ಭಾಮತೀವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರಪ್ರಣೀತಾ । ।
ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾದ್ವಿತಯಸಚಿವಸ್ಯ ಪ್ರಭವತೋ ವಿವರ್ತಾ ಯಸ್ಯೈತೇ ವಿಯದನಿಲತೇಜೋಽಬವನಯಃ ।
ಯತಶ್ಚಾಭೂದ್ವಿಶ್ವಂ ಚರಮಚರಮುಚ್ಚಾವಚಮಿದಂ ನಮಾಮಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಿಮಿತಸುಖಜ್ಞಾನಮಮೃತಮ್ ॥ ೧ ॥
ನಿಃಶ್ವಸಿತಮಸ್ಯ ವೇದಾ ವೀಕ್ಷಿತಮೇತಸ್ಯ ಪಂಚ ಭೂತಾನಿ ।
ಸ್ಮಿತಮೇತಸ್ಯ ಚರಾಚರಮಸ್ಯ ಚ ಸುಪ್ತಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯಃ ॥ ೨ ॥
ಷಡ್ಭಿರಂಗೈರುಪೇತಾಯ ವಿವಿಧೈರವ್ಯಯೈರಪಿ ।
ಶಾಶ್ವತಾಯ ನಮಸ್ಕುರ್ಮೋ ವೇದಾಯ ಚ ಭವಾಯ ಚ ॥ ೩ ॥
ಮಾರ್ತಂಡತಿಲಕಸ್ವಾಮಿಮಹಾಗಣಪತೀನ್ ವಯಮ್ ।
ವಿಶ್ವವಂದ್ಯಾನ್ನಮಸ್ಯಾಮಃ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿವಿಧಾಯಿನಃ ॥ ೪ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಕೃತೇ ತಸ್ಮೈ ವೇದವ್ಯಾಸಾಯ ವೇಧಸೇ ।
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯವತಾರಾಯ ನಮೋ ಭಗವತೋ ಹರೇಃ ॥ ೫ ॥
ನತ್ವಾ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಂಕರಂ ಕರುಣಾನಿಧಿಮ್ ।
ಭಾಷ್ಯಂ ಪ್ರಸನ್ನಗಂಭೀರಂ ತತ್ಪ್ರಣೀತಂ ವಿಭಜ್ಯತೇ ॥ ೬ ॥
ಆಚಾರ್ಯಕೃತಿನಿವೇಶನಮಪ್ಯವಧೂತಂ ವಚೋಽಸ್ಮದಾದೀನಾಮ್ ।
ರಥ್ಯೋದಕಮಿವ ಗಂಗಾಪ್ರವಾಹಪಾತಃ ಪವಿತ್ರಯತಿ ॥ ೭ ॥
ಅಥ ಯದಸಂದಿಗ್ಧಮಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ನ ತತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಾಗೋಚರಃ, ಯಥಾ ಸಮನಸ್ಕೇಂದ್ರಿಯಸಂನಿಕೃಷ್ಟಃ ಸ್ಫೀತಾಲೋಕಮಧ್ಯವರ್ತೀ ಘಟಃ, ಕರಟದಂತಾ ವಾ ತಥಾ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬೃಂಹಣತ್ವಾದ್ವಾತ್ಮೈವ’ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ । ಸ ಚಾಯಮಾಕೀಟಪತಂಗೇಭ್ಯ ಆ ಚ ದೇವರ್ಷಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೇದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವಿವೇಕೇನ ’ ಅಹಮ್'' ಇತ್ಯಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸ್ಪದಮ್ । ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿದತ್ರ ಸಂದಿಗ್ಧೇಽಹಂ ವಾ ನಾಹಂ ವೇತಿ । ನ ಚ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯತಿ ನಾಹಮೇವ ಇತಿ । ನ ಚ ಅಹಂ ಕೃಶಃ, ಸ್ಥೂಲಃ, ಗಚ್ಛಾಮಿ ಇತ್ಯಾದಿದೇಹಧರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಾಲಂಬನೋಽಯಮಹಂಕಾರ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತದಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹಿ ಯೋಽಹಂ ಬಾಲ್ಯೇ ಪಿತರಾವನ್ವಭವಂ ಸ ಏವ ಸ್ಥಾವಿರೇ ಪ್ರಣಪ್ತೄನನುಭವಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ನ ಭವೇತ್ । ನ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಥವಿರಯೋಃ ಶರೀರಯೋರಸ್ತಿ ಮನಾಗಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಗಂಧೋ ಯೇನೈಕತ್ವಮಧ್ಯವಸೀಯೇತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೇಷು ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನೇಷು ಯದನುವರ್ತತೇ ತತ್ತೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ ಯಥಾ ಚ ಕುಸುಮೇಭ್ಯಃ ಸೂತ್ರಮ್ । ತಥಾ ಬಾಲಾದಿಶರೀರೇಷು ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನೇಷ್ವಪಿ ಪರಂ ಪರಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮನುವರ್ತಮಾನಂ ತೇಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇ ದಿವ್ಯಶರೀರಭೇದಮಾಸ್ಥಾಯ ತದುಚಿತಾನ್ಭೋಗಾನ್ಭುಂಜಾನ ಏವ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ ‘ನಾಹಂ ದೇವೋ ಮನುಷ್ಯ ಏವ’ ಇತಿ ದೇವಶರೀರೇ ಬಾಧ್ಯಮಾನೇಽಪ್ಯಹಮಾಸ್ಪದಮಬಾಧ್ಯಮಾನಂ ಶರೀರಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಯೋಗವ್ಯಾಘ್ರಃ ಶರೀರಭೇದೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನಮಭಿನ್ನಮನುಭವತೀತಿ ನಾಹಂಕಾರಾಲಂಬನಂ ದೇಹಃ । ಅತ ಏವ ನೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯಸ್ಯಾಲಂಬನಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಭೇದೇಽಪಿ ‘ಯೋಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವೈತರ್ಹಿ ಸ್ಪೃಶಾಮಿ’ ಇತ್ಯಹಮಾಲಂಬನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ವಿಷಯೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿವೇಕಃ ಸ್ಥವೀಯಾನೇವ । ಬುದ್ಧಿಮನಸೋಶ್ಚ ಕರಣಯೋಃ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಕರ್ತೃಪ್ರತಿಭಾಸಪ್ರಖ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಾಯೋಗಃ । ‘ಕೃಶೋಽಹಮ್’ ’ ಅಂಧೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಾ ಅಸತ್ಯಪ್ಯಭೇದೇ ಕಥಂಚಿನ್ಮಂಚಾಃ ಕ್ರೋಶಂತಿ ಇತ್ಯಾದಿವದೌಪಚಾರಿಕಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ, ಸ್ಫುಟತರಾಹಮನುಭವಗಮ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಸಂಶಯಾಭಾವಾದಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ - ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿರಪವರ್ಗ ಇಹ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸಂಸಾರಶ್ಚ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನನುಭವನಿಮಿತ್ತ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತನೀಯಃ । ಸ ಚೇದಯಮನಾದಿರನಾದಿನಾ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಸಹಾನುವರ್ತತೇ, ಕುತೋಽಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರವಿರೋಧಾತ್ ? ಕುತಶ್ಚಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನನುಭವಃ ? ನ ಹಿ ಅಹಮ್ ಇತ್ಯನುಭವಾದನ್ಯದಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಸರ್ವಜನೀನಸ್ಫುಟತರಾನುಭವಸಮರ್ಥಿತ ಆತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಶಕ್ಯ ಉಪನಿಷದಾಂ ಸಹಸ್ರೈರಪ್ಯನ್ಯಥಯಿತುಮ್ , ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಗಮಾಃ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಘಟಂ ಪಟಯಿತುಮೀಶತೇ । ತಸ್ಮಾದನುಭವವಿರೋಧಾದುಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ಏವೋಪನಿಷದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋಃ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿರ್ಮಿಥ್ಯಾಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಂತಃ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥಃ । ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಃ । ತಥಾಪೀತ್ಯಭಿಸಂಬಂಧಾಚ್ಛಂಕಾಯಾಂ ಯದ್ಯಪೀತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ । ಇದಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಯುಷ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಮತ್ಯಂತಭೇದೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಹ್ಯಹಂಕಾರಪ್ರತಿಯೋಗೀ ತ್ವಂಕಾರೋ ನೈವಮಿದಂಕಾರಃ, ಏತೇ ವಯಮಿಮೇ ವಯಮಾಸ್ಮಹೇ ಇತಿ ಬಹುಲಂ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವ ಆತ್ಮಾ ವಿಷಯೀ, ಜಡಸ್ವಭಾವಾ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯದೇಹವಿಷಯಾ ವಿಷಯಾಃ । ಏತೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮಾನಂ ವಿಸಿನ್ವಂತಿ ಅವಬಧ್ನಂತಿ । ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿರೂಪಣೀಯಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಸ್ಪರಾನಧ್ಯಾಸಹೇತಾವತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -
ತಮಃ ಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿತ್ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿನೀ ಪ್ರಕಾಶತಮಸೀ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಇತರೇತರಭಾವಃ ಇತರೇತರತ್ವಮ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಾವಿತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದ್ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಪರಸ್ಪರಭಾವಃ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ತು ಜಾಡ್ಯಚೈತನ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋರ್ವಿವೇಕಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾಸಃ, ಯಥಾ ಕುಸುಮಾದ್ಭೇದೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಽಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಮಣಾವತಿಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ಜಪಾಕುಸುಮಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿಣ್ಯರುಣಃ ಸ್ಫಟಿಕೈತ್ಯಾರುಣ್ಯವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪೀತಿ ।
ಇತರೇತರತ್ರ ಧರ್ಮಿಣಿ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಭಾವೋ ವಿನಿಮಯಸ್ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ರೂಪವದ್ಧಿ ದ್ರವ್ಯಮತಿಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ರೂಪವತೋ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಛಾಯಾಂ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ , ಚಿದಾತ್ಮಾ ತ್ವರೂಪೋ ವಿಷಯೀ ನ ವಿಷಯಚ್ಛಾಯಾಮುದ್ಗ್ರಾಹಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾಹುಃ -'ಶಬ್ದಗಂಧರಸಾನಾಂ ಚ ಕೀದೃಶೀ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತಾ” ಇತಿ । ತದಿಹ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಸಂಭೇದೇನೈವ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಸಂಭೇದೇನ ವಿನಿಮಯಾತ್ಮನಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತೌ ಚೇದ್ಧರ್ಮಿಣಾವತ್ಯಂತವಿವೇಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾವಸಂಭಿನ್ನೌ, ಅಸಂಭಿನ್ನಾಃ ಸುತರಾಂ ತಯೋರ್ಧರ್ಮಾಃ, ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಧಾನೇನ ದೂರಾಪೇತತ್ವಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಸುತರಾಮಿತಿ ।
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।
ವಿಷಯವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋಽಪಹ್ನವವಚನಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಧ್ಯಾಸೋ ಭೇದಾಗ್ರಹೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧಶ್ಚೇಹಾಸ್ತಿ ಭೇದಗ್ರಹಃ, ಸ ಭೇದಾಗ್ರಹಂ ನಿವರ್ತಯಂಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಮಧ್ಯಾಸಮಪಿ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ । ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಂ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।। ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯಹಮಿತ್ಯನುಭವೇ ಆತ್ಮತತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶೇತ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ಸಮಸ್ತೋಪಾಧ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂತಾನಂದಚೈತನ್ಯೈಕರಸಮುದಾಸೀನಮೇಕಮದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಗೀಯತೇ । ನ ಚೈತಾನ್ಯುಪಕ್ರಮಪರಾಮರ್ಶೋಪಸಂಹಾರೈಃ ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇಣೇದೃಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಭಿದಧತಿ ತತ್ಪರಾಣಿ ಸಂತಿ ಶಕ್ಯಾನಿ ಶಕ್ರೇಣಾಪ್ಯುಪಚರಿತಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ತುಮ್ । ಅಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ, ಯಥಾಹೋ ದರ್ಶನೀಯಾಹೋ ದರ್ಶನೀಯೇತಿ ನ ನ್ಯೂನತ್ವಂ, ಪ್ರಾಗೇವೋಪಚರಿತತ್ವಮಿತಿ । ಅಹಮನುಭವಸ್ತು ಪ್ರಾದೇಶಿಕಮನೇಕವಿಧಶೋಕದುಃಖಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಪಪ್ಲುತಮಾತ್ಮಾನಮಾದರ್ಶಯನ್ ಕಥಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರಃ ಕಥಂ ವಾನುಪಪ್ಲವಃ । ನ ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೈವ ತದಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತಯಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಶಂಕಸ್ಯ, ಬೋಧಕತಯಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಮಿತಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಮಿತಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಾದನುತ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಉತ್ಪಾದಕಾಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಗಮಜ್ಞಾನಂ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಹಂತಿ ಯೇನ ಕಾರಣಾಭಾವಾನ್ನ ಭವೇದಪಿ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ । ನ ಚ ತತ್ತಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕಮ್ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವರ್ಣೇ ಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಯೋಽನ್ಯಧರ್ಮಾ ಅಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತಾಃ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತವಃ । ನ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾಃ ನಾಗ ಇತಿ ವಾ ನಗ ಇತಿ ವಾ ಪದಾತ್ಕುಂಚರಂ ವಾ ತರುಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಭವಂತಿ ಭ್ರಾಂತಾಃ । ನ ಚಾನನ್ಯಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮುಪಚರಿತಾರ್ಥಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ‘ನ ವಿಧೌ ಪರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥ’ ಇತಿ । ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ಅನಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ ನ ತು ಬಾಧಕತ್ವೇ, ರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸಃ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಕನೀಯಸಾ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ತದನಪಬಾಧನೇ ತದಪಬಾಧಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರನುತ್ಪತ್ತೇಃ । ದರ್ಶಿತಂ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಂ, “ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಪೂರ್ವದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಿವತ್” (ಆ. ೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪) ಇತಿ । ತಥಾ “ಪೂರ್ವಾತ್ಪರಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ತತ್ರ ನಾಮ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಯತ್ರ ಜನ್ಮ ಧಿಯಾಂ ಭವೇತ್” ॥ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಯೇಽಪ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಾತ್ಮಾನಮಾಸ್ಥಿಷತ ತೈರಪ್ಯಸ್ಯ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮ್ - ’ ಅಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮಿ ಸದನೇ ಜಾನಾನಃ’ ಇತಿ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವೇನ ಗ್ರಹಾತ್ । ಉಚ್ಚತರಗಿರಿಶಿಖರವರ್ತಿಷು ಮಹಾತರುಷು ಭೂಮಿಷ್ಠಸ್ಯ ದೂರ್ವಾಪ್ರವಾಲನಿರ್ಭಾಸಪ್ರತ್ಯಯವತ್ । ನ ಚೇದಂ ದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಮನುಭೂಯತೇ ನ ತ್ವಾತ್ಮನ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನ ಹಿ ತದೈವಂ ಭವತಿ - ’ ಅಹಮ್’ ಇತಿ; ಗೌಣತ್ವೇ ವಾ ನ ’ ಜಾನಾನಃ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪರಶಬ್ದಃ ಪರತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಪ್ರತಿಪತ್ರೋಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ ಗೌಣಃ, ಸ ಚ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಪುರಃಸರಃ । ತದ್ಯಥಾ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಚನೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಃ (ಆ.೧. ಪಾ.೪. ಸೂ.೪)ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾವಧೃತಭೇದೇ ಕೌಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಗತೇ ಕರ್ಮಣಿ “ಮಾಸಮಗ್ಮಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” (ಆ. ೭ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಗೌಣಃ, ಮಾಣವಕೇ ಚಾನುಭವಸಿದ್ಧಭೇದೇ ಸಿಂಹಾತ್ಸಿಂಹಶಬ್ದಃ । ನ ತ್ವಹಂಕಾರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥೋ ನಿರ್ಲುಠಿತಗರ್ಭತಯಾ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನೋಽನುಭೂಯತೇ, ಯೇನ ಪರಶಬ್ದಃ ಶರೀರಾದೌ ಗೌಣೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚಾತ್ಯಂತನಿರೂಠತಯಾ ಗೌಣೇಽಪಿ ನ ಗೌಣತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ಸಾರ್ಷಪಾದಿಷು ತೈಲಶಬ್ದವದಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ನೇಹಾತ್ತಿಲಭವಾದ್ಭೇದೇ ಸಿದ್ಧ ಏವ ಸಾರ್ಷಪಾದೀನಾಂ ತೈಲಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನೋ, ನ ತ್ವರ್ಥಯೋಸ್ತೈಲಸಾರ್ಷಪಯೋರಭೇದಾಧ್ಯವಸಾಯಃ । ತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಗೌಣತ್ವಮುಭಯದರ್ಶಿನೋ ಗೌಣಮುಖ್ಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತದಿದಂ ವ್ಯಾಪಕಂ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಮಾನಂ ಗೌಣತಾಮಪಿ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ । ನ ಚ ಬಾಲಸ್ಥವಿರಶರೀರಭೇದೇಽಪಿ ಸೋಽಹಮಿತ್ಯೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದ್ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದೇನ ಅಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಾನುಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಖಲ್ವಿಯಂ ಕಥಾ ನ ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ । ಪರೀಕ್ಷಕಾ ಅಪಿ ಹಿ ವ್ಯವಹಾರಸಮಯೇ ನ ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯಮತಿವರ್ತಂತೇ । ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯನಂತರಮೇವ ಹಿ ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ - “ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್” ಇತಿ । ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ಶಾಸ್ತ್ರಚಿಂತಕಾಃ ಖಲ್ವೇವಂ ವಿವೇಚಯಂತಿ ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾರಃ” ಇತಿ । ತತ್ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮಗೋಚರಮಹಂಕಾರಮಹಮಿಹಾಸ್ಮಿ ಸದನ ಇತಿ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ಲೌಕಿಕಃ ಶರೀರಾದ್ಯಭೇದಗ್ರಹಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಮಭಿಮನ್ಯತೇ, ನಭಸ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಮಲ್ಲಿಕಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚಾಹಂಕಾರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ದೇಹಾದಿವದಾತ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಾ ಖಲ್ವಯಮಣುಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ಸ್ಯಾದ್ದೇಹಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ? ಅಣುಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮ್ ದೀರ್ಘ ಇತಿ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ದೇಹಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ತು ಸಾವಯವತಯಾ ದೇಹವದನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಿಂಚ ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಅವಯವಸಮುದಾಯೋ ವಾ ಚೇತಯೇತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾವಯವಾಃ ? ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚೇತನತ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಭಾವಾದಪರ್ಯಾಯಂ ವಿರುದ್ಧದಿಕ್ಕ್ರಿಯತಯಾ ಶರೀರಮುನ್ಮಥ್ಯೇತ, ಅಕ್ರಿಯಂ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ತು ಚೈತನ್ಯಯೋಗೇ ವೃಕ್ಣ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನವಯವೇ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯವಯವೋ ವೃಕ್ಣ ಇತಿ ನ ಚೇತಯೇತ್ । ನ ಚ ಬಹೂನಾಮವಯವಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾವಿನಾಭಾವನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಯ ಏವಾವಯವೋ ವಿಶೀರ್ಣಸ್ತದಾ ತದಭಾವೇ ನ ಚೇತಯೇತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾಲಂಬನತ್ವೇಽಪ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮೇವ । ತಸ್ಯ ಸ್ಥಿರವಸ್ತುನಿರ್ಭಾಸತ್ವಾದಸ್ಥಿರತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮ್ । ಏತೇನ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಂಧೋಽಹಂ ಗಚ್ಛಾಮೀತ್ಯಾದಯೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತದೇವಮುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪೂತಿಕೂಷ್ಮಾಂಡೀಕೃತೇ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿರಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದುಃಖಶೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಹಮನುಭವಪ್ರಸಂಜಿತಮಾತ್ಮನೋ ನಿಷೇದ್ಧುಮರ್ಹತೀತಿ ।
ತದೇವಂ ಸರ್ವಪ್ರವಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರಥಿತಮಿಥ್ಯಾಭಾವಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪನಿಮಿತ್ತಫಲೈರುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -
ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣ್ಯಾತ್ಮಶರೀರಾದೌ ‘ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮ್’ ಅಧ್ಯಸ್ಯಾಹಮಿದಂ ಶರೀರಾದೀತಿ । ಇದಮಿತಿ ಚ ವಸ್ತುತಃ, ನ ಪ್ರತೀತಿತಃ । ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ, ಸ ಚಾಯಮಹಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಶ್ಚ ಶರೀರಾದ್ಯನುಕೂಲಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಚ ಪ್ರಮೇಯಜಾತಂ ಪ್ರಮಾಯ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತದುಪಾದಾನಪರಿವರ್ಜನಾದಿಃ । “ಅನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯ” ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮಾಂಜನ್ಮಮರಣಜರಾವ್ಯಾಧ್ಯಾದೀನಾತ್ಮನಿ ಧರ್ಮಿಣಿ ಅಧ್ಯಸ್ತದೇಹಾದಿಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ತಥಾ ಚೈತನ್ಯಾದೀನಾತ್ಮಧರ್ಮಾನ್ ದೇಹಾದಾವಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ಮಮೇದಂ ಜರಾಮರಣಪುತ್ರಪಶುಸ್ವಾಮ್ಯಾದೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ, ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಶ್ಚ ತದನುರೂಪಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಃ । ಅತ್ರ ಚ ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಂ ಯಃ ಕರ್ತೋನ್ನೀತಃ ಸ ಸಮಾನ ಇತಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಸೂಚಿತಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ವ್ಯವಹಾರಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಾಸಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ । ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಾದ್ವ್ಯವಹಾರಭಾವಾಭಾವಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವಮಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಂ ಫಲಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -
ಇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನ ।
ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಾವಿವೇಕ ಏವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಧರ್ಮಿಣೋರತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿವೇಕೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಸಂಕೀರ್ಣತಾ ವಿವೇಕಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ವಸ್ತುಸತೋರ್ಭೇದಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಶುಕ್ತೇರಿವ ರಜತಾದ್ಭೇದಾಗ್ರಹ ನಿಬಂಧನೋ ರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮಃ ।
ಇಹ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಂ ನ ದೇಹಾದ್ಯಸ್ತಿ ವಸ್ತುಸತ್ , ತತ್ಕುತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ ಕುತಶ್ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮಃ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।
ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಧ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸತ್ಯಂ ಚಿದಾತ್ಮಾ, ಅನೃತಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯದೇಹಾದಿ, ತೇ ದ್ವೇ ಧರ್ಮಿಣೀ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಯುಗಲೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸಂವೃತಿಪರಮಾರ್ಥಸತೋಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಮಿಥುನಮಸ್ತೀತ್ಯಭೂತತದ್ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ್ವೇಃ ಪ್ರಯೋಗಃ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಪ್ರತೀತಸ್ಯಾರೋಪಾಯೋಗಾದಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತೇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಃ ಸಮಾರೋಪನಿಬಂಧನಾ ಚ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ದುರ್ವಾರಂ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋಽನಾದಿರಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ । ವ್ಯವಹಾರಾನಾದಿತಯಾ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿತೋಕ್ತಾ, ತತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪದರ್ಶಿತಸ್ಯ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಶರೀರಾದೇರುತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸೋಪಯೋಗ ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ಬೀಜಾಂಕುರವನ್ನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅದ್ಧಾ ಪೂರ್ವಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತ ಆರೋಪೇ, ನ ತು ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತಾ । ಪ್ರತೀತಿರೇವ ತು ಅತ್ಯಂತಾಸತೋ ಗಗನಕಮಲಿನೀಕಲ್ಪಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೇರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮೇವ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಸಮವಾಯೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾ ವಾ, ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಯಾಶ್ಚ ಸತ್ತಾಂತರಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಂತರಕಲ್ಪನೇಽನವಸ್ಥಾಪಾತಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಮಾನತೈವ ಸತ್ತಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಾ । ತಥಾ ಚ ದೇಹಾದಯಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾನ್ನಾಸಂತಃ, ಚಿದಾತ್ಮವತ್ ।
ಅಸತ್ತ್ವೇ ವಾ ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಾಃ, ತತ್ಕಥಂ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋರ್ಮಿಥುನೀಭಾವಃ, ತದಭಾವೇ ವಾ ಕಸ್ಯ ಕುತೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ, ತದಸಂಭವೇ ಕುತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಆಹ
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ -
ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ।
ಕ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ।
ಸಮಾಧಾತಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮಾಚಕ್ಷಾಣ ಏವಾಕ್ಷೇಪಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ ।
ಅವಸನ್ನೋಽವಮತೋ ವಾ ಭಾಸೋಽವಭಾಸಃ । ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಬಾಧಶ್ಚಾಸ್ಯವಸಾದೋಽವಮಾನೋ ವಾ । ಏತಾವತಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯೇದಮುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ “ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟ” ಇತ್ಯಾದಿ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯಾವಭಾಸಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ । ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾರೋಪವಿಷಯಾರೋಪಣೀಯಮಿಥುನಮಂತರೇಣ ನ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣೇನಾನೃತಮಾರೋಪಣೀಯಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟತ್ವಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತೇತಿ ದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಮ್ । ತಥಾಪಿ ವರ್ತಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ದರ್ಶನಂ ನಾರೋಪೋಪಯೋಗೀತಿ ಪೂರ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸದಪ್ಯಾರೋಪಣೀಯತಯಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯನೃತಮ್ ।
ಆರೋಪವಿಷಯಂ ಸತ್ಯಮಾಹ -
ಪರತ್ರೇತಿ ।
ಪರತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಪರಮಾರ್ಥಸತಿ, ತದನೇನ ಸತ್ಯಾನೃತಮಿಥುನಮುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತ್ಯಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅತಿವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸ್ವಸ್ತಿಮತ್ಯಾಂ ಗವಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಗೋತ್ವಸ್ಯ, ಪರತ್ರ ಕಾಲಾಕ್ಷ್ಯಾಮವಭಾಸಃ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪಾಟಲಿಪುತ್ರೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಮಾಹಿಷ್ಮತ್ಯಾಮವಭಾಸಃ ಸಮೀಚೀನಃ ।
ಅವಭಾಸಪದಂ ಚ ಸಮೀಚೀನೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ನೀಲಸ್ಯಾವಭಾಸಃ ಪೀತಸ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।
ಸ್ಮೃತೇ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ । ಅಸಂನಿಹಿತವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ , ಸಂನಿಹಿತವಿಷಯಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಿತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನಾಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿವಿಭ್ರಮರೂಪಸ್ಯೈವಂರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಪಿತ್ರಾದೌ ನಿದ್ರೋಪಪ್ಲವವಶಾದಸಂನಿಧಾನಾಪರಾಮರ್ಶೇ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸಂನಿಹಿತದೇಶಕಾಲತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಃ । ಏವಂ ಪೀತಃ ಶಂಖಸ್ತಿಕ್ತೋ ಗುಡೈತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯೇತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಬಹಿರ್ವಿನಿರ್ಗಚ್ಛದತ್ಯಚ್ಛನಯನರಶ್ಮಿಸಂಪೃಕ್ತಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯವರ್ತಿನೀಂ ಪೀತತಾಂ ಪಿತ್ತರಹಿತಾಮನುಭವನ್ , ಶಂಖಂ ಚ ದೋಷಾಚ್ಛಾದಿತಶುಕ್ಲಿಮಾಂ ನ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಮನುಭವನ್ , ಪೀತತಾಯಾಶ್ಚ ಶಂಖಾಸಂಬಂಧಮನನುಭವನ್ , ಅಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಸಾರೂಪ್ಯೇಣಪೀತಂ ತಪನೀಯಪಿಂಡಂಪೀತಂ ಬಿಲ್ವಫಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪೀತತ್ವಶಂಖತ್ವಯೋರಾರೋಪ್ಯಾಹಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ । ಏತೇನತಿಕ್ತೋ ಗುಡ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಏವಂ ವಿಜ್ಞಾತೃಪುರುಷಾಭಿಮುಖೇಷ್ವಾದರ್ಶೋದಕಾದಿಷು ಸ್ವಚ್ಛೇಷು ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋ ಲಗ್ನಮಪಿ ಬಲೀಯಸಾ ಸೌರ್ಯೇಣ ತೇಜಸಾ ಪ್ರತಿಸ್ರೋತಃ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಮುಖಸಂಯುಕ್ತಂ ಮುಖಂ ಗ್ರಾಹಯತ್ , ದೋಷವಶಾತ್ತದ್ದೇಶತಾಮನಭಿಮುಖತಾಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯಾಗ್ರಾಹಯತ್ , ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾಭಿಮುಖಾದರ್ಶೋದಕದೇಶತಾಮಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯಾರೋಪಯತೀತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮೋಽಪಿ ಲಕ್ಷಿತೋ ಭವತಿ । ಏತೇನ ದ್ವಿಚಂದ್ರದಿಙ್ಮೋಹಾಲಾತಚಕ್ರಗಂಧರ್ವನಗರವಂಶೋರಗಾದಿವಿಭ್ರಮೇಷ್ವಪಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾಮಾತ್ರಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಯೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಯಾ ಸದ್ಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ಪಾದಿಭಾವೇನ ರಜ್ಜ್ವಾದಯೋ ವಾ ಸ್ಫಟಿಕಾದಯೋ ವಾ ರಕ್ತಾದಿಗುಣಯೋಗಿನೋ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸಂತೇ, ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಾ ವಾ ಭವಂತಿ ತದಾತ್ಮಾನಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣೋ ವಾ । ತಥಾ ಸತಿ ಮರುಷು ಮರೀಚಿಚಯಮ್ , ಉಚ್ಚಾವಚಮುಚ್ಚಲತ್ತುಂಗತರಂಗಭಂಗಮಾಲೇಯಮಭ್ಯರ್ಣವಮವತೀರ್ಣಾ ಮಂದಾಕಿನೀ, ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತತ್ತೋಯಮಾಪೀಯ ಪಿಪಾಸಾಮುಪಶಮಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಕಾಮೇನಾಪ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮನೀಯಮ್ । ನ ಚ ಮರೀಚಿರೂಪೇಣ ಸಲಿಲಮವಸ್ತುಸತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸದೇವ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಯಸ್ತು ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪ್ಯಸಂತ ಇತ್ಯನುಭವಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ಕಥಮಾರೋಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ಯತೋ ಯದ್ಯಸನ್ನಾನುಭವಗೋಚರಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಾಮಸತಾಂ ತೋಯತಯಾನುಭವಗೋಚರತ್ವಮ್ , ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವೇನ ತೋಯಾತ್ಮನಾಪಿ ಸಂತೋ ಭವಂತಿ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಾಭಾವೋ ನಾಮ ಭಾವಾದನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ, ಅಪಿ ತು ಭಾವ ಏವ ಭಾವಾಂತರಾತ್ಮನಾಭಾವಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ಭಾವಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಭಾವಾಂತರಮಭಾವೋ ಹಿ ಕಯಾಚಿತ್ತು ವ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ”(ಮಂಡನಮಿಶ್ರಭ್ರಮವಿವೇಕಃ) ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಭಾವಾತ್ಮನೋಪಾಖ್ಯೇಯತಯಾಸ್ಯ ಯುಜ್ಯೇತಾನುಭವಗೋಚರತಾ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪುನರತ್ಯಂತಾಸತೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕುತೋಽನುಭವವಿಷಯಭಾವಃ, ಕುತೋ ವಾ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಃ । ನ ಚ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರಹೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ತತ್ತಾದೃಶಂ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾದಿತಾದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಸ್ವಭಾವಭೇದಮುಪಜಾತಮಸತಃ ಪ್ರಕಾಶನಂ, ತಸ್ಮಾದಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರೇವಾಸ್ಯಾವಿದ್ಯೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಯತೋ ಯೇಯಮಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಿಂ ಪುನರಸ್ಯಾಃ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಸದಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮೇತತ್ಕಾರ್ಯಮಾಹೋಸ್ವಿದಸ್ಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯಮ್ । ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅಸತಸ್ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯಂ, ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ, ಅನವಸ್ಥಾಪಾತಾಚ್ಚ । ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಅಸತಃ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಃ ಪುನರೇಷ ಸದಸತೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ? ಅಸದಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಂ ಸತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತಾ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅಹೋ ಬತಾಯಮತಿನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಯತಪಸ್ವೀ ಯಸ್ಯಾಸತ್ಯಪಿ ನಿರೂಪಣಮಾಯತತೇ, ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ರಾಧತ್ತೇ ಕಿಂಚಿತ್ , ಅಸತ ಆಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಸದಂತರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೈವೈಷ ಸ್ವಭಾವೋ ನ ತ್ವಸದಧೀನಮಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ಚೇತ್ , ಅಹೋ ಬತಾಸ್ಯಾಸತ್ಪಕ್ಷಪಾತೋ ಯದಯಮತದುತ್ಪತ್ತಿರತದಾತ್ಮಾ ಚ ತದವಿನಾಭಾವನಿಯತಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಾಸಂತಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಾ ನಾನುಭವವಿಷಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ - ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಚೇನ್ನಾನುಭವಗೋಚರಃ, ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಮರೀಚಯೋಽಪಿ ತೋಯಾತ್ಮನಾ ಸತತ್ತ್ವಾ ಯದನುಭವಗೋಚರಾಃ ಸ್ಯುಃ । ನ ಸತತ್ತ್ವಾಃ, ತದಾತ್ಮನಾ ಮರೀಚೀನಾಮಸತ್ತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿವಿಧಂ ಚ ವಸ್ತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ಚ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವತಃ, ಪರಂ ತು ಪರತಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸ್ವರೂಪಪರರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ನಿತ್ಯಂ ಸದಸದಾತ್ಮಕೇ । ವಸ್ತುನಿ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಿಂಚಿದ್ರೂಪಂ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕದಾ ಚ ನ॥”(ತತ್ವಸಂಗ್ರಹಃ) ಇತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯನಿರ್ಭಾಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ತ್ವಗೋಚರಃ, ತಥಾ ಚ ಸಮೀಚೀನ ಇತಿ ನ ಭ್ರಾಂತೋ ನಾಪಿ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಅದ್ಧಾ ನ ಬಾಧ್ಯೇತ ಯದಿ ಮರೀಚೀನತೋಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನತೋಯಾತ್ಮನಾ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ । ತೋಯಾತ್ಮನಾ ತು ಗೃಹ್ಣನ್ ಕಥಮಭ್ರಾಂತಃ, ಕಥಂ ವಾ ಬಾಧ್ಯಃ ಹಂತ ತೋಯಾಭಾವಾತ್ಮನಾಂ ಮರೀಚಿನಾಂ ತೋಯಭಾವಾತ್ಮತ್ವಂ ತಾವನ್ನ ಸತ್ , ತೇಷಾಂ ತೋಯಾಭಾವಾದಭೇದೇನ ತೋಯಭಾವಾತ್ಮತಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪ್ಯಸತ್ । ವಸ್ತ್ವಂತರಮೇವ ಹಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಾಸ್ಥೀಯತೇ “ಭಾವಾಂತರಮಭಾವೋಽನ್ಯೋ ನ ಕಶ್ಚಿದನಿರೂಪಣಾತ್”(ತತ್ವಸಂಗ್ರಹಃ) ಇತಿ ವದದ್ಭಿಃ, ನ ಚಾರೋಪಿತಂ ರೂಪಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ , ತದ್ಧಿ ಮರೀಚಯೋ ವಾ ಭವೇಯುಃ, ಗಂಗಾದಿಗತಂ ತೋಯಂ ವಾ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಮರೀಚಯಃ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತೋಯಮಿತಿ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಗಂಗಾಯಾಂ ತೋಯಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಪುನರಿಹೇತಿ । ದೇಶಭೇದಾಸ್ಮರಣೇ ತೋಯಮಿತಿ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪುನರಿಹೇತಿ । ನ ಚೇದಮತ್ಯಂತಮಸನ್ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಸ್ವರೂಪಮಲೀಕಮೇವಾಸ್ತು ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ತಸ್ಯಾನುಭವಗೋಚರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸತ್ , ನಾಸನ್ನಾಪಿ ಸದಸತ್ , ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮೇವಾರೋಪಣೀಯಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ , ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಧ್ಯಸ್ತಂ ತೋಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಯಮಿವ, ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಮಿವ, ತತ್ತ್ವತಸ್ತು ನ ತೋಯಂ ನ ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ, ಕಿಂ ತ್ವನೃತಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ಅಪೂರ್ವೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೋಪದರ್ಶಿತ ಇವ ಪರತ್ರ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ಉಪಪನ್ನಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಯೋಗಾತ್ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಬಾಧನಂ ಚೋಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಗೋಚರಃ, ತನ್ಮೂಲತದವಿರುದ್ಧನ್ಯಾಯನಿರ್ಣೀತಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ । ಅಬಾಧಿತಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತೈವ ಅಸ್ಯ ಸತ್ತಾ, ಸಾ ಚ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಚಿದಾತ್ಮನಃ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಸಮವಾಯೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾ ವೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ।
ಸ ಚಾಯಮೇವಂಲಕ್ಷಣಕೋಽಧ್ಯಾಸೋಽನಿರ್ವಚನೀಯಃ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಸಂಮತಃ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ, ತದ್ಭೇದೇ ಪರಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತಾಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಾಹ -
ತಂ ಕೇಚಿದನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವದಂತಿ ।
ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ, ಜ್ಞಾನಧರ್ಮಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಧ್ಯಾಸೋಽನ್ಯತ್ರ ಬಾಹ್ಯೇ । ಸೌತ್ರಾಂತಿಕನಯೇ ತಾವದ್ಬಾಹ್ಯಮಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಸತ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯಾರೋಪಃ । ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾಮಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸತ್ , ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾರೋಪಿತಮಲೀಕಂ ಬಾಹ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಃ । ಉಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಯದ್ಯಾದೃಶಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ರೂಪಂ ತತ್ತಾದೃಶಮೇವಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ, ಅನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಪುನರಸ್ಯ ಬಲವದ್ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯವಶಾತ್ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಬಾಧಕಸ್ಯೇದಂತಾಮಾತ್ರಬಾಧೇನೋಪಪತ್ತೌ ನ ರಜತಗೋಚರತೋಚಿತಾ । ರಜತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ಬಾಧೇ ಹಿ ರಜತಂ ಚ ತಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮ ಇದಂತಾ ಬಾಧಿತೇ ಭವೇತಾಮ್ , ತದ್ವರಮಿದಂತೈವಾಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ಬಾಧ್ಯತಾಂ ನ ಪುನಾ ರಜತಮಪಿ ಧರ್ಮಿ, ತಥಾ ಚ ರಜತಂ ಬಹಿರ್ಬಾಧಿತಮರ್ಥಾದಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಹಿರಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ತು -
ಜ್ಞಾನಾಕಾರಖ್ಯಾತಾವಪರಿತುಷ್ಯಂತೋ ವದಂತಿ -
ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮ ಇತಿ ।
ಅಪರಿತೋಷಕಾರಣಂ ಚಾಹುಃ - ವಿಜ್ಞಾನಕಾರತಾ ರಜತಾದೇರನುಭವಾದ್ವಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯೇತಾನುಮಾನಾದ್ವಾ । ತತ್ರಾನುಮಾನಮುಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ಅನುಭವೋಽಪಿ ರಜತಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ । ನ ತಾವದ್ರಜತಾನುಭವಃ । ಸ ಹೀದಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ರಜತಮಾವೇದಯತಿ ನ ತ್ವಾಂತರಮ್ । ಅಹಮಿತಿ ಹಿ ತದಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತಿಪತ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾದವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ಭ್ರಾಂತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾಕಾರಮೇವ ಬಾಹ್ಯತಯಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ತಥಾ ಚ ನಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಸ್ಯ ಗೋಚರಃ, ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾ ಪುನರಸ್ಯ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವೇದನೀಯೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಮಾಲೋಚಯತ್ವಾಯುಷ್ಮಾನ್ । ಕಿಂ ಪುರೋವರ್ತಿ ದ್ರವ್ಯಂ ರಜತಾದ್ವಿವೇಚಯತ್ಯಾಹೋಸ್ವಿತ್ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಮಪ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೋಪದರ್ಶನವ್ಯಾಪಾರಂ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬ್ರುವಾಣಃ ಶ್ಲಾಘನೀಯಪ್ರಜ್ಞೋ ದೇವಾನಾಂಪ್ರಿಯಃ । ಪುರೋವರ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾದರ್ಥಾದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಸಂನಿಧಾನಾಗ್ರಹನಿಷೇಧಾದಸಂನಿಹಿತೋ ಭವತಿ । ಪ್ರತಿಪತ್ತುರತ್ಯಂತಸಂನಿಧಾನಂ ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ರಾತ್ಮಕಂ ಕುತಸ್ತ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಷ ರಜತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಃ, ನ ಚೇದಂತಾಯಾಃ, ಕಿಂ ತು ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಪ್ರಸಂಜಿತಸ್ಯ ರಜತವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ನ ಚ ರಜತಮೇವ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಸಂಜಿತಂ ರಜತಜ್ಞಾನೇನ । ನಹಿ ರಜತನಿರ್ಭಾಸನಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಲಂಬನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಖಲು ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣಾಲಂಬನಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾಲಂಬನತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ, ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಭಾಸಮಾನತೈವಾಲಂಬನಾರ್ಥಃ । ನ ಚ ರಜತಜ್ಞಾನೇ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಭಾಸತೇ, ಇತಿ ಕಥಮಾಲಂಬನಮ್ , ಭಾಸಮಾನತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾ ಕಥಂ ನಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ಅಪಿ ಚೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನೋಪಜನನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಪಲಬ್ಧಮಿತಿ ಕಥಮೇಭ್ಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ । ದೋಷಸಹಿತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೇಽಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ, ದೋಷಾಣಾಂ ಕಾರ್ಯೋಪಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಘಾತಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ದುಷ್ಟಾದಪಿ ಕುಟಜಬೀಜಾದ್ವಟಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಗೋಚರವ್ಯಭಿಚಾರೇ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸರ್ವತ್ರಾನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ರಜತಮ್ , ಇದಮಿತಿ ಚ ದ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವರೂಪೇ, ತತ್ರೇದಮಿತಿ ಪುರೋವರ್ತಿದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಮ್ , ದೋಷವಶಾತ್ತದ್ಗತಶುಕ್ತಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಗ್ರಹಾತ್ , ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಚ ಗೃಹೀತಂ ಸದೃಶತಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕ್ರಮೇಣ ರಜತೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಜನಯತಿ । ಸಾ ಚ ಗೃಹೀತಗ್ರಹಣಸ್ವಭಾವಾಪಿ ದೋಷವಶಾದ್ಗೃಹೀತತ್ವಾಂಶಪ್ರಮೋಷಾದ್ಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಮವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾ ಚ ರಜತಸ್ಮೃತೇಃ ಪುರೋವರ್ತಿದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ಮಿಥಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್ , ಸಂನಿಹಿತರಜತಗೋಚರಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯೇಣ, ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭಿನ್ನೇ ಅಪಿ ಸ್ಮರಣಗ್ರಹಣೇ ಅಭೇದವ್ಯವಹಾರಂ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯತಃ । ಕ್ವಚಿತ್ಪುನರ್ಗ್ರಹಣೇ ಏವ ಮಿಥೋಽನುಗೃಹೀತಭೇದೇ, ಯಥಾ ಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಬಹಿರ್ವಿನಿರ್ಗಚ್ಛನ್ನಯನರಶ್ಮಿವರ್ತಿನಃ ಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಾಚಸ್ಯೇವ ಸ್ವಚ್ಛಸ್ಯ ಪೀತತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಪಿತ್ತಂ ತು ನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಶಂಖೋಽಪಿ ದೋಷವಶಾಚ್ಛುಕ್ಲಗುಣರಹಿತಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತದನಯೋರ್ಗುಣಗುಣಿನೋರಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ಪೀತತಪನೀಯಪಿಂಡಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಶೇಷೇಣಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ । ಭೇದಾಗ್ರಹಪ್ರಸಂಜಿತಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಬಾಧನಾಚ್ಚ ನೇದಮಿತಿ ವಿವೇಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ತದುಪಪತ್ತೌ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮಪಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾರ್ಥಾಃ ಸರ್ವೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಸಂದೇಹವಿಭ್ರಮಾಃ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ನಾಸಾವನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿನಿಬಂಧನಾ, ಕಿಂತು ಗೃಹೀತಸ್ಯ ರಜತಾದೇಸ್ತತ್ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಚ ಗೃಹೀತತಾಂಶಪ್ರಮೋಷೇಣ, ಗೃಹೀತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಇದಮಿತಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತಾದ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ವಿವೇಕಃ, ತದಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮಃ । ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ಚ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋರಿತರೇತರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶೋ ರಜತವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೇತಿ ।ಅನ್ಯೇ ತು - ಅತ್ರಾಪ್ಯಪರಿತುಷ್ಯಂತಃ, ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಅತ್ರೇದಮಾಕೂತಮ್ - ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ರಜತಾರ್ಥಿನೋರಜತಮಿದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ದ್ರವ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೇತಿ ಸರ್ವಜನೀನಮ್ । ತದೇತನ್ನ ತಾವದ್ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋಸ್ತದ್ಗೋಚರಯೋಶ್ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಮಾತ್ರಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೌ ಹಿ ಚೇತನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರವ್ಯಪದೇಶೌ ಕಥಮಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಾದ್ಭವೇತಾಮ್ । ನನೂಕ್ತಂ ನಾಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣೇ ಏವ ಮಿಥಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚಾಗೃಹೀತಭೇದೇ, ಸಮೀಚೀನಪುರಃಸ್ಥಿತರಜತವಿಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯೇಣಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯತಃ । ಅಥ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯಮನಯೋರ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ, ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ‘ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯಮನಯೋರಿದಮಿತಿ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಜ್ಞಾನಯೋಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಮ್ , ‘ಅಥವಾನಯೋರೇವ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಮ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸದೃಶೇ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನವದ್ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವರ್ತಕಮ್ । ನ ಹಿಗೋಸದೃಶೋ ಗವಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಗವಾರ್ಥಿನಂ ಗವಯೇ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ಅನಯೋರೇವ ಭೇದಾಗ್ರಹ ಇತಿ ತು ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಹತಮ್ , ನ ಹಿ ಭೇದಾಗ್ರಹೇಽನಯೋರಿತಿ ಭವತಿ, ಅನಯೋರಿತಿ ಗ್ರಹೇ ಭೇದಾಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಚ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಭೇದಾಗ್ರಹೋಽಗೃಹೀತ ಏವ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಮಯಮಾರೋಪೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಸ್ತ್ವಾಹೋಽನುತ್ಪಾದಿತಾರೋಪ ಏವ ಸ್ವತ ಇತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮಃ - ಚೇತನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಆರೋಪಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣೈವೈತಿ । ನನು ಸತ್ಯಂ ಚೇತನವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಃ ಕಿಂ ತ್ವವಿದಿತವಿವೇಕಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಪೂರ್ವಕ ಇತಿ । ಮೈವಮ್ । ನಹಿ ರಜತಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಮರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ । ಇದಂಕಾರಾಸ್ಪದಾಭಿಮುಖೀ ಖಲು ರಜತಾರ್ಥಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯವಿವಾದಮ್ । ಕಥಂ ಚಾಯಮಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ಪ್ರವರ್ತೇತ ಯದಿ ನ ತದಿಚ್ಛೇತ್ । ಅನ್ಯದಿಚ್ಛತ್ಯನ್ಯತ್ಕರೋತೀತಿ ವ್ಯಾಹತಮ್ । ನ ಚೇದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜಾನೀಯಾತ್ಕಥಂ ರಜತಾರ್ಥೀ ತದಿಚ್ಛೇತ್ । ಯದ್ಯತಥಾತ್ವೇನಾಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ಸ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯೋಽಥ ತಥಾತ್ವೇನಾಗ್ರಹಣಾತ್ಕಸ್ಮಾದಯಂ ನೋಪೇಕ್ಷೇತೇತಿ । ಸೋಽಯಮುಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಭ್ಯಾಮಭಿತ ಆಕೃಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚೇತನೋಽವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತೀದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತಸಮಾರೋಪೇಣೋಪಾದಾನ ಏವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ ಸಮಾರೋಪೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣ ಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ । ತಥಾಹಿ - ಭೇದಾಗ್ರಹಾದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತತ್ವಂ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯೋಪಕಾರಹೇತುಭಾವಮನುಚಿಂತ್ಯ, ತಜ್ಜಾತೀಯತಯೇದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತೇ ತಮನುಮಾಯ, ತದರ್ಥೀ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತಟಸ್ಥರಜತಸ್ಮೃತಿರಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯೋಪಕಾರಹೇತುಭಾವಮನುಮಾಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ರಜತತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೋರಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾತ್ । ಏಕದೇಶದರ್ಶನಂ ಖಲ್ವನುಮಾಪಕಂ ನ ತ್ವನೇಕದೇಶದರ್ಶನಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - ಜ್ಞಾತಸಂಬಂಧಸ್ಯೈಕದೇಶದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಸಮಾರೋಪೇ ತ್ವೇಕದೇಶದರ್ಶನಮಸ್ತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇತದ್ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಂ, ಪುರೋವರ್ತಿವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ , ರಜತಾದ್ಯರ್ಥಿನಸ್ತತ್ರ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯದರ್ಥಿನಂ ಯತ್ರ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಂ ಯಥೋಭಯಸಿದ್ಧಸಮೀಚೀನರಜತಜ್ಞಾನಮ್ , ತಥಾ ಚೇದಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತಥೇತಿ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮನವಭಾಸಮಾನತಯಾ ನ ಶುಕ್ತಿರಾಲಂಬನಮಿತಿ, ತತ್ರ ಭವಾನ್ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟಾಮ್ , ಕಿಂ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಸ್ಯ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನಾಲಂಬನತ್ವಮಾಹೋಸ್ವಿದ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪುರಃಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸಿತಭಾಸ್ವರಸ್ಯ । ಯದಿ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಮ್ , ಅದ್ಧಾ । ಉತ್ತರಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಂ ಬ್ರುವಾಣಸ್ಯ ತವೈವಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ತಥಾ ಹಿ - ರಜತಮಿದಮಿತ್ಯನುಭವನ್ನನುಭವಿತಾ ಪುರೋವರ್ತಿ ವಸ್ತ್ವಂಗುಲ್ಯಾದಿನಾ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ದುಷ್ಟಾನಾಂ ಕಾರಣಾನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಕಾರ್ಯಾಂತರೋಪಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ದಾವಾಗ್ನಿದಗ್ಧಾನಾಂ ವೇತ್ರಬೀಜಾನಾಂ ಕದಲೀಕಾಂಡಜನಕತ್ವಮ್ । ಭಸ್ಮಕದುಷ್ಟಸ್ಯ ಚೋದರ್ಯಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ಬಹ್ವನ್ನಪಚನಮಿತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕಾಪಹೃತವಿಷಯಂ ಚ ವಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಾನುಮಾನಮಾಭಾಸಃ, ಹುತವಹಾನುಷ್ಣತ್ವಾನುಮಾನವತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣೇಷ್ವನಾಶ್ವಾಸ ಇತಿ, ತತ್ ಬೋಧಕತ್ವೇನ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರೇಣೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯದ್ಭಿರಸ್ಮಾಭಿಃ ಪರಿಹೃತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮಿತಿ ನೇಹ ಪ್ರತನ್ಯತೇ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಂ ಚಾಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಮೋಷಭಂಗಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ವಿಸ್ತರಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾಯಾಮವಗಂತವ್ಯ ಇತಿ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - “ಅನ್ಯೇ ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ” ಇತಿ । ಯತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತಿಕಾದೇರ್ವಿಪರೀತಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಂ ರಜತತ್ವಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಸಂತು ನಾಮ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ, ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ।
ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾನೃತತಾ, ಸಾ ಚಾನಿರ್ವಚನೀಯತೇತ್ಯಧಸ್ತಾದುಪಪಾದಿತಮ್ । ತೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಮತೇಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾನಿರ್ವಚನೀಯತಾವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿಭಿರಕಾಮೈರಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮಸ್ನೇಹಾದಿದಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಮಿಯಮನೃತತಾ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧಾ, ಅಪಿ ತು ಲೌಕಿಕಾನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽನುಭವಃ - ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ನ ಪುನಾ ರಜತಮಿದಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಿಭ್ರಮೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ, ಏಕಸ್ಯ ತ್ವಭಿನ್ನಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಮೋ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಕುತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯತಾಹ -
ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಃ ಸದ್ವಿತೀಯವದಿತಿ ।
ಪುನರಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಚಿದಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ ನ ವಾನ ಚೇತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಕಥಮಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ನ ಖಲ್ವಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ದ್ರವ್ಯೇ ರಜತಸ್ಯ ವಾ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಾ ಸಮಾರೋಪಃ ಸಂಭವತೀತಿ । ಪ್ರತಿಭಾಸೇ ವಾ (ನ)ತಾವದಯಮಾತ್ಮಾ ಜಡೋ ಘಟಾದಿವತ್ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಖಲು ಸ ಏವ ಕರ್ತಾ ಚ ಕರ್ಮ ಚ ಭವತಿ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿ ಹಿ ಕರ್ಮ, ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾ ಪರಸಮವಾಯಿನೀತಿ ಕಥಮಸ್ಯಾಂ ಕರ್ಮ, ನ ಚ ತದೇವ ಸ್ವಂ ಚ ಪರಂ ಚ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಆತ್ಮಾಂತರಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಏವಂ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆತ್ಮಾ ಜಡೋಽಪಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇಷು ಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ ಕರ್ತೈವ ನ ಕರ್ಮ, ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಚೈತ್ರವತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಚೈತ್ರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಯಾ ಚೈತ್ರನಗರಪ್ರಾಪ್ತಾವುಭಯಸಮವೇತಾಯಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಂ ನಗರಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮತಾ, ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಾತ್ , ನ ತು ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿನೋಽಪಿ, ಚೈತ್ರಸಮವಾಯಾದ್ಗಮನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ, ತನ್ನ । ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ, ತಥಾ ಹಿ - ಯೋಽಯಮರ್ಥಪ್ರಕಾಶಃ ಫಲಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರಥೇತೇ ಸ ಕಿಂ ಜಡಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋ ವಾ । ಜಡಶ್ಚೇದ್ವಿಷಯಾತ್ಮಾನಾವಪಿ ಜಡಾವಿತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ಕಿಂ ಪ್ರಕಾಶೇತಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಂಧ್ಯಮಶೇಷಸ್ಯ ಜಗತಃ । ತಥಾ ಚಾಭಾಣಕಃ - “ಅಂಧಸ್ಯೇವಾಂಧಲಗ್ನಸ್ಯ ವಿನಿಪಾತಃ ಪದೇ ಪದೇ” । ನ ಚ ನಿಲೀನಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾತ್ಮಾನೌ ಜ್ಞಾಪಯತಿ, ಚಕ್ಷುರಾದಿವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾಪನಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಜನನಮ್ , ಜನಿತಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಜಡಂ ಸನ್ನೋಕ್ತದೂಷಣಮತಿವರ್ತೇತೇತಿ । ಏವಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಣ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಜಡಾನೀತ್ಯನವಸ್ಥಾ । ತಸ್ಮಾದಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಾ ಸಂವಿದುಪೇತವ್ಯಾ । ತಥಾಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ವಿಷಯಾತ್ಮನೋಃ ಸ್ವಭಾವಜಡಯೋಃ । ಏತದಾಯಾತಂ ಯತ್ತಯೋಃ ಸಂವಿದಜಡೇತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಪುತ್ರಃ ಪಂಡಿತ ಇತಿ ಪಿತಾಪಿ ಪಂಡಿತೋಽಸ್ತು । ಸ್ವಭಾವ ಏಷ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾಯಾ ಯದರ್ಥಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಪುತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪಂಡಿತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವ ಏಷ ಯತ್ಪಿತೃಸಂಬಂಧಿತೇತಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸಹಾರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೇನ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಕಾಶೋ ನ ತ್ವರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಂ ವಿನೇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಂ ಸಂವಿದೋ ಭಿನ್ನೌ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೌ । ತಥಾ ಚ ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾ ಸಂವಿತ್ , ನ ಚ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ । ಅಥ ‘ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸಂವಿದೋ ಭಿದ್ಯೇತೇ’ , ಸಂವಿದೇವ ತೌ । ಏವಂ ಚೇತ್ ಯಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸಂವಿತಾತ್ಮಾರ್ಥೌ ಸಹೇತಿ ತಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೌ ಸಹೇತಿ, ತಥಾ ಚ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚಾತೀತಾನಾಗತಾರ್ಥಗೋಚರಾಯಾಃ ಸಂವಿದೋಽರ್ಥಸಹಭಾವೋಽಪಿ । ತದ್ವಿಷಯಹಾನೋಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಜನನಾದರ್ಥಸಹಭಾವ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಅರ್ಥಸಂವಿದ ಇವ ಹಾನಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಮಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಹಾನಾದಿಜನನಾದ್ಧಾನಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಮರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥವಿಷಯಹಾನಾದಿಬುದ್ಧಿಜನನಾಚ್ಚ ಅರ್ಥಸಂವಿದಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಂ ದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನವದಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ದೇಹಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುರರ್ಥೇ ಇತ್ಯರ್ಥಪ್ರಕಾಶೋಽಸ್ತು । ಜಾಡ್ಯಾದ್ದೇಹಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ನಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನನ್ವಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಖದ್ಯೋತವತ್ಪ್ರಕಾಶಃ, ಅರ್ಥೇ ತು ಜಡ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಮಾನೋ ವಿಷಯಾಃ ತೇ ಹಿ ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೀರ್ಘಸ್ಥೂಲತಯಾನುಭೂಯಂತೇ, ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಾಯಮಾಂತರೋಽಸ್ಥೂಲೋಽನಣುರಹ್ರಸ್ವೋಽದೀರ್ಧಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರೇಽನುಭೂಯಮಾನ ಇವ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾದನ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಅನಿರ್ವಚನೀಯ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಜಾನತಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽನುಭೂಯತೇ । ನ ಚ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭೇದಃ ಪ್ರಕಾಶಂ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಭೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಅರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದಃ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಪದ್ಧತಿಮಧ್ಯಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ತದಯಂ ಪ್ರಕಾಶ ಏವ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ ಏಕಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ನಿರಂಶಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಶಕ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತೀಪಂ ನಿರ್ವಚನೀಯಮಂಚತಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಸ ಚಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಸ ಚಾಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ , ಅನಂಶತ್ವಾಚ್ಚ, ಅವಿಷಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯಧರ್ಮಾಣಾಮ್ , ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಕಥಮ್ , ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ । ಅಯುಕ್ತೋಽಯಮಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಕಸ್ಮಾದಯಮಯುಕ್ತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸರ್ವೋ ಹಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತೇ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯತ್ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಂಶವಚ್ಚ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಂಶಗ್ರಹೇ ಕಾರಣದೋಷವಶಾಚ್ಚ ವಿಶೇಷಾಗ್ರಹೇಽನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ತ್ವಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ಯೇನ ತದಾಶ್ರಯೈರ್ದೋಷೈರ್ದುಷ್ಯೇತ । ನ ಚಾಂಶವಾನ್ , ಯೇನ ಕಶ್ಚಿದಸ್ಯಾಂಶೋ ಗೃಹ್ಯೇತ, ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಗೃಹ್ಯೇತ । ನಹಿ ತದೇವ ತದಾನೀಮೇವ ತೇನೈವ ಗೃಹೀತಮಗೃಹೀತಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಪಕ್ಷೇಽಧ್ಯಾಸಃ । ಸದಾತನೇಽಪ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತತ್ವಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸಃ । ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೌ ಅಪುರಃಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ರಜತಮಧ್ಯಸ್ಯತೀದಂ ರಜತಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಗ್ರಹೇ ಅತ್ಯಂತಾಗ್ರಹೇ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನಾಧ್ಯಾಸಃ, ವಿಷಯ ಏವ ತು ಚಿದಾತ್ಮಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ, ತತ್ಕಥಂ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ ।
ವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೋ ವಿಷಯೀ ಭವೇತ್ । ತಥಾ ಚ ಯೋ ವಿಷಯೀ ಸ ಏವ ಚಿದಾತ್ಮಾ । ವಿಷಯಸ್ತು ತತೋಽನ್ಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಸ್ಮಾದನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಾಯ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತತ್ವಮ್, ಅತ ಏವಾವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ ।
ಕುತಃ,
ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದವಿಷಯೋಽನಂಶಶ್ಚ, ತಥಾಪಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಬುದ್ಧಿಮನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾವಚ್ಛೇದೇನಾನವಚ್ಛಿನ್ನೋಽಪಿ ವಸ್ತುತೋಽವಚ್ಛಿನ್ನ ಇವ ಅಭಿನ್ನೋಽಪಿ ಭಿನ್ನ ಇವ, ಅಕರ್ತಾಪಿ ಕರ್ತೇವ, ಅಭೋಕ್ತಾಪಿ ಭೋಕ್ತೇವ, ಅವಿಷಯೋಽಪ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಇವ, ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನೋಽವಭಾಸತೇ, ನಭ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಮಲ್ಲಿಕಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಮಿವಾನೇಕವಿಧಧರ್ಮಕಮಿವೇತಿ । ನ ಹಿ ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಚಿದಂಶೇ ಗೃಹೀತೇ ಅಗೃಹೀತಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ನ ಖಲ್ವಾನಂದನಿತ್ಯತ್ವವಿಭುತ್ವಾದಯೋಽಸ್ಯ ಚಿದ್ರೂಪಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಯೇನ ತದ್ಗ್ರಹೇ ನ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ । ಗೃಹೀತಾ ಏವ ತು ಕಲ್ಪಿತೇನ ಭೇದೇನ ನ ವಿವೇಚಿತಾ ಇತ್ಯಗೃಹೀತಾ ಇವಾಭಾಂತಿ । ನ ಚ ಆತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ, ಯೇನ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಸೋಽಪಿ ಗೃಹೀತೋ ಭವೇತ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಅವಚ್ಛಿನ್ನೇಭ್ಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್, ತದಧ್ಯಾಸೇನ ಜೀವಭಾವ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಚಾನಿದಮಿದಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ - ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ । ನ ಚೋದಾಸೀನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರ್ಭೋಗಶಕ್ತಿರ್ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಯಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಭೋಗಶಕ್ತೀ ನ ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮೈವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇನ ಗ್ರಥಿತೋ ಲಬ್ಧಕ್ರಿಯಾಭೋಗಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಷಯವಿಚ್ಛುರಣಾತ್, ಕಥಂಚಿದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋಽಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಜೀವ ಇತಿ ಚ, ಜಂತುರಿತಿ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ಚ ಆಖ್ಯಾಯತೇ । ನ ಖಲು ಜೀವಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽವ್ಯತಿರೇಕಾಜ್ಜೀವಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃತಯಾ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸತದ್ವಾಸನಾವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ “ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ” ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥೇನ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಟೂಕ್ತಮ್ -
ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಜೀವೋ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮತಯಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾವಿಷಯೋಽಪ್ಯೌಪಾಧಿಕೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ವಯಮಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಮಪಾಕುರ್ಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ನ ಸ್ವತೋ ನಾಪಿ ಪರತಃ ಪ್ರಥತ ಇತ್ಯವಿಷಯಃ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಥಾಪ್ರಥಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಕುತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಪ್ರತೀಚ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಥಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ನಾನ್ಯಾ ಪ್ರಥಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಭೇದೋಪಚಾರಃ । ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅವಶ್ಯಂ ಚಿದಾತ್ಮಾಪರೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಃ ತದಪ್ರಥಾಯಾಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಥನೇನ ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನು ಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಕ.ಉ.೨-೨-೧೫) ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪರಮಾರ್ಥಪರಿಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷತಾಂ ಪ್ರೌಢವಾದಿತಯಾ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ -
ನ ಚಾಯಮಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಏವ,
ಅಪರೋಕ್ಷ ಏವ,
ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸಿತವ್ಯಮ್ ।
ಕಸ್ಮಾದಯಂ ನ ನಿಯಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶೇ ಬಾಲಾಸ್ತಲಮಲಿನತಾದ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ ।
ಹಿರ್ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ । ನಭೋ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಸತ್ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶವಿರಹಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನಾಪಿ ಮಾನಸಮ್ , ಮನಸೋಽಸಹಾಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇಽಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ಅಥ ಚ ತತ್ರ ಬಾಲಾ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಪರದರ್ಶಿತದರ್ಶಿನಃ ಕದಾಚಿತ್ಪಾರ್ಥಿವಚ್ಛಾಯಾಂ ಶ್ಯಾಮತಾಮಾರೋಪ್ಯ, ಕದಾಚಿತ್ತೈಜಸಂ ಶುಕ್ಲತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ, ನೀಲೋತ್ಪಲಪಲಾಶಶ್ಯಾಮಮಿತಿ ವಾ ರಾಜಹಂಸಮಾಲಾಧವಲಮಿತಿ ವಾ ನಿರ್ವರ್ಣಯಂತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯ ವಾ ತಾಮಸಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ಪರತ್ರ ನಭಸಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪೋಽವಭಾಸ ಇತಿ । ಏವಂ ತದೇವ ತಲಮಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ ಅವಾಙ್ಮುಖೀಭೂತಮ್ ಮಹೇಂದ್ರನೀಲಮಣಿಮಯಮಹಾಕಟಾಹಕಲ್ಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮ್ -
ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರಾತ್ ,
ಅವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯನಾತ್ಮನಾಮ್ -
ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸಃ ।
ನನು ಸಂತಿ ಚ ಸಹಸ್ರಮಧ್ಯಾಸಾಃ, ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಯಮೇವಾಧ್ಯಾಸ ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಃ ನಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಮೇತಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಧ್ಯಾಸಂ ಪಂಡಿತಾ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಹಿ ಸರ್ವಾನರ್ಥಬೀಜಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದುಚ್ಛೇದಾಯ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸರ್ವಾನರ್ಥಹೇತುಃ ನ ಪುನಾ ರಜತಾದಿವಿಭ್ರಮಾ ಇತಿ ಸ ಏವಾವಿದ್ಯಾ, ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾತಂ ನ ಶಕ್ಯಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮಿತಿ ತದೇವ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂ ನಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ‘ಏವಂ ಲಕ್ಷಣಮ್’ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪತಯಾನರ್ಥಹೇತುತೋಕ್ತಾ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಶನಾಯಾದಿರಹಿತೇಽಶನಾಯಾದ್ಯುಪೇತಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯಹಿತಾರೋಪಣೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮದುಃಖಂ ದುಃಖಾಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾದನರ್ಥಹೇತುಃ ।
ನ ಚೈವಂ ಪೃಥಗ್ಜನಾ ಅಪಿ ಮನ್ಯಂತೇಽಧ್ಯಾಸಮ್ , ಯೇನ ನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇತೇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಪಂಡಿತಾ ಮನ್ಯಂತೇ ।
ನನ್ವಿಯಮನಾದಿರತಿನಿರೂಢನಿಬಿಡವಾಸನಾನುಬದ್ಧಾವಿದ್ಯಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ , ಉಪಾಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ತನ್ನಿರೋಧೋಪಾಯಮಾಹ -
ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಚ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮ್ -
ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಜ್ಞಾನಮ್
ವಿದ್ಯಾಮಾಹುಃ,
ಪಂಡಿತಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಖಲ್ವತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೇದಾಗ್ರಹನಿಮಿತ್ತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ । ತತ್ರ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಭಿರ್ಯದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹೇ ನಿವರ್ತಿತೇ, ಅಧ್ಯಾಸಾಪಬಾಧಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾ ಚಿದಾತ್ಮರೂಪಂ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅತಿನಿರೂಢನಿಬಿಢವಾಸನಾನುವಿದ್ಧಾವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾಪಬಾಧಿತಾಪಿ ಸ್ವವಾಸನಾವಶಾತ್ಪುನರುದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯತಿ ಚ ವಾಸನಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವೋಚಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ, -
ಏವಂಭೂತವಸ್ತುತತ್ತ್ವಾವಧಾರಣೇ ಸತಿ,
ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತತ್ಕೃತೇನ ದೋಷೇಣ ಗುಣೇನ ವಾಣುಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ -
ಅಂತಃಕರಣಾದಿದೋಷೇಣಾಶನಾಯಾದಿನಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ, ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಗುಣೇನ ಚೈತನ್ಯಾನಂದಾದಿನಾಂತಃಕರಣಾದಿ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ತತ್ತ್ವಾವಧಾರಣಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವಭಾವ ಏವ ಸ ತಾದೃಶಃ, ಯದನಾದಿಮಪಿ ನಿರೂಢನಿಬಿಡವಾಸನಮಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಮಪನಯತಿ । ತತ್ತ್ವಪಕ್ಷಪಾತೋ ಹಿ ಸ್ವಭಾವೋ ಧಿಯಾಮ್ , ಯಥಾಹುರ್ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪಿ - “ನಿರುಪದ್ರವಭೂತಾರ್ಥಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೈಃ । ನ ಬಾಧೋಯತ್ನವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪಕ್ಷಪಾತತಃ ॥”(ಪ್ರಮಾಣವಾರ್ತಿಕಮ್-೨೧೨) ಇತಿ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಚಿದಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಂತರಂಗಸ್ಯ ಕುತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಬಾಧ ಇತಿ । ಯದುಕ್ತಮ್ , ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ, ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಧ್ಯಸ್ಯಾಹಮಿದಂಮಮೇದಮಿತಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ತತ್ರ ವ್ಯಪದೇಶಲಕ್ಷಣೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕಂಠೋಕ್ತಃ ।
ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತಿ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ।
ತತ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾ ವಿದ್ಯಾ, ತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ । ನಾವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯಾಶ್ರಯಂತಿ, ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಂತು ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಸಂವೃತ್ಯಾಪಿ ಯಥಾ ತಥಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ತು ಪುರುಷಹಿತಾನುಶಾಸನಪರಾಣ್ಯವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಯಾ ನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ - ಉಚ್ಯತೇ - ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ, ತಾದಾತ್ಮ್ಯತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಹೀನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಿತರಕಾರಕಾಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಕಾರಕಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ತದನೇನ ಪ್ರಮಾಕರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಯೋಜನೀಯಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಕರಣಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾಪರಿಣಾಮೀ ಸ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಾರವಾನ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾಪಾರವದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ , ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಮಧಿಷ್ಠಾತುಮರ್ಹತೀತಿ ಭವತ್ಯವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಮವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಥ ಮಾ ಪ್ರವರ್ತಿಷತ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಿಂ ನಶ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ ।
ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಫಲಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ’ ಇತಿ, ಇಂದ್ರಿಯಲಿಂಗಾದೀನೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ದಂಡಿನೋ ಗಚ್ಛಂತೀತಿವತ್ । ಏವಂ ಹಿ ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ’ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಯಾ ಚ ವ್ಯವಹಾರ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾ । ಅನುಪಾದಾಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ಪ್ರಮಾತೋಪಾದತ್ತೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಅಥ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ -
ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ
ಸಂಭವತಿ ।
ನ ಜಾತು ಕರಣಾನ್ಯನಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಂತೇ, ಮಾ ಭೂತ್ಕುವಿಂದರಹಿತೇಭ್ಯೋ ವೇಮಾದಿಭ್ಯಃ ಪಟೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅಥ ದೇಹ ಏವಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ಕೃತಮತ್ರಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನ ದೇಹೇನ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ।
ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಪ್ರಸಂಗಾದಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಂ ವೇಮಾದಿಕಂ ಕುವಿಂದೋ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ಪಟಸ್ಯ ಕರ್ತಾ, ಏವಮನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತದಭಿಜ್ಞಃ ಪ್ರಮಾತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ -
ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇ ಇತರೇತರಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ,
ಅಸತಿ, ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗಸ್ಯ -
ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಧರ್ಮವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ
ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ವ್ಯಾಪಾರವಂತೋ ಹಿಕುವಿಂದಾದಯೋ ವೇಮಾದೀನಧಿಷ್ಠಾಯ ವ್ಯಾಪಾರಯಂತಿ, ಅನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ತು ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮನೋ ನ ವ್ಯಾಪಾರಯೋಗೋಽಸಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ ।
ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಖಲು ಫಲೇ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಮಾತಾ ಭವತಿ । ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಭೇದಶ್ಚ ಪ್ರಮೇಯಪ್ರವಣಃ ಕರ್ತೃಸ್ಥಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರಮಾ । ಕಥಂ ಚ ಜಡಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಶ್ಚಿದ್ರೂಪೋ ಭವೇತ್ , ಯದಿ ಚಿದಾತ್ಮಾ ತತ್ರ ನಾಧ್ಯಸ್ಯೇತ । ಕಥಂ ಚೈಷ ಚಿದಾತ್ಮಕರ್ತೃಕೋ ಭವೇತ್ , ಯದ್ಯಂತಃಕರಣಂ ವ್ಯಾಪಾರವಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಿ ನಾಧ್ಯಸ್ಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮಕರ್ತೃಸ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮ್ , ತಾಮೇವ ಚ ಪ್ರಮಾಮುರರೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಫಲಸ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಪ್ರವರ್ತೇತ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತು ಪೃಥಗ್ಜನಾನಾಮೇವಮ್ । ಆಗಮೋಪಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನಾಂ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುಂಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।
ವಿದಂತು ನಾಮಾಗಮೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇ ತು ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಧರ್ಮಾನ್ನಾತಿವರ್ತಂತೇ । ಯಾದೃಶೋ ಹಿ ಪಶುಶಕುಂತಾದೀನಾಮವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮುಗ್ಧಭಾವಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತಾದೃಶೋ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುಂಸಾಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತೇನ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಸಮಯೇ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಮನುಮೇಯಮ್ । ಚಶಬ್ದಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ । ಉಕ್ತಶಂಕಾನಿವರ್ತನಸಹಿತಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಪತ್ತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಯಥಾ ಹಿ ಪಶ್ವಾದಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ
ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ
ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಶಬ್ದಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ
ಇತಿ ತತ್ಫಲಮುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರತಿಕೂಲೇ
ಇತಿ ಚ ಅನುಮಾನಫಲಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಶಬ್ದಾದಿಸ್ವರೂಪಮುಪಲಭ್ಯ ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತಾಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ ತಜ್ಜಾತೀಯತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತಾಮನುಮಿಮೀತ ಇತಿ ।
ಉದಾಹರತಿ -
ಯಥಾ ದಂಡೇತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ‘ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ನ ದೇಹಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ್ರ ಖಲ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯೋಽಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಯೋಗೇ ಸ್ಯಾತ್” (ಅ. ೩ ಪಾ. ೭ ಸೂ. ೧೮) ಇತಿ ।
ನ ಚ ದೇಹಾದಿ ಭಸ್ಮೀಭೂತಂ ಪಾರಲೌಕಿಕಾಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಂಚಿದಾತ್ಮಾನಮಧಿಕಾರಿಣಮಾಕ್ಷಿಪತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ತದವಗಮಶ್ಚ ವಿದ್ಯೇತಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ತು ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಾದ್ಭಿನತ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮ್ । ಅಧಿಕಾರಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ನ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮಾಕ್ಷಿಪೇತ್ , ನ ತ್ವಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಮಪಿ, ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೇಽನುಪಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕರ್ತುರಭೋಕ್ತುರಧಿಕಾರವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಹಿ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಜನಿತಫಲಭೋಗಭಾಗೀ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರೀ ಸ್ವಾಮೀ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಕಥಮಕರ್ತಾ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ, ಕಥಂ ವಾಽಭೋಕ್ತಾ ಕರ್ಮಜನಿತಫಲಭೋಗಭಾಗೀ । ತಸ್ಮಾದನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಲಬ್ಧಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನಂ ನರಮಧಿಕೃತ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಏವಂ ವೇದಾಂತಾ ಅಪ್ಯವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯಾ ಏವ । ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವಿಭಾಗಾದೃತೇ ತದರ್ಥಾಧಿಗಮಃ । ತೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾವಂತಮನುಶಾಸಂತೋ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಮನುಶಿಷ್ಟಂ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಂತೀತ್ಯೇತಾವಾನೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿರೋಧಾನುಪಯೋಗಾಭ್ಯಾಮೌಪನಿಷದಃ ಪುರುಷೋಽಧಿಕಾರೇ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಥಾಪ್ಯುಪನಿಷದ್ಭ್ಯೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಃ ಶಕ್ನೋತ್ಯಧಿಕಾರಂ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಪಹತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ವೇದಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಜಹ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಾಕ್ಚ ತಥಾಭೂತಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸತ್ಯಮೌಪನಿಷದಪುರುಷಾಧಿಗಮೋಽಧಿಕಾರವಿರೋಧೀ, ತಸ್ಮಾತ್ತು ಪುರಸ್ತಾತ್ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಸ್ವೋಚಿತಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಂತೋ ನಾನುಪಜಾತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಶಕ್ಯಾ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ । ನ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಪಹತಿಃ, ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ “ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಾಂಶನಿಷೇಧೇಽಪಿ ‘ಶ್ಯೇನೇನಾಭಿಚರನ್ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಪುರುಷಭೇದಾದಿತಿ ।
ಅವಜಿತಕ್ರೋಧಾರಾತಯಃ ಪುರುಷಾ ನಿಷೇಧೇಽಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ, ಕ್ರೋಧಾರಾತಿವಶೀಕೃತಾಸ್ತು ಶ್ಯೇನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಂ ನಾತಿವರ್ತತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -
ತಥಾ ಹಿತಿ ।
ವರ್ಣಾಧ್ಯಾಸಃ - ‘ರಾಜಾ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಆಶ್ರಮಾಧ್ಯಾಸಃ - ‘ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸದೃಶೀಂ ಭಾರ್ಯಾಂ ವಿಂದೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ವಯೋಽಧ್ಯಾಸಃ - ‘ಕೃಷ್ಣಕೇಶೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಅವಸ್ಥಾಧ್ಯಾಸಃ - “ಅಪ್ರತಿಸಮಾಧೇಯವ್ಯಾಧೀನಾಂ ಜಲಾದಿಪ್ರವೇಶೇನ ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗಃ” ಇತಿ । ಆದಿಗ್ರಹಣಂ ಮಹಾಪಾತಕೋಪಪಾತಕಸಂಕರೀಕರಣಾಪಾತ್ರೀಕರಣಮಲಿನೀಕರಣಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ತದೇವಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಪ್ರವರ್ತನೇನ ಚ ದೃಢೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮುದಾಹರಣಪ್ರಪಂಚೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ತತ್ಸ್ವರುಪಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ ।
'ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪಾಭಿಧಾನಮೇತತ್ । ತತ್ರ ಅಹಮಿತಿ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮ್ , ಮಮೇತ್ಯನುತ್ಪಾದಿತಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಂ ನಾನರ್ಥಹೇತುರಿತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮೇವ ಮಮಕಾರಂ ಸಾಕ್ಷಾದಶೇಷಾನರ್ಥಸಂಸಾರಕಾರಣಮುದಾಹರಣಪ್ರಪಂಚೇನಾಹ -
ತದ್ಯಥಾ ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಧರ್ಮಂ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಿಸ್ವಾಮ್ಯಂ ಚ ಕೃಶತ್ವಾದಿವದಾರೋಪ್ಯ ಆಹ - ಅಹಮೇವ ವಿಕಲಃ, ಸಕಲಃ ಇತಿ । ಸ್ವಸ್ಯ ಖಲು ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮ್ಯಸಾಕಲ್ಯಾತ್ಸ್ವಾಮೀಶ್ವರಃ ಸಕಲಃ ಸಂಪೂರ್ಣೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸ್ವಸ್ಯ ವೈಕಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ , ಸ್ವಾಮೀಶ್ವರೋ ವಿಕಲೋಽಸಂಪೂರ್ಣೋ ಭವತಿ । ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾ ಯೇ ವೈಕಲ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಾಮ್ಯಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಸಂಚರಿತಾಃ ಶರೀರೇ ತಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಾ ಚ ಪರೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇ ದೇಹಧರ್ಮೇ ಸ್ವಾಮ್ಯೇ ಇಯಂ ಗತಿಃ, ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ಅನೌಪಾಧಿಕೇಷು ದೇಹಧರ್ಮೇಷು ಕೃಶತ್ವಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ತಥಾ ದೇಹಧರ್ಮಾನಿತಿ ।
ದೇಹಾದೇರಪ್ಯಂತರಂಗಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಾನಾಂ ಧರ್ಮಾನ್ಮೂಕತ್ವಾದೀನ್ , ತತೋಽಪ್ಯಂತರಂಗಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಅಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದೀನ್ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಪಂಚೇನ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಮೂಲಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಹ -
ಏವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನಮ್ -
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಕರಣಾದೌ, ಸೋಽಯಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯೀತಮ್ ।
ಸ್ವಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ -
ಅಂತಃಕರಣಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ,
ಚೈತನ್ಯೋದಾಸೀನತಾಭ್ಯಾಂ,
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ।
ತದನೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಪಾದಿತೇ ।
ಚೈತನ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ -
ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ -
ಅಂತಃಕರಣಾದಿವಿಪರ್ಯಯೇಣ, ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯಚೇತನಮ್ , ತಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಃ ಚೈತನ್ಯಮ್ , ತೇನ । ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣೇ ತೃತೀಯಾ ।
ಅಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತಿ ।
ತದನೇನಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಇದಮನಿದಂಸ್ವರೂಪಶ್ಚೇತನಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾದ್ವಯಾಧಾರೋಽಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಸಂಸಾರೀ ಸರ್ವಾನರ್ಥಸಂಭಾರಭಾಜನಂ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಃ, ತದುಪಾದಾನಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾದ್ ಬೀಜಾಂಕುರವನ್ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರದೃಢೀಕೃತಮಪಿ ಶಿಷ್ಯಹಿತಾಯ ಸ್ವರೂಪಾಭಿಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾಧ್ಯಾಸಂ ಸುದೃಢೀಕರೋತಿ -
ಏವಮಯಮನಾದಿರನಂತಃ -
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣಾಶಕ್ಯಸಮುಚ್ಛೇದಃ ।
ಅನಾದ್ಯನಂತತ್ವೇ ಹೇತುರುಕ್ತಃ -
ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ । ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಃ -
ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ರೂಪಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮ್ ತದ್ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯ ।
ವಿರೋಧಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ವಿನಾ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಹಾಣಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಸ್ಯೈ, ನ ತು ಜಪಮಾತ್ರಾಯ, ನಾಪಿ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಯೇ, ಆತ್ಮೈಕತ್ವಂ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚತ್ವಮಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಸತಃ, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಂ ಭಾವಯಂತೋ ವೇದಾಂತಾಃ ಸಮೂಲಘಾತಮಧ್ಯಾಸಮುಪಘ್ನಂತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಸಮೀಚೀನತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಭಾವೇ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತಾಃ ಪಠ್ಯೇರನ್ । ಅಪಿ ತ್ವವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ಜಪಮಾತ್ರೇ ಉಪಯುಜ್ಯೇರನ್ । ನ ಹಿ ತದೌಪನಿಷದಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಮಾಣತಾಮಶ್ನುತೇ । ನ ಚಾಸಾವಪ್ರಮಾಣಮಭ್ಯಸ್ತೋಽಪಿ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪನೋದಿತುಮರ್ಹತಿ । ಆರೋಪಿತಂ ಹಿ ರೂಪಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಪೋದ್ಯತೇ, ನ ತು ವಾಸ್ತವಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾ ರಜ್ಜುತ್ವಂ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಸರ್ಪಧಾರಾಪ್ರತ್ಯಯಾ ಅಪವದಿತುಂ ಸಮುತ್ಸಹಂತೇ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಜಿತಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಂ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಪವದಿತುಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಸುದೃಢೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರೇಣಾದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಾತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಜನ್ಮನೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸನಾ ಅಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಬಹುಲಮುಪಲಭ್ಯಂತೇ, ತತ್ಕಥಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಥಾ ವಯಮಸ್ಯಾಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಶರೀರಮೇವ ಶರೀರಕಮ್ ತತ್ರ ನಿವಾಸೀ ಶಾರೀರಕೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ, ತಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ತತ್ಪದಾಭಿಧೇಯಪರಮಾತ್ಮರೂಪತಾಮೀಮಾಂಸಾ ಯಾ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ಏತಾವಾನತ್ರಾರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಃ - ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಪರವಿಧಿನಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇಃ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಮಾಪಾದಯತಾ ಕರ್ಮವಿಧಿನಿಷೇಧಾನಾಮಿವ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತ್ವಮಾಪಾದಿತಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ “ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿವ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥಪರತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಶ್ಚೈತನ್ಯಾನಂದಘನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಹಿತೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚ ಏಕಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದುಃಖಶೋಕಮೋಹಮಯಮಾತ್ಮಾನಮವಗಾಹಮಾನೇನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸಂದೇಹಬಾಧವಿರಹಿಣಾ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಾ ವೇದಾಂತಾಃ ಸ್ವಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಾ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ವಾ ಜಪಮಾತ್ರೋಪಯೋಗಿನೋ ವೇತ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಃ । ತಥಾ ಚ ತದರ್ಥವಿಚಾರಾತ್ಮಿಕಾ ಚತುರ್ಲಕ್ಷಣೀ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾ ನಾರಬ್ಧವ್ಯಾ । ನ ಚ ಸರ್ವಜನೀನಾಹಮನುಭವಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾ ಸಂದಿಗ್ಧೋ ವಾ ಸಪ್ರಯೋಜನೋ ವಾ, ಯೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ ಸನ್ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಯ ತೂಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಾಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ಸಮಸ್ತತೀರ್ಥಕರೈಶ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಧ್ಯಾಸತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಚ ವೇದಾಂತಾ ನಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾಃ, ನಾಪ್ಯುಪಚರಿತಾರ್ಥಾಃ, ಕಿಂ ತೂಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂದಿಗ್ಧತ್ವಾತ್ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ವಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ಇತ್ಯಾಶಯವಾನ್ಸೂತ್ರಕಾರಃ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಸೂತ್ರಯತ್ -
ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಸಂದೇಹಪ್ರಯೋಜನೇ ಸೂಚಯತಿ । ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದಿಚ್ಛಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಂಠೋಕ್ತಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಾಚೀನಮನುಷ್ಠಾನಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಾಚೀನಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ, ಯೇನೈತದವಾಂತರಪ್ರಯೋಜನಂ ಭವೇತ್ । ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಖ್ಯತರ್ಕೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾನುಜ್ಞಾತವಿಷಯೈರ್ವೇದಾಂತೈರಾಹಿತಂ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮೇವ ಸಮಸ್ತದುಃಖೋಪಶಮರೂಪಮಾನಂದೈಕರಸಂ ಪರಮಂ ನಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ತಮರ್ಥಮಧಿಕೃತ್ಯ ಹಿ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಂತಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇತರಾಮ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾದಪ್ರಾಪ್ತಮಿವೇತಿ ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಂ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಸ್ವಗ್ರೀವಾಗತಮಪಿ ಗ್ರೈವೇಯಕಂ ಕುತಶ್ಚಿದ್ಭ್ರಮಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಪರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಪ್ರಾಪ್ತಮಿವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತು ಸಂಶಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವಕಾರಣಂ ಸಂಶಯಂ ಸೂಚಯತಿ । ಸಂಶಯಶ್ಚ ಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಸಂಶಯಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಾತ್, ಯುಕ್ತಮಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯ
ಅಸ್ಮಾಭಿಃ,
ಇದಮಾದಿಮಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।
ಪೂಜಿತವಿಚಾರವಚನೋ ಮೀಮಾಂಸಾಶಬ್ದಃ । ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಫಲತಾ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪೂಜಿತತಾ । ತಸ್ಯಾ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಸಾ ಹ್ಯನೇನ ಶಿಷ್ಯತೇ ಶಿಷ್ಯೇಭ್ಯೋ ಯಥಾವತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ । ಸೂತ್ರಂ ಚ ಬಹ್ವರ್ಥಸೂಚನಾತ್ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಲಘೂನಿ ಸೂಚಿತಾರ್ಥಾನಿ ಸ್ವಲ್ಪಾಕ್ಷರಪದಾನಿ ಚ । ಸರ್ವತಃ ಸಾರಭೂತಾನಿ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ” ॥ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪದಮಥೇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತತ್ರಾಥಶಬ್ದ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ।
ತೇಷು ಸೂತ್ರಪದೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಯೋಽಯಮಥಶಬ್ದಃ ಸ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನ್ವಾಧಿಕಾರಾರ್ಥೋಽಪ್ಯಥಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ ‘ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ ವೇದೇ । ಯಥಾ ವಾ ಲೋಕೇ ‘ಅಥ ಶಬ್ದಾನುಶಾಸನಮ್’ , ‘ಅಥ ಯೋಗಾನುಶಾಸನಮ್’ ಇತಿ । ತತ್ಕಿಮತ್ರಾಧಿಕಾರಾರ್ಥೋ ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ ।
ಕುತಃ,
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತಾವದಿಹ ಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಜ್ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚ ಯಥಾ ‘ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷಾನನ್ವಾಹ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ರಧಾನಮಪಿ ದಂಡಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್; ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಂಗಸಂಶಯಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಏವ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತದವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತದಸೂಚನೇನ ಕಾಕದಂತಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ, ನ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಂತಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ । ನ ಹಿ ತದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಾಭಿಧೇಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಃ, ಅನಧ್ಯಸ್ತಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧೇನ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇವಂವಿಧೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಯೋಗಿತಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥಾನಾಂ ವಾ ಜಪೋಪಯೋಗಿನಾಂ ವಾ ‘ಹುಂ ಫಡ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಮಿವಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂದೇಹಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನೀ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಇಹ ಪದತೋ ವಾಕ್ಯತಶ್ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತವ್ಯಾ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾ ಅಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ , ಅಪ್ರಸ್ತೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಯೇನ ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೋಽಥಶಬ್ದೋಽಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಶೇಷಣಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಮಧಿಕಾರ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ತದಪ್ಯಥಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಮೀಮಾಂಸಾ, ಯೇನ ಯೋಗಾನುಶಾಸನವದಧಿಕ್ರಿಯೇತ, ನಾಂತತ್ವಂ ನಿಪಾತ್ಯ ‘ಮಾಙ್ಮಾನೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಾ ‘ಮಾನಪೂಜಾಯಾಮ್’ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಾ ಧಾತೋಃ ‘ಮಾನ್ಬಧ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾನಿಚ್ಛಾರ್ಥೇ ಸನಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಸ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪೂಜಿತವಿಚಾರವಚನತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾವಾಚಕತ್ವಾತ್ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ, ಪ್ರವರ್ತಿಕಾ ಹಿ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಕಯೋರೈಕ್ಯಮ್ , ಏಕತ್ವೇ ತದ್ಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಪರತ್ವಸ್ಯೋಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮನ್ಯಾರ್ಥಪರತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ “ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್” ಇತಿ ।
ಅಥ ಮಂಗಲಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಮಂಗಲಹೇತುತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಮಂಗಲಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ ।
ಪದಾರ್ಥ ಏವ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವೀಯತೇ, ಸ ಚ ವಾಚ್ಯೋ ವಾ ಲಕ್ಷ್ಯೋ ವಾ । ನ ಚೇಹ ಮಂಗಲಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಂ ವಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ವಾ, ಕಿಂ ತು ಮೃದಂಗಶಂಖಧ್ವನಿವದಥಶಬ್ದಶ್ರವಣಮಾತ್ರಕಾರ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾಪ್ಯಯೋರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಃ ಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರೇ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಮಂಗಲಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ತೇಷು ತೇಷು ನ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ “ಓಂಕಾರಶ್ಚಾಥಶಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಾವೇತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಾ । ಕಂಠಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ವಿನಿರ್ಯಾತೌ ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂಗಲಿಕಾವುಭೌ” ॥ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾಕೋಪ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಹ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಂಗಲಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರೇಷ್ವಾನಂತರ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ವೇಣುವೀಣಾಧ್ವನಿವನ್ಮಂಗಲಂ ಕುರ್ವನ್ , ಮಂಗಲಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತಿ, ಅನ್ಯಾರ್ಥಮಾನೀಯಮಾನೋದಕುಂಭದರ್ಶನವತ್ । ತೇನ ನ ಸ್ಮೃತಿವ್ಯಾಕೋಪಃ । ನ ಚೇಹಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸತೋ ನ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ಮಂಗಲಾರ್ಥತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷೋಽಥಶಬ್ದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ವಿನೈವಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತದ್ಯಥೇಮಮೇವಾಥಶಬ್ದಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ವಿಮೃಶ್ಯತೇ ಕಿಮಯಮಥಶಬ್ದ ಆನಂತರ್ಯೇ ಅಥಾಧಿಕಾರ ಇತಿ । ಅತ್ರ ವಿಮರ್ಶವಾಕ್ಯೇಽಥಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮಥಶಬ್ದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಂ ಪಕ್ಷಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸೇ । ನ ಚಾಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಮರ್ಥಃ, ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇನ ವ್ಯವಾಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕೃತಾನಪೇಕ್ಷಾ, ತದನಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನಾಸಮಾನವಿಷಯತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಜಾತು ಭವತಿ ಕಿಂ ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ಅಥ ಅನಿತ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಾನಂತರ್ಯಂ ವಿನಾ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷ ಇಹಾಥಶಬ್ದಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಫಲತ ಆನಂತರ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ನ ವಯಮಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತಾಂ ವ್ಯಸನಿತಯಾ ರೋಚಯಾಮಹೇ, ಕಿಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಭೂತಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧಯೇ, ಸಾ ಚ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪ್ಯಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾವಧಾರಣಾಗ್ರಹೋಽಸ್ಮಾಕಮಿತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ ‘ಫಲತಃ’ ಇತಿ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಕಲ್ಪಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಚೇಹ ಕಲ್ಪಾಂತರೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಭವತ್ವಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ, ಕಿಮೇವಂ ಸತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತಿ ಚಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವ ಇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದತ್ರಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಭಿಧಾನಮಂತರೇಣಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಕಿಂಚಿತ್ಕೃತ್ವಾ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋತಿ । ನ ಚಾನಂತರ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾತ್ರಾನಂತರ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಯದ್ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ತು ಭವಂತೀ ಭವತ್ಯೇವ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಯತ್ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಪಿ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮ್ , ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಾಮ್ನಾಯೈಕಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚಾಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾಜನನಾತ್ , ಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯ ಇತ್ಯಧ್ಯಯನೇನೈವ ನಿಯತತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅಪ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾನಂತರ್ಯಂ ತು ಸಮಾನಂ,
ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ । ಅತ್ರ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ವಿಷಯೇಣ ತದ್ವಿಷಯಮಧ್ಯಯನಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ತಥಾ ಚ “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ”(ಜೈ.ಸೂ. ೧-೧-೧) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಗತಮಿತಿ ನೇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಬ್ಧವ್ಯಮ್ । ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದಾರ್ಥಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾನಂತರ್ಯೋಪದೇಶಸಾಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿಹ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಃ,
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - “ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಂಗತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯೋಗಾತ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮತಯೇಚ್ಛಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಾಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಾಣಾಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಂಗಭಾವೋ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮ್ , ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾದೇವೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ವಾಕ್ಯಂ ಸಹಕಾರಿತಯಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಕೃತಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ವಿದಿತಪದಪದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸಮಧಿಗತಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭೂತಪೂರ್ವಾಪರಪದಾರ್ಥಾಕಾಂಕ್ಷಾಸಂನಿಧಿಯೋಗ್ಯತಾನುಸಂಧಾನವತಾಮಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ಅನುತ್ಪತ್ತೌ ವಾ ವಿಧಿನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವೇನ ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಪರಿವರ್ಜನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ತದ್ಬೋಧತಸ್ತು ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಪರಿವರ್ಜನೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ತದರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಪರಿವರ್ಜನಂ ತತಶ್ಚ ತದ್ಬೋಧ ಇತಿ । ನ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮೇವ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ವಿಶೇಷಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ನನು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ, ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃರೂಪಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನಸ್ವಭಾವೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯಮಶಕ್ಯಂ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ ಆಪಾತತೋಽಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವೈರ್ಯೋಗ್ಯತಾವಿರಹವಿನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಯಜ್ಞದಾನತಪೋಽನಾಶಕತನೂಕೃತಾಂತರ್ಮಲಾಸ್ತು ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಾಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯೋಗ್ಯತಾವಗಮಪುರಃಸರಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮವಗಮಿಷ್ಯಂತೀತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಪ್ರಮಾಣಕಾರಣಂ ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣಮಪ್ರಮಾಣಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವಕ್ತುಮಧ್ಯವಸಿತೋಽಸಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಾ ಕರ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ವೇದಾಂತಾವಿರುದ್ಧತನ್ಮೂಲನ್ಯಾಯಬಲೇನ ತು ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣೇ ಕೃತಂ ಕರ್ಮಭಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದೇಃ ಶ್ರುತಮಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ, ತನ್ಮೂಲಯಾ ಚೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯ, ತದುಪಾಸನಾಯಾಂ ಭಾವನಾಪರಾಭಿಧಾನಾಯಾಂ ದೀರ್ಘಕಾಲನೈರಂತರ್ಯವತ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಾಯಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮುಪಯೋಗಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸ ತು ದೀರ್ಧಕಾಲನೈರಂತರ್ಯಸತ್ಕಾರಾಸೇವಿತೋ ದೃಢಭೂಮಿಃ”(ಯೋ.ಸೂ.೧-೧೪) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯತಪಃಶ್ರದ್ಧಾಯಜ್ಞಾದಯಶ್ಚ ಸತ್ಕಾರಾಃ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಮೇವ ಧೀರೋ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೧) । ಇತಿ । ವಿಜ್ಞಾಯ ತರ್ಕೋಪಕರಣೇನ ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಭಾವನಾಂ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಶ್ರೇಯಃಪರಿಪಂಥಿಕಲ್ಮಷನಿಬರ್ಹಣದ್ವಾರೇಣೋಪಯೋಗ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯನ್ಯೇ । ಯಜ್ಞಾದಿಸಂಸ್ಕೃತೋ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಆದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲೈರಾಸೇವಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಾಮನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಂ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷತಿ, ತತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸುಪ್ರಸನ್ನಃ ಕೇವಲೋ ವಿಶದೀಭವತಿ । ಅತ ಏವ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಮಹಾಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮೀಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತನುಃ” । (ಮನು. ೨ । ೨೮) “ಯಸ್ಯೈತೇಽಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ”(ದತ್ತಪುರಾಣ) ಇತಿ ಚ । ಅಪರೇ ತು ಋಣತ್ರಯಾಪಾಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಂ ಕರ್ಮಣಾಮಾಹುಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಋಣಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಪಾಕೃತ್ಯ ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್” (ಮನು. ೬। ೩೫) ಇತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು “ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಸ್ತತ್ತತ್ಫಲಾಯ ಚೋದಿತಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗಭಾವಮಾಚಕ್ಷತೇ, ಕ್ರತ್ವರ್ಥಸ್ಯೇವ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯ ವೀರ್ಯಾರ್ಥತಾಮ್ , ‘ಏಕಸ್ಯ ತೂಭಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವತ್” (ಬ್ರ . ಅ. ೩. ಪಾ. ೪ ಸೂ. ೨೬) ಇತಿ । ಯಜ್ಞತಪೋದಾನಾದಿ ಸರ್ವಮ್ , ತದಪೇಕ್ಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಮಾಣಂ ಯದಿ ವಾ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಂ ಸರ್ವಥಾ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ ವಿಶೇಷಣತ್ರಯವತೀ ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಾಸಮುಚ್ಛೇದಕ್ರಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಯ ಮೋಕ್ಷಾಪರನಾಮ್ನೇ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ತದರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೇಯಾನಿ । ನ ಚೈತಾನಿ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಸಾಮವಾಯಿಕಾರಾದುಪಕಾರಹೇತುಭೂತೌಪದೇಶಿಕಾತಿದೇಶಿಕಕ್ರಮಪರ್ಯಂತಾಂಗಗ್ರಾಮಸಹಿತಪರಸ್ಪರವಿಭಿನ್ನಕರ್ಮಸ್ವರೂಪತದಧಿಕಾರಿಭೇದಪರಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಶಕ್ಯಾನ್ಯನುಷ್ಠಾತುಮ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಪರಿಶೀಲನಂ ವಿನಾ ತತ್ಪರಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಧೂಕ್ತಮ್ ‘ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಃ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಾವಬೋಧೇನ ಹಿ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಾಹಿತ್ಯಂ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತನ್ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ, ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾತ್
ಪ್ರಾಗಪ್ಯಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಯಾ ಭಾವನಾಪರಾಭಿಧಾನಯಾ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ - ಕ್ವ ಪುನರಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ಕಿಂ ಕಾರ್ಯೇ, ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಪರಮಾಪೂರ್ವೇ ಚಿರಭಾವಿಫಲಾನುಕೂಲೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ಸಮಿದಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಸ್ವರೂಪೇ ವಾ, ಯಥಾ ತೇಷಾಮೇವ ದ್ವಿರವತ್ತಪುರೋಡಾಶಾದಿದ್ರವ್ಯಾಗ್ನಿದೇವತಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯೇ, ತಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯಃ, ಸ ಚೋತ್ಪಾದ್ಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಸಂಯವನಸ್ಯ ಪಿಂಡಃ । ವಿಕಾರ್ಯೋ ವಾ, ಯಥಾವಘಾತಸ್ಯ ವ್ರೀಹಯಃ । ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋ ವಾ, ಯಥಾ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಸ್ಯೋಲೂಖಲಾದಯಃ । ಪ್ರಾಪ್ಯೋ ವಾ, ಯಥಾ ದೋಹನಸ್ಯ ಪಯಃ । ನ ತಾವದುತ್ಪಾದ್ಯಃ । ನ ಖಲು ಘಟಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇವ ಜಡಸ್ವಭಾವೇಭ್ಯೋ ಘಟಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನ ಇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಧೇಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಭಾವನಾಧೇಯಃ ಸಂಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ತತ್ಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ನಿತ್ಯತಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತತೋ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ವಾ ಭಾವನಾಧೇಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಪ್ರತ್ಯಯವತ್ಸಂಶಯಾಕ್ರಾಂತತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ತದ್ವಿಧಸ್ಯ ತತ್ಸಾಮಗ್ರೀಕಸ್ಯೈವ ಬಹುಲಂ ವ್ಯಭಿಚಾರೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ನ ಖಲ್ವನುಮಾನವಿಬುದ್ಧಂ ವಹ್ನಿಂ ಭಾವಯತಃ ಶೀತಾತುರಸ್ಯ ಶಿಶಿರಭರಮಂಥರತರಕಾಯಕಾಂಡಸ್ಯ ಸ್ಫುರಜ್ಜ್ವಾಲಾಜಟಿಲಾನಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಸಂವಾದ್ಯತೇ, ವಿಸಂವಾದಸ್ಯ ಬಹುಲಮುಪಲಂಭಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಾಭಾವಾನ್ನೋಪಾಸನಾಯಾ ಉತ್ಪಾದ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾತೋ ವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಪ್ತಯಃ ಸಂಭವಂತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿರೂಪ ಉಪಾಸನಾಯಾಃ, ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ತು ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾ ನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾದ್ವಯಪಿಧಾನಾಪನಯನೇನ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಪ್ರತಿಸೀರಾಪಿಹಿತಾ ನರ್ತಕೀವ ಪ್ರತಿಸೀರಾಪನಯದ್ವಾರಾ ರಂಗವ್ಯಾಪೃತೇನ । ತತ್ರ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗಃ । ಏತಾವಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ - ಪ್ರತಿಸೀರಾಪನಯೇ ಪಾರಿಷದಾನಾಂ ನರ್ತಕೀವಿಷಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಭವತಿ । ಇಹ ತು ಅವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಾಪನಯಮಾತ್ರಮೇವ ನಾಪರಮುತ್ಪಾದ್ಯಮಸ್ತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಅನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಕಾ ಪುನರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾ । ಕಿಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಂತತಿಃ, ಆಹೋ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂತತಿಃ । ಯದಿ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸಂತತಿಃ, ಕಿಮಿಯಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಂ ಸಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಸ್ತದಭ್ಯಾಸೋ ವಾ ಸವಾಸನಂ ವಿಪರ್ಯಾಸಮುನ್ಮೂಲಯೇತ್ , ನ ಸಂಶಯಾಭ್ಯಾಸಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸೋ ವಾ । ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ ವಾ, ಆರೋಹಪರಿಣಾಹವತ್ ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ವಾ ಶತಶೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ಋತೇ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾತ್ । ನನೂಕ್ತಂ ಶ್ರುತಮಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಯುಕ್ತಿಮಯೇನ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಚಿಕತ್ಸಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಸಂತತಿರೂಪೋಪಾಸನಾ ಕರ್ಮಸಹಕಾರಿಣ್ಯವಿದ್ಯಾದ್ವಯೋಚ್ಛೇದಹೇತುಃ । ನ ಚಾಸಾವನುತ್ಪಾದಿತಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾ ತದುಚ್ಛೇದಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪೋ ಹಿ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪೇಣೈವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛಿದ್ಯತೇ, ನ ತು ಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸೇನ, ದಿಙ್ಮೋಹಾಲಾತಚಕ್ರಚಲದ್ವೃಕ್ಷಮರುಮರೀಚಿಸಲಿಲಾದಿವಿಭ್ರಮೇಷ್ವಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿಷು ಅಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸಿಭಿರೇವ ದಿಗಾದಿತತ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನೋ ಖಲ್ವಾಪ್ತವಚನಲಿಂಗಾದಿನಿಶ್ಚಿತದಿಗಾದಿತತ್ತ್ವಾನಾಂ ದಿಙ್ಮೋಹಾದಯೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏಷಿತವ್ಯಃ । ಏತಾವತಾ ಹಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ದುಃಖಿಶೋಕಿತ್ವಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವೃತ್ತಿಃ, ನಾನ್ಯಥಾ । ನ ಚೈಷ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಮೀಮಾಂಸಾಸಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಫಲಮ್ , ಅಪಿ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ, ತಸ್ಯೈವ ತತ್ಫಲತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕುಟಜಬೀಜಾದಪಿ ವಟಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭಾವನಾಪರಿಪಾಕಸಹಿತಮಂತಃಕರಣಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ತದುಪಾಧ್ಯಾಕಾರನಿಷೇಧೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥತಾಮನುಭಾವಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾಯಮನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೋ ಯೇನ ನ ಜನ್ಯೇತ, ಅಪಿ ತು ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯೈವ ವೃತ್ತಿಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಾ । ನ ಹಿ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಂ ನ ಭವತಿ । ಸರ್ವೋಪಾಧಿರಹಿತಂ ಹಿ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಗೀಯತೇ, ನ ತೂಪಹಿತಮಪಿ । ಯಥಾಹ ಸ್ಮ ಭಗವಾನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ - “ನಾಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ” ಇತಿ । ನ ಚಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಾವಪ್ಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿನಿರ್ಮೋಕಃ, ತಸ್ಯೈವ ತದುಪಾಧೇರ್ವಿನಶ್ಯದವಸ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಪರರೂಪೋಪಾಧಿವಿರೋಧಿನೋ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಚೈತನ್ಯಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತಿಂ ವಿನಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವಯಮಚೇತನಾಯಾಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾನುಮಿತಭಾವಿತವಹ್ನಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವತ್ ಪ್ರತಿಭಾತ್ವೇನಾಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ವಹ್ನಿಸ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯೋಪಾಧಿಕಲುಷಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತೇತಿ । ನಹಿ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದಯೋ ವಸ್ತುತಸ್ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯಂತೇ । ಜೀವ ಏವ ತು ತತ್ತದುಪಾಧಿರಹಿತಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದಿಸ್ವಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ತದುಪಾಧಿವಿರಹೋಽಪಿ ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಯಥಾ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಶ್ರೋತ್ರೇಂದ್ರಿಯೇಣ ಷಡ್ಜಾದಿಸ್ವರಗ್ರಾಮಮೂರ್ಛನಾಭೇದಮಧ್ಯಕ್ಷಮನುಭವತಿ, ಏವಂ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರೋ ಜೀವಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮಂತಃಕರಣೇನೇತಿ । ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಜನಯಿತವ್ಯೇ ಅಸ್ತಿ ತದುಪಾಸನಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಚೇತ್ ನ, ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಹಭಾವಾಭಾವೇನ ತತ್ಸಹಕಾರಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಖಲು “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದೇರ್ವಾಕ್ಯಾನ್ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನಸ್ವಭಾವಮಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯುಪೇತಮಪೇತಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿಜಾತಿಂ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಮೇಕಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕಾರಮವಬೋದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ಅನರ್ಹಶ್ಚ ಕಥಂ ಕರ್ತಾ ವಾಧಿಕೃತೋ ವಾ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಿಶ್ಚಿತೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವೇ ವಿಪರ್ಯಾಸನಿಬಂಧನೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽನುವರ್ತಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಗುಡಸ್ಯ ಮಾಧುರ್ಯವಿನಿಶ್ಚಯೇ ಅಪಿ ಪಿತ್ತೋಪಹತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ತಿಕ್ತತಾವಭಾಸಾನುವೃತ್ತಿಃ, ಆಸ್ವಾದ್ಯ ಥೂತ್ಕೃತ್ಯ ತ್ಯಾಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮ್ , ತೇನ ಚ ವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರಿಣಾ ತತ್ಸಮುಚ್ಛೇದ ಉಪಪತ್ಸ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕಥಮವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿನತ್ತಿ, ಕರ್ಮಣೋ ವಾ ತದುಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಕುತ ಉಚ್ಛೇದಃ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಸಜಾತೀಯಸ್ವಪರವಿರೋಧಿನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ । ಯಥಾ ಪಯಃ ಪಯೋಽಂತರಂ ಜರಯತಿ, ಸ್ವಯಂ ಚ ಜೀರ್ಯತಿ, ಯಥಾ ವಿಷಂ ವಿಷಾಂತರಂ ಶಮಯತಿ, ಸ್ವಯಂ ಚ ಶಾಮ್ಯತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಕತಕರಜೋ ರಜೋಽಂತರಾವಿಲೇ ಪಾಥಸಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಂ ರಜೋಽಂತರಾಣಿ ಭಿಂದತ್ಸ್ವಯಮಪಿ ಭಿದ್ಯಮಾನಮನಾವಿಲಂ ಪಾಥಃ ಕರೋತಿ । ಏವಂ ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಂತರಾಣ್ಯಪಗಮಯತ್ಸ್ವಯಮಪ್ಯಪಗಚ್ಛತೀತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಸತ್ಯಮ್ , “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಂತಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸೋಪಕರಣಾದಸಕೃದಭ್ಯಸ್ತಾತ್ , ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸೇಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಾದಾನದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೇ ಜಾತೇಽಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತಾನುವರ್ತಂತೇ ಸಾಂಸಾರಿಕಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾಶ್ಚ, ತಥಾವಿಧಾನಾಪ್ಯಯಂ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಶ್ರದ್ಧತ್ತೇ, ಪಿತ್ತೋಪಹತೇಂದ್ರಿಯ ಇವ ಗುಡಂ ಥೂತ್ಕೃತ್ಯ ತ್ಯಜನ್ನಪಿ ತಸ್ಯ ತಿಕ್ತತಾಮ್ । ತಥಾ ಚಾಯಂ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃಕರಣೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಫಲಾಪ್ರಪಂಚಮತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ವಿನಿಶ್ಚಿನ್ವನ್ ಕಥಮಧಿಕೃತೋ ನಾಮ, ವಿದುಷೋ ಹ್ಯಧಿಕಾರಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಪಶುಶೂದ್ರಾದೀನಾಮಪ್ಯಧಿಕಾರೋ ದುರ್ವಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿಸ್ವರೂಪವಿಭಾಗಂ ಚ ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನ ಇಹ ವಿದ್ವಾನಭಿಮತಃ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ । ಅತ ಏವ ಭಗವಾನ್ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವರ್ಣಯಾಂಬಭೂವ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ರಾಜಜಾತೀಯಾಭಿಮಾನಕರ್ತೃಕೇ ರಾಜಸೂಯೇ ನ ವಿಪ್ರವೈಶ್ಯಜಾತೀಯಾಭಿಮಾನಿನೋರಧಿಕಾರಃ । ಏವಂ ದ್ವಿಜಾತಿಕರ್ತೃಕ್ರಿಯಾಕರಣಾದಿವಿಭಾಗಾಭಿಮಾನಿಕರ್ತೃಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ನ ತದನಭಿಮಾನಿನೋಽಧಿಕಾರಃ । ನ ಚಾನಧಿಕೃತೇನ ಸಮರ್ಥೇನಾಪಿ ಕೃತಂ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ವೈಶ್ಯಸ್ತೋಮ ಇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಾಜನ್ಯಾಭ್ಯಾಮ್ । ತೇನ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಶಕ್ತಃ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತು ಫಲಮ್ , ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ತು ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಂ ಫಲಮನಧಿಕಾರಿಣಿ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ನೋಪಾಸನಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನವದಧಿಕಾರಿಕೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿಹಿತೇ ಯಥಾ ತದಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯಾನಧಿಕಾರಃ, ಏವಂ ನಿಷೇಧವಿಧಯೋಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರಾ ಇತಿ ತದಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ತೇಷ್ವಪಿ ನಾಧಿಕ್ರಿಯೇತ, ಪಶ್ವಾದಿವತ್ । ತಥಾ ಚಾಯಂ ನಿಷಿದ್ಧಮನುತಿಷ್ಠನ್ನ ಪ್ರತ್ಯವೇಯಾತ್ , ತಿರ್ಯಗಾದಿವದಿತಿ ಭಿನ್ನಕರ್ಮತಾಪಾತಃ । ಮೈವಮ್ । ನ ಖಲ್ವಯಂ ಸರ್ವಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಭಿಮಾನರಹಿತಃ, ಕಿಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತ್ಯಾಸ್ಯ ಮಾತ್ರಯಾ ತದಭಿಮಾನೋಽನುವರ್ತತೇ । ಅನುವರ್ತಮಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೋ ನ ಶ್ರದ್ಧತ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಏತದತೋ ಭವತಿವಿಧಿಷು ಶ್ರಾದ್ಧೋಽಧಿಕಾರೀ ನಾಶ್ರಾದ್ಧಃ । ತತಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಂ ನಶ್ರದ್ಧಧಾನೋ ನ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರೇಷ್ವಧಿಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಹುತಂ ದತ್ತಮ್”(ಭ.ಗೀ.೧೭-೨೮) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ನ ಶ್ರದ್ಧಾಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಅಪಿ ತು ನಿಷಿಧ್ಯಮಾನಕ್ರಿಯೋನ್ಮುಖೋ ನರ ಇತ್ಯೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಥಾ ಚ ಸಾಂಸಾರಿಕ ಇವ ಶಬ್ದಾವಗತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವೋಽಪಿ ನಿಷೇಧಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಃ ಪ್ರತ್ಯವೈತೀತಿ ನ ಭಿನ್ನಕರ್ಮದರ್ಶನಾಭ್ಯುಪಗಮಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪಾಸನಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯೇ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ । ಅತ ಏವ ನೋಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ, ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಮನಧಿಕಾರಃ ಕರ್ಮಣೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ನಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ ।”(ಕೈವಲ್ಯೋಪನಿಷತ್) ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಮನುಪಯೋಗ ಏವ ಸರ್ವಥೇಹ ಕರ್ಮಣಾಮ್ , ತಥಾ ಚ “ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ । ನ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ । ಆರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ತಮೇತಮಾತ್ಮಾನಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ-ನಿತ್ಯಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ-ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಂತಿ, ನ ತು ವಿದಂತಿ । ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ವೇದನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಶಬ್ದತೋ ಗುಣತ್ವಾತ್ , ಇಚ್ಛಾಯಾಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಧಾನೇನ ಚ ಕಾರ್ಯಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ । ನಹಿ ರಾಜಪುರುಷಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ರಾಜಾ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣತಯಾ ಶಬ್ದತ ಉಪಸರ್ಜನ ಆನೀಯತೇಽಪಿ ತು ಪುರುಷ ಏವ, ಶಬ್ದತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ವೇದಾನುವಚನಸ್ಯೇವ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಪೀಚ್ಛಾಸಾಧನತಯಾ ವಿಧಾನಮ್ । ಏವಂ ತಪಸೋಽನಾಶಕಸ್ಯ । ಕಾಮಾನಶನಮೇವ ತಪಃ, ಹಿತಮಿತಮೇಧ್ಯಾಶಿನೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿವಿದಿಷಾ ಭವತಿ, ನ ತು ಸರ್ವಥಾನಶ್ನತೋ ಮರಣಾತ್ । ನಾಪಿ ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿ ತಪಃಶೀಲಸ್ಯ, ಧಾತುವೈಷಮ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಏತಾನಿ ಚ ನಿತ್ಯಾನ್ಯುಪಾತ್ತದುರಿತನಿಬರ್ಹಣೇನ ಪುರುಷಂ ಸಂಸ್ಕುರ್ವಂತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಸ ಹ ವಾ ಆತ್ಮಯಾಜೀ ಯೋ ವೇದ ಇದಂ ಮೇಽನೇನಾಂಗಂ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇದಂ ಮೇಽನೇನಾಂಗಮುಪಧೀಯತೇ” (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೨ । ೬ । ೧೩) ಇತಿ । ಅನೇನೇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಯಜ್ಞಾದಿ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ - “ಯಸ್ಯೈತೇಽಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ”(ದತ್ತಪುರಾಣ) ಇತಿ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಸ್ಯ ಚ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾವಿದುಷ ಏವ ಉತ್ಪನ್ನವಿವಿದಿಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತ್ಯಾಥರ್ವಣೀ ಶ್ರುತಿಃ - “ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತಿ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೮) ಇತಿ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ - “ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ”(ಮ. ಭಾ. ಶಾಂ. ೨೦೪ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಕೢಪ್ತೇನೈವ ಚ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನಿತ್ಯೇಹಿತೇನೋಪಾತ್ತದುರಿತನಿಬರ್ಹಣದ್ವಾರೇಣ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಂಗಭಾವೋಪಪತ್ತೌ ನ ಸಂಯೋಗ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವೋ ಯುಕ್ತಃ, ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಾಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ - ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಮನುಷ್ಠಾನಾದ್ಧರ್ಮೋತ್ಪಾದಃ, ತತಃ ಪಾಪ್ಮಾ ನಿವರ್ತತೇ, ಸ ಹಿ ಅನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖರೂಪೇ ಸಂಸಾರೇ ನಿತ್ಯಶುಚಿಸುಖಖ್ಯಾತಿಲಕ್ಷಣೇನ ವಿಪರ್ಯಾಸೇನ ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಂ ಮಲಿನಯತಿ, ತತಃ ಪಾಪನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿಪ್ರವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾಪಾವರಣೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖರೂಪತಾಮಪ್ರತ್ಯೂಹಮವಬುಧ್ಯತೇ, ತತೋಽಸ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ನನಭಿರತಿಸಂಜ್ಞಂ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಜಾಯತೇ, ತತಸ್ತಜ್ಜಿಹಾಸೋಪಾವರ್ತತೇ, ತತೋ ಹಾನೋಪಾಯಂ ಪರ್ಯೇಷತೇ, ಪರ್ಯೇಷಮಾಣಶ್ಚಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಸ್ಯೋಪಾಯ ಇತ್ಯುಪಶ್ರುತ್ಯ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸತೇ, ತತಃ ಶ್ರವಣಾದಿಕ್ರಮೇಣ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾತೀತ್ಯಾರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಂ ಪ್ರತಿ ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮನುವದತಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾ - “ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ । ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ”(ಭ. ಗೀ. ೬ । ೩) ॥ ಏವಂ ಚಾನನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಕರ್ಮವಶಾದ್ಯೋ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ ಸಂಸಾರಾಸಾರತಾದರ್ಶನೇನ ನಿಷ್ಪನ್ನವೈರಾಗ್ಯಃ, ಕೃತಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ವೈರಾಗ್ಯೋತ್ಪಾದೋಪಯೋಗಿನಾ, ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ, ಇಮಮೇವ ಚ ಪುರುಷಧೌರೇಯಭೇದಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವವೃತೇ ಶ್ರುತಿಃ - “ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾತ್ -
ಪ್ರಾಗಪ್ಯಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅತ ಏವ ನ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣ ಋಣಾನಿ ಸಂತಿ, ಯೇನ ತದಪಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠೇತ್ । ಏತದನುರೋಧಾಚ್ಚ “ಜಾಯಮಾನೋ ವೈ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿಭಿರೃಣವಾ ಜಾಯತೇ” ಇತಿ ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯಮಾನ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ “ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಚ ಋಣಾಪಾಕರಣಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇವ । ಜರಾಮರ್ಯವಾದೋ ಭಸ್ಮಾಂತತಾವಾದೋಽಂತ್ಯೇಷ್ಟಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಜಡಾನವಿದುಷಃ ಪ್ರತಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಪಂಡಿತಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ, ಯದ್ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ಭವತಿ ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಸತಿ ಭವಂತೀ ಭವತ್ಯೇವ । ನ ಚೇತ್ಥಂ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಃ ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದಗ್ನಿಹೋತ್ರಯವಾಗೂಪಾಕವದಾರ್ಥಃ ಕ್ರಮಃ, ಶ್ರೌತಸ್ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ, “ಗೃಹೀ ಭೂತ್ವಾ ವನೀ ಭವೇತ್ವನೀ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ಜಾಬಾಲಶ್ರುತಿರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇನ ಹಿ ಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಂ ಸೂಚಯತಿ । ಸ್ಮರಂತಿ ಚ “ಅಧೀತ್ಯ ವಿಧಿವದ್ವೇದಾನ್ಪುತ್ರಾಂಶ್ಚೋತ್ಪಾದ್ಯ ಧರ್ಮತಃ । ಇಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಶಕ್ತಿತೋ ಯಜ್ಞೈರ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷೇ ನಿವೇಶಯೇತ್ ॥”(ಮನು. ೬। ೩೬) ನಿಂದಂತಿ ಚ - “ಅನಧೀತ್ಯ ದ್ವಿಜೋ ವೇದಾನನುತ್ಪಾದ್ಯ ತಥಾತ್ಮಜಾನ್ । ಅನಿಷ್ಟ್ವಾ ಚೈವ ಯಜ್ಞೈಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛನ್ವ್ರಜತ್ಯಧಃ ॥”(ಮನು. ೬। ೩೭) ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಥಾ ಚ ಹೃದಯಾದ್ಯವದಾನಾನಾಮಾನಂತರ್ಯನಿಯಮಃ ।
ಕುತಃ, “ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರೇಽವದ್ಯತಿ ಅಥ ಜಿಹ್ವಾಯಾ ಅಥ ವಕ್ಷಸಃ”(ಆ.ಶ್ರೌ.ಸೂ. ೭-೨೪) ಇತ್ಯಥಾಗ್ರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ತಥೇಹ ಕ್ರಮ ನಿಯಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಯೈವಾನಿಯಮಪ್ರದರ್ಶನಾತ್ , “ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇದ್ಗೃಹಾದ್ವಾ ವನಾದ್ವಾ”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ । ಏತಾವತಾ ಹಿ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಅತ ಏವ “ಯದಹರೇವ ವಿರಜೇತ್ತದಹರೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್”(ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ನಿಂದಾವಚನಂ ಚ ಅವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವೋ ಹಿ ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛನ್ನಾಲಸ್ಯಾತ್ತದುಪಾಯೇಽಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ಗೃಹಸ್ಥಧರ್ಮಮಪಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಮನಾಚರನ್ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮುಪಚೀಯಮಾನಪಾಪ್ಮಾಧೋ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂಚ್ಛ್ರೌತ ಆರ್ಥೋ ವಾ ಕ್ರಮಃ, ಪಾಠಸ್ಥಾನಮುಖ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಮಾಣಕಸ್ತು ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ।
ಶೇಷಾಣಾಂ ಸಮಿದಾದೀನಾಂ ಶೇಷಿಣಾಂ ಚಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮೇಕಫಲವದುಪಕಾರೋಪನಿಬದ್ಧಾನಾಮೇಕಫಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇಕಪ್ರಯೋಗವಚನೋಪಗೃಹೀತಾನಾಮ್ ಏಕಾಧಿಕಾರಿಕರ್ತೃಕಾಣಾಮೇಕಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಕಾಲಸಂಬದ್ಧಾನಾಂ ಯುಗಪದನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತೇಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತೌ, ತದ್ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಾಠಾದಯಸ್ತದ್ಭೇದನಿಯಮಾಯ ಪ್ರಭವಂತಿ । ಯತ್ರ ತು ನ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಃ ನಾಪ್ಯೇಕಾಧಿಕಾರಾವಚ್ಛೇದಃ ಯಥಾ ಸೌರ್ಯಾರ್ಯಮ್ಣಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾದೀನಾಮ್ , ತತ್ರ ಕ್ರಮಭೇದಾಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾನ್ನ ಪಾಠಾದಿಃ ಕ್ರಮವಿಶೇಷನಿಯಮೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಅವರ್ಜನೀಯತಯಾ ತಸ್ಯ ತತ್ರಾವಗತತ್ವಾತ್ । ನ ಚೇಹ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ರಮನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಿಕೈರಂಗೈಃ ಸಹ, ಯಥಾ ವಾ “ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ”ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ। (ತೈ.ಸಂ. ೨.೫.೬.೧) ಇತಿ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಸೋಮಯೋರಶೇಷಶೇಷಿಣೋರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ।
ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಹಿ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಾಧಿಕೃತಸ್ಯ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಸತೋ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತೇ ಗೋದೋಹನೇ ಅಧಿಕಾರಃ । ನೋ ಖಲು ಗೋದೋಹನದ್ರವ್ಯಮವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಶೂನ್ ಭಾವಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚ ವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಾವಿಷ್ಟಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ಯತಸ್ತದಂಗಕ್ರಮಮತಿಪತೇತ್ ಅಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತಂ ತು ಪ್ರತೀಯತೇ, ‘ಚಮಸೇನಾಪಃ ಪ್ರಣಯೇದ್ಗೋದೋಹನೇನಪಶುಕಾಮಸ್ಯ’ ಇತಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ , ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾಪಾಂ ಪ್ರಣಯನಂ ಪ್ರತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ತತ್ಕ್ರಮೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಪಿ ಗೋದೋಹನಂ ಕ್ರಮವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಶ್ರುತಿನಿರಾಕರಣೇನೈವ ಇಷ್ಟಿಸೋಮಕ್ರಮವದಪಿ ಕ್ರಮೋಽಪಾಸ್ತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।
ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವಾಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ ಯದ್ಯೇಕಫಲಾವಚ್ಛೇದೋ ಭವೇತ್ । ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ, ಷಣ್ಣಾಮೇಕಸ್ವರ್ಗಫಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮ್ ಯದಿ ವಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಶೋ ಧರ್ಮಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಚತುರ್ಲಕ್ಷಣೀವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೇನಚಿತ್ಕೇನಚಿದಂಶೇನೈಕೈಕೇನ ಲಕ್ಷಣೇನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಚತುರ್ಣಾಂ ಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಭೇದೇನ ಪರಸ್ಪರಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ತಥೇಹಾಪ್ಯೇಕಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತಯಾ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ ನ ಚೈತದುಭಯಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಫಲಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ ।
ಫಲಭೇದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಅಭ್ಯುದಯಫಲಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾನತಂತ್ರತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಫಲಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವರೂಪತಃ ಫಲಭೇದಃ, ತದುತ್ಪಾದನಪ್ರಕಾರಭೇದಾದಪಿ ತದ್ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಚ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಚ ನಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಮ್ ।
ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಾನ್ನಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಹಭಾವಸ್ಯಾಪಾಸ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಮಾತ್ಯಂತಿಕಮಾಹ -
ಭವ್ಯಶ್ಚ ಧರ್ಮ ಇತಿ ।
ಭವಿತಾ ಭವ್ಯಃ, ಕರ್ತರಿ ಕೃತ್ಯಃ । ಭವಿತಾ ಚ ಭಾವಕವ್ಯಾಪಾರನಿರ್ವರ್ತ್ಯತಯಾ ತತ್ತಂತ್ರ ಇತಿ ತತಃ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಸದೇಕಾಂತತಃ ನ ಕದಾಚಿದಸದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಯೋರ್ಭೇದಃ, ಜ್ಞಾಪಕಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾದಪಿ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚೋದನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ ।
ಚೋದನೇತಿ ವೈದಿಕಂ ಶಬ್ದಮಾಹ, ವಿಶೇಷೇಣ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಂ ವಿಭಜತೇ -
ಯಾ ಹಿ ಚೋದನಾ ಧರ್ಮಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಪುರುಷಾಭಿಪ್ರಾಯಭೇದಾನಾಮಸಂಭವಾತ್ ಅಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ಚೋದನೋಪದೇಶಃ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ - “ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶಃ” (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ । ಸಾ ಚ ಸ್ವಸಾಧ್ಯೇ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರೇ ಭಾವನಾಯಾಂ, ತದ್ವಿಷಯೇ ಚ ಯಾಗಾದೌ, ಸ ಹಿ ಭಾವನಾವಿಷಯಃ, ತದಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಾತ್ ವಿಷಯಾಧೀನಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಭಾವನಾಯಾಃ । ‘ಷಿಞ್ ಬಂಧನೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಧಾತೋರ್ವಿಷಯಪದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ । ಭಾವನಾಯಾಸ್ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಚ ಯಾಗಾದೇರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾಮವಗಮಯಂತೀ ತತ್ರೇಚ್ಛೋಪಹಾರಮುಖೇನ ಪುರುಷಂ ನಿಯುಂಜಾನೈವ ಯಾಗಾದಿಧರ್ಮಮವಬೋಧಯತಿ ನಾನ್ಯಥಾ । ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾ ತು ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತ್ಯೇವ ಕೇವಲಂ ನ ತು ಪ್ರವರ್ತಯಂತ್ಯವಬೋಧಯತಿ । ಕುತಃ, ಅವಬೋಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತಸ್ಯ ಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ‘ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಧಿಪರೈರ್ವೇದಾಂತೈಃ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾವಬೋಧೇ ಪ್ರವರ್ತಯದ್ಭಿರೇವ ಪುರುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾನತ್ವಂ ಧರ್ಮಚೋದನಾಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಪುರುಷೋಽವಬೋಧೇ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಪುರುಷೋ ನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯುಪಾಸನಾಯಾಮ್ , ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಕರ್ಷೇ ಹೇತುಭಾವಸ್ಯಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನಾವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಶಾಬ್ದಬೋಧೇ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯಧೀತವೇದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸ್ಯ ಸಮಧಿಗತಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯೂಹಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ।
ಅತ್ರೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾಕ್ಷಾರ್ಥೇತಿ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ತದ್ವದಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ನಾತ್ಮತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಃ ಶಾಬ್ದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ತದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಪರಾಸ್ತೇ, ಕಿಂತು ತಜ್ಜ್ಞಾನವಿಧಿಪರಾಃ, ಯತ್ಪರಾಶ್ಚ ತೇ ತ ಏವ ತೇಷಾಮರ್ಥಾಃ । ನ ಚ ಬೋಧಸ್ಯ ಬೋಧ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಾದಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಬೋಧ್ಯತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಃ, ಸಮಾರೋಪೇಣಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬೋಧವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನ ಭವತಿ ಸತಿ ತು ಭವಂತೀ ಭವತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದಾಹ -
ಉಚ್ಯತೇ - ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ನಿತ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಅನಿತ್ಯಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾದಯಃ । ತದ್ವಿಷಯಶ್ಚೇದ್ವಿವೇಕೋ ನಿಶ್ಚಯಃ, ಕೃತಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ, ಜ್ಞಾತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಥ ವಿವೇಕೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ , ನ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಏಷ ವಿಪರ್ಯಾಸಾದನ್ಯಃ ಸಂಶಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ನ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಭಾವಯೇತ್ , ಅಭಾವಯನ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಃ, ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋರ್ವಸತೀತಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತು ತದ್ಧರ್ಮಃ, ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋರ್ಧರ್ಮಿಣೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವಿವೇಕೋ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಮಾ ಭೂದಿದಮ್ ತದೃತಂ ನಿತ್ಯಮ್ , ಇದಂ ತದನೃತಮನಿತ್ಯಮಿತಿ ಧರ್ಮಿವಿಶೇಷಯೋರ್ವಿವೇಕಃ, ಧರ್ಮಿಮಾತ್ರಯೋರ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋಸ್ತದ್ಧರ್ಮಯೋಶ್ಚ ವಿವೇಕಂ ನಿಶ್ಚಿನೋತ್ಯೇವ । ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ತದ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ತನ್ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚಾಸ್ಥಾಗೋಚರಃ । ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಂ ತದ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ತದನಿತ್ಯಮನೃತಮ್ , ತಥಾ ಚಾನಾಸ್ಥಾಗೋಚರಃ । ತದೇತೇಷ್ವನುಭೂಯಮಾನೇಷು ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೇಷು ವಿಷಯವಿಷಯಿಷು ಯದೃತಂ ನಿತ್ಯಂ ಸುಖಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಯತೇ ತದಾಸ್ಥಾಗೋಚರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯತ್ತ್ವನಿತ್ಯಮನೃತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಾಪತ್ರಯಪರೀತಂ ತತ್ತ್ಯಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ । ಸೋಽಯಂ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಾದೈಹಿಕಾದ್ವಾ ವೈದಿಕಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತ್ಯನುಭವೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮ್ । ನ ಖಲು ಸತ್ಯಂ ನಾಮ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತದಭಾವೇ ತದಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾನೃತಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ, ಶೂನ್ಯವಾದಿನಾಮಪಿ ಶೂನ್ಯತಾಯಾ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಅಥಾಸ್ಯ ಪುರುಷಧೌರೇಯಸ್ಯಾನುಭವೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮೇವಂ ಸುನಿಪುಣಂ ನಿರೂಪಯತಃ ಆ ಚ ಸತ್ಯಲೋಕಾತ್ ಆಚಾವೀಚೇಃ “ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವ” (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೮) ಇತಿ ವಿಪರಿವರ್ತಮಾನಂ, ಕ್ಷಣಮುಹೂರ್ತಯಾಮಾಹೋರಾತ್ರಾರ್ಧಮಾಸಮಾಸರ್ತ್ವಯನವತ್ಸರಯುಗಚತುರ್ಯುಗಮನ್ವಂತರಪ್ರಲಯಮಹಾಪ್ರಲಯಮಹಾಸರ್ಗಾವಾಂತರಸರ್ಗಸಂಸಾರಸಾಗರೋರ್ಮಿಭಿರನಿಶಮ್ ಉಹ್ಯಮಾನಂ, ತಾಪತ್ರಯಪರೀತಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಜೀವಲೋಕಂ ಚಾವಲೋಕ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ಸಂಸಾರಮಂಡಲೇ ಅನಿತ್ಯಾಶುಚಿದುಃಖಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಮುಪಾವರ್ತತೇ; ತತೋಽಸ್ಯೈತಾದೃಶಾನ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಲಕ್ಷಣಾತ್ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಾತ್ -
ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಭೋಗವಿರಾಗಃ ।
ಭವತಿ । ಅರ್ಥ್ಯತೇ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಫಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ವಿರಾಗೋಽನಾಮಾನಾಭೋಗಾತ್ಮಿಕೋಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಃ ।
ತತಃ ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ ।
ರಾಗಾದಿಕಷಾಯಮದಿರಾಮತ್ತಂ ಹಿ ಮನಸ್ತೇಷು ತೇಷು ವಿಷಯೇಷೂಚ್ಚಾವಚಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರವರ್ತಯತ್ , ವಿವಿಧಾಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೀಃ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಫಲಾ ಭಾವಯತ್ , ಪುರುಷಮತಿಘೋರೇ ವಿವಿಧದುಃಖಜ್ವಾಲಾಜಟಿಲೇ ಸಂಸಾರಹುತಭುಜಿ ಜುಹೋತಿ । ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಲಬ್ಧವೈರಾಗ್ಯಪರಿಪಾಕಭಗ್ನರಾಗಾದಿಕಷಾಯಮದಿರಾಮದಂ ತು ಮನಃ ಪುರುಷೇಣಾವಜೀಯತೇ ವಶೀಕ್ರಿಯತೇ, ಸೋಽಯಮಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತುಕೋ ಮನೋವಿಜಯಃ ಶಮ ಇತಿ ವಶೀಕಾರಸಂಜ್ಞ ಇತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ವಿಜಿತಂ ಚ ಮನಸ್ತತ್ತ್ವವಿಷಯವಿನಿಯೋಗಯೋಗ್ಯತಾಂ ನೀಯತೇ, ಸೇಯಮಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಾ ದಮಃ । ಯಥಾ ದಾಂತೋಽಯಂ ವೃಷಭಯುವಾ ಹಲಶಕಟಾದಿವಹನಯೋಗ್ಯಃ ಕೃತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಚ ವಿಷಯತಿತಿಕ್ಷಾತದುಪರಮತತ್ತ್ವಶ್ರದ್ಧಾಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಸ್ತಿತಿಕ್ಷುಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿತ್ತೋ ಭೂತ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ , ಸರ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯತಿ” (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೩) ಇತಿ । ತದೇತಸ್ಯ ಶಮದಮಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಸಾಧನಸ್ಯ ಸಂಪತ್ , ಪ್ರಕರ್ಷಃ, ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ ।
ತತೋಽಸ್ಯ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾನ್ಮುಮುಕ್ಷಾ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಚ ।
ತಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸತ್ಯಸ್ವಭಾವಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತ್ಯುಪಶ್ರುತ್ಯ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಭವತಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ಚ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಮೇವಾನಂತರ್ಯಂ ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ತೇಷು ಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಮಾತ್ರಮ್ , ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾನಮಪೀತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾತುಂ ಚ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಮತಃಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅತಃಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।
ತಮೇವಾತಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೇತುರೂಪಮರ್ಥಮಾಹ -
ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವೇತಿ ।
ಅತ್ರೈವಂ ಪರಿಚೋದ್ಯತೇ - ಸತ್ಯಂ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಭವತಿ । ಸೈವ ತ್ವನುಪಪನ್ನಾ, ಇಹಾಮುತ್ರಫಲಭೋಗವಿರಾಗಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅನುಕೂಲವೇದನೀಯಂ ಹಿ ಫಲಮ್ , ಇಷ್ಟಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಫಲಸ್ಯ । ನ ಚಾನುರಾಗಹೇತಾವಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ದುಃಖಾನುಷಂಗದರ್ಶನಾತ್ಸುಖೇಽಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಭೋಃ ಸುಖಾನುಷಂಗಾದ್ದುಃಖೇಽಪ್ಯನುರಾಗೋ ನ ಕಸ್ಮಾದ್ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಖ ಉಪಾದೀಯಮಾನೇ ದುಃಖಪರಿಹಾರೇ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮ್ । ಅವರ್ಜನೀಯತಯಾ ದುಃಖಮಾಗತಮಪಿ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಸುಖಮಾತ್ರಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾಮತ್ಸ್ಯಾರ್ಥೀ ಸಶಲ್ಕಾನ್ಸಕಂಟಕಾನ್ಮತ್ಸ್ಯಾನುಪಾದತ್ತೇ, ಸ ಯಾವದಾದೇಯಂ ತಾವದಾದಾಯ ವಿನಿವರ್ತತೇ । ಯಥಾ ವಾ ಧಾನ್ಯಾರ್ಥೀ ಸಪಲಾಲಾನಿ ಧಾನ್ಯಾನ್ಯಾಹರತಿ, ಸ ಯಾವದಾದೇಯಂ ತಾವದುಪಾದಾಯ ನಿವರ್ತತೇ, ತಸ್ಮಾದ್ದುಃಖಭಯಾನ್ನಾನುಕೂಲವೇದನೀಯಮೈಹಿಕಂ ವಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ವಾ ಸುಖಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಮುಚಿತಮ್ । ನ ಹಿ ಮೃಗಾಃ ಸಂತೀತಿ ಶಾಲಯೋ ನೋಪ್ಯಂತೇ, ಭಿಕ್ಷುಕಾಃ ಸಂತೀತಿ ಸ್ಥಾಲ್ಯೋ ನಾಧಿಶ್ರೀಯಂತೇ । ಅಪಿ ಚ ದೃಷ್ಟಂ ಸುಖಂ ಚಂದನವನಿತಾದಿಸಂಗಜನ್ಮ ಕ್ಷಯಿತಾಲಕ್ಷಣೇನ ದುಃಖೇನಾಘ್ರಾತತ್ವಾದತಿಭೀರುಣಾ ತ್ಯಜ್ಯೇತಾಪಿ, ನ ತ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ, ತಸ್ಯಾವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ - “ಅಪಾಮ ಸೋಮಮಮೃತಾ ಅಭೂಮ” (ಋಕ್ ಸಂಂ. ೬ - ೪ - ೧೧) ಇತಿ । ತಥಾ ಚ “ಅಕ್ಷಯ್ಯಂ ಹ ವೈ ಚಾತುರ್ಮಾಸ್ಯಯಾಜಿನಃ ಸುಕೃತಂ ಭವತಿ”(ಶ.ಬ್ರಾ.೨.೬.೩.೧) । ನ ಚ ಕೃತಕತ್ವಹೇತುಕಂ ವಿನಾಶಿತ್ವಾನುಮಾನಮತ್ರ ಸಂಭವತಿ, ನರಶಿರಃಕಪಾಲಶೌಚಾನುಮಾನವತ್ ಆಗಮಬಾಧಿತವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಆಹ ಭಗವಾನ್ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಯಸ್ಮಾದ್ವೇದ ಏವೇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಸತ್ಯಂ ಮೃಗಭಿಕ್ಷುಕಾದಯಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪಾಚಕಕೃಷೀವಲಾದಿಭಿಃ, ದುಃಖಂ ತ್ವನೇಕವಿಧಾನೇಕಕಾರಣಸಂಪಾತಜಮಶಕ್ಯಪರಿಹಾರಮ್ , ಅಂತತಃ ಸಾಧನಾಪಾರತಂತ್ರ್ಯಕ್ಷಯಿತಲಕ್ಷಣಯೋರ್ದುಃಖಯೋಃ ಸಮಸ್ತಕೃತಕಸುಖಾವಿನಾಭಾವನಿಯಮಾತ್ । ನ ಹಿ ಮಧುವಿಷಸಂಪೃಕ್ತಮನ್ನಂ ವಿಷಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಮಧು ಶಕ್ಯಂ ಶಿಲ್ಪಿವರೇಣಾಪಿ ಭೋಕ್ತುಮ್ । ಕ್ಷಯಿತಾನುಮಾನೋಪೋದ್ಬಲಿತಂ ಚ “ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಜಿತಃ”(ಛಾ.ಉ. ೮.೧.೬) ಇತ್ಯಾದಿ ವಚನಂ ಕ್ಷಯಿತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ “ಅಪಾಮ ಸೋಮಮ್”(ಋಕ್ ಸಂಂ. ೬ - ೪ - ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ವಚನಂ ಮುಖ್ಯಾಸಂಭವೇ ಜಘನ್ಯವೃತ್ತಿತಾಮಾಪಾದಯತಿ । ಯಥಾಹುಃ - ಪೌರಾಣಿಕಾಃ “ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ”(ವಿ. ಪು. ೨ । ೮ । ೯೭) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇನ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ವೇದ ಉಪಸ್ಥಾಪಿತಃ । ಸ ಚ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ “ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತಃ”(ಛಾ.ಉ. ೮.೧.೬) ಇತ್ಯಾದಿರತಃ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯ, ಹೇತುಪಂಚಮ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದೇಃ ಕೃತಕಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ದುಃಖಾನುಷಂಗಸ್ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪೀತಿ ।
ತೇನಾಯಮರ್ಥಃ - ಅತಃ ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ಕ್ಷಯಿತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತಾಪ್ರತಿಪಾದಕಾತ್ ಆಗಮಾತ್ , ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಃ ಪರಾಸ್ತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ । “ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಗ್ರಹಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್” ಇತಿ ಕಾತ್ಯಾಯನೀಯವಚನೇನ ಯೂಪದಾರ್ವಾದಿಷ್ವೇವ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೇ ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸನಿಯಮಾತ್ , ಅಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭೂತೇ ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ತನ್ನಿಷೇಧಾತ್ , “ಅಶ್ವಘಾಸಾದಯಃ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ” ಇತ್ಯಶ್ವಘಾಸಾದಿಷು ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪ್ರತಿವಿಧಾನಾತ್ । ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇಽಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಸ್ತವಪ್ರಾಧಾನ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತತ್ರಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಶಯಃ, ಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ವಿಪ್ರತ್ವಜಾತೌ, ಯಥಾಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯೇತಿ । ಅಸ್ತಿ ಚ ವೇದೇ, ಯಥಾಬ್ರಹ್ಮೋಜ್ಝಮಿತಿ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ, ಯಥಾ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ, ತಮಿಮಂ ಸಂಶಯಮಪಾಕರೋತಿ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।
ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾಯ ಪರಮಾತ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಣಯತಿ ತತೋಽವಗಚ್ಛಾಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೈವೇಯಂ ನ ವಿಪ್ರತ್ವಜಾತ್ಯಾದಿಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ನೇಯಂ ಕರ್ಮಷಷ್ಠೀ, ಕಿಂ ತು ಶೇಷಲಕ್ಷಣಾ, ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಂ ಚ ಶೇಷ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಪ್ರಯೋಜನಜಿಜ್ಞಾಸಾಃ ಸರ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯಾವರುದ್ಧಾ ಭವಂತಿ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಾತ್ ।
ಕರ್ಮಷಷ್ಠ್ಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮ, ಸ ಚ ಸ್ವರೂಪಮೇವೇತಿ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾದಯೋ ನಾವರುಧ್ಯೇರನ್ , ತಥಾ ಚಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಚಿಂತಾ ಪ್ರಮಾಣಾದಿಷು ಭವೇದಿತಿ ಯೇ ಮನ್ಯಂತೇ ತಾನ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ । ಕರ್ಮಣಿ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಬಂಧೋ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಖಲು ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ವಿನಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ನ ಚ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಜ್ಞಾನಂ ವಿನೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನುಬಂಧತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಕರ್ಮೈವಾಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ತು ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಮ್; ತದಂತರೇಣಾಪಿ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ತನ್ನಿರೂಪಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಚಂದ್ರಮಸಮಾದಿತ್ಯಂ ಚೋಪಲಭ್ಯ ಕಸ್ಯಾಯಮಿತಿ ಸಂಬಂಧ್ಯನ್ವೇಷಣಾ ಭವತಿ । ಭವತಿ ತು ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಷಯಾನ್ವೇಷಣಾ ಕಿಂವಿಷಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಥಮಮಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮತಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ಸಂಬಂಧಿತಾಮಾತ್ರೇಣ, ತಸ್ಯ ಜಘನ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಂ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಂತರೇಣ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರಂ ತ್ವಸ್ಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಶೇಷತಯಾ ಸಂಭಂತ್ಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರೇತಿ ।
ನಿಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯಶ್ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇಽಪೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾವಿರೋಧಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮತಾಯಾ ಅವಿಘಾತೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನಿರೂಪಣೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯ ಏವ ದೂಷಯತಿ -
ಏವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಪ್ರಥಮಮಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಸಂಬಂಧಾರ್ಹಸ್ಯ ಚಾನ್ವಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪಶ್ಚಾತ್ಕಥಂಚಿದಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ, ಜಘನ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಃ, ಪ್ರಥಮಶ್ಚ ಜಘನ್ಯ ಇತಿ ಸುವ್ಯಾಹೃತಂ ನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪರೋಕ್ಷಾತಾಭಿಧಾನಂ ಚ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಪ್ರಾಥಮ್ಯಸ್ಫುಟತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ಚೋದಕಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮುದ್ಘಾಟಯತಿ -
ನ ವ್ಯರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾಶೇಷೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇತದಧಸ್ತಾತ್ ।
ಸಮಾಧಾತಾ ಸ್ವಾಭಿಸಂಧಿಮುದ್ಘಾಟಯತಿ -
ನ ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ।
ವಾಸ್ತವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಶೇಷಂ ಸನಿದರ್ಶನಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯನುಗಮಶ್ಚಾತಿರೋಹಿತಃ ।
ತದೇವಮಭಿಮತಂ ಸಮಾಸಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಜ್ಞಾತುಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಾವಿಷಯಃ । ಸುಖದುಃಖಾವಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರೌ ವಾ ತದುಪಾಯೋ ವಾ ತದ್ದ್ವಾರೇಣೇಚ್ಛಾಗೋಚರಃ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ನ ಖಲ್ವೇತದನುಕೂಲಮಿತಿ ವಾ ಪ್ರತಿಕೂಲನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಾನುಭೂಯತೇ । ನಾಪಿ ತಯೋರುಪಾಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಪಿ ಸುಖಭೇದಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್ । ಅನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಚ ದುಃಖಸ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೂತ್ರಕಾರವಚನಮಾತ್ರಾದಿಷಿಕರ್ಮತಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅವಗತಿಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತೇ ಕಿಂತ್ವವಗತಿಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಕುರ್ವದವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ಸನ್ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾಃ, ತದುಪಾಯಂ ಫಲಪರ್ಯಂತಂ ಗೋಚರಯತೀಚ್ಛೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಭವತ್ವವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಕಿಮೇತಾವತಾಪೀಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ನಹ್ಯನಪೇಕ್ಷಣೀಯವಿಷಯಮವಗತಿಪರ್ಯಂತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಂತುಮಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾವಗತಿಃ, ಏವಮಪಿ ಕಥಮಿಷ್ಟೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಭ್ಯುದಯಃ, ನ, ಕಿಂ ತು ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗಪರಮಾನಂದಘನಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಸೈವ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರವ್ಯಾಪ್ಯೋ ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ನ ಚಾಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಭೂತಾಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಕಾರಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಾಪ್ತಯಃ ಸಂಭವಂತಿ, ತಥಾ ಸತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವೇನ ತತ್ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇ ವ್ಯಾಪಾರವ್ಯಾಪ್ಯತಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಿಃಶೇಷಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥನಿಬರ್ಹಣಾತ್ ।
ಸತ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೌ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೇ ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಸಂಭವಂತಿ, ತಥಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವೋಽಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಭಾನಪಿ ನ ಪ್ರತಿಭಾತೀವ ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶ ಇವ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನೋಽಪ್ಯಭಿನ್ನ ಇವ ಭಾಸತ ಇತಿ ಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥನಿಬರ್ಹಣಾತ್ಪ್ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತ ಇವ ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇವ ಭವತೀತಿ ಪುರುಷೇಣಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾದೀತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರೋಽವರುಧ್ಯತೇ । ಅವಿದ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತಿಸ್ತೂಪಾಸನಾಕಾರ್ಯಾದಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ ।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ । ನ ಖಲು ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಸವಾಸನವಿವಿಧದುಃಖನಿದಾನಮವಿದ್ಯೋಚ್ಛಿದ್ಯತೇ । ನ ಚ ತದುಚ್ಛೇದಮಂತರೇಣ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗಾನಂದಘನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಿರ್ಭಾವೋ ಜೀವಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಘನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಮಿಚ್ಛತಾ ತದುಪಾಯೋ ಜ್ಞಾನಮೇಷಿತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ನ ಕೇವಲೇಭ್ಯೋ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸೋಪಕರಣೇಭ್ಯ ಇತಿ ಇಚ್ಛಾಮುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ, ನ ತು ವೇದಾಂತೇಷು ತದರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾ । ತತ್ರ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧೇಃ ಸೂತ್ರಯತಾ “ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ”(ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಪ್ರವರ್ತಿತತ್ವಾತ್ , ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ವೇದಾರ್ಥೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾಧರ್ಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾವತ್ ವೇದಾರ್ಥಮೀಮಾಂಸಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಚ್ಯಾ ಮೀಮಾಂಸಯಾ ನ ತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಅಧ್ಯಯನಮಾತ್ರಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಾಯ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದ್ಯಾನಂತರ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಚೇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಂಭಣೀಯಮಿತ್ಯಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಏತೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾಯತಾ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತದಯುಕ್ತಮ್ , ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ತತ್ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ವೇದಾಂತೇಭ್ಯೋಽಪೌರುಷೇಯತಯಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮುತ್ಥೇನ ನಿಶ್ಚಯಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷಯೀಕೃತಮ್ , ತತೋ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ , ನಿಷ್ಪಾದಿತಕ್ರಿಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಅವಿಶೇಷಾಧಾಯಿನಃ । ಸಾಧನಸ್ಯ ಸಾಧನನ್ಯಾಯಾತಿಪಾತಾತ್ । ಅಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಸ್ತರ್ಹಿ ನ ತದ್ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತೀತಿ ಸರ್ವಥಾಽಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನೈವ ಶಕ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಮ್ । ಅನುಭೂತೇ ಹಿ ಪ್ರಿಯೇ ಭವತೀಚ್ಛಾ ನ ತು ಸರ್ವಥಾನನುಭೂತಪೂರ್ವೇ । ನ ಚೇಷ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಶಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಂ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಶಬ್ದೋ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಯಥಾ ವಕ್ಷ್ಯತಿ - “ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೩) ಇತಿ । ಸ ಚೇತ್ತನ್ನಾವಬೋಧಯತಿ, ಕುತಸ್ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸನಾತ್ , ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಚ್ಛಾಯಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅಶಕ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಮ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಪ್ರಾಗಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಪೂರ್ವಮಧೀತವೇದಸ್ಯ ನಿಗಮನಿರುಕ್ತವ್ಯಾಕರಣಾದಿಪರಿಶೀಲನವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ , “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಂತಾತ್ಸಂದರ್ಭಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪೇತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗಮಸ್ತಾವದಾಪಾತತೋ ವಿಚಾರಾದ್ವಿನಾಪ್ಯಸ್ತಿ । ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾವಗಮ್ಯೇನ ತದ್ವಿಷಯಮವಗಮಂ ಲಕ್ಷಯತಿ, ತದಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಸತಿ ವಿಮರ್ಶೇ ವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನಿತ್ಯೇತಿ ಕ್ಷಯಿತಾಲಕ್ಷಣಂ ದುಃಖಮುಪಕ್ಷಿಪತಿ । ಶುದ್ಧೇತಿ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಮಪಿ ದುಃಖಮಪಾಕರೋತಿ । ಬುದ್ಧೇತ್ಯಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಾನಂದಾತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ, ಆನಂದಪ್ರಕಾಶಯೋರಭೇದಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮುಕ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮಸ್ಯೈತೇ ಶುದ್ಧತ್ವಾದಯಃ ಪ್ರಥಂತೇ, ತತಸ್ತು ಪ್ರಾಕ್ ದೇಹಾದ್ಯಭೇದೇನ ತದ್ಧರ್ಮಜನ್ಮಜರಾಮರಣಾದಿದುಃಖಯೋಗಾದಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಮುಕ್ತೇತಿ ।
ಸದೈವ ಮುಕ್ತಃ ಸದೈವ ಕೇವಲೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾತ್ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ತಥಾವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವಮನೌಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಂ ರೂಪಮಾಹ -
ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸಮನ್ವಿತಮ್ ।
ತದನೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಮ್ , ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಾತ್ಕಾರಣತ್ವಭಾವಾಭಾವಯೋಃ ।
ಕುತಃ ಪುನರೇವಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಇತ್ಥಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ । ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಪಿ ನಿರ್ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಮಮೇವಾರ್ಥಂ ಸ್ವಹಸ್ತಯತಿ ।
ನಿರ್ವಚನಮಾಹ -
ಬೃಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾತ್ ।
ವೃದ್ಧಿಕರ್ಮಾ ಹಿ ಬೃಹತಿರತಿಶಾಯನೇ ವರ್ತತೇ । ತಚ್ಚೇದಮತಿಶಾಯನಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪದಾಂತರಾವಗಮಿತಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದ್ಯಸ್ಯಾಭ್ಯನುಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಭಿಧಾಯ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯಪಾಂಸುಲಪಾದಕಸ್ಯ ಹಾಲಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಕುತಃ, ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ ।
ಏತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -
ಸರ್ವೋ ಹೀತಿ ।
ಪ್ರತೀತಿಮೇವ ಅಪ್ರತೀತಿನಿರಾಕರಣೇನ ದ್ರಢಯತಿ -
ನ ನೇತಿ ।
ನ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯಹಮಸ್ಮೀತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯೇವೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನ್ವಹಮಸ್ಮೀತಿ ಚ ಜ್ಞಾಸ್ಯತಿ ಮಾ ಚ ಜ್ಞಾಸೀದಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೀತಿ ।
ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಪ್ರತೀಯಾತ್ ।
ಅಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಹಿ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತೀಯಾತ್ , ಅಹಮಿತಿ ನ ಪ್ರತೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪ್ರತ್ಯೇತು ಸರ್ವೋ ಜನ ಆತ್ಮಾನಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ತದಸ್ತ್ವಮಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದೇಃ ಶಬ್ದತಃ, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾವಗಮಃ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಪ್ರಥಮಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಂ ದೋಷಮಾಹ -
ಯದಿ ತರ್ಹಿ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಪರಂಪರಾ ಲೋಕಃ । ತತ್ರ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ । ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನೇತ್ಯಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ತದ್ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ।
ತದನೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಾಧಕಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಬೀಜಮುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ಸಂಶಯಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ವಿವಾದಾಧಿಕರಣಂ ಧರ್ಮೀ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತಸಿದ್ಧೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಅನಾಶ್ರಯಾ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯಾ ವಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ನ ಸ್ಯುಃ । ವಿರುದ್ಧಾ ಹಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ । ನ ಚಾನಾಶ್ರಯಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ಭವಂತಿ, ಅನಾಲಂಬನತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಭಿನ್ನಾಶ್ರಯಾ ವಿರುದ್ಧಾಃ । ನಹ್ಯನಿತ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದೇರ್ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತೀತಿಃ, ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಲೋಕತಃ ಸಿದ್ಧಿಃ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ತದಾಭಾಸತ್ವಾನಾಭಾಸತ್ವತತ್ತದ್ವಿಶೇಷೇಷು ಪರಮತ್ರ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಧರ್ಮಿಣಿ ವಿಶೇಷತೋ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಯುಕ್ತಸ್ತದ್ವಿಶೇಷೇಷು ಸಂಶಯಃ ।
ತತ್ರ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇ ತಾವದ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರ್ದರ್ಶಯತಿ -
ದೇಹಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ, ಭೋಕ್ತೈವ ಕೇವಲಂ ನ ಕರ್ತ್ತಾ ಇತ್ಯಂತೇನ ।
ಅತ್ರ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನಃಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಚೈತನ್ಯಪಕ್ಷೇ ನ ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಧ್ಯಂತೇ, ಯೋಗ್ಯತಾವಿರಹಾತ್ । ಶೂನ್ಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸರ್ವೋಪಾಖ್ಯಾನರಹಿತಮಪದಾರ್ಥಃ ಕಥಂ ತತ್ತ್ವಮೋರ್ಗೋಚರಃ । ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಸಂಗತಿರೇವ । ಅಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪರಿಣಾಮಿತಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ಯಸಂಗತಿಃ । ಅಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ನಾನಾತ್ವೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಸಕ್ತಾವದ್ವೈತಹಾನಾಚ್ಚ ತತ್ಪದಾರ್ಥಾಸಂಗತಿಸ್ತದವಸ್ಥೈವ । ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದರ್ಶಿತಾ । ವೇದಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನೋ ಹಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಾದಯಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಂ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನೋಽಪ್ಯೌಪಚಾರಿಕಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಮವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಾ ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಪದಾರ್ಥೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಸೂಚಯಿತ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾಹ -
ಅಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ ।
ತದಿತಿ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಶರೀರಾದಿಭ್ಯಃ, ಜೀವಾತ್ಮಭ್ಯೋಽಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ । ಸ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಜಗತ ಈಷ್ಟೇ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಸ್ಯ ರೂಪದ್ವಯಮುಕ್ತಮ್ -
ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಾತ್ಮಭ್ಯೋಽಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ , ನ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ಸ್ವಮತಮಾಹ -
ಅತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತ್ಯಪರೇ ।
ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಾತ್ಮನೋಽವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸ ಈಶ್ವರಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥ ಆತ್ಮಾ, ತತ ಈಶ್ವರಾದಭಿನ್ನೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ । ಪರಮಾಕಾಶಾದಿವ ಘಟಾಕಾಶಾದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀರುಪಸಂಹರನ್ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಬೀಜಮಾಹ -
ಏವಂ ಬಹವ ಇತಿ ।
ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸವಾಕ್ಯವಾಕ್ಯಾಭಾಸಸಮಾಶ್ರಯಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನನು ಸಂತು ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಶ್ಚ ಸಂಶಯಃ ತಥಾಪಿ ಕಿಮರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾವಿಚಾರ್ಯೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಧಿಗಮೋ ನಾತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಪಿ ಚ ಅತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ನಾಸ್ತಿಕ್ಯೇ ಸತ್ಯನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾ ತಾವತ್ತರ್ಕ ಏವ, ತದವಿರೋಧಿನಶ್ಚ ಯೇಽನ್ಯೇಽಪಿ ತರ್ಕಾ ಅಧ್ವರಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ನ್ಯಾಯೇ ಚ ವೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿಶೋಧನಾದಿಷೂಕ್ತಾಸ್ತ ಉಪಕರಣಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದಿಯಂ ಪರಮನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಯೋಜನಾ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಬ್ಧವ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧ ॥
ತದೇವಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಮುಪಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಮಾರಭತೇ -
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ।
ಏತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಿಂಲಕ್ಷಣಂ ಪುನಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಯತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ತದಂಗಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾನಿ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತದೇವಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಾವದನುಭೂಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಿಮಿತಮವಿಶುದ್ಧಮಬುದ್ಧಂ ವಿಧ್ವಂಸಿ, ನ ತೇನೋಪಲಬ್ಧೇನ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಶಕ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಮ್ , ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿತ್ಕೃತಕತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ನ ಚ ತದ್ಧರ್ಮೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಚರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ, ನಾತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ನ ಶಬ್ದೋಽಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ, ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾತ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಮಿಮಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಭಗವಾನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಪರಿಹರತಿ - “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಮಾ ಭೂದನುಭೂಯಮಾನಂ ಜಗತ್ತದ್ಧರ್ಮತಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ । ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿವ ಸವಿತುರ್ವ್ರಜ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಾನ್ ವಿಭಜತೇ -
ಜನ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿರಾದಿರಸ್ಯೇತಿ ।
ಲಾಘವಾಯ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಜನ್ಮಾದೀತಿ ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಃ ಕೃತಸ್ತದುಪಪಾದನಾಯ ಸಮಾಹಾರಮಾಹ -
ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮಿತಿ ।
ಜನ್ಮನಶ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿಃ
ಕಾರಣನಿರ್ದೇಶಃ
ಇತ್ಯಂತಃ ಸಂದರ್ಭೋ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರಧಾನಕಾಲಗ್ರಹಲೋಕಪಾಲಕ್ರಿಯಾಯದೃಚ್ಛಾಸ್ವಭಾವಾಭಾವೇಷೂಪಪ್ಲವಮಾನೇಷು ಸತ್ಸು ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಮಿತಿ ಕುತಃ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಸ್ಯ ಜಗತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಇತಿ
ಚೇತನಭಾವಕರ್ತೃಕತ್ವಸಂಭಾವನಯಾ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಚೇತನಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ನಿರುಪಾಖ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಾಸೇಧತಿ । ಯತ್ಖಲು ನಾಮ್ನಾ ರೂಪೇಣ ಚ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ ತಚ್ಚೇತನಕರ್ತೃಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಯಥಾ ಘಟಾದಿ । ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ಚ ಜಗನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನಕರ್ತೃಕಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಚೇತನೋ ಹಿ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ಘಟ ಇತಿ ನಾಮ್ನಾ, ರೂಪೇಣ ಚ ಕಂಬುಗ್ರೀವಾದಿನಾ ಬಾಹ್ಯಂ ಘಟಂ ನಿಷ್ಪಾದಯತಿ । ಅತ ಏವ ಘಟಸ್ಯ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಂತಃ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮನಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರಕಭಾವೋ ಘಟಂ ಕರೋತೀತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಂ ತು ನ ತದಸತ್”(ನ್ಯಾ.ಸೂ. ೪ । ೧ । ೫೦) ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಚೇತನೋ ಬುದ್ಧಾವನಾಲಿಖಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಚೇತನಾ ಗ್ರಹಾ ಲೋಕಪಾಲಾ ವಾ ನಾಮರೂಪೇ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಜಗಜ್ಜನಯಿಷ್ಯಂತಿ, ಕೃತಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ಕರ್ತಾರೋ ಭವಂತಿ, ಯಥಾ ಸೂದರ್ತ್ವಿಗಾದಯಃ, ನ ಭೋಕ್ತಾರಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಭೋಕ್ತಾರಃ, ಯಥಾ ಶ್ರಾದ್ಧವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷು ಪಿತಾಪುತ್ರಾದಯಃ, ನ ಕರ್ತಾರಃ । ತಸ್ಮಾದುಭಯಗ್ರಹಣಮ್ । ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಿ ಇತೀತರೇತರದ್ವಂದ್ವಃ । ದೇಶಾದೀನಿ ಚ ತಾನಿ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನಿ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತದಾಶ್ರಯೋ ಜಗತ್ತಸ್ಯ । ಕೇಚಿತ್ಖಲು ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶೋತ್ಪಾದಾಃ, ಯಥಾ ಕೃಷ್ಣಮೃಗಾದಯಃ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತಕಾಲೋತ್ಪಾದಾಃ, ಯಥಾ ಕೋಕಿಲಾಲಾಪಾದಯೋ ವಸಂತೇ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಮಿತ್ತಾಃ, ಯಥಾ ನವಾಂಬುದಧ್ವಾನಾದಿನಿಮಿತ್ತಾ ಬಲಾಕಾಗರ್ಭಾದಯಃ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತಕ್ರಿಯಾಃ, ಯಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಯಾಜನಾದಯೋ ನೇತರೇಷಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಫಲಾಃ, ಯಥಾ ಕೇಚಿತ್ಸುಖಿನಃ, ಕೇಚಿದ್ದುಃಖಿನಃ, ಏವಂ ಯ ಏವ ಸುಖಿನಸ್ತ ಏವ ಕದಾಚಿದ್ದುಃಖಿನಃ । ಸರ್ವಮೇತದಾಕಸ್ಮಿಕಾಪರನಾಮ್ನಿ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕತ್ವೇ ವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾಸರ್ವಶಕ್ತಿಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಚ ನ ಘಟತೇ, ಪರಿಮಿತಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಭಿರ್ಗ್ರಹಲೋಕಪಾಲಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞಾತುಂ ಕರ್ತುಂ ಚಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಮನಸಾಪ್ಯಚಿಂತ್ಯರಚನಾರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಹಿ ಶರೀರರಚನಾಯಾ ರೂಪಂ ಮನಸಾ ನ ಶಕ್ಯಂ ಚಿಂತಯಿತುಂ ಕದಾಚಿತ್ , ಪ್ರಾಗೇವ ಜಗದ್ರಚನಾಯಾಃ, ಕಿಮಂಗ ಪುನಃ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಯತಿ -
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮಾತ್ರಮಿಹಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನ ತು ವೃದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಾಪಕ್ಷಯಾ ಅಪೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ -
ವೃದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ
ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ।
ವೃದ್ಧಿಸ್ತಾವದವಯವೋಪಚಯಃ । ತೇನಾಲ್ಪಾವಯವಾದವಯವಿನೋ ದ್ವಿತಂತುಕಾದೇರನ್ಯ ಏವ ಮಹಾನ್ಪಟೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜನ್ಮೈವ ವೃದ್ಧಿಃ । ಪರಿಣಾಮೋಽಪಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಲಕ್ಷಣಃ ಉತ್ಪತ್ತಿರೇವ । ಧರ್ಮಿಣೋ ಹಿ ಹಾಟಕಾದೇರ್ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಃ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಟಕಮುಕುಟಾದಿಸ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಏವಂ ಕಟಕಾದೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಪರಿಣಾಮ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ಏವಮವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮೋ ನವಪುರಾಣತ್ವಾದಿರುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅಪಕ್ಷಯಸ್ತ್ವವಯವಹ್ರಾಸೋ ನಾಶ ಏವ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಷು ಯಥಾಸ್ವಮಂತರ್ಭಾವಾದ್ವೃದ್ಧ್ಯಾದಯಃ ಪೃಥಙ್ನೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೈತೇ ವೃದ್ಧ್ಯಾದಯೋ ನ ಜನ್ಮಾದಿಷ್ವಂತರ್ಭವಂತಿ, ತಥಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮೇವೋಪಾದಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕೇ “ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” (ತೈ.ಉ. ೩-೧-೧) ಇತಿ ವೇದವಾಕ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೀಕೃತೇ ಜಗನ್ಮೂಲಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತು ಜಾಯತೇಽಸ್ತಿ ವರ್ಧತೇ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ನೈರುಕ್ತವಾಕ್ಯಂ ಬುದ್ಧೌ ಭವೇತ್ , ತಚ್ಚ ನ ಮೂಲಕಾರಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ , ಮಹಾಸರ್ಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇಽಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯೋದಿತಾನಾಂ ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಮುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ವೇದೋಕ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಭಂಗಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಾಸ್ಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಸೂಚ್ಯತಾಮ್ , ತನ್ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ತು ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ
ಕಾರಣಾದಿತಿ । ತ್ರಿಭಿರಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ತು ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ನೋಪಾದಾನಂ ಸೂಚಯೇತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ನ ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣದ್ವಾರೇಣ ಸಂಭಾವನೋಕ್ತಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುರ್ನೈಯಾಯಿಕಾಃ - “ಸಂಭಾವಿತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪಕ್ಷಃ ಸಾಧ್ಯೇತ ಹೇತುನಾ । ನ ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಿಸ್ತ್ರಾಣಮುತ್ಪತನ್ನೇವ ಯೋ ಹತಃ” ॥
ಯಥಾ ಚ ವಂಧ್ಯಾ ಜನನೀ” ಇತ್ಯಾದಿರಿತಿ । ಇತ್ಥಂ ನಾಮ ಜನ್ಮಾದಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುಃ, ಯದನ್ಯೇ ವೈಶೇಷಿಕಕಾದಯ ಇತ ಏವಾನುಮಾನಾದೀಶ್ವರವಿನಿಶ್ಚಯಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುತಾಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಾಹ -
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿಹಾಪೀತಿ ।
ಏತಾವತೈವಾಧಿಕರಣಾರ್ಥೇ ಸಮಾಪ್ತೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮನುವದನ್ ಸುಹೃದ್ಭಾವೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕುಸುಮಗ್ರಥನಾರ್ಥತಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನಂ ಸವಾಸನಾವಿದ್ಯಾದ್ವಯೋಚ್ಛೇದಃ । ತತೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇರ್ನಿವೃತ್ತಿರಾವಿರ್ಭಾವಃ । ತತ್ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಾದೃತೇ ನ ಮಾನಾಂತರಮನುಸರಣೀಯಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಕುತೋ ಮನನಮ್ , ಕುತಶ್ಚ ತದನುಭವಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತ್ಸು ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಂ ವೇದಾಂತಾವಿರೋಧಿ ತದುಪಜೀವಿ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾ ತದುಪಜೀವಿನ್ಯಾ ಚ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿವೇಚನಂ ಮನನಮ್ । ಯುಕ್ತಿಶ್ಚ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರನುಮಾನಂ ವಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಧರ್ಮೇ ನ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿವೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅನುಭವೋಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಃ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮ್ । ತಚ್ಚ ಫಲಮಿವ ಫಲಮಿತಿ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಪಿ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ತಥಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಾಸ್ತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತು ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವಾದೀನಾಂ ಸಂಭವೋಽನುಭವಾರ್ಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾಹ -
ಅನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಪರಮಾನಂದರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾರ್ಥಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ತದನುಭವ ಏವ ತ್ವಶಕ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪರೂಪೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ।
ನತ್ವೇವಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮನುಭವಾವಸಾನಮ್ , ತದನುಭವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತದನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ, ಅನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚ ವಿನಾಪ್ಯನುಭವಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತವ್ಯೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚಾಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯತಾಯೋಗ್ಯೋಽಪ್ಯವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅವರ್ತಮಾನಶ್ಚಾನವಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಾಧೀನೇತಿ ।
ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಮೇವ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಕಾರ್ಯಾಣಾಮಾಹ -
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕಂ ಕಾರ್ಯಮನವಸ್ಥಿತಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥಾಶ್ವೇನೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕೇನೋದಾಹರಣೇನ ಸಹ ವೈದಿಕಮುದಾಹರಣಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ತಥಾತಿರಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯೇದಮುದಾಹರಣಮುಕ್ತಮ್ । ಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಉದಿತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ಕರ್ತವ್ಯೇ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅತದಧೀನತ್ವಾತ್ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚಾತ್ರಾರ್ಥವಂತಃ ಸ್ಯುಃ ।
ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ವಿಧಿಃ । ನ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋರ್ವಿಧೀ । ಏವಂ ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಘ್ನಶ್ಚ ತದ್ವಾರಣವಿಧಿರಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾ ಅರ್ಥವಂತಃ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ ।
ಚೋ ಹೇತೌ । ಯಸ್ಮಾದ್ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರುದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋಶ್ಚ ವಿರೋಧಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವೇ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಚ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪಃ । ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧತದ್ವಾರಣಾಯೋಶ್ಚ ವಿರುದ್ಧಯೋರತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಕಿಂತು ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧಸ್ಯ ಧಾರಣವಿಧಿವಿಷಯೇಣ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧೈರೇವ ಸ ತಾದೃಶೋ ವಿಷಯೋಽನಾಗತೋತ್ಪಾದ್ಯರೂಪ ಉಪನೀತಃ, ಯೇನ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ।
ಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ತು ನೇಯಮಸ್ತಿ ವಿಧೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತು ವಸ್ತ್ವೇವಂ ನೈವಮಿತಿ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪೋ ನಿರಸ್ತಃ ।
ಪ್ರಕಾರಿವಿಕಲ್ಪಂ ನಿಷೇಧತಿ -
ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭೂತೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ, ತತ್ಕಥಂ ನ ವಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಃ = ಅಂತಃಕರಣಂ, ತದಪೇಕ್ಷಾ ವಿಕಲ್ಪನಾಃ = ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಾಃ । ಸವಾಸನಮನೋಮಾತ್ರಯೋನಯೋ ವಾ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ । ಸವಾಸನೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯೋನಯೋ ವಾ, ಯಥಾಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿಸ್ಥಾಣೌ ಸಂಶಯಃ, ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ವಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ । ಅನ್ಯಶಬ್ದೇನ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಾಣೋರನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನ ತು ಪುರುಷತತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಥಾಣುತತ್ತ್ವಂ ವಾಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಸಮಾನಧರ್ಮಧರ್ಮಿದರ್ಶನಮಾತ್ರಾಧೀನಜನ್ಮತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಯಥಾವಸ್ತವೋ ವಿಕಲ್ಪನಾ ನ ವಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪಯಂತಿ ವಾನ್ಯಥಯಂತಿ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತು ನ ಬುದ್ಧಿತಂತ್ರಮ್ , ಕಿಂ ತು ವಸ್ತುತಂತ್ರಮ್ , ಅತಸ್ತತೋ ವಸ್ತುವಿನಿಶ್ಚಯೋ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತು ವಿಕಲ್ಪನಾಭ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರತಾಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರತಾಮಾಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಭೂತೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಲ ಭೂತಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೋಚರಾರ್ಥತಯಾನುವಾದಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯಥಾ ನದ್ಯಾಸ್ತೀರೇ ಫಲಾನಿ ಸಂತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ವೇದಾಂತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೂತಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದೃಷ್ಟಮೇವಾರ್ಥಮನುವದೇಯುಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುಕಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮ್ । ಏವಂ ಚ ಮೌಲಿಕಂ ತದೇವ ಪರೀಕ್ಷಣೀಯಮ್ , ನ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ತದಧೀನಸತ್ಯತ್ವಾನೀತಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಗ್ರಥನಾರ್ಥತಾ ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ನೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಚ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ - “ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್” (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ।
ಸತಿ ಹೀಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಪ್ಯನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿಪುಣತರಮುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರ್ವಿಸ್ತರೇಣ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ನ ಚ ಭೂತಾರ್ಥತಾಮಾತ್ರೇಣಾನುವಾದತೇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ - “ಯತೋ ವಾ”(ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಜನ್ಮ ದರ್ಶಯತಿ, “ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ” ಇತಿ ಜೀವನಂ ಸ್ಥಿತಿಮ್ , “ಯತ್ಪ್ರಯಂತಿ” ಇತಿ ತತ್ರೈವ ಲಯಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಂಶಯೇ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ -
ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಜ್ಞಾನಸಹಿತರಜ್ಜೂಪಾದಾನಾ ಹಿ ಧಾರಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸತ್ಯಾಮಸ್ತಿ, ರಜ್ಜ್ವಾಮೇವ ಚ ಲೀಯತೇ, ಏವಮವಿದ್ಯಾಸಹಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ಜಗಜ್ಜಾಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾಸ್ತಿ, ತತ್ರೈವ ಚ ಲೀಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪುರ್ವಸೂತ್ರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನೇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಾದಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾದಪಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಾ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಸಾಧನತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ -
ಮಹತ ಋಗ್ವೇದಾದೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಸ್ಯ ಚಾತುರಾಶ್ರಮ್ಯಸ್ಯ ಚ ಯಥಾಯಥಂ ನಿಷೇಕಾದಿಶ್ಮಶಾನಾಂತಾಸು ಬ್ರಾಹ್ಮಮುಹೂರ್ತೋಪಕ್ರಮಪ್ರದೋಷಪರಿಸಮಾಪನೀಯಾಸು ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಪದ್ಧತಿಷು ಚ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಚ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಶಾಸನಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಮೃಗ್ವೇದಾದಿಃ । ಅತ ಏವ ಮಹಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಮಹತ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಮಹಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತ್ವನೇಕಾಂಗೋಪಾಂಗೋಪಕರಣತಯಾಪೀತ್ಯಾಹ -
ಅನೇಕವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೋಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯ ।
ಪುರಾಣನ್ಯಾಯಮೀಮಾಂಸಾದಯೋ ದಶ ವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನಾನಿ ತೈಸ್ತಯಾ ತಯಾ ದ್ವಾರೋಪಕೃತಸ್ಯ । ತದನೇನ ಸಮಸ್ತಶಿಷ್ಟಜನಪರಿಗ್ರಹೇಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾಪ್ಯಪಾಕೃತಾ । ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಣೇತಾರೋ ಹಿ ಮಹರ್ಷಯಃ ಶಿಷ್ಟಾಸ್ತೈಸ್ತಯಾ ತಯಾ ದ್ವಾರಾ ವೇದಾನ್ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈಸ್ತದರ್ಥಂಚಾದರೇಣಾನುತಿಷ್ಠದ್ಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತೋ ವೇದ ಇತಿ ।
ನ ಚಾಯಮನವಬೋಧಕೋ ನಾಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬೋಧಕೋ ಯೇನಾಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರದೀಪವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಿನಃ ।
ಸರ್ವಮರ್ಥಜಾತಂ ಸರ್ವಥಾವಬೋಧಯನ್ನಾನವಬೋಧಕೋ ನಾಪ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬೋಧಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವ
ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಸ್ಯ -
ಸರ್ವಜ್ಞಸದೃಶಸ್ಯ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವವಿಷಯಂ, ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಧಾನಂ ಸರ್ವವಿಷಯಮಿತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ । ತದೇವಮನ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮಪ್ಯಾಹ -
ನ ಹೀದೃಶಸ್ಯೇತಿ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಗುಣಃ ಸರ್ವವಿಷಯತಾತದನ್ವಿತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ಅಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಯದ್ಯದ್ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಭವತಿ ಸ -
ಪುರುಷವಿಶೇಷಃ
ತತೋಽಪಿ -
ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್
ಅಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನಃ
ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಸ್ಮದಾದಿಭಿರ್ಯತ್ಸಮೀಚೀನಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿರಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಸ್ಮಾಕಂ ವಕ್ತೃಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಮಧಿಕವಿಷಯಮ್ । ನಹಿ ತೇ ತೇಽಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಾ ಅನುಭೂಯಮಾನಾ ಅಪಿ ಶಕ್ಯಾ ವಕ್ತುಮ್ । ನ ಖಲ್ವಿಕ್ಷುಕ್ಷೀರಗುಡಾದೀನಾಂ ಮಧುರರಸಭೇದಾಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಸರಸ್ವತ್ಯಾಪ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಮಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ವಕ್ತೃಜ್ಞಾನೇನ ತುಲ್ಯವಿಷಯಮಿತಿ ಕಥಯಿತುಂ ವಿಸ್ತರಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಸೋಪನಯಂ ನಿಗಮನಮಾಹ -
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ವೇದಸ್ಯ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಹತೋ ಭೂತಾತ್ ಯೋನೇಃ ಸಂಭವಃ, ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅನೇಕಶಾಖೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾನೇಕಶಾಖಾಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯವೇದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಃ ಸಂಭವ ಇತ್ಯಂತ ಉಪನಯಃ । ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂಚೇತ್ಯಂತಂ ನಿಗಮನಮ್ ।
ಅಪ್ರಯತ್ನೇನೈವೇತಿ ।
ಈಷತ್ಪ್ರಯತ್ನೇನ, ಯಥಾಲವಣಾ ಯವಾಗೂರಿತಿ । ದೇವರ್ಷಯೋ ಹಿ ಮಹಾಪರಿಶ್ರಮೇಣಾಪಿ ಯತ್ರಾಶಕ್ತಸ್ತದಯಮೀಷತ್ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಲೀಲಯೈವ ಕರೋತೀತಿ ನಿರತಿಶಯಮಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಪ್ರಯತ್ನೇನಾಸ್ಯ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇ ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ - “ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ । ಯೇಽಪಿ ತಾವತ್ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಾಸ್ಥಿಷತ ತೈರಪಿ ಪದವಾಕ್ಯಾದೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಆನುಪೂರ್ವೀಭೇದವಂತೋ ಹಿ ವರ್ಣಾಃ ಪದಮ್ । ಪದಾನಿ ಚಾನುಪೂರ್ವೀಭೇದವಂತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ । ವ್ಯಕ್ತಿಧರ್ಮಶ್ಚಾನುಪೂರ್ವೀ ನ ವರ್ಣಧರ್ಮಃ, ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂನಾಂ ಚ ಕಾಲತೋ ದೇಶತೋ ವಾ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಯೋಗಾತ್ । ವ್ಯಕ್ತಿಶ್ಚಾನಿತ್ಯೇತಿ ಕಥಂ ತದುಪಗೃಹೀತಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಪದತಾ ನಿತ್ಯಾ । ಪದಾನಿತ್ಯತಯಾ ಚ ವಾಕ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯನಿತ್ಯತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನೃತ್ತಾನುಕರಣವತ್ಪದಾದ್ಯನುಕರಣಮ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಯಾದೃಶಂ ಗಾತ್ರಚಲನಾದಿ ನರ್ತಕಃ ಕರೋತಿ ತಾದೃಶಮೇವ ಶಿಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನುಕರೋತಿ ನರ್ತಕೀ, ನ ತು ತದೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ, ಏವಂ ಯಾದೃಶೀಮಾನುಪೂರ್ವೀಂ ವೈದಿಕಾನಾಂ ವರ್ಣಪದಾದೀನಾಂ ಕರೋತ್ಯಧ್ಯಾಪಯಿತಾ ತಾದೃಶೀಮೇವಾನುಕರೋತಿ ಮಾಣವಕಃ, ನ ತು ತಾಮೇವೋಚ್ಚಾರಯತಿ, ಆಚಾರ್ಯವ್ಯಕ್ತಿಭ್ಯೋ ಮಾಣವಕವ್ಯಕ್ತೀನಾಮನ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವರ್ಣವಾದಿನಾಂ ನ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಪದವಾಕ್ಯಾದಿಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ವಿವಾದಃ, ಕೇವಲಂ ವೇದವಾಕ್ಯೇಷು ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯತ್ನತಃ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಾ ನಃ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರತಾ” । ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಮನಿಚ್ಛಂತೋ ಜೈಮಿನೀಯಾ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ಮಾದೃಶಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರಾಮವಿಚ್ಛಿನ್ನಾಮಿಚ್ಛಂತೇ ವೇದಮನಾದಿಮಾಚಕ್ಷತೇ । ವೈಯಾಸಿಕಂ ತು ಮತಮನುವರ್ತಮಾನಾಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಾದಿಸಿದ್ಧಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾನುಸಾರೇಣಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಧಾನಲಬ್ಧಸರ್ವಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ವೇದಾನಾಂ ಯೋನೇರಪಿ ನ ತೇಷು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸರ್ಗಾನುಸಾರೇಣ ತಾದೃಶತಾದೃಶಾನುಪೂರ್ವೀವಿರಚನಾತ್ । ಯಥಾ ಹಿ - ಯಾಗಾದಿಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಯೋಽರ್ಥಾನರ್ಥಹೇತವೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತಾ ಅಪಿ ನ ಸರ್ಗಾಂತರೇಽಪಿ ವಿಪರೀಯಂತೇ । ನ ಹಿ ಜಾತು ಕ್ವಚಿತ್ಸರ್ಗೇ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಽರ್ಥಹೇತುರನರ್ಥಹೇತುಶ್ಚಾಶ್ವಮೇಧೋ ಭವತಿ । ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಕ್ಲೇದಯತಿ । ಆಪೋ ವಾ ದಹಂತಿ । ತದ್ವತ್ । ಯಥಾತ್ರ ಸರ್ಗೇ ನಿಯತಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುರನ್ಯಥಾ ತದೇವ ವಾಗ್ವಜ್ರತಯಾನರ್ಥಹೇತುಃ, ಏವಂ ಸರ್ಗಾಂತರೇಷ್ವಪೀತಿ ತದನುರೋಧಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞೋಽಪಿ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಪಿ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸರ್ಗಾನುಸಾರೇಣ ವೇದಾನ್ವಿರಚಯನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ । ಪುರುಷಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಾತ್ರಂ ಚಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ರೋಚಯಂತೇ ಜೈಮಿನೀಯಾ ಅಪಿ । ತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ರಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾನೇಽನಾಶ್ವಾಸ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ಬಹೂನಾಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಾಂ ವಾಶಯದೋಷವತಾಂ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಯುಕ್ತ ಆಶ್ವಾಸಃ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವತಶ್ಚಾಪಾಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಯುಕ್ತ ಏವಾಶ್ವಾಸಃ । ಸರ್ಗಾದಿಭುವಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಸಂಪನ್ನಾನಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ತತ್ಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮ್ , ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಚಾರ್ವಾಚೀನಾನಾಮಪಿ ತತ್ರ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚೇತಿ ।।
ಇತಿ ಪ್ರಥಮವರ್ಣಕಮ್ ।।
ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾರಭತೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೇಣಾಧಿಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಾಸಂಭವಾಶಂಕಾಂ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಸಂಭವ ಉಕ್ತಃ । ತಸ್ಯೈವ ತು ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾನೇನಾನುಮಾನತ್ವಾಶಂಕಾಮಪಾಕೃತ್ಯಾಗಮೋಪದರ್ಶನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತಮ್ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಸ್ತ್ವತಿರೋಹಿತಃ ॥ ೩ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ, ತದನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮಿತ್ಯುತ್ಸೂತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾರಚಯತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ । ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೋದಾಸೀನಸ್ವಭಾವತಯೋಪೇಕ್ಷಣೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಭೂತಮಭಿದಧತಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪುರುಷಾರ್ಥೋಪದೇಶಿನಾಮಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಸಮಾನವಿಷಯತಯಾ ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯವತ್ತದರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಖಲು ಲೌಕಿಕಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯಮರ್ಥಮವಬೋಧಯಂತಿ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ , ಏವಂ ವೇದಾಂತಾ ಅಪೀತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇಷಾಂ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ನ ಚೈತೈರಪ್ರಮಾಣೈರ್ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾಪ್ರಯೋಜನೈಃ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತದ್ವಿಹಿತಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇನೈವ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಯದಿ ತ್ವಸಂನಿಧಾನಾತ್ತತ್ಪರತ್ವಂ ನ ರೋಚಯಂತೇ, ತತಃ ಸಂನಿಹಿತೋಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯನಧಿಗತಗೋಚರತ್ವೇನಾನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ । ಪಾರಮರ್ಷಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಸ್ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷದಾರ್ಢ್ಯಾಯ । ಆನರ್ಥಕ್ಯಂಚಾಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಮ್ , ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಮಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವಂ, ಚಾನುವಾದಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತಃ ಇತ್ಯಾದಿವಾಂತಂ
ಗ್ರಹಣಕವಾಕ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ಯ ವಿಭಾಗಭಾಷ್ಯಂ
ನಹಿ ಇತ್ಯಾದಿ ಉಪಪನ್ನಾ ವಾ ಇತ್ಯಂತಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ, ತಥಾ ಚ “ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್”(ಜೈ.ಸೂ. ೨.೧.) - ಇತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಮನುಗ್ರಹೀಷ್ಯತೇ । ನ ಖಲ್ವಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಮೇವ ವಿಧಿಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಧೇರಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಚಾಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾಪಯತಾಂ ತಥಾಭಾವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ।
ಅನಾಗತೋತ್ಪಾದ್ಯಭಾವವಿಷಯ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವೋ ವಿಧಿರುಪೇಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕಾರವಿನಿಯೋಗಪ್ರಯೋಗೋತ್ಪತ್ತಿರೂಪಾಣಾಂ ಪರಸ್ಪರಾವಿನಾಭಾವಾತ್ , ಸಿದ್ಧೇ ಚ ತೇಷಾಮಸಂಭವಾತ್ , ತದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ತ್ವೈದಂಪರ್ಯಂ ಭಿದ್ಯತೇ । ಯಥಾ - ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹುಯಾತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋಽಧಿಕಾರವಿನಿಯೋಗಪ್ರಯೋಗಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ , ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ನ ತ್ವತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾದಯೋ ನ ಸಂತಿ, ಸಂತೋಽಪ್ಯನ್ಯತೋ ಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ಕೇವಲಮವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭಾವನಾವಿಷಯೋ ವಿಧಿರ್ನ ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರಾರುಚಿಕಾರಣಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಕ್ಷಾಂತರಮುಪಸಂಕ್ರಮತೇ -
ಅಥೇತಿ ।
ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯುಕ್ತರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಯಾದೃಶಮಸ್ಯ ರೂಪಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ ನ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಾತ್ , ಸಮಾರೋಪೇಣ ಚೋಪಾಸನಾಯಾ ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ -
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್ ॥
ತದೇತತ್ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತುಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ತದಿತ್ಯುತ್ತರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಕರ್ಕಶಾಶಯಃ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮ್ ।
ಕುತಃ ಪ್ರಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಹೇತುಂ ಪ್ರಕಾರಭೇದಮಾಹ -
ಸಮನ್ವಯಾತ್ ।
ಸಮ್ಯಗನ್ವಯಃ ಸಮನ್ವಯಸ್ತಸ್ಮಾತ್ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಸರ್ವೇಷು ಹಿ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಿತಿ ।
ವೇದಾಂತಾನಾಮೈಕಾಂತಿಕೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಾಮಾಚಿಖ್ಯಸುರ್ಬಹೂನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುದಾಹರತಿ -
ಸದೇವೇತಿ ।
'ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ತು ವಾಕ್ಯಂ ಪೂರ್ವಮುದಾಹೃತಂ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿನಾಶಕಾರಣಮಿತಿ ಚೇಹ ಸ್ಮಾರಿತಮಿತಿ ನ ಪಠಿತಮ್ । ಯೇನ ಹಿ ವಾಕ್ಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯತೇ ಯೇನ ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ತದೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಶಾಬ್ದಾಃ । ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇಽನೂಚೋಃ ಪುರೋಡಾಶಯೋರ್ಜಾಮಿತಾದೋಷಸಂಕೀರ್ತನಪೂರ್ವಕೋಪಾಂಶುಯಾಜವಿಧಾನೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚಾಪೂರ್ವೋಪಾಂಶುಯಾಜಕರ್ಮವಿಧಿಪರತಾ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಬಲಾದಾಶ್ರಿತಾ, ಏವಮತ್ರಾಪಿ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ರಮಾತ್ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ತತ್ಪರತೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ಏವಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ತತ್ಪರತ್ವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸತಿ ಸಂಭವೇಽನ್ಯಪರತಾ ಅದೃಷ್ಟಾ ಯುಕ್ತಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ತೃಪರತಾ ತೇಷಾಮದೃಷ್ಟಾ, ಅನುಪಪನ್ನಾ ಚೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ದೂಷಯತಿ -
ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಪುಂವಾಕ್ಯನಿದರ್ಶನೇನ ಹಿ ಭೂತಾರ್ಥತಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ । ತತ್ರೈವಂ ಭವಾನ್ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟಾಮ್ , ಕಿಂ ಪುಂವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಾಪೇಕ್ಷತಾ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ, ಆಹೋ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ । ಯದಿ ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ತಾನ್ಯಪಿ ಹಿ ಭೂತಾರ್ಥಾನ್ಯೇವ । ಅಥ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವತಯಾ ಪುಂವಾಕ್ಯಂ ಸಾಪೇಕ್ಷಮ್ , ಏವಂ ತರ್ಹಿ ತದಪೂರ್ವಕಾಣಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಿವ ನಿಯತೇಂದ್ರಿಯಲಿಂಗಾದಿಜನ್ಮನಾಮ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸಿದ್ಧೇ ಕಿಲಾಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ವೇದಾಂತಾನಾಮನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ತದೇವ ತು ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಭೂತಾರ್ಥಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ಪುರುಷೇಣ ಮಾನಾಂತರತಃ ಶಕ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಂ ವಿರಚನೋಪಪತ್ತೇಃ, ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿಲಿಂಗಕಸ್ಯ ವೇದಪೌರುಷೇಯತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯೂಹಮುತ್ಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಂ, ನ ತು ಭೂತಾರ್ಥತ್ವೇನ । ಕಾರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ತು ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತಯಾತ್ಯಂತಾನನುಭೂತಪೂರ್ವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇನ ಸಮಾರೋಪೇಣ ವಾ ಪುರುಷಬುದ್ಧಾವನಾರೋಹಾತ್ತದರ್ಥಾನಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಶಕ್ಯರಚನತಯಾ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಭಾವಾದನಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಮಾತಿಷ್ಠಾಮಹೇ । ಅತ್ರಬ್ರೂಮಃ - ಕಿಂ ಪುನರಿದಂ ಕಾರ್ಯಮಭಿಮತಮಾಯುಷ್ಮತಃ ಯದಶಕ್ಯಂ ಪುರುಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಮ್ । ಅಪೂರ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಕುತಸ್ತ್ಯಮಸ್ಯ ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥತ್ವಮ್ , ತೇನಾಲೌಕಿಕೇನ ಸಂಗತಿಸಂವೇದನವಿರಹಾತ್ । ಲೋಕಾನುಸಾರತಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಏವ ಲೌಕಿಕ್ಯಾಃ ಕಾರ್ಯಾಯಾ ಲಿಙಾದೇರವಗಮಾತ್ । ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಸ್ವರ್ಗವಿಶಿಷ್ಟೋ ನಿಯೋಜ್ಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ಸ ಚ ತದೇವ ಕಾರ್ಯಮವಗಚ್ಛತಿ ಯತ್ಸ್ವರ್ಗಾನುಕೂಲಮ್ । ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾ ಕ್ಷಣಭಂಗುರಾಮುಷ್ಮಿಕಾಯ ಸ್ವರ್ಗಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ವೇದತ ಏವಾಪೂರ್ವೇ ಕಾರ್ಯೇ ಲಿಙಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಚೈತ್ಯವಂದನಾದಿವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿಪದಸಂಬಂಧಾದಪೂರ್ವಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಮಪ್ಯಶಕ್ಯರಚನತ್ವೇನಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಪಾತಃ । ಸ್ಪಷ್ಟದೃಷ್ಟೇನ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ವಾ ತೇಷಾಮಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೇ ವಾಕ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಲಿಂಗೇನ ವೇದಾನಾಮಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಮನುಮಿತಮಿತ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯತಸ್ತು ವಾಕ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮನುಮಾನಾಭಾಮತ್ವೋಪಪಾದನೇ ಕೃತಮಪೂರ್ವಾರ್ಥತ್ವೇನಾತ್ರ ತದುಪಪಾದಕೇನ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚಾಪೌರುಷೇಯತ್ವಮಸ್ಮಾಭಿರ್ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್, ಇಹ ತು ವಿಸ್ತರಭಯಾನ್ನೋಕ್ತಮ್ । ತೇನಾಪೌರುಷೇಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಮಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಘಾತಃ । ನ ಚಾನಧಿಗತಗಂತೃತಾ ನಾಸ್ತಿ ಯೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಯಾ ಅನ್ಯತೋಽನಧಿಗಮಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್- ‘ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ’ ಇತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ಸ್ಮಾರಯಿತ್ವಾ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತು ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತತ್ವಾದಿತಿ ।
ವಿಧ್ಯರ್ಥಾವಗಮಾತ್ಖಲು ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಲಂಭಃ । ಇಹ ತು - “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯವಗತಿಪರ್ಯಂತಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ ಬಾಹ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಲಂಭೋ ನಾಯಂ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತಿಜ್ಞಾನಾದಿವೇತಿ ಸೋಽಯಮಸ್ಯ ವಿಧ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರಕರ್ಷಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ದ್ವಿವಿಧಂ ಹೀಪ್ಸಿತಂ ಪುರುಷಸ್ಯ । ಕಿಂಚಿದಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಗ್ರಾಮಾದಿ, ಕಿಂಚಿತ್ಪುನಃ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಭ್ರಮವಶಾದಪ್ರಾಪ್ತಮಿತ್ಯವಗತಮ್ , ಯಥಾ ಸ್ವಗ್ರೀವಾವನದ್ಧಂ ಗ್ರೈವೇಯಕಮ್ । ಏವಂ ಜಿಹಾಸಿತಮಪಿ ದ್ವಿವಿಧಮ್ , ಕಿಂಚಿದಹೀನಂ ಜೀಹಾಸತಿ, ಯಥಾ ವಲಯಿತಚರಣಂ ಫಣಿನಮ್ , ಕಿಂಚಿತ್ಪುನರ್ಹೀನಮೇವ ಜಿಹಾಸತಿ, ಯಥಾ ಚರಣಾಭರಣೇ ನೂಪುರೇ ಫಣಿನಮಾರೋಪಿತಮ್ । ತತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚಾತ್ಯಕ್ತತ್ಯಾಗೇ ಚ ಬಾಹ್ಯೋಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ತದುಪಾಯತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಸ್ತಿ ಪರಾಚೀನಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾ । ನ ಜಾತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ವಸ್ತ್ವಪನಯತಿ । ನ ಹಿ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ರಜ್ಜುಪ್ರತ್ಯಯಾ ವಸ್ತುಸಂತಂ ಫಣಿನಮನ್ಯಥಯಿತುಮೀಶತೇ । ಸಮಾರೋಪಿತೇ ತು ಪ್ರೇಪ್ಸಿತಜಿಹಾಸಿತೇ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ಬಾಹ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನಪೇಕ್ಷೇಣ ಶಕ್ಯೇತೇ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿವ ಹಾತುಮಿವ । ಸಮಾರೋಪಮಾತ್ರಜೀವಿತೇ ಹಿ ತೇ, ಸಮಾರೋಪಿತಂ ಚ ತತ್ತ್ವಸಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸಮೂಲಘಾತಮುಪಹಂತೀತಿ ।
ತಥೇಹಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಸಮಾರೋಪಿತಜೀವಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಂದೇ ವಸ್ತುತಃ ಶೋಕದುಃಖಾದಿರಹಿತೇ ಸಮಾರೋಪಿತನಿಬಂಧನಸ್ತದ್ಭಾವಃ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದವಗತಿಪರ್ಯಂತಾನ್ನಿವರ್ತತೇ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಮಪ್ಯಾನಂದರೂಪಮಪ್ರಾಪ್ತಮಿವ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಭವತಿ, ತ್ಯಕ್ತಮಪಿ ಶೋಕದುಃಖಾದ್ಯತ್ಯಕ್ತಮಿವ ತ್ಯಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗಮಾದೇವ
ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಸ್ಯ ಸವಾಸನಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಾಸಸ್ಯ । ಸ ಹಿ ಕ್ಲಿಶ್ನಾತಿ ಜಂತೂನತಃ ಕ್ಲೇಶಃ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಹಾನಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಸುಖಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಯತ್ತು “ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) “ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ” (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೫) ಇತ್ಯುಪಾಸನಾವಾಕ್ಯಗತದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನೋಪಾಸನಾಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತಂ, ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ತು ಆತ್ಮೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ।
ಯದಿ ನ ವಿರೋಧಃ, ಸಂತು ತರ್ಹಿ ವೇದಾಂತಾ ದೇವತಾಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೇಣೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಾ ಏವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ತು ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕೋಪಾಸನಾದಿಭೇದಸಿದ್ಧ್ಯಧೀನೋಪಾಸನಾ ನ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಭೇದಪ್ರಪಂಚೇ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತೀತಿ ನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ವಿಧಿವಿರಹೇಽಪಿ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ “ಸೋಽರೋದೀತ್” (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯಸ್ತು ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮೇವೋಪೇಕ್ಷಣೀಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಹಾನೋಪಾದಾನಬುದ್ಧೀ ಏವ ಪ್ರಾಮಣಸ್ಯ ಫಲೇ, ಉಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧೇರಪಿ ತತ್ಫಲತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೈರಭ್ಯುಪೇತತ್ವಾದಿತಿ ಕೃತಮ್ ‘ಬರ್ಹಿಷಿ ರಜತಂ ನ ದೇಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧವಿಧಿಪರತ್ವೇನೈತೇಷಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತಯಾ ಹಿ ಸರ್ವೋ ವೇದರಾಶಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತಂತ್ರ ಇತ್ಯವಗತಮ್ । ತತ್ರೈಕೇನಾಪಿ ವರ್ಣೇನ ನಾಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಿಂ ಪುನರಿಯತಾ “ಸೋಽರೋದೀತ್” (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪದಪ್ರಬಂಧೇನ । ನ ಚ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಇವ ತದರ್ಥಾವಗಮಮಾತ್ರಾದೇವ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಾರ್ಥ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ತೇನೈಷ ಪದಸಂದರ್ಭಃ ಸಾಕಾಂಕ್ಷ ಏವಾಸ್ತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಮುದೀಕ್ಷಮಾಣಃ । ‘ಬರ್ಹಿಷಿ ರಜತಂ ನ ದೇಯಮ್’ ಇತ್ಯಯಮಪಿ ನಿಷೇಧವಿಧಿಃ ಸ್ವನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯ ನಿಂದಾಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಥಾ ತತಶ್ಚೇತನಃ ಶಕ್ಯೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ । ತದ್ಯದಿ ದೂರತೋಽಪಿ ನ ನಿಂದಾಮವಾಪ್ಸ್ಯತ್ತತೋ ನಿಷೇಧವಿಧಿರೇವ ರಜತನಿಷೇಧೇ ಚ ನಿಂದಾಯಾಂ ಚ ದರ್ವಿಹೋಮವತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯದ್ವಯಮಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ್ । ತದೇವಮುತ್ತಪ್ತಯೋಃ “ಸೋಽರೋದೀತ್” (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೫ । ೧ । ೧) ಇತಿ ‘ಬರ್ಹಿಷಿ ರಜತಂ ನ ದೇಯಮ್’ ಇತಿ ಚ ಪದಸಂದರ್ಭಯೋರ್ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣನಿಂದಾದ್ವಾರೇಣ ನಷ್ಟಾಶ್ವದಗ್ಧರಥವತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಸಮನ್ವಯಃ । ನ ತ್ವೇವಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಪುರುಷಾರ್ಥಾಪೇಕ್ಷಾ, ತದರ್ಥಾವಗಮಾದೇವಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಾಭಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ವಿಧ್ಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಿನೋ ವೇದಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯ ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತದಸ್ಪೃಶಾಂ ತದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾನುಮಾನಗಮ್ಯಮಿತಿ ।
ಅಬಾಧಿತಾನಧಿಗತಾಸಂದಿಗ್ಧಬೋಧಜನಕತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವತ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೈಷಾಮೀದೃಗ್ಬೋಧಜನಕತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಸಮಧಿಗಮ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದ್ಬೋಧೋಪಜನನೇ ಮಾನಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ । ನಾಪೀಮಾಮೇವಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಮ್ , ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಸ್ವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಈದೃಗ್ಬೋಧಜನಕತ್ವಂ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ಇವ ವಿಧೀನಾಮ್ , ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸ್ತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಪೇಕ್ಷಂ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ನೇಂದ್ರಿಯಾಂತರಾಣಾಂ ರೂಪಪ್ರಕಾಶನಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಚಕ್ಷುರಪಿ ನ ರೂಪಂ ಪ್ರಕಾಶಯೇದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೈಕದೇಶೀಯಾನಾಂ ಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅತ್ರಾಪರೇ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಹಿ- “ಅಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತಯಾ । ಮನನಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯಃ” ॥ ನ ಖಲು ವೇದಾಂತಾಃ ಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪರಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ತತ್ರಾವಿದಿತಸಂಗತಿತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ಹಿ ಶಬ್ದಾ ಲೋಕೇನ ನ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ತತ್ರ ನ ತೇಷಾಂ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ । ನ ಚಾಹೇಯಮನುಪಾದೇಯಂ ರೂಪಮಾತ್ರಂ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿವಕ್ಷತಿ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನ್ , ತಸ್ಯಾಬುಭುತ್ಸಿತತ್ವಾತ್ । ಅಬುಭುತ್ಸಿತಾವಬೋಧನೇ ಚ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ತಾವಿಘಾತಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷನ್ನಯಂ ಲೋಕಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯೇತ್ , ಕಾರ್ಯಂ ಚಾವಗತಂ ತದ್ಧೇತುರಿತಿ ತದೇವ ಬೋಧಯೇತ್ । ಏವಂ ಚ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಪ್ರಯೋಗಾತ್ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಪರತಾಮವಗಚ್ಛತಿ । ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯಕಂ, ಕಿಂಚಿತ್ತು ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಕಂ, ನ ತು ಭೂತಾರ್ಥಪರತಾ ಪದಾನಾಮ್ । ಅಪಿ ಚ ನರಾಂತರಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಮನುಮಾಯ ತಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಮವಗಮ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯವಾಚಕತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಭೂತಾರ್ಥರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪರನರವರ್ತಿನಿ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ । ಕಾರ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ತು ನರಾಂತರವರ್ತಿನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಸ್ತೋ ಹೇತೂ ಇತ್ಯಜ್ಞಾತಸಂಗತಿತ್ವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪರಾ ವೇದಾಂತಾಃ । ಅಪಿ ಚ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ವೇದತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರಾಣಾಂ ಚ ಸಂದರ್ಭಾಣಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ನಿತ್ಯೇನ ಕೃತಕೇನ ವಾ । ಪುಂಸಾಂ ಯೇನೋಪದಿಶ್ಯೇತ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಭಿಧೀಯತೇ” ॥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವ್ಯಾಹತಮೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪರತ್ವಮ್ । ಅಪಿ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಣಾಮೇಷಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ನ ಭುಜಂಗ ಇತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿಲ್ಲಕ್ಷಣಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಯಥಾ ಭಯಕಂಪಾದಿನಿವೃತ್ತಿಃ, ಏವಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ಶ್ರುತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಪುಂಸಸ್ತೇಷಾಂ ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಯದಿ ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವತಿ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಃ, ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಶ್ರವಣಸ್ಯೋಪರಿ ಮನನಾದಯಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಷಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪರಾ ವೇದಾಂತಾಃ, ಕಿಂ ತ್ವಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯಕಾರ್ಯಪರಾಃ । ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ನಿಯೋಜ್ಯಂ ನಿಯುಂಜಾನಂ ನಿಯೋಗ ಇತಿ ಚ ಮಾನಾಂತರಾಪೂರ್ವತಯಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ನ ಚ ವಿಷಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ವಿನಾ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತದೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಕರಣಸ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ । ಯಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವವಿಷಯಾಧೀನನಿರೂಪಣಮಿತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷೇಯೇಣ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಮಾತ್ಮಾನಮಂತರೇಣಾಶಕ್ಯನಿರೂಪಣಮಿತಿ ತನ್ನಿರೂಪಣಾಯ ತಾದೃಶಮಾತ್ಮಾನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ, ತದೇವ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯತ್ತು ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮುಪಾದೀಯತೇ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ತದಪಿ ವಿಧೇಯಮಿತಿ ತಂತ್ರೇ ವ್ಯವಹಾರಃ” ಇತಿ । ವಿಧೇಯತಾ ಚ ನಿಯೋಗವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭಾವಾರ್ಥತಯಾನುಷ್ಠೇಯತಾ, ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ತ್ವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾವಿನಿಶ್ಚಿತಿಃ । ಆರೋಪಿತತದ್ಭಾವಸ್ಯ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ನಿರೂಪಕತ್ವೇ ತೇನ ತನ್ನಿರೂಪಿತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಾದೃಗಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರೇಭ್ಯೋ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಸ್ತಾದೃಗಾತ್ಮವಿನಿಶ್ಚಯಃ ।
ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಾಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವಿಧಿಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯತ್ರ ವಿದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ -
ಯಥಾ ಯೂಪೇತಿ ।
'ಯೂಪೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತಿ” ಇತಿ ಬಂಧನಾಯ ವಿನಿಯುಕ್ತೇ ಯೂಪೇ, ತಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತ್ವಾತ್ಕೋಽಸೌ ಯೂಪ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತೇ ‘ಖಾದಿರೋ ಯೂಪೋ ಭವತಿ’ , ‘ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತಿ’ , ‘ಯೂಪಮಷ್ಟಾಶ್ರೀಕರೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಸ್ತಕ್ಷಣಾದಿವಿಧಿಪರೈರಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾವಿಷ್ಟಂ ವಿಶಿಷ್ಟಲಕ್ಷಣಸಂಸ್ಥಾನಂ ದಾರು ಯೂಪ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಏವಮಾಹವನೀಯಾದಯೋಽಪ್ಯವಗಂತವ್ಯಾಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ನ ಸ್ವರೂಪಪರಸ್ಯ, ಕಾರ್ಯ ಏವ ಚ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಸ್ವರೂಪೇ, ಇತಿ ಹೇತುದ್ವಯಂ ಭಾಷ್ಯವಾಕ್ಯೇನೋಪಪಾದಿತಮ್ -
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ತಥೈವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಂತೇನ ।
ನ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿಯೋಜ್ಯಮಧಿಕಾರಿಣಮನುಷ್ಠಾತಾರಮಂತರೇಣೇತಿ ನಿಯೋಜ್ಯಭೇದಮಾಹ -
ಸತಿ ಚ ವಿಧಿಪರತ್ವ ಇತಿ ।
'ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” ಇತಿ ಸಿದ್ಧವದರ್ಥವಾದಾದವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬುಭೂಷೋರ್ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ರಾತ್ರಿಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತಿಲಂಭಃ । ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞನ್ಯಾಯೇನ ತು ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಯಾಮರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಸಮವೇತಾರ್ಥತಯಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಮಿತಿ ಅಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಚಾಮೃತತ್ವಾದೇವ, ನ ಕೃತಕತ್ವೇನ ಶಕ್ಯಮನಿತ್ಯಮನುಮಾತುಮ್ । ಆಗಮವಿರೋಧಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉಕ್ತೇನ ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ವಿಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನಾರ್ಹತ್ಯೇವಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ನ ವಿಧೇಯಮ್ । ತದ್ಧಿ ದೃಶೇರುಪಲಬ್ಧಿವಚನತ್ವಾತ್ ಶ್ರಾವಣಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಾ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಲೌಕಿಕಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ, ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜಂ ವಾ । ತತ್ರ ಶ್ರಾವಣಂ ನ ವಿಧೇಯಮ್ , ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿನೈವಾಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಿತತ್ವಾತ್ , ಕರ್ಮಶ್ರಾವಣವತ್ । ನಾಪಿ ಲೌಕಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ತಸ್ಯ ನೈಸರ್ಗಿಕತ್ವಾತ್ । ನ ಚೌಪನಿಷದಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಭಾವನಾಧೇಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ವಿಧೇಯಂ, ತಸ್ಯೋಪಾಸನಾವಿಧಾನಾದೇವ ವಾಜಿನವದನುನಿಷ್ಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೌಪನಿಷದಾತ್ಮೋಪಾಸನಾ ಅಮೃತತ್ವಕಾಮಂ ನಿಯೋಜ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧೀಯತೇ । ‘ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಯಸ್ತು ವಿಧಿಸರೂಪಾ ನ ವಿಧಯಃ ಇತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅರ್ಥವತ್ತಯಾ ಮನನಾದಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ತದೇಕದೇಶಿಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ - ನ
ಏಕದೇಶಿಮತಮ್ ।
ಕುತಃ,
ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ।
ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣೋಃ ಫಲೇ ಸುಖದುಃಖೇ । ತತ್ರ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಮಾರಭ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾತ್ಸುಖಸ್ಯ ತಾರತಮ್ಯಮಧಿಕಾಧಿಕೋತ್ಕರ್ಷಃ । ಏವಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಮಾರಭ್ಯ ದುಃಖತಾರತಮ್ಯಯಾ ಚಾವೀಚಿಲೋಕಾತ್ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ವಿನಾಶಿ ಚ । ಆತ್ಯಂತಿಕಂ ತ್ವಶರೀರತ್ವಮನತಿಶಯಂ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧತಯಾ ನಿತ್ಯಮಕಾರ್ಯಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಮ್ । ತದ್ಧಿ ಫಲಮಿವ ಫಲಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಪನಯನಮಾತ್ರೇಣಾವಿರ್ಭಾವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ತ್ವಯಾಪ್ಯುಪಾಸನಾವಿಧಿಪರತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧತ್ವಾದಿರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ವೇದಾಂತಗಮ್ಯಾಸ್ಥೀಯತೇ । ಸಾ ಚೋಪಾಸನಾವಿಷಯಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ನ ಫಲಮ್ , ನಿತ್ಯತ್ವಾದಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಾಪನಯಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿರೋಧಿವಿದ್ಯೋದಯಾದೇವ ಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ವಿದ್ಯೋದಯಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರವಣಮನನಪೂರ್ವಕೋಪಾಸನಾಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಾದೇವ ಚೇತಸೋ ಭಾವಾತ್ । ಉಪಾಸನಾಸಂಸ್ಕಾರವದುಪಾಸನಾಪೂರ್ವಮಪಿ ಚೇತಃಸಹಕಾರೀತಿ ಚೇತ್ ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಖಲು ನೈಯೋಗಿಕಂ ಫಲಮೈಹಿಕಮಪಿ, ಯಥಾ ಚಿತ್ರಾಕಾರೀರ್ಯಾದಿನಿಯೋಗಾನಾಮನಿಯತನಿಯತಫಲಾನಾಮೈಹಿಕಫಲೇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಾಸನಾವಾಸನಾಯಾ ಇವಾಪೂರ್ವಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಷಡ್ಜಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥೋಪಾಸನಾವಾಸನಾಯಾ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽನಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಏವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚಾಮೃತೀಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಹೇತುತ್ವಾದುಪಾಸನಾಪೂರ್ವಸ್ಯ, ನಾಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಮವಬೋದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ಅನ್ಯದಿಚ್ಛತ್ಯನ್ಯತ್ಕರೋತೀತಿ ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತತ್ಕಾಮಃ ಕ್ರಿಯಾಮೇವ ಕಾರ್ಯಮವಗಮಿಷ್ಯತಿ ನಾಪೂರ್ವಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ತಸ್ಯಾ ಮಾನಾಂತರಾದೇವ ತತ್ಸಾಧನತ್ವಪ್ರತೀತೇರ್ವಿಧೇರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ , ನ ಚಾವಘಾತಾದಿವಿಧಿತುಲ್ಯತಾ, ತತ್ರಾಪಿ ನಿಯಮಾಪೂರ್ವಸ್ಯಾನ್ಯತೋಽನವಗತೇಃ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾದನ್ಯದಮೃತತ್ವಮಾರ್ಥವಾದಿಕಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ, ಯೇನ ತತ್ಕಾಮ ಉಪಾಸನಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯೇತ, ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ತು ಸ್ವರ್ಗಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತಸ್ಯ ಸಾತಿಶಯತ್ವಂ ಕ್ಷಯಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ನ ನಿತ್ಯಫಲತ್ವಮುಪಾಸನಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಪಿಧಾನಾಪನಯಮಾತ್ರೇಣಾವಿರ್ಭಾವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಪನಯಸ್ಯ ಚ ವೇದಾಂತಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಾದವಗತಿಪರ್ಯಂತಾದೇವ ಸಂಭವಾತ್ , ಉಪಾಸನಾಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಹೇತುಭಾವಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಜನನೇ ಮನಃಸಾಚಿವ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , “ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ ನ ವಿಧಿಃ, ಅಪಿ ತು ವಿಧಿಸರೂಪೋಽಯಮ್ । ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ‘ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಿಸರೂಪಾ ನ ವಿಧಯ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತತ್ರ ಶ್ರುತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಲ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ತನ್ನಿತ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಚೇದಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಮ್ ।
ಪರೇ ಹಿ ದ್ವಯೀಂ ನಿತ್ಯತಾಮಾಹುಃ - ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತಾಂ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತಾಂ ಚ । ತತ್ರ ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಾ ಭೂದಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತೇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತಾ ಹಿ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ । ತಥಾ ಹಿ - ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಾ ಪರಿಣಮೇದೇಕದೇಶೇನ ವಾ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೇ ಕಥಂ ನ ತತ್ತ್ವವ್ಯಾಹೃತಿಃ । ಏಕದೇಶಪರಿಣಾಮೇ ವಾ ಸ ಏಕದೇಶಸ್ತತೋ ಭಿನ್ನೋ ವಾ ಅಭಿನ್ನೋ ವಾ । ಭಿನ್ನಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಪರಿಣಮಮಾನೇಽನ್ಯಃ ಪರಿಣಮತೇ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಭೇದೇ ವಾ ಕಥಂ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮಃ । ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಂ ತದಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾ ಹಿ - ತದೇವ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾಭಿನ್ನಮ್ , ಭಿನ್ನಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ, ಕಟಕಾದಯ ಇವಾಭಿನ್ನಾ ಹಾಟಕಾತ್ಮನಾ ಭಿನ್ನಾಶ್ಚ ಕಟಕಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ । ನ ಚ ಭೇದಾಭೇದಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನೈಕತ್ರ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ನಃ ಕ್ವ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋಯತ್ಪ್ರಮಾಣವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವರ್ತತೇ । ಯತ್ತು ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಮ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ತಥಾಭಾವ ಏವ । ಕುಂಡಲಮಿದಂ ಸುವರ್ಣಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ಚ ವ್ಯಕ್ತಂ ಭೇದಾಭೇದೌ ಚಕಾಸ್ತಃ । ತಥಾ ಹಿ - ಆತ್ಯಂತಿಕೇಽಭೇದೇಽನ್ಯತರಸ್ಯ ದ್ವಿರವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ಭೇದೇ ವಾತ್ಯಂತಿಕೇ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಗವಾಶ್ವವತ್ । ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇ ಏಕಾಶ್ರಯತ್ವೇ ವಾ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ , ನ ಹಿ ಭವತಿ ಕುಂಡಂ ಬದರಮಿತಿ । ನಾಪ್ಯೇಕಾಸನಸ್ಥಯೋಶ್ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಯೋಶ್ಚೈತ್ರೋ ಮೈತ್ರ ಇತಿ । ಸೋಽಯಮಬಾಧಿತೋಽಸಂದಿಗ್ಧಃ ಸರ್ವಜನೀನಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯ ಏವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭೇದಾಭೇದೌ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ಕಾರಣಸ್ಯ ಚ ಸದ್ರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾನುಗಮಾತ್ , ಸದ್ರೂಪೇಣಾಭೇದಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಜಗತಃ, ಭೇದಃ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಗೋಘಟಾದಿನೇತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ನಾನಾತ್ವಮಭೇದಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ । ಹೇಮಾತ್ಮನಾ ಯಥಾಭೇದಃ ಕುಂಡಲಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಭಿದಾ” ॥ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಕಃ ಪುನರಯಂ ಭೇದೋ ನಾಮ, ಯಃ ಸಹಾಭೇದೇನೈಕತ್ರ ಭವೇತ್ । ಪರಸ್ಪರಾಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮಯಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಕಟಕಹಾಟಕಯೋರಸ್ತಿ ನ ವಾ । ನ ಚೇತ್ , ಏಕತ್ವಮೇವಾಸ್ತಿ, ನ ಚ ಭೇದಃ । ಅಸ್ತಿ ಚೇದ್ಭೇದ ಏವ, ನಾಭೇದಃ । ನ ಚ ಭಾವಾಭಾವಯೋರವಿರೋಧಃ, ಸಹಾವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವಾತ್ । ಸಂಭವೇ ವಾ ಕಟಕವರ್ಧಮಾನಕಯೋರಪಿ ತತ್ತ್ವೇನಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ, ಭೇದಸ್ಯಾಭೇದಾವಿರೋಧಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಕಟಕಸ್ಯ ಹಾಟಕಾದಭೇದೇ ಯಥಾ ಹಾಟಕಾತ್ಮನಾ ಕಟಕಮುಕುಟಕುಂಡಲಾದಯೋ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ ಏವಂ ಕಟಕಾತ್ಮನಾಪಿ ನ ಭಿದ್ಯೇರನ್ , ಕಟಕಸ್ಯ ಹಾಟಕಾದಭೇದಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಹಾಟಕಮೇವ ವಸ್ತುಸನ್ನ ಕಟಕಾದಯಃ, ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರತಿಭಾಸನಾತ್ । ಅಥ ಹಾಟಕತ್ವೇನೈವಾಭೇದೋ ನ ಕಟಕತ್ವೇನ, ತೇನ ತು ಭೇದ ಏವ ಕುಂಡಲಾದೇಃ । ಯದಿ ಹಾಟಕಾದಭಿನ್ನಃ ಕಟಕಃ ಕಥಮಯಂ ಕುಂಡಲಾದಿಷು ನಾನುವರ್ತತೇ । ನಾನುವರ್ತತೇ ಚೇತ್ಕಥಂ ಹಾಟಕಾದಭಿನ್ನಃ ಕಟಕಃ । ಯೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನನುವರ್ತಮಾನೇ ವ್ಯಾವರ್ತಂತೇ ತೇ ತತೋ ಭಿನ್ನಾ ಏವ, ಯಥಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಕುಸುಮಭೇದಾಃ । ನಾನುವರ್ತಂತೇ ಚಾನುವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ಹಾಟಕತ್ವೇ ಕುಂಡಲಾದಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇಽಪಿ ಹಾಟಕಾದ್ಭಿನ್ನಾ ಏವೇತಿ । ಸತ್ತಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ ಸರ್ವವಸ್ತ್ವನುಗಮೇ ‘ಇದಮಿಹ ನೇದಮ್ , ಇದಮಸ್ಮಾನ್ನೇದಮ್ , ಇದಮಿದಾನೀಂ ನೇದಮ್ , ಇದಮೇವಂ ನೇದಮ್’ ಇತಿ ವಿಭಾಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿತ್ಕಥಂಚಿದ್ವಿವೇಕಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ದೂರಾತ್ಕನಕಮಿತ್ಯವಗತೇ ನ ತಸ್ಯ ಕುಂಡಲಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇರನ್ , ಕನಕಾದಭೇದಾತ್ತೇಷಾಮ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಭೇದೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಕನಕಾತ್ಕುಂಡಲಾದೀನಾಮಿತಿ ಕನಕಾವಗಮೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾತಾಸ್ತೇ । ನನ್ವಭೇದೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಕಿಂ ನ ಜ್ಞಾತಾಃ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಜ್ಞಾನಮೇವ ತೇಷಾಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಾರಣಾಭಾವೇ ಹಿ ಕಾರ್ಯಭಾವ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಃ, ಸ ಚ ಕಾರಣಸತ್ತಯಾ ಅಪೋದ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಚಾಭೇದೇ ಕಾರಣಸತ್ತೇತಿ ಕನಕೇ ಜ್ಞಾತೇ ಜ್ಞಾತಾ ಏವ ಕುಂಡಲಾದಯ ಇತಿ ತಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಜ್ಞಾನಾನಿ ಚಾನರ್ಥಕಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ತೇನ ಯಸ್ಮಿನ್ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಯನ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ತತೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಕರಭೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಽಗೃಹ್ಯಮಾಣೋ ರಾಸಭಃ ಕರಭಾತ್ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಚ ದೂರತೋ ಹೇಮ್ನಿ ನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತಸ್ಯ ಭೇದಾಃ ಕುಂಡಲಾದಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಹೇಮ್ನೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಹೇಮ ಕುಂಡಲಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಹ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೇ ಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವೇ ವಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥಾನುವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚ ಹೇಮ್ನಿ ಜ್ಞಾತೇ ಕುಂಡಲಾದಿಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಚ ಕಥಮ್ । ನ ಖಲ್ವಭೇದೇ ಐಕಾಂತಿಕೇಽನೈಕಾಂತಿಕೇ ಚೈತದುಭಯಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನವಹೇಯೇಽಭೇದೋಪಾದಾನೈವ ಭೇದಕಲ್ಪನಾ, ನ ಭೇದೋಪಾದಾನಾಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಭಿದ್ಯಮಾನತಂತ್ರತ್ವಾದ್ಭೇದಸ್ಯ, ಭಿದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕತ್ವಾತ್ , ಏಕಾಭಾವೇ ಚಾನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಭೇದಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ಏಕಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾನಧೀನತ್ವಾತ್ , ನಾಯಮಯಮಿತಿ ಚ ಭೇದಗ್ರಹಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಗ್ರಹಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಏಕತ್ವಗ್ರಹಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅಭೇದೋಪಾದಾನೈವಾನಿರ್ವಚನೀಯಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪ ) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತೈವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀ ನ ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯತೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ವ್ಯೋಮವತ್
ಇತಿ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಪರಸಿದ್ಧಃ, ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಅತ್ರ ಚ
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮ್
ಇತಿ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಕರ್ಮತಾಮಪಾಕರೋತಿ ।
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿ
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಕರ್ಮತಾಮ್ ।
ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಮ್
ಇತಿ ವಿಕಾರ್ಯಕರ್ಮತಾಮ್ ।
ನಿರವಯವಮ್
ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಕರ್ಮತಾಮ್ । ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಖಲು ಪ್ರೋಕ್ಷಣೇನ ಸಂಸ್ಕಾರಾಖ್ಯೋಂಽಶೋ ಯಥಾ ಜನ್ಯತೇ, ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಶ್ಚಿದಂಶಃ ಕ್ರಿಯಾಧೇಯೋಽಸ್ತಿ, ಅನವಯವತ್ವಾತ್ । ಅನಂಶತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮಾಹ -
ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಮಿತಿ ।
ತೃಪ್ತ್ಯಾ ದುಃಖರಹಿತಂ ಸುಖಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಕ್ಷುದ್ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಸಹಿತಂ ಹಿ ಸುಖಂ ತೃಪ್ತಿಃ ।
ಸುಖಂ ಚಾಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಸ್ವಮತೇನ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಫಲಂ ನಿತ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರುಪಪಾದ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಪಾದ್ಯಸ್ಯ ತು ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಂಜಯತಿ -
ತದ್ಯದೀತಿ ।
ನ ಚಾಗಮಬಾಧಃ, ಆಗಮಸ್ಯೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಜನಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋ ನೈಯೋಗಿಕ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂತಿ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ನಿವಾರಿಕಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾದ್ವಯಪ್ರತಿಬಂಧಾಪನಯಮಾತ್ರೇಣ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ನ ಸ್ವತೋಽಪೂರ್ವೋತ್ಪಾದೇನ ಚೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ -
ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯಃ, ಅಪಿ ತ್ವಕ್ಷಪಾದಾಚಾರ್ಯಸೂತ್ರಮಪಿ ನ್ಯಾಯಮೂಲಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚಾಚಾರ್ಯಪ್ರಣೀತಮಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯಶ್ಚೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಃ ಪುರಾಣೇ “ಆಚಿನೋತಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಾಚಾರೇ ಸ್ಥಾಪಯತ್ಯಪಿ । ಸ್ವಯಮಾಚರತೇ ಯಸ್ಮಾದಾಚಾರ್ಯಸ್ತೇನ ಚೋಚ್ಯತೇ” ॥ ಇತಿ । ತೇನ ಹಿ ಪ್ರಣೀತಂ ಸೂತ್ರಮ್ - “ದುಃಖಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿದೋಷಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಪಾಯೇ ತದನಂತರಾಪಾಯಾದಪವರ್ಗಃ”(ನ್ಯಾ.ಸೂ.) ಇತಿ । ಪಾಠಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಾರಣಮುತ್ತರಮ್ , ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಪೂರ್ವಮ್ , ಕಾರಣಾಪಾಯೇ ಕಾರ್ಯಾಪಾಯಃ, ಕಫಾಪಾಯ ಇವ ಕಫೋದ್ಭವಸ್ಯ ಜ್ವರಸ್ಯಾಪಾಯಃ । ಜನ್ಮಾಪಾಯೇ ದುಃಖಾಪಾಯಃ, ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪಾಯೇ ಜನ್ಮಾಪಾಯಃ, ದೋಷಾಪಾಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪಾಯಃ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯೇ ದೋಷಾಪಾಯಃ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿದ್ಯಾ ರಾಗಾದ್ಯುಪಜನನಕ್ರಮೇಣ ದೃಷ್ಟೇನೈವ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪರಮಂ ನಿದಾನಮ್ । ಸಾ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೈವಾವಗತಿಪರ್ಯಂತೇನ ವಿರೋಧಿನಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ತತೋಽವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ನ ತು ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ತಜ್ಜನಿತಾಪೂರ್ವಕಾರ್ಯೋ ವೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯ ಇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಃ, ನ ತ್ವಕ್ಷಪಾದಸಂಮತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಿಹ ಸಂಮತಮ್ । ತದನೇನಾಚಾರ್ಯಾಂತರಸಂವಾದೇನಾಯಮರ್ಥೋ ದೃಢೀಕೃತಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ , ಯೇನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಭೇದಾವಭಾಸಂ ನಿವರ್ತಯನ್ನ ವಿಧಿವಿಷಯೋ ಭವೇತ್ । ಅಪಿ ತು ಸಂಪದಾದಿರೂಪಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸತ್ ವಿಧಿಗೋಚರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ ವೃತ್ತ್ಯಂತರತ್ವೇನ ಮನಸೋ ವಿಶ್ವೇದೇವಸಾಮ್ಯಾದ್ವಿಶ್ವಾಂದೇವಾನ್ಮನಸಿ ಸಂಪಾದ್ಯ ಮನ ಆಲಂಬನಮವಿದ್ಯಮಾನಸಮಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಸಂಪಾದ್ಯಾನಾಂ ವಿಶ್ವೇಷಾಮೇವ ದೇವಾನಾಮನುಚಿಂತನಮ್ , ತೇನ ಚಾನಂತಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಏವಂ ಚಿದ್ರೂಪಸಾಮ್ಯಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಜೀವಮಾಲಂಬನಮವಿದ್ಯಮಾನಸಮಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಚಿಂತನಮ್ , ತೇನ ಚಾಮೃತತ್ವಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಅಧ್ಯಾಸೇ ತ್ವಾಲಂಬನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾರೋಪಿತತದ್ಭಾವಸ್ಯಾನುಚಿಂತನಮ್ , ಯಥಾ “ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧), “ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) । ಏವಂ ಜೀವಮಬ್ರಹ್ಮ “ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ” ಇತಿ । ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಯೋಗಾದ್ವಾ, ಯಥಾ “ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧), “ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತಿ । ಬಾಹ್ಯಾನ್ಖಲು ವಾಯುದೇವತಾ ವಹ್ನ್ಯಾದೀನ್ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ । ಮಹಾಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಹಿ ವಾಯುರ್ವಹ್ನ್ಯಾದೀನ್ಸಂವೃಜ್ಯ ಸಂಹೃತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಾಪಯತಿ । ಯಥಾಹ ದ್ರವಿಡಾಚಾರ್ಯಃ - “ಸಂಹರಣಾದ್ವಾ ಸಂವರಣಾದ್ವಾ ಸ್ವಾತ್ಮೀಭಾವಾದ್ವಾಯುಃ ಸಂವರ್ಗಃ” ಇತಿ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಪ್ರಾಣಃ ಸಂವರ್ಗ ಇತಿ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವಾಣಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ । ಪ್ರಾಯಾಣಕಾಲೇ ಹಿ ಸ ಏವ ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಗೃಹ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ । ಸೇಯಂ ಸಂವರ್ಗದೃಷ್ಟಿರ್ವಾಯೌ ಪ್ರಾಣೇ ಚ ದಶಾಶಾಗತಂ ಜಗದ್ದರ್ಶಯತಿ ಯಥಾ, ಏವಂ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಬೃಂಹಣಕ್ರಿಯಯಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರಮೃತತ್ವಾಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ । ತದೇತೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಪಕ್ಷೇಷ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನೋಪಾಸನಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಾಣ್ಯಪೂರ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರವತ್ । ಆತ್ಮಾ ತು ದ್ರವ್ಯಂ ಕರ್ಮಣಿ ಗುಣ ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ವಿಧೀಯತೇ । ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ ’ ಪತ್ನ್ಯವೇಕ್ಷಿತಮಾಜ್ಯಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಸಮಾಮ್ನಾತಮ್ , ಪ್ರಕರಣಿನಾ ಚ ಗೃಹೀತಮುಪಾಂಶುಯಾಗಾಂಗಭೂತಾಜ್ಯದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರತಯಾವೇಕ್ಷಣಂ ಗುಣಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ, ಏವಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಕ್ರತ್ವಂಗಭೂತೇ ಆತ್ಮನಿ “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ದರ್ಶನಂ ಗುಣಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ ।
'ಯೈಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷ್ಯತೇ ಗುಣಸ್ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯೇತ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದತ ಆಹ -
ನ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಕುತಃ,
ಸಂಪದಾದಿರೂಪೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇ ಹಿ ಸಮಾಮ್ನಾತಮಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣಂ ತದಂಗಭೂತಾಜ್ಯಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ “ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ನ ಚಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಪಿ । “ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತಿ” ಇತ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಜುಹೂದ್ವಾರೇಣ ಜುಹೂಪದಂ ಕ್ರತುಂ ಸ್ಮಾರಯದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಯಥಾ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಕ್ರತುಶೇಷಭಾವಮಾಪಾದಯತಿ, ಏವಮಾತ್ಮಾ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಃ, ಯೇನ ತದ್ದರ್ಶನಂ ಕ್ರತ್ವಂಗಂ ಸದಾತ್ಮಾನಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ಸಂಸ್ಕುರ್ಯಾತ್ । ತೇನ ಯದ್ಯಯಂ ವಿಧಿಸ್ತಥಾಪಿ “ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮ್” ಇತಿವತ್ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮೈವಾಪೂರ್ವವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಗುಣಕರ್ಮೇತಿ ಸ್ಥವೀಯಸ್ತಯೈತದ್ದೂಷಣಮನಭಿಧಾಯ ಸರ್ವಪಕ್ಷಸಾಧಾರಣಂ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮ್ , ತದತಿರೋಹಿತಾರ್ಥತಯಾ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಕಿಂ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವವಿಧಾನಮಸ್ಯ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ವಿದಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಶಂಕತೇ -
ಅವಿಷಯತ್ವ ಇತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಶಾಂತಿಕರ್ಮಣಿ ವೇತಾಲೋದಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ
ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸರ್ವಮೇವ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ನೇದಂತಯಾ ವಸ್ತುಭೇದಂ ಬೋಧಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹೀಕ್ಷುಕ್ಷೀರಗುಡಾದೀನಾಂ ಮಧುರರಸಭೇದಃ ಶಕ್ಯ ಆಖ್ಯಾತುಮ್ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತೇನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧೇ ಲೌಕಿಕೇ ಏವಾರ್ಥೇ ಯದಾ ಗತಿರಿದೃಶೀ ಶಬ್ದಸ್ಯ, ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಲೌಕಿಕೇ । ಅದೂರವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ತು ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಮಿಹಾಪಿ ಸಮಾನಮ್ । ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾತಾ ಪ್ರಮಾಣಾಧೀನಯಾ ಪ್ರಮಿತ್ಯಾ ಪ್ರಮೇಯಂ ಘಟಾದಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಲಸಿತಮ್ । ತದಸ್ಯಾ ವಿಷಯೀಭೂತೋದಾಸೀನತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾಭಾವಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಾದಯಸ್ತಿಸ್ರೋ ವಿಧಾ ನಿವರ್ತಂತೇ । ನ ಹಿ ಪಕ್ತುರವಸ್ತುತ್ವೇ ಪಾಕ್ಯಪಾಕಪಚನಾನಿ ವಸ್ತುಸಂತಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ತಥಾ ಹಿ - “ವಿಗಲಿತಪರಾಗ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ತ್ವಂಪದಸ್ಯ ತದಸ್ತದಾ ತ್ವಮಿತಿ ಹಿ ಪದೇನೈಕಾರ್ಥತ್ವೇ ತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ಯತ್ಪದಮ್ । ತದಪಿ ಚ ತದಾ ಗತ್ವೈಕಾರ್ಥ್ಯಂ ವಿಶುದ್ಧಚಿದಾತ್ಮತಾಂ ತ್ಯಜತಿ ಸಕಲಾನ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದೀನ್ಪದಾರ್ಥಮಲಾನ್ನಿಜಾನ್” ॥ ಇತ್ಯಾಂತರಶ್ಲೋಕಃ ।
ಅತ್ರೈವಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತೀರುದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ - ಯಸ್ಯಾಮತಮಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಅತೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇತಿ ।
ಪರಪಕ್ಷೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತಾಮಾಪಾದಯತಿ -
ಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಕಾರ್ಯಮಪೂರ್ವಂ ಯಾಗಾದಿವ್ಯಾಪಾರಜನ್ಯಂ ತದಪೇಕ್ಷತೇ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರಿತಿ ।
ನಿರ್ವರ್ತ್ಯವಿಕಾರ್ಯಯೋಃ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮೇತಿ ಬೌದ್ಧಾಃ । ತಥಾ ಚ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಾವಸ್ಥಾಮಪಹಾಯ ಯಾ ಕೈವಲ್ಯಾವಸ್ಥಾವಾಪ್ತಿರಾತ್ಮನಃ ಸ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ವಿಕಾರ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ । ಯಥಾ ಪಯಸಃ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಪಹಾನೇನಾವಸ್ಥಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿಕಾರೋ ದಧೀತಿ । ತದೇತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರನಿತ್ಯತಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ , ದಧಿಘಟಾದಿವತ್ ।
ಅಥ “ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ” (ಛಾ. ಉ. ೩-೧೩-೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕೃತಾವಿಕೃತದೇಶಭೇದಾವಗಮಾದವಿಕೃತದೇಶಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಾಸನಾದಿವಿಧಿಕಾರ್ಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯಕರ್ಮತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚಾಪ್ಯತ್ವೇನಾಪೀತಿ ।
ಅನ್ಯದನ್ಯೇನ ವಿಕೃತದೇಶಪರಿಹಾಣ್ಯಾವಿಕೃತದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥೋಪವೇಲಂ ಜಲಧಿರತಿಬಹಲಚಪಲಕಲ್ಲೋಲಮಾಲಾಪರಸ್ಪರಾಸ್ಫಾಲನಸಮುಲ್ಲಸತ್ಫೇನಪುಂಜಸ್ತಬಕತಯಾ ವಿಕೃತಃ, ಮಧ್ಯೇ ತು ಪ್ರಶಾಂತಸಕಲಕಲ್ಲೋಲೋಪಸರ್ಗಃ ಸ್ವಸ್ಥಃ ಸ್ಥಿರತಯಾವಿಕೃತಸ್ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯಮವಿಕೃತಂ ಪೌತಿಕಃ ಪೋತೇನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಜೀವಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತಾಮ್ । ಭೇದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನಸ್ತಥಾಪಿ ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಭುತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮತಾಮಪಾಕರೋತಿ -
ನಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ।
ದ್ವಯೀ ಹಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತಾ, ಗುಣಾಧಾನೇನ ವಾ, ಯಥಾ ಬೀಜಪೂರಕುಸುಮಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಾರಸಾವಸೇಕಃ, ತೇನ ಹಿ ತತ್ಕುಸುಮಂ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಲಾಕ್ಷಾರಸಸವರ್ಣಂ ಫಲಂ ಪ್ರಸೂತೇ । ದೋಷಾಪನಯೇನ ವಾ ಯಥಾ ಮಲಿನಮಾದರ್ಶತಲಂ ನಿಘೃಷ್ಟಮಿಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣೇನೋದ್ಭಾಸಿತಭಾಸ್ವರತ್ವಂ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಭವತಿ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಾಧಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ಗುಣೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಭಾವೋ ವಾ ಭಿನ್ನೋ ವಾ । ಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತ್ಕಥಮಾಧೇಯಃ, ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯವಾತ್ । ಭಿನ್ನತ್ವೇ ತು ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ಭೇದೇ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಃ, ಗವಾಶ್ವವತ್ । ಭೇದಾಭೇದಶ್ಚ ವ್ಯುದಸ್ತಃ, ವಿರೋಧಾತ್ ।
ತದನೇನಾಭಿಸಂಧಿನೋಕ್ತಮ್ -
ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -
ನಾಪಿ ದೋಷಾಪನಯನೇನೇತಿ ।
ಅಶುದ್ಧಿಃ ಸತೀ ದರ್ಪಣೇ ನಿವರ್ತತೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಸತಿತಿ ನಿವರ್ತನೀಯಾ । ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸ್ವಾತ್ಮಧರ್ಮ ಏವೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಏವ ಮೋಕ್ಷೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಮಲಾವೃತ ಉಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ, ನ ತು ಕ್ರಿಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಮಾತ್ಮನೋಽಸಿದ್ಧಮ್ , ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಮಲಿನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನಾವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಾ, ಕಿಂ ತು ಜೀವೇ, ಸಾ ತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತೇನ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತ್ವಶುದ್ಧಿಂ ಕ್ರಿಯಾಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ದೂಷ್ಯತೇ । ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಮವೇತಾ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಸ್ಕುರ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ನಿಘರ್ಷಣಮಿಷ್ಟಕಾಚೂರ್ಣಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಪ್ರಚಯೋ ನಿರಂತರ ಆದರ್ಶತಲಸಮವೇತಃ । ಅನ್ಯಸಮವೇತಾ ವಾ । ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಃ ಕ್ರಿಯಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯವಿಕಾರಹೇತುತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿತ್ಯತ್ವವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾ ತು ಕಥಮನ್ಯಸ್ಯೋಪಕರೋತಿ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ದರ್ಪಣೇ ನಿಘೃಷ್ಯಮಾಣೇ ಮಣಿರ್ವಿಶುದ್ಧೋ ದೃಷ್ಟಃ ।
ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ತದಾ ಬಾಧನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ಅತ್ರ ವ್ಯಭಿಚಾರಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ದೇಹಾಶ್ರಯಯೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ದೇಹಸಂಹತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯೋಪಧಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವ ಇತಿ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ಚಾಚಕ್ಷತೇ । ಸ ಚ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಹತಸ್ತತ್ಸಂಘಾತಮಧ್ಯಪತಿತಸ್ತದಭೇದೇನಾಹಮಿತಿಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೀಭೂತಃ, ಅತಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಃ ಶರೀರಾದಿಧರ್ಮೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭವತಿ, ತದಭೇದಾಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ । ಯಥಾ ಅಂಗರಾಗಧರ್ಮಃ ಸುಗಂಧಿತಾ ಕಾಮಿನೀನಾಂ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ತೇನಾತ್ರಾಪಿ ಯದಾಶ್ರಿತಾ ಕ್ರಿಯಾ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣವಿಷಯೀಕೃತಾ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತತ್ತ್ವತಸ್ತು ನ ಕ್ರಿಯಾ ನ ಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ । ಸನಿದರ್ಶನಂ ತು ಶೇಷಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಏವ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ನೇಹ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ । ಪಿಪ್ಪಲಂ ಕರ್ಮಫಲಮ್ ।
ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯ ಇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾ ।
ಸಂಹತಸ್ಯೈವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಾಹ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ -
ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅನುಪಹಿತಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಬ್ರಹ್ಮಪ್ರದರ್ಶನಪರೌ ಮಂತ್ರೌ ಪಠತಿ -
ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ।
ಶುಕ್ರಂ ದೀಪ್ತಿಮತ್ । ಅವ್ರಣಂ ದುಃಖರಹಿತಮ್ । ಅಸ್ರಾವಿರಮ್ ಅವಿಗಲಿತಮ್ । ಅವಿನಾಶೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಮಾ ಭೂನ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾದಿಕರ್ಮತಾಚತುಷ್ಟಯೀ । ಪಂಚಮೀ ತು ಕಾಚಿತ್ ವಿಧಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯಯಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮತಾ ಘಟಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅತೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಏಭ್ಯಃ ಪ್ರಕಾರೇಭ್ಯೋ ನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರಮನ್ಯದಸ್ತಿ, ಯತೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಚತಸೃಣಾಂ ವಿಧಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇಽನ್ಯತಮತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ಸಾ ಚ ಮೋಕ್ಷಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಾ ವ್ಯಾಪಕಾನುಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತೀತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಮೋಕ್ಷೇ ಕ್ರಿಯೈವ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ತದರ್ಥಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ತದರ್ಥಾಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋಽನರ್ಥಿಕಾ ಇತ್ಯತ ಉಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ -
ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇಕಮಿತಿ ।
ಅಥ ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ರಿಯಾ ಮಾನಸೀ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಧಿಗೋಚರಃ, ಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ತಸ್ಯಾಃ ಫಲಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾದಿಷ್ವನ್ಯತಮಂ ನ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ಕುತಃ
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಸತ್ಯಮ್ , ಜ್ಞಾನಂ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ, ನ ತ್ವಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಫಲಂ ಜನಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತದೇತಸ್ಮಿನ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಸ್ಥಿತೇ ಏವ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮ ಸೇತಿ ।
ಯತ್ರ
ವಿಷಯೇ
ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿರಪೇಕ್ಷೈವ ಚೋದ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ದೇವತಾಸಂಪ್ರದಾನಕಹವಿರ್ಗ್ರಹಣೇ ದೇವತಾವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾನಪೇಕ್ಷಾ ದೇವತಾಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾ । ಯಥಾ ವಾ ಯೋಷಿತಿ ಅಗ್ನಿವಸ್ತ್ವನಪೇಕ್ಷಾಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರ್ಯಾ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮೇತಿ ಯೋಜನಾ । ನ ಹಿ “ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್”(ಐ . ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಧೇಃ ಪ್ರಾಗ್ದೇವತಾಧ್ಯಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತ್ವಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಧಿಗತಶಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಸ್ಯ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದೇಃ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಂತಾತ್ಸಂದರ್ಭಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಜ್ಞಾನಮ್ , ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ , ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂನಿಕರ್ಷಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿವ ಪ್ರಣಿಹಿತಮನಸಃ ಸ್ಫೀತಾಲೋಕಮಧ್ಯವರ್ತಿಕುಂಭಾನುಭವಃ । ನ ಹ್ಯಸೌ ಸ್ವಸಾಮಗ್ರೀಬಲಲಬ್ಧಜನ್ಮಾ ಸನ್ಮನುಜೇಚ್ಛಯಾನ್ಯಥಾಕರ್ತುಮಕರ್ತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯಃ, ದೇವತಾಧ್ಯಾನವತ್ , ಯೇನಾರ್ಥವಾನತ್ರ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೋಪಾಸನಾ ವಾನುಭವಪರ್ಯಂತತಾ ವಾಸ್ಯ ವಿಧೇರ್ಗೋಚರಃ, ತಯೋರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಧೃತಸಾಮರ್ಥ್ಯಯೋಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವಾ ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪನಯೇ ವಾ ವಿಧಿಮಂತರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಪುರುಷೇಚ್ಛಯಾನ್ಯಥಾಕರ್ತುಮಕರ್ತುಂ ವಾ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾಪಿ ನ ವಿಧಿಗೋಚರಃ । ಪುರುಷಚಿತ್ತವ್ಯಾಪಾರಾಧೀನಾಯಾಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯಾ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಕ್ವಚಿದವಿರೋಧಿನೀ, ಯಥಾ ದೇವತಾಧ್ಯಾನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೇಣ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ಕ್ವಚಿದ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪವಿರೋಧಿನೀ, ಯಥಾ ಯೋಷಿತ್ಪುರುಷಯೋರಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತಾವತಾ ಭೇದೇನ ನಿದರ್ಶನಮಿಥುನದ್ವಯೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಕ್ರಿಯೈವೇತ್ಯೇವಕಾರೇಣ ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಮಪಾಕರೋತಿ ।
ನನು “ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಯಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಾಃ, ತುಲ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧೇಯೇನಾತ್ರ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದ್ವಿಷಯಾ ಲಿಙಾದಯ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ಶ್ರೂಯಂತೇ ಲಿಙಾದಯಃ, ನ ತ್ವಮೀ ವಿಧಿವಿಷಯಾಃ, ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿಷಯೋ ಹಿ ವಿಧಿಃ । ಸ ಏವ ಚ ಹೇಯ ಉಪಾದೇಯೋ ವಾ, ಯಂ ಪುರುಷಃ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ತತ್ರೈವ ಚ ಸಮರ್ಥಃ ಕರ್ತಾಧಿಕೃತೋ ನಿಯೋಜ್ಯೋ ಭವತಿ । ನ ಚೈವಂಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮಶ್ರವಣಮನನೋಪಾಸನದರ್ಶನಾನೀತಿ ವಿಷಯತದನುಷ್ಠಾತ್ರೋರ್ವಿಧಿವ್ಯಾಪಕಯೋರಭಾವಾದ್ವಿಧೇರಭಾವ ಇತಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಅಪಿ ಲಿಙಾದಯಃ ಪ್ರವರ್ತನಾಯಾಮಸಮರ್ಥಾ ಉಪಲ ಇವ ಕ್ಷುರತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಂ ಕುಂಠಮಪ್ರಮಾಣೀಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ ।
ಅನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಮರ್ಥೋ ಹಿ ಕರ್ತಾಧಿಕಾರೀ ನಿಯೋಜ್ಯಃ । ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ತು ನ ಕರ್ತೃತಾ ಯತೋ ನಾಧಿಕೃತೋಽತೋ ನ ನಿಯೋಜ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ವಿಧೇರಭಾವಾನ್ನ ವಿಧಿವಚನಾನಿ, ಕಿಮರ್ಥಾನಿ ತರ್ಹಿ ವಚನಾನ್ಯೇತಾನಿ ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾನೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಿಮರ್ಥಾನೀತಿ ।
ನ ಚಾನರ್ಥಕಾನಿ ಯುಕ್ತಾನಿ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಉತ್ತರಮ್ -
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।
ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಶ್ರವಣಾದಯೋ ವಿಧಿಸರೂಪೈರ್ವಾಕ್ಯೈರನೂದ್ಯಂತೇ । ನ ಚಾನುವಾದೋಽಪ್ಯಪ್ರಯೋಜನಃ, ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಕರತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ತತ್ತದಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟವಿಷಯೇಪ್ಸಾಜಿಹಾಸಾಪಹೃತಹೃದಯತಯಾ ಬಹಿರ್ಮುಖೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಸಮಾಧಾತುಮರ್ಹತಿ । ಆತ್ಮಶ್ರವಣಾದಿವಿಧಿಸರೂಪೈಸ್ತು ವಚನೈರ್ಮನಸೋ ವಿಷಯಸ್ರೋತಃ ಖಿಲೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ರೋತ ಉದ್ಘಾಟ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಕರತಾ ಅನುವಾದಾನಾಮಸ್ತೀತಿ ಸಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಚ್ಚ ಚೋದಿತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮನುಷ್ಠಾನಾನಂಗತ್ವಾದಪುರುಷಾರ್ಥಮಿತಿ ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವತೋಽಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಯದನುಷ್ಠಾನಾನಂಗತ್ವಂ ತದ್ಭೂಷಣಂ ನ ದೂಷಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯದಪೀತಿ ।
ಅನುಸಂಜ್ವರೇತ್
ಶರೀರಂ ಪರಿತಪ್ಯಮಾನಮನುತಪ್ಯೇತ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತೀತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮೇಕದೇಶಿಮತಂ ದೂಷಯಿತುಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಾಹುರಿತಿ ।
ದೂಷಯತಿ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - “ಕಾರ್ಯಬೋಧೇ ಯಥಾ ಚೇಷ್ಟಾ ಲಿಂಗಂ ಹರ್ಷಾದಯಸ್ತಥಾ । ಸಿದ್ಧಬೋಧೇಽರ್ಥವತ್ತೈವಂ ಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಹಿತಶಾಸನಾತ್” ॥ ಯದಿ ಹಿ ಪದಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾನೇ ತದನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾನೇ ವಾ, ನಿಯಮೇನ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ವಮವಧೃತಂ ಭವೇತ್ , ನ ಭವೇದಹೇಯೋಪಾದೇಯಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಪರತ್ವಮುಪನಿಷದಾಮ್ । ತತ್ರಾವಿದಿತಸಾಮರ್ಥ್ಯತ್ವಾತ್ಪದಾನಾಂ ಲೋಕೇ, ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ವೈದಿಕಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ । ಅಥ ತು ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಪದಾನಾಂ ಲೋಕೇ ಶಕ್ಯಃ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಸ್ತತ ಉಪನಿಷದಾಂತತ್ಪರತ್ವಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾವಗಮ್ಯಮಾನಮಪಹೃತ್ಯ ನ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತತ್ರ ತಾವದೇವಮಕಾರ್ಯೇಽರ್ಥೇ ನ ಸಂಗತಿಗ್ರಹಃ, ಯದಿ ತತ್ಪರಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯೇತ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಸ್ಯೋನ್ನೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯೇತ । ನ ತಾವತ್ತತ್ಪರಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ಲೋಕೇ । ಕುತೂಹಲಭಯಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಾಮಕಾರ್ಯಪರಾಣಾಂ ಪದಸಂದರ್ಭಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ । ತದ್ಯಥಾಖಂಡಲಾದಿಲೋಕಪಾಲಚಕ್ರವಾಲಾಧಿವಸತಿಃ, ಸಿದ್ಧವಿದ್ಯಾಧರಗಂಧರ್ವಾಪ್ಸರಃಪರಿವಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾವತೀರ್ಣಮಂದಾಕಿನೀಪಯಃಪ್ರವಾಹಪಾತಧೌತಕಲಧೌತಮಯಶಿಲಾತಲೋ ನಂದನಾದಿಪ್ರಮದಾವನವಿಹಾರಿಮಣಿಮಯಶಕುಂತಕಮನೀಯನಿನದಮನೋಹರಃ ಪರ್ವತರಾಜಃ ಸುಮೇರುರಿತಿ । ನೈಷ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತ್ಯಾದಿಃ । ನಾಪಿ ಭೂತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿರ್ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಪುರುಷವರ್ತಿನೀ ನ ಶಕ್ಯಾ ಸಮುನ್ನೇತುಮ್ , ಹರ್ಷಾದೇರುನ್ನಯನಹೋತೋಃ ಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹ್ಯವಿದಿತಾರ್ಥದೇಶಜನಭಾಷಾರ್ಥೋ ದ್ರವಿಡೋ ನಗರಗಮನೋದ್ಯತೋ ರಾಜಮಾರ್ಗಾಭ್ಯರ್ಣಂ ದೇವದತ್ತಮಂದಿರಮಧ್ಯಾಸೀನಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಜನಕಾನಂದನಿಬಂಧನಪುತ್ರಜನ್ಮಾ ವಾರ್ತ್ತಾಹಾರೇಣ ಸಹ ನಗರಸ್ಥದೇವದತ್ತಾಭ್ಯಾಶಮಾಗತಃ ಪಟವಾಸೋಪಾಯನಾರ್ಪಣಪುರಃಸರಂ ದಿಷ್ಟ್ಯಾ ವರ್ಧಸೇ ದೇವದತ್ತ ಪುತ್ರಸ್ತೇ ಜಾತೈತಿ ವಾರ್ತ್ತಾಹಾರವ್ಯಾಹಾರಶ್ರವಣಸಮನಂತರಮುಪಜಾತರೋಮಾಂಚಕಂಚುಕಂ ವಿಕಸಿತನಯನೋತ್ಪಲಮತಿಸ್ಮೇರಮುಖಮಹೋತ್ಪಲಮವಲೋಕ್ಯ ದೇವದತ್ತಮುತ್ಪನ್ನಪ್ರಮೋದಮನುಮಿಮೀತೇ, ಪ್ರಮೋದಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗಭೂತಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯಾಹಾರಶ್ರವಣಸಮನಂತರಂ ಪ್ರಭವತಸ್ತದ್ಧೇತುತಾಮ್ । ನ ಚಾಯಮಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ ಹರ್ಷಹೇತುಮರ್ಥಂ ಹರ್ಷಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತ್ಯನೇನ ಹರ್ಷಹೇತುರರ್ಥ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಹರ್ಷಹೇತ್ವಂತರಸ್ಯ ಚಾಪ್ರತೀತೇಃ ಪುತ್ರಜನ್ಮನಶ್ಚ ತದ್ಧೇತೋರವಗಮಾತ್ತದೇವ ವಾರ್ತ್ತಾಹಾರೇಣಾಭ್ಯಧಾಯೀತಿ ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ । ಏವಂ ಭಯಶೋಕಾದಯೋಽಪ್ಯುದಾಹಾರ್ಯಾಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತಯಾ ಭೂತಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರಯೋಗೋಽಪ್ಯುಪಪನ್ನಃ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಭಾವಾದನುಪದಿಶತಾಮಪಿ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪುರುಷಹಿತಾನುಶಾಸನಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇತತ್ , ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಾನಿ ವಚನಾನಿ ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಾಣಿ, ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಜನಕಂ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಂ, ಯಥಾ ರೂಪಾದಿವಿಷಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿ, ತಥಾ ಚೈತಾನಿ, ತಸ್ಮಾತ್ತಥೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ -
ತನ್ನ, ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಉಪನಿಪೂರ್ವಾತ್ಸದೇರ್ವಿಶರಣಾರ್ಥಾತ್ಕ್ವಿಪ್ಯುಪನಿಷತ್ಪದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ , ಉಪನೀಯ ಅದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸವಾಸನಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಹಿನಸ್ತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಾಹ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾ ಅಪ್ಯುಪನಿಷದಃ, ತತೋ ವಿದಿತಃ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಯೋಽಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವೇತಿ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಾದ್ಭಿನತ್ತಿ -
ಅಸಂಸಾರೀತಿ ।
ಅತ ಏವ ಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವಾಚ್ಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಃ ಅತಶ್ಚ ಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣೋಪೇತೋಽಯಮನನ್ಯಶೇಷಃ, ಅನ್ಯಶೇಷಂ ಹಿ ಭೂತಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಂ ಸದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾ ‘ಯೂಪಂ ತಕ್ಷತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯತ್ಪುನರನ್ಯಶೇಷಂ ಭೂತಭಾವ್ಯುಪಯೋಗರಹಿತಮ್ , ಯಥಾ ‘ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮ್’ , ‘ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ, ನ ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಾಪ್ಯತಾ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯತಃಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥಃ ।
ಉಪನಿಷದಾಮನಾರಭ್ಯಾಧೀತಾನಾಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪುರುಷಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇನ ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ನ ಚ ಜುಹ್ವಾದಿವದವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ಅತಃ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥಃ ಸೋಽಯಂ ತಥಾವಿಧ ಉಪನಿಷದ್ಭ್ಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋ ನ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಕ್ಯೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಮಾನಾಂತರಾಗೋಚರತ್ವೇನಾಗೃಹೀತಸಂಗತಿತಯಾ ಅಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಕಥಮುಪನಿಷದರ್ಥತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಗವಾದಿವನ್ಮಾನಾಂತರಗೋಚರತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನ ಏವ ಸತಸ್ತತ್ತದುಪಾಧಿಪರಿಹಾಣ್ಯಾ ಶಕ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ನಿರೂಪಣಮ್ , ಹಾಟಕಸ್ಯೇವ ಕಟಕಕುಂಡಲಾದಿಪರಿಹಾಣ್ಯಾ । ನಹಿ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸ್ವಸಂವೇದನೋ ನ ಭಾಸತೇ, ನಾಪಿ ತದವಚ್ಛೇದಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಃ । ತೇನ “ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ತತ್ತದವಚ್ಛೇದಪರಿಹಾಣ್ಯಾ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದಾಪನಾಚ್ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ ಶಕ್ಯೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚಾತ್ಮೇತಿ ಚ ನಿರೂಪಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೋಪಾಧಿನಿರಾಸವದುಪಹಿತಮಪ್ಯಾತ್ಮರೂಪಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ನಿರಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ಪ್ರಕಾಶೋ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ ತದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮಸ್ಯ । ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಾಭಾವೇ ವಿಭ್ರಮೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಭಾವೇ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭುಜಂಗ ಇತಿ ವಾ ಧಾರೇತಿ ವಾ ವಿಭ್ರಮೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ । ಅಪಿ ಚಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರಭಾ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಕ.ಉ.೨-೨-೧೫) ಇತಿ । ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರಥಾ ಯುಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯೋಗಾದ್ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಗೋಚರಸರ್ವೋಪಾಧಿರಹಿತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗತಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವಾವಗತ ಇತ್ಯವಧಾರಣಮಮೃಷ್ಯಮಾಣ ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸರ್ವಜನೀನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಸಂಸಾರೀ, ತತ್ರೈವ ಚ ಲೌಕಿಕಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಮಾತ್ಮಪದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಯ ಏವ ಲೌಕಿಕಾಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತ ಏವ ವೈದಿಕಾಸ್ತ ಏವ ಚ ತೇಷಾಮರ್ಥಾ ಇತ್ಯೌಪನಿಷದಮಪ್ಯಾತ್ಮಪದಂ ತತ್ರೈವ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ, ನಾರ್ಥಾಂತರೇ ತದ್ವಿಪರೀತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ನ
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಔಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ ।
ಕುತಃ
ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ।
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋ ಯಃ ಕರ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಪಹಿತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ, ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ -
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೈಕ್ಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯೋಪಹಿತಂ ರೂಪಂ ಜೀವಃ, ಶುದ್ಧಂ ತು ರೂಪಂ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತಚ್ಚ ಮಾನಾಂತರಾನಧಿಗತಮುಪನಿಷದ್ಗೋಚರ ಇತಿ ।
ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ನ ಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇತಿ ।
ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾ ನೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯಃ ।
ಕುತಃ
ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ।
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಅನ್ಯಾರ್ಥೋಽನ್ಯತ್ತು ಸರ್ವಮಾತ್ಮಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ನ ವಾ ಅರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚಾತಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮತ್ವಾದೇವ ನ ಹೇಯೋ ನಾಪ್ಯುಪಾದೇಯಃ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಪಂಚಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವೋ ಹೇಯಃ, ಅಶಕ್ಯಹಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚೋಪಾದೇಯಃ, ಉಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧೇಯೋಪಾದೇಯವಿಷಯೌ ವಿಧಿನಿಷೇಧೌ ನ ತದ್ವಿಪರೀತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಷಯೀಕುರುತ ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಜಾತಸ್ಯಾತ್ಮೈವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ।
ಏತದುಪಪಾದಯತಿ -
ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಿನಶ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಪುರುಷಾಂತಂ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಪುರುಷೋ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣತದವಿರುದ್ಧನ್ಯಾಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ತ್ವನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪದರ್ಶಿತೋಽಪರಮಾರ್ಥಸನ್ । ಯಶ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಸೌ ಪ್ರಕೃತಿಃ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಮಿವ ಸರ್ಪವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ವಿಕಾರಸ್ಯ । ಅತ ಏವಾಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನಾದೃಢಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಿನಾಶಃ । ಪುರುಷಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಾಸೌ ಕಾರಣಸಹಸ್ರೇಣಾಪ್ಯಸನ್ ಶಕ್ಯಃ ಕರ್ತುಮ್ । ನ ಹಿ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಶಿಲ್ಪಿನೋ ಘಟಂ ಪಟಯಿತುಮೀಶತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದವಿನಾಶಿಪುರುಷಾಂತೋ ವಿಕಾರವಿನಾಶಃ ಶುಕ್ತಿರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಾಂತ ಇವ ರಜತಭುಜಂಗವಿನಾಶಃ । ಪುರುಷ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಮ್ ।
ನ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿನಾಶೋ ಯತೋಽನಂತೋ ವಿನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪುರುಷೋ ವಿನಾಶಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ ।
ನಹಿ ಕಾರಣಾನಿ ಸಹಸ್ರಮಪ್ಯನ್ಯದನ್ಯಥಯಿತುಮೀಶತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಮಾ ಭೂತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪುರುಷೋ ಹೇಯ ಉಪಾದೇಯೋ ವಾ, ತದೀಯಸ್ತು ಕಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮೋ ಹಾಸ್ಯತೇ, ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೋಪಾದಾಸ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ ।
ತ್ರಿವಿಧೋಽಪಿ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಲಕ್ಷಣೋ ವಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿ ಚಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ಧರ್ಮೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನಿತಿ ನ ತಸ್ಯಾತ್ಮವದನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಕಾರಣೈಃ ಶಕ್ಯಂ ಕರ್ತುಮ್ । ನ ಚ ಧರ್ಮಾನ್ಯಥಾತ್ವಾದನ್ಯೋ ವಿಕಾರಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - ವಿಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಯತ್ಪುನರೇಕದೇಶಿನಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದ್ವಚನಂ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾನುಕ್ರಾಂತಂ ತದನ್ಯಥೋಪಪಾದಯತಿ -
ಯದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದಾಮನುಕ್ರಮಣಮಿತಿ ।
“ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನವದರ್ಥಾವಬೋಧನಮ್” ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ, ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ “ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್” ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ತು ಸಿದ್ಧರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧನವ್ಯಾಪಾರಂ ವೇದಸ್ಯ ವಾರಯತಿ । ನ ಹಿ ಸೋಮಶರ್ಮಣಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತದ್ಗುಣಾಭಿಧಾನಂ ಪರಿಸಂಚಷ್ಟೇ ವಿಷ್ಣುಶರ್ಮಣೋ ಗುಣವತ್ತಾಮ್ । ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ವಿಧೀಯಮಾನಕರ್ಮವಿಷಯಮ್ , ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನಕರ್ಮವಿಷಯಮಿತ್ಯುಭಯಮಪಿ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಪರಮ್ । ಅಪಿ ಚ “ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್” ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃದ್ವಚನಮ್ ।
ತತ್ರಾರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ಯದ್ಯಭಿಧೇಯವಾಚಿ ತತೋ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮನಭಿಧೇಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ನಹಿ ತೇ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪಿ ಚಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಹಿ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಭಿಧೇಯತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತು ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮ್ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದಾನಾಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನೈವ ಭೂತದ್ರವ್ಯಗುಣಾಭಿಧಾನಮ್ , ನ ಸ್ವನಿಷ್ಠತಯಾ । ಯಥಾಹುಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದಃ - “ಚೋದನಾ ಹಿ ಭೂತಂ ಭವಂತಮ್” ಇತ್ಯಾದಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಕಾರ್ಯಮರ್ಥಮವಗಮಯಂತೀ ಚೋದನಾ ತದರ್ಥಂ ಭೂತಾದಿಕಮಪ್ಯರ್ಥಂ ಗಮಯತೀತಿ ।
ತತ್ರಾಹ -
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಭೂತಂ ಚೇದಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪದಾನಾಂ ಸಂಗತಿಗ್ರಹೋ ನಾನ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಂ ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯದ್ಭಿಃ । ನಾಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರತೈವ ಪದಾನಾಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತಯಾ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವರಹಿತಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ ದೃಷ್ಟಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮಭಿದಧತಾಮೇಕಪ್ರಯೋಜನವತ್ಪದಾರ್ಥಪರತಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ತಥಾ ಚ ತತ್ತದರ್ಥಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟೈಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದಃ - “ಸಾಕ್ಷಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಕುರ್ವಂತಿಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ನೈತಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ನಿಷ್ಫಲೇ ॥ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಾಂತರೀಯಕಮ್ । ಪಾಕೇ ಜ್ವಾಲೇವ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್” ॥ ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾರ್ಥಾಂತರಸಂಸರ್ಗಪರತಾಮಾತ್ರೇಣ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋಪಪತ್ತೌ ನ ಕಾರ್ಯಸಂಸರ್ಗಪರತ್ವನಿಯಮಃ ಪದಾನಾಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮರೂಪಪರತ್ವೇಽಪ್ಯದೋಷ ಇತಿ । ಭವ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮ್ ।
ನನು ಯದ್ಭವ್ಯಾರ್ಥಂ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ತದ್ಭೂತಮ್ , ಭವ್ಯಸಂಸರ್ಗಿಣಾ ರೂಪೇಣ ತಸ್ಯಾಪಿ ಭವ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹಿ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನಮಿತಿ ।
ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸರ್ಗಃ, ಕಿಂ ತು ಕಾರ್ಯೇಣ ಸಹ ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯೋಜನಿಲಕ್ಷಣೋಽನ್ವಯಃ । ತದ್ವಿಷಯೇಣ ತು ಭಾವಾರ್ಥೇನ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಲಕ್ಷಣ ಇತಿ ನ ಭೂತಾರ್ಥಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ಏವಂ ಚಾಕ್ರಿಯಾರ್ಥಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷಃ ।
ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪೀತಿ ।
ನ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥಂ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನಮಭೂತಂ ಭವತಿ, ಅಪಿ ತು ಕ್ರಿಯಾನಿವರ್ತನಯೋಗ್ಯಂ ಭೂತಮೇವ ತತ್ । ತಥಾ ಚ ಭೂತೇಽರ್ಥೇಽವಧೃತಶಕ್ತಯಃ ಶಬ್ದಾಃ ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ವನಿಷ್ಠಭೂತವಿಷಯಾ ದೃಶ್ಯಮಾನಾ ಮೃತ್ವಾ ಶೀರ್ತ್ವಾ ವಾ ನ ಕಥಂಚಿತ್ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಠತಾಂ ಗಮಯಿತುಮುಚಿತಾಃ । ನಹ್ಯುಪಹಿತಂ ಶತಶೋ ದೃಷ್ಟಮಪ್ಯನುಪಹಿತಂ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾ ಅಸ್ತಿಕ್ರಿಯೋಪಹಿತಾ ಅಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾ ಅಪ್ಯಟವೀವರ್ಣಕಾದಯೋ ಲೋಕೇ ಬಹುಲಮುಪಲಭ್ಯಂತೇ । ಏವಂ ಕ್ರಿಯಾನಿಷ್ಠಾ ಅಪಿ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾಯಿನಃ, ಯಥಾಕಸ್ಯೈಷ ಪುರುಷ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಉತ್ತರಂರಾಜ್ಞ ಇತಿ । ತಥಾ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಾಃ, ಯಥಾ - ಕೀದೃಶಾಸ್ತರವ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ಉತ್ತರಂಫಲಿನ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಪೃಚ್ಛತಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾ ತರೂಣಾಂ ವಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತೇ, ಕಿಂ ತು ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿಭೇದಸ್ತರೂಣಾಂ ಚ ಪ್ರಕಾರಭೇದಃ । ಪ್ರಷ್ಟುರಪೇಕ್ಷಿತಂ ಚಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಸ್ವಾಮಿಭೇದಮೇವ ಪ್ರಕಾರಭೇದಮೇವ ಚ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ, ನ ಪುನರಸ್ತಿತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ತೇನಾಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತತ್ವಾತ್ । ಉಪಪಾದಿತಾ ಚ ಭೂತೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನವತಿ ಪದಾನಾಮ್ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಯದಿ ನಾಮೋಪದಿಷ್ಟಂ
ಭೂತಂ
ಕಿಂ ತವ -
ಉಪದೇಷ್ಟುಃ ಶ್ರೋತುರ್ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಂ
ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಮಪಿ ಪ್ರಯೋಜನವದೇವೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಂ ನಾಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಅಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯೋದಾಸೀನಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವೇನಾನುಪಕಾರಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಯಾತ್ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅನವಗತಾತ್ಮವಸ್ತೂಪದೇಶಶ್ಚ ತಥೈವ -
ಪ್ರಯೋಜನವಾನೇವ -
ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಅಪ್ಯರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋದಾಸೀನಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ವವಿರೋಧಿನೀಂ ಸಂಸಾರಮೂಲನಿದಾನಮವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದತ್ಪ್ರಯೋಜನವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚ ಯೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಮಾಸ್ಥಿಷತ, ತೈರಪಿ “ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ”, “ನ ಸುರಾ ಪಾತವ್ಯಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ನ ಕಾರ್ಯಪರತಾ ಶಕ್ಯಾ ಆಸ್ಥಾತುಮ್ । ಕೃತ್ಯುಪಹಿತಮರ್ಯಾದಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕೃತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ನಿವರ್ತತೇ, ಶಿಂಶಪಾತ್ವಮಿವ ವೃಕ್ಷತ್ವನಿವೃತ್ತೌ । ಕೃತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಃ - ಸ ಚ ವಿಷಯಾಧೀನನಿರೂಪಣಃ । ವಿಷಯಶ್ಚಾಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸ್ವಭಾವತಯಾ ಭಾವಾರ್ಥ ಏವ ಪೂರ್ವಾಪರೀಭೂತೋಽನ್ಯೋತ್ಪಾದಾನುಕೂಲಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣೌ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತಿವ್ಯಾಪ್ಯೋ ಹಿ ಕೃತೇರ್ವಿಷಯಃ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಃ ಸಿದ್ಧಯೋರಸ್ತಿ ಕೃತಿವ್ಯಾಪ್ಯತಾ । ಅತ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃದ್ವಚಃ - “ಭಾವಾರ್ಥಾಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಾಸ್ತೇಭ್ಯಃ ಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತೀಯೇತ” ಇತಿ । ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದಾನಾಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಾವಮರ್ಶೇಽಪಿ, ಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವತಃ, ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದಾನಾಂ ತು ಭಾವಯೋಗಾತ್ಕಾರ್ಯಾವಮರ್ಶ ಇತಿ ಭಾವಾರ್ಥೇಭ್ಯ ಏವಾಪೂರ್ವಾವಗತಿಃ, ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಇತಿ । ನ ಚ ‘ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ’ , ‘ಸಂತತಮಾಘಾರಯತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯವಿಷಯತಾ । ತತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಹೋಮಾಘಾರಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಮ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ‘ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿವತ್ , ದಧಿಸಂತತಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಹೋಮಾಘಾರವಿಧಾನಾತ್ , ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ , ‘ಆಘಾರಮಾಘಾರಯತಿ’ ಇತಿ ತದನುವಾದಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ, ತಥಾಪಿ ಭಾವಾರ್ಥಾನುಬಂಧತಯಾ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾವವಿಷಯಾವಪಿ ವಿಧೀಯೇತೇ । ಭಾವಾರ್ಥೋ ಹಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರತಯಾವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಾರಕವಿಶೇಷೇಣ ದ್ರವ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶೇಷ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರವ್ಯಾದಿಸ್ತದನುಬಂಧಃ । ತಥಾ ಚ ಭಾವಾರ್ಥೇ ವಿಧೀಯಮಾನೇ ಸ ಏವ ಸಾನುಬಂಧೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾವವಿಷಯಾವಪಿ ತದನುಬಂಧತಯಾ ವಿಹಿತೌ ಭವತಃ । ಏವಂ ಚ ಭಾವಾರ್ಥಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ದ್ರವ್ಯಾದಿಸಂಕ್ರಾಂತೋ ವಿಧಿರ್ಗೌರವಾದ್ಬಿಭ್ಯತ್ಸ್ವವಿಷಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತಯಾ ತದನುವಾದೇನ ತದನುಬಂಧೀಭೂತದ್ರವ್ಯಾದಿಪರೋ ಭವತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯ ಏವ ವಿಧಿಃ । ಏತೇನ ‘ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂಬಂಧವಿಷಯೋ ವಿಧಿರಿತಿ ಪರಾಸ್ತಮ್ । ನನು ನ ಭವತ್ಯರ್ಥೋ ವಿಧೇಯಃ, ಸಿದ್ಧೇ ಭವಿತರಿ ಲಬ್ಧರೂಪಸ್ಯ ಭವನಂ ಪ್ರತ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ । ನ ಖಲು ಗಗನಂ ಭವತಿ । ನಾಪ್ಯಸಿದ್ಧೇ, ಅಸಿದ್ಧಸ್ಯಾನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ , ಗಗನಕುಸುಮವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭವನೇನ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವ್ಯಾಪಾರೇಣಾಕ್ಷಿಪ್ತಃ ಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಭಾವಯಿತುರ್ವ್ಯಾಪಾರೋ ವಿಧೇಯಃ । ಸ ಚ ವ್ಯಾಪಾರೋ ಭಾವನಾ, ಕೃತಿಃ, ಪ್ರಯತ್ನ ಇತಿ ನಿರ್ವಿಷಯಶ್ಚಾಸಾವಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರತೋ ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಗ್ನೇಯಶಬ್ದೋಪಸ್ಥಾಪಿತೋ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧ ಏವಾಸ್ಯ ವಿಷಯಃ । ನನು ವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯಃ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಃ ಕಥಮವ್ಯಾಪಾರರೂಪಂ ಸಂಬಂಧಂ ಗೋಚರಯೇತ್ । ನ ಹಿ ಘಟಂ ಕುರ್ವಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಾಮಾರ್ಥಂ ಘಟಂ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನೋ ಗೋಚರಯತ್ಯಪಿ ತು ದಂಡಾದಿ ಹಸ್ತಾದಿನಾ ವ್ಯಾಪಾರಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಘಟಾರ್ಥಾಂ ಕೃತಿಂ ವ್ಯಾಪಾರವಿಷಯಾಮೇವ ಪುರುಷಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ತು ರೂಪತೋ ಘಟವಿಷಯಾಮ್ । ಉದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ತ್ವಸ್ಯಾಮಸ್ತಿ ಘಟೋ ನ ತು ವಿಷಯತಯಾ । ವಿಷಯತಯಾ ತು ಹಸ್ತಾದಿವ್ಯಾಪಾರ ಏವ । ಅತ ಏವಾಗ್ನೇಯ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾಸಂಬಂಧಾಕ್ಷಿಪ್ತೋ ಯಜಿರೇವ ಕಾರ್ಯವಿಷಯೋ ವಿಧೇಯಃ । ಕಿಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಆಗ್ನೇಯೋ ಭವತೀತಿ ಆಗ್ನೇಯೇನ ಯಾಗೇನ ಭಾವಯೇದಿತಿ । ಅತ ಏವ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ’ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಂ ಯಜತೇ’ ಇತ್ಯನುವಾದೋ ಭವತಿ ‘ಯದಾಗ್ನೇಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಹಿತಸ್ಯ ಯಾಗಷಟ್ಕಸ್ಯ । ಅತ ಏವ ಚ ವಿಹಿತಾನೂದಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ‘ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾಧಿಕಾರಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಕೃತಿಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಭಾವಾರ್ಥವಿಷಯ ಏವ ವಿಧಿರಿತ್ಯೇಕಾಂತಃ । ತಥಾ ಚ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಯದಿ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇಯೇತ, ತತಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಿಕಾ ಕೃತಿರಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಾ, ತದ್ವ್ಯಾಪಕಶ್ಚ ಭಾವಾರ್ಥೋ ವಿಷಯಃ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತನ್ಯಾಯೇನ ಪರ್ಯುದಾಸವೃತ್ತ್ಯಾಽಹನನಾಪಾನಸಂಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಯಾ ತದ್ವಿಷಯೋ ವಿಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ದತ್ತಜಲಾಂಜಲಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ । “ನೇಕ್ಷೇತೋದ್ಯಂತಮ್” ಇತ್ಯಾದೌ ತು “ತಸ್ಯ ವ್ರತಮ್” ಇತ್ಯಧಿಕಾರಾತ್ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾಸಂಭವೇನ ಪರ್ಯುದಾಸವೃತ್ತ್ಯಾನೀಕ್ಷಣಸಂಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ , ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೇಷು ಭಾವಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಾಯಾಃ ಕೃತೇರಭಾವಃ, ತದಭಾವೇ ಚ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ನ ಕಾರ್ಯಪರತ್ವನಿಯಮಃ ಸರ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಹ -
ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ಇತಿ ।
ನನು ಕಸ್ಮಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಂ ನ ಭವತಿ, ತತ್ಸಾಧನಂ ವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಸಾ ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯವಚನಃ ।
ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -
ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಶ್ರವಣಾತ್ಕಾರ್ಯಂ ತಾವದತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಚ್ಚ ನ ಭಾವಾರ್ಥಮಂತರೇಣ । ನ ಚ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಹನನಪಾನಾದಾವಕಸ್ಮಾದೌದಾಸೀನ್ಯಮುಪಪದ್ಯತೇ ವಿನಾ ವಿಧಾರಕಪ್ರಯತ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖಾನಾಂ ಮನೋವಾಗ್ದೇಹಾನಾಂ ವಿಧಾರಕಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ನಿಷೇಧವಿಧಿಗೋಚರಃ ಕ್ರಿಯೇತಿ ನಾಕ್ರಿಯಾಪರಮಸ್ತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಪೀತಿ ಆಹ -
ನ ಚ ಹನನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಞಃ ಶಕ್ಯಮಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
ಕೇನ ಹೇತುನಾ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ
ನಞಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ಹನನಪಾನಪರೋ ಹಿ ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ತೇ ಏವ ವಿಧತ್ತೇ ಇತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ । ನ ಚೈತೇ ಶಕ್ಯೇ ವಿಧಾತುಮ್ , ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ನಞಃ ಪ್ರಸಜ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೋ ವಿಧೇಯಃ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ವಿಧಾರಕಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ, ತಸ್ಯಾಶ್ರುತತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಚ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ವಿಧಿವಿಭಕ್ತೇಶ್ಚ ರಾಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುವಾದಕತ್ವೇನ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಪಿಬೇದ್ಧನ್ಯಾದ್ವೇತ್ಯನೂದ್ಯ ತನ್ನೇತಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ತದಭಾವೋ ಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ, ನ ತು ನಞರ್ಥೋ ವಿಧೀಯತೇ । ಅಭಾವಶ್ಚ ಸ್ವವಿರೋಧಿಭಾವನಿರೂಪಣತಯಾ ಭಾವಚ್ಛಾಯಾನುಪಾತೀತಿ ಸಿದ್ಧೇ ಸಿದ್ಧವತ್ , ಸಾಧ್ಯೇ ಚ ಸಾಧ್ಯವದ್ಭಾಸತ ಇತಿ ಸಾಧ್ಯವಿಷಯೋ ನಞರ್ಥಃ ಸಾಧ್ಯವದ್ಭಾಸತ ಇತಿ ನಞರ್ಥಃ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಭ್ರಮಃ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ನಞಶ್ಚೈಷ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ನನು ಬೋಧಯತು ಸಂಬಂಧಿನೋಽಭಾವಂ ನಞ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖಾನಾಂ ತು ಮನೋವಾಗ್ದೇಹಾನಾಂ ಕುತೋಽಕಸ್ಮಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಭಾವಬುದ್ಧಿಶ್ಚೌದಾಸೀನ್ಯ
ಪಾಲನ
ಕಾರಣಮ್ ।
ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - ‘ಜ್ವರಿತಃ ಪಥ್ಯಮಶ್ನೀಯಾತ್’ , ‘ನ ಸರ್ಪಾಯಾಂಗುಲಿಂ ದದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಶ್ರವಣಸಮನಂತರಂ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪಥ್ಯಾಶನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಭುಜಂಗಾಂಗುಲಿದಾನೋನ್ಮುಖಸ್ಯ ಚ ತತೋ ನಿವೃತ್ತಿಮುಪಲಭ್ಯ ಬಾಲೋ ವ್ಯುತ್ಪಿತ್ಸುಃ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತೂ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾವನುಮಿಮೀತೇ । ತಥಾ ಹಿ - ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಹೇತುಕೇ ವೃದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಮದೀಯಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವತ್ । ಕರ್ತವ್ಯತೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವಾವಗಮಪೂರ್ವಕೌ ಚಾಸ್ಯೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷೌ, ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷತ್ವಾತ್ , ಮತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತೇಚ್ಛಾದ್ವೇಷವತ್ । ನ ಜಾತು ಮಮ ಶಬ್ದತದ್ವ್ಯಾಪಾರಪುರುಷಾಶಯತ್ರೈಕಾಲ್ಯಾನವಿಚ್ಛನ್ನಭಾವನಾಪೂರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಪೂರ್ವಾವಿಚ್ಛಾದ್ವೇಷಾವಭೂತಾಮ್ । ಅಪಿ ತು ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಸ್ವಗತಮಾಲೋಚಯತ ಉಕ್ತಕಾರಣಪೂರ್ವಾವೇವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸೇತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃದ್ಧಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಭೇದೌ ಚ ಕರ್ತವ್ಯತೈಕಾರ್ಥಸಮವೇತೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವಾವಗಮಪೂರ್ವಾವಿತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭಾವ ಇತೀಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತಾವಗಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜ್ಯವೃದ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸ ಚಾವಗಮಃ ಪ್ರಾಗಭೂತಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಾನಂತರಮುಪಜಾಯಮಾನಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಹೇತುಕ ಇತಿ ಪ್ರವರ್ತಕೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ‘ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶಬ್ದ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯಮಿಷ್ಟಸಾಧನಂ ವ್ಯಾಪಾರಮವಗಮಯಂಸ್ತಸ್ಯೇಷ್ಟಸಾಧನತಾಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ಚಾವಗಮಯತಿ ಅನನ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾದುಭಯೋಃ, ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ಕರ್ತವ್ಯತಾನ್ಯತ ಏವ ಲಭ್ಯತೇ, ಯಥಾ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ , ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಹನನಪಾನಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೋ ರಾಗತಃ ಪ್ರತಿಲಂಭಾತ್ , ತತ್ರ ತದನುವಾದೇನ ನಞ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾ ಲಿಙಾದಿವಿಭಕ್ತಿರನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಮನಯೋರನರ್ಥಹೇತುಭಾವಮಾತ್ರಮವಗಮಯತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ತಯೋರಿಷ್ಟಸಾಧನಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ರಾಗವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರಾಗಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ತವ್ಯತಾನುವಾದೇನಾನರ್ಥಸಾಧನತಾಪ್ರಜ್ಞಾಪನಪರಮ್ ‘ನ ಹನ್ಯಾತ್’ , ‘ನ ಪಿಬೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ , ನ ತು ಕರ್ತವ್ಯತಾಪರಮಿತಿ ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮಕಾರ್ಯನಿಷ್ಠತ್ವಂ ನಿಷೇಧಾನಾಮ್ । ನಿಷೇಧ್ಯಾನಾಂ ಚಾನರ್ಥಸಾಧನತಾಬುದ್ಧಿರೇವ ನಿಷೇಧ್ಯಾಭಾವಬುದ್ಧಿಃ । ತಯಾ ಖಲ್ವಯಂ ಚೇತನ ಆಪಾತತೋ ರಮಣೀಯತಾಂ ಪಶ್ಯನ್ನಪ್ಯಾಯತಿಮಾಲೋಚ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಂ ನಿವೃತ್ತಿಮವಬುಧ್ಯ ನಿವರ್ತತೇ । ಔದಾಸೀನ್ಯಮಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಭಾವಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇದೌದಾಸೀನ್ಯಸ್ಥಾಪನಕಾರಣಮ್ , ಯಾವದೌದಾಸೀನ್ಯಮನುವರ್ತೇತ । ನ ಚಾನುವರ್ತತೇ । ನ ಹ್ಯುದಾಸೀನೋಽಪಿ ವಿಷಯಾಂತರವ್ಯಾಸಕ್ತಚಿತ್ತಸ್ತದಭಾವಬುದ್ಧಿಮಾನ್ । ನ ಚಾವಸ್ಥಾಪಕಕಾರಣಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ತಂಭಾವಪಾತೇ ಪ್ರಾಸಾದೋಽವತಿಷ್ಠತೇ ಅತ ಆಹ -
ಸಾ ಚ ದಗ್ಧೇಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಸ್ವಯಮೇವೋಪಶಾಮ್ಯತಿ ।
ತಾವದೇವ ಖಲ್ವಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖೋ ನ ಯಾವದಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುಭಾವಮಧಿಗಚ್ಛತಿ । ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾಧಿಗಮೋಽಸ್ಯ ಸಮೂಲೋದ್ಧಾರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮುದ್ಧೃತ್ಯ ದಗ್ಧೇಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಸ್ವಯಮೇವೋಪಶಾಮ್ಯತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾ ಪ್ರಾಸಾದಾವಸ್ಥಾನಕಾರಣಂ ಸ್ತಂಭೋ ನೈವಮೌದಾಸೀನ್ಯಾವಸ್ಥಾನಕಾರಣಮಭಾವಬುದ್ಧಿಃ, ಅಪಿ ತ್ವಾಗಂತುಕಾದ್ವಿನಾಶಹೇತೋಸ್ತ್ರಾಣೇನಾವಸ್ಥಾನಕಾರಣಮ್ । ಯಥಾ ಕಮಠಪೃಷ್ಠನಿಷ್ಠುರಃ ಕವಚಃ ಶಸ್ತ್ರಪ್ರಹಾರತ್ರಾಣೇನ ರಾಜನ್ಯಜೀವಾವಸ್ಥಾನಹೇತುಃ । ನ ಚ ಕವಚಾಪಗಮೇ ಚ ಅಸತಿ ಚ ಶಸ್ತ್ರಪ್ರಹಾರೇ, ರಾಜನ್ಯಜೀವನಾಶ ಇತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮೇವೇತಿ ।
ಔದಾಸೀನ್ಯಮಜಾನತೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ । ತತ್ಕಿಮಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೋಪವರ್ಣನಂ ಜೈಮಿನೀಯಮಸಮಂಜಸಮೇವೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥೇತಿ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನಾದಿವಿಷಯಾವಕ್ರಿಯಾರ್ಥತಯಾ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತಯಾ ಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪಕ್ಷೌ, ನ ತೂಪನಿಷದ್ವಿಷಯೌ । ಉಪನಿಷದಾಂ ಸ್ವಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಗಮಮಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಪ್ಯೌಪನಿಷದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಮಾನೇನೋಕ್ತಮ್ -
ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನುಪ್ರವೇಶಮಂತರೇಣೇತಿ ।
ಅತ್ರ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಪರಿಹಾರಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ತತ್ಪರಿಹೃತಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಸ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -
ನನು ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।
ನಿಗೂಢಮಭಿಸಂಧಿಂ ಸಮಾಧಾತೋದ್ಘಾಟಯತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸತ್ಯಂ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣಮ್ , ಅಪಿ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಃ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಚಿವಮನೋಜನ್ಮಾ, ಷಡ್ಜಾದಿಭೇದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇವ ಗಾಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಾಭ್ಯಾಸಸಂಸ್ಕೃತಮನೋಯೋನಿಃ । ಸ ಚ ನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಮಹೇಂದ್ರಜಾಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಂ ಸಮೂಲಮುನ್ಮೂಲಯನ್ನಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚತ್ವಾವಿಶೇಷಾದುನ್ಮೂಲಯತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಕಥನತುಲ್ಯತೈವಾತ್ರೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅತ್ರ ಚ ವೇದಪ್ರಮಾಣಮೂಲತಯಾ ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರೈವ ಸುಖದುಃಖಾನುತ್ಪಾದಭೇದೇನ ನಿದರ್ಶನದ್ವಯಮಾಹ -
ನ ಹಿ ಧನಿನ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಮತ್ರೋದಾಹರತಿ -
ತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಶರೀರೇ ಪತಿತ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದಿ ವಾಸ್ತವಂ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಭವೇನ್ನ ಜೀವತಸ್ತನ್ನಿವರ್ತೇತ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ತು ತತ್ । ತಚ್ಚೋತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಜೀವತಾಪಿ ಶಕ್ಯಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ ।
ಯತ್ಪುನರಶರೀರತ್ವಂ ತದಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ , ಸ್ವಭಾವಹಾನೇನ ಭಾವವಿನಾಶಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನಿತ್ಯಮಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸಶರೀರತ್ವಮಪಿ ತು ಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಮ್ , ತಚ್ಚ ಸ್ವಕಾರಣಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣ ನ ನಿವರ್ತತೇ । ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ಚ ಪ್ರಾಯಣಮೇವೇತಿ ನ ಜೀವತೋಽಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ಕೃತೇತಿ ।
ತದಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ, ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ತಾವದಾತ್ಮಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ, ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಶರೀರಾರಂಭಜನಿತೌ ಹಿ ತೌ ನಾಸತಿ ಶರೀರಸಂಬಂಧೇ ಭವತಃ, ತಾಭ್ಯಾಂ ತು ಶರೀರಸಂಬಂಧಂ ರೋಚಯಮಾನೋ ವ್ಯಕ್ತಂ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಂ ದೋಷಮಾವಹತಿ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಃ, ನ ತ್ವೇಷ ದೋಷೋಽನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಬೀಜಾಂಕುರವದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಂಧಪರಂಪರೈಷಾನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ
ಯಸ್ತು ಮನ್ಯತೇ ನೇಯಮಂಧಪರಂಪರಾತುಲ್ಯಾನಾದಿತಾ ।
ನ ಹಿ ಯತೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಾದಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧಭೇದಸ್ತತ ಏವ ಸ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಃ ಕಿಂತ್ವೇಷ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧಾತ್ಪೂರ್ವಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಜನ್ಮನಃ, ಏಷ ತ್ವಾತ್ಮಶರೀರಸಂಬಂಧೋಽಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭೇದಾದಿತಿ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -
ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತಿ ।
ಉಪಾರ್ಜನಂ ಸ್ವೀಕರಣಮ್ ।
ನ ತ್ವಿಯಂ ವಿಧಾತ್ಮನೀತ್ಯಾಹ -
ನ ತ್ವಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ಯೇ ತು ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ನ ಮಿಥ್ಯಾ, ಅಪಿ ತು ಗೌಣಃ, ಮಾಣವಕಾದಾವಿವ ಸಿಂಹಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ, ತನ್ಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹುರಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಸ್ತುಭೇದೋ ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ನೇಹೋಪಪಾದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಸ್ಥಾಣುರಯಮಿತ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷೇ ವಸ್ತುನಿ ಪುರುಷಾತ್ , ಸಾಂಶಯಿಕೌ ಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸ್ಥಾಣುವಿಷಯೌ, ತತ್ರ ಹಿ ಪುರುಷತ್ವಮನಿಯತಮಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತಮೇವ ।
ಏವಂ ಸಂಶಯೇ ಸಮಾರೋಪಿತಮನಿಶ್ಚಿತಮುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಜ್ಞಾನೇ ನಿಶ್ಚಿತಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥಾ ವಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಿತಿ ।
ಶುಕ್ಲಭಾಸ್ವರಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪುರಃಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸತಿ ಶುಕ್ತಿಕಾರಜತಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಯಾವದತ್ರ ರಜತವಿನಿಶ್ಚಯೋ ಭವತಿ ತಾವತ್ಕಸ್ಮಾಚ್ಛುಕ್ತಿವಿನಿಶ್ಚಯ ಏವ ನ ಭವತಿ । ಸಂಶಯೋ ವಾ ದ್ವೇಧಾ ಯುಕ್ತಃ, ಸಮಾನಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋರ್ದರ್ಶನಾತ್ ಉಪಲಬ್ಘ್ಯನುಪಲಬ್ಧ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾತೋವಿಶೇಷದ್ವಯಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋನ್ಮೇಷಹೇತೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಿಷ್ಠತ್ವೇನೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಮೇತದಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಅಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅನೇನ ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಸಮಾನತ್ವೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಹೇತುರುಕ್ತಃ । ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯದರ್ಶನೋನ್ನೇಯತ್ವೇನಾಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನಾಮಿತಿ ।
ಶ್ರವಣಮನನಕುಶಲತಾಮಾತ್ರೇಣ ಪಂಡಿತಾನಾಮ್ । ಅನುತ್ಪನ್ನತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಣಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತದುಕ್ತಮ್ - “ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್” ಇತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ಜೀವತೋ ವಿದುಷೋಽಶರೀರತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಉದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸುಬೋಧಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಯದಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾವಗತಿರೇವ ಸಾಂಸಾರಿಕಧರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಹೇತುಃ, ಹಂತ ಮನನಾದಿವಿಧಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರಾ ವೇದಾಂತಾ ಇತಿ, ತದನುಭಾಷ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಾಚೀನಯೋರಿತಿ ।
ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪಿ ನ ವಿಧಿಃ, ತಯೋರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಫಲಯೋರ್ವಿಧಿಸರೂಪೈರ್ವಚನೈರನುವಾದಾತ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽವಗತಸ್ತದರ್ಥತ್ವಂ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಕಸ್ಮಾನ್ಮನನಾದಿವಿಧಿರೇವ ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದಿ ಹ್ಯವಗತಮಿತಿ ।
ನ ತಾವನ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನೇ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮಣೀ ಅಪೂರ್ವವಿಷಯೇ ಅಮೃತತ್ವಫಲೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ಅತೋ ಗುಣಕರ್ಮತ್ವಮನಯೋರವಘಾತಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವತ್ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ, ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯತ್ರೋಪಯುಕ್ತೋಪಯೋಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಭಾವಾದಾತ್ಮನಃ, ವಿಶೇಷತಸ್ತ್ವೌಪನಿಷದಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಸಿದ್ಧರೂಪಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಂ ಉಪನಿಷದಾಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಭೇದಾತ್ , “ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ” (ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ಇತರಥಾ ತು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೈವೇತಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಮಿತಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರತ್ವ ಇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಸಿದ್ಧರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಮಪಿ ತು ತದ್ವಿರೋಧಾದಪೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ।
ಇತಿಕರಣೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ವಿಧಯೋ ಹಿ ಧರ್ಮೇ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತೇ ಚ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನಾ ಧರ್ಮೋತ್ಪಾದಿನಶ್ಚ ತದಧಿಷ್ಠಾನಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಪ್ರಭವಂತಿ, ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಧರ್ಮಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇಯಂ ಗತಿಃ, ಅಪಿ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇತರಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತಿ ।
ಕುತಃ,
ನ ಹೀತಿ ।
ಅದ್ವೈತೇ ಹಿ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಅತ ಏವ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅಪ್ರಮಾತೃಕಾಣಿ ಚ ।
ಇತಿ ಚಕಾರೇಣ ।
ಅತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಗಾಥಾ ಉದಾಹರತಿ -
ಅಪಿ ಚಾಹುರಿತಿ ।
ಪುತ್ರದಾರಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಃ । ಯಥಾ ಸ್ವದುಃಖೇನ ದುಃಖೀ, ಯಥಾ ಸ್ವಸುಖೇನ ಸುಖೀ, ತಥಾ ಪುತ್ರಾದಿಗತೇನಾಪೀತಿ ಸೋಽಯಂ ಗುಣಃ । ನ ತ್ವೇಕತ್ವಾಭಿಮಾನಃ, ಭೇದಸ್ಯಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಗೌರ್ವಾಹೀಕಃ’ ಇತಿವದ್ಗೌಣಃ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ತ್ವಭೇದಾನುಭವಾನ್ನ ಗೌಣ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಃ, ಕಿಂ ತು ಶುಕ್ತೌ ರಜತಜ್ಞಾನವನ್ಮಿಥ್ಯಾ, ತದೇವಂ ದ್ವಿವಿಧೋಽಯಮಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಲೋಕಯಾತ್ರಾಂ ವಹತಿ । ತದಸತ್ತ್ವೇ ತು ನ ಲೋಕಯಾತ್ರಾ, ನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಾನುಭವಃ, ತದುಪಾಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮನನಾದೇರಭಾವಾತ್ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ಪುತ್ರದೇಹಾದಿಬಾಧನಾತ್ ।
ಗೌಣಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಿಬಾಧನಮ್ । ಮಮಕಾರಾಭಾವ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಬಾಧನಂ ಶ್ರವಣಾದಿಬಾಧನಂ ಚ । ತತಶ್ಚ ನ ಕೇವಲಂ ಲೋಕಯಾತ್ರಾಸಮುಚ್ಛೇದಃಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತ್ಯೇವಂಬೋಧಶೀಲಂ ಯತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತದಪಿ
ಕಥಂ ಭವೇತ್ ।
ಕುತಸ್ತದಸಂಭವ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ।
ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ಚೈತತ್ । ಪ್ರಮಾಪ್ರಮೇಯಪ್ರಮಾಣವಿಭಾಗ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಏಷ ಹಿ ವಿಭಾಗೋಽದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕಾರಣಮ್ , ತತೋ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವಾತ್ । ತೇನ ತದಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಾತ್ಮನೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯ ಆತ್ಮಾನ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ವಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಮಾತೈವ ಪಾಪ್ಮದೋಷಾದಿವರ್ಜಿತಃ ।
ಉಕ್ತಂ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಗ್ರೈವೇಯಕನಿದರ್ಶನಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಪ್ರಮಾಣಾತ್ಕಥಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾದ್ವೈತಾನುಭವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯದ್ವತ್ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ ।
ಲೌಕಿಕಂ ತದ್ವದೇವೇದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತು ।
ಅಸ್ಯಾವಧಿಮಾಹ -
ಆತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್ ।
ಆಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಪ್ರಪಂಚವಾದಿಭಿರಪಿ ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಸಮಸ್ತಪ್ರಮಾಣಕಾರಣತ್ವಂ ಭಾವಿಕಲೋಕಯಾತ್ರಾವಾಹಿತ್ವಂ ಚಾಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಸೇಯಮಸ್ಮಾಕಮಪ್ಯದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ವಿಧಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚಾಯಮದ್ವೈತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಽಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದ ಏಕಾಂತತಃ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಭಾವಿಕಃ, ನಾಸೌ ಕಾರ್ಯಃ, ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾ ತು ಯದ್ಯವಿದ್ಯಾಮುಚ್ಛಿಂದ್ಯಾಜ್ಜನಯೇದ್ವಾ, ನ ತತ್ರ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ”(ಈ. ಉ. ೧೧) ॥ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೪ ॥
ಇತಿ ಚತುಃಸೂತ್ರೀ ಸಮಾಪ್ತಾ ।
ಏವಂ - “ಕಾರ್ಯಾನ್ವಯಂ ವಿನಾ ಸಿದ್ಧರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನತಾ । ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಸ್ವಯಂ ತಾವದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಪ್ರಸಾಧಿತಾ” ॥ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ “ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ.೧ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಂತೇನ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸರ್ವಶಕ್ತೌ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿವಿನಾಶಕಾರಣೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ನ ತ್ವದ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ತದತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ - ತಜ್ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಕಿಂ ಚೇತನಮುತಾಚೇತನಮಿತಿ । ಅತ್ರ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪ್ರವಾದಿನಾಂ ವಿಶೇಷಾನುಪಲಂಭೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮನುಮಾನಸಿದ್ಧಮನುವದಂತ್ಯುಪನಿಷದ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ಜೀವಾಣುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಚೇತನೇಶ್ವರನಿಮಿತ್ತಾಧಿಷ್ಠಿತಾಶ್ಚತುರ್ವಿಧಾಃ ಪರಮಾಣವೋ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮನುಮಿತಮನುವದಂತೀತಿ ಕಾಣಾದಾಃ । ಆದಿಗ್ರಹಣೇನಾಭಾವೋಪಾದಾನತ್ವಾದಿ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಮಚ್ಚೇತನೋಪಾದಾನಂ ಜಗದಾಗಮಿಕಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ಏತಾಸಾಂ ಚ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೀನಾಮನುಮಾನವಾಕ್ಯಾನುಮಾನವಾಕ್ಯತದಾಭಾಸಾ ಬೀಜಮ್ । ತದೇವಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತತ್ರ “ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪರಿಣಾಮಿನಃ । ನ ಸರ್ವಶಕ್ತಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ತ್ವಸ್ತಿ ಸಂಭವಃ” ॥ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತೀ ಖಲು ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕಾರ್ಯದರ್ಶನೋನ್ನೇಯಸದ್ಭಾವೇ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಸ್ತಃ, ತಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದೇಕತ್ವಾಚ್ಚ । ತ್ರಿಗುಣೇ ತು ಪ್ರಧಾನೇ ಪರಿಣಾಮಿನಿ ಸಂಭವತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿನೀ ಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನೇ ನ ಸ್ತಃ, ತಥಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತೇನ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ರೂಪೇಣ ಸಂಭವತ ಏವ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಚ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಚ । ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ । ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಂ ತ್ವಸ್ಯಾವೃತ್ತಿತಮನುಪಯೋಗಿ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಿವಾಸ್ಮಾಕಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ವಾ ನ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ । ಭೋಗಾಪವರ್ಗಲಕ್ಷಣಪುರುಷಾರ್ಥದ್ವಯಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾದಿಪ್ರಧಾನಪುರುಷಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತಸ್ತು ಮಹದಹಂಕಾರಾದಿಕ್ರಮೇಣಾಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ಸರ್ಗಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚಾಚೇತನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಮ್ । ಯಥಾ ವತ್ಸವಿವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಚೇತನಂ ಕ್ಷೀರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । “ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯೋಽಚೇತನೇಽಪಿ ಚೇತನವದುಪಚಾರಾತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯೋನ್ಮುಖತ್ವಮಾದರ್ಶಯಂತಿ, ಯಥಾ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿ । “ಯತ್ಪ್ರಾಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ ಯಚ್ಚ ತತ್ತಾದೃಗವಗಮ್ಯತೇ । ಭಾಕ್ತಪ್ರಾಯೇ ಶ್ರುತಮಿದಮತೋ ಭಾಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ” ॥ ಅಪಿ ಚಾಹುರ್ವೃದ್ಧಾಃ - “ಯಥಾಗ್ರ್ಯಪ್ರಾಯೇ ಲಿಖಿತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವದಂತಿ ಭವೇದಯಮಗ್ರ್ಯಃ” ಇತಿ, ತಥೇದಮಪಿ “ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) “ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಚಾರಪ್ರಾಯೇ ಕ್ಷುತಂ “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಂ ಜೀವಾರ್ಥಕಾರಿತಯಾಹ । ಯಥಾ ಹಿ ಭದ್ರಸೇನೋ ರಾಜಾರ್ಥಕಾರೀ ರಾಜ್ಞಾ ಭದ್ರಸೇನೋ ಮಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ, ಏವಂ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಭಾಕ್ತಾಃ ಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ವಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । “ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚ ನಿರುಕ್ತಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನೇ ಸ್ವಕೀಯೇಽಪ್ಯಯಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರೂತೇ । ಪ್ರಧಾನಾಂಶತಮಃಸಮುದ್ರಕೇ ಹಿ ಜೀವೋನಿದ್ರಾಣಸ್ತಮಸೀವ ಮಗ್ನೋ ಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಅಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಾ ವೃತ್ತಿರ್ನಿದ್ರಾ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧.೧೦) ಇತಿ । ವೃತ್ತೀನಾಮನ್ಯಾಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಾಮಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಕಾರಣಂ ತಮಸ್ತದಾಲಂಬನಾ ನಿದ್ರಾ ಜೀವಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಮಂತ್ರೋಽಪಿ “ಸಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪಃ” ಇತಿ ಪ್ರಾಧಾನಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮನುವದಂತಿ ಶ್ರುತಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಏವಂ ಕಾಣಾದಾದಿಮತೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಜನೀಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಸ್ತು -
ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಪಕ್ಷೇಽಪೀತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅಪಿಕಾರಾವೇವಕಾರಾರ್ಥೌ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸತ್ತ್ವಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಚೇದಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಥ ತಮಃಸಂಪತ್ತ್ಯಾ - ಸರ್ವಜ್ಞತೈವಾಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತೇನ ಚ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಶೀಲಂ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಬೀಜಮ್ । ತಥಾಹುಃ - “ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಬೀಜಂ” ಇತಿ । ಯತ್ಖಲು ಸಾತಿಶಯಂ ತತ್ಕ್ವಚಿನ್ನಿರತಿಶಯಂ ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಕುವಲಾಮಲಕಬಿಲ್ವೇಷು, ಸಾತಿಶಯಂ ಮಹತ್ತ್ವಂ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಪರಮಮಹತಿ ನಿರತಿಶಯಮ್ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮಪ್ಯೇಕದ್ವಿಬಹುವಿಷಯತಯಾ ಸಾತಿಶಯಮಿತ್ಯನೇನಾಪಿ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರತಿಶಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಇದಮೇವ ಚಾಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಂ ಯದ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತವೇದಿತವ್ಯತ್ವಮ್ । ತದಿದಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ರಜಸ್ತಮಸೀ ಅಪಿ ಸ್ತಃ ತಥಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಗುಣವೈಷಮ್ಯಾತಿಶಯಾತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ಚ ತಮಃಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸರ್ವಜ್ಞಮುಪಚರ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಪಿಭ್ಯಾಮವಧಾರಣಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ -
ನ ಕೇವಲಸ್ಯೇತಿ ।
ನಹಿ ಕಿಂಚಿದೇಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯೇದಪಿ ತು ಬಹೂನಿ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ಚೈಕಃ, ಪ್ರಧಾನಂ ತು ತ್ರಿಗುಣಮಿತಿ ತತ ಏವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಚಿದಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತವಾಪಿ ಚ ಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣೈವ ಚಿದಾತ್ಮನಃಸರ್Sವಜ್ಞತಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಕಾರ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತ್ವಯಾಪೀತಿ ।
ನ ಕೇವಲಸ್ಯಾಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ಸಿಂಹಾವಲೋಕಿತೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್ ।
ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾದೇತತ್ಕಾರಣಮಾತ್ರವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಂ, ನ ತು ತದಚೇತನಂ ಚೇತನಮಿತಿ ವಾ ವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾಯಾಮಸ್ತ್ಯನುಮಾನಮಿತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರವೇದಯಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಕಾರಣಭೇದಪ್ರಮಾಯಾಮಾಮ್ನಾಯ ಏವ ಭಗವಾನುಪಾಸನೀಯಃ । ತದೇವಮಾಮ್ನಾಯೈಕಸಮಧಿಗಮನೀಯೇ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ “ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾದ್ಯದಾಮ್ನಾಯೋಽಂಜಸಾ ವದೇತ್ । ಜಗದ್ಬೀಜಂ ತದೇವೇಷ್ಟಂ ಚೇತನೇ ಚ ಸ ಆಂಜಸಃ” ॥ ತೇಷು ತೇಷು ಖಲ್ವಾಮ್ನಾಯಪ್ರದೇಶೇಷು “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೈರ್ವಾಕ್ಯೈರೀಕ್ಷಿತುಃ ಕಾರಣಾಜ್ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾಖ್ಯಾಯತ ಇತಿ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದೇರಚೇತನಸ್ಯೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಾಂಜಸಮ್ । ಸತ್ತ್ವಾಂಶೇನೇಕ್ಷಿತೃ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ತಸ್ಯ ಜಾಡ್ಯೇನ ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಃ । ಸ್ವಚ್ಛತಾ । ಸ್ವಚ್ಛಂ ಹಿ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅಸ್ವಚ್ಛೇ ಚ ರಜಸ್ತಮಸೀ । ಸ್ವಚ್ಛಸ್ಯ ಚ ಚೈತನ್ಯಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋ ನೇತರಯೋಃ, ಅಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ತದ್ಗ್ರಾಹಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪಾರ್ಥಿವತ್ವೇ ತುಲ್ಯ ಇವ ಮಣೇರ್ಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿತಾ ನ ಲೋಷ್ಟಾದೀನಾಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಾಂಜಸಂ, ತಸ್ಯಾಮ್ನಾಯತೋ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವತ್ವವಿನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ನನ್ವತ ಏವಾಸ್ಯ ನೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ, ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಭೂತಸ್ಯೇಕ್ಷಣಸ್ಯಾಕ್ರಿಯಾತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಅಕ್ರಿಯಾನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರಕತ್ವನಿವೃತ್ತೌ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೇಃ । ಸತ್ಯಂ, ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ನಿತ್ಯತಯಾ ನ ಕ್ರಿಯಾ, ತಸ್ಯ ತ್ವನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ತತ್ತದ್ವಿಷಯೋಪಧಾನಭೇದಾವಚ್ಛೇದೇನ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚೈವಂಲಕ್ಷಣ ಈಕ್ಷಣೇ ಸರ್ವವಿಷಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನ ಔದಾಸೀನ್ಯಮಸ್ಯ ವಾಸ್ತವಂ ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಮವಭಾಸತ ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಪರೈರಪಿ ಚ ಚಿಚ್ಛೇಕ್ತೇಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾಯಾ ವೃತ್ತೀಃ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮೀದೃಶಮೇವಾಭ್ಯುಪೇಯಂ, ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನ್ಯಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ನಹಿ ಪ್ರಾಧಾನಿಕಾನ್ಯಂತರ್ಬಹಿಃಕರಣಾನಿ ತ್ರಯೋದಶ ಸತ್ತ್ವಗುಣಪ್ರಧಾನಾನ್ಯಪಿ ಸ್ವಯಮೇವಾಚೇತನಾನಿ, ತದ್ವೃತ್ತಯಶ್ಚ ಸ್ವಂ ವಾ ಪರಂ ವಾ ವೇದಿತುಮುತ್ಸಹಂತೇ । ನೋ ಖಲ್ವಂಧಾಃ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಪಾಂಥಾಃ ಪಂಥಾನಂ ವಿದಂತಿ । ಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾ ಚೈಕೇನ ಚೇದ್ವೇದ್ಯತೇ, ಸ ಏವ ತರ್ಹಿ ಮಾರ್ಗದರ್ಶೀ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕರ್ತಾ ನೇತಾ ತೇಷಾಮ್ । ಏವಂ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಚೇತನಸ್ಯ ಚಿತಿಬಿಂಬಸಂಕ್ರಾಂತ್ಯಾ ಚೇದಾಪನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ಚಿತಿರೇವ ಜ್ಞಾತ್ರೀ ಸ್ವತಂತ್ರಾ, ನಾಂತರ್ಬಹಿಷ್ಕರಣಾನ್ಯಂಧಸಹಸ್ರಪ್ರತಿಮಾನ್ಯಸ್ವತಂತ್ರಾಣಿ । ನ ಚಾಸ್ಯಾಶ್ಚಿತೇಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಾಯಾ ಅಸ್ತಿ ವ್ಯಾಪಾರಯೋಗಃ । ನ ಚ ತದಯೋಗೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ವ್ಯಾಪಾರವತಾಮಪಿ ಜಡಾನಾಮಜ್ಞತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಂತಃಕರಣವರ್ತಿನಂ ವ್ಯಾಪಾರಮಾರೋಪ್ಯ ಚಿತಿಶಕ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ಅಂತಃಕರಣೇ ವಾ ಚೈತನ್ಯಮಾರೋಪ್ಯ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ಸರ್ವಥಾ ಭವನ್ಮತೇಽಪಿ ನೇದಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ, ಅಪಿ ತು ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಮೇವೇತಿ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಚ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಮಪಾಕುರ್ವದ್ಭಿರಪಾಸ್ತಮ್ । ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽವ್ಯಾಪಾರವತ ಏವ ಭಿನ್ನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೋಪರಿಷ್ಟಾದಪಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತುತೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯಾವ್ಯಾಕೃತವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತನಾಮರೂಪವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಈಶ್ವರೋ ಜ್ಞಾತಾ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಪಸಾ ಚೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತತೋಽನ್ನಮಭಿಜಾಯತೇ । ಅನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸತ್ಯಂ ಲೋಕಾಃ ಕರ್ಮಸು ಚಾಮೃತಮ್ ॥ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ॥”(ಮು.ಉ. ೧.೧.೮) ಇತಿ । ತಪಸಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಅವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪವಿಷಯೇಣ ಚೀಯತೇ ತದ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷವದ್ಭವತಿ, ಯಥಾ ಕುವಿಂದಾದಿರವ್ಯಾಕೃತಂ ಪಟಾದಿ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಚಿಕೀರ್ಷತಿ । ಏಕಧರ್ಮವಾನ್ ದ್ವಿತೀಯಧರ್ಮೋಪಜನನೇನ ಉಪಚಿತ ಉಚ್ಯತೇ । ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಾಯಾಂ ಚೋಪಚಯೇ ಸತಿ ತತೋ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಮದನೀಯಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಮಭಿಜಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದವ್ಯಾಕೃತಾದ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾದನ್ನಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಜಗತ್ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣೋ ಜಾಯತೇ, ಯಥಾಽವ್ಯಾಕೃತಾತ್ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತಾತ್ಪಟಾದವಾಂತರಕಾರ್ಯಂ ದ್ವಿತಂತುಕಾದಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನ್ಮನ ಅಖ್ಯಂ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾದಿವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಮಕಂ ಜಾಯತೇ । ತತೋ ವ್ಯಾಕರಣಾತ್ಮಕಾನ್ಮನಸಃ ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನ್ಯಾಕಾಶಾದೀನಿ ಜಾಯಂತೇ । ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಸತ್ಯಾಖ್ಯೇಭ್ಯೋಽನುಕ್ರಮೇಣ ಲೋಕಾ ಭೂರಾದಯಃ ತೇಷು ಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಾಣಿನೋ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಕ್ರಮೇಣ ಕರ್ಮಾಣಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಾಣಿ ಜಾಯಂತೇ । ಕರ್ಮಸು ಚಾಮೃತಂ ಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿ । ತಚ್ಚ ಸ್ವನಿಮಿತ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸತೋರ್ನ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯಮೃತಮ್ । ಯಾವದ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾವೀತಿ ಯಾವತ್ । ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ, ಸರ್ವವಿದ್ವಿಶೇಷತಃ । ಯಸ್ಯ ಭಗವತೋ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪೋ ಧರ್ಮೋ ನಾಯಾಸಮಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದೇತತ್ಪರಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಿಂಚ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಜಾಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮನೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಾತ್ , ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಚ ಸತ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯೇ ಸರ್ಗಾದೌ ವಿಷಯಾನೀಕ್ಷಣಾತ್ , ಮುಖ್ಯಸಂಭವೇ ಚೋಪಚಾರಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಮುಮುಕ್ಷೋಶ್ಚಾಯಥಾರ್ಥೋಪದೇಶಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಮುಕ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚ ಮುಖ್ಯಾಸಂಭವೇನೋಪಚಾರಾಶ್ರಯಣಸ್ಯ ಯುಕ್ತಿಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಸಂಶಯೇ ಚ ತತ್ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾತ್ , ಇಹ ತು ಮುಖ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವೇನ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಸಂಶಯಾಭಾವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಕಿರಾತಶತಸಂಕೀರ್ಣದೇಶನಿವಾಸಿನೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಸ್ಯಾಪಿ ಕಿರಾತತ್ವಾಪತ್ತೇಃ, ಬ್ರಹ್ಮೈವೇಕ್ಷಿತ್ರನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾಸಚಿವಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ, ಶುಕ್ತಿರಿವ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ, ಮರೀಚಯ ಇವ ಜಲಸ್ಯ, ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಇವ ದ್ವತೀಯಸ್ಯ ಚದ್ರಮಸಃ । ನ ತ್ವಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಪರಮಾಣ್ವಾದಿ । ಅಶಬ್ದಂ ಹಿ ತತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಮಾಣವೋ ವಾ ತದತಿರಿಕ್ತಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಕಾರಣಜ್ಞಾನೇನ ಸಮಸ್ತಕಾರ್ಯಪರಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೃದಾದಿನಿದರ್ಶನೇನಾಗಮೇನ ಪ್ರಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ , ಭೇದೇ ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) “ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) “ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ” (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಬಹುಭಿರ್ವಚೋಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಚೇತನೋಪಾದಾನಮೇವ ಜಗತ್ , ಭುಜಂಗ ಇವಾರೋಪಿತೋ ರಜ್ಜೂಪಾದಾನ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।
ಸದುಪಾದಾನತ್ವೇ ಹಿ ಸಿದ್ಧೇ ಜಗತಸ್ತದುಪಾದಾನಂ ಚೇತನಮಚೇತನಂ ವೇತಿ ಸಂಶಯ್ಯ ಮೀಮಾಂಸ್ಯೇತ । ಅದ್ಯಾಪಿ ತು ಸದುಪಾದಾನತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರೇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶಯತಿಇತ್ಯಂತೇನ ।
ತಥಾಪೀಕ್ಷಿತಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಪ್ರಧಾನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯಥಾಹುರ್ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಾ ಇತ್ಯತಃ ಶ್ರುತಿಃ ಪಠಿತಾ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ । “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚಾಚೇತನಂ ಕಾರಣಮಾತ್ಮನ ಏವ ಬಹುಭಾವಮಾಹ । ತೇನಾಪಿ ಕಾರಣಾಚ್ಚೇತನಾದಭಿನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾದ್ಯಾ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಪಿ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಮುಕ್ತಮ್ । ಏಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ಪಠತಿ -
ತಥಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದಷ್ಟಾಶಫಂ ಷೋಡಶಕಲಶಮ್ । ತದ್ಯಥಾ - ಪ್ರಾಚೀ ಪ್ರತೀಚೀ ದಕ್ಷಿಣೋದೀಚೀತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶವಾನ್ನಾಮ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ । ತದರ್ಧಂ ಶಫಃ । ತಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ದ್ಯೌಃ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯಪರಶ್ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದೋಽನಂತವಾನ್ನಾಮ । ತಥಾಗ್ನಿಃ ಸೂರ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ವಿದ್ಯುದಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಲಾಃ, ಸ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮಾನ್ನಾಮ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ವಾಗಿತಿ ಚತಸ್ರಃ ಕಾಲಾಃ, ಸ ಚತುರ್ಥಮಾಯತನವಾನ್ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾದಃ । ತದೇವಂ ಷೋಡಶಕಲಂ ಷೋಡಶಾವಯವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ ತಿಪಾ ಧಾತುಸ್ವರೂಪಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸ್ಯ ಧಾತುಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚೇತನೋಪಾದಾನಸಾಧನತ್ವಸಂಭವ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಈಕ್ಷತೇರಿತಿ
ಧಾತ್ವರ್ಥನಿರ್ದೇಶೋಽಭಿಮತಃ, ವಿಷಯಿಣಾಂ ವಿಷಯಲಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇಯಂ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯಾಹ -
ಯಜತೇರಿತಿವದಿತಿ ।
‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ; ‘ಸರ್ವವಿತ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷತಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯೀಯಂ ಸ್ವಮತಸಮಾಧಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣೇತಿ ।
ಪುನಃ ಸಾಂಖ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ನನೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ತದಪೀತಿ ।
ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿ ತಾವನ್ನ ಭವತಿ ಸತ್ತ್ವಂ, ಗುಣವೈಷಮ್ಯಪ್ರಸಂಗೇನ ಸಾಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾವ್ಯಕ್ತೇನ ರೂಪೇಣ ಜ್ಞಾನಮುಪಯುಜ್ಯತೇ, ರಜಸ್ತಮಸೋಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ರೂಪೇಣ ಸದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿ ಚ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಧಾನವೃತ್ತಿವಚನೋ ಜಾನಾತಿರ್ನ ಚಾಚೇತನೇ ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ದೃಷ್ಟಚರಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ನಾಸಾಕ್ಷಿಕೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಯೋಗಿನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾಂಶೋತ್ಕರ್ಷಹೇತುಕಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯೋಗಿನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಾಂಶೋತ್ಕರ್ಷೋ ಹಿ ಯೋಗಿನಾಂ ಚೈತನ್ಯಚಕ್ಷುಷ್ಮತಾಮುಪಕರೋತಿ, ನಾಂಧಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ತು ಕಾಪಿಲಮತಮಪಹಾಯ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಮಾಸ್ಥೀಯೇತ ತತ್ರಾಪ್ಯಾಹ -
ಅಥ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸತ್ತ್ವೋಪಾದಾನಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯಾಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ, ನ ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ । ತದಪಿ ಚಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿಭಿರಪಾಸ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಹಿತಂ ಸದನಿತ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ, ಆಕಾಶಮಿವ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪರಿಹರತಿ -
ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನಿತಿ ।
ಪ್ರತತೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ಸವಿತರಿ
ಇತ್ಯೇತದಪಿ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರಕಾಶಃ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇತದಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ವೈಷಮ್ಯಂ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಸವಿತುರಿತಿ ।
ಕಿಂ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ ಭವಾನ್ ಉತ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾಭಾವಂ, ತದಾ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯನೇನ ಮಾ ಭೂತ್ಸಾಮ್ಯಂ, ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯನೇನ ತ್ವಸ್ತಿ । ನಹ್ಯತ್ರ ಕರ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಅಥ ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಸವಿತುರಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ।
ಅಸತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಣೀತಿ ।
ಅಸತ್ಯಪೀತ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವಮಭಿಸಂಧಾಯ ವೈಷಮ್ಯಮುಚ್ಯೇತ, ತನ್ನ, ಅಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಾಭಾವಸ್ಯ, ವಿವಿಕ್ಷಿತತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ರ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಾಸಾಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೇ ಶ್ರುತೀನಾಮುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾಸಾಂ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಸುತರಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದಿತಿ ।
ಯಸ್ಯ ಭಗವತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಯಥಾಹುರ್ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಾಃ - “ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಾಧಿಗಮೋಽಪ್ಯಂತರಾಯಾಭಾವಶ್ಚ”(ಯೋ.ಸೂ. ೧.೨೯) ಇತಿ । ತದ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಾಶ್ಚ ‘ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಾದಾವರ್ಜಿತ ಈಶ್ವರಸ್ತಮನುಗೃಹ್ಣಾತಿ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿನಾ’ ಇತಿ ।
ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾನಪೇಕ್ಷಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣೋಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನಾಪ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚಾವಿದ್ಯಾದಿಮತ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನ ಕಾಮಕರ್ಮಾದಯಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ವಸ್ತುತೋ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಾನಿ ಸಂತಿ, ನ ತು ಈಶ್ವರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾರಹಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಸಂಭವ ಇತಿ ಭಾವಃ । ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಾವರಣಾದ್ಯಪಗಮೋ ವಿದ್ಯತೇ, ಅನಾವೃತ್ತತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಜ್ಞಾನಬಲೇನ ಕ್ರಿಯಾ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ತ್ವಚೇತನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಬಲಾಭಾವಾಜ್ಜಗತೋ ನ ಕ್ರಿಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಾಣಿರ್ಗೃಹೀತಾ, ಅಪಾದೋ ಜವನೋ ವೇಗವಾನ್ ವಿಹರಣವಾನ್ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತೇತ್ । ಅನಾತ್ಮನಿ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತೋ ಭವತ್ವವಚ್ಛೇದಕವಿಭ್ರಮಃ, ನ ತು ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಪ್ರಕಾಶೇ ಸ ಘಟತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾತ್ಮನ ಏವ ಸತ ಇತಿ ।
ಅಭಿನಿವೇಶಃ
ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವೇಣೇತಿ ।
ಅನೇನಾನಾದಿತಾ ದರ್ಶಿತಾ । ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇನ ವಿಚಾರಾಸಹತ್ವೇನ ನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೫ ॥ ॥ ೬ ॥
ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾದಿತಿ ।
ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನ ವಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಾ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಶಂಕಾ ಚ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಾ ॥ ೭ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಞೀಪ್ಸಿತಂ, ತಚ್ಚ ನ ಪ್ರಥಮಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಯಾ ಶಕ್ಯಂ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಗ್ರಾಹಯಿತುಮಿತಿ ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸ್ಥೂಲತಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯತೇ ಶ್ವೇತಕೇತುರರುಂಧತೀಮಿವಾತೀವ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತತ್ಸಂನಿಹಿತಾಂ ಸ್ಥೂಲತಾರಕಾಂ ದರ್ಶಯತೀಯಮಸಾವರುಂಧತೀತಿ । ಅಸ್ಯಾಂ ಶಂಕಾಯಾಮುತ್ತರಮ್ -
ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ
ಇತಿ ಸೂತ್ರಮ್ । ಚಕಾರೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ತಚ್ಚಾನುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯ ಉಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥
ಅಪಿ ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಸ್ವಪಿತೀತ್ಯಸ್ಯ ನಿರುಕ್ತಂ ಕುರ್ವತೀ ಶ್ರುತಿಶ್ಚೇತನಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರೂತೇ । ಯದಿ ಸ್ವಶಬ್ದ ಆತ್ಮವಚನಸ್ತಥಾಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಚೇತನಪ್ರಧಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಥಾತ್ಮೀಯವಚನಸ್ಥಥಾಪ್ಯಚೇತನೇ ಪುರುಷಾರ್ಥತಯಾತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಲಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನಹಿ ಮೃದಾತ್ಮಾ ಘಟ ಆತ್ಮೀಯೇಽಪಿ ಪಾಥಸಿ ಪ್ರಲೀಯತೇಽಪಿ ತ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಮೃದ್ಯೇವ । ನಚ ರಜತಮನಾತ್ಮಭೂತೇ ಹಸ್ತಿನಿ ಪ್ರಲೀಯತೇ, ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮಭೂತಾಯಾಂ ಶುಕ್ತಾವೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಸ್ವಾಪ್ಯಯಾತ್ ॥ ೯ ॥
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ।
ಗತಿರವಗತಿಃ ।
ತಾರ್ಕಿಕಸಮಯ ಇವೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ತಾರ್ಕಿಕಾಣಾಂ ಸಮಯಭೇದೇಷು ಪರಸ್ಪರಪರಾಹತಾರ್ಥತಾ, ನೈವಂ ವೇದಾಂತೇಷು ಪರಸ್ಪರಪರಾಹೃತಿಃ, ಅಪಿ ತು ತೇಷು ಸರ್ವತ್ರ ಜಗತ್ಕಾರಣಚೈತನ್ಯಾವಗತಿಃ ಸಮಾನೇತಿ ।
ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿವ ರೂಪಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚಕ್ಷೂ ರೂಪಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತಿ, ನ ಪುನಾ ರಸಾದಿಕಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದರ್ಶಯತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ರೂಪಮ್ । ಏವಂ ರಸನಾದಿಷ್ವಪಿ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ದರ್ಶನೀಯಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ।
'ತದೈಕ್ಷತ” ಇತ್ಯತ್ರ ಈಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಶ್ರುತಂ ನ ತು ಸರ್ವವಿಷಯಮ್ । ಜಗತ್ಕಾರಣಸಂಬಂಧಿತಯಾ ತು ತದರ್ಥಾತ್ಸರ್ವವಿಷಯಮವಗತಂ, ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರಾಣಾಂ ತೂಪನಿಷದಿ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾದುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ ।
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ, ತಚ್ಚ ಶಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಂ, ಶಸ್ತ್ರಂ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸರ್ವಶಕ್ತೌ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಪ್ರಧಾನಾದಾವಿತಿ ನ್ಯಾಯತೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ನ ಚಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವೇದಾಂತಭಾಗೋ ಯಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಮಪಿ ಬೋಧಯೇದಿತಿ ಚ “ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧.೧೦) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಕಿಮಪರಮವಶಿಷ್ಯತೇ, ಯದರ್ಥಾಂತರಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭಸ್ಯಾವತಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಕಿಮುತ್ಥಾನಮಿತಿ ।
ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಉಚ್ಯತೇ - ದ್ವಿರೂಪಂ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತತ್ತ್ವತೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತೋಪಾಧಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾಪಿ ನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಶಕ್ಯಮುಪದೇಷ್ಟುಮಿತ್ಯುಪಹಿತೇನ ರೂಪೇಣೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ಚ ಕ್ವಚಿದುಪಾಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ತದುಪಾಸನಾನಿ
ಕಾನಿಚಿತ್ ಅಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಾನಿ
ಮನೋಮಾತ್ರಸಾಧನತಯಾತ್ರ ಪಠಿತಾನಿ ।
ಕಾನಿಚಿತ್ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ, ಕಾನಿಚಿತ್ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ಪುನರುಕ್ತೋಽಪ್ಯುಪಾಧಿರವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಯಥಾತ್ರೈವಾನ್ನಮಯಾದಯ ಆನಂದಮಯಾಂತಾಃ ಪಂಚ ಕೋಶಾಃ । ತದತ್ರ ಕಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನೇತಿ ನಾದ್ಯಾಪಿ ವಿವೇಚಿತಮ್ । ತಥಾ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಪಿ ಸಿದ್ಧವದುಕ್ತಂ, ನ ತ್ವದ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಿತಮಿತಿ ತದರ್ಥಮುತ್ತರಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತದುಪಾಧಿಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಾತ್ಕಥಮುಪಾಸನಾಭೇದಃ, ಕಥಂ ಚ ಫಲಭೇದಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏಕ ಏವ ತ್ವಿತಿ ।
ರೂಪಾಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾದುಪಹಿತಭೇದಾದುಪಾಸನಾಭೇದಸ್ತಥಾ ಚ ಫಲಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ ।
ನನು ಯದ್ಯೇಕ ಆತ್ಮಾ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ನಿರತಿಶಯಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ, ಕಥಮೇತಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾಶ್ರಯೇ ತಾರತಮ್ಯಶ್ರುತಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ನಿರತಿಶಯಮೇಕಮೇವ ರೂಪಮಾತ್ಮನ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಚಾನಂದಶ್ಚ, ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತಮಃಸಮಾವೃತಂ ತೇಷು ತೇಷು ಪ್ರಾಣಭೃದ್ಭೇದೇಷು ಕ್ವಚಿದಸದಿವ, ಕ್ವಚಿತ್ಸದಿವ, ಕ್ವಚಿದತ್ಯಂತಾಪಕೃಷ್ಟಮಿವ, ಕ್ವಚಿದಪಕೃಷ್ಟಮಿವ, ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಕರ್ಷವತ್ , ಕ್ವಚಿದತ್ಯಂತಪ್ರಕರ್ಷವದಿವ ಭಾಸತೇ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಅವಿದ್ಯಾತಮಸಃ ಪ್ರಕರ್ಷನಿಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯಾದಿತಿ । ಯಥೋತ್ತಮಪ್ರಕಾಶಃ ಸವಿತಾ ದಿಙ್ಮಂಡಲಮೇಕರೂಪೇಣೈವ ಪ್ರಕಾಶೇನಾಪೂರಯನ್ನಪಿ ವರ್ಷಾಸು ನಿಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶ ಇವ ಶರದಿ ತು ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶ ಇವ ಪ್ರಥತೇ, ತಥೇದಮಪೀತಿ ।
ಅಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಮ್
ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ।
ನಿರಸ್ತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ ।
ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಮೇಕದೇಶಿಮತೇನಾಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ -
ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇಽನ್ನಮಯಮಿತ್ಯಾದಿ ।
'ಗೌಣಪ್ರವಾಹಪಾತೇಽಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಣಮ್ । ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ತೂಭಯೋಸ್ತುಲ್ಯೇ ಪ್ರಾಯದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಶೇಷಿಕಾ” ॥ ಆನಂದಮಯ ಇತಿ ಹಿ ವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇ ಚ ಮಯಟಸ್ತುಲ್ಯಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥಾನ್ನಮಯಾದಿಪದಪ್ರಾಯಪಾಠಾದಾನಂದಮಯಪದಮಪಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣಮಯಾದಿಷು ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥಿಕೋ ಮಯಡಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವತಿ ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಾರಾಃ, ಘಟಾಕಾಶಮಿವ ಘಟವಿಕಾರಾಃ । ನ ಚ ಸತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ವಾರ್ಥಿಕತ್ವಮುಚಿತಮ್ । “ಚತುಃಕೋಶಾಂತರತ್ವೇ ತು ನ ಸರ್ವಾಂತರತೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಿಯಾದಿಭಾಗೀ ಶರೀರೋ ಜೀವೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ” ॥ ನ ಚ ಸರ್ವಾಂತರತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾನಂದಮಯಂ, ನ ಜೀವ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನಹೀಯಂ ಶ್ರುತಿರಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತಾಂ ಬ್ರೂತೇ ಅಪಿ ತ್ವನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಚತುಷ್ಟಯಾಂತರತಾಮಾನಂದಮಯಕೋಶಸ್ಯ । ನ ಚಾಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾದಯಮೇವ ಸರ್ವಾಂತರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದಪೇಕ್ಷಂ ಯಸ್ಯಾಂತರತ್ವಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ತಸ್ಮಾದೇವಾಂತರಂ ಭವತಿ । ನಹಿ ದೇವದತ್ತೋ ಬಲವಾನಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಸರ್ವಾನ್ಸಿಂಹಶಾರ್ದೂಲಾದೀನಪಿ ಪ್ರತಿ ಬಲವಾನಪ್ರತೀಯತೇಽಪಿ ತು ಸಮಾನಜಾತೀಯನರಾಂತರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ । ಏವಮಾನಂದಮಯೋಽಪ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯೋಽಂತರೋ ನ ತು ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ । ನ ಚ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಃ, ನಾಪಿ ಶರೀರತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನಂದಮಯಃ । ತಸ್ಮಾದುಪಹಿತಮೇವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಪಿ ಚ ಯದಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಮಯಟ್ , ತಥಾಪಿ ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನಂದಮಯ; ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ । ಆನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯ ಹಿ ತದ್ವಿಪರೀತದುಃಖಲವಸಂಭವೇ ಭವತಿ ನ ತು ತದತ್ಯಂತಾಸಂಭವೇ ।
ನ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮನಾಗಪಿ ದುಃಖಲವಸಂಭವಃ, ಆನಂದೈಕರಸತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತ ಇತಿ ।
ಅಶರೀರಸ್ಯ ಪುನರಪ್ರಿಯಸಂಬಂಧೋ ಮನಾಗಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಮಯಡ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಚ್ಯತೇ ।
ಆನಂದಮಯಾವಯವಸ್ಯ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುಚ್ಛಸ್ಯಾಂಗತಯಾ ನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ, ಅಪಿ ತ್ವಂಗಿನ ಆನಂದಮಯಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ತದಧಿಕಾರೇ ಪಠಿತಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನಮಾನಂದಪದಂ ತದ್ಬುದ್ಧಿಮಾಧತ್ತ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕಾರೇ ‘ವಸಂತೇ ವಸಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಃಪದಮಿವ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಭ್ಯಾಸಃ ಕಾಲವಿಶೇಷವಿಧಿಪರಃ । ಅಪಿ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಾನಂದಮಯಾತ್ಮಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನುಭಾಷ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ತೂಕ್ತಮನ್ನಮಯಾದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾರುಂಧತೀದರ್ಶನಂ ತತ್ತದಮುಖ್ಯಾರುಂಧತೀದರ್ಶನಪ್ರಾಯಪಠಿತಮಪ್ಯಮುಖ್ಯಾರುಂಧತೀದರ್ಶನಂ ಭವತಿ । ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವದರ್ಶನಾನಾಮಂತ್ಯದರ್ಶನಾನುಗುಣ್ಯಂ ನ ತು ತದ್ವಿರೋಧಿತೇತಿ ಚೇತ್ , ಇಹಾಪ್ಯಾನಂದಮಯಾದಾಂತರಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಶ್ರವಣಾತ್ , ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ನಮಯಾದಿಸರ್ವಾಂತರತ್ವಶ್ರುತೇಸ್ತತ್ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ತುಲ್ಯಮ್ । ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಶರೀರತ್ವೇ ಚ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಸಮಾಹಿತೇ । ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಾಚ್ಚ ದುಃಖಲವಯೋಗೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಔಪಾಧಿಕ ಉಪಪಾದಿತಃ । ತಥಾಚಾನಂದಮಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತಾ ಮಯಟ ಉಪಪಾದಿತೇತಿ ॥ ೧೨ ॥ ॥ ೧೩ ॥ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪಿ ಚ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರುಪೇಯೋಪಾಯಭೂತಯೋಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾನಂದಮಯಪದಾರ್ಥಃ । ಮಂತ್ರೇ ಹಿ ಪುನಃ ಪುನಃ “ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಂತರತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಚ “ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ” ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ಪರಬ್ರಹ್ಮೈವಾನಂದಮಯಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಪ್ಯಾನಂದಮಯ ಇತಿ ಗೀಯತ ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಅಪಿ ಚಾನಂದಮಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶರೀರಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟುರಾನಂದಮಯಾದಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ , ಆನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವೇತ್ಯಾಹ । ಸೂತ್ರಮ್ -
ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನೇತರೋ ಜೀವ ಆನಂದಮಯಃ, ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ।
ರಸಃ ಸಾರೋ ಹ್ಯಯಮಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ “ರಸಂ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನಂದೀ ಭವತಿ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ । ಸೋಽಯಂ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಲಬ್ಧೃಭಾವಃ, ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಚ ಲಭ್ಯತಾ, ನಾಭೇದ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಭೇದೇ ಪರಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಲಬ್ಧಾ ನ ಲಬ್ಧವ್ಯಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತೋಽಭಿನ್ನೇನ ಜೀವಾತ್ಮನಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಬಾಢಮ್ ।
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಸತ್ಯಮ್ , ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಭೇದೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಭೇದಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಜೀವೋ ಹ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನೋ ದರ್ಶಿತಃ, ನ ತು ಜೀವಾದಪಿ । ತಥಾ ಚಾನಂದಮಯಶ್ಚೇಜ್ಜೀವಃ, ನ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಯಾಪಿ ಸ್ವತೋ ಭೇದೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ನ ಲಬ್ಧೃಲಬ್ಧವ್ಯಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೇದಾಭೇದೌ ಚ ನ ಜೀವಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾದ್ಭಿನ್ನೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟಾ ನ ಭವತ್ಯೇವಂ ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ನ ಭಿನ್ನಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ವಸ್ತುಸನ್ನಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾದಿತಿ ।
ರಜತಂ ಹಿ ಸಮಾರೋಪಿತಂ ನ ಶುಕ್ತಿತೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತದ್ಭೇದೇನಾಭೇದೇನ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮ್ । ಶುಕ್ತಿಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತೀ ನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾದ್ರಜತಾದ್ಭಿದ್ಯತ ಏವ ।
ಅತ್ರೈವ ಸರೂಪಮಾತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನ ಇತಿ ।
ಏತದಪರಿತೋಷೇಣಾತ್ಯಂತಸರೂಪಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ -
ಯಥಾ ವಾ ಘಟಾಕಾಶಾದಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೭ ॥ ॥ ೧೮ ॥
ಸ್ವಮತಪರಿಗ್ರಹಾರ್ಥಮೇಕದೇಶಿಮತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಇದಂ ತ್ವಿಹ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಏಷ ತಾವದುತ್ಸರ್ಗೋ ಯತ್ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರತೀಯತೇ । ವಿಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಕೃತಂ ತ್ವಾನಂದಮಯಶಬ್ದತಃ” ॥ ತತ್ರ ಕಿಂ ಪುಚ್ಛಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಅನ್ನಮಯಾದಿಷು ಚಾಸ್ಯಾವಯವಪರತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಇಹಾಪ್ಯವಯವಪರತ್ವಾತ್ಪುಚ್ಛಪದಸ್ಯ, ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನ ಕಥಂಚಿದವಯವಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ । ಆನಂದಮಯಪದಂ ಚಾನ್ನಮಯಾದಿವಿಕಾರವಾಚಿಪ್ರಾಯಪಠಿತಂ ವಿಕಾರವಾಚಿ ವಾ, ಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಚುರಾನಂದವಾಚಿ ವಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಯಾಚಿದ್ವೃತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ । ಆನಂದಪದಾಭ್ಯಾಸೇನ ಚ ಜ್ಯೋತಿಃಪದೇನೇವ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮ ಆನಂದಮಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಂ, ಉತಾನಂದಮಯಪದಂ ವಿಕಾರಾರ್ಥಮಸ್ತು, ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಸ್ತು, ಆನಂದಪದಾಭ್ಯಾಸಶ್ಚ ಸ್ವಾರ್ಥೇ, ಪುಚ್ಛಪದಮಾತ್ರಮವಯವಪ್ರಾಯಲಿಖಿತಮಧಿಕರಣಪರತಯಾ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತಾಮಿತಿ ಕೃತಬುದ್ಧಯ ಏವ ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು । ತತ್ರ “ಪ್ರಾಯಪಾಠಪರಿತ್ಯಾಗೋ ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಲಂಘನಮ್ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತರೇ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಯಪಾಠಸ್ಯ ಬಾಧನಮ್॥” ಪುಚ್ಛಪದಂ ಹಿ ವಾಲಧೌ ಮುಖ್ಯಂ ಸದಾನಂದಮಯಾವಯವೇ ಗೌಣಮೇವೇತಿ ಮುಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಲಂಘನಮವಯವಪರತಾಯಾಮಧಿಕರಣಪರತಾಯಾಂ ಚ ತುಲ್ಯಮ್ । ಅವಯವಪ್ರಾಯಲೇಖಬಾಧಶ್ಚ ವಿಕಾರಪ್ರಾಯಲೇಖಬಾಧೇನ ತುಲ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಪದಮಾನಂದಮಯಪದಮಾನಂದಪದಮಿತಿ ತ್ರಿತಯಲಂಘನಂ ತ್ವಧಿಕಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ರಿತಯಲಂಘನಾದಸಾಧೀಯಾನ್ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಮುಖ್ಯತ್ರಯಾನುಗುಣ್ಯೇನ ತೂತ್ತರ ಏವ ಪಕ್ಷೋ ಯುಕ್ತಃ । ಅಪಿ ಚಾನಂದಮಯಪದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ, “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮ್” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ನ ಸಮಂಜಸಮ್ । ನ ಹಿ ತದೇವಾವಯವ್ಯವಯವಶ್ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಆಧಾರಪರತ್ವೇ ಚ ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಸ್ಯ, ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯೇತದಪ್ಯುಪಪನ್ನತರಂ ಭವತಿ । ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಚಾಂತರತ್ವಮನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಾಂತರತ್ವಮಾನಂದಮಯಾದರ್ಥಾದ್ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ನ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚಾನ್ನಮಯಾದಿವದಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗೋ ಯುಕ್ತಃ । ವಾಙ್ಮನಸಾಗೋಚರೇ ತು ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಧಿಮಂತರ್ಭಾವ್ಯ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಃ, ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಚ, ಕ್ಲೇಶೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇಯಾತಾಮ್ । ತಥಾ ಚ ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ , ತಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರೋ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯೇತಿ । “ಸೋಽಕಾಮಯತ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ನ ಆನಂದಮಯವಿಷಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಃ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಸೂತ್ರಾಣಿ ತ್ವೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನೀತಿ ।
ವೇದಸೂತ್ರಯೋರ್ವಿರೋಧೇ “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಣ್ಯನ್ಯಥಾ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ಆನಂದಮಯಶಬ್ದೇನ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯೇತದ್ಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಯತ್ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ತತ್ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ । ಯತ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕರಣಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮ್” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಪೂರ್ವಮವಯವಪ್ರಧಾನಪ್ರಯೋಗಾತ್ತತ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯೈವ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿಧಾನಾತ್ತೇನಾಪಿ ಚಾಧಿಕರಣಲಕ್ಷಣೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ ॥ ೧೫ ॥
ಯತ್ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಂ ತದೇವೋಪಾಯಭೂತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನ್ಯೇನ ಗೀಯತೇ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ಅವಯವವಚನತ್ವೇ ತ್ವಸ್ಯ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯುಪಾಯೋಪೇಯಯೋರ್ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೧೬ ॥
ಅತ್ರ ‘ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ‘ಇತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೭ ॥
ಅತ್ರಾಪಿ “ಇತಶ್ಚಾನಂದಮಯಃ” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ‘ಆನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮಪುಚ್ಛಾಧಿಕಾರೇ’ ಇತಿ ಚ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ ।
ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ॥ ೧೮ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ।। ೧೯ ।।
ಇತ್ಯನಯೋರಪಿ ಸೂತ್ರಯೋರ್ಭಾಷ್ಯೇ ಆನಂದಮಯಸ್ಥಾನೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ ಇತಿ ಪಾಠೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ತದ್ಧೇತು ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ।। ೧೪ ।।
ವಿಕಾರಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಮವಯವಶ್ಚೇತ್ಕಥಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾಸ್ಯ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಸಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಕಾರಣಮುಚ್ಯೇತ “ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ । ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ । ನಹ್ಯಾನಂದಮಯವಿಕಾರಾವಯವೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಕಾರಃ ಸನ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯವಿಕಾರಾವಯವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತದವಯವಯೋಗ್ಯಾನಂದಮಯೋ ವಿಕಾರ ಇಹ ನೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಕಿಂತು ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇಽಪಾಸ್ತಸಮಸ್ತವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುಪಾಯತಾಮಾತ್ರೇಣ ಪಂಚ ಕೋಶಾ ಉಪಾಧಯಃ ಸ್ಥಿತಾಃ, ನತು ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತು ಪ್ರಧಾನಂ “ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ” ಇತಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಭೇದಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ, ನತು ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾತಿಶಯಲಬ್ಧೋತ್ಕರ್ಷೋ ಜೀವಾತ್ಮಾದಿತ್ಯಪದವೇದನೀಯ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ತತ್ “ಮರ್ಯಾದಾಧಾರರೂಪಾಣಿ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರೇ ನ ತು । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ಮಾನಧಿಕೃತೋ ರವಿಃ” ॥ “ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಃ” (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿರೂಪಶ್ರವಣಾತ್ , “ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೬), “ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣೀ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ಇತಿ ಚಾಧಾರಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ , “ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚ” ಇತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಂಸಾರ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕೋ ರೂಪಾದಿಸಂಪನ್ನ ಇಹೋಪಾಸ್ಯಃ, ನತು ಪರಮಾತ್ಮಾ “ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮ್” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಅಪಾಸ್ತಸಮಸ್ತರೂಪಶ್ಚ, “ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಪಾಕೃತಾಧಾರಶ್ಚ, “ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಧಿಗತನಿರ್ಮರ್ಯಾದೈಶ್ವರ್ಯಶ್ಚ ಶಕ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೇಹ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಶ್ಚಾದಿತ್ಯಪುರುಷೇ ಸಂಭವತಿ, ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರನಧಿಕಾರಾತ್ । ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮಕೇ ಜೀವೇ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಯತ್ತಾವದೃಗಾದ್ಯಾತ್ಮಕತಯಾಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ಕಥಂಚಿದಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ಆದಿತ್ಯಪುರುಷ ಏವೋಪಾಸ್ಯೋ ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಅನಾಧಾರತ್ವೇ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಚ ಹೇತುಃ । ಅನಿತ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾಧಾರಮಿತಿ ನಾನಾಧಾರಂ, ನಿತ್ಯಮಪ್ಯಸರ್ವಗತಂ ಚ ಯತ್ತಸ್ಮಾದಧರಭಾವೇನಾಸ್ಥಿತಂ ತದೇವ ತಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯಾಧಾರ ಇತಿ ನಾನಾಧಾರಂ, ತಸ್ಮಾದುಭಯಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್” । “ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಸರ್ವದುರಿತವಿರಹಾಭ್ಯಾಮಿಹೋಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮೈವಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಹೇತುರ್ವಿಕಾರವತ್” ॥ ನಾಮನಿರುಕ್ತೇನ ಹಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಾದಾನತಯಸ್ಯೋದಯ ಉಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾಃ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇಽಪಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಃ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮರೂಪಪಾಪ್ಮಸಂಭವೇ ಸತಿ । ನ ಚೈತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯೋ ಧರ್ಮ ಏವಾಸ್ತಿ ನ ಪಾಪ್ಮೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾತಿಶಯಸಮುದಾಚಾರೇಽಪ್ಯನಾದಿಭವಪರಂಪರೋಪಾರ್ಜಿತಾನಾಂ ಪಾಪ್ಮನಾಮಪಿ ಪ್ರಸುಪ್ತಾನಾಂ ಸಂಭವಾತ್ । ನಚ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಾದಿತ್ಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನಃ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನಾಪ್ಯಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಚ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತ್ವಭಾವಃ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮವಿರಹಸ್ಯ ಭೂಯೋಭೂಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಶ್ರವಣಾತ್ । ತಸ್ಯೈವ ಚೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತೋರ್ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ಸಾರ್ವಾತ್ಮ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪಪದ್ಯತೇ, ಕಾರಣಾದಭೇದಾತ್ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ, ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನಸ್ತು ಜೀವಾತ್ಮನೋ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಮ್ । ನಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಾ ಯುಕ್ತಾ । ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಪರಾನುಗ್ರಹಾಯ ಕಾಯನಿರ್ಮಾಣೇನ ವಾ, ತದ್ವಿಕಾರತಯಾ ವಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯ, ವಿಕಾರಸ್ಯ ಚ ವಿಕಾರವತೋಽನನ್ಯತ್ವಾತ್ತಾದೃಶರೂಪಭೇದೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ “ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ಮಿತಂ ಮಾಯಾರೂಪಮನುವದಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಶಾಸ್ತ್ರಂ ಭವತಿ, ಅಪಿತು ತಾಂ ಕುರ್ವತ್ ಇತಿ ನಾಶಾಸ್ತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಯತ್ರ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತೋಪಾಧಿಭೇದಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ “ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಪವತ್ತ್ವಮಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಏತೇನೈವ ಮರ್ಯಾದಾಧಾರಭೇದಾವಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ । ಅಪಿ ಚಾದಿತ್ಯದೇಹಾಭಿಮಾನಿನಃ ಸಂಸಾರಿಣೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ ಭೇದೇನೋಕ್ತಃ, ಸ ಏವಾಂತರಾದಿತ್ಯ ಇತ್ಯಂತಃಶ್ರುತಿಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯ ಇತಿ ।
ಧನವಂತೋ ವಿಭೂತಿಮಂತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ವಿಭೂತಿಮತ್ತ್ವಂ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹೇ ಘಟತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮದಿತಿ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇಽಪಿ ವಿಭೂತಿಮತ್ಸ್ವೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ನ ತ್ವವಿದ್ಯಾತಮಃಪಿಹಿತಪರಮೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪೇಷ್ವವಿಭೂತಿಮತ್ಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಮಪೀತಿ ।
ಅತೋಽತ್ಯಂತಾಪಾರಾರ್ಥ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ನಿರಾಂಕುಶಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥ ॥ ೨೧ ॥
ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾದ್ವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿನೋಽಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಾ, ನ ತ್ವಾದಿತ್ಯಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನೋ ಜೀವಾತ್ಮನ ಇತಿ ನಿರೂಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತ್ವಸಾಧಾರಣಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ತದೇವೋದ್ಗೀಥೇ ಸಂಪಾದ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಭೂತಾಕಾಶ ಇತಿ ನಿರೂಪ್ಯತೇ । ತತ್ರ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತಿ ಕಿಂ ಮುಖ್ಯಾಕಾಶಪಾದಾನುರೋಧೇನ “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೯ । ೧) ಇತಿ, “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ “ಜ್ಯಾಯಾನ್” ಇತಿ ಚ “ಪರಾಯಣಮ್” ಇತಿ ಚ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಂ, ಉತೈತದನುರೋಧೇನಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪರಾತ್ಮಾನೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮಿತಿ । ತತ್ರ “ಪ್ರಥಮತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಾಕಾಶಂ ಮುಖ್ಯಮೇವ ನಃ । ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನಾನ್ಯಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನೀತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ” ॥ “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಗತಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ , “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಣತಯಾ ಗುಣತ್ವಾತ್ , “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯ್ಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ಬಹೂನ್ಯಪ್ಯಪ್ರಧಾನಾನಿ ಪ್ರಧಾನಾನುರೋಧೇನ ನೇತವ್ಯಾನಿ । ಅಪಿಚ “ಆಕಾಶ ಇತಿ ಹೋವಾಚ” ಇತ್ಯುತ್ತರೇ ಪ್ರಥಮಾವಗತಮಾಕಾಶಮನುಪಜಾತವಿರೋಧಿ, ತೇನ ತದನುರಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಯದ್ಯದೇವ ತದೇಕವಾಕ್ಯಗತಮುಪನಿಪತತಿ ತತ್ತಜ್ಜಘನ್ಯತಯಾ ಉಪಸಂಜಾತವಿರೋಧಿ ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನೈವ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಮರ್ಹತಿ । ನಚ ಕ್ಕಚಿದಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ತೇನ ತತ್ಪರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಗಪದಮನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತೀರಪರಮಿತಿ ಯಾದಾಂಸಿ ಗಂಗಾಯಾಮಿತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯನೇನ ತತ್ಪರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಸಂಭವಶ್ಚೋಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಃ, ಅನೈಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ , ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಲೋಕೇ ಚಾಸ್ಯ ನಭಸಿ ನಿರೂಢತ್ವಾತ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾಚ್ಚ ವೈದಿಕಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರ್ವೈಪರೀತ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಚ “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ” ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ವಯಮೇವ ನೀತಾನಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಾಕಾಶಮೇವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ಆಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಕುತಃ,
ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ ।
ತಥಾಹಿ - “ಸಾಮಾನಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಶ್ನತತ್ಪ್ರತಿವಾಕ್ಯಯೋಃ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವೇಽಪಿ ಗೌಣತಾ” ॥ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಂ ತಥಾಪಿ ಯತ್ಪೃಷ್ಟಂ ತದೇವ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಖಲ್ವನುನ್ಮತ್ತ ಆಮ್ರಾನ್ಪೃಷ್ಟಃ ಕೋವಿದಾರಾನಾಚಷ್ಟೇ । ತದಿಹ, “ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿಃ” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ದೃಶ್ಯಮಾನನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರಗತಿವಿಷಯ ಇತಿ ತದನುರೋಧಾದ್ಯ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಗತಿಃ ಸ ಏವಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಃ । ನಚ ಭೂತಾಕಾಶಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಲೋಕಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಾತ್ । ತದೇವ ತಸ್ಯ ಗತಿರಿತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೋತ್ತರೇ ಭೂತಾಕಾಶಶ್ರವಣಾದ್ಭೂತಾಕಾಶಕಾರ್ಯಮೇವ ಪೃಷ್ಟಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾವಗತಸ್ಯಾನುಪಜಾತವಿರೋಧಿನೋ ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯೋಪಜಾತವಿರೋಧಿನೋತ್ತರೇಣ ಸಂಕೋಚಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತದನುರೋಧೇನೋತ್ತರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಶ್ನೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷರೂಪೇಣಾನವಸ್ಥಿತಾರ್ಥೇನೋತ್ತರಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾರ್ಥಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರರ್ಯಾಸಾನಾಮನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅನ್ಯಥೋತ್ತರಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ತೇರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತೇರ್ವಾ । ಅಪಿ ಚೋತ್ತರೇಽಪಿ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಮ್ । ತಥಾಹಿ - “ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನ್ಯಕಾಶಾದೇವ ಸಮುತ್ಪದ್ಯಂತೇ” ಇತಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಕಥಂಚಿದಲ್ಪವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಏವಮೇವಕಾರೋಽಪ್ಯಸಮಂಜಸಃ । ನ ಖಲ್ವಪಾಮಾಕಾಶ ಏವ ಕಾರಣಮಪಿ ತು ತೇಜೋಽಪಿ । ಏವಮನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ನಾಕಾಶಮೇವ ಕಾರಣಮಪಿ ತು ಪಾವಕಪಾಥಸೀ ಅಪಿ । ಮೂಲಕಾರಣವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾವಧಾರಣಂ ಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಸಮಂಜಸಂ ತು ಭೂತಾಕಾಶೇ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಲಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ । ಏವಂ ಸರ್ವೇಭ್ಯೋ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ । ಏವಂ ಪರಮಯನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೇನೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಉತ್ತರೇ ಚ ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಬ್ರಹ್ಮಗುಣಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಪೃಷ್ಟಾಯಾಶ್ಚ ಗತೇಃ ಪರಮಯನಮಿತ್ಯಸಾಧಾರಣಬ್ರಹ್ಮಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಭೂಯಸೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮನುಗ್ರಹಾಯ “ತ್ಯಜೇದೇಕಂ ಕುಲಸ್ಯಾರ್ಥೇ” ಇತಿವದ್ವರಮಾಕಾಶಪದಮಾತ್ರಮಸಮಂಜಸಮಸ್ತು । ಏತಾವತಾ ಹಿ ಬಹು ಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುತ್ತರೇ, ಕಿಂತು ಪೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ತರಸ್ಯ, ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯಗತೇಶ್ಚ ಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ , “ಪರಾಯಣಮ್” ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವೋಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತಥಾಚ ತದರ್ಥಂ ಸತ್ ಆಕಾಶಪದಂ ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥಂ ಭವತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಮಾಕಾಶಪದೇನೇಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ, ನ ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ।
ಅಸ್ಯೈವೋಪಕ್ರಮೇ “ಅಂತವತ್ಕಿಲ ತೇ ಸಾಮ” ಇತಿ
ಅಂತವತ್ತ್ವದೋಷೇಣ ಶಾಲಾವತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಚಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಗೌಣೋಽಪಿ ವಿಲಂಬಿತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸೇನಾಸ್ಯಾಪಿ ಮುಖ್ಯವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರವಿಲಂಬನಾದಿತಿ ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ವೈದಿಕಂ ನಿದರ್ಶಿತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರೈವ ಚ ಪ್ರಥಮಾವಗತಾನುಗುಣ್ಯೇನೋತ್ತರಂ ನೀಯತೇ, ಯತ್ರ ತದನ್ಯಥಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಯತ್ರ ತು ನ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ರೋತ್ತರಾನುಗುಣ್ಯೇನೈವ ಪ್ರಥಮಂ ನೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪೀತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ।
ಉದ್ಗೀಥೇ “ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೦ । ೯) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ - “ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ”(ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೪) ಉಷಸ್ತಿಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ । ಉದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಪ್ರಸಂಗೇನ ಪ್ರಸ್ತಾವೋಪಾಸನಮಪ್ಯುದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ಪ್ರಸ್ತಾವ ಇತಿ ಸಾಮ್ನೋ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ತಮನ್ವಾಯತ್ತಾ ಅನುಗತಾ ಪ್ರಾಣೋ ದೇವತಾ । ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ಸಂಶಯಃಕಿಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಚನ ಉತ ವಾಯುವಿಕಾರವಚನ ಇತಿ । ತತ್ರ ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾದೇವ ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನ ವಾಯುವಿಕಾರ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯೇವಂ ತೇನೈವ ಗತಾರ್ಥಮೇತದಿತಿ ಕೋಽಧಿಕರಣಾಂತರಸ್ಯಾರಂಭಾರ್ಥಃ । ತತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಅರ್ಥೇ ಶ್ರುತ್ಯೈಕಗಮ್ಯೇ ಹಿ ಶ್ರುತಿಮೇವಾದ್ರಿಯಾಮಹೇ । ಮಾನಾಂತರಾವಗಮ್ಯೇ ತು ತದ್ವಶಾತ್ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ” ॥ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಸರ್ವಭೂತಕಾರಣತ್ವಂ, ಆಕಾಶಸ್ಯ ವಾ ವಾಯ್ವಾದಿಭೂತಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ನಾಗಮಾದೃತೇ ಮಾನಾಂತರಂ ಪ್ರಭವತಿ । ತತ್ರ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಯತ್ರಾರ್ಥೇ ಸಮಂಜಸ ಆಗಮಃ ಸ ಏವಾರ್ಥಸ್ತಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತ್ಯಜ್ಯತೇ ಚೇತರಃ । ಇಹ ತು ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯಮಾನೇ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯೇತೇ ಆಹೋ ವಾಯುವಿಕಾರಂ ಪ್ರತೀತಿ ವಿಶಯೇ “ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ”(ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೩ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಕಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಭೂತಸಾರೇಂದ್ರಿಯಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರಾ ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಯಾ ಮಾನಾಂತರಾನುಗ್ರಹಲಬ್ಧಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಯಾ ಬಲಾತ್ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅಪಿ ಚಾತ್ರೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಯೋಃ ಸಾಮಭಕ್ತ್ಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೇ ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಾನ್ನಂ ಚ ದೇವತೇ ಅಭಿಹಿತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪೇ, ತತ್ಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪ ಏವ ದೇವತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಿರಸ್ತೋಽಪ್ಯಯಮರ್ಥ ಈಕ್ಷತ್ಯಧಿಕರಣೇ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷಹೇತೂಪೋದ್ಬಲನಾಯ ಪುನರುಪನ್ಯಸ್ತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುವಿಕಾರ ಏವಾತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಪುಂವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ಮಾನಾಂತರಸಮಾಗಮಾತ್ । ಅಪೌರುಷೇಯೇ ವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಸಂಗತಿಃ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ” ॥ ನೋ ಖಲು ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಮಪೌರುಷೇಯಂ ವಚಃ ಸ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದೇ ವಾ ತದ್ವ್ಯವಹಾರೇ ವಾ ಮಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ತಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯಸ್ಯ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಶಂಕಸ್ಯ ಸ್ವತ ಏವ ನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾತ್ , ನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಸಂವಾದಿನೋ ವಾ ಚಕ್ಷುಷ ಇವ ರೂಪೇ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಸಂವಾದಿನೋ ವಾ ತಸ್ಯೈವ ದ್ರವ್ಯೇ ನಾದಾರ್ಢ್ಯಂ ವಾ ದಾರ್ಢ್ಯಂ ವಾ । ತೇನ ಸ್ತಾಮಿಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಪ್ರಾಣೇ । ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ತು ನ ತತೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರತೀಯೇತೇ । ಪ್ರತೀತೌ ವಾ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವೇನ್ನ ವಾಯುವಿಕಾರಃ । “ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮವಚನಃ । ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ವಾಯುವಿಕಾರೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನೇ ಮಾನಾಂತರೇಣ ದೃಶ್ಯೇತೇ । ನಚ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಸಂವಾದೇಂದ್ರಿಯಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾಕ್ಯದಾರ್ಢ್ಯಾತ್ಸರ್ವಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾಕ್ಯಂ ಕಥಂಚಿದಿಂದ್ರಿವಿಷಯತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮರ್ಹತಿ, ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವದೃಢಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರಾನುಪಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾಸ್ಯ ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ಏಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ಚ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇಂದ್ರಿಯಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಂ ತ್ವವಯುತ್ಯಾನುವಾದೇನಾಪಿ ಘಟಿಷ್ಯತೇ, ಏಕಂ ವೃಣೀತೇ ದ್ವೌ ವೃಣೀತೇ ಇತಿವತ್ । ನತು ಸರ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ಸಂಕೋಚಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸ್ತಾವಭಕ್ತಿಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸೀತ , ನ ವಾಯುವಿಕಾರದೃಷ್ಟ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿರ್ವಾ ಫಲಂ ಭವತೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಬಲೇನೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾತ್ಸಂನಿಧಾನಂ ದುರ್ಬಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉದಾಹರಣಾಂತರಂ ತು ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ದೂಷಿತಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ ।
ಇದಮಾಮನಂತಿ - “ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ವಿಶ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ ।
ಯಜ್ಜ್ಯೋತಿರತೋ ದಿವೋ ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ಪರಂ ದೀಪ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶತೇ ವಿಶ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷು ವಿಶ್ವೇಷಾಮುಪರಿ । ಅಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರಯಂ ವಿಶ್ವಶಬ್ದೋಽನವಯವತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಂ ಬ್ರೂತ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಹ -
ಸರ್ವತಃಪೃಷ್ಠೇಷೂತ್ತಮೇಷು ।
ನ ಚೇದಮುತ್ತಮಮಾತ್ರಮಪಿತು ಸರ್ವೋತ್ತಮಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನುತ್ತಮೇಷು
ನಾಸ್ತ್ಯೇಭ್ಯೋಽನ್ಯ ಉತ್ತಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇಽಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ತ್ವಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ಶಾರೀರೇಣೋಷ್ಮಣಾ, ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯೇಣ ಚ ಪಿಹಿತಕರ್ಣೇನ ಪುಂಸಾ ಘೋಷೇಣ ಲಿಂಗೇನಾನುಮೀಯತೇ । ತತ್ರ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಷ್ಮಣಸ್ತ್ವಚಾ ದರ್ಶನಂ ದೃಷ್ಟಿಃ, ಘೋಷಸ್ಯ ಚ ಶ್ರವಣಂ ಶ್ರುತಿಃ, ತಯೋಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೀ ಜ್ಯೋತಿಷ ಏವ, ತಲ್ಲಿಂಗೇನ ತದನುಮಾನಾದಿತಿ । ಅತ್ರ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ತೇಜ ಉತ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ತೇಜ ಇತಿ । ಕುತಃ, ಗೌಣಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣವಿಷಯೇ ಮುಖ್ಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ “ಔತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥತೇಜೋಲಿಂಗೋಪಲಂಭನಾತ್ । ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣಾನಿಯಮಾತ್ತದರ್ಥಾಪ್ರತಿಸಂಧಿತಃ” ॥ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತೇನ ಖಲ್ವಾಕಾಶಪ್ರಾಣಶಬ್ದೌ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತೌ । ತದಿಹ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಪದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತೇಜೋವಚನತ್ವೇ ಬಾಧಕಸ್ತಾವತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ನಾಸ್ತಿ । ಪ್ರತ್ಯುತ ತೇಜೋಲಿಂಗಮೇವ “ದೀಪ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಕೋಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಃಸಾರೂಪ್ಯಂ ಚ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೋ ರೂಪವಾನ್ ಶ್ರುತೋ ವಿಶ್ರುತೋ ಭವತೀತ್ಯಲ್ಪಫಲತ್ವಂ ಚ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಜಾತು ಜ್ವಲನಾಪರನಾಮಾ ದೀಪ್ತಿರ್ವಿನಾ ತೇಜೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಃಸಾರೂಪ್ಯಮೃತೇ ಬಾಹ್ಯಾತ್ತೋಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸ್ತಿ । ನ ಚೌಷ್ಣ್ಯಘೋಷಲಿಂಗದರ್ಶನಶ್ರವಣಮೌದರ್ಯಾತ್ತೇಜಸೋಽನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನಚ ಮಹಾಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಣೀಯಸೇ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ಔದರ್ಯೇ ತು ತೇಜಸ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಂ ತೇಜ ಉಪಾಸನಮೇತತ್ಫಲಾನುರೂಪಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ತದೇತತ್ತೇಜೋಲಿಂಗಮ್ । ಏತದುಪೋದ್ಬಲನಾಯ ಚ ನಿರಸ್ತಮಪಿ ಮರ್ಯಾದಾಧಾರಬಹುತ್ವಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ, ಇಹ ತನ್ನಿರಾಸಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ನಚ ಮರ್ಯಾದಾವತ್ತ್ವಂ ತೇಜೋರಾಶೇರ್ನ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಸೌರ್ಯಾದೇಃ ಸಾವಯವತ್ವೇನ ತದೇಕದೇಶಮರ್ಯಾದಾಸಂಭವಾತ್ತಸ್ಯ ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ವಿಧಾನಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವನವಯವಸ್ಯಾವಯವೋಪಾಸನಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅವಯವಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವನವಕಲ್ಪನಾತ್ । ನಚ “ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ, “ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹಿ ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಾದ್ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಾಂತರಗತಾ ಶ್ರುತಿಃ ಶಕ್ಯಾ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಚ್ಚ್ಯಾವಯಿತುಮ್ । ನಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಽಧಿಕರಣತ್ವೇನ ದ್ಯೌಃ ಶ್ರುತಾ ದಿವ ಇತಿ ಮರ್ಯಾದಾಶ್ರುತೌ ಶಕ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾತುಮ್ । ಅಪಿಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಮೇವ ನಾದ್ಯಾಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ತತ್ಕಥಂ ತೇನ ನಿಯಂತುಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ “ಯದತಃ ಪರಃ” ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜ ಏವ ಜ್ಯೋತಿರ್ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತೇಜಃಕಥನಪ್ರಸ್ತಾವೇ ತಮಃಕಥನಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಂತರೇ ದೃಢಾ ಪ್ರತೀತಿರ್ಭವತೀತ್ಯೇತದರ್ಥಮ್ ।
ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೇರ್ನಿರೋಧಕಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಾವರಕತ್ವೇನ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾಹ -
ನನು ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಸಮಾಧಾತೈಕದೇಶೀ ಬ್ರೂತೇ -
ಅಸ್ತು ತರ್ಹೀತಿ ।
ಯತ್ತು ತೇಜೋಽಬನ್ನಾಭ್ಯಾಮಸಂಪೃಕ್ತಂ ತದತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮುಚ್ಯತೇ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತಿ ।
ನಹಿ ತತ್ಕ್ವಚಿದಪ್ಯುಪಯುಜ್ಯತೇ; ಸರ್ವಾಸ್ವರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸು ತ್ರಿವತ್ಕೃತಸ್ಯೈವೋಪಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕದೇಶಿನಃ ಶಂಕಾಮಾಹ -
ಇದಮೇವೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರೇತಿ ।
'ಏಕೈಕಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಂ ಕರವಾಣಿ” ಇತಿ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತ್ಯುಪಾಸನಾಮಾತ್ರವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಸಂಕೋಚಯಿತುಂ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮೇಕದೇಶಿನಿ ದೂಷಿತೇ ಪರಮಸಮಾಧಾತಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ಬ್ರೂತೇ -
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮೇವೇತಿ ।
ಭಾಗಿನೀ ಯುಕ್ತಾ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಾಧಾರಬಹುತ್ವಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕಲ್ಪಿತೋಪಾಧಿನಿಬಂಧನಾ ಕಥಂಚಿದುಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯತಿಶಯೇನೋಪಪದ್ಯತೇ ನ ತಥಾತ್ರೇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಉಪಪದ್ಯೇತತರಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತಂ
ಪ್ರಕೃತೇರ್ಜಾತಂ, ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಸರ್ವನಾಮಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾರ್ಥವಿಘಾತಕೃತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿ ಸತ್ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಥಮಪಕರ್ಷತಿ ॥ ತದ್ಬಲಾತ್ತೇನ ನೇಯಾನಿ ತೇಜೋಲಿಂಗಾನ್ಯಪಿ ಧ್ರುವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಚ್ಛಂದೋ ನ ತತ್ರ ತು” ॥ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತಾವದ್ಯದಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಕತ್ವಂ ಯದ್ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಮಪ್ಯಪೂರ್ವಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವಭಾವಾತ್ಪ್ರಚ್ಯಾವಯತಿ । ಯಥಾ “ಯಸ್ಯಾಹಿತಾಗ್ನೇರಗ್ನಿರ್ಗೃಹಾಂದಹೇತ್” “ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛೇತ್”(ತೈ.ಬ್ರಾ. ೩.೭.೧) ಇತಿ । ಯತ್ರ ಪುನಸ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮನ್ಯತೋ ನ ಕಥಂಚಿದಾಪ್ಯತೇ, ತತ್ರ ವಚನಾನಿ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಂ ಬಲಾದಪನೀಯತೇ । ಯಥಾ “ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತಿ”(ತೈ.ಬ್ರಾ. ೨೫.೧೪.೪) ಇತಿ । ತದಿಹ “ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದೇನಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರತಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ । ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಚ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿತಯಾ ತ್ರಿಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತದೇವ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ನಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ತದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವಿಭಕ್ತ್ಯರ್ಥಸ್ಯಾನ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣಾನ್ಯತಾ ಯುಕ್ತಾ । ಏವಂ ಚ ತದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನಿ ತೇಜೋಲಿಂಗಾನ್ಯಸಮಂಜಸಾನೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಗಮಯಿತವ್ಯಾನಿ, ಗಮಿತಾನಿ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರವಚನೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಬಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಗತಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಸಂನಿಹಿತಂ, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತು ಕಲ್ಪ್ಯಂ ನ ಪ್ರಕೃತಮ್ ।
ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ -
ಕಲ್ಪಯತ ಇತಿ ।
ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯಮಾಹ -
ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।
ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾದಿಪ್ರತೀಕತ್ವವದಿತಿ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯಂ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜೀವಭಾವೇನಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಿಕಾರಃ, ಜೀವಾಭಾವೇ ದೇಹಸ್ಯ ಶೈತ್ಯಾತ್ , ಜೀವತಶ್ಚೌಷ್ಣ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಪ್ರತೀಕಸ್ಯೋಪಾಸನಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಶೇಷಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಛಂದೋಽಭಿಧಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ಚೇತೋಽರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶನಮ್ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸ್ಯಾದೇತದೇವಂ, ನತು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಥಂ, ಅಪಿತು ಗಾಯತ್ರ್ಯರ್ಥಮ್ । “ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಗಾಯತ್ರೀಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯೇದಂ ಶ್ರೂಯತೇ - “ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ । ನನು “ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಗತಾರ್ಥಮೇತತ್ । ತಥಾಹಿ - “ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದುಕ್ತಮ್ । ಸೈವ ಚ “ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯನೂಕ್ತಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೫) ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಗಮಿತಾರ್ಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ । ಏವಂ “ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೧) ಇತ್ಯಕ್ಷರಸಂನಿವೇಶಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ನ ಸರ್ವತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನಚ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾತ್ಮತ್ವಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಸ್ತಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪಾಸನಾ ನ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣೈವ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದನಾರಂಭಣೀಯಮೇತತ್ । ನಚ ಪೂರ್ವನ್ಯಾಯಸ್ಮಾರಣೇ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭ ಏತಾವಾನ್ಯುಕ್ತಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಅಸ್ತ್ಯಧಿಕಾ ಶಂಕಾ । ತಥಾಹಿಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇತಿ ಕೋಽರ್ಥಃ, ಗಾಯತ್ರೀವಿಕಾರೋಪಾಧಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನೇತಿ । ನಚ ತದುಪಾಧಿನಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ, ಉಪಾಧೇರವಚ್ಛೇದಾತ್ । ನಹಿ ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಭೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿಕಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ, ತದ್ವರಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏವಾಸ್ತು ಸ್ತುತಿಃ ಕಯಾಚಿತ್ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ । “ವಾಗ್ವೈ ಗಾಯತ್ರೀ ವಾಗ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಗಾಯತಿ ಚ ತ್ರಾಯತೇ ಚ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಥಾಚ “ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್” ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಏವ ಹೃದಯಾದಿಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಚ “ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೫) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರೋ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮೇವ ಸಮಂಜಸೋ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ಸರ್ವಮೇತದಸಮಂಜಸಮಿತಿ । “ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶ್ಛಂದೋವಿಷಯ ಏವ, ಯಥಾ “ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ವೇದೋಪನಿಷದುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇತದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ತಥಾ ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ ।
ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಚ್ಛಂದೋದ್ವಾರೇಣ ಗಾಯತ್ರೀರೂಪವಿಕಾರಾನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚೇತೋರ್ಪಣಂ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೇನ ನಿಗದ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಗಾಯತ್ರೀ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಚ್ಛೇದಿಕಾ, ಉತ್ಪಲಸ್ಯೇವ ನೀಲತ್ವಂ, ಯೇನ ತದವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮನ್ಯತ್ರ ನ ಸ್ಯಾದವಚ್ಛೇದಕವಿರಹಾತ್ । ಕಿಂತು ಯದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಕಾರಣಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪೇಣಾಶಕ್ಯೋಪದೇಶಮಿತಿ ತದ್ವಿಕಾರಗಾಯತ್ರೀದ್ವಾರೇಣೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಚ್ಛಂದೋವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಚ ಸವನತ್ರಯವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾ ಚ ದ್ವಿಜಾತಿದ್ವಿತೀಯಜನ್ಮಜನನೀಯತಯಾ ಚ ಶ್ರುತೇರ್ವಿಕಾರೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ವಾರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನ್ಯತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾಭಾವೇನ ನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನಹಿ ಕುಂಡಲೇನೋಪಲಕ್ಷಿತಂ ಕಂಠರೂಪಂ ಕುಂಡಲವಿಯೋಗೇಽಪಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನಮಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಭವತಿ । ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಾಯನಮಾತ್ರೋಪಯೋಗಿತ್ವಾದುಪಲಕ್ಷಣಾನಾಮನವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾತ್ ।
ತದೇವಂ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದಃ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ವರ್ತತ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ -
ಅಪರ ಆಹೇತಿ ।
ತಥಾಹಿ - ಷಡಕ್ಷರೈಃ ಪಾದೈರ್ಯಥಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಚತುಷ್ಪದಾ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಚತುಷ್ಪಾತ್ । ಸರ್ವಾಣಿ ಹಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನ್ಯಸ್ಯೈಕಃ ಪಾದಃ । ದಿವಿ ದ್ಯೋತನವತಿ ಚೈತನ್ಯರೂಪೇ । ಸ್ವಾತ್ಮನೀತಿ ಯಾವತ್ । ತ್ರಯಃ ಪಾದಾಃ । ಅಥವಾ ದಿವ್ಯಾಕಾಶೇ ತ್ರಯಃ ಪಾದಾಃ । ತಥಾಹಿ ಶ್ರುತಿಃ - “ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯೋಽಯಂ ಬಹಿರ್ಧಾ ಪುರುಷಾದಾಕಾಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಮ್ । ಜಾಗ್ರತ್ಖಲ್ವಯಂ ಬಾಹ್ಯಾನ್ಪದಾರ್ಥಾನ್ವೇದ । ತಥಾ - “ಅಯಂ ವಾವ ಸ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷ ಆಕಾಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೮) । ಶರೀರಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಮ್ । ತಥಾ “ಅಯಂ ವಾವ ಸ ಯೋಽಯಮಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೯) । ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಾನಮ್ । ತದೇತತ್ “ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇವಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಹಿತಿಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಾದಭಿಹಿತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ಷಡ್ವಿಧೇತಿ ।
ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಷಟ್ಪ್ರಕಾರಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ ।
ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾ ಇತಿ ಚ, ಹೃದಯಸುಷಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿತಾಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾಯಾಂ ಸಂಭವತಿ ।
ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ - ಹೃದಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ಖಲು ಪಂಚ ಸುಷಯಃ ಪಂಚ ಛಿದ್ರಾಣಿ । ತಾನಿ ಚ ದೇವೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಭೀ ರಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಾಣೀತಿ ದೇವಸುಷಯಃ । ತಥಾಹಿ - ಹೃದಯಸ್ಯ ಯತ್ಪ್ರಾಙ್ಮುಖಂ ಛಿದ್ರಂ ತತ್ಸ್ಥೋ ಯೋ ವಾಯುಃ ಸ ಪ್ರಾಣಃ, ತೇನ ಹಿ ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಸಂಚರತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ, ಸ ಏವ ಚಕ್ಷುಃ, ಸ ಏವಾದಿತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಆದಿತ್ಯೋ ಹ ವೈ ಬಾಹ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ”(ಪ್ರ.ಉ. ೩.೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷೋ ವ್ಯಾನಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಚ್ಚಂದ್ರಮಾಃ, “ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ಸೃಷ್ಟಾ ವಿಶಶ್ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ”(ಐ .ಆ. ೨.೧.೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷೋಽಪಾನಃ ಸ ಚ ವಾಕ್ಸಂಬಂಧಾದ್ವಾಕ್ , “ವಾಗ್ವಾ ಅಗ್ನಿಃ”(ಶ.ಬ್ರಾ. ೬.೧.೨.೨೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋದಙ್ಮುಖಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಸಮಾನಃ, ತತ್ಸಂಬದ್ಧಂ ಮನಃ, ತತ್ಪರ್ಜನ್ಯೋ ದೇವತಾ । ಅಥ ಯೋಽಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಃ ಸುಷಿಸ್ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುವಿಶೇಷಃ ಸ ಉದಾನಃ, ಪಾದತಲಾದಾರಭ್ಯೋರ್ಧ್ವಂ ನಯನಾತ್ । ಸ ವಾಯುಸ್ತದಾಧಾರಶ್ಚಾಕಾಶೋ ದೇವತಾ । ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಸುಷಯಃ । ತತ್ಸಂಬದ್ಧಾಃ ಪಂಚ ಹಾರ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರುಷಾ ನ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮಕ್ಷರಸಂನಿವೇಶಮಾತ್ರೇ ಸಂಭವಂತಿ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಯಥಾ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಯದಾಧಾರತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ದಿವಸ್ತದಾ ಕಥಂಚಿನ್ಮರ್ಯಾದಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಯೋ ಹಿ ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ ಸ ಚ ತತಃ ಪರೋಽಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ಅರ್ವಾಗ್ಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತಮಪ್ಯಪರಭಾಗಸ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ವೃಕ್ಷಾತ್ಪರತೋಽವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಬಾಹ್ಯದ್ಯುಭಾಗಾತಿರಿಕ್ತಶಾರೀರಹಾರ್ದದ್ಯುಭಾಗಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಾಹ್ಯಾತ್ ದ್ಯುಭಾಗಾತ್ಪರತೋಽವಸ್ಥಾನಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಯದಾ ತು ಮರ್ಯಾದೈವ ಮುಖ್ಯತಯಾ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ತದಾ ಲಕ್ಷಣಯಾಧಾರತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಯಥಾ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಮೀಪ್ಯಾದಿತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅಪರ ಆಹೇತಿ ।
ಅತ ಏವ ದಿವಃ ಪರಮಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್ ।
'ಅನೇಕಲಿಂಗಸಂದೋಹೇ ಬಲವತ್ಕಸ್ಯ ಕಿಂ ಭವೇತ್ । ಲಿಂಗಿನೋ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗಚಿಂತಿತಮ್” ॥ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಜೀವದೇವತಾಬ್ರಹ್ಮಣಾಮನೇಕೇಷಾಂ ಲಿಂಗಾನಿ ಬಹೂನಿ ಸಂಪ್ಲವಂತೇ, ತತ್ಕತಮದತ್ರ ಲಿಂಗಂ, ಲಿಂಗಾಭಾಸಂ ಚ ಕತಮದಿತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ನ ಚಾಯಮರ್ಥಃ “ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧.೧.೨೩) ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಾರಿತಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಹಿತತಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ನಿಖಿಲಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾದಿಪಾಪಾಪರಾಮರ್ಶಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚಾನಂದಾದಿಶ್ಚ ನ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಭವಂತಿ । ತಥಾ “ಏಷ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ”(ಕೌ.ಉ. ೩.೮) “ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ । ಜೀವೇ ತು ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಕಥಂಚಿದ್ಭವೇದಿತರೇಷಾಂ ತ್ವಸಂಭವಃ । ವಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ವಾಕ್ಕರಣವ್ಯಾಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಯದ್ಯಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನ ಸಂಭವತಿ ತಥಾಪ್ಯನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬಹುಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯ ಜೀವದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾತ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ”(ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ವಾಗ್ವದನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಮಿತ್ಯಾಹ । ಶರೀರಾಧಾರಣಮಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ಯದ್ಯಪಿ ಚಾತ್ರೇಂದ್ರದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹವತ್ಯಾ ಲಿಂಗಮಸ್ತಿ, ತಥಾಹಿ - ಇಂದ್ರಧಾಮಗತಂ ಪ್ರತರ್ದನಂ ಪ್ರತೀಂದ್ರ ಉವಾಚ, “ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, “ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮುಚ್ಚಚಾರ । ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ದೇವತಾನಾಮಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತಿಶಯಾಚ್ಚೇಂದ್ರಸ್ಯ ಹಿತತಮಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಮಪಿ । ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ದೇವಾನ್ಪ್ರತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಾದಿಪಾಪಾಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಲೋಕಾಧಿಪತ್ಯಂ ಚೇಂದ್ರಸ್ಯಲೋಕಪಾಲತ್ವಾತ್ । ಆನಂದಾದಿರೂಪತ್ವಂ ಚ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯೈವಾನಂದತ್ವಾತ್ । “ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ” (ವಿ. ಪು. ೨ । ೮ । ೯೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಮಿಂದ್ರಸ್ಯ । “ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಮಹನಮ್” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಚ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇನ ಸ್ತುತಿಸ್ತತ್ರೈವೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಪಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯಾಪವರ್ಗಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತೋಽನವಾಪ್ತೇಃ, ಪರಮಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಜರತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮ್ನಶ್ಚ ಪರಾಚೀಂದ್ರೇಽನುಪಪತ್ತೇಃ, ಇಂದ್ರಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯ ಚರಮದೇಹಸ್ಯ ವಾಮದೇವಸ್ಯೇವ ಪ್ರರಬ್ಧವಿಪಾಕಕರ್ಮಾಶಯಮಾತ್ರಂ ಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸರ್ವಮೇತತ್ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹವದಿಂದ್ರಜೀವಪ್ರಾಣವಾಯುಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮೇತದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ ಸಹ ಹ್ಯೇತವಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ವಸತಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಾ ಸಹೋತ್ಕ್ರಮಣಮುಚ್ಯತೇ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭೇದೇ ದ್ವಿವಚನಂ, ನ ಸಹಭಾವಃ ನ ಚೋತ್ಕ್ರಮಣಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುರೇವ ಪ್ರಾಣಃ । ಜೀವಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ । ಸಹ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಭಕ್ತ್ಯೈಕತ್ವಮನಯೋರುಪಚರಿತಂ “ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಆನಂದಾಮರಾಜರಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಣೇ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಯೋಗಂ ತ್ರಯ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯಾಃ । ನ ಚೈಷ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ದೋಷಮಾವಹತಿ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಚೋಕ್ತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಭೇದಾದುಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು - ಸತ್ಯಂ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮೋಪಾಯೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಃ, ನತು ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಪರಾಣ್ಯೇವ ಪದಾನಿ, ಅಪಿ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮಪರಾಣಿ । ತಮೇವ ತ್ವೇಕಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪದಾರ್ಥಾವಗಮಮಂತರೇಣ ನ ಶಕ್ನುವಂತಿ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಂತರಾ ತದರ್ಥಮೇವ ತಮಪ್ಯವಗಮಯಂತಿ, ತೇನ ಪದಾನಿ ವಿಶಿಷ್ಟೈಕಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸಾನ್ಯೇವ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತಾನ್ನಾನಾರ್ಥಬೋಧಪರತಾಂ ನೀಯಂತೇ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಶ್ಚ ನೇಷ್ಯತೇ” ಇತಿ । ತೇನ ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪಕ್ರಮೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಯ “ಪ್ರಜಾಪತಿರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಯೋ ನ ಪೃಥಗ್ವಿಧಯಃ ಕಿಂತ್ವರ್ಥವಾದಾ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ, ತಥೇಹಾಪಿ “ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, “ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ”(ಕೌ. ಉ. ೩ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಂತೇ “ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗೇ ಅಪಿ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇತವ್ಯೇ । ಅನ್ಯಥಾ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯತ್ಪುನರ್ಭೇದದರ್ಶನಂ “ಸಹ ಹ್ಯೇತೌ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ, ತಜ್ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಭೇದೇನ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಯೋರ್ನಿರ್ದೇಶಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೇವೋಪಲಕ್ಷಯಿತುಮ್ । ಅತ ಏವೋಪಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಭೇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಭೇದೇನೋಪಲಕ್ಷಯತಿ “ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ” (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ । “ತಸ್ಮಾದನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನುಸಾರಾತಃ । ಏಕವಾಕ್ಯಬಲಾತ್ಪ್ರಾಣಜೀವಲಿಂಗೋಪಪಾದನಮ್” ಇತಿ ಸಂಗ್ರಹಃ ॥ ೨೮ ॥ ॥ ೨೯ ॥ ॥ ೩೦ ॥
ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ।
ನೈಷ ಸಂದರ್ಭೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ, ಕಿಂತು ತಥಾಯೋಗಂ ಕಿಂಚಿದತ್ರ ಜೀವವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂಚಿನ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾಸಾಧನಪ್ರಾಣಾಂತರಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾಂತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ತಾನಿ ಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನಿ । ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಮ್ । ಉಭಾವಿತಿ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತತ್ತ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಧ್ರುವಮ್ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದಶಾನಾಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪಂಚ ಶಬ್ದಾದಯಃ, ಪಂಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯ ಇತಿ ದಶ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ । ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಂಚ ಬುದ್ಧಯ ಇತಿ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ।
ತದೇವಂ ಸ್ವಮತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಂ ಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈಕಮುಪಾಸನಮಪರಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯುಪಾಸನಾತ್ರೈವಿಧ್ಯೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗೋ ದೂಷಣಮುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕಸ್ಯೈವೋಪಾಸಾತ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಧಾನಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ ಪ್ರಾಚಾಂ ವೃತ್ತಿಕೃತಾಮ್ । ತದೇತದಾಲೋಚನೀಯಂ ಕಥಂ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತಿ । ಯುಕ್ತಂ “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯಾದೌ ಸೋಮಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಯಾಗವಿಧಾನಂ, ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಸಿದ್ಧರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಧಿವಿಷಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಭಾವಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧಿವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ । ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ತದನೂದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತೋಪಾಸನಾ ಭಾವಾರ್ಥೋ ವಿಧೇಯಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾದ್ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೋ ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽತಿಸ್ಫುಟ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ನೋದ್ಘಾಟಿತಃ, ಸ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೈವೋಕ್ತಪ್ರಾಯತ್ವಾದಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥ ೧ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥
ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಮಾರಿಪ್ಸುಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪಯೋಗಿತಯಾ -
ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದ ಇತಿ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಿತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುತಯೋಪದೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ನ ಚೈತೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಮುಪಪಾದಿತಾ ಇತಿ ಕಥಂ ಹೇತುಭಾವೇನ ನ ಶಕ್ಯಾ ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -
ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ನ ಪೂರ್ವಂ ಕಂಠತ ಉಕ್ತಾಸ್ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣತ್ವೋಪಪದಾನೇನಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತನ್ಯಾಯೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಸ್ತೇಷಾಮುತ್ತರತ್ರ ಹೇತುಭಾವೇನೋಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಚೇತಿ ।
ಯತ್ರಾರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಏವಾಕಾಶಪ್ರಾಣಜ್ಯೋತಿರಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ, ತದವ್ಯಭಿಚಾರಿಲಿಂಗಶ್ರವಣಾತ್ । ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ಮನೋಮಯಾದೀನಾಮರ್ಥಾಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವನಿರ್ಣಯಂ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ತ್ವಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ । ಇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ । ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಕುತಃ,
ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ।
ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ತಜ್ಜಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೀಯತ ಇತಿ ತಲ್ಲಂ, ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಚೇಷ್ಟತ ಇತಿ ತದನಂ ಜಗತ್ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತಃ ಕಃ ಕಸ್ಮಿನ್ರಜ್ಯತೇ ಕಶ್ಚ ಕಂ ದ್ವೇಷ್ಟೀತಿ ರಾಗದ್ವೇಷರಹಿತಃ ಶಾಂತಃ ಸನ್ನುಪಾಸೀತ ।
ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಮಿಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ ಆಹೋಸ್ವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಶಾರೀರೋ ಜೀವ ಇತಿ । ಕುತಃ । “ಕ್ರತುಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ವಿಹಿತಾಂ ಕ್ರತುಭಾವನಾಮನೂದ್ಯ “ಸರ್ವಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶಮಗುಣೇ ವಿಧಿಃ । ತಥಾ ಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಥಮಪಠಿತಮಪ್ಯರ್ಥಾಲೋಚನಯಾ ಪರಮೇವ, ತದರ್ಥೋಪಜೀವಿತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸಂಕಲ್ಪವಿಧಿಃ ಪ್ರಥಮೋ ನಿರ್ವಿಷಯಃ ಸನ್ನಪರ್ಯವಸ್ಯನ್ವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಯಮನಿರ್ವೃತ್ತೋ ನ ವಿಧ್ಯಂತರೇಣೋಪಜೀವಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಅನುಪಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಂತತಾಗುಣವಿಧಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮೇವ “ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿಷಯೋಪನಾಯಕೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾತ್ಮನ ಏವ ನಿರೂಢಮಿತಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಾಸ್ಯೇನೋಪರಕ್ತೋಪಾಸನಾ ನ ಪಶ್ಚಾತ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧುಮರ್ಹತಿ, ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಗುಣಾವರೋಧಾತ್ । ನಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮಪಿ ತು ಶಮಹೇತುವನ್ನಿಗದಾರ್ಥವಾದಃ ಶಾಂತತಾವಿಧಿಪರಃ, “ಶೂರ್ಪೇಣ ಜುಹೋತಿ” “ತೇನ ಹ್ಯನ್ನಂ ಕ್ರಿಯತೇ” ಇತಿವತ್ । ನ ಚಾನ್ಯಪರಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತತಯಾ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರ್ಜೀವೇ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧೈರ್ಜೀವವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾದಿ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಏವಂ ಚಾಣೀಯಸ್ತ್ವಮಪ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಪರಿಮೇಯಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಥಮಾವಗತೇನ ಚಾಣೀಯಸ್ತ್ವೇನ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತದನುಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ಏವಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಪ್ತಮೀಪ್ರಥಮಾಂತತಾ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಪಚಾರೇಣ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ । ‘ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಚ ಜೀವವಿಷಯಂ, ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾದಿಬೃಂಹಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮವರ್ತಿನೋ ಜೀವೇಽಪಿ ಸಂಭವಂತಿ, ತದವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಏವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ಸಮಾಸಃ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಃ ಸಂನಿಕೃಷ್ಟಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತದ್ಧಿತಾರ್ಥೋಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ನಿವರ್ತಕಃ ॥ ತಸ್ಮಾದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮನ್ಯಪರಾದಪಿ । ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಯಥಾರ್ಥತಾ” ॥ ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ಪ್ರಾಣಶರೀರ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜೀವವಾಚಕತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಥಾ ಹಿ - ಪ್ರಾಣಃ ಶರೀರಮಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ಸಂನಿಹಿತಂ ಚ ಸರ್ವನಾಮಾರ್ಥಂ ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯ ತದಭಿಧಾನಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ್ । ತತ್ರ ಮನೋಮಯಪದಂ ಪರ್ಯವಸಿತಾಭಿಧಾನಂ ತದಭಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಾಯಾಲಂ, ತದೇವ ತು ಮನೋವಿಕಾರೋ ವಾ ಮನಃಪ್ರಚುರಂ ವಾ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯದ್ಯಾಪಿ ನ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತದ್ಯತ್ರೈಷ ಶಬ್ದಃ ಸಮವೇತಾರ್ಥೋ ಭವತಿ ಸ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ । ನ ಚೈಷ ಜೀವ ಏವ ಸಮವೇತಾರ್ಥೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತಿ, ತಸ್ಯ “ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತದ್ವಿರಹಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತಯಾ, ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಚ ಸ್ವಕಾರಣಾದಭೇದಾತ್ತೇಷಾಂ ಚ ಮನೋಮಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತದ್ದ್ವಾರಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ದ್ವಾರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ತದೇವೋಪಾಸ್ಯಮಸ್ತು, ನ ಪುನರ್ಜಘನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾಜ್ಜೀವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ಸ್ಯಂತೇ । ತದೇತದತ್ರ ಸಂಪ್ರಧಾರ್ಯಮ್ - ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೈರ್ಜೀವಾನಾಂ ತದಭಿನ್ನಾನಾಮಸ್ತು ತದ್ವತ್ತಾ, ತಥಾಚ ಜೀವಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಥಮಮವಗಮಾತ್ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ, ಉತ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವತ್ತಾ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ । ಜೀವಲಿಂಗೈಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವತ್, ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ , ತೇಷಾಂ ಚ ಜೀವೇಽನುಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮಃ “ಸಮಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯೋ ರೂಪವಾನ್ಭವೇತ್ । ವಿಷಯಸ್ಯ ತು ರೂಪೇಣ ಸಮಾರೋಪ್ಯಂ ನ ರೂಪವತ್” ॥ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಹಿ ರೂಪೇಣ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ಭೀಷಣತ್ವಾದಿನಾ ರಜ್ಜೂ ರೂಪವತೀ, ನತು ರಜ್ಜೂರೂಪೇಣಾಭಿಗಮ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ಭುಜಂಗೋ ರೂಪವಾನ್ । ತದಾ ಭುಜಂಗಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ಕಿಂ ರೂಪವತ್ । ಭುಜಂಗದಶಾಯಾಂ ತು ನ ನಾಸ್ತಿ ವಾಸ್ತವೀ ರಜ್ಜುಃ । ತದಿಹ ಸಮಾರೋಪಿತಜೀವರೂಪೇಣ ವಸ್ತುಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪವದ್ಯುಜ್ಯತೇ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೈರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಜೀವಸ್ತದ್ವಾನ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯ ತದಾನೀಮಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾಜ್ಜೀವೇ ಚ ತದಸಂಭವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಸ್ಯಂ ನ ಜೀವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏತದುಪಲಕ್ಷಣಾಯ ಚ “ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಯದ್ಯಪ್ಯಪೌರುಷೇಯ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವೇಽಪೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿರಚಿತಸಂದರ್ಭಾಪೇಕ್ಷರಚನತ್ವೇನಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಪೌರುಷೇಯತ್ವಾಭಿಧಾನಂ, ತಥಾ ಚಾಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ವಿವಕ್ಷಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗೌ ಚೋಪಾದನಾನುಪಾದಾನೇ ಉಕ್ತೇ, ನ ತೂಪಾದೇಯತ್ವಮೇವ । ಅನ್ಯಥೋದ್ದೇಶ್ಯತಯಾನುಪಾದೇಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಾದೇರವಿವಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಚಮಸಾದಾವಪಿ ಸಂಮಾರ್ಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನುಪಾದೇಯತ್ವೇಽಪಿ ಗ್ರಹ ಉದ್ದೇಶ್ಯತಯಾ ಪರಿಗೃಹೀತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತದ್ಗತಂ ತ್ವೇಕತ್ವಮವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ವರ್ಜಿತಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಇಚ್ಛಾನಿಚ್ಛೇ ಚ ಭಕ್ತಿತಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ವೇದವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯೇತೇ ಇತಿ ।
ಯತ್ಪರಂ ವೇದವಾಕ್ಯಂ ತತ್ತೇನೋಪಾತ್ತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಅತತ್ಪರೇಣ ಚಾನುಪಾತ್ತಮವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ, ಏವಂ ಶಾರೀರೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ಸ್ಯಂತೇ, ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾತ್ । ಶಾರೀರಗುಣಾ ಇವ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯತ ಆಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ ॥ ೩ ॥ ॥ ೪ ॥ ॥ ೫ ॥
ಯತ್ತದವೋಚಾಮ ಸಮಾರೋಪ್ಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪವಿಷಯೇ ಸಂಭವಂತಿ, ನತು ವಿಷಯಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾರೋಪ್ಯ ಇತಿ । ತಸ್ಯೇತ ಉತ್ಥಾನಮ್ । ಅತ್ರಾಹ ಚೋದಕಃ -
ಕಃ ಪುನರಯಂ ಶಾರೀರೋ ನಾಮೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ತಾತ್ತ್ವಿಕೌ ಭವಿತುಮರ್ಹತೋ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕಮಿಹ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಚೇತರತ್ , ತತ್ರ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ದ್ವೈತಗ್ರಾಹಿಣಶ್ಚ ಮಾನಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ತದ್ಬಾಧನಾಚ್ಚ ತೇನಾದ್ವೈತಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ “ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೨-೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಸಂಗತಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಸತ್ಯಮೇವೈತತ್ । ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಭಿರವಿಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನೋ ಬಾಲೈಃ ಶಾರೀರ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ।
ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಚ್ಛೇದಲಬ್ಧಜೀವಭಾವಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಸ್ವತೋ ಭೇದೇನಾವಭಾಸತೇ । ತಾದೃಶಾಂ ಚ ಜೀವಾನಾಮವಿದ್ಯಾ, ನತು ನಿರೂಪಾಧಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಜೀವಾತ್ಮವಿಭಾಗಃ, ಸತಿ ಚ ಜೀವಾತ್ಮವಿಭಾಗೇ ತದಾಶ್ರಯಾವಿದ್ಯೇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಅನಾದಿತ್ವೇನ ಜೀವಾವಿದ್ಯಯೋರ್ಬೀಜಾಂಕುರವದನವಕೢಪ್ತೇರಯೋಗಾತ್ । ನಚ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಶ್ಚ ಸ್ವತಃ ಕುತೋಽಕಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರಿತಾ, ಯೋ ಹಿ ಪರತಂತ್ರಃ ಸೋಽನ್ಯೇನ ಬಂಧನಾಗಾರೇ ಪ್ರವೇಶ್ಯೇತ, ನತು ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹಿ ತದ್ಭಾಗಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿತನೀ ಬಂಧನಾಗಾರಪ್ರವೇಶಿತಾ, ಯೇನಾನುಯುಜ್ಯೇತ, ಕಿಂತ್ವಿಯಮನಾದಿಃ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರನಿಬಂಧನಾ ನಾನುಯೋಗಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾನೀಶತಾ ನ ಹ್ಯುಪಕರಣಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾ ಕರ್ತುಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ವಿಹಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತದಪೀತಿ ॥ ೬ ॥ ॥ ೭ ॥ ವಿಶೇಷಾದಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ವೈಶೇಷ್ಯಾಭಿಧಾನಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮ್ । ತಥಾಹ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಃ ಸುಖಾದಿಸಂಭೋಗೋಽವಿದ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ನತು ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಸ್ಯ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೬ ॥ ॥ ೭ ॥॥ ೮ ॥
ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ ।
ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಪಠ್ಯತೇ - ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚೋಭೇ ಭವತ ಓದನಃ । ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಂ ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚಾದನೀಯೌದಾನೋಪಸೇಚನಸೂಚಿತಃ ಕಶ್ಚಿದತ್ತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಭೋಕ್ತೃತಾ ವಾ ಸಂಹರ್ತೃತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತಾಸ್ತಿ, “ಅನಶ್ರನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೋಕ್ತೃತಾಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಜೀವಾತ್ಮನಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತಾವಿಧಾನಾತ್ “ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ತದ್ಯದಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಂ ತತೋ ಮುಕ್ತಸಂಶಯಂ ಜೀವಾತ್ಮೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ । ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿ ಚಾಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೋ ಭೋಗಾಯತನತಯಾ ವಾ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಸಂಭವತಿ ಭೋಗ್ಯಮ್ । ಅಥ ತು ಸಂಹರ್ತೃತಾ ಭೋಕ್ತೃತಾ, ತತಸ್ತ್ರಯಾಣಾಮಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮನಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪನ್ಯಾಸೋಪಲಬ್ಧೇಃ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾದ್ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಮತ್ತಾ ಅಗ್ನಿರಾಹೋ ಜೀವ ಉತಾಹೋ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ತತ್ರೌದನಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮೇವ ಪ್ರಥಮಂ ಬುದ್ಧೌ ವಿಪರಿವರ್ತತೇ, ಚರಮಂ ತು ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಭೋಕ್ತೈವಾತ್ತಾ । ತಥಾ ಚ ಜೀವ ಏವ । “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ತುತಿಃ । ಯದಿ ತು ಸಂಹಾರಕಾಲೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವ ಏವಾತ್ತೇಹೋಪಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಯದಿ ತು ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮತ್ತೃತ್ವಂ ತಥಾಪ್ಯಗ್ನಿರತ್ತಾ, “ಅಗ್ನಿರನ್ನಾದಃ”(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಭಿಧೀಯತೇಅತ್ತಾತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಕುತಃ, ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ । “ಉಭೇ ಯಸ್ಯೋದನಃ” ಇತಿ “ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಯದಿ ಜೀವಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನತಯಾ ತತ್ಸಾಧನತಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಃ ಸ್ಥಿತಃ, ನ ತರ್ಹ್ಯೇದನಃ । ನಹ್ಯೋದನೋ ಭೋಗಾಯತನಂ, ನಾಪಿ ಭೋಗಸಾಧನಂ, ಅಪಿ ತು ಭೋಗ್ಯಃ । ನಚ ಭೋಗಾಯತನಸ್ಯ ಭೋಗಸಾಧನಸ್ಯ ವಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಮ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಮೃತ್ಯುರುಪಸೇಚನತಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಚ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿರೂಪೋ ಭಕ್ಷ್ಯಃ, ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ರೂರಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಘ್ರಾದೇಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಭವೇತ್ ನ ತು ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವಜೀವಸ್ಯ । ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರವಿಷಯಮಪಿ ಸರ್ವಜೀವಸ್ಯಾತ್ತೃತ್ವಂ ನ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ಕಿಮಂಗ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನವ್ಯಾಪ್ತಂ ಚರಾಚರಮ್ । ನ ಚೌದನಪದಾತ್ಪ್ರಥಮಾವಗತಭೋಗ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ ಯಥಾಸಂಭವಮತ್ತೃತ್ವಂ ಯೋಜ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಹ್ಯೋದನಪದಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೋಗ್ಯತ್ವಮಾಹ, ಕಿಂತು ಲಕ್ಷಣಯಾ । ನಚ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಭೋಗ್ಯತ್ವಾನುರೋಧೇನ “ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ, “ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚ” ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೀ ಸಂಕೋಚಮರ್ಹತಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೇ ಏವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೇ, ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನೇನ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರೋಪಸ್ಥಾಪನಾತ್ । ಪ್ರಾಣಿಷು ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅನ್ಯನಿವೃತ್ತೇರಶಾಬ್ದತ್ , ವಾತನರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾಚ ಚರಾಚರಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ನಾಗ್ನೇಃ । ನಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ । ತಥಾಚ “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ನ ಹಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । “ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸಃ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ದುರ್ಜ್ಞಾನತೋಪಪತ್ಸ್ಯತೇ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನ ದುರ್ಜ್ಞಾನತಾ । ತಸ್ಮಾದತ್ತಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೯ ॥ ॥ ೧೦ ॥
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಯದಿ ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ಅಥ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ।
ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತಾಬಲಾತ್ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಪಕ್ಷಾಸಂಭವೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ವಾನಃ ಸಂಶಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಅತ್ರಾಹಾಕ್ಷೇಪ್ತೇತಿ ।
ಋತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಅವಶ್ಯಂಭಾವೀತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಕಾರಾದನ್ಯೌ ತಾವತ್ಪಾತಾರಾವಶಕ್ಯೌ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತದಿಹ ಬುದ್ಧೇರಚೈತನ್ಯೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಭೋಕ್ತೃತ್ವನಿಷೇಧೇನ ಜೀವಾತ್ಮೈವೈಕಃ ಪಾತಾ ಪರಿಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ “ಸೃಷ್ಟೀರುಪದಧಾತಿ” ಇತಿವತ್ ದ್ವಿವಚನಾನುರೋಧಾದಪಿಬತ್ಸಂಸೃಷ್ಟತಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯ ಪಿಬಚ್ಛಬ್ದೋ ಲಕ್ಷಯನ್ಸ್ವಾರ್ಥಮಜಹನ್ನಿತರೇತರಯುಕ್ತಪಿಬದಪಿಬತ್ಪರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಮುಖ್ಯ ಏವ, ತಥಾಪಿ ನ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ವೇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಪಾತುರಿವ ಪಾಯಯಿತುರಪ್ಯಸ್ತೀತಿ ಸೋಽಪಿ ಕರ್ತಾ । ಅತ ಏವ ಚಾಹುಃ - “ಯಃ ಕಾರಯತಿ ಸ ಕರೋತ್ಯೇವ” ಇತಿ । ಏವಂ ಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ಪಚಂತೀತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಸಂಶಯಂ ಸಮಾಧಾಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಿತಿ ।
'ನಿಯತಾಧಾರತಾ ಬುದ್ಧಿಜೀವಸಂಭವಿನೀ ನಹಿ । ಕ್ಲೇಶಾತ್ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ಸರ್ವಗೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ” ॥ ನಚ ಪಿಬಂತಾವಿತಿವತ್ಪ್ರವಿಷ್ಟಪದಮಪಿ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಯುಕ್ತಂ, ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾತ್ , ಬುದ್ಧಿಜೀವಯೋಶ್ಚ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿಚ “ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತಿ ಸುಕೃತಲೋಕವ್ಯವಸ್ಥಾನೇನ ಕರ್ಮಗೋಚರಾನತಿಕ್ರಮ ಉಕ್ತಃ । ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಚ ಕರ್ಮಗೋಚರಮನತಿಕ್ರಾಂತೌ । ಜೀವೋ ಹಿ ಭೋಕ್ತೃತಯಾ ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಭೋಗಸಾಧನತಯಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗೋಚರೇ ಸ್ಥಿತೌ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯ ತದಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ ಛಾಯಾತಪಾವಿತಿ ತಮಃಪ್ರಕಾಶಾವುಕ್ತೌ । ನಚ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಸ್ತಮಃ, ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಸ್ತು ಜಡತಯಾ ತಮ ಇತಿ ಶಕ್ಯೋಪದೇಷ್ಟುಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವತ್ರ ಕಥ್ಯೇತೇ ಇತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಪನುತ್ತಯೇ ಬುದ್ಧೇರ್ಭೇದೇನ ಪರಲೋಕೀ ಜೀವೋ ದರ್ಶನೀಯ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ । ಏವಂಪ್ರಾಪ್ತೇಭಿಧೀಯತೇ - “ಋತಪಾನೇನ ಜೀವಾತ್ಮಾ ನಿಶ್ಚಿತೋಽಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಸರೂಪೇಣ ನ ತು ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿರೂಪಯಾ ॥ ೧ ॥ ಪ್ರಥಮಂ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಾವಗತೇ ಸತಿ । ಗುಹ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚರಮಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮವಿರೋಧತಃ” ॥ ೨ ॥ ಗೌಃ ಸದ್ವಿತೀಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಜಾತೀಯೇನೈವ ಗವಾಂತರೇಣಾವಗಮ್ಯತೇ, ನ ತು ವಿಜಾತೀಯೇನಾಶ್ವಾದಿನಾ । ತದಿಹ ಚೇತನೋ ಜೀವಃ ಸರೂಪೇಣ ಚೇತನಾಂತರೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ನ ತ್ವಚೇತನಯಾ ವಿರೂಪಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ । ತದೇವಂ “ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಮವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದನುರೋಧೇನ ಚರಮಂ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಶಾಲಗ್ರಾಮೇ ಹರಿರಿತಿವದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಬಹುಲಂ ಹಿ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಯ ಆಹುಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಹಾಶ್ರಯತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಷು ದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಏವಂಚ ಪ್ರಥಮಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾನುರೋಧೇನ ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಛತ್ರಿನ್ಯಾಯೇನ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ । ಛಾಯಾತಪತ್ವಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಶುದ್ಧಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತದನಾಶ್ರಯತಯಾ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಇಮಮೇವ ನ್ಯಾಯಂ “ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುದಾಹರಣೇ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯಾ ಯೋಜಯತಿ -
ಏಷ ಏವ ನ್ಯಾಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ಕಿಂ ಬುದ್ಧಿಜೀವೌ ಉತ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿತಿ ಸಂಶಯ್ಯ ಕರಣರೂಪಾಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರೇಧಾಂಸಿ ಪಚಂತೀತಿವತ್ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಬುದ್ಧಿಜೀವಾವಿಹ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಿತವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತಶ್ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ಫೋರಿತಃ । ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಚ “ಸಮಾನೇ ವೃಕ್ಷೇ ಪುರುಷೋ ನಿಮಗ್ನಃ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಮಂತ್ರೇ ।
ನ ಖಲು ಮುಖ್ಯೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ಕರಣೇ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಮುದ್ಧಾಟಯತಿ -
ಅಪರ ಆಹ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಃ ।
ಶಂಕತೇ -
ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಾರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ತನ್ನೇತಿ ।
ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ।
ಯೇನೇತಿ ಕರಣಮುಪದಿಶತಿ । ತತಶ್ಚ ಭಿನ್ನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮ್ ।
ಯೋಽಯಂ ಶಾರೀರ ಉಪದ್ರಷ್ಟೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಏವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥಃ,
ವಚನವಿರೋಧೇ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಭಜತ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಸ್ಯ ಭಜೇತ, ಯದಿ ಹಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರ್ಯವಸ್ಯೇತ । ತಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಯಾಂ ಪರ್ಯವಸ್ಯನ್ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಪಿ ಸ್ವೀಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿಚ ।
ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದಿ ಕಿಂಚನ ರಜ ಆಧ್ವಂಸತ ಇತಿ ।
ರಜೋಽವಿದ್ಯಾ ನಾಧ್ವಂಸನಂ ಸಂಶ್ಲೇಷಮೇವಂವಿದಿ ಕರೋತೀತಿ ।
ಏತಾವತೈವ ವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಪರತಾಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಾವತಾ ಚೇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಉಚ್ಯತೇ - ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅನಶ್ನನ್ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಚಾಕಶೀತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ಶಂಕೇತ, ಯದಿ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ ನಾಶ್ನಾತಿ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾವಗಮಃ, ಚೈತನ್ಯಸಮಾನಾಧಿಕರಣಂ ಹಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮವಭಾಸತ ಇತಿ । ತನ್ನಿರಾಸಾಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನೇದಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವತಃ, ಅಪಿತು ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಸುಖಾದಿರೂಪಪರಿಣತಂ ಚಿತಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯೋಪಪನ್ನಚೈತನ್ಯಮಿವ ಭುಂಕ್ತೇ, ನತು ತತ್ತ್ವತೋ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭುಂಕ್ತೇ । ತದೇತದಧ್ಯಾಸಾಭಾಷ್ಯೇ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ । ತದನೇನ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೋದ್ಧಾಟಿತಾ ॥ ೧೨ ॥
ಅಂತರ ಉಪಪತ್ತೇಃ ।
ನನು “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨೦) ಇತ್ಯನೇನೈವೈತದ್ಗತಾರ್ಥಮ್ । ಸಂತಿ ಖಲ್ವತ್ರಾಪ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವದೇವತಾಸ್ವಸಂಭವಿನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮೋಪದೇಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಪಾದಾನಾತ್ । ಉಚ್ಯತೇ - “ಏಷ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಪರೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ತಥಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ತು ಯುಜ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ಉಪಕ್ರಮವಶಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತರೇಷಾಂ ಹಿ ವರ್ಣನಮ್ । ಕೃತಂ ನ್ಯಾಯೇನ ಯೇನೈವ ಸ ಖಲ್ವತ್ರಾನುಷಜ್ಯತೇ” ॥ ೨ ॥ “ಋತಂ ಪಿಬಂತೌ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಪ್ರಥಮಮವಗತಾವಿತಿ ತದನುರೋಧೇನ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶಾದಯಃ ಪಶ್ಚಾದವಗತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ, ತದ್ವದಿಹಾಪಿ “ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಥಮಮವಗತೇ ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ತದನುರೋಧೇನಾಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವಾದಯಃ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ । ತತ್ರ ಚಾಮೃತತ್ವಂ ಕತಿಪಯಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅಭಯತ್ವಮಚೇತನತ್ವಾತ್ , ಪುರುಷತ್ವಂ ಪುರುಷಾಕಾರತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮತ್ವಂ ಕನೀನಿಕಾಯತನತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಮುಕ್ತರೂಪಾಮೃತತ್ವಾದಿಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ವಾಮನೀತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯೈವ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತವ್ಯಾಃ । ಕಂ ಚ ಖಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ ತು ವಾಕ್ಯಮಗ್ನೀನಾಂ ನಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮರ್ಹತಿ । “ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಗತ್ಯಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ನ ತೂಕ್ತಪರಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಂಭವಮಾತ್ರೇಣ ತು ಜೀವದೇವತೇ ಉಪನ್ಯಸ್ತೇ, ಬಾಧಕಾಂತರೋಪದರ್ಶನಾಯ ಚೈಷ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾಭಾವಾತ್ । “ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨೦) ದಿತ್ಯನೇನ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಯ ಏಷ ಇತಿ ।
'ಅನಿಷ್ಪನ್ನಾಭಿಧಾನೇ ದ್ವೇ ಸರ್ವನಾಮಪದೇ ಸತೀ । ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಭವೇತಾಮಭಿಧಾತೃಣೀ” ॥ ಸಂನಿಹಿತಾಶ್ಚ ಪುರುಷಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತೇ ಚ ನ ಯಾವತ್ಸ್ವಾರ್ಥಮಭಿದಧತಿ ತಾವತ್ಸರ್ವನಾಮಭ್ಯಾಂ ನಾರ್ಥತುಷೋಽಪ್ಯಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಕುತಸ್ತದರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತಾ । ಪುರುಷಾತ್ಮಶಬ್ದೌ ಚ ಸರ್ವನಾಮನಿರಪೇಕ್ಷೌ ಸ್ವರಸತೋ ಜೀವೇ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವಾ ವರ್ತೇತೇ ಇತಿ । ನಚ ತಯೋಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದರ್ಶನಮಿತಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಪುರುಷಪದಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಾರ್ಥಾನುರೋಧೇನ ಯ ಏಷ ಇತಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಯಥಾಸಂಭವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮ್ । ವಿದುಷಃ ಶಾಸ್ತ್ರತ ಉಪಲಬ್ಧಿರೇವ ದೃಢತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವದುಚಪರ್ಯತೇ ಪ್ರಶಂಸಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಿ ಚ ತದೇವ ಚರಮಂ ಪ್ರಥಮಾನುಗುಣತಯಾ ನೀಯತೇ ಯನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಲ್ಪಂ ಚ । ಇಹ ತ್ವಮೃತತ್ವಾದಯೋ ಬಹವಶ್ಚಾಶಕ್ಯಾಶ್ಚ ನೇತುಮ್ । ನಹಿ ಸ್ವಸತ್ತಾಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಮಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಕಿಂ ನಾಮ ನಾಮೃತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವ್ಯರ್ಥಮಮೃತಪದಮ್ । ಭಯಾಭಯೇ ಅಪಿ ಚೇತನಧರ್ಮೌ ನಾಚೇತನೇ ಸಂಭವತಃ । ಏವಂ ವಾಮನೀತ್ವಾದಯೋಽಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇತುಮಶಕ್ಯಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೋಪಪಾದಿತಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಉಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
'ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ಯಾದಾಶಂಕಾ । ನನು ಸರ್ವಗತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷೇಣ ಚಕ್ಷುರೇವ ಸ್ಥಾನಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ, ತತ್ಪರಿಹರತಿ, ಶ್ರುತಿಃ - “ತದ್ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಸಾರ್ಪಿರ್ವೋದಕಂ ವಾ ಸಿಂಚತಿ ವರ್ತ್ಮನೀ ಏವ ಗಚ್ಛತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ । ವರ್ತ್ಮನೀ ಪಕ್ಷಸ್ಥಾನೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿನಿರ್ಲೇಪಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ನಿರ್ಲೇಪಂ ಚಕ್ಷುರೇವ ಸ್ಥಾನಮನುರೂಪಮಿತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುರೂಪಮಿತಿ ಸಂಯದ್ವಾಮಾದಿಗುಣೋಪದೇಶಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ
ಕಲ್ಪತೇ
ಘಟತೇ, ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾದಿಷು ತ್ವಸಮವೇತಾರ್ಥಃ । ವಾಮನೀಯಾನಿ ಸಂಭಜನೀಯಾನಿ ಶೋಭನೀಯಾನಿ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ವಾಮಾನಿ । ಸಂಯಂತಿ ಸಂಗಚ್ಛಮಾನಾನಿ ವಾಮಾನ್ಯನೇನೇತಿ ಸಂಯದ್ವಾಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪುಣ್ಯಫಲೋತ್ಪತ್ತೇಸ್ತೇನ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ಸಂಗಚ್ಛಂತೇ । ಸ ಏವ ಪುಣ್ಯಫಲಾನಿ ವಾಮಾನಿ ನಯತಿ ಲೋಕಮಿತಿ ವಾಮನೀಃ । ಏಷ ಏವ ಭಾಮನೀಃ । ಭಾಮಾನೀ ಭಾನಾನಿ ನಯತಿ ಲೋಕಮಿತಿ ಭಾಮನೀಃ । ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ।
ಆಶಂಕೋತ್ತರಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।
ಆಶಂಕಾಮಾಹ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸ್ಥಾನಿನೋ ಹಿ ಸ್ಥಾನಂ ಮಹದ್ದೃಷ್ಟಂ, ಯಥಾ ಯಾದಸಾಮಬ್ಧಿಃ । ತತ್ಕಥಮತ್ಯಲ್ಪಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಮಮಹತ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾನ್ಯಾದಯೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸ್ಥಾನಾದಯೋ ನಾಮರೂಪಪ್ರಕರಾಸ್ತೇಷಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯೈಕಸ್ಥಾನನಿಯಮೋ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ನತು ನಾನಾಸ್ಥಾನತ್ವಂ ನಭಸ ಇವ ನಾನಾಸೂಚೀಪಾಶಾದಿಸ್ಥಾನತ್ವಮ್ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯುಪಾಸನಾಸ್ಥಾನಾನೀತಿ ತೈರಸ್ಯ ಯುಕ್ತೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪಿಚ ಪ್ರಕೃತಾನುಸಾರಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಂ, ನತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವದೇವತಾ ಇತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ ।
ಏವಂ ಖಲೂಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಉಪಕೋಸಲೋ ಹ ವೈ ಕಾಮಲಾಯನಃ ಸತ್ಯಕಾಮೇ ಜಾಬಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ । ತಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾದಶ ವರ್ಷಾಣ್ಯಗ್ನೀನುಪಚಚಾರ । ಸ ಚಾಚಾರ್ಯೋಽನ್ಯಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಸಮಾವರ್ತಯಾಮಾಸ । ತಮೇವೈಕಮುಪಕೋಸಲಂ ನ ಸಮಾವರ್ತಯತಿ ಸ್ಮ । ಜಾಯಯಾ ಚ ತತ್ಸಮಾವರ್ತನಾಯಾರ್ಥಿತೋಽಪಿ ತದ್ವಚನಮವಧೀರ್ಯಾಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರೋಷಿತವಾನ್ । ತತೋಽತಿದೂನಮಾನಸಮಗ್ನಿಪರಿಚರಣಕುಶಲಮುಪಕೋಸಲಮುಪೇತ್ಯ ತ್ರಯೋಽಗ್ನಯಃ ಕರುಣಾಪರಾಧೀನಚೇತಸಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಯಾಸ್ಮೈ ದೃಢಭಕ್ತಯೇ ಸಮೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮೂಚಿರೇ “ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ । ಅಥೋಪಕೋಸಲ ಉವಾಚ, ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಸ ಹಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ವಿಭೂತಿಮತ್ತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಿಂತು ಕಂ ಚ ಖಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತನ್ನ ವಿಜಾನಾಮಿ । ನಹಿ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪರ್ಕಜಂ ಸುಖಮನಿತ್ಯಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಖಂ ಚ ಭೂತಾಕಾಶಮಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಥೈನಮಗ್ನಯಃ ಪ್ರತ್ಯೂಚುಃ - “ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೫) ಇತಿ । ಏವಂ ಸಂಭೂಯೋಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ಸ್ವವಿಷಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಮೂಚುಃ - “ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿರನ್ನಮಾದಿತ್ಯಃ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೧ ।೧ ) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪುನಸ್ತ ಏನಂ ಸಂಭೂಯೋಚುಃ, ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಕ್ತಾ ಸ್ವವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ, ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಂಭೂಯ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇಯಮುಕ್ತಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಗತಿಮಾತ್ರಂ ತ್ವವಶಿಷ್ಟಂ ನೋಕ್ತಂ, ತತ್ತು ವಿದ್ಯಾಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಜಾಬಾಲಸ್ತವಾಚಾರ್ಯೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಗ್ನಯ ಉಪರೇಮಿರೇ ।
ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ “ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯೇತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ತತ್ರ ಖಂಶಬ್ದ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।
ಆಶ್ರಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಃ ಪ್ರತೀಕಃ । ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೋ ನಾಮಾದಿಷು ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ಇದಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ಯನ್ನಾಮೇತಿ । ತಥೇದಮೇವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ಭೂತಾಕಾಶಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತತ್ಪ್ರತೀಕತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ । ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಸಾಧನಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುತಾ ಚಾಮಯಸ್ತೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಾಮಯಂ ಸುಖಮ್ ।
ತದೇವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇ ದೋಷಮುಕ್ತ್ವೋಭಯಾನ್ವಯೇ ಗುಣಮಾಹ -
ಇತರೇತರವಿಶೇಷಿತೌ ತ್ವಿತಿ ।
ತದರ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದಾವಪಿ ವಿಶೇಷಿತಾವುಚ್ಯೇತೇ । ಸುಖಶಬ್ದಸಮಾನಾಧಿಕರಣೋ ಹಿ ಖಂಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶಮರ್ಥಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತತೇ । ತಾದೃಶಾ ಚ ಖೇನ ಸುಖಂ ವಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಸಾಮಯಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ನಿರಾಮಯಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಮುಭಯೋಪಾದಾನಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಕಂಪದಸ್ಯೋಪರಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಶಿರಃ, ಏವಂ ಖಂಪದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಶಿರೋ ಯಯೋಃ ಕಂಖಂಪದಯೋಸ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸೀ, ತಯೋರ್ಭಾವೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಿರಸ್ತ್ವಮ್ ।
ಅಸ್ತು ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತದೇವಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮ ಇತಿ ।
ನನ್ವಗ್ನಿಭಿಃ ಪೂರ್ವಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ, “ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತದೇವಾನುವರ್ತನೀಯಮಿತಿ ತು ಕುತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತೇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ಭಿನ್ನವಕ್ತೃಣೀ ವಾಕ್ಯೇ ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವೇಣ ವಕ್ತ್ರಾ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಮಿತೇ, ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಕಿಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ತುಭ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ಮಾಭಿರೂಪದಿಷ್ಟಾ, ತದ್ವಿದಸ್ತು ಗತಿರ್ನೋಕ್ತಾ, ತಾಂ ಚ ಕಿಂಚಿದಧಿಕಮಾಧ್ಯೇಯಂ ಪೂರಯಿತ್ವಾಚಾರ್ಯೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ । ತದನೇನ ಪೂರ್ವಾಸಂಬದ್ಧಾರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾ ವಾರಿತೇತಿ । ಅಥೈವಮಗ್ನಿಭಿರುಪದಿಷ್ಟೇ ಪ್ರೋಷಿತ ಆಚಾರ್ಯಃ ಕಾಲೇನಾಜಗಾಮ, ಆಗತಶ್ಚ ವೀಕ್ಷ್ಯೋಪಕೋಸಲಮುವಾಚ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ತೇ ಸೋಮ್ಯ ಮುಖಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಭಾತಿ, ಕೋಽನು ತ್ವಾಮನುಶಶಾಸೇತಿ । ಉಪಕೋಸಲಸ್ತು ಹ್ರೀಣೋ ಭೀತಶ್ಚ ಕೋ ನು ಮಾಮನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಭಗವನ್ ಪ್ರೋಷಿತೇ ತ್ವಯೀತ್ಯಾಪಾತತೋಽಪಜ್ಞಾಯ ನಿರ್ಬಧ್ಯಮಾನೋ ಯಥಾವದಗ್ನೀನಾಮನುಶಾಸನಮವೋಚತ್ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಚಾಚಾರ್ಯಃ ಸುಚಿರಂ ಕ್ಲಿಷ್ಟ ಉಪಕೋಸಲೇ ಸಮುಪಜಾತದಯಾರ್ದ್ರಹೃದಯಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಸೋಮ್ಯ ಕಿಲ ತುಭ್ಯಮಗ್ನಯೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಾಕಲ್ಯೇನಾವೋಚನ್ , ತದಹಂ ತುಭ್ಯಂ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಯದನುಭವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ “ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ” (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೩), ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತವತ್ಯಾಚಾರ್ಯ ಆಹೋಪಕೋಸಲಃ, ಬ್ರವೀತು ಮೇ ಭಗವಾನಿತಿ, ತಸ್ಮೈ ಹೋವಾಚಾಚಾರ್ಯೋಽರ್ಚಿರಾದಿಕಾಂ ಗತಿಂ ವಕ್ತುಮನಾಃ, ಯದುಕ್ತಮಗ್ನಿಭಿಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತತ್ಪರಿಪೂರಣಾಯ “ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಯೇ ಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸಂಯದ್ವಾಮಂ ವಾಮನೀಭಾಮನೀತ್ಯೇವಂಗುಣಕಂ ಪ್ರಾಣಸಹಿತಮುಪಾಸತೇ ತೇ ಸರ್ವೇಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾನೋಽನ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತು ಮಾ ವಾಕಾರ್ಷುಃ, ಅರ್ಚಿಷಮರ್ಚಿರಭಿಮಾನಿನೀಂ ದೇವತಾಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಅರ್ಚಿಷೋಽಹರಹರ್ದೇವತಾಂ, ಅಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಂ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಾಂ, ತತಃ ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ , ಯೇಷು ಮಾಸೇಷೂತ್ತರಾಂ ದಿಶಮೇತಿ ಸವಿತಾ ತೇ ಷಣ್ಮಾಸಾ ಉತ್ತರಾಯಣಂ ತದ್ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತೇಭ್ಯೋ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಸಂವತ್ಸರದೇವತಾಂ, ತತ ಆದಿತ್ಯಂ, ಆದಿತ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಂ, ಚಂದ್ರಮಸೋ ವಿದ್ಯುತಂ, ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಾನೇತಾನ್ಪುರುಷಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದವತೀರ್ಯಾಮಾನವೋಽಮಾನವ್ಯಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಭವಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭವ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ ತಾದೃಶಃ ಪುರುಷ ಏತಾನ್ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ, ಸ ಏಷ ದೇವಪಥೋ ದೇವೈರರ್ಚಿರಾದಿಭಿರ್ನೇತೃಭಿರುಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ದೇವಪಥಃ, ಸ ಏವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಗಂತವ್ಯೇನೋಪಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಥಃ, ಏತೇನ ಪಥಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಸತ್ಯಲೋಕಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಮಂ ಮಾನವಂ ಮನೋಃ ಸರ್ಗಂ ಕಿಂಭೂತಮಾವರ್ತಂ ಜನ್ಮಜರಾಮರಣಪೌನಃಪುನ್ಯಮಾವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಕರ್ತಾವರ್ತೋ ಮಾನವೋ ಲೋಕಸ್ತಂ ನಾವರ್ತಂತೇ । ತಥಾಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತೇ ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಸಂಚರೇ । ಪರಸ್ಯಾಂತೇ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಪರಂ ಪದಮ್” ॥ ೧೫ ॥
ತದನೇನೋಪಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ
ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ
ಇತ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರಃ ।
'ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ” ಇತಿ ನಿತ್ಯವಚ್ಛ್ರುತಮನಿತ್ಯೇ ಛಾಯಾಪುರುಷೇ ನಾವಕಲ್ಪತೇ । ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಚಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೋಪಾಸನಾಕಾಲ ಇತಿ ।
ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಽಪೀತಿ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ಹಿ ನ ಪ್ರದೇಶೇ ಉಪಾಸನಾಽನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಚರೀ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ತತ್ರ ಶ್ರುತಪೂರ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಷಾ ಭಿಯಾ । ಅಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಾಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
'ಸ್ವಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ದೇಹಂ ತೇನಾನ್ಯಚ್ಚ ನಿಯಚ್ಛತಿ । ತಕ್ಷಾದಿರಶರೀರಸ್ತು ನಾತ್ಮಾಂತರ್ಯಮಿತಾಂ ಭಜೇತ್” ॥ ೧ ॥ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಶರೀರಿಣಃ ಸ್ವಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೌ ವಾ ಶರೀರೇಣ ವಾ ವಾಸ್ಯಾದೌ ದೃಷ್ಟಂ ನಾಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಜಾತು ವಟಾಂಕುರಃ ಕುಟಜಬೀಜಾಜ್ಜಾಯತೇ । ತದನೇನ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೧-೨) ಇತ್ಯೇದಪ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿರಹಿತಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನವತ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾ ವಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಿನೋ ಯೋಗಿನೋ ವಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ವಾಂತರ್ಯಾಮಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾದೃಷ್ಟತ್ವಾಶ್ರುತತ್ವಾಮತತ್ವವಿಜ್ಞಾತತ್ವಾನಿ ಸಂತಿ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರೋತೃತ್ವಮಂತೃತ್ವವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಾನಾಂ ಶ್ರುತಾನಾಮಭಾವಾತ್ , ಅನಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ “ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂತರ್ಯಾಮಿತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೋ ದೇವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಸಹ ದೃಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಭಿರುಪಪದ್ಯಂತೇ, ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿಯೋಗಾಚ್ಚ, “ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಯಸ್ಯಾಯತನಮಗ್ನಿರ್ಲೋಕೋ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿಃ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಯಮನಾತ್ “ಯಃ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನಂತರೋ ಯಮಯತಿ ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಂತರೋ ಯಮಯತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾದನುಪಪತ್ತೇಃ, ಯೋಗೀ ತು ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕಭೂತವಶಿತಯಾ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ನಿಯಂತುಮರ್ಹತಿ ತತ್ರ ತತ್ರಾನೇಕವಿಧದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಿರ್ಮಾಣೇನ “ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ” (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ತಥಾಪಿ “ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್” (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪-೪-೧೭) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ವಿಕಾರವಿಷಯೇ ವಿದ್ಯಾಸಿದ್ಧಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಭಾವಾತ್ಸೋಽಪಿ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಜ್ಜೀವ ಏವ ಚೇತನೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಮಾನ್ ದೃಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಸಂಪನ್ನಃ ಸ್ವಯಮದೃಶ್ಯಾದಿಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಅಮೃತಶ್ಚ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಾಶೇಽಪ್ಯನಾಶಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಾಭಾವೇನ ಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಾಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” ಇತಿ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ “ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿವತ್ । “ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ” ಇತಿ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । “ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಮ್” ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಸರ್ವಂ “ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ” ಇತಿವದ್ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯದಿ ಪುನರಾತ್ಮನೋಽಪಿ ನಿಯಂತುರನ್ಯೋ ನಿಯಂತಾ ಭವೇತ್ ವೇದಿತಾ ವಾ ತತಸ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಲೋಕಭೂತನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರಾ । ತದುಪಾರ್ಜಿತೌ ಹಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ನಿಯಚ್ಛತ ಇತ್ಯನಯಾ ದ್ವಾರಾ ಜೀವೋ ನಿಯಚ್ಛತಿ । ಏಕವಚನಂ ಚ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಂತರ್ಯಾಮೀ, ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿನಿಯಮೇ ನಾಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತರಮ್ । ತತ್ಕರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ತಚ್ಚೇತ್ತದವಿದ್ಯಾರ್ಜಿತಂ ಜಗತ್” ॥ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ತಾವದತ್ರಭವತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ನ ತತ್ಪೃಥಗ್ಜನಸಾಧಾಣ್ಯಾನುಮಾನಾಭಾಸೇನಾಗಮವಿರೋಧಿನಾ ಶಕ್ಯಮಪಹ್ನೋತುಮ್ । ತಥಾಚ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ತದವಿದ್ಯಾಶಕ್ತಿಪರಿಣಾಮಸ್ತಸ್ಯ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಾನೇ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯಥಾಯಥಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೇವತಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣೈಸ್ತಾನೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೇವತಾದೀಂಛಕ್ನೋತಿ ನಿಯಂತುಮ್ । ನ ಚಾನವಸ್ಥಾ । ನಹಿ ನಿಯಂತ್ರಂತರಂ ತೇನ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ಯೋ ಜೀವೋ ನಿಯಂತಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ ಸ ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯಸಕೃದಾವೇದಿತಂ, ತತ್ಕುತೋ ನಿಯಂತ್ರಂತರಂ ಕುತಶ್ಚಾನವಸ್ಥಾ । ತಥಾಚ “ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತಯ ಉಪಪನ್ನಾರ್ಥಾಃ । ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟುರಭಾವಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಜೀವಪರಮಾತ್ಮಭೇದಾಶ್ರಯಾಸ್ತು ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭೇದಶ್ರುತಯಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಸಂಸಾರಾನುಭವಃ, ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚ । ಏವಂ ಚಾಧಿದೈವಾದಿಷ್ವೇಕಸ್ಯೈವಾಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮಂಜಸಂ ಭವತಿ, “ಯಃ ಸರ್ವಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧) “ಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಯ ಇತ್ಯೇಕವಚನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸಮಂಜಸಂ ನಾನ್ಯತ್ರ । “ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್” ಇತ್ಯಾದೌ ಚಾಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದೋಪಚಾರಕ್ಲೇಶೋ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮೀ ನ ಜೀವಾದಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಸ್ತನಯಿತ್ನ್ವಂತಮಧಿದೈವಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು” ಇತ್ಯಾಧಿಲೋಕಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು” ಇತ್ಯಧಿವೇದಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು” ಇತ್ಯಧಿಯಜ್ಞಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು” ಇತ್ಯಧಿಭೂತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮಾಂತಮಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ । ಸಂಜ್ಞಾಯಾ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥ ೧೮ ॥॥ ೧೯ ॥
ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತರಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ।
ಕರ್ತರಿ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ ।
ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯಃ । ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಗೋಚರಃ । ಅಗೋತ್ರಂ ಕಾರಣರಹಿತಮ್ । ಅವರ್ಣಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದಿಹೀನಮ್ । ನ ಕೇವಲಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮವಿಷಯಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ನ ಸಂತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಚಕ್ಷುಃಕ್ಷೋತ್ರಮಿತಿ ।
ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ಅಪಾಣಿಪಾದಮಿತಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ನಿತ್ಯಂ, ವಿಭುಂ, ಸರ್ವಗತಂ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿತ್ಯಂ ಸತ್ಕಿಂ ಪರಿಣಾಮಿ ನಿತ್ಯಂ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅವ್ಯಯಮ್ ।
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ಪರಿಣಾಮೋ ವಿವರ್ತೋ ವಾ ಸರೂಪಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಚಿದಾತ್ಮನಾ ತು ಸಾರೂಪ್ಯಂ ಜಡಾನಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ಜಡಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತೋ ಜಗದ್ಯೋನಿಃ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್ । ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೇತ್ಕುತೋ ಜೀವನಿರಾಕ್ರಿಯಾ” ॥ ೨ ॥ ಪರಿಣಮಮಾನಸರೂಪಾ ಏವ ಪರಿಣಾಮಾ ದೃಷ್ಟಾಃ । ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಲಾಲಾಪರಿಣಾಮಾ ಲೂತಾತಂತವಸ್ತತ್ಸರೂಪಾಃ, ತಥಾ ವಿವರ್ತಾ ಅಪಿ ವರ್ತಮಾನಸರೂಪಾ ಏವ ನ ವಿರೂಪಾಃ । ಯಥಾ ರಜ್ಜುವಿವರ್ತಾ ಧಾರೋರಗಾದಯೋ ರಜ್ಜುಸರೂಪಾಃ । ನ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಕುಂಜರ ಇತಿ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯಂತಿ । ನಚ ಹೇಮಪಿಂಡಪರಿಣಾಮೋ ಭವತಿ ಲೂತಾತಂತುಃ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಅತ್ಯಂತವೈರೂಪ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಜಡಂ ಜಡಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯೋನಿರಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸ್ವವಿಕಾರಾನಶ್ರುತ ಇತಿ ತದಕ್ಷರಮ್ । “ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್”(ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತಿ ಚಾಕ್ಷರಾತ್ಪರಾತ್ಪರಸ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ, “ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ” (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನಹಿ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋರ್ಽವಾಗ್ವಿಕರಜಾತಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದೃತೇಽನ್ಯದಕ್ಷರಂ ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ಯಃ ಪ್ರಧಾನಾತ್ಪರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ ಸರ್ವವಿತ್ । ಭೂತಯೋನಿಸ್ತ್ವಕ್ಷರಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ, ತಚ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮೇವಾಸ್ತು । ಅಥ ತಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಪರಿತುಷ್ಯತಿ, ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಬೀಜಶಕ್ತಿಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ, ಪ್ರಧೀಯತೇ ಹಿ ತೇನ ವಿಕಾರಜಾತಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಂ, ತತ್ಖಲು ಜಡಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಜಡಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಜ್ಯತೇ, ಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ । ನನು ಚಿದಾತ್ಮಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ವಿರೂಪೋ ಹಿ ಸಃ । ಅಚೇತನಾನಾಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಸಾರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ಮಾರ್ತಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣೇನೈವೈತದಪಿ ನಿರಾಕೃತಪ್ರಾಯಂ, ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ಶಂಕೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಪಿಚ ಪೂರ್ವತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದೀತಿ ।
ಸತಿ ಬಾಧಕೇಽಸ್ಯಾನಾಶ್ರಯಣಂ, ಇಹ ತು ಬಾಧಕಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನ “ತದೈಕ್ಷತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಾವುಪಚರ್ಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದ್ಯೋನಿತಾಽವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ । ಇಹ ತ್ವವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇರೇವ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಸಂಭವೇ ನ ದ್ವಾರಾದ್ವಾರಿಭಾವೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ಜಗದ್ಯೋನಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅಥ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಪರಸ್ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ತು ಜೀವಾತ್ಮೇತಿ ವಿನಿಗಮನಾಯಾಂ ನ ಹೇತುರಸ್ತೀತಿ ಸಂಶಯೇನ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - “ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಜಗದ್ಯೋನಿಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ಹ್ಯನಂತರಮ್ । ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥ ತೇನ ನಿರ್ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನತಃ ಸ್ಫುಟಮ್ । ಅಕ್ಷರಂ ಸರ್ವವಿದ್ವಿಶ್ವಯೋನಿರ್ನಾಚೇತನಂ ಭವೇತ್ ॥ ೨ ॥ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವವ್ಯಾಕೃತೇ ಮತಾ । ಅಶ್ನುತೇ ಯತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಣಿ ತತೋಽವ್ಯಾಕೃತಮಕ್ಷರಮ್” ॥ ೩ ॥ ನೇಹ ತಿರೋಹಿತಮಿವಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ । ಯತ್ತು ಸಾರೂಪ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರಿಣಾಮಃ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ । ಅದ್ಧಾ । “ವಿವರ್ತಸ್ತು ಪ್ರಪಂಚೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪರಿಣಾಮಿನಃ । ಅನಾದಿವಾಸನೋದ್ಭೂತೋ ನ ಸಾರೂಪ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ” ॥ ೧ ॥ ನ ಖಲು ಬಾಹ್ಯಸಾರೂಪ್ಯನಿಬಂಧನ ಏವ ಸರ್ವೋ ವಿಭ್ರಮ ಇತಿ ನಿಯಮನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ । ಆಂತರಾದಪಿ ಕಾಮಕ್ರೋಧಭಯೋನ್ಮಾದಸ್ವಪ್ನಾದೇರ್ಮಾನಸಾದಪರಾಧಾತ್ಸಾರೂಪ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಅಪಿಚ ಹೇತುಮಿತಿ ವಿಭ್ರಮೇ ತದಭಾವಾದನುಯೋಗೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತದ್ವಾಸನಾಪ್ರವಾಹಪತಿತಸ್ತು ನಾನುಯೋಗಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮವಿವರ್ತತಯಾ ಪ್ರಪಂಚಸ್ತದ್ಯೋನಿಃ, ಭುಜಂಗ ಇವ ರಜ್ಜುವಿವರ್ತತಯಾ ತದ್ಯೋನಿಃ, ನ ತು ತತ್ಪರಿಣಾಮತಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಸರ್ವವಿತ್ತ್ವೋಕ್ತೇರ್ಲಿಂಗಾತ್ “ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್” (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ, ನತು ಪ್ರಧಾನಂ ಜೀವಾತ್ಮಾ ವೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಲಿಂಗಾದಪಿ ತು ‘ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ’ ಇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಾನಾದಪ್ಯೇತದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿಚ ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ಇತಿ ।
ಲಿಂಗಾಂತರಮಾಹ -
ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭವತ ಇತಿ ।
ಭೋಗಾ ಭೋಗ್ಯಾಸ್ತೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಭೋಕ್ತರಿ । ಅವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹಿ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಭೋಗ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ನ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ।
ಸಮಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪಿಚ ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಿತಿ ।
ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ ಅಷ್ಟಾದಶೇತಿ ।
ಪ್ಲವಂತೇ ಗಚ್ಛಂತಿ ಅಸ್ಥಾಯಿನ ಇತಿ ಪ್ಲವಾಃ । ಅತ ಏವಾದೃಢಾಃ । ಕೇ ತೇ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ರೂಪ್ಯಂತೇಽನೇನೇತಿ ರೂಪಂ, ಯಜ್ಞೋ ರೂಪಮುಪಾಧಿರ್ಯೇಷಾಂ ತೇ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ । ತೇ ತು ಷೋಡಶರ್ತ್ವಿಜಃ । ಋತುಯಜನೇನೋಪಾಧಿನಾ ಋತ್ವಿಕ್ಶಬ್ದಃ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ಯಜ್ಞೋಪಾಧಯ ಋತ್ವಿಜಃ । ಏವಂ ಯಜಮಾನೋಽಪಿ ಯಜ್ಞೋಪಾಧಿರೇವ । ಏವಂ ಪತ್ನೀ, “ಪತ್ಯುರ್ನೋ ಯಜ್ಞಸಂಯೋಗೇ”(ಪಾ.ಸೂ.೪-೧-೩೩) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ತ ಏತೇಽಷ್ಟಾದಶ ಯಜ್ಞರೂಪಾಃ, ಯೇಷ್ವೃತ್ವಿಗಾದಿಷೂಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಯಜ್ಞಃ । ಯದಾಶ್ರಯೋ ಯಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಕರ್ಮಾವರಂ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯವರಫಲತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಯಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ।
ನಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ
ಇತ್ಯುಕ್ತಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನೇತರೌ ।
ವಿಶೇಷಣಂ ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಹೀತಿ ।
ಶಾರೀರಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ , ಪ್ರಧಾನಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಾದಪೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಿಮಾಗಮಿಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಂ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಥಾಚ ಬಹುಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ।
ತದೇತತ್ಪರಮತೇನಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ್ವಮತೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅನ್ಯೇ ಪುನರ್ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ।
ಪುನಃಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಶೇಷಂ ದ್ಯೋತಯನ್ನಸ್ಯೇಷ್ಟತಾಂ ಸೂಚಯತಿ । ಜಾಯಮಾನವರ್ಗಮಧ್ಯಪತಿತಸ್ಯಾಗ್ನಿಮೂರ್ಧಾದಿರೂಪವತಃ ಸತಿ ಜಾಯಮಾನತ್ವಸಂಭವೇ ನಾಕಸ್ಮಾಜ್ಜನಕತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಕರಣಂ ಖಲ್ವೇತದ್ವಿಶ್ವಯೋನೇಃ, ಸಂನಿಧಿಶ್ಚ ಜಾಯಮಾನಾನಾಮ್ । ಸಂನಿಧೇಶ್ಚ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಜಾಯಮಾನಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ವಿಶ್ವಯೋನೇರೇವ ಪ್ರಕರಣಿನೋ ರೂಪಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಚೇತ್ ನ, ಪ್ರಕರಣಿನಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಮೂರ್ಧಾದಿಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾತ್ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಮಾತ್ರಪರಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಶ್ರುತೇರತ್ಯಂತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಪ್ರಕರಣಿನಾಸಂಬಂಧೇ ಜಾಯಮಾನಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಂ ಜಾಯಮಾನಗ್ರಹಣೇ ಕಾರಣಮುಪನ್ಯಸ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಃ ಕಾರ್ಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸೂತ್ರಮನವಧೇಯಮೇವ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥ ೨೩ ॥
ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಪ್ರಾಚೀನ ಶಾಲಸತ್ಯಯಜ್ಞೇಂದ್ರದ್ಯುಮ್ನಜನಬುಡಿಲಾಃ ಸಮೇತ್ಯ ಮೀಮಾಂಸಾಂ ಚಕ್ರುಃ -
ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಾ ಭೂದತ ಉಕ್ತಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತೇ ಚ ಮೀಮಾಂಸಮಾನಾ ನಿಶ್ಚಯಮನಧಿಗಚ್ಛಂತಃ ಕೈಕೇಯರಾಜಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾವಿದಮುಪಸೇದುಃ ।
ಉಪಸದ್ಯ ಚೋಚುಃ -
ಆತ್ಮಾನಮೇವೇಮಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯೇಷಿ
ಸ್ಮರಸಿ
ತಮೇವ ನೋ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ದ್ಯುಸೂರ್ವಾಯ್ವಾಕಾಶವಾರಿಪೃಥಿವೀನಾಮಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಭಗವತೋ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ಧಾ ಸುತೇಜಾಃ । ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಸೂರ್ಯಃ । ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ಪೃಥಕ್ ವರ್ತ್ಮ ಯಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಸ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾ ಸ ಏವಾತ್ಮಾ ಸ್ವಭಾವೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ । ಸಂದೇಹೋ ದೇಹಸ್ಯ ಮಧ್ಯಭಾಗಃ ಸ ಆಕಾಶೋ ಬಹುಲಃ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ । ಬಸ್ತಿರೇವ ರಯಿಃ ಆಪಃ, ಯತೋಽದ್ಭ್ಯೋಽನ್ನಮನ್ನಾಚ್ಚ ರಯಿರ್ಧನಂ ತಸ್ಮಾದಾಪೋ ರಯಿರುಕ್ತಾಸ್ತಾಸಾಂ ಚ ಮೂತ್ರೀಭೂತಾನಾಂ ಬಸ್ತಿಃ ಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಬಸ್ತಿರೇವ ರಯಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪಾದೌ ಪೃಥಿವೀ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ತದೇವಂ ವೈಶ್ವಾನರಾವಯವೇಷು ದ್ಯುಸೂರ್ಯಾನಿಲಾಕಾಶಜಲಾವನಿಷು ಮೂರ್ಧಚಕ್ಷುಃಪ್ರಾಣಸಂದೇಹಬಸ್ತಿಪಾದೇಷ್ವೇಕೈಕಸ್ಮಿನ್ ವೈಶ್ವಾನರಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಪರೀತತಯೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಪಾತಾಂಧತ್ವಪ್ರಾಣೋತ್ಕ್ರಮಣದೇಹಶೀರ್ಣತಾಬಸ್ತಿಭೇದಪಾದಶ್ಲಥೀಭಾವದೂಷಣೈರುಪಾಸನಾನಾಂ ನಿಂದಯಾ ಮೂರ್ಧಾದಿಸಮಸ್ತಭಾವಮುಪದಿಶ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ “ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಭಿವಿಮಾನಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೧) ಇತಿ । ಸ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ದ್ಯುಪೃಭೃತಿಷು, ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇಷು, ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಜೀವೇಷ್ವನ್ನಮತ್ತಿ । ಸರ್ವಸಂಬಂಧಿಫಲಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥಾಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಜನಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರತಾಸಂಪಿಪಾದಯಿಷಯಾಹ ಶ್ರುತಿಃ -
ಉರ ಏವ ವೇದಿಃ
ವೇದಿಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ ।
ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿಃ
ಆಸ್ತೀರ್ಣಬ್ರಹಿಃಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ ।
ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ ।
ಹೃದಯಾನಂತರಂ -
ಮನೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಃ ।
ಆಸ್ಯಮಾಹವನೀಯಃ ।
ತತ್ರ ಹಿ ತದನ್ನಂ ಹೂಯತೇ । ನನು “ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ”(ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ಆತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಯೋಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ರೂಢತ್ವೇನ ತದುಪರಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತದನುರೋಧೇನ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಕಥಂಚಿನ್ನೇತುಂ ಯುಜ್ಯಂತೇ ನತು ಪ್ರಥಮಾವಗತೌ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶಬ್ದೌ ಚರಮಾವಗತವೈಶ್ವಾನರಾದಿಪದಾನುರೋಧೇನಾನ್ಯಥಯಿತುಂ ಯುಜ್ಯೇತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ “ವೈಶ್ವಾನರಂ ಹ ವೈ ಭಗವಾನ್ ಸಂಪ್ರತಿ ವೇದ ತಂ ನೋ ಬ್ರೂಹಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ನಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೌ ಸ್ತಃ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಸಮಾನಾರ್ಥಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ತದುಪಕ್ರಮಮಿತಿ ತೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನ ತದವಿರೋಧೇನ ವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನ ಹ್ಯನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ನಾನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥೇನ ನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಮ್ । ಕರ್ಮವಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯಮೇಕಮೇವ । ನಚ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಂ ಜಾಠರಭೂತಾಗ್ನಿದೇವತಾಜೀವಾತ್ಮನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಸರ್ವಲೋಕಾಶ್ರಯಫಲಭಾಗಿತಾ ।
ನ ಚ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹ ಇತಿ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಕುತಃ ಪುನರಿಯಮಾಶಂಕಾ -
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇದಿತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ - ತದೇವೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನಾನ್ಯಥಾ ನೀಯತೇ, ಯನ್ನೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಶಕ್ಯೌ ಚ ವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಾವನ್ಯಥಾ ನೇತುಮಿತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಮಾನಃ । ಅಪಿ ಚಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಂ ಚ ನ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನೋಽಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತಃ । ನಚ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತಾಽನ್ಯತ್ರ ಜಾಠರಾಗ್ನೇರ್ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಹೃದಯಾದಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವಿನೀ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾಯೋಗಂ ಜಾಠರಭೂತಾಗ್ನಿದೇವತಾಜೀವಾನಾಮನ್ಯತಮೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ, ನತು ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾವುಪಕ್ರಮಗತಾವಪ್ಯನ್ಯಥಾ ನೇತವ್ಯೌ । ಮೂರ್ಧತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮ್ । ಅಥವಾ ಅಗ್ನಿಶರೀರಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಐಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾತ್ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಯ ಉಪಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಶಂಕಿತುರಭಿಸಂಧಿಃ ।
ಅತ್ರೋತ್ತರಮ್ -
ನ ।
ಕುತಃ,
ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।
ಅದ್ಧಾ ಚರಮಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಥಮಾವಗತಮನ್ಯಥಯತಿ । ನ ತ್ವತ್ರ ಚರಮಸ್ಯಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶೇನ ವಾ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿವತ್ , ತದುಪಾಧ್ಯುಪದೇಶೇನ ವಾ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪ ಇತಿವದುಪಪತ್ತೇಃ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಾ ವೈಶ್ವಾನರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಚನತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಶ್ರಯಾಂತರೇ ಜಾಠರವೈಶ್ವಾನರಾಹ್ವಯೇ ಕ್ಷೇಪೇಣ ವಾ ಜಾಠರವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಧಿನಿ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಸ್ಯೇ ವೈಶ್ವಾನರಧರ್ಮಾಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ಸಮಾವೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅಸಂಭವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿ ಚೇಹ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತೇತಿ ।
ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಯದಿ ಚ ಕೇವಲ ಏವೇತಿ ।
ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿತಯಾ ನಾಪಿ ಪ್ರತೀಕತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಮಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಪುರುಷಮಪೀತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಯತ್ಪುರುಷ ಇತಿ ಪುರುಷಮನೂದ್ಯ ನ ವೈಶ್ವಾನರೋ ವಿಧೀಯತೇ । ತಥಾಸತಿ ಪುರುಷೇ ವೈಶ್ವಾನರದೃಷ್ಟಿರುಪದಿಶ್ಯೇತ । ಏವಂ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರದೃಷ್ಟಿರ್ಹಿ ಜಾಠರೇ ವೈಶ್ವಾನರ ಇಹೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ । “ಸ ಯೋ ಹೈತಮೇವಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ” ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಹಿ ಪುರುಷತ್ವವೇದನಮತ್ರಾನೂದ್ಯತೇ, ನತು ಪುರುಷಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರತ್ವವೇದನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯತ್” (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೧ । ೧೧) ಇತಿ ಯದಃ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ, ಪುರುಷ ಇತಿ ತು ತತ್ರ ಪುರುಷದೃಷ್ಟೇರುಪದೇಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥ ॥ ೨೫ ॥ ॥ ೨೬ ॥
ಅತ ಏವ ನ ದೇವತಾ ಭೂತಂ ಚ ।
ಅತ ಏವೈತೇಭ್ಯಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯವಗತದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಸಂಬಂಧಸರ್ವಲೋಕಾಶ್ರಯಫಲಭಾಗಿತ್ವಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಪದೋಕ್ರಮೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಯೋ ಭಾನುನಾ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಮ್” (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೮೮ । ೩) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣೋಽಪಿ ನ ಕೇವಲೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶವಿಭವಮಾತ್ರಸ್ಯ ಭೂತಾಗ್ನೇರಿಮಮೀದೃಶಂ ಮಹಿಮಾನಮಾಹ, ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ ತಾದ್ರೂಪ್ಯೇಣೇತಿ ಭಾವಃ ॥ ೨೭ ॥
ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿಃ ।
ಯದೇತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಷು ಚುಬುಕಾಂತೇಷು ಪುರುಷಾವಯವೇಷು ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನ್ಪೃಥಿವೀಪರ್ಯಂತಾಂಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಾನ್ ಸಂಪಾದ್ಯ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ “ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ” (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೧ । ೧೧) ಇತಿ । ಅತ್ರಾವಯವಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಮುದಾಯರೂಪಪುರುಷಾವಯವಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಮುದಾಯಮಧ್ಯಪತಿತತ್ವಾತ್ತದವಯವಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಿನಾಮ್ ।
ಅತ್ರೈವ ನಿದರ್ಶನಮಾಹ -
ಯಥಾ ವೃಕ್ಷೇ ಶಾಖಾಮಿತಿ ।
ಶಾಖಾಕಾಂಡಮೂಲಸ್ಕಂಧಸಮುದಾಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಶಾಖಾ ತನ್ಮಧ್ಯಪತಿತಾ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧಾನಾಂತರಮಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವಂ ಮಾಧ್ಯಸ್ಥ್ಯಂ ತೇನ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವೈಶ್ವಾನರಃಪರಮಾತ್ಮಾ ಚರಾಚರಸಾಕ್ಷೀತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಶಯಮುನ್ಮೂಲಯತಿ -
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೇತಿ ।
ವಿಶ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಗಾತ್ಮಾ । ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ವಾಯಂ ನರಃ, ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ । ವಿಶ್ವೇ ನರಾ ಜೀವಾ ವಾತ್ಮಾನೋಽಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ।
ಸಾಕಲ್ಯೇನೋಪಲಂಭಾಸಂಭವಾದುಪಾಸಕಾನಾಮನುಗ್ರಹಾಯಾನಂತೋಽಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿವ್ಯನಕ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಅತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಅತಿಕ್ರಾಂತೋ ಮಾತ್ರಾಂ ಪರಿಮಾಣಮತಿಮಾತ್ರಃ ।
ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ಕೃತೇ ।
ಉಪಾಸಕಾರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಪ್ರದೇಶೇಷು ವೇತಿ ॥ ೨೯ ॥ ॥ ೩೦ ॥
ಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ಜೈಮಿನಿಃ ।
ಮೂರ್ಧಾನಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಚುಬುಕಾಂತೋ ಹಿ ಕಾಯಪ್ರದೇಶಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ । ತತ್ರೈವ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಾನ್ಸಂಪಾದಯನ್ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಅತ್ರೈವ ಜಾಬಾಲಶ್ರುತಿಸಂವಾದಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಆಮನಂತಿ ಚೈನಮಸ್ಮಿನ್ ।
ಅವಿಮುಕ್ತೇ ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೇ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಸ ಖಲ್ವವಿಮುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ತು ಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಃ । ವರಣಾ ಭ್ರೂಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಶಾರೀರಕಮೀಮಂಸಾಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥ ೨ ॥
॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕಾಸ್ಪಷ್ಟಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯೋ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ।
ಇಹ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ತತ್ “ಪಾರವತ್ತ್ವೇನ ಸೇತುತ್ವಾದ್ಭೇದೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಪ್ರಯೋಗತಃ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಯುಕ್ತಂ ನಾಮೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕರ್ಹಿಚಿತ್” ॥ ಪಾರಾವಾರಮಧ್ಯಪಾತೀ ಹಿ ಸೇತುಃ ತಾಭ್ಯಾಮವಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನೋ ಜಲವಿಧಾರಕೋ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಃ, ನತು ಬಂಧನಹೇತುಮಾತ್ರಮ್ । ಹಡಿನಿಗಡಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರಯೋಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೇತುಭಾವಮನುಭವತಿ । ನ ಚಾಮೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತಸ್ಯ ಸೇತುರಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದಮೃತಮಸ್ತಿ, ಯಸ್ಯ ತತ್ಸೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಷಷ್ಠ್ಯಾಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುರಿತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।
ಅಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ , ಸೇತುರಿತಿ ಚ ಶ್ರವಣಾತ್ , ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ತತ್ರಾಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ವಿಶದತಯಾ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಸೇತುರಿತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪಾರವಾನಿತಿ ।
ತಥಾಚ ಪಾರವತ್ಯಮೃತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಸೇತಾವನುಶ್ರಿಯಮಾಣೇ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಭವೇತ್ । ತತ್ಖಲು ಸ್ವಕಾರ್ಯೋಪಹಿತಮರ್ಯಾದತಯಾ ಪುರುಷಂ ಯಾವದಗಚ್ಛದ್ಭವತೀತಿ ಪಾರವತ್ , ಭವತಿ ಚ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ, ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಯತನತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಕಾರಾಣಾಂ, ಭವತಿ ಚಾತ್ಮಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಸ್ವಭಾವವಚನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಾ ಪ್ರದೀಪ ಇತಿವತ್ । ಭವತಿ ಚಾಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಪವರ್ಗೋಪಯೋಗಿ, ತದಭಾವೇ ಪ್ರಧಾನಾದ್ವಿವೇಕೇನ ಪುರುಷಸ್ಯಾನವಧಾರಣಾದಪವನುಪರ್ಗಾಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ತ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ನ ಪರಿತುಷ್ಯಸಿ, ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಬೀಜಶಕ್ತಿಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ, ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕೇ ಸರ್ವಸ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತದಪಿ ಪ್ರಧಾನೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ಅಥ ತು ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛುತ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಾದ್ರಿಯಸೇ, ತತೋ ವಾಯುರೇವಾಸ್ತು । “ವಾಯುನಾ ವೈ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣಾಯಂ ಚ ಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಸಂದೃಬ್ಧಾನಿ ಭವಂತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದಿ ತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ನ ಪರಿತುಷ್ಯಸಿ, ಭವತು ತರ್ಹಿ ಶಾರೀರಃ, ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುರ್ಭೋಗ್ಯಾನ್ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನ್ಪ್ರತ್ಯಾಯತನತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಪುನರಸ್ಯ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಶ್ರುತೇರತ್ರಾಪಿ ನ ಪರಿತುಷ್ಯಸಿ, ಭವತು ತತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಏವ ಭಗವಾನ್ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಪಾರವತ್ತ್ವಂ ಚಾಮೃತಾತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಅಯಮಪಿ “ವಾಯುನಾ ವೈ ಗೌತಮ ಸೂತ್ರೇಣ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಾ ಸೂಚಿತಃ । ತಸ್ಮಾದಯಂ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನಾಮಾಯತನಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ನ ಪ್ರಧಾನಾವ್ಯಾಕೃತವಾಯುಶಾರೀರಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಃ । ಕುತಃ, ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ । “ಧಾರಣಾದ್ವಾಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಸಾಧನಾದ್ವಾಸ್ಯ ಸೇತುತಾ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಃ ಸೇತುಶಬ್ದೋ ಹಿ ನೇಷ್ಯತೇ” ॥ ನಹಿ ಮೃದ್ದಾರುಮಯೋ ಮೂರ್ತಃ ಪಾರಾವಾರಮಧ್ಯವರ್ತೀ ಪಾಥಸಾಂ ವಿಧಾರಕೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ ಸೇತುಃ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾವ್ಯಾಕೃತಂ ವಾ ವಾಯುರ್ವಾ ಜೀವೋ ವಾ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ವಾಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ಕಿಂತು ಪಾರವತ್ತಾಮಾತ್ರಪರೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಃ ಸೇತುಶಬ್ದೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ಸೋಽಸ್ಮಾಕಂ ಪಾರವತ್ತಾವರ್ಜಂ ವಿಧರಣತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಯೋಗಮಾತ್ರಾದ್ರೂಢಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರವರ್ತ್ಸ್ಯತಿ । ಜೀವಾನಾಮಮೃತತ್ವಪದಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಾರವತ ಏವ ಲಕ್ಷಯಿಷ್ಯತಿ । ಅಮೃತಶಬ್ದಶ್ಚ ಭಾವಪ್ರಧಾನಃ । ಯಥಾ “ದ್ವ್ಯೇಕಯೋರ್ದ್ವಿವಚನೈಕವಚನೇ”(ಪಾ.ಸೂ. ೧।೪।೨೨) ಇತ್ಯತ್ರ ದ್ವಿತ್ವೈಕತ್ವೇ ದ್ವ್ಯೇಕಶಬ್ದಾರ್ಥೌ, ಅನ್ಯಥಾ ದ್ವ್ಯೇಕೇಷ್ವಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ -
ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾದಿತಿ ।
ತಥಾ ಚಾಮೃತಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸೇತುರಿತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನೇ ಉಪಪತ್ಸ್ಯೇತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಸ್ವಶಬ್ದಾದಿತಿ ತಂತ್ರೋಚ್ಚರಿತಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಚ ಸದಾಯತನಾ ಇತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಾದಿತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ಚ ಸೂಚಯತಿ । ಸರ್ವೇ ಹ್ಯೇತೇಽಸ್ಯ ಸ್ವಶಬ್ದಾಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆಯತನಾಯತನವದ್ಭಾವಃ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಸ ಏವಾತ್ರಾಸ್ತ್ವಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಸೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯೇನ ಸಾವಧಾರಣೇನೋತ್ತರಮಾಹ -
ತತ್ರಾಯತನಾಯತನವದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ।
ವಿಕಾರರೂಪೇಽನೃತೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯೇಽಭಿಸಂಧಾನಂ ಯಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಾನಪುರುಷಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಭೇದಪ್ರಪಂಚಂ ಸತ್ಯಮಭಿಮನ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯಾಪವಾದೋ ದೋಷಃ ಶ್ರೂಯತೇ -
ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ಸರ್ವಮವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ತು ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ಸರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪರ ಆಹೇತಿ ।
ನಾತ್ರ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಸ್ಯ ಸೇತುತೋಚ್ಯತೇ ಯೇನ ಪಾರವತ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂತು“ಜಾನಥ” ಇತಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಕೀರ್ತಿತಂ, ಯಶ್ಚ”ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ” ಇತಿ ವಾಗ್ವಿಮೋಕಃ, ತಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವೇನ ಸೇತುತೋಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚೋಭಯಮಪಿ ಪಾರವದೇವ । ನಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದೇಷ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಾತ್ಮೈವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ನ ತು ತಜ್ಜ್ಞಾನವಾಗ್ವಿಮೋಚನೇ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವಾಗ್ವಿಮೋಚನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಭಾವನಯೋರೇವ ವಿಧೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಆತ್ಮನಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಾಪಾರತಯಾಽವಿಧೇಯತ್ವಾತ್ । ವಿಧೇಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಪಾರವತೋಽಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾತ್ನ ಚೇದಮೈಕಾಂತಿಕಂ ಯತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಕ್ವಚಿದಯೋಗ್ಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಗುಣೋಽಪಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ॥ ೧ ॥
ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಮುಕ್ತೈರುಪಸೃಪ್ಯಂ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ - “ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ” ( ಮು.ಉ. ೨-೨-೯)ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತೇನ ತತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನವಿಷಯಮೇವ । ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಂ “ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ”(ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದೌ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾರಾಗಾದ್ವೇಷಭಯಮೋಹಾಃ । ಮೋಹಶ್ಚ ವಿಷಾದಃ, ಶೋಕಃ । ಪರಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದ್ಯವರಂ ಯಸ್ಯ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಥೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯದ್ದೃಷ್ಟಂ ದರ್ಶನಂ ತಸ್ಮಿಂಸ್ತದರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಯಥಾ ‘ಚರ್ಮಣಿ ದ್ವೀಪಿನಂ ಹಂತಿ’ ಇತಿ ಚರ್ಮಾರ್ಥಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನಾಮರೂಪಾದಿತ್ಯಪ್ಯವಿದ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ಕಾಮಾ ಯೇಽಸ್ಯ ಹೃದಿ ಶ್ರಿತಾ ಇತಿ ।
ಕಾಮಾ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ ॥ ೨ ॥
ನಾನುಮಾನಮತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ।
ನಾನುಮಾನಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ನಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ, ಹೇತೋರುಭಯತ್ರಾಪಿ ಸಾಮ್ಯಾತ್ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚ ।
ಚೇನಾತಚ್ಛಬ್ದತ್ವಂ ಹೇತುರನುಕೃಷ್ಯತೇ । ಸ್ವಯಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃದತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -
ನ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ನ ಸಮ್ಯಕ್ಸಂಭವತಿ । ನಾಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಹಿ ಆಯತನತ್ವಮಿತಿ ಕ್ಲಿಷ್ಟಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದ್ಯತಚ್ಛಬ್ದತ್ವಾದಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಹೇತುರನುಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಹಂತ ಕಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಗ್ಯೋಗಕರಣಂ, ಯಾವತಾ ‘ನ ಪ್ರಾಣಭೃದನುಮಾನೇ’ ಇತ್ಯೇಕ ಏವ ಯೋಗಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಕೃತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪೃಥಗಿತಿ ।
'ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಭೃದೇವ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಂ, ತಚ್ಚೈಕಯೋಗಕರಣೇ ದುರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೪ ॥ ॥ ೫ ॥
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ನ ಖಲು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಷು ಜ್ಞಾತೇಷು ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ॥ ೬ ॥
ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ।
ಯದಿ ಜೀವೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ವಾ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಭವೇತ್ , ತತಸ್ತತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ “ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧಾನಮಾಕಸ್ಮಿಕಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಉದಾಸೀನಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ । ನಚ ಜೀವಾತ್ಮೈವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ, ತಥಾ ಸತಿ ಸ ಏವಾತ್ರ ಕಥ್ಯತೇ, ತತ್ಕಥನಾಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಕಥ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಜೀವಾತ್ಮಕಥನಮಾಕಸ್ಮಿಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ।
ಯತೋಽನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸೇನಾಮ್ನಾಯೇನ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಜೀವಾತ್ಮಾಧಿಗಮಾಯಾತ್ಯಂತಾನವಗತಮಲೌಕಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧ್ಯತ ಇತಿ ಸುಭಾಷಿತಮ್ -
ಯದಾಪಿ ಪೈಂಗ್ಯುಪನಿಷತ್ಕೃತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನೇತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ “ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಜೀವ ಉಪಾಧಿರಹಿತೇನ ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಉದಾಸೀನೋಽಭೋಕ್ತಾ ದರ್ಶಿತಃ । ತದರ್ಥಮೇವಾಚೇತನಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚೇತ್ಥಂಭೂತಂ ಜೀವಂ ಕಥಯತಾನೇನ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಥಿತಂ ಭವತಿ, ಉಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೋ ಭವತೀತಿ । ನ ಪೈಂಗಿಬ್ರಾಹ್ಮಣವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ತನ್ಮಧ್ಯೇ ನ ಪಠಿತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಯೇದಮಧಿಕರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೭ ॥
ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।
ನಾರದಃ ಖಲು ದೇವರ್ಷಿಃ ಕರ್ಮವಿದನಾತ್ಮವಿತ್ತಯಾ ಶೋಚ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಭಗವಂತಮಾತ್ಮಜ್ಞಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಂ ಮಹಾಯೋಗಿನಂ ಸನತ್ಕುಮಾರಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಸದ್ಯ ಚೋವಾಚ , ಭಗವನ್ , ಅನಾತ್ಮಜ್ಞತಾಜನಿತಶೋಕಸಾಗರಪಾರಮುತ್ತಾರಯತು ಮಾಂ ಭಗವಾನಿತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಸನತ್ಕುಮಾರೇಣ ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ನಾರದೇನ ಪೃಷ್ಟಂ ಕಿಂನಾಮ್ನೋಽಸ್ತಿ ಭೂಯ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ - “ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨ । ೧) ಇತಿ ತದೇವಂ ನಾರದಸನತ್ಕುಮಾರಯೋರ್ಭೂಯಸೀ । ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯ ಮನಃಸಂಕಲ್ಪಚಿತ್ತಧ್ಯಾನವಿಜ್ಞಾನಬಲಾನ್ನತೋಯವಾಯುಸಹಿತತೇಜೋನಭಃಸ್ಮರಾಶಾಪ್ರಾಣೇಷು ಪರ್ಯವಸಿತೇ । ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯವಿವೇಕಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ, ತಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಪೂರ್ವಾಪರವಿಷಯನಿಮಿತ್ತಪ್ರಯೋಜನನಿರೂಪಣಂ ಚಿತ್ತಮ್ । ಸ್ಮರಃ ಸ್ಮರಣಮ್ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಸಮಸ್ತಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೇನ ಪಿತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಚ ರಥಾರನಾಭಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸರ್ವಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಾಣಭೂಯಸ್ತ್ವದರ್ಶಿನೋಽತಿವಾದಿತ್ವೇನ ಚ ನಾಮಾದಿಪ್ರಪಂಚಾದಾಶಾಂತಾದ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಪೃಷ್ಟ ಏವ ನಾರದೇನ ಸನತ್ಕುಮಾರ ಏಕಗ್ರಂಥೇನ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಸತ್ಯಾದೀನ್ಕೃತಿಪರ್ಯಂತಾನುಕ್ತ್ವೋಪದಿದೇಶ - “ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೨ । ೧) ಇತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ನಾರದೇನ - “ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೇ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೧ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸನತ್ಕುಮಾರಃ “ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಭೂಮಾನಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಾಂಬಭೂವ - “ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತದೀದೃಶೇ ವಿಷಯೇ ವಿಚಾರ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃಕಿಂ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಾಹೋ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ । ಭಾವಭವಿತ್ರೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಬೀಜಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ । ತತ್ರ “ಏತಸ್ಮಿನ್ ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭೇ ಯದುಕ್ತಾದ್ಭೂಯಸೋಽನ್ಯತಃ । ಉಚ್ಯಮಾನಂ ತು ತದ್ಭೂಯ ಉಚ್ಯತೇ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮ್” ॥ ನಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಕಿಂ ಭೂಯ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟಮ್ । ನಾಪಿ ಭೂಮಾ ವಾಸ್ಮಾದ್ಭೂಯಾನಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಭೂಯಸ್ತ್ವಾಭಿಧಾನಾನಂತರಮಪೃಷ್ಠೇನ ಭೂಮೋಚ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಪಿಚ ಭೂಮೇತಿ ಭಾವೋ ನ ಭವಿತಾರಮಂತರೇಣ ಶಕ್ಯೋ ನಿರೂಪಯಿತುಮಿತಿ ಭವಿತಾರಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರ್ಯೇಣ ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಧಾನಾತ್ತಮೇವ ಭವಿತಾರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತಿ । “ಯಸ್ಯೋಭಯಂ ಹವಿರಾರ್ತಿಮಾರ್ಚ್ಛೇತ್” ಇತ್ಯತ್ರಾರ್ತಿರಿವಾರ್ತಂ ಹವಿಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ಹವಿಷಾ ವಿಶೇಷಣಮ್” ಇತಿ । ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಕರಣಾದಾತ್ಮೈವ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸನತ್ಕುಮಾರಸ್ಯ ‘ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪದೇಶರೂಪೇಣೋತ್ತರೇಣ ನಾರದಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮೋಪದೇಶಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನುತ್ಥಾನಾತ್ । ಅತದ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಭೂಮೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇತತ್ಸಂಶಯಬೀಜಂ ದರ್ಶಯತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಸೂಚಿತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ನ ಪುನರುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಭೂಯೋಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವ ನಾರದೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣೋಪದೇಶಾನಂತರಂ ತಸ್ಯೋಪರಮಾತ್ । ತದೇವಂ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಭೂಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೇ ಯದ್ಯತ್ತದ್ವಿರೋಧಿತಯಾ ವಚಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ತತ್ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇಯಮ್ । ನೀತಂ ಚ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತಿ ತುಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನೋಽತಿವಾದಿನೋ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಸತ್ಯೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಂ ವದನ್ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೂಮಾನಮಭಿದಧೀತೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಾಣಮೇವ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನಶ್ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮಿತಿ ।
ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತಮತೀತ್ಯ ವದನಶೀಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನಾಯಂ ತುಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಾತಿವಾದಿತ್ವಾದ್ವಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ, ಅಪಿತು ತದತಿವಾದಿತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುತ ತದನುಕೃಷ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮನನಶ್ರದ್ಧಾನಿಷ್ಠಾಕೃತಿಭಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಾಯ ನಿಶ್ಚಯಾಯ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತೀತಿ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮೇವಾತಿವಾದಿತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತುಶಬ್ದೋ ನಾಮಾದ್ಯತಿವಾದಿತ್ವಾದ್ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ನ ನಾಮಾದ್ಯಾಶಾಂತವಾದ್ಯತಿವಾದಿ, ಅಪಿತು ಸತ್ಯಪ್ರಾಣವಾದ್ಯತಿವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರ ಚಾಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಮ್ । ಅಥಾಗಮಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾಯನಿವೇಶನಂ ಮನನಂ, ಮತ್ವಾ ಚ ಗುರುಶಿಷ್ಯಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿರನಸೂಯುಭಿಃ ಸಹ ಸಂವಾದ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ಶ್ರದ್ಧತ್ತೇ । ಶ್ರದ್ಧಾನಂತರಂ ಚ ವಿಷಯಾಂತರದರ್ಶೀ ವಿರಕ್ತಸ್ತತೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಂ ಕರೋತಿ, ಸೇಯಮಸ್ಯ ಕೃತಿಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ । ಅಥ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸನಿಷ್ಠಾ ಭವತಿ, ಯದನಂತರಮೇವ ತತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮನುಭವಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಿ । ತದೇತದ್ಬಾಹ್ಯಾ । ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ಭೂತಾರ್ಥಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜಂ ಯೋಗಿಜ್ಞಾನಮ್” ಇತಿ ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಸ್ಯ ಪರ್ಯಂತೋ ನಿಷ್ಠಾ ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ತತ್ತ್ವಾನುಭವ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣ ಏವ ಭೂಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಭೂಮೋಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಶಬ್ದಃ ಪರಮಾರ್ಥೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪರಮಾರ್ಥಮಾಹ । ಪರಮಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ತತೋ ಹ್ಯನ್ಯತ್ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಮನೃತಂ ಕಯಾಚಿದಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಥಂಚಿತ್ಸತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ತಥಾಚ “ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೭ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತಿವಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ಲಿಂಗಾದಿಭ್ಯೋ ಬಲೀಯಸ್ಯಾವಗಮಿತಂ ಕಥಮಿವ ಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾದತಿದುರ್ಬಲಾತ್ಕಥಂ ಚಿತ್ಪ್ರಾಣವಿಷಯತ್ವೇನ ಶಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭೂಮಾವಗಮ್ಯಮಾನೋ ನ ಪ್ರಾಣವಿಷಯೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಕಿಂತು ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ । ಏವಂ ಚಾನಾತ್ಮವಿದ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷೋರ್ನಾರದಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವಾಸ್ಮೈ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ ಸೋಪಾನಾರೋಹಣನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ಥೂಲಾದಾರಭ್ಯ ತತ್ತದ್ಭೂಮವ್ಯುತ್ಪಾದನಕ್ರಮೇಣ ಭೂಮಾನಮತಿದುರ್ಜ್ಞಾನತಯಾ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯಾಮಾಸ । ನಚ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವತಾಪ್ರವಾಹಪತಿತೇನೋತ್ತರೇಣ ಸರ್ವೇಣ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವೇಣೈವ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಸುಗಮೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಪರಂಪರಾ ಮನನಶ್ರದ್ಧಾದಿಃ, ಪ್ರಾಣಾಂತೇ ಚಾನುಶಾಸನೇ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತೇರ್ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯತ್ತತೋಚ್ಯೇತ । ತದಭಿಧಾನೇ ಹಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ನ ಪ್ರಕರಣಂ ಸಮಾಪ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾನ್ನೇದಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮಪಿ ತು ಯದಾಯತ್ತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯ, ಸ ಚಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರಕರಣಮ್ ।
ಶಂಕತೇ -
ಪ್ರಕರಣಾಂತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಸ ಭಗವ ಇತಿ ।
ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯೇನ ಹಿ ಭೂಮ್ನ ಏತತ್ಪ್ರಕರಣಂ, ಸ ಚೇದ್ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣಃ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈತತ್ಪ್ರಕರಣಂ ಭವೇತ್ । ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೮ ॥
ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತೇರ್ಭೂಮಾತ್ಮತಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ಲಿಂಗಾದಪೀತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಯದಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೀತಂ ತದನುಭಾಷ್ಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ದೂಷಯತಿ -
ಯೋಽಪ್ಯಸೌ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಸಂಯೋಗ್ಯಾತ್ಮೈವ । ನ ಪ್ರಾಣಃ । ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಅನ್ಯದಾರ್ತಮ್ । ವಿನಶ್ವರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೯ ॥
ಅಕ್ಷರಮಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ ।
ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವರ್ಣೇಷು ರೂಢಃ । ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಯೌಗಿಕಃ । ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ವರ್ಣಾ ಏವಾಕ್ಷರಮ್ । ನಚ ವರ್ಣೇಷ್ವಾಕಾಶಸ್ಯೋತತ್ವಪ್ರೋತತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತೇ, ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ರೂಪಧೇಯಸ್ಯನಾಮಧೇಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ರೂಪಧೇಯಂ ನಾಮಧೇಯಸಂಭಿನ್ನಮನುಭೂಯತೇ, ಗೌರಯಂ ವೃಕ್ಷೋಽಯಮಿತಿ । ನ ಚೋಪಾಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂಭೇದಸಂಭವಃ । ನಹಿ ಧೂಮೋಪಾಯಾ ವಹ್ನಿಧೀರ್ಧೂಮಸಂಭಿನ್ನಂ ವಹ್ನಿಮವಗಾಹತೇ ಧೂಮೋಽಯಂ ವಹ್ನಿರಿತಿ, ಕಿಂತು ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಧೂಮಾದ್ವಹ್ನಿರಿತಿ । ಭವತಿ ತು ನಾಮಧೇಯಸಂಭಿನ್ನೋ ರೂಪಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಡಿತ್ಥೋಽಯಮಿತಿ । ಅಪಿಚ ಶಬ್ದಾನುಪಾಯೇಽಪಿ ರೂಪಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯೇ ಲಿಂಗೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಮನಿ ನಾಮಸಂಭೇದೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮಸಂಭಿನ್ನಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋಽಂಬರಾಂತಾ ನಾಮ್ನಾ ಗ್ರಥಿತಾಶ್ಚ ವಿದ್ಧಾಶ್ಚ, ನಾಮಾನಿ ಚ ಓಂಕಾರಾತ್ಮಕಾನಿ ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । “ತದ್ಯಥಾ ಶಂಕುನಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರ್ಣಾನಿ ಸಂತೃಣ್ಣಾನ್ಯೇವಮೋಂಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್”(ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅತ ಓಂಕಾರಾತ್ಮಕಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋಽಂಬರಾಂತಾ ಇತಿ ವರ್ಣಾ ಏವಾಕ್ಷರಂ ನ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಅಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮೈವ, ನ ತು ವರ್ಣಾಃ । ಕುತಃ । ಅಂಬರಾಂತಧೃತೇಃ । ನ ಖಲ್ವಂಬರಾಂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ವರ್ಣಾ ಧಾರಯಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಕಿಂತು ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ತೇಷಾಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾತ್ । ನಚ ನಾಮಧೇಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಧೇಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಸ್ವರೂಪಭೇದಾತ್ , ಉಪಾಯಭೇದಾತ್ , ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಭೇದಾಚ್ಚ । ತಥಾಹಿ - ಶಬ್ದತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಾನಿ ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಾಣ್ಯಭಿಧೇಯಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಣಿ ನಾಮಧೇಯಾನ್ಯನುಭೂಯಂತೇ । ರೂಪಧೇಯಾನಿ ತು ಘಟಪಟಾದೀನಿ ಘಟತ್ವಪಟತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಾನಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯಾಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ಮಧುಧಾರಣಪ್ರಾವರಣಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಭೇದೇನಾನುಭೂಯಂತೇ ಇತಿ ಕುತೋ ನಾಮಸಂಭೇದಃ । ನಚ ಡಿತ್ಥೋಽಯಮಿತಿ ಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ । ನ ಖಲು ಶಬ್ದಾತ್ಮಕೋಽಯಂ ಪಿಂಡ ಇತ್ಯನುಭವಃ, ಕಿಂತು ಯೋ ನಾನಾದೇಶಕಾಲಸಂಪ್ಲುತಃ ಪಿಂಡಃ ಸೋಽಯಂ ಸಂನಿಹಿತದೇಶಕಾಲ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಜ್ಞಾ ತು ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧೈರತ್ಯಂತಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಪಿಂಡಾಭಿನಿವೇಶಿನ್ಯೇವ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಸಂಪಾತಾಯಾತಾ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯತ್ಸಂಜ್ಞಾಸ್ಮರಣಂ ತತ್ರ ನ ತದಪ್ಯನ್ಯಹೇತುಕಮ್ । ಪಿಂಡ ಏವ ಹಿ ದೃಷ್ಟಃ ಸನ್ಸಂಜ್ಞಾಂ ಸ್ಮಾರಯಿತುಂ ಕ್ಷಮಃ ॥ ೧ ॥ ಸಂಜ್ಞಾ ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಂ ನ ಬಾಧತೇ । ಸಂಜ್ಞಿನಃ ಸಾ ತಟಸ್ಥಾ ಹಿ ನ ರೂಪಾಚ್ಛಾದನಕ್ಷಮಾ” ॥ ೨ ॥ ಇತಿ । ನಚ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತೇ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮನಿ ಅಲೌಕಿಕೇಽಕ್ಷರಪದಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ ಲೋಕೇ । ನ ಚೈಷ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪ್ರವೇದಯಿಷ್ಯತೇ । ನಿವೇದಿತಂ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಸ್ತತ್ತ್ವಬಿಂದೌ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮಂಬರಾಂತಧೃತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧನಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯೇ ತು ಪ್ರಧಾನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾನೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಂತಿ ತೈರಂಬರಾಂತರಧೃತೇರಿತ್ಯನೇನ ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಥ ನಾಧಿಕರಣತ್ವಮಾತ್ರಂ ಧೃತಿಃ ಅಪಿ ತು ಪ್ರಶಾಸನಾಧಿಕರಣತಾ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಏತಸ್ಯ ವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತಿ । ತಥಾಪ್ಯಂಬರಾಂತಧೃತೇರಿತ್ಯನರ್ಥಕಮ್ । ಏತಾವದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಂ ಪ್ರಶಾಸನಾದಿತಿ । ಏತಾವತೈವ ಪ್ರಧಾನನಿರಾಕರಣಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಾಕ್ಷರತಾನಿರಾಕ್ರಿಯೈವಾಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ನಚ ಸ್ಥೂಲಾದೀನಾಂ ವರ್ಣೇಷ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇರಸ್ಥೂಲಮಿತ್ಯಾದಿನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇರ್ವರ್ಣೇಷು ಶಂಕೈವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯವಶ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಾ ಏವ ಪ್ರತಿಷೇಧಾ ಭವಂತಿ, ಅಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಪಿ ನಿತ್ಯಾನುವಾದಾನಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥಾ ನಾಂತರಿಕ್ಷೇ ನ ದಿವೀತ್ಯಗ್ನಿಚಯನನಿಷೇಧಾನುವಾದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತತ್ ॥ ೧೦ ॥
ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ ।
ಪ್ರಶಾಸನಮಾಜ್ಞಾ ಚೇತನಧರ್ಮೋ ನಾಚೇತನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ವಾಽವ್ಯಾಕೃತೇ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತೀತಿವದ್ಭಾಕ್ತತ್ವಮುಚಿತಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥ ೧೧ ॥
ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ।
ಅಂಬರಾಂತವಿಧರಣಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯೇಶ್ವರಾಗದ್ಯದನ್ಯದ್ವರ್ಣಾ ವಾ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾವ್ಯಾಕೃತಂ ವಾ ತೇಷಾಮನ್ಯೇಷಾಂ ಭಾವೋಽನ್ಯಭಾವಸ್ತಮತ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ - “ತದ್ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ।
ಅನೇನೈವ ಸೂತ್ರೇಣ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯಕ್ಷರತಾ ನಿಷಿದ್ಧೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
'ನಾನ್ಯತ್” ಇತ್ಯಾದಿಕಯಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಾತ್ಮಭೇದಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚೋಪಾಧಿಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾ ಜೀವಾ ನಿಷಿದ್ಧಾ ಭವಂತ್ಯಭೇದಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇತೋಽಪಿ ನ ಶಾರೀರಸ್ಯಾಕ್ಷರಶಬ್ದತೇತ್ಯಾಹ -
ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕಮಿತಿ ।
ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯುಪಾಧಿಂ ವಾರಯಂತೀ ಶ್ರುತಿರೌಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಕ್ಷರತಾಂ ನಿಷೇಧತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವರ್ಣಪ್ರಧಾನಾವ್ಯಾಕೃತಜೀವಾನಾಮಸಂಭವಾತ್ , ಸಂಭವಾಚ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಕ್ಷರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ ।
'ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜನಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲತ್ವಾದರ್ಥಭೇದತಃ । ದರ್ಶನಧ್ಯಾನಯೋರ್ಧ್ಯೇಯಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮ್ಯತೇ” ॥ “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಗತಪರಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತೌ “ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್”(ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತಿ ನ ದೇಶವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯತೇ । ನ ಚೇಕ್ಷಣಸ್ಯ ಲೋಕೇ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಥಾಭಾವಾತ್ , ಧ್ಯಾಯತೇಶ್ಚ ತೇನ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವ ಧ್ಯಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಪರೋ ಹಿ ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾನವಿಷಯಃ, ಪರಾತ್ಪರಸ್ತು ದರ್ಶನವಿಷಯಃ । ನಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮೇವ ಸರ್ವಂ ದರ್ಶನಂ, ಅನೃತವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ನಚ ಮನನಂ ದರ್ಶನಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮೇವೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಮನನಾದ್ಭೇದೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನಚ ಮನನಮಪಿ ತರ್ಕಾಪರನಾಮಾವಶ್ಯಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ತರ್ಕೋಽಪ್ರತಿಷ್ಠಃ”(ಮ.ಭಾ. ೩-೩೧೪-೧೧೯) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಧ್ಯೇಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಪರತ್ವಂ ಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಈಕ್ಷಣಧ್ಯಾನಯೋರೇಕಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತಯೋಃ । ಅರ್ಥ ಔತ್ಸರ್ಗಿಕಂ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಂ ಯಥೇಕ್ಷತೇಃ” ॥ ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಫಲಮ್ । ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚೋತ್ಸರ್ಗತಸ್ತತ್ತ್ವವಿಷಯಃ । ಕ್ವಚಿತ್ತು ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತೇ ಸಮಾರೋಪಿತಗೋಚರೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚಾಸತ್ಯಪವಾದೇ ಶಕ್ಯ ಉತ್ಸರ್ಗಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ತಥಾ ಚಾಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮ್ । ಅಪಿಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಣೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಸಂಭವೇ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಪರಪುರುಷವಿಷಯತ್ವೇನಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾ । ತದನುರೋಧೇನ ಚ ಪರಾತ್ಪರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಾದಿತಿ ಜೀವಘನವಿಷಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತು ಪರಃ ಪುರುಷೋ ಧ್ಯಾತವ್ಯಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಚ ಭವತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ನ ಚಾತ್ರ ಜೀವಘನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತೋಽಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಪರಃ ಪುರುಷಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।
ಕಿಂತು ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರೋ ಯೋ ಧ್ಯಾತವ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಚ ತಮೇವ ಕಥಯಿತುಂ ಜೀವಘನೋ ಜೀವಃ । ಖಿಲ್ಯಭಾವಮುಪಾಧಿವಶಾದಾಪನ್ನಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ । “ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್”(ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ಇತ್ಯನಂತರವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ವಾ ಜೀವಘನಃ । ಸ ಹಿ ಸಮಸ್ತಕರಣಾತ್ಮನಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಭಗವತೋ ನಿವಾಸಭೂಮಿತಯಾ ಕರಣಪರಿವೃತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಸಂಘಾತ ಇತಿ ಭವತಿ ಜೀವಘನಃ । ತದೇವಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೋಂಕಾರಾಯತನಂ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಚಾಸ್ಯ ದೇಶವಿಶೇಷಾಧಿಗತಿಃ ಫಲಮುಪಾಧಿಮತ್ತ್ವಾತ್ , ಕ್ರಮೇಣ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋತ್ಪತ್ತೌ ಮುಕ್ತಿಃ । “ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ತು ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮವೇದನವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ಅಪರಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈಕೈಕಮಾತ್ರಾಯತನಮುಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ।
'ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಮ್” ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಗುಹಾಪ್ರಾಯಂ ಪುಂಡರೀಕಸಂನಿವೇಶಂ ವೇಶ್ಮ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಆಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರವಣಂ ಚ, ತದವಿರೋಧಿನಾ ತರ್ಕೇಣ ಮನನಂ ಚ, ತದನ್ವೇಷಣಮ್ । ತತ್ಪೂರ್ವಕೇಣ ಚಾದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಾಸೇವಿತೇನ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಪರಿಪಾಕೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವೇಭ್ಯಃ । ತದಿಚ್ಛಾ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸನಮ್ ।
ಅತ್ರ ಸಂಶಯಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದೇವಂ ಸಂಶಯಃ - ಕಿಂ ದಹರಾಕಾಶಾದನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚ ಉತ ದಹರಾಕಾಶ ಇತಿ । ಯದಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ತದಾಪಿ ಕಿಂ ಭೂತಾಕಾಶ ಆಹೋ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಸಂಶಯಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕುತ ಇತಿ ।
ತದ್ಧೇತುಮಾಹ -
ಆಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದ್ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢತ್ವಾದಿತಿ ।
ಏಷ ತು ಬಹುತರೋತ್ತರಸಂದರ್ಭವಿರೋಧಾತ್ತುಚ್ಛಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯಪರಿತೋಷೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರಮಾಲಂಬತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ -
ಅಥವಾ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ “ಆಧೇಯತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಪುರಂ ಜೀವಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ । ದೇಹೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತೋ ಹೇತುದ್ವಯವಿಯೋಗತಃ” ॥ ಅಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶತಾ ಭವಂತಿ । ತದ್ಯಥಾ ಕ್ಷಿತಿಜಲಪವನಬೀಜಾದಿಸಾಮಗ್ರೀಸಮವಧಾನಜನ್ಮಾಪ್ಯಂಕುರಃ ಶಾಲಿಬೀಜೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಶಾಲ್ಯಂಕುರ ಇತಿ । ನತು ಕ್ಷಿತ್ಯಾದಿಭಿಃ, ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ತದಿಹ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರೋಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವ್ಯಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವೇನಾತಿಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ಜೀವಭೇದಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋಪಾರ್ಜಿತಂ ತದಿತ್ಯಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವಾಜ್ಜೀವೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಪಿಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ತೇನಾಧೇಯೇನಾನೇನ ಸಂಬದ್ಧವ್ಯಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾನಾಧೇಯಸ್ಯಾಧಾರಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪತೇ । ಜೀವಸ್ತ್ವಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾಧೇಯೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ರೂಢಿಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ದೇಹಾದಿಬೃಂಹಣತಯಾ ಜೀವೇ ಯೌಗಿಕೇ ವಾ ಭಾಕ್ತೋ ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ಭಕ್ತಿಃ । ಉಪಾಧಾನಾನುಪಧಾನೇ ತು ವಿಶೇಷಃ । ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಪುರಂ ಭವತು ಶರೀರಂ, ಪುಂಡರೀಕದಹರಗೋಚರತಾ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ವತ್ಸರಾಜಸ್ಯ ಪುರ ಇವೋಜ್ಜಯಿನ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸದ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ಪುರಸ್ವಾಮಿನ ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ವೇಶ್ಮ ಖಲ್ವಧಿಕರಣಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಧೇಯಮಾಧೇಯವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತೇನೈವಾಧೇಯೇನ ಸಂಬದ್ಧಂ ಸದನಪೇಕ್ಷಂ ನಾಧೇಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ।
ನನು ತಥಾಪಿ ಶರೀರಮೇವಾಸ್ಯ ಭೋಗಾಯತನಮಿತಿ ಕೋ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಸ್ಯ ವಿಶೇಷೋ ಯತ್ತದೇವಾಸ್ಯ ಸದ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಮನೌಪಾಧಿಕಶ್ಚ ಜೀವ ಇತಿ ।
ನನು ಮನೋಽಪಿ ಚಲತಯಾ ಸಕಲದೇಹವೃತ್ತಿ ಪರ್ಯಾಯೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಮನಶ್ಚ ಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚಾರೂಪತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಜೀವೇ ಭಾಕ್ತಃ ।
ಅಸ್ತು ವಾ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವಾಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದೋ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತಥಾಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚಾತ್ರ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ತಾವನ್ನ ದಹರತ್ವಂ, “ಯಾವಾನ್ವಾಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯುಪಮಾನವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - “ತೇನ ತಸ್ಯೋಪಮೇಯತ್ವಂ ರಾಮರಾವಣಯುದ್ಧವತ್ । ಅಗತ್ಯಾ ಭೇದಮಾರೋಪ್ಯ ಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ” ॥ ಅಸ್ತಿ ತು ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇನ ಭೂತಾಕಾಶಾದ್ಭೇದೇನೋಪಮಾನಸ್ಯ ಗತಿಃ । ನ ಚಾನವಚ್ಛಿನ್ನಪರಿಮಾಣಮವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸತ್ಯವಚ್ಛೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಭೂತಾಕಾಶಮಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ರ ವಿಧೀಯತೇ, ಯೇನ “ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್”(ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಪಿ ತು ಭೂತಾಕಾಶೋಪಮಾನೇನ ಪುಂಡರೀಕೋಪಾಧಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ದಹರತ್ವಂ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ।
ಅಪಿಚ ಸರ್ವ ಏವೋತ್ತರೇ ಹೇತವೋ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧಂತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದ ಇತಿ ।
ನಾಪಿ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಹ -
ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದ ಇತಿ ।
'ಉಪಲಬ್ಧೇರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೇಹ ಇಷ್ಯತೇ । ತೇನಾಸಾಧಾರಣತ್ವೇನ ದೇಹೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಭವೇತ್” ॥ ದೇಹೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯಸಾಧಾರಣತಯಾ ದೇಹೋ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತಯಾ । ತಥಾಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ಮುಖ್ಯೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ತು ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಂ ಜೀವಪುರಂ, ತಥಾಪಿ ಯಥಾ ವತ್ಸರಾಜಸ್ಯ ಪುರೇ ಉಜ್ಜಯಿನ್ಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸದ್ಮ ಭವತಿ, ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪುರೇ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಸದನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಉತ್ತರೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಧಾರಣಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಬಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣೇ ಬಲೀಯಸಿ ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಕಥಂಚಿದಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಜೀವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಂತೇ । ನ ಚೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬಾಧಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ, ಸಾಧಕಂ ವಾಸ್ತಿ ಜೀವಸ್ಯ । ಬ್ರಹ್ಮಪುರವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೋಪಪಾದಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನತಯಾ । ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ತಲ್ಲಿಂಗಾನಾಂ ನಾಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಚಿತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಜೀವಭೂತಾಕಾಶಾವಿತಿ । ಶ್ರವಣಮನನಮನುವಿದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭೂಯ ಚರಣಂ ಚಾರಸ್ತೇಷಾಂ ಕಾಮೇಷು ಚರಣಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತತ್ರ ವಿಚಾರೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ನತು ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಅಪಿತು ತದಾಧಾರಮನ್ಯದೇವ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯನುಭಾಷತೇ -
ಯದಪ್ಯೇತದಿತಿ ।
ಅನುಭಾಷಿತಂ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಾಕಾಶಾಧಾರಮನ್ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಭವೇತ್ತದೇವೋಪರಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದನೀಯಂ, ಆಕಾಶವ್ಯುತ್ಪಾದನಂ ತು ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವೇತದಪೀತಿ ।
ಆಕಾಶಕಥನಮಪಿ ತದಂತರ್ವರ್ತಿವಸ್ತುಸದ್ಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾಯೈವ ।
ಅಥಾಕಾಶಪರಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಹಿ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪದಿಷ್ಟೇಽಂತೇವಾಸಿನಾಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ - “ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೨) । ಪುಂಡರೀಕಮೇವ ತಾವತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ, ತದವರುದ್ಧಮಾಕಾಶಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮೇ ಕಿಮಪರಮಸ್ತಿ । ನಾಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಕಿಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ತದಸ್ಮಿನ್ನಾಕ್ಷೇಪೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇ ಸಮಾಧಾನಾವಸರ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶೋಪಮಾನೋಪಕ್ರಮಂ ವಚಃ - “ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಸಮಾಹಿತೇ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುಂಡರೀಕಾವರುದ್ಧಾಕಾಶಾಶ್ರಯೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವೇವಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯೇ ಉಪದಿಷ್ಟೇ, ನಾಕಾಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೈತದೇವಮ್ ।
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಏವಮೇವೈತತ್ ।
ನೋ ಖಲ್ವಭ್ಯುಪಗಮಾ ಏವ ದೋಷತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯಂತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ಹಿ ದಹರಾಕಾಶಾತ್ಮವೇದನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಬ್ರೂತೇ, ಯಚ್ಚ ಫಲವತ್ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ, ಯಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತದಿಚ್ಛತೀತಿ “ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ ತದ್ದಹರಾಕಾಶವಿಷಯಮವತಿಷ್ಠತೇ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾವೇವಾತ್ಮಾನೌ ಭವಿಷ್ಯತಃ, ತಾಭ್ಯಾಮೇವಾತ್ಮಾ ಲಕ್ಷಯಿಷ್ಯತೇ, ಆಕಾಶಶಬ್ದವತ್ । ತತಶ್ಚಾಕಾಶಾಧಾರೌ ತಾವೇವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ
ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ ।
ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮೇತಿ ।
ಅನೇನ
ಪ್ರಕೃತಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನಾಧಾರಮಾಕಾಶಮಾಕೃಷ್ಯ ।
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಭಿಧಾನವ್ಯವಹಿತಮಪೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಕಾಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈತತ್ಫಲಂ, ತದನಂತರಂ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ನ ತು ದಹರಾಕಾಶವೇದನಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಶಬ್ದೇನೇತಿ ।
'ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ” ಇತಿ ಚ ‘ಏಷಃ’ ಇತಿ ಚೈಕವಚನಾಂತಂ ನ ದ್ವೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹತೀತಿ ದಹರಾಕಾಶ ಏವ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ‘ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೋಽನಂತರಮಪ್ಯಾಕಾಶಮತಿಲಂಘ್ಯ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಂ ಪರಾಮೃಶತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕೇ ಯದಂತರಾಕಾಶಂ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೪ ॥
ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಂ ಚ ।
ಉತ್ತರೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಃ ಏತಮೇವ ದಹರಾಕಾಶಂ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ಬತಾಹೋ ಕಷ್ಟಮಿದಂ ವರ್ತತೇ ಜಂತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧವಿಕಲಾನಾಂ, ಯದೇಭಿಃ ಸ್ವಾಧೀನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ತದ್ಯಥಾ ಚಿರಂತನನಿರೂಢನಿಬಿಡಮಲಪಿಹಿತಾನಾಂ ಕಲಧೌತಶಕಲಾನಾಂ ಪಥಿ ಪತಿತಾನಾಮುಪರ್ಯುಪರಿ ಸಂಚರದ್ಭಿರಪಿ ಪಾಂಥೈರ್ಧನಾಯದ್ಭಿರ್ಗ್ರಾವಖಂಡನಿವಹವಿಭ್ರಮೇಣೈತಾನಿ ನೋಪಾದಿಯಂತ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮತೀ ಸಾದ್ಭುತಮಿವ ಸಖೇದಮಿವ ಶ್ರುತಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ - “ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತಿ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಹಿ ಸರ್ವ ಏವಾಯಂ ವಿದ್ವಾನವಿದ್ವಾಂಶ್ಚ ಜೀವಲೋಕೋ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಾಶ್ರಯಂ ದಹರಾಕಾಶಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತಮಃ ಪಟಲಪಿಹಿತದೃಷ್ಟಿತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಮಾಪನ್ನೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ವೇದ । ಸೋಽಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ತದ್ಗತಿಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಹಂ ಜೀವಲೋಕಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಲೋಕತಾಮಾಹತುಃ ।
ತದೇತದಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರೋ ಯಸ್ಮಾದ್ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇತಿ ।
ತದನೇನ ಗತಿಶಬ್ದೌ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ ।
'ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಥಾಹ್ಯಹರಹರ್ಜೀವಾನಾಮಿತಿ ।
ವೇದೇ ಚ ಲೋಕೇ ಚ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ಲೌಕಿಕಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ವೈದಿಕೀಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಮುಚ್ಯತೇ, ಈದೃಶೀ ನಾಮೇಯಂ ವೈದಿಕೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಯಲ್ಲೋಕೇಽಪಿ ಗೀಯತ ಇತಿ । ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ತಥೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
'ಲಿಂಗಂ ಚ” ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಚೋದ್ಯಮುಖೇನಾವತಾರಯತಿ -
ನನು ಕಮಲಾಸನಲೋಕಮಪೀತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಗಮಯೇದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ತಾವನ್ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿನ್ಯಾಯೇನ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾತ್ಕರ್ಮಧಾರಯೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ ಸ್ಥಿತಮೇವ, ತಥಾಪೀಹ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸನಿರಾಕರಣೇನ ಕರ್ಮಧಾರಯಸಮಾಸಸ್ಥಾಪನಾಯ ಲಿಂಗಮಪ್ಯಧಿಕಮಸ್ತೀತಿ ತದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ । ತಥಾಹಿ - ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಾಹರಹರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಮೇವ ಲಿಂಗಂ ಕಮಲಾಸನಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ವಿಪಕ್ಷಾದಸಂಭವಾದ್ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಂ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾಶಂಕಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯದ್ದಹರಾಕಾಶಪ್ರಾಪ್ತಾವೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ, ನಚ ದಹರಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕಃ ಕಿಂತು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ತಲ್ಲೋಕಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ಲೋಕಃ । ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಃ ಖಲ್ವಯಂ ಲೋಕ್ಯತೇ । ಯತ್ಖಲು ಪುಂಡರೀಕಸ್ಥಮಂತಃಕರಣಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಶುದ್ಧೇ ಪ್ರತ್ಯಾಹೃತೇತರಕರಣಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ನಿರ್ಮಲ ಇವೋದಕೇ ಚಂದ್ರಮಸೋ ಬಿಂಬಮತಿಸ್ವಚ್ಛಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಲೋಕ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ ।
ಸೌತ್ರೋ ಧೃತಿಶಬ್ದೋ ಭಾವವಚನಃ । ಧೃತೇಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರಾಕಾಶಃ । ಕುತಃ, ಅಸ್ಯ ಧಾರಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಮಿನ್ನೇವೇಶ್ವರ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಪಲಬ್ಧೇಃ । ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ।
ನ ಚೇಯಮಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಭುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಾದ್ವೃತ್ತಿಃ ಸಾಂಪ್ರತಿಕೀ, ಯಥಾ ರಥಾಂಗನಾಮಾ ಚಕ್ರವಾಕ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾ, ಕಿಂತ್ವತ್ಯಂತನಿರೂಢೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ । ಯೇ ತ್ವಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯ ಏವ ನಭೋವದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತೈಃ “ಅನ್ಯಾಯಶ್ಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್” ಇತಿ ಚ “ಅನನ್ಯಲಭ್ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಚ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಮುದ್ರಾಭೇದಃ ಕೃತಃ । ಲಭ್ಯತೇ ಹ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದಾದ್ವಿಭುತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಮುಖ್ಯೋ ನಭಸಿ ತು ತೇನೈವ ಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತ್ಸ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಲೋಕಾಧೀನಾವಧಾರಣತ್ವೇನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವೈದಿಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ । ನನು “ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಾ ಯುಕ್ತಾ । ನಹಿ ಭವತಿ ಗಂಗಾಯಾಃ ಕೂಲಮಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ಗಂಗಾಯಾ ಗಂಗೇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ “ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಂ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಯಜೇತ” “ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಮಾವಾಸ್ಯಯಾ” ಇತ್ಯಸಾಧುರ್ವೈದಿಕಃ ಪ್ರಯೋಗಃ । ನಚ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಶಬ್ದಾವಗ್ನೇಯಾದಿಷು ಮುಖ್ಯೌ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಯತ್ರ ಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಸ್ತತ್ರ ಲಕ್ಷಣಾ, ಯತ್ರ ಪುನರನ್ಯಾರ್ಥೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರ ವಾಚಕತ್ವಮೇವೇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಉಭಯಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಶಬ್ದಾದರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಕಸ್ಯಚಿಲ್ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮೃತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾತ್ । ನ ಚ “ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಂ ಯಜತೇ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನಮಾವಾಸ್ಯಾಮ್” ಇತ್ಯತ್ರ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಾಶಬ್ದೌ ನ ಲಾಕ್ಷಣಿಕೌ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತದಿತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ ।
ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರಸೀದತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಜೀವೋ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನಿತಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಜಹಾತೀತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಃ ಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಜೀವಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತಥಾ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮಪಿ ಶರೀರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ, ನತ್ವನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೈರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೈರ್ಲಿಂಗೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ ದಹರಾಕಾಶಃ, ಏವಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥಾನಾಭ್ಯಾಂ ದಹರಾಕಾಶೋ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನಾವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಿನಿಗಮನೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ । “ನಾಸಂಭವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) । ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥನಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಜೀವಪರಃ, ಕಿಂತು ತದೀಯತಾತ್ತ್ವಿಕರೂಪಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪರಃ । ತಥಾ ಚೈಷ ಪರಾಮರ್ಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತಿ ನ ಸಂಪ್ರಸಾದಸಮುತ್ಥಾನೇ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ , ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ತಾದರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಗ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಆಕಾಶೋಪಮಾನಾದಯಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರಾಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ತಿ ವಿನಿಗಮನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೮ ॥
ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ।
ದಹರಾಕಾಶಮೇವ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಯಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವಿಷ್ಯ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಲೋಕಾನಾಪ್ನೋತಿ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ , ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷಂತೌ ಸುರಾಸುರರಾಜವಿಂದ್ರವಿರೋಚನೌ ಸಮಿತ್ಪಾಣೀ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ವರಿವಸಿತುಮಾಜಗ್ಮತುಃ । ಆಗತ್ಯ ಚ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ಪರಿಚರಣಪರೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮೂಷತುಃ । ಅಥೈತೌ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಕಿಂಕಾಮಾವಿಹಸ್ಥೌ ಯುವಾಮಿತಿ । ತಾವೂಚತುಃ, ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ತಮಾವಾಂ ವಿವಿದಿಷಾವ ಇತಿ । ತತಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಃ, ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಲೋಕಕಾಮಾವಾಪ್ತಿಃ । ಏತದಮೃತಮಭಯಮ್ । ಅಥೈತಚ್ಛುತ್ವೈತಾವಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾವರಣತಯಾ ಛಾಯಾಪುರುಷಂ ಜಗೃಹತುಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಚ ಪಪ್ರಚ್ಛತುಃ, ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಭಗವೋಽಪ್ಸು ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಶ್ಚಾದರ್ಶೇ, ಯಶ್ಚ ಸ್ವಂಗಾದೌ ಕತಮ ಏತೇಷ್ವಸೌ ಅಥವೈಕ ಏವ ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ । ತಮೇತಯೋಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಬತಾಹೋ ಸುದೂರಮುದ್ಭ್ರಾಂತಾವೇತೌ, ಅಸ್ಮಾಭಿರಕ್ಷಿಸ್ಥಾನ ಆತ್ಮೋಪದಿಷ್ಟಃ, ಏತೌ ಚ ಛಾಯಾಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನೌ, ತದ್ಯದಿ ವಯಂ ಭ್ರಾಂತೌ ಸ್ಥ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಸ್ತತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತಪಾಂಡಿತ್ಯಬಹುಮಾನೌ ವಿಮಾನಿತೌ ಸಂತೌ ದೌರ್ಮನಸ್ಯೇನ ಯಥಾವದುಪದೇಶಂ ನ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತಾಮ್ , ಇತ್ಯನಯೋರಾಶಯಮನುರುಧ್ಯ ಯಥಾರ್ಥಂ ಗ್ರಾಹಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಿಮಾನ್ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ, ಉದಶರಾವ ಆತ್ಮಾನಮವೇಕ್ಷೇಥಾಮಸ್ಮಿನ್ಯತ್ಪಶ್ಯಥಸ್ತದ್ಬ್ರೂತಮಿತಿ । ತೌ ಚ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಂತುಷ್ಟಹೃದಯೌ ನಾಬ್ರೂತಾಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಜಾಪತಿರೇತೌ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಿಣೌ ಮಾ ಭೂತಾಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನ್ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಕಿಮತ್ರಾಪಶ್ಯತಾಮಿತಿ । ತೌ ಹೋಚತುಃ, ಯಥೈವಾವಮತಿಚಿರಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಚರಣಸಮುಪಜಾತಾಯತನಖಲೋಮಾದಿಮಂತಾವೇವಮಾವಯೋಃ ಪ್ರತಿರೂಪಕಂ ನಖಲೋಮಾದಿಮದುದಶರಾವೇಽಪಶ್ಯಾವೇತಿ । ಪುನರೇತಯೋಶ್ಛಾಯಾತ್ಮವಿಭ್ರಮಮಪನಿನೀಷುರ್ಯಥೈವ ಹಿ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಾಭೇದೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನ ಆತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿರಹಾನ್ನಾತ್ಮೈವೇವಮೇವೇದಂ ಶರೀರಂ ನಾತ್ಮಾ, ಕಿಂತು ತತೋ ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮೇತೌ ಜಾನೀಯಾತಾಮಿತ್ಯಾಶಯವಾನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಪರಿಷ್ಕೃತೌ ಭೂತ್ವಾ ಪುನರುದಶರಾವೇ ಪಶ್ಯತಮಾತ್ಮಾನಂ, ಯಚ್ಚಾತ್ರ ಪಶ್ಯಥಸ್ತದ್ಬ್ರೂತಮಿತಿ । ತೌ ಚ ಸಾಧ್ವಲಂಕೃತೌ ಸುವಸನೌ ಛಿನ್ನನಖಲೋಮಾನೌ ಭೂತ್ವಾ ತಥೈವ ಚಕ್ರತುಃ । ಪುನಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾಪೃಷ್ಟೌ ತಾಮೇವ ಛಾಯಾಮಾತ್ಮಾನಮೂಚತುಃ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರಹೋ ಬತಾದ್ಯಾಪಿ ನ ಪ್ರಶಾಂತ ಏನಯೋರ್ವಿಭ್ರಮಃ, ತದ್ಯಥಾಭಿಮತಮೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಕಥಯಾಮಿ ತಾವತ್ । ಕಾಲೇನ ಕಲ್ಮಷೇ ಕ್ಷೀಣೇಽಸ್ಮದ್ವಚನಸಂದರ್ಭಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಲೋಚನಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇತೇ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಮತ್ವೋವಾಚ, ಏಷ ಆತ್ಮೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಯೋರ್ವಿರೋಚನೋ ದೇಹಾನುಪಾತಿತ್ವಾಚ್ಛಾಯಾಯಾ ದೇಹ ಏವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ನಿಜಸದನಮಾಗತ್ಯ ತಥೈವಾಸುರಾನುಪದಿದೇಶ । ದೇವೇಂದ್ರಸ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತನಿಜಸದನೋಽಧ್ವನ್ಯೇವ ಕಿಂಚಿದ್ವಿರಲಕಲ್ಮಷತಯಾ ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಶರೀರಗುಣದೋಷಾನುವಿಧಾಯಿನಿ ತಂ ತಂ ದೋಷಂ ಪರಿಭಾವಯನ್ನಾಹಮತ್ರ ಛಾಯಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ಭೋಗ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಸಮೀಪಂ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಪುನರೇವೇವಾಯಮ್ । ಆಗತಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿನಾಗಮನಕಾರಣಂ ಪೃಷ್ಟಃ ಪಥಿ ಪರಿಭಾವಿತಂ ಜಗಾದ । ಪ್ರಜಾಪತಿಸ್ತು ಸುವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಪ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾವರಣತಯಾ ನಾಗ್ರಹೀಃ, ತತ್ಪುನರಪಿ ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಯಾಯಾ ಚರಾಪರಾಣಿ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ, ಅಥ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾಯ ತೇ ಅಹಮೇತಮೇವಾತ್ಮಾನಂ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತ್ಯವೋಚತ್ । ಸ ಚ ತಥಾ ಚರಿತಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಃ ಸುರೇಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಪನ್ನಾಯ ಚಾಸ್ಮೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ, ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣೋಽಕ್ಷಣ ದರ್ಶಿತಃ ಸೋಽಯಂ ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನೋ ವನಿತಾದಿಭಿರನೇಕಧಾ ಸ್ವಪ್ನೋಪಭೋಗಾನ್ ಭುಂಜಾನೋ ವಿರಹತೀತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ದೇವೇಂದ್ರೋ ಭಯಂ ದದರ್ಶ । ಯದ್ಯಪ್ಯಯಂ ಛಾಯಾಪುರುಷವನ್ನ ಶರೀರಧರ್ಮಾನನುಪತತಿ, ತಥಾಪಿ ಶೋಕಭಯಾದಿವಿವಿಧಬಾಧಾನುಭವಾನ್ನ ತತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಸ್ವಸ್ತಿಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತವತಿ ಮಘವತಿ ಪುನರಪರಾಣಿ ಚರ ದ್ವಾತ್ರಿಂಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಸ್ವಚ್ಛಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿದಾನೀಮಪ್ಯಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷೋಽಸೀತ್ಯೂಚೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ನೇವಂಕಾರಮುಪಸನ್ನೇ ಮಘವತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರುವಾಚ, ಯ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣೋ ದರ್ಶಿತೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಸ ಏಷ ಯೋ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗವಿರಹಾತ್ಪ್ರಸನ್ನಃ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ । ಅತ್ರಾಪಿ ನೇಂದ್ರೋ ನಿರ್ವವಾರ । ಯಥಾ ಹಿ ಜಾಗ್ರದ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನಗತೋ ವಾಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ ವಿಜಾನಾತಿ ನೈವಂ ಸುಷುಪ್ತಃ ಕಿಂಚಿದಪಿ ವೇದಯತೇ, ತದಾ ಖಲ್ವಯಮಚೇತಯಮಾನೋಽಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇವ ಭವತಿ । ತದಿಹ ಕಾ ನಿರ್ವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಏವಮುಕ್ತವತಿ ಮಘವತಿ ಬತಾದ್ಯಾಪಿ ನ ತೇ ಕಲ್ಮಷಕ್ಷಯೋಽಭೂತ್ । ತತ್ಪುನರಪರಾಣಿ ಚರ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಿತ್ಯವೋಚತ್ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತದೇವಮಸ್ಯ ಮಘೋನಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ಪರ್ಯಾಯೈರ್ವ್ಯತೀಯುಃ ಷಣ್ಣವತಿವರ್ಷಾಣಿ । ಚತುರ್ಥೇ ಚ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪಂಚ ವರ್ಷಾಣೀತ್ಯೇಕೋತ್ತರಂ ಶತಂ ವರ್ಷಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರತಃ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂಪೇದಿರೇ । ಅಥಾಸ್ಮೈ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಸಂಪದುನ್ಮೃದಿತಕಲ್ಮಷಾಯ ಮಘವತೇ ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಯಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಯಶ್ಚ ಸುಷುಪ್ತೇ ಅನುಸ್ಯೂತ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಕೋ ದರ್ಶಿತಃ, ತಮೇವ “ಮಘವನ್ಮರ್ತ್ಯಂ ವೈ ಶರೀರಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಅಯಮಸ್ಯಾಭಿಸಂಧಿಃ - ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸುಖಂ ದುಃಖಮಾಗಮಾಪಾಯಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾಂತಃಕರಣಸಂಬಂಧಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮನಃ । ಸ ಪುನರೇತಾನೇವ ಶರೀರಾದೀನನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾವಶಾದಾತ್ಮತ್ವೇನಾಭಿಪ್ರತೀತಸ್ತದ್ಗತೇನ ಸುಖದುಃಖೇನ ತದ್ವಂತಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಮನ್ಯಮಾನೋಽನುತಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ತ್ವಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಮುದಾಸೀನಮಾತ್ಮಾನಂ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ವಿವಿಕ್ತಮನುಭವತಿ, ಅಥಾಸ್ಯ ಶರೀರವತೋಽಪ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ನ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮಸುಖದುಃಖಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತೀತಿ ನಾನುತಪ್ಯತೇ, ಕೇವಲಮಯಂ ನಿಜೇ ಚೈತನ್ಯಾನಂದಘನೇ ರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸಮಸ್ತಲೋಕಕಾಮಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಭವತಿ । ಏತಸ್ಯೈವ ಹಿ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಃ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ । ದುಃಖಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮಾಣಮಿತಿ ನ ವಿದ್ವಾನಾಪ್ನೋತಿ । “ಅಶೀಲಿತೋಪನಿಷದಾಂ ವ್ಯಾಮೋಹ ಇಹ ಜಾಯತೇ । ತೇಷಾಮನುಗ್ರಹಾಯೇದಮುಪಾಖ್ಯಾನಮವರ್ತಯಮ್” ॥ ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಉತ್ತರಾದ್ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾತ್ ಅಕ್ಷಿಣಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಚ ಚತುರ್ಥೇ ಚ ಪರ್ಯಾಯೇ “ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತೇ । ನೋ ಖಲು ಪರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ನಾಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಯೋಗಃ । ನಾಪಿ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯೈತತ್ಸರ್ವಂ ಸೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಚೈತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ಸ ಏವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತ ಇತಿ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಭಿಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮ್ಯತೇ । ನನು ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ನ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಚನಾದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕಿಮಿವ ವಚನಂ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ । ನಾಸ್ತಿ ವಚನಸ್ಯಾತಿಭಾರಃ । ನಚ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಃ । ನಹಿ ಜೀವಃ ಪಾಪ್ಮಾದಿಸ್ವಭಾವಃ, ಕಿಂತು ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಶರೀರಾರಂಭಸಂಭವೋಽಸ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾದಿಃ ಶರೀರಾದ್ಯಭಾವೇ ನ ಭವತಿ ಧೂಮ ಇವ ಧೂಮಧ್ವಜಾಭಾವ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತಾವದುಪನಿಷದಾಂ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಮೇಕಮಪ್ರಪಂಚಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಚ ಸರ್ವಂ ತದ್ವಿವರ್ತೋ ರಜ್ಜೋರಿವ ಭುಜಂಗ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ಜೀವೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಹಿತಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ತು ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ । ಏವಂ ಚ ನಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯೋಪಾಧೌ ಸಂಭವಿನಃ । ಆವಿರ್ಭೂತಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ತು ನಿರುಪಾಧೌ ಸಂಭವಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನ ಜೀವಸ್ಯ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾದಿಗುಣಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದೇವ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಜೀವ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವೇ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನ ಜೀವಃ, ತರ್ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿದಮಭಿಧೀಯತೇ ಜೀವ ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪ ಇತಿ, ಅತ ಆಹ -
ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯೇತಿ ।
ಉದಶರಾವಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನೇತಿ ।
ಯಥೈವ ಹಿ ಮಘೋನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನ್ಯುದಶರಾವ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕಾಣ್ಯಾತ್ಮಲಕ್ಷಣವಿರಹಾನ್ನಾತ್ಮಾ, ಏವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಪ್ಯುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕಂ ನಾತ್ಮೇತ್ಯುದಶರಾವದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಶರೀರಾತ್ಮತಾಯಾ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಬಾಧ ಇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಂ ಚ ರೂಪಮಿತಿ ।
ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಹಿ ತೇನಾಭಿಭೂತಂ ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿಚ್ಯಮಾನಂ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ಹೇಮತಾರಕಾದಿ । ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪುನರನ್ಯೇನಾಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕುತೋ ವಿವೇಚನಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ನಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಜೀವೋಽನಭಿವ್ಯಕ್ತಃ । ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಯೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ, ತೇ ಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಭಾಸಂತ ಇತಿ ಕಥಂ ಜೀವರೂಪಂ ನ ಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸಂಸರ್ಗೋ ನ ವಸ್ತುತೋಽಸ್ತಿ, ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಚಕಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಶಾದವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೈರೇವ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಸೃಷ್ಟಮಪಿ ಸಂಸೃಷ್ಟಮಿವ ವಿವಿಕ್ತಮಪ್ಯವಿವಿಕ್ತಮಿವ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರೂಪಮಸ್ಯ ಪ್ರಥತೇ । ತಥಾಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗತೈಸ್ತಾಪಾದಿಭಿಸ್ತಾಪಾದಿಮದಿವ ಭವತೀತಿ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದ್ವಿಸ್ತರೇಣಾಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯ ಇತಿ ನೇಹೋಪಪಾದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಾದಯೋ ಜಪಾಕುಸುಮಾದಿಸಂನಿಹಿತಾಃ, ಸಂನಿಧಾನಂ ಚ ಸಂಯುಕ್ತಸಂಯೋಗಾತ್ಮಕಂ, ತಥಾ ಚ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ, ತಥಾಪಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜಪಾದಿಕುಸುಮಸಂಯೋಗಿನ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಿತಾ ಇತಿ । ವೇದನಾ ಹರ್ಷಭಯಶೋಕಾದಯಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ತಥಾ ದೇಹಾದೀತಿ ।
'ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ” ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಭಜತೇ -
ಶ್ರುತಿಕೃತಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।
ತದನೇನ ಶ್ರವಣಮನನಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸಾದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ಕೇವಲಾತ್ಮರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ಸ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವೃತ್ತಿರೂಪಃ ಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರಂ ಪ್ರವಿಲಾಪಯನ್ ಸ್ವಯಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚರೂಪತ್ವಾತ್ಕತಕಫಲವತ್ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ । ತಥಾಚ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಜಾಲಮನುಪಸರ್ಗಮಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ । ಅತ್ರ ಚೋಪಸಂಪತ್ತಾವುತ್ತರಕಾಲಾಯಾಮಪಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರಯೋಗೋ ಮುಖಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತೀವನ್ಮಂತವ್ಯಃ ।
ಯದಾ ಚ ವಿವೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಂ, ನ ತು ಶರೀರಾಪಾದಾನಕಂ ಗಮನಮ್ , ತದಾ ತತ್ಸಶರೀರಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ “ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”(ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭೇದಃ, ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -
ಕುತಶ್ಚೈತದೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮವಜ್ಜೀವಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಮಪ್ಯಮೃತಾಭಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗ್ರಾಹಯಿತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೃತಾಭಯಾದಿಮಂತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯತಿ, ನ ತ್ವಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಮಾಚಷ್ಟೇ ಛಾಯಾತ್ಮನ ಇವೇತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಯಮಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತ ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ ನ ಛಾಯಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾದಸಿದ್ಧೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇಷು “ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ” (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೩) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ನ ಛಾಯಾಪುರುಷಃ, ಅಪಿ ತು ತತೋಽನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾತ್ಮೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರತಾರಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪೀತಿ ।
ಅಥ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ । ತಥಾಚ ಛಾಯಾಪುರುಷ ಏವೈತಮಿತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಕಿಂಚಾಹಮದ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತಿನಮಿತಿ ।
ಕಿಂಚೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಿಧಾನಂ ಪೂರ್ವೋಪಪತ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ಬ್ರೂತೇ, ತಚ್ಚ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ । ಛಾಯಾಪುರುಷೋಽಸ್ಥಾಯೀ, ಸ್ಥಾಯೀ ಚಾಯಮಾತ್ಮಾ ಚಕಾಸ್ತಿ, ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಹಿ ಖಲ್ವಯಮೇವಮಿತಿ ।
ಅಯಂ ಸುಷುಪ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ । ಅಹಮಾತ್ಮಾನಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ನ ಜಾನಾತಿ ।
ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಜಾಗೃತೌ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚೇತಿ । “ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತ್ಯನೇನಾವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತುಕುರ್ವತಾ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮ್ , ಯ ಏವಾಹಂ ಜಾಗರಿತ್ವಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ ಏವೈತರ್ಹಿ ಜಾಗರ್ಮೀತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಮಾಹ -
ಕೇಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಯದಿ ಹ್ಯೇತಮಿತ್ಯನೇನಾನಂತರೋಕ್ತಂ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಂ ಪುರುಷಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ತಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯೇತ ತತೋ ನ ಭವೇಚ್ಛಾಯಾಪುರುಷಃ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸೂಚಿತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ನ ಖಲು ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತೇಷಾಮೇತಮಿತಿ ।
ಸುಬೋಧಮ್ ।
ಮತಾಂತರಮಾಹ -
ಅಪರೇ ತು ವಾದಿನ ಇತಿ ।
ಯದಿ ನ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ವಸ್ತುತೋ ಭವೇತ್ , ತತಸ್ತದಾಶ್ರಯಾಃ ಕರ್ಮವಿಧಯ ಉಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ಸೂತ್ರಕಾರವಚನಂ ಚ “ನಾಸಂಭವಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) ಇತಿ ಕುಪ್ಯೇತ । ತತ್ಖಲು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾನಾಂ ಜೀವೇಽಸಂಭವಮಾಹ । ನ ಚಾಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾನಾಮಸಂಭವೋ ಜೀವೇಷ್ವಿತಿ ತೇಷಾಮಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತೇಷಾಂ ವಾದಿನಾಂ ಶಾರೀರಕೇಣೈವೋತ್ತರಂ ದತ್ತಮ್ । ತಥಾಹಿ - ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮೇಕಮದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ, ಜೀವಾಸ್ತ್ವವಿದ್ಯೋಪಧಾನಕಲ್ಪಿತಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ವಸ್ತುಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇಷು ಜೀವೇಷು ಸಂಭವಂತಿ । ನೋ ಖಲು ವಸ್ತುಸತ್ಯಾ ರಜ್ಜ್ವಾ ಧರ್ಮಾಃ ಸೇವ್ಯತ್ವಾದಯಃ ಸಮಾರೋಪಿತೇ ಭುಜಂಗೇ ಸಂಭವಿನಃ । ನಚ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ಭುಜಂಗೋ ರಜ್ಜ್ವಾ ಭಿನ್ನಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಕೋಪಃ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಯಥಾಲೋಕಸಿದ್ಧಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಶ್ಯೇನಾದಿವಿಧಯ ಇವ ನಿಷಿದ್ಧೇಽಪಿ “ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಾಂಶೇಽಭಿಚಾರೇಽತಿಕ್ರಾಂತನಿಷೇಧಂ ಪುರುಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತದಿದಮಾಹ -
ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಚೇದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕೃತಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ।
ಜೀವಸ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಉಪದೇಷ್ಟವ್ಯಃ, ನ ಚಾಸೌ ಜೀವಮಪರಾಮೃಶ್ಯ ಶಕ್ಯ ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿತಿ ತಿಸೃಷ್ವವಸ್ಥಾಸು ಜೀವಃ ಪರಾಮೃಷ್ಟಃ । ತದ್ಭಾವಪ್ರವಿಲಯನಂ ತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೦ ॥
ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ ।
'ಅಭಾನಂ ತೇಜಸೋ ದೃಷ್ಟಂ ಸತಿ ತೇಜೋಽಂತರೇ ಯತಃ । ತೇಜೋಧಾತ್ವಂತರಂ ತಸ್ಮಾದನುಕಾರಾಚ್ಚ ಗಮ್ಯತೇ” ॥ ಬಲೀಯಸಾ ಹಿ ಸೌರೇಣ ತೇಜಸಾ ಮಂದಂ ತೇಜಶ್ಚಂದ್ರತಾರಕಾದ್ಯಭಿಭೂಯಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ, ನ ತು ತೇಜಸೋಽನ್ಯೇನ । ಯೇಽಪಿ ಪಿಧಾಯಕಾಃ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ಗೃಹಘಟಾದಯೋ ನ ತೇ ಸ್ವಭಾಸಾ ಪ್ರದೀಪಂ ಭಾಸಯಿತುಮೀಶತೇ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚ - “ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ । ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತಸೂರ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಃ । ನ ಚಾತುಲ್ಯರೂಪೇಽನುಭಾನಮಿತ್ಯನುಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನಹಿ ಗಾವೋ ವರಾಹಮನುಧಾವಂತೀತಿ ಕೃಷ್ಣವಿಹಂಗಾನುಧಾವನಮುಪಪದ್ಯತೇ ಗವಾಮ್ , ಅಪಿ ತು ತಾದೃಶಸೂಕರಾನುಧಾವನಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯಪಿ “ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಮ್” (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತಂ, ತಥಾಪ್ಯಭಿಭವಾನುಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣೇನ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಯಾ ತೇಜೋಧಾತುರವಗಮ್ಯತೇ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ, ಲಿಂಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ರ ತಂ ತಸ್ಯೇತಿ ಚ ಸರ್ವನಾಮಪದಾನಿ ಪ್ರದರ್ಶನೀಯಮೇವಾವಮ್ರಕ್ಷ್ಯಂತಿ । ನಚ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶೀತಿ ನಿಯಮಃ ಸಮಸ್ತಿ । ನಹಿ “ತೇನ ರಕ್ತಂ ರಾಗಾತ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೪.೨.೧) “ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಮ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೪-೧-೯೨) ಇತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪ್ರತೀತಮಪಿ ತೇಜೋಽಂತರಮಲೌಕಿಕಂ ಶಬ್ದಾದುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ - “ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಹಿ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ನ ತು ತೇಜಸ್ಯಲೌಕಿಕೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ತದುಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ತು ಗಮ್ಯತೇ” ॥ “ತಮೇವ ಭಾಂತತ್”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಲೌಕಿಕಂ ತೇಜಃ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮನುಭಾನಮುಪಪದ್ಯತಾಮ್ , ಕಿಂವಾ “ಭಾರೂಪಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾನೇನ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಭಾನಮುಪಪಾದ್ಯತಾಮಿತಿ ವಿಶಯೇ ನ ಶ್ರುತಸಂಭವೇಽಶ್ರುತಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಾಲೌಕಿಕಮುಪಾಸ್ಯಂ ತೇಜೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ।
ತದೇತದಾಹ -
ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏವಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ವಿರೋಧಮಾಹ -
ಸಮತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಸ್ವಪ್ರತಿಭಾನೇ ಸೂರ್ಯಾದಯಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋಽಪೇಕ್ಷಂತೇ । ನ ಹ್ಯಂಧೇನೈತೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ತದೇವ ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋ ಬಾಹ್ಯಸೌರ್ಯಾದಿತೇಜ ಆಪ್ಯಾಯಿತಂ ರೂಪಾದಿ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ನಾನಾಪ್ಯಾಯಿತಮ್ , ಅಂಧಕಾರೇಽಪಿ ರೂಪದರ್ಶನಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯಂ ಭಾಂತಮನುಭಾಯುರಿತಿ ।
ನಹಿ ತೇಜೋಂತರಸ್ಯ ತೇಜೋಽಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಂ ವ್ಯಾಸೇಧಾಮಃ, ಕಿಂತು ತದ್ಭಾನಮನುಭಾನಮ್ । ನಚ ಲೋಚನಭಾನಮನುಭಾಂತಿ ಸೂರ್ಯಾದಯಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ನಹಿ ಪ್ರದೀಪ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದಿ ಸ್ವರೂಪಸಾಮ್ಯಾಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾನುಕಾರೋ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ, ತದಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಅಥ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಾಭಾವಂ, ಸೋಽಸಿದ್ಧಃ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ವಾಯುರಜಸೋಃ ಸ್ವರೂಪವಿಸದೃಶಯೋರಪಿ ನಿಯತದಿಗ್ದೇಶವಹನಕ್ರಿಯಾಸಾಮ್ಯಮ್ । ವನ್ಹ್ಯಯಃ ಪಿಂಡಯೋಸ್ತು ಯದ್ಯಪಿ ದಹನಕ್ರಿಯಾ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ದ್ರವ್ಯಭೇದೇನ ಕ್ರಿಯಾಭೇದಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಸಾದೃಶ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
ತದೇವಮನುಕೃತೇರಿತಿ ವಿಭಜ್ಯ ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ವಿಭಜತೇ -
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಚತುರ್ಥಮಿತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರಕಾಶಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೇಜೋಽಂತರೇಣಾನಿಂದ್ರಿಯಭಾವಮಾಪನ್ನೇನ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋ ವಿಭಾತೀತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವರಸತೋ ನಿಃಶೇಷಾಭಿಧಾನಂ ವೃತ್ತಿಃ । ಸಾ ತೇಜೋಧಾತಾವಲೌಕಿಕೇ ರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರಕಾಶಕೇ ಸಂಕುಚೇತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತು ನಿಃಶೇಷಜಗದವಭಾಸಕೇ ನ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಸಂಕುಚತೀತಿ -
ತತ್ರಶಬ್ದಮಾಹರನ್ನಿತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಖಲ್ವಯಂ ತತ್ರಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶೀ । “ತೇನ ರಕ್ತಂ ರಾಗಾತ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೪.೨.೧) ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯೇಽರ್ಥಭೇದೇಽನ್ವಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ತೇನೇತಿ ತತ್ಪರಾಮರ್ಶಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ತಥಾಚ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿರೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತೇನ ಭವತು ನಾಮ ಪ್ರಕರಣಾಲ್ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ತು ಲಿಂಗಾದ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಶ್ರೌತಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತಾನಪೇಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಯೋರಪೇಕ್ಷಿತಾಭಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಂ, ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಂತರಂ ಚ ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಪರೇ ಕೋಶ ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ, ತತ್ರ ಕಥಂ ತತ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ -
ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯ ಇತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ತೂಚ್ಯಮಾನೇಽನಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸ್ಯಾದದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಚೈಷಾಂ ಭಾನಪ್ರತಿಷೇಧೋಽವಕಲ್ಪತ ಇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ - “ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ನೇಯಂ ಸತಿಸಪ್ತಮೀ, ಯತಃ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಭಿಭವಃ ಪ್ರತೀಯೇತ । ಅಪಿ ತು ವಿಷಯಸಪ್ತಮೀ । ತೇನ ನ ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಕಾಶಯಿತವ್ಯೇ ಸೂರ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಕಾಶಕತಯಾ ಭಾಂತಿ, ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸೂರ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಕಾಶಯಿತವ್ಯೇಷು ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಭಾತಿ ।
ತಚ್ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮ್ ,
ಅಗೃಹ್ಯೋ ನಹಿ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ।
ನ ತದ್ಭಾಸಯತ ಇತಿ
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಯದಾದಿತ್ಯಗತಮ್
ಇತ್ಯನೇನ ತಸ್ಯೈವ ಗ್ರಾಹಕತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ ।
'ನಾಂಜಸಾ ಮಾನಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಮಾನವರ್ಜಿತೇ । ಭೂತಭವ್ಯೇಶಿತಾ ಜೀವೇ ನಾಂಜಸೀ ತೇನ ಸಂಶಯಃ” ॥ ಕಿಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಜೀವೋಪಾಸನಾಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಸ್ತು, ತದನುರೋಧೇನ ಚೇಶಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದೀಶಾನಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರಮೇತದಸ್ತು, ತದನುರೋಧೇನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ಕಥಂಚಿನ್ನೀಯತಾಮ್ । ತತ್ರಾನ್ಯತರಸ್ಯಾನ್ಯತರಾನುರೋಧವಿಷಯೇ ಪ್ರಥಮಾನುರೋಧೋ ನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತ್ಯಂಗುಷ್ಠಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನೇಶಾನಶ್ರುತಿರ್ನೇತವ್ಯಾ । ಅಪಿಚ ಯುಕ್ತಂ ಹೃತ್ಪುಂಡರೀಕದಹರಸ್ಥಾನತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಃ, ಸ್ಥಾನಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ತದ್ಧಿ ತಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಂ, ಶಾಲಗ್ರಾಮ ಇವ ಕಮಲನಾಭಸ್ಯ ಭಗವತಃ । ನಚ ತಥೇಹಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ಥಾನಭೇದೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪರಿಮಾಣಮಾತ್ರನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನಚ “ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ”(ಕ.ಉ. ೨-೪-೧೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಾನಭೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಯಂ ಸ್ವಭಾವವಚನೋ ವಾ ಜೀವವಚನೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಚನೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಭವಿತ್ರಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಭವಿತುರನಿರ್ದೇಶಾನ್ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಸ್ಯ ಮಧ್ಯ ಇತಿ । ನಚ ಜೀವಪರಯೋರಸ್ತಿ ಮಧ್ಯಮಂಜಸೇತಿ ನೈಷ ಸ್ಥಾನನಿರ್ದೇಶೋ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಸ್ತು ಪರಿಮಾಣನಿರ್ದೇಶಃ । ಪರಿಮಾಣಭೇದಶ್ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಜೀವಾತ್ಮೈವಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ । ಸ ಖಲ್ವಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೋ ಭಾಗಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ಅಂತಃಕರಣಂ ಚ ಪ್ರಾಯೇಣ ಹೃತ್ಕಮಲಕೋಶಸ್ಥಾನಂ, ಹೃತ್ಕಮಲಕೋಶಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ ಇತಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಜೀವಾತ್ಮಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ, ನಭ ಇವ ವಂಶಪರ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನಮರತ್ನಿಮಾತ್ರಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ - “ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷ ಯಮೋ ಬಲಾತ್” ಇತಿ । ನಹಿ ಸರ್ವೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಮೇನ ಬಲಾನ್ನಿಷ್ಕರ್ಷಃ ಕಲ್ಪತೇ । ಯಮೋ ಹಿ ಜಗೌ “ಹರಿಗುರುವಶಗೋಽಸ್ಮಿ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಭವತಿ ಸಂಯಮನೇ ಮಮಾಪಿ ವಿಷ್ಣುಃ” (ವಿ.ಪು. ೩-೭-೧೫)ಇತಿ । ತೇನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಜೀವೇ ನಿಶ್ಚಯಾದಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಕಿಂಚಿದ್ಭೂತಭವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಸ್ಯೇಶಾನತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
'ಏತದ್ವೈ ತತ್”
ಇತಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜೀವರೂಪಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವಾತ್ರೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - “ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತ್ವಾದೀಶಾನಶ್ರವಣಸ್ಯಾವಿಶೇಷತಃ । ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತ್ವಪ್ರತ್ಯಾಯನಪರಂ ವಚಃ” ॥ ಇಹ ಹಿ ಭೂತಭವ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಂಕುಶಮೀಶಾನತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಪ್ರಾಕ್ ಪೃಷ್ಟಂ ಚಾತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್” (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತದನಂತರಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿವಚನತೋಚಿತೇತಿ “ಏತದ್ವೈ ತತ್” (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೩) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತಯಾ ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವೇಽವಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ನ ತತ್ಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ, ಕಿಂತ್ವಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ । ಏವಂ ನಿರಂಕುಶಮೀಶಾನತ್ವಂ ನ ಸಂಕೋಚಯಿತವ್ಯಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರತಾ ಹಾತವ್ಯಾ । ತೇನ ಯಥಾ “ತತ್ತ್ವಮಸಿ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತದಿತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ತಥೇಹಾಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಿತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಈಶಾನಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ
ಜೀವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತೀತಿ ನ ಜೀವಪರಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮನುಷ್ಯಾನೇವೇತಿ ।
ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನೇವ ।
ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅಂತಃಸಂಜ್ಞಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಣಾನಾಂ ಚ ಕಾಮ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕಾರಂ ನಿಷೇಧತಿ ।
ಶಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ
ತಿರ್ಯಗ್ದೇವರ್ಷೀಣಾಮಶಕ್ತಾನಾಮಧಿಕಾರಂ ನಿವರ್ತಯತಿ ।
ಉಪನಯನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚೇತಿ
ಶೂದ್ರಾಣಾಮನಧಿಕಾರಿತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ಯದ್ಯೇತತ್ಪರಮಾತ್ಮಪರಂ ಕಿಮಿತಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವ ಇಹೋಚ್ಯತೇ । ನನು ಪರಮಾತ್ಮೈವೋಚ್ಯತಾಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ ಚ ಜೀವಃ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಪರಮೇವೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಹಿ ತತ್ತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಃ, ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ನಚ ತಜ್ಜೀವಮನಭಿಧಾಯ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಿತಿ ಜೀವ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೫ ॥
ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ।
ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರಚಿಂತಾ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇಽಸಂಗತೇತ್ಯಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀಂ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪ್ರಸಂಗಮಾಹ -
ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಾನಂದಭೋಗಭೋಗಿನಾಂ ವೈರಾಗ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾರ್ಥಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ತತ್ರಾರ್ಥಿತ್ವಂ ತಾವನ್ಮೋಕ್ಷವಿಷಯಮಿತಿ ।
ಕ್ಷಯಾತಿಶಯಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯುಪಭೋಗೇಽಪಿ ಭಾವಾದಸ್ತಿ ವೈರಾಗ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಭಾವೇನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂನಿಕರ್ಷಜಾಯಾಃ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವೃತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇರವಿದ್ವತ್ತಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇನ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ತದಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಚ ಮಂತ್ರಾದಿಭ್ಯಸ್ತದವಗಮಸ್ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ ।
ನನು ಶೂದ್ರವದುಪನಯನಾಸಂಭವೇನಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ತೇಷಾಮನಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೋಪನಯನಶಾಸ್ತ್ರೇಣೇತಿ ।
ನ ಖಲು ವಿಧಿವತ್ ಗುರುಮುಖಾದ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋ ವೇದಃ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತ್ವಧ್ಯಯನೋತ್ತರಕಾಲಂ ನಿಗಮನಿರುಕ್ತವ್ಯಾಕರಣಾದಿವಿದಿತಪದತದರ್ಥಸಂಗತೇರಧಿಗತಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಃ । ಸ ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮಿಹ ಜನ್ಮನೀವ ದೇವದೀನಾಂ ಪ್ರಾಚಿ ಭವೇ ವಿಧಿವದಧೀತ ಆಮ್ನಾಯ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಃ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತೋ ವೇದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚ ಕರ್ಮಾನಧಿಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಧಿಕಾರೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ಯದಪಿ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಕಾರಣಮುಕ್ತಮಿತಿ ।
ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಹಿ ನ ವಸ್ವಾದ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಭೃಗ್ವಾದೀನಾಂ ಭೃಗ್ವಾದ್ಯಂತರಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಚಾಂ ವಸುಭೃಗುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಕ್ಷೀಣಾಧಿಕಾರತ್ವೇನೇದಾನೀಂ ದೇವರ್ಷಿತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೬ ॥
ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಮಂತ್ರಾದಿಪದಸಮನ್ವಯಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯುಪೇಯಃ ನ ತು ವಿರೋಧೇ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಂ ಚೇದಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದಿ ದೇವತಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವದುಪಚರಿತಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಾದಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತಥಾಚ ವಿಗ್ರಹಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಛಬ್ದೋಪಹಿತಾರ್ಥೋಽರ್ಥೋಪಹಿತೋ ವಾ ಶಬ್ದೋ ದೇವತೇತ್ಯಚೇತನತ್ವಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಃ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ।
ಅನೇಕರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ।
ಸೈವ ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ದರ್ಶನಾತ್
ಶ್ರುತಿಷು ಸ್ಮೃತಿಷು ಚ । ತಥಾಹಿ - ಏಕಸ್ಯಾನೇಕಕಾಯನಿರ್ಮಾಣಮದರ್ಶನಾದ್ವಾ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಬಾಧದರ್ಶನಾದ್ವಾ । ತತ್ರಾದರ್ಶನಮಸಿದ್ಧಂ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ದರ್ಶನಾತ್ । ನಹಿ ಲೌಕಿಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಾಗಮೇನ ದೃಷ್ಟಮದೃಷ್ಟಂ ಭವತಿ, ಮಾ ಭೂದ್ಯಾಗಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನತ್ವಮದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ಮಾತಾಪಿತೃಸಂಯೋಗಜತ್ವನಿಯಮಾದಸತಿ ಪಿತ್ರೋಃ ಸಂಯೋಗೇ ಕುತಃ ಸಂಭವಃ, ಸಂಭವೇ ವಾನಗ್ನಿತೋಽಪಿ ಧೂಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬಾಧದರ್ಶನಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಹಂತ ಕಿಂ ಶರೀರತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ದೇವಾದಿಶರೀರಮಪಿ ಮಾತಾಪಿತೃಸಂಯೋಗಜಂ ಸಿಷಾಧಯಿಷಸಿ । ತಥಾ ಚಾನೇಕಾಂತೋ ಹೇತ್ವಾಭಾಸಃ, ಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಾನಾಂ ಶರೀರಾಣಾಮತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ । ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರನಿರ್ಮಾಣತ್ವಂ ದೇಹಾದೀನಾಮದೃಷ್ಟಚರಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಭೂತೋಪಾದಾನತ್ವೇನೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರನಿರ್ಮಾಣತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಭೂತವಶಿನಾಂ ಹಿ ದೇವಾದೀನಾಂ ನಾನಾಕಾಯಚಿಕೀರ್ಷಾವಶಾದ್ಭೂತಕ್ರಿಯೋತ್ಪತ್ತೌ ಭೂತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸಂಯೋಗೇನ ನಾನಾಕಾಯಸಮುತ್ಪಾದಾತ್ । ದೃಷ್ಟಾ ಚ ವಶಿನ ಇಚ್ಛಾವಶಾದ್ವಶ್ಯೇ ಕ್ರಿಯಾ, ಯಥಾ ವಿಷವಿದ್ಯಾವಿದ ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ವಿಷಶಕಲಪ್ರೇರಣಮ್ । ನಚ ವಿಷವಿದ್ಯಾವಿದೋ ದರ್ಶನೇನಾಧಿಷ್ಠಾನದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಭೂತಾದರ್ಶನಾದ್ದೇವಾದೀನಾಂ ಕಥಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕಾಚಾಭ್ರಪಟಲಪಿಹಿತಸ್ಯ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಭೌಮಶನೈಶ್ಚರಾದೇರ್ದರ್ಶನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಅಸಕ್ತಾಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ಕಾಚಾಭ್ರಪಟಲಾದಿವನ್ಮಹೀಮಹೀಧರಾದಿಭಿರ್ನ ವ್ಯವಧೀಯಂತೇ । ನ ಚಾಸ್ಮದಾದಿವತ್ತೇಷಾಂ ಶರೀರಿತ್ವೇನ ವ್ಯವಹಿತಾವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾದಿದರ್ಶನಾಸಂಭವೋಽನುಮೀಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಆಗಮವಿರೋಧಿನೋಽನುಮಾನಸ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯೋಗಾತ್ । ಅಂತರ್ಧಾನಂ ಚಾಂಜನಾದಿನಾ ಮನುಜಾನಾಮಿವ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಭವತಾಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತೇನ ಸಂನಿಹಿತಾನಾಮಪಿ ನ ಕ್ರತುದೇಶೇ ದರ್ಶನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಮ್ - ಅನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತಿ -
ತಥಾ ಹಿ ಕತಿ ದೇವಾ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ವೈಶ್ವದೇವಶಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಹಿ ನಿವಿದಿ ‘ಕತಿ ದೇವಾಃ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ನಿವಿದೈವೋತ್ತರಂ ದತ್ತಂ ಶಾಕಲ್ಯಾಯ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ -
ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರೇತಿ ।
ನಿವಿನ್ನಾಮ ಶಸ್ಯಮಾನದೇವತಾಸಂಖ್ಯಾವಾಚಕಾನಿ ಮಂತ್ರಪದಾನಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವೈಶ್ವದೇವಸ್ಯ ನಿವಿದಿ ಕತಿ ದೇವಾಃ ಶಸ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾತಾ ಇತಿ ಶಾಕಲ್ಯೇನ ಪೃಷ್ಟೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಂ - “ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಯಾವತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾ ವೈಶ್ವದೇವನಿವಿದಿ ಸಂಖ್ಯಾತಾ ದೇವಾಸ್ತ ಏತಾವಂತ ಇತಿ ।
ಪುನಶ್ಚ ಶಾಕಲ್ಯೇನ “ಕತಮೇ ತೇ” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಸಂಖ್ಯೇಯೇಷು ಪೃಷ್ಟೇಷು ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್ -
ಮಹಿಮಾನ ಏವೈಷಾಮೇತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ತ್ವೇವ ದೇವಾ ಇತಿ ।
ಅಷ್ಟೌ ವಸವ ಏಕಾದಶ ರುದ್ರಾ ದ್ವಾದಶಾದಿತ್ಯಾ ಇಂದ್ರಶ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾಃ । ತತ್ರಾಗ್ನಿಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ಚ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚಾದಿತ್ಯಶ್ಚ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಚಂದ್ರಮಾಶ್ಚ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ವಸವಃ । ಏತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮಂತೋ ಜಗದಿದಂ ಸರ್ವಂ ವಾಸಯಂತಿ, ತಸ್ಮಾದ್ವಸವಃ । ಕತಮೇ ರುದ್ರಾ ಇತಿ ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶ, ಏಕಾದಶಂ ಚ ಮನ ಇತಿ । ತದೇತಾನಿ ಪ್ರಾಣಾಃ, ತದ್ವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಃ ಪುರುಷಂ ರೋದಯಂತೀತಿ ರುದ್ರಾಃ । ಕತಮ ಆದಿತ್ಯಾ ಇತಿ ದ್ವಾದಶಮಾಸಾಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯಾವಯವಾಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಿವರ್ತಮಾನಾಃ ಪ್ರಾಣಭೃತಾಮಾಯೂಂಷಿ ಚ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಂ ಚಾದಾಪಯಂತೀತ್ಯಾದಿತ್ಯಾಃ । ಅಶನಿರಿಂದ್ರಃ, ಸಾ ಹಿ ಬಲಂ, ಸಾ ಹೀಂದ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾ ಈಶತಾ, ತಯಾ ಹಿ ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರಮಾಪಯತಿ, ತೇನ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರಶನಿರಿಂದ್ರಃ । ಯಜ್ಞಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ, ಯಜ್ಞಸಾಧನಂ ಚ ಯಜ್ಞರೂಪಂ ಚ ಪಶವಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ಏತ ಏವ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶದ್ದೇವಾಃ ಷಣ್ಣಾಮಗ್ನಿಪೃಥಿವೀವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಾದಿತ್ಯದಿವಾಂ ಮಹಿಮಾನೋ ನ ತತೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ । ಷಡೇವ ತು ದೇವಾಃ । ತೇ ತು ಷಡಗ್ನಿಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯಾಂತರಿಕ್ಷಂ ವಾಯುಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ದಿವಂ ಚಾದಿತ್ಯಂ ಚೈಕೀಕೃತ್ಯ ತ್ರಯೋ ಲೋಕಾಸ್ತ್ರಯ ಏವ ದೇವಾ ಭವಂತಿ । ಏತ ಏವ ಚ ತ್ರಯೋಽನ್ನಪ್ರಾಣಯೋರಂತರ್ಭವಂತೋಽನ್ನಪ್ರಾಣೌ ದ್ವೌ ದೇವೌ ಭವತಃ । ತಾವಪ್ಯಧ್ಯರ್ಧೋ ದೇವ ಏಕಃ । ಕತಮೋಽಧ್ಯರ್ಧಃ, ಯೋಽಯಂ ವಾಯುಃ ಪವತೇ । ಕಥಮಯಮೇಕ ಏವಾಧ್ಯರ್ಧಃ, ಯದಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸರ್ವಮಿದಮಧ್ಯರ್ಧಂ ವೃದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತೇನಾಧ್ಯರ್ಧ ಇತಿ । ಕತಮ ಏಕ ಇತಿ, ಸ ಏವಾಧ್ಯರ್ಧಃ ಪ್ರಾಣ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮ । ಸರ್ವದೇವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾಯಕೇನ ಶಬ್ದೇನ । ತಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯೈವ ದೇವಸ್ಯ ಮಹಿಮವಶಾದ್ಯುಗಪದನೇಕದೇವರೂಪತಾಮಾಹ ಶ್ರುತಿಃ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ।
ಅಪಿ ಚ ಪೃಥಗ್ಜನಾನಾಮಪ್ಯುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನವಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯುಗಪನ್ನಾನಾಕಾಯನಿರ್ಮಾಣಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ದೇವಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವಸಿದ್ಧಾನಾಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯೋಗಿನಾಮಿತಿ ।
ಅಣಿಮಾ ಲಘಿಮಾ ಮಹಿಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯಮೀಶಿತ್ವಂ ವಶಿತ್ವಂ ಯತ್ರಕಾಮಾವಸಾಯಿತೇತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಿ ।
ಅಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇತಿ ।
ಅನೇಕತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಂಗಭಾವಗಮನಂ, ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ತದೇವ ಪರಿಸ್ಫುಟಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ತಾವದಾಹ -
ಕ್ವಚಿದೇಕ ಇತಿ ।
ನ ಖಲು ಬಹುಷು ಶ್ರಾದ್ಧೇಷ್ವೇಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ಗಂತುಮರ್ಹತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಮಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೈಕ ಇತಿ ।
ಯಥೈಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯುಗಪನ್ನಮಸ್ಕಾರಃ ಕ್ರಿಯತೇ ಬಹುಭಿಸ್ತಥಾ ಸ್ವಸ್ಥಾನಸ್ಥಿತಾಮೇಕಾಂ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬಹುಭಿರ್ಯಜಮಾನೈರ್ನಾನಾದೇಶಾವಸ್ಥಿತೈರ್ಯುಗಪದ್ಧವಿಸ್ತ್ಯಜ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ತತ್ರಾಸಂನಿಹಿತಾಯಾ ಅಪ್ಯಂಗಭಾವೋ ಭವತಿ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತಸ್ಯಾ ಯುಗಪದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನೇಕಾರ್ಥೋಪಲಂಭಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ಗೋತ್ವಾದಿವತ್ಪೂರ್ವಾವಮರ್ಶಾಭಾವಾದುಪಾಧೇರಪ್ಯೇಕಸ್ಯಾಪ್ರತೀತೇಃ ಪಾಚಕಾದಿವದಾಕಾಶಾದಿಶಬ್ದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಚನಾ ಏವ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾಃ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತಯಾ ಸಹ ಸಂಬಂಧೋ ನಿತ್ಯೋ ಭವೇತ್ । ವಿಗ್ರಹಾದಿಯೋಗೇ ತು ಸಾವಯವತ್ವೇನ ವಸ್ವಾದೀನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ತತಃ ಪೂರ್ವಂ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದೋ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇನ ಸಂಬದ್ಧ ಆಸೀತ್ , ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ । ತತಶ್ಚೋತ್ಪನ್ನೇ ವಸ್ವಾದೌ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದಸಂಬಂಧವತ್ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವ ಇತಿ ತತ್ಪೂರ್ವಕೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋಽಪಿ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಧೀನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಮಾನಾಂತರಾಧೀನಜನ್ಮೇತಿ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಸ್ಯ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರಮ್ -
ನ ।
ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ ।
ವಸುತ್ವಾದಿಜಾತಿವಾಚಕಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ತಜ್ಜಾತೀಯಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಾಂ ಬುದ್ಧಿವಾಲಿಖ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಭವನಮ್ । ತದಿದಂ ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ನ ಶಬ್ದ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ , ತಥಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ।
ನ ಚೈತಾವತಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಂ, ವಸ್ವಾದಿಜಾತೇರ್ವಾ ತದುಪಾಧೇರ್ವಾ ಯಯಾ ಕಯಾಚಿದಾಕೃತ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿತಿ । ಇಮಮೇವಾರ್ಥಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವಿಭಜತೇ -
ನನು ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ।
ತೇ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ।
ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಸ್ವಯಂಭುವಾ ವಾಙ್ನಿರ್ಮಿತಾ ಕಾಲಿದಾಸಾದಿಭಿರಿವ ಕುಮಾರಸಂಭವಾದಿ, ತಥಾಚ ತದೇವ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷವಾಕ್ಯತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಪತಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಉತ್ಸರ್ಗೋಽಪ್ಯಯಂ ವಾಚಃ ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತನಾತ್ಮಕ ಇತಿ ।
ಸಂಪ್ರದಾಯೋ ಗುರುಶಿಷ್ಯಪರಂಪರಯಾಧ್ಯಯನಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸ್ವಯಂಭುವೋ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಾಲಿದಾಸಾದಿವತ್ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಮಪಿ ತು ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರೇಣ । ಏತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಮ್ । ಉಪಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಚಾಗ್ರೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ । ಅಪಿ ಚಾದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯೇತದ್ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಚಾಮಪಿ ಕರ್ತೄಣಾಂ ತಥಾಭಾವೋಽನುಮೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಮಿತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ವಾಚಕಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಹಿ ದೇವಾನಾಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಂ, ಅವಾಚಕೇನ ತೇಷಾಂ ಬುದ್ಧಾವನಾಲೇಖನಾತ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ವಕಾರಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ವಾಚಕಾಃ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯತ್ವೇನಾಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತ್ವಾತ್ , ಅಗೃಹೀತಸಂಗತೇಶ್ಚ ವಾಚಕತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚೈತೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಭಿದಧೀರನ್ , ಮಿಲಿತಾ ವಾ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ , ಏಕವರ್ಣೋಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾದರ್ಶನಾತ್ , ವರ್ಣಾಂತರೋಚ್ಚಾರಣಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಮಿಲಿತಾಃ, ತೇಷಾಮೇಕವಕ್ತೃಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರೂಪತೋ ವ್ಯಕ್ತಿತೋ ವಾ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮಪವರ್ಗಿಣಾಂ ಮಿಥಃ ಸಾಹಿತ್ಯಸಂಭವಾಭಾವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಸಮುದಾಯಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಪ್ರಕಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನಚ ಸ್ವರೂಪಸಾಹಿತ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ ವರ್ಣಾನಾಮಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿವ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಕಮಸ್ತಿ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ, ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ಕೋ ನು ಖಲ್ವಯಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽಭಿಮತಃ, ಕಿಮಪೂರ್ವಮಾಗ್ನೇಯಾದಿಜನ್ಯಮಿವ, ಕಿಂವಾ ಭಾವನಾಪರನಾಮಾ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸವಬೀಜಮ್ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪಃ । ನಹಿ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪತೋಽಂಗತೋ ವಾಽವಿದಿತೋಽವಿದಿತಸಂಗತಿರರ್ಥಧೀಹೇತುರಿಂದ್ರಿಯವತ್ । ಉಚ್ಚರಿತಸ್ಯ ಬಧಿರೇಣಾಗೃಹೀತಸ್ಯ ಗೃಹೀತಸ್ಯ ವಾಽಗೃಹೀತಸಂಗತೇರಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತೋ ವಿದಿತಸಂಗತಿರ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತಜ್ಞಾಪನಾಂಗಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ಧೂಮಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಥಾಚಾಪೂರ್ವಾಭಿಧಾನೋಽಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪ್ರಾಗವಗಂತವ್ಯಃ । ನಚ ತದಾ ತಸ್ಯಾವಗಮೋಪಾಯೋಽಸ್ತಿ । ಅರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ತು ತದವಗಮಂ ಸಮರ್ಥಯಮಾನೋ ದುರುತ್ತರಮಿತರೇತರಾಶ್ರಯಮಾವಿಶತಿ, ಸಂಸ್ಕಾರಾವಸಾಯಾದರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತತಶ್ಚ ತದವಸಾಯ ಇತಿ । ಭಾವನಾಭಿಧಾನಸ್ತು ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ಮನಃ । ನಚ ತದೇವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಸವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಂತರಮ್ । ನಹಿ ಯೈವ ವಹ್ನೇರ್ದಹನಶಕ್ತಿಃ ಸೈವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ । ನಾಪಿ ದಹನಶಕ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿಃ ಅಪಿಚ ವ್ಯುತ್ಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಚರಿತೇಭ್ಯೋ ವರ್ಣೇಭ್ಯಃ ಸೈವಾಸ್ತಿ ಸ್ಮೃತಿಬೀಜಂ ವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಥಂಚಿದಪಿ ವರ್ಣಾ ಅರ್ಥಧೀಹೇತವಃ । ನಾಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಫೋಟಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಯಾನುಭವಾನಾರೋಹಾತ್ । ಅರ್ಥಧಿಯಸ್ತು ಕಾರ್ಯಾತ್ತದವಗಮೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಾಯಮ್ । ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ತು ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಧೀಹೇತುಭಾವೇ ಸರ್ವದಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಸದಾತನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಚಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ವಾಚ್ಯೋತ್ಪಾದ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯ ಆಹ -
ಸ್ಫೋಟಮಿತ್ಯಾಹೇತಿ ।
ಮೃಷ್ಯಾಮಹೇ ನ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಕಾ ಇತಿ । ನ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ತು ನ ಮೃಷ್ಯಾಮಃ । ತದನುಭವಾನಂತರಂ ವಿದಿತಸಂಗತೇರರ್ಥಧೀಸಮುತ್ಪಾದಾತ್ । ನಚ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನುಭವೋ ನಾಸ್ತಿ । ಗೌರಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಂ, ಗಾಮಾನಯ ಶುಕ್ಲಮಿತ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ನಾನಾವರ್ಣಪದಾತಿರಿಕ್ತೈಕಪದವಾಕ್ಯಾವಗತೇಃ ಸರ್ವಜನೀನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಯಮಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಏಕಪದವಾಕ್ಯಾನುಭವಃ ಶಕ್ಯೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮ್ । ನಾಪ್ಯೌಪಾಧಿಕಃ । ಉಪಾಧಿಃ ಖಲ್ವೇಕಧೀಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಏಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾ ವಾ । ನ ತಾವದೇಕಧೀಗೋಚರಾಣಾಂ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾನಾಮೇಕನಿರ್ಭಾಸಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ಧವಖದಿರಪಲಾಶಾ ಇತಿ ನ ಜಾತು ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪ್ಯೇಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಾ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣೇಷು ವ್ಯಾಸೇಧಾತ್ । ತದ್ಧೇತುತ್ವೇನ ತು ಸಾಹಿತ್ಯಕಲ್ಪನೇಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಸಾಹಿತ್ಯಾತ್ತದ್ಧೇತುತ್ವಂ ತದ್ಧೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಯಮಬಾಧಿತೋಽನುಪಾಧಿಶ್ಚ ಪದವಾಕ್ಯಗೋಚರ ಏಕನಿರ್ಭಾಸಾನುಭವೋ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ವಾಚಕಮೇಕಮವಲಂಬತೇ ಸ ಸ್ಫೋಟ ಇತಿ ತಂ ಚ ಧ್ವನಯಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವ್ಯಂಜಯಂತೋಽಪಿ ನ ದ್ರಾಗಿತ್ವೇವ ವಿಶದಯಂತಿ, ಯೇನ ದ್ರಾಗರ್ಥಧೀಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ತು ರತ್ನತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನವದ್ಯಥಾಸ್ವಂ ದ್ವಿತ್ರಿಚತುಷ್ಪಂಚಷಡ್ದರ್ಶನಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಪರಿಪಾಕಸಚಿವಚೇತೋಲಬ್ಧಜನ್ಮನಿ ಚರಮೇ ಚೇತಸಿ ಚಕಾಸ್ತಿ ವಿಶದಂ ಪದವಾಕ್ಯತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಗನುತ್ಪನ್ನಾಯಾಸ್ತದನಂತರಮರ್ಥಧಿಯ ಉದಯ ಇತಿ ನೋತ್ತರೇಷಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಧ್ವನೀನಾಮ್ । ನಾಪಿ ಪ್ರಾಚಾಂ, ತದಭಾವೇ ತಜ್ಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರತತ್ಪರಿಪಾಕಾಭಾವೇನಾನುಗ್ರಹಾಭಾವಾತ್ । ಅಂತ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಸಃ ಕೇವಲಸ್ಯಾಜನಕತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪದಪ್ರತ್ಯಯವತ್ , ಪ್ರತ್ಯೇಕಮವ್ಯಕ್ತಾಮರ್ಥಧಿಯಮಾಧಾಸ್ಯಂತಿ ಪ್ರಾಂಚೋ ವರ್ಣಾಃ, ಚರಮಸ್ತು ತತ್ಸಚಿವಃ ಸ್ಫುಟತರಾಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಾವಭಾಸಿತಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿಯಮಾತ್ । ಸ್ಫೋಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅರ್ಥಧಿಯಸ್ತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಯಾ ಮಾನಾಂತರಜನ್ಮನೋ ವ್ಯಕ್ತ ಏವೋಪಜನೋ ನ ವಾ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪುನರಸ್ಫುಟ ಇತಿ ನ ಸಮಃ ಸಮಾಧಿಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಃ ಸ್ಫೋಟ ಏವ ವಾಚಕೋ ನ ವರ್ಣಾ ಇತಿ ।
ತದೇತದಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಂ ಸ್ವಮತಮುಪಪಾದಯನ್ನಪಾಕರೋತಿ -
ವರ್ಣಾ ಏವ ತು ನ ಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಹಿ ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಫೋಟೋಽಭ್ಯುಪೇಯೇತ, ಯದಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ವಾಚಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವೇತ್ , ಸ ಚಾನುಭವಪದ್ಧತಿಮಧ್ಯಾಸೀತ । ದ್ವಿಧಾ ಚ ವಾಚಕತ್ವಂ ವರ್ಣಾನಾಂ, ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನಾಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತ್ವಾದ್ವಾ ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾಭಾವಾದ್ವಾ । ನ ತಾವತ್ಪ್ರಥಮಃ ಕಲ್ಪಃ । ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ನನು ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಜನಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಸತ್ಯಪ್ಯೇಕತ್ವೇ ಜ್ವಾಲಾದಿವತ್ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನಮೇತತ್ , ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬಂಧನತ್ವಮಸ್ಯ ಬಲವದ್ಬಾಧಕೋಪನಿಪಾತಾದ್ವಾಸ್ಥೀಯೇತ, ಕ್ವಚಿಜ್ಜ್ವಾಲಾದೌ ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನಾದ್ವಾ । ತತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ವ್ಯಭಿಚಾರದರ್ಶನೇನ ತದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾಮುಚ್ಯತೇ ವೃದ್ಧೇಃ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿಭಿಃ “ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷೇತ ಹಿ ಯೋ ಮೋಹಾದಜ್ಞಾತಮಪಿ ಬಾಧನಮ್ । ಸ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೇಷು ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ಕ್ಷಯಂ ವ್ರಜೇತ್” ॥ ಇತಿ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರ್ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ನ ಚೇದಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಗತ್ವಾದಿಜಾತಿವಿಷಯಂ ನ ಗಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವಿಷಯಂ, ತಾಸಾಂ ಪ್ರತಿನರಂ ಭೇದೋಪಲಂಭಾದತ ಏವ ಶಬ್ದಭೇದೋಪಲಂಭಾದ್ವಕ್ತೃಭೇದ ಉನ್ನೀಯತೇ “ಸೋಮಶರ್ಮಾಧೀತೇ ನ ವಿಷ್ಣುಶರ್ಮಾ” ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತೋ ಬಹುಷು ಗಕಾರಮುಚ್ಚಾರಯತ್ಸು ನಿಪುಣಮನುಭವಃ ಪರೀಕ್ಷ್ಯತಾಮ್ । ಯಥಾ ಕಾಲಾಕ್ಷೀಂ ಚ ಸ್ವಸ್ತಿಮತೀಂ ಚೇಕ್ಷಮಾಣಸ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪ್ರಥಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಮೇವ ತದನುಗತಮೇಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪ್ರಥತೇ, ತಥಾ ಕಿಂ ಗಕಾರಾದಿಷು ಭೇದೇನ ಪ್ರಥಮಾನೇಷ್ವೇವ ಗತ್ವಮೇಕಂ ತದನುಗತಂ ಚಕಾಸ್ತಿ, ಕಿಂವಾ ಯಥಾ ಗೋತ್ವಮಾಜಾನತ ಏಕಂ ಭಿನ್ನದೇಶಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನವ್ಯಕ್ತ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನದೇಶಮಿವಾಲ್ಪಮಿವ ಮಹದಿವ ದೀರ್ಘಮಿವ ವಾಮನಮಿವ ತಥಾಗವ್ಯಕ್ತಿರಾಜಾನತ ಏಕಾಪಿ ವ್ಯಂಜಕಭೇದಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಾನುಪಾತಿನೀವ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಭವಂತ ಏವ ವಿದಾಂಕುರ್ವಂತು । ತತ್ರ ಗವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಪಿ ಯೋ ಗತ್ವಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪರೋಪಧಾನಭೇದಕಲ್ಪನಾಪ್ರಯಾಸಃ ಸ ವರಂ ಗವ್ಯಕ್ತಾವೇವಾಸ್ತು ಕಿಮಂತರ್ಗಡುನಾ ಗತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪೇತೇನ । ಯಥಾಹುಃ - “ತೇನ ಯತ್ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ಜಾತೇಸ್ತದ್ವರ್ಣಾದೇವ ಲಪ್ಸ್ಯತೇ । ವ್ಯಕ್ತಿಲಭ್ಯಂ ತು ನಾದೇಭ್ಯ ಇತಿ ಗತ್ವಾದಿಧೀರ್ವೃಥಾ” ॥ ನಚ ಸ್ವಸ್ತಿಮತ್ಯಾದಿವತ್ ಗವ್ಯಕ್ತಿಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಫುಟಃ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ದಶ ಗಕಾರಾನುದಚಾರಯಚ್ಚೈತ್ರ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಸ್ಯಾದ್ದಶಕೃತ್ವ ಉದಚಾರಯದ್ಗಕಾರಮಿತಿ । ನ ಚೈಷ ಜಾತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೋಽಭ್ಯಾಸೋ ಯಥಾ ಶತಕೃತ್ವಸ್ತಿತ್ತಿರೀನುಪಾಯುಂಕ್ತ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸೋರಸ್ತಾಡಂ ಕ್ರಂದತೋಽಪಿ ಗಕಾರಾದಿವ್ಯಕ್ತೌ ಲೋಕಸ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಾಭ್ಯಾಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿನಿರ್ವೃತ್ತಿಃ ।
ಚೋದಕಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಬಾಧಕಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಕಥಂ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಬಹೂನಾಮುಚ್ಚಾರಯತಾಮಿತಿ ।
ಯತ್ ಯುಗಪದ್ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವತ್ತತ್ ನಾನಾ, ಯಥಾ ಗವಾಶ್ವಾದಿರ್ದ್ವಿಶಫೈಕಶಫಕೇಶರಗಲಕಂಬಲಾದಿಮಾನ್ । ಯುಗಪದುದಾತ್ತಾನುದಾತ್ತಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವಾಂಶ್ಚಾಯಂ ವರ್ಣಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾನಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚೋದಾತ್ತಾದಯೋ ವ್ಯಂಜಕಧರ್ಮಾಃ, ನ ವರ್ಣಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ವ್ಯಂಜಕಾ ಹ್ಯಸ್ಯ ವಾಯವಃ । ತೇಷಾಮಶ್ರಾವಣತ್ವೇ ಕಥಂ ತದ್ಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರಾವಣಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಇದಂ ತಾವದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಹಿ ಗುಣಗೋಚರಮಿಂದ್ರಿಯಂ ಗುಣಿನಮಪಿ ಗೋಚರಯತಿ, ಮಾ ಭೂವನ್ ಘ್ರಾಣರಸನಶ್ರೋತ್ರಾಣಾಂ ಗಂಧರಸಶಬ್ದಗೋಚರಾಣಾಂ ತದ್ವಂತಃ ಪೃಥಿವ್ಯುದಕಾಕಾಶಾ ಗೋಚರಾಃ । ಏವಂ ಚ ಮಾ ನಾಮ ಭೂದ್ವಾಯುಗೋಚರಂ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ತದ್ಗುಣಾಂಸ್ತೂದಾತ್ತಾದೀನ್ ಗೋಚರಯಿಷ್ಯತಿ । ತೇ ಚ ಶಬ್ದಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಾತ್ ಶಬ್ದಧರ್ಮತ್ವೇನಾಧ್ಯವಸೀಯಂತೇ ।
ನಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾವಧೃತೈಕತ್ವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತ ಉದಾತ್ತಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನೋಽಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸಂಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಮುಖಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಮಣಿಕೃಪಾಣದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಧಾನವಶಾನ್ನಾನಾದೇಶಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನಭೇದವಿಭ್ರಮಃ, ಏವಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ವರ್ಣಸ್ಯ ವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿನಿಬಂಧನೋಽಯಂ ವಿರುದ್ಧನಾನಾಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗವಿಭ್ರಮಃ, ನ ತು ಭಾವಿಕೋ ನಾನಾಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗ ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇಽಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಅಥವಾ ಧ್ವನಿಕೃತ ಇತಿ ।
ಅಥವೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಭವೇತಾಂ ನಾಮ ಗುಣಗುಣಿನಾವೇಕೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯೌ, ತಥಾಪ್ಯದೋಷಃ । ಧ್ವನೀನಾಮಪಿ ಶಬ್ದವಚ್ಛ್ರಾವಣತ್ವಾತ್ ।
ಧ್ವನಿಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕರ್ಷಯತಿ -
ಕಃ ಪುನರಯಮಿತಿ ।
ನ ಚಾಯಮನಿರ್ಧಾರಿತವಿಶೇಷವರ್ಣತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ತು ವರ್ಣಾತಿರಿಕ್ತತದಭಿವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತಸ್ಯಾನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಗಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ , ಅಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾಭಾವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದವರ್ಣಾತ್ಮಕೋ ವೈಷ ಶಬ್ದಃ, ಶಬ್ದಾತಿರಿಕ್ತೋ ವಾ ಧ್ವನಿಃ, ಶಬ್ದವ್ಯಂಜಕಃ ಶ್ರಾವಣೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ ಉಭಯಥಾಪಿ ಚಾಕ್ಷು ವ್ಯಂಜನೇಷು ಚ ತತ್ತದ್ಧ್ವನಿಭೇದೋಪಧಾನೇನಾನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಾಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾ ಏವ ಶಬ್ದೇ ಪ್ರತೀಯಂತೇ ನ ತು ಸ್ವತಃ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ । ತಥಾ ಚ ಯೇಷಾಮನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಾ ಭಾಸಂತೇ ಭವತು ತೇಷಾಂ ಧ್ವನೀನಾಮನಿತ್ಯತಾ । ನಹಿ ತೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ । ಯೇಷು ತು ವರ್ಣೇಷು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ನ ತೇಷಾಮನುನಾಸಿಕತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ನಾನಿತ್ಯಾಃ ।
ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸಾಲಂಬನಾ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯೇಷ ಪರಸ್ಯಾಗ್ರಹೋ ಧರ್ಮಿಣ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ತದ್ಧರ್ಮಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ಗ್ರಹೀತುಮಿತಿ, ಏವಂ ನಾಮಾಸ್ತು ತಥಾ ತುಷ್ಯತು ಪರಃ । ತಥಾಪ್ಯದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನ ವರ್ಣಾನಾಮಶಕ್ಯಸಂಗತಿಗ್ರಹತಯಾ ಯದವಾಚಕತ್ವಮಾಪಾದಿತಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ತದಪಾಕೃತಮ್ ।
ವ್ಯಸ್ತಸಮಸ್ತಪ್ರಕಾರದ್ವಯಾಸಂಭವೇನ ತು ಯದಾಸಂಜಿತಂ ತನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುರಾಹ -
ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಮಮೃಷ್ಯಮಾಣ ಏಕದೇಶ್ಯಾಹ -
ನ ಕಲ್ಪಯಾಮೀತಿ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಅಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರಿತಿ ।
ನಿರೂಪಯತು ತಾವದ್ಗೌರಿತ್ಯೇಕಂ ಪದಮಿತಿ ಧಿಯಮಾಯುಷ್ಮಾನ್ । ಕಿಮಿಯಂ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತಾನ್ಗಕಾರಾದೀನೇವ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನಾವಗಾಹತೇ ಕಿಂವಾ ಗಕಾರಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ, ಗವಯಮಿವ ವರಾಹಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ಯದಿ ಗಕಾರಾದಿವಿಲಕ್ಷಣಮವಭಾಸಯೇತ್ , ಗಕಾರಾದಿರೂಷಿತಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ವರಾಹಧೀರ್ಮಹಿಷರೂಷಿತಂ ವರಾಹಮವಗಾಹತೇ । ಪದತತ್ತ್ವಮೇಕಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಭಿವ್ಯಂಜಯಂತೋ ಧ್ವನಯಃ ಪ್ರಯತ್ನಭೇದಭಿನ್ನಾಸ್ತುಲ್ಯಸ್ಥಾನಕರಣನಿಷ್ಪಾದ್ಯತಯಾನ್ಯೋನ್ಯವಿಸದೃಶತತ್ತತ್ಪದವ್ಯಂಜಕಧ್ವನಿಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಸ್ವವ್ಯಂಜನೀಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಪದತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥೋ ವಿಸದೃಶಾನೇಕಪದಸಾದೃಶ್ಯಾನ್ಯಾಪಾದಯಂತಃ ಸಾದೃಶ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾದೇಕಮಪ್ಯಭಾಗಮಪಿ ನಾನೇವ ಭಾಗವದಿವ ಭಾಸಯಂತಿ, ಮುಖ್ಯಮಿವೈಕಂ ನಿಯತವರ್ಣಪರಿಮಾಣಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಮಪಿ ಮಣಿಕೃಪಾಣದರ್ಪಣಾದಯೋಽನೇಕವರ್ಣಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಮ್ । ಏವಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವಾಸ್ಯ ಭಾಗಾ ವರ್ಣಾ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ವರ್ಣಭೇದಾನಸತ್ಯಪಿ ಬಾಧಕೇ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವಕ್ತುಮಧ್ಯವಸಿತೋಽಸಿ । ಏಕಧೀರೇವ ನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಬಧಿಕೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತಾಸ್ಯಾಂ ನಾನಾ ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಥಂತ ಇತಿ ನಾನಾತ್ವಾವಭಾಸ ಏಕೈಕತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಬಾಧತೇ । ಅಥವಾ ವನಸೇನಾದಿಬುದ್ಧಿವದೇಕತ್ವನಾನಾತ್ವೇ ನ ವಿರುದ್ಧೇ । ನೋ ಖಲು ಸೇನಾವನಬುದ್ಧೀ ಗಜಪದಾತಿತುರಗಾದೀನಾಂ ಚಂಪಕಾಶೋಕಕಿಂಶುಕಾದೀನಾಂ ಚ ಭೇದಮಪಬಾಧಮಾನೇ ಉದೀಯೇತೇ, ಅಪಿ ತು ಭಿನ್ನಾನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಕೇನಚಿದೇಕೇನೋಪಾಧಿನಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಮೇಕತ್ವಮಾಪಾದಯತಃ । ನಚ ಪರೋಪಾಧಿಕೇನೈಕತ್ವೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ನಾನಾತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನಹ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮಗ್ನಿತ್ವಂ ಮಾಣವಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕನರತ್ವವಿರೋಧಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಭಾವನಾನಿಚಯಲಬ್ಧಜನ್ಮನಿ ನಿಖಿಲವರ್ಣಾವಗಾಹಿನಿ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಭಾಸಮಾನಾನಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ತದೇಕವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ವೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತಯಾ ವೈಕತ್ವಮೌಪಚಾರಿಕಮವಗಂತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುತ್ವೇನೈಕತ್ವಮೇಕತ್ವೇನ ಚೈಕಾರ್ಥಧೀಹೇತುಭಾವ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಮ್ । ನಹ್ಯರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪೂರ್ವಮೇತಾವಂತೋ ವರ್ಣಾ ಏಕಸ್ಮೃತಿಸಮಾರೋಹಿಣೋ ನ ಪ್ರಥಂತೇ । ನ ಚ ತತ್ಪ್ರಥನಾನಂತರಂ ವೃದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಧೀರ್ನೋನ್ನೀಯತೇ, ತದುನ್ನಯನಾಚ್ಚ ತೇಷಾಮೇಕಾರ್ಥಧಿಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರಕತ್ವಮೇಕಮವಗಮ್ಯೈಕಪದತ್ವಾಧ್ಯವಸಾನಮಿತಿ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ । ನ ಚೈಕಸ್ಮೃತಿಸಮಾರೋಹಿಣಾಂ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮವಿಪರೀತಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮಭೇದೋ ವರ್ಣಾನಾಮಿತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇಭ್ಯ ಏತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ - “ಯಾವಂತೋ ಯಾದೃಶಾ ಯೇ ಚ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ । ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತೇ ತಥೈವಾವಬೋಧಕಾಃ” ॥ ಇತಿ । ನನು ಪಂಕ್ತಿಬುದ್ಧಾವೇಕಸ್ಯಾಮಕ್ರಮಾಯಾಮಪಿ ವಾಸ್ತವೀ ಶಾಲಾದೀನಾಮಸ್ತಿ ಪಂಕ್ತಿರಿತಿ ತಥೈವ ಪ್ರಥಾ ಯುಕ್ತಾ, ನಚ ತಥೇಹ ವರ್ಣಾನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂನಾಂ ಚಾಸ್ತಿ ವಾಸ್ತವಃ ಕ್ರಮಃ, ಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾಧಿಸ್ತು ಭವೇತ್ , ಸಚೈಕ ಇತಿ, ಕುತಸ್ತ್ಯಃ ಕ್ರಮ ಏಷಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , । ನ ಏಕಸ್ಯಾಮಪಿ ಸ್ಮೃತೌ ವರ್ಣರೂಪವತ್ಕ್ರಮವತ್ಪೂರ್ವಾನುಭೂತತಾಪರಾಮರ್ಶಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಜಾರಾರಾಜೇತಿ ಪದಯೋಃ ಪ್ರಥಯಂತ್ಯೋಃ ಸ್ಮೃತಿಧಿಯೋಸ್ತತ್ತ್ವೇಽಪಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮಭೇದಾತ್ಪದಭೇದಃ ಸ್ಫುಟತರಂ ಚಕಾಸ್ತಿ । ತಥಾಚ ನಾಕ್ರಮವಿಪರೀತಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮವಿಶೇಷಃ ಸ್ಮೃತಿಬುದ್ಧಾವೇಕಸ್ಯಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಾಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪದಾವಧಾರಣೋಪಾಯಾನ್ಬಹೂನಿಚ್ಛಂತಿ ಸೂರಯಃ । ಕ್ರಮನ್ಯೂನಾತಿರಿಕ್ತತ್ವಸ್ವರವಾಕ್ಯಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀಃ” ॥ ಇತಿ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಮತ್ರ ಸೂಚಿತಂ, ವಿಸ್ತರಸ್ತು ತತ್ತ್ವಬಿಂದಾವವಗಂತವ್ಯ ಇತಿ । ಅಲಂ ವಾ ನೈಯಾಯಿಕೈರ್ವಿವಾದೇನ ।
ಸಂತ್ವನಿತ್ಯಾ ಏವ ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ಗತ್ವಾದ್ಯವಚ್ಛೇದೇನೈವ ಸಂಗತಿಗ್ರಹೋಽನಾದಿಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಅಥಾಪಿ ನಾಮೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ।
ನನು ಪ್ರಾಚ್ಯಾಮೇವ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ತತ್ಕಿಂ ಪುನಃ ಸಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ತುರಸ್ಮರಣಾದೇವ ಹಿ ಸ್ಥಿತೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।
ನಹ್ಯನಿತ್ಯಾಜ್ಜಗದುತ್ಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯೋ ವೇದಃ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಈಶ್ವರವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮೇವ ನಿತ್ಯತ್ವಮನೇನ ದೃಢೀಕೃತಮ್ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೯ ॥
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।
ಶಂಕಾಪದೋತ್ತರತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಶಂಕಾಪದಾನಿ ಪಠತಿ -
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾವಿಚ್ಛೇದೇ ಹಿ ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ಏವಮಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಪರಂಪರಾವಿಚ್ಛೇದೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿರನ್ವಯಸ್ಯ ತು ಜಗತಃ ಪ್ರವಿಲಯೇಽತ್ಯಂತಾಸತಶ್ಚಾಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ಪಾದೇಽಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾವತ್ಯಂತಮುಚ್ಛಿನ್ನಾವಿತಿ ಕಿಮಾಶ್ರಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತೃಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದೇ ಚ ಕಿಮಾಶ್ರಯೋ ವೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ಜೀವಾಸ್ತದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಾಃ ಸಂತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಾ ಹಿ ತೇ ತದ್ವಿಚ್ಛೇದೇ ನ ಸ್ಥಾತುಮರ್ಹಂತಿ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ವಾಸನಾ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಾವಂತಃಕರಣಾನಿ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಛ ಜೀವಾಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತೋ ನ ಪೂರ್ವಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾವಾಸನಾವಂತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಅಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿರುದ್ಧಮಿದಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನೇತಿ । ಅಭಿಧಾತೃಗ್ರಹಣೇನಾಧ್ಯಾಪಕಾಧ್ಯೇತಾರಾವುಕ್ತೌ ।
ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ತತ್ರೇದಮಭಿಧೀಯತೇ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ನಾಂತಃಕರಣಾದಯಃ ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಯಃ ಸಂತಿ ತಥಾಪಿ ಸ್ವಕಾರಣೇಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಲೀನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣ ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಕಾವಿದ್ಯಾವಾಸನಾಭಿಃ ಸಹಾವತಿಷ್ಠಂತ ಏವ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ - “ಆಸೀದಿದಂ ತಮೋಭೂತಮಪ್ರಜ್ಞಾತಮಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ ಸರ್ವತಃ ॥”(ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧.೫.) ಇತಿ । ತೇ ಚಾವಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರೇಚ್ಛಾಪ್ರಚೋದಿತಾ ಯಥಾ ಕೂರ್ಮದೇಹೇ ನಿಲೀನಾನ್ಯಂಗಾನಿ ತತೋ ನಿಃಸರಂತಿ, ಯಥಾ ವಾ ವರ್ಷಾಪಾಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಮೃದ್ಭಾವಾನಿ ಮಂಡೂಕಶರೀರಾಣಿ ತದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತತಯಾ ಘನಘನಾಘನಾಸಾರಾವಸೇಕಸುಹಿತಾನಿ ಪುನರ್ಮಂಡೂಕದೇಹಭಾವಮನುಭವಂತಿ, ತಥಾ ಪೂರ್ವವಾಸನಾವಶಾತ್ಪೂರ್ವಸಮಾನನಾಮರೂಪಾಣ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪೀಶ್ವರಾತ್ಪ್ರಭವಃ ಸಂಸಾರಮಂಡಲಸ್ಯ, ತಥಾಪೀಶ್ವರಃ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾಸಹಕಾರೀ ತದನುರೂಪಮೇವ ಸೃಜತಿ । ನಚ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಪ್ರವಾಹಸ್ಯಾನಾದಿತಾಮಂತರೇಣೈತದುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಾಭ್ಯಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಸಂಸಾರಾನಾದಿತಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ।
ಆಗಮತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತ್ವನಾದಿತಾ ಸಂಸಾರಸ್ಯ, ತಥಾಪಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯಾಂತರಿತೇ ಕುತಃ ಸ್ಮರಣಂ ವೇದಾನಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನಾದೌ ಚ ಸಂಸಾರೇ ಯಥಾ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿಪ್ರಾಣಮಾತ್ರಾವಶೇಷತಾತನ್ನಿಃಶೇಷತೇ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ, ತಥಾಪಿ ಕರ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಲಯಲಕ್ಷಣಾ ವಿದ್ಯಾವಶೇಷತಾಸಾಮ್ಯೇನ ಸ್ವಾಪಪ್ರಲಯಾವಸ್ಥಯೋರಭೇದ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನನು ನಾಪರ್ಯಾಯೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾ, ಕೇಷಾಂಚಿತ್ತದಾ ಪ್ರಬೋಧಾತ್ , ತೇಭ್ಯಶ್ಚ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಸಂಭವಾತ್ , ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಯೋಶ್ಚ ವಾಸನೋಚ್ಛೇದಕಾರಣಯೋರಭಾವೇನ ಸತ್ಯಾಂ ವಾಸನಾಯಾಂ ಸ್ಮರಣೋಪಪತ್ತೇಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧವೇದವ್ಯಹಾರಾನುಚ್ಛೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ಮಹಾಪ್ರಲಯಸ್ತ್ವಪರ್ಯಾಯೇಣ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರವರ್ತೀ, ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷೌ ಚ ತತ್ರ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೋಚ್ಛೇದಹೇತೂ ಸ್ತ ಇತಿ ಕುತಃ ಸುಷುಪ್ತವತ್ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರವದುತ್ತರಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸ್ವಾಪ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನೈಷ ದೋಷಃ । ಸತ್ಯಪಿ ವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಿನೀತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷೌ ಸರ್ವಸಂಸ್ಕಾರೋಚ್ಛೇದಕೌ, ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಸ್ತಸ್ಮೃತ್ಯನುಬಂಧಾಜ್ಜಾತಸ್ಯ ಹರ್ಷಭಯಶೋಕಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನುಪಪತ್ತೇಃ । ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮವಾಸನಾನಾಂ ಚಾನೇಕಜಾತ್ಯಂತರಸಹಸ್ರವ್ಯವಹಿತಾನಾಂ ಪುನರ್ಮನುಷ್ಯಜಾತಿಸಂವರ್ತಕೇನ ಕರ್ಮಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿಕೃಷ್ಟಧಿಯಾಮಪಿ ಯತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದೌ ಪೂರ್ವವಾಸನಾನುವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಕೈವ ಕಥಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗ್ರಹೇಣ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾತಿಶಯಸಂಪನ್ನಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಮಹಾಧಿಯಾಮ್ । ಯಥಾವಾ ಆ ಚ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಆ ಚ ಕೃಮಿಭ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮನುಭೂಯತೇ ನಿಕರ್ಷಃ, ಏವಮಾ ಮನುಷ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ಆ ಚ ಭಗವತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಜ್ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕರ್ಷೋೇಽಪಿ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ತಥಾಚ ತದಭಿವದಂತೋ ವೇದಸ್ಮೃತಿವಾದಾಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪ್ರತ್ಯೂಹಮಶ್ನುವತೇ । ಏವಂ ಚಾತ್ರಭವತಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗೃಹೀತಾನಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಾಂತರಸಂಬಂಧಿನಿಖಿಲವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಮಿತಿ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅಸ್ತು ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಂ ತೇಷಾಮ್ । ಅಸ್ಯಾಂ ತು ಸೃಷ್ಟಾವನ್ಯ ಏವ ವೇದಾಃ, ಅನ್ಯ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ, ಅನ್ಯ ಏವ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಃ, ಧರ್ಮಾಚ್ಚಾನರ್ಥೋಽರ್ಥಶ್ಚಾಧರ್ಮಾತ್ , ಅನರ್ಥಶ್ಚೇಪ್ಸಿತೋಽರ್ಥಶ್ಚಾನೀಪ್ಸಿತಃ ಅಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ಸರ್ಗಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ಕೃತಮತ್ರ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೇನ, ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಾಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧಶ್ಚ ವೇದಶ್ಚಾನಿತ್ಯೌ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಯ ಇತಿ ।
ಯಥಾವಸ್ತುಸ್ವಭಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಹಿ ಸರ್ಗಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನತು ಸ್ವಭಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನ್ಯಥಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಜಾತು ಸುಖಂ ತತ್ತ್ವೇನ ಜಿಹಾಸ್ಯತೇ, ದುಃಖಂ ಚೋಪಾದಿತ್ಸ್ಯತೇ । ನಚ ಜಾತು ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಿಪರ್ಯಯೋ ಭವತಿ । ನಹಿ ಮೃತ್ಪಿಂಡಾತ್ಪಟಃ, ಘಟಶ್ಚ ತಂತುಭ್ಯೋ ಜಾಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ವಸ್ತುಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಯಮಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭವೇದಿತಿ ಪಿಪಾಸುರಪಿ ದಹನಮಾಹೃತ್ಯ ಪಿಪಾಸಾಮುಪಶಮಯೇತ್ , ಶೀತಾರ್ತೋ ವಾ ತೋಯಮಾಹೃತ್ಯ ಶೀತಾರ್ತಿಮಿತಿ । ತೇನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಂತರೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿರನರ್ಥಹೇತುರೇವಾರ್ಥಹೇತುಶ್ಚ ಯಾಗಾದಿರಿತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಯ ಏವ ವೇದಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ತ ಏವ ಕಲ್ಪಾಂತರೇ, ತ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ ತ ಏವ ಚ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಃ । ದೃಷ್ಟಸಾಧರ್ಮ್ಯಸಂಭವೇ ತದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಕಲ್ಪನಮನುಮಾನಾಗಮವಿರುದ್ಧಮ್ । “ಆಗಮಾಶ್ಚೇಹ ಭೂಯಾಂಸೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣಾಖ್ಯಾಸ್ತದ್ವ್ಯಾಕೋಪೋಽನ್ಯಥಾ ಭವೇತ್” ॥
ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಠೂಕ್ತಮ್ -
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ।
'ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಅಕಾಮಯತ” ಇತಿ ಭಾವಿನೀಂ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯಜಮಾನ ಏವಾಗ್ನಿರುಚ್ಯತೇ । ನಹ್ಯಗ್ನೇರ್ದೇವತಾಂತರಮಗ್ನಿರಸ್ತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಂ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಬ್ರುವಾಣಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ಜಾಯತೇ, ಕಿಂ ಸರ್ವಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸ್ವವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಿಂವಾ ಕಾಸುಚಿದೇವ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ । ಯದ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಾಸು, ತತೋ ಮಧ್ವಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಸಂಭವಃ ।
ಕಥಮ್ । ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧ್ವಿತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾ ಆದಿತ್ಯಂ ಮಧ್ವಧ್ಯಾಸೇನೋಪಾಸೀರನ್ ।
ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋ ಹಿ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನೋ ನ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ದೇವತಾಯಾಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾಂತರಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಚಾಮಾದಿತ್ಯಾನಾಮಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಕ್ಷೀಣಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ।
ಪುನಶ್ಚಾದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಣಿ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದೀನ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - “ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ದೇವಾನಾಂ ಮೋದಹೇತುತ್ವಾನ್ಮಧ್ವಿವ ಮಧು । ಭ್ರಾಮರಮಧುಸಾರೂಪ್ಯಮಾಹಾಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಃ - “ತಸ್ಯ ಮಧುನೋ ದ್ಯೌರೇವ ತಿರಶ್ಚೀನವಂಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) । ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮಧ್ವಪೂಪಃ । ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ಮಧುನೋಽಪೂಪಃ ಪಟಲಮಂತರಿಕ್ಷಮಾಕಾಶಂ, ತತ್ರಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಯಾನಿ ಚ ಸೋಮಾಜ್ಯಪಯಃಪ್ರಭೃತೀನ್ಯಗ್ನೌ ಹೂಯತೇ ತಾನ್ಯಾದಿತ್ಯರಶ್ಮಿಭಿರಗ್ನಿಸಂವಲಿತೈರೂತ್ಪನ್ನಪಾಕಾನ್ಯಮೃತೀಭಾವಮಾಪನ್ನಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮೃಙ್ಮಂತ್ರಮಧುಪೈರ್ನೀಯಂತೇ । ಯಥಾ ಹಿ ಭ್ರಮರಾಃ ಪುಷ್ಪೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯ ಮಕರಂದಂ ಸ್ವಸ್ಥಾನಮಾನಯಂತ್ಯೇವಮೃಙ್ಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಾದಿಭಿರೃಗ್ವೇದವಿಹಿತೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಮಕರಂದಮಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಂ ಲೋಹಿತಾಭಿರಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿರಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಂ ವಸವ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನೋ ದಕ್ಷಿಣಾಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿಃ ಶುಕ್ಲಾಭಿರ್ಯಜುರ್ವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಯಜುರ್ವೇದಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದೇತದಮೃತಂ ರುದ್ರಾ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನಃ ಪ್ರತೀಚೀಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿಃ ಕೃಷ್ಣಾಭಿಃ ಸಾಮವೇದವಿಹಿತಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಸಾಮಮಂತ್ರಸ್ತೋತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಮಾದಿತ್ಯಾ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯಾದಿತ್ಯಮಧುನ ಉದೀಚಿಭಿರತಿಕೃಷ್ಣಾಭೀ ರಶ್ಮಿನಾಡೀಭಿರಥರ್ವವೇದವಿಹಿತೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಕುಸುಮೇಭ್ಯ ಆಹೃತ್ಯಾಗ್ನೌ ಹುತಂ ಸೋಮಾದಿ ಪೂರ್ವವದಮೃತಭಾವಮಾಪನ್ನಮಥರ್ವಾಂಗಿರಸಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾಃ, ತಥಾಶ್ವಮೇಧವಾಚಃಸ್ತೋಮಕರ್ಮಕುಸುಮಾತ್ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಭ್ರಮರಾ ಆದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ । ಅಶ್ವಮೇಧೇ ವಾಚಃಸ್ತೋಮೇ ಚ ಪಾರಿಪ್ಲವಂ ಶಂಸಂತಿ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಂತ್ರಾಣಾಮಪ್ಯಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ತದಮೃತಂ ಮರುತ ಉಪಜೀವಂತಿ । ಅಥಾಸ್ಯ ಯಾ ಆದಿತ್ಯಮಧುನ ಊರ್ಧ್ವಾ ರಶ್ಮಿನಾಡ್ಯೋ ಗೋಪ್ಯಾಸ್ತಾಭಿರುಪಾಸನಭ್ರಮರಾಃ ಪ್ರಣವಕುಸುಮಾದಾಹೃತ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಾನಯಂತಿ, ತದಮೃತಮುಪಜೀವಂತಿ ಸಾಧ್ಯಾಃ । ತಾ ಏತಾ ಆದಿತ್ಯವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಃ ಪಂಚ ರೋಹಿತಾದಯೋ ರಶ್ಮಿನಾಡ್ಯ ಋಗಾದಿಸಂಬದ್ಧಾಃ ಕ್ರಮೇಣೋಪದಿಶ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಏತದೇವಾಮೃತಂ ದೃಷ್ಟ್ವೋಪಲಭ್ಯ ಯಥಾಸ್ವಂ ಸಮಸ್ತೈಃ ಕರಣೈರ್ಯಶಸ್ತೇಜ ಇಂದ್ರಿಯಸಾಕಲ್ಯವೀರ್ಯಾನ್ನಾದ್ಯಾನ್ಯಮೃತಂ ತದುಪಲಭ್ಯಾದಿತ್ಯೇ ತೃಪ್ಯತಿ । ತೇನ ಖಲ್ವಮೃತೇನ ದೇವಾನಾಂ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಮೋದನಂ ವಿದಧದಾದಿತ್ಯೋ ಮಧು । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಕೇವಲಮುಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಭಾವಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಾಪಕಭಾವಶ್ಚೇತಿ ।
ತಥಾಗ್ನಿಃ ಪಾದ ಇತಿ ।
ಅಧಿದೈವತಂ ಖಲ್ವಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥಮುಕ್ತಮ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ರೂಪಾದಿಹೀನತ್ವೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾರೂಪ್ಯಂ, ತಸ್ಯ ಚೈತಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಪಾದಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ “ಅಗ್ನಿಃ ಪಾದಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾಃ । ಯಥಾ ಹಿ ಗೋಃ ಪಾದಾ ನ ಗವಾ ವಿಯುಜ್ಯಂತ, ಏವಮಗ್ನ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ನಾಕಾಶೇನ ಸರ್ವಗತೇನೇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಪಾದಾಃ ।
ತದೇವಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪದೋ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಧಾಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಾಯುಂ ಸಂವರ್ಗಗುಣಕಮುಪಾಸ್ಯಂ ವಿಧಾತುಂ ಮಹೀಕರೋತಿ -
ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ ।
ತಥಾ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವಾದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯೋಪಾಸ್ಯಂ ವಿಧಾತುಂ ಮಹೀಕರೋತಿ -
ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ
ಉಪದೇಶಃ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೧ ॥
ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಾವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಸರ್ವಾಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಃ, ಕಿಂತು ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ । ತತ್ರೇದಮುಪತಿಷ್ಠತೇ -
ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ ।
ಲೌಕಿಕೌ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಪ್ರತ್ಯಯೌ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಾದಿಷು ದೃಷ್ಟೌ । ನ ಚೈತೇಷಾಮಸ್ತಿ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯೇತೇಷು ದೇವದತ್ತಾದಿವತ್ತದನುರೂಪಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ ಚೇಷ್ಟಾಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ರ “ಜಗೃಭ್ಮಾತೇ ದಕ್ಷಿಣಮಿಂದ್ರಹಸ್ತಮ್” ಇತಿ ಚ, “ಕಾಶಿರಿಂದ್ರ ಇತ್” ಇತಿ ಚ । ಕಾಶಿರ್ಮುಷ್ಟಿಃ । ತಥಾ “ತುವಿಗ್ರೀವೋ ವಪೋದರಃ ಸುಬಾಹುರಂಧಸೋ ಮದೇ । ಇಂದ್ರೋ ವೃತ್ರಾಣಿ ಜಿಘ್ನತೇ”(ಋ.ಸಂ. ೮-೭-೧೭) ಇತಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಂ ದೇವತಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾ ಅಭಿವದಂತಿ । ತಥಾ ಹವಿರ್ಭೋಜನಂ ದೇವತಾಯಾ ದರ್ಶಯಂತಿ - “ಅದ್ಧೀಂದ್ರ ಪಿಬ ಚ ಪ್ರಸ್ಥಿತಸ್ಯ”(ಋ.ಸಂ. ೧೦-೧೧೬-೭) ಇತ್ಯಾದಯಃ । ತಥೇಶನಮ್ - “ಇಂದ್ರೋ ದಿವ ಇಂದ್ರ ಈಶೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇಂದ್ರೋ ಅಪಾಮಿಂದ್ರ ಇತ್ಪರ್ವತಾನಾಮ್ । ಇಂದ್ರೋ ವೃಧಾಮಿಂದ್ರ ಇನ್ಮೇಧಿರಾಣಾಮಿಂದ್ರಃ ಕ್ಷೇಮೇ ಯೋಗೇ ಹವ್ಯ ಇಂದ್ರಃ”(ಋ.ಸಂ. ೧೦-೮೯-೧೦) ಇತಿ, ತಥಾ “ಈಶಾನಮಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸ್ವರ್ದೃಶಮೀಶಾನಮಿಂದ್ರ ತಸ್ಥುಷಃ”(ಋ.ಸಂ. ೭-೩೨-೨೨) ಇತಿ । ತಥಾ ವರಿವಸಿತಾರಂ ಪ್ರತಿ ದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಸಾದಂ ಪ್ರಸನ್ನಾಯಾಶ್ಚ ಫಲದಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ “ಆಹುತಿಭಿರೇವ ದೇವಾನ್ ಹುತಾದಃ ಪ್ರೀಣಾತಿ ತಸ್ಮೈ ಪ್ರೀತಾ ಇಷಮೂರ್ಜಂ ಚ ಯಚ್ಛಂತಿ” ಇತಿ, “ತೃಪ್ತ ಏವೈನಮಿಂದ್ರಃ ಪ್ರಜಯಾ ಪಶುಭಿಸ್ತರ್ಪಯತಿ” ಇತಿ ಚ । ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಕಾರಾ ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ತೇ ತೃಪ್ತಾಸ್ತರ್ಪಯಂತ್ಯೇನಂ ಸರ್ವಕಾಮಫಲೈಃ ಶುಭೈಃ” । ಇತಿ ಪುರಾಣವಚಾಂಸಿ ಚ ಭೂಯಾಂಸಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಪ್ರಪಂಚಮಾಪಕ್ಷತೇ । ಲೌಕಿಕಾ ಅಪಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಂ ಸ್ಮರಂತಿ ಚೋಪಚರಂತಿ ಚ । ತಥಾಹಿ - ಯಮಂ ದಂಡಹಸ್ತಮಾಲಿಖಂತಿ, ವರುಣಂ ಪಾಶಹಸ್ತಮ್ , ಇಂದ್ರಂ ವಜ್ರಹಸ್ತಮ್ । ಕಥಯಂತಿ ಚ ದೇವತಾ ಹವಿರ್ಭುಜ ಇತಿ । ತಥೇಶನಾಮಿಮಾಮಾಹುಃ - ದೇವಗ್ರಾಮೋ ದೇವಕ್ಷೇತ್ರಮಿತಿ । ತಥಾಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಸಾದಂ ಚ ಪ್ರಸನ್ನಾಯಾಶ್ಚ ಫಲದಾನಮಾಹುಃ - ಪ್ರಸನ್ನೋಽಸ್ಯ ಪಶುಪತಿಃ ಪುತ್ರೋಽಸ್ಯ ಜಾತಃ । ಪ್ರಸನ್ನೋಽಸ್ಯ ಧನದೋ ಧನಮನೇನ ಲಬ್ಧಮಿತಿ ।
ತದೇತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನಹಿ ತಾವಲ್ಲೋಕೋ ನಾಮೇತಿ ।
ನ ಖಲುಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಲೋಕೋ ನಾಮ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸತ್ಯತಾಮಶ್ನುತೇ, ತದಭಾವೇ ತ್ವಂಧಪರಂಪರಾವನ್ಮೂಲಾಭಾವಾದ್ವಿಪಲ್ವತೇ । ನಚ ವಿಗ್ರಹಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಮಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚೇತಿಹಾಸಾದಿ ಮೂಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಚಾತ್ರಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪೀತಿ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯೋ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ, ಅತ ಆಹ -
ಅರ್ಥವಾದಾ ಅಪೀತಿ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ವಿಧಿವಿಷಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣಾಪರಾ ನ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । “ಯತ್ಪರಃ ಶಬ್ದಃ ಸ ಶಬ್ದಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ಹಿ ಶಾಬ್ದನ್ಯಾಯವಿದಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ತು ಯತ್ರ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಪಿ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ, ಯಥಾ ವಾಯೋಃ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಶಾತ್ಸೋಽಭ್ಯುಪೇಯತೇ ನ ತು ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಸ್ತಿ, ಯಥಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಪಂಚಕೇ, ಸೋಽರ್ಥಃ ಶಬ್ದಾದೇವಾವಗಂತವ್ಯಃ । ಅತತ್ಪರಶ್ಚ ಶಬ್ದೋ ನ ತದವಗಮಯುತಿಮಲಮಿತಿ । ತದವಗಮಪರಸ್ಯ ತತ್ರಾಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಕಂ ವಾಕ್ಯಮುಭಯಪರಂ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ । ನಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನಧಿಗತಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತಾ ಅನ್ಯಪರಾಚ್ಛಬ್ದಾದವಗಂತವ್ಯೇತಿ ಮನೋರಥಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿವಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಮಾಣಭಾವಾನನುಪ್ರವೇಶಿನಃ ಕಥಮುಪಯುಜ್ಯಂತಾಂ ತೇಷ ತೇಷು ಕರ್ಮಸ್ವಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ದೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಕಾರೇ ಸಂಭವತಿ ನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನೋಚಿತಾ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಪ್ರಕಾರಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಂ, ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಚಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಖಲ್ವನುಷ್ಠಾತಾರಃ ಪದಾರ್ಥಾನ್ । ಔತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ಚಾರ್ಥಪರತಾ ಪದಾನಾಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮರಣತಾತ್ಪರ್ಯಾಣಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ನಾನಧಿಗತೇ ವಿಗ್ರಹಾದಾವಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ನ ತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇವತಾವಿಗ್ರಹವತ್ತಾದಿಭಾವಗ್ರಾಹಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಷಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಗೋಚರತಾಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ ।
ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿಇತ್ಯಂತಮ್
ಇತ್ಯಾದಿ
ಭೂತಧಾತೋರಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಚೇತನತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ
ಇತ್ಯಂತಮ್ ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ।
ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿವ್ಯವಹಾರಾದಿತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷತೇ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಏಕದೇಶಿಮತೇನ ತಾವತ್ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ತದೇತತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಅತ್ರಾಹ
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ । ಶಾಬ್ದೀ ಖಲ್ವಿಯಂ ಗತಿಃ, ಯತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಧೀನವೃತ್ತಿತ್ವಂ ನಾಮ । ನಹ್ಯನ್ಯಪರಃ ಶಬ್ದೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಶ್ವಿತ್ರಿನಿರ್ಣೇಜನಪರಂ ಶ್ವೇತೋ ಧಾವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಮಿತಃ ಸಾರಮೇಯಗಮನಂ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ನಞ್ವತಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥೋ ವಿಧಿರೂಪಃ ಶಕ್ಯೋಽವಗಂತುಮ್ । ನಚ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಾತ್ಸೋಽಪ್ಯರ್ಥೋಽಸ್ಯ ಭವತಿ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತಿತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮಿಯಂ ಗತಿಃ । ನಹ್ಯುದಕಾಹರಣಾರ್ಥಿನಾ ಘಟದರ್ಶನಾಯೋನ್ಮೀಲಿತಂ ಚಕ್ಷುರ್ಘಟಪಟೌ ವಾ ಪಟಂ ವಾ ಕೇವಲಂ ನೋಪಲಭತೇ ।
ತದೇವಮೇಕದೇಶಿನಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ದೂಷಿತೇ ಪರಮಸಿದ್ಧಾಂತವಾದ್ಯಾಹ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಲೋಕೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯ ಪದಾನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ತದಂತರೇಣ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಮಾರಣೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ನಹಿ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಮಾತ್ರಾಯ ಲೋಕೇ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಃ । ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ತು ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚೈತಾನ್ಯಸ್ಮಾರಿತಸ್ವಾರ್ಥಾನಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮೀಶತೇ ಇತಿ ಸ್ವಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇಽವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಪದಾನಾಮ್ । ನಚ ಯದರ್ಥಂ ಯತ್ತತ್ತೇನ ವಿನಾ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ನ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಭಿಧಾನೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಪದಾನಾಮ್ । ನಚ ನಞ್ವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಾನಪರ್ಯವಸಾನಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ನಞ್ಪದಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸಾಕ್ಷಾದ್ಯದ್ಯಪಿ ಕುರ್ವಂತಿ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ವರ್ಣಾಸ್ತಥಾಪಿ ನೈತಸ್ಮಿನ್ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ನಿಷ್ಫಲೇ ॥ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಿತಯೇ ತೇಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಾಂತರೀಯಮ್ । ಪಾಕೇ ಜ್ವಾಲೇವ ಕಾಷ್ಠಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮ್” ॥ ಇತಿ । ಸೇಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಗತಿಃ । ಯತ್ರ ತು ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರ ಲೋಕಾನುಸಾರತೋ ಭೂತಾರ್ಥವ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮೇಕೈಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯನೇನ ಪರ್ಯವಸಿತವೃತ್ತಿನಃ ಪಶ್ಚಾತ್ಕುತಶ್ಚಿದ್ಧೇತೋಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ವಯಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ “ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾಯುಮೇವ ಸ್ವೇನ ಭಾಗಧೇಯೇನೋಪಧಾವತಿ ಸ ಏವೈನಂ ಭೂತಿಂ ಗಮಯತಿ ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ”(ಕೃ.ಯ. ೨.೧.೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ಇಹ ಹಿ ಯದಿ ನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವೇದರಾಶಿಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತಾಮನೇಷ್ಯತ್ತತೋ ಭೂತಾರ್ಥಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಿತಾ ನಾರ್ಥವಾದಾ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಮಾಗಮಿಷ್ಯನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧಿವಶಾತ್ಕೈಮರ್ಥ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ವೃತ್ತಾಂತಾದಿಗೋಚರಾಃ ಸಂತಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಯನದ್ವಾರೇಣ ವಿಧೇಯಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯಂತಿ, ನ ಪುನರವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಾ ಏವ ತಲ್ಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಭವಂತಿ, ತಥಾ ಸತಿ ಲಕ್ಷಣೈವ ನ ಭವೇತ್ । ಅಭಿಧೇಯಾವಿನಾಭಾವಸ್ಯ ತದ್ಬೀಜಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಗಂಗಾಶಬ್ದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಬದ್ಧಮೇವ ತೀರಂ ಲಕ್ಷಯತಿ ನ ತು ಸಮುದ್ರತೀರಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ । ನ ಚೈತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವಾರ್ಥಾವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಲ್ಪತೇ । ಅತ ಏವ ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ - ‘ಆದಿತ್ಯೋ ವೈ ಯೂಪಃ’ ‘ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ, ತತ್ರ ಯಥಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧಃ, ಯಥಾ ಚ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತಾ, ತದುಭಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ “ಗುಣವಾದಸ್ತು”(ಜೈ.ಸೂ. ೧।೨।೧೦ ) ಇತಿ ಚ “ತತ್ಸಿದ್ಧಿಃ” ಇತಿ ಚಾಸೂತ್ರಯಜ್ಜೈಮಿನಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಸೋಽರ್ಥೋಽರ್ಥವಾದಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಸ್ತತ್ರ ಗುಣವಾದೇನ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಲಕ್ಷಣೇತಿ ಲಕ್ಷಿತಲಕ್ಷಣಾ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಂವಾದಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದಿವಾರ್ಥವಾದಾದಪಿ ಸೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ, ದ್ವಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾನಪೇಕ್ಷಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಯೋರಿವೈಕತ್ರಾರ್ಥೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಪ್ರಮಾತ್ರಪೇಕ್ಷಯಾ ತ್ವನುವಾದಕತ್ವಮ್ । ಪ್ರಮಾತಾ ಹ್ಯವ್ಯುತ್ಪನ್ನಃ ಪ್ರಥಮಂ ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಮವಗಚ್ಛತಿ ನ ತಥಾಮ್ನಾಯತಃ, ತತ್ರ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನತು ಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ದ್ವಯೋಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇಽನಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇಽಪಿ ಕಸ್ಮಾದ್ಗುಣವಾದೋ ಭವತಿ, ಯಾವತಾ ಶಬ್ದವಿರೋಧೇ ಮಾನಾಂತರಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಬಾಧ್ಯತೇ, ವೇದಾಂತೈರಿವಾದ್ವೈತವಿಷಯೈಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಯಃ ಪ್ರಪಂಚಗೋಚರಾಃ, ಕಸ್ಮಾದ್ವಾಽರ್ಥವಾದವದ್ವೇದಾಂತಾ ಅಪಿ ಗುಣವಾದೇನ ನ ನೀಯಂತೇ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಲೋಕಾನುಸಾರತೋ ದ್ವಿವಿಧೋ ಹಿ ವಿಷಯಃ ಶಬ್ದಾನಾಮ್ , ದ್ವಾರತಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯತಶ್ಚ । ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪದಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾ ದ್ವಾರತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯತೋ ವಿಷಯಃ ಏವಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಮಪಿ । ಯಥೇಯಂ ದೇವದತ್ತೀಯಾ ಗೌಃ ಕ್ರೇತವ್ಯೇತ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಏಷಾ ಬಹುಕ್ಷೀರೇತ್ಯಪರಂ ತದಸ್ಯ ಬಹುಕ್ಷೀರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ ದ್ವಾರಮ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತು ಕ್ರೇತವ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥೇ । ತತ್ರ ಯದ್ದ್ವಾರತಸ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇಽನ್ಯಥಾ ನೀಯತೇ । ಯಥಾ ವಿಷಂ ಭಕ್ಷಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಮಾ ಅಸ್ಯ ಗೃಹೇ ಭುಂಕ್ಷ್ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾರ್ಥಪರಂ ಸತ್ । ಯತ್ರ ತು ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ರ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧೇ ಪೌರುಷೇಯಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಭವತಿ । ವೇದಾಂತಾಸ್ತು ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಭೇದಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಅಪೌರುಷೇಯತಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾಃ ಸಂತಸ್ತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕೇ ತಸ್ಮಿನ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಂತಿ । ನ ಚ ‘ಆದಿತ್ಯೋ ವೈ ಯೂಪಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಯೂಪತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಪಿ ತು ಯೂಪಸ್ತುತಿಪರಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ದ್ವಾರೀಭೂತೋ ವಿಷಯೋ ಗುಣವಾದೇನ ನೀಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ವಿರೋಧಕಂ ನಾಸ್ತಿ, ಯಥಾ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ, ತತ್ರ ದ್ವಾರತೋಽಪಿ ವಿಷಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋ ನ ಶಕ್ಯಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ನಚ ಗುಣವಾದೇನ ನೇತುಂ, ಕೋ ಹಿ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತಿ ಗೌಣಮಾಶ್ರಯೇದತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯನಧಿಗತಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ ಅದ್ಧಾ । ಭಿನ್ನಮೇವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಭೇದೋಽಪೀತಿ ಚೇತ್ । ನ । ದ್ವಾರತೋಽಪಿ ತದವಗತೌ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಂತರಕಲ್ಪನಾಽಯೋಗಾತ್ । ನಚ ಯಸ್ಯ ಯತ್ರ ನ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ತಥಾ ಸತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಶೇಷಣೇಷ್ವಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ವಿಶಿಷ್ಟಪರಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಶೇಷಣಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವೇನ ತು ತದಾಕ್ಷೇಪೇ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ । ಆಕ್ಷೇಪಾದ್ವಿಶೇಷಣಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ತದಾಕ್ಷೇಪಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಿ ತಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವೇನಾನಿಚ್ಛತಾಪ್ಯಭ್ಯುಪೇಯಾನಿ ಯಥಾ, ತದ್ಯಾನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೇಭ್ಯೋ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಯಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾ ಅಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇ ನ ಯುಕ್ತಾಸ್ತ್ಯಕ್ತುಮ್ । ನಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಗುಣವಾದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ಭೂತಾರ್ಥಮಪ್ಯಪೌರುಷೇಯಂ ವಚೋ ಮಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ, ಯೇನ ಮಾನಾಂತರಾಸಂಭವೇ ಭವೇದಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ತಾತ್ಪರ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ನ । ತತ್ರ ತತ್ರ ಯಥಾಸ್ವಂ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟೈಕಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಪರ್ಯವಸಾನಸಂಭವಾತ್ । ಸ ತು ಪದಾರ್ಥಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪದಾರ್ಥ ಏಕಃ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವಾರಭೂತಃ ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವಾರೀತ್ಯೇತಾವಾನ್ ವಿಶೇಷಃ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಓದನಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನ್ಯೋ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗ ಓದನಂ ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ, ಅನ್ಯಸ್ತು ಗ್ರಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ನ । ಏಕತ್ರ ಪ್ರತೀತೇರಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ಭುಕ್ತ್ವೇತಿ ಹಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾ ಪೂರ್ವಕಾಲತಾ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಚೇಯಂ ಪ್ರತೀತಿರಪರಕಾಲಕ್ರಿಯಾಂತರಪ್ರತ್ಯಯಮಂತರೇಣ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವತಿ ಪದಸಮೂಹೇ ಪದಾಹಿತಾಃ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತಯಃ ಪರ್ಯವಸಂತಿ ತಾವದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯೇ ಚೈತಾಃ ಪರ್ಯವಸ್ಯಂತಿ ವಿನೈವ ವಿಧಿವಾಕ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ । ನ ಚ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ ಪಂಚಷಟ್ಪದವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾನಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಾನಾತ್ವೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಸಕೃಚ್ಚಛ್ರುತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಭೂತಸ್ಯ ಗುಣಭೂತವಿಶೇಷಣಾನುರೋಧೇನಾವರ್ತನಾಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರಧಾನಭೇದೇ ತು ವಾಕ್ಯಭೇದ ಏವ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧಿವಾಕ್ಯಾದರ್ಥವಾದವಾಕ್ಯಮನ್ಯದಿತಿ ವಾಕ್ಯಯೋರೇವ ಸ್ವಸ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತ್ಯಯಾವಸಿತವ್ಯಾಪಾರಯೋಃ ಪಶ್ಚಾತ್ಕುತಶ್ಚಿದಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪರಸ್ಪರಾನ್ವಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ವಿಧಿಭಿರೇವೇಂದ್ರಾದಿದೈವತ್ಯಾನೀತಿ ।
ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಹವಿರವಮೃಶ್ಯ ಚ ತದ್ವಿಷಯಸ್ವತ್ವತ್ಯಾಗ ಇತಿ ಯಾಗಶರೀರಮ್ । ನಚ ಚೇತಸ್ಯನಾಲಿಖಿತಾ ದೇವತೋದ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಾ । ನಚ ರೂಪರಹಿತಾ ಚೇತಸಿ ಶಕ್ಯತ ಆಲೇಖಿತುಮಿತಿ ಯಾಗವಿಧಿನೈವ ತದ್ರೂಪಾಪೇಕ್ಷಿಣಾ ಯಾದೃಶಮನ್ಯಪರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯಸ್ತದ್ರೂಪಮವಗತಂ ತದಭ್ಯುಪೇಯತೇ, ರೂಪಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಮಾನಾಭಾವಾತ್ । ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಯಥಾ ಹಿ “ವ್ರಾತ್ಯೋ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ತೋಮೇನ ಯಜತೇ” ಇತಿ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಸ್ಯ ಪಿತಾ ಪಿತಾಮಹೋ ವಾ ಸೋಮಂ ನ ಪಿಬೇತ್ ಸ ವ್ರಾತ್ಯ ಇತಿ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ವರೂಪಮವಗತಂ ವ್ರಾತ್ಯಸ್ತೋಮವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸದ್ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಂ ಭವತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ರೂಪಮಲೌಕಿಕಂ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ವಿಧಿನಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಸದರ್ಥವಾದತೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಮ್ , ತಥಾ ದೇವತಾರೂಪಮಪಿ । ನನೂದ್ದೇಶೋ ರೂಪಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ ನ ಪುನಾ ರೂಪಸತ್ತಾಮಪಿ, ದೇವತಾಯಾಃ ಸಮಾರೋಪೇಣಾಪಿ ಚ ರೂಪಜ್ಞಾನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮಾರೋಪಿತಮೇವ ರೂಪಂ ದೇವತಾಯಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೈರುಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಂ, ರೂಪಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷತೇ । ತಚ್ಚಾನ್ಯತೋಽಸಂಭವಾನ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಭ್ಯ ಏವ । ತಸ್ಯ ತು ರೂಪಸ್ಯಾಸತಿ ಬಾಧಕೇಽನುಭವಾರೂಢಂ ತಥಾಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾನ್ಯಥಾತ್ವಮನನುಭೂಯಮಾನಮಸಾಂಪ್ರತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೈರನ್ಯಪರೈರಪಿ ದೇವತಾರೂಪಂ ಬುದ್ಧಾವುಪನಿಧೀಯಮಾನಂ ವಿಧಿಪ್ರಮಾಣಕಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮನ್ಯಪರಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದವಗತೋಽರ್ಥಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ, ತದಪೇಕ್ಷೈವ ತು ನಾಸ್ತಿ, ಶಬ್ದರೂಪಸ್ಯ ದೇವತಾಭಾವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಮಾನಾಂತರವೇದ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ - ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದತೋ ವಿಗ್ರಹಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಪಿ ತು ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕಸ್ಮರಣೇಭ್ಯೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಮೂಲೇಭ್ಯೋ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಮೂಲೇಭ್ಯೋ ವೇತ್ಯಾಹ -
ಇತಿಹಾಸೇತಿ । ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ
ಯುಜ್ಯತೇ । ನಿಗದಮಾತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯತ್ । ತದೇವಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಸಿದ್ಧೇ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದೌ ಗುರ್ವಾದಿಪೂಜಾವದ್ದೇವತಾಪೂಜಾತ್ಮಕೋ ಯಾಗೋ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಸಫಲೋಽವಕಲ್ಪತೇ । ಅಚೇತನಸ್ಯ ತು ಪೂಜಾಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಚೈವಂ ಯಜ್ಞಕರ್ಮಣೋ ದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿ ಗುಣಭಾವಾದ್ದೇವತಾತಃ ಫಲೋತ್ಪಾದೇ ಯಾಗಭಾವನಾಯಾಃ ಶ್ರುತಂ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ತಾಂ ಪ್ರತಿ ತತ್ಫಲಾಂಶಂ ವಾ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಂ ಕರಣತ್ವಂ ಹಾತವ್ಯಮ್ । ಯಾಗಭಾವನಾಯಾ ಏವ ಹಿ ಫಲವತ್ಯಾ ಯಾಗಲಕ್ಷಣಸ್ವಕರಣಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾದ್ದೇವತಾಭೋಜನಪ್ರಸಾದಾದೀನಾಮ್ , ಕೃಷಿಕರ್ಮಣ ಇವ ತತ್ತದವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಸಸ್ಯಾಧಿಗಮಸಾಧನತ್ವಮ್ । ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿವೋತ್ಪತ್ತಿಪರಮಾಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಭವನ್ಮತೇ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽಪೂರ್ವಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಾ ದೇವತಾಪ್ರಸಾದಾವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವಾ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನತ್ವಮುಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಸಮಾನಂ, ನತು ದೇವತಾಯಾ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತಿ ನ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಅಪಿ ವಾ ಶಬ್ದಪೂರ್ವತ್ವಾದ್ಯಜ್ಞಕರ್ಮ ಪ್ರಧಾನಂ ಗುಣತ್ವೇ ದೇವತಾಶ್ರುತಿಃ”(ಜೈ.ಸೂ. ೯.೧.೯) ಇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧೋ ದೇವತಾನಾಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರ ಇತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಂ ಕುರ್ವನ್ನಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರೇತಿ ।
ಶಂಕಾಬೀಜಮಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಾನುಷಂಗೇ ಶಾಶ್ವತಿಕ ಆನಂದೇ ಕಸ್ಯ ನಾಮ ಚೇತನಸ್ಯಾರ್ಥಿತಾ ನಾಸ್ತಿ, ಯೇನಾರ್ಥಿತಾಯಾ ಅಭಾವಾಚ್ಛೂದ್ರೋ ನಾಧಿಕ್ರಿಯೇತ । ನಾಪ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಃ । ದ್ವಿವಿಧಂ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿಜಂ ಚಾಗಂತುಕಂ ಚ । ತತ್ರ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿವ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿಜಮಪ್ರತಿಹತಮ್ । ಅಧ್ಯಯನಾಭಾವಾದಾಗಂತುಕಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವೇ ಸತ್ಯನಧಿಕಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ, ಆಧಾನಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಗ್ನ್ಯಭಾವಾದಗ್ನಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಮಾ ಭೂದಧಿಕಾರಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಗ್ನಿಃ ಸಾಧನಮಿತಿ ಕಿಮಿತ್ಯನಾಹಿತಾಗ್ನಯೋ ನಾಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ತತ್ಸಾಧನಾಯಾಮನಧಿಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಯತೋ ಯುಕ್ತಂ “ಯದಾಹವನೀಯೇ ಜುಹೋತಿ”(ಶ.ಬ್ರಾ. ೩-೫-೩-೩) ಇತ್ಯಾಹವನೀಯಸ್ಯ ಹೋಮಾಧಿಕರಣತಯಾ ವಿಧಾನಾತ್ತದ್ರೂಪಸ್ಯಾಲೌಕಿಕತಯಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತವಾಕ್ಯವಿಹಿತಾದಾಧಾನಾದನ್ಯತೋಽನಧಿಗಮಾದಾಧಾನಸ್ಯ ಚ ದ್ವಿಜಾತಿಸಂಬಂಧಿತಯಾ ವಿಧಾನಾತ್ತತ್ಸಾಧ್ಯೋಽಗ್ನಿರಲೌಕಿಕೋ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ನಾಹವನೀಯಾದಿಸಾಧ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತಿ । ನಚ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಲೌಕಿಕಮಸ್ತಿ ಸಾಧನಂ ಯಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಧ್ಯಯನನಿಯಮ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್ । ತದಧ್ಯಯನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ವಾ ನಿಯಮ್ಯೇತ , ಯಥಾ ಧನಾರ್ಜನೇ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಾದಿ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ ವಾ, ಯಥಾ ‘ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ’ ಇತ್ಯವಘಾತಃ । ನ ತಾವತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ । ನಹಿ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” (ತೈ.ಆ. ೨.೧೫.೧) ಇತಿ ಕಂಚಿತ್ಕ್ರತುಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಪಠ್ಯತೇ, ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘ವ್ರೀಹೀನವಹಂತಿ’ ಇತಿ । ನ ಚಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಪ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಕ್ರತುಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ, ಯೇನ ವಾಕ್ಯೇನೈವ ಕ್ರತುನಾ ಸಂಬಧ್ಯೇತಾಧ್ಯಯನಮ್ । ನಹಿ ಯಥಾ ಜುಹ್ವಾದಿ ಅವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬದ್ಧಮೇವಂ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈವ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇ ನಿಯಮಃ । ನಾಪಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ । ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಫಲಂ ತದುಪಾಯೋ ವಾ । ತದುಪಾಯೇಽಪಿ ಹಿ ವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಕ್ ಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾನಿಬಂಧನೈವ । ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸು ತು ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಿಧಿಪರಾಧೀನೈವ । ನಹ್ಯನಧಿಗತಕರಣಭೇದ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಸು ಘಟತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಧ್ಯಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿತಯಾಂಗಾನಾಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತಾ । ಕ್ರತುರಿತಿ ಹಿ ವಿಧಿವಿಷಯೇಣ ವಿಧಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ ವಿಷಯಿಣಮ್ । ತೇನಾರ್ಥ್ಯತೇ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಃ । ನ ಚಾಧ್ಯಯನಂ ವಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ವಾ ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಪ್ರಾಗ್ವಿಧೇಃ ಪುರುಷೇಚ್ಛಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಚಾಧ್ಯಯನೇನೈವಾರ್ಥಾವಬೋಧರೂಪಂ ನಿಯಮ್ಯೇತ ತತೋ ಮಾನಾಂತರವಿರೋಧಃ । ತದ್ರೂಪಸ್ಯ ವಿನಾಪ್ಯಧ್ಯಯನಂ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಾಠೇನಾಪ್ಯಧಿಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಂ” ಇತಿವದಧ್ಯಯನಾದೇವ ಫಲಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಚಾಧ್ಯಯನವಿಧೇರನಿಯಾಮಕತ್ವಾಚ್ಛೂದ್ರಸ್ಯಾಧ್ಯಯನೇನ ವಾ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಾಠೇನ ವಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯೇತ । ಮಾ ಭೂದ್ವಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಃ, ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ । “ಅಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ” ಇತಿ ಶೂದ್ರಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ನ ಚೈಷ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ ಕಯಾಚಿದವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಽಶೂದ್ರೇ ವರ್ತನೀಯಃ, ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿತಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಪೇಕ್ಷತಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾನಧೀಯಾನಸ್ಯೇಷ್ಟೌ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತೇರಧಿಕಾರೋ ವಚನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ - ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಯದ್ಯಪಿ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ನ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲವತ್ಕರ್ಮಾರಭ್ಯಾಮ್ನಾತಃ, ನಾಪ್ಯವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಪದಾರ್ಥಗತಃ, ನಹಿ ಜುಹ್ವಾದಿವತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಬಂಧಃ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಿರಧ್ಯಯನಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯತಾಮವಗಮಯನ್ ಕಿಂ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞವತ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ, ಸುವರ್ಣಂ ಭಾರ್ಯಮಿತಿವದಾರ್ಥವಾದಿಕಂ ವಾ ಫಲಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನಾಧೀಯೀತೇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಕಲ್ಪತಾಂ, ಕಿಂವಾ ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಮಧಿಗಮ್ಯ ನಿರ್ವೃಣೋತ್ವಿತಿ ವಿಷಯೇ, ನ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯನ್ಯತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಪ್ರತಿಲಂಭೇ ಚ ಯಥಾಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗೋಪಪತ್ತೌ ಚ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನಾಧ್ಯಯನಾದೇವಾಶ್ರುತಾದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನೋಚಿತಾ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಃ । ತೇನ ಹಿ ಪುರುಷೇಣ ಸ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಪ್ತಶ್ಚ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಮಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನಮುಪಜನಯತಿ, ನತು ಸುವರ್ಣಧಾರಣಾದೌ ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಂಪರಯಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಪುರುಷಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಪರಿವೃತ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಧಾರಣಾದೇವ ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನ ಫಲಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚಾಧ್ಯನಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇನ ಫಲವತ್ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೋ ಭಾವ್ಯಮಾನೋಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನ ಇತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ತದಾ ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನಂ ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧೋಽಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ, ಯಸ್ಯ ಚೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಸ್ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಯನಂ, ಸ ಚ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮೇವೇತ್ಯುಪನಯನಾಭಾವೇನಾಧ್ಯಯನಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವಾತ್ ಪುಸ್ತಕಾದಿಪಠಿತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜನ್ಯೋಽರ್ಥಾವಬೋಧಃ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ನ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಶೂದ್ರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಯಜ್ಞೇಽನವಕೢಪ್ತ ಇತಿ ।
ಯಜ್ಞಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ವಿದ್ಯಾಯಾಮನವಕೢಪ್ತ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಸಿದ್ಧವದಭಿಧಾನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾನ್ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚೋಭಯತ್ರ ಸಾಮ್ಯಾತ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮನುಭಾಷತೇ -
ಯತ್ಪುನಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ದೂಷಯತಿ -
ನ ತಲ್ಲಿಂಗಮ್ ।
ಕುತಃ ।
ನ್ಯಾಯಾಭಾವಾತ್ ।
ನ ತಾವಚ್ಛೂದ್ರಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋದ್ಯತೇ, ಯಥಾ “ಏತಯಾ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಂ ಯಾಜಯೇತ್” ಇತಿ ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿಃ । ಕಿಂತ್ವರ್ಥವಾದಗತೋಽಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ, ಸ ಚಾನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥವದ್ಯೋತಯತಿ ನ ತು ಪ್ರಾಪಯತೀತ್ಯಧ್ವರಮೀಮಾಂಸಕಾಃ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ಅನ್ಯಪರಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣಾರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯಮಾನೋ ವಿಧಿನಾ ಚಾಪೇಕ್ಷಿತಃ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತ ಏವ । ನ್ಯಾಯಶ್ಚಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಉಕ್ತೋ ಬಾಧಕಃ । ನಚ ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ, ದ್ವಿಜಾತ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರತಿಲಂಭೇನ ವಿಧೇಃ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತತ್ವೇ ತ್ವಯಂ ನ್ಯಾಯೋಽಪೋದ್ಯತೇ ವಚನಬಲಾನ್ನಿಷಾದಸ್ಥಪತಿವನ್ನ ತ್ವೇಷ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಾಚ್ಛೂದ್ರಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಪಿ ಚ ಕಿಮರ್ಥವಾದಬಲಾದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇಽಧಿಕಾರಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಕಲ್ಪತೇ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಾ ನ ತಾವದ್ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರ ಇತ್ಯಾಹ -
ಕಾಮಂ ಚಾಯಮಿತಿ ।
ನಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಥವಾದಃ ಶ್ರುತೋ ವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರೇಽಧಿಕಾರಿಣಮುಪನಯತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।
ತತ್ಕಿಮೇತಚ್ಛೂದ್ರಪದಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಂ, ನ ಚೈತ್ಯದ್ಯುಕ್ತಂ, ತುಲ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಶಕ್ಯತೇ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಏವಂ ಕಿಲಾತ್ರೋಪಾಖ್ಯಾಯತೇ - ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಪೌತ್ರಾಯಣೋ ಬಹುದಾಯೀ ಶ್ರದ್ಧಾದೇಯೋ ಬಹುಪಾಕ್ಯಃ ಪ್ರಿಯಾತಿಥಿರ್ಬಭೂವ । ಸ ಚ ತೇಷು ತೇಷು ಗ್ರಾಮನಗರಶೃಂಗಾಟಕೇಷು ವಿವಿಧಾನಾಮನ್ನಪಾನಾನಾಂ ಪೂರ್ಣಾನತಿಥಿಭ್ಯ ಆವಸಥಾನ್ ಕಾರಯಾಮಾಸ । ಸರ್ವತ ಏತ್ಯೈತೇಷ್ವಾವಸಥೇಷು ಮಮಾನ್ನಪಾನಮರ್ಥಿನ ಉಪಯೋಕ್ಷ್ಯಂತ ಇತಿ । ಅಥಾಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ದಾನಶೌಂಡಸ್ಯ ಗುಣಗರಿಮಸಂತೋಷಿತಾಃ ಸಂತೋ ದೇವರ್ಷಯೋ ಹಂಸರೂಪಮಾಸ್ಥಾಯ ತದನುಗ್ರಹಾಯ ತಸ್ಯ ನಿದಾಘಸಮಯೇ ದೋಷಾ ಹರ್ಮ್ಯತಲಸ್ಥಸ್ಯೋಪರಿ ಮಾಲಾಮಾಬಧ್ಯಾಜಗ್ಮುಃ । ತೇಷಾಮಗ್ರೇಸರಂ ಹಂಸಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ಪೃಷ್ಠತಃ ಪತನ್ನೇಕತಮೋ ಹಂಸಃ ಸಾದ್ಭುತಮಭ್ಯುವಾದ । ಭೋ ಭೋ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ ಭಲ್ಲಾಕ್ಷ, ಜಾನಶ್ರುತೇರಸ್ಯ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ದ್ಯುನಿಶಂ ದ್ಯುಲೋಕ ಆಯತಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತನ್ಮಾ ಪ್ರಸಾಂಕ್ಷೀರ್ಮೈತತ್ತ್ವಾ ಧಾಕ್ಷೀದಿತಿ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಮಗ್ರಗಾಮೀ ಹಂಸಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ । ಕಂ ವರಮೇನಮೇತತ್ಸಂತಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ವರ ಇತಿ ಸೋಪಹಾಸಮವರಮಾಹ । ಅಥವಾ ವರೋ ವರಾಕೋಽಯಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ । ಕಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ । ಯಸ್ಮಾದಯಂ ವರಾಕಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಕಮೇನಂ ಕಿಂಭೂತಮೇತಂ ಸಂತಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ರೈಕ್ವಮಿವ ಸಯುಗ್ವಾನಮಾತ್ಥ । ಯುಗ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ಶಕಟೀ ತಯಾ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸ ಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವಸ್ತಮಿವ ಕಮೇನಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಂ ಜಾನಶ್ರುತಿಮಾತ್ಥ । ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿರಸಹ್ಯಂ ನತ್ವೇತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಸ್ಯ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಭಗವತಃ ಪುಣ್ಯಜ್ಞಾನಸಂಭಾರಸಂಭೃತಸ್ಯ ರೈಕ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಧರ್ಮೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೋದರವರ್ತಿಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಧರ್ಮೋಽಂತರ್ಭವತಿ ನ ಪುನಾ ರೈಕ್ವಧರ್ಮಕಕ್ಷಾಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧರ್ಮೋಽವಗಾಹತ ಇತಿ । ಅಥೈಷ ಹಂಸವಚನಾದಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತನಿಕರ್ಷಮುತ್ಕರ್ಷಕಾಷ್ಠಾಂ ಚ ರೈಕ್ವಸ್ಯೋಪಶ್ರುತ್ಯ ವಿಷಣ್ಣಮಾನಸೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕಿತವ ಇವಾಕ್ಷಪರಾಜಿತಃ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ನಿಃಶ್ವಸನ್ನುದ್ವೇಲಂ ಕಥಂ ಕಥಮಪಿ ನಿಶೀಥಮತಿವಾಹಯಾಂಬಭೂವ । ತತೋ ನಿಶಾವಸಾನಪಿಶುನಮನಿಭೃತವಂದಾರುವೃಂದಪ್ರಾರಬ್ಧಸ್ತುತಿಸಹಸ್ರಸಂವಲಿತಂ ಮಂಗಲತೂರ್ಯನಿರ್ಘೋಷಮಾಕರ್ಣ್ಯ ತಲ್ಪತಲಸ್ಥ ಏವ ರಾಜಾ ಏಕಪದೇ ಯಂತಾರಮಾಹೂಯಾದಿದೇಶ, ವಯಸ್ಯ, ರೈಕ್ವಾಹ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಮೇಕರತಿಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮತಿವಿವಿಕ್ತೇಷು ತೇಷು ತೇಷು ವಿಪಿನನಗನಿಕುಂಜನದೀಪುಲಿನಾದಿಪ್ರದೇಶೇಷ್ವನ್ವಿಷ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನತೋಽಸ್ಮಭ್ಯಮಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ । ಸ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರಾನ್ವಿಷ್ಯನ್ ಕ್ವಚಿದತಿವಿವಿಕ್ತೇ ದೇಶೇ ಶಕಟಸ್ಯಾಧಸ್ತಾತ್ ಪಾಮಾನಂ ಕಂಡೂಯಮಾನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯನಮದ್ರಾಕ್ಷೀತ್ । ತಂ ಚ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರೈಕ್ವೋಽಯಂ ಭವಿತೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾವಾನುಪವಿಶ್ಯ ಸವಿನಯಮಪ್ರಾಕ್ಷೀತ್ , ತ್ವಮಸಿ ಹೇ ಭಗವನ್ , ಸಯುಗ್ವಾ ರೈಕ್ವ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ರೈಕ್ವಭಾವಾನುಮತಿಂ ಚ ತೈಸ್ತೈರಿಂಗಿತೈರ್ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯೇಚ್ಛಾಂ ಧನಾಯಾಂ ಚೋನ್ನೀಯ ಯಂತಾ ರಾಜ್ಞೇ ನಿವೇದಯಾಮಾಸ । ರಾಜಾ ತು ತಂ ನಿಶಮ್ಯ ಗವಾಂ ಷಟ್ಶತಾನಿ ನಿಷ್ಕಂ ಚ ಹಾರಂ ಚಾಶ್ವತರೀರಥಂ ಚಾದಾಯ ಸತ್ವರಂ ರೈಕ್ವಂ ಪ್ರತಿಚಕ್ರಮೇ । ಗತ್ವಾ ಚಾಭ್ಯುವಾದ । ಹೈ ರೈಕ್ವ, ಗವಾಂ ಷಟ್ಶತಾನೀಮಾನಿ ನಿಷ್ಕಶ್ಚ ಹಾರಶ್ಚಾಯಮಶ್ವತರೀರಥಃ, ಏತದಾದತ್ಸ್ವ, ಅನುಶಾಧಿ ಮಾಂ ಭಗವನ್ನಿತಿ । ತಮೇವಮುಕ್ತವಂತಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಟೋಪಂ ಚ ಸಸ್ಪೃಹಂ ಚೋವಾಚ ರೈಕ್ವಃ । ಅಹ ಹಾರೇತ್ವಾ ಶೂದ್ರ, ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತ್ವಿತಿ । ಅಹೇತಿ ನಿಪಾತಃ ಸಾಟೋಪಮಾಮಂತ್ರಣೇ । ಹಾರೇಣ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ವಾ ಗಂತ್ರೀ ರಥೋ ಹಾರೇತ್ವಾ ಸ ಗೋಭಿಃ ಸಹ ತವೈವಾಸ್ತು, ಕಿಮೇತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಮಮ ಧನೇನಾಕಲ್ಪವರ್ತಿನೋ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಹಾನುಪಯೋಗಿನೇತಿ ಭಾವಃ । ಆಹರೇತ್ವೇತಿ ತು ಪಾಠೋಽನರ್ಥಕತಯಾ ಚ ಗೋಭಿಃ ಸಹೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯನುಪಾದಾನೇನ ಚಾಚಾರ್ಯೈರ್ದೂಷಿತಃ । ತದಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಂ ಶಕ್ಯಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಜಾನಶ್ರುತೀ ರಾಜನ್ಯೋಽಪ್ಯವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಕ್ತುಮ್ । ಸ ಹಿ ರೈಕ್ವಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞತಾಂ ಚಿಖ್ಯಾಪಯಿಷುರಾತ್ಮನೋ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಶೂದ್ರೇತಿ ಶುಚಂ ಸೂಚಯಾಮಾಸ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಉಚ್ಯತೇ -
ತದಾದ್ರವಣಾತ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ - ಶುಚಮಭಿದುದ್ರಾವ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ । ಶುಚಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶುಚಾ ವಾ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ದುದ್ರುವೇ । ಶುಚಾ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಶುಚಾ ರೈಕ್ವಂ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ದುದ್ರಾವ ಗತವಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾದಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಶುಗ್ವಾ ಜಾನಶ್ರುತಿರ್ವಾ ರೈಕ್ವೋ ವಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾತ್ ।
ಇತಶ್ಚ ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ - ಯತ್ಕಾರಣಂ
ಪ್ರಕರಣನಿರೂಪಣೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಸ್ಯ ಜಾನಶ್ರುತೇರವಗಮ್ಯತೇ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾದಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪ್ರಕರಣಂ ನಿರೂಪಯತಿ -
ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ।
ಚೈತ್ರರಥೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ನಿಶ್ಚಿತಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವೇನ ಸಮಾನಾಯಾಂ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಂದಿಗ್ಧಕ್ಷತ್ರಿಯಭಾವೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । “ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂ ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಸೂದೇನ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೫) ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾಜಕತ್ವೇನ ಕಾಪೇಯೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣೋ ಯೋಗಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಭಿಕ್ಷಯಾ ಚಾಸ್ಯಾಶೂದ್ರತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ನಹಿ ಜಾತು ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಶೂದ್ರಾನ್ ಭಿಕ್ಷತೇ । ಯಾಜಕೇನ ಚ ಕಾಪೇಯೇನ ಯೋಗಾದ್ಯಾಜ್ಯೋಽಭಿಪ್ರತಾರೀ । ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಾತ್ । “ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥೋ ನಾಮೈಕಃ ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಕಾಪೇಯೇನ ಯಾಜಕೇನ ಯೋಗಾತ್ ।
ಏತೇನ ವೈ ಚಿತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್ನಿತಿ
ಛಂದೋಗಾನಾಂ ದ್ವಿರಾತ್ರೇ ಶ್ರೂಯತೇ । ತೇನ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯ ಯಾಜಕಾಃ ಕಾಪೇಯಾಃ । ಏಷ ಚಾಭಿಪ್ರತಾರೀ ಚಿತ್ರರಥಾದನ್ಯಃ ಸನ್ನೇವ ಕಾಪೇಯಾನಾಂ ಯಾಜ್ಯೋ ಭವತಿ । ಯದಿ ಚೈತ್ರರಥಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾನಾಂ ಹಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಾದಭಿಪ್ರತಾರೀ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ । ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಚ್ಚ ಜಾನಶ್ರುತಿರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ।
ಇತಶ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಜಾನಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಹ -
ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ ।
ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣೇ ಚಾರ್ಥಸಂಭವೇ ಚ ತಾದೃಶಸ್ಯ ವದಾನ್ಯಪ್ರಷ್ಠಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ಪ್ರಾಯೇಣ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಾದಿವದಿತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಮುಪನೀತಾಧ್ಯಯನವಿಧಿಪರಾಮರ್ಶೇನ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ಕಿಂತು ತೇಷು ತೇಷು ವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪ್ರದೇಷೂಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ತದಭಾವಾಭಿಧಾನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮನಧಿಕಾರ ಇತಿ ।
ನನ್ವನುಪನೀತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ತಾನ್ಹಾನುಪನೀಯೈವ” (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೭) ಇತಿ । ತಥಾ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನುಪನೀತಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರೋ ಭವೀಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ತಾನ್ಹಾನುಪನೀಯೈವೇತ್ಯಪಿ ಪ್ರದರ್ಶಿತೈವೋಪನಯನಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಯೇಷಾಮುಪನಯನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತೇಷಾಮೇವ ತನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಿತಿ ದ್ವಿಜಾತಯ ಏವ ನಿಷಿದ್ಧೋಪನಯನಾ ಅಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ ನ ಶೂದ್ರ ಇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ।
ಸತ್ಯಕಾಮೋ ಹ ವೈ ಜಾಬಾಲಃ ಪ್ರಮೀತಪಿತೃಕಃ ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಂ ಜಬಾಲಾಂ ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಅಹಮಾಚಾರ್ಯಕುಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಿಷ್ಯಾಮಿ, ತದ್ಬ್ರವೀತು ಭವತೀ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಹಮಿತಿ । ಸಾಬ್ರವೀತ್ । ತ್ವಜ್ಜನಕಪರಿಚರಣಪರತಯಾ ನಾಹಮಜ್ಞಾಸಿಷಂ ಗೋತ್ರಂ ತವೇತಿ । ಸ ತ್ವಾಚಾರ್ಯಂ ಗೌತಮಮುಪಸಸಾದ । ಉಪಸದ್ಯೋವಾಚ, ಹೇ ಭಗವನ್ , ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುಪೇಯಾಂ ತ್ವಯೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ, ನಾವಿಜ್ಞಾತಗೋತ್ರ ಉಪನೀಯತ ಇತಿ ಕಿಂಗೋತ್ರೋಽಸೀತಿ । ಅಥೋವಾಚ ಸತ್ಯಕಾಮೋ ನಾಹಂ ವೇದ ಸ್ವಂ ಗೋತ್ರಂ, ಸ್ವಾಂ ಮಾತರಂ ಜಬಾಲಾಮಪೃಚ್ಛಂ, ಸಾಪಿ ನ ವೇದೇತಿ । ತದುಪಶ್ರುತ್ಯಾಭ್ಯಧಾದ್ಗೌತಮಃ, ನಾದ್ವಿಜನ್ಮನ ಆರ್ಜವಯುಕ್ತಮೀದೃಶಂ ವಚಃ, ತೇನಾಸ್ಮಿನ್ನ ಶೂದ್ರತ್ವಸಂಭಾವನಾಸ್ತೀತಿ ತ್ವಾಂ ದ್ವಿಜಾತಿಜನ್ಮಾನಮುಪನೇಷ್ಯ ಇತ್ಯುಪನೇತುಮನುಶಾಸಿತುಂ ಚ ಜಾಬಾಲಂ ಗೌತಮಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ತೇನಾಪಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ।
ನ ಸತ್ಯಾದಗಾ ಇತಿ ।
ನ ಸತ್ಯಮತಿಕ್ರಾಂತವಾನಸೀತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ಸಮೃತೇಶ್ಚ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಅತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೮ ॥
ಕಂಪನಾತ್ ।
ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತಿಬಲಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಚ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ವಾಯುಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೋ ಬಾಹ್ಯಶ್ಚಾತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ತಥಾಹಿ - ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯೋ ವಾಯಾವಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇ, ವಜ್ರಶಬ್ದಶ್ಚಾಶನೌ । ಅಶನಿಶ್ಚ ವಾಯುಪರಿಣಾಮಃ । ವಾಯುರೇವ ಹಿ ಬಾಹ್ಯೋ ಧೂಮಜ್ಯೋತಿಃಸಲಿಲಸಂವಲಿತಃ ಪರ್ಜನ್ಯಭಾವೇನ ಪರಿಣತೋ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುವೃಷ್ಟ್ಯಶನಿಭಾವೇನ ವಿವರ್ತತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಜಗದಿತಿ ಸವಾಯುಕಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಶಬ್ದ ಆಪೇಕ್ಷಿಕೋಽಪಿ ನ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಂ ಜಹಾತಿ ಕಿಂತು ಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶಬ್ದೌ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಸ್ವಾರ್ಥಮೇವ ತ್ಯಜತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ಯಾಗಾದ್ವರಂ ವೃತ್ತಿಸಂಕೋಚಃ, ಸ್ವಾರ್ಥಲೇಶಾವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಅಮೃತಶಬ್ದೋಽಪಿ ಮರಣಾಭಾವವಚನೋ ನ ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕಂ ತದಭಾವಂ ಬ್ರೂತೇ, ಜ್ಯೋತಿರ್ಜೀವಿತಯಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಅಮೃತಾ ದೇವಾ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣವಜ್ರಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾದ್ವಾಯುರೇವಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಕಂಪನಾತ್ ।
ಸವಾಯುಕಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕಂಪನಾತ್ , ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಮಿತ ಇತಿ ಮಂಡೂಕಪ್ಲುತ್ಯಾನುಷಜ್ಜತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಬಿಭ್ಯದೇತಜ್ಜಗತ್ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ನ ತು ಮರ್ಯಾದಾಮತಿವರ್ತತೇ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಹೇತುಃ, ಅಪಿ ತು ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸಂವಲಿತಃ ಶ್ರುತಿಸಂಕೋಚಃ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಪೂರ್ವಾಪರಯೋರ್ಗ್ರಂಥಭಾಗಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಮುಪಲಭಾಮಹೇ । ಇಹೈವ ಕಥಮಂತರಾಲೇ ವಾಯುಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಮಹೀತಿ ।
ತದನೇನ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ದರ್ಶಿತಾ ।
ಪ್ರಕರಣಾದಪಿ
ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪ್ರಕರಣಮುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಖಲು ಪೃಷ್ಟಂ ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಪೃಷ್ಟಾದನ್ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತೂಚ್ಯಮಾನೇ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಭವೇದಸಂಬದ್ಧಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಾತ್ ।
ಯತು ವಾಯುವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕ್ವಚಿದಮೃತತ್ವಮಭಿಹಿತಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ತದಿತಿ ।
'ಅಪಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ” ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹ್ಯಪಮೃತ್ಯೋರ್ವಿಜಯ ಉಕ್ತೋ ನತು ಪರಮಮೃತ್ಯುವಿಜಯ ಇತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಂ, ತಚ್ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಕರಣೇನ ಹೇತುನಾ । ನ ಕೇವಲಮಪಶ್ರುತ್ಯಾ ತದಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಪಿ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಧಾಯ “ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್” (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ವಾಯ್ವಾದೇರಾರ್ತತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನಹ್ಯಾರ್ತಾಭ್ಯಾಸಾದನಾರ್ತೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೩೯ ॥
ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ತೇಜಸಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಘನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಶ್ರುತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವವಚ್ಛ್ರುತಿಸಂಕೋಚಸ್ಯ ಚಾತ್ರಾಭಾವಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಪಕ್ಷೇ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇಃ ಪೂರ್ವಕಾಲಾರ್ಥಾಯಾಃ ಪೀಡನಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಮುತ್ಥಾನಶ್ರುತೇಶ್ಚ ತೇಜ ಏವ ಜ್ಯೋತಿಃ । ತಥಾಹಿ - ಸಮುತ್ಥಾನಮುದ್ಗಮನಮುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಉದ್ಗಮನಂ ಚ ತೇಜಃಪಕ್ಷೇಽರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣೋಪಪದ್ಯತೇ । ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಾರ್ಚಿರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತಿ ತದುಪಸಂಪದ್ಯ ತಸ್ಯ ಸಮೀಪೇ ಭೂತ್ವಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕ್ರಮೇಣ ಮುಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಪಕ್ಷೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತ್ವಾ ಕಾ ಪರಾ ಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ನಚ ದೇಹಾದಿವಿವಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ವೃತ್ತಿರೂಪೋಽಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ । ಸಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾತ್ಪ್ರಾಚೀನಾ ನ ತು ಪರಾಚೀನಾ । ಸೇಯಮುಪಸಂಪದ್ಯೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇಃ ಪೀಡಾ । ತಸ್ಮಾತ್ತಿಸೃಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪ್ರಕರಣಬಾಧನಾತ್ತೇಜ ಏವಾತ್ರ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹೀಹ ಪ್ರಕರಣೇ ಅನುವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಯತ್ಖಲು ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ, ಯಚ್ಚ ಮಧ್ಯೇ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ, ಯಚ್ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ಸ ಏವ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ತದಂತಃಪಾತಿನಸ್ತು ಸರ್ವೇ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇತವ್ಯಾಃ, ನತು ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಕರಣಾದಪಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ಇತಿ ಹಿ ಲೋಕಸ್ಥಿತಿಃ । ಅನ್ಯಥೋಪಾಂಶುಯಾಜವಾಕ್ಯೇ ಜಾಮಿತಾದೋಷೋಪಕ್ರಮೇ ತತ್ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನೋಪಸಂಹಾರೇ ಚ ತದಂತಃಪಾತಿನೋ “ವಿಷ್ಣುರುಪಾಂಶು ಯಷ್ಟವ್ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಯೋ ವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಪೃಥಗ್ವಿಧಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ “ತಿಸ್ರ ಏವ ಸಾಹ್ನಸ್ಯೋಪಸದಃ ಕಾರ್ಯಾ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯ” ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧಾತ್ಸಾಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲಲಬ್ಧಮಹರ್ಗಣಾಭಿಧಾನಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಹೀನಶಬ್ದಃ ಕಥಮಪ್ಯವಯವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಾನ್ನಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಮಭಿಧಾಯ ತತ್ರೈವ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಂ ವಿಧತ್ತಾಮ್ । ಸ ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನವಿಧಾನಾನ್ನ ಕುತಶ್ಚಿದಪಿ ಹೀಯತೇ ಕ್ರತೋರಿತ್ಯಹೀನಃ ಶಕ್ಯೋ ವಕ್ತುಮ್ । ಮೈವಮ್ । ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಬಲೀಯಸೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಬಾಧನಾನ್ನ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಮಹೀನಗುಣಯುಕ್ತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಶಕ್ನೋತಿ ವಿಧಾತುಮ್ । ನಾಪ್ಯತೋಽಪಕೃಷ್ಟಂ ಸದಹರ್ಗಣಸ್ಯ ವಿಧತ್ತೇ । ಪರಪ್ರಕರಣೇಽನ್ಯಧರ್ಮವಿಧೇರನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಸಂಬದ್ಧಪದವ್ಯವಾಯವಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಪುನರನುಸಂಧಾನಕ್ಲೇಶಾತ್ । ತೇನಾನಪಕೃಷ್ಟೇನೈವ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಹ್ನಸ್ಯ ತಿಸ್ರ ಉಸಪದಃ ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ ವಿಧಿಂ ಸ್ತೋತುಂ ದ್ವಾದಶಾಹವಿಹಿತಾ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ಚ ಸರ್ವಾಹೀನೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತಾ ನಿವೀತಾದಿವದನೂದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಹೀನಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರಕರಣಬಾಧೇಽಪಿ ನ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾದಪಕರ್ಷಃ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾತಸ್ಯ ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ಯಲ್ಲಿಂಗಬಲಾತ್ಪ್ರಕರಣಬಾಧೇನಾಪಕರ್ಷಸ್ತದಗತ್ಯಾ । ಪೌಷ್ಣಾದೌ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತ್ವಪಕೃಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೋಪದೇಶೇ ಫಲಸ್ಯೋಪಾಯಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪಾದಕೇಽತಿವಿಶದೇ “ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಿಶದೈಕದೇಶಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ನಚ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿವದ್ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮಧ್ಯಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸ್ತೋತುಮೇಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ವಚನಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಮನುವದತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಸ್ತುತಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಸ್ವಾಭಿಧೇಯಸಂಸರ್ಗತಾತ್ಪರ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯೇತಿ ತು ವಾಕ್ಯೇ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗತಾತ್ಪರ್ಯೇ ಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಾನುವದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚಾಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಚೈತದ್ದೋಷಭಯಾತ್ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಲ್ಲಂಘಯಾವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಾಹ್ನಸ್ಯೈವ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಂ ವಿಧಾತುಮರ್ಹತಿ, ತ್ರಿತ್ವದ್ವಾದಶತ್ವಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ವಿಕಲ್ಪೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ಸಾಹ್ನಾಹೀನಪದಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಭಿಧಾಯಿನೋರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರಕರಣಾದೇವ ತದವಗತೇಃ । ಇಹ ತು ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗತಾತ್ಪರ್ಯೇ ನೋಕ್ತದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧಾದ್ರೂಢಿಮಪಿ ಪೂರ್ವಕಾಲತಾಮಪಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಮುಮುಕ್ಷೋರಾದಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಭಿಹಿತೇತಿ । ನಾಸಾವಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ಕಿಂತು ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ನಚ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ವಚನಮ್ । ನಹ್ಯೇತತ್ಪ್ರಕರಣೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವಿದುಷೋ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೀ ಸ್ತಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ನ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಅತ್ರೈವ ಸಮನೀಯಂತೇ” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ । ನಚ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ । ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪಕತ್ವಂ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಹೇತುಭಾವಃ । ಜೀವಸ್ಯ ತು ನಿರೂಪಾಧಿನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುಕೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಕೃತಮರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ । ಅತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಸ್ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜ್ಯೋತಿರಾದಿತ್ಯಮುಪಸಂಪದ್ಯ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಾಂಜಸೀತಿ ಶ್ರುತೇರತ್ರಾಪಿ ಕ್ಲೇಶಃ । ಅಪಿಚ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ ಉತ್ತಮಪುರುಷ ಇತೀಹೈವೋಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಿಶೇಷಣಾತ್ತೇಜಸೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾಪನಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಪದಸ್ಯ, ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃ ನ ತು ತೇಜ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೦ ॥
ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ “ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಾಕಾಶಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಂ, ತಥಾಪಿ ತದ್ವದತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಲಿಂಗದರ್ಶನಾಭಾವಾನ್ನಾಮರೂಪನಿರ್ವಹಣಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇಽಪ್ಯವಕಾಶದಾನೇನೋಪಪತ್ತೇರಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ರೂಢಿಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ಯಾಯೋಗಾತ್ , ನಾಮರೂಪೇ ಅಂತರಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ನಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತುರಂತರಾಲತ್ವಮಾಹ, ಅಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತೇನ ಭೂತಾಕಾಶೋ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚೈತಯೋರಂತರಾಲಂ ಮಧ್ಯಂ ಸಾರಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ತು ನಿರ್ವೋಢೈವ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅಂತರಾಲಂ ವಾ ನಿರ್ವಾಢೃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಭೂತಾಕಾಶೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಪರಮೇವಾಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ,
ಕಸ್ಮಾತ್ , ಅರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।
ನಾಮರೂಪಮಾತ್ರನಿರ್ವಾಹಕಮಿಹಾಕಾಶಮುಚ್ಯತೇ । ಭೂತಾಕಾಶಂ ಚ ವಿಕಾರತ್ವೇನ ನಾಮರೂಪಾಂತಃಪಾತಿ ಸತ್ ಕಥಮಾತ್ಮಾನಮುದ್ವಹೇತ್ । ನಹಿ ಸುಶಿಕ್ಷಿತೋಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನೀ ಸ್ವೇನ ಸ್ಕಂಧೇನಾತ್ಮಾನಂ ವೋಢುಮುತ್ಸಹತೇ । ನಚ ನಾಮರೂಪಶ್ರುತಿರವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಭೂತಾಕಾಶವರ್ಜಂ ನಾಮರೂಪಾಂತರೇ ಸಂಕೋಚಯಿತುಂ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಚ ನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಂ ನಿರಂಕುಶಮವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಂ ಕಥಂಚಿತ್ಕ್ಲೇಶೇನ ಪರತಂತ್ರೇ ನೇತುಮುಚಿತಮ್ “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮತಿಸ್ಫುಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮತ್ರ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮರೂಪತಯಾ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ನಿರ್ವಹಿತುರೇವಾಂತರಾಲತೋಪಪತ್ತೇರನ್ಯೋ ನಿರ್ವಹಿತಾಽನ್ಯಚ್ಚಾಂತರಾಲಮಿತ್ಯರ್ಥಭೇದಕಲ್ಪನಾಪಿ ನ ಯುಕ್ತಾ । ತಥಾ ಚ ತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಯದಂತರೇತ್ಯಯಮರ್ಥಾಂತರವ್ಯಪದೇಶ ಉಪಪನ್ನೋ ಭವತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಾಂತರವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ತಥಾ “ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದಮೃತಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಕಾಶಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೧ ॥
ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ।
'ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷು ಸಂಸಾರಿಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ತತ್ಪರೇ ಗ್ರಂಥಸಂದರ್ಭೇ ಸರ್ವಂ ತತ್ರೈವ ಯೋಜ್ಯತೇ” ॥ ಸಂಸಾರ್ಯೇವ ತಾವದಾತ್ಮಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಪ್ರಾಣಾದಿಪರೀತಃ ಸರ್ವಜನಸಿದ್ಧಃ । ತಮೇವ ಚ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಂದರ್ಭ ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವಾಮೃಶತೀತಿ ತದನುವಾದಪರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಚ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮೈವ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮಹಾನ್ , ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಚಾನಾದಿತ್ವೇನಾನಾದಿತ್ವಾದಜ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಕಶ್ಚಿದತ್ರ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಯತ್ತು ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತ ಇತಿ ಭೇದಂ ಮನ್ಯಸೇ, ನಾಸೌ ಭೇದಃ ಕಿಂತ್ವಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವಭಾವವಚನಃ, ತೇನ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿಶೇಷವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ಸಂಪಿಂಡಿತಪ್ರಜ್ಞೇನ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಭಾವೇನ ಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವೇದೇತ್ಯಭೇದೇಽಪಿ ಭೇದವದುಪಚಾರೇಣ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಸಂಪಿಂಡಿತಪ್ರಜ್ಞಃ” ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಶಬ್ದಾಃ ಸಂಸಾರಿಣ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜೀವಕರ್ಮಾರ್ಜಿತತಯಾ ತದ್ಭೋಗ್ಯತಯಾ ಚ ಯೋಜನೀಯಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನೂದ್ಯತೇ ನ ತು ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ಕಿಂ ಸಂಸಾರಿಣೋಽನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಪರಂ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದಿಹ ಸಂಸಾರಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ಸಂಸಾರಿಣಶ್ಚಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವವಮರ್ಶನಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಪರಂ, ನ ತಾವತ್ಸಂಸಾರ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಭಾವಃ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಾ ಹಿ ಶತಶ ಆಗಮಾಃ “ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) “ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೈರುಪಪಾದಿತಾಃ । ನ ಚಾತ್ರಾಪಿ ಸಂಸಾರ್ಯತಿರಿಕ್ತಪರಮಾತ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಾಭಾವಃ, ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಸ್ತತ್ಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾದ್ಭೇದೇನ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತಿವದೌಪಚಾರಿಕಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷಶಾಲಿನಿ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ ಕಥಂಚಿದಜ್ಞವಿಷಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಃ । ನಚ ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಕರ್ಷೋಽಸಂಕುಚದ್ವೃತ್ತಿರ್ವಿದಿತಸಮಸ್ತವೇದಿತವ್ಯಾತ್ಸರ್ವವಿದೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚೇತ್ಥಂಭೂತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ಜೀವಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವೋಽನಧಿಗತಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ನಚ ಜೀವಾತ್ಮಾನುವಾದಮಾತ್ರಪರಾಣ್ಯೇತಾನಿ ವಚಾಂಸಿ । ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಪರಂ ಹಿ ಶಾಬ್ದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ, ನ ತ್ವನುವಾದಮಾತ್ರನಿಷ್ಠಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ ಏವ ಚ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವವಿಧಾನಾಯಾದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷ್ವನುವಾದ್ಯತಯಾಽವಮರ್ಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚಾಜತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯತೇ ।
ಯಸ್ತು ಮಧ್ಯೇ ಬುದ್ಧಾಂತಾದ್ಯವಸ್ಥೋಪನ್ಯಾಸಾದಿತಿ ।
ನಾನೇನಾವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಪಿ ತ್ವವಸ್ಥಾನಾಮುಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕತ್ವೇನ ತದತಿರಿಕ್ತಮವಸ್ಥಾರಹಿತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿವಕ್ಷತಿ, ಉಪರಿತನವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಾಲೋಚನಾದಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ।
ವಶಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವತ್ಯಯಮ್ , ವ್ಯೂಹಾವಸ್ಥಾನಸಮರ್ಥ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಹ್ಯಯಮುಕ್ತೇನ ಸರ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟೇ, ತದಿಚ್ಛಾನುವಿಧಾನಾಜ್ಜಗತಃ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಿಯಂತಾ । ಅಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಯಾವತ್ । ಕಿಂಚ ಸ ಏವಂಭೂತೋ ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನುತ್ಕೃಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋಽಸಂಸಾರಿಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರೋ “ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೩ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತಶಾರೀರಕಭಗವತ್ಪಾದಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥ ೩ ॥
॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾಸ್ಪಷ್ಟಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಸ್ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥
ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿಚೇನ್ನ ಶಾರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ - “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ತಚ್ಚೇದಂ ಲಕ್ಷಣಂ ನ ಪ್ರಧಾನಾದೌ ಗತಂ, ಯೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ “ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತೀತಿ ಪ್ರಪಂಚಿತಮಧಸ್ತತೇನ ಸೂತ್ರಸಂದರ್ಭೇಣ । ತತ್ಕಿಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಯದರ್ಥಮುತ್ತರಃ ಸಂದರ್ಭ ಆರಭ್ಯತೇ । ನಚ “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಮನ್ವಯೇಽಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ನಹ್ಯೇತೇ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತ್ವಂ ಜಗತ ಆಹುಃ, ಅಪಿತು ಪ್ರಧಾನಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಮ್ । ನಚ ತತ್ಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ಧೀಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದನರ್ಥಕ ಉತ್ತರಃ ಸಂದರ್ಭ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇತಿ ।
ನ ಪ್ರಧಾನಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) “ಅಜಾಮೇಕಾಮ್” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ಕಿಂತು ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ । “ಮಹತಃ ಪರಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ಪರಶಬ್ದೋಽವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಮಾಹ । ತಥಾ ಚ ಕಾರಣತ್ವಮ್ । “ಅಜಾಮೇಕಾಮ್”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ತು ಕಾರಣತ್ವಾಭಿಧಾನಮತಿಸ್ಫುಟಮ್ । ಏವಂ ಚ ಲಕ್ಷಣವ್ಯಭಿಚಾರಾದವ್ಯಭಿಚಾರಾಯ ಯುಕ್ತ ಉತ್ತರಸಂದರ್ಭಾರಂಭ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ -
ತತ್ರ ಯ ಏವೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರವಾದರೂಢಿಮಾಹ -
ತತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಕೇವಲಂ ರೂಢಿಃ, ಅವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ।
ಶಾಂತಘೋರಮೂಢಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ । ಶ್ರುತಿರುಕ್ತಾ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಸಾಂಖೀಯಾ । ನ್ಯಾಯಶ್ಚ - “ಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಾಣಾತ್ಸಮನ್ವಯಾಚ್ಛಕ್ತಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಾರಣಕಾರ್ಯವಿಭಾಗಾದವಿಭಾಗಾದ್ವೈಶ್ವರೂಪ್ಯಸ್ಯ ॥ ಕಾರಣಮಸ್ತ್ಯವ್ಯಕ್ತಮ್” ಇತಿ । ನಚ “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್”(ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಶರೀರಗೋಚರಮ್ । ಶರೀರಸ್ಯ ಶಾಂತಘೋರಮೂಢರೂಪಶಬ್ದಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾವ್ಯಕ್ತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವಾವ್ಯಕ್ತಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ -
ನೈತದೇವಮ್ । ನ ಹ್ಯೇತತ್ಕಾಠಕಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕೀ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೀ ರೂಢಿರ್ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯೇ ನಿಮಿತ್ತಂ, ತದುಪಾಯತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ - “ಯ ಏವ ಲೌಕಿಕಾಃ ಶಬ್ದಾಸ್ತ ಏವ ವೈದಿಕಾಸ್ತ ಏವ ಚೈಷಾಮರ್ಥಾಃ” ಇತಿ । ನತು ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೀ, ಪೌರುಷೇಯೀ ಹಿ ಸಾ ನ ವೇದಾರ್ಥನಿರ್ಣಯನಿಬಂಧನಸಿದ್ಧೌ(ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಪೋ ? )ಷಧಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢಿತಸ್ತಾವನ್ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಯೋಗಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯಃ । ತದೇವಮವ್ಯಕ್ತಶ್ರುತಾವನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಶರೀರಗೋಚರೋಽಯಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ । ಯಥಾ ಚಾಸ್ಯ ತದ್ಗೋಚರತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ತಥಾಗ್ರೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ । ತೇಷು ಶರೀರಾದಿಷು ಮಧ್ಯೇ ವಿಷಯಾಂಸ್ತದ್ಗೋಚರಾನ್ ವಿದ್ಧಿ । ಯಥಾಶ್ವೋಽಧ್ವಾನಮಾಲಂಬ್ಯ ಚಲತ್ಯೇವಮಿಂದ್ರಿಯಹಯಾಃ ಸ್ವಗೋಚರಮಾಲಂಬ್ಯೇತಿ । ಆತ್ಮಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ । ಕಥಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಯೋಗೋ ಯಥಾ ಭವತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಮನಃ ಸಂನಿಕರ್ಷೇಣ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಗಂಧಾದೀನಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾವತೋ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಗಂತವ್ಯಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಮವತಾರಯತಿ -
ತೈಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಯತೈರಿತಿ ।
ಅಸಂಯಮಾಭಿಧಾನಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮುಖೇನ ಸಂಯಮವದಾತೀಕರಣಮ್ । ಪರಶಬ್ದಃ ಶ್ರೇಷ್ಠವಚನಃ ।
ನನ್ವಾಂತರತ್ವೇನ ಯದಿ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ತದೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ ಬಾಹ್ಯೇಭ್ಯೋ ಗಂಧಾಧಿಭ್ಯಃ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಅರ್ಥಾ ಯೇ ಶಬ್ದಾದಯ ಇತಿ ।
ನಾಂತರತ್ವೇನ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮಪಿ ತು ಪ್ರಧಾನತಯಾ, ತಚ್ಚ ವಿವಕ್ಷಾಧೀನಂ, ಗ್ರಹೇಭ್ಯಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽತಿಗ್ರಹತಯಾರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತೀಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾನಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪರತ್ವಂ ಭವತಿ । ಘ್ರಾಣಜಿಹ್ವಾವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಹಸ್ತತ್ವಚೋ ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಷ್ಟೌ ಗ್ರಹಾ ಉಕ್ತಾಃ । ಗೃಹ್ಣಂತಿ ವಶೀಕುರ್ವಂತಿ ಖಲ್ವೇತಾನಿ ಪುರುಷಪಶುಮಿತಿ । ನ ಚೈತನಿ ಸ್ವರೂಪವತೋ ವಶೀಕರ್ತುಮೀಶತೇ, ಯಾವದಸ್ಮೈ ಪುರುಷಪಶವೇ ಗಂಧರಸನಾಮರೂಪಶಬ್ದಕಾಮಕರ್ಮಸ್ಪರ್ಶಾನ್ನೋಪಹರಂತಿ । ಅತ ಏವ ಗಂಧಾದಯೋಽಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾಃ, ತದುಪಹಾರೇಣ ಗ್ರಹಾಣಾಂ ಗ್ರಹತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಗ್ರಹಣಂ ವಿಷಯಾಣಾಮತಿಗ್ರಹತ್ವಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಗ್ರಹತ್ವೇನೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಮನಸಃ ಸ್ವಗತೇನ ವಿಶೇಷೇಣಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮಾಹ -
ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಮನಸಃ ಪರತ್ವಮಿತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುಮಾನ್ ರಥಿತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತೋ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -
ಭೋಕ್ತುಶ್ಚೇತಿ ।
ತದನೇನ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾಮಿತಯಾ ಮಹಾನುಕ್ತಃ । ಅಥವಾ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಂ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೀ ಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥವೇತಿ ।
ಪೂರಿತಿ ।
ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿರಧಿಕರಣಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಪೂಃ । ತದೇವಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಪ್ರಥಮಜಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧ್ಯೇಕನೀಡತಯಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧೇರ್ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚಾಪನಾದಾ(ಚೋಪಾದಾನಾ ?)ತ್ಮತ್ವಂ ಚ । ಅತ ಏವ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರಾತ್ಪೃಥಕ್ಕರಣಮುಪಪನ್ನಮ್ ।
ನನ್ವೇತಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮತ್ವಾನ್ನ ರಥಿನ ಆತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತುರತ್ರೋಪಾದಾನಮಿತಿ ನ ರಥಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇಽಪಿ ತು ರಥವಾನಪೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಏತಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸಮಾರೋಪಿತಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬಾನ್ನ ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾ ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ರಥವಾನಿಹೋಪಾತ್ತಸ್ತೇನ ರಥಮಾತ್ರಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಅಥ ರಥಾದಿರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಶರೀರಾದಿಷು ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।
ವೇದನಾ ಸುಖಾದ್ಯನುಭವಃ । ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಮಂಚತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇಹ ಜೀವೋಽಭಿಮತಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ ।
ನ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಮಾನಾಂತರಸಿದ್ಧಂ, ಯೇನಾತ್ರ ನಾಗಮೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತೇತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ವಾಗಿತಿ ಛಾಂದಸೋ ದ್ವಿತೀಯಾಲೋಪಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಶಯಬೀಜನಿರಾಕರಣಪರಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹತ್ವಾತ್ ।
ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಿಕಾರಾಣಾಮನನ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇರವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ವಿಕಾರ ಉಪಚರ್ಯತೇ । ಯಥಾ “ಗೋಭಿಃ ಶ್ರೀಣೀತ”(ಋ. ಸಂ. ೯ । ೪೬ । ೪) ಇತಿ ಗೋಶಬ್ದಸ್ತಾದ್ವಿಕಾರೇ ಪಯಸಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ವಿಕಾರಣಾಮನನ್ಯತ್ವೇನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ -
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾಭ್ಯುಪೇತಂ ಭವತಿ, ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಹಿ ಜಗದೇವಂಭೂತಾದೇವ ಕಾರಣಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ಯಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಸುಖಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತತ್ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಯಚ್ಚ ತಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತದ್ರಜಃ । ಯಚ್ಚ ತಸ್ಯ ಮೋಹಾತ್ಮಕತ್ವಂ ತತ್ತಮಃ । ತಥಾ ಚಾವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾಭ್ಯುಪೇತಮಿತಿ ॥ ೨ ॥
ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್ ।
ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಸೇಶ್ವರಾಣಾಮನೀಶ್ವರಾಣಾಂ ವೇಶ್ವರಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಭ್ಯೋ ವಾ ವಸ್ತುತೋ ಭಿನ್ನಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವಿಯಮವಿದ್ಯಾ ಶಕ್ತಿರ್ಮಾಯಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ತತ್ತ್ವೇನಾನ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ನಿರ್ವಕ್ತುಮ್ । ಇದಮೇವಾಸ್ಯಾ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಯದನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ । ಸೋಽಯಮವ್ಯಾಕೃತವಾದಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನವಾದಾದ್ಭೇದಃ । ಅವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇಶ್ಚೇಶ್ವರಾಧೀನತ್ವಂ, ತದಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ನಚ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಮಶಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಾಯಾಲಮಿತಿ ಶಕ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅರ್ಥವದಿತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿದ್ಯಾಶಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಸಾರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಹಂತ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನರುತ್ಪಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಧಾನವತ್ತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ತದ್ವಿನಾಶೇ ವಾ ಸಮಸ್ತಸಂಸಾರೋಚ್ಛೇದಃ ತನ್ಮೂಲವಿದ್ಯಾಶಕ್ತೇಃ ಸಮುಚ್ಛೇದಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಪುನಃ ।
ಬಂಧಸ್ಯ
ಅನುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಕುತಃ । ವಿದ್ಯಯಾ ತಸ್ಯಾ ಬೀಜಶಕ್ತೇರ್ದಾಹಾತ್ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ನ ವಯಂ ಪ್ರಧಾನವದವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವಜೀವೇಷ್ವೇಕಾಮಾಚಕ್ಷ್ಮಹೇ, ಯೈನೇವಮುಪಾಲಭೇಮಹಿ, ಕಿಂತ್ವಿಯಂ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಭಿದ್ಯತೇ । ತೇನ ಯಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋತ್ಪನ್ನಾ ತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾಪನೀಯತೇ ನ ಜೀವಾಂತರಸ್ಯ, ಭಿನ್ನಾಧಿಕರಣಯೋರ್ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋರವಿರೋಧಾತ್ , ತತ್ಕುತಃ ಸಮಸ್ತಸಂಸಾರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಧಾನವಾದಿನಾಂ ತ್ವೇಷ ದೋಷಃ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈಕತ್ವೇನ ತದುಚ್ಛೇದೇ ಸರ್ವೋಚ್ಛೇದೋಽನುಚ್ಛೇದೇ ವಾ ನ ಕಸ್ಯಚಿದಿತ್ಯನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಧಾನಾಭೇದೇಽಪಿ ಚೈತದವಿವೇಕಖ್ಯಾತಿಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯಾಸದಸತ್ತ್ವನಿಬಂಧನೌ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ, ತರ್ಹಿ ಕೃತಂ ಪ್ರಧಾನೇನ, ಅವಿದ್ಯಾಸದಸದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಮೇವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಭೇದಾಧೀನೋ ಜೀವಭೇದೋ ಜೀವಭೇದಾಧೀನಶ್ಚಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಭೇದ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯಾದುಭಯಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಅನಾದಿತ್ವಾದ್ಬೀಜಾಂಕುರವದುಭಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ಚೈಕತ್ವೋಪಚಾರೋಽವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಚಾವ್ಯಾಕೃತಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವೇವಮವಿದ್ಯೈವ ಜಗದ್ಬೀಜಮಿತಿ ಕೃತಮೀಶ್ವರೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಪರಮೇಶ್ವರಾಶ್ರಯೇತಿ ।
ನಹ್ಯಚೇತನಂ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ನಿಮಿತ್ತತಯೋಪಾದಾನತಯಾ ವಾಶ್ರಯತೇ, ಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮಸ್ಯ ಹೀಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮಹಿವಿಭ್ರಮಸ್ಯೇವ ರಜ್ಜ್ವಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಮ್ , ತೇನ ಯಥಾಹಿವಿಭ್ರಮೋ ರಜ್ಜೂಪಾದಾನ ಏವಂ ಪ್ರಪಂಚವಿಭ್ರಮ ಈಶ್ವರೋಪಾದಾನಃ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾಧಿಕರಣಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾ ನಿಮಿತ್ತತಯಾ ವಿಷಯತಯಾ ಚೇಶ್ವರಮಾಶ್ರಯತ ಇತೀಶ್ವರಾಶ್ರಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ತ್ವಾಧಾರತಯಾ, ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅತ ಏವಾಹ -
ಯಸ್ಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಬೋಧರಹಿತಾಃ ಶೇರತೇ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಜೀವಾ ಇತಿ ।
ಯಸ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಶರತೇ ಜೀವಾಃ । ಜೀವಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾಸ್ತವಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ಬೋಧರಹಿತಾಃ ಶೇರತ ಇತಿ ಲಯ ಉಕ್ತಃ । ಸಂಸಾರಿಣ ಇತಿ ವಿಕ್ಷೇಪ ಉಕ್ತಃ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾಧೀನತ್ವಾಜ್ಜೀವಭಾವಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಾವ್ಯಕ್ತಯೋರನಾದಿತ್ವೇನಾನಿಯತಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಂ ತಥಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೈತದುಕ್ತಮ್ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಶರೀರವದಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಗೋಬಲೀವರ್ದಪದವೇತದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತಮಾಹ -
ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಏತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತೈಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಪಾರಿಶೇಷ್ಯಯೋರುಭಯತ್ರ ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನೈಕಗ್ರಹಣನಿಯಮಹೇತುರಸ್ತಿ ।
ಶಂಕತೇ -
ಆಮ್ನಾತಸ್ಯಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಪದಮೇವ ಸ್ಥೂಲಶರೀರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಶಂಕಾರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ -
ನ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಧೀನತ್ವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಹಾನ್ಯಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ವಿನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ , ಉಭಯಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಮಿತ್ಯುಭಯಂ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನೇಹಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯೇಕಾಭಿಧಾಯಕಮಪಿ ಪದಂ ಶರೀರದ್ವಯಪರಮ್ । ನಚ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾಽತತ್ಪರಮಿತ್ಯೌಪಚಾರಿಕಂ ನ ಭವತಿ । ಯಥೋಪಹಂತೃಮಾತ್ರನಿರಾಕರಣಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಾಕಪದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಶ್ವಾದಿಸರ್ವಹಂತೃಪರಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಯಥಾಹುಃ “ಕಾಕೇಭ್ಯೋ ರಕ್ಷ್ಯತಾಮನ್ನಮಿತಿ ಬಾಲೇಽಪಿ ನೋದಿತಃ । ಉಪಘಾತಪ್ರಧಾನತ್ವಾನ್ನ ಶ್ವಾದಿಭ್ಯೋ ನ ರಕ್ಷತಿ ॥”(ಮೀಮಾಂಸಾಕಾರಿಕಾ) ಇತಿ ।
ನನು ನ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯಾತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷಾ । ಕಿಂತು ದುಃಶೋಧತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ, ನತು ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ । ಏತದ್ಧಿ ದೃಷ್ಟಬೀಭತ್ಸತಯಾ ಸುಕರಂ ವೈರಾಗ್ಯವಿಷಯತ್ವೇನ ಶೋಧಯಿತುಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮಿತಿ ।
ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮವಗಮಯಿತುಂ ಪರಂ ಪರಮತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಸ್ತುತಂ ನ ತು ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಶೋಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಲಂ ವಾ ವಿವಾದೇನ, ಭವತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವ ಶರೀರಂ ಪರಿಶೋಧ್ಯಂ, ತಥಾಪಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಮತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ -
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತಿ ॥ ೩ ॥
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ ।
ಇತೋಽಪಿ ನಾಯಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ ಸಾಂಖ್ಯಾಭಿಮತಪ್ರಧಾನಪರಃ । ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಖಲು ಪ್ರಧಾನಾದ್ವಿವೇಕೇನ ಪುರುಷಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಯ ಜ್ಞಾತುಂ ವಾ ವಿಭೂತ್ಯೈ ವಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ಜಾನೀಯಾದಿತಿ ಚೋಪಾಸೀತೇತಿ ವಾ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಶ್ರುತಿರಸ್ತಿ, ಅಪಿ ತ್ವವ್ಯಕ್ತಪದಮಾತ್ರಮ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ॥ ೪ ॥
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಸಿದ್ಧಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸೂತ್ರಮ್ -
ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ೫ ॥
ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮುಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ।
ವರಪ್ರದಾನೋಪಕ್ರಮಾ ಹಿ ಮೃತ್ಯುನಚಿಕೇತಃಸಂವಾದವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರಾಸಮಾಪ್ತೇಃ ಕಠವಲ್ಲೀನಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಮೃತ್ಯುಃ ಕಿಲ ನ ಚಿಕೇತಸೇ ಕುಪಿತೇನ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರಹಿತಾಯ ತುಷ್ಟಸ್ತ್ರೀನ್ವರಾನ್ ಪ್ರದದೌ । ನಚಿಕೇತಾಸ್ತು ಪಥಮೇನ ವರೇಣ ಪಿತುಃ ಸೌಮನಸ್ಯಂ ವವ್ರೇ, ದ್ವಿತೀಯೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಮ್ , ತೃತೀಯೇನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ । “ವರಾಣಾಮೇಷ ವರಸ್ತೃತೀಯಃ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ವಚನಾತ್ ।
ನನು ತತ್ರ ವರಪ್ರದಾನೇ ಪ್ರಧಾನಗೋಚರೇ ಸ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಠವಲ್ಲೀಷ್ವಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮಪರೈವ ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ತ್ವನುಪಕ್ರಾಂತಪ್ರಧಾನಪರಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಹ -
ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
“ಹಂತಃ ತ ಇದಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಗುಹ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಮ್”(ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯನೇನ ವ್ಯವಹಿತಂ ಜೀವವಿಷಯಂ “ಯಥಾ ತು ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವತಿ ಗೌತಮ” ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅತ್ರಾಹ ಚೋದಕಃ - ಕಿಂ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರೇಕ ಏವ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಕಿಂ ವಾನ್ಯೋ ಜೀವಸ್ಯ “ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಮನುಷ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಅನ್ಯಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಃ “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್” (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಏಕತ್ವೇ ಸೂತ್ರವಿರೋಧಸ್ತ್ರಯಾಣಮಿತಿ । ಭೇದೇ ತು ಸೌಮನಸ್ಯಾವಾಪ್ತ್ಯಗ್ನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಷಯವರತ್ರಯಪ್ರದಾನಾನಂತರ್ಭಾವೋಽನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದಿತ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ । ತುರೀಯವರಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಾ ತೃತೀಯ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಬಾಧಪ್ರಸಂಗಃ । ವರಪ್ರದಾನಾನಂತರ್ಭಾವೇ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ತದ್ವತ್ ಪ್ರಧಾನಾಖ್ಯಾನಮಪ್ಯನಂತರ್ಭೂತಂ ವರಪ್ರದಾನೇಽಸ್ತು “ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತ” (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ, ನೈವಂ ವಯಮಿಹೇತಿ ।
ವಸ್ತುತೋ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಾತ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಭೇದೇನೈಕ ಏವ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಅತ ಏವ ಪ್ರತಿವಚನಮಪ್ಯೇಕಮ್ । ಸೂತ್ರಂ ತ್ವವಾಸ್ತವಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ವಾಸ್ತವಶ್ಚ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ದರ್ಶಿತಃ । ತಥಾ ಜೀವವಿಷಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ।
“ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಹಿ ನಚಿಕೇತಸಃ ಪ್ರಶ್ನಮುಪಶ್ರುತ್ಯ ತತ್ತತ್ಕಾಮವಿಷಯಮಲೋಭಂ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರತೀತ್ಯ ಮೃತ್ಯುಃ “ವಿದ್ಯಾಭೀಪ್ಸಿನಂ ನಚಿಕೇತಸಂ ಮನ್ಯೇ”(ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಚಿಕೇತಸಂ ಪ್ರಶಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಮಪಿ ತದೀಯಂ ಪ್ರಶಂಸನ್ನಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಶ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವೋತ್ತರಮುವಾಚ -
ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಮಿತಿ ।
ಯದಿ ಪುನರ್ಜೀವಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಭಿದ್ಯೇತ, ಜೀವಗೋಚರಃ ಪ್ರಶ್ನಃ, ಪ್ರಾಜ್ಞಗೋಚರಂ ಚೋತ್ತರಮಿತಿ ಕಿಂ ಕೇನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ ।
ಅಪಿ ಚ ಯದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರಶ್ನಮುಪಶ್ರುತ್ಯ ಮೃತ್ಯುನೈಷ ಪ್ರಶಂಸಿತೋ ನಚಿಕೇತಾಃ ಯದಿ ತಮೇವ ಭೂಯಃ ಪೃಚ್ಛೇತ್ತದುತ್ತರೇ ಚಾವದಧ್ಯಾತ್ತತಃ ಪ್ರಶಂಸಾ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಶ್ನಾಂತರೇ ತ್ವಸಾವಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರಸಾರಿತಾ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಯತ್ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯತ್ಪ್ರಶ್ನಃ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೬ ॥
ಮಹದ್ವಚ್ಚ ।
ಅನೇನ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ವೈದಿಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ವಿರೋಧಾನ್ನ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ವೇದ ಆದರ್ತವ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರಂ, ಪುರುಷಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕ್ಷಮಂ ಸತ್ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಸತ್ತಾ ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ । ಯಾ ಯಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಭೋಗಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಸಾ ಸರ್ವಾ ಮಹತಿ ಬುದ್ಧೌ ಸಮಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೭ ॥
ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಅಜಾಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯಪಿ ಛಾಗಾಯಾಂ ರೂಢಸ್ತಥಾಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಾನ್ನ ತತ್ರ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರಸಂಭವಾದ್ಯೋಗೇನ ವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಮನೇನ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇನಾನೂದ್ಯತಾಮುತ ಪಾರಮೇಶ್ವರೀ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಕಾರಣಮುಚ್ಯತಾಂ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ಪ್ರಧಾನಮೇವೇತಿ । ತಥಾಹಿ - ಯಾದೃಶಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ತಾದೃಶಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೂನಾನತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸಾ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಜಾ ಚ ಏಕಾ ಚ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾ ಚ । ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ನ ರಜಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಸಂತಿ, ತಥಾಪಿ ಲೋಹಿತಂ ಕುಸುಂಭಾದಿ ರಂಜಯತಿ, ರಜೋಽಪಿ ರಂಜಯತೀತಿ ಲೋಹಿತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಪಾಥಃ ಶುಕ್ಲಂ, ಸತ್ತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಸನ್ನಮಿತಿ ಶುಕ್ಲಮ್ । ಏವಮಾವರಕಂ ಮೇಘಾದಿ ಕೃಷ್ಣಂ, ತಮೋಽಪ್ಯಾವರಕಮಿತಿ ಕೃಷ್ಣಮ್ । ಪರೇಣಾಪಿ ನಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಿಯೋಗ ಆಸ್ಥೇಯಃ, ಕಿಂತು ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತೇಜೋಽಬನ್ನಸ್ಯ ರೋಹಿತತ್ವಾದಿಕಾರಣ ಉಪಚರಣೀಯಮ್ । ಕಾರ್ಯಸಾರೂಪ್ಯೇಣ ವಾ ಕಾರಣೇ ಕಲ್ಪನೀಯಂ, ತದಸ್ಮಾಕಮಪಿ ತುಲ್ಯಮ್ । “ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ ತ್ವಾತ್ಮಭೇದಶ್ರವಣಾತ್ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತೇರೇವಾತ್ರ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ನ ತ್ವವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಯಾಮೈಕಾತ್ಮ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇನಾತ್ಮಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಶಬ್ದಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾವಯವಧರ್ಮೈರಿತಿ ।
ಅವಯವಾಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾ ಲೋಹಿತತ್ವಾದಯಸ್ತೈರಿತಿ ।
ಪ್ರಜಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತಾ ಇತಿ ।
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಿಕಾಃ । ತಥಾಹಿ - ಮೈತ್ರದಾರೇಷು ನರ್ಮದಾಯಾಂ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸುಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ತಥಾಚ ತತ್ಸಪತ್ನೀನಾಂ ದುಃಖಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಾಃ ಪ್ರತಿ ರಜಃಸಮುದ್ಭವಾತ್ , ತಥಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ತಾಮವಿಂದತೋ ಮೋಹೋ ವಿಷಾದಃ, ಸ ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಂ ಪ್ರತಿ ತಮಃಸಮುದ್ಭವಾತ್ । ನರ್ಮದಯಾ ಚ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತದಿದಂ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತತ್ವಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ।
ಅನುಶೇತ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಾಮೇವಾವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ವಿಷಯಾ ಹಿ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೇನ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಾನ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಽಹಂಕಾರಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಮುಪಸಂಕ್ರಾಮಂತಿ । ತೇನ ತದ್ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನವಿಕಾರಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಶಬ್ದಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ । ಚಿತಿಶಕ್ತಿಸ್ತ್ವಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ವಿವೇಕಮಬುಧ್ಯಮಾನಾ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯೈವ ವಿಪರ್ಯಾಸೇನಾವಿದ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾನ್ಸುಖಾದೀನಾತ್ಮನ್ಯಭಿಮನ್ಯಮಾನಾ ಸುಖಾದಿಮತೀವ ಭವತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಮೂಢೋಽಹಮಿತ್ಯವಿವೇಕತಯಾ ಸಂಸರತಿ ।
ಏಕಃ । ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಸಮುನ್ಮೂಲಿತನಿಖಿಲವಾಸನಾವಿದ್ಯಾನುಬಂಧಸ್ತ್ವನ್ಯೋ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಅನ್ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕೃತಭೋಗಾಪವರ್ಗಾಮ್ ।
ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭೋಗಃ । ಗುಣಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿರಪವರ್ಗಃ । ಅಪವೃಜ್ಯತೇ ಹಿ ತಯಾ ಪುರುಷ ಇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ನ ತಾವತ್ “ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯೇತದಾತ್ಮಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಪಿ ತು ಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಭೇದಮನೂದ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ । ಸ ಚಾನೂದಿತೋ ಭೇದಃ “ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ”(ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿರಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಭಿರ್ವಿರೋಧಾತ್ಕಲ್ಪನಿಕೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾಚ ನ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಜಾವಾಕ್ಯಂ ಚಮಸವಾಕ್ಯವತ್ಪರಿಪ್ಲವಮಾನಂ ನ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಧಾನನಿಶ್ಚಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ತದಿದಮುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕೃತಾ - “ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್”(ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೮) ಇತಿ ॥ ೮ ॥
ಉತ್ತರಸೂತ್ರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ತತ್ರ ತ್ವಿದಂ ತಚ್ಛಿರ ಇತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ । ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ ।
ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ಥಿತೌ ಶಾಖಾಂತರೋಕ್ತರೋಹಿತಾದಿಗುಣಯೋಗಿನೀ ತೇಜೋಽಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಜರಾಯುಜಾಂಡಜಸ್ವೇದಜೋದ್ಭಿಜ್ಜಚತುರ್ವಿಧಭೂತಗ್ರಾಮಪ್ರಕೃತಿಭೂತೇಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ, “ರೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಮ್” (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪತಯಾ ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತಯಾ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ರಂಜನಾದಿನಾ ಚ ರೋಹಿತಾದ್ಯುಪಚಾರಸ್ಯ ಸತಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸಂಭವೇಽಯೋಗಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ರೋಹಿತಾದೀನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮಿತಿ ।
ಅಜಾಪದಸ್ಯ ಚ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಣೇ ದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಃ ಸ್ವೀಕಾರಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚಾಯಮಪಿ ಶ್ರುತಿಕಲಾಪೋಽಸ್ಮದ್ದರ್ಶನಾನುಗುಣೋ ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನುಗುಣ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇಹಾಪೀತಿ ।
ಕಿಂ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತಾವಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ನ ಭವತಿ, ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ಯಥಾಹುಃ - “ಪುರುಷಸ್ಯ ತು ಶುದ್ಧಸ್ಯ ನಾಶುದ್ಧಾ ವಿಕೃತಿರ್ಭವೇತ್” ಇತ್ಯಾಶಯವತೀವ ಶ್ರುತಿಃ ಪೃಚ್ಛತಿ । ಕಿಂಕಾರಣಮ್ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ತತ್ಕಿಂಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಧ್ಯಾನಯೋಗೇನಾತ್ಮಾನಂ ಗತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯೋ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಶಕ್ತಿರ್ಯೋನಿಃ, ಸಾ ಚ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ನಾನೇತ್ಯುಕ್ತಮತೋ ವೀಪ್ಸೋಪಪನ್ನಾ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೯ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಶಂಕತೇ -
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಅಜಾಕೃತಿರ್ಜಾತಿಸ್ತೇಜೋಽಬನ್ನೇಷು ನಾಸ್ತಿ ।
ನ ಚ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಂ ಜನ್ಮಶ್ರವಣಾದಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತೋಽಪ್ಯಜಾಶಬ್ದಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತೇಜೋಽಬನ್ನಾನಾಮಿತಿ ।
ಸೂತ್ರಮವತಾರಯತಿ -
ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ ।
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧಃ ।
ನನು ಕಿಂ ಛಾಗಾ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೈವಾನ್ಯಾದೃಶೀನಾಮಪಿ ಛಾಗಾನಾಮುಪಲಂಭಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಯದೃಚ್ಛಯೇತಿ ।
ಬಹುಬರ್ಕರಾ ಬಹುಶಾವಾ । ಶೇಷಂ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ ।
ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಏವಂ ಪರಿಹೃತೇಽಪೀತಿ ।
ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಹಿ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ನಚ “ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್”(ಪಾ.ಸೂ. ೨।೧।೫೦) ಇತಿ ಸಮಾಸವಿಧಾನಾನ್ಮನುಜೇಷು ನಿರೂಢೋಽಯಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ ಸತಿ ಪಂಚಮನುಜಾ ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚಾತ್ಮನಿ ಪಂಚಮನುಜಾನಾಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ನಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಂ, ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಢೇರಸಂಭವಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗೇನಾತ್ರ ಯೋಗ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ಜನಶಬ್ದಶ್ಚ ಕಥಂಚಿತ್ತತ್ತ್ವೇಷು ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಕಿಂ ಪಂಚ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಉತ ತದತಿರಿಕ್ತಾ ಅನ್ಯ ಏವ ವಾ ಕೇಚಿತ್ । ತತ್ರ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಕಣ್ವಮಾಧ್ಯಂದಿನವಾಕ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ । ಏಕತ್ರ ಹಿ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪಂಚತ್ವಮನ್ನೇನೇತರತ್ರ । ನಚ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪಸಂಭವಃ । ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಹಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತು । ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಕಥಾ ಚೇಯಂ ನಾನುಷ್ಠಾನಕಥಾ, ವಿಧ್ಯಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾನಿಚಿದೇವ ತತ್ತ್ವಾನೀಹ ಪಂಚ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯೋಗೀನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಭವಂತಿ । ಸಾಂಖ್ಯೈಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾದೀನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಸ್ಮರ್ಯಂತ ಇತಿ ತಾನ್ಯೇವಾನೇನ ಮಂತ್ರೇಣೋಚ್ಯಂತ ಇತಿ ನಾಶಬ್ದಂ ಪ್ರಧಾನಾದಿ । ನ ಚಾಧಾರತ್ವೇನಾತ್ಮನೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಸ್ಯ ವಿರೋಧಾತ್ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಚ ವ್ಯತಿರೇಚನಾತ್ ತ್ರಯೋವಿಂಶತಿರ್ಜನಾ ಇತಿ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸತ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾತ್ಮನೋರ್ವ್ಯತಿರೇಚನೇ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಭಾಗೈಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾಚ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಸಪ್ತವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯಾಕೋಪ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣೈಕೀಕೃತ್ಯ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಹಿರುಗ್ಭಾವೇನ ತು ತೇಷಾಂ ಸಪ್ತವಿಂಶತಿತ್ವಾವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಶಾಬ್ದೀ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಃ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ನಾಸಾವನ್ಯಸ್ಯ ವಿಕೃತಿರಪಿ ತು ಪ್ರಕೃತಿರೇವ ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಮೂಲೇತಿ ।
ಮಹದಹಂಕಾರಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಪ್ರಕೃತಯಶ್ಚ ವಿಕೃತಯಶ್ಚ । ತಥಾಹಿ - ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮಹಂಕಾರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಂತರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇಸ್ತು ವಿಕೃತಿಃ । ಏವಮಹಂಕಾರತತ್ತ್ವಂ ಮಹತೋ ವಿಕೃತಿಃ, ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ತದೇವ ತಾಮಸಂ ಸತ್ ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಮ್ । ತದೇವ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸತ್ ಪ್ರಕೃತಿರೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾಣಿ ಚಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ವಿಕೃತಿರಾಕಾಶಾದೀನಾಂ ಪಂಚಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಮಹದಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಸಪ್ತ । ಷೋಡಶಕಶ್ಚ ವಿಕಾರಃ ।
ಷೋಡಶಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಗಣೋ ವಿಕಾರ ಏವ । ಪಂಚಭೂತಾನ್ಯತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯೇಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಷೋಡಶಕೋ ಗಣಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಗೋಘಟಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತಥಾಪಿ ನ ತೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಮಿತಿ ನ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತತ್ತ್ವಾಂತರೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಚೇಹ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮಭಿಮತಂ ನೋಪಾದಾನಮಾತ್ರತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧಃ । ಪುರುಷಸ್ತು ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋಽಪರಿಣಾಮೋ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾಪಿ ವಿಕೃತಿರಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ -
ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಾಶಂಕಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ನಾನಾಭಾವಾತ್ । ನಾನಾ ಹ್ಯೇತಾನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ । ನೈಷಾಂ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ ।
ನ ಖಲು ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಮಹದಹಂಕಾರಾಣಾಮೇಕಃ ಕ್ರಿಯಾ ವಾ ಗುಣೋ ವಾ ದ್ರವ್ಯಂ ವಾ ಜಾತಿರ್ವಾ ಧರ್ಮಃ ಪಂಚತನ್ಮಾತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಷು ಚಾನುಗತಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ । ನಾಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯುಘ್ರಾಣಾನಾಮ್ । ನಾಪಿ ರಸನಚಕ್ಷುಸ್ತ್ವಕ್ಶ್ರೋತ್ರವಾಚಾಮ್ । ನಾಪಿ ಪಾಣಿಪಾದಪಾಯೂಪಸ್ಥಮನಸಾಂ, ಯೇನೈಕೇನಾಸಾಧಾರಣೇನೋಪಗೃಹೀತಾಃ ಪಂಚ ಪಂಚಕಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿನಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೈವೇಯಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪರಸ್ಯಾಂ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಮವಾಂತರಸಂಖ್ಯಾ ದ್ವಿತ್ವಾದಿಕಾ ನಾಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪೂರ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಂಭವಾತ್ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ಪರಸಂಖ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವಸಂಖ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ಅಯಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದೋಷ ಇತಿ ।
ನ ಚ ಪಂಚಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದೇನ ಸಮಸ್ತೋಽಸಮಸ್ತಃ ಶಕ್ಯೋ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ -
ಪರಶ್ಚಾತ್ರ ಪಂಚಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ನನು ಭವತು ಸಮಾಸಸ್ತಥಾಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಮಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ವೀಪ್ಸಾಯಾಂ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹಣೇ ದಶೈವ ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಸಮಾಸಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹಣಂ ಪಂಚ ಪಂಚೇತಿ ।
ನ ಚೈಕಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಂತರೇಣ ಶಕ್ಯಾ ವಿಶೇಷ್ಟುಮ್ । ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೋಪಸರ್ಜನದ್ರವ್ಯವಚನತ್ವೇನ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಉಪಸರ್ಜನತಯಾ ವಿಶೇಷಣೇನಾಸಂಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಏಕಸ್ಯಾಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿನಿ ದೂಷಿತೇ ಪರಮಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಮುತ್ಥಾಪಯತಿ -
ನನ್ವಾಪನ್ನಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಜನಾ ಏವೇತಿ ।
ಅತ್ರ ತಾವದ್ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಯೋಗಃ ಸಂಭವತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತಥಾಪಿ ಯೌಗಿಕಂ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ದೂಷಯತಿ -
ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಪಂಚಪೂಲೀಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಂಚಪೂಲೀತ್ಯತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಪೃಥಕ್ತ್ವೈಕಾರ್ಥಸಂವಾಯಿನೀ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛೇದಿಕಾಸ್ತಿ ತಥಾಪೀಹ ಸಮುದಾಯಿನೋಽವಚ್ಛಿನತ್ತಿ ನ ಸಮುದಾಯಂ ಸಮಾಸಪದಗಮ್ಯಮತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಕತಿ ತೇ ಸಮುದಾಯಾ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪದಾಂತರಾಭಿಹಿತಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಪಂಚೇತಿ । ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಯಾ ಜನಾನಾಮವಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಚ ಪಂಚಪೂಲೀವದತ್ರಾಪ್ರತೀತೇರ್ನ ಪದಾಂತರಾಭಿಹಿತಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸಂಖ್ಯೇಯಾನಾಂ ಜನಾನಾಂ ಮಾ ಭೂಚ್ಛಬ್ದಾಂತರವಾಚ್ಯಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛೇದಃ । ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾಸ್ತು ತಯಾವಚ್ಛೇದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನಹಿ ಸಾಪ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಭವದಪೀದಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತೋಽತ್ರ ದೋಷಃ । ನಹ್ಯುಪಸರ್ಜನಂ ವಿಶೇಷಣೇನ ಯುಜ್ಯತೇ ಪಂಚಶಬ್ದ ಏವ ತಾವತ್ಸಂಖ್ಯೇಯೋಪಸರ್ಜನಸಂಖ್ಯಾಮಾಹ ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಾಸೇ । ವಿಶೇಷಣಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ನ ಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನಹಿ ಭವತಿ ಋದ್ಧಸ್ಯ ರಾಜಪುರುಷ ಇತಿ ಸಮಾಸೋಽಪಿ ತು (ಪದ)ವೃತ್ತಿರೇವ ಋದ್ಧಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷ ಇತಿ । ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಿರೇಕಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಭ್ಯುಚ್ಚಯಮಾತ್ರಮ್ । ಯದಿ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಪ್ರಧಾನೇನೈಕೀಕೃತ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶೌ ತತ್ತ್ವೇಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯೇತೇ ತದಾ ಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯಾಕೋಪಃ । ಅಥ ತು ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಮಿಥೋ ಭೇದೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತಥಾಪಿ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೇ ಆಧಾರತ್ವೇನಾತ್ಮಾ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯತಾಮ್ । ಆಧೇಯಾಂತರೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯಾಧೇಯಸ್ಯ ವ್ಯತಿರೇಚನಮನರ್ಥಕಮಿತಿ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಕಥಂ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇ ಸತೀತಿ ।
'ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್” ಇತಿ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಂ ಸಮಾಸಸ್ಮರಣಾತ್ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ತಾವದಯಂ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರೂಢಃ । ನಚ ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಮವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಗ್ರಹಣಂ, ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ರೂಢೇಃ । ತದ್ಯದಿ ರೂಢೌ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ತತಃ ಸ ಏವ ಗ್ರಹೀತವ್ಯೋಽಥ ತ್ವಸೌ ನ ವಾಕ್ಯೇ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಃ ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯವಿರೋಧೀ ವಾ । ತತೋ ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ವೃತ್ತ್ಯಂತರೇಣಾರ್ಥಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಮುಪಪಾದನೀಯಮ್ । ಯಥಾ “ಶ್ಯೇನೇನಾಭಿಚರನ್ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಶ್ಯೇನಶಬ್ದಃ ಶಕುನಿವಿಶೇಷೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಸ್ತದಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ನಿಪತ್ಯಾದಾನಸಾದೃಶ್ಯೇನಾರ್ಥವಾದಿಕೇನ ಕ್ರತುವಿಶೇಷೇ ವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಪಂಚಜನಶಬ್ದೋಽವಯವಾರ್ಥಯೋಗಾನಪೇಕ್ಷ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವರ್ತತೇ । ಯಥಾ ಸಪ್ತರ್ಷಿಶಬ್ದೋ ವಸಿಷ್ಠ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಸಪ್ತಸು ಚ ವರ್ತತೇ । ನ ಚೈಷ ತತ್ತ್ವೇಷು ರೂಢಃ । ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾನುರೋಧೇನ ತತ್ತ್ವೇಷು ವರ್ತಯಿತವ್ಯಃ । ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತೇರೇವ ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅಭಾವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ತ್ವೇಷು ವರ್ತತೇ ॥ ೧೧ ॥
ಏವಂ ಚ ಕೇ ತೇ ಪಂಚಜನಾ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಕಿಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಃ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತಾಮುತ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ವಿಶಯೇ ತತ್ತ್ವಾನಾಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರವಣಾತ್ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಯ ಏವ ಪಂಚಜನಾಃ । ನಚ ಕಾಣ್ವಮಾಧ್ಯಂದಿನಯೋರ್ವಿರೋಧಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾನಾಮಪಿ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ವಿರೋಧೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೇಯಂ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಕಥಾ, ಅಪಿತೂಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನವಿಧಿಃ, “ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್” (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ವಿಧಿಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಜನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ।
ಜನವಾಚಕಃ ಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದಃ । ಪಂಚಜನಶಬ್ದ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಜನೇಷು ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತು ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಾವಯವಾರ್ಥೇ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದಾರ್ಥೇ ಜನಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪರ್ಯನುಯೋಗ ಏವ ।
ರೂಢ್ಯಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ವೃತ್ತ್ಯಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಜನಶಬ್ದಭಾಜಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಭಾಜಃ ।
ನನು ಸತ್ಯಾಮವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ಸಮುಪಾಯಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಮನುಪಪನ್ನಂ, ಸಂಭವತಿ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತ್ಯಾಂ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಸಮಾಸಬಲಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಸಮಾಸಬಲಾಚ್ಚೇದ್ರೂಢಿರಾಸ್ಥೀಯತೇ ಹಂತ ನ ದೃಷ್ಟಸ್ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗೋಽಶ್ವಕರ್ಣಾದಿವದ್ವೃಕ್ಷಾದಿಷು । ತಥಾಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾನ್ನ ರೂಢಿರಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಕಥಂ ಪುನರಸತೀತಿ ।
ಜನೇಷು ತಾವತ್ಪಂಚಜನಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ಲೋಕೇಷು ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಸತಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸ್ಥವೀಯಸ್ತಯಾನಭಿಧಾಯಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗಾಭಾವಂ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಶಕ್ಯೋದ್ಭಿದಾದಿವದಿತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾನಾಂ ಮತಭೇದೇಷ್ವಪಿ ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಪಂಚಜನಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾ ಏವೇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಕೈಶ್ಚಿತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೨ ॥ ॥ ೧೩ ॥
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ।
ಅಥ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇ ಕೇಯಮಕಾಂಡೇ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಚಿಂತಾ, ಭವಿತಾ ಹಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ಥಾನಮವಿರೋಧಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ - ನಾನೇಕಶಾಖಾಗತತತ್ತದ್ವಾಕ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗಮೇ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾವಿರೋಧವ್ಯುತ್ಪಾದನೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಮವಿರೋಧಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ ತು ತತ್ರ ಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮವಿರೋಧಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ತು ಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ । ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಇಹ ತು ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಮನ್ವಯಃ ಸೇದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾಚ ನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಂ, ನಚ ತತ್ರ ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ, ನಚ ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಂ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಾಭ್ಯಾಮುಕ್ತಾರ್ಥಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಮನ್ವಯಃ ಏವೋಪಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣೇ ಸಂಗತಮಿದಮಧಿಕರಣಮ್ । “ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯೇ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧತಃ । ಸಮನ್ವಯೋ ಜಗದ್ಯೋನೌ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ ಪರಾತ್ಮನಿ” ॥ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾರಣವಿಷಯಾಣಾಂ, “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯೈಃ ಕಾರಣವಿಷಯೈರ್ವಿರೋಧಃ । ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ವಿಭಿನ್ನಕ್ರಮಾಕ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಾಂ ವಿರೋಧಃ । ತಥಾಹಿ - ಕಾನಿಚಿದನ್ಯಕರ್ತೃಕಾ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಮಾಚಕ್ಷತೇ ವಾಕ್ಯಾನಿ । ಕಾನಿಚಿತ್ಸ್ವಯಂಕರ್ತೃಕಾಮ್ । ಸೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಕಾರ್ಯೇಣ ತತ್ಕಾರಣತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಮ್ । ಸೃಷ್ಟಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತತ್ಕಾರಣತಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಭವತಿ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾನ್ನ ಸಮನ್ವಯಾಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ವೇದಾಂತಾಸ್ತು ಕರ್ತ್ರಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಕರ್ಮವಿಧಿಪರತಯೋಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ಅವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ವಾ ಜಪೋಪಯೋಗಿನ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಕ್ರಮಾದೀತಿ ।
ಆದಿಗ್ರಹಣೇನಾಕ್ರಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ಸರ್ಗಕ್ರಮವಿವಾದೇಽಪಿ ನ ಸ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿದ್ಯತೇ । ಸತಸ್ತ್ವಸದ್ವಚೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯಾ ಕ್ವಚಿತ್” ॥ ನ ತಾವದಸ್ತಿ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮೇ ವಿಗಾನಂ, ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಅನೇಕಶಿಲ್ಪಪರ್ಯವದಾತೋ ದೇವದತ್ತಃ ಪ್ರಥಮಂ ಚಕ್ರದಂಡಾದಿ ಕರೋತಿ, ಅಥ ತದುಪಕರಣಃ ಕುಂಭಂ, ಕುಂಭೋಪಕರಣಶ್ಚಾಹರತ್ಯುದಕಂ, ಉದಕೋಪಕರಣಶ್ಚ ಸಂಯವನೇನ ಗೋಧೂಮಕಣಿಕಾನಾಂ ಕರೋತಿ ಪಿಂಡಂ, ಪಿಂಡೋಪಕರಣಸ್ತು ಪಚತಿ ಘೃತಪೂರ್ಣಂ, ತದಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೈತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ದೇವದತ್ತಾಚ್ಚಕ್ರಾದಿ ಸಂಭೂತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚಕ್ರಾದೇಃ ಕುಂಭಾದೀತಿ । ಶಕ್ಯಂ ಚ ದೇವದತ್ತಾತ್ಕುಂಭಃ ಸಮುದ್ಭೂತಸ್ತಸ್ಮಾದುದಕಾಹರಣಾದೀತ್ಯಾದಿ । ನಹ್ಯಸ್ತ್ಯಸಂಭವಃ ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಜಾತೇ ಕ್ರಮವತ್ಯಪಿ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುರನುಸ್ಯೂತತ್ವಾತ್ । ತಥೇಹಾಪಿ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣೈವ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಪ್ಯಾಕಾಶಾನಲಾನಿಲಾದೌ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದಾಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ । ಶಕ್ಯಂ ಚ ವಕ್ತುಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದನಲಃ ಸಂಭೂತ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯದಿ ತ್ವಾಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋಸ್ತೇಜ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ತೇಜಸೋ ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಾಕಾಶ ಇತಿ ಬ್ರೂಯಾದ್ಭವೇದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಮೂಷಾಮವಿವಾದಃ ಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ಏವಂ “ಸ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನಸೃಜತ”(ಐ.ಉ. ೧-೧-೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾಭಿಧಾಯಿನ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿರವಿರುದ್ಧಾ । ಏಷಾ ಹಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮಭಿಧಾನಕ್ರಮೇಣ ಕುರ್ವತೀ ನಾಭಿಧೇಯಾನಾಂ ಕ್ರಮಂ ನಿರುಣದ್ಧಿ । ತೇ ತು ಯಥಾಕ್ರಮಾವಸ್ಥಿತಾ ಏವಾಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಯಂತೇ - ಯಥಾ ಕ್ರಮವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಜಾನಾತೀತಿ । ತದೇವಮವಿಗಾನಮ್ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತು ವಿಗಾನಮುಚ್ಯತೇಸೃಷ್ಟೌ ಖಲ್ವೇತದ್ವಿಗಾನಮ್ । ಸ್ರಷ್ಟಾ ತು ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವನುಸ್ಯೂತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನಾತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿಗಾನಂ ಮಾತ್ರಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ । ನಚ ಸೃಷ್ಟಿವಿಗಾನಂ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ತದಧೀನನಿರೂಪಣೇ ವಿಗಾನಮಾವಹತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯೇಷ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮಾತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇಽಪಿ ತು “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ರೂಪೇಣೋಚ್ಯತೇ ಸ್ರಷ್ಟಾ । ತಚ್ಚಾಸ್ಯ ರೂಪಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನುಗತಮ್ । ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಫಲವತ್ । “ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) “ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್”(ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸೃಷ್ಟಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ನ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತೇನ “ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್” ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ರಷ್ಟೃಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾಂಗಂ ತದನುಗುಣಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾವತಾರೋಪಾಯತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನ್ನೇನ ಸೋಮ್ಯ ಶುಂಗೇನಾಪೋ ಮೂಲಮನ್ವಿಚ್ಛ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ । ಶುಂಗೇನಾಗ್ರೇಣ । ಕಾರ್ಯೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸೃಷ್ಟಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾವಹತಿ । ಅಪಿ ತು “ಗುಣೇ ತ್ವನ್ಯಾಯಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ ತದನುಗುಣತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ । ಯಚ್ಚ ಕಾರಣೇ ವಿಗಾನಮ್ “ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಅಸೀತ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ, ತದಪಿ “ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾಕೃಷ್ಯ “ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯುಚ್ಯಮಾನಂ ತ್ವಸತೋಽಭಿಧಾನೇಽಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ಚ ಮಾನಾಂತರೇಣ ಚ ವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದೌಪಚಾರಿಕಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ । “ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ತು ನಿರಾಕಾರ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಮಿತಿ ನ ಕಾರಣೇ ವಿವಾದ ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಚಶಬ್ದಸ್ತ್ವರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಆಕಾಶಾದಿಷು ಸೃಜ್ಯಮಾನೇಷು ಕ್ರಮವಿಗಾನೇಽಪಿ ನ ಸ್ರಷ್ಟರಿ ವಿಗಾನಮ್ । ಕುತಃ । ಯಥೈಕಸ್ಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ತಥೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಕ್ತೇಃ, ಕೇನ ರೂಪೇಣ, ಕಾರಣತ್ವೇನ, ಅಪರಃ ಕಲ್ಪೋ ಯಥಾ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಃ ಕ್ರಮ ಆಕಾಶಾದಿಷು, “ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಗ್ನಿರಗ್ನೇರಾಪೋಽದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತಸ್ಯೈವ ಕ್ರಮಸ್ಯಾನಪಬಾಧನೇನ “ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಕಾಯಾ ಅಪಿ ಸೃಷ್ಟೇರುಕ್ತೇರ್ನ ಸೃಷ್ಟಾವಪಿ ವಿಗಾನಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ನನ್ವೇಕತ್ರಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಕಾರಣತ್ವೇನೋಕ್ತಿರನ್ಯತ್ರ ಚ ತೇಜಃ ಕಾರಣತ್ವೇನ, ತತ್ಕಥಮವಿಗಾನಮಿತಿ । ಅತ ಆಹ -
ಕಾರಣತ್ವೇತಿ ।
ಹೇತೌ ತೃತೀಯಾ । ಸರ್ವತ್ರಾಕಾಶಾನಲಾನಿಲಾದೌ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಣತ್ವೇನಾತ್ಮನಃ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚೈತದಧಸ್ತಾತ್ । ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ರೂಪಂ, ನ ಚೇತನಮತಿರಿಕ್ತಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ ಕಿಂತೂಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ನಹಿ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ವಾ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರ ಇತಿ ವಾ ಲವಿತಾರಂ ದೇವದತ್ತಾದಿಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ । ಅಪಿ ತೂಪಸ್ಥಾಪಯತ್ಯೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ।
ನನು “ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಪ್ರಕರಣಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ “ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ” ಇತಿ ನಿರತಿಶಯಫಲಶ್ರವಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾದನ್ಯತ್ರ ತದಸಂಭವಾತ್ , ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿಗತಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ “ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಚಾಸ್ಯಾಸತ್ಯವಚ್ಛೇದೇ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪರಾಮರ್ಶೇನ, ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರಾಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಶಂಕಾ । ಉಚ್ಯತೇ - ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಬಾಲಾಕಿನಾ ಗಾರ್ಗ್ಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ತದಾದಿತ್ಯಾದಿಗತಾಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಭಿಧಾನೇನ ನ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮ್ । ಯಸ್ಯ ಚಾಜಾತಶತ್ರೋಃ “ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕೇ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ನ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯದೀಯೇನೋಪಕ್ರಮೇಣಾನ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿಯಂತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದಜಾತಶತ್ರೋರ್ವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಯೋಽಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಸ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಅತ್ರ ಚ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ತಾವದ್ವ್ಯಾಪಾರೇ ನಿರೂಢವೃತ್ತಿಃ । ಕಾರ್ಯೇ ತು ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವರ್ತತೇ । ನಚ ರೂಢೌ ಸತ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾಶ್ರಯಿತುಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉದಾಸೀನಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನೋ ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಾ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ “ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ.ಉ. ೩.೩.) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಿಸ್ಪಂದಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣೋ ಯತ್ರೋಪಪತ್ತಿಃ ಸ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಗತಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿದೇವತಾನಾಮ್ । “ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವಃ ಪ್ರಾಣಃ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಚೋಪಸಂಹಾರೇ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ಚಾಪೇಕ್ಷಿಕವೃತ್ತಿರ್ಬಹೂನ್ ಪಾಪ್ಮನೋ ಬಹೂನಾಂ ಭೂತಾನಾಮಿತ್ಯೇವಂಪರೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧಾದುಪಸಂಹಾರೋ ವರ್ಣನೀಯಃ । ಯದಿ ತು ದೃಪ್ತಬಾಲಾಕಿಮಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾಯಿನಮಪೋದ್ಯಾಜಾತಶತ್ರೋರ್ವಚನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಮೇವಾನ್ಯಥಾ ತು ತದುಕ್ತಾದ್ವಿಶೇಷಂ ವಿವಕ್ಷೋರಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನೈತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಪಿತು ಜೀವಾಭಿಧಾನಮೇವ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತುರ್ವೇದನಾಯೋಪೇತಂ ಬಾಲಾಕಿಂ ಪ್ರತಿ ಬುಬೋಧಯಿಷುರಜಾತಶತ್ರುಃ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಮಂತ್ರ್ಯಾಮಾಂತ್ರಣಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಸ್ವಾಮಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಸ್ವಾಮಿನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ । ಪರಸ್ತಾದಪಿ “ತದ್ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಸ್ವೈರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತ್ಯೇವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಏವಮೇವೈತ ಆತ್ಮಾನ ಏನಮಾತ್ಮಾನಂ ಭುಂಜಂತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಪ್ರಧಾನಃ ಪುರುಷಃ ಸ್ವೈರ್ಭೃತ್ಯೈಃ ಕರಣಭೂತೈರ್ವಿಷಯಾನ್ ಭುಂಕ್ತೇ, ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾ ಭೃತ್ಯಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತಿ । ತೇ ಹಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಮಶನಾಚ್ಛಾದನಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಭುಂಜಂತಿ । ಏವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ಜೀವ ಏತೈರಾದಿತ್ಯಾದಿಗತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ವಿಷಯಾನ್ ಭುಂಕ್ತೇ । ತೇ ಹ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಯ ಆಲೋಕವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಚಿವ್ಯಮಾಚರಂತೋ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಭೋಜಯಂತಿ, ಜೀವಾತ್ಮಾನಮಪಿ ಯಜಮಾನಂ ತದುತ್ಸೃಷ್ಟಹವಿರಾದಾನಾದಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ಭುಂಜಂತಿ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭೇದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ ।
ಜೀವಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮ ಜೀವಸ್ಯ ಭವತಿ । ಕರ್ಮಜನ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ರೂಢ್ಯನುಸಾರಾತ್ । ತೌ ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಜೀವಸ್ಯ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾಚ್ಚಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಭೋಗೋಪಕರಣಾನಾಂ ತೇಷ್ವಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ಉಪಪನ್ನಂ ಚ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮ್ । ಯೇ ಚ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ “ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ । ಅನಯೋರಪಿ ನ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ಜೀವವ್ಯತಿರೇಕಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇಹ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ನ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ
ಉಚ್ಯತೇ - “ಮೃಷಾಾವಾದಿನಮಾಪೋದ್ಯ ಬಾಲಾಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಮ್ । ರಾಜಾ ಕಥಮಸಂಬದ್ಧಂ ಮಿಥ್ಯಾ ವಾ ವಕ್ತುಮರ್ಹತಿ” ॥ ಯಥಾ ಹಿ ಕೇನಚಿನ್ಮಣಿಲಕ್ಷಣಜ್ಞಮಾನಿನಾ ಕಾಚೇ ಮಣಿರೇವ ವೇದಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪರಸ್ಯ ಕಾಚೋಽಯಂ ಮಣಿರ್ನ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಭಿಧಾಯ ಆತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷಂ ಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಭಿಧಾನಮಸಂಬದ್ಧಮ್ । ಅಮಣೌ ಮಣ್ಯಭಿಧಾನಂ ನ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾಪಾದಯತಿ ಸ್ವಯಮಪಿ ಮೃಷಾಭಿಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನೋತ್ತರವಾದಿನಾ ಪೂರ್ವವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾಪಾದಯತಾ ಮಣಿತತ್ತ್ವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಏವಮಜಾತಶತ್ರುಣಾ ದೃಪ್ತಬಾಲಾಕೇರಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವಿಶೇಷಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯತಾ ಜೀವಪ್ರಾಣಾಭಿಧಾನೇ ಅಸಂಬದ್ಧಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಯೋರ್ವಾಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧಾನೇ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಹಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋ ಬಾಲಾಕೇರ್ಗಾರ್ಗ್ಯಾದಜಾತಶತ್ರೋರ್ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಭಿಧಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತ್ಯಸ್ಯ ನ ಮಿಥ್ಯಾವದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಸರ್ವಾನ್ ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವರಾಜ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಽಇತಿ ಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಸರ್ವಶ್ರುತೇರಸಂಕೋಚಾನ್ನಿರತಿಶಯೇನ ಫಲೇನೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಾದನ್ಯತಶ್ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ, ಆದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಂಭವಾದನ್ಯೇಷಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ , “ಕ್ವೌಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದೇರ್ಜೀವಾಧಿಕರಣಭವನಾಪಾದನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ “ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದೇರುತ್ತರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೋಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಅಥ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಗೋಚರೇ ಏವ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರೇ, ತಥಾ ಚ ನೈತಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತನ್ನಿರಾಚಿಕೀರ್ಷುಃ ಪಠತಿ - ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾ ಯಥಾಯತನಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಆತ್ಮೈವ ಭವತಿ ಜೀವಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಧಿಕರಣಂ ನಾನ್ಯದಿತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಜೀವೋ ನಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವತ್ವೇನೋಪಾಧಿಭೇದಾದ್ಭೇದಮಾರೋಪ್ಯಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಏವಂ ಚ ಜೀವಭವನಾಧಾರತ್ವಮಪಾದಾನತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಪಪನ್ನಮ್ ।
ತದೇವಂ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ
ವ್ಯಾಪಾರಾಭಿಧಾನೇ ನ ಸಂಗಚ್ಛತ ಇತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಃ ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯೀ ಭವತಿ, ಏತದಿತಿಸರ್ವನಾಮಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಚ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ, ಸರ್ವನಾಮ ಚೇದಂ ಸಂನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಿ, ನಚ ಕಿಂಚಿದಿಹ ಶಬ್ದೋಕ್ತಮಸ್ತಿ ಸಂನಿಹಿತಮ್ । ನ ಚಾದಿತ್ಯಾದಿಪುರುಷಾಃ ಸಂನಿಹಿತಾ ಅಪಿ ಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಹಾಃ ಬಹುತ್ವಾತ್ಪುಂಲಿಂಗತ್ವಾಚ್ಚ । ಏತದಿತಿ ಚೈಕಸ್ಯ ನಪುಂಸಕಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ “ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ” (ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯನೇನೈವ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಶಬ್ದೋಕ್ತಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಂ ಸಂಬಂಧಾರ್ಹಂ ಜಗದೇವ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ ಏತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯಾದಿಗತಾನಾಂ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತೇತಿ, ಕಿಂತು ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ಜಗದ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಾಶಬ್ದೇನ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಜೀವಪ್ರಾಣಶಬ್ದೌ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರೌ ಜೀವಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವೋಪಲಕ್ಷಣಪರಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ಬಹ್ವಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಸ್ವರಸಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಧಿಗತಬೋಧನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಪ್ಯನಧಿಗತೇನಾಧಿಗತೋಪಲಕ್ಷಣಮುಪಪನ್ನಮ್ । ನಚ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುರೋಧೇನ ಚ ಜೀವಪ್ರಾಣಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಾತ್ರಯವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯತ್ರಯಂ ಭವೇತ್ । ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಪರತ್ವೇ ಏಕವಾಕ್ಯತೈವ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜೀವಪ್ರಾಣಪರತ್ವಮಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಪರತ್ವಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತಾಂ ಪುರುಷಾಃ ಕಾರ್ಯಾಸ್ತದ್ವಿಷಯಾ ತು ಕೃತಿರನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ತತ್ಫಲಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ತೇ ಯಸ್ಯೇದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯೇತೇ, ತತಃ ಕುತಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನಾಪಿ ಪುರುಷವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೈವ ಕರ್ತಾರಮಭಿದಧತಾ ತಯೋರುಪಾತ್ತತ್ವಾದಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಕೃತಿಂ ವಿನಾ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ । ನಾಪಿ ಕೃತಿರ್ಭಾವನಾಪರಾಭಿಧಾನಾ ಭೂತಿಮುತ್ಪತ್ತಿಂ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯದೀದಮಾ ಜಗತ್ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ತತಸ್ತದಂತರ್ಭೂತಾಃ ಪುರುಷಾ ಅಪೀತಿ ಯ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಯ ಏಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಮಿತಿ ॥ ೧೬ ॥ ॥ ೧೭ ॥
ನನು “ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ”(ಕೌ . ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಕಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾಜ್ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಃ ಕುತಃ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯತೋ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -
ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಹ -
ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಚೇತಿ ।
ವೇದಾಂತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವೋಪಪತ್ತಿಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನಾಹ -
ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರಾಸ್ಯ
ಆತ್ಮನೋ ಯತೋ ನಿಃಸಂಬೋಧೋಽತಃ ಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪೋ ನ ತು ಸ್ವಚ್ಛತೈವ । ಲಯವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಯೋಸ್ತತ್ರ ಭಾವಾತ್ । ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿವಿಕ್ಷೇಪಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣೋಪಮಾನಮ್ । ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ - ಉಪಾಧಿಭಿಃ ಅಂತಃಕರಣಾದಿಭಿಃ ಜನಿತಂ ಯದ್ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಘಟಪಟಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ತದ್ರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮನಃ ಯದಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯೇವೋಚ್ಯೇತ ತತಸ್ತದವಿಶಿಷ್ಟಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ನೋಪಾಧಿಜನಿತಂ ನಾಪಿ ತದ್ರಿಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪ್ರಹಾಣಾತ್ ।
ಅತ ಉಕ್ತಮ್ -
ವಿಶೇಷೇತಿ ।
ಯದಾ ತು ಲಯಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯೋಪಬೃಂಹಿತೋ ವಿಕ್ಷೇಪಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಮುದಾಚರತಿ ತದಾ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಾತ್ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಾವಸ್ಥಾತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ರೂಪಾದ್ಭ್ರಂಶರೂಪಮಾಗಮನಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ, ವಾಜಸನೇಯೇಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರ್ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾಮನಂತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕ ಇತಿ ।
ನನ್ವತ್ರಾಕಾಶಂ ಶಯನಸ್ಥಾನಂ ತತ್ಕುತಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚೇತಿ ।
ನ ತಾವನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಮಾಧಾರತ್ವಸಂಭವಃ । ಯದಪಿ ಚ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಹಿತಾಭಿಧಾನನಾಡೀಸಂಚಾರೇಣ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪುರೀತದವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತಂ ತದಪ್ಯಂತಃಕರಣಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ “ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ”(ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿವದಾಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮಂತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಜೀವನಿರಾಕರಣಾಯ ಸೂತ್ರಮಿದಮವತಾರಿತಮ್ । ತತ್ರ ಮಂದಧಿಯಾಂ ನೇದಂ ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಾಯೇತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -
ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ತೌ ಹಿ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರೂ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಜಗ್ಮತುಃ । ತಮಜಾತಶತ್ರುರ್ನಾಮಭಿರಾಮಂತ್ರಯಾಂಚಕ್ರೇ “ಬೃಹತ್ಪಾಂಡುರವಾಸಃ ಸೋಮರಾಜನ್” ಇತಿ । ಸ ಆಮಂತ್ರ್ಯಮಾಣೋ ನೋತ್ತಸ್ಥೌ । ತಂ ಪಾಣಿನಾಪೇಷಂ ಬೋಧಯಾಂಚಕಾರ । ಸ ಹೋತ್ತಸ್ಥೌ । ಸ ಹೋವಾಚಜಾತಶತ್ರುರ್ಯತ್ರೈಷ ಏತತ್ಸುಪ್ತೋಽಭೂತ್” ಇತ್ಯಾದಿ । ಸೋಽಯಂ ಸುಪ್ತಪುರುಷೋತ್ಥಾಪನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶ ಇತಿ ॥ ೧೮ ॥
ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ।
ನನು ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಪಕ್ರಮೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನ ಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಾಶ್ರಮಾದುತ್ತಮಾಶ್ರಮಂ ಯಿಯಾಸತಾ ಮೈತ್ರೈಯ್ಯಾ ಭಾರ್ಯಾಯಾಃ ಕಾತ್ಯಾಯನ್ಯಾ ಸಹಾರ್ಥಸಂವಿಭಾಗಕರಣ ಉಕ್ತೇ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪತಿಮಮೃತತ್ವಾರ್ಥಿನೀ ಪಪ್ರಚ್ಛ, ಯನ್ನು ಮ ಇಯಂ ಭಗೋಃ ಸರ್ವಾ ಪೃಥ್ವೀ ವಿತ್ತೇನ ಪೂರ್ಣಾ ಸ್ಯಾತ್ಕಿಮಹಂ ತೇನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಮುತ ನೇತಿ । ತತ್ರ ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಯಥೈವೋಪಕರಣವತಾಂ ಜೀವಿತಂ ತಥೈವ ತೇ ಜೀವಿತಂ ಸ್ಯಾದಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ । ಏವಂ ವಿತ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಾಶಾ ಭವೇದ್ಯದಿ ವಿತ್ತಸಾಧ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಮೃತತ್ವೇ ಉಪಯುಜ್ಯೇರನ್ । ತದೇವ ತು ನಾಸ್ತಿ, ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಮೃತತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನಾಂ ತತ್ಸಹಭಾವಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಭಾವಃ । ಸಾ ಹೋವಾಚ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಯೇನಾಹಂ ನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಂ ಕಿಮಹಂ ತೇನಂ ಕುರ್ಯಾಂ ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ । ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ತತ್ರಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಜ್ಞಾನೋಪನ್ಯಾಸಾಯ ವೈರಾಗ್ಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ರಾಗವಿಷಯೇಷು ತೇಷು ತೇಷು ಪತಿಜಾಯಾದಿಷು ವೈರಾಗ್ಯಮುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೋ “ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುಃ ಕಾಮಾಯ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂದರ್ಭಮುವಾಚ । ಆತ್ಮೌಪಾಧಿಕಂ ಹಿ ಪ್ರಿಯತ್ವಮೇಷಾಂ ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಿಯಾಣ್ಯೇತಾನಿ ।
ತಸ್ಮಾದೇತೇಭ್ಯಃ ಪತಿಜಾಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿರಮ್ಯ ಯತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರೇಮ ಸ ಏವ
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ ।
ವಾಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ । ಆತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಏತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಚ ಶ್ರವಣಾದೀನಿ ವಿಹಿತಾನಿ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ । ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣಾದಿಸಾಧನೇನೇದಂ ಜಗತ್ಸರ್ವಂವಿದಿತಂ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಯತೋ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ರೂಪಮಾತ್ಮೈವ ಭುಜಂಗಸ್ಯೇವ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ರಜ್ಜುಃ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಿ ವಿದಿತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ತತ್ತ್ವಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ವಿದಿತಾಯಾಂ ಸಮಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ, ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಜಗತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕುತಃ । ಯತೋ “ಬ್ರಹ್ಮ ತಂ ಪರಾದಾತ್”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಮಭಿಮಾನ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಾದಾತ್ ಪರಾಕುರ್ಯಾದಮೃತತ್ವಪದಾತ್ । ಕಂ, ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತಿಂ ವೇದ । ಏವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮೈವ ಜಗತಸ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿತ್ತದಿತಿ । ಅತ್ರೈವ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿರುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧೇನಾಹ । ಯತ್ ಖಲು ಯದ್ಗ್ರಹಂ ವಿನಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಗ್ರಹೀತುಂ ತತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ರಜತಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಃ, ಭುಜಂಗೋ ವಾ ರಜ್ಜೋಃ, ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಭೇದಾಃ । ನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ಚ ಚಿದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಂ ವಿನಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪಾಣಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಸ ಯಥಾ ದುಂದುಭೇರ್ಹನ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।
ದುಂದುಭಿಗ್ರಹಣೇನ ತದ್ಗತಂ ಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾತಿರೇಕೇಣಾಗ್ರಹಣಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇಽಪಿ ತು ನಾಮರೂಪೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಚಿದ್ರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತದನತಿರೇಕಃ, ರಜ್ಜೂಪಾದಾನಸ್ಯೇವ ಭುಜಂಗಸ್ಯ ರಜ್ಜೋರನತಿರೇಕ ಇತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿಃ - “ಸ ಯಥಾರ್ದ್ರೈಧೋಽಗ್ರೇರಭ್ಯಾಹಿತಸ್ಯ ಪೃಥಗ್ಧೂಮಾ ವಿನಿಶ್ಚರಂತ್ಯೇವಂ ವಾ ಅರೇಽಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದಃ”(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚತುರ್ವಿಧೋ ಮಂತ್ರ ಉಕ್ತಃ । ಇತಿಹಾಸ ಇತ್ಯಾದಿನಾಷ್ಟವಿಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಕ್ತಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾಗ್ನಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಥಮಮವಗಮ್ಯತೇ ಕ್ಷುದ್ರಾಣಾಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾನಾಮುಪಾದಾನಮ್ । ಅಥ ತತೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ । ನ ಚೈತೇಽಗ್ನೇಸ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ನಿರ್ವುಕ್ತಮ್ । ಏವಮೃಗ್ವೇದಾದಯೋಽಪ್ಯಲ್ಪಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೋ ನ ತತಸ್ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರುಚ್ಯಂತೇ । ಋಗಾದಿಭಿರ್ನಾಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚ ನಾಮಧೇಯಸ್ಯೇಯಂ ಗತಿಸ್ತದಾ ತತ್ಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ರೂಪಧೇಯಸ್ಯ ಕೈವ ಕಥೇತಿ ಭಾವಃ । ನ ಕೇವಲಂ ತದುಪಾದಾನತ್ವಾತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಃ, ಪ್ರಲಯಸಮಯೇ ಚ ತದನುಪ್ರವೇಶಾತ್ತತೋ ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಸಾಮುದ್ರಮೇವಾಂಭಃ ಪೃಥಿವೀತೇಜಃಸಂಪರ್ಕಾತ್ಕಾಠಿನ್ಯಮುಪಗತಂ ಸೈಂಧವಂ ಖಿಲ್ಯಃ, ಸ ಹಿ ಸ್ವಾಕರೇ ಸಮುದ್ರೇ ಕ್ಷಿಪ್ತೋಽಂಭ ಏವ ಭವತಿ, ಏವಂ ಚಿದಂಭೋಧೌ ಲೀನಂ ಜಗಚ್ಚಿದೇವ ಭವತಿ ನ ತು ತತೋಽತಿರಿಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಏತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧೇನಾಹ -
ಸ ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸಾಮಪಾಮಿತ್ಯಾದಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ -
ಏವಂ ವಾ ಅರೇ ಇದಂ ಮಹದಿತಿ ।
ಬೃಹತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಕ್ತಮ್ । ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂತಂ ಸತ್ಯಮ್ । ಅನಂತಂ ನಿತ್ಯಮ್ । ಅಪಾರಂ ಸರ್ವಗತಮ್ ।
ವಿಜ್ಞಾನಘನಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಏತೇಭ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾಯ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಹ್ಯವಚ್ಛೇದಾದ್ದುಃಖಿತ್ವಶೋಕಿತ್ವಾದಯಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ತದ್ವಿಪರೀತೇಽಪಿ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಯಥೋದಕಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೇ ಚಂದ್ರಮಸಿ ತೋಯಗತಾಃ ಕಂಪಾದಯಃ । ತದಿದಂ ಸಾಮ್ಯೇನೋತ್ಥಾನಮ್ । ಯದಾ ತ್ವಾಗಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಪೂರ್ವಕಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜೋಽಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಉಪಾವರ್ತತೇ ತದಾ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಸವಾಸನಾವಿದ್ಯಾಮಲಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಭೂತಸ್ಯ ವಿನಾಶೇ ತಾನ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ನಶ್ಯಂತ್ಯನು ತದುಪಾಧಿಶ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಖಿಲ್ಯಭಾವೋ ವಿನಶ್ಯತಿ । ತತೋ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತನಿವೃತ್ತೌ ರೂಪಗಂಧಾದಿಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ । ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರನಿಷೇಧಾದಾತ್ಮಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಸಾ ಮೈತ್ರೇಯೀ ಹೋವಾಚ, ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವಾನಮೂಮುಹನ್ಮೋಹಿತವಾನ್ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ, ದ್ವೈತೇ ಹಿ ರೂಪಾದಿವಿಶೇಷಸಂಜ್ಞಾನಿಬಂಧನೋ ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಃ । ಆನಂದಜ್ಞಾನೈಕರಸಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವಯಾನುಭವೇ ತು ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ನಹಿ ತದಾಸ್ಯ ಕರ್ಮರ್ಭಾವೋಽಸ್ತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರಂ ಮಯಾ ವ್ಯಾಸೇಧಿ, ಕಿಂತು ವಿಶೇಷಸಂಜ್ಞೇತಿ । ತದೇವಮಮೃತತ್ವಫಲೇನೋಪಕ್ರಮಾತ್ , ಮಧ್ಯೇ ಚಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತದುಪಪಾದನಾತ್ , ಉಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಮಹದ್ಭೂತಮನಂತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾಭಿಧಾನಾತ್ , ದ್ವೈತನಿಂದಯಾ ಚಾದ್ವೈತಗುಣಕೀರ್ತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ನ ಜೀವಾತ್ಮೇತಿ ನಾಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಇತ್ಯನಾರಭ್ಯಮೇವೇದಮಧಿಕರಣಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ - ಭೋಕ್ತೃತ್ವಜ್ಞಾತೃತಾಜೀವರೂಪೋತ್ಥಾನಸಮಾಧಯೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಣೋಪಕ್ರಮಃ ಕೃತಃ । ಪತಿಜಾಯಾದಿಭೋಗ್ಯಸಂಬಂಧೋ ನಾಭೋಕ್ತುರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ನಾಪಿಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವಮಕರ್ತುಃ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ಸಮುತ್ಥಾನಾಭಿಧಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮಾಹ । ಅನ್ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಪರೇಽಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸಮುತ್ಥಾನಾಭಿಧಾನಮನುಪಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ತು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮುಪಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ಕೃತಃ ।
ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯೇತಿ
ತದುಪೋದ್ಬಲಮಾತ್ರಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣೋಕ್ತಃ ॥ ೧೯ ॥
ತದೇವಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಭೋಕ್ತ್ರಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತೇನ ತಾವತ್ಸಮಾಧತ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ।
ಯಥಾ ಹಿ ವಹ್ನೇರ್ವಿಕಾರಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ನ ವಹ್ನೇರತ್ಯಂತಂ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ತದ್ರೂಪನಿರೂಪಣತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ತತೋಽತ್ಯಂತಮಭಿನ್ನಾಃ, ವಹ್ನೇರಿವ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತಥಾ ಜೀವಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಚಿದ್ರೂಪತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪ್ಯತ್ಯಂತಂ ನ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಪರಸ್ಪರಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮಭೇದಶ್ಚ । ತತ್ರ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಮುಪಾದಾಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮೇನೇ ॥ ೨೦ ॥
ಆಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಾಂತರಮತೇನ ಸಮಾಧತ್ತೇ -
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ।
ಜೀವೋ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತಂ ಭಿನ್ನ ಏವ ಸನ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಧಾನಸಂಪರ್ಕಾತ್ಸರ್ವದಾ ಕಲುಷಃ, ತಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸಂಪ್ರಸನ್ನಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಘಾತಾದುತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕ್ಯೋಪಪತ್ತೇರಿದಮಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮಣಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಭವಿಷ್ಯಂತಮಭೇದಮುಪಾದಾಯ ಭೇದಕಾಲೇಽಪ್ಯಭೇದ ಉಕ್ತಃ । ಯಥಾಹುಃ ಪಾಂಚರಾತ್ರಿಕಾಃ - “ಆಮುಕ್ತೇರ್ಭೇದ ಏವ ಸ್ಯಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ಯ ಚ । ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತು ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಭೇದಹೇತೋರಭಾವತಃ” ॥ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -
ಶ್ರುತಿಶ್ಚೈವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಂ ಕಲುಷತ್ವಮಾತ್ಮನ ಉಕ್ತಮ್ । ಸಂಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಪ್ರಪಂಚಾಶ್ರಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಪಾರ್ಥಿವಾನಾಮಣೂನಾಮಿವ ಶ್ಯಾಮತ್ವಂ ಕೇವಲಂ ಪಾಕೇನೇವ ।
ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿನಾ ತದಪನೀಯ ಜೀವಃ ಪರಾತ್ಪರತರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತೀತ್ಯಾಹ -
ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಜೀವಾಶ್ರಯಮಪೀತಿ ।
ನದೀನಿದರ್ಶನಮ್ “ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೇಮಾ ನದ್ಯಃ”(ಪ್ರ.ಉ. ೬-೫) ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ತದೇವಮಾಚಾರ್ಯದೇಶೀಯಮತದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾತ್ರಾಪರಿತುಷ್ಯನ್ನಾಚಾರ್ಯಮತಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಅವಿಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ ।
ಏತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಅಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತಿ ।
ನ ಜೀವ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ । ನಾಪಿ ತದ್ವಿಕಾರಃ ಕಿಂತ್ವಾತ್ಮೈವಾವಿದ್ಯೋಪಾಧಾನಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದಃ । ಆಕಾಶ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಾದಿಕಲ್ಪಿತಾವಚ್ಛೇದೋ ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಣಿಕಾಕಾಶೋ ನ ತು ಪರಮಾಕಾಶಾದನ್ಯಸ್ತದ್ವಿಕಾರೋ ವಾ । ತತಶ್ಚ ಜೀವಾತ್ಮನೋಪಕ್ರಮಃ ಪರಾಮಾತ್ಮನೈವೋಪಕ್ರಮಸ್ತಸ್ಯ ತತೋಽಭೇದಾತ್ । ಸ್ಥೂಲದರ್ಶಿಲೋಕಪ್ರತೀತಿಸೌಕರ್ಯಾಯೌಪಾಧಿಕೇನಾತ್ಮರೂಪೇಣೋಪಕ್ರಮಃ ಕೃತಃ ।
ಅತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಥ ವಿಕಾರಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತ್ಯಾಕಾಶಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಯಥಾ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ ।
ಆಚಾರ್ಯತ್ರಯಮತಂ ವಿಭಜತೇ -
ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಸತ್ಯಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಭಾವಾದನಾತ್ಯಂತಿಕೋಽಭೇದ ಆಸ್ಥೇಯಃ, ತಥಾಚ ಕಥಂಚಿದ್ಭೇದೋಽಪೀತಿ ತಮಾಸ್ಥಾಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತಿ ಮತತ್ರಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಮತಂ ಸಾಧುತ್ವೇನ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ -
ತತ್ರ ತೇಷು ಮಧ್ಯೇ । ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಮಿತಿ ।
ಆತ್ಯಂತಿಕೇ ಹಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೇ ತಾತ್ತ್ವಿಕೇಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೋ ಭೇದಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಜನ್ಮನಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ವಿದ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯಃ ಸಮೂಲಕಾಷಂ ಕಷಿತುಂ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಹಿವಿಭ್ರಮ ಇವ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ, ರಾಜಪುತ್ರಸ್ಯೇವ ಚ ಮ್ಲೇಚ್ಛಕುಲೇ ವರ್ಧಮಾನಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸಮಾರೋಪಿತೋ ಮ್ಲೇಚ್ಛಭಾವೋ ರಾಜಪುತ್ರೋಽಸೀತಿ ಆಪ್ತೋಪದೇಶೇನ । ನ ತು ಮೃದ್ವಿಕಾರಃ ಶರಾವಾದಿಃ ಶತಶೋಽಪಿ ಮೃನ್ಮೃದಿತಿ ಚಿಂತ್ಯಮಾನಸ್ತಜ್ಜನ್ಮನಾ ಮೃದ್ಭಾವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ ಶಕ್ಯೋ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಮೃದೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಾತ್ , ವಸ್ತುತಸ್ತು ಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಃ । ಅಪಿ ಚ ಜೀವಸ್ಯಾತ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಸ್ವಪ್ರಕೃತಾವಪ್ಯಯೇ ಸತಿ ನಾಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಶಾಸ್ತೀತ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ ।
ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಮತೇ ತ್ವೇತದುಭಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -
ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।
ನನು ಯದಿ ಜೀವೋ ನ ವಿಕಾರಃ ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಮರೂಪಾಶ್ರಯತ್ವಶ್ರುತಿಃ, ಕಥಂಚ “ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಶ್ರುತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ನಿರಾಕರೋತಿ -
ಅತಶ್ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಯತಃ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಶ್ಚಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ವಿಕಾರಪಕ್ಷೇ ನ ಸಂಭವತಃ, ಅತಶ್ಚೇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ದ್ವಿತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಮನಯೈವ ತ್ರಿಸೂತ್ರ್ಯಾಪಾಕರೋತಿ -
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಂ ಚ । ತೃತೀಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜನಿರಾಸೇ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯೇನೈವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ತನ್ಮತಾಶ್ರಯಣೇನೈವ ತಸ್ಯ ಶಕ್ಯನಿರಾಸತ್ವಾತ್ । ಐಕಾಂತಿಕೇ ಹ್ಯದ್ವೈತೇ ಆತ್ಮನೋಽನ್ಯಕರ್ಮಕರಣೇ “ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಕರ್ಮತ್ವಂ “ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್” (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ನಿಷೇದ್ಧುಮ್ । ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷೇ ವೈಕಾಂತಿಕೇ ವಾ ಭೇದೇ ಸರ್ವಮೇತದದ್ವೈತಾಶ್ರಯಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯದರ್ಶನಾಶ್ರಯಣೇನ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ತು ಶ್ರುತಿಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ -
ಅಪಿ ಚ ಯತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಮತಮಾಸ್ಥೀಯತೇ ನೇತರೇಷಾಮಾಚಾರ್ಯಾಣಾಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ದರ್ಶಿತಂ ತು ಪುರಸ್ತಾದಿತಿ ।
ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಸ್ಯ ಮತಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಪ್ರಬಂಧೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚೋಪಸಂಹಾರೋಪಕ್ರಮಮಾಹ -
ಅತಶ್ಚೇತಿ ।
ಕ್ವಚಿತ್ಪಾಠ ಆತಶ್ಚೇತಿ । ತಸ್ಯಾವಶ್ಯಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜನನಜರಾಮರಣಭೀತಯೋ ವಿಕ್ರಿಯಾಸ್ತಾಸಾಂ ಸರ್ವಾಸಾಂ “ಮಹಾನಜಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಭಾವಪಕ್ಷೇ ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ “ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ದ್ವೈತದರ್ಶನನಿಂದಾಪರಾಶ್ಚ “ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮಿ” (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಯಃ, ಜನ್ಮಜರಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಪರಾಶ್ಚ “ಏಷ ಮಹಾನಜಃ”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಯಃ ಶ್ರುತಯ ಉಪರುಧ್ಯೇರನ್ । ಅಪಿಚ ಯದಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾಭೇದಾವಾಸ್ಥೀಯೇಯಾತಾಂ ತತಸ್ತಯೋರ್ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾಭಾವಾದೇಕಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ನಾತ್ಮನಿ ನಿರಪವಾದಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾಯೇತ, ಬಲೀಯಸೈಕೇನ ದುರ್ಬಲಪಕ್ಷಾವಲಂಬಿನೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧನಾತ್ । ಅಥ ತ್ವಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ನ ಬಲಾಬಲಾವಧಾರಣಂ, ತತಃ ಸಂಶಯೇ ಸತಿ ನ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಮಾತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಂ ಭವೇತ್ । ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯಃ ಶ್ರೂಯತೇ - “ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ” (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ।
ತದೇತದಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಿತಿ ।
'ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಪುನರೇಕತ್ವಾನೇಕತ್ವೇ ಅನುಪಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ನನು ಯದಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೋ ಭಾವಿಕಃ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವ್ಯಪದೇಶಬುದ್ಧಿಭೇದೌ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಕಥಂಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಸಂಸಾರಿತಾ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿವಶಾದಿತಿ ಚೇತ್ । ಕಸ್ಯೇಯಮವಿದ್ಯಾ । ನ ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯತಿರೇಕಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯೈಕರಸಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತದತ್ರ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವರೂಪವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಂಸರ್ಗಾದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾಚ್ಚಾಸ್ತಿ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ಭೇದೋಽಪಿ ಭಾವಿಕ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ಥಿತೇ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈಕತ್ವೇತಿ ।
ನ ತಾವದ್ಭೇದಾಭೇದಾವೇಕತ್ರ ಭಾವಿಕೌ ಭವಿತುಮರ್ಹತ ಇತಿ ವಿಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ । ದ್ವೈತದರ್ಶನನಿಂದಯಾ ಚೈಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಬಿಂಬಾದವದತಾತ್ತಾತ್ತ್ವಿಕೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಭೇದೇಽಪಿ ನೀಲಮಣಿಕೃಪಾಣಕಾಚಾದ್ಯುಪಧಾನಭೇದಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದೋ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದೌ ವರ್ತಯತಿ, ಇದಂ ಬಿಂಬಮವದಾತಮಿಮಾನಿ ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಿ ನೀಲೋತ್ಪಲಪಲಾಶಶ್ಯಾಮಲಾನಿ ವೃತ್ತದೀರ್ಘಾದಿಭೇದಭಾಂಜಿ ಬಹೂನೀತಿ, ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವಾಜ್ಜೀವಾನಮಭೇದ ಐಕಾಂತಿಕೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದೋ ಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾವಯಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಸ್ವಭಾವ ಇಮೇ ಚ ಜೀವಾ ಅವಿದ್ಯಾಶೋಕದುಃಖಾದ್ಯುಪದ್ರವಭಾಜ ಇತಿ ವರ್ತಯತಿ । ಅವಿದ್ಯೋಪಧಾನಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ನ ಸಾಕ್ಷಾದಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಕಲ್ಪಜೀವದ್ವಾರೇಣ ಪರಸ್ಮಿನ್ನುಚ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯೋ ಜೀವವಿಭಾಗಾಶ್ರಯಾಽವಿದ್ಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾಶ್ರಯಶ್ಚ ಜೀವವಿಭಾಗ ಇತಿ, ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಕಾನುದ್ದಿಶ್ಯೈಷ ಈಶ್ವರೋ ಮಾಯಾಮಾರಚಯತ್ಯನರ್ಥಿಕಾಂ, ಉದ್ದೇಶ್ಯಾನಾಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಜೀವಾನಾಮಭಾವಾತ್ , ಕಥಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ವಿವಿಧವೇದನಾಭಾಜಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಯೋಗೋ ನಿರವಕಾಶಃ । ನ ಖಲ್ವಾದಿಮಾನ್ ಸಂಸಾರಃ, ನಾಪ್ಯಾದಿಮಾನವಿದ್ಯಾಜೀವವಿಭಾಗಃ, ಯೇನಾನುಯುಜ್ಯೇತೇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ನಾಮಗ್ರಹಣೇನಾವಿದ್ಯಾಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದಿ ನ ಜೀವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಿದ್ಯತೇ, ಹಂತ ಜೀವಃ ಸ್ಫುಟ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ “ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಹಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಬಿಂಬಸ್ಯ ಮಣಿಕೃಪಾಣಾದಯೋ ಗುಹಾ ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಜೀವಂ ಭಿನ್ನಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಗುಹಾ ಇತಿ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಷು ಭಾಸಮಾನೇಷು ಬಿಂಬಂ ತದಭಿನ್ನಮಪಿ ಗುಹ್ಯಮೇವಂ ಜೀವೇಷು ಭಾಸಮಾನೇಷು ತದಭಿನ್ನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಹ್ಯಮ್ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದ್ಗುಹ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯ ಇತಿ ।
ಯೇ ತು
ಆಶ್ಮರಥ್ಯಪ್ರಭೃತಯಃ
ನಿರ್ಬಂಧಂ ಕುರ್ವಂತಿ ತೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಮಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಭಾಗಶೋ ವಾ ಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾದನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತದಾಶ್ರಿತೋ ಮೋಕ್ಷೋಽಪಿ ತಥಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ತ್ವೇವಮಪಿ ಮೋಕ್ಷಂ ನಿತ್ಯಮಕೃತಕಂ ಬ್ರೂಯುಸ್ತತ್ರಾಹ -
ನ್ಯಾಯೇನೇತಿ ।
ಏವಂ ಯೇ ನದೀಸಮುದ್ರನಿದರ್ಶನೇನಾಮುಕ್ತೇರ್ಭೇದಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚಾಭೇದಂ ಜೀವಸ್ಯಾಸ್ಥಿಷತ ತೇಷಾಮಪಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಸಂಗತಿಃ । ನೋ ಜಾತು ಘಟಃ ಪಟೋ ಭವತಿ । ನನೂಕ್ತಂ ಯಥಾ ನದೀ ಸಮುದ್ರೋ ಭವತೀತಿ । ಕಾ ಪುನರ್ನದ್ಯಭಿಮತಾ ಆಯುಷ್ಮತಃ । ಕಿಂ ಪಾಥಃಪರಮಾಣವ ಉತೈಷಾಂ ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದ ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತದಾರಬ್ಧೋಽವಯವೀ । ತತ್ರ ಸಂಸ್ಥಾನಭೇದಸ್ಯ ವಾವಯವಿನೋ ವಾ ಸಮುದ್ರನಿವೇಶೇ ವಿನಾಶಾತ್ ಕಸ್ಯ ಸಮುದ್ರೇಣೈಕತಾ । ನದೀಪಾಥಃಪರಮಾಣೂನಾಂ ತು ಸಮುದ್ರಪಾಥಃಪರಮಾಣುಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವವಸ್ಥಿತೇಭ್ಯೋ ಭೇದ ಏವ ನಾಭೇದಃ । ಏವಂ ಸಮುದ್ರಾದಪಿ ತೇಷಾಂ ಭೇದ ಏವ । ಯೇ ತು ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಮೇವ ಮತಮಾಸ್ಥಾಯ ಜೀವಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋಂಽಶಮಾಚಖ್ಯುಸ್ತೇಷಾಂ ಕಥಂ “ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತಿ ನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ನಿಷ್ಕಲಮಿತಿ ಸಾವಯವತ್ವಂ ವ್ಯಾಸೇಧಿ ನ ತು ಸಾಂಶತ್ವಮ್ , ಅಂಶಶ್ಚ ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಭಸ ಇವ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ನಭಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯಂ, ವಾಯೋರಿವ ಚ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ ತಾವನ್ನಭೋ ನಭಸೋಂಽಶಃ, ತಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾತ್ । ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಾವಚ್ಛಿನ್ನಮಂಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಂ ವಾ ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನಚ ಕರ್ಣನೇಮಿಮಂಡಲಂ ತಸ್ಯಾಂಶಃ, ತಸ್ಯ ತತೋ ಭೇದಾತ್ । ತತ್ಸಂಯೋಗೋ ನಭೋಧರ್ಮತ್ವಾತ್ತಸ್ಯಾಂಶ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಭೋಧರ್ಮತ್ವೇ ಹಿ ತದನವಯವಂ ಸರ್ವತ್ರಾಭಿನ್ನಮಿತಿ ತತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಥೇತ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವೋಽನವಯವಮವ್ಯಾಪ್ಯವರ್ತತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರಾಸ್ತಿ ಚೇದ್ವ್ಯಾಪ್ಯೈವ । ನ ಚೇದ್ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ತತ್ರ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ವ್ಯಾಪ್ಯೈವಾಸ್ತಿ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧ್ಯಧೀನನಿರೂಪಣತಯಾ ನ ಸರ್ವತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ನಾಮ ನಿರೂಪ್ಯತಾಮ್ । ತತ್ಸಂಯುಕ್ತಂ ತು ನಭಃ ಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯಂ ಸರ್ವತ್ರಾಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರವಣಪ್ರಸಂಗಃ । ನಚ ಭೇದಾಭೇದಯೋರನ್ಯತರೇಣಾಂಶಃ ಶಕ್ಯೋ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ನ ಚೋಭಾಭ್ಯಾಂ, ವಿರುದ್ಧಯೋರೇಕತ್ರಾಸಮವಾಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತ ಏವಾಂಶೋ ನಭಸೋ ನ ಭಾವಿಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾಯತ್ತಜೀವಿತಃ ಕಥಮವಿಜ್ಞಾಯಮಾನೋಽಸ್ತಿ, ಅಸಂಶ್ಚಾಂಶಃ ಕಥಂ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಲಕ್ಷಣಾಯ ಕಾರ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ನ ಜಾತು ರಜ್ಜ್ವಾಮಜ್ಞಾಯಮಾನ ಉರಗೋ ಭಯಕಂಪಾದಿಕಾರ್ಯಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಜ್ಞಾತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ ಕಾರ್ಯವ್ಯಂಗತ್ವಾದಸ್ಯ । ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಾತಂ ಕಥಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದಾಂಗಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾನುವೃತ್ತೇರನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚ ಕಲ್ಪನಾ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರವಾಹಸ್ಯ । ಅಸ್ತು ವಾನುಪಪತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಮಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ಅನುಪಪತ್ತಿರ್ಹಿ ಮಾಯಾಮುಪೋದ್ಬಲಯತ್ಯನುಪಪದ್ಯಮಾನಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮಾಯಾಯಾಃ । ಅಪಿ ಚ ಭಾವಿಕಾಂಶವಾದಿನಾಂ ಮತೇ ಭಾವಿಕಾಂಶಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನೋಚ್ಛೇತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಸಾಧನೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದೇವಮಕಾಶಾಂಶ ಇವ ಶ್ರೋತ್ರಮನಿರ್ವಚನೀಯಮ್ । ಏವಂ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಂಽಶ ಇತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೇ ದರ್ಶಿತೇ ಸಮಾಪ್ತಂ ಸಮನ್ವಯಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಕಿಮಪರಮವಶಿಷ್ಯತೇ ಯದರ್ಥಮಿದಮಾರಭ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ಸಂಗತಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನವಶೇಷಮಾಹ -
ಯಥಾಭ್ಯುದಯೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಲಕ್ಷಣೇನಾಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಸತ್ಯಂ ಜಗತ್ಕಾರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೇದಾಂತಾನಾಮುಕ್ತಃ ಸಮನ್ವಯಃ ।
ತತ್ರ ಕಾರಣಭಾವಸ್ಯೋಭಯಥಾ ದರ್ಶನಾಜ್ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಿಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನೈವ, ಉತೋಪಾದಾನತ್ವೇನಾಪಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಥಮಃ ಪಕ್ಷಸ್ತತ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಾನುಸರಣೇ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಸಾಧು, ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಧಾನೇಽಪಿ ಗತತ್ವಾತ್ । ಅಸಂಭವಾದ್ವಾ । ಯದಿ ತೂತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಸ್ತತೋ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿರ್ನಾಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿರಿತಿ ಸಾಧು ಲಕ್ಷಣಮ್ । ಸೋಽಯಮವಶೇಷಃ । ತತ್ರ “ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಭುತ್ವಮಸರೂಪತಾ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಷ್ವೇವ ನೋಪಾದಾನೇಷು ಕರ್ಹಿಚಿತ್” ॥ ತದಿದಮಾಹ -
ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ತಾವದಿತಿ ।
ಆಗಮಸ್ಯ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದನುಮಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿಶೇಷನಿಯಮಮಾಗಮೋ ನ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತ್ಯಪಿ ತ್ವನುಮನ್ಯತ ಏವೇತ್ಯಾಹ -
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧೇಽನ್ಯತ್ರಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾನುಮಾನಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮ್ “ಉತ ತಮಾದೇಶಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ, “ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಸೂಚಯತಃ । ಯಥಾ ಸೋಮಶರ್ಮಣೈಕೇನ ಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವೇ ಕಠಾ ಜ್ಞಾತಾ ಭವಂತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ -
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ, ಕುತಃ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಯೋರನುಪರೋಧಾತ್ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮಾತ್ರೇ ತು ತಾವುಪರುಧ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ತಥಾಹಿ - “ನ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥೇ ಜಘನ್ಯಾ ವೃತ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚಾನುಮಾನಿಕಂ ಯುಕ್ತಮಾಗಮೇನಾಪಬಾಧಿತಮ್ ॥ ಸರ್ವೇ ಹಿ ತಾವದ್ವೇದಾಂತಾಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ವೀಕ್ಷಿತಾಃ । ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪರಾ ದ್ವೈತಮಾತ್ರನಿಷೇಧತಃ” ॥ ತದಿಹಾಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೌ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾವೇವ ಯುಕ್ತೌ ನ ತು “ಯಜಮಾನಃ ಪ್ರಸ್ತರಃ” ಇತಿವದ್ಗುಣಕಲ್ಪನಯಾ ನೇತವ್ಯೌ, ತಸ್ಯಾರ್ಥವಾದಸ್ಯಾತತ್ಪರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತ್ವದ್ವೈತಪರತ್ವಾದುಪಾದಾನಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚೋಪಾದೇಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯೋಪಾದಾನಜ್ಞಾನೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ತು ಕಾರ್ಯಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಮಿತಿ ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಕಾರ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಜಗತಃ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಜಗತ ಇತ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತೋಪರೋಧಾದೇವ । ನಹಿ ತದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ । ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಮಧ್ಯಪಾತಿನಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನಾವಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಯತ ಇತಿ ಚ ಪಂಚಮೀ ನ ಕಾರಣಮಾತ್ರೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಅಪಿ ತು ಪ್ರಕೃತೌ, “ಜನಿಕರ್ತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ”(ಪಾ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೩೦) ಇತಿ । ತತೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಮವಗಚ್ಛಾಮಃ । ದುಂದುಭಿಗ್ರಹಣಂ ದುಂದುಭ್ಯಾಘಾತಗ್ರಹಣಂ ಚ ತದ್ಗತಶಬ್ದತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ॥ ೨೩ ॥ ಅನಾಗತೇಚ್ಛಾಸಂಕಲ್ಪೋಽಭಿಧ್ಯಾ । ಏತಯಾ ಖಲು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ । “ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್” (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಸ್ವವಿಷಯತಯೋಪಾದಾನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಆಕಾಶಾದೇವ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ಚೇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಆಕಾಶಾದೇವೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಮವಧಾರಯಂತೀ ಉಪಾದಾನಾಂತರಾಭಾವಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ದರ್ಶಯತೀತಿ
ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ
ಸೂತ್ರಾವಯವೇನ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೨೫ ॥
ಆತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ ।
ಪ್ರಕೃತಿಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಂ, ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ, ಕರ್ಮತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯಯೋರೇಕತ್ರಾಸಮವಾಯೋ ವಿರೋಧಾದಿತಿ ।
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮೋಽನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾದ್ಭೇದೇನಾಭಿನ್ನ ಇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾ ಪರಿಣಾಮಾದಿತ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ವೇತಿ ।
ಸಚ್ಚತ್ಯಚ್ಚೇತಿ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ । ಸಚ್ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷೇಣಾಪರೋಕ್ಷತಯಾ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ, ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋಲಕ್ಷಣಮ್ । ತ್ಯಚ್ಚ ಪರೋಕ್ಷಮತ ಏವಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿದಂತಯಾ ವಾಯ್ವಾಕಾಶಲಕ್ಷಣಂ, ಕಥಂ ಚ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಯದಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ, ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಣಾಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋಽನುಮಾನಮನುಭಾಷ್ಯಾಗಮವಿರೋಧೇನ ದೂಷಯತಿ -
ಯತ್ಪುನರಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಈಶ್ವರೋ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ , ಕುಂಭಕರ್ತುಕುಲಾಲವತ್ । ಅತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯಾಸಿದ್ಧೇರಾಶ್ರಯಾಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಃ ಪಕ್ಷಶ್ಚಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ನಾನುಪಲಬ್ಧೇ ನ್ಯಾಯಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ” ಇತಿ । ಆಗಮಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ತರ್ಹಿ ಯಾದೃಶಮೀಶ್ವರಮಾಗಮೋ ಗಮಯತಿ ತಾದೃಶೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ ಸ ಚ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಚೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಚೇಶ್ವರಮವಗಮಯತಿ । ವಿಶೇಷ್ಯಾಶ್ರಯಗ್ರಾಹ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಾನ್ನಾನುಮಾನಮುದೇತುಮರ್ಹತೀತಿ ಕುತಸ್ತೇನ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾವಧಾರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ಚೋಪಾದಾನಪರಿಣಾಮಾದಿಭಾಷಾ ನ ವಿಕಾರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಪಿ ತು ತಥಾ ಸರ್ಪಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ರಜ್ಜುರೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನ ಖಲು ನಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನೈಕದೇಶೇನ ವಾ ಪರಿಣಾಮಃ ಸಂಭವತಿ, ನಿತ್ಯತ್ವಾದನೇಕದೇಶತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಚ ಮೃದಃ ಶರಾವಾದಯೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ನ ಚಾಭಿನ್ನಾಃ, ನ ವಾ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಾಃ ಕಿಂತ್ವನಿರ್ವಚನೀಯಾ ಏವ । ಯಥಾಹ ಶ್ರುತಿಃ - “ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದದ್ವೈತೋಪಕ್ರಮಾದುಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಸರ್ವ ಏವ ವೇದಾಂತಾ ಐಕಾಂತಿಕಾದ್ವೈತಪರಾಃ ಸಂತಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಕ್ವಚಿದದ್ವೈತಮಾಹುಃ, ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವೈತನಿಷೇಧೇನ, ಕ್ವಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಜಗತಃ । ಏತಾವತಾಪಿ ತಾವದ್ಭೇದೋ ನಿಷಿದ್ಧೋ ಭವತಿ, ನ ತೂಪಾದಾನತ್ವಾಭಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ವಿಕಾರಗ್ರಹ ಆಸ್ಥೇಯಃ । ನಹಿ ವಾಕ್ಯೈಕದೇಶಸ್ಯಾರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ತಥಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಪರಮಾಣ್ವಾದೀನಾಮಪಿ ತದುಪಾದಾನಾನಾಮುಪಪ್ಲವಮಾನತ್ವಾತ್ , ತೇಷಾಮಪಿ ಹಿ ಕಿಂಚಿದುಪೋದ್ಬಲಕಮಸ್ತಿ ವೈದಿಕಂ ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾಮಪನೇತುಮಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರಃ -
ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ।
ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಸೂತ್ರಮ್ । “ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಲಕ್ಷಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಪದಸಮನ್ವಯಃ ವೈದಿಕಃ ಸ ಚ ತತ್ರೈವ ನಾನ್ಯತ್ರೇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧಿತಮ್” ॥ ೨೮ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಾರೀರಕಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥ ೪ ॥
॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇಽವ್ಯಕ್ತಾದಿಸಂದಿಗ್ಧಪದಮಾತ್ರಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥
॥ ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯೇ ಸಮನ್ವಯಾಖ್ಯಃ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥