ಅಥ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಮ್
ಯಮಿಹ ಕಾರುಣಿಕಂ ಶರಣಂ ಗತೋಽಪ್ಯರಿಸಹೋದರ ಆಪ ಮಹತ್ಪದಮ್ ।
ತಮಹಮಾಶು ಹರಿಂ ಪರಮಾಶ್ರಯೇ ಜನಕಜಾಂಕಮನಂತಸುಖಾಕೃತಿಮ್ ॥ ೧ ॥
ಶ್ರೀಗೌರ್ಯಾ ಸಕಲಾರ್ಥದಂ ನಿಜಪದಾಂಭೋಜೇನ ಮುಕ್ತಿಪ್ರದಂ ಪ್ರೌಢಂ ವಿಘ್ನವನಂ ಹರಂತಮನಘಂ ಶ್ರೀಢುಂಢಿತುಂಡಾಸಿನಾ ।
ವಂದೇ ಚರ್ಮಕಪಾಲಿಕೋಪಕರಣೈರ್ವೈರಾಗ್ಯಸೌಖ್ಯಾತ್ಪರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರದಿಶಂತಮಂತವಿಧುರಂ ಶ್ರೀಕಾಶಿಕೇಶಂ ಶಿವಮ್ ॥ ೨ ॥
ಯತ್ಕೃಪಾಲವಮಾತ್ರೇಣ ಮೂಕೋ ಭವತಿ ಪಂಡಿತಃ ।
ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಶರೀರಾಂ ತಾಂ ವಾಣೀಂ ವೀಣಾಕರಾಂ ಭಜೇ ॥ ೩ ॥
ಕಾಮಾಕ್ಷೀದತ್ತದುಗ್ಧಪ್ರಚುರಸುರನುತಪ್ರಾಜ್ಯಭೋಜ್ಯಾಧಿಪೂಜ್ಯಶ್ರೀಗೌರೀನಾಯಕಾಭಿತ್ಪ್ರಕಟನಶಿವರಾಮಾರ್ಯಲಬ್ಧಾತ್ಮಬೋಧೈಃ ।
ಶ್ರೀಮದ್ಗೋಪಾಲಗೀರ್ಭಿಃ ಪ್ರಕಟಿತಪರಮಾದ್ವೈತಭಾಸಾಸ್ಮಿತಾಸ್ಯಶ್ರೀಮದ್ಗೋವಿಂದವಾಣೀಚರಣಕಮಲಗೋ ನಿರ್ವೃತೋಽಹಂ ಯಥಾಲಿಃ ॥ ೪ ॥
ಶ್ರೀಶಂಕರಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಂ ಪ್ರಣಮ್ಯ ವ್ಯಾಸಂ ಹರಿಂ ಸೂತ್ರಕೃತಂ ಚ ವಚ್ಮಿ ।
ಶ್ರೀಭಾಷ್ಯತೀರ್ಥೇ ಪರಹಂಸತುಷ್ಟ್ಯೈ ವಾಗ್ಜಾಲಬಂಧಚ್ಛಿದಮಭ್ಯುಪಾಯಮ್ ॥ ೫ ॥
ವಿಸ್ತೃತಗ್ರಂಥವೀಕ್ಷಾಯಾಮಲಸಂ ಯಸ್ಯ ಮಾನಸಮ್ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ತದರ್ಥಮಾರಬ್ಧಾ ಭಾಷ್ಯರತ್ನಪ್ರಭಾಭಿಧಾ ॥ ೬ ॥
ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕಂ ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಾಕ್ಶುದ್ಧಿಮಾಪ್ನುಯಾತ್ ।
ಇತಿ ಶ್ರಮೋ ಮೇ ಸಫಲೋ ಗಂಗಾಂ ರಥ್ಯೋದಕಂ ಯಥಾ ॥ ೭ ॥
ಯದಜ್ಞಾನಸಮುದ್ಭೂತಮಿಂದ್ರಜಾಲಮಿದಂ ಜಗತ್ ।
ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಸುಖಾನಂತಂ ತದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಭಯಮ್ ॥ ೮ ॥
ಇಹ ಖಲು ‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ’(ಶ॰ಬ್ರಾ॰ ೧೧-೫೭) ಇತಿ ನಿತ್ಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿನಾಧೀತಸಾಂಗಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ’ (ತೈ.ಉ. ೩ । ೧ । ೧), ’ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೭ । ೧), ’ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರವಣವಿಧಿರುಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಅಮೃತತ್ವಕಾಮೇನಾದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಚಾರ ಏವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೈಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ತೇನ ಕಾಮ್ಯೇನ ನಿಯಮವಿಧಿನಾರ್ಥಾದೇವ ಭಿನ್ನಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಃ(ಏವಕಾರೋ ನಸ್ತಿ)* ವೈದಿಕಾನಾಂ ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಾ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ವಸ್ತುಗತಿಃ । ತತ್ರ ಕಶ್ಚಿದಿಹ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾನುಷ್ಠಿತಯಜ್ಞಾದಿಭಿರ್ನಿತಾಂತಂ ನಿರ್ಮಲಸ್ವಾಂತೋಽಸ್ಯ-ನಿತಾಂತವಿಮಲಸ್ವಾಂತ- ಶ್ರವಣವಿಧೇಃ ಕೋ ವಿಷಯಃ, ಕಿಂ ಫಲಮ್ , ಕೋಽಧಿಕಾರೀ, ಕಃ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸತೇ । ತಂ ಜಿಜ್ಞಾಸುಮುಪಲಭಮಾನೋ ಭಗವಾನ್ಬಾದರಾಯಣಸ್ತದನುಬಂಧಚತುಷ್ಟಯಂ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಪ್ರಯೋಜಕಂ(ಶ್ರವಣಾತ್ಮಕ)* ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣೇತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ರಚಯಾಂಚಕಾರ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ॥ ನನ್ವನುಬಂಧಜಾತಂ ವಿಧಿಸನ್ನಿಹಿತಾರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೈರೇವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ - ‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಯತ್ಕೃತಕಂ ತದನಿತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯವತ್ಯಾ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’ (ಛಾ.ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ (ಬೃ॰ಉ॰ ೩-೪-೨) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಭೂಮಾತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಸ್ತತೋಽನ್ಯದನಿತ್ಯಮಿತಿ(ತತೋಽನ್ಯದನಿತ್ಯಮಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಿತಿ)* ವಿವೇಕೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಕರ್ಮಣಾ ಕೃಷ್ಯಾದಿನಾ ಚಿತಃ ಸಂಪಾದಿತಃ ಸಸ್ಯಾದಿರ್ಲೋಕಃ(ಸಸ್ಯಾದಿಲೋಕಃ)* - ಭೋಗ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಪಶ್ಚಿನ್ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಃ । ‘ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನ’ (ಮು.ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨), ‘ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾನಾತ್ಮಮಾತ್ರೇ(ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಕಲಪದಾರ್ಥಜಾತೇ ಇತ್ಯಧಿಕಃ। ವೈರಾಗ್ಯಂ ಲಭ್ಯತೇ । ಪರೀಕ್ಷ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ, ಅಕೃತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕರ್ಮತತ್ಫಲೇಭ್ಯೋ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಶಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತೋ ಭೂತ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶಮಾದಿಷಟ್ಕಂ ಲಭ್ಯತೇ । ‘ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ’ ಇತಿ ಕಾಣ್ವಪಾಠಃ । ಉಪರತಿಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ । ‘ನ ಸ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ (ಕಾಲಾಗ್ನಿರು೦ ೨) ಇತಿ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾನಂದಾತ್ಮಕಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ಮುಮುಕ್ಷಾ ಲಭ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣವಾನಧಿಕಾರೀತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ‘ಯ ಏತಾ ರಾತ್ರೀರುಪಯಂತಿ’ ಇತಿ ರಾತ್ರಿಸತ್ರವಿಧೌ ‘ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠಂತಿ’ ಇತ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಥಪ್ರತಿಷ್ಠಾಕಾಮಸ್ತದ್ವತ್ ತಥಾ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಸ್ಯ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥೋ ವಿಚಾರೋ ವಿಷಯಃ ವಿಚಾರಸ್ಯ ವೇದಾಂತಾ ವಿಷಯ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಮ್ , ‘ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯದ್ವೈತಾತ್ಮದರ್ಶನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ವಿಚಾರವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ವಿಚಾರಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದರ್ಶನಹೇತುಃ, ಅಪ್ರಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಅಪಿ ತು ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯತ್ವೇನ । ಪ್ರಮಾಣಂ ಚಾದ್ವೈತಾತ್ಮನಿ ವೇದಾಂತಾ ಏವ, ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂಂ ಪುರುಷಮ್’, ‘ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯಃ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭), ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಏವಂ ವಿಚಾರವಿಧೇಃ ಫಲಮಪಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತಿಃ, ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ.ಉ. ೭ । ೧ । ೩), ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ಸಂಬಂಧೋಽಪ್ಯಧಿಕಾರಿಣಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪಃ, ಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾರೂಪ ಇತಿ ಯಥಾಯೋಗಂ (ಯಥಾಯೋಗ್ಯಂ)* ಸುಬೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ತಾಸಾಮಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕನ್ಯಾಯಸೂತ್ರಾಭಾವೇ ಕಿಂ ವಿವೇಕಾದಿವಿಶೇಷಣವಾನಧಿಕಾರೀ ಉತಾನ್ಯಃ, ಕಿಂ ವೇದಾಂತಾಃ ಪೂರ್ವತಂತ್ರೇಣ ಅಗತಾರ್ಥಾ ವಾ, ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಭಿನ್ನಂ ನ ವಾ, ಕಿಂ ಮುಕ್ತಿಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವಲ್ಲೋಕಾಂತರಮ್ , ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾ ವೇತಿ ಸಂಶಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಾಗಮವಾಕ್ಯೈರಾಪಾತತಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮಾವಶ್ಯಕಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಶ್ರೀಚರಣೈಃ - ‘ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದೀನಾಮಾಗಮಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನ್ಯಾಯೇನ ನಿರ್ಣಯಾರ್ಥಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್’ ಇತಿ । ಯೇಷಾಂ ಮತೇ ಶ್ರವಣೇ ವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಮವಿಹಿತಶ್ರವಣೇಽಧಿಕಾರ್ಯಾದಿನಿರ್ಣಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಪತತೀತ್ಯಲಂ ಪ್ರಸಂಗೇನ ॥ ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸ್ವಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಾಯೋತ್ಥಾಪಿತತ್ವಾದ್ಧೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ ಶ್ರುತಿಸಂಗತಿಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಹೇತ್ವನುಬಂಧನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವೇನೋಪೋದ್ಘಾತತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದೌ ಸಂಗತಿಃ, ಅಧಿಕಾರ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಃ, ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ವಿಷಯಾದೌ ಸಮನ್ವಯೋಕ್ತೇಃ ಪಾದಸಂಗತಿಃ, ಏವಂ ಸರ್ವಸೂತ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತಿಸಂಗತಿಃ, ತತ್ತದಧ್ಯಾಯೇ ತತ್ತತ್ಪಾದೇ ಚ ಸಮಾನಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ಸಂಗತಿರೂಹನೀಯಾ । ಪ್ರಮೇಯಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅಧ್ಯಾಯಾನಾಂ ತು ಸಮನ್ವಯಾವಿರೋಧಸಾಧನಫಲಾನಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಪಾದಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಪ್ರಮೇಯಃ । ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಯೋರಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಮ್ । ಚತುರ್ಥಪಾದಸ್ಯ ಪದಮಾತ್ರಸಮನ್ವಯ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಅಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನ್ನಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿರಪೇಕ್ಷಿತಾ ॥ ಅಥಾಧಿಕರಣಮಾರಚ್ಯತೇ - ‘ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ವಿಹಿತಶ್ರವಣಾತ್ಮಕಂ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಷಯಃ । ತತ್ಕಿಮಾರಬ್ಧವ್ಯಂ ನ ವೇತಿ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸಂಭವಾಸಂಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಕರ್ತೃತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಲಿಂಗಕಾನುಮಾನೇನ ಚ ವಿರೋಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಾಸಂಭವಾನ್ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಶ್ರವಣವಿಧಿಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾಯ ‘ಕರ್ತವ್ಯಾ’ ಇತಿ ಪದಮಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಾಹೃತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಯೋರ್ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಯೋಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾನನ್ವಯಾತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಫಲೀಭೂತಂ ಜ್ಞಾನಮಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಯೇನೇಚ್ಛಾಸಾಧ್ಯೋ ವಿಚಾರೋ ಜಹಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೌತೋಽರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಃಫಲತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ಮಕಾನರ್ಥನಿವರ್ತಕತ್ವೇನೈವ ಫಲತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾನರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಬಂಧಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿಹೇತುಃ । ತಥಾಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ , ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ , ಭೋಜನಾದಿವತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ , ಬಂಧನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾತ್ , ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವತ್ । ಬಂಧೋ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯೋಽಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ , ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ । ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧಿಃ । ಏವಮರ್ಥಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಜ್ಜೀವಗತಾನರ್ಥಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಿಂ ಫಲಂ ಸೂತ್ರಯನ್ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯಮಪ್ಯರ್ಥಾತ್ಸೂಚಯತಿ, ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಭ್ರಮಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಃ, ತಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಯದಿತ್ಥಂ ತತ್ತಥಾ, ಯಥಾ ಶುಕ್ತ್ಯಭಿನ್ನ ಇದಮಂಶ ಇತಿ ವಿಷಯಸಿದ್ಧಿಹೇತುರಧ್ಯಾಸಃ । ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ। । ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಾದನಿವೃತ್ತೇರುಪಾಯಾಂತರಸಾಧ್ಯಾ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಫಲಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ವಿವೇಕಃ । ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮೋ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಸೂತ್ರಬೋಧಿತವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ(ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಚಾರಕರ್ತವ್ಯತಾ)*ರೂಪಶ್ರೌತಾರ್ಥಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾರ್ಥಾತ್ಸೂತ್ರಿತವಿಷಯ(ಸೂತ್ರಿತಂ ವಿಷಯ)*ಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಮುಪೋದ್ಧಾತತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷೇಪ-ಹೇತ್ವಧ್ಯಾಸಾಕ್ಷೇಪ-ಸಮಾಧಾನಭಾಷ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ವರ್ಣಯತಿ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ।
ಏತೇನ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಗ್ರಂಥೋ ನ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ , ಆರ್ಥಿಕಾರ್ಥಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ ॥ ಯತ್ತು ಮಂಗಲಾಚರಣಾಭಾವಾದವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿದಂ ಭಾಷ್ಯಮಿತಿ, ತನ್ನ । ‘ಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ’ ಇತ್ಯಂತಭಾಷ್ಯರಚನಾರ್ಥಂ ತದರ್ಥಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಪ್ಲವರಹಿತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಘನಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾದಿದಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥
ಲೋಕೇ ಶುಕ್ತಾವಿದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಃ, ಸತ್ಯರಜತೇ ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಾರೋಪ್ಯವಿಶೇಷಯೋರೈಕ್ಯಪ್ರಮಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾ ವಾಚ್ಯಾ, ಸಾ ಚಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ಹಿ ತದಸ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಾನಾವೈಕ್ಯಶೂನ್ಯೌ, ಪರಸ್ಪರೈಕ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ , ತಮಃಪ್ರಕಾಶವತ್ । ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಹೇತುಭೂತಂ ವಿರೋಧಂ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವ್ಯವಹಾರತಶ್ಚ ಸಾಧಯತಿ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ।
ನ ಚ ‘ಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ತರಪದಯೋಶ್ಚ’(ಪಾ॰ಸೂ॰ ೭-೨-೯೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ‘ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಉತ್ತರಪದೇ ಚ ಪರತೋ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರ್ಮಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ತ್ವಮಾದೇಶೌ ಸ್ತಃ’ ಇತಿ ವಿಧಾನಾತ್ , ತ್ವದೀಯಂ ಮದೀಯಂ ತ್ವತ್ಪುತ್ರೋ ಮತ್ಪುತ್ರ ಇತಿವತ್ ‘ತ್ವನ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋಃ’ ಇತಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ತ್ವಮಾವೇಕವಚನೇ’(ಪಾ॰ಸೂ॰ ೭-೨-೯೭) ಇತ್ಯೇಕವಚನಾಧಿಕಾರಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಯೋರೇಕಾರ್ಥ(ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋರೇಕಾರ್ಥ)*ವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾದನಾತ್ಮನಾಂ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾದಸ್ಮದರ್ಥಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿತೋ ಬಹುತ್ವಾತ್ ॥ ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಕಥಮತ್ರ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಗ್ರಹಃ । ನ ಚ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ವಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತದ್ಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶಬ್ದಸಾಧುತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಾಸಾಧುತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಹಂಕಾರಾದ್ಯನಾತ್ಮನೋ ಯೂಯಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಗೋಚರಪದಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾಪರತ್ವಾತ್ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ತಾವದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ, ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ , ‘ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ, ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ಯದ್ಯಪ್ಯಹಂಕಾರಾದಿರಪಿ ತದ್ಯೋಗ್ಯಸ್ತಥಾಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸಕಾಶಾದತ್ಯಂತಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ಆಶ್ರಮಶ್ರೀಚರಣಾಸ್ತು ಟೀಕಾಯೋಜನಾಯಾಮೇವಮಾಹುಃ ‘ಸಂಬೋಧ್ಯಚೇತನೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪದವಾಚ್ಯಃ, ಅಹಂಕಾರಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಚೇತನೋಽಸ್ಮತ್ಪದವಾಚ್ಯಃ, ತಥಾ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಯೋರೇವ ತ್ವಮಾದೇಶನಿಯಮೋ ನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಯೋಃ, ‘ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ ಷಷ್ಠೀಚತುರ್ಥೀದ್ವಿತೀಯಾಸ್ಥಯೋರ್ವಾನಾವೌ’(ಪಾ೦ಸೂ೦ ೮-೧-೨೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಸಾಂಗತ್ಯಪ್ರಸಡ್ಗಾತ್ । ಅತ್ರ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಕಯೋರಿವ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಜಡಮಾತ್ರಲಕ್ಷಕಯೋರಪಿ ನ ತ್ವಮಾದೇಶೌ (ತ್ವಮಾದೇಶೋ)* ಲಕ್ಷಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್’ ಇತಿ । ಯದಿ ತಯೋಃ ಶಬ್ದಬೋಧಕತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವ ತ್ವಮಾದೇಶಾಭಾವ ಇತ್ಯನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾಪಿತಂ ತದಾಸ್ಮಿನ್ಭಾಷ್ಯೇ ಯುಷ್ಮತ್ಪದೇನ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಪರಾಗರ್ಥೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದೇನ ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಜನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ । ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಶಬ್ದೋಽಪಿ ಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ನ ತ್ವಮಾದೇಶಃ । ನ ಚ ಪರಾಕ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಯೋರೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ , ನ ಶಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಾಂಶಸ್ಯ, ಗೌರವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪರಾಕ್ಪ್ರತೀಚೋರ್ವಿರೋಧಸ್ಫುರಣಾರ್ಥಂ ವಿರುದ್ಧಶಬ್ದಯೋಗ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವೇದಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇಽಪೀದಂಶಬ್ದೋಽಸ್ಮದರ್ಥೇ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಬಹುಶಃ, ಇಮೇ ವಯಮಾಸ್ಮಹೇ, ಇಮೇ ವಿದೇಹಾಃ, ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾನ್ನಾಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದವಿರೋಧೀತಿ ಮತ್ವಾ ಯುಷ್ಮಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಇದಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ವಿರೋಧಾಸ್ಫೂರ್ತೇಃ । ಏತೇನ ಚೇತನವಾಚಿತ್ವಾದಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ‘ಅಭ್ಯರ್ಹಿತಂ ಪೂರ್ವ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ , ‘ತ್ಯದಾದೀನಿ ಸರ್ವೈರ್ನಿತ್ಯಮ್’(ಪಾ೦ಸೂ೦ ೧-೨-೭೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿಹಿತ ಏಕಶೇಷಶ್ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ‘ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೋಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರ ಇವಾತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವನಿಪಾತೈಕಶೇಷಯೋರಪ್ರಾಪ್ತೇಃ, ಏಕಶೇಷೇ ವಿವಕ್ಷಿತವಿರೋಧಾಸ್ಫೂರ್ತೇಶ್ಚ । ವೃದ್ಧಾಸ್ತು ‘ಯುಷ್ಮದರ್ಥಾದನಾತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಚಿದ್ಧಾತೋರಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ಗ್ರಹಣಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಾದೌ ಯುಷ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಮ್ ’ ಇತ್ಯಾಹುಃ । ತತ್ರ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪದಾಭ್ಯಾಂ ಪರಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ವಸ್ತುತೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಪ್ರತ್ಯಯಪದೇನ ಪ್ರತೀತಿತೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಹಂಕಾರಾದಿರನಾತ್ಮಾ ದೃಶ್ಯತಯಾ ಭಾತಿ । ಆತ್ಮಾ ತು ಪ್ರತೀತಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಭಾತಿ । ಗೋಚರಪದೇನ ವ್ಯವಹಾರತೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ಕರ್ತಾಹಮಿತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಗೋಚರಃ, ಅಸ್ಮದರ್ಥಸ್ತ್ವನಾತ್ಮಪ್ರವಿಲಾಪೇನ, ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರ ಇತಿ ತ್ರಿಧಾ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಫುಟೀಕೃತಃ । ಯುಷ್ಮಚ್ಚಾಸ್ಮಚ್ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ, ತೇ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಯೌ ಚ ತೌ ಗೋಚರೌ ಚೇತಿ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೌ, ತಯೋಸ್ತ್ರಿಧಾ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತರೇತರಭಾವೋಽತ್ಯಂತಾಭೇದಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಾ ತದನುಪಪತ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಐಕ್ಯಾಸಂಭವೇಽಪಿ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟ ಇತಿವತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ।
ಚಿಜ್ಜಡಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಾದ್ದೀಪಘಟಯೋರಿವ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದೀ ಪರಾಪ್ರತ್ಯಗ್ವಸ್ತುನೀ, ತೇ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ ಗೋಚರಶ್ಚೇತಿ ವಾ ವಿಗ್ರಹಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಪದಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಾಗ್ಭಾವೇ ಚಿದಚಿತ್ತ್ವಂ ಹೇತುರುಕ್ತಸ್ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರಿತಿ ।
ಅನಾತ್ಮನೋ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾದಚಿತ್ತ್ವಮ್ , ಆತ್ಮನಸ್ತು ಗ್ರಾಹಕತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಚಿತ್ತ್ವೇ ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ಗ್ರಹಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿರೋಧೇನಾಸಂಭವಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೇಷ್ಟಂ ವಾ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಃ ।
ನನ್ವೇವಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪರಾಕ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ, ಚಿದಚಿತ್ತ್ವೇನ, ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ಚ ವಿರೋಧಾತ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದೈಕ್ಯಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮ್ , ತತ್ಪ್ರಮಿತ್ಯಭಾವೇನಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೈತನ್ಯಸುಖಜಾಡ್ಯದುಃಖಾದೀನಾಂ ವಿನಿಮಯೇನಾಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪೀತಿ ।
ತಯೋರಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಧರ್ಮಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಸ್ತೇಷಾಮಪೀತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಇತರತ್ರ ಧರ್ಮ್ಯಂತರೇ ಇತರೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಭಾವಃ ಸಂಸರ್ಗಸ್ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಸಂಸರ್ಗಂ ವಿನಾ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಿನಿಮಯೋ ಅಸ್ತಿ । ಸ್ಫಟಿಕೇ ಲೋಹಿತವಸ್ತುಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾಲ್ಲೌಹಿತ್ಯಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಃ ।
ಅಸಂಗಾತ್ಮಧರ್ಮಿಣಃ ಕೇನಾಪ್ಯಸಂಸರ್ಗಾದ್ಧರ್ಮಿಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕೋ ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಃ ಕುತಸ್ತ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ -
ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ಚಾಭಾವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇನ ತತ್ಪ್ರಮಾಯಾ ಅಭಾವಾದತಃ ಪ್ರಮಾಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಹೇತೋರಭಾವಾತ್ ‘ಅಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್’ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋ ದ್ವ್ಯರ್ಥಃ ಅಪಹ್ನವವಚನಃ, ಅನಿರ್ವಚನೀಯತಾವಚನಶ್ಚೇತಿ । ಅತ್ರ ಚಾಪಹ್ನವಾರ್ಥಃ ।
ನನು ಕುತ್ರ ಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಽಪಹ್ನೂಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾಸೋ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಹಮಿತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಮತ್ವಾ ತತ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿವೇಚಯತಿ -
ವಿಷಯಿಣೀತಿ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಾಕ್ಷಿಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇ ಹೇತುಃ -
ಚಿದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನೇ ಚಿದಂಶಾತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಸ್ಯೇತಿ ।
ತ್ವಂಕಾರಯೋಗ್ಯಸ್ಯ । ಇದಮರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ನನ್ವಹಮಿತಿ ಭಾಸಮಾನಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಕಥಮಿದಮರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಯೋಗಾದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇರ್ಘಟಾದಿವದಿದಮರ್ಥತ್ವಂ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಥವಾ ಯದಾತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಂ ಪ್ರತೀತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ,
ಅಹಂಕಾರವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಚ್ಚಾಸೌ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಸೌ ಗೋಚರಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂವೃತ್ತಿವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಫುರಣತ್ವಂ ಸ್ಫುರಣವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ ಹೇತುಃ । ಆದ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಪಕ್ಷೇ ತದಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾತ್ಮನೋ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯದಾತ್ಮನೋ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಅನುಭವಾಮೀತಿ ಶಬ್ದವತ್ವಾತ್ , ಅಹಂಕಾರವದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಷಯಿಣೀತಿ ।
ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಹೇತುಃ । ನಾದ್ಯಃ, ಪಕ್ಷೇ ತದಸಿದ್ಧೇಃ । ನಾಂತ್ಯಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ತದ್ವೈಕಲ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ದೇಹಾಹಂಕಾರಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸವದಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಯೋರಪ್ಯಭೇದಾಧ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಚಿದಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ತಯೋರ್ಜಾಡ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾದಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಜಡಾಲ್ಪಾಹಂಕಾರಾದೇರ್ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಹಮಿತಿ ಭಾಸ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮವದಹಂಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಮುಖ್ಯಮೇವ, ತತಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಕ್ತ್ವಾದ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಅಹಂವೃತ್ತಿಭಾಸ್ಯತ್ವಮಹಂಕಾರೇ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ತೃಕರ್ಮತ್ವವಿರೋಧಾತ್ , ಚಿದ್ಭಾಸ್ಯತ್ವಂ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಭಾಸತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪರಾಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಮುಖ್ಯಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ । ಯುಷ್ಮತ್ಪರಾಕ್ತಚ್ಚಾಸೌ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾಸೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಗೋಚರಶ್ಚ ತಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ತಸ್ಯ ಹೇಯತ್ವಾರ್ಥಮಾಹ -
ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಷಿಞ್ ಬಂಧನೇ । ವಿಸಿನೋತಿ ಬಧ್ನಾತಿ ಇತಿ ವಿಷಯಸ್ತಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯಾ ಭವತು, ಅನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಹಂ ಸ್ಫುರಾಮಿ ಸುಖೀತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದನಾತ್ಮನೋ ವಿಪರ್ಯಯೋ ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಇತ್ಥಂಭಾವೇ ತೃತೀಯಾ । ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನಾ ವಿಷಯಿಣಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಯೋಽಹಂಕಾರಾದೌ ವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸಃ ಸ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ವಾಸ್ತಿ । ನಿರವಯವನಿರ್ಗುಣಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಿ ಗುಣಾವಯವಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ(ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ)* ಚಾಯೋಗಾತ್ ॥
ನನ್ವಾತ್ಮನೋ ನಿರ್ಗುಣತ್ವೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಉಚ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ವಿಷಯಾಭೇದೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಫುರಣಮ್ , ಶುಭಕರ್ಮಜನ್ಯವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಮಾನಂದ ಇತ್ಯೇವಂ ವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಭೇದಾತ್ ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ತದುಕ್ತಂ ಟೀಕಾಯಾಂ ‘ಆನಂದೋ ವಿಷಯಾನುಭವೋ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ಸಂತಿ ಧರ್ಮಾ ಅಪೃಥಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ (ಚೈತನ್ಯತ್ವಾತ್)* ಪೃಥಗಿವಾವಭಾಸಂತೇ’ ಇತಿ । ಅತೋ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮತೇ, ಅಹಂ ಕರೋಮೀತಿ ಪ್ರತೀತೇರರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಾಸತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಪ್ರಮಾತ್ವಂ (ಸತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಧಿಕಃ ಪಾಠಃ)* ಅಹಂ ನರ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮಿತಿ ಮತಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಫಲಾಸಂಭವಾದ್ಬದ್ಧಮುಕ್ತಯೋರ್ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರೈಕ್ಯಾಯೋಗೇನ ವಿಷಯಾಸಂಭವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಯುಕ್ತಗ್ರಹಣಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ದುರ್ಬಲತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ । ತಥಾಹಿ ಕಿಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿತ್ವಮಯುಕ್ತತ್ವಾದಭಾನಾದ್ವಾ ಕಾರಣಾಭಾವಾದ್ವಾ ? ಆದ್ಯ ಇಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಏತದನುರೋಧಾದಾದೌ ಯದ್ಯಪೀತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ । ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಸಂಗಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನ್ಯಯುಕ್ತತ್ವಮಲಂಕಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಯಮಿತಿ ।
ಅಜ್ಞಃ ಕರ್ತಾ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಭವಾದಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಭಾನಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೌ ಪ್ರಮೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಪೌರುಷೇಯತಯಾ ನಿರ್ದೋಷೇಣ, ಉಪಕ್ರಮಾದಿಲಿಂಗಾವಧೃತತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಚ ತತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನಾಕರ್ತೃಬ್ರಹ್ಮತ್ವಬೋಧನೇನಾಸ್ಯ-ಅಕರ್ತತ್ವ- ಭ್ರಮತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಗಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಬಾಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ದೇಹಾತ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇನ ‘ಅಥಾಯಮಶರೀರಃ’(ಬೃ॰ಉ॰ ೪-೪-೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ದೇಹಾದನ್ಯಾತ್ಮಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂ ರಜತಮಿತಿವತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಶಂಕಾಕಲಂಕಿತಸ್ಯ ನಾಗಮಾತ್ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ಕಿಂಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವಂ ವಾ ಆಗಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವಂ ವಾ ? ಆದ್ಯೇ ನ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ , ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯಾಪಿ ರಜತಭ್ರಮಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನಾ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ । ಆಗಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಚ(ಚೇತಿ ನಾಸ್ತಿ)* ಸಂಗತಿಗ್ರಹದ್ವಾರಾ, ಶಬ್ದೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಅನಪೇಕ್ಷಿತಾಂಶಸ್ಯಾಗಮೇನ ಬಾಧಸಂಭವಾದಿತಿ । ಯತ್ತು ಕ್ಷಣಿಕಯಾಗಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ಕಾಲಾಂತರಭಾವಿಫಲಹೇತುತ್ವವತ್ ‘ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ’(ಮು॰ಉ॰ ೩-೨-೭) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಬಲಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಸಂಭವಾದಧ್ಯಾಸವರ್ಣನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ, ತನ್ನ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ವಾಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ , ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚಾತ್ಮನೋ ನಿವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಚ, ಅಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಸತ್ಯಬಂಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತೇರ್ಬೋಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಸೇತುದರ್ಶನಾತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯ ನಾಶದರ್ಶನಾನ್ನಾಯೋಗ್ಯತಾನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾನಿಯಮಾದಿಸಾಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನನಾಶ್ಯತ್ವಾತ್ । ಬಂಧಸ್ಯ ಚ ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ’(ಶ್ವೇ॰ಉ॰ ೩-೮) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತೀತೇಃ, ಅತಃ ಶ್ರುತಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವನಿರ್ವಾಹಾರ್ಥಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಂ ವರ್ಣನೀಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ನಾಮ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ , ನ ತಾವದಜ್ಞಾನಾಜನ್ಯತ್ವಮ್ । ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಮ್’(ಶ್ವೇ॰ಉ॰ ೪-೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾನ್ಮಾಯಾವಿದ್ಯಯೋರೈಕ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸ್ವಾಭಾವಶೂನ್ಯತ್ವಂ ‘ಅಸ್ಥೂಲಮ್’ (ಬೃ॰ಉ॰ ೩-೮-೮) ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವದ್ಬಾಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮ್ , ಜ್ಞಾನಾನ್ನಿವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಅಥ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಬಾಧಶೂನ್ಯತ್ವಮ್ , ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಮೇವ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಗತಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೇ ಯೋಗ್ಯತಾಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ವರ್ಣನೀಯಮೇವ, ಯಾಗಸ್ಯಾಪೂರ್ವದ್ವಾರತ್ವವತ್ । ನ ಚ ‘ತದನನ್ಯತ್ವಾಧಿಕರಣೇ’(ಬ್ರ॰ಸೂ॰ ೨-೧-೧೪) ತಸ್ಯ ವರ್ಣನಾತ್ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ , ತತ್ರೋಕ್ತಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗವಿಷಯಾದಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಾದೌ ಸ್ಮಾರ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತಿ ದಿಕ್ ॥
ಅಧ್ಯಾಸಂ ದ್ವೇಧಾ ದರ್ಶಯತಿ -
ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ।
ಲೋಕ್ಯತೇ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಲೋಕೋಽರ್ಥಾಧ್ಯಾಸಃ, ತದ್ವಿಷಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽಭಿಮಾನ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ ।
ದ್ವಿವಿಧಾಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಮಾಹ -
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಜಾಡ್ಯಚೈತನ್ಯಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮಿಣಾವಹಂಕಾರಾತ್ಮಾನೌ, ತಯೋರತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನಯೋರಿತರೇತರಭೇದಾಗ್ರಹೇಣಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಮನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚ ವ್ಯತ್ಯಾಸೇನಾಧ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅತಃ ಸೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಯಾ ನಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮ್ , ತದಿದಮರ್ಥಯೋಃ ಕಾಲಭೇದೇನ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇಽಪ್ಯತ್ಯಂತಭೇದಾಭಾವಾದಿತಿ ವಕ್ತುಮತ್ಯಂತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧೇಃ ‘ಧರ್ಮಾಂಶ್ಚ’ ಇತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಂಧತ್ವಾದೀನಾಮಿಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾಣಾಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಾಸ್ಫುಟತ್ವೇಽಪ್ಯಂಧೋಽಹಮಿತಿ ಸ್ಫುಟೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಶೂನ್ಯವಾದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಯಮನಿದಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತಸ್ಯಾನಾತ್ಮನಿ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಾಧ್ಯಾಸೋ ನ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ । ಅನೃತಂ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಃ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ತಯೋರ್ಮಿಥುನೀಕರಣಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ನ ಶೂನ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನ್ವಧ್ಯಾಸಮಿಥುನೀಕರಣಲೋಕವ್ಯವಹಾರಶಬ್ದಾನಾಮೇಕಾರ್ಥತ್ವೇಽಧ್ಯಸ್ಯ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವವಾಚಿಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಾದೇಶಸ್ಯ ಲ್ಯಪಃ ಕಥಂ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಾತ್ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವೇನ ಹೇತುತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಲ್ಯಪಃ ಪ್ರಯೋಗಃ । ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನಾಧ್ಯಾಸಪ್ರವಾಹೋಽನಾದಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪ್ರವಾಹಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಸಾದಿತ್ವಾತ್ , ಕಥಮನಾದಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ - ಅಧ್ಯಾಸತ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇಽನ್ಯತಮಯಾ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ವಿನಾಽನಾದಿಕಾಲಸ್ಯಾವರ್ತನಂ ಕಾರ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏತೇನ ಕಾರಣಾಭಾವಾದಿತಿ ಕಲ್ಪೋ ನಿರಸ್ತಃ, ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕಪದೇನೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಜನ್ಯ ಏವ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹೇತುರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಲಾಘವೇನ ಪೂರ್ವಾನುಭವಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸಜನ್ಯಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಾಹ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಚ ತದಜ್ಞಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ । ತದುಪಾದಾನ(ತದುಪಾದಾನಕ)* ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಫುರದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾವರಕತಯಾ ದೋಷತ್ವೇನಾಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸಕರ್ತುರೀಶ್ವರಸ್ಯೋಪಾಧಿತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಕಾಲಕರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇನ ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ನಿಮಿತ್ತಪದಮ್ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನ್ಯಸಂಗೇ ಕಥಮವಿದ್ಯಾಸಂಗಃ, (ಸಂಸ್ಕಾರಾದಿಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯಧಿಕಃ)*, ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮ್ । ಪ್ರಚಂಡಮಾರ್ತಂಡಮಂಡಲೇ ಪೇಚಕಾನುಭವಸಿದ್ಧಾಂಧಕಾರವತ್ , ಅಹಮಜ್ಞ ಇತ್ಯನುಭವಸಿದ್ಧಮಜ್ಞಾನಂ ದುರಪಹ್ನವಮ್ , ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಾತ್ , ನಿತ್ಯಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ । ಯದ್ವಾ ಅಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಪದಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸತಿ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪದೇನೋಕ್ತಮ್ । ಜ್ಞಾನೇನೇಚ್ಛಾಪ್ರಾಗಭಾವಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಬಂಧೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ । ಅನಾದ್ಯುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಾ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ । ಮೃದಾದಿನಿರಾಸಾರ್ಥಮನಾದೀತಿ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧನಿರಾಸಾರ್ಥಮುಪಾದಾನತ್ವೇ ಸತೀತಿ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಅಧ್ಯಾಸಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಭಿಲಪತಿ -
ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇಷ್ವಹಮಿತಿ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಸಃ । ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಾಂಶದ್ವಯಾನುಪಲಂಭಾತ್ ನಾಯಮಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅಯೋ ದಹತೀತಿವದಹಮುಪಲಭ ಇತಿ ದೃಗ್ದೃಶ್ಯಾಂಶಯೋರುಪಲಂಭಾತ್ । ಇದಂಪದೇನ ಭೋಗ್ಯಃ ಸಂಘಾತ ಉಚ್ಯತೇ । ಅತ್ರಾಹಮಿದಮಿತ್ಯನೇನ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಮಮೇದಮಿತ್ಯನೇನ ಮಮೇದಂ (ಮಮೇದಮಿತ್ಯನೇನ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ)* ಶರೀರಮಿತಿ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸಃ ॥ ನನು ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮೇವ ಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ತಯೋಃ ಕೋ ಭೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಸತ್ಯಮ್ । ಸತ್ತೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಮಿಥೋ ಭೇದಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯೈಕ್ಯಾಂಶಭಾನಂ ಮಮೇದಮಿತಿ ಭೇದಾಂಶರೂಪಸಂಸರ್ಗಭಾನಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಏವಂ ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾದನುಭವಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ (ಚೇತಿ ನಾಸ್ತಿ)* ಅಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಭಾಷ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ (ಏವಂ ಚೇತಿ ಚಕಾರೋಽಧಿಕಃ)* ಸೂತ್ರೇಣಾರ್ಥಾತ್ಸೂಚಿತೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತದ್ಧೇತುಮಧ್ಯಾಸಂ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನಾಪ್ರಮಾಣೈಃ ಸಾಧಯಿತುಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಆಹೇತಿ ।
ಕಿಂಲಕ್ಷಣಕೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ವಾದಕಥಾತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮಾಹೇತಿ ಪರೋಕ್ತಿಃ । ‘ಆಹ’ ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಕಥಂ ಪುನಃಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ’ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಗಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಪರಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ತದಾರಭ್ಯ ಸಂಭಾವನಾಪರಮ್ । "ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮ್" ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ "ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ" ಇತ್ಯಂತಂ ಪ್ರಮಾಣಪರಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಲಕ್ಷಣಮಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ - ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಅತ್ರ ಪರತ್ರಾವಭಾಸ ಇತ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ಶಿಷ್ಟಂ ಪದದ್ವಯಂ ತದುಪಪಾದನಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾಹಿ ಅವಭಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯವಭಾಸೋ ರಜತಾದ್ಯರ್ಥಃ ತಸ್ಯಾಯೋಗ್ಯಮಧಿಕರಣಂ ಪರತ್ರಪದಾರ್ಥಃ । ಅಧಿಕರಣಸ್ಯಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮಾರೋಪ್ಯಾತ್ಯಂತಾಭಾವತ್ವಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ವಾ । ತಥಾ ಚೈಕಾವಚ್ಛೇದೇನ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತಿ ಅವಭಾಸ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ಸಾದ್ಯನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಾಧಾರಣಂ ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸಂಯೋಗೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯೈಕಾವಚ್ಛೇದೇನೇತಿ । ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತ್ಯವಭಾಸ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವಯೋರ್ಮೂಲಾಗ್ರಾವಚ್ಛೇದಕಭೇದಾನ್ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ(ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವೇತ್ಯಾದಿ)* । ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವವತಿ ಭೂತಲೇ ಪಶ್ಚಾದಾನೀತೋ ಘಟೋ ಭಾತೀತಿ ಘಟೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ಸ್ವಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಪದಮ್ , ತೇನ ಸ್ವಾಭಾವಕಾಲೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಂಸರ್ಗಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತೋಚ್ಯತೇ ಇತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಭೂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನಾವಭಾಸ್ಯಗಂಧೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿವಾರಣಾಯ ಸ್ವಾತ್ಯಂತಾಭಾವವತೀತಿ ಪದಮ್ । ಶುಕ್ತಾವಿದಂತ್ವಾವಚ್ಛೇದೇನ ರಜತಸಂಸರ್ಗಕಾಲೇಽತ್ಯಂತಾಭಾವೋಽಸ್ತೀತಿ ನಾವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ।
ನನ್ವಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಸಂಭವಃ, ಶುಕ್ತೌ ರಜತಸ್ಯ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಭಾವೇನ ಸಂಸರ್ಗಾಸತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣರಜತಸ್ಯೈವ (ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸತ್ಯರಜತಸ್ಯೈವ)* ಪರತ್ರ ಶುಕ್ತಾವವಭಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಃ ಸತ್ಯರಜತಾದಿಃ ತಸ್ಯ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ । ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾದೃಶ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾದಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಾತ್ , ನಾನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಸಾದೃಶ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ -
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಂ ದರ್ಶನಮ್ , ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ । ತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾರೋಪ್ಯಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಸ್ಮೃತ್ಯಾರೋಪಯೋಃ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಾದಾರೋಪಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಾಪತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅತ್ರ ಸಂಪ್ರಯೋಗಶಬ್ದೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ, ಅಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ಇಂದ್ರಿಯಸಂಪ್ರಯೋಗಾಲಾಭಾತ್ । ಏವಂ ಚ ದೋಷಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರಬಲಾಚ್ಛುಕ್ತ್ಯಾದೌ ರಜತಮುತ್ಪನ್ನಮಸ್ತೀತಿ ಪರತ್ರಾವಭಾಸ್ಯತ್ವಲಕ್ಷಣಮುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಅನ್ಯೇ ತು ತಾಭ್ಯಾಂ ದೋಷಾದಿತ್ರಯಜನ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಅಪರೇ ತು ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ, ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಮೃತ್ಯಾರೋಪಯೋಃ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಪದತಜ್ಜಾತೀಯಪರಮ್ , ಅಭಿನವರಜತಾದೇಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಜಾತೀಯತ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ತಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಮ್ । ಪರತ್ರಾವಭಾಸಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಲಕ್ಷಣಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇವ । ತತ್ರ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಗಂಗಾದೌ ಅಭಿನವಘಟೇ ಚಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿನಿರಾಸಾಯ ಪ್ರಮಾಣೇತ್ಯಾದಿ ಪದದ್ವಯಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ತತ್ರಾರ್ಥಾಧ್ಯಾಸೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಸದೃಶಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸೇ ತು ಸ್ಮೃತಿಸದೃಶಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸತ (ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾದವಭಾಸ)* ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜನೀಯಮಿತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ।
ನನು ಅಧ್ಯಾಸೇ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಕಥಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಸ್ವರೂಪವಿವಾದೇಽಪಿ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣೇ ಸಂವಾದಾದ್ಯುಕ್ತಿಭಿಃ ಸತ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥಾವಭಾಸಸಿದ್ಧೇಃ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತ ಇದಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಅನ್ಯಥಾತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋರ್ಮತಮಾಹ -
ತಂ ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಕೇಚಿದನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದಿನೋಽನ್ಯತ್ರ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಾವನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವಾವಯವಧರ್ಮಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರಸ್ಥಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದೇರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವದಂತಿ । ಆತ್ಮಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಸ್ತು ಬಾಹ್ಯೇ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ಬುದ್ಧಿರೂಪಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಆಂತರಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ಬಹಿರ್ವದವಭಾಸ ಇತಿ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಖ್ಯಾತಿಮತಮಾಹ -
ಕೇಚಿದಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ತಯೋಸ್ತದ್ಧಿಯೋಶ್ಚ (ಲೋಕತಯೋರರ್ಥಯೋಸ್ತದ್ಧಿಯೋಶ್ಚ)* ಭೇದಾಗ್ರಹೇ ಸತಿ ತನ್ಮೂಲೋ ಭ್ರಮಃ, ಇದಂ ರೂಪ್ಯಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ವದಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೈರಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವ್ಯವಹಾರಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಶಿಷ್ಟಭ್ರಾಂತೇಃ ಸ್ವೀಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸಸಮ್ಮತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಶೂನ್ಯಮತಮಾಹ -
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರ್ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಂ ವಿಪರೀತೋ ವಿರುದ್ಧೋ ಧರ್ಮೋ ಯಸ್ಯ ತದ್ಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ರಜತಾದೇರತ್ಯಂತಾಸತಃ ಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತೇಷು ಮತೇಷು ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಲಕ್ಷಣಸಂವಾದಮಾಹ -
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರವಿವಾದೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಪರತ್ರ ಪರಾವಭಾಸತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ನ ಜಹಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಕ್ತಾವಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರೇ ಬುದ್ಧೌ ವಾ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಶೂನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಶುಕ್ತೌ ಸತ್ತ್ವೇ ಬಾಧಾಯೋಗಾತ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆರೋಪ್ಯಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ನ ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ತಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಬಾಧಾನಂತರಕಾಲೀನೋಽಯಮನುಭವಃ, ತತ್ಪೂರ್ವಂ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಜ್ಞಾನಾಯೋಗಾತ್ , ರಜತಸ್ಯ ಬಾಧಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಚ್ಛಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ ।
ಆತ್ಮನಿ ನಿರುಪಾಧಿಕೇಽಹಂಕಾರಾಧ್ಯಾಸೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾಂತರಭೇದಸ್ಯ(ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಾವಾಂತರಭೇದಸ್ಯ)* ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಏಕ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಚಂದ್ರಸಹಿತವದೇಕ ಏವಾಂಗುಲ್ಯಾ ದ್ವಿಧಾ ಭಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಲಕ್ಷಣಪ್ರಕರಣೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥ ಇತಿಶಬ್ದಃ ।
ಭವತ್ವಧ್ಯಾಸಃ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ, ಆತ್ಮನಿ ತು ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಯತ್ರಾಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಶುಕ್ತ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟಾ । ತತ್ರ ವ್ಯಾಪಕಾಭಾವಾದಾತ್ಮನೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀತಿ ।
ಪ್ರತೀಚಿ ಪೂರ್ಣ ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇ ವಿಷಯಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾದೇಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಃ ಕಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಮ್ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾರ್ಥಂ ವಿಷಯತ್ವಾದಿಕಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯುಷ್ಮದಿತಿ ।
ಇದಂಪ್ರತ್ಯಯಾನರ್ಹಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ‘ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಮನುಸೃತ್ಯ ತ್ವಮವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ । ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಸಲೋಭೇನ ವಿಷಯತ್ವಾಂಗೀಕಾರೇ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಾಂತಯೋರ್ಬಾಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಸಂಭಾವನಾಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ -
ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾರೋಪ್ಯಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಞಾನೇ ಭಾಸಮಾನತ್ವಮಾತ್ರಮಧ್ಯಾಸವ್ಯಾಪಕಮ್ , ತಚ್ಚ ಭಾನಪ್ರಯುಕ್ತಸಂಶಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿಫಲಭಾಕ್ತ್ವಮ್ , ತದೇವ ಭಾನಭಿನ್ನತ್ವಘಟಿತಂ ವಿಷಯತ್ವಮ್ , ತನ್ನ ವ್ಯಾಪಕಮ್ , ಗೌರವಾದಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ -
ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಅಯಮಾತ್ಮಾ ನಿಯಮೇನಾವಿಷಯೋ ನ ಭವತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಸ್ಮದಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋಽಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ತತ್ರ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮದರ್ಥಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ(ಅಸ್ಮದರ್ಥಚಿದಾತ್ಮಾ)* ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವೇನ ಯತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋಽಹಂಕಾರಸ್ತತ್ರ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಿತಿ ವಾರ್ಥಃ । ನ ಚಾಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸೇ ಭಾಸಮಾನಾತ್ಮನ ಉತ್ತರಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸಂಭವಾತ್ ॥
ನನ್ವಹಮಿತ್ಯಹಂಕಾರವಿಷಯಕಭಾನರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭಾಸಮಾನತ್ವಂ ಕಥಮ್ ? ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿನಾ ತತ್ಫಲಭಾಕ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -
ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।
ಆಬಾಲಪಂಡಿತಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಶಯಾದಿಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವೇನ ಭಾಸಮಾನತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಯದುಕ್ತಮಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯುಕ್ತತಯಾ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಪಕಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಾಲಾ ಅವಿವೇಕಿನಃ ತಲಮಿಂದ್ರನೀಲಕಟಾಹಕಲ್ಪಂ ನಭೋ ಮಲಿನಂ ಪೀತಮಿತ್ಯೇವಮಪರೋಕ್ಷಮಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ, ತತ್ರೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ಏತೇನಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಪಾಸ್ತಮ್ , ನೀಲನಭಸೋಸ್ತದಭಾವೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಆಲೋಕಾಕಾರಚಾಕ್ಷುಷವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತ್ವಂ ನಭಸ(ನಭಸಿ)* ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಸಂಭಾವನಾಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಸೂತ್ರಿತಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸಮಾಹಿತಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತಮಧ್ಯಾಸಮವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾದವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ತದ್ವಿವೇಕೇನೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಸ್ತನಿಷೇಧೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾಮಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಿಕಾಮಾಹುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಪಿ ಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕಾರ್ಯಾವಿದ್ಯಾ ಕಿಮಿತಿ ವರ್ಣ್ಯತೇ ತತ್ರಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೇ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಷುಪ್ತಾವನರ್ಥತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಯಾ ಅನರ್ಥತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ತದ್ವರ್ಣನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಧ್ಯಸ್ತಕೃತಗುಣದೋಷಾಭ್ಯಾಮಧಿಷ್ಠಾನಂ ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ಏವಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸಂಭಾವನೇ ಉಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಮೇತಮಿತಿ ।
ತಂ ವರ್ಣಿತಮೇತಂ ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ಲೌಕಿಕಃ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೀಯಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ |
ತತ್ರ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪರಾಣಿ ಕರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯೃಗ್ವೇದಾದೀನಿ, ವಿಧಿನಿಷೇಧಶೂನ್ಯಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಣಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನೀತಿ ವಿಭಾಗಃ । ಏವಂ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಾನಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸವಾನಾತ್ಮಾ ಪ್ರಮಾತಾ ಸ ವಿಷಯ ಆಶ್ರಯೋ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಅವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣೀತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತತ್ತತ್ಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುಭೂತಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾಯಾ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಪ್ರಮಾತ್ರಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತಥಾಪಿ ಪುನರಪಿ ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯದ್ವಾಽವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಸ್ಯುಃ, ಆಶ್ರಯದೋಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನೇ ವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮ್ , ತಲ್ಲಿಂಗಕಾನುಮಾನಂ(ತಲ್ಲಿಂಗಾನುಮಾನಂ)* ಚಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಂತೇನ ।
ದೇವದತ್ತಕರ್ತೃಕೋ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತದೀಯದೇಹಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಧ್ಯಾಸಮೂಲಃ, ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಸಾರಿತ್ವಾತ್ , ಯದಿತ್ಥಂ ತತ್ತಥಾ, ಯಥಾ ಮೃನ್ಮೂಲೋ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ತತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೇಹೇತಿ ।
ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾವಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ಸ್ಫುಟತ್ವಾನ್ನೋಕ್ತಃ । ಅನೇನ ಲಿಂಗೇನ ಕಾರಣತಯಾಽಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ವ್ಯವಹಾರರೂಪಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಮತಿ ದೇಹೇಽಹಮಿತ್ಯಭಿಮಾನಮಾತ್ರಾದ್ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಿಧ್ಯತು ಕಿಮಿಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಮಮಾಭಿಮಾನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ನಹೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಪದಂ ಲಿಂಗಾದೇರಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತ್ಯಾದಿಪದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಲಿಂಗಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅನುಮಾತಾ ಶ್ರೋತಾಹಮಿತ್ಯಾದಿರೂಪಃ ಸ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಮಮತಾಸ್ಪದಾನ್ಯಗೃಹೀತ್ವಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ತಾನಿ ಮಮತ್ವೇನಾನುಪಾದಾಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ ನೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಪಾದಾನಾಸಂಭವಕ್ರಿಯಯೋರೇಕೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕರ್ತಾ ಇತಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾಧುಃ । ಉತ್ತರತ್ರಾನುಪಾದಾನವ್ಯವಹಾರಯೋರೇಕಾತ್ಮಕರ್ತೃಕತ್ವಾತ್ , ತತ್ಸಾಧುತ್ವಮಿತಿ ಭೇದಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಮಮೇತ್ಯಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಂಧಾದೇರಿವ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಧ್ಯಾಸೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರಾದಲಂ ದೇಹಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧಿಷ್ಠಾನಮಾಶ್ರಯಃ । ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ತ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಶರೀರಂ ತೇಷಾಮಾಶ್ರಯಃ ಕಿಮಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನೇತಿ ।
ಅನಧ್ಯಸ್ತ ಆತ್ಮಭಾವಃ ಆತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅಸಂಗೋ ಹಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಆಧ್ಯಾಸಿಕ ಏವ ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಸಂಯೋಗಾದಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿರಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಮಾಸ್ತು, ಸ್ವತಶ್ಚೇತನತಯಾ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಕರಣೋಪರಮಾದಿತಿ ತತ್ರಾಹ -
ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾ ಯದಿ ನಿತ್ಯಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ತರ್ಹ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯೋಗಃ ಕರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ । ಯದಿ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ , ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ, ವೃತ್ತೇರ್ಜಡತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ವೃತ್ತೀದ್ಧೋ ಬೋಧಃ ಪ್ರಮಾ, ತದಾಶ್ರಯತ್ವಮಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತಿಮನ್ಮನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಂ ವಿನಾ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ । ದೇಹಾಧ್ಯಾಸೇ, ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚಾಸತೀತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಮಾಸ್ತು ಇತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾರ್ಥಮಧ್ಯಾಸೋಽಂಗೀಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೋಃ ಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಸತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಾ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಶ್ನಂ ಸಮಾಧಾಯಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವೇನಾದೋಷತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯಾಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸತಿ ಪ್ರಮಾತರಿ ಪಶ್ಚಾದ್ಭವನ್ ದೋಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಕಾಚಾದಿಃ । ಅವಿದ್ಯಾ ತು ಪ್ರಮಾತ್ರಂತರ್ಗತತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಃ, ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಭವೇದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಯದುಕ್ತಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಂ ವಿದುಷಾಮಧ್ಯಾಸಾಭಾವೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟೇರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಃ, ಕಿಂ ವಿದ್ವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಉತ ಯೌಕ್ತಿಕಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಭೇದಜ್ಞಾನಮ್ । ಆದ್ಯೇ ಬಾಧಿತಾಧ್ಯಾಸಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಭ್ರಾಂತ್ಯನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ಪಶ್ವಾದಿಭಿರವಿಶೇಷಾತ್ ಅಧ್ಯಾಸವತ್ತ್ವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರೋಽಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ ವಿವೇಕಿನೋಽಧ್ಯಾಸವಂತಃ, ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಾತ್ , ಪಶ್ವಾದಿವದಿತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಹೇತುಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಯಥಾಹೀತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಕೂಲತ್ವಂ ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಂ ಚೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಗೋಚರತ್ವಮ್ , ತದೇವೋದಾಹರತಿ -
ಯಥೇತಿ ।
ಅಯಂ ದಂಡೋ ಮದನಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ , ದಂಡತ್ವಾತ್ , ಅನುಭೂತದಂಡವತ್ , ಇದಂ ತೃಣಮಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ ಅನುಭೂತಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ , ಅನುಭೂತತೃಣವದಿತ್ಯನುಮಾಯ ವ್ಯವಹರಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧುನಾ ಹೇತೋಃ ಪಕ್ಷಧರ್ಮತಾಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಚಿತ್ತಾ ಅಪೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ವಿವೇಕಿನೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಿತಮಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅನುಭವಬಲಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾನ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ತುಲ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ಮಾಕಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಧ್ಯಾಸಾದಿತಿ ನ ಪಶ್ವಾದಯೋ ಬ್ರುವಂತಿ, ನಾಪಿ ಪರೇಷಾಮೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ಅತಃ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತಿ ನೇತ್ಯಾಹ -
ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಚೇತಿ ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರ್ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಸ್ತಿ ನ ವಿವೇಕಃ, ಉಪದೇಶಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಸಾಮಗ್ರೀಸತ್ತ್ವಾದಧ್ಯಾಸಸ್ತೇಷಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಗಮಯತಿ -
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ತೈಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವ್ಯವಹಾರವತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದ್ವಿವೇಕಿನಾಮಪ್ಯಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಮಾನ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸಮಾನತ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಕಾರ್ಯತ್ವೇನೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ ।
ತತ್ರೋಕ್ತಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕೌ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತತ್ಕಾಲ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಾಲ ಏವ ಕಾಲೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತತ್ಕಾಲಃ । ಯದಾ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ತದಾ ವ್ಯವಹಾರಃ, ತದಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ತದಭಾವ ಇತ್ಯುಕ್ತಾನ್ವಯಾದಿಮಾನಿತಿ ಯಾವತ್ । ಅತೋ ವ್ಯವಹಾರಲಿಂಗಾದ್ವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ದೇಹಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನೋಽಸ್ತೀತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ।
ನನು ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಽಽಧ್ಯಾಸಿಕತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ನಾಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಹೇತುಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ವೈದಿಕಕರ್ಮಣೋಽಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕಿಂ ತತ್ರ ದೇಹಾನ್ಯಾತ್ಮಧೀಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷಿತಮುತ, ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ , ಆದ್ಯೇ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಬಾಧಕತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾಪೀತಿ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಗ್ರಸ್ತೋ ಜಾತಿವಿಶೇಷವಾನಹಂ ಸಂಸಾರೀತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮಣ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ನ ತದ್ವಿಪರೀತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ , ಅನುಪಯೋಗಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಬಾಧಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಣೋಽಧ್ಯಾಸಜನ್ಯತ್ವಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಪ್ರಾಕ್ಚ ತಥೇತಿ(ಪ್ರಾಕ್ಚೇತಿ)* ।
ಅಧ್ಯಾಸೇ ಆಗಮಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಹೀತಿ ।
ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾರ್ಥಾಪತ್ತಯೋಽಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ತಥಾಗಮೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ’, ‘ನ ಹ ವೈ ಸ್ನಾತ್ವಾ ಭಿಕ್ಷೇತ’, ‘ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ’, ‘ಕೃಷ್ಣಕೇಶೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾಗಮೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಪದೈರಧಿಕಾರಿಣಂ ವರ್ಣಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನಮನುವದನ್ನಧ್ಯಾಸಂ ಗಮಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಏವಮಧ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಕಸ್ಯ ಕುತ್ರಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತಮುದಾಹರ್ತುಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಉದಾಹರತಿ -
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಭವತಿ ತಥೋದಾಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವದೇಹಾದ್ಭೇದೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಃ ಪುತ್ರಾದಯೋ ಬಾಹ್ಯಾಃ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ಸಾಕಲ್ಯಾದೀಂದೇಹವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ, ತದ್ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಸ್ವಸ್ಮಿಂಸ್ತತ್ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾನಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ ತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತ್ಯನಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾನ್ಮನೋವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಕೃಶತ್ವಾದಿಧರ್ಮವತೋ ದೇಹಾದೇರಾತ್ಮನಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾಃ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಾ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।
ಅಜ್ಞಾತೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇ(ಅಜ್ಞಾತಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪೇ)* ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಮನೋಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ತಥಾಂತಃಕರಣೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವದೇವ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಂತಃಕರಣಂ ಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಭೇದೇನಾಧ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಾದೀನಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವಪ್ರಚಾರಾ ಮನೋವೃತ್ತಯಃ । ಪ್ರತಿ - ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನಾಸಜ್ಜಡದುಃಖಾತ್ಮಕಾಹಂಕಾರಾದಿವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸಚ್ಚಿತ್ಸುಖಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಂಚತಿ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ ।
ಏವಮಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮುದಾಹೃತ್ಯಾನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ತಂಚೇತಿ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಾನಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಜಗದಾಂಧ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಭಾನಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ರಜತಾದಾವಿದಮ ಇವಾತ್ಮನಃ ಸಂಸರ್ಗಾಧ್ಯಾಸ ಏಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೋಽಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ , ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ತದಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರಾಜ್ಞಾನೇ ಕೇವಲಾತ್ಮನಃ(ಕೇವಲಾತ್ಮನಾ)* ಸಂಸರ್ಗಃ, ಮನಸ್ಯಜ್ಞಾನೋಪಹಿತಸ್ಯ ದೇಹಾದೌ ಮನ ಉಪಹಿತಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಏವಮಾತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಲಾಭಃ, ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಚಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಾಚ್ಚೈತನ್ಯಲಾಭ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವರ್ಣಿತಾಧ್ಯಾಸಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಯಮಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತಯಾ ಕಾರ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮ್ । ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ಪ್ರವಾಹತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಮ್ । ಏವಮುಪಾದಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೋಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಧ್ವಂಸಾಭಾವಾದಾನಂತ್ಯಮ್ । ತದುಕ್ತಂ ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ‘ನ ರೂಪಮಸ್ಯೇಹ ತಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ನಾಂತೋ ನ ಚಾದಿರ್ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ।
ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ -
ಮಿಥ್ಯೇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾ ಮಾಯಾ ತಯಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಃ ತತ್ಪ್ರತೀತಿಶ್ಚೇತ್ಯೇವಂಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಾಹ -
ಕರ್ತೃತ್ವೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವಾಧ್ಯಾಸಧರ್ಮಿಗ್ರಾಹಕಂ ಮಾನಮ್ , ಅನುಮಾನಾದಿಕಂ ತು ಸಂಭಾವಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಸಂಹಾರಃ ಕೃತಃ ।
ಏವಮಧ್ಯಾಸಂ ವರ್ಣಯಿತ್ವಾ ತತ್ಸಾಧ್ಯೇ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಸ್ಯೇತಿ ।
ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥಹೇತೋರಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಮೂಲಸ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕನಾಶೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ ಕೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಲಾಭಸ್ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಸರ್ವ ಇತಿ ।
ಆರಭ್ಯಂತೇ ಅಧಿಕೃತ್ಯ(ಅಧೀತ್ಯ)* ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಚಾರಿತವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ವಿಷಯಃ, ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅರ್ಥಾತ್ತದ್ವಿಚಾರಾತ್ಮಕಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತೇ ಏವ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ನನು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ದರ್ಶನಾದಾತ್ಮೈಕ್ಯಮೇವ(ಭಾನಾದಾತ್ಮೈಕ್ಯಮೇವ)* ತೇಷಾಮರ್ಥ ಇತಿ ಕಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ಶರೀರಮೇವ ಶರೀರಕಮ್ , ಕುತ್ಸಿತತ್ವಾತ್ , ತನ್ನಿವಾಸೀ ಶಾರೀರಕೋ ಜೀವಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವವಿಚಾರೋ ಮೀಮಾಂಸಾ ತಸ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯದ್ವಾರಾತ್ಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಮಪಿ ಮಹಾತಾತ್ಪರ್ಯಮೈಕ್ಯೇ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏವಮಧ್ಯಾಸೋಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ವಿರೋಧಾಭಾವೇನ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ॥