అథ ప్రథమవర్ణకమ్
యమిహ కారుణికం శరణం గతోఽప్యరిసహోదర ఆప మహత్పదమ్ ।
తమహమాశు హరిం పరమాశ్రయే జనకజాఙ్కమనన్తసుఖాకృతిమ్ ॥ ౧ ॥
శ్రీగౌర్యా సకలార్థదం నిజపదామ్భోజేన ముక్తిప్రదం ప్రౌఢం విఘ్నవనం హరన్తమనఘం శ్రీఢుణ్ఢితుణ్డాసినా ।
వన్దే చర్మకపాలికోపకరణైర్వైరాగ్యసౌఖ్యాత్పరం నాస్తీతి ప్రదిశన్తమన్తవిధురం శ్రీకాశికేశం శివమ్ ॥ ౨ ॥
యత్కృపాలవమాత్రేణ మూకో భవతి పణ్డితః ।
వేదశాస్త్రశరీరాం తాం వాణీం వీణాకరాం భజే ॥ ౩ ॥
కామాక్షీదత్తదుగ్ధప్రచురసురనుతప్రాజ్యభోజ్యాధిపూజ్యశ్రీగౌరీనాయకాభిత్ప్రకటనశివరామార్యలబ్ధాత్మబోధైః ।
శ్రీమద్గోపాలగీర్భిః ప్రకటితపరమాద్వైతభాసాస్మితాస్యశ్రీమద్గోవిన్దవాణీచరణకమలగో నిర్వృతోఽహం యథాలిః ॥ ౪ ॥
శ్రీశఙ్కరం భాష్యకృతం ప్రణమ్య వ్యాసం హరిం సూత్రకృతం చ వచ్మి ।
శ్రీభాష్యతీర్థే పరహంసతుష్ట్యై వాగ్జాలబన్ధచ్ఛిదమభ్యుపాయమ్ ॥ ౫ ॥
విస్తృతగ్రన్థవీక్షాయామలసం యస్య మానసమ్ ।
వ్యాఖ్యా తదర్థమారబ్ధా భాష్యరత్నప్రభాభిధా ॥ ౬ ॥
శ్రీమచ్ఛారీరకం భాష్యం ప్రాప్య వాక్శుద్ధిమాప్నుయాత్ ।
ఇతి శ్రమో మే సఫలో గఙ్గాం రథ్యోదకం యథా ॥ ౭ ॥
యదజ్ఞానసముద్భూతమిన్ద్రజాలమిదం జగత్ ।
సత్యజ్ఞానసుఖానన్తం తదహం బ్రహ్మ నిర్భయమ్ ॥ ౮ ॥
ఇహ ఖలు ‘స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః’(శ॰బ్రా॰ ౧౧-౫౭) ఇతి నిత్యాధ్యయనవిధినాధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయే ‘తద్విజిజ్ఞాసస్వ’ (తై.ఉ. ౩ । ౧ । ౧), ’సోఽన్వేష్టవ్యః స విజిజ్ఞాసితవ్యః’ (ఛా.ఉ. ౮ । ౭ । ౧), ’ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యః’ (బృ.ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి శ్రవణవిధిరుపలభ్యతే । తస్యార్థః అమృతత్వకామేనాద్వైతాత్మవిచార ఎవ వేదాన్తవాక్యైః కర్తవ్య ఇతి । తేన కామ్యేన నియమవిధినార్థాదేవ భిన్నాత్మశాస్త్రప్రవృత్తిః(ఎవకారో నస్తి)* వైదికానాం పురాణాదిప్రాధాన్యం వా నిరస్యత ఇతి వస్తుగతిః । తత్ర కశ్చిదిహ జన్మని జన్మాన్తరే వానుష్ఠితయజ్ఞాదిభిర్నితాన్తం నిర్మలస్వాన్తోఽస్య-నితాన్తవిమలస్వాన్త- శ్రవణవిధేః కో విషయః, కిం ఫలమ్ , కోఽధికారీ, కః సమ్బన్ధ ఇతి జిజ్ఞాసతే । తం జిజ్ఞాసుముపలభమానో భగవాన్బాదరాయణస్తదనుబన్ధచతుష్టయం శ్రవణాద్యాత్మకశాస్త్రారమ్భప్రయోజకం(శ్రవణాత్మక)* న్యాయేన నిర్ణేతుమిదం సూత్రం రచయాఞ్చకార ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ (బ్ర.సూ. ౧ । ౧ । ౧) ఇతి ॥ నన్వనుబన్ధజాతం విధిసన్నిహితార్థవాదవాక్యైరేవ జ్ఞాతుం శక్యమ్ । తథాహి - ‘తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయత ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౬) ఇతి శ్రుత్యా ‘యత్కృతకం తదనిత్యమ్’ ఇతి న్యాయవత్యా ‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ‘యో వై భూమా తదమృతమ్’ (ఛా.ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘అతోఽన్యదార్తమ్’ (బృ॰ఉ॰ ౩-౪-౨) ఇత్యాది శ్రుత్యా చ భూమాత్మా నిత్యస్తతోఽన్యదనిత్యమితి(తతోఽన్యదనిత్యమజ్ఞానస్వరూపమితి)* వివేకో లభ్యతే । కర్మణా కృష్యాదినా చితః సమ్పాదితః సస్యాదిర్లోకః(సస్యాదిలోకః)* - భోగ్య ఇత్యర్థః । విపశ్చిన్నిత్యజ్ఞానస్వరూపః । ‘పరీక్ష్య లోకాన్కర్మచితాన్బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాన్నాస్త్యకృతః కృతేన’ (ము.ఉ. ౧ । ౨ । ౧౨), ‘ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుత్యానాత్మమాత్రే(దేహేన్ద్రియాదిసకలపదార్థజాతే ఇత్యధికః। వైరాగ్యం లభ్యతే । పరీక్ష్యానిత్యత్వేన నిశ్చిత్య, అకృతో మోక్షః కృతేన కర్మణా నాస్తీతి కర్మతత్ఫలేభ్యో వైరాగ్యం ప్రాప్నుయాదిత్యర్థః । ‘శాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః సమాహితః శ్రద్ధావిత్తో భూత్వాత్మన్యేవాత్మానం పశ్యేత్’ (బృ.ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇతి శ్రుత్యా శమాదిషట్కం లభ్యతే । ‘సమాహితో భూత్వా’ ఇతి కాణ్వపాఠః । ఉపరతిః సన్న్యాసః । ‘న స పునరావర్తతే’ (కాలాగ్నిరు౦ ౨) ఇతి స్వయఞ్జ్యోతిరానన్దాత్మకమోక్షస్య నిత్యత్వశ్రుత్యా ముముక్షా లభ్యతే । తథా చ వివేకాదివిశేషణవానధికారీతి జ్ఞాతుం శక్యమ్ । యథా ‘య ఎతా రాత్రీరుపయన్తి’ ఇతి రాత్రిసత్రవిధౌ ‘ప్రతితిష్ఠన్తి’ ఇత్యర్థవాదస్థప్రతిష్ఠాకామస్తద్వత్ తథా ‘శ్రోతవ్యః’ (బృ.ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యత్ర ప్రత్యయార్థస్య నియోగస్య ప్రకృత్యర్థో విచారో విషయః విచారస్య వేదాన్తా విషయ ఇతి శక్యం జ్ఞాతుమ్ , ‘ఆత్మా ద్రష్టవ్యః’ ఇత్యద్వైతాత్మదర్శనముద్దిశ్య ‘శ్రోతవ్యః’ ఇతి విచారవిధానాత్ । న హి విచారః సాక్షాద్దర్శనహేతుః, అప్రమాణత్వాత్ , అపి తు ప్రమాణవిషయత్వేన । ప్రమాణం చాద్వైతాత్మని వేదాన్తా ఎవ, ‘తం త్వౌపనిషదంం పురుషమ్’, ‘వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః’ (ము.ఉ. ౩ । ౨ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । వేదాన్తానాం చ ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యం విషయః, ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭), ‘అహం బ్రహ్మాస్మి’ (బృ.ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి శ్రుతేః । ఎవం విచారవిధేః ఫలమపి జ్ఞానద్వారా ముక్తిః, ‘తరతి శోకమాత్మవిత్’ (ఛా.ఉ. ౭ । ౧ । ౩), ‘బ్రహ్మవిద్బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము.ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తథా సమ్బన్ధోఽప్యధికారిణా విచారస్య కర్తవ్యతారూపః, ఫలస్య ప్రాప్యతారూప ఇతి యథాయోగం (యథాయోగ్యం)* సుబోధః । తస్మాదిదం సూత్రం వ్యర్థమితి చేత్ । న । తాసామధికార్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థే తాత్పర్యనిర్ణాయకన్యాయసూత్రాభావే కిం వివేకాదివిశేషణవానధికారీ ఉతాన్యః, కిం వేదాన్తాః పూర్వతన్త్రేణ అగతార్థా వా, కిం బ్రహ్మ ప్రత్యగభిన్నం న వా, కిం ముక్తిః స్వర్గాదివల్లోకాన్తరమ్ , ఆత్మస్వరూపా వేతి సంశయానివృత్తేః । తస్మాదాగమవాక్యైరాపాతతః ప్రతిపన్నాధికార్యాదినిర్ణయార్థమిదం సూత్రమావశ్యకమ్ । తదుక్తం ప్రకాశాత్మశ్రీచరణైః - ‘అధికార్యాదీనామాగమికత్వేఽపి న్యాయేన నిర్ణయార్థమిదం సూత్రమ్’ ఇతి । యేషాం మతే శ్రవణే విధిర్నాస్తి తేషామవిహితశ్రవణేఽధికార్యాదినిర్ణయానపేక్షణాత్సూత్రం వ్యర్థమిత్యాపతతీత్యలం ప్రసఙ్గేన ॥ తథా చాస్య సూత్రస్య శ్రవణవిధ్యపేక్షితాధికార్యాదిశ్రుతిభిః స్వార్థనిర్ణయాయోత్థాపితత్వాద్ధేతుహేతుమద్భావః శ్రుతిసఙ్గతిః, శాస్త్రారమ్భహేత్వనుబన్ధనిర్ణాయకత్వేనోపోద్ఘాతత్వాచ్ఛాస్త్రాదౌ సఙ్గతిః, అధికార్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థే సమన్వయోక్తేః సమన్వయాధ్యాయసఙ్గతిః, ‘ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి’ (ఛా.ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతీనాం సర్వాత్మత్వాదిస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం విషయాదౌ సమన్వయోక్తేః పాదసఙ్గతిః, ఎవం సర్వసూత్రాణాం శ్రుత్యర్థనిర్ణాయకత్వాచ్ఛ్రుతిసఙ్గతిః, తత్తదధ్యాయే తత్తత్పాదే చ సమానప్రమేయత్వేన సఙ్గతిరూహనీయా । ప్రమేయం చ కృత్స్నశాస్త్రస్య బ్రహ్మ । అధ్యాయానాం తు సమన్వయావిరోధసాధనఫలాని । తత్ర ప్రథమపాదస్య స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానాం శ్రుతీనాం సమన్వయః ప్రమేయః । ద్వితీయతృతీయయోరస్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గానామ్ । చతుర్థపాదస్య పదమాత్రసమన్వయ ఇతి భేదః । అస్యాధికరణస్య ప్రాథమ్యాన్నాధికరణసఙ్గతిరపేక్షితా ॥ అథాధికరణమారచ్యతే - ‘శ్రోతవ్యః’ (బృ.ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి విహితశ్రవణాత్మకం వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రం విషయః । తత్కిమారబ్ధవ్యం న వేతి విషయప్రయోజనసమ్భవాసమ్భవాభ్యాం సంశయః । తత్ర నాహం బ్రహ్మేతి భేదగ్రాహిప్రత్యక్షేణ కర్తృత్వాకర్తృత్వాదివిరుద్ధధర్మవత్త్వలిఙ్గకానుమానేన చ విరోధేన బ్రహ్మాత్మనోరైక్యస్య విషయస్యాసమ్భవాత్ , సత్యబన్ధస్య జ్ఞానాన్నివృత్తిరూపఫలాసమ్భవాన్నారమ్భణీయమితి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః ‘అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా’ ఇతి । అత్ర శ్రవణవిధిసమానార్థత్వాయ ‘కర్తవ్యా’ ఇతి పదమధ్యాహర్తవ్యమ్ । అధ్యాహృతం చ భాష్యకృతా ‘బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యా’ ఇతి । తత్ర ప్రకృతిప్రత్యయార్థయోర్జ్ఞానేచ్ఛయోః కర్తవ్యత్వానన్వయాత్ప్రకృత్యా ఫలీభూతం జ్ఞానమజహల్లక్షణయోచ్యతే । ప్రత్యయేనేచ్ఛాసాధ్యో విచారో జహల్లక్షణయా । తథా చ బ్రహ్మజ్ఞానాయ విచారః కర్తవ్య ఇతి సూత్రస్య శ్రౌతోఽర్థః సమ్పద్యతే । తత్ర జ్ఞానస్య స్వతఃఫలత్వాయోగాత్ప్రమాతృత్వకర్తృత్వభోక్తృత్వాత్మకానర్థనివర్తకత్వేనైవ ఫలత్వం వక్తవ్యమ్ । తత్రానర్థస్య సత్యత్వే జ్ఞానమాత్రాన్నివృత్త్యయోగాదధ్యస్తత్వం వక్తవ్యమితి బన్ధస్యాధ్యస్తత్వమర్థాత్సూచితమ్ । తచ్చ శాస్త్రస్య విషయప్రయోజనవత్త్వసిద్ధిహేతుః । తథాహి శాస్త్రమారబ్ధవ్యమ్ , విషయప్రయోజనవత్త్వాత్ , భోజనాదివత్ । శాస్త్రం ప్రయోజనవత్ , బన్ధనివర్తకజ్ఞానహేతుత్వాత్ , రజ్జురియమిత్యాదివాక్యవత్ । బన్ధో జ్ఞాననివర్త్యోఽధ్యస్తత్వాత్ , రజ్జుసర్పవత్ । ఇతి ప్రయోజనసిద్ధిః । ఎవమర్థాద్బ్రహ్మజ్ఞానాజ్జీవగతానర్థభ్రమనివృత్తిం ఫలం సూత్రయన్ జీవబ్రహ్మణోరైక్యం విషయమప్యర్థాత్సూచయతి, అన్యజ్ఞానాదన్యత్ర భ్రమానివృత్తేః । జీవో బ్రహ్మాభిన్నః, తజ్జ్ఞాననివర్త్యాధ్యాసాశ్రయత్వాత్ । యదిత్థం తత్తథా, యథా శుక్త్యభిన్న ఇదమంశ ఇతి విషయసిద్ధిహేతురధ్యాసః । ఇత్యేవం విషయప్రయోజనవత్త్వాచ్ఛాస్త్రమారమ్భణీయమితి। । అత్ర పూర్వపక్షే బన్ధస్య సత్యత్వేన జ్ఞానాదనివృత్తేరుపాయాన్తరసాధ్యా ముక్తిరితి ఫలమ్ । సిద్ధాన్తే జ్ఞానాదేవ ముక్తిరితి వివేకః । ఇతి సర్వం మనసి నిధాయ బ్రహ్మసూత్రాణి వ్యాఖ్యాతుకామో భగవాన్ భాష్యకారః సూత్రబోధితవిచారకర్తవ్యతా(సూత్రేణ విచారకర్తవ్యతా)*రూపశ్రౌతార్థాన్యథానుపపత్త్యార్థాత్సూత్రితవిషయ(సూత్రితం విషయ)*ప్రయోజనవత్వముపోద్ధాతత్వాత్తత్సిద్ధిహేత్వధ్యాసమాక్షేప-హేత్వధ్యాసాక్షేప-సమాధానభాష్యాభ్యాం ప్రథమం వర్ణయతి -
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి ।
ఎతేన సూత్రార్థాస్పర్శిత్వాదధ్యాసగ్రన్థో న భాష్యమితి నిరస్తమ్ , ఆర్థికార్థస్పర్శిత్వాత్ ॥ యత్తు మఙ్గలాచరణాభావాదవ్యాఖ్యేయమిదం భాష్యమితి, తన్న । ‘సుతరామితరేతరభావానుపపత్తిః’ ఇత్యన్తభాష్యరచనార్థం తదర్థస్య సర్వోపప్లవరహితస్య విజ్ఞానఘనప్రత్యగర్థస్య తత్త్వస్య స్మృతత్వాత్ । అతో నిర్దోషత్వాదిదం భాష్యం వ్యాఖ్యేయమ్ ॥
లోకే శుక్తావిదం రజతమితి భ్రమః, సత్యరజతే ఇదం రజతమిత్యధిష్ఠానసామాన్యారోప్యవిశేషయోరైక్యప్రమాహితసంస్కారజన్యో దృష్ట ఇత్యత్రాప్యాత్మన్యనాత్మాహఙ్కారాధ్యాసే పూర్వప్రమా వాచ్యా, సా చాత్మానాత్మనోర్వాస్తవైక్యమపేక్షతే, న హి తదస్తి । తథాహి ఆత్మానాత్మానావైక్యశూన్యౌ, పరస్పరైక్యాయోగ్యత్వాత్ , తమఃప్రకాశవత్ । ఇతి మత్వా హేతుభూతం విరోధం వస్తుతః ప్రతీతితో వ్యవహారతశ్చ సాధయతి -
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి ।
న చ ‘ప్రత్యయోత్తరపదయోశ్చ’(పా॰సూ॰ ౭-౨-౯౮) ఇతి సూత్రేణ ‘ప్రత్యయే ఉత్తరపదే చ పరతో యుష్మదస్మదోర్మపర్యన్తస్య త్వమాదేశౌ స్తః’ ఇతి విధానాత్ , త్వదీయం మదీయం త్వత్పుత్రో మత్పుత్ర ఇతివత్ ‘త్వన్మత్ప్రత్యయగోచరయోః’ ఇతి స్యాదితి వాచ్యమ్ । ‘త్వమావేకవచనే’(పా॰సూ॰ ౭-౨-౯౭) ఇత్యేకవచనాధికారాత్ । అత్ర చ యుష్మదస్మత్పదయోరేకార్థ(యుష్మదస్మదోరేకార్థ)*వాచిత్వాభావాదనాత్మనాం యుష్మదర్థానాం బహుత్వాదస్మదర్థచైతన్యస్యాప్యుపాధితో బహుత్వాత్ ॥ నన్వేవం సతి కథమత్ర భాష్యే విగ్రహః । న చ యూయమితి ప్రత్యయో యుష్మత్ప్రత్యయః, వయమితి ప్రత్యయోఽస్మత్ప్రత్యయస్తద్గోచరయోరితి విగ్రహ ఇతి వాచ్యమ్ , శబ్దసాధుత్వేఽప్యర్థాసాధుత్వాత్ । న హ్యహఙ్కారాద్యనాత్మనో యూయమితి ప్రత్యయవిషయత్వమస్తీతి చేత్ , న । గోచరపదస్య యోగ్యతాపరత్వాత్ । చిదాత్మా తావదస్మత్ప్రత్యయయోగ్యః, తత్ప్రయుక్తసంశయాదినివృత్తిఫలభాక్త్వాత్ , ‘న తావదయమేకాన్తేనావిషయః, అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్’ ఇతి భాష్యోక్తేశ్చ । యద్యప్యహఙ్కారాదిరపి తద్యోగ్యస్తథాపి చిదాత్మనః సకాశాదత్యన్తభేదసిద్ధ్యర్థం యుష్మత్ప్రత్యయయోగ్య ఇత్యుచ్యతే ॥ ఆశ్రమశ్రీచరణాస్తు టీకాయోజనాయామేవమాహుః ‘సమ్బోధ్యచేతనో యుష్మత్పదవాచ్యః, అహఙ్కారాదివిశిష్టచేతనోఽస్మత్పదవాచ్యః, తథా చ యుష్మదస్మదోః స్వార్థే ప్రయుజ్యమానయోరేవ త్వమాదేశనియమో న లాక్షణికయోః, ‘యుష్మదస్మదోః షష్ఠీచతుర్థీద్వితీయాస్థయోర్వానావౌ’(పా౦సూ౦ ౮-౧-౨౦) ఇతి సూత్రాసాఙ్గత్యప్రసడ్గాత్ । అత్ర శబ్దలక్షకయోరివ చిన్మాత్రజడమాత్రలక్షకయోరపి న త్వమాదేశౌ (త్వమాదేశో)* లక్షకత్వావిశేషాత్’ ఇతి । యది తయోః శబ్దబోధకత్వే సత్యేవ త్వమాదేశాభావ ఇత్యనేన సూత్రేణ జ్ఞాపితం తదాస్మిన్భాష్యే యుష్మత్పదేన యుష్మచ్ఛబ్దజన్యప్రత్యయయోగ్యః పరాగర్థో లక్ష్యతే, అస్మచ్ఛబ్దేన అస్మచ్ఛబ్దజన్యప్రత్యయయోగ్యః ప్రత్యగాత్మా । తథా చ లక్ష్యతావచ్ఛేదకతయా శబ్దోఽపి బోధ్యత ఇతి న త్వమాదేశః । న చ పరాక్త్వప్రత్యక్త్వయోరేవ లక్ష్యతావచ్ఛేదకత్వమ్ , న శబ్దయోగ్యత్వాంశస్య, గౌరవాదితి వాచ్యమ్ । పరాక్ప్రతీచోర్విరోధస్ఫురణార్థం విరుద్ధశబ్దయోగ్యత్వస్యాపి వక్తవ్యత్వాత్ । అత ఎవేదమస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి వక్తవ్యేఽపీదంశబ్దోఽస్మదర్థే లోకే వేదే చ బహుశః, ఇమే వయమాస్మహే, ఇమే విదేహాః, అయమహమస్మీతి చ ప్రయోగదర్శనాన్నాస్మచ్ఛబ్దవిరోధీతి మత్వా యుష్మచ్ఛబ్దః ప్రయుక్తః, ఇదంశబ్దప్రయోగే విరోధాస్ఫూర్తేః । ఎతేన చేతనవాచిత్వాదస్మచ్ఛబ్దః పూర్వం ప్రయోక్తవ్యః ‘అభ్యర్హితం పూర్వ’ ఇతి న్యాయాత్ , ‘త్యదాదీని సర్వైర్నిత్యమ్’(పా౦సూ౦ ౧-౨-౭౨) ఇతి సూత్రేణ విహిత ఎకశేషశ్చ స్యాదితి నిరస్తమ్ । ‘యుష్మదస్మదోః’ ఇతి సూత్ర ఇవాత్రాపి పూర్వనిపాతైకశేషయోరప్రాప్తేః, ఎకశేషే వివక్షితవిరోధాస్ఫూర్తేశ్చ । వృద్ధాస్తు ‘యుష్మదర్థాదనాత్మనో నిష్కృష్య శుద్ధస్య చిద్ధాతోరధ్యారోపాపవాదన్యాయేన గ్రహణం ద్యోతయితుమాదౌ యుష్మద్గ్రహణమ్ ’ ఇత్యాహుః । తత్ర యుష్మదస్మత్పదాభ్యాం పరాక్ప్రత్యక్త్వేనాత్మానాత్మనోర్వస్తుతో విరోధ ఉక్తః । ప్రత్యయపదేన ప్రతీతితో విరోధ ఉక్తః । ప్రతీయత ఇతి ప్రత్యయోఽహఙ్కారాదిరనాత్మా దృశ్యతయా భాతి । ఆత్మా తు ప్రతీతిత్వాత్ప్రత్యయః స్వప్రకాశతయా భాతి । గోచరపదేన వ్యవహారతో విరోధ ఉక్తః । యుష్మదర్థః ప్రత్యగాత్మతిరస్కారేణ కర్తాహమిత్యాదివ్యవహారగోచరః, అస్మదర్థస్త్వనాత్మప్రవిలాపేన, అహం బ్రహ్మేతి వ్యవహారగోచర ఇతి త్రిధా విరోధః స్ఫుటీకృతః । యుష్మచ్చాస్మచ్చ యుష్మదస్మదీ, తే ఎవ ప్రత్యయౌ చ తౌ గోచరౌ చేతి యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరౌ, తయోస్త్రిధా విరుద్ధస్వభావయోరితరేతరభావోఽత్యన్తాభేదస్తాదాత్మ్యం వా తదనుపపత్తౌ సిద్ధాయామిత్యన్వయః ।
ఐక్యాసమ్భవేఽపి శుక్లో ఘట ఇతివత్తాదాత్మ్యం కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
విషయవిషయిణోరితి ।
చిజ్జడయోర్విషయవిషయిత్వాద్దీపఘటయోరివ న తాదాత్మ్యమితి భావః ।
యుష్మదస్మదీ పరాప్రత్యగ్వస్తునీ, తే ఎవ ప్రత్యయశ్చ గోచరశ్చేతి వా విగ్రహః । అత్ర ప్రత్యయగోచరపదాభ్యామాత్మానాత్మనోః ప్రత్యక్పరాగ్భావే చిదచిత్త్వం హేతురుక్తస్తత్ర హేతుమాహ -
విషయవిషయిణోరితి ।
అనాత్మనో గ్రాహ్యత్వాదచిత్త్వమ్ , ఆత్మనస్తు గ్రాహకత్వాచ్చిత్త్వం వాచ్యమ్ । అచిత్త్వే స్వస్య స్వేన గ్రహస్య కర్మకర్తృత్వవిరోధేనాసమ్భవాదప్రత్యక్షత్వాపత్తేరిత్యర్థః । యథేష్టం వా హేతుహేతుమద్భావః ।
నన్వేవమాత్మానాత్మనోః పరాక్ప్రత్యక్త్వేన, చిదచిత్త్వేన, గ్రాహ్యగ్రాహకత్వేన చ విరోధాత్తమఃప్రకాశవదైక్యస్య తాదాత్మ్యస్య వానుపపత్తౌ సత్యామ్ , తత్ప్రమిత్యభావేనాధ్యాసాభావేఽపి తద్ధర్మాణాం చైతన్యసుఖజాడ్యదుఃఖాదీనాం వినిమయేనాధ్యాసోఽస్త్విత్యత ఆహ -
తద్ధర్మాణామపీతి ।
తయోరాత్మానాత్మనోర్ధర్మాస్తద్ధర్మాస్తేషామపీతరేతరభావానుపపత్తిః । ఇతరత్ర ధర్మ్యన్తరే ఇతరేషాం ధర్మాణాం భావః సంసర్గస్తస్యానుపపత్తిరిత్యర్థః । న హి ధర్మిణోః సంసర్గం వినా ధర్మాణాం వినిమయో అస్తి । స్ఫటికే లోహితవస్తుసాన్నిధ్యాల్లౌహిత్యధర్మసంసర్గః ।
అసఙ్గాత్మధర్మిణః కేనాప్యసంసర్గాద్ధర్మిసంసర్గపూర్వకో ధర్మసంసర్గః కుతస్త్య ఇత్యభిప్రేత్యోక్తం -
సుతరామితి ।
నన్వాత్మానాత్మనోస్తాదాత్మ్యస్య తద్ధర్మసంసర్గస్య చాభావేఽప్యధ్యాసః కిం న స్యాదిత్యత ఆహ -
ఇత్యత ఇతి ।
ఇత్యుక్తరీత్యా తాదాత్మ్యాద్యభావేన తత్ప్రమాయా అభావాదతః ప్రమాజన్యసంస్కారస్యాధ్యాసహేతోరభావాత్ ‘అధ్యాసో మిథ్యేతి భవితుం యుక్తమ్’ ఇత్యన్వయః । మిథ్యాశబ్దో ద్వ్యర్థః అపహ్నవవచనః, అనిర్వచనీయతావచనశ్చేతి । అత్ర చాపహ్నవార్థః ।
నను కుత్ర కస్యాధ్యాసోఽపహ్నూయత ఇత్యాశఙ్క్య, ఆత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాణామనాత్మన్యాత్మతద్ధర్మాణామధ్యాసో నిరస్యత ఇత్యాహ -
అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇత్యాదినా ।
అహమితిప్రత్యయయోగ్యత్వం బుద్ధ్యాదేరప్యస్తీతి మత్వా తత ఆత్మానం వివేచయతి -
విషయిణీతి ।
బుద్ధ్యాదిసాక్షిణీత్యర్థః ।
సాక్షిత్వే హేతుః -
చిదాత్మక ఇతి ।
అహమితి భాసమానే చిదంశాత్మనీత్యర్థః ।
యుష్మత్ప్రత్యయగోచరస్యేతి ।
త్వఙ్కారయోగ్యస్య । ఇదమర్థస్యేతి యావత్ ।
నన్వహమితి భాసమానబుద్ధ్యాదేః కథమిదమర్థత్వమిత్యత ఆహ -
విషయస్యేతి ।
సాక్షిభాస్యస్యేత్యర్థః । సాక్షిభాస్యత్వరూపలక్షణయోగాద్బుద్ధ్యాదేర్ఘటాదివదిదమర్థత్వం న ప్రతిభాసత ఇతి భావః । అథవా యదాత్మనో ముఖ్యం సర్వాన్తరత్వరూపం ప్రత్యక్త్వం ప్రతీతిత్వం బ్రహ్మాస్మీతి వ్యవహారగోచరత్వం చోక్తం తదసిద్ధమ్ , అహమితి ప్రతీయమానత్వాత్ ,
అహఙ్కారవదిత్యాశఙ్క్యాహ -
అస్మత్ప్రత్యయగోచర ఇతి ।
అస్మచ్చాసౌ ప్రత్యయశ్చాసౌ గోచరశ్చ తస్మిన్నిత్యర్థః । అహంవృత్తివ్యఙ్గ్యస్ఫురణత్వం స్ఫురణవిషయత్వం వా హేతుః । ఆద్యే దృష్టాన్తే హేత్వసిద్ధిః । ద్వితీయే తు పక్షే తదసిద్ధిరిత్యాత్మనో ముఖ్యం ప్రత్యక్త్వాది యుక్తమితి భావః ।
నను యదాత్మనో విషయిత్వం తదసిద్ధమ్ , అనుభవామీతి శబ్దవత్వాత్ , అహఙ్కారవదిత్యత ఆహ -
విషయిణీతి ।
వాచ్యత్వం లక్ష్యత్వం వా హేతుః । నాద్యః, పక్షే తదసిద్ధేః । నాన్త్యః, దృష్టాన్తే తద్వైకల్యాదితి భావః ।
దేహం జానామీతి దేహాహఙ్కారయోర్విషయవిషయిత్వేఽపి మనుష్యోఽహమిత్యభేదాధ్యాసవదాత్మాహఙ్కారయోరప్యభేదాధ్యాసః స్యాదిత్యత ఆహ -
చిదాత్మక ఇతి ।
తయోర్జాడ్యాల్పత్వాభ్యాం సాదృశ్యాదధ్యాసేఽపి చిదాత్మన్యనవచ్ఛిన్నే జడాల్పాహఙ్కారాదేర్నాధ్యాస ఇతి భావః ।
అహమితి భాస్యత్వాదాత్మవదహఙ్కారస్యాపి ప్రత్యక్త్వాదికం ముఖ్యమేవ, తతః పూర్వోక్తపరాక్త్వాద్యసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాహ -
యుష్మదితి ।
అహంవృత్తిభాస్యత్వమహఙ్కారే నాస్తి కర్తృకర్మత్వవిరోధాత్ , చిద్భాస్యత్వం చిదాత్మని నాస్తీతి హేత్వసిద్ధిః । అతో బుద్ధ్యాదేః ప్రతిభాసతః ప్రత్యక్త్వేఽపి పరాక్త్వాదికం ముఖ్యమేవేతి భావః । యుష్మత్పరాక్తచ్చాసౌ ప్రతీయత ఇతి ప్రత్యయశ్చాసౌ కర్తృత్వాదివ్యవహారగోచరశ్చ తస్యేతి విగ్రహః ।
తస్య హేయత్వార్థమాహ -
విషయస్యేతి ।
షిఞ్ బన్ధనే । విసినోతి బధ్నాతి ఇతి విషయస్తస్యేత్యర్థః ।
ఆత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాధ్యాసో మిథ్యా భవతు, అనాత్మన్యాత్మతద్ధర్మాధ్యాసః కిం న స్యాత్ , అహం స్ఫురామి సుఖీత్యాద్యనుభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
తద్విపర్యయేణేతి ।
తస్మాదనాత్మనో విపర్యయో విరుద్ధస్వభావశ్చైతన్యమ్ । ఇత్థమ్భావే తృతీయా । చైతన్యాత్మనా విషయిణస్తద్ధర్మాణాం చ యోఽహఙ్కారాదౌ విషయేఽధ్యాసః స మిథ్యేతి నాస్తీతి భవితుం యుక్తమ్ , అధ్యాససామగ్ర్యభావాత్ । న హ్యత్ర పూర్వప్రమాహితసంస్కారః సాదృశ్యమజ్ఞానం వాస్తి । నిరవయవనిర్గుణస్వప్రకాశాత్మని గుణావయవసాదృశ్యస్య అజ్ఞానస్య(చాజ్ఞానస్య)* చాయోగాత్ ॥
నన్వాత్మనో నిర్గుణత్వే తద్ధర్మాణామితి భాష్యం కథమితి చేత్ , ఉచ్యతే । బుద్ధివృత్త్యభివ్యక్తం చైతన్యం జ్ఞానమ్ , విషయాభేదేనాభివ్యక్తం స్ఫురణమ్ , శుభకర్మజన్యవృత్తివ్యక్తమానన్ద ఇత్యేవం వృత్త్యుపాధికృతభేదాత్ జ్ఞానాదీనామాత్మధర్మత్వవ్యపదేశః । తదుక్తం టీకాయాం ‘ఆనన్దో విషయానుభవో నిత్యత్వం చేతి సన్తి ధర్మా అపృథక్త్వేఽపి చైతన్యాత్ (చైతన్యత్వాత్)* పృథగివావభాసన్తే’ ఇతి । అతో నిర్గుణబ్రహ్మాత్మత్వమతే, అహం కరోమీతి ప్రతీతేరర్థస్య చాధ్యాసత్వాయోగాత్ప్రమాత్వం (సత్యత్వం చేత్యధికః పాఠః)* అహం నర ఇతి సామానాధికరణ్యస్య గౌణత్వమితి మతమాస్థేయమ్ । తథా చ బన్ధస్య సత్యతయా జ్ఞానాన్నివృత్తిరూపఫలాసమ్భవాద్బద్ధముక్తయోర్జీవబ్రహ్మణోరైక్యాయోగేన విషయాసమ్భవాత్ శాస్త్రం నారమ్భణీయమితి పూర్వపక్షభాష్యతాత్పర్యమ్ । యుక్తగ్రహణాత్పూర్వపక్షస్య దుర్బలత్వం సూచయతి । తథాహి కిమధ్యాసస్య నాస్తిత్వమయుక్తత్వాదభానాద్వా కారణాభావాద్వా ? ఆద్య ఇష్ట ఇత్యాహ -
తథాపీతి ।
ఎతదనురోధాదాదౌ యద్యపీతి పఠితవ్యమ్ । అధ్యాసస్యాసఙ్గస్వప్రకాశాత్మన్యయుక్తత్వమలఙ్కార ఇతి భావః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
అయమితి ।
అజ్ఞః కర్తా మనుష్యోఽహమితి ప్రత్యక్షానుభవాదధ్యాసస్యాభానమసిద్ధమిత్యర్థః । న చేదం ప్రత్యక్షం కర్తృత్వాదౌ ప్రమేతి వాచ్యమ్ । అపౌరుషేయతయా నిర్దోషేణ, ఉపక్రమాదిలిఙ్గావధృతతాత్పర్యేణ చ తత్వమస్యాదివాక్యేనాకర్తృబ్రహ్మత్వబోధనేనాస్య-అకర్తత్వ- భ్రమత్వనిశ్చయాత్ । న చ జ్యేష్ఠప్రత్యక్షవిరోధాదాగమజ్ఞానస్యైవ బాధ ఇతి వాచ్యమ్ , దేహాత్మవాదప్రసఙ్గాత్ , మనుష్యోఽహమితి ప్రత్యక్షవిరోధేన ‘అథాయమశరీరః’(బృ॰ఉ॰ ౪-౪-౭) ఇత్యాదిశ్రుత్యా దేహాదన్యాత్మాసిద్ధేః । తస్మాదిదం రజతమితివత్సామానాధికరణ్యప్రత్యక్షస్య భ్రమత్వశఙ్కాకలఙ్కితస్య నాగమాత్ప్రాబల్యమిత్యాస్థేయమ్ । కిఞ్చ జ్యేష్ఠత్వం పూర్వభావిత్వం వా ఆగమజ్ఞానం ప్రత్యుపజీవ్యత్వం వా ? ఆద్యే న ప్రాబల్యమ్ , జ్యేష్ఠస్యాపి రజతభ్రమస్య పశ్చాద్భావినా శుక్తిజ్ఞానేన బాధదర్శనాత్ । న ద్వితీయః । ఆగమజ్ఞానోత్పత్తౌ ప్రత్యక్షాదిమూలవృద్ధవ్యవహారే చ(చేతి నాస్తి)* సఙ్గతిగ్రహద్వారా, శబ్దోపలబ్ధిద్వారా చ ప్రత్యక్షాదేర్వ్యావహారికప్రామాణ్యస్యోపజీవ్యత్వేఽపి తాత్త్వికప్రామాణ్యస్యానపేక్షితత్వాత్ , అనపేక్షితాంశస్యాగమేన బాధసమ్భవాదితి । యత్తు క్షణికయాగస్య శ్రుతిబలాత్కాలాన్తరభావిఫలహేతుత్వవత్ ‘తథా విద్వాన్నామరూపాద్విముక్తః’(ము॰ఉ॰ ౩-౨-౭) ఇతి శ్రుతిబలాత్సత్యస్యాపి జ్ఞానాన్నివృత్తిసమ్భవాదధ్యాసవర్ణనం వ్యర్థమితి, తన్న । జ్ఞానమాత్రనివర్త్యస్య క్వాపి సత్యత్వాదర్శనాత్ , సత్యస్య చాత్మనో నివృత్త్యదర్శనాచ్చ, అయోగ్యతానిశ్చయే సతి సత్యబన్ధస్య జ్ఞానాన్నివృత్తిశ్రుతేర్బోధకత్వాయోగాత్ । న చ సేతుదర్శనాత్సత్యస్య పాపస్య నాశదర్శనాన్నాయోగ్యతానిశ్చయ ఇతి వాచ్యమ్ , తస్య శ్రద్ధానియమాదిసాపేక్షజ్ఞాననాశ్యత్వాత్ । బన్ధస్య చ ‘నాన్యః పన్థా’(శ్వే॰ఉ॰ ౩-౮) ఇతి శ్రుత్యా జ్ఞానమాత్రాన్నివృత్తిప్రతీతేః, అతః శ్రుతజ్ఞాననివర్త్యత్వనిర్వాహార్థమధ్యస్తత్వం వర్ణనీయమ్ । కిం చ జ్ఞానైకనివర్త్యస్య కిం నామ సత్యత్వమ్ , న తావదజ్ఞానాజన్యత్వమ్ । ‘మాయాం తు ప్రకృతిమ్’(శ్వే॰ఉ॰ ౪-౧౦) ఇతి శ్రుతివిరోధాన్మాయావిద్యయోరైక్యాత్ । నాపి స్వాధిష్ఠానే స్వాభావశూన్యత్వం ‘అస్థూలమ్’ (బృ॰ఉ॰ ౩-౮-౮) ఇత్యాదినిషేధశ్రుతివిరోధాత్ । నాపి బ్రహ్మవద్బాధాయోగ్యత్వమ్ , జ్ఞానాన్నివృత్తిశ్రుతివిరోధాత్ । అథ వ్యవహారకాలే బాధశూన్యత్వమ్ , తర్హి వ్యావహారికమేవ సత్యత్వమిత్యాగతమధ్యస్తత్వమ్ । తచ్చ శ్రుత్యర్థే యోగ్యతాజ్ఞానార్థం వర్ణనీయమేవ, యాగస్యాపూర్వద్వారత్వవత్ । న చ ‘తదనన్యత్వాధికరణే’(బ్ర॰సూ॰ ౨-౧-౧౪) తస్య వర్ణనాత్పౌనరుక్త్యమ్ , తత్రోక్తాధ్యాసస్యైవ ప్రవృత్త్యఙ్గవిషయాదిసిద్ధ్యర్థమాదౌ స్మార్యమాణత్వాదితి దిక్ ॥
అధ్యాసం ద్వేధా దర్శయతి -
లోకవ్యవహార ఇతి ।
లోక్యతే మనుష్యోఽహమిత్యభిమన్యత ఇతి లోకోఽర్థాధ్యాసః, తద్విషయో వ్యవహారోఽభిమాన ఇతి జ్ఞానాధ్యాసో దర్శితః ।
ద్వివిధాధ్యాసస్వరూపలక్షణమాహ -
అన్యోన్యస్మిన్ ఇత్యాదినా ధర్మధర్మిణోః ఇత్యన్తేన ।
జాడ్యచైతన్యాదిధర్మాణాం ధర్మిణావహఙ్కారాత్మానౌ, తయోరత్యన్తం భిన్నయోరితరేతరభేదాగ్రహేణాన్యోన్యస్మిన్ అన్యోన్యతాదాత్మ్యమన్యోన్యధర్మాంశ్చ వ్యత్యాసేనాధ్యస్య లోకవ్యవహార ఇతి యోజనా । అతః సోఽయమితి ప్రమాయా నాధ్యాసత్వమ్ , తదిదమర్థయోః కాలభేదేన కల్పితభేదేఽప్యత్యన్తభేదాభావాదితి వక్తుమత్యన్తేత్యుక్తమ్ । న చ ధర్మితాదాత్మ్యాధ్యాసే ధర్మాధ్యాససిద్ధేః ‘ధర్మాంశ్చ’ ఇతి వ్యర్థమితి వాచ్యమ్ , అన్ధత్వాదీనామిన్ద్రియధర్మాణాం ధర్మ్యధ్యాసాస్ఫుటత్వేఽప్యన్ధోఽహమితి స్ఫుటోఽధ్యాస ఇతి జ్ఞాపనార్థత్వాత్ ।
నన్వాత్మానాత్మనోః పరస్పరాధ్యస్తత్వే శూన్యవాదః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
సత్యానృతే మిథునీకృత్యేతి ।
సత్యమనిదం చైతన్యం తస్యానాత్మని సంసర్గమాత్రాధ్యాసో న స్వరూపస్య । అనృతం యుష్మదర్థః తస్య స్వరూపతోఽప్యధ్యాసాత్తయోర్మిథునీకరణమధ్యాస ఇతి న శూన్యతేత్యర్థః ॥
నన్వధ్యాసమిథునీకరణలోకవ్యవహారశబ్దానామేకార్థత్వేఽధ్యస్య మిథునీకృత్యేతి పూర్వకాలత్వవాచిక్త్వాప్రత్యయాదేశస్య ల్యపః కథం ప్రయోగ ఇతి చేన్న, అధ్యాసవ్యక్తిభేదాత్ । తత్ర పూర్వపూర్వాధ్యాసస్యోత్తరోత్తరాధ్యాసం ప్రతి సంస్కారద్వారా పూర్వకాలత్వేన హేతుత్వద్యోతనార్థం ల్యపః ప్రయోగః । తదేవ స్పష్టయతి -
నైసర్గిక ఇతి ।
ప్రత్యగాత్మని హేతుహేతుమద్భావేనాధ్యాసప్రవాహోఽనాదిరిత్యర్థః । నను ప్రవాహస్యావస్తుత్వాత్ , అధ్యాసవ్యక్తీనాం సాదిత్వాత్ , కథమనాదిత్వమితి చేత్ । ఉచ్యతే - అధ్యాసత్వావచ్ఛిన్నవ్యక్తీనాం మధ్యేఽన్యతమయా వ్యక్త్యా వినాఽనాదికాలస్యావర్తనం కార్యానాదిత్వమిత్యఙ్గీకారాత్ । ఎతేన కారణాభావాదితి కల్పో నిరస్తః, సంస్కారస్య నిమిత్తస్య నైసర్గికపదేనోక్తత్వాత్ । న చ పూర్వప్రమాజన్య ఎవ సంస్కారో హేతురితి వాచ్యమ్ , లాఘవేన పూర్వానుభవజన్యసంస్కారస్య హేతుత్వాత్ । అతః పూర్వాధ్యాసజన్యః సంస్కారోఽస్తీతి సిద్ధమ్ ।
అధ్యాసస్యోపాదానమాహ -
మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్త ఇతి ।
మిథ్యా చ తదజ్ఞానం చ మిథ్యాజ్ఞానం తన్నిమిత్తముపాదానం యస్య స తన్నిమిత్తః । తదుపాదాన(తదుపాదానక)* ఇత్యర్థః । అజ్ఞానస్యోపాదానత్వేఽపి సంస్ఫురదాత్మతత్త్వావరకతయా దోషత్వేనాహఙ్కారాధ్యాసకర్తురీశ్వరస్యోపాధిత్వేన సంస్కారకాలకర్మాదినిమిత్తపరిణామిత్వేన చ నిమిత్తత్వమితి ద్యోతయితుం నిమిత్తపదమ్ । స్వప్రకాశాత్మన్యసఙ్గే కథమవిద్యాసఙ్గః, (సంస్కారాదిసామగ్ర్యభావాత్ ఇత్యధికః)*, ఇతి శఙ్కానిరాసార్థం మిథ్యాపదమ్ । ప్రచణ్డమార్తణ్డమణ్డలే పేచకానుభవసిద్ధాన్ధకారవత్ , అహమజ్ఞ ఇత్యనుభవసిద్ధమజ్ఞానం దురపహ్నవమ్ , కల్పితస్యాధిష్ఠానాస్పర్శిత్వాత్ , నిత్యస్వరూపజ్ఞానస్యావిరోధిత్వాచ్చేతి । యద్వా అజ్ఞానం జ్ఞానాభావ ఇతి శఙ్కానిరాసార్థం మిథ్యాపదమ్ । మిథ్యాత్వే సతి సాక్షాజ్జ్ఞాననివర్త్యత్వమజ్ఞానస్య లక్షణం మిథ్యాజ్ఞానపదేనోక్తమ్ । జ్ఞానేనేచ్ఛాప్రాగభావః సాక్షాన్నివర్త్యత ఇతి వదన్తం ప్రతి మిథ్యాత్వే సతీత్యుక్తమ్ । అజ్ఞాననివృత్తిద్వారా జ్ఞాననివర్త్యబన్ధేఽతివ్యాప్తినిరాసాయ సాక్షాదితి । అనాద్యుపాదానత్వే సతి మిథ్యాత్వం వా లక్షణమ్ । బ్రహ్మనిరాసార్థం మిథ్యాత్వమితి । మృదాదినిరాసార్థమనాదీతి । అవిద్యాత్మనోః సమ్బన్ధనిరాసార్థముపాదానత్వే సతీతి ।
సమ్ప్రతి అధ్యాసం ద్రఢయితుమభిలపతి -
అహమిదం మమేదమితి ।
ఆధ్యాత్మికకార్యాధ్యాసేష్వహమితి ప్రథమోఽధ్యాసః । న చాధిష్ఠానారోప్యాంశద్వయానుపలమ్భాత్ నాయమధ్యాస ఇతి వాచ్యమ్ , అయో దహతీతివదహముపలభ ఇతి దృగ్దృశ్యాంశయోరుపలమ్భాత్ । ఇదమ్పదేన భోగ్యః సఙ్ఘాత ఉచ్యతే । అత్రాహమిదమిత్యనేన మనుష్యోఽహమితి తాదాత్మ్యాధ్యాసో దర్శితః । మమేదమిత్యనేన మమేదం (మమేదమిత్యనేన ఇతి నాస్తి)* శరీరమితి సంసర్గాధ్యాసః ॥ నను దేహాత్మనోస్తాదాత్మ్యమేవ సంసర్గ ఇతి తయోః కో భేద ఇతి చేత్ , సత్యమ్ । సత్తైక్యే సతి మిథో భేదస్తాదాత్మ్యమ్ । తత్ర మనుష్యోఽహమిత్యైక్యాంశభానం మమేదమితి భేదాంశరూపసంసర్గభానమితి భేదః । ఎవం సామగ్రీసత్త్వాదనుభవసత్త్వాచ్చ (చేతి నాస్తి)* అధ్యాసోఽస్తీత్యతో బ్రహ్మాత్మైక్యే విరోధాభావేన విషయప్రయోజనయోః సత్త్వాత్శాస్త్రమారమ్భణీయమితి సిద్ధాన్తభాష్యతాత్పర్యమ్ ।
ఎవం (ఎవం చేతి చకారోఽధికః)* సూత్రేణార్థాత్సూచితే విషయప్రయోజనే ప్రతిపాద్య తద్ధేతుమధ్యాసం లక్షణసమ్భావనాప్రమాణైః సాధయితుం లక్షణం పృచ్ఛతి -
ఆహేతి ।
కింలక్షణకోఽధ్యాస ఇత్యాహ పూర్వవాదీత్యర్థః । అస్య శాస్త్రస్య తత్త్వనిర్ణయప్రధానత్వేన వాదకథాత్వద్యోతనార్థమాహేతి పరోక్తిః । ‘ఆహ’ ఇత్యాది ‘కథం పునఃప్రత్యగాత్మని’ ఇత్యతః ప్రాగధ్యాసలక్షణపరం భాష్యమ్ । తదారభ్య సమ్భావనాపరమ్ । "తమేతమవిద్యాఖ్యమ్" ఇత్యారభ్య "సర్వలోకప్రత్యక్షః" ఇత్యన్తం ప్రమాణపరమితి విభాగః ।
లక్షణమాహ -
ఉచ్యతే - స్మృతిరూప ఇతి ।
అధ్యాస ఇత్యనుషఙ్గః । అత్ర పరత్రావభాస ఇత్యేవ లక్షణమ్ , శిష్టం పదద్వయం తదుపపాదనార్థమ్ । తథాహి అవభాస్యత ఇత్యవభాసో రజతాద్యర్థః తస్యాయోగ్యమధికరణం పరత్రపదార్థః । అధికరణస్యాయోగ్యత్వమారోప్యాత్యన్తాభావత్వం తద్వత్త్వం వా । తథా చైకావచ్ఛేదేన స్వసంసృజ్యమానే స్వాత్యన్తాభావవతి అవభాస్యత్వమధ్యస్తత్వమిత్యర్థః । ఇదం చ సాద్యనాద్యధ్యాససాధారణం లక్షణమ్ । సంయోగేఽతివ్యాప్తినిరాసాయైకావచ్ఛేదేనేతి । సంయోగస్య స్వసంసృజ్యమానే వృక్షే స్వాత్యన్తాభావవత్యవభాస్యత్వేఽపి స్వస్వాత్యన్తాభావయోర్మూలాగ్రావచ్ఛేదకభేదాన్నాతివ్యాప్తిః(స్వాత్యన్తాభావేత్యాది)* । పూర్వం స్వాభావవతి భూతలే పశ్చాదానీతో ఘటో భాతీతి ఘటేఽతివ్యాప్తినిరాసాయ స్వసంసృజ్యమాన ఇతి పదమ్ , తేన స్వాభావకాలే ప్రతియోగిసంసర్గస్య విద్యమానతోచ్యతే ఇతి నాతివ్యాప్తిః । భూత్వావచ్ఛేదేనావభాస్యగన్ధేఽతివ్యాప్తివారణాయ స్వాత్యన్తాభావవతీతి పదమ్ । శుక్తావిదన్త్వావచ్ఛేదేన రజతసంసర్గకాలేఽత్యన్తాభావోఽస్తీతి నావ్యాప్తిః ।
నన్వస్య లక్షణస్యాసమ్భవః, శుక్తౌ రజతస్య సామగ్ర్యభావేన సంసర్గాసత్వాత్ । న చ స్మర్యమాణరజతస్యైవ (స్మర్యమాణసత్యరజతస్యైవ)* పరత్ర శుక్తావవభాస్యత్వేనాధ్యస్తత్వోక్తిరితి వాచ్యమ్ , అన్యథాఖ్యాతిప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -
స్మృతిరూప ఇతి ।
స్మర్యతే ఇతి స్మృతిః సత్యరజతాదిః తస్య రూపమివ రూపమస్యేతి స్మృతిరూపః । స్మర్యమాణసదృశ ఇత్యర్థః । సాదృశ్యోక్త్యా స్మర్యమాణాదారోప్యస్య భేదాత్ , నాన్యథాఖ్యాతిరిత్యుక్తం భవతి ।
సాదృశ్యముపపాదయతి -
పూర్వదృష్టేతి ।
దృష్టం దర్శనమ్ , సంస్కారద్వారా పూర్వదర్శనాదవభాస్యత ఇతి పూర్వదృష్టావభాసః । తేన సంస్కారజన్యజ్ఞానవిషయత్వం స్మర్యమాణారోప్యయోః సాదృశ్యముక్తం భవతి, స్మృత్యారోపయోః సంస్కారజన్యత్వాత్ । న చ సంస్కారజన్యత్వాదారోపస్య స్మృతిత్వాపత్తిరితి వాచ్యమ్ , దోషసమ్ప్రయోగజన్యత్వస్యాపి వివక్షితత్వేన సంస్కారమాత్రజన్యత్వాభావాత్ । అత్ర సమ్ప్రయోగశబ్దేన అధిష్ఠానసామాన్యజ్ఞానముచ్యతే, అహఙ్కారాధ్యాసే ఇన్ద్రియసమ్ప్రయోగాలాభాత్ । ఎవం చ దోషసమ్ప్రయోగసంస్కారబలాచ్ఛుక్త్యాదౌ రజతముత్పన్నమస్తీతి పరత్రావభాస్యత్వలక్షణముపపన్నమితి స్మృతిరూపపూర్వదృష్టపదాభ్యాముపపాదితమ్ । అన్యే తు తాభ్యాం దోషాదిత్రయజన్యత్వం కార్యాధ్యాసలక్షణముక్తమిత్యాహుః । అపరే తు స్మృతిరూపః స్మర్యమాణసదృశః, సాదృశ్యం చ ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వం స్మృత్యారోపయోః ప్రమాణాజన్యత్వాత్ । పూర్వదృష్టపదతజ్జాతీయపరమ్ , అభినవరజతాదేః పూర్వదృష్టత్వాభావాత్ । తథా చ ప్రమాణాజన్యజ్ఞానవిషయత్వే సతి పూర్వదృష్టజాతీయత్వం ప్రాతీతికాధ్యాసలక్షణం తాభ్యాముక్తమ్ । పరత్రావభాసశబ్దాభ్యామధ్యాసమాత్రలక్షణం వ్యాఖ్యాతమేవ । తత్ర స్మర్యమాణగఙ్గాదౌ అభినవఘటే చాతివ్యాప్తినిరాసాయ ప్రమాణేత్యాది పదద్వయమిత్యాహుః । తత్రార్థాధ్యాసే స్మర్యమాణసదృశః పరత్ర పూర్వదర్శనాదవభాస్యత ఇతి యోజనా । జ్ఞానాధ్యాసే తు స్మృతిసదృశః పరత్ర పూర్వదర్శనాదవభాసత (పూర్వదర్శనాదవభాస)* ఇతి వాక్యం యోజనీయమితి సఙ్క్షేపః ।
నను అధ్యాసే వాదివిప్రతిపత్తేః కథముక్తలక్షణసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాధిష్ఠానారోప్యస్వరూపవివాదేఽపి పరత్ర పరావభాస ఇతి లక్షణే సంవాదాద్యుక్తిభిః సత్యాధిష్ఠానే మిథ్యార్థావభాససిద్ధేః సర్వతన్త్రసిద్ధాన్త ఇదం లక్షణమితి మత్వా అన్యథాత్మఖ్యాతివాదినోర్మతమాహ -
తం కేచిదితి ।
కేచిదన్యథాఖ్యాతివాదినోఽన్యత్ర శుక్త్యాదావన్యధర్మస్య స్వావయవధర్మస్య దేశాన్తరస్థస్య రూప్యాదేరధ్యాస ఇతి వదన్తి । ఆత్మఖ్యాతివాదినస్తు బాహ్యే శుక్త్యాదౌ బుద్ధిరూపాత్మనో ధర్మస్య రజతస్యాధ్యాసః, ఆన్తరస్య రజతస్య బహిర్వదవభాస ఇతి వదన్తీత్యర్థః ।
అఖ్యాతిమతమాహ -
కేచిదితి ।
యత్ర యస్యాధ్యాసో లోకసిద్ధస్తయోస్తద్ధియోశ్చ (లోకతయోరర్థయోస్తద్ధియోశ్చ)* భేదాగ్రహే సతి తన్మూలో భ్రమః, ఇదం రూప్యమితి విశిష్టవ్యవహార ఇతి వదన్తీత్యర్థః । తైరపి విశిష్టవ్యవహారాన్యథానుపపత్త్యా విశిష్టభ్రాన్తేః స్వీకార్యత్వాత్ , పరత్ర పరావభాససమ్మతిరితి భావః ।
శూన్యమతమాహ -
అన్యే త్వితి ।
తస్యైవాధిష్ఠానస్య శుక్త్యాదేర్విపరీతధర్మత్వకల్పనాం విపరీతో విరుద్ధో ధర్మో యస్య తద్భావస్తస్య రజతాదేరత్యన్తాసతః కల్పనామాచక్షత ఇత్యర్థః ।
ఎతేషు మతేషు పరత్ర పరావభాసత్వలక్షణసంవాదమాహ -
సర్వథాపి త్వితి ।
అన్యథాఖ్యాతిత్వాదిప్రకారవివాదేఽప్యధ్యాసః పరత్ర పరావభాసత్వలక్షణం న జహాతీత్యర్థః । శుక్తావపరోక్షస్య రజతస్య దేశాన్తరే బుద్ధౌ వా సత్త్వాయోగాత్శూన్యత్వే ప్రత్యక్షత్వాయోగాత్ , శుక్తౌ సత్త్వే బాధాయోగాత్మిథ్యాత్వమేవేతి భావః ।
ఆరోప్యమిథ్యాత్వే న యుక్త్యపేక్షా, తస్యానుభవసిద్ధత్వాదిత్యాహ -
తథా చేతి ।
బాధానన్తరకాలీనోఽయమనుభవః, తత్పూర్వం శుక్తికాత్వజ్ఞానాయోగాత్ , రజతస్య బాధప్రత్యక్షసిద్ధం మిథ్యాత్వం వచ్ఛబ్దేనోచ్యతే ।
ఆత్మని నిరుపాధికేఽహఙ్కారాధ్యాసే దృష్టాన్తముక్త్వా బ్రహ్మజీవాన్తరభేదస్య(బ్రహ్మజీవావాన్తరభేదస్య)* అవిద్యాద్యుపాధికస్యాధ్యాసే దృష్టాన్తమాహ -
ఎక ఇతి ।
ద్వితీయచన్ద్రసహితవదేక ఎవాఙ్గుల్యా ద్విధా భాతీత్యర్థః । లక్షణప్రకరణోపసంహారార్థ ఇతిశబ్దః ।
భవత్వధ్యాసః శుక్త్యాదౌ, ఆత్మని తు న సమ్భవతీత్యాక్షిపతి -
కథం పునరితి ।
యత్రాపరోక్షాధ్యాసాధిష్ఠానత్వం తత్రేన్ద్రియసంయుక్తత్వం విషయత్వం చేతి వ్యాప్తిః శుక్త్యాదౌ దృష్టా । తత్ర వ్యాపకాభావాదాత్మనోఽధిష్ఠానత్వం న సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాహ -
ప్రత్యగాత్మనీతి ।
ప్రతీచి పూర్ణ ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యే విషయస్యాహఙ్కారాదేస్తద్ధర్మాణాం చాధ్యాసః కథమిత్యర్థః ।
ఉక్తవ్యాప్తిమాహ -
సర్వో హీతి ।
పురోఽవస్థితత్వమిన్ద్రియసంయుక్తత్వమ్ ।
నన్వాత్మనోఽప్యధిష్ఠానత్వార్థం విషయత్వాదికమస్త్విత్యత ఆహ -
యుష్మదితి ।
ఇదంప్రత్యయానర్హస్య ప్రత్యగాత్మనో ‘న చక్షుషా గృహ్యతే’ ఇత్యాది శ్రుతిమనుసృత్య త్వమవిషయత్వం బ్రవీషి । సంప్రత్యధ్యాసలోభేన విషయత్వాఙ్గీకారే శ్రుతిసిద్ధాన్తయోర్బాధః స్యాదిత్యర్థః ।
ఆత్మన్యధ్యాససమ్భావనాం ప్రతిజానీతే -
ఉచ్యత ఇతి ।
అధిష్ఠానారోప్యయోరేకస్మిన్ జ్ఞానే భాసమానత్వమాత్రమధ్యాసవ్యాపకమ్ , తచ్చ భానప్రయుక్తసంశయనివృత్త్యాదిఫలభాక్త్వమ్ , తదేవ భానభిన్నత్వఘటితం విషయత్వమ్ , తన్న వ్యాపకమ్ , గౌరవాదితి మత్వాఽఽహ -
న తావదితి ।
అయమాత్మా నియమేనావిషయో న భవతి ।
తత్ర హేతుమాహ -
అస్మదితి ।
అస్మప్రత్యయోఽహమిత్యధ్యాసస్తత్ర భాసమానత్వాదిత్యర్థః । అస్మదర్థశ్చిదాత్మా(అస్మదర్థచిదాత్మా)* ప్రతిబిమ్బితత్వేన యత్ర ప్రతీయతే సోఽస్మత్ప్రత్యయోఽహఙ్కారస్తత్ర భాసమానత్వాదితి వార్థః । న చాధ్యాసే సతి భాసమానత్వం తస్మిన్సతి స ఇతి పరస్పరాశ్రయ ఇతి వాచ్యమ్ , అనాదిత్వాత్ , పూర్వాభ్యాసే భాసమానాత్మన ఉత్తరాధ్యాసాధిష్ఠానత్వసమ్భవాత్ ॥
నన్వహమిత్యహఙ్కారవిషయకభానరూపస్యాత్మనో భాసమానత్వం కథమ్ ? తద్విషయత్వం వినా తత్ఫలభాక్త్వాయోగాదిత్యత ఆహ -
అపరోక్షత్వాచ్చేతి ।
చశబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః । స్వప్రకాశత్వాదిత్యర్థః ।
స్వప్రకాశత్వం సాధయతి -
ప్రత్యగితి ।
ఆబాలపణ్డితమాత్మనః సంశయాదిశూన్యత్వేన ప్రసిద్ధేః స్వప్రకాశత్వమిత్యర్థః । అతః స్వప్రకాశత్వేన భాసమానత్వాదాత్మనోఽధ్యాసాధిష్ఠానత్వం సమ్భవతీతి భావః ।
యదుక్తమపరోక్షాధ్యాసాధిష్ఠానత్వస్యేన్ద్రియసంయుక్తతయా గ్రాహ్యత్వం వ్యాపకమితి తత్రాహ -
న చాయమితి ।
తత్ర హేతుమాహ -
అప్రత్యక్షేఽపీతి ।
ఇన్ద్రియాగ్రాహ్యేఽపీత్యర్థః । బాలా అవివేకినః తలమిన్ద్రనీలకటాహకల్పం నభో మలినం పీతమిత్యేవమపరోక్షమధ్యస్యన్తి, తత్రేన్ద్రియగ్రాహ్యత్వం నాస్తీతి వ్యభిచారాన్న వ్యాప్తిః । ఎతేనాత్మానాత్మనోః సాదృశ్యాభావాన్నాధ్యాస ఇత్యపాస్తమ్ , నీలనభసోస్తదభావేఽప్యధ్యాసదర్శనాత్ । సిద్ధాన్తే ఆలోకాకారచాక్షుషవృత్త్యభివ్యక్తసాక్షివేద్యత్వం నభస(నభసి)* ఇతి జ్ఞేయమ్ ।
సమ్భావనాం నిగమయతి -
ఎవమితి ।
నను బ్రహ్మజ్ఞాననాశ్యత్వేన సూత్రితామవిద్యాం హిత్వా అధ్యాసః కిమితి వర్ణ్యత ఇత్యత ఆహ -
తమేతమితి ।
ఆక్షిప్తం సమాహితముక్తలక్షణలక్షితమధ్యాసమవిద్యాకార్యత్వాదవిద్యేతి మన్యన్త ఇత్యర్థః ।
విద్యానివర్త్యత్వాచ్చాస్యావిద్యాత్వమిత్యాహ -
తద్వివేకేనేతి ।
అధ్యస్తనిషేధేనాధిష్ఠానస్వరూపనిర్ధారణం విద్యామధ్యాసనివర్తికామాహురిత్యర్థః ।
తథాపి కారణావిద్యాం త్యక్త్వా కార్యావిద్యా కిమితి వర్ణ్యతే తత్రాహ -
తత్రేతి ।
తస్మిన్నధ్యాసే ఉక్తన్యాయేనావిద్యాత్మకే సతీత్యర్థః । మూలావిద్యాయాః సషుప్తావనర్థత్వాదర్శనాత్కార్యాత్మనా తస్యా అనర్థత్వజ్ఞాపనార్థం తద్వర్ణనమితి భావః । అధ్యస్తకృతగుణదోషాభ్యామధిష్ఠానం న లిప్యత ఇత్యక్షరార్థః ।
ఎవమధ్యాసస్య లక్షణసమ్భావనే ఉక్త్వా ప్రమాణమాహ -
తమేతమితి ।
తం వర్ణితమేతం సాక్షిప్రత్యక్షసిద్ధం పురస్కృత్య హేతుం కృత్వా లౌకికః కర్మశాస్త్రీయో మోక్షశాస్త్రీయశ్చేతి త్రివిధో వ్యవహారః ప్రవర్తత ఇత్యర్థః |
తత్ర విధినిషేధపరాణి కర్మశాస్త్రాణ్యృగ్వేదాదీని, విధినిషేధశూన్యప్రత్యగ్బ్రహ్మపరాణి మోక్షశాస్త్రాణి వేదాన్తవాక్యానీతి విభాగః । ఎవం వ్యవహారహేతుత్వేనాధ్యాసే ప్రత్యక్షసిద్ధేఽపి ప్రమాణాన్తరం పృచ్ఛతి -
కథం పునరితి ।
అవిద్యావానహమిత్యధ్యాసవానాత్మా ప్రమాతా స విషయ ఆశ్రయో యేషాం తాని అవిద్యావద్విషయాణీతి విగ్రహః । తత్తత్ప్రమేయవ్యవహారహేతుభూతాయాః ప్రమాయా అధ్యాసాత్మకప్రమాత్రాశ్రితత్వాత్ప్రమాణానామవిద్యావద్విషయత్వం యద్యపి ప్రత్యక్షం తథాపి పునరపి కథం కేన ప్రమాణేనావిద్యావద్విషయత్వమితి యోజనా । యద్వాఽవిద్యావద్విషయాణి కథం ప్రమాణాని స్యుః, ఆశ్రయదోషాదప్రామాణ్యాపత్తేరిత్యాక్షేపః ।
తత్ర ప్రమాణప్రశ్నే వ్యవహారార్థాపత్తిమ్ , తల్లిఙ్గకానుమానం(తల్లిఙ్గానుమానం)* చాహ -
ఉచ్యతే ఇత్యాదినా తస్మాదిత్యన్తేన ।
దేవదత్తకర్తృకో వ్యవహారః, తదీయదేహాదిష్వహంమమాధ్యాసమూలః, తదన్వయవ్యతిరేకానుసారిత్వాత్ , యదిత్థం తత్తథా, యథా మృన్మూలో ఘట ఇతి ప్రయోగః ।
తత్ర వ్యతిరేకం దర్శయతి -
దేహేతి ।
దేవదత్తస్య సుషుప్తావధ్యాసాభావే వ్యవహారాభావో దృష్టః, జాగ్రత్స్వప్నయోరధ్యాసే సతి వ్యవహార ఇత్యన్వయః స్ఫుటత్వాన్నోక్తః । అనేన లిఙ్గేన కారణతయాఽధ్యాసః సిధ్యతి, వ్యవహారరూపకార్యానుపపత్త్యా వేతి భావః ।
నను మనుష్యత్వాదిజాతిమతి దేహేఽహమిత్యభిమానమాత్రాద్వ్యవహారః సిధ్యతు కిమిన్ద్రియాదిషు మమాభిమానేనేత్యాశఙ్క్యాహ -
నహీతి ।
ఇన్ద్రియపదం లిఙ్గాదేరప్యుపలక్షణమ్ , ప్రత్యక్షాదీత్యాదిపదప్రయోగాత్ । తథా చ ప్రత్యక్షలిఙ్గాదిప్రయుక్తో యో వ్యవహారో ద్రష్టా అనుమాతా శ్రోతాహమిత్యాదిరూపః స ఇన్ద్రియాదీని మమతాస్పదాన్యగృహీత్వా న సమ్భవతీత్యర్థః । యద్వా తాని మమత్వేనానుపాదాయ యో వ్యవహారః స నేతి యోజనా । పూర్వత్రానుపాదానాసమ్భవక్రియయోరేకో వ్యవహారః కర్తా ఇతి క్త్వాప్రత్యయః సాధుః । ఉత్తరత్రానుపాదానవ్యవహారయోరేకాత్మకర్తృకత్వాత్ , తత్సాధుత్వమితి భేదః । ఇన్ద్రియాదిషు మమేత్యధ్యాసాభావేఽన్ధాదేరివ ద్రష్టృత్వాదివ్యవహారో న స్యాదితి భావః ।
ఇన్ద్రియాధ్యాసేనైవ వ్యవహారాదలం దేహాధ్యాసేనేత్యత ఆహ -
న చేతి ।
ఇన్ద్రియాణామధిష్ఠానమాశ్రయః । శరీరమిత్యర్థః ।
నన్వస్త్వాత్మనా సంయుక్తం శరీరం తేషామాశ్రయః కిమధ్యాసేనేత్యత ఆహ -
న చానధ్యస్తాత్మభావేనేతి ।
అనధ్యస్త ఆత్మభావః ఆత్మతాదాత్మ్యం యస్మిన్ తేనేత్యర్థః । ‘అసఙ్గో హి’ ఇతి శ్రుతేః, ఆధ్యాసిక ఎవ దేహాత్మనోః సమ్బన్ధో న సంయోగాదిరితి భావః ।
నన్వాత్మనో దేహాదిభిరాధ్యాసికసమ్బన్ధోఽపి మాస్తు, స్వతశ్చేతనతయా ప్రమాతృత్వోపపత్తేః । న చ సుషుప్తౌ ప్రమాతృత్వాపత్తిః కరణోపరమాదితి తత్రాహ -
న చైతస్మిన్నితి ।
ప్రమాశ్రయత్వం హి ప్రమాతృత్వమ్ । ప్రమా యది నిత్యచిన్మాత్రం తర్హ్యాశ్రయత్వాయోగః కరణవైయర్థ్యం చ । యది వృత్తిమాత్రమ్ , జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గః, వృత్తేర్జడత్వాత్ । అతో వృత్తీద్ధో బోధః ప్రమా, తదాశ్రయత్వమసఙ్గస్యాత్మనో వృత్తిమన్మనస్తాదాత్మ్యాధ్యాసం వినా న సమ్భవతీతి భావః । దేహాధ్యాసే, తద్ధర్మాధ్యాసే చాసతీత్యక్షరార్థః ।
తర్హ్యాత్మనః ప్రమాతృత్వం మాస్తు ఇతి వదన్తం ప్రత్యాహ -
న చేతి ।
తస్మాదాత్మనః ప్రమాతృత్వాదివ్యవహారార్థమధ్యాసోఽఙ్గీకర్తవ్య ఇత్యనుమానార్థాపత్త్యోః ఫలముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ప్రమాణసత్త్వాదిత్యర్థః ।
యద్వా ప్రమాణప్రశ్నం సమాధాయాక్షేపం పరిహరతి -
తస్మాదితి ।
అహమిత్యధ్యాసస్య ప్రమాత్రన్తర్గతత్వేనాదోషత్వాత్ , అవిద్యావదాశ్రయాణ్యపి ప్రమాణాన్యేవేతి యోజనా । సతి ప్రమాతరి పశ్చాద్భవన్ దోష ఇత్యుచ్యతే, యథా కాచాదిః । అవిద్యా తు ప్రమాత్రన్తర్గతత్వాన్న దోషః, యేన ప్రత్యక్షాదీనామప్రామాణ్యం భవేదితి భావః ।
నను యదుక్తమన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం వ్యవహారోఽధ్యాసకార్య ఇతి, తదయుక్తం విదుషామధ్యాసాభావేఽపి వ్యవహారదృష్టేరిత్యత ఆహ -
పశ్వాదిభిశ్చేతి ।
చశబ్దః శఙ్కానిరాసార్థః, కిం విద్వత్త్వం బ్రహ్మాస్మీతి సాక్షాత్కారః ఉత యౌక్తికమాత్మానాత్మభేదజ్ఞానమ్ । ఆద్యే బాధితాధ్యాసానువృత్త్యా వ్యవహార ఇతి సమన్వయసూత్రే వక్ష్యతే । ద్వితీయే పరోక్షజ్ఞానస్యాపరోక్షభ్రాన్త్యనివర్తకత్వాత్ , వివేకినామపి వ్యవహారకాలే పశ్వాదిభిరవిశేషాత్ అధ్యాసవత్త్వేన తుల్యత్వాద్వ్యవహారోఽధ్యాసకార్య ఇతి యుక్తమిత్యర్థః । అత్రాయం ప్రయోగః వివేకినోఽధ్యాసవన్తః, వ్యవహారవత్త్వాత్ , పశ్వాదివదితి ।
తత్ర సఙ్గ్రహవాక్యం వ్యాకుర్వన్ దృష్టాన్తే హేతుం స్ఫుటయతి -
యథాహీతి ।
విజ్ఞానస్యానుకూలత్వం ప్రతికూలత్వం చేష్టానిష్టసాధనగోచరత్వమ్ , తదేవోదాహరతి -
యథేతి ।
అయం దణ్డో మదనిష్టసాధనమ్ , దణ్డత్వాత్ , అనుభూతదణ్డవత్ , ఇదం తృణమిష్టసాధనమ్ అనుభూతజాతీయత్వాత్ , అనుభూతతృణవదిత్యనుమాయ వ్యవహరన్తీత్యర్థః ।
అధునా హేతోః పక్షధర్మతామాహ -
ఎవమితి ।
వ్యుత్పన్నచిత్తా అపీత్యన్వయః । వివేకినోఽపీత్యర్థః ।
ఫలితమాహ -
అత ఇతి ।
అనుభవబలాదిత్యర్థః ।
సమాన ఇతి ।
అధ్యాసకార్యత్వేన తుల్య ఇత్యర్థః ।
నన్వస్మాకం ప్రవృత్తిరధ్యాసాదితి న పశ్వాదయో బ్రువన్తి, నాపి పరేషామేతత్ప్రత్యక్షమ్ , అతః సాధ్యవికలో దృష్టాన్త ఇతి నేత్యాహ -
పశ్వాదీనాం చేతి ।
తేషామాత్మానాత్మనోర్జ్ఞానమాత్రమస్తి న వివేకః, ఉపదేశాభావాత్ । అతః సామగ్రీసత్త్వాదధ్యాసస్తేషాం ప్రసిద్ధ ఇత్యర్థః ।
నిగమయతి -
తత్సామాన్యేతి ।
తైః పశ్వాదిభిః సామాన్యం వ్యవహారవత్త్వం తస్య దర్శనాద్వివేకినామప్యయం వ్యవహారః సమాన ఇతి నిశ్చీయత ఇతి సమ్బన్ధః । సమానత్వం వ్యవహారస్యాధ్యాసకార్యత్వేనేత్యుక్తం పురస్తాత్ ।
తత్రోక్తాన్వయవ్యతిరేకౌ స్మారయతి -
తత్కాల ఇతి ।
తస్యాధ్యాసస్య కాల ఎవ కాలో యస్య స తత్కాలః । యదా అధ్యాసస్తదా వ్యవహారః, తదభావే సుషుప్తౌ తదభావ ఇత్యుక్తాన్వయాదిమానితి యావత్ । అతో వ్యవహారలిఙ్గాద్వివేకినామపి దేహాదిష్వహంమమాభిమానోఽస్తీత్యనవద్యమ్ ।
నను లౌకికవ్యవహారస్యాఽఽధ్యాసికత్వేఽపి జ్యోతిష్టోమాదివ్యవహారస్య నాధ్యాసజన్యత్వమ్ , తస్య దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞానపూర్వకత్వాదిత్యాశఙ్క్య హేతుమఙ్గీకరోతి -
శాస్త్రీయే త్వితి ।
తర్హి కథం వైదికకర్మణోఽధ్యాసజన్యత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య కిం తత్ర దేహాన్యాత్మధీమాత్రమపేక్షితముత, ఆత్మతత్త్వజ్ఞానమ్ , ఆద్యే తస్యాధ్యాసాబాధకత్వాత్తత్సిద్ధిరిత్యాహ -
తథాపీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ -
న వేదాన్తేతి ।
క్షుత్పిపాసాదిగ్రస్తో జాతివిశేషవానహం సంసారీతి జ్ఞానం కర్మణ్యపేక్షితం న తద్విపరీతాత్మతత్త్వజ్ఞానమ్ , అనుపయోగాత్ప్రవృత్తిబాధాచ్చేత్యర్థః ।
శాస్త్రీయకర్మణోఽధ్యాసజన్యత్వం నిగమయతి -
ప్రాక్చ తథేతి(ప్రాక్చేతి)* ।
అధ్యాసే ఆగమం ప్రమాణయతి -
తథా హీతి ।
యథా ప్రత్యక్షానుమానార్థాపత్తయోఽధ్యాసే ప్రమాణం తథాగమోఽపీత్యర్థః । ‘బ్రాహ్మణో యజేత’, ‘న హ వై స్నాత్వా భిక్షేత’, ‘అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత’, ‘కృష్ణకేశోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాగమో బ్రాహ్మణాదిపదైరధికారిణం వర్ణాద్యభిమానినమనువదన్నధ్యాసం గమయతీతి భావః ।
ఎవమధ్యాసే ప్రమాణసిద్ధేఽపి కస్య కుత్రాధ్యాస ఇతి జిజ్ఞాసాయాం తముదాహర్తుం లక్షణం స్మారయతి -
అధ్యాసో నామేతి ।
ఉదాహరతి -
తద్యథేతి ।
తల్లక్షణం యథా స్పష్టం భవతి తథోదాహ్రియత ఇత్యర్థః । స్వదేహాద్భేదేన ప్రత్యక్షాః పుత్రాదయో బాహ్యాః తద్ధర్మాన్సాకల్యాదీన్దేహవిశిష్టాత్మన్యధ్యస్యతి, తద్ధర్మజ్ఞానాత్స్వస్మింస్తత్తుల్యధర్మానధ్యస్యతీత్యర్థః । భేదాపరోక్షజ్ఞానే తద్ధర్మాధ్యాసాయోగాత్ , అన్యథాఖ్యాత్యనఙ్గీకారాచ్చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
దేహేన్ద్రియధర్మాన్మనోవిశిష్టాత్మన్యధ్యస్యతీత్యాహ -
తథేతి ।
కృశత్వాదిధర్మవతో దేహాదేరాత్మని తాదాత్మ్యేన కల్పితత్వాత్తద్ధర్మాః సాక్షాదాత్మన్యధ్యస్తా ఇతి మన్తవ్యమ్ ।
అజ్ఞాతే ప్రత్యగ్రూపే(అజ్ఞాతప్రత్యగ్రూపే)* సాక్షిణి మనోధర్మాధ్యాసమాహ -
తథాన్తఃకరణేతి ।
ధర్మాధ్యాసముక్త్వా తద్వదేవ ధర్మ్యధ్యాసమాహ -
ఎవమితి ।
అన్తఃకరణం సాక్షిణ్యభేదేనాధ్యస్య తద్ధర్మాన్ కామాదీనధ్యస్యతీతి మన్తవ్యమ్ । స్వప్రచారా మనోవృత్తయః । ప్రతి - ప్రాతిలోమ్యేనాసజ్జడదుఃఖాత్మకాహఙ్కారాదివిలక్షణతయా సచ్చిత్సుఖాత్మకత్వేనాఞ్చతి ప్రకాశత ఇతి ప్రత్యక్ ।
ఎవమాత్మన్యనాత్మతద్ధర్మాధ్యాసముదాహృత్యానాత్మన్యాత్మనోఽపి సంసృష్టత్వేనాధ్యాసమాహ -
తఞ్చేతి ।
అహమిత్యధ్యాసే చిదాత్మనో భానం వాచ్యమ్ , అన్యథా జగదాన్ధ్యాపత్తేః । న చానధ్యస్తస్యాధ్యాసే భానమస్తి । తస్మాద్రజతాదావిదమ ఇవాత్మనః సంసర్గాధ్యాస ఎష్టవ్యః ।
తద్విపర్యయేణేతి ।
తస్యాధ్యస్తస్య జడస్య విపర్యయోఽధిష్ఠానత్వమ్ , చైతన్యం చ తదాత్మనా స్థితమితి యావత్ । తత్రాజ్ఞానే కేవలాత్మనః(కేవలాత్మనా)* సంసర్గః, మనస్యజ్ఞానోపహితస్య దేహాదౌ మన ఉపహితస్యేతి విశేషః । ఎవమాత్మని బుద్ధ్యాద్యధ్యాసాత్కర్తృత్వాదిలాభః, బుద్ధ్యాదౌ చాత్మాధ్యాసాచ్చైతన్యలాభ ఇతి భావః ।
వర్ణితాధ్యాసముపసంహరతి -
ఎవమయమితి ।
అనాద్యవిద్యాత్మకతయా కార్యాధ్యాసస్యానాదిత్వమ్ । అధ్యాసాత్సంస్కారస్తతోఽధ్యాస ఇతి । ప్రవాహతో నైసర్గికత్వమ్ । ఎవముపాదానం నిమిత్తం చోక్తం భవతి । జ్ఞానం వినా ధ్వంసాభావాదానన్త్యమ్ । తదుక్తం భగవద్గీతాసు ‘న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సమ్ప్రతిష్ఠా’ ఇతి ।
హేతుముక్త్వా స్వరూపమాహ -
మిథ్యేతి ।
మిథ్యా మాయా తయా ప్రతీయత ఇతి ప్రత్యయః కార్యప్రపఞ్చః తత్ప్రతీతిశ్చేత్యేవంస్వరూప ఇత్యర్థః ।
తస్య కార్యమాహ -
కర్తృత్వేతి ।
ప్రమాణం నిగమయతి -
సర్వేతి ।
సాక్షిప్రత్యక్షమేవాధ్యాసధర్మిగ్రాహకం మానమ్ , అనుమానాదికం తు సమ్భావానార్థమిత్యభిప్రేత్య ప్రత్యక్షోపసంహారః కృతః ।
ఎవమధ్యాసం వర్ణయిత్వా తత్సాధ్యే విషయప్రయోజనే దర్శయతి -
అస్యేతి ।
కర్తృత్వాద్యనర్థహేతోరధ్యాసస్య సమూలస్యాత్యన్తికనాశో మోక్షః స కేనేత్యత ఆహ -
ఆత్మేతి ।
బ్రహ్మాత్మైక్యసాక్షాత్కారస్య ప్రతిపత్తిః శ్రవణాదిభిరప్రతిబన్ధేన లాభస్తస్యా ఇత్యర్థః ।
విద్యాయాం కారణమాహ -
సర్వ ఇతి ।
ఆరభ్యన్తే అధికృత్య(అధీత్య)* విచార్యన్తే ఇత్యర్థః । విచారితవేదాన్తానాం బ్రహ్మాత్మైక్యం విషయః, మోక్షః ఫలమిత్యుక్తం భవతి । అర్థాత్తద్విచారాత్మకశాస్త్రస్యాపి తే ఎవ విషయప్రయోజనే ఇతి జ్ఞేయమ్ ।
నను వేదాన్తేషు ప్రాణాద్యుపాస్తీనాం దర్శనాదాత్మైక్యమేవ(భానాదాత్మైక్యమేవ)* తేషామర్థ ఇతి కథమిత్యత ఆహ -
యథా చేతి ।
శరీరమేవ శరీరకమ్ , కుత్సితత్వాత్ , తన్నివాసీ శారీరకో జీవస్తస్య బ్రహ్మత్వవిచారో మీమాంసా తస్యామిత్యర్థః । ఉపాస్తీనాం చిత్తైకాగ్ర్యద్వారాత్మైక్యజ్ఞానార్థత్వాత్తద్వాక్యానామపి మహాతాత్పర్యమైక్యే ఇతి వక్ష్యతే । ఎవమధ్యాసోక్త్యా బ్రహ్మాత్మైక్యే విరోధాభావేన విషయప్రయోజనవత్వాచ్ఛాస్త్రమారమ్భణీయమితి దర్శితమ్ ॥