ప్రథమోఽధ్యాయః
నారాయణః పరోఽవ్యక్తాదణ్డమవ్యక్తసమ్భవమ్ ।
అణ్డస్యాన్తస్త్విమే లోకాః సప్తద్వీపా చ మేదినీ ॥
స భగవాన్ సృష్ట్వేదం జగత్ , తస్య చ స్థితిం చికీర్షుః, మరీచ్యాదీనగ్రే సృష్ట్వా ప్రజాపతీన్ , ప్రవృత్తిలక్షణం ధర్మం గ్రాహయామాస వేదోక్తమ్ । తతోఽన్యాంశ్చ సనకసనన్దనాదీనుత్పాద్య, నివృత్తిలక్షణం ధర్మం జ్ఞానవైరాగ్యలక్షణం గ్రాహయామాస । ద్వివిధో హి వేదోక్తో ధర్మః, ప్రవృత్తిలక్షణో నివృత్తిలక్షణశ్చ, జగతః స్థితికారణమ్ । ప్రాణినాం సాక్షాదభ్యుదయనిఃశ్రేయసహేతుర్యః స ధర్మో బ్రాహ్మణాద్యైర్వర్ణిభిరాశ్రమిభిశ్చ శ్రేయోర్థిభిః అనుష్ఠీయమానో దీర్ఘేణ కాలేన । అనుష్ఠాతౄణాం కామోద్భవాత్ హీయమానవివేకవిజ్ఞానహేతుకేన అధర్మేణ అభిభూయమానే ధర్మే, ప్రవర్ధమానే చ అధర్మే, జగతః స్థితిం పరిపిపాలయిషుః స ఆదికర్తా నారాయణాఖ్యో విష్ణుః భౌమస్య బ్రహ్మణో బ్రాహ్మణత్వస్య రక్షణార్థం దేవక్యాం వసుదేవాదంశేన కృష్ణః కిల సమ్బభూవ । బ్రాహ్మణత్వస్య హి రక్షణే రక్షితః స్యాద్వైదికో ధర్మః, తదధీనత్వాద్వర్ణాశ్రమభేదానామ్ ॥
స చ భగవాన్ జ్ఞానైశ్వర్యశక్తిబలవీర్యతేజోభిః సదా సమ్పన్నః త్రిగుణాత్మికాం స్వాం మాయాం మూలప్రకృతిం వశీకృత్య, అజోఽవ్యయో భూతానామీశ్వరో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావోఽపి సన్ , స్వమాయయా దేహవానివ జాత ఇవ చ లోకానుగ్రహం కుర్వన్ లక్ష్యతే । స్వప్రయోజనాభావేఽపి భూతానుజిఘృక్షయా వైదికం ధర్మద్వయమ్ అర్జునాయ శోకమోహమహోదధౌ నిమగ్నాయ ఉపదిదేశ, గుణాధికైర్హి గృహీతోఽనుష్ఠీయమానశ్చ ధర్మః ప్రచయం గమిష్యతీతి । తం ధర్మం భగవతా యథోపదిష్టం వేదవ్యాసః సర్వజ్ఞో భగవాన్ గీతాఖ్యైః సప్తభిః శ్లోకశతైరుపనిబబన్ధ ॥
తదిదం గీతాశాస్త్రం సమస్తవేదార్థసారసఙ్గ్రహభూతం దుర్విజ్ఞేయార్థమ్ , తదర్థావిష్కరణాయానేకైర్వివృతపదపదార్థవాక్యార్థన్యాయమపి అత్యన్తవిరుద్ధానేకార్థవత్వేన లౌకికైర్గృహ్యమాణముపలభ్య అహం వివేకతోఽర్థనిర్ధారణార్థం సఙ్క్షేపతో వివరణం కరిష్యామి ॥
తస్య అస్య గీతాశాస్త్రస్య సఙ్క్షేపతః ప్రయోజనం పరం నిఃశ్రేయసం సహేతుకస్య సంసారస్య అత్యన్తోపరమలక్షణమ్ ।
తచ్చ సర్వకర్మసంన్యాసపూర్వకాదాత్మజ్ఞాననిష్ఠారూపాత్ ధర్మాత్ భవతి ।
తథా ఇమమేవ గీతార్థం ధర్మముద్దిశ్య భగవతైవోక్తమ్ —
‘స హి ధర్మః సుపర్యాప్తో బ్రహ్మణః పదవేదనే’ (అశ్వ. ౧౬ । ౧౨) ఇతి అనుగీతాసు ।
తత్రైవ చోక్తమ్ —
‘నైవ ధర్మీ న చాధర్మీ న చైవ హి శుభాశుభీ । ’ (అశ్వ. ౧౯ । ౭) ‘యః స్యాదేకాసనే లీనస్తూష్ణీం కిఞ్చిదచిన్తయన్’ (అశ్వ. ౧౯ । ౧) ॥
ఇతి ‘జ్ఞానం సంన్యాసలక్షణమ్’ (అశ్వ. ౪౩ । ౨౬) ఇతి చ ।
ఇహాపి చ అన్తే ఉక్తమర్జునాయ —
‘సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేకం శరణం వ్రజ’ (భ. గీ. ౧౮ । ౬౬) ఇతి ।
అభ్యుదయార్థోఽపి యః ప్రవృత్తిలక్షణో ధర్మో వర్ణానాశ్రమాంశ్చోద్దిశ్య విహితః,
స దేవాదిస్థానప్రాప్తిహేతురపి సన్ ,
ఈశ్వరార్పణబుద్ధ్యా అనుష్ఠీయమానః సత్త్వశుద్ధయే భవతి ఫలాభిసన్ధివర్జితః ।
శుద్ధసత్త్వస్య చ జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతాప్రాప్తిద్వారేణ జ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వేన చ నిఃశ్రేయసహేతుత్వమపి ప్రతిపద్యతే ।
తథా చేమమర్థమభిసన్ధాయ వక్ష్యతి —
‘బ్రహ్మణ్యాధాయ కర్మాణి’ (భ. గీ. ౫ । ౧౦) ‘యోగినః కర్మ కుర్వన్తి సఙ్గం త్యక్త్వాత్మశుద్ధయే’ (భ. గీ. ౫ । ౧౧) ఇతి ॥
ఇమం ద్విప్రకారం ధర్మం నిఃశ్రేయసప్రయోజనమ్ , పరమార్థతత్త్వం చ వాసుదేవాఖ్యం పరం బ్రహ్మాభిధేయభూతం విశేషతః అభివ్యఞ్జయత్ విశిష్టప్రయోజనసమ్బన్ధాభిధేయవద్గీతాశాస్త్రమ్ । యతః తదర్థవిజ్ఞానే సమస్తపురుషార్థసిద్ధిః, అతః తద్వివరణే యత్నః క్రియతే మయా ॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ —
ధర్మక్షేత్రే కురుక్షేత్రే సమవేతా యుయుత్సవః ।
మామకాః పాణ్డవాశ్చైవ కిమకుర్వత సఞ్జయ ॥ ౧ ॥
సఞ్జయ ఉవాచ —
దృష్ట్వా తు పాణ్డవానీకం వ్యూఢం దుర్యోధనస్తదా ।
ఆచార్యముపసఙ్గమ్య రాజా వచనమబ్రవీత్ ॥ ౨ ॥
పశ్యైతాం పాణ్డుపుత్రాణామాచార్య మహతీం చమూమ్ ।
వ్యూఢాం ద్రుపదపుత్రేణ తవ శిష్యేణ ధీమతా ॥ ౩ ॥
అత్ర శూరా మహేష్వాసా భీమార్జునసమా యుధి ।
యుయుధానో విరాటశ్చ ద్రుపదశ్చ మహారథః ॥ ౪ ॥
ధృష్టకేతుశ్చేకితానః కాశీరాజశ్చ వీర్యవాన్ ।
పురుజిత్కున్తిభోజశ్చ శైబ్యశ్చ నరపుఙ్గవః ॥ ౫ ॥
యుధామన్యుశ్చ విక్రాన్త ఉత్తమౌజాశ్చ వీర్యవాన్ ।
సౌభద్రో ద్రౌపదేయాశ్చ సర్వ ఎవ మహారథాః ॥ ౬ ॥
అస్మాకం తు విశిష్టా యే తాన్నిబోధ ద్విజోత్తమ ।
నాయకా మమ సైన్యస్య సంజ్ఞార్థం తాన్బ్రవీమి తే ॥ ౭ ॥
భవాన్భీష్మశ్చ కర్ణశ్చ కృపశ్చ సమితిఞ్జయః ।
అశ్వత్థామా వికర్ణశ్చ సౌమదత్తిర్జయద్రథః ॥ ౮ ॥
అన్యే చ బహవః శూరా మదర్థే త్యక్తజీవితాః ।
నానాశస్త్రప్రహరణాః సర్వే యుద్ధవిశారదాః ॥ ౯ ॥
అపర్యాప్తం తదస్మాకం బలం భీష్మాభిరక్షితమ్ ।
పర్యాప్తం త్విదమేతేషాం బలం భీమాభిరక్షితమ్ ॥ ౧౦ ॥
అయనేషు చ సర్వేషు యథాభాగమవస్థితాః ।
భీష్మమేవాభిరక్షన్తు భవన్తః సర్వ ఎవ హి ॥ ౧౧ ॥
తస్య సఞ్జనయన్హర్షం కురువృద్ధః పితామహః ।
సింహనాదం వినద్యోచ్చైః శఙ్ఖం దధ్మౌ ప్రతాపవాన్ ॥ ౧౨ ॥
తతః శఙ్ఖాశ్చ భేర్యశ్చ పణవానకగోముఖాః ।
సహసైవాభ్యహన్యన్త స శబ్దస్తుములోఽభవత్ ॥ ౧౩ ॥
తతః శ్వేతైర్హయైర్యుక్తే మహతి స్యన్దనే స్థితౌ ।
మాధవః పాణ్డవశ్చైవ దివ్యౌ శఙ్ఖౌ ప్రదధ్మతుః ॥ ౧౪ ॥
పాఞ్చజన్యం హృషీకేశో దేవదత్తం ధనఞ్జయః ।
పౌణ్డ్రం దధ్మౌ మహాశఙ్ఖం భీమకర్మా వృకోదరః ॥ ౧౫ ॥
అనన్తవిజయం రాజా కున్తీపుత్రో యుధిష్ఠిరః ।
నకులః సహదేవశ్చ సుఘోషమణిపుష్పకౌ ॥ ౧౬ ॥
కాశ్యశ్చ పరమేష్వాసః శిఖణ్డీ చ మహారథః ।
ధృష్టద్యుమ్నో విరాటశ్చ సాత్యకిశ్చాపరాజితః ॥ ౧౭ ॥
ద్రుపదో ద్రౌపదేయాశ్చ సర్వశః పృథివీపతే ।
సౌభద్రశ్చ మహాబాహుః శఙ్ఖాన్దధ్ముః పృథక్పృథక్ ॥ ౧౮ ॥
స ఘోషో ధార్తరాష్ట్రాణాం హృదయాని వ్యదారయత్ ।
నభశ్చ పృథివీం చైవ తుములో వ్యనునాదయన్ ॥ ౧౯ ॥
అథ వ్యవస్థితాన్దృష్ట్వా ధార్తరాష్ట్రాన్కపిధ్వజః ।
ప్రవృత్తే శస్త్రసమ్పాతే ధనురుద్యమ్య పాణ్డవః ॥ ౨౦ ॥
హృషీకేశం తదా వాక్యమిదమాహ మహీపతే ।
అర్జున ఉవాచ —
సేనయోరుభయోర్మధ్యే రథం స్థాపయ మేఽచ్యుత ॥ ౨౧ ॥
యావదేతాన్నిరీక్షేఽహం యోద్ధుకామానవస్థితాన్ ।
కైర్మయా సహ యోద్ధవ్యమస్మిన్రణసముద్యమే ॥ ౨౨ ॥
యోత్స్యమానానవేక్షేఽహం య ఎతేఽత్ర సమాగతాః ।
ధార్తరాష్ట్రస్య దుర్బుద్ధేర్యుద్ధే ప్రియచికీర్షవః ॥ ౨౩ ॥
సఞ్జయ ఉవాచ —
ఎవముక్తో హృషీకేశో గుడాకేశేన భారత ।
సేనయోరుభయోర్మధ్యే స్థాపయిత్వా రథోత్తమమ్ ॥ ౨౪ ॥
భీష్మద్రోణప్రముఖతః సర్వేషాం చ మహీక్షితామ్ ।
ఉవాచ పార్థ పశ్యైతాన్సమవేతాన్కురూనితి ॥ ౨౫ ॥
తత్రాపశ్యత్స్థితాన్పార్థః పితౄనథ పితామహాన్ ।
ఆచార్యాన్మాతులాన్భ్రాతౄన్పుత్రాన్పౌత్రాన్సఖీంస్తథా ॥ ౨౬ ॥
శ్వశురాన్సుహృదశ్చైవసేనయోరుభయోరపి ।
తాన్సమీక్ష్య స కౌన్తేయః సర్వాన్బన్ధూనవస్థితాన్ ॥ ౨౭ ॥
కృపయా పరయావిష్టో విషీదన్నిదమబ్రవీత్ ।
అర్జున ఉవాచ —
దృష్ట్వేమాన్స్వజనాన్కృష్ణ యుయుత్సూన్సముపస్థితాన్ ॥ ౨౮ ॥
సీదన్తి మమ గాత్రాణి ముఖం చ పరిశుష్యతి ।
వేపథుశ్చ శరీరే మే రోమహర్షశ్చ జాయతే ॥ ౨౯ ॥
గాణ్డీవం స్రంసతే హస్తాత్త్వక్చైవ పరిదహ్యతే ।
న చ శక్నోమ్యవస్థాతుం భ్రమతీవ చ మే మనః ॥ ౩౦ ॥
నిమిత్తాని చ పశ్యామి విపరీతాని కేశవ ।
న చ శ్రేయోఽనుపశ్యామి హత్వా స్వజనమాహవే ॥ ౩౧ ॥
న కాఙ్క్షే విజయం కృష్ణ న చ రాజ్యం సుఖాని చ ।
కిం నో రాజ్యేన గోవిన్ద కిం భోగైర్జీవితేన వా ॥ ౩౨ ॥
యేషామర్థే కాఙ్క్షితం నో రాజ్యం భోగాః సుఖాని చ ।
త ఇమేఽవస్థితా యుద్ధే ప్రాణాంస్త్యక్త్వా ధనాని చ ॥ ౩౩ ॥
ఆచార్యాః పితరః పుత్రాస్తథైవ చ పితామహాః ।
మాతులాః శ్వశురాః పౌత్రాః స్యాలాః సమ్బన్ధినస్తథా ॥ ౩౪ ॥
ఎతాన్న హన్తుమిచ్ఛామి ఘ్నతోఽపి మధుసూదన ।
అపి త్రైలోక్యరాజ్యస్య హేతోః కిం ను మహీకృతే ॥ ౩౫ ॥
నిహత్య ధార్తరాష్ట్రాన్నః కా ప్రీతిః స్యాజ్జనార్దన ।
పాపమేవాశ్రయేదస్మాన్హత్వైతానాతతాయినః ॥ ౩౬ ॥
తస్మాన్నార్హా వయం హన్తుం ధార్తరాష్ట్రాన్సబాన్ధవాన్ ।
స్వజనం హి కథం హత్వా సుఖినః స్యామ మాధవ ॥ ౩౭ ॥
యద్యప్యేతే న పశ్యన్తి లోభోపహతచేతసః ।
కులక్షయకృతం దోషం మిత్రద్రోహే చ పాతకమ్ ॥ ౩౮ ॥
కథం న జ్ఞేయమస్మాభిః పాపాదస్మాన్నివర్తితుమ్ ।
కులక్షయకృతం దోషం ప్రపశ్యద్భిర్జనార్దన ॥ ౩౯ ॥
కులక్షయే ప్రణశ్యన్తి కులధర్మాః సనాతనాః ।
ధర్మే నష్టే కులం కృత్స్నమధర్మోఽభిభవత్యుత ॥ ౪౦ ॥
అధర్మాభిభవాత్కృష్ణ ప్రదుష్యన్తి కులస్త్రియః ।
స్త్రీషు దుష్టాసు వార్ష్ణేయ జాయతే వర్ణసఙ్కరః ॥ ౪౧ ॥
సఙ్కరో నరకాయైవ కులఘ్నానాం కులస్య చ ।
పతన్తి పితరో హ్యేషాం లుప్తపిణ్డోదకక్రియాః ॥ ౪౨ ॥
దోషైరేతైః కులఘ్నానాం వర్ణసఙ్కరకారకైః ।
ఉత్సాద్యన్తే జాతిధర్మాః కులధర్మాశ్చ శాశ్వతాః ॥ ౪౩ ॥
ఉత్సన్నకులధర్మాణాం మనుష్యాణాం జనార్దన ।
నరకే నియతం వాసో భవతీత్యనుశుశ్రుమ ॥ ౪౪ ॥
అహో బత మహత్పాపం కర్తుం వ్యవసితా వయమ్ ।
యద్రాజ్యసుఖలోభేన హన్తుం స్వజనముద్యతాః ॥ ౪౫ ॥
యది మామప్రతీకారమశస్త్రం శస్త్రపాణయః ।
ధార్తరాష్ట్రా రణే హన్యుస్తన్మే క్షేమతరం భవేత్ ॥ ౪౬ ॥
సఞ్జయ ఉవాచ —
ఎవముక్త్వార్జునః సంఖ్యే రథోపస్థ ఉపావిశత్ ।
విసృజ్య సశరం చాపం శోకసంవిగ్నమానసః ॥ ౪౭ ॥
ఇతి శ్రీమహాభారతే శతసాహస్ర్యాం సంహితాయాం వైయాసిక్యాం భీష్మపర్వణి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే అర్జునవిషాదయోగో నామ ప్రథమోఽధ్యాయః ॥