావరణకృత్యం కరోతి, ఋతురపి బీజస్య పరిణామం కరోతి, తదేతేషామవికలానాం ధాతూనాం సమవాయే బీజే రోహిత్యఙ్కురో జాయతే నాన్యథా । తత్ర పృథివీధాతోర్నైవం భవత్యహం బీజస్య సఙ్గ్రహకృత్యం కరోమీతి, యావదృతోర్నైవం భవత్యహం బీజస్య పరిణామం కరోమీతి । అఙ్కురస్యాపి నైవం భవత్యహమేభిః ప్రత్యయైర్నిర్వర్తిత ఇతి । తథాధ్యాత్మికః ప్రతీత్యసముత్పాదో ద్వాభ్యాం కారణాభ్యాం భవతి హేతూపనిబన్ధతః ప్రత్యయోపనిబన్ధతశ్చ । తత్రాస్య హేతూపనిబన్ధో యదిదమవిద్యాప్రత్యయాః సంస్కారా యావజ్జాతిప్రత్యయం జరామరణాదీతి । అవిద్యా చేన్నాభవిష్యన్నైవ సంస్కారా అజనిష్యన్త । ఎవం యావజ్జాతిః । జాతిశ్చేన్నాభవిష్యన్నైవ జరామరణాదయ ఉత్పత్స్యన్త । తత్రావిద్యాయా నైవం భవత్యహం సంస్కారానభినిర్వర్తయామీతి । సంస్కారాణామపి నైవం భవతి వయమవిద్యయా నిర్వర్తితా ఇతి । ఎవం యావజ్జాత్యా అపి నైవం భవత్యహం జరామరణాద్యభినిర్వర్తయామీతి । జరామరణాదీనామపి నైవం భవతి వయం జాత్యాదిభిర్నిర్వర్తితా ఇతి । అథ చ సత్స్వవిద్యాదిషు స్వయమచేతనేషు చేతనాన్తరానధిష్ఠితేష్వపి సంస్కారాదీనాముత్పత్తిః, బీజాదిష్వివ సత్స్వచేతనేషు చేతనాన్తరానధిష్ఠితేష్వప్యఙ్కురాదీనామ్ । ఇదం ప్రతీత్య ప్రాప్యేదముత్పద్యత ఇత్యేతావన్మాత్రస్య దృష్టత్వాచ్చేతనాధిష్ఠానస్యానుపలబ్ధేః । సోఽయమాధ్యాత్మికస్య ప్రతీత్యసముత్పాదస్య హేతూపనిబన్ధః । అథ ప్రత్యయోపనిబన్ధః పృథివ్యప్తేజోవాయ్వాకాశవిజ్ఞానధాతూనాం సమవాయాద్భవతి కాయః । తత్ర కాయస్య పృథివీధాతుః కాఠిన్యం నిర్వర్తయతి । అబ్ధాతుః స్నేహయతి కాయమ్ । తేజోధాతుః కాయస్యాశితపీతే పరిపాచయతి । వాయుధాతుః కాయస్య శ్వాసాది కరోతి । ఆకాశధాతుః కాయస్యాన్తః సుషిరభావం కరోతి । యస్తు నామరూపాఙ్కురమభినిర్వర్తయతి పఞ్చవిజ్ఞానకార్యసంయుక్తం సాస్రవం చ మనోవిజ్ఞానం, సోఽయముచ్యతే విజ్ఞానధాతుః । యదా హ్యాధ్యాత్మికాః పృథివ్యాదిధాతవో భవన్త్యవికలాస్తదా సర్వేషాం సమవాయాద్భవతి కాయస్యోత్పత్తిః । తత్ర పృథివ్యాదిధాతూనాం నైవం భవతి వయం కాయస్య కాఠిన్యాది నిర్వర్తయామ ఇతి । కాయస్యాపి నైవం భవతి జ్ఞానమహమేభిః ప్రత్యయైరభినిర్వర్తిత ఇతి । అథ చ పృథివ్యాదిధాతుభ్యోఽచేతనేభ్యశ్చేతనాన్తరానధిష్ఠితేభ్యోఽఙ్కురస్యేవ కాయస్యోత్పత్తిః । సోఽయం ప్రతీత్యసముత్పాదో దృష్టత్వాన్నాన్యథయితవ్యః । తత్రైతేష్వేవ షట్సు ధాతుషు యైకసంజ్ఞా, పిణ్డసంజ్ఞా, నిత్యసంజ్ఞా, సుఃఖసంజ్ఞా, సత్త్వసంజ్ఞా, పుద్గలసంజ్ఞా, మనుష్యసంజ్ఞా, మాతృదుహితృసంజ్ఞా, అహఙ్కారమమకారసంజ్ఞా, సేయమవిద్యా సంసారానర్థసమ్భారస్య మూలకారణం, తస్యామవిద్యాయాం సత్యాం సంస్కారా రాగద్వేషమోహా విషయేషు ప్రవర్తన్తే । వస్తువిషయా విజ్ఞప్తిర్విజ్ఞానం, విజ్ఞానాచ్చత్వారో రూపిణ ఉపాదానస్కన్ధాస్తన్నామ, తాన్యుపాదాయ రూపమభినిర్వర్తతే । తదైకధ్యమభిసఙ్క్షిప్య నామరూపం నిరుచ్యతే శరీరస్యైవ కలలబుద్బుదాద్యవస్థా నామరూపసంమిశ్రితానీన్ద్రియాణి షడాయతనం, నామరూపేన్ద్రియాణాం త్రయాణాం సన్నిపాతః స్పర్శః, స్పర్శాద్వేదనా సుఖాదికా, వేదనాయాం సత్యాం కర్తవ్యమేతత్సుఖం పునర్మయేత్యధ్యవసానం తృష్ణా భవతి । తతౌపాదానం వాక్కాయచేష్టా భవతి । తతో భవో భవత్యస్మాజ్జన్మేతి భవో ధర్మాధర్మౌ, తద్ధేతుకః స్కన్ధప్రాదుర్భావో జాతిఃజన్మ । జన్మహేతుకా ఉత్తరే జరామరణాదయః । జాతానాం స్కన్ధానాం పరిపాకో జరా । స్కన్ధానాం నాశో మరణమ్ । మ్రియమాణస్య మూఢస్య సాభిషఙ్గస్య పుత్రకలత్రాదావాన్తర్దాహః శోకః । తదుత్థం ప్రలపనం హా మాతః, హా తాత, హా చ మే పుత్రకలత్రాదీతి పరిదేవనా । పఞ్చవిజ్ఞానకార్యసంయుక్తమసాధ్వనుభవనన్దుఃఖమ్ । మానసం చ దుఃఖన్దౌర్మనస్యమ్ । ఎవంజాతీయకాశ్చోపాయాస్త ఉపక్లేశా గృహ్యన్తే । తేఽమీ పరస్పరహేతుకాః, జన్మాదిహేతుకా అవిద్యాదయోఽవిద్యాదిహేతుకాశ్చ జన్మాదయో ఘటీయన్త్రవదనిశమావర్తమానాః సన్తీతి తదేతైరవిద్యాదిభిరాక్షిప్తః సఙ్ఘాత ఇతి । తదేతద్దూషయతి
తన్న కుతః, ఉత్పత్తిమాత్రనిమిత్తత్వాదితి ।
అయమభిసన్ధిః యత్ఖలు హేతూపనిబద్ధం కార్యం తదన్యానపేక్షం హేతుమాత్రాధీనోత్పాదత్వాదుత్పద్యతాం నామ । పఞ్చస్కన్ధసముదాయస్తు ప్రత్యయోపనిబద్ధో న హేతుమాత్రాధీనోత్పత్తిః । అపి తు నానాహేతుసమవధానజన్మా । న చ చేతనమన్తరేణాన్యః సంనిధాపయితాస్తి కారణానామిత్యుక్తమ్ । బీజాదఙ్కురోత్పత్తేరపి ప్రత్యయోపనిబద్ధాయా వివాదాధ్యాసితత్వేన పక్షనిక్షిప్తత్వాత్ , పక్షేణ చ వ్యభిచారోద్భావనాయామతిప్రసఙ్గేన సర్వానుమానోచ్ఛేదప్రసఙ్గాత్ । స్యాదేతత్ । అనపేక్షా ఎవాన్త్యక్షణప్రాప్తాః క్షిత్యాదయోఽఙ్కురమారభన్తే । తేషాం తూపసర్పణప్రత్యయవశాత్పరస్పరసమవధానమ్ । న చైకస్మాదేవ కారణాత్కార్యసిద్ధేః కిమన్యైః కారణైరితి వాచ్యమ్ । కారణచక్రానన్తరం కార్యోత్పాదాత్సిద్ధమిత్యేవ నాస్తి । న చైకోఽపి తత్కారణసమర్థ ఇత్యన్య ఉదాసత ఇతి యుక్తమ్ । నహి తే ప్రేక్షావన్తో యేనైవమాలోచయేయురస్మాసు సమర్థ ఎకోఽపి కార్యే ఇతి కృతం నః సంనిధినేతి । కిన్తూపసర్పణప్రత్యయాధీనపరస్పరసంనిధానోత్పాదా నానుత్పత్తుం నాప్యసంనిధాతుమీశతే । తాంశ్చ సర్వాననపేక్షాన్ ప్రతీత్య కార్యమపి న నోత్పత్తుమర్హతి । నచ స్వమహిమ్నా సర్వే కార్యముత్పాదయన్తోఽపి నానాకార్యాణామీశతే తత్రైవ తేషాం సామర్థ్యాత్ । న చ కారణభేదాత్కార్యభేదః, సామగ్ర్యా ఎకత్వాత్ । తద్భేదస్య చ కార్యనానాత్వహేతుత్వాత్తథా దర్శనాత్ । తన్న । యద్యన్త్యక్షణప్రాప్తా అనపేక్షాః స్వకార్యోపజననే, హన్తానేన క్రమేణ తతః పూర్వే తతః పూర్వే సర్వ ఎవానపేక్షాస్తత్తత్స్వకార్యోపజనన ఇతి కుసూలస్థత్వావిశేషేఽపి యేన బీజక్షణేన కుసూలస్థేన స్వకార్యక్షణపరమ్పరయాఙ్కురోత్పత్తిసమర్థో బీజక్షణో జనయితవ్యః సోఽనపేక్ష ఎవ బీజక్షణః స్వకార్యోపజననే ఎవం సర్వ ఎవ తదనన్తరానన్తరవర్తినో బీజక్షణా అనపేక్షా ఇతి కుసూలనిహితబీజ ఎవ స్యాత్కృతీ కృషీవలః కృతమస్య దుఃఖబహులేన కృషికర్మణా । యేన హి బీజక్షణేన స్వక్షణపరమ్పరయాఙ్కురో జనయితవ్యస్తస్యానపేక్షాసౌ క్షణపరమ్పరా కుసూల ఎవాఙ్కురం కరిష్యతీతి । తస్మాత్పరస్పరాపేక్షా ఎవాన్త్యా వా మధ్యా వా పూర్వే వా క్షణాః కార్యోపజనన ఇతి వక్తవ్యమ్ । యథాహుః “న కిఞ్చిదేకమేకస్మాత్సామగ్ర్యాః సర్వసమ్భవః” ఇతి । తచ్చేదం సమవధానం కారణానాం విన్యాసభేదతత్ప్రయోజనాభిజ్ఞప్రేక్షావత్పూర్వకం దృష్టమితి నాచేతనాద్భవితుమర్హతి । తదిదముక్తమ్
భవేదుపపన్నః సఙ్ఘాతో యది సఙ్ఘాతస్య కిఞ్చిన్నిమిత్తమవగమ్యేతేతి ।
ఇతరేతరప్రత్యయత్వేఽపీతి ।
ఇతరేతరహేతుత్వేఽపీత్యర్థః ।
ఉక్తమభిసన్ధిమవిద్వాన్ పరిచోదయతి
నన్వవిద్యాదిభిరర్థాదాక్షీప్యత ఇతి ।
పరిహరతి
అత్రోచ్యతే, యది తావదితి ।
కిమాక్షేప ఉత్పాదనమ్ , ఆహో జ్ఞాపనమ్ । తత్ర న తావత్కారణమన్యథానుపపద్యమానం కార్యముత్పాదయతి, కిన్తు స్వసామర్థ్యేన । తస్మాజ్జ్ఞాపనం వక్తవ్యమ్ । తథా చ జ్ఞాపితస్యాన్యదుత్పాదకం వక్తవ్యమ్ । తచ్చ స్థిరపక్షేఽపి సత్యపి చ భోక్తర్యధిష్ఠాతారం చేతనమన్తరేణ న సమ్భవతి కిమఙ్గ, పునః క్షణికేషు భావేషు । భోక్తుర్భోగేనాపి కదాచిదాక్షిప్యేత సఙ్ఘాతః, స తు భోక్తాపి నాస్తీతి దూరోత్సారితత్వం దర్శయతి
భోక్తృరహితేష్వితి ।
అపి చ బహవ ఉపకార్యోపకారకభావేన స్థితాః కార్యం జనయన్తి । నచ క్షణికపక్ష ఉపకార్యోపకారకభావోఽస్తి, భావస్యోపకారానాస్పదత్వాత్ । క్షణస్యాభేద్యత్వాదనుపకృతోపకృతత్వాసమ్భవాత్ । కాలభేదేన వా తదుపపత్తౌ క్షణికత్వవ్యాఘాతాత్ । తదిదమాహ
ఆశ్రయాశ్రయిశూన్యేషు చేతి ।
అథాయమభిప్రాయ ఇతి ।
యదా హి ప్రత్యయోపనిబన్ధనః ప్రతీత్యసముత్పాదో భవేత్తదా చేతనోఽధిష్ఠాతాపేక్షేతాపి, న తు ప్రత్యయోపనిబన్ధనోఽపి తు హేతూపనిబన్ధనః । తథాచ కృతమధిష్ఠాత్రా । హేతుః స్వభావత ఎవ కార్యసఙ్ఘాతం కరిష్యతి కేవల ఇతి భావః । అస్తు తావద్యథా కేవలాద్ధేతోః కార్యం నోపజాయత ఇతి, అన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గోఽస్మిన్ పక్ష ఇత్యాశయవానాహ
కథం తమేవేతి ।
సమ్ప్రతి ప్రత్యయోపనిబన్ధనం ప్రతీత్యసముత్పాదమాస్థాయ చోదయతి
అథ మన్యసే సఙ్ఘాతా ఎవేతి ।
అస్థిరా అపి హి భావాః సదా సంహతా ఎవోదయన్తే వ్యయన్తే చ । న పునరితస్తతోఽవస్థితాః కేనచిత్పుఞ్జీక్రియన్తే । తథా చ కృతమత్ర సంహన్త్రా చేతనేనేతి భావః ।
అనాదౌ ఇతి
పరస్పరాశ్రయం నివర్తయతి ।
తదేతద్వికల్ప్య దూషయతి
తథాపి సఙ్ఘాతాదితి ।
స ఖలు సఙ్ఘాతసన్తతివర్తి ధర్మాధర్మాహ్వయః సంస్కారసన్తానో యథాయథం సుఖదుఃఖే జనయన్నాగన్తుకం కఞ్చనానాసాద్య స్వత ఎవ జనయేత్ , ఆసాద్య వా । అనాసాద్యజననే సదైవ సుఖదుఃఖే జనయేత్ , సమర్థస్యానపేక్షస్యాక్షేపాయోగాత్ । ఆసాద్య జననే తదాసాదనకారణం ప్రేక్షావానభ్యుపేయః । తథాచ న ప్రత్యయోపనిబన్ధనః ప్రతీత్యసముత్పాదః । తస్మాదనేనాగన్తుకానపేక్షస్య సన్ధాతసన్తానస్యైవ సదృశజననే విసదృశజననే వా స్వభావ ఆస్థేయః । తథా చ భాష్యోక్తం దూషణమితి ।
అపి చ యద్భోగార్థః సఙ్ఘాతః స్యాదితి ।
అప్రాప్తభోగో హి భోగార్థీ భోగమాప్తుకామస్తత్సాధనే ప్రవర్తత ఇతి ప్రత్యాత్మసిద్ధమ్ । సేయం ప్రవృత్తిర్భోగాదన్యస్మిన్ స్థిరే భోక్తరి భోగతత్సాధనసమయవ్యాపిని కల్ప్యతే నాస్థిరే । నచ భోగాదనన్యస్మిన్ । నహి భోగో భోగాయ కల్పతే నాప్యన్యో భోగాయాన్యస్య । ఎవం మోక్షేఽపి ద్రష్టవ్యమ్ । తత్ర బుభుక్షుముముక్షూ చేత్స్థిరావాస్థీయేయాతాం తదాభ్యుపేతహానమ్ , అస్థైర్యే వా ప్రవృత్తిప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
న తు సఙ్ఘాతః సిధ్యేద్భోక్త్రభావాదితి ।
భోక్త్రభావేన ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః కర్త్రభావః । తతః కర్మాభావాత్సఙ్ఘాతాసిద్ధిరిత్యర్థః ॥ ౧౯ ॥
ఉత్తరోత్పాదే చ పూర్వనిరోధాత్ ।
పూర్వసూత్రేణ సఙ్గతిమస్యాహ
ఉక్తమేతదితి ।
హేతూపనిబన్ధనం ప్రతీత్యసముత్పాదమభ్యుపేత్య ప్రత్యయోపనిబన్ధనః ప్రతీత్యసముత్పాదో దూషితః । సమ్ప్రతి హేతూపనిబన్ధనమపి తం దూషయతీత్యర్థః ।
దూషణమాహ
ఇదమిదానీమితి ।
నిరుధ్యమానస్యేతి ।
న తావద్వైశేషికవన్నిరోధకారణసాంనిధ్యం నిరుధ్యమానతా స్వీక్రియతే వైనాశికైరకారణం వినాశమభ్యుపగచ్ఛద్భిస్తస్యానిష్ఠత్వాద్ । తస్మాద్వినాశగ్రస్తత్వమచిరనిరుద్ధత్వం నిరుధ్యమానత్వం వక్తవ్యమ్ । నిరుద్ధత్వం చ చిరనిరుద్ధత్వం వివక్షితం, తథా చోభయోరప్యభావగ్రస్తత్వాద్ధేతుత్వానుపపత్తిః । శఙ్కతే
అథ భావభూత ఇతి ।
కారణస్య హి కార్యోత్పాదాత్ప్రాక్కాలసత్తాఽర్థవతీ న కార్యకాలా, తదా కార్యస్య సిద్ధత్వేన తత్సిద్ధ్యర్థాయాః సత్తాయా అనుపయోగాదితి భావః । తదేతల్లోకదృష్ట్యా దూషయతి
భావభూతస్యేతి ।
భూత్వా వ్యాపృత్య భావాః ప్రాయేణ హి కార్యం కుర్వన్తో లోకే దృశ్యన్తే । తథా చ స్థిరత్వమ్ , ఇతరథా తు లోకవిరోధ ఇతి । పునః శఙ్కతే
అథ భావ ఎవేతి ।
యథాహుఃఽభూతిర్యేషాం క్రియా సైవ కారకం సైవ చోచ్యతేఽఇతి । భవత్యేవం వ్యాపారవత్తా తథాపి క్షణికస్య న కారణత్వమిత్యాహ
తథాపి నైవోపపద్యతే
క్షణికస్య కారణభావః । మృత్సువర్ణకారణా హి ఘటాదయశ్చ రూచకాదయశ్చ మృత్సువర్ణాత్మానోఽనుభూయన్తే । యది చ న కార్యసమయే కారణం సత్కథం తేషాం తదాత్మనానుభవః । నచ కారణసాదృశ్యం కార్యస్య న తు తాదాత్మ్యమితి వాచ్యమ్ । అసతి కస్యచిద్రూపస్యానుగమే సాదృశ్యస్యాప్యనుపపత్తేః । అనుగమే వా తదేవ కారణం, తథా చ తస్య కార్యతాదాత్మ్యమితి సిద్ధమక్షణికత్వమిత్యర్థః । సర్వథా వైలక్షణ్యే తు హేతుఫలభావస్తన్తుఘటాదావపి ప్రాప్త ఇత్యతిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ
వినైవ వేతి ।
నచ తద్భావభావో నియామకః, తస్యైకస్మిన్ క్షణేఽశక్యగ్రహత్వాత్ , సామాన్యస్య చాకారణత్వాత్ । కారణత్వే వా క్షణికత్వహానేరస్మత్పక్షపాతప్రసఙ్గాచ్చేతి భావః । అపి చోత్పాదనిరోధయోర్వికల్పత్రయేఽపి వస్తునః శాశ్వతత్వప్రసఙ్గ ఇత్యాహ
అపి చోత్పాదనిరోధౌ నామేతి ।
పర్యాయత్వాపాదనేఽపి నిత్యత్వాపాదనం మన్తవ్యమ్ ।
వస్తూత్పాదనిరోధాభ్యామసంసృష్టమితి వస్తునః శాశ్వతత్వప్రసఙ్గః ।
సంసర్గేఽప్యసతా సంసర్గానుపపత్తేః । సత్త్వాభ్యుపగమే శాశ్వతత్వమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । శేషం నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౨౦ ॥
అసతి ప్రతిజ్ఞోపరోధో యౌగపద్యమన్యథా ।
నీలాభాసస్య హి చిత్తస్య నీలాదాలమ్బనప్రత్యయాన్నీలాకారతా । సమనన్తరప్రత్యయాత్పూర్వవిజ్ఞానాద్బోధరూపతా । చక్షుషోఽధిపతిప్రత్యయాద్రూపగ్రహణప్రతినియమః । ఆలోకాత్సహకారిప్రత్యయాద్ధేతోః స్పష్టార్థతా । ఎవం సుఖాదీనామపి చైత్తానాం చిత్తాభిన్నహేతుజానాం చత్వార్యేతాన్యేవ కారణాని । సేయం ప్రతిజ్ఞా చతుర్విధాన్ హేతూన్ ప్రతీత్య చిత్తచైత్తా ఉత్పద్యన్త ఇత్యభావకారణత్వ ఉపరుధ్యేత ।
అథోత్తరక్షణోత్పత్తిం యావత్తావదవతిష్ఠత ఇతి ।
ఉత్పత్తిరుత్పద్యమానాద్భావాదభిన్నా, తథా చ క్షణికత్వహానిరితి ప్రతిజ్ఞాహానిః ॥ ౨౧ ॥
ప్రతిసఙ్ఖ్యాప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధాప్రాప్తిరవిచ్ఛేదాత్ ।
భావప్రతీపా సఙ్ఖ్యా బుద్ధిః ప్రతిసఙ్ఖ్యా, తయా నిరోధః ప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధః । సన్తమిమమసన్తం కరోమీత్యేవమాకారతా చ బుద్ధేర్భావప్రతీపత్వమ్ । ఎతేనాప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధోఽపి వ్యాఖ్యాతః । సన్తానగోచరో వా నిరోధః, సన్తానిక్షణగోచరో వా । న తావత్సన్తానస్య నిరోధః సమ్భవతి । హేతుఫలభావేన హి వ్యవస్థితాః సన్తానిన ఎవోదయవ్యయధర్మాణః సన్తానాః । తత్ర యోఽసావన్త్యః సన్తానీ, యన్నిరోధాత్సన్తానోచ్ఛేదేన భవితవ్యమ్ , స కిం ఫలం కిఞ్చిదారభతే న వా । ఆరభతే చేత్ , నాన్త్యః । తథా చ న సన్తానోచ్ఛేదః । అనారమ్భే తు భవేదన్త్యః సః, కిన్తు స్యాదసన్ , అర్థక్రియాకారితాయాః సత్తాలక్షణస్య విరహాత్ । తదసత్వే తజ్జనకమప్యసజ్జనకత్వేనాసదిత్యనేన క్రమేణాసన్తః సర్వ ఎవ సన్తానిన ఇతి తత్సన్తానో నితరామసన్నితి కస్య ప్రతిసఙ్ఖ్యయా నిరోధః । నచ సభాగానాం సన్తానినాం హేతుఫలభావః సన్తానః, తస్య విసభాగోత్పాదో నిరోధః, విసభాగోత్పాదక ఎవ చ క్షణః సన్తానస్యాన్త్యః । తథాసతి రూపవిజ్ఞానప్రవాహే రసాదివిజ్ఞానోత్పత్తౌ సన్తానోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । కథఞ్చిత్సారూప్యే వా విసభాగేఽప్యన్తతః సత్తయా తదస్తీతి న సన్తానోచ్ఛేదః । తదనేనాభిసన్ధినాహ
సర్వేష్వపి సన్తానేషు సన్తానినామవిచ్ఛిన్నేనహేతుఫలభావేన సన్తానవిచ్ఛేదస్యాసమ్భవాదితి ।
నాపి భావగోచరౌ సమ్భవతః ప్రతిసఙ్ఖ్యాప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధౌ । అత్ర తావదుత్పన్నమాత్రాప్రవృత్తస్య భావస్య న ప్రతిసఙ్ఖ్యానిరోధః సమ్భవతి, తస్య పురుషప్రయత్నాపేక్షాభావాదిత్యస్త్యేవ దూషణం, తథాపి దోషాన్తరముభయస్మిన్నపి నిరోధో బ్రూతే
న హి భావానామితి ।
యతో నిరన్వయో వినాశో న సమ్భవత్యతో నిరూపాఖ్యోఽపి న సమ్భవతి, తేనైవాన్వయినా రూపేణ భావస్య నష్టస్యాప్యుపాఖ్యేయత్వాత్ । నిరన్వయవినాశాభావే హేతుమాహ
సర్వాస్వప్యవస్థాస్వితి ।
యద్యదన్వయిరూపం తత్తత్పరమార్థసద్భావః । అవస్థాస్తు విశేషాఖ్యా ఉపజనాపాయధర్మాణః, తాసాం సర్వాసామనిర్వచనీయతయా స్వతో న పరమార్థసత్త్వమ్ । అన్వయ్యేవ తు రూపం తాసాం తత్త్వమ్ । తస్య చ సర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాన్న వినాశ ఇత్యవస్థావతోఽవినాశాన్నావస్థానాం నిరన్వయో వినాశ ఇతి । తాసాం తత్త్వస్యాన్వయినః సర్వత్రావిచ్ఛేదాత్ । స్యాదేతత్ । మృత్పిణ్డమృద్ఘటమృత్కపాలాదిషు సర్వత్ర మృత్తత్త్వప్రత్యభిజ్ఞానాద్భవత్వేవమ్ । తప్తోపలతలపతితనష్టస్య తూదబిన్దోః కిమస్తి రూపమన్వయి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానం, యేనాస్య న నిరన్వయో నాశః స్యాదిత్యత ఆహ
అస్పష్టప్రత్యభిజ్ఞానాస్వపీతి ।
అత్రాపి తత్తోయం తేజసా మార్తణ్డమణ్డలమమ్బుదత్వాయ నీయత ఇత్యనుమేయం, మృదాదీనామన్వయినామవిచ్ఛేదదర్శనాత్ । శక్యం తత్ర వక్తుమ్ “ఉదబిన్దౌ చ సిన్ధౌ చ తోయభావో న భిద్యతే । వినష్టేఽపి తతో బిన్దావస్తి తస్యాన్వయోఽమ్బుధౌ ॥' తస్మాన్న కశ్చిదపి నిరన్వయో నాశ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౨ ॥
ఉభయథా చ దోషాత్ ।
పరికరః సామగ్రీ సమ్యగ్జ్ఞానస్య యమనియమాదిః శ్రవణమననాదిశ్చ । మార్గాః క్షణికనైరాత్మ్యాదిభావనాః । అతిరోహితమన్యత్ ॥ ౨౩ ॥
ఆకాశే చావిశేషాత్ ।
ఎతద్వ్యాచష్టే
యచ్చ తేషామితి ।
వేదప్రామాణ్యే విప్రతిపన్నానపి ప్రతిశబ్దగుణానుమేయత్వమాకాశస్య వక్తవ్యమ్ । తథాహి జాతిమత్త్వేన సామాన్యవిశేషసమవాయేభ్యో విభక్తస్య శబ్దస్యాస్పర్శత్వే సతి బాహ్యైకేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వేన గన్ధాదివద్గుణత్వమనుమితమ్ । నాయమాత్మగుణో బాహ్యేన్ద్రియగోచరత్వాత్ । అత ఎవ న మనోగుణః, తద్గుణానామప్రత్యక్షత్వాత్ । న పృథివ్యాదిగుణః, తద్గుణగన్ధాదిసాహచర్యానుపలబ్ధేః । తస్మాద్గుణో భూత్వా గన్ధాదివదసాధారణేన్ద్రియగ్రాహ్యో యద్ద్రవ్యమనుమాపయతి తదాకాశం పఞ్చమం భూతం వస్త్వితి ।
అపి చావరణాభావమాకాశమిచ్ఛత ఇతి ।
నిషేధ్యనిషేధాధికరణనిరూపణాధీననిరూపణో నిషేధో నాసత్యధికరణనిరూపణే శక్యో నిరూపయితుమ్ । తచ్చావరణాభావాధికరణమాకాశం వస్త్వితి । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౨౪ ॥
అనుస్మృతేశ్చ ।
విభజతే
అపి చ వైనాశికః సర్వస్య వస్తున ఇతి ।
యస్తు సత్యప్యేతస్మిన్నుపలబ్ధృస్మర్త్రోరన్యత్వేఽపి సమానాయాం సన్తతౌ కార్యకారణభావాత్స్మృతిరుపపత్స్యత ఇతి మన్యమానో న పరితుష్యతి తం ప్రతి ప్రత్యభిజ్ఞాసమాజ్ఞాతప్రత్యక్షవిరోధమాహ
అపి చ దర్శనస్మరణయోః కర్తరీతి ।
తతోఽహమద్రాక్షీదితి ప్రతీయాత్ , అహం స్మరామ్యన్యస్త్వద్రాక్షీదిత్యర్థః । ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యక్షవిరోధప్రపఞ్చస్తూత్తరః ।
ఆ జన్మనః ఆ చోత్తమాదుచ్ఛ్వాసాత్ ।
ఆమరణాదిత్యర్థః । నచ సాదృశ్యనిబన్ధనం ప్రత్యభిజ్ఞానం, పూర్వాపరక్షణదర్శిన ఎకస్యాభావే తదనుపపత్తేః । శఙ్కతే
తేనేదం సదృశమితి ।
అయమర్థః వికల్పప్రత్యయోఽయం, వికల్పశ్చ స్వాకారం బాహ్యతయాధ్యవస్యతి, న తు తత్త్వతః పూర్వాపరౌ క్షణౌ తయోః సాదృశ్యం వా గృహ్ణాతి । తత్కథమేకస్యానేకదర్శినః స్థిరస్య ప్రసఙ్గ ఇతి । నిరాకరోతి
న । తేనేదమితి భిన్నపదార్థోపాదానాదితి ।
నానాపదార్థసమ్భిన్నవాక్యార్థాభాసస్తావదయం వికల్పః ప్రథతే తత్రైతే నానాపదార్థా న ప్రథన్త ఇతి బ్రువాణః స్వసంవేదనం బాధేత । న చైకస్య జ్ఞానస్య నానాకారత్వం సమ్భవతి, ఎకత్వవిరోధాత్ । నచ తావన్త్యేవ జ్ఞానానీతి యుక్తం, తథాసతి ప్రత్యాకారం జ్ఞానానాం సమాప్తేస్తేషాం చ పరస్పరవార్తాజ్ఞానాభావాన్నానేత్యేవ న స్యాత్ । తస్మాత్పూర్వాపరక్షణతత్సాదృశ్యగోచరత్వం జ్ఞానస్య వక్తవ్యమ్ । న చైతత్పూర్వాపరక్షణావస్థాయినమేకం జ్ఞాతారం వినేతి క్షణభఙ్గభఙ్గప్రసఙ్గః । యద్యుచ్యేత అస్త్యేతస్మిన్ వికల్పే తేనేదం సదృశమితి పదద్వయప్రయోగో న త్విహ తత్తేదన్తాస్పదౌ పదార్థౌ తయోశ్చ సాదృశ్యమితి వివక్షితమ్ , అపి త్వేవమాకారతా జ్ఞానస్య కల్పితేతి, తత్రాహ
యదా హి లోకప్రసిద్ధః పదార్థ ఇతి ।
ఎకాధికరణవిప్రతిషిద్ధధర్మద్వయాభ్యుపగమో వివాదః । తత్రైకః స్వపక్షం సాధయత్యన్యశ్చ తత్సాధనం దూషయతి । న చైతత్సర్వమసతి వికల్పానాం బాహ్యాలమ్బనత్వేఽసతి చ లోకప్రసిద్ధపదార్థకత్వే భవితుమర్హతి । జ్ఞానాకారత్వే హి వికల్పప్రతిభాసినాం నిత్యత్వానిత్యత్వాదీనామేకార్థవిషయత్వాభావాత్జ్ఞానానాం చ ధర్మిణాం భేదాన్న విరోధః । నహ్యాత్మనిత్యత్వం బుద్ధ్యనిత్యత్వం చ బ్రువాణౌ విప్రతిపద్యేతే । న చాలౌకికార్థేనానిత్యశబ్దేనాత్మని విభుత్వం వివక్షిత్వానిత్యశబ్దం ప్రయుఞ్జానో లౌకికార్థం నిత్యశబ్దమాత్మని ప్రయుఞ్జానేన విప్రతిపద్యతే । తస్మాదనేన స్వపక్షం ప్రతితిష్ఠాపయిషతా పరపక్షసాధనం చ నిరాచికీర్షతా వికల్పానాం లోకసిద్ధపదార్థకతా బాహ్యాలమ్బనతా చ వక్తవ్యా । యద్యుచ్యేత ద్వివిధో హి వికల్పానాం విషయో గ్రాహ్యశ్చాధ్యవసేయశ్చ । తత్ర స్వాకారో గ్రాహ్యోఽధ్యవసేయస్తు బాహ్యః । తథాచ పక్షప్రతిపక్షపరిగ్రహలక్షణా విప్రతిపత్తిః ప్రసిద్ధపదార్థకత్వం చోపపద్యత ఇత్యత ఆహ
ఎవమేవైషోఽర్థ ఇతి నిశ్చితం యత్తదేవ వక్తవ్యం, తతోఽన్యదుచ్యమానం బహుప్రలాపిత్వమాత్మనః కేవలం ప్రఖ్యాపయేత్ ।
అయమభిసన్ధిః కేయమధ్యవసేయతా బాహ్యస్య । యది గ్రాహ్యతా న ద్వైవిధ్యమ్ । అథాన్యా సోచ్యతాం, ననూక్తా తైరేవ స్వప్రతిభాసేఽనర్థేఽర్థాధ్యవసాయేన ప్రవృత్తిరితి । అథ వికల్పాకారస్య కోఽయమధ్యవసాయః । కిం కరణమాహో యోజనముతారోప ఇతి । న తావత్కరణమ్ । నహ్యన్యదన్యత్కర్తుం శక్యమ్ । నహి జాతు సహస్రమపి శిల్పినో ఘటం పటయితుమీశతే । న చాన్తరం బాహ్యేన యోజయితుమ్ । అపి చ తథాసతి యుక్త ఇతి ప్రత్యయః స్యాత్ । న చాస్తి । ఆరోపోఽపి కిం గృహ్యమాణే బాహ్యే ఉతాగృహ్యమాణే । యది గృహ్యమాణే తదా కిం వికల్పేనాహో తత్సమయజేనావికల్పకేన । న తావద్వికల్పోఽభిలాపసంసర్గయోగ్యగోచరోఽశక్యాభిలాపసమయం స్వలక్షణం దేశకాలాననుగతం గోచరయితుమర్హతి । యథాహుః “అశక్యసమయో హ్యాత్మా సుఖాదీనామనన్యభాక్ । తేషామతః స్వసంవిత్తిర్నాభిజల్పానుషఙ్గిణీ ॥' ఇతి । న చ తత్సమయభావినా నిర్వికల్పకేన గృహ్యమాణే బాహ్యే వికల్పేనాగృహీతే తత్ర వికల్పః స్వాకారమారోపయితుమర్హతి । న హి రజతజ్ఞానాప్రతిభాసిని పురోవర్తిని వస్తుని రజతజ్ఞానేన శక్యం రజతమారోపయితుమ్ । అగృహ్యమాణే తు బాహ్యే స్వాకార ఇత్యేవ స్యాన్న బాహ్య ఇతి । తథా చ నారోపణమ్ । అపి చాయం వికల్పః స్వసంవేదనం సన్తం వికల్పం కిం వస్తుసన్తం స్వాకారం గృహీత్వా పశ్చాద్బాహ్యమారోపయతి, అథ యదా స్వాకారం గృహ్ణాతి తదైవారోపయతి । న తావత్క్షణికతయా క్రమవిరహిణో జ్ఞానస్య క్రమవర్తినీ గ్రహణారోపణే కల్పేతే । తస్మాద్యదైవ స్వాకారమనర్థం గృహ్ణాతి తదైవార్థమారోపయతీతి వక్తవ్యమ్ । న చైతద్యుజ్యతే । స్వాకారో హి స్వసంవేదనప్రత్యక్షతయాతివిశదః । బాహ్యం చారోప్యమాణమవిశదం సత్తతోఽన్యదేవ స్యాన్న తు స్వాకారః సమారోపితః । న చ భేదాగ్రహమాత్రేణ సమారోపాభిధానం, వైశద్యావైశద్యరూపతయా భేదగ్రహస్యోక్తత్వాత్ । అపి చాగృహ్యమాణే చేద్బాహ్యేఽబాహ్యాత్స్వలక్షణాద్భేదాగ్రహణేన తదభిముఖీ ప్రవృత్తిః, హన్త తర్హి త్రైలోక్యత ఎవానేన న భేదో గృహీత ఇతి యత్ర క్వచన ప్రవర్తేతావిశేషాత్ । ఎతేన జ్ఞానాకారస్యైవాలోకస్యాపి బాహ్యత్వసమారోపః ప్రత్యుక్తః । తస్మాత్సుష్ఠూక్తంఽతతోఽన్యదుచ్యమానం బహుప్రలాపిత్వమాత్మనః ఖ్యాపయేత్ఽఇతి । అపి చ సాదృశ్యనిబన్ధనః సంవ్యవహారస్తేనేదం సదృశమిత్యేవమాకారబుద్ధినిబన్ధనో భవేన్న తు తదేవేదమిత్యాకారబుద్ధినిబన్ధన ఇత్యాహ
నచాయం సాదృశ్యాత్సంవ్యవహార ఇతి ।
నను జ్వాలాదిషు సాదృశ్యాదసత్యామపి సాదృశ్యబుద్ధౌ తద్భావావగమనిబన్ధనః సంవ్యహారో దృశ్యతే యథా తథేహాపి భవిష్యతీతి పూర్వాపరితోషేణాహ
భవేదపి కదచిద్బాహ్యవస్తునీతి ।
తథాహివివిధజనసఙ్కీర్ణగోపురేణ పురం నివిశమానం నరాన్తరేభ్య ఆత్మనిర్ధారణాయాసాధారణం చిహ్నం విదధతముపహసన్తి పాశుపతం పృథగ్జనా ఇతి ॥ ౨౫ ॥
నాసతోఽదృష్టత్వాత్ ।
ఇతశ్చానుపపన్నో వైనాశికసమయ ఇతి ।
అస్థిరాత్కార్యోత్పత్తిమిచ్ఛన్తో వైనాశికా అర్థాదభావాదేవ భావోత్పత్తిమాహుః । ఉక్తమేతదధస్తాత్ । నిరపేక్షాత్కార్యోత్పత్తౌ పురుషకర్మవైయర్థ్యమ్ । సాపేక్షతాయాం చ క్షణస్యాభేద్యత్వేనోపకృతత్వానుపపత్తేః, అనుపకారిణి చాపేక్షాభావాదక్షణికత్వప్రసఙ్గః । సాపేక్షత్వానపేక్షత్వయోశ్చాన్యతరనిషేధస్యాన్యతరవిధాననాన్తరీయకత్వేన ప్రకారాన్తరాభావాన్నాస్థిరాద్భావాద్భావోత్పత్తిరితి క్షణికపక్షేఽర్థాదభావాద్భావోత్పత్తిరితి పరిశిష్యత ఇత్యర్థః । న కేవలమర్థాదాపద్యతే, దర్శయన్తి చ
నానుపమృద్య ప్రాదుర్భావాదితి ।
ఎతద్విభజతే
వినష్టాద్ధికిలేతి ।
కిలకారోఽనిచ్ఛాయామ్ ।
కూటస్థాచ్చేత్కారణాత్కార్యముత్పద్యేతాపి సర్వం సర్వత ఉత్పద్యేత ।
అయమభిసన్ధిః కూటస్థో హి కార్యజననస్వభావో వా స్యాదతత్స్వభావో వా । స చేత్కార్యజననస్వభావస్తతో యావదనేన కార్యం కర్తవ్యం తావత్సహసైవ కుర్యాత్ । సమర్థస్య క్షేపాయోగాత్ । అతత్స్వభావే తు న కదాచిదపి కుర్యాత్ । యద్యుచ్యేత సమర్థోఽపి క్రమవత్సహకారిసచివః క్రమేణ కార్యాణి కరోతీతి । తదయుక్తమ్ । వికల్పాసహత్వాత్ । కిమస్య సహకారిణః కఞ్చిదుపకారమాదధతి న వా । అనాధానేఽనుపకారితయా సహకారిణో నాపేక్షేరన్ । ఆధానేఽపి భిన్నమభిన్నం వోపకారమాదధ్యుః । అభేదే తదేవాభిహితమితి కౌటస్థ్యం వ్యాహన్యేత । భేదే తూపకారస్య తస్మిన్ సతి కార్యస్య భావాదసతి చాభావాత్సత్యపి కూటస్థే కార్యానుత్పాదాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాముపకార ఎవ కార్యకారీ న భావ ఇతి నార్థక్రియాకారీ భావః । తదుక్తమ్ “వర్షాతపాభ్యాం కిం వ్యోమ్నశ్చర్మణ్యస్తి తయోః ఫలమ్ । చర్మోపమశ్చేత్సోఽనిత్యః స్వతుల్యశ్చేదసత్ఫలః ॥' ఇతి । తథా చాకిఞ్చిత్కరాదపి చేత్కూటస్థాత్కార్యం జాయేత, సర్వం సర్వస్మాజ్జాయేతేతి సూక్తమ్ । ఉపసంహరతి
తస్మాదభావగ్రస్తేభ్య ఇతి ।
తత్రేదముచ్యతే । నాసతోఽదృష్టత్వాదితి ।
నాభావాత్కార్యోత్పత్తిః । కస్మాత్ । అదృష్టత్వాత్ । నహి శశవిషాణాదఙ్కురాదీనాం కార్యాణాముత్పత్తిర్దృశ్యతే । యది త్వభావాద్భావోత్పత్తిః స్యాత్తతోఽభావత్వావిశేషాత్శశవిషాణాదిభ్యోఽప్యఙ్కురోత్పత్తిః । నహ్యభావో విశిష్యతే । విశేషణయోగే వా సోఽపి భావః స్యాన్న నిరూపాఖ్య ఇత్యర్థః । విశేషణయోగమభావస్యాభ్యుపేత్యాహ
నాప్యభావః కస్యచిదుత్పత్తిహేతురితి ।
అపి చ యద్యేనానన్వితం న తత్తస్య వికారః, యథా ఘటశరావోదఞ్చానాదయో హేమ్నానన్వితా న హేమవికారాః । అనన్వితాశ్చైతే వికారా అభావేన । తస్మాన్నాభావవికారాః । భావవికారస్తు తే, భావస్య తేనాన్వితత్వాదిత్యాహ
అభావాచ్చ భావోత్పత్తావితి ।
అభావకారణవాదినో వచనమనుభాష్య దూషయతి
యత్తూక్తమితి ।
స్థిరోఽపి భావః క్రమవత్సహకారిసమవధానాత్క్రమేణ కార్యాణి కరోతి । న చానుపకారకాః సహకారిణః । స చాస్య సహకారిభిరాధీయమానా ఉపకారో న భిన్నో నాప్యభిన్నః । కిన్త్వనిర్వాచ్య ఎవ । అనిర్వాచ్యాచ్చ కార్యమప్యనిర్వాచ్యమేవ జాయతే । న చైతావతా స్థిరస్యాకారణత్వం, తదుపాదానత్వాత్కార్యస్య, రజ్జూపాదానత్వమివ భుజఙ్గస్యేత్యుక్తమ్ । తథా చ శ్రుతిః “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪ ) ఇతి । అపిచ యేఽపి సర్వతో విలక్షణాని స్వలక్షణాని వస్తుసన్త్యాస్థిషత, తేషామపి కిమితి బీజజాతీయేభ్యోఽఙ్కురజాతీయాన్యేవ జాయన్తే కార్యాణి, నతు క్రమేలకజాతీయాని । నహి బీజాద్బీజాన్తరస్య వా క్రమేలకస్య వాత్యన్తవైలక్షణ్యే కశ్చిద్విశేషః । నచ బీజాఙ్కురత్వే సామాన్యే పరమార్థసతీ, యేనైతయోర్భావికః కార్యకారణభావో భవేత్ । తస్మాత్కాల్పనికాదేవ స్వలక్షణోపాదానాద్బీజజాతీయాత్తథావిధస్యైవాఙ్కురజాతీయస్యోత్పత్తినియమ ఆస్థేయః । అన్యథా కార్యహేతుకానుమానోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । దిఙ్మాత్రస్య సూచితమ్ । ప్రపఞ్చస్తు బ్రహ్మతత్త్వసమీక్షాన్యాయకణికయోః కృత ఇతి నేహ ప్రతన్యతే విస్తరభయాత్ ॥ ౨౬ ॥
ఉదాసీనానామపి చైవం సిద్ధిః ।
భాష్యమస్య సుగమమ్ ॥ ౨౭ ॥
నాభావ ఉపలబ్ధేః ।
పూర్వాధికరణసఙ్గతిమాహ
ఎవమితి ।
బాహ్యార్థవాదిభ్యో విజ్ఞానమాత్రవాదినాం సుగతాభిప్రేతతయా విశేషమాహ
కేషాఞ్చిత్కిలేతి ।
అథ ప్రమాతా ప్రమాణం ప్రమేయం ప్రమితిరితి హి చతసృషు విధాసు తత్త్వపరిసమాప్తిరాసామన్యతమాభావేఽపి తత్త్వస్యావ్యవస్థానాత్ । తస్మాదనేన విజ్ఞానస్కన్ధమాత్రం తత్త్వం వ్యవస్థాపయతా చతస్రో విధా ఎషితవ్యాః, తథాచ న విజ్ఞానస్కన్ధమాత్రం తత్త్వమ్ । నహ్యస్తి సమ్భవో విజ్ఞానమాత్రం చతస్రో విధాశ్చేత్యత ఆహ
తస్మింశ్చ విజ్ఞానవాదే బుద్ధ్యారూఢేన రూపేణేతి ।
యద్యప్యనుభవాన్నాన్యోఽనుభావ్యోఽనుభవితానుభవనం, తథాపి బుద్ధ్యారూఢేన బుద్ధిపరికల్పితేనాన్తస్థ ఎవైష ప్రమాణప్రమేయఫలవ్యవహారః ప్రమాతృవ్యవహారశ్చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । న పారమార్థిక ఇత్యర్థః । ఎవం చ న సిద్ధసాధనమ్ । న హి బ్రహ్మవాదినో నీలాద్యాకారాం విత్తిమభ్యుపగచ్ఛన్తి, కిన్త్వనిర్వచనీయం నీలాదీతి । తథాహి స్వరూపం విజ్ఞానస్యాసత్యాకారయుక్తం ప్రమేయం ప్రమేయప్రకాశనం ప్రమాణఫలం, తత్ప్రకాశనశక్తిః ప్రమాణమ్ । బాహ్యవాదినోరపి వైభాషికసౌత్రాన్తికయోః కాల్పనిక ఎవ ప్రమాణఫలవ్యవహారోఽభిమత ఇత్యాహ
సత్యపి బాహ్యేఽర్థ ఇతి ।
భిన్నాధికరణత్వే హి ప్రమాణఫలయోస్తద్భావో న స్యాత్ । నహి ఖదిరగోచరే పరశౌ పలాశే ద్వైధీభావో భవతి । తస్మాదనయోరైకాధికరణ్యం వక్తవ్యమ్ । కథం చ తద్భవతి । యది జ్ఞానస్థే ఎవ ప్రమాణఫలే భవతః । న చ జ్ఞానం స్వలక్షణమనంశమంశాభ్యాం వస్తుసద్భ్యాం యుజ్యతే । తదేవ జ్ఞానమజ్ఞానవ్యావృత్తికల్పితజ్ఞానత్వాంశం ఫలమ్ । అశక్తివ్యావృత్తిపరికల్పితాత్మానాత్మప్రకాశనశక్త్యంశం ప్రమాణమ్ । ప్రమేయం త్వస్య బాహ్యమేవ । ఎవం సౌత్రాన్తికసమయేఽపి । జ్ఞానస్యార్థసారూప్యమనీలాకారవ్యావృత్త్యా కల్పితనీలాకారత్వం ప్రమాణం వ్యవస్థాపనహేతుత్వాత్ । అజ్ఞానవ్యావృత్తికల్పితం చ జ్ఞానత్వం ఫలం వ్యవస్థాప్యత్వాత్ । తథా చాహుః “నహి విత్తిసత్తైవ తద్వేదనా యుక్తా, తస్యాః సర్వత్రావిశేషాత్ । తాం తు సారూప్యమావిశత్సరూపయత్తద్ఘటయేత్” ఇతి । ప్రశ్నపూర్వకం బాహ్యార్థాభావ ఉపపత్తీరాహ
కథం పునరవగమ్యత ఇతి ।
స హి విజ్ఞానాలమ్బనత్వాభిమతో బాహ్యోఽర్థః పరమాణుస్తావన్న సమ్భవతి । ఎకస్థూలనీలాభాసం హి జ్ఞానం న పరమసూక్ష్మపరమాణ్వాభాసమ్ । న చాన్యాభాసమన్యగోచరం భవితుమర్హతి । అతిప్రసఙ్గేన సర్వగోచరతయా సర్వసర్వజ్ఞత్వప్రసఙ్గాత్ । న చ ప్రతిభాసధర్మః స్థౌల్యమితి యుక్తమ్ । వికల్పాసహత్వాత్ । కిమయం ప్రతిభాసస్య జ్ఞానస్య ధర్మ ఉత ప్రతిభాసనకాలేఽర్థస్య ధర్మః । యది పూర్వః కల్పః, అద్ధా, తథాసతి హి స్వాంశాలమ్బనమేవ విజ్ఞానమభ్యుపేతం భవతి । ఎవం చ కః ప్రతికూలీభవత్యనుకూలమాచరతి । ద్వితీయ ఇతి చేత్ । తథా హి రూపపరిమాణవ ఎవ నిరన్తరముత్పన్నా ఎకవిజ్ఞానోపారోహిణః స్థౌల్యమ్ । న చాత్ర కస్యచిద్భ్రాన్తతా । నహి న తే రూపపరమాణవః । నచ న నిరన్తరముత్పన్నాః । న చైకవిజ్ఞానానుపారోహిణః । తేన మా భూన్నీలత్వాదివత్పరమాణుధర్మః, ప్రత్యేకం పరమాణుష్వభావాత్ । ప్రతిభాసదశాపన్నానాం తు తేషాం భవిష్యతి బహుత్వాదివత్సాంవృతం స్థౌల్యమ్ । యథాహుః “గ్రహేఽనేకస్య చైకేన కిఞ్చిద్రూపం హి గృహ్యతే । సాంవృతం ప్రతిభాసస్థం తదేకాత్మన్యసమ్భవాత్ ॥ ౧ ॥ నచ తద్దర్శనం భ్రాన్తం నానావస్తుగ్రహాద్యతః । సాంవృతం గ్రహణం నాన్యన్న చ వస్తుగ్రహో భ్రమః ॥ ౨ ॥' ఇతి । తన్న । నైరన్తర్యావభాసస్య భ్రాన్తత్వాత్ । గన్ధరసస్పర్శపరమాణ్వన్తరితా హి తే రూపపరమాణవో న నిరన్తరాః తస్మాదారాత్సాన్తరేషు వృక్షేష్వేకధనవనప్రత్యయవదేష స్థూలప్రత్యయః పరమాణుషు సాన్తరేషు భ్రాన్త ఎవేతి పశ్యామః । తస్మాత్కల్పనాపోఢత్వేఽపి భ్రాన్తత్వాద్ఘటాదిప్రత్యయస్య పీతశఙ్ఖాదిజ్ఞానవన్న ప్రత్యక్షతా పరమాణుగోచరత్వాభ్యుపగమే । తదిదముక్తమ్ , న తావత్పరమాణవః స్తమ్భాదిప్రత్యయపరిచ్ఛేద్యా భవితుమర్హన్తి । నాపి తత్సమూహా వా స్తమ్భాదయోఽవయవినః । తేషామభేదే పరమాణుభ్యః పరమాణవ ఎవ । తత్ర చోక్తం దూషణమ్ । భేదే తు గవాశ్వస్యేవాత్యన్తవైలక్షణ్యమితి న తాదాత్మ్యమ్ । సమవాయశ్చ నిరాకృత ఇతి । ఎవం భేదాభేదవికల్పేన జాతిగుణకర్మాదీనపి ప్రత్యాచక్షీత । తస్మాద్యద్యత్ప్రతిభాసతే తస్య సర్వస్య విచారాసహత్వాత్ , అప్రతిభాసమానసద్భావే చ ప్రమాణాభావాన్న బాహ్యాలమ్బనాః ప్రత్యయా ఇతి । అపి చ న తావద్విజ్ఞానమిన్ద్రియవన్నిలీనమర్థం ప్రత్యక్షయితుమర్హతి । నహి యథేన్ద్రియమర్థవిషయం జ్ఞానం జనయత్యేవం విజ్ఞానమపరం విజ్ఞానం జనయితుమర్హతి । తత్రాపి సమానత్వాదనుయోగస్యానవస్థాప్రసఙ్గాత్ । న చార్థాధారం ప్రాకట్యలక్షణం ఫలమాధాతుముత్సహతే । అతీతానాగతేషు తదసమ్భవాత్ । నహ్యస్తి సమ్భవోఽప్రత్యుత్పన్నో ధర్మీ ధర్మాశ్చాస్య ప్రత్యుత్పన్నా ఇతి । తస్మాజ్జ్ఞానస్వరూపప్రత్యక్షతైవార్థప్రత్యక్షతాభ్యుపేయా । తచ్చానాకారం సదాజానతో భేదాభావాత్కథమర్థభేదం వ్యవస్థాపయేదితి తద్భేదవ్యవస్థాపనాయాకారభేదోఽస్యైషితవ్యః । తదుక్తమ్ “న హి విత్తిసత్తైవ తద్వేదనా యుక్తా, తస్యాః సర్వత్రావిశేషాత్ । తాం తు సారూప్యమావిశత్సరూపయత్తద్ఘటయేత్” ఇతి । ఎకశ్చాయమాకారోఽనుభూయతే । స చేద్విజ్ఞానస్య నార్థసద్భావే కిఞ్చన ప్రమాణమస్తీత్యాహ
అపిచానుభవమాత్రేణ సాధారణాత్మనో జ్ఞానస్యేతి ।
అపి చ సహోపలమ్భనియమాదితి ।
యద్యేన సహ నియతసహోపలమ్భనం తత్తతో న భిద్యతే, యథైకస్మాచ్చన్ద్రమసో ద్వితీయశ్చన్ద్రమాః । నియతసహోపలమ్భశ్చార్థో జ్ఞానేనేతి వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధిః । నిషేధ్యో హి భేదః సహోపలమ్భానియమేన వ్యాప్తో యథా భిన్నావశ్వినౌ నావశ్యం సహోపలభ్యేతే కదాచిదభ్రాపిధానేఽన్యతరస్యైకస్యోపలబ్ధేః । సోఽయమిహ భేదవ్యాపకానియమవిరూద్ధో నియమ ఉపలభ్యమానస్తద్వ్యాప్యం భేదం నివర్తయతీతి । తదుక్తమ్ “సహోపలమ్భనియమాదభేదో నీలతద్ధియోః । భేదశ్చ భ్రాన్తివిజ్ఞానైర్ద్దృశ్యతేన్దావివాద్వయే ॥' ఇతి । స్వప్నాదివచ్చేదం ద్రష్టవ్యమ్ । యో యః ప్రత్యయః స సర్వో బాహ్యానాలమ్బనః, యథా స్వప్నమాయాదిప్రత్యయః, తథా చైష వివాదాధ్యాసితః ప్రత్యయ ఇతి స్వభావహేతుః । బాహ్యానాలమ్బనతా హి ప్రత్యయత్వమాత్రానుబన్ధినీ వృక్షతేవ శింశపాత్వమాత్రానుబన్ధినీతి తన్మాత్రానుబన్ధిని నిరాలమ్బనత్వే సాధ్యే భవతి ప్రత్యయత్వం స్వభావహేతుః । అత్రాన్తరే సౌత్రాన్తికశ్చోదయతి
కథం పునరసతి బాహ్యేఽర్థే నీలమిదం పీతమిత్యాదిప్రత్యయవైచిత్ర్యముపపద్యతే ।
స హి మేనే యే యస్మిన్ సత్యపి కాదాచిత్కాస్తే సర్వే తదతిరిక్తహేతుసాపేక్షాః, యథా వివక్షత్యజిగమిషతి మయి వచనగమనప్రతిభాసాః ప్రత్యయాశ్చేతనసన్తానాన్తరసాపేక్షాః । తథా చ వివాదాధ్యాసితాః సత్యప్యాలయవిజ్ఞానసన్తానే షడపి ప్రవృత్తిప్రత్యయా ఇతి స్వభావహేతుః । యశ్చాసావాలయవిజ్ఞానసన్తానాతిరిక్తః కాదాచిత్కప్రవృత్తిజ్ఞానభేదహేతుః స బాహ్యోఽర్థమితి । వాసనాపరిపాకప్రత్యయకాదాచిత్కత్వాత్కదాచిదుత్పాద ఇతి చేత్ । నన్వేకసన్తతిపతితానామాలయవిజ్ఞానానాం తత్ప్రవృత్తివిజ్ఞానజననశక్తిర్వాసనా, తస్యాశ్చ స్వకార్యోపజనం ప్రత్యాభిముఖ్యం పరిపాకస్తస్య చ ప్రత్యయః స్వసన్తానవర్తీ పూర్వక్షణః సన్తానాన్తరాపేక్షానభ్యుపగమాత్ , తథాచ సర్వేఽప్యాలయసన్తానపతితాః పరిపాకహేతవో భవేయుః । న వా కశ్చిదపి, ఆలయసన్తానపాతిత్వావిశేషాత్ । క్షణభేదాచ్ఛక్తిభేదస్తస్య చ కాదాచిత్కత్వాత్కార్యకాదాచిత్కత్వమితి చేత్ । నన్వేవమేకస్యైవ నీలజ్ఞానోపజనసామర్థ్యం తత్ప్రబోధసామర్థ్యం చేతి క్షణాన్తరస్యైతన్న స్యాత్ । సత్త్వే వా కథం క్షణభేదాత్సామర్థ్యభేద ఇత్యాలయసన్తానవర్తినః సర్వే సమర్థా ఇతి సమర్థహేతుసద్భావే కార్యక్షేపానుపపత్తేః । స్వసన్తానమాత్రాధీనత్వే నిషేధ్యస్య కాదాచిత్కత్వస్య విరుద్ధం సదాతనత్వం తస్యోపలబ్ధ్యా కాదాచిత్కత్వం నివర్తమానం హేత్వన్తరాపేక్షత్వే వ్యవతిష్ఠత ఇతి ప్రతిబన్ధసిద్ధిః । నచ జ్ఞానసన్తానాన్తరనిబన్ధనత్వం సర్వేషామిష్యతే ప్రవృత్తివిజ్ఞానానాం విజ్ఞానవాదిభిరపి తు కస్యచిదేవ విచ్ఛిన్నగమనవచనప్రతిభాసస్య ప్రవృత్తివిజ్ఞానస్య । అపి చ సత్త్వాన్తరసన్తాననిమిత్తత్వే తస్యాపి సదా సంనిధానాన్న కాదాచిత్కత్వం స్యాత్ । న హి సత్త్వాన్తరసన్తానస్య దేశతః కాలతో వా విప్రకర్షసమ్భవః । విజ్ఞానవాదే విజ్ఞానాతిరిక్తదేశానాభ్యుపగమాదమూర్తత్వాచ్చ విజ్ఞానానామదేశాత్మకత్వాత్సంసారస్యాదిమత్త్వప్రసఙ్గేనాపూర్వసత్త్వప్రాదుర్భావానభ్యుపగమాచ్చ న కాలతోఽపి విప్రకర్షసమ్భవః । తస్మాదసతి బాహ్యేఽర్థే ప్రత్యయవైచిత్ర్యానుపపత్తేరస్త్యానుమానికో బాహ్యార్థ ఇతి సౌత్రాన్తికాః ప్రతిపేదిరే, తాన్నిరాకరోతి
వాసనావైచిత్ర్యాదిత్యాహ
విజ్ఞానవాదీ । ఇదమత్రాకూతమ్ స్వసన్తానమాత్రప్రభవత్వేఽపి ప్రత్యయకాదాచిత్కత్వోపపత్తౌ సన్దిగ్ధవిపక్షవ్యావృత్తికత్వేన హేతురనైకాన్తికః । తథాహి బాహ్యనిమిత్తకత్వేఽపి కథం కదాచిత్నీలసంవేదనం కదాచిత్పీతసంవేదనమ్ । బాహ్యనీలపీతసంనిధానాసంనిధానాభ్యామితి చేత్ । అథ పీతసంనిధానేఽపి కిమితి నీలజ్ఞానం న భవతి, పీతజ్ఞానం భవతి । తత్ర తస్య సామర్థ్యాదసామర్థ్యాచ్చేతరస్మిన్నితి చేత్ । కుతః పునరయం సామర్థ్యాసామర్థ్యభేదః । హేతుభేదాదితి చేత్ । ఎవం తర్హి క్షణానామపి స్వకారణభేదనిబన్ధః శక్తిభేదో భవిష్యతి । సన్తానినో హి క్షణాః కార్యభేదహేతవస్తే చ ప్రతికార్యం భిద్యన్తే చ । న చ సన్తానో నామ కశ్చిదేక ఉత్పాదకః క్షణానాం యదభేదాత్క్షణా న భిద్యేరన్ । ననూక్తం న క్షణభేదాభేదాభ్యాం శక్తిభేదాభేదౌ, భిన్నానామపి క్షణానామేకసామర్థ్యోపలబ్ధేః । అన్యథైక ఎవ క్షణే నీలజ్ఞానజననసామర్థ్యమితి న భూయో నీలజ్ఞానాని జాయేరన్ । తత్సమర్థస్యాతీతత్వాత్ , క్షణాన్తరాణాం చాసామర్థ్యాత్ । తస్మాత్క్షణభేదేఽపి న సామర్థ్యభేదః, సన్తానభేదే తు సామర్థ్యం భిద్యత ఇతి । తన్న । యది భిన్నానాం సన్తానానాం నైకం సామర్థ్యం, హన్త తర్హి నీలసన్తానానామపి మిథో భిన్నానాం నైకమస్తి నీలాకారాధానసామర్థ్యమితి సంనిధానేఽపి నీలసన్తానాన్తరస్య న నీలజ్ఞానముపజాయేత । తస్మాత్సన్తానాన్తరాణామివ క్షణాన్తరాణామపి స్వకారణభేదాధీనోపజనానాం కేషాఞ్చిదేవ సామర్థ్యభేదః కేషాఞ్చిన్నేతి వక్తవ్యమ్ । తథా చైకాలయజ్ఞానసన్తానపతితేషు కస్యచిదేవ జ్ఞానక్షణస్య స తాదృశః సామర్థ్యాతిశయో వాసనాపరనామా స్వప్రత్యయాసాదితః । యతో నీలాకారం ప్రవృత్తివిజ్ఞానం జాయతే న పీతాకారమ్ । కస్యచిత్తు స తాదృశో యతః పీతాకారం జ్ఞానం న నీలాకారమితి వాసనావైచిత్ర్యాదేవ స్వప్రత్యయాసాదితాజ్జ్ఞానవైచిత్ర్యసిద్ధేర్న తదతిరిక్తార్థసద్భావే కిఞ్చనాస్తి ప్రమాణమితి పశ్యామః । ఆలయవిజ్ఞానసన్తానపతితమేవాసంవిదితం జ్ఞానం వాసనా తద్వైచిత్ర్యాన్నీలాద్యనుభవవైచిత్ర్యం, పూర్వనీలాద్యనుభవవైచిత్ర్యాచ్చ వాసనావైచిత్ర్యమిత్యనాదితానయోర్విజ్ఞానవాసనయోః । తస్మాన్న పరస్పరాశ్రయదోషసమ్భవో బీజాఙ్కురసన్తానవదితి । అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామపి వాసనావైచిత్ర్యస్యైవ జ్ఞానవైచిత్ర్యహేతుతా నార్థవైచిత్ర్యస్యేత్యాహ
అపి చాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామితి ।
ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః । నాభావ ఉపలబ్ధేరితి ।
న ఖల్వభావో బాహ్యస్యార్థస్యాధ్యవసాతుం శక్యతే । స హ్యుపలమ్భాభావాద్వాధ్యవసీయేత, సత్యప్యుపలమ్భే తస్య బాహ్యావిషయత్వాద్వా, సత్యపి బాహ్యవిషయత్వే బాహ్యార్థబాధకప్రమాణసద్భావాద్వా । న తావత్సర్వథోపలమ్భాభావ ఇతి ప్రశ్నపూర్వకమాహ
కస్మాత్ । ఉపలబ్ధేరితి ।
నహి స్ఫుటతరే సర్వజనీన ఉపలమ్భే సతి తదభావః శక్యో వక్తుమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం పక్షమవలమ్బతే
నను నాహమేవం బ్రవీమీతి ।
నిరాకరోతి
బాఢమేవం బ్రవీషి ।
ఉపలబ్ధిగ్రాహిణా హి సాక్షిణోపలబ్ధిర్గృహ్యమాణా బాహ్యవిషయత్వేనైవ గృహ్యతే నోపలబ్ధిమాత్రమిత్యర్థః । అతశ్చ ఇతి వక్ష్యమాణోపపత్తిపరామర్శః । తృతీయం పక్షమాలమ్బతే
నను బాహ్యస్యార్థస్యాసమ్భవాదితి ।
నిరాకరోతి
నాయం సాధురధ్యవసాయ ఇతి ।
ఇదమత్రాకూతమ్ ఘటపటాదయో హి స్థూలా భాసన్తే న తు పరమసూక్ష్మాః । తత్రేదం నానాదిగ్దేశవ్యాపిత్వలక్షణం స్థౌల్యం యద్యపి జ్ఞానాకారత్వేనావరణానావరణలక్షణేన విరుద్ధధర్మసంసర్గేణ యుజ్యతే జ్ఞానోపాధేరనావృతత్వాదేవ తథాపి తద్దేశత్వాతద్దేశత్వకమ్పాకమ్పత్వరక్తారక్తత్వలక్షణైర్విరుద్ధధర్మసంసర్గైరస్య నానాత్వం ప్రసజ్యమానం జ్ఞానాకారత్వేఽపి న శక్యం శక్రేణాపి వారయితుమ్ । వ్యతిరేకావ్యతిరేకవృత్తివికల్పౌ చ పరమాణోరంశవత్త్వం చోపపాదితాని వైశేషికపరీక్షాయామ్ । తస్మాద్బాహ్యార్థవన్న జ్ఞానేఽపి స్థౌల్యసమ్భవః । న చ తావత్పరమాణ్వాభాసమేకజ్ఞానమ్ , ఎకస్య నానాత్మత్వానుపపత్తేః । ఆకారాణాం వా జ్ఞానతాదాత్మ్యాదేకత్వప్రసఙ్గాత్ । న చ యావన్త ఆకారాస్తావన్త్యేవ జ్ఞానాని, తావతాం జ్ఞానానాం మిథో వార్తానభిజ్ఞతయా స్థూలానుభవాభావప్రసఙ్గాత్ । న చ తత్పృష్ఠభావీ సమస్తజ్ఞానాకారసఙ్కలనాత్మక ఎకః స్థూలవికల్పో విజృమ్భత ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తస్యాపి సాకారతయా స్థౌల్యాయోగాత్ । యథాహ ధర్మకీర్తిః “తస్మాన్నార్థే న చ జ్ఞానే స్థూలాభాసస్తదాత్మనః । ఎకత్ర ప్రతిషిద్ధత్వాద్బహుష్వపి న సమ్భవః ॥' ఇతి । తస్మాద్భవతాపి జ్ఞానాకారం స్థౌల్యం సమర్థయమానేనప్రమాణప్రవృత్త్యప్రవృత్తిపూర్వకౌ సమ్భవాసమ్భవావాస్థేయౌ । తథా చేదన్తాస్పదమశక్యం జ్ఞానాద్భిన్నం బాహ్యమపహ్నోతుమితి । యచ్చ జ్ఞానస్య ప్రత్యర్థం వ్యవస్థాయై విషయసారూప్యమాస్థితం, నైతేన విషయోఽపహ్నోతుం శక్యః, అసత్యర్థే తత్సారూప్యస్య తద్వ్యవస్థాయాశ్చానుపపత్తేరిత్యాహ
న చ జ్ఞానస్య విషయసారూప్యాదితి ॥
యశ్చ సహోపలమ్భనియమ ఉక్తః సోఽపి వికల్పం న సహతే । యది జ్ఞానార్థయోః సాహిత్యేనోపలమ్భస్తతో విరుద్ధో హేతుర్నాభేదం సాధయితుమర్హతి, సాహిత్యస్య తద్విరుద్ధభేదవ్యాప్తత్వాదభేదే తదనుపపత్తేః । అథైకోపలమ్భనియమః । న ఎకత్వస్యావాచకః సహశబ్దః । అపి చ కిమేకత్వేనోపలమ్భ ఆహో ఎక ఉపలమ్భో జ్ఞానార్థయోః । న తావదేకత్వేనోపలమ్భ ఇత్యాహ
బహిరుపలబ్ధేశ్చ విషయస్య ।
అథైకోపలమ్భనియమః, తత్రాహ
అత ఎవ సహోపలమ్భనియమోఽపి ప్రత్యయవిషయయోఽరుపాయోపేయభావహేతుకో నాభేదహేతుక ఇత్యవగన్తవ్యమ్ ।
యథా హి సర్వం చాక్షుషం ప్రభారూపానువిద్ధం బుద్ధిబోధ్యం నియమేన మనుజైరుపలభ్యతే, న చైతావతా ఘటాదిరూపం ప్రభాత్మకం భవతి, కిన్తు ప్రభోపాయత్వాన్నియమః, ఎవమిహాప్యాత్మసాక్షికానుభవోపాయత్వాదర్థస్యైకోపలమ్భనియమ ఇతి । అపి చ యత్రైకవిజ్ఞానగోచరౌ ఘటపటౌ తత్రార్థభేదం విజ్ఞానభేదం చాద్యవస్యన్తి ప్రతిపత్తారః । న చైతదైకాత్మ్యేఽవకల్పత ఇత్యాహ
అపిచ ఘటజ్ఞనం పటజ్ఞానమితి ।
తథార్థాభేదేఽపి విజ్ఞానభేదదర్శనాన్న విజ్ఞానాత్మకత్వమర్థస్యేత్యాహ
తథా ఘటదర్శనం ఘటస్మరణమితి ।
అపి చ స్వరూపమాత్రపర్యవసితం జ్ఞానం జ్ఞానాన్తరవార్తానభిజ్ఞమితి యయోర్భేదస్తే ద్వే న గృహీతే ఇతి భేదోఽపి తద్గతో న గృహీత ఇతి । ఎవం క్షణికశూన్యానాత్మత్వాదయోఽప్యనేకప్రతిజ్ఞాహేతుదృష్టాన్తజ్ఞానభేదసాధ్యాః । ఎవం స్వమసాధారణమన్యతో వ్యావృత్తం లక్షణం యస్య తదపి యద్వ్యావర్తతే యతశ్చ వ్యావర్తతే తదనేకజ్ఞానసాధ్యమ్ । ఎవం సామాన్యలక్షణమపి విధిరూపమన్యాపోహరూపం వానేకజ్ఞానగమ్యమ్ । ఎవం వాస్యవాసకభావోఽనేకజ్ఞానసాధ్యః । ఎవమవిద్యోపప్లవవశేన యత్సదసద్ధర్మత్వం యథా నీలమితి సద్ధర్మః, నరవిషాణమిత్యసద్ధర్మః, అమూర్తమితి సదసద్ధర్మః । శక్యం హి శశవిషాణమమూర్తం వక్తుమ్ । శక్యం చ విజ్ఞానమమూర్తం వక్తుమ్ । యథోక్తమ్ “అనాదివాసనోద్భూతవికల్పపరినిష్ఠితః । శబ్దార్థస్త్రివిధో ధర్మో భావాభావోభయాశ్రయః ॥”(ప్రమాణవార్తికమ్ ౩-౨౦౪) ఇతి । ఎవం మోక్షప్రతిజ్ఞా చ యో ముచ్యతే యతశ్చ ముచ్యతే యేన ముచ్యతే తదనేకజ్ఞానసాధ్యా । ఎవం విప్రతిపన్నం ప్రతిపాదయితుం ప్రతిజ్ఞేతి యత్ప్రతిపాదయతి యేన ప్రతిపాదయతి యశ్చ పురుషః ప్రతిపాద్యతే యశ్చ ప్రతిపాదయతి తదనేకజ్ఞానసాధ్యేత్యసత్యేకస్మిన్ననేకార్థజ్ఞానప్రతిసన్ధాతరి నోపపద్యతే । తత్సర్వం విజ్ఞానస్య స్వాంశాలమ్బనేఽనుపపన్నమిత్యాహ
అపి చ ద్వయోర్విజ్ఞానయోః పూర్వోత్తరకాలయోరితి ।
అపి చ భేదాశ్రయః కర్మఫలభావో నాభిన్నే జ్ఞానే భవితుమర్హతి । నో ఖలు ఛిదా ఛిద్యతే కిన్తు దారు । నాపి పాకః పచ్యతేఽపి తు తణ్డులాః । తదిహాపి న జ్ఞానం స్వాంశేన జ్ఞేయమాత్మని వృత్తివిరోధాదపి తు తదతిరిక్తోఽర్థః, పాచ్యా ఇవ తణ్డులాః పాకాతిరిక్తా ఇతి । భూమిరచనాపూర్వకమాహ
కిఞ్చాన్యత్ । విజ్ఞానం విజ్ఞానమిత్యభ్యుపగచ్ఛేతేతి ।
చోదయతి
నను విజ్ఞానస్య స్వరూపవ్యతిరిక్తగ్రాహ్యత్వ ఇతి ।
అయమర్థః స్వరూపాదతిరిక్తమర్థం చేద్విజ్ఞానం గృహ్ణాతి తతస్తదప్రత్యక్షం సన్నర్థం ప్రత్యక్షయితుమర్హతి । న హి చక్షురివ తన్నిలీనమర్థే కఞ్చనాతిశయమాధత్తే, యేనార్థమప్రత్యక్షం సత్ప్రత్యక్షయేత్ । అపితు తత్ప్రత్యక్షతైవార్థప్రత్యక్షతా । యథాహుః “అప్రత్యక్షోపలమ్భస్య నార్థదృష్టిః ప్రసిధ్యతి” ఇతి । తచ్చేత్జ్ఞానాన్తరేణ ప్రతీయేత తదప్రతీతం నార్థవిషయం జ్ఞానమపరోక్షయితుమర్హతి । ఎవం తత్తదిత్యనవస్థా తస్మాదనవస్థాయా బిభ్యతా వరం స్వాత్మని వృత్తిరాస్థితా । అపిచ యథా ప్రదీపో న దీపాన్తరమపేక్షతే, ఎవం జ్ఞానమపి న జ్ఞానాన్తరమపేక్షితుమర్హతి సమత్వాదితి । తదేతత్పరిహరతి
తదుభయమప్యసత్ । విజ్ఞానగ్రహణమాత్ర ఎవ విజ్ఞానసాక్షిణో గ్రహణాకాఙ్క్షానుత్పాదాదనవస్థాశఙ్కానుపపత్తేః ।
అయమర్థః సత్యమప్రత్యక్షస్యోపలమ్భస్య నార్థదృష్టిః ప్రసిధ్యతి, న తూపలబ్ధారం ప్రతి తత్ప్రత్యక్షత్వాయోపలమ్భాన్తరం ప్రార్థనీయమ్ , అపితు తస్మిన్నిన్ద్రియార్థసంనికర్షాదన్తఃకరణవికారభేద ఉత్పన్నమాత్ర ఎవ ప్రమాతురర్థశ్చోపలమ్భశ్చ ప్రత్యక్షౌ భవతః । అర్థో హి నిలీనస్వభావః ప్రమాతారం ప్రతి స్వప్రత్యక్షత్వాయాన్తఃకరణవికారభేదమనుభవమపేక్షతే, అనుభవస్తు జడోఽపి స్వచ్ఛతయా చైతన్యబిమ్బోద్గ్రహణాయ నానుభవాన్తరమపేక్షతే, యేనానవస్థా భవేత్ । నహ్యస్తి సమ్భవోఽనుభవ ఉత్పన్నశ్చ, న చ ప్రమాతుః ప్రత్యక్షో భవతి, యథా నీలాదిః । తస్మాద్యథా ఛేత్తా ఛిదయా ఛేద్యం వృక్షాది వ్యాప్నోతి, న తు ఛిదా ఛిదాన్తరేణ, నాపి ఛిదైవ ఛేత్రీ, కిన్తు స్వత ఎవ దేవదత్తాదిః, యథా వా పక్తా పాక్యం పాకేన వ్యాప్నోతి నను పాకం పాకాన్తరేణ, నాపి పాక ఎవ పక్తా కిన్తు స్వత ఎవ దేవదేత్తాదిః, ఎవం ప్రమాతా ప్రమేయం నీలాది ప్రమయా వ్యాప్నోతి న తు ప్రమాం ప్రమాన్తరేణ, నాపి ప్రమైవ ప్రమాత్రీ, కిన్తు స్వత ఎవ ప్రమాయాః ప్రమాతా వ్యాపకః । న చ ప్రమాతరి కూటస్థనిత్యచైతన్యే ప్రమాపేక్షాసమ్భవో యతః ప్రమాతుః ప్రమాయాః ప్రమాత్రన్తరాపేక్షాయామనవస్థా భవేత్ । తస్మాత్సుష్ఠూక్తం “విజ్ఞానగ్రహణమాత్ర ఎవ విజ్ఞానసాక్షిణః ప్రమాతుః కూటస్థనిత్యచైతన్యస్య గ్రహణాకాఙ్క్షానుత్పాదాత్” ఇతి । యదుక్తం “సమత్వాదవభాస్యావభాసకభావానుపపత్తేః” ఇతి । తత్రాహ
సాక్షిప్రత్యయయోశ్చ స్వభావవైషమ్యాదుపలబ్ధ్రుపలభ్యభావోపపత్తేః ।
మా భూత్జ్ఞానయోః సామ్యేన గ్రాహ్యగ్రాహకభావః । జ్ఞాతృజ్ఞానయోస్తు వైషమ్యాదుపపద్యత ఎవ । గ్రాహ్యత్వం చ జ్ఞానస్య న గ్రాహకక్రియాజనితఫలశాలితయా యథా బాహ్యార్థస్య, ఫలే ఫలాన్తరానుపపత్తేః । యథాహుః “న సంవిదర్యతే ఫలత్వాత్” ఇతి । అపి తు ప్రమాతారం ప్రతి స్వతఃసిద్ధప్రకటతయా । గ్రాహ్యోఽప్యర్థః ప్రమాతారం ప్రతి సత్యాం సంవిది ప్రకటః సంవిదపి ప్రకటా । యథాహురన్యేనాస్యాః కర్మభావో విద్యతే ఇతి । స్యాదేతత్ యత్ప్రకాశతే తదన్యేన ప్రకాశ్యతే యథా జ్ఞానార్థౌ తథా చ సాక్షితి నాస్తి ప్రత్యయసాక్షిణోర్వైషమ్యమిత్యత ఆహ
స్వయంసిద్ధస్య చ సాక్షిణోఽప్రత్యాఖ్యేయత్వాత్ ।
తథాహి - అస్య సాక్షిణః సదాసన్దిగ్ధావిపరీతస్య నిత్యసాక్షాత్కారతానాగన్తుకప్రకాశత్వే ఘటతే । తథాహిప్రమాతా సన్దిహానోఽప్యసన్దిగ్ధో విపర్యస్యన్నప్యవిపరీతః పరోక్షమర్థముత్ప్రేక్షమాణోఽప్యపరోక్షః స్మరన్నప్యనుభవికః ప్రాణభృన్మాత్రస్య । న చైతదన్యాధీనసంవేదనత్వే ఘటతే । అనవస్థాప్రసఙ్గశ్చోక్తః । తస్మాత్స్వయంసిద్ధతాస్యానిచ్ఛతాప్యప్రత్యాఖ్యేయా ప్రమాణమా్ర్గాయత్తత్వాదితి । కిఞ్చోక్తేన క్రమేణ జ్ఞానస్య స్వయమవగన్తృత్వాభావాత్ప్రమాతురనభ్యుపగమే చ ప్రదీపవద్విజ్ఞానమవభాసకాన్తరనిరపేక్షం స్వయమేవ ప్రథత ఇతి బ్రువతాప్రమాణగమ్యం విజ్ఞానమనవగన్తృకమిత్యుక్తం స్యాత్ । శిలాఘనమధ్యస్థప్రదీపసహస్రప్రథనవత్ । అవగన్తుశ్చేత్కస్యచిదపి న ప్రకాశతే కృతమవగమేన స్వయమ్ప్రకాశేనేతి । విజ్ఞానమేవావగన్త్రితి మన్వానః శఙ్కతే
బాఢమేవమ్ । అనుభవరూపత్వాదితి ।
న ఫలస్య కర్తృత్వం కర్మత్వం వాస్తీతి ప్రదీపవత్కర్త్రన్తరమేషితవ్యం, తథా చ న సిద్ధసాధనమితి పరిహరతి
న । అన్యస్యావగన్తురితి ।
నను సాక్షిస్థానేఽస్త్వస్మదభిమతమేవ విజ్ఞానం తథా చ నామ్న్యేవ విప్రతిపత్తిర్నార్థ ఇతి శఙ్కతే
సాక్షిణోఽవగన్తుః స్వయంసిద్ధతాముపక్షిపతా అభిప్రేయతా స్వయం ప్రథతే విజ్ఞానమిత్యేష ఎవేతి ।
నిరాకరోతి
నేతి ।
భవన్తి హి విజ్ఞానస్యోత్పాదాదయో ధర్మా అభ్యుపేతాస్తథా చాస్య ఫలతయా నావగన్తృత్వం, కర్తృఫలభావస్యైకత్ర విరోధాత్ । కిన్తు ప్రదీపాదితుల్యతేత్యర్థః ॥ ౨౮ ॥
వైధర్మ్యాచ్చ న స్వప్నాదివత్ ।
బాధాబాధౌ వైధర్మ్యమ్ । స్వప్నప్రత్యయో బాధితో జాగ్రత్ప్రత్యయశ్చాబాధితః । త్వయాపి చావశ్యం జాగ్రత్ప్రత్యయస్యాబాధితత్వమాస్థేయం, తేన హి స్వప్నప్రత్యయో బాధితో మిథ్యేత్యవగమ్యతే । జాగ్రత్ప్రత్యయస్య తు బాధ్యత్వే స్వప్నప్రత్యయస్యాసౌ న బాధకో భవేత్ । నహి బాధ్యమేవ బాధకం భవితుమర్హతి । తథా చ న స్వప్నప్రత్యయో మిథ్యేతి సాధ్యవికలో దృష్టాన్తః స్యాత్స్వప్నవదితి । తస్మాద్బాధాబాధాభ్యాం వైధర్మ్యాన్న స్వప్నప్రత్యయదృష్టాన్తేన జాగ్రత్ప్రత్యయస్య శక్యం నిరాలమ్బనత్వమధ్యవసాతుమ్ ।
నిద్రాగ్లానమితి ।
కరణదోషాభిధానమ్ । మిథ్యాత్వాయ వైధర్మ్యాన్తరమాహ
అపి చ స్మృతిరేవేతి ।
సంస్కారమాత్రజం హి విజ్ఞానం స్మృతిః । ప్రత్యుత్పన్నేన్ద్రియసమ్ప్రయోగలిఙ్గశబ్దసారూప్యాన్యథానుపపద్యమానయోగ్యప్రమాణానుత్పత్తిలక్షణసామగ్రీప్రభవం తు జ్ఞానముపలబ్ఘిః । తదిహ నిద్రాణస్య సామగ్ర్యన్తరవిరహాత్సంస్కారః పరిశిష్యతే, తేన సంస్కారజత్వాత్స్మృతిః, సాపి చ నిద్రాదోషాద్విపరీతావర్తమానమపి పిత్రాది వర్తమానతయా భాసయతి । తేన స్మృతేరేవ తావదుపలబ్ధేర్విశేషస్తస్యాశ్చ స్మృతేర్వైపరీత్యమితి । అతో మహదన్తరమిత్యర్థః । అపి చ స్వతఃప్రామాణ్యే సిద్ధే జాగ్రత్ప్రత్యయానాం యథార్థత్వమనుభవసిద్ధం నానుమానేనాన్యథయితుం శక్యమ్ , అనుభవవిరోధేన తదనుత్పాదాత్ । అబాధితవిషయతాప్యనుమానోత్పాదసామగ్రీగ్రాహ్యతయా ప్రమాణమ్ । న చ కారణాభావే కార్యముత్పత్తుమర్హతీత్యాశయవానాహ
అపి చానుభవవిరోధప్రసఙ్గాదితి ॥ ౨౯ ॥
న భావోఽనుపలబ్ధేః ।
యథాలోకదర్శనం చాన్వయవ్యతిరేకావనుశ్రియమాణావర్థ ఎవోపలబ్ధేర్భవతో నార్థానపేక్షాయాం వాసనాయామ్ । వాసనాయా అప్యర్థోపలబ్ధ్యధీనత్వదర్శనాదిత్యర్థః । అపి చాశ్రయాభావాదపి న లౌకికీ వాసనోపపద్యతే । న చ క్షణికమాలయవిజ్ఞానం వాసనాధారో భవితుమర్హతి । ద్వయోర్యుగపదుత్పద్యమానయోః సవ్యదక్షిణశృఙ్గవదాధారాధేయభావాభావాత్ । ప్రాగుత్పన్నస్య చాధేయోత్పాదసమయేఽసతః క్షణికత్వవ్యాఘాత ఇత్యాశయవానాహ
అపి చ వాసనా నామేతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౩౦ ॥
క్షణికత్వాచ్చ ।
స్యాదేతత్ । యది సాకారం విజ్ఞానం సమ్భవతి బాహ్యశ్చార్థః స్థూలసూక్ష్మవికల్పేనాసమ్భవీ హన్తైవమర్థజ్ఞానే సత్త్వేన తావద్విచారం న సహేతే । నాప్యసత్త్వేన, అసతో భాసనాయోగాత్ । నోభయత్వేన, విరోధాత్సదసతోరేకత్రానుపపత్తేః । నాప్యనుభయత్వేన, ఎకనిషేధస్యేతరవిధాననాన్తరీయకత్వాత్ । తస్మాద్విచారాసహత్వమేవాస్తు తత్త్వం వస్తూనామ్ । యథాహుః “ఇదం వస్తు బలాయాతం యద్వదన్తి విపశ్చితః । యథా యథార్థాశ్చిన్త్యన్తే వివిచ్యన్తే తథా తథా ॥' ఇతి ॥ న క్వచిదపి పక్షే వ్యవతిష్ఠన్త ఇత్యర్థః । తదేతన్నిరాచికీర్షురాహ
శూన్యవాదిపక్షస్తు సర్వప్రమాణవిప్రతిషిద్ధ ఇతి తన్నిరాకరణాయ నాదరః క్రియతే ।
లౌకికాని హి ప్రమాణాని సదసత్త్వగోచరాణి । తైః ఖలు సత్సదితి గృహ్యమాణం యథాభూతమవిపరీతం తత్త్వం వ్యవస్థాప్యతే । అసచ్చాసదితి గృహ్యమాణం యథాభూతమవిపరీతం తత్త్వం వ్యవస్థాప్యతే । సదసతోశ్చ విచారాసహత్వం వ్యవస్థాపయతా సర్వప్రమాణవిప్రతిషిద్ధం వ్యవస్థాపితం భవతి । తథా చ సర్వప్రమాణవిప్రతిషేధాన్నేయం వ్యవస్థోపపద్యతే । యద్యుచ్యేత తాత్త్వికం ప్రామాణ్యం ప్రమాణానామనేన విచారేణ వ్యుదస్యతే న సాంవ్యవహారికమ్ । తథాచ భిన్నవిషయత్వాన్న సర్వప్రమాణవిప్రతిషేధ ఇత్యత ఆహ
నహ్యేయం సర్వప్రమాణప్రసిద్ధో లోకవ్యవహారోఽన్యత్తత్త్వమనధిగమ్య శక్యతేఽపహ్నోతుమ్ ।
ప్రమాణాని హి స్వగోచరే ప్రవర్తమానాని తత్త్వమిదమిత్యేవ ప్రవర్తన్తే । అతాత్త్వికత్వం తు తద్గోచరస్యాన్యతో బాధకాదవగన్తవ్యమ్ । న పునః సాంవ్యవహారికం నః ప్రామాణ్యం న తు తాత్త్వికమిత్యేవ ప్రవర్తన్తే । బాధకం చాతాత్త్వికత్వమేషాం తద్గోచరవిపరీతతత్త్వోపదర్శనేన దర్శయేత్ । యథా శుక్తికేయం న రజతం మరీచయో న తోయమేకశ్చన్ద్రో న చన్ద్రద్వయమిత్యాది, తద్వదిహాపి సమస్తప్రమాణగోచరవిపరీతతత్త్వాన్తరవ్యవస్థాపనేనాతాత్త్వికత్వమేషాం ప్రమాణానాం బాధకేన దర్శనీయం న త్వవ్యవస్థాపితతత్త్వాన్తరేణ ప్రమాణాని శక్యాని బాధితుమ్ । విచారాసహత్వం వస్తూనాం తత్త్వం వ్యవస్థాపయద్బాధకమతాత్త్వికత్వం ప్రమాణానాం దర్శయతీతి చేత్ , కిం పునరిదం విచారాసహత్వం వస్తు యత్తత్త్వమభిమతం, కిం తద్వస్తు పరమార్థతః సదాదీనామన్యతమత్కేవలం విచారం న సహతే, అథ విచారాసహత్వేన నిస్తత్త్వమేవ । తత్ర పరమార్థతః సదాదీనామన్యతమద్విచారం న సహత ఇతి విప్రతిషిద్ధమ్ । న సహతే చేన్న సదాదీనామన్యతమత్ । అన్యతమచ్చేత్కథం న విచారం సహతే । అథ నిస్తత్త్వం చేత్కథమన్యతమత్తత్త్వమవ్యవస్థాప్య శక్యమేవం వక్తుమ్ । న చ నిస్తత్త్వతైవ తత్త్వం భావానామ్ । తథా సతి హి తత్త్వాభావః స్యాత్ । సోఽపి చ విచారం న సహత ఇత్యుక్తం భవద్భిః । అపి చారోపితం నిషేధనీయమ్ । ఆరోపశ్చ తత్త్వాధిష్ఠానో దృష్టో యథా శుక్తికాదిషు రజతాదేః । న చేత్కిఞ్చిదస్తి తత్త్వం కస్య కస్మిన్నారోపః । తస్మాన్నిష్ప్రపఞ్చం పరమార్థసద్బ్రహ్మానిర్వాచ్యప్రపఞ్చాత్మనారోప్యతే, తచ్చ తత్త్వం వ్యవస్థాప్యాతాత్త్వికత్వేన సాంవ్యవహారికత్వం ప్రమాణానాం బాధకేనోపపద్యత ఇతి యుక్తముత్పశ్యామః ॥ ౩౧ ॥
సర్వథానుపపత్తేశ్చ ।
విభజతే
కిం బహునా ఉక్తేన యథాయథాగ్రన్థతోఽర్థతశ్చ అయం వైనాశికసమయ ఇతి ।
గ్రన్థతస్తావత్పశ్యనాతిష్ఠనామిద్ధపోషధాద్యసాధుపదప్రయోగః । అర్థతశ్చ నైరాత్మ్యమభ్యుపేత్యాలయవిజ్ఞానం సమస్తవాసనాధారమభ్యుపగచ్ఛన్నక్షరమాత్మానమభ్యుపైతి । ఎవం క్షణికత్వమభ్యుపేత్య “ఉత్పాదాద్వా తథాగతానామనుత్పాదాద్వా స్థితైవైషాం ధర్మాణాం ధర్మతా ధర్మస్థితితా” ఇతి నిత్యతాముపైతీత్యాది బహూన్నేతవ్యమితి ॥ ౩౨ ॥
నైకస్మిన్నసమ్భవాత్ ।
నిరస్తో ముక్తకచ్ఛానాం సుగతానాం సమయః । వివసనానాం సమయ ఇదానీం నిరస్యతే । తత్సమయమాహ సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యామ్ ।
సప్త చైషాం పదార్థాః సంమతా ఇతి ।
తత్ర సఙ్క్షేపమాహ
సఙ్క్షేపతస్తు ద్వావేవ పదార్థావితి ।
బోధాత్మకో జీవో జడవర్గస్త్వజీవ ఇతి । యథాయోగం తయోర్జీవాజీవయోరిమమపరం ప్రపఞ్చమాచక్షతే । తమాహ
పఞ్చాస్తికాయా నామేతి ।
సర్వేషామప్యేషామవాన్తరప్రభేదానితి ।
జీవాస్తికాయస్త్రిధా బద్ధో ముక్తో నిత్యసిద్ధశ్చేతి । పుద్గలాస్తికాయః షోఢా పృథివ్యాదీని చత్వారి భూతాని స్థావరం జఙ్గమం చేతి ధర్మాస్తికాయః ప్రవృత్త్యనుమేయోఽధర్మాస్తికాయః స్థిత్యనుమేయః । ఆకాశాస్తికాయో ద్వేధా లోకాకాశోఽలోకాకాశశ్చ । తత్రోపర్యుపరి స్థితానాం లోకానామన్తర్వర్తీ లోకాకాశస్తేషాముపరి మోక్షస్థానమలోకాకాశః । తత్ర హి న లోకాః సన్తి । తదేవం జీవాజీవపదార్థౌ పఞ్చధా ప్రపఞ్చితౌ । ఆస్త్రవసంవరనిర్జరాస్త్రయః పదార్థాః ప్రవృత్తిలక్షణాః ప్రపఞ్చ్యన్తే । ద్విధా ప్రవృత్తిః సమ్యఙ్మిథ్యా చ । తత్ర మిథ్యా ప్రవృత్తిరాస్రవః । సమ్యక్ప్రవృత్తీ తు సంవరనిర్జరౌ । ఆస్రావయతి పురుషం విషయేష్వితీన్ద్రియప్రవృత్తిరాస్రవః । ఇన్ద్రియద్వారా హి పౌరుషం జ్యోతిర్విషయాన్ స్పృశద్రూపాదిజ్ఞానరూపేణ పరిణమత ఇతి । అన్యే తు కర్మాణ్యాస్రవమాహుః । తాని హి కర్తారమభివ్యాప్య స్రవన్తి కర్తారమనుగచ్ఛన్తీత్యాస్రవః । సేయం మిథ్యాప్రవృత్తిరనర్థహేతుత్వాత్ । సంవరనిర్జరౌ చ సమ్యక్ప్రవృత్తీ । తత్ర శమదమాదిరూపా ప్రవృత్తిః సంవరః । సా హ్యాస్రవస్రోతసో ద్వారం సంవృణోతాతి సంవర ఉచ్యతే । నిర్జరస్త్వనాదికాలప్రవృత్తికషాయకలుషపుణ్యాపుణ్యప్రహాణహేతుస్తప్తశిలారోహణాదిః । స హి నిఃశేషం పుణ్యాపుణ్యం సుఖదుఃఖోపభోగేన జరయతీతి నిర్జరః । బన్ధోఽష్టవిధం కర్మ । తత్ర ఘాతికర్మ చతుర్విధమ్ । తద్యథాజ్ఞానావరణీయం దర్శనావరణీయం మోహనీయమన్తరాయమితి । తథా చత్వార్యఘాతికర్మాణి । తద్యథా వేదనీయం నామికం గోత్రికమాయుష్కం చేతి । తత్ర సమ్యగ్జ్ఞానం న మోక్షసాధనం, నహి జ్ఞానాద్వస్తుసిద్ధిరతిప్రసఙ్గాదితి విపర్యయో జ్ఞానావరణీయం కర్మోచ్యతే । ఆర్హతదర్శనాభ్యాసాన్న మోక్ష ఇతి జ్ఞానం దర్శనావరణీయం కర్మ । బహుషు విప్రతిషిద్ధేషు తీర్థకరైరుపదర్శితేషు మోక్షమార్గేషు విశేషానవధారణం మోహనీయం కర్మ । మోక్షమార్గప్రవృత్తానాం తద్విఘ్నకరం విజ్ఞానమన్తరాయం కర్మ । తానీమాని శ్రేయోహన్తృత్వాద్ధాతికర్మాణ్యుచ్యన్తే । అఘాతీని కర్మాణి, తద్యథా వేదనీయం కర్మ శుక్లపుద్గలవిపాకహేతుః, తద్ధి బన్ధోఽపి న నిఃశ్రేయసపరిపన్థి తత్త్వజ్ఞానావిఘాతకత్వాత్ । శుక్లపుద్గలారమ్భకవేదనీయకర్మానుగుణం నామికం కర్మ, తద్ధి శుక్లపుద్గలస్యాద్యావస్థాం కలలబుద్ధుదాదిమారభతే । గోత్రికమవ్యాకృతం తతోఽప్యాద్యం శక్తిరూపేణావస్థితమ్ । ఆయుష్కం త్వాయుః కాయతి కథయత్యుత్పాదనద్వారేత్యాయుష్కమ్ । తాన్యేతాని శుక్లపుద్గలాద్యాశ్రయత్వాదఘాతీని కర్మాణి । తదేతత్కర్మాష్టకం పురుషం బధ్నాతీతి బన్ధః । విగలితసమస్తక్లేశతద్వాసనస్యానావరణజ్ఞానస్య సుఖైకతానస్యాత్మన ఉపరి దేశావస్థానం మోక్ష ఇత్యేకే । అన్యే తూర్ధ్వగమనశీలో హి జీవో ధర్మాధర్మాస్తికాయేన బద్ధస్తద్విమోక్షాద్యదూర్ధ్వం గచ్ఛత్యేవ స మోక్ష ఇతి । త ఎతే సప్తపదార్థా జీవాదయః సహావాన్తరప్రభేదైరుపన్యస్తాః । తత్ర సర్వత్ర చేమం సప్తభఙ్గీనయం నామ న్యాయమవతారయన్తి, స్యాదస్తి, స్యాన్నాస్తి, స్యాదస్తి చ నాస్తి చ, స్యాదవక్తవ్యః, స్యాదస్తి చావక్తవ్యశ్చ, స్యాన్నాస్తి చావక్తవ్యశ్చ, స్యాదస్తి చ నాస్తి చావక్తవ్యశ్చేతి । స్యాచ్ఛబ్దః ఖల్వయం నిపాతస్తిఙన్తప్రతిరూపకోఽనేకాన్తద్యోతీ । యథాహుః “వాక్యేష్వనేకాన్తద్యోతీ గమ్యం ప్రతివిశేషణమ్ । స్యాన్నిపాతోర్ఽథయోగిత్వాత్తిఙన్తప్రతిరూపకః ॥' ఇతి । యది పునరయమనేకాన్తద్యోతకః స్యాచ్ఛబ్దో న భవేత్స్యాదస్తీతివాక్యే స్యాత్పదమనర్థకం స్యాత్తదిదముక్తమ్ “అర్థయోగిత్వాత్” ఇతి । అనైకాన్తద్యోతకత్వే తు స్యాదస్తి కథఞ్చిదస్తీతి స్యాత్పదాత్కథఞ్చిదర్థోఽస్తీత్యనేనానుక్తః ప్రతీయత ఇతి నానర్థక్యమ్ । తథా చ “స్యాద్వాదః సర్వథైకాన్తత్యాగాత్కింవృత్తచిద్విధేః । సప్తభఙ్గనయాపేక్షోహేయాదేయవిశేషకృత్ ॥' కింవృత్తే ప్రత్యయే ఖల్వయం చిన్నిపాతవిధినా సర్వథైకాన్తత్యాగాత్సప్తస్వేకాన్తేషు యో భఙ్గస్తత్ర యో నయస్తదపేక్షః సన్ హేయోపాదేయభేదాయ స్యాద్వాదః కల్పతే । తథాహి యది వస్త్వస్త్యేవేత్యేవైకాన్తతస్తత్సర్వథా సర్వదా సర్వత్ర సర్వాత్మనాస్త్యేవేతి న తదీప్సాజిహాసాభ్యాం క్వచిత్కదాచిత్కథఞ్చిత్కశ్చిత్ప్రవర్తేత నివర్తేత వా ప్రాప్తాప్రాపణీయత్వాత్ , హేయహానానుపపత్తేశ్చ । అనైకాన్తపక్షే తు క్వచిత్కదాచిత్కస్యచిత్కథఞ్చిత్సత్త్వే హానోపాదానే ప్రేక్షావతాం కల్పేతే ఇతి । తమేనం సప్తభఙ్గీనయం దూషయతి
నైకస్మిన్నసమ్భవాత్ ।
విభజతే
న హ్యేకస్మిన్ధర్మణి పరమార్థసతి పరమార్థసతాంయుగపత్సత్త్వాదీనాం ధర్మాణాం పరస్పరపరిహారస్వరూపాణాం సమావేశః సమ్భవతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - సత్యం యదస్తి వస్తుతస్తత్సర్వథా సర్వదా సర్వత్ర సర్వాత్మనా నిర్వచనీయేన రూపేణాస్త్యేవ న నాస్తి, యథా ప్రత్యగాత్మా । యత్తు క్వచిత్కథఞ్చిత్కదాచిత్కేనచిదాత్మనాస్తీత్యుచ్యతే, యథా ప్రపఞ్చః, తద్వ్యవహారతో న తు పరమార్థతః, తస్య విచారాసహత్వాత్ । న చ ప్రత్యయమాత్రం వాస్తవత్వం వ్యవస్థాపయతి, శుక్తిమరుమరీచికాదిషు రజతతోయాదేరపి వాస్తవత్వప్రసఙ్గాత్ । లౌకికానామబాధేన తు తద్వ్యవస్థాయాం దేహాత్మాభిమానస్యాప్యబాధేన తాత్త్వికత్వే సతి లోకాయతమతాపాతేన నాస్తికత్వప్రసఙ్గాత్ । పణ్డితరూపాణాం తు దేహాత్మాభిమానస్య విచారతో బాధనం ప్రపఞ్చస్యాప్యనైకాన్తస్య తుల్యమితి । అపి చ సదసత్త్వయోః పరస్పరవిరుద్ధత్వేన సముచ్చయాభావే వికల్పః । న చ వస్తుని వికల్పః సమ్భవతి । తస్మాత్స్థాణుర్వా పురుషో వేతి జ్ఞానవత్సప్తత్వపఞ్చత్వనిర్ధారణస్య ఫలస్య నిర్ధారయితుశ్చ ప్రమాతుస్తత్కరణస్య ప్రమాణస్య చ తత్ప్రమేయస్య చ సప్తత్వపఞ్చత్వస్య సదసత్త్వసంశయే సాధు సమర్థితం తీర్థకరత్వమృషేమేణాత్మనః । నిర్ధారణస్య చైకాన్తసత్త్వే సర్వత్ర నానేకాన్తవాద ఇత్యాహ
య ఎతే సప్త పదార్థా ఇతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౩౩ ॥
ఎవం చాత్మాకార్త్స్న్యమ్ ।
ఎవం చేతి చేన సముచ్చయం ద్యోతయతి । శరీరపరిమాణత్వే హ్యాత్మనోఽకృత్స్నత్వం పరిచ్ఛిన్నత్వమ్ । తథా చానిత్యత్వమ్ । యే హి పరిచ్ఛిన్నాస్తే సర్వేఽనిత్యా యథా ఘటాదయస్తథా చాత్మేతి । తదేతదాహ
యథైకస్మిన్ధర్మిణీతి ।
ఇదం చాపరమకృత్స్నత్వేన సూత్రితమిత్యాహ
శరీరాణాం చానవస్థితపరిమాణత్వాదితి ।
మనుష్యకాయపరిమాణో హి జీవో న హస్తికాయం కృత్స్నం వ్యాప్తుమర్హత్యల్పత్వాదిత్యాత్మనః కృత్స్నశరీరావ్యాపిత్వాదకార్త్స్న్యమ్ , తథా చ న శరీరపరిమాణత్వమితి । తథా హస్తిశీరరం పరిత్యజ్య యదా పుత్తికాశరీరో భవతి తదా న తత్ర కృత్స్నః పుత్తికాశరీరే సంమీయేతేత్యకార్త్స్న్యమాత్మనః । సుగమమన్యత్ । చోదయతి
స్యాదేతత్ । అనన్తావయవ ఇతి ।
యథా హి ప్రదీపో ఘటమహాహర్మ్యోదరవర్తీ సఙ్కోచవికాశవానేవం జీవోఽపి పుత్తికాహస్తిదేహయోరిత్యర్థః ।
తదేతద్వికల్ప్య దూషయతి
తేషాం పునరనన్తానామితి ।
న తావత్ప్రదీపోఽత్ర నిదర్శనం భవితుమర్హతి, అనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । విశరారవో హి ప్రదీపావయవాః, ప్రదీపశ్చావయవీ ప్రతిక్షణముత్పత్తినిరోధధర్మా, తస్మాదనిత్యత్వాత్తస్య నాస్థిరో జీవస్తదవయవాశ్చాభ్యుపేతవ్యాః । తథా చ వికల్పద్వయోక్తం దూషణమితి । యచ్చ జీవావయవానామానన్త్యముదితం తదనుపపన్నతరమిత్యాహ
అపి చ శరీరమాత్రేతి ॥ ౩౪ ॥
శఙ్కాపూర్వం సూత్రాన్తరమవతారయతి
అథ పర్యాయేణేతి ।
తత్రాప్యుచ్యతే
న చ పర్యాయాదప్యవిరోధో వికారాదిభ్యః ।
కర్మాష్టకముక్తం జ్ఞానావరణీయాది । కిం చాత్మనో నిత్యత్వాభ్యుపగమే ఆగచ్ఛతామపగచ్ఛతాం చావయవానామియత్తానిరూపణేన చాత్మజ్ఞానాభావాన్నాపవర్గ ఇతి భావః ।
అత ఎవమాదిదోషప్రసఙ్గాదితి ।
ఆదిగ్రహణసూచితం దోషం బ్రూమః । కిం చైతే జీవావయవాః ప్రత్యేకం వా చేతయేరన్ సమూహో వా । తేషాం ప్రత్యేకం చైతన్యే బహూనాం చేతనానామేకాభిప్రాయత్వనియమాభావాత్కదాచిద్విరుద్ధదిక్క్రియత్వేన శరీరమున్మథ్యేత । సమూహచైతన్యే తు హస్తిశరీరస్య పుత్తికాశరీరత్వే ద్విత్రావయవశేషో జీవో న చేతయేత్ । విగలితబహుసమూహితయా సమూహస్యాభావాత్పుత్తికాశరీరే ఇతి ।
అథవేతి ।
పూర్వసూత్రప్రసఞ్జితాయాం జీవానిత్యతాయాం బౌద్ధవత్సన్తాననిత్యతామాశఙ్క్యేదం సూత్రమ్ “న చ పర్యాయాదప్యవిరోధో వికారాదిభ్యః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౨ । ౩౫) । న చ పర్యాయాత్పరిమాణానవస్థానేఽపి సన్తానాభ్యుపగమేనాత్మనో నిత్యత్వాదవిరోధో బన్ధమోక్షయోః । కుతః । పరిణామాదిభ్యో దోషేభ్యః । సన్తానస్య వస్తుత్వే పరిణామస్తతశ్చర్మవదనిత్యత్వాదిదోషప్రసఙ్గః । అవస్తుత్వే చాదిగ్రహణసూచితో నైరాత్మ్యాపత్తిదోషప్రసఙ్గ ఇతి । విసిచో వివసనాః ॥ ౩౫ ॥
అన్త్యావస్థితేశ్చోభయనిత్యత్వాదవిశేషః ।
ఎవం హి మోక్షావస్థాభావి జీవపరిమాణం నిత్యం భవేత్ , యద్యభూత్వా న భవేత్ । అభూత్వా భావినామనిత్యత్వాద్ఘటాదీనామ్ । కథం చాభూత్వా న భవేద్యది ప్రాగప్యాసీత్ । న చ పరిమాణాన్తరావరోధేఽపూర్వం భవితుమర్హతి । తస్మాదన్త్యమేవ పరిమాణం పూర్వమప్యాసీదిత్యభేదః । తథా చైకశరీరపరిమాణతైవ స్యాన్నోపచితాపచితశరీరప్రాప్తిః శరీరపరిమాణత్వాభ్యుపగమవ్యాఘాతాదితి । అత్ర చోభయోః పరిమాణయోర్నిత్యత్వప్రసఙ్గాదితి యోజనా । ఎకశరీరపరిమాణతైవేతి చ దీప్యమ్ । ద్వితీయే తు వ్యాఖ్యానే ఉభయోరవస్థయోరితి యోజనా । ఎకశరీరపరిమాణతా న దీప్యా, కిన్త్వేకపరిమాణతామాత్రమణుర్మహాన్ వేతి వివేకః ॥ ౩౬ ॥
పత్యురసామఞ్జస్యాత్ ।
అవిశేషేణేశ్వరకారణవాదోఽనేన నిషిధ్యత ఇతి భ్రమనివృత్త్యర్థమాహ
కేవలేతి ।
సాఙ్ఖ్యయోగవ్యపాశ్రయా హిరణ్యగర్భపతఞ్జలిప్రభృతయః । ప్రధానముక్తమ్ । దృక్శక్తిః పురుషః ప్రత్యయానుపశ్యః । స చ నానాక్లేశకర్మవిపాకాశయైరపరామృష్టః పురుషవిశేష ఈశ్వరః ప్రధానపురుషాభ్యామన్యః । మాహేశ్వరాశ్చత్వారః శైవాః, పాశుపతాః, కారుణికసిద్ధాన్తినః, కాపాలికాశ్చేతి । చత్వారోఽప్యమీ మహేశ్వరప్రణీతసిద్ధాన్తానుయాయితయా మాహేశ్వరాః । కారణమీశ్వరః । కార్యం ప్రాధానికం మహదాది । యోగోఽప్యోఙ్కారాదిధ్యానధారణాదిః । విధిస్త్రిషవణస్నానాదిర్గూఢచర్యావసానః, దుఃఖాన్తో మోక్షః । పశవ ఆత్మానస్తేషాం పాశో బన్ధనం తద్విమోక్షో దుఃఖాన్తః । ఎష తేషామభిసన్ధిః చేతనస్య ఖల్వధిష్ఠాతుః కుమ్భకారాదేః కుమ్భాదికార్యే నిమిత్తకారణత్వమాత్రం న తూపాదానత్వమపి । తస్మాదిహాపీశ్వరోఽధిష్ఠాతా జగత్కారణానాం నిమిత్తమేవ, న తూపాదానమప్యేకస్యాధిష్ఠాతృత్వాధిష్ఠేయత్వవిరోధాదితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే
పత్యురసామఞ్జస్యాతితి ।
ఇదమత్రాకూతమీశ్వరస్య నిమిత్తకారణత్వమాత్రమాగమాద్వోచ్యేత ప్రమాణాన్తరాద్వా ప్రమాణాన్తరమప్యనుమానమర్థాపత్తిర్వా । న తావదాగమాత్ , తస్య నిమిత్తోపాదానకారణత్వప్రతిపాదనపరత్వాదిత్యసకృదావేదితమ్ । తస్మాదనేనాస్మిన్నర్థే ప్రమాణాన్తరమాస్థేయమ్ । తత్రానుమానం తావన్న సమ్భవతి । తద్ధి దృష్ట్యనుసారేణ ప్రవర్తతే తదనుసారేణ చాసామఞ్జస్యమ్ । తదాహ
హీనమధ్యమేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి ఆగమాదీశ్వరసిద్ధౌ న దృష్టమనుసర్తవ్యమ్ । న హి స్వర్గాపూర్వదేవతాదిష్వాగమాదవగమ్యమానేషు కిఞ్చిదస్తి దృష్టమ్ । నహ్యాగమో దృష్టసాధర్మ్యాత్ప్రవర్తతే । తేన శ్రుతసిద్ద్యర్థమదృష్టాని దృష్టవిపరీతస్వభావాని సుబహూన్యపి కల్ప్యమానాని న లోహగన్ధితామావహన్తి ప్రమాణవత్త్వాత్ । యస్తు తత్ర కథఞ్చిద్దృష్టానుసారః క్రియతే స సుహృద్భావమాత్రేణ । ఆగమానపేక్షితమనుమానం తు దృష్టసాధర్మ్యేణ ప్రవర్తమానం దృష్టవిపర్యయే తుషాదపి బిభేతితరామితి । ప్రాణికర్మాపేక్షితత్వాదదోష ఇతి చేత్ । న । కుతః । కర్మేశ్వరయోర్మిథః ప్రవర్త్యప్రవర్తయితృత్వ ఇతరేతరాశ్రయత్వదోషప్రసఙ్గాత్ । అయమర్థః యదీశ్వరః కరుణాపరాధీనో వీతరాగస్తతః ప్రాణినః కపూయే కర్మణి న ప్రవర్తయేత్ , తచ్చోత్పన్నమపి నాధితిష్ఠేత్ , తావన్మాత్రేణ ప్రాణినాం దుఃఖానుత్పాదాత్ । న హీశ్వరాధీనా జనాః స్వాతన్త్ర్యేణ కపూయం కర్మ కర్తుమర్హన్తి । తదనధిష్ఠితం వా కపూయం కర్మ ఫలం ప్రసోతుముత్సహతే । తస్మాత్స్వతన్త్రోఽపీశ్వరః కర్మభిః ప్రవర్త్యత ఇతి దృష్టవిపరీతం కల్పనీయమ్ । తథాచాయమపరో గణ్డస్యోపరి స్ఫోట ఇతరేతరాశ్రయః ప్రసజ్యేత, కర్మణేశ్వరః ప్రవర్తనీయ ఈశ్వరేణ చ కర్మేతి । శఙ్కతే
నానాదిత్వాదితి చేత్ ।
పూర్వకర్మణేశ్వరః సమ్ప్రతితనే కర్మణి ప్రవర్త్యతే తేనేశ్వరేణ సమ్ప్రతితనం కర్మ స్వకార్యే ప్రవర్త్యేత ఇతి । నిరాకరోతి
న వర్తమానకాలవదితి ।
అథ పూర్వం కర్మ కథమీశ్వరాప్రవర్తితమీశ్వరప్రవర్తనలక్షణం కార్యం కరోతి । తత్రాపి ప్రవర్తితమీశ్వరేణ పూర్వతనకర్మప్రవర్తితేనేత్యేవమన్ధపరమ్పరాదోషః । చక్షుష్మతా హ్యన్ధో నీయతే నాన్ధాన్తరేణ । తథేహాపి ద్వావపి ప్రవర్త్యావితి కః కం ప్రవర్తయేదిత్యర్థః । అపిచ నైయాయికానామీశ్వరస్య నిర్దోషత్వం స్వసమయవిరుద్ధమిత్యాహ
అపిచేతి ।
అస్మాకం తు నాయం సమయ ఇతి భావః ।
నను కారుణ్యాదపి ప్రవర్తమానో జనో దృశ్యతే । న చ కారుణ్యం దోష ఇత్యత ఆహ
స్వార్థప్రయుక్త ఎవ చేతి ।
కారుణ్యే హి సత్యస్య దుఃఖం భవతి తేన తత్ప్రహాణాయ ప్రవర్తత ఇతి కారుణికా అపి స్వార్థప్రయుక్తా ఎవ ప్రవర్తన్త ఇతి । నను స్వార్థప్రయుక్త ఎవ ప్రవర్తతామేవమపి కో దోష ఇత్యత ఆహ
స్వార్థవత్త్వాదీశ్వరస్యేతి ।
అర్థిత్వాదిత్యర్థః । పురుషస్య చౌదాసీన్యాభ్యుపగమాన్నవాస్తవీ ప్రవృత్తిరితి ॥ ౩౭ ॥
అపరమపి దృష్టానుసారేణ దూషణమాహ
సమ్బన్ధానుపపత్తేశ్చ ।
దృష్టో హి సావయవానామసర్వగతానాం చ సంయోగః । అప్రాప్తిపూర్వికా హి ప్రాప్తిః సంయోగో న సర్వగతానాం సమ్భవత్యప్రాప్తేరభావాన్నిరవయవత్వాచ్చ । అవ్యాప్యవృత్తితా హి సంయోగస్య స్వభావః । న చ నిరవయవేష్వవ్యాప్యవృత్తితా సంయోగస్య సమ్భవతీత్యుక్తమ్ । తస్మాదవ్యాప్యవృత్తితాయాః సంయోగస్య వ్యాపికాయా నివృత్తేస్తద్వ్యాప్యస్య సంయోగస్య వినివృత్తిరితి భావః । నాపి సమవాయలక్షణః । స హ్యయుతసిద్ధానామాధారాధేయభూతానామిహప్రత్యయహేతుః సమ్బన్ధ ఇత్యభ్యుపేయతే । న చ ప్రధానపురుషేశ్వరాణాం మిథోఽస్త్యాధారాధేయభావ ఇత్యర్థః । నాపి యోగ్యతాలక్షణః కార్యగమ్యసమ్బన్ధ ఇత్యాహ
నాప్యన్య ఇతి ।
నహి ప్రధానస్య మహదహఙ్కారాదికారణత్వమద్యాపి సిద్ధమితి । శఙ్కతే
బ్రహ్మవాదిన ఇతి ।
నిరాకరోతి
న ।
కుతః । తస్యమతేఽనిర్వచనీయతాదాత్మ్యలక్షణసమ్బన్ధోపపత్తేః ।
అపిచేతి ।
ఆగమో హి ప్రవృత్తిం ప్రతి న దృష్టాన్తమపేక్షత ఇత్యదృష్టపూర్వే తద్విరుద్ధే చ ప్రవర్తితుం సమర్థః । అనుమానం తు దృష్టానుసారి నైవంవిధే ప్రవర్తితుమర్హతీతి । శఙ్కతే
పరస్యాపీతి ।
పరిహరతి
నేతి ।
అస్మాకం త్వీశ్వరాగమయోరనాదిత్వాదీశ్వరయోనిత్వేఽప్యాగమస్య న విరోధ ఇతి భావః ॥ ౩౮ ॥
అధిష్ఠానానుపపత్తేశ్చ ।
యథాదర్శనమనుమానం ప్రవర్తతే నాలౌకికార్థవిషయమితీహాపి న ప్రస్మర్తవ్యమ్ । సుగమమన్యత్ ॥ ౩౯ ॥
కరణవచ్చేన్న భోగాదిభ్యః ।
రూపాదిహీనమితి ।
అనుద్భూతరూపమిత్యర్థః । రూపాదిహీనకరణాధిష్ఠానం హి పురుషస్య స్వభోగాదావేవ దృష్టం నాన్యత్ర । నహి బాహ్యం కుఠారాద్యపరిదృష్టం వ్యాపారయన్ కశ్చిదుపలభ్యతే । తస్మాద్రూపాదిహీనం కరణం వ్యాపారయత ఈశ్వరస్య భోగాదిప్రసక్తిః తథా చానీశ్వరత్వమితి భావః । కల్పాన్తరమాహ
అన్యథేతి ।
పూర్వమధిష్ఠితిరధిష్ఠానమిదానీం తు అధిష్ఠానం భోగాయతనం శరీరముక్తమ్ । తథా భోగాదిప్రసఙ్గేనానీశ్వరత్వం పూర్వమాపాదితమ్ । సమ్ప్రతి తు శరీరిత్వేన భోగాదిప్రసఙ్గాదనీశ్వరత్వముక్తమితి విశేషః ॥ ౪౦ ॥
అన్తవత్త్వమసర్వజ్ఞతా వా ।
అపి చ సర్వత్రానుమానం ప్రమాణయతః ప్రధానపురుషేశ్వరాణామపి సఙ్ఖ్యాభేదవత్త్వమన్తవత్త్వం చ ద్రవ్యత్వాత్సఙ్ఖ్యాన్యత్వే సతి ప్రమేయత్వాద్వానుమాతవ్యం, తతశ్చాన్తవత్త్వమసర్వజ్ఞతా వా । అస్మాకం త్వాగమగమ్యేఽర్థే తద్బాధితవిషయతయా నానుమానం ప్రభవతీతి భావః । స్వరూపపరిమాణమపి యస్య యాదృశమణు మహత్ పరమమహద్దీర్ఘం హ్రస్వం చేతి ।
అథ మా భూదేష దోష ఇత్యుత్తరో వికల్పః ।
యస్యాన్తోఽస్తి తస్యాన్తవత్త్వాగ్రహణమసర్వజ్ఞతామాపాదయేత్ । యస్య త్వన్త ఎవ నాస్తి తస్య తదగ్రహణం నాసర్వజ్ఞతామావహతి । నహి శశవిషాణాద్యజ్ఞానాదజ్ఞో భవతీతి భావః ।
పరిహరతి
తత ఇతి ।
ఆగమానపేక్షస్యానుమానమేషామన్తవత్త్వమవగమయతీత్యుక్తమ్ ॥ ౪౧ ॥
ఉత్పత్త్యసమ్భవాత్ ।
అన్యత్ర వేదావిసంవాదాద్యత్రాంశే విసంవాదః స నిరస్యతే । తమంశమాహ
యత్పునరిదముచ్యతే వాసుదేవాత్సఙ్కర్షణో జీవ ఇతి ।
జీవస్య కారణవత్వే సత్యనిత్యత్వమ్ , అనిత్యత్వేపరలోకినోఽభావాత్పరలోకాభావః, తతశ్చ స్వర్గనరకాపవర్గాభావాపత్తేర్నాస్తిక్యమిత్యర్థః ।
అనుపపన్నా చ జీవస్యోత్పత్తిరిత్యాహ
ప్రతిషేధిష్యతి చేతి ॥ ౪౨ ॥
న చ కర్తుః కరణమ్ ।
యద్యప్యనేకశిల్పపర్యవదాతః పరశుం కృత్వా తేన పలాశం ఛినత్తి, యద్యపి చ ప్రయత్నేనేన్ద్రియార్థాత్మమనః సంనికర్షలక్షణం జ్ఞానకరణముపాదాయాత్మార్థం విజానాతి, తథాపి సఙ్కర్షణోఽకరణః కథం ప్రద్యుమ్నాఖ్యం మనః కరణం కుర్యాత్ । అకరణస్య వా కరణనిర్మాణసామర్థ్యే కృతం కరణనిర్మాణేన । అకరణాదేవ నిఖిలకార్యసిద్ధేరితి భావః ॥ ౪౩ ॥
విజ్ఞానాదిభావే వా తదప్రతిషేధః ।
వాసుదేవా ఎవైతే సఙ్కర్షమాదయో నిర్దోషా అవిద్యాదిదోషరహితాః । నిరధిష్ఠానా నిరూపాదానాః । అత ఎవ నిరవద్యా అనిత్యత్వాదిదోషరహితాః । తస్మాదుత్పత్త్యసమ్భవోఽనుగుణత్వాన్న దోష ఇత్యర్థః । అత్రోచ్యతే
ఎవమపీతి ।
మా భూదభ్యుపగమేన దోషః, ప్రకారాన్తరేణ త్వయమేవ దోషః । ప్రశ్నపూర్వం ప్రకారాన్తరమాహ
కథమ్ । యది తావదితి ।
న తావదేతే పరస్పరం భిన్నా ఈశ్వరాః పరస్పరవ్యాహతేచ్ఛా భవితుమర్హన్తి । వ్యాహతకామత్వే చ కార్యానుత్పాదాత్ । అవ్యాహతకామత్వే వా ప్రత్యేకమీశ్వరత్వే ఎకేనైవేశనాయాః కృతత్వాదానర్థక్యమితరేషామ్ । సమ్భూయ చేశనాయాం పరిశుద్ధో న కశ్చిదీశ్వరః స్యాత్ , సిద్ధాన్తహానిశ్చ । భగవానేవైకో వాసుదేవః పరమార్థతత్త్వమిత్యభ్యుపగమాత్ । తస్మాత్కల్పాన్తరమాస్థేయమ్ । తత్ర చోత్పత్త్యసమ్భవో దోష ఇత్యాశయవాన్ కల్పాన్తరముపన్యస్యోత్పత్త్యసమ్భవేనాపాకరోతి
అథాయమభిప్రాయ ఇతి ।
సుగమమన్యత్ ॥ ౪౪ ॥
విప్రతిషేధాచ్చ ।
గుణిభ్యః ఖల్వాత్మభ్యో జ్ఞానాదీన్ గుణాన్ భేదేనోక్త్వా పునరభేదం బ్రూతే
ఆత్మాన ఎవైతే భగవన్తో వాసుదేవా ఇతి ।
ఆదిగ్రహణేన ప్రద్యుమ్నానిరుద్ధయోర్మనోఽహఙ్కారలక్షణతయాత్మనో భేదమభిధాయాత్మన ఎవైత ఇతి తద్విరుద్ధాభేదాభిధానమపరం సఙ్గృహీతమ్ । వేదవిప్రతిషేధో వ్యాఖ్యాతః ॥ ౪౫ ॥
న వియదశ్రుతేః ।
పూర్వం ప్రమాణాన్తరవిరోధః శ్రుతేర్నిరాకృతః । సమ్ప్రతి తు శ్రుతీనామేవ పరస్పరవిరోధో నిరాక్రియతే । తత్ర సృష్టిశ్రుతీనాం పరస్పరవిరోధమాహ
వేదాన్తేషు తత్ర తత్రేతి ।
శ్రుతివిప్రతిషేధాచ్చ పరపక్షాణామనపేక్షితత్వం స్థాపితం తద్వత్స్వపక్షస్య శ్రుతివిప్రతిషేధాదితి । తదర్థనిర్మలత్వమర్థాభాసవినివృత్త్యార్థతత్త్వప్రతిపాదనమ్ । తస్య ఫలం స్వపక్షస్య జగతో బ్రహ్మకారణత్వస్యానపేక్షత్వాశఙ్కానివృత్తిః । ఇహ హి పూర్వపక్షే శ్రుతీనాం మిథో విరోధః ప్రతిపాద్యతే, సిద్ధాన్తే త్వవిరోధః । తత్ర సిద్ధాన్త్యేకదేశినోవచనం “న వియదశ్రుతేః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౧) ఇతి । తస్యాభిసన్ధిః యద్యపి తైత్తిరీయకే వియదుత్పత్తిశ్రుతిరస్తి తథాపి తస్యాః ప్రమాణాన్తరవిరోధాద్బహుశ్రుతివిరోధాచ్చ గౌణత్వమ్ । తథాచ వియతో నిత్యత్వాత్తేజఃప్రముఖ ఎవ సర్గః, తథాచ న విరోధః శ్రుతీనామితి । తదిదముక్తమ్
ప్రథమం తావదాకాశమాశ్రిత్య చిన్త్యతే కిమస్యాకాశస్యోత్పత్తిరస్త్యుత నాస్తీతి ।
యది నాస్తి న శ్రుతివిరోధాశఙ్కా । అథాస్తి తతః శ్రుతివిరోధ ఇతి తత్పరిహారాయ ప్రయత్నాన్తరమాస్థేయమిత్యర్థః ॥ ౧ ॥
తత్ర పూర్వపక్షసూత్రమ్
అస్తి తు ।
తైత్తిరీయే హి సర్గప్రకరణే కేవలస్యాకాశస్యైవ ప్రథమః సర్గః శ్రూయతే । ఛాన్దోగ్యే చ కేవలస్య తేజసః ప్రథమః సర్గః । నచ శ్రుత్యన్తరానురోధేనాసహాయస్యాధిగతస్యాపి ససహాయతాకల్పనం యుక్తమసహాయత్వావగమవిరోధాత్ । శ్రుతసిద్ధ్యర్థం ఖల్వశ్రుతం కల్ప్యతే న తు తద్విఘాతాయ, విహన్యతే చాసహాయత్వం శ్రుతం కల్పితేన ససహాయత్వేన । నచ పరస్పరానపేక్షాణాం వ్రీహియవవద్వికల్పః । అనుష్ఠానం హి వికల్ప్యతే న వస్తు । నహి స్థాణుపురుషవికల్పో వస్తుని ప్రతిష్ఠాం లభతే । నచ సర్గభేదేన వ్యవస్థోపపద్యతే, సామ్ప్రతికసర్గవద్భూతపూర్వస్యాపి తథాత్వాత్ । న ఖల్విహ సర్గే క్షీరాద్దధి జాయతే సర్గాన్తరే తు దధ్నః క్షీరమితి భవతి । తస్మాత్సర్గశ్రుతయః పరస్పరవిరోధిన్యో నాస్మిన్నర్థే ప్రమాణం భవితుమర్హన్తీతి పూర్వః పక్షః ॥ ౨ ॥
సిద్ధాన్త్యేకదేశీ సూత్రేణ స్వాభిప్రాయమావిష్కరోతి
గౌణ్యసమ్భవాత్ ।
ప్రమాణాన్తరవిరోధేన బహుశ్రుత్యన్తరవిరోధేన చాకాశోత్పత్త్యసమ్భవాద్గౌణ్యేషాకాశోత్పత్తిశ్రుతిరిత్యవిరోధ ఇత్యర్థః ।
ప్రమాణాన్తరవిరోధమాహ
న హ్యాకాశస్యేతి ।
సమవాయ్యసమవాయినిమిత్తకారణేభ్యో హి కార్యస్యోత్పత్తిర్నియతా తదభావే న భవితుమర్హతి ధూమ ఇవ ధూమధ్వజాభావే । తస్మాత్సదకారణమాకాశం నిత్యమితి । అపిచ య ఉత్పద్యన్తే తేషాం ప్రాగుత్పత్తేరనుభవార్థక్రియే నోపలభ్యేతే ఉత్పన్నస్య చ దృశ్యేతే, యథా తేజఃప్రభృతీనామ్ । న చాకాశస్య తాదృశో విశేష ఉత్పాదానుత్పాదయోరస్తి, తస్మాన్నోత్పద్యత ఇత్యాహ
ఉత్పత్తిమతాం చేతి ।
ప్రకాశనం ప్రకాశో ఘటపటాదిగోచరః ।
పృథివ్యాదివైధర్మ్యాచ్చేతి ।
ఆదిగ్రహణేన ద్రవ్యత్వే సత్యస్పర్శవత్త్వాదాత్మవన్నిత్యమాకాశమితి గృహీతమ్ ।
ఆరణ్యానాకాశేష్వితి ।
వేదేఽప్యేకస్యాకాశస్యౌపాధికం బహుత్వమ్ ॥ ౩ ॥
తదేవం ప్రమాణాన్తరవిరోధేన గౌణత్వముక్త్వా శ్రుత్యన్తరవిరోధేనాపి గౌణత్వమాహ
శబ్దాచ్చ ।
సుగమమ్ ॥ ౪ ॥
స్యాచ్చైకస్య బ్రహ్మశబ్దవత్ ।
పదస్యానుషఙ్గో న పదార్థస్య । తద్ధి క్వచిన్ముఖ్యం క్వచిదౌపచారికం సమ్భవాసమ్భవాభ్యామిత్యవిరోధః । చోద్యద్వయం కరోతి
కథమితి ।
ప్రథమం చోద్యం పరిహరతి
ఎకమేవేతి తావదితి ।
కులఙ్గృహమ్ । అమత్రాణి । పాత్రాణి ఘటశరావాదీని । ఆపేక్షికమవధారణం న సర్వవిషయమిత్యర్థః । ఉపపత్త్యన్తరమాహ
నచ నభసాపీతి ।
అపిరభ్యుపగమే । యది సర్వాపేక్షం తథాప్యదోష ఇత్యర్థః ।
నచ ప్రాగుత్పత్తేః ।
జగత ఇతి శేషః । ద్వితీయం చోద్యమపాకరోతి
అత ఎవ చ బ్రహ్మవిజ్ఞానేనేతి ।
లక్షణాన్యత్వాభావేనాకాశస్య బ్రహ్మణోఽనన్యత్వాదితి । అపి చావ్యతిరిక్తదేశకాలమాకాశం బ్రహ్మణా చ బ్రహ్మకార్యైశ్చ తదభిన్నస్వభావైరతః క్షీరకుమ్భప్రక్షిప్తకతిపయపయోబిన్దువద్బ్రహ్మణి తత్కార్యే చ విజ్ఞాతే నభో విదితం భవతీత్యాహ
అపి చ సర్వం కార్యముత్పద్యమానమితి ॥ ౫ ॥
ఎవం సిద్ధాన్తైకదేశమితే ప్రాప్త ఇదమాహ
ప్రతిజ్ఞాహానిరవ్యతిరేకాచ్ఛబ్దేభ్యః ।
బ్రహ్మవివర్తాత్మతయాజగతస్తద్వికారస్య వస్తుతో బ్రహ్మణాభేదే బ్రహ్మణి జ్ఞాతే జ్ఞానముపపద్యతే । నహి జగత్తత్త్వం బ్రహ్మణోఽన్యత్ । తస్మాదాకాశమపి తద్వివర్తతయా తద్వికారః సత్తజ్జ్ఞానేన జ్ఞాతం భవతి నాన్యథా । అవికారత్వే తు తతస్తత్త్వాన్తరం న బ్రహ్మణి విదితే విదితం భవతి । భిన్నయోస్తు లక్షణాన్యత్వాభావేఽపి దేశకాలాభేదేఽపి నాన్యతరజ్ఞానేనాన్యతరజ్ఞానం భవతి । నహి క్షీరస్య పూర్ణకుమ్భే క్షీరే గృహ్యమాణే సత్స్వపి పాథోబిన్దుషు పాథస్తత్త్వం ప్రతి జ్ఞాతత్వమస్తి విజ్ఞానే । తస్మాన్న తే క్షీరే విదితే విదితా ఇతి ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తప్రచయానుపరోధాయ వియత ఉత్పత్తిరకామేనాభ్యుపేయేతి । తదేవం సిద్ధాన్తైకదేశిని దూషితే పూర్వపక్షీ స్వపక్షే విశేషమాహ
సత్యం దర్శితమ్ । అత ఎవవిరుద్ధం తు తదితి ।
సిద్ధాన్తసారమాహ
నైష దోషః । తేజఃసర్గస్య తైత్తిరీయక ఇతి ।
శ్రుత్యోరన్యథోపపద్యమానాన్యథానుపపద్యమానయోరన్యథానుపపద్యమానా బలవతీ తైత్తిరీయకశ్రుతిః । ఛాన్దోగ్యశ్రుతిశ్చాన్యథోపపద్యమానా దుర్బలా । నన్వసహాయం తేజః ప్రథమమవగమ్యమానం ససహాయత్వేన విరుధ్యత ఇత్యుక్తమత ఆహ
నహీయం శ్రుతిస్తేజోజనిప్రధానేతి ।
సర్గసంసర్గః శ్రౌతో భేదస్త్వార్థః । స చ శ్రుత్యన్తరేణ విరోధినా బాధ్యతే, జఘన్యత్వాత్ । నచ తేజః ప్రముఖసర్గసంసర్గవదసహాయత్వమప్యస్య శ్రౌతం, కిన్తు వ్యతిరేకలభ్యమ్ । నచ శ్రుతేన తదపవాదబాధనే శ్రుతస్య తేజఃసర్గస్యానుపపత్తిః, తదిదముక్తమ్ “తేజోజనిప్రధానా” ఇతి । స్యాదేతత్ । యద్యేకం వాక్యమనేకార్థ న భవత్యేకస్య వ్యాపారద్వయాసమ్భవాత్ , హన్త భోః కథమేకస్య స్రష్టురనేకవ్యాపారత్వమవిరుద్ధమిత్యత ఆహ
స్రష్టా త్వేకోఽపీతి ।
వృద్ధప్రయోగాధీనావధారణం శబ్దసామర్థ్యమ్ । నచానావృత్తస్య శబ్దస్య క్రమాక్రమాభ్యామనేకత్రార్థే వ్యాపారో దృష్టః । దృష్టం తు క్రమాక్రమాభ్యామేకస్యాపి కర్తురనేకవ్యాపారత్వమిత్యర్థః । నచాస్మిన్నర్థ ఎకస్య వాక్యస్య వ్యాపారోఽపి తు భిన్నానాం వాక్యానామిత్యాహ
నచాస్మాభిరితి ।
సుగమమ్ ।
చోదయతి
నను శమవిధానార్థమితి ।
యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః । న చైష సృష్టిపరోఽపి తు శమపర ఇత్యర్థః । పరహరతి
నహి తేజఃప్రాథమ్యానురోధేనేతి ।
గుణత్వాదార్థత్వాచ్చ క్రమస్య శ్రుతప్రధానపదార్థవిరోధాత్తత్త్యాగోఽయుక్త ఇత్యర్థః ।
సింహావలోకితన్యాయేన వియదనుత్పత్తివాదినం ప్రత్యాహ
అపిచ ఛాన్దోగ్య ఇతి ।
యత్పునరన్యథా ప్రతిజ్ఞోపపాదనం కృతం, తద్దూషయతి
యచ్చోక్తమితి ।
దృష్టాన్తానురూపత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్య, తస్య చ ప్రకృతివికారరూపత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్యాపి తథాభావః । అపిచ భ్రాన్తిమూలం చైతద్వచనమ్ “ఎకమేవాద్వితీయమ్” ఇతి తోయే క్షీరబుద్ధివత్ । ఔపచారికం వా సింహో మాణవక ఇతివత్ । తత్ర న తావద్భ్రాన్తమిత్యాహ
క్షీరోదకన్యాయేనేతి ।
భ్రాన్తేర్విప్రలమ్భాభిప్రాయస్య చ పురుషధర్మత్వాదపౌరుషేయే తదసమ్భవ ఇత్యర్థః ।
నాప్యౌపచారికమిత్యాహ
సావధారణా చేయమితి ।
కామముపచారాదస్త్వేకత్వమ్ , అవధారణాద్వితీయపదే నోపపద్యేతే । నహి మాణవకే సింహత్వముపచర్య న సింహాదన్యోఽస్తి మనాగపి మాణవక ఇతి వదన్తి లౌకికాః । తస్మాద్బ్రహ్మత్వమైకాన్తికం జగతో వివక్షితం శ్రుత్యా న త్వౌపచారికమ్ । అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి నత్వల్పత్వమపి ప్రాగేవౌపచారికమిత్యర్థః ।
నచ స్వకార్యాపేక్షయేతి ।
నిఃశేషవచనః స్వరసతః సర్వశబ్దో నాసతి శ్రుత్యన్తరవిరోధే ఎకదేశవవిషయో యుజ్యత ఇత్యర్థః ॥ ౬ ॥
ఆకాశస్యోత్పత్తౌ ప్రమాణాన్తరవిరోధముక్తమనుభాష్య తస్య ప్రమాణాన్తరస్య ప్రమాణాన్తరవిరోధేనాప్రమాణభూతస్య న గౌణత్వాపాదనసామర్థ్యమత ఆహ
యావద్వికారం తు విభాగో లోకవత్ ।
సోఽయం ప్రయోగః ఆకాశదిక్కాలమనఃపరమాణవో వికారాః, ఆత్మాన్యత్వే సతి విభక్తత్వాత్ , ఘటశరావోదఞ్చనాదివదితి ।
సర్వం కార్యం నిరాత్మకమితి ।
నిరూపాదానం స్యాదిత్యర్థః । శూన్యవాదశ్చ నిరాకృతః స్వయమేవ శ్రుత్యోపన్యస్య “కథమసతః సజ్జాయేత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇతి । ఉపపాదితం చ తన్నిరాకరణమధస్తాదితి । ఆత్మత్వాదేవాత్మనః ప్రత్యగాత్మనో నిరాకరణాశఙ్కానుపపత్తిః । ఎతదుక్తం భవతి సోపాదానం చేత్కార్యం తత ఆత్మైవోపాదానముక్తం, తస్యైవోపాదానత్వేన శ్రుతేరుపాదానాన్తరకల్పనానుపపత్తేరితి । స్యాదేతత్ । అస్త్వాత్మోపాదానమస్య జగతః, తస్య తూపాదానాన్తరమశ్రూయమాణమప్యన్యద్భవిష్యతీత్యత ఆహ
నహ్యాత్మాగన్తుకః కస్యచితుపాదానాన్తరస్యోపాదేయః ।
కుతః ।
స్వయంసిద్ధత్వాత్ ।
సత్తా వా ప్రకాశో వాస్య స్వయంసిద్ధీ । తత్ర ప్రకాశాత్మికాయాః సిద్ధేస్తావదనాగన్తుకత్వమాహ
నహ్యాత్మాత్మన ఇతి ।
ఉపపాదితమేతద్యథా సంశయవిపర్యాసపారోక్ష్యానాస్పదత్వాత్కదాపి నాత్మా పరాధీనప్రకాశః, తదధీనప్రకాశాస్తు ప్రమాణాదయః । అత ఎవ శ్రుతిః “తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి ।
నచేదృశస్య నిరాకారణం సమ్భవతీతి ।
నిరాకరణమపి హి తదధీనాత్మలాభం తద్విరుద్ధం నోదేతుమర్హతీత్యర్థః । సత్తాయా అనాగన్తుకత్వమస్యాహ
తథాహమేవేదానీం జానామీతి ।
ప్రమాప్రమాణప్రమేయాణాం వర్తమానాతీతానాగతత్వేఽపి ప్రమాతుః సదా వర్తమానత్వేనానుభవాదప్రచ్యుతస్వభావస్య నాగన్తుకం సత్త్వమ్ । త్రైకాల్యావచ్ఛేదేన హ్యాగన్తుకత్వం వ్యాప్తం, తత్ప్రమాతుః సదావర్తమానాద్వ్యావర్తమానమాగన్తుకత్వం స్వవ్యాప్యమాదాయ నివర్తత ఇతి ।
అన్యథాభవత్యపి జ్ఞాతవ్య ఇతి ।
ప్రకృతిప్రత్యయాభ్యాం జ్ఞానజ్ఞేయయోరన్యథాభావో దర్శితః । నను జీవతః ప్రమాతుర్మా భూదన్యథాభావో మృతస్య తు భవిష్యతీత్యత ఆహ
తథా భస్మీభవత్యపీతి ।
యత్ఖలు సత్స్వభావమనుభవసిద్ధం తస్యానిర్వచనీయత్వమన్యతో బాధకాదవసాతవ్యమ్ । బాధకం చ ఘటాదీనాం స్వభావాద్విచలనం ప్రమాణోపనీతమ్ । యస్య తు న తదస్యాత్మనో న తస్య తత్కల్పనం యుక్తమ్ , అబాధితానుభవసిద్ధస్య సత్స్వభావస్యానిర్వచనీయత్వకల్పనాప్రమాణాభావాత్ । తదిదముక్తమ్
న సమ్భావయితుం శక్యమితి ।
తదనేన ప్రబన్ధేన ప్రత్యనుమానేనాకాశానుత్పత్త్యనుమానం దూషయిత్వానైకాన్తికత్వేనాపి దూషయతి
యత్తూక్తం సమానజాతీయమితి ।
నాప్యనేకమేవోపాదానముపాదేయమారభతే ।
యత్ర హి క్షీరం దధిభావేన పరిణమతే తత్ర నావయవానామనేకేషాముపాదనత్వమభ్యుపగన్తవ్యం కిన్తూపాత్తమేవ క్షీరమేకముపాదేయదధిభావేన పరిణమతే । యథా నిరవయవపరమాణువాదినాం క్షీరపరమాణుర్దధిపరమాణుభావేనేతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౭ ॥
ఎతేన మాతరిశ్వా వ్యాఖ్యాతః ।
యద్యభ్యాసే భూయస్త్వమర్థస్య భవతి నాల్పత్వం దూరత ఎవోపచరితత్వం, హన్త భోః పవనస్య నిత్యత్వప్రసఙ్గః । “వాయుశ్చాన్తరిక్షమేతదమృతమ్” ఇతి ద్వయోరమృతత్వముక్త్వా పునః పవనస్య విశేషేణాహ
సైషానస్తమితా దేవతా యద్వాయురితి ।
తస్మాదభ్యాసాన్నాపేక్షికం వాయోరమృతత్వమపి త్వౌత్పత్తికమేవేతి ప్రాప్తమ్ । తదిదముక్తం భాష్యకృతా
అస్తమయప్రతిషేధాదమృతత్వాదిశ్రవణాచ్చేతి ।
చేన సముచ్చయార్థేనాభ్యాసో దర్శితః । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతేఎకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానాత్ , ప్రతిజ్ఞావాక్యార్థస్య ప్రాధాన్యాత్ , తదుపపాదనార్థత్వాచ్చ వాక్యాన్తరాణాం, తేషామపి చాద్వైతప్రతిపాదకానాం మాతరిశ్వోత్పత్తిక్రమప్రతిపాదకానాం బహులముపలబ్ధేః, ముఖ్యభూయస్త్వాభ్యామమూషాం శ్రుతీనాం బలీయస్త్వాత్ , ఎతదనురోధేనామృతత్వాస్తమయప్రతిషేధావాపేక్షికత్వేన నేతవ్యావితి । భూయసీః శ్రుతీరపేక్ష్య ద్వే అపి శ్రుతీ శబ్దమాత్రముక్తే ॥ ౮ ॥
అసమ్భవస్తు సతోఽనుపపత్తేః ।
నను “న చాస్య కశ్చిజ్జనితా”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౯) ఇత్యాత్మనః సతోఽకారణత్వశ్రుతేః కథముత్పత్త్యాశఙ్కా । నచ వచనమదృష్ట్వా పూర్వః పక్షః ఇతి యుక్తమ్ , అధీతవేదస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాధికారాదదర్శనానుపపత్తేరత ఆహ
వియత్పవనయోరితి ।
యథాహి వియత్పవనయోరమృతత్వానస్తమయత్వశ్రుతీ శ్రుత్యన్తరవిరోధాదాపేక్షికత్వేన నీతే । ఎవమకారణత్వశ్రుతిరాత్మనోఽగ్నివిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తశ్రుతివిరోధాత్ప్రమాణాన్తరవిరోధాచ్చాపేక్షికత్వేన వ్యాఖ్యాతవ్యా । న చాత్మనః కారణవత్త్వేఽనవస్థా లోహగన్ధితామావహత్యనాదిత్వాత్కార్యకారణపరమ్పరాయా ఇతి భావః ।
తథా వికారేభ్య ఇతి ।
ప్రమాణాన్తరవిరోధో దర్శితః । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే సదేకస్వభావస్యోత్పత్త్యసమ్భవః । కుతః అనుపపత్తేః । సదేకస్వభావం హి బ్రహ్మ శ్రూయతే తదసతి బాధకే నాన్యథయితవ్యమ్ । ఉక్తమేతద్వికారాః సత్త్వేనానుభూతా అపి కతిపయకాలకలాతిక్రమే వినశ్యన్తో దృశ్యన్త ఇత్యనిర్వచనీయాస్త్రైకాల్యావచ్ఛేదాదితి । న చాత్మా తాదృశస్తస్య శ్రుతేరనుభవాద్వా వర్తమానైకస్వభావత్వేన ప్రసిద్ధేస్తదిదమాహ
సన్మాత్రం హి బ్రహ్మేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి యత్స్వభావాద్విచలతి తదనిర్వచనీయం నిర్వచనీయోపాదానం యుక్తం, న తు విపర్యయః । యథా రజ్జూపాదానః సర్పో న తు సర్పోపాదానా రజ్జురితి । యయోస్తు స్వభావాదప్రచ్యుతిస్తయోర్నిర్వచనీయయోర్నోపాదేయోపాదానభావః, యథా రజ్జుశుక్తికయోరితి । నచ నిరధిష్ఠానో విభ్రమ ఇత్యాహ
నాప్యసత ఇతి ।
నచ నిరధిష్ఠానభ్రమపరమ్పరానాదితేత్యాహ
మూలప్రకృత్యనభ్యుపగమేఽనవస్థాప్రసఙ్గాదితి ।
పారమార్థికో హి కార్యకారణభావోఽనాదిర్నానవస్థయా దుష్యతి । సమారోపస్తు వికారస్య న సమారోపితోపాదాన ఇత్యుపపాదితం మాధ్యమికమతనిషేధాధికారే, తదత్ర న ప్రస్మర్తవ్యమ్ । తస్మాన్నాసదధిష్ఠానవిభ్రమసమర్థనానాదిత్వేనోచితేత్యర్థః । అగ్నివిస్ఫులిఙ్గశ్రుతిశ్చౌపాధికరూపాపేక్షయా నేతవ్యా । శేషమతిరోహితార్థమ్ । యే తు గుణదిక్కాలోత్పత్తివిషయమిదమధికరణం వర్ణయాఞ్చక్రుస్తైః “సతోఽనుపపత్తేః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౯) ఇతి క్లేశేన వ్యాఖ్యేయమ్ । అవిరోధసమర్థనప్రస్తావే చాస్య సఙ్గతిర్వక్తవ్యా । అబాదివద్దిక్కాలాదీనాముత్పత్తిప్రతిపాదకవాక్యస్యానవగమాత్ । తదాస్తాం తావత్ ॥ ౯ ॥
తేజోఽతస్తథా హ్యాహ ।
యద్యపి “వాయోరగ్నిః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యపాదానపఞ్చమీ “కారకవిభక్తిరుపపదవిభక్తేర్బలీయసీ” ఇతి నేయమానన్తర్యపరా యుక్తా, తథాపి బహుశ్రుతివిరోధేన దుర్బలాప్యుపపదవిభక్తిరేవాత్రోచితా । తతశ్చానన్తర్యదర్శనపరేయం వాయోరగ్నిరితి శ్రుతిః । నచ సాక్షాద్బ్రహ్మజత్వసమ్భవే తద్వంశ్యత్వేన తజ్జత్వం పరమ్పరయాశ్రయితుం యుక్తమ్ । వాజపేయస్య పశుయూపవదితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తే ఉచ్యతేయుక్తం పశుయాగవాజపేయయోరఙ్గాఙ్గినోర్నానాత్వాత్తత్ర సాక్షాద్వాజపేయాసమ్బన్ధే క్లేశేన పరమ్పరాశ్రయణమ్ । ఇహ తు వాయోర్బ్రహ్మవికారస్యాపి బ్రహ్మణో వస్తుతోఽనన్యత్వాద్వయూపాదానత్వే సాక్షాదేవ బ్రహ్మోపాదానత్వోపపత్తేః కారకవిభక్తేర్బలీయస్త్వానురోధేనోభయథోపపద్యమానాః శ్రుతయః కాంస్యభోజిన్యాయేన నియమ్యన్త ఇతి యుక్తమితి రాద్ధాన్తః । “పారమ్పర్యజత్వేఽపి” ఇతి భేదకల్పనాభిప్రాయం యతః పారమార్థికాభేదమాహవాయుభావాపన్నం బ్రహ్మేతి । యథా తస్యాః శృతమితి తు దృష్టాన్తః పరమ్పరామాత్రసామ్యేన న తు సర్వథా సామ్యేనేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౦ ॥
ఆపః ।
నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౧ ॥
పృథివ్యధికారరూపశబ్దాన్తరేభ్యః ।
అన్నశబ్దోఽయం వ్యుత్పత్త్యా చ ప్రసిద్ధ్యా చ వ్రీహియవాదౌ తద్వికారే చౌదనే ప్రవర్తతే । శ్రుతిశ్చ ప్రకరణాద్బలీయసీ, సా చ వాక్యశేషేణోపోద్బలితా “యత్ర క్వచన వర్షతి” ఇత్యేతేన తస్మాదభ్యవహార్యం వ్రీహియవాద్యేవాత్రాద్భ్యో జాయత ఇతి వివక్షితమ్ । కార్ష్ణ్యమపి హి సమ్భవతి కస్యచిదదనీయస్య । నహి పృథివ్యపి కృష్ణా, లోహితాదిరూపాయా అపి దర్శనాత్ । తతశ్చ శ్రుత్యన్తరేణ “అద్భ్యః పృథివీ పృథివ్యా ఓషధయః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదినా విరోధ ఇతి పూర్వః పక్షః । శ్రుత్యోర్విరోధే వస్తుని వికల్పానుపపత్తేరన్యతరానుగుణతయాన్యతరా నేతవ్యా । తత్ర కిమ్ “అద్భ్యః పృథివీ” ఇతి పృథివీశబ్దోఽన్నపరతయా నీయతాముత “అన్నమసృజన్త”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౪) ఇత్యన్నశబ్దః పృథివీపరతయేతి విశయే, మహాభూతాధికారానురోధాత్ప్రాయికకృష్ణరూపానురోధాచ్చ “తద్యదపాం శర ఆసీత్”(బృ. ఉ. ౧ । ౨ । ౨) ఇతి చ పునః శ్రుత్యనురోధాచ్చ వాక్యశేషస్య చాన్యథాప్యుపపత్తేరన్నశబ్దోఽన్నకారణే పృథివ్యామితి రాద్ధాన్తః ॥ ౧౨ ॥
తదభిధ్యానాదేవ తు తల్లిఙ్గాత్సః ।
సృష్టిక్రమే భూతానామవిరోధ ఉక్తః । ఇదానీమాకాశాదిభూతాధిష్ఠాత్ర్యో దేవతాః కిం స్వతన్త్రా ఎవోత్తరోత్తరభూతసర్గే ప్రవర్తన్త ఉత పరమేశ్వరాధిష్ఠితాః పరతన్త్రా ఇతి । తత్ర “ఆకాశాద్వాయుర్వాయురగ్నిః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి స్వవాక్యే నిరపేక్షాణాం శ్రుతేః స్వయఞ్చేతనానాం చ చేతనాన్తరాపేక్షాయాం ప్రమాణాభావాత్ , ప్రస్తావస్య చ లిఙ్గస్య చ పారమ్పర్యేణాపి మూలాకారణస్య బ్రహ్మణ ఉపపత్తేః, స్వతన్త్రాణామేవాకాశాదీనాం వాయ్వాదికారణత్వమితి జగతో బ్రహ్మయోనిత్వవ్యాఘాత ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే “ఆకాశాద్వాయుః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదయ ఆకాశాదీనాం కేవలముపాదానభావమాచక్షతే, న పునః స్వాతన్త్ర్యేణాధిష్ఠాతృత్వమ్ । నచ చేతనానాం స్వకార్యస్వాతన్త్ర్యమిత్యేతదప్యైకాన్తికం పరతన్త్రాణామపి తేషాం బహులముపలబ్ధేర్భృత్యాన్తేవాస్యాదివత్ । తస్మాల్లిఙ్గప్రస్తావసామఞ్జస్యాయ స ఈశ్వర ఎవ తేన తేనాకాశాదిభావేనోపాదానభావేనావతిష్ఠమానః స్వయమధిష్ఠాయ నిమిత్తకారణభూతస్తం తం వికారం వాయ్వాదికం సృజతీతి యుక్తమ్ । ఇతరథా లిఙ్గప్రస్తావౌ క్లేశితౌ స్యాతామితి ।
పరమేశ్వరావేశవశాదితి ।
పరమేశ్వర ఎవాన్తర్యామిభావేనావిష్ట ఈక్షితా, తస్మాత్సర్వస్య కార్యజాతస్య సాక్షాత్పరమేశ్వర ఎవాధిష్ఠాతా నిమిత్తకారణం న త్వాకాశాదిభావమాపన్నః । ఆకాశాదిభావమాపన్నస్తూపాదానమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౩ ॥
విపర్యయేణ తు క్రమోఽత ఉపపద్యతే చ ।
ఉత్పత్తౌ మహాభూతానాం క్రమః శ్రుతో నాప్యయేఽప్యయమాత్రస్య శ్రుతత్వాత్ । తత్ర నియమే సమ్భవతి నానియమః । వ్యవస్థారహితో హి సః । నచ వ్యవస్థాయాం సత్యామవ్యవస్థా యుజ్యతే । తత్ర క్రమభేదాపేక్షాయాం కిం దృష్టోఽప్యయక్రమో ఘటాదీనాం మహాభూతాప్యయక్రమనియామకోఽస్త్వాహో శ్రౌత ఉత్పత్తిక్రమ ఇతి విశయే శ్రౌతస్య శ్రౌతాన్తరమభ్యర్హితం సమానజాతీయతయా తస్యైవ బుద్ధిసాంనిధ్యాత్ । న దృష్టం, విరుద్ధజాతీయత్వాత్ । తస్మాచ్ఛ్రౌతేనైవోత్పత్తిక్రమేణాప్యయక్రమో నియమ్యత ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే అప్యయస్య క్రమాపేక్షాయాం ఖలూత్పత్తిక్రమో నియామకో భవేత్ , న త్వస్త్యప్యయస్య క్రమాపేక్షా, దృష్టానుమానోపనీతేన క్రమభేదేన శ్రుత్యనుసారిణోఽప్యయక్రమస్య బాధ్యమానత్వాత్ । తస్మిన్ హి సత్యుపాదానోపరమేఽప్యుపాదేయమస్తీతి స్యాత్ । న చైతదస్తి । తస్మాత్ । తద్విరుద్ధదృష్టక్రమావరోధాదాకాఙ్క్షైవ నాస్తి క్రమాన్తరం ప్రత్యయోగ్యత్వాత్తస్య । తదిదముక్తం సూత్రకృతా “ఉపపద్యతే”। భాష్యకారోఽప్యాహ
న చాసావయోగ్యత్వాప్యయేనాకాఙ్క్ష్యత ఇతి ।
తస్మాదుత్పత్తిక్రమాద్విపరీతః క్రమ ఇత్యేతన్న్యాయమూలా చ స్మృతిరుక్తా ॥ ౧౪ ॥
అన్తరావిజ్ఞానమనసీ క్రమేణ తల్లిఙ్గాదితి చేన్నావిశేషాత్ ।
తదేవం భావనోపయోగినౌ భూతానాముత్పత్తిప్రలయౌ విచార్య బుద్ధీన్ద్రియమనసాం క్రమం విచారయతి । అత్ర చ విజ్ఞాయతేఽనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా విజ్ఞానశబ్దేనేన్ద్రియాణి చ బుద్ధిం చ బ్రూతే । తత్రైతేషాం క్రమాపేక్షాయామాత్మానం చ భూతాని చాన్తరా సమామ్నానాత్తేనైవ పాఠేన క్రమో నియమ్యతే । తస్మాత్పూర్వోత్పత్తిక్రమభఙ్గప్రసఙ్గః । యత ఆత్మనః కరణాని కరణేభ్యశ్చ భూతానీతి ప్రతీయతే, తస్మాదాత్మన ఆకాశ ఇతి భజ్యతే । అన్నమయమితి చ మయడానన్దమయ ఇతివత్న వికారార్థ ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే విభక్తత్వాత్తావన్మనఃప్రభృతీనాం కారణాపేక్షాయామన్నమయం మన ఇత్యాదిలిఙ్గశ్రవణాదపేక్షితార్థకథనాయ వికారార్థత్వమేవ మయటో యుక్తమ్ , ఇతరథా త్వనపేక్షితముక్తం భవేత్ । నచ తదపి ఘటతే । నహ్యన్నమయో యజ్ఞ ఇతివదన్నప్రాచుర్యం మనసః సమ్భవతి । ఎవం చోద్భూతవికారా మన ఆదయో భూతానాం పరస్తాదుత్పద్యన్త ఇతి యుక్తమ్ । ప్రౌఢవాదితయాభ్యుపేత్యాహ
అథ త్వభౌతికానీతి ।
భవత్వాత్మన ఎవ కరణానాముత్పత్తిః, న ఖల్వేతావతా భూతైరాత్మనో నోత్పత్తవ్యమ్ । తథాచ నోక్తక్రమభఙ్గప్రసఙ్గః । విశిష్యతే భిద్యతే । భజ్యత ఇతి యావత్ ॥ ౧౫ ॥
చరాచరవ్యపాశ్రయస్తు స్యాత్తద్వ్యపదేశో భాక్తస్తద్భావభావిత్వాత్ ।
దేవదత్తాదినామధేయం తావజ్జీవాత్మనో న శరీరస్య, తన్నామ్నే శరీరాయ శ్రాద్ధాదికరణానుపపత్తేః । తన్మృతో దేవదత్తో జాతో దేవదత్త ఇతి వ్యపదేశస్య ముఖ్యత్వం మన్వానస్య పూర్వః పక్షః, ముఖ్యత్వే శాస్త్రోక్తాముష్మికస్వర్గాదిఫలసమ్బన్ధానుపపత్తేః శాస్త్రవిరోధాల్లౌకికవ్యపదేశో భాక్తో వ్యాఖ్యేయః । భక్తిశ్చ శరీరస్యోత్పాదవినాశౌ తతస్తత్సంయోగ ఇతి । జాతకర్మాది చ గర్భబీజసముద్భవజీవపాపప్రక్షయార్థం, న తు జీవజన్మజపాపక్షయార్థమ్ । అత ఎవ స్మరన్తి “ఎవమేనః శమం యాతి బీజగర్భసముద్భవమ్” ఇతి । తస్మాన్న శరీరోత్పత్తివినాశాభ్యాం జీవజన్మవినాశావితి సిద్ధమ్ । ఎతచ్చ లౌకికవ్యపదేశస్యాభ్రాన్తిమూలత్వమభ్యుపేత్యాధికరణమ్ । ఉక్తా త్వధ్యాసభాష్యేఽస్య భ్రాన్తిమూలతేతి ॥ ౧౬ ॥
మా భూతామస్య శరీరోదయవ్యయాభ్యాం స్థూలావుత్పత్తివినాశౌ, ఆకాశాదేరివ తు మహాసర్గాదౌ తదన్తే చోత్పత్తివినాశౌ జీవస్య భవిష్యత ఇతి శఙ్కాన్తరమపనేతుమిదమారభ్యతే ।
నాత్మాశ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్యః ।
విచారమూలసంశయస్య బీజమాహ
శ్రుతివిప్రతిపత్తేరితి ।
తామేవ దర్శయతి
కాసుచిచ్ఛ్రుతిష్వితి ।
పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి
తత్ర ప్రాప్తమితి ।
పరమాత్మనస్తావద్విరుద్ధధర్మసంసర్గాదపహతానపహతపాప్మత్వాదిలక్షణాజ్జీవానామన్యత్వమ్ । తే చేన్న వికారాస్తతస్తత్త్వాన్తరత్వే బహుతరాద్వైతశ్రుతివిరోధః । బ్రహ్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావిరోధశ్చ । తస్మాచ్ఛుతిభిరనుజ్ఞాయతే వికారత్వమ్ । ప్రమాణాన్తరం చాత్రోక్తమ్
విభక్తత్వాదాకాశాదివదితి ।
“యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గాః”(బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి చ శ్రుతిః సాక్షాదేవ బ్రహ్మవికారత్వం జీవానాం దర్శయతి । “యథా సుదీప్తాత్పావకాత్”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి చ బ్రహ్మణో జీవానాముత్పత్తిం చ తత్రాప్యయం చ సాక్షాద్దర్శయతి । నన్వక్షరాద్భావానాముత్పత్తిప్రలయావవగమ్యేతే । న జీవానామిత్యత ఆహ
జీవాత్మనామితి ।
స్యాదేతత్ । సృష్టిశ్రుతిష్వాకాశాద్యుత్పత్తిరివ కస్మాజ్జీవోత్పత్తిర్నామ్నాయతే । తస్మాదామ్నానయోగ్యస్యానామ్నానాత్తస్యోత్పత్త్యభావం ప్రతీమ ఇత్యత ఆహ
నచ క్వచిదశ్రవణమితి ।
ఎవం హి కస్యాఞ్చిచ్ఛాఖాయామామ్నాతస్య కతిపయాఙ్గసహితస్య కర్మణః శాఖాన్తరీయాఙ్గోపసంహారో న భవేత్ । తస్మాద్బహుతరశ్రుతివిరోధాదనుప్రవేశశ్రుతిర్వికారభావాత్పత్త్యా వ్యాఖ్యేయా । తస్మాదాకాశవజ్జీవాత్మాన ఉత్పద్యన్త ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే భవేదేవం యది జీవా బ్రహ్మణో భిద్యేరన్ । న త్వేతదస్తి । “తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) “అనేన జీవేన”(ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇత్యాద్యవిభాగశ్రుతేరౌపాధికత్వాచ్చ భేదస్య ఘటకరకాద్యాకాశవద్విరుద్ధధర్మసంసర్గస్యోపపత్తేః । ఉపాధీనాం చ మనోమయ ఇత్యాదీనాం శ్రుతేర్భూయసీనాం చ నిత్యత్వాజత్వాదిగోచరాణాం శ్రుతీనాం దర్శనాత్ “ఉపాధిప్రవిలయేనోపహితస్య” ఇతి చ ప్రశ్నోత్తరాభ్యామనేకధోపపాదనాదవిభాగస్య చ “ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః”(శ్వే. ౬ । ౧౧) ఇతి శ్రుత్యైవోక్తత్వాన్నిత్యా జీవాత్మానో న వికారా న చాద్వైతప్రతిజ్ఞావిరోధ ఇతి సిద్ధమ్ । మైత్రేయీబ్రాహ్మణం చాధస్తాద్వ్యాఖ్యాతమితి నేహ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౭ ॥
జ్ఞోఽత ఎవ ।
కర్మణా హి జానాత్యర్థో వ్యాప్తస్తదభావే న భవతి ధూమ ఇవ ధూమధ్వజాభావే, సుషుప్త్యాద్యవస్థాసు చ జ్ఞేయస్యాభావాత్తద్వ్యాప్యస్య జ్ఞానస్యాభావః । తథాచ నాత్మస్వభావశ్చైతన్యం తదనువృత్తావపి చైతన్యస్య వ్యావృత్తేః । తస్మాదిన్ద్రియాదిభావాభావానువిధానాత్జ్ఞానభావాభావయోరిన్ద్రియాదిసంనికర్షాధేయమాగన్తుకమస్య చైతన్యం ధర్మో న స్వాభావికః । అత ఎవేన్ద్రియాదీనామర్థవత్త్వమ్ , ఇతరథా వైయర్థ్యమిన్ద్రియాణాం భవేత్ । నిత్యచైతన్యశ్రుతయశ్చ శక్త్యభిప్రాయేణ వ్యాఖ్యేయాః । అస్తి హి జ్ఞానోత్పాదనశక్తిర్నిజా జీవానాం, న తు వ్యోమ్న ఇవేన్ద్రియాదిసన్నికర్షేఽప్యేషా జ్ఞానం న భవతీతి । తస్మాజ్జడా ఎవ జీవా ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతేయదాగన్తుకజ్ఞానం జడస్వభావం తత్కదాచిత్పరోక్షం కదాచిత్సన్దిగ్ధం కదాచిద్విపర్యస్తం, యథా ఘటాది, న చైవమాత్మా । తథాహి అనుమిమానోఽప్యపరోక్షః, స్మరన్నప్యానుభవికః, సన్దిహానోఽప్యసన్దిగ్ధః, విపర్యస్యన్నప్యవిపరీతః సర్వస్యాత్మా । తథాచ తత్స్వభావః । నచ తత్స్వభావస్య చైతన్యస్యాభావః, తస్య నిత్యత్వాత్ । తస్మాద్వృత్తయః క్రియారూపాః సకర్మికాః కర్మాభావే సుషుప్త్యాదౌ నివర్తన్తే । తేన చైతన్యమాత్మస్వభావ ఇతి సిద్ధమ్ । తథాచ నిత్యచైతన్యవాదిన్యః శ్రుతయో న కథఞ్చిత్క్లేశేన వ్యాఖ్యాతవ్యా భవన్తి । గన్ధాదివిషయవృత్త్యుపజనే చేన్ద్రియాణామర్థవత్తేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౮ ॥
ఉత్క్రాన్తిగత్యాగతీనామ్ ।
యద్యప్యవికృతస్యైవ పరమాత్మనో జీవభావస్తథా చానణుపరిమాణత్వం, తథాప్యుత్క్రాన్తిగత్యాగతీనాం శ్రుతేశ్చ సాక్షాదణుపరిమాణశ్రవణస్య చావిరోధార్థమిదమధికరణమిత్యాక్షేపసమాధానాభ్యామాహ
నను చేతి ।
పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి
తత్ర ప్రాప్తం తావదితి ।
విభాగసంయోగోత్పాదౌ హి తూత్క్రాన్త్యాదీనాం ఫలమ్ । నచ సర్వగతస్య తౌ స్తః । సర్వత్ర నిత్యప్రాప్తస్య వా సర్వాత్మకస్య వా తదసమ్భావాదితి ॥ ౧౯ ॥
స్వాత్మనా చోత్తరయోః ।
ఉత్క్రమణం హి మరణే నిరూఢమ్ । తచ్చాచలతోఽపి తత్ర సతో దేహస్వామ్యనివృత్త్యోపపద్యతే న తు గత్యాగతీ । తయోశ్చలనే నిరూఢయోః కర్తృస్థభావయోర్వ్యాపిన్యసమ్భవాదితి మధ్యమం పరిమాణం మహత్త్వం శరీరస్యైవ । తచ్చార్హతపరీక్షాయాం ప్రత్యుక్తమ్ । గత్యాగతీ చ పరమమహతి న సమ్భవతోఽతః పారిశేష్యాదణుత్వసిద్ధిః । గత్యాగతిభ్యాం చ ప్రాదేశికత్వసిద్ధౌ మరణమపి దేహాదపసర్పణమేవ జీవస్య న తు తత్ర సతః స్వామ్యనివృత్తిమాత్రమితి సిద్ధమిత్యాహ
సత్యోశ్చ గత్యాగత్యోరితి ।
ఇతశ్చ దేహాదపసర్పణమేవ జీవస్య మరణమిత్యాహ
దేహప్రదేశానామితి ।
తస్మాద్గత్యాగత్యపేక్షోత్క్రాన్తిరపి సాపాదానాణుత్వసాధనమిత్యర్థః । న కేవలమపాదానశ్రుతేః, తచ్ఛరీరప్రదేశగన్తవ్యత్వశ్రుతేరప్యేవమేవేత్యాహ
స ఎతాస్తేజోమాత్రా ఇతి ॥ ౨౦ ॥
నాణురతచ్ఛ్రుతేరితి చేన్నేతరాధికారాత్ ।
యత ఉత్క్రాన్త్యాదిశ్రుతిభిర్జీవానామణుత్వం ప్రసాధితం తతో వ్యాపకాత్పరమాత్మనస్తేషాం తద్వికారతయా భేదః । తథాచ మహత్త్వానన్త్యాదిశ్రుతయః పరమాత్మవిషయా న జీవవిషయా ఇత్యవిరోధ ఇత్యర్థః । యది జీవా అణవస్తతో “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు” (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి కథం శారీరో మహత్త్వసమ్బన్ధిత్వేన ప్రతినిర్దిశ్యతే ఇతి చోదయతి
నన్వితి ।
పరిహరతి
శాస్త్రదృష్ట్యా
పారమార్థికదృష్ట్యా నిర్దేశో వామదేవవత్ । యథా హి గర్భస్థ ఎవ వామదేవో జీవః పరమార్థదృష్ట్యాత్మనో బ్రహ్మత్వం ప్రతిపేదే, ఎవం వికారాణాం ప్రకృతేర్వాస్తవాదభేదాత్తత్పరిమాణత్వవ్యపదేశ ఇత్యర్థః ॥ ౨౧ ॥
స్వశబ్దోన్మానాభ్యాం చ ।
స్వశబ్దం విభజతే
సాక్షాదేవేతి ।
ఉన్మానం విభజతే
తథోన్మానమపీతి ।
ఉద్ధృత్య మానమున్మానం బాలాగ్రాదుద్ధృతః శతతమో భాగస్తస్మాదపి శతతమాదుద్ధృతః శతతమో భాగ ఇతి తదిదమున్మానమ్ । ఆరాగ్రాదుద్ధృతం మానమారాగ్రమాత్రమితి ॥ ౨౨ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం చోదయతి
నన్వణుత్వే సతీతి ।
అణురాత్మా న శరీరవ్యాపీతి న సర్వాఙ్గీణశైత్యోపలబ్ధిః స్యాదిత్యర్థః ।
అవిరోధశ్చన్దనవత్ ।
త్వక్సంయుక్తో హి జీవః త్వక్చ సకలశరీరవ్యాపినీతి త్వగ్వ్యాప్యాత్మసమ్బన్ధః సకలశైత్యోపలబ్ధౌ సమర్థ ఇత్యర్థః ॥ ౨౩ ॥
అవస్థితివైశేష్యాదితి చేన్నాభ్యుపగమాద్ధృది హి ।
చన్దనబిన్దోః ప్రత్యక్షతోఽల్పీయస్త్వం బుద్ధ్వా యుక్తా కల్పనా భవతి, యస్య తు సన్దిగ్ధమణుత్వం సర్వాఙ్గీణం చ కార్యముపలభ్యతే తస్య వ్యాపిత్వమౌత్సర్గికమపహాయ నేయం కల్పనావకాశం లభత ఇతి శఙ్కార్థః । నచ హరిచన్దనబిన్దుదృష్టాన్తేనాణత్వానుమానం జీవస్య, ప్రతిదృష్టాన్తసమ్భవేనానైకాన్తికత్వాదిత్యాహ
న చాత్రానుమానమితి ।
శఙ్కామిమామపాకరోతి
అత్రోచ్యత ఇతి ।
యద్యపి పూర్వోక్తాభిః శ్రుతిభిరణుత్వం సిద్ధమాత్మనస్తథాపి వైభవాచ్ఛ్రుత్యన్తరముపన్యస్తమ్ ॥ ౨౪ ॥
గుణాద్వా లోకవత్ ।
యే తు సావయవత్వాచ్చన్దనబిన్దోరణుసఞ్చారేణ దేహవ్యాప్తిరుపపద్యతే న త్వాత్మనోఽనవయవస్యాణుసఞ్చారః సమ్భవీ, తస్మాద్వైషమ్యమితి మన్యన్తే తాన్ ప్రతీదముచ్యతే గుణాద్వా లోకవదితి । తద్విభజతే
చైతన్య ఇతి ।
యద్యప్యణుర్జీవస్తథాపి తద్గుణశ్చైతన్యం సకలదేహవ్యాపి । యథా ప్రదీపస్యాల్పత్వేఽపి తద్గుణః ప్రభాసకలగృహోదరవ్యాపినీతి ॥ ౨౫ ॥
ఎతదపి శఙ్కాద్వారేణ దూషయిత్వా దృష్టాన్తాన్తరమాహ
వ్యతిరేకో గన్ధవత్ ।
అక్షీయమాణమపి తదితి ।
క్షయస్యాతిసూక్ష్మతయానుపలభ్యమానక్షయమితి శఙ్కతే
స్యాదేతదితి ।
విశ్లిష్టానామల్పత్వాదిత్యుపలక్షణం, ద్రవ్యాన్తరపరమాణూనామనుప్రవేశాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । విశ్లేషానుప్రవేశాభ్యాం చ సన్నపి విశ్లేషః సూక్ష్మత్వాన్నోపలక్ష్యతే ఇతి । నిరాకరోతి
న ।
కుతః ।
అతీన్ద్రియత్వాదితి ।
పరమాణూనాం పరమసూక్ష్మత్వాత్తద్గతరూపాదివద్గన్ధోఽపి నోపలభ్యేత । ఉపలభ్యమానో వా సూక్ష్మ ఉపలభ్యేత న స్థూల ఇత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౬ ॥
తథా చ దర్శయతి । ॥ ౨౭ ॥
పృథగుపదేశాత్ ।
నిగదవ్యాఖ్యాతమస్య భాష్యమ్ ॥ ౨౮ ॥
తద్గుణసారత్వాత్తు తద్వ్యపదేశః ప్రాజ్ఞవత్ ।
కణ్టకతోదనేఽపీతి ।
మహదల్పయోః సంయోగోఽల్పమవరుణద్ధి న మహాన్తం, న జాతు ఘటకరకాదిసంయోగా నభసో నభో వ్యశ్నువతేఽపిత్వల్పానేవ ఘటకరకాదీన్ , ఇతరథా యత్ర నభస్తత్ర సర్వత్ర ఘటకరకాద్యుపలమ్భ ఇతి, తేఽపి నభఃపరిమాణాః ప్రసజ్యేరన్నితి । న చాణోర్జీవస్య సకలశరీరగతా వేదనోపపద్యతే । యద్యప్యన్తఃకరణమణు తథాపి తస్య త్వచా సమ్బద్ధత్వాత్త్వచశ్చ సమస్తశరీరవ్యాపిత్వాదేకదేశేఽప్యధిష్ఠితా త్వగధిష్ఠితైవేతి శరీరవ్యాపీ జీవః శక్నోతి సర్వాఙ్గీణం శైత్యమనుభవితుం త్వగిన్ద్రియేణ గఙ్గాయామ్ । అణుస్తు జీవో యత్రాస్తి తస్మిన్నేవ శరీరప్రదేశే తదనుభవేన్న సర్వాఙ్గీణం, తస్యాసర్వాఙ్గీణత్వాత్ । కణ్టకతోదనస్య తు ప్రాదేశికతయా న సర్వాఙ్గీణోపలబ్ధిరితి వైషమ్యమ్ ।
గుణత్వమేవ హీతి ।
ఇదమేవ హి గుణానాం గుణత్వం యద్ద్రవ్యదేశత్వమ్ । అత ఎవ హి హేమన్తే విషక్తావయవాప్యద్రవ్యగతేఽతిసాన్ద్రే శీతస్పర్శేఽనుభూయమానేప్యనుద్భూతం రూపం నోపలభ్యతే యథా, తథా మృగమదాదీనాం గన్ధవాహవిప్రకీర్ణసూక్ష్మావయవానామతిసాన్ద్రే గన్ధేఽనుభూయమానే రూపస్పర్శౌ నానుభూయేతే తత్కస్య హేతోః, అనుద్భూతత్వాత్తయోర్గన్ధస్య చోద్భూతత్వాదితి । నచ ద్రవ్యస్య ప్రక్షయప్రసఙ్గః, ద్రవ్యాన్తరావయవపూరణాత్ । అత ఎవ కాలపరివాసవశాదస్య హతగన్ధితోపలభ్యతే । అపిచ చైతన్యం నామ న గుణో జీవస్య గుణినః, కిన్తు స్వభావః । నచ స్వభావస్య వ్యాపిత్వే భావస్యావ్యాపిత్వం, తత్త్వప్రచ్యుతేరిత్యాహ
యది చ చైతన్యమితి ।
తదేవం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణసిద్ధే జీవస్యావికారితయా పరమాత్మత్వే, తథా శ్రుత్యాదితః పరమమహత్త్వే చ, యా నామాణుత్వశ్రుతయస్తాస్తదనురోధేన బుద్ధిగుణసారతయా వ్యాఖ్యేయా ఇత్యాహ
తద్గుణసారత్వాదితి ।
తద్వ్యాచష్టే
తస్యా బుద్ధేరితి ।
ఆత్మనా స్వసమ్బన్ధిన్యా బుద్ధేరుపస్థాపితత్వాత్తదా పరామర్శః । నహి శుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్యాత్మనస్తత్త్వం సంసారిభిరనుభూయతే । అపితు యోఽయం మిథ్యాజ్ఞానద్వేషాద్యనుషక్తః స ఎవ ప్రత్యాత్మమనుభవగోచరః । నచ బ్రహ్మస్వభావస్య జీవాత్మనః కూటస్థనిత్యస్య స్వతః ఇచ్ఛాద్వేషానుషఙ్గసమ్భవ ఇతి బుద్ధిగుణానాం తేషాం తదభేదాధ్యాసేన తద్ధర్మత్వాధ్యాసః, ఉదశరావాధ్యస్తస్యేవ చన్ద్రమసో బిమ్బస్య తోయకమ్పే కమ్పవత్త్వాధ్యాస ఇత్యుపపాదితమధ్యాసభాష్యే । తథాచ బుద్ధ్యాద్యుపాధికృతమస్య జీవత్వమితి బుద్ధేరన్తఃకరణస్యాణుతయా సోఽప్యణువ్యపదేశభాగ్భవతి, నభ ఇవ కరకోపహితం కరకపరిమాణమ్ । తథా చోత్క్రాన్త్యాదీనాముపపత్తిరితి । నిగదవ్యాఖ్యాతమితరత్ । ప్రాయణేఽసత్త్వమసంసారిత్వం వా, తతశ్చ కృతవిప్రణాశాకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గః ॥ ౨౯ ॥
యావదాత్మభావిత్వాత్తు న దోషస్తద్దర్శనాత్ ।
యావత్సంసార్యాత్మభావిత్వాదిత్యర్థః ।
సమానః సన్నితి ।
బుద్ధ్యా సమానః తద్గుణసారత్వాదితి ।
అపిచ మిథ్యాజ్ఞానేతి ।
న కేవలం యావత్సంసార్యాత్మభావిత్వమాగమతః, ఉపపత్తితశ్చేత్యర్థః ।
ఆదిత్యవర్ణమితి ।
ప్రకాశరూపమిత్యర్థః ।
తమస ఇతి ।
అవిద్యాయా ఇత్యర్థః । తమేవ విదిత్వా సాక్షాత్కృత్య మృత్యుమవిద్యామత్యేతీతి యోజనా ॥ ౩౦ ॥
అనుశయబీజం పూర్వపక్షీ ప్రకటయతి
నను సుషుప్తప్రలయయోరితి ।
సతాపరమాత్మనా ।
అనుశయబీజపరిహారః అత్రోచ్యతే
పుంస్త్వాదివత్త్వస్య సతోఽభివ్యక్తియోగాత్ ।
నిగదవ్యాఖ్యాతమస్య భాష్యమ్ ॥ ౩౧ ॥
నిత్యోపలబ్ధ్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గోన్యతరనియమో వాన్యథా ।
స్యాదేతత్ । అన్తఃకరణేఽపి సతి తస్య నిత్యసంనిధానాత్కస్మాన్నిత్యోపలబ్ధ్యనుపలబ్ధీ న ప్రసజ్యేతే । అథాదృష్టవిపాకకాదాచిత్కత్వాత్సామర్త్యప్రతిబన్ధాప్రతిబన్ధాభ్యామన్తఃకరణస్య నాయం ప్రసఙ్గః । తావసత్యేవాన్తఃకరణే ఆత్మనో వేన్ద్రియాణాం వా స్తాం, తత్కిమన్తర్గడునాన్తఃకరణేనేతి చోదయతి
అథవాన్యతరస్యాత్మన ఇతి ।
అథవేతి సిద్ధాన్తం నివర్తయతి । సిద్ధాన్తీ బ్రూతే
న చాత్మన ఇతి ।
అవధానం ఖల్వనువుభూషా శుశ్రూషా వా । న చైతే ఆత్మనో ధర్మౌ, తస్యావిక్రియత్వాత్ । న చేన్ద్రియాణామ్ , ఎకైకేన్ద్రియవ్యతిరేకేఽప్యన్ధాదీనాం దర్శనాత్ । నచ తే ఆన్తరత్వేనానుభూయమానే బాహ్యే సమ్భవతః । తస్మాదస్తి తదాన్తరం కిమపి । యస్య చైతే తదన్తఃకరణమ్ । తదిదముక్తమ్
యస్యావధానేతి ।
అత్రైవార్థే శ్రుతిం దర్శయతి
తథా చేతి ॥ ౩౨ ॥
కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్ ।
నను “తద్గుణసారత్వాత్”(బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౨౯) ఇత్యనేనైవ జీవస్య కర్తృత్వం భోక్తృత్వం చ లబ్ధమేవేతి తద్వ్యుత్పాదనమనర్థకమిత్యత ఆహ
తద్గుణసారత్వాధికారేణేతి ।
తస్యైవైష ప్రపఞ్చో యే పశ్యన్త్యాత్మా భోక్తైవ న కర్తేతి తన్నిరాకరణార్థః । “శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరి తల్లక్షణత్వాత్”(అ. ౩ పా. ౭ సూ. ౧౮) ఇత్యాహ స్మ భగవాన్ జైమినిః । ప్రయోక్తర్యనుష్ఠాతరి । కర్తరీతి యావత్ । శాస్త్రఫలం స్వర్గాది । కుతః । ప్రయోక్తృఫలసాధనతాలక్షణత్వాత్శాస్త్రస్య విధేః । కర్త్రపేక్షితోపాయతా హి విధిః । బుద్ధిశ్చేత్కర్త్రీ భోక్తా చాత్మా తతో యస్యాపేక్షితోపాయో భోక్తున తస్య కర్తృత్వం యస్య కర్తృత్వం నచ తస్యాపేక్షితోపాయ ఇతి కిం కేన సఙ్గతమితి శాస్త్రస్యానర్థకత్వమవిద్యమానాభిధేయత్వం తథా చాప్రయోజనకత్వం స్యాత్ । యథా చ తద్గుణసారతయాస్యావస్తుసదపి భోక్తృత్వం సాంవ్యవహారికమేవం కర్తృత్వమపి సాంవ్యవహారికం న తు భావికమ్ । అవిద్యావద్విషయత్వం చ శాస్త్రస్యోపపాదితమధ్యాసభాష్య ఇతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౩౩ ॥
విహారోపదేశాత్ ।
విహారః సఞ్చారః క్రియా, తత్ర స్వాతన్త్ర్యం నాకర్తుః సమ్భవతి । తస్మాదపి కర్తా జీవః ॥ ౩౪ ॥
ఉపాదానాత్ ।
తదేతేషాం ప్రాణానామిన్ద్రియాణాం విజ్ఞానేన బుద్ధ్యా విజ్ఞానం గ్రహణశక్తిమాదాయోపాదాయేత్యుపాదానే స్వాతన్త్ర్యం నాకర్తుః సమ్భవతి ॥ ౩౫ ॥
వ్యపదేశాచ్చ క్రియాయాం చేన్నిర్దేశవిపర్యయః ।
అభ్యుచ్చయమాత్రమేతన్న సమ్యగుపపత్తిః । విజ్ఞానం కర్తృ యజ్ఞం తనుతే । సర్వత్ర హి బుద్ధిః కరణరూపా కరణత్వేనైవ వ్యపదిశ్యతే న కర్తృత్వేన, ఇహ తు కర్తృత్వేన, తస్యా వ్యపదేశే విపర్యయః స్యాత్ । తస్మాదాత్మైవ విజ్ఞానమితి వ్యపదిష్టః । తేన కర్తేతి ॥ ౩౬ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం చోదయతి
అత్రాహ యదీతి ।
ప్రజ్ఞావాన్ స్వతన్త్ర ఇష్టమోవాత్మనః సమ్పాదయేన్నానిష్టమ్ । అనిష్టసమ్పత్తిరప్యస్యోపలభ్యతే । తస్మాన్న స్వతన్త్రస్తథా చ న కర్తా । తల్లక్షణత్వాత్తస్యేత్యర్థః ।
అస్యోత్తరమ్
ఉపలబ్ధివదనియమః ।
కరణాదీని కారకాన్తరాణి కర్తా ప్రయుఙ్క్తే న త్వయం కారకాన్తరైః ప్రయుజ్యత ఇత్యేతావన్మాత్రమస్య స్వాతన్త్ర్యం న తు కార్యక్రియాయాం న కారకాన్తరాణ్యపేక్షత ఇతి । ఈదృశం హి స్వాతన్త్ర్యం నేశ్వరస్యాప్యత్రభవతోఽస్తీత్యుత్సన్నసఙ్కథః కర్తా స్యాత్ । తథా చాయమదృష్టపరిపాకవశాదిష్టమభిప్రేప్సుస్తత్సాధనవిభ్రమేణానిష్టోపాయం వ్యాపారయన్ననిష్టం ప్రాప్నుయాదిత్యనియమః కర్తృత్వం చేతి న విరోధః ।
విషయప్రకల్పనమాత్రప్రయోజనత్వాదితి ।
నిత్యచైతన్యస్వభావస్య ఖల్వాత్మన ఇన్ద్రియాదీని కరణాని స్వవిషయముపనయన్తి, తేన విషయావచ్ఛిన్నమేవ చైతన్యం వృత్తిరితి విజ్ఞానమితి చాఖ్యాయతే, తత్ర చాస్యాస్తి స్వాతన్త్ర్యమిత్యర్థః ॥ ౩౭ ॥
శక్తివిపర్యయాత్ ।
పూర్వం కారణకవిభక్తివిపర్యయ ఉక్తః । సమ్ప్రతి కారకశక్తివిపర్యయ ఇత్యపునరుక్తమ్ । అవిపర్యయాయ తు కరణాన్తరకల్పనాయాం నామ్ని విసంవాద ఇతి ॥ ౩౮ ॥
సమాధ్యభావాచ్చ ।
సమాధిరితి సంయమముపలక్షయతి । ధారణాధ్యానసమాధయో హి సంయమపదవేదనీయాః । యథాహుః “త్రయమేకత్ర సంయమః”(యో.సూ. ౩-౪) ఇతి । అత్ర శ్రోతవ్యో మన్తవ్య ఇతి ధారణోపదేశః । నిదిధ్యాసితవ్య ఇతి ధ్యానోపదేశః । ద్రష్టవ్య ఇతి సమాధేరుపదేశః । యథాహుః “తదేవ ధ్యానమర్థమాత్రనిర్భాసం స్వరూపశూన్యమివ సమాధిః” ఇతి । సోఽయమిహ కర్తాత్మా సమాధావుపదిశ్యమాన ఆత్మనః కర్తృత్వమవైతీతి సూత్రార్థః ॥ ౩౯ ॥
యథా చ తక్షోభయథా ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ
ఎవం తావదితి ।
విమృశతి
తత్పునరితి ।
పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి
తత్రేతి ।
శాస్త్రార్థవత్త్వాదయో హి హేతవ ఆత్మనః కర్తృత్వమాపాదయన్తి । నచ స్వాభావికే కర్తృత్వే సమ్భవత్యసత్యపవాదే తదౌపాధికం యుక్తమతిప్రసఙ్గాత్ । నచ ముక్త్యభావప్రసఙ్గోఽస్యాపవాదకః, యథా జ్ఞానస్వభావో జ్ఞేయాభావేఽపి నాజ్ఞో భవత్యేవం కర్తృస్వభావోఽపి క్రియావేశాభావేఽపి నాకర్తా । తస్మాత్స్వాభావికమేవాస్య కర్తృత్వమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే । నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం హి బ్రహ్మ భూయోభూయః శ్రూయతే । తదస్య బుద్ధత్వమసత్యపి బోద్ధవ్యే యుక్తం, వహ్నేరివాసత్యపి దాహ్యే దగ్ధృత్వం, తచ్ఛీలస్య తస్యావగమాత్ । కర్తృత్వం త్వస్య క్రియావేశాదవగన్తవ్యమ్ । నచ నిత్యోదాసీనస్య కూటస్థస్య నిత్యస్యాసకృచ్ఛుతస్య సమ్భవతి, తస్య చ కదాచిదప్యసంసర్గే కథం తచ్ఛక్తియోగో నిర్విషయాయాః శక్తేరసమ్భవాత్ తథాచ యది తత్సిధ్యర్థం తద్విషమః క్రియావేశోఽభ్యుపేయతే తథా సతి తత్స్వభావస్య స్వభావోచ్ఛేదాభావాద్భావనాశప్రసఙ్గః, నచ ముక్తస్యాస్తి క్రియాయోగ ఇతి । క్రియాయా దుఃఖత్వాన్న విగలితసకలదుఃఖపరమానన్దావస్థా మోక్షః స్యాదిత్యాశయవానాహ
న స్వాభావికం కర్తృత్వమాత్మన ఇతి ।
అభిప్రాయమబుధ్వా చోదయతి
నను స్థితాయామపీతి ।
పరిహరతి
న । నిమిత్తానామపీతి ।
శక్తశక్యాశ్రయా శక్తిః స్వసత్తయావశ్యం శక్యమాక్షిపతి । తథాచ తయాక్షిప్తం శక్యం సదైవ స్యాదితి భావః । చోదయతి
నను మోక్షసాధనవిధానాదితి ।
పరిహరతి
న । సాధనాయత్తస్యేతి ।
అస్మాకం తు న మోక్షః సాధ్యః, అపితు బ్రహ్మస్వరూపం తచ్చ నిత్యమితి । ఉక్తమభిప్రాయమావిష్కరోతి
అపిచ నిత్యశుద్ధ ఇతి ।
చోదయతి
పర ఎవ తర్హి సంసారీతి ।
అయమర్థఃపరశ్చేత్సంసారీ తస్యావిద్యప్రవిలయే ముక్తౌ సర్వే ముచ్యేరన్నవిశేషాత్ । తతశ్చ సర్వసంసారోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । పరస్మాదన్యశ్చేత్స బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాత ఎవేతి, తస్యైవ తర్హి ముక్తిసంసారౌ నాత్మన ఇతి । పరిహరతి
న । అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితత్వాదితి ।
న పరమాత్మనో ముక్తిసంసారౌ, తస్య నిత్యముక్తత్వాత్ । నాపి బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతస్య, తస్యాచేతనత్వాత్ । అపి త్వవిద్యోపస్థాపితానాం బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతానాం భేదాత్తత్తద్బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతభేదోపధాన ఆత్మైకోఽపి భిన్న ఇవ విశుద్ధోఽప్యవిశుద్ధ ఇవ తతశ్చైకబుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతాపగమే తత్ర ముక్త ఇవేతరత్ర బద్ధ ఇవ యథా మణికృపాణాద్యుపధానభేదాదేకమేవ ముఖం నానేవ దీర్ఘమివ వృత్తమివ శ్యామమివావదాతమివ అన్యతమోపధానవిగమే తత్ర ముక్తమివాన్యత్రోపహితమివేతి నైకముక్తౌ సర్వముక్తిప్రసఙ్గః । తస్మాన్న పరమాత్మనో మోక్షసంసారౌ, నాపి బుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతస్య కిన్తు బుద్ధ్యాద్యుపహితస్యాత్మస్వభావస్య జీవభావమాపన్నస్యేతి పరమార్థః । అత్రైవాన్వయవ్యతిరేకౌ శ్రుతిభిరాదర్శయతి
తథాచేతి ।
ఇతశ్చౌపాధికం యదుపాధ్యభిభవోద్భవాభ్యామస్యాభిభవోద్భవౌ దర్శయతి శ్రుతిరిత్యాహ
తథా స్వప్నజాగరితయోరితి ।
అత్రైవార్థే సూత్రం వ్యాచష్టే
తదేతదాహేతి ।
సమ్ప్రసాదః సుషుప్తిః । స్యాదేతత్ । తక్ష్ణః పాణ్యాదయః సన్తి తైరయం వాస్యాదీన్ వ్యాపారయన్ భవతు దుఃఖీ, పరమాత్మా త్వనవయవః కేన మనఃప్రభృతీని వ్యాపారయేదితి వైషమ్యం తక్ష్ణో దృష్టాన్తేనేత్యత ఆహ
తక్షదృష్టాన్తశ్చేతి ।
యథా స్వశరీరేణోదాసీనస్తక్షా సుఖీ, వాస్యాదీని తు కరణాని వ్యాపారయన్ దుఃఖీ, తథా స్వాత్మనాత్మోదాసీనః సుఖీ, మనఃప్రభృతీని తు కరణాదీని వ్యాపారయన్ దుఃఖీత్యేతావతాస్య సామ్యం న తు సర్వథా । యథాత్మా చ జీవోఽవయవాన్తరానపేక్షః స్వశరీరం వ్యాపారయత్యేవం మనఃప్రభృతీని తు కరణాన్తరాణి వ్యాపారయతీతి ప్రమాణసిద్ధే నియోగపర్యనుయోగానుపపత్తిః । పూర్వపక్షహేతూననుభాష్య దూషయతి
యత్తూక్తమితి ।
యత్పరం హి శాస్త్రం స ఎవ శాస్త్రార్థః । కర్త్రపేక్షితోపాయభావనాపరం తన్న కర్తృస్వరూపపరమ్ । తేన యథాలోకసిద్ధం కర్తారమపేక్ష్య స్వవిషయే ప్రవర్తమానం న పుంసః స్వాభావికం కర్తృత్వమవగమయితుముత్సహతే, తస్మాత్తత్త్వమసీత్యాద్యుపదేశవిరోధాదవిద్యాకృతం తదవతిష్ఠతే । చోదయతి
నను సన్ధ్యే స్థాన ఇతి ।
ఔపాధికం హి కర్తృత్వం నోపాధ్యపగమే సమ్భవతీతి స్వాభావికమేవ యుజ్యత ఇత్యర్థః । అపిచ యత్రాపి కరణమస్తి తత్రాపి కేవలస్యాత్మనః కర్తృత్వశ్రవణాత్స్వాభావికమేవ యుక్తమిత్యాహ
తథోపాదానేఽపీతి ।
తదేతత్పరిహరతి
న తావత్సన్ధ్య ఇతి ।
ఉపాధ్యపగమోఽసిద్ధోఽన్తఃకరణస్యోపాధేః సన్ధ్యేఽప్యవస్థానాదిత్యర్థః ।
అపిచ స్వప్నే యాదృశం జ్ఞానం తాదృశో విహారోఽపీత్యాహ
విహారోఽపి చ తత్రేతి ।
తథోపాదానేఽపీతి ।
యద్యపి కర్తృవిభక్తిః కేవలే కర్తరి శ్రూయతే తథాపి కర్మకరణోపధానకృతమస్య కర్తృత్వం న శుద్ధస్య, నహి పరశుసహాయశ్ఛేత్తా కేవలశ్ఛేత్తా భవతి । నను యది న కేవలస్య కర్తృత్వమపి తు కరణాదిసహితస్యైవ, తథా సతి కరణాదిష్వపి కర్తృవిభక్తిః స్యాత్ । న చైతదస్తీత్యాహ
భవతి న లోక ఇతి ।
కరణాదిష్వపి కర్తృవిభక్తిః కదాచిదస్త్యేవ వివక్షావశాదిత్యర్థః । అపి చేయముపాదానశ్రుతిః కరణవ్యాపారోపరమమాత్రపరా న స్వాతన్త్ర్యపరా కర్తృవిభక్తిస్తు భాక్తీ । కూలం పిపతిషతీతివదబుద్ధిపూర్వకస్య కరణవ్యాపారోపరమస్య దృష్టత్వాదిత్యాహ
అపిచాస్మిన్నుపాదాన ఇతి ।
యస్త్వయం వ్యపదేశ ఇతి యత్తదుక్తమస్మాభిరభ్యుచ్చయమాత్రమేతమితి తదితః సముత్థితమ్ ।
సర్వకారకాణామేవేతి ।
విక్లిద్యన్తి తణ్డులా జ్వలన్తి కాష్ఠాని బిభర్త్తి స్థాలీతి హి స్వవ్యాపారే సర్వేషాం, కర్తృత్వం, తత్కిం బుద్ధ్యాదీనాం కర్తృత్వమేవ న కరణత్వమిత్యత ఆహ
ఉపలబ్ధ్యపేక్షం త్వేషాం కరణత్వమ్ ।
నన్వేవం సతి తస్యామేవాత్మనః స్వాభావికం కర్తృత్వమస్త్విత్యత ఆహ
నచ తస్యాములబ్ధావప్యస్య స్వాభావికకర్తృత్వమస్తి కస్మాత్ నిత్యోపలబ్ధిస్వరూపత్వాత్ ఆత్మనః ।
నహి నిత్యే స్వభావే చాస్తి భావస్య వ్యాపార ఇత్యర్థః । తదేవం నాస్యోపలబ్ధౌ స్వాభావికం కర్తృత్వమస్తీత్యుక్తమ్ । నాపి బుద్ధ్యాదేరుపలబ్ధికర్తృత్వమాత్మన్యధ్యస్తం యథా తద్గతమధ్యవసాయాదికర్తృత్వమిత్యాహ
అహఙ్కారపూర్వకమపి కర్తృత్వం నోపలబ్ధుర్భవితుమర్హతి ।
కుతః ।
అహఙ్కారస్యాప్యుపలభ్యమానత్వాత్ ।
నహి శరీరాది యస్యాం క్రియాయాం గమ్యం తస్యామేవ గన్తృ భవతి । ఎతదుక్తం భవతి యది బుద్ధిరుపలబ్ధ్రీ భవేత్ , తతస్తస్యా ఉపలబ్ధృత్వమాత్మన్యధ్యవస్యేత । న చైతదస్తి । తస్యా జడత్వేనోపలభ్యమానతయోపలబ్ధికర్తృత్వానుపపత్తేః । యదా చౌపలబ్ధౌ బుద్ధేరకర్తృత్వం తదా యదుక్తం బుద్ధేరుపలబ్ధృత్వే కరణాన్తరం కల్పనీయం, తథాచ నామమాత్రే విసంవాద ఇతి తన్న భవతీత్యాహ
న చైవం సతి కరణాన్తరకల్పనా ; బుద్ధేరుపలబ్ధృత్వాభావాత్ ।
తత్కిమిదానీమకరణం బుద్ధిరుపలబ్ధావాత్మా చానుపలబ్ధేత్యత ఆహ
బుద్ధే కరణత్వాభ్యుపగమాత్ ।
అయమభిసన్ధిఃచైతన్యముపలబ్ధిరాత్మస్వభావో నిత్య ఇతి న తత్రాత్మనః కర్తృత్వం, నాపి బుద్ధేః కరణత్వం, కిన్తు చైతన్యమేవ విషయావచ్ఛిన్నం వృత్తిరితి చోపలబ్ధిరితి చాఖ్యాయతే । తస్య తు తత్తద్విషయావచ్ఛేదే వృత్తౌ బుద్ధ్యాదీనాం కరణత్వమాత్మనశ్చ తదుపధానేనాహఙ్కారపూర్వకం కర్తృత్వం యుజ్యత ఇతి ॥ ౪౦ ॥
పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః ।
యదేతజ్జీవానామౌపాధికం కర్తృత్వం తత్ప్రవర్తనాలక్షణేషు రాగాదిషు సత్సు నేశ్వరమపరం ప్రవర్తకం కల్పయితుమర్హతి, అతిప్రసఙ్గాత్ । నచేశ్వరో ద్వేషపక్షపాతరహితో జీవాన్ సాధ్వసాధుని కర్మణి ప్రవర్తయితుమర్హతి, యేన ధర్మాధర్మాపేక్షయా జగద్వైచిత్ర్యమాపద్యేత । స హి స్వతన్త్రః కారుణికో ధర్మ ఎవ జన్తూన్ ప్రవర్తయేన్నాధర్మే । తతశ్చ తత్ప్రేరితా జన్తవః సర్వే ధార్మికా ఎవేతి సుఖిన ఎవ స్యుర్న దుఃఖినః । స్వతన్త్రాస్తు రాగాదిప్రయుక్తాః ప్రవర్తమానా ధర్మాధర్మప్రచయవన్తో వైచిత్ర్యమనుభవన్తీతి యుక్తమ్ । ఎవంచ విధినిషేధయోరర్థవత్త్వమితరథా తు సర్వథా జీవా అస్వతన్త్రా ఇతీశ్వరేణైవ ప్రవర్త్యన్త ఇతి కృతం విధినిషేధాభ్యామ్ । నహి బలవదనిలసలిలౌఘనుద్యమానం ప్రత్యుపదేశోఽర్థవాన్ । తస్మాత్ “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ . బ్రా. ౩ । ౮) ఇత్యాదయః శ్రుతయః సమస్తవిధినిషేధశ్రుతివిరోధాల్లోకవిరోధాచ్చైశ్వర్యప్రశంసాపరతయా నేయా ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే । “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ . బ్రా. ౩ । ౮) ఇత్యాదయస్తావచ్ఛఛ్రుతయః సర్వవ్యాపారేషు జన్తూనామీశ్వరతన్త్రతామాహుః, తదసతి ప్రతిబన్ధకే న ప్రశంసాపరతయా వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । నచ శ్రుతిసిద్ధస్య కల్పనీయతా, యేన ప్రవర్తకేషు రాగాదిషు సత్సు తత్కల్పనా విరుధ్యేత । న చేశ్వరతన్త్రత్వే ధర్మ ఎవ జన్తూనాం ప్రవృత్తేః సుఖిత్వమేవ న వైచిత్ర్యమితి యుక్తమ్ । యద్యప్యయమీశ్వరో వీతరాగస్తథాపి పూర్వపూర్వజన్తుకర్మాపేక్షయ జన్తూన్ ధర్మాధర్మయోః ప్రవర్తయన్న ద్వేషపక్షపాతాభ్యాం విషమః । నాపి నిర్ఘృణః । నచ కర్మప్రచయస్యాదిరస్త్యనాదిత్వాత్సంసారస్య । న చేశ్వరతన్త్రస్య కృతం విధినిషేధాభ్యామితి సామ్ప్రతమ్ । నహీశ్వరః ప్రబలతరపవన ఇవ జన్తూన్ ప్రవర్తయత్యపి తు తచ్చైతన్యమనురుధ్యమానో రాగాద్యుపహారముఖేన । ఎవం చేష్టానిష్టప్రాప్తిపరిహారార్థినో విధినిషేధావర్థవన్తౌ భవతః । తదనేనాభిసన్ధినోక్తమ్
పరాయత్తేఽపి హి కర్తృత్వే కరోత్యేవ జీవ ఇతి ।
తస్మాద్విధినిషేధశాస్త్రావిరోధాల్లోకస్య స్థూలదర్శిత్వాత్ “ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ . బ్రా. ౩ । ౮)ఇత్యాదిశ్రుతేః । “అజ్ఞో జన్తురనీశోఽయమాత్మనః సుఖదుఃఖయోః । ఈశ్వరప్రేరితో గచ్ఛేత్స్వర్గం వా శ్వభ్రమేవ వా ॥” (భారత.వ. ౩౦-౨౮) ఇతి స్మృతేశ్చేశ్వరతన్త్రాణామేవ జన్తూనాం కర్తృత్వం, న తు స్వతన్త్రాణామితి సిద్ధమ్ । ఈశ్వర ఎవ విధినిషేధయోస్థానే నియుజ్యేత యద్విధినిషేధయోః ఫలం తదీశ్వరేణ తత్ప్రతిపాదితధర్మాధర్మనిరపేక్షేణ కృతమితి విధినిషేధయోరానర్థక్యమ్ । న కేవలమానర్థక్యం విపరీతం చాపద్యేత ఇత్యాహ
తథా విహితకారిణమితి ।
పూర్వోక్తశ్చ దోషః కృతనాశాకృతాభ్యాగమః ప్రసజ్యేత । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౪౧ ॥
కృతప్రయత్నాపేక్షస్తు విహితప్రతిషిద్ధావైయర్థ్యాదిభ్యః । ॥ ౪౨ ॥
అంశో నానావ్యపదేశాదన్యథా చాపి దాశకితవాదిత్వమధీయత ఎకే ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ
జీవేశ్వరయోరితి ।
ఉపకార్యోపకారకభావఃప్రయోజ్యప్రయోజకభావః । అత్రాపాతతో వినిగమనాహేతోరభావాదనియమో నిశ్చయ ఇత్యుక్తః । నిశ్చయహేత్వాభాసదర్శనేన భేదపక్షమాలమ్బ్యాహ
అథవేతి ।
ఈశితవ్యేశితృభావశ్చాన్వేష్యాన్వేష్టృభావశ్చ జ్ఞేయజ్ఞాతృభావశ్చ నియమ్యనియన్తృభావశ్చాధారాధేయభావశ్చ న జీవపరమాత్మనోరభేదేఽవకల్ప్యతే । న చ “బ్రహ్మదాశా బ్రహ్మకితవాః” ఇత్యాద్యాశ్చ శ్రుతయో దాశా బ్రహ్మ కితవా బ్రహ్మేత్యాదిప్రతిపాదనపరా జీవానాం బ్రహ్మణో భేదేఽవకల్ప్యన్తే । న చైతాభిర్భేదాభేదప్రతిపాదనపరాభిః శ్రుతిభిః సాక్షాదంశత్వప్రతిపాదకాచ్చ మన్త్రవర్ణాత్ “పాదోఽస్య విశ్వా భూతాని”(ఋ౦ ౧౦ . ౯౦ . ౩) ఇత్యాదేః, స్మృతేశ్చ “మమైవాంశః”(భ.గీ. ౧౫-౭) ఇత్యాదేర్జీవానామీశ్వరాంశత్వసిద్దిః । నిరతిశయోపాధిసమ్పదా చ విభూతియోగేనేశ్వరః స్వాంశానామపి నికృష్టోపాధీనామీష్ట ఇతి యుజ్యతే । నహి తావదనవయవేశ్వరస్య జీవా భవితుమర్హన్త్యంశాః । అపిచ జీవానాం బ్రహ్మాంశత్వే తద్గతా వేదనా బ్రహ్మణో భవేత్ । పాదాదిగతా ఇవ వేదనా దేవదత్తస్య । తతశ్చ బ్రహ్మభూయఙ్గతస్య సమస్తజీవగతవేదనానుభవప్రసఙ్గ ఇతి వరం సంసార ఎవ ముక్తేః । తత్ర హి స్వగతవేదనామాత్రామనుభవాన్న భూరి దుఃఖమనుభవతి । ముక్తస్తు సర్వజీవవేదనాభాగితి ప్రయత్నేన ముక్తిరనర్థబహులతయా పరిహర్తవ్యా స్యాదితి । తథా భేదాభేదయోః పరస్పరవిరోధినోరేకత్రాసమ్భవాన్నాంశత్వం జీవానామ్ । నచ బ్రహ్మైవ సదసన్తస్తు జీవా ఇతి యుక్తం, సుఖదుఃఖముక్తిసంసారవ్యవస్థాభావప్రసఙ్గాదనుజ్ఞాపరిహారాభావప్రసఙ్గాచ్చ । తస్మాజ్జీవా ఎవ పరమార్థసన్తో న బ్రహ్మైకమద్వయమ్ । అద్వైతశ్రుతయస్తు జాతిదేశకాలాభేదనిమిత్తోపచారాదితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - అనధిగతార్థావబోధనాని ప్రమాణాని విశేషతః శబ్దః । తత్ర భేదో లోకసిద్ధత్వాన్న శబ్దేన ప్రతిపాద్యః । అభేదస్త్వనధిగతత్వాదధిగతభేదానువాదేన ప్రతిపాదనమర్హతి । యేన చ వాక్యముపక్రమ్యతే మధ్యే చ పరామృశ్యతే అన్తే చోపసంహ్రియతే తత్రైవ తస్య తాత్పర్యమ్ । ఉపనిషదశ్చాద్వైతోపక్రమతత్పరామర్శతదుపసంహారా అద్వైతపరా ఎవ యుజ్యన్తే । నచ యత్పరాస్తదౌపచారికం యుక్తమ్ , అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి నాల్పత్వమపి ప్రాగేవోపచరితత్వమిత్యుక్తమ్ । తస్మాద్ద్వైతే భావికే స్థితే జీవభావస్తస్య బ్రహ్మణోఽనాద్యనిర్వచనీయావిద్యోపధానభేదాదేకస్యైవ బిమ్బస్య దర్పణాద్యుపాధిభేదాత్ప్రతిబిమ్బభేదాః । ఎవం చానుజ్ఞాపరిహారౌ లౌకికవైదికౌ సుఖదుఃఖముక్తిసంసారవ్యవస్థా చోపపద్యేత । నచ మోక్షస్యానర్థబహులతా, యతః ప్రతిబిమ్బానామివ శ్యామతావదాతతాదిర్జీవానామేవ నానావేదనాభిసమ్బన్ధో బ్రహ్మణస్తు బిమ్బస్యేవ న తదభిసమ్బన్ధః । యథాచ దర్పణాపనయే తత్ప్రతిబిమ్బం బిమ్బభావేఽవతిష్ఠతే న కృపాణే ప్రతిబిమ్బితమపి । ఎవమవిద్యోపధానవిగమే జీవే బ్రహ్మభావ ఇతి సిద్ధం జీవో బ్రహ్మాంశ ఇవ తత్తన్త్రతయా న త్వంశ ఇతి తాత్పర్యార్థః ॥ ౪౩ ॥
మన్త్రవర్ణాచ్చ । ॥ ౪౪ ॥
అపి చ స్మర్యతే । ॥ ౪౫ ॥
ప్రకాశాదివన్నైవం పరః । ॥ ౪౬ ॥
స్మరన్తి చ ।
సప్తదశసఙ్ఖ్యాపరిమితో రాశిర్గణః సప్తదశకః । తద్యథా బుద్ధికర్మేన్ద్రియాణి బాహ్యాని దశ బుద్ధిమనసీ వృత్తిభేదమాత్రేణ భిన్నే అప్యేకీకృత్యైకమన్తఃకరణం శరీరం పఞ్చ విషయా ఇతి సప్తదశకో రాశిః ॥ ౪౭ ॥
అనుజ్ఞాపరిహారౌ దేహసమ్బన్ధాజ్జ్యోతిరాదివత్ ।
అనుజ్ఞా విధిరభిమతో న తు ప్రవృత్తప్రవర్తనా । అపౌరుషేయే ప్రవర్తయితురభిప్రాయానురోధాసమ్భవాత్ । క్రత్వర్థాయామగ్నీషోమీయహింసాయాం ప్రవృత్తప్రవర్తనానుపపత్తేశ్చ । పురుషార్థేఽపి నియమాంశే ప్రవృత్తేః
కః పునర్దేహసమ్బన్ధ ఇతి ।
నహి కూటస్థనిత్యస్యాత్మనోపరిణామినోఽస్తి దేహేన సంయోగః సమవాయో వాన్యో వా కశ్చిత్సమ్బన్ధః సకలధర్మాతిగత్వాదిత్యభిసన్ధిః । ఉత్తరమ్
దేహాదిరయం సఙ్ఘాతోఽహమేవేత్యాత్మని విపరీతప్రత్యయోత్పత్తిః ।
అయమర్థఃసత్యం నాస్తి కశ్చిదాత్మనో దేహాదిభిః పారమార్థికః సమ్బన్ధః, కిన్తు బుద్ధ్యాదిజనితాత్మవిషయా విపరీతా వృత్తిః ‘అహమేవ దేహాదిసఙ్ఘాతః’ ఇత్యేవంరూపా । అస్యాం దేహాదిసఙ్ఘాత ఆత్మతాదాత్మ్యేన భాసతే । సోఽయం సాంవృతస్తాదాత్మ్యలక్షణః సమ్బన్ధో న పారమార్థిక ఇత్యర్థః । గూఢాభిసన్ధిశ్చోదయతి
సమ్యగ్దర్శినస్తర్హీతి ।
ఉత్తరం
న । తస్యేతి ।
యది సూక్ష్మస్థూలదేహాదిసఙ్ఘాతోఽవిద్యోపదర్శిత ఎకమేవాద్వితీయం బ్రహ్మాస్మీతి సమ్యగ్దర్శనమభిమతమ్ , అద్ధా తద్వన్తం ప్రతి విధినిషేధయోరానర్థక్యమేవ । ఎతదేవ విశదయతి
హేయోపాదేయయోరితి ।
చోదకో నిగూఢాభిసన్ధిమావిష్కరోతి
శరీరవ్యతిరేకదర్శిన ఎవ ।
ఆముష్మికఫలేషు కర్మసు దర్శపూర్ణమాసాదిషు నియోజ్యత్వమితి చోత్పరిహరతి
న । తత్సంహతత్వాభిమానాత్ ।
ఎతద్విభజతే
సత్యమితి ।
యో హ్యాత్మనః షాట్కౌశికాద్దేహాదుపపత్త్యావ్యతిరేకం వేద, న తు సమస్తబుద్ధ్యాదిసఙ్ఘాతవ్యతిరేకం, తస్యాముష్మికఫలేష్వాధికారః । సమస్తబుద్ధ్యాదివ్యతిరేకవేదినస్తు కర్మభోక్తృత్వాభిమానరహితస్య నాధికారః కర్మణి తథాచ న యథేష్టచేష్టా, అభిమానవికలస్య తస్యా అప్యభావాదితి ॥ ౪౮ ॥
అసన్తతేశ్చావ్యతికరః । ॥ ౪౯ ॥
ఆభాస ఎవ చ ।
యేషాం తు సాఙ్ఖ్యానాం వైశేషికాణాం వా సుఖదుఃఖవ్యవస్థాం పారమార్థికీమిచ్ఛతాం బహవ ఆత్మానః సర్వగతాస్తేషామేవైష వ్యతికరః ప్రాప్నోతి । తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం సాఙ్ఖ్యాన్ ప్రతి వ్యతిక్రమం తావదాహ
కథమితి ।
యాదృశస్తాదృశో గుణసమ్బన్ధః సర్వాన్ పురుషాన్ ప్రత్యవిశిష్ట ఇతి తత్కృతే సుఖదుఃఖే సర్వాన్ ప్రత్యవిశిష్టే । నచ కర్మనిబన్ధనా వ్యవస్థా, కర్మణః ప్రాకృతత్వేన ప్రకృతేశ్చ సాధారణత్వేనావ్యవస్థాతాదవస్థ్యాత్ । చోదయతి
స్యాదేతదితి ।
అయమర్థఃన ప్రధానం స్వవిభూతీఖ్యాపనాయ ప్రవర్తతే, కిన్తు పురుషార్థమ్ । యం చ పురుషం ప్రత్యనేన భోగాపవర్గౌ పురుషార్థౌ సాధితౌ తం ప్రతి సమాప్తాధికారతయా నివర్తతే పురుషాన్తరం తు ప్రత్యసమాప్తాధికారం ప్రవర్తతే । ఎవం చ ముక్తసంసారివ్యవస్థోపపత్తేః సుఖదుఃఖవ్యవస్థాపి భవిష్యతీతి నిరాకరోతి
నహీతి ।
సర్వేషాం పురుషాణాం విభుత్వాత్ప్రధానస్య చ సాధారణ్యాదముం పురుషం ప్రత్యనేనార్థః సాధిత ఇత్యేతదేవ నాస్తి । తస్మాత్ప్రయోజనవశేన వినా హేతుం వ్యవస్థాస్థేయా । సా చాయుక్తా హేత్వభావాదిత్యర్థః । భవతు సాఙ్ఖ్యానామవ్యవస్థా, ప్రధానసమవాయాదదృష్టస్య, ప్రధానస్య చ సాధారణ్యాత్ । కాణాదాదీనాం త్వాత్మసమవాయ్యదృష్టం ప్రత్యాత్మమసాధారణం తత్కృతశ్చ మనసా సహాత్మనః స్వస్వామిభావలక్షణః సమ్బన్ధోఽనాదిరదృష్టభేదానామనాదిత్వాత్ , తథా చాత్మనఃసంయోగస్య సాధారణ్యేఽపి స్వస్వామిభావస్యాసాధారణ్యాదభిసన్ధ్యాదివ్యవస్థోపపద్యత ఎవ । నచ సంయోగోఽపి సాధారణః । నహి తస్య మనస ఆత్మాన్తరైర్యః సంయోగః స ఎవ స్వామినాపి, ఆత్మసంయోగస్య ప్రతిసంయోగభేదేన భేదాత్ । తస్మాదాత్మైకత్వస్యాగమసిద్ధత్వాత్ , వ్యవస్థాయాశ్చైకత్వేఽప్యుపపత్తేః, నానేకాత్మకల్పనా, గౌరవాదాగమవిరోధాచ్చ । అన్త్యవిశేషవత్త్వేన చ భేదకల్పనాయామన్యోన్యాశ్రయాపత్తేః । భేదే హి తత్కల్పనా తతశ్చ భేద ఇతి । ఎతదేవ కాణాదమతదూషణమ్ । భాష్యకృతా తు ప్రౌఢవాదితయా కాణాదాన్ ప్రత్యప్యదృష్టానియమాదిత్యాదీని సూత్రాణి యోజితాని । సాఙ్ఖ్యమతదూషణపరాణ్యేవేతి తు రోచయన్తే కేచిత్తదాస్తాం తావత్ ॥ ౫౦ ॥
అదృష్టానియమాత్ । ॥ ౫౧ ॥
అభిసన్ధ్యాదిష్వపి చైవమ్ । ॥ ౫౨ ॥
ప్రదేశాదితి చేన్నాన్తర్భావాత్ । ॥ ౫౩ ॥
తథా ప్రాణాః ।
యద్యపి బ్రహ్మవేదనే సర్వవేదనప్రతిజ్ఞాతాదుపపాదనశ్రుతివిరోధాద్బహుతరాద్వైతశ్రుతివిరోధాచ్చ ప్రాణానాం సర్గాదౌ సద్భావశ్రుతిర్వియదమృతత్వాదిశ్రుతయ ఇవాన్యథా కథఞ్చిన్నేతుముచితా, తథాప్యన్యథానయనప్రకారమవిద్వానన్యథానుపపద్యమానైకాపి శ్రుతిర్బహ్వీరన్యథయేదితి మన్వానః పూర్వపక్షయతి । అత్ర చాత్యుచ్చతయా వియదధికరణపూర్వపక్షహేతూన్ స్మారయతి
తత్ర తావదితి ।
శబ్దైకప్రమాణసమధిగమ్యా హి మహాభూతోత్పత్తిస్తస్యా యత్ర శబ్దో నివర్తతే తత్ర తత్ప్రమాణాభావేన తదభావః ప్రతీయతే । యథా చైత్యవన్దనతత్కర్మధర్మతాయా ఇత్యర్థః । అత్రాపాతతః శ్రుతివిప్రతిపత్త్యానధ్యవసాయేన పూర్వపక్షయిత్వాథవేత్యభిహితం పూర్వపక్షమమవతారయతి । అభిప్రాయోఽస్య దర్శితః । “పానవ్యాపచ్చ తద్వత్”(జై. అ. ౩.౪.౧౫) ఇత్యత్రాశ్వప్రతిగ్రహేష్ట్యాద్యధికరణపూర్వపక్షసూత్రార్థసాదృశ్యం తదా పరామృష్టమ్ । రాద్ధాన్తస్తు స్యాదేతదేవం యది సర్గాదౌ ప్రాణసద్భావశ్రుతిరనన్యథాసిద్ధా భవేత్ । అన్యథైవ త్వేషా సిధ్యతి । అవాన్తరప్రలయే హ్యగ్నిసాధనానాం సృష్టిర్వక్తవ్యేతి తదర్థోఽసావుపక్రమః । తత్రాధికారిపురుషః ప్రజాపతిరప్రనష్ట ఎవ త్రైలోక్యమాత్రం ప్రలీనమతస్తదీయాన్ ప్రాణానపేక్ష్య సా శ్రుతిరుపపన్నార్థా । తస్మాద్భూయసీనాం శ్రుతీనామనుగ్రహాయ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపత్త్యర్థస్య చోత్తరస్య సన్దర్భస్య గౌణత్వే తు ప్రతిజ్ఞాతార్థానుగుణ్యాభావేనానపేక్షితార్థత్వప్రసఙ్గాత్ప్రాణా అపి నభోవద్బ్రహ్మణో వికారా ఇతి । నచ చైత్యవన్దనాదివత్సర్వథా ప్రాణానాముత్పత్త్యశ్రుతిః, క్వచిత్ఖల్వేషాముత్పత్త్యశ్రవణముత్పత్తిశ్రుతిస్తు తత్ర తత్ర దర్శితా । తస్మాద్వైషమ్యం చైత్యవన్దనపోషధాదిభిరితి ।
గౌణ్యసమ్భవాత్ ।
కేచిద్వియదధికరణవ్యాఖ్యానేన గౌణ్యసమ్భవాదితి సూత్రం వ్యాచక్షతే । గౌణీ ప్రాణానాముత్పత్తిశ్రుతిరసమ్భవాదుత్పత్తేరితి । తదయుక్తమ్ । వికల్పాసహత్వాత్ । తథాహి ప్రాణానాం జీవవద్వావికృతబ్రహ్మాత్మతయానుపపత్తిః స్యాత్ , బ్రహ్మణస్తత్త్వాన్తరతయా వా । న తావజ్జీవవదేషామవికృతబ్రహ్మాత్మతా, జడత్వాత్ । తస్మాత్తత్త్వాన్తరతయైషామనుత్పత్తిరాస్థేయా । తథాచ బ్రహ్మవేదనేన సర్వవేదనప్రతిజ్ఞావ్యాహతిః, సమస్తవేదాన్తవ్యాకోపశ్చేత్యేతదాహ
వియదధికరణే హీతి ॥ ౨ ॥
తత్ప్రాక్శ్రుతేశ్చ ।
నిగదవ్యాఖ్యాతమస్య భాష్యమ్ ॥ ౩ ॥
తత్పూర్వకత్వాద్వాచః ।
వాచ ఇతి వాక్ప్రాణమనసాముపలక్షణమ్ । అయమర్థః యత్రాపి తేజఃప్రభృతీనాం సృష్టౌ ప్రాణసృష్టిర్నోక్తేతి బ్రూషే, తత్రాప్యుక్తేతి బ్రూమహే । తథాహియస్మిన్ ప్రకరణేన తేజోబన్నపూర్వకత్వం వాక్ప్రాణమనసామామ్నాయతే “అన్నమయం హి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౫ । ౪) ఇత్యాదినా, తద్యది ముఖ్యార్థం తతస్తత్సామాన్యాత్ సర్వేషామేవ ప్రాణానాం సృష్టిరుక్తా । అథ గౌణం తథాపి బ్రహ్మకర్తృకాయాం నామరూపవ్యాక్రియాయాముపక్రమోపసంహారపర్యాలోచనయా శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేశ్చ బ్రహ్మకార్యత్వప్రపఞ్చార్థమేవ ప్రాణాదీనామాపోమయత్వాద్యభిధానమిత్యుక్తైవ తత్రాపి ప్రాణసృష్టిరితి సిద్ధమ్ ॥ ౪ ॥
సప్త గతేర్విశేషితత్వాచ్చ ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ
ఉత్పత్తివిషయ ఇతి ।
సంశయకారణమాహ
శ్రుతివిప్రతిషేధాదితి ।
విశయః సంశయః । క్వచిత్సప్త ప్రాణాః । తద్యథా - చక్షుర్ఘ్రాణరసనవాక్శ్రోత్రమనస్త్వగితి । క్వచిదష్టౌ ప్రాణా గ్రహత్వేన బన్ధనేన గుణేన సఙ్కీర్త్యన్తే । తద్యథా - ఘ్రాణరసనవాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోహస్తత్వగితి, త ఎతే గ్రహాః, ఎషాం తు విషయా అతిగ్రహాస్త్వష్టావేవ “ప్రాణో వై గ్రహః సోఽపానేనాతిగ్రహేణ గృహీతోఽపానేన హి గన్ధాన్ జిఘ్రతి”(బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౨) ఇత్యాదినా సన్దర్భేణోక్తాః । క్వచిన్నవ । తద్యథా - సప్త వై శీర్షణ్యాః ప్రాణాః ద్వావవాఞ్చావితి । ద్వే శ్రోత్రే ద్వే చక్షుషీ ద్వే ఘ్రాణే ఎకా వాగితి సప్త । పాయూపస్థౌ బుద్ధిమనసీ వా ద్వావవాఞ్చావితి నచ । క్వచిద్దశ । నవ వై పురుషే ప్రాణాస్త ఉక్తా నాభిర్దశమీతి । క్వచిదేకాదశ” దశేమే పురుషే ప్రాణాః” । తద్యథా - బుద్ధీన్ద్రియాణి ఘ్రాణాదీని పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణ్యపి హస్తాదీని పఞ్చ ఆత్మైకాదశ, ఆప్నోత్యధిష్ఠానేనేత్యాత్మా మనః స ఎకాదశ ఇతి । క్వచిద్వాదశ । “సర్వేషాం స్పర్శానాం త్వగేకాయనమ్”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౨) ఇత్యత్ర । తద్యథా - త్వగ్నాసికారసనచక్షుఃశ్రోత్రమనోహృదయహస్తపాదోపస్థపాయూవాగితి । క్వచిదేత ఎవ ప్రాణా అహఙ్కారాధికాస్త్రయోదశ । ఎవం విప్రతిపన్నాః ప్రాణేయత్తాం ప్రతి శ్రుతయః । అత్ర ప్రశ్నపూర్వం పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి
కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । సప్తైవేతి ।
సప్తైవ ప్రాణాః కుతః గతేః అవగతేః । శ్రుతిభ్యః “సప్త ప్రాణాః ప్రభవన్తి”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౮) ఇత్యాదిభ్యః । న కేవలం శ్రుతితోఽవగతిః, విశేషణాదప్యేవమేవేత్యాహ
విశేషితత్వాచ్చ । సప్త వై శీర్షణ్యాః ప్రాణా ఇతి ।
యే సప్త శీర్షణ్యాః శ్రోత్రాదయస్తే ప్రాణా ఇత్యుక్తే ఇతరేషామశీర్షణ్యానాం హస్తాదీనామప్రాణత్వం గమ్యతే । యథా దక్షిణేనాక్ష్ణా పశ్యతీత్యుక్తే వామేన న పశ్యతీతి గమ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి శ్రుతివిప్రతిషేధో యద్యపి చ పూర్వసఙ్ఖ్యాసు న పరాసాం సఙ్ఖ్యానాం నివేశస్తథాప్యవచ్ఛేదకత్వేన బహ్వీనాం సఙ్ఖ్యానామసమ్భవాదేకస్యాం కల్ప్యమానాయాం సప్తత్వమేవ యుక్తం ప్రాథమ్యాల్లాఘవాచ్చ, వృత్తిభేదమాత్రవివక్షయా త్వష్టత్వాదయో గమయితవ్యా ఇతి ప్రాప్తమ్ ॥ ౫ ॥
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే
హస్తాదయస్తు స్థితేఽతో నైవమ్ ।
తుశబ్దః పక్షం వ్యావర్తయతి । న సప్తైవ కిన్తు హస్తాదయోఽపి ప్రాణాః । ప్రమాణాన్తరాదేకాదశత్వే ప్రాణానాం స్థితేఽతోస్మిన్ సతి । సార్వవిభక్తికస్తసిః । నైవమ్ । లాఘవాత్ప్రాథమ్యాచ్చ సప్తత్వమిత్యక్షరార్థః । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి శ్రుతయః స్వతఃప్రమాణతయానపేక్షాస్తథాపి పరస్పరవిరోధాన్నార్థతత్త్వపరిచ్ఛేదాయాలమ్ । నచ సిద్ధే వస్తుని అనుష్ఠాన ఇవ వికల్పః సమ్భవతి । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరోపనీతార్థవశేన వ్యవస్థాప్యన్తే ।
యథా హీనేతి ।
“స్రువేణావద్యతి” ఇతి మాంసపురోడాశావదానాసమ్భవాత్ , సమ్భవాచ్చ ద్రవావదానస్య స్రువావదానే ద్రవాణీతి వ్యవస్థాప్యతే । ఎవమిహాపి రూపాదిబుద్ధిపఞ్చకకార్యవ్యవస్థాతశ్చక్షురాదిబుద్ధీన్ద్రియకరణపఞ్చకవ్యవస్థా । నహ్యన్ధాదయః సత్స్వపీతరేషు ఘ్రాణాదిషు గన్ధాద్యుపలబ్ధ్యానుమితసద్భావేషు రూపాదీనుపలభన్తే । తథా వచనాదిలక్షణకార్యపఞ్చకవ్యవస్థాతో వాక్పాణ్యాదిలక్షణకర్మేన్ద్రియపఞ్చకవ్యవస్థా । నహి జాతు మూకాదయః సత్స్వపి విహరణాద్యవగతసద్భావేషు పాదాదిషు బుద్ధీన్ద్రియేషు వా వచనాదిమన్తో భవన్తి । ఎవం కర్మబుద్ధీన్ద్రియాసమ్భవిన్యా సఙ్కల్పాదిక్రియావ్యవస్థయాన్తఃకరణవ్యవస్థానుమానమ్ । ఎకమపి చాన్తఃకరణమనేకక్రియాకారి భవిష్యతి, యథా ప్రదీప ఎకో రూపప్రకాశవర్తివికారస్నేహశోషణహేతుః । తస్మాన్నాన్తఃకరణభేదః । ఎకమేవ త్వన్తఃకరణం మననాన్మన ఇతి చాభిమానాదహఙ్కార ఇతి చాధ్యవసాయాద్బుద్ధిరితి చాఖ్యాయతే । వృత్తిభేదాచ్చాభిన్నమపి భిన్నమివోపచర్యతే త్రయమితి । తత్త్వేన త్వేకమేవ భేదే ప్రమాణాభావాత్ । తదేవమేకాదశానాం కార్యాణాం వ్యవస్థానాదేకాదశ ప్రాణా ఇతి శ్రుతిరాఞ్జసీ । తదనుగుణతయా త్వితరాః శ్రుతయో నేతవ్యాః । తత్రావయుత్యనువాదేన సప్తాష్టనవదశసఙ్ఖ్యాశ్రుతయో యథైకం వృణీతే ద్వౌ వృణీతే ఇతి త్రీన్ వృణీత ఇత్యేతదానుగుణ్యాత్ । ద్వాదశత్రయోదశసఙ్ఖ్యాశ్రుతీ తు కథఞ్చిద్వృత్తిభేదేన భేదం వివక్షిత్వోపాసనాదిపరతయా నేతవ్యే । తస్మాదేకాదశైవ ప్రాణా నేతర ఇతి సిద్ధమ్ । అపిచ శీర్షణ్యానాం ప్రాణానాం యత్సప్తత్వాభిధానం తదపి చతుర్ష్వేవ వ్యవస్థాపనీయమ్ , ప్రమాణాన్తరవిరోధాత్ । న ఖలు ద్వే చక్షుషీ, రూపోపలబ్ధిలక్షణస్య కార్యస్యాభేదాత్ । పిహితైకచక్షుషస్తు న తాదృశీ రూపోపలబ్ధిర్భవతి యాదృశీ సమగ్రచక్షుషః, తస్మాదేకమేవ చక్షురధిష్ఠానభేదేన తు భిన్నమివోపచర్యతే । కాణస్యాప్యేకగోలకగతేన చక్షురవయవేనోపలమ్భః । ఎతేన ఘ్రాణశ్రోత్రే అపి వ్యాఖ్యాతే ।
ఇయమపరా సూత్రద్వయయోజనా
సప్తైవ ప్రాణాః
చక్షుర్ఘ్రాణరసనవాక్శ్రోత్రమనస్త్వచ ఉత్క్రాన్తిమన్తః స్యుః । సప్తానామేవ గతిశ్రుతేర్విశేషితత్వాదితి వ్యాఖ్యాతుం శఙ్కతే
నను సర్వశబ్దోఽప్యత్రేతి ।
అస్యోత్తరం
విశేషితత్వాదితి ।
చక్షురాదయస్త్వక్పర్యన్తా ఉత్క్రాన్తౌ విశేషితాః । తస్మాత్సర్వశబ్దస్య ప్రకృతాపేక్షత్వాత్సప్తైవ ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి న పాణ్యాదయ ఇతి ప్రాప్తమ్ । చోదయతి
నన్వత్ర విజ్ఞానమష్టమమితి ।
“న విజానాతీత్యాహుః” ఇత్యనేనానుక్రాన్తమ్ । పరిహరతి
నైష దోష ఇతి ।
సిద్ధాన్తమాహ
హస్తాదయస్త్వపరే సప్తభ్యోఽతిరిక్తాః ప్రాణాః
ఉత్క్రాన్తిభాజోఽవగమ్యన్తే గ్రహత్వశ్రుతేర్హస్తాదీనామ్ । ఎవం ఖల్వేషాం గ్రహత్వామ్నానముపపద్యేత । యద్యాముక్తేరాత్మానం బధ్నీయురితరథా షాట్క్ఔశికశరీరవదేషాం గ్రహత్వం నామ్నాయేత । అత ఎవ చ స్మృతిరేషాం ముక్త్యవధితామాహ
పుర్యష్టకేనేతి ।
తథాథర్వణశ్రుతిరప్యేషామేకాదశానాముత్క్రాన్తిమభివదతి । తస్మాచ్ఛ్రుత్యన్తరేభ్యః స్మృతేశ్చ సర్వశబ్దార్థాసఙ్కోచాచ్చ సర్వేషాముత్క్రమేణ స్థితేఽస్మిన్నైవం యదుక్తం సప్తైవేతి, కిన్తు ప్రదర్శనార్థం సప్తత్వసఙ్ఖ్యేతి సిద్ధమ్ ॥ ౬ ॥
అణవశ్చ ।
అత్ర సాఙ్ఖ్యానామాహఙ్కారికత్వాదిన్ద్రియాణామహఙ్కారస్య చ జగ్నామణ్డలవ్యాపిత్వాత్సర్వగతాః ప్రాణాః । వృత్తిస్తేషాం శరీరదేశతయా ప్రాదేశికీ తన్నిబన్ధనా చ గత్యాగతిశ్రుతిరితి మన్యన్తే, తాన్ప్రత్యాహ
అణవశ్చ
ప్రాణా అనుద్భూతరూపస్పశర్తా చాణుత్వం దురధిగమత్వాన్న తు పరమాణుత్వం దేహవ్యాపికార్యానుత్పత్తిప్రసఙ్గాత్తాపదూనస్య శిశిరహ్రదనిమగ్నస్య సర్వాఙ్గీణశీతస్పర్శోపలబ్ధిరస్తీత్యుక్తమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - యది సర్వగతానీన్ద్రియాణి భవేయుస్తతో వ్యవహితవిప్రవకృష్టవస్తూపలమ్భప్రసఙ్గః । సర్వగతత్వేఽపి దేహావచ్ఛిన్నానామేవ కరణత్వం తేన న వ్యవహిత విప్రకృష్టవస్తూపలమ్భప్రసఙ్గ ఇతి చేత్ , హన్త ప్రాప్తాప్రాప్తావివేకేన శరీరావచ్ఛిన్నానామేవ తేషాం కరణత్వమిన్ద్రియత్వమితి న వ్యాపినామిన్ద్రియభావః । తథాచ నామమాత్రే విసంవాదో నార్థేఽస్మాభిస్తదిన్ద్రియముచ్యతే భవద్భిస్తు వృత్తిరితి సిద్ధమణవః ప్రాణా ఇతి ॥ ౭ ॥
శ్రేష్ఠశ్చ ।
న కేవలమితరే ప్రాణా బ్రహ్మవికారాః । శ్రేష్ఠశ్చ ప్రాణో బ్రహ్మవికారః । “నాసదాసీత్” ఇత్యధికృత్య ప్రవృత్తే బ్రహ్మసూక్తే నాసదాసీయే సర్గాత్ప్రాగానీదితి ప్రాణవ్యాపారశ్రవణాదసతి చ వ్యాపారానుపపత్తేః ప్రాణసద్భావాజ్జ్యేష్ఠత్వశ్రుతేశ్చ న బ్రహ్మవికారః ప్రాణ ఇతి మన్వానస్య బహుశ్రుతివిరోధేఽపి చ శ్రుత్యోరేతయోర్గతిమపశ్యతః పూర్వపక్షః । రాద్ధాన్తస్తు బహుశ్రుతివిరోధాదేవానీదితి న ప్రాణవ్యాపారప్రతిపాదినీ, కిన్తు సృష్టికారణమానీత్జీవతి స్మ ఆసీదితి యావత్ । తేన తత్సద్భావప్రతిపాదనపరా । జ్యేష్ఠత్వం చ శ్రోత్రాద్యపేక్షమితి గమయితవ్యమ్ । తస్మాద్బహుశ్రుత్యనురోధాన్ముఖ్యస్యాపి ప్రాణస్య బ్రహ్మవికారత్వమితి సిద్ధమ్ ॥ ౮ ॥
న వాయుక్రియే పృథగుపదేశాత్ ।
సమ్ప్రతి ముఖ్యప్రాణస్వరూపం నిరూప్యతే । అత్ర హి “యః ప్రాణః స వాయుః” ఇతి శ్రుతేర్వాయురేవ ప్రాణ ఇతి ప్రతిభాతి । అథవా “ప్రాణ ఎవ బ్రహ్మణశ్చతుర్థః పాదః స వాయునా జ్యోతిషా”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౪) ఇతి వాయోర్భేదేన ప్రాణస్య శ్రవణాదేతద్విరోధాద్వరం తన్త్రాన్తరీయమేవ ప్రాణస్య స్వరూపమస్తు, శ్రుతీ చ విరుద్ధార్థే కథఞ్చిన్నేష్యేతే ఇతి సామాన్యకరణవృత్తిరేవ ప్రాణోఽస్తు । న చాత్రాపి కరణేభ్యః పృథక్ప్రాణస్యానుక్రమణశ్రుతివిరోధో వృత్తివృత్తిమతోర్భేదాదితి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తున సామాన్యేన్ద్రియవృత్తిః ప్రాణః । స హి మిలితానాం వేన్ద్రియాణాం వృత్తిర్భవేత్ప్రత్యేకం వా । న తావన్మిలితానామ్ , ఎకద్విత్రిచతురిన్ద్రియాభావే తదభావప్రసఙ్గాత్ । నో ఖలు చూర్ణహరిద్రాసంయోగజన్మారుణగుణస్తయోరన్యతరాభావే భవితుమర్హతి । నచ బహువిష్టిసాధ్యం శిబికోద్వహనం ద్విత్రివిష్టిసాధ్యం భవతి । న చ త్వగేకసాధ్యం, తథా సతి సామాన్యవృత్తిత్వానుపపత్తేః । అపిచ యత్సమ్భూయ కారకాణి నిష్పాదయన్తి తత్ప్రధానవ్యాపారానుగుణావాన్తరవ్యాపారేణైవ యథా వయసాం ప్రాతిస్వికో వ్యాపారః పఞ్జరచాలనానుగుణః । న చేన్ద్రియాణాం ప్రాణే ప్రధానవ్యాపారే జనయితవ్యేఽస్తి తాదృశః కశ్చిదవాన్తరవ్యాపారస్తదనుగుణః । యే చ రూపాదిప్రత్యయా న తే తదనుగుణాః, తస్మాన్నేన్ద్రియాణాం సామాన్యవృత్తిః ప్రాణస్తథా చ వృత్తివృత్తిమతోః కథఞ్చిద్భేదవివక్షయా న పృథగుపదేశో గమయితవ్యః । తస్మాన్న క్రియా, నాపి వాయుమాత్రం ప్రాణః, కిన్తు వాయుభేద ఎవాధ్యాత్మామాపన్నః పఞ్చవ్యూహః ప్రాణ ఇతి ॥ ౯ ॥
స్యాదేతత్ । యథా చక్షురాదీనాం జీవం ప్రతి గుణభూతత్వాజ్జీవస్య చ శ్రేష్ఠత్వాజ్జీవః స్వతన్త్ర ఎవం ప్రాణోఽపి ప్రాధాన్యాత్శ్రేష్ఠత్వాచ్చ స్వతన్త్రః ప్రాప్నోతి । నచ ద్వయోః స్వతన్త్రయోరేకస్మిన్ శరీరే ఎకవాక్యత్వముపపద్యత ఇత్యపర్యాయం విరుద్ధానేకదిక్క్రియతయా దేహ ఉన్మథ్యేత । ఇతి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే
చక్షురాదివత్తు తత్సహశిష్ట్యాదిభ్యః ।
యద్యపి చక్షురాద్యపేక్షయా శ్రేష్ఠత్వం ప్రాధాన్యం చ ప్రాణస్య తథాపి సంహతత్వాదచేతనత్వాద్భౌతికత్వాచ్చక్షురాదిభిః సహశిష్టత్వాచ్చ పురుషార్థత్వాత్పురుషం ప్రతి పారతన్త్ర్యం శయనాసనాదివద్భవేత్ । తథాచ యథా మన్త్రీతరేషు నైయోగికేషు ప్రధానమపి రాజానమపేక్ష్యాస్వతన్త్ర ఎవం ప్రాణోఽపి చక్షురాదిషు ప్రధానమపి జీవేఽస్వతన్త్ర ఇతి ॥ ౧౦ ॥
స్యాదేతచ్చక్షురాదిభిః సహ శాసనేన కరణం చేత్ప్రాణః । ఎవం సతి చక్షురాదివిషయరూపాదివదస్యాపి విషయాన్తరం వక్తవ్యమ్ । నచ తచ్ఛక్యం వక్తుమ్ । ఎకాదశకరణగణనవ్యాకోపశ్చేతి దోషం పరిహరతి
అకరణత్వాచ్చ న దోషస్తథాహి దర్శయతి ।
న ప్రాణః పరిచ్ఛేదధారణాదికరణమస్మాభిరభ్యుపేయతే యేనాస్య విషయాన్తరమన్విష్యేత । ఎకాదశత్వం చ కరణానాం వ్యాకుప్యేతాపి తు ప్రాణాన్తరాసమ్భవి దేహేన్ద్రియవిధారణకారణం ప్రాణః । తచ్చ శ్రుతిప్రబన్ధేన దర్శితం న కేవలం శరీరేన్ద్రియధారణమస్య కార్యమ్ ॥ ౧౧ ॥
అపిచ
పఞ్చవృత్తిర్మనోవద్వ్యపదిశ్యతే ।
“విపర్యయో మిథ్యాజ్ఞానమతద్రూపప్రతిష్ఠమ్”(యో.సూ. ౧-౮) యథా మరుమరీచికాదిషు సలిలాదిబుద్ధయః । అతద్రూపప్రతిష్ఠతా చ సంశయేఽప్యస్తి తస్యైకాప్రతిష్ఠానాత్ । అతః సోఽపి సఙ్గృహీతః । “శబ్దజ్ఞానానుపాతీ వస్తుశూన్యో వికల్పః”(యో.సూ. ౧-౯) । యద్యపి మిథ్యాజ్ఞానేఽప్యస్తి వస్తుశూన్యతా తథాపి న తస్య వ్యవహారహేతుతాస్తి । అస్య తు పణ్డితరూపవిచారాసహస్యాపి శబ్దజ్ఞానమాహాత్మ్యాద్వ్యవహారహేతుభావోఽస్త్యేవ । యథా పురుషస్య చైతన్యమితి । నహ్యత్ర షష్ఠ్యర్థః సమ్బన్ధోఽస్తి, తస్య భేదాధిష్ఠానత్వాత్ । చైతన్యస్య పురుషాదత్యన్తాభేదాత్ । యద్యపి చాత్రాభావప్రత్యయాలమ్బనా వృత్తిర్నేష్యతే తథాపి విక్షేపసంస్కారలక్షణా మనోవృత్తిరిహాస్త్యేవేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౨ ॥
అణుశ్చ ।
“సమస్త్రిభిర్లోకైః” ఇతి విభుత్వశ్రవణాద్విభుః ప్రాణః, “సమః ప్లుషిణా”(బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨౨) ఇత్యాద్యాస్తు శ్రుతయో విభోరప్యవచ్ఛేదాద్భవిష్యన్తి । యథా విభున ఆకాశస్య కుటకరకాద్యవచ్ఛేదాత్కుటాదిసామ్యమితి ప్రాప్త ఆహ
అణుశ్చ ।
ఉత్క్రాన్తిగత్యాగతిశ్రుతిభ్య ఆధ్యాత్మికస్య ప్రాణస్యావచ్ఛిన్నతా న విభుత్వమ్ । దురధిగమతామాత్రేణ చ శరీరవ్యాపినోఽప్యణుత్వముపచర్యతే న త్వణుత్వమిత్యుక్తమధస్తాత్ । యత్త్వస్య విభుత్వాన్మానం తదాధిదైవికేన సూత్రాత్మనా సమష్టివ్యష్టిరూపేణ న త్వాధ్యాత్మికేన రూపేణ । తదాశ్రయాశ్చ “సమః ప్లుషిణా”(బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౨౨) ఇత్యేవమాద్యాః శ్రుతయో దేహసామ్యమేవ ప్రాణస్యాహుః స్వరూపతో న తు కరకాకాశవత్పరోపాధికతయా కథఞ్చిన్నేతవ్యా ఇతి ॥ ౧౩ ॥
జ్యోతిరాద్యధిష్ఠానం తు తదామననాత్ ।
యద్ధి యత్కార్యం కుర్వద్దృష్టం తత్స్వమహిమ్నైవ కరోతిత్యేష తావదుత్సర్గః । పరాధిష్ఠానం తు తస్య బలవత్ప్రమాణాన్తరవశాత్ స్యాదేతత్ । వాస్యాదీనాం తక్షాద్యధిష్ఠితానామచేతనానాం కార్యకారిత్వదర్శనాదచేతనత్వేనన్ద్రియాణామప్యధిష్ఠాతృదేవతాకల్పనేతి చేత్ । న । జీవస్యైవాధిష్ఠాతుశ్చేతనస్య విద్యమానత్వాత్ । నచ “అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశత్”(ఐ. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యో దేవతానామప్యధిష్ఠాతృత్వమభ్యుపగన్తుం యుక్తమ్ । అనేకాధిష్ఠానాభ్యుపగమే హి తేషామేకాభిప్రాయనియమనిమిత్తాభావాన్న కిఞ్చిత్కార్యముత్పద్యేత విరోధాత్ । అపిచ య ఇన్ద్రియాణామధిష్ఠాతా స ఎవ భోక్తేతి దేవతానాం భోక్తృత్వేన స్వామిత్వం శరీర ఇతి న జీవః స్వామీ స్యాద్భోక్తా చ । తస్మాదగ్న్యాద్యుపచారో వాగాదిషు ప్రకాశకత్వాదినా కేనచిన్నిమిత్తేన గమయితవ్యో నతు స్వరూపేణాగ్న్యాదిదేవతానాం ముఖాద్యనుప్రవేశ ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తే ఉచ్యతే నానావిధాసు తావచ్ఛ్రుతిషు స్మృతిషు చ తత్ర తత్ర వాగాదిష్వగ్న్యాదిదేవతాధిష్ఠానమవగమ్యతే । నచ తదసత్యామనుపపత్తౌ క్లేశేన వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । నచ స్వరూపోపయోగభేదజ్ఞానవిరహిణో జీవస్యేన్ద్రియాధిష్ఠాతృత్వసమ్భవః, సమ్భవతి తు దేవతానామిన్ద్రియాద్యార్షేణ జ్ఞానేన సాక్షాత్కృతవతీనాం తత్స్వరూపభేదతదుపయోగభేదవిజ్ఞానమ్ । తస్మాత్తాస్తా ఎవ దేవతాస్తత్తత్కరణాధిష్ఠాత్ర్య ఇతి యుక్తం న తు జీవః । భవతు వా జీవోఽప్యధిష్ఠాతా తథాప్యదోషః । అనేకేషామధిష్ఠాతౄణామేకః పరమేశ్వరోఽస్తి నియన్తాన్తర్యామీ తద్వశాద్విప్రతిపిత్సవోఽపి న విప్రతిపత్తుమర్హన్తి । తథా చైకవాక్యతయా న తత్కార్యోత్పత్తిప్రత్యూహః । న చైతావతా దేవతానామత్ర శరీరే భోక్తృత్వమ్ । నహి యన్తా రథమధితిష్ఠిన్నపి తత్సాధ్యవిజయాదేర్భోక్తాపి తు స్వామ్యేవ । ఎవం దేవతా అధిష్ఠాత్ర్యోఽపి న భోక్త్ర్యస్తాసాం తావన్మాత్రస్య శ్రుతత్వాత్ । భోక్తా తు జీవ ఎవ । నచ నరాదిశరీరోచితం దుఃఖబహులముపభోగం సుఖమయ్యో దేవతా అర్హన్తి । తస్మాత్ప్రాణానామధిష్ఠాత్ర్యో దేవతా ఇతి సిద్ధమ్ , శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౪ ॥
ప్రాణవతా శబ్దాత్ । ॥ ౧౫ ॥
తస్య చ నిత్యత్వాత్ । ॥ ౧౬ ॥
త ఇన్ద్రియాణి తద్వ్యపదేశాదన్యత్ర శ్రేష్ఠాత్ ।
మా భూత్ప్రాణో వృత్తిరిన్ద్రియాణామ్ । ఇన్ద్రియాణ్యేవాస్య జ్యేష్ఠస్య శ్రేష్ఠస్య చ ప్రాణస్య వృత్తయో భవిష్యన్తి । తద్భావాభావానువిధాయిభావాభావత్వమిన్ద్రియాణాం శ్రుత్యనుభవసిద్ధం, తథాచ ప్రాణశబ్దస్యైకస్యాన్యాయ్యమనేకార్థత్వం న భవిష్యతి । వృత్తీనాం వృత్తిమతస్తత్త్వాన్తరత్వాభావాత్ । తత్త్వాన్తరత్వే త్విన్ద్రియాణాం, ప్రాణశబ్దస్యానేకార్థత్వం ప్రసజ్యేత । ఇన్ద్రియేషు లాక్షణికత్వం వా । నచ ముఖ్యసమ్భవే లక్షణా యుక్తా జఘన్యత్వాత్ । నచ భేదేన వ్యపదేశో భేదసాధనమ్ “ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణః”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౩) ఇత్యాదిర్మనసోఽపీన్ద్రియేభ్యోఽస్తి భేదేన వ్యపదేశ ఇత్యనిన్ద్రియత్వప్రసఙ్గః । స్మృతివశాత్తు తస్యేన్ద్రియత్వే ఇన్ద్రియాణామపి ప్రాణాద్భేదేన వ్యపదిష్టానామప్యస్తి ప్రాణస్వభావత్వే “హన్త అస్యైవ రూపమసామ”(బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౨౧) ఇతి శ్రుతిః । తస్మాదుపపత్తేః శ్రుతేశ్చ ప్రాణస్యైవ వృత్తయ ఎకాదశేన్ద్రియాణి న తత్త్వాన్తరాణీతి ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - ముఖ్యాత్ప్రాణాత్తత్త్వాన్తరాణీన్ద్రియాణి, తత్ర తత్ర భేదేన వ్యపదేశాత్ । మృత్యుప్రాప్తాప్రాప్తత్వలక్షణవిరుద్ధధర్మసంసర్గశ్రుతేః । అర్థక్రియాభేదాచ్చ । దేహధారణం హి ప్రాణస్య క్రియాఽర్థాలోచనమననే చేన్ద్రియాణామ్ । నచ తద్భావాభావానువిధానం తద్వృత్తితామావహతి । దేహేన వ్యభిచారాత్ । ప్రాణాదయో హి దేహాన్వయవ్యతిరేకానువిధాయినో నచ దేహాత్మనః । యాపి చ ప్రాణరూపతామిన్ద్రియాణామభిదధాతి శ్రుతిః, తత్రాపి పౌర్వాపర్యాలోచనాయాం భేద ఎవ ప్రతీయత ఇత్యుక్తం భాష్యకృతా । తస్మాద్బహుశ్రుతివిరోధాత్పూర్వాపరవిరోధాచ్చ ప్రాణరూపతాభిధానమిన్ద్రియాణాం ప్రాణాయత్తతయా భాక్తం గమయితవ్యమ్ । మనసస్త్విన్ద్రియత్వే స్మృతేరవగతే క్వచిదిన్ద్రియేభ్యో భేదేనోపాదానం గోబలీర్వదన్యాయేన । అథవా ఇన్ద్రియాణాం వర్తమానమాత్రవిషయత్వాన్మనసస్తు త్రైకాల్యగోచరత్వాద్భేదేనాభిధానమ్ । నచ ప్రాణే భేదవ్యపదేశబాహుల్యం తథా నేతుం యుక్తమ్ । ప్రాణరూపతాశ్రుతేశ్చ గతిర్దర్శితా । తథా జ్యేష్ఠే ప్రాణశబ్దస్య ముఖ్యత్వాదిన్ద్రియేషు తతస్తత్త్వాన్తరేషు లాక్షణికః ప్రాణశబ్ద ఇతి యుక్తమ్ । నచ ముఖ్యత్వానురోధేనావగతభేదయోరైక్యం యుక్తం, మా భూద్గఙ్గాదీనాం తీరాదిభిరైక్యమితి । అన్యే తు భేదశబ్దాధ్యాహారభియా భేదశ్రుతేశ్చేతి పౌనరుక్త్యభియా చ తచ్ఛబ్దస్య చానన్తరోక్తపరామర్శకత్వాదన్యథా వర్ణయాఞ్చక్రుః । కిమేకాదశైవ వాగాదయ ఇన్ద్రియాణ్యాహో ప్రాణోఽపీతి విశయే ఇన్ద్రస్యాత్మనో లిఙ్గమిన్ద్రియం, తథాచ వాగాదివత్ప్రాణస్యాపీన్ద్రలిఙ్గతాస్తి నచ రూపాదివిషయాలోచనకరణతేన్ద్రియతా, ఆలోకస్యాపీన్ద్రియత్వప్రసఙ్గాత్ । తస్మాద్భౌతికమిన్ద్రలిఙ్గమిన్ద్రియమితి వాగాదివత్ప్రాణోఽపీన్ద్రియమితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే ఇన్ద్రియాణి వాగాదీని శ్రేష్ఠాత్ప్రాణాదన్యత్ర । కుతః తేనేన్ద్రియశబ్దేన తేషామేవ వాగాదీనాం వ్యపదేశాత్ । నహి ముఖ్యే ప్రాణా ఇన్ద్రియశబ్దో దృష్టచరః । ఇన్ద్రలిఙ్గతా తు వ్యుత్పత్తిమాత్రనిమిత్తం యథా గచ్ఛతీతి గౌరితి । ప్రవృత్తినిమిత్తం తు దేహాధిష్ఠానత్వే సతి రూపాద్యాలోచనకరణత్వమ్ । ఇదం చాస్య దేహాధిష్ఠానత్వం యద్దేహానుగ్రహోపఘాతాభ్యాం తదనుగ్రహోపఘాతౌ । తథాచ నాలోకస్యేన్ద్రియత్వప్రసఙ్గః । తస్మాద్రూఢేర్వాగాదయ ఎవేన్ద్రియాణి న ప్రాణ ఇతి సిద్ధమ్ । భాష్యకారీయం త్వధికరణం భేదశ్రుతేరిత్యాదిషు సూత్రేషు నేయమ్ ॥ ౧౭ ॥
భేదశ్రుతేః । ॥ ౧౮ ॥
వైలక్షణ్యాచ్చ । ॥ ౧౯ ॥
సంజ్ఞామూర్తికౢప్తిస్తు త్రివృత్కుర్వత ఉపదేశాత్ ।
సత్ప్రక్రియాయాం “తత్తేజ ఐక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాదినా సన్దర్భేణ తేజోఽబన్నానాం సృష్టిం విధాయోపదిశ్యతే “సేయం దేవతైక్షత హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి తాసాం త్రివృతం త్రివృతమేకైకాం కరవాణి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । అస్యార్థః పూర్వోక్తం బహుభవనమీక్షణప్రయోజనమద్యాపి సర్వథా న నిష్పన్నమితి పునరీక్షాం కృతవతీ బహుభవనమేవ ప్రయోజనముద్దిశ్య కథం హన్తేదానీమహమిమా యథోక్తాస్తేజ ఆద్యాస్తిస్రో దేవతాః పూర్వసృష్టావుభూతేన సమ్ప్రతి స్మరణసన్నిధాపితేన జీవేన ప్రాణధారణకర్త్రాత్మనానుప్రవిశ్య బుద్ధ్యాదిభూతమాత్రాయామాదర్శ ఇవ ముఖబిమ్బం తోయ ఇవ చన్ద్రమసో బిమ్బం ఛాయామాత్రతయానుప్రవిశ్య నామ చ రూపం చ తే వ్యాకరవాణి విస్పష్టం కరవాణీదమస్య నామేదం చ రూపమితి । తాసాం తిసృణాం దేవతానాం త్రివృతం త్రివృతం తేజోఽబన్నాత్మనా త్ర్యాత్మికాం త్ర్యాత్మికామేకైకాం దేవతాం కరవాణీతి । తత్ర సంశయః కిం జీవకర్తృకమిదం నామరూపవ్యాకరణమాహో పరమేశ్వరకర్తృకమితి । యది జీవకర్తృకం తతః “ఆకాశో హ వై నామ నామరూపయోర్నిర్వహితా”(ఛా.ఉ. ౮ । ౧ । ౪ ) ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధాదనధ్యవసాయః । అథ పరమేశ్వరకర్తృకం, తతో న విరోధః । తత్ర డిత్థడవిత్థాదినామకరణే చ ఘటపటాదిరూపకరణే చ జీవకర్తృత్వదర్శనాదిహాపి త్రివృత్కరణే నామరూపకరణే చాస్తి సమ్భావనా జీవస్య । తథాచ యోగ్యత్వాదనేన జీవేనేతి వ్యాకరవాణీతి ప్రధానక్రియయా సమ్బధ్యతే, న త్వానన్తర్యాదనుప్రవిశ్యేత్యనేన సమ్బధ్యతే । ప్రధానపదార్థసమ్బన్ధో హి సాక్షాత్సర్వేషాం గుణభూతానాం పదార్థానామౌత్సర్గికస్తాదర్థ్యాత్తేషామ్ । తస్య తు క్వచిత్సాక్షాదసమ్భవాత్పరమ్పరాశ్రయణం, సాక్షాత్సమ్భవశ్చ యోగ్యతయా దర్శితః । నను సేయం దేవతేతి పరమేశ్వరకర్తృత్వం శ్రూయతే । సత్యమ్ । ప్రయోజకతయా తు తద్భవిష్యతి । యథా లోకే చారేణాహం పరసైన్యమనుప్రవిశ్య సఙ్కలయానీతి । యది పునరస్య సాక్షాత్కర్తృభావో భవేదనేన జీవేనేత్యనర్థకం స్యాత్ । నహి జీవస్యాన్యథా కరణభావో భవితుమర్హతి । ప్రయోజకకర్తుస్తత్సాక్షాత్కర్తా కరణం భవతి ప్రధానక్రియోద్దేశేన ప్రయోజకేన ప్రయోజ్యకర్తుర్వ్యాపనాత్ । తస్మాదత్ర జీవస్య కర్తృత్వం నామరూపవ్యాకరణేఽన్యత్ర తు పరమేశ్వరస్యేతి విరోధాదనధ్యవసాయ ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే పరమేశ్వరస్యైవేహాపి నామరూపవ్యాకర్తృత్వముపదిశ్యతే న తు జీవస్య, తస్య ప్రధానక్రియాసమ్బన్ధం ప్రత్యయోగ్యత్వాత్ । నన్వన్యత్ర డిత్థడవిత్థాదినామకర్మణి ఘటశరావాదిరూపకర్మణి చ కర్తృత్వదర్శనాదిహాపి యోగ్యతా సమ్భావ్యత ఇతి చేత్ । న । గిరినదీసముద్రాదినిర్మాణాసామర్థ్యేనార్థాపత్త్యభావపరిచ్ఛిన్నేన సమ్భావనాపబాధనాత్ । తస్మాత్పరమేశ్వరస్యైవాత్ర సాక్షాత్కర్తృత్వముపదిశ్యతే న జీవస్య । అనుప్రవిశ్యేత్యనేన తు సన్నిహితేనాస్య సమ్బన్ధో యోగ్యత్వాత్ । న చానర్థక్యం త్రివృత్కరణస్య భోక్తృజీవార్థతయా తదనుప్రవేశాభిధానస్యార్థవత్త్వాత్ । స్యాదేతత్ । అనుప్రవిశ్య వ్యాకరవాణీతి సమానకర్తృత్వే క్త్వః స్మరణాత్ప్రవేశనకర్తుర్జీవస్యైవ వ్యాకర్తృత్వముపదిశ్యతేఽన్యథా తు పరమేశ్వరస్య వ్యాకర్తృత్వే జీవస్య ప్రవేష్టృత్వే భిన్నకర్తృకత్వేన క్త్వః ప్రయోగో వ్యాహన్యేతేత్యత్రాహ
నచ జీవో నామేతి ।
అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౨౦ ॥
మాంసాది భౌమం యథాశబ్దమితరయోశ్చ ।
అత్ర భాష్యకృతోత్తరసూత్రశేషతయా సూత్రమేతద్విషయోపదర్శనపరతయా వ్యాఖ్యాతమ్ । శఙ్కానిరాకరణార్థత్వమప్యస్య శక్యం వక్తుమ్ । తథాహి - యోఽన్నస్యాణిష్ఠో భాగస్తన్మనస్తేజసస్తు యోఽణిష్ఠో భాగః స వాగిత్యత్ర హి కాణాదానాం సాఙ్ఖ్యానాం చాస్తి విప్రతిపత్తిః । తత్ర కాణాదా మనో నిత్యమాచక్షతే । సాఙ్ఖ్యాస్త్వాహఙ్కారికే వాఙ్మనసే । అన్నభాగతావచనం త్వస్యాన్నసమ్బన్ధలక్షణార్థమ్ । అన్నోపభోగే హి మనః స్వస్థం భవతి । ఎవం వాచోఽపి పాటవేన తేజఃసామ్యమభ్యూహనీయమ్ । తత్రేదముపతిష్ఠతే
మాంసాదీతి ।
వాఙ్మనస ఇతి వక్తవ్యే మాంసాద్యభిధానం సిద్ధేన సహ సాధ్యస్యోపన్యాసో దృష్టాన్తలాభాయ । యథా మాంసాది భౌమాద్యేవం వాఙ్మనసే అపి తైజసభౌమే ఇత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - న తావద్బ్రహ్మవ్యతిరిక్తమస్తి కిఞ్చిన్నిత్యమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానేన సర్వజ్ఞానప్రతిజ్ఞావ్యాఘాతాత్ , బహుశ్రుతివిరోధాచ్చ నాప్యాహఙ్కారికమ్ , అహఙ్కారస్య సాఙ్ఖ్యాభిమతస్య తత్త్వస్యాప్రామాణికత్వాత్ । తస్మాదసతి బాధకే శ్రుతిరాఞ్జసీ నాన్యథా కథఞ్చిన్నేతుముచితేతి కఞ్చిద్దోషమిత్యుక్తం తం దోషం దర్శయన్నాహ పూర్వపక్షీ
యది సర్వమేవ ఇతి ॥ ౨౧ ॥
వైశేష్యాత్తు తద్వాదస్తద్వాదః ।
త్రివృత్కరణావిశేషేఽపి యస్య చ యత్ర భూయస్త్వం తేన తస్య వ్యపదేశ ఇత్యర్థః ॥ ౨౨ ॥
తదన్తరప్రతిపత్తౌ రంహతి సమ్పరిష్వక్తః ప్రశ్ననిరూపణాభ్యామ్ । ద్వితీయతృతీయాధ్యాయయోర్హేతుమద్భావలక్షణం సమ్బన్ధం దర్శయన్ సుఖావబోధార్థమర్థసఙ్క్షేపమాహ –
ద్వితీయేఽధ్యాయ ఇతి ।
స్మృతిన్యాయశ్రుతివిరోధపరిహారేణ హి అనధ్యవసాయలక్షణమప్రామాణ్యం పరిహృతం తథా చ ప్రామాణ్యే నిశ్చలీకృతే తార్తీయో విచారో భవత్యన్యథా తు నిర్బీజతయా న సిద్ధ్యేదితి । అవాన్తరసఙ్గతిం దర్శయితుం తత్ర చ జీవవ్యతిరిక్తాని తత్త్వాని జీవోపకరణాని చేత్యుక్తమ్ ।
అధ్యాయార్థసఙ్క్షేపముక్త్వా పాదార్థసఙ్క్షేపమాహ –
తత్ర ప్రథమే తావత్పాద ఇతి ।
తస్య ప్రయోజనమాహ –
వైరాగ్య ఇతి ।
పూర్వాపరపరిశోధనాయ భూమికామారచయతి –
జీవో ముఖ్యప్రాణసచివ ఇతి ।
కరణోపాదానవద్భూతోపాదానస్యాశ్రుతత్వాదితి ।
అత్ర చ కరణోపాదానశ్రుత్యైవ భౌతికత్వాత్కరణానాం భూతోపాదానసిద్ధేరిన్ద్రియోపాదానాతిరిక్తభూతవివక్షయాధికరణారమ్భః । యది భూతాన్యాదాయాగమిష్యత్తదా తదపి కరణోపాదానవదేవశ్రోష్యత్ । నచ శ్రూయతే తస్మాన్న భూతపరిష్వక్తో రంహత్యపి తు కరణమాత్రపరిష్వక్తః । నహ్యాగమైకగమ్యేఽర్థే తదభావః ప్రమేయాభావం న పరిచ్ఛేత్తుమర్హతి ।
నచ దేహాన్తరారమ్భాన్యథానుపపత్త్యా భూతపరిష్వక్తస్య రంహణకల్పనేతి యుక్తమిత్యాహ –
సులభాశ్చ సర్వత్ర భూతమాత్రా ఇతి ।
ద్యుపర్జన్య ఇతి ।
ఇహ హి కాయారమ్భణామగ్నిహోత్రాపూర్వపరిణామలక్షణం శ్రద్ధాదిత్వేన పఞ్చధా ప్రవిభజ్య ద్యుప్రభృతిష్వగ్నిషు హోతవ్యత్వేనోపాసనముత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధనం వివక్షన్త్యాహ శ్రుతిః “అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిః”(ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇత్యాది । అత్ర సాయమ్ప్రాతరగ్నిహోత్రాహుతో, హుతే పయ ఆదిసాధనే శ్రద్ధాపూర్వమాహవనీయాగ్నిసమిద్ధూమార్చిరఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గభావితే కర్త్రాదికారకభావితే చాన్తరిక్షం క్రమేణోత్క్రామ్య ద్యులోకం ప్రవిశన్త్యౌ సూక్ష్మభూతే ద్రవద్రవ్యపయఃప్రభృత్యప్సమ్బన్ధాదప్శబ్దవాచ్యే, శ్రద్ధాహేతుకత్వాచ్చ శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యే । తయోరాహుత్యోరధికరణమగ్నిరన్యే చ సమిద్ధూమార్చిరఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గా రూపకత్వేన నిర్దిశ్యన్తే । అసౌ వావ ద్యులోకో గౌతమాగ్నిః । యథాగ్నిహోత్రాధికరణమాహవనీయ ఎవం శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యాగ్నిహోత్రాహుతిపరిణామావస్థారూపాః సూక్ష్మా యా ఆపః శ్రద్ధాభావితాస్తదధికరణం ద్యులోకః । అస్యాదిత్య ఎవ సమిత్ । తేన హీద్ధోఽసౌ ద్యులోకో దీప్యతేఽతః సమిన్ధనాత్సమిత్తస్యాదిత్యస్య రశ్మయో ధూమా ఇన్ధనాదివాదిత్యాద్రశ్మీనాం సముత్థానాత్ । అహరర్థిః । ప్రకాశసామాన్యాదాదిత్యకార్యత్వాచ్చ । చన్ద్రమా అఙ్గారః । అర్చిషః ప్రశమేఽభివ్యక్తేః । నక్షత్రాప్యస్య విస్ఫులిఙ్గాః చన్ద్రమసోఽఙ్గారస్యావయవా ఇవ విప్రకీర్ణతాసామాన్యాద్విస్ఫులిఙ్గః । తదేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా యజమానప్రాణా అగ్న్యాదిరూపా అధిదేవమ్ । శ్రద్ధాం జుహ్వతి శ్రద్ధా చోక్తా । పర్జన్యో వావ గౌతమాగ్నిః పర్జన్యో నామ వృష్ట్యుపకరణాభిమానీ దేవతావిశేషః । తస్య వాయురేవ సమిత్ । వాయునా హి పర్జన్యోఽగ్నిః సమిధ్యతే, పురోవాతాదిప్రాబల్యే వృష్టిదర్శనాత్ । అభ్రం ధూమః । ధూమకార్యత్వాత్ధూమసాదృశ్యాచ్చ । విద్యుదర్చిః । ప్రకాశసామాన్యాత్ । అశనిరఙ్గారాః కాఠిన్యాద్విద్యుత్సమ్బన్ధాచ్చ । గర్జితం మోఘానాం విస్ఫులిఙ్గాః విప్రకీర్ణతాసామాన్యాత్ । తస్మిన్దేవా యజమానప్రాణా అగ్నిరూపాః సోమం రాజానం జుహ్వతి తస్య సోమస్యాహుతేర్వర్షం భవతి । ఎతదుక్తం భవతి శ్రద్ధాఖ్యా ఆపో ద్యులోకమాహుతిత్వేన ప్రవిశ్య చన్ద్రాకారేణ పరిణతాః సత్యో ద్వితీయే పర్యాయే పర్జన్యాగ్నౌ హుతా వృష్టిత్వేన పరిణమన్త ఇతి । “పృథివీ వావ గౌతమాగ్నిః”(ఛా. ఉ. ౫ । ౬ । ౧) తస్య పృథివ్యాఖ్యస్యాగ్నైః సంవత్సర ఎవ సమిత్ । సంవత్సరేణ కాలేన హి సమిద్ధా భూమిర్వ్రీహ్యాదినిష్పత్తయే కల్పతే । ఆకాశో ధూమః పృథివ్యగ్నేరుత్థిత ఇవాకాశో దృశ్యతే । రాత్రిరర్చిః పృథివ్యాః శ్యామాయా అనురూపా శ్యామతయా రాత్రిరగ్నేరివానురూపమర్చిః । దిశోఙ్గారాః ప్రగే రాత్రిరూపార్చిఃశమనే ఉపశాన్తానాం ప్రసన్నానాం దిశాం దర్శనాత్ । అవాన్తరదిశో విస్ఫులిఙ్గాః క్షుద్రత్వసామ్యాత్ । తస్మిన్నగ్నౌ శ్రద్ధాసోమపరిణామక్రమేణాగతా అపో వృష్టిరూపేణ పరిణతా దేవా జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేరన్నం వ్రీహియవాది భవతి । పురుషో వావ గౌతమాగ్నిస్తస్య వాగేవ సమిత్ । వాచా ఖల్వయం తాల్వాద్యష్టస్థానస్థితయా వర్ణపదవాక్యాభివ్యక్తిక్రమేణార్థజాతం ప్రకాశయన్ సమిధ్యతే । ప్రాణో ధూమః । ధూమవన్ముఖాన్నిర్గమాత్ । జిహ్వార్చిః లోహితత్వసామ్యాత్ । చక్షురఙ్గారాః ప్రభాశ్రయత్వాత్ । శ్రోత్రం విస్ఫులిఙ్గాః విప్రకీర్ణత్వాత్ । తా ఎవాపః శ్రద్ధాదిపరిణామక్రమేణాగతాః వ్రీహ్యాదిరూపైః పరిణతా సత్యః పురుషేఽగ్నౌ హుతాస్తాసాం పరిణామో రేతః సమ్భవతి । యోషా వావ గౌతమాగ్నిః తస్యా ఉపస్థ ఎవ సమిత్ । తేన హి సా పుత్రాద్యుత్పాదనాయ సమిధ్యతే యదుపమన్త్రయతే స ధూమః । స్త్రీసమ్భవాదుపమన్త్రణస్య లోమాని వా ధూమః యోనిరర్చిః లోహితత్వాత్ । యదన్తః కరోతి మైథునం తేఽఙ్గారాః । అభినన్దాః సుఖలవా విస్ఫులిఙ్గాః, క్షుద్రత్వాత్ । తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా రేతో జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేర్గర్భః సమ్భవతి । ఎవం శ్రద్ధాసోమవర్షాన్నరేతోహవనక్రమేణ యోషాగ్నిం ప్రాప్యాపో గర్భాఖ్యా భవన్తి । తత్రాప్సమవాయిత్వాదాపః పురుషవచసో భవన్తి పఞ్చమ్యామాహుతావితి । యతః పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి తస్మాదద్భిః పరివేష్టితో జీవో రహతీతి గమ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా ఆప ఇత్యగ్రే వక్ష్యతి తాసాం త్రివృత్కతతయా తేజోఽన్నావినాభావేనాబ్గ్రహణేన తేజోన్నయోరపి సఙ్గ్రహ ఇత్యేతదపి వక్ష్యతే । యద్యప్యేతావతాపి భూతవేష్టితస్య జీవస్య రంహణం నావగమ్యతే తేజోబన్నానాం పఞ్చమ్యామాహుతౌ పురుషవచస్త్వమాత్రశ్రవణాత్ , తథాపీష్టాదికారిణాం ధూమాదినా పితృయాణేన పథా చన్ద్రలోకప్రాప్తికథనపరయా “ఆకాశాచ్చన్ద్రమసమేష సోమో రాట్”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౪) ఇతి శ్రుత్యా సహ “శ్రద్ధాం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా సమ్భవతి”(ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౨) ఇత్యస్యాః శ్రుతేః మానత్వాద్గమ్యతే భూతపరిష్వక్తో రంహతీతి । తథాహి యా ఎవాపో హుతా ద్వితీయస్యామాహుతౌ సోమభావం గతాస్తాభిరేష పరిష్వక్తో జీవ ఇష్టాదికారీ చన్ద్రభూయం గతశ్చన్ద్రలోకం ప్రాప్త ఇతి । నను స్వతన్త్రా ఆపః శ్రద్ధాదిక్రమేణ సోమభావమాప్నువన్తు తాభిరపరిష్వక్త ఎవ తు జీవః సేన్ద్రియమాత్రో గత్వా సోమభావమనుభవతు । కో దోషః । అయం దోషః । యతః శ్రుతిసామాన్యాతిక్రమ ఇతి । ఎవం హి శ్రుతిసామాన్యం కల్పేత యది యేన రూపేణ యేన చ క్రమేణాపాం సోమభావస్తేనైవ జీవస్యాపి సోమభావో భవేత్ । అన్యథా తు న శ్రుతిసామాన్యం స్యాత్ । తస్మాత్పరిష్వక్తాపరిష్వక్తరంహణవిశయే శ్రుతిసామాన్యానురోధేన పరిష్వక్తరంహణం నిశ్చీయతే । అతో దధిపయఃప్రభృతయో ద్రవభూయస్త్వాదాపో హుతాః సూక్ష్మీభూతా ఇష్టాదికారిణమాశ్రితా నేన్ధనేన విధినా దేహే హూయమానే హుతాః సత్య ఆహుతిమయ్య ఇష్టాదికారిణం పరివేష్ట్య స్వర్గం లోకం నయన్తీతి ।
చోదయతి –
నన్వన్యా శ్రుతిరితి ।
అయమర్థః ఎవం హి సూక్ష్మదేహపరిష్వక్తో రంహేత్యద్యస్య స్థూలం శరీరం రంహతో న భవేత్ । అస్తి త్వస్య వర్తమానస్థూలశరీరయోగ ఆదేహాన్తరప్రాప్తేస్తృణజలాయుకానిదర్శనేన, తస్మాన్నిదర్శనశ్రుతివిరోధాన్న సూక్ష్మదేహపరిష్వక్తో రంహతీతి ।
పరిహరతి –
తత్రాపీతి ।
న తావత్పరమాత్మనః సంసరణసమ్భవః, తస్య నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావత్వాత్ । కిన్తు జీవానామ్ । పరమాత్మైవ చోపాధికల్పితావచ్ఛేదో జీవ ఇత్యాఖ్యాయతే, తస్య చ దేహేన్ద్రియాదేరుపాధేః ప్రాదేశికత్వాన్న తత్ర సన్ దేహాన్తరం గన్తుమర్హతి । తస్మాత్సూక్ష్మదేహపరిష్వక్తో రంహతికర్మోపస్థాపితః ప్రతిపత్తవ్యః ప్రాప్తవ్యో యో దేహస్తద్విషయాయా భావనాయా ఉత్పాదనాయా దీర్ఘీభావమాత్రం జలూకయోపమీయతే ।
సాఙ్ఖ్యానాం కల్పనామాహ –
వ్యాపినాం కరణానామితి ।
ఆహఙ్కారికత్వాత్కరణానామహఙ్కారస్య చ జగన్మణ్డలవ్యాపిత్వాత్కరణానామపి వ్యాపితేత్యర్థః ।
బౌద్ధానాం కల్పనామాహ –
కేవలస్యైవాత్మన ఇతి ।
ఆలయవిజ్ఞానసన్తాన ఆత్మా తస్య వృత్తిః షట్ప్రవృత్తివిజ్ఞానాని । పఞ్చేన్ద్రియాణి తు చక్షురాదీని అభినవాని జాయన్తే ।
కణభుక్క్ల్పనామాహ –
మన ఎవ చేతి ।
భోగస్థానం భోగాయతనం శరీరమభినవమితి యావత్ ।
దిగమ్బరకల్పనామాహ –
జీవ ఎవోత్ప్లుత్యేతి ।
ఆదిగ్రహణేన లోకాయతికానాం కల్పనాం సఙ్గృహ్ణాతి । తే హి శరీరాత్మవాదినో భస్మీభావమాత్మన ఆహుర్న కస్యచిద్గమనమితి ॥ ౧ ॥
చోదయతి –
ననూదాహృతాభ్యామితి ।
అత్ర సూత్రేణోత్తరమాహ –
త్ర్యాత్మకత్వాత్తు భూయస్త్వాత్ ।
తేజసః కార్యమశితపీతాహారపరిపాకః । అపాం కార్యం స్నేహస్వేదాది । పృథివ్యాః కార్యం గన్ధాది ।
యస్తు గన్ధస్వేదపాకప్రాణావకాశదానదర్శనాద్దేహస్య పాఞ్చభౌతికత్వం పశ్యంస్తేజోబన్నాత్మకత్వేన త్ర్యాత్మకత్వే న పరితుష్యతి, తం ప్రత్యాహ –
పునశ్చ త్ర్యాత్మక ఇతి ।
వాతపిత్తశ్లేష్మభిస్త్రిభిర్ధాతుభిః శరీరధారణాత్మకైస్త్రిధాతుత్వాత్ । అతో న స దేహో భూతాన్తరాణి ప్రత్యాఖ్యాయ కేవలాభిరద్భిరారబ్ధుం శక్యతే ।
అబ్గ్రహణనియమస్తర్హి కస్మాదిత్యత ఆహ –
తస్మాద్భూయస్త్వాపేక్ష ఇతి ।
పృథివీధాతువర్జమితరతేజ ఆద్యపేక్షయా కార్యస్య శరీరస్య లోహితాదిద్రవభూయస్త్వాత్తత్కరణయోశ్చోపాదాననిమిత్తయోర్ద్రవభూయస్త్వాదపాం పురుషవచస్త్వోక్తిర్న పునర్భూతాన్తరనిరాసార్థా ॥ ౨ ॥
ప్రాణగతేశ్చ ।
ప్రాణానాం జీవద్దేహే సాశ్రయత్వమవగతం గచ్ఛతి జీవద్దేహే తదనువిధాయినః ప్రాణా అపి గచ్ఛన్తీతి దృష్టమ్ । అతః షాట్కౌశికా దేహాదుత్క్రామన్తః కస్మింశ్చిదుత్క్రామత్యుత్క్రామన్తి । స చైషామనువిధేయః సూక్ష్మో దేహో భూతేన్ద్రియమయ ఇతి గమ్యతే । నహీన్ద్రియమాత్రాశ్రయత్వమేషాం దృష్టం యతస్తన్మాత్రాశ్రయాణాం గతిరుపపద్యేతేతి ॥ ౩ ॥
అగ్న్యాదిగతిశ్రుతేరితి చేన్న భాక్తత్వాత్ ।
శ్రావితేఽపి స్పష్టే జీవస్య ప్రాణైః సహ గమనేఽగ్న్యాదిగతిశఙ్కా శ్రుతివిరోధోత్థాపనార్థా । అత్ర హి లోమకేశయోరోషధివనస్పతిగమనం దృష్టవిరోధాద్భాక్తం తావదభ్యుపేయమ్ । ఎవం చ తన్మధ్యపతితత్వేన తేషామపి శ్రుతివిరోధాద్భాక్తత్వమేవోచితమితి । భక్తిశ్చోపకారనివృత్తిరుక్తా ॥ ౪ ॥
ప్రథమేఽశ్రవణాదితి చేన్న తా ఎవ హ్యుపపత్తేః ।
పఞ్చమ్యామాహుతావపాం పురుషవచస్త్వప్రకారే పృష్టే ప్రథమాయామాహుతౌ అనపాం శ్రద్ధాయా హోతవ్యతాభిధానసమ్భద్ధమనుపపన్నం చ । నహి యథా పశ్వాదిభ్యో హృదయాదయోఽవయవా అవదాయ నిష్కృష్య హూయన్తే, ఎవం శ్రద్ధా బుద్ధిప్రసాదలక్షణా నిష్క్రష్టుం వా హోతుం వా శక్యతే । న చాప్యేవమౌత్సర్గికీ కారణానురూపతా కార్యస్య యుజ్యతే । తస్మాద్భక్త్యాయమప్సు శ్రద్ధాశబ్దః ప్రయుక్త ఇతి । అత ఎవ శ్రుతిః “ఆపో హాస్మై”(ఐ .ఆ. ౨.౧.౭.) ఇతి ॥ ౫ ॥
అశ్రుతత్వాదితి చేన్నేష్టాదికారిణాం ప్రతీతేః ।
అస్యార్థః పూర్వమేవోక్తః । అగ్నిహోత్రే షట్సూత్క్రాన్తిగతిప్రతిష్ఠాతృప్తిపునరావృత్తిలోకప్రత్యుత్థాయిష్వగ్నిసమిద్ధూమార్చిరఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గేషు ప్రశ్నాః షట్ , తేషాం యః సమాహారః షణ్ణాం సా షట్ప్రశ్నీ, తస్యా నిరూపణం ప్రతివచనమ్ ॥ ౬ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం శఙ్కతే –
కథం పునరితి ।
సోమం రాజానమాప్యాయస్వాపక్షీయస్వేత్యేవమేనాంస్తత్ర భక్షయన్తీతి ।
క్రియాసమభిహారేణాప్యాయనాపక్షయౌ యథా సోమస్య తథా భక్షయన్తి సోమమయాంల్లోకానిత్యర్థః ।
అత ఉత్తరం పఠతి –
భాక్తం వానాత్మవిత్త్వాత్తథాహి దర్శయతి ।
కర్మజనితఫలోపభోగకర్తా హ్యధికారీ న పునరుపభోగ్యస్తస్మాచ్చన్ద్రసాలోక్యముపగతానాం దేవాదిభక్ష్యత్వే ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి యాగభావనాయాః కర్త్రపేక్షితోపాయతారూపవిధిశ్రుతివిరోధాదన్నశబ్దో భోక్తౄణామేవ సతాం దేవోపజీవితామాత్రేణ భాక్తో గమయితవ్యో న తు చర్వణనిగరణాభ్యాం ముఖ్య ఇతి ।
అత్రైవార్థే శ్రుత్యన్తరం సఙ్గచ్ఛత ఇత్యాహ –
తథాహి దర్శయతి ।
శ్రుతిరనాత్మవిదామనాత్మవిత్త్వాదేవ పశువద్దేవోపభోగ్యతాం న తు చర్వణీయతయా । యథా హి బలీవర్దాదయో భుఞ్జానా అపి స్వఫలం స్వామినో హలాదివహనేనోపకుర్వాణా భోగ్యాః, ఎవం పరమతత్త్వమవిద్వాంస ఇష్టాదికారిణ ఇహ దధిపయఃపురోడాశాదినాముష్మింశ్చ లోకే పరిచారకతయా దేవానాముపభోగ్యా ఇతి శ్రుత్యర్థః । అథవా అనాత్మవిత్త్వాత్తథాహి దర్శయతి ఇత్యస్యాన్యా వ్యాఖ్యా । ఆత్మవిత్పఞ్చాగ్నివిద్యావిత్న ఆత్మవితనాత్మవిత్ । యో హి పఞ్చాగ్నివిద్యాం న వేద తం దేవా భక్షయన్తీతి నిన్ద్యతే పఞ్చాగ్నివిద్యాం స్తోతుం తస్యా ఎవ ప్రకృతత్వాత్ । తదనేనోపచారస్య ప్రయోజనముక్తమ్ ।
ఉపచారనిమిత్తమనుపపత్తిమాహ –
తథాహి దర్శయతి ।
శ్రుతిర్భోక్తృత్వమ్ ।
స సోమలోకే విభూతిమనుభూయేతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౭ ॥
కృతాత్యయేఽనుశయవాన్ దృష్టస్మృతిభ్యాం యథేతమనేవం చ ।
యావత్సమ్పాతముషిత్వేతి ।
యావదుపబన్ధాత్ ।
యత్కిఞ్చేహ కరోత్యయమితి ।
చ యత్కిఞ్చేహ కర్మ కృతం తస్యాన్తం ప్రాప్యేతి శ్రవణాత్ , ప్రాయణస్య చైకప్రఘట్టకేన సకలకర్మాభివ్యఞ్జకత్వాత్ । న ఖల్వభివ్యక్తినిమిత్తస్య సాధారణ్యేఽభివ్యక్తినియమో యుక్తః । ఫలదానాభిముఖీకరణం చాభివ్యక్తిస్తస్మాత్సమస్తమేవ కర్మ ఫలముపభోజితవత్ । స్వఫలవిరోధి చ కర్మ । తస్మాచ్ఛ్రుతేరుపపత్తేశ్చ నిరనుశయానామేవ చరణాదాచారాదవరోహో న కర్మణః । ఆచారకర్మణీ చ శ్రుతేః ప్రసిద్ధభేదే । యథాకారీ యథాచారీ తథా భవతీతి । తథాచ రమణీయచరణాః కపూయచరణా ఇత్యాచారమేవ యోనినిమిత్తముపదిశతి న తు కర్మ । స్తాం వా కర్మశీలే ద్వే అప్యవిశేషేణానుశయస్తథాపి యద్యప్యయమిష్టాపూర్తకారీ స్వయం నిరనుశయో భుక్తభోగత్వాత్తథాపి పిత్రాదిగతానుశయవశాత్తద్విపాకాన్ జాత్యాయుర్భోగాంశ్చన్ద్రలోకాదవరుహ్యానుభవిష్యతి । స్మర్యతే హ్యన్యస్య సుకృతదుష్కృతాభ్యామన్యస్య తత్సమ్బన్ధినస్తత్ఫలభాగితా “పతత్యర్ధశరీరేణ యస్య భార్యా సురాం పిబేత్” ఇత్యాది । తథా శ్రాద్ధవైశ్వానరీయేష్ట్యాదేః పితాపుత్రాదిగామిఫలశ్రుతిః । తస్మాద్యావత్సమ్పాతమిత్యుపక్రమానురోధాత్ “యత్కిఞ్చేహ కరోతి”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి చ శ్రుత్యన్తరానుసారాద్రమణీయచరణత్వం సమ్బన్ధ్యన్తరగతమిష్టాపూర్తకారిణి భాక్తం గమయితవ్యమ్ । తథాచ నిరనుశయానామేవ భుక్తభోగానామవరోహ ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతేయేన కర్మకలాపేన ఫలముపభోజితం తస్మిన్నతీతేఽపి సానుశయా ఎవ చన్ద్రమణ్డలాదవరోహన్తి । కుతఃదృష్టస్మృతిభ్యామ్ । ప్రత్యక్షదృష్టా శ్రుతిర్దృష్టశబ్దవాచ్యా । స్మృతిశ్చోపన్యస్తా । అథవా దృష్టశబ్దేనోచ్చావచరూపో భోగ ఉచ్యతే । అయమభిసన్ధిఃకపూయచరణా రమణీయచరణా ఇత్యవరోహితామేతద్విశేషణమ్ । నచ సతి ముఖ్యార్థసమ్భవే సమ్బన్ధిమాత్రేణోపచరితార్థత్వం న్యాయ్యమ్ । న చోపక్రమవిరోధాచ్ఛ్రుత్యన్తరవిరోధాచ్చ ముఖ్యార్థాసమ్భవ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । దత్తఫలేష్టాపూర్తకర్మాపేక్షయాపి యావత్పదస్య యత్కిఞ్చేతిపదస్య చోపపత్తేః । నహి ‘యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహుయాత్’ ఇతి యావజ్జీవమాహారవిహారాదిసమయేఽపి హోమం విధత్తే నాపి మధ్యాహ్నాదావపి తు సాయమ్ప్రాతఃకాలాపేక్షయా । సాయమ్ప్రాతఃకాలవిధానసామర్థ్యాత్ , కాలస్య చానుపాదేయతయానఙ్గస్యాపి నిమిత్తానుప్రవేశాత్తత్రైవమితి చేత్ । న । ఇహాపి రమణీయచరణా ఇత్యాదేర్ముఖ్యార్థత్వానురోధాత్తదుపపత్తేః । తత్కిమిదానీముపసంహారానురోధేనోపక్రమః సఙ్కోచయితవ్యః । నేత్యుచ్యతే । నహ్యసావుపసంహారాననురోధేఽప్యసఙ్కుచద్వృత్తిరుపపత్తుమర్హతి । నహి యావన్తః సమ్పాతా యావతాం వా పుంసాం సమ్పాతాస్తే సర్వే తత్రేష్టాదికారిణా భోగేన క్షయం నీయన్తే । పురుషాన్తరాశ్రయాణాం కర్మాశయానాం తద్భోగేన క్షయేఽతిప్రసఙ్గాత్ । చిరోపభుక్తానాం చ కర్మాశయానామసతాం చన్ద్రమణ్డలోపభోగేనాపనయనాత్ । తథాచ స్వయం సఙ్కుచన్తీ యావచ్ఛ్రుతిరుపసంహారానురోధప్రాప్తమపి సఙ్కోచనమనుమన్యతే । ఎతేన “యత్కిఞ్చేహ కరోతి”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇత్యపి వ్యాఖ్యాతమ్ । అపి చేష్టాపూర్తకారీహ జన్మని కేవలం న తన్మాత్రమకార్షీదపి తు గోదోహనేనాపః ప్రణయన్ పశుఫలమప్యపూర్వం సమచైషీత్ । ఎవమహర్నిశం చ వాఙ్మనఃశరీరచేష్టాభిః పుణ్యాపుణ్యమిహాముత్రోపభోగ్యం సఞ్చితవతో న మర్త్యలోకాదిభోగ్యం చన్ద్రలోకే భోగ్యం భవితుమర్హతి । నచ స్వఫలవిరోధినోఽనుశయస్య ఋతే ప్రాయశ్చిత్తాదాత్మజ్ఞానాద్వాదత్తఫలస్య ధ్వంసః సమ్భవతి । తస్మాత్తేనానుశయేనాయమనుశయవాన్ పరావర్తత ఇతి శ్లిష్టమ్ । న చైకభవికః కర్మాశయ ఇత్యగ్రే భాష్యకృద్వక్ష్యతి ।
అన్యే తు సకలకర్మక్షయే పరావృత్తిశఙ్కా నిర్బీజేతి మన్యమానా అన్యథాధికరణం వర్ణయాఞ్చక్రురిత్యాహ –
కేచిత్తావదాహురితి ।
అనుశయోఽత్ర దత్తఫలస్య కర్మణః శేష ఉచ్యతే । తత్రేదమిహ విచార్యతే కిం దత్తఫలానామిష్టాపూర్తకర్మణామవశేషాదిహావర్తన్తే ఉత తాన్యుపభోగేన నిరవశేషం క్షపయిత్వానుపభుక్తకర్మవశాదిహావర్తన్త ఇతి । తత్రేష్టాదీనాం భోగేన సమూలకాషం కషితత్వాన్నిరనుశయా ఎవానుపభుక్తకర్మవశాదావర్తన్త ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే సానుశయా ఎవావర్తన్త ఇతి । కుతః దృష్టానుసారాత్ । యథా భాణ్డస్థే మధుని సర్పిషి వా క్షాలితేఽపి భాణ్డలేపకం తచ్ఛేషం మధు వా సర్పిర్వా న క్షాలయితుం శక్యమితి దృష్టమేవం తదనుసారాదేతదపి ప్రతిపత్తవ్యమ్ । న చావశేషమాత్రాచ్చన్ద్రమణ్డలే తిష్ఠాసన్నపి స్థాతుం పారయతి । యథా సేవకో హాస్తికాశ్వీయపదాతివ్రాతపరివృతో మహారాజం సేవమానః కాలవశాచ్ఛత్రపాదుకావశేషో న సేవితుమర్హతీతి దృష్టం తన్మూలా చ లౌకికీ స్మృతిరితి దృష్టస్మృతిభ్యాం సానుశయా ఎవావర్తన్త ఇతి ।
తదేదద్దూషయతి –
న చైతదితి ।
ఎవకారే ప్రయోక్తవ్యే ఇవకారో గుడజిహ్వికయా ప్రయుక్తః । శబ్దైకగమ్యేఽర్థే న సామాన్యతోదృష్టానుమానావసర ఇత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ।
పూర్వపక్షహేతుమనుభాషతే –
యదప్యుక్తం ప్రాయణమితి ।
దూషయతి –
తదప్యనుశయసద్భావేతి ।
రమణీయచరణా కపూయచరణా ఇత్యాదికయానుశయప్రతిపాదనపరయా శ్రుత్యా విరుద్ధమిత్యర్థః ।
అపిచేత్యాది ।
ఇహ జన్మని హి పర్యాయేణ సుఖదుఃఖే భుజ్యమానే దృశ్యేతే । యుగపచ్చేదేకప్రఘట్టకేన ప్రాయణేన సుఖదుఃఖఫలాని కర్మాణి వ్యజ్యేరన్ । యుగపదేవ తత్ఫలాని భుజ్యేరన్ । తస్మాదుపభోగపర్యాయదర్శనాద్బలీయసా దుర్బలస్యాభిభవః కల్పనీయః । ఎవం విరుద్ధజాతినిమిత్తోపభోగఫలేష్వపి కర్మసు ద్రష్టవ్యమ్ । న చాభివ్యక్తం చ కర్మ ఫలం న దత్త ఇతి చ సమ్భవతి । ఫలోపజనాభిముఖ్యం హి కర్మణామభివ్యక్తిః । అపిచ ప్రాణస్యాభివ్యఞ్జకత్వే స్వర్గనరకతిర్యగ్యోనిగతానాం జన్తూనాం తస్మిఞ్జన్మని కర్మస్వనధికారాన్నాపూర్వకర్మోపజనః పూర్వకృతస్య క్రమాశయస్య ప్రాయణాభివ్యక్తతయా ఫలోపభోగేన ప్రక్షయాన్నాస్తి తేషాం కర్మాశయ ఇతి న తే సంసరేయుః । నచ ముచ్యేరన్నాత్మజ్ఞానాభావాదితి కష్టాం బతావిష్టా దశామ్ । కిఞ్చ స్వసమవేతమేవ ప్రాయణేనాభివ్యజ్యతేఽపూర్వం న పరసమవేతం, యేన పిత్రాదిగతేన కర్మణా వర్తేరన్నితి । శేషం సుగమమ్ ॥ ౮ ॥
చరణాదితి చేన్నోపలక్షణార్థేతి కార్ష్ణాజినిః ।
అనేన నిరనుశయా ఎవావరోహన్తీతి పూర్వపక్షబీజం నిగూఢముద్ధాట్య నిరస్యతి । యద్యపి “అక్రోధః సర్వభూతేషు కర్మణా మనసా గిరా । అనుగ్రహశ్చ జ్ఞానం చ శీలమేతద్విదుర్బుధాః ॥' ఇతి స్మృతేః శీలమాచారోఽనుశయాద్భిన్నస్తథాప్యస్యానుశయాఙ్గతయానుశయోపలక్షణత్వం కార్ష్ణాజినిరాచార్యో మేనే । తథాచ రమణీయచరణాః కపూయచరణా ఇత్యనేనానుశయోపలక్షణాత్సిద్ధం సానుశయానామేవావరోహణమితి ॥ ౯ ॥
ఆనర్థక్యమితి చేన్న తదపేక్షత్వాత్ ।
“ఆచారహీనం న పునన్తి వేదాః”(దేవీ భాగవత ౧౧.౨.౧) ఇతి హి స్మృత్యా వేదపదేన వేదార్థముపలక్షయన్త్యా వేదార్థానుష్ఠానశేషత్వమాచారస్యోక్తం న తు స్వతన్త్ర ఆచారః ఫలస్య సాధనం, తేన వేదార్థానుష్ఠానోపకారకతయాచారస్య నానర్థక్యం క్రత్వర్థస్య ।
తదనేన సమిదాదివదాచారస్య క్రత్వర్థత్వముక్తమ్ । సమ్ప్రతి స్నానాదివత్పురుషార్థత్వే పురుషసంస్కారత్వేఽప్యదోష ఇత్యాహ –
పురుషార్థత్వేఽప్యాచారస్యేతి ।
తదేవం చరణశబ్దేనాచారవాచినా సర్వోఽనుశయో లక్షిత ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౧౦ ॥
బాదరిస్తు ముఖ్య ఎవ చరణశబ్దః కర్మణీత్యాహ –
సుకృతదుష్కృతే ఎవేతి తు బాదరిః ।
బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయో గోబలీవర్దన్యాయః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౧ ॥
అనిష్టాధికారిణామపి చ శ్రుతమ్ ।
“యే వై కే చాస్మాల్లోకాత్ప్రయన్తి చన్ద్రమసమేవ తే సర్వే గచ్ఛన్తి”(కౌ.౧.౨) ఇతి కౌషీతకినాం సమామ్నానాత్ , దేహారమ్భస్య చ చన్ద్రలోకగమనమన్తరేణానుపపత్తేః పఞ్చమ్యామాహుతావిత్యాహుతిసఙ్ఖ్యానియమాత్ । తథాహి ద్యుసోమవృష్ట్యన్నరేతఃపరిణామక్రమేణ తా ఎవాపో యోషిదగ్నౌ హుతాః పురుషవచసో భవన్తీత్యవిశేషేణ శ్రుతమ్ । న చైతన్మనుష్యాభిప్రాయం, కపూయచరణాః స్వయోనిమిత్యమనుష్యస్యాపి శ్రవణాత్ । గమనాగమనాయ చ దేవయానపితృయాణయోరేవ మార్గయోరామ్నానాత్ , పథ్యన్తరస్యాశ్రుతేః, “జాయస్వ మ్రియస్వేతి తృతీయం స్థానమ్”(ఛా.ఉ. ౫.౧౦.౮) ఇతి చ స్థానత్వమాత్రేణావగమాత్పథిత్వేనాప్రతీతేశ్చన్ద్రలోకాదవతీర్ణానామపి చ తత్స్థానత్వసమ్భవాదసమ్పూరణేన ప్రతివచనోపపత్తేః, అనన్యమార్గతయా చ తద్భోగవిరహిణామపి గ్రామం గచ్ఛన్ వృక్షమూలాన్యుపసర్పతీతివత్సంయమనాదిషు యమవశ్యతాయై చన్ద్రలోకగమనోపపత్తేః, “న కతరేణచన”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇత్యస్యాసమ్పూరణప్రతిపాదనపరతయా మార్గద్వయనిషేధపరత్వాభావాత్ , అనిష్టాదికారిణామపి చన్ద్రలోకగమనే ప్రాప్తేఽభిధీయతేసత్యం స్థానతయావగతస్య న మార్గత్వం తథాపి వేత్థ యథాసౌ మార్గో న సమ్పూర్యతే ఇత్యస్య ప్రతివచనావసరే మార్గద్వయనిషేధపూర్వం తృతీయం స్థానమభివదన్నసమ్పూరణాయ తత్ప్రతిపక్షమాచక్షీత । యది పునస్తేనైవ మార్గేణాగత్య జన్మమరణప్రబన్ధవత్స్థానమధ్యాసీత నైతత్తృతీయం స్థానం భవేత్ । నహీష్టాదికారిణశ్చన్ద్రమణ్డలాదవరుహ్య రమణీయాం నిన్దితాం వా యోనిం ప్రతిపద్యమానాస్తృతీయం స్థానం ప్రతిపద్యన్తే । తత్కస్య హేతోః । పితృయాణేన పథావరోహాత్ । తద్యది క్షుద్రజన్తవోఽప్యనేనైవ పథావరోహేయుః, నైతదేషాం జన్మమరణప్రబన్ధవత్తృతీయం స్థానం భవేత్ । తతోఽవగచ్ఛామః సంయమనం సప్త చ యాతనాభూమీర్యమవశతయా ప్రతిపద్యమానా అనిష్టాధికారిణో న చన్ద్రమణ్డలాదవరోహన్తీతి । తస్మాత్ “యే వై కే చ”(కౌ. ఉ. ౧ । ౨) ఇతీష్టాదికారివిషయం న సర్వవిషయమ్ । పఞ్చమ్యామాహుతావితి చ స్వార్థవిధానపరం న పునరపఞ్చమ్యాహుతిప్రతిషేధపరమపి, వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । సంయమనే త్వనుభూయేతి సూత్రేణావరోహాపాదానతయా సంయమనస్యోపాదానాచ్చన్ద్రమణ్డలాపాదాననిషేధ ఆఞ్జసః । తథాచ సిద్ధాన్తసూత్రమేవ । పూర్వపక్షసూత్రత్వే తు శఙ్కాన్తరాధ్యాహారేణ కథఞ్చిద్గమయితవ్యమ్ । జీవజఞ్జరాయుజమ్ । సంశోకజం సంస్వేదజమ్ ॥ ౧౨ ॥
సంయమనే త్వనుభూయేతరేషామారోహావరోహౌ తద్గతిదర్శనాత్ ॥ ౧౩ ॥
స్మరన్తి చ ॥ ౧౪ ॥
అపి చ సప్త ॥ ౧౫ ॥
తత్రాపి చ తద్వ్యాపారాదవిరోధః ॥ ౧౬ ॥
విద్యాకర్మణోరితి తు ప్రకృతత్వాత్ ॥ ౧౭ ॥
న తృతీయే తథోపలబ్ధేః ॥ ౧౮ ॥
స్మర్యతేఽపి చ లోకే ॥ ౧౯ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౨౦ ॥
తృతీయశబ్దావరోధః సంశోకజస్య ॥ ౨౧ ॥
సాభావ్యాపత్తిరుపపత్తేః ।
యద్యపి యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుమిత్యతో న తాదాత్మ్యం స్ఫుటమవగమ్యతే తథాపి వాయుర్భూత్వేత్యాదేః స్ఫుటతరం తాదాత్మ్యావగమాద్యథేతమాకాశమిత్యేతదపి తాదాత్మ్య ఎవావతిష్ఠతే । న చాన్యస్యాన్యభావానుపపత్తిః । మనుష్యశరీరస్య నన్దికేశ్వరస్య దేవదేహరూపపరిణామస్మరణాద్దేవదేహస్య చ నహుషస్య తిర్యక్త్వస్మరణాత్ । తస్మాన్ముఖ్యార్థపరిత్యాగేన న గౌణీ వృత్తిరాశ్రయణీయా । గౌణ్యాం చ వృత్తౌ లక్షణాశబ్దః ప్రయుక్తో గుణే లక్షణాయాః సమ్భవాత్ । యథాహుః “లక్ష్యమాణగుణైర్యోగాద్వృత్తేరిష్టా తు గౌణత” ఇతి ।
ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః –
సాభావ్యాపత్తిః ।
సమానో భావో రూపం యేషాం తే సభావాస్తేషాం భావః సాభావ్యం సారూప్యం సాదృశ్యమితి యావత్ । కుత ఉపపత్తేః ।
ఎతదేవ వ్యతిరేకముఖేన వ్యాచష్టే –
నహ్యన్యస్యాన్యభావో ముఖ్య ఉపపద్యతే ।
యుక్తమేతద్యద్దేవశరీరమజగరభావేన పరిణమతే, దేవదేహసమయేఽజగరశరీరస్యాభావాత్ । యది తు దేవాజగరశరీరే సమసమయే స్యాతాం న దేవశరీరమజగరశరీరం శిల్పిశతేనాపి క్రియతే । నహి దధిపయసీ సమసమయే పరస్పరాత్మనీ శక్యే సమ్పాదయితుం, తథేహాపి సూక్ష్మశరీరాకాశయోర్యుగపద్భావాన్న పరస్పరాత్మత్వం భవితుమర్హతి । ఎవం వాయ్వాదిష్వపి యోజ్యమ్ । తథాచ తద్భావస్తత్సాదృశ్యేనౌపచారికో వ్యాఖ్యేయః ।
నన్వాకాశభావేన సంయోగమాత్రం లక్ష్యతాం కిం సాదృశ్యేనేత్యత ఆహ –
విభుత్వాచ్చాకాశేనేతి ॥ ౨౨ ॥
నాతిచిరేణ విశేషాత్ ।
“దుర్నిష్ప్రపతరమ్”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౬) ఇతి దుఃఖేన నిఃసరణం బ్రూతే న తు విలమ్బేనేతి మన్యతే పూర్వపక్షీ । వినా స్థూలశరీరం న సూక్ష్మశరీరే దుఃఖభాగీతి దుర్నిష్ప్రపతరం విలమ్బం లక్షయతీతి రాద్ధాన్తః ॥ ౨౩ ॥
అన్యాధిష్ఠితేషు పూర్వవదభిలాపాత్ ।
ఆకాశసారూప్యం వాయుధూమాదిసమ్పర్కోఽనుశయినాముక్త ఇహేదానీం వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇతి జాయన్త ఇతి శ్రూయతే । తత్ర సంశయః కిమనుశయినాం భోగాధిష్ఠానం వ్రీహియవాదయః స్థావరా భవన్తి, ఆహోస్విత్క్షేత్రజ్ఞాన్తరాధిష్ఠితేష్వేషు సంసర్గమాత్రమనుభవన్తీతి । తత్ర మనుష్యో జాయతే దేవో జాయత ఇత్యాదౌ ప్రయోగే జనేః శరీరపరిగ్రహే ప్రసిద్ధత్వాదత్రాపి వ్రీహ్యాదిశరీరపరిగ్రహ ఎవ జనిర్ముఖ్యార్థ ఇతి వ్రీహ్యాదిశరీరా ఎవానుశయిన ఇతి యుక్తమ్ । నచ రమణీయచరణాః కపూయచరణా ఇతివత్కర్మవిశేషాసఙ్కీర్తనాత్తదభావే వ్రీహ్యాదీనాం శరీరభావాభావాత్క్షేత్రజ్ఞాన్తరాధిష్ఠితానామేవ యత్సమ్పర్కమాత్రమితి సామ్ప్రతమ్ । ఇష్టాదికారిణామిష్టాదికర్మసఙ్కీర్తనాదిష్టాదేశ్చ హింసాదోషదూషితత్వేన సావద్యఫలతయా చన్ద్రలోకభోగానన్తరం స్థావరశరీరభోగ్యదుఃఖఫలత్వస్యాప్యుపపత్తేః । నచ ‘న హింస్యాత్సర్వా భూతాని’ ఇతి సామాన్యశాస్త్రస్యాగ్నీషోమీయపశుహింసావిషయవిశేషశాస్త్రేణ బాధనం, సామాన్యశాస్త్రస్య హింసామాన్యద్వారేణ విశేషోపసర్పణం విలమ్బేనేతి సాక్షాద్విశేషస్పృశః శాస్త్రచ్ఛీఘ్రతరప్రవృత్తాద్దుర్బలత్వాదితి సామ్ప్రతమ్ । నహి బలవదిత్యేవ దుర్బలం బాధతే కిన్తు సతి విరోధే । న చేహాస్తి విరోధః, భిన్నగోచరచారిత్వాత్ । ‘అగ్నీషోమీయం పశుమాలభేత’ ఇతి హి క్రతుప్రకరణే సమామ్నాతం క్రత్వర్థతామస్య గమయతి న త్వపనయతి నిషేధాపాదితామస్య పురుషం ప్రత్యనర్థహేతుతామ్ । తేనాస్తు నిషేధాదస్య పురుషం ప్రత్యనర్థహేతుతా విధేశ్చ క్రత్వర్థతా కో విరోధః । యథాహుః “యో నామ క్రతుమధ్యస్థః కలఞ్జాదీని భక్షయేత్ । న క్రతోస్తత్ర వైగుణ్యం యథా చోదితసిద్ధితః” ఇతి । తస్మాజ్జనేర్ముఖ్యార్థత్వాద్వ్రీహ్యాదిశరీరా అనుశయినో జాయన్త ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - భవేదేతదేవం యది రమణీయచరణాః కపూయచరణా ఇతివద్వ్రీహ్యాదిష్వనుశయవతాం కర్మవిశేషః కీర్త్యేత న చైతదస్తి । న చేష్టాదేః కర్మణః స్థావరశరీరోపభోగ్యదుఃఖఫలప్రసవహేతుభావః సమ్భవతి, తస్య ధర్మత్వేన సుఖైకహేతుత్వాత్ । నచ తద్గతాయాః పశుహింసాయాఽన హింస్యాత్ఽఇతి నిషేధాత్క్రత్వర్థాయా అపి దుఃఖఫలవత్వసమ్భవః । పురుషార్థాయా ఎవ న హింస్యాదితి ప్రతిషేధాత్ । తథాహి - న హింస్యాదితి నిషేధస్య నిషేధ్యాధీననిరూపణతయా యదర్థం నిషేధ్యం తదర్థ ఎవ నిషేధో విజ్ఞాయతే । న చైతత్ ‘నానృతం వదేత్’ ‘న తౌ పశౌ కరోతి’ ఇతివత్కస్యచిత్ప్రకరణే సమామ్నాతం యేనానృతతవదనవదస్య నిషేధ్యస్య క్రత్వర్థత్వే నిషేధోఽపి క్రత్వర్థః స్యాత్ । పశౌ నిషిద్ధయోరాజ్యభాగయోః క్రత్వర్థత్వేన నిషేధస్యాపి క్రత్వర్థత్వం భవేత్ । ఎవం హి సత్యాజ్యభాగరహితైరప్యఙ్గాన్తరైరాజ్యభాగసాధ్యః క్రతూపకారో విజ్ఞాయతే । తస్మాదనారభ్యాధీతేన న హింస్యాదిత్యనేనాభిహితస్య విధ్యుపహితస్య పురుషవ్యాపారస్య విధివిభక్తివిరోధాత్ప్రకృత్యర్థహింసాకర్మభావ్యత్వపరిత్యాగేన పురుషార్థ ఎవ భావ్యోఽవతిష్ఠతే । ఆఖ్యాతానభిహితస్యాపి పురుషస్య కర్తృవ్యాపారాభిధానద్వారేణోపస్థాపితత్వాత్ । కేవలం తస్య రాగతః ప్రాప్తత్వాత్తదనువాదేన నఞర్థం విధిరుపసఙ్క్రామతి, తేన పురుషార్థో నిషేధ్య ఇతి తదధీననిరూపణో నిషేధోఽపి పురుషార్థో భవతి । తథా చాయమర్థః సమ్పద్యతే యత్పురుషార్థం హననం తన్న కుర్యాదితి । క్రత్వర్థస్యాపి చ నిషేధే హింసాయాః క్రతూపకారకత్వమపి కల్ప్యతే । నచ దృష్టే పురుషోపకారకత్వే ప్రత్యర్థిని సతి తత్కల్పనాస్పదమ్ । నచ స్వాతన్త్ర్యపారతన్త్ర్యే సతి సంయోగపృథక్త్వే ఖాదిరతాదివదేకత్ర సమ్భవతః । తస్మాత్పురుషార్థప్రతిషేధో న క్రత్వర్థత్వమప్యాస్కన్దతీతి శుద్ధసుఖఫలత్వమేవేష్టాదీనాం న స్థావరశరీరోపభోగ్యదుఃఖఫలత్వమపీతి । ఆకాశాదిష్వివ కర్మవ్యాపారమన్తరేణాభిలాపాత్ । అనుశయినాం వ్రీహ్యాదిసంయోగమాత్రం న తు దేహత్వమితి । అయమేవార్థ ఉత్సర్గాపవాదకథనేనోపలక్షితః ।
అపిచ ముఖ్యేఽనుశయినాం వ్రీహ్యాదిజన్మనీతి ।
వ్రీహ్యాదిభావమాపన్నాః ఖల్వనుశయినః పురుషైరుపభుక్తా రేతఃసిగ్భావమనుభవన్తీ శ్రూయతే । తదేతద్వ్రీహ్యాదిదేహత్వేఽనుశయినాం నోపపద్యతే । వ్రీహ్యాదిదేహత్వే హి వ్రీహ్యాదిషు లూనేష్వవహన్తినా ఫలీకృతేషు చ వ్రీహ్యాదిదేహవినాశాదనుశయినః ప్రవసేయురితి కథమనుశయినాం రేతఃసిగ్భావః సంసర్గమాత్రే తు సంసర్గిషు వ్రీహ్యాదిషు నష్టేష్వపి న సంసర్గిణోఽనుశయినః ప్రవసేయురితి రేతఃసిగ్భావ ఉపపద్యతే । శేషముక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥
అశుద్ధమితి చేన్న శబ్దాత్ ॥ ౨౫ ॥
రేతఃసిగ్యోగోఽథ ।
సద్యో జాతో హి బాలో న రేతఃసిగ్భవత్యపి తు చిరజాతః ప్రౌఢయౌవనః, తస్మాదపి సంసర్గమాత్రమితి గమ్యతే ॥ ౨౬ ॥
తత్కిమిదానీం సర్వత్రైవానుశయినాం సంసర్గమాత్రం తథాచ రమణీయచరణా ఇత్యాదిషు తథాభావ ఆపద్యేతేతి నేత్యాహ –
యోనేః శరీరమ్ ।
సుగమమ్ ॥ ౨౭ ॥
సన్ధ్యే సృష్టిరాహ హి ।
ఇదానీం తు తస్యైవ జీవస్యావస్థాభేదః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వసిద్ధ్యర్థం ప్రపఞ్చ్యతే
కిం ప్రబోధ ఇవ స్వప్నేఽపి పారమార్థికీ సృష్టిరాహోస్విన్మాయామయీతి ।
యద్యపి బ్రహ్మణోఽన్యస్యానిర్వాచ్యతయా జాగ్రత్స్వప్నావస్థాగతయోరుభయోరపి సర్గయోర్మాయమయత్వం తథాపి యథా జాగ్రత్సృష్టిర్బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాత్ప్రాగనువర్తతే । బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాత్తు నివర్తతే । ఎవం కిం స్వప్నసృష్టిరాహోస్విత్ప్రతిదినమేవ నివర్తత ఇతి విమర్శార్థః ॥ ద్వయోః ఇహలోకపరలోకస్థానయోః । సన్ధౌ భవం సన్ధ్యమ్ । ఐహలౌకికచక్షురాద్యవ్యాపారాద్రూపాదిసాక్షాత్కారోపజననాదనైహలౌకికం పారలౌకికేన్ద్రియాదివ్యాపారస్య చ భవిష్యతోఽప్రత్యుత్పన్నత్వేన న పారలౌకికమ్ । నచ న రూపాదిసాక్షాత్కారోఽస్తి స్వప్నదృశః । తస్మాదుభయోర్లోకయోరస్యాన్తరాలత్వమితి బ్రహ్మాత్మభావసాక్షాత్కారాత్ప్రాక్తథ్యరూపైవ సృష్టిర్భవితుమర్హతి । అయమభిసన్ధిః ఇహ సర్వాణ్యేవ మిథ్యాజ్ఞానాన్యుదాహరణం తేషాం సత్యత్వం ప్రతిజ్ఞాయతే । ప్రకృతోపయోగితయా తు స్వప్నజ్ఞానముదాహృతమ్ । జ్ఞానం యమర్థమవబోధయతి స తథైవేతి యుక్తమ్ । తథాభావస్య జ్ఞానారోహాత్ । అతథాత్వస్య త్వప్రతీయమానస్య తథాభావప్రమేయవిరోధేన కల్పనాస్పదత్వాత్బాధకప్రత్యయాదతథాత్వమితి చేత్ । న । తస్య బాధకత్వాసిద్ధేః । సమానగోచరే హి విరుద్ధార్థోపసంహారిణీ జ్ఞానే విరుధ్యేతే । బలవదబలవత్త్వానిశ్చయాచ్చ బాధ్యబాధకభావం ప్రతిపద్యేతే । న చేహ సమానవిషయత్వం, కాలభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేః । యథాహి క్షీరం దృష్టం కాలాన్తరే దధి భవతి, ఎవం రజతం దృష్టం కాలాన్తరే శుక్తిర్భవేత్ । నానారూపం వా తద్వస్తు । తద్యస్య తీవ్రాతపక్లాన్తిసహితం చక్షుః స తస్య రజతరూపతాం గృహ్ణాతి । యస్య తు కేవలమాలోకమాత్రోపకృతం, స తస్యైవ శుక్తిరూపతాం గృహ్ణాతి । ఎవముత్పలమపి నీలలోహితం దివా సౌరీభిర్భాభిరభివ్యక్తం నీలతయా గృహ్యతే । ప్రదీపాభివ్యక్తం తు నక్తం లోహితతయా । ఎవమసత్యాం నిద్రాయాం సతోఽపి రథాదీన్న గృహ్ణాతి నిద్రాణస్తు గృహ్ణాతీతి సామగ్రీభేదాద్వా కాలభేదాద్వా విరోధాభావః । నాపి పూర్వోత్తరయోర్బలవదబలవత్త్వనిర్ణయః । ద్వయోరపి స్వగోచరచారితయా సమానత్వేన వినిగమనాహేతోరభావాత్ । తస్మాదప్యవశ్యమవిరోధో వ్యవస్థాపనీయః । తత్సిద్ధమేతత్ । వివాదాస్పదం ప్రత్యయాః, సమ్యఞ్చః, ప్రత్యయత్వాత్ , జాగ్రత్స్తమ్భాదిప్రత్యయవదితి । ఇమమర్థం శ్రుతిరపి దర్శయతి “అథ రథాన్ రథయోగాన్ పథః సృజతే”(బృ.ఉ. ౪-౩-౧౦) ఇతి । నచ “న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్తి”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౦) ఇతి విరోధాదుపచరితార్థాం సృజత ఇతి శ్రుతిర్వ్యాఖ్యేయా । సృజత ఇతి హి శ్రుతేర్బహుశ్రుతిసంవాదాత్ప్రమాణాన్తరసంవాదాచ్చ బలీయస్త్వేన తదనుగుణతయా న తత్ర రథా ఇత్యస్యా భాక్తత్వేన వ్యాఖ్యానాత్ । జాగ్రదవస్థాదర్శనయోగ్యా న సన్తి న తు రథా న సన్తీతి । అత ఎవ కర్తృశ్రుతిః శాఖాన్తరశ్రుతిరుదాహృతా । ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వాచ్చాస్య పారమార్థికత్వం వియదాదిసర్గవత్ । నచ జీవకర్తృకత్వాన్న ప్రాజ్ఞకర్తృకత్వమితి సామ్ప్రతమ్ । “అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇతి ప్రాజ్ఞస్యైవ ప్రకృతత్వాత్ । జీవకర్తృకత్వేఽపి చ ప్రాజ్ఞాదభేదేన జీవస్య ప్రాజ్ఞత్వాత్ । అపిచ జాగ్రత్ప్రత్యయసంవాదవన్తోఽపి స్వప్నప్రత్యయాః కేచిద్దృశ్యన్తే । తద్యథా స్వప్నే శుక్లామ్బరధరః శుక్లమాల్యానులేపనో బ్రాహ్మణాయనః ప్రియవ్రతం ప్రత్యాహప్రియవ్రత, పఞ్చమేఽహని ప్రాతరేవోర్వరాప్రాయభూమిదానేన నరపతిస్త్వాం మానయిష్యతీతి । స చ జాగ్రత్తథాత్మనో మానమనుభూయ స్వప్నప్రత్యయం సత్యమభిమన్యతే । తస్మాత్సన్ధ్యే పారమార్థికీ సృష్టిః ॥ ౧ ॥
నిర్మాతారం చైకే పుత్రాదయశ్చ ॥ ౨ ॥
ఇతి ప్రాప్తే ఉచ్యతే –
మాయామాత్రం తు కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తస్వరూపత్వాత్ ।
ఇదమత్రాకూతమ్ । న తావత్క్షీరస్యేవ దధి రజతస్య పరిణామః శుక్తిః సమ్భవతి । నహి జాత్వీశ్వరగృహే చిరస్థితాన్యపి రజతభాజనాని శుక్తిభావమనుభవన్తి దృశ్యన్తే । న చేతరస్య రజతానుభవసమయేఽన్యోఽనాకులేన్ద్రియో న తస్య శుక్తిభావమనుభవతి ప్రత్యేతి చ । న చోభయరూపం వస్తు । సామగ్రీభేదాత్తు కదాచిదస్య తోయభావోఽనుభూయతే కదాచిన్మరీచితేతి సామ్ప్రతమ్ । పారమార్థికే హ్యాస్య తోయభావే తత్సాధ్యాముదాన్యోపశమలక్షణార్థక్రియాం కుర్యాన్మరీచిసాధ్యామపి రూపప్రకాశలక్షణామ్ । న మరీచిభిః కస్యచిత్తృష్ణజ ఉదన్యోపశామ్యతి । నచ తోయమేవ ద్వివిధముదన్యోపశమనమతదుపశమనమితి యుక్తమ్ । తదర్థక్రియాకారిత్వవ్యాప్తం తోయత్వం మాత్రయాపి తామకుర్వత్తోయమేవ న స్యాత్ । అపిచ తోయప్రత్యయసమీచీనత్వాయాస్య ద్వైవిధ్యమభ్యుపేయతే తచ్చాభ్యుపగమేఽపి న సేద్ధుమర్హతి । తథాహి - అసమర్థవిధాపాతి తోయమేతదితి మన్వానో న తృష్ణయాపి మరీచితోయమభిధావేత్యథా మరీచీననుభవన్ । అథాశక్తమభిమన్యమానోఽభిధావతి । కిమపరాద్ధం మరీచిషు తోయవిపర్యాసేన సర్వజనీనేన యత్తమతిలఙ్ఘ్య విపర్యాసాన్తరం కల్ప్యతే । నచ క్షీరదధిప్రత్యయవదాచార్యమాతులబ్రాహ్మణప్రత్యయవద్వా తోయమరీచివిజ్ఞానే సముచ్చితావగాహినీ స్వానుభవాత్పరస్పరవిరుద్ధయోర్బాధ్యబాధకభావావభాసనాత్ । తత్రాపి రజతజ్ఞానం పూర్వముత్పన్నం బాధ్యముత్తరం తు బాధకం శుక్తిజ్ఞానం ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య । రజతజ్ఞానాత్ప్రాక్ప్రాపకాభావేన శుక్తేరప్రాప్తాయాః ప్రతిషేధాసమ్భవాత్పూర్వజ్ఞానప్రాప్తం తు రజతం శుక్తిజ్ఞానమపబాధితుమర్హతి । తదపబాధాత్మకం చ స్వానుభవాదవసీయతే । యథాహుః “ఆగామిత్వాదబాధిత్వా పరం పూర్వం హి జాయతే । పూర్వం పునరబాధిత్వా పరం నోత్పద్యతే క్వచిత్” । నచ వర్తమానరజతావభాసి జ్ఞానం భవిష్యత్తామస్యాగోచరయన్న భవిష్యతా స్వసమయవర్తినీం శుక్తిం గోచరయతా ప్రత్యయేన బాధ్యతే, కాలభేదేన విరోధాభావాదితి యుక్తమ్ । మా నామాస్య జ్ఞాసీత్ప్రత్యక్షం భవిష్యత్తాం తత్పృష్ఠభావి త్వనుమానముపకారభావహేతుమివాసతి వినాశప్రత్యయోపనిపాతే స్థేమానమాకలయతి । అసతి వినాశప్రత్యయోపనిపాతే రజతమిదం స్థిరం రజతత్వాదనుభూతప్రత్యభిజ్ఞాతరజతవత్ । తథాచ రజతగోచరం ప్రత్యక్షం వస్తుతః స్థిరమేవ రజతం గోచరయేత్ । తథాచ భవిష్యచ్ఛుక్తికాజ్ఞానకాలం, రజతం వ్యాప్నుయాదితి విరోధాచ్ఛుక్తిజ్ఞానేన బాధ్యతే । యథాహుః “రజతం గృహ్యమాణం హి చిరస్థాయీతి గృహ్యతే । భవిష్యచ్ఛుక్తికాజ్ఞానకాలం వ్యాప్నోతి తేన తత్” ॥ ఇతి । ప్రత్యక్షేణ చిరస్థాయీతి గృహ్యత ఇతి కేచిద్వ్యాచక్షతే । తదయుక్తమ్ । యది చిరస్థాయిత్వం యోగ్యతా న సా ప్రత్యక్షగోచరః శక్తేరతీన్ద్రియత్వాత్ । అథ కాలాన్తరవ్యాపిత్వం, తదప్యయుక్తం, కాలాన్తరేణ భవిష్యతేన్ద్రియస్య సంయోగాయోగాత్తదుపహితసీమ్నో వ్యాపిత్వస్యాతీన్ద్రియత్వాత్ । నచ ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యయవదత్రాస్తి సంస్కారః సహకారీ యేనావర్తమానమప్యాకలయేత్ । తస్మాదత్యన్తాభ్యాసవశేన ప్రత్యక్షానన్తరం శీఘ్రతరోత్పన్నవినశ్యదవస్థానుమానసహితప్రత్యక్షాభిప్రాయమేవ చిరస్థాయీతి గృహ్యత ఇతి మన్తవ్యమ్ । అత ఎవైతత్సూక్ష్మతరం కాలవ్యవధానమవివేచయన్తః సౌగతాః ప్రాహుః, ద్వివిధో హి విషయః ప్రత్యక్షస్య గ్రాహ్యశ్చాధ్యవసేయశ్చ । గ్రాహ్యక్షణ ఎకః స్వలక్షణోఽధ్యవసేయశ్చ సన్తాన ఇతి । ఎతేన స్వప్నప్రత్యయో మిథ్యాత్వేన వ్యాఖ్యాతః । యత్తు సత్యం స్వప్నదర్శనముక్తం తత్రాప్యాఖ్యాత్రా బ్రాహ్మణాయనేనాఖ్యాతే సంవాదాభావాత్ । ప్రియవ్రతస్యాఖ్యాతసంవాదస్తు కాకతాలీయో న స్వప్నజ్ఞానం ప్రమాణయితుమర్హతి । తాదృశస్యైవ బహులం విసంవాదదర్శనాత్ । దర్శితశ్చ విసంవాదో భాష్యకృతా కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తిం వివృణ్వతా ।
రజన్యాం సుప్త ఇతి ।
రజనీసమయేఽపి హి భారతాద్వర్షాన్తరే కేతుమాలాదౌ వాసరో భవతీతి భారతే వర్ష ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౩ ॥
సూచకశ్చ హి శ్రుతేరాచక్షతే చ తద్విదః ।
దర్శనం సూచకం తచ్చ స్వరూపేణ సత్ । అసత్తు దృశ్యమ్ । అత ఎవ స్త్రీదర్శనస్వరూపసాధ్యాశ్చరమధాతువిసర్గాదయో జాగ్రదవస్థాయామనువర్తన్తే । స్త్రీసాధ్యాస్తు మాల్యవిలేపనదన్తక్షతాదయో నానువర్తన్తే ।
న చాస్మాభిః స్వప్నేఽపి ప్రాజ్ఞవ్యాపార ఇతి ।
ప్రాజ్ఞవ్యాపారత్వేన పారమార్థికత్వానుమానం ప్రత్యక్షేణ బాధకప్రత్యయేన విరుధ్యమానం నాత్మానం లభత ఇతి భావః । బన్ధమోక్షయోరాన్తరాలికం తృతీయమైశ్వర్యమితి ॥ ౪ ॥
పరాభిధ్యానాత్తు తిరోహితం తతో హ్యస్య బన్ధవిపర్యయౌ ।
దేహయోగాద్వా సోఽపి
ఇతి సూత్రద్వయం కృతోపపాదనమస్మాభిః ప్రథమసూత్రే । నిగదవ్యాఖ్యాతం చైతయోర్భాష్యమితి ॥ ౫ ॥
దేహయోగాద్వా సోఽపి ॥ ౬ ॥
తదభావో నాడీషు తచ్ఛ్రుతేరాత్మని చ ।
ఇహ హి నాడీపురీతత్పరమాత్మానో జీవస్య సుషుప్తావస్థాయాం స్థానత్వేన శ్రూయన్తే । తత్ర కిమేషాం స్థానానాం వికల్ప ఆహోస్విత్సముచ్చయః । కిమతో యద్యేవమ్ । ఎతదతో భవతి । యదా నాడ్యో వా పురీతద్వా సుషుప్తస్థానం తదా విపరీతగ్రహణనివృత్తావపి న జీవస్య పరమాత్మభావ ఇతి । అవిద్యానివృత్తావపి జీవస్య పరమాత్మభావాయ కారణాన్తరమపేక్షితవ్యం తచ్చ కర్మైవ న తు తత్త్వజ్ఞానం విపరీతజ్ఞాననివృత్తిమాత్రేణ తస్యోపయోగాత్ , విపరీతజ్ఞాననివృత్తేశ్చ వినాపి తత్త్వజ్ఞానం సుషుప్తావపి సమ్భవాత్ । తతశ్చ కర్మణైవాపవర్గో న జ్ఞానేన । యథాహుః “కర్మణైవ తు సంసిద్ధిమాస్థితా జనకాదయః”(భ.గీ. ౩-౨౦) ఇతి । అథ తు పరమాత్మైవ నాడీపురీతస్మృతిద్వారా సుషుప్తిస్థానం తతో విపరీతజ్ఞాననివృత్తేరస్తి మాత్రయా పరమాత్మభావ ఉపయోగః । తయా హి తావదేష జీవస్తదవస్థానో భవతి కేవలమ్ । తత్త్వజ్ఞానాభావేన సమూలకాషమవిద్యాయా అకాషాజ్జాగ్రత్స్వప్నలక్షణం జీవస్య వ్యుత్థానం భవతి । తస్మాత్ప్రయోజనవత్యేషా విచారణేతి । కిం తావత్ప్రాప్తం, నాడీపురీతత్పరమాత్మసు స్థానేషు సుషుప్తస్య జీవస్య నిలయం ప్రతి వికల్పః । యథా బహుషు ప్రాసాదేష్వేకో నరేన్ద్రః కదాచిత్క్వచిన్నిలీయతే కదాచిత్క్వచిదేవమేకో జీవః కదాచిన్నాడీషు కదాచిత్పురీతతి కదాచిద్బ్రహ్మణీతి । యథా నిరపేక్షా వ్రీహియవాః క్రతుసాధనీభూతపురోడాశప్రకృతితయా శ్రుతా ఎకార్థా వికల్ప్యన్తే, ఎవం సప్తమీశ్రుత్యా వాయతనశ్రుత్యా వైకనిలయనార్థాః పరస్పరానపేక్షా నాడ్యాదయోఽపి వికల్పమర్హన్తి । యత్రాపి నాడీభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేత ఇతి నాడీపురీతతోః సముచ్చయశ్రవణమ్ “తథా తాసు తదా భవతి యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి । అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి” (కౌ . బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇతి నాడీబ్రహ్మణోరాధారయోః సముచ్చయశ్రవణమ్ । ప్రాణశబ్దం చ బ్రహ్మ “అథాస్మిన్ ప్రాణే బ్రహ్మణి స జీవ ఎకధా భవతి” ఇతి వచనాత్ । తథాప్యాసు తదా నాడీషు సృప్తో భవతీతి చ పురీతతి శేత ఇతి చ నిరపేక్షయోర్నాడీపురీతతోరాధారత్వేన నిర్దేశాన్నిరపేక్షయోరేవాధారత్వమ్ । ఇయాంస్తు విశేషః । కదాచిన్నాడ్య ఎవాధారః కదాచిన్నాడీభిః సఞ్చరమాణస్య పురీతదేవ । ఎవం తాభిరేవ సఞ్చరమాణస్య కదాచిద్బ్రహ్మైవాధార ఇతి సిద్ధమాధారత్వే నాడీపురీతత్పరమాత్మనామనపేక్షత్వమ్ । తథా చ వికల్పో వ్రీహియవవద్బృహద్రథన్తరవద్వేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే జీవః సముచ్చయేనైవైతాని నాడ్యాదీని స్వాపాయోపైతి న వికల్పేన । అయమభిసన్ధిః నిత్యవదామ్నాతానాం నామ తద్గత్యన్తరాభావే కల్ప్యతే । యథాహుః “ఎవమేషోఽష్టదోషోఽపి యద్వ్రీహియవవాక్యయోః । వికల్ప ఆశ్రితస్తత్ర గతిరన్యా న విద్యతే” ఇతి । ప్రకృతక్రతుసాధనీభూతపురోడాశద్రవ్యప్రకృతితయా హి పరస్పరానపేక్షౌ వ్రీహియవౌ విహితౌ శక్నుతశ్చైతౌ ప్రత్యేకం పురోడాశమభినిర్వర్తయితుమ్ । తత్ర యది మిశ్రాభ్యాం పురోడాశోఽభినిర్వర్త్యేత పరస్పరానపేక్షవ్రీహియవవిధాతృణీ ఉభే అపి శాస్త్రే బాధ్యేయాతామ్ । న చైతౌ ప్రయోగవచనః సముచ్చేతుమర్హతి । స హి యథా విహితాన్యఙ్గాన్యభిసమీక్ష్య ప్రవర్తమానో నైతాన్యన్యథయితుం శక్నోతి । మిశ్రణే చాన్యథాత్వమేతేషామ్ । న చాఙ్గానురోధేన ప్రధానాభ్యాసో ‘గోసవే ఉభే కుర్యాత్’ ఇతివద్యుక్తః । అశ్రుతో హ్యత్ర ప్రధానాభ్యాసోఽఙ్గానురోధేన చ సోఽన్యాయ్యః । న చాఙ్గభూతైన్ద్రవాయవాదిగ్రహానురోధేన యథా ప్రధానస్య సోమయాగస్యావృత్తిరేవమత్రాపీతి యుక్తమ్ । ‘సోమేన యజేత’ ఇతి హి తత్రాపూర్వయాగవిధిః । తత్ర చ దశముష్టిపరిమితస్య సోమద్రవ్యస్య ‘సోమమభిషుణోతి’ , ‘సోమమభిప్లావయతి’ ఇతి చ వాక్యాన్తరానులోచనయా రసద్వారేణ యాగసాధనీభూతస్యేన్ద్రవాయ్వాద్యుద్దేశేన ప్రాదేశమాత్రేషూర్ధ్వపాత్రేషు గ్రహణాని పృథక్ప్రకల్పనాని సంస్కారా విధీయన్తే, నతు సోమయాగోద్దేశేనేన్ద్రవాయ్వాదయో దేవతాశ్చోద్యన్తే, యేన తాసాం యాగనిష్పత్తిలక్షణైకార్థత్వేన వికల్పః స్యాత్ । నచ ప్రాదేశమాత్రమేకైకమూర్ధ్వపాత్రం దశముష్టిపరిమితసోమరసగ్రహణాయ కల్పతే, యేన తుల్యార్థతయా గ్రహణాని వికల్పేరన్ । నచ యావన్మాత్రమేకమూర్ధ్వపాత్రం వ్యాప్నోతి తావన్మాత్రం గృహీత్వా పరిశిష్టం త్యజ్యేతేతి యుజ్యతే । దశముష్టిపరిమితోపాదానస్యాదృష్టార్థత్వప్రసఙ్గాత్ । ఎవం తద్దృష్టార్థం భవేద్యది తత్సర్వం యాగ ఉపయుజ్యేత । నచ దృష్టే సమ్భవత్యదృష్టకల్పనా న్యాయ్యా । తస్మాత్సకలస్య సోమరసస్య యాగశేషత్వేన సంస్కారార్హత్వాదేకైకేన చ గ్రహణేన సకలస్య సంస్కర్తుమశక్యత్వాత్తదవయవస్యైకేన సంస్కారేఽవయవాన్తరస్య గ్రహణాన్తరేణ సంస్కార ఇతి కార్యభేదాద్గ్రహణాని సముచ్చీయేరన్ । అత ఎవ సముచ్చయదర్శనం “దశైతానధ్వర్యుః ప్రాతఃసవనే గ్రహాన్ గృహ్ణాతి” ఇతి । సముచ్చయే చ సతి క్రమోఽప్యుపపద్యతే । “ఆశ్వినో దశమో గృహ్యతే తృతీయో హూయతే” । తథైవ “ఐన్ద్రవాయవాగ్రాన్గ్రహాన్గృహ్ణాతి” ఇతి । తేషాం చ సముచ్చయే సతి యావద్యదుద్దేశేన గృహీతం తావత్తస్యై దేవతాయై త్యక్తవ్యమిత్యర్థాద్యాగస్యావృత్త్యా భవితవ్యమ్ । యది పునః పృథక్కృతాన్యప్యేకీకృత్య కాఞ్చన దేవతాముద్దిశ్య త్యజేరన్ , పృథక్కరణాని చ దేవతోద్దేశాశ్చాదృష్టార్థా భవేయుః । నచ దృష్టే సమ్భవత్యదృష్టకల్పనా న్యాయ్యేత్యుక్తమ్ । తస్మాత్తత్ర సముచ్చయస్యావశ్యమ్భావిత్వాద్గుణానురోధేనాపి ప్రధానాభ్యాస ఆస్థీయతే । ఇహ త్వభ్యాసకల్పనాప్రమాణాభావాత్పురోడాశద్రవ్యస్య చానియమేన ప్రకృతిద్రవ్యే యస్మిన్కస్మింశ్చిత్ప్రాప్తే ఎకైకా పరస్పరానపేక్షా వ్రీహిశ్రుతిర్యవశ్రుతిశ్చ నియామికైకార్థతయా వికల్పమర్హతః । న తు నాడీపురీతత్పరమాత్మనామన్యోన్యానపేక్షణామేకనిలయనార్థసమ్భవో యేన వికల్పో భవేత్ । నహ్యేకవిభక్తినిర్దేశమాత్రేణైకార్థతా భవతి సముచ్చితానామప్యేకవిభక్తినిర్దేశదర్శనాత్ పర్యఙ్కే శేతే ప్రసాదే శేత ఇతి । తస్మాదేకవిభక్తినిర్దేశస్యానైకాన్తికత్వాదన్యతో వినిగమనా వక్తవ్యా ।
సా చోక్తా భాష్యకృతా –
యత్రాపి నిరపేక్షా ఇవ నాడీః సుప్తిస్థానత్వేన శ్రావయతీత్యాదినా ।
సాపేక్షశ్రుత్యనురోధేన నిరపేక్షశ్రుతిర్నేతవ్యేత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ।
నను యది బ్రహ్మైవ నిలయనస్థానం తావన్మాత్రముచ్యతాం కృతం నాడ్యుపన్యాసేనేత్యత ఆహ –
అపిచాత్రేతి ।
అపిచేతి సముచ్చయే న వికల్పే । ఎతదుపపత్తిసహితా పూర్వోపపత్తిరర్థసాధినీతి । మార్గోపదేశోపయుక్తానాం నాడీనాం స్తుత్యర్థమత్ర నాడీసఙ్కీర్తనమిత్యర్థః । పిత్తేనాభివ్యాప్తకరణో న బాహ్యాన్విషయాన్వేదేతి తద్ద్వారా సుఖదుఃఖాభావేన తత్కారణపాప్మాస్పర్శేన నాడీస్తుతిః । యదా తు తేజో బ్రహ్మ తదా సుగమమ్ ।
అపిచ –
నాడ్యః పురీతద్వా జీవస్యోపాధ్యాధార ఎవ భవతీతి ।
అయమర్థః అభ్యుపేత్య జీవస్యాధేయత్వమిదముక్తమ్ । పరమార్థతస్తు న జీవస్యాధేయత్వమస్తి । తథాహి నాడ్యః పురీతద్వా జీవస్యోపాధీనాం కరణానామాశ్రయో జీవస్తు బ్రహ్మావ్యతిరేకాత్స్వమహిమప్రతిష్ఠః । న చాపి బ్రహ్మ జీవస్యాధారః, తాదాత్మ్యాత్ । వికల్ప్య తు వ్యతిరేకం బ్రహ్మణ ఆధారత్వముచ్యతే జీవం ప్రతి । తథాచ సుషుప్తావస్థాయాముపాధీనామసముదాచారాజ్జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వమేవ బ్రహ్మాధారత్వం న తు నాడీపురీతదాధారత్వమ్ । తదుపాధికరణమాత్రాధారతయా తు సుషుప్తదశారమ్భాయ జీవస్య నాడీపురీతదాధారత్వమిత్యతుల్యార్థతయా న వికల్ప ఇతి ।
అపిచ న కదాచిజ్జీవస్యేతి ।
ఔత్సగికం బ్రహ్మస్వరూపత్వం జీవస్యాసతి జాగ్రత్స్వప్నదశారూపేఽపవాదే సుషుప్తావస్థాయాం నాన్యథయితుం శక్యమిత్యర్థః । అపిచ యేఽపి స్థానవికల్పమాస్థిషత తైరపి విశేషవిజ్ఞానోపశమలక్షణా సుషుప్త్యవస్థాఙ్గీకర్తవ్యా । న చేయమాత్మతాదాత్మ్యం వినా నాడ్యాదిషు పరమాత్మవ్యతిరిక్తేషు స్థానేషూపపద్యతే । తత్ర హి స్థితోఽయం జీవ ఆత్మవ్యతిరేకాభిమానీ సన్నవశ్యం విశేషజ్ఞానవాన్ భవేత్ । తథాహి శ్రుతిః “యత్ర వా అన్యదివ స్యాత్తత్రాన్యోఽన్యత్పశ్యేత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి ।
ఆత్మస్థానత్వే త్వదోషః । “యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేద్విజానీయాత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాదప్యాత్మస్థానత్వస్య ద్వారం నాడ్యాదీత్యాహ –
అపిచ స్థానవికల్పాభ్యుపగమేఽపీతి ।
అత్ర చోదయతి నను భేదవిషయస్యాపీతి । భిద్యత ఇతి భేదః । భిద్యమానస్యాపి విషయస్యేత్యర్థః ।
పరిహరతి –
బాఢమేవం స్యాదితి ।
న తావజ్జీవస్యాస్తి స్వతఃపరిచ్ఛేదస్తస్య బ్రహ్మాత్మత్వేన విభుత్వాత్ ఔపాధికే తు పరిచ్ఛేదే యత్రోపాధిరసంనిహితస్తన్మాత్రం న జానీయాన్న తు సర్వమ్ । నహ్యసంనిధానాత్సుమేరుమవిద్వాన్ దేవదత్తః సంనిహితమపి న వేద । తస్మాత్సర్వవిశేషవిజ్ఞానప్రత్యస్తమయీం సుషుప్తిం ప్రసాధయతా తదాస్య సర్వోపాధ్యుపసంహారో వక్తవ్యః । తథాచ సిద్ధమస్య తదా బ్రహ్మాత్మత్వమిత్యర్థః ।
గుణప్రధానభావేన సముచ్చయో న సమప్రధానతయాగ్నేయాదివదితి వదన్వికల్పమప్యపాకరోతి –
నచ వయమిహేతి ।
స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యాపాదితపురుషార్థత్వస్య వేదరాశేరేకేనాపి వర్ణేన నాపురుషార్థేన భవితుం యుక్తమ్ । నచ సుషుప్తావస్థాయాం జీవస్య స్వరూపేణ నాడ్యాదిస్థానత్వప్రతిపాదనే కిఞ్చిత్ప్రయోజనం బ్రహ్మభూయప్రతిపాదనే త్వస్తి । తస్మాన్న సమప్రధానభావేన సముచ్చయో నాపి వికల్ప ఇతి భావః । నీతార్థమన్యత్ ॥ ౭ ॥
అతః ప్రబోధోఽస్మాత్ ॥ ౮ ॥
స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్యః ।
యద్యపీశ్వరాదభిన్నో జీవస్తథాప్యుపాధ్యవచ్ఛేదేన భేదం వివక్షిత్వాధికరణాన్తరారమ్భః । స ఎవేతి దుఃసమ్పాదమితి । స వాన్యో వేతి ఈశ్వరో వేతి సమ్భవమాత్రేణోపన్యాసః । నహి తస్య శుద్ధముక్తస్వభావస్యావిద్యాకృతవ్యుత్థానసమ్భవః । అత ఎవ విమర్శావసరేఽస్యానుపన్యాసః । యద్ధి ద్వ్యహాదినిర్వర్తనీయమేకస్య పుంసశ్చోదితం కర్మ తస్య పూర్వేద్యురనుష్ఠితస్యాస్తి స్మృతిరితి వక్తవ్యేఽనుః ప్రత్యభిజ్ఞానసూచనార్థః । అత ఎవ సోఽహమస్మీత్యుక్తమ్ ।
పునః ప్రతిన్యాయం ప్రతియోన్యాద్రవతీతి ।
అయనమాయః నియమేన గమనం న్యాయః । జీవః ప్రతిన్యాయం సమ్ప్రసాదే సుషుప్తావస్థాయాం వృద్ధాన్తాయాద్రవతి ఆగచ్ఛతి ప్రతియోని ।
యోహి వ్యాఘ్రయోనిః సుషుప్తో బుద్ధాన్తమాగచ్ఛన్ స వ్యాఘ్ర ఎవ భవతి న జాత్యన్తరమ్ । తదిదముక్తమ్ –
త ఇహ వ్యాఘ్రో వా సింహో వేతి ।
అథ తత్ర సుప్త ఉత్తిష్ఠేదితి ।
యో హి జీవః సుప్తః స శరీరాన్తర ఉత్తిష్ఠతి శరీరాన్తరగతస్తు సుప్తజీవసమ్బన్ధిని శరీర ఉత్తిష్ఠతి, తతశ్చ న శరీరాన్తరే వ్యవహారలోప ఇత్యర్థః ।
అపిచ న జీవో నామ కశ్చిత్పరస్మాదన్య ఇతి ।
యథా ఘటాకాశో నామ న పరమాకాశాదన్యః । అథ చాన్య ఇవ యావద్ఘటమనువర్తతే । న చాసౌ దుర్వివేచస్తదుపాధేర్ఘటస్య వివిక్తత్వాత్ । ఎవమనాద్యనిర్వచనీయావిద్యోపధానభేదోపాధికల్పితో జీవో న వస్తుతః పరమాత్మనో భిద్యతే తదుపాద్యుద్భవాభిభవాభ్యాం చోద్భూత ఇవాభిభూత ఇవ ప్రతీయతే । తతశ్చ సుషుప్తాదావపి అభిభూత ఇవ జాగ్రదవస్థాదిషూద్భూత ఇవ । తస్య చావిద్యాతద్వాసనోపాధేరనాదితయా కార్యకారణభావేన ప్రవహతః సువివేచతయా తదుపహితో జీవః సువివేచ ఇతి ॥ ౯ ॥
ముగ్ధేఽర్ధసమ్పత్తిః పరిశేషాత్ ।
విశేషవిజ్ఞానాభావాన్మూర్చ్ఛా జాగరస్వప్నావస్థాభ్యాం భిద్యతే పునరుత్థానాచ్చ మరణావస్థాయాః । అతః సుషుప్తిరేవ మూర్చ్ఛా విశేషజ్ఞానాభావావిశేషాత్ । చిరానుచ్ఛ్వాసవేపథుప్రభృతయస్తు సుప్తేరవాన్తరప్రభేదాః । తద్యథా కశ్చిత్సుప్తోత్థితః ప్రాహ సుఖమహమస్వాప్సం లఘూని మే గాత్రాణి ప్రసన్నం మే మన ఇతి, కశ్చిత్పునర్దుఃఖమస్వాప్సం గురూణి మే గాత్రాణి భ్రమత్యనవస్థితం మే మన ఇతి । న చైతావతా సుషుప్తిర్భిద్యతే । తథా వికారాన్తరేఽపి మూర్చ్ఛా న సుషుప్తేర్భిద్యతే । తస్మాల్లోకప్రసిద్ధ్యభావాన్నేయం పఞ్చమ్యవస్థేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే యద్యపి విశేషవిజ్ఞానోపశమేన మోహసుషుప్తయోః సామ్యం తథాపి నైక్యమ్ । నహి విశేషవిజ్ఞానసద్భావసామ్యమాత్రేణ స్వప్నజాగరయోరభేదః । బాహ్యేన్ద్రియవ్యాపారభావాభావాభ్యాం తు భేదే తయోః సుషుప్తమోహయోరపి ప్రయోజనభేదాత్కారణభేదాల్లక్షణభేదాచ్చ భేదః । శ్రమాపనుత్త్యర్థా హి బ్రహ్మణా సమ్పత్తిః సుషప్తమ్ । శరీరత్యాగార్థా తు బ్రహ్మణా సమ్పత్తిర్మోహః । యద్యపి సత్యపి మోహే న మరణం తథాప్యసతి మోహే న మరణమితి మరణార్థో మోహః । ముసలసమ్పాతాదినిమిత్తత్వాన్మోహస్య శ్రమాదినిమిత్తత్వాచ్చ సుషుప్తస్య ముఖనేత్రాదివికారలక్షణత్వాన్మోహస్య ప్రసన్నవదనత్వాదిలక్షణభేదాచ్చ సుషుప్తస్యాసుషుప్తస్య త్వవాన్తరభేదేఽపి నిమిత్తప్రయోజనలక్షణాభేదాదేకత్వమ్ । తస్మాత్సుషుప్తమోహావస్థయోర్బ్రహ్మణా సమ్పత్తావపి సుషుప్తే యాదృశీ సమ్పత్తిర్న తాదృశీ మోహ ఇత్యర్ధసమ్పత్తిరుక్తా । సామ్యవైషమ్యాభ్యామర్ధత్వమ్ । యదా నైతదవస్థాన్తరం తదా భేదాత్తత్ప్రవిలయాయ యత్నాన్తరమాస్థేయమ్ । అభేదే తు న యత్నాన్తరమితి చిన్తాప్రయోజనమ్ ॥ ౧౦ ॥
న స్థానతోఽపి పరస్యోభయలిఙ్గం సర్వత్ర హి ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ –
యేన బ్రహ్మణా సుషుప్తాదిష్వితి ।
యద్యపి “తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్యః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౪) ఇత్యత్ర నిష్ప్రపఞ్చమేవ బ్రహ్మోపపాదితం తథాపి ప్రపఞ్చలిఙ్గానాం బహ్వీనాం శ్రుతీనాం దర్శనాద్భవతి పునర్విచికిత్సా అతస్తన్నివారణాయారమ్భః । తస్య చ తత్త్వజ్ఞానమపవర్గోపయోగీతి ప్రయోజనవాన్ విచారః । తత్రోభయలిఙ్గశ్రవణాదుభయరూపత్వం బ్రహ్మణః ప్రాప్తమ్ । తత్రాపి సవిశేషత్వనిర్విశేషత్వయోర్విరోధాత్స్వాభావికత్వానుపపత్తేరేకం స్వతోఽపరం తు పరతః । నచ యత్పరతస్తదపారమార్థికమ్ । నహి చక్షురాదీనాం స్వతఃప్రమాణభూతానాం దోషతోఽప్రామాణ్యమపారమార్థికమ్ । విపర్యయజ్ఞానలక్షణకార్యానుత్పాదప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదుభయలిఙ్గకశాస్త్రప్రామాణ్యాదుభయరూపతా బ్రహ్మణః పారమార్థికీతి ప్రాప్త ఉచ్యతే న స్థానత ఉపాధితోఽపి పరస్య బ్రహ్మణ ఉభయచిహ్నత్వసమ్భవః । ఎకం హి పారమార్థికమన్యదధ్యారోపితమ్ । పారమార్థికత్వే హ్యుపాధిజనితస్య రూపస్య బ్రహ్మణః పరిణామో భవేత్ । స చ ప్రాక్ప్రతిషిద్ధః । తత్పారిశేష్యాత్స్ఫటికమణేరివ స్వభావస్వచ్ఛధవలస్య లాక్షారసావసేకోపాధిరరూణిమా సర్వగన్ధత్వాదిరౌపాధికో బ్రహ్మణ్యధ్యస్త ఇతి పశ్యామో నిర్విశేషతాప్రతిపాదనార్థత్వాచ్ఛ్రుతీనామ్ । సవిశేషతాయామపి “యశ్చాయమస్యాం పృథివ్యాం తేజోమయః”(బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాదీనాం శ్రుతీనాం బ్రహ్మైకత్వప్రతిపాదనపరత్వాదేకత్వనానాత్వయోశ్చైకస్మిన్నసమ్భవాదేకత్వాఙ్గత్వేనైవ నానాత్వప్రతిపాదనపర్యవసానాత్ , నానాత్వస్య ప్రమాణాన్తరసిద్ధతయానువాద్యత్వాదేకత్వస్య చానధిగతేర్విధేయత్వోపపత్తేర్భేదదర్శననిన్దయా చ సాక్షాద్భూయసీభిః శ్రుతిభిరభేదప్రతిపాదనాదాకారవద్బ్రహ్మవిషయాణాం చ కాసాఞ్చిచ్ఛ్రుతీనాముపాసనాపరత్వమసతి బాధకేఽన్యపరాద్వచనాత్ప్రతీయమానమపి గృహ్యతే । యథా దేవతానాం విగ్రహవత్త్వమ్ । సన్తి చాత్ర సాక్షాద్వైతాపవాదేనాద్వైతప్రతిపాదనపరాః శతశః శ్రుతయః । కాసాఞ్చిచ్చ ద్వైతాభిధాయినీనాం తత్ప్రవిలయపరత్వమ్ । తస్మాన్నిర్విశేషమేకరూపం చైతన్యైకరసం సద్బ్రహ్మ పరమార్థతః, విశేషాశ్చ సర్వగన్ధత్వవామనీత్వాదయ ఉపాధివశాదధ్యస్తా ఇతి సిద్ధమ్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౧ ॥
న భేదాదితి చేన్న ప్రత్యేకమతద్వచనాత్ ॥ ౧౨ ॥
అపి చైవమేకే ॥ ౧౩ ॥
అరూపవదేవ హి తత్ప్రధానత్వాత్ ॥ ౧౪ ॥
ప్రకాశవచ్చావైయర్థ్యాత్ ॥ ౧౫ ॥
ఆహ చ తన్మాత్రమ్ ॥ ౧౬ ॥
దర్శయతి చాథో అపి స్మర్యతే ॥ ౧౭ ॥
అత ఎవ చోపమా సూర్యకాదివత్ ॥ ౧౮ ॥
అమ్బువదగ్రహణాత్తు న తథాత్వమ్ ॥ ౧౯ ॥
వృద్ధిహ్రాసభాక్త్వమన్తర్భావాదుభయసామఞ్జస్యాదేవమ్ ॥ ౨౦ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౨౧ ॥
అత్ర కేచిద్ద్వే అధికరణే కల్పయన్తీతి ।
కిం సల్లక్షణం చ ప్రకాశలక్షణం చ బ్రహ్మ కిం సల్లక్షణమేవ బ్రహ్మోత ప్రకాశలక్షణమేవేతి తత్ర పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి –
ప్రకాశవచ్చావైయర్థ్యాత్ ।
చకారాత్సచ్చ । అవైయర్థ్యాత్ ।
బ్రహ్మణి సచ్ఛ్రుతేః సిద్ధాన్తయతి –
ఆహ చ తన్మాత్రమ్ ।
ప్రకాశమాత్రమ్ । నహి సత్త్వం నామ ప్రకాశరూపాదన్యత్ , యథా సర్వగన్ధత్వాదయోఽపి తు ప్రకాశరూపమేవ సదితి నోభయరూపత్వం బ్రహ్మణ ఇత్యర్థః । తదేతదనేనోపన్యస్య దూషితమ్ । సత్తాప్రకాశయోరేకత్వే నోభయలక్షణత్వమ్ । భేదే న స్థానతోఽపీతి నిరాకృతమితి నాధికరణాన్తరం ప్రయోజయతి । పరమార్థతస్త్వభేద ఎవ ప్రకర్షప్రకాశవదితి । సర్వేషాం చ సాధారణే ప్రవిలయార్థత్వే సతి” అరూపవదేవ హి తత్ప్రధానత్వాత్” ఇతి వినిగమనకారణవచనమనవకాశం స్యాత్ । ఎవం హి తస్యావకాశః స్యాద్యాద కాశ్చిదుపాసనాపరతయా రూపమాచక్షీరన్ కాశ్చిన్నీరూపబ్రహ్మప్రతిపాదనపరా భవేయుః । సర్వాసాం తు ప్రవిలయార్థత్వేన నీరూపబ్రహ్మప్రతిపాదనార్థత్వే ఉక్తో వినిగమనహేతుర్న స్యాదిత్యర్థః । ఎకనియోగప్రతీతేః ప్రయాజదర్శపూర్ణమాసవాక్యవదిత్యధికారాభిప్రాయమ్ , అనుబన్ధభేదాత్తు భిన్నోఽనయోరపి నియోగ ఇతి ।
కోఽయం ప్రపఞ్చప్రవిలయ ఇతి ।
వాస్తవస్య వా ప్రపఞ్చస్య ప్రవిలయః సర్పిష ఇవాగ్నిసంయోగాత్ । సమారోపితస్య వా రజ్జ్వాం సర్పభావస్యేవ రజ్జుతత్త్వపరిజ్ఞానాత్ । న తావద్వాస్తవః సర్వసాధారణః పృథివ్యాదిప్రపఞ్చః పురుషమాత్రేణ శక్యః సముచ్ఛేత్తుమ్ । అపిచ ప్రహ్లాదశుకాదిభిః పురుషధౌరేయైః సమూలమున్మూలితః ప్రపఞ్చ ఇతి శూన్యం జగద్భవేత్ । నచ వాస్తవం తత్త్వజ్ఞానేన శక్యం సముచ్ఛేత్తుమ్ । ఆరోపితరూపవిరోధిత్వాత్తత్త్వజ్ఞానస్యేత్యుక్తమ్ । సమారోపితరూపస్తు ప్రపఞ్చో బ్రహ్మతత్త్వజ్ఞాపనపరైరేవ వాక్యైర్బ్రహ్మతత్త్వమవబోధయద్భిః శక్యః సముచ్ఛేత్తుమితి కృతమత్ర విధినా । నహి విధిశతేనాపి వినా తత్త్వావబోధనం ప్రవర్తస్వాత్మజ్ఞాన ఇతి వా కురు ప్రపఞ్చప్రవిలయం వేతి ప్రవర్తితః శక్నోతి ప్రపఞ్చప్రవిలయం కర్తుమ్ । న చాస్యాత్మజ్ఞానవిధిం వినా వేదాన్తార్థబ్రహ్మతత్త్వావబోధో న భవతి । మౌలికస్య స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధేరేవ వివక్షితార్థతయా సకలస్య వేదరాశేః ఫలవదర్థావబోధనపరతామాపాదయతో విద్యమానత్వాత్ । అన్యథా కర్మవిధివాక్యాన్యపి విధ్యన్తరమపేక్షేరన్నితి । నచ చిన్తాసాక్షాత్కారయోర్విధిరితి తత్త్వసమీక్షాయామస్మాభిరుపపాదితమ్ । విస్తరేణ చాయమర్థస్తత్రైవ ప్రపఞ్చితః । తస్మాత్ “జర్తిలయవాగ్వా జుహుయాత్” ఇతివద్విధిసరూపా ఎతే “ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాదయో న తు విధయ ఇతి ।
తదిదముక్తమ్ –
ద్రష్టవ్యాదిశబ్దా అపి తత్త్వాభిముఖీకరణప్రధానా న తత్త్వావబోధవిధిప్రధానా ఇతి ।
అపిచ బ్రహ్మతత్త్వం నిష్ప్రపఞ్చముక్తం న తత్ర నియోజ్యః కశ్చిత్సమ్భవతి । జీవో హి నియోజ్యో భవేత్ , స చేత్ప్రపఞ్చపక్షే వర్తతే కో నియోజ్యస్తస్యోచ్ఛిన్నత్వాత్ । అథ బ్రహ్మపక్షే తథాప్యనియోజ్యః, బ్రహ్మణోఽనియోజ్యత్వాత్ । అథ బ్రహ్మణోఽనన్యోఽప్యవిద్యయాన్య ఇవేతి నియోజ్యః । తదయుక్తమ్ । బ్రహ్మభావం పారమార్థికమవగమయతాగమేనావిద్యాయా నిరస్తత్వాత్ । తస్మాన్నియోజ్యాభావాదపి న నియోగః ।
తదిదముక్తమ్ –
జీవో నామ ప్రపఞ్చపక్షస్యైవేతి ।
అపిచ జ్ఞానవిధిపరత్వే తన్మాత్రాత్తు జ్ఞానస్యానుత్పత్తేస్తత్త్వప్రతిపాదనపరత్వమభ్యుపగమనీయమ్ । తత్ర వరం తత్త్వప్రతిపాదనపరత్వమేవాస్తు తస్యావశ్యాభ్యుపగన్తవ్యత్వేనోభయవాదిసిద్ధత్వాత్ ।
ఎవం చ కృతం తత్త్వజ్ఞానవిధినేత్యాహ –
జ్ఞేయాభిముఖస్యాపీతి ।
నచ జ్ఞానాధానే ప్రమాణానపేక్షస్యాస్తి కశ్చిదుపయోగో విధేః । ఎవం హి తదుపయోగో భవేద్యద్యన్యథాకారం జ్ఞానమన్యథాదధీత ।
నచ తచ్ఛక్యం వాపి యుక్తమిత్యాహ –
నచ ప్రమాణాన్తరేణేతి ।
కిఞ్చాన్యన్నియోగనిష్ఠతయైవ చ పర్యవస్యత్యామ్నాయే యదభ్యుపగతమ్భవద్భిః శాస్త్రపర్యాలోచనయానియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వం జీవస్యేతి తదేతచ్ఛాస్త్రావిరోధాదప్రమాణకమ్ ।
అథైతచ్ఛాస్త్రమనియోజ్యబ్రహ్మాత్మత్వం చ జీవస్య ప్రతిపాదయతి జీవం చ నియుక్తం తతో ద్వ్యర్థం చ విరుద్ధార్థం చ స్యాదిత్యాహ –
అథేతి ।
దర్శపౌర్ణమాసాదివాక్యేషు జీవస్యానియోజ్యస్యాపి వస్తుతోఽధ్యస్తనియోజ్యభావస్య నియోజ్యతా యుక్తా । నహి తద్వాక్యం తస్య నియోజ్యతామాహాపి తు లౌకికప్రమాణసిద్ధాం నియోజ్యతామాశ్రిత్య దర్శపూర్ణమాసౌ విధత్తే । ఇదం తు నియోజ్యతామపనయతి చ నియుఙ్క్తే చేతి దుర్ఘటమితి భావః ।
నియోగపరతాయాం చేతి ।
పౌర్వాపర్యాలోచనయా వేదాన్తానాం తత్త్వనిష్ఠతా శ్రుతా న శ్రుతా నియోగనిష్ఠతేత్యర్థః ।
అపిచ నియోగనిష్ఠత్వే వాక్యస్య దర్శపౌర్ణామాసకర్మణ ఇవాపూర్వావాన్తరవ్యాపారాదాత్మజ్ఞానకర్మణోఽప్యపూర్వావాన్తరవ్యాపారాదేవ స్వర్గాదిఫలవన్మోక్షస్యానన్దరూపఫలస్య సిద్ధిః । తథా చానిత్యత్వం సాతిశయత్వం స్వర్గవద్భవేదిత్యాహ –
కర్మఫలవదితి ।
అపిచ బ్రహ్మవాక్యేష్వితి ।
సప్రపఞ్చనిష్ప్రపఞ్చోపదేశేషు హి సాధ్యానుబన్ధభేదాదేకనియోగత్వమసిద్ధమ్ । దర్శపౌర్ణమాసప్రయాజవాక్యేషు తు యద్యప్యనుబన్ధభేదస్తథాప్యధికారాంశస్య సాధ్యస్య భేదాభావాదభేద ఇతి ॥ ౨౧ ॥
ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతి తతో బ్రవీతి చ భూయః ।
అధికరణవిషయమాహ –
ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే ఇతి ।
ద్వే ఎవ బ్రహ్మణో రూపే బ్రహ్మణః పరమార్థతోఽరూపస్యాధ్యారోపితే ద్వే ఎవ రూపే తాభ్యాం హి తద్రూప్యతే ।
తే దర్శయతి –
మూర్తం చైవామూర్తం చ ।
సముచ్చీయమానావధారణమ్ । అత్ర పృథివ్యప్తేజాంసి త్రీణి భూతాని బ్రహ్మణో రూపం మూర్తం మూర్చ్ఛితావయవమితరేతరానుప్రవిష్టావయవం కఠినమితి యావత్ । తస్యైవ విశేషణాన్తరాణి మర్త్యం మరణధర్మకమ్ । స్థితమవ్యాపి । అవచ్ఛిన్నమితి యావత్ । సతన్యేభ్యో విశిష్యమాణమసాధారణధర్మవదితి యావత్ । గన్ధస్నేహోష్ణతాశ్చాన్యోన్యవ్యవచ్ఛేదహేతవోఽసాధారణా ధర్మాః । తస్యైతస్య బ్రహ్మరూపస్య తేజోఽబన్నస్య చతుర్విశేషణస్యైష రసః సారో య ఎష సవితా తపతి । అథామూర్తం వాయుశ్చాన్తరిక్షం చ తద్ధి న కఠినమిత్యమూర్తమేతదమృతమమరణధర్మకమ్ । మూర్తం హి మూర్తాన్తరేణాభిహన్యమానమవయవవిశ్లేషాద్ధ్వంసతే నతు తథాభావః సమ్భవత్యమూర్తస్య । ఎతద్యదేతి గచ్ఛతి వ్యాప్నోతీతి । ఎతత్త్యం నిత్యపరోక్షమిత్యర్థః । తస్యైతస్యామూర్తస్యైతస్యామృతస్యైతస్య యత ఎతస్య త్యస్యైష రసో య ఎష ఎతస్మిన్ సవితృమణ్డలే పురుషః । కరణాత్మకో హిరణ్యగర్భప్రాణాహ్వయస్త్యస్య హ్యేష రసః సారో నిత్యపరోక్షతా చ సామ్యమిత్యధిదైవతమ్ । అథాధ్యాత్మమిదమేవ మూర్తం యదన్యత్ప్రాణాన్తరాకాశాభ్యాం భూతత్రయం శరీరారమ్భకమేతన్మర్త్యమేతత్స్థితమేతత్సత్తస్యైతస్య మూర్తస్యైతస్య మర్త్యస్యైతస్య స్థితస్యైతస్య సత ఎష రసో యచ్చక్షుః సతో హ్యోష రస ఇతి । అథామూర్తం ప్రాణశ్చ యశ్చాయమన్తరాత్మన్నాకాశ ఎతదమృతమేతద్యదేతత్త్యం తస్యైతస్యామూర్తస్యైతస్యామృతస్యైతస్య యత ఎతస్య త్యస్యైష రసో యోఽయం దక్షిణేక్షన్ పురుషస్త్యస్య హ్యేష రసః । లిఙ్గస్య హి కరణాత్మకస్య హిరణ్యగర్భస్య దక్షిణమక్ష్యధిష్ఠానం శ్రుతేరధిగతమ్ । తదేవం బ్రహ్మణ ఔపాధికయోర్మూర్తామూర్తయోరాధ్యాత్మికాధిదైవికయోః కార్యకారణభావేన విభాగో వ్యాఖ్యాతః సత్త్యచ్ఛబ్దవాచ్యయోః ।
అథేదానీం తస్య కరణాత్మనః పురుషస్య లిఙ్గస్య రూపం వక్తవ్యమ్ । మూర్తామూర్తవాసనావిజ్ఞానమయం విచిత్రం మాయామహేన్ద్రజాలోపమం తద్విచిత్రైర్దృష్టాన్తైరాదర్శయతి “తద్యథా మాహారజనం”(బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ఇత్యాదినా । ఎతదుక్తం భవతి మూర్తామూర్తవాసనావిజ్ఞానమయస్య విచిత్రం రూపం లిఙ్గస్యేతి । తదేవం నిరవశేషం సవాసనం సత్యరూపముక్త్వా యత్తత్సత్యస్య సత్యముక్తం బ్రహ్మ తత్స్వరూపావధారణార్థమిదమారభ్యతే । యతః సత్యస్య రూపం నిఃశేషముక్తమతోఽవశిష్టం సత్యస్య యత్సత్యం తస్యానన్తరం తదుక్తిహేతుకం స్వరూపం వక్తవ్యమిత్యాహ –
అథాత ఆదేశః
కథనం సత్యసత్యస్య పరమాత్మనస్తమాహ –
నేతి నేతీతి ।
ఎతదర్థకథనార్థమిదమధికరణమ్ ।
నను కిమేతావదేవాదేశ్యముతేతః పరమన్యతప్యస్తీత్యత ఆహ –
నహ్యేతస్మాద్బ్రహ్మణ ఇతి ।
నేత్యాదిష్టాదన్యత్పరమస్తి యదాదేశ్యం భవేత్ । తస్మాదేతావదేవాదేశ్యం నాపరమస్తీత్యర్థః । అత్రైవమర్థేనేతినా యత్సంనిహితం పరామృష్టం తన్నిషిధ్యతే నఞా సంనిహితం చ మూర్తామూర్తం సవాసనం రూపద్వయమ్ । తదవచ్ఛేదకత్వేన చ బ్రహ్మ । తత్రేదం విచార్యతే కిం రూపద్వయం సవాసనం బ్రహ్మ చ సర్వమేవ చ ప్రతిషిధ్యతే, ఉత బ్రహ్మైవాథ సవాసనం రూపద్వయం బ్రహ్మ తు పరిశిష్యత ఇతి । యద్యపి తేషు తేషు వేదాన్తప్రదేశేషు బ్రహ్మస్వరూపం ప్రతిపాదితం తదసద్భావజ్ఞానం చ నిన్దితమ్ । “అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః”(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇతి చాస్య సత్త్వమవధారితం తథాపి సద్బోధరూపం తద్బ్రహ్మ సవాసనమూర్తామూర్తరూపసాధారణతయా చ సామాన్యం తస్య చైతే విశేషా మూర్తామూర్తాదయః । నచ తత్తద్విశేషనిషేధే సామాన్యమవస్థాతుమర్హతి నిర్విశేషస్య సామాన్యస్యాయోగాత్ । యథాహుః “నిర్విశేషం న సామాన్యం భవేచ్ఛశవిషాణవత్” ఇతి । తస్మాత్తద్విశేషనిషేధేఽపి తత్సామాన్యస్య బ్రహ్మణోఽనవస్థానాత్సర్వస్యైవాయం నిషేధః । అత ఎవ నహ్యేతస్మాదితి నేత్యన్యత్పరమస్తీతి నిషేధాత్పరం నాస్తీతి సర్వనిషేధమేవ తత్త్వమాహ శ్రుతిః । “అస్తీత్యేవోపలబ్ధవ్యః”(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౩) ఇతి చోపాసనావిధానవన్నేయం, న త్వస్తిత్వమేవాస్య తత్త్వమ్ । తత్ప్రశంసార్థం చాసద్భావజ్ఞాననిన్దా । యచ్చాన్యత్ర బ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదనం తదపి మూర్తామూర్తరూపప్రతిపాదనవన్నిషేధార్థమ్ । అసంనిహితోఽపి చ తత్ర నిషేధో యోగ్యత్వాత్సమ్భన్స్యతే । యథాహుః “యేన యస్యాభిసమ్బన్ధో దూరస్థస్యాపి తేన సః” ఇతి । తస్మాత్సర్వస్యైవావిశేషేణ నిషేధ ఇతి ప్రథమః పక్షః । అథవా పృథివ్యాదిప్రపఞ్చస్య సమస్తస్య ప్రత్యక్షాదిప్రమాణసిద్ధత్వాత్ , బ్రహ్మణస్తు వాఙ్మనసాగోచరతయా సకలప్రమాణవిరహాత్ , కతరస్యాస్తు నిషేధ ఇతి విశయే ప్రపఞ్చప్రతిషేధే సమస్తప్రత్యక్షాదివ్యాకోపప్రసఙ్గాత్ , బ్రహ్మప్రతిషేధే త్వవ్యాకోపాద్బ్రహ్మైవ ప్రతిషేధేన సమ్బధ్యతే యోగ్యత్వాన్న ప్రపఞ్చస్తద్వైపరీత్యాత్ , వీప్సా తు తదత్యన్తాభావసూచనాయేతి మధ్యమః పక్షః ।
తత్ర ప్రథమం పక్షం నిరాకరోతి –
న తావదుభయప్రతిషేధ ఉపపద్యతే శూన్యవాదప్రసఙ్గాదితి ।
అయమభిసన్ధిః - ఉపాధయో హ్యమీ పృథివ్యాదయోఽవిద్యాకల్పితా న తు శోణకర్కాదయ ఇవ విశేషా అశ్వత్వస్య । న చోపాధివిగమే ఉపహితస్యాభావోఽప్రతీతిర్వా । నహ్యుపాదీనాం దర్పణమణికృపాణాదీనామపగమే ముఖస్యాభావోఽప్రతీతిర్వా । తస్మాదుపాధినిషేధేఽపి నోపహితస్య శశవిషాణాయమానతాప్రత్యయో వా । న చేతీతి సంనిధానావిశేషాత్సర్వస్య ప్రతిషేధ్యత్వమితి యుక్తమ్ । నహి భావమనుపాశ్రిత్య ప్రతిషేధ ఉపపద్యతే । కిఞ్చిద్ధి క్వచిన్నిషిధ్యతే । నహ్యనాశ్రయః ప్రతిషేధః శక్యః ప్రతిపత్తుమ్ ।
తదిదముక్తమ్ –
పరిశిష్యమాణే చాన్యస్మిన్య ఇతరః ప్రతిషేద్ధుమారభ్యతే తస్య ప్రతిషేద్ధుమశక్యత్వాత్తస్యైవ పరమార్థత్వాపత్తేః ప్రతిషేధానుపపత్తిః ।
మధ్యమం పక్షం ప్రతిక్షిపతి –
నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యతే ।
యుక్తం యన్నైసర్గికావిద్యాప్రాప్తః ప్రపఞ్చః ప్రతిషిధ్యతే ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య । బ్రహ్మ తు నావిద్యాసిద్ధం, నాపి ప్రమాణాన్తరాత్ । తస్మాచ్ఛబ్దేన ప్రాప్తం ప్రతిషేధనీయమ్ । తథాచ యస్తస్య శబ్దః ప్రాపకః స తత్పర ఇతి స బ్రహ్మణి ప్రమాణమితి కథమస్య నిషేధోఽపి ప్రమాణవాన్ । నచ పర్యుదాసాధికరణపూర్వపక్షన్యాయేన వికల్పః, వస్తుని సిద్ధస్వభావే తదనుపపత్తేః । న చావాఙ్మనసగోచరో బుద్ధావలేఖితుం శక్యః । అశక్యశ్చ కథం నిషిధ్యతే । ప్రపఞ్చస్త్వనాద్యవిద్యాసిద్ధోఽనూద్య బ్రహ్మణి ప్రతిషిధ్యత ఇతి యుక్తమ్ । తదిమామనుపపత్తిమభిప్రేత్యోక్తమ్ “నాపి బ్రహ్మప్రతిషేధ ఉపపద్యతే” ఇతి ।
హేత్వన్తరమాహ –
బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి ।
ఉపక్రమవిరోధాదితి ।
ఉపక్రమపరామర్శోపసంహారపర్యాలోచనయా హి వేదాన్తానాం సర్వేషామేవ బ్రహ్మపరత్వముపపాదితం ప్రథమేఽధ్యాయే । న చాసత్యామాకాఙ్క్షాయాం దూరతరస్థేన ప్రతిషేధేనైషాం సమ్బన్ధః సమ్భవతి ।
యచ్చ వాఙ్మనసాతీతతయా బ్రహ్మణస్తత్ప్రతిషేధస్య న ప్రమాణాన్తరవిరోధ ఇతి తత్రాహ –
వాఙ్మనసాతీతత్వమపీతి ।
ప్రతిపాదయన్తి వేదాన్తా మహతా ప్రయత్నేన బ్రహ్మ । నచ నిషేధాయ తత్ప్రతిపాదనమ్ , అనుపపత్తేరిత్యుక్తమధస్తాత్ । ఇదానీం తు నిష్ప్రయోజనమిత్యుక్తం “ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య” ఇతి న్యాయాత్ । తస్మాద్వేదాన్తవాచా మనసి సంనిధానాద్బ్రహ్మణో వాఙ్మనసాతీతత్వం నాఞ్జసమపి తు ప్రతిపాదనప్రక్రియోపక్రమ ఎషః । యథా గవాదయో విషయాః సాక్షాచ్ఛృఙ్గగ్రాహికయా ప్రతిపాద్యన్తే ప్రతియన్తే చ నైవం బ్రహ్మ । యథాహుః “భేదప్రపఞ్చవిలయద్వారేణ చ నిరూపణమ్” ఇతి ।
నను ప్రకృతప్రతిషేధే బ్రహ్మణోఽపి కస్మాన్న ప్రతిషేధ ఇత్యత ఆహ –
తద్ధి ప్రకృతం ప్రపఞ్చితం చేతి ।
ప్రధానం ప్రకృతం ప్రపఞ్చశ్చ ప్రధానం న బ్రహ్మ తస్య షష్ఠ్యన్తతయా ప్రపఞ్చావచ్ఛేదకత్వేనాప్రధానత్వాదిత్యర్థః । తతోఽన్యద్బ్రవీతీతి నేతి నేతీతి ప్రతిషేధాదన్యద్భూయో బ్రవీతీతి తన్నిర్వచనమ్ । నహ్యేతస్మాదిత్యస్య యదా నహ్యేతస్మాదితి నేతి నేత్యాదిష్టాద్బ్రహ్మణోఽన్యత్పరమస్తీతి వ్యాఖ్యానం తదా ప్రపఞ్చప్రతిషేధాదన్యద్బ్రహ్మైవ బ్రవీతీతి వ్యాఖ్యేయమ్ । యదా తు నహ్యేతస్మాదితి సర్వనామ్నా ప్రతిషేధో బ్రహ్మణ ఆదేశః పరామృశ్యతే తదాపి ప్రపఞ్చప్రతిషేధమాత్రం న ప్రతిపత్తవ్యమపి తు తేన ప్రతిషేధేన భావరూపం బ్రహ్మోపలక్ష్యతే ।
కస్మాదిత్యత ఆహ –
తతో బ్రవీతి చ భూయ ఇతి ।
యస్మాత్ప్రతిషేధస్య పరస్తాదపి బ్రవీతి । అథ బ్రహ్మణో నామధేయం నామ సత్యస్య సత్యమితి తద్వ్యాచష్టే శ్రుతిః “ప్రాణా వై సత్యమ్”(బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి । మహారజనాద్యుపమితం లిఙ్గముపలక్షయతి । తత్ఖలు సత్యమితరాపేక్షయా తస్యాపి పరం సత్యం బ్రహ్మ । తదేవం యతః ప్రతిషేధస్య పరస్తాద్బ్రవీతి తస్మాన్న ప్రపఞ్చప్రతిషేధమాత్రం బ్రహ్మాపి తు భావరూపమితి । తదేవం పూర్వస్మిన్ వ్యాఖ్యానే నిర్వచనం బ్రవీతీతి వ్యాఖ్యాతమ్ । అస్మిస్తుం సత్యస్య సత్యమితి బ్రవీతీతి వ్యాఖ్యేయమ్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౩ ॥
అపి చ సంరాధనే ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ॥ ౨౪ ॥
ప్రకాశాదివచ్చావైశేష్యం ప్రకాశశ్చ కర్మణ్యభ్యాసాత్ ॥ ౨౫ ॥
అతోఽనన్తేన తథా హి లిఙ్గమ్ ॥ ౨౬ ॥
ఉభయవ్యపదేశాత్త్వహికుణ్డలవత్ ।
అనేనాహిరూపేణాభేదః । కుణ్డలాదిరూపేణ తు భేద ఇత్యుక్తం తేన విషయభేదాద్భేదాభేదయోరవిరోధ ఇత్యేకవిషయత్వేన వా సర్వదోపలబ్ధేరవిరోధః । విరుద్ధమితి హి నః క్వ సంప్రత్యయో న యత్ప్రమాణేనోపలభ్యతే । ఆగమతశ్చ ప్రమాణాదేకగోచరావపి భేదాభేదౌ ప్రతీయమానౌ న విరోధమావహతః సవితృప్రకాశయోరివ ప్రత్యక్షాత్ప్రమాణాద్భేదాభేదావితి ॥ ౨౭ ॥
ప్రకారాన్తరేణ భేదాభేదయోరవిరోధమాహ –
ప్రకాశాశ్రయవద్వా తేజస్త్వాత్ ॥ ౨౮ ॥
తదేవం పరమతముపన్యస్య స్వమతమాహ –
పూర్వవద్వా ।
అయమభిసన్ధిః - యస్య మతం వస్తునోఽహిత్వేనాభేదః కుణ్డలత్వేన భేద ఇతి, స ఎవం బ్రువాణః ప్రష్టవ్యో జాయతే, కిమహిత్వకుణ్డలత్వే వస్తునో భిన్నే ఉతాభిన్నే ఇతి । యది భిన్నే, అహిత్వకుణ్డలత్వే భిన్నే ఇతి వక్తవ్యం న తు వస్తునస్తాభ్యాం భేదాభేదౌ । నహ్యన్యభేదాభేదాభ్యామన్యద్భిన్నమభిన్నం వా భవితుమర్హతి । అతిప్రసఙ్గాత్ । అథ వస్తునో న భిద్యేతే అహిత్వకుణ్డలత్వే తథా సతి కో భేదాభేదయోర్విషయభేదస్తయోర్వస్తునోఽనన్యత్వేనాభేదాత్ । న చైకవిషయత్వేఽపి సదానుభూయమానత్వాద్భేదాభేదయోరవిరోధః స్వరూపవిరుద్ధయోరప్యవిరోధే క్వ నామ విరోధో వ్యవతిష్ఠేత । నచ సదానుభూయమానం విచారాసహం భావికం భవితుమర్హతి । దేహాత్మభావస్యాపి సర్వదానుభూయమానస్య భావికత్వప్రసఙ్గాత్ । ప్రపఞ్చితం చైతదస్మాభిః ప్రథమసూత్ర ఇతి నేహ ప్రపఞ్చితమ్ । తస్మాదనాద్యవిద్యావిక్రీడితమేవైకస్యాత్మనో జీవభావభేదో న భావికః । తథాచ తత్త్వజ్ఞానదవిద్యానివృత్తావపవర్గసిద్ధిః । తాత్త్వికత్వే త్వస్య న జ్ఞానాన్నివృత్తిసమ్భవః । నచ తత్త్వజ్ఞానాదన్యదపవర్గసాధనమస్తి । యథాహ శ్రుతిః “తమేవ విదిత్వాతిమృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ”(శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౯ ॥
ప్రతిషేధాచ్చ ॥ ౩౦ ॥
పరమతః సేతూన్మానసమ్బన్ధభేదవ్యపదేశేభ్యః ।
యద్యపి శ్రుతిప్రాచుర్యాద్బ్రహ్మవ్యతిరిక్తం తత్త్వం నాస్తీత్యవధారితం తథాపి సేత్వాదిశ్రుతీనామాపాతతస్తద్విరోధదర్శనాత్తత్ప్రతిసమాధానార్థమయమారమ్భః । జాఙ్గలం స్థలమ్ । ప్రకాశవదనన్తవజ్జ్యోతిష్మదాయతనవదితి పాదా బ్రహ్మణశ్చత్వారస్తేషాం పాదానామర్ధాన్యష్టౌ శఫాః । తేఽష్టావస్య బ్రహ్మణ ఇత్యష్టశఫం బ్రహ్మ । షోడశ కలా అస్యేతి షోడశకలమ్ । తద్యథా ప్రాచీ ప్రతీచీ దక్షిణోదీచీతి చతస్రః కలా అవయవా ఇవ కలాః స ప్రకాశవాన్నామ ప్రథమః పాదః । ఎతదుపాసనాయాం ప్రకాశవాన్ముఖ్యో భవతీతి ప్రకాశవాన్ పాదః । అథాపరాః పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌః సముద్ర ఇతి చతస్రః కలా ఎష ద్వితీయః పాదోఽనన్తవాన్నామ । సోఽయమనన్తవత్త్వేన గుణేనోపాస్యమానోఽనన్తత్వముపాసకస్యావహతీతి అనన్తవాన్ పాదః । అథాగ్నిః సూర్యశ్చన్ద్రమా విద్యుదితి చతస్రః కలాః స జ్యోతిష్మాన్నామ పాదస్తృతీయస్తదుపాసనాజ్జ్యోతిష్మాన్ భవతీతి జ్యోతిష్మాన్ పాదః । అథ ఘ్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రం వాగితి చతస్రః కలాశ్చతుర్థః పాద ఆయతనవాన్నామ । ఎతే ఘ్రాణాదయో హి గన్ధాదివిషయా మన ఆయతనమాశ్రిత్య భోగసాధనం భవన్తీత్యాయతనవాన్నామ పాదః । తదేవం చతుష్పాద్బ్రహ్మాష్టశఫం షోడశకలమున్మిషితం శ్రుత్యా । అతస్తతో బ్రహ్మణః పరమన్యదస్తి ।
స్యాదేతత్ । అస్తి చేత్పరిసఙ్ఖ్యాయోచ్యతామేతావదితి । అత ఆహ –
అమితమస్తీతి ।
ప్రమాణసిద్ధమ్ । న త్వేతావదిత్యర్థః । భేదవ్యపదేశశ్చ త్రిప్రకార ఆధారతశ్చాతిదేశతశ్చావధితశ్చ ॥ ౩౧ ॥
సామాన్యాత్తు ।
జగతస్తన్మర్యాదానాం చ విధారకత్వం చ సేతుసామాన్యమ్ । యథా హి తన్తవః పటం విధారయన్తి తదుపాదానత్వాదేవం బ్రహ్మాపి జగద్విధారయతి తదుపపాదకత్వాత్ । తన్మర్యాదానాం చ విధారకం బ్రహ్మ । ఇతరథాతిచపలస్థూలబలవత్కల్లోలమాలాకలిలో జలనిధిరిలాపరిమణ్డలమవగిలేత్ । వడవానలో వా విస్ఫుర్జితజ్వాలాజటిలో జగద్భస్మసాద్భావయేత్ । పవనః ప్రచణ్డో వాకాణ్డమేవ బ్రహ్మాణ్డం విఘటయేదితి । తథాచ శ్రుతిః “భీషాస్మాద్వాతః పవతే”(తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౧) ఇత్యాదికా ॥ ౩౨ ॥
బుద్ధ్యర్థః పాదవత్ ।
మనసో బ్రహ్మప్రతీకస్య సమారోపితబ్రహ్మభావస్య వాగ్ఘ్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రమితి చత్వారః పాదాః । మనో హి వక్తవ్యఘ్రాతవ్యద్రష్టవ్యశ్రోతవ్యాన్ గోచరాన్ వాగాదిభిః సఞ్చరతీతి సఞ్చరణసాధారణతయా మనసః పాదస్తదిదమధ్యాత్మమ్ । ఆకాశస్య బ్రహ్మప్రతీకస్యాగ్నిర్వాయురాదిత్యో దిశ ఇతి చత్వారః పాదాః । తే హి వ్యాపినో నభస ఉదర ఇవ గోః పాదా విలగ్నా ఉపలక్ష్యన్త ఇతి పాదాస్తదిదమధిదైవతమ్ ।
తదనేన పాదవదితి వైదికం నిదర్శనం వ్యాఖ్యాయ లౌకికం చేదం నిదర్శనమిత్యాహ –
అథవా పాదవదితి ।
తద్వదితి ।
ఇహాపి మన్దబుద్ధీనామాధ్యానవ్యవహారాయేత్యర్థః ॥ ౩౩ ॥
స్థానవిశేషాత్ప్రకాశాదివత్ ।
బుద్ధ్యాద్యుపాధిస్థానవిశేషయోగాదుద్భూతస్య జాగ్రత్స్వప్నయోర్విశేషవిజ్ఞానస్యోపాధ్యుపశమేఽభిభవే సుషుప్తావస్థానమితి । తథా భేదవ్యపదేశోఽపి త్రివిధో బ్రహ్మణ ఉపాధిభేదాపేక్షయేతి । యథా సౌధజాలమార్గనివేశిన్యః సవితృభాసో జాలమార్గోపాధిభేదాద్భిన్నా భాసన్తే తద్విగమే తు గభస్తిమణ్డలేనైకీభవన్త్యతస్తేన సమ్బధ్యన్త ఎవమిహాపీతి ॥ ౩౪ ॥
స్యాదేతత్ । ఎకీభావః కస్మాదిహ సమ్బన్ధః కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యాయతే న ముఖ్య ఎవేత్యేతత్సూత్రేణ పరిహరతి –
ఉపపత్తేశ్చ ।
స్వమపీత ఇతి హి స్వరూపసమ్బన్ధం బ్రూతే । స్వభావశ్చేదనేన సమ్బన్ధత్వేన స్పృష్టస్తతః స్వాభావికస్తాదాత్మ్యాన్నాతిరిచ్యత ఇతి తర్కపాద ఉపపాదితమిత్యర్థః । తథా భేదోఽపి త్రివిధో వాన్యాదృశః స్వాభావిక ఇత్యర్థః ॥ ౩౫ ॥
తథాన్యప్రతిషేధాత్ ।
సుగమేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౩౬ ॥
అనేన సర్వగతత్వమాయామశబ్దాదిభ్యః ।
బ్రహ్మాద్వైతసిద్ధావపి న సర్వగతత్వం సర్వవ్యాపితా సర్వస్య బ్రహ్మణా స్వరూపేణ రూపవత్త్వం సిధ్యతీత్యత ఆహ –
అనేన సేత్వాదినిరాకరణేన ।
పరహేతునిరాకరణేనాన్యప్రతిషేధసమాశ్రయణేన చ స్వసాధనోపన్యాసేన చ సర్వగతత్వమప్యాత్మనః సిద్ధం భవతి । అద్వైతే సిద్ధే సర్వోఽయమనిర్వచనీయః ప్రపఞ్చావభాసో బ్రహ్మాధిష్ఠాన ఇతి సర్వస్య బ్రహ్మసమ్బన్ధాద్బ్రహ్మ సర్వగతమితి సిద్ధమ్ ॥ ౩౭ ॥
ఫలమత ఉపపత్తేః ।
సిద్ధాన్తోపక్రమమిదమధికరణమ్ ।
స్యాదేతత్ । నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య బ్రహ్మణః కుత ఈశ్వరత్వం కుతశ్చ ఫలహేతుత్వమపీత్యత ఆహ –
తస్యైవ బ్రహ్మణో వ్యావహారిక్యామితి ।
నాస్య పారమార్థికం రూపమాశ్రిత్యైతచ్చిన్త్యతే కిన్తు సాంవ్యవహారికమ్ । ఎతచ్చ “తపసా చీయతే బ్రహ్మ”(ము.ఉ. ౧-౧-౮) ఇతి వ్యాచక్షాణైరస్మాభిరుపపాదితమ్ । ఇష్టమ్ఫలం స్వర్గః । యథాహుః “యన్న దుఃఖన సమ్భిన్నం నచ గ్రస్తమనన్తరమ్ । అభిలాషోపనీతం చ సుఖం స్వర్గపదాస్పదమ్” ఇతి । అనిష్టమవీచ్యాదిస్థానభోగ్యం, వ్యామిశ్రం మనుష్యభోగ్యమ్ । తత్ర తావత్ప్రతిపాద్యతేఫలమత ఈశ్వరాత్కర్మభిరారాధితాద్భవితుమర్హతి ।
అథ కర్మణ ఎవ ఫలం కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ –
కర్మణస్త్వనుక్షణవినాశినఃప్రత్యక్షవినాశిన ఇతి ।
చోదయతి –
స్యాదేతత్కర్మ వినశ్యదితి ।
ఉపాత్తమపి ఫలం భోక్తుమయోగ్యత్వాద్వా కర్మాన్తరప్రతిబన్ధాద్వా న భుజ్యత ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి –
తదపి న పరిశుధ్యతీతి ।
నహి స్వర్గ ఆత్మానం లభతామిత్యధికారిణః కామయన్తే కిన్తు భోగ్యోఽస్మాకమ్భవత్వితి । తేన యాదృశమేభిః కామ్యతే తాదృశస్య ఫలత్వమితి భోగ్యమేవ సత్ఫలమితి । నచ తాదృశం కర్మానన్తరమితి కథం ఫలం, సదపి స్వరూపేణ । అపిచ స్వర్గనరకౌ తీవ్రతమే సుఖదుఃఖే ఇతి తద్విషయేణానుభవేన భోగాపరనామ్నావశ్యం భవితవ్యమ్ । తస్మాదనుభవయోగ్యే అననుభూయమానే శశశృఙ్గవన్న స్త ఇతి నిశ్చీయతే ।
చోదయతి –
అథోచ్యేత మా భూత్కర్మానన్తరం ఫలోత్పాదః । కర్మకార్యాదపూర్వాత్ఫలముత్పత్స్యత ఇతి ।
పరిహరతి –
తదపి నేతి ।
యద్యదచేతనం తత్తత్సర్వం చేతనాధిష్ఠితం ప్రవర్తత ఇతి ప్రత్యక్షాగమాభ్యామవధారితమ్ । తస్మాదపూర్వోణాప్యచేతనేన చేతనాధిష్ఠితేనైవ ప్రవర్తితవ్యం నాన్యథేత్యర్థః ।
న చాపూర్వం ప్రామాణికమపీత్యాహ –
తదస్తిత్వే ఇతి ॥ ౩౮ ॥
శ్రుతత్వాచ్చ ।
అన్నాదః అన్నప్రదః ॥ ౩౯ ॥
సిద్ధాన్తేనోపక్రమ్య పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి –
ధర్మం జైమినిరత ఎవ ।
శ్రుతిమాహ –
శ్రూయతే తావదితి ।
నను “స్వర్గకామో యజేత” ఇత్యాదయః శ్రుతయః ఫలం ప్రతి న సాధనతయా యాగం విదధతి । తథాహి - యది యాగాదయ ఎవ క్రియా న తదతిరిక్తా భావనా తథాపి త ఎవ స్వపదేభ్యః పూర్వాపరీభూతాః సాధ్యస్వభావా అవగమ్యన్త ఇతి న సాధ్యాన్తరమపేక్షన్త ఇతి న స్వర్గేణ సాధ్యాన్తరేణ సమ్బద్ధుమర్హన్తి । అథాపి తదతిరేకిణీ భావానాస్తి తథాప్యసౌ భావ్యాపేక్షాపి స్వపదోపాత్తం పూర్వావగతం న భావ్యం ధాత్వర్థమపహాయ న భిన్నపదోపాత్తం పురుషవిశేషణం చ స్వర్గాది భావ్యతయా స్వీకర్తుమర్హతి । న చైకస్మిన్ వాక్యే సాధ్యద్వయసమ్బన్ధసమ్భవః, వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । న కేవలం శబ్దతో వస్తుతశ్చ పురుషప్రయత్నస్య భావనాయాః సాక్షాద్ధాత్వర్థ ఎవ సాధ్యో న తు స్వర్గాదిస్తస్య తదవ్యాప్యత్వాత్ । స్వర్గాదేస్తు నామపదాభిధేయతయా సిద్ధరూపస్యాఖ్యాతవాచ్యం సాధ్యం ధాత్వర్థం ప్రతి “భూతం భవ్యాయోపదిశ్యతే” ఇతి న్యాయాత్సాధనతయా గుణత్వేనాభిసమ్బన్ధః । తథాచ పారమర్షం సూత్రమ్ “ద్రవ్యాణాం కర్మసంయోగే గుణత్వేనాభిసమ్బన్ధః” ఇతి । తథాచ కర్మణో యాగాదేర్దుఃఖత్వేన పురుషేణాసమీహితత్వాత్ , సమీహితస్య చ స్వర్గాదేరసాధ్యత్వాన్న యాగాదయః పురుషస్యోపకుర్వన్త్యనుపకారిణాం చైషాం న పురుష ఈష్టే అనీశానశ్చ న తేషు సమ్భవత్యధికారీత్యధికారాభావప్రతిపాదితానర్థక్యపరిహారాయ కృత్స్నస్యైవామ్నాయస్య నిర్మృష్టనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గనిత్యసుఖమయబ్రహ్మజ్ఞానపరత్వం భేదప్రపఞ్చవిలయనద్వారేణ తథాహి - సర్వత్రైవామ్నాయే క్వచిత్కస్యచిద్భేదస్య ప్రవిలయో గమ్యతే యథా “స్వర్గకామో యజేత” ఇతి శరీరాత్మభావప్రవిలయః । ఇహ ఖల్వాపాతతో దేహాతిరిక్త ఆముష్మికఫలోపభోగసమర్థోఽధికారీ గమ్యతే । తత్రాధికారస్యోక్తేన క్రమేణ నిరాకరణాదసతోఽపి ప్రతీయమానస్య విచారాసహస్యోపాయతామాత్రేణావస్థానాదనేన వాక్యేన దేహాత్మభావప్రవిలయస్తత్పరేణ క్రియతే । “గోదోహనేన పశుకామస్య ప్రణయేత్” ఇత్యత్రాప్యాపాతతోఽధికృతాధికారావగమాదధికారిభేదప్రవిలయః । నిషేధవాక్యాని చ సాక్షాదేవ ప్రవృత్తినిషేధేన విధివాక్యాని చాన్యాని “సాఙ్గ్రహణ్యా యజేత గ్రామకామః” ఇత్యాదీని న సాఙ్గ్రహణ్యాదిప్రవృత్తిపరాణ్యపి తూపాయాన్తరోపదేశేన సేవాదిదృష్టోపాయప్రతిషేధార్థాని । యథా విషం భుఙ్క్షవ మాస్య గృహే భుఙ్క్ష్వేతి । తథాచ రాగాద్యక్షిప్తప్రవృత్తిప్రతిషేధేన శాస్త్రస్య శాస్త్రత్వమప్యుపపద్యతే । రాగనిబన్ధనాం తూపాయోపదేశద్వారేణ ప్రవృత్తిమనుజానతో రాగసంవర్ధనాదశాస్త్రత్వప్రసఙ్గః । తన్నిషేధేన తు బ్రహ్మణి ప్రణిధానమాదధచ్ఛాస్త్రం శాస్త్రం భవేత్ । తస్మాత్కర్మఫలసమ్బన్ధస్యాప్రామాణికత్వాదనాదివిచిత్రావిద్యాసహకారిణ ఈశ్వరాదేవ కర్మానపేక్షాద్విచిత్రఫలోత్పత్తిరితి । కథం తర్హి విధిః కిమత్ర కథం ప్రవర్తనామాత్రత్వాద్విధేస్తస్య చాధికారమన్తరేణాప్యుపపత్తేః ।
నహి యో యః ప్రవర్తయతి స సర్వోఽధికృతమపేక్షతే । పవనాదేః ప్రవర్తకస్య తదనపేక్షత్వాదితి శఙ్కామపాచికీర్షురాహ –
తత్ర చ విధిశ్రుతేర్విషయభావోపగమాద్యాగః స్వర్గస్యోత్పాదక ఇతి గమ్యతే ।
అన్యథా హ్యననుష్ఠాతృకో యాగ ఆపద్యేత । అయమభిసన్ధిః - ఉపదేశో హి విధిః । యథోక్తమ్ “తస్య జ్ఞానముపదేశః”( జై. సూ౦ ౧౧౧౧౫ ) ఇతి । ఉపదేశశ్చ నియోజ్యప్రయోజనే కర్మణి లోకశాస్త్రయోః ప్రసిద్ధః । తద్యథారోగ్యకామో జీర్ణే భుఞ్జీత । ఎష సుపన్థా గచ్ఛతు భవాననేనేతి । న త్వజ్ఞానాదిరివ నియోక్తృప్రయోజనస్తత్రాభిప్రాయస్య ప్రవర్తకత్వాత్ , తస్య చాపౌరుషేయేఽసమ్భవాత్ । అస్య చోపదేశస్య నియోజ్యప్రయోజనవ్యాపారవిషయత్వమనుష్ఠాత్రపేక్షితానుకూలవ్యాపారగోచరత్వమస్మాభిరుపపాదితం న్యాయకణికాయామ్ । తథాచ “స్వర్గకామో యజేత” ఇత్యాదిషు స్వర్గకామాదేః సమీహితోపాయా గమ్యన్తే యాగాదయః । ఇతరథా తు న సాధయితారమనుగచ్ఛేయుః । తదుక్తమృషిణా “అసాధకం తు తాదర్థ్యాత్” ఇతి । అనుష్ఠాత్రపేక్షితోపాయతారహితప్రవర్తనామాత్రార్థత్వే యజేతేత్యాదీనామసాధకం కర్మ యాగాది స్యాత్ । సాధయితారం నాధిగచ్ఛేదిత్యర్థః । న చైతే సాక్షాద్భావనాభావ్యా అపి కర్త్రపేక్షితసాధనతావిధ్యుపహితమర్యాదా భావనోద్దేశ్యా భవితుమర్హన్తి, యేన పుంసామనుపకారకాః సన్తో నాధికారభాజో భవేయుః । దుఃఖత్వేన కర్మణాం చేతనసమీహానాస్పదత్వాత్ । స్వర్గాదీనాం తు భావనాపూర్వరూపకామనోపధానాచ్చ । ప్రీత్యాత్మకత్వాచ్చ । నామపదాభిధేయానామపి పురుషవిశేషణానామపి భావనోద్దేశ్యతాలక్షణభావ్యత్వప్రతీతేః । ఫలార్థప్రవృత్తభావనాభావ్యత్వలక్షణేన చ యాగాదిసాధ్యత్వేన ఫలార్థప్రవృత్తభావనాభావ్యత్వరూపస్య ఫలసాధ్యత్వస్య సమప్రధానత్వాభావేనైకవాక్యసమవాయసమ్భవాత్ , భావనాభావ్యత్వమాత్రస్య చ యాగాదిసాధ్యత్వస్య కరణేఽప్యవిరోధాత్ । అన్యథా సర్వత్ర తదుచ్ఛేదాత్ । పరశ్వాదేరపి ఛిదాదిషు తథాభావాత్ । ఫలస్య సాక్షాద్భావనావ్యాప్యత్వవిరహిణోఽపి తదుద్దేశ్యతయా సర్వత్ర వ్యాపితయా వ్యవస్థానాత్స్వర్గసాధనే యాగాదౌ స్వర్గకామాదేరధికార ఇతి సిద్ధమ్ । న చాప్రాప్తార్థవిషయాః సాఙ్గ్రహణ్యాదియాగవిధయః పరిసఙ్ఖ్యాయకా నియామకా వా భవితుమర్హన్తి । న చాధికారాభావే దేహాత్మప్రవిలయో వాధికారిభేదప్రవిలయో వా శక్య ఉపపాదయితుమ్ । ఆపాతతః ప్రతిభానే చాస్య తత్పరత్వమేవ నార్థాయాతపరత్వమ్ । స్వరసతః ప్రతీయమానేఽర్థే వాక్యస్య తాదర్థ్యే సమ్భవతి న సమ్పాతాయాతపరత్వముచితమ్ । న చైతావతా శాస్త్రత్వవ్యాఘాతః । తస్య స్వర్గాద్యుపాయశాసనేఽపి శాస్త్రత్వోపపత్తేః । పురుషశ్రేయోఽభిధాయకత్వం హి శాస్త్రత్వమ్ । సరాగవీతరాగపురుషశ్రేయోఽభిధాయకత్వేన సర్వపారిషదతయా న తత్త్వవ్యాఘాతః । తస్మాద్విధివిషయభావోపగమాద్యాగః స్వర్గస్యోత్పాదక ఇతి సిద్ధమ్ ।
కర్మణో వా కాచిదవస్థేతి ।
కర్మణోఽవాన్తరవ్యాపారః । ఎతదుక్తం భవతి కర్మణో హి ఫలం ప్రతి యత్సాధనత్వం శ్రుతం, తన్నిర్వాహయితుం తస్యైవావాన్తరవ్యాపారో భవతి । నచ వ్యాపారవతి సత్యేవ వ్యాపారో నాసతీతి యుక్తమ్ । అసత్స్వప్యాగ్నేయాదిషు తదుత్పత్త్యపూర్వాణాం పరమాపూర్వే జనయితవ్యే తదవాన్తరవ్యాపారత్వాత్ । అసత్యపి చ తైలపానకర్మణి తేన పుష్టౌ కర్తవ్యాయామన్తరా తైలపరిణామభేదానాం తదవాన్తరవ్యాపారత్వాత్ । తస్మాత్కర్మకార్యమపూర్వం కర్మణా ఫలే కర్తవ్యే తదవాన్తరవ్యాపార ఇతి యుక్తమ్ ।
యదా పునః ఫలోపజననాన్యథానుపపత్త్యా కిఞ్చిత్కల్ప్యతే తదా –
ఫలస్య వా పూర్వావస్థా ।
అవిచిత్రస్య కారణస్యేతి ।
యదీశ్వరాదేవ కేవలాదితి శేషః । కర్మభిర్వా శుభాశుభైః కార్యద్వైధోత్పాదే రాగాదిమత్త్వప్రసఙ్గ ఇత్యాశయః ॥ ౪౦ ॥
పూర్వం తు బాదరాయణో హేతువ్యపదేశాత్ ।
దృష్టానుసారిణీ హి కల్పనా యుక్తా నాన్యథా । నహి జాతు మృత్పిణ్డదణ్డాదయః కుమ్భకారాద్యనధిష్ఠితాః కుమ్భాద్యారమ్భాయ విభవవన్తో దృష్టాః । నచ విద్యుత్పవనాదిభిరప్రయత్నపూర్వైర్వ్యభిచారః, తేషామపి కల్పనాస్పదతయా వ్యభిచారనిదర్శనత్వానుపపత్తేః । తస్మాదచేతనం కర్మ వాపూర్వం వా న చేతనానధిష్ఠితం స్వతన్త్రం స్వకార్యం ప్రవర్తితుముత్సహతే నచ చైతన్యమాత్రం కర్మస్వరూపసామాన్యవినియోగాదివిశేషవిజ్ఞానశూన్యముపయుజ్యతే, యేన తద్రహితక్షేత్రజ్ఞమాత్రాధిష్ఠానేన సిద్ధసాధ్యత్వముద్భావ్యేత । తస్మాత్తత్తత్ప్రాసాదాట్టాలగోపురతోరణాద్యుపజననిదర్శనసహస్రైః సుపరినిశ్చితం యథా చేతనాధిష్ఠానాదచేతనానాం కార్యారమ్భకత్వమితి తథా చైతన్యం దేవతాయా అసతి బాధకే శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణప్రసిద్ధం న శక్యం ప్రతిషేద్ధుమిత్యపి స్పష్టం నిరటఙ్కి దేవతాధికరణే । లౌకికశ్చేశ్వరో దానపరిచరణప్రణామాఞ్జలికరణస్తుతిమయీభిరతిశ్రద్ధాగర్భాభిర్భక్తిభిరారాధితః ప్రసన్నః స్వానురూపమారాధకాయ ఫలం ప్రయచ్ఛతి విరోధతశ్చాపక్రియాభిర్విరోధకాయాహితామిత్యపి సుప్రసిద్ధమ్ । తదిహ కేవలం కర్మ వాపూర్వం వా చేతనానధిష్ఠితమచేతనం ఫలం ప్రసూత ఇతి దృష్టవిరుద్ధమ్ । యథా వినష్టం కర్మ న ఫలం ప్రసూత ఇతి కల్ప్యతే దృష్టవిరోధాదేవమిహాపీతి । తథా దేవపూజాత్మకో యాగో దేవతాం న ప్రసాదయన్ ఫలం ప్రసూత ఇత్యపి దృష్టవిరుద్ధమ్ । నహి రాజపూజాత్మకమారాధనం రాజానమప్రసాద్య ఫలాయ కల్పతే । తస్మాద్దృష్టానుగుణ్యాయ యాగాదిభిరపి దేవతాప్రసత్తిరుత్పాద్యతే । తథాచ దేవతాప్రసాదాదేవ స్థాయినః ఫలోత్పత్తేరుపపత్తేః కృతమపూర్వేణ । ఎవమశుభేనాపి కర్మణా దేవతావిరోధనం శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధమ్ । తతః స్థాయినోఽనిష్టఫలప్రసవః । నచ శుభాశుభకారిణాం తదనురూపం ఫలం ప్రసువానా దేవతా ద్వేషపక్షపాతవతీతి యుజ్యతే । నహి రాజా సాధుకారిణమనుగృహ్ణన్నిగృహ్ణన్ వా పాపకారిణం భవతి ద్విష్టో రక్తో వా తద్వదలౌకికోఽపీశ్వరః । యథా చ పరమాపూర్వే కర్తవ్యే ఉత్పత్త్యపూర్వాణామఙ్గాపూర్వాణాం చోపయోగః । ఎవం ప్రధానారాధనేఽఙ్గారాధనానాముత్పత్త్యారాధనానాం చోపయోగః । స్వామ్యారాధన ఇవ తదమాత్యతత్ప్రణయిజనారాధనానామితి సర్వం సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ । తస్మాద్దృష్టావిరోధేన దేవతారాధనాత్ఫలం న త్వపూర్వాత్కర్మణో వా కేవలాద్విరోధతో హేతువ్యపదేశశ్చ శ్రౌతః స్మార్తశ్చ వ్యాఖ్యాతః । యే పునరన్తర్యామివ్యాపారాయా ఫలోత్పాదనాయా నిత్యత్వం సర్వసాధారణత్వమితి మన్యమానా భాష్యకారీయమధికరణం దూషయామ్బభూవుస్తేభ్యో వ్యావహారిక్యామీశిత్రీశితవ్యవిభాగావస్థాయామితి భాష్యం వ్యాచక్షీత ॥ ౪౧ ॥
సర్వవేదాన్తప్రత్యయం చోదనాద్యవిశేషాత్ ।
పూర్వేణ సఙ్గతిమాహ –
వ్యాఖ్యాతం విజ్ఞేయస్య బ్రహ్మణ ఇతి ।
నిరుపాధిబ్రహ్మతత్త్వగోచరం విజ్ఞానం మన్వాన ఆక్షిపతి –
నను విజ్ఞేయం బ్రహ్మేతి ।
సావయవస్య హ్యవయవానాం భేదాత్తదవయవవిశిష్టబ్రహ్మగోచరాణి విజ్ఞానాని గోచరభేదాద్భిద్యేరన్నిత్యవయవా బ్రహ్మణో నిరాకృతాః పూర్వాపరాదీత్యనేన ।
నచ నానాస్వభావం బ్రహ్మ యతః స్వభావభేదాద్భిన్నాని జ్ఞానానీత్యుక్తమ్ –
ఎకరసమితి ।
ఘనఙ్కఠినమ్ ।
నన్వేకమప్యనేకరూపం లోకే దృష్టం, యథా సోమశర్మైకోఽప్యాచార్యో మాతులపితా పుత్రో భ్రాతా భర్తా జామాతా ద్విజోత్తమ ఇత్యనేకరూప ఇత్యత ఉక్తమ్ –
ఎకరూపత్వాచ్చ ।
ఎకస్మిన్ గోచరే సమ్భవన్తి బహూని విజ్ఞానాని న త్వనేకాకారణీత్యుక్తమ్ –
అనేకరూపాణి ।
రూపమాకారః ।
సమాధత్తే –
ఉచ్యతే సగుణేతి ।
తత్తద్గుణోపాధానబ్రహ్మవిషయా ఉపాసనాః ప్రాణాదివిషయాశ్చ దృష్టాదృష్టక్రముక్తిఫలా విషయభేదాద్భిద్యన్త ఇత్యర్థః ।
తత ఉపపన్నో విమర్శ ఇత్యాహ –
తేష్వేషా చిన్తా ।
పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి –
తత్రేతి ।
నామ్నస్తావదితి ।
అస్తి “అథైష జ్యోతి ఎతేన సహస్రదక్షిణేన యజేత” ఇతి । తత్ర సంశయః కిం యజేతేతి సంనిహితజ్యోతిష్టోమానువాదేన సహస్రదక్షిణాలక్షణగుణవిధానమ్ , ఉతైతద్గుణవిశిష్టకర్మాన్తరవిధానమితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ , జ్యోతిష్టోమస్య ప్రక్రాన్తత్వాద్యజేతేతి తదనువాదాజ్జ్యోతిరితి ప్రాతిపదికమాత్రం పఠిత్వా ఎతేనేత్యనుకృష్య కర్మసామానాధికరణ్యేన కర్మనామవ్యవస్థాపనాత్ , కర్మణశ్చానువాద్యత్వేన తత్తన్త్రస్య నామ్నోఽపి తథైవ వ్యవస్థాపనాత్ , జ్యోతిఃశబ్దస్య “వసన్తే వసన్తే జ్యోతిషా” ఇతి చ జ్యోతిష్టోమే యోగదర్శనాత్నామైకదేశేన చ నామోపలక్షణస్య లోకసిద్ధత్వాద్భీమసేనోపలక్షణభీమపదవత్ , అథశబ్దస్య చానన్తర్యార్థస్యాసమ్బన్ధిత్వేఽనుపపత్తేః, గుణవిశిష్టకర్మాన్తరవిధేశ్చ గుణమాత్రవిధానస్య లాఘవాత్ , ద్వాదశశతదక్షిణాయాశ్చోత్పత్త్యశిష్టతయా సమశిష్టతయా సహస్రదక్షిణయా సహ వికల్పోపపత్తేః, ప్రకృతస్యైవ జ్యోతిష్టోమస్య సహస్రదక్షిణాలక్షణగుణవిధానార్థమయమనువాదో న తు కర్మాన్తరమితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే భవేత్పూర్వస్మిన్ గుణవిధిర్యది తదేవ ప్రకరణం స్యాత్ । విచ్ఛిన్నం తు తత్ । తథాహి సంనిధావపి పూర్వాసమ్బద్ధార్థం సంజ్ఞాన్తరం ప్రతీయమానమ్ “అన్యాయశ్చానేకార్థత్వమ్” ఇతి న్యాయాదుత్సర్గతోఽర్థాన్తరార్థత్వాత్పూర్వబుద్ధిం వ్యవచ్ఛినత్త్యపూర్వబుద్ధిం చ ప్రసూత ఇతి లోకసిద్ధమ్ । న జాతు దేహి దేవదత్తాయ గామథ దేవాయ వాజినమితి దేవశబ్దాద్దేవదత్తం వాజిభాజమవస్యన్తి లౌకికాః । తథా చోపరిష్టాత్ ‘యజేత’ ఇతి శ్రూయమాణమసమ్బద్ధార్థపదవ్యవాయాత్తత్కర్మబుద్ధిమనాదధత్తత్ర గుణవిధానమాత్రాసమర్థం కర్మాన్తరమేవ విధత్తే । న చైకత్రానుపపత్త్యా లక్షణయా జ్యోతిఃశబ్దో జ్యోతిష్టోమే ప్రవృత్త ఇత్యసత్యామనుపపత్తౌ లాక్షణికో యుక్తః । నహి గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర గఙ్గాపదం లాక్షణికమితి మీనో గఙ్గాయామిత్యత్రాపి లాక్షణికం భవతి । భేదేఽపి చ ప్రథమం సంజ్ఞాన్తరేణోల్లిఖితే యజిశబ్దసామానాధికరణ్యం కర్మనామధేయతామాత్రతామావహతి నతు సంజ్ఞాన్తరోపజనితాం భేదధియమపనేతుముత్సహతే । తథా చాథశబ్దోఽధికారార్థః ప్రకరణాన్తరతామవద్యోతయతి । ఎషశబ్దశ్చాధిక్రియమాణపరామర్శక ఇతి సోఽయం సంజ్ఞాన్తరాద్భేద ఇతి ।
భవతు సంజ్ఞాన్తరాత్కర్మభేదః ప్రస్తుతే తు కిమాయాతమిత్యత ఆహ –
అస్తి చాత్ర వేదాన్తాన్తరవిహితేష్వితి ।
యథైవ కాఠకాదిసమాఖ్యా గ్రన్థే ప్రయుజ్యన్త ఎవం జ్ఞానేఽపి లౌకికాః । న చాస్తి విశేషో యతో గ్రన్థే ముఖ్యావిజ్ఞానే గౌణీ భవేత్ । ప్రణయనం చ గ్రన్థజ్ఞానయోరభిన్నం ప్రవృత్తినిమిత్తమ్ । తస్మాజ్జ్ఞానస్యాపి వాచికా సమాఖ్యా । తథాచ యదా జ్యోతిష్టోమసంనిధౌ శ్రూయమాణం సమాఖ్యాన్తరం తత్ప్రతీకమపి కర్మణో భేదకం తదా కైవ కథా శాఖాన్తరీయే విప్రకృష్టతమేఽతత్ప్రతీకభూతసమాఖ్యాన్తరాభిధేయే జ్ఞాత ఇతి । తథా రూపభేదోఽపి కర్మభేదస్య ప్రతిపాదకః ప్రసిద్ధో యథా “వైశ్వదేవ్యామిక్షా వాజిభ్యో వాజినమ్” ఇత్యేవమాదిషు । ఇదమామ్నయతే “తప్తే పయసి దధ్యానయతి సా వైశ్వదేవ్యామిక్షా” ఇతి । అత్ర హి ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధానుమితో యాగో విధీయతే । తదనన్తరం చేదమామ్నాయతే “వాజిభ్యో వాజినమ్” ఇతి । అత్రేదం సన్దిహ్యతే కిం పూర్వస్మిన్నేవ కర్మణి వాజినం గుణో విధీయతే ఉత కర్మాన్తరం ద్రవ్యదేవతాన్తరవిశిష్టమపూర్వం విధీయత ఇతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ , ద్రవ్యదేవతాన్తరవిశిష్టకర్మాన్తరవిధౌ విధిగౌరవప్రసఙ్గాత్కర్మాన్తరాపూర్వాన్తరకల్పనాగౌరవప్రసఙ్గాచ్చ న కర్మాన్తరవిధానమపి తు పూర్వస్మిన్నేవ కర్మణి వాజినద్రవ్యవిధిః । న చోత్పత్తిశిష్టమిక్షాగుణావరోధాత్తత్ర వాజినమలబ్ధావకాశం కర్మాన్తరం గోచరయతీతి యుక్తమ్ । ఉభయోరపి వాక్యయోః సమసమయప్రవృత్తేరామిక్షావాజినయోరుత్పత్తౌ సమం శిష్యమాణత్వేన నామిక్షాయాః శిష్టత్వమ్ । తత్కథమనయావరుద్ధం కర్మ న వాజినం నివిశేత్ । న చ వైశ్వదేవీత్యత్ర శ్రౌత ఆమిక్షాసమ్బన్ధో విశ్వేషాం దేవానాం యేన వాజినసమ్బన్ధాద్వాక్యగమ్యాద్బలవాన్భవేదుభయోరపి పదాన్తరాపేక్షప్రతీతితయా వాక్యగమ్యత్వావిశేషాత్ । నో ఖలు వైశ్వదేవీత్యుక్తే ఆమిక్షాపదానపేక్షామామిక్షామధ్యవస్యామః । అస్తు వా శ్రౌతత్వం తథాపి వాజిభ్య ఇతి పదం వాజమన్నమామిక్షా తదేషామస్తీతి వ్యుత్పత్త్యా తత్సమ్బన్ధినో విశ్వాన్దేవానుపలక్షయతి । యద్యపి విశ్వదేవశబ్దాద్వాజిపదం భిన్నం, యేన చ శబ్దేన చోదనా తేనైవోద్దేశే దేవతాత్వం న శబ్దాన్తరేణాన్యథార్థైకత్వేన సూర్యాదిత్యపదయోః సూర్యాదిత్యచర్వోరేకదైవత్యప్రసఙ్గాత్ , తథాపి వాజిన్నితీనేః సర్వనామార్థే స్మరణాత్సంనిహితస్య చ సర్వనామార్థత్వాత్ , విశ్వేషాం దేవానాం చ విశ్వదేవపదేన సంనిధాపనాత్తత్పదపురఃసరా ఎవైతే వాజిపదేనోపస్థాప్యా న తు సూర్యాదిత్యపదవత్స్వతన్త్రాః । తథాచ తదుపలక్షణార్థం వాజిపదం విశ్వదేవోపహితామేవ దేవతాముపలక్షయతీతి న శబ్దాన్తరోద్దేవతాభేదః । తతశ్చామిక్షాసమ్బన్ధోపజీవనేన విశ్వేభ్యో వాజినం విధీయమానం నామిక్షయా బాధ్యతే కిన్తు తయా సహ సముచ్చీయత ఇతి న కర్మాన్తరమపి తు వాక్యాభ్యాం ద్రవ్యయుక్తమేకం కర్మ విధీయత ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే స్యాదేతదేవం యది వైశ్వదేవీతి తద్ధితశ్రుత్యామిక్షా నోచ్యేత । తద్ధితస్య త్వస్యేతి సర్వనామార్థే స్మరణాత్సంనిహితస్య చ విశేష్యస్య సర్వనామార్థత్వాత్తత్రైవ తద్ధితస్యాపి వృత్తిర్నతు విశ్వేషు దేవేషు । న తత్సమ్బన్ధే, నాపి తత్సమ్బన్ధిమాత్రే । నన్వేవం సతి కస్మాద్వైశ్వదేవీశబ్దమాత్రాదేవ నామిక్షాం ప్రతీమః కిమితి చామిక్షాపదమపేక్షామహే । తద్ధితాన్తస్య పదస్యాభిధానాపర్యవసానాన్న ప్రతీమస్తత్పర్యవసానాయ చాపేక్షామహే । అవసితాభిధానం హి పదం సమర్థమర్థధియమాధాతుమ్ । ఇదం తు సంనిహితవిశేషాభిధాయి తత్సంనిధిమపేక్షమాణం సంనిధాపకమామిక్షాపదమపేక్షత ఇతి కుత ఆమిక్షాపదానపేక్ష ఆమిక్షాప్రత్యయప్రసఙ్గః । కుతో వా తత్రానపేక్షా । అతశ్చ సత్యామపి పదాన్తరాపేక్షాయాం యత్పదం పదాన్తరాపేక్షమభిధత్తే తత్ప్రమాణభూతప్రథమభావిపదావగమ్యత్వాచ్ఛ్రౌతం బలీయశ్చ । యత్తు పర్యవసితాభిధానపదాభిహితపదార్థావగమగమ్యం తత్తచ్చరమప్రతీతివాక్యగమ్యం దుర్బలం చేతి తద్ధితశ్రుత్యవగతామిక్షాలక్షణగుణావరోధాత్పూర్వకర్మాసంయోగి వాజినద్రవ్యం ససమ్బన్ధి పూర్వస్మాద్భినత్తి । ఎవంచ సతి నిత్యవదవగతానపేక్షసాధనభావామిక్షా న వాచినద్రవ్యేణ సహ వికల్పసముచ్చయౌ ప్రాప్స్యతి । నచాశ్వత్వే నిరూఢత్వాదనపేక్షవృత్తి వాజిపదం కథఞ్చిద్యౌగికం సాపేక్షావృత్తి విశ్వదేవశబ్దాం దేవతాం వైశ్వదేవీపదాదామిక్షాద్రవ్యం ప్రత్యుపసర్జనీభూతామవగతాముపలక్షయిష్యతి । ప్రకృతం హి సర్వనామపదగోచరః । ప్రధానం చ ప్రకృతముచ్యతే నోపసర్జనమ్ । ప్రామాణికే చ విధికల్పనాగౌరవే అభ్యుపేతవ్యే ఎవ ప్రమాణస్య తత్త్వవిషయత్వాత్ । తస్మాద్యథేహ పూర్వకర్మాసమ్భవినో గుణాత్కర్మభేద ఎవమిహాపి పఞ్చాగ్నివిద్యాయాః షడగ్నివిద్యా భిన్నా, ఎవం ప్రాణసంవాదేషూనాధికభావేన విద్యాభేద ఇతి । తథా ధర్మవిశేషోఽపి కర్మభేదస్య ప్రతిపాదక ఇతి । తథాహి కారీరీవాక్యాన్యధీయానాస్తైత్తిరీయా భూమౌ భోజనమాచరన్తి నాచరన్త్యన్యే । తథాగ్నిమధీయానాః కేచిదుపాధ్యాయస్యోదకుమ్భమాహరన్తి నాహరన్త్యన్యే । తథాశ్వమేధమధీయానాః కేచిదశ్వస్య ఘాసమానయన్తి నానయన్త్యన్యే । కేచిత్త్వాచరన్త్యన్యమేవ ధర్మమ్ । నచ తాన్యేవ కర్మాణి భూమిభోజనాదిజనితముపకారమాకాఙ్క్షన్తి నాకాఙ్క్షన్తి చేతి యుజ్యతే । అతోఽవగమ్యతే భిన్నాని తాసు శాఖాసు కర్మాణీతి ।
అస్తు ప్రస్తుతే కిమాయాతమిత్యత ఆహ –
అస్తి చాత్రేతి ।
అన్యేషాం శాఖినాం నాస్తీతి శేషః ।
ఎవం పునరుక్త్యాదయోఽపీతి ।
“సమిధో యజతి” ఇత్యాదిషు పఞ్చకృత్వోఽభ్యస్తో యజతిశబ్దః । తత్ర కిమేకా కర్మభావనా కింవా పఞ్చైవేతి । కిం తావత్ప్రాప్తం, ధాత్వర్థానుబన్ధభేదేన శబ్దాన్తరాధికరణే భావనాభేదాభిధానాద్ధాత్వర్థస్య చ ధాతుభేదమన్తరేణ భేదానుపపత్తేః “సమిధో యజతి” ఇతి ప్రథమభావినా వాక్యేన విహితా కర్మభావనా విపరివర్తమానోపరితనైర్వాక్యైరనూద్యతే । నచ ప్రయోజనాభావాదననువాదః ప్రమాణసిద్ధస్యాప్రయోజనస్యాననుయోజ్యత్వాత్ । కర్మభావనాభేదే చానేకాపూర్వకల్పనాప్రసఙ్గాదేకాపూర్వవాన్తరవ్యాపారమేకం కర్మేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - పరస్పరానపేక్షాణి హి సమిదాదివాక్యానీతి । సర్వాణ్యేవ ప్రాథమ్యార్హాణ్యపి యుగపదధ్యయనానుపపత్తేః క్రమేణాధీతానీతి । న త్వయమేషాం ప్రయోజకః క్రమః । పరస్పరాపేక్షాణామేకవాక్యత్వే హి ప్రయోజకః స్యాత్ । తేన ప్రాథమ్యాభావాత్ప్రాప్తమిత్యేవ నాస్తీతి కస్య కోఽనువాదః । కథఞ్చిద్విపరివృత్తిమాత్రస్యౌత్సర్గికాప్రవృత్తప్రవర్తనాలక్షణవిధిత్వాపవాదసామర్థ్యాభావాత్ । గుణశ్రవణే హి గుణవిశిష్టకర్మవిధానే విధిగౌరవభియా గుణమాత్రవిధానలాఘవాయ కర్మానువాదాపేక్షాయాం విపరివృత్తేరుపకారః । యథా “దధ్నా జుహోతి” ఇతి దధివిధిపరే వాక్యే విపరివృత్త్యపేక్షాయామ్ “అగ్నిహోత్రం జుహోతి” ఇతి విహితస్య హోమస్య విపరివర్తమానస్యానువాదః । న చాత్ర గుణాద్భేదః, సమిదాదిపదానాం కర్మనామధేయానాం గుణవచనత్వాభావాత్ । అగృహ్యమాణవిశేషతయా చ కింవచనవిహితకిఙ్కర్మానువాదేన కస్య గుణవిధిత్వమితి న వినిగమ్యతే । న చాపూర్వా నామ జ్యోతిరాదివద్విధానసమ్బన్ధం ప్రథమమవగతం, యతః పూర్వబుద్ధివిచ్ఛేదేన విధీయమానం కర్మ పూర్వస్మాత్సంజ్ఞాతో వ్యవచ్ఛిన్ద్యాత్ । కిన్తు ప్రథమత ఎవ కర్మసామానాధికరణ్యేనావగతాః సమిదాదయస్తద్వశాత్కర్మనామధేయతాం ప్రతిపద్యమానా ఆఖ్యాతస్యానువాదత్వేఽనువాదా విధిత్వే విధయో న తు స్వాతన్త్ర్యేణ కస్యచిదీశతే । తస్మాత్స్వరససిద్ధాప్రాప్తకర్మవిధిపరత్వాత్కర్మణ్యయమభ్యాసో భావనానుబన్ధభూతాని భిన్దానో భావనాం భినత్తి యథా తథా శాఖాన్తరవిహితా అపి విద్యాః శాఖాన్తరవిహితాభ్యో విద్యాభ్యోఽభ్యాసో భేత్స్యతీతి । అశక్తేశ్చ । నహ్యేకః పురుషః సర్వవేదాన్తప్రత్యయాత్మికాముపాసనాముపసంహర్తుం శక్నోతి సర్వవేదాన్తాధ్యయనాసామర్థ్యాదనధీతార్థోపసంహారేఽధ్యయనవిధానవైయర్త్యప్రసఙ్గాత్ । ప్రతిశాఖం భేదే తూపాసనానాం నాయం దోషః । సమాప్తిభేదాచ్చ । కేషాఞ్చిత్శాఖినామోఙ్కారసార్వాత్మ్యకథనే సమాప్తిః । కేషాఞ్చిదన్యత్ర । తస్మాదప్యుపాసనాభేదః । అన్యార్థదర్శనాదపి భేదః । తథాహి “నైతదచీర్ణవ్రతోఽధీతే” ఇతి అచీర్ణవ్రతస్యాధ్యయనాభావదర్శనాదుపాసనాభావః । క్వచిదచీర్ణవ్రతస్యాధ్యయనదర్శనాదుపాసనావగమ్యతే । తస్మాదుపాసనాభేద ఇతి ।
అత్ర సిద్ధాన్తమాహ –
సర్వవేదాన్తప్రత్యయం చోదనాద్యవిశేషాత్ ।
తద్వ్యాచష్టే –
సర్వవేదాన్తప్రత్యయాని సర్వవేదాన్తప్రమాణాని విజ్ఞానాని తస్మింస్తస్మిన్ వేదాన్తే తాని తాన్యేవ భవితుమర్హన్తి ।
యాన్యేకస్మిన్ వేదాన్తే తాన్యేవ వేదాన్తాన్తరేష్వపీత్యర్థః । చోదనాద్యవిశేషాత్ । ఆదిశబ్దేన సంయోగరూపాఖ్యాః సఙ్గృహ్యన్తే । అత్ర చ చోద్యత ఇతి చోదనా పురుషప్రయత్నః । స హి పురుషస్య వ్యాపారః । తత్ర ఖల్వయం హోమాదిధాత్వర్థావచ్ఛిన్నే ప్రవర్తతే । తస్య దేవతోద్దేశేన త్యాగస్యాసేచనాదికస్యావచ్ఛేద్యః పురుషప్రయత్నః స ఎవ శాఖాన్తరే యథైవమిహాపి ప్రాణజ్యేష్ఠత్వశ్రేష్ఠత్వవేదనవిషయః పురుషప్రయత్నః స ఎవ శాఖాన్తరేష్వపీతి । ఎవం ఫలసంయోగోఽపి జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠభవనలక్షణః స ఎవ । రూపమపి తదేవ । యథా యాగస్య యదేకస్యాం శాఖాయాం ద్రవ్యదేవతారూపం తదేవ శాఖాన్తరేష్వపీతి । ఎవం వేదనస్యాపి యదేకత్ర ప్రాణజ్యేష్ఠత్వశ్రేష్ఠత్వరూపం విషయస్తచ్ఛాఖాన్తరేష్వపీతి ॥ ౧ ॥
కఞ్చిద్విశేషమితి ।
యుక్తం యదగ్నీషోమీయస్యోత్పన్నస్య పశ్చాదేకాదశకపాలత్వాదిసమ్బన్ధేఽప్యభేద ఇతి । యథోత్పన్నస్య తస్య సర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాదిహ త్వగ్నిషూత్వపత్తిగత ఎవ గుణభేద ఇతి కథం వైశ్వదేవీవన్న భేదక ఇతి విశేషః ।
తమిమం విశేషమభిప్రేత్యాశఙ్కతే సూత్రకారః –
భేదాన్నేతి చేదితి ।
పరిహారః సూత్రావయవః ।
న ఎకస్యామపీతి ।
పఞ్చైవ సామ్పాదికా అగ్నయో వాజసనేయినామపి ఛాన్దోగ్యానామివ విధీయన్తే । షష్ఠస్త్వగ్నిః సమ్పద్వ్యతిరేకాయానూద్యతే న తు విధీయతే । వైశ్వదేవ్యాం తూత్పత్తౌ గుణో విధీయత ఇతి భవతు భేదః । అథవా ఛాన్దోగ్యానామపి షష్ఠోఽగ్నిః పఠ్యత ఎవ । అథవా భవతు వాజసనేయినాం షష్ఠాగ్నివిధానం మా చ భూచ్ఛాన్దోగ్యానాం తథాపి పఞ్చత్వసఙ్ఖ్యాయా అవిధానాన్నోత్పత్తిశిష్టత్వం సఙ్ఖ్యాయాః కిన్తూత్పన్నేష్వగ్నిషు ప్రచయశిష్టా సఙ్ఖ్యానూద్యతే సామ్పాదికానగ్నీనవచ్ఛేతుం, తేన యేషాముత్పత్తిస్తేషాం ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । అప్రత్యభిజ్ఞాయమానాయాశ్చ సఙ్ఖ్యాయా అనువాద్యత్వేనానుత్పత్తేర్విధీయమానస్య చాధికస్య షోడశిగ్రహణవద్వికల్పసమ్భవాన్న శాఖాన్తరే జ్ఞానభేదః । ఉత్పత్తిశిష్టత్వేఽసిద్ధే ప్రాణసంవాదాదయోఽపి భవన్తి ప్రత్యభిజ్ఞానాదభిన్నాస్తాసు తాసు శాఖాస్వితి ॥ ౨ ॥
స్వాధ్యాయస్య తథాత్వేన హి సమాచారేఽధికారాచ్చ సవవచ్చ తన్నియమః ।
యైరాథర్వణికగ్రన్థోపాయా విద్యా వేదితవ్యాం తేషామేవ శిరోవ్రతపూర్వాధ్యయనప్రాప్తగ్రన్థబోధితా ఫలం ప్రయచ్ఛతి నాన్యథా । అన్యేషాం తు ఛాన్దోగ్యాదీనాం సైవ విద్యా చీర్ణశిరోవ్రతానాం ఫలదేత్యాథర్వణగ్రన్థాధ్యయనసమ్బన్ధాదవగమ్యతే । తత్సమ్బన్ధశ్చ వేదవ్రతేనేతి “నైతదచీర్ణవ్రతోఽధీతే” ఇతి సమామ్నానాదవగమ్యతే । “తేషామేవైతాం బ్రహ్మవిద్యాం వదేత”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౦) ఇతి విద్యాసంయోగేఽప్యేతామితి ప్రకృతపరామర్శినా సర్వనామ్నాధ్యయనసమ్బన్ధావిరోధాదాథర్వవిహితైవ విద్యోచ్యత ఇతి । సవా హోమాః సప్త సౌర్యాదయః శతౌదనాన్తా ఆథర్వణికానాం త ఎకస్మిన్నేవాథర్వణికేఽగ్నౌ క్రియన్తే న త్రేతాయామ్ ॥ ౩ ॥
విద్యైకత్వమ్ –
దర్శయతి చ ।
భూయోభూయో విద్యైకత్వస్య వేదదర్శనాద్యత్రాపి సగుణబ్రహ్మవిద్యానాం న సాక్షాద్వేద ఎకత్వమాహ తాసామపి తత్ప్రాయపఠితానాం తద్విధానాం ప్రాయదర్శనాదేకత్వమేవ । తథాహ్యగ్ర్యప్రాయే లిఖితం దృష్ట్వా భవేదయమగ్ర్య ఇతి బుద్ధిరితి । యచ్చ కాఠకాదిసమాఖ్యయోపాసనాభేద ఇతి తదయుక్తమ్ । ఎతా హి పౌరుషేయ్యః సమాఖ్యాః కాఠకాదిప్రవచనయోగాత్తాసాం శాఖానాం న తూపాసనానామ్ । నహ్యేతాః కఠాదిభిః ప్రోక్తా నచ కఠాద్యనుష్ఠానమాసామితరానుష్ఠానేభ్యో విశేష్యతే । నచ కఠప్రోక్తానిమిత్తమాత్రేణ గ్రన్థే ప్రవృత్తౌ తద్యోగాచ్చ కథఞ్చిల్లక్షణయోపాసనాసు ప్రవృత్తౌ సమ్భవన్త్యాముపాసనాభిధానమప్యాసాం శక్యం కల్పయితుమ్ । నచ తద్భేదాభేదౌ జ్ఞానభేదాభేదప్రయోజకౌ, మా భూద్యథాస్వమాసామభేదాజ్జ్ఞానానామేకశాఖాగతానామైక్యమ్ । కఠాదిపురుషప్రవచననిమిత్తాశ్చైతాః సమాఖ్యాః కఠాదిభ్యః ప్రాక్నాసన్నితి తన్నిబన్ధనో జ్ఞానభేదో నాసీదిదానీం చాస్తీతి దుర్ఘటమాపద్యేత । తస్మాన్న సమాఖ్యాతో భేదః । అభ్యాసోఽపి నాత్ర భేదకః । యుక్తం యదేకశాఖాగతో యజత్యభ్యాసః సమిదాదీనాం భేదక ఇతి । తత్ర హి విధిత్వమౌత్సర్గికమజ్ఞాతజ్ఞాపనమప్రవృత్తప్రవర్తనం చ కుప్యేయాతామ్ఽశాఖాన్తరే త్వధ్యేతృపురుషభేదాదేకత్వేఽపి నౌత్సర్గికవిధిత్వవ్యాకోప ఇతి । అశక్తిరపి న భేదహేతుః స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్య ఇతి స్వశాఖాయామధ్యయననియమః । తతశ్చ శాఖాన్తరీయానర్థానన్యేభ్యస్తద్విద్యేభ్యోఽధిగమ్యోపసంహరిష్యతి । సమాప్తిశ్చైకస్మిన్నపి తత్సమ్బన్ధిని సమాప్తే తస్య వ్యపదిశ్యతే । యథాధ్వర్యవే కర్మణి జ్యోతిష్టోమస్య సమాప్తిం వ్యపదిశన్తి “జ్యోతిష్టోమః సమాప్తః” ఇతి తస్మాత్సమాప్తిభేదోఽపి న సాధనముపాసనాభేదస్య । తదేవమసతి బాధకే చోదనాద్యవిశేషాత్సర్వవేదాన్తప్రత్యయాని కర్మాణి తాని తాన్యేవేతి సిద్ధమ్ ॥ ౪ ॥
కఞ్చిద్విశేషమాశఙ్క్య పూర్వతన్త్రప్రసాధితమ్ । వక్ష్యమాణార్థసిద్ధ్యర్థమర్థమాహ స్మ సూత్రకృత్ ॥ చిన్తాప్రయోజనప్రదర్శనార్థం సూత్రమ్ –
ఉపసంహారోఽర్థాభేదాద్విధిశేషవత్సమానే చ ।
అత్రైదమాశఙ్కతే భవతు సర్వశాఖాప్రత్యయమేకం విజ్ఞానం తథాపి శాఖాన్తరోక్తానాం తదఙ్గాన్తరాణాం న శాఖాన్తరోక్తే తస్మిన్నుపసంహారో భవితుమర్హతి । తస్యైకస్య కర్మణో యావన్మాత్రమఙ్గజాతమేకస్యాం శాఖాయాం విహితం తావాన్మాత్రేణైవోపకారసిద్ధేరధికానపేక్షణాత్ । అపేక్షణే చాధికమపి తత్ర విధీయేత । నచ విహితమ్ । తస్మాద్యథా నైమిత్తికం కర్మ సకలాఙ్గవద్విహితమపి అశక్తౌ యావచ్ఛక్యమఙ్గమనుష్ఠాతుం తావన్మాత్రజన్యేనోపకారేణౌపకృతం భవత్యేవమిహాప్యఙ్గాన్తరావిధానాదేవ భవిష్యతీతి । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే సర్వత్రైకత్వే కర్మణః స్థితే గృహమేధీయన్యాయేన నోపకారావచ్ఛేదో యుజ్యతే । నహి తదేవ కర్మ సత్తదఙ్గమపేక్షతే నాపేక్షతే చేతి యుజ్యతే । నైమిత్తికే తు నిమిత్తానురోధాదవశ్యకర్తవ్యే సర్వాఙ్గోపసంహారస్య సదాతనత్వాసమ్భవాదుపకారావచ్ఛేదః కల్ప్యతే । ప్రాకృతోపకారపిణ్డే చోదకప్రాప్తే ఆజ్యభాగవిధానాద్గృహమేధీయేఽప్యుపకారావచ్ఛేదః స్యాత్ । ఇహ తు శాఖాన్తరే కతిపయాఙ్గవిధానం తాని విధత్తే నేతరాణి పరిసఞ్చష్టే । నచ తదుపకారపిణ్డే చోదకప్రాప్తే ఆజ్యభాగవత్తన్మాత్రవిధానమ్ । తస్మాత్తత్త్వేన కర్మణాం సర్వాఙ్గసఙ్గమ ఔత్సర్గికోఽసతి బలవతి బాధకే నాపవదితుం యుక్త ఇతి ॥ ౫ ॥
అన్యథాత్వం శబ్దాదితి చేన్నావిశేషాత్ ।
ద్వయా ద్విప్రకారాః ప్రాజాపత్యా దేవాశ్చాసురాశ్చ । తతః కానీయసా ఎవ దేవా జ్యాయసా అసురాః । శాస్త్రజన్యయా సాత్త్విక్యా బుద్ధ్యా సమ్పన్నా దేవాః । తే హి దీవ్యన్త ఇతి దేవాః । శాస్త్రయుక్త్యపరికల్పితమతయస్తామసవృత్తిప్రధానా అసురా అసుభిః ప్రాణైరనిన్ద్రియైరగృహీతైస్తేషు తేషు విషయేషు రమన్త ఇత్యసురా అత ఎవ తే జ్యాయాంసః । యతోఽమీ తత్త్వజ్ఞానవన్తః కానీయసాస్తు దేవాః । అజ్ఞానపూర్వకత్వాత్తత్త్వజ్ఞానస్య । ప్రాణస్య ప్రజాపతేః సాత్త్వికవృత్త్యుద్భవస్తామసవృత్త్యభిభవః కదాచిత్ । కదాచిత్తామసవృత్త్యుద్భవోఽభిభవశ్చ సాత్త్విక్యా వృత్తేః । సేయం స్పర్ధా । తే హ దేవా ఊచుః, హన్త అసురాన్ యజ్ఞ ఉద్గీథేనాత్యయామ అసురాన్ జయామాస్మిన్నాభిచారికే యజ్ఞ ఉద్గీథలక్షణసామభక్త్యుపలక్షితేనోద్గాత్రేణ కర్మణేతి । తే హ వాచమూచురిత్యాదినా సన్దర్భేణ వాక్ప్రాణచక్షుఃశ్రోత్రమనసామాసురపాప్మవిద్ధతయా నిన్దిత్వా అథ హేమమాసన్యమాస్యే భవమాసన్యం ముఖాన్తర్బిలస్థం ముఖ్యం ప్రాణం ప్రాణాభిమానవతీం దేవతామూచుస్త్వం న ఉద్గాయేతి । తథేత్యభ్యుపగమ్య తేభ్య ఎవ ప్రాణ ఉదగాయత్తేఽసురా విదురనేన ప్రాణేనోద్గాత్రా నోఽస్మాన్ దేవా అత్యేష్యన్తీతి । తమభిద్రుత్య పాప్మనావిధ్యన్నసురా యథాశ్మానమృత్వా ప్రాప్య మృత్త్వాల్లోష్టో వా విధ్వంసత ఎవం విధ్వంసమానా విష్వఞ్చోఽసురా వినేశుః ।
తదేతత్సఙ్క్షిప్యాహ –
వాజసనేయక ఇతి ।
తథా ఛాన్దోగ్యేఽప్యేతదుక్తమిత్యాహ –
తథా ఛాన్దోగ్యేఽపీతి ।
విషయం దర్శయిత్వా విమృశతి –
తత్ర సంశయ ఇతి ।
పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి –
విద్యైకత్వమితి ।
పూర్వపక్షమాక్షిపతి –
నను న యుక్తమితి ।
ఎకత్రోద్గాతృత్వేనోచ్యతే ప్రాణ ఎకత్ర చోద్గానత్వేన క్రియాకర్త్రోశ్చ స్ఫుటో భేద ఇత్యర్థః ।
సమాధత్తే –
నైష దోష ఇతి ।
బహుతరరూపప్రత్యభిజ్ఞా నాదప్రత్యభిజ్ఞాయమానం కిఞ్చిల్లక్షణయా నేతవ్యమ్ ।
న కేవలం శాఖాన్తరే, ఎకస్యామపి శాఖాయాం దృష్టమేతన్న చ తత్ర విద్యాభేద ఇత్యాహ –
వాజసనేయకేఽపి చేతి ।
బహుతరరూపప్రత్యభిజ్ఞానానుగ్రహాయ చోమిత్యనేనాపి ఉద్గీథావయవేన ఉద్గీథ ఎవ లక్షణీయ ఇతి పూర్వపక్షః ॥ ౬ ॥
న వా ప్రకరణభేదాత్పరోవరీయస్త్వాదివత్ ।
బహుతరప్రత్యభిజ్ఞానేఽపి ఉపక్రమభేదాత్తదనురోధేన చోపసంహారవర్ణనాదేకస్మిన్వాక్యే తస్యైవ చోద్గీథస్య పునఃపునః సఙ్కీర్తనాల్లక్షణాయాం చ ఛాన్దోగ్యే వాజసనేయకే ప్రమాణాభావాద్విద్యాభేద ఇతి రాద్ధాన్తః । ఓఙ్కారస్యోపాస్యత్వం ప్రస్తుత్య రసతమాదిగుణోపవ్యాఖ్యానమోఙ్కారస్య । తథాహి భూతపృథివ్యోషధిపురుషవాగృక్సామ్నాం పూర్వస్యోత్తరముత్తరం రసతయా సారతయోక్తమ్ । తేషాం సర్వేషాం రసతమ ఓఙ్కార ఉక్తశ్ఛాన్దోగ్యే ।
నచ వివక్షితార్థభేద ఇతి ।
ఎకత్రోద్గీథోద్గాతారావుపాస్యత్వేన వివక్షితావేకత్ర తదవయవ ఓఙ్కార ఇతి । తథా హ్యభ్యుదయవాక్యే ఇతి । ఎవం హి శ్రూయతే “వివా ఎతం ప్రజయా పశుభిరర్ధయతి వర్ధయత్యస్య భ్రాతృవ్యం యస్య హవిర్నిరుప్తం పురస్తాచ్చన్ద్రమా అభ్యుదేతి స త్రేధా తణ్డులాన్విభజేద్యే మధ్యమాః స్యుస్తానగ్నయే దాత్రే పురోడాశమష్టాకపాలం నిర్వపేద్యే స్థవిష్ఠాస్తానిన్ద్రాయ ప్రదాత్రే దధంశ్చరుం యే క్షోదిష్ఠాస్తాన్ విష్ణవే శిపివిష్టాయ శృతే చరుమ్” ఇతి । తత్ర సన్దేహః కిం కాలాపరాధే యాగాన్తరమిదం చోద్యత ఉత తేష్వేవ కర్మసు ప్రకృతేషు కాలాపరాధే నిమిత్తే దేవతాపనయ ఇతి । ఎష తావదత్ర విషయః అమావాస్యాయామేవ దర్శకర్మార్థం వేదిక్రియాగ్నిప్రణయనక్రియా వ్రతాదిశ్చ యజమానసంస్కారః । దధ్యర్థశ్చ దోహః । ప్రతిపది చ దర్శకర్మప్రవృత్తిరిత్యనుష్ఠానక్రమస్తాత్త్వికః । యస్య తు యజమానస్య కుతశ్చిద్భ్రమనిబన్ధనాచ్చతుర్దశ్యామేవామావాస్యాబుద్ధౌ ప్రవృత్తప్రయోగస్య చన్ద్రమా అభ్యుదీయతే తత్రేదం శ్రూయతే “యస్య హవిర్నిరుప్తమ్” ఇతి । తేన యజమానేనాభ్యుదితేనామావాస్యాయామేవ నిమిత్తాధికారం పరిసమాప్య పురస్తదహరేవ వేద్యుద్ధరణాదికర్మ కృత్వా ప్రతిపది దర్శః ప్రవర్తయితవ్యః । తత్రాభ్యుదయే కిం నైమిత్తికమిదం కర్మాన్తరం దర్శాచ్చోద్యత ఉత తస్మిన్నేవ దర్శకర్మణి పూర్వదేవతాపనయనేన దేవతాన్తరం విధీయత ఇతి । తత్ర హవిర్భాగమాత్రశ్రవణాచ్చరువిధానసామర్థ్యాచ్చ కర్మాన్తరమ్ । యది హి పూర్వదేవతాభ్యో హవీంషి విభజేదితి శ్రూయతే తతస్తాన్యేవ హవీంషి దేవతాన్తరేణ యుజ్యమానాని న కర్మాన్తరం గమయితుమర్హన్తి కిన్తు ప్రకృతమేవ కర్మ తద్ధవిష్కమపనీతపూర్తదేవతాకం దేవతాన్తరయుక్తం స్యాత్ । అత్ర పునస్త్రేధా తణ్డులాన్ విభజేదితి హవిష ఎవ మధ్యమాదిక్రమేణ విభాగశ్రవణాదనపనీతా హవిషి పూర్వదేవతా ఇతి పూర్వదేవతావరుద్ధే హవిషి దేవతాన్తరమలబ్ధావకాశం శ్రూయమాణం కర్మాన్తరమేవ గోచరయేత్ । అపిచ ప్రాప్తే పూర్వస్మిన్ కర్మణి దధ్నస్తణ్డులానాం పయసస్తణ్డులానాం చేన్ద్రాదిదేవతా సమ్బన్ధశ్చ విధాతవ్యః । చరుత్వం చాత్ర విహితం నాస్తీతి తదపి విధాతవ్యమ్ । తథా ప్రాప్తే కర్మణ్యనేకగుణవిధానాద్వాక్యం భిద్యేత । కర్మాన్తరం త్వపూర్వం శక్యమేకేనైవ ప్రయత్నేనానేకగుణవిశిష్టం విధాతుమితి నిమిత్తే కర్మాన్తరమేవ విధీయతే । దర్శస్తు లుప్యతే కాలాపరాధాదితి ప్రాప్త ఉచ్యతే న కర్మాన్తరమ్ । పూర్వదేవతాతో హవిషో విభాగపూర్వం నిమిత్తే దేవతాన్తరవిధానాత్ । చర్వర్థస్య చార్థప్రాప్తేః । భవేదేతదేవం యదా త్రేధా తణ్డులాన్ విభజేదితి తణ్డులానాం త్రేధా విభాగవిధానపరమేతద్వాక్యం స్యాదపి తు వాక్యాన్తరప్రాప్తం తణ్డులానాం త్రేధాత్వమనూద్య విభజేదిత్యేతావద్విధత్తే తత్ర వాక్యాన్తరాలోచనయా పూర్వదేవతాభ్య ఇతి గమ్యతే తణ్డులానితి త్వవివక్షితం హవిరుభయత్వవత్ । తథా చ యే మధ్యమా ఇత్యాదీని వాక్యాన్యపనీతే పూర్వవత్దేవతాసమ్బన్ధే హవిషస్తస్మిన్నేవ కర్మణ్యప్రత్యూహం దేవతాన్తరసమ్బన్ధం విధాతుం శక్నువన్తి । తథాచ ద్రవ్యముఖేన ప్రకృతముఖప్రత్యభిజ్ఞానాద్దేవతాన్తరసమ్బన్ధేఽపి న కర్మాన్తరకల్పనాభవితుమర్హతి । తతశ్చ సమాప్తేఽపి నైమిత్తికాధికారసిద్ధ్యర్థం తాన్యేవ పునః కర్మాణ్యనుష్ఠేయాని । నచ దధని చరుమితి చరుసప్తమ్యర్థయోర్విధానం తయోరప్యర్థప్రాప్తత్వాత్ । ప్రకృతే హి కర్మణి తణ్డులపేషణప్రథనం పురోడాశపాకాది దధిపయసీ చ ప్రాప్తాని తత్రాభ్యుదయనిమిత్తే దధియుక్తానాం పయోయుక్తానాం చ తణ్డులానాం విభజేదితి వాక్యేన పూర్వదేవతాపనయం కృత్వా యే మధ్యమా ఇత్యాదిభిర్వాక్యైర్దేవతాన్తరసమ్బన్ధః కృతః । నచ ప్రభూతదధిపయః సంసక్తైరల్పైస్తణ్డులైః పురోడాశక్రియా సమ్భవతి । ఇతి పురోడాశనివృత్తౌ తదర్థస్య ప్రథనస్యాపి నివృత్తిరనివృత్తస్తు పాకోఽపవాదాభావాత్తథా చార్థప్రాప్తశ్చోద్యతే । భవతు వా అనేకవాక్యకల్పనమ్ । ప్రకృతాధికారావగమబలాదస్యాపి న్యాయ్యత్వాదితి । తస్మాత్తదేవేదం కర్మ న తు కర్మాన్తరమితి సిద్ధమ్ । పశుకామవాక్యే త్వపూర్వకర్మవిధిరభ్యుదయవాక్యసారూప్యేఽపి । “యః పశుకామః స్యాత్సోఽమావాస్యామిష్ట్వా వత్సానపాకుర్యాద్యే స్థవిష్ఠాస్తానగ్నయే సనిమతేఽష్ఠాకపాలం నిర్వపేద్యే మధ్యమాస్తాన్ విష్ణవే శిపివిష్టాయ శృతే చరుం యే క్షోదిష్ఠాస్తానిన్ద్రాయ ప్రదాత్రే దధంశ్చరుమ్” ఇతి । అత్ర హి అమావాస్యామిష్ట్వేతి సమాప్తే యాగే పశుకామేష్టివిధానం నాత్ర పూర్వస్య కర్మణోఽననువృత్తేర్యాగాన్తరవిధిరితి యుక్తమ్ ।
పరోవరీయస్త్వాదివత్ ।
యథోద్గీథోపాసనాసామ్యేఽపి ఆదిత్యగతహిరణ్యశ్మక్షుత్వాదిగుణవిశిష్టోద్గీథోపాసనాతః పరోవరీయస్త్వగుణవిశిష్టోద్గీథోపాసనా భిన్నా తద్వదిదమపీతి । పరస్మాత్పరో వరాచ్చ వరీయానితి పరోవరీయానుద్గీథః పరమాత్మరూపః సమ్పన్నః । అత ఎవ అనన్తః । పరమాత్మదృష్టిముద్గీథే భవయితుమ్ “ఆకాశో హ్యేవైభ్యో భూతేభ్యో జ్యాయాన్”(ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౨) ఇత్యాకాశశబ్దేన పరమాత్మానం నిర్దిశతి ॥ ౭ ॥
సంజ్ఞాతశ్చేత్తదుక్తమస్తి తు తదపి ।
స్ఫుటతరే భేదావగమే సంజ్ఞైకత్వం నాభేదసాధనమతిప్రసఙ్గపాతాత్ । అపిచ శ్రుత్యక్షరాలోచనయా భేదప్రత్యయోఽన్తరఙ్గశ్చానపేక్షశ్చ । సంజ్ఞైకత్వం తు శ్రుతిబాహ్యతయా బహిరఙ్గం చ పౌరుషేయతయా సాపేక్షం చ । తస్మాద్దుర్బలం నాభేదసాధనాయాలమితి ॥ ౮ ॥
వ్యాప్తేశ్చ సమఞ్జసమ్ । అధ్యాసో నామేతి ।
గౌణీ బుద్ధిరధ్యాసః । యథా మాణవకేఽనివృత్తాయామేవ మాణవకబుద్ధివ్యపదేశవృత్తౌ సింహబుద్ధివ్యపదేశవృత్తిః సింహో మాణవక ఇతి, ఎవం ప్రతిమాయాం వాసుదేవబుద్ధిర్నామ్ని చ బ్రహ్మబుద్ధిస్తథోఙ్కార ఉద్గీథబుద్ధివ్యపదేశావితి । అపవాదైకత్వవిశేషణాని చోక్తాని । ఎకార్థేఽపి చ శబ్దద్వయప్రయోగో దృశ్యతే । యథా వైశ్వదేవ్యామిక్షా విజ్ఞానమానన్దమ్ । వ్యాఖ్యాయాం చ పర్యాయాణమపి సహప్రయోగో యథా సిన్ధురః కరీ పికః కోకిల ఇతి ।
విమృశ్యానధ్యవసాయలక్షణం పక్షం గృహ్ణాతి –
తత్రాన్యతమ ఇతి ।
సిద్ధాన్తమాహ –
ఇదముచ్యతే వ్యాప్తేశ్చ ।
ప్రత్యనువాకం ప్రత్యృచముపక్రమే చ సమాప్తౌ చోకారః సర్దవేదవ్యాపీతి కిఙ్గతోఽయమోఙ్కారస్తత్తదాప్త్యాదిగుణవిశిష్టస్తస్మై తస్మై కామావాప్త్యాదిఫలాయోపాస్యత్వేనాధిక్రియత ఇత్యపేక్షాయాముద్గీథపదేనేతి విశిష్యతే । ఉద్గీథపదేనోంకారాద్యవయవఘటితసామభక్తిభేదాభిధాయినా సముదాయస్యావయవభావానుపపత్తేస్తత్సమ్బన్ధ్యవయవ ఓఙ్కారో లక్ష్యతే, న పునరోఙ్కారేణావయవిన ఉద్గీథస్య లక్షణా । ఓఙ్కారస్యైవోపరిష్టాత్తు తత్తద్గుణవిశిష్టస్య తత్తత్ఫలవిశిష్టస్య చోపవ్యాఖ్యాస్యమానత్వాత్ । దృష్టశ్చ సముదాయశబ్దోఽవయవే లక్షణయా యథా గ్రామో దగ్ధః పటో దగ్ధ ఇతి తదేకదేశదాహే । అధ్యాసే తు లక్షణా ఫలకల్పనా చ । తథాహి ఆప్త్యాదిగుణకప్రణవోపాసనాదిదముద్గీథతోపాసనం ప్రణవస్యాన్యత్ । నచాత్రాప్యాది ఉపాసనేష్వివ ఫలం శ్రూయతే । తస్మాత్కల్పనీయమ్ । ఉద్గీథసమ్బన్ధిప్రణవోపాసనాధికారపరే వాక్యే నాయం దోషః । అపిచ గౌణ్యా వృత్తేర్లక్షణావృత్తిర్బలీయసీ లాఘవాత్ । లక్షణాయా హి లక్షణీయపరత్వం పదస్య తస్యైవ వాక్యార్థాన్తర్భావాత్ । యథా గఙ్గాయాం ఘోష ఇతి లక్ష్యమాణస్య తీరస్య వాక్యార్థేఽన్తర్భావోఽధికరణతయా । గౌర్వాహీక ఇత్యత్ర తు గోసమ్బన్ధితిష్ఠన్మూత్రపురీషాదిలక్షణయా న తత్పరత్వం గోశబ్దస్య । అపితు తత్కక్షాధ్యవసితతద్గుణయుక్తవాహీకపరత్వమితి గౌణ్యా వృత్తేర్దుర్బలత్వమ్ ।
తదిదముక్తం –
లక్షణాయామపి త్వితి ।
గౌణ్యపి వృత్తిర్లక్షణావయవత్వాల్లక్షణోక్తా । యద్యపి వైశ్వదేవీపదమామిక్షాయాం ప్రవర్తతే తథాప్యర్థభేదః స్ఫుటతరః । ఆమిక్షాపదం హి రూపేణామిక్షాయాం ప్రవర్తతే । వైశ్వదేవీపదం తు తస్యామేవ విశ్వదేవవిశిష్టాయామ్ । ఎవం హి విజ్ఞానానన్దయోరపి స్ఫుటతరః ప్రవృత్తినిమిత్తభేదః సత్యపి బ్రహ్మణ్యైకార్థ్యే । నచ వ్యాఖ్యానముభయోరపి ప్రసిద్ధార్థత్వాద్భిన్నార్థత్వాచ్చ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౯ ॥
సర్వాభేదాదన్యత్రేమే ।
ఎవంశబ్దస్య సన్నిహితప్రకారభేదపరామర్శార్థత్వాత్సాక్షాచ్ఛబ్దోపస్థాపితస్య చ సంనిధానాచ్ఛాఖాన్తరగతస్య చానుక్రమతయా( ? ) సంనిధానాభావాన్న కౌషీతకిప్రాణసంవాదవాక్యే ప్రాణస్య వసిష్ఠత్వాదిభిర్గుణైరుపాస్యత్వమపి తు జ్యేష్ఠశ్రేష్ఠత్వమాత్రేణేతి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తు - సత్యం సంనిహితం పరామృశతి ఎవంకారో న తు శబ్దోపాత్తమాత్రం సంనిహితమ్ । కిన్తు యచ్ఛబ్దాభిహితార్థనాన్తరీయకతయా ప్రాప్తం తదపి హి బుద్ధౌ సంనిహితం సంనిహితమేవ । యథా “యస్య పర్ణమయీ జుహూర్భవతి” ఇత్యవ్యభిచరితక్రతుసమన్వయయా జుహ్వోపస్థాపితః క్రతుః । తస్మాదుపాస్యఫలప్రత్యభిజ్ఞానాత్తదవ్యభిచారిణః ప్రకారభేదస్యేహానుక్తస్యాపి బుద్ధౌ సంనిధానాత్ప్రకృతపరామర్శినైవఙ్కారేణ పరామర్శో యుక్త ఇతి సిద్ధం కౌషీతకిబ్రాహ్మణగతేన తావదేవంకారేణ శక్యతే పరామ్రష్టుమ్ ।
తథాప్యభ్యుపేత్యాపి బ్రూమ ఇత్యాశయవతా భాష్యకృతోక్తమ్ –
తథాపి తస్మిన్నేవ విజ్ఞానే వాజసనేయిబ్రాహ్మణగతేనేతి ।
శ్రుతహానిరితి ।
కేవలస్య శ్రుతస్య హానిరితరసహితస్య చాశ్రుతస్య కల్పనా న చేత్యర్థః । అతిరోహితమన్యత్ ॥ ౧౦ ॥
ఆనన్దాదయః ప్రధానస్య ।
గుణవదుపాసనావిధానస్య వాస్తవగుణవ్యాఖ్యానాద్వివేకార్థమిదమధికరణమ్ । యథైకస్య బ్రహ్మణః । సంయద్వామత్వాదయః సత్యకామాదయశ్చ గుణా న సఙ్కీర్యేరన్ । ఎవమానన్దవిజ్ఞానత్వాదయో విభుత్వనిత్యత్వాదిభిర్గుణైః ప్రదేశాన్తరోక్తైర్న సఙ్కీర్యేరన్ । తత్సఙ్కరే వా సంయద్వామత్వాదయోఽపి సత్యకామాదిభిః సఙ్కీర్యేరన్ । నహి బ్రహ్మణో ధర్మిణః సత్త్వే కశ్చిద్విశేష ఇతి పూర్వః పక్షః । రాద్ధాన్తస్తు వాస్తవవిధేయయోర్వస్తుధర్మతయా చానుష్ఠేయతయా చావ్యవస్థావ్యవస్థే వ్యవతిష్ఠేతే । వస్తుధర్మో హి యావద్వస్తు వ్యవతిష్ఠతే । నాసావేకత్రోక్తోఽన్యత్రానుక్తో నాస్తీతి శక్యం వక్తుమ్ । విధేయస్తు పురుషప్రయత్నతన్త్రః పురుషప్రయత్నశ్చ యత్ర యావద్గుణవిశిష్టే బ్రహ్మణి చోదితః స తావత్యేవావతిష్ఠతే నావిహితమపి గుణం గోచరీకర్తుమర్హతి । తస్య విధితన్త్రత్వాద్విధేశ్చ వ్యవస్థానాత్ । తస్మాదానన్దవిజ్ఞానాదయో బ్రహ్మతత్త్వాత్మతయోక్తా యత్ర యత్ర బ్రహ్మ శ్రూయతే తత్ర తత్రానుక్తా అపి లభ్యన్తే । సంయద్వామాదయశ్చోపాసనాప్రయత్నవిధివిషయా యథావిధ్యవతిష్ఠన్తే న తు యథావస్త్వితి సిద్ధమ్ । ప్రియశిరస్త్వాదీనాం తూపాస్యత్వమారోప్య న్యాయో దర్శితః । తస్య ( ? )తు సంయద్వామాదిరుక్తః । మోదనమాత్రం మోదః । ప్రమోదః ప్రకృష్టో మోదస్తావిమౌ పరస్పరాపేక్షావుపచయాపచయౌ ॥ ౧౧ ॥
ప్రియశిరస్త్వాద్యప్రాప్తిరుపచయాపచయౌ హి భేదే ॥ ౧౨ ॥
ఇతరే త్వర్థసామాన్యాత్ ॥ ౧౩ ॥
ఆధ్యానాయ ప్రయోజనాభావాత్ । ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా ఇతి ।
కిమత్ర సర్వేషామేవార్థాదీనాం పరత్వం ప్రతిపిపాదయిషితమ్ , ఆహో పురుషస్యైవ తత్ప్రతిపాదనార్థం చేతరేషాం పరత్వప్రతిపాదనమ్ । తత్ర ప్రత్యేకమర్థాదిపరత్వప్రతిపాదనశ్రుతేః శ్రూయమాణతత్తత్పరత్వే చ సమ్భవతి న తత్తదతిక్రమే సర్వేషామేకపరత్వాధ్యవసానం న్యాయ్యమ్ । న చ ప్రయోజనాభావాదసమ్భవః । సర్వేషామేవ ప్రత్యేకం పరత్వాభిధానస్యాధ్యానప్రయోజనత్వాత్ । తత్తదాధ్యానానాం చ ప్రయోజనవత్త్వస్మృతేః । తథాహి స్మృతిః “దశ మన్వన్తరాణీహ తిష్ఠన్తీన్ద్రియచిన్తకాః । భౌతికాస్తు శతం పూర్ణం సహస్రం త్వాభిమానికాః ॥ బౌద్ధా దశ సహస్రాణి తిష్ఠన్తి విగతజ్వరాః । పూర్ణం శతసహస్రం తు తిష్ఠన్త్యవ్యక్తచిన్తకాః । పురుషం నిర్గుణం ప్రాప్య కాలసఙ్ఖ్యా న విద్యతే ।”(వాయుపురాణమ్) ఇతి । ప్రామాణికస్య వాక్యభేదస్యాభ్యుపేయత్వాత్ప్రత్యేకం తేషామర్థాదీనాం పరత్వపరాణ్యేతాని వాక్యానీతి ప్రాప్త ఉచ్యతే ఇన్ద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా ఇత్యేష తావత్సన్దర్భో వస్తుతత్త్వప్రతిపాదనపరః ప్రతీయతే నాధ్యానవిధిపరః । తదశ్రుతేః । తదత్ర యత్ప్రత్యయస్య సాక్షాత్ప్రయోజనవత్త్వం దృశ్యతే తత్ప్రత్యయపరత్వం సర్వేషామ్ । దృష్టం చ విష్ణోః పరమపదజ్ఞానస్య నిఖిలానర్థసంసారకారణావిద్యోపశమః । తత్త్వజ్ఞానోదయస్య విపర్యాసోపశమలక్షణత్వేత తత్ర తత్ర దర్శనాత్ । అర్థాదిపరత్వప్రత్యయస్య తు న దృష్టమస్తి ప్రయోజనమ్ । నచ దృష్టే సమ్భవతి అదృష్టకల్పనా న్యాయ్యా । నచ పరమపురుషార్థహేతుపరత్వే సమ్భవతి అవాన్తరపురుషార్థతోచితా । తస్మాద్దృష్టప్రయోజనవత్త్వాత్ , పురుషపరత్వప్రతిపాదనార్థోఽయం సన్దర్భ ఇతి గమ్యతే ।
కిఞ్చాదరాదప్యయమేవాస్యార్థ ఇత్యాహ –
అపిచ పరప్రతిషేధేనేతి ।
నన్వత్రాధ్యానవిధిర్నాస్తి తత్కథముచ్యతే ఆధ్యానాయేత్యత ఆహ –
ఆధ్యానాయేతి ॥ ౧౪ ॥
ఆత్మశబ్దాచ్చ ।
అనధిగతార్థప్రతిపాదనస్వభావత్వాప్రమాణానాం విశేషతశ్చాగమస్య, పురుషశబ్దవాచ్యస్య చాత్మనః స్వయం శ్రుత్యైవ దురధిగమత్వావధారణాద్వస్తుతశ్చ దురధిగమత్వాదర్థాదీనాం చ సుగమత్వాత్తత్పరత్వమేవార్థాదిపరత్వాభిధానస్యేత్యర్థః । శ్రుతేరాశయాతిశయ ఇవాశయాతిశయః । తత్తాత్పర్యతేతి యావత్ ।
కిఞ్చ శ్రుత్యన్తరాపేక్షితాభిధానాదప్యేవమేవ । అర్థాదిపరత్వే తు స్వరూపేణ వివక్షితే నాపేక్షితం శ్రుతిరాచష్టే ఇత్యాహ –
అపిచ సోఽధ్వనః పారమాప్నోతీతి ॥ ౧౫ ॥
ఆత్మగృహీతిరితరవదుత్తరాత్ ।
శ్రుతిస్మృత్యోర్హి లోకసృష్టిః పరమేశ్వరాధిష్ఠితా పరమేశ్వరహిరణ్యగర్భకర్తృకోపలబ్ధా సేయమిహ మహాభూతసర్గమనభిధాయ ప్రాథమికీ లోకసృష్టిరుపలభ్యమానావాన్తరేశ్వరకార్యా ప్రాగుత్పత్తేరాత్మైకత్వావధారణం చావాన్తరేశ్వరసమ్బన్ధితయా గమయతి । పారమేశ్వరసర్గస్య మహాభూతాకాశాదిత్వాదస్య చ తద్వైపరీత్యాత్ । అస్తి హి తస్యైవైకస్య వికారాన్తరాపేక్షయాగ్నత్వమస్తి చేక్షణమ్ । అపి చైతస్మిన్నైతరేయకే పూర్వస్మిన్ప్రకరణే ప్రజాపతికర్తృకైవ లోకసృష్టిరుక్తా । తదనుసారాదప్యేతదేవ విజ్ఞాయతే । అపిచ తాభ్యో గామానయదిత్యాదయశ్చ వ్యవహారాః శ్రుత్యోక్తా విశేషవత్స్వాత్మపరమాత్మసు ప్రసిద్ధాః । తతోఽప్యవాన్తరేశ్వర ఎవ విజ్ఞాయతే । ఆత్మశబ్దప్రయోగశ్చాత్రాపి దృష్టస్తస్మాదపరాత్మాభిలాపోఽయమితి ప్రాప్త ఉచ్యతే పరమాత్మనో గృహీతిరిహ యథా ఇతరేషు సృష్టిశ్రవణేషు “ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదిషు । తస్మాదుత్తరాత్స ఐక్షతేతీక్షణపూర్వకస్రష్టృత్వశ్రవణాదాత్మేత్యవధారణాచ్చ । ఎతదభిసంహితమ్ముఖ్యం తావత్సర్గాత్ప్రాక్కేవలత్వమాత్మపదత్వం స్రష్టృత్వం చ పరమేశ్వరస్యాత్ర భవతః । తదసత్యామనుపపత్తౌ నాన్యత్ర వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । నచ మహాభూతసృష్ట్యనభిధానేన లోకసృష్ట్యభిధానమనుపపత్తిబీజమ్ । ఆకాశపూర్వికాయాం వస్తుతో బ్రహ్మణః సృష్టౌ యథా క్వచిత్తేజఃపూర్వకసృష్ట్యభిధానం న విరుధ్యతే “ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి దర్శనాత్ । ఆకాశం వాయుం సృష్ట్వేతి హి తత్ర పూరయితవ్యమేవమిహాపి మహాభూతాని సృష్ట్వేతి కల్పనీయమ్ । సర్వశాఖాప్రత్యయత్వేన జ్ఞానస్య శ్రుతిసిద్ధ్యర్థమశ్రుతోపలబ్ధౌ యత్నవతా భవితవ్యం న పునః శ్రుతే మహాభూతాదిత్వే సర్గస్య శైథిల్యమాదరణీయమ్ । అపిచ స్వాధ్యాయవిధ్యధీనగ్రహణో వేదరాశిరధ్యయనవిధ్యాపాదితప్రయోజనవదర్థమభిదధానో యథా యథా ప్రయోజనాధిక్యమాప్నోతి తథా తథానుమన్యతేతరామ్ । యథా చాస్య బ్రహ్మగోచరత్వే పరమపురుషార్థౌపయికత్వం నైవమన్యగోచరత్వే ।
తదిదముక్తమ్ –
యోఽప్యయం వ్యాపారవిశేషానుగమ ఇతి ।
నచ లోకసర్గోఽపి హిరణ్యగర్భవ్యాపారోఽపి తు తదనుప్రవిష్టస్య పరమాత్మన ఇత్యత్రైవోక్తమ్ । తస్మాదాత్మైవాగ్న ఇత్యుపక్రమాత్తద్వ్యాపారేణ చేక్షణేన మధ్యే పరామర్శాదుపరిష్టాచ్చ భేదజాతం మహాభూతైః సహానుక్రమ్య బ్రహ్మప్రతిష్ఠత్వేన బ్రహ్మణ ఉపసంహారాద్బ్రహ్మాభిలాపత్వమేవాస్యేతి నిశ్చీయతే । యత్ర తు పురుషవిధాదిశ్రవణం తస్య భవేత్త్వన్యపరత్వం గత్యన్తరాభావాదితి సర్వమవదాతమ్ । అపరః కల్పః । సదుపక్రమస్య సన్దర్భస్యాత్మోపక్రమస్య చ కిమైకార్థ్యమాహోస్విదర్థభేదః । తత్ర సచ్ఛబ్దస్యావిశేషేణాత్మని చానాత్మని చ ప్రవృత్తేర్నాత్మార్థత్వం కిన్తు సమస్తవస్త్వనుగతసత్తాసామాన్యార్థత్వం తథా చోపక్రమభేదాద్భిన్నార్థత్వమ్ । స ఆత్మా తత్త్వమసీతి చోపసంహార ఉపక్రమానురోధేన సమ్పత్త్యర్థతయా వ్యాఖ్యేయః । తద్ధి సత్సామాన్యం పరమాత్మతయా సమ్పాదనీయమ్ । తద్విజ్ఞానేన చ సర్వవిజ్ఞానం మహాసామాన్యస్య సత్తాయాః సమస్తవస్తువిస్తారవ్యాపిత్వాదిత్యేవం ప్రాప్త ఉచ్యతే ఆత్మగృహీతిర్వాజసనేయినామివ ఛాన్దోగ్యానామప్యుత్తరాత్స ఆత్మా తత్త్వమసీతి తాదాత్మ్యోపదేశాత్ । అస్తు తావదాత్మవ్యాతిరిక్తస్య ప్రపఞ్చస్య సదసత్త్వాభ్యామనిర్వాచ్యతయా న సత్త్వం, సత్త్వం త్వాత్మధాతోరేవ తత్త్వేన నిర్వాచ్యత్వాత్తస్మాదాత్మైవ సన్నితి । అభ్యుపేత్యాహ । సచ్ఛబ్దస్య సత్తాసామాన్యాభిధాయిత్వాత్ప్రతివ్యక్తి చ తస్య ప్రవృత్తేరాత్మని చాన్యత్ర చ సచ్ఛబ్దప్రవృత్తేః సంశయే సత్యుపసంహారానురోధేన సదేవేత్యాత్మన్యేవావస్థాప్యతే । నీతార్థోపక్రమానురోధేన హ్యుపసంహారవర్ణనా న పునః సన్దిగ్ధార్థేనోపక్రమేణోపసంహారో వర్ణనీయః । అపిచ సమ్పత్తౌ ఫలం కల్పనీయమ్ । నచ సామాన్యమాత్రే జ్ఞాతే విశేషజ్ఞానసమ్భవః । న ఖల్వాకారాద్వృక్షే జ్ఞాతే శింశపాదయస్తద్విశేషా జ్ఞాతా భవన్తి । తదేవమవధారణాది సర్వమనాత్మార్థత్వే స్యాదనుపపన్నమితి ఛాన్దోగ్యస్యాత్మార్థత్వమేవేతి సిద్ధమ్ । అత్ర చ పూర్వస్మిన్ పూర్వపక్షే హిరణ్యగర్భోపాసనా సిద్ధాన్తే తు బ్రహ్మభావనేతి ॥ ౧౬ ॥
అన్వయాదితి చేత్స్యాదవధారణాత్ ॥ ౧౭ ॥
కార్యాఖ్యానాదపూర్వమ్ ।
విషయమాహ –
ఛన్దోగా వాజసనేయినశ్చేతి ।
అననం ప్రాణనమనః ప్రాణః తం ప్రాణమనగ్నం కుర్వన్తః ।
అనగ్నతాచిన్తనమితి ।
మన్యన్త ఇతి మననం జ్ఞానం తద్వ్యానపర్యన్తమితి చిన్తనముక్తమ్ ।
సంశయమాహ –
తత్కిమితి ।
ఖురరవమాత్రేణాపాతత ఉభయవిధానపక్షం గృహీత్వా మధ్యమం పక్షమాలమ్బతే పూర్వపక్షీ –
అథవాచమనమేవేతి ।
యద్యేవమనగ్నతాసఙ్కీర్తనస్య కిం ప్రయోజనమిత్యత ఆహ –
తస్యైవ తు స్తుత్యర్థమితి ।
అయమభిసన్ధిఃయద్యపి స్మార్తం ప్రాయత్యార్థమాచమనమస్తి తథాపి ప్రాణోపాసనప్రకరణేఽవిధానాత్తదఙ్గత్వేనాప్రాప్తమితి విధానమర్థవద్భవతి, అనృతవదనప్రతిషేధ ఇవ స్మార్తే జ్యోతిష్టోమప్రకరణే సమామ్నాతో నానృతం వదేదితి ప్రతిషేధో జ్యోతిష్టోమాఙ్గతయార్థవానితి ।
రాద్ధాన్తమాహ –
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
చోదయతి –
నన్వియం శ్రుతిరితి ।
పరిహరతి –
నేతి ।
తుల్యార్థయోర్మూలమూలిభావో నాతుల్యార్థయోరిత్యర్థః ।
అభిప్రాయస్థం పూర్వపక్షబీజం నిరాకరోతి –
న చేయం శ్రుతిరితి ।
క్రత్వర్థపురుషార్థయోరనృతవదనప్రతిషేధయోర్యుక్తమపౌనరుక్తమ్ । ఇహ తు స్మార్తవాచమనం సకలకర్మాఙ్గతయా విహితం ప్రాణోపాసనాఙ్గమపీతి వ్యాపకేన స్మార్తేనాచమనవిధినా పునరుక్తత్వాదనర్థకమ్ । నచ స్మార్తస్యానేన పౌనరుక్త్యం తస్య చ వ్యాపకత్వాదేతస్య చ ప్రతినియతవిషయత్వాదితి ।
మధ్యమం పక్షమపాకృత్య ప్రథమపక్షమపాకరోతి –
అత ఎవ చ నోభయవిధానమ్ ।
యుక్త్యన్తరమాహ –
ఉభయవిధానే చేతి ।
ఉపసంహరతి –
తస్మాత్ప్రాప్తమేవేతి ।
న చాయమనగ్నతావాద ఇతి ।
స్తోతవ్యాభావే స్తుతిర్నోపపద్యత ఇత్యర్థః । అపిచ మానాన్తరప్రాప్తేనాప్రాప్తం విధేయం స్తూయేత । న చానగ్నతాసఙ్కల్పోఽన్యతః ప్రాప్తో యతః స్తావకో భవేత్ ।
న చాచమనమన్యతోఽప్రాప్తం యేన విధేయం సత్స్తూయేతేత్యాహ –
స్వయం చానగ్నతాసఙ్కల్పస్యేతి ।
అపి చైకస్య కర్మణ ఎకార్థతైవేత్యుచితం తస్య బలవత్ప్రమాణవశాదనన్యగతిత్వే సత్యనేకార్థతా కల్ప్యతే ।
సఙ్కల్పే తు కర్మాన్తరే విధీయమానే నాయం దోష ఇత్యాహ –
న చైవం సత్యేకస్యాచమనస్యేతి ।
అపిచ దృష్టిచోదనాసాహచర్యాద్దృష్టిచోదనైవ న్యాయ్యా న చాచమనచోదనేత్యాహ –
అపిచ యదిదం కిఞ్చేతి ।
యథా హి శ్వాదిమర్యాదస్యాన్నస్యాత్తుమశక్యత్వాదన్నదృష్టిశ్చోద్యతే ఎవమిహాప్యపాం పరిధానాసమ్భవాద్దృష్టిరేవ చోద్యత ఇత్యన్నదృష్టివిధిసాహచర్యాద్గమ్యతే । అశబ్దత్వం చ యద్యపి దృష్ట్యభ్యవహారయోస్తుల్యం తథాపి దృష్టిః శాబ్దదృశ్యనాన్తరీయకతయా సాక్షాచ్ఛబ్దేన క్రియమాణోపలభ్యతే । అభ్యవహారస్త్వధ్యాహరణీయః కథఞ్చిద్యోగ్యతామాత్రేణేతి విశేషః । కిఞ్చ ఛాన్దోగ్యానాం వాజసనేయినాం చాచమనే ప్రాయేణాచామన్తీతి వర్తమానాపదేశః ఎవం యత్రాపి విధివిభక్తిస్తత్రాపి జర్తిలయవాగ్వవా వా జుహుయాదితివద్విధిత్వమవివక్షితమ్ ।
మన్యన్త ఇతి త్వత్ప్రాప్తార్థత్వాత్సమిధో యజతీత్యాదివద్విధిరేవేత్యాహ –
అపిచాచామన్తీతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౮ ॥
సమాన ఎవం చాభేదాత్ ।
ఇహాభ్యాసాధికరణన్యాయేన పూర్వః పక్షః । ద్వయోర్విద్యావిధ్యోరేకశాఖాగతయోరగృహ్మమాణవిశేషతయా కస్య కోఽనువాద ఇతి వినిశ్చయాభావాదజ్ఞాతజ్ఞాపనాప్రవృత్తప్రవర్తనారూపస్య చ విధిత్వస్య స్వరససిద్ధేరుభయత్రోపాసనాభేదః । నచ గుణాన్తరవిధానాయైకత్రానువాద ఉభయత్రాపి గుణాన్తరవిధానోపలబ్ధేర్వినిగమనాహేత్వభావాత్సమానగుణానభిధానప్రసఙ్గాచ్చ । తస్మాత్సమిధో యజతీత్యాదివదభ్యాసాదుపాసనాభేద ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే - ఐకకర్మ్యమేకత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । న చాగృహ్యమాణవిశేషతా । యత్ర భూయాంసో గుణా యస్య కర్మణో విధీయన్తే తత్ర తస్య ప్రధానస్య విధిరితరత్ర తు తదనువాదేన కతిపయగుణవిధిః । యథా యత్ర ఛత్రచామరపతాకాహాస్తికాశ్వీయశక్తీకయాష్టీకధానుష్కకార్పాణికప్రాసికపదాతిప్రచయస్తత్రాస్తి రాజేతి గమ్యతే న తు కతిపయగజవాజిపదాతిభాజి తదమాత్యే, తథేహాపి । న చైకత్ర విహితానాం గుణానామితరత్రోక్తిరనర్థికా ప్రత్యభిజ్ఞానదార్ఢ్యార్థత్వాత్ । అస్తు వాస్మిన్నిత్యానువాదో నహ్యనువాదానామవశ్యం సర్వత్ర ప్రయోజనవత్త్వమ్ । అనువాదమాత్రస్యాపి తత్ర తత్రోపలబ్ధేః । తస్మాత్తదేవ బృహదారణ్యకేఽప్యుపాసనం తద్గుణేనోపసంహారాదితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౯ ॥
సమ్బన్ధాదేవమన్యత్రాపి ।
యద్యేకస్యామపి శాఖాయాం తత్త్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాదుపాసనస్య తత్ర విహితానాం ధర్మాణాం సఙ్కరః । తథా సతి సత్యస్యైకసస్యాభేదాన్మణ్డలద్వయవర్తిన ఉపనిషదోరపి సఙ్కరప్రసఙ్గాత్ । తస్యేతి చ ప్రకృతపరామర్శిత్వాద్భేదః । సత్యస్య చ ప్రధానస్య ప్రకృతత్వాదధిదైవమిత్యస్య విశేషణతయోపసర్జనత్వేనాప్రస్తుతత్వాత్ప్రస్తుతస్య చ సత్యస్యాభేదాత్పూర్వవద్గుణసఙ్కరః ॥ ౨౦ ॥
ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే –
న వా విశేషాత్ ।
సత్యం యత్ర స్వరూపమాత్రసమ్బన్ధో ధర్మాణాం శ్రూయతే తత్రైవం స్వరూపస్య సర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్తన్మాత్రసమ్బన్ధిత్వాచ్చ ధర్మాణామ్ । యత్ర తు సవిశేషణం ప్రధానమవగమ్యతే తత్ర సవిశేషణస్యైవ తస్య ధర్మాభిసమ్బన్ధో న నిర్విశేషణస్య నాప్యన్యవిశేషణసహితస్య । నహి దణ్డినం పురుషమానయేత్యుక్తే దణ్డరహితః కమణ్డలుమానానీయతే । తస్మాదధిదైవం సత్యస్యోపనిషదుక్తా న తస్యైవాధ్యాత్మం భవితుమర్హతి । యథా చాచార్యస్య గచ్ఛతోఽనుగమనం విహితం న తిష్ఠతో భవతి, తస్మాన్నోపనిషదోః సఙ్కరః కిన్తు వ్యవస్థితిః ।
తదిదముక్తం –
స్వరూపానపాయాదితి ॥ ౨౧ ॥
దర్శయతి చ ।
అతిదేశాదప్యేవమేవ తత్త్వే హి నాతిదేశః స్యాదితి ॥ ౨౨ ॥
సమ్భృతిద్యువ్యాప్త్యపి చాతః ।
“బ్రహ్మజ్యేష్ఠా వీర్యా సమ్భృతాని బ్రహ్మాగ్రే జ్యేష్ఠం దివమాతతాన । బ్రహ్మ భూతానాం ప్రథమం తు జజ్ఞే తేనార్హతి బ్రహ్మణా స్పర్ధితుం కః ।”(తై .బ్రా.౨-౪-౬) బ్రహ్మ జ్యేష్ఠం యేషాం తాని బ్రహ్మజ్యేష్ఠా జజ్ఞే ఆస । యద్యపి తాసు తాసు శాణ్డిల్యాదివిద్యాస్వాయతనభేదపరిగ్రహేణాధ్యాత్మికాయతనత్వం సమ్భృత్యాదీనాం గుణానామాధిదైవికత్వమిత్యాయతనభేదః ప్రతిభాతి, తథాపి జ్యాయాన్ దివ ఇత్యాదినా సన్దర్భేణాధిదైవికవిభూతిప్రత్యభిజ్ఞానాత్షోడశకలాద్యాసు చ విద్యాస్వాయతనాశ్రవణాదన్తతో బ్రహ్మాశ్రయతయా సామ్యేన ప్రత్యభిజ్ఞాసమ్భవాత్సమ్బృత్యాదీనాం గుణానాం శాణ్డిల్యాదివిద్యాసు షోడశకలాదివిద్యాసు చోపసంహార ఇతి పూర్వః పక్షః । రాద్ధాన్తస్తు మిథః సమానగుణశ్రవణం ప్రత్యభిజ్ఞాయ యద్విద్యా అపూర్వానపి తత్రాశ్రుతాన్గుణానుపసంహారయతి న త్విహ సమ్భృత్యాదిగుణకబ్రహ్మవిద్యాయాం శాణ్డిల్యాదివిద్యాగతగుణశ్రవణమస్తి । యా తు కాచిదాధిదైవికీ విభూతిః శాణ్డిల్యాదివిద్యాయాం శ్రూయతే తస్యాస్తత్ప్రకరణాధీనత్వాత్తావన్మాత్రం గ్రహీష్యతే నైతావన్మాత్రేణ సమ్భృత్యాదీననుక్రష్టుమర్హతి । తత్రైతత్ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదిత్యుక్తమ్ । బ్రహ్మాశ్రయత్వేన తు ప్రత్యభిజ్ఞానసమర్థనమతిప్రసక్తమ్ । భూయసీనామైక్యప్రసఙ్గాత్ ।
తదిదముక్తం –
సమ్భృత్యాదయస్తు శాణ్డిల్యాదివాక్యగోచరాశ్చేతి ।
తస్మాత్సమ్భృతిశ్చ ద్యువ్యాప్తిశ్చ తదిదం సమ్భృతిద్యువ్యాప్త్యపి చాతః ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాన్న శాణ్డిల్యాదివిద్యాసూపసంహ్రియత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨౩ ॥
పురుషవిద్యాయామివ చేతరేషామనామ్నానాత్ ।
పురుషయజ్ఞత్వముభయత్రాప్యవిశిష్టమ్ । నచ విదుషో యజ్ఞస్యేతి న సామానాధికరణ్యసమ్భవః । యజ్ఞస్యాత్మేత్యాత్మశబ్దస్య స్వరూపవచనత్వాత్ । యజ్ఞస్య స్వరూపం యజమానస్తస్య చ చేతనత్వాద్విదుష ఇతి సామానాధికరణ్యసమ్భవః । తస్మాత్పురుషయజ్ఞత్వావిశేషాన్మరణావభృథత్వాదిసామాన్యాచ్చైకవిద్యాధ్యవసానే ఉభయత్ర ఉభయధర్మోపసంహార ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే యాదృశం తాణ్డినాం పైఙ్గినాం చ పురుషయజ్ఞసమ్పాదనం తదాయుషశ్చ త్రేధా వ్యవస్థితస్య సవనత్రయసమ్పాదనమ్ । అశిశిషాదీనాం చ దీక్షాదిభావసమ్పాదనం నైవం తైత్తిరీయాణామ్ । తేషాం న తావత్పురుషే యజ్ఞసమ్పత్తిః । నహ్యాత్మా యజమాన ఇత్యత్రాయమాత్మశబ్దః స్వరూపవచనః । నహి యజ్ఞస్వరూపం యజమానో భవతి । కర్తృకర్మణోరభేదాభావాత్ । చేతనాచేతనయోశ్చైక్యానుపపత్తేః యజ్ఞకర్మణోశ్చాచేతనత్వాత్ । యజమానస్య చేతనత్వాత్ । ఆత్మనస్తు చేతనస్య యజమానత్వం చ విద్వత్త్వం చోపపద్యతే । తథా చాయమర్థః - ఎవం విదుషః పురుషస్య యః సమ్బన్ధీ యజ్ఞః తస్య సమ్బన్ధితయా యజమాన ఆత్మా తథా చాత్మనో యజమానత్వం చ విద్వత్సమ్బన్ధితా చ యజ్ఞస్య ముఖ్యే స్యాతామితరథాత్మశబ్దస్య స్వరూపవాచిత్వే విదుషో యజ్ఞస్యేతి చ యజమానో యజ్ఞస్వరూపమితి చ గౌణే స్యాతామ్ । నచ సత్యాం గతౌ తద్యుక్తమ్ । తస్మాత్పురుషయజ్ఞతా తైత్తిరీయే నాస్తీతి తయా తావన్న సామ్యమ్ । నచ పత్నీయజమానవేదవిద్యాదిసమ్పాదనం తైత్తిరీయాణామివ తాణ్డినాం పైఙ్గినాం వా విద్యతే సవనసమ్పత్తిరప్యేషాం విలక్షణైవ । తస్మాద్భూయో వైలక్షణ్యే సతి న కిఞ్చిన్మాత్రసాలక్షణ్యాద్విద్యైకత్వముచితమతిప్రసఙ్గాత్ । అపిచ తస్యైవం విదుష ఇత్యనువాదశ్రుతౌ సత్యామనేకార్థవిధానే వాక్యభేదదోషప్రసక్తిరిత్యర్థః । అపి చేయం పైఙ్గినాం తాణ్డినాం చ పురుషయజ్ఞవిద్యాఫలాన్తరయుక్తా స్వతన్త్రా ప్రతీయతే । తైత్తిరీయాణాం తు ఎవంవిదుష ఇతి శ్రవణాత్పూర్వోక్తపరామర్శాత్తత్ఫలత్వశ్రుతేశ్చ పారతన్త్ర్యమ్ ।
నచ స్వతన్త్రతపరన్త్రయోరైక్యముచితమిత్యాహ –
అపిచ ససంన్యాసామాత్మవిద్యామితి ।
ఉపసంహరతి –
తస్మాదితి ॥ ౨౪ ॥
వేధాద్యర్థభేదాత్ ।
విచారవిషయం దర్శయతి –
ఆథర్వణికానామితి ।
ఆథర్వణికాద్యుపనిషదారమ్భే తే తే మన్త్రాస్తాని తాని చ ప్రవర్గ్యాదీని కర్మాణి సమమ్నాతాని ।
సంశయమాహ –
కిమిమ ఇతి ।
పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి –
ఉపసంహార ఎవైషాం విద్యాస్వితి ।
సఫలా హి సర్వా విద్యా ఆమ్నాతాస్తత్సన్నిధౌ మన్త్రాః । కర్మాణి చ సమామ్నాతాని “ఫలవత్సన్నిధావఫలం తదఙ్గమ్” ఇతి న్యాయాద్విద్యాఙ్గాభావేన విజ్ఞాయన్తే ।
చోదయతి –
నన్వేషామితి ।
నహ్యత్ర శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యానాని సన్తి వినియోజకాని ప్రమాణాని, నహి యథా దర్శపూర్ణమాసావారభ్య సమిదాదయః సమామ్నాతాస్తథా కాఞ్చిద్విద్యామారభ్య మన్త్రా వా కర్మాణి వా సమామ్నాతాని । న చాసతి సామాన్యసమ్బన్ధే సమ్బన్ధిసంనిధానమాత్రాత్తాదర్థ్యసమ్భవః । నచ శ్రుతస్వాఙ్గపరిపూర్ణా విద్యా ఎతానాకాఙ్క్షితుమర్హతి యేన ప్రకరణాపదితసామాన్యసమ్బన్ధానాం సంనిధిర్విశేషసమ్బన్ధాయ భవేదిత్యర్థః ।
సమాధత్తే –
బాఢమనుపలభమానా అపీతి ।
మా నామ భూత్ఫలవతీనాం విద్యానాం పరిపూర్ణాఙ్గానామాకాఙ్క్షా ॥ మన్త్రాణాం తు స్వాధ్యాయవిధ్యాపాదితపురుషార్థభావానాం కర్మణాం చ ప్రవర్గ్యాదీనాం స్వవిధ్యాపాదితపురుషార్థభావానాం పురుషాభిలషితమాకాఙ్క్షతాం సంనిధానాదన్యతరాకాఙ్క్షానిబన్ధో రక్తపటన్యాయేన సమ్బన్ధః । తత్రాపి చ విద్యానాం ఫలవత్త్వాత్తాదర్థ్యమఫలానాం మన్త్రాణాం కర్మణాం చ । నచ ప్రవర్గ్యాదీనాం పిణ్డపితృయజ్ఞవత్స్వర్గః కల్పనాస్పదం, ఫలవత్సంనిధానేన తదవరోహాత్ ।
అనుమానస్యామహే సంనిధిసామర్థ్యాదితి ।
ఇదం ఖలు నివృత్తాకాఙ్క్షాయా విద్యాయాః సంనిధానే శ్రుతమనాకాఙ్క్షాయా సాకాఙ్క్షస్యాపి సమ్బద్ధుమసామర్థ్యాత్తస్యా అప్యాకాఙ్క్షాముత్థాపయతి । ఉత్థాప్య చైకవాక్యతాముపైతి । అసమర్థస్య చోపకారకత్వానుపపత్తేః ప్రకరణినం ప్రతి ఉపకారసామర్థ్యమాత్మనః కల్పయతి । నచ సత్యపి సామర్థ్యే తత్ర శ్రుత్యా అవినియుక్తం సదఙ్గతాముపగన్తుమర్హతీత్యనయా పరమ్పరయా సంనిధిః శ్రుతిమర్థాపత్త్యా కల్పయతి ।
ఆక్షిపతి –
నను నైషాం మన్త్రాణామితి ।
ప్రయోగసమవేతార్థప్రకాశనేన హి మన్త్రాణాముపయోగో వర్ణితః “అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః” ఇత్యత్ర । నచ విద్యాసమ్బద్ధం కఞ్చనార్థం మన్త్రేషు ప్రతీమః । యద్యపి చ ప్రవర్గ్యో న కిఞ్చిదారభ్య శ్రూయతే తథాపి వాక్యసంయోగేన క్రతుసంయోగేన క్రతుసమ్బన్ధం ప్రతిపద్యతే । “పురస్తాదుపసదాం ప్రవర్గ్యేణ ప్రచరన్తి” ఇతి । ఉపసదాం జుహూవదవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధత్వాత్ । యద్యపి జ్యోతిష్టోమవికృతావపి సన్త్యుపసదస్తథాపి తత్రానుమానిక్యో జ్యోతిష్టోమే తు ప్రత్యక్షవిహితాస్తేన శీఘ్రప్రవృత్తితయా జ్యోతిష్టోమాఙ్గతైవ వాక్యేనావగమ్యతే । అపిచ ప్రకృతౌ విహితస్య ప్రవర్గ్యస్య చోదకేనోపసద్వత్తద్వికృతావపి ప్రాప్తిః ।
ప్రకృతౌ వా అద్విరుక్తత్వాదితి న్యాయాజ్జ్యోతిష్టోమే ఎవ విధానముపసదా సహ యుక్తం, తదేతదాహ –
కథం చ ప్రవర్గ్యాదీనీతి ।
సంనిధానాదర్థవిప్రకర్షేణ వాక్యం బలీయ ఇతి భావః ।
సమాధత్తే –
నైష దోషః । సామర్థ్యం తావదితి ।
యథా “అగ్నయే త్వా జుష్టం నిర్వపామి” ఇతి మన్త్రే అగ్నయే నిర్వపామీతి పదే కర్మసమవేతార్థప్రకాశకే । శిష్టానాం తు పదానాం తదేకవాక్యతయా యథాకథఞ్చిద్వ్యాఖ్యానమేవమిహాపి హృదయపదస్యోపాసనాయాం సమవేతార్థత్వాత్తదనుసారేణ తదేకవాక్యతాపన్నాని పదాన్తరాణి గౌణ్యా లక్షణయా చ వృత్త్యా కథఞ్చిన్నేయానీతి నాసమవేతార్థతా మన్త్రాణామ్ ।
నచ మన్త్రవినియోగో నోపాసనేషు దృష్టో యేనాత్యన్తాదృష్టం కల్ప్యత ఇత్యాహ –
దృష్టశ్చోపాసనేష్వితి ।
యద్యపి వాక్యేన బలీయసా సంనిధిర్దుర్బలో బాధ్యతే తథాపి విరోధే సతి । న చేహాస్తి విరోధః । వాక్యేన వినియుక్తస్యాపి జ్యోతిష్టోమే ప్రవర్గ్యస్య సంనిధినా విద్యాయామపి వినియోగసమ్భవాత్ । యథా “బ్రహ్మవర్చసకామో బృహస్పతిసవేన యజేత” ఇతి బ్రహ్మవర్చసఫలోఽపి బృహస్పతిసవో వాజపేయాఙ్గత్వేన చోద్యతే వాజపేయేనేష్ట్వా బృహస్పతిసవేన యజేతేతి । అత్ర హి క్త్వః సమానకర్తృకత్వమవగమ్యతే ధాతుసమ్బన్ధే ప్రత్యయవిధానాత్ । ధాత్వర్థాన్తరసమ్బన్ధశ్చ కథం చ సమానః కర్తా స్యాత్ । యద్యేకః ప్రయోగో భవేత్ । ప్రయోగావిష్టం హి కర్తృత్వమ్ । తచ్చ ప్రయోగభేదే కథమేకమ్ । తస్మాత్సమానకర్తృకత్వాదేకప్రయోగత్వం వాజపేయబృహస్పతిసవయోర్ధాత్వర్థాన్తరసమ్బన్ధాచ్చ । నచ గుణప్రధానభావమన్తరేణైకప్రయోగతా సమ్బన్ధశ్చ తత్రాపి వాజపేయస్య ప్రకరణే సమామ్నానాద్వాజపేయః ప్రధానమ్ । అఙ్గం బృహస్పతిసవః । నచ “దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేత” ఇత్యత్రాఙ్గప్రధానభావప్రసఙ్గః । నహ్యేతద్వచనం కస్యచిద్దర్శపూర్ణమాసస్య సోమస్య వా ప్రకరణే సమామ్నాతమ్ । తథాచ ద్వయోః సాధికారతయా అగృహ్యమాణవిశేషతయా గుణప్రధానభావం ప్రతి వినిగమనాభావేనాధిష్ఠానమాత్రవివక్షయా లాక్షణికం సమానకర్తృకత్వమిత్యదోషః । యది తు కస్యాఞ్చిచ్ఛాఖాయామారభ్యాధీతం దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వేతి । తథాప్యనారభ్యాధీతస్యైవారభ్యాధీతే ప్రత్యభిజ్ఞానమితి యుక్తమ్ । తథా సతి ద్వయోరపి పృథగధికారతయా ప్రతీతం సమప్రధానత్వమత్యక్తం భవేదితరథా తు గుణప్రధానభావేన తత్త్యాగో భవేత్ । తస్మాత్కాలార్థోఽయం సంయోగ ఇతి సిద్ధమ్ ।
సిద్ధాన్తముపక్రమతే –
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
హృదయం ప్రవిధ్యేత్యయం మన్త్రః స్వరసతస్తావదాభిచారికకర్మసమవేతం సకలైరేవ పదైరర్థమభిదధదుపలభ్యతే తదస్యాభిధానసామర్థ్యలక్షణం లిఙ్గం వాక్యప్రకరణాభ్యాం క్రమాద్బలీయోభ్యామపి బలవత్కిమఙ్గ పునః క్రమాత్ , తస్మాల్లిఙ్గేన సంనిధిమపోద్యాభిచారికకర్మశేషత్వమేవాపాద్యతే । యద్యపి చోపాసనాసు హృదయపదమాత్రస్య సమవేతార్థత్వమ్ । తథాపి తదితరేషాం సర్వేషామేవ పదానామసమవేతార్థత్వమ్ । ఆభిచారికే తు కర్మణి సర్వేషామర్థసమవాయ ఇతి కిమేకపదసమవేతార్థతా కరిష్యతి । నచ సంనిధ్యుపగృహీతాసూపాసనాసు మన్త్రమవస్థాపయతీతి యుక్తమ్ । హృదయపదస్యాభిచారేఽపి సమవేతార్థస్యేతరపదైకవాక్యతాపన్నస్య వాక్యప్రమాణసహితస్యాభిచారికాత్కర్మణః సంనిధినాచాలయితుమశక్యత్వాదేవం “దేవ సవితః ప్రసువ యజ్ఞమ్” ఇత్యాదేరపి యజ్ఞప్రసవలిఙ్గస్య యజ్ఞాఙ్గత్వే సిద్ధే జఘన్యో విద్యాసంనిధిః కిం కరిష్యతి । ఎవమన్యేషామపి శ్వేతాశ్వ ఇత్యేవమాదీనాం కేషాఞ్చిల్లిఙ్గేన కేషాఞ్చిచ్ఛుత్యా కేషాఞ్చిత్ప్రమాణాన్తరేణ ప్రకరణేనేతి ।
కస్మాత్పునః సంనిధిర్లిఙ్గాదిభిర్బాధ్యతే ఇత్యత ఆహ –
దుర్బలో హి సంనిధిరితి ।
ప్రథమతన్త్రగతోఽర్థః స్మార్యతే । తత్ర తు శ్రుతిలిఙ్గయోః సమవాయే సమానవిషయత్వలక్షణే విరోధే కిం బలీయ ఇతి చిన్తా । అత్రోదాహరణమస్త్యైన్ద్రీ ఋక్ “కదాచన స్తరీరసి నేన్ద్ర” ఇత్యాదికా శ్రుతిర్వినియోక్త్రీ “ఐన్ద్ర్యా గార్హపత్యముపతిష్ఠతే” ఇతి । అత్ర హి సామర్థ్యలక్షణాల్లిఙ్గాదిన్ద్రే వినియోగః ప్రతిభాతి । శ్రుతేశ్చ గార్హపత్యమితి ద్వితీయాతో గార్హపత్యస్య శేషిత్వమైన్ద్ర్యేతి చతృతీయాశ్రుతేరైన్ద్ర్యా ఋచః శేషత్వమవగమ్యతే । యద్యపి గార్హపత్యమితి ద్వితీయాశ్రుతేరాగ్నేయీమృచం ప్రతి గార్హపత్యస్య శేషిత్వేనోపపత్తేః । యద్యపి చైన్ద్ర్యేతి చ తృతీయాశ్రుతేరైన్ద్ర్యా ఇన్ద్రం ప్రతి శేషత్వనోపపత్తేరవిరోధః । పదాన్తరసమ్బన్ధే తు వాక్యస్యైవ లిఙ్గేన విరోధో న తు శ్రుతేః । తత్ర చ విపరీతం బలాబలమ్ । తథాపి శ్రుతివాక్యయో రూపతో వ్యాపారభేదాదదోషః । ద్వితీయాతృతీయాశ్రుతీ హి కారకవిభక్తితయా క్రియాం ప్రతి ప్రకృత్యర్థస్య కర్మకరణభావమవగమయత ఇతి వినియోజికే । క్రియాం ప్రతి హి కర్మణః శేషిత్వం కరణస్య చ శేషత్వమితి హి వినియోగః । పదాన్తరానపేక్షే చ క్రియాం ప్రతి శేషశేషిత్వే శ్రుతిమాత్రాత్ప్రతియేతే ఇతి శ్రౌతే । సోఽయం శ్రుతితః సామాన్యావగతో వినియోగః పదాన్తరవశాద్విశేషేఽవస్థాప్యతే । సోఽయం విశేషణవిశేష్యభావలక్షణః సమ్బన్ధో వాక్యగోచరః, శేషశేషిభావస్తు శ్రౌతః, తస్మాద్వాక్యలభ్యం విశేషమపేక్ష్య శ్రౌతః శేషశేషిభావో లిఙ్గేన విరుధ్యత ఇతి శ్రుతిలిఙ్గవిరోధే కిం లిఙ్గానుగుణేన గార్హపత్యమితి ద్వితీయాశ్రుతిః సప్తమ్యర్థే వ్యాఖ్యాయతాం గార్హపత్యసమీపే ఐన్ద్ర్యేన్ద్ర ఉపస్థేయ ఇతి । ఆహో శ్రుత్యనుగుణతయా లిఙ్గం వ్యాఖ్యాయతామ్ । ప్రభవతి హి స్వోచితాయాం క్రియాయాం గార్హపత్య ఇతీన్ద్ర ఇన్ద్రతేరైశ్వర్యవచనత్వాదితి । కిం తావత్ప్రాప్తం శ్రుతేర్లిఙ్గం బలీయ ఇతి । నో ఖలు యత్రాసమర్థం తచ్ఛ్రుతిసహస్రేణాపి తత్ర వినియోక్తుం శక్యతే । యథా అగ్నినా సిఞ్చేత్పాథసా దహేదితి । తస్మాత్సామర్థ్యం పురోధాయ శ్రుత్యా వినియోక్తవ్యమ్ । తచ్చాస్యా ఋచః ప్రమాణాన్తరతః శబ్దతశ్చ ఇన్ద్రే ప్రతీయతే । తథాహి విదితపదతదర్థః కదాచనేత్యృచః స్పష్టమిన్ద్రమవగచ్ఛతి, శబ్దాచ్చైన్ద్ర్యేత్యతః । తస్మాద్దారుదహనస్యేవ దహనస్య సలిలదహనే వినియోగో గార్హపత్యే వినియోగ ఐన్ద్ర్యాః । నచ శ్రుత్యనురోధాజ్జఘన్యామాస్థాయా వృత్తిం సామర్థ్యకల్పనేతి సామ్ప్రతమ్ । సామర్థ్యస్య పూర్వభావితయా తదనురోధేనైవ శ్రుతివ్యవస్థాపనాత్ । తస్మాదైన్ద్ర్యేన్ద్ర ఎవ గార్హపత్యసమీప ఉపస్థాతవ్య ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే “లిఙ్గజ్ఞానం పురోధాయ న శ్రుతేర్వినయోక్తృతా । శ్రుతిజ్ఞానం పురోధాయ లిఙ్గం తు వినియోజకమ్” । యది హి సామర్థ్యమవగమ్య శ్రుతేర్వినియోగమవధారయేత్ప్రమాతా తతః శ్రుతేర్వినియోగం ప్రతి లిఙ్గజ్ఞానాపేక్షత్వాద్దుర్బలత్వం భవేత్ । న త్వేతదస్తి । శ్రుతిర్వినియోగాయ సామర్థ్యమపేక్షతే నాపేక్షతే సామర్థ్యవిజ్ఞానమ్ । అవగతే తు తతో వినియోగే నాసమర్థస్య స ఇతి తన్నిర్వాహాయ సామర్థ్యం కల్ప్యతే । తచ్ఛ్రుతివినియోగాత్పూర్వమస్తి సామర్థ్యమ్ । న తు పూర్వమవగమ్యతే । వినియోగే తు సిద్ధే తదన్యథానుపపత్త్యా పశ్చాత్ప్రతీయత ఇతి శ్రుతివినియోగాత్పరాచీనా సామర్థ్యప్రతీతిస్తదనురోధేనావస్థాపనీయా । లిఙ్గం తు న స్వతో వినియోజకమపి తు వినియోక్త్రీం కల్పయిత్వా శ్రుతిమ్ । తథాహి న స్వరసతో లిఙ్గాదనేనేన్ద్ర ఉపస్థాతవ్య ఇతి ప్రతీయతే, కిన్త్వీదృగిన్ద్ర ఇతి తస్య తు ప్రకరణామ్నానసామర్థ్యాత్సామాన్యతః ప్రకరణాపాదితైదమర్థ్యస్య తదన్యథానుపపత్త్యా వినియోగకల్పనాయామపి శ్రౌతాద్వినియోగాత్కల్పనీయస్య వినియోగస్యార్థవిప్రకర్షాచ్ఛ్రుతిరేవ కల్పయితుముచితా న తు తదర్థో వినియోగః । నహి శ్రుతమనుపపన్నం శక్యమర్థేనోపపాదయితుమ్ । నహి త్రయోఽత్ర బ్రాహ్మణాః కఠకౌణ్డిన్యావితి వాక్యం ప్రమాణాన్తరోపస్థాపితేన మాఠరేణోపపాదయన్తి, ఉపపాదయతో వా నోపహసన్తి । శాబ్దాః । మాఠరశ్చేతి తు శ్రావయన్తమనుమన్యన్తే । తస్మాచ్ఛ్రుతార్థసముత్థానానుపపత్తిః శ్రుతేనైవార్థాన్తరేణోపపాదనీయా, నార్థాన్తరమాత్రేణ ప్రమాణాన్తరోపనీతేనేతి లోకసిద్ధమ్ । నచ లోకసిద్ధస్య నియోగానుయోగౌ యుజ్యేతే శబ్దార్థజ్ఞానోపాయభూతలోకవిరోధాత్ । తస్మాద్వినియోజికా శ్రుతిః కల్పనీయా । తథాచ యావల్లిఙ్గాద్వినియోజికాం శ్రుతిం కల్పయితుం ప్రక్రాన్తవ్యాపారస్తావత్ప్రత్యక్షయా శ్రుత్యా గార్హపత్యే వినియోగః సిద్ధ ఇతి నివృత్తాకాఙ్క్షం ప్రకరణమితి కస్యానుపపత్త్యా లిఙ్గం వినియోక్త్రీం శ్రుతిముపకల్పయేత్ । మన్త్రసమామ్నానస్య ప్రత్యక్షయైవ వినియోగశ్రుత్యోపపాదితత్వాత్ । యథాహుః “యావదజ్ఞాతసన్దిగ్ధం జ్ఞేయం తావత్ప్రమిత్స్యతే । ప్రమితే తు ప్రమాతౄణాం ప్రమౌత్సుక్యం విహన్యతే” ఇతి । తస్మాత్ప్రతీతశ్రౌతవినియోగోపపత్త్యై మన్త్రస్య సామర్థ్యం తదనుగుణత్వేన నీయమానం ప్రథమాం వృత్తిమజహజ్జఘన్యయాపి నేయమితి సిద్ధమ్ । లిఙ్గవాక్యయోరిహ విరోధో యథా “స్యోనం తే సదనం కృణోమి ఘృతస్య ధారయా సుశేవం కల్పయామి । తస్మిన్సీదామృతే ప్రతితిష్ఠ వ్రీహీణాం మేధ సుమనస్యమానః” ఇతి । కిమయం కృత్స్న ఎవ మన్త్రః సదనకరణే పురోడాశాసాదనే చ ప్రయోక్తవ్య ఉత కల్పయామ్యన్త ఉపస్తరణే తస్మిన్త్సీదేత్యేవమాదిస్తు పురోడాశాసాదన ఇతి । యది వాక్యం బలీయః కృత్స్నో మన్త్ర ఉభయత్ర, సుశేవం కల్పయామీత్యేతదపేక్షో హి తస్మిన్సీదేత్యాదిః పూర్వేణైకవాక్యతాముపైతి యత్కల్పయామి తస్మిన్త్సీదేతి । అథ లిఙ్గం బలీయస్తతః కల్పయామ్యన్తః సదనకరణే తత్ప్రకాశనే హి తత్సమర్థమ్ । తస్మిన్సీదేతి పురోడాశాసాదనే తత్ర హి తత్సమర్థమితి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । లిఙ్గాద్వాక్యం బలీయ ఇత్యుభయత్ర కృత్స్నస్య వినియోగ ఇతి । ఇహ హి యత్తత్పదసమభివ్యాహారేణ విభజ్యమానసాకాఙ్క్షత్వాదేకవాక్యతాయాం సిద్ధాయాం తదనురోధేన పశ్చాత్తదభిధానసామార్థ్యం కల్పనీయమ్ । యథా దేవస్యత్వేతిమన్త్రేఽగ్నయే నిర్వపామీతి పదయోః సమవేతార్థత్వేన తదేకవాక్యతయా పదాన్తరాణాం తత్పరత్వేన తత్ర సామర్థ్యకల్పనా । తదేవం ప్రతీతైకవాక్యతానిర్వాహాయ తదనుగుణతయా సామర్థ్యం కౢప్తం సన్న తద్వ్యాపాదయితుమర్హతి, అపి తు వినియోజికాం శ్రుతిం కల్పయత్తదనుగుణమేవ కల్పయేత్ । తథా చ వాక్యస్య లిఙ్గతో బలీయస్త్వాత్సదనకరణే చ పురోడాశాసాధనే చ కృత్స్న ఎవ మన్త్రః ప్రయోక్తవ్య ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తే ఉచ్యతే - భవేదేతదేవం యద్యేకవాక్యతావగమపూర్వం సామర్థ్యావధారణమపి తు అవధృతసామర్థ్యానాం పదానాం ప్రశ్లిష్టపఠితానాం సామర్థ్యవశేన ప్రయోజనైకత్వేనేకవాక్యత్వావధారణమ్ । యావన్తి పదాని ప్రధానమేకమర్థమవగమయితుం సమర్థాని విభాగే సాకాఙ్క్షాణి తాన్యేకం వాక్యమ్ । అనుష్ఠేయశ్చార్థో మన్త్రేషు ప్రకాశ్యమానః ప్రధానమ్ । సదనకరణపురోడాశాసాదనే చానుష్ఠేయతయా ప్రధానే । తయోశ్చ సదనకరణం కల్పయామ్యన్తో మన్త్రః సమర్థః ప్రకాశయితుం పురోడాశాసాదనం చ తస్మిన్సీదేత్యాదిః । తతశ్చ యావదేకవాక్యతావశేన సామర్థ్యమనుమీయతే తావత్ప్రతీతం సామర్థ్యమేకైకస్య భాగస్యైకైకస్మిన్నర్థే వినియోజికాం శ్రుతిం కల్పయతి । తథాచ శ్రుత్యైవైకైకస్య భాగస్యైకత్ర వినియోగే సతి ప్రకరణపాఠోపపత్తౌ న వాక్యకల్పితం లిఙ్గం వినియోజికాం శ్రుతిమపరాం కల్పయితుమర్హతీత్యేకవాక్యతాబుద్ధిరుత్పన్నాప్యాభాసీభవతి లిఙ్గేన బాధనాత్ । యత్ర తు విరోధకం లిఙ్గం నాస్తి తత్ర సమవేతార్థైకద్విత్రిపదైకవాక్యతా పదాన్తరాణామపి సామర్థ్యం కల్పయతీతి భవతి వాక్యస్య వినియోజకత్వమ్ । యథాత్రైవ స్యోనం త ఇత్యాదీనామ్ । తస్మాద్వాక్యాల్లిఙ్గం బలీయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ వాక్యప్రకరణయోర్విరోధోదాహరణమ్ । అత్ర చ పదానాం పరస్పరాపేక్షావశాత్కస్మింశ్చిద్విశిష్ట ఎకస్మిన్నర్థే పర్యవసితానాం వాక్యత్వం, లబ్ధవాక్యభావానాం చ పునః కార్యాన్తరాపేక్షావశేన వాక్యాన్తరేణ సమ్బన్ధః ప్రకరణమ్ । కర్తవ్యాయాః ఖలు ఫలభావనాయా లబ్ధధాత్వర్థకరణాయా ఇతికర్తవ్యతాకాఙ్క్షాయా వచనం ప్రకరణమాచక్షతే వృద్ధాః । యథా “దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత” ఇతి । ఎతద్ధి వచనం ప్రకరణమ్ । తదేతస్మిన్ స్వపదగణేన కియత్యప్యర్థే పర్యవసితే కరణోపకారలక్షణకార్యాన్తరాపేక్షాయాం ‘సమిధో యజతి’ ఇత్యాదివాక్యాన్తరసమ్బన్ధః । సమిదాదిభావనా హి స్వవిధ్యుపహితాః పురుషే హితం భావ్యమపేక్షమాణా విశ్వజిన్న్యాయేన వానుషఙ్గతో వార్థవాదతో వా ఫలాన్తరాప్రతిలమ్భేన దర్శపూర్ణమాసభావనాం నిర్వారయితుమీశతే । తస్మాత్తదాకాఙ్క్షాయాముపనిపతితాన్యేతాని వాక్యాని స్వకార్యాపేక్షాణి తదపేక్షితకరణోపకారలక్షణం కార్యమాసాద్య నివన్తి చ నిర్వారయన్తి చ ప్రధానమ్ । సోఽయమనయోర్నష్టాశ్వదగ్ధరథవత్సంయోగః । తదేవం లక్షణయోర్వాక్యప్రకరణయోర్విరోధోదాహరణం సూక్తవాకనిగదః । తత్ర హి పౌర్ణమాసీదేవతా అమావస్యాదేవతాః సమామ్నాతాః । తాశ్చ న మిథ ఎకవాక్యతాం గన్తుమర్హన్తీతి లిఙ్గేన పౌర్ణమాసీయాగాదిన్ద్రాగ్నీశబ్ద ఉత్క్రష్టవ్యః అమావాస్యాయాం చ సమవేతార్థత్వాత్ప్రయోక్తవ్యః । అథేదానీం సన్దిహ్యతే కిం యదిన్ద్రాగ్నిపదైకవాక్యతయా ప్రతీయతే “అవివృధేథాం మహో జ్యాయోఽకాతామ్” ఇతి తన్నోత్క్రష్టవ్యముతేన్ద్రాగ్నిశబ్దాభ్యాం సహోత్క్రష్టవ్యమితి । తత్ర యది ప్రకరణం బలీయస్తతోఽపనీతదేవతాకోఽపి శేషః ప్రయోక్తవ్యోఽథ వాక్యం తతో యత్ర దేవతాశబ్దస్తత్రైవ ప్రయోక్తవ్యః । కిం తావత్ప్రాప్తమపనీతదేవతాకోఽపి శేషః ప్రయోక్తవ్యః ప్రకరణస్యైవాఙ్గసమ్బన్ధప్రతిపాదకత్వాత్ । ఫలవతీ హి భావనా ప్రధానేతికర్తవ్యతాత్వమాపాదయతి । తదుపజీవనేన శ్రుత్యాదీనాం విశేషసమ్బన్ధాపాదకత్వాత్ । అతః ప్రధానభావనావచనలక్షణప్రకరణవిరోధే తదుపజీవివాక్యం బాధ్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే భవేదేతదేవం యది వినియోజ్యస్వరూపసామర్థ్యమనపేక్ష్య ప్రకరణం వినియోజయేత్ । అపి తు వినియోగాయ తదపేక్షతేఽన్యథా పూషాద్యనుమన్త్రణమన్త్రస్య ద్వాదశోపసత్తాయాశ్చ నోత్కర్షః స్యాత్ । తద్రూపాలోచనాయాం చ యద్యదేవ శీఘ్రం ప్రతీయతే తత్తద్బలవద్విప్రకృష్టం తు దుర్బలమ్ । తత్ర యది తద్రూపం శ్రుత్యా లిఙ్గేన వాక్యేన వాన్యత్ర వినియుక్తం తతః ప్రకరణం భఙ్క్త్వోత్కృష్యతే, పరిశిష్టైస్తు ప్రకరణస్యేతికర్తవ్యతాపేక్షా పూర్యతే । అథ స్వస్య శీఘ్రప్రవృత్తం శ్రుత్యాది నాస్తి తతః ప్రకరణం వినియోజకమ్ । యథా సమిదాదేః । తదిహ ప్రకరణాద్వాక్యస్య శీఘ్రప్రవృత్తత్వముచ్యతే । ప్రకరణే హి స్వార్థపూర్ణానాం వాక్యానాముపకార్యోపకారకాకాఙ్క్షామాత్రం దృశ్యతే । వాక్యే తు పదానాం ప్రత్యక్షసమ్బన్ధః । తతశ్చ సహ ప్రస్థితయోర్వాక్యప్రకరణయోర్యావత్ప్రకరణేనైకవాక్యతా కల్ప్యతే తావద్వాక్యేనాభిధానసామర్థ్యం, యావదితరత్ర వాక్యేన సామర్థ్యం తావదితరత్ర సామర్థ్యేన శ్రుతిర్యావదితరత్ర సామర్థ్యేన శ్రుతిస్తావదిహ శ్రుత్యా వినియోగస్తావతా చ విచ్ఛిన్నాయామాకాఙ్క్షాయాం శ్రుత్యనుమానే విహతే ప్రకరణేనాన్తరా కల్పితం విలీయన్త ఇతి వాక్యబలీయస్త్వాత్తద్దేవతాశేషణామపకర్ష ఎవేతి సిద్ధమ్ ॥ క్రమప్రకరణవిరోధోదాహరణమ్ । రాజసూయప్రకరణే ప్రధానస్యైవాభిషేచనీయస్య సంనిధౌ శౌనఃశేపోపాఖ్యానాద్యామ్నాతం, తత్కిం సమస్తస్య రాజసూయస్యాఙ్గముతాభిషేచనీయస్య । యది ప్రకరణం బలీయస్తతః సమస్తస్య రాజసూయస్య, అథ క్రమస్తతోఽభిషేచనీయస్యైవేతి, కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । నాకాఙ్క్షామాత్రం హి సమ్బన్ధహేతుః । గామానయ ప్రాసాదం పశ్యేతి గామిత్యస్య క్రియామాత్రాపేక్షిణః పశ్యేత్యనేనాపి సమ్బన్ధసమ్భవాద్వినిగమనాభావప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్సంనిధానం సమ్బన్ధకారణమ్ । తథా చానయేత్యననైవ గామిత్యస్య సమ్బన్ధో వినిగమ్యతే । నచ సంనిధానమపి సమ్బన్ధకారణమ్ । అయమేతి పుత్రో రాజ్ఞః పురుషోఽపసార్యతామిత్యత్ర రాజ్ఞ ఇత్యస్య పుత్రపురుషపదసంనిధానావిశేషాన్మా భూదవినిగమనా । తస్మాదాకాఙ్క్షా నిశ్చయహేతుర్వక్తవ్యా । అత్ర పుత్రశబ్దస్య సమ్బన్ధివచనతయా సముత్థితాకాఙ్క్షస్యాన్తికే యదుపనిపతితం సమ్బన్ధ్యన్తరాకాఙ్క్షం పదం తస్య తేనైవాకాఙ్క్షాపరిపూర్తేః పురుషపదేన పురుషరూపమాత్రాభిధాయినా స్వతన్త్రేణైవ న సమ్బన్ధః కిన్తు పరేణాపసార్యతామిత్యనేనాపసరణీయాపేక్షేణేతి । సత్యపి సంనిధానే ఆకాఙ్క్షాభావాదసమ్బన్ధః । తథా చాభాణకః “తప్తం తప్తేన సమ్బధ్యతే” ఇతి । తథా చాకాఙ్క్షితమపి న యావత్సంనిధాప్యతే తావన్న సమ్బధ్యతే । తథా సంనిహితమపి యావన్నాకాఙ్క్ష్యతే న తావత్సమ్బధ్యత ఇతి ద్వయోః సమ్బన్ధం ప్రతి సమానబలత్వాత్క్రమప్రకరణయోః సముచ్చయాసమ్భవాచ్చ వికల్పేన రాజసూయాభిషేచనీయయోర్వినియోగః శౌనఃశేపోపాఖ్యానాదీనామితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతేరాజసూయకే కథమ్భావాపేక్షా హి పవిత్రాదారభ్య క్షత్రస్య ధృతిం యావదనువర్తతే । యథా చ “అవిచ్ఛిన్నే కథమ్భావే యత్ప్రధానస్య పఠ్యతే । అనిర్జ్ఞాతఫలం కర్మ తస్య ప్రకరణాఙ్గతా” ఇతి న్యాయాద్రాజసూయాఙ్గతా శౌనఃశేపోపాఖ్యానాదీనామ్ । అభిషేచనీయస్య తు స్వవాక్యోపాత్తపదార్థనిరాకాఙ్క్షస్య సంనిధిపాఠేనాకాఙ్క్షోత్థాపనీయా యావత్తావత్సిద్ధాకాఙ్క్షేణ రాజసూయేనైకవాక్యతా కల్ప్యతే । యావచ్చాభిషేచనీయాకాఙ్క్షయా తదేకవాక్యతా కల్ప్యతే తావత్కౢప్తయా రాజసూయైకవాక్యతయా తదుపకారతయా సామర్థ్యలక్షణం లిఙ్గం యావచ్చాభిషేచనీయైకవాక్యతయా లిఙ్గం కల్ప్యతే తావత్కౢప్తలిఙ్గం వినియోక్త్రీం శ్రుతిం కల్పయతి యావద్వాక్యకల్పితేన లిఙ్గేన శ్రుతిరితరత్ర కల్ప్యతే తావత్కౢప్తయా శ్రుత్యా వినియోగే సతి ప్రకరణపాఠోపపత్తౌ సంనిధానపరికల్పితమన్తరా విలీయతే । ప్రమాణాభావేఽప్రతిభత్వాత్ । ప్రకరణినశ్చ రాజసూయస్య సర్వదా బుద్ధిసాంనిధ్యేన తత్సంనిధేరకల్పనీయత్వాత్ । తస్మాత్ప్రకరణవిరోధే క్రమస్య బాధ ఎవ నచ వికల్పో దుర్బలత్వాదితి సిద్ధమ్ ॥ క్రమసమాఖ్యయోర్విరోధోదాహరణమ్పౌరోడాశిక ఇతి సమాఖ్యాతే కాణ్డే సాన్నాయ్యక్రమే చ శున్ధధ్వం దైవ్యాయ కర్మణ ఇతి శున్ధనార్థో మన్త్రః సమామ్నాతః, తత్ర సన్దిహ్యతే కిం సమాఖ్యానస్య బలీయస్త్వాత్పురోడాశపాత్రాణాం శున్ధనే వినియోక్తవ్యః, ఆహో సాన్నాయ్యపాత్రాణాం శున్ధనే క్రమో బలీయానితి । కిన్తావత్ప్రాప్తమ్ । సమాఖ్యానాం బలీయ ఇతి పౌరోడాశికశబ్దేన హి పురోడాశసమ్బన్ధీనీత్యుచ్యన్తే తాన్యధికృత్య ప్రవృత్తం కాణ్డం పౌరోడాశికమ్ । తతశ్చ యావత్క్రమేణ ప్రకరణాద్యనుమానపరమ్పరయా సమ్బన్ధః ప్రతిపాదనీయః యావత్సమాఖ్యయా శ్రుత్యైవ సాక్షాదేవ స ప్రతిపాదిత ఇతి అర్థవిప్రకర్షేణ క్రమాత్సమాఖ్యైవ బలీయసీతి పురోడాశపాత్రశున్ధనే మన్త్రః ప్రయోక్తవ్యః న సాన్నాయ్యపాత్రశున్ధన ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - సమాఖ్యానాత్క్రమో బలవానర్థవిప్రకర్షాదితి । తథాహి - సమాఖ్యా న తావత్సమ్బన్ధస్య వాచికా కిన్తు పౌరోడాశవిశిష్టం కాణ్డమాహ । తద్విశిష్టత్వాన్యథానుపపత్త్యా తు సమ్బన్ధః కాణ్డస్యానుమీయతే న తు సాక్షాన్మన్త్రభేదస్య । తద్ధారేణ చ తన్మధ్యపాతినో మన్త్రభేదస్యాపి తదనుమానమ్ । న చాసౌ సమ్బన్ధోఽపి శ్రుత్యైవ శేషశేషిభావః ప్రతీయతే । అపి తు సమ్బన్ధమాత్రమ్ । తస్మాచ్ఛ్రుతిసాదృశ్యమస్య దూరాపేతమితి క్రమేణ నాస్య స్పర్ధోచితా । తత్రాపి చ సామాన్యతో దర్శపూర్ణమాసప్రకరణాపాదితైదమర్థ్యస్య శౌనఃశేపోపాఖ్యానాదివచ్చారాదుపకారకతయా ప్రకృతమాత్రసమ్బన్ధానుపపత్తిః । మన్త్రస్య ప్రయోగసమవేతార్థస్మారణేన సామవాయికాఙ్గత్వాత్ । తథాచ యం కఞ్చిత్ప్రకృతప్రయోగగతమర్థం ప్రకాశయతోఽస్య ప్రకరణాఙ్గత్వమవిరుద్ధమితి విశేషాపేక్షాయాం సాన్నాయ్యక్రమః సాన్నాయ్యం ప్రతి ప్రకరణాద్యనుమానద్వారేణ వినియోగం కల్పయితుముత్సహతే న తు సమాఖ్యానమ్ । తస్య దుర్బలత్వాత్ । తథాహి - సమాఖ్యా సమ్బన్ధనిబన్ధనా సతీ తత్సిధ్యర్థం సంనిధిముపకల్పయతి యావత్తాద్వైదికేన ప్రత్యక్షదృష్టేన సంనిధానేనాకాఙ్క్షా కల్ప్యతే । యావచ్చ కౢప్తేన సంనిధానేనాకాఙ్క్షా కల్ప్యతే తావదితరత్ర కౢప్తయాకాఙ్క్షయైకవాక్యతా యావచ్చ కౢప్తయాకాఙ్క్షైకవాక్యతా తావదితరత్రైకవాక్యతయా కౢప్తయోపకారసామర్థ్యమ్ । యావచ్చాత్రైకవాక్యతయోపకారసామర్థ్యం తావదితరత్ర లిఙ్గేన వినియోజికా శ్రుతిః । యావదత్ర లిఙ్గేన వినియోజికా శ్రుతిస్తావదితరత్ర కౢప్తయా శ్రుత్యా వినియోగ ఇతి తావతైవ ప్రకరణపాఠోపపత్తేః సర్వం సమాఖ్యానకల్పితం విచ్ఛిన్నమూలత్వాల్లూయమానసస్యమివ నిర్బీజం భవతి । పురోడాశాభిధాయకమన్త్రబాహుల్యాత్కాణ్డస్య పౌరోడాశికసమాఖ్యేతి మన్తవ్యమ్ । “ఎకద్విత్రిచతుష్పఞ్చవస్త్వన్తరయకారితమ్ । శ్రుత్యర్థం ప్రతి వైషమ్యం లిఙ్గాదీనాం ప్రతీయతే ॥' ఇత్యర్థవిప్రకర్ష ఉక్తః । తత్రాపి చ “బాధికైవ శ్రుతిర్నిత్యం సమాఖ్యా బాధ్యతే సదా । మధ్యమానాం తు బాధ్యత్వం బాధకత్వమపేక్షయా ॥' ఇతి విశేష ఉక్తో వృద్ధైః । తద్వయం విస్తరాద్బిభ్యతోఽపి ప్రథమతన్త్రానభిజ్ఞానుకమ్పయా నిఘ్నా విస్తరే పతితాః స్మ ఇత్యుపరమ్యతే । తస్మాద్యథానుజ్ఞాపనానుజ్ఞయోః ప్రజ్ఞాతక్రమయోరుపహూత ఉపహూయస్వేత్యేవం మన్త్రావామ్నాతౌ దేశసామాన్యాత్తథైవాఙ్గతయా ప్రాప్నుతః । ఉపహూత ఇతి లిఙ్గతోఽనుజ్ఞామన్త్రో నానుజ్ఞాపనే ఉపహూయస్వేతి చ లిఙ్గతోఽనుజ్ఞాపనే చ మన్త్రో నానుజ్ఞాయామ్ । తదిహ లిఙ్గేన క్రమం బాధిత్వా విపరీతం శేషత్వమాపాద్యతే । యావద్ధి స్థానేన ప్రకరణముత్పాద్యైకవాక్యత్వం కల్ప్యతే తావల్లిఙ్గేన శ్రుతిం కల్పయిత్వా సాధితో వినియోగ ఇతి అకల్పితలిఙ్గశ్రుతేః క్రమస్య బాధః । తద్వదిహాపి వినియోగే ప్రత్యేకాన్తరితేన లిఙ్గేన చతురన్తరితస్య విద్యాక్రమస్య బాధ ఇతి । యద్యపి ప్రథమతన్త్ర ఎవాయమర్థ ఉపపాదితస్తథాపి విరోధే తదుపపాదనమిహ త్వవిరోధః । నహి లిఙ్గేనాభిచారికకర్మసమ్బన్ధః విద్యాసమ్బన్ధేన క్రమకృతేన విరుధ్యతే । నచ వినియుక్తవినియోగలక్షణోఽత్ర విరోధో బృహస్పతిసవేఽపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । అథైవ ప్రతీతివిరోధో నచ వస్తువిరోధః స విద్యాయాం వినియోగేఽపి తుల్యః । తస్మాదవిరోధాద్వేధాదిమన్త్రస్యోపాసనాఙ్గత్వమిత్యస్త్యభ్యధికా శఙ్కా । తత్రోచ్యతే “నహి లిఙ్గవిరోధేన క్రమబాధోఽభిధీయతే । కిన్తు లిఙ్గపరిచ్ఛిన్నే న క్రమః కల్పనాక్షమః” । ప్రకరణపాఠోపపత్త్యా హి శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణైరవినియుక్తః క్రమేణ ప్రకరణవాక్యలిఙ్గశ్రుతికల్పనాప్రాణాలికయా వినియుజ్యతే । తదా వినియుక్తస్య ప్రకరణపాఠానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । ఉపపాదితే తు శ్రుత్యాదిభి ప్రకరణపాఠే క్షీణత్వాదర్థాపత్తేః క్రమో న స్వోచితాం ప్రమాముత్పాదయితుమర్హతి ప్రమిత్సాభావాదితి । బృహస్పతిసవస్య తు క్త్వాశ్రుతిరేవ ధాతుసమ్బన్ధాధికారకాత్సమానకర్తృకతాయాం విహితా సంయోగపృథక్త్వేన వినియుక్తమపి వినియోజయన్తీ న శక్యా శ్రుత్యన్తరేణ నిరోద్ధుం స్వప్రమామితి వైషమ్యమ్ ।
తదిదముక్తమ్ –
వాజపేయే తు బృహస్పతిసవస్య స్పష్టం వినియోగాన్తరమితి ।
అపి చైకోఽయం ప్రవర్గ్య ఇతి ।
తుల్యబలతయా బృహస్పతిసవస్య తుల్యతాశఙ్కాపాకరణద్వారేణ సముచ్చయో న తు పృథగుక్తితయా పరస్పరాపేక్షత్వాదితి ।
సంనిధిపాఠముపపాదయతి –
అరణ్యాదివచనవాదితి ॥ ౨౫ ॥
హానౌ తూపాయనశబ్దశేషత్వాత్కుశాచ్ఛన్దఃస్తుత్యుపగానవత్తదుక్తమ్ ।
యత్ర హానోపాయనే శ్రూయేతే తత్రావివాదః సంనిపాతే యత్రాప్యుపాయనమాత్రశ్రవణం తత్రాపి నాన్తరీయకతయా హానమాక్షిప్తమిత్యస్తి సంనిపాతః । యత్ర తు హానమాత్రం సుకృతదుష్కృతయోః శ్రుతం న శ్రూయతే ఉపాయనం, తత్ర కిముపాయనముపాదానం సంనిపతేన్న వేతి సంశయః ।
అత్ర పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి –
అసంనిపాత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । యథా శ్రూయమాణమేకత్ర శాఖాయాముపాసనాఙ్గం తస్మిన్నేవోపాసనే శాఖాన్తరేఽశ్రూయమాణముపసంహ్రియతే ।
ఎవం శాఖాన్తరశ్రుతముపాయనముపసంహరిష్యత ఇత్యత ఆహ –
విద్యాన్తరగోచరత్వాచ్చేతి ।
ఎకత్వే హ్యుపాసనకర్మణామన్యత్ర శ్రుతానామప్యన్యత్ర సమవాయో ఘటతే । న త్విహోపాసనానామేకత్వం, సగుణనిర్గుణత్వేన భేదాదిత్యర్థః ।
నను యథోపాయనం శ్రుతం హానముపస్థాపయత్యేవం హానమపి ఉపాయనమిత్యత ఆహ –
అపి చాత్మకర్తృకమితి ।
గ్రహణం హి న స్వామినోఽపగమమన్తరేణ భవతీతి గ్రహణాదపగమసిద్ధిరవశ్యమ్భావినీ । అపగమస్త్వసత్యప్యన్యేన గ్రహణే దృష్టో యథా ప్రాయశ్చిత్తేనాపగతిరేనస ఇతి । కర్తృభేదకథనం త్వేతదుపోద్బలనార్థం న పునరవశ్యమ్భావస్య ప్రయోజకముపాయనేనానైకాన్త్యాదితి ।
సిద్ధాన్తముపక్రమతే –
అస్యాం ప్రాప్తావితి ।
అయమస్యార్థః కర్మాన్తరే విహితం హి న కర్మాన్తర ఉపసంహ్రియతే ప్రమాణాభావాత్ । యత్పునర్న విధీయతే కిన్తు స్తుత్యర్థం సిద్ధతయా సఙ్కీర్త్యతే తదసతి బాధకే దేవతాధికరణన్యాయేన శబ్దతః ప్రతీయమానం పరిత్యక్తుమశక్యమ్ । తథాచ విధూతయోః సుకృతదుష్కృతయోర్నిర్గుణాయాం విద్యాయామశ్వరోమాదివత్కిం భవత్విత్యాకాఙ్క్షాయాం న తావత్ప్రాయశ్చిత్తేనేవ తద్విలయసమ్భవస్తథా సత్యశ్వరోమరాహుదృష్టాన్తానుపపత్తేః । న జాత్వశ్వరోమరాహుముఖయోర్విలయనమస్తి । అపి త్వశ్వచన్ద్రాభ్యాం విభాగః । నచ నష్టే విధూననప్రమోచనార్థసమ్భవః । తస్మాదర్థవాదస్యాపేక్షాయాం శబ్దసంనిధికృతోఽపి విశేష ఉపాయనం బుద్ధౌ సంనిధాపయితుం శక్నోత్యపేక్షాం పూరయితుమితి । నిర్గుణాపి విద్యా హానోపాయనాభ్యాం స్తోతవ్యా । స్తుతిప్రకర్షస్తు ప్రయోజనం న ప్రమాణమ్ । అప్రకర్షేఽపి స్తుత్యుపపత్తేః । న చార్థవాదాన్తరాపేక్షార్థవాదాన్తరాణాం న దృష్టా ।
నచ తైర్న పూరణమిత్యాహ –
ప్రసిద్ధా చేతి ।
విద్యాస్తుత్యర్థత్వాచ్చాస్యోపాయనవాదస్యేతి ।
యద్యప్యన్యదీయే అపి సుకృతదుష్కృతే అన్యస్య ఫలం ప్రయచ్ఛతః, యథా పుత్రస్య శ్రాద్ధకర్మ పితుస్తృప్తిం యథా చ పితుర్వైశ్వానరీయేష్టిః పుత్రస్య । నార్యాశ్చ సురాపానం భర్తుర్నరకమ్ । తథాప్యన్యదీయే అపి సుకృతదుష్కృతే సాక్షాదన్యస్మిన్న సమ్భవత ఇత్యాశయేన శఙ్కా । ఫలతః ప్రాప్త్యా స్తుతిరితి పరిహారః । గుణోపసంహారవివక్షాయామిత్యపి న స్వరూపతః సుకృతదుష్కృతసఞ్చారాభిప్రాయమ్ ।
నను విద్యాగుణోపసంహారాధికారే కోఽయమకాణ్డే స్తుత్యర్థవిచార ఇతి శఙ్కాముపసంహరన్నపాకరోతి –
తస్మాద్గుణోపసంహారవిచారప్రసఙ్గేనేతి ।
విద్యాగుణోపసంహారప్రసఙ్గతః స్తుతిగుణోపసంహారో విచారితః । ప్రయోజనం చోపాసకే సౌహార్దమాచరితవ్యం న త్వసౌహార్దమితి ఛన్ద ఎవాచ్ఛన్ద ఆచ్ఛాదనాదాచ్ఛన్దో భవతి ।
యథైవ చావిశేషేణోపగానమితి ।
ఋత్విజ ఉపగాయన్తీత్యవిశేషేణోపగానమృత్విజామ్ । భాల్లవినస్తు విశేషేణ నాధ్వర్యురుపగాయతీతి । తదేతస్మాద్భాల్లవినాం వాక్యమృత్విజ ఉపగాయన్తీత్యేతచ్ఛేషం విజ్ఞాయతే । ఎతదుక్తం భవతి - అధ్వర్యువర్జితా ఋత్విజ ఉపగాయన్తీతి । కస్మాత్పునరేవం వ్యాఖ్యాయతే ।
నను స్వతన్త్రాణ్యేవ సన్తు వాక్యానీత్యత ఆహ –
శ్రుత్యన్తరకృతమితి ।
అష్టదోషదుష్టవికల్పప్రసఙ్గభయేన వాక్యాన్తరస్య వాక్యాన్తరశేషత్వమత్రభవతో జైమినేరపి సంమతమిత్యాహ –
తదుక్తం ద్వాదశలక్షణ్యామ్ ।
'అపి తు వాక్యశేషః స్యాదన్యాయ్యత్వాద్వికల్పస్య విధీనామేకదేశః స్యాత్” ఇత్యేతదేవ సూత్రమర్థద్వారేణ పఠతి –
అపి తు వాక్యశేషత్వాదితరపర్యుదాసః స్యాత్ప్రతిషేధే వికల్పః స్యాత్
స చాన్యాయ్య ఇతి శేషః । ఎవం కిల శ్రూయతే “ఎష వై సప్తదశః ప్రజాపతిర్యజ్ఞే యజ్ఞేఽన్వాయత్త” ఇతి । తతో నానుయాజేషు యేయజామహం కరోతీతి । తదత్రానారభ్య కఞ్చిద్యజ్ఞం యజ్ఞేషు యేయజామహకరణముపదిష్టమ్ । తదుపదిశ్య చామ్నాతం నానుయాజేష్వితి । తత్ర సంశయః కిం విధిప్రతిషేధయోర్వికల్ప ఉత పర్యుదాసోఽనుయాజవర్జితేషు యేయజామహః కర్తవ్య ఇతి । మా భూదర్థప్రాప్తస్య శాస్త్రీయేణ నిషేధే వికల్పః । దృష్టం హి తాదాత్వికీమస్య సున్దరతాం గమయతి నాయతౌ దోషవత్తాం నిషేధతి । తస్య తత్రౌదాసీన్యాత్ । నిషేధశాస్త్రం తు తాదాత్వికం సౌన్దర్యమబాధమానమేవ ప్రవృత్త్యున్ముఖం నరం నివారయదాయత్యామస్య దుఃఖఫలత్వమవగమయతి । యథాహ “అకర్తవ్యో దుఃఖఫలః” ఇతి । తతో రాగతః ప్రవృత్తమప్యాయత్యాం దుఃఖతో బిభ్యతం పురుషం శక్నోతి నివారయితుమితి బలీయాన్ శాస్త్రీయః ప్రతిషేధో రాగతః ప్రవృత్తేరితి న తయా వికల్పమర్హతి । శాస్త్రీయౌ తు విధినిషేధౌ తుల్యబలతయా షోడశిగ్రహణవద్వికల్ప్యేతే । తత్ర హి విధిదర్శనాత్ప్రధానస్యోపకారభూయస్త్వం కల్ప్యతే । నిషేధదర్శనాచ్చ వైగుణ్యేఽపి ఫలసిద్ధిరవగమ్యతే । తథాహ “అర్థప్రాప్తవదితి చేన్న తుల్యత్వాదుభయం శబ్దలక్షణం” ఇతి । నచ వాచ్యం యావద్యజతిషు యేయజామహకరణం యావద్యజతిసామాన్యద్వారేణానుయాజం యజతివిశేషముపసర్పతి తావదనుయాజగతేన నిషేధేన తన్నిషిద్ధమితి శీఘ్రప్రవృత్తేః సామాన్యశాస్త్రాద్విశేషనిషేధో బలవానితి । యతో భవత్వేవంవిధిషు బ్రాహ్మణేభ్యో దధి దీయతాం తక్రం కౌణ్డిన్యాయేతి । తత్ర తక్రవిధిర్న దధివిధిమపేక్షతే ప్రవర్తితుమిహ తు ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య యేయజామహస్య చాన్యతోఽప్రాప్తేస్తన్నిషేధేన నిషేధప్రాప్త్యై తద్విధిరపేక్షణీయః । నచ సాపేక్షతయా నిషేధాద్విధిరేవ బలీయానిత్యతుల్యశిష్టతయా న వికల్పః కిన్తు నిషేధస్యైవ బాధనమితి సామ్ప్రతం, తథా సతి నిషేధశాస్త్రం ప్రమత్తగీతం స్యాత్ । నచ తద్యుక్తం తుల్యం హి సామ్ప్రదాయికమ్ । నచ న తౌ పశౌ కరోతీతివదర్థవాదతా । అసమవేతార్థత్వాత్ । పశౌ హి నాజ్యభాగౌ స్త ఇత్యుపపద్యతే । న చాత్ర తథా యేయజామహాభావః, యజతిషు యేయజామహవిధానాత్ । అనుయాజానాం చ తద్భావాత్ । నచ పర్యుదాసస్తదాననుయాజేష్వితి, కాత్యాయనమతేన నియమప్రసక్తేః । తస్మాద్విహితప్రతిషిద్ధతయా వికల్ప ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే ఉక్తం షోడశిగ్రహణయోర్వికల్ప ఇతి । నహి తత్రాన్యా గతిరస్తి । తేనాష్టదోషదుష్టోఽపి వికల్ప ఆస్థీయతే పక్షేఽపి ప్రామాణ్యాన్మా భూత్ప్రమత్తగీతతేతి । ఇహ తు పర్యుదాసేనాప్యుపపత్తౌ సమ్భవన్త్యామన్యాయ్యం వికల్పాశ్రయణమయుక్తమ్ । ఎవం హి తదా నఞః సమ్బన్ధోఽననుయాజేషు యజతిష్వనుయాజవర్తితేషు యేయజామహః కర్తవ్య ఇతి । కిమతో యద్యేవమ్ । ఎతదతో భవతి - నానుయాజేష్విత్యేతద్వాక్యమపరిపూర్ణం సాకాఙ్క్షం పూర్వవాక్యైకదేశేన సమ్భన్త్స్యతే యదేతద్యేయజామహఙ్కరోతీత్యేతన్నానుయాజేషు యావదుక్తం స్యాదనుయాజవర్జితేష్వితి తావదుక్తం భవతి నానుయాజేష్వితి । తథాచ యజితివిశేషణార్థత్వాదననుయాజవిధిరేవాయమితి ప్రతిషేధాభావాన్న వికల్పః । న చాభియుక్తతరపాణినివిరోధే కాత్యాయనస్యాసద్వాదిత్వం నిత్యసమాసవాదినః సమ్భవతి । స హి విభాషాధికారే సమాసం శాస్తి । తస్మాదనుయాజవర్జితేషు యేయజామహవిధానమితి సిద్ధమ్ ।
వర్ణకాన్తరమాహ –
అథవైతాస్వితి ।
యథా హి సుకృతదుష్కృతయోరమూర్తయోః కల్పనం నాఞ్జసం మూర్త్యనువిధాయిత్వాత్కమ్పస్య । తథాన్యదీయయోరన్యత్ర సఞ్చారోఽప్యనుపపన్నోఽమూర్తత్వాదేవ । తస్మాద్యత్ర విధూననమాత్రం శ్రుతం తత్ర కమ్పనేన వరం స్వకార్యారమ్భాచ్చాలనమాత్రమేవ లక్ష్యతాం న తు తతోఽపగత్యాన్యత్ర సఞ్చారః కల్పనాగౌరవప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్స్వకార్యారమ్భాచ్చాలనం విధూననమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - యత్ర తావదుపాయనశ్రుతిస్తత్రావశ్యం త్యాగో విధూననం వక్తవ్యమ్ । క్వచిదపి చేద్విధూననం త్యాగే వర్తతే తథా సత్యన్యత్రాపి తత్రైవ వర్తితుమర్హతి । ఎవం హి న వర్తేత యది విధూననమిహ ముఖ్యం లభ్యేత । న చైతదస్తి । తత్రాపి స్వకార్యాచ్చాలనస్య లక్ష్యమాణత్వాత్ । నచ ప్రామాణికం కల్పనాగౌరవం లోహగన్ధితామాచరతి । అపిచానేకార్థత్వాద్ధాతూనాం త్యాగేఽపి విధూయేతి ముఖ్యమేవ భవిష్యతి । ప్రాచుర్యేణ త్యాగేఽపి లోకే ప్రయోగదర్శనాత్ । వినిగమనహేతోరభావాత్ । గణకారస్య చోపలక్షణత్వేనాప్యర్థనిర్దేశస్య తత్ర దర్శనాత్ । తస్మాద్ధానార్థ ఎవాత్రేతి యుక్తమ్ ॥ ౨౬ ॥
సామ్పరాయే తర్తవ్యాభావాత్తథా హ్యన్యే ।
నను పాఠక్రమాదర్ధపథే సుకృతదుష్కృతతరణే ప్రతీయేతే । విద్యాసామర్థ్యాచ్చ ప్రాగేవావగమ్యేతే । తథా శాఠ్యాయనినాం తాణ్డినాం చ శ్రుతేః । శ్రుత్యర్థౌ చ పాఠక్రమాద్బలీయాంసౌ, “అగ్నిహోత్రం జుహోతి యవాగూం పచతి” ఇత్యత్ర యథా । తస్మాత్పూర్వపక్షాభావాదనారభ్యమేతత్ । అత్రోచ్యతే । నైతత్పాఠక్రమమాత్రమపి తు శ్రుతిస్తత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుత ఇతి । తదితి హి సర్వనామ తస్మాదర్థే సన్నిహితపరామర్శకం తస్య హేతుభావమాహ । సన్నిహితం చ యదనన్తరం శ్రుతమ్ । తచ్చార్ధపథవర్తి విరజానదీమనోఽభిగమనమిత్యర్ధపథ ఎవ సుకృతదుష్కృతత్యాగః । నచ శ్రుత్యన్తరవిరోధః । అర్ధపథేఽపి పాపవిధూననే బ్రహ్మలోకసమ్భవాత్ప్రాక్కాలతోపపత్తేః । ఎవం శాఠ్యాయనినామప్యవిరోధః । నహి తత్ర జీవన్నితి వా జీవత ఇతి వా శ్రుతమ్ । తథా చార్ధపథ ఎవ సుకృతదుష్కృతవిమోకః । ఎవంచ న పర్యఙ్కవిద్యాతస్తత్ప్రక్షయ ఇతి పూర్వః పక్షః । రాద్ధాన్తస్తు విద్యాసామర్థ్యవిధూతకల్మషస్య జ్ఞానవత ఉత్తరేణ పథా గచ్ఛతో బ్రహ్మప్రాప్తిర్న చాప్రక్షీణకల్మషస్యోత్తరమార్గగమనం సమ్భవతి । యథా యవాగూపాకాత్ప్రాగ్నాగ్నిహోత్రమ్ । యమనియమాద్యనుష్ఠానసహితాయా విద్యాయా ఉత్తరేణ మార్గేణ పర్యఙ్కస్థబ్రహ్మప్రాప్త్యుపాయత్వశ్రవణాత్ । అప్రక్షీణపాప్మనశ్చ తదనుపపత్తేః । విద్యైవ తాదృశీ కల్మషం క్షపయతి క్షపితకల్మషం చోత్తరమార్గం ప్రాపయతీతి కథమర్ధపథే కల్మషక్షయః । తస్మాత్పాఠక్రమబాధేనార్థక్రమోఽనుసర్తవ్యః । నను న పాఠక్రమమాత్రమత్ర, తదితి సర్వనామశ్రుత్యా సంనిహితపరామర్శాదిత్యుక్తమ్ । తదయుక్తం, బుద్ధిసంనిధానమాత్రమత్రోపయుజ్యతే నాన్యత్ , తచ్చానన్తరస్యేవ విద్యాప్రకరణాద్విద్యాయా అపీతి సమానా శ్రుతిరుభయత్రాపీతి । అర్థపాఠౌ పరిశిష్యేతే తత్ర చార్థో బలీయానితి । నచ తాణ్డ్యాదిశ్రుత్యవిరోధః పూర్వపక్షే । అశ్వ ఇవ రోమాణి విధూయేతి హి స్వతన్త్రస్య పురుషస్య వ్యాపారం బ్రూతే, నచ పరేతస్యాస్తి స్వాతన్త్ర్యమ్ , తస్మాత్తద్విరోధః ॥ ౨౭ ॥
ఛన్దత ఉభయావిరోధాత్ ।
కేభ్యశ్చిత్పదేభ్య ఇదం సూత్రమ్ । నను యథా పరేతస్యోత్తరేణ పథా బ్రహ్మప్రాప్తిర్భవతీతి విద్యాఫలమేవం తస్యైవార్ధపథే సుకృతదుష్కృతహానిరపి భవిష్యతీతి శఙ్కాపదాని తేభ్య ఉత్తరమిదం సూత్రమ్ ।
తద్వ్యాచష్టే –
యది చ దేహాదపసృప్తస్యేతి ।
విద్యాఫలమపి బ్రహ్మప్రాప్తిర్నాపరేతస్య భవితుమర్హతి శఙ్కాపదేభ్యః । యథాహుః - నాజనిత్వా తత్ర గచ్ఛన్తీతి । సుకృతదుష్కృతప్రక్షయస్తు సత్యపి నరశరీరే సమ్భవతీతి సమర్థస్య హేతోర్యమనియమాదిసహితాయా విద్యాయాః కార్యక్షయాయోగాద్యుక్తో జీవత ఎవ సుకృతదుష్కృతక్షయ ఇతి సిద్ధమ్ । ఛన్దతః స్వచ్ఛన్దతః స్వేచ్ఛయేతి యావత్ । స్వేచ్ఛయానుష్ఠానం యమనియమాదిసహితాయా విద్యాయాః । తస్య జీవతః పురుషస్య స్యాన్న మృతస్య । తత్పూర్వకం చ సుకృతదుష్కృతహానం స్యాజ్జీవత ఎవ । సమర్థస్య క్షేపాయోగాత్ । ఎవం కారణానన్తరం కార్యోత్పాదే సతి నిమిత్తనైమిత్తకయోస్తద్భావస్యోపపత్తిస్తాణ్డిశాఠ్యాయనిశ్రుత్యోశ్చ సఙ్గతిరితరథా స్వాతన్త్ర్యాభావేనాసఙ్గతిరుక్తా స్యాత్ । తదనేనోభయావిరోధో వ్యాఖ్యాతః । యే తు పరస్య విదుషః సుకృతదుష్కృతే కథం పరత్ర సఙ్క్రామత ఇతి శఙ్కోత్తరతయా సూత్రం వ్యాచఖ్యుః । ఛన్దతః సఙ్కల్పత ఇతి శ్రుతిస్మృత్యోరవిరోధాదేవ । న త్వత్రాగమగమ్యేఽర్థే స్వాతన్త్ర్యేణ యుక్తిర్నివేశనీయేతి । తేషామధికరణశరీరానుప్రవేశే సమ్భవత్యర్థాన్తరోపవర్ణనమసఙ్గతమేవేతి ॥ ౨౮ ॥
గతేరర్థవత్త్వముభయథాన్యథా హి విరోధః ।
యథా హానిసంనిధావుపాయనమన్యత్ర శ్రుతమితి, యత్రాపి కేవలా హానిః శ్రూయతే తత్రాపి ఉపాయనముపస్థాపయత్యేవం తత్సన్నిధావేవ దేవయానః పన్థాః శ్రుత ఇతి యత్రాపి సుకృతదుష్కృతహానిః కేవలా శ్రుతా తత్రాపి దేవయానం పన్థానముపస్థాపయితుమర్హతి । నచ నిరఞ్జనః పరమం సామ్యముపైతీత్యనేన విరోధః । దేవయానేన పథా బ్రహ్మలోకప్రాప్తౌ నిరఞ్జనస్య పరమసామ్యోపపత్తేః । తస్మాద్ధానిమాత్రే దేవయానః పన్థాః సమ్బధ్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - విద్వాన్ పుణ్యపాపే విధూయనిరఞ్జనః పరమం సామ్యముపైతీతి హి విదుషో విధూతపుణ్యపాపస్య విద్యయా క్షేమప్రాప్తిమాహ । భ్రమనిబన్ధనోఽక్షేమో యాథాత్మ్యజ్ఞానలక్షణయా విద్యయా వినివర్తనీయః । నాసౌ దేశవిశేషమపేక్షతే । నహి జాతు రజ్జౌ సర్పభ్రమనివృత్తయే సముత్పన్నం రజ్జుతత్త్వజ్ఞానం దేశవిశేషమపేక్షతే । విద్యోత్పాదస్యైవ స్వవిరోధ్యవిద్యానివృత్తిరూపత్వాత్ । నచ విద్యోత్పాదాయా బ్రహ్మలోకప్రాప్తిరపేక్షణీయా । యమనియమాదివిశుద్ధసత్త్వస్యేహైవ శ్రవణాదిభిర్విద్యోత్పాదాత్ । యది పరమారబ్ధకార్యకర్మక్షపణాయ శరీరపాతావధ్యపేక్షేతి న దేవయానేనాస్తీహార్థ ఇతి శ్రుతిదృష్టవిరోధాన్నాపేక్షితవ్య ఇతి । అస్తి తు పర్యఙ్కవిద్యాయాం తస్యార్థ ఇత్యుక్తం ద్వితీయేన సూత్రేణేతి । యే తు యది పుణ్యమపి నివర్తతే కిమర్థా తర్హి గతరిత్యాశఙ్క్య సూత్రమవతారయన్తి । గతేరర్థవత్త్వముభయథా దుష్కృతనివృత్త్యా సుకృతనివృత్త్యా చ । యది పునః పుణ్యమనువర్తేత బ్రహ్మలోకగతస్యాపీహ పుణ్యఫలోపభోగాయావృత్తిః స్యాత్ । తథా చైతేన ప్రతిపాద్యమానాగత్యనావృత్తిశ్రుతివిరోధః । తస్మాద్దుష్కృతస్యేవ సుకృతస్యాపి ప్రక్షయ ఇతి తైః పునరనాశఙ్కనీయమేవాశఙ్కితమ్ । విద్యాక్షిప్తాయాం హి గతౌ కేయమాశఙ్కా యది క్షీణసుకృతః కిమర్థమయం యాతీతి । నహ్యేషా సుకృతనిబన్ధనా గతిరపి తు విద్యానిబన్ధనా । తస్మాద్వృద్ధోక్తమేవోపవర్ణనం సాధ్వితి ॥ ౨౯ ॥
అనియమః సర్వాసామవిరోధః శబ్దానుమానాభ్యామ్ ।
ప్రకరణం హి ధర్మాణాం నియామకమ్ । యది తు తన్నాద్రియతే తతో దర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమాదిధర్మాః సఙ్కీర్యేరన్ । నచ తేషాం వికృతిషు సౌర్యాదిషు ద్వాదశాహాదిషు చోదకతః ప్రాప్తిః । సర్వత్రౌపదేశికత్వాత్ । నచ దర్విహోమస్యాప్రకృతివికారస్యాధర్మకత్వమ్ । నచ సర్వధర్మయుక్తం కర్మ కిఞ్చిదపి శక్యమనుష్ఠాతుమ్ । న చైవం సతి శ్రుత్యాదయోఽపి వినియోజకాస్తేషామపి హి ప్రకరణేన సామాన్యసమ్బన్ధే సతి వినియోజకత్వాత్ । యత్రాపి వినాప్రకరణం శ్రుత్యాదిభ్యో వినియోగోఽవగమ్యతే తత్రాపి తన్నిర్వాహాయ ప్రకరణస్యావశ్యం కల్పనీయత్వాత్ । తస్మాత్ప్రకరణం వినియోగాయ తన్నియమాయ చావశ్యాభ్యుపేతవ్యమన్యథా శ్రుత్యదీనామప్రామాణ్యప్రసక్తేః । తస్మాద్యాస్వేవోపాసనాసు దేవయానః పితృయాణో వా పన్థా ఆమ్నాతస్తాస్వేవ న తూపాసనాన్తరేషు తదనామ్నానాత్ । నచ “యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి సామాన్యవచనాత్సర్వవిద్యాసు తత్పథప్రాప్తిః । శ్రద్ధాతపఃపరాయణానామేవ తత్ర తత్పథప్రాప్తిః శ్రూయతే, న తు విద్యాపరాయణానామ్ । అపిచైవం సత్యేకస్యాం విద్యాయాం మార్గోపదేశః సర్వాసు విద్యాస్విత్యేకత్రైవ మార్గోపదేశః కర్తవ్యో న విద్యాన్తరే । విద్యాన్తరే చ శ్రూయతే । తస్మాన్న సర్వోపాసనాసు పథిప్రాప్తిరితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తే ఉచ్యతే “యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి న శ్రద్ధాతపోమాత్రస్య పథిప్రాప్తిమాహాపి తు విద్యయా తదారోహన్తీత్యత్ర నావిద్వాంసస్తపస్విన ఇతి కేవలస్య తపసః శ్రద్ధాయాశ్చ తత్ప్రాప్తిప్రతిషేధాద్విద్యాసహితే శ్రద్ధాతపసీ తత్ప్రాప్యుపాయతయా వదన్ విద్యాన్తరీలానామపి పఞ్చాగ్నివిద్యావిద్భిః సమానమార్గతాం దర్శయతి । తథాన్యత్రాపి పఞ్చాగ్నివిద్యాధికారేఽభిధీయతే “య ఎవమేతాద్విదుర్యే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధాం సత్యముపాసతే”(ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౧౫) ఇతి । సత్యశబ్దస్య బ్రహ్మణ్యేవానపేక్షప్రవృత్తిత్వాత్ । తదేవ హి సత్యమన్యస్య మిథ్యాత్వేన కథఞ్చిదాపేక్షికసత్యత్వాత్ । పఞ్చాగ్నివిదాం చేత్థంవిత్తయైవోపాత్తత్వాత్ । విద్యాసాహచర్యాచ్చ విద్యాన్తరపరాయణానామేవేదముపాదానం న్యాయ్యమ్ । మార్గద్వయభ్రష్టానాం చాధోగతిశ్రవణాత్ । తత్రాపి చ యోగ్యతయా దేవయానస్యైవేహాధ్వనోఽభిసమ్బన్ధః । ఎతదుక్తం భవతి - భవేత్ప్రకరణం నియామకం యద్యనియమప్రతిపాదకం వాక్యం శ్రౌతం స్మార్తం వా న స్యాదస్తి తు తత్తస్య చ ప్రకరణాద్బలీయస్త్వమ్ । తస్మాదనియమో విద్యాన్తరేష్వపి సగుణేషు దేవయానః పన్థా అసకృన్మార్గోపదేశస్య చ ప్రయోజనం వర్ణితం భాష్యకృతేతి ॥ ౩౧ ॥
యావదధికారమవస్థితిరాధికారికాణామ్ ।
సగుణాయాం విద్యాయాం చిన్తాం కృత్వా నిర్గుణాయాం చిన్తయతి । నిర్గుణాయాం విద్యాయాం నాపవర్గః పలం భవితుమర్హతి । శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు విదుషామప్యపాన్తరతమఃప్రభృతీనాం తత్తద్దేహపరిగ్రహపరిత్యాగౌ శ్రూయేతే । తదపవర్గఫలత్వే నోపపద్యతే । అపవృక్తస్య తదనుపపత్తేః । ఉపపత్తౌ వా తల్లక్షణాయోగాత్ । అపునరావృత్తిర్హి తల్లక్షణమ్ । తేన సత్యామపి విద్యాయాం తదనుపపత్తేర్న మోక్షః ఫలం, విద్యాయాం విభూతయస్తు తాస్తాస్తస్యాః ఫలమ్ । అపునరావృత్తిశ్రుతిః పునస్తత్ప్రశంసార్థేతి మన్యతే । నచ “తావదేవాస్య చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్య”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి శ్రుతేర్విదుషో దేహపాతావధిప్రతీక్షావద్వసిష్ఠాదీనామపి ప్రారబ్ధకర్మఫలోపభోగప్రతీక్షేతి సామ్ప్రతమ్ । యేన హి కర్మణా వసిష్ఠాదీనామారబ్ధం శరీరం తత్ప్రతీక్షా స్యాత్ । తథాచ న శరీరాన్తరం తే గృహ్ణీయుః । నచ తావదేవ చిరమిత్యేతదప్యార్జవేన ఘటతే । సమర్థహేతుసంనిధౌ క్షేపాయోగాత్ । తస్మాదేతదపి విద్యాస్తుత్యైవ గమయితవ్యమ్ । తస్మాన్నాపవర్గో విద్యాఫలమ్ । తథా చాపవర్గాక్షేపేణ పూర్వః పక్షః । అత్ర చ పాక్షికం మోక్షహేతుత్వమిత్యాపాతతః, అహేతుత్వం వేతి తు పూర్వపక్షతత్త్వమ్ । రాద్ధాన్తస్తు విద్యాకర్మస్వనుష్ఠానతోషితేశ్వరచోదితమ్ । అధికారం సమాప్యైతే ప్రతిశన్తి పరం పదమ్ ॥ నిర్గుణాయాం విద్యాయామపవర్గలక్షణం శ్రూయమాణం న స్తుతిమాత్రతయా వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనే భూయసీనాం శ్రుతీనామత్రైవ తాత్పర్యావధారణాత్ । నచ యత్ర తాత్పర్యం తదన్యథయితుం యుక్తమ్ । ఉక్తం హి “న విధౌ పరః శబ్దార్థ” ఇతి । నచ విదుషామపాన్తరతమఃప్రభృతీనాం తత్తద్దేహసఞ్చారాత్సత్యామపి బ్రహ్మవిద్యాయామనిర్మోక్షాన్న బ్రహ్మవిద్యా మోక్షస్య హేతురితి సామ్ప్రతమ్ । హేతోరపి సతి ప్రతిబన్ధే కార్యానుపజనో న హేతుభావమపాకరోతి । నహి వృన్తఫలసంయోగప్రతిబద్ధం గురుత్వం న పతనమజీజనదితి ప్రతిబన్ధాపగమే తత్కుర్వన్న తద్ధేతుః । నచ న సేతుప్రతిబన్ధానామపాం నిమ్నదేశానభిసర్పణమితి సేతుభేదే న నిమ్నమభిసర్పన్తి । తద్వదిహాపి విద్యాకర్మారాధనావర్జితేశ్వరవిహితాధికారపదప్రతిబద్ధా బ్రహ్మవిద్యా యద్యపి న ముక్తిం దత్తవతీ తథాపి తత్పరిసమాప్తౌ ప్రతిబన్ధవిగమే దాస్యతి । యథా హి ప్రారబ్ధవిపాకస్య కర్మణః ప్రక్షయం ప్రతీక్షమాణశ్చరమదేహసముత్పన్నబ్రహ్మసాక్షాత్కారోఽపి ధ్రియతేఽథ తత్ప్రక్షయాన్మోక్షం ప్రాప్నోతి । ఎవం ప్రారబ్ధాధికారలక్షణఫలవిద్యాకర్మా పురుషో వసిష్ఠాదిర్విద్వానపి తత్క్షయం ప్రతీక్షమాణో యుగుపత్క్రమేణ వా తత్తద్దేహపరిగ్రహపరిత్యాగౌ కుర్వన్ముక్తోఽప్యనాభోగాత్మికయా ప్రఖ్యయా సాంసారిక ఇవ విహరతి ।
తదిదముక్తమ్ –
సకృత్ప్రవృత్తమేవ హి తే కర్మాశయమధికారఫలదానాయేతి ।
ప్రారబ్ధవిపాకాని తు కర్మాణి వర్జయిత్వా వ్యపగతాని జ్ఞానేనైవాతివాహితాని ।
న చైతే జాతిస్మరా ఇతి ।
యో హి పరవశో దేహం పరిత్యాజ్యతే దేహాన్తరం చ నీతః పూర్వజన్మానుభూతస్య స్మరతి స జన్మవాఞ్జాతిస్మరశ్చ । గృహాదివ గృహాన్తరే స్వేచ్ఛయా కాయాన్తరం సఞ్చరమాణో న జాతిస్మర ఆఖ్యాయతే । వ్యుద్య వివాదం కృత్వా ।
వ్యతిరేకమాహ –
యది హ్యుపయుక్తే సకృత్ప్రవృత్తే ప్రారబ్ధవిపాకే కర్మణి కర్మాన్తరమప్రారబ్ధవిపాకమితి ।
స్యేదేతత్ । విద్యయావిద్యాదిక్లేశనివృత్తౌ నావశ్యం నిఃశేషస్య కర్మాశయస్య నివృత్తిరనాదిభవపరమ్పరాహితస్యానియతవిపాకకాలస్యాసఙ్ఖ్యేయత్వాత్కర్మాశయస్యేత్యత ఆహ –
న చావిద్యాదిక్లేశదాహే సతీతి ।
నహి సమానే వినాశహేతౌ కస్యచిద్వినాశో నాపరస్యేతి శక్యం వదితుమ్ । తత్కిమిదానీం ప్రవృత్తఫలమపి కర్మ వినశ్యేత్ । తథాచ న విదుషో వసిష్ఠాదేర్దేహధారణేత్యత ఆహ –
ప్రవృత్తఫలస్య తు కర్మణ ఇతి ।
తస్య తావదేవ చిరమితి శ్రుతిప్రామాణ్యాదనాగతఫలమేవ కర్మ క్షీయతే న ప్రవృత్తఫలమిత్యవగమ్యతే ।
అపిచ నాధికారవతాం సర్వేషామృషీణామాత్మతత్త్వజ్ఞానం తేనావ్యాపకోఽప్యయం పర్వపక్ష ఇత్యాహ –
జ్ఞానాన్తరేషు చేతి ।
తత్కిన్తేషామనిర్మోక్ష ఎవ, నేత్యాహ –
తే పశ్చాదైశ్వర్యక్షయ ఇతి ।
నిర్విణ్ణా విరక్తాః । ప్రతిసఞ్చరః ప్రలయః । అపిచ స్వర్గాదావనుభవపథమనారోహతి శబ్దైకసమధిగమ్యే విచికిత్సా స్యాదపి మన్దధియామాముష్మికఫలత్వం ప్రతి । యథా చార్థవాదః “కో హి తద్వేద యదముష్మింల్లోకేఽస్తి వా న వేతి” ।
అద్వైతజ్ఞానఫలత్వే మోక్షస్యానుభవసిద్ధే విచికిత్సాగన్ధోఽపి నాస్తీత్యాహ –
ప్రత్యక్షఫలత్వాచ్చేతి ।
అద్వైతతత్త్వసాక్షాత్కారో హి అవిద్యాసమారోపితం ప్రపఞ్చం సమూలఘాతం నిఘ్నన్ఘోరం సంసారాఙ్గారపరితాపముపశమయతి పురుషస్యేత్యనుభవాదితి స్ఫుటముపపత్తిద్రఢిమ్నశ్చ శ్రుతిర్దర్శితా । తచ్చానుభవాద్వామదేవాదీనాం సిద్ధమ్ ।
నను తత్త్వమసి వర్తస ఇతి వాక్యం కథమనుభవమేవ ద్యోతయతీత్యత ఆహ –
నహి తత్త్వమసీత్యస్యేతి ।
వర్తమానాపదేశస్య భవిష్యదర్థతా మృతశబ్దాధ్యాహారశ్చాశక్య ఇత్యర్థః ॥ ౩౨ ॥
అక్షరధియాం త్వవరోధః సామాన్యతద్భావాభ్యామౌపసదవత్తదుక్తమ్ ।
అక్షగవిషయాణాం ప్రతిషేధధియాం సర్వవేదవర్తినీనామవరోధ ఉపసంహారః ప్రతిషేధసామాన్యాదక్షరస్య తద్భావప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । ఆనన్దాదయః ప్రధానస్యేత్యత్రాయమర్థో యద్యపి భావరూపేషు విశేషణేషు సిద్ధస్తన్త్ర్యాయతయా చ నిషేధరూపేష్వితి సిద్ధ ఎవ । తథాపి తస్యైవైష ప్రపఞ్చోఽవగన్తవ్యః ।
నిదర్శనమ్ । జామదగ్న్యేఽహీన ఇతి ।
యద్యపి శాబరే దత్తోత్తరమత్రోదాహరణాన్తరం తథాపి తుల్యన్యాయతయైదపి శక్యముదాహర్తుమిత్యుదాహరణాన్తరం దర్శితమ్ । తత్ర శాబరముదాహరణమస్త్యాధానం యజుర్వేదవిహితమ్ “య ఎవం విద్వానగ్నిమాధత్త” ఇతి । తదఙ్గత్వేన యజుర్వేద ఎవ “య ఎవం విద్వాన్వారవన్తీయం గాయతి య ఎవం విద్వాన్యజ్ఞాయజ్ఞీయం గాయతి య ఎవం విద్వాన్వామదేవ్యం గాయతి” ఇతి విహితమ్ । ఎతాని చ సామాని సామవేదేషూత్పన్నాని । తత్రేదం సన్దిహ్యతేకిమేతాని యత్రోత్పద్యన్తే తత్రత్యైనేవోచ్చైష్ట్వేన స్వరేణాధానే ప్రయోక్తవ్యాన్యథ యత్ర వినియుజ్యన్తే తత్రత్యేనోపాంశుత్వేన స్వరేణ “ఉచ్చైః సామ్నోపాంశు యజుషా” ఇతి శ్రుతేః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । ఉత్పత్తివిధినైవాపేక్షితోపాయత్వాత్మనా విహితత్వాదఙ్గనాం తస్యైవ ప్రాథమ్యాత్తన్నిబన్ధన ఎవోచ్చైఃస్వరే ప్రాప్త ఉచ్యతే గుణముఖ్యవ్యతిక్రమే తదర్థత్వాన్ముఖ్యేన వేదసంయోగః । అయమర్థః ఉత్పత్తివిధిర్గుణో వినియోగవిధిస్తు ప్రధానం, తదనయోర్వ్యాతిక్రమే విరోధే ఉత్పత్తివిధ్యాలోచనేనోచ్చైష్ట్వం వినియోగవిధ్యాలోచనేన చోపాంశుత్వం సోఽయం విరోధో వ్యతిక్రమస్తస్మిన్వయతిక్రమే ముఖ్యేన ప్రధానేన నియుజ్యమానత్వరూపేణ తస్య వారవన్తీయాదేర్వేదసంయోగో గ్రాహ్యో నోత్పద్యమానత్వేన గుణేన । కుతః, వినియుజ్యమానత్వస్య ముఖ్యత్వేనోత్పద్యమానత్వస్య గుణత్వేన తదర్థత్వాద్వినియుజ్యమానార్థత్వాదుత్పద్యమానత్వస్య । ఎతదుక్తం భవతియద్యప్యుత్పత్తివిధావపి చాతూరూప్యమస్తి విధిత్వస్యావిశేషాత్ । తన్మాత్రనాన్తరీయకత్వాచ్చ చాతూరూప్యస్య । తథాపి వాక్యానామైదమ్పర్యం భిద్యతే । ఎకస్యైవ విధేరుత్పత్తివినియోగాధికారప్రయోగరూపేషు చతుర్షు మధ్యే కిఞ్చిదేవ రూపం కేనచిద్వాక్యేనోల్లిఖ్యతే యదన్యతోఽప్రాప్తమ్ । తత్ర యద్యపి సామవేదే సామాని విహితాని తథాపి తద్వాక్యానాం తదుత్పత్తిమాత్రపరతా వినియోగస్య యాజుర్వైదికైరేవ వాక్యై ప్రాప్తత్వాత్ । తథాచోత్పత్తివాక్యేభ్యః సమీహితార్థాప్రతిలమ్భాద్వినియోగవాక్యేభ్యశ్చ తదవగతేస్తదర్థాన్యేవోత్పత్తివాక్యాని భవన్తీతి తత్ర యేన వాక్యేన వినియుజ్యన్తే తస్యైవ స్వరస్య సాధనత్వంసంస్పర్శినో గ్రహణం న తు రూపమాత్రస్పర్శిన ఇతి । భాష్యకారీయమప్యుదాహరణమేవమేవ యోజయితవ్యమ్ ।
ఉద్గాతృవేదోత్పన్నానాం మన్త్రణాముద్గాత్రా ప్రయోగే ప్రాప్తే అధ్వర్యుప్రదానకేఽపి పురోడాశే వినియుక్తత్వాత్ప్రధానానురోధేనాధ్వర్యుణైవ తేషాం ప్రయోగో నోద్గాత్రేతి దార్ష్టాన్తికే యోజయతి –
ఎవమిహాపీతి ॥ ౩౩ ॥
ఇయదామననాత్ ।
“గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ”(బ్ర. సూ. ౧ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర సిద్ధోఽప్యర్థః ప్రపఞ్చ్యతే । ఎకత్ర భోక్త్రభోక్త్రోర్వేద్యతా, అన్యత్ర భోక్త్రోరేవేతి వేద్యభేదాద్విద్యాభేద ఇతి । నచ సృష్టిరుపదధాతీతివత్పిబదపిబల్లక్షణాపరం పిబన్తావితి నేతుముచితమ్ । సతి ముఖ్యార్థసమ్భవే తదాశ్రయణాయోగాత్ । నచ వాక్యశేషానురోధాత్తదాశ్రయణమ్ । సన్దేహే హి వాక్యశేషాన్నిర్ణయో నచ ముఖ్యలాక్షణికగ్రహణవిషయో విషయః సమ్భవతి, తుల్యబలత్వాభావాత్ । ప్రకరణస్య చ తతో బలీయసా వాక్యేన బాధనాత్ । తస్మాద్వేద్యభేదాద్విద్యాభేద ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే - ద్వాసుపర్ణేత్యత్ర ఋతం పిబన్తావిత్యత్ర చ ద్విత్వసఙ్ఖ్యోత్పత్తౌ ప్రతీయతే తేన సమానతౌత్సర్గికీ । పిబన్తావితి ద్వయోః పిబన్తా యా సా బాధనీయా, సా చోపక్రమోపసంహారానురోధేన న ద్వయోరపి తు ఛత్రిన్యాయేన లాక్షాణికీ వ్యాఖ్యేయా । యేన హ్యుపక్రమ్యతే యేన చోపసంస్థియతే తదనురోధేన మధ్యం జ్ఞేయమ్ । యథా జామిత్వదోషసఙ్కీర్తనోపక్రమే తత్ప్రతిసమాధానోపసంహారే చ సన్దర్భే మధ్యపాతినో విష్ణురూపాంశు యష్టవ్యోఽజామిత్వాయేత్యాదయః పృథగ్విధిత్వమలభమానా విధిత్వమవివక్షిత్వార్థవాదతయా నీతాస్తత్కస్య హేతోరేకవాక్యతా హి సాధీయసీ వాక్యభేదాదితి । తథేహాపి తదనురోధేన పిబదపిబత్సమూహపరం లక్షణీయం పిబన్తావిత్యనేన । తథాచ వేద్యాభేదాద్విద్యాభేద ఇతి । అపిచ త్రిష్వప్యేతేషు వేదాన్తేషు ప్రకరణత్రయేఽపి పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా పరమాత్మవిద్యైవావగమ్యతే ।
యద్యేవం కథం తర్హి జీవోపాదానమస్త్విత్యత ఆహ –
తాదాత్మ్యవివక్షయేతి ।
నాస్యాం జీవః ప్రతిపాద్యతే కిన్తు పరమాత్మనోఽభేదం జీవస్య దర్శయితుమసావనూద్యతే । పరమాత్మవిద్యాయాశ్చాభేదవిషయత్వాన్న భేదాభేదవిచారావతారః । తస్మాదైకవిద్యమత్ర సిద్ధమ్ ॥ ౩౪ ॥
అన్తరా భూతగ్రామవత్స్వాత్మనః ।
కౌషీతకేయకహోలచాక్రాయణోషస్తప్రశ్నోపక్రమయోర్విద్యోర్నైరన్తర్యేణామ్నాతయోః కిమస్తి భేదో న వేతి విశయే భేద ఎవేతి భ్రూమః । కుతః యద్యప్యుభయత్ర ప్రశ్నోత్తరయోరభేదః ప్రతీయతే, తథాపి తత్స్యైవైకస్య పునః శ్రుతేరవిశేషాదానర్థక్యప్రసఙ్గాద్యజత్యభ్యాసవద్భేదః ప్రాప్తః । న చైకస్యైవ తాణ్డినాం నవకృత్వ ఉపదేశేఽపి యథా భేదో న భవతి “స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౩) ఇత్యత్ర తథేహాప్యభేద ఇతి యుక్తమ్ । భూయ ఎవ మా భగవాన్ విజ్ఞాపయతు, ఇతి హి తత్ర శ్రూయతే తేనాభేదో యుజ్యతే । న చేహ తథాస్తి । తేన యద్యపీహ వేద్యాభేదోఽవగమ్యతే తథాప్యేకత్ర తస్యైవాశనాయాదిమాత్రాత్యయోపాధేరుపాసనాదేకత్ర చ కార్యకరణవిరహోపాధేరుపాసనాద్విద్యాభేద ఎవేతి ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే । నైతదుపాసనావిధానపరమపి తు వస్తుస్వరూపప్రతిపాదనపరం ప్రశ్నప్రతివచనాలోచనేనోపలభ్యతే । కిమతో యద్యేవమ్ । ఎతదతో భవతివిధేరప్రాప్తప్రాపణార్థత్వాత్ప్రాప్తావనుపపత్తిః । వస్తుస్వరూపం తు పునఃపునరుచ్యమానమపి న దోషమావహతి శతకృత్వోఽపి హి పథ్యం వదన్త్యాప్తాః । విశేషతస్తు వేదః పితృభ్యామప్యభ్యర్హితః । నచ సర్వథా పౌనరుక్త్యమ్ । ఎకత్రాశనాయాద్యత్యయాదన్యత్ర చ కార్యకారణప్రవిలయాత్ । తస్మాదేకా విద్యా ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । ఉభాభ్యామపి విద్యాభ్యాం భిన్న ఆత్మా ప్రతిపాద్యతే ఇతి యో మన్యతే పూర్వపక్షైకదేశీ తం ప్రతి సర్వాన్తరత్వవిరోధో దర్శితః ॥ ౩౫ ॥
అన్యథా భేదానుపపత్తిరితి చేన్నోపదేశాన్తరవదితి।
అస్య తు పూర్వపక్షతత్త్వాభిప్రాయో దర్శితః । సుగమమన్యత్ ॥ ౩౬ ॥
వ్యతిహారో విశింషన్తి హీతరవత్ ।
ఉత్కృష్టస్య నికృష్టరూపాపత్తేర్నోభయత్రోభయరూపానుచిన్తనమ్ । అపి తు నికృష్టే జీవ ఉత్కృష్టరూపాభేదచిన్తనమ్ । ఎవం హి నికృష్ట ఉత్కృష్టో భవతీతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే ఇతరేతరానువాదేనేతరేతరరూపవిధానాదుభయత్రాభయచిన్తనం విధీయతే । ఇతరథా తు యోఽహం సోఽసావిత్యేతావదేవోచ్యేత । జీవాత్మానమనూద్యేశ్వరత్వమస్య విధీయేత । న త్వీశ్వరస్య జీవాత్మత్వం యోఽసౌ సోఽహమితి । యథా తత్త్వమసీత్యత్ర । తస్మాదుభయరూపముభయత్రాధ్యానాయోపదిశ్యతే । నన్వేవముత్కృష్టస్య నికృష్టత్వప్రసఙ్గ ఇత్యుక్తం తత్కిమిదానీం సగుణే బ్రహ్మణ్యుపాస్యమానేఽస్య వస్తుతో నిర్గుణస్య నికృష్టతా భవతి । కస్మైచిత్ఫలాయ తథా ధ్యానమాత్రం విధీయతే న త్వస్య నికృష్టతామాపాదయతీతి చేదిహాపి వ్యతిహారానుచిన్తనమాత్రముపదిశ్యతే ఫలాయ న తు నికృష్టతా భవత్యుత్కృష్టస్య । అన్వాచయశిష్టం తు తాదాత్మ్యదార్ఢ్యం భవన్నోపేక్షామహే । సత్యకామాదిగుణోపదేశైవ తద్గుణేశ్వరసిద్ధిరితి సిద్ధముభయత్రోభయాత్మత్వాధ్యానమితి ॥ ౩౭ ॥
సైవ హి సత్యాదయః ।
తద్వై తదేతదేవ తదాస సత్యమేవ స యో హైతన్మహద్యక్షం ప్రథమజం వేదం సత్యం బ్రహ్మేతి జయతీమాంల్లోకాఞ్జిత ఇత్యసావసద్య ఎవమేతన్మహద్యక్షం ప్రథమజం వేద సత్యం బ్రహ్మేతి సత్యం హ్యేవ బ్రహ్మ । పూర్వోక్తస్య హృదయాఖ్యస్య బ్రహ్మణః సత్యమిత్యుపాసనమనేన సన్దర్భేణ విధీయతే । తదితి హృదయాఖ్యం బ్రహ్మైకేన తదా పరామృశతి । ఎతదేవేతి వక్ష్యమాణం ప్రకారాన్తరమస్య పరామృశతి । తత్తాదాగ్రే ఆస బభూవ । కిం తదిత్యత ఆహసత్యమేవ । సచ్చ మూర్తం త్యచ్చామూర్తం చ సత్త్యమ్ । తదుపాసకస్య ఫలమాహస యో హైతమితి । యః ప్రథమజం యక్షం పూజ్యం వేద । కథం వేదేత్యత ఆహ - సత్యం బ్రహ్మేతీతి । స జయతీమాన్ లోకాన్ । కిఞ్చ జితో వశీకృత ఇనుశబ్ద ఇత్థంశబ్దస్యార్థే వర్తతే । విజేతవ్యత్వేన బుద్ధిసంనిహితం శత్రుం పరామృశతి అసావితి । అసద్భవేన్నశ్యేత్ । ఉక్తమర్థం నిగమయతియ ఎవమేతదితి । ఎవం విద్వాన్కస్మాజ్జయతీత్యత ఆహసత్యమేవ యస్మాద్బ్రహ్మేతి । అతస్తదుపాసనాత్ఫలోత్పాదోఽపి సత్య ఇత్యర్థః । తద్యత్తత్సత్యం కిమసౌ । అత్రాపి తత్పదాభ్యాం రూపప్రకారౌ పరామృష్టౌ । కస్మింన్నాలమ్బనే తదుపాసనీయమిత్యత ఉత్తరమ్ - స ఆదిత్యో య ఎష ఇత్యాదినా తస్యోపనిషదహరహమితి । హన్తి పాప్మానం జహాతి చ య ఎవం వేదేత్యన్తేన । ఉపనిషత్రహస్యం నామ । తస్య నిర్వచనం - హన్తి పాప్మానం జహాతి చేతి । హన్తేర్జహాతేర్వా రూపమేతత్ । తథాచ నిర్వచనం కుర్వన్ఫలం పాపహానిమాహేతి ।
తమిమం విషయమాహ భాష్యకారః –
యో వై హైతమితి ।
సనామాక్షరోపాసనామితి ।
తథాచ శ్రుతిః “తదేతదక్షరం సత్యమితి స ఇత్యేకమక్షరం తీత్యేకమక్షరం యమిత్యేకమక్షరం ప్రథమోత్తమే అక్షరే సత్యం మధ్యతోఽనృతం తదేతదనృముభయతః సత్యేన పరిగృహీతం సత్యభూయమేవ భవతి నైవంవిద్వాంసమనృతం హినస్తి”(బృ. ఉ. ౫ । ౫ । ౧) ఇతి । తీతీకారానుబన్ధ ఉచ్చారణార్థః । నిరనుబన్ధస్తకారో ద్రష్టవ్యః । అత్ర హి ప్రథమోత్తమే అక్షరే సత్యం మృత్యురూపాభావాత్ । మధ్యతో మధ్యేఽనృతమనృతం హి మృత్యుః । మృత్య్వనృతయోస్తకారసామ్యాత్ । తదేతదనృతం మృత్యురూపముభయతః సత్యేన పరిగృహీతమ్ । అన్తర్భావితం సత్యరూపాభ్యామ్ । అతోఽకిఞ్చిత్కరం తత్సత్యభూయమేవ సత్యబాహుల్యమేవ భవతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ । సేయం సత్యవిద్యాయాః సనామాక్షరోపాసనతా । యద్యపి తద్యత్సత్యమితి ప్రకృతానుకర్షేణాభేదః ప్రతీయతే తథాపి ఫలభేదేన భేదః సాధ్యభేదేనేవ నిత్యకామ్యవిషయోర్దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత యావజ్జీవం దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం యజేతేతి శాస్త్రయోః సత్యప్యనుబన్ధాభేదే భేద ఇతి ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే - ఎకైవేయం విద్యా తత్సత్యమితి ప్రకృతపరామర్శాదభేదేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । నచ ఫలభేదః । తస్యోపనిషదహరహమితి తస్యైవ యదఙ్గాన్తరం రహస్యనామ్నోపాసనం తత్ప్రశంసార్థోఽర్థవాదోఽయం న ఫలవిధిః । యది పునర్విద్యావిధావధికారశ్రవణాభావాత్తత్కల్పనాయామార్థవాదికం ఫలం కల్ప్యేత తతో జాతేష్టావివాగృహ్యమాణవిశేషతయా సంవలితాధికారకల్పనా తతశ్చ సమస్తార్థవాదికఫలయుక్తమేకమేవోపాసనమితి సిద్ధమ్ ।
పరకీయం వ్యాఖ్యానముపన్యస్యతి –
కేచిత్పునరితి ।
వాజసనేయకమప్యక్ష్యాదిత్యవిషయం ఛాన్దోగ్యమపీత్యుపాస్యాభేదాదభేదః । తతశ్చ వాజసనేయోక్తానాం సత్యాదీనాముపసంహార ఇత్యత్రార్థే సైవ హి సత్యాదయ ఇతి సూత్రం వ్యాఖ్యాతం తదేతద్దూషయతి –
తన్న సాధ్వితి ।
జ్యోతిష్టోమకర్మసమ్బన్ధనీయముద్గీథవ్యపాశ్రయేతి ।
అనుబన్ధాభేదేఽపి సాధ్యభేదాద్భేద ఇతి విద్యాభేదాదనుపసంహార ఇతి ॥ ౩౮ ॥
కామాదీతరత్ర తత్ర చాయతనాదిభ్యః ।
ఛాన్దోగ్యవాజసనేయవిద్యయోర్యద్యపి సగుణనిర్గుణత్వేన భేదః । తథాహి ఛాన్దోగ్యే “అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్తి ఎతాంశ్చ సత్యాన్కామాన్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇత్యాత్మవత్కామానామపి వేద్యత్వం శ్రూయతే । వాజసనేయే తు నిర్గుణమేవ పరం బ్రహ్మోపదిశ్యతే “విమోక్షాయ బ్రూహి”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౧౪) ఇతి తథాపి తయోః పరస్పరగుణోపసంహారః । నిర్గుణాయాం తావద్విద్యాయాం బ్రహ్మస్తుత్యర్థమేవ సగుణవిద్యాసమ్బన్ధిగుణోపసంహారః సమ్భవీ । సగుణాయాం చ యద్యప్యాధ్యానాయ న వశిత్వాదిగుణోపసంహారసమ్భవః । నహి నిర్గుణాయాం విద్యాయామాధ్యాతవ్యత్వేనైతే చోదితా యేనాత్రాధ్యేయత్వేన సమ్బధ్యేరన్నపి తు సత్యకామాదిగుణనాన్తరీయకత్వేనైతేషాం ప్రాప్తిరిత్యుపసంహార ఉచ్యతే । ఎవం వ్యవస్థిత ఎష సఙ్క్షేపోఽధికరణార్థస్య సామ్యబాహుల్యేఽప్యేకత్రాకాశాధారత్వస్యాపరత్ర చాకాశతాదాత్మ్యస్య శ్రవణాద్భేదే విద్యయోర్న పరస్పరగుణోపసంహార ఇతి పూర్వపక్షః । రాద్ధాన్తస్తు సర్వసామ్యమేవోభయత్రాప్యాత్మోపదేశాదాకాశశబ్దేనైకత్రాత్మోక్తోఽన్యత్ర చ దహరాకాశాధారః స ఎవోక్త ఇతి సర్వసామ్యాద్బ్రహ్మణ్యుభయత్రాపి సర్వగుణోపసంహారః । సగుణనిర్గుణత్వేన తు విద్యాభేదేఽపి గుణోపసంహారవ్యవస్థా దర్శితా । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ ॥ ౩౯ ॥
ఆదరాదలోపః ।
అస్తి వైశ్వానరవిద్యాయాం తదుపాసకస్యాతిథిభ్యః పూర్వభోజనమ్ । తేన యద్యపీయముపాసనాగోచరా న చిన్తా సాక్షాత్తథాపి తత్సమ్బద్ధప్రథమభోజనసమ్బన్ధాదస్తి సఙ్గతిః ।
విచారగోచరం దర్శయతి –
ఛాన్దోగ్యే వైశ్వానరవిద్యాం ప్రకృత్యేతి ।
విచారప్రయోజకం సన్దేహమాహ –
కిం భోజనలోప ఇతి ।
అత్ర పూర్వపక్షాభావేన సంశయమాక్షిపతి –
తద్యద్భక్తమితి భక్తాగమనసంయోగశ్రవణాదితి ।
ఉక్తం ఖల్వేతత్ప్రథమ ఎవ తన్త్రే “పదకర్మాప్రయోజకం నయనస్య పరార్థత్వాత్”(జై.సూ. ౪-౧-౨౫) ఇత్యనేన । యథా సోమక్రయార్థానీయమానైకహాయనీసప్తమపదపాంశుగ్రహణమప్రయోజకం న పునరేకహాయన్యా నయనం ప్రయోజయతి । తత్కస్య హేతోః । సోమక్రయేణ తన్నయనస్య ప్రయుక్తత్వాత్తదుపజీవిత్వాత్సప్తమపదపాంశుగ్రహణస్యేతి । తథేహాపి భోజనార్థభక్తాగమనసంయోగాత్ప్రాణాహుతేర్భోజనాభావే భక్తం ప్రత్యప్రయోజకత్వమితి నాస్తి పూర్వపక్ష ఇత్యపూర్వపక్షమిదమధికరణమిత్యర్థః ।
పూర్వపక్షమాక్షిప్య సమాధత్తే –
ఎవం ప్రాప్తే, న లుప్యేతేతి తావదాహ ।
తావచ్ఛబ్దః సిద్ధాన్తశఙ్కానిరాకరణార్థః ।
పృచ్ఛతి –
కస్మాత్ ।
ఉత్తరమాదరాత్ ।
తదేవ స్ఫోరయతి –
తథాహీతి ।
జాబాలా హి శ్రావయన్తి “పూర్వోఽతిథిభ్యోఽశ్నీయాత్” ఇతి । అశ్నీయాదితి చ ప్రాణాగ్నిహోత్రప్రధానం వచః । “యథా హి శ్రుధితా బాలా మాతరం పర్యుపాసతే । ఎవం సర్వాణి భూతాన్యగ్నిహోత్రముపాసతే” ఇతి వచనాదగ్నిహోత్రస్యాతిథీన్భూతాని ప్రత్యుపజీవ్యత్వేన శ్రవణాత్తదేకవాక్యతయేహాపి పూర్వోఽతిథిభ్యోఽశ్నీయాదితి ప్రాణాహుతిప్రధానం లక్ష్యతే । తదేవం సతి “యథాహ వై స్వయమహుత్వాగ్నిహోత్రం పరస్య జుహుయాదిత్యేవం తత్” ఇత్యతిథిభోజనస్య ప్రాథమ్యం నిన్దిత్వాస్వామిభోజనం స్వామినః ప్రాణాగ్నిహోత్రం ప్రథమం ప్రాపయన్తీ ప్రాణాగ్నిహోత్రాదరం కరోతి ।
నన్వాద్రియతామేషా శ్రుతిః ప్రాణహుతిం కిన్తు స్వామిభోజనపక్ష ఎవ నాభోజనేఽపీత్యత ఆహ –
యా హి న ప్రాథమ్యలోపం సహతే నతరాం సా ప్రాథమ్యవతోఽగ్నిహోత్రస్య లోపం సహేతేతి మన్యతే ।
ఈదృశః ఖల్వయమాదరః ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య యదతిథిభోజనోత్తరకాలవిహితం స్వామిభోజనం సమయాదపకృష్యాతిథిభోజనస్య పురస్తాద్విహితమ్ । తద్యదాగ్నిహోత్రస్య ధర్మిణః ప్రాథమ్యధర్మలోపమపి న సహతే శ్రుతిస్తదాస్యాః కైవ కథా ధర్మిలోపం సహత ఇత్యర్థః ।
పూర్వపక్షాక్షేపమనుభాష్య దూషయతి –
నను భోజనార్థా ఇతి ।
యథా హి కౌణ్డపాయినామయనగతే అగ్నిహోత్రే ప్రకరణాన్తరాన్నైయమికాగ్నిహోత్రాద్భిన్నే ద్రవ్యదేవతారూపధర్మాన్తరరహితతయా తదాకాఙ్క్షే సాధ్యసాదృశ్యేన నైయమికాగ్నిహోత్రసమాననామతయా తద్ధర్మాతిదేశేన రూపధర్మాన్తరప్రాప్తిరేవం ప్రాణాగ్నిహోత్రేఽపి నైయమికాగ్నిహోత్రగతపయఃప్రభృతిప్రాప్తౌ భోజనాగతభక్తద్రవ్యతా విధీయతే । న చైతావతా భోజనస్య ప్రయోజకత్వమ్ । ఉక్తమేతద్యథా భోజనకాలాతిక్రమాత్ప్రాణాగ్నిహోత్రస్య న భోజనప్రయుక్తత్వమితి । న చైకదేశద్రవ్యతయోత్తరార్ధాత్స్విష్టకృతే సమవద్యతీతివదప్రయోజకత్వమేకదేశద్రవ్యసాధనస్యాపి ప్రయోజకత్వాత్ । యథా జాఘన్యా పత్నీః సంయాజయన్తీతి పత్నీసంయాజానాం జాఘన్యేకదేశద్రవ్యజుషాం జాఘనీప్రయోజకత్వమ్ । స హి నామాప్రయోజకో భవతి యస్య ప్రయోజకగ్రహణమన్తరేణార్థో న జ్ఞాయతే । యథా న ప్రయోజకపురోడాశగ్రహణమన్తరేణోత్తరార్ధం జ్ఞాతుం శక్యమ్ । శక్యం తు జాఘనీవద్భక్తం జ్ఞాతుమ్ । తస్మాద్యథా జాఘన్యన్తరేణాపి పశూపాదానం పరప్రయుక్తపశూపజీవనం వా ఖణ్డశో మాంసవిక్రయిణో ముణ్డాదివదాకృతిరూపాదీయతే । ఎవం భక్తమపి శక్యముపాదాతుమ్ । తస్మాన్న భోజనస్య లోపే ప్రాణాగ్నిహోత్రలోప ఇతి మన్యతే పూర్వపక్షీ । అద్భిరితి తు ప్రతినిధ్యుపాదానమావశ్యకత్వసూచనార్థం భాష్యకారస్య ॥ ౪౦ ॥
ఉపస్థితేఽతస్తద్వచనాత్ ।
తద్ధోమీయమితి హి వచన కిమపి సంనిహితద్రవ్యం హోమే వినియుఙ్క్తే తదః సర్వనామ్నః సంనిహితావగమమన్తరేణాభిధానాపర్యవసానాత్తదనేన స్వాభిధానపర్యవసానాయ తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేదితి సంనిహితమపేక్ష్య నిర్వర్తితవ్యమ్ । తచ్చ సంనిహితం భక్తం భోజనార్థమిత్యుత్తరార్ధాత్స్విష్టకృతే సమవద్యతీతివన్న భక్తం వాపో వా ద్రవ్యాన్తరం వా ప్రయోక్తుమర్హతి । జాఘన్యాస్త్వవయవభేదస్య నాగ్నీషోమీయపశ్వధీనం నిరూపణం స్వతన్త్రస్యాపి తస్య సూనాస్థస్య దర్శనాత్తస్మాదస్త్యేతస్య జాఘనీతో విశేషః ।
యచ్చోక్తం చోదకప్రాప్తద్రవ్యబాధయా భక్తద్రవ్యవిధానమితి । తదయుక్తమ్ । విధ్యుద్దేశగతస్యాగ్నిహోత్రనామ్నస్తథాభావాదార్థవాదికస్య తు సిద్ధం కిఞ్చిత్సాదృశ్యముపాదాయ స్తావకత్వేనోపపత్తేర్న తద్భావం విధాతుమర్హతీత్యాహ –
న చాత్ర ప్రాకృతాగ్నిహోత్రధర్మప్రాప్తిరితి ।
అపి చాగ్నిహోత్రస్య చోదకతో ధర్మప్రాప్తావభ్యుపగమ్యమానాయాం బహుతరం ప్రాప్తం బాధ్యతే । నచ సమ్భవే బాధనిచయో న్యాయ్యః ।
కృష్ణలచరౌ ఖల్వగత్యా ప్రాప్తబాధోఽభ్యుపేయత ఇత్యాహ –
తద్ధర్మప్రాప్తౌ చాభ్యుపగమ్యమానాయామితి ।
చోదకాభావముపోద్బలయతి –
అత ఎవ చేహాపీతి ।
యత ఎవోక్తేన క్రమేణాతిదేశాభావోఽత ఎవ సామ్పాదికత్వమగ్నిహోత్రాఙ్గానామ్ । తత్ప్రాప్తౌ తు సామ్పాదికత్వం నోపపద్యేత । కామిన్యాం కిల కుచవదనాద్యసతా చక్రవాకనలినాదిరూపేణ సమ్పాద్యతే । న తు నద్యాం చక్రవాకాదయ ఎవ చక్రవాకాదినా సమ్పాద్యన్తే । అతోఽప్యవగచ్ఛామో న చోదకప్రాప్తిరితి । యత్త్వాదరదర్శనమితి తద్భోజనపక్షే ప్రాథమ్యవిధానార్థమ్ । యస్మిన్పక్షే ధర్మానవలోపస్తస్మిన్ధర్మిణోఽపి న త్వేతావతా ధర్మినిత్యతా సిధ్యతీతి భావః ।
నన్వతిథిభోజనోత్తరకాలతా స్వామిభోజనస్య విహితేతి కథమసౌ బాధ్యత ఇత్యత ఆహ –
నాస్తి వచనస్యాతిభారః ।
సామాన్యశాస్త్రబాధాయాం విశేషశాస్త్రస్యాతిభారో నాస్తీత్యర్థః ॥ ౪౧ ॥
తన్నిర్ధారణానియమస్తద్దృష్టేః పృథగ్ధ్యప్రతిబన్ధః ఫలమ్ ।
యథైవ “యస్య పర్ణమయీ జుహూర్భవతి న స పాపం శ్లోకం శృణోతి” ఇత్యేతదనారభ్యాధీతమవ్యభిచారితక్రతుసమ్బన్ధం జుహూద్వారా క్రతుప్రయోగవచనగృహీతం క్రత్వర్థం సత్ఫలానపేక్షం సిద్ధవర్తమానాప్రదేశప్రతీతం న రాత్రిసత్రవత్ఫలతయా స్వీకరోతీతి । ఎవమవ్యభిచారితకర్మసమ్బన్ధోద్గీథగతముపాసనం కర్మప్రయోగవచనగృహీతం న సిద్ధవర్తమానాపదేశావగతసమస్తకామవాపకత్వలక్షణఫలకల్పనాయాలమ్ । పరార్థత్వాత్ । తథాచ పారమర్షం సూత్రమ్ “ద్రవ్యసంస్కారకర్మసు పరార్థత్వాత్ఫలశ్రుతిరర్థవాదః స్యాత్”(జై.సూ. ౪-౩-౧) ఇతి । ఎవంచ సతి క్రతౌ పర్ణతానియమవదుపాసనానియమ ఇతి ప్రాప్తే ఉచ్యతే - యుక్తం పర్ణతాయాం ఫలశ్రుతేరర్థవాదమాత్రత్వమ్ । నహి పర్ణతానాశ్రయా యాగాదివత్ఫలసమ్బన్ధమనుభవితుమర్హతి । అవ్యాపారరూపత్వాత్ । వ్యాపారస్యైవ చ ఫలవత్త్వాత్ । యథాహుః “ఉత్పత్తిమతఃఫలదర్శనాత్” ఇతి । నాపి ఖాదిరతాయామివ ప్రకృతక్రతుసమ్బద్ధో యూప ఆశ్రయస్తదాశ్రయః ప్రకృతోఽస్తి అనారభ్యాధీతత్వాత్పర్ణతాయాః । తస్మాద్వాక్యేనైవ జుహూసమ్బన్ధద్వారేణ పర్ణతాయాః క్రతురాశ్రయో జ్ఞాపనీయః । న చాతత్పరం వాక్యం జ్ఞాపయితుమర్హతీతి తత్ర వాక్యతాత్పర్యమవశ్యాశ్రయణీయమ్ । తథాచ తత్పరం సన్న పర్ణతాయాః ఫలసమ్బన్ధమపి గమయితుమర్హతి । వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । ఉపాసనానాం తు వ్యాపారాత్మత్వేన స్వత ఎవ ఫలసమ్బన్ధోపపత్తేః ఉద్గీథాద్యాశ్రయణం ఫలే విధానం న విరుధ్యతే విశిష్టవిధానాత్ । ఫలాయ ఖలూద్గీథసాధనకముపాసనం విధీయమానం న వాక్యభేదమావహతి । నను కర్మాఙ్గోద్గీథసంస్కార ఉపాసనం ప్రోక్షణాదివద్వితీయాశ్రుతేరుద్గీథమితి । తథా చాఞ్జనాదిష్వివ సంస్కారేషు ఫలశ్రుతేరర్థవాదత్వమ్ । మైవమ్ । నహ్యత్రోద్గీథస్యోపాసనం కిన్తు తదవయవస్యోఙ్కారస్యేత్యుక్తమధస్తాత్ । న చోఙ్కారః కర్మాఙ్గమపి తు కర్మాఙ్గోద్గీథావయవః । న చానుపయోగమీప్సితమ్ । తస్మాత్సక్తూన్ జుహోతీతివద్వినియోగభఙ్గేనోఙ్కారసాధానాదుపాసనాత్ఫలమితి సమ్బన్ధః । తస్మాద్యథా క్రత్వాశ్రయాణ్యపి గోదోహనాదీని ఫలసంయోగాదనిత్యాని ఎవముద్గీథాద్యుపాసనానీతి ద్రష్టవ్యమ్ । శేషముక్తం భాష్యే ।
న చేదం ఫలశ్రవణమర్థవాదమాత్రమితి ।
అర్థవాదమాత్రత్వేఽత్యన్తపరోక్షా వృత్తిర్యథా న తథా ఫలపరత్వే । న తు వర్తమానాపదేశాత్సాక్షాత్ఫలప్రతీతిః । అత ఎవ ప్రయాజాదిషు నార్థవాదాద్వర్తమానాపదేశాత్ఫలకల్పనా । ఫలపరత్వే త్వస్య న శక్యం ప్రయాజాదీనాం పారార్థ్యేనాఫలత్వం వక్తుమితి ॥ ౪౨ ॥
ప్రదానవదేవ తదుక్తమ్ ।
తత్తచ్ఛ్రుత్యర్థాలోచనయా వాయుప్రాణయోః స్వరూపాభేదే సిద్ధే తదధీననిరూపణతయా తద్విషయోపాసనాప్యభిన్నా న చాధ్యాత్మాధిదైవగుణభేదాద్భేదః । నహి గుణభేదే గుణవతో భేదః । నహ్యగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యుత్పన్నస్యాగ్నిహోత్రస్య తణ్డులాదిగుణభేదాద్భేదో భవతి । ఉత్పద్యమానకర్మసంయుక్తో హి గుణభేదః కర్మణో భేదకః । యథామిక్షావాజినసంయుక్తయోః కర్మణోః । నోత్పన్నకర్మసంయుక్తః । అధ్యాత్మాధిదైవోపదేశేషు చోత్పన్నోపాసనాసంయోగః । తథోపక్రమోపసంహారాలోచనయా విద్యైకత్వవినిశ్చయాదేకైవ సకృత్ప్రవృత్తిరితి పూర్వపక్షః । రాద్ధాన్తస్తు సత్యం విద్యైకత్వం తథాపి గుణభేదాత్ప్రవృత్తిభేదః । సాయమ్ప్రాతఃకాలగుణభేదాద్యథైకస్మిన్నప్యగ్నిహోత్రే ప్రవృత్తిభేదః ఎవమిహాప్యధ్యాత్మాధిదైవగుణభేదాదుపాసనస్యైకస్యాపి ప్రవృత్తిభేద ఇతి సిద్ధమ్ ।
ఆధ్యానార్థో హ్యయమధ్యాత్మాధిదైవవిభాగోపదేశ ఇతి ।
అగ్నిహోత్రస్యేవాధ్యానస్య కృతే దధితణ్డులాదివదయం పృథగుపదేశః ।
ఎతేన వ్రతోపదేశ ఇతి ।
ఎతేన తత్త్వాభేదేన । ఎవకారశ్చ వాగాదివ్రతనిరాకరణార్థః ।
నన్వేతస్యై దేవతాయై ఇతి దేవతామాత్రం శ్రూయతే న తు వాయుస్తత్కథం వాయుప్రాప్తిమాహేత్యత ఆహ –
దేవతేత్యత్ర వాయురితి ।
వాయుః ఖల్వగ్న్యాదీన్సంవృణుత ఇత్యగ్న్యాదీనపేక్ష్యానవచ్ఛిన్నోఽగ్న్యాదయస్తుతేనైవావచ్ఛిన్నా ఇతి సంవర్ణగుణతయా వాయురనవచ్ఛిన్నా దేవతా ।
సర్వేషామభిగమయన్నితి ।
మిలితానాం శ్రవణావిశేషాదిన్ద్రస్య దేవతాయా అభేదాత్రయాణామపి పురోడాశానాం సహప్రదానాశఙ్కాయాముత్పత్తివాక్య ఎవ రాజాధిరాజస్వరాజగుణభేదాద్యాజ్యానువాక్యావ్యత్యాసవిధానాచ్చ యథాన్యాసమేవ దేవతాపృథక్త్వాత్ప్రదానపృథక్త్వం భవతి । సహప్రదానే హి వ్యత్యాసవిధానమనుపపన్నమ్ । క్రమవతి ప్రదానే వ్యత్యాసవిధిరర్థవాన్ । తథావిధస్యైవ క్రమస్య వివక్షితత్వాత్ । సుగమమన్యత్ ॥ ౪౩ ॥
లిఙ్గభూయస్త్వాత్తద్ధి బలీయస్తదపి ।
ఇహ సిద్ధాన్తేనోపక్రమ్య పూర్వపక్షయిత్వా సిద్ధాన్తయతి । తత్ర యద్యపి భూయాంసి సన్తి లిఙ్గాని మనశ్చిదాదీనాం స్వాతన్త్ర్యసూచకాని తథాపి న తాని స్వాతన్త్ర్యేణ స్వాతన్త్ర్యం ప్రతి ప్రాపకాణి । ప్రమాణప్రాపితం తు స్వాతన్త్ర్యముపోద్బలయన్తి । న చాత్రాస్తి స్వాతన్త్ర్యప్రాపకం ప్రమాణమ్ । న చేదం సామర్థ్యలక్షణం లిఙ్గం యేనాస్య స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రాపకం భవేత్ । తద్ధి సామర్థ్యమాభిధానస్య వార్థస్య వా స్యాత్ । తథా పూషాద్యనుమన్త్రణమన్త్రస్య పూషానుమన్త్రణే, యథా వా ‘పశునా యజేత’ ఇత్యేకత్వసఙ్ఖ్యాయా అర్థస్య సఙ్ఖ్యేయావచ్ఛేతసామర్థ్యమ్ । న చేదమన్యస్యార్థదర్శనలక్షణం లిఙ్గం తథా । స్తుత్యర్థత్వేనాస్య విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతయా విధిపరత్వాత్ । తస్మాదసతి సామర్థ్యలక్షణే విరోద్ధరి ప్రకరణప్రత్యూహం మనశ్చిదాదీనాం క్రియాశేషతామవగమయతి । నచ తే హైతే విద్యాచిత ఎవేత్యవధారణశ్రుతిః క్రియానుప్రవేశం వారయతి । యేన శ్రుతివిరోధే సతి న ప్రకరణం భవేత్ , బాహ్యసాధనతాపాకరణార్థత్వాదవధారణస్య । నచ విద్యయా హైవైత ఎవంవిదశ్చితా భవన్తీతి పురుషసమ్బన్ధమాపాదయద్వాక్యం ప్రకరణమపబాధితుమర్హతి । అన్యార్థదర్శనం ఖల్వేతదపి । నచ తత్స్వాతన్త్ర్యేణ ప్రాపకమిత్యుక్తమ్ । తస్మాత్తదపి న ప్రకరణవిరోధాయాలమితి సామ్పాదికా అప్యేతే అగ్నయః ప్రకరణాత్క్రియానుప్రవేశిన ఎవ మానసవత్ । ద్వాదశాహే తు శ్రూయతే “అనయా త్వా పాత్రేణ సముద్రం రసయా ప్రాజాపత్యం మనోగ్రహం గృహ్ణామి” ఇతి । తత్ర సంశయః కిం మానసం ద్వాదశాహా దహరన్తరముత తన్మధ్యపాతినో దశమస్యాహ్నాఙ్గమితి । తత్ర వాగ్వై ద్వాదశాహో మనో మానసమితి మానసస్య ద్వాదశాహాద్భేదేన వ్యపదేశాద్వాఙ్మనసభేదవద్భేదః । నిర్ధూతాని ద్వాదశాహస్య గతరసాని ఛన్దాంసి తాని మానసేనైవాప్యాయన్తీతి చ ద్వాదశాహస్య మానసేన స్తూయమానత్వాద్భేదే చ సతి స్తుతిస్తుత్యభావస్యోపపత్తేర్ద్వాదశాహాదహరన్తరం న తదఙ్గం, పత్నీసంయాజాన్తత్వాచ్చాహ్నాం పత్నీః సంయాజ్య మానసాయ ప్రసర్పన్తీతి చ మానసస్య పత్నీసంయాజస్య పరస్తాచ్ఛ్రుతేః । త్రయోదశాహేఽప్యవయుజ్య ద్వాదశసఙ్ఖ్యాసమవాయాత్కథఞ్చిజ్జఘన్యయాపి వృత్త్యా ద్వాదశాహసంజ్ఞావిరోధాభావాదితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే ప్రమాణాన్తరేణ హి త్రయోదశత్వేఽహ్నాం సిద్ధే ద్వాదశాహ ఇతి జఘన్యయా వృత్త్యోన్నీయేత । న త్వస్తి తాదృశం ప్రమాణాన్తరమ్ । నచ వ్యపదేశభేదోఽహరన్తరత్వం కల్పయితుమర్హతి । అఙ్గాఙ్గిభేదేనాపి తదుపపత్తేః । అత ఎవ చ స్తుత్యస్తావకభావస్యాప్యుపపత్తిః దేవదత్తస్యేవ దీర్ఘైః కేశైః । పత్నీసంయాజాన్తతా తు యద్యప్యౌత్సర్గికీ తథాపి దశమస్యాహ్నో విశేషవచనాన్మానసాని గ్రహణాసాదనహవనాదీని పత్నీసంయాజాత్పరాఞ్చి భవిష్యన్తి । కిమివ హి న కుర్యాద్వచనమితి । ఎష వై దశమస్యాహ్నో విసర్గో యన్మానసమితి వచనాద్దశమాహరఙ్గతా గమ్యతే । విసర్గోఽన్తోఽన్తవతో ధర్మో న స్వతన్త్ర ఇతి దశమేఽహని మానసాయ ప్రసర్పన్తీతి దశమస్యాహ్న ఆధారత్వనిర్దేశాచ్చ తదఙ్గం మానసం నాహరన్తరమితి సిద్ధమ్ । తదిహ ద్వాదశాహసమ్బన్ధినో దశమస్యాహ్నోఽఙ్గం మానసమితి ధర్మమీమాంసాసూత్రకృతోక్తమ్ । దశరాత్రగస్యాపి దశమస్యాహ్నోఽఙ్గమితి భగవన్భాష్యకారః ।
శ్రుత్యన్తరబలేనాహ –
యథా దశరాత్రస్య దశమేఽహన్యవివాక్య ఇతి ।
అవివాక్య ఇతి దశమస్యాహ్నో నామ ॥ ౪౪ ॥
పూర్వవికల్పః ప్రకరణాత్స్యాత్క్రియామానసవత్ ॥ ౪౫ ॥
అతిదేశాచ్చ ।
నహి సామ్పాదికానామగ్నీనామిష్టకాసు చితేనాగ్నినా కిఞ్చిదస్తి సాదృశ్యమన్యత్ర క్రియానుప్రవేశాత్ । తస్మాదపి న స్వతన్త్ర ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే ॥ ౪౬ ॥
విద్యైవ తు నిర్ధారణాత్ ।
మా భూదన్యేషాం శ్రుతవిధ్యుద్దేశానామన్యార్థదర్శనానామప్రాప్తప్రాపకత్వమేతేషు త్వశ్రుతవిధ్యుద్దేశేషు “వచనాని త్వపూర్వత్వాత్” ఇతి న్యాయాద్విధిరున్నేతవ్యః । తథా చైతేభ్యో యాదృశోఽర్థః ప్రతీయతే తదనురూప ఎవ స భవతి । ప్రతీయతే చైతేభ్యో మనశ్చిదాదీనాం సాన్తత్యం చావధారణం చ ఫలభేదసమన్వయశ్చ పురుషసమ్బన్ధశ్చ । న చాస్య గోదోహనాదివత్క్రత్వర్థాశ్రితత్వం యేన పురుషార్థస్య కర్మపారతన్త్ర్యం భవేత్ । నచ విద్యాచిత ఎవేత్యవధారణం బాహ్యసాధనాపాకరణార్థమ్ । స్వభావత ఎవ విద్యాయా బాహ్యానుపేక్షత్వసిద్ధేః । తస్మాత్పరిశేషాన్మానసగ్రహవత్క్రియానుప్రవేశశఙ్కాపాకరణార్థమవధారణమ్ । న చైవమర్థత్వే సమ్భవతి । ద్యోతకత్వమాత్రేణ నిపాతశ్రుతిః పీడనీయా । తస్మాచ్ఛ్రుతిలిఙ్గవాక్యాని ప్రకరణమపోద్య స్వాతన్త్ర్యం మనశ్చిదాదీనామవగమయన్తీతి సిద్ధమ్ । అనుబన్ధాతిదేశశ్రుత్యాదిభ్య ఎవమేవ విజ్ఞేయమ్ । తే చ భాష్య ఎవ స్ఫుటాః । యదుక్తం పూర్వపక్షిణా క్రత్వఙ్గత్వే పూర్వేణేష్టకాచితేన మనశ్చిదాదీనాం వికల్ప ఇతి ।
తదుతల్యకార్యత్వేన దూషయతి –
నచ సత్యేవ క్రియాసమ్బన్ధ ఇతి ।
అపిచ పూర్వాపరయోర్భాగయోర్విద్యాప్రాధాన్యదర్శనాత్తన్మధ్యపాతినోఽపి తత్సామాన్యాద్విద్యాప్రధానత్వమేవ లక్ష్యతే న కర్మాఙ్గత్వమిత్యాహ సూత్రేణ –
పరేణ చ శబ్దస్య తాద్విధ్యం భూయస్త్వాత్త్వనుబన్ధః ।
స్ఫుటమస్య భాష్యమ్ । అస్తి రాజసూయః “రాజా స్వారాజ్యకామో రాజసూయేన యజేత” ఇతి । తం ప్రకృత్యామనన్తి అవేష్టిం నామేష్టిమ్ । ఆగ్నేయోఽష్టాకపాలో హిరణ్యం దక్షిణేత్యేవమాది తాం ప్రకృత్యాధీయతే । యది బ్రాహ్మణో యజేత బార్హస్పత్యం మధ్యే నిధాయాహుతిం హుత్వాభిధారయేద్యది వైశ్యో వైశ్వదేవం యది రాజన్య ఐన్ద్రమితి । తత్ర సన్దిహ్యతే కిం బ్రాహ్మణాదీనాం ప్రాప్తానాం నిమిత్తార్థేన శ్రవణముత బ్రాహ్మణాదీనామయం యాగో విధీయత ఇతి । తత్ర యది ప్రజాపాలనకణ్టకోద్ధరణాది కర్మ రాజ్యం తస్య కర్తా రాజేతి రాజశబ్దస్యార్థస్తతో రాజా రాజసూయేన యజేతేతి రాజ్యస్య కర్తూ రాజసూయేఽధికారః । తస్మాత్సమ్భవన్త్యవిశిషేణ బ్రాహ్మణక్షత్రియవైశ్యా రాజ్యస్య కర్తార ఇతి సిద్ధం సర్వమ్ ఎవైతే రాజసూయే ప్రాప్తా ఇతి “యది బ్రాహ్మణో యజేత” ఇత్యేవమాదయో నిమిత్తార్థాః శ్రుతయః । అథ తు రాజ్ఞః కర్మ రాజ్యమితి రాజకర్తృయోగాత్తత్కర్మ రాజ్యం తతః కో రాజేత్యపేక్షాయామార్యేషు తత్ప్రసిద్ధేరభావాత్పికనేమతామరసాదిశబ్దార్థావధారణాయ మ్లేచ్ఛప్రసిద్ధిరివాన్ధ్రాణాం క్షత్రియజాతౌ రాజశబ్దప్రసిద్ధిస్తదవధారణకారణమితి క్షత్రియ ఎవ రాజేతి న బ్రాహ్మణవైశ్యయోః ప్రాప్తిరితి రాజసూయప్రకరణం భిత్త్వా బ్రాహ్మణాదికర్తృకాణి పృథగేవ కర్మాణి ప్రాప్యన్త ఇతి న నైమిత్తికాని । తత్ర కిం తావత్ప్రాప్తం, నైమిత్తికానీతి । రాజ్యస్య కర్తా రాజేత్యార్యాణామాన్ధ్రాణాం చావివాదః । తథాహి - బ్రాహ్మణాదిషు ప్రజాపాలనకర్తృషు కనకదణ్డాతపత్రశ్వేతచామరాదిలాఞ్ఛనేషు రాజపదమాన్ధ్రాశ్చార్యాశ్చావివాదం ప్రయుఞ్జానా దృశ్యన్తే । తేనావిప్రతిపత్తేర్విప్రతిపత్తావప్యార్యాన్ధ్రప్రయోగయోర్యవవరాహవదాయర్ప్రసిద్ధేరాన్ధ్రప్రసిద్ధితో బలీయసీత్వాత్ । బలవదార్యప్రసిద్ధివిరోధే త్వతన్మూలాయాః పాణినీయప్రసిద్ధేః “విరోధే త్వనపేక్షం స్యాత్”( జై౦ సూ౦ ౧౧౩ ॥ ౩ ) ఇతి న్యాయేన బాధనాత్తదనుగుణతయా వా కథఞ్చిన్నఖనకులాదివదన్వాఖ్యానామాత్రపరతయా నీయమానత్వాద్రజ్యస్య కర్తా రాజేతి సిద్ధే నిమిత్తార్థాః శ్రుతయః । తథాచ యదిశబ్దోఽప్యాఞ్జసః స్యాదితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “రూపతో న విశేషోఽస్తి హ్యార్యమ్లేచ్ఛప్రయోగయోః । వైదికాద్వాక్యశేషాత్తు విశేషస్తత్ర దర్శితః” ॥ తదిహ రాజశబ్దస్య కర్మయోగాద్వా కర్తరి ప్రయోగః కర్తృప్రయోగాద్వా కర్మణీతి విశయే వైదికవాక్యశేషవదభియుక్తతరస్యాత్రభవతః పాణినేః స్మృతేర్నిర్ణీయతే ప్రసిద్ధిరాన్ధ్రణామనాదిరాదిమతీ చార్యాణాం ప్రసిద్ధిర్గోగావ్యాదిశబ్దవత్ । నచ సమ్భావితాదిమద్భావా ప్రసిద్ధిః పాణినిస్మృతిమపోద్యానాదిప్రసిద్ధిమాదిమతీం కర్తుముత్సహతే । గావ్యాదిశబ్దప్రసిద్ధేరనాదిత్వేన గవాదిపదప్రసిద్ధేరప్యాదిమత్త్వాపత్తేః । తస్మాత్పాణినీయస్మృత్యనుమతాన్ధ్రప్రసిద్ధిబలీయస్త్వేన క్షత్రియత్వజాతౌ రాజశబ్దే ముఖ్యే తత్కర్తర్యతజ్జాతౌ రాజశబ్దో గౌణ ఇతి క్షత్రియస్యైవాకారాద్రాజసూయే తత్ప్రకరణమపోద్యావేష్టేరుత్కర్షః । అన్వయానురోధీ యదిశబ్దో న త్వపూర్వవిధౌ సతి తమన్యథయితుమర్హతి । అత ఎవాహుః “యది శబ్దపరిత్యాగో రుచ్యధ్యహారకల్పనా” ఇతి । ఇయం చ రాజసూయాదధికారాన్తరమేతయాన్నాద్యకామం యాజయేదితి నాస్తీతికృత్వా చిన్తా । ఎతస్మింస్త్వధికారేఽన్నాద్యకామస్య త్రైవర్ణికస్య సమ్భవాత్ప్రాప్తేర్నిమిత్తార్థతా బ్రాహ్మణాదిశ్రవణస్య దుర్వారైవేతి ॥ ౪౭ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౪౮ ॥
శ్రుత్యాదిబలీయస్త్వాచ్చ న బాధః ॥ ౪౯ ॥
అనుబన్ధాదిభ్యః ప్రజ్ఞాన్తరపృథక్త్వవద్దృష్టశ్చ తదుక్తమ్ ॥ ౫౦ ॥
న సామాన్యాదప్యుపలబ్ధేర్మృత్యువన్న హి లోకాపత్తిః ॥ ౫౧ ॥
పరేణ చ శబ్దస్య తాద్విధ్యం భూయస్త్వాత్త్వనుబన్ధః ॥ ౫౨ ॥
ఎక ఆత్మనః శరీరే భావాత్ ।
అధికరణతాత్పర్యమాహ –
ఇహేతి ।
సమర్థనప్రయోజనమాహ –
బన్ధమోక్షేతి ।
అసమర్థనే బన్ధమోక్షాధికారాభావమాహ –
న హ్యసతీతి ।
అధస్తనతన్త్రోక్తేన పౌనరుక్త్యం చోదయతి –
నన్వితి ।
పరిహరతి –
ఉక్తం భాష్యకృతేతి ।
న సూత్రకారేణ తత్రోక్తం యేన పునరుక్తం భవేదపి తు భాష్యకృతేత్యత్రత్యస్యైవార్థస్యాపకర్షః ప్రమాణలక్షణోపయోగితయా తత్ర కృత ఇతి । యత ఇహ సూత్రకృద్వక్ష్యత్యత ఎవ భగవతోపవర్షేణోద్ధారోఽపకర్షస్య కృతః ।
విచారస్యాస్య పూర్వోత్తరతన్త్రశేషత్వమాహ –
ఇహ చేతి ।
పూర్వాధికరణసఙ్గతిమాహ –
అపిచేతి ।
నన్వాత్మాస్తిత్వోపపత్తయ ఎవాత్రోచ్యన్తాం కిం తదాక్షేపేణేత్యత ఆహ - –
ఆక్షేపపూర్వికా హీతి ।
ఆక్షేపమాహ –
అత్రైకే దేహమాత్రాత్మదర్శిన ఇతి ।
యద్యపి సమస్తవ్యస్తేషు పృథివ్యప్తేజోవాయుషు న చైతన్యం దృష్టం తథాపి కాయాకారపరిణతేషు భవిష్యతి । నహి కిణ్వాదయః సమస్తవ్యస్తా న మదనా దృష్టా ఇతి మదిరాకారపరిణతా న మదయన్తి । అహమితి చానుభవే దేహ ఎవ గౌరాద్యాకారః ప్రథతే । న తు తదతిరిక్తః తదధిష్ఠానః కుణ్డ ఇవ దధీతి । అత ఎవాహం స్థూలో గచ్ఛామీత్యాదిసామానాధికరణ్యోపపత్తిరహమః స్థూలాదిభిః । న జాతు దధిసమానాధికరణాని మధురాదీని కుణ్డస్యైకాధికరణ్యమనుభవన్తి సితం మధురం కుణ్డమితి । న చాప్రత్యక్షమాత్మతత్త్వమనుమానాదిభిః శక్యమున్నేతుమ్ । న ఖల్వప్రత్యక్షం ప్రమాణమస్తి । ఉక్తం హి “దేశకాలాదిరూపాణాం భేదాద్భిన్నాసు శక్తిషు । భావానామనుమానేన ప్రసిద్ధిరతిదుర్లభా” ఇతి । యదా చ ఉపలబ్ధిసాధ్యనాన్తరీయకభావస్య లిఙ్గస్యేయం గతిస్తదా కైవ కథా దృష్టవ్యభిచారస్య శబ్దస్యార్థాపత్తేశ్చాత్యన్తపరోక్షార్థగోచరాయా ఉపమానస్య చ సర్వైకదేశసాదృశ్యవికల్పితస్య । సర్వసారూప్యే తత్త్వాత్ । ఎకదేశసారూప్యే చాతిప్రసఙ్గాత్సర్వస్య సర్వేణోపమానాత్ । సౌత్రస్తు హేతుర్భాష్యకృతా వ్యాఖ్యాతః । చేష్టా హితాహితప్రాప్తిపరిహారార్థో వ్యాపారః । స చ శరీరాధీనతయా దృశ్యమానః శరీరధర్మ ఎవం ప్రాణః శ్వాసప్రశ్వాసాదిరూపః శరీరధర్మ ఎవ । ఇచ్ఛాప్రయత్నాదయశ్చ యద్యప్యాన్తరాః తథాపి శరీరాతిరిక్తస్య తదాశ్రయానుపలబ్ధేః సతి శరీరే భావాతన్తఃశరీరాశ్రయా ఎవ, అన్యథా దృష్టహానాదృష్టకల్పనాప్రసఙ్గాత్ । శరీరాతిరిక్త ఆత్మని ప్రమాణాభావాచ్ఛరీరే చ సమ్భవాచ్ఛరీరమేవేచ్ఛాదిమదాత్మేతి ప్రాప్త ఉచ్యతే ॥ ౫౩ ॥
వ్యతిరేకస్తద్భావభావిత్వాన్న తూపలబ్ధివత్ ।
నాప్రత్యక్షం ప్రమాణమితి బ్రువాణః ప్రష్టవ్యో జాయతే కుతో భవాననుమానాదీనామప్రామాణ్యమవధారితవానితి । ప్రత్యక్షం హి లిఙ్గాదిరూపమాత్రగ్రాహి నాప్రామాణ్యమేషాం వినిశ్చేతుమర్హతి । నహి ధూమజ్ఞానమివైషామిన్ద్రియార్థసన్నికర్షాదప్రామాణ్యజ్ఞానముదేతుమర్హతి । కిన్తు దేశకాలావస్థారూపభేదేన వ్యభిచారోత్ప్రేక్షయా । న చైతావాన్ప్రత్యక్షస్య వ్యాపారః సమ్భవతి । యథాహుః - నహీదమియతో వ్యాపారాన్కర్తుం సమర్థం సంనిహితవిషయబలేనోత్పత్తేరవిచారకత్వాదితి । తస్మాదస్మిన్ననిచ్ఛతాపి ప్రమాణాన్తరమభ్యుపేయమ్ । అపిచ ప్రతిపన్నం పుమాంసమపహాయాప్రతిపన్నసన్దిగ్ధాః ప్రేక్షావద్భిః ప్రతిపాద్యన్తే । న చైషామిత్థమ్భావో భవత్ప్రత్యక్షగోచరః । న ఖల్వేతే గౌరత్వాదివత్ప్రత్యక్షగోచరాః కిన్తు వచనచేష్టాదిలిఙ్గానుమేయాః । నచ లిఙ్గం ప్రమాణం యత ఎతే సిధ్యన్తి । న పుంసామిత్థమ్భావమవిజ్ఞాయ యం కఞ్చన పురుషం ప్రతిపిపాదయిషతోఽనవధేయవచనస్య ప్రేక్షావత్తా నామ । అపిచ పశవోఽపి హితాహితప్రాప్తిపరిహారార్థినః కోమలశష్పశ్యామలాయాం భువి ప్రవర్తన్తే । పరిహరన్తి చాశ్యానతృణకణ్టకాకీర్ణామ్ । నాస్తికస్తు పశోరపి పశురిష్టనిష్టసాధనమవిద్వాన్ । న ఖల్వస్మిన్ననుమానగోచరప్రవృత్తినివృత్తిగోచరే ప్రత్యక్షం ప్రభవతి । నచ పరప్రత్యాయనాయ శబ్దం ప్రయుఞ్జీత శాబ్దస్యార్థస్యాప్రత్యక్షత్వాత్ । తదేవ మా నామ భూన్నాస్తికస్య జన్మాన్తరమస్మిన్నేవ జన్మన్యుపస్థితోఽస్య మూకత్వప్రవృత్తినివృత్తివిరహరూపో మహాన్నరకః । పరాక్రాన్తం చాత్ర సూరిభిః । అత్యన్తపరోక్షగోచరాప్యన్యథానుపపద్యమానార్థప్రభవార్థాపత్తిః । భూయఃసామాన్యయోగేన చోపమానముపపాదితం ప్రమాణలక్షణే । తదత్రాస్తు తావత్ప్రమాణాన్తరం ప్రత్యక్షమేవాహంప్రత్యయః శరీరాతిరిక్తమాలమ్బత ఇత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవధార్యతే । యోగవ్యాఘ్రవత్స్వప్నదశాయాం చ శరీరాన్తరపరిగ్రహాభిమానేఽప్యహఙ్కారాస్పదస్య ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వమిత్యుక్తమ్ । సూత్రయోజనా తు న త్వవ్యతిరిక్తః కిన్తు వ్యతిరిక్త ఆత్మా దేహాత్ । కుతస్తద్భావాభావిత్వాత్ । చైతన్యాదిర్యది శరీరగుణః తతోఽనేన విశేషగుణేన భవితవ్యమ్ । న తు సఙ్ఖ్యాపరిమాణసంయోగాదివత్సామాన్యగుణేన । తథాచ యే భూతవిశేషగుణాస్తే యావద్భూతభావినో దృష్టా యథా రూపాదయః । నహ్యస్తి సమ్భవః భూతం చ రూపాదిరహితం చేతి । తస్మాద్భూతవిశేషగుణరూపాదివైధర్మ్యాన్న చైతన్యం శరీరగుణః । ఎతేనేచ్ఛాదీనాం శరీరవిశేషగుణత్వం ప్రత్యుక్తమ్ । ప్రాణచేష్టాదయో యద్యపి దేహధర్మా ఎవ తథాపి న దేహమాత్రప్రభవాః । మృతావస్థాయామపి ప్రసఙ్గాత్ । తస్మాద్యస్యైతే అధిష్ఠానాద్దేహధర్మా భవన్తి స దేహాతిరిక్త ఆత్మా । అదృష్టకారణత్వేఽభ్యుపగమ్యమానే తస్యాపి దేహాశ్రయత్వానుపపత్తేరాత్మైవాభ్యుపేతవ్య ఇతి ।
వైధర్మ్యాన్తరమాహ –
దేహధర్మాశ్చేతి ।
స్వపరప్రత్యక్షా హి దేహధర్మా దృష్టా యథా రూపాదయః । ఇచ్ఛాదయస్తు స్వప్రత్యక్షా ఎవేతి దేహధర్మవైధర్మ్యమ్ । తస్మాదపి దేహాతిరిక్తధర్మా ఇతి । తత్ర యద్యపి చైతన్యమపి భూతవిశేషగుణస్తథాపి యావద్భూతమనువర్తేత । నచ మదశక్త్యా వ్యభిచారః । సామర్థ్యస్య సామాన్యగుణత్వాత్ । అపిచ మదశక్తిః ప్రతిమదిరావయవం మాత్రయావతిష్ఠతే తద్వద్దేహేఽపి చైతన్యం తదవయవేష్వపి మాత్రయా భవేత్ । తథా చైకస్మిన్దేహే బహవశ్చేతయేరన్ । నచ బహూనాం చేతనానామన్యోన్యాభిప్రాయానువిధానసమ్భవ ఇతి ఎకపాశనిబద్ధా ఇవ బహవో విహఙ్గమాః విరుద్ధాదిక్రియాభిముఖాః సమర్థా అపి న హస్తమాత్రమపి దేశమతిపతితుముత్సహన్తే । ఎవం శరీరమపి న కిఞ్చిత్కర్తుముత్సహతే । అపి చ నాన్వయమాత్రాత్తద్ధర్మధర్మిభావః । శక్యో వినిశ్చేతుం, మా భూదాకాశస్య సర్వో ధర్మః సర్వేష్వన్వయాత్ । అపి త్వన్వయవ్యతిరేకాభ్యామ్ । సన్దిగ్ధశ్చాత్ర వ్యతిరేకః ।
తథాచ సాధకత్వమన్వయమాత్రస్యేత్యాహ –
అపిచ సతి హి తావదితి ।
దూషణాన్తరం వివక్షురాక్షిపతి –
కిమాత్మకం చేతి ।
స ఎవైకగ్రన్థేనాహ –
నహీతి ।
నాస్తిక ఆహ –
యదనుభవనమితి ।
యథా హి భూతపరిణామభేదో రూపాదిర్న తు భూతచతుష్టయాదర్థాన్తరమేవం భూతపరిణామభేద ఎవ చైతన్యం న తు భూతేభ్యోఽర్థాన్తరం, యేన “పృథివ్యాపస్తేజో వాయురితి తత్త్వాని” ఇతి ప్రతిజ్ఞావ్యాఘాతః స్యాదిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - చతుర్ణామేవ భూతానాం సమస్తం జగత్పరిణామో న త్వస్తి తత్త్వాన్తరం యస్య పరిణామో రూపాదయోఽన్యద్వా పరిణామాన్తరమితి ।
అత్రోక్తాభిస్తావదుపపత్తిభిర్దేహధర్మత్వం నిరస్తం తథాప్యుపపత్త్యన్తరాభిధిత్సయాహ –
చేత్తర్హీతి ।
భూతధర్మా రూపాదయో జడత్వాద్విషయా ఎవ దృష్టా న తు విషయిణః । నచ కేషాఞ్చిద్విషయాణామపి విషయిత్వం భవిష్యతీతి వాచ్యమ్ । స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । న చోపలబ్ధావేవ ప్రసఙ్గస్తస్యా అజడాయాః స్వయమ్ప్రకాశత్వాభ్యుపగమాత్ । కృతోపపాదనం చైతత్పురస్తాత్ ।
ఉపలబ్ధివదితి సూత్రావయవం యోజయతి –
యథైవాస్యా ఇతి ।
ఉపలబ్ధిగ్రాహిణ ఎవ ప్రమాణాచ్ఛరీవ్యతిరేకోఽప్యవగమ్యతే । తస్యాస్తతః స్వయమ్ప్రకాశప్రత్యయేన భూతధర్మేభ్యో జడేభ్యో వైలక్షణ్యేన వ్యతిరేకనిశ్చయాత్ ।
అస్తు తర్హి వ్యతిరేకాదుపలబ్ధిర్భూతేభ్యః స్వతన్త్రా తథాప్యాత్మని ప్రమాణాభావ ఇత్యత ఆహ –
ఉపలబ్ధిస్వరూప ఎవ చ న ఆత్మేతి ।
ఆజానతస్తావదుపలబ్ధిభేదో నానుభూయత ఇతి విషయభేదాదభ్యుపేయః । న చోపలబ్ధివ్యతిరేకిణాం విషయాణాం ప్రథా సమ్భవతీత్యుపపాదితమ్ । నచ విషయభేదగ్రాహి ప్రమాణమస్తీతి చోపపాదితం బ్రహ్మతత్త్వసమీక్షాయామస్మాభిః । ఎవం చ సతి విషయరూపతద్భేదాదేవ సుదుర్లభావితి దూరనిరస్తా విషయభేదాదుపలబ్ధిభేదసఙ్కథా । తేనోపలబ్ధేరుపలబ్ధృత్వమపి న తాత్త్వికమ్ । కిన్త్వవిద్యాకల్పితమ్ । తత్రావిద్యాదశాయామప్యుపలబ్ధేరభేద ఇత్యాహ
అహమిదమద్రాక్షమితి చేతి ।
న కేవలం తాత్త్వికాభేదాన్నిత్యత్వమతాత్త్వికాదపి నిత్యత్వమేవేతి తస్యార్థః ।
స్మృత్యాద్యుపపత్తేశ్చ ।
నానాత్వే హి నాన్యేనోపలబ్ధేఽన్యస్య పురుషస్య స్మృతిరుపపద్యత ఇత్యర్థః ।
నిరాకృతమప్యర్థం నిరాకరణాన్తరాయానుభాషతే –
యత్తూక్తమితి ।
యో హి దేహవ్యాపారాదుపలబ్ధిరుత్పద్యతే తేన దేహధర్మ ఇతి మన్యతే తం ప్రతీదం దూషణమ్ –
న చాత్యన్తం దేహస్యేతి ।
ప్రకృతముపసంహరతి –
తస్మాదనవద్యమితి ॥ ౫౪ ॥
అఙ్గావబద్ధాస్తు న శాఖాసు హి ప్రతివేదమ్ ।
స్వరాదిభేదాత్ప్రతివేదముద్గీథాదయో భిద్యన్తే । తదనుబద్ధాస్తు ప్రత్యయాః ప్రతిశాఖం విహితా భేదేన । తత్ర సంశయఃకిం యస్మిన్వేదే యదుద్గీథాదయో విహితాస్తేషామేవ తద్వేదవిహితాః ప్రత్యయా ఉతాన్యవేదవిహితానామప్యుద్గీథాదీనాం తే ప్రత్యయా ఇతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । “ఓమిత్యక్షరముద్గీథముపాసీత”(ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యుద్గీథశ్రవణేనోద్గీథసామాన్యమవగమ్యతే । నిర్విశేషస్య చ తస్యానుపపత్తేర్విశేషకాఙ్క్షాయాం స్వశాఖావిహితస్య విశేషస్య సంనిధానాత్తేనైవాకాఙ్క్షావినివృత్తేర్న శాఖాన్తరీయముద్గీథాన్తరమపేక్షతే । న చైవం సంనిధానేన శ్రుతిపీడా, యది హి శ్రుతిసమర్పితమర్థమపబాధేన తతః శ్రుతిం పీడయేన్న చైతదస్తి । నహ్యుద్గీథశ్రుత్యభిహితలక్షితౌ సామాన్యవిశేషౌ బాధితౌ స్వశాఖాగతయోః స్వీకరణాచ్ఛాఖాన్తరీయాస్వీకారేఽపి । యథాహుః “జాతివ్యక్తీ గృహీత్వేహ వయం తు శ్రుతలక్షితే । కృష్ణాది యది ముఞ్చామః కా శ్రుతిస్తత్ర పీడ్యతే” ॥ ఎవం ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - ఉద్గీథాఙ్గవబద్ధాస్తు ప్రత్యయా నానాశాఖాసు ప్రతివేదమనువర్తేరన్న ప్రతిశాఖం వ్యవతిష్ఠేరన్ । ఉద్గీథమిత్యాదిసామాన్యశ్రుతేరవిశేషాతేతదుక్తం భవతి యుక్తం శుక్లం పటమానయేత్యాదౌ పటశ్రుతిమవిశేషప్రవృత్తామపి సంనిధానాచ్ఛుక్లశ్రుతిర్బాధత ఇతి । విశిష్టార్థప్రత్యాయనప్రత్యుక్తత్వాత్పదానాం సమభివ్యాహారస్య । అన్యథా తదనుపపత్తేః । నచ స్వార్థమస్మారయిత్వా విశిష్టార్థప్రత్యాయనం పదానామితి విశిష్టార్థప్రయుక్తం స్వార్థస్మారణం న స్వప్రయోజకమపవాధితుముత్సహతే । మా చ బాధిప్రయోజకాభావేన స్వార్థస్మారణమపీతి యుక్తమవిశేషప్రవృత్తాయా అపి శ్రుతేరేకస్మిన్నేవ విశేషే అవస్థాపనమ్ । ఇహ తూద్గీథశ్రుతేరవిశేషేణ విశిష్టార్థప్రత్యాయకత్వాత్ । సఙ్కోచే ప్రమాణం కిఞ్చిన్నాస్తి । నచ సంనిధిమాత్రమపబాధితుమర్హతి । శ్రుతిసామాన్యద్వారేణ చ సర్వవిశేషగామిన్యాః శ్రుతేరేకస్మిన్నవస్థానం పీడైవ । తస్మాత్సర్వోద్గీథవిషయాః ప్రత్యయా ఇతి ॥ ౫౫ ॥
మన్త్రాదివద్వావిరోధః ।
విరుద్ధమితి నః సంప్రత్యయో యత్ప్రమాణేన నోపలభ్యతే । ఉపలబ్ధం చ మన్త్రాదిషు శాఖాన్తరీయేషు శాఖాన్తరీయకర్మసమ్బన్ధిత్వమ్ । తద్వదిహాపీతి దర్శనాదవిరోధః । ఎతచ్చ దర్శితం భాష్యేణ సుగమేనేతి ॥ ౫౬ ॥
భూమ్నః క్రతువజ్జ్యాయస్త్వం తథా హి దర్శయతి ।
వైశ్వానరవిద్యాయాం ఛాన్దోగ్యే కిం వ్యస్తోపాసనం సమస్తోపాసనం చ ఉతా సమస్తోపాసనమేవేతి । తత్ర దివమేవ భగవో రాజన్నితి హోవాచేతి ప్రత్యేకముపాసనశ్రుతేః ప్రత్యేకం చ ఫలవత్త్వామ్నానాత్సమస్తోపాసనే చ ఫలవత్త్వశ్రుతేరుభయథాప్యుపాసనమ్ । నచ యథా వైశ్వానరీయేష్టౌ యదష్టాకపాలో భవతీత్యాదీనామవయుజ్యవాదానాం ప్రత్యేకం ఫలశ్రవణేఽప్యర్థవాదమాత్రత్వం వైశ్వానరం ద్వాదశకపాలం నిర్వపేదిత్యస్యైవ తు ఫలవత్త్వమేవమత్రాపి భవితుమర్హతి । తత్ర హి ద్వాదశకపాలం నిర్వపేదితి । విధిభక్తిశ్రుతిర్యదష్టాకపాలో భవతీత్యాదిషు వర్తమానాపదేశః । నచ వచనాని త్వపూర్వత్వాదితి విధికల్పనా । అవయుజ్యవాదేన స్తుత్యాప్యుపపత్తేః । ఇహ తు సమస్తే వ్యస్తే చ వర్తమానాపదేశస్యావిశేషాదగృహ్యమాణవిశేషతయా ఉభయత్రాపి విధికల్పనాయాః ఫలకల్పనాయాశ్చ భేదాత్ । నిన్దాయాశ్చ సమస్తోపాసనారమ్భే వ్యస్తోపాసనేఽప్యుపపత్తేః । శ్యామో వాశ్వాహుతిమభ్యవహరతీతివదుభయవిధముపాసనమితి ప్రాప్త ఉచ్యతే - సమస్తోపాసనస్యైవ జ్యాయస్త్వం న వ్యస్తోపాసనస్య । యద్యపి వర్తమానాపదేశత్వముభయత్రాప్యవిశిష్టం తథాపి పౌర్వాపర్యాలోచనయా సమస్తోపాసనపరత్వస్యావగమః । యత్పరం హి వాక్యం తదస్యార్థః । తథాహి - ప్రాచీనశాలప్రభృతయో వైశ్వానరవిద్యానిర్ణయాయాశ్వపతిం కైకేయమాజగ్ముః । తే చ తత్తదేకదేశోపాసనముపన్యస్తవన్తః । తత్ర కైకేయస్తత్తదుపాసననిన్దాపూర్వం తన్నివారణేన సమస్తోపాసనముపసఞ్జహార । తథా చైకవాక్యతాలాభాయ వాక్యభేదపరిహారాయ చ సమస్తోపాసనపరతైవ సన్దర్భస్య లక్ష్యతే । తస్మాద్బహుఫలసఙ్కీర్తనమ్ । ప్రధానస్తవనాయ । సమస్తోపాసనస్యైవ తు ఫలవత్త్వమితి సిద్ధమ్ ।
ఎకదేశివ్యాఖ్యానముపన్యస్య దూషయతి –
కేచిత్త్వత్రేతి ।
సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదస్యాన్యాయ్యత్వాత్నేదృశం సూత్రవ్యాఖ్యానం సమఞ్జసమిత్యర్థః ॥ ౫౭ ॥
నానాశబ్దాదిభేదాత్ ।
సిద్ధం కృత్వా విద్యాభేదమధస్తనం విచారజాతమభినిర్వర్తితమ్ । సమ్ప్రతి తు సర్వాసామీశ్వరగోచరాణాం విద్యానాం కిమభేదో భేదో వా, ఎవం ప్రాణాదిగోచరాస్వితి విచారయితవ్యమ్ । నను యథా ప్రత్యయాభిధేయాయా అపూర్వభావనాయా ఆజానతో భేదాభావేఽపి ధాత్వర్థేన నిరూప్యమాణత్వాత్తస్య చ యాగాదేర్భేదాత్ప్రకృత్యర్థయాగాదిధాత్వర్థానుబన్ధభేదాద్భేదః । తదనురక్తాయా ఎవ తస్యాః ప్రతీయమానత్వాత్ । ఎవం విద్యానామపి రూపతో వేద్యస్యేశ్వరస్యాభేదేఽపి తత్తత్సత్యసఙ్కల్పత్వాదిగుణోపధానభేదాద్విద్యాభేద ఇతి నాస్త్యభేదాశఙ్కా । ఉచ్యతే - యుక్తమనుబన్ధభేదాత్కార్యరూపాణామపూర్వభావనానాం భేద ఇతి । ఇహ బ్రహ్మణః సిద్ధరూపత్వాద్గుణానామపి సత్యసఙ్కల్పత్వాదీనాం తదాశ్రయాణాం సిద్ధతయా సర్వత్రాభేదో విద్యాసు । నహి విశాలవక్షాశ్చకోరేక్షణః క్షత్రియయువా దుశ్చ్యవనధర్మేతి ఎకత్రోపదిష్టోఽన్యత్ర సింహాస్యో వృషస్కన్ధః స ఎవోపదిశ్యమానశ్చకోరేక్షణత్వాద్యపజహాతి న ఖలు ప్రత్యుపదేశం వస్తు భిద్యతే । తస్య సర్వత్ర తాదవస్థ్యాత్ । అతాదవస్థ్యే వా తదేవ న భవేత్ । నహి వస్తు వికల్ప్యత ఇతి । తస్మాద్వేద్యాభేదాద్విద్యానాం భేద ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - భవేదేతదేవం యది వస్తునిష్ఠాన్యుపాసనవాక్యాని కిన్తు తద్విషయాముపాసనాభావనాం విదధతి । సా చ కార్యరూపా । యద్యపి చోపాసనాభావనా ఉపాసనాధీననిరూపణోపాసనం చోపాస్యాధీననిరూపణముపాస్యం చేశ్వరాది వ్యవస్థితరూపమ్ , తథాప్యుపాసనావిషయీభావోఽస్య కదాచిత్కస్యచిత్కేనచిద్రూపేణేత్యపరినిష్ఠిత ఎవ । యథైకః స్త్రీకాయః కేనచిద్భక్ష్యతయా కేనచిదుపగన్తవ్యతయా కేనచిదపత్యతయా కేనచిన్మాతృతయా కేనచిదుపేక్షణీయతయా విషయీక్రియమాణః పురుషేచ్ఛాతన్త్రః । ఎవమిహాపి ఉపాసనాని పురుషేచ్ఛాతన్త్రతయా విధేయతాం నాతిక్రామన్తి । నచ తత్తద్గుణతయోపాసనాని గుణభేదాన్న భిద్యన్తే । న చాగ్నిహోత్రమివోపసనాం విధాయ దధితణ్డులాదిగుణవదిహ సత్యసఙ్కల్పత్వాదిగుణవిధిర్యేనైకశాస్త్రత్వం స్యాత్ । అపి తూత్పత్తావేవోపాసనానాం తత్తద్గుణవిశిష్టానామవగమాత్ । తత్రాగృహ్యమాణవిశేషతయా సర్వాసాం భేదస్తుల్యః । నచ సమస్తశాఖావిహితసర్వగుణోపసంహారః శక్యానుష్ఠానస్తస్మాద్భేదః ।
న చాస్మిన్పక్షే సామానా సన్తః సత్యకామాదయ ఇతి ।
కేచిత్ఖలు గుణాః కాసుచిద్విద్యాసు సమానాస్తేనైకవిద్యాత్వే ఆవర్తయితవ్యాః । ఎకత్రోక్తత్వాత్ । విద్యాభేదే తు న పౌనరుక్త్యమేకస్యాం విద్యాయాముక్తా విద్యాన్తరే నోక్తా ఇతి విద్యాన్తరస్యాపి తద్గుణత్వాయ వక్తవ్యా అనుక్తానామప్రాప్తేరితి ॥ ౫౮ ॥
వికల్పోఽవిశిష్టఫలత్వాత్ ।
అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదిషు పృథగధికారాణామపి సముచ్చయో దృష్టో నియమవాంస్తేషాం నిత్యత్వాదుపాసనాస్తు కామ్యతయా న నిత్యాస్తస్మాన్నాసాం సముచ్చయనియమః । తేన సమానఫలానాం దర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమాదీనామివ న నియమవాన్వికల్పః ఫలభూమార్థినః సముచ్చయస్యాపి సమ్భవాదితి పూర్వః పక్షః । ఉపాసనానామమూషాముపాస్యసాక్షాత్కరణసాధ్యత్వాత్ఫలభేదస్యైకేనోపాసనేనోపాస్యసాక్షాత్కరణే తత ఎవ ఫలప్రతిలాభే తు కృతముపాసనాన్తరేణ । నచ సాక్షాత్కరణస్యాతిశయసమ్భవస్యోపాయసహస్రైరపి తాదవస్థ్యాత్తన్మాత్రసాధ్యత్వాచ్చ ఫలావాప్తేః । ఉపాసనాన్తరాభ్యాసే చ చిత్తైకాగ్రతావ్యాఘాతేన కస్య చిదుపాసనానిష్పత్తేరిహ వికల్ప ఎవ నియమవానితి రాద్ధాన్తః ॥ ౫౯ ॥
కామ్యాస్తు యథాకామం సముచ్చీయేరన్న వా పూర్వహేత్వభావాత్ ।
యాసూపాసనాసు వినోపాస్యసాక్షాత్కరణమదృష్టేనైవ కామ్యసాధనం తాసాం కామ్యదర్శపౌర్ణమాసాదివత్పురుషేచ్ఛావశేన వికల్పసముచ్చయావితి సామ్ప్రతమ్ ॥ ౬౦ ॥
అఙ్గేషు యథాశ్రయభావః ।
తన్నిర్ధారణానియమస్తద్దృష్టేః పృథగ్ధ్యప్రతిబన్ధః ఫలమిత్యత్రోపసనాసు ఫలశ్రుతేః పర్ణమయీన్యాయేనార్థవాదతయోపాసనానాం క్రత్వర్థత్వేన సముచ్చయనియమమాశఙ్క్య పురుషార్థతయైకప్రయోగవచనగ్రహణాభావే సముచ్చయనియమో నిరస్తః । ఇహ తు సత్యపి పురుషార్థత్వే కస్మాన్నైకప్రయోగవచనగ్రహణం భవతీతి పూర్వోక్తమర్థమాక్షిపన్ ప్రత్యవతిష్ఠతే । యద్యపి హి కామ్యా ఎతా ఉపాసనాస్తథాపి న స్వతన్త్రా భవితుమర్హన్తి । తథా సతి హి క్రత్వర్థానాశ్రితతయా క్రతుప్రయోగాద్బహిరప్యమూషాం ప్రయోగః ప్రసజ్యతే । నచ ప్రయుజ్యన్తే తత్కస్య హోతోః । క్రత్వర్థాశ్రితానామేవ తాసాం తత్తత్ఫలోద్దేశేన విధానాదితి । ఎవం చాశ్రయతన్త్రత్వాదాశ్రితానాం ప్రయోగవచనేనాశ్రయాణాం సముచ్చయనియమేనాశ్రితానామపి సముచ్చయనియమో యుక్త ఇతరథా తదాశ్రితత్వానుపపత్తేః । స చ ప్రయోగవచన ఉపాసనాః సముచ్చిన్వంస్తత్తత్ఫలకామనానామవశ్యమ్భావమాక్షిపతి తదభావే తాసాం సముచ్చయనియమాభావాదితి మన్వానస్య పూర్వః పక్షః । రాద్ధాన్తస్తు యథావిహితోద్దిష్టపదార్థానురోధీ ప్రయోగవచనో న పదార్థస్వభావానన్యథయితుమర్హతి । కిన్తు తదవిరోధేనావతిష్ఠతే । తత్ర క్రత్వర్థానాం నిత్యవదామ్నానాత్తథాభావస్య చ సమ్భవాన్నియమేనైతాన్త్సముచ్చినోతు । కామావబద్ధాస్తూపాసనాః కామానామనిత్యత్వాన్న సముచ్చయేన నియన్తుమర్హతి । నహి కామా విధీయన్తే యేన సముచ్చీయేరన్నపి తూద్దిశ్యన్తే । మానాన్తరానుసారీ చోద్దేశో న తద్విరోధేనోద్దేశ్యమన్యథయతీ । తథా సత్యుద్దేశానుపపత్తేః । తస్మాత్కామానామనిత్యత్వాత్తదవబద్ధానాముపాసనానామప్యనిత్యత్వమ్ । నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధాత్సత్యపి తదాశ్రయాణాం నిత్యత్వే ఇదమేవ చాశ్రయతన్త్రత్వమాశ్రితానాం యదాశ్రయే సత్యేవ వృత్తిర్నాసతీతి । న తు తత్ర వృత్తిరేవ నావృత్తిరితి తదిదముక్తమాశ్రయతన్త్రాణ్యపి హీతి ॥ ౬౧ ॥
శిష్టేశ్చ ॥ ౬౨ ॥
సమాహారాత్ । హోతృషదనాద్ధైవాపి దురుద్గీథమనుసమాహరతీతి ।
అపిర్భిన్నక్రమో దిరుద్గీథమపీతి । వేదాన్తరోదితప్రణవోద్గీథైకత్వప్రత్యయసామర్థ్యాద్ధోతృకర్మణః శంసనాదుద్గాతా ప్రతిసమాదధాతి కిం తదిత్యత ఆహ దురుద్గీథమపి వేదాన్తరోదితే చౌద్గాత్రే కర్మణి ఉత్పన్నం క్షతమ్ । ఎవం బ్రువన్వేదాన్తరోదితస్య ప్రత్యయస్యేత్యాది యోజనీయమ్ ॥ ౬౩ ॥
గుణసాధారణ్యశ్రుతేశ్చ ।
అస్య సూత్రస్యాన్వయముఖేన వ్యతిరేకముఖేన చ వ్యాఖ్యా । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౬౪ ॥
న వా తత్సహభావాశ్రుతేః ॥ ౬౫ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౬౬ ॥
పురుషార్థోఽతః శబ్దాదితి బాదరాయణః ।
స్థితం కృత్వోపనిషదామపవర్గాఖ్యపురుషార్థసాధనాత్మజ్ఞానపరత్వముపాసనానాం చ తత్తత్పురుషార్థసాధనత్వమధస్తనం విచారజాతమభినిర్వర్తితమ్ । సమ్ప్రతి తు కిమౌపనిషదాత్మతత్త్వజ్ఞానమపవర్గసాధనతయా పురుషార్థమాహో క్రతుప్రయోగాపేక్షితకర్తృప్రతిపాదకతయా క్రత్వర్థమితి మీమాంసామహే । యదా చ క్రత్వర్థం తదా యావన్మాత్రం క్రతుప్రయోగవిధినాపేక్షితం కర్తృత్వమాముష్మికఫలోపభోక్తృత్వం చ న చైతదనిత్యత్వే ఘటతే కృతవిప్రణాశాకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గాదతో నిత్యత్వమపి, తావన్మాత్రముపనిషత్సు వివక్షితమ్ । ఇతోఽన్యదనపేక్షితం విపరీతం చ నోపనిషదర్థః స్యాత్ । యథా శుద్ధత్వాది । యద్యపి జీవానువాదేన తస్య బ్రహ్మత్వప్రతిపాదనపరత్వముపనిషదామితి మహతా ప్రబన్ధేన తత్ర తత్ర ప్రతిపాదితం తథాప్యత్ర కేషాఞ్చిత్పూర్వపక్షశఙ్కాబీజానాం నిరాకరణే తదేవ స్థూణానిఖననన్యాయేన నిశ్చలీక్రియత ఇత్యప్యస్తి విచారప్రయోజనమ్ । తత్ర యద్యపి ప్రోక్షణాదివదాత్మజ్ఞానం న కఞ్చిత్క్రతుమారభ్యాధీతమ్ , యద్యపి చ కర్తృమాత్రం నావ్యభిచారితక్రతుసమ్బన్ధం కర్తృమాత్రస్య లౌకికేష్వపి కర్మసు దర్శనాద్యేన పర్ణతాదివదనారభ్యాధీతమప్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధజుహూద్వారేణ వాక్యేనైవ క్రత్వర్థమాపద్యతే తథాపి యాదృశ ఆత్మా కర్తాముష్మికస్వర్గాదిఫలభోగభాగీదేహాద్యతిరిక్తో వేదాన్తైః ప్రతిపాద్యతే న తాదృశస్యాస్తి లౌకికేషు కర్మసూపయోగః । తేషామైహికఫలానాం శరీరానతిరిక్తేనాపి యాదృశతాదృశేన కర్త్రోపపత్తేః । ఆముష్మికఫలానాం తు వైదికానాం కర్మణాం తమన్తరేణాసమ్భవాత్తత్సమ్బన్ధ ఎవాయమౌపనిషదః కర్తేతి తదవ్యభిచారాత్తాన్యనుస్మారయజ్జుహ్వాదివద్వాక్యేనైవ తజ్జ్ఞానం పర్ణతావత్క్రత్వైదమర్థ్యమాపద్యత ఇతి ఫలశ్రుతిరర్థవాదః । తదుక్తమ్ “ద్రవ్యసంస్కారకర్మసు పరార్థత్వాత్ఫలశ్రుతిరర్థవాదః స్యాత్”(జై.సూ. ౪-౩-౧) ఇతి ఔపనిషదాత్మజ్ఞానసంస్కృతో హి కర్తా పారలౌకికఫలోపభోగయోగ్యోఽస్మీతి విద్యావాఞ్ఛ్రద్ధావాన్క్రతుప్రయోగాఙ్గం నాన్యథా ప్రోక్షితా ఇవ వ్రీహయః క్రత్వఙ్గమితి । ప్రియాదిసూచితస్య చ సంసారిణ ఎవాత్మనో ద్రష్టవ్యత్వేన ప్రతిజ్ఞాపనాదపహతపాప్మత్వాది తు తద్విశేషణం తస్యైవ స్తుత్యర్థమ్ । న తు తత్పరత్వముపనిషదామ్ । తస్మాత్క్రత్వర్థమేవాత్మజ్ఞానం కర్తృసంస్కారద్వారా న పునః పురుషార్థమితి । ఎతదుపోద్బలనార్థం చ బ్రహ్మవిదామాచారాదిః శ్రుత్యవగత ఉపన్యస్తః । న కేవలం వాక్యాదాత్మజ్ఞానస్య క్రత్వర్థత్వమ్ । తృతీయాశ్రుతేశ్చ । న త్వేతత్ప్రకృతోద్గీథవిద్యావిషయం యదేవ విద్యయేతి సర్వనామావధారణాభ్యాం వ్యాప్తేరధిగమత్ । యథా య ఎవ ధూమవాన్దేశః స వహ్నిమానితి । సమన్వారమ్భవచనం చ ఫలారమ్భే విద్యాకర్మణోః సాహిత్యం దర్శయతి । తచ్చ యద్యప్యాగ్నేయాదియాగషట్కవత్సమప్రధానత్వేనాపి భవతి తథాప్యుక్తయా యుక్త్యా విద్యాయాః కర్మ ప్రత్యఙ్గభావేనైవ నేతవ్యమ్ । వేదార్థజ్ఞానవతః కర్మవిధానాదుపనిషదోఽపి వేదార్థ ఇతి తజ్జ్ఞానమపి కర్మాఙ్గమితి ॥ ౧ ॥
శేషత్వాత్పురుషార్థవాదో యథాన్యేష్వితి జైమినిః ॥ ౨ ॥
ఆచారదర్శనాత్ ॥ ౩ ॥
తచ్ఛ్రుతేః ॥ ౪ ॥
సమన్వారమ్భణాత్ ॥ ౫ ॥
తద్వతో విధానాత్ ॥ ౬ ॥
నియమాచ్చ ।
సుగమమ్ ॥ ౭ ॥
సిద్ధాన్తయతి –
అధికోపదేశాత్తు బాదరాయణస్యైవం తద్దర్శనాత్ ।
యది శరీరాద్యతిరిక్తః కర్తా భోక్తాత్మేత్యేతన్మాత్ర ఉపనిషదః పర్యవసితాః స్యుస్తతః స్యాదేవం, న త్వేతదస్తి । తాస్త్వేవంభూతజీవానువాదేన తస్య శుద్ధబుద్ధోదాసీనబ్రహ్మరూపతాప్రతిపాదనపరా ఇతి తత్ర తత్రాసకృదావేదితమ్ । అనధిగతార్థబోధనస్వరసతా హి శబ్దస్య ప్రమాణాన్తరసిద్ధానువాదేన । తథా చౌపనిషదాత్మజ్ఞానస్య క్రత్వనుష్ఠానవిరోధినః క్రతుసమ్బన్ధ ఎవ నాస్తి । కిమఙ్గ పునః తదవ్యభిచారస్తతశ్చ క్రతుశేషతా । తథాచ నాపవర్గఫలశ్రుతేరర్థవాదమాత్రత్వమపి తు ఫలపరత్వమేవ । అత ఎవ ప్రియాదిసూచితేన సంసారిణాత్మనోపక్రమ్య తస్యైవాత్మనోఽధికోపదిదీక్షాయాం పరమాత్మనాత్యన్తాభేద ఉపదిశ్యతే । యథా సమారోపితస్య భుజంగస్య రజ్జురూపాదత్యన్తాభేదః ప్రతిపాద్యతే యోఽయం సర్పః సా రజ్జురితి । యథా విద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వే దర్శనముపన్యస్తమేవమకర్మాఙ్గత్వే దర్శనముక్తమ్ । తత్ర కర్మాఙ్గత్వదర్శనానామన్యథాసిద్ధిరుక్తా కేవలవిద్యాదర్శనానాం తు నాన్యథాసిద్ధిః ॥ ౮ ॥
తుల్యం తు దర్శనమ్ ॥ ౯ ॥
అసార్వత్రికీ ।
వ్యాప్తిరప్యుద్గీథవిద్యాపేక్షయా తస్యా ఎవ ప్రకృతత్వాన్న త్వశేషాపేక్షయా । యథా సర్వే బ్రాహ్మణా భోజ్యన్తామితి నిమన్త్రితాపేక్షయా తేషామేవ ప్రకృతత్వాత్ ॥ ౧౦ ॥
విభాగః శతవత్ ।
సుగమమ్ ।
అవిభాగేఽపి న దోష ఇత్యాహ –
న చేదం సమన్వారమ్భవచనమితి ।
సంసారివిషయా విద్యావిహితాయథోద్గీథవిద్యా । ప్రతిషిద్ధా చ యథాసచ్ఛాస్త్రాధిగమనలక్షణా ॥ ౧౧ ॥
అధ్యయనమాత్రవతః ।
అధ్యయనమాత్రవత ఎవ కర్మవిధిర్నతూపనిషదధ్యయనవతః । ఎతదుక్తం భవతి - యదధ్యయనమర్థావబోధపర్యన్తం కర్మసూపయుజ్యతే యథా కర్మవిధివాక్యానాం తన్మాత్రవత ఎవాధికారః కర్మసు నోపనిషదధ్యనవతః తదధ్యయనస్య కర్మస్వనుపయోగాదితి ।
అధ్యయనమాత్రవత ఎవేతి మాత్రగ్రహణేనార్థజ్ఞానం వా వ్యవచ్ఛిన్నమితి మన్వానో భ్రాన్తశ్చోదయతి - –
నన్వేవం సతీతి ।
స్వాభిప్రాయముద్ఘాటయన్సమాధత్తే –
న వయమితి ।
ఉపనిషదధ్యయనాపేక్షం మాత్రగ్రహణం నార్థబోధాపేక్షమిత్యర్థః ॥ ౧౨ ॥
నావిశేషాత్ ।
కుర్వన్నేవేహ కర్మాణీత్యవిద్యావద్విషయమిత్యర్థః ॥ ౧౩ ॥
విద్యావద్విషయత్వేఽప్యవిరోధో విద్యాస్తుత్యర్థత్వాదిత్యాహ –
స్తుతయేఽనుమతిర్వా ॥ ౧౪ ॥
అపిచ విద్యాఫలం ప్రత్యక్షం దర్శయన్తీ శ్రుతిః కాలాన్తరభావిఫలకర్మాఙ్గత్వం విద్యాయా నిరాకరోతీత్యాహ –
కామకారేణ చైకే ।
కామకార ఇచ్ఛా ॥ ౧౫ ॥
ఉపమర్దం చ ।
అధికోపదేశాదిత్యనేనాత్మన ఎవ శుద్ధబుద్ధోదాసీనత్వాదయ ఉక్తాః । ఇహ తు సమస్తక్రియాకారకఫలవిభాగోపమర్దం చేతి ॥ ౧౬ ॥
ఊర్ధ్వరేతఃసు చ శబ్దే హి ।
సుబోధమ్ ॥ ౧౭ ॥
పరామర్శం జైమినిరచోదనా చాపవదతి హి ।
సిద్ధ ఊర్ధ్వరేతసామాశ్రమిత్వే తద్విద్యానామకర్మాఙ్గతయాపవర్గార్థం స్యాత్ । ఆశ్రమిత్వం త్వేషామన్యార్థపరామర్శమాత్రాన్న సిధ్యతి । విధ్యభావాత్ । స్మృత్యాచారప్రసిద్ధిశ్చ తేషాం ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధాదప్రమాణమ్ । నిన్దతి హి ప్రత్యక్షా శ్రుతిరాశ్రమాన్తరం “వీరహా వా ఎష దేవానామ్” ఇత్యాదికా । ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధే చ స్మృత్యాచారయోరప్రామాణ్యముక్తం “విరోధే త్వనపేక్షం స్యాదసతి హ్యనుమానమ్”( జై౦ సూ౦ ౧౧౩ ॥ ౩ ) ఇతి ।
తదేతత్సర్వమాహ –
త్రయో ధర్మస్కన్ధా ఇత్యాదినా ।
అనధికృతవిషయా వేతి ।
అన్ధపఙ్గ్వాదయో హి యే నైమిత్తికకర్మానధికృతాస్తాన్ప్రత్యాశ్రమాన్తరవిధిరితి ।
అపిచాపవదితి హి ।
న కేవలమన్యపరతయా పరామర్శస్యాశ్రమాన్తరం న లభ్యతే అపి త్వాశ్రమాన్తరనిన్దాద్వారేణాపవాదాదపీత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । భవత్వేష పరామర్శోఽన్యార్థః । యే చేమేఽరణ్య ఇత్యాదిభ్యస్త్వాశ్రమాన్తరం సేత్స్యతీత్యత ఆహ –
యే చేమేఽరణ్య ఇతి ।
అస్యాపి దేవపథోపదేశపరత్వాన్నైతత్పరత్వమిత్యర్థః ।
న చాన్యపరాదపి స్ఫుటతరాశ్రమాన్తరప్రత్యయ ఇత్యాహ –
సన్దిగ్ధం చేతి ।
నహి తప ఎవ ద్వితీయ ఇత్యత్రాశ్రమాన్తరాభిధాయీ కశ్చిదస్తి శబ్ద ఇతి ।
నన్వేతమేవ ప్రవ్రాజిన ఇతి వచనాదాశ్రమాన్తరం సేత్స్యతీత్యత ఆహ –
తథైతమేవేతి ।
ఎతదపి లోకసంస్తనవనపరమితి ।
అధికరణారమ్భమాక్షిప్య నాస్తి ప్రత్యక్షవచనమితికృత్వా చిన్తేయమితి సమాధత్తే –
నను బ్రహ్మచర్యాదేవేతి ॥ ౧౮ ॥
అనుష్ఠేయం బాదరాయణః సామ్యశ్రుతేః ।
భవత్వన్యార్థః పరామర్శస్తథాప్యేతస్మాదాశ్రమాన్తరాణి ప్రతీయమానాని చ నాపాకరణమర్హన్తి । ఎవం తాన్యపాక్రియేరన్యద్యస్మాన్న ప్రతీయేరన్ । ప్రతీయమానాని వా శ్రుత్యా బాధ్యేరన్ । న తావన్న ప్రతీయన్తే । తథాహి - త్రయో ధర్మస్కన్ధా ఇతి స్కన్ధత్రిత్వం ప్రతిజ్ఞాతమ్ । తత్ర స్కన్ధశబ్దో యద్యాశ్రమపరో న స్యాదపి తు సమూహవచనస్తతో ధర్మాణాం యజ్ఞాదీనాం ప్రాతిస్వికోత్పత్తీనాం కిమపేక్ష్య త్రిత్వసఙ్ఖ్యా సువ్యవస్థాప్యేత । ఎకైకాశ్రమోపసఙ్గృహీతాస్త్వాశ్రమాణాం త్రిత్వాచ్ఛక్యాస్త్రిత్వే వ్యవస్థాపయితుమిత్యాశ్రమత్రిత్వప్రతిజ్ఞోపపత్తిః । తత్ర యజ్ఞాదిలిఙ్గో గృహాశ్రమ ఎకో ధర్మస్కన్ధో బ్రహ్మచారీతి ద్వితీయస్తప ఇతి చ, తపఃప్రధానాత్తు వానప్రస్థాశ్రమాన్నాన్యః, బ్రహ్మసంస్థ ఇతి చ పారిశేష్యాత్పరివ్రాడితి వక్ష్యతి । తస్మాదన్యపరాదపి పరామర్శాదశ్రమాన్తరాణి ప్రతీయమానాని దేవతాధికరణన్యాయేన న శక్యన్తేఽపాకర్తుమ్ । నచ ప్రత్యక్షశ్రుతివిరోధో వీరహా వేత్యాదేః ప్రతిపన్నగార్హస్థ్యం ప్రమాదాదజ్ఞానాద్వాగ్నిముద్వాసయితుం ప్రవృత్తం ప్రత్యుపపత్తేః । ఎవంచ అవిరోధే సిద్ధవత్పరామర్శాదశ్రమాన్తరాణాం శాస్త్రాన్తరసిద్ధిం వా కల్పయిష్యామో యథోపవీతవిధిపరే వాక్యే “ఉపవ్యయతే దేవలక్ష్మమేవ తత్కురుతే” ఇత్యత్ర నివీతం మనుష్యాణాం ప్రాచీనావీతం పితృణామితి శాస్త్రాన్తరసిద్ధయోర్నివీతప్రాచీనావీతయోః పరామర్శ ఇతి ॥ ౧౯ ॥
విధిర్వా ధారణవత్ ।
యద్యపి బ్రహ్మసంస్థత్వస్తుతిపరతయాస్య సన్దర్భస్యైకవాక్యతా గమ్యతే । సమ్భవన్త్యాం చైకవాక్యతాయాం వాక్యభేదోఽన్యాయ్యః । తథాప్యాశ్రమాన్తరాణాం పూర్వసిద్ధేరభావాత్పరామర్శానుపపత్తేః, అపరామర్శే చ స్తుతేరసమ్భవేన కిమ్పరతయా ఎకవాక్యతాస్త్వితి తాం భఙ్క్త్వా ధారణవద్వరమపూర్వత్వాద్విధిరేవాస్తు । యథా “అధస్తాత్సమిధం ధారయన్ననుద్రవేదుపరి హి దేవేభ్యో ధారయతి” ఇత్యత్ర సత్యామప్యధోధారణేనైకవాక్యతాప్రతీతౌ విధీయత ఎవోపరిధారణమపూర్వత్వాత్ । తథోక్తమ్ “విధిస్తు ధారణేఽపూర్వత్వాత్”(జై. సూ. ౩ । ౪ । ౧౫) ఇతి । తథేహాప్యాశ్రమాన్తరపరామర్శశ్రుతిర్విధరేవేతి కల్ప్య్తే । సమ్ప్రతి పరామర్శేఽపీతరేషామాశ్రమాణాం బ్రహ్మసంస్థతా సంస్తవసామర్థ్యాదేవ విధాతవ్యా ।
న ఖల్వవిధేయం సంస్తూయతే తదర్థత్వాత్సంస్తవస్యేత్యాహ –
యదాపీతి ।
అత్రావాన్తరవిచారమారభతే –
సా చ కిం చతుర్ష్వితి ।
విచారప్రయోజనమాహ –
యది చేతి ।
నను అనాశ్రమ్యేవ బ్రహ్మసంస్థో భవిష్యతీత్యత ఆహ –
అనాశ్రయమిత్వేతి ।
తత్ర పూర్వపక్షమాహ –
తత్ర తపఃశబ్దేనేతి ।
అయమభిసన్ధిః । యది తావద్బ్రహ్మసంస్థ ఇతి పదం ప్రత్యస్తమితావయవార్థం పరివ్రాజకేఽశ్వకర్ణాదిపదవద్రూఢం తదాశ్రమప్రాప్తిమాత్రేణైవామృతీభావ ఇతి న తద్భావాయా బ్రహ్మజ్ఞానమపేక్షేత । తథాచ నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయేతి విరోధః । నచ సమ్భత్యవయవార్థే సముదాయశక్తికల్పనా । తస్మాద్బ్రహ్మణి సంస్థాస్యేతి । బ్రహ్మసంస్థః । ఎవంచ చతుర్ష్వాశ్రమేషు యస్యైవ బ్రహ్మణి నిష్ఠత్వమాశ్రమిణః స బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతీతి యుక్తమ్ । తత్ర తావద్బ్రహ్మచారిగృహస్థౌ స్వశబ్దాభిహితౌ తపఃపదేన చ తపఃప్రధానతయా భిక్షువానప్రస్థావుపస్థాపితౌ । భిక్షురపి హి సమాధికశౌచాష్టగ్రాసీభోజననియమాద్భవతి వానప్రస్థవత్తపఃప్రధానః । నచ గృహస్థాదేః కర్మిణో బ్రహ్మనిష్ఠత్వాసమ్భవః । యది తావత్కర్మయోగః కర్మితా సా భిక్షోరపి కాయవాఙ్మనోభిరస్తి । అథ యే న బ్రహ్మార్పణేన కర్మ కుర్వన్తి కిన్తు కామార్థితయా తే కర్మిణః । తథా సతి గృహస్థాదయోఽపి బ్రహ్మార్పణేన కర్మ కుర్వాణా న కర్మిణః । తస్మాద్బ్రహ్మణి తాత్పర్యం బ్రహ్మనిష్ఠతా న తు కర్మత్యాగః । ప్రమాణవిరోధాత్ । తపసా చ ద్వయోరాశ్రమయోరేకీకరణేన త్రయ ఇతి త్రిత్వముపపద్యతే । ఎవంచ త్రయోఽప్యాశ్రమా అబ్రహ్మసంస్థాః సన్తః పుణ్యలోకభాజో భవన్తి యః పునరేతేషు బ్రహ్మసంస్థః సోఽమృతత్వభాగితి । నచ యేషాం పుణ్యలోకభాక్త్వం తేషామేవామృతత్వమితి విరోధః । యథా దేవదత్తయజ్ఞదత్తౌ మన్దప్రజ్ఞావభూతాం సమ్ప్రతి తయోర్యజ్ఞాదత్తస్తు శాస్త్రాభ్యాసాత్పటుప్రజ్ఞో వర్తతే ఇతి తథేహాపి య ఎవాబ్రహ్మసంస్థాః । పుణ్యలోకభాజస్త ఎవ బ్రహ్మసంస్థా అమృతత్వభాజ ఇత్యవస్థాభేదాదవిరోధః । తథాచ బ్రహ్మసంస్థ ఇతి యౌగికం పదం ప్రకృతవిషయం భవిష్యతి । యథా ఆగ్నేయ్యాగ్నీధ్రముపతిష్ఠత ఇత్యత్ర వినియుక్తాపి ప్రకృతైవాగ్నేయీ గృహ్యతే । నచ వినియుక్తవినియోగవిరోధః । యది హ్యత్రాగ్నోత్యుపదిశ్యేత తతో యథా ప్రతీతా తథోద్దిశ్యేత । వినియుక్తా చ ప్రతీతిర్భవేదితి వినియుక్తవినియోగవిరోధః । ఇహ తు ఆగ్నీధ్రోపస్థానే సా విధేయత్వేన వినియుజ్యతే । న తూద్దిశ్యతే । విధేయత్వేన చ వినియోగే ఆగ్నేయీపదార్థాపేక్షణాత్ప్రకృతాతిక్రమే ప్రమాణాభావాత్ । తావతా చ శాస్త్రోపపత్తేర్నాప్రకృతానామపి గ్రహణసమ్భవః । నచ యాతయామతయా న వినియోగః । వాచస్తోమే సర్వేషామేవ మన్త్రాణాం వినియోగాదన్యత్రాప్యవినియోగప్రసఙ్గాత్ । తథేహాపి ప్రకృతా ఎవాశ్రమా బుద్ధివిపరివర్తినః పరామృశ్యన్తే నానుక్తః పరివ్రాడేవేతి పూర్వః పక్షః ।
రాద్ధాన్తముపక్రమతే –
తదయుక్తమ్ । నహి సత్యాం గతౌ వానప్రస్థవిశేషణేనేతి ।
యథోపక్రాన్తం తథైవ పరిసమాపనముచితమ్ । యత్సఙ్ఖ్యాకాశ్చ యే ప్రసిద్ధాస్తే తత్సఙ్ఖ్యాకా ఎవ కీర్త్యన్తే ఇతి చోచితమ్ । న తు సత్యాం గతావుత్సర్గస్యాపవాదో యుజ్యతే । అసాధారణేనైకైకేన లక్షణేనైకేక ఆశ్రమో వక్తుముపక్రాన్త ఇతి తథైవ సమాపనముచితమ్ । న తు సాధారణాసాధారణాభ్యాముపక్రమసమాప్తీ శ్లిష్యేతే ।
నచ తపో నామ నాసాధారణం వానప్రస్థానామిత్యత ఆహ –
తపశ్చాసాధారణ ఇతి ।
న ఖలు పరాకాదిభిః కాయక్లేశప్రధానో యథా వానప్రస్థస్తథా భిక్షుః సత్యప్యష్టగ్రాసాదినియమే । నచ శౌచసన్తోషశమదమాదయస్తపః పక్షే వర్తన్తే తత్ర వృద్ధానాం తపఃప్రసిద్ధేరసిద్ధేః । అత ఎవ వృద్ధాస్తపసో భేదేన శౌచాదీనాచక్షతే “శౌచసన్తోషతపఃస్వాధ్యాయేశ్వరప్రణిధానాని నియమాః” ఇతి ।
సిద్ధసఙ్ఖ్యాభేదేషు చ సఙ్ఖ్యాన్తరాభిధానమాశ్లిష్టమిత్యాహ –
చతుష్ట్వేన చేతి ।
అపిచ భేదవ్యపదేశోఽత్రేతి ।
త్రయ ఎత ఇతి కిం భిక్షురపి పరామృశ్యతే కిన్త్వా భిక్షువర్జం త్రయ ఎవ । న తావన్త్రయ ఇతి భిక్షుసఙ్గ్రహే తద్వర్జనమేతే త్రయ ఇత్యత్ర కర్తుం శక్యమ్ । ఎత ఇతి ప్రకృతానాం సాకల్యేన పరామర్శాద్భిక్షుసఙ్గ్రహే చ న తస్య పుణ్యలోకత్వమబ్రహ్మసంస్థాత్వాభావాద్భిక్షోః । తేన తస్య బ్రహ్మసంస్థస్య సదా పుణ్యలోకత్వమమృతత్వం చేతి విరోధః । త్రిషు చ బ్రహ్మసంస్థపదే యదేతి సమ్బన్ధనీయమ్ । భిక్షౌ చ సదేతి వైషమ్యమ్ ।
తదిదముక్తమ్ –
పృథక్త్వే చేతి ।
పూర్వపక్షాభాసం స్మారయతి –
కథం పునర్బ్రహ్మసంస్థశబ్దో యోగాదితి ।
తన్నిరాకరోతి –
అత్రోచ్యత ఇతి ।
అయమభిసన్ధిః । సత్యం యౌగికః శబ్దః సతి ప్రకృతసమ్భవే న తదతిపత్త్యాప్రకృతే వర్తితుమర్హతి । అసతి తు సమ్భవే మా భూత్ప్రమాదపాఠ ఇత్యప్రకృతే వర్తయితవ్యః, దర్శితశ్చాత్రాసమ్భవేఽధస్తాదితి । ఎష హి బ్రహ్మసంస్థతాలక్షణో ధర్మో భిక్షోరసాధారణ ఆశ్రమాన్తరాణి తత్సంస్థాన్యతత్సంస్థాని చ భిక్షుస్తత్సంస్థ ఇత్యేవ । తత్సంస్థతా హి స్వాభావం వ్యవచ్ఛిన్దన్తీ విరోధాద్యస్తత్సంస్థ ఎవ తత్రాఞ్జసీ నాన్యత్ర ।
శమదమాదిస్తు తదీయ ఇతి ।
స్వాఙ్గమవ్యవధాయకమిత్యర్థః ।
బ్రహ్మసంస్థత్వమసాధారణం పరివ్రాజకధర్మం శ్రుతిరాదర్శయతీత్యాహ –
తథాచ న్యాస ఇతి బ్రహ్మేతి ।
సర్వసఙ్గపరిత్యాగో హి న్యాసః స బ్రహ్మా కుత ఇత్యత ఆహ –
బ్రహ్మా హి పరః ।
అతః పరో న్యాసో బ్రహ్మేతి ।
కిమపేక్ష్య పరః సంన్యాస ఇత్యత ఆహ –
తాని వా ఎతాన్యవరాణి తపాంసి న్యాస ఎవాత్యరేచయదితి ।
ఎతదుక్తం భవతి - బ్రహ్మపరతయా సర్వేషణాపరిత్యాగలక్షణో న్యాసో బ్రహ్మేతి । తథా చేదృశం న్యాసలక్షణం బ్రహ్మసంస్థత్వం భిక్షోరేవాసాధారణం నేతరేషామాశ్రమిణామ్ । బ్రహ్మజ్ఞానస్య శబ్దజనితస్య యః పరిపాకః సాక్షాత్కారోఽపవర్గసాధనం తదఙ్గతయా పారివ్రాజ్యం విహితమ్ । న త్వనధికృతం ప్రతీత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
స్తుతిమాత్రముపాదానాదితి చేన్నాపూర్వత్వాత్ ।
యద్యత్ర సంనిధాన ఉపాసనావిధిర్నాస్తి తతః ప్రదేశాన్తరస్థితోఽపి విధివ్యభిచారితతద్విధిసమ్బన్ధేనోద్గీథేనోపస్థాపితః స ఎష రసానాం రసతమ ఇత్యాదినా పదసన్దర్భేణైకవాక్యభావముపగతః స్తూయతే । నహి సమభివ్యాహృతైరేవైకవాక్యతా భవతీతి కశ్చిన్నియమహేతురస్తి । అనుషఙ్గాతిదేశలబ్ధైరపి విధ్యసమభివ్యాహృతైరర్థవాదైరేకవాక్యతాభ్యుపగమాత్ । యది తూద్గీథముపాసీత సామోపాసీతేత్యాదివిధిసమభివ్యాహారః శ్రుతస్తథాపి తస్యైవ విధేః స్తుతిర్న తూపాసనావిషయసమర్పణపర ఓమిత్యేతదక్షరముద్గీథమిత్యనేనైవోపాసనావిషయసమర్పణాదితి ప్రాప్తేఽభిధీయతేన తావద్దూరస్థేన కర్మవిధివాక్యేనైకవాక్యతాసమ్భవః । ప్రతీతసమభివ్యాహృతానాం విధినైకవాక్యతయా స్తుత్యర్థత్వమర్థవాదానాం రక్తపటన్యాయేన భవతి । న తు స్తుత్యా వినా కాచిదనుపపత్తిర్విధేః । యథాహుః “అస్తి తు తదిత్యతిరేకే పరిహారః” ఇతి । అత ఎవ విధేరపేక్షాభావాత్ప్రవర్తనాత్మకస్యానుషఙ్గతిదేశాదిభిరర్థవాదప్రాప్త్యభిధానమసమఞ్జసమ్ । నహి కర్త్రపేక్షితోపాయామవగతాయాం ప్రాశస్త్యప్రత్యయస్యాస్తి కశ్చిదుపయోగః । తస్మాద్దూరస్థస్య కర్మవిధేః స్తుతావానర్థక్యమ్ । తేనైకవాక్యతానుపపత్తేః సంనిహితస్య తూపాసనావిధేః కిం విషయసమర్పణేనోపయుజ్యతాముత స్తుత్యేతి విశయే విషయసమర్పణేన యథార్థవత్త్వం నైవం స్తుత్యా బహిరఙ్గత్వాత్ । అగత్యా హి సా । తస్మాదుపాసనార్థా ఇతి సిద్ధమ్ । “కుర్యాత్క్రియేత కర్తవ్యం భవేత్స్యాదితి పఞ్చమమ్ । ఎతత్స్యాత్సర్వవేదేషు నియతం విధిలక్షణమ్ ॥” భావనాయాః ఖలు కర్తృసమీహితానుకూలత్వం విధిర్నిషేధశ్చ కర్తురహితానుకూలత్వమ్ । యథాహుః“కర్తవ్యశ్చ సుఖఫలోఽకర్తవ్యో దుఃఖఫలః” ఇతి । ఎతచ్చాస్మాభిరుపపాదితం న్యాయకణికాయామ్ । క్రియా చ భావనా తద్వచనాశ్చ కరోత్యాదయః । యథాహుఃకృభ్వస్తయః క్రియాసామాన్యవచనా ఇతి । అత ఎవ కృభ్వస్తీనుదాహృతవాన్ । సామాన్యోక్తౌ తద్విశేషాః పచేదిత్యాదయోఽపి గమ్యన్త ఇతి తత్ర కుర్యాదిత్యాక్షిప్తకర్తృకా భావనా । క్రియేతేతి ఆక్షిప్తకర్మికా భావనా । కర్తవ్యమితి తు కర్మభూతద్రవ్యోపసర్జనభావనా । ఎవం దణ్డీ భవేద్దణ్డినా భవితవ్యం దణ్డినా భూయేతేత్యేకధాత్వర్థవిషయా విధ్యుపహితా భావనా ఉదాహార్యాః । భవతిశ్చైష జన్మని । యథా కులాలవ్యాపారాద్ఘటో భవతి బీజాదఙ్కురో భవతీతి ప్రయుఞ్జతే । నచ బీజాదఙ్కురోఽస్తీతి ప్రయుఞ్జతే । తస్మాదస్తి సత్తాయాం న జన్మనీతి ॥ ౨౧ ॥
భావశబ్దాచ్చ ॥ ౨౨ ॥
పారిప్లవార్థా ఇతి చేన్న విశేషితత్వాత్ ।
యద్యపి ఉపనిషదాఖ్యానాని విద్యాసంనిధౌ శ్రుతాని తథాపి “సర్వాణ్యాఖ్యానాని పారిప్లవే” ఇతి సర్వశ్రుత్యా నిఃశేషార్థతయా దుర్బలస్య సంనిధేర్బాధితత్వాత్పారిప్లవార్థాన్యేవాఖ్యానాని । నచ సర్వా దాశతయీరనుబ్రూయాదితి వినియోగేఽపి దాశతయీనాం ప్రాతిస్వికవినియోగాత్తత్ర తత్ర కర్మణి యథా వినియోగో న విరుధ్యతే తథేహాపి సత్యపి పారిప్లవే వినియేగే సంనిధానాద్విద్యాఙ్గత్వమపి భవిష్యతీతి వాచ్యమ్ । దాశతయీషు ప్రాతిస్వికానాం వినియోగానాం సముదాయవినియోగస్య చ తుల్యబలత్వాదిహ తు సంనిధానాత్శ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్ । తస్మాత్పారిప్లవార్థాన్యేవాఖ్యానానీతి ప్రాప్త ఉచ్యతే - నైషామాఖ్యానానాం పారిప్లవే వినియోగః । కిన్తు పారిప్లవమాచక్షీతేత్యుపక్రమ్య యాన్యామ్నాతాని మనుర్వైవస్వతో రాజేత్యాదీని తేషామేవ తత్ర వినియోగః, తాన్యేవ హి పారిప్లవేన విశేషితాని । ఇతరథా పారిప్లవే సర్వాణ్యాఖ్యానానిత్యేతావతైవ గతత్వాత్పారిప్లవమాచక్షీతేత్యనర్థకం స్యాత్ । ఆఖ్యానవిశేషణత్వే త్వర్థవత్ । తస్మాద్విశేషాణానురోధాత్సర్వశబ్దస్తదపేక్షో న త్వశేషవచనః । యథా సర్వే బ్రాహ్మణా భోజయితవ్యా ఇత్యత్ర నిమన్త్రితాపేక్షః సర్వశబ్దః । తథా చోపనిషదాఖ్యానానాం విద్యాసంనిధిరప్రతిద్వన్దీం విద్యైకవాక్యతాం సోఽరోదీదిత్యాదీనామివ విద్యేకవాక్యత్వం గమయతీతి సిద్ధమ్ । ప్రతిపత్తిసౌకర్యాచ్చేత్యుపాఖ్యానేన హి బాలా అప్యవధీయన్తే యథా తన్త్రోపాఖ్యాయికయేతి ॥ ౨౩ ॥
తథా చైకవాక్యతోపబన్ధాత్ ॥ ౨౪ ॥
అత ఎవ చాగ్నీన్ధనాద్యనపేక్షా ।
విద్యాయాః క్రత్వర్థత్వే సతి తథా క్రతూపకరణాయ స్వకార్యాయ క్రతురపేక్షితః । తదభావే కస్యోపకారో విద్యయేతి । యదా తు పురుషార్థా తదా నానయా క్రతురపేక్షితః స్వకార్యే నిరపేక్షాయా ఎవ తస్యాః సామర్థ్యాత్ ।
అగ్నీన్ధానాదినా చాశ్రమకర్మాణ్యుపలక్ష్యన్తే తదాహఅగ్నీన్ధనాదీన్యాశ్రమకర్మాణి విద్యయా స్వార్థసిద్ధౌ నాపేక్షితవ్యానీతి ।
స్వార్థసిద్ధౌ నాపేక్షితవ్యాని న తు స్వసిద్ధావితి । ఎతచ్చాధికముపరిష్టాద్వక్ష్యతే । తద్వివక్షయా చైతత్ప్రయోజనం పూర్వతనస్యాధికరణస్యోక్తమ్ ॥ ౨౫ ॥
అధికవివక్ష్యేతి యదుక్తం తదధికమాహ –
సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్ ।
యథా స్వార్థసిద్ధౌ నాపేక్ష్యన్తే ఆశ్రమకర్మాణి ఎవముత్పత్తావపి నాపేక్ష్యేరన్నితి శఙ్కా స్యాత్ । నచ వివిదిషన్తి యజ్ఞేనేత్యాదివిరోధః । నహ్యేష విధిరపి తు వర్తమానాపదేశః । స చ స్తుత్యాప్యుపపద్యతే । అపిచ చతస్రః ప్రతిపత్తయో బ్రహ్మణి । ప్రథమా తావదుపనిషద్వాక్యశ్రవణమాత్రాద్భవతి యాం కిలాచక్షతే శ్రవణమితి । ద్వితీయా మీమాంసాసహితా తస్మాదేవోపనిషద్వాక్యాద్యామాచక్షతే । మననమితి । తృతీయా చిన్తా । సన్తతిమయీ యామాచక్షతే నిదిధ్యాసనమితి । చతుర్థీ సాక్షాత్కారవతీ వృత్తిరూపా నాన్తరీయకం హి తస్యాః కైవల్యమితి । తత్రాద్యే తావత్ప్రతిపత్తి విదితపదతదర్థస్య విదితవాక్యగతిగోచరన్యాయస్య చ పుంస ఉపపద్యేతే ఎవేతి న తత్ర కర్మాపేక్షా । తే ఎవ చ చిన్తామయీం తృతీయాం ప్రతిపత్తిం ప్రసువాతే ఇతి న తత్రాపి కర్మాపేక్షా । సా చాదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలసేవితా సాక్షాత్కారవతీమాధత్త ఎవ ప్రతిపత్తిం చతుర్థీమితి న తత్రాప్యస్తి కర్మాపేక్షా । తన్నాన్తరీయకం చ కైవల్యమితి న తస్యాపి కర్మాపేక్షా । తదేవం ప్రమాణతశ్చ ప్రమేయత ఉత్పత్తౌ చ కార్యే చ న జ్ఞానస్య కర్మాపేక్షేతి బీజం శఙ్కాయామ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - ఉత్పత్తౌ జ్ఞానస్య కర్మాపేక్షా విద్యతే వివిదిషోత్పాదద్వారా “వివిదిషన్తి యజ్ఞేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి శ్రుతేః । న చేదం వర్తమానాపదేశత్వాత్స్తుతిమాత్రమపూర్వత్వాదర్థస్య । యథా యస్య పర్ణమయీ జుహూర్భవతీతి పర్ణమయతావిధిరపూర్వత్వాన్న త్వయం వర్తమానాపదేశః, అనువాదానుపపత్తేః । తస్మాదుత్పత్తౌ విద్యయా శమాదివత్కర్మాణ్యపేక్ష్యన్తే । తత్రాప్యేవంవిదితి విద్యాస్వరూపసంయోగాదన్తరఙ్గాణి విద్యోత్పాదే శమాదీని, బహిరఙ్గాణి కర్మాణి వివిదిషాసంయోగాత్ । తథాహి - ఆశ్రమవిహితనిత్యకర్మానుష్ఠానాద్ధర్మసముత్పాదస్తతః పాప్మా విలీయతే । స హి తత్త్వతోఽనిత్యాశుచిదుఃఖానాత్మని సంసారే సతి నిత్యశుచిసుఖాత్మలక్షణేన విభ్రమేణ మలినయతి చిత్తసత్త్వమధర్మనిబన్ధనత్వాద్విభ్రమాణామ్ । అతః పాప్మనః ప్రక్షయే ప్రత్యక్షోపపత్తిద్వారాపావరణే సతి ప్రత్యక్షోపపత్తిభ్యాం సంసారస్య తాత్త్వికీమనిత్యాశుచిదుఃఖరూపతామప్రత్యూహం వినిశ్చినేతి । తతోఽస్మిన్ననభిరతిసంజ్ఞం వైరాగ్యముపజాయతే । తతస్తజ్జిహాసాస్యోపావర్తతే । తతో హానోపాయం పర్యేషతే పర్యేషమాణశ్చాత్మతత్త్వజ్ఞానమస్యోపాయ ఇతి శాస్త్రాదాచార్యవచనాచ్చోపశ్రుత్య తజ్జిజ్ఞాసత ఇతి వివిదిషోపహారముఖేనాత్మజ్ఞానోత్పత్తావస్తి కర్మాణాముపయోగః । వివిదిషుః ఖలు యుక్త ఎకాగ్రతయా శ్రవణమననే కర్తుముత్సహతే । తతోఽస్యఽతత్త్వమసిఽఇతివాక్యన్నిర్విచికిత్సం జ్ఞానముత్పద్యతే । నచ నిర్విచికిత్సం తత్త్వమసీతి వాక్యార్థమవధారయతః కర్మణ్యధికారోఽస్తి । యేన భావనాయాం వా భావనాకార్యే వా సాక్షాత్కారే కర్మణాముపయోగః । ఎతేన వృత్తిరూపసాక్షాత్కారకార్యేఽపవర్గే కర్మణాముపయోగో దూరనిరస్తో వేదితవ్యః । తస్మాద్యథైవ శమదమాదయో యావజ్జీవమనువర్తన్తే ఎవమాశ్రమకర్మాపీత్యసమీక్షితాభిధానమ్ । విదుషస్తత్రానధికారాదిత్యుక్తమ్ । దృష్టార్థేషు తు కర్మసు ప్రతిషిద్ధవర్జనమనధికారేఽప్యసక్తస్య స్వారసికీ ప్రవృత్తిరుపపద్యత ఎవ । నహి తత్రాన్వయవ్యతిరేకసమధిగమనీయఫలేఽస్తి విధ్యపేక్షా । అతశ్చ “భ్రాన్త్యా చేల్లౌకికం కర్మ వైదికం చ తథాస్తు తే” ఇతి ప్రలాపః । శమదమాదీనాం తు విద్యోత్పాదాయోపాత్తానాముపరిష్టాదవస్థాస్వాభావ్యాదనపేక్షితానామప్యనువృత్తిః । ఉపపాదితం చైతదస్మాభిః ప్రథమసూత్ర ఇతి నేహ పునః ప్రత్యాప్యతే । తస్మాద్వివిదిషోత్పాదద్వారాశ్రమకర్మణాం విద్యోత్పత్తావుపయోగో న విద్యాకార్య ఇతి సిద్ధమ్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౬ ॥
శమదమాద్యుపేతస్స్యాత్తథాపి తు తద్విధేస్తదఙ్గతయా తేషామప్యవశ్యానుష్ఠేయత్వాత్ ॥ ౨౭ ॥
సర్వాన్నానుమతిశ్చ ప్రాణాత్యయే తద్దర్శనాత్ ।
ప్రాణసంవాదే సర్వేన్ద్రియాణాం శ్రూయతే । ఎష కిల విచారవిషయః సర్వాణి ఖలు వాగాదీన్యవజిత్య ప్రాణో ముఖ్య ఉవాచైతాని కిం మేఽన్నం భవిష్యతీతి, తాని హోచుః । యదిదం లోకేఽన్నమా చ శ్వభ్య ఆ చ శకునిభ్యః సర్వప్రాణినాం యదన్నం తత్తవాన్నమితి । తదనేన సన్దర్భేణ ప్రాణస్య సర్వమన్నమిత్యనుచిన్తనం విధాయాహ శ్రుతిః “న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చనానన్నం భవతి”(ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౧) ఇతి । సర్వం ప్రాణస్యాన్నమిత్యేవంవిది న కిఞ్చినానన్నం భవతీతి । తత్ర సంశయః - కిమేతత్సర్వాన్నాభ్యనుజ్ఞానం శమాదివదేతద్విద్యాఙ్గతయా విధీయత ఉత స్తుత్యర్థం సఙ్కీర్త్యత ఇతి । తత్ర యద్యపి భవతీతి వర్తమానాపదేశాన్న విధిః ప్రతీయతే । తథాపి యథా యస్య పర్ణమయీ జుహూర్భవతీతి వర్తమానాపదేశాదపి పలాశమయీత్వవిధిప్రతిపత్తిః పఞ్చమలకారాపత్త్యా తథేహాపి ప్రవృత్తివిశేషకరతాలాభే విధిప్రతిపత్తిః । స్తుతౌ హి అర్థవాదమాత్రం న తథార్థవద్యథా విధౌ । భక్ష్యాభక్ష్యశాస్త్రం చ సామాన్యతః ప్రవృత్తమనేన విశేషశాస్త్రేణ బాధ్యతే । గమ్యాగమ్యవివేకశాస్త్రమివ సామాన్యతః ప్రవృత్తం వామదేవవిద్యాఙ్గభూతసమస్తస్త్ర్యపరిహారశాస్త్రేణ విశేషవిషయేణేతి ప్రాప్త ఉచ్యతే అశక్తేః కల్పనీయత్వాచ్ఛాస్త్రాన్తరవిరోధతః । ప్రాణస్యాన్నమిదం సర్వమితి చిన్తనసంస్తవః ॥ న తావత్కౌలేయకమర్యాదమన్నం మనుష్యజాతినా యుగపత్పర్యాయేణ వా శక్యమత్తుమ్ । ఇభకరభకాదీనామన్నస్య శమీకరీరకణ్టకవటకాష్ఠాదేరేకస్యాపి అశక్యాదనత్వాత్ । న చాత్ర లిఙ్గ ఇవ స్ఫుటతరా విధిప్రతిపత్తిరస్తి । నచ కల్పనీయో విధిరపూర్వత్వాభావాత్ । స్తుత్యాపి చ తదుపపత్తేః । నచ సత్యాం గతౌ సామాన్యతః ప్రవృత్తస్య శాస్త్రస్య విషయసఙ్కోచో యుక్తః । తస్మాత్సర్వం ప్రాణస్యాన్నమిత్యనుచిన్తనవిధానస్తుతిరితి సామ్ప్రతమ్ । శక్యత్వే చ ప్రవృత్తివిశేషకరతోపయుజ్యతే నాశక్యవిధానత్వే । ప్రాణాత్యయ ఇతి చావధారణపరం ప్రాణాత్యయ ఎవ సర్వాన్నత్వమ్ । తత్రోపాఖ్యానాచ్చ స్ఫుటతరవిధిస్మృతేశ్చ సురావర్జం విద్వాంసమవిద్వాంసం ప్రతి విధానాత్ । న త్వన్యత్రేతి । ఇభ్యేన హస్తిపకేన సామిస్వాదితాన్ అర్ధభక్షితాన్ । స హి చాక్రాయణో హస్తిపకోచ్ఛిష్టాన్కుల్మాషాన్భుఞ్జానో హస్తిపకేనోక్తః । కుల్మాషానివ మదుచ్ఛిష్టముదకం కస్మాన్నానుపిబసీతి । ఎవముక్తస్తదుదకముచ్ఛిష్టదోషాత్ప్రత్యాచచక్షే । కారణం చాత్రోవాచ । న వాజీవిష్యం న జీవిష్యామీతీమాన్కుల్మాషానఖాదమ్ । కామో మ ఉదకపానమితి స్వాతన్త్ర్యం మే ఉదకపానే నదీకూపతడాగప్రాపాదిషు యథాకామం ప్రాప్నోమీతి నోచ్ఛిష్టోదకాభావే ప్రాణాత్యయ ఇతి తత్రోచ్ఛిష్టభక్షణదోష ఇతి మటచీహతేషు కురుషు గ్లాయన్నశనాయయా మునిర్నిరపత్రప ఇభ్యేన సామిజగ్ధాన్ఖాదయామాస ॥ ౨౮ ॥
అబాధాచ్చ ॥ ౨౯ ॥
అపి చ స్మర్యతే ॥ ౩౦ ॥
శబ్దశ్చాతోఽకామకారే ॥ ౩౧ ॥
విహితత్వాచ్చాశ్రమకర్మాపి ।
నిత్యాని హ్యాశ్రమకర్మాణి యావజ్జీవశ్రుతేర్నిత్యేహితోపాయతయావశ్యం కర్తవ్యాని । వివిదిషన్తీతి చ విద్యాసంయోగాద్విద్యాయాశ్చావశ్యమ్భావనియమాభావాదనిత్యతా ప్రాప్నోతి । నిత్యానిత్యసంయోగశ్చైకస్య న సమ్భవతి, అవశ్యానవశ్యమ్భావయోరేకత్ర విరోధాత్ । నచ వాక్యభేదాద్వాస్తవో విరోధః శక్యోఽపనేతుమ్ । తస్మాదనధ్యవసాయ ఎవాత్రేతి ప్రాప్తమ్ । ఎతేన “ఎకస్య తూభయత్వే సంయోగపృథక్త్వమ్” ఇత్యాక్షిప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - సిద్ధే హి స్యాద్విరోధోఽయం న తు సాధ్యే కథఞ్చన । విధ్యధీనాత్మలాభేఽస్మిన్ యథావిధి మతా స్థితిః ॥ సిద్ధం హి వస్తు విరుద్ధధర్మయోగేన బాధ్యతే । న తు సాధ్యరూపం యథా షోడశిన ఎకస్య గ్రహణాగ్రహణే । తే హి విధ్యధీనత్వాద్వికల్పేతే ఎవ । న పునః సిద్ధే వికల్పసమ్భవః । తదిహైకమేవాగ్నిహోత్రాఖ్యం కర్మ యావజ్జీవశ్రుతేర్నిమిత్తేన యుజ్యమానం నిత్యేహితోపాత్తదురితప్రక్షయప్రయోజనమవశ్యకర్తవ్యం, విద్యాఙ్గతయా చ విద్యాయాః కాదాచిత్కతయానవశ్యం భావేఽపి “కామ్యో వా నైమిత్తికో వా నిత్యమర్థం వికృత్య నివిశతే” ఇతి న్యాయాదనిత్యాధికారేణ నివిశమానమపి న నిత్యమనిత్యయతి, తేనాపి తత్సిద్ధేరితి సంయోగపృథక్త్వాన్న నిత్యానిత్యసంయోగవిరోధ ఎకస్య కార్యస్యేతి సిద్ధమ్ । సహకారిత్వం చ కర్మణాం న కార్యే విద్యాయాః కిం తూత్పత్తౌ । కోఽర్థో విద్యాసహకారీణి కర్మాణీతి । అయమర్థః సత్సు కర్మసు విద్యైవ స్వకార్యే వ్యాప్రియతే । యథా “సహైవ దశభిః పుత్రైర్భారం వహతి గర్దభీ” ఇతి సత్స్వేవ దశపుత్రేషు సైవ భారస్య వాహికేతి ।
అవిధిలక్షణత్వాదితి ।
విహితం హి దర్శపౌర్ణమాసాద్యఙ్గైర్యుజ్యతే న త్వవిహితమ్ । గ్రాహకగ్రహణపూర్వకత్వాదఙ్గభావస్య విధైశ్చ గ్రాహకత్వాత్ । అవిహితే చ తదనుపపత్తేః । చతసృణామపి చ ప్రతిపత్తీనాం బ్రహ్మణి విధానానుపపత్తేరిత్యుక్తం ప్రథమసూత్రే । ద్రష్టవ్యో నిదిధ్యాసితవ్య ఇతి చ విధిసరూపం న విధిరిత్యప్యుక్తమ్ । ఉత్పత్తిం ప్రతి హేతుభావస్తు సత్త్వశుద్ధ్యా వివిదిషోపజనద్వారేత్యధస్తాదుపపాదితమ్ । అసాధ్యత్వాచ్చ విద్యాఫలస్యాపవర్గస్య స్వరూపావస్థానలక్షణో హి సః । నచ స్వం రూపం బ్రహ్మణః సాధ్యం నిత్యత్వాత్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౩౨ ॥
సహకారిత్వేన చ ॥ ౩౩ ॥
సర్వథాపి త ఎవోభయలిఙ్గాత్ ।
యథా మాసమగ్నిహోత్రం జుహ్వతీతి ప్రకరణాన్తరాత్కర్మభేద ఎవమిహాపి “తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి క్రతుప్రకరణమతిక్రమ్యశ్రవణాత్ప్రకరణాన్తరాత్తద్బుద్ధివ్యవచ్ఛేదే సతి కర్మాన్తరమితి ప్రాప్త ఉచ్యతేసత్యపి ప్రకరణాన్తరే తదేవ కర్మ, శ్రుతేః స్మృతేశ్చ సంయోగభేదః పరం యథా “అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్స్వర్గకామః” “యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహుయాత్” ఇతి తదేవాగ్నిహోత్రముభయసంయుక్తమ్ । నహి ప్రకరణాన్తరం సాక్షాద్భేదకమ్ । కిన్తు అజ్ఞాతజ్ఞాపనస్వరసో విధిః ప్రకరణైక్యే స్ఫుటతరప్రత్యభిజ్ఞాబలేన స్వరసం జహ్యాత్ । ప్రకరణాన్తరేణ తు విఘటితప్రత్యభిజ్ఞానః స్వరసమజహత్కర్మ భినత్తి । ఇహ తు సిద్ధవదుత్పన్నరూపాణ్యేవ యజ్ఞాదీని వివిదిషాయాం వినియుఞ్జానో న జుహ్వతీత్యాదివదపూర్వమేషాం రూపముత్పాదయితుమర్హతి । నచ తత్రాపి నైయమికాగ్నిహోత్రే మాసవిధిర్నాపూర్వాగ్నిహోత్రోత్పత్తిరితి సామ్ప్రతమ్ । హోమ ఎవ సాక్షాద్విధిశ్రుతేః । కాలస్య చానుపాదేయస్యావిధేయత్వాత్ । కాలే హి కర్మ విధీయతే న కర్మణి కాల ఇత్యుత్సర్గః । ఇహ తు వివిదిషాయాం విధిశ్రుతిః న యజ్ఞాదౌ । తాని తు సిద్ధాన్యేవానూద్యన్త ఇత్యైకకర్మ్యాత్సంయోగపృథక్త్వం సిద్ధమ్ । స్మృతిముక్త్వా లిఙ్గదర్శనముక్తమ్ ॥ ౩౪ ॥
అనభిభవం చ దర్శయతి ॥ ౩౫ ॥
అన్తరా చాపి తు తద్దృష్టేః ।
యది విద్యాసహకారీణ్యాశ్రమకర్మాణి హన్త భో విధురాదీనామనాశ్రమిణామనధికారో విద్యాయామ్ , అభావాత్సహకారిణామాశ్రమకర్మణామితి ప్రాప్త ఉచ్యతేనాత్యన్తమకర్మాణో విధురరైక్వవాచక్రవీప్రభృతయః । సన్తి హి తేషామనాశ్రమిత్వేఽపి జపోపవాసదేవతారాధనాదీని కర్మాణి । కర్మణాం చ సహకారిత్వముక్తమాశ్రమకర్మణాముపలక్షణత్వాదితి న తేషామనధికారో విద్యాసు ।
జన్మాన్తరానుష్ఠితేరపి చేతి ।
న ఖలు విద్యాకార్యే కర్మణామపేక్షా । అపితు ఉత్పాదే । ఉత్పాదయన్తి చ వివిదిషోపహారేణ కర్మాణి విద్యామ్ । ఉత్పన్నవివిదిషాణాం పురుషధౌరేయాణాం విధురసంవర్తప్రభృతీనాం కృతం కర్మభిః । యద్యపి చేహ జన్మని కర్మాణ్యననుష్ఠితాని తథాపి వివిదిషాతిశయదర్శనాత్ప్రాచి భవేఽనుష్ఠితాని తైరితి గమ్యత ఇతి ।
నను యథాధీతవేద ఎవ ధర్మజిజ్ఞాసాయామధిక్రియతే నానధీతవేద ఇహ జన్మని । తథేహ జన్మన్యాశ్రమకర్మోత్పాదితవివిదిష ఎవ విద్యాయామధికృతో నేతర ఇత్యనాశ్రమిణామనధికారో విధురప్రభృతీనామిత్యత ఆహ –
దృష్టార్థా చేతి ।
అవిద్యానివృత్తిర్విద్యాయా దృష్టోఽర్థః । స చాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధో న నియమమపేక్షత ఇత్యర్థః । ప్రతిషేధో విధాతస్తస్యాభావ ఇత్యర్థః ॥ ౩౬ ॥
అపి చ స్మర్యతే ॥ ౩౭ ॥
విశేషానుగ్రహశ్చ ॥ ౩౮ ॥
యద్యనాశ్రమిణామప్యధికారో విద్యాయాం కృతం తర్హ్యాశ్రమైరతిబహులాయాసైరిత్యాశఙ్క్యాహ –
అతస్త్వితరజ్జ్యాయో లిఙ్గాచ్చ ।
స్వస్థేనాశ్రమిత్వమాస్థేయమ్ । దైవాత్పునః పత్న్యాదివియోగాతః సత్యనాశ్రమిత్వే భవేదధికారో విద్యాయామితి శ్రుతిస్మృతిసన్దర్భేణ వివిదిషన్తి యజ్ఞేనేత్యాదినా జ్యాయస్త్వావగతేః శ్రుతిలిఙ్గాత్స్మృతిలిఙ్గాచ్చావగమ్యతే । తేనైతి పుణ్యకృదితి శ్రుతిలిఙ్గమ్ , అనాశ్రమీ న తిష్ఠేతేత్యాది చ స్మృతిలిఙ్గమ్ ॥ ౩౯ ॥
తద్భూతస్య తు నాతద్భావో జైమినేరపి నియమాత్తద్రూపాభావేభ్యః ।
ఆరోహవత్ప్రత్యవరోహోఽపి కదాచిదూర్ధ్వరేతసాం స్యాదితి మన్దాశఙ్కానివారణార్థమిదమధికరణమ్ । పూర్వధర్మేషు యాగహోమాదిషు । రాగతో వా గృహస్థోఽహం పత్న్యాదిపరివృతః స్యామితి ।
నియమం వ్యాచష్టే –
తథాహి అత్యన్తమాత్మానమితి ।
అతద్రూపతామారోహతుల్యతాభావం వ్యాచష్టే –
యథాచ బ్రహ్మచర్యం సమాప్యేతి ।
అభావం శిష్టాచారాభావం విభజతే –
న చైవమాచారాః శిష్టా ఇతి ।
అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౪౦ ॥
న చాధికారికమపి పతనానుమానాత్తదయోగాత్ ।
ప్రాయశ్చిత్తం న పశ్యామీతి నైష్ఠికం ప్రతి ప్రాయశ్చిత్తాభావస్మరణాన్నైరృతగర్దభాలమ్భః ప్రాయశ్చిత్తముపకుర్వాణకం ప్రతి । తస్మాచ్ఛిన్నశిరస ఇవ పుంసః ప్రతిక్రియాభావ ఇతి పూర్వః పక్షః । సూత్రయోజనా తు న చాధికారికమధికారలక్షణే ప్రథమకాణ్డే నిర్ణీతమ్ “అవకీర్ణిపశుశ్చ తద్వదాధానస్యాప్రాప్తకాలత్వాత్”( జై.సూ. ౬ । ౮ । ౪ । ౨౨ ) ఇత్యనేన యత్ప్రాయశ్చిత్తం తన్న నైష్ఠికే భవితుమర్హతి । కుత ఆరూఢో నైష్ఠికమితి స్మృత్యా పతనశ్రుత్యనుమానాత్తత్ప్రాయశ్చిత్తాయోగాత్ ॥ ౪౧ ॥
ఉపపూర్వమపి త్వేకే భావమశనవత్తదుక్తమ్ ।
శ్రుతిస్తావత్స్వరసతోఽసఙ్కుచద్వృత్తిర్బ్రహ్మచారిమాత్రస్య నైష్ఠికస్యోపకుర్వాణస్య చావిశేషేణ ప్రాయశ్చిత్తముపదిశతి సాక్షాత్ । ప్రాయశ్చిత్తం న పశ్యామీతి తు స్మృతిః । తస్యామపి చ సాక్షాత్ప్రాయశ్చిత్తం న కర్తవ్యమితి ప్రాయశ్చిత్తనిషేధో న గమ్యతే, న పశ్యామీతి తు దర్శనాభావేన సోఽనుమాతవ్యః । తథా చ స్మృతిర్నిషేధార్థేతి అనుమాయ తదర్థా శ్రుతిరనుమాతవ్యా । శ్రుతిస్తు సామాన్యవిషయా విశేషముపసర్పన్తీ శీఘ్రప్రవృత్తిరితి । స్మార్తం ప్రాయశ్చిత్తాదర్శనం తు యత్నగౌరవార్థమ్ । ఎతదుక్తం భవతికృతనిర్ణేజనైరపి ఎతైర్న సఙ్ఖ్యానం కర్తవ్యమితి । సూత్రార్థస్తు ఉపపూర్వమపి పాతకం నైష్ఠికస్యావకీర్ణిత్వం న మహాపాతకమపిరేవకారార్థే అత ఎకే ప్రాయశ్చిత్తభావమిచ్ఛన్తీతి । ఆచార్యాణాం విప్రతిపత్తౌ విశేషాభావాత్సామ్యం భవేత్ । శాస్త్రస్థా యా వా ప్రసిద్ధిః సా గ్రాహ్యా శాస్త్రమూలత్వాత్ । ఉపపాదితం చ ప్రాయశ్చిత్తభావప్రసిద్ధేః శాస్త్రమూలత్వమితి । సుగమమితరత్॥ ౪౨ ॥
యది నైష్ఠికాదీనామస్తి ప్రాయశ్చిత్తం తత్కిమేతైః కృతనిర్ణేజనైః సంవ్యవహర్తవ్యముత నేతి । తత్ర దోషకృతత్వాదసంవ్యవహారస్య ప్రాయశ్చిత్తేన తన్నిబర్హణాదనిబర్హణే వా తత్కరణవైయర్థ్యాత్సంవ్యవహార్యా ఎవేతి ప్రాప్త ఉచ్యతే –
బహిస్తూభయథాపి స్మృతేరాచారాచ్చ ।
నిషిద్ధకర్మానుష్ఠానజన్యమేనో లోకద్వయేఽప్యశుద్ధిమాపాదయతి ద్వైధం కస్యచిదేనసో లోకద్వయేఽప్యశుద్ధిరపనీయతే ప్రాయశ్చిత్తైరేనోనిబర్హణం కుర్వాణైః । కస్యచిత్తు పరలోకాశుద్ధిమాత్రమపనీయతే ప్రాయశ్చిత్తైరేనోనిబర్హణం కుర్వాణైరిహలోకాశుద్ధిస్త్వేనసాపాదితా న శక్యాపనేతుమ్ । యథా స్త్రీబాలాదిఘాతినామ్ । యథాహుః “విశుద్ధానపి ధర్మతో న సమ్పిబేత్” ఇతి । తథా చ “ప్రాయశ్చిత్తైరపైత్యేనో యదజ్ఞానకృతం భవేత్” కామతః కృతమపి । బాలఘ్నాదిస్తు కృతనిర్ణేజనోఽపి వచనాదవ్యవహార్య ఇహ లోకే జాయత ఇతి । వచనం చ బాలఘ్నాంశ్చేత్యాది । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ ॥ ౪౩ ॥
స్వామినః ఫలశ్రుతేరిత్యాత్రేయః ।
ప్రథమే కాణ్డే శేషలక్షణే తథాకామ ఇత్యత్రర్త్విక్సమ్బన్ధే కర్మణః సిద్ధే కిం కామో యాజమాన ఉతార్త్విజ్య ఇతి సంశయ్యార్త్విజ్యేఽపి కర్మణి యాజమాన ఎవ కామో గుణఫలేష్వితి నిర్ణీతమిహ త్వేవంజాతీయకాని చాఙ్గసమ్బద్ధాని ఉపాసనాని కిం యాజమానాన్యేవోతార్త్విజ్యానీతి విచార్యత ఇతి న పునరుక్తమ్ । తత్రోపాసకానాం ఫలశ్రవణాదనధికారిణస్తదనుపపత్తేర్యజమానస్య చ కర్మజనితఫలోపభోగభాజోఽధికారాదృత్విజాం చ తదనుపపత్తేర్వచనాచ్చ రాజాజ్ఞాస్థానీయాత్క్వచిదృత్విజాం ఫలశ్రుతేరసతి వచనే యజమానస్య ఫలవదుపాసనం తస్య ఫలశ్రుతేః తం హ బకో దాల్భ్యో విదాఞ్చకారేత్యాదేరుపాసనస్య చ సిద్ధవిషయతయాన్యాయాపవాదసామర్థ్యాభావాద్యాజమానమేవోపాసనాకర్మేతి ప్రాప్త ఉచ్యతే ॥ ౪౪ ॥
ఆర్త్విజ్యమిత్యౌడులోమిః తస్మై హి పరిక్రీయతే ।
ఉపాఖ్యానాత్తావదుపాసనమౌద్గాత్రమవగమ్యతే । తద్బలవతి సతి బాధకేఽన్యథోపపాదనీయమ్ । న చర్త్విక్కర్తృక ఉపాసనే యజమానగామితా ఫలస్యాసమ్భవినీ తేన హి స పరిక్రీతస్తద్గామినో ఫలాయ ఘటతే । తస్మాన్న వ్యసనితామాత్రేణోపాఖ్యానమన్యథయితుం యుక్తమితి రాద్ధాన్తః ॥ ౪౫ ॥
శ్రుతేశ్చ ॥ ౪౬ ॥
సహకార్యన్తరవిధిః పక్షేణ తృతీయం తద్వతో విధ్యాదివత్ ।
తస్మాద్బ్రాహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్య నిశ్చయేన । లబ్ధ్వా బాల్యేన తిష్ఠాసేద్బాల్యం చ పాణ్డిత్యం చ నిర్విద్యాథ మునిరమౌనం చ మౌనం చ నిర్విద్యాథ బ్రాహ్మణ ఇతి । యత్ర హి విధివిభక్తిః శ్రూయతే స విధేయః । బాల్యేన తిష్ఠాసేదిత్యత్ర చ సా శ్రూయతే న శ్రూయతే తు మౌనే । తస్మాద్యథాథ బ్రహ్మణ ఇత్యేతదశ్రూయమాణవిధికమవిధేయమేవం మౌనమపి । న చాపూర్వత్వాద్విధేయం, తస్మాద్బ్రహ్మణః పాణ్డిత్యం నిర్విద్యేతి పాణ్డిత్యవిధానాదేవ మౌనసిద్ధేః పాణ్డిత్యమేవ మౌనమితి । అథవా భిక్షువచనోఽయం మునిశబ్దస్తత్ర దర్శనాత్ “గార్హస్థ్యమాచార్యకులం మౌనం వానప్రస్థమ్” ఇత్యత్ర । తస్యాన్యతో విహితస్యాయమనువాదః । తస్మాద్బాల్యమేవాత్ర విధీయతే మౌనం తు ప్రాప్తం ప్రశంసార్థమనూద్యత ఇతి యుక్తమ్ । భవేదేవం యది పణ్డితపర్యాయో మునిశబ్దో భవేత్ । అపి తు జ్ఞానమాత్రం పాణ్డిత్యం జ్ఞానాతిశయసమ్పత్తిస్తు మౌనం తత్రైవ తత్ప్రసిద్ధేః । ఆశ్రమభేదే తు తత్ప్రవృత్తిర్గార్హస్థ్యాదిపదసంనిధానాత్ । తస్మాదపూర్వత్వాన్మౌనస్య బాల్యపాణ్డిత్యాపేక్షయా తృతీయమిదం మౌనం జ్ఞానాతిశయరూపం విధీయతే ।
ఎవం చ నిర్వేదనీయత్వమపి విధాన ఆఞ్జసం స్యాదిత్యాహ –
నిర్వేదనీయత్వనిర్దేశాదితి ।
కస్యేదం మౌనం విధీయతే విద్యాసహకారితయేత్యత ఆహ –
తద్వతో విద్యావతః సంన్యాసినో
భిక్షోః ।
పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
విద్యావత్తా ప్రతీయతే న సంన్యాసితేత్యర్థః । ఉత్తరన్తదధికారాత్భిక్షోస్తదధికారాత్ ।
తద్దర్శయతి –
ఆత్మానం విదిత్వేతి ।
సూత్రావయవం యోజయితుం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
పరిహరతి అత ఆహ –
పక్షేణేతి ।
విద్యావానితి న విద్యాతిశయో వివక్షితః । అపి తు విద్యోదయాయాభ్యాసే ప్రవృత్తో న పునరుత్పన్నవిద్యాతిశయః । తథాచాస్య పక్షే కదాచిద్భేదదర్శనాత్సమ్భవ ఇత్యర్థః । విధ్యాదిర్విధిముఖ్యః ప్రధానమితి యావత్ । అత ఎవ సమిదాదిర్విధ్యన్తః స హి విధిః ప్రధానవిధేః పశ్చాదితి । తత్రాశ్రూయమాణవిధిత్వేఽపూర్వత్వాద్విధిరాస్థేయ ఇత్యర్థః ॥ ౪౭ ॥
నను యద్యయమాశ్రమో బాల్యప్రధానః కస్మాత్పునర్గార్హస్థ్యేనోపసంహరతీతి చోదయతి –
ఎవం బాల్యాదివిశిష్టేతి ।
ఉత్తరం పఠతి –
కృత్స్నభావాత్తు గృహిణోపసంహారః ।
ఛాన్దోగ్యే బహులాయాససాధ్యకర్మబహులత్వాద్గార్హస్థ్యస్య చాశ్రమాన్తరధర్మాణాం చ కేషాఞ్చిదహింసాదీనాం సమవాయాత్తేనోపసంహారో న పునస్తేన సమాపనాదిత్యర్థః ॥ ౪౮ ॥
ఎవం తదాశ్రమద్వయోపన్యాసేన క్వచిత్కదాచిదితరాభావశఙ్కా మన్దబుద్ధేః స్యాదితి తదపాకరణార్థం సూత్రమ్ –
మౌనవదితరేషామప్యుపదేశాత్ ।
వృత్తిర్వానప్రస్థానామనేకవిధైరేవం బ్రహ్మచారిణోఽపీతి వృత్తిభేదోఽనుష్ఠాతారో వా పురుషా భిద్యన్తే, తస్మాద్ద్విత్వేఽపి బహువచనమవిరుద్ధమ్ ॥ ౪౯ ॥
అనావిష్కుర్వన్నన్వయాత్ ।
బాల్యేనేతి యావద్బాలచరితశ్రుతేః కామచారవాదభక్షతాయాశ్చాత్యన్తబాల్యేన ప్రసిద్ధేః శౌచాదినియమవిధాయినశ్చ సామాన్యశాస్త్రస్యానేన విశేషశాస్త్రేణ బాధనాత్సకలబాలచరితవిధానమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే విద్యాఙ్గత్వేన బాల్యవిధానాత్సమస్తబాలచర్యాయాం చ ప్రధానవిరోధప్రసఙ్గాద్యత్తదనుగుణమప్రౌఢేన్ద్రియత్వాది భావశుద్ధిరూపం తదేవ విధీయతే । ఎవం చ శాస్త్రాన్తరాబాధేనాప్యుపపత్తౌ న శాస్త్రాన్తరబాధనమన్యాయ్యం భవిష్యతీతి ॥ ౫౦ ॥
ఐహికమప్యప్రస్తుతప్రతిబన్ధే తద్దర్శనాత్ ॥౫౧॥
సఙ్గతిమాహ –
సర్వాపేక్షా చేతి ।
కిం శ్రవణాదిభిరిహైవ వా జన్మని విద్యా సాధ్యతే ఉతానియమ ఇహ వాముత్ర వేతి । యద్యపి కర్మాణి యజ్ఞాదీన్యనియతఫలాని తేషాం చ విద్యోత్పాదసాధనత్వేన విద్యోత్పాదస్యానియమః ప్రతిభాతి । తథాచ గర్భస్థస్య వామదేవస్యాత్మప్రతిబోధశ్రవణాత్ “అనేకజన్మసంసిద్ధస్తతో యాతి పరాం గతిమ్”(భ. గీ. ౬ । ౪౫) ఇతి చ స్మరణాదాముష్మికత్వమప్యవగమ్యతే । తథాపి యజ్ఞాదీనాం ప్రమేయాణామప్రమాణత్వాచ్ఛ్రవణాదేశ్చ ప్రమాణత్వాత్తేషామేవ సాక్షాద్విద్యాసాధనత్వమ్ । యజ్ఞాదీనాం సత్త్వశుద్ధ్యాధానేన వా విద్యోత్పాదకశ్రవణాదిలక్షణప్రమాణప్రవృత్తివిఘ్నోపశమేన వా విద్యాసాధనత్వమ్ । శ్రవణాదీనాం త్వనపేక్షాణామేవ విద్యోత్పాదకత్వమ్ । నచ ప్రమాణేషు ప్రవర్తమానాః ప్రమాతార ఐహికమపి చిరభావినం ప్రమోత్పాదం కామయన్తే కిన్తు తాదాత్వికమేవ ప్రాగేవ తు పారలౌకికమ్ । నహి కుమ్భలాదిదృక్షుశ్చక్షుషీ సమున్మీలయతి కాలాన్తరీయాయ కుమ్భదర్శనాయ కిన్తు తాదాత్వికాయ । తస్మాదైహిక ఎవ విద్యోత్పాదో నానియతకాలః । శ్రుతిస్మృతీ చ పారలౌకికం విద్యోత్పాదం స్తుత్యా బ్రూతః । ఇత్థమ్భూతాని నామ శ్రవణాదీన్యావశ్యకఫలాని యత్కాలాన్తరేఽపి విద్యాముత్పాదయన్తీతి । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - యత ఎవాత్ర విద్యోత్పాదే శ్రవణాదిభిః కర్తవ్యే యజ్ఞాదీనాం సత్త్వశుద్ధిద్వారేణ వా విఘ్నోపశమద్వారా వోపయోగోఽత ఎవ తేషాం యజ్ఞాదీనాం కర్మాన్తరప్రతిబన్ధాప్రతిబన్ధాభ్యామనియతఫలత్వేన తదపేక్షాణాం శ్రవణాదీనామప్యనియతఫలత్వం న్యాయ్యమనపహతవిఘ్నానాం శ్రవణాదీనామనుత్పాదకత్వాదవిశుద్ధసత్త్వాద్వా పుంసః ప్రత్యనుత్పాదకత్వాత్ । తథాచ తేషాం యజ్ఞాద్యపేక్షాణాం తేషాం చానియతఫలత్వేన శ్రవణాదీనామప్యనియతఫలత్వం యుక్తమేవం శ్రుతిస్మృతిప్రతిబన్ధో న స్తుతిమాత్రత్వేన వ్యాఖ్యేయో భవిష్యతి ।
పురుషాశ్చ విద్యార్థినః సాధనసామర్థ్యానుసారేణ తదనురూపమేవ కామయిష్యన్తే తదిదముక్తమ్ –
అభిసన్ధేర్నిరఙ్కుశత్వాదితి ॥ ౫౧ ॥ ఇతి షోడశమైహికాధికరణమ్‌ ॥
ఎవం ముక్తిఫలానియమస్తదవస్థావధరతేస్తదవస్థావధృతేః ॥ ౫౨ ॥ యజ్ఞాద్యుపకృత-విద్యాసాధనశ్రవణాదివీర్యవిశేషాత్ కిల తత్ఫలే విద్యాయామ్ ఐహికాముష్మికత్వలక్షణ ఉత్కర్షో దర్శితః। తథా చ - యథా సాధనోత్కర్షనికర్షాభ్యాం తత్ఫలస్య విద్యాయాః ఉత్కర్షనికర్షౌ, ఎవం విద్యాఫలస్యాపి ముక్తేః ఉత్కర్షనికర్షౌ సంభావ్యేతే। న చ ముక్తౌ ఐహికాముష్మికత్వలక్షణో విశేషః ఉపపద్యతే; బ్రహ్మోపాసనాపరిపాకలబ్ధజన్మని విద్యాయాం జీవతో ముక్తేః అవశ్యంభావనియమాత్ సత్యపి ఆరబ్ధవిపాకకర్మాప్రక్షయే। తస్మాత్ ముక్తావేవ రూపతో ఉత్కర్షనికర్షౌ స్యాతామ్।। అపి చ సగుణానాం విద్యానామ్ ఉత్కర్షనికర్షాభ్యాం తత్ఫలానామ్ ఉత్కర్షనికర్షౌ దృష్టావితి ముక్తేరపి విద్యాఫలత్వాత్ రూపతో ఉత్కర్షనికర్షౌ స్యాతామితి ప్రాప్తే ఉచ్యతే – న ముక్తేః, తత్ర తత్ర ఐకరూప్యశ్రుతేః, ఉపపత్తేశ్చ। సాధ్యం హి సాధనవిశేషాత్ విశేషవద్భవతి। న చ ముక్తిః బ్రహ్మణో నిత్యస్వరూపావస్థానలక్షణా నిత్యా సతీ సాధ్యా భవితుమర్హతి । న చ సవాసననిఃశేషక్లేశకర్మాశయప్రక్షయో విద్యాజన్మవిశేషవాన్, యేన తద్విశేషాన్మోక్షో విశేషవాన్భవేత్ । న చ సావశేషః క్లేశాదిప్రక్షయో మోక్షాయ కల్పతే। న చ చిరాచిరోత్పాదానుత్పాదావన్తరేణ విద్యాయామపి రూపతో భేదః కశ్చిదుపలక్ష్యతే, తస్యా అపి ఎకరూపత్వేన శ్రుతేః। సగుణాయాస్తు విద్యాయాః తత్తద్గుణావాపోద్వాపాభ్యాం తత్కార్యస్య ఫలస్య ఉత్కర్షనికర్షో యుజ్యేతే। న చాత్ర విద్యాత్వం సామాన్యతో దృష్టం భవతి। ఆగమతత్ప్రభవయుక్తిబాధితత్వేన కాలాత్యయాపదిష్టత్వాత్। తస్మాత్తస్యాః ముక్త్యవస్థాయాః ఐకరూప్యావధృతేః ముక్తిలక్షణస్య ఫలస్య అవిశేషో యుక్త ఇతి॥ ౫౨॥ ఇతి శ్రీవాచస్పతిమిశ్రవిరచితే శారీరకభగవత్పాదభాష్యవిభాగే భామత్యాం తృతీయాధ్యాయస్య చతుర్థః పాదః॥
నాభ్యర్థ్యా ఇహ సన్తః స్వయం ప్రవృత్తా న చేతరే శక్యాః ।
మత్సరపిత్తనిబన్ధనమచికిత్స్యమరోచకం యేషామ్ ॥ ౧ ॥
శఙ్కే సమ్ప్రతి నిర్విశఙ్కమధునా స్వరాజ్యసౌఖ్యం వహన్నేన్ద్రః సాన్ద్రతపఃస్థితేషు కథమప్యుద్వేగమభ్యేష్యతి ।
యద్వాచస్పతిమిశ్రనిర్మితమితవ్యాఖ్యానమాత్రస్ఫుటద్వేదాన్తార్థవివేకవఞ్చితభవాః స్వర్గేఽప్యమీ నిఃస్పృహాః ॥ ౨ ॥
ఆవృత్తిరసకృదుపదేశాత్ ।
సాధనానుష్ఠానపూర్వకత్వాత్ఫలసిద్ధేర్విషయక్రమేణ విషయిణోరపి తద్విచారయోః క్రమమాహ –
తృతీయేఽధ్యాయ ఇతి ।
ముక్తిలక్షణస్య ఫలస్యాత్యన్తపరోక్షత్వాత్తదర్థాని దర్శనశ్రవణమనననిదిధ్యాసనాని చోద్యమానాన్యదృష్టార్థానీతి యావద్విధానమనుష్ఠేయాని న తు తతోఽధికమావర్తనీయాని ప్రమాణాభావాత్ । యత్ర పునః సకృదుపదేశ ఉపాసీతేత్యాదిషు తత్ర సకృదేవ ప్రయోగః ప్రయాజాదివదితి ప్రాప్త ఉచ్యతే । యద్యపి ముక్తిరదృష్టచరీ తథాపి సవాసనావిద్యోచ్ఛేదేనాత్మనః స్వరూపావస్థానలక్షణాయాస్తస్యాః శ్రుతిసిద్ధత్వాదవిద్యాయాశ్చ విద్యోత్పాదవిరోధితయా విద్యోత్పాదేన సముచ్ఛేదస్యాహివిభ్రమస్యేవ రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారేణ సముచ్ఛేదస్యోపపత్తిసిద్ధత్వాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం చ శ్రవణమనననిదిధ్యాసనాభ్యాసస్యైవ స్వగోచరసాక్షాత్కారఫలత్వేన లోకసిద్ధత్వాత్సకలదుఃఖవినిర్ముక్తైకచైతన్యాత్మకోఽహమిత్యపరోక్షరూపానుభవస్యాపి శ్రవణాద్యభ్యాససాధనత్వేనానుమానాత్తదర్థాని శ్రవణాదీని దృష్టార్థాని భవన్తి । న చ దృష్టార్థత్వే సత్యదృష్టార్థత్వం యుక్తమ్ । న చైతాన్యనావృత్తాని సత్కారదీర్ఘకాలనైరన్తర్యేణ సాక్షాత్కారవతే తాదృశానుభవాయ కల్పన్తే । న చాత్రాసాక్షాత్కారవద్విజ్ఞానం సాక్షాత్కారవతీమవిద్యాముచ్ఛేత్తుమర్హతి । న ఖలు పిత్తోపహృతేన్ద్రియస్య గుడే తిక్తతాసాక్షాత్కారోఽన్తరేణమాధుర్యసాక్షాత్కారం సహస్రేణాప్యుపపత్తిభిర్నివర్తితుమర్హతి । అతద్వతో నరాన్తరవచాంసి వోపపత్తిసహస్రాణి వా పరామృశతోఽపి థూత్కృత్య గుడత్యాగాత్ । తదేవం దృష్టార్థత్వాద్ధ్యానోపాసనయోశ్చాన్తర్నీతావృత్తికత్వేన లోకతః ప్రతీతేరావృత్తిరేవేతి సిద్ధమ్ ॥ ౧ ॥
లిఙ్గాచ్చ ।
అధికరణార్థముక్త్వా నిరుపాధిబ్రహ్మవిషయత్వమస్యాక్షిపతి –
అత్రాహ భవతు నామేతి ।
సాధ్యే హ్యనుభవే ప్రత్యయావృత్తిరర్థవతీ నాసాధ్యే ।
నహి బ్రహ్మానుభవో బ్రహ్మసాక్షాత్కారో నిత్యశుద్ధస్వభావాద్బ్రహ్మణోఽతిరిచ్యతే । తథాచ నిత్యస్య బ్రహ్మణః స్వభావో నిత్య ఎవేతి కృతమత్ర ప్రత్యయావృత్యా । తదిదముక్తమ్ –
ఆత్మభూతమితి ।
ఆక్షేప్తారం ప్రతిశఙ్కతే –
సకృచ్ఛ్రుతావితి ।
అయమభిసన్ధిః న చ బ్రహ్మాత్మభూతస్తత్సాక్షాత్కారోఽవిద్యాముచ్ఛినత్తి తయా సహానువృత్తేరవిరోధాత్ । విరోధే వా తస్య నిత్యత్వాన్నావిద్యోదీయేత కుత ఎవ తు తేన సహానువర్తేత । తస్మాత్తన్నివృత్తయే ఆగన్తుకస్తత్సాక్షాత్కార ఎషితవ్యః । తథాచ ప్రత్యయానువృత్తిరర్థవతీ ।
ఆక్షేప్తా సర్వపూర్వోక్తాక్షేపేణ ప్రత్యవతిష్ఠతే –
న ఆవృత్తావపీతి ।
న ఖలు జ్యోతిష్టోమవాక్యార్థప్రత్యయః శతశోఽప్యావర్తమానః సాక్షాత్కారప్రమాణం స్వవిషయే జనయతి । ఉత్పన్నస్యాపి తాదృశో దృష్టవ్యభిచారత్వేన ప్రాతిభత్వాత్ । బ్రహ్మాత్మత్వప్రతీతిం బ్రహ్మాత్మసాక్షాత్కారమ్ ।
పునః శఙ్కతే –
న కేవలం వాక్యమితి ।
ఆక్షేప్తా దూషయతి –
తథాప్యావృత్త్యానర్థక్యమితి ।
వాక్యం చేద్యుక్త్యపేక్షం సాక్షాత్కారాయ ప్రభవతి తథా సతి కృతమావృత్యా । సకృత్ప్రవృత్తస్యైవ తస్య సోపపత్తికస్య యావత్కర్తవ్యకరణాదితి ।
పునః శఙ్కతే –
అథాపి స్యాదితి ।
న యుక్తివాక్యే సాక్షాత్కారఫలే ప్రత్యక్షస్యైవ ప్రమాణస్య తత్ఫలత్వాత్ । తే తు పరోక్షార్థావగాహినీ సామాన్యమాత్రమభినివిశేతే నతు విశేషం సాక్షాత్కురుత ఇతి తద్విశేషసాక్షాత్కారాయావృత్తిరుపాస్యతే । సా హి సత్కారదీర్ఘకాలనైరన్తర్యసేవితా సతీ దృఢభూమిర్విశేషసాక్షాత్కారాయ ప్రభవతి కామినీభావనేవ స్త్రైణస్య పుంస ఇతి ।
ఆక్షేప్తాహ –
న । అసకృదపీతి ।
స ఖల్వయం సాక్షాత్కారః శాస్త్రయుక్తియోనిర్వా స్యాద్భావనామాత్రయోనిర్వా । న తావత్పరోక్షాభాసవిజ్ఞానఫలే శాస్త్రయుక్తీ సాక్షాత్కారలక్షణం ప్రత్యక్షప్రమాణఫలం ప్రసోతుమర్హతః । న ఖలు కుటజబీజాద్వటాఙ్కురో జాయతే । నచ భావనాప్రకర్షపర్యన్తజమపరోక్షావభాసమపి జ్ఞానం ప్రమాణం వ్యభిచారాదిత్యుక్తమ్ ।
ఆక్షేప్తా స్వపక్షముపసంహరతి –
తస్మాద్యదీతి ।
ఆక్షేప్తాక్షేపాన్తరమాహ –
నచ సకృత్ప్రవృత్తే ఇతి ।
కశ్చిత్ఖలు శుద్ధసత్త్వోగర్భస్థ ఇవ వామదేవః శ్రుత్వా చ మత్వా చ క్షణమవధాయ జీవాత్మనో బ్రహ్మాత్మతామనుభవతి । తతోఽప్యావృత్తిరనర్థికేతి ।
అతశ్చావృత్తిరనర్థికా యన్నిరంశస్య గ్రహణమద్గ్రహణం వా న తు వ్యక్తావ్యక్తత్వే సామాన్యవశేషవత్పద్మరాగాదివదిత్యత ఆహ –
అపి చానేకాంశేతి ।
సమాధత్తే –
అత్రోచ్యతే భవేదావృత్త్యానర్థక్యమితి ।
అయమభిసన్ధిః సత్యం న బ్రహ్మసాక్షాత్కారః సాక్షాదాగమయుక్తిఫలమపి తు యుక్త్యాగమార్థజ్ఞానాహితసంస్కారసచివం చిత్తమేవ బ్రహ్మణి సాక్షాత్కారవతీం బుద్ధివృత్తిం సమాధత్తే । సా చ నానుమానితవహ్నిసాక్షాత్కారవత్ప్రాతిభత్వేనాప్రమాణం తదానీం వహ్నిస్వలక్షణస్య పరోక్షత్వాత్సదాతనం తు బ్రహ్మస్వరూపస్యోపాధిరూషితస్య జీవస్యాపరోక్షత్వమ్ । నహి శుద్ధబుద్ధత్వాదయో వస్తుతస్తతోఽతిరిచ్యన్తే । జీవ ఎవ తు తత్తదుపాధిరహితః శుద్ధాదిస్వభావో బ్రహ్మేతి గమ్యతే । నచ తత్తదుపాధివిరహోఽపి తతోఽతిరిచ్యతే । తస్మాద్యథా గాన్ధర్వశాస్త్రార్థజ్ఞానాభ్యాసాహితసంస్కారః సచివేన శ్రోత్రేణ షడ్జాదిస్వరగ్రామమూర్చ్ఛనామేదమధ్యక్షేణేక్షతే ఎవం వేదాన్తార్థజ్ఞానాహితసంస్కారో జీవస్య బ్రహ్మస్వభావమన్తఃకరణేనేతి ।
యస్తత్త్వమసీతి సకృదుక్తమేవేతి ।
శ్రుత్వా మత్వా క్షణమవధాయ ప్రాగ్భవీయాభ్యాసజాతసంస్కారాదిత్యర్థః ।
యస్తు న శక్నోతీతి ।
ప్రాగ్భవీయబ్రహ్మాభ్యాసరహిత ఇత్యర్థః ।
నహి దృష్టేఽనుపపన్నం నామేతి ।
యత్ర పరోక్షప్రతిభాసిని వాక్యార్థేఽపి వ్యక్తావ్యక్తత్వతారతమ్యం తత్ర మననోత్తరకాలమాధ్యాసనాభ్యాసనికర్షప్రకర్షక్రమజన్మని ప్రత్యయప్రవాహే సాక్షాత్కారావధౌ వ్యక్తితారతమ్యం ప్రతి కైవ కథేతి భావః । తదేవం వాక్యమాత్రస్యార్థేఽపి న ద్రాగిత్యేవ ప్రత్యయ ఇత్యుక్తమ్ । తత్త్వమసీతి తు వాక్యమత్యన్తదుర్గ్రహపదార్థం న పదార్థజ్ఞానపూర్వకే స్వార్థే జ్ఞానే ద్రాగిత్యేవ ప్రవర్తతే ।
కిన్తు విలమ్బితతమపదార్థజ్ఞానమతివిలమ్బేనేత్యాహ –
అపిచ తత్త్వమసీత్యేతద్వాక్యం త్వమ్పదార్థస్యేతి ।
స్యాదేతత్పదార్థసంసర్గాత్మా వాక్యార్థః పదార్థజ్ఞానక్రమేణ తదధీననిరూపణీయతయా క్రమవత్ప్రతీతిర్యుజ్యతే । బ్రహ్మ తు నిరంశత్వేనాససృష్టనానాత్వపదార్థకమితి కస్యానుక్రమేమ క్రమవతీ ప్రతీతిరితి సకృదేవ తద్గృహ్యేత న వా గృహ్యతేత్యుక్తమిత్యత ఆహ –
యద్యపి చ ప్రతిపత్తవ్య ఆత్మా నిరంశ ఇతి ।
నిరంశోఽప్యహమపరోక్షోఽప్యాత్మా తత్తద్దేహాద్యారోపవ్యుదాసాభ్యామంశవానివాత్యన్తపరోక్ష ఇవ । తతశ్చ వాక్యార్థతయా క్రమవత్ప్రత్యయ ఉపపద్యతే ।
తత్కింమియమేవ వాక్యజనితా ప్రతీతిరాత్మని తథాచ న సాక్షాత్ప్రతీతిరాత్మన్యనాగతఫలత్వాదస్య ఇత్యత ఆహ –
తత్తు పూర్వరూపమేవాత్మప్రతిపత్తేః
సాక్షాత్కారవత్యాః । ఎతదుక్తం భవతి వాక్యార్థశ్రవణమననోత్తరకాలా విశేషణత్రయవతీ భావనా బ్రహ్మ సాక్షాత్కారాయ కల్పత ఇతి వాక్యార్థప్రతీతిః సాక్షాత్కారస్య పూర్వరూపమితి ।
శఙ్కతే –
సత్యమేవమితి ।
సమారోపో హి తత్త్వప్రత్యయేనాపోద్యతే న తత్త్వప్రత్యయః । దుఃఖిత్వాదిప్రత్యయశ్చాత్మని సర్వేషాం సర్వదోత్పద్యత ఇత్యబాధితత్వాత్సమీచీన ఇతి బలవాన్న శక్యోఽపనేతుమిత్యర్థః ।
నిరాకరోతి –
న । దేహాద్యభిమానవదితి ।
నహి సర్వేషాం సర్వదోత్పద్యత ఇత్యేతావతా తాత్త్వికత్వమ్ । దేహాత్మాభిమానస్యాపి సత్యత్వప్రసఙ్గాత్సోఽపి సర్వేషాం సర్వదోత్పద్యతే । ఉక్తం చాస్య తత్ర తత్రోపపత్త్యా బాధనమేవం దుఃఖిత్వాద్యభిమానోఽపి తథా । నహి నిత్యశుద్ధబుద్ధస్వభావస్యాత్మనా ఉపజనాపాయధర్మాణో దుఃఖశోకాదయ ఆత్మానో భవితుమర్హన్తి । నాపి ధర్మాః తేషాం తతోత్యన్తభిన్నానాం తద్ధర్మత్వానుపపత్తేః, నహి గౌరశ్వస్య ధర్మః సమ్బన్ధస్యాపి వ్యతిరేకావ్యతిరేకాభ్యాం సమ్బన్ధాసమ్బన్ధాభ్యాం చ విచారాసహత్వాత్ । భేదాభేదయోశ్చ పరస్పరవిరోధేనైకత్రాసమ్భవాత్ । ఇతి సర్వమేతదుపపాదితం ద్వితీయాధ్యాయే ।
తదిదముక్తమ్ –
దేహాదివదేవ చైతన్యాద్బహిరుపలభ్యమానత్వాదితి ।
ఇతశ్చ దుఃఖిత్వాదీనాం న తాదాత్మ్యమిత్యాహ –
సుషుప్తాదిషు చేతి ।
స్యాదేతత్ । కస్మాదనుభవార్థ ఎవావృత్త్యభ్యుపగమో యావతా ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్య ఇత్యాదిభిస్తత్వమసివాక్యవిషయాదన్యవిషయైవావృత్తిర్విధాస్యత ఇత్యత ఆహ –
తత్రాపి న తత్త్వమసివాక్యార్థాదితి ।
ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య ఇత్యాద్యాత్మవిషయం దర్శనం విధీయతే । న చ తత్త్వమసీవాక్యవిషయాదన్యదాత్మదర్శనమామ్నాతం యేనోపక్రమ్యతే యేన చోపసంహ్రియతే స వాక్యార్థః । సదేవ సోమ్యేదమితి చోపక్రమ్య తత్త్వమసీత్యుపసంహృత ఇతి స ఎవ వాక్యార్థః । తదితః ప్రాచ్యావ్యావృత్తిమన్యత్ర విదధానః ప్రధానమఙ్గేన విహన్తి । వరో హి కర్మణాభిప్రేయమాణత్వాత్సమ్ప్రదానం ప్రధానమ్ । తముద్వాహేన కర్మణాఙ్గేన న విఘ్నన్తీతి ।
నను విధిప్రధానత్వాద్వాక్యస్య న భూతార్థప్రధానత్వం భూతస్త్వర్థస్తదఙ్గతయా ప్రత్యాయ్యతే । యథాహుః “చోదనా హి భూతం భవన్తమ్” ఇత్యాది శాబరం వాక్యం వ్యాచక్షాణాః “కార్యమర్థమవగమయన్తీ చోదనా తచ్ఛేషతయా భూతాదికమవగమయతి” ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
నియుక్తస్య చాస్మిన్నధికృతోఽహమితి ।
యథా తావద్భూతార్థపర్యవసితా వేదాన్తా న కార్యవిధినిష్ఠాస్తథోపపాదితం “తత్తు సమన్వయాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౪) ఇత్యత్ర । ప్రత్యుత విధినిష్ఠత్వే ముక్తివిరుద్ధప్రత్యయోత్పాదాన్ముక్తివిహన్తృత్వమేవాస్యేత్యభ్యుచ్చయమాత్రమత్రోక్తమితి ॥ ౨ ॥
ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి గ్రాహయన్తి చ ।
యద్యపి తత్త్వమసీత్యాద్యాః శ్రుతయః సంసారిణః పరమాత్మభావం ప్రతిపాదయన్తి తథాపి తయోరపహతపాప్మత్వానపహతపాప్మత్వాదిలక్షణవిరుద్ధధర్మసంసర్గేణ నానత్వస్య వినిశ్చయాచ్ఛ్రుతేశ్చ తత్వమసీత్యద్యాయా “మనో బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧) , “ఆదిత్యో బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యాదివత్ప్రతీకోపదేశపరతయాప్యుపపత్తేః ప్రతీకోపదేశ ఎవాయమ్ । నచ యథా సమారోపితం సర్పత్వమనూద్య రజ్జుత్వం పురోవర్తినో ద్రవ్యస్య విధీయత ఎవం ప్రకాశాత్మనో జీవభావమనూద్య పరమాత్మత్వం విధీయత ఇతి యుక్తమ్ । యుక్తం హి పురోవర్తిని ద్రవ్యే ద్రాఘీయసి సామాన్యరూపేణాలోచితే విశేషరూపేణాగృహీతే విశేషాన్తరసమారోపణమ్ । ఇహ తు ప్రకాశాత్మనో నిర్విశేషసామాన్యస్యాపరాధీనప్రకాశస్య నాగృహీతమస్తి కిఞ్చిద్రూపమితి కస్య విశేషస్యాగ్రహే కిం విశేషాన్తరం సమారోప్యతామ్ । తస్మాద్బ్రహ్మణో జీవభావారోపాసమ్భవాజ్జీవో జీవో బ్రహ్మ చ బ్రహ్మేతి తత్త్వమసీతి ప్రతీకోపదేశ ఎవేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - శ్వేతకేతోరాత్మైవ పరమేశ్వరః ప్రతిపత్తవ్యో న తు శ్వేతకేతోర్వ్యతిరిక్తః పరమేశ్వరః । భేదే హి గౌణత్వాపత్తిర్న చ ముఖ్యసమ్భవే గౌణత్వం యుక్తమ్ । అపిచ ప్రతీకోపదేశే సకృద్వచనం తు ప్రతీయతే భేదదర్శననిన్దా చ( ? ) । అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి, నాల్పత్వమతిదవీయ ఎవోపచరితత్వమ్ । తస్మాత్పౌర్వాపర్యాలోచనయా శ్రుతేస్తావజ్జీవస్య పరమాత్మతా వాస్తవీత్యేతత్పరతా లక్ష్యతే । నచ మానాన్తరవీరోధాదత్రాప్రామాణ్యం శ్రుతేః । నచ మానాన్తరవిరోధ ఇత్యాది తు సర్వముపపాదితం ప్రథమేఽధ్యాయే । నిరంశస్యాపి చానాద్యనిర్వాచ్యావిద్యాతద్వాసనాసమారోపితవివిధప్రపఞ్చాత్మనః సాంశస్యేవ కస్యచిదంశస్యాగ్రహణాద్విభ్రమ ఇవ పరమార్థస్తు న విభ్రమో నామ కశ్చిన్న చ సంసారో నామ । కిన్తు సర్వమేతత్సర్వానుపపత్తిభాజనత్వేనానిర్వచనీయమితి యుక్తముత్పశ్యామః । తదనేనాభిసన్ధినోక్తమ్ –
యద్యేవం ప్రతిబద్ధోఽసి నాస్తి కస్యచిదప్రతిబోధ ఇతి ।
అన్యేఽప్యాహుః “యద్యద్వైతే న తోషోఽస్తి ముక్త ఎవాసి సర్వదా” ఇతి । అతిరేహితార్థమన్యదితి ॥ ౩ ॥
న ప్రతీకే న హి సః ।
యథా హి శాస్త్రోక్తం శుద్ధముక్తస్వభావం బ్రహ్మాత్మత్వేనైవ జీవేనోపాస్యతేఽహం బ్రహ్మాస్మి తత్త్వమసి శ్వేతకేతో ఇత్యాదిషు తత్కస్య హేతోర్జీవాత్మనో బ్రహ్మరూపేణ తాత్వికత్వాదద్వితీయమితి శ్రుతేశ్చ । జీవాత్మానశ్చావిద్యాదర్పణా యథా బ్రహ్మప్రతిబిమ్బకాస్తథా యత్ర యత్ర మనో బ్రహ్మాదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదిషు బ్రహ్మదృష్టేరుపదేశస్తత్ర సర్వత్రాహం మన ఇత్యాది ద్రష్టవ్యం బ్రహ్మణో ముఖ్యమాత్మత్వమితి । ఉపపన్నం చ మనఃప్రభృతీనాం బ్రహ్మవికారత్వేన తాదాత్మ్యమ్ । ఘటశరావోదఞ్చనాదీనామివ మృద్వికారాణాం మృదాత్మకత్వమ్ । తథాచ తాదృశానాం ప్రతీకోపదేశానాం క్వచిత్కస్యచిద్వికారస్య ప్రవిలయావగమాద్భేదప్రపఞ్చప్రవిలయపరత్వమేవేతి ప్రాప్త ఉచ్యతే - న తావదహం బ్రహ్మేత్యాదిభిర్యథాహఙ్కారాస్పదస్య బ్రహ్మాత్మత్వముపదిశ్యతే ఎవం మనో బ్రహ్మేత్యాదిభిరహఙ్కారాస్పదత్వం మనఃప్రభృతీనాం, కిన్త్వేషాం బ్రహ్మత్వేనోపాస్యత్వమ్ । అహఙ్కారాస్పదస్య బ్రహ్మతయా బ్రహ్మత్వేనోపాసనీయేషు మనఃప్రభృతిష్వప్యహఙ్కారాస్పదత్వేనోపాసనమితి చేత్ । న । ఎవమాదిష్వహమిత్యశ్రవణాత్ । బ్రహ్మాత్మతయా త్వహఙ్కారాస్పదత్వకల్పనే తత్ప్రతిబిమ్బస్యేవ తద్వికారాన్తరస్యాప్యాకాశాదేర్మనఃప్రభృతిషూపాసనప్రసఙ్గః । తస్మాద్యస్య యన్మాత్రాత్మతయోపాసనం విహితం తస్య తన్మాత్రాత్మతయైవ ప్రతిపత్తవ్యం “యావద్వచనం వాచనికమ్” ఇతి న్యాయాత్ । నాధికమధ్యాహర్తవ్యమతిప్రసఙ్గాత్ । నచ సర్వస్య వాక్యజాతస్య ప్రపఞ్చస్య విలయః ప్రయోజనమ్ । తదర్థత్వే హి మన ఇతి ప్రతీకగ్రహణమనర్థకం విశ్వమితి వాచ్యం యథా సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మేతి । నచ సర్వోపలక్షణార్థం మనోగ్రహణం యుక్తమ్ । ముఖ్యార్థసమ్భవే లక్షణాయా అయోగాత్ । ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదీనాం చానర్థక్యాపత్తేః ।
నహ్యుపాసకః ప్రతీకానీతి ।
అనుభవాద్వా ప్రతీకానాం మనఃప్రభృతీనామాత్మత్వేనాకలనం శ్రుతేర్వా, న త్వేతదుభయమస్తీత్యర్థః ।
ప్రతీకాభావప్రసఙ్గాదితి ।
నను యథావచ్ఛిన్నస్యాహఙ్కరాస్పదస్యానవచ్ఛిన్నబ్రహ్మాత్మతయా భవత్యభావ ఎవం ప్రతీకానామపి భవిష్యతీత్యత ఆహ –
స్వరూపోపమర్దే చ నామాదీనామితి ।
ఇహ హి ప్రతీకాన్యహఙ్కారాస్పదత్వేనోపాస్యతయా ప్రధానత్వేన విధిత్సితాని । నతు తత్త్వమసీత్యాదావహఙ్కారాస్పదముపాస్యమవగమ్యతే । కిన్తు సర్పత్వానువాదేన రజ్జుతత్త్వజ్ఞాపన ఇవాహఙ్కారాస్పదస్యావచ్ఛిన్నస్య ప్రవిలయోఽవగమ్యతే । కిమతో యద్యేవమ్ । ఎతదతో భవతి ప్రధానీభూతానాం న ప్రతీకానాముచ్ఛేదో యుక్తో నచ తదుచ్ఛేదే విధేయస్యాప్యుపపత్తిరితి ।
అపిచ –
నచ బ్రహ్మణ ఆత్మత్వాదితి ।
నహ్యుపాసనవిధానాని జీవాత్మనో బ్రహ్మస్వభావప్రతిపాదనపరైస్తత్త్వమస్యాదిసన్దర్భైరేకవాక్యభావమాపద్యన్తే యేన తదేకవాక్యతయా బ్రహ్మదృష్ట్యుపదేశేష్వాత్మదృష్టిః కల్పేత భిన్నప్రకరణత్వాత్ । తథాచ తత్ర యథాలోకప్రతీతివ్యవస్థితో జీవః కర్తా భోక్తా చ సంసారీ న బ్రహ్మేతి కథం తస్య బ్రహ్మాత్మతయాబ్రహ్మదృష్ట్యుపదేశేష్వాత్మదృష్టిరుపదిశ్యతేత్యర్థః ।
అతశ్చోపాసకస్య ప్రతీకైః సమత్వాదితి ।
యద్యప్యుపాసకో జీవాత్మా న బ్రహ్మవికారః, ప్రతీకాని తు మనఃప్రభృతీని బ్రహ్మవికారస్తథాప్యవచ్ఛిన్నతయా జీవాత్మనః ప్రతీకైః సామ్యం దృష్టవ్యమ్ ॥ ౪ ॥
బ్రహ్మదృష్టిరుత్కర్షాత్ ।
యద్యపి సామానాధికరణ్యముభయథాపి ఘటతే తథాపి బ్రహ్మణః సర్వాధ్యక్షతయా ఫలప్రసవసామర్థ్యేన ఫలవత్త్వాత్ప్రాధాన్యేన తదేవాదిత్యాదిదృష్టిభిః సంస్కర్తవ్యమిత్యాదిత్యాదిదృష్టయో బ్రహ్మణ్యేవ కర్తవ్యా న తు బ్రహ్మదృష్టిరాదిత్యాదిషు । న చైవంవిధేఽవధృతే శాస్త్రార్థే నికృష్టదృష్టిర్నోత్కృష్ట ఇతి లౌకికో న్యాయోఽపవాదాయ ప్రభవత్యాగమవిరోధేన తస్యైవాపోదితత్వాదితి పూర్వపక్షసఙ్క్షేపః । సత్యం సర్వాధ్యక్షతయా ఫలదాతృత్వేన బ్రహ్మణ ఎవ సర్వత్ర వాస్తవం ప్రాధాన్యం తథాపి శబ్దగత్యనురోధేన క్వచిత్కర్మణ ఎవ ప్రాధాన్యమవసీయతే । యథా “దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం యజేత స్వర్గకామః”, “చిత్రయా యజేత పశుకామః” ఇత్యాదౌ । అత్ర హి సర్వత్ర యాగాద్యారాధితా దేవతైవ ఫలం ప్రయచ్ఛతీతి స్థాపితం తథాపి శబ్దతః కర్మణః కరణత్వావగమనే ఫలవత్త్వప్రతీతేః ప్రాధాన్యమ్ । క్వచిద్ద్రవ్యస్య యథా వ్రీహీన్ప్రోక్షతీత్యాదౌ । తదుక్తం “యైస్తు ద్రవ్యం సఞ్చికీర్ష్యతే గుణస్తత్ర ప్రతీయతే” ఇతి । తదిహ యద్యపి సర్వాధ్యక్షతయా వస్తుతో బ్రహ్మైవ ఫలం ప్రయచ్ఛతి తథాపి శాస్త్రం బ్రహ్మబుద్ధ్యాఽదిత్యాదౌ ప్రతీక ఉపాస్యమానే బ్రహ్మ ఫలాయ కల్పతే ఇత్యభివదతి కింవాదిత్యాదిబుద్ధ్యా బ్రహ్మైవ విషయీకృతం ఫలాయేత్యుభయథాపి బ్రహ్మణః సర్వాధ్యక్షస్య ఫలదానోపపత్తేః శాస్త్రార్థసన్దేహే లోకానుసారతో నిశ్చీయతే ।
తదిదముక్తమ్ –
నిర్ధారితే శాస్త్రార్థ ఎతదేవం స్యాదితి ।
న కేవలం లౌకికో న్యాయో నిశ్చయే హేతురపి తు ఆదిత్యాదిశబ్దానాం ప్రాథమ్యేన ముఖ్యార్థత్వమపీత్యాహ –
ప్రాథమ్యాచ్చేతి ।
ఇతి పరత్వమపి బ్రహ్మశబ్దస్యాముమేవ న్యాయమవగమయతి । తథాహి స్వరప్రవృత్యా ఆదిత్యాదిశబ్దా యథా స్వార్థే వర్తన్తే తథా బ్రహ్మశబ్దోఽపి స్వార్థే వర్త్స్యతి యది స్వార్థోఽస్య వివక్షితః స్యాత్ । తథాచేతిపరత్వమనర్థకం తస్మాదితినా స్వార్థాత్ప్రచ్యావ్య బ్రహ్మపదం జ్ఞానపరం స్వరూపపరం వా కర్తవ్యమ్ ।
నచ బ్రహ్మపదమాదిత్యాదిపదార్థ ఇతి, ప్రతీతిపర ఎవాయమితిపరః శబ్దో యథా గౌరితి మే గవయోఽభవదితి । తథాచ ఆదిత్యాదయో బ్రహ్మేతి ప్రతిపత్తవ్యా ఇత్యర్థో భవతీత్యాహ –
ఇతిపరత్వాదపి బ్రహ్మశబ్దస్యేతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౫ ॥
ఆదిత్యాదిమతయశ్చాఙ్గ ఉపపత్తేః ।
అథవా నియమేనోద్గీథాదిమతయ ఆదిత్యాదిష్వధ్యస్యేరన్నితి ।
సత్స్వపి ఆదిత్యాదిషు ఫలానుత్పాదాదుత్పత్తిమతః కర్మణ ఎవ ఫలదర్శనాత్కర్మైవ ఫలవత్ । తథా చాదిత్యాదిమతిభిర్యద్యుద్గీథాదికర్మాణి విషయీక్రియేరంస్తత ఆదిత్యాదిదృష్టిభిః కర్మరూపాణ్యభిభూయేరన్ ॥ ఎవంచ కర్మరూపేష్వసత్కల్పేషు కుతః ఫలముత్పద్యేత । ఆదిత్యాదిషు పునరుద్గీథాదిదృష్టావుద్గీథాదిబుద్ధ్యోపాస్యమానా ఆదిత్యాదయః కర్మాత్మకాః సన్తః ఫలాయ కల్పిష్యన్త ఇతి । అత ఎవ చ పృథివ్యగ్న్యోరృక్సామశబ్దప్రయోగ ఉపపన్నో యతః పృథివ్యామృగ్దృష్టిరధ్యస్తాగ్నౌ చ సామదృష్టిః ।
సామ్ని పునరగ్నిదృష్టౌ ఋచి చ పృథివీదృష్టౌ విపరీతం భవేత్ । తస్మాదప్యేతదేవ యుక్తమిత్యాహ –
తథాచేయమేవేతి ।
ఉపపత్త్యన్తరమాహ –
అపిచ లోకేష్వితి ।
ఎవం ఖల్వధికరణనిర్దేశో విషయత్వప్రతిపాదనపర ఉపపద్యతే యది లోకేషు సామదృష్టిరధ్యస్యేత నాన్యథేతి ।
పూర్వాధికరణరాద్ధాన్తోపపత్తిమత్రైవార్థే బ్రూతే –
ప్రథమనిర్దిష్టేషు చేతి ।
సిద్ధాన్తమత్ర ప్రక్రమతే –
ఆదిత్యాదిమతయ ఎవేతి ।
యద్యుద్గీథాదిమతయ ఆదిత్యాదిషు క్షిప్యేరంస్తత ఆదిత్యాదీనాం స్వయమకార్యత్వాదుద్గీథాదిమతేస్తత్ర వైయర్థ్యం ప్రసజ్యేత । నహ్యాదిత్యాదిభిః కిఞ్చిత్క్రియతే యద్విద్యయా వీర్యవత్తరం భవేదాదిత్యాదిమత్యా విద్యయోద్గీథాదికర్మసు కార్యేషు యదేవ విద్యయా కరోతి తదేవ వీర్యవత్తరం భవతీత్యాదిత్యమతీనాముపపద్యతే ఉద్గీథాదిషు సంస్కారకత్వేనోపయోగః ।
చోదయతి –
భవతు కర్మసమృద్ధిఫలేష్వేవమితి ।
యత్ర హి కర్మణః ఫలం తత్రైవం భవతు యత్ర తు గుణాత్ఫలం తత్ర గుణస్య సిద్ధత్వేనాకార్యత్వాత్కరోతీత్యేవ నాస్తీత్యత్ర విద్యాయాః క్వ ఉపయోగ ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి –
తేష్వపీతి ।
న తావద్గుణః సిద్ధస్వభావః కార్యాయ ఫలాయ పర్యాప్తః, మా భూత్ప్రకృతకర్మానివేశినో యత్కిఞ్చిత్ఫలోత్పాదః, తస్మాత్ప్రకృతాపూర్వసంనివేశినః ఫలోత్పాద ఇతి తస్య క్రియమాణత్వేన విద్యయా వీర్యవత్తరత్వోపపత్తిరితి ।
ఫలాత్మకత్వాచ్చాదిత్యాదీనామితి ।
యద్యపి బ్రహ్మవికారత్వేనాదిత్యోద్గీథయోరవిశేషస్తథాపి ఫలాత్మకత్వేనాదిత్యాదీనామస్త్యుద్గీథాదిభ్యో విశేష ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయానిర్దేశాదప్యుద్గీథాదీనాం ప్రాధాన్యమిత్యాహ –
అపి చోమితీతి ।
స్వయమేవోపాసనస్య కర్మత్వాత్ఫలవత్త్వోపపత్తేః ।
ననూక్తం సిద్ధరూపైరాదిత్యాదిభిరధ్యస్తైః సాధ్యభూతత్వమభిభూతఙ్కర్మణామిత్యత ఆహ –
ఆదిత్యాదిభావేనాపి చ దృశ్యమానానామితి ।
భవేదేతదేవం యద్యధ్యాసేన కర్మరూపమభిభూయేత । అపి తు మాణవక ఇవాగ్నిదృష్టిః కేనచిత్తీవ్రత్వాదినా గుణేన గౌణ్యనభిభూతమాణవకత్వాత్తథేహాపి । నహీయం శుక్తికాయాం రజతధీరివ వహ్నిధీర్యేన మాణవకత్వమభిభవేత్ । కిన్తు గౌణీ । తథేయమప్యుద్గీథాదావాదిత్యదృష్టిర్గౌణీతి భావః ।
తదేతస్యామృచ్యధ్యూఢంసామేతి త్వితి ।
అన్యథాపి లక్షణోపపత్తౌ న ఋక్సామేత్యధ్యాసకల్పనా పృథివ్యగ్న్యోరిత్యర్థః ।
అక్షరన్యాసాలోచనయా తు విపరీతమేవేత్యాహ –
ఇయమేవర్గితి ।
“లోకేషు పఞ్చవిధం సామోపాసీత”(ఛా. ఉ. ౨ । ౨ । ౩) ఇతి ద్వితీయానిర్దేశాత్సామ్నాముపాస్యత్వమవగమ్యతే । తత్ర యది సామధీరధ్యస్యేత తతో న సామాన్యుపాస్యేరనపి తు లోకాః పృథివ్యాదయః । తథా చ ద్వితీయార్థం పరిత్యజ్య తృతీయార్థః పరికల్ప్యేత సామ్నేతి । లోకేష్వితి సప్తమీ ద్వితీయార్థే కథఞ్చిన్నీయతే । అగారే గావో వాస్యన్తాం ప్రావారే కుసుమానీతివత్ । తేనోక్తన్యాయానురోధేన సప్తమ్యాశ్చోభయథాప్యవశ్యం కల్పనీయార్థత్వాద్వరం యథాశ్రుతద్వితీయార్థానురోధాయ తృతీయార్థే సప్తమీ వ్యాఖ్యాతవ్యా ।
లోకపృథివ్యాదిబుద్ధ్యా పఞ్చవిధం హిఙ్కారప్రస్తావోఙ్కారోద్గీథప్రతిహారోపద్రవనిధనప్రకారం సామోపాసీతేతి, తత్ర కో వినిగమనాయాం హేతురిత్యత ఆహ –
తత్రాపీతి ।
తత్రాపి సమస్తస్య సప్తవిధస్య సామ్న ఉపాసనమితి సామ్న ఉపాస్యత్వశ్రుతేః సాధ్వితి పఞ్చవిధస్య । సాధుత్వం చాస్య ధర్మత్వమ్ । తథాచ శ్రుతిః “సాధుకారీ సాధుర్భవతి”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇతి । హిఙ్కారానువాదేన పృథివీదృష్టివిధానే హిఙ్కారః పృథివీతి ప్రాప్తే విపరీతనిర్దేశః పృథివీ హిఙ్కారః ॥ ౬ ॥
ఆసీనః సమ్భవాత్ ।
కర్మాఙ్గసంబన్ధిషు యత్ర హి తిష్ఠతః కర్మ చోదితం తత్ర తత్సమ్బద్ధోపాసనాపి తిష్ఠతైవ కర్తవ్యా । యత్ర త్వాసీనస్య తత్రోపాసనాప్యాసీనేనైవేతి । నాపి సమ్యగ్దర్శనే వస్తుతన్త్రత్వాత్ప్రమాణతన్త్రత్వాచ్చ । ప్రమాణతన్త్రా చ వస్తువ్యవస్థా ప్రమాణం చ .....నాపేక్షత ఇతి తత్రాప్యనియమః( ? ) । యన్మహతా ప్రయత్నేన వినోపాసితుమశక్యం యథా ప్రతీకాది, యథా వా సమ్యగ్దర్శనమపి తత్త్వమస్యాది, తత్రైషా చిన్తా । తత్ర చోదకశాస్త్రాభావాదనియమే ప్రాప్తే యథా శక్యత ఇత్యుపబన్ధాదాసీనస్యైవ సిద్ధమ్ । నను యస్యామవస్థాయాం ధ్యాయతిరుపచర్యతే ప్రయుజ్యతే కిమసౌ తదా తిష్ఠతో న భవతి న భవతీత్యాహ । ఆసీనశ్చావిద్యమానాయాసో భవతీతి । అతిరోహితార్థమితరత్ ॥ ౭ ॥
ధ్యానాచ్చ ॥ ౮ ॥
అచలత్వం చాపేక్ష్య ॥ ౯ ॥
స్మరన్తి చ ॥ ౧౦ ॥
యత్రైకాగ్రతా తత్రావిశేషాత్ ।
సమే శుచౌ శర్కరావహ్నివాలుకావివర్జిత ఇత్యాదివచనాన్నియమే సిద్ధే దిగ్దేశాదినియమమవాచనికమపి ప్రాచీనప్రవణే వైశ్వదేవేన యజేతేతివద్వైదికారమ్భసామాన్యాత్క్వచిత్కశ్చిదాశఙ్కతే । తమనుగ్రహీతుమాచార్యః సుహృద్భావేనైవ తదాహ స్మ । యత్రైకాగ్రతా మనస్తత్రైవ భావనాం ప్రయోజయేత్ । ఓవిశేషాత్ । నహ్యత్రాస్తి వైశ్వదేవాదివద్వచనం విశేషేకం తస్మాదితి ॥ ౧౧ ॥
ఆ ప్రాయణాత్తత్రాపి హి దృష్టమ్ ।
అధికరణవిషయం వివేచయతి –
తత్ర యాని తావదితి ।
అవిద్యమాననియోజ్యా యా బ్రహ్మాత్మత్వప్రతిపత్తిస్తస్యాః । శాస్త్రం హి నియోజ్యస్య కార్యరూపనియోగసమ్బన్ధమవబోధయతి తస్యైవ కర్మణ్యైశ్వర్యలక్షణమధికారం తచ్చైతదుభయమతీన్ద్రియత్వాద్భవతి శాస్త్రలక్షణం ప్రమాణాన్తరాప్రాప్యే శాస్త్రస్యార్థవత్త్వాద్బ్రహ్మాత్వప్రతీతేస్తు జీవన్ముక్తేన దృష్టత్వాన్నాస్తీహ తిరోహితమివ కిఞ్చనేతి కిమత్ర శాస్త్రం కరిష్యతి । నన్వేవమప్యభ్యుదయఫలాన్యుపాసనాని తత్ర నియోజ్యనియోగలక్షణస్య చ కర్మణి స్వామితాలక్షణస్య చ సమ్బన్ధస్యాతీన్ద్రియత్వాత్తత్ర సకృత్కరణాదేవ శాస్త్రార్థసమాప్తౌ ప్రాప్తాయాముపాసనపదవేదనీయావృత్తిమాత్రమేవ కృతవత ఉపరమః ప్రాప్తస్తావతైవ కృతశాస్త్రార్థత్వాదితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - సవిజ్ఞానో భవతీత్యాదిశ్రుతేర్యత్ర స్వర్గాదిఫలానామపి కర్మణాం ప్రాయణకాలే స్వర్గాదివిజ్ఞానాపేక్షకత్వం తత్ర కైవ కథాతీన్ద్రియఫలానాముపాసనానామ్ । తాని ఖలు ఆప్రాయణం తత్తదుపాస్యగోచరబుద్ధిప్రవాహవాహితయా దృష్టేనైవ రూపేణ ప్రాయణసమయే తద్బుద్దిం భావయిష్యన్తి । కిమత్ర ఫలవత్ప్రాయణసమయే బుద్ధ్యాక్షేపేణ నహి దృష్టే సమ్భవత్యదృష్టకల్పనా యుక్తా । తస్మాదాప్రాయణం ప్రవృత్తా వృత్తిరితి ।
తదిదముక్తమ్ –
ప్రత్యయాస్త్వేత ఇతి ।
తథా చ శ్రుతిః సర్వాతీన్ద్రియవిషయా “స యథాక్రతురస్మాల్లోకాత్ప్రైతి తాత్క్రతుర్హాముం లోకం ప్రేత్యాభిసమ్భవతి” ఇతి । క్రతుః సఙ్కల్పవిశేషః । స్మృతయశ్చోదాహృతా ఇతి ॥ ౧౨ ॥
తదధిగమ ఉత్తరపూర్వాఘయోరశ్లేషవినాశౌ తద్వ్యపదేశాత్ ।
గతస్తృతీయశేషః సాధనగోచరో విచారః । ఇదానీమేతదధ్యాయగతఫలవిషయా చిన్తా ప్రతన్యతే । తత్ర తావత్ప్రథమమిదం విచార్యతే కిం బ్రహ్మాధిగమే బ్రహ్మజ్ఞానే సతి బ్రహ్మజ్ఞానఫలాన్మోక్షాద్విపరీతఫలం దురితం బన్ధనఫలం క్షీయతే న క్షీయత ఇతి సంశయః । కిం తావత్ప్రాప్తం, శాస్త్రేణ హి ఫలాయ యద్విహితం ప్రతిషిద్ధం చానర్థపరిహారాయాశ్వమేధాది బ్రహ్మహత్యాది చాపూర్వావాన్తరవ్యాపారం కిం తదపూర్వముపరతేఽపి కర్మణ్యత్ర సుఖదుఃఖోపభోగాత్ప్రాఙ్గావిరన్తుమర్హతి । స హి తస్య వినాశహేతుస్తదభావే కథం వినశ్యేదితి । తస్యాకస్మికత్వప్రసఙ్గాత్శాస్త్రవ్యాకోపాచ్చేతి । అదత్తఫలం చేత్కర్మాపూర్వం వినశ్యతి కర్మణ ఎవ ఫలప్రసవసామర్థ్యబోధకశాస్త్రమప్రమాణం భవేత్ । నచ ప్రాయశ్చిత్తమివ బ్రహ్మజ్ఞానమదత్తఫలాన్యపి కర్మాపూర్వాణి క్షిణోతీతి సామ్ప్రతమ్ । ప్రాయశ్చిత్తానామపి తదప్రక్షయహేతుత్వాత్తద్విధానస్య చైనస్వినరాధికారిప్రాప్తిమాత్రేణోపపత్తావుపాత్తదురితనిబర్హణఫలాక్షేపకత్వాయోగాత్ । అత ఎవ స్మరన్తి నాభుక్తం క్షీయతే కర్మేతి । యది పునరపేక్షితోపాయతాత్మా ప్రాయశ్చిత్తవిధిర్న నియోజ్యవిశేషప్రతిలమ్భమాత్రేణ నిర్వృణోతీత్యపేక్షితాకాఙ్క్షాయాం దోషసంయోగేన శ్రవణాత్తన్నిబర్హణఫలః కల్పేత । తథాపి బ్రహ్మజ్ఞానస్య తత్సంయోగేనాశ్రవణాన్నదురితనిబర్హణసామర్థ్యే ప్రమాణమస్తి మోక్షవత్ । తస్యాపి స్వర్గాదిఫలవద్దేశకాలనిమిత్తాపేక్షయోపపత్తేః । శాస్త్రప్రామాణ్యాత్సమ్భవిష్యత్యసావవస్థా యస్యాముపభోగేన సమస్తకర్మక్షయే బ్రహ్మజ్ఞానం మోక్షం ప్రసోష్యతి । యోగార్ధ్ద్యైవ వా దివి భువ్యన్తరిక్షే బహూని శరీరేన్ద్రియాణి నిర్మాయ ఫలాన్యుపభుజ్యర్ద్ధేన యోగసామర్థ్యేన యోగీ కర్మాణి క్షపయిత్వా మోక్షీ సమ్పత్స్యతే । స్థితే చైతస్మిన్నర్థే న్యాయబలాద్యథా పుష్కరపలాశ ఇత్యాదివ్యపదేశో బ్రహ్మవిద్యాస్తుతిమాత్రపరతయా వ్యాఖ్యేయ ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే - వ్యాఖ్యాయేతైవం వ్యపదేశో యది కర్మవిధివిరోధః స్యాన్న త్వయమస్తి । శాస్త్రం హి ఫలోత్పాదనసామర్థ్యమాత్రం కర్మణామవగమయతి న తు కుతశ్చిదాగన్తుకాన్నిమిత్తతః ప్రాయశ్చిత్తాదేస్తదప్రతిబన్ధమపి । తస్య తత్రౌదాసీన్యాత్ । యది శాస్త్రబోధితఫలప్రసవసామర్థ్యమప్రతిబద్ధమాగన్తుకేన కేనచిత్కర్మణా తతస్తత్ఫలం ప్రసూత ఎవేతి న శాస్త్రవ్యాఘాతః । నాభుక్తం కర్మ క్షీయత ఇతి చ స్మరణమప్రతిబద్ధసామర్థ్యకర్మాభిప్రాయమ్ । దోషక్షయోద్ధేశేన చాపరవిద్యానామస్తి ప్రాయశ్చిత్తవద్విధానమైశ్వర్యఫలానామప్యుభయసంయోగావిశేషాత్ । యత్రాపి నిర్గుణాయాం పరవిద్యాయాం దోషోద్ధేశో నాస్తి తత్రాపి తత్స్వభావాలోచనాదేవ తత్ప్రక్షయప్రసవసామర్థ్యమవసీయతే । నహి తత్త్వమసివాక్యార్థపరిభావనాభువా ప్రసఙ్ఖ్యానేన నిర్మృష్టనిఖిలకర్తృభోక్తృత్వాదివిభ్రమో జీవః ఫలోపభోగేన యుజ్యతే । నహి రజ్జ్వాం భుజఙ్గసమారోపనిబన్ధనా భయకమ్పాదయః సతి రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారే ప్రభవన్తి, కిన్తు సంస్కారశేషాత్కిఞ్చిత్కాలమనువృత్తా అపి నివర్తన్త ఎవ । అముమేవార్థమనువదన్తో యథా పుష్కరపలాశ ఇత్యాదయో వ్యపదేశాః సమవేతార్థాః సన్తో న స్తుతిమాత్రతయా కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యానమర్హన్తి ।
ననూక్తం సమ్భవిష్యతి సావస్థా జీవాత్మనో యస్యాం పర్యాయేణోపభోగాద్వా యోగర్ద్ధేః ప్రభావతో యుగపన్నైకవిధకాయనిర్మాణేనాపర్యాయేణోపభోగాద్వా జన్తుః కర్మాణి క్షపయిత్వా మోక్షీ సమ్పత్స్యత ఇత్యత ఆహ –
ఎవమేవ చ మోక్ష ఉపపద్యత ఇతి ।
అనాదికాలప్రవృత్తా హి కర్మాశయా అనియతకాలవిపాకాః క్రమవతా తావద్భోగేన క్షేతుమశక్యాః । భుఞ్జానః ఖల్వయమపరానపి సఞ్చినోతి కర్మాశయానితి । నాప్యపర్యాయముపభోగేనాసక్తః కర్మాన్తరాణ్యసఞ్చిన్వానః క్షేష్యతీతి సామ్ప్రతమ్ । కల్పశతాని క్రమకాలభోగ్యానాం సమ్ప్రతి భోక్తుమసామర్థ్యాత్ । దీర్ఘకాలఫలాని చ కర్మాణి కథమేకపదే క్షేష్యన్తి । తస్మాన్నాన్యథా మోక్షసమ్భవః ।
నను సత్స్వపి కర్మాశయాన్తరేషు సుఖదుఃఖఫలేషు మోక్షఫలాత్కర్మణః సముదాచరతో బ్రహ్మభావమనుభూయాథ లబ్ధవిపాకానాం కర్మాన్తరాణాం ఫలాని భోక్ష్యన్త ఇత్యత ఆహ –
నచ దేశకాలనిమిత్తాపేక్ష ఇతి ।
నహి కార్యః సన్మోక్షో మోక్షో భవితుమర్హతి బ్రహ్మభావో హి సః । నచ బ్రహ్మ క్రియతే నిత్యత్వాదిత్యర్థః । పరోక్షత్వానుపత్తేశ్చ జ్ఞానఫలస్య । జ్ఞానఫలం ఖలు మోక్షోఽభ్యుపేయతే । జ్ఞానస్య చానన్తరభావినీ జ్ఞేయాభివ్యక్తిః ఫలం, సైవావిద్యోచ్ఛేదమాదధతీ బ్రహ్మస్వభావస్వరూపావస్థానలక్షణాయ మోక్షాయ కల్పతే । ఎవం హి దృష్టార్థతా జ్ఞానస్య స్యాత్ । అపూర్వాధానపరమ్పరయా జ్ఞానస్య మోక్షఫలే కల్ప్యమానే జ్ఞానస్య పరోక్షఫలత్వమదృష్టార్థత్వం భవేత్ । నచ దృష్టే సమ్భవత్యదృష్టకల్పనా యుక్తేత్యర్థః । తస్మాద్బ్రహ్మాధిగమే బ్రహ్మజ్ఞానే సత్యద్వైతసిద్ధౌ దురితక్షయ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౧౩ ॥
ఇతరస్యాప్యేవమసంశ్లేషః పాతే తు ।
అధర్మస్య స్వాభావికత్వేన రాగాదినిబన్ధనత్వేన శాస్త్రీయేణ బ్రహ్మజ్ఞానేన ప్రతిబన్ధో యుక్తః । ధర్మజ్ఞానయోస్తు శాస్త్రీయత్వేన, జ్యోతిష్టోమదర్శపౌర్ణమాసవదవిరోధాన్నోచ్ఛేద్యోచ్ఛేత్తృభావో యుజ్యతే । పాప్మనశ్చ విశేషతో బ్రహ్మజ్ఞానోచ్ఛేద్యత్వశ్రుతేర్ధర్మస్య న తదుచ్ఛేద్యత్వమ్ । విశేషవిధానస్య శేషప్రతిషేధనాన్తరీయకత్వేన లోకతః సిద్ధేః । యథా దేవదత్తో దక్షిణేనాక్ష్ణా పశ్యతీత్యుక్తే న వామేన పశ్యతీతి గమ్యతే । ఉభే హ్యేవైష ఎతే తరతీతి చ యథాసమ్భవం, బ్రహ్మజ్ఞానేన దుష్కృతం భోగేన సుకృతమితి । “క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇతి చ సామాన్యవచనం “సర్వే పాప్మానః”(ఛా. ఉ. ౫ । ౨౪ । ౩) ఇతి విశేషశ్రవణాత్పాపకర్మాణీతి విశేషే ఉపసంహరణీయమ్ । తస్మాద్బ్రహ్మజ్ఞానాద్దుష్కృతస్యైవ క్షయో న సుకృతస్యేతి ప్రాప్తే పూర్వాధికరణరాద్ధాన్తోఽతిదిశ్యతే । నో ఖలు బ్రహ్మవిద్యా కేనచిదదృష్టేన ద్వారేణ దుష్కృతమపనయత్యపి తు దృష్టేనైవ భోక్తృభోక్తవ్యభోగాదిప్రవిలయద్వారేణ తచ్చైతత్తుల్యం సుకృతేపీతి కథమేతదపి నోచ్ఛిన్ద్యాత్ । ఎవం చ సతి న శాస్త్రీయత్వసామ్యమాత్రమవిరోధహేతుర్నహి ప్రత్యక్షత్వసామాన్యమాత్రాదవిరోధో జలానలాదీనామ్ । నచ సుకృతశాస్త్రమనర్థకమబ్రహ్మవిదం ప్రతి తద్విధేరర్థవత్త్వాత్ । ఎవమవస్థితే చ పాప్మశ్రుత్యా పుణ్యమపి గ్రహీతవ్యమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానమపేక్ష్య పుణ్యస్య నికృష్టఫలత్వాత్తత్ఫలం హి క్షయాతిశయవత్ । నహ్యేవం మోక్షో నిరతిశయత్వాన్నిత్యత్వాచ్చ । దృష్టప్రయోగశ్చాయం పాప్మశబ్దో వేదే పుణ్యపాపయోః । తద్యథా పుణ్యపాపే అనుక్రమ్య సర్వే పాప్మానోఽతో నివర్తన్త ఇత్యత్ర । తస్మాదవిశేషేణ పుణ్యపాపయోరశ్లేషవినాశావితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౪ ॥
అనారబ్ధకార్య ఎవ తు పూర్వే తదవధేః ।
యద్యద్వైతజ్ఞానస్వభావాలోచనయోత్తరపూర్వసుకృతదుష్కృతయోరశ్లేషవినాశౌ హన్త ఆరబ్ధానారబ్ధకార్యయోశ్చావిశేషేణైవ వినాశః స్యాత్ । కర్తృకర్మాదిప్రవిలయస్యోభయత్రావిశేషాత్ । తన్నిబన్ధనత్వాచ్చ వినాశస్య । నచ సంస్కారశేషాత్కులాలచక్రభ్రమణవదనువృత్తిః । వస్తునః ఖల్వనువృత్తిః । మాయావాదినశ్చ పుణ్యపాపయోశ్చ మాయామాత్రవినిర్మితత్వేన మాయానివృత్తౌ న పుణ్యాపుణ్యే న తత్సంస్కారో వస్తుసన్తీతి కస్యానువృత్తిః । నచ రజ్జౌ సర్పాదివిభ్రమజనితా భయకమ్పాదయో నివృత్తేఽపి విభ్రమే యథానువర్తన్తే తథేహాపీతి యుక్తమ్ । తత్రాపి సర్పాసత్త్వేఽపి తజ్జ్ఞానస్య సత్త్వే తజ్జనితభయకమ్పాదీనాం తత్సంస్కారాణాం చ వస్తుసత్త్వేన నివృత్తేఽపి విభ్రమేఽనివృత్తేః । అత్ర తు న మాయా న తజ్జః సంస్కారో న తద్గోచర ఇతి తుచ్ఛత్వాత్కిమనువర్తేత । న సంస్కారశేషో న కర్మేత్యవిశేషేణారబ్ధకార్యాణామనారబ్ధకార్యాణాం చ నివృత్తిః । నచ తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్య ఇతి శ్రుతేర్దేహపాతప్రతీక్షారబ్ధకార్యాణాం యుక్తా । నహ్యేషా శ్రుతిరవధిభేదవిధాయిన్యపి తు క్షిప్రతాపరా । యథా లోక ఎతావన్మే చిరం యత్స్నాతో భుఞ్జానశ్చేతి । నహి తత్ర స్నానభోజనే అవధిత్వేన విధీయేతే కిం తు క్షేపీయస్తా ప్రతిపాద్యతే । ఉభయవిధానే హి వాక్యం భిద్యేతావధిభేదః చిరతా చేతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే యద్యప్యద్వైతబ్రహ్మతత్త్వసాక్షాత్కారోఽనాద్యవిద్యోపదర్శితప్రపఞ్చమాత్రవిరోధితయా తన్మధ్యపతితసకలకర్మవిరోధీ । తథాప్యనారబ్ధవిపాకం కర్మజాతం ద్రాగిత్యేవ సముచ్ఛినత్తి న త్వారబ్ధవిపాకం సమ్పాదితజాత్యాయుర్వితతపూర్వాపరీభూతసుఖదుఃఖోపభోగప్రవాహం కర్మజాతమ్ । తద్ధి సముదాచరద్వృత్తితయేతరేభ్యఃప్రసుప్తవృత్తిభ్యో బలవత్ । అన్యథా దేవర్షీణాం హిరణ్యగర్భమనూద్దాలకప్రభృతీనాం విగలితనిఖిలక్లేశజాలావరణతయా పరితః ప్రద్యోతమానబుద్ధిసత్త్వానాం న జ్యోగ్జీవితా భవేత్ । శ్రూయతే చైషాం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు తత్త్వజ్ఞతా చ మహాకల్పకల్పమన్వన్తరాదిజీవితా చ । న చైతే మహాధియో న బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మవిదశ్చాల్పపుణ్యమేధసో మనుష్యా ఇతి శ్రద్ధేయమ్ । తస్మాదాగమానుసారతోఽస్తి ప్రారబ్ధవిపాకానాం కర్మణాం ప్రక్షయాయ తదీయసమస్తఫలోపభోగప్రతీక్షా సత్యపి తత్త్వసాక్షాత్కారే ।
తావదేవ చిరమితి న చిరతా విధీయతే । అపి తు శ్రుత్యన్తరసిద్ధాం చిరతామనూద్య దేహపాతావధిమాత్రవిధానం తదేతదభిసన్ధాయౌచిత్యమాత్రతయాహ స్మ భగవాన్ భాష్యకారః –
న తావదనాశ్రిత్యారబ్ధకార్యం కర్మాశయమితి ।
న చేదం న జాతు దృష్టం యద్విరోధిసమవాయే విరోద్ధ్యన్తరమనువర్తత ఇత్యాహ –
అకర్త్రాత్మబోధోఽపీతి ।
యదా లోకేఽపి విరోధినోః కిఞ్చిత్కాలం సహానువృత్తిరుపలబ్ధా తదేహాగమబలాద్దీర్ఘకాలమపి భవతీతి న శక్యా నివారయితుమ్ । ప్రమాణసిద్ధస్య నియోగపర్యనుయోగానుపపత్తేః । తదేవం మధ్యస్థాన్ప్రతిపాద్య యే భాష్యకారమాప్తం మన్యన్తే తాన్ ప్రత్యాహ
అపిచ నైవాత్ర వివదితవ్యమితి ।
స్థితప్రజ్ఞశ్చ న సాధకస్తస్యోత్తరోత్తరధ్యానోత్కర్షేణ పూర్వప్రత్యయానవస్థితత్వాత్ । నిరతిశయస్తు స్థితప్రజ్ఞః । స చ సిద్ధ ఎవ । నచ జ్ఞానకార్యా భయకమ్పాదయః, జ్ఞానమాత్రాదనుత్పాదాత్ । సర్పావచ్ఛేదో హి తస్య భయకమ్పాదిహేతుః । స చాసన్న నిర్వచనీయ ఇతి కుతో వస్తుసతః కర్యోత్పాదః । నచ కార్యమపి భయకమ్పాది వస్తుసత్ । తస్యాపి విచారాసహత్వేనానిర్వాచ్యత్వాత్ । అనిర్వాచ్యాచ్చానిర్వాచ్యోత్పత్తౌ నానుపపత్తిః । యాదృశో హి యక్షస్తాదృశో బలిరితి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౫ ॥
అగ్నిహోత్రాది తు తత్కార్యాయైవ తద్దర్శనాత్ ।
యది పుణ్యస్యాప్యశ్లేషవినాశౌ హన్త నిత్యమప్యగ్నిహోత్రాది న కర్తవ్యం యోగమారూరుక్షుణా । తస్యాపీతరపుణ్యవద్విద్యయా వినాశాత్ । “ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య దూరాదస్పర్శనం వరమి” తి న్యాయాత్ । నచ వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేనేతి మోక్షలక్షణైకకార్యతయా విద్యాకర్మణోరవిరోధః । సహాసమ్భవేనైకకార్యత్వాసమ్భవాత్ । నహ్యేతమాత్మానం విదుషో విగలితాఖిలకర్తృభోక్తృత్వాదిప్రపఞ్చవిభ్రమస్య పూర్వోత్తరే నిత్యే క్రియాజన్యే పుణ్యే సమ్భవతః । తస్మాద్వివిదిషన్తి యజ్ఞేనేతి వర్తమానాపదేశో బ్రహ్మజ్ఞానస్య యజ్ఞాదీనాం వా స్తుతిమాత్రం న తు మోక్షమాణస్య ముక్తిసాధనం యజ్ఞాదివిధిరితి ప్రాప్త ఉచ్యతే - సత్యం న విద్యయైకకార్యత్వం కర్మణాం పరస్పరవిరోధేన సహాసమ్భవాత్ । విద్యోత్పాదకతయా తు కర్మణామారాదుపకారకాణామస్తు మోక్షోపయోగః । నచ కర్మణాం విద్యయా విరుధ్యమానానాం న విద్యాకారణత్వం, స్వకారణవిరోధినాం కార్యాణాం బహులముపలబ్ధేః । తథాచ విద్యాలక్షణకార్యోపాయతయా కార్యవినాశ్యానామపి కర్మణాముపాదానమర్థవత్ । తదభావే తత్కార్యస్యానుత్పాదేన మోక్షస్యాసమ్భవాత్ । ఎవంచ వివిదిషన్తి యజ్ఞేనేతి యజ్ఞసాధనత్వం విద్యాయా అపూర్వమర్థం ప్రాపయతః పఞ్చమలకారస్య నాత్యన్తపరోక్షవృత్తితయా జ్ఞానస్తుత్యర్థతయా కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యానం భవిష్యతి ।
తదనేనాభిసంధినోక్తమ్ –
జ్ఞానస్యైవ హి ప్రాపకం సత్కర్మ ప్రణాడ్యా మోక్షకారణమిత్యుపచర్యతే ।
యత ఎవ న విద్యోదయసమయే కర్మాస్తి నాపి పరస్తాదపి తు ప్రాగేవ విద్యాయాః, అత ఎవ చాతిక్రాన్తవిషయమేతత్కార్యైకత్వాభిధానమ్ ।
ఎతదేవ స్ఫోరయతి –
నహి బ్రహ్మవిద ఇతి ॥ ౧౬ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం పృచ్ఛతి –
కింవిషయం పునరిదమితి ।
అస్యోత్తరం సూత్రమ్ –
అతోఽన్యాపి హ్యేకేషాముభయోః ।
కామ్యకర్మవిషయమశ్లేషవినాశవచనం శాఖాన్తరీయవచనం చ తస్య పుత్రా దాయముపయన్తీతి ॥ ౧౭ ॥
యదేవ విద్యయేతి హి ।
అస్తి విద్యాసంయుక్తం యజ్ఞాది య ఎవం విద్వాన్యజేతేత్యాదికమ్ । అస్తి చ కేవలమ్ । తత్ర యథా బ్రాహ్మణాయ హిరణ్యం దద్యాదిత్యుక్తే విదుషే బ్రాహ్మణాయ దద్యాన్న బ్రాహ్మణబ్రువాయ మూర్ఖాయేతి విశేషప్రతిలమ్భః తత్కస్య హేతోస్తస్యాతిశయవత్త్వాత్ । ఎవం విద్యారహితాద్యజ్ఞాదేర్విద్యాసహితమతిశయవదితి తస్యైవ పరవిద్యాసాధనత్వముపాత్తదురితక్షయద్వారా నేతరస్య । తస్మాద్వివిదిషన్తి యజ్ఞేనేత్యవిశేషశ్రుతమపి విద్యాసహితే యజ్ఞాదావుపసంహర్తవ్యమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - యదేవ విద్యయా కరోతి తదేవాస్య వీర్యవత్తరమితి తరబర్థశ్రుతేర్విద్యారహితస్య వీర్యవత్తామాత్రమవగమ్యతే । నచ సర్వథాకిఞ్చిత్కరస్య తదుపపద్యతే । తస్మాదస్త్యస్యాపి కయాపి మాత్రయా పరవిద్యోత్పాదోపయోగ ఇతి విద్యారహితమపి యజ్ఞాది పరవిద్యార్థినానుష్ఠేయమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౮ ॥
భోగేన త్వితరే క్షపయిత్వా సమ్పద్యతే ।
అనారబ్ధకార్య ఇత్యస్య నఞః ఫలం భోగేన నివృత్తిం దర్శయత్యనేన సూత్రేణ । అస్య తూపపాదనం పురస్తాదపకృష్య కృతమితి నేహ క్రియతే పునరుక్తిభయాత్ ॥ ౧౯ ॥
వాఙ్మనసి దర్శనాచ్ఛబ్దాచ్చ ।
అథాస్మిన్ ఫలవిచారలక్షణే వాఙ్మనసి సమ్పద్యత ఇత్యాదివిచారోఽసఙ్గత ఇత్యత ఆహ –
అథాపరాసు విద్యాసు ఫలప్రాప్తయ ఇతి ।
అపరవిద్యాఫలప్రాప్త్యర్థదేవయానమార్గార్థత్వాదుత్క్రాన్తేస్తద్గతో విచారః పారమ్పర్యేణ భవతి ఫలవిచార ఇతి నాసఙ్గత ఇత్యర్థః ।
నన్వయముత్క్రాన్తిక్రమో విదుషో నోపపద్యతే “న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్త్యత్రైవ సమవనీయన్తే” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రవణాత్తత్కథమస్య విద్యాధికార ఇత్యత ఆహ –
సమానా హి విద్వదవిదుషోరితి ।
విషయమాహ –
అస్తీతి ।
విమృశతి –
కిమిహేతి ।
విశయః సంశయః ।
పూర్వపక్షమాహ –
తత్ర వాగేవేతి ।
శ్రతిలక్షణావిశయే సంశయే ।
సిద్ధాన్తసూత్రం పూరయిత్వా పఠతి –
వాగ్వృత్తిర్మనసి సమ్పద్యతే ఇతి ।
వృత్త్యధ్యాహారప్రయోజనం ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కథమితి ।
ఉత్తరాధికరణపర్యాలోచనేనైవం పూరితమిత్యర్థః । తత్త్వస్య ధర్మిణో వాచః ప్రలయవివక్షాయాం త్విహ సర్వత్రైవ పరత్రేహ చావిభాగసామ్యాత్కిం పరత్రైవ విశింష్యాదవిభాగ ఇతి న త్వత్రాపి । తస్మాదిహావిభాగేనావింశిషతోఽత్ర వృత్త్యుపసంహారమాత్రవివక్షా సూత్రకారస్యేతి గమ్యతే ।
సిద్ధాన్తహేతుం ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కస్మాదితి ।
సత్యామేవ మనోవృత్తౌ వాగ్వృత్తేరుపసంహారదర్శనాత్ । వాచస్తూపసంహారమదృష్టం నాగమోఽపి గమయితుమర్హతి । ఆగమప్రభవయుక్తివిరోధాచ్చ । ఆగమో హి దృష్టానుసారతః ప్రకృతౌ వికారాణాం లయమాహ । న చ వాచః ప్రకృతిర్మనో యేనాస్మిన్నియం లీయేత । తస్మాద్వృత్తివృత్తిమతోరభేదవివక్షయా వాక్పదం తద్వృత్తౌ వ్యాఖ్యేయమ్ । సమ్భవతి చ వాగ్వృత్తేర్వాగప్రకృతావపి మనసి లయః । తథా తత్ర తత్ర దర్శనాదిత్యాహ –
వృత్త్యుద్భవాభిభవావితి ॥ ౧ ॥
అత ఎవ చ సర్వాణ్యను ।
యత ఎవ ప్రకృతివికారభావాభావాన్మనసి న స్వరూపలయో వాచోఽపి తు వృత్తిలయః, అత ఎవ చ సర్వేషాం చక్షురాదీనామిద్రియాణాం సత్యేవ సవృత్తికే మనసి వృత్తేరనుగతిర్లయో న స్వరూపలయః । వాచస్తు పృథక్గ్రహణం పూర్వసూత్రే ఉదాహరణాపేక్షం న తు తదేవేహ వివక్షితమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
తన్మనః ప్రాణ ఉత్తరాత్ ।
యది స్వప్రకృతౌ వికారస్య లయస్తతో మనః ప్రాణే సమ్పద్యతే ఇత్యత్ర మనఃస్వరూపస్యైవ ప్రాణే సమ్పత్త్యా భవితవ్యమ్ । తథా హి మనః ఇతి నోపచారతో వ్యాఖ్యానం భవిష్యతి । సమ్భవతి హి ప్రకృతివికారభావః ప్రాణమనసోః । అన్నమయం హి సోమ్య మన ఇత్యన్నాత్మతామాహ మనసః శ్రుతిరాపోమయః ప్రాణ ఇతి చ ప్రాణస్యాబాత్మతామ్ । ప్రకృతివికారయోస్తాదాత్మ్యాత్ । తథా చ ప్రాణో మనసః ప్రకృతిరితి మనసో వృత్తిమతః ప్రాణే లయ ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే సత్యమ్ , ఆపోఽన్నమసృజన్త ఇతి శ్రుతేరబన్నయోః ప్రకృతివికారభావోఽవగమ్యతే । న తు తద్వికారయోః ప్రాణమనసోః । స్వయోనిప్రణాడికయా తు మిథో వికారయోః ప్రకృతివికారభావాభ్యుపగమే సఙ్కరాదతిప్రసఙ్గః స్యాత్ । తస్మాద్యో యస్య సాక్షాద్వికారస్తస్య తత్ర లయ ఇత్యన్నస్యాప్సు లయో న త్వబ్వికారే ప్రాణేఽన్నవికారస్య మనసః । తథా చాత్రాపి మనోవృత్తేర్వృత్తిమతి ప్రాణే లయో న తు వృత్తిమతో మనస ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౩ ॥
సోఽధ్యక్షే తదుపగమాదిభ్యః ।
ప్రాణస్తేజసీతి తేజఃశబ్దస్య భూతవిశేషవచనత్వాద్విజ్ఞానాత్మని చాప్రసిద్ధేః ప్రాణస్య జీవాత్మన్యుపగమానుగమావస్థానశ్రుతీనాం చ తేజోద్ధారేణాప్యుపపత్తేః । తేజసి సమాపన్నవృత్తిః ఖలు ప్రాణః । తేజస్తు జీవాత్మని సమాపన్నవృత్తి । తద్ద్వారా జీవాత్మసమాపన్నవృత్తిః ప్రాణ ఇత్యుపపద్యతే । తస్మాత్తేజస్యేవ ప్రాణవృత్తిప్రవిలయ ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే స ప్రకృతః ప్రాణోఽధ్యక్షే విజ్ఞానాత్మన్యవతిష్ఠతే తత్తన్త్రవృత్తిర్భవతి । కుతః ఉపగమానుగమావస్థానేభ్యో హేతుభ్యః ।
తత్రోపగమశ్రుతిమాహ –
ఎవమేవేమమాత్మానమితి ।
అనుగమనశ్రుతిమాహ –
తముత్క్రామన్తమితి ।
అవస్థానశ్రుతిమాహ –
సవిజ్ఞానో భవతీతి చేతి ।
విజ్ఞాయతేఽనేనేతి విజ్ఞానం పఞ్చవృత్తిప్రాణసహిత ఇన్ద్రియగ్రామస్తేన సహావతిష్ఠత ఇతి సవిజ్ఞానః ।
చోదయతి –
నను ప్రాణస్తేజసీతి శ్రూయత ఇతి ।
అధికావాపోఽశబ్దార్థవ్యాఖ్యానమ్ ।
పరిహరతి –
నైష దోష ఇతి ।
యద్యపి ప్రాణస్తేజసీత్యతస్తేజసి ప్రాణవృత్తిలయః ప్రతీయతే, తథాపి సర్వశాఖాప్రత్యయత్వేన విద్యానాం శ్రుత్యన్తరాలోచనయా విజ్ఞానాత్మని లయోఽవగమ్యతే । న చ తేజసస్తత్రాపి లయ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తస్యానిలాకాశక్రమేణ పరమాత్మని తత్త్వలయావగమాత్ । తస్మాత్తేజోగ్రహణేనోపలక్ష్యతే తేజః సహచరితదేహబీజభూతపఞ్చభూతసూక్ష్మపరిచారాధ్యక్షో జీవాత్మా తస్మిన్ ప్రాణవృత్తిరప్యేతీతి ।
చోదయతి –
నను చేయం శ్రుతిరితి ।
తేజఃసహచరితాని భూతాన్యుపలక్ష్యన్తాం తేజఃశబ్దేనాధ్యక్షే తు కిమాయాతం తస్య తదసాహచర్యాదిత్యర్థః ।
పరిహరతి –
సోఽధ్యక్ష ఇత్యధ్యక్షస్యాపీతి ।
యదా హ్యయం ప్రాణోఽన్తరాలేఽధ్యక్షం ప్రాప్యాధ్యక్షసమ్పర్కవశాదేవ తేజఃప్రభృతీని భూతసూక్ష్మాణి ప్రాప్నోతి తదోపపద్యతే ప్రాణస్తేజసీతి ।
అత్రైవ దృష్టాన్తమాహ –
యోఽపి స్రుఘ్నాదితి ॥ ౪ ॥
భూతేషు తచ్ఛ్రుతేః ॥ ౫ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం పృచ్ఛతి –
కథం తేజఃసహచరితేష్వితి ।
నైకస్మిన్ దర్శయతో హి ।
అత్ర భాష్యకారోఽనుమానదర్శనమాహ –
కార్యస్య శరీరస్యేతి ।
స్థూలశరీరానురూపమనుమేయం సూక్ష్మమపి శరీరం పఞ్చాత్మకమిత్యర్థః ।
దర్శయత ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే –
దర్శయతశ్చైతమర్థమితి ।
ప్రశ్నప్రతివచనాభిప్రాయం ద్వివచనం శ్రుతిస్మృత్యభిప్రాయం వా । అణ్వ్యో మాత్రాః సూక్ష్మా దశార్ధానాం పఞ్చభూతానామితి ।
శ్రుత్యన్తరవిరోధం చోదయతి –
నను చోపసంహృతేషు వాగాదిష్వితి ।
కర్మాశ్రయతేతి ప్రతీయతే న భూతాశ్రయతేత్యర్థః ।
పరిహరతి –
అత్రోచ్యత ఇతి ।
గ్రహా ఇన్ద్రియాణి అతిగ్రహాస్తద్విషయాః । కర్మణాం ప్రయోజకత్వేనాశ్రయత్వం భూతానాం తూపాదానత్వేనేత్యవిరోధః ।
ప్రశంసాశబ్దోఽపి కర్మణాం ప్రయోజకతయా ప్రకృష్టమాశ్రయత్వం బ్రూతే సతి నికృష్ట ఆశ్రయాన్తరే తదుపపత్తేరిత్యాహ –
ప్రశంసాశబ్దాదపి తత్రేతి ॥ ౬ ॥
సమానా చాసృత్యుపక్రమాదమృతత్వం చానుపోష్య ।
అత్రామృతత్వప్రాప్తిశ్రుతేః పరవిద్యావన్తం ప్రత్యేతదితి మన్వానస్య పూర్వః పక్షః । విశయానానాం సన్దిహానానాం పుంసామ్ ।
చోదయతి –
నను విద్యాప్రకరణ ఇతి ।
పరిహరతి –
న స్వాపాదివదితి ।
పరవిద్యయైవామృతత్వప్రాప్త్యవస్థామాఖ్యాతుం తత్సధర్మాశ్చ తద్విధర్మాశ్చాన్యా అప్యవస్థాస్తదనుగుణతయాఖ్యాయన్తే । సాధర్మ్యవైధర్మ్యాభ్యాం హి స్ఫుటతరః ప్రతిపిపాదయిషితే వస్తుని ప్రత్యయో భవతీతి । న తు విదుషః సకాశాద్విశేషవన్తోఽవిద్వాంసో విధీయన్తే యేన విద్యాప్రకరణవ్యాఘాతో భవేదపి తు విద్యాం ప్రతిపాదయితుం లోకసిద్ధానాం తదనుగుణతయా తేషామనువాద ఇతి ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే –
సమానా చైషోత్క్రాన్తిర్వాఙ్మనసీత్యాద్యా విద్వదవిదుషోః ।
కుతః –
ఆసృత్యుపక్రమాత్ ।
సృతిః సరణం దేవయానేన పథా కార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్తిరాసృతేరాకార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్తేః । అయం విద్యోపక్రమ ఆరమ్భః ప్రయత్న ఇతి యావత్ । తస్మాదేతదుక్తం భవతి నేయం పరా విద్యా యతో నాడీద్వారమాశ్రయతే । అపి త్వపరవిద్యేయమ్ । న చాస్యామాత్యన్తికః క్లేశప్రదాహో యతో న తత్రోత్క్రాన్తిర్భవేత్ । తస్మాదపరవిద్యాసామర్థ్యాదాపేక్షికమాభూతసమ్ప్లవస్థానమమృతత్వం ప్రేప్సతే పురుషార్థాయ సమ్భవత్యేష ఉత్క్రాన్తిభేదవాన్ సృత్యుపక్రమోపదేశః । ఉపపూర్వాదుష దాహ ఇత్యస్మాదుపోష్యేతి ప్రయోగః ॥ ౭ ॥
తదాపీతేః సంసారవ్యపదేశాత్ ।
సిద్ధాం కృత్వా బీజభావావశేషం పరమాత్మసమ్పత్తిం విద్వదవిదుషోరుత్క్రాన్తిః సమర్థితా । సైవ సమ్ప్రతి చిన్త్యతే । కిమాత్మని తేజఃప్రభృతీనాం భూతసూక్ష్మాణాం తత్త్వప్రవిలయ ఎవ సమ్పత్తిరాహోస్విద్బీజభావావశేషేతి । యది పూర్వః పక్షః, నోత్క్రాన్తిః । అథోత్తరః తతః సేతి । తత్రాప్రకృతౌ న వికారతత్త్వప్రవిలయో యథా మనసి న వాగాదీనామ్ । సర్వస్య చ జనిమతః ప్రకృతిః పరా దేవతేతి తత్త్వప్రలయ ఎవాత్యన్తికః స్యాత్తేజఃప్రభృతీనామితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే “యోనిమన్యే ప్రపద్యన్తే శరీరత్వాయ దేహినః । స్థాణుమన్యేఽనుసంయన్తి యథాకర్మ యథాశ్రుతమ్ ॥”(క. ఉ. ౨ । ౨ । ౭) )ఇత్యవిద్యావతః సంసారముపదిశతి శ్రుతిః సేయమాత్యన్తికే తత్త్వలయే నోపపద్యతే ।
న చ ప్రాయణస్యైవైష మహిమా విద్వాంసమవిద్వాంసం వా ప్రతీతి సామ్ప్రతమిత్యాహ –
అన్యథా హి సర్వః ప్రాయణసమయ ఎవేతి ।
విధిశాస్త్రం జ్యోతిష్టోమాదివిషయమనర్థకం ప్రాయణాదేవాత్యన్తికప్రలయే పునర్భవాభావాత్ । మోక్షశాస్త్రం చాప్రయత్నలభ్యాత్ప్రాయణాదేవ జన్తుమాత్రస్య మోక్షప్రాప్తేః ।
న కేవలం శాస్త్రానర్థక్యమయుక్తశ్చ ప్రాయణమాత్రాన్మోక్ష ఇత్యాహ –
మిథ్యాజ్ఞానేతి ।
నాసతి నిదానప్రశమే ప్రశమస్తద్వతో యుజ్యత ఇత్యర్థః ॥ ౮ ॥
అథేతరభూతసహితం తేజో జీవస్యాశ్రయభూతముత్క్రమద్దేహాద్దేహాన్తరం వా సఞ్చరత్కస్మాదస్మాభిర్న నిరీక్ష్యతే । తద్ధి మహత్త్వాద్వానేకద్రవ్యత్వాద్వా రూపవదుపలబ్ధవ్యమ్ । కస్మాన్న మూర్తాన్తరైః ప్రతిబధ్యత ఇతి శఙ్కామపాకర్తుమిదం సూత్రమ్ –
సూక్ష్మం ప్రమాణతశ్చ తథోపలబ్ధేః ।
చకారో భిన్నక్రమః । న కేవలమాపీతేస్తదవతిష్ఠతే । తచ్చ సూక్ష్మం స్వరూపతః పరిమాణతశ్చ స్వరూపమేవ హి తస్య తాదృశమదృశ్యమ్ । యథా చాక్షుషస్య తేజసో మహతోఽపి అదృష్టవశాదనుద్భూతరూపస్పర్శం హి తత్ ।
పరిమాణతః సౌక్ష్మ్యం యతో నోపలభ్యతే యథా త్రసరేణవో జాలసూర్యమరీచిభ్యోఽన్యత్ర ప్రమాణతస్తథోపలబ్ధిరితి వ్యాచష్టే –
తథాహి నాడీనిష్క్రమణ ఇతి ।
ఆదిగ్రహణేన చక్షుష్టో వా మూర్ధ్నో వా అన్యేభ్యో వా శరీరదేశేభ్య ఇతి సఙ్గృహీతమ్ ।
అప్రతిఘాతే హేతుమాహ –
స్వచ్ఛత్వాచ్చేతి ।
ఎతదపి హి సూక్ష్మత్వేనైవ సఙ్గృహీతమ్ । యథా హి కాచాభ్రపటలం స్వచ్ఛస్వభావస్య న తేజసః ప్రతిఘాతమ్ । ఎవం సర్వమేవ వస్తుజాతమస్యేతి ॥ ౯ ॥
నోపమర్దేనాతః ।
అత ఎవ చ స్వచ్ఛతాలక్షణాత్సౌక్ష్మ్యాదసక్తత్వాపరనామ్నః ॥ ౧౦ ॥
అస్యైవ చోపపత్తేరేష ఊష్మా ।
ఉపపత్తిః ప్రాప్తిః । ఎతదుక్తం భవతి దృష్టశ్రుతాభ్యామూష్మణోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యామస్తి స్థూలాద్దేహాదతిరిక్తం కిఞ్చిచ్చదామాత్సూక్ష్మం శరీరమితి ॥ ౧౧ ॥
ప్రతిషేధాదితి చేన్న శారీరాత్ ।
అధికరణతాత్పర్యమాహ –
అమృతత్వం చానుపోష్యేత్యతో విశేషణాదితి ।
విషయమాహ –
అథాకామయమాన ఇతి ।
సిద్ధాన్తిమతమాశఙ్క్య తన్నిరాకరణేన పూర్వపక్షీ స్వమతమవస్థాపయతి –
అతః పరవిద్యావిషయాత్ప్రతిషేధాదితి ।
యది హి ప్రాణోపలక్షితస్య సూక్ష్మశరీరస్య జీవాత్మనః స్థూలశరీరాదుత్క్రాన్తిం ప్రతిషేధేచ్ఛ్రుతిః తత ఎతదుపపద్యతే । న త్వేతదస్తి । న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తీతి హి తదా సర్వనామ్నా ప్రధానావమర్శినాభ్యుదయనిఃశ్రేయసాధికృతో దేహీ ప్రధానం పరామృశ్యతే । తథా చ తస్మాద్దేహినో న ప్రాణాః సూక్ష్మం శరీరముత్క్రామన్త్యపి తు తత్సహితః క్షేత్రజ్ఞ ఎవోత్క్రామతీతి గమ్యతే । స పునరతిక్రమ్య బ్రహ్మనాడ్యా సంసారమణ్డలం హిరణ్యగర్భపర్యన్తం సలిఙ్గో జీవః పరస్మిన్బ్రహ్మణి లీయతే తస్మాత్పరామపి దేవతాం విదుష ఉత్క్రాన్తిరత ఎవ మార్గశ్రుతయః, స్మృతిశ్చ ముముక్షోః శుకస్యాదిత్యమణ్డలప్రస్థానం దర్శయతీతి ప్రాప్తమ్ ॥ ౧౨ ॥
ఎవం ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే –
స్పష్టో హ్యేకేషామ్ ।
నాయం దేహ్యపాదానస్య ప్రతిషేధః । అపి తు దేహాపాదానస్య । తథా హి ఆర్తభాగప్రశ్నోత్తరే హ్యేకస్మిన్పక్షే సంసారిణ ఎవ జీవాత్మనోఽనుత్క్రాన్తిం పరిగృహ్య న తర్హ్యేష మృతః ప్రాణానామనుత్క్రాన్తేరితి స్వయమాశఙ్క్య ప్రాణానాం ప్రవిలయం ప్రతిజ్ఞాయ తత్సిద్ధ్యర్థముత్క్రాన్త్యవధేరుచ్ఛ్వయనాధ్మానే బ్రువన్యస్యోచ్ఛ్వయనాధ్మానే తస్య తదవధిత్వమాహ । శరీరస్య చ తే ఇతి శరీరమేవ తదపాదానం గమ్యతే ।
నన్వేవమప్యస్త్వవిదుషః సంసారిణో విదుషస్తు కిమాయాతమిత్యత ఆహ –
తత్సామాన్యాదితి ।
నను తదా సర్వనామ్నా ప్రధానతయా దేహీ పరామృష్టః తత్కథమత్ర దేహావగతిరిత్యత ఆహ –
అభేదోపచారేణ ।
దేహదేహినోర్దేహిపరామర్శినా సర్వనామ్నా దేహ ఎవ పరామృష్ట ఇతి పఞ్చమీపాఠే వ్యాఖ్యేయమ్ । షష్ఠీపాఠే తు నోపచార ఇత్యాహ –
యేషాం తు షష్ఠీతి ।
అపి చ ప్రాప్తిపూర్వః ప్రతిషేధో భవతి నాప్రాప్తే । అవిదుషో హి దేహాదుత్క్రామణం దృష్టమితి విదుషోఽపి తత్సామాన్యాద్దేహాదుత్క్రమణే ప్రాప్తే ప్రతిషేధ ఉపపద్యతే న తు ప్రాణానాం జీవావధికం క్వచిదుత్క్రమణం దృష్టం యేన తన్నిషిధ్యతే । అపిచాద్వైతపరిభావనాభువా ప్రసఙ్ఖ్యానేన నిర్మృష్టనిఖిలప్రపఞ్చావభాసజాతస్య గన్తవ్యాభావాదేవ నాస్తి గతిరిత్యాహ –
నచ బ్రహ్మవిద ఇతి ।
అపదస్య హి బ్రహ్మవిదో మార్గే పదైషిణోఽపి దేవా ఇతి యోజనా ।
చోదయతి –
నను గతిరపీతి ।
పరిహరతి –
సశరీరస్యైవాయం యోగబలేన ।
అపరవిద్యాబలేనేతి ॥ ౧౩ ॥
స్మర్యతే చ ॥ ౧౪ ॥
తాని పరే తథా హ్యాహ ।
ప్రతిష్ఠావిలయనశ్రుత్యోర్విప్రతిపత్తేర్విమర్శస్తమపనేతుమయమారమ్భః । తాని పునః ప్రాణశబ్దోదితానీన్ద్రియాణ్యేకాదశ సూక్ష్మాణి చ భూతాని పఞ్చ ।
బ్రహ్మవిదస్తస్మిన్నేవ పరస్మిన్నాత్మనీతి ।
ఆరమ్భబీజం విమర్శమాహ –
నను గతాః కలా ఇతి ।
ఘ్రాణమనసోరేకప్రకృతిత్వం వివక్షిత్వా పఞ్చదశత్వముక్తమ్ ।
అత్ర శ్రుత్యోర్విషయవ్యవస్థయా విప్రతిపత్త్యభావమాహ –
సా ఖల్వితి ।
వ్యవహారో లౌకికః సాంవ్యవహారికప్రమాణాపేక్షేయం శ్రుతిః । న తాత్త్వికప్రమాణాపేక్షా । ఇతరా తు ఎవమేవాస్య పరిద్రష్టుః ఇత్యాదికా విద్వత్ప్రతిపత్త్యపేక్షా తాత్త్వికప్రమాణాపేక్షా । తస్మాద్విషయభేదాదవిప్రతిపత్తిః శ్రుత్యోరితి ॥ ౧౫ ॥
అవిభాగో వచనాత్ ।
నిమిత్తాపాయే నైమిత్తికస్యాత్యన్తికాపాయః । అవిద్యానిమిత్తశ్చ విభాగో నావిద్యాయాం విద్యయా సమూలఘాతమపహతాయాం సావశేషో భవితుమర్హతి । తథాపి ప్రవిలయసామాన్యాత్సావశేషతాశఙ్కామతిమన్దామపనేతుమిదం సూత్రమ్ ॥ ౧౬ ॥
తదోకోగ్రజ్వలనం తత్ప్రకాశితద్వారో విద్యాసామర్థ్యాత్తచ్ఛేషగత్యనుస్మృతియోగాచ్చ హార్దానుగృహీతః శతాధికయా ।
అపరవిద్యావిదోఽవిదుషశ్చోత్క్రాన్తిరుక్తా । తత్ర కిం విద్వానవిద్వాంశ్చావిశేషేణ మూర్ధాదిభ్య ఉత్క్రామత్యాహో విద్వాన్మూర్ధస్థానాదేవ, అపరే తు స్థానాన్తరేభ్య ఇతి । అత్ర విద్యాసామర్థ్యమపశ్యతః పూర్వపక్షః । తస్యోపసంహృతవాగాదికలాపస్యోచ్చిక్రమిషతో విజ్ఞానాత్మన ఓక ఆయతనం హృదయం తస్యాగ్రం తస్య జ్వలనం యత్తత్ప్రకాశితద్వారో వినిష్క్రమద్వారో విద్వాన్మూర్ధస్థానాదేవ నిష్క్రామతి నాన్యేభ్యశ్చక్షురాదిస్థానేభ్యః । కుతః విద్యాసామర్థ్యాత్ హార్దవిద్యాసామర్థ్యాత్ । ఉత్కృష్టస్థానప్రతిలమ్భాయ హి హార్దవిద్యోపదేశః । మూర్ధస్థానాదనిష్క్రమణే చ నోత్కృష్టదేశప్రాప్తిః ।
అథ స్థానాన్తరేభ్యోఽప్యుత్క్రామన్కస్మాల్లోకముత్కృష్టం న ప్రాప్నోతీత్యత ఆహ –
తచ్ఛేషగత్యనుస్మృతియోగాచ్చ ।
హార్దవిద్యాశేషభూతా హి మూర్ధన్యా నాడీ గత్యై ఉపదిష్టా । తదనుశీలనేన ఖల్వయం జీవో హార్దేన సూపాసితేన బ్రహ్మణానుగృహీతస్తస్యానుస్మరంస్తద్భావమాపన్నో మూర్ధన్యయైవ శతాధికయా నాడ్యా నిష్క్రామతి । హృదయాదుద్గతా హి బ్రహ్మనాడీ భాస్వరా తాలుమూలం భిత్త్వా మూర్ధానమేత్య రశ్మిభిరేకీభూతా ఆదిత్యమణ్డలమనుప్రవిష్టా తామనుశీలయతస్తయైవాన్తకాలే నిర్గమనం భవతీతి ॥ ౧౭ ॥
రశ్మ్యనుసారీ ।
రాత్రావహని చావిశేషేణ రశ్మ్యనుసారీ సన్నాదిత్యమణ్డలం ప్రాప్నోతీతి సిద్ధాన్తపక్షప్రతిజ్ఞా ॥ ౧౮ ॥
పూర్వపక్షమాశఙ్కతే సూత్రావయవేన –
నిశి నేతి చేన్ ।
సూత్రావయవాన్తరేణ నిరాకరోతి –
న సమ్బన్ధస్య యావద్దేహభావిత్వాద్దర్శయతి చ ।
యావద్దేహభావి హి శిరాకిరణసమ్పర్కః ప్రమాణాన్తరాత్ప్రతీయతే । దర్శయతి చైతమర్థం శ్రుతిరప్యశేషేణ । అముష్మాదాదిత్యాత్ప్రతాయన్తే రశ్మయస్త ఆసు నాడీషు సృప్తా భవన్తి య ఆభ్యో నాడీభ్యః ప్రతాయన్తే విస్తార్యన్తే తే రశ్మయోఽముష్మిన్నాదిత్యే సృప్తాః ।
ప్రతాపాదికార్యదర్శనాదితి ।
ఆదిగ్రహణేన చన్ద్రాపః సఙ్గృహ్యన్తే । చన్ద్రమసా ఖల్వమ్మయేన సమ్బధ్యమానానాం సూరీణాం భాసాం చన్ద్రికాత్వమ్ । తస్మాదప్యస్తి నిశి సౌర్యరశ్మిప్రచార ఇతి । యే త్వాహుః స యావత్క్షిప్యేన్మనస్తావదాదిత్యం గచ్ఛేదితి నిరపేక్షశ్రవణాద్రాత్రౌ ప్రేతే నాస్తి రశ్మ్యపేక్షేతి । తాన్ప్రత్యాహ –
యది చ రాత్రౌ ప్రేత ఇతి ।
నహ్యేతద్విశిష్యాధీయతేఽధ్యేతారః । యే తు మన్యన్తే విద్వానపి రాత్రిప్రాయణాపరాధేన నోర్ధ్వమాక్రమత ఇతి తాన్ప్రత్యాహ –
అథ తు విద్వానపీతి ।
నిత్యవత్ఫలసమ్బన్ధేన విహితా విద్యా న పాక్షికఫలా యుక్తేతి ।
యే తు రాత్రౌ ప్రేతస్య విదుషోఽహరపేక్షాం సూర్యమణ్డలప్రాప్తిమాచక్షతే తన్మతమాశఙ్క్యాహ –
అథాపి రాత్రావితి ।
యావత్తావదుపబన్ధేనానపేక్షా గతిః శ్రుతా । న చాపేక్షా శక్యావగమా ఉపబన్ధవిరోధాదితి ॥ ౧౯ ॥
అతశ్చాయనేఽపి దక్షిణే ।
అత ఎవేత్యుక్తహేతుపరామర్శ ఇత్యాహ –
అత ఎవ చోదీక్షానుపపత్తేరితి ।
పూర్వపక్షబీజమాహ –
ఉత్తరాయణమరణప్రాశస్త్య ఇతి ।
అపనోదమాహ –
ప్రాశస్త్యప్రసిద్ధిరితి ।
అతఃపదపరామృష్టహేతుబలాదవిదుషో మరణం ప్రశస్తముత్తరాయణే విదుషస్తూభయత్రాప్యవిశేషో విద్యాసామర్థ్యాదితి । విదుషోఽపి చ భీష్మస్యోత్తరాయణప్రతీక్షణమవిదుష ఆచారం గ్రాహయతి “యద్యదాచరతి శ్రేష్ఠస్తత్తదేవేతరో జనః”(భ. గీ. ౩-౨౧) ఇతి న్యాయాత్ । ఆపూర్యమాణపక్షాదిత్యాద్యా చ శ్రుతిర్న కాలవిశేషప్రతిపత్త్యర్థా, అపి త్వాతివాహికీర్దేవతాః ప్రతిపాదయతీతి వక్ష్యతి । తస్మాదవిరోధః ॥ ౨౦ ॥
సూత్రాన్తరావతరణాయ చోదయతి –
నను చ యత్ర కాలే త్వితి ।
కాల ఎవాత్ర ప్రాధాన్యేనోచ్యతే న త్వాతివాహికీ దేవతేత్యర్థః ।
యోగినః ప్రతి చ స్మర్యతే స్మార్తే చైతే ।
స్మార్తీముపాసనాం ప్రత్యయం స్మార్తః కాలభేదవినియోగః ప్రత్యాసత్తేః న తు శ్రౌతీం ప్రతీత్యర్థః । అత్ర యది స్మృతౌ కాలభేదవిధిః శ్రుతౌ చాగ్నిజ్యోతిరాదివిధిస్తత్రాగ్న్యాదీనామాతివాహికతయా విషయవ్యవస్థయా విరోధాభావ ఉక్తః । అథ తు ప్రత్యభిజ్ఞానం తథాపి యత్ర కాల ఇత్యత్రాపి కాలాభిధానద్వారేణాతివాహిక్య ఎవ దేవతా ఉక్తా ఇత్యవిరోధ ఎవేతి ॥ ౨౧ ॥
అర్చిరాదినా తత్ప్రథితేః ।
భిన్నప్రకరణస్థత్వాద్భిన్నోపాసనయోగతః । అనపేక్షా మిథో మార్గాస్త్వరాతోఽవధృతేరపి ॥ గన్తవ్యమేకం నగరం ప్రతి వక్రేణాధ్వనా గతిమపేక్ష్య ఋజునాధ్వనా గతిస్త్వరావతీ కల్ప్యతే । ఎకమార్గత్వే తు కమపరమపేక్ష్య త్వరా స్యాత్ । అథ తైరేవ రశ్మిభిరిత్యవధారణం నోపపద్యతే పథ్యన్తరస్య నివర్తనీయస్యాభావాత్తస్మాత్పరానపేక్షా ఎవైతే పన్థాన ఎకబ్రహ్మలోకప్రాప్త్యుపాయా వ్రీహియవావివ వికల్పేరన్నితి ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే ఎకత్వేఽపి పథోఽనేకపర్వసఙ్గమసమ్భవాత్ । గౌరవాన్నైవ నానాత్వం ప్రత్యభిజ్ఞానలిఙ్గతః ॥ సపర్వా హి పన్థా నగరాదికమేకం గన్తవ్యం ప్రాపయతి నాభాగః । తత్ర కిమేతే రశ్మ్యహర్వాయుసూర్యాదయోఽధ్వనః పర్వాణః సన్తోఽధ్వనైకేన యుజ్యన్తే, ఆహో యథాయథమధ్వానమపి భిన్దన్తీతి సన్దేహేఽభేదేఽప్యధ్వనో భాగభేదోపపత్తేర్న భాగిభేదకల్పనోచితా, గౌరవప్రసఙ్గాత్ । ఎకదేశప్రత్యభిజ్ఞానాచ్చ విశేషణవిశేష్యభావోపపత్తేర్నానేకాధ్వకల్పనా । అథైతైరేవ రశ్మిభిరిత్యవధారణం న తావదర్థాన్తరనివృత్త్యర్థం తత్ప్రాపకైరేవ వాక్యాన్తరైర్విరోధాత్ , తస్మాదన్యానపేక్షామస్యావధారయతీతి వక్తవ్యమ్ । న చైకం వాక్యమప్రాప్తమధ్వానం ప్రాపయతి తస్య చానపేక్షతాం ప్రతిపాదయతీత్యర్థద్వయాయ పర్యాప్తం, తస్మాద్విధిసామర్థ్యప్రాప్తమయోగవ్యవచ్ఛేదమేవకారోఽనువదతీతి యుక్తమ్ ।
త్వరావచనం చేతి ।
న ఖల్వేకస్మిన్నేవ గన్తవ్యే పథిభేదమపేక్ష్య త్వరావకల్ప్యతే కిన్తు గన్తవ్యభేదాదపి తదుపపత్తిః । యథా కశ్మీరేభ్యో మథురాం క్షిప్రం యాతి చైత్ర ఇతి తథేహాప్యన్యతః కుతశ్చిద్గన్తవ్యాదనేనోపాయేన బ్రహ్మలోకం క్షిప్రం ప్రయాతీతి ।
భూయాంస్యర్చిరాదిశ్రుతౌ మార్గపర్వాణీతి ।
అయమర్థః ఎకత్వాత్ప్రాప్తవ్యస్య బ్రహ్మలోకస్యాల్పపర్వణా మార్గేణ తత్ప్రాప్తౌ సమ్భవన్త్యాం బహుమార్గోపదేశో వ్యర్థః ప్రసజ్యతే । తత్ర చేతనస్యాప్రవృత్తేః । తస్మాద్భూయసాం పర్వణామవిరోధేనాల్పానాం తదనుప్రవేశ ఎవ యుక్త ఇతి ॥ ౧ ॥
వాయుమబ్దాదవిశేషవిశేషాభ్యామ్ ।
“శ్రుత్యాద్యభావే పాఠస్య క్రమం ప్రతి నియన్తృతా । ఊర్ధ్వాక్రమణమాత్రే చ శ్రుతా వాయోర్నిమిత్తతా ॥” “స వాయుమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహీతే యథా రథచక్రస్య ఖం తేన స ఊర్ధ్వమాక్రమతే”(బృ. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి హి వాయునిమిత్తమూర్ధ్వాక్రమణం శ్రుతం న తు వాయునిమిత్తమాదిత్యగమనం “స ఆదిత్యం గచ్ఛతి” ఇత్యాదిత్యగమనమాత్రప్రతీతేః । నచ తేనేత్యనన్తరశ్రుతోర్ధ్వీక్రమణక్రియాసమ్బన్ధి నిరాకాఙ్క్షమాదిత్యగమనక్రియయాపి సమ్బన్ద్ధుమర్హతి । న చాదిత్యాగమనస్య తేనేతి వినా కాచిదనుపపత్తిర్యేనాన్యసమ్బద్ధమప్యనుషజ్యతే । తత్రాగ్నిలోకమాగచ్ఛతి స వాయులోకమిత్యాదిసన్దర్భగతస్య పాఠస్య క్వచిన్నియామకత్వేన కౢప్తసామర్థ్యాదగ్నివాయువరుణక్రమనియామకశ్రుత్యాద్యభావాదితి ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే ఊర్ధ్వశబ్దో న లోకస్య కస్యచిత్ప్రతిపాదకః । తద్భేదాపేక్షయా యుక్తమాదిత్యేన విశేషణమ్ ॥ భవేదేతదేవం యద్యూర్ధ్వశబ్దాత్కశ్చిల్లోకభేదః ప్రతీయేత స తూపరిదేశమాత్రవాచీ లోకభేదాద్వినాపర్యవస్యంల్లోకభేదవాచినాదిత్యపదేనాదిత్యే వ్యవస్థాప్యతే । తథా చాదిత్యలోకగమనమేవ వాయునిమిత్తమితి శ్రౌతక్రమనియమే, పాఠః పదార్థమాత్రప్రదర్శనార్థో న తు క్రమాయ ప్రభవతి శ్రుతివిరోధాదితి సిద్ధమ్ । వాజసనేయినాం సంవత్సరలోకో న పఠ్యతే ఛాన్దోగ్యానాం దేవలోకో న పఠ్యతే తత్రోభయానురోధాదుభయపాఠే మాససమ్బన్ధాత్సంవత్సరః పూర్వః పశ్చిమో దేవలోకః । నహి మాసో దేవలోకేన సమ్బధ్యతే కిన్తు సంవత్సరేణ । తస్మాత్తయోః పరస్పరసమ్బన్ధాన్మాసారభ్యత్వాచ్చ సంవత్సరస్య మాసానన్తర్యే స్థితే దేవలోకః సంవత్సరస్య పరస్తాద్భవతి । తత్రాదిత్యానన్తర్యాయ వాయోః సంవత్సరాదిత్యస్య స్థానే దేవలోకాద్వాయుమితి పఠితవ్యమ్ ।
వాయుమబ్దాదితి తు సూత్రమత్రాపి వాచకమేవ । తథాపి సంవత్సరాత్పరాఞ్చమాదిత్యాదర్వాఞ్చం వాయుమభిసమ్భవన్తీతి ఛాన్దోగ్యపాఠమాత్రాపేక్షయోక్తం, తదిదమాహ –
వాయుమబ్దాదితి త్వితి ॥ ౨ ॥
తడితోఽధి వరుణః సమ్బన్ధాత్ ।
తడిదన్తేఽర్చిరాద్యేఽధ్వన్యప్పతిస్తడితః పరః । తత్సమ్బన్ధాత్తథేన్ద్రాదిరప్పతేః పర ఇష్యతే ॥ ఆగన్తూనాం నివేశోఽన్తే స్థానాభావాత్ప్రసాధితః । తథా చేన్ద్రాదిరాగన్తుః పఠ్యతే చాప్పతేః పరః ॥ ౩ ॥
ఆతివాహికాస్తల్లిఙ్గాత్ ।
మార్గచిహ్నసరూపత్వాచ్చిహ్నాన్యేవార్చిరాదయః । భర్తృభోగభువో వా స్యుర్లోకత్వాన్నాతివాహికాః ॥ అర్చిరాదిశబ్దా హి జ్వలనాదావచేతనేషు నిరూఢవృత్తయో లోకే । న చైషాం త్వావధికానామివ నియమవతీ సంవహనస్వరూపా స్వతన్త్రక్రియా బుద్ధిపూర్వా సమ్భవత్యచేతనానామ్ । తస్మాల్లోకశబ్దవాచ్యత్వాద్భర్తుర్జీవాత్మనో భోగభూమయ ఎవేతి మన్యామహే । అపి చార్చిష ఇత్యస్మాదపాదానం ప్రతీయతే । న హేతుర్నాగుణే హేతౌ పఞ్చమీ దృశ్యతే క్వచిత్ ॥ జాడ్యాద్బద్ధ ఇత్యాదిషు గుణవచనేషు జాడ్యాదిషు హేతుపఞ్చమీ దృష్టా । న చార్చిరాదిశబ్దా గుణవాచినో యేన పఞ్చమ్యా తేషాం వహనం ప్రతి హేతుత్వముచ్యతే । అపాదానత్వం చాచేతనేష్వప్యస్తీతి నాతివాహికాః । న చామానవస్య పురుషస్య విద్యుదాదిషు వోఢృత్వదర్శనాదర్చిరాదీనామపి వోఢృత్వమున్నేయమ్ । యావద్వచనం హి వాచనికం న తదవాచ్యే సఞ్చారయితుముచితమ్ । అపి చార్చిరాదీనాం వోఢృత్వే విద్యుదాదీనామపి వోఢృత్వాన్నామానవః పురుషో వోఢా శ్రూయేత । యతః శ్రూయతే తతోఽవగచ్ఛామో విద్యుదాదివన్నార్చిరాదీనాం వోఢృత్వమితి । తస్మాద్భోగభూమయ ఎవార్చిరాదయో నాతివాహికా ఇతి ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే సమ్పిణ్డకరణానాం హి సూక్ష్మదేహవతాం గతౌ । న స్వాతన్త్ర్యం న చాగ్న్యాద్యా నేతారోఽచేతనాస్తు తే ॥ ఈదృశీ హి నియమవతీ గతిః స్వయం వా ప్రేక్షావతోఽప్రేక్షావతో వా ప్రేక్షావత్ప్రయుక్తస్య । న తావద్విగలితస్థూలకలేవరాః సూక్ష్మదేహవన్తః సమ్పిణ్డితకరణగ్రామా ఉత్క్రాన్తిమన్తో జీవాత్మానో మత్తమూర్చ్ఛిచవత్స్వయం ప్రేక్షావన్తో యదేవం స్వాతన్త్ర్యేణ గచ్ఛేయుస్తద్యద్యర్చిరాదయోఽపి మార్గచిహ్నాని వా శమీకారస్కరాదివద్భోగభూమయో వా సుమేరుశైలేలావృత్తాదివదుభయథాప్యచేతనతయా న నయనం ప్రత్యేషామస్తి స్వాతన్త్ర్యమ్ । న చైతేభ్యోఽన్యస్య చేతనస్య నేతుః కల్పనా సతి శ్రుతానాం చైతన్యసమ్భవే । నచ పరమేశ్వర ఎవాస్తు నేతేతి యుక్తమ్ । తస్యాత్యన్తసాధారణతయా లోకపాలగ్రహాదీనామకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । తస్మాద్వ్యవస్థిత ఎవ పరమేశ్వరస్య సర్వాధ్యక్షత్వే యథా యథాత్వం లోకపాలాదీనాం స్వాతన్త్ర్యమేవమిహాప్యర్చిరాదీనామాతివాహికత్వమేవ దర్శనానుసారాచ్ఛబ్దార్థ ఇతి యుక్తమ్ । ఇమమేవార్థమమానవపురుషాతివాహనలక్షణం లిఙ్గముపోద్వలయతీత్యుక్తమ్ ।
అనవస్థితత్వాదర్చిరాదీనామితి ।
అవస్థితం హి మార్గచిహ్నం భవత్యవ్యభిచారాన్నానవస్థితం వ్యభిచారాదితి । అర్చిష ఇతి చ హేతౌ పఞ్చమీ నాపాదానే । గుణత్వం చాశ్రితతయా । నచ వైశేషికపరిభాషయా నియమ ఆస్థేయో లోకవిరోధాత్ । అపిచ తేఽర్చిరభిసమ్భవన్తీతి సమ్బన్ధమాత్రముక్తమితి । సామాన్యవచనే శబ్దే విశేషాకాఙ్క్షిణి స్ఫుటమ్ । యద్విశేషపదం తేన తత్సామాన్యం నియమ్యతే ॥ యథా బ్రాహ్మణమానయ భోజయితవ్య ఇతి తద్విశేషాపేక్షాయాం యదా తత్సంనిధావుపనిపతతి పదం కణ్ఠాది( ? )తదా తేనైతన్నియమ్యతే ఎవమిహాపీతి ॥ ౪ ॥
ఉభయవ్యామోహాత్తత్సిద్ధేః ॥ ౫ ॥
వైద్యుతేనైవ తతస్తచ్ఛ్రుతేః ।
విద్యుల్లోకమాగతోఽమానవః పురుషో వైద్యుతస్తేనైవ న తు వరుణాదినా స్వయముహ్యతే । తచ్ఛ్రుతేస్తస్యైవ స్వయం వోఢృత్వశ్రుతేః । వరుణాదయస్తు తత్సాహాయకే వర్తమానా వోఢారో భవన్తీతి చ వైషమ్యం న వోఢృత్వే ఇతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౬ ॥
పాఠక్రమాదర్థక్రమో బలవానితి యథార్థక్రమం పఠ్యన్తే సూత్రాణి –
పరం జైమినిర్ముఖ్యత్వాత్ ।
స ఎతాన్ బ్రహ్మ గమయతీతి విచికిత్స్యతే । కిం పరం బ్రహ్మ గమయత్యాహోస్విదపరం కార్యం బ్రహ్మేతి । ముఖ్యత్వాదమృతప్రాప్తేః పరప్రకరణాదపి । గన్తవ్యం జైమినిర్మేనే పరమేవార్చిరాదినా ॥ బ్రహ్మ గమయతీత్యత్ర హి నపుంసకం బ్రహ్మపదం పరస్మిన్నేవ బ్రహ్మణి నిరూఢత్వాదనపేక్షతయా ముఖ్యమితి సతి సమ్భవే న కార్యే బ్రహ్మణి గుణకల్పనయా వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । అపి చామృతత్వఫలావాప్తిర్న కార్యబ్రహ్మప్రాప్తౌ యుజ్యతే । తస్య కార్యత్వేన మరణధర్మవత్త్వాత్ । కిఞ్చ తత్ర తత్ర పరమేవ బ్రహ్మ ప్రకృత్య ప్రజాపతిసద్మప్రతిపత్త్యాదయ ఉచ్యమానా నాపరబ్రహ్మవిషయా భవితుమర్హన్తి ప్రకరణవిరోధాత్ । న చ పరస్మిన్త్సర్వగతే గతిర్నోపపద్యతే ప్రాప్తత్వాదితి యుక్తమ్ । ప్రాప్తేపి హి ప్రాప్తిఫలా గతిర్దృశ్యతే । యథైకస్మిన్న్యగ్రోధపాదపే మూలాదగ్రమగ్రాచ్చ మూలం గచ్ఛతః శాఖామృగస్యైకేనైవ న్యగ్రోధపాదపేన నిరన్తరం సంయోగవిభాగా భవన్తి । న చైతే తదవయవవిషయా న తు న్యగ్రోధవిషయా ఇతి సామ్ప్రతం తథా సతి న శాఖామృగో న్యగ్రోధేన యుజ్యతే । న్యగ్రోధావయవస్య తదవయవయోగాత్ । ఎవం దృశ్యమానానామపి తదవయవానాం న యోగస్తదవయవయోగాత్తదన్తేన క్రమేణ తదవయవేషు పరమాణుషు వ్యవతిష్ఠతే । తే చాతీన్ద్రియా ఇతి కస్మిన్ను నామాయమనుభవపద్ధతిమధ్యాస్తాం సంయోగతపస్వీ । తస్మాదకామేనాప్యనుభవానురోధేన ప్రాప్త ఎవ ప్రాప్తిఫలత్వావగతిరేషితవ్యా । తద్బ్రహ్మ ప్రాప్తమపి ప్రాప్తిఫలాయావగతేగోచరో భవిష్యతి । బ్రహ్మలోకేష్వితి చ బహువచనమేకస్మిన్నపి ప్రయోగసాధుతామాత్రేణ గమయితవ్యమ్ । లోకశబ్దశ్చాలోకనే ప్రకాశే వర్తయితవ్యో న తు సన్నివేశవతి దేశవిశేషే । తస్మాత్పరబ్రహ్మప్రాప్త్యర్థం గత్యుపదేశసామర్థ్యాదయమర్థో భవతి । యథా విద్యాకర్మవశాదర్చిరాదినా గతస్య సత్యలోకమతిక్రమ్య పరం జగత్కారణం బ్రహ్మ లోకమాలోకం స్వయం ప్రకాశకమితి యావత్ । ప్రాప్తస్య తత్రైవ లిఙ్గం ప్రలీయతే న తు గతిమేవంభూతాం వినా లిఙ్గప్రవిలయ ఇతి । అత ఎవ శ్రుతిః పురుషాయణాః పురుషం ప్రాప్యాస్తం గచ్ఛన్తి । తదనేనాభిసన్ధినా పరం బ్రహ్మ గమయత్యమానవ ఇతి మేనే జైమినిరాచార్యః ।
కార్యం బాదరిరస్య గత్యుపపత్తేః ।
తత్త్వదర్శీం బాదరిర్దదర్శ కార్యమప్రాప్తపూర్వత్వాదప్రాప్తప్రాపణీ గతిః । ప్రాపయేద్బ్రహ్మ న పరం ప్రాప్తత్వాజ్జగదాత్మకమ్ ॥ తత్త్వమసివాక్యార్థసాక్షాత్కారాత్ప్రాక్కిల జీవాత్మావిద్యాకర్మవాసనాద్యుపాధ్యవచ్ఛేదాద్వస్తుతోఽనవచ్ఛిన్నోఽవచ్ఛిన్నమివాభిన్నోఽపి లోకేభ్యో భిన్నమివాత్మానమభిమన్యమానః స్వరూపాదన్యానప్రాప్తానర్చిరాదీంల్లోకాన్గత్యాప్నోతీతి యుజ్యతే । అద్వైతబ్రహ్మతత్త్వసాక్షాత్కారవతస్తు విగలితనిఖిలప్రపఞ్చావభాసవిభ్రమస్య న గన్తవ్యం న గతిర్న గమయితార ఇతి కిం కేన సఙ్గతమ్ । తస్మాదనిదర్శనం న్యగ్రోధసంయోగవిభాగా న్యగ్రోధవానరతద్గతితత్సంయోగవిభాగానాం మిథో భేదాత్ । నచ తత్రాపి ప్రాప్తప్రాప్తిః కర్మజేన హి విభాగేన నిరుద్ధాయాం పూర్వప్రాప్తావప్రాప్తస్యైవోత్తరప్రాప్తేరుత్పత్తేః । ఎతదపి వస్తుతో విచారాసహతయా సర్వమనిర్వచనీయం విజృమ్భితమవిద్యాయాః సముత్పన్నాద్వైతతత్త్వసాక్షాత్కారో న విద్వానభిమన్యతే । విదుషోఽపి దేహపాతాత్పూర్వం స్థితప్రజ్ఞస్య యథాభాసమాత్రేణ సాంసారికధర్మానువృత్తిరభ్యుపేయతే ఎవమాలిఙ్గశరీరపాతాద్విదుషస్తద్ధర్మానువృత్తిః । తథాచాప్రాప్తప్రాప్తేర్గత్యుపపత్తిస్తద్దేశప్రాప్తౌ చ లిఙ్గదేహనివృత్తేర్ముక్తిః శ్రుతిప్రామాణ్యాదితి చేత్ । న । పరవిద్యావత ఉత్క్రాన్తిప్రతిషేధాత్ “బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి అత్రైవ సమవనీయన్తే”(బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇతి । యథా విద్యాబ్రహ్మప్రాప్త్యోః సమానకాలతా శ్రూయతే “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి” (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) “ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్న బిభేతి” (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) “తదాత్మానమేవావేదహం బ్రహ్మాస్మీతి తత్సర్వమభవత్”(వాజసనేయి బ్రహ్మణ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) “తత్ర కో మోహః కః శోక ఎకత్వమనుపశ్యతః”(ఈ. ఉ. ౭) ఇతి పౌర్వాపర్యాశ్రవణాత్పరవిద్యావతో ముక్తిం ప్రతి నోపాయాన్తరాపేక్షేతి లక్ష్యతేఽభిసన్ధిః శ్రుతేః । ఉపపన్నం చైతత్ । న ఖలు బ్రహ్మైవేదం విశ్వమహం బ్రహ్మాస్మీతి పరిభావనాభువా జీవాత్మనో బ్రహ్మభావసాక్షాత్కారేణోన్మూలితాయామనవయవేనావిద్యాయామస్తి గన్తవ్యగన్తృవిభాగో విదుషస్తదభావే కథమయమర్చిరాదిమార్గే ప్రవర్తేత । నచ ఛాయామాత్రేణాపి సాంసారికధర్మానువృత్తిస్తత్ర ప్రవృత్త్యఙ్గం యాదృచ్ఛికప్రవృత్తేః । శ్రద్ధావిహీనస్య దృష్టార్థాని కర్మాణి ఫలన్తి న ఫలన్తి చ । అదృష్టార్థానాం తు ఫలే కా కథేత్యుక్తం ప్రథమసూత్రే । న చార్చిరాదిమార్గభావనాయాః పరబ్రహ్మప్రాప్త్యర్థమవిదుషః ప్రత్యుపదేశస్తథా చ కర్మాన్తరేష్వివ నిత్యాదిషు తత్రాపి స్యాత్తస్య ప్రవృత్తిరితి సామ్ప్రతమ్ । వికల్పాసహత్వాత్ । కిమియం పరవిద్యానపేక్షా పరబ్రహ్మప్రాప్తిసాధనం తదపేక్షా వా । న తావదనపేక్షా “తమేవ విదిత్వాతిమృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ”(శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి పరబ్రహ్మవిజ్ఞానాదన్యస్యాధ్వనః సాక్షాత్ప్రతిషేధాత్ । పరవిద్యాపేక్షత్వే తు మార్గభావనాయాః కిమియం విద్యాకార్యే మార్గభావనా సాహాయకమాచరత్యథ విద్యోత్పాదే । న తావద్విద్యాకార్యే తయా సహ తస్యా ద్వైతాద్వైతగోచరతయా మిథో విరోధేన సహాసమ్భవాత్ । నాపి యజ్ఞాదివద్విద్యోత్పాదే సాక్షాత్బ్రహ్మప్రాప్త్యుపాయత్వశ్రవణాదేతాన్బ్రహ్మ గమయతీతి । యజ్ఞాదేస్తు వివిదిషాసంయోగేన శ్రవణాద్విద్యోత్పాదాఙ్గత్వమ్ । తస్మాదుపన్యస్తబహుశ్రుత్యనురోధాదుపపత్తేశ్చ బ్రహ్మశబ్దోఽసమ్భవన్ముఖ్యవృత్తిర్బ్రహ్మసామీప్యాదపరబ్రహ్మణి లక్షణయా నేతవ్యః । తథాచ లోకేష్వితి బహువచనోపపత్తేః కార్యబ్రహ్మలోకస్య । పరస్య త్వనవయవతయా తద్ద్వారేణాప్యనుపపత్తేః । లోకత్వం చేలావృత్తాదివత్సన్నివేశవిశేషవతి భోగభూమౌ నిరూఢం న కథఞ్చిద్యోగేన ప్రకాశే వ్యాఖ్యాతం భవతి । తస్మాత్సాధుదర్శీ స భగవాన్బాదరిరసాధుదర్శీ జైమినిరితి సిద్ధమ్ । అప్రామాణికానాం బహుప్రలాపాః సర్వగతస్య ద్రవ్యస్య గుణాః సర్వగతా ఎవ చైతన్యానన్దాదయశ్చ గుణినః పరమాత్మనో భేదాభేదవన్తో గుణా ఇత్యాదయో దూషణాయానుభాష్యమాణా అప్యప్రామాణికత్వమావహన్త్యస్మాకమిత్యుపేక్షితాః । గ్రన్థయోజనా తు ప్రత్యగాత్మత్వాచ్చ గన్తౄణాం ప్రతిప్రతి అఞ్చతి గచ్ఛతీతి ప్రత్యక్ప్రతిభావవృత్తి బ్రహ్మ తదాత్మత్వాద్గన్తౄణాం జీవాత్మనామితి ।
గౌణీ త్వన్యత్రేతి ।
యౌగిక్యపి హి యోగగుణాపేక్షయా గౌణ్యేవ ।
విశుద్ధోపాధిసమ్బన్ధమితి ।
మనోమయత్వాదయః కల్పనాః కార్యాః । కార్యత్వాదవిశుద్ధా అపి శ్రేయోహేతుత్వాద్విశుద్ధాః । ప్రతిసఞ్చరో మహాప్రలయః ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిః ప్రతిపత్తిర్గతిః పదేర్గత్యర్థత్వాత్ । అభిసన్ధిస్తాత్పర్యమ్ । యస్య బ్రహ్మణో నామాభిధానం యశ ఇతి ।
పూర్వవాక్యవిచ్ఛేదేనేతి ।
శ్రుతివాక్యే బలీయసీ ప్రకరణాత్ ।
సగుణేఽపి చ బ్రహ్మణీతి ।
ప్రశంసార్థమిత్యర్థః ।
చోదయతి –
నను గతస్యాపి పారమార్థికీ గన్తవ్యతా దేశాన్తరవిశిష్టస్యేతి ।
న్యగ్రోధవానరదృష్టాన్త ఉపపాదితః ।
పరిహరతి –
న । ప్రతిషిద్ధసర్వవిశేషత్వాద్బ్రహ్మణ ఇతి ।
అయమభిసన్ధిః యథాతథా న్యగ్రోధావయవీ పరిణామవానుపజనాపాయధర్మభిః కర్మజైః సంయోగవిభాగైః సంయుజ్యతామయం పునః పరమాత్మా నిరస్తనిఖిలభేదప్రపఞ్చః కూటస్థనిత్యో న న్యగ్రోధవత్సంయోగవిభాగభాగ్భవితుమర్హతి । కాల్పనికసంయోగవిభాగస్తు కాల్పనికస్యైవ కార్యబ్రహ్మలోకస్యోపపద్యతే న పరస్య । శఙ్కతే –
జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయహేతుత్వశ్రుతేరితి ।
నహ్యుత్పత్త్యాదిహేతుభావోఽపరిణామినః సమ్భవతి తస్మాత్పరిణామీతి । తథా చ భావికమస్యోపపద్యతే గన్తవ్యత్వమిత్యర్థః ।
నిరాకరోతి –
న । విశేషనిరాకరణశ్రుతీనామితి ।
విశేషనిరాకరణం సమస్తశోకాదిదుఃఖశమనతయా పురుషార్థఫలవత్ । అఫలం తూత్పత్త్యాదివిధానమ్ । తస్మాత్ఫలవతః సంనిధావామ్నాయమానం తదర్థమేవోచ్యత ఇత్యుపపత్తిః । తద్విజిజ్ఞాసస్వేతి చ శ్రుతిః । తస్మాచ్ఛ్రుత్యుపపత్తిభ్యాం నిరస్తసమస్తవిశేషబ్రహ్మప్రతిపాదనపరోఽయమామ్నాయో న తూత్పత్త్యాదిప్రతిపాదనపరః । తస్మాన్న గతిస్తాత్త్వికీ ।
అపి చేయం గతిర్న విచారం సహత ఇత్యాహ –
గతికల్పనాయాం చేతి ।
అన్యానన్యత్వాశ్రయావవయవవికారపక్షౌ । అన్యో వాత్యన్తమ్ ।
అథ కస్మాదాత్యన్తికమనన్యత్వం న కల్ప్యత ఇత్యత ఆహ –
అత్యన్తతాదాత్మ్య ఇతి ।
మృదాత్మతయా హి స్వభావేన ఘటాదయో భావాస్తద్వికారా వ్యాప్తాః, తదభావే న భవన్తి శింశపేవ వృక్షత్వాభావ ఇతి । వికారావయవపక్షయోశ్చ తద్వతః సహ వికారావయవైః స్థిరత్వాదచలత్వాద్బ్రహ్మణః సంసారలక్షణం గమనం వికారావయవయేరనుపపన్నమ్ । నహి స్థిరాత్మకమస్థిరం భవతి । అన్యానన్యత్వే అపి చైకస్య విరోధాదసమ్భవన్తీ ఇతి భావః ।
అథాన్య ఎవ జీవో బ్రహ్మణః ।
తథాచ బ్రహ్మణ్యసంసరత్యపి జీవస్య సంసారః కల్పత ఇతి ।
ఎతద్వికల్ప్య దూషయతి –
సోఽణురితి ।
మధ్యమపరిమాణత్వ ఇతి ।
మధ్యమపరిమాణానాం ఘటాదీనామనిత్యత్వదర్శనాత్ ।
న । ముఖ్యైకత్వేతి ।
భేదాభేదయోర్విరోధినోరేకత్రాసమ్భవాద్బుద్ధివ్యపదేశభేదాదర్థభేదః । అయుతసిద్ధతయోపచారేణాభిన్నముచ్యత ఇత్యముఖ్యమస్యైకత్వమిత్యర్థః । అపిచ జీవానాం బ్రహ్మావయవత్వపరిణామాత్యన్తభేదపక్షేషు తాత్త్వికీ సంసారితేతి ముక్తౌ స్వభావహానాజ్జీవానాం వినాశప్రసఙ్గః ।
బ్రహ్మవివర్తత్వే తు బ్రహ్మైవైషాం స్వభావః ప్రతిబిమ్బానామివ బిమ్బం తచ్చావినాశీతి న జీవవినాశ ఇత్యాహ –
సర్వేష్వేతేష్వితి ।
మతాన్తరముపన్యస్యతి దూషయితుమ్ –
యత్తు కైశ్చిజ్జల్ప్యతే వినైవ బ్రహ్మజ్ఞానం నిత్యనైమిత్తికానీతి ।
యథా హి కఫనిమిత్తో జ్వర ఉపాత్తస్య కఫస్య విశేషణాదిభిః ప్రక్షయే కఫాన్తరోత్పత్తినిమిత్తదధ్యాదివర్జనే ప్రశాన్తోఽపి న పునర్భవతి । ఎవం కర్మనిమిత్తో బన్ధ ఉపాత్తానాం కర్మణాముపభోగాత్ప్రక్షయే ప్రశామ్యతి । కర్మాన్తరాణాం చ బన్ధహేతూనామననుష్ఠానాత్కారణాభావే కార్యానుపపత్తేర్బన్ధాభావాత్స్వభావసిద్ధో మోక్ష ఆరోగ్యమివ । ఉపాత్తదురితనిబర్హణాయ చ నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానాద్దురితనిమిత్తప్రత్యవాయో న భవతి । ప్రత్యవాయానుత్పత్తౌ చ స్వస్థస్వాన్తో న నిషిద్ధాన్యాచరేదితి ।
తదేతద్దూషయతి –
తదసత్ । ప్రమాణాభావాదితి ।
శాస్త్రం ఖల్వస్మిన్ప్రమాణం తచ్చ మోక్షమాణస్యాత్మజ్ఞానమేవోపదిశతి నతూక్తమాచారమ్ ।
న చాత్రోపపత్తిః ప్రభవతి సంసారస్యానాదితయా కర్మాశయస్యాప్యసఙ్ఖ్యేయస్యానియతవిపాకకాలస్య భోగేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాదిత్యాహ –
న చైతత్తర్కయితుమపీతి ।
చోదయతి –
స్యాదేతదితి ।
నిత్యేతి ।
పరిహరతి –
తన్న విరోధాభావాదితి ।
యది హి నిత్యనైమిత్తికాని కర్మాణి సుకృతమపి దుష్కృతమివ నిర్వహేయుస్తతః కామ్యకర్మోపదేశా దత్తజలాఞ్జలయః ప్రసజ్యేరన్ । నహ్యస్తి కశ్చిచ్చాతుర్వర్ణ్యే చాతురాశ్రమ్యే వా యో న నిత్యనైమిత్తికాని కర్మాణి కరోతి । తస్మాన్నైషాం సుకృతవిరోధితేతి ।
అభ్యుచ్చయమాత్రమాహ –
నచ నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానాదితి ।
న చాసతి సమ్యగ్దర్శనే ఇతి ।
సమ్యగ్దర్శీ హి విరక్తః కామ్యనిషిద్ధే వర్జయన్నపి ప్రమాదాదుపనిపతితే తేనైవసమ్యగ్దర్శనేన క్షపయతి । జ్ఞానపరిపాకే చ న కరోత్యేవ । అజ్ఞస్తు నిపుణోఽపి ప్రమాదాత్కరోతి । కృతే చ న క్షపయితుం క్షమత ఇతి విశేషః ।
న చానభ్యుపగమ్యమానే జ్ఞానగమ్యే బ్రహ్మాత్మత్వ ఇతి ।
కర్తృత్వభోక్తృత్వే సమాక్షిప్తక్రియాభోగే తే చేదాత్మనః స్వభావావధారితే న త్వారోపితే తతో న శక్యావపనేతుమ్ । నహి స్వభావాద్భావోఽవరోపయితుం శక్యో భావస్య వినాశప్రసఙ్గాత్ ।
న చ భోగోఽపి సత్స్వభావః శక్యోఽసత్కర్తుం, నో ఖలు నీలమనీలం శక్యం శక్రేణాపి కర్తుం తదిదముక్తమ్ –
స్వభావస్యాపరిహార్యత్వాదితి ।
సమారోపితస్య త్వనిర్వచనీయస్య తత్స్వభావస్య శక్యస్తత్త్వజ్ఞానేనావరోపః కర్తుం సర్పస్యేవ రజ్జుతత్త్వజ్ఞానేనేతి భావః ।
భావమిమమవిద్వాన్పరిచోదయతి –
స్యాదేతత్ । కర్తృత్వభోక్తృత్వకార్యమితి ।
అప్రకాశితభావో యథోక్తమేవ సమాధత్తే –
తచ్చ నేతి ।
కర్తృత్వభోక్తృత్వయోర్నిమిత్తసమ్బన్ధస్య చ శక్తిద్వారేణ నిత్యత్వాద్భవిష్యతి కదాచిదేషాం సముదాచారో యతః సుఖదుఃఖే భోజ్యేతే ఇతి సమ్భావనాతః కుతః కైవల్యనిశ్చయ ఇత్యర్థః ।
భూయోనిరస్తమపి మతిద్రఢిమ్నే పునరుపన్యస్య దూషయతి –
పరస్మాదనన్యత్వేఽపీతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౭ ॥
విశేషితత్వాచ్చ ॥ ౮ ॥
సామీప్యాత్తు తద్వ్యపదేశః ॥ ౯ ॥
కార్యాత్యయే తదధ్యక్షేణ సహాతః పరమభిధానాత్ ॥ ౧౦ ॥
స్మృతేశ్చ ॥ ౧౧ ॥
పరం జైమినిర్ముఖ్యత్వాత్ ॥ ౧౨ ॥
దర్శనాచ్చ ॥ ౧౩ ॥
న చ కార్యే ప్రతిపత్త్యభిసన్ధిః ॥ ౧౪ ॥
అప్రతీకాలమ్బనాన్నయతీతి బాదరాయణ ఉభయథాఽదోషాత్తత్క్రతుశ్చ ।
అబ్రహ్మక్రతవో యాన్తి యథా పఞ్చాగ్నివిద్యయా । బ్రహ్మలోకం ప్రయాస్యన్తి ప్రతీకోపాసకాస్తథా ॥ సన్తి హి మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీతేత్యాద్యాః ప్రతీకవిషయా విద్యాః । తద్వన్తోఽప్యర్చిరాదిమార్గేణ కార్యబ్రహ్మోపాసకా ఇవ గన్తుమర్హన్తి “అనియమః సర్వాసామ్” ఇత్యవిశేషేణ విద్యాన్తరేష్వపి గతేరవధారణాత్ । న చైషాం పరబ్రహ్మవిదామివ గత్యసమ్భవ ఇతి । నచ బ్రహ్మక్రతవ ఎవ బ్రహ్మలోకభాజో నాతత్క్రతవ ఇత్యప్యేకాన్తః । అతత్క్రతూనామపి పఞ్చాగ్నివిదాం తత్ప్రాప్తేః । న చైతే న బ్రహ్మక్రతవో మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీతేత్యాదౌ సర్వత్ర బ్రహ్మానుగమేన తత్క్రతుత్వస్యాపి సమ్భవాత్ । ఫలవిశేషస్య బ్రహ్మలోకప్రాప్తావప్యుపపత్తేః, తస్య సావయవతయోత్కర్షనికర్షసమ్భవాదితి ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే ఉత్తరోత్తరభూయస్త్వాదబ్రహ్మక్రతుభావతః । ప్రతీకోపాసకాన్ బ్రహ్మలోకం నామానవో నయేత్ ॥ భవతు పఞ్చాగ్నివిద్యాయామబ్రహ్మక్రతూనామపి బ్రహ్మలోకనయనం, వచనాత్ । కిమివ హి వచనం న కుర్యాత్నాస్తి వచనస్యాతిభార ఇహ తు తదభావాత్ । “తం యథాయథోపాసతే తదేవ భవతి”(ముద్గలోపనిషత్.౩) ఇతి శ్రుతేరౌత్సర్గిక్యాన్నాసతి విశేషవచనేఽపవాదో యుజ్యతే । నచ ప్రతీకోపాసకో బ్రహ్మోపాస్తే సత్యపి బ్రహ్మేత్యనుగమే । కిన్తు నామాదివిశేషం బ్రహ్మరూపతయా । తథా ఖల్వయం నామాదితన్త్రో న బ్రహ్మతన్త్రః । ఆశ్రయాన్తరప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే ప్రక్షేపః ప్రతీక ఇతి హి వృద్ధాః । బ్రహ్మాశ్రయశ్చ ప్రత్యయో నామాదిషు ప్రక్షిప్త ఇతి నామతన్త్రః । తస్మాన్న తదుపాసకో బ్రహ్మక్రతుః కిన్తునామాదిక్రతుః । న చ బ్రహ్మక్రతుత్వే నామాద్యుపాసకానామవిశేషాదుత్తరోత్తరోత్కర్షః సమ్భవీ । నచ బ్రహ్మక్రతుస్తదవయవక్రతుర్యేన తదవయవాపేక్షయోత్కర్షో వర్ణ్యేత । తస్మాత్ప్రతీకాలమ్బనాన్విదుషో వర్జయిత్వా సర్వానన్యాన్వికారాలమ్బనాన్నయత్యమానవో బ్రహ్మలోకమ్ । న హ్యేవముభయథాభావ ఉభయథార్థత్వే కాంశ్చిత్ప్రతీకాలమ్బనాన్న నయతి వికారాలమ్బనాన్విదుషస్తు నయతీత్యభ్యుపగమే కశ్చిద్దోషోఽస్తి “అనియమః సర్వాసామ్” ఇత్యస్య న్యాయస్యేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౫ ॥
విశేషం చ దర్శయతి ॥ ౧౬ ॥
సమ్పద్యావిర్భావః స్వేన శబ్దాత్ ।
ప్రాగభూతస్య నిష్పత్తౌ కర్తృత్వం న సతో యతః । ఫలత్వేన ప్రసిద్ధేశ్చ ముక్తే రూపాన్తరోద్భవః । అభూతస్య ఘటాదేర్భవనం నిష్పత్తిర్న పునరత్యన్తసతోఽసతో వా । న జాతు గగనతత్కుసుమే నిష్పద్యేతే । స్వరూపావస్థానం చేదాత్మనో ముక్తిర్న సా నిష్పద్యేత, తస్య గగనవదత్యన్తసతః ప్రాగసత్త్వాభావాత్ । న చాస్య బన్ధాభావో నిష్పద్యతే, తస్య తుచ్ఛస్వభావస్య కార్యత్వేనాతుచ్ఛత్వప్రసఙ్గాత్ । ఫలత్వప్రసిద్ధేశ్చ మోక్షస్యాకార్యస్య ఫలత్వానవకల్పనాదాగన్తునా రూపేణ కేనచిదుత్పత్తౌ స్వేనేతి ప్రాప్తమనూద్యత ఇతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - సమ్భవత్యర్థవత్త్వే హి నానర్థక్యముపేయతే । బన్ధస్య సదసత్త్వాభ్యాం రూపమేకం విశిష్యతే ॥ అనధిగతావబోధనం హి ప్రమాణం శాబ్దమగత్యా కథఞ్చిదనువాదతయా వర్ణ్యతే । సకలసాంసారికధర్మాపేతం తు ప్రసన్నమాత్మరూపమప్రసన్నాత్తస్మాదేవ రూపాద్వ్యావృత్తమనధిగతమవబోధయన్నానువాదో యుజ్యతే । న చాస్య నిష్పత్త్యసమ్భవః, సత ఇవ ఘటాదేః సాంవ్యవహారికేణ ప్రమాణేన బన్ధవిగమస్యాపి నిష్పత్తేర్లోకసిద్ధత్వాత్ । విచారాసహతయా త్వసిద్ధిరుభయత్రాపి తుల్యా । న హ్యసదుత్పత్తుమర్హతీత్యసకృదావేదితమ్ । అన్ధో భవతీతి స్వప్నావస్థా దర్శితా బాహ్యేన్ద్రియవ్యాపారాభావాత్ । రోదితీవ జాగ్రదవస్థా దుఃఖశోకాద్యాత్మకత్వాత్ । వినాశమేవాపీత ఇతి సుషుప్తిః । ఎవకారశ్చైవార్థేఽనవధారణే ॥ ౧ ॥
ముక్తః ప్రతిజ్ఞానాత్ ॥ ౨ ॥
ఆత్మా ప్రకరణాత్ ।
నను జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి పౌర్వాపర్యశ్రవణాత్స్వరూపనిష్పత్తేరన్యా జ్యోతిరుపసమ్పత్తిః తథాచ భౌతికత్వేఽపి న మోక్షవ్యాఘాతః । భవేదేతదేవం యది జ్యోతిరుపసమ్పద్య తత్ పరిత్యజేదితి శ్రూయేత । తదధ్యాహారేఽపి తత్ప్రతిపాదనవైయర్థ్యం తదపరిత్యాగే చ జ్యోతిషైవ స్వేన రూపేణేతి గమ్యతే । తస్య చ భూతత్వే వికారత్వాన్మరణధర్మకత్వప్రసిద్ధేరముక్తిత్వమితి ప్రాప్తే ప్రత్యుచ్యతే - జ్యోతిష్పదస్య ముఖ్యత్వం భౌతికే యద్యపి స్థితమ్ । తథాపి ప్రక్రమాద్వాక్యాదాత్మన్యేవాత్ర యుజ్యతే ॥ పరంజ్యోతిరితి హి పరపదసమభివ్యాహారాత్పరత్వస్య చానపేక్షస్య బ్రహ్మణ్యేవ ప్రవృత్తేజ్యోతిషి చాపరే కిఞ్చిదపేక్ష్య పరత్వాత్పరం జ్యోతిరితి వాక్యాదాత్మైవాత్ర గమ్యతే । ప్రకరణం చోక్తమ్ । యత్సమ్పద్య నిష్పద్యత ఇతి తన్ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతివత్ । తస్మాజ్జ్యోతిరుపసమ్పన్నో ముక్త ఇతి సూక్తమ్ ॥ ౩ ॥
అవిభాగేన దృష్టత్వాత్ ।
యద్యపి జీవాత్మా బ్రహ్మణో న భిన్న ఇతి తత్ర తత్రోపపాదితం తథాపి స తత్ర పర్యేతీత్యాధారాధేయభావవ్యపదేశస్య సమ్పత్తృసమ్పత్తవ్యభావవ్యపదేశస్య చ సమాధానార్థమాహ ॥ ౪ ॥
బ్రాహ్మేణ జైమినిరుపన్యాసాదిభ్యః ।
ఉపన్యాస ఉద్దేశో జ్ఞాతస్య యథా య ఆత్మాపహతపాప్మేత్యాదిః । తథాజ్ఞాతజ్ఞాపనం విధిః । యథా స తత్ర పర్యేతి జక్షద్రమమాణ ఇతి, తస్య సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతీత్యేతదజ్ఞాతజ్ఞాపనం విధిః । సర్వజ్ఞః సర్వేశ్వర ఇతి వ్యపదేశః । నాయముద్దేశో విధేయాన్తరాభావాత్ । నాపి విధిరప్రతిపాద్యత్వాత్ । సిద్ధవద్వ్యపదేశాత్ । తన్నిర్వచనసామర్థ్యాదయమర్థః ప్రతీయతే త ఎతే ఉపన్యాసాదయః । ఎతేభ్యో హేతుభ్యః । భావాభావాత్మకై రూపైర్భావికైః పరమేశ్వరః । ముక్తః సమ్పద్యతే స్వైరిత్యాహ స్మ కిల జైమినిః ॥ న చ చిత్స్వభావస్యాత్మనోఽభావాత్మానోఽపహతపాప్మత్వాదయో భావాత్మనశ్చ సర్వజ్ఞత్వాదయో ధర్మా అద్వైతం ఘ్నన్తి । నో ఖలు ధర్మిణో ధర్మా భిద్యన్తే, మా భూద్గవాశ్వవద్ధర్మిధర్మభావాభావ ఇతి జైమినిరాచార్య ఉవాచ ॥ ౫ ॥
చితితన్మాత్రేణ తదాత్మకత్త్వాదిత్యౌడులోమిః ।
అనేకాకారతైకస్య నైకత్వాన్నైకతా భవేత్ । పరస్పరవిరోధేన న భేదాభేదసమ్భవః ॥ న హ్యేకస్యాత్మనః పారమార్థికానేకధర్మసమ్భవః । తే చేదాత్మనో భిద్యన్తే ద్వైతాపత్తేరద్వైతశ్రుతయో వ్యావర్తేరన్ । అథ న భిద్యన్తే తత ఎకస్మాదాత్మనోఽభేదాన్మిథోఽపి న భిద్యేరన్ । ఆత్మరూపవత్ । ఆత్మరూపం వా భిద్యేత । భిన్నేభ్యోఽనన్యత్వాన్నీలపీతరూపవత్ । నచ ధర్మిణ ఆత్మనో న భిద్యన్తే మిథస్తు భిద్యన్త ఇతి సామ్ప్రతమ్ । ధర్మ్యభేదేన తదనన్యత్వేన తేషామప్యభేదప్రసఙ్గాత్ । భేదే వా ధర్మిణోఽపి భేదప్రసఙ్గాదిత్యుక్తమ్ । భేదాభేదౌ చ పరస్పరవిరోధాదేకత్రాభావాన్న సమ్భవత ఇత్యుపపాదితం ప్రథమే సూత్రే । అభావరూపాణామద్వైతావిహన్తృత్వేఽపి తస్య పాప్మాదేః కాల్పనికతయా తదధీననిరూపణతయా తేషామపి కాల్పనికత్వమితి న తాత్త్వికీ తద్ధర్మతా శ్లిష్యతే । ఎతేన సత్యకామసర్వజ్ఞసర్వేశ్వరత్వాదయోఽప్యౌపాధికా వ్యాఖ్యాతాః ।
తస్మాన్నిరస్తాశేషప్రపఞ్చేనావ్యపదేశ్యేన చైతన్యమాత్రాత్మనాభినిష్పద్యమానస్య ముక్తావాత్మనోఽర్థశూన్యైరేవాపహతపాప్మసత్యకామాదిశబ్దైర్వ్యపదేశ ఇత్యౌడులోమిర్మేనే । తదిదముక్తమ్ –
శబ్దవికల్పజా ఎవైతే
అపహతపాప్మత్వాదయో న తు సాంవ్యవహారికా అపీతి ॥ ౬ ॥
ఎవమప్యుపన్యాసాత్పూర్వభావాదవిరోధం బాదరాయణః ।
తదేతదతిశౌణ్డీర్యమౌడులోమేర్న మృష్యతే । బాదరాయణ ఆచార్యో మృష్యన్నపి హి తన్మతమ్ ॥ ఎవమపీత్యౌడులోమిమతమనుజానాతి ।
శౌణ్డీర్యం తు న సహత ఇత్యాహ –
వ్యవహారాపేక్షయేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - సత్యం తాత్త్వికానన్దచైతన్యమాత్ర ఎవాత్మా, అపహతపాప్మసత్యకామత్వాదయస్త్వౌపాధికతయాతాత్త్వికా అపి వ్యావహారికప్రమాణోపనీతతయా లోకసిద్ధా నాత్యన్తాసన్తో యేన తచ్ఛబ్దా రాహోః శిర ఇతివదవాస్తవా ఇత్యర్థః ॥ ౭ ॥
సఙ్కల్పాదేవ తు తచ్ఛ్రుతేః ।
యత్నానపేక్షః సఙ్కల్పో లోకే వస్తుప్రసాధనః । న దృష్టః సోఽత్ర యత్నస్య లాఘవాదవధారితః ॥ లోకే హి కఞ్చిదర్థం చికీర్షుః ప్రయతతే ప్రయతమానః సమీహతే సమీహానస్తమర్థమాప్నోతీతి క్రమో దృష్టః । న త్విచ్ఛానన్తరమేవాస్యేష్యమాణముపతిష్ఠతే । తేన శ్రుత్యాపి లోకవృత్తమనురుధ్యమానయా విదుషస్తాదృశ ఎవ క్రమోఽనుమన్తవ్యః । అవధారణం తు సఙ్కల్పాదేవేతి లౌకికం యత్నగౌరవమపేక్ష్య విద్యాప్రభావతో విదుషో యత్నలాఘవాత్ । యల్లఘు తదసత్కల్పమితి ।
స్యాదేతత్ । యథా మనోరథమాత్రోపస్థాపితా స్త్రీ స్త్రైణానాం చరమధాతువిసర్గహేతురేవం పిత్రాదయోఽప్యస్య సఙ్కల్పోపస్థాపితాః కల్పిష్యన్తే స్వకార్యాయేత్యత ఆహ –
నచ సఙ్కల్పమాత్రసముత్థానా ఇతి ।
సన్తి హి ఖలు కానిచిద్వస్తుస్వరూపసాధ్యాని కార్యాణి యథా స్త్రీవస్తుసాధ్యాని దన్తక్షతమణిమాలాదీని । కానిచిత్తు జ్ఞానసాధ్యాని యథోక్తచరమధాతువిసర్గరోమహర్షాదీని । తత్ర మనోరథమాత్రోపనీతే పిత్రాదౌ భవన్తు తజ్జ్ఞానమాత్రసాధ్యాని కార్యాణి నతు తత్సాధ్యాని భవితుమర్హన్తి । నహి స్త్రైణస్య రోమహర్షాదివద్భవన్తి స్త్రీవస్తుసాధ్యా మణిమాలాదయస్తదిదముక్తమ్పుష్కలం భోగమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే పిత్రాదీనాం సముత్థానం సఙ్కల్పాదేవ తచ్ఛ్రుతేః । న చానుమానబాధోఽత్ర శ్రుత్యా తస్యైవ బాధనాత్ ॥ ప్రమాణాన్తరానపేక్షా హి శ్రుతిః స్వార్థం గోచరయన్తి న ప్రమాణాన్తరేణ శక్యా బాధితుమ్ । అనుమానమేవ తు స్వోత్పాదాయ పక్షధర్మత్వాదివన్మానాన్తరాబాధితవిషయత్వం స్వసామగ్రీమధ్యపాతేనాపేక్షమాణం సామగ్రీఖణ్డనేన తద్విరుద్ధయా శ్రుత్యా బాధ్యతే । అత ఎవ నరశిరఃకపాలాదిశౌచానుమానమాగమబాధితవిషయతయా నోపపద్యతే । తస్మాద్విద్యాప్రభావాద్విదుషాం సఙ్కల్పమాత్రాదేవ పిత్రాద్యుపస్థానమితి సామ్ప్రతమ్ । తథాహురాగమినః కో హి యోగప్రభావాదృతేఽగస్త్య ఇవ సముద్రం పిబతి స ఇవ దణ్డకారణ్యే సృజతి । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ ॥ ౮ ॥
అత ఎవ చానన్యాధిపతిః ॥ ౯ ॥
అభావం బాదరిరాహ హ్యేవమ్ ।
అన్యయోగవ్యవచ్ఛిత్త్యా మనసేతి విశేషణాత్ । దేహేన్ద్రియవియోగః స్యాద్విదుషో బాదరేర్మతమ్ ॥ అనేకధాభావశ్చర్ద్ధిప్రభావభువో మనోభేదాద్వా స్తుతిమాత్రం వా కథఞ్చిద్భూమవిద్యాయాం నిర్గుణాయాం తదసమ్భవాదసతాపి హి గుణేన స్తుతిర్భవత్యేవేతి ॥ ౧౦ ॥
భావం జైమినిర్వికల్పామననాత్ ।
శరీరేన్ద్రియభేదే హి నానాభావః సమఞ్జసః । న చార్థసమ్భవే యుక్తం స్తుతిమాత్రమనర్థకమ్ ॥ నహి మనోమాత్రభేదే స్ఫుటతరోఽనేకధాభావో యథా శరీరేన్ద్రియభేదే । అత ఎవ సౌభరేరభివినిర్మితవివిధదేహస్యాపర్యాయేణ మాన్ధాతృకన్యాభిః పఞ్చాశతా విహారః పైరాణికైః స్మర్యతే । న చార్థసమ్భవే స్తుతిమాత్రమనర్థకమవకల్పతే । సమ్భవతి చాస్యార్థవత్త్వమ్ । యద్యపి నిర్గుణాయామిదం భౌమవిద్యాయాం పఠ్యతే తథాపి తస్యాః పురస్తాదనేన సగుణావస్థాగతేనైశ్వర్యేణ నిర్గుణైవ విద్యా స్తూయతే । న చాన్యయోగవ్యవచ్ఛేదేనైవ విశేషణమ్ ।అయోగవ్యవచ్ఛేదేనాపి విశేషణాత్ । యథా చైత్రో ధనుర్ధరః । తస్మాన్మనః శరీరేన్ద్రియయోగ ఐశ్వర్యశాలినాం నియమేనేతి మేనే జైమినిః ॥ ౧౧ ॥
ద్వాదశాహవదుభయవిధం బాదరాయణోఽతః ।
మనసేతి కేవలమనోవిషయాం చ స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతీతి శరీరేన్ద్రియభేదవిషయాం చ శ్రుతిముపలభ్యానియమవాదీ ఖలు బాదరాయణో నియమవాదౌ పూర్వయోర్న సహతే । ద్వివిధశ్రుత్యనురోధాత్ । న చాయోగవ్యవచ్ఛేదేనైవంవిధేషు విశేషణమవకల్ప్యతే । కామేషు హి రమణం సమనస్కేన్ద్రియేణ శరీరేణ పురుషాణాం సిద్ధమేవేతి నాస్తి శఙ్కా మనోయోగస్యేతి తద్వ్యవచ్ఛేదో వ్యర్థః । సిద్ధస్య తు మనోయోగస్య తదన్యపరిసఙ్ఖ్యానేనార్థవత్త్వమవకల్పతే । తస్మాద్వామేనాక్ష్ణా పశ్యతీతివదత్రాన్యయోగవ్యవచ్ఛేద ఇతి సామ్ప్రతమ్ ।
ద్వాదశాహవదితి ।
ద్వాదశాహస్య సత్రత్వమాసనోపాయిచోదనే । అహీనత్వం చ యజతిచోదనే సతి గమ్యతే ॥ ద్వాదశాహమృద్ధికామా ఉపేయురిత్యుపాయిచోదనేన య ఎవం విద్వాంసః సత్రముపయన్తీతి చ ద్వాదశాహస్య సత్రత్వం బహుకర్తృకస్య గమ్యతే । ఎవం తస్యైవ ద్వాదశాహేన ప్రజాకామం యాజయేదితి యజతిచోదనేన నియతకర్తృపరిమాణత్వేన ద్విరాత్రేణ యజేతేత్యాదివదహీనత్వమపి గమ్యత ఇతి । సమ్ప్రతి శరీరేన్ద్రియాభావేన మనోమాత్రేణ విదుషః స్వప్నవత్సూక్ష్మో భోగో భవతి । కుతః ఉపపత్తేః । మనసైతానితి శ్రుతేః । యది పునః సుషుప్తవదభోగో భవేత్నైషా శ్రుతిరుపపద్యేత । నచ సశరీరవదుపభోగః శరీరాద్యుపాదానవైయర్థ్యాత్ । సశరీరస్య తు పుష్కలో భోగః । ఇహాప్యుపపత్తేరిత్యనుషఞ్జనీయమ్ ॥ ౧౨ ॥
తదిదముక్తం సూత్రాభ్యామ్ –
తన్వభావే సన్ధ్యవదుపపత్తేః । భావే జాగ్రద్వత్ । ఇతి ॥ ౧౨ ॥
తన్వభావే సన్ధ్యవదుపపత్తేః ॥ ౧౩ ॥
భావే జాగ్రద్వత్ ॥ ౧౪ ॥
ప్రదీపవదావేశస్తథా హి దర్శయతి ।
వస్తుతః పరమాత్మనోఽభిన్నోఽప్యయం విజ్ఞానాత్మానాద్యవిద్యాకల్పితప్రాదేశికాన్తఃకరణావచ్ఛేదేనానాదిజీవభావమాపన్నః ప్రాదేశికః సన్న దేహాన్తరాణి స్వభావనిర్మితాన్యపి నానాప్రదేశవర్తీని సాన్తఃకరణో యుగపదావేష్టుమర్హతి । న వాత్మాన్తరం స్రష్టుమపి । సృజ్యమానస్య స్రష్ట్రతిరేకేఽనాత్మత్వాదాత్మత్వే వా కర్తృకర్మభావాభావాద్భేదాశ్రయత్వాదస్య । నాప్యన్తఃకరణాన్తరం తత్ర సృజతి సృజ్యమానస్య తదుపాధిత్వాభావాత్ । అనాదినా ఖల్వన్తఃకరణేనౌత్పత్తికేనాయమవరుద్ధో నేదానీన్తనేనాన్తఃకరణేనోపాధితయా సమ్బద్ధుమర్హతి । తస్మాద్యథా దారుయన్త్రం తత్ప్రయోక్త్రా చేతనేనాధిష్ఠితం సత్తదిచ్ఛామనురుధ్యతే । ఎవం నిర్మాణశరీరాణ్యపి సేన్ద్రియాణీతి ప్రాప్తే ప్రత్యభిధీయతే శరీరత్వం న జాతు స్యాద్భోగాధిష్ఠానతాం వినా । స త్రిధేతి శరీరత్వముక్తం యుక్తం చ తద్విభౌ ॥ స త్రిధా భవతి పఞ్చధా సప్తధా నవధేత్యాదికా శ్రుతిర్విదుషో నానాభావమాచక్షాణా భిన్నశరీరేన్ద్రియోపాధిసమ్బన్ధేఽవకల్పతే నాదేహహేతు(భూత)భేదే । నహి యన్త్రాణి భిన్నాని నిర్మాయ వాహయన్యన్త్రవాహో నానాత్వేనాపదిశ్యతే । భోగాధిష్ఠానత్వం చ శరీరత్వం నాభోగాధిష్ఠానేషు యన్త్రేష్వివ యుజ్యతే । తస్మాద్దేహాన్తరాణి సృజతి । న వానేనాధిష్ఠితాని దేహపక్షే వర్తన్తే । నచ సర్వగతస్య వస్తుతో విగలితప్రాయావిద్యస్య విదుషః పృథగ్జనస్యేవౌత్పత్తికాన్తఃకరణవశ్యతా యేన తదౌత్పత్తికమన్తఃకరణమాగన్తుకాన్తఃకరణాన్తరసమ్బన్ధమస్య వారయేత్ । తస్మాద్విద్వాన్ సర్వస్య వశీ సర్వేశ్వరః సత్యసఙ్కల్పః సేన్ద్రియమనాంసి శరీరాణి నిర్మాయ తాని చైకపదే ప్రవిశ్య తత్తదిన్ద్రియమన్తఃకరణైస్తేషు లోకేషు ముక్తో విహరతీతి సామ్ప్రతమ్ । ప్రదీపవదితి తు నిదర్శనం ప్రదీపైక్యం ప్రదీపవ్యక్తిషూపచర్యతే భిన్నవర్తివర్తినీనాం భిన్నవ్యక్తీనాం భేదాత్ । ఎవం విద్వాఞ్జీవాత్మా దేహభేదేఽప్యేక ఇతి పరామర్శార్థః । ఎకమనోనువర్తీనీత్యేకాభిప్రాయవర్తీనీత్యర్థః ॥ ౧౫ ॥
సమ్పన్నః కేవలో ముక్త ఇత్యుచ్యతే । న చైతస్యేత్థమ్భావసమ్భవః శ్రుతివిరోధాదిత్యుక్తమర్థజాతమాక్షిపతి –
కథం పునర్ముక్తస్యేతి ।
సలిల ఇతి ।
సలిలమివ సలిలః సలిలప్రాతిపదికాత్సర్వప్రాతిపదికేభ్య ఇత్యుపమానాదాచారే క్విపి కృతే పచాద్యచి చ కృతే రూపమ్ । ఎతదుక్తం భవతి యథా సలిలమమ్భోనిధౌ ప్రక్షిప్తం తదేకీభావముపయాతి । ఎవం ద్రష్టాపి బ్రహ్మణేతి ।
అత్రోత్తరం సూత్రమ్ –
స్వాప్యయసమ్పత్త్యోరన్యతరాపేక్షమావిష్కృతం హి ।
ఆసు కాశ్చిచ్ఛ్రుతయః సుషుప్తిమపేక్ష్య కాశ్చిత్తు సమ్పత్తిం తదధికారాత్ । ఐశ్వర్యశ్రుతయస్తు సగుణవిద్యావిపాకావస్థాపేక్షా ముక్త్యభిసన్ధానం తు తదవస్థాసత్తేర్యథారుణదర్శనే సన్ధ్యాయాం దివసాభిధానమ్ ॥ ౧౬ ॥
జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాదసంనిహితత్వాచ్చ ।
స్వారాజ్యకామచారాదిశ్రుతిభ్యః స్యాన్నిరఙ్కుశః । స్వకార్య ఈశ్వరాధీనసిద్ధిరప్యత్ర సాధకః ॥ “ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్”(తై. ఉ. ౧ । ౬ । ౨) “సర్వేఽస్మై దేవా బలిమావహన్తి”(తై. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) “సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యో విదుషః పరబ్రహ్మణ ఇవాన్యానధీనత్వమైశ్వర్యమవగమ్యతే । నన్వస్య బ్రహ్మోపాసనాలబ్ధమైశ్వర్యం కథం బ్రహ్మాధీనం న తు స్వభావః । నహి కారణాధీనజన్మానో భావాః స్వకార్యే స్వకారణమపేక్షన్తే । కిం త్వత్ర తే స్వతన్త్రా ఎవ । యథాహుః మృత్పిణ్డదణ్డచక్రాది ఘటో జన్మన్యపేక్షతే । ఉదకాహరణే త్వస్య తదపేక్షా న విద్యతే ॥ న చ విదుషాం పరమేశ్వరాధీనైశ్వర్యసిద్ధిత్వాత్తద్గతమైశ్వర్యం యేన లౌకికా ఇవ రాజానో మహారాజాధీనః స్వవ్యాపారే విద్వాంసః పరమేశ్వరాధీనా భవేయుః । న ఖలు యదధీనోత్పాదం యస్య రూపం తత్తద్రూపాదూనం భవతీతి కశ్చిన్నియమః । తత్సమానాం తదధికానాం చ దర్శనాత్తథా హ్యన్తేవాసీ గుర్వధీనవిధః తత్సమస్తదధికో వా దృశ్యతే । దుష్టసామన్తాశ్చ పార్థివాధీనైశ్వర్యాః పార్థివాన్స్పర్ధమానాస్తాన్విజయమానా వా దృశ్యన్తే । తదిహ నిరతిశయైశ్వర్యత్వాత్పరమేశ్వరస్య మా నామ భూవన్విద్వాంసస్తతోఽధికాస్తత్సమాస్తు భవిష్యన్తి । తథాచ న తదధీనాః । నహి సమప్రధానభావానామస్తి మిథోఽపేక్షా । తదేతే స్వతన్త్రాః సన్తస్తద్వ్యాపారే జగత్సర్జనేఽపి ప్రవర్తేరన్నితి ప్రాప్తే ప్రత్యభిధీయతే - నిత్యత్వాదనపేక్షత్వాత్శ్రుతేస్తత్ప్రక్రమాదపి । ఎక్యమత్యాచ్చ విదుషాం పరమేశ్వరతన్త్రతా ॥ జగత్సర్గలక్షణం హి కార్యం కారణైకస్వభావస్యైవ హి భవతు ఆహో కార్యకారణస్వభావస్య । తత్రోభయస్వభావస్య స్వోత్పత్తౌ మూలకారణాపేక్షస్య పూర్వసిద్ధః పరమేశ్వర ఎవ కారణమభ్యుపేతవ్య ఇతి స ఎవైకోఽస్తు జగత్కారణమ్ । తస్యైవ నిత్యత్వేన స్వకారణానపేక్షస్య కౢప్తసామర్థ్యాత్ । కల్ప్యసామర్థ్యాస్తు జగత్సర్జనం ప్రతి విద్వాంసః । న చ జగత్స్రష్టృత్వమేషాం శ్రూయతే । శ్రూయతే త్వత్రభవతః పరమేశ్వరస్యైవ । తమేవ ప్రకృత్య సర్వాసాం తచ్ఛ్రుతీనాం ప్రవృత్తేః । అపిచ సమప్రధానానాం హి న నియమవదైకమత్యం దృష్టమితి యదైకః సిసృక్షతి తదైవేతరః సఞ్జిహీర్షతీత్యపర్యాయేణ సృష్టిసంహారౌ స్యాతామ్ । న చోభయోరపీశ్వరత్వం వ్యాఘాతాత్ । ఎకస్య తు తదాధిపత్యే తదభిప్రాయానురోధినాం సర్వేషామైకమత్యోపపత్తేరదోషః । తత్రాగన్తుకానాం కారణాధీనజన్మైశ్వర్యాణాం గృహ్యమాణవిశేషతయాసమత్వాన్నిత్యైశ్వర్యశాలినః స ఎవ తేషామధీశ ఇతి తత్తన్త్రా విద్వాంస ఇతి పరమేశ్వరవ్యాపారస్య సర్గసంహారస్య నేశతే ॥ ౧౭ ॥
పూర్వపక్షిణోఽనుశయబీజమాశఙ్క్య నిరాకరోతి –
ప్రత్యక్షోపదేశాదితి చేన్నాధికారికమణ్డలస్థోక్తేః ।
యతః పరమేశ్వరాధీనమైశ్వర్యం తస్మాత్తతో న్యూనమణిమాదిమాత్రం స్వారాజ్యం న తు జదత్స్రష్టృత్వమ్ । ఉక్తాన్న్యాయాత్ ॥ ౧౮ ॥
వికారావర్తి చ తథా హి స్థితిమాహ ।
ఎతావానస్య మహిమేతి వికారవర్తి రూపముక్తమ్ । తతో జ్యాయాంశ్చేతి నిర్వికారం రూపమ్ । తథా పాదోఽస్య విశ్వా భూతానీతి వికారవర్తి రూపమ్ , త్రిపాదస్యామృతం దివీతి నిర్వికారమాహ రూపమ్ ॥ ౧౯ ॥
దర్శయతశ్చైవం ప్రత్యక్షానుమానే ।
దర్శయతశ్చాపరే శ్రుతిస్మృతీ నిర్వికారమేవ రూపం భగవతస్తే చ పఠితే । ఎతదుక్తం భవతియది బ్రూషే సగుణే బ్రహ్మణ్యుపాస్యమానే యథా తద్గుణస్య నిరవగ్రహత్వమపి వస్తుతోఽస్తీతి నిరవగ్రహత్వే విదుషా ప్రాప్తవ్యమితి తదనేన వ్యభిచారయతే । యథా సవికారే బ్రహ్మణ్యుపాస్యమానే వస్తుతః స్థితమపి నిర్వికారరూపం న ప్రాప్యతే తత్కస్య హేతోః, అతత్క్రతుత్వాదుపాసకస్య । తథా తద్గుణోపాసనయా వస్తుతః స్థితమపి నిరవగ్రహత్వం నాప్యతే । తత్త్వోపాసనాసు పురుషక్రతుత్వాత్ । ఉపాసకస్య తదక్రతుత్వం చ నిరవగ్రహత్వస్యోపాసనవిధ్యగోచరత్వాద్విధ్యధీనత్వాచ్చోపాసనాసు పురుషస్వాతన్త్ర్యాభావాత్స్వాతన్త్ర్యే వా ప్రాతిభత్వప్రసఙ్గాదితి ॥ ౨౦ ॥
భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ ।
న కేవలం స్వారాజ్యస్యేశ్వరాధీనతయాజగత్సర్జనమ్ , సాక్షాద్భోగమాత్రేణ తేన పరమేశ్వరేణ సామ్యాభిధానాదపి వ్యపదేశలిఙ్గాదితి । భూతాన్యవన్తి ప్రీణయన్తీతి భోజయన్తీతి యావత్ ।
సూత్రాన్తరావతారణాయ శఙ్కతే –
నన్వేవం సతి సాతిశయత్వాదితి ।
సహ పరమేశ్వరస్యాతిశయేన వర్తత ఇతి విదుష ఐశ్వర్యం సాతిశయమ్ । యచ్చ కార్యం సాతిశయం తచ్చ యథా లౌకికమైశ్వర్యమ్ । తదనేన కార్యత్వముక్తమ్ । తథాచ కార్యత్వాదన్తవత్ప్రాప్తమితి తచ్చ న యుక్తమానన్త్యేన తద్విదుషాం తత్ర ప్రవృత్తేరితి ॥ ౨౧ ॥
అత ఉత్తరం పఠతి –
అనావృత్తిః శబ్దాదనావృత్తిః శబ్దాత్ ।
కిమర్చిరాదిమార్గేణ బ్రహ్మలోకప్రాప్తానామైశ్వర్యస్యాన్తవత్త్వం త్వయా సాధ్యతే । ఆహోస్విచ్చన్ద్రలోకాదివ బ్రహ్మలోకాదేతల్లోకప్రాప్తిర్ముక్తేరన్తవత్త్వమ్ । తత్ర పూర్వస్మిన్ కల్పే సిద్ధసాధనమ్ । ఉత్తరత్ర తు శ్రుతిస్మృతివిరోధః । తద్విధానాం చ క్రమముక్తిప్రతిపాదనాదితి ।
తత్త్వమసివాక్యార్థైకోపాసనాపరాన్ ప్రత్యాహ –
సమ్యగ్దర్శనవిధ్వస్తతమసామితి ।
ద్విధావిద్యాతమః । నిరుపాధిబ్రహ్మసాక్షాత్కారస్తత్త్వదర్శనమ్ ।
న చైతన్నిర్వాణం స్వరూపావస్థానలక్షణం కార్యం యేనానిత్యం స్యాదిత్యాహ –
నిత్యసిద్ధేతి ॥ ౨౨ ॥
భఙ్క్త్వా వాద్యసురేన్ద్రవృన్దమఖిలావిద్యోపధానాతిగం యేనామ్నాయపయోనిధేర్నయపథా బ్రహ్మామృతం ప్రాప్యతే ।
సోఽయం శాఙ్కరభాష్యజాతవిషయో వాచస్పతేః సాదరం సన్దర్భః పరిభావ్యతాం సుమతయః స్వార్థేషు కో మత్సరః ॥ ౧ ॥
అజ్ఞానసాగరం తీర్త్వా బ్రహ్మతత్త్వమభీప్సతామ్ ।
నీతినౌకర్ణధారేణ మయాపూరి మనోరథః ॥ ౨ ॥
యన్న్యాయకణికాతత్త్వసమీక్షాతత్త్వబిన్దుభిః ।
యన్న్యాయసాఙ్ఖ్యయోగానాం వేదాన్తానాం నిబన్ధనైః ॥ ౩ ॥
సమచైషం మహత్పుణ్యం తత్ఫలం పుష్కలం మయా ।
సమర్పితమథైతేన ప్రీయతాం పరమేశ్వరః ॥ ౪ ॥
నృపాన్తరాణాం మనసాప్యగమ్యాం భ్రూక్షేపమాత్రేణ చకార కీర్తిమ్ ।
కార్తస్వరాసారసుపూరితార్థసార్థః స్వయం శాస్త్రవిచక్షణశ్చ ॥ ౫ ॥
నరేశ్వరా యచ్చరితానుకారమిచ్ఛన్తి కర్తుం నచ పారయన్తి ।
తస్మిన్మహీపే మహనీయకీర్తౌ శ్రీమన్నృగేఽకారి మయా నిబన్ధః ॥ ౬ ॥