భామతీవ్యాఖ్యా శ్రీవాచస్పతిమిశ్రప్రణీతా । ।
అనిర్వాచ్యావిద్యాద్వితయసచివస్య ప్రభవతో వివర్తా యస్యైతే వియదనిలతేజోఽబవనయః ।
యతశ్చాభూద్విశ్వం చరమచరముచ్చావచమిదం నమామస్తద్బ్రహ్మాపరిమితసుఖజ్ఞానమమృతమ్ ॥ ౧ ॥
నిఃశ్వసితమస్య వేదా వీక్షితమేతస్య పఞ్చ భూతాని ।
స్మితమేతస్య చరాచరమస్య చ సుప్తం మహాప్రలయః ॥ ౨ ॥
షడ్భిరఙ్గైరుపేతాయ వివిధైరవ్యయైరపి ।
శాశ్వతాయ నమస్కుర్మో వేదాయ చ భవాయ చ ॥ ౩ ॥
మార్తణ్డతిలకస్వామిమహాగణపతీన్ వయమ్ ।
విశ్వవన్ద్యాన్నమస్యామః సర్వసిద్ధివిధాయినః ॥ ౪ ॥
బ్రహ్మసూత్రకృతే తస్మై వేదవ్యాసాయ వేధసే ।
జ్ఞానశక్త్యవతారాయ నమో భగవతో హరేః ॥ ౫ ॥
నత్వా విశుద్ధవిజ్ఞానం శఙ్కరం కరుణానిధిమ్ ।
భాష్యం ప్రసన్నగమ్భీరం తత్ప్రణీతం విభజ్యతే ॥ ౬ ॥
ఆచార్యకృతినివేశనమప్యవధూతం వచోఽస్మదాదీనామ్ ।
రథ్యోదకమివ గఙ్గాప్రవాహపాతః పవిత్రయతి ॥ ౭ ॥
అథ యదసన్దిగ్ధమప్రయోజనం చ న తత్ప్రేక్షావత్ప్రతిపిత్సాగోచరః, యథా సమనస్కేన్ద్రియసంనికృష్టః స్ఫీతాలోకమధ్యవర్తీ ఘటః, కరటదన్తా వా తథా చేదం బ్రహ్మేతి వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధిః । తథా హి ‘బృహత్త్వాద్బృంహణత్వాద్వాత్మైవ’ బ్రహ్మేతి గీయతే । స చాయమాకీటపతఙ్గేభ్య ఆ చ దేవర్షిభ్యః ప్రాణభృన్మాత్రస్యేదఙ్కారాస్పదేభ్యో దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయేభ్యో వివేకేన ’ అహమ్'' ఇత్యసన్దిగ్ధావిపర్యస్తాపరోక్షానుభవసిద్ధ ఇతి న జిజ్ఞాసాస్పదమ్ । న హి జాతు కశ్చిదత్ర సన్దిగ్ధేఽహం వా నాహం వేతి । న చ విపర్యస్యతి నాహమేవ ఇతి । న చ అహం కృశః, స్థూలః, గచ్ఛామి ఇత్యాదిదేహధర్మసామానాధికరణ్యదర్శనాద్దేహాలమ్బనోఽయమహఙ్కార ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తదాలమ్బనత్వే హి యోఽహం బాల్యే పితరావన్వభవం స ఎవ స్థావిరే ప్రణప్తౄననుభవామీతి ప్రతిసన్ధానం న భవేత్ । న హి బాలస్థవిరయోః శరీరయోరస్తి మనాగపి ప్రత్యభిజ్ఞానగన్ధో యేనైకత్వమధ్యవసీయేత । తస్మాద్యేషు వ్యావర్తమానేషు యదనువర్తతే తత్తేభ్యో భిన్నం యథా చ కుసుమేభ్యః సూత్రమ్ । తథా బాలాదిశరీరేషు వ్యావర్తమానేష్వపి పరం పరమహఙ్కారాస్పదమనువర్తమానం తేభ్యో భిద్యతే । అపి చ స్వప్నాన్తే దివ్యశరీరభేదమాస్థాయ తదుచితాన్భోగాన్భుఞ్జాన ఎవ ప్రతిబుద్ధో మనుష్యశరీరమాత్మానం పశ్యన్ ‘నాహం దేవో మనుష్య ఎవ’ ఇతి దేవశరీరే బాధ్యమానేఽప్యహమాస్పదమబాధ్యమానం శరీరాద్భిన్నం ప్రతిపద్యతే । అపి చ యోగవ్యాఘ్రః శరీరభేదేఽప్యాత్మానమభిన్నమనుభవతీతి నాహఙ్కారాలమ్బనం దేహః । అత ఎవ నేన్ద్రియాణ్యప్యస్యాలమ్బనమ్ , ఇన్ద్రియభేదేఽపి ‘యోఽహమద్రాక్షం స ఎవైతర్హి స్పృశామి’ ఇత్యహమాలమ్బనస్య ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । విషయేభ్యస్త్వస్య వివేకః స్థవీయానేవ । బుద్ధిమనసోశ్చ కరణయోః అహమ్ ఇతి కర్తృప్రతిభాసప్రఖ్యానాలమ్బనత్వాయోగః । ‘కృశోఽహమ్’ ’ అన్ధోఽహమ్’ ఇత్యాదయశ్చ ప్రయోగా అసత్యప్యభేదే కథఞ్చిన్మఞ్చాః క్రోశన్తి ఇత్యాదివదౌపచారికా ఇతి యుక్తముత్పశ్యామః । తస్మాదిదఙ్కారాస్పదేభ్యో దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయేభ్యో వ్యావృత్తః, స్ఫుటతరాహమనుభవగమ్య ఆత్మా సంశయాభావాదజిజ్ఞాస్య ఇతి సిద్ధమ్ । అప్రయోజనత్వాచ్చ । తథా హి - సంసారనివృత్తిరపవర్గ ఇహ ప్రయోజనం వివక్షితమ్ । సంసారశ్చ ఆత్మయాథాత్మ్యాననుభవనిమిత్త ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన నివర్తనీయః । స చేదయమనాదిరనాదినా ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన సహానువర్తతే, కుతోఽస్య నివృత్తిరవిరోధాత్ ? కుతశ్చాత్మయాథాత్మ్యాననుభవః ? న హి అహమ్ ఇత్యనుభవాదన్యదాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానమస్తి । న చ అహమ్ ఇతి సర్వజనీనస్ఫుటతరానుభవసమర్థిత ఆత్మా దేహేన్ద్రియాదివ్యతిరిక్తః శక్య ఉపనిషదాం సహస్రైరప్యన్యథయితుమ్ , అనుభవవిరోధాత్ । న హ్యాగమాః సహస్రమపి ఘటం పటయితుమీశతే । తస్మాదనుభవవిరోధాదుపచరితార్థా ఎవోపనిషద ఇతి యుక్తముత్పశ్యామ ఇత్యాశయవానాశఙ్క్య పరిహరతి -
యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరయోః ఇతి ।
అత్ర చ యుష్మదస్మదిత్యాదిర్మిథ్యాభవితుం యుక్తమిత్యన్తః శఙ్కాగ్రన్థః । తథాపీత్యాదిపరిహారగ్రన్థః । తథాపీత్యభిసమ్బన్ధాచ్ఛఙ్కాయాం యద్యపీతి పఠితవ్యమ్ । ఇదమస్మత్ప్రత్యయగోచరయోరితి వక్తవ్యే యుష్మద్గ్రహణమత్యన్తభేదోపలక్షణార్థమ్ । యథా హ్యహఙ్కారప్రతియోగీ త్వఙ్కారో నైవమిదఙ్కారః, ఎతే వయమిమే వయమాస్మహే ఇతి బహులం ప్రయోగదర్శనాదితి । చిత్స్వభావ ఆత్మా విషయీ, జడస్వభావా బుద్ధీన్ద్రియదేహవిషయా విషయాః । ఎతే హి చిదాత్మానం విసిన్వన్తి అవబధ్నన్తి । స్వేన రూపేణ నిరూపణీయం కుర్వన్తీతి యావత్ । పరస్పరానధ్యాసహేతావత్యన్తవైలక్షణ్యే దృష్టాన్తః -
తమః ప్రకాశవదితి ।
న హి జాతు కశ్చిత్సముదాచరద్వృత్తినీ ప్రకాశతమసీ పరస్పరాత్మతయా ప్రతిపత్తుమర్హతి । తదిదముక్తమ్ -
ఇతరేతరభావానుపపత్తావితి ।
ఇతరేతరభావః ఇతరేతరత్వమ్ , తాదాత్మ్యమితి యావత్ తస్యానుపపత్తావితి । స్యాదేతత్ । మా భూద్ధర్మిణోః పరస్పరభావః తద్ధర్మాణాం తు జాడ్యచైతన్యనిత్యత్వానిత్యత్వాదీనామితరేతరాధ్యాసో భవిష్యతి ।
దృశ్యతే హి ధర్మిణోర్వివేకగ్రహణేఽపి తద్ధర్మాణామధ్యాసః, యథా కుసుమాద్భేదేన గృహ్యమాణేఽపి స్ఫటికమణావతిస్వచ్ఛతయా జపాకుసుమప్రతిబిమ్బోద్గ్రాహిణ్యరుణః స్ఫటికైత్యారుణ్యవిభ్రమ ఇత్యత ఉక్తమ్ -
తద్ధర్మాణామపీతి ।
ఇతరేతరత్ర ధర్మిణి ధర్మాణాం భావో వినిమయస్తస్యానుపపత్తిః । అయమభిసన్ధిః - రూపవద్ధి ద్రవ్యమతిస్వచ్ఛతయా రూపవతో ద్రవ్యాన్తరస్య తద్వివేకేన గృహ్యమాణస్యాపి ఛాయాం గృహ్ణీయాత్ , చిదాత్మా త్వరూపో విషయీ న విషయచ్ఛాయాముద్గ్రాహయితుమర్హతి । యథాహుః -'శబ్దగన్ధరసానాం చ కీదృశీ ప్రతిబిమ్బతా” ఇతి । తదిహ పారిశేష్యాద్విషయవిషయిణోరన్యోన్యాత్మసమ్భేదేనైవ తద్ధర్మాణామపి పరస్పరసమ్భేదేన వినిమయాత్మనా భవితవ్యమ్ , తౌ చేద్ధర్మిణావత్యన్తవివేకేన గృహ్యమాణావసమ్భిన్నౌ, అసమ్భిన్నాః సుతరాం తయోర్ధర్మాః, స్వాశ్రయాభ్యాం వ్యవధానేన దూరాపేతత్వాత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
సుతరామితి ।
తద్విపర్యయేణేతి ।
విషయవిపర్యయేణేత్యర్థః । మిథ్యాశబ్దోఽపహ్నవవచనః । ఎతదుక్తం భవతి - అధ్యాసో భేదాగ్రహేణ వ్యాప్తః, తద్విరుద్ధశ్చేహాస్తి భేదగ్రహః, స భేదాగ్రహం నివర్తయంస్తద్వ్యాప్తమధ్యాసమపి నివర్తయతీతి । మిథ్యేతి భవితుం యుక్తం యద్యపి తథాపీతి యోజనా ।। ఇదమత్రాకూతమ్ - భవేదేతదేవం యద్యహమిత్యనుభవే ఆత్మతత్వం ప్రకాశేత । న త్వేతదస్తి । తథాహి సమస్తోపాధ్యనవచ్ఛిన్నానన్తానన్దచైతన్యైకరసముదాసీనమేకమద్వితీయమాత్మతత్త్వం శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు గీయతే । న చైతాన్యుపక్రమపరామర్శోపసంహారైః క్రియాసమభిహారేణేదృగాత్మతత్త్వమభిదధతి తత్పరాణి సన్తి శక్యాని శక్రేణాప్యుపచరితార్థాని కర్తుమ్ । అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి, యథాహో దర్శనీయాహో దర్శనీయేతి న న్యూనత్వం, ప్రాగేవోపచరితత్వమితి । అహమనుభవస్తు ప్రాదేశికమనేకవిధశోకదుఃఖాదిప్రపఞ్చోపప్లుతమాత్మానమాదర్శయన్ కథమాత్మతత్త్వగోచరః కథం వానుపప్లవః । న చ జ్యేష్ఠప్రమాణప్రత్యక్షవిరోధాదామ్నాయస్యైవ తదపేక్షస్యాప్రామాణ్యముపచరితార్థత్వం చేతి యుక్తమ్ , తస్యాపౌరుషేయతయా నిరస్తసమస్తదోషాశఙ్కస్య, బోధకతయా స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావస్య స్వకార్యే ప్రమితావనపేక్షత్వాత్ । ప్రమితావనపేక్షత్వేఽప్యుత్పత్తౌ ప్రత్యక్షాపేక్షత్వాత్తద్విరోధాదనుత్పత్తిలక్షణమప్రామాణ్యమితి చేన్న । ఉత్పాదకాప్రతిద్వన్ద్విత్వాత్ । న హ్యాగమజ్ఞానం సాంవ్యవహారికం ప్రత్యక్షస్య ప్రామాణ్యముపహన్తి యేన కారణాభావాన్న భవేదపి తు తాత్త్వికమ్ । న చ తత్తస్యోత్పాదకమ్ । అతాత్త్వికప్రమాణభావేభ్యోఽపి సాంవ్యవహారికప్రమాణేభ్యస్తత్త్వజ్ఞానోత్పత్తిదర్శనాత్ । తథా చ వర్ణే హ్రస్వత్వదీర్ఘత్వాదయోఽన్యధర్మా అపి సమారోపితాః తత్త్వప్రతిపత్తిహేతవః । న హి లౌకికాః నాగ ఇతి వా నగ ఇతి వా పదాత్కుఞ్చరం వా తరుం వా ప్రతిపద్యమానా భవన్తి భ్రాన్తాః । న చానన్యపరం వాక్యం స్వార్థముపచరితార్థం యుక్తమ్ । ఉక్తం హి ‘న విధౌ పరః శబ్దార్థ’ ఇతి । జ్యేష్ఠత్వం చ అనపేక్షితస్య బాధ్యత్వే హేతుః న తు బాధకత్వే, రజతజ్ఞానస్య జ్యాయసః శుక్తిజ్ఞానేన కనీయసా బాధదర్శనాత్ । తదనపబాధనే తదపబాధాత్మనస్తస్యోత్పత్తేరనుత్పత్తేః । దర్శితం చ తాత్త్వికప్రమాణభావస్యానపేక్షితత్వమ్ । తథా చ పారమర్షం సూత్రం, “పౌర్వాపర్యే పూర్వదౌర్బల్యం ప్రకృతివత్” (ఆ. ౬ పా. ౫ సూ. ౫౪) ఇతి । తథా “పూర్వాత్పరబలీయస్త్వం తత్ర నామ ప్రతీయతామ్ । అన్యోన్యనిరపేక్షాణాం యత్ర జన్మ ధియాం భవేత్” ॥ ఇతి । అపి చ యేఽప్యహఙ్కారాస్పదమాత్మానమాస్థిషత తైరప్యస్య న తాత్త్వికత్వమభ్యుపేతవ్యమ్ - ’ అహమిహైవాస్మి సదనే జానానః’ ఇతి సర్వవ్యాపినః ప్రాదేశికత్వేన గ్రహాత్ । ఉచ్చతరగిరిశిఖరవర్తిషు మహాతరుషు భూమిష్ఠస్య దూర్వాప్రవాలనిర్భాసప్రత్యయవత్ । న చేదం దేహస్య ప్రాదేశికత్వమనుభూయతే న త్వాత్మన ఇతి సామ్ప్రతమ్ । న హి తదైవం భవతి - ’ అహమ్’ ఇతి; గౌణత్వే వా న ’ జానానః’ ఇతి । అపి చ పరశబ్దః పరత్ర లక్ష్యమాణగుణయోగేన వర్తత ఇతి యత్ర ప్రయోక్తృప్రతిపత్రోః సమ్ప్రతిపత్తిః స గౌణః, స చ భేదప్రత్యయపురఃసరః । తద్యథా నైయమికాగ్నిహోత్రవచనోఽగ్నిహోత్రశబ్దః (ఆ.౧. పా.౪. సూ.౪)ప్రకరణాన్తరావధృతభేదే కౌణ్డపాయినామయనగతే కర్మణి “మాసమగ్మిహోత్రం జుహోతి” (ఆ. ౭ పా. ౩ సూ. ౧) ఇత్యత్ర సాధ్యసాదృశ్యేన గౌణః, మాణవకే చానుభవసిద్ధభేదే సింహాత్సింహశబ్దః । న త్వహఙ్కారస్య ముఖ్యోఽర్థో నిర్లుఠితగర్భతయా దేహాదిభ్యో భిన్నోఽనుభూయతే, యేన పరశబ్దః శరీరాదౌ గౌణో భవేత్ । న చాత్యన్తనిరూఠతయా గౌణేఽపి న గౌణత్వాభిమానః సార్షపాదిషు తైలశబ్దవదితి వేదితవ్యమ్ । తత్రాపి స్నేహాత్తిలభవాద్భేదే సిద్ధ ఎవ సార్షపాదీనాం తైలశబ్దవాచ్యత్వాభిమానో, న త్వర్థయోస్తైలసార్షపయోరభేదాధ్యవసాయః । తత్సిద్ధం గౌణత్వముభయదర్శినో గౌణముఖ్యవివేకవిజ్ఞానేన వ్యాప్తం తదిదం వ్యాపకం వివేకజ్ఞానం నివర్తమానం గౌణతామపి నివర్తయతీతి । న చ బాలస్థవిరశరీరభేదేఽపి సోఽహమిత్యేకస్యాత్మనః ప్రతిసన్ధానాద్దేహాదిభ్యో భేదేన అస్త్యాత్మానుభవ ఇతి వాచ్యమ్ । పరీక్షకాణాం ఖల్వియం కథా న లౌకికానామ్ । పరీక్షకా అపి హి వ్యవహారసమయే న లోకసామాన్యమతివర్తన్తే । వక్ష్యత్యనన్తరమేవ హి భగవాన్భాష్యకారః - “పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్” ఇతి । బాహ్యా అప్యాహుః - “శాస్త్రచిన్తకాః ఖల్వేవం వివేచయన్తి న ప్రతిపత్తారః” ఇతి । తత్పారిశేష్యాచ్చిదాత్మగోచరమహఙ్కారమహమిహాస్మి సదన ఇతి ప్రయుఞ్జానో లౌకికః శరీరాద్యభేదగ్రహాదాత్మనః ప్రాదేశికత్వమభిమన్యతే, నభస ఇవ ఘటమణికమల్లికాద్యుపాధ్యవచ్ఛేదాదితి యుక్తముత్పశ్యామః । న చాహఙ్కారప్రామాణ్యాయ దేహాదివదాత్మాపి ప్రాదేశిక ఇతి యుక్తమ్ । తదా ఖల్వయమణుపరిమాణో వా స్యాద్దేహపరిమాణో వా ? అణుపరిమాణత్వే స్థూలోఽహమ్ దీర్ఘ ఇతి చ న స్యాత్ , దేహపరిమాణత్వే తు సావయవతయా దేహవదనిత్యత్వప్రసఙ్గః । కిఞ్చ అస్మిన్పక్షే అవయవసముదాయో వా చేతయేత్ప్రత్యేకం వావయవాః ? ప్రత్యేకం చేతనత్వపక్షే బహూనాం చేతనానాం స్వతన్త్రాణామేకవాక్యతాభావాదపర్యాయం విరుద్ధదిక్క్రియతయా శరీరమున్మథ్యేత, అక్రియం వా ప్రసజ్యేత । సముదాయస్య తు చైతన్యయోగే వృక్ణ ఎకస్మిన్నవయవే చిదాత్మనోఽప్యవయవో వృక్ణ ఇతి న చేతయేత్ । న చ బహూనామవయవానాం పరస్పరావినాభావనియమో దృష్టః । య ఎవావయవో విశీర్ణస్తదా తదభావే న చేతయేత్ । విజ్ఞానాలమ్బనత్వేఽప్యహంప్రత్యయస్య భ్రాన్తత్వం తదవస్థమేవ । తస్య స్థిరవస్తునిర్భాసత్వాదస్థిరత్వాచ్చ విజ్ఞానానామ్ । ఎతేన స్థూలోఽహమన్ధోఽహం గచ్ఛామీత్యాదయోఽప్యధ్యాసతయా వ్యాఖ్యాతాః । తదేవముక్తేన క్రమేణాహంప్రత్యయే పూతికూష్మాణ్డీకృతే భగవతీ శ్రుతిరప్రత్యూహం కర్తృత్వభోక్తృత్వదుఃఖశోకాద్యాత్మత్వమహమనుభవప్రసఞ్జితమాత్మనో నిషేద్ధుమర్హతీతి ।
తదేవం సర్వప్రవాదిశ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణప్రథితమిథ్యాభావస్యాహంప్రత్యయస్య స్వరూపనిమిత్తఫలైరుపవ్యాఖ్యానమ్ -
అన్యోన్యస్మిన్నిత్యాది ।
అత్ర చాన్యోన్యస్మిన్ధర్మిణ్యాత్మశరీరాదౌ ‘అన్యోన్యాత్మకతామ్’ అధ్యస్యాహమిదం శరీరాదీతి । ఇదమితి చ వస్తుతః, న ప్రతీతితః । లోకవ్యవహారో లోకానాం వ్యవహారః, స చాయమహమితి వ్యపదేశః । ఇతిశబ్దసూచితశ్చ శరీరాద్యనుకూలం ప్రతికూలం చ ప్రమేయజాతం ప్రమాయ ప్రమాణేన తదుపాదానపరివర్జనాదిః । “అన్యోన్యధర్మాంశ్చాధ్యస్య” అన్యోన్యస్మిన్ధర్మిణి దేహాదిధర్మాఞ్జన్మమరణజరావ్యాధ్యాదీనాత్మని ధర్మిణి అధ్యస్తదేహాదిభావే సమారోప్య, తథా చైతన్యాదీనాత్మధర్మాన్ దేహాదావధ్యస్తాత్మభావే సమారోప్య, మమేదం జరామరణపుత్రపశుస్వామ్యాదీతి వ్యవహారో వ్యపదేశః, ఇతిశబ్దసూచితశ్చ తదనురూపః ప్రవృత్త్యాదిః । అత్ర చ అధ్యాసవ్యవహారక్రియాభ్యాం యః కర్తోన్నీతః స సమాన ఇతి సమానకర్తృకత్వేనాధ్యస్య వ్యవహార ఇత్యుపపన్నమ్ ।
పూర్వకాలత్వసూచితమధ్యాసస్య వ్యవహారకారణత్వం స్ఫుటయతి -
మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః వ్యవహారః ।
మిథ్యాజ్ఞానమధ్యాసస్తన్నిమిత్తః । తద్భావాభావానువిధానాద్వ్యవహారభావాభావయోరిత్యర్థః ।
తదేవమధ్యాసస్వరూపం ఫలం చ వ్యవహారముక్త్వా తస్య నిమిత్తమాహ -
ఇతరేతరావివేకేన ।
వివేకాగ్రహణేత్యర్థః ।
అథావివేక ఎవ కస్మాన్న భవతి, తథా చ నాధ్యాస ఇత్యత ఆహ -
అత్యన్తవివిక్తయోర్ధర్మధర్మిణోః ।
పరమార్థతో ధర్మిణోరతాదాత్మ్యం వివేకో ధర్మాణాం చాసఙ్కీర్ణతా వివేకః । స్యాదేతత్ । వివిక్తయోర్వస్తుసతోర్భేదాగ్రహనిబన్ధనస్తాదాత్మ్యవిభ్రమో యుజ్యతే, శుక్తేరివ రజతాద్భేదాగ్రహ నిబన్ధనో రజతతాదాత్మ్యవిభ్రమః ।
ఇహ తు పరమార్థసతశ్చిదాత్మనోఽత్యన్తభిన్నం న దేహాద్యస్తి వస్తుసత్ , తత్కుతశ్చిదాత్మనో భేదాగ్రహః కుతశ్చ తాదాత్మ్యవిభ్రమః ఇత్యత ఆహ -
సత్యానృతే మిథునీకృత్య ఇతి ।
వివేకాగ్రహాదధ్యస్యేతి యోజనా । సత్యం చిదాత్మా, అనృతం బుద్ధీన్ద్రియదేహాది, తే ద్వే ధర్మిణీ మిథునీకృత్య యుగలీకృత్యేత్యర్థః । న చ సంవృతిపరమార్థసతోః పారమార్థికం మిథునమస్తీత్యభూతతద్భావార్థస్య చ్వేః ప్రయోగః ।
ఎతదుక్తం భవతి - అప్రతీతస్యారోపాయోగాదారోప్యస్య ప్రతీతిరుపయుజ్యతే న వస్తుసత్తేతి । స్యాదేతత్ । ఆరోప్యస్య ప్రతీతౌ సత్యాం పూర్వదృష్టస్య సమారోపః సమారోపనిబన్ధనా చ ప్రతీతిరితి దుర్వారం పరస్పరాశ్రయత్వమిత్యత ఆహ -
నైసర్గిక ఇతి ।
స్వాభావికోఽనాదిరయం వ్యవహారః । వ్యవహారానాదితయా తత్కారణస్యాధ్యాసస్యానాదితోక్తా, తతశ్చ పూర్వపూర్వమిథ్యాజ్ఞానోపదర్శితస్య బుద్ధీన్ద్రియశరీరాదేరుత్తరోత్తరాధ్యాసోపయోగ ఇత్యనాదిత్వాత్బీజాఙ్కురవన్న పరస్పరాశ్రయత్వమిత్యర్థః । స్యాదేతత్ । అద్ధా పూర్వప్రతీతిమాత్రముపయుజ్యత ఆరోపే, న తు ప్రతీయమానస్య పరమార్థసత్తా । ప్రతీతిరేవ తు అత్యన్తాసతో గగనకమలినీకల్పస్య దేహేన్ద్రియాదేర్నోపపద్యతే । ప్రకాశమానత్వమేవ హి చిదాత్మనోఽపి సత్త్వం న తు తదతిరిక్తం సత్తాసామాన్యసమవాయోఽర్థక్రియాకారితా వా, ద్వైతాపత్తేః । సత్తాయాశ్చార్థక్రియాకారితాయాశ్చ సత్తాన్తరార్థక్రియాకారితాన్తరకల్పనేఽనవస్థాపాతాత్ , ప్రకాశమానతైవ సత్తాభ్యుపేతవ్యా । తథా చ దేహాదయః ప్రకాశమానత్వాన్నాసన్తః, చిదాత్మవత్ ।
అసత్త్వే వా న ప్రకాశమానాః, తత్కథం సత్యానృతయోర్మిథునీభావః, తదభావే వా కస్య కుతో భేదాగ్రహః, తదసమ్భవే కుతోఽధ్యాస ఇత్యాశయవానాహ -
ఆహ
ఆక్షేప్తా -
కోఽయమధ్యాసో నామ ।
క ఇత్యాక్షేపే ।
సమాధాతా లోకసిద్ధమధ్యాసలక్షణమాచక్షాణ ఎవాక్షేపం ప్రతిక్షిపతి -
ఉచ్యతే - స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః ।
అవసన్నోఽవమతో వా భాసోఽవభాసః । ప్రత్యయాన్తరబాధశ్చాస్యవసాదోఽవమానో వా । ఎతావతా మిథ్యాజ్ఞానమిత్యుక్తం భవతి । తస్యేదముపవ్యాఖ్యానమ్ “పూర్వదృష్ట” ఇత్యాది । పూర్వదృష్టస్యావభాసః పూర్వదృష్టావభాసః । మిథ్యాప్రత్యయశ్చారోపవిషయారోపణీయమిథునమన్తరేణ న భవతీతి పూర్వదృష్టగ్రహణేనానృతమారోపణీయముపస్థాపయతి । తస్య చ దృష్టత్వమాత్రముపయుజ్యతే న వస్తుసత్తేతి దృష్టగ్రహణమ్ । తథాపి వర్తమానం దృష్టం దర్శనం నారోపోపయోగీతి పూర్వేత్యుక్తమ్ । తచ్చ పూర్వదృష్టం స్వరూపేణ సదప్యారోపణీయతయా అనిర్వాచ్యమిత్యనృతమ్ ।
ఆరోపవిషయం సత్యమాహ -
పరత్రేతి ।
పరత్ర శుక్తికాదౌ పరమార్థసతి, తదనేన సత్యానృతమిథునముక్తమ్ । స్యాదేతత్ । పరత్ర పూర్వదృష్టావభాస ఇత్యలక్షణమ్ , అతివ్యాపకత్వాత్ । అస్తి హి స్వస్తిమత్యాం గవి పూర్వదృష్టస్య గోత్వస్య, పరత్ర కాలాక్ష్యామవభాసః । అస్తి చ పాటలిపుత్రే పూర్వదృష్టస్య దేవదత్తస్య పరత్ర మాహిష్మత్యామవభాసః సమీచీనః ।
అవభాసపదం చ సమీచీనేఽపి ప్రత్యయే ప్రసిద్ధమ్ , యథా నీలస్యావభాసః పీతస్యావభాస ఇత్యత ఆహ -
స్మృతిరూప ఇతి ।
స్మృతే రూపమివ రూపమస్యేతి స్మృతిరూపః । అసంనిహితవిషయత్వం చ స్మృతిరూపత్వమ్ , సంనిహితవిషయం చ ప్రత్యభిజ్ఞానం సమీచీనమితి నాతివ్యాప్తిః । నాప్యవ్యాప్తిః, స్వప్నజ్ఞానస్యాపి స్మృతివిభ్రమరూపస్యైవంరూపత్వాత్ । అత్రాపి హి స్మర్యమాణే పిత్రాదౌ నిద్రోపప్లవవశాదసంనిధానాపరామర్శే, తత్ర తత్ర పూర్వదృష్టస్యైవ సంనిహితదేశకాలత్వస్య సమారోపః । ఎవం పీతః శఙ్ఖస్తిక్తో గుడైత్యత్రాప్యేతల్లక్షణం యోజనీయమ్ । తథా హి - బహిర్వినిర్గచ్ఛదత్యచ్ఛనయనరశ్మిసమ్పృక్తపిత్తద్రవ్యవర్తినీం పీతతాం పిత్తరహితామనుభవన్ , శఙ్ఖం చ దోషాచ్ఛాదితశుక్లిమాం న ద్రవ్యమాత్రమనుభవన్ , పీతతాయాశ్చ శఙ్ఖాసమ్బన్ధమననుభవన్ , అసమ్బన్ధాగ్రహణసారూప్యేణపీతం తపనీయపిణ్డమ్పీతం బిల్వఫలమిత్యాదౌ పూర్వదృష్టం సామానాధికరణ్యం పీతత్వశఙ్ఖత్వయోరారోప్యాహపీతః శఙ్ఖ ఇతి । ఎతేనతిక్తో గుడ ఇతి ప్రత్యయో వ్యాఖ్యాతః । ఎవం విజ్ఞాతృపురుషాభిముఖేష్వాదర్శోదకాదిషు స్వచ్ఛేషు చాక్షుషం తేజో లగ్నమపి బలీయసా సౌర్యేణ తేజసా ప్రతిస్రోతః ప్రవర్తితం ముఖసంయుక్తం ముఖం గ్రాహయత్ , దోషవశాత్తద్దేశతామనభిముఖతాం చ ముఖస్యాగ్రాహయత్ , పూర్వదృష్టాభిముఖాదర్శోదకదేశతామాభిముఖ్యం చ ముఖస్యారోపయతీతి ప్రతిబిమ్బవిభ్రమోఽపి లక్షితో భవతి । ఎతేన ద్విచన్ద్రదిఙ్మోహాలాతచక్రగన్ధర్వనగరవంశోరగాదివిభ్రమేష్వపి యథాసమ్భవం లక్షణం యోజనీయమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - న ప్రకాశమానతామాత్రం సత్త్వమ్ , యేన దేహేన్ద్రియాదేః ప్రకాశమానతయా సద్భావో భవేత్ । న హి సర్పాదిభావేన రజ్జ్వాదయో వా స్ఫటికాదయో వా రక్తాదిగుణయోగినో న ప్రతిభాసన్తే, ప్రతిభాసమానా వా భవన్తి తదాత్మానస్తద్ధర్మాణో వా । తథా సతి మరుషు మరీచిచయమ్ , ఉచ్చావచముచ్చలత్తుఙ్గతరఙ్గభఙ్గమాలేయమభ్యర్ణవమవతీర్ణా మన్దాకినీ, ఇత్యభిసన్ధాయ ప్రవృత్తస్తత్తోయమాపీయ పిపాసాముపశమయేత్ । తస్మాదకామేనాప్యారోపితస్య ప్రకాశమానస్యాపి న వస్తుసత్త్వమభ్యుపగమనీయమ్ । న చ మరీచిరూపేణ సలిలమవస్తుసత్స్వరూపేణ తు పరమార్థసదేవ, దేహేన్ద్రియాదయస్తు స్వరూపేణాప్యసన్త ఇత్యనుభవాగోచరత్వాత్కథమారోప్యన్త ఇతి సామ్ప్రతమ్ యతో యద్యసన్నానుభవగోచరః కథం తర్హి మరీచ్యాదీనామసతాం తోయతయానుభవగోచరత్వమ్ , న చ స్వరూపసత్త్వేన తోయాత్మనాపి సన్తో భవన్తి । యద్యుచ్యేత నాభావో నామ భావాదన్యః కశ్చిదస్తి, అపి తు భావ ఎవ భావాన్తరాత్మనాభావః స్వరూపేణ తు భావః । యథాహుః - “భావాన్తరమభావో హి కయాచిత్తు వ్యపేక్షయా”(మణ్డనమిశ్రభ్రమవివేకః) ఇతి । తతశ్చ భావాత్మనోపాఖ్యేయతయాస్య యుజ్యేతానుభవగోచరతా । ప్రపఞ్చస్య పునరత్యన్తాసతో నిరస్తసమస్తసామర్థ్యస్య నిస్తత్త్వస్య కుతోఽనుభవవిషయభావః, కుతో వా చిదాత్మన్యారోపః । న చ విషయస్య సమస్తసామర్థ్యవిరహేఽపి జ్ఞానమేవ తత్తాదృశం స్వప్రత్యయసామర్థ్యాసాదితాదృష్టాన్తసిద్ధస్వభావభేదముపజాతమసతః ప్రకాశనం, తస్మాదసత్ప్రకాశనశక్తిరేవాస్యావిద్యేతి సామ్ప్రతమ్ । యతో యేయమసత్ప్రకాశనశక్తిర్విజ్ఞానస్య కిం పునరస్యాః శక్యమ్ , అసదితి చేత్ , కిమేతత్కార్యమాహోస్విదస్యా జ్ఞాప్యమ్ । న తావత్కార్యమ్ , అసతస్తత్త్వానుపపత్తేః । నాపి జ్ఞాప్యం, జ్ఞానాన్తరానుపలబ్ధేః, అనవస్థాపాతాచ్చ । విజ్ఞానస్వరూపమేవ అసతః ప్రకాశ ఇతి చేత్ , కః పునరేష సదసతోః సమ్బన్ధః ? అసదధీననిరూపణత్వం సతో జ్ఞానస్యాసతా సమ్బన్ధ ఇతి చేత్ , అహో బతాయమతినిర్వృత్తః ప్రత్యయతపస్వీ యస్యాసత్యపి నిరూపణమాయతతే, న చ ప్రత్యయస్తత్రాధత్తే కిఞ్చిత్ , అసత ఆధారత్వాయోగాత్ । అసదన్తరేణ ప్రత్యయో న ప్రథత ఇతి ప్రత్యయస్యైవైష స్వభావో న త్వసదధీనమస్య కిఞ్చిదితి చేత్ , అహో బతాస్యాసత్పక్షపాతో యదయమతదుత్పత్తిరతదాత్మా చ తదవినాభావనియతః ప్రత్యయ ఇతి । తస్మాదత్యన్తాసన్తః శరీరేన్ద్రియాదయో నిస్తత్త్వా నానుభవవిషయా భవితుమర్హన్తీతి । అత్ర బ్రూమః - నిస్తత్త్వం చేన్నానుభవగోచరః, తత్కిమిదానీం మరీచయోఽపి తోయాత్మనా సతత్త్వా యదనుభవగోచరాః స్యుః । న సతత్త్వాః, తదాత్మనా మరీచీనామసత్త్వాత్ । ద్వివిధం చ వస్తూనాం తత్త్వం సత్త్వమసత్త్వం చ । తత్ర పూర్వం స్వతః, పరం తు పరతః । యథాహుః - “స్వరూపపరరూపాభ్యాం నిత్యం సదసదాత్మకే । వస్తుని జ్ఞాయతే కిఞ్చిద్రూపం కైశ్చిత్కదా చ న॥”(తత్వసఙ్గ్రహః) ఇతి । తత్కిం మరీచిషు తోయనిర్భాసప్రత్యయస్తత్త్వగోచరః, తథా చ సమీచీన ఇతి న భ్రాన్తో నాపి బాధ్యేత । అద్ధా న బాధ్యేత యది మరీచీనతోయాత్మతత్త్వానతోయాత్మనా గృహ్ణీయాత్ । తోయాత్మనా తు గృహ్ణన్ కథమభ్రాన్తః, కథం వా బాధ్యః హన్త తోయాభావాత్మనాం మరీచినాం తోయభావాత్మత్వం తావన్న సత్ , తేషాం తోయాభావాదభేదేన తోయభావాత్మతానుపపత్తేః । నాప్యసత్ । వస్త్వన్తరమేవ హి వస్త్వన్తరస్యాసత్త్వమాస్థీయతే “భావాన్తరమభావోఽన్యో న కశ్చిదనిరూపణాత్”(తత్వసఙ్గ్రహః) ఇతి వదద్భిః, న చారోపితం రూపం వస్త్వన్తరమ్ , తద్ధి మరీచయో వా భవేయుః, గఙ్గాదిగతం తోయం వా । పూర్వస్మిన్కల్పే మరీచయః ఇతి ప్రత్యయః స్యాత్ , న తోయమితి । ఉత్తరస్మింస్తు గఙ్గాయాం తోయమితి స్యాత్ , న పునరిహేతి । దేశభేదాస్మరణే తోయమితి స్యాన్న పునరిహేతి । న చేదమత్యన్తమసన్నిరస్తసమస్తస్వరూపమలీకమేవాస్తు ఇతి సామ్ప్రతమ్ , తస్యానుభవగోచరత్వానుపపత్తేరిత్యుక్తమధస్తాత్ । తస్మాన్న సత్ , నాసన్నాపి సదసత్ , పరస్పరవిరోధాదిత్యనిర్వాచ్యమేవారోపణీయం మరీచిషు తోయమాస్థేయమ్ , తదనేన క్రమేణాధ్యస్తం తోయం పరమార్థతోయమివ, అత ఎవ పూర్వదృష్టమివ, తత్త్వతస్తు న తోయం న చ పూర్వదృష్టం, కిం త్వనృతమనిర్వాచ్యమ్ । ఎవం చ దేహేన్ద్రియాదిప్రపఞ్చోఽప్యనిర్వాచ్యః, అపూర్వోఽపి పూర్వమిథ్యాప్రత్యయోపదర్శిత ఇవ పరత్ర చిదాత్మన్యధ్యస్యత ఇతి ఉపపన్నమ్ , అధ్యాసలక్షణయోగాత్ । దేహేన్ద్రియాదిప్రపఞ్చబాధనం చోపపాదయిష్యతే । చిదాత్మా తు శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణగోచరః, తన్మూలతదవిరుద్ధన్యాయనిర్ణీతశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః సత్త్వేనైవ నిర్వాచ్యః । అబాధితా స్వయమ్ప్రకాశతైవ అస్య సత్తా, సా చ స్వరూపమేవ చిదాత్మనః, న తు తదతిరిక్తం సత్తాసామాన్యసమవాయోఽర్థక్రియాకారితా వేతి సర్వమవదాతమ్ ।
స చాయమేవంలక్షణకోఽధ్యాసోఽనిర్వచనీయః సర్వేషామేవ సంమతః పరీక్షకాణాం, తద్భేదే పరం విప్రతిపత్తిరిత్యనిర్వచనీయతాం ద్రఢయితుమాహ -
తం కేచిదన్యత్రాన్యధర్మాధ్యాస ఇతి వదన్తి ।
అన్యధర్మస్య, జ్ఞానధర్మస్య రజతస్య । జ్ఞానాకారస్యేతి యావత్ । అధ్యాసోఽన్యత్ర బాహ్యే । సౌత్రాన్తికనయే తావద్బాహ్యమస్తి వస్తు సత్ , తత్ర జ్ఞానాకారస్యారోపః । విజ్ఞానవాదినామపి యద్యపి న బాహ్యం వస్తు సత్ , తథాప్యనాద్యవిద్యావాసనారోపితమలీకం బాహ్యమ్ , తత్ర జ్ఞానాకారస్యాధ్యారోపః । ఉపపత్తిశ్చ యద్యాదృశమనుభవసిద్ధం రూపం తత్తాదృశమేవాభ్యుపేతవ్యమిత్యుత్సర్గః, అన్యథాత్వం పునరస్య బలవద్బాధకప్రత్యయవశాత్ నేదం రజతమితి చ బాధకస్యేదన్తామాత్రబాధేనోపపత్తౌ న రజతగోచరతోచితా । రజతస్య ధర్మిణో బాధే హి రజతం చ తస్య చ ధర్మ ఇదన్తా బాధితే భవేతామ్ , తద్వరమిదన్తైవాస్య ధర్మో బాధ్యతాం న పునా రజతమపి ధర్మి, తథా చ రజతం బహిర్బాధితమర్థాదాన్తరే జ్ఞానే వ్యవతిష్ఠత ఇతి జ్ఞానాకారస్య బహిరధ్యాసః సిధ్యతి ।
కేచిత్తు -
జ్ఞానాకారఖ్యాతావపరితుష్యన్తో వదన్తి -
యత్ర యదధ్యాసస్తద్వివేకాగ్రహనిబన్ధనో భ్రమ ఇతి ।
అపరితోషకారణం చాహుః - విజ్ఞానకారతా రజతాదేరనుభవాద్వా వ్యవస్థాప్యేతానుమానాద్వా । తత్రానుమానముపరిష్టాన్నిరాకరిష్యతే । అనుభవోఽపి రజతప్రత్యయో వా స్యాత్ , బాధకప్రత్యయో వా । న తావద్రజతానుభవః । స హీదఙ్కారాస్పదం రజతమావేదయతి న త్వాన్తరమ్ । అహమితి హి తదా స్యాత్ , ప్రతిపత్తుః ప్రత్యయాదవ్యతిరేకాత్ । భ్రాన్తం విజ్ఞానం స్వాకారమేవ బాహ్యతయాధ్యవస్యతి, తథా చ నాహఙ్కారాస్పదమస్య గోచరః, జ్ఞానాకారతా పునరస్య బాధకప్రత్యయప్రవేదనీయేతి చేత్ , హన్త బాధకప్రత్యయమాలోచయత్వాయుష్మాన్ । కిం పురోవర్తి ద్రవ్యం రజతాద్వివేచయత్యాహోస్విత్ జ్ఞానాకారతామప్యస్య దర్శయతి । తత్ర జ్ఞానాకారతోపదర్శనవ్యాపారం బాధకప్రత్యయస్య బ్రువాణః శ్లాఘనీయప్రజ్ఞో దేవానాంప్రియః । పురోవర్తిత్వప్రతిషేధాదర్థాదస్య జ్ఞానాకారతేతి చేన్న । అసంనిధానాగ్రహనిషేధాదసంనిహితో భవతి । ప్రతిపత్తురత్యన్తసంనిధానం త్వస్య ప్రతిపత్త్రాత్మకం కుతస్త్యమ్ । న చైష రజతస్య నిషేధః, న చేదన్తాయాః, కిం తు వివేకాగ్రహప్రసఞ్జితస్య రజతవ్యవహారస్య । న చ రజతమేవ శుక్తికాయాం ప్రసఞ్జితం రజతజ్ఞానేన । నహి రజతనిర్భాసనం శుక్తికాలమ్బనం యుక్తమ్ అనుభవవిరోధాత్ । న ఖలు సత్తామాత్రేణాలమ్బనమ్ , అతిప్రసఙ్గాత్ । సర్వేషామర్థానాం సత్త్వావిశేషాదాలమ్బనత్వప్రసఙ్గాత్ । నాపి కారణత్వేన, ఇన్ద్రియాదీనామపి కారణత్వాత్ । తథా చ భాసమానతైవాలమ్బనార్థః । న చ రజతజ్ఞానే శుక్తికా భాసతే, ఇతి కథమాలమ్బనమ్ , భాసమానతాభ్యుపగమే వా కథం నానుభవవిరోధః । అపి చేన్ద్రియాదీనాం సమీచీనజ్ఞానోపజననే సామర్థ్యముపలబ్ధమితి కథమేభ్యో మిథ్యాజ్ఞానసమ్భవః । దోషసహితానాం తేషాం మిథ్యాప్రత్యయేఽపి సామర్థ్యమితి చేన్న, దోషాణాం కార్యోపజననసామర్థ్యవిఘాతమాత్రహేతుత్వాత్ , అన్యథా దుష్టాదపి కుటజబీజాద్వటాఙ్కురోత్పత్తిప్రసఙ్గాత్ । అపి చ స్వగోచరవ్యభిచారే విజ్ఞానానాం సర్వత్రానాశ్వాసప్రసఙ్గః । తస్మాత్సర్వం జ్ఞానం సమీచీనమాస్థేయమ్ । తథా చ రజతమ్ , ఇదమితి చ ద్వే విజ్ఞానే స్మృత్యనుభవరూపే, తత్రేదమితి పురోవర్తిద్రవ్యమాత్రగ్రహణమ్ , దోషవశాత్తద్గతశుక్తిత్వసామాన్యవిశేషస్యాగ్రహాత్ , తన్మాత్రం చ గృహీతం సదృశతయా సంస్కారోద్బోధక్రమేణ రజతే స్మృతిం జనయతి । సా చ గృహీతగ్రహణస్వభావాపి దోషవశాద్గృహీతత్వాంశప్రమోషాద్గ్రహణమాత్రమవతిష్ఠతే । తథా చ రజతస్మృతేః పురోవర్తిద్రవ్యమాత్రగ్రహణస్య చ మిథః స్వరూపతో విషయతశ్చ భేదాగ్రహాత్ , సంనిహితరజతగోచరజ్ఞానసారూప్యేణ, ఇదం రజతమితి భిన్నే అపి స్మరణగ్రహణే అభేదవ్యవహారం చ సామానాధికరణ్యవ్యపదేశం చ ప్రవర్తయతః । క్వచిత్పునర్గ్రహణే ఎవ మిథోఽనుగృహీతభేదే, యథా పీతః శఙ్ఖ ఇతి । అత్ర హి బహిర్వినిర్గచ్ఛన్నయనరశ్మివర్తినః పిత్తద్రవ్యస్య కాచస్యేవ స్వచ్ఛస్య పీతత్వం గృహ్యతే పిత్తం తు న గృహ్యతే । శఙ్ఖోఽపి దోషవశాచ్ఛుక్లగుణరహితః స్వరూపమాత్రేణ గృహ్యతే । తదనయోర్గుణగుణినోరసంసర్గాగ్రహసారూప్యాత్పీతతపనీయపిణ్డప్రత్యయావిశేషేణాభేదవ్యవహారః సామానాధికరణ్యవ్యపదేశశ్చ । భేదాగ్రహప్రసఞ్జితాభేదవ్యవహారబాధనాచ్చ నేదమితి వివేకప్రత్యయస్య బాధకత్వమప్యుపపద్యతే, తదుపపత్తౌ చ ప్రాచీనస్య ప్రత్యయస్య భ్రాన్తత్వమపి లోకసిద్ధం సిద్ధం భవతి । తస్మాద్యథార్థాః సర్వే విప్రతిపన్నాః సన్దేహవిభ్రమాః, ప్రత్యయత్వాత్ , ఘటాదిప్రత్యయవత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
యత్ర యదధ్యాస ఇతి ।
యస్మిన్శుక్తికాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాస ఇతి లోకప్రసిద్ధిః నాసావన్యథాఖ్యాతినిబన్ధనా, కిన్తు గృహీతస్య రజతాదేస్తత్స్మరణస్య చ గృహీతతాంశప్రమోషేణ, గృహీతమాత్రస్య చ యః ఇదమితి పురోఽవస్థితాద్ద్రవ్యమాత్రాత్తజ్జ్ఞానాచ్చ వివేకః, తదగ్రహణనిబన్ధనో భ్రమః । భ్రాన్తత్వం చ గ్రహణస్మరణయోరితరేతరసామానాధికరణ్యవ్యపదేశో రజతవ్యవహారశ్చేతి ।అన్యే తు - అత్రాప్యపరితుష్యన్తః, యత్ర యదధ్యాసస్తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే । అత్రేదమాకూతమ్ - అస్తి తావద్రజతార్థినోరజతమిదమితి ప్రత్యయాత్పురోవర్తిని ద్రవ్యే ప్రవృత్తిః, సామానాధికరణ్యవ్యపదేశశ్చేతి సర్వజనీనమ్ । తదేతన్న తావద్గ్రహణస్మరణయోస్తద్గోచరయోశ్చ మిథో భేదాగ్రహమాత్రాద్భవితుమర్హతి । గ్రహణనిబన్ధనౌ హి చేతనస్య వ్యవహారవ్యపదేశౌ కథమగ్రహణమాత్రాద్భవేతామ్ । ననూక్తం నాగ్రహణమాత్రాత్ , కిం తు గ్రహణస్మరణే ఎవ మిథః స్వరూపతో విషయతశ్చాగృహీతభేదే, సమీచీనపురఃస్థితరజతవిజ్ఞానసారూప్యేణాభేదవ్యవహారం సామానాధికణ్యవ్యపదేశం చ ప్రవర్తయతః । అథ సమీచీనజ్ఞానసారూప్యమనయోర్గృహ్యమాణం వా వ్యవహారప్రవృత్తిహేతుః, అగృహ్యమాణం వా సత్తామాత్రేణ । గృహ్యమాణత్వేఽపి ‘సమీచీనజ్ఞానసారూప్యమనయోరిదమితి రజతమితి చ జ్ఞానయోః’ ఇతి గ్రహణమ్ , ‘అథవానయోరేవ స్వరూపతో విషయతశ్చ మిథో భేదాగ్రహః’ ఇతి గ్రహణమ్ । తత్ర న తావత్సమీచీనజ్ఞానసదృశే ఇతి జ్ఞానం సమీచీనజ్ఞానవద్వ్యవహారప్రవర్తకమ్ । న హిగోసదృశో గవయ ఇతి జ్ఞానం గవార్థినం గవయే ప్రవర్తయతి । అనయోరేవ భేదాగ్రహ ఇతి తు జ్ఞానం పరాహతమ్ , న హి భేదాగ్రహేఽనయోరితి భవతి, అనయోరితి గ్రహే భేదాగ్రహణమితి చ భవతి । తస్మాత్సత్తామాత్రేణ భేదాగ్రహోఽగృహీత ఎవ వ్యవహారహేతురితి వక్తవ్యమ్ । తత్ర కిమయమారోపోత్పాదక్రమేణ వ్యవహారహేతురస్త్వాహోఽనుత్పాదితారోప ఎవ స్వత ఇతి । వయం తు పశ్యామః - చేతనవ్యవహారస్యాజ్ఞానపూర్వకత్వానుపపత్తేః, ఆరోపజ్ఞానోత్పాదక్రమేణైవైతి । నను సత్యం చేతనవ్యవహారో నాజ్ఞానపూర్వకః కిం త్వవిదితవివేకగ్రహణస్మరణపూర్వక ఇతి । మైవమ్ । నహి రజతప్రాతిపదికార్థమాత్రస్మరణం ప్రవృత్తావుపయుజ్యతే । ఇదఙ్కారాస్పదాభిముఖీ ఖలు రజతార్థినాం ప్రవృత్తిరిత్యవివాదమ్ । కథం చాయమిదఙ్కారాస్పదే ప్రవర్తేత యది న తదిచ్ఛేత్ । అన్యదిచ్ఛత్యన్యత్కరోతీతి వ్యాహతమ్ । న చేదిదఙ్కారాస్పదం రజతమితి జానీయాత్కథం రజతార్థీ తదిచ్ఛేత్ । యద్యతథాత్వేనాగ్రహణాదితి బ్రూయాత్స ప్రతివక్తవ్యోఽథ తథాత్వేనాగ్రహణాత్కస్మాదయం నోపేక్షేతేతి । సోఽయముపాదానోపేక్షాభ్యామభిత ఆకృష్యమాణశ్చేతనోఽవ్యవస్థిత ఇతీదఙ్కారాస్పదే రజతసమారోపేణోపాదాన ఎవ వ్యవస్థాప్యత ఇతి భేదాగ్రహః సమారోపోత్పాదక్రమేణ చేతనప్రవృత్తిహేతుః । తథాహి - భేదాగ్రహాదిదఙ్కారాస్పదే రజతత్వం సమారోప్య, తజ్జాతీయస్యోపకారహేతుభావమనుచిన్త్య, తజ్జాతీయతయేదఙ్కారాస్పదే రజతే తమనుమాయ, తదర్థీ ప్రవర్తత ఇత్యానుపూర్వ్యం సిద్ధమ్ । న చ తటస్థరజతస్మృతిరిదఙ్కారాస్పదస్యోపకారహేతుభావమనుమాపయితుమర్హతి, రజతత్వస్య హేతోరపక్షధర్మత్వాత్ । ఎకదేశదర్శనం ఖల్వనుమాపకం న త్వనేకదేశదర్శనమ్ । యథాహుః - జ్ఞాతసమ్బన్ధస్యైకదేశదర్శనాదితి । సమారోపే త్వేకదేశదర్శనమస్తి । తత్సిద్ధమేతద్వివాదాధ్యాసితం రజతాదిజ్ఞానం, పురోవర్తివస్తువిషయమ్ , రజతాద్యర్థినస్తత్ర నియమేన ప్రవర్తకత్వాత్ , యద్యదర్థినం యత్ర నియమేన ప్రవర్తయతి తజ్జ్ఞానం తద్విషయం యథోభయసిద్ధసమీచీనరజతజ్ఞానమ్ , తథా చేదమ్ , తస్మాత్తథేతి । యచ్చోక్తమనవభాసమానతయా న శుక్తిరాలమ్బనమితి, తత్ర భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టామ్ , కిం శుక్తికాత్వస్య ఇదం రజతమితి జ్ఞానం ప్రత్యనాలమ్బనత్వమాహోస్విద్ద్రవ్యమాత్రస్య పురఃస్థితస్య సితభాస్వరస్య । యది శుక్తికాత్వస్యానాలమ్బనత్వమ్ , అద్ధా । ఉత్తరస్యానాలమ్బనత్వం బ్రువాణస్య తవైవానుభవవిరోధః । తథా హి - రజతమిదమిత్యనుభవన్ననుభవితా పురోవర్తి వస్త్వఙ్గుల్యాదినా నిర్దిశతి । దృష్టం చ దుష్టానాం కారణానామౌత్సర్గికకార్యప్రతిబన్ధేన కార్యాన్తరోపజననసామర్థ్యమ్ , యథా దావాగ్నిదగ్ధానాం వేత్రబీజానాం కదలీకాణ్డజనకత్వమ్ । భస్మకదుష్టస్య చోదర్యస్య తేజసో బహ్వన్నపచనమితి । ప్రత్యక్షబాధకాపహృతవిషయం చ విభ్రమాణాం యథార్థత్వానుమానమాభాసః, హుతవహానుష్ణత్వానుమానవత్ । యచ్చోక్తం మిథ్యాప్రత్యయస్య వ్యభిచారే సర్వప్రమాణేష్వనాశ్వాస ఇతి, తత్ బోధకత్వేన స్వతఃప్రామాణ్యం నావ్యభిచారేణేతి వ్యుత్పాదయద్భిరస్మాభిః పరిహృతం న్యాయకణికాయామితి నేహ ప్రతన్యతే । దిఙ్మాత్రం చాస్య స్మృతిప్రమోషభఙ్గస్యోక్తమ్ । విస్తరస్తు బ్రహ్మతత్త్వసమీక్షాయామవగన్తవ్య ఇతి, తదిదముక్తమ్ - “అన్యే తు యత్ర యదధ్యాసస్తస్యైవ విపరీతధర్మత్వకల్పనామాచక్షతే” ఇతి । యత్ర శుక్తికాదౌ యస్య రజతాదేరధ్యాసస్తస్యైవ శుక్తికాదేర్విపరీతధర్మకల్పనాం రజతత్వధర్మకల్పనామితి యోజనా ।
నను సన్తు నామ పరీక్షకాణాం విప్రతిపత్తయః, ప్రకృతే తు కిమాయాతమిత్యత ఆహ -
సర్వథాపి త్వన్యస్యాన్యధర్మకల్పనాం న వ్యభిచరతి ।
అన్యస్యాన్యధర్మకల్పనానృతతా, సా చానిర్వచనీయతేత్యధస్తాదుపపాదితమ్ । తేన సర్వేషామేవ పరీక్షకాణాం మతేఽన్యస్యాన్యధర్మకల్పనానిర్వచనీయతావశ్యమ్భావినీత్యనిర్వచనీయతా సర్వతన్త్రసిద్ధాన్త ఇత్యర్థః । అఖ్యాతివాదిభిరకామైరపి సామానాధికరణ్యవ్యపదేశప్రవృత్తినియమస్నేహాదిదమభ్యుపేయమితి భావః ।
న కేవలమియమనృతతా పరీక్షకాణాం సిద్ధా, అపి తు లౌకికానామపీత్యాహ -
తథా చ లోకేఽనుభవః - శుక్తికా హి రజతవదవభాసత ఇతి ।
న పునా రజతమిదమితి శేషః ।
స్యాదేతత్ । అన్యస్యాన్యాత్మతావిభ్రమో లోకసిద్ధః, ఎకస్య త్వభిన్నస్య భేదభ్రమో న దృష్ట ఇతి కుతశ్చిదాత్మనోఽభిన్నానాం జీవానాం భేదవిభ్రమ ఇత్యతాహ -
ఎకశ్చన్ద్రః సద్వితీయవదితి ।
పునరపి చిదాత్మన్యధ్యాసమాక్షిపతి -
కథం పునః ప్రత్యగాత్మన్యవిషయేఽధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామ్ ।
అయమర్థః - చిదాత్మా ప్రకాశతే న వాన చేత్ప్రకాశతే, కథమస్మిన్నధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామ్ । న ఖల్వప్రతిభాసమానే పురోవర్తిని ద్రవ్యే రజతస్య వా తద్ధర్మాణాం వా సమారోపః సమ్భవతీతి । ప్రతిభాసే వా (న)తావదయమాత్మా జడో ఘటాదివత్పరాధీనప్రకాశ ఇతి యుక్తమ్ । న ఖలు స ఎవ కర్తా చ కర్మ చ భవతి, విరోధాత్ । పరసమవేతక్రియాఫలశాలి హి కర్మ, న చ జ్ఞానక్రియా పరసమవాయినీతి కథమస్యాం కర్మ, న చ తదేవ స్వం చ పరం చ, విరోధాత్ । ఆత్మాన్తరసమవాయాభ్యుపగమే తు జ్ఞేయస్యాత్మనోఽనాత్మత్వప్రసఙ్గః । ఎవం తస్య తస్యేత్యనవస్థాప్రసఙ్గః । స్యాదేతత్ । ఆత్మా జడోఽపి సర్వార్థజ్ఞానేషు భాసమానోఽపి కర్తైవ న కర్మ, పరసమవేతక్రియాఫలశాలిత్వాభావాత్ , చైత్రవత్ । యథా హి చైత్రసమవేతక్రియయా చైత్రనగరప్రాప్తావుభయసమవేతాయామపి క్రియమాణాయాం నగరస్యైవ కర్మతా, పరసమవేతక్రియాఫలశాలిత్వాత్ , న తు చైత్రస్య క్రియాఫలశాలినోఽపి, చైత్రసమవాయాద్గమనక్రియాయా ఇతి, తన్న । శ్రుతివిరోధాత్ । శ్రూయతే హి “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి ఉపపద్యతే చ, తథా హి - యోఽయమర్థప్రకాశః ఫలం యస్మిన్నర్థశ్చ ఆత్మా చ ప్రథేతే స కిం జడః స్వయమ్ప్రకాశో వా । జడశ్చేద్విషయాత్మానావపి జడావితి కస్మిన్కిం ప్రకాశేతావిశేషాత్ , ఇతి ప్రాప్తమాన్ధ్యమశేషస్య జగతః । తథా చాభాణకః - “అన్ధస్యేవాన్ధలగ్నస్య వినిపాతః పదే పదే” । న చ నిలీనమేవ విజ్ఞానమర్థాత్మానౌ జ్ఞాపయతి, చక్షురాదివదితి వాచ్యమ్ । జ్ఞాపనం హి జ్ఞానజననమ్ , జనితం చ జ్ఞానం జడం సన్నోక్తదూషణమతివర్తేతేతి । ఎవముత్తరోత్తరాణ్యపి జ్ఞానాని జడానీత్యనవస్థా । తస్మాదపరాధీనప్రకాశా సంవిదుపేతవ్యా । తథాపి కిమాయాతం విషయాత్మనోః స్వభావజడయోః । ఎతదాయాతం యత్తయోః సంవిదజడేతి । తత్కిం పుత్రః పణ్డిత ఇతి పితాపి పణ్డితోఽస్తు । స్వభావ ఎష సంవిదః స్వయమ్ప్రకాశాయా యదర్థాత్మసమ్బన్ధితేతి చేత్ , హన్త పుత్రస్యాపి పణ్డితస్య స్వభావ ఎష యత్పితృసమ్బన్ధితేతి సమానమ్ । సహార్థాత్మప్రకాశేన సంవిత్ప్రకాశో న త్వర్థాత్మప్రకాశం వినేతి తస్యాః స్వభావ ఇతి చేత్ , తత్కిం సంవిదో భిన్నౌ సంవిదర్థాత్మప్రకాశౌ । తథా చ న స్వయమ్ప్రకాశా సంవిత్ , న చ సంవిదర్థాత్మప్రకాశ ఇతి । అథ ‘సంవిదర్థాత్మప్రకాశో న సంవిదో భిద్యేతే’ , సంవిదేవ తౌ । ఎవం చేత్ యావదుక్తం భవతి సంవితాత్మార్థౌ సహేతి తావదుక్తం భవతి సంవిదర్థాత్మప్రకాశౌ సహేతి, తథా చ న వివక్షితార్థసిద్ధిః । న చాతీతానాగతార్థగోచరాయాః సంవిదోఽర్థసహభావోఽపి । తద్విషయహానోపాదానోపేక్షాబుద్ధిజననాదర్థసహభావ ఇతి చేన్న, అర్థసంవిద ఇవ హానాదిబుద్ధీనామపి తద్విషయత్వానుపపత్తేః । హానాదిజననాద్ధానాదిబుద్ధీనామర్థవిషయత్వమ్ , అర్థవిషయహానాదిబుద్ధిజననాచ్చ అర్థసంవిదస్తద్విషయత్వమితి చేత్ , తత్కిం దేహస్య ప్రయత్నవదాత్మసంయోగో దేహప్రవృత్తినివృత్తిహేతురర్థే ఇత్యర్థప్రకాశోఽస్తు । జాడ్యాద్దేహాత్మసంయోగో నార్థప్రకాశ ఇతి చేత్ , నన్వయం స్వయమ్ప్రకాశోఽపి స్వాత్మన్యేవ ఖద్యోతవత్ప్రకాశః, అర్థే తు జడ ఇత్యుపపాదితమ్ । న చ ప్రకాశస్యాత్మానో విషయాః తే హి విచ్ఛిన్నదీర్ఘస్థూలతయానుభూయన్తే, ప్రకాశశ్చాయమాన్తరోఽస్థూలోఽనణురహ్రస్వోఽదీర్ధశ్చేతి ప్రకాశతే, తస్మాచ్చన్ద్రేఽనుభూయమాన ఇవ ద్వితీయశ్చన్ద్రమాః స్వప్రకాశాదన్యోఽర్థః అనిర్వచనీయ ఎవేతి యుక్తముత్పశ్యామః । న చాస్య ప్రకాశస్యాజానతః స్వలక్షణభేదోఽనుభూయతే । న చ అనిర్వాచ్యార్థభేదః ప్రకాశం నిర్వాచ్యం భేత్తుమర్హతి, అతిప్రసఙ్గాత్ । న చ అర్థానామపి పరస్పరం భేదః సమీచీనజ్ఞానపద్ధతిమధ్యాస్తే ఇత్యుపరిష్టాదుపపాదయిష్యతే । తదయం ప్రకాశ ఎవ స్వయమ్ప్రకాశ ఎకః కూటస్థనిత్యో నిరంశః ప్రత్యగాత్మాశక్యనిర్వచనీయేభ్యో దేహేన్ద్రియాదిభ్య ఆత్మానం ప్రతీపం నిర్వచనీయమఞ్చతి జానాతీతి ప్రత్యఙ్స చాత్మేతి ప్రత్యగాత్మా, స చాపరాధీనప్రకాశత్వాత్ , అనంశత్వాచ్చ, అవిషయః, తస్మిన్నధ్యాసో విషయధర్మాణామ్ , దేహేన్ద్రియాదిధర్మాణాం కథమ్ , కిమాక్షేపే । అయుక్తోఽయమధ్యాస ఇత్యాక్షేపః ।
కస్మాదయమయుక్త ఇత్యత ఆహ -
సర్వో హి పురోఽవస్థితే విషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - యత్పరాధీనప్రకాశమంశవచ్చ తత్సామాన్యాంశగ్రహే కారణదోషవశాచ్చ విశేషాగ్రహేఽన్యథా ప్రకాశతే । ప్రత్యగాత్మా త్వపరాధీనప్రకాశతయా న స్వజ్ఞానే కారణాన్యపేక్షతే, యేన తదాశ్రయైర్దోషైర్దుష్యేత । న చాంశవాన్ , యేన కశ్చిదస్యాంశో గృహ్యేత, కశ్చిన్న గృహ్యేత । నహి తదేవ తదానీమేవ తేనైవ గృహీతమగృహీతం చ సమ్భవతీతి న స్వయమ్ప్రకాశపక్షేఽధ్యాసః । సదాతనేఽప్యప్రకాశే పురోఽవస్థితత్వస్యాపరోక్షత్వస్యాభావాన్నాధ్యాసః । న హి శుక్తౌ అపురఃస్థితాయాం రజతమధ్యస్యతీదం రజతమితి । తస్మాదత్యన్తగ్రహే అత్యన్తాగ్రహే చ నాధ్యాస ఇతి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । అవిషయత్వే హి చిదాత్మనో నాధ్యాసః, విషయ ఎవ తు చిదాత్మాస్మత్ప్రత్యయస్య, తత్కథం నాధ్యాస ఇత్యత ఆహ -
యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చ ప్రత్యగాత్మనోఽవిషయత్వం బ్రవీషి ।
విషయత్వే హి చిదాత్మనోఽన్యో విషయీ భవేత్ । తథా చ యో విషయీ స ఎవ చిదాత్మా । విషయస్తు తతోఽన్యో యుష్మత్ప్రత్యయగోచరోఽభ్యుపేయః । తస్మాదనాత్మత్వప్రసఙ్గాదనవస్థాపరిహారాయ యుష్మత్ప్రత్యయాపేతత్వమ్, అత ఎవావిషయత్వమాత్మనో వక్తవ్యమ్ , తథా చ నాధ్యాస ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
ఉచ్యతే - న తావదయమేకాన్తేనావిషయః ।
కుతః,
అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్ ।
అయమర్థః - సత్యం ప్రత్యగాత్మా స్వయమ్ప్రకాశత్వాదవిషయోఽనంశశ్చ, తథాపి అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాపరికల్పితబుద్ధిమనః సూక్ష్మస్థూలశరీరేన్ద్రియావచ్ఛేదేనానవచ్ఛిన్నోఽపి వస్తుతోఽవచ్ఛిన్న ఇవ అభిన్నోఽపి భిన్న ఇవ, అకర్తాపి కర్తేవ, అభోక్తాపి భోక్తేవ, అవిషయోఽప్యస్మత్ప్రత్యయవిషయ ఇవ, జీవభావమాపన్నోఽవభాసతే, నభ ఇవ ఘటమణికమల్లికాద్యవచ్ఛేదభేదేన భిన్నమివానేకవిధధర్మకమివేతి । న హి చిదేకరసస్యాత్మనః చిదంశే గృహీతే అగృహీతం కిఞ్చిదస్తి । న ఖల్వానన్దనిత్యత్వవిభుత్వాదయోఽస్య చిద్రూపాద్వస్తుతో భిద్యన్తే, యేన తద్గ్రహే న గృహ్యేరన్ । గృహీతా ఎవ తు కల్పితేన భేదేన న వివేచితా ఇత్యగృహీతా ఇవాభాన్తి । న చ ఆత్మనో బుద్ధ్యాదిభ్యో భేదస్తాత్త్వికః, యేన చిదాత్మని గృహ్యమాణే సోఽపి గృహీతో భవేత్ , బుద్ధ్యాదీనామనిర్వాచ్యత్వేన తద్భేదస్యాప్యనిర్వచనీయత్వాత్ । తస్మాచ్చిదాత్మనః స్వయమ్ప్రకాశస్యైవ అనవచ్ఛిన్నస్య అవచ్ఛిన్నేభ్యో బుద్ధ్యాదిభ్యో భేదాగ్రహాత్, తదధ్యాసేన జీవభావ ఇతి । తస్య చానిదమిదమాత్మనోఽస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వముపపద్యతే । తథా హి - కర్తా భోక్తా చిదాత్మా అహంప్రత్యయే ప్రత్యవభాసతే । న చోదాసీనస్య తస్య క్రియాశక్తిర్భోగశక్తిర్వా సమ్భవతి । యస్య చ బుద్ధ్యాదేః కార్యకారణసఙ్ఘాతస్య క్రియాభోగశక్తీ న తస్య చైతన్యమ్ । తస్మాచ్చిదాత్మైవ కార్యకరణసఙ్ఘాతేన గ్రథితో లబ్ధక్రియాభోగశక్తిః స్వయమ్ప్రకాశోఽపి బుద్ధ్యాదివిషయవిచ్ఛురణాత్, కథఞ్చిదస్మత్ప్రత్యయవిషయోఽహఙ్కారాస్పదం జీవ ఇతి చ, జన్తురితి చ క్షేత్రజ్ఞ ఇతి చ ఆఖ్యాయతే । న ఖలు జీవశ్చిదాత్మనో భిద్యతే । తథా చ శ్రుతిః - “అనేన జీవేనాత్మనా”(ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । తస్మాచ్చిదాత్మనోఽవ్యతిరేకాజ్జీవః స్వయమ్ప్రకాశోఽప్యహంప్రత్యయేన కర్తృభోక్తృతయా వ్యవహారయోగ్యః క్రియత ఇత్యహంప్రత్యయాలమ్బనముచ్యతే । న చ అధ్యాసే సతి విషయత్వం విషయత్వే చ అధ్యాసః ఇత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమితి సామ్ప్రతమ్ , బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాత్ , పూర్వపూర్వాధ్యాసతద్వాసనావిషయీకృతస్యోత్తరోత్తరాధ్యాసవిషయత్వావిరోధాదిత్యుక్తమ్ “నైసర్గికోఽయం లోకవ్యవహారః” ఇతి భాష్యగ్రన్థేన ।
తస్మాత్సుష్టూక్తమ్ -
న తావదయమేకాన్తేనావిషయ ఇతి ।
జీవో హి చిదాత్మతయా స్వయమ్ప్రకాశతయావిషయోఽప్యౌపాధికేన రూపేణ విషయ ఇతి భావః । స్యాదేతత్ । న వయమపరాధీనప్రకాశతయావిషయత్వేనాధ్యాసమపాకుర్మః, కిన్తు ప్రత్యగాత్మా న స్వతో నాపి పరతః ప్రథత ఇత్యవిషయః ఇతి బ్రూమః ।
తథా చ సర్వథాప్రథమానే ప్రత్యగాత్మని కుతోఽధ్యాస ఇత్యత ఆహ -
అపరోక్షత్వాచ్చ ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేః ।
ప్రతీచ ఆత్మనః ప్రసిద్ధిః ప్రథా, తస్యా అపరోక్షత్వాత్ । యద్యపి ప్రత్యగాత్మని నాన్యా ప్రథాస్తి, తథాపి భేదోపచారః । యథా పురుషస్య చైతన్యమితి । ఎతదుక్తం భవతి - అవశ్యం చిదాత్మాపరోక్షోఽభ్యుపేతవ్యః తదప్రథాయాం సర్వస్యాప్రథనేన జగదాన్ధ్యప్రసఙ్గాదిత్యుక్తమ్ । శ్రుతిశ్చాత్ర భవతి “తమేవ భాన్తమను భాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(క.ఉ.౨-౨-౧౫) ఇతి ।
తదేవం పరమార్థపరిహారముక్త్వాభ్యుపేత్యాపి చిదాత్మనః పరోక్షతాం ప్రౌఢవాదితయా పరిహారాన్తరమాహ -
న చాయమస్తి నియమః పురోఽవస్థిత ఎవ,
అపరోక్ష ఎవ,
విషయే విషయాన్తరమధ్యసితవ్యమ్ ।
కస్మాదయం న నియమ ఇత్యత ఆహ -
అప్రత్యక్షేఽపి హ్యాకాశే బాలాస్తలమలినతాద్యధ్యస్యన్తి ।
హిర్యస్మాదర్థే । నభో హి ద్రవ్యం సత్ రూపస్పర్శవిరహాన్న బాహ్యేన్ద్రియప్రత్యక్షమ్ । నాపి మానసమ్ , మనసోఽసహాయస్య బాహ్యేఽప్రవృత్తేః, తస్మాదప్రత్యక్షమ్ । అథ చ తత్ర బాలా అవివేకినః పరదర్శితదర్శినః కదాచిత్పార్థివచ్ఛాయాం శ్యామతామారోప్య, కదాచిత్తైజసం శుక్లత్వమారోప్య, నీలోత్పలపలాశశ్యామమితి వా రాజహంసమాలాధవలమితి వా నిర్వర్ణయన్తి । తత్రాపి పూర్వదృష్టస్య తైజసస్య వా తామసస్య రూపస్య పరత్ర నభసి స్మృతిరూపోఽవభాస ఇతి । ఎవం తదేవ తలమధ్యస్యన్తి అవాఙ్ముఖీభూతమ్ మహేన్ద్రనీలమణిమయమహాకటాహకల్పమిత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి -
ఎవమ్ -
ఉక్తేన ప్రకారేణ సర్వాక్షేపపరిహారాత్ ,
అవిరుద్ధః ప్రత్యగాత్మన్యప్యనాత్మనామ్ -
బుద్ధ్యాదీనామధ్యాసః ।
నను సన్తి చ సహస్రమధ్యాసాః, తత్కిమర్థమయమేవాధ్యాస ఆక్షేపసమాధానాభ్యాం వ్యుత్పాదితః నాధ్యాసమాత్రమిత్యత ఆహ -
తమేతమేవంలక్షణమధ్యాసం పణ్డితా అవిద్యేతి మన్యన్తే ।
అవిద్యా హి సర్వానర్థబీజమితి శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణాదిషు ప్రసిద్ధమ్ । తదుచ్ఛేదాయ వేదాన్తాః ప్రవృత్తా ఇతి వక్ష్యతి । ప్రత్యగాత్మన్యనాత్మాధ్యాస ఎవ సర్వానర్థహేతుః న పునా రజతాదివిభ్రమా ఇతి స ఎవావిద్యా, తత్స్వరూపం చావిజ్ఞాతం న శక్యముచ్ఛేత్తుమితి తదేవ వ్యుత్పాద్యం నాధ్యాసమాత్రమ్ । అత్ర చ ‘ఎవం లక్షణమ్’ ఇత్యేవంరూపతయానర్థహేతుతోక్తా । యస్మాత్ప్రత్యగాత్మన్యశనాయాదిరహితేఽశనాయాద్యుపేతాన్తఃకరణాద్యహితారోపణే ప్రత్యగాత్మానమదుఃఖం దుఃఖాకరోతి, తస్మాదనర్థహేతుః ।
న చైవం పృథగ్జనా అపి మన్యన్తేఽధ్యాసమ్ , యేన న వ్యుత్పాద్యేతేత్యత ఉక్తమ్ -
పణ్డితా మన్యన్తే ।
నన్వియమనాదిరతినిరూఢనిబిడవాసనానుబద్ధావిద్యా న శక్యా నిరోద్ధుమ్ , ఉపాయాభావాదితి యో మన్యతే తం ప్రతి తన్నిరోధోపాయమాహ -
తద్వివేకేన చ వస్తుస్వరూపావధారణమ్ -
నిర్విచికిత్సం జ్ఞానమ్
విద్యామాహుః,
పణ్డితాః । ప్రత్యగాత్మని ఖల్వత్యన్తవివిక్తే బుద్ధ్యాదిభ్యః బుద్ధ్యాదిభేదాగ్రహనిమిత్తో బుద్ధ్యాద్యాత్మత్వతద్ధర్మాధ్యాసః । తత్ర శ్రవణమననాదిభిర్యద్వివేకవిజ్ఞానం తేన వివేకాగ్రహే నివర్తితే, అధ్యాసాపబాధాత్మకం వస్తుస్వరూపావధారణం విద్యా చిదాత్మరూపం స్వరూపే వ్యవతిష్ఠత ఇత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । అతినిరూఢనిబిఢవాసనానువిద్ధావిద్యా విద్యయాపబాధితాపి స్వవాసనావశాత్పునరుద్భవిష్యతి ప్రవర్తయిష్యతి చ వాసనాది కార్యం స్వోచితమిత్యత ఆహ -
తత్రైవం సతి, -
ఎవంభూతవస్తుతత్త్వావధారణే సతి,
యత్ర యదధ్యాసస్తత్కృతేన దోషేణ గుణేన వాణుమాత్రేణాపి స న సమ్బధ్యతే -
అన్తఃకరణాదిదోషేణాశనాయాదినా చిదాత్మా, చిదాత్మనో గుణేన చైతన్యానన్దాదినాన్తఃకరణాది న సమ్బధ్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - తత్త్వావధారణాభ్యాసస్య హి స్వభావ ఎవ స తాదృశః, యదనాదిమపి నిరూఢనిబిడవాసనమపి మిథ్యాప్రత్యయమపనయతి । తత్త్వపక్షపాతో హి స్వభావో ధియామ్ , యథాహుర్బాహ్యా అపి - “నిరుపద్రవభూతార్థస్వభావస్య విపర్యయైః । న బాధోయత్నవత్త్వేఽపి బుద్ధేస్తత్పక్షపాతతః ॥”(ప్రమాణవార్తికమ్-౨౧౨) ఇతి । విశేషతస్తు చిదాత్మస్వభావస్య తత్త్వజ్ఞానస్యాత్యన్తాన్తరఙ్గస్య కుతోఽనిర్వాచ్యయావిద్యయా బాధ ఇతి । యదుక్తమ్ , సత్యానృతే మిథునీకృత్య, వివేకాగ్రహాదధ్యస్యాహమిదంమమేదమితి లోకవ్యవహార ఇతి తత్ర వ్యపదేశలక్షణో వ్యవహారః కణ్ఠోక్తః ।
ఇతిశబ్దసూచితం లోకవ్యవహారమాదర్శయతి -
తమేతమవిద్యాఖ్యమితి ।
నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ।
ఆక్షిపతి -
కథం పునరవిద్యావద్విషయాణి ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని ।
తత్త్వపరిచ్ఛేదో హి ప్రమా విద్యా, తత్సాధనాని ప్రమాణాని కథమవిద్యావద్విషయాణి । నావిద్యావన్తం ప్రమాణాన్యాశ్రయన్తి, తత్కార్యస్య విద్యాయా అవిద్యావిరోధిత్వాదితి భావః ।
సన్తు వా ప్రత్యక్షాదీని సంవృత్యాపి యథా తథా, శాస్త్రాణి తు పురుషహితానుశాసనపరాణ్యవిద్యాప్రతిపక్షతయా నావిద్యావద్విషయాణి భవితుమర్హన్తీత్యాహ -
శాస్త్రాణి చేతి ।
సమాధత్తే - ఉచ్యతే - దేహేన్ద్రియాదిష్వహంమమాభిమానహీనస్య, తాదాత్మ్యతద్ధర్మాధ్యాసహీనస్య ప్రమాతృత్వానుపపత్తౌ సత్యాం ప్రమాణప్రవృత్త్యనుపపత్తేః । అయమర్థః - ప్రమాతృత్వం హి ప్రమాం ప్రతి కర్తృత్వం తచ్చ స్వాతన్త్ర్యమ్ । స్వాతన్త్ర్యం చ ప్రమాతురితరకారకాప్రయోజ్యస్య సమస్తకారకప్రయోక్తృత్వమ్ । తదనేన ప్రమాకరణం ప్రమాణం ప్రయోజనీయమ్ । న చ స్వవ్యాపారమన్తరేణ కరణం ప్రయోక్తుమర్హతి । న చ కూటస్థనిత్యశ్చిదాత్మాపరిణామీ స్వతో వ్యాపారవాన్ । తస్మాద్వ్యాపారవద్బుద్ధ్యాదితాదాత్మ్యాధ్యాసాత్ , వ్యాపారవత్తయా ప్రమాణమధిష్ఠాతుమర్హతీతి భవత్యవిద్యావత్పురుషవిషయత్వమవిద్యావత్పురుషాశ్రయత్వం ప్రమాణానామితి ।
అథ మా ప్రవర్తిషత ప్రమాణాని కిం నశ్ఛిన్నమిత్యత ఆహ -
న హీన్ద్రియాణ్యనుపాదాయ ప్రత్యక్షాదివ్యవహారః సమ్భవతి ।
వ్యవహ్రియతే అనేనేతి వ్యవహారః ఫలమ్ , ప్రత్యక్షాదీనాం ప్రమాణానాం ఫలమిత్యర్థః । ‘ఇన్ద్రియాణి’ ఇతి, ఇన్ద్రియలిఙ్గాదీనీతి ద్రష్టవ్యమ్ , దణ్డినో గచ్ఛన్తీతివత్ । ఎవం హి ‘ప్రత్యక్షాది’ ఇత్యుపపద్యతే । వ్యవహారక్రియయా చ వ్యవహార్యాక్షేపాత్సమానకర్తృకతా । అనుపాదాయ యో వ్యవహార ఇతి యోజనా ।
కిమితి పునః ప్రమాతోపాదత్తే ప్రమాణాని, అథ స్వయమేవ కస్మాన్న ప్రవర్తత ఇత్యత ఆహ -
న చాధిష్ఠానమన్తరేణేన్ద్రియాణాం వ్యాపారః -
ప్రమాణానాం వ్యాపారః
సమ్భవతి ।
న జాతు కరణాన్యనధిష్ఠితాని కర్త్రా స్వకార్యే వ్యాప్రియన్తే, మా భూత్కువిన్దరహితేభ్యో వేమాదిభ్యః పటోత్పత్తిరితి ।
అథ దేహ ఎవాధిష్ఠాతా కస్మాన్న భవతి, కృతమత్రాత్మాధ్యాసేనేత్యత ఆహ -
న చానధ్యస్తాత్మభావేన దేహేన కశ్చిద్వ్యాప్రియతే ।
సుషుప్తేఽపి వ్యాపారప్రసఙ్గాది భావః ।
స్యాదేతత్ । యథానధ్యస్తాత్మభావం వేమాదికం కువిన్దో వ్యాపారయన్పటస్య కర్తా, ఎవమనధ్యస్తాత్మభావం దేహేన్ద్రియాదితి వ్యాపారయన్ భవిష్యతి తదభిజ్ఞః ప్రమాతేత్యత ఆహ -
న చైతస్మిన్సర్వస్మిన్ -
ఇతరేతరాధ్యాసే ఇతరేతరధర్మాధ్యాసే చ,
అసతి, ఆత్మనోఽసఙ్గస్య -
సర్వథా సర్వదా సర్వధర్మవియుక్తస్య
ప్రమాతృత్వముపపద్యతే ।
వ్యాపారవన్తో హికువిన్దాదయో వేమాదీనధిష్ఠాయ వ్యాపారయన్తి, అనధ్యస్తాత్మభావస్య తు దేహాదిష్వాత్మనో న వ్యాపారయోగోఽసఙ్గత్వాదిత్యర్థః ।
ఆతశ్చాధ్యాసాశ్రయాణి ప్రమాణానీత్యాహ -
న చ ప్రమాతృత్వమన్తరేణ ప్రమాణప్రవృత్తిరస్తి ।
ప్రమాయాం ఖలు ఫలే స్వతన్త్రః ప్రమాతా భవతి । అన్తఃకరణపరిణామభేదశ్చ ప్రమేయప్రవణః కర్తృస్థశ్చిత్స్వభావః ప్రమా । కథం చ జడస్యాన్తఃకరణస్య పరిణామశ్చిద్రూపో భవేత్ , యది చిదాత్మా తత్ర నాధ్యస్యేత । కథం చైష చిదాత్మకర్తృకో భవేత్ , యద్యన్తఃకరణం వ్యాపారవచ్చిదాత్మని నాధ్యస్యేత్ । తస్మాదితరేతరాధ్యాసాచ్చిదాత్మకర్తృస్థం ప్రమాఫలం సిధ్యతి । తత్సిద్ధౌ చ ప్రమాతృత్వమ్ , తామేవ చ ప్రమామురరీకృత్య ప్రమాణస్య ప్రవృత్తిః । ప్రమాతృత్వేన చ ప్రమోపలక్ష్యతే । ప్రమాయాః ఫలస్యాభావే ప్రమాణం న ప్రవర్తేత । తథా చ ప్రమాణమప్రమాణం స్యాదిత్యర్థః ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదవిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని ।
స్యాదేతత్ । భవతు పృథగ్జనానామేవమ్ । ఆగమోపపత్తిప్రతిపన్నప్రత్యగాత్మతత్త్వానాం వ్యుత్పన్నానామపి పుంసాం ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారా దృశ్యన్త ఇతి కథమవిద్యావద్విషయాణ్యేవ ప్రమాణానీత్యత ఆహ -
పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాదితి ।
విదన్తు నామాగమోపపత్తిభ్యాం దేహేన్ద్రియాదిభ్యో భిన్నం ప్రత్యగాత్మానమ్ । ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారే తు ప్రాణభృన్మాత్రధర్మాన్నాతివర్తన్తే । యాదృశో హి పశుశకున్తాదీనామవిప్రతిపన్నముగ్ధభావానాం వ్యవహారస్తాదృశో వ్యుత్పన్నానామపి పుంసాం దృశ్యతే । తేన తత్సామాన్యాత్తేషామపి వ్యవహారసమయే అవిద్యావత్త్వమనుమేయమ్ । చశబ్దః సముచ్చయే । ఉక్తశఙ్కానివర్తనసహితపూర్వోక్తోపపత్తిః అవిద్యావత్పురుషవిషయత్వం ప్రమాణానాం సాధయతీత్యర్థః ।
ఎతదేవ విభజతే -
యథా హి పశ్వాదయ ఇతి ।
అత్ర చ
శబ్దాదిభిః శ్రోత్రాదీనాం సమ్బన్ధే సతి
ఇతి ప్రత్యక్షం ప్రమాణం దర్శితమ్ ।
శబ్దాదివిజ్ఞానే
ఇతి తత్ఫలముక్తమ్ ।
ప్రతికూలే
ఇతి చ అనుమానఫలమ్ । తథా హి - శబ్దాదిస్వరూపముపలభ్య తజ్జాతీయస్య ప్రతికూలతామనుస్మృత్య తజ్జాతీయతయోపలభ్యమానస్య ప్రతికూలతామనుమిమీత ఇతి ।
ఉదాహరతి -
యథా దణ్డేతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ । స్యాదేతత్ । భవన్తు ప్రత్యక్షాదీన్యవిద్యావద్విషయాణి । శాస్త్రం తు ‘జ్యోతిష్టోమేన స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాది న దేహాత్మాధ్యాసేన ప్రవర్తితుమర్హతి । అత్ర ఖల్వాముష్మికఫలోపభోగయోగ్యోఽధికారీ ప్రతీయతే । తథా చ పారమర్షం సూత్రమ్ - “శాస్త్రఫలం ప్రయోక్తరి తల్లక్షణత్వాత్తస్మాత్స్వయం ప్రయోగే స్యాత్” (అ. ౩ పా. ౭ సూ. ౧౮) ఇతి ।
న చ దేహాది భస్మీభూతం పారలౌకికాయ ఫలాయ కల్పత ఇతి దేహాద్యతిరిక్తం కఞ్చిదాత్మానమధికారిణమాక్షిపతి శాస్త్రమ్ , తదవగమశ్చ విద్యేతి కథమవిద్యావద్విషయం శాస్త్రమిత్యాశఙ్క్యాహ -
శాస్త్రీయే త్వితి ।
తు శబ్దః ప్రత్యక్షాదివ్యవహారాద్భినత్తి శాస్త్రీయమ్ । అధికారశాస్త్రం హి స్వర్గకామస్య పుంసః పరలోకసమ్బన్ధం వినా న నిర్వహతీతి తావన్మాత్రమాక్షిపేత్ , న త్వస్యాసంసారిత్వమపి, తస్యాధికారేఽనుపయోగాత్ । ప్రత్యుత ఔపనిషదస్య పురుషస్యాకర్తురభోక్తురధికారవిరోధాత్ । ప్రయోక్తా హి కర్మణః కర్మజనితఫలభోగభాగీ కర్మణ్యధికారీ స్వామీ భవతి । తత్ర కథమకర్తా ప్రయోక్తా, కథం వాఽభోక్తా కర్మజనితఫలభోగభాగీ । తస్మాదనాద్యవిద్యాలబ్ధకర్తృత్వభోక్తృత్వబ్రాహ్మణత్వాద్యభిమానినం నరమధికృత్య విధినిషేధశాస్త్రం ప్రవర్తతే । ఎవం వేదాన్తా అప్యవిద్యావత్పురుషవిషయా ఎవ । న హి ప్రమాత్రాదివిభాగాదృతే తదర్థాధిగమః । తే త్వవిద్యావన్తమనుశాసన్తో నిర్మృష్టనిఖిలావిద్యమనుశిష్టం స్వరూపే వ్యవస్థాపయన్తీత్యేతావానేషాం విశేషః । తస్మాదవిద్యావత్పురుషవిషయాణ్యేవ శాస్త్రాణీతి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । యద్యపి విరోధానుపయోగాభ్యామౌపనిషదః పురుషోఽధికారే నాపేక్ష్యతే, తథాప్యుపనిషద్భ్యోఽవగమ్యమానః శక్నోత్యధికారం నిరోద్ధుమ్ । తథా చ పరస్పరాపహతార్థత్వేన కృత్స్న ఎవ వేదః ప్రామాణ్యమపజహ్యాదిత్యత ఆహ -
ప్రాక్చ తథాభూతాత్మేతి ।
సత్యమౌపనిషదపురుషాధిగమోఽధికారవిరోధీ, తస్మాత్తు పురస్తాత్కర్మవిధయః స్వోచితం వ్యవహారం నిర్వర్తయన్తో నానుపజాతేన బ్రహ్మజ్ఞానేన శక్యా నిరోద్ధుమ్ । న చ పరస్పరాపహతిః, విద్యావిద్యావత్పురుషభేదేన వ్యవస్థోపపత్తేః । యథా “న హింస్యాత్సర్వా భూతాని” ఇతి సాధ్యాంశనిషేధేఽపి ‘శ్యేనేనాభిచరన్ యజేత’ ఇతి శాస్త్రం ప్రవర్తమానం న హింస్యాదిత్యనేన న విరుధ్యతే, తత్కస్య హేతోః, పురుషభేదాదితి ।
అవజితక్రోధారాతయః పురుషా నిషేధేఽధిక్రియన్తే, క్రోధారాతివశీకృతాస్తు శ్యేనాదిశాస్త్ర ఇతి అవిద్యావత్పురుషవిషయత్వం నాతివర్తత ఇతి యదుక్తం తదేవ స్ఫోరయతి -
తథా హితి ।
వర్ణాధ్యాసః - ‘రాజా రాజసూయేన యజేత’ ఇత్యాదిః । ఆశ్రమాధ్యాసః - ‘గృహస్థః సదృశీం భార్యాం విన్దేత’ ఇత్యాదిః । వయోఽధ్యాసః - ‘కృష్ణకేశోఽగ్నీనాదధీత’ ఇత్యాదిః । అవస్థాధ్యాసః - “అప్రతిసమాధేయవ్యాధీనాం జలాదిప్రవేశేన ప్రాణత్యాగః” ఇతి । ఆదిగ్రహణం మహాపాతకోపపాతకసఙ్కరీకరణాపాత్రీకరణమలినీకరణాద్యధ్యాసోపసఙ్గ్రహార్థమ్ । తదేవమాత్మానాత్మనోః పరస్పరాధ్యాసమాక్షేపసమాధానాభ్యాముపపాద్య ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారప్రవర్తనేన చ దృఢీకృత్య తస్యానర్థహేతుత్వముదాహరణప్రపఞ్చేన ప్రతిపాదయితుం తత్స్వరుపముక్తం స్మారయతి -
అధ్యాసో నామ అతస్మింస్తద్బుద్ధిరిత్యవోచామ ।
'స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః” ఇత్యస్య సఙ్క్షేపాభిధానమేతత్ । తత్ర అహమితి ధర్మితాదాత్మ్యాధ్యాసమాత్రమ్ , మమేత్యనుత్పాదితధర్మాధ్యాసం నానర్థహేతురితి ధర్మాధ్యాసమేవ మమకారం సాక్షాదశేషానర్థసంసారకారణముదాహరణప్రపఞ్చేనాహ -
తద్యథా పుత్రభార్యాదిష్వితి ।
దేహతాదాత్మ్యమాత్మన్యధ్యస్య దేహధర్మం పుత్రకలత్రాదిస్వామ్యం చ కృశత్వాదివదారోప్య ఆహ - అహమేవ వికలః, సకలః ఇతి । స్వస్య ఖలు సాకల్యేన స్వామ్యసాకల్యాత్స్వామీశ్వరః సకలః సమ్పూర్ణో భవతి । తథా స్వస్య వైకల్యేన స్వామ్యవైకల్యాత్ , స్వామీశ్వరో వికలోఽసమ్పూర్ణో భవతి । బాహ్యధర్మా యే వైకల్యాదయః స్వామ్యప్రణాలికయా సఞ్చరితాః శరీరే తానాత్మన్యధ్యస్యతీత్యర్థః ।
యదా చ పరోపాధ్యపేక్షే దేహధర్మే స్వామ్యే ఇయం గతిః, తదా కైవ కథా అనౌపాధికేషు దేహధర్మేషు కృశత్వాదిష్విత్యాశయవానాహ -
తథా దేహధర్మానితి ।
దేహాదేరప్యన్తరఙ్గాణామిన్ద్రియాణామధ్యస్తాత్మభావానాం ధర్మాన్మూకత్వాదీన్ , తతోఽప్యన్తరఙ్గస్యాన్తఃకరణస్య అధ్యస్తాత్మభావస్య ధర్మాన్ కామసఙ్కల్పాదీన్ ఆత్మన్యధ్యస్యతీతి యోజనా ।
తదనేన ప్రపఞ్చేన ధర్మాధ్యాసముక్త్వా తస్య మూలం ధర్మ్యధ్యాసమాహ -
ఎవమహంప్రత్యయినమ్ -
అహంప్రత్యయో వృత్తిర్యస్మిన్నన్తఃకరణాదౌ, సోఽయమహంప్రత్యయీతమ్ ।
స్వప్రచారసాక్షిణి -
అన్తఃకరణప్రచారసాక్షిణి,
చైతన్యోదాసీనతాభ్యాం,
ప్రత్యగాత్మన్యధ్యస్య ।
తదనేన కర్తృత్వభోక్తృత్వే ఉపపాదితే ।
చైతన్యముపపాదయతి -
తం చ ప్రత్యగాత్మానం సర్వసాక్షిణం తద్విపర్యయేణ -
అన్తఃకరణాదివిపర్యయేణ, అన్తఃకరణాద్యచేతనమ్ , తస్య విపర్యయః చైతన్యమ్ , తేన । ఇత్థమ్భూతలక్షణే తృతీయా ।
అన్తఃకరణాదిష్వధ్యస్యతి ।
తదనేనాన్తఃకరణాద్యవచ్ఛిన్నః ప్రత్యగాత్మా ఇదమనిదంస్వరూపశ్చేతనః కర్తా భోక్తా కార్యకారణావిద్యాద్వయాధారోఽహఙ్కారాస్పదం సంసారీ సర్వానర్థసమ్భారభాజనం జీవాత్మా ఇతరేతరాధ్యాసోపాదానః, తదుపాదానశ్చాధ్యాస ఇత్యనాదిత్వాద్ బీజాఙ్కురవన్నేతరేతరాశ్రయత్వమిత్యుక్తం భవతి ।
ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారదృఢీకృతమపి శిష్యహితాయ స్వరూపాభిధానపూర్వకం సర్వలోకప్రత్యక్షతయాధ్యాసం సుదృఢీకరోతి -
ఎవమయమనాదిరనన్తః -
తత్త్వజ్ఞానమన్తరేణాశక్యసముచ్ఛేదః ।
అనాద్యనన్తత్వే హేతురుక్తః -
నైసర్గిక ఇతి । మిథ్యాప్రత్యయరూపః -
మిథ్యాప్రత్యయానాం రూపమనిర్వచనీయత్వమ్ తద్యస్య స తథోక్తః । అనిర్వచనీయ ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
అస్యానర్థహేతోః ప్రహాణాయ ।
విరోధిప్రత్యయం వినా కుతోఽస్య ప్రహాణమిత్యత ఉక్తమ్ -
ఆత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే ఇతి ।
ప్రతిపత్తిః ప్రాప్తిః తస్యై, న తు జపమాత్రాయ, నాపి కర్మసు ప్రవృత్తయే, ఆత్మైకత్వం విగలితనిఖిలప్రపఞ్చత్వమానన్దరూపస్య సతః, తత్ప్రతిపత్తిం నిర్విచికిత్సాం భావయన్తో వేదాన్తాః సమూలఘాతమధ్యాసముపఘ్నన్తి । ఎతదుక్తం భవతి - అస్మత్ప్రత్యయస్యాత్మవిషయస్య సమీచీనత్వే సతి బ్రహ్మణో జ్ఞాతత్వాన్నిష్ప్రయోజనత్వాచ్చ న జిజ్ఞాసా స్యాత్ । తదభావే చ న బ్రహ్మజ్ఞానాయ వేదాన్తాః పఠ్యేరన్ । అపి త్వవివక్షితార్థా జపమాత్రే ఉపయుజ్యేరన్ । న హి తదౌపనిషదాత్మప్రత్యయః ప్రమాణతామశ్నుతే । న చాసావప్రమాణమభ్యస్తోఽపి వాస్తవం కర్తృత్వభోక్తృత్వాద్యాత్మనోఽపనోదితుమర్హతి । ఆరోపితం హి రూపం తత్త్వజ్ఞానేనాపోద్యతే, న తు వాస్తవమతత్త్వజ్ఞానేన । న హి రజ్జ్వా రజ్జుత్వం సహస్రమపి సర్పధారాప్రత్యయా అపవదితుం సముత్సహన్తే । మిథ్యాజ్ఞానప్రసఞ్జితం చ స్వరూపం శక్యం తత్త్వజ్ఞానేనాపవదితుమ్ । మిథ్యాజ్ఞానసంస్కారశ్చ సుదృఢోఽపి తత్త్వజ్ఞానసంస్కారేణాదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలాతత్త్వజ్ఞానాభ్యాసజన్మనేతి ।
స్యాదేతత్ । ప్రాణాద్యుపాసనా అపి వేదాన్తేషు బహులముపలభ్యన్తే, తత్కథం సర్వేషాం వేదాన్తానామాత్మైకత్వప్రతిపాదనమర్థ ఇత్యత ఆహ -
యథా చాయమర్థః సర్వేషాం వేదాన్తానాం తథా వయమస్యాం శారీరకమీమాంసాయాం ప్రదర్శయిష్యామః ।
శరీరమేవ శరీరకమ్ తత్ర నివాసీ శారీరకో జీవాత్మా, తస్య త్వమ్పదాభిధేయస్య తత్పదాభిధేయపరమాత్మరూపతామీమాంసా యా సా తథోక్తా । ఎతావానత్రార్థసఙ్క్షేపః - యద్యపి స్వాధ్యాయాధ్యయనపరవిధినా స్వాధ్యాయపదవాచ్యస్య వేదరాశేః ఫలవదర్థావబోధపరతామాపాదయతా కర్మవిధినిషేధానామివ వేదాన్తానామపి స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యానాం ఫలవదర్థావబోధపరత్వమాపాదితమ్ , యద్యపి చ “అవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః” ఇతి న్యాయాత్ మన్త్రాణామివ వేదాన్తానామర్థపరత్వమౌత్సర్గికమ్ , యద్యపి చ వేదాన్తేభ్యశ్చైతన్యానన్దఘనః కర్తృత్వభోక్తృత్వరహితో నిష్ప్రపఞ్చ ఎకః ప్రత్యగాత్మా అవగమ్యతే, తథాపి కర్తృత్వభోక్తృత్వదుఃఖశోకమోహమయమాత్మానమవగాహమానేనాహంప్రత్యయేన సన్దేహబాధవిరహిణా విరుధ్యమానా వేదాన్తాః స్వార్థాత్ప్రచ్యుతా ఉపచరితార్థా వా జపమాత్రోపయోగినో వేత్యవివక్షితస్వార్థాః । తథా చ తదర్థవిచారాత్మికా చతుర్లక్షణీ శారీరకమీమాంసా నారబ్ధవ్యా । న చ సర్వజనీనాహమనుభవసిద్ధ ఆత్మా సన్దిగ్ధో వా సప్రయోజనో వా, యేన జిజ్ఞాస్యః సన్ విచారం ప్రయుఞ్జీతేతి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తు భవేదేతదేవం యద్యహంప్రత్యయః ప్రమాణమ్ । తస్య తూక్తేన ప్రకారేణ శ్రుత్యాదిబాధకత్వానుపపత్తేః, శ్రుత్యాదిభిశ్చ సమస్తతీర్థకరైశ్చ ప్రామాణ్యానభ్యుపగమాదధ్యాసత్వమ్ । ఎవం చ వేదాన్తా నావివక్షితార్థాః, నాప్యుపచరితార్థాః, కిం తూక్తలక్షణాః । ప్రత్యగాత్మైవ తేషాం ముఖ్యోఽర్థః ।
తస్య చ వక్ష్యమాణేన క్రమేణ సన్దిగ్ధత్వాత్ ప్రయోజనవత్వాచ్చ యుక్తా జిజ్ఞాసా, ఇత్యాశయవాన్సూత్రకారః తజ్జిజ్ఞాసామసూత్రయత్ -
అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ।
జిజ్ఞాసయా సన్దేహప్రయోజనే సూచయతి । తత్ర సాక్షాదిచ్ఛావ్యాప్యత్వాద్బ్రహ్మజ్ఞానం కణ్ఠోక్తం ప్రయోజనమ్ । న చ కర్మజ్ఞానాత్పరాచీనమనుష్ఠానమివ బ్రహ్మజ్ఞానాత్పరాచీనం కిఞ్చిదస్తి, యేనైతదవాన్తరప్రయోజనం భవేత్ । కిన్తు బ్రహ్మమీమాంసాఖ్యతర్కేతికర్తవ్యతానుజ్ఞాతవిషయైర్వేదాన్తైరాహితం నిర్విచికిత్సం బ్రహ్మజ్ఞానమేవ సమస్తదుఃఖోపశమరూపమానన్దైకరసం పరమం నః ప్రయోజనమ్ । తమర్థమధికృత్య హి ప్రేక్షావన్తః ప్రవర్తన్తేతరామ్ । తచ్చ ప్రాప్తమప్యనాద్యవిద్యావశాదప్రాప్తమివేతి ప్రేప్సితం భవతి । యథా స్వగ్రీవాగతమపి గ్రైవేయకం కుతశ్చిద్భ్రమాన్నాస్తీతి మన్యమానః పరేణ ప్రతిపాదితమప్రాప్తమివ ప్రాప్నోతి । జిజ్ఞాసా తు సంశయస్య కార్యమితి స్వకారణం సంశయం సూచయతి । సంశయశ్చ మీమాంసారమ్భం ప్రయోజయతి ।
తథా చ శాస్త్రే ప్రేక్షావత్ప్రవృత్తిహేతుసంశయప్రయోజనసూచనాత్, యుక్తమస్య సూత్రస్య శాస్త్రాదిత్వమిత్యాహ భగవాన్భాష్యకారః -
వేదాన్తమీమాంసాశాస్త్రస్య వ్యాచిఖ్యాసితస్య
అస్మాభిః,
ఇదమాదిమం సూత్రమ్ ।
పూజితవిచారవచనో మీమాంసాశబ్దః । పరమపురుషార్థహేతుభూతసూక్ష్మతమార్థనిర్ణయఫలతా విచారస్య పూజితతా । తస్యా మీమాంసాయాః శాస్త్రమ్ , సా హ్యనేన శిష్యతే శిష్యేభ్యో యథావత్ప్రతిపాద్యత ఇతి । సూత్రం చ బహ్వర్థసూచనాత్ భవతి । యథాహుః - “లఘూని సూచితార్థాని స్వల్పాక్షరపదాని చ । సర్వతః సారభూతాని సూత్రాణ్యాహుర్మనీషిణః” ॥ ఇతి ।
తదేవం సూత్రతాత్పర్యం వ్యాఖ్యాయ తస్య ప్రథమపదమథేతి వ్యాచష్టే -
తత్రాథశబ్ద ఆనన్తర్యార్థః పరిగృహ్యతే ।
తేషు సూత్రపదేషు మధ్యే యోఽయమథశబ్దః స ఆనన్తర్యార్థ ఇతి యోజనా ।
నన్వాధికారార్థోఽప్యథశబ్దో దృశ్యతే, యథా ‘అథైష జ్యోతిః’ ఇతి వేదే । యథా వా లోకే ‘అథ శబ్దానుశాసనమ్’ , ‘అథ యోగానుశాసనమ్’ ఇతి । తత్కిమత్రాధికారార్థో న గృహ్యత ఇత్యత ఆహ -
నాధికారార్థః ।
కుతః,
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అనధికార్యత్వాత్ ।
జిజ్ఞాసా తావదిహ సూత్రే బ్రహ్మణశ్చ తత్ప్రజ్జ్ఞానాచ్చ శబ్దతః ప్రధానం ప్రతీయతే । న చ యథా ‘దణ్డీ ప్రైషానన్వాహ’ ఇత్యత్రాప్రధానమపి దణ్డశబ్దార్థో వివక్ష్యతే, ఎవమిహాపి బ్రహ్మతజ్జ్ఞానే ఇతి యుక్తమ్; బ్రహ్మమీమాంసాశాస్త్రప్రవృత్త్యఙ్గసంశయప్రయోజనసూచనార్థత్వేన జిజ్ఞాసాయా ఎవ వివక్షితత్వాత్ । తదవివక్షాయాం తదసూచనేన కాకదన్తపరీక్షాయామివ బ్రహ్మమీమాంసాయాం, న ప్రేక్షావన్తః ప్రవర్తేరన్ । న హి తదానీం బ్రహ్మ వా తజ్జ్ఞానం వాభిధేయప్రయోజనే భవితుమర్హతః, అనధ్యస్తాహంప్రత్యయవిరోధేన వేదాన్తానామేవంవిధేఽర్థే ప్రామాణ్యానుపపత్తేః । కర్మప్రవృత్త్యుపయోగితయోపచరితార్థానాం వా జపోపయోగినాం వా ‘హుం ఫడ్’ ఇత్యేవమాదీనామివావివక్షితార్థానామపి స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యధీనగ్రహణత్వస్య సమ్భవాత్ । తస్మాత్సన్దేహప్రయోజనసూచనీ జిజ్ఞాసా ఇహ పదతో వాక్యతశ్చ ప్రధానం వివక్షితవ్యా । న చ తస్యా అధికార్యత్వమ్ , అప్రస్తూయమానత్వాత్ , యేన తత్సమభివ్యాహృతోఽథశబ్దోఽధికారార్థః స్యాత్ । జిజ్ఞాసావిశేషణం తు బ్రహ్మతజ్జ్ఞానమధికార్యం భవేత్ । న చ తదప్యథశబ్దేన సమ్బధ్యతే, ప్రాధాన్యాభావాత్ । న చ జిజ్ఞాసా మీమాంసా, యేన యోగానుశాసనవదధిక్రియేత, నాన్తత్వం నిపాత్య ‘మాఙ్మానే’ ఇత్యస్మాద్వా ‘మానపూజాయామ్’ ఇత్యస్మాద్వా ధాతోః ‘మాన్బధ’ ఇత్యాదినానిచ్ఛార్థే సని వ్యుత్పాదితస్య మీమాంసాశబ్దస్య పూజితవిచారవచనత్వాత్ । జ్ఞానేచ్ఛావాచకత్వాత్తు జిజ్ఞాసాపదస్య, ప్రవర్తికా హి మీమాంసాయాం జిజ్ఞాసా స్యాత్ । న చ ప్రవర్త్యప్రవర్తకయోరైక్యమ్ , ఎకత్వే తద్భావానుపపత్తేః । న చ స్వార్థపరత్వస్యోపపత్తౌ సత్యామన్యార్థపరత్వకల్పనా యుక్తా, అతిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్సుష్ఠూక్తమ్ “జిజ్ఞాసాయా అనధికార్యత్వాత్” ఇతి ।
అథ మఙ్గలార్థోఽథశబ్దః కస్మాన్న భవతి । తథా చ మఙ్గలహేతుత్వాత్ప్రత్యహం బ్రహ్మజిజ్ఞాసా కర్తవ్యేతి సూత్రార్థః సమ్పద్యత ఇత్యత ఆహ -
మఙ్గలస్య చ వాక్యార్థే సమన్వయాభావాత్ ।
పదార్థ ఎవ హి వాక్యార్థే సమన్వీయతే, స చ వాచ్యో వా లక్ష్యో వా । న చేహ మఙ్గలమథశబ్దస్య వాచ్యం వా లక్ష్యం వా, కిం తు మృదఙ్గశఙ్ఖధ్వనివదథశబ్దశ్రవణమాత్రకార్యమ్ । న చ కార్యజ్ఞాప్యయోర్వాక్యార్థే సమన్వయః శబ్దవ్యవహారే దృష్ట ఇత్యర్థః ।
తత్కిమిదానీం మఙ్గలార్థోఽథశబ్దః తేషు తేషు న ప్రయోక్తవ్యః । తథా చ “ఓఙ్కారశ్చాథశబ్దశ్చ ద్వావేతౌ బ్రహ్మణః పురా । కణ్ఠం భిత్త్వా వినిర్యాతౌ తస్మాన్మాఙ్గలికావుభౌ” ॥ ఇతి స్మృతివ్యాకోప ఇత్యత ఆహ -
అర్థాన్తరప్రయుక్త ఎవ హ్యథశబ్దః శ్రుత్యా మఙ్గలప్రయోజనో భవతి ।
అర్థాన్తరేష్వానన్తర్యాదిషు ప్రయుక్తోఽథశబ్దః శ్రుత్యా శ్రవణమాత్రేణ వేణువీణాధ్వనివన్మఙ్గలం కుర్వన్ , మఙ్గలప్రయోజనో భవతి, అన్యార్థమానీయమానోదకుమ్భదర్శనవత్ । తేన న స్మృతివ్యాకోపః । న చేహానన్తర్యార్థస్య సతో న శ్రవణమాత్రేణ మఙ్గలార్థతేత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । పూర్వప్రకృతాపేక్షోఽథశబ్దో భవిష్యతి వినైవానన్తర్యార్థత్వమ్ । తద్యథేమమేవాథశబ్దం ప్రకృత్య విమృశ్యతే కిమయమథశబ్ద ఆనన్తర్యే అథాధికార ఇతి । అత్ర విమర్శవాక్యేఽథశబ్దః పూర్వప్రకృతమథశబ్దమపేక్ష్య ప్రథమపక్షోపన్యాసపూర్వకం పక్షాన్తరోపన్యాసే । న చాస్యానన్తర్యమర్థః, పూర్వప్రకృతస్య ప్రథమపక్షోపన్యాసేన వ్యవాయాత్ । న చ ప్రకృతానపేక్షా, తదనపేక్షస్య తద్విషయత్వాభావేనాసమానవిషయతయా వికల్పానుపపత్తేః । న హి జాతు భవతి కిం నిత్య ఆత్మా, అథ అనిత్యా బుద్ధిరితి । తస్మాదానన్తర్యం వినా పూర్వప్రకృతాపేక్ష ఇహాథశబ్దః కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
పూర్వప్రకృతాపేక్షాయాశ్చ ఫలత ఆనన్తర్యావ్యతిరేకాత్ ।
అస్యార్థః - న వయమానన్తర్యార్థతాం వ్యసనితయా రోచయామహే, కిం తు బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుభూతపూర్వప్రకృతసిద్ధయే, సా చ పూర్వప్రకృతార్థాపేక్షత్వేఽప్యథశబ్దస్య సిధ్యతీతి వ్యర్థమానన్తర్యార్థత్వావధారణాగ్రహోఽస్మాకమితి । తదిదముక్తమ్ ‘ఫలతః’ ఇతి । పరమార్థతస్తు కల్పాన్తరోపన్యాసే పూర్వప్రకృతాపేక్షా । న చేహ కల్పాన్తరోపన్యాస ఇతి పారిశేష్యాదానన్తర్యార్థ ఎవేతి యుక్తమ్ ।
భవత్వానన్తర్యార్థః, కిమేవం సతీత్యత ఆహ -
సతి చానన్తర్యార్థత్వ ఇతి ।
న తావద్యస్య కస్యచిదత్రానన్తర్యమితి వక్తవ్యమ్ , తస్యాభిధానమన్తరేణాపి ప్రాప్తత్వాత్ । అవశ్యం హి పురుషః కిఞ్చిత్కృత్వా కిఞ్చిత్కరోతి । న చానన్తర్యమాత్రస్య దృష్టమదృష్టం వా ప్రయోజనం పశ్యామః । తస్మాత్తస్యాత్రానన్తర్యం వక్తవ్యం యద్వినా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా న భవతి, యస్మిన్సతి తు భవన్తీ భవత్యేవ ।
తదిదముక్తమ్ -
యత్పూర్వవృత్తం నియమేనాపేక్షత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఇవ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అపి యోగ్యత్వాత్స్వాధ్యాయాధ్యయనానన్తర్యమ్ , ధర్మవద్బ్రహ్మణోఽప్యామ్నాయైకప్రమాణగమ్యత్వాత్ । తస్య చాగృహీతస్య స్వవిషయే విజ్ఞానాజననాత్ , గ్రహణస్య చ స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్య ఇత్యధ్యయనేనైవ నియతత్వాత్ ।
తస్మాద్వేదాధ్యయనానన్తర్యమేవ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా అప్యథశబ్దార్థ ఇత్యత ఆహ -
స్వాధ్యాయానన్తర్యం తు సమానం,
ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః । అత్ర చ స్వాధ్యాయేన విషయేణ తద్విషయమధ్యయనం లక్షయతి । తథా చ “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా”(జై.సూ. ౧-౧-౧) ఇత్యనేనైవ గతమితి నేదం సూత్రమారబ్ధవ్యమ్ । ధర్మశబ్దస్య వేదార్థమాత్రోపలక్షణతయా ధర్మవద్బ్రహ్మణోఽపి వేదార్థత్వావిశేషేణ వేదాధ్యయనానన్తర్యోపదేశసామ్యాదిత్యర్థః ।
చోదయతి -
నన్విహ కర్మావబోధానన్తర్యం విశేషః,
ధర్మజిజ్ఞాసాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః । అస్యార్థః - “వివిదిషన్తి యజ్ఞేన” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి తృతీయాశ్రుత్యా యజ్ఞాదీనామఙ్గత్వేన బ్రహ్మజ్ఞానే వినియోగాత్ , జ్ఞానస్యైవ కర్మతయేచ్ఛాం ప్రతి ప్రాధాన్యాత్ , ప్రధానసమ్బన్ధాచ్చాప్రధానానాం పదార్థాన్తరాణామ్ । తత్రాపి చ న వాక్యార్థజ్ఞానోత్పత్తావఙ్గభావో యజ్ఞాదీనామ్ , వాక్యార్థజ్ఞానస్య వాక్యాదేవోత్పత్తేః । న చ వాక్యం సహకారితయా కర్మాణ్యపేక్షత ఇతి యుక్తమ్ , అకృతకర్మణామపి విదితపదపదార్థసమ్బన్ధానాం సమధిగతశాబ్దన్యాయతత్త్వానాం గుణప్రధానభూతపూర్వాపరపదార్థాకాఙ్క్షాసంనిధియోగ్యతానుసన్ధానవతామప్రత్యూహం వాక్యార్థప్రత్యయోత్పత్తేః । అనుత్పత్తౌ వా విధినిషేధవాక్యార్థప్రత్యయాభావేన తదర్థానుష్ఠానపరివర్జనాభావప్రసఙ్గః । తద్బోధతస్తు తదర్థానుష్ఠానపరివర్జనే పరస్పరాశ్రయః, తస్మిన్ సతి తదర్థానుష్ఠానపరివర్జనం తతశ్చ తద్బోధ ఇతి । న చ వేదాన్తవాక్యానామేవ స్వార్థప్రత్యాయనే కర్మాపేక్షా, న వాక్యాన్తరాణామితి సామ్ప్రతమ్ , విశేషహేతోరభావాత్ । నను “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యాత్, త్వమ్పదార్థస్య, కర్తృభోక్తృరూపస్య జీవాత్మనో నిత్యశుద్ధబుద్ధోదాసీనస్వభావేన తత్పదార్థేన పరమాత్మనైక్యమశక్యం ద్రాగిత్యేవ ప్రతిపత్తుమ్ ఆపాతతోఽశుద్ధసత్త్వైర్యోగ్యతావిరహవినిశ్చయాత్ । యజ్ఞదానతపోఽనాశకతనూకృతాన్తర్మలాస్తు విశుద్ధసత్త్వాః శ్రద్దధానాయోగ్యతావగమపురఃసరం తాదాత్మ్యమవగమిష్యన్తీతి చేత్ , తత్కిమిదానీం ప్రమాణకారణం యోగ్యతావధారణమప్రమాణాత్కర్మణో వక్తుమధ్యవసితోఽసి, ప్రత్యక్షాద్యతిరిక్తం వా కర్మాపి ప్రమాణమ్ । వేదాన్తావిరుద్ధతన్మూలన్యాయబలేన తు యోగ్యతావధారణే కృతం కర్మభిః । తస్మాత్ “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదేః శ్రుతమయేన జ్ఞానేన జీవాత్మనః పరమాత్మభావం గృహీత్వా, తన్మూలయా చోపపత్త్యా వ్యవస్థాప్య, తదుపాసనాయాం భావనాపరాభిధానాయాం దీర్ఘకాలనైరన్తర్యవత్యాం బ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలాయాం యజ్ఞాదీనాముపయోగః । యథాహుః - “స తు దీర్ధకాలనైరన్తర్యసత్కారాసేవితో దృఢభూమిః”(యో.సూ.౧-౧౪) ఇతి బ్రహ్మచర్యతపఃశ్రద్ధాయజ్ఞాదయశ్చ సత్కారాః । అత ఎవ శ్రుతిః - “తమేవ ధీరో విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత బ్రాహ్మణః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౧) । ఇతి । విజ్ఞాయ తర్కోపకరణేన శబ్దేన ప్రజ్ఞాం భావనాం కుర్వీతేత్యర్థః । అత్ర చ యజ్ఞాదీనాం శ్రేయఃపరిపన్థికల్మషనిబర్హణద్వారేణోపయోగ ఇతి కేచిత్ । పురుషసంస్కారద్వారేణేత్యన్యే । యజ్ఞాదిసంస్కృతో హి పురుషః ఆదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలైరాసేవమానో బ్రహ్మభావనామనాద్యవిద్యావాసనాం సమూలకాషం కషతి, తతోఽస్య ప్రత్యగాత్మా సుప్రసన్నః కేవలో విశదీభవతి । అత ఎవ స్మృతిః - “మహాయజ్ఞైశ్చ యజ్ఞైశ్చ బ్రాహ్మీయం క్రియతే తనుః” । (మను. ౨ । ౨౮) “యస్యైతేఽష్టాచత్వారింశత్సంస్కారాః”(దత్తపురాణ) ఇతి చ । అపరే తు ఋణత్రయాపాకరణే బ్రహ్మజ్ఞానోపయోగం కర్మణామాహుః । అస్తి హి స్మృతిః - “ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్య మనో మోక్షే నివేశయేత్” (మను. ౬। ౩౫) ఇతి । అన్యే తు “తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యస్తత్తత్ఫలాయ చోదితానామపి కర్మణాం సంయోగపృథక్త్వేన బ్రహ్మభావనాం ప్రత్యఙ్గభావమాచక్షతే, క్రత్వర్థస్యేవ ఖాదిరత్వస్య వీర్యార్థతామ్ , ‘ఎకస్య తూభయార్థత్వే సంయోగపృథక్త్వమ్’ ఇతి న్యాయాత్ । అత్ర చ పారమర్షం సూత్రమ్ - “సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్” (బ్ర . అ. ౩. పా. ౪ సూ. ౨౬) ఇతి । యజ్ఞతపోదానాది సర్వమ్ , తదపేక్షా బ్రహ్మభావనేత్యర్థః । తస్మాద్యది శ్రుత్యాదయః ప్రమాణం యది వా పారమర్షం సూత్రం సర్వథా యజ్ఞాదికర్మసముచ్చితా బ్రహ్మోపాసనా విశేషణత్రయవతీ అనాద్యవిద్యాతద్వాసనాసముచ్ఛేదక్రమేణ బ్రహ్మసాక్షాత్కారాయ మోక్షాపరనామ్నే కల్పత ఇతి తదర్థం కర్మాణ్యనుష్ఠేయాని । న చైతాని దృష్టాదృష్టసామవాయికారాదుపకారహేతుభూతౌపదేశికాతిదేశికక్రమపర్యన్తాఙ్గగ్రామసహితపరస్పరవిభిన్నకర్మస్వరూపతదధికారిభేదపరిజ్ఞానం వినా శక్యాన్యనుష్ఠాతుమ్ । న చ ధర్మమీమాంసాపరిశీలనం వినా తత్పరిజ్ఞానమ్ । తస్మాత్సాధూక్తమ్ ‘కర్మావబోధానన్తర్యం విశేషః’ ఇతి కర్మావబోధేన హి కర్మానుష్ఠానసాహిత్యం భవతి బ్రహ్మోపాసనాయా ఇత్యర్థః ।
తదేతన్నిరాకరోతి -
న ।
కుతః, కర్మావబోధాత్
ప్రాగప్యధీతవేదాన్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపపత్తేః ।
ఇదమత్రాకూతమ్ - బ్రహ్మోపాసనయా భావనాపరాభిధానయా కర్మాణ్యపేక్ష్యన్త ఇత్యుక్తమ్ , తత్ర బ్రూమః - క్వ పునరస్యాః కర్మాపేక్షా, కిం కార్యే, యథాగ్నేయాదీనాం పరమాపూర్వే చిరభావిఫలానుకూలే జనయితవ్యే సమిదాద్యపేక్షా । స్వరూపే వా, యథా తేషామేవ ద్విరవత్తపురోడాశాదిద్రవ్యాగ్నిదేవతాద్యపేక్షా । న తావత్కార్యే, తస్య వికల్పాసహత్వాత్ । తథా హి - బ్రహ్మోపాసనాయా బ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కారః కార్యమభ్యుపేయః, స చోత్పాద్యో వా స్యాత్ , యథా సంయవనస్య పిణ్డః । వికార్యో వా, యథావఘాతస్య వ్రీహయః । సంస్కార్యో వా, యథా ప్రోక్షణస్యోలూఖలాదయః । ప్రాప్యో వా, యథా దోహనస్య పయః । న తావదుత్పాద్యః । న ఖలు ఘటాదిసాక్షాత్కార ఇవ జడస్వభావేభ్యో ఘటాదిభ్యో భిన్న ఇన్ద్రియాద్యాధేయో బ్రహ్మసాక్షాత్కారో భావనాధేయః సమ్భవతి, బ్రహ్మణోఽపరాధీనప్రకాశతయా తత్సాక్షాత్కారస్య తత్స్వాభావ్యేన నిత్యతయోత్పాద్యత్వానుపపత్తేః, తతో భిన్నస్య వా భావనాధేయస్య సాక్షాత్కారస్య ప్రతిభాప్రత్యయవత్సంశయాక్రాన్తతయా ప్రామాణ్యాయోగాత్ , తద్విధస్య తత్సామగ్రీకస్యైవ బహులం వ్యభిచారోపలబ్ధేః । న ఖల్వనుమానవిబుద్ధం వహ్నిం భావయతః శీతాతురస్య శిశిరభరమన్థరతరకాయకాణ్డస్య స్ఫురజ్జ్వాలాజటిలానలసాక్షాత్కారః ప్రమాణాన్తరేణ సంవాద్యతే, విసంవాదస్య బహులముపలమ్భాత్ , తస్మాత్ప్రామాణికసాక్షాత్కారలక్షణకార్యాభావాన్నోపాసనాయా ఉత్పాద్యే కర్మాపేక్షా । న చ కూటస్థనిత్యస్య సర్వవ్యాపినో బ్రహ్మణ ఉపాసనాతో వికారసంస్కారప్రాప్తయః సమ్భవన్తి । స్యాదేతత్ । మా భూద్బ్రహ్మసాక్షాత్కార ఉత్పాద్యాదిరూప ఉపాసనాయాః, సంస్కార్యస్తు అనిర్వచనీయా నాద్యవిద్యాద్వయపిధానాపనయనేన భవిష్యతి, ప్రతిసీరాపిహితా నర్తకీవ ప్రతిసీరాపనయద్వారా రఙ్గవ్యాపృతేన । తత్ర చ కర్మణాముపయోగః । ఎతావాంస్తు విశేషః - ప్రతిసీరాపనయే పారిషదానాం నర్తకీవిషయః సాక్షాత్కారో భవతి । ఇహ తు అవిద్యాపిధానాపనయమాత్రమేవ నాపరముత్పాద్యమస్తి, బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్య బ్రహ్మస్వభావస్య నిత్యత్వేన అనుత్పాద్యత్వాత్ । అత్రోచ్యతే - కా పునరియం బ్రహ్మోపాసనా । కిం శాబ్దజ్ఞానమాత్రసన్తతిః, ఆహో నిర్విచికిత్సశాబ్దజ్ఞానసన్తతిః । యది శాబ్దజ్ఞానమాత్రసన్తతిః, కిమియమభ్యస్యమానాప్యవిద్యాం సముచ్ఛేత్తుమర్హతి । తత్త్వవినిశ్చయస్తదభ్యాసో వా సవాసనం విపర్యాసమున్మూలయేత్ , న సంశయాభ్యాసః, సామాన్యమాత్రదర్శనాభ్యాసో వా । న హి స్థాణుర్వా పురుషో వేతి వా, ఆరోహపరిణాహవత్ ద్రవ్యమితి వా శతశోఽపి జ్ఞానమభ్యస్యమానం పురుష ఎవేతి నిశ్చయాయ పర్యాప్తమ్ , ఋతే విశేషదర్శనాత్ । ననూక్తం శ్రుతమయేన జ్ఞానేన జీవాత్మనః పరమాత్మభావం గృహీత్వా యుక్తిమయేన చ వ్యవస్థాప్యత ఇతి । తస్మాన్నిర్విచికత్సశాబ్దజ్ఞానసన్తతిరూపోపాసనా కర్మసహకారిణ్యవిద్యాద్వయోచ్ఛేదహేతుః । న చాసావనుత్పాదితబ్రహ్మానుభవా తదుచ్ఛేదాయ పర్యాప్తా । సాక్షాత్కారరూపో హి విపర్యాసః సాక్షాత్కారరూపేణైవ తత్త్వజ్ఞానేనోచ్ఛిద్యతే, న తు పరోక్షావభాసేన, దిఙ్మోహాలాతచక్రచలద్వృక్షమరుమరీచిసలిలాదివిభ్రమేష్వపరోక్షావభాసిషు అపరోక్షావభాసిభిరేవ దిగాదితత్త్వప్రత్యయైర్నివృత్తిదర్శనాత్ । నో ఖల్వాప్తవచనలిఙ్గాదినిశ్చితదిగాదితత్త్వానాం దిఙ్మోహాదయో నివర్తన్తే । తస్మాత్త్వమ్పదార్థస్య తత్పదార్థత్వేన సాక్షాత్కార ఎషితవ్యః । ఎతావతా హి త్వమ్పదార్థస్య దుఃఖిశోకిత్వాదిసాక్షాత్కారనివృత్తిః, నాన్యథా । న చైష సాక్షాత్కారో మీమాంసాసహితస్యాపి శబ్దప్రమాణస్య ఫలమ్ , అపి తు ప్రత్యక్షస్య, తస్యైవ తత్ఫలత్వనియమాత్ । అన్యథా కుటజబీజాదపి వటాఙ్కురోత్పత్తిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాన్నిర్విచికిత్సావాక్యార్థభావనాపరిపాకసహితమన్తఃకరణం త్వమ్పదార్థస్యాపరోక్షస్య తత్తదుపాధ్యాకారనిషేధేన తత్పదార్థతామనుభావయతీతి యుక్తమ్ । న చాయమనుభవో బ్రహ్మస్వభావో యేన న జన్యేత, అపి తు అన్తఃకరణస్యైవ వృత్తిభేదో బ్రహ్మవిషయః । న చైతావతా బ్రహ్మణో నాపరాధీనప్రకాశతా । న హి శాబ్దజ్ఞానప్రకాశ్యం బ్రహ్మ స్వయం ప్రకాశం న భవతి । సర్వోపాధిరహితం హి స్వయఞ్జ్యోతిరితి గీయతే, న తూపహితమపి । యథాహ స్మ భగవాన్ భాష్యకారః - “నాయమేకాన్తేనావిషయః” ఇతి । న చాన్తఃకరణవృత్తావప్యస్య సాక్షాత్కారే సర్వోపాధివినిర్మోకః, తస్యైవ తదుపాధేర్వినశ్యదవస్థస్య స్వపరరూపోపాధివిరోధినో విద్యమానత్వాత్ । అన్యథా చైతన్యచ్ఛాయాపత్తిం వినాన్తఃకరణవృత్తేః స్వయమచేతనాయాః స్వప్రకాశత్వానుపపత్తౌ సాక్షాత్కారత్వాయోగాత్ । న చానుమితభావితవహ్నిసాక్షాత్కారవత్ ప్రతిభాత్వేనాస్యాప్రామాణ్యమ్ , తత్ర వహ్నిస్వలక్షణస్య పరోక్షత్వాత్ । ఇహ తు బ్రహ్మస్వరూపస్యోపాధికలుషితస్య జీవస్య ప్రాగప్యపరోక్షతేతి । నహి శుద్ధబుద్ధత్వాదయో వస్తుతస్తతోఽతిరిచ్యన్తే । జీవ ఎవ తు తత్తదుపాధిరహితః శుద్ధబుద్ధత్వాదిస్వభావో బ్రహ్మేతి గీయతే । న చ తత్తదుపాధివిరహోఽపి తతోఽతిరిచ్యతే । తస్మాత్యథా గాన్ధర్వశాస్త్రార్థజ్ఞానాభ్యాసాహితసంస్కారసచివశ్రోత్రేన్ద్రియేణ షడ్జాదిస్వరగ్రామమూర్ఛనాభేదమధ్యక్షమనుభవతి, ఎవం వేదాన్తార్థజ్ఞానాభ్యాసాహితసంస్కారో జీవః స్వస్య బ్రహ్మభావమన్తఃకరణేనేతి । అన్తఃకరణవృత్తౌ బ్రహ్మసాక్షాత్కారే జనయితవ్యే అస్తి తదుపాసనాయాః కర్మాపేక్షేతి చేత్ న, తస్యాః కర్మానుష్ఠానసహభావాభావేన తత్సహకారిత్వానుపపత్తేః । న ఖలు “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాదేర్వాక్యాన్నిర్విచికిత్సం శుద్ధబుద్ధోదాసీనస్వభావమకర్తృత్వాద్యుపేతమపేతబ్రాహ్మణత్వాదిజాతిం దేహాద్యతిరిక్తమేకమాత్మానం ప్రతిపద్యమానః కర్మస్వధికారమవబోద్ధుమర్హతి । అనర్హశ్చ కథం కర్తా వాధికృతో వా । యద్యుచ్యేత నిశ్చితేఽపి తత్త్వే విపర్యాసనిబన్ధనో వ్యవహారోఽనువర్తమానో దృశ్యతే, యథా గుడస్య మాధుర్యవినిశ్చయే అపి పిత్తోపహతేన్ద్రియాణాం తిక్తతావభాసానువృత్తిః, ఆస్వాద్య థూత్కృత్య త్యాగాత్ । తస్మాదవిద్యాసంస్కారానువృత్త్యా కర్మానుష్ఠానమ్ , తేన చ విద్యాసహకారిణా తత్సముచ్ఛేద ఉపపత్స్యతే । న చ కర్మావిద్యాత్మకం కథమవిద్యాముచ్ఛినత్తి, కర్మణో వా తదుచ్ఛేదకస్య కుత ఉచ్ఛేదః ఇతి వాచ్యమ్ , సజాతీయస్వపరవిరోధినాం భావానాం బహులముపలబ్ధేః । యథా పయః పయోఽన్తరం జరయతి, స్వయం చ జీర్యతి, యథా విషం విషాన్తరం శమయతి, స్వయం చ శామ్యతి, యథా వా కతకరజో రజోఽన్తరావిలే పాథసి ప్రక్షిప్తం రజోఽన్తరాణి భిన్దత్స్వయమపి భిద్యమానమనావిలం పాథః కరోతి । ఎవం కర్మావిద్యాత్మకమపి అవిద్యాన్తరాణ్యపగమయత్స్వయమప్యపగచ్ఛతీతి । అత్రోచ్యతే - సత్యమ్ , “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యుపక్రమాత్ “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యన్తాచ్ఛబ్దాత్ బ్రహ్మమీమాంసోపకరణాదసకృదభ్యస్తాత్ , నిర్విచికిత్సేఽనాద్యవిద్యోపాదానదేహాద్యతిరిక్తప్రత్యగాత్మతత్త్వావబోధే జాతేఽపి అవిద్యాసంస్కారానువృత్తానువర్తన్తే సాంసారికాః ప్రత్యయాస్తద్వ్యవహారాశ్చ, తథావిధానాప్యయం వ్యవహారప్రత్యయాన్మిథ్యేతి మన్యమానో విద్వాన్న శ్రద్ధత్తే, పిత్తోపహతేన్ద్రియ ఇవ గుడం థూత్కృత్య త్యజన్నపి తస్య తిక్తతామ్ । తథా చాయం క్రియాకర్తృకరణేతికర్తవ్యతాఫలాప్రపఞ్చమతాత్త్వికం వినిశ్చిన్వన్ కథమధికృతో నామ, విదుషో హ్యధికారః, అన్యథా పశుశూద్రాదీనామప్యధికారో దుర్వారః స్యాత్ । క్రియాకర్త్రాదిస్వరూపవిభాగం చ విద్వస్యమాన ఇహ విద్వానభిమతః కర్మకాణ్డే । అత ఎవ భగవాన్ విద్వద్విషయత్వం శాస్త్రస్య వర్ణయామ్బభూవ భాష్యకారః । తస్మాద్యథా రాజజాతీయాభిమానకర్తృకే రాజసూయే న విప్రవైశ్యజాతీయాభిమానినోరధికారః । ఎవం ద్విజాతికర్తృక్రియాకరణాదివిభాగాభిమానికర్తృకే కర్మణి న తదనభిమానినోఽధికారః । న చానధికృతేన సమర్థేనాపి కృతం వైదికం కర్మ ఫలాయ కల్పతే, వైశ్యస్తోమ ఇవ బ్రాహ్మణరాజన్యాభ్యామ్ । తేన దృష్టార్థేషు కర్మసు శక్తః ప్రవర్తమానః ప్రాప్నోతు ఫలమ్ , దృష్టత్వాత్ । అదృష్టార్థేషు తు శాస్త్రైకసమధిగమ్యం ఫలమనధికారిణి న యుజ్యత ఇతి నోపాసనాయాః కార్యే కర్మాపేక్షా । స్యాదేతత్ । మనుష్యాభిమానవదధికారికే కర్మణి విహితే యథా తదభిమానరహితస్యానధికారః, ఎవం నిషేధవిధయోఽపి మనుష్యాధికారా ఇతి తదభిమానరహితస్తేష్వపి నాధిక్రియేత, పశ్వాదివత్ । తథా చాయం నిషిద్ధమనుతిష్ఠన్న ప్రత్యవేయాత్ , తిర్యగాదివదితి భిన్నకర్మతాపాతః । మైవమ్ । న ఖల్వయం సర్వథా మనుష్యాభిమానరహితః, కిం త్వవిద్యాసంస్కారానువృత్త్యాస్య మాత్రయా తదభిమానోఽనువర్తతే । అనువర్తమానం చ మిథ్యేతి మన్యమానో న శ్రద్ధత్త ఇత్యుక్తమ్ । కిమతో యద్యేవమ్ , ఎతదతో భవతివిధిషు శ్రాద్ధోఽధికారీ నాశ్రాద్ధః । తతశ్చ మనుష్యాద్యభిమానం నశ్రద్ధధానో న విధిశాస్త్రేష్వధిక్రియతే । తథా చ స్మృతిః - “అశ్రద్ధయా హుతం దత్తమ్”(భ.గీ.౧౭-౨౮) ఇత్యాదికా । నిషేధశాస్త్రం తు న శ్రద్ధామపేక్షతే । అపి తు నిషిధ్యమానక్రియోన్ముఖో నర ఇత్యేవ ప్రవర్తతే । తథా చ సాంసారిక ఇవ శబ్దావగతబ్రహ్మతత్త్వోఽపి నిషేధమతిక్రమ్య ప్రవర్తమానః ప్రత్యవైతీతి న భిన్నకర్మదర్శనాభ్యుపగమః । తస్మాన్నోపాసనాయాః కార్యే కర్మాపేక్షా । అత ఎవ నోపాసనోత్పత్తావపి, నిర్విచికిత్సశాబ్దజ్ఞానోత్పత్త్యుత్తరకాలమనధికారః కర్మణీత్యుక్తమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “నకర్మణా న ప్రజయా ధనేన త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశుః ।”(కైవల్యోపనిషత్) తత్కిమిదానీమనుపయోగ ఎవ సర్వథేహ కర్మణామ్ , తథా చ “వివిదిషన్తి యజ్ఞేన”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో విరుధ్యేరన్ । న విరుధ్యన్తే । ఆరాదుపకారకత్వాత్కర్మణాం యజ్ఞాదీనామ్ । తథా హి - తమేతమాత్మానం వేదానువచనేన-నిత్యస్వాధ్యాయేన, బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి-వేదితుమిచ్ఛన్తి, న తు విదన్తి । వస్తుతః ప్రధానస్యాపి వేదనస్య ప్రకృత్యర్థతయా శబ్దతో గుణత్వాత్ , ఇచ్ఛాయాశ్చ ప్రత్యయార్థతయా ప్రాధాన్యాత్ , ప్రధానేన చ కార్యసంప్రత్యయాత్ । నహి రాజపురుషమానయేత్యుక్తే వస్తుతః ప్రధానమపి రాజా పురుషవిశేషణతయా శబ్దత ఉపసర్జన ఆనీయతేఽపి తు పురుష ఎవ, శబ్దతస్తస్య ప్రాధాన్యాత్ । ఎవం వేదానువచనస్యేవ యజ్ఞస్యాపీచ్ఛాసాధనతయా విధానమ్ । ఎవం తపసోఽనాశకస్య । కామానశనమేవ తపః, హితమితమేధ్యాశినో హి బ్రహ్మణి వివిదిషా భవతి, న తు సర్వథానశ్నతో మరణాత్ । నాపి చాన్ద్రాయణాది తపఃశీలస్య, ధాతువైషమ్యాపత్తేః । ఎతాని చ నిత్యాన్యుపాత్తదురితనిబర్హణేన పురుషం సంస్కుర్వన్తి । తథా చ శ్రుతిః - “స హ వా ఆత్మయాజీ యో వేద ఇదం మేఽనేనాఙ్గం సంస్క్రియత ఇదం మేఽనేనాఙ్గముపధీయతే” (శత. బ్రా. ౧౧ । ౨ । ౬ । ౧౩) ఇతి । అనేనేతి హి ప్రకృతం యజ్ఞాది పరామృశతి । స్మృతిశ్చ - “యస్యైతేఽష్టాచత్వారింశత్సంస్కారాః”(దత్తపురాణ) ఇతి । నిత్యనైమిత్తికానుష్ఠానప్రక్షీణకల్మషస్య చ విశుద్ధసత్త్వస్యావిదుష ఎవ ఉత్పన్నవివిదిషస్య జ్ఞానోత్త్పత్తిం దర్శయత్యాథర్వణీ శ్రుతిః - “విశుద్ధసత్త్వస్తతస్తు తం పశ్యతి నిష్కలం ధ్యాయమానః”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౮) ఇతి । స్మృతిశ్చ - “జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం క్షయాత్పాపస్య కర్మణః”(మ. భా. శాం. ౨౦౪ । ౮) ఇత్యాదికా । కౢప్తేనైవ చ నిత్యానాం కర్మణాం నిత్యేహితేనోపాత్తదురితనిబర్హణద్వారేణ పురుషసంస్కారేణ జ్ఞానోత్పత్తావఙ్గభావోపపత్తౌ న సంయోగ పృథక్త్వేన సాక్షాదఙ్గభావో యుక్తః, కల్పనాగౌరవాపత్తేః । తథా హి - నిత్యకర్మణామనుష్ఠానాద్ధర్మోత్పాదః, తతః పాప్మా నివర్తతే, స హి అనిత్యాశుచిదుఃఖరూపే సంసారే నిత్యశుచిసుఖఖ్యాతిలక్షణేన విపర్యాసేన చిత్తసత్త్వం మలినయతి, తతః పాపనివృత్తౌ ప్రత్యక్షోపపత్తిప్రవృత్తిద్వారాపావరణే సతి ప్రత్యక్షోపపత్తిభ్యాం సంసారస్య అనిత్యాశుచిదుఃఖరూపతామప్రత్యూహమవబుధ్యతే, తతోఽస్య అస్మిన్ననభిరతిసంజ్ఞం వైరాగ్యముపజాయతే, తతస్తజ్జిహాసోపావర్తతే, తతో హానోపాయం పర్యేషతే, పర్యేషమాణశ్చాత్మతత్త్వజ్ఞానమస్యోపాయ ఇత్యుపశ్రుత్య తజ్జిజ్ఞాసతే, తతః శ్రవణాదిక్రమేణ తజ్జ్ఞానాతీత్యారాదుపకారకత్వం తత్త్వజ్ఞానోత్పాదం ప్రతి చిత్తసత్త్వశుద్ధ్యా కర్మణాం యుక్తమ్ । ఇమమేవార్థమనువదతి భగవద్గీతా - “ఆరురుక్షోర్మునేర్యోగం కర్మ కారణముచ్యతే । యోగారూఢస్య తస్యైవ శమః కారణముచ్యతే”(భ. గీ. ౬ । ౩) ॥ ఎవం చాననుష్ఠితకర్మాపి ప్రాగ్భవీయకర్మవశాద్యో విశుద్ధసత్త్వః సంసారాసారతాదర్శనేన నిష్పన్నవైరాగ్యః, కృతం తస్య కర్మానుష్ఠానేన వైరాగ్యోత్పాదోపయోగినా, ప్రాగ్భవీయకర్మానుష్ఠానాదేవ తత్సిద్ధేః, ఇమమేవ చ పురుషధౌరేయభేదమధికృత్య ప్రవవృతే శ్రుతిః - “యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్”(జా. ఉ. ౪) ఇతి ।
తదిదముక్తమ్ - కర్మావబోధాత్ -
ప్రాగప్యధీతవేదాన్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసోపపత్తేరితి ।
అత ఎవ న బ్రహ్మచారిణ ఋణాని సన్తి, యేన తదపాకరణార్థం కర్మానుతిష్ఠేత్ । ఎతదనురోధాచ్చ “జాయమానో వై బ్రాహ్మణస్త్రిభిరృణవా జాయతే” ఇతి గృహస్థః సమ్పద్యమాన ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ । అన్యథా “యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ”(జా. ఉ. ౪) ఇతి శ్రుతిర్విరుధ్యేత । గృహస్థస్యాపి చ ఋణాపాకరణం సత్త్వశుద్ధ్యర్థమేవ । జరామర్యవాదో భస్మాన్తతావాదోఽన్త్యేష్టయశ్చ కర్మజడానవిదుషః ప్రతి, న త్వాత్మతత్త్వపణ్డితాన్ । తస్మాత్తస్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః, యద్వినా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా న భవతి యస్మింస్తు సతి భవన్తీ భవత్యేవ । న చేత్థం కర్మావబోధః తస్మాన్న కర్మావబోధానన్తర్యమథశబ్దార్థ ఇతి సర్వమవదాతమ్ ।
స్యాదేతత్ । మా భూదగ్నిహోత్రయవాగూపాకవదార్థః క్రమః, శ్రౌతస్తు భవిష్యతి, “గృహీ భూత్వా వనీ భవేత్వనీ భూత్వా ప్రవ్రజేత్”(జా. ఉ. ౪) ఇతి జాబాలశ్రుతిర్గార్హస్థ్యేన హి యజ్ఞాద్యనుష్ఠానం సూచయతి । స్మరన్తి చ “అధీత్య విధివద్వేదాన్పుత్రాంశ్చోత్పాద్య ధర్మతః । ఇష్ట్వా చ శక్తితో యజ్ఞైర్మనో మోక్షే నివేశయేత్ ॥”(మను. ౬। ౩౬) నిన్దన్తి చ - “అనధీత్య ద్విజో వేదాననుత్పాద్య తథాత్మజాన్ । అనిష్ట్వా చైవ యజ్ఞైశ్చ మోక్షమిచ్ఛన్వ్రజత్యధః ॥”(మను. ౬। ౩౭) ఇత్యత ఆహ -
యథా చ హృదయాద్యవదానానామానన్తర్యనియమః ।
కుతః, “హృదయస్యాగ్రేఽవద్యతి అథ జిహ్వాయా అథ వక్షసః”(ఆ.శ్రౌ.సూ. ౭-౨౪) ఇత్యథాగ్రశబ్దాభ్యాం క్రమస్య వివక్షితత్వాత్ । న తథేహ క్రమ నియమో వివక్షితః, శ్రుత్యా తయైవానియమప్రదర్శనాత్ , “యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేద్గృహాద్వా వనాద్వా”(జా. ఉ. ౪) ఇతి । ఎతావతా హి వైరాగ్యముపలక్షయతి । అత ఎవ “యదహరేవ విరజేత్తదహరేవ ప్రవ్రజేత్”(జా. ఉ. ౪) ఇతి శ్రుతిః । నిన్దావచనం చ అవిశుద్ధసత్త్వపురుషాభిప్రాయమ్ । అవిశుద్ధసత్త్వో హి మోక్షమిచ్ఛన్నాలస్యాత్తదుపాయేఽప్రవర్తమానో గృహస్థధర్మమపి నిత్యనైమిత్తికమనాచరన్ప్రతిక్షణముపచీయమానపాప్మాధో గచ్ఛతీత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । మా భూచ్ఛ్రౌత ఆర్థో వా క్రమః, పాఠస్థానముఖ్యప్రవృత్తిప్రమాణకస్తు కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
శేషశేషిత్వే ప్రమాణాభావాత్ ।
శేషాణాం సమిదాదీనాం శేషిణాం చాగ్నేయాదీనామేకఫలవదుపకారోపనిబద్ధానామేకఫలావచ్ఛిన్నానామేకప్రయోగవచనోపగృహీతానామ్ ఎకాధికారికర్తృకాణామేకపౌర్ణమాస్యమావాస్యాకాలసమ్బద్ధానాం యుగపదనుష్ఠానాశక్తేః, సామర్థ్యాత్క్రమప్రాప్తౌ, తద్విశేషాపేక్షాయాం పాఠాదయస్తద్భేదనియమాయ ప్రభవన్తి । యత్ర తు న శేషశేషిభావః నాప్యేకాధికారావచ్ఛేదః యథా సౌర్యార్యమ్ణప్రాజాపత్యాదీనామ్ , తత్ర క్రమభేదాపేక్షాభావాన్న పాఠాదిః క్రమవిశేషనియమే ప్రమాణమ్ , అవర్జనీయతయా తస్య తత్రావగతత్వాత్ । న చేహ ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః శేషశేషిభావే శ్రుత్యాదీనామన్యతమం ప్రమాణమస్తీతి ।
స్యాదేతత్ । శేషశేషిభావాభావేఽపి క్రమనియమో దృష్టః, యథా గోదోహనస్య పురుషార్థస్య దర్శపౌర్ణమాసికైరఙ్గైః సహ, యథా వా “దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేత”దర్శపూర్ణమాసాభ్యామిష్ట్వా సోమేన యజేత। (తై.సం. ౨.౫.౬.౧) ఇతి దర్శపౌర్ణమాససోమయోరశేషశేషిణోరిత్యత ఆహ -
అధికృతాధికారే వా ప్రమాణాభావాత్ ।
ఇతి యోజనా । స్వర్గకామస్య హి దర్శపౌర్ణమాసాధికృతస్య పశుకామస్య సతో దర్శపౌర్ణమాసక్రత్వర్థాప్ప్రణయనాశ్రితే గోదోహనే అధికారః । నో ఖలు గోదోహనద్రవ్యమవ్యాప్రియమాణం సాక్షాత్పశూన్ భావయితుమర్హతి । న చ వ్యాపారాన్తరావిష్టం శ్రూయతే, యతస్తదఙ్గక్రమమతిపతేత్ అప్ప్రణయనాశ్రితం తు ప్రతీయతే, ‘చమసేనాపః ప్రణయేద్గోదోహనేనపశుకామస్య’ ఇతి సమభివ్యాహారాత్ , యోగ్యత్వాచ్చాస్యాపాం ప్రణయనం ప్రతి । తస్మాత్క్రత్వర్థాప్ప్రణయనాశ్రితత్వాద్గోదోహనస్య తత్క్రమేణ పురుషార్థమపి గోదోహనం క్రమవదితి సిద్ధమ్ । శ్రుతినిరాకరణేనైవ ఇష్టిసోమక్రమవదపి క్రమోఽపాస్తో వేదితవ్యః ।
శేషశేషిత్వాధికృతాధికారాభావేఽపి క్రమో వివక్ష్యేత యద్యేకఫలావచ్ఛేదో భవేత్ । యథాగ్నేయాదీనాం, షణ్ణామేకస్వర్గఫలావచ్ఛిన్నానామ్ యది వా జిజ్ఞాస్యబ్రహ్మణోఽశో ధర్మః స్యాత్ , యథా చతుర్లక్షణీవ్యుత్పాద్యం బ్రహ్మ కేనచిత్కేనచిదంశేనైకైకేన లక్షణేన వ్యుత్పాద్యతే, తత్ర చతుర్ణాం లక్షణానాం జిజ్ఞాస్యాభేదేన పరస్పరసమ్బన్ధే సతి క్రమో వివక్షితః, తథేహాప్యేకజిజ్ఞాస్యతయా ధర్మబ్రహ్మజిజ్ఞాసయోః క్రమో వివక్ష్యేత న చైతదుభయమప్యస్తీత్యాహ -
ఫలజిజ్ఞాస్యభేదాచ్చ ।
ఫలభేదం విభజతే -
అభ్యుదయఫలం ధర్మజ్ఞానమితి ।
జిజ్ఞాసాయా వస్తుతో జ్ఞానతన్త్రత్వాజ్జ్ఞానఫలం జిజ్ఞాసాఫలమితి భావః ।
న కేవలం స్వరూపతః ఫలభేదః, తదుత్పాదనప్రకారభేదాదపి తద్భేద ఇత్యాహ -
తచ్చానుష్ఠానాపేక్షమ్ ।
బ్రహ్మజ్ఞానం చ నానుష్ఠానాన్తరాపేక్షమ్ ।
శాబ్దజ్ఞానాభ్యాసాన్నానుష్ఠానాన్తరమపేక్షతే, నిత్యనైమిత్తికకర్మానుష్ఠానసహభావస్యాపాస్తత్వాదితి భావః ।
జిజ్ఞాస్యభేదమాత్యన్తికమాహ -
భవ్యశ్చ ధర్మ ఇతి ।
భవితా భవ్యః, కర్తరి కృత్యః । భవితా చ భావకవ్యాపారనిర్వర్త్యతయా తత్తన్త్ర ఇతి తతః ప్రాగ్జ్ఞానకాలే నాస్తీత్యర్థః । భూతం సత్యమ్ । సదేకాన్తతః న కదాచిదసదిత్యర్థః ।
న కేవలం స్వరూపతో జిజ్ఞాస్యయోర్భేదః, జ్ఞాపకప్రమాణప్రవృత్తిభేదాదపి భేద ఇత్యాహ -
చోదనాప్రవృత్తిభేదాచ్చ ।
చోదనేతి వైదికం శబ్దమాహ, విశేషేణ సామాన్యస్య లక్షణాత్ ।
ప్రవృత్తిభేదం విభజతే -
యా హి చోదనా ధర్మస్యేతి ।
ఆజ్ఞాదీనాం పురుషాభిప్రాయభేదానామసమ్భవాత్ అపౌరుషేయే వేదే చోదనోపదేశః । అత ఎవోక్తమ్ - “తస్య జ్ఞానముపదేశః” (జై. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇతి । సా చ స్వసాధ్యే పురుషవ్యాపారే భావనాయాం, తద్విషయే చ యాగాదౌ, స హి భావనావిషయః, తదధీననిరూపణత్వాత్ విషయాధీనప్రయత్నస్య భావనాయాః । ‘షిఞ్ బన్ధనే’ ఇత్యస్య ధాతోర్విషయపదవ్యుత్పత్తేః । భావనాయాస్తద్ద్వారేణ చ యాగాదేరపేక్షితోపాయతామవగమయన్తీ తత్రేచ్ఛోపహారముఖేన పురుషం నియుఞ్జానైవ యాగాదిధర్మమవబోధయతి నాన్యథా । బ్రహ్మచోదనా తు పురుషమవబోధయత్యేవ కేవలం న తు ప్రవర్తయన్త్యవబోధయతి । కుతః, అవబోధస్య ప్రవృత్తిరహితస్య చోదనాజన్యత్వాత్ ।
నను ‘ఆత్మా జ్ఞాతవ్యః’ ఇత్యేతద్విధిపరైర్వేదాన్తైః తదేకవాక్యతయావబోధే ప్రవర్తయద్భిరేవ పురుషో బ్రహ్మావబోధ్యత ఇతి సమానత్వం ధర్మచోదనాభిర్బ్రహ్మచోదనానామిత్యత ఆహ -
న పురుషోఽవబోధే నియుజ్యతే ।
అయమభిసన్ధిః - న తావద్బ్రహ్మసాక్షాత్కారే పురుషో నియోక్తవ్యః, తస్య బ్రహ్మస్వాభావ్యేన నిత్యత్వాత్ , అకార్యత్వాత్ । నాప్యుపాసనాయామ్ , తస్యా అపి జ్ఞానప్రకర్షే హేతుభావస్యాన్వయవ్యతిరేకసిద్ధతయా ప్రాప్తత్వేనావిధేయత్వాత్ । నాపి శాబ్దబోధే, తస్యాప్యధీతవేదస్య పురుషస్య విదితపదతదర్థస్య సమధిగతశాబ్దన్యాయతత్త్వస్యాప్రత్యూహముత్పత్తేః ।
అత్రైవ దృష్టాన్తమాహ -
యథాక్షార్థేతి ।
దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
తద్వదితి ।
అపి చాత్మజ్ఞానవిధిపరేషు వేదాన్తేషు నాత్మతత్త్వవినిశ్చయః శాబ్దః స్యాత్ । న హి తదాత్మతత్త్వపరాస్తే, కిన్తు తజ్జ్ఞానవిధిపరాః, యత్పరాశ్చ తే త ఎవ తేషామర్థాః । న చ బోధస్య బోధ్యనిష్ఠత్వాదపేక్షితత్వాత్ , అన్యపరేభ్యోఽపి బోధ్యతత్త్వవినిశ్చయః, సమారోపేణాపి తదుపపత్తేః । తస్మాన్న బోధవిధిపరా వేదాన్తా ఇతి సిద్ధమ్ ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాత్కిమపి వక్తవ్యమితి ।
యస్మిన్నసతి బ్రహ్మజిజ్ఞాసా న భవతి సతి తు భవన్తీ భవత్యేవేత్యర్థః ।
తదాహ -
ఉచ్యతే - నిత్యానిత్యవస్తువివేక ఇత్యాది ।
నిత్యః ప్రత్యగాత్మా, అనిత్యా దేహేన్ద్రియవిషయాదయః । తద్విషయశ్చేద్వివేకో నిశ్చయః, కృతమస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసయా, జ్ఞాతత్వాద్బ్రహ్మణః । అథ వివేకో జ్ఞానమాత్రమ్ , న నిశ్చయః, తథా సతి ఎష విపర్యాసాదన్యః సంశయః స్యాత్ , తథా చ న వైరాగ్యం భావయేత్ , అభావయన్కథం బ్రహ్మజిజ్ఞాసాహేతుః, తస్మాదేవం వ్యాఖ్యేయమ్ । నిత్యానిత్యయోర్వసతీతి నిత్యానిత్యవస్తు తద్ధర్మః, నిత్యానిత్యయోర్ధర్మిణోస్తద్ధర్మాణాం చ వివేకో నిత్యానిత్యవస్తువివేకః । ఎతదుక్తం భవతి - మా భూదిదమ్ తదృతం నిత్యమ్ , ఇదం తదనృతమనిత్యమితి ధర్మివిశేషయోర్వివేకః, ధర్మిమాత్రయోర్నిత్యానిత్యయోస్తద్ధర్మయోశ్చ వివేకం నిశ్చినోత్యేవ । నిత్యత్వం సత్యత్వం తద్యస్యాస్తి తన్నిత్యం సత్యమ్ , తథా చాస్థాగోచరః । అనిత్యత్వమసత్యత్వం తద్యస్యాస్తి తదనిత్యమనృతమ్ , తథా చానాస్థాగోచరః । తదేతేష్వనుభూయమానేషు యుష్మదస్మత్ప్రత్యయగోచరేషు విషయవిషయిషు యదృతం నిత్యం సుఖం వ్యవస్థాస్యతే తదాస్థాగోచరో భవిష్యతి, యత్త్వనిత్యమనృతం భవిష్యతి తాపత్రయపరీతం తత్త్యక్ష్యత ఇతి । సోఽయం నిత్యానిత్యవస్తువివేకః ప్రాగ్భవీయాదైహికాద్వా వైదికాత్కర్మణో విశుద్ధసత్త్వస్య భవత్యనుభవోపపత్తిభ్యామ్ । న ఖలు సత్యం నామ న కిఞ్చిదస్తీతి వాచ్యమ్ । తదభావే తదధిష్ఠానస్యానృతస్యాప్యనుపపత్తేః, శూన్యవాదినామపి శూన్యతాయా ఎవ సత్యత్వాత్ ।
అథాస్య పురుషధౌరేయస్యానుభవోపపత్తిభ్యామేవం సునిపుణం నిరూపయతః ఆ చ సత్యలోకాత్ ఆచావీచేః “జాయస్వ మ్రియస్వ” (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౮) ఇతి విపరివర్తమానం, క్షణముహూర్తయామాహోరాత్రార్ధమాసమాసర్త్వయనవత్సరయుగచతుర్యుగమన్వన్తరప్రలయమహాప్రలయమహాసర్గావాన్తరసర్గసంసారసాగరోర్మిభిరనిశమ్ ఉహ్యమానం, తాపత్రయపరీతమాత్మానం చ జీవలోకం చావలోక్య అస్మిన్సంసారమణ్డలే అనిత్యాశుచిదుఃఖాత్మకం ప్రసఙ్ఖ్యానముపావర్తతే; తతోఽస్యైతాదృశాన్నిత్యానిత్యవస్తువివేకలక్షణాత్ప్రసఙ్ఖ్యానాత్ -
ఇహాముత్రార్థభోగవిరాగః ।
భవతి । అర్థ్యతే ప్రార్థ్యత ఇత్యర్థః । ఫలమితి యావత్ । తస్మిన్విరాగోఽనామానాభోగాత్మికోపేక్షాబుద్ధిః ।
తతః శమదమాదిసాధనసమ్పత్ ।
రాగాదికషాయమదిరామత్తం హి మనస్తేషు తేషు విషయేషూచ్చావచమిన్ద్రియాణి ప్రవర్తయత్ , వివిధాశ్చ ప్రవృత్తీః పుణ్యాపుణ్యఫలా భావయత్ , పురుషమతిఘోరే వివిధదుఃఖజ్వాలాజటిలే సంసారహుతభుజి జుహోతి । ప్రసఙ్ఖ్యానాభ్యాసలబ్ధవైరాగ్యపరిపాకభగ్నరాగాదికషాయమదిరామదం తు మనః పురుషేణావజీయతే వశీక్రియతే, సోఽయమస్య వైరాగ్యహేతుకో మనోవిజయః శమ ఇతి వశీకారసంజ్ఞ ఇతి చాఖ్యాయతే । విజితం చ మనస్తత్త్వవిషయవినియోగయోగ్యతాం నీయతే, సేయమస్య యోగ్యతా దమః । యథా దాన్తోఽయం వృషభయువా హలశకటాదివహనయోగ్యః కృత ఇతి గమ్యతే । ఆదిగ్రహణేన చ విషయతితిక్షాతదుపరమతత్త్వశ్రద్ధాః సఙ్గృహ్యన్తే । అత ఎవ శ్రుతిః - “తస్మాచ్ఛాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితిక్షుః శ్రద్ధావిత్తో భూత్వాత్మన్యేవాత్మానం పశ్యన్ , సర్వమాత్మని పశ్యతి” (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౩) ఇతి । తదేతస్య శమదమాదిరూపస్య సాధనస్య సమ్పత్ , ప్రకర్షః, శమదమాదిసాధనసమ్పత్ ।
తతోఽస్య సంసారబన్ధనాన్ముముక్షా భవతీత్యాహ -
ముముక్షుత్వం చ ।
తస్య చ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తసత్యస్వభావబ్రహ్మజ్ఞానం మోక్షస్య కారణమిత్యుపశ్రుత్య తజ్జిజ్ఞాసా భవతి ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగూర్ధ్వం చ, తస్మాత్తేషామేవానన్తర్యం న ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఇత్యాహ -
తేషు హీతి ।
న కేవలం జిజ్ఞాసామాత్రమ్ , అపి తు జ్ఞానమపీత్యాహ -
జ్ఞాతుం చ ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
క్రమప్రాప్తమతఃశబ్దం వ్యాచష్టే -
అతఃశబ్దో హేత్వర్థః ।
తమేవాతఃశబ్దస్య హేతురూపమర్థమాహ -
యస్మాద్వేద ఎవేతి ।
అత్రైవం పరిచోద్యతే - సత్యం యథోక్తసాధనసమ్పత్త్యనన్తరం బ్రహ్మజిజ్ఞాసా భవతి । సైవ త్వనుపపన్నా, ఇహాముత్రఫలభోగవిరాగస్యానుపపత్తేః । అనుకూలవేదనీయం హి ఫలమ్ , ఇష్టలక్షణత్వాత్ఫలస్య । న చానురాగహేతావస్య వైరాగ్యం భవితుమర్హతి । దుఃఖానుషఙ్గదర్శనాత్సుఖేఽపి వైరాగ్యమితి చేత్ , హన్త భోః సుఖానుషఙ్గాద్దుఃఖేఽప్యనురాగో న కస్మాద్భవతి । తస్మాత్సుఖ ఉపాదీయమానే దుఃఖపరిహారే ప్రయతితవ్యమ్ । అవర్జనీయతయా దుఃఖమాగతమపి పరిహృత్య సుఖమాత్రం భోక్ష్యతే । తద్యథామత్స్యార్థీ సశల్కాన్సకణ్టకాన్మత్స్యానుపాదత్తే, స యావదాదేయం తావదాదాయ వినివర్తతే । యథా వా ధాన్యార్థీ సపలాలాని ధాన్యాన్యాహరతి, స యావదాదేయం తావదుపాదాయ నివర్తతే, తస్మాద్దుఃఖభయాన్నానుకూలవేదనీయమైహికం వాముష్మికం వా సుఖం పరిత్యక్తుముచితమ్ । న హి మృగాః సన్తీతి శాలయో నోప్యన్తే, భిక్షుకాః సన్తీతి స్థాల్యో నాధిశ్రీయన్తే । అపి చ దృష్టం సుఖం చన్దనవనితాదిసఙ్గజన్మ క్షయితాలక్షణేన దుఃఖేనాఘ్రాతత్వాదతిభీరుణా త్యజ్యేతాపి, న త్వాముష్మికం స్వర్గాది, తస్యావినాశిత్వాత్ । శ్రూయతే హి - “అపామ సోమమమృతా అభూమ” (ఋక్ సంం. ౬ - ౪ - ౧౧) ఇతి । తథా చ “అక్షయ్యం హ వై చాతుర్మాస్యయాజినః సుకృతం భవతి”(శ.బ్రా.౨.౬.౩.౧) । న చ కృతకత్వహేతుకం వినాశిత్వానుమానమత్ర సమ్భవతి, నరశిరఃకపాలశౌచానుమానవత్ ఆగమబాధితవిషయత్వాత్ । తస్మాద్యథోక్తసాధనసమ్పత్త్యభావాన్న బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే ఆహ భగవాన్సూత్రకారః -
అత ఇతి ।
తస్యార్థం వ్యాచష్టే భాష్యకారః -
యస్మాద్వేద ఎవేతి ।
అయమభిసన్ధిః - సత్యం మృగభిక్షుకాదయః శక్యాః పరిహర్తుం పాచకకృషీవలాదిభిః, దుఃఖం త్వనేకవిధానేకకారణసమ్పాతజమశక్యపరిహారమ్ , అన్తతః సాధనాపారతన్త్ర్యక్షయితలక్షణయోర్దుఃఖయోః సమస్తకృతకసుఖావినాభావనియమాత్ । న హి మధువిషసమ్పృక్తమన్నం విషం పరిత్యజ్య సమధు శక్యం శిల్పివరేణాపి భోక్తుమ్ । క్షయితానుమానోపోద్బలితం చ “తద్యథేహ కర్మజితః”(ఛా.ఉ. ౮.౧.౬) ఇత్యాది వచనం క్షయితాప్రతిపాదకమ్ “అపామ సోమమ్”(ఋక్ సంం. ౬ - ౪ - ౧౧) ఇత్యాదికం వచనం ముఖ్యాసమ్భవే జఘన్యవృత్తితామాపాదయతి । యథాహుః - పౌరాణికాః “ఆభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే”(వి. పు. ౨ । ౮ । ౯౭) ఇతి । అత్ర చ బ్రహ్మపదేన తత్ప్రమాణం వేద ఉపస్థాపితః । స చ యోగ్యత్వాత్ “తద్యథేహ కర్మచితః”(ఛా.ఉ. ౮.౧.౬) ఇత్యాదిరతః ఇతి సర్వనామ్నా పరామృశ్య, హేతుపఞ్చమ్యా నిర్దిశ్యతే ।
స్యాదేతత్ । యథా స్వర్గాదేః కృతకస్య సుఖస్య దుఃఖానుషఙ్గస్తథా బ్రహ్మణోఽపీత్యత ఆహ -
తథా బ్రహ్మవిజ్ఞానాదపీతి ।
తేనాయమర్థః - అతః స్వర్గాదీనాం క్షయితాప్రతిపాదకాత్ , బ్రహ్మజ్ఞానస్య చ పరమపురుషార్థతాప్రతిపాదకాత్ ఆగమాత్ , యథోక్తసాధనసమ్పత్ తతశ్చ బ్రహ్మ జిజ్ఞాసేతి సిద్ధమ్ ।
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపదవ్యాఖ్యానమాహ -
బ్రహ్మణ ఇతి ।
షష్ఠీసమాసప్రదర్శనేన ప్రాచాం వృత్తికృతాం బ్రహ్మణే జిజ్ఞాసా బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి చతుర్థీసమాసః పరాస్తో వేదితవ్యః । “తాదర్థ్యసమాసే ప్రకృతివికృతిగ్రహణం కర్తవ్యమ్” ఇతి కాత్యాయనీయవచనేన యూపదార్వాదిష్వేవ ప్రకృతివికారభావే చతుర్థీసమాసనియమాత్ , అప్రకృతివికారభూతే ఇత్యేవమాదౌ తన్నిషేధాత్ , “అశ్వఘాసాదయః షష్ఠీసమాసా భవిష్యన్తి” ఇత్యశ్వఘాసాదిషు షష్ఠీసమాసప్రతివిధానాత్ । షష్ఠీసమాసేఽపి చ బ్రహ్మణో వాస్తవప్రాధాన్యోపపత్తేరితి ।
స్యాదేతత్ । బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేత్యుక్తే తత్రానేకార్థత్వాద్బ్రహ్మశబ్దస్య సంశయః, కస్య బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేతి । అస్తి బ్రహ్మశబ్దో విప్రత్వజాతౌ, యథాబ్రహ్మహత్యేతి । అస్తి చ వేదే, యథాబ్రహ్మోజ్ఝమితి । అస్తి చ పరమాత్మని, యథా “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి” (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి, తమిమం సంశయమపాకరోతి -
బ్రహ్మ చ వక్ష్యమాణలక్షణమితి ।
యతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ తజ్జ్ఞాపనాయ పరమాత్మలక్షణం ప్రణయతి తతోఽవగచ్ఛామః పరమాత్మజిజ్ఞాసైవేయం న విప్రత్వజాత్యాదిజిజ్ఞాసేత్యర్థః । షష్ఠీసమాసపరిగ్రహేఽపి నేయం కర్మషష్ఠీ, కిం తు శేషలక్షణా, సమ్బన్ధమాత్రం చ శేష ఇతి బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసేత్యుక్తే బ్రహ్మసమ్బన్ధినీ జిజ్ఞాసేత్యుక్తం భవతి । తథా చ బ్రహ్మస్వరూపప్రమాణయుక్తిసాధనప్రయోజనజిజ్ఞాసాః సర్వా బ్రహ్మజిజ్ఞాసార్థా బ్రహ్మజిజ్ఞాసయావరుద్ధా భవన్తి । సాక్షాత్పారమ్పర్యేణ చ బ్రహ్మసమ్బన్ధాత్ ।
కర్మషష్ఠ్యాం తు బ్రహ్మశబ్దార్థః కర్మ, స చ స్వరూపమేవేతి తత్ప్రమాణాదయో నావరుధ్యేరన్ , తథా చాప్రతిజ్ఞాతార్థచిన్తా ప్రమాణాదిషు భవేదితి యే మన్యన్తే తాన్ప్రత్యాహ -
బ్రహ్మణ ఇతి । కర్మణి ఇతి ।
అత్ర హేతుమాహ -
జిజ్ఞాస్యేతి ।
ఇచ్ఛాయాః ప్రతిపత్త్యనుబన్ధో జ్ఞానమ్ , జ్ఞానస్య చ జ్ఞేయం బ్రహ్మ । న ఖలు జ్ఞానం జ్ఞేయం వినా నిరూప్యతే, న చ జిజ్ఞాసా జ్ఞానం వినేతి ప్రతిపత్త్యనుబన్ధత్వాత్ప్రథమం జిజ్ఞాసా కర్మైవాపేక్షతే, న తు సమ్బన్ధిమాత్రమ్; తదన్తరేణాపి సతి కర్మణి తన్నిరూపణాత్ । న హి చన్ద్రమసమాదిత్యం చోపలభ్య కస్యాయమితి సమ్బన్ధ్యన్వేషణా భవతి । భవతి తు జ్ఞానమిత్యుక్తే విషయాన్వేషణా కింవిషయమితి । తస్మాత్ప్రథమమపేక్షితత్వాత్కర్మతయైవ బ్రహ్మ సమ్బధ్యతే, న సమ్బన్ధితామాత్రేణ, తస్య జఘన్యత్వాత్ । తథా చ కర్మణి షష్ఠీత్యర్థః ।
నను సత్యం న జిజ్ఞాస్యమన్తరేణ జిజ్ఞాసా నిరూప్యతే, జిజ్ఞాస్యాన్తరం త్వస్యా భవిష్యతి, బ్రహ్మ తు శేషతయా సమ్భన్త్స్యత ఇత్యత ఆహ -
జిజ్ఞాస్యాన్తరేతి ।
నిగూఢాభిప్రాయశ్చోదయతి -
నను శేషషష్ఠీపరిగ్రహేఽపీతి ।
సామాన్యసమ్బన్ధస్య విశేషసమ్బన్ధావిరోధకత్వేన కర్మతాయా అవిఘాతేన జిజ్ఞాసానిరూపణోపపత్తేరిత్యర్థః ।
నిగూఢాభిప్రాయ ఎవ దూషయతి -
ఎవమపి ప్రత్యక్షం బ్రహ్మణ ఇతి ।
వాచ్యస్య కర్మత్వస్య జిజ్ఞాసయా ప్రథమమపేక్షితస్య ప్రథమసమ్బన్ధార్హస్య చాన్వయపరిత్యాగేన పశ్చాత్కథఞ్చిదపేక్షితస్య సమ్బన్ధిమాత్రస్య సమ్బన్ధో, జఘన్యః ప్రథమః, ప్రథమశ్చ జఘన్య ఇతి సువ్యాహృతం న్యాయతత్త్వమ్ । ప్రత్యక్షపరోక్షాతాభిధానం చ ప్రాథమ్యాప్రాథమ్యస్ఫుటత్వాభిప్రాయమ్ ।
చోదకః స్వాభిప్రాయముద్ఘాటయతి -
న వ్యర్థః, బ్రహ్మాశ్రితాశేషేతి ।
వ్యాఖ్యాతమేతదధస్తాత్ ।
సమాధాతా స్వాభిసన్ధిముద్ఘాటయతి -
న ప్రధానపరిగ్రహ ఇతి ।
వాస్తవం ప్రాధాన్యమ్ బ్రహ్మణః । శేషం సనిదర్శనమతిరోహితార్థమ్ , శ్రుత్యనుగమశ్చాతిరోహితః ।
తదేవమభిమతం సమాసం వ్యవస్థాప్య జిజ్ఞాసాపదార్థమాహ -
జ్ఞాతుమితి ।
స్యాదేతత్ । న జ్ఞానమిచ్ఛావిషయః । సుఖదుఃఖావాప్తిపరిహారౌ వా తదుపాయో వా తద్ద్వారేణేచ్ఛాగోచరః । న చైవం బ్రహ్మవిజ్ఞానమ్ । న ఖల్వేతదనుకూలమితి వా ప్రతికూలనివృత్తిరితి వానుభూయతే । నాపి తయోరుపాయః, తస్మిన్సత్యపి సుఖభేదస్యాదర్శనాత్ । అనువర్తమానస్య చ దుఃఖస్యానివృత్తేః । తస్మాన్న సూత్రకారవచనమాత్రాదిషికర్మతా జ్ఞానస్యేత్యత ఆహ -
అవగతిపర్యన్తమితి ।
న కేవలం జ్ఞానమిష్యతే కిన్త్వవగతిం సాక్షాత్కారం కుర్వదవగతిపర్యన్తం సన్వాచ్యాయా ఇచ్ఛాయాః కర్మ । కస్మాత్ । ఫలవిషయత్వాదిచ్ఛాయాః, తదుపాయం ఫలపర్యన్తం గోచరయతీచ్ఛేతి శేషః ।
నను భవత్వవగతిపర్యన్తం జ్ఞానమ్ , కిమేతావతాపీష్టం భవతి । నహ్యనపేక్షణీయవిషయమవగతిపర్యన్తమపి జ్ఞానమిష్యత ఇత్యత ఆహ -
జ్ఞానేన హి ప్రమాణేనావగన్తుమిష్టం బ్రహ్మ ।
భవతు బ్రహ్మవిషయావగతిః, ఎవమపి కథమిష్టేత్యత ఆహ -
బ్రహ్మావగతిర్హి పురుషార్థః ।
కిమభ్యుదయః, న, కిం తు నిఃశ్రేయసం విగలితనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గపరమానన్దఘనబ్రహ్మావగతిర్బ్రహ్మణః స్వభావ ఇతి సైవ నిఃశ్రేయసం పురుషార్థ ఇతి ।
స్యాదేతత్ । న బ్రహ్మావగతిః పురుషార్థః । పురుషవ్యాపారవ్యాప్యో హి పురుషార్థః । న చాస్యా బ్రహ్మస్వభావభూతాయా ఉత్పత్తివికారసంస్కారప్రాప్తయః సమ్భవన్తి, తథా సత్యనిత్యత్వేన తత్స్వాభావ్యానుపపత్తేః । న చోత్పత్త్యాద్యభావే వ్యాపారవ్యాప్యతా । తస్మాన్న బ్రహ్మావగతిః పురుషార్థ ఇత్యత ఆహ -
నిఃశేషసంసారబీజావిద్యాద్యనర్థనిబర్హణాత్ ।
సత్యమ్ , బ్రహ్మావగతౌ బ్రహ్మస్వభావే నోత్పత్త్యాదయః సమ్భవన్తి, తథాప్యనిర్వచనీయానాద్యవిద్యావశాద్బ్రహ్మస్వభావోఽపరాధీనప్రకాశోఽపి ప్రతిభానపి న ప్రతిభాతీవ పరాధీనప్రకాశ ఇవ దేహేన్ద్రియాదిభ్యో భిన్నోఽప్యభిన్న ఇవ భాసత ఇతి సంసారబీజావిద్యాద్యనర్థనిబర్హణాత్ప్రాగప్రాప్త ఇవ తస్మిన్సతి ప్రాప్త ఇవ భవతీతి పురుషేణార్థ్యమానత్వాత్పురుషార్థ ఇతి యుక్తమ్ । అవిద్యాదీత్యాదిగ్రహణేన తత్సంస్కారోఽవరుధ్యతే । అవిద్యాదినివృత్తిస్తూపాసనాకార్యాదన్తఃకరణవృత్తిభేదాత్సాక్షాత్కారాదితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాద్బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమ్ ।
ఉక్తలక్షణేన ముముక్షుణా । న ఖలు తజ్జ్ఞానం వినా సవాసనవివిధదుఃఖనిదానమవిద్యోచ్ఛిద్యతే । న చ తదుచ్ఛేదమన్తరేణ విగలితనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గానన్దఘనబ్రహ్మాత్మతాసాక్షాత్కారావిర్భావో జీవస్య । తస్మాదానన్దఘనబ్రహ్మాత్మతామిచ్ఛతా తదుపాయో జ్ఞానమేషితవ్యమ్ । తచ్చ న కేవలేభ్యో వేదాన్తేభ్యోఽపి తు బ్రహ్మమీమాంసోపకరణేభ్య ఇతి ఇచ్ఛాముఖేన బ్రహ్మమీమాంసాయాం ప్రవర్త్యతే, న తు వేదాన్తేషు తదర్థవివక్షాయాం వా । తత్ర ఫలవదర్థావబోధపరతాం స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధేః సూత్రయతా “అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా”(జై. సూ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యనేనైవ ప్రవర్తితత్వాత్ , ధర్మగ్రహణస్య చ వేదార్థోపలక్షణత్వేనాధర్మవద్బ్రహ్మణోఽప్యుపలక్షణత్వాత్ । యద్యపి చ ధర్మమీమాంసావత్ వేదార్థమీమాంసయా బ్రహ్మమీమాంసాప్యాక్షేప్తుం శక్యా, తథాపి ప్రాచ్యా మీమాంసయా న తద్వ్యుత్పాద్యతే, నాపి బ్రహ్మమీమాంసాయా అధ్యయనమాత్రానన్తర్యమితి బ్రహ్మమీమాంసారమ్భాయ నిత్యానిత్యవివేకాద్యానన్తర్యప్రదర్శనాయ చేదం సూత్రమారమ్భణీయమిత్యపౌనరుక్త్యమ్ ।
స్యాదేతత్ । ఎతేన సూత్రేణ బ్రహ్మజ్ఞానం ప్రత్యుపాయతా మీమాంసాయాః ప్రతిపాద్యత ఇత్యుక్తం తదయుక్తమ్ , వికల్పాసహత్వాత్ , ఇతి చోదయతి -
తత్పునర్బ్రహ్మేతి ।
వేదాన్తేభ్యోఽపౌరుషేయతయా స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావేభ్యః ప్రసిద్ధమప్రసిద్ధం వా స్యాత్ । యది ప్రసిద్ధమ్ , వేదాన్తవాక్యసముత్థేన నిశ్చయజ్ఞానేన విషయీకృతమ్ , తతో న జిజ్ఞాసితవ్యమ్ , నిష్పాదితక్రియే కర్మణి అవిశేషాధాయినః । సాధనస్య సాధనన్యాయాతిపాతాత్ । అథాప్రసిద్ధం వేదాన్తేభ్యస్తర్హి న తద్వేదాన్తాః ప్రతిపాదయన్తీతి సర్వథాఽప్రసిద్ధం నైవ శక్యం జిజ్ఞాసితుమ్ । అనుభూతే హి ప్రియే భవతీచ్ఛా న తు సర్వథాననుభూతపూర్వే । న చేష్యమాణమపి శక్యం జ్ఞాతుం, ప్రమాణాభావాత్ । శబ్దో హి తస్య ప్రమాణం వక్తవ్యః । యథా వక్ష్యతి - “శాస్త్రయోనిత్వాత్”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౩) ఇతి । స చేత్తన్నావబోధయతి, కుతస్తస్య తత్ర ప్రామాణ్యమ్ । న చ ప్రమాణాన్తరం బ్రహ్మణి ప్రక్రమతే । తస్మాత్ప్రసిద్ధస్య జ్ఞాతుం శక్యస్యాప్యజిజ్ఞాసనాత్ , అప్రసిద్ధస్యేచ్ఛాయా అవిషయత్వాత్ , అశక్యజ్ఞానత్వాచ్చ న బ్రహ్మ జిజ్ఞాస్యమిత్యాక్షేపః ।
పరిహరతి -
ఉచ్యతే - అస్తి తావద్బ్రహ్మ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావమ్ ।
అయమర్థః - ప్రాగపి బ్రహ్మమీమాంసాయా పూర్వమధీతవేదస్య నిగమనిరుక్తవ్యాకరణాదిపరిశీలనవిదితపదతదర్థసమ్బన్ధస్య “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యుపక్రమాత్ , “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యన్తాత్సన్దర్భాత్ నిత్యత్వాద్యుపేతబ్రహ్మస్వరూపావగమస్తావదాపాతతో విచారాద్వినాప్యస్తి । అత్ర చ బ్రహ్మేత్యాదినావగమ్యేన తద్విషయమవగమం లక్షయతి, తదస్తిత్వస్య సతి విమర్శే విచారాత్ప్రాగనిశ్చయాత్ । నిత్యేతి క్షయితాలక్షణం దుఃఖముపక్షిపతి । శుద్ధేతి దేహాద్యుపాధికమపి దుఃఖమపాకరోతి । బుద్ధేత్యపరాధీనప్రకాశమానన్దాత్మానం దర్శయతి, ఆనన్దప్రకాశయోరభేదాత్ ।
స్యాదేతత్ । ముక్తౌ సత్యామస్యైతే శుద్ధత్వాదయః ప్రథన్తే, తతస్తు ప్రాక్ దేహాద్యభేదేన తద్ధర్మజన్మజరామరణాదిదుఃఖయోగాదిత్యత ఉక్తమ్ -
ముక్తేతి ।
సదైవ ముక్తః సదైవ కేవలోఽనాద్యవిద్యావశాత్ భ్రాన్త్యా తథావభాసత ఇత్యర్థః ।
తదేవమనౌపాధికం బ్రహ్మణో రూపం దర్శయిత్వావిద్యోపాధికం రూపమాహ -
సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిసమన్వితమ్ ।
తదనేన జగత్కారణత్వమస్య దర్శితమ్ , శక్తిజ్ఞానభావాభావానువిధానాత్కారణత్వభావాభావయోః ।
కుతః పునరేవంభూతబ్రహ్మస్వరూపావగతిరిత్యత ఆహ -
బ్రహ్మశబ్దస్య హీతి ।
న కేవలం “సదేవ సోమ్యేదమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదీనాం వాక్యానాం పౌర్వాపర్యాలోచనయా ఇత్థమ్భూతబ్రహ్మావగతిః । అపి తు బ్రహ్మపదమపి నిర్వచనసామర్థ్యాదిమమేవార్థం స్వహస్తయతి ।
నిర్వచనమాహ -
బృహతేర్ధాతోరర్థానుగమాత్ ।
వృద్ధికర్మా హి బృహతిరతిశాయనే వర్తతే । తచ్చేదమతిశాయనమనవచ్ఛిన్నం పదాన్తరావగమితం నిత్యశుద్ధబుద్ధత్వాద్యస్యాభ్యనుజానాతీత్యర్థః ।
తదేవం తత్పదార్థస్య శుద్ధత్వాదేః ప్రసిద్ధిమభిధాయ త్వమ్పదార్థస్యాప్యాహ -
సర్వస్యాత్మత్వాచ్చ బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః ।
సర్వస్యపాంసులపాదకస్య హాలికస్యాపి బ్రహ్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిః, కుతః, ఆత్మత్వాత్ ।
ఎతదేవ స్ఫుటయతి -
సర్వో హీతి ।
ప్రతీతిమేవ అప్రతీతినిరాకరణేన ద్రఢయతి -
న నేతి ।
న న ప్రత్యేత్యహమస్మీతి, కిన్తు ప్రత్యేత్యేవేతి యోజనా ।
నన్వహమస్మీతి చ జ్ఞాస్యతి మా చ జ్ఞాసీదాత్మానమిత్యత ఆహ -
యదీతి ।
అహమస్మీతి న ప్రతీయాత్ ।
అహఙ్కారాస్పదం హి జీవాత్మానం చేన్న ప్రతీయాత్ , అహమితి న ప్రతీయాదిత్యర్థః ।
నను ప్రత్యేతు సర్వో జన ఆత్మానమహఙ్కారాస్పదమ్ , బ్రహ్మణి తు కిమాయాతమిత్యత ఆహ -
ఆత్మా చ బ్రహ్మ ।
తదస్త్వమా సామానాధికరణ్యాత్ । తస్మాత్తత్పదార్థస్య శుద్ధబుద్ధత్వాదేః శబ్దతః, త్వమ్పదార్థస్య చ జీవాత్మనః ప్రత్యక్షతః ప్రసిద్ధేః, పదార్థజ్ఞానపూర్వకత్వాచ్చ వాక్యార్థజ్ఞానస్య, త్వమ్పదార్థస్య బ్రహ్మభావావగమః “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యాదుపపద్యత ఇతి భావః ।
ఆక్షేప్తా ప్రథమకల్పాశ్రయం దోషమాహ -
యది తర్హి లోక ఇతి ।
అధ్యాపకాధ్యేతృపరమ్పరా లోకః । తత్ర “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యాద్యది బ్రహ్మాత్మత్వేన ప్రసిద్ధమస్తి । ఆత్మా బ్రహ్మత్వేనేతి వక్తవ్యే బ్రహ్మాత్మత్వేనేత్యభేదవివక్షయా గమయితవ్యమ్ ।
పరిహరతి -
న ।
కుతః,
తద్విశేషం ప్రతి విప్రతిపత్తేః ।
తదనేన విప్రతిపత్తిః సాధకబాధకప్రమాణాభావే సతి సంశయబీజముక్తమ్ । తతశ్చ సంశయాజ్జిజ్ఞాసోపపద్యత ఇతి భావః । వివాదాధికరణం ధర్మీ సర్వతన్త్రసిద్ధాన్తసిద్ధోఽభ్యుపేయః । అన్యథా అనాశ్రయా భిన్నాశ్రయా వా విప్రతిపత్తయో న స్యుః । విరుద్ధా హి ప్రతిపత్తయో విప్రతిపత్తయః । న చానాశ్రయాః ప్రతిపత్తయో భవన్తి, అనాలమ్బనత్వాపత్తేః । న చ భిన్నాశ్రయా విరుద్ధాః । నహ్యనిత్యా బుద్ధిః, నిత్య ఆత్మేతి ప్రతిపత్తివిప్రతిపత్తీ । తస్మాత్తత్పదార్థస్య శుద్ధబుద్ధత్వాదేర్వేదాన్తేభ్యః ప్రతీతిః, త్వమ్పదార్థస్య చ జీవాత్మనో లోకతః సిద్ధిః సర్వతన్త్రసిద్ధాన్తః । తదాభాసత్వానాభాసత్వతత్తద్విశేషేషు పరమత్ర విప్రతిపత్తయః । తస్మాత్సామాన్యతః ప్రసిద్ధే ధర్మిణి విశేషతో విప్రతిపత్తౌ యుక్తస్తద్విశేషేషు సంశయః ।
తత్ర త్వమ్పదార్థే తావద్విప్రతిపత్తీర్దర్శయతి -
దేహమాత్రమిత్యాదినా, భోక్తైవ కేవలం న కర్త్తా ఇత్యన్తేన ।
అత్ర దేహేన్ద్రియమనఃక్షణికవిజ్ఞానచైతన్యపక్షే న తత్పదార్థనిత్యత్వాదయః త్వమ్పదార్థేన సమ్బధ్యన్తే, యోగ్యతావిరహాత్ । శూన్యపక్షేఽపి సర్వోపాఖ్యానరహితమపదార్థః కథం తత్త్వమోర్గోచరః । కర్తృభోక్తృస్వభావస్యాపి పరిణామితయా తత్పదార్థనిత్యత్వాద్యసఙ్గతిరేవ । అకర్తృత్వేఽపి భోక్తృత్వపక్షే పరిణామితయా నిత్యత్వాద్యసఙ్గతిః । అభోక్తృత్వేఽపి నానాత్వేనావచ్ఛిన్నత్వాదనిత్యత్వాదిప్రసక్తావద్వైతహానాచ్చ తత్పదార్థాసఙ్గతిస్తదవస్థైవ । త్వమ్పదార్థవిప్రతిపత్త్యా చ తత్పదార్థేఽపి విప్రతిపత్తిర్దర్శితా । వేదాప్రామాణ్యవాదినో హి లౌకాయతికాదయస్తత్పదార్థప్రత్యయం మిథ్యేతి మన్యన్తే । వేదప్రామాణ్యవాదినోఽప్యౌపచారికం తత్పదార్థమవివక్షితం వా మన్యన్త ఇతి ।
తదేవం త్వమ్పదార్థవిప్రతిపత్తిద్వారా తత్పదార్థే విప్రతిపత్తిం సూచయిత్వా సాక్షాత్తత్పదార్థే విప్రతిపత్తిమాహ -
అస్తి తద్వ్యతిరిక్త ఈశ్వరః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి కేచిత్ ।
తదితి జీవాత్మానం పరామృశతి । న కేవలం శరీరాదిభ్యః, జీవాత్మభ్యోఽపి వ్యతిరిక్తః । స చ సర్వస్యైవ జగత ఈష్టే ।
ఐశ్వర్యసిద్ధ్యర్థం స్వాభావికమస్య రూపద్వయముక్తమ్ -
సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి ।
తస్యాపి జీవాత్మభ్యోఽపి వ్యతిరేకాత్ , న త్వమ్పదార్థేన సామానాధికరణ్యమితి స్వమతమాహ -
అత్మా స భోక్తురిత్యపరే ।
భోక్తుర్జీవాత్మనోఽవిద్యోపాధికస్య స ఈశ్వరస్తత్పదార్థ ఆత్మా, తత ఈశ్వరాదభిన్నో జీవాత్మా । పరమాకాశాదివ ఘటాకాశాదయ ఇత్యర్థః ।
విప్రతిపత్తీరుపసంహరన్ విప్రతిపత్తిబీజమాహ -
ఎవం బహవ ఇతి ।
యుక్తియుక్త్యాభాసవాక్యవాక్యాభాససమాశ్రయాః సన్త ఇతి యోజనా ।
నను సన్తు విప్రతిపత్తయః, తన్నిమిత్తశ్చ సంశయః తథాపి కిమర్థం బ్రహ్మమీమాంసారభ్యత ఇత్యత ఆహ -
తత్రావిచార్యేతి ।
తత్త్వజ్ఞానాచ్చ నిఃశ్రేయసాధిగమో నాతత్త్వజ్ఞానాద్భవితుమర్హతి । అపి చ అతత్త్వజ్ఞానాన్నాస్తిక్యే సత్యనర్థప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
సూత్రతాత్పర్యముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
వేదాన్తమీమాంసా తావత్తర్క ఎవ, తదవిరోధినశ్చ యేఽన్యేఽపి తర్కా అధ్వరమీమాంసాయాం న్యాయే చ వేదప్రత్యక్షాదిప్రామాణ్యపరిశోధనాదిషూక్తాస్త ఉపకరణం యస్యాః సా తథోక్తా । తస్మాదియం పరమనిఃశ్రేయససాధనబ్రహ్మజ్ఞానప్రయోజనా బ్రహ్మమీమాంసారబ్ధవ్యేతి సిద్ధమ్ ॥ ౧ ॥
తదేవం ప్రథమసూత్రేణ మీమాంసారమ్భముపపాద్య బ్రహ్మమీమాంసామారభతే -
జన్మాద్యస్య యతః ।
ఎతస్య సూత్రస్య పాతనికామాహ భాష్యకారః -
బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమిత్యుక్తమ్ ।
కింలక్షణం పునస్తద్బ్రహ్మ ।
యత్ర యద్యపి బ్రహ్మస్వరూపజ్ఞానస్య ప్రధానస్య ప్రతిజ్ఞయా తదఙ్గాన్యపి ప్రమాణాదీని ప్రతిజ్ఞాతాని, తథాపి స్వరూపస్య ప్రాధాన్యాత్తదేవాక్షిప్య ప్రథమం సమర్థ్యతే । తత్ర యద్యావదనుభూయతే తత్సర్వం పరిమితమవిశుద్ధమబుద్ధం విధ్వంసి, న తేనోపలబ్ధేన తద్విరుద్ధస్య నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య బ్రహ్మణః స్వరూపం శక్యం లక్షయితుమ్ , న హి జాతు కశ్చిత్కృతకత్వేన నిత్యం లక్షయతి । న చ తద్ధర్మేణ నిత్యత్వాదినా తల్లక్ష్యతే, తస్యానుపలబ్ధచరత్వాత్ । ప్రసిద్ధం హి లక్షణం భవతి, నాత్యన్తాప్రసిద్ధమ్ । ఎవం చ న శబ్దోఽప్యత్ర ప్రక్రమతే, అత్యన్తాప్రసిద్ధతయా బ్రహ్మణోఽపదార్థస్యావాక్యార్థత్వాత్ । తస్మాల్లక్షణాభావాత్ , న బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమిత్యాత్యాక్షేపాభిప్రాయః । తమిమమాక్షేపం భగవాన్ సూత్రకారః పరిహరతి - “జన్మాద్యస్య యతః” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి । మా భూదనుభూయమానం జగత్తద్ధర్మతయా తాదాత్మ్యేన వా బ్రహ్మణో లక్షణమ్ , తదుత్పత్త్యా తు భవిష్యతి । దేశాన్తరప్రాప్తిరివ సవితుర్వ్రజ్యాయా ఇతి తాత్పర్యార్థః ।
సూత్రావయవాన్ విభజతే -
జన్మోత్పత్తిరాదిరస్యేతి ।
లాఘవాయ సూత్రకృతా జన్మాదీతి నపుంసకప్రయోగః కృతస్తదుపపాదనాయ సమాహారమాహ -
జన్మస్థితిభఙ్గమితి ।
జన్మనశ్చ ఇత్యాదిః
కారణనిర్దేశః
ఇత్యన్తః సన్దర్భో నిగదవ్యాఖ్యాతః ।
స్యాదేతత్ । ప్రధానకాలగ్రహలోకపాలక్రియాయదృచ్ఛాస్వభావాభావేషూపప్లవమానేషు సత్సు సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిస్వభావం బ్రహ్మ జగజ్జన్మాదికారణమితి కుతః సమ్భావనేత్యత ఆహ -
అస్య జగత ఇతి ।
అత్ర
నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతస్య ఇతి
చేతనభావకర్తృకత్వసమ్భావనయా ప్రధానాద్యచేతనకర్తృకత్వం నిరుపాఖ్యకర్తృకత్వం చ వ్యాసేధతి । యత్ఖలు నామ్నా రూపేణ చ వ్యాక్రియతే తచ్చేతనకర్తృకం దృష్టమ్ , యథా ఘటాది । వివాదాధ్యాసితం చ జగన్నామరూపాభ్యాం వ్యాకృతం తస్మాచ్చేతనకర్తృకం సమ్భావ్యతే । చేతనో హి బుద్ధావాలిఖ్య నామరూపే ఘట ఇతి నామ్నా, రూపేణ చ కమ్బుగ్రీవాదినా బాహ్యం ఘటం నిష్పాదయతి । అత ఎవ ఘటస్య నిర్వర్త్యస్యాప్యన్తః సఙ్కల్పాత్మనా సిద్ధస్య కర్మకారకభావో ఘటం కరోతీతి । యథాహుః - “బుద్ధిసిద్ధం తు న తదసత్”(న్యా.సూ. ౪ । ౧ । ౫౦) ఇతి । తథా చాచేతనో బుద్ధావనాలిఖితం కరోతీతి న శక్యం సమ్భావయితుమితి భావః ।
స్యాదేతత్ । చేతనా గ్రహా లోకపాలా వా నామరూపే బుద్ధావాలిఖ్య జగజ్జనయిష్యన్తి, కృతముక్తస్వభావేన బ్రహ్మణేత్యత ఆహ -
అనేకకర్తృభోక్తృసంయుక్తస్యేతి ।
కేచిత్కర్తారో భవన్తి, యథా సూదర్త్విగాదయః, న భోక్తారః । కేచిత్తు భోక్తారః, యథా శ్రాద్ధవైశ్వానరీయేష్ట్యాదిషు పితాపుత్రాదయః, న కర్తారః । తస్మాదుభయగ్రహణమ్ । దేశకాలనిమిత్తక్రియాఫలాని ఇతీతరేతరద్వన్ద్వః । దేశాదీని చ తాని ప్రతినియతాని చేతి విగ్రహః । తదాశ్రయో జగత్తస్య । కేచిత్ఖలు ప్రతినియతదేశోత్పాదాః, యథా కృష్ణమృగాదయః । కేచిత్ప్రతినియతకాలోత్పాదాః, యథా కోకిలాలాపాదయో వసన్తే । కేచిత్ప్రతినియతనిమిత్తాః, యథా నవామ్బుదధ్వానాదినిమిత్తా బలాకాగర్భాదయః । కేచిత్ప్రతినియతక్రియాః, యథా బ్రాహ్మణానాం యాజనాదయో నేతరేషామ్ । ఎవం ప్రతినియతఫలాః, యథా కేచిత్సుఖినః, కేచిద్దుఃఖినః, ఎవం య ఎవ సుఖినస్త ఎవ కదాచిద్దుఃఖినః । సర్వమేతదాకస్మికాపరనామ్ని యాదృచ్ఛికత్వే వా స్వాభావికత్వే వా సర్వజ్ఞాసర్వశక్తికర్తృకత్వే చ న ఘటతే, పరిమితజ్ఞానశక్తిభిర్గ్రహలోకపాలాదిభిర్జ్ఞాతుం కర్తుం చాశక్యత్వాత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
మనసాప్యచిన్త్యరచనారూపస్యేతి ।
ఎకస్యా అపి హి శరీరరచనాయా రూపం మనసా న శక్యం చిన్తయితుం కదాచిత్ , ప్రాగేవ జగద్రచనాయాః, కిమఙ్గ పునః కర్తుమిత్యర్థః ।
సూత్రవాక్యం పూరయతి -
తద్బ్రహ్మేతి వాక్యశేషః ।
స్యాదేతత్ । కస్మాత్పునర్జన్మస్థితిభఙ్గమాత్రమిహాదిగ్రహణేన గృహ్యతే, న తు వృద్ధిపరిణామాపక్షయా అపీత్యత ఆహ -
అన్యేషామపి భావవికారాణాం -
వృద్ధ్యాదీనాం
త్రిష్వేవాన్తర్భావ ఇతి ।
వృద్ధిస్తావదవయవోపచయః । తేనాల్పావయవాదవయవినో ద్వితన్తుకాదేరన్య ఎవ మహాన్పటో జాయత ఇతి జన్మైవ వృద్ధిః । పరిణామోఽపి త్రివిధో ధర్మలక్షణావస్థాలక్షణః ఉత్పత్తిరేవ । ధర్మిణో హి హాటకాదేర్ధర్మలక్షణః పరిణామః కటకముకుటాదిస్తస్యోత్పత్తిః, ఎవం కటకాదేరపి ప్రత్యుత్పన్నత్వాదిలక్షణః పరిణామ ఉత్పత్తిః । ఎవమవస్థాపరిణామో నవపురాణత్వాదిరుత్పత్తిః । అపక్షయస్త్వవయవహ్రాసో నాశ ఎవ । తస్మాజ్జన్మాదిషు యథాస్వమన్తర్భావాద్వృద్ధ్యాదయః పృథఙ్నోక్తా ఇత్యర్థః ।
అథైతే వృద్ధ్యాదయో న జన్మాదిష్వన్తర్భవన్తి, తథాప్యుత్పత్తిస్థితిభఙ్గమేవోపాదాతవ్యమ్ । తథా సతి హి తత్ప్రతిపాదకే “యతో వా ఇమాని భూతాని” (తై.ఉ. ౩-౧-౧) ఇతి వేదవాక్యే బుద్ధిస్థీకృతే జగన్మూలకారణం బ్రహ్మ లక్షితం భవతి । అన్యథా తు జాయతేఽస్తి వర్ధతే ఇత్యాదీనాం గ్రహణే తత్ప్రతిపాదకం నైరుక్తవాక్యం బుద్ధౌ భవేత్ , తచ్చ న మూలకారణప్రతిపాదనపరమ్ , మహాసర్గాదూర్ధ్వం స్థితికాలేఽపి తద్వాక్యోదితానాం జన్మాదీనాం భావవికారాణాముపపత్తేః, ఇతి శఙ్కానిరాకరణార్థం వేదోక్తోత్పత్తిస్థితిభఙ్గగ్రహణమిత్యాహ -
యాస్కపరిపఠితానాం త్వితి ।
నన్వేవమప్యుత్పత్తిమాత్రం సూచ్యతామ్ , తన్నాన్తరీయకతయా తు స్థితిభఙ్గం గమ్యత ఇత్యత ఆహ -
యోత్పత్తిర్బ్రహ్మణః
కారణాదితి । త్రిభిరస్యోపాదానత్వం సూచ్యతే । ఉత్పత్తిమాత్రం తు నిమిత్తకారణసాధారణమితి నోపాదానం సూచయేత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
తత్రైవేతి ।
పూర్వోక్తానాం కార్యకారణవిశేషణానాం ప్రయోజనమాహ -
న యథోక్తేతి ।
తదనేన ప్రబన్ధేన ప్రతిజ్ఞావిషయస్య బ్రహ్మస్వరూపస్య లక్షణద్వారేణ సమ్భావనోక్తా । తత్ర ప్రమాణం వక్తవ్యమ్ । యథాహుర్నైయాయికాః - “సమ్భావితః ప్రతిజ్ఞాయాం పక్షః సాధ్యేత హేతునా । న తస్య హేతుభిస్త్రాణముత్పతన్నేవ యో హతః” ॥
యథా చ వన్ధ్యా జననీ” ఇత్యాదిరితి । ఇత్థం నామ జన్మాది సమ్భావనాహేతుః, యదన్యే వైశేషికకాదయ ఇత ఎవానుమానాదీశ్వరవినిశ్చయమిచ్ఛన్తీతి సమ్భావనాహేతుతాం ద్రఢయితుమాహ -
ఎతదేవేతి ।
చోదయతి -
నన్విహాపీతి ।
ఎతావతైవాధికరణార్థే సమాప్తే వక్ష్యమాణాధికరణార్థమనువదన్ సుహృద్భావేన పరిహరతి -
న వేదాన్తేతి ।
వేదాన్తవాక్యకుసుమగ్రథనార్థతామేవ దర్శయతి -
వేదాన్తేతి ।
విచారస్యాధ్యవసానం సవాసనావిద్యాద్వయోచ్ఛేదః । తతో హి బ్రహ్మావగతేర్నివృత్తిరావిర్భావః । తత్కిం బ్రహ్మణి శబ్దాదృతే న మానాన్తరమనుసరణీయమ్ ।
తథా చ కుతో మననమ్ , కుతశ్చ తదనుభవః సాక్షాత్కార ఇత్యత ఆహ -
సత్సు తు వేదాన్తవాక్యేష్వితి ।
అనుమానం వేదాన్తావిరోధి తదుపజీవి చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । శబ్దావిరోధిన్యా తదుపజీవిన్యా చ యుక్త్యా వివేచనం మననమ్ । యుక్తిశ్చ అర్థాపత్తిరనుమానం వా ।
స్యాదేతత్ । యథా ధర్మే న పురుషబుద్ధిసాహాయ్యమ్ , ఎవం బ్రహ్మణ్యపి కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
న ధర్మజిజ్ఞాసాయామివేతి ।
శ్రుత్యాదయ ఇతి ।
శ్రుతీతిహాసపురాణస్మృతయః ప్రమాణమ్ । అనుభవోఽన్తఃకరణవృత్తిభేదో బ్రహ్మసాక్షాత్కారస్తస్యావిద్యానివృత్తిద్వారేణ బ్రహ్మస్వరూపావిర్భావః ప్రమాణఫలమ్ । తచ్చ ఫలమివ ఫలమితి గమయితవ్యమ్ ।
యద్యపి ధర్మజిజ్ఞాసాయామపి సామగ్ర్యాం ప్రత్యక్షాదీనాం వ్యాపారస్తథాపి సాక్షాన్నాస్తి । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాం తు సాక్షాదనుభవాదీనాం సమ్భవోఽనుభవార్థా చ బ్రహ్మజిజ్ఞాసేత్యాహ -
అనుభవావసానత్వాత్ ।
బ్రహ్మానుభవో బ్రహ్మసాక్షాత్కారః పరః పురుషార్థః, నిర్మృష్టనిఖిలదుఃఖపరమానన్దరూపత్వాదితి ।
నను భవతు బ్రహ్మానుభవార్థా జిజ్ఞాసా, తదనుభవ ఎవ త్వశక్యః, బ్రహ్మణస్తద్విషయత్వాయోగ్యత్వాదిత్యత ఆహ -
భూతవస్తువిషయత్వాచ్చ బ్రహ్మవిజ్ఞానస్య ।
వ్యతిరేకసాక్షాత్కారస్య వికల్పరూపో విషయవిషయిభావః ।
నత్వేవం ధర్మజ్ఞానమనుభవావసానమ్ , తదనుభవస్య స్వయమపురుషార్థత్వాత్ , తదనుష్ఠానసాధ్యత్వాత్పురుషార్థస్య, అనుష్ఠానస్య చ వినాప్యనుభవం శాబ్దజ్ఞానమాత్రాదేవ సిద్ధేరిత్యాహ -
కర్తవ్యే హీత్యాదినా ।
న చాయం సాక్షాత్కారవిషయతాయోగ్యోఽప్యవర్తమానత్వాత్ , అవర్తమానశ్చానవస్థితత్వాదిత్యాహ -
పురుషాధీనేతి ।
పురుషాధీనత్వమేవ లౌకికవైదికకార్యాణామాహ -
కర్తుమకర్తుమితి ।
లౌకికం కార్యమనవస్థితముదాహరతి -
యథాశ్వేనేతి ।
లౌకికేనోదాహరణేన సహ వైదికముదాహరణం సముచ్చినోతి -
తథాతిరాత్ర ఇతి ।
కర్తుమకర్తుమిత్యస్యేదముదాహరణముక్తమ్ । కర్తుమన్యథా వా కర్తుమిత్యస్యోదాహరణమాహ -
ఉదిత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । పురుషస్వాతన్త్ర్యాత్కర్తవ్యే విధిప్రతిషేధానామానర్థక్యమ్ , అతదధీనత్వాత్పురుషప్రవృత్తినివృత్త్యోరిత్యత ఆహ -
విధిప్రతిషేధాశ్చాత్రార్థవన్తః స్యుః ।
గృహ్ణాతీతి విధిః । న గృహ్ణాతీతి ప్రతిషేధః । ఉదితానుదితహోమయోర్విధీ । ఎవం నారాస్థిస్పర్శననిషేధో బ్రహ్మఘ్నశ్చ తద్వారణవిధిరిత్యేవంజాతీయకా విధిప్రతిషేధా అర్థవన్తః ।
కుత ఇత్యత ఆహ -
వికల్పోత్సర్గాపవాదాశ్చ ।
చో హేతౌ । యస్మాద్గ్రహణాగ్రహణయోరుదితానుదితహోమయోశ్చ విరోధాత్సముచ్చయాసమ్భవే తుల్యబలతయా చ బాధ్యబాధకభావాభావే సత్యగత్యా వికల్పః । నారాస్థిస్పర్శననిషేధతద్వారణాయోశ్చ విరుద్ధయోరతుల్యబలతయా న వికల్పః । కిన్తు సామాన్యశాస్త్రస్య స్పర్శననిషేధస్య ధారణవిధివిషయేణ విశేషశాస్త్రేణ బాధః । ఎతదుక్తం భవతి - విధిప్రతిషేధైరేవ స తాదృశో విషయోఽనాగతోత్పాద్యరూప ఉపనీతః, యేన పురుషస్య విధినిషేధాధీనప్రవృత్తినివృత్త్యోరపి స్వాతన్త్ర్యం భవతీతి ।
భూతే వస్తుని తు నేయమస్తి విధేత్యాహ -
న తు వస్త్వేవం నైవమితి ।
తదనేన ప్రకారవికల్పో నిరస్తః ।
ప్రకారివికల్పం నిషేధతి -
అస్తి నాస్తీతి ।
స్యాదేతత్ । భూతేఽపి వస్తుని వికల్పో దృష్టః, యథా స్థాణుర్వా పురుషో వేతి, తత్కథం న వస్తు వికల్ప్యత ఇత్యత ఆహ -
వికల్పనాస్త్వితి ।
పురుషబుద్ధిః = అన్తఃకరణం, తదపేక్షా వికల్పనాః = సంశయవిపర్యాసాః । సవాసనమనోమాత్రయోనయో వా, యథా స్వప్నే । సవాసనేన్ద్రియమనోయోనయో వా, యథాస్థాణుర్వా పురుషో వేతిస్థాణౌ సంశయః, పురుష ఎవేతి వా విపర్యాసః । అన్యశబ్దేన వస్తుతః స్థాణోరన్యస్య పురుషస్యాభిధానాత్ । న తు పురుషతత్త్వం వా స్థాణుతత్త్వం వాపేక్షన్తే । సమానధర్మధర్మిదర్శనమాత్రాధీనజన్మత్వాత్ । తస్మాదయథావస్తవో వికల్పనా న వస్తు వికల్పయన్తి వాన్యథయన్తి వేత్యర్థః ।
తత్త్వజ్ఞానం తు న బుద్ధితన్త్రమ్ , కిం తు వస్తుతన్త్రమ్ , అతస్తతో వస్తువినిశ్చయో యుక్తః, న తు వికల్పనాభ్య ఇత్యాహ -
న వస్తుయాథాత్మ్యేతి ।
ఎవముక్తేన ప్రకారేణ భూతవస్తువిషయాణాం జ్ఞానానాం ప్రామాణ్యస్య వస్తుతన్త్రతాం ప్రసాధ్య బ్రహ్మజ్ఞానస్య వస్తుతన్త్రతామాహ -
తత్రైవం సతీతి ।
అత్ర చోదయతి -
నను భూతేతి ।
యత్కిల భూతార్థం వాక్యం తత్ప్రమాణాన్తరగోచరార్థతయానువాదకం దృష్టమ్ । యథా నద్యాస్తీరే ఫలాని సన్తీతి । తథా చ వేదాన్తాః । తస్మాత్ భూతార్థతయా ప్రమాణాన్తరదృష్టమేవార్థమనువదేయుః । ఉక్తం చ బ్రహ్మణి జగజ్జన్మాదిహేతుకమనుమానం ప్రమాణాన్తరమ్ । ఎవం చ మౌలికం తదేవ పరీక్షణీయమ్ , న తు వేదాన్తవాక్యాని తదధీనసత్యత్వానీతి కథం వేదాన్తవాక్యగ్రథనార్థతా సూత్రాణామిత్యర్థః ।
పరిహరతి -
న । ఇన్ద్రియావిషయత్వేతి ।
కస్మాత్పునర్నేన్ద్రియవిషయత్వం ప్రతీచ ఇత్యత ఆహ -
స్వభావత ఇతి ।
అత ఎవ శ్రుతిః - “పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్ స్వయమ్భూస్తస్మాత్పరాఙ్పశ్యతి నాన్తరాత్మన్” (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి ।
సతి హీన్ద్రియేతి ।
ప్రత్యగాత్మనస్త్వవిషయత్వముపపాదితమ్ । యథా చ సామాన్యతో దృష్టమప్యనుమానం బ్రహ్మణి న ప్రవర్తతే తథోపరిష్టాన్నిపుణతరముపపాదయిష్యామః । ఉపపాదితం చైతదస్మాభిర్విస్తరేణ న్యాయకణికాయామ్ । న చ భూతార్థతామాత్రేణానువాదతేత్యుపరిష్టాదుపపాదయిష్యామః । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ । శ్రుతిశ్చ - “యతో వా”(తై. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి జన్మ దర్శయతి, “యేన జాతాని జీవన్తి” ఇతి జీవనం స్థితిమ్ , “యత్ప్రయన్తి” ఇతి తత్రైవ లయమ్ ।
తస్య చ నిర్ణయవాక్యమ్ ।
అత్ర చ ప్రధానాదిసంశయే నిర్ణయవాక్యమ్ -
ఆనన్దాద్ధ్యేవేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - యథా రజ్జ్వజ్ఞానసహితరజ్జూపాదానా హి ధారా రజ్జ్వాం సత్యామస్తి, రజ్జ్వామేవ చ లీయతే, ఎవమవిద్యాసహితబ్రహ్మోపాదానం జగజ్జాయతే, బ్రహ్మణ్యేవాస్తి, తత్రైవ చ లీయత ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౨ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం పుర్వసూత్రసఙ్గతిమాహ -
జగత్కారణత్వప్రదర్శనేనేతి ।
శాస్త్రయోనిత్వాత్ ॥
న కేవలం జగద్యోనిత్వాదస్య భగవతః సర్వజ్ఞతా, శాస్త్రయోనిత్వాదపి బోద్ధవ్యా ।
శాస్త్రయోనిత్వస్య సర్వజ్ఞతాసాధనత్వం సమర్థయతే -
మహత ఋగ్వేదాదేః శాస్త్రస్యేతి ।
చాతుర్వర్ణ్యస్య చాతురాశ్రమ్యస్య చ యథాయథం నిషేకాదిశ్మశానాన్తాసు బ్రాహ్మముహూర్తోపక్రమప్రదోషపరిసమాపనీయాసు నిత్యనైమిత్తికకామ్యకర్మపద్ధతిషు చ బ్రహ్మతత్త్వే చ శిష్యాణాం శాసనాత్ శాస్త్రమృగ్వేదాదిః । అత ఎవ మహావిషయత్వాత్ మహత్ ।
న కేవలం మహావిషయత్వేనాస్య మహత్త్వమ్ , అపి త్వనేకాఙ్గోపాఙ్గోపకరణతయాపీత్యాహ -
అనేకవిద్యాస్థానోపబృంహితస్య ।
పురాణన్యాయమీమాంసాదయో దశ విద్యాస్థానాని తైస్తయా తయా ద్వారోపకృతస్య । తదనేన సమస్తశిష్టజనపరిగ్రహేణాప్రామాణ్యశఙ్కాప్యపాకృతా । పురాణాదిప్రణేతారో హి మహర్షయః శిష్టాస్తైస్తయా తయా ద్వారా వేదాన్వ్యాచక్షాణైస్తదర్థఞ్చాదరేణానుతిష్ఠద్భిః పరిగృహీతో వేద ఇతి ।
న చాయమనవబోధకో నాప్యస్పష్టబోధకో యేనాప్రమాణం స్యాదిత్యాహ -
ప్రదీపవత్సర్వార్థావద్యోతినః ।
సర్వమర్థజాతం సర్వథావబోధయన్నానవబోధకో నాప్యస్పష్టబోధక ఇత్యర్థః ।
అత ఎవ
సర్వజ్ఞకల్పస్య -
సర్వజ్ఞసదృశస్య ।
సర్వజ్ఞస్య హి జ్ఞానం సర్వవిషయం, శాస్త్రస్యాప్యభిధానం సర్వవిషయమితి సాదృశ్యమ్ । తదేవమన్వయముక్త్వా వ్యతిరేకమప్యాహ -
న హీదృశస్యేతి ।
సర్వజ్ఞస్య గుణః సర్వవిషయతాతదన్వితం శాస్త్రమ్ , అస్యాపి సర్వవిషయత్వాత్ ।
ఉక్తమర్థం ప్రమాణయతి -
యద్యద్విస్తరార్థం శాస్త్రం యస్మాత్పురుషవిశేషాత్సమ్భవతి స -
పురుషవిశేషః
తతోఽపి -
శాస్త్రాత్
అధికతరవిజ్ఞానః
ఇతి యోజనా । అద్యత్వేఽప్యస్మదాదిభిర్యత్సమీచీనార్థవిషయం శాస్త్రం విరచ్యతే తత్రాస్మాకం వక్తృణాం వాక్యాజ్జ్ఞానమధికవిషయమ్ । నహి తే తేఽసాధారణధర్మా అనుభూయమానా అపి శక్యా వక్తుమ్ । న ఖల్విక్షుక్షీరగుడాదీనాం మధురరసభేదాః శక్యాః సరస్వత్యాప్యాఖ్యాతుమ్ । విస్తరార్థమపి వాక్యం న వక్తృజ్ఞానేన తుల్యవిషయమితి కథయితుం విస్తరగ్రహణమ్ ।
సోపనయం నిగమనమాహ -
కిము వక్తవ్యమితి ।
వేదస్య యస్మాత్ మహతో భూతాత్ యోనేః సమ్భవః, తస్య మహతో భూతస్య బ్రహ్మణో నిరతిశయం సర్వజ్ఞత్వం చ సర్వశక్తిత్వం చ కిము వక్తవ్యమితి యోజనా ।
అనేకశాఖేతి ।
అత్ర చానేకశాఖాభేదభిన్నస్యవేదస్యేత్యాదిః సమ్భవ ఇత్యన్త ఉపనయః । తస్యేత్యాది సర్వశక్తిత్వఞ్చేత్యన్తం నిగమనమ్ ।
అప్రయత్నేనైవేతి ।
ఈషత్ప్రయత్నేన, యథాలవణా యవాగూరితి । దేవర్షయో హి మహాపరిశ్రమేణాపి యత్రాశక్తస్తదయమీషత్ప్రయత్నేన లీలయైవ కరోతీతి నిరతిశయమస్య సర్వజ్ఞత్వం సర్వశక్తిత్వం చోక్తం భవతి । అప్రయత్నేనాస్య వేదకర్తృత్వే శ్రుతిరుక్తా - “అస్య మహతో భూతస్య”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇతి । యేఽపి తావత్ వర్ణానాం నిత్యత్వమాస్థిషత తైరపి పదవాక్యాదీనామనిత్యత్వమభ్యుపేయమ్ । ఆనుపూర్వీభేదవన్తో హి వర్ణాః పదమ్ । పదాని చానుపూర్వీభేదవన్తి వాక్యమ్ । వ్యక్తిధర్మశ్చానుపూర్వీ న వర్ణధర్మః, వర్ణానాం నిత్యానాం విభూనాం చ కాలతో దేశతో వా పౌర్వాపర్యాయోగాత్ । వ్యక్తిశ్చానిత్యేతి కథం తదుపగృహీతానాం వర్ణానాం నిత్యానామపి పదతా నిత్యా । పదానిత్యతయా చ వాక్యాదీనామప్యనిత్యతా వ్యాఖ్యాతా । తస్మాన్నృత్తానుకరణవత్పదాద్యనుకరణమ్ । యథా హి యాదృశం గాత్రచలనాది నర్తకః కరోతి తాదృశమేవ శిక్ష్యమాణానుకరోతి నర్తకీ, న తు తదేవ వ్యనక్తి, ఎవం యాదృశీమానుపూర్వీం వైదికానాం వర్ణపదాదీనాం కరోత్యధ్యాపయితా తాదృశీమేవానుకరోతి మాణవకః, న తు తామేవోచ్చారయతి, ఆచార్యవ్యక్తిభ్యో మాణవకవ్యక్తీనామన్యత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యానిత్యవర్ణవాదినాం న లౌకికవైదికపదవాక్యాదిపౌరుషేయత్వే వివాదః, కేవలం వేదవాక్యేషు పురుషస్వాతన్త్ర్యాస్వాతన్త్ర్యే విప్రతిపత్తిః । యథాహుః - “యత్నతః ప్రతిషేధ్యా నః పురుషాణాం స్వతన్త్రతా” । తత్ర సృష్టిప్రలయమనిచ్ఛన్తో జైమినీయా వేదాధ్యయనం ప్రత్యస్మాదృశగురుశిష్యపరమ్పరామవిచ్ఛిన్నామిచ్ఛన్తే వేదమనాదిమాచక్షతే । వైయాసికం తు మతమనువర్తమానాః శ్రుతిస్మృతీతిహాసాదిసిద్ధసృష్టిప్రలయానుసారేణానాద్యవిద్యోపధానలబ్ధసర్వశక్తిజ్ఞానస్యాపి పరమాత్మనో నిత్యస్య వేదానాం యోనేరపి న తేషు స్వాతన్త్ర్యమ్ , పూర్వపూర్వసర్గానుసారేణ తాదృశతాదృశానుపూర్వీవిరచనాత్ । యథా హి - యాగాదిబ్రహ్మహత్యాదయోఽర్థానర్థహేతవో బ్రహ్మవివర్తా అపి న సర్గాన్తరేఽపి విపరీయన్తే । న హి జాతు క్వచిత్సర్గే బ్రహ్మహత్యాఽర్థహేతురనర్థహేతుశ్చాశ్వమేధో భవతి । అగ్నిర్వా క్లేదయతి । ఆపో వా దహన్తి । తద్వత్ । యథాత్ర సర్గే నియతానుపూర్వ్యం వేదాధ్యయనమభ్యుదయనిఃశ్రేయసహేతురన్యథా తదేవ వాగ్వజ్రతయానర్థహేతుః, ఎవం సర్గాన్తరేష్వపీతి తదనురోధాత్సర్వజ్ఞోఽపి సర్వశక్తిరపి పూర్వపూర్వసర్గానుసారేణ వేదాన్విరచయన్న స్వతన్త్రః । పురుషాస్వాతన్త్ర్యమాత్రం చాపౌరుషేయత్వం రోచయన్తే జైమినీయా అపి । తచ్చాస్మాకమపి సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ । న చైకస్య ప్రతిభానేఽనాశ్వాస ఇతి యుక్తమ్ । న హి బహూనామప్యజ్ఞానాం విజ్ఞానాం వాశయదోషవతాం ప్రతిభానే యుక్త ఆశ్వాసః । తత్త్వజ్ఞానవతశ్చాపాస్తసమస్తదోషస్యైకస్యాపి ప్రతిభానే యుక్త ఎవాశ్వాసః । సర్గాదిభువాం ప్రజాపతిదేవర్షీణాం ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యసమ్పన్నానాముపపద్యతే తత్స్వరూపావధారణమ్ , తత్ప్రత్యయేన చార్వాచీనానామపి తత్ర సంప్రత్యయ ఇత్యుపపన్నం బ్రహ్మణః శాస్త్రయోనిత్వమ్ , శాస్త్రస్య చాపౌరుషేయత్వమ్ , ప్రామాణ్యం చేతి ।।
ఇతి ప్రథమవర్ణకమ్ ।।
వర్ణకాన్తరమారభతే -
అథవేతి ।
పూర్వేణాధికరణేన బ్రహ్మస్వరూపలక్షణాసమ్భవాశఙ్కాం వ్యుదస్య లక్షణసమ్భవ ఉక్తః । తస్యైవ తు లక్షణస్యానేనానుమానత్వాశఙ్కామపాకృత్యాగమోపదర్శనేన బ్రహ్మణి శాస్త్రం ప్రమాణముక్తమ్ । అక్షరార్థస్త్వతిరోహితః ॥ ౩ ॥
శాస్త్రప్రమాణకత్వముక్తం బ్రహ్మణః ప్రతిజ్ఞామాత్రేణ, తదనేన సూత్రేణ ప్రతిపాదనీయమిత్యుత్సూత్రం పూర్వపక్షమారచయతి భాష్యకారః -
కథం పునరితి ।
కిమాక్షేపే । శుద్ధబుద్ధోదాసీనస్వభావతయోపేక్షణీయం బ్రహ్మ, భూతమభిదధతాం వేదాన్తానామపురుషార్థోపదేశినామప్రయోజనత్వాపత్తేః, భూతార్థత్వేన చ ప్రత్యక్షాదిభిః సమానవిషయతయా లౌకికవాక్యవత్తదర్థానువాదకత్వేనాప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । న ఖలు లౌకికాని వాక్యాని ప్రమాణాన్తరవిషయమర్థమవబోధయన్తి స్వతః ప్రమాణమ్ , ఎవం వేదాన్తా అపీత్యనపేక్షత్వలక్షణం ప్రామాణ్యమేషాం వ్యాహన్యేత । న చైతైరప్రమాణైర్భవితుం యుక్తమ్ । న చాప్రయోజనైః, స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యాపాదితప్రయోజనవత్త్వనియమాత్ । తస్మాత్తత్తద్విహితకర్మాపేక్షితకర్తృదేవతాదిప్రతిపాదనపరత్వేనైవ క్రియార్థత్వమ్ । యది త్వసంనిధానాత్తత్పరత్వం న రోచయన్తే, తతః సంనిహితోపాసనాదిక్రియాపరత్వం వేదాన్తానామ్ । ఎవం హి ప్రత్యక్షాద్యనధిగతగోచరత్వేనానపేక్షతయా ప్రామాణ్యం చ ప్రయోజనవత్త్వం చ సిధ్యతీతి తాత్పర్యార్థః । పారమర్షసూత్రోపన్యాసస్తు పూర్వపక్షదార్ఢ్యాయ । ఆనర్థక్యఞ్చాప్రయోజనవత్త్వమ్ , సాపేక్షతయా ప్రమానుత్పాదకత్వం, చానువాదకత్వాదితి ।
అతః ఇత్యాదివాన్తం
గ్రహణకవాక్యమ్ ।
అస్య విభాగభాష్యం
నహి ఇత్యాది ఉపపన్నా వా ఇత్యన్తమ్ ।
స్యాదేతత్ । అక్రియార్థత్వేఽపి బ్రహ్మస్వరూపవిధిపరా వేదాన్తా భవిష్యన్తి, తథా చ “విధినా త్వేకవాక్యత్వాత్”(జై.సూ. ౨.౧.) - ఇతి రాద్ధాన్తసూత్రమనుగ్రహీష్యతే । న ఖల్వప్రవృత్తప్రవర్తనమేవ విధిః, ఉత్పత్తివిధేరజ్ఞాతజ్ఞాపనార్థత్వాత్ ।
వేదాన్తానాం చాజ్ఞాతం బ్రహ్మ జ్ఞాపయతాం తథాభావాదిత్యత ఆహ -
న చ పరినిష్ఠిత ఇతి ।
అనాగతోత్పాద్యభావవిషయ ఎవ హి సర్వో విధిరుపేయః, ఉత్పత్త్యధికారవినియోగప్రయోగోత్పత్తిరూపాణాం పరస్పరావినాభావాత్ , సిద్ధే చ తేషామసమ్భవాత్ , తద్వాక్యానాం త్వైదమ్పర్యం భిద్యతే । యథా - ‘అగ్నిహోత్రం జుహుయాత్స్వర్గకామః’ ఇత్యాదిభ్యోఽధికారవినియోగప్రయోగాణాం ప్రతిలమ్భాత్ , ‘అగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ఇత్యుత్పత్తిమాత్రపరం వాక్యమ్ । న త్వత్ర వినియోగాదయో న సన్తి, సన్తోఽప్యన్యతో లబ్ధత్వాత్కేవలమవివక్షితాః । తస్మాత్ భావనావిషయో విధిర్న సిద్ధే వస్తుని భవితుమర్హతీతి ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
అత్రారుచికారణముక్త్వా పక్షాన్తరముపసఙ్క్రమతే -
అథేతి ।
ఎవం చ సత్యుక్తరూపే బ్రహ్మణి శబ్దస్యాతాత్పర్యాత్ ప్రమాణాన్తరేణ యాదృశమస్య రూపం వ్యవస్థాప్యతే న తచ్ఛబ్దేన విరుధ్యతే, తస్యోపాసనాపరత్వాత్ , సమారోపేణ చోపాసనాయా ఉపపత్తేరితి ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాన్నేతి ।
సూత్రేణ సిద్ధాన్తయతి -
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - తత్తు సమన్వయాత్ ॥
తదేతత్ వ్యాచష్టే -
తుశబ్ద ఇతి ।
తదిత్యుత్తరపక్షప్రతిజ్ఞాం విభజతే -
తద్బ్రహ్మేతి ।
పూర్వపక్షీ కర్కశాశయః పృచ్ఛతి -
కథమ్ ।
కుతః ప్రకారాదిత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తీ స్వపక్షే హేతుం ప్రకారభేదమాహ -
సమన్వయాత్ ।
సమ్యగన్వయః సమన్వయస్తస్మాత్ ।
ఎతదేవ విభజతే -
సర్వేషు హి వేదాన్తేష్వితి ।
వేదాన్తానామైకాన్తికీం బ్రహ్మపరతామాచిఖ్యసుర్బహూని వాక్యాన్యుదాహరతి -
సదేవేతి ।
'యతో వా ఇమాని భూతాని” ఇతి తు వాక్యం పూర్వముదాహృతం జగదుత్పత్తిస్థితినాశకారణమితి చేహ స్మారితమితి న పఠితమ్ । యేన హి వాక్యముపక్రమ్యతే యేన చోపసంహ్రియతే తదేవ వాక్యార్థ ఇతి శాబ్దాః । యథోపాంశుయాజవాక్యేఽనూచోః పురోడాశయోర్జామితాదోషసఙ్కీర్తనపూర్వకోపాంశుయాజవిధానే తత్ప్రతిసమాధానోపసంహారే చాపూర్వోపాంశుయాజకర్మవిధిపరతా ఎకవాక్యతాబలాదాశ్రితా, ఎవమత్రాపి “సదేవ సోమ్యేదమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి బ్రహ్మోపక్రమాత్ “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి చ జీవస్య బ్రహ్మాత్మనోపసంహారాత్తత్పరతైవ వాక్యస్య । ఎవం వాక్యాన్తరాణామపి పౌర్వాపర్యాలోచనయా బ్రహ్మపరత్వమవగన్తవ్యమ్ । న చ తత్పరత్వస్య దృష్టస్య సతి సమ్భవేఽన్యపరతా అదృష్టా యుక్తా కల్పయితుమ్ , అతిప్రసఙ్గాత్ ।
న కేవలం కర్తృపరతా తేషామదృష్టా, అనుపపన్నా చేత్యాహ -
న చ తేషామితి ।
సాపేక్షత్వేనాప్రామాణ్యం పూర్వపక్షబీజం దూషయతి -
న చ పరినిష్ఠితవస్తుస్వరూపత్వేఽపీతి ।
అయమభిసన్ధిః - పుంవాక్యనిదర్శనేన హి భూతార్థతయా వేదాన్తానాం సాపేక్షత్వమాశఙ్క్యతే । తత్రైవం భవాన్ పృష్టో వ్యాచష్టామ్ , కిం పుంవాక్యానాం సాపేక్షతా భూతార్థత్వేన, ఆహో పౌరుషేయత్వేన । యది భూతార్థత్వేన తతః ప్రత్యక్షాదీనామపి పరస్పరాపేక్షత్వేనాప్రామాణ్యప్రసఙ్గః । తాన్యపి హి భూతార్థాన్యేవ । అథ పురుషబుద్ధిప్రభవతయా పుంవాక్యం సాపేక్షమ్ , ఎవం తర్హి తదపూర్వకాణాం వేదాన్తానాం భూతార్థానామపి నాప్రామాణ్యం, ప్రత్యక్షాదీనామివ నియతేన్ద్రియలిఙ్గాదిజన్మనామ్ । యద్యుచ్యేత సిద్ధే కిలాపౌరుషేయత్వే వేదాన్తానామనపేక్షతయా ప్రామాణ్యం సిధ్యేత్ , తదేవ తు భూతార్థత్వేన న సిధ్యతి, భూతార్థస్య శబ్దానపేక్షేణ పురుషేణ మానాన్తరతః శక్యజ్ఞానత్వాద్బుద్ధిపూర్వం విరచనోపపత్తేః, వాక్యత్వాదిలిఙ్గకస్య వేదపౌరుషేయత్వానుమానస్యాప్రత్యూహముత్పత్తేః । తస్మాత్ పౌరుషేయత్వేన సాపేక్షత్వం దుర్వారం, న తు భూతార్థత్వేన । కార్యార్థత్వే తు కార్యస్యాపూర్వస్య మానాన్తరాగోచరతయాత్యన్తాననుభూతపూర్వస్య తత్త్వేన సమారోపేణ వా పురుషబుద్ధావనారోహాత్తదర్థానాం వేదాన్తానామశక్యరచనతయా పౌరుషేయత్వాభావాదనపేక్షం ప్రమాణత్వం సిధ్యతీతి ప్రామాణ్యాయ వేదాన్తానాం కార్యపరత్వమాతిష్ఠామహే । అత్రబ్రూమః - కిం పునరిదం కార్యమభిమతమాయుష్మతః యదశక్యం పురుషేణ జ్ఞాతుమ్ । అపూర్వమితి చేత్ , హన్త కుతస్త్యమస్య లిఙాద్యర్థత్వమ్ , తేనాలౌకికేన సఙ్గతిసంవేదనవిరహాత్ । లోకానుసారతః క్రియాయా ఎవ లౌకిక్యాః కార్యాయా లిఙాదేరవగమాత్ । ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి సాధ్యస్వర్గవిశిష్టో నియోజ్యోఽవగమ్యతే, స చ తదేవ కార్యమవగచ్ఛతి యత్స్వర్గానుకూలమ్ । న చ క్రియా క్షణభఙ్గురాముష్మికాయ స్వర్గాయ కల్పత ఇతి పారిశేష్యాద్వేదత ఎవాపూర్వే కార్యే లిఙాదీనాం సమ్బన్ధగ్రహ ఇతి చేత్ , హన్త చైత్యవన్దనాదివాక్యేష్వపి స్వర్గకామాదిపదసమ్బన్ధాదపూర్వకార్యత్వప్రసఙ్గః, తథా చ తేషామప్యశక్యరచనత్వేనాపౌరుషేయత్వాపాతః । స్పష్టదృష్టేన పౌరుషేయత్వేన వా తేషామపూర్వార్థత్వప్రతిషేధే వాక్యత్వాదినా లిఙ్గేన వేదానామపి పౌరుషేయత్వమనుమితమిత్యపూర్వార్థతా న స్యాత్ । అన్యతస్తు వాక్యత్వాదీనామనుమానాభామత్వోపపాదనే కృతమపూర్వార్థత్వేనాత్ర తదుపపాదకేన । ఉపపాదితం చాపౌరుషేయత్వమస్మాభిర్న్యాయకణికాయామ్, ఇహ తు విస్తరభయాన్నోక్తమ్ । తేనాపౌరుషేయత్వే సిద్ధే భూతార్థానామపి వేదాన్తానాం న సాపేక్షతయా ప్రామాణ్యవిఘాతః । న చానధిగతగన్తృతా నాస్తి యేన ప్రామాణ్యం న స్యాత్ , జీవస్య బ్రహ్మతాయా అన్యతోఽనధిగమాత్ । తదిదముక్తమ్- ‘న చ పరినిష్ఠితవస్తుస్వరూపత్వేఽపి’ ఇతి ।
ద్వితీయం పూర్వపక్షబీజం స్మారయిత్వా దూషయతి -
యత్తు హేయోపాదేయరహితత్వాదితి ।
విధ్యర్థావగమాత్ఖలు పారమ్పర్యేణ పురుషార్థప్రతిలమ్భః । ఇహ తు - “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యవగతిపర్యన్తాద్వాక్యార్థజ్ఞానాత్ బాహ్యానుష్ఠానాయాసానపేక్షాత్సాక్షాదేవ పురుషార్థప్రతిలమ్భో నాయం సర్పో రజ్జురియమితిజ్ఞానాదివేతి సోఽయమస్య విధ్యర్థజ్ఞానాత్ ప్రకర్షః । ఎతదుక్తం భవతి - ద్వివిధం హీప్సితం పురుషస్య । కిఞ్చిదప్రాప్తమ్ , గ్రామాది, కిఞ్చిత్పునః ప్రాప్తమపి భ్రమవశాదప్రాప్తమిత్యవగతమ్ , యథా స్వగ్రీవావనద్ధం గ్రైవేయకమ్ । ఎవం జిహాసితమపి ద్వివిధమ్ , కిఞ్చిదహీనం జీహాసతి, యథా వలయితచరణం ఫణినమ్ , కిఞ్చిత్పునర్హీనమేవ జిహాసతి, యథా చరణాభరణే నూపురే ఫణినమారోపితమ్ । తత్రాప్రాప్తప్రాప్తౌ చాత్యక్తత్యాగే చ బాహ్యోపాయానుష్ఠానసాధ్యత్వాత్తదుపాయతత్త్వజ్ఞానాదస్తి పరాచీనానుష్ఠానాపేక్షా । న జాతు జ్ఞానమాత్రం వస్త్వపనయతి । న హి సహస్రమపి రజ్జుప్రత్యయా వస్తుసన్తం ఫణినమన్యథయితుమీశతే । సమారోపితే తు ప్రేప్సితజిహాసితే తత్త్వసాక్షాత్కారమాత్రేణ బాహ్యానుష్ఠానానపేక్షేణ శక్యేతే ప్రాప్తుమివ హాతుమివ । సమారోపమాత్రజీవితే హి తే, సమారోపితం చ తత్త్వసక్షాత్కారః సమూలఘాతముపహన్తీతి ।
తథేహాప్యవిద్యాసమారోపితజీవభావే బ్రహ్మణ్యానన్దే వస్తుతః శోకదుఃఖాదిరహితే సమారోపితనిబన్ధనస్తద్భావః “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యార్థతత్త్వజ్ఞానాదవగతిపర్యన్తాన్నివర్తతే, తన్నివృత్తౌ ప్రాప్తమప్యానన్దరూపమప్రాప్తమివ ప్రాప్తం భవతి, త్యక్తమపి శోకదుఃఖాద్యత్యక్తమివ త్యక్తం భవతి, తదిదముక్తమ్ -
బ్రహ్మాత్మావగమాదేవ
జీవస్య సర్వక్లేశస్య సవాసనస్య విపర్యాసస్య । స హి క్లిశ్నాతి జన్తూనతః క్లేశః, తస్య ప్రకర్షేణ హానాత్పురుషార్థస్యదుఃఖనివృత్తిసుఖాప్తిలక్షణస్య సిద్ధేరితి ।
యత్తు “ఆత్మేత్యేవోపాసీత”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) “ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత” (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౫) ఇత్యుపాసనావాక్యగతదేవతాదిప్రతిపాదనేనోపాసనాపరత్వం వేదాన్తానాముక్తం, తద్దూషయతి -
దేవతాదిప్రతిపాదనస్య తు ఆత్మేత్యేతావన్మాత్రస్యస్వవాక్యగతోపాసనార్థత్వేఽపి న కశ్చిద్విరోధః ।
యది న విరోధః, సన్తు తర్హి వేదాన్తా దేవతాప్రతిపాదనద్వారేణోపాసనావిధిపరా ఎవేత్యత ఆహ -
న తు తథా బ్రహ్మణ ఇతి ।
ఉపాస్యోపాసకోపాసనాదిభేదసిద్ధ్యధీనోపాసనా న నిరస్తసమస్తభేదప్రపఞ్చే వేదాన్తవేద్యే బ్రహ్మణి సమ్భవతీతి నోపాసనావిధిశేషత్వం వేదాన్తానాం తద్విరోధిత్వాదిత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । యది విధివిరహేఽపి వేదాన్తానాం ప్రామాణ్యమ్ , హన్త తర్హి “సోఽరోదీత్” (తై. సం. ౧ । ౫ । ౧ । ౧) ఇత్యాదీనామప్యస్తు స్వతన్త్రాణామేవోపేక్షణీయార్థానాం ప్రామాణ్యమ్ । న హి హానోపాదానబుద్ధీ ఎవ ప్రామణస్య ఫలే, ఉపేక్షాబుద్ధేరపి తత్ఫలత్వేన ప్రామాణికైరభ్యుపేతత్వాదితి కృతమ్ ‘బర్హిషి రజతం న దేయమ్’ ఇత్యాదినిషేధవిధిపరత్వేనైతేషామిత్యత ఆహ -
యద్యపీతి ।
స్వాధ్యాయవిధ్యధీనగ్రహణతయా హి సర్వో వేదరాశిః పురుషార్థతన్త్ర ఇత్యవగతమ్ । తత్రైకేనాపి వర్ణేన నాపురుషార్థేన భవితుం యుక్తమ్ , కిం పునరియతా “సోఽరోదీత్” (తై. సం. ౧ । ౫ । ౧ । ౧) ఇత్యాదినా పదప్రబన్ధేన । న చ వేదాన్తేభ్య ఇవ తదర్థావగమమాత్రాదేవ కశ్చిత్పురుషార్థ ఉపలభ్యతే । తేనైష పదసన్దర్భః సాకాఙ్క్ష ఎవాస్తే పురుషార్థముదీక్షమాణః । ‘బర్హిషి రజతం న దేయమ్’ ఇత్యయమపి నిషేధవిధిః స్వనిషేధ్యస్య నిన్దామపేక్షతే । న హ్యన్యథా తతశ్చేతనః శక్యో నివర్తయితుమ్ । తద్యది దూరతోఽపి న నిన్దామవాప్స్యత్తతో నిషేధవిధిరేవ రజతనిషేధే చ నిన్దాయాం చ దర్విహోమవత్సామర్థ్యద్వయమకల్పయిష్యత్ । తదేవముత్తప్తయోః “సోఽరోదీత్” (తై. సం. ౧ । ౫ । ౧ । ౧) ఇతి ‘బర్హిషి రజతం న దేయమ్’ ఇతి చ పదసన్దర్భయోర్లక్ష్యమాణనిన్దాద్వారేణ నష్టాశ్వదగ్ధరథవత్పరస్పరం సమన్వయః । న త్వేవం వేదాన్తేషు పురుషార్థాపేక్షా, తదర్థావగమాదేవానపేక్షాత్ పరమపురుషార్థలాభాదిత్యుక్తమ్ ।
నను విధ్యసంస్పర్శినో వేదస్యాన్యస్య న ప్రామాణ్యం దృష్టమితి కథం వేదాన్తానాం తదస్పృశాం తద్భవిష్యతీత్యత ఆహ -
న చానుమానగమ్యమితి ।
అబాధితానధిగతాసన్దిగ్ధబోధజనకత్వం హి ప్రమాణత్వం ప్రమాణానాం తచ్చ స్వత ఇత్యుపపాదితమ్ । యద్యపి చైషామీదృగ్బోధజనకత్వం కార్యార్థాపత్తిసమధిగమ్యమ్ , తథాపి తద్బోధోపజననే మానాన్తరం నాపేక్షతే । నాపీమామేవార్థాపత్తిమ్ , పరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గాదితి స్వత ఇత్యుక్తమ్ । ఈదృగ్బోధజనకత్వం చ కార్యే ఇవ విధీనామ్ , వేదాన్తానాం బ్రహ్మణ్యస్తీతి దృష్టాన్తానపేక్షం తేషాం బ్రహ్మణి ప్రామాణ్యం సిద్ధం భవతి । అన్యథా నేన్ద్రియాన్తరాణాం రూపప్రకాశనం దృష్టమితి చక్షురపి న రూపం ప్రకాశయేదితి ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఆచార్యైకదేశీయానాం మతముత్థాపయతి -
అత్రాపరే ప్రత్యవతిష్ఠన్త ఇతి ।
తథా హి- “అజ్ఞాతసఙ్గతిత్వేన శాస్త్రత్వేనార్థవత్తయా । మననాదిప్రతీత్యా చ కార్యార్థాద్బ్రహ్మనిశ్చయః” ॥ న ఖలు వేదాన్తాః సిద్ధబ్రహ్మరూపపరా భవితుమర్హన్తి, తత్రావిదితసఙ్గతిత్వాత్ । యత్ర హి శబ్దా లోకేన న ప్రయుజ్యన్తే తత్ర న తేషాం సఙ్గతిగ్రహః । న చాహేయమనుపాదేయం రూపమాత్రం కశ్చిద్వివక్షతి ప్రేక్షావాన్ , తస్యాబుభుత్సితత్వాత్ । అబుభుత్సితావబోధనే చ ప్రేక్షావత్తావిఘాతాత్ । తస్మాత్ప్రతిపిత్సితం ప్రతిపిపాదయిషన్నయం లోకః ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతమేవార్థం ప్రతిపాదయేత్ , కార్యం చావగతం తద్ధేతురితి తదేవ బోధయేత్ । ఎవం చ వృద్ధవ్యవహారప్రయోగాత్ పదానాం కార్యపరతామవగచ్ఛతి । తత్ర కిఞ్చిత్సాక్షాత్కార్యాభిధాయకం, కిఞ్చిత్తు కార్యార్థస్వార్థాభిధాయకం, న తు భూతార్థపరతా పదానామ్ । అపి చ నరాన్తరస్య వ్యుత్పన్నస్యార్థప్రత్యయమనుమాయ తస్య చ శబ్దభావాభావానువిధానమవగమ్య శబ్దస్య తద్విషయవాచకత్వం నిశ్చేతవ్యమ్ । న చ భూతార్థరూపమాత్రప్రత్యయే పరనరవర్తిని కిఞ్చిల్లిఙ్గమస్తి । కార్యప్రత్యయే తు నరాన్తరవర్తిని ప్రవృత్తినివృత్తీ స్తో హేతూ ఇత్యజ్ఞాతసఙ్గతిత్వాన్న బ్రహ్మరూపపరా వేదాన్తాః । అపి చ వేదాన్తానాం వేదత్వాచ్ఛాస్త్రత్వప్రసిద్ధిరస్తి । ప్రవృత్తినివృత్తిపరాణాం చ సన్దర్భాణాం శాస్త్రత్వమ్ । యథాహుః - “ప్రవృత్తిర్వా నివృత్తిర్వా నిత్యేన కృతకేన వా । పుంసాం యేనోపదిశ్యేత తచ్ఛాస్త్రమభిధీయతే” ॥ ఇతి । తస్మాచ్ఛాస్త్రత్వప్రసిద్ధ్యా వ్యాహతమేషాం బ్రహ్మస్వరూపపరత్వమ్ । అపి చ న బ్రహ్మరూపప్రతిపాదనపరాణామేషామర్థవత్త్వం పశ్యామః । న చ రజ్జురియం న భుజఙ్గ ఇతి యథాకథఞ్చిల్లక్షణయా వాక్యార్థతత్త్వనిశ్చయే యథా భయకమ్పాదినివృత్తిః, ఎవం “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతివాక్యార్థావగమాన్నివృత్తిర్భవతి సాంసారికాణాం ధర్మాణామ్ । శ్రుతవాక్యార్థస్యాపి పుంసస్తేషాం తాదవస్థ్యాత్ । అపి చ యది శ్రుతబ్రహ్మణో భవతి సాంసారికధర్మనివృత్తిః, కస్మాత్పునః శ్రవణస్యోపరి మననాదయః శ్రూయన్తే । తస్మాత్తేషాం వైయర్థ్యప్రసఙ్గాదపి న బ్రహ్మస్వరూపపరా వేదాన్తాః, కిం త్వాత్మప్రతిపత్తివిషయకార్యపరాః । తచ్చ కార్యం స్వాత్మని నియోజ్యం నియుఞ్జానం నియోగ ఇతి చ మానాన్తరాపూర్వతయాపూర్వమితి చాఖ్యాయతే । న చ విషయానుష్ఠానం వినా తత్సిద్ధిరితి స్వసిద్ధ్యర్థం తదేవ కార్యం స్వవిషయస్య కరణస్యాత్మజ్ఞానస్యానుష్ఠానమాక్షిపతి । యథా చ కార్యం స్వవిషయాధీననిరూపణమితి జ్ఞానేన విషేయేణ నిరూప్యతే, ఎవం జ్ఞానమపి స్వవిషయమాత్మానమన్తరేణాశక్యనిరూపణమితి తన్నిరూపణాయ తాదృశమాత్మానమాక్షిపతి, తదేవ కార్యమ్ । యథాహుః - “యత్తు తత్సిద్ధ్యర్థముపాదీయతే ఆక్షిప్యతే తదపి విధేయమితి తన్త్రే వ్యవహారః” ఇతి । విధేయతా చ నియోగవిషయస్య జ్ఞానస్య భావార్థతయానుష్ఠేయతా, తద్విషయస్య త్వాత్మనః స్వరూపసత్తావినిశ్చితిః । ఆరోపితతద్భావస్య త్వన్యస్య నిరూపకత్వే తేన తన్నిరూపితం న స్యాత్ । తస్మాత్తాదృగాత్మప్రతిపత్తివిధిపరేభ్యో వేదాన్తేభ్యస్తాదృగాత్మవినిశ్చయః ।
తదేతత్సర్వమాహ -
యద్యపీతి ।
విధిపరేభ్యోఽపి వస్తుతత్త్వవినిశ్చయ ఇత్యత్ర విదర్శనముక్తమ్ -
యథా యూపేతి ।
'యూపే పశుం బధ్నాతి” ఇతి బన్ధనాయ వినియుక్తే యూపే, తస్యాలౌకికత్వాత్కోఽసౌ యూప ఇత్యపేక్షితే ‘ఖాదిరో యూపో భవతి’ , ‘యూపం తక్షతి’ , ‘యూపమష్టాశ్రీకరోతి’ ఇత్యాదిభిర్వాక్యైస్తక్షణాదివిధిపరైరపి సంస్కారావిష్టం విశిష్టలక్షణసంస్థానం దారు యూప ఇతి గమ్యతే । ఎవమాహవనీయాదయోఽప్యవగన్తవ్యాః ।
ప్రవృత్తినివృత్తిపరస్య శాస్త్రత్వం న స్వరూపపరస్య, కార్య ఎవ చ సమ్బన్ధో న స్వరూపే, ఇతి హేతుద్వయం భాష్యవాక్యేనోపపాదితమ్ -
ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనత్వాత్ ఇత్యాదినా తత్సామాన్యాద్వేదాన్తానామపి తథైవార్థవత్త్వం స్యాదిత్యన్తేన ।
న చ స్వతన్త్రం కార్యం నియోజ్యమధికారిణమనుష్ఠాతారమన్తరేణేతి నియోజ్యభేదమాహ -
సతి చ విధిపరత్వ ఇతి ।
'బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి” ఇతి సిద్ధవదర్థవాదాదవగతస్యాపి బ్రహ్మభవనస్య నియోజ్యవిశేషాకాఙ్క్షాయాం బ్రహ్మ బుభూషోర్నియోజ్యవిశేషస్య రాత్రిసత్రన్యాయేన ప్రతిలమ్భః । పిణ్డపితృయజ్ఞన్యాయేన తు స్వర్గకామస్య నియోజ్యస్య కల్పనాయామర్థవాదస్యాసమవేతార్థతయాత్యన్తపరోక్షా వృత్తిః స్యాదితి । బ్రహ్మభావశ్చామృతత్వమితి అమృతత్వకామస్య ఇత్యుక్తమ్ । అమృతత్వం చామృతత్వాదేవ, న కృతకత్వేన శక్యమనిత్యమనుమాతుమ్ । ఆగమవిరోధాదితి భావః ।
ఉక్తేన ధర్మబ్రహ్మజ్ఞానయోర్వైలక్షణ్యేన విధ్యవిషయత్వం చోదయతి -
నన్వితి ।
పరిహరతి -
నార్హత్యేవమితి ।
అత్ర చాత్మదర్శనం న విధేయమ్ । తద్ధి దృశేరుపలబ్ధివచనత్వాత్ శ్రావణం వా స్యాత్ప్రత్యక్షం వా । ప్రత్యక్షమపి లౌకికమహంప్రత్యయో వా, భావనాప్రకర్షపర్యన్తజం వా । తత్ర శ్రావణం న విధేయమ్ , స్వాధ్యాయవిధినైవాస్య ప్రాపితత్వాత్ , కర్మశ్రావణవత్ । నాపి లౌకికం ప్రత్యక్షమ్ , తస్య నైసర్గికత్వాత్ । న చౌపనిషదాత్మవిషయం భావనాధేయవైశిష్ట్యం విధేయం, తస్యోపాసనావిధానాదేవ వాజినవదనునిష్పాదితత్వాత్ । తస్మాదౌపనిషదాత్మోపాసనా అమృతత్వకామం నియోజ్యం ప్రతి విధీయతే । ‘ద్రష్టవ్యః’ ఇత్యాదయస్తు విధిసరూపా న విధయః ఇతి ।
తదిదముక్తమ్ -
తదుపాసనాచ్చేతి ।
అర్థవత్తయా మననాదిప్రతీత్యా చేత్యస్య శేషః ప్రపఞ్చో నిగదవ్యాఖ్యాతః ।
తదేకదేశిమతం దూషయతి -
అత్రాభిధీయతే - న
ఎకదేశిమతమ్ ।
కుతః,
కర్మబ్రహ్మవిద్యాఫలయోర్వైలక్షణ్యాత్ ।
పుణ్యాపుణ్యకర్మణోః ఫలే సుఖదుఃఖే । తత్ర మనుష్యలోకమారభ్యాబ్రహ్మలోకాత్సుఖస్య తారతమ్యమధికాధికోత్కర్షః । ఎవం మనుష్యలోకమారభ్య దుఃఖతారతమ్యయా చావీచిలోకాత్ । తచ్చ సర్వం కార్యం చ వినాశి చ । ఆత్యన్తికం త్వశరీరత్వమనతిశయం స్వభావసిద్ధతయా నిత్యమకార్యమాత్మజ్ఞానస్య ఫలమ్ । తద్ధి ఫలమివ ఫలమ్ , అవిద్యాపనయనమాత్రేణావిర్భావాత్ । ఎతదుక్తం భవతి - త్వయాప్యుపాసనావిధిపరత్వం వేదాన్తానామభ్యుపగచ్ఛతా నిత్యశుద్ధబుద్ధత్వాదిరూపబ్రహ్మాత్మతా జీవస్య స్వాభావికీ వేదాన్తగమ్యాస్థీయతే । సా చోపాసనావిషయస్య విధేర్న ఫలమ్ , నిత్యత్వాదకార్యత్వాత్ । నాప్యనాద్యవిద్యాపిధానాపనయః, తస్య స్వవిరోధివిద్యోదయాదేవ భావాత్ । నాపి విద్యోదయః, తస్యాపి శ్రవణమననపూర్వకోపాసనాజనితసంస్కారసచివాదేవ చేతసో భావాత్ । ఉపాసనాసంస్కారవదుపాసనాపూర్వమపి చేతఃసహకారీతి చేత్ దృష్టం చ ఖలు నైయోగికం ఫలమైహికమపి, యథా చిత్రాకారీర్యాదినియోగానామనియతనియతఫలానామైహికఫలేతి చేత్ , న, గాన్ధర్వశాస్త్రార్థోపాసనావాసనాయా ఇవాపూర్వానపేక్షాయాః షడ్జాదిసాక్షాత్కారే వేదాన్తార్థోపాసనావాసనాయా జీవబ్రహ్మభావసాక్షాత్కారేఽనపేక్షాయా ఎవ సామర్థ్యాత్ । తథా చామృతీభావం ప్రత్యహేతుత్వాదుపాసనాపూర్వస్య, నామృతత్వకామస్తత్కార్యమవబోద్ధుమర్హతి । అన్యదిచ్ఛత్యన్యత్కరోతీతి హి విప్రతిషిద్ధమ్ । న చ తత్కామః క్రియామేవ కార్యమవగమిష్యతి నాపూర్వమితి సామ్ప్రతమ్ , తస్యా మానాన్తరాదేవ తత్సాధనత్వప్రతీతేర్విధేర్వైయర్థ్యాత్ , న చావఘాతాదివిధితుల్యతా, తత్రాపి నియమాపూర్వస్యాన్యతోఽనవగతేః । న చ బ్రహ్మభూయాదన్యదమృతత్వమార్థవాదికం కిఞ్చిదస్తి, యేన తత్కామ ఉపాసనాయామధిక్రియేత, విశ్వజిన్న్యాయేన తు స్వర్గకల్పనాయాం తస్య సాతిశయత్వం క్షయిత్వం చేతి న నిత్యఫలత్వముపాసనాయాః । తస్మాద్బ్రహ్మభూయస్యావిద్యాపిధానాపనయమాత్రేణావిర్భావాత్ , అవిద్యాపనయస్య చ వేదాన్తార్థవిజ్ఞానాదవగతిపర్యన్తాదేవ సమ్భవాత్ , ఉపాసనాయాః సంస్కారహేతుభావస్య సంస్కారస్య చ సాక్షాత్కారోపజననే మనఃసాచివ్యస్య చ మానాన్తరసిద్ధత్వాత్ , “ఆత్మేత్యేవోపాసీత”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇతి న విధిః, అపి తు విధిసరూపోఽయమ్ । యథోపాంశుయాజవాక్యే ‘విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యః’ ఇత్యాదయో విధిసరూపా న విధయ ఇతి తాత్పర్యార్థః ।
శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధమిత్యుక్తమ్, తత్ర శ్రుతిం దర్శయతి -
తథా చ శ్రుతిరితి ।
న్యాయమాహ -
అత ఎవేతి ।
యత్కిల స్వాభావికం తన్నిత్యమ్ , యథా చైతన్యమ్ । స్వాభావికం చేదమ్ , తస్మాన్నిత్యమ్ ।
పరే హి ద్వయీం నిత్యతామాహుః - కూటస్థనిత్యతాం పరిణామినిత్యతాం చ । తత్ర నిత్యమిత్యుక్తే మా భూదస్య పరిణామినిత్యతేత్యాహ -
తత్ర కిఞ్చిదితి ।
పరిణామినిత్యతా హి న పారమార్థికీ । తథా హి - తత్సర్వాత్మనా వా పరిణమేదేకదేశేన వా । సర్వాత్మనా పరిణామే కథం న తత్త్వవ్యాహృతిః । ఎకదేశపరిణామే వా స ఎకదేశస్తతో భిన్నో వా అభిన్నో వా । భిన్నశ్చేత్కథం తస్య పరిణామః । న హ్యన్యస్మిన్ పరిణమమానేఽన్యః పరిణమతే, అతిప్రసఙ్గాత్ । అభేదే వా కథం న సర్వాత్మనా పరిణామః । భిన్నాభిన్నం తదితి చేత్ , తథా హి - తదేవ కారణాత్మనాభిన్నమ్ , భిన్నం చ కార్యాత్మనా, కటకాదయ ఇవాభిన్నా హాటకాత్మనా భిన్నాశ్చ కటకాద్యాత్మనా । న చ భేదాభేదయోర్విరోధాన్నైకత్ర సమవాయ ఇతి యుక్తమ్ । విరుద్ధమితి నః క్వ సంప్రత్యయోయత్ప్రమాణవిపర్యయేణ వర్తతే । యత్తు యథా ప్రమాణేనావగమ్యతే తస్య తథాభావ ఎవ । కుణ్డలమిదం సువర్ణమితి సామానాధికరణ్యప్రత్యయే చ వ్యక్తం భేదాభేదౌ చకాస్తః । తథా హి - ఆత్యన్తికేఽభేదేఽన్యతరస్య ద్విరవభాసప్రసఙ్గః । భేదే వాత్యన్తికే న సామానాధికరణ్యం గవాశ్వవత్ । ఆధారాధేయభావే ఎకాశ్రయత్వే వా న సామానాధికరణ్యమ్ , న హి భవతి కుణ్డం బదరమితి । నాప్యేకాసనస్థయోశ్చైత్రమైత్రయోశ్చైత్రో మైత్ర ఇతి । సోఽయమబాధితోఽసన్దిగ్ధః సర్వజనీనః సామానాధికరణ్యప్రత్యయ ఎవ కార్యకారణయోర్భేదాభేదౌ వ్యవస్థాపయతి । తథా చ కార్యాణాం కారణాత్మత్వాత్ , కారణస్య చ సద్రూపస్య సర్వత్రానుగమాత్ , సద్రూపేణాభేదః కార్యస్య జగతః, భేదః కార్యరూపేణ గోఘటాదినేతి । యథాహుః - “కార్యరూపేణ నానాత్వమభేదః కారణాత్మనా । హేమాత్మనా యథాభేదః కుణ్డలాద్యాత్మనా భిదా” ॥ ఇతి । అత్రోచ్యతే - కః పునరయం భేదో నామ, యః సహాభేదేనైకత్ర భవేత్ । పరస్పరాభావ ఇతి చేత్ , కిమయం కార్యకారణయోః కటకహాటకయోరస్తి న వా । న చేత్ , ఎకత్వమేవాస్తి, న చ భేదః । అస్తి చేద్భేద ఎవ, నాభేదః । న చ భావాభావయోరవిరోధః, సహావస్థానాసమ్భవాత్ । సమ్భవే వా కటకవర్ధమానకయోరపి తత్త్వేనాభేదప్రసఙ్గః, భేదస్యాభేదావిరోధాత్ । అపి చ కటకస్య హాటకాదభేదే యథా హాటకాత్మనా కటకముకుటకుణ్డలాదయో న భిద్యన్తే ఎవం కటకాత్మనాపి న భిద్యేరన్ , కటకస్య హాటకాదభేదాత్ । తథా చ హాటకమేవ వస్తుసన్న కటకాదయః, భేదస్యాప్రతిభాసనాత్ । అథ హాటకత్వేనైవాభేదో న కటకత్వేన, తేన తు భేద ఎవ కుణ్డలాదేః । యది హాటకాదభిన్నః కటకః కథమయం కుణ్డలాదిషు నానువర్తతే । నానువర్తతే చేత్కథం హాటకాదభిన్నః కటకః । యే హి యస్మిన్ననువర్తమానే వ్యావర్తన్తే తే తతో భిన్నా ఎవ, యథా సూత్రాత్కుసుమభేదాః । నానువర్తన్తే చానువర్తమానేఽపి హాటకత్వే కుణ్డలాదయః, తస్మాత్తేఽపి హాటకాద్భిన్నా ఎవేతి । సత్తానువృత్త్యా చ సర్వవస్త్వనుగమే ‘ఇదమిహ నేదమ్ , ఇదమస్మాన్నేదమ్ , ఇదమిదానీం నేదమ్ , ఇదమేవం నేదమ్’ ఇతి విభాగో న స్యాత్ । కస్యచిత్క్వచిత్కదాచిత్కథఞ్చిద్వివేకహేతోరభావాత్ । అపి చ దూరాత్కనకమిత్యవగతే న తస్య కుణ్డలాదయో విశేషా జిజ్ఞాస్యేరన్ , కనకాదభేదాత్తేషామ్ , తస్య చ జ్ఞాతత్వాత్ । అథ భేదోఽప్యస్తి కనకాత్కుణ్డలాదీనామితి కనకావగమేఽప్యజ్ఞాతాస్తే । నన్వభేదోఽప్యస్తీతి కిం న జ్ఞాతాః । ప్రత్యుత జ్ఞానమేవ తేషాం యుక్తమ్ , కారణాభావే హి కార్యభావ ఔత్సర్గికః, స చ కారణసత్తయా అపోద్యతే । అస్తి చాభేదే కారణసత్తేతి కనకే జ్ఞాతే జ్ఞాతా ఎవ కుణ్డలాదయ ఇతి తజ్జిజ్ఞాసాజ్ఞానాని చానర్థకాని స్యుః । తేన యస్మిన్ గృహ్యమాణే యన్న గృహ్యతే తత్తతో భిద్యతే । యథా కరభే గృహ్యమాణేఽగృహ్యమాణో రాసభః కరభాత్ । గృహ్యమాణే చ దూరతో హేమ్ని న గృహ్యన్తే తస్య భేదాః కుణ్డలాదయః, తస్మాత్తే హేమ్నో భిద్యన్తే । కథం తర్హి హేమ కుణ్డలమితి సామానాధికరణ్యమితి చేత్ , న హ్యాధారాధేయభావే సమానాశ్రయత్వే వా సామానాధికరణ్యమిత్యుక్తమ్ । అథానువృత్తివ్యావృత్తివ్యవస్థా చ హేమ్ని జ్ఞాతే కుణ్డలాదిజిజ్ఞాసా చ కథమ్ । న ఖల్వభేదే ఐకాన్తికేఽనైకాన్తికే చైతదుభయముపపద్యత ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాద్భేదాభేదయోరన్యతరస్మిన్నవహేయేఽభేదోపాదానైవ భేదకల్పనా, న భేదోపాదానాభేదకల్పనేతి యుక్తమ్ । భిద్యమానతన్త్రత్వాద్భేదస్య, భిద్యమానానాం చ ప్రత్యేకమేకత్వాత్ , ఎకాభావే చానాశ్రయస్య భేదస్యాయోగాత్ , ఎకస్య చ భేదానధీనత్వాత్ , నాయమయమితి చ భేదగ్రహస్య ప్రతియోగిగ్రహసాపేక్షత్వాత్ , ఎకత్వగ్రహస్య చాన్యానపేక్షత్వాత్ , అభేదోపాదానైవానిర్వచనీయభేదకల్పనేతి సామ్ప్రతమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪ ) ఇతి । తస్మాత్కూటస్థనిత్యతైవ పారమార్థికీ న పరిణామినిత్యతేతి సిద్ధమ్ ।
వ్యోమవత్
ఇతి చ దృష్టాన్తః పరసిద్ధః, అస్మన్మతే తస్యాపి కార్యత్వేనానిత్యత్వాత్ ।
అత్ర చ
కూటస్థనిత్యమ్
ఇతి నిర్వర్త్యకర్మతామపాకరోతి ।
సర్వవ్యాపి
ఇతి ప్రాప్యకర్మతామ్ ।
సర్వవిక్రియారహితమ్
ఇతి వికార్యకర్మతామ్ ।
నిరవయవమ్
ఇతి సంస్కార్యకర్మతామ్ । వ్రీహీణాం ఖలు ప్రోక్షణేన సంస్కారాఖ్యోంఽశో యథా జన్యతే, నైవం బ్రహ్మణి కశ్చిదంశః క్రియాధేయోఽస్తి, అనవయవత్వాత్ । అనంశత్వాదిత్యర్థః ।
పురుషార్థతామాహ -
నిత్యతృప్తమితి ।
తృప్త్యా దుఃఖరహితం సుఖముపలక్షయతి । క్షుద్దుఃఖనివృత్తిసహితం హి సుఖం తృప్తిః ।
సుఖం చాప్రతీయమానం న పురుషార్థమ్ ఇత్యత ఆహ -
స్వయఞ్జ్యోతిరితి ।
తదేవం స్వమతేన మోక్షాఖ్యం ఫలం నిత్యం శ్రుత్యాదిభిరుపపాద్య క్రియానిష్పాద్యస్య తు మోక్షస్యానిత్యత్వం ప్రసఞ్జయతి -
తద్యదీతి ।
న చాగమబాధః, ఆగమస్యోక్తేన ప్రకారేణోపపత్తేః । అపి చ జ్ఞానజన్యాపూర్వజనితో మోక్షో నైయోగిక ఇత్యస్యార్థస్య సన్తి భూయస్యః శ్రుతయో నివారికా ఇత్యాహ -
అపి చ బ్రహ్మ వేదేతి ।
అవిద్యాద్వయప్రతిబన్ధాపనయమాత్రేణ చ విద్యాయా మోక్షసాధనత్వం న స్వతోఽపూర్వోత్పాదేన చేత్యత్రాపి శ్రుతీరుదాహరతి -
త్వం హి నః పితేతి ।
న కేవలమస్మిన్నర్థే శ్రుత్యాదయః, అపి త్వక్షపాదాచార్యసూత్రమపి న్యాయమూలమస్తీత్యాహ -
తథా చాచార్యప్రణీతమితి ।
ఆచార్యశ్చోక్తలక్షణః పురాణే “ఆచినోతి చ శాస్త్రార్థమాచారే స్థాపయత్యపి । స్వయమాచరతే యస్మాదాచార్యస్తేన చోచ్యతే” ॥ ఇతి । తేన హి ప్రణీతం సూత్రమ్ - “దుఃఖజన్మప్రవృత్తిదోషమిథ్యాజ్ఞానానాముత్తరోత్తరాపాయే తదనన్తరాపాయాదపవర్గః”(న్యా.సూ.) ఇతి । పాఠాపేక్షయా కారణముత్తరమ్ , కార్యం చ పూర్వమ్ , కారణాపాయే కార్యాపాయః, కఫాపాయ ఇవ కఫోద్భవస్య జ్వరస్యాపాయః । జన్మాపాయే దుఃఖాపాయః, ప్రవృత్త్యపాయే జన్మాపాయః, దోషాపాయే ప్రవృత్త్యపాయః, మిథ్యాజ్ఞానాపాయే దోషాపాయః । మిథ్యాజ్ఞానం చావిద్యా రాగాద్యుపజననక్రమేణ దృష్టేనైవ సంసారస్య పరమం నిదానమ్ । సా చ తత్త్వజ్ఞానేన బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేనైవావగతిపర్యన్తేన విరోధినా నివర్త్యతే । తతోఽవిద్యానివృత్త్యా బ్రహ్మరూపావిర్భావో మోక్షః । న తు విద్యాకార్యస్తజ్జనితాపూర్వకార్యో వేతి సూత్రార్థః । తత్త్వజ్ఞానాన్మిథ్యాజ్ఞానాపాయ ఇత్యేతావన్మాత్రేణ సూత్రోపన్యాసః, న త్వక్షపాదసంమతం తత్త్వజ్ఞానమిహ సంమతమ్ । తదనేనాచార్యాన్తరసంవాదేనాయమర్థో దృఢీకృతః । స్యాదేతత్ । నైకత్వవిజ్ఞానం యథావస్థితవస్తువిషయమ్ , యేన మిథ్యాజ్ఞానం భేదావభాసం నివర్తయన్న విధివిషయో భవేత్ । అపి తు సమ్పదాదిరూపమ్ । తథా చ విధేః ప్రాగప్రాప్తం పురుషేచ్ఛయా కర్తవ్యం సత్ విధిగోచరో భవిష్యతి । యథా వృత్త్యన్తరత్వేన మనసో విశ్వేదేవసామ్యాద్విశ్వాన్దేవాన్మనసి సమ్పాద్య మన ఆలమ్బనమవిద్యమానసమం కృత్వా ప్రాధాన్యేన సమ్పాద్యానాం విశ్వేషామేవ దేవానామనుచిన్తనమ్ , తేన చానన్తలోకప్రాప్తిః । ఎవం చిద్రూపసామ్యాజ్జీవస్య బ్రహ్మరూపతాం సమ్పాద్య జీవమాలమ్బనమవిద్యమానసమం కృత్వా ప్రాధాన్యేన బ్రహ్మానుచిన్తనమ్ , తేన చామృతత్వఫలప్రాప్తిః । అధ్యాసే త్వాలమ్బనస్యైవ ప్రాధాన్యేనారోపితతద్భావస్యానుచిన్తనమ్ , యథా “మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౮ । ౧), “ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) । ఎవం జీవమబ్రహ్మ “బ్రహ్మేత్యుపాసీత” ఇతి । క్రియావిశేషయోగాద్వా, యథా “వాయుర్వావ సంవర్గః” (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౧), “ప్రాణో వావ సంవర్గః” (ఛా. ఉ. ౪ । ౩ । ౩) ఇతి । బాహ్యాన్ఖలు వాయుదేవతా వహ్న్యాదీన్ సంవృఙ్క్తే । మహాప్రలయసమయే హి వాయుర్వహ్న్యాదీన్సంవృజ్య సంహృత్యాత్మని స్థాపయతి । యథాహ ద్రవిడాచార్యః - “సంహరణాద్వా సంవరణాద్వా స్వాత్మీభావాద్వాయుః సంవర్గః” ఇతి । అధ్యాత్మం చ ప్రాణః సంవర్గ ఇతి । స హి సర్వాణి వాగాదీని సంవృఙ్క్తే । ప్రాయాణకాలే హి స ఎవ సర్వాణీన్ద్రియాణి సఙ్గృహ్యోత్క్రామతీతి । సేయం సంవర్గదృష్టిర్వాయౌ ప్రాణే చ దశాశాగతం జగద్దర్శయతి యథా, ఎవం జీవాత్మని బృంహణక్రియయా బ్రహ్మదృష్టిరమృతత్వాయ ఫలాయ కల్పత ఇతి । తదేతేషు త్రిష్వపి పక్షేష్వాత్మదర్శనోపాసనాదయః ప్రధానకర్మాణ్యపూర్వవిషయత్వాత్ , స్తుతశస్త్రవత్ । ఆత్మా తు ద్రవ్యం కర్మణి గుణ ఇతి సంస్కారో వాత్మనో దర్శనం విధీయతే । యథా దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే ’ పత్న్యవేక్షితమాజ్యం భవతి’ ఇతి సమామ్నాతమ్ , ప్రకరణినా చ గృహీతముపాంశుయాగాఙ్గభూతాజ్యద్రవ్యసంస్కారతయావేక్షణం గుణకర్మ విధీయతే, ఎవం కర్తృత్వేన క్రత్వఙ్గభూతే ఆత్మని “ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః” (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇతి దర్శనం గుణకర్మ విధీయతే ।
'యైస్తు ద్రవ్యం చికీర్ష్యతే గుణస్తత్ర ప్రతీయేత” ఇతి న్యాయాదత ఆహ -
న చేదం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానమితి ।
కుతః,
సమ్పదాదిరూపే హి బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞాన ఇతి ।
దర్శపూర్ణమాసప్రకరణే హి సమామ్నాతమాజ్యావేక్షణం తదఙ్గభూతాజ్యసంస్కార ఇతి యుజ్యతే । నచ “ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౫) ఇత్యాది కస్యచిత్ప్రకరణే సమామ్నాతమ్ । న చానారభ్యాధీతమపి । “యస్య పూర్ణమయీ జుహూర్భవతి” ఇత్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధజుహూద్వారేణ జుహూపదం క్రతుం స్మారయద్వాక్యేన యథా పర్ణతాయాః క్రతుశేషభావమాపాదయతి, ఎవమాత్మా నావ్యభిచారితక్రతుసమ్బన్ధః, యేన తద్దర్శనం క్రత్వఙ్గం సదాత్మానం క్రత్వర్థం సంస్కుర్యాత్ । తేన యద్యయం విధిస్తథాపి “సువర్ణం భార్యమ్” ఇతివత్ వినియోగభఙ్గేన ప్రధానకర్మైవాపూర్వవిషయత్వాన్న గుణకర్మేతి స్థవీయస్తయైతద్దూషణమనభిధాయ సర్వపక్షసాధారణం దూషణముక్తమ్ , తదతిరోహితార్థతయా న వ్యాఖ్యాతమ్ ।
కిం చ జ్ఞానక్రియావిషయత్వవిధానమస్య బహుశ్రుతివిరుద్ధమిత్యాహ -
న చ విదిక్రియేతి ।
శఙ్కతే -
అవిషయత్వ ఇతి ।
తతశ్చ శాన్తికర్మణి వేతాలోదయ ఇతి భావః ।
నిరాకరోతి -
న ।
కుతః
అవిద్యాకల్పితభేదనివృత్తిపరత్వాదితి ।
సర్వమేవ హి వాక్యం నేదన్తయా వస్తుభేదం బోధయితుమర్హతి । న హీక్షుక్షీరగుడాదీనాం మధురరసభేదః శక్య ఆఖ్యాతుమ్ । ఎవమన్యత్రాపి సర్వత్ర ద్రష్టవ్యమ్ । తేన ప్రమాణాన్తరసిద్ధే లౌకికే ఎవార్థే యదా గతిరిదృశీ శబ్దస్య, తదా కైవ కథా ప్రత్యగాత్మన్యలౌకికే । అదూరవిప్రకర్షేణ తు కథఞ్చిత్ప్రతిపాదనమిహాపి సమానమ్ । త్వమ్పదార్థో హి ప్రమాతా ప్రమాణాధీనయా ప్రమిత్యా ప్రమేయం ఘటాది వ్యాప్నోతీత్యవిద్యావిలసితమ్ । తదస్యా విషయీభూతోదాసీనతత్పదార్థప్రత్యగాత్మసామానాధికరణ్యేన ప్రమాతృత్వాభావాత్తన్నివృత్తౌ ప్రమాణాదయస్తిస్రో విధా నివర్తన్తే । న హి పక్తురవస్తుత్వే పాక్యపాకపచనాని వస్తుసన్తి భవితుమర్హన్తీతి । తథా హి - “విగలితపరాగ్వృత్త్యర్థత్వం త్వమ్పదస్య తదస్తదా త్వమితి హి పదేనైకార్థత్వే త్వమిత్యపి యత్పదమ్ । తదపి చ తదా గత్వైకార్థ్యం విశుద్ధచిదాత్మతాం త్యజతి సకలాన్కర్తృత్వాదీన్పదార్థమలాన్నిజాన్” ॥ ఇత్యాన్తరశ్లోకః ।
అత్రైవార్థే శ్రుతీరుదాహరతి -
తథా చ శాస్త్రమ్ - యస్యామతమితి ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
అతోఽవిద్యాకల్పితేతి ।
పరపక్షే మోక్షస్యానిత్యతామాపాదయతి -
యస్య త్వితి ।
కార్యమపూర్వం యాగాదివ్యాపారజన్యం తదపేక్షతే మోక్షః స్వోత్పత్తావితి ।
తయోః పక్షయోరితి ।
నిర్వర్త్యవికార్యయోః క్షణికం జ్ఞానమాత్మేతి బౌద్ధాః । తథా చ విశుద్ధవిజ్ఞానోత్పాదో మోక్ష ఇతి నిర్వర్త్యో మోక్షః । అన్యేషాం తు సంస్కారరూపావస్థామపహాయ యా కైవల్యావస్థావాప్తిరాత్మనః స మోక్ష ఇతి వికార్యో మోక్షః । యథా పయసః పూర్వావస్థాపహానేనావస్థాన్తరప్రాప్తిర్వికారో దధీతి । తదేతయోః పక్షయోరనిత్యతా మోక్షస్య, కార్యత్వాత్ , దధిఘటాదివత్ ।
అథ “యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే” (ఛా. ఉ. ౩-౧౩-౭) ఇతి శ్రుతేర్బ్రహ్మణో వికృతావికృతదేశభేదావగమాదవికృతదేశబ్రహ్మప్రాప్తిరూపాసనాదివిధికార్యా భవిష్యతి । తథా చ ప్రాప్యకర్మతా బ్రహ్మణ ఇత్యత ఆహ -
న చాప్యత్వేనాపీతి ।
అన్యదన్యేన వికృతదేశపరిహాణ్యావికృతదేశం ప్రాప్యతే । తద్యథోపవేలం జలధిరతిబహలచపలకల్లోలమాలాపరస్పరాస్ఫాలనసముల్లసత్ఫేనపుఞ్జస్తబకతయా వికృతః, మధ్యే తు ప్రశాన్తసకలకల్లోలోపసర్గః స్వస్థః స్థిరతయావికృతస్తస్య మధ్యమవికృతం పౌతికః పోతేన ప్రాప్నోతి । జీవస్తు బ్రహ్మైవేతి కిం కేన ప్రాప్యతామ్ । భేదాశ్రయత్వాత్ప్రాప్తిరిత్యర్థః ।
అథ జీవో బ్రహ్మణో భిన్నస్తథాపి న తేన బ్రహ్మాప్యతే, బ్రహ్మణో విభుత్వేన నిత్యప్రాప్తత్వాదిత్యాహ -
స్వరూపవ్యతిరిక్తత్వేఽపీతి ।
సంస్కారకర్మతామపాకరోతి -
నాపి సంస్కార్య ఇతి ।
ద్వయీ హి సంస్కార్యతా, గుణాధానేన వా, యథా బీజపూరకుసుమస్య లాక్షారసావసేకః, తేన హి తత్కుసుమం సంస్కృతం లాక్షారససవర్ణం ఫలం ప్రసూతే । దోషాపనయేన వా యథా మలినమాదర్శతలం నిఘృష్టమిష్టకాచూర్ణేనోద్భాసితభాస్వరత్వం సంస్కృతం భవతి । తత్ర న తావద్బ్రహ్మణి గుణాధానం సమ్భవతి । గుణో హి బ్రహ్మణః స్వభావో వా భిన్నో వా । స్వభావశ్చేత్కథమాధేయః, తస్య నిత్యవాత్ । భిన్నత్వే తు కార్యత్వేన మోక్షస్యానిత్యత్వప్రసఙ్గః । న చ భేదే ధర్మధర్మిభావః, గవాశ్వవత్ । భేదాభేదశ్చ వ్యుదస్తః, విరోధాత్ ।
తదనేనాభిసన్ధినోక్తమ్ -
అనాధేయాతిశయబ్రహ్మస్వరూపత్వాన్మోక్షస్య ।
ద్వితీయం పక్షం ప్రతిక్షిపతి -
నాపి దోషాపనయనేనేతి ।
అశుద్ధిః సతీ దర్పణే నివర్తతే, న తు బ్రహ్మణి అసతితి నివర్తనీయా । నిత్యనివృత్తత్వాదిత్యర్థః ।
శఙ్కతే -
స్వాత్మధర్మ ఎవేతి ।
బ్రహ్మస్వభావ ఎవ మోక్షోఽనాద్యవిద్యామలావృత ఉపాసనాదిక్రియయాత్మని సంస్క్రియమాణేఽభివ్యజ్యతే, న తు క్రియతే । ఎతదుక్తం భవతి నిత్యశుద్ధత్వమాత్మనోఽసిద్ధమ్ , సంసారావస్థాయామవిద్యామలినత్వాదితి ।
శఙ్కాం నిరాకరోతి -
న ।
కుతః,
క్రియాశ్రయత్వానుపపత్తేః ।
నావిద్యా బ్రహ్మాశ్రయా, కిం తు జీవే, సా త్వనిర్వచనీయేత్యుక్తమ్ , తేన నిత్యశుద్ధమేవ బ్రహ్మ । అభ్యుపేత్య త్వశుద్ధిం క్రియాసంస్కార్యత్వం దూష్యతే । క్రియా హి బ్రహ్మసమవేతా వా బ్రహ్మ సంస్కుర్యాత్ , యథా నిఘర్షణమిష్టకాచూర్ణసంయోగవిభాగప్రచయో నిరన్తర ఆదర్శతలసమవేతః । అన్యసమవేతా వా । న తావద్బ్రహ్మధర్మః క్రియా, తస్యాః స్వాశ్రయవికారహేతుత్వేన బ్రహ్మణో నిత్యత్వవ్యాఘాతాత్ । అన్యాశ్రయా తు కథమన్యస్యోపకరోతి, అతిప్రసఙ్గాత్ । న హి దర్పణే నిఘృష్యమాణే మణిర్విశుద్ధో దృష్టః ।
తచ్చానిష్టమితి ।
తదా బాధనం పరామృశతి ।
అత్ర వ్యభిచారం చోదయతి -
నను దేహాశ్రయయేతి ।
పరిహరతి -
న ।
దేహసంహతస్యేతి ।
అనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యోపధానమేవ బ్రహ్మణో జీవ ఇతి చ క్షేత్రజ్ఞ ఇతి చాచక్షతే । స చ స్థూలసూక్ష్మశరీరేన్ద్రియాదిసంహతస్తత్సఙ్ఘాతమధ్యపతితస్తదభేదేనాహమితిప్రత్యయవిషయీభూతః, అతః శరీరాదిసంస్కారః శరీరాదిధర్మోఽప్యాత్మనో భవతి, తదభేదాధ్యవసాయాత్ । యథా అఙ్గరాగధర్మః సుగన్ధితా కామినీనాం వ్యపదిశ్యతే । తేనాత్రాపి యదాశ్రితా క్రియా సాంవ్యవహారికప్రమాణవిషయీకృతా తస్యైవ సంస్కారో నాన్యస్యేతి న వ్యభిచారః । తత్త్వతస్తు న క్రియా న సంస్కార ఇతి । సనిదర్శనం తు శేషమధ్యాసభాష్యే ఎవ కృతవ్యాఖ్యానమితి నేహ వ్యాఖ్యాతమ్ ।
తయోరన్యః పిప్పలమితి ।
అన్యో జీవాత్మా । పిప్పలం కర్మఫలమ్ ।
అనశ్నన్నన్య ఇతి ।
పరమాత్మా ।
సంహతస్యైవ భోక్తృత్వమాహ మన్త్రవర్ణః -
ఆత్మేన్ద్రియేతి ।
అనుపహితశుద్ధస్వభావబ్రహ్మప్రదర్శనపరౌ మన్త్రౌ పఠతి -
ఎకో దేవ ఇతి ।
శుక్రం దీప్తిమత్ । అవ్రణం దుఃఖరహితమ్ । అస్రావిరమ్ అవిగలితమ్ । అవినాశీతి యావత్ ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
నను మా భూన్నిర్వర్త్యాదికర్మతాచతుష్టయీ । పఞ్చమీ తు కాచిత్ విధా భవిష్యతి, యయా మోక్షస్య కర్మతా ఘటిష్యత ఇత్యత ఆహ -
అతోఽన్యదితి ।
ఎభ్యః ప్రకారేభ్యో న ప్రకారాన్తరమన్యదస్తి, యతో మోక్షస్య క్రియానుప్రవేశో భవిష్యతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - చతసృణాం విధానాం మధ్యేఽన్యతమతయా క్రియాఫలత్వం వ్యాప్తమ్ , సా చ మోక్షాద్వ్యావర్తమానా వ్యాపకానుపలబ్ధ్యా మోక్షస్య క్రియాఫలత్వం వ్యావర్తయతీతి । తత్కిం మోక్షే క్రియైవ నాస్తి, తథా చ తదర్థాని శాస్త్రాణి తదర్థాశ్చ ప్రవృత్తయోఽనర్థికా ఇత్యత ఉపసంహారవ్యాజేనాహ -
తస్మాజ్జ్ఞానమేకమితి ।
అథ జ్ఞానం క్రియా మానసీ కస్మాన్న విధిగోచరః, కస్మాచ్చ తస్యాః ఫలం నిర్వర్త్యాదిష్వన్యతమం న మోక్ష ఇతి చోదయతి -
నను జ్ఞానమితి ।
పరిహరతి -
న ।
కుతః
వైలక్షణ్యాత్ ।
అయమర్థః - సత్యమ్ , జ్ఞానం మానసీ క్రియా, న త్వియం బ్రహ్మణి ఫలం జనయితుమర్హతి, తస్య స్వయమ్ప్రకాశతయా విదిక్రియాకర్మభావానుపపత్తేరిత్యుక్తమ్ ।
తదేతస్మిన్వైలక్షణ్యే స్థితే ఎవ వైలక్షణ్యాన్తరమాహ -
క్రియా హి నామ సేతి ।
యత్ర
విషయే
వస్తుస్వరూపనిరపేక్షైవ చోద్యతే ।
యథా దేవతాసమ్ప్రదానకహవిర్గ్రహణే దేవతావస్తుస్వరూపానపేక్షా దేవతాధ్యానక్రియా । యథా వా యోషితి అగ్నివస్త్వనపేక్షాగ్నిబుద్ధిర్యా సా క్రియా హి నామేతి యోజనా । న హి “యస్యై దేవతాయై హవిర్గృహీతం స్యాత్తాం ధ్యాయేద్వషట్కరిష్యన్”(ఐ . బ్రా. ౩ । ౮ । ౧) ఇత్యస్మాద్విధేః ప్రాగ్దేవతాధ్యానం ప్రాప్తమ్ , ప్రాప్తం త్వధీతవేదాన్తస్య విదితపదతదర్థసమ్బన్ధస్యాధిగతశబ్దన్యాయతత్త్వస్య “సదేవ సోమ్యేదమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదేః “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యన్తాత్సన్దర్భాత్ బ్రహ్మాత్మభావజ్ఞానమ్ , శబ్దప్రమాణసామర్థ్యాత్ , ఇన్ద్రియార్థసంనికర్షసామర్థ్యాదివ ప్రణిహితమనసః స్ఫీతాలోకమధ్యవర్తికుమ్భానుభవః । న హ్యసౌ స్వసామగ్రీబలలబ్ధజన్మా సన్మనుజేచ్ఛయాన్యథాకర్తుమకర్తుం వా శక్యః, దేవతాధ్యానవత్ , యేనార్థవానత్ర విధిః స్యాత్ । న చోపాసనా వానుభవపర్యన్తతా వాస్య విధేర్గోచరః, తయోరన్వయవ్యతిరేకావధృతసామర్థ్యయోః సాక్షాత్కారే వా అనాద్యవిద్యాపనయే వా విధిమన్తరేణ ప్రాప్తత్వేన పురుషేచ్ఛయాన్యథాకర్తుమకర్తుం వా అశక్యత్వాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మజ్ఞానం మానసీ క్రియాపి న విధిగోచరః । పురుషచిత్తవ్యాపారాధీనాయాస్తు క్రియాయా వస్తుస్వరూపనిరపేక్షతా క్వచిదవిరోధినీ, యథా దేవతాధ్యానక్రియాయాః । న హ్యత్ర వస్తుస్వరూపేణ కశ్చిద్విరోధః । క్వచిద్వస్తుస్వరూపవిరోధినీ, యథా యోషిత్పురుషయోరగ్నిబుద్ధిరిత్యేతావతా భేదేన నిదర్శనమిథునద్వయోపన్యాసః । క్రియైవేత్యేవకారేణ వస్తుతన్త్రత్వమపాకరోతి ।
నను “ఆత్మేత్యేవోపాసీత”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యాదయో విధయః శ్రూయన్తే । న చ ప్రమత్తగీతాః, తుల్యం హి సామ్ప్రదాయికమ్ , తస్మాద్విధేయేనాత్ర భవితవ్యమిత్యత ఆహ -
తద్విషయా లిఙాదయ ఇతి ।
సత్యం శ్రూయన్తే లిఙాదయః, న త్వమీ విధివిషయాః, తద్విషయత్వేఽప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । హేయోపాదేయవిషయో హి విధిః । స ఎవ చ హేయ ఉపాదేయో వా, యం పురుషః కర్తుమకర్తుమన్యథా వా కర్తుం శక్నోతి । తత్రైవ చ సమర్థః కర్తాధికృతో నియోజ్యో భవతి । న చైవమ్భూతాన్యాత్మశ్రవణమననోపాసనదర్శనానీతి విషయతదనుష్ఠాత్రోర్విధివ్యాపకయోరభావాద్విధేరభావ ఇతి ప్రయుక్తా అపి లిఙాదయః ప్రవర్తనాయామసమర్థా ఉపల ఇవ క్షురతైక్ష్ణ్యం కుణ్ఠమప్రమాణీభవితుమర్హన్తీతి ।
అనియోజ్యవిషయత్వాదితి ।
సమర్థో హి కర్తాధికారీ నియోజ్యః । అసామర్థ్యే తు న కర్తృతా యతో నాధికృతోఽతో న నియోజ్య ఇత్యర్థః ।
యది విధేరభావాన్న విధివచనాని, కిమర్థాని తర్హి వచనాన్యేతాని విధిచ్ఛాయానీతి పృచ్ఛతి -
కిమర్థానీతి ।
న చానర్థకాని యుక్తాని, స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధ్యధీనగ్రహణత్వానుపపత్తేరితి భావః ।
ఉత్తరమ్ -
స్వాభావికేతి ।
అన్యతః ప్రాప్తా ఎవ హి శ్రవణాదయో విధిసరూపైర్వాక్యైరనూద్యన్తే । న చానువాదోఽప్యప్రయోజనః, ప్రవృత్తివిశేషకరత్వాత్ । తథాహి - తత్తదిష్టానిష్టవిషయేప్సాజిహాసాపహృతహృదయతయా బహిర్ముఖో న ప్రత్యగాత్మని సమాధాతుమర్హతి । ఆత్మశ్రవణాదివిధిసరూపైస్తు వచనైర్మనసో విషయస్రోతః ఖిలీకృత్య ప్రత్యగాత్మస్రోత ఉద్ఘాట్యత ఇతి ప్రవృత్తివిశేషకరతా అనువాదానామస్తీతి సప్రయోజనతయా స్వాధ్యాయవిధ్యధీనగ్రహణత్వముపపద్యత ఇతి ।
యచ్చ చోదితమాత్మజ్ఞానమనుష్ఠానానఙ్గత్వాదపురుషార్థమితి తదయుక్తమ్ । స్వతోఽస్య పురుషార్థత్వే సిద్ధే యదనుష్ఠానానఙ్గత్వం తద్భూషణం న దూషణమిత్యాహ -
యదపీతి ।
అనుసఞ్జ్వరేత్
శరీరం పరితప్యమానమనుతప్యేత । సుగమమన్యత్ ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాన్న ప్రతిపత్తీతి ।
ప్రకృతిసిద్ధ్యర్థమేకదేశిమతం దూషయితుమనుభాషతే -
యదపి కేచిదాహురితి ।
దూషయతి -
తన్నేతి ।
ఇదమత్రాకూతమ్ - “కార్యబోధే యథా చేష్టా లిఙ్గం హర్షాదయస్తథా । సిద్ధబోధేఽర్థవత్తైవం శాస్త్రత్వం హితశాసనాత్” ॥ యది హి పదానాం కార్యాభిధానే తదన్వితస్వార్థాభిధానే వా, నియమేన వృద్ధవ్యవహారాత్సామర్థ్వమవధృతం భవేత్ , న భవేదహేయోపాదేయభూతబ్రహ్మాత్మతాపరత్వముపనిషదామ్ । తత్రావిదితసామర్థ్యత్వాత్పదానాం లోకే, తత్పూర్వకత్వాచ్చ వైదికార్థప్రతీతేః । అథ తు భూతేఽప్యర్థే పదానాం లోకే శక్యః సఙ్గతిగ్రహస్తత ఉపనిషదాన్తత్పరత్వం పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయావగమ్యమానమపహృత్య న కార్యపరత్వం శక్యం కల్పయితుమ్ , శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ । తత్ర తావదేవమకార్యేఽర్థే న సఙ్గతిగ్రహః, యది తత్పరః ప్రయోగో న లోకే దృశ్యేత, తత్ప్రత్యయో వా వ్యుత్పన్నస్యోన్నేతుం న శక్యేత । న తావత్తత్పరః ప్రయోగో న దృశ్యతే లోకే । కుతూహలభయాదినివృత్త్యర్థానామకార్యపరాణాం పదసన్దర్భాణాం ప్రయోగస్య లోకే బహులముపలబ్ధేః । తద్యథాఖణ్డలాదిలోకపాలచక్రవాలాధివసతిః, సిద్ధవిద్యాధరగన్ధర్వాప్సరఃపరివారో బ్రహ్మలోకావతీర్ణమన్దాకినీపయఃప్రవాహపాతధౌతకలధౌతమయశిలాతలో నన్దనాదిప్రమదావనవిహారిమణిమయశకున్తకమనీయనినదమనోహరః పర్వతరాజః సుమేరురితి । నైష భుజఙ్గో రజ్జురియమిత్యాదిః । నాపి భూతార్థబుద్ధిర్వ్యుత్పన్నపురుషవర్తినీ న శక్యా సమున్నేతుమ్ , హర్షాదేరున్నయనహోతోః సమ్భవాత్ । తథా హ్యవిదితార్థదేశజనభాషార్థో ద్రవిడో నగరగమనోద్యతో రాజమార్గాభ్యర్ణం దేవదత్తమన్దిరమధ్యాసీనః ప్రతిపన్నజనకానన్దనిబన్ధనపుత్రజన్మా వార్త్తాహారేణ సహ నగరస్థదేవదత్తాభ్యాశమాగతః పటవాసోపాయనార్పణపురఃసరం దిష్ట్యా వర్ధసే దేవదత్త పుత్రస్తే జాతైతి వార్త్తాహారవ్యాహారశ్రవణసమనన్తరముపజాతరోమాఞ్చకఞ్చుకం వికసితనయనోత్పలమతిస్మేరముఖమహోత్పలమవలోక్య దేవదత్తముత్పన్నప్రమోదమనుమిమీతే, ప్రమోదస్య చ ప్రాగభూతస్య తద్వ్యాహారశ్రవణసమనన్తరం ప్రభవతస్తద్ధేతుతామ్ । న చాయమప్రతిపాదయన్ హర్షహేతుమర్థం హర్షాయ కల్పత ఇత్యనేన హర్షహేతురర్థ ఉక్త ఇతి ప్రతిపద్యతే । హర్షహేత్వన్తరస్య చాప్రతీతేః పుత్రజన్మనశ్చ తద్ధేతోరవగమాత్తదేవ వార్త్తాహారేణాభ్యధాయీతి నిశ్చినోతి । ఎవం భయశోకాదయోఽప్యుదాహార్యాః । తథా చ ప్రయోజనవత్తయా భూతార్థాభిధానస్య ప్రేక్షావత్ప్రయోగోఽప్యుపపన్నః । ఎవం చ బ్రహ్మస్వరూపజ్ఞానస్య పరమపురుషార్థహేతుభావాదనుపదిశతామపి పురుషప్రవృత్తినివృత్తీ వేదాన్తానాం పురుషహితానుశాసనాచ్ఛాస్త్రత్వం సిద్ధం భవతి । తత్సిద్ధమేతత్ , వివాదాధ్యాసితాని వచనాని భూతార్థవిషయాణి, భూతార్థవిషయప్రమాజనకత్వాత్ । యద్యద్విషయప్రమాజనకం తత్తద్విషయం, యథా రూపాదివిషయం చక్షురాది, తథా చైతాని, తస్మాత్తథేతి ।
తస్మాత్సుష్ఠూక్తమ్ -
తన్న, ఔపనిషదస్య పురుషస్యానన్యశేషత్వాదితి ।
ఉపనిపూర్వాత్సదేర్విశరణార్థాత్క్విప్యుపనిషత్పదం వ్యుత్పాదితమ్ , ఉపనీయ అద్వయం బ్రహ్మ సవాసనామవిద్యాం హినస్తీతి బ్రహ్మవిద్యామాహ । తద్ధేతుత్వాద్వేదాన్తా అప్యుపనిషదః, తతో విదితః ఔపనిషదః పురుషః ।
ఎతదేవ విభజతే -
యోఽసావుపనిషత్స్వేవేతి ।
అహంప్రత్యయవిషయాద్భినత్తి -
అసంసారీతి ।
అత ఎవ క్రియారహితత్వాచ్చతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణః అతశ్చ చతుర్విధద్రవ్యవిలక్షణోపేతోఽయమనన్యశేషః, అన్యశేషం హి భూతం ద్రవ్యం చికీర్షితం సదుత్పత్త్యాద్యాప్యం సమ్భవతి । యథా ‘యూపం తక్షతి’ ఇత్యాది । యత్పునరన్యశేషం భూతభావ్యుపయోగరహితమ్ , యథా ‘సువర్ణం భార్యమ్’ , ‘సక్తూన్ జుహోతి’ ఇత్యాది, న తస్యోత్పత్త్యాద్యాప్యతా ।
కస్మాత్పునరస్యానన్యశేషతేత్యత ఆహ -
యతఃస్వప్రకరణస్థః ।
ఉపనిషదామనారభ్యాధీతానాం పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా పురుషప్రతిపాదనపరత్వేన పురుషస్యైవ ప్రాధాన్యేనేదం ప్రకరణమ్ । న చ జుహ్వాదివదవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధః పురుష ఇత్యుపపాదితమ్ । అతః స్వప్రకరణస్థః సోఽయం తథావిధ ఉపనిషద్భ్యః ప్రతీయమానో న నాస్తీతి శక్యో వక్తుమిత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ - మానాన్తరాగోచరత్వేనాగృహీతసఙ్గతితయా అపదార్థస్య బ్రహ్మణో వాక్యార్థత్వానుపపత్తేః కథముపనిషదర్థతేత్యత ఆహ -
స ఎష నేతి నేత్యాత్మేత్యాత్మశబ్దాత్ ।
యద్యపి గవాదివన్మానాన్తరగోచరత్వమాత్మనో నాస్తి, తథాపి ప్రకాశాత్మన ఎవ సతస్తత్తదుపాధిపరిహాణ్యా శక్యం వాక్యార్థత్వేన నిరూపణమ్ , హాటకస్యేవ కటకకుణ్డలాదిపరిహాణ్యా । నహి ప్రకాశః స్వసంవేదనో న భాసతే, నాపి తదవచ్ఛేదకః కార్యకారణసఙ్ఘాతః । తేన “స ఎష నేతి నేత్యాత్మా” (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇతి తత్తదవచ్ఛేదపరిహాణ్యా బృహత్త్వాదాపనాచ్చ స్వయమ్ప్రకాశః శక్యో వాక్యాత్ బ్రహ్మేతి చాత్మేతి చ నిరూపయితుమిత్యర్థః ।
అథోపాధినిరాసవదుపహితమప్యాత్మరూపం కస్మాన్న నిరస్యత ఇత్యత ఆహ -
ఆత్మనశ్చ ప్రత్యాఖ్యాతుమశక్యత్వాత్ ।
ప్రకాశో హి సర్వస్యాత్మా తదధిష్ఠానత్వాచ్చ ప్రపఞ్చవిభ్రమస్య । న చాధిష్ఠానాభావే విభ్రమో భవితుమర్హతి । న హి జాతు రజ్జ్వభావే రజ్జ్వాం భుజఙ్గ ఇతి వా ధారేతి వా విభ్రమో దృష్టపూర్వః । అపి చాత్మానః ప్రకాశస్య భాసా ప్రపఞ్చస్య ప్రభా । తథా చ శ్రుతిః - “తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(క.ఉ.౨-౨-౧౫) ఇతి । న చాత్మనః ప్రకాశస్య ప్రత్యాఖ్యానే ప్రపఞ్చప్రథా యుక్తా । తస్మాదాత్మనః ప్రత్యాఖ్యానాయోగాద్వేదాన్తేభ్యః ప్రమాణాన్తరాగోచరసర్వోపాధిరహితబ్రహ్మస్వరూపావగతిసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఉపనిషత్స్వేవావగత ఇత్యవధారణమమృష్యమాణ ఆక్షిపతి -
నన్వాత్మేతి ।
సర్వజనీనాహంప్రత్యయవిషయో హ్యాత్మా కర్తా భోక్తా చ సంసారీ, తత్రైవ చ లౌకికపరీక్షకాణామాత్మపదప్రయోగాత్ । య ఎవ లౌకికాః శబ్దాస్త ఎవ వైదికాస్త ఎవ చ తేషామర్థా ఇత్యౌపనిషదమప్యాత్మపదం తత్రైవ ప్రవర్తితుమర్హతి, నార్థాన్తరే తద్విపరీత ఇత్యర్థః ।
సమాధత్తే -
న
అహంప్రత్యయవిషయ ఔపనిషదః పురుషః ।
కుతః
తత్సాక్షిత్వేన ।
అహంప్రత్యయవిషయో యః కర్తా కార్యకరణసఙ్ఘాతోపహితో జీవాత్మాతత్సాక్షిత్వేన, పరమాత్మనోఽహంప్రత్యయవిషయత్వస్య -
ప్రత్యుక్తత్వాత్ ।
ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి “అనేన జీవేనాత్మనా” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి జీవపరమాత్మనోః పారమార్థికమైక్యమ్ , తథాపి తస్యోపహితం రూపం జీవః, శుద్ధం తు రూపం తస్య సాక్షితచ్చ మానాన్తరానధిగతముపనిషద్గోచర ఇతి ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి -
న హ్యహంప్రత్యయవిషయేతి ।
విధిశేషత్వం వా నేతుం న శక్యః ।
కుతః
ఆత్మత్వాదేవ ।
న హ్యాత్మా అన్యార్థోఽన్యత్తు సర్వమాత్మార్థమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “న వా అరే సర్వస్య కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి ఆత్మనస్తు కామాయ సర్వం ప్రియం భవతి”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇతి । అపి చాతః సర్వేషామాత్మత్వాదేవ న హేయో నాప్యుపాదేయః । సర్వస్య హి ప్రపఞ్చజాతస్య బ్రహ్మైవ తత్త్వమాత్మా । న చ స్వభావో హేయః, అశక్యహానత్వాత్ । న చోపాదేయః, ఉపాత్తత్వాత్ । తస్మాద్ధేయోపాదేయవిషయౌ విధినిషేధౌ న తద్విపరీతమాత్మతత్త్వం విషయీకురుత ఇతి సర్వస్య ప్రపఞ్చజాతస్యాత్మైవ తత్త్వమితి ।
ఎతదుపపాదయతి -
సర్వం హి వినశ్యద్వికారజాతం పురుషాన్తం వినశ్యతి ।
అయమర్థః - పురుషో హి శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణతదవిరుద్ధన్యాయవ్యవస్థాపితత్వాత్పరమార్థసన్ । ప్రపఞ్చస్త్వనాద్యవిద్యోపదర్శితోఽపరమార్థసన్ । యశ్చ పరమార్థసన్నసౌ ప్రకృతిః రజ్జుతత్త్వమివ సర్పవిభ్రమస్య వికారస్య । అత ఎవాస్యానిర్వాచ్యత్వేనాదృఢస్వభావస్య వినాశః । పురుషస్తు పరమార్థసన్నాసౌ కారణసహస్రేణాప్యసన్ శక్యః కర్తుమ్ । న హి సహస్రమపి శిల్పినో ఘటం పటయితుమీశత ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాదవినాశిపురుషాన్తో వికారవినాశః శుక్తిరజ్జుతత్త్వాన్త ఇవ రజతభుజఙ్గవినాశః । పురుష ఎవ హి సర్వస్య ప్రపఞ్చవికారజాతస్య తత్త్వమ్ ।
న చ పురుషస్యాస్తి వినాశో యతోఽనన్తో వినాశః స్యాదిత్యత ఆహ -
పురుషో వినాశహేత్వభావాదితి ।
నహి కారణాని సహస్రమప్యన్యదన్యథయితుమీశత ఇత్యుక్తమ్ । అథ మా భూత్స్వరూపేణ పురుషో హేయ ఉపాదేయో వా, తదీయస్తు కశ్చిద్ధర్మో హాస్యతే, కశ్చిచ్చోపాదాస్యత ఇత్యత ఆహ -
విక్రియాహేత్వభావాచ్చ కూటస్థనిత్యః ।
త్రివిధోఽపి ధర్మలక్షణావస్థాపరిణామలక్షణో వికారో నాస్తీత్యుక్తమ్ । అపి చాత్మనః పరమార్థసతో ధర్మోఽపి పరమార్థసన్నితి న తస్యాత్మవదన్యథాత్వం కారణైః శక్యం కర్తుమ్ । న చ ధర్మాన్యథాత్వాదన్యో వికారః । తదిదముక్తమ్ - విక్రియాహేత్వభావాదితి । సుగమమన్యత్ ।
యత్పునరేకదేశినా శాస్త్రవిద్వచనం సాక్షిత్వేనానుక్రాన్తం తదన్యథోపపాదయతి -
యదపి శాస్త్రతాత్పర్యవిదామనుక్రమణమితి ।
“దృష్టో హి తస్యార్థః ప్రయోజనవదర్థావబోధనమ్” ఇతి వక్తవ్యే, ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రకృతత్వాద్ధర్మస్య చ కర్మత్వాత్ “కర్మావబోధనమ్” ఇత్యుక్తమ్ । న తు సిద్ధరూపబ్రహ్మావబోధనవ్యాపారం వేదస్య వారయతి । న హి సోమశర్మణి ప్రకృతే తద్గుణాభిధానం పరిసఞ్చష్టే విష్ణుశర్మణో గుణవత్తామ్ । విధిశాస్త్రం విధీయమానకర్మవిషయమ్ , ప్రతిషేధశాస్త్రం చ ప్రతిషిధ్యమానకర్మవిషయమిత్యుభయమపి కర్మావబోధనపరమ్ । అపి చ “ఆమ్నాయస్య క్రియార్థత్వాత్” ఇతి శాస్త్రకృద్వచనమ్ ।
తత్రార్థగ్రహణం యద్యభిధేయవాచి తతో భూతార్థానాం ద్రవ్యగుణకర్మణామానర్థక్యమనభిధేయత్వం ప్రసజ్యేత, నహి తే క్రియార్థా ఇత్యత ఆహ -
అపి చామ్నాయస్యేతి ।
యద్యుచ్యేత నహి క్రియార్థత్వం క్రియాభిధేయత్వమ్ , అపి తు క్రియాప్రయోజనత్వమ్ । ద్రవ్యగుణశబ్దానాం చ క్రియార్థత్వేనైవ భూతద్రవ్యగుణాభిధానమ్ , న స్వనిష్ఠతయా । యథాహుః శాస్త్రవిదః - “చోదనా హి భూతం భవన్తమ్” ఇత్యాది । ఎతదుక్తం భవతి - కార్యమర్థమవగమయన్తీ చోదనా తదర్థం భూతాదికమప్యర్థం గమయతీతి ।
తత్రాహ -
ప్రవృత్తినివృత్తివ్యతిరేకేణ భూతం చేదితి ।
అయమభిసన్ధిః - న తావత్కార్యార్థ ఎవ స్వార్థే పదానాం సఙ్గతిగ్రహో నాన్యార్థ ఇత్యుపపాదితం భూతేఽప్యర్థే వ్యుత్పత్తిం దర్శయద్భిః । నాపి స్వార్థమాత్రపరతైవ పదానామ్ । తథా సతి న వాక్యార్థప్రత్యయః స్యాత్ । న హి ప్రత్యేకం స్వప్రధానతయా గుణప్రధానభావరహితానామేకవాక్యతా దృష్టా । తస్మాత్పదానాం స్వార్థమభిదధతామేకప్రయోజనవత్పదార్థపరతయైకవాక్యతా । తథా చ తత్తదర్థాన్తరవిశిష్టైకవాక్యార్థప్రత్యయ ఉపపన్నో భవతి । యథాహుః శాస్త్రవిదః - “సాక్షాద్యద్యపి కుర్వన్తిపదార్థప్రతిపాదనమ్ । వర్ణాస్తథాపి నైతస్మిన్పర్యవస్యన్తి నిష్ఫలే ॥ వాక్యార్థమితయే తేషాం ప్రవృత్తౌ నాన్తరీయకమ్ । పాకే జ్వాలేవ కాష్ఠానాం పదార్థప్రతిపాదనమ్” ॥ ఇతి । తథా చార్థాన్తరసంసర్గపరతామాత్రేణ వాక్యార్థప్రత్యయోపపత్తౌ న కార్యసంసర్గపరత్వనియమః పదానామ్ । ఎవం చ సతి కూటస్థనిత్యబ్రహ్మరూపపరత్వేఽప్యదోష ఇతి । భవ్యం కార్యమ్ ।
నను యద్భవ్యార్థం భూతముపదిశ్యతే న తద్భూతమ్ , భవ్యసంసర్గిణా రూపేణ తస్యాపి భవ్యత్వాదిత్యత ఆహ -
న హి భూతముపదిశ్యమానమితి ।
న తాదాత్మ్యలక్షణః సంసర్గః, కిం తు కార్యేణ సహ ప్రయోజనప్రయోజనిలక్షణోఽన్వయః । తద్విషయేణ తు భావార్థేన భూతార్థానాం క్రియాకారకలక్షణ ఇతి న భూతార్థానాం క్రియార్థత్వమిత్యర్థః ।
శఙ్కతే -
అక్రియాత్వేఽపీతి ।
ఎవం చాక్రియార్థకూటస్థనిత్యబ్రహ్మోపదేశానుపపత్తిరితి భావః ।
పరిహరతి -
నైష దోషః ।
క్రియార్థత్వేఽపీతి ।
న హి క్రియార్థం భూతముపదిశ్యమానమభూతం భవతి, అపి తు క్రియానివర్తనయోగ్యం భూతమేవ తత్ । తథా చ భూతేఽర్థేఽవధృతశక్తయః శబ్దాః క్వచిత్స్వనిష్ఠభూతవిషయా దృశ్యమానా మృత్వా శీర్త్వా వా న కథఞ్చిత్క్రియానిష్ఠతాం గమయితుముచితాః । నహ్యుపహితం శతశో దృష్టమప్యనుపహితం క్వచిద్దృష్టమదృష్టం భవతి । తథా చ వర్తమానాపదేశా అస్తిక్రియోపహితా అకార్యార్థా అప్యటవీవర్ణకాదయో లోకే బహులముపలభ్యన్తే । ఎవం క్రియానిష్ఠా అపి సమ్బన్ధమాత్రపర్యవసాయినః, యథాకస్యైష పురుష ఇతి ప్రశ్నే ఉత్తరంరాజ్ఞ ఇతి । తథా ప్రాతిపదికార్థమాత్రనిష్ఠాః, యథా - కీదృశాస్తరవ ఇతి ప్రశ్నే ఉత్తరమ్ఫలిన ఇతి । న హి పృచ్ఛతా పురుషస్య వా తరూణాం వాస్తిత్వనాస్తిత్వే ప్రతిపిత్సితే, కిం తు పురుషస్య స్వామిభేదస్తరూణాం చ ప్రకారభేదః । ప్రష్టురపేక్షితం చాచక్షాణః స్వామిభేదమేవ ప్రకారభేదమేవ చ ప్రతివక్తి, న పునరస్తిత్వమ్ , తస్య తేనాప్రతిపిత్సితత్వాత్ । ఉపపాదితా చ భూతేఽప్యర్థే వ్యుత్పత్తిః ప్రయోజనవతి పదానామ్ ।
చోదయతి -
యది నామోపదిష్టం
భూతం
కిం తవ -
ఉపదేష్టుః శ్రోతుర్వా ప్రయోజనం
తస్మాద్భూతమపి ప్రయోజనవదేవోపదేష్టవ్యం నాప్రయోజనమ్ । అప్రయోజనం చ బ్రహ్మ, తస్యోదాసీనస్య సర్వక్రియారహితత్వేనానుపకారకత్వాదితి భావః ।
స్యాత్ ।
పరిహరతి -
అనవగతాత్మవస్తూపదేశశ్చ తథైవ -
ప్రయోజనవానేవ -
భవితుమర్హతి ।
అప్యర్థశ్చకారః । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి బ్రహ్మోదాసీనమ్ , తథాపి తద్విషయం శాబ్దజ్ఞానమవగతిపర్యన్తం విద్యా స్వవిరోధినీం సంసారమూలనిదానమవిద్యాముచ్ఛిన్దత్ప్రయోజనవదిత్యర్థః । అపి చ యేఽపి కార్యపరత్వం సర్వేషాం పదానామాస్థిషత, తైరపి “బ్రాహ్మణో న హన్తవ్యః”, “న సురా పాతవ్యా” ఇత్యాదీనాం న కార్యపరతా శక్యా ఆస్థాతుమ్ । కృత్యుపహితమర్యాదం హి కార్యం కృత్యా వ్యాప్తం తన్నివృత్తౌ నివర్తతే, శింశపాత్వమివ వృక్షత్వనివృత్తౌ । కృతిర్హి పురుషప్రయత్నః - స చ విషయాధీననిరూపణః । విషయశ్చాస్య సాధ్యస్వభావతయా భావార్థ ఎవ పూర్వాపరీభూతోఽన్యోత్పాదానుకూలాత్మా భవితుమర్హతి, న ద్రవ్యగుణౌ । సాక్షాత్కృతివ్యాప్యో హి కృతేర్విషయః । న చ ద్రవ్యగుణయోః సిద్ధయోరస్తి కృతివ్యాప్యతా । అత ఎవ శాస్త్రకృద్వచః - “భావార్థాః కర్మశబ్దాస్తేభ్యః క్రియా ప్రతీయేత” ఇతి । ద్రవ్యగుణశబ్దానాం నైమిత్తికావస్థాయాం కార్యావమర్శేఽపి, భావస్య స్వతః, ద్రవ్యగుణశబ్దానాం తు భావయోగాత్కార్యావమర్శ ఇతి భావార్థేభ్య ఎవాపూర్వావగతిః, న ద్రవ్యగుణశబ్దేభ్య ఇతి । న చ ‘దధ్నా జుహోతి’ , ‘సన్తతమాఘారయతి’ ఇత్యాదిషు ద్రవ్యాదీనాం కార్యవిషయతా । తత్రాపి హి హోమాఘారభావార్థవిషయమేవ కార్యమ్ । న చైతావతా ‘సోమేన యజేత’ ఇతివత్ , దధిసన్తతాదివిశిష్టహోమాఘారవిధానాత్ , ‘అగ్నిహోత్రం జుహోతి’ , ‘ఆఘారమాఘారయతి’ ఇతి తదనువాదః । యద్యప్యత్రాపి భావార్థవిషయమేవ కార్యం, తథాపి భావార్థానుబన్ధతయా ద్రవ్యగుణావవిషయావపి విధీయేతే । భావార్థో హి కారకవ్యాపారమాత్రతయావిశిష్టః కారకవిశేషేణ ద్రవ్యాదినా విశేష్యత ఇతి ద్రవ్యాదిస్తదనుబన్ధః । తథా చ భావార్థే విధీయమానే స ఎవ సానుబన్ధో విధీయత ఇతి ద్రవ్యగుణావవిషయావపి తదనుబన్ధతయా విహితౌ భవతః । ఎవం చ భావార్థప్రణాలికయా ద్రవ్యాదిసఙ్క్రాన్తో విధిర్గౌరవాద్బిభ్యత్స్వవిషయస్య చాన్యతః ప్రాప్తతయా తదనువాదేన తదనుబన్ధీభూతద్రవ్యాదిపరో భవతీతి సర్వత్ర భావార్థవిషయ ఎవ విధిః । ఎతేన ‘యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలో భవతి’ ఇత్యత్ర సమ్బన్ధవిషయో విధిరితి పరాస్తమ్ । నను న భవత్యర్థో విధేయః, సిద్ధే భవితరి లబ్ధరూపస్య భవనం ప్రత్యకర్తృత్వాత్ । న ఖలు గగనం భవతి । నాప్యసిద్ధే, అసిద్ధస్యానియోజ్యత్వాత్ , గగనకుసుమవత్ । తస్మాద్భవనేన ప్రయోజ్యవ్యాపారేణాక్షిప్తః ప్రయోజకస్య భావయితుర్వ్యాపారో విధేయః । స చ వ్యాపారో భావనా, కృతిః, ప్రయత్న ఇతి నిర్విషయశ్చాసావశక్యప్రతిపత్తిరతో విషయాపేక్షాయామాగ్నేయశబ్దోపస్థాపితో ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధ ఎవాస్య విషయః । నను వ్యాపారవిషయః పురుషప్రయత్నః కథమవ్యాపారరూపం సమ్బన్ధం గోచరయేత్ । న హి ఘటం కుర్విత్యత్రాపి సాక్షాన్నామార్థం ఘటం పురుషప్రయత్నో గోచరయత్యపి తు దణ్డాది హస్తాదినా వ్యాపారయతి । తస్మాద్ఘటార్థాం కృతిం వ్యాపారవిషయామేవ పురుషః ప్రతిపద్యతే, న తు రూపతో ఘటవిషయామ్ । ఉద్దేశ్యతయా త్వస్యామస్తి ఘటో న తు విషయతయా । విషయతయా తు హస్తాదివ్యాపార ఎవ । అత ఎవాగ్నేయ ఇత్యత్రాపి ద్రవ్యదేవతాసమ్బన్ధాక్షిప్తో యజిరేవ కార్యవిషయో విధేయః । కిముక్తం భవతి, ఆగ్నేయో భవతీతి ఆగ్నేయేన యాగేన భావయేదితి । అత ఎవ ‘య ఎవం విద్వాన్ పౌర్ణమాసీం యజతే’ ‘య ఎవం విద్వానమావాస్యాం యజతే’ ఇత్యనువాదో భవతి ‘యదాగ్నేయః’ ఇత్యాదివిహితస్య యాగషట్కస్య । అత ఎవ చ విహితానూదితస్య తస్యైవ ‘దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం స్వర్గకామో యజేత’ ఇత్యాధికారసమ్బన్ధః । తస్మాత్సర్వత్ర కృతిప్రణాలికయా భావార్థవిషయ ఎవ విధిరిత్యేకాన్తః । తథా చ ‘న హన్యాత్’ ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదిషు యది కార్యమభ్యుపేయేత, తతస్తద్వ్యాపికా కృతిరభ్యుపేతవ్యా, తద్వ్యాపకశ్చ భావార్థో విషయః । ఎవం చ ప్రజాపతివ్రతన్యాయేన పర్యుదాసవృత్త్యాఽహననాపానసఙ్కల్పలక్షణయా తద్విషయో విధిః స్యాత్ । తథా చ ప్రసజ్యప్రతిషేధో దత్తజలాఞ్జలిః ప్రసజ్యేత । న చ సతి సమ్భవే లక్షణా న్యాయ్యా । “నేక్షేతోద్యన్తమ్” ఇత్యాదౌ తు “తస్య వ్రతమ్” ఇత్యధికారాత్ప్రసజ్యప్రతిషేధాసమ్భవేన పర్యుదాసవృత్త్యానీక్షణసఙ్కల్పలక్షణా యుక్తా ।
తస్మాత్ ‘న హన్యాత్’ , ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదిషు ప్రసజ్యప్రతిషేధేషు భావార్థాభావాత్తద్వ్యాప్తాయాః కృతేరభావః, తదభావే చ తద్వ్యాప్తస్య కార్యస్యాభావ ఇతి న కార్యపరత్వనియమః సర్వత్ర వాక్యే ఇత్యాహ -
బ్రాహ్మణో న హన్తవ్య ఇత్యేవమాద్యా ఇతి ।
నను కస్మాన్నివృత్తిరేవ కార్యం న భవతి, తత్సాధనం వేత్యత ఆహ -
న చ సా క్రియేతి ।
క్రియాశబ్దః కార్యవచనః ।
ఎతదేవ విభజతే -
అక్రియార్థానామితి ।
స్యాదేతత్ । విధివిభక్తిశ్రవణాత్కార్యం తావదత్ర ప్రతీయతే తచ్చ న భావార్థమన్తరేణ । న చ రాగతః ప్రవృత్తస్య హననపానాదావకస్మాదౌదాసీన్యముపపద్యతే వినా విధారకప్రయత్నమ్ । తస్మాత్స ఎవ ప్రవృత్త్యున్ముఖానాం మనోవాగ్దేహానాం విధారకః ప్రయత్నో నిషేధవిధిగోచరః క్రియేతి నాక్రియాపరమస్తి వాక్యం కిఞ్చిదపీతి ఆహ -
న చ హననక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యవ్యతిరేకేణ నఞః శక్యమప్రాప్తక్రియార్థత్వం కల్పయితుమ్ ।
కేన హేతునా న శక్యమిత్యత ఆహ -
స్వభావప్రాప్తహన్త్యర్థానురాగేణ
నఞః । అయమర్థః - హననపానపరో హి విధిప్రత్యయః ప్రతీయమానస్తే ఎవ విధత్తే ఇత్యుత్సర్గః । న చైతే శక్యే విధాతుమ్ , రాగతః ప్రాప్తత్వాత్ । న చ నఞః ప్రసజ్యప్రతిషేధో విధేయః, తస్యాప్యౌదాసీన్యరూపస్య సిద్ధతయా ప్రాప్తత్వాత్ । న చ విధారకః ప్రయత్నః, తస్యాశ్రుతత్వేన లక్ష్యమాణత్వాత్ , సతి సమ్భవే చ లక్షణాయా అన్యాయ్యత్వాత్ , విధివిభక్తేశ్చ రాగతః ప్రాప్తప్రవృత్త్యనువాదకత్వేన విధివిషయత్వాయోగాత్ । తస్మాద్యత్పిబేద్ధన్యాద్వేత్యనూద్య తన్నేతి నిషిధ్యతే, తదభావో జ్ఞాప్యతే, న తు నఞర్థో విధీయతే । అభావశ్చ స్వవిరోధిభావనిరూపణతయా భావచ్ఛాయానుపాతీతి సిద్ధే సిద్ధవత్ , సాధ్యే చ సాధ్యవద్భాసత ఇతి సాధ్యవిషయో నఞర్థః సాధ్యవద్భాసత ఇతి నఞర్థః కార్య ఇతి భ్రమః ।
తదిదమాహ -
నఞశ్చైష స్వభావ ఇతి ।
నను బోధయతు సమ్బన్ధినోఽభావం నఞ్ప్రవృత్త్యున్ముఖానాం తు మనోవాగ్దేహానాం కుతోఽకస్మాన్నివృత్తిరిత్యత ఆహ -
అభావబుద్ధిశ్చౌదాసీన్య
పాలన
కారణమ్ ।
అయమభిప్రాయః - ‘జ్వరితః పథ్యమశ్నీయాత్’ , ‘న సర్పాయాఙ్గులిం దద్యాత్’ ఇత్యాదివచనశ్రవణసమనన్తరం ప్రయోజ్యవృద్ధస్య పథ్యాశనే ప్రవృత్తిం భుజఙ్గాఙ్గులిదానోన్ముఖస్య చ తతో నివృత్తిముపలభ్య బాలో వ్యుత్పిత్సుః ప్రయోజ్యవృద్ధస్య ప్రవృత్తినివృత్తిహేతూ ఇచ్ఛాద్వేషావనుమిమీతే । తథా హి - ఇచ్ఛాద్వేషహేతుకే వృద్ధస్య ప్రవృత్తినివృత్తీ స్వతన్త్రప్రవృత్తినివృత్తిత్వాత్ , మదీయస్వతన్త్రప్రవృత్తినివృత్తివత్ । కర్తవ్యతైకార్థసమవేతేష్టానిష్టసాధనభావావగమపూర్వకౌ చాస్యేచ్ఛాద్వేషౌ, ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతేచ్ఛాద్వేషత్వాత్ , మత్ప్రవృత్తినివృత్తిహేతుభూతేచ్ఛాద్వేషవత్ । న జాతు మమ శబ్దతద్వ్యాపారపురుషాశయత్రైకాల్యానవిచ్ఛన్నభావనాపూర్వప్రత్యయపూర్వావిచ్ఛాద్వేషావభూతామ్ । అపి తు భూయోభూయః స్వగతమాలోచయత ఉక్తకారణపూర్వావేవ ప్రత్యవభాసేతే । తస్మాద్వృద్ధస్య స్వతన్త్రప్రవృత్తినివృత్తీ ఇచ్ఛాద్వేషభేదౌ చ కర్తవ్యతైకార్థసమవేతేష్టానిష్టసాధనభావావగమపూర్వావిత్యానుపూర్వ్యా సిద్ధః కార్యకారణాభావ ఇతీష్టానిష్టసాధనతావగమాత్ప్రయోజ్యవృద్ధప్రవృత్తినివృత్తీ ఇతి సిద్ధమ్ । స చావగమః ప్రాగభూతః శబ్దశ్రవణానన్తరముపజాయమానః శబ్దశ్రవణహేతుక ఇతి ప్రవర్తకేషు వాక్యేషు ‘యజేత’ ఇత్యాదిషు శబ్ద ఎవ కర్తవ్యమిష్టసాధనం వ్యాపారమవగమయంస్తస్యేష్టసాధనతాం కర్తవ్యతాం చావగమయతి అనన్యలభ్యత్వాదుభయోః, అనన్యలభ్యస్య చ శబ్దార్థత్వాత్ । యత్ర తు కర్తవ్యతాన్యత ఎవ లభ్యతే, యథా ‘న హన్యాత్’ , ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదిషు హననపానప్రవృత్త్యో రాగతః ప్రతిలమ్భాత్ , తత్ర తదనువాదేన నఞ్సమభివ్యాహృతా లిఙాదివిభక్తిరన్యతోఽప్రాప్తమనయోరనర్థహేతుభావమాత్రమవగమయతి । ప్రత్యక్షం హి తయోరిష్టసాధనభావోఽవగమ్యతే, అన్యథా రాగవిషయత్వాయోగాత్ । తస్మాద్రాగాదిప్రాప్తకర్తవ్యతానువాదేనానర్థసాధనతాప్రజ్ఞాపనపరమ్ ‘న హన్యాత్’ , ‘న పిబేత్’ ఇత్యాదివాక్యమ్ , న తు కర్తవ్యతాపరమితి సుష్ఠూక్తమకార్యనిష్ఠత్వం నిషేధానామ్ । నిషేధ్యానాం చానర్థసాధనతాబుద్ధిరేవ నిషేధ్యాభావబుద్ధిః । తయా ఖల్వయం చేతన ఆపాతతో రమణీయతాం పశ్యన్నప్యాయతిమాలోచ్య ప్రవృత్త్యభావం నివృత్తిమవబుధ్య నివర్తతే । ఔదాసీన్యమాత్మనోఽవస్థాపయతీతి యావత్ ।
స్యాదేతత్ । అభావబుద్ధిశ్చేదౌదాసీన్యస్థాపనకారణమ్ , యావదౌదాసీన్యమనువర్తేత । న చానువర్తతే । న హ్యుదాసీనోఽపి విషయాన్తరవ్యాసక్తచిత్తస్తదభావబుద్ధిమాన్ । న చావస్థాపకకారణాభావే కార్యావస్థానం దృష్టమ్ । న హి స్తమ్భావపాతే ప్రాసాదోఽవతిష్ఠతే అత ఆహ -
సా చ దగ్ధేన్ధనాగ్నివత్స్వయమేవోపశామ్యతి ।
తావదేవ ఖల్వయం ప్రవృత్త్యున్ముఖో న యావదస్యానర్థహేతుభావమధిగచ్ఛతి । అనర్థహేతుత్వాధిగమోఽస్య సమూలోద్ధారం ప్రవృత్తిముద్ధృత్య దగ్ధేన్ధనాగ్నివత్స్వయమేవోపశామ్యతి । ఎతదుక్తం భవతి - యథా ప్రాసాదావస్థానకారణం స్తమ్భో నైవమౌదాసీన్యావస్థానకారణమభావబుద్ధిః, అపి త్వాగన్తుకాద్వినాశహేతోస్త్రాణేనావస్థానకారణమ్ । యథా కమఠపృష్ఠనిష్ఠురః కవచః శస్త్రప్రహారత్రాణేన రాజన్యజీవావస్థానహేతుః । న చ కవచాపగమే చ అసతి చ శస్త్రప్రహారే, రాజన్యజీవనాశ ఇతి ।
ఉపసంహరతి -
తస్మాత్ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యౌదాసీన్యమేవేతి ।
ఔదాసీన్యమజానతోఽప్యస్తీతి ప్రసక్తక్రియానివృత్త్యోపలక్ష్య విశినష్టి । తత్కిమక్రియార్థత్వేనానర్థక్యమాశఙ్క్య క్రియార్థత్వోపవర్ణనం జైమినీయమసమఞ్జసమేవేత్యుపసంహారవ్యాజేన పరిహరతి -
తస్మాత్పురుషార్థేతి ।
పురుషార్థానుపయోగ్యుపాఖ్యానాదివిషయావక్రియార్థతయా క్రియార్థతయా చ పూర్వోత్తరపక్షౌ, న తూపనిషద్విషయౌ । ఉపనిషదాం స్వయం పురుషార్థబ్రహ్మరూపావగమమపర్యవసానాదిత్యర్థః ।
యదప్యౌపనిషదాత్మజ్ఞానమపురుషార్థం మన్యమానేనోక్తమ్ -
కర్తవ్యవిధ్యనుప్రవేశమన్తరేణేతి ।
అత్ర నిగూఢాభిసన్ధిః పూర్వోక్తం పరిహారం స్మారయతి -
తత్పరిహృతమితి ।
అత్రాక్షేప్తా స్వోక్తమర్థం స్మారయతి -
నను శ్రుతబ్రహ్మణోఽపీతి ।
నిగూఢమభిసన్ధిం సమాధాతోద్ఘాటయతి -
అత్రోచ్యతే - నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేతి ।
సత్యం, న బ్రహ్మజ్ఞానమాత్రం సాంసారికధర్మనివృత్తికారణమ్ , అపి తు సాక్షాత్కారపర్యన్తమ్ । బ్రహ్మసాక్షాత్కారశ్చాన్తఃకరణవృత్తిభేదః శ్రవణమననాదిజనితసంస్కారసచివమనోజన్మా, షడ్జాదిభేదసాక్షాత్కార ఇవ గాన్ధర్వశాస్త్రశ్రవణాభ్యాససంస్కృతమనోయోనిః । స చ నిఖిలప్రపఞ్చమహేన్ద్రజాలసాక్షాత్కారం సమూలమున్మూలయన్నాత్మానమపి ప్రపఞ్చత్వావిశేషాదున్మూలయతీత్యుపపాదితమధస్తాత్ । తస్మాద్రజ్జుస్వరూపకథనతుల్యతైవాత్రేతి సిద్ధమ్ ।
అత్ర చ వేదప్రమాణమూలతయా వేదప్రమాణజనితేత్యుక్తమ్ । అత్రైవ సుఖదుఃఖానుత్పాదభేదేన నిదర్శనద్వయమాహ -
న హి ధనిన ఇతి ।
శ్రుతిమత్రోదాహరతి -
తదుక్తమితి ।
చోదయతి -
శరీరే పతిత ఇతి ।
పరిహరతి -
న సశరీరత్వస్యేతి ।
యది వాస్తవం సశరీరత్వం భవేన్న జీవతస్తన్నివర్తేత । మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తం తు తత్ । తచ్చోత్పన్నతత్త్వజ్ఞానేన జీవతాపి శక్యం నివర్తయితుమ్ ।
యత్పునరశరీరత్వం తదస్య స్వభావ ఇతి న శక్యం నివర్తయితుమ్ , స్వభావహానేన భావవినాశప్రసఙ్గాదిత్యాహ -
నిత్యమశరీరత్వమితి ।
స్యాదేతత్ । న మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తం సశరీరత్వమపి తు ధర్మాధర్మనిమిత్తమ్ , తచ్చ స్వకారణధర్మాధర్మనివృత్తిమన్తరేణ న నివర్తతే । తన్నివృత్తౌ చ ప్రాయణమేవేతి న జీవతోఽశరీరత్వమితి శఙ్కతే -
తత్కృతేతి ।
తదిత్యాత్మానం పరామృశతి ।
నిరాకరోతి -
న, శరీరసమ్బన్ధస్యేతి ।
న తావదాత్మా సాక్షాద్ధర్మాధర్మౌ కర్తుమర్హతి, వాగ్బుద్ధిశరీరారమ్భజనితౌ హి తౌ నాసతి శరీరసమ్బన్ధే భవతః, తాభ్యాం తు శరీరసమ్బన్ధం రోచయమానో వ్యక్తం పరస్పరాశ్రయం దోషమావహతి ।
తదిదమాహ -
శరీరసమ్బన్ధస్యేతి ।
యద్యుచ్యేత సత్యమస్తి పరస్పరాశ్రయః, న త్వేష దోషోఽనాదిత్వాత్ , బీజాఙ్కురవదిత్యత ఆహ -
అన్ధపరమ్పరైషానాదిత్వకల్పనా
యస్తు మన్యతే నేయమన్ధపరమ్పరాతుల్యానాదితా ।
న హి యతో ధర్మాధర్మభేదాదాత్మశరీరసమ్బన్ధభేదస్తత ఎవ స ధర్మాధర్మభేదః కిన్త్వేష పూర్వస్మాదాత్మశరీరసమ్బన్ధాత్పూర్వధర్మాధర్మభేదజన్మనః, ఎష త్వాత్మశరీరసమ్బన్ధోఽస్మాద్ధర్మాధర్మభేదాదితి, తం ప్రత్యాహ -
క్రియాసమవాయాభావాదితి ।
శఙ్కతే -
సంనిధానమాత్రేణేతి ।
పరిహరతి -
నేతి ।
ఉపార్జనం స్వీకరణమ్ ।
న త్వియం విధాత్మనీత్యాహ -
న త్వాత్మన ఇతి ।
యే తు దేహాదావాత్మాభిమానో న మిథ్యా, అపి తు గౌణః, మాణవకాదావివ సింహాభిమాన ఇతి మన్యన్తే, తన్మతముపన్యస్య దూషయతి -
అత్రాహురితి ।
ప్రసిద్ధో వస్తుభేదో యస్య పురుషస్య స తథోక్తః । ఉపపాదితం చైతదస్మాభిరధ్యాసభాష్య ఇతి నేహోపపాద్యతే । యథా మన్దాన్ధకారే స్థాణురయమిత్యగృహ్యమాణవిశేషే వస్తుని పురుషాత్ , సాంశయికౌ పురుషశబ్దప్రత్యయౌ స్థాణువిషయౌ, తత్ర హి పురుషత్వమనియతమపి సమారోపితమేవ ।
ఎవం సంశయే సమారోపితమనిశ్చితముదాహృత్య విపర్యయజ్ఞానే నిశ్చితముదాహరతి -
యథా వా శుక్తికాయామితి ।
శుక్లభాస్వరస్య ద్రవ్యస్య పురఃస్థితస్య సతి శుక్తికారజతసాధారణ్యే యావదత్ర రజతవినిశ్చయో భవతి తావత్కస్మాచ్ఛుక్తివినిశ్చయ ఎవ న భవతి । సంశయో వా ద్వేధా యుక్తః, సమానధర్మధర్మిణోర్దర్శనాత్ ఉపలబ్ఘ్యనుపలబ్ధ్యవ్యవస్థాతోవిశేషద్వయస్మృతేశ్చ ।
సంస్కారోన్మేషహేతోః సాదృశ్యస్య ద్విష్ఠత్వేనోభయత్ర తుల్యమేతదిత్యత ఉక్తమ్ -
అకస్మాదితి ।
అనేన దృష్టస్య హేతోః సమానత్వేఽప్యదృష్టం హేతురుక్తః । తచ్చ కార్యదర్శనోన్నేయత్వేనాసాధారణమితి భావః ।
ఆత్మానాత్మవివేకినామితి ।
శ్రవణమననకుశలతామాత్రేణ పణ్డితానామ్ । అనుత్పన్నతత్త్వసాక్షాత్కారాణామితి యావత్ । తదుక్తమ్ - “పశ్వాదిభిశ్చావిశేషాత్” ఇతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ।
జీవతో విదుషోఽశరీరత్వే చ శ్రుతిస్మృతీ ఉదాహరతి -
తథా చేతి ।
సుబోధమ్ ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాన్నావగతబ్రహ్మాత్మభావస్యేతి ।
ననూక్తం యది జీవస్య బ్రహ్మాత్మత్వావగతిరేవ సాంసారికధర్మనివృత్తిహేతుః, హన్త మననాదివిధానానర్థక్యమ్ , తస్మాత్ప్రతిపత్తివిధిపరా వేదాన్తా ఇతి, తదనుభాష్య దూషయతి -
యత్పునరుక్తం శ్రవణాత్పరాచీనయోరితి ।
మనననిదిధ్యాసనయోరపి న విధిః, తయోరన్వయవ్యతిరేకసిద్ధసాక్షాత్కారఫలయోర్విధిసరూపైర్వచనైరనువాదాత్ । తదిదముక్తమ్ -
అవగత్యర్థత్వాదితి ।
బ్రహ్మసాక్షాత్కారోఽవగతస్తదర్థత్వం మనననిదిధ్యాసనయోరన్వయవ్యతిరేకసిద్ధమిత్యర్థః ।
అథ కస్మాన్మననాదివిధిరేవ న భవతీత్యత ఆహ -
యది హ్యవగతమితి ।
న తావన్మనననిదిధ్యాసనే ప్రధానకర్మణీ అపూర్వవిషయే అమృతత్వఫలే ఇత్యుక్తమధస్తాత్ । అతో గుణకర్మత్వమనయోరవఘాతప్రోక్షణాదివత్పరిశిష్యతే, తదప్యయుక్తమ్ , అన్యత్రోపయుక్తోపయోక్ష్యమాణత్వాభావాదాత్మనః, విశేషతస్త్వౌపనిషదస్య కర్మానుష్ఠానవిరోధాదిత్యర్థః ।
ప్రకృతముపసంహరతి -
తస్మాదితి ।
ఎవం సిద్ధరూపబ్రహ్మపరత్వం ఉపనిషదామ్ ।
బ్రహ్మణః శాస్త్రార్థస్య ధర్మాదన్యత్వాత్ , భిన్నవిషయత్వేన శాస్త్రభేదాత్ , “అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా” (బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౧) ఇత్యస్య శాస్త్రారమ్భత్వముపపద్యత ఇత్యాహ -
ఎవం చ సతీతి ।
ఇతరథా తు ధర్మజిజ్ఞాసైవేతి న శాస్త్రాన్తరమితి న శాస్త్రారమ్భత్వం స్యాదిత్యత ఆహ -
ప్రతిపత్తివిధిపరత్వ ఇతి ।
న కేవలం సిద్ధరూపత్వాద్బ్రహ్మాత్మైక్యస్య ధర్మాదన్యత్వమపి తు తద్విరోధాదపీత్యుపసంహారవ్యాజేనాహ -
తస్మాదహం బ్రహ్మాస్మీతి ।
ఇతికరణేన జ్ఞానం పరామృశతి । విధయో హి ధర్మే ప్రమాణమ్ । తే చ సాధ్యసాధనేతికర్తవ్యతాభేదాధిష్ఠానా ధర్మోత్పాదినశ్చ తదధిష్ఠానా న బ్రహ్మాత్మైక్యే సతి ప్రభవన్తి, విరోధాదిత్యర్థః ।
న కేవలం ధర్మప్రమాణస్య శాస్త్రస్యేయం గతిః, అపి తు సర్వేషాం ప్రమాణానామిత్యాహ -
సర్వాణి చేతరాణి ప్రమాణానీతి ।
కుతః,
న హీతి ।
అద్వైతే హి విషయవిషయిభావో నాస్తి । న చ కర్తృత్వమ్ , కార్యాభావాత్ । న చ కారణత్వమ్ , అత ఎవ ।
తదిదముక్తమ్ -
అప్రమాతృకాణి చ ।
ఇతి చకారేణ ।
అత్రైవ బ్రహ్మవిదాం గాథా ఉదాహరతి -
అపి చాహురితి ।
పుత్రదారాదిష్వాత్మాభిమానో గౌణః । యథా స్వదుఃఖేన దుఃఖీ, యథా స్వసుఖేన సుఖీ, తథా పుత్రాదిగతేనాపీతి సోఽయం గుణః । న త్వేకత్వాభిమానః, భేదస్యానుభవసిద్ధత్వాత్ । తస్మాత్ ‘గౌర్వాహీకః’ ఇతివద్గౌణః । దేహేన్ద్రియాదిషు త్వభేదానుభవాన్న గౌణ ఆత్మాభిమానః, కిం తు శుక్తౌ రజతజ్ఞానవన్మిథ్యా, తదేవం ద్వివిధోఽయమాత్మాభిమానో లోకయాత్రాం వహతి । తదసత్త్వే తు న లోకయాత్రా, నాపి బ్రహ్మాత్మైకత్వానుభవః, తదుపాయస్య శ్రవణమననాదేరభావాత్ ।
తదిదమాహ -
పుత్రదేహాదిబాధనాత్ ।
గౌణాత్మనోఽసత్త్వే పుత్రకలత్రాదిబాధనమ్ । మమకారాభావ ఇతి యావత్ । మిథ్యాత్మనోఽసత్త్వే దేహేన్ద్రియాదిబాధనం శ్రవణాదిబాధనం చ । తతశ్చ న కేవలం లోకయాత్రాసముచ్ఛేదఃసద్బ్రహ్మాహమిత్యేవంబోధశీలం యత్కార్యమ్ , అద్వైతసాక్షాత్కార ఇతి యావత్ ।
తదపి
కథం భవేత్ ।
కుతస్తదసమ్భవ ఇత్యత ఆహ -
అన్వేష్టవ్యాత్మవిజ్ఞానాత్ప్రాక్ప్రమాతృత్వమాత్మనః ।
ఉపలక్షణం చైతత్ । ప్రమాప్రమేయప్రమాణవిభాగ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - ఎష హి విభాగోఽద్వైతసాక్షాత్కారకారణమ్ , తతో నియమేన ప్రాగ్భావాత్ । తేన తదభావే కార్యం నోత్పద్యత ఇతి ।
న చ ప్రమాతురాత్మనోఽన్వేష్టవ్య ఆత్మాన్య ఇత్యాహ -
అన్విష్టః స్యాత్ప్రమాతైవ పాప్మదోషాదివర్జితః ।
ఉక్తం గ్రీవాస్థగ్రైవేయకనిదర్శనమ్ ।
స్యాదేతత్ । అప్రమాణాత్కథం పారమార్థికాద్వైతానుభవోత్పత్తిరిత్యత ఆహ -
దేహాత్మప్రత్యయో యద్వత్ప్రమాణత్వేన కల్పితః ।
లౌకికం తద్వదేవేదం ప్రమాణం తు ।
అస్యావధిమాహ -
ఆత్మనిశ్చయాత్ ।
ఆబ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కారాదిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - పారమార్థికప్రపఞ్చవాదిభిరపి దేహాదిష్వాత్మాభిమానో మిథ్యేతి వక్తవ్యమ్ , ప్రమాణబాధితత్వాత్ । తస్య చ సమస్తప్రమాణకారణత్వం భావికలోకయాత్రావాహిత్వం చాభ్యుపేయమ్ । సేయమస్మాకమప్యద్వైతసాక్షాత్కారే విధా భవిష్యతి । న చాయమద్వైతసాక్షాత్కారోఽప్యన్తఃకరణవృత్తిభేద ఎకాన్తతః పరమార్థః । యస్తు సాక్షాత్కారో భావికః, నాసౌ కార్యః, తస్య బ్రహ్మస్వరూపత్వాత్ । అవిద్యా తు యద్యవిద్యాముచ్ఛిన్ద్యాజ్జనయేద్వా, న తత్ర కాచిదనుపపత్తిః । తథా చ శ్రుతిః - “విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ । అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే”(ఈ. ఉ. ౧౧) ॥ ఇతి । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ ॥ ౪ ॥
ఇతి చతుఃసూత్రీ సమాప్తా ।
ఎవం - “కార్యాన్వయం వినా సిద్ధరూపే బ్రహ్మణి మానతా । పురుషార్థే స్వయం తావద్వేదాన్తానాం ప్రసాధితా” ॥ బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౨) ఇత్యాదినా “తత్తు సమన్వయాత్”(బ్ర.సూ.౧ । ౧ । ౩) ఇత్యన్తేన సూత్రసన్దర్భేణ సర్వజ్ఞే సర్వశక్తౌ జగదుత్పత్తిస్థితివినాశకారణే ప్రామాణ్యం వేదాన్తానాముపపాదితమ్ । తచ్చ బ్రహ్మణీతి పరమార్థతః । న త్వద్యాపి బ్రహ్మణ్యేవేతి వ్యుత్పాదితమ్ । తదత్ర సన్దిహ్యతే - తజ్జగదుపాదానకారణం కిం చేతనముతాచేతనమితి । అత్ర చ విప్రతిపత్తేః ప్రవాదినాం విశేషానుపలమ్భే సతి సంశయః । తత్ర చ ప్రధానమచేతనం జగదుపాదానకారణమనుమానసిద్ధమనువదన్త్యుపనిషద ఇతి సాఙ్ఖ్యాః । జీవాణువ్యతిరిక్తచేతనేశ్వరనిమిత్తాధిష్ఠితాశ్చతుర్విధాః పరమాణవో జగదుపాదానకారణమనుమితమనువదన్తీతి కాణాదాః । ఆదిగ్రహణేనాభావోపాదానత్వాది గ్రహీతవ్యమ్ । అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాశక్తిమచ్చేతనోపాదానం జగదాగమికమితి బ్రహ్మవిదః । ఎతాసాం చ విప్రతిపత్తీనామనుమానవాక్యానుమానవాక్యతదాభాసా బీజమ్ । తదేవం విప్రతిపత్తేః సంశయే కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । తత్ర “జ్ఞానక్రియాశక్త్యభావాద్బ్రహ్మణోఽపరిణామినః । న సర్వశక్తివిజ్ఞానే ప్రధానే త్వస్తి సమ్భవః” ॥ జ్ఞానక్రియాశక్తీ ఖలు జ్ఞానక్రియాకార్యదర్శనోన్నేయసద్భావే । న చ జ్ఞానక్రియే చిదాత్మని స్తః, తస్యాపరిణామిత్వాదేకత్వాచ్చ । త్రిగుణే తు ప్రధానే పరిణామిని సమ్భవతః । యద్యపి చ సామ్యావస్థాయాం ప్రధానే సముదాచరద్వృత్తినీ క్రియాజ్ఞానే న స్తః, తథాప్యవ్యక్తేన శక్త్యాత్మనా రూపేణ సమ్భవత ఎవ । తథా చ ప్రధానమేవ సర్వజ్ఞం చ సర్వశక్తి చ । న తు బ్రహ్మ । స్వరూపచైతన్యం త్వస్యావృత్తితమనుపయోగి జీవాత్మనామివాస్మాకమ్ । న చ స్వరూపచైతన్యే కర్తృత్వమ్ , అకార్యత్వాత్తస్య । కార్యత్వే వా న సర్వదా సర్వజ్ఞతా । భోగాపవర్గలక్షణపురుషార్థద్వయప్రయుక్తానాదిప్రధానపురుషసంయోగనిమిత్తస్తు మహదహఙ్కారాదిక్రమేణాచేతనస్యాపి చేతనానధిష్ఠితస్య ప్రధానస్య పరిణామః సర్గః । దృష్టం చాచేతనం చేతనానధిష్ఠితం పురుషార్థే ప్రవర్తమానమ్ । యథా వత్సవివృద్ధ్యర్థమచేతనం క్షీరం ప్రవర్తతే । “తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యాశ్చ శ్రుతయోఽచేతనేఽపి చేతనవదుపచారాత్స్వకార్యోన్ముఖత్వమాదర్శయన్తి, యథా కూలం పిపతిషతీతి । “యత్ప్రాయే శ్రూయతే యచ్చ తత్తాదృగవగమ్యతే । భాక్తప్రాయే శ్రుతమిదమతో భాక్తం ప్రతీయతే” ॥ అపి చాహుర్వృద్ధాః - “యథాగ్ర్యప్రాయే లిఖితం దృష్ట్వా వదన్తి భవేదయమగ్ర్యః” ఇతి, తథేదమపి “తా ఆప ఐక్షన్త” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౪) “తత్తేజ ఐక్షత” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాద్యుపచారప్రాయే క్షుతం “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యౌపచారికమేవ విజ్ఞేయమ్ । “అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ ప్రధానస్య జీవాత్మత్వం జీవార్థకారితయాహ । యథా హి భద్రసేనో రాజార్థకారీ రాజ్ఞా భద్రసేనో మమాత్మేత్యుపచర్యతే, ఎవం “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయో భాక్తాః సమ్పత్త్యర్థా వా ద్రష్టవ్యాః । “స్వమపీతో భవతి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ఇతి చ నిరుక్తం జీవస్య ప్రధానే స్వకీయేఽప్యయం సుషుప్తావస్థాయాం బ్రూతే । ప్రధానాంశతమఃసముద్రకే హి జీవోనిద్రాణస్తమసీవ మగ్నో భవతి । యథాహుః - “అభావప్రత్యయాలమ్బనా వృత్తిర్నిద్రా”(యో.సూ. ౧.౧౦) ఇతి । వృత్తీనామన్యాసాం ప్రమాణాదీనామభావస్తస్య ప్రత్యయకారణం తమస్తదాలమ్బనా నిద్రా జీవస్య వృత్తిరిత్యర్థః । తథా సర్వజ్ఞం ప్రస్తుత్య శ్వేతాశ్వతరమన్త్రోఽపి “సకారణం కరణాధిపాధిపః” ఇతి ప్రాధానాభిప్రాయః । ప్రధానస్యైవ సర్వజ్ఞత్వం ప్రతిపాదితమధస్తాత్ । తస్మాదచేతనం ప్రధానం జగదుపాదానమనువదన్తి శ్రుతయ ఇతి పూర్వః పక్షః । ఎవం కాణాదాదిమతేఽపి కథఞ్చిద్యోజనీయాః శ్రుతయః । అక్షరార్థస్తు -
ప్రధానకారణపక్షేఽపీతి ప్రధానస్యాపీతి ।
అపికారావేవకారార్థౌ ।
స్యాదేతత్ । సత్త్వసమ్పత్త్యా చేదస్య సర్వజ్ఞతాథ తమఃసమ్పత్త్యా - సర్వజ్ఞతైవాస్య కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
తేన చ సత్త్వధర్మేణ జ్ఞానేనేతి ।
సత్త్వం హి ప్రకాశశీలం నిరతిశయోత్కర్షం సర్వజ్ఞతాబీజమ్ । తథాహుః - “నిరతిశయం సర్వజ్ఞతాబీజం” ఇతి । యత్ఖలు సాతిశయం తత్క్వచిన్నిరతిశయం దృష్టం, యథా కువలామలకబిల్వేషు, సాతిశయం మహత్త్వం వ్యోమ్ని పరమమహతి నిరతిశయమ్ । ఎవం జ్ఞానమప్యేకద్విబహువిషయతయా సాతిశయమిత్యనేనాపి క్వచిన్నిరతిశయేన భవితవ్యమ్ । ఇదమేవ చాస్య నిరతిశయత్వం యద్విదితసమస్తవేదితవ్యత్వమ్ । తదిదం సర్వజ్ఞత్వం సత్త్వస్య నిరతిశయోత్కర్షత్వే సమ్భవతి । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి రజస్తమసీ అపి స్తః తథాపి పురుషార్థప్రయుక్తగుణవైషమ్యాతిశయాత్సత్త్వస్య నిరతిశయోత్కర్షే సార్వజ్ఞ్యం కార్యముత్పద్యత ఇతి ప్రధానావస్థాయామపి తన్మాత్రం వివక్షిత్వావివక్షిత్వా చ తమఃకార్యం ప్రధానం సర్వజ్ఞముపచర్యత ఇతి ।
అపిభ్యామవధారణస్య వ్యవచ్ఛేద్యమాహ -
న కేవలస్యేతి ।
నహి కిఞ్చిదేకం కార్యం జనయేదపి తు బహూని । చిదాత్మా చైకః, ప్రధానం తు త్రిగుణమితి తత ఎవ కార్యముత్పత్తుమర్హతి, న చిదాత్మన ఇత్యర్థః ।
తవాపి చ యోగ్యతామాత్రేణైవ చిదాత్మనఃసర్Sవజ్ఞతాభ్యుపగమో న కార్యయోగాదిత్యాహ -
త్వయాపీతి ।
న కేవలస్యాకార్యకారణస్యేత్యేతత్సింహావలోకితేన ప్రపఞ్చయతి -
ప్రాగుత్పత్తేరితి ।
అపి చ ప్రధానస్యేతి ।
చస్త్వర్థః ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్ ।
నామరూపప్రపఞ్చలక్షణకార్యదర్శనాదేతత్కారణమాత్రవదితి సామాన్యకల్పనాయామస్తి ప్రమాణం, న తు తదచేతనం చేతనమితి వా విశేషకల్పనాయామస్త్యనుమానమిత్యుపరిష్టాత్ప్రవేదయిష్యతే । తస్మాన్నామరూపప్రపఞ్చకారణభేదప్రమాయామామ్నాయ ఎవ భగవానుపాసనీయః । తదేవమామ్నాయైకసమధిగమనీయే జగత్కారణే “పౌర్వాపర్యపరామర్శాద్యదామ్నాయోఽఞ్జసా వదేత్ । జగద్బీజం తదేవేష్టం చేతనే చ స ఆఞ్జసః” ॥ తేషు తేషు ఖల్వామ్నాయప్రదేశేషు “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యేవంజాతీయకైర్వాక్యైరీక్షితుః కారణాజ్జగజ్జన్మాఖ్యాయత ఇతి । న చ ప్రధానపరమాణ్వాదేరచేతనస్యేక్షితృత్వమాఞ్జసమ్ । సత్త్వాంశేనేక్షితృ ప్రధానం, తస్య ప్రకాశకత్వాదితి చేన్న । తస్య జాడ్యేన తత్త్వానుపపత్తేః । కస్తర్హి రజస్తమోభ్యాం సత్త్వస్య విశేషః । స్వచ్ఛతా । స్వచ్ఛం హి సత్త్వమ్ । అస్వచ్ఛే చ రజస్తమసీ । స్వచ్ఛస్య చ చైతన్యబిమ్బోద్గ్రాహితయా ప్రకాశకత్వవ్యపదేశో నేతరయోః, అస్వచ్ఛతయా తద్గ్రాహిత్వాభావాత్ । పార్థివత్వే తుల్య ఇవ మణేర్బిమ్బోద్గ్రాహితా న లోష్టాదీనామ్ । బ్రహ్మణస్త్వీక్షితృత్వమాఞ్జసం, తస్యామ్నాయతో నిత్యజ్ఞానస్వభావత్వవినిశ్చయాత్ । నన్వత ఎవాస్య నేక్షితృత్వం, నిత్యస్య జ్ఞానస్వభావభూతస్యేక్షణస్యాక్రియాత్వేన బ్రహ్మణస్తత్ప్రతి నిమిత్తభావాభావాత్ । అక్రియానిమిత్తస్య చ కారకత్వనివృత్తౌ తద్వ్యాప్తస్య తద్విశేషస్య కర్తృత్వస్య నివృత్తేః । సత్యం, బ్రహ్మస్వభావశ్చైతన్యం నిత్యతయా న క్రియా, తస్య త్వనవచ్ఛిన్నస్య తత్తద్విషయోపధానభేదావచ్ఛేదేన కల్పితభేదస్యానిత్యత్వం కార్యత్వం చోపపద్యతే । తథా చైవంలక్షణ ఈక్షణే సర్వవిషయే బ్రహ్మణః స్వాతన్త్ర్యలక్షణం కర్తృత్వముపపన్నమ్ । యద్యపి చ కూటస్థనిత్యస్యాపరిణామిన ఔదాసీన్యమస్య వాస్తవం తథాప్యనాద్యనిర్వచనీయావిద్యావచ్ఛిన్నస్య వ్యాపారవత్త్వమవభాసత ఇతి కర్తృత్వోపపత్తిః । పరైరపి చ చిచ్ఛేక్తేః కూటస్థనిత్యాయా వృత్తీః ప్రతి కర్తృత్వమీదృశమేవాభ్యుపేయం, చైతన్యసామాన్యాధికరణ్యేన జ్ఞాతృత్వోపలబ్ధేః । నహి ప్రాధానికాన్యన్తర్బహిఃకరణాని త్రయోదశ సత్త్వగుణప్రధానాన్యపి స్వయమేవాచేతనాని, తద్వృత్తయశ్చ స్వం వా పరం వా వేదితుముత్సహన్తే । నో ఖల్వన్ధాః సహస్రమపి పాన్థాః పన్థానం విదన్తి । చక్షుష్మతా చైకేన చేద్వేద్యతే, స ఎవ తర్హి మార్గదర్శీ స్వతన్త్రః కర్తా నేతా తేషామ్ । ఎవం బుద్ధిసత్త్వస్య స్వయమచేతనస్య చితిబిమ్బసఙ్క్రాన్త్యా చేదాపన్నం చైతన్యస్య జ్ఞాతృత్వం, చితిరేవ జ్ఞాత్రీ స్వతన్త్రా, నాన్తర్బహిష్కరణాన్యన్ధసహస్రప్రతిమాన్యస్వతన్త్రాణి । న చాస్యాశ్చితేః కూటస్థనిత్యాయా అస్తి వ్యాపారయోగః । న చ తదయోగేఽప్యజ్ఞాతృత్వం, వ్యాపారవతామపి జడానామజ్ఞత్వాత్ । తస్మాదన్తఃకరణవర్తినం వ్యాపారమారోప్య చితిశక్తౌ కర్తృత్వాభిమానః । అన్తఃకరణే వా చైతన్యమారోప్య తస్య జ్ఞాతృత్వాభిమానః । సర్వథా భవన్మతేఽపి నేదం స్వాభావికం క్వచిదపి జ్ఞాతృత్వం, అపి తు సాంవ్యవహారికమేవేతి పరమార్థః । నిత్యస్యాత్మనో జ్ఞానం పరిణామ ఇతి చ భేదాభేదపక్షమపాకుర్వద్భిరపాస్తమ్ । కూటస్థస్య నిత్యస్యాత్మనోఽవ్యాపారవత ఎవ భిన్నం జ్ఞానం ధర్మ ఇతి చోపరిష్టాదపాకరిష్యతే । తస్మాద్వస్తుతోఽనవచ్ఛిన్నం చైతన్యం తత్త్వాన్యత్వాభ్యామనిర్వచనీయావ్యాకృతవ్యాచికీర్షితనామరూపవిషయావచ్ఛిన్నం సజ్జ్ఞానం కార్యం, తస్య కర్తా ఈశ్వరో జ్ఞాతా సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిరితి సిద్ధమ్ । తథా చ శ్రుతిః - “తపసా చీయతే బ్రహ్మ తతోఽన్నమభిజాయతే । అన్నాత్ప్రాణో మనః సత్యం లోకాః కర్మసు చామృతమ్ ॥ యః సర్వజ్ఞః సర్వవిద్యస్య జ్ఞానమయం తపః । తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే ॥”(ము.ఉ. ౧.౧.౮) ఇతి । తపసా జ్ఞానేన అవ్యాకృతనామరూపవిషయేణ చీయతే తద్వ్యాచికీర్షవద్భవతి, యథా కువిన్దాదిరవ్యాకృతం పటాది బుద్ధావాలిఖ్య చికీర్షతి । ఎకధర్మవాన్ ద్వితీయధర్మోపజననేన ఉపచిత ఉచ్యతే । వ్యాచికీర్షాయాం చోపచయే సతి తతో నామరూపమన్నమదనీయం సాధారణం సంసారిణాం వ్యాచికీర్షితమభిజాయతే । తస్మాదవ్యాకృతాద్వ్యాచికీర్షితాదన్నాత్ప్రాణో హిరణ్యగర్భో బ్రహ్మణో జ్ఞానక్రియాశక్త్యధిష్ఠానం జగత్సూత్రాత్మా సాధారణో జాయతే, యథాఽవ్యాకృతాత్వ్యాచికీర్షితాత్పటాదవాన్తరకార్యం ద్వితన్తుకాది । తస్మాచ్చ ప్రాణాన్మన అఖ్యం సఙ్కల్పవికల్పాదివ్యాకరణాత్మకం జాయతే । తతో వ్యాకరణాత్మకాన్మనసః సత్యశబ్దవాచ్యాన్యాకాశాదీని జాయన్తే । తేభ్యశ్చ సత్యాఖ్యేభ్యోఽనుక్రమేణ లోకా భూరాదయః తేషు మనుష్యాదిప్రాణినో వర్ణాశ్రమక్రమేణ కర్మాణి ధర్మాధర్మరూపాణి జాయన్తే । కర్మసు చామృతం ఫలం స్వర్గనరకాది । తచ్చ స్వనిమిత్తయోర్ధర్మాధర్మయోః సతోర్న వినశ్యతీత్యమృతమ్ । యావద్ధర్మాధర్మభావీతి యావత్ । యః సర్వజ్ఞః సామాన్యతః, సర్వవిద్విశేషతః । యస్య భగవతో జ్ఞానమయం తపో ధర్మో నాయాసమయమ్ , తస్మాద్బ్రహ్మణః పూర్వస్మాదేతత్పరం కార్యం బ్రహ్మ । కిఞ్చ నామరూపమన్నం చ వ్రీహియవాది జాయత ఇతి । తస్మాత్ప్రధానస్య సామ్యావస్థాయామనీక్షితృత్వాత్ , క్షేత్రజ్ఞానాం చ సత్యపి చైతన్యే సర్గాదౌ విషయానీక్షణాత్ , ముఖ్యసమ్భవే చోపచారస్యాన్యాయ్యత్వాత్ , ముముక్షోశ్చాయథార్థోపదేశానుపపత్తేః, ముక్తివిరోధిత్వాత్ , తేజఃప్రభృతీనాం చ ముఖ్యాసమ్భవేనోపచారాశ్రయణస్య యుక్తిసిద్ధత్వాత్ , సంశయే చ తత్ప్రాయపాఠస్య నిశ్చాయకత్వాత్ , ఇహ తు ముఖ్యస్యౌత్సర్గికత్వేన నిశ్చయే సతి సంశయాభావాత్ , అన్యథా కిరాతశతసఙ్కీర్ణదేశనివాసినో బ్రాహ్మణాయనస్యాపి కిరాతత్వాపత్తేః, బ్రహ్మైవేక్షిత్రనాద్యనిర్వాచ్యావిద్యాసచివం జగదుపాదానం, శుక్తిరివ సమారోపితస్య రజతస్య, మరీచయ ఇవ జలస్య, ఎకశ్చన్ద్రమా ఇవ ద్వతీయస్య చద్రమసః । న త్వచేతనం ప్రధానపరమాణ్వాది । అశబ్దం హి తత్ । న చ ప్రధానం పరమాణవో వా తదతిరిక్తసర్వజ్ఞేశ్వరాధిష్ఠితా జగదుపాదానమితి సామ్ప్రతం కార్యత్వాత్ । కారణాత్కార్యాణాం భేదాభావాత్ కారణజ్ఞానేన సమస్తకార్యపరిజ్ఞానస్య మృదాదినిదర్శనేనాగమేన ప్రసాధితత్వాత్ , భేదే చ తదనుపపత్తేః । సాక్షాచ్చ “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) “నేహ నానాస్తి కిఞ్చన” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) “మృత్యోః స మృత్యుమాప్నోతి” (క. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదిభిర్బహుభిర్వచోభిర్బ్రహ్మాతిరిక్తస్య ప్రపఞ్చస్య ప్రతిషేధాచేతనోపాదానమేవ జగత్ , భుజఙ్గ ఇవారోపితో రజ్జూపాదాన ఇతి సిద్ధాన్తః ।
సదుపాదానత్వే హి సిద్ధే జగతస్తదుపాదానం చేతనమచేతనం వేతి సంశయ్య మీమాంస్యేత । అద్యాపి తు సదుపాదానత్వమసిద్ధమిత్యత ఆహ -
తత్రేదంశబ్దవాచ్యమిత్యాదిదర్శయతిఇత్యన్తేన ।
తథాపీక్షితా పారమార్థికప్రధానక్షేత్రజ్ఞాతిరిక్త ఈశ్వరో భవిష్యతి, యథాహుర్హైరణ్యగర్భా ఇత్యతః శ్రుతిః పఠితా “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి । “బహు స్యామ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చాచేతనం కారణమాత్మన ఎవ బహుభావమాహ । తేనాపి కారణాచ్చేతనాదభిన్నం కార్యమభ్యుపగమ్యతే ।
యద్యప్యాకాశాద్యా భూతసృష్టిస్తథాపి తేజోఽబన్నానామేవ త్రివృత్కరణస్య వివక్షితత్వాత్తత్ర తేజసః ప్రాథమ్యాత్తేజః ప్రథమముక్తమ్ । ఎకమద్వితీయం జగదుపాదానమిత్యత్ర శ్రుత్యన్తరమపి పఠతి -
తథాన్యత్రేతి ।
బ్రహ్మ చతుష్పాదష్టాశఫం షోడశకలశమ్ । తద్యథా - ప్రాచీ ప్రతీచీ దక్షిణోదీచీతి చతస్రః కలా బ్రహ్మణః ప్రకాశవాన్నామ ప్రథమః పాదః । తదర్ధం శఫః । తథా పృథివ్యన్తరిక్షం ద్యౌః సముద్ర ఇత్యపరశ్చతస్రః కలా ద్వితీయః పాదోఽనన్తవాన్నామ । తథాగ్నిః సూర్యశ్చన్ద్రమా విద్యుదితి చతస్రః కలాః, స జ్యోతిష్మాన్నామ తృతీయః పాదః । ప్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రం వాగితి చతస్రః కాలాః, స చతుర్థమాయతనవాన్నామ బ్రహ్మణః పాదః । తదేవం షోడశకలం షోడశావయవం బ్రహ్మోపాస్యమితి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । ఈక్షతేరితి తిపా ధాతుస్వరూపముచ్యతే । న చావివక్షితార్థస్య ధాతుస్వరూపస్య చేతనోపాదానసాధనత్వసమ్భవ ఇత్యత ఆహ -
ఈక్షతేరితి
ధాత్వర్థనిర్దేశోఽభిమతః, విషయిణాం విషయలక్షణాత్ ।
ప్రసిద్ధా చేయం లక్షణేత్యాహ -
యజతేరితివదితి ।
‘యః సర్వజ్ఞః’ ఇతి సామాన్యతః; ‘సర్వవిత్’ ఇతి విశేషతః ।
సాఙ్ఖ్యీయం స్వమతసమాధానముపన్యస్య దూషయతి -
యత్తూక్తం సత్త్వధర్మేణేతి ।
పునః సాఙ్ఖ్యముత్థాపయతి -
ననూక్తమితి ।
పరిహరతి -
తదపీతి ।
సముదాచరద్వృత్తి తావన్న భవతి సత్త్వం, గుణవైషమ్యప్రసఙ్గేన సామ్యానుపపత్తేః । న చావ్యక్తేన రూపేణ జ్ఞానముపయుజ్యతే, రజస్తమసోస్తత్ప్రతిబన్ధస్యాపి సూక్ష్మేణ రూపేణ సద్భావాదిత్యర్థః ।
అపి చ చైతన్యప్రధానవృత్తివచనో జానాతిర్న చాచేతనే వృత్తిమాత్రే దృష్టచరప్రయోగ ఇత్యాహ -
అపి చ నాసాక్షికేతి ।
కథం తర్హి యోగినాం సత్త్వాంశోత్కర్షహేతుకం సర్వజ్ఞత్వమిత్యత ఆహ -
యోగినాం త్వితి ।
సత్త్వాంశోత్కర్షో హి యోగినాం చైతన్యచక్షుష్మతాముపకరోతి, నాన్ధస్య ప్రధానస్యేత్యర్థః ।
యది తు కాపిలమతమపహాయ హైరణ్యగర్భమాస్థీయేత తత్రాప్యాహ -
అథ పునః సాక్షినిమిత్తమితి ।
తేషామపి హి ప్రకృష్టసత్త్వోపాదానం పురుషవిశేషస్యైవ క్లేశకర్మవిపాకాశయాపరామృష్టస్య సర్వజ్ఞత్వం, న తు ప్రధానస్యాచేతనస్య । తదపి చాద్వైతశ్రుతిభిరపాస్తమితి భావః ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాషతే -
యత్పునరుక్తం బ్రహ్మణోఽపీతి ।
చైతన్యస్య శుద్ధస్య నిత్యత్వేఽప్యుపహితం సదనిత్యం కార్యం, ఆకాశమివ ఘటావచ్ఛిన్నమిత్యభిసన్ధాయ పరిహరతి -
ఇదం తావద్భవానితి ।
ప్రతతౌష్ణ్యప్రకాశే సవితరి
ఇత్యేతదపి విషయావచ్ఛిన్నప్రకాశః కార్యమిత్యేతదభిప్రాయమ్ ।
వైషమ్యం చోదయతి -
నను సవితురితి ।
కిం వాస్తవం కర్మాభావమభిప్రేత్య వైషమ్యమాహ భవాన్ ఉత తద్వివక్షాభావమ్ । తత్ర యది తద్వివక్షాభావం, తదా ప్రకాశయతీత్యనేన మా భూత్సామ్యం, ప్రకాశత ఇత్యనేన త్వస్తి । నహ్యత్ర కర్మ వివక్షితమ్ ।
అథ చ ప్రకాశస్వభావం ప్రత్యస్తి స్వాతన్త్ర్యం సవితురితి పరిహరతి -
న ।
అసత్యపి కర్మణీతి ।
అసత్యపీత్యవివక్షితేఽపీత్యర్థః ।
అథ వాస్తవం కర్మాభావమభిసన్ధాయ వైషమ్యముచ్యేత, తన్న, అసిద్ధత్వాత్కర్మాభావస్య, వివిక్షితత్వాచ్చాత్ర కర్మణ ఇతి పరిహరతి -
కర్మాపేక్షాయాం త్వితి ।
యాసాం సతి కర్మణ్యవివక్షితే శ్రుతీనాముపపత్తిస్తాసాం సతి కర్మణి వివక్షితే సుతరామిత్యర్థః ।
యత్ప్రసాదాదితి ।
యస్య భగవత ఈశ్వరస్య ప్రసాదాత్ తస్య నిత్యసిద్ధస్యేశ్వరస్య నిత్యం జ్ఞానం భవతీతి కిము వక్తవ్యమితి యోజనా । యథాహుర్యోగశాస్త్రకారాః - “తతః ప్రత్యక్చేతనాధిగమోఽప్యన్తరాయాభావశ్చ”(యో.సూ. ౧.౨౯) ఇతి । తద్భాష్యకారాశ్చ ‘భక్తివిశేషాదావర్జిత ఈశ్వరస్తమనుగృహ్ణాతి జ్ఞానవైరాగ్యాదినా’ ఇతి ।
సవితృప్రకాశవదితి ।
వస్తుతో నిత్యస్య కారణానపేక్షాం స్వరూపేణోక్త్వా వ్యతిరేకముఖేనాప్యాహ -
అపి చావిద్యాదిమత ఇత్యాది ।
ఆదిగ్రహణేన కామకర్మాదయః సఙ్గృహ్యన్తే ।
న జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణరహితస్యేతి ।
సంసారిణాం వస్తుతో నిత్యజ్ఞానత్వేఽప్యవిద్యాదయః ప్రతిబన్ధకారణాని సన్తి, న తు ఈశ్వరస్యావిద్యారహితస్య జ్ఞానప్రతిబన్ధకారణసమ్భవ ఇతి భావః । న తస్య కార్యమావరణాద్యపగమో విద్యతే, అనావృత్తత్వాదితి భావః । జ్ఞానబలేన క్రియా । ప్రధానస్య త్వచేతనస్య జ్ఞానబలాభావాజ్జగతో న క్రియేత్యర్థః । అపాణిర్గృహీతా, అపాదో జవనో వేగవాన్ విహరణవాన్ । అతిరోహితార్థమన్యత్ ।
స్యాదేతేత్ । అనాత్మని వ్యోమ్ని ఘటాద్యుపాధికృతో భవత్వవచ్ఛేదకవిభ్రమః, న తు ఆత్మని స్వభావసిద్ధప్రకాశే స ఘటత ఇత్యత ఆహ -
దృశ్యతే చాత్మన ఎవ సత ఇతి ।
అభినివేశః
మిథ్యాభిమానః ।
మిథ్యాబుద్ధిమాత్రేణ పూర్వేణేతి ।
అనేనానాదితా దర్శితా । మాత్రగ్రహణేన విచారాసహత్వేన నిర్వచనీయతా నిరస్తా । పరిశిష్టం నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౫ ॥ ॥ ౬ ॥
తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాదితి ।
శఙ్కోత్తరత్వేన వా స్వాతన్త్ర్యేణ వా ప్రధాననిరాకరణార్థం సూత్రమ్ । శఙ్కా చ భాష్యే ఉక్తా ॥ ౭ ॥
స్యాదేతత్ । బ్రహ్మైవ జ్ఞీప్సితం, తచ్చ న ప్రథమం సూక్ష్మతయా శక్యం శ్వేతకేతుం గ్రాహయితుమితి తత్సమ్బద్ధం ప్రధానమేవ స్థూలతయాత్మత్వేన గ్రాహ్యతే శ్వేతకేతురరున్ధతీమివాతీవ సూక్ష్మాం దర్శయితుం తత్సంనిహితాం స్థూలతారకాం దర్శయతీయమసావరున్ధతీతి । అస్యాం శఙ్కాయాముత్తరమ్ -
హేయత్వావచనాచ్చ
ఇతి సూత్రమ్ । చకారోఽనుక్తసముచ్చయార్థః । తచ్చానుక్తం భాష్య ఉక్తమ్ ॥ ౮ ॥
అపి చ జగత్కారణం ప్రకృత్య స్వపితీత్యస్య నిరుక్తం కుర్వతీ శ్రుతిశ్చేతనమేవ జగత్కారణం బ్రూతే । యది స్వశబ్ద ఆత్మవచనస్తథాపి చేతనస్య పురుషస్యాచేతనప్రధానత్వానుపపత్తిః । అథాత్మీయవచనస్థథాప్యచేతనే పురుషార్థతయాత్మీయేఽపి చేతనస్య ప్రలయానుపపత్తిః । నహి మృదాత్మా ఘట ఆత్మీయేఽపి పాథసి ప్రలీయతేఽపి త్వాత్మభూతాయాం మృద్యేవ । నచ రజతమనాత్మభూతే హస్తిని ప్రలీయతే, కిన్త్వాత్మభూతాయాం శుక్తావేవేత్యాహ -
స్వాప్యయాత్ ॥ ౯ ॥
గతిసామాన్యాత్ ।
గతిరవగతిః ।
తార్కికసమయ ఇవేతి ।
యథా హి తార్కికాణాం సమయభేదేషు పరస్పరపరాహతార్థతా, నైవం వేదాన్తేషు పరస్పరపరాహృతిః, అపి తు తేషు సర్వత్ర జగత్కారణచైతన్యావగతిః సమానేతి ।
చక్షురాదీనామివ రూపాదిష్వితి ।
యథా హి సర్వేషాం చక్షూ రూపమేవ గ్రాహయతి, న పునా రసాదికం కస్యచిద్దర్శయతి కస్యచిద్రూపమ్ । ఎవం రసనాదిష్వపి గతిసామాన్యం దర్శనీయమ్ ॥ ౧౦ ॥
శ్రుతత్వాచ్చ ।
'తదైక్షత” ఇత్యత్ర ఈక్షణమాత్రం జగత్కారణస్య శ్రుతం న తు సర్వవిషయమ్ । జగత్కారణసమ్బన్ధితయా తు తదర్థాత్సర్వవిషయమవగతం, శ్వేతాశ్వతరాణాం తూపనిషది సర్వజ్ఞ ఈశ్వరో జగత్కారణమితి సాక్షాదుక్తమితి విశేషః ।
ఉత్తరసూత్రసన్దర్భమాక్షిపతి -
జన్మాద్యస్య యత ఇత్యారభ్యేతి ।
బ్రహ్మ జిజ్ఞాసితవ్యమితి హి ప్రతిజ్ఞాతం, తచ్చ శస్త్రైకసమధిగమ్యం, శస్త్రం చ సర్వజ్ఞే సర్వశక్తౌ జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయకారణే బ్రహ్మణ్యేవ ప్రమాణం న ప్రధానాదావితి న్యాయతో వ్యుత్పాదితమ్ । న చాస్తి కశ్చిద్వేదాన్తభాగో యస్తద్విపరీతమపి బోధయేదితి చ “గతిసామాన్యాత్”(బ్ర.సూ. ౧.౧.౧౦) ఇత్యుక్తమ్ । తత్కిమపరమవశిష్యతే, యదర్థాన్తరసూత్రసన్దర్భస్యావతారః స్యాదితి ।
కిముత్థానమితి ।
కిమాక్షేపే ।
సమాధత్తే -
ఉచ్యతే - ద్విరూపం హీతి ।
యద్యపి తత్త్వతో నిరస్తసమస్తోపాధిరూపం బ్రహ్మ తథాపి న తేన రూపేణ శక్యముపదేష్టుమిత్యుపహితేన రూపేణోపదేష్టవ్యమితి । తత్ర చ క్వచిదుపాధిర్వివక్షితః ।
తదుపాసనాని
కానిచిత్ అభ్యుదయార్థాని
మనోమాత్రసాధనతయాత్ర పఠితాని ।
కానిచిత్క్రమముక్త్యర్థాని, కానిచిత్కర్మసమృద్ధ్యర్థాని ।
క్వచిత్పునరుక్తోఽప్యుపాధిరవివక్షితః, యథాత్రైవాన్నమయాదయ ఆనన్దమయాన్తాః పఞ్చ కోశాః । తదత్ర కస్మిన్నుపాధిర్వివక్షితః కస్మిన్నేతి నాద్యాపి వివేచితమ్ । తథా గతిసామాన్యమపి సిద్ధవదుక్తం, న త్వద్యాపి సాధితమితి తదర్థముత్తరగ్రన్థసన్దర్భారమ్భ ఇత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । పరస్యాత్మనస్తత్తదుపాధిభేదవిశిష్టస్యాప్యభేదాత్కథముపాసనాభేదః, కథం చ ఫలభేదమిత్యత ఆహ -
ఎక ఎవ త్వితి ।
రూపాభేదేఽప్యుపాధిభేదాదుపహితభేదాదుపాసనాభేదస్తథా చ ఫలభేద ఇత్యర్థః । క్రతుః సఙ్కల్పః ।
నను యద్యేక ఆత్మా కూటస్థనిత్యో నిరతిశయః సర్వభూతేషు గూఢః, కథమేతస్మిన్ భూతాశ్రయే తారతమ్యశ్రుతయ ఇత్యత ఆహ -
యద్యప్యేక ఆత్మేతి ।
యద్యపి నిరతిశయమేకమేవ రూపమాత్మన ఐశ్వర్యం చ జ్ఞానం చానన్దశ్చ, తథాప్యనాద్యవిద్యాతమఃసమావృతం తేషు తేషు ప్రాణభృద్భేదేషు క్వచిదసదివ, క్వచిత్సదివ, క్వచిదత్యన్తాపకృష్టమివ, క్వచిదపకృష్టమివ, క్వచిత్ప్రకర్షవత్ , క్వచిదత్యన్తప్రకర్షవదివ భాసతే, తత్కస్య హేతోః, అవిద్యాతమసః ప్రకర్షనికర్షతారతమ్యాదితి । యథోత్తమప్రకాశః సవితా దిఙ్మణ్డలమేకరూపేణైవ ప్రకాశేనాపూరయన్నపి వర్షాసు నికృష్టప్రకాశ ఇవ శరది తు ప్రకృష్టప్రకాశ ఇవ ప్రథతే, తథేదమపీతి ।
అపేక్షితోపాధిసమ్బన్ధమ్
ఉపాస్యత్వేన ।
నిరస్తోపాధిసమ్బన్ధం
జ్ఞేయత్వేనేతి ॥ ౧౧ ॥
ఆనన్దమయోఽభ్యాసాత్ ।
తత్ర తావత్ప్రథమమేకదేశిమతేనాధికరణమారచయతి -
తైత్తిరీయకేఽన్నమయమిత్యాది ।
'గౌణప్రవాహపాతేఽపి యుజ్యతే ముఖ్యమీక్షణమ్ । ముఖ్యత్వే తూభయోస్తుల్యే ప్రాయదృష్టిర్విశేషికా” ॥ ఆనన్దమయ ఇతి హి వికారే ప్రాచుర్యే చ మయటస్తుల్యం ముఖ్యార్థత్వమితి వికారార్థాన్నమయాదిపదప్రాయపాఠాదానన్దమయపదమపి వికారార్థమేవేతి యుక్తమ్ । న చ ప్రాణమయాదిషు వికారార్థత్వాయోగాత్స్వార్థికో మయడితి యుక్తమ్ । ప్రాణాద్యుపాధ్యవచ్ఛిన్నో హ్యాత్మా భవతి ప్రాణాదివికారాః, ఘటాకాశమివ ఘటవికారాః । న చ సత్యర్థే స్వార్థికత్వముచితమ్ । “చతుఃకోశాన్తరత్వే తు న సర్వాన్తరతోచ్యతే । ప్రియాదిభాగీ శరీరో జీవో న బ్రహ్మ యుజ్యతే” ॥ న చ సర్వాన్తరతయా బ్రహ్మైవానన్దమయం, న జీవ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । నహీయం శ్రుతిరానన్దమయస్య సర్వాన్తరతాం బ్రూతే అపి త్వన్నమయాదికోశచతుష్టయాన్తరతామానన్దమయకోశస్య । న చాస్మాదన్యస్యాన్తరస్యాశ్రవణాదయమేవ సర్వాన్తర ఇతి యుక్తమ్ । యదపేక్షం యస్యాన్తరత్వం శ్రుతం తత్తస్మాదేవాన్తరం భవతి । నహి దేవదత్తో బలవానిత్యుక్తే సర్వాన్సింహశార్దూలాదీనపి ప్రతి బలవానప్రతీయతేఽపి తు సమానజాతీయనరాన్తరమపేక్ష్య । ఎవమానన్దమయోఽప్యన్నమయాదిభ్యోఽన్తరో న తు సర్వస్మాత్ । న చ నిష్కలస్య బ్రహ్మణః ప్రియాద్యవయవయోగః, నాపి శరీరత్వం యుజ్యత ఇతి సంసార్యేవానన్దమయః । తస్మాదుపహితమేవాత్రోపాస్యత్వేన వివక్షితం, న తు బ్రహ్మరూపం జ్ఞేయత్వేనేతి పూర్వః పక్షః । అపి చ యది ప్రాచుర్యార్థోఽపి మయట్ , తథాపి సంసార్యేవానన్దమయ; న తు బ్రహ్మ । ఆనన్దప్రాచుర్య హి తద్విపరీతదుఃఖలవసమ్భవే భవతి న తు తదత్యన్తాసమ్భవే ।
న చ పరమాత్మనో మనాగపి దుఃఖలవసమ్భవః, ఆనన్దైకరసత్వాదిత్యాహ -
న చ సశరీరస్య సత ఇతి ।
అశరీరస్య పునరప్రియసమ్బన్ధో మనాగపి నాస్తీతి ప్రాచుర్యార్థోఽపి మయడ్నోపపద్యత ఇత్యర్థః ।
ఉచ్యతే ।
ఆనన్దమయావయవస్య తావద్బ్రహ్మణః పుచ్ఛస్యాఙ్గతయా న ప్రాధాన్యం, అపి త్వఙ్గిన ఆనన్దమయస్యైవ బ్రహ్మణః ప్రాధాన్యమ్ । తథాచ తదధికారే పఠితమభ్యస్యమానమానన్దపదం తద్బుద్ధిమాధత్త ఇతి తస్యైవానన్దమయస్యాభ్యాస ఇతి యుక్తమ్ । జ్యోతిష్టోమాధికారే ‘వసన్తే వసన్తే జ్యోతిషా యజేత’ ఇతి జ్యోతిఃపదమివ జ్యోతిష్టోమాభ్యాసః కాలవిశేషవిధిపరః । అపి చ సాక్షాదానన్దమయాత్మాభ్యాసః శ్రూయతే - “ఎతమానన్దమయమాత్మానముపసఙ్క్రామతి”(తై. ఉ. ౨ । ౮ । ౫) ఇతి ।
పూర్వపక్షబీజమనుభాష్యం దూషయతి -
యత్తూక్తమన్నమయాదితి ।
న హి ముఖ్యారున్ధతీదర్శనం తత్తదముఖ్యారున్ధతీదర్శనప్రాయపఠితమప్యముఖ్యారున్ధతీదర్శనం భవతి । తాదర్థ్యాత్పూర్వదర్శనానామన్త్యదర్శనానుగుణ్యం న తు తద్విరోధితేతి చేత్ , ఇహాప్యానన్దమయాదాన్తరస్యాన్యస్యాశ్రవణాత్ , తస్య త్వన్నమయాదిసర్వాన్తరత్వశ్రుతేస్తత్పర్యవసానాత్తాదర్థ్యం తుల్యమ్ । ప్రియాద్యవయవయోగశరీరత్వే చ నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ సమాహితే । ప్రియాద్యవయవయోగాచ్చ దుఃఖలవయోగేఽపి పరమాత్మన ఔపాధిక ఉపపాదితః । తథాచానన్దమయ ఇతి ప్రాచుర్యార్థతా మయట ఉపపాదితేతి ॥ ౧౨ ॥ ॥ ౧౩ ॥ ॥ ౧౪ ॥
అపి చ మన్త్రబ్రాహ్మణయోరుపేయోపాయభూతయోః సమ్ప్రతిపత్తేర్బ్రహ్మైవానన్దమయపదార్థః । మన్త్రే హి పునః పునః “అన్యోఽన్తర ఆత్మా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి పరబ్రహ్మణ్యాన్తరత్వశ్రవణాత్ , తస్యైవ చ “అన్యోఽన్తర ఆత్మానన్దమయః” ఇతి బ్రాహ్మణే ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , పరబ్రహ్మైవానన్దమయమిత్యాహ సూత్రకారః -
మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే ।
మాన్త్రవర్ణికమేవ పరం బ్రహ్మ బ్రాహ్మణేఽప్యానన్దమయ ఇతి గీయత ఇతి ॥ ౧౫ ॥
అపి చానన్దమయం ప్రకృత్య శరీరాద్యుత్పత్తేః ప్రాక్స్రష్టృత్వశ్రవణాత్ , “బహు స్యామ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చ సృజ్యమానానాం స్రష్టురానన్దమయాదభేదశ్రవణాత్ , ఆనన్దమయః పర ఎవేత్యాహ । సూత్రమ్ -
నేతరోఽనుపపత్తేః ।
నేతరో జీవ ఆనన్దమయః, తస్యానుపపత్తేరితి ॥ ౧౬ ॥
భేదవ్యపదేశాచ్చ ।
రసః సారో హ్యయమానన్దమయ ఆత్మా “రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వాఽఽనన్దీ భవతి” (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి । సోఽయం జీవాత్మనో లబ్ధృభావః, ఆనన్దమయస్య చ లభ్యతా, నాభేద ఉపపద్యతే । తస్మాదానన్దమయస్య జీవాత్మనో భేదే పరబ్రహ్మత్వం సిద్ధం భవతి ।
చోదయతి -
కథం తర్హీతి ।
యది లబ్ధా న లబ్ధవ్యః, కథం తర్హి పరమాత్మనో వస్తుతోఽభిన్నేన జీవాత్మనా పరమాత్మా లభ్యత ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
బాఢమ్ ।
తథాపీతి ।
సత్యమ్ , పరమార్థతోఽభేదేఽప్యవిద్యారోపితం భేదముపాశ్రిత్య లబ్ధృలబ్ధవ్యభావ ఉపపద్యతే । జీవో హ్యవిద్యయా పరబ్రహ్మణో భిన్నో దర్శితః, న తు జీవాదపి । తథా చానన్దమయశ్చేజ్జీవః, న జీవస్యావిద్యయాపి స్వతో భేదో దర్శిత ఇతి న లబ్ధృలబ్ధవ్యభావ ఇత్యర్థః । భేదాభేదౌ చ న జీవపరబ్రహ్మణోరిత్యుక్తమధస్తాత్ ।
స్యాదేతత్ । యథా పరమేశ్వరాద్భిన్నో జీవాత్మా ద్రష్టా న భవత్యేవం జీవాత్మనోఽపి ద్రష్టుర్న భిన్నః పరమేశ్వర ఇతి జీవస్యానిర్వాచ్యత్వే పరమేశ్వరోఽప్యనిర్వాచ్యః స్యాత్ । తథా చ న వస్తుసన్నిత్యత ఆహ -
పరమేశ్వరస్త్వవిద్యాకల్పితాదితి ।
రజతం హి సమారోపితం న శుక్తితో భిద్యతే । న హి తద్భేదేనాభేదేన వా శక్యం నిర్వక్తుమ్ । శుక్తిస్తు పరమార్థసతీ నిర్వచనీయా అనిర్వచనీయాద్రజతాద్భిద్యత ఎవ ।
అత్రైవ సరూపమాత్రం దృష్టాన్తమాహ -
యథా మాయావిన ఇతి ।
ఎతదపరితోషేణాత్యన్తసరూపం దృష్టాన్తమాహ -
యథా వా ఘటాకాశాదితి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౭ ॥ ॥ ౧౮ ॥
స్వమతపరిగ్రహార్థమేకదేశిమతం దూషయతి -
ఇదం త్విహ వక్తవ్యమితి ।
ఎష తావదుత్సర్గో యత్ “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠేతి బ్రహ్మశబ్దాత్ప్రతీయతే । విశుద్ధం బ్రహ్మ వికృతం త్వానన్దమయశబ్దతః” ॥ తత్ర కిం పుచ్ఛపదసమభివ్యాహారాత్ అన్నమయాదిషు చాస్యావయవపరత్వేన ప్రయోగాత్ , ఇహాప్యవయవపరత్వాత్పుచ్ఛపదస్య, తత్సమానాధికరణం బ్రహ్మపదమపి స్వార్థత్యాగేన కథఞ్చిదవయవపరం వ్యాఖ్యాయతామ్ । ఆనన్దమయపదం చాన్నమయాదివికారవాచిప్రాయపఠితం వికారవాచి వా, కథఞ్చిత్ప్రచురానన్దవాచి వా, బ్రహ్మణ్యప్రసిద్ధం కయాచిద్వృత్యా బ్రహ్మణి వ్యాఖ్యాయతామ్ । ఆనన్దపదాభ్యాసేన చ జ్యోతిఃపదేనేవ జ్యోతిష్టోమ ఆనన్దమయో లక్ష్యతాం, ఉతానన్దమయపదం వికారార్థమస్తు, బ్రహ్మపదం చ బ్రాహ్మణ్యేవ స్వార్థేఽస్తు, ఆనన్దపదాభ్యాసశ్చ స్వార్థే, పుచ్ఛపదమాత్రమవయవప్రాయలిఖితమధికరణపరతయా వ్యాక్రియతామితి కృతబుద్ధయ ఎవ విదాఙ్కుర్వన్తు । తత్ర “ప్రాయపాఠపరిత్యాగో ముఖ్యత్రితయలఙ్ఘనమ్ । పూర్వస్మిన్నుత్తరే పక్షే ప్రాయపాఠస్య బాధనమ్॥” పుచ్ఛపదం హి వాలధౌ ముఖ్యం సదానన్దమయావయవే గౌణమేవేతి ముఖ్యశబ్దార్థలఙ్ఘనమవయవపరతాయామధికరణపరతాయాం చ తుల్యమ్ । అవయవప్రాయలేఖబాధశ్చ వికారప్రాయలేఖబాధేన తుల్యః । బ్రహ్మపదమానన్దమయపదమానన్దపదమితి త్రితయలఙ్ఘనం త్వధికమ్ । తస్మాన్ముఖ్యత్రితయలఙ్ఘనాదసాధీయాన్పూర్వః పక్షః । ముఖ్యత్రయానుగుణ్యేన తూత్తర ఎవ పక్షో యుక్తః । అపి చానన్దమయపదస్య బ్రహ్మార్థత్వే, “బ్రహ్మ పుచ్ఛమ్” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి న సమఞ్జసమ్ । న హి తదేవావయవ్యవయవశ్చేతి యుక్తమ్ । ఆధారపరత్వే చ పుచ్ఛశబ్దస్య, ప్రతిష్ఠేత్యేతదప్యుపపన్నతరం భవతి । ఆనన్దమయస్య చాన్తరత్వమన్నమయాదికోశాపేక్షయా । బ్రహ్మణస్త్వాన్తరత్వమానన్దమయాదర్థాద్గమ్యత ఇతి న శ్రుత్యోక్తమ్ । ఎవం చాన్నమయాదివదానన్దమయస్య ప్రియాద్యవయవయోగో యుక్తః । వాఙ్మనసాగోచరే తు పరబ్రహ్మణ్యుపాధిమన్తర్భావ్య ప్రియాద్యవయవయోగః, ప్రాచుర్యం చ, క్లేశేన వ్యాఖ్యాయేయాతామ్ । తథా చ మాన్త్రవర్ణికస్య బ్రహ్మణ ఎవ “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి స్వప్రధానస్యాభిధానాత్ , తస్యైవాధికారో నానన్దమయస్యేతి । “సోఽకామయత”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాద్యా అపి శ్రుతయో బ్రహ్మవిషయా న ఆనన్దమయవిషయా ఇత్యర్థసఙ్క్షేపః । సుగమమన్యత్ ।
సూత్రాణి త్వేవం వ్యాఖ్యేయానీతి ।
వేదసూత్రయోర్విరోధే “గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనా” ఇతి సూత్రాణ్యన్యథా నేతవ్యాని । ఆనన్దమయశబ్దేన తద్వాక్యస్య “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యేతద్గతం బ్రహ్మపదముపలక్ష్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - ఆనన్దమయ ఇత్యాదివాక్యే యత్ “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి బ్రహ్మపదం తత్స్వప్రధానమేవేతి । యత్తు బ్రహ్మాధికరణమితి వక్తవ్యే “బ్రహ్మ పుచ్ఛమ్” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇత్యాహ శ్రుతిః, తత్కస్య హేతోః, పూర్వమవయవప్రధానప్రయోగాత్తత్ప్రయోగస్యైవ బుద్ధౌ సంనిధానాత్తేనాపి చాధికరణలక్షణోపపత్తేరితి ।
మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే ॥ ౧౫ ॥
యత్ “సత్యం జ్ఞానమ్”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదినా మన్త్రవర్ణేన బ్రహ్మోక్తం తదేవోపాయభూతేన బ్రాహ్మణేన స్వప్రధాన్యేన గీయతే “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” (తై. ఉ. ౨ । ౫ । ౧) ఇతి । అవయవవచనత్వే త్వస్య మన్త్రే ప్రాధాన్యం, బ్రాహ్మణే త్వప్రాధాన్యమిత్యుపాయోపేయయోర్మన్త్రబ్రాహ్మణయోర్విప్రతిపత్తిః స్యాదితి ।
నేతరోఽనుపపత్తేః ॥ ౧౬ ॥
అత్ర ‘ఇతశ్చానన్దమయః’ ఇతి భాష్యస్య స్థానే ‘ఇతశ్చ బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి పఠితవ్యమ్ ।
భేదవ్యపదేశాచ్చ ॥ ౧౭ ॥
అత్రాపి “ఇతశ్చానన్దమయః” ఇత్యస్య చ ‘ఆనన్దమయాధికారే’ ఇత్యస్య చ భాష్యస్య స్థానే ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి ‘బ్రహ్మపుచ్ఛాధికారే’ ఇతి చ పఠితవ్యమ్ ।
కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా ॥ ౧౮ ॥
అస్మిన్నస్య చ తద్యోగం శాస్తి ।। ౧౯ ।।
ఇత్యనయోరపి సూత్రయోర్భాష్యే ఆనన్దమయస్థానే ‘బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా’ ఇతి పాఠో ద్రష్టవ్యః ।
తద్ధేతు వ్యపదేశాచ్చ ।। ౧౪ ।।
వికారస్యానన్దమయస్య బ్రహ్మ పుచ్ఛమవయవశ్చేత్కథం సర్వస్యాస్య వికారజాతస్య సానన్దమయస్య బ్రహ్మ పుచ్ఛం కారణముచ్యేత “ఇదం సర్వమసృజత । యదిదం కిఞ్చ”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి శ్రుత్యా । నహ్యానన్దమయవికారావయవో బ్రహ్మ వికారః సన్ సర్వస్య కారణముపపద్యతే । తస్మాదానన్దమయవికారావయవో బ్రహ్మేతి తదవయవయోగ్యానన్దమయో వికార ఇహ నోపాస్యత్వేన వివక్షితః, కిన్తు స్వప్రధానమిహ బ్రహ్మ పుచ్ఛం జ్ఞేయత్వేనేతి సిద్ధమ్ ॥ ౧౯ ॥
అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ ।
పూర్వస్మిన్నధికరణేఽపాస్తసమస్తవిశేషబ్రహ్మప్రతిపత్త్యర్థముపాయతామాత్రేణ పఞ్చ కోశా ఉపాధయః స్థితాః, నతు వివక్షితాః । బ్రహ్మైవ తు ప్రధానం “బ్రహ్మ పుచ్ఛం ప్రతిష్ఠా” ఇతి జ్ఞేయత్వేనోపక్షిప్తమితి నిర్ణీతమ్ । సమ్ప్రతి తు బ్రహ్మ వివక్షితోపాధిభేదముపాస్యత్వేనోపక్షిప్యతే, నతు విద్యాకర్మాతిశయలబ్ధోత్కర్షో జీవాత్మాదిత్యపదవేదనీయ ఇతి నిర్ణీయతే । తత్ “మర్యాదాధారరూపాణి సంసారిణి పరే న తు । తస్మాదుపాస్యః సంసారీ కర్మానధికృతో రవిః” ॥ “హిరణ్యశ్మశ్రుః” (ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬) ఇత్యాదిరూపశ్రవణాత్ , “య ఎషోఽన్తరాదిత్యే”(ఛా. ఉ. ౧ । ౬ । ౬), “య ఎషోఽన్తరక్షిణీ”(ఛా. ఉ. ౧ । ౭ । ౫) ఇతి చాధారభేదశ్రవణాత్ , “యే చాముష్మాత్పరాఞ్చో లోకాస్తేషాం చేష్టే దేవకామానాం చ” ఇత్యైశ్వర్యమర్యాదాశ్రుతేశ్చ సంసార్యేవ కార్యకారణసఙ్ఘాతాత్మకో రూపాదిసమ్పన్న ఇహోపాస్యః, నతు పరమాత్మా “అశబ్దమస్పర్శమ్” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభిః అపాస్తసమస్తరూపశ్చ, “స్వే మహిమ్ని”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభిరపాకృతాధారశ్చ, “ఎష సర్వేశ్వరః” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభిరధిగతనిర్మర్యాదైశ్వర్యశ్చ శక్య ఉపాస్యత్వేనేహ ప్రతిపత్తుమ్ । సర్వపాప్మవిరహశ్చాదిత్యపురుషే సమ్భవతి, శాస్త్రస్య మనుష్యాధికారతయా దేవతాయాః పుణ్యపాపయోరనధికారాత్ । రూపాదిమత్త్వాన్యథానుపపత్త్యా చ కార్యకారణాత్మకే జీవే ఉపాస్యత్వేన వివక్షితే యత్తావదృగాద్యాత్మకతయాస్య సర్వాత్మకత్వం శ్రూయతే తత్కథఞ్చిదాదిత్యపురుషస్యైవ స్తుతిరితి ఆదిత్యపురుష ఎవోపాస్యో న పరమాత్మేత్యేవం ప్రాప్తమ్ । అనాధారత్వే చ నిత్యత్వం సర్వగతత్వం చ హేతుః । అనిత్యం హి కార్యం కారణాధారమితి నానాధారం, నిత్యమప్యసర్వగతం చ యత్తస్మాదధరభావేనాస్థితం తదేవ తస్యోత్తరస్యాధార ఇతి నానాధారం, తస్మాదుభయముక్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్” । “సార్వాత్మ్యసర్వదురితవిరహాభ్యామిహోచ్యతే । బ్రహ్మైవావ్యభిచారిభ్యాం సర్వహేతుర్వికారవత్” ॥ నామనిరుక్తేన హి సర్వపాప్మాపాదానతయస్యోదయ ఉచ్యతే । న చాదిత్యస్య దేవతాయాః కర్మానధికారేఽపి సర్వపాప్మవిరహః ప్రాగ్భవీయధర్మాధర్మరూపపాప్మసమ్భవే సతి । న చైతేషాం ప్రాగ్భవీయో ధర్మ ఎవాస్తి న పాప్మేతి సామ్ప్రతమ్ । విద్యాకర్మాతిశయసముదాచారేఽప్యనాదిభవపరమ్పరోపార్జితానాం పాప్మనామపి ప్రసుప్తానాం సమ్భవాత్ । నచ శ్రుతిప్రామాణ్యాదాదిత్యశరీరాభిమానినః సర్వపాప్మవిరహ ఇతి యుక్తం, బ్రహ్మవిషయత్వేనాప్యస్యాః ప్రామాణ్యోపపత్తేః । నచ వినిగమనాహేత్వభావః, తత్ర తత్ర సర్వపాప్మవిరహస్య భూయోభూయో బ్రహ్మణ్యేవ శ్రవణాత్ । తస్యైవ చేహ ప్రత్యభిజ్ఞాయమానస్య వినిగమనాహేతోర్విద్యమానత్వాత్ । అపిచ సార్వాత్మ్యం జగత్కారణస్య బ్రహ్మణ ఎవోపపద్యతే, కారణాదభేదాత్కార్యజాతస్య, బ్రహ్మణశ్చ జగత్కారణత్వాత్ । ఆదిత్యశరీరాభిమానినస్తు జీవాత్మనో న జగత్కారణత్వమ్ । నచ ముఖ్యార్థసమ్భవే ప్రాశస్త్యలక్షణయా స్తుత్యర్థతా యుక్తా । రూపవత్త్వం చాస్య పరానుగ్రహాయ కాయనిర్మాణేన వా, తద్వికారతయా వా సర్వస్య కార్యజాతస్య, వికారస్య చ వికారవతోఽనన్యత్వాత్తాదృశరూపభేదేనోపదిశ్యతే, యథా “సర్వగన్ధః సర్వరసః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇతి । నచ బ్రహ్మనిర్మితం మాయారూపమనువదచ్ఛాస్త్రమశాస్త్రం భవతి, అపితు తాం కుర్వత్ ఇతి నాశాస్త్రత్వప్రసఙ్గః । యత్ర తు బ్రహ్మ నిరస్తసమస్తోపాధిభేదం జ్ఞేయత్వేనోపక్షిప్యతే, తత్ర శాస్త్రమ్ “అశబ్దమస్పర్శమరూపమవ్యయమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇతి ప్రవర్తతే । తస్మాద్రూపవత్త్వమపి పరమాత్మన్యుపపద్యతే । ఎతేనైవ మర్యాదాధారభేదావపి వ్యాఖ్యాతౌ । అపి చాదిత్యదేహాభిమానినః సంసారిణోఽన్తర్యామీ భేదేనోక్తః, స ఎవాన్తరాదిత్య ఇత్యన్తఃశ్రుతిసామ్యేన ప్రత్యభిజ్ఞాయమానో భవితుమర్హతి ।
తస్మాత్తే ధనసనయ ఇతి ।
ధనవన్తో విభూతిమన్త ఇతి యావత్ ।
కస్మాత్పునర్విభూతిమత్త్వం పరమేశ్వరపరిగ్రహే ఘటత ఇత్యత ఆహ -
యద్యద్విభూతిమదితి ।
సర్వాత్మకత్వేఽపి విభూతిమత్స్వేవ పరమేశ్వరస్వరూపాభివ్యక్తిః, న త్వవిద్యాతమఃపిహితపరమేశ్వరస్వరూపేష్వవిభూతిమత్స్విత్యర్థః ।
లోకకామేశితృత్వమపీతి ।
అతోఽత్యన్తాపారార్థ్యన్యాయేన నిరాఙ్కుశమైశ్వర్యమిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥ ॥ ౨౧ ॥
ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్ ।
పూర్వస్మిన్నధికరణే బ్రహ్మణోఽసాధారణధర్మదర్శనాద్వివక్షితోపాధినోఽస్యైవోపాసనా, న త్వాదిత్యశరీరాభిమానినో జీవాత్మన ఇతి నిరూపితమ్ । ఇదానీం త్వసాధారణధర్మదర్శనాత్తదేవోద్గీథే సమ్పాద్యోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే, న భూతాకాశ ఇతి నిరూప్యతే । తత్ర “ఆకాశ ఇతి హోవాచ” ఇతి కిం ముఖ్యాకాశపాదానురోధేన “అస్య లోకస్య కా గతిః”(ఛా. ఉ. ౧ । ౯ । ౧) ఇతి, “సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని” ఇతి “జ్యాయాన్” ఇతి చ “పరాయణమ్” ఇతి చ కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యాయతాం, ఉతైతదనురోధేనాకాశశబ్దో భక్త్యా పరాత్మానే వ్యాఖ్యాయతామితి । తత్ర “ప్రథమత్వాత్ప్రధానత్వాదాకాశం ముఖ్యమేవ నః । తదానుగుణ్యేనాన్యాని వ్యాఖ్యేయానీతి నిశ్చయః” ॥ “అస్య లోకస్య కా గతిః” ఇతి ప్రశ్నోత్తరే “ఆకాశ ఇతి హోవాచ” ఇత్యాకాశస్య గతిత్వేన ప్రతిపాద్యతయా ప్రాధాన్యాత్ , “సర్వాణి హ వా” ఇత్యాదీనాం తు తద్విశేషణతయా గుణత్వాత్ , “గుణే త్వన్యాయ్యకల్పనా” ఇతి బహూన్యప్యప్రధానాని ప్రధానానురోధేన నేతవ్యాని । అపిచ “ఆకాశ ఇతి హోవాచ” ఇత్యుత్తరే ప్రథమావగతమాకాశమనుపజాతవిరోధి, తేన తదనురక్తాయాం బుద్ధౌ యద్యదేవ తదేకవాక్యగతముపనిపతతి తత్తజ్జఘన్యతయా ఉపసఞ్జాతవిరోధి తదానుగుణ్యేనైవ వ్యవస్థానమర్హతి । నచ క్కచిదాకాశశబ్దో భక్త్యా బ్రహ్మణి ప్రయుక్త ఇతి సర్వత్ర తేన తత్పరేణ భవితవ్యమ్ । నహి గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర గఙ్గపదమనుపపత్త్యా తీరపరమితి యాదాంసి గఙ్గాయామిత్యత్రాప్యనేన తత్పరేణ భవితవ్యమ్ । సమ్భవశ్చోభయత్ర తుల్యః । నచ బ్రహ్మణ్యప్యాకాశశబ్దో ముఖ్యః, అనైకార్థత్వస్యాన్యాయ్యత్వాత్ , భక్త్యా చ బ్రహ్మణి ప్రయోగదర్శనోపపత్తేః । లోకే చాస్య నభసి నిరూఢత్వాత్ , తత్పూర్వకత్వాచ్చ వైదికార్థప్రతీతేర్వైపరీత్యానుపపత్తేః । తదానుగుణ్యేన చ “సర్వాణి హ వా” ఇత్యాదీని భాష్యకృతా స్వయమేవ నీతాని । తస్మాద్భూతాకాశమేవాత్రోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే, న పరమాత్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
ఆకాశశబ్దేన బ్రహ్మణో గ్రహణమ్ ।
కుతః,
తల్లిఙ్గాత్ ।
తథాహి - “సామానధికరణ్యేన ప్రశ్నతత్ప్రతివాక్యయోః । పౌర్వాపర్యపరామర్శాత్ప్రధానత్వేఽపి గౌణతా” ॥ యద్యప్యాకాశపదం ప్రధానార్థం తథాపి యత్పృష్టం తదేవ ప్రతివక్తవ్యమ్ । న ఖల్వనున్మత్త ఆమ్రాన్పృష్టః కోవిదారానాచష్టే । తదిహ, “అస్య లోకస్య కా గతిః” ఇతి ప్రశ్నో దృశ్యమాననామరూపప్రపఞ్చమాత్రగతివిషయ ఇతి తదనురోధాద్య ఎవ సర్వస్య లోకస్య గతిః స ఎవాకాశశబ్దేన ప్రతివక్తవ్యః । నచ భూతాకాశః సర్వస్య లోకస్య గతిః, తస్యాపి లోకమధ్యపాతిత్వాత్ । తదేవ తస్య గతిరిత్యనుపపత్తేః । న చోత్తరే భూతాకాశశ్రవణాద్భూతాకాశకార్యమేవ పృష్టమితి యుక్తం, ప్రశ్నస్య ప్రథమావగతస్యానుపజాతవిరోధినో లోకసామాన్యవిషయస్యోపజాతవిరోధినోత్తరేణ సఙ్కోచానుపపత్తేస్తదనురోధేనోత్తరవ్యాఖ్యానాత్ । నచ ప్రశ్నేన పూర్వపక్షరూపేణానవస్థితార్థేనోత్తరం వ్యవస్థితార్థం న శక్యం నియన్తుమితి యుక్తం, తన్నిమిత్తానామజ్ఞానసంశయవిపరర్యాసానామనవస్థానేఽపి తస్య స్వవిషయే వ్యవస్థానాత్ । అన్యథోత్తరస్యానాలమ్బనత్వాత్తేర్వైయధికరణ్యాపత్తేర్వా । అపి చోత్తరేఽపి బహ్వసమఞ్జసమ్ । తథాహి - “సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే” ఇతి సర్వశబ్దః కథఞ్చిదల్పవిషయో వ్యాఖ్యేయః । ఎవమేవకారోఽప్యసమఞ్జసః । న ఖల్వపామాకాశ ఎవ కారణమపి తు తేజోఽపి । ఎవమన్నస్యాపి నాకాశమేవ కారణమపి తు పావకపాథసీ అపి । మూలకారణవివక్షాయాం తు బ్రహ్మణ్యేవావధారణం సమఞ్జసమ్ । అసమఞ్జసం తు భూతాకాశే । ఎవం సర్వేషాం భూతానాం లయో బ్రహ్మణ్యేవ । ఎవం సర్వేభ్యో జ్యాయస్త్వం బ్రహ్మణ ఎవ । ఎవం పరమయనం బ్రహ్మైవ । తస్మాత్సర్వేషాం లోకానామితి ప్రశ్నేనోపక్రమాత్ , ఉత్తరే చ తత్తదసాధారణబ్రహ్మగుణపరామర్శాత్పృష్టాయాశ్చ గతేః పరమయనమిత్యసాధారణబ్రహ్మగుణోపసంహారాత్ , భూయసీనాం శ్రుతీనామనుగ్రహాయ “త్యజేదేకం కులస్యార్థే” ఇతివద్వరమాకాశపదమాత్రమసమఞ్జసమస్తు । ఎతావతా హి బహు సమఞ్జసం స్యాత్ । న చాకాశస్య ప్రాధాన్యముత్తరే, కిన్తు పృష్టార్థత్వాదుత్తరస్య, లోకసామాన్యగతేశ్చ పృష్టత్వాత్ , “పరాయణమ్” ఇతి చ తస్యైవోపసంహారాద్బ్రహ్మైవ ప్రధానమ్ । తథాచ తదర్థం సత్ ఆకాశపదం ప్రధానార్థం భవతి, నాన్యథా । తస్మాద్బ్రహ్మైవ ప్రధానమాకాశపదేనేహోపాస్యత్వేనోపక్షిప్తం, న భూతాకాశమితి సిద్ధమ్ ।
అపి చ ।
అస్యైవోపక్రమే “అన్తవత్కిల తే సామ” ఇతి
అన్తవత్త్వదోషేణ శాలావత్యస్యేతి ।
న చాకాశశబ్దో గౌణోఽపి విలమ్బితప్రతిపత్తిః, తత్ర తత్ర బ్రహ్మణ్యాకాశశబ్దస్య తత్పర్యాయస్య చ ప్రయోగప్రాచుర్యాదత్యన్తాభ్యాసేనాస్యాపి ముఖ్యవత్ప్రతిపత్తేరవిలమ్బనాదితి దర్శనార్థం బ్రహ్మణి ప్రయోగప్రాచుర్యం వైదికం నిదర్శితం భాష్యకృతా । తత్రైవ చ ప్రథమావగతానుగుణ్యేనోత్తరం నీయతే, యత్ర తదన్యథా కర్తుం శక్యమ్ । యత్ర తు న శక్యం తత్రోత్తరానుగుణ్యేనైవ ప్రథమం నీయత ఇత్యాహ -
వాక్యోపక్రమేఽపీతి ॥ ౨౨ ॥
అత ఎవ ప్రాణః ।
ఉద్గీథే “యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా”(ఛా. ఉ. ౧ । ౧౦ । ౯) ఇత్యుపక్రమ్య శ్రూయతే - “కతమా సా దేవతేతి ప్రాణ ఇతి హోవాచ”(ఛా. ఉ. ౧ । ౧౧ । ౪) ఉషస్తిశ్చాక్రాయణః । ఉద్గీథోపాసనప్రసఙ్గేన ప్రస్తావోపాసనమప్యుద్గీథ ఇత్యుక్తం భాష్యకృతా । ప్రస్తావ ఇతి సామ్నో భక్తివిశేషస్తమన్వాయత్తా అనుగతా ప్రాణో దేవతా । అత్ర ప్రాణశబ్దస్య బ్రహ్మణి వాయువికారే చ దర్శనాత్సంశయఃకిమయం బ్రహ్మవచన ఉత వాయువికారవచన ఇతి । తత్ర అత ఎవ బ్రహ్మలిఙ్గాదేవ ప్రాణోఽపి బ్రహ్మైవ న వాయువికార ఇతి యుక్తమ్ । యద్యేవం తేనైవ గతార్థమేతదితి కోఽధికరణాన్తరస్యారమ్భార్థః । తత్రోచ్యతే - “అర్థే శ్రుత్యైకగమ్యే హి శ్రుతిమేవాద్రియామహే । మానాన్తరావగమ్యే తు తద్వశాత్తద్వ్యవస్థితిః” ॥ బ్రహ్మణో వాసర్వభూతకారణత్వం, ఆకాశస్య వా వాయ్వాదిభూతకారణత్వం ప్రతి నాగమాదృతే మానాన్తరం ప్రభవతి । తత్ర పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా యత్రార్థే సమఞ్జస ఆగమః స ఎవార్థస్తస్య గృహ్యతే, త్యజ్యతే చేతరః । ఇహ తు సంవేశనోద్గమనే భూతానాం ప్రాణం ప్రత్యుచ్యమానే కిం బ్రహ్మ ప్రత్యుచ్యేతే ఆహో వాయువికారం ప్రతీతి విశయే “యదా వై పురుషః స్వపితి ప్రాణం తర్హి వాగప్యేతి”(శ. బ్రా. ౧౦ । ౩ । ౩ । ౬) ఇత్యాదికాయాః శ్రుతేః సర్వభూతసారేన్ద్రియసంవేశనోద్గమనప్రతిపాదనద్వారా సర్వభూతసంవేశనోద్గమనప్రతిపాదికాయా మానాన్తరానుగ్రహలబ్ధసామర్థ్యాయా బలాత్సంవేశనోద్గమనే వాయువికారస్యైవ ప్రాణస్య, న బ్రహ్మణః । అపి చాత్రోద్గీథప్రతిహారయోః సామభక్త్యోర్బ్రహ్మణోఽన్యే ఆదిత్యశ్చాన్నం చ దేవతే అభిహితే కార్యకారణసఙ్ఘాతరూపే, తత్సాహచర్యాత్ప్రాణోఽపి కార్యకారణసఙ్ఘాతరూప ఎవ దేవతా భవితుమర్హతి । నిరస్తోఽప్యయమర్థ ఈక్షత్యధికరణే, పూర్వోక్తపూర్వపక్షహేతూపోద్బలనాయ పునరుపన్యస్తః । తస్మాద్వాయువికార ఎవాత్ర ప్రాణశబ్దార్థ ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే “పుంవాక్యస్య బలీయస్త్వం మానాన్తరసమాగమాత్ । అపౌరుషేయే వాక్యే తత్సఙ్గతిః కిం కరిష్యతి” ॥ నో ఖలు స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావమపౌరుషేయం వచః స్వవిషయజ్ఞానోత్పాదే వా తద్వ్యవహారే వా మానాన్తరమపేక్షతే, తస్యాపౌరుషేయస్య నిరస్తసమస్తదోషాశఙ్కస్య స్వత ఎవ నిశ్చాయకత్వాత్ , నిశ్చయపూర్వకత్వాద్వ్యవహారప్రవృత్తేః । తస్మాదసంవాదినో వా చక్షుష ఇవ రూపే త్వగిన్ద్రియసంవాదినో వా తస్యైవ ద్రవ్యే నాదార్ఢ్యం వా దార్ఢ్యం వా । తేన స్తామిన్ద్రియమాత్రసంవేశనోద్గమనే వాయువికారే ప్రాణే । సర్వభూతసంవేశనోద్గమనే తు న తతో వాక్యాత్ప్రతీయేతే । ప్రతీతౌ వా తత్రాపి ప్రాణో బ్రహ్మైవ భవేన్న వాయువికారః । “యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ప్రాణ ఎవైకధా భవతి”(కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇత్యత్ర వాక్యే యథా ప్రాణశబ్దో బ్రహ్మవచనః । న చాస్మిన్వాయువికారే సర్వేషాం భూతానాం సంవేశనోద్గమనే మానాన్తరేణ దృశ్యేతే । నచ మానాన్తరసిద్ధసంవాదేన్ద్రియసంవేశనోద్గమనవాక్యదార్ఢ్యాత్సర్వభూతసంవేశనోద్గమనవాక్యం కథఞ్చిదిన్ద్రివిషయతయా వ్యాఖ్యానమర్హతి, స్వతఃసిద్ధప్రమాణభావస్య స్వభావదృఢస్య మానాన్తరానుపయోగాత్ । న చాస్య తేనైకవాక్యతా । ఎకవాక్యతాయాం చ తదపి బ్రహ్మపరమేవ స్యాదిత్యుక్తమ్ । ఇన్ద్రియసంవేశనోద్గమనం త్వవయుత్యానువాదేనాపి ఘటిష్యతే, ఎకం వృణీతే ద్వౌ వృణీతే ఇతివత్ । నతు సర్వశబ్దార్థః సఙ్కోచమర్హతి । తస్మాత్ప్రస్తావభక్తిం ప్రాణశబ్దాభిధేయబ్రహ్మదృష్ట్యోపాసీత , న వాయువికారదృష్ట్యేతి సిద్ధమ్ । తథా చోపాసకస్య ప్రాణప్రాప్తిః కర్మసమృద్ధిర్వా ఫలం భవతీతి ।
వాక్యశేషబలేనేతి ।
వాక్యాత్సంనిధానం దుర్బలమిత్యర్థః । ఉదాహరణాన్తరం తు నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ దూషితమ్ ॥ ౨౩ ॥
జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ ।
ఇదమామనన్తి - “అథ యదతః పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వతఃపృష్ఠేషు సర్వతః పృష్ఠేష్వనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేష్విదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్తఃపురుషే జ్యోతిః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి ।
యజ్జ్యోతిరతో దివో ద్యులోకాత్పరం దీప్యతే ప్రకాశతే విశ్వతఃపృష్ఠేషు విశ్వేషాముపరి । అసఙ్కుచద్వృత్తిరయం విశ్వశబ్దోఽనవయవత్వేన సంసారమణ్డలం బ్రూత ఇతి దర్శయితుమాహ -
సర్వతఃపృష్ఠేషూత్తమేషు ।
న చేదముత్తమమాత్రమపితు సర్వోత్తమమిత్యాహ -
అనుత్తమేషు
నాస్త్యేభ్యోఽన్య ఉత్తమ ఇత్యర్థః । “ఇదం వావ తద్యదిదమస్మిన్పురుషేఽన్తర్జ్యోతిః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) త్వగ్రాహ్యేణ శారీరేణోష్మణా, శ్రోత్రగ్రాహ్యేణ చ పిహితకర్ణేన పుంసా ఘోషేణ లిఙ్గేనానుమీయతే । తత్ర శారీరస్యోష్మణస్త్వచా దర్శనం దృష్టిః, ఘోషస్య చ శ్రవణం శ్రుతిః, తయోశ్చ దృష్టిశ్రుతీ జ్యోతిష ఎవ, తల్లిఙ్గేన తదనుమానాదితి । అత్ర సంశయః - కిం జ్యోతిఃశబ్దః తేజ ఉత బ్రహ్మేతి । కిం తావత్ప్రాప్తం, తేజ ఇతి । కుతః, గౌణముఖ్యగ్రహణవిషయే ముఖ్యగ్రహణస్య “ఔత్సర్గికత్వాద్వాక్యస్థతేజోలిఙ్గోపలమ్భనాత్ । వాక్యాన్తరేణానియమాత్తదర్థాప్రతిసన్ధితః” ॥ బలవద్బాధకోపనిపాతేన ఖల్వాకాశప్రాణశబ్దౌ ముఖ్యార్థత్వాత్ప్రచ్యావ్యాన్యత్ర ప్రతిష్ఠాపితౌ । తదిహ జ్యోతిష్పదస్య ముఖ్యతేజోవచనత్వే బాధకస్తావత్స్వవాక్యశేషో నాస్తి । ప్రత్యుత తేజోలిఙ్గమేవ “దీప్యతే” ఇతి । కోక్షేయజ్యోతిఃసారూప్యం చ చక్షుష్యో రూపవాన్ శ్రుతో విశ్రుతో భవతీత్యల్పఫలత్వం చ స్వవాక్యే శ్రూయతే । న జాతు జ్వలనాపరనామా దీప్తిర్వినా తేజో బ్రహ్మణి సమ్భవతి । న చ కౌక్షేయజ్యోతిఃసారూప్యమృతే బాహ్యాత్తోజసో బ్రహ్మణ్యస్తి । న చౌష్ణ్యఘోషలిఙ్గదర్శనశ్రవణమౌదర్యాత్తేజసోఽన్యత్ర బ్రహ్మణ్యుపపద్యతే । నచ మహాఫలం బ్రహ్మోపాసనమణీయసే ఫలాయ కల్పతే । ఔదర్యే తు తేజస్యధ్యస్య బాహ్యం తేజ ఉపాసనమేతత్ఫలానురూపం యుజ్యతే । తదేతత్తేజోలిఙ్గమ్ । ఎతదుపోద్బలనాయ చ నిరస్తమపి మర్యాదాధారబహుత్వముపన్యస్తం, ఇహ తన్నిరాసకారణాభావాత్ । నచ మర్యాదావత్త్వం తేజోరాశేర్న సమ్భవతి, తస్య సౌర్యాదేః సావయవత్వేన తదేకదేశమర్యాదాసమ్భవాత్తస్య చోపాస్యత్వేన విధానాత్ , బ్రహ్మణస్త్వనవయవస్యావయవోపాసనానుపపత్తేః, అవయవకల్పనాయాశ్చ సత్యాం గతావనవకల్పనాత్ । నచ “పాదోఽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి బ్రహ్మప్రతిపాదకం వాక్యాన్తరం, “యదతః పరో దివో జ్యోతిః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) శబ్దం బ్రహ్మణి వ్యవస్థాపయతీతి యుక్తమ్ । నహి సంనిధానమాత్రాద్వాక్యాన్తరేణ వాక్యాన్తరగతా శ్రుతిః శక్యా ముఖ్యార్థాచ్చ్యావయితుమ్ । నచ వాక్యాన్తరేఽధికరణత్వేన ద్యౌః శ్రుతా దివ ఇతి మర్యాదాశ్రుతౌ శక్యా ప్రత్యభిజ్ఞాతుమ్ । అపిచ వాక్యాన్తరస్యాపి బ్రహ్మార్థత్వం ప్రసాధ్యమేవ నాద్యాపి సిధ్యతి, తత్కథం తేన నియన్తుం బ్రహ్మపరతయా “యదతః పరః” ఇతి వాక్యం శక్యమ్ । తస్మాత్తేజ ఎవ జ్యోతిర్న బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ । తేజఃకథనప్రస్తావే తమఃకథనం ప్రతిపక్షోపన్యాసేన ప్రతిపక్షాన్తరే దృఢా ప్రతీతిర్భవతీత్యేతదర్థమ్ ।
చక్షుర్వృత్తేర్నిరోధకమితి ।
అర్థావరకత్వేన ।
ఆక్షేప్తాహ -
నను కార్యస్యాపీతి ।
సమాధాతైకదేశీ బ్రూతే -
అస్తు తర్హీతి ।
యత్తు తేజోఽబన్నాభ్యామసమ్పృక్తం తదత్రివృత్కృతముచ్యతే ।
ఆక్షేప్తా దూషయతి -
నేతి ।
నహి తత్క్వచిదప్యుపయుజ్యతే; సర్వాస్వర్థక్రియాసు త్రివత్కృతస్యైవోపయోగాదిత్యర్థః ।
ఎకదేశినః శఙ్కామాహ -
ఇదమేవేతి ।
ఆక్షేప్తా నిరాకరోతి -
న ।
ప్రయోజనాన్తరేతి ।
'ఎకైకాం త్రివృతం త్రివృతం కరవాణి” ఇతి తేజఃప్రభృత్యుపాసనామాత్రవిషయా శ్రుతిర్న సఙ్కోచయితుం యుక్తేత్యర్థః ।
ఎవమేకదేశిని దూషితే పరమసమాధాతా పూర్వపక్షీ బ్రూతే -
అస్తు తర్హి త్రివృత్కృతమేవేతి ।
భాగినీ యుక్తా ।
యద్యప్యాధారబహుత్వశ్రుతిర్బ్రహ్మణ్యపి కల్పితోపాధినిబన్ధనా కథఞ్చిదుపపద్యతే, తథాపి యథా కార్యే జ్యోతిష్యతిశయేనోపపద్యతే న తథాత్రేత్యత ఉక్తమ్ -
ఉపపద్యేతతరామితి ।
ప్రాకృతం
ప్రకృతేర్జాతం, కార్యమితి యావత్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “సర్వనామప్రసిద్ధార్థం ప్రసాధ్యార్థవిఘాతకృత్ । ప్రసిద్ధ్యపేక్షి సత్పూర్వవాక్యస్థమపకర్షతి ॥ తద్బలాత్తేన నేయాని తేజోలిఙ్గాన్యపి ధ్రువమ్ । బ్రహ్మణ్యేవ ప్రధానం హి బ్రహ్మచ్ఛన్దో న తత్ర తు” ॥ ఔత్సర్గికం తావద్యదప్రసిద్ధార్థానువాదకత్వం యద్విధివిభక్తిమప్యపూర్వార్థావబోధనస్వభావాత్ప్రచ్యావయతి । యథా “యస్యాహితాగ్నేరగ్నిర్గృహాన్దహేత్” “యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్”(తై.బ్రా. ౩.౭.౧) ఇతి । యత్ర పునస్తత్ప్రసిద్ధమన్యతో న కథఞ్చిదాప్యతే, తత్ర వచనాని త్వపూర్వత్వాదితి సర్వనామ్నః ప్రసిద్ధార్థత్వం బలాదపనీయతే । యథా “యదాగ్నేయోఽష్టాకపాలో భవతి”(తై.బ్రా. ౨౫.౧౪.౪) ఇతి । తదిహ “యదతః పరో దివో జ్యోతిః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౩ । ౭) ఇతి యచ్ఛబ్దసామర్థ్యాత్ ద్యుమర్యాదేనాపి జ్యోతిషా ప్రసిద్ధేన భవితవ్యమ్ । నచ తస్య ప్రమాణాన్తరతః ప్రసిద్ధిరస్తి । పూర్వవాక్యే చ ద్యుసమ్బన్ధితయా త్రిపాద్బ్రహ్మ ప్రసిద్ధమితి ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయాం తదేవ సమ్బధ్యతే । నచ ప్రధానస్య ప్రాతిపదికార్థస్య తత్త్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానే తద్విశేషణస్య విభక్త్యర్థస్యాన్యతామాత్రేణాన్యతా యుక్తా । ఎవం చ తద్వాక్యస్థాని తేజోలిఙ్గాన్యసమఞ్జసానీతి బ్రహ్మణ్యేవ గమయితవ్యాని, గమితాని చ భాష్యకృతా । తత్ర జ్యోతిర్బ్రహ్మవికార ఇతి జ్యోతిషా బ్రహ్మైవోపలక్ష్యతే । అథవా ప్రకాశమాత్రవచనో జ్యోతిఃశబ్దః ప్రకాశశ్చ బ్రహ్మేతి బ్రహ్మణి ముఖ్య ఇతి జ్యోతిర్బహ్మేతి సిద్ధమ్ ।
ప్రకృతహానాప్రకృతప్రక్రియే ఇతి ।
ప్రసిద్ధ్యపేక్షాయాం పూర్వవాక్యగతం ప్రకృతం సంనిహితం, అప్రసిద్ధం తు కల్ప్యం న ప్రకృతమ్ ।
అత ఎవోక్తమ్ -
కల్పయత ఇతి ।
సన్దంశన్యాయమాహ -
న కేవలమితి ।
పరస్యాపి బ్రహ్మణో నామాదిప్రతీకత్వవదితి ।
కౌక్షేయం హి జ్యోతిర్జీవభావేనానుప్రవిష్టస్య పరమాత్మనో వికారః, జీవాభావే దేహస్య శైత్యాత్ , జీవతశ్చౌష్ణ్యాజ్జ్ఞాయతే । తస్మాత్తత్ప్రతీకస్యోపాసనముపపన్నమ్ । శేషం నిగదవ్యాఖ్యాతం భాష్యమ్ ॥ ౨౪ ॥
ఛన్దోఽభిధానాన్నేతి చేన్న తథా చేతోఽర్పణనిగదాత్తథా హి దర్శనమ్ ।
పూర్వవాక్యస్య హి బ్రహ్మార్థత్వే సిద్ధే స్యాదేతదేవం, నతు తద్బ్రహ్మార్థం, అపితు గాయత్ర్యర్థమ్ । “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వం భూతం యదిదం కిఞ్చ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౧) ఇతి గాయత్రీం ప్రకృత్యేదం శ్రూయతే - “త్రిపాదస్యామృతం దివి” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇతి । నను “ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౨) ఇత్యనేనైవ గతార్థమేతత్ । తథాహి - “తావానస్య మహిమా”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యస్యామృచి బ్రహ్మ చతుష్పాదుక్తమ్ । సైవ చ “తదేతదృచాభ్యనూక్తమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౫) ఇత్యనేన సఙ్గమితార్థా బ్రహ్మలిఙ్గమ్ । ఎవం “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౧) ఇత్యక్షరసంనివేశమాత్రస్య గాయత్ర్యా న సర్వత్వముపపద్యతే । నచ భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణాత్మత్వం గాయత్ర్యాః స్వరూపేణ సమ్భవతి । నచ బ్రహ్మపురుషసమ్బన్ధిత్వమస్తి గాయత్ర్యాః । తస్మాద్గాయత్రీద్వారా బ్రహ్మణ ఎవోపాసనా న గాయత్ర్యా ఇతి పూర్వేణైవ గతార్థత్వాదనారమ్భణీయమేతత్ । నచ పూర్వన్యాయస్మారణే సూత్రసన్దర్భ ఎతావాన్యుక్తః । అత్రోచ్యతే - అస్త్యధికా శఙ్కా । తథాహిగాయత్రీద్వారా బ్రహ్మోపాసనేతి కోఽర్థః, గాయత్రీవికారోపాధినో బ్రహ్మణ ఉపాసనేతి । నచ తదుపాధినస్తదవచ్ఛిన్నస్య సర్వాత్మత్వం, ఉపాధేరవచ్ఛేదాత్ । నహి ఘటావచ్ఛిన్నం నభోఽనవచ్ఛిన్నం భవతి । తస్మాదస్య సర్వాత్మత్వాదికం స్తుత్యర్థం, తద్వరం గాయత్ర్యా ఎవాస్తు స్తుతిః కయాచిత్ప్రణాడ్యా । “వాగ్వై గాయత్రీ వాగ్వా ఇదం సర్వం భూతం గాయతి చ త్రాయతే చ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । తథాచ “గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్” ఇత్యుపక్రమ్య గాయత్ర్యా ఎవ హృదయాదిభిర్వ్యాఖ్యాయ చ “సైషా చతుష్పదా షడ్విధా గాయత్రీ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౫) ఇత్యుపసంహారో గాయత్ర్యామేవ సమఞ్జసో భవతి । బ్రహ్మణి తు సర్వమేతదసమఞ్జసమితి । “యద్వై తద్బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) ఇతి చ బ్రహ్మశబ్దశ్ఛన్దోవిషయ ఎవ, యథా “ఎతాం బ్రహ్మోపనిషదమ్” ఇత్యత్ర వేదోపనిషదుచ్యతే । తస్మాద్గాయత్రీఛన్దోభిధానాన్న బ్రహ్మవిషయమేతదితి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
న ।
కుతః,
తథా చేతోర్పణనిగదాత్ ।
గాయత్ర్యాఖ్యచ్ఛన్దోద్వారేణ గాయత్రీరూపవికారానుగతే బ్రహ్మణి చేతోర్పణం చిత్తసమాధానమనేన బ్రాహ్మణవాక్యేన నిగద్యతే । ఎతదుక్తం భవతి - న గాయత్రీ బ్రహ్మణోఽవచ్ఛేదికా, ఉత్పలస్యేవ నీలత్వం, యేన తదవచ్ఛిన్నత్వమన్యత్ర న స్యాదవచ్ఛేదకవిరహాత్ । కిన్తు యదేతద్బ్రహ్మ సర్వాత్మకం సర్వకారణం తత్స్వరూపేణాశక్యోపదేశమితి తద్వికారగాయత్రీద్వారేణోపలక్ష్యతే । గాయత్ర్యాః సర్వచ్ఛన్దోవ్యాప్త్యా చ సవనత్రయవ్యాప్త్యా చ ద్విజాతిద్వితీయజన్మజననీయతయా చ శ్రుతేర్వికారేషు మధ్యే ప్రాధాన్యేన ద్వారత్వోపపత్తేః । న చాన్యత్రోపలక్షణాభావేన నోపలక్ష్యం ప్రతీయతే । నహి కుణ్డలేనోపలక్షితం కణ్ఠరూపం కుణ్డలవియోగేఽపి పశ్చాత్ప్రతీయమానమప్రతీయమానం భవతి । తద్రూపప్రత్యాయనమాత్రోపయోగిత్వాదుపలక్షణానామనవచ్ఛేదకత్వాత్ ।
తదేవం గాయత్రీశబ్దస్య ముఖ్యార్థత్వే గాయత్ర్యా బ్రహ్మోపలక్ష్యత ఇత్యుక్తమ్ । సమ్ప్రతి తు గాయత్రీశబ్దః సఙ్ఖ్యాసామాన్యాద్గౌణ్యా వృత్త్యా బ్రహ్మణ్యేవ వర్తత ఇతి దర్శయతి -
అపర ఆహేతి ।
తథాహి - షడక్షరైః పాదైర్యథా గాయత్రీ చతుష్పదా, ఎవం బ్రహ్మాపి చతుష్పాత్ । సర్వాణి హి భూతాని స్థావరజఙ్గమాన్యస్యైకః పాదః । దివి ద్యోతనవతి చైతన్యరూపే । స్వాత్మనీతి యావత్ । త్రయః పాదాః । అథవా దివ్యాకాశే త్రయః పాదాః । తథాహి శ్రుతిః - “ఇదం వావ తద్యోఽయం బహిర్ధా పురుషాదాకాశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౭) తద్ధి తస్య జాగరితస్థానమ్ । జాగ్రత్ఖల్వయం బాహ్యాన్పదార్థాన్వేద । తథా - “అయం వావ స యోఽయమన్తః పురుష ఆకాశః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౮) । శరీరమధ్య ఇత్యర్థః । తద్ధి తస్య స్వప్నస్థానమ్ । తథా “అయం వావ స యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౯) । హృదయపుణ్డరీక ఇత్యర్థః । తద్ధి తస్య సుషుప్తిస్థానమ్ । తదేతత్ “త్రిపాదస్యామృతం దివి”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౨ । ౬) ఇత్యుక్తమ్ । తదేవం చతుష్పాత్త్వసామాన్యాద్గాయత్రీశబ్దేన బ్రహ్మోచ్యత ఇతి ।
అస్మిన్పక్షే బ్రహ్మైవాభిహితిమితి ।
బ్రహ్మపరత్వాదభిహితమిత్యుక్తమ్ ॥ ౨౫ ॥
షడ్విధేతి ।
భూతపృథివీశరీరహృదయవాక్ప్రాణా ఇతి షట్ప్రకారా గాయత్ర్యాఖ్యస్య బ్రహ్మణః శ్రూయన్తే ।
పఞ్చ బ్రహ్మపురుషా ఇతి చ, హృదయసుషిషు బ్రహ్మపురుషశ్రుతిర్బ్రహ్మసమ్బన్ధితాయాం వివక్షితాయాం సమ్భవతి ।
అస్యార్థః - హృదయస్యాస్య ఖలు పఞ్చ సుషయః పఞ్చ ఛిద్రాణి । తాని చ దేవైః ప్రాణాదిభీ రక్ష్యమాణాని స్వర్గప్రాప్తిద్వారాణీతి దేవసుషయః । తథాహి - హృదయస్య యత్ప్రాఙ్ముఖం ఛిద్రం తత్స్థో యో వాయుః స ప్రాణః, తేన హి ప్రయాణకాలే సఞ్చరతే స్వర్గలోకం, స ఎవ చక్షుః, స ఎవాదిత్య ఇత్యర్థః । “ఆదిత్యో హ వై బాహ్యః ప్రాణః”(ప్ర.ఉ. ౩.౮) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్య దక్షిణః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషో వ్యానః । తత్సమ్బద్ధం శ్రోత్రం తచ్చన్ద్రమాః, “శ్రోత్రేణ సృష్టా విశశ్చన్ద్రమాశ్చ”(ఐ .ఆ. ౨.౧.౭) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్య ప్రత్యఙ్ముఖః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషోఽపానః స చ వాక్సమ్బన్ధాద్వాక్ , “వాగ్వా అగ్నిః”(శ.బ్రా. ౬.౧.౨.౨౮) ఇతి శ్రుతేః । అథ యోఽస్యోదఙ్ముఖః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషః స సమానః, తత్సమ్బద్ధం మనః, తత్పర్జన్యో దేవతా । అథ యోఽస్యోర్ధ్వః సుషిస్తత్స్థో వాయువిశేషః స ఉదానః, పాదతలాదారభ్యోర్ధ్వం నయనాత్ । స వాయుస్తదాధారశ్చాకాశో దేవతా । తే వా ఎతే పఞ్చ సుషయః । తత్సమ్బద్ధాః పఞ్చ హార్దస్య బ్రహ్మణః పురుషా న గాయత్ర్యామక్షరసంనివేశమాత్రే సమ్భవన్తి, కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి ॥ ౨౬ ॥
యథా లోక ఇతి ।
యదాధారత్వం ముఖ్యం దివస్తదా కథఞ్చిన్మర్యాదా వ్యాఖ్యేయా । యో హి శ్యేనో వృక్షాగ్రే వస్తుతోఽస్తి స చ తతః పరోఽప్యస్త్యేవ । అర్వాగ్భాగాతిరిక్తమప్యపరభాగస్థస్య తస్యైవ వృక్షాత్పరతోఽవస్థానాత్ । ఎవం చ బాహ్యద్యుభాగాతిరిక్తశారీరహార్దద్యుభాగస్థస్య బ్రహ్మణో బాహ్యాత్ ద్యుభాగాత్పరతోఽవస్థానముపపన్నమ్ । యదా తు మర్యాదైవ ముఖ్యతయా ప్రాధాన్యేన వివక్షితా తదా లక్షణయాధారత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ । యథా గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర సామీప్యాదితి ।
తదిదముక్తమ్ -
అపర ఆహేతి ।
అత ఎవ దివః పరమపీత్యుక్తమ్ ॥ ౨౭ ॥
ప్రాణస్తథానుగమాత్ ।
'అనేకలిఙ్గసన్దోహే బలవత్కస్య కిం భవేత్ । లిఙ్గినో లిఙ్గమిత్యత్ర చిన్త్యతే ప్రాగచిన్తితమ్” ॥ ముఖ్యప్రాణజీవదేవతాబ్రహ్మణామనేకేషాం లిఙ్గాని బహూని సమ్ప్లవన్తే, తత్కతమదత్ర లిఙ్గం, లిఙ్గాభాసం చ కతమదిత్యత్ర విచార్యతే । న చాయమర్థః “అత ఎవ ప్రాణః”(బ్ర.సూ. ౧.౧.౨౩) ఇత్యత్ర విచారితః । స్యాదేతత్ । హితతమపురుషార్థసిద్ధిశ్చ నిఖిలభ్రూణహత్యాదిపాపాపరామర్శశ్చ ప్రజ్ఞాత్మత్వం చానన్దాదిశ్చ న ముఖ్యే ప్రాణే సమ్భవన్తి । తథా “ఎష సాధు కర్మ కారయతి”(కౌ.ఉ. ౩.౮) “ఎష లోకాధిపతిః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇత్యాద్యపి । జీవే తు ప్రజ్ఞాత్మత్వం కథఞ్చిద్భవేదితరేషాం త్వసమ్భవః । వక్తృత్వం చ వాక్కరణవ్యాపారవత్త్వం యద్యపి పరమాత్మని స్వరూపేణ న సమ్భవతి తథాప్యనన్యథాసిద్ధబహుబ్రహ్మలిఙ్గవిరోధపరిహారాయ జీవద్వారేణ బ్రహ్మణ్యేవ కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యేయం జీవస్య బ్రహ్మణోఽభేదాత్ । తథాచ శ్రుతిః - “యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే । తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి”(కే. ఉ. ౧ । ౫) ఇతి వాగ్వదనస్య బ్రహ్మ కారణమిత్యాహ । శరీరాధారణమపి యద్యపి ముఖ్యప్రాణస్యైవ తథాపి ప్రాణవ్యాపారస్య పరమాత్మాయత్తత్వాత్పరమాత్మన ఎవ । యద్యపి చాత్రేన్ద్రదేవతాయా విగ్రహవత్యా లిఙ్గమస్తి, తథాహి - ఇన్ద్రధామగతం ప్రతర్దనం ప్రతీన్ద్ర ఉవాచ, “మామేవ విజానీహి”(కౌ. ఉ. ౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, “ప్రాణోఽస్మిప్రజ్ఞాత్మా”(కౌ. ఉ. ౩ । ౨) ఇత్యాత్మని ప్రాణశబ్దముచ్చచార । ప్రజ్ఞాత్మత్వం చాస్యోపపద్యతే, దేవతానామప్రతిహతజ్ఞానశక్తిత్వాత్ । సామర్థ్యాతిశయాచ్చేన్ద్రస్య హితతమపురుషార్థహేతుత్వమపి । మనుష్యాధికారత్వాచ్ఛాస్త్రస్య దేవాన్ప్రత్యప్రవృత్తేర్భ్రూణహత్యాదిపాపాపరామర్శస్యోపపత్తేః । లోకాధిపత్యం చేన్ద్రస్యలోకపాలత్వాత్ । ఆనన్దాదిరూపత్వం చ స్వర్గస్యైవానన్దత్వాత్ । “ఆభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే” (వి. పు. ౨ । ౮ । ౯౭) ఇతి స్మృతేశ్చామృతత్వమిన్ద్రస్య । “త్వాష్ట్రమహనమ్” ఇత్యాద్యా చ విగ్రహవత్త్వేన స్తుతిస్తత్రైవోపపద్యతే । తథాపి పరమపురుషార్థస్యాపవర్గస్య పరబ్రహ్మజ్ఞానాదన్యతోఽనవాప్తేః, పరమానన్దరూపస్య ముఖ్యస్యామృతత్వస్యాజరత్వస్య చ బ్రహ్మరూపావ్యభిచారాత్ , అధ్యాత్మసమ్బన్ధభూమ్నశ్చ పరాచీన్ద్రేఽనుపపత్తేః, ఇన్ద్రస్య దేవతాయా ఆత్మని ప్రతిబుద్ధస్య చరమదేహస్య వామదేవస్యేవ ప్రరబ్ధవిపాకకర్మాశయమాత్రం భోగేన క్షపయతో బ్రహ్మణ ఎవ సర్వమేతత్కల్పత ఇతి విగ్రహవదిన్ద్రజీవప్రాణవాయుపరిత్యాగేన బ్రహ్మైవాత్ర ప్రాణశబ్దం ప్రతీయత ఇతి పూర్వపక్షాభావాదనారభ్యమేతదితి । అత్రోచ్యతే - “యో వై ప్రాణః సా ప్రజ్ఞా యా వా ప్రజ్ఞా స ప్రాణః సహ హ్యేతవస్మిన్ శరీరే వసతః సహోత్క్రామతః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి యస్యైవ ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్మన ఉపాస్యత్వముక్తం తస్యైవ ప్రాణస్య ప్రజ్ఞాత్మనా సహోత్క్రమణముచ్యతే । నచ బ్రహ్మణ్యభేదే ద్వివచనం, న సహభావః న చోత్క్రమణమ్ । తస్మాద్వాయురేవ ప్రాణః । జీవశ్చ ప్రజ్ఞాత్మా । సహ ప్రవృత్తినివృత్త్యా భక్త్యైకత్వమనయోరుపచరితం “యో వై ప్రాణః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇత్యాదినా । ఆనన్దామరాజరాపహతపాప్మత్వాదయశ్చ బ్రహ్మణి ప్రాణే భవిష్యన్తి । తస్మాద్యథాయోగం త్రయ ఎవాత్రోపాస్యాః । న చైష వాక్యభేదో దోషమావహతి । వాక్యార్థావగమస్య పదార్థావగమపూర్వకత్వాత్ । పదార్థానాం చోక్తేన మార్గేణ స్వాతన్త్ర్యాత్ । తస్మాదుపాస్యభేదాదుపాసాత్రైవిధ్యమితి పూర్వః పక్షః । సిద్ధాన్తస్తు - సత్యం పదార్థావగమోపాయో వాక్యార్థావగమః, నతు పదార్థావగమపరాణ్యేవ పదాని, అపి త్వేకవాక్యార్థావగమపరాణి । తమేవ త్వేకం వాక్యార్థం పదార్థావగమమన్తరేణ న శక్నువన్తి కర్తుమిత్యన్తరా తదర్థమేవ తమప్యవగమయన్తి, తేన పదాని విశిష్టైకార్థావబోధనస్వరసాన్యేవ బలవద్బాధకోపనిపాతాన్నానార్థబోధపరతాం నీయన్తే । యథాహుః - “సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదశ్చ నేష్యతే” ఇతి । తేన యథోపాంశుయాజవాక్యే జామితాదోషోపక్రమే తత్ప్రతిసమాధానోపసంహారే చైకవాక్యత్వాయ “ప్రజాపతిరుపాంశు యష్టవ్యః” ఇత్యాదయో న పృథగ్విధయః కిన్త్వర్థవాదా ఇతి నిర్ణీతం, తథేహాపి “మామేవ విజానీహి”(కౌ. ఉ. ౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య, “ప్రాణోఽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా”(కౌ. ఉ. ౩ । ౨) ఇత్యుక్త్వాన్తే “స ఎష ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మానన్దోఽజరోఽమృతః” (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇత్యుపసంహారాద్బ్రహ్మణ్యేకవాక్యత్వావగతౌ సత్యాం జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గే అపి తదనుగుణతయా నేతవ్యే । అన్యథా వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । యత్పునర్భేదదర్శనం “సహ హ్యేతౌ” (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి, తజ్జ్ఞానక్రియాశక్తిభేదేన బుద్ధిప్రాణయోః ప్రత్యగాత్మోపాధిభూతయోర్నిర్దేశః ప్రత్యగాత్మానమేవోపలక్షయితుమ్ । అత ఎవోపలక్ష్యస్య ప్రత్యగాత్మస్వరూపస్యాభేదముపలక్షణం భేదేనోపలక్షయతి “ప్రాణ ఎవ ప్రజ్ఞాత్మా” (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి । “తస్మాదనన్యథాసిద్ధబ్రహ్మలిఙ్గానుసారాతః । ఎకవాక్యబలాత్ప్రాణజీవలిఙ్గోపపాదనమ్” ఇతి సఙ్గ్రహః ॥ ౨౮ ॥ ॥ ౨౯ ॥ ॥ ౩౦ ॥
న బ్రహ్మవాక్యం భవితుమర్హతీతి ।
నైష సన్దర్భో బ్రహ్మవాక్యమేవ భవితుమర్హతీతి, కిన్తు తథాయోగం కిఞ్చిదత్ర జీవవాక్యం, కిఞ్చిన్ముఖ్యప్రాణవాక్యం, కిఞ్చిద్బ్రహ్మవాక్యమిత్యర్థః ।
ప్రజ్ఞాసాధనప్రాణాన్తరాశ్రయత్వాదితి ।
ప్రాణాన్తరాణీన్ద్రియాణి, తాని హి ముఖ్యే ప్రాణే ప్రతిష్ఠితాని । జీవముఖ్యప్రాణయోరన్యతర ఇత్యుపక్రమమాత్రమ్ । ఉభావితి తు పూర్వపక్షతత్త్వమ్ । బ్రహ్మ తు ధ్రువమ్ ।
న బ్రహ్మేతి ।
న బ్రహ్మైవేత్యర్థః ।
దశానాం భూతమాత్రాణామితి ।
పఞ్చ శబ్దాదయః, పఞ్చ పృథివ్యాదయ ఇతి దశ భూతమాత్రాః । పఞ్చ బుద్ధీన్ద్రియాణి పఞ్చ బుద్ధయ ఇతి దశ ప్రజ్ఞామాత్రాః ।
తదేవం స్వమతేన వ్యాఖ్యాయ ప్రాచాం వృత్తికృతాం మతేన వ్యాచష్టే -
అథవేతి ।
పూర్వం ప్రాణస్యైకముపాసనమపరం జీవస్యాపరం బ్రహ్మణ ఇత్యుపాసనాత్రైవిధ్యేన వాక్యభేదప్రసఙ్గో దూషణముక్తమ్ । ఇహ తు బ్రహ్మణ ఎకస్యైవోపాసాత్రయవిశిష్టస్య విధానాన్న వాక్యభేద ఇత్యభిమానః ప్రాచాం వృత్తికృతామ్ । తదేతదాలోచనీయం కథం న వాక్యభేద ఇతి । యుక్తం “సోమేన యజేత” ఇత్యాదౌ సోమాదిగుణవిశిష్టయాగవిధానం, తద్గుణవిశిష్టస్యాపూర్వస్య కర్మణోఽప్రాప్తస్య విధివిషయత్వాత్ । ఇహ తు సిద్ధరూపం బ్రహ్మ న విధివిషయో భవితుమర్హతి, అభావార్థత్వాత్ । భావార్థస్య విధివిషయత్వనియమాత్ । వాక్యాన్తరేభ్యశ్చ బ్రహ్మావగతేః ప్రాప్తత్వాత్తదనూద్యాప్రాప్తోపాసనా భావార్థో విధేయస్తస్య చ భేదాద్విధ్యావృత్తిలక్షణో వాక్యభేదోఽతిస్ఫుట ఇతి భాష్యకృతా నోద్ఘాటితః, స్వవ్యాఖ్యానేనైవోక్తప్రాయత్వాదితి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౩౧ ॥
ఇతి శ్రీవాచస్పతిమిశ్రవిరచితే భాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ప్రథమః పాదః ॥ ౧ ॥
ఇతి ప్రథమస్యాధ్యాయస్య స్పష్టబ్రహ్మలిఙ్గశ్రుతిసమన్వయాఖ్యః ప్రథమః పాదః ॥
అథ ద్వితీయం పాదమారిప్సుః పూర్వోక్తమర్థం స్మారయతి వక్ష్యమాణోపయోగితయా -
ప్రథమే పాద ఇతి ।
ఉత్తరత్ర హి బ్రహ్మణో వ్యాపిత్వనిత్యత్వాదయః సిద్ధవద్ధేతుతయోపదేక్ష్యన్తే ।
న చైతే సాక్షాత్పూర్వముపపాదితా ఇతి కథం హేతుభావేన న శక్యా ఉపదేష్టుమిత్యత ఉక్తమ్ -
సమస్తజగత్కారణస్యేతి ।
యద్యప్యేతే న పూర్వం కణ్ఠత ఉక్తాస్తథాపి బ్రహ్మణో జగజ్జన్మాదికారణత్వోపపదానేనాధికరణసిద్ధాన్తన్యాయేనోపక్షిప్తా ఇత్యుపపన్నస్తేషాముత్తరత్ర హేతుభావేనోపన్యాస ఇత్యర్థః ।
అర్థాన్తరప్రసిద్ధానాం చేతి ।
యత్రార్థాన్తరప్రసిద్ధా ఎవాకాశప్రాణజ్యోతిరాదయో బ్రహ్మణి వ్యాఖ్యాయన్తే, తదవ్యభిచారిలిఙ్గశ్రవణాత్ । తత్ర కైవ కథా మనోమయాదీనామర్థాన్తరే ప్రసిద్ధానాం పదానాం బ్రహ్మగోచరత్వనిర్ణయం ప్రతీత్యభిప్రాయః । పూర్వపక్షాభిప్రాయం త్వగ్రే దర్శయిష్యామః ।
సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ । ఇదమామ్నాయతే । సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ ।
కుతః,
తజ్జలానితి ।
యతస్తస్మాద్బ్రహ్మణో జాయత ఇతి తజ్జం, తస్మింశ్చ లీయత ఇతి తల్లం, తస్మింశ్చానితి స్థితికాలే చేష్టత ఇతి తదనం జగత్ తస్మాత్సర్వం ఖల్విదం జగద్బ్రహ్మ । అతః కః కస్మిన్రజ్యతే కశ్చ కం ద్వేష్టీతి రాగద్వేషరహితః శాన్తః సన్నుపాసీత ।
అథ ఖలు క్రతుమయః పురుషో యథాక్రతురస్మింల్లోకే పురుషో భవతి తథేతః ప్రేత్య భవతి స క్రతుం కుర్వీత మనోమయః ప్రాణశరీర ఇత్యాది ।
తత్ర సంశయః - కిమిహ మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైః శారీర ఆత్మోపాస్యత్వేనోపదిశ్యతే ఆహోస్విద్బ్రహ్మేతి । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । శారీరో జీవ ఇతి । కుతః । “క్రతుమ్” ఇత్యాదివాక్యేన విహితాం క్రతుభావనామనూద్య “సర్వమ్” ఇత్యాదివాక్యం శమగుణే విధిః । తథా చ “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యం ప్రథమపఠితమప్యర్థాలోచనయా పరమేవ, తదర్థోపజీవిత్వాత్ । ఎవం చ సఙ్కల్పవిధిః ప్రథమో నిర్విషయః సన్నపర్యవస్యన్విషయాపేక్షః స్వయమనిర్వృత్తో న విధ్యన్తరేణోపజీవితుం శక్యః, అనుపపాదకత్వాత్ । తస్మాచ్ఛాన్తతాగుణవిధానాత్పూర్వమేవ “మనోమయః ప్రాణశరీరః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇత్యాదిభిర్విషయోపనాయకైః సమ్బధ్యతే । మనోమయత్వాది చ కార్యకారణసఙ్ఘాతాత్మనో జీవాత్మన ఎవ నిరూఢమితి జీవాత్మనోపాస్యేనోపరక్తోపాసనా న పశ్చాత్బ్రహ్మణా సమ్బద్ధుమర్హతి, ఉత్పత్తిశిష్టగుణావరోధాత్ । నచ “సర్వం ఖల్విదమ్”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యం బ్రహ్మపరమపి తు శమహేతువన్నిగదార్థవాదః శాన్తతావిధిపరః, “శూర్పేణ జుహోతి” “తేన హ్యన్నం క్రియతే” ఇతివత్ । న చాన్యపరాదపి బ్రహ్మాపేక్షితతయా స్వీక్రియత ఇతి యుక్తం, మనోమయత్వాదిభిర్ధర్మైర్జీవే సుప్రసిద్ధైర్జీవవిషయసమర్పణేనానపేక్షితత్వాత్ । సర్వకర్మత్వాది తు జీవస్య పర్యాయేణ భవిష్యతి । ఎవం చాణీయస్త్వమప్యుపపన్నమ్ । పరమాత్మనస్త్వపరిమేయస్య తదనుపపత్తిః । ప్రథమావగతేన చాణీయస్త్వేన జ్యాయస్త్వం తదనుగుణతయా వ్యాఖ్యేయమ్ । వ్యాఖ్యాతం చ భాష్యకృతా । ఎవం కర్మకర్తృవ్యపదేశః సప్తమీప్రథమాన్తతా చాభేదేఽపి జీవాత్మని కథఞ్చిద్భేదోపచారేణ రాహోః శిర ఇతివద్ద్రష్టవ్యా । ‘ఎతద్బ్రహ్మ’ ఇతి చ జీవవిషయం, జీవస్యాపి దేహాదిబృంహణత్వేన బ్రహ్మత్వాత్ । ఎవం సత్యసఙ్కల్పత్వాదయోఽపి పరమాత్మవర్తినో జీవేఽపి సమ్భవన్తి, తదవ్యతిరేకాత్ । తస్మాజ్జీవ ఎవోపాస్యత్వేనాత్ర వివక్షితః, న పరమాత్మేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “సమాసః సర్వనామార్థః సంనికృష్టమపేక్షతే । తద్ధితార్థోఽపి సామాన్యం నాపేక్షాయా నివర్తకః ॥ తస్మాదపేక్షితం బ్రహ్మ గ్రాహ్యమన్యపరాదపి । తథా చ సత్యసఙ్కల్పప్రభృతీనాం యథార్థతా” ॥ భవేదేతదేవం యది ప్రాణశరీర ఇత్యాదీనాం సాక్షాజ్జీవవాచకత్వం భవేత్ । న త్వేతదస్తి । తథా హి - ప్రాణః శరీరమస్యేతి సర్వనామార్థో బహువ్రీహిః సంనిహితం చ సర్వనామార్థం సమ్ప్రాప్య తదభిధానం పర్యవస్యేత్ । తత్ర మనోమయపదం పర్యవసితాభిధానం తదభిధానపర్యవసానాయాలం, తదేవ తు మనోవికారో వా మనఃప్రచురం వా కిమర్థమిత్యద్యాపి న విజ్ఞాయతే । తద్యత్రైష శబ్దః సమవేతార్థో భవతి స సమాసార్థః । న చైష జీవ ఎవ సమవేతార్థో న బ్రహ్మణీతి, తస్య “అప్రాణో హ్యమనాః”(ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిభిస్తద్విరహప్రతిపాదనాదితి యుక్తమ్ , తస్యాపి సర్వవికారకారణతయా, వికారాణాం చ స్వకారణాదభేదాత్తేషాం చ మనోమయతయా బ్రహ్మణస్తత్కారణస్య మనోమయత్వోపపత్తేః । స్యాదేతత్ । జీవస్య సాక్షాన్మనోమయత్వాదయః, బ్రహ్మణస్తు తద్ద్వారా । తత్ర ప్రథమం ద్వారస్య బుద్ధిస్థత్వాత్తదేవోపాస్యమస్తు, న పునర్జఘన్యం బ్రహ్మ । బ్రహ్మలిఙ్గాని చ జీవస్య బ్రహ్మణోఽభేదాజ్జీవేఽప్యుపపత్స్యన్తే । తదేతదత్ర సమ్ప్రధార్యమ్ - కిం బ్రహ్మలిఙ్గైర్జీవానాం తదభిన్నానామస్తు తద్వత్తా, తథాచ జీవస్య మనోమయత్వాదిభిః ప్రథమమవగమాత్తస్యైవోపాస్యత్వం, ఉత న జీవస్య బ్రహ్మలిఙ్గవత్తా తదభిన్నస్యాపి । జీవలిఙ్గైస్తు బ్రహ్మ తద్వత్, తథాచ బ్రహ్మలిఙ్గానాం దర్శనాత్ , తేషాం చ జీవేఽనుపపత్తేర్బ్రహ్మైవోపాస్యమితి । వయం తు పశ్యామః “సమారోప్యస్య రూపేణ విషయో రూపవాన్భవేత్ । విషయస్య తు రూపేణ సమారోప్యం న రూపవత్” ॥ సమారోపితస్య హి రూపేణ భుజఙ్గస్య భీషణత్వాదినా రజ్జూ రూపవతీ, నతు రజ్జూరూపేణాభిగమ్యత్వాదినా భుజఙ్గో రూపవాన్ । తదా భుజఙ్గస్యైవాభావాత్కిం రూపవత్ । భుజఙ్గదశాయాం తు న నాస్తి వాస్తవీ రజ్జుః । తదిహ సమారోపితజీవరూపేణ వస్తుసద్బ్రహ్మ రూపవద్యుజ్యతే, నతు బ్రహ్మరూపైర్నిత్యత్వాదిభిర్జీవస్తద్వాన్భవితుమర్హతి, తస్య తదానీమసమ్భవాత్ । తస్మాద్బ్రహ్మలిఙ్గదర్శనాజ్జీవే చ తదసమ్భవాద్బ్రహ్మైవోపాస్యం న జీవ ఇతి సిద్ధమ్ । ఎతదుపలక్షణాయ చ “సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౧) ఇతి వాక్యముపన్యస్తమితి ॥ ౧ ॥
యద్యప్యపౌరుషేయ ఇతి ।
శాస్త్రయోనిత్వేఽపీశ్వరస్య పూర్వపూర్వసృష్టిరచితసన్దర్భాపేక్షరచనత్వేనాస్వాతన్త్ర్యాదపౌరుషేయత్వాభిధానం, తథా చాస్వాతన్త్ర్యేణ వివక్షా నాస్తీత్యుక్తమ్ । పరిగ్రహపరిత్యాగౌ చోపాదనానుపాదానే ఉక్తే, న తూపాదేయత్వమేవ । అన్యథోద్దేశ్యతయానుపాదేయస్య గ్రహాదేరవివక్షితత్వేన చమసాదావపి సంమార్గప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదనుపాదేయత్వేఽపి గ్రహ ఉద్దేశ్యతయా పరిగృహీతో వివక్షితః । తద్గతం త్వేకత్వమవచ్ఛేదకత్వేన వర్జితమవివక్షితమ్ । ఇచ్ఛానిచ్ఛే చ భక్తితః ।
తదిదముక్తమ్ -
వేదవాక్యతాత్పర్యాతాత్పర్యాభ్యామవగమ్యేతే ఇతి ।
యత్పరం వేదవాక్యం తత్తేనోపాత్తం వివక్షితమ్ , అతత్పరేణ చానుపాత్తమవివక్షితమిత్యర్థః ॥ ౨ ॥
స్యాదేతత్ । యథా సత్యసఙ్కల్పత్వాదయో బ్రహ్మణ్యుపపద్యన్తే, ఎవం శారీరేఽప్యుపపత్స్యన్తే, శారీరస్య బ్రహ్మణోఽభేదాత్ । శారీరగుణా ఇవ మనోమయత్వాదయో బ్రహ్మణీత్యత ఆహ సూత్రకారః -
అనుపపత్తేస్తు న శారీరః ॥ ౩ ॥ ॥ ౪ ॥ ॥ ౫ ॥
యత్తదవోచామ సమారోప్యధర్మాః సమారోపవిషయే సమ్భవన్తి, నతు విషయధర్మాః సమారోప్య ఇతి । తస్యేత ఉత్థానమ్ । అత్రాహ చోదకః -
కః పునరయం శారీరో నామేతి ।
న తావద్భేదప్రతిషేధాద్భేదవ్యపదేశాచ్చ భేదాభేదావేకత్ర తాత్త్వికౌ భవితుమర్హతో విరోధాదిత్యుక్తమ్ । తస్మాదేకమిహ తాత్త్వికమతాత్త్వికం చేతరత్ , తత్ర పౌర్వాపర్యేణాద్వైతప్రతిపాదనపరత్వాద్వేదాన్తానాం ద్వైతగ్రాహిణశ్చ మానాన్తరస్యాభావాత్తద్బాధనాచ్చ తేనాద్వైతమేవ పరమార్థః । తథా చ “అనుపపత్తేస్తు”(బ్ర.సూ. ౧-౨-౩) ఇత్యాద్యసఙ్గతార్థమిత్యర్థః ।
పరిహరతి -
సత్యమేవైతత్ । పర ఎవాత్మా దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపాధిభిరవిచ్ఛిద్యమానో బాలైః శారీర ఇత్యుపచర్యతే ।
అనాద్యవిద్యావచ్ఛేదలబ్ధజీవభావః పర ఎవాత్మా స్వతో భేదేనావభాసతే । తాదృశాం చ జీవానామవిద్యా, నతు నిరూపాధినో బ్రహ్మణః । న చావిద్యాయాం సత్యాం జీవాత్మవిభాగః, సతి చ జీవాత్మవిభాగే తదాశ్రయావిద్యేత్యన్యోన్యాశ్రయమితి సామ్ప్రతమ్ । అనాదిత్వేన జీవావిద్యయోర్బీజాఙ్కురవదనవకౢప్తేరయోగాత్ । నచ సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేశ్చ స్వతః కుతోఽకస్మాత్సంసారితా, యో హి పరతన్త్రః సోఽన్యేన బన్ధనాగారే ప్రవేశ్యేత, నతు స్వతన్త్ర ఇతి వాచ్యమ్ । నహి తద్భాగస్య జీవస్య సమ్ప్రతితనీ బన్ధనాగారప్రవేశితా, యేనానుయుజ్యేత, కిన్త్వియమనాదిః పూర్వపూర్వకర్మావిద్యాసంస్కారనిబన్ధనా నానుయోగమర్హతి । న చైతావతా ఈశ్వరస్యానీశతా న హ్యుపకరణాద్యపేక్షితా కర్తుః స్వాతన్త్ర్యం విహన్తి । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతదపీతి ॥ ౬ ॥ ॥ ౭ ॥ విశేషాదితి వక్తవ్యే వైశేష్యాభిధానమాత్యన్తికం విశేషం ప్రతిపాదయితుమ్ । తథాహ్యవిద్యాకల్పితః సుఖాదిసమ్భోగోఽవిద్యాత్మన ఎవ జీవస్య యుజ్యతే । నతు నిర్మృష్టనిఖిలావిద్యాతద్వాసనస్య శుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య పరమాత్మన ఇత్యర్థః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౬ ॥ ॥ ౭ ॥॥ ౮ ॥
అత్తా చరాచరగ్రహణాత్ ।
కఠవల్లీషు పఠ్యతే - యస్య బ్రహ్మ చ క్షత్రం చోభే భవత ఓదనః । మృత్యుర్యస్యోపసేచనం క ఇత్థా వేద యత్ర స ఇతి ।
అత్ర చాదనీయౌదానోపసేచనసూచితః కశ్చిదత్తా ప్రతీయతే । అత్తృత్వం చ భోక్తృతా వా సంహర్తృతా వా స్యాత్ । నచ ప్రస్తుతస్య పరమాత్మనో భోక్తృతాస్తి, “అనశ్రన్నన్యోఽభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి శ్రుత్యా భోక్తృతాప్రతిషేధాత్ । జీవాత్మనశ్చ భోక్తృతావిధానాత్ “తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి । తద్యది భోక్తృత్వమత్తృత్వం తతో ముక్తసంశయం జీవాత్మైవ ప్రతిపత్తవ్యః । బ్రహ్మక్షత్రాది చాస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతో భోగాయతనతయా వా సాక్షాద్వా సమ్భవతి భోగ్యమ్ । అథ తు సంహర్తృతా భోక్తృతా, తతస్త్రయాణామగ్నిజీవపరమాత్మనాం ప్రశ్నోపన్యాసోపలబ్ధేః సంహర్తృత్వస్యావిశేషాద్భవతి సంశయః - కిమత్తా అగ్నిరాహో జీవ ఉతాహో పరమాత్మేతి । తత్రౌదనస్య భోగ్యత్వేన లోకే ప్రసిద్ధేర్భోక్తృత్వమేవ ప్రథమం బుద్ధౌ విపరివర్తతే, చరమం తు సంహర్తృత్వమితి భోక్తైవాత్తా । తథా చ జీవ ఎవ । “న జాయతే మ్రియతే”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి చ తస్యైవ స్తుతిః । యది తు సంహారకాలేఽపి సంస్కారమాత్రేణ తస్యావస్థానాత్ । దుర్జ్ఞానత్వం చ తస్య సూక్ష్మత్వాత్ । తస్మాజ్జీవ ఎవాత్తేహోపాస్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । యది తు సంహర్తృత్వమత్తృత్వం తథాప్యగ్నిరత్తా, “అగ్నిరన్నాదః”(బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుతిప్రసిద్ధిభ్యామ్ । ఎవం ప్రాప్తేభిధీయతేఅత్తాత్ర పరమాత్మా, కుతః, చరాచరగ్రహణాత్ । “ఉభే యస్యోదనః” ఇతి “మృత్యుర్యస్యోపసేచనమ్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి చ శ్రూయతే । తత్ర యది జీవస్య భోగాయతనతయా తత్సాధనతయా చ కార్యకారణసఙ్ఘాతః స్థితః, న తర్హ్యేదనః । నహ్యోదనో భోగాయతనం, నాపి భోగసాధనం, అపి తు భోగ్యః । నచ భోగాయతనస్య భోగసాధనస్య వా భోగ్యత్వం ముఖ్యమ్ । న చాత్ర మృత్యురుపసేచనతయా కల్ప్యతే । నచ జీవస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతో బ్రహ్మక్షత్రాదిరూపో భక్ష్యః, కస్యచిత్క్రూరసత్త్వస్య వ్యాఘ్రాదేః కశ్చిద్భవేత్ న తు సర్వథా సర్వజీవస్య । తేన బ్రహ్మక్షత్రవిషయమపి సర్వజీవస్యాత్తృత్వం న వ్యాప్నోతి, కిమఙ్గ పునర్మృత్యూపసేచనవ్యాప్తం చరాచరమ్ । న చౌదనపదాత్ప్రథమావగతభోగ్యత్వానురోధేన యథాసమ్భవమత్తృత్వం యోజ్యత ఇతి యుక్తమ్ । నహ్యోదనపదం శ్రుత్యా భోగ్యత్వమాహ, కిన్తు లక్షణయా । నచ లాక్షణికభోగ్యత్వానురోధేన “మృత్యుర్యస్యోపసేచనమ్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి, “బ్రహ్మ చ క్షత్రం చ” ఇతి చ శ్రుతీ సఙ్కోచమర్హతః । నచ బ్రహ్మక్షత్రే ఎవాత్ర వివక్షితే, మృత్యూపసేచనేన ప్రాణభృన్మాత్రోపస్థాపనాత్ । ప్రాణిషు ప్రధానత్వేన చ బ్రహ్మక్షత్రోపన్యాసస్యోపపత్తేః, అన్యనివృత్తేరశాబ్దత్ , వాతనర్థత్వాచ్చ । తథాచ చరాచరసంహర్తృత్వం పరమాత్మన ఎవ । నాగ్నేః । నాపి జీవస్య । తథాచ “న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౮) ఇతి బ్రహ్మణః ప్రకృతస్య న హానం భవిష్యతి । “క ఇత్థా వేద యత్ర సః”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨౫) ఇతి చ దుర్జ్ఞానతోపపత్స్యతే । జీవస్య తు సర్వలోకప్రసిద్ధస్య న దుర్జ్ఞానతా । తస్మాదత్తా పరమాత్మైవేతి సిద్ధమ్ ॥ ౯ ॥ ॥ ౧౦ ॥
గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్ ।
సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
పూర్వపక్షే ప్రయోజనమాహ -
యది బుద్ధిజీవావితి ।
సిద్ధాన్తే ప్రయోజనమాహ -
అథ జీవపరమాత్మానావితి ।
ఔత్సర్గికస్య ముఖ్యతాబలాత్పూర్వసిద్ధాన్తపక్షాసమ్భవేన పక్షాన్తరం కల్పయిష్యత ఇతి మన్వానః సంశయమాక్షిపతి -
అత్రాహాక్షేప్తేతి ।
ఋతం సత్యమ్ । అవశ్యంభావీతి యావత్ ।
సమాధత్తే -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
అధ్యాత్మాధికారాదన్యౌ తావత్పాతారావశక్యౌ కల్పయితుమ్ । తదిహ బుద్ధేరచైతన్యేన పరమాత్మనశ్చ భోక్తృత్వనిషేధేన జీవాత్మైవైకః పాతా పరిశిష్యత ఇతి “సృష్టీరుపదధాతి” ఇతివత్ ద్వివచనానురోధాదపిబత్సంసృష్టతాం స్వార్థస్య పిబచ్ఛబ్దో లక్షయన్స్వార్థమజహన్నితరేతరయుక్తపిబదపిబత్పరో భవతీత్యర్థః ।
అస్తు వా ముఖ్య ఎవ, తథాపి న దోష ఇత్యాహ -
యద్వేతి ।
స్వాతన్త్ర్యలక్షణం హి కర్తృత్వం తచ్చ పాతురివ పాయయితురప్యస్తీతి సోఽపి కర్తా । అత ఎవ చాహుః - “యః కారయతి స కరోత్యేవ” ఇతి । ఎవం కరణస్యాపి స్వాతన్త్ర్యవివక్షయా కథఞ్చిత్కర్తృత్వం, యథా కాష్ఠాని పచన్తీతి । తస్మాన్ముఖ్యత్వేఽప్యవిరోధ ఇతి ।
తదేవం సంశయం సమాధాయ పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి -
బుద్ధిక్షేత్రజ్ఞావితి ।
'నియతాధారతా బుద్ధిజీవసమ్భవినీ నహి । క్లేశాత్కల్పయితుం యుక్తా సర్వగే పరమాత్మని” ॥ నచ పిబన్తావితివత్ప్రవిష్టపదమపి లాక్షణికం యుక్తం, సతి ముఖ్యార్థత్వే లాక్షణికార్థత్వాయోగాత్ , బుద్ధిజీవయోశ్చ గుహాప్రవేశోపపత్తేః । అపిచ “సుకృతస్య లోకే” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇతి సుకృతలోకవ్యవస్థానేన కర్మగోచరానతిక్రమ ఉక్తః । బుద్ధిజీవౌ చ కర్మగోచరమనతిక్రాన్తౌ । జీవో హి భోక్తృతయా బుద్ధిశ్చ భోగసాధనతయా ధర్మస్య గోచరే స్థితౌ, న తు బ్రహ్మ, తస్య తదాయత్తత్వాత్ । కిఞ్చ ఛాయాతపావితి తమఃప్రకాశావుక్తౌ । నచ జీవః పరమాత్మనోఽభిన్నస్తమః, ప్రకాశరూపత్వాత్ । బుద్ధిస్తు జడతయా తమ ఇతి శక్యోపదేష్టుమ్ । తస్మాద్బుద్ధిజీవావత్ర కథ్యేతే ఇతి తత్రాపి ప్రేతే విచికిత్సాపనుత్తయే బుద్ధేర్భేదేన పరలోకీ జీవో దర్శనీయ ఇతి బుద్ధిరుచ్యతే । ఎవంప్రాప్తేభిధీయతే - “ఋతపానేన జీవాత్మా నిశ్చితోఽస్య ద్వితీయతా । బ్రహ్మణైవ సరూపేణ న తు బుద్ధ్యా విరూపయా ॥ ౧ ॥ ప్రథమం సద్వితీయత్వే బ్రహ్మణావగతే సతి । గుహ్యాశ్రయత్వం చరమం వ్యాఖ్యేయమవిరోధతః” ॥ ౨ ॥ గౌః సద్వితీయేత్యుక్తే సజాతీయేనైవ గవాన్తరేణావగమ్యతే, న తు విజాతీయేనాశ్వాదినా । తదిహ చేతనో జీవః సరూపేణ చేతనాన్తరేణైవ బ్రహ్మణా సద్వితీయః ప్రతీయతే, న త్వచేతనయా విరూపయా బుద్ధ్యా । తదేవం “ఋతం పిబన్తౌ” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర ప్రథమమవగతే బ్రహ్మణి తదనురోధేన చరమం గుహాశ్రయత్వం శాలగ్రామే హరిరితివద్వ్యాఖ్యేయమ్ । బహులం హి గుహాశ్రయత్వం బ్రహ్మణః శ్రుతయ ఆహుః ।
తదిదముక్తమ్ -
తద్దర్శనాదితి ।
తస్య బ్రహ్మణో గుహాశ్రయత్వస్య శ్రుతిషు దర్శనాదితి । ఎవంచ ప్రథమావగతబ్రహ్మానురోధేన సుకృతలోకవర్తిత్వమపి తస్య లక్షణయా ఛత్రిన్యాయేన గమయితవ్యమ్ । ఛాయాతపత్వమపి జీవస్యావిద్యాశ్రయతయా బ్రహ్మణశ్చ శుద్ధప్రకాశస్వభావస్య తదనాశ్రయతయా మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౧ ॥
ఇమమేవ న్యాయం “ద్వా సుపర్ణా” (ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యత్రాప్యుదాహరణే కృత్వాచిన్తయా యోజయతి -
ఎష ఎవ న్యాయ ఇతి ।
అత్రాపి కిం బుద్ధిజీవౌ ఉత జీవపరమాత్మానావితి సంశయ్య కరణరూపాయా అపి బుద్ధేరేధాంసి పచన్తీతివత్కర్తృత్వోపచారాద్బుద్ధిజీవావిహ పూర్వపక్షయిత్వా సిద్ధాన్తయితవ్యమ్ । సిద్ధాన్తశ్చ భాష్యకృతా స్ఫోరితః । తద్దర్శనాదితి చ “సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నః”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౨) ఇత్యత్ర మన్త్రే ।
న ఖలు ముఖ్యే కర్తృత్వే సమ్భవతి కరణే కర్తృత్వోపచారో యుక్త ఇతి కృత్వాచిన్తాముద్ధాటయతి -
అపర ఆహ ।
సత్త్వం బుద్ధిః ।
శఙ్కతే -
సత్త్వశబ్ద ఇతి ।
సిద్ధాన్తార్థం బ్రాహ్మణం వ్యాచష్ట ఇత్యర్థః ।
నిరాకరోతి -
తన్నేతి ।
యేన స్వప్నం పశ్యతీతి ।
యేనేతి కరణముపదిశతి । తతశ్చ భిన్నం కర్తారం క్షేత్రజ్ఞమ్ ।
యోఽయం శారీర ఉపద్రష్టేతి ।
అస్తు తర్హ్యస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షే ఎవ బ్రాహ్మణార్థః,
వచనవిరోధే న్యాయస్యాభాసత్వాదిత్యత ఆహ -
నాప్యస్యాధికరణస్య పూర్వపక్షం భజత ఇతి ।
ఎవం హి పూర్వపక్షమస్య భజేత, యది హి క్షేత్రజ్ఞే సంసారిణి పర్యవస్యేత । తస్య తు బ్రహ్మరూపతాయాం పర్యవస్యన్న పూర్వపక్షమపి స్వీకరోతీత్యర్థః ।
అపిచ ।
తావేతౌ సత్త్వక్షేత్రజ్ఞౌ న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చన రజ ఆధ్వంసత ఇతి ।
రజోఽవిద్యా నాధ్వంసనం సంశ్లేషమేవంవిది కరోతీతి ।
ఎతావతైవ విద్యోపసంహారాజ్జీవస్య బ్రహ్మాత్మతాపరతాస్య లక్ష్యత ఇత్యాహ -
తావతా చేతి ।
చోదయతి -
కథం పునరితి ।
నిరాకరోతి -
ఉచ్యతే - నేయం శ్రుతిరితి ।
అనశ్నన్ జీవో బ్రహ్మాభిచాకశీతీత్యుక్తే శఙ్కేత, యది జీవో బ్రహ్మాత్మా నాశ్నాతి, కథం తర్హ్యస్మిన్భోక్తృత్వావగమః, చైతన్యసమానాధికరణం హి భోక్తృత్వమవభాసత ఇతి । తన్నిరాసాయాహ శ్రుతిః - “తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి - నేదం భోక్తృత్వం జీవస్య తత్త్వతః, అపితు బుద్ధిసత్త్వం సుఖాదిరూపపరిణతం చితిచ్ఛాయాపత్త్యోపపన్నచైతన్యమివ భుఙ్క్తే, నతు తత్త్వతో జీవః పరమాత్మా భుఙ్క్తే । తదేతదధ్యాసాభాష్యే కృతవ్యాఖ్యానమ్ । తదనేన కృత్వాచిన్తోద్ధాటితా ॥ ౧౨ ॥
అన్తర ఉపపత్తేః ।
నను “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨౦) ఇత్యనేనైవైతద్గతార్థమ్ । సన్తి ఖల్వత్రాప్యమృతత్వాభయత్వాదయో బ్రహ్మధర్మాః ప్రతిబిమ్బజీవదేవతాస్వసమ్భవినః । తస్మాద్బ్రహ్మధర్మోపదేశాద్బ్రహ్మైవాత్ర వివక్షితమ్ । సాక్షాచ్చ బ్రహ్మశబ్దోపాదానాత్ । ఉచ్యతే - “ఎష దృశ్యత ఇత్యేతత్ప్రత్యక్షేఽర్థే ప్రయుజ్యతే । పరోక్షం బ్రహ్మ న తథా ప్రతిబిమ్బే తు యుజ్యతే ॥ ౧ ॥ ఉపక్రమవశాత్పూర్వమితరేషాం హి వర్ణనమ్ । కృతం న్యాయేన యేనైవ స ఖల్వత్రానుషజ్యతే” ॥ ౨ ॥ “ఋతం పిబన్తౌ” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇత్యత్ర హి జీవపరమాత్మానౌ ప్రథమమవగతావితి తదనురోధేన గుహాప్రవేశాదయః పశ్చాదవగతా వ్యాఖ్యాతాః, తద్వదిహాపి “య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి ప్రత్యక్షాభిధానాత్ప్రథమమవగతే ఛాయాపురుషే తదనురోధేనామృతత్వాభయత్వాదయః స్తుత్యా కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యేయాః । తత్ర చామృతత్వం కతిపయక్షణావస్థానాత్ , అభయత్వమచేతనత్వాత్ , పురుషత్వం పురుషాకారత్వాత్ , ఆత్మత్వం కనీనికాయతనత్వాత్ , బ్రహ్మరూపత్వముక్తరూపామృతత్వాదియోగాత్ । ఎవం వామనీత్వాదయోఽప్యస్య స్తుత్యైవ కథఞ్చిన్నేతవ్యాః । కం చ ఖం చేత్యాది తు వాక్యమగ్నీనాం నాచార్యవాక్యం నియన్తుమర్హతి । “ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౧) ఇతి చ గత్యన్తరాభిప్రాయం, న తూక్తపరిశిష్టాభిప్రాయమ్ । తస్మాచ్ఛాయాపురుష ఎవాత్రోపాస్య ఇతి పూర్వః పక్షః । సమ్భవమాత్రేణ తు జీవదేవతే ఉపన్యస్తే, బాధకాన్తరోపదర్శనాయ చైష దృశ్యత ఇత్యస్యాత్రాభావాత్ । “అన్తస్తద్ధర్మోపదేశా”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨౦) దిత్యనేన నిరాకృతత్వాత్ ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
య ఎష ఇతి ।
'అనిష్పన్నాభిధానే ద్వే సర్వనామపదే సతీ । ప్రాప్య సంనిహితస్యార్థం భవేతామభిధాతృణీ” ॥ సంనిహితాశ్చ పురుషాత్మాదిశబ్దాస్తే చ న యావత్స్వార్థమభిదధతి తావత్సర్వనామభ్యాం నార్థతుషోఽప్యభిధీయత ఇతి కుతస్తదర్థస్యాపరోక్షతా । పురుషాత్మశబ్దౌ చ సర్వనామనిరపేక్షౌ స్వరసతో జీవే వా పరమాత్మని వా వర్తేతే ఇతి । నచ తయోశ్చక్షుషి ప్రత్యక్షదర్శనమితి నిరపేక్షపురుషపదప్రత్యాయితార్థానురోధేన య ఎష ఇతి దృశ్యత ఇతి చ యథాసమ్భవం వ్యాఖ్యేయమ్ । వ్యాఖ్యాతం చ సిద్ధవదుపాదానం శాస్త్రాద్యపేక్షం విద్వద్విషయం ప్రరోచనార్థమ్ । విదుషః శాస్త్రత ఉపలబ్ధిరేవ దృఢతయా ప్రత్యక్షవదుచపర్యతే ప్రశంసార్థమిత్యర్థః ।
అపి చ తదేవ చరమం ప్రథమానుగుణతయా నీయతే యన్నేతుం శక్యమ్ , అల్పం చ । ఇహ త్వమృతత్వాదయో బహవశ్చాశక్యాశ్చ నేతుమ్ । నహి స్వసత్తాక్షణావస్థానమాత్రమమృతత్వం భవతి । తథా సతి కిం నామ నామృతం స్యాదితి వ్యర్థమమృతపదమ్ । భయాభయే అపి చేతనధర్మౌ నాచేతనే సమ్భవతః । ఎవం వామనీత్వాదయోఽప్యన్యత్ర బ్రహ్మణో నేతుమశక్యాః । ప్రత్యక్షవ్యపదేశశ్చోపపాదితః । తదిదముక్తమ్ -
ఉపపత్తేరితి ।
'ఎతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ” ఇత్యుక్తే స్యాదాశఙ్కా । నను సర్వగతస్యేశ్వరస్య కస్మాద్విశేషేణ చక్షురేవ స్థానముపదిశ్యత ఇతి, తత్పరిహరతి, శ్రుతిః - “తద్యద్యప్యస్మిన్సార్పిర్వోదకం వా సిఞ్చతి వర్త్మనీ ఎవ గచ్ఛతి”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇతి । వర్త్మనీ పక్షస్థానే । ఎతదుక్తం భవతినిర్లేపస్యేశ్వరస్య నిర్లేపం చక్షురేవ స్థానమనురూపమితి ।
తదిదముక్తమ్ -
తథా పరమేశ్వరానురూపమితి సంయద్వామాదిగుణోపదేశశ్చ తస్మిన్
బ్రహ్మణి
కల్పతే
ఘటతే, సమవేతార్థత్వాత్ । ప్రతిబిమ్బాదిషు త్వసమవేతార్థః । వామనీయాని సమ్భజనీయాని శోభనీయాని పుణ్యఫలాని వామాని । సంయన్తి సఙ్గచ్ఛమానాని వామాన్యనేనేతి సంయద్వామః పరమాత్మా । తత్కారణత్వాత్పుణ్యఫలోత్పత్తేస్తేన పుణ్యఫలాని సఙ్గచ్ఛన్తే । స ఎవ పుణ్యఫలాని వామాని నయతి లోకమితి వామనీః । ఎష ఎవ భామనీః । భామానీ భానాని నయతి లోకమితి భామనీః । తదుక్తం శ్రుత్యా “తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి ॥ ౧౩ ॥
స్థానాదివ్యపదేశాచ్చ ।
ఆశఙ్కోత్తరమిదం సూత్రమ్ ।
ఆశఙ్కామాహ -
కథం పునరితి ।
స్థానినో హి స్థానం మహద్దృష్టం, యథా యాదసామబ్ధిః । తత్కథమత్యల్పం చక్షురధిష్ఠానం పరమాత్మనః పరమమహత ఇతి శఙ్కార్థః ।
పరిహరతి -
అత్రోచ్యత ఇతి ।
స్థానాన్యాదయో యేషాం తే స్థానాదయో నామరూపప్రకరాస్తేషాం వ్యపదేశాత్సర్వగతస్యైకస్థాననియమో నావకల్పతే । నతు నానాస్థానత్వం నభస ఇవ నానాసూచీపాశాదిస్థానత్వమ్ । విశేషతస్తు బ్రహ్మణస్తాని తాన్యుపాసనాస్థానానీతి తైరస్య యుక్తో వ్యపదేశః ॥ ౧౪ ॥
అపిచ ప్రకృతానుసారాదపి బ్రహ్మైవాత్ర ప్రత్యేతవ్యం, నతు ప్రతిబిమ్బజీవదేవతా ఇత్యాహ సూత్రకారః -
సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ చ ।
ఎవం ఖలూపాఖ్యాయతే - ఉపకోసలో హ వై కామలాయనః సత్యకామే జాబాలే బ్రహ్మచర్యమువాస । తస్యాచార్యస్య ద్వాదశ వర్షాణ్యగ్నీనుపచచార । స చాచార్యోఽన్యాన్బ్రహ్మచారిణః స్వాధ్యాయం గ్రాహయిత్వా సమావర్తయామాస । తమేవైకముపకోసలం న సమావర్తయతి స్మ । జాయయా చ తత్సమావర్తనాయార్థితోఽపి తద్వచనమవధీర్యాచార్యః ప్రోషితవాన్ । తతోఽతిదూనమానసమగ్నిపరిచరణకుశలముపకోసలముపేత్య త్రయోఽగ్నయః కరుణాపరాధీనచేతసః శ్రద్దధానాయాస్మై దృఢభక్తయే సమేత్య బ్రహ్మవిద్యామూచిరే “ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ” (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౪) ఇతి । అథోపకోసల ఉవాచ, విజానామ్యహం ప్రాణో బ్రహ్మేతి, స హి సూత్రాత్మా విభూతిమత్తయా బ్రహ్మరూపావిర్భావాద్బ్రహ్మేతి । కిన్తు కం చ ఖం చ బ్రహ్మేత్యేతన్న విజానామి । నహి విషయేన్ద్రియసమ్పర్కజం సుఖమనిత్యం లోకసిద్ధం ఖం చ భూతాకాశమచేతనం బ్రహ్మ భవితుమర్హతి । అథైనమగ్నయః ప్రత్యూచుః - “యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమ్”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ఇతి । ఎవం సమ్భూయోక్త్వా ప్రత్యేకం చ స్వవిషయాం విద్యామూచుః - “పృథివ్యగ్నిరన్నమాదిత్యః”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౧ ।౧ ) ఇత్యాదినా । పునస్త ఎనం సమ్భూయోచుః, ఎషా సోమ్య తేఽస్మద్విద్యా ప్రత్యేకముక్తా స్వవిషయా విద్యా, ఆత్మవిద్యా చాస్మాభిః సమ్భూయ పూర్వముక్తా ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి, ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తా, బ్రహ్మవిద్యేయముక్తాస్మాభిర్గతిమాత్రం త్వవశిష్టం నోక్తం, తత్తు విద్యాఫలప్రాప్తయే జాబాలస్తవాచార్యో వక్ష్యతీత్యుక్త్వాగ్నయ ఉపరేమిరే ।
ఎవం వ్యవస్థితే “యద్వావ కం తదేవ ఖం యదేవ ఖం తదేవ కమ్”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౦ । ౫) ఇత్యేతద్వ్యాచష్టే భాష్యకారః -
తత్ర ఖంశబ్ద ఇతి ప్రతీకాభిప్రాయేణేతి ।
ఆశ్రయాన్తరప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే ప్రక్షేపః ప్రతీకః । యథా బ్రహ్మశబ్దః పరమాత్మవిషయో నామాదిషు క్షిప్యతే । ఇదమేవ తద్బ్రహ్మ జ్ఞేయం యన్నామేతి । తథేదమేవ తద్బ్రహ్మ యద్భూతాకాశమితి ప్రతీతిః స్యాత్ । న చైతత్ప్రతీకత్వమిష్టమ్ । లౌకికస్య సుఖస్య సాధనపారతన్త్ర్యం క్షయిష్ణుతా చామయస్తేన సహ వర్తత ఇతి సామయం సుఖమ్ ।
తదేవం వ్యతిరేకే దోషముక్త్వోభయాన్వయే గుణమాహ -
ఇతరేతరవిశేషితౌ త్వితి ।
తదర్థయోర్విశేషితత్వాచ్ఛబ్దావపి విశేషితావుచ్యేతే । సుఖశబ్దసమానాధికరణో హి ఖంశబ్దో భూతాకాశమర్థం పరిత్యజ్య బ్రహ్మణి గుణయోగేన వర్తతే । తాదృశా చ ఖేన సుఖం విశిష్యమాణం సామయాద్వ్యావృత్తం నిరామయం భవతి । తస్మాదుపపన్నముభయోపాదానమ్ ।
బ్రహ్మశబ్దాభ్యాసస్య ప్రయోజనమాహ -
తత్ర ద్వితీయ ఇతి ।
బ్రహ్మపదం కమ్పదస్యోపరి ప్రయుజ్యమానం శిరః, ఎవం ఖమ్పదస్యాపి బ్రహ్మపదం శిరో యయోః కఙ్ఖమ్పదయోస్తే బ్రహ్మశిరసీ, తయోర్భావో బ్రహ్మశిరస్త్వమ్ ।
అస్తు ప్రస్తుతే కిమాయాతమిత్యత ఆహ -
తదేవం వాక్యోపక్రమ ఇతి ।
నన్వగ్నిభిః పూర్వం నిర్దిశ్యతాం బ్రహ్మ, “య ఎషోఽక్షిణి”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాచార్యవాక్యేఽపి తదేవానువర్తనీయమితి తు కుత ఇత్యాహ -
ఆచార్యస్తు తే గతిం వక్తేతి చ గతిమాత్రాభిధానమితి ।
యద్యప్యేతే భిన్నవక్తృణీ వాక్యే తథాపి పూర్వేణ వక్త్రా ఎకవాక్యతాం గమితే, గతిమాత్రాభిధానాత్ । కిముక్తం భవతి, తుభ్యం బ్రహ్మవిద్యాస్మాభిరూపదిష్టా, తద్విదస్తు గతిర్నోక్తా, తాం చ కిఞ్చిదధికమాధ్యేయం పూరయిత్వాచార్యో వక్ష్యతీతి । తదనేన పూర్వాసమ్బద్ధార్థాన్తరవివక్షా వారితేతి । అథైవమగ్నిభిరుపదిష్టే ప్రోషిత ఆచార్యః కాలేనాజగామ, ఆగతశ్చ వీక్ష్యోపకోసలమువాచ, బ్రహ్మవిద ఇవ తే సోమ్య ముఖం ప్రసన్నం భాతి, కోఽను త్వామనుశశాసేతి । ఉపకోసలస్తు హ్రీణో భీతశ్చ కో ను మామనుశిష్యాత్ భగవన్ ప్రోషితే త్వయీత్యాపాతతోఽపజ్ఞాయ నిర్బధ్యమానో యథావదగ్నీనామనుశాసనమవోచత్ । తదుపశ్రుత్య చాచార్యః సుచిరం క్లిష్ట ఉపకోసలే సముపజాతదయార్ద్రహృదయః ప్రత్యువాచ, సోమ్య కిల తుభ్యమగ్నయో న బ్రహ్మ సాకల్యేనావోచన్ , తదహం తుభ్యం సాకల్యేన వక్ష్యామి, యదనుభవమాహాత్మ్యాత్ “యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్త ఎవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే” (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౪ । ౩), ఇత్యేవముక్తవత్యాచార్య ఆహోపకోసలః, బ్రవీతు మే భగవానితి, తస్మై హోవాచాచార్యోఽర్చిరాదికాం గతిం వక్తుమనాః, యదుక్తమగ్నిభిః ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మేతి తత్పరిపూరణాయ “ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే”(ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౧) ఇత్యాది । ఎతదుక్తం భవతి - ఆచార్యేణ యే సుఖం బ్రహ్మాక్షిస్థానం సంయద్వామం వామనీభామనీత్యేవంగుణకం ప్రాణసహితముపాసతే తే సర్వేఽపహతపాప్మానోఽన్యత్కర్మ కుర్వన్తు మా వాకార్షుః, అర్చిషమర్చిరభిమానినీం దేవతామభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే, అర్చిషోఽహరహర్దేవతాం, అహ్న ఆపూర్యమాణపక్షం శుక్లపక్షదేవతాం, తతః షణ్మాసాన్ , యేషు మాసేషూత్తరాం దిశమేతి సవితా తే షణ్మాసా ఉత్తరాయణం తద్దేవతాం ప్రతిపద్యన్తే, తేభ్యో మాసేభ్యః సంవత్సరదేవతాం, తత ఆదిత్యం, ఆదిత్యాచ్చన్ద్రమసం, చన్ద్రమసో విద్యుతం, తత్ర స్థితానేతాన్పురుషః కశ్చిద్బ్రహ్మలోకాదవతీర్యామానవోఽమానవ్యాం సృష్టౌ భవః । బ్రహ్మలోకభవ ఇతి యావత్ । స తాదృశః పురుష ఎతాన్సత్యలోకస్థం కార్యం బ్రహ్మ గమయతి, స ఎష దేవపథో దేవైరర్చిరాదిభిర్నేతృభిరుపలక్షిత ఇతి దేవపథః, స ఎవ చ బ్రహ్మణా గన్తవ్యేనోపలక్షిత ఇతి బ్రహ్మపథః, ఎతేన పథా ప్రతిపద్యమానాః సత్యలోకస్థం బ్రహ్మ ఇమం మానవం మనోః సర్గం కిమ్భూతమావర్తం జన్మజరామరణపౌనఃపున్యమావృత్తిస్తత్కర్తావర్తో మానవో లోకస్తం నావర్తన్తే । తథాచ స్మృతిః - “బ్రహ్మణా సహ తే సర్వే సమ్ప్రాప్తే ప్రతిసఞ్చరే । పరస్యాన్తే కృతాత్మానః ప్రవిశన్తి పరం పదమ్” ॥ ౧౫ ॥
తదనేనోపాఖ్యానవ్యాఖ్యానేన
శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చ
ఇత్యపి సూత్రం వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౬ ॥
అనవస్థితేరసమ్భవాచ్చ నేతరః ।
'య ఎషోఽక్షిణి” ఇతి నిత్యవచ్ఛ్రుతమనిత్యే ఛాయాపురుషే నావకల్పతే । కల్పనాగౌరవం చాస్మిన్పక్షే ప్రసజ్యత ఇత్యాహ -
న చోపాసనాకాల ఇతి ।
తథా విజ్ఞానాత్మనోఽపీతి ।
విజ్ఞానాత్మనో హి న ప్రదేశే ఉపాసనాఽన్యత్ర దృష్టచరీ, బ్రహ్మణస్తు తత్ర శ్రుతపూర్వేత్యర్థః । మిషా భియా । అస్మాత్ బ్రహ్మణః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౭ ॥
అన్తర్యామ్యాధిదైవాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ ।
'స్వకర్మోపార్జితం దేహం తేనాన్యచ్చ నియచ్ఛతి । తక్షాదిరశరీరస్తు నాత్మాన్తర్యమితాం భజేత్” ॥ ౧ ॥ ప్రవృత్తినియమలక్షణం హి కార్యం చేతనస్య శరీరిణః స్వశరీరేన్ద్రియాదౌ వా శరీరేణ వా వాస్యాదౌ దృష్టం నాశరీరస్య బ్రహ్మణో భవితుమర్హతి । నహి జాతు వటాఙ్కురః కుటజబీజాజ్జాయతే । తదనేన “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర.సూ. ౧-౧-౨) ఇత్యేదప్యాక్షిప్తం వేదితవ్యమ్ । తస్మాత్పరమాత్మనః శరీరేన్ద్రియాదిరహితస్యాన్తర్యామిత్వాభావాత్ , ప్రధానస్య వా పృథివ్యాద్యభిమానవత్యా దేవతాయా వాణిమాద్యైశ్వర్యయోగినో యోగినో వా జీవాత్మనో వాన్తర్యామితా స్యాత్ । తత్ర యద్యపి ప్రధానస్యాదృష్టత్వాశ్రుతత్వామతత్వవిజ్ఞాతత్వాని సన్తి, తథాపి తస్యాచేతనస్య ద్రష్టృత్వశ్రోతృత్వమన్తృత్వవిజ్ఞాతృత్వానాం శ్రుతానామభావాత్ , అనాత్మత్వాచ్చ “ఎష త ఆత్మా”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౩) ఇతి శ్రుతేరనుపపత్తేర్న ప్రధానస్యాన్తర్యామితా । యద్యపి పృథివ్యాద్యభిమానినో దేవస్యాత్మత్వమస్తి, అదృష్టత్వాదయశ్చ సహ దృష్టృత్వాదిభిరుపపద్యన్తే, శరీరేన్ద్రియాదియోగాచ్చ, “పృథివ్యేవ యస్యాయతనమగ్నిర్లోకో మనో జ్యోతిః”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧౦) ఇత్యాదిశ్రుతేః, తథాపి తస్య ప్రతినియతనియమనాత్ “యః సర్వాంల్లోకానన్తరో యమయతి యః సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతి”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧) ఇతి శ్రుతివిరోధాదనుపపత్తేః, యోగీ తు యద్యపి లోకభూతవశితయా సర్వాంల్లోకాన్సర్వాణి చ భూతాని నియన్తుమర్హతి తత్ర తత్రానేకవిధదేహేన్ద్రియాదినిర్మాణేన “స ఎకధా భవతి త్రిధా భవతి” (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, తథాపి “జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాత్” (బ్ర.సూ. ౪-౪-౧౭) ఇతి వక్ష్యమాణేన న్యాయేన వికారవిషయే విద్యాసిద్ధానాం వ్యాపారభావాత్సోఽపి నాన్తర్యామీ । తస్మాత్పారిశేష్యాజ్జీవ ఎవ చేతనో దేహేన్ద్రియాదిమాన్ దృష్టృత్వాదిసమ్పన్నః స్వయమదృశ్యాదిః స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । అమృతశ్చ, దేహేన్ద్రియాదినాశేఽప్యనాశాత్ । అన్యథాముష్మికఫలోపభోగాభావేన కృతవిప్రణాశాకృతాభ్యాగమప్రసఙ్గాత్ । “య ఆత్మని తిష్ఠన్” ఇతి చాభేదేఽపి కథఞ్చిద్భేదోపచారాత్ “స భగవః కస్మిన్ప్రతిష్ఠితః స్వే మహిమ్ని”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇతివత్ । “యమాత్మా న వేద” ఇతి చ స్వాత్మని వృత్తివిరోధాభిప్రాయమ్ । “యస్యాత్మా శరీరమ్” ఇత్యాది చ సర్వం “స్వే మహిమ్ని” ఇతివద్యోజనీయమ్ । యది పునరాత్మనోఽపి నియన్తురన్యో నియన్తా భవేత్ వేదితా వా తతస్తస్యాప్యన్య ఇత్యనవస్థా స్యాత్ । సర్వలోకభూతనియన్తృత్వం చ జీవస్యాదృష్టద్వారా । తదుపార్జితౌ హి ధర్మాధర్మౌ నియచ్ఛత ఇత్యనయా ద్వారా జీవో నియచ్ఛతి । ఎకవచనం చ జాత్యభిప్రాయమ్ । తస్మాజ్జీవాత్మైవాన్తర్యామీ, న పరమాత్మేతి । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “దేహేన్ద్రియాదినియమే నాస్య దేహేన్ద్రియాన్తరమ్ । తత్కర్మోపార్జితం తచ్చేత్తదవిద్యార్జితం జగత్” ॥ శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు తావదత్రభవతః సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేః పరమేశ్వరస్య జగద్యోనిత్వమవగమ్యతే । న తత్పృథగ్జనసాధాణ్యానుమానాభాసేనాగమవిరోధినా శక్యమపహ్నోతుమ్ । తథాచ సర్వం వికారజాతం తదవిద్యాశక్తిపరిణామస్తస్య శరీరేన్ద్రియస్థానే వర్తత ఇతి యథాయథం పృథివ్యాదిదేవతాదికార్యకరణైస్తానేవ పృథివ్యాదిదేవతాదీఞ్ఛక్నోతి నియన్తుమ్ । న చానవస్థా । నహి నియన్త్రన్తరం తేన నియమ్యతే, కిన్తు యో జీవో నియన్తా లోకసిద్ధః స పరమాత్మైవోపాధ్యవచ్ఛేదకల్పితభేదస్తథా వ్యాఖ్యాయత ఇత్యసకృదావేదితం, తత్కుతో నియన్త్రన్తరం కుతశ్చానవస్థా । తథాచ “నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా” (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాద్యా అపి శ్రుతయ ఉపపన్నార్థాః । పరమార్థతోఽన్తర్యామిణోఽన్యస్య జీవాత్మనో ద్రష్టురభావాత్ । అవిద్యాకల్పితజీవపరమాత్మభేదాశ్రయాస్తు జ్ఞాతృజ్ఞేయభేదశ్రుతయః, ప్రత్యక్షాదీని ప్రమాణాని, సంసారానుభవః, విధినిషేధశాస్త్రాణి చ । ఎవం చాధిదైవాదిష్వేకస్యైవాన్తర్యామిణః ప్రత్యభిజ్ఞానం సమఞ్జసం భవతి, “యః సర్వాంల్లోకాన్”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧) “యః సర్వాణి భూతాని” ఇత్యత్ర య ఇత్యేకవచనముపపద్యతే । అమృతత్వం చ పరమాత్మని సమఞ్జసం నాన్యత్ర । “య ఆత్మని తిష్ఠన్” ఇత్యాదౌ చాభేదేఽపి భేదోపచారక్లేశో న భవిష్యతి । తస్మాత్పరమాత్మాన్తర్యామీ న జీవాదిరితి సిద్ధమ్ । పృథివ్యాది స్తనయిత్న్వన్తమధిదైవమ్ । “యః సర్వేషు లోకేషు” ఇత్యాధిలోకమ్ । “యః సర్వేషు వేదేషు” ఇత్యధివేదమ్ । “యః సర్వేషు యజ్ఞేషు” ఇత్యధియజ్ఞమ్ । “యః సర్వేషు భూతేషు” ఇత్యధిభూతమ్ । ప్రాణాద్యాత్మాన్తమధ్యాత్మమ్ । సంజ్ఞాయా అప్రసిద్ధత్వాదిత్యుపక్రమమాత్రం పూర్వః పక్షః ॥ ౧౮ ॥॥ ౧౯ ॥
దర్శనాదిక్రియాయాః కర్తరి ప్రవృత్తివిరోధాత్ ।
కర్తరి ఆత్మని ప్రవృత్తివిరోధాదిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తేః ।
అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే ।
యత్తదద్రేశ్యం బుద్ధీన్ద్రియావిషయః । అగ్రాహ్యం కర్మేన్ద్రియాగోచరః । అగోత్రం కారణరహితమ్ । అవర్ణం బ్రాహ్మణత్వాదిహీనమ్ । న కేవలమిన్ద్రియాణామవిషయః ।
ఇన్ద్రియాణ్యప్యస్య న సన్తీత్యాహ -
అచక్షుఃక్షోత్రమితి ।
బుద్ధీన్ద్రియాణ్యుపలక్షయతి । అపాణిపాదమితి కర్మేన్ద్రియాణి । నిత్యం, విభుం, సర్వగతం సుసూక్ష్మం దుర్విజ్ఞానత్వాత్ ।
స్యాదేతత్ । నిత్యం సత్కిం పరిణామి నిత్యం, నేత్యాహ -
అవ్యయమ్ ।
కూటస్థనిత్యమిత్యర్థః । “పరిణామో వివర్తో వా సరూపస్యోపలభ్యతే । చిదాత్మనా తు సారూప్యం జడానాం నోపపద్యతే ॥ ౧ ॥ జడం ప్రధానమేవాతో జగద్యోనిః ప్రతీయతామ్ । యోనిశబ్దో నిమిత్తం చేత్కుతో జీవనిరాక్రియా” ॥ ౨ ॥ పరిణమమానసరూపా ఎవ పరిణామా దృష్టాః । యథోర్ణనాభిలాలాపరిణామా లూతాతన్తవస్తత్సరూపాః, తథా వివర్తా అపి వర్తమానసరూపా ఎవ న విరూపాః । యథా రజ్జువివర్తా ధారోరగాదయో రజ్జుసరూపాః । న జాతు రజ్జ్వాం కుఞ్జర ఇతి విపర్యస్యన్తి । నచ హేమపిణ్డపరిణామో భవతి లూతాతన్తుః । తత్కస్య హేతోః, అత్యన్తవైరూప్యాత్ । తస్మాత్ప్రధానమేవ జడం జడస్య జగతో యోనిరితి యుజ్యతే । స్వవికారానశ్రుత ఇతి తదక్షరమ్ । “యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్”(ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇతి చాక్షరాత్పరాత్పరస్యాఖ్యానం, “అక్షరాత్పరతః పరః” (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । నహి పరస్మాదాత్మనోర్ఽవాగ్వికరజాతస్య చ పరస్తాత్ప్రధానాదృతేఽన్యదక్షరం సమ్భవతి । అతో యః ప్రధానాత్పరః పరమాత్మా స సర్వవిత్ । భూతయోనిస్త్వక్షరం ప్రధానమేవ, తచ్చ సాఙ్ఖ్యాభిమతమేవాస్తు । అథ తస్యాప్రామాణికత్వాన్న తత్ర పరితుష్యతి, అస్తు తర్హి నామరూపబీజశక్తిభూతమవ్యాకృతం భూతసూక్ష్మం, ప్రధీయతే హి తేన వికారజాతమితి ప్రధానం, తత్ఖలు జడమనిర్వాచ్యమనిర్వాచ్యస్య జడస్య ప్రపఞ్చస్యోపాదానం యుజ్యతే, సారూప్యాత్ । నను చిదాత్మానిర్వాచ్యః, విరూపో హి సః । అచేతనానామితి భాష్యం సారూప్యప్రతిపాదనపరమ్ ।
స్యాదేతత్ । స్మార్తప్రధాననిరాకరణేనైవైతదపి నిరాకృతప్రాయం, తత్కుతోఽస్య శఙ్కేత్యత ఆహ -
అపిచ పూర్వత్రాదృష్టత్వాదీతి ।
సతి బాధకేఽస్యానాశ్రయణం, ఇహ తు బాధకం నాస్తీత్యర్థః । తేన “తదైక్షత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాదావుపచర్యతాం బ్రహ్మణో జగద్యోనితాఽవిద్యాశక్త్యాశ్రయత్వేన । ఇహ త్వవిద్యాశక్తేరేవ జగద్యోనిత్వసమ్భవే న ద్వారాద్వారిభావో యుక్త ఇతి ప్రధానమేవాత్ర వాక్యే జగద్యోనిరుచ్యత ఇతి పూర్వః పక్షః । అథ యోనిశబ్దో నిమిత్తకారణపరస్తథాపి బ్రహ్మైవ నిమిత్తం న తు జీవాత్మేతి వినిగమనాయాం న హేతురస్తీతి సంశయేన పూర్వః పక్షః । అత్రోచ్యతే - “అక్షరస్య జగద్యోనిభావముక్త్వా హ్యనన్తరమ్ । యః సర్వజ్ఞ ఇతి శ్రుత్యా సర్వజ్ఞస్య స ఉచ్యతే ॥ ౧ ॥ తేన నిర్దేశసామాన్యాత్ప్రత్యభిజ్ఞానతః స్ఫుటమ్ । అక్షరం సర్వవిద్విశ్వయోనిర్నాచేతనం భవేత్ ॥ ౨ ॥ అక్షరాత్పరత ఇతి శ్రుతిస్త్వవ్యాకృతే మతా । అశ్నుతే యత్స్వకార్యాణి తతోఽవ్యాకృతమక్షరమ్” ॥ ౩ ॥ నేహ తిరోహితమివాస్తి కిఞ్చిత్ । యత్తు సారూప్యాభావాన్న చిదాత్మనః పరిణామః ప్రపఞ్చ ఇతి । అద్ధా । “వివర్తస్తు ప్రపఞ్చోఽయం బ్రహ్మణోపరిణామినః । అనాదివాసనోద్భూతో న సారూప్యమపేక్షతే” ॥ ౧ ॥ న ఖలు బాహ్యసారూప్యనిబన్ధన ఎవ సర్వో విభ్రమ ఇతి నియమనిమిత్తమస్తి । ఆన్తరాదపి కామక్రోధభయోన్మాదస్వప్నాదేర్మానసాదపరాధాత్సారూప్యానపేక్షాత్తస్య తస్య విభ్రమస్య దర్శనాత్ । అపిచ హేతుమితి విభ్రమే తదభావాదనుయోగో యుజ్యతే । అనాద్యవిద్యాతద్వాసనాప్రవాహపతితస్తు నానుయోగమర్హతి । తస్మాత్పరమాత్మవివర్తతయా ప్రపఞ్చస్తద్యోనిః, భుజఙ్గ ఇవ రజ్జువివర్తతయా తద్యోనిః, న తు తత్పరిణామతయా । తస్మాత్తద్ధర్మసర్వవిత్త్వోక్తేర్లిఙ్గాత్ “యత్తదద్రేశ్యమ్” (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౬) ఇత్యత్ర బ్రహ్మైవోపదిశ్యతే జ్ఞేయత్వేన, నతు ప్రధానం జీవాత్మా వోపాస్యత్వేనేతి సిద్ధమ్ ।
న కేవలం లిఙ్గాదపి తు ‘పరా విద్యా’ ఇతి సమాఖ్యానాదప్యేతదేవ ప్రతిపత్తవ్యమిత్యాహ -
అపిచ ద్వే విద్యే ఇతి ।
లిఙ్గాన్తరమాహ -
కస్మిన్ను భవత ఇతి ।
భోగా భోగ్యాస్తేభ్యో వ్యతిరిక్తే భోక్తరి । అవచ్ఛిన్నో హి జీవాత్మా భోగ్యేభ్యో విషయేభ్యో వ్యతిరిక్త ఇతి తజ్జ్ఞానేన న సర్వం జ్ఞాతం భవతి ।
సమాఖ్యాన్తరమాహ -
అపిచ స బ్రహ్మవిద్యాం సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠామితి ।
ప్లవా హ్యేతే అదృఢా యజ్ఞరూపా అష్టాదశేతి ।
ప్లవన్తే గచ్ఛన్తి అస్థాయిన ఇతి ప్లవాః । అత ఎవాదృఢాః । కే తే యజ్ఞరూపాః । రూప్యన్తేఽనేనేతి రూపం, యజ్ఞో రూపముపాధిర్యేషాం తే యజ్ఞరూపాః । తే తు షోడశర్త్విజః । ఋతుయజనేనోపాధినా ఋత్విక్శబ్దః ప్రవృత్త ఇతి యజ్ఞోపాధయ ఋత్విజః । ఎవం యజమానోఽపి యజ్ఞోపాధిరేవ । ఎవం పత్నీ, “పత్యుర్నో యజ్ఞసంయోగే”(పా.సూ.౪-౧-౩౩) ఇతి స్మరణాత్ । త ఎతేఽష్టాదశ యజ్ఞరూపాః, యేష్వృత్విగాదిషూక్తం కర్మ యజ్ఞః । యదాశ్రయో యజ్ఞ ఇత్యర్థః । తచ్చ కర్మావరం స్వర్గాద్యవరఫలత్వాత్ । అపియన్తి ప్రాప్నువన్తి ।
నహి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః
ఇత్యుక్తాభిప్రాయమ్ ॥ ౨౧ ॥
విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యాం చ నేతరౌ ।
విశేషణం హేతుం వ్యాచష్టే -
విశినష్టి హీతి ।
శారీరాదిత్యుపలక్షణమ్ , ప్రధానాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ।
భేదవ్యపదేశం వ్యాచష్టే -
తథా ప్రధానాదపీతి ।
స్యాదేతత్ । కిమాగమికం సాఙ్ఖ్యాభిమతం ప్రధానం, తథాచ బహుసమఞ్జసం స్యాదిత్యత ఆహ -
నాత్ర ప్రధానం నామ కిఞ్చిదితి ॥ ౨౨ ॥
రూపోపన్యాసాచ్చ ।
తదేతత్పరమతేనాక్షేపసమాధానాభ్యాం వ్యాఖ్యాయ స్వమతేన వ్యాచష్టే -
అన్యే పునర్మన్యన్త ఇతి ।
పునఃశబ్దోఽపి పూర్వస్మాద్విశేషం ద్యోతయన్నస్యేష్టతాం సూచయతి । జాయమానవర్గమధ్యపతితస్యాగ్నిమూర్ధాదిరూపవతః సతి జాయమానత్వసమ్భవే నాకస్మాజ్జనకత్వకల్పనం యుక్తమ్ । ప్రకరణం ఖల్వేతద్విశ్వయోనేః, సంనిధిశ్చ జాయమానానామ్ । సంనిధేశ్చ ప్రకరణం బలీయ ఇతి జాయమానపరిత్యాగేన విశ్వయోనేరేవ ప్రకరణినో రూపాభిధానమితి చేత్ న, ప్రకరణినః శరీరేన్ద్రియాదిరహితస్య విగ్రహవత్త్వవిరోధాత్ । న చైతావతా మూర్ధాదిశ్రుతయః ప్రకరణవిరోధాత్స్వార్థత్యాగేన సర్వాత్మతామాత్రపరా ఇతి యుక్తమ్ , శ్రుతేరత్యన్తవిప్రకృష్టార్థాత్ప్రకరణాద్బలీయస్త్వాత్ । సిద్ధే చ ప్రకరణినాసమ్బన్ధే జాయమానమధ్యపాతిత్వం జాయమానగ్రహణే కారణముపన్యస్తం భాష్యకృతా । తస్మాద్ధిరణ్యగర్భ ఎవ భగవాన్ ప్రాణాత్మనా సర్వభూతాన్తరః కార్యో నిర్దిశ్యత ఇతి సామ్ప్రతమ్ ।
తత్కిమిదానీం సూత్రమనవధేయమేవ, నేత్యాహ -
అస్మిన్పక్ష ఇతి ।
ప్రకరణాత్ ॥ ౨౩ ॥
వైశ్వానరః సాధారణశబ్దవిశేషాత్ ।
ప్రాచీన శాలసత్యయజ్ఞేన్ద్రద్యుమ్నజనబుడిలాః సమేత్య మీమాంసాం చక్రుః -
కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మేతి ।
ఆత్మేత్యుక్తే జీవాత్మని ప్రత్యయో మా భూదత ఉక్తం కిం బ్రహ్మేతి । తే చ మీమాంసమానా నిశ్చయమనధిగచ్ఛన్తః కైకేయరాజం వైశ్వానరవిద్యావిదముపసేదుః ।
ఉపసద్య చోచుః -
ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషి
స్మరసి
తమేవ నో బ్రూహీత్యుపక్రమ్య ద్యుసూర్వాయ్వాకాశవారిపృథివీనామితి ।
అయమర్థః - వైశ్వానరస్య భగవతో ద్యౌర్మూర్ధా సుతేజాః । చక్షుశ్చ విశ్వరూపః సూర్యః । ప్రాణో వాయుః పృథగ్వర్త్మాత్మా పృథక్ వర్త్మ యస్య వాయోః స పృథగ్వర్త్మా స ఎవాత్మా స్వభావో యస్య స పృథగ్వర్త్మాత్మా । సన్దేహో దేహస్య మధ్యభాగః స ఆకాశో బహులః సర్వగతత్వాత్ । బస్తిరేవ రయిః ఆపః, యతోఽద్భ్యోఽన్నమన్నాచ్చ రయిర్ధనం తస్మాదాపో రయిరుక్తాస్తాసాం చ మూత్రీభూతానాం బస్తిః స్థానమితి బస్తిరేవ రయిరిత్యుక్తమ్ । పాదౌ పృథివీ తత్ర ప్రతిష్ఠానాత్ । తదేవం వైశ్వానరావయవేషు ద్యుసూర్యానిలాకాశజలావనిషు మూర్ధచక్షుఃప్రాణసన్దేహబస్తిపాదేష్వేకైకస్మిన్ వైశ్వానరబుద్ధ్యా విపరీతతయోపాసకానాం ప్రాచీనశాలాదీనాం మూర్ధపాతాన్ధత్వప్రాణోత్క్రమణదేహశీర్ణతాబస్తిభేదపాదశ్లథీభావదూషణైరుపాసనానాం నిన్దయా మూర్ధాదిసమస్తభావముపదిశ్యామ్నాయతే “యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమ్”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౮ । ౧) ఇతి । స సర్వేషు లోకేషు ద్యుపృభృతిషు, సర్వేషు భూతేషు స్థావరజఙ్గమేషు, సర్వేష్వాత్మసు దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధిజీవేష్వన్నమత్తి । సర్వసమ్బన్ధిఫలమాప్నోతీత్యర్థః ।
అథాస్య వైశ్వానరస్య భోక్తుర్భోజనస్యాగ్నిహోత్రతాసమ్పిపాదయిషయాహ శ్రుతిః -
ఉర ఎవ వేదిః
వేదిసారూప్యాత్ ।
లోమాని బర్హిః
ఆస్తీర్ణబ్రహిఃసారూప్యాత్ ।
హృదయం గార్హపత్యః ।
హృదయానన్తరం -
మనోఽన్వాహార్యపచనః ।
ఆస్యమాహవనీయః ।
తత్ర హి తదన్నం హూయతే । నను “కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమే ఆత్మబ్రహ్మశబ్దయోః పరమాత్మని రూఢత్వేన తదుపరక్తాయాం బుద్ధౌ వైశ్వానరాగ్న్యాదయః శబ్దాస్తదనురోధేన పరమాత్మన్యేవ కథఞ్చిన్నేతుం యుజ్యన్తే నతు ప్రథమావగతౌ బ్రహ్మాత్మశబ్దౌ చరమావగతవైశ్వానరాదిపదానురోధేనాన్యథయితుం యుజ్యేతే । యద్యపి చ వాజసనేయినాం వైశ్వానరవిద్యోపక్రమే “వైశ్వానరం హ వై భగవాన్ సమ్ప్రతి వేద తం నో బ్రూహి” ఇత్యత్ర నాత్మబ్రహ్మశబ్దౌ స్తః, తథాపి తత్సమానార్థం ఛాన్దోగ్యవాక్యం తదుపక్రమమితి తేన నిశ్చితార్థేన తదవిరోధేన వాజసనేయివాక్యార్థో నిశ్చీయతే । నిశ్చితార్థేన హ్యనిశ్చితార్థం వ్యవస్థాప్యతే, నానిశ్చితార్థేన నిశ్చితార్థమ్ । కర్మవచ్చ బ్రహ్మాపి సర్వశాఖాప్రత్యయమేకమేవ । నచ ద్యుమూర్ధత్వాదికం జాఠరభూతాగ్నిదేవతాజీవాత్మనామన్యతమస్యాపి సమ్భవతి । నచ సర్వలోకాశ్రయఫలభాగితా ।
న చ సర్వపాప్మప్రదాహ ఇతి పారిశేష్యాత్పరమాత్మైవ వైశ్వానర ఇతి నిశ్చితే కుతః పునరియమాశఙ్కా -
శబ్దాదిభ్యోఽన్తః ప్రతిష్ఠానాన్నేతి చేదితి ।
ఉచ్యతే - తదేవోపక్రమానురోధేనాన్యథా నీయతే, యన్నేతుం శక్యమ్ । అశక్యౌ చ వైశ్వానరాగ్నిశబ్దావన్యథా నేతుమితి శఙ్కితురభిమానః । అపి చాన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం చ ప్రాదేశమాత్రత్వం చ న సర్వవ్యాపినోఽపరిమాణస్య చ పరబ్రహ్మణః సమ్భవతః । నచ ప్రాణాహుత్యధికరణతాఽన్యత్ర జాఠరాగ్నేర్యుజ్యతే । నచ గార్హపత్యాదిహృదయాదితా బ్రహ్మణః సమ్భవినీ । తస్మాద్యథాయోగం జాఠరభూతాగ్నిదేవతాజీవానామన్యతమో వైశ్వానరః, నతు బ్రహ్మ । తథా చ బ్రహ్మాత్మశబ్దావుపక్రమగతావప్యన్యథా నేతవ్యౌ । మూర్ధత్వాదయశ్చ స్తుతిమాత్రమ్ । అథవా అగ్నిశరీరాయా దేవతాయా ఐశ్వర్యయోగాత్ ద్యుమూర్ధత్వాదయ ఉపపద్యన్త ఇతి శఙ్కితురభిసన్ధిః ।
అత్రోత్తరమ్ -
న ।
కుతః,
తథా దృష్ట్యుపదేశాత్ ।
అద్ధా చరమమనన్యథాసిద్ధం ప్రథమావగతమన్యథయతి । న త్వత్ర చరమస్యానన్యథాసిద్ధిః, ప్రతీకోపదేశేన వా మనో బ్రహ్మేతివత్ , తదుపాధ్యుపదేశేన వా మనోమయః ప్రాణశరీరో భారూప ఇతివదుపపత్తేః । వ్యుత్పత్త్యా వా వైశ్వానరాగ్నిశబ్దయోర్బ్రహ్మవచనత్వాన్నాన్యథాసిద్ధిః । తథాచ బ్రహ్మాశ్రయస్య ప్రత్యయస్యాశ్రయాన్తరే జాఠరవైశ్వానరాహ్వయే క్షేపేణ వా జాఠరవైశ్వానరోపాధిని వా బ్రహ్మణ్యుపాస్యే వైశ్వానరధర్మాణాం బ్రహ్మధర్మాణాం చ సమావేశ ఉపపద్యతే ।
అసమ్భవాదితి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
యది చేహ పరమేశ్వరో న వివక్ష్యేతేతి ।
పురుషమపి చైనమధీయత ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
యది చ కేవల ఎవేతి ।
న బ్రహ్మోపాధితయా నాపి ప్రతీకతయేత్యర్థః । న కేవలమన్తఃప్రతిష్ఠితం పురుషమపీత్యపేరర్థః । అత ఎవ యత్పురుష ఇతి పురుషమనూద్య న వైశ్వానరో విధీయతే । తథాసతి పురుషే వైశ్వానరదృష్టిరుపదిశ్యేత । ఎవం చ పరమేశ్వరదృష్టిర్హి జాఠరే వైశ్వానర ఇహోపదిశ్యత ఇతి భాష్యం విరుధ్యేత । శ్రుతివిరోధశ్చ । “స యో హైతమేవమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషం పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద” ఇతి వైశ్వానరస్య హి పురుషత్వవేదనమత్రానూద్యతే, నతు పురుషస్య వైశ్వానరత్వవేదనమ్ । తస్మాత్ “స ఎషోఽగ్నిర్వైశ్వానరో యత్” (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౧ । ౧౧) ఇతి యదః పూర్వేణ సమ్బన్ధః, పురుష ఇతి తు తత్ర పురుషదృష్టేరుపదేశ ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥ ॥ ౨౫ ॥ ॥ ౨౬ ॥
అత ఎవ న దేవతా భూతం చ ।
అత ఎవైతేభ్యః శ్రుతిస్మృత్యవగతద్యుమూర్ధత్వాదిసమ్బన్ధసర్వలోకాశ్రయఫలభాగిత్వసర్వపాప్మప్రదాహాత్మబ్రహ్మపదోక్రమేభ్యో హేతుభ్య ఇత్యర్థః । “యో భానునా పృథివీం ద్యాముతేమామ్” (ఋ. సం. ౧౦ । ౮౮ । ౩) ఇతి మన్త్రవర్ణోఽపి న కేవలౌష్ణ్యప్రకాశవిభవమాత్రస్య భూతాగ్నేరిమమీదృశం మహిమానమాహ, అపి తు బ్రహ్మవికారతయా తాద్రూప్యేణేతి భావః ॥ ౨౭ ॥
సాక్షాదప్యవిరోధం జైమినిః ।
యదేతత్ప్రకృతం మూర్ధాదిషు చుబుకాన్తేషు పురుషావయవేషు ద్యుప్రభృతీన్పృథివీపర్యన్తాంస్త్రైలోక్యాత్మనో వైశ్వానరస్యావయవాన్ సమ్పాద్య పురుషవిధత్వం కల్పితం తదభిప్రాయేణేదముచ్యతే “పురుషవిధం పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితం వేద” (శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౧ । ౧౧) ఇతి । అత్రావయవసమ్పత్త్యా పురుషవిధత్వం కార్యకారణసముదాయరూపపురుషావయవమూర్ధాదిచుబుకాన్తఃప్రతిష్ఠానాచ్చ పురుషేఽన్తఃప్రతిష్ఠితత్వం సముదాయమధ్యపతితత్వాత్తదవయవానాం సముదాయినామ్ ।
అత్రైవ నిదర్శనమాహ -
యథా వృక్షే శాఖామితి ।
శాఖాకాణ్డమూలస్కన్ధసముదాయే ప్రతిష్ఠితా శాఖా తన్మధ్యపతితా భవతీత్యర్థః ।
సమాధానాన్తరమాహ -
అథవేతి ।
అన్తఃప్రతిష్ఠత్వం మాధ్యస్థ్యం తేన సాక్షిత్వం లక్షయతి । ఎతదుక్తం భవతి - వైశ్వానరఃపరమాత్మా చరాచరసాక్షీతి ।
పూర్వపక్షిణోఽనుశయమున్మూలయతి -
నిశ్చితే చేతి ।
విశ్వాత్మకత్వాత్ వైశ్వానరః ప్రత్యాగాత్మా । విశ్వేషాం వాయం నరః, తద్వికారత్వాద్విశ్వప్రపఞ్చస్య । విశ్వే నరా జీవా వాత్మానోఽస్య తాదాత్మ్యేనేతి ॥ ౨౮ ॥
అభివ్యక్తేరిత్యాశ్మరథ్యః ।
సాకల్యేనోపలమ్భాసమ్భవాదుపాసకానామనుగ్రహాయానన్తోఽపి పరమేశ్వరః ప్రాదేశమాత్రమాత్మానమభివ్యనక్తీత్యాహ -
అతిమాత్రస్యాపీతి ।
అతిక్రాన్తో మాత్రాం పరిమాణమతిమాత్రః ।
ఉపాసకానాం కృతే ।
ఉపాసకార్థమితి యావత్ ।
వ్యాఖ్యాన్తరమాహ -
ప్రదేశేషు వేతి ॥ ౨౯ ॥ ॥ ౩౦ ॥
సమ్పత్తేరితి జైమినిః ।
మూర్ధానముపక్రమ్య చుబుకాన్తో హి కాయప్రదేశః ప్రాదేశమాత్రః । తత్రైవ త్రైలోక్యాత్మనో వైశ్వానరస్యావయవాన్సమ్పాదయన్ప్రాదేశమాత్రం వైశ్వానరం దర్శయతి ॥ ౩౧ ॥
అత్రైవ జాబాలశ్రుతిసంవాదమాహ సూత్రకారః -
ఆమనన్తి చైనమస్మిన్ ।
అవిముక్తే అవిద్యోపాధికల్పితావచ్ఛేదే జీవాత్మని స ఖల్వవిముక్తః । తస్మిన్ప్రతిష్ఠితః పరమాత్మా, తాదాత్మ్యాత్ । అత ఎవ హి శ్రుతిః - “అనేన జీవేనాత్మనా” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి । అవిద్యాకల్పితం తు భేదమాశ్రిత్యాధారాధేయభావః । వరణా భ్రూః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౩౨ ॥
ఇతి శ్రీవాచస్పతిమిశ్రవిరచితే శారీరకమీమంసాభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ద్వితీయః పాదః ॥ ౨ ॥
॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయస్య ఉపాస్యబ్రహ్మవాచకాస్పష్టశ్రుతిసమన్వయాఖ్యో ద్వితీయః పాదః ॥
ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ ।
ఇహ జ్ఞేయత్వేన బ్రహ్మోపక్షిప్యతే । తత్ “పారవత్త్వేన సేతుత్వాద్భేదే షష్ఠ్యాః ప్రయోగతః । ద్యుభ్వాద్యాయతనం యుక్తం నామృతం బ్రహ్మ కర్హిచిత్” ॥ పారావారమధ్యపాతీ హి సేతుః తాభ్యామవచ్ఛిద్యమానో జలవిధారకో లోకే దృష్టః, నతు బన్ధనహేతుమాత్రమ్ । హడినిగడాదిష్వపి ప్రయోగప్రసఙ్గాత్ । న చానవచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ సేతుభావమనుభవతి । న చామృతం సద్బ్రహ్మామృతస్య సేతురితి యుజ్యతే । నచ బ్రహ్మణోఽన్యదమృతమస్తి, యస్య తత్సేతుః స్యాత్ । న చాభేదే షష్ఠ్యాః ప్రయోగో దృష్టపూర్వః ।
తదిదముక్తమ్ -
అమృతస్యైష సేతురితి శ్రవణాదితి ।
అమృతస్యేతి శ్రవణాత్ , సేతురితి చ శ్రవణాత్ , ఇతి యోజనా । తత్రామృతస్యేతి శ్రవణాదితి విశదతయా న వ్యాఖ్యాతమ్ ।
సేతురితి శ్రవణాదితి వ్యాచష్టే -
పారవానితి ।
తథాచ పారవత్యమృతవ్యతిరిక్తే సేతావనుశ్రియమాణే ప్రధానం వా సాఙ్ఖ్యపరికల్పితం భవేత్ । తత్ఖలు స్వకార్యోపహితమర్యాదతయా పురుషం యావదగచ్ఛద్భవతీతి పారవత్ , భవతి చ ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తత్ప్రకృతిత్వాత్ , ప్రకృత్యాయతనత్వాచ్చ వికారాణాం, భవతి చాత్మాత్మశబ్దస్యస్వభావవచనత్వాత్ , ప్రకాశాత్మా ప్రదీప ఇతివత్ । భవతి చాస్య జ్ఞానమపవర్గోపయోగి, తదభావే ప్రధానాద్వివేకేన పురుషస్యానవధారణాదపవనుపర్గాపత్తేః । యది త్వస్మిన్ప్రమాణాభావేన న పరితుష్యసి, అస్తు తర్హి నామరూపబీజశక్తిభూతమవ్యాకృతం భూతసూక్ష్మం ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తస్మిన్ ప్రామాణికే సర్వస్యోక్తస్యోపపత్తేః । ఎతదపి ప్రధానోపన్యాసేన సూచితమ్ । అథ తు సాక్షాచ్ఛుత్యుక్తం ద్యుభ్వాద్యాయతనమాద్రియసే, తతో వాయురేవాస్తు । “వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణాయం చ లోకః పరశ్చ లోకః సర్వాణి చ భూతాని సన్దృబ్ధాని భవన్తి”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । యది త్వాత్మశబ్దాభిధేయత్వం న విద్యత ఇతి న పరితుష్యసి, భవతు తర్హి శారీరః, తస్య భోక్తుర్భోగ్యాన్ ద్యుప్రభృతీన్ప్రత్యాయతనత్వాత్ । యది పునరస్య ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య సార్వజ్ఞ్యశ్రుతేరత్రాపి న పరితుష్యసి, భవతు తతో హిరణ్యగర్భ ఎవ భగవాన్ సర్వజ్ఞః సూత్రాత్మా ద్యుభ్వాద్యాయతనమ్ । తస్య హి కార్యత్వేన పారవత్త్వం చామృతాత్పరబ్రహ్మణో భేదశ్చేత్యాది సర్వముపపద్యతే । అయమపి “వాయునా వై గౌతమ సూత్రేణ”(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨) ఇతి శ్రుతిముపన్యస్యతా సూచితః । తస్మాదయం ద్యుప్రభృతీనామాయతనమిత్యేవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే । ద్యుభ్వాద్యాయతనం పరం బ్రహ్మైవ, న ప్రధానావ్యాకృతవాయుశారీరహిరణ్యగర్భాః । కుతః, స్వశబ్దాత్ । “ధారణాద్వామృతత్వస్య సాధనాద్వాస్య సేతుతా । పూర్వపక్షేఽపి ముఖ్యార్థః సేతుశబ్దో హి నేష్యతే” ॥ నహి మృద్దారుమయో మూర్తః పారావారమధ్యవర్తీ పాథసాం విధారకో లోకసిద్ధః సేతుః ప్రధానం వావ్యాకృతం వా వాయుర్వా జీవో వా సూత్రాత్మా వాభ్యుపేయతే । కిన్తు పారవత్తామాత్రపరో లాక్షణికః సేతుశబ్దోఽభ్యుపేయః । సోఽస్మాకం పారవత్తావర్జం విధరణత్వమాత్రేణ యోగమాత్రాద్రూఢిం పరిత్యజ్య ప్రవర్త్స్యతి । జీవానామమృతత్వపదప్రాప్తిసాధనత్వం వాత్మజ్ఞానస్య పారవత ఎవ లక్షయిష్యతి । అమృతశబ్దశ్చ భావప్రధానః । యథా “ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనైకవచనే”(పా.సూ. ౧।౪।౨౨) ఇత్యత్ర ద్విత్వైకత్వే ద్వ్యేకశబ్దార్థౌ, అన్యథా ద్వ్యేకేష్వితి స్యాత్ ।
తదిదముక్తం భాష్యకృతా -
అమృతత్వసాధనత్వాదితి ।
తథా చామృతస్యేతి చ సేతురితి చ బ్రహ్మణి ద్యుభ్వాద్యాయతనే ఉపపత్స్యేతే । అత్ర చ స్వశబ్దాదితి తన్త్రోచ్చరితమాత్మశబ్దాదితి చ సదాయతనా ఇతి సచ్ఛబ్దాదితి చ బ్రహ్మశబ్దాదితి చ సూచయతి । సర్వే హ్యేతేఽస్య స్వశబ్దాః ।
స్యాదేతత్ । ఆయతనాయతనవద్భావః సర్వం బ్రహ్మేతి చ సామానాధికరణ్యం హిరణ్యగర్భేప్యుపపద్యతే । తథాచ స ఎవాత్రాస్త్వమృతత్వస్య సేతురిత్యాశఙ్క్య శ్రుతివాక్యేన సావధారణేనోత్తరమాహ -
తత్రాయతనాయతనవద్భావశ్రవణాదితి ।
వికారరూపేఽనృతేఽనిర్వాచ్యేఽభిసన్ధానం యస్యాభిసన్ధానపురుషస్య స తథోక్తః । భేదప్రపఞ్చం సత్యమభిమన్యమాన ఇతి యావత్ ।
తస్యాపవాదో దోషః శ్రూయతే -
మృత్యోరితి ।
సర్వం బ్రహ్మేతి త్వితి ।
యత్సర్వమవిద్యారోపితం తత్సర్వం పరమార్థతో బ్రహ్మ । న తు యద్బ్రహ్మ తత్సర్వమిత్యర్థః ।
అపర ఆహేతి ।
నాత్ర ద్యుభ్వాద్యాయతనస్య సేతుతోచ్యతే యేన పారవత్తా స్యాత్ । కిన్తు“జానథ” ఇతి యజ్జ్ఞానం కీర్తితం, యశ్చ”వాచో విముఞ్చథ” ఇతి వాగ్విమోకః, తస్యామృతత్వసాధనత్వేన సేతుతోచ్యతే । తచ్చోభయమపి పారవదేవ । నచ ప్రాధాన్యాదేష ఇతి సర్వనామ్నా ద్యుభ్వాద్యాయతనమాత్మైవ పరామృశ్యతే, న తు తజ్జ్ఞానవాగ్విమోచనే ఇతి సామ్ప్రతమ్ । వాగ్విమోచనాత్మజ్ఞానభావనయోరేవ విధేయత్వేన ప్రాధాన్యాత్ । ఆత్మనస్తు ద్రవ్యస్యావ్యాపారతయాఽవిధేయత్వాత్ । విధేయస్య వ్యాపారస్యైవ వ్యాపారవతోఽమృతత్వసాధనత్వాత్న చేదమైకాన్తికం యత్ప్రధానమేవ సర్వనామ్నా పరామృశ్యతే । క్వచిదయోగ్యతయా ప్రధానముత్సృజ్య యోగ్యతయా గుణోఽపి పరామృశ్యతే ॥ ౧ ॥
ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాత్ ।
ద్యుభ్వాద్యాయతనం ప్రకృత్యావిద్యాదిదోషముక్తైరుపసృప్యం వ్యపదిశ్యతే - “భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః” ( ము.ఉ. ౨-౨-౯)ఇత్యాదినా । తేన తత్ ద్యుభ్వాద్యాయతనవిషయమేవ । బ్రహ్మణశ్చ ముక్తోపసృప్యత్వం “యదా సర్వే ప్రముచ్యన్తే”(క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౪) ఇత్యాదౌ శ్రుత్యన్తరే ప్రసిద్ధమ్ । తస్మాన్ముక్తోపసృప్యత్వాత్ । ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మేతి నిశ్చీయతే । హృదయగ్రన్థిశ్చావిద్యారాగాద్వేషభయమోహాః । మోహశ్చ విషాదః, శోకః । పరం హిరణ్యగర్భాద్యవరం యస్య తద్బ్రహ్మ తథోక్తమ్ । తస్మిన్బ్రహ్మణి యద్దృష్టం దర్శనం తస్మింస్తదర్థమితి యావత్ । యథా ‘చర్మణి ద్వీపినం హన్తి’ ఇతి చర్మార్థమితి గమ్యతే । నామరూపాదిత్యప్యవిద్యాభిప్రాయమ్ ।
కామా యేఽస్య హృది శ్రితా ఇతి ।
కామా ఇత్యవిద్యాముపలక్షయతి ॥ ౨ ॥
నానుమానమతచ్ఛబ్దాత్ ।
నానుమానమిత్యుపలక్షణమ్ । నావ్యాకృతమిత్యపి ద్రష్టవ్యం, హేతోరుభయత్రాపి సామ్యాత్ ॥ ౩ ॥
ప్రాణభృచ్చ ।
చేనాతచ్ఛబ్దత్వం హేతురనుకృష్యతే । స్వయం చ భాష్యకృదత్ర హేతుమాహ -
న చోపాధిపరిచ్ఛిన్నస్యేతి ।
న సమ్యక్సమ్భవతి । నాఞ్జసమిత్యర్థః । భోగ్యత్వేన హి ఆయతనత్వమితి క్లిష్టమ్ ।
స్యాదేతత్ । యద్యతచ్ఛబ్దత్వాదిత్యత్రాపి హేతురనుక్రష్టవ్యః, హన్త కస్మాత్పృథగ్యోగకరణం, యావతా ‘న ప్రాణభృదనుమానే’ ఇత్యేక ఎవ యోగః కస్మాన్న కృత ఇత్యత ఆహ -
పృథగితి ।
'భేదవ్యపదేశాత్” ఇత్యాదినా హి ప్రాణభృదేవ నిషిధ్యతే, న ప్రధానం, తచ్చైకయోగకరణే దుర్విజ్ఞానం స్యాదితి ॥ ౪ ॥ ॥ ౫ ॥
ప్రకరణాత్ ।
న ఖలు హిరణ్యగర్భాదిషు జ్ఞాతేషు సర్వం జ్ఞాతం భవతి కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి ॥ ౬ ॥
స్థిత్యదనాభ్యాం చ ।
యది జీవో హిరణ్యగర్భో వా ద్యుభ్వాద్యాయతనం భవేత్ , తతస్తత్ప్రకృత్యా “అనశ్నన్నన్యోఽఅభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి పరమాత్మాభిధానమాకస్మికం ప్రసజ్యేత । నచ హిరణ్యగర్భ ఉదాసీనః, తస్యాపి భోక్తృత్వాత్ । నచ జీవాత్మైవ ద్యుభ్వాద్యాయతనం, తథా సతి స ఎవాత్ర కథ్యతే, తత్కథనాయ చ బ్రహ్మాపి కథ్యతే, అన్యథా సిద్ధాన్తేఽపి జీవాత్మకథనమాకస్మికం స్యాదితి వాచ్యమ్ ।
యతోఽనధిగతార్థావబోధనస్వరసేనామ్నాయేన ప్రాణభృన్మాత్రప్రసిద్ధజీవాత్మాధిగమాయాత్యన్తానవగతమలౌకికం బ్రహ్మావబోధ్యత ఇతి సుభాషితమ్ -
యదాపి పైఙ్గ్యుపనిషత్కృతేన వ్యాఖ్యానేనేతి ।
తత్ర హి “అనశ్నన్నన్యోఽఅభిచాకశీతి”(ము. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి జీవ ఉపాధిరహితేన రూపేణ బ్రహ్మస్వభావ ఉదాసీనోఽభోక్తా దర్శితః । తదర్థమేవాచేతనస్య బుద్ధిసత్త్వస్యాపారమార్థికం భోక్తృత్వముక్తమ్ । తథా చేత్థమ్భూతం జీవం కథయతానేన మన్త్రవర్ణేన ద్యుభ్వాద్యాయతనం బ్రహ్మైవ కథితం భవతి, ఉపాధ్యవచ్ఛిన్నశ్చ జీవః ప్రతిషిద్ధో భవతీతి । న పైఙ్గిబ్రాహ్మణవిరోధ ఇత్యర్థః ।
ప్రపఞ్చార్థమితి ।
తన్మధ్యే న పఠితమితి కృత్వాచిన్తయేదమధికరణం ప్రవృత్తమిత్యర్థః ॥ ౭ ॥
భూమా సమ్ప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ ।
నారదః ఖలు దేవర్షిః కర్మవిదనాత్మవిత్తయా శోచ్యమాత్మానం మన్యమానో భగవన్తమాత్మజ్ఞమాజానసిద్ధం మహాయోగినం సనత్కుమారముపససాద । ఉపసద్య చోవాచ , భగవన్ , అనాత్మజ్ఞతాజనితశోకసాగరపారముత్తారయతు మాం భగవానితి । తదుపశ్రుత్య సనత్కుమారేణ ‘నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ’ ఇత్యుక్తే నారదేన పృష్టం కింనామ్నోఽస్తి భూయ ఇతి । తత్ర సనత్కుమారస్య ప్రతివచనమ్ - “వాగ్వావ నామ్నో భూయసీ”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨ । ౧) ఇతి తదేవం నారదసనత్కుమారయోర్భూయసీ । ప్రశ్నోత్తరే వాగిన్ద్రియముపక్రమ్య మనఃసఙ్కల్పచిత్తధ్యానవిజ్ఞానబలాన్నతోయవాయుసహితతేజోనభఃస్మరాశాప్రాణేషు పర్యవసితే । కర్తవ్యాకర్తవ్యవివేకః సఙ్కల్పః, తస్య కారణం పూర్వాపరవిషయనిమిత్తప్రయోజననిరూపణం చిత్తమ్ । స్మరః స్మరణమ్ । ప్రాణస్య చ సమస్తక్రియాకారకఫలభేదేన పిత్రాద్యాత్మత్వేన చ రథారనాభిదృష్టాన్తేన సర్వప్రతిష్ఠత్వేన చ ప్రాణభూయస్త్వదర్శినోఽతివాదిత్వేన చ నామాదిప్రపఞ్చాదాశాన్తాద్భూయస్త్వముక్త్వాపృష్ట ఎవ నారదేన సనత్కుమార ఎకగ్రన్థేన “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౫ । ౧) ఇతి సత్యాదీన్కృతిపర్యన్తానుక్త్వోపదిదేశ - “సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౨ । ౧) ఇతి । తదుపశ్రుత్య నారదేన - “సుఖం త్వేవ భగవో విజిజ్ఞాసే”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౧ । ౧) ఇత్యుక్తే సనత్కుమారః “యో వై భూమా తత్సుఖమ్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౩ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య భూమానం వ్యుత్పాదయామ్బభూవ - “యత్ర నాన్యత్పశ్యతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ఇత్యాదినా । తదీదృశే విషయే విచార ఆరభ్యతే । తత్ర సంశయఃకిం ప్రాణో భూమా స్యాదాహో పరమాత్మేతి । భావభవిత్రోస్తాదాత్మ్యవివక్షయా సామానాధికరణ్యం సంశయస్య బీజముక్తం భాష్యకృతా । తత్ర “ఎతస్మిన్ గ్రన్థసన్దర్భే యదుక్తాద్భూయసోఽన్యతః । ఉచ్యమానం తు తద్భూయ ఉచ్యతే ప్రశ్నపూర్వకమ్” ॥ నచ ప్రాణాత్కిం భూయ ఇతి పృష్టమ్ । నాపి భూమా వాస్మాద్భూయానితి ప్రత్యుక్తమ్ । తస్మాత్ప్రాణభూయస్త్వాభిధానానన్తరమపృష్ఠేన భూమోచ్యమానః ప్రాణస్యైవ భవితుమర్హతి । అపిచ భూమేతి భావో న భవితారమన్తరేణ శక్యో నిరూపయితుమితి భవితారమపేక్షమాణః ప్రాణస్యానన్తర్యేణ బుద్ధిసంనిధానాత్తమేవ భవితారం ప్రాప్య నిర్వృణోతి । “యస్యోభయం హవిరార్తిమార్చ్ఛేత్” ఇత్యత్రార్తిరివార్తం హవిః । యథాహుః “మృష్యామహే హవిషా విశేషణమ్” ఇతి । న చాత్మనః ప్రకరణాదాత్మైవ బుద్ధిస్థ ఇతి తస్యైవ భూమా స్యాదితి యుక్తమ్ । సనత్కుమారస్య ‘నామ బ్రహ్మేత్యుపాస్స్వ’ ఇతి ప్రతీకోపదేశరూపేణోత్తరేణ నారదప్రశ్నస్యాపి తద్విషయత్వేన పరమాత్మోపదేశప్రకరణస్యానుత్థానాత్ । అతద్విషయత్వే చోత్తరస్య ప్రశ్నోత్తరయోర్వైయధికరణ్యేన విప్రతిపత్తేరప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదసతి ప్రకరణే ప్రాణస్యానన్తర్యాత్తస్యైవ భూమేతి యుక్తమ్ । తదేతత్సంశయబీజం దర్శయతా భాష్యకారేణ సూచితం పూర్వపక్షసాధనమితి న పునరుక్తమ్ । నచ భూయోభూయః ప్రశ్నాత్పరమాత్మైవ నారదేన జిజ్ఞాసిత ఇతి యుక్తమ్ । ప్రాణోపదేశానన్తరం తస్యోపరమాత్ । తదేవం ప్రాణ ఎవ భూమేతి స్థితే యద్యత్తద్విరోధితయా వచః ప్రతిభాతి తత్తదనుగుణతయా నేయమ్ । నీతం చ భాష్యకృతా ।
స్యాదేతత్ । “ఎష తు వా అతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇతి తుశబ్దేన ప్రాణదర్శినోఽతివాదినో వ్యవచ్ఛిద్య సత్యేనాతివాదిత్వం వదన్ కథం ప్రాణస్య భూమానమభిదధీతేత్యత ఆహ -
ప్రాణమేవ త్వితి ।
ప్రాణదర్శినశ్చాతివాదిత్వమితి ।
నామాద్యాశాన్తమతీత్య వదనశీలత్వమిత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి - నాయం తుశబ్దః ప్రాణాతివాదిత్వాద్వయవచ్ఛినత్తి, అపితు తదతివాదిత్వమపరిత్యజ్య ప్రత్యుత తదనుకృష్య తస్యైవ ప్రాణస్య సత్యస్య శ్రవణమననశ్రద్ధానిష్ఠాకృతిభిర్విజ్ఞానాయ నిశ్చయాయ సత్యేనాతివదతీతి ప్రాణవ్రతమేవాతివాదిత్వముచ్యతే । తుశబ్దో నామాద్యతివాదిత్వాద్వ్యవచ్ఛినత్తి । న నామాద్యాశాన్తవాద్యతివాది, అపితు సత్యప్రాణవాద్యతివాదీత్యర్థః । అత్ర చాగమాచార్యోపదేశాభ్యాం సత్యస్య శ్రవణమ్ । అథాగమావిరోధిన్యాయనివేశనం మననం, మత్వా చ గురుశిష్యసబ్రహ్మచారిభిరనసూయుభిః సహ సంవాద్య తత్త్వం శ్రద్ధత్తే । శ్రద్ధానన్తరం చ విషయాన్తరదర్శీ విరక్తస్తతో వ్యావృత్తస్తత్త్వజ్ఞానాభ్యాసం కరోతి, సేయమస్య కృతిః ప్రయత్నః । అథ తత్త్వజ్ఞానాభ్యాసనిష్ఠా భవతి, యదనన్తరమేవ తత్త్వవిజ్ఞానమనుభవః ప్రాదుర్భవతి । తదేతద్బాహ్యా । అప్యాహుః - “భూతార్థభావనాప్రకర్షపర్యన్తజం యోగిజ్ఞానమ్” ఇతి భావనాప్రకర్షస్య పర్యన్తో నిష్ఠా తస్మాజ్జాయతే తత్త్వానుభవ ఇతి । తస్మాత్ప్రాణ ఎవ భూమేతి ప్రాప్తేఽభిధీయతే “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇత్యుక్త్వా భూమోచ్యతే । తత్ర సత్యశబ్దః పరమార్థే నిరూఢవృత్తిః శ్రుత్యా పరమార్థమాహ । పరమార్థశ్చ పరమాత్మైవ । తతో హ్యన్యత్సర్వం వికారజాతమనృతం కయాచిదపేక్షయా కథఞ్చిత్సత్యముచ్యతే । తథాచ “ఎష తు వా అతివదతి యః సత్యేనాతివదతి”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧౭ । ౧) ఇతి బ్రహ్మణోఽతివాదిత్వం శ్రుత్యాన్యనిరపేక్షయా లిఙ్గాదిభ్యో బలీయస్యావగమితం కథమివ సంనిధానమాత్రాత్ శ్రుత్యాద్యపేక్షాదతిదుర్బలాత్కథం చిత్ప్రాణవిషయత్వేన శక్యం వ్యాఖ్యాతుమ్ । ఎవం చ ప్రాణాదూర్ధ్వం బ్రహ్మణి భూమావగమ్యమానో న ప్రాణవిషయో భవితుమర్హతి, కిన్తు సత్యస్య పరమాత్మన ఎవ । ఎవం చానాత్మవిద ఆత్మానం వివిదిషోర్నారదస్య ప్రశ్నే పరమాత్మానమేవాస్మై వ్యాఖ్యాస్యామీత్యభిసన్ధిమాన్సనత్కుమారః సోపానారోహణన్యాయేన స్థూలాదారభ్య తత్తద్భూమవ్యుత్పాదనక్రమేణ భూమానమతిదుర్జ్ఞానతయా పరమసూక్ష్మం వ్యుత్పాదయామాస । నచ ప్రశ్నపూర్వతాప్రవాహపతితేనోత్తరేణ సర్వేణ ప్రశ్నపూర్వేణైవ భవితవ్యమితి నియమోఽస్తీత్యాదిసుగమేన భాష్యేణ వ్యుత్పాదితమ్ । విజ్ఞానాదిసాధనపరమ్పరా మననశ్రద్ధాదిః, ప్రాణాన్తే చానుశాసనే తావన్మాత్రేణైవ ప్రకరణసమాప్తేర్న ప్రాణస్యాన్యాయత్తతోచ్యేత । తదభిధానే హి సాపేక్షత్వేన న ప్రకరణం సమాప్యేత । తస్మాన్నేదం ప్రాణస్య ప్రకరణమపి తు యదాయత్తః ప్రాణస్తస్య, స చాత్మేత్యాత్మన ఎవ ప్రకరణమ్ ।
శఙ్కతే -
ప్రకరణాన్త ఇతి ।
ప్రాణప్రకరణసమాప్తావిత్యర్థః ।
నిరాకరోతి -
న ।
స భగవ ఇతి ।
సన్దంశన్యాయేన హి భూమ్న ఎతత్ప్రకరణం, స చేద్భూమా ప్రాణః, ప్రాణస్యైతత్ప్రకరణం భవేత్ । తచ్చాయుక్తమిత్యుక్తమ్ ॥ ౮ ॥
న కేవలం శ్రుతేర్భూమాత్మతా పరమాత్మనః, లిఙ్గాదపీత్యాహ సూత్రకారః -
ధర్మోపపత్తేశ్చ ।
యదపి పూర్వపక్షిణా కథఞ్చిన్నీతం తదనుభాష్య భాష్యకారో దూషయతి -
యోఽప్యసౌ సుషుప్తావస్థాయామితి ।
సుషుప్తావస్థాయామిన్ద్రియాద్యసంయోగ్యాత్మైవ । న ప్రాణః । పరమాత్మప్రకరణాత్ । అన్యదార్తమ్ । వినశ్వరమిత్యర్థః । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౯ ॥
అక్షరమమ్బరాన్తధృతేః ।
అక్షరశబ్దః సముదాయప్రసిద్ధ్యా వర్ణేషు రూఢః । పరమాత్మని చావయవప్రసిద్ధ్యా యౌగికః । అవయవప్రసిద్ధేశ్చ సముదాయప్రసిద్ధిర్బలీయసీతి వర్ణా ఎవాక్షరమ్ । నచ వర్ణేష్వాకాశస్యోతత్వప్రోతత్వే నోపపద్యేతే, సర్వస్యైవ రూపధేయస్యనామధేయాత్మకత్వాత్ । సర్వం హి రూపధేయం నామధేయసమ్భిన్నమనుభూయతే, గౌరయం వృక్షోఽయమితి । న చోపాయత్వాత్తత్సమ్భేదసమ్భవః । నహి ధూమోపాయా వహ్నిధీర్ధూమసమ్భిన్నం వహ్నిమవగాహతే ధూమోఽయం వహ్నిరితి, కిన్తు వైయధికరణ్యేన ధూమాద్వహ్నిరితి । భవతి తు నామధేయసమ్భిన్నో రూపధేయప్రత్యయో డిత్థోఽయమితి । అపిచ శబ్దానుపాయేఽపి రూపధేయప్రత్యయే లిఙ్గేన్ద్రియజన్మని నామసమ్భేదో దృష్టః । తస్మాన్నామసమ్భిన్నా పృథివ్యాదయోఽమ్బరాన్తా నామ్నా గ్రథితాశ్చ విద్ధాశ్చ, నామాని చ ఓఙ్కారాత్మకాని తద్వ్యాప్తత్వాత్ । “తద్యథా శఙ్కునా సర్వాణి పర్ణాని సన్తృణ్ణాన్యేవమోఙ్కారేణ సర్వా వాక్”(ఛా. ఉ. ౨ । ౨౩ । ౩) ఇతి శ్రుతేః । అత ఓఙ్కారాత్మకాః పృథివ్యాదయోఽమ్బరాన్తా ఇతి వర్ణా ఎవాక్షరం న పరమాత్మేతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - అక్షరం పరమాత్మైవ, న తు వర్ణాః । కుతః । అమ్బరాన్తధృతేః । న ఖల్వమ్బరాన్తాని పృథివ్యాదీని వర్ణా ధారయితుమర్హన్తి, కిన్తు పరమాత్మైవ । తేషాం పరమాత్మవికారత్వాత్ । నచ నామధేయాత్మకం రూపధేయమితి యుక్తం, స్వరూపభేదాత్ , ఉపాయభేదాత్ , అర్థక్రియాభేదాచ్చ । తథాహి - శబ్దత్వసామాన్యాత్మకాని శ్రోత్రగ్రాహ్యాణ్యభిధేయప్రత్యయార్థక్రియాణి నామధేయాన్యనుభూయన్తే । రూపధేయాని తు ఘటపటాదీని ఘటత్వపటత్వాదిసామాన్యాత్మకాని చక్షురాదీన్ద్రియాగ్రాహ్యాణి మధుధారణప్రావరణాద్యర్థక్రియాణి చ భేదేనానుభూయన్తే ఇతి కుతో నామసమ్భేదః । నచ డిత్థోఽయమితి శబ్దసామానాధికరణ్యప్రత్యయః । న ఖలు శబ్దాత్మకోఽయం పిణ్డ ఇత్యనుభవః, కిన్తు యో నానాదేశకాలసమ్ప్లుతః పిణ్డః సోఽయం సంనిహితదేశకాల ఇత్యర్థః । సంజ్ఞా తు గృహీతసమ్బన్ధైరత్యన్తాభ్యాసాత్పిణ్డాభినివేశిన్యేవ సంస్కారోద్బోధసమ్పాతాయాతా స్మర్యతే । యథాహుః - “యత్సంజ్ఞాస్మరణం తత్ర న తదప్యన్యహేతుకమ్ । పిణ్డ ఎవ హి దృష్టః సన్సంజ్ఞాం స్మారయితుం క్షమః ॥ ౧ ॥ సంజ్ఞా హి స్మర్యమాణాపి ప్రత్యక్షత్వం న బాధతే । సంజ్ఞినః సా తటస్థా హి న రూపాచ్ఛాదనక్షమా” ॥ ౨ ॥ ఇతి । నచ వర్ణాతిరిక్తే స్ఫోటాత్మని అలౌకికేఽక్షరపదప్రసిద్ధిరస్తి లోకే । న చైష ప్రామాణిక ఇత్యుపరిష్టాత్ప్రవేదయిష్యతే । నివేదితం చాస్మాభిస్తత్త్వబిన్దౌ । తస్మాచ్ఛ్రోత్రగ్రాహ్యాణాం వర్ణానామమ్బరాన్తధృతేరనుపపత్తేః సముదాయప్రసిద్ధిబాధనావయవప్రసిద్ధ్యా పరమాత్మైవాక్షరమితి సిద్ధమ్ । యే తు ప్రధానం పూర్వపక్షయిత్వానేన సూత్రేణ పరమాత్మైవాక్షరమితి సిద్ధాన్తయన్తి తైరమ్బరాన్తరధృతేరిత్యనేన కథం ప్రధానం నిరాక్రియత ఇతి వాచ్యమ్ । అథ నాధికరణత్వమాత్రం ధృతిః అపి తు ప్రశాసనాధికరణతా । తథా చ శ్రుతిః - “ఎతస్య వాక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠతః” (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇతి । తథాప్యమ్బరాన్తధృతేరిత్యనర్థకమ్ । ఎతావద్వక్తవ్యమ్ అక్షరం ప్రశాసనాదితి । ఎతావతైవ ప్రధాననిరాకరణసిద్ధేః । తస్మాద్వర్ణాక్షరతానిరాక్రియైవాస్యార్థః । నచ స్థూలాదీనాం వర్ణేష్వప్రాప్తేరస్థూలమిత్యాదినిషేధానుపపత్తేర్వర్ణేషు శఙ్కైవ నాస్తీతి వాచ్యమ్ । నహ్యవశ్యం ప్రాప్తిపూర్వకా ఎవ ప్రతిషేధా భవన్తి, అప్రాప్తేష్వపి నిత్యానువాదానాం దర్శనాత్ । యథా నాన్తరిక్షే న దివీత్యగ్నిచయననిషేధానువాదః । తస్మాత్ యత్కిఞ్చిదేతత్ ॥ ౧౦ ॥
సా చ ప్రశాసనాత్ ।
ప్రశాసనమాజ్ఞా చేతనధర్మో నాచేతనే ప్రధానే వాఽవ్యాకృతే వా సమ్భవతి । నచ ముఖ్యార్థసమ్భవే కూలం పిపతిషతీతివద్భాక్తత్వముచితమితి భావః ॥ ౧౧ ॥
అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ ।
అమ్బరాన్తవిధరణస్యాక్షరస్యేశ్వరాగద్యదన్యద్వర్ణా వా ప్రధానం వావ్యాకృతం వా తేషామన్యేషాం భావోఽన్యభావస్తమత్యన్తం వ్యావర్తయతి శ్రుతిః - “తద్వా ఎతదక్షరం గార్గి”(బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౧౧) ఇత్యాదికా ।
అనేనైవ సూత్రేణ జీవస్యాప్యక్షరతా నిషిద్ధేత్యత ఆహ -
తథేతి ।
'నాన్యత్” ఇత్యాదికయా హి శ్రుత్యాత్మభేదః ప్రతిషిధ్యతే । తథా చోపాధిభేదాద్భిన్నా జీవా నిషిద్ధా భవన్త్యభేదాభిధానాదిత్యర్థః ।
ఇతోఽపి న శారీరస్యాక్షరశబ్దతేత్యాహ -
అచక్షుష్కమితి ।
అక్షరస్య చక్షురాద్యుపాధిం వారయన్తీ శ్రుతిరౌపాధికస్య జీవస్యాక్షరతాం నిషేధతీత్యర్థః । తస్మాద్వర్ణప్రధానావ్యాకృతజీవానామసమ్భవాత్ , సమ్భవాచ్చ పరమాత్మనః, పరమాత్మైవాక్షరమితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౨ ॥
ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాత్సః ।
'కార్యబ్రహ్మజనప్రాప్తిఫలత్వాదర్థభేదతః । దర్శనధ్యానయోర్ధ్యేయమపరం బ్రహ్మ గమ్యతే” ॥ “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి శ్రుతేః సర్వగతపరబ్రహ్మవేదనే తద్భావాపత్తౌ “స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్”(ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ఇతి న దేశవిశేషప్రాప్తిరుపపద్యతే । తస్మాదపరమేవ బ్రహ్మేహ ధ్యేయత్వేన చోద్యతే । న చేక్షణస్య లోకే తత్త్వవిషయత్వేన ప్రసిద్ధేః పరస్యైవ బ్రహ్మణస్తథాభావాత్ , ధ్యాయతేశ్చ తేన సమానవిషయత్వాత్ , పరబ్రహ్మవిషయమేవ ధ్యానమితి సామ్ప్రతమ్ , సమానవిషయత్వస్యైవాసిద్ధేః । పరో హి పురుషో ధ్యానవిషయః, పరాత్పరస్తు దర్శనవిషయః । నచ తత్త్వవిషయమేవ సర్వం దర్శనం, అనృతవిషయస్యాపి తస్య దర్శనాత్ । నచ మననం దర్శనం, తచ్చ తత్త్వవిషయమేవేతి సామ్ప్రతమ్ । మననాద్భేదేన తత్ర తత్ర దర్శనస్య నిర్దేశాత్ । నచ మననమపి తర్కాపరనామావశ్యం తత్త్వవిషయమ్ । యథాహుః - “తర్కోఽప్రతిష్ఠః”(మ.భా. ౩-౩౧౪-౧౧౯) ఇతి । తస్మాదపరమేవ బ్రహ్మేహ ధ్యేయమ్ । తస్య చ పరత్వం శరీరాపేక్షయేతి । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “ఈక్షణధ్యానయోరేకః కార్యకారణభూతయోః । అర్థ ఔత్సర్గికం తత్త్వవిషయత్వం యథేక్షతేః” ॥ ధ్యానస్య హి సాక్షాత్కారః ఫలమ్ । సాక్షాత్కారశ్చోత్సర్గతస్తత్త్వవిషయః । క్వచిత్తు బాధకోపనిపాతే సమారోపితగోచరో భవేత్ । న చాసత్యపవాదే శక్య ఉత్సర్గస్త్యక్తుమ్ । తథా చాస్య తత్త్వవిషయత్వాత్తత్కారణస్య ధ్యానస్యాపి తత్త్వవిషయత్వమ్ । అపిచ వాక్యశేషేణైకవాక్యత్వసమ్భవే న వాక్యభేదో యుజ్యతే । సమ్భవతి చ పరపురుషవిషయత్వేనార్థప్రత్యభిజ్ఞానాత్సమభివ్యాహారాచ్చైకవాక్యతా । తదనురోధేన చ పరాత్పర ఇత్యత్ర పరాదితి జీవఘనవిషయం ద్రష్టవ్యమ్ । తస్మాత్తు పరః పురుషో ధ్యాతవ్యశ్చ ద్రష్టవ్యశ్చ భవతి ।
తదిదముక్తమ్ -
న చాత్ర జీవఘనశబ్దేన ప్రకృతోఽభిధ్యాతవ్యః పరః పురుషః పరామృశ్యతే ।
కిన్తు జీవఘనాత్పరాత్పరో యో ధ్యాతవ్యో ద్రష్టవ్యశ్చ తమేవ కథయితుం జీవఘనో జీవః । ఖిల్యభావముపాధివశాదాపన్నః స ఉచ్యతే । “స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్”(ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ఇత్యనన్తరవాక్యనిర్దిష్టో బ్రహ్మలోకో వా జీవఘనః । స హి సమస్తకరణాత్మనః సూత్రాత్మనో హిరణ్యగర్భస్య భగవతో నివాసభూమితయా కరణపరివృతానాం జీవానాం సఙ్ఘాత ఇతి భవతి జీవఘనః । తదేవం త్రిమాత్రోఙ్కారాయతనం పరమేవ బ్రహ్మోపాస్యమ్ । అత ఎవ చాస్య దేశవిశేషాధిగతిః ఫలముపాధిమత్త్వాత్ , క్రమేణ చ సమ్యగ్దర్శనోత్పత్తౌ ముక్తిః । “బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇతి తు నిరుపాధిబ్రహ్మవేదనవిషయా శ్రుతిః । అపరం తు బ్రహ్మైకైకమాత్రాయతనముపాస్యమితి మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౩ ॥
దహర ఉత్తరేభ్యః ।
'అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే దహరమ్” సూక్ష్మం గుహాప్రాయం పుణ్డరీకసంనివేశం వేశ్మ “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఆగమాచార్యోపదేశాభ్యాం శ్రవణం చ, తదవిరోధినా తర్కేణ మననం చ, తదన్వేషణమ్ । తత్పూర్వకేణ చాదరనైరన్తర్యదీర్ఘకాలాసేవితేన ధ్యానాభ్యాసపరిపాకేన సాక్షాత్కారో విజ్ఞానమ్ । విశిష్టం హి తజ్జ్ఞానం పూర్వేభ్యః । తదిచ్ఛా విజిజ్ఞాసనమ్ ।
అత్ర సంశయమాహ -
తత్రేతి ।
తత్ర ప్రథమం తావదేవం సంశయః - కిం దహరాకాశాదన్యదేవ కిఞ్చిదన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యం చ ఉత దహరాకాశ ఇతి । యదాపి దహరాకాశోఽన్వేష్టవ్యస్తదాపి కిం భూతాకాశ ఆహో శారీర ఆత్మా కిం వా పరమాత్మేతి ।
సంశయహేతుం పృచ్ఛతి -
కుత ఇతి ।
తద్ధేతుమాహ -
ఆకాశబ్రహ్మపురశబ్దాభ్యామితి ।
తత్ర ప్రథమం తావద్భూతాకాశ ఎవ దహర ఇతి పూర్వపక్షయతి -
తత్రాకాశశబ్దస్య భూతాకాశే రూఢత్వాదితి ।
ఎష తు బహుతరోత్తరసన్దర్భవిరోధాత్తుచ్ఛః పూర్వపక్ష ఇత్యపరితోషేణ పక్షాన్తరమాలమ్బతే పూర్వపక్షీ -
అథవా జీవో దహర ఇతి ప్రాప్తమ్ ।
యుక్తమిత్యర్థః । తత్ర “ఆధేయత్వాద్విశేషాచ్చ పురం జీవస్య యుజ్యతే । దేహో న బ్రహ్మణో యుక్తో హేతుద్వయవియోగతః” ॥ అసాధారణ్యేన హి వ్యపదేశతా భవన్తి । తద్యథా క్షితిజలపవనబీజాదిసామగ్రీసమవధానజన్మాప్యఙ్కురః శాలిబీజేన వ్యపదిశ్యతే శాల్యఙ్కుర ఇతి । నతు క్షిత్యాదిభిః, తేషాం కార్యాన్తరేష్వపి సాధారణ్యాత్ । తదిహ శరీరం బ్రహ్మవికారోఽపి న బ్రహ్మణా వ్యపదేష్టవ్యమ్ , బ్రహ్మణః సర్వవికారకారణత్వేనాతిసాధారణ్యాత్ । జీవభేదధర్మాధర్మోపార్జితం తదిత్యసాధారణకారణత్వాజ్జీవేన వ్యపదిశ్యత ఇతి యుక్తమ్ । అపిచ బ్రహ్మపుర ఇతి సప్తమ్యధికరణే స్మర్యతే, తేనాధేయేనానేన సమ్బద్ధవ్యమ్ । నచ బ్రహ్మణః స్వే మహిమ్ని వ్యవస్థితస్యానాధేయస్యాధారసమ్బన్ధః కల్పతే । జీవస్త్వారాగ్రమాత్ర ఇత్యాధేయో భవతి । తస్మాద్బ్రహ్మశబ్దో రూఢిం పరిత్యజ్య దేహాదిబృంహణతయా జీవే యౌగికే వా భాక్తో వా వ్యాఖ్యేయః । చైతన్యం చ భక్తిః । ఉపాధానానుపధానే తు విశేషః । వాచ్యత్వం గమ్యత్వమ్ ।
స్యాదేతత్ । జీవస్య పురం భవతు శరీరం, పుణ్డరీకదహరగోచరతా త్వన్యస్య భవిష్యతి, వత్సరాజస్య పుర ఇవోజ్జయిన్యాం మైత్రస్య సద్మేత్యత ఆహ -
తత్ర పురస్వామిన ఇతి ।
అయమర్థః - వేశ్మ ఖల్వధికరణమనిర్దిష్టాధేయమాధేయవిశేషాపేక్షాయాం పురస్వామినః ప్రకృతత్వాత్తేనైవాధేయేన సమ్బద్ధం సదనపేక్షం నాధేయాన్తరేణ సమ్బన్ధం కల్పయతి ।
నను తథాపి శరీరమేవాస్య భోగాయతనమితి కో హృదయపుణ్డరీకస్య విశేషో యత్తదేవాస్య సద్మేత్యత ఆహ -
మనౌపాధికశ్చ జీవ ఇతి ।
నను మనోఽపి చలతయా సకలదేహవృత్తి పర్యాయేణేత్యత ఆహ -
మనశ్చ ప్రాయేణేతి ।
ఆకాశశబ్దశ్చారూపత్వాదినా సామాన్యేన జీవే భాక్తః ।
అస్తు వా భూతాకాశ ఎవాయమాకాశశబ్దో “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి, తథాప్యదోష ఇత్యాహ -
న చాత్ర దహరస్యాకాశస్యాన్వేష్యత్వమితి ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - భూతాకాశస్య తావన్న దహరత్వం, “యావాన్వాయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః” (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇత్యుపమానవిరోధాత్ । తథాహి - “తేన తస్యోపమేయత్వం రామరావణయుద్ధవత్ । అగత్యా భేదమారోప్య గతౌ సత్యాం న యుజ్యతే” ॥ అస్తి తు దహరాకాశస్య బ్రహ్మత్వేన భూతాకాశాద్భేదేనోపమానస్య గతిః । న చానవచ్ఛిన్నపరిమాణమవచ్ఛిన్నం భవతి । తథా సత్యవచ్ఛేదానుపపత్తేః । న భూతాకాశమానత్వం బ్రహ్మణోఽత్ర విధీయతే, యేన “జ్యాయానాకాశాత్”(శ. బ్రా. ౧౦ । ౬ । ౩ । ౨) ఇతి శ్రుతివిరోధః స్యాత్ , అపి తు భూతాకాశోపమానేన పుణ్డరీకోపాధిప్రాప్తం దహరత్వం నివర్త్యతే ।
అపిచ సర్వ ఎవోత్తరే హేతవో దహరాకాశస్య భూతాకాశత్వం వ్యాసేధన్తీత్యాహ -
న చ కల్పితభేద ఇతి ।
నాపి దహరాకాశో జీవ ఇత్యాహ -
యద్యప్యాత్మశబ్ద ఇతి ।
'ఉపలబ్ధేరధిష్ఠానం బ్రహ్మణో దేహ ఇష్యతే । తేనాసాధారణత్వేన దేహో బ్రహ్మపురం భవేత్” ॥ దేహే హి బ్రహ్మోపలభ్యత ఇత్యసాధారణతయా దేహో బ్రహ్మపురమితి వ్యపదిశ్యతే, న తు బ్రహ్మవికారతయా । తథాచ బ్రహ్మశబ్దార్థో ముఖ్యో భవతి । అస్తు వా బ్రహ్మపురం జీవపురం, తథాపి యథా వత్సరాజస్య పురే ఉజ్జయిన్యాం మైత్రస్య సద్మ భవతి, ఎవం జీవస్య పురే హృత్పుణ్డరీకం బ్రహ్మసదనం భవిష్యతి, ఉత్తరేభ్యో బ్రహ్మలిఙ్గేభ్యో బ్రహ్మణోఽవధారణాత్ । బ్రహ్మణో హి బాధకే ప్రమాణే బలీయసి జీవస్య చ సాధకే ప్రమాణే సతి బ్రహ్మలిఙ్గాని కథఞ్చిదభేదవివక్షయా జీవే వ్యాఖ్యాయన్తే । న చేహ బ్రహ్మణో బాధకం ప్రమాణం, సాధకం వాస్తి జీవస్య । బ్రహ్మపురవ్యపదేశశ్చోపపాదితో బ్రహ్మోపలబ్ధిస్థానతయా । అర్భకౌకస్త్వం చోక్తమ్ । తస్మాత్సతి సమ్భవే బ్రహ్మణి, తల్లిఙ్గానాం నాబ్రహ్మణి వ్యాఖ్యానముచితమితి బ్రహ్మైవ దహరాకాశో న జీవభూతాకాశావితి । శ్రవణమననమనువిద్య బ్రహ్మానుభూయ చరణం చారస్తేషాం కామేషు చరణం భవతీత్యర్థః ।
స్యాదేతత్ । దహరాకాశస్యాన్వేష్యత్వే సిద్ధే తత్ర విచారో యుజ్యతే, నతు తదన్వేష్టవ్యమ్ , అపితు తదాధారమన్యదేవ కిఞ్చిదిత్యుక్తమిత్యనుభాషతే -
యదప్యేతదితి ।
అనుభాషితం దూషయతి -
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
యద్యాకాశాధారమన్యదన్వేష్టవ్యం భవేత్తదేవోపరి వ్యుత్పాదనీయం, ఆకాశవ్యుత్పాదనం తు క్వోపయుజ్యత ఇత్యర్థః ।
చోదయతి -
నన్వేతదపీతి ।
ఆకాశకథనమపి తదన్తర్వర్తివస్తుసద్భావప్రదర్శనాయైవ ।
అథాకాశపరమేవ కస్మాన్న భవతీత్యత ఆహ -
తం చేద్బ్రూయురితి ।
ఆచార్యేణ హి “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇత్యుపదిష్టేఽన్తేవాసినాక్షిప్తమ్ - “కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౨) । పుణ్డరీకమేవ తావత్సూక్ష్మతరం, తదవరుద్ధమాకాశం సూక్ష్మతమమ్ । తస్మిన్సూక్ష్మతమే కిమపరమస్తి । నాస్త్యేవేత్యర్థః । తత్కిమన్వేష్టవ్యమితి । తదస్మిన్నాక్షేపే పరిసమాప్తే సమాధానావసర ఆచార్యస్యాకాశోపమానోపక్రమం వచః - “ఉభే అస్మిన్ద్యావాపృథివీ సమాహితే”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇతి । తస్మాత్పుణ్డరీకావరుద్ధాకాశాశ్రయే ద్యావాపృథివ్యావేవాన్వేష్టవ్యే ఉపదిష్టే, నాకాశ ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
నైతదేవమ్ ।
ఎవం హీతి ।
స్యాదేతత్ । ఎవమేవైతత్ ।
నో ఖల్వభ్యుపగమా ఎవ దోషత్వేన చోద్యన్త ఇత్యత ఆహ -
తత్ర వాక్యశేష ఇతి ।
వాక్యశేషో హి దహరాకాశాత్మవేదనస్య ఫలవత్త్వం బ్రూతే, యచ్చ ఫలవత్తత్కర్తవ్యతయా చోద్యతే, యచ్చ కర్తవ్యం తదిచ్ఛతీతి “తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్” (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి తద్దహరాకాశవిషయమవతిష్ఠతే ।
స్యాదేతత్ । ద్యావాపృథివ్యావేవాత్మానౌ భవిష్యతః, తాభ్యామేవాత్మా లక్షయిష్యతే, ఆకాశశబ్దవత్ । తతశ్చాకాశాధారౌ తావేవ పరామృశ్యతే ఇత్యత ఆహ -
అస్మిన్కామాః సమాహితాః
ప్రతిష్ఠితాః ।
ఎష ఆత్మాపహతపాప్మేతి ।
అనేన
ప్రకృతం ద్యావాపృథివ్యాదిసమాధానాధారమాకాశమాకృష్య ।
ద్యావాపృథివ్యభిధానవ్యవహితమపీతి శేషః ।
నను సత్యకామజ్ఞానస్యైతత్ఫలం, తదనన్తరం నిర్దేశాత్ , న తు దహరాకాశవేదనస్యేత్యత ఆహ -
సముచ్చయార్థేన చశబ్దేనేతి ।
'అస్మిన్కామాః” ఇతి చ ‘ఎషః’ ఇతి చైకవచనాన్తం న ద్వే ద్యావాపృథివ్యౌ పరామ్రష్టుమర్హతీతి దహరాకాశ ఎవ పరామ్రష్టవ్య ఇతి సముదాయార్థః । తదనేన క్రమేణ ‘తస్మిన్యదన్తః’ ఇత్యత్ర తచ్ఛబ్దోఽనన్తరమప్యాకాశమతిలఙ్ఘ్య హృత్పుణ్డరీకం పరామృశతీత్యుక్తం భవతి । తస్మిన్ హృత్పుణ్డరీకే యదన్తరాకాశం తదన్వేష్టవ్యమిత్యర్థః ॥ ౧౪ ॥
గతిశబ్దాభ్యాం తథాహి దృష్టం లిఙ్గం చ ।
ఉత్తరేభ్య ఇత్యస్య ప్రపఞ్చః ఎతమేవ దహరాకాశం ప్రక్రమ్య బతాహో కష్టమిదం వర్తతే జన్తూనాం తత్త్వావబోధవికలానాం, యదేభిః స్వాధీనమపి బ్రహ్మ న ప్రాప్యతే । తద్యథా చిరన్తననిరూఢనిబిడమలపిహితానాం కలధౌతశకలానాం పథి పతితానాముపర్యుపరి సఞ్చరద్భిరపి పాన్థైర్ధనాయద్భిర్గ్రావఖణ్డనివహవిభ్రమేణైతాని నోపాదియన్త ఇత్యభిసన్ధిమతీ సాద్భుతమివ సఖేదమివ శ్రుతః ప్రవర్తతే - “ఇమాః సర్వాః ప్రజా అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ఇతి । స్వాపకాలే హి సర్వ ఎవాయం విద్వానవిద్వాంశ్చ జీవలోకో హృత్పుణ్డరీకాశ్రయం దహరాకాశాఖ్యం బ్రహ్మలోకం ప్రాప్తోఽప్యనాద్యవిద్యాతమః పటలపిహితదృష్టితయా బ్రహ్మభూయమాపన్నోఽహమస్మీతి న వేద । సోఽయం బ్రహ్మలోకశబ్దస్తద్గతిశ్చ ప్రత్యహం జీవలోకస్య దహరాకాశస్యైవ బ్రహ్మరూపలోకతామాహతుః ।
తదేతదాహ భాష్యకారః -
ఇతశ్చ పరమేశ్వర ఎవ దహరో యస్మాద్దహరవాక్యశేష ఇతి ।
తదనేన గతిశబ్దౌ వ్యాఖ్యాతౌ ।
'తథాహి దృష్టమ్” ఇతి సూత్రావయవం వ్యాచష్టే -
తథాహ్యహరహర్జీవానామితి ।
వేదే చ లోకే చ దృష్టమ్ । యద్యపి సుషుప్తస్య బ్రహ్మభావే లౌకికం న ప్రమాణాన్తరమస్తి, తథాపి వైదికీమేవ ప్రసిద్ధిం స్థాపయితుముచ్యతే, ఈదృశీ నామేయం వైదికీ ప్రసిద్ధిర్యల్లోకేఽపి గీయత ఇతి । యథా శ్రుత్యన్తరే యథా చ లోకే తథేహ బ్రహ్మలోకశబ్దోఽపీతి యోజనా ।
'లిఙ్గం చ” ఇతి సూత్రావయవవ్యాఖ్యానం చోద్యముఖేనావతారయతి -
నను కమలాసనలోకమపీతి ।
పరిహరతి -
గమయేద్యది బ్రహ్మణో లోక ఇతి ।
అత్ర తావన్నిషాదస్థపతిన్యాయేన షష్ఠీసమాసాత్కర్మధారయో బలీయానితి స్థితమేవ, తథాపీహ షష్ఠీసమాసనిరాకరణేన కర్మధారయసమాసస్థాపనాయ లిఙ్గమప్యధికమస్తీతి తదప్యుక్తం సూత్రకారేణ । తథాహి - లోకవేదప్రసిద్ధాహరహర్బ్రహ్మలోకప్రాప్త్యభిధానమేవ లిఙ్గం కమలాసనలోకప్రాప్తేర్విపక్షాదసమ్భవాద్వ్యావర్తమానం షష్ఠీసమాసాశఙ్కాం వ్యావర్తయద్దహరాకాశప్రాప్తావేవావతిష్ఠతే, నచ దహరాకాశో బ్రహ్మణో లోకః కిన్తు తద్బ్రహ్మేతి బ్రహ్మ చ తల్లోకశ్చేతి కర్మధారయః సిద్ధో భవతి । లోక్యత ఇతి లోకః । హృత్పుణ్డరీకస్థః ఖల్వయం లోక్యతే । యత్ఖలు పుణ్డరీకస్థమన్తఃకరణం తస్మిన్విశుద్ధే ప్రత్యాహృతేతరకరణానాం యోగినాం నిర్మల ఇవోదకే చన్ద్రమసో బిమ్బమతిస్వచ్ఛం చైతన్యం జ్యోతిఃస్వరూపం బ్రహ్మావలోక్యత ఇతి ॥ ౧౫ ॥
ధృతేశ్చ మహిమ్నోఽస్యాస్మిన్నుపలబ్ధేః ।
సౌత్రో ధృతిశబ్దో భావవచనః । ధృతేశ్చ పరమేశ్వర ఎవ దహరాకాశః । కుతః, అస్య ధారణలక్షణస్య మహిమ్నోఽస్మిన్నేవేశ్వర ఎవ శ్రుత్యన్తరేషూపలబ్ధేః । నిగదవ్యాఖ్యానమస్య భాష్యమ్ ॥ ౧౬ ॥
ప్రసిద్ధేశ్చ ।
న చేయమాకాశశబ్దస్య బ్రహ్మణి లక్ష్యమాణవిభుత్వాదిగుణయోగాద్వృత్తిః సామ్ప్రతికీ, యథా రథాఙ్గనామా చక్రవాక ఇతి లక్షణా, కిన్త్వత్యన్తనిరూఢేతి సూత్రార్థః । యే త్వాకాశశబ్దో బ్రహ్మణ్యపి ముఖ్య ఎవ నభోవదిత్యాచక్షతే, తైః “అన్యాయశ్చానేకార్థత్వమ్” ఇతి చ “అనన్యలభ్యః శబ్దార్థః” ఇతి చ మీమాంసకానాం ముద్రాభేదః కృతః । లభ్యతే హ్యాకాశశబ్దాద్విభుత్వాదిగుణయోగేనాపి బ్రహ్మ । నచ బ్రహ్మణ్యేవ ముఖ్యో నభసి తు తేనైవ గుణయోగేన వర్త్స్యతీతి వాచ్యమ్ । లోకాధీనావధారణత్వేన శబ్దార్థసమ్బన్ధస్య వైదికపదార్థప్రత్యయస్య తత్పూర్వకత్వాత్ । నను “యావాన్వా అయమాకాశస్తావానేషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౩) ఇతి వ్యతిరేకనిర్దేశాన్న లక్షణా యుక్తా । నహి భవతి గఙ్గాయాః కూలమితి వివక్షితే గఙ్గాయా గఙ్గేతి ప్రయోగః తత్కిమిదానీం “పౌర్ణమాస్యాం పౌర్ణమాస్యా యజేత” “అమావాస్యాయామమావాస్యయా” ఇత్యసాధుర్వైదికః ప్రయోగః । నచ పౌర్ణమాస్యమావాస్యశబ్దావగ్నేయాదిషు ముఖ్యౌ । యచ్చోక్తం యత్ర శబ్దార్థప్రతీతిస్తత్ర లక్షణా, యత్ర పునరన్యార్థే నిశ్చితే శబ్దప్రయోగస్తత్ర వాచకత్వమేవేతి, తదయుక్తమ్ । ఉభయస్యాపి వ్యభిచారాత్ । “సోమేన యజేత” ఇతి శబ్దాదర్థః ప్రతీయతే । న చాత్ర కస్యచిల్లాక్షణికత్వమృతే వాక్యార్థాత్ । న చ “య ఎవం విద్వాన్ పౌర్ణమాసీం యజతే య ఎవం విద్వానమావాస్యామ్” ఇత్యత్ర పౌర్ణమాస్యమావాస్యాశబ్దౌ న లాక్షణికౌ । తస్మాద్యత్కిఞ్చిదేతదితి ॥ ౧౭ ॥
ఇతరపరామర్శాత్స ఇతి చేన్నాసమ్భవాత్ ।
సమ్యక్ ప్రసీదత్యస్మిన్ జీవో విషయేన్ద్రియసంయోగజనితం కాలుష్యం జహాతీతి సుషుప్తిః సమ్ప్రసాదో జీవస్యావస్థాభేదః న బ్రహ్మణః తథా శరీరాత్సముత్థానమపి శరీరాశ్రయస్య జీవస్య, నత్వనాశ్రయస్య బ్రహ్మణః । తస్మాద్యథా పూర్వోక్తైర్వాక్యశేషగతైర్లిఙ్గైర్బ్రహ్మావగమ్యతే దహరాకాశః, ఎవం వాక్యశేషగతాభ్యామేవ సమ్ప్రసాదసముత్థానాభ్యాం దహరాకాశో జీవః కస్మాన్నావగమ్యతే । తస్మాన్నాస్తి వినిగమనేతి శఙ్కార్థః । “నాసమ్భవాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౮) । సమ్ప్రసాదసముత్థనాభ్యాం హి జీవపరామర్శో న జీవపరః, కిన్తు తదీయతాత్త్వికరూపబ్రహ్మభావపరః । తథా చైష పరామర్శో బ్రహ్మణ ఎవేతి న సమ్ప్రసాదసముత్థానే జీవలిఙ్గమ్ , అపి తు బ్రహ్మణ ఎవ తాదర్థ్యాదిత్యగ్రే వక్ష్యతే । ఆకాశోపమానాదయస్తు బ్రహ్మావ్యభిచారిణశ్చ బ్రహ్మపరాశ్చేత్యస్తి వినిగమనేత్యర్థః ॥ ౧౮ ॥
ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు ।
దహరాకాశమేవ ప్రకృత్యోపాఖ్యాయతే - యమాత్మానమన్విష్య సర్వాంశ్చ లోకానాప్నోతి సర్వాంశ్చ కామాన్ , తమాత్మానం వివిదిషన్తౌ సురాసురరాజవిన్ద్రవిరోచనౌ సమిత్పాణీ ప్రజాపతిం వరివసితుమాజగ్మతుః । ఆగత్య చ ద్వాత్రింశతం వర్షాణి తత్పరిచరణపరౌ బ్రహ్మచర్యమూషతుః । అథైతౌ ప్రజాపతిరువాచ, కిఙ్కామావిహస్థౌ యువామితి । తావూచతుః, య ఆత్మాపహతపాప్మా తమావాం వివిదిషావ ఇతి । తతః ప్రజాపతిరువాచ, య ఎషోఽక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఎష ఆత్మాపహతపాప్మత్వాదిగుణః, యద్విజ్ఞానాత్సర్వలోకకామావాప్తిః । ఎతదమృతమభయమ్ । అథైతచ్ఛుత్వైతావప్రక్షీణకల్మషావరణతయా ఛాయాపురుషం జగృహతుః । ప్రజాపతిం చ పప్రచ్ఛతుః, అథ యోఽయం భగవోఽప్సు దృశ్యతే, యశ్చాదర్శే, యశ్చ స్వఙ్గాదౌ కతమ ఎతేష్వసౌ అథవైక ఎవ సర్వేష్వితి । తమేతయోః శ్రుత్వా ప్రశ్నం ప్రజాపతిర్బతాహో సుదూరముద్భ్రాన్తావేతౌ, అస్మాభిరక్షిస్థాన ఆత్మోపదిష్టః, ఎతౌ చ ఛాయాపురుషం ప్రతిపన్నౌ, తద్యది వయం భ్రాన్తౌ స్థ ఇతి బ్రూమస్తతః స్వాత్మని సమారోపితపాణ్డిత్యబహుమానౌ విమానితౌ సన్తౌ దౌర్మనస్యేన యథావదుపదేశం న గృహ్ణీయాతామ్ , ఇత్యనయోరాశయమనురుధ్య యథార్థం గ్రాహయిష్యామ ఇత్యభిసన్ధిమాన్ప్రత్యువాచ, ఉదశరావ ఆత్మానమవేక్షేథామస్మిన్యత్పశ్యథస్తద్బ్రూతమితి । తౌ చ దృష్ట్వా సన్తుష్టహృదయౌ నాబ్రూతామ్ । అథ ప్రజాపతిరేతౌ విపరీతగ్రాహిణౌ మా భూతామిత్యాశయవాన్పప్రచ్ఛ, కిమత్రాపశ్యతామితి । తౌ హోచతుః, యథైవావమతిచిరబ్రహ్మచర్యచరణసముపజాతాయతనఖలోమాదిమన్తావేవమావయోః ప్రతిరూపకం నఖలోమాదిమదుదశరావేఽపశ్యావేతి । పునరేతయోశ్ఛాయాత్మవిభ్రమమపనినీషుర్యథైవ హి ఛాయాపురుష ఉపజనాపాయధర్మాభేదేనావగమ్యమాన ఆత్మలక్షణవిరహాన్నాత్మైవేవమేవేదం శరీరం నాత్మా, కిన్తు తతో భిన్నమిత్యన్వయవ్యతిరేకాభ్యామేతౌ జానీయాతామిత్యాశయవాన్ ప్రజాపతిరువాచ, సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ పరిష్కృతౌ భూత్వా పునరుదశరావే పశ్యతమాత్మానం, యచ్చాత్ర పశ్యథస్తద్బ్రూతమితి । తౌ చ సాధ్వలఙ్కృతౌ సువసనౌ ఛిన్ననఖలోమానౌ భూత్వా తథైవ చక్రతుః । పునశ్చ ప్రజాపతినాపృష్టౌ తామేవ ఛాయామాత్మానమూచతుః । తదుపశ్రుత్య ప్రజాపతిరహో బతాద్యాపి న ప్రశాన్త ఎనయోర్విభ్రమః, తద్యథాభిమతమేవాత్మతత్త్వం కథయామి తావత్ । కాలేన కల్మషే క్షీణేఽస్మద్వచనసన్దర్భపౌర్వాపర్యలోచనయాత్మతత్త్వం ప్రతిపత్స్యేతే స్వయమేవేతి మత్వోవాచ, ఎష ఆత్మైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మేతి । తయోర్విరోచనో దేహానుపాతిత్వాచ్ఛాయాయా దేహ ఎవాత్మతత్త్వమితి మత్వా నిజసదనమాగత్య తథైవాసురానుపదిదేశ । దేవేన్ద్రస్త్వప్రాప్తనిజసదనోఽధ్వన్యేవ కిఞ్చిద్విరలకల్మషతయా ఛాయాత్మని శరీరగుణదోషానువిధాయిని తం తం దోషం పరిభావయన్నాహమత్ర ఛాయాత్మదర్శనే భోగ్యం పశ్యామీతి ప్రజాపతిసమీపం సమిత్పాణిః పునరేవేవాయమ్ । ఆగతశ్చ ప్రజాపతినాగమనకారణం పృష్టః పథి పరిభావితం జగాద । ప్రజాపతిస్తు సువ్యాఖ్యాతమప్యాత్మతత్త్వమక్షీణకల్మషావరణతయా నాగ్రహీః, తత్పునరపి తత్ప్రక్షయాయా చరాపరాణి ద్వాత్రింశతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యం, అథ ప్రక్షీణకల్మషాయ తే అహమేతమేవాత్మానం భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామీత్యవోచత్ । స చ తథా చరితబ్రహ్మచర్యః సురేన్ద్రః ప్రజాపతిముపససాద । ఉపపన్నాయ చాస్మై ప్రజాపతిర్వ్యాచష్టే, య ఆత్మాపహతపాప్మాదిలక్షణోఽక్షణ దర్శితః సోఽయం య ఎష స్వప్నే మహీయమానో వనితాదిభిరనేకధా స్వప్నోపభోగాన్ భుఞ్జానో విరహతీతి । అస్మిన్నపి దేవేన్ద్రో భయం దదర్శ । యద్యప్యయం ఛాయాపురుషవన్న శరీరధర్మాననుపతతి, తథాపి శోకభయాదివివిధబాధానుభవాన్న తత్రాప్యస్తి స్వస్తిప్రాప్తిరిత్యుక్తవతి మఘవతి పునరపరాణి చర ద్వాత్రింశతం వర్షాణి స్వచ్ఛం బ్రహ్మచర్యమిదానీమప్యక్షీణకల్మషోఽసీత్యూచే ప్రజాపతిః । అథాస్మిన్నేవంకారముపసన్నే మఘవతి ప్రజాపతిరువాచ, య ఎష ఆత్మాపహతపాప్మాదిగుణో దర్శితోఽక్షిణి చ స్వప్నే చ స ఎష యో విషయేన్ద్రియసంయోగవిరహాత్ప్రసన్నః సుషుప్తావస్థాయామితి । అత్రాపి నేన్ద్రో నిర్వవార । యథా హి జాగ్రద్వా స్వప్నగతో వాయమహమస్మీతి ఇమాని భూతాని చేతి విజానాతి నైవం సుషుప్తః కిఞ్చిదపి వేదయతే, తదా ఖల్వయమచేతయమానోఽభావం ప్రాప్త ఇవ భవతి । తదిహ కా నిర్వృత్తిరితి । ఎవముక్తవతి మఘవతి బతాద్యాపి న తే కల్మషక్షయోఽభూత్ । తత్పునరపరాణి చర పఞ్చ వర్షాణి బ్రహ్మచర్యమిత్యవోచత్ప్రజాపతిః । తదేవమస్య మఘోనస్త్రిభిః పర్యాయైర్వ్యతీయుః షణ్ణవతివర్షాణి । చతుర్థే చ పర్యాయే పఞ్చ వర్షాణీత్యేకోత్తరం శతం వర్షాణి బ్రహ్మచర్యం చరతః సహస్రాక్షస్య సమ్పేదిరే । అథాస్మై బ్రహ్మచర్యసమ్పదున్మృదితకల్మషాయ మఘవతే య ఎషోఽక్షిణి యశ్చ స్వప్నే యశ్చ సుషుప్తే అనుస్యూత ఎష ఆత్మాపహతపాప్మాదిగుణకో దర్శితః, తమేవ “మఘవన్మర్త్యం వై శరీరమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧౨ । ౧) ఇత్యాదినా విస్పష్టం వ్యాచష్టే ప్రజాపతిః । అయమస్యాభిసన్ధిః - యావత్కిఞ్చిత్సుఖం దుఃఖమాగమాపాయి తత్సర్వం శరీరేన్ద్రియాన్తఃకరణసమ్బన్ధి, న త్వాత్మనః । స పునరేతానేవ శరీరాదీననాద్యవిద్యావాసనావశాదాత్మత్వేనాభిప్రతీతస్తద్గతేన సుఖదుఃఖేన తద్వన్తమాత్మానమభిమన్యమానోఽనుతప్యతే । యదా త్వయమపహతపాప్మత్వాదిలక్షణముదాసీనమాత్మానం దేహాదిభ్యో వివిక్తమనుభవతి, అథాస్య శరీరవతోఽప్యశరీరస్య న దేహాదిధర్మసుఖదుఃఖప్రసఙ్గోఽస్తీతి నానుతప్యతే, కేవలమయం నిజే చైతన్యానన్దఘనే రూపే వ్యవస్థితః సమస్తలోకకామాన్ ప్రాప్తో భవతి । ఎతస్యైవ హి పరమానన్దస్య మాత్రాః సర్వే కామాః । దుఃఖం త్వవిద్యానిర్మాణమితి న విద్వానాప్నోతి । “అశీలితోపనిషదాం వ్యామోహ ఇహ జాయతే । తేషామనుగ్రహాయేదముపాఖ్యానమవర్తయమ్” ॥ ఎవం వ్యవస్థిత ఉత్తరాద్వాక్యసన్దర్భాత్ప్రాజాపత్యాత్ అక్షిణి చ స్వప్నే సుషుప్తే చ చతుర్థే చ పర్యాయే “ఎష సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇతి జీవాత్మైవాపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోచ్యతే । నో ఖలు పరస్యాక్షిస్థానం సమ్భవతి । నాపి స్వప్నాద్యవస్థాయోగః । నాపి శరీరాత్సముత్థానమ్ । తస్మాద్యస్యైతత్సర్వం సోఽపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోక్తః । జీవస్య చైతత్సర్వమితి స ఎవాపహతపాప్మాదిగుణః శ్రుత్యోక్త ఇతి నాపహతపాప్మాదిభిః పరం బ్రహ్మ గమ్యతే । నను జీవస్యాపహతపాప్మత్వాదయో న సమ్భవన్తీత్యుక్తమ్ । వచనాద్భవిష్యతి । కిమివ వచనం న కుర్యాత్ । నాస్తి వచనస్యాతిభారః । నచ మానాన్తరవిరోధః । నహి జీవః పాప్మాదిస్వభావః, కిన్తు వాగ్బుద్ధిశరీరారమ్భసమ్భవోఽస్య పాప్మాదిః శరీరాద్యభావే న భవతి ధూమ ఇవ ధూమధ్వజాభావ ఇతి శఙ్కార్థః ।
నిరాకరోతి -
తం ప్రతి బ్రూయాత్ ఆవిర్భూతస్వరూపస్తు ।
అయమభిసన్ధిః - పౌర్వాపర్యాలోచనయా తావదుపనిషదాం శుద్ధబుద్ధముక్తమేకమప్రపఞ్చం బ్రహ్మ తదతిరిక్తం చ సర్వం తద్వివర్తో రజ్జోరివ భుజఙ్గ ఇత్యత్ర తాత్పర్యమవగమ్యతే । తథాచ జీవోఽప్యవిద్యాకల్పితదేహేన్ద్రియాద్యుపహితం రూపం బ్రహ్మణో న తు స్వాభావికః । ఎవం చ నాపహతపాప్మత్వాదయస్తస్మిన్నవిద్యోపాధౌ సమ్భవినః । ఆవిర్భూతబ్రహ్మరూపే తు నిరుపాధౌ సమ్భవన్తో బ్రహ్మణ ఎవ న జీవస్య । ఎవం చ బ్రహ్మైవాపహతపాప్మాదిగుణం శ్రుత్యుక్తమితి తదేవ దహరాకాశో న జీవ ఇతి ।
స్యాదేతత్ । స్వరూపావిర్భావే చేద్బ్రహ్మైవ న జీవః, తర్హి విప్రతిషిద్ధమిదమభిధీయతే జీవ ఆవిర్భూతస్వరూప ఇతి, అత ఆహ -
భూతపూర్వగత్యేతి ।
ఉదశరావబ్రాహ్మణేనేతి ।
యథైవ హి మఘోనః ప్రతిబిమ్బాన్యుదశరావ ఉపజనాపాయధర్మకాణ్యాత్మలక్షణవిరహాన్నాత్మా, ఎవం దేహేన్ద్రియాద్యప్యుపజనాపాయధర్మకం నాత్మేత్యుదశరావదృష్టాన్తేన శరీరాత్మతాయా వ్యుత్థానం బాధ ఇతి ।
చోదయతి -
కథం పునః స్వం చ రూపమితి ।
ద్రవ్యాన్తరసంసృష్టం హి తేనాభిభూతం తస్మాద్వివిచ్యమానం వ్యజ్యతే హేమతారకాది । కూటస్థనిత్యస్య పునరన్యేనాసంసృష్టస్య కుతో వివేచనాదభివ్యక్తిః । నచ సంసారావస్థాయాం జీవోఽనభివ్యక్తః । దృష్ట్యాదయో హ్యస్య స్వరూపం, తే చ సంసారావస్థాయాం భాసన్త ఇతి కథం జీవరూపం న భాసత ఇత్యర్థః ।
పరిహరతి -
ప్రాగ్వివేకజ్ఞానోత్పత్తేరితి ।
అయమర్థః - యద్యప్యస్య కూటస్థనిత్యస్యాన్యసంసర్గో న వస్తుతోఽస్తి, యద్యపి చ సంసారావస్థాయామస్య దృష్ట్యాదిరూపం చకాస్తి, తథాప్యనిర్వాచ్యానాద్యవిద్యావశాదవిద్యాకల్పితైరేవ దేహేన్ద్రియాదిభిరసంసృష్టమపి సంసృష్టమివ వివిక్తమప్యవివిక్తమివ దృష్ట్యాదిరూపమస్య ప్రథతే । తథాచ దేహేన్ద్రియాదిగతైస్తాపాదిభిస్తాపాదిమదివ భవతీతి । ఉపపాదితం చైతద్విస్తరేణాధ్యాసభాష్య ఇతి నేహోపపాద్యతే । యద్యపి స్ఫటికాదయో జపాకుసుమాదిసంనిహితాః, సంనిధానం చ సంయుక్తసంయోగాత్మకం, తథా చ సంయుక్తాః, తథాపి న సాక్షాజ్జపాదికుసుమసంయోగిన ఇత్యేతావతా దృష్టాన్తితా ఇతి । వేదనా హర్షభయశోకాదయః ।
దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
తథా దేహాదీతి ।
'సమ్ప్రసాదోఽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే” ఇత్యేతద్విభజతే -
శ్రుతికృతం వివేకవిజ్ఞానమితి ।
తదనేన శ్రవణమననధ్యానాభ్యాసాద్వివేకవిజ్ఞానముక్త్వా తస్య వివేకవిజ్ఞానస్య ఫలం కేవలాత్మరూపసాక్షాత్కారః స్వరూపేణాభినిష్పత్తిః, స చ సాక్షాత్కారో వృత్తిరూపః ప్రపఞ్చమాత్రం ప్రవిలాపయన్ స్వయమపి ప్రపఞ్చరూపత్వాత్కతకఫలవత్ప్రవిలీయతే । తథాచ నిర్మృష్టనిఖిలప్రపఞ్చజాలమనుపసర్గమపరాధీనప్రకాశమాత్మజ్యోతిః సిద్ధం భవతి । తదిదముక్తమ్ - పరం జ్యోతిరుపసమ్పద్యేతి । అత్ర చోపసమ్పత్తావుత్తరకాలాయామపి క్త్వాప్రయోగో ముఖం వ్యాదాయ స్వపితీతీవన్మన్తవ్యః ।
యదా చ వివేకసాక్షాత్కారః శరీరాత్సముత్థానం, న తు శరీరాపాదానకం గమనమ్ , తదా తత్సశరీరస్యాపి సమ్భవతి ప్రారబ్ధకార్యకర్మక్షయస్య పురస్తాదిత్యాహ -
తథా వివేకావివేకమాత్రేణేతి ।
న కేవలం “స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”(ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యో జీవస్య పరమాత్మనోఽభేదః, ప్రాజాపత్యవాక్యసన్దర్భపర్యాలోచనయాప్యేవమేవ ప్రతిపత్తవ్యమిత్యాహ -
కుతశ్చైతదేవం ప్రతిపత్తవ్యమితి ।
స్యాదేతత్ । ప్రతిచ్ఛాయాత్మవజ్జీవం పరమాత్మనో వస్తుతో భిన్నమప్యమృతాభయాత్మత్వేన గ్రాహయిత్వా పశ్చాత్పరమాత్మానమృతాభయాదిమన్తం ప్రజాపతిర్గ్రాహ్యతి, న త్వయం జీవస్య పరమాత్మభావమాచష్టే ఛాయాత్మన ఇవేత్యత ఆహ -
నాపి ప్రతిచ్ఛాయాత్మాయమక్షిలక్షిత ఇతి ।
అక్షిలక్షితోఽప్యాత్మైవోపదిశ్యతే న ఛాయాత్మా । తస్మాదసిద్ధో దృష్టాన్త ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ ద్వితీయాదిష్వపి పర్యాయేషు “ఎతం త్వేవ తే భూయోఽనువ్యాఖ్యాస్యామి” (ఛా. ఉ. ౮ । ౯ । ౩) ఇత్యుపక్రమాత్ప్రథమపర్యాయనిర్దిష్టో న ఛాయాపురుషః, అపి తు తతోఽన్యో దృష్టాత్మేతి దర్శయతి, అన్యథా ప్రజాపతేః ప్రతారకత్వప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -
తథా ద్వితీయేఽపీతి ।
అథ ఛాయాపురుష ఎవ జీవః కస్మాన్న భవతి । తథాచ ఛాయాపురుష ఎవైతమితి పరామృశ్యత ఇత్యత ఆహ -
కిఞ్చాహమద్య స్వప్నే హస్తినమితి ।
కిఞ్చేతి సముచ్చయాభిధానం పూర్వోపపత్తిసాహిత్యం బ్రూతే, తచ్చ శఙ్కానిరాకరణద్వారేణ । ఛాయాపురుషోఽస్థాయీ, స్థాయీ చాయమాత్మా చకాస్తి, ప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।
న హి ఖల్వయమేవమితి ।
అయం సుషుప్తః । సమ్ప్రతి సుషుప్తావస్థాయామ్ । అహమాత్మానమహఙ్కారాస్పదమాత్మానమ్ । న జానాతి ।
కేన ప్రకారేణ న జానాతీత్యత ఆహ -
అయమహమస్మీమాని భూతాని చేతి ।
యథా జాగృతౌ స్వప్నే చేతి । “న హి విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతేఽవినాశిత్వాత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౩౦) ఇత్యనేనావినాశిత్వం సిద్ధవద్ధేతుకుర్వతా సుప్తోత్థితస్యాత్మప్రత్యభిజ్ఞానముక్తమ్ , య ఎవాహం జాగరిత్వా సుప్తః స ఎవైతర్హి జాగర్మీతి ।
ఆచార్యదేశీయమతమాహ -
కేచిత్త్వితి ।
యది హ్యేతమిత్యనేనానన్తరోక్తం చక్షురధిష్ఠానం పురుషం పరామృశ్య తస్యాత్మత్వముచ్యేత తతో న భవేచ్ఛాయాపురుషః । న త్వేతదస్తి । వాక్యోపక్రమసూచితస్య పరమాత్మనః పరామర్శాత్ । న ఖలు జీవాత్మనోఽపహతపాప్మత్వాదిగుణసమ్భవ ఇత్యర్థః ।
తదేతద్దూషయతి -
తేషామేతమితి ।
సుబోధమ్ ।
మతాన్తరమాహ -
అపరే తు వాదిన ఇతి ।
యది న జీవః కర్తా భోక్తా చ వస్తుతో భవేత్ , తతస్తదాశ్రయాః కర్మవిధయ ఉపరుధ్యేరన్ । సూత్రకారవచనం చ “నాసమ్భవాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౩ । ౧౮) ఇతి కుప్యేత । తత్ఖలు బ్రహ్మణో గుణానాం జీవేఽసమ్భవమాహ । న చాభేదే బ్రహ్మణో జీవానాం బ్రహ్మగుణానామసమ్భవో జీవేష్వితి తేషామభిప్రాయః । తేషాం వాదినాం శారీరకేణైవోత్తరం దత్తమ్ । తథాహి - పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా వేదాన్తానామేకమద్వయమాత్మతత్త్వం, జీవాస్త్వవిద్యోపధానకల్పితా ఇత్యత్ర తాత్పర్యమవగమ్యతే । నచ వస్తుసతో బ్రహ్మణో గుణాః సమారోపితేషు జీవేషు సమ్భవన్తి । నో ఖలు వస్తుసత్యా రజ్జ్వా ధర్మాః సేవ్యత్వాదయః సమారోపితే భుజఙ్గే సమ్భవినః । నచ సమారోపితో భుజఙ్గో రజ్జ్వా భిన్నః । తస్మాన్న సూత్రవ్యాకోపః । అవిద్యాకల్పితం చ కర్తృత్వభోక్తృత్వం యథాలోకసిద్ధముపాశ్రిత్య కర్మవిధయః ప్రవృత్తాః, శ్యేనాదివిధయ ఇవ నిషిద్ధేఽపి “న హింస్యాత్సర్వా భూతాని” ఇతి సాధ్యాంశేఽభిచారేఽతిక్రాన్తనిషేధం పురుషమాశ్రిత్యావిద్యావత్పురుషాశ్రయత్వాచ్ఛాస్త్రస్యేత్యుక్తమ్ ।
తదిదమాహ -
తేషాం సర్వేషామితి ॥ ౧౯ ॥
నను బ్రహ్మచేదత్ర వక్తవ్యం కృతం జీవపరామర్శేనేత్యుక్తమిత్యత ఆహ -
అన్యార్థశ్చ పరామర్శః ।
జీవస్యోపాధికల్పితస్య బ్రహ్మభావ ఉపదేష్టవ్యః, న చాసౌ జీవమపరామృశ్య శక్య ఉపదేష్టుమితి తిసృష్వవస్థాసు జీవః పరామృష్టః । తద్భావప్రవిలయనం తస్య పారమార్థికం బ్రహ్మభావం దర్శయితుమిత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
అల్పశ్రుతేరితి చేత్తదుక్తమ్ ।
నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౨౧ ॥
అనుకృతేస్తస్య చ ।
'అభానం తేజసో దృష్టం సతి తేజోఽన్తరే యతః । తేజోధాత్వన్తరం తస్మాదనుకారాచ్చ గమ్యతే” ॥ బలీయసా హి సౌరేణ తేజసా మన్దం తేజశ్చన్ద్రతారకాద్యభిభూయమానం దృష్టం, న తు తేజసోఽన్యేన । యేఽపి పిధాయకాః ప్రదీపస్య గృహఘటాదయో న తే స్వభాసా ప్రదీపం భాసయితుమీశతే । శ్రూయతే చ - “తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి । సర్వశబ్దః ప్రకృతసూర్యాద్యపేక్షః । న చాతుల్యరూపేఽనుభానమిత్యనుకారః సమ్భవతి । నహి గావో వరాహమనుధావన్తీతి కృష్ణవిహఙ్గానుధావనముపపద్యతే గవామ్ , అపి తు తాదృశసూకరానుధావనమ్ । తస్మాద్యద్యపి “యస్మిన్ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమోతమ్” (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౫) ఇతి బ్రహ్మ ప్రకృతం, తథాప్యభిభవానుకారసామర్థ్యలక్షణేన లిఙ్గేన ప్రకరణబాధయా తేజోధాతురవగమ్యతే, న తు బ్రహ్మ, లిఙ్గానుపపత్తేః । తత్ర తం తస్యేతి చ సర్వనామపదాని ప్రదర్శనీయమేవావమ్రక్ష్యన్తి । నచ తచ్ఛబ్దః పూర్వోక్తపరామర్శీతి నియమః సమస్తి । నహి “తేన రక్తం రాగాత్”(పా.సూ. ౪.౨.౧) “తస్యాపత్యమ్”(పా.సూ. ౪-౧-౯౨) ఇత్యాదౌ పూర్వోక్తం కిఞ్చిదస్తి । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరాప్రతీతమపి తేజోఽన్తరమలౌకికం శబ్దాదుపాస్యత్వేన గమ్యత ఇతి ప్రాప్తే ఉచ్యతే - “బ్రహ్మణ్యేవ హి తల్లిఙ్గం న తు తేజస్యలౌకికే । తస్మాన్న తదుపాస్యత్వే బ్రహ్మ జ్ఞేయం తు గమ్యతే” ॥ “తమేవ భాన్తత్”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇత్యత్ర కిమలౌకికం తేజః కల్పయిత్వా సూర్యాదీనామనుభానముపపద్యతామ్ , కింవా “భారూపః సత్యసఙ్కల్పః” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౪ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేన బ్రహ్మణో భానేన సూర్యాదీనాం భానముపపాద్యతామితి విశయే న శ్రుతసమ్భవేఽశ్రుతస్య కల్పనా యుజ్యత ఇత్యప్రసిద్ధం నాలౌకికముపాస్యం తేజో యుజ్యతే, అపి తు శ్రుతిప్రసిద్ధం బ్రహ్మైవ జ్ఞేయమితి ।
తదేతదాహ -
ప్రాజ్ఞ ఎవాత్మా భవితుమర్హతి ।
విరోధమాహ -
సమత్వాచ్చేతి ।
నను స్వప్రతిభానే సూర్యాదయశ్చాక్షుషం తేజోఽపేక్షన్తే । న హ్యన్ధేనైతే దృశ్యన్తే । తథా తదేవ చాక్షుషం తేజో బాహ్యసౌర్యాదితేజ ఆప్యాయితం రూపాది ప్రకాశయతి నానాప్యాయితమ్ , అన్ధకారేఽపి రూపదర్శనప్రసఙ్గాదిత్యత ఆహ -
యం భాన్తమనుభాయురితి ।
నహి తేజోన్తరస్య తేజోఽన్తరాపేక్షాం వ్యాసేధామః, కిన్తు తద్భానమనుభానమ్ । నచ లోచనభానమనుభాన్తి సూర్యాదయః ।
తదిదముక్తమ్ -
నహి ప్రదీప ఇతి ।
పూర్వపక్షమనుభాష్య వ్యభిచారమాహ -
యదప్యుక్తమితి ।
ఎతదుక్తం భవతి - యది స్వరూపసామ్యాభావమభిప్రేత్యానుకారో నిరాక్రియతే, తదా వ్యభిచారః । అథ క్రియాసామ్యాభావం, సోఽసిద్ధః । అస్తి హి వాయురజసోః స్వరూపవిసదృశయోరపి నియతదిగ్దేశవహనక్రియాసామ్యమ్ । వన్హ్యయః పిణ్డయోస్తు యద్యపి దహనక్రియా న భిద్యతే తథాపి ద్రవ్యభేదేన క్రియాభేదం కల్పయిత్వా క్రియాసాదృశ్యం వ్యాఖ్యేయమ్ ।
తదేవమనుకృతేరితి విభజ్య తస్య చేతి సూత్రావయవం విభజతే -
తస్య చేతి చతుర్థమితి ।
జ్యోతిషాం సూర్యాదీనాం బ్రహ్మ జ్యోతిఃప్రకాశకమిత్యర్థః ।
తేజోఽన్తరేణానిన్ద్రియభావమాపన్నేన సూర్యాదితేజో విభాతీత్యప్రసిద్ధమ్ । సర్వశబ్దస్య హి స్వరసతో నిఃశేషాభిధానం వృత్తిః । సా తేజోధాతావలౌకికే రూపమాత్రప్రకాశకే సఙ్కుచేత్ । బ్రహ్మణి తు నిఃశేషజగదవభాసకే న సర్వశబ్దస్య వృత్తిః సఙ్కుచతీతి -
తత్రశబ్దమాహరన్నితి ।
సర్వత్ర ఖల్వయం తత్రశబ్దః పూర్వోక్తపరామర్శీ । “తేన రక్తం రాగాత్”(పా.సూ. ౪.౨.౧) ఇత్యాదావపి ప్రకృతేః పరస్మిన్ప్రత్యయేఽర్థభేదేఽన్వాఖ్యాయమానే ప్రాతిపదికప్రకృత్యర్థస్య పూర్వవృత్తత్వమస్తీతి తేనేతి తత్పరామర్శాన్న వ్యభిచారః । తథాచ సర్వనామశ్రుతిరేవ బ్రహ్మోపస్థాపయతి । తేన భవతు నామ ప్రకరణాల్లిఙ్గం బలీయః, శ్రుతిస్తు లిఙ్గాద్బలీయసీతి శ్రౌతమిహ బ్రహ్మైవ గమ్యత ఇతి ।
అపి చాపేక్షితానపేక్షితాభిధానయోరపేక్షితాభిధానం యుక్తం, దృష్టార్థత్వాదిత్యాహ -
అనన్తరం చ హిరణ్మయే పరే కోశ ఇతి ।
అస్మిన్వాక్యే జ్యోతిషాం జ్యోతిరిత్యుక్తం, తత్ర కథం తత్జ్యోతిషాం జ్యోతిరిత్యపేక్షాయామిదముపతిష్ఠతే -
న తత్ర సూర్య ఇతి ।
స్వాతన్త్ర్యేణ తూచ్యమానేఽనపేక్షితం స్యాదదృష్టార్థమితి ।
బ్రహ్మణ్యపి చైషాం భానప్రతిషేధోఽవకల్పత ఇతి ।
అయమభిప్రాయః - “న తత్ర సూర్యో భాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి నేయం సతిసప్తమీ, యతః సూర్యాదీనాం తస్మిన్ సత్యభిభవః ప్రతీయేత । అపి తు విషయసప్తమీ । తేన న తత్ర బ్రహ్మణి ప్రకాశయితవ్యే సూర్యాదయః ప్రకాశకతయా భాన్తి, కిన్తు బ్రహ్మైవ సూర్యాదిషు ప్రకాశయితవ్యేషు ప్రకాశకత్వేన భాతి ।
తచ్చ స్వయమ్ప్రకాశమ్ ,
అగృహ్యో నహి గృహ్యత ఇత్యాదిశ్రుతిభ్య ఇతి ॥ ౨౨ ॥
అపి చ స్మర్యతే ।
న తద్భాసయత ఇతి
బ్రహ్మణోఽగ్రాహ్యత్వముక్తమ్ ।
యదాదిత్యగతమ్
ఇత్యనేన తస్యైవ గ్రాహకత్వముక్తమితి ॥ ౨౩ ॥
శబ్దాదేవ ప్రమితః ।
'నాఞ్జసా మానభేదోఽస్తి పరస్మిన్మానవర్జితే । భూతభవ్యేశితా జీవే నాఞ్జసీ తేన సంశయః” ॥ కిమఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుత్యనుగ్రహాయ జీవోపాసనాపరమేతద్వాక్యమస్తు, తదనురోధేన చేశానశ్రుతిః కథఞ్చిద్వ్యాఖ్యాయతామ్ , ఆహోస్విదీశానశ్రుత్యనుగ్రహాయ బ్రహ్మపరమేతదస్తు, తదనురోధేనాఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిః కథఞ్చిన్నీయతామ్ । తత్రాన్యతరస్యాన్యతరానురోధవిషయే ప్రథమానురోధో న్యాయ్య ఇత్యఙ్గుష్ఠశ్రుత్యనురోధేనేశానశ్రుతిర్నేతవ్యా । అపిచ యుక్తం హృత్పుణ్డరీకదహరస్థానత్వం పరమాత్మానః, స్థానభేదనిర్దేశాత్ । తద్ధి తస్యోపలబ్ధిస్థానం, శాలగ్రామ ఇవ కమలనాభస్య భగవతః । నచ తథేహాఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుత్యా స్థానభేదో నిర్దిష్టః పరిమాణమాత్రనిర్దేశాత్ । నచ “మధ్య ఆత్మని”(క.ఉ. ౨-౪-౧౨) ఇత్యత్ర స్థానభేదోఽవగమ్యతే । ఆత్మశబ్దో హ్యయం స్వభావవచనో వా జీవవచనో వా బ్రహ్మవచనో వా స్యాత్ । తత్ర స్వభావస్య స్వభవిత్రధీననిరూపణతయా స్వస్య చ భవితురనిర్దేశాన్న జ్ఞాయతే కస్య మధ్య ఇతి । నచ జీవపరయోరస్తి మధ్యమఞ్జసేతి నైష స్థాననిర్దేశో విస్పష్టః । స్పష్టస్తు పరిమాణనిర్దేశః । పరిమాణభేదశ్చ పరస్మిన్న సమ్భవతీతి జీవాత్మైవాఙ్గుష్ఠమాత్రః । స ఖల్వన్తఃకరణాద్యుపాధికల్పితో భాగః పరమాత్మనః । అన్తఃకరణం చ ప్రాయేణ హృత్కమలకోశస్థానం, హృత్కమలకోశశ్చ మనుష్యాణామఙ్గుష్ఠమాత్ర ఇతి తదవచ్ఛిన్నో జీవాత్మాప్యఙ్గుష్ఠమాత్రః, నభ ఇవ వంశపర్వావచ్ఛిన్నమరత్నిమాత్రమ్ । అపి చ జీవాత్మనః స్పష్టమఙ్గుష్ఠమాత్రత్వం స్మర్యతే - “అఙ్గుష్ఠమాత్రం పురుషం నిశ్చకర్ష యమో బలాత్” ఇతి । నహి సర్వేశస్య బ్రహ్మణో యమేన బలాన్నిష్కర్షః కల్పతే । యమో హి జగౌ “హరిగురువశగోఽస్మి న స్వతన్త్రః ప్రభవతి సంయమనే మమాపి విష్ణుః” (వి.పు. ౩-౭-౧౫)ఇతి । తేనాఙ్గుష్ఠమాత్రత్వస్య జీవే నిశ్చయాదాపేక్షికం కిఞ్చిద్భూతభవ్యం ప్రతి జీవస్యేశానత్వం వ్యాఖ్యేయమ్ ।
'ఎతద్వై తత్”
ఇతి చ ప్రత్యక్షజీవరూపం పరామృశతి । తస్మాజ్జీవాత్మైవాత్రోపాస్య ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - “ప్రశ్నోత్తరత్వాదీశానశ్రవణస్యావిశేషతః । జీవస్య బ్రహ్మరూపత్వప్రత్యాయనపరం వచః” ॥ ఇహ హి భూతభవ్యమాత్రం ప్రతి నిరఙ్కుశమీశానత్వం ప్రతీయతే । ప్రాక్ పృష్టం చాత్ర బ్రహ్మ “అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్” (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదినా । తదనన్తరస్య సన్దర్భస్య తత్ప్రతివచనతోచితేతి “ఎతద్వై తత్” (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౩) ఇతి బ్రహ్మాభిధానం యుక్తమ్ । తథా చాఙ్గుష్ఠమాత్రతయా యద్యపి జీవేఽవగమ్యతే తథాపి న తత్పరమేతద్వాక్యం, కిన్త్వఙ్గుష్ఠమాత్రస్య జీవస్య బ్రహ్మరూపతాప్రతిపాదనపరమ్ । ఎవం నిరఙ్కుశమీశానత్వం న సఙ్కోచయితవ్యమ్ । నచ బ్రహ్మప్రశ్నోత్తరతా హాతవ్యా । తేన యథా “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి విజ్ఞానాత్మనస్త్వమ్పదార్థస్య తదితి పరమాత్మనైకత్వం ప్రతిపాద్యతే, తథేహాప్యఙ్గుష్ఠపరిమితస్య విజ్ఞానాత్మన ఈశానశ్రుత్యా బ్రహ్మభావః ప్రతిపాద్య ఇతి యుక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥
హృద్యపేక్షయా తు మనుష్యాధికారత్వాత్ ।
సర్వగతస్యాపి పరబ్రహ్మణో హృదయేఽవస్థానమపేక్ష్యేతి
జీవాభిప్రాయమ్ । న చాన్యః పరమాత్మాన ఇహ గ్రహణమర్హతీతి న జీవపరమేతద్వాక్యమిత్యర్థః ।
మనుష్యానేవేతి ।
త్రైవర్ణికానేవ ।
అర్థిత్వాదితి ।
అన్తఃసంజ్ఞానాం మోక్షమాణానాం చ కామ్యేషు కర్మస్వధికారం నిషేధతి ।
శక్తత్వాదితి
తిర్యగ్దేవర్షీణామశక్తానామధికారం నివర్తయతి ।
ఉపనయనాదిశాస్త్రాచ్చేతి
శూద్రాణామనధికారితాం దర్శయతి ।
యదప్యుక్తం పరిమాణోపదేశాత్స్మృతేశ్చేతి ।
యద్యేతత్పరమాత్మపరం కిమితి తర్హి జీవ ఇహోచ్యతే । నను పరమాత్మైవోచ్యతామ్ । ఉచ్యతే చ జీవః, తస్మాజ్జీవపరమేవేతి భావః ।
పరిహరతి -
తత్ప్రత్యుచ్యత ఇతి ।
జీవస్య హి తత్త్వం పరమాత్మభావః, తద్వక్తవ్యమ్ , నచ తజ్జీవమనభిధాయ శక్యం వక్తుమితి జీవ ఉచ్యత ఇత్యర్థః ॥ ౨౫ ॥
తదుపర్యపి బాదరాయణః సమ్భవాత్ ।
దేవర్షీణాం బ్రహ్మవిజ్ఞానాధికారచిన్తా సమన్వయలక్షణేఽసఙ్గతేత్యస్యాః ప్రాసఙ్గికీం సఙ్గతిం దర్శయితుం ప్రసఙ్గమాహ -
అఙ్గుష్ఠమాత్రశ్రుతిరితి ।
స్యాదేతత్ । దేవాదీనాం వివిధవిచిత్రానన్దభోగభోగినాం వైరాగ్యాభావాన్నార్థిత్వం బ్రహ్మవిద్యాయామిత్యత ఆహ -
తత్రార్థిత్వం తావన్మోక్షవిషయమితి ।
క్షయాతిశయయోగ్యస్య స్వర్గాద్యుపభోగేఽపి భావాదస్తి వైరాగ్యమిత్యర్థః ।
నను దేవాదీనాం విగ్రహాద్యభావేనేన్ద్రియార్థసంనికర్షజాయాః ప్రమాణాదివృత్తేరనుపపత్తేరవిద్వత్తయా సామర్థ్యాభావేన నాధికార ఇత్యత ఆహ -
తదా సామర్థ్యమపి తేషామితి ।
యథా చ మన్త్రాదిభ్యస్తదవగమస్తథోపరిష్టాదుపపాదయిష్యతే ।
నను శూద్రవదుపనయనాసమ్భవేనాధ్యయనాభావాత్తేషామనధికార ఇత్యత ఆహ -
న చోపనయనశాస్త్రేణేతి ।
న ఖలు విధివత్ గురుముఖాద్గృహ్యమాణో వేదః ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధహేతుః, అపి త్వధ్యయనోత్తరకాలం నిగమనిరుక్తవ్యాకరణాదివిదితపదతదర్థసఙ్గతేరధిగతశాబ్దన్యాయతత్త్వస్య పుంసః స్మర్యమాణః । స చ మనుష్యాణామిహ జన్మనీవ దేవదీనాం ప్రాచి భవే విధివదధీత ఆమ్నాయ ఇహ జన్మని స్మర్యమాణః । అత ఎవ స్వయం ప్రతిభాతో వేదః సమ్భవతీత్యర్థః ।
న చ కర్మానధికారే బ్రహ్మవిద్యానధికారో భవతీత్యాహ -
యదపి కర్మస్వనధికారకారణముక్తమితి ।
వస్వాదీనాం హి న వస్వాద్యన్తరమస్తి । నాపి భృగ్వాదీనాం భృగ్వాద్యన్తరమస్తి । ప్రాచాం వసుభృగుప్రభృతీనాం క్షీణాధికారత్వేనేదానీం దేవర్షిత్వాభావాదిత్యర్థః ॥ ౨౬ ॥
విరోధః కర్మణీతి చేన్నానేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్ ।
మన్త్రాదిపదసమన్వయాత్ప్రతీయమానోఽర్థః ప్రమాణాన్తరావిరోధే సత్యుపేయః న తు విరోధే । ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధం చేదం విగ్రహవత్త్వాది దేవతాయాః । తస్మాత్ ‘యజమానః ప్రస్తరః’ ఇత్యాదివదుపచరితార్థో మన్త్రాదిర్వ్యాఖ్యేయః । తథాచ విగ్రహాద్యభావాచ్ఛబ్దోపహితార్థోఽర్థోపహితో వా శబ్దో దేవతేత్యచేతనత్వాన్న తస్యాః క్వచిదప్యధికార ఇతి శఙ్కార్థః ।
నిరాకరోతి -
న ।
కస్మాత్ ।
అనేకరూపప్రతిపత్తేః ।
సైవ కుత ఇత్యత ఆహ -
దర్శనాత్
శ్రుతిషు స్మృతిషు చ । తథాహి - ఎకస్యానేకకాయనిర్మాణమదర్శనాద్వా న యుజ్యతే, బాధదర్శనాద్వా । తత్రాదర్శనమసిద్ధం, శ్రుతిస్మృతిభ్యాం దర్శనాత్ । నహి లౌకికేన ప్రమాణేనాదృష్టత్వాదాగమేన దృష్టమదృష్టం భవతి, మా భూద్యాగాదీనామపి స్వర్గాదిసాధనత్వమదృష్టమితి మనుష్యశరీరస్య మాతాపితృసంయోగజత్వనియమాదసతి పిత్రోః సంయోగే కుతః సమ్భవః, సమ్భవే వానగ్నితోఽపి ధూమః స్యాదితి బాధదర్శనమితి చేత్ । హన్త కిం శరీరత్వేన హేతునా దేవాదిశరీరమపి మాతాపితృసంయోగజం సిషాధయిషసి । తథా చానేకాన్తో హేత్వాభాసః, స్వేదజోద్భిజ్జానాం శరీరాణామతద్ధేతుత్వాత్ । ఇచ్ఛామాత్రనిర్మాణత్వం దేహాదీనామదృష్టచరమితి చేత్ , న । భూతోపాదానత్వేనేచ్ఛామాత్రనిర్మాణత్వాసిద్ధేః । భూతవశినాం హి దేవాదీనాం నానాకాయచికీర్షావశాద్భూతక్రియోత్పత్తౌ భూతానాం పరస్పరసంయోగేన నానాకాయసముత్పాదాత్ । దృష్టా చ వశిన ఇచ్ఛావశాద్వశ్యే క్రియా, యథా విషవిద్యావిద ఇచ్ఛామాత్రేణ విషశకలప్రేరణమ్ । నచ విషవిద్యావిదో దర్శనేనాధిష్ఠానదర్శనాద్వ్యవహితవిప్రకృష్టభూతాదర్శనాద్దేవాదీనాం కథమధిష్ఠానమితి వాచ్యమ్ । కాచాభ్రపటలపిహితస్య విప్రకృష్టస్య చ భౌమశనైశ్చరాదేర్దర్శనేన వ్యభిచారాత్ । అసక్తాశ్చ దృష్టయో దేవాదీనాం కాచాభ్రపటలాదివన్మహీమహీధరాదిభిర్న వ్యవధీయన్తే । న చాస్మదాదివత్తేషాం శరీరిత్వేన వ్యవహితావిప్రకృష్టాదిదర్శనాసమ్భవోఽనుమీయత ఇతి వాచ్యమ్ , ఆగమవిరోధినోఽనుమానస్యోత్పాదాయోగాత్ । అన్తర్ధానం చాఞ్జనాదినా మనుజానామివ తేషాం ప్రభవతాముపపద్యతే, తేన సంనిహితానామపి న క్రతుదేశే దర్శనం భవిష్యతి ।
తస్మాత్సూక్తమ్ - అనేకప్రతిపత్తేరితి -
తథా హి కతి దేవా ఇత్యుపక్రమ్యేతి ।
వైశ్వదేవశస్త్రస్య హి నివిది ‘కతి దేవాః’ ఇత్యుపక్రమ్య నివిదైవోత్తరం దత్తం శాకల్యాయ యాజ్ఞవల్క్యేన -
త్రయశ్చ త్రీ చ శతా త్రయశ్చ త్రీ చ సహస్రేతి ।
నివిన్నామ శస్యమానదేవతాసఙ్ఖ్యావాచకాని మన్త్రపదాని । ఎతదుక్తం భవతి - వైశ్వదేవస్య నివిది కతి దేవాః శస్యమానాః ప్రసఙ్ఖ్యాతా ఇతి శాకల్యేన పృష్టే యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరం - “త్రయశ్చ త్రీ చ శతా”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇత్యాది । యావత్సఙ్ఖ్యాకా వైశ్వదేవనివిది సఙ్ఖ్యాతా దేవాస్త ఎతావన్త ఇతి ।
పునశ్చ శాకల్యేన “కతమే తే” (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౧) ఇతి సఙ్ఖ్యేయేషు పృష్టేషు యాజ్ఞవల్క్యస్యోత్తరమ్ -
మహిమాన ఎవైషామేతే త్రయస్త్రింశత్త్వేవ దేవా ఇతి ।
అష్టౌ వసవ ఎకాదశ రుద్రా ద్వాదశాదిత్యా ఇన్ద్రశ్చ ప్రజాపతిశ్చేతి త్రయస్త్రింశద్దేవాః । తత్రాగ్నిశ్చ పృథివీ చ వాయుశ్చాన్తరిక్షం చాదిత్యశ్చ ద్యౌశ్చ చన్ద్రమాశ్చ నక్షత్రాణి చేతి వసవః । ఎతే హి ప్రాణినాం కర్మఫలాశ్రయేణ కార్యకారణసఙ్ఘాతరూపేణ పరిణమన్తో జగదిదం సర్వం వాసయన్తి, తస్మాద్వసవః । కతమే రుద్రా ఇతి దశేమే పురుషే ప్రాణాః బుద్ధికర్మేన్ద్రియాణి దశ, ఎకాదశం చ మన ఇతి । తదేతాని ప్రాణాః, తద్వృత్తిత్వాత్ । తే హి ప్రాయణకాల ఉత్క్రామన్తః పురుషం రోదయన్తీతి రుద్రాః । కతమ ఆదిత్యా ఇతి ద్వాదశమాసాః సంవత్సరస్యావయవాః పునః పునః పరివర్తమానాః ప్రాణభృతామాయూంషి చ కర్మఫలోపభోగం చాదాపయన్తీత్యాదిత్యాః । అశనిరిన్ద్రః, సా హి బలం, సా హీన్ద్రస్య పరమా ఈశతా, తయా హి సర్వాన్ప్రాణినః ప్రమాపయతి, తేన స్తనయిత్నురశనిరిన్ద్రః । యజ్ఞః ప్రజాపతిరితి, యజ్ఞసాధనం చ యజ్ఞరూపం చ పశవః ప్రజాపతిః । ఎత ఎవ త్రయస్త్రింశద్దేవాః షణ్ణామగ్నిపృథివీవాయ్వన్తరిక్షాదిత్యదివాం మహిమానో న తతో భిద్యన్తే । షడేవ తు దేవాః । తే తు షడగ్నిం పృథివీం చైకీకృత్యాన్తరిక్షం వాయుం చైకీకృత్య దివం చాదిత్యం చైకీకృత్య త్రయో లోకాస్త్రయ ఎవ దేవా భవన్తి । ఎత ఎవ చ త్రయోఽన్నప్రాణయోరన్తర్భవన్తోఽన్నప్రాణౌ ద్వౌ దేవౌ భవతః । తావప్యధ్యర్ధో దేవ ఎకః । కతమోఽధ్యర్ధః, యోఽయం వాయుః పవతే । కథమయమేక ఎవాధ్యర్ధః, యదస్మిన్సతి సర్వమిదమధ్యర్ధం వృద్ధిం ప్రాప్నోతి తేనాధ్యర్ధ ఇతి । కతమ ఎక ఇతి, స ఎవాధ్యర్ధః ప్రాణ ఎకో బ్రహ్మ । సర్వదేవాత్మత్వేన బృహత్త్వాద్బ్రహ్మ తదేవ స్యాదిత్యాచక్షతే పరోక్షాభిధాయకేన శబ్దేన । తస్మాదేకస్యైవ దేవస్య మహిమవశాద్యుగపదనేకదేవరూపతామాహ శ్రుతిః । స్మృతిశ్చ నిగదవ్యాఖ్యాతా ।
అపి చ పృథగ్జనానామప్యుపాయానుష్ఠానవశాత్ప్రాప్తాణిమాద్యైశ్వర్యాణాం యుగపన్నానాకాయనిర్మాణం శ్రూయతే, తత్ర కైవ కథా దేవానాం స్వభావసిద్ధానామిత్యాహ -
ప్రాప్తాణిమాద్యైశ్వర్యాణాం యోగినామితి ।
అణిమా లఘిమా మహిమా ప్రాప్తిః ప్రాకామ్యమీశిత్వం వశిత్వం యత్రకామావసాయితేత్యైశ్వర్యాణి ।
అపరా వ్యాఖ్యేతి ।
అనేకత్ర కర్మణి యుగపదఙ్గభావప్రతిపత్తిరఙ్గభావగమనం, తస్య దర్శనాత్ ।
తదేవ పరిస్ఫుటం దర్శయితుం వ్యతిరేకం తావదాహ -
క్వచిదేక ఇతి ।
న ఖలు బహుషు శ్రాద్ధేష్వేకో బ్రాహ్మణో యుగపదఙ్గభావం గన్తుమర్హతి ।
ఎకస్యానేకత్ర యుగపదఙ్గభావమాహ -
క్వచిచ్చైక ఇతి ।
యథైకం బ్రాహ్మణముద్దిశ్య యుగపన్నమస్కారః క్రియతే బహుభిస్తథా స్వస్థానస్థితామేకాం దేవతాముద్దిశ్య బహుభిర్యజమానైర్నానాదేశావస్థితైర్యుగపద్ధవిస్త్యజ్యతే, తస్యాశ్చ తత్రాసంనిహితాయా అప్యఙ్గభావో భవతి । అస్తి హి తస్యా యుగపద్విప్రకృష్టానేకార్థోపలమ్భసామర్థ్యమిత్యుపపాదితమ్ ॥ ౨౭ ॥
శబ్ద ఇతి చేన్నాతః ప్రభవాత్ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ ।
గోత్వాదివత్పూర్వావమర్శాభావాదుపాధేరప్యేకస్యాప్రతీతేః పాచకాదివదాకాశాదిశబ్దవద్వ్యక్తివచనా ఎవ వస్వాదిశబ్దాః తస్యాశ్చ నిత్యత్వాత్తయా సహ సమ్బన్ధో నిత్యో భవేత్ । విగ్రహాదియోగే తు సావయవత్వేన వస్వాదీనామనిత్యత్వాత్తతః పూర్వం వస్వాదిశబ్దో న స్వార్థేన సమ్బద్ధ ఆసీత్ , స్వార్థస్యైవాభావాత్ । తతశ్చోత్పన్నే వస్వాదౌ వస్వాదిశబ్దసమ్బన్ధః ప్రాదుర్భవన్దేవదత్తాదిశబ్దసమ్బన్ధవత్పురుషబుద్ధిప్రభవ ఇతి తత్పూర్వకో వాక్యార్థప్రత్యయోఽపి పురుషబుద్ధ్యధీనః స్యాత్ । పురుషబుద్ధిశ్చ మానాన్తరాధీనజన్మేతి మానాన్తరాపేక్షయా ప్రామాణ్యం వేదస్య వ్యాహన్యేతేతి శఙ్కార్థః ।
ఉత్తరమ్ -
న ।
అతః ప్రభవాత్ ।
వసుత్వాదిజాతివాచకాచ్ఛబ్దాత్తజ్జాతీయాం వ్యక్తిం చికీర్షితాం బుద్ధివాలిఖ్య తస్యాః ప్రభవనమ్ । తదిదం తత్ప్రభవత్వమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపి న శబ్ద ఉపాదానకారణం వస్వాదీనాం బ్రహ్మోపాదానత్వాత్ , తథాపి నిమిత్తకారణముక్తేన క్రమేణ ।
న చైతావతా శబ్దార్థసమ్బన్ధస్యానిత్యత్వం, వస్వాదిజాతేర్వా తదుపాధేర్వా యయా కయాచిదాకృత్యావచ్ఛిన్నస్య నిత్యత్వాదితి । ఇమమేవార్థమాక్షేపసమాధానాభ్యాం విభజతే -
నను జన్మాద్యస్య యత ఇతి ।
తే నిగదవ్యాఖ్యాతే ।
తత్కిమిదానీం స్వయమ్భువా వాఙ్నిర్మితా కాలిదాసాదిభిరివ కుమారసమ్భవాది, తథాచ తదేవ ప్రమాణాన్తరాపేక్షవాక్యత్వాదప్రామాణ్యమాపతితమిత్యత ఆహ -
ఉత్సర్గోఽప్యయం వాచః సమ్ప్రదాయప్రవర్తనాత్మక ఇతి ।
సమ్ప్రదాయో గురుశిష్యపరమ్పరయాధ్యయనమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - స్వయమ్భువో వేదకర్తృత్వేఽపి న కాలిదాసాదివత్స్వతన్త్రత్వమపి తు పూర్వసృష్ట్యనుసారేణ । ఎతచ్చాస్మాభిరుపపాదితమ్ । ఉపపాదయిష్యతి చాగ్రే భాష్యకారః । అపి చాద్యత్వేఽప్యేతద్దృశ్యతే ।
తద్దర్శనాత్ప్రాచామపి కర్తౄణాం తథాభావోఽనుమీయత ఇత్యాహ -
అపి చ చికీర్షితమితి ।
ఆక్షిపతి -
కిమాత్మకం పునరితి ।
అయమభిసన్ధిః - వాచకశబ్దప్రభవత్వం హి దేవానామభ్యుపేతవ్యం, అవాచకేన తేషాం బుద్ధావనాలేఖనాత్ । తత్ర న తావద్వస్వాదీనాం వకారాదయో వర్ణా వాచకాః, తేషాం ప్రత్యుచ్చారణమన్యత్వేనాశక్యసఙ్గతిగ్రహత్వాత్ , అగృహీతసఙ్గతేశ్చ వాచకత్వేఽతిప్రసఙ్గాత్ । అపి చైతే ప్రత్యేకం వా వాక్యార్థమభిదధీరన్ , మిలితా వా । న తావత్ప్రత్యేకమ్ , ఎకవర్ణోచ్చారణానన్తరమర్థప్రత్యయాదర్శనాత్ , వర్ణాన్తరోచ్చారణానర్థక్యప్రసఙ్గాచ్చ । నాపి మిలితాః, తేషామేకవక్తృప్రయుజ్యమానానాం రూపతో వ్యక్తితో వా ప్రతిక్షణమపవర్గిణాం మిథః సాహిత్యసమ్భవాభావాత్ । నచ ప్రత్యేకసముదాయాభ్యామన్యః ప్రకారః సమ్భవతి । నచ స్వరూపసాహిత్యాభావేఽపి వర్ణానామాగ్నేయాదీనామివ సంస్కారద్వారకమస్తి సాహిత్యమితి సామ్ప్రతం, వికల్పాసహత్వాత్ । కో ను ఖల్వయం సంస్కారోఽభిమతః, కిమపూర్వమాగ్నేయాదిజన్యమివ, కింవా భావనాపరనామా స్మృతిప్రసవబీజమ్ । న తావత్ప్రథమః కల్పః । నహి శబ్దః స్వరూపతోఽఙ్గతో వాఽవిదితోఽవిదితసఙ్గతిరర్థధీహేతురిన్ద్రియవత్ । ఉచ్చరితస్య బధిరేణాగృహీతస్య గృహీతస్య వాఽగృహీతసఙ్గతేరప్రత్యాయకత్వాత్ । తస్మాద్విదితో విదితసఙ్గతిర్విదితసమస్తజ్ఞాపనాఙ్గశ్చ శబ్దో ధూమాదివత్ప్రత్యాయకోఽభ్యుపేయః । తథాచాపూర్వాభిధానోఽస్య సంస్కారః ప్రత్యాయనాఙ్గమిత్యర్థప్రత్యయాత్ప్రాగవగన్తవ్యః । నచ తదా తస్యావగమోపాయోఽస్తి । అర్థప్రత్యయాత్తు తదవగమం సమర్థయమానో దురుత్తరమితరేతరాశ్రయమావిశతి, సంస్కారావసాయాదర్థప్రత్యయః, తతశ్చ తదవసాయ ఇతి । భావనాభిధానస్తు సంస్కారః స్మృతిప్రసవసామర్థ్యమాత్మనః । నచ తదేవార్థప్రత్యయప్రసవసామర్థ్యమపి భవితుమర్హతి । నాపి తస్యైవ సామర్థ్యస్య సామర్థ్యాన్తరమ్ । నహి యైవ వహ్నేర్దహనశక్తిః సైవ తస్య ప్రకాశనశక్తిః । నాపి దహనశక్తేః ప్రకాశనశక్తిః అపిచ వ్యుత్క్రమేణోచ్చరితేభ్యో వర్ణేభ్యః సైవాస్తి స్మృతిబీజం వాసనేత్యర్థప్రత్యయః ప్రసజ్యేత । న చాస్తి । తస్మాన్న కథఞ్చిదపి వర్ణా అర్థధీహేతవః । నాపి తదతిరిక్తః స్ఫోటాత్మా । తస్యానుభవానారోహాత్ । అర్థధియస్తు కార్యాత్తదవగమే పరస్పరాశ్రయప్రసఙ్గ ఇత్యుక్తప్రాయమ్ । సత్తామాత్రేణ తు తస్య నిత్యస్యార్థధీహేతుభావే సర్వదార్థప్రత్యయోత్పాదప్రసఙ్గః, నిరపేక్షస్య హేతోః సదాతనత్వాత్ । తస్మాద్వాచకాచ్ఛబ్దాద్వాచ్యోత్పాద ఇత్యనుపపన్నమితి ।
అత్రాచార్యదేశీయ ఆహ -
స్ఫోటమిత్యాహేతి ।
మృష్యామహే న వర్ణాః ప్రత్యాయకా ఇతి । న స్ఫోట ఇతి తు న మృష్యామః । తదనుభవానన్తరం విదితసఙ్గతేరర్థధీసముత్పాదాత్ । నచ వర్ణాతిరిక్తస్య తస్యానుభవో నాస్తి । గౌరిత్యేకం పదం, గామానయ శుక్లమిత్యేకం వాక్యమితి నానావర్ణపదాతిరిక్తైకపదవాక్యావగతేః సర్వజనీనత్వాత్ । న చాయమసతి బాధకే ఎకపదవాక్యానుభవః శక్యో మిథ్యేతి వక్తుమ్ । నాప్యౌపాధికః । ఉపాధిః ఖల్వేకధీగ్రాహ్యతా వా స్యాత్ , ఎకార్థధీహేతుతా వా । న తావదేకధీగోచరాణాం ధవఖదిరపలాశానామేకనిర్భాసః ప్రత్యయః సమస్తి । తథా సతి ధవఖదిరపలాశా ఇతి న జాతు స్యాత్ । నాప్యేకార్థధీహేతుతా । తద్ధేతుత్వస్య వర్ణేషు వ్యాసేధాత్ । తద్ధేతుత్వేన తు సాహిత్యకల్పనేఽన్యోన్యాశ్రయప్రసఙ్గః । సాహిత్యాత్తద్ధేతుత్వం తద్ధేతుత్వాచ్చ సాహిత్యమితి । తస్మాదయమబాధితోఽనుపాధిశ్చ పదవాక్యగోచర ఎకనిర్భాసానుభవో వర్ణాతిరిక్తం వాచకమేకమవలమ్బతే స స్ఫోట ఇతి తం చ ధ్వనయః ప్రత్యేకం వ్యఞ్జయన్తోఽపి న ద్రాగిత్వేవ విశదయన్తి, యేన ద్రాగర్థధీః స్యాత్ । అపి తు రత్నతత్త్వజ్ఞానవద్యథాస్వం ద్విత్రిచతుష్పఞ్చషడ్దర్శనజనితసంస్కారపరిపాకసచివచేతోలబ్ధజన్మని చరమే చేతసి చకాస్తి విశదం పదవాక్యతత్త్వమితి ప్రాగనుత్పన్నాయాస్తదనన్తరమర్థధియ ఉదయ ఇతి నోత్తరేషామానర్థక్యం ధ్వనీనామ్ । నాపి ప్రాచాం, తదభావే తజ్జనితసంస్కారతత్పరిపాకాభావేనానుగ్రహాభావాత్ । అన్త్యస్య చేతసః కేవలస్యాజనకత్వాత్ । నచ పదప్రత్యయవత్ , ప్రత్యేకమవ్యక్తామర్థధియమాధాస్యన్తి ప్రాఞ్చో వర్ణాః, చరమస్తు తత్సచివః స్ఫుటతరామితి యుక్తమ్ । వ్యక్తావ్యక్తావభాసితాయాః ప్రత్యక్షజ్ఞాననియమాత్ । స్ఫోటజ్ఞానస్య చ ప్రత్యక్షత్వాత్ । అర్థధియస్త్వప్రత్యక్షాయా మానాన్తరజన్మనో వ్యక్త ఎవోపజనో న వా స్యాన్న పునరస్ఫుట ఇతి న సమః సమాధిః । తస్మాన్నిత్యః స్ఫోట ఎవ వాచకో న వర్ణా ఇతి ।
తదేతదాచార్యదేశీయమతం స్వమతముపపాదయన్నపాకరోతి -
వర్ణా ఎవ తు న శబ్ద ఇతి ।
ఎవం హి వర్ణాతిరిక్తః స్ఫోటోఽభ్యుపేయేత, యది వర్ణానాం వాచకత్వం న సమ్భవేత్ , స చానుభవపద్ధతిమధ్యాసీత । ద్విధా చ వాచకత్వం వర్ణానాం, క్షణికత్వేనాశక్యసఙ్గతిగ్రహత్వాద్వా వ్యస్తసమస్తప్రకారద్వయాభావాద్వా । న తావత్ప్రథమః కల్పః । వర్ణానాం క్షణికత్వే మానాభావాత్ । నను వర్ణానాం ప్రత్యుచ్చారణమన్యత్వం సర్వజనప్రసిద్ధమ్ । న । ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ । న చాసత్యప్యేకత్వే జ్వాలాదివత్సాదృశ్యనిబన్ధనమేతత్ , ప్రత్యభిజ్ఞానమితి సామ్ప్రతమ్ । సాదృశ్యనిబన్ధనత్వమస్య బలవద్బాధకోపనిపాతాద్వాస్థీయేత, క్వచిజ్జ్వాలాదౌ వ్యభిచారదర్శనాద్వా । తత్ర క్వచిద్వ్యభిచారదర్శనేన తదుత్ప్రేక్షాయాముచ్యతే వృద్ధేః స్వతఃప్రామాణ్యవాదిభిః “ఉత్ప్రేక్షేత హి యో మోహాదజ్ఞాతమపి బాధనమ్ । స సర్వవ్యవహారేషు సంశయాత్మా క్షయం వ్రజేత్” ॥ ఇతి । ప్రపఞ్చితం చైతదస్మాభిర్న్యాయకణికాయామ్ । న చేదం ప్రత్యభిజ్ఞానం గత్వాదిజాతివిషయం న గాదివ్యక్తివిషయం, తాసాం ప్రతినరం భేదోపలమ్భాదత ఎవ శబ్దభేదోపలమ్భాద్వక్తృభేద ఉన్నీయతే “సోమశర్మాధీతే న విష్ణుశర్మా” ఇతి యుక్తమ్ । యతో బహుషు గకారముచ్చారయత్సు నిపుణమనుభవః పరీక్ష్యతామ్ । యథా కాలాక్షీం చ స్వస్తిమతీం చేక్షమాణస్య వ్యక్తిభేదప్రథాయాం సత్యామేవ తదనుగతమేకం సామాన్యం ప్రథతే, తథా కిం గకారాదిషు భేదేన ప్రథమానేష్వేవ గత్వమేకం తదనుగతం చకాస్తి, కింవా యథా గోత్వమాజానత ఎకం భిన్నదేశపరిమాణసంస్థానవ్యక్త్యుపధానభేదాద్భిన్నదేశమివాల్పమివ మహదివ దీర్ఘమివ వామనమివ తథాగవ్యక్తిరాజానత ఎకాపి వ్యఞ్జకభేదాత్తద్ధర్మానుపాతినీవ ప్రథత ఇతి భవన్త ఎవ విదాఙ్కుర్వన్తు । తత్ర గవ్యక్తిభేదమఙ్గీకృత్యాపి యో గత్వస్యైకస్య పరోపధానభేదకల్పనాప్రయాసః స వరం గవ్యక్తావేవాస్తు కిమన్తర్గడునా గత్వేనాభ్యుపేతేన । యథాహుః - “తేన యత్ప్రార్థ్యతే జాతేస్తద్వర్ణాదేవ లప్స్యతే । వ్యక్తిలభ్యం తు నాదేభ్య ఇతి గత్వాదిధీర్వృథా” ॥ నచ స్వస్తిమత్యాదివత్ గవ్యక్తిభేదప్రత్యయః స్ఫుటః ప్రత్యుచ్చారణమస్తి । తథా సతి దశ గకారానుదచారయచ్చైత్ర ఇతి హి ప్రత్యయః స్యాత్ । న స్యాద్దశకృత్వ ఉదచారయద్గకారమితి । న చైష జాత్యభిప్రాయోఽభ్యాసో యథా శతకృత్వస్తిత్తిరీనుపాయుఙ్క్త దేవదత్త ఇతి । అత్ర హి సోరస్తాడం క్రన్దతోఽపి గకారాదివ్యక్తౌ లోకస్యోచ్చారణాభ్యాసప్రత్యయస్య వినిర్వృత్తిః ।
చోదకః ప్రత్యభిజ్ఞానబాధకముత్థాపయతి -
కథం హ్యేకస్మిన్కాలే బహూనాముచ్చారయతామితి ।
యత్ యుగపద్విరుద్ధధర్మసంసర్గవత్తత్ నానా, యథా గవాశ్వాదిర్ద్విశఫైకశఫకేశరగలకమ్బలాదిమాన్ । యుగపదుదాత్తానుదాత్తాదివిరుద్ధధర్మసంసర్గవాంశ్చాయం వర్ణః । తస్మాన్నానా భవితుమర్హతి । న చోదాత్తాదయో వ్యఞ్జకధర్మాః, న వర్ణధర్మా ఇతి సామ్ప్రతమ్ । వ్యఞ్జకా హ్యస్య వాయవః । తేషామశ్రావణత్వే కథం తద్ధర్మాః శ్రావణాః స్యుః । ఇదం తావదత్ర వక్తవ్యమ్ । నహి గుణగోచరమిన్ద్రియం గుణినమపి గోచరయతి, మా భూవన్ ఘ్రాణరసనశ్రోత్రాణాం గన్ధరసశబ్దగోచరాణాం తద్వన్తః పృథివ్యుదకాకాశా గోచరాః । ఎవం చ మా నామ భూద్వాయుగోచరం శ్రోత్రమ్ , తద్గుణాంస్తూదాత్తాదీన్ గోచరయిష్యతి । తే చ శబ్దసంసర్గాగ్రహాత్ శబ్దధర్మత్వేనాధ్యవసీయన్తే ।
నచ శబ్దస్య ప్రత్యభిజ్ఞానావధృతైకత్వస్య స్వరూపత ఉదాత్తాదయో ధర్మాః పరస్పరవిరోధినోఽపర్యాయేణ సమ్భవన్తి । తస్మాద్యథా ముఖస్యైకస్య మణికృపాణదర్పణాద్యుపధానవశాన్నానాదేశపరిమాణసంస్థానభేదవిభ్రమః, ఎవమేకస్యాపి వర్ణస్య వ్యఞ్జకధ్వనినిబన్ధనోఽయం విరుద్ధనానాధర్మసంసర్గవిభ్రమః, న తు భావికో నానాధర్మసంసర్గ ఇతి స్థితేఽభ్యుపేత్య పరిహారమాహ భాష్యకారః -
అథవా ధ్వనికృత ఇతి ।
అథవేతి పూర్వపక్షం వ్యావర్తయతి । భవేతాం నామ గుణగుణినావేకేన్ద్రియగ్రాహ్యౌ, తథాప్యదోషః । ధ్వనీనామపి శబ్దవచ్ఛ్రావణత్వాత్ ।
ధ్వనిస్వరూపం ప్రశ్నపూర్వకం వర్ణేభ్యో నిష్కర్షయతి -
కః పునరయమితి ।
న చాయమనిర్ధారితవిశేషవర్ణత్వసామాన్యమాత్రప్రత్యయో న తు వర్ణాతిరిక్తతదభివ్యఞ్జకధ్వనిప్రత్యయ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । తస్యానునాసికత్వాదిభేదభిన్నస్య గాదివ్యక్తివత్ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ , అప్రత్యభిజ్ఞాయమానస్య చైకత్వాభావేన సామాన్యభావానుపపత్తేః । తస్మాదవర్ణాత్మకో వైష శబ్దః, శబ్దాతిరిక్తో వా ధ్వనిః, శబ్దవ్యఞ్జకః శ్రావణోఽభ్యుపేయః ఉభయథాపి చాక్షు వ్యఞ్జనేషు చ తత్తద్ధ్వనిభేదోపధానేనానునాసికత్వాదయోఽవగమ్యమానాస్తద్ధర్మా ఎవ శబ్దే ప్రతీయన్తే న తు స్వతః శబ్దస్య ధర్మాః । తథా చ యేషామనునాసికత్వాదయో ధర్మాః పరస్పరవిరుద్ధా భాసన్తే భవతు తేషాం ధ్వనీనామనిత్యతా । నహి తేషు ప్రత్యభిజ్ఞానమస్తి । యేషు తు వర్ణేషు ప్రత్యభిజ్ఞానం న తేషామనునాసికత్వాదయో ధర్మా ఇతి నానిత్యాః ।
ఎవం చ సతి సాలమ్బనా ఇతి ।
యద్యేష పరస్యాగ్రహో ధర్మిణ్యగృహ్యమాణే తద్ధర్మా న శక్యా గ్రహీతుమితి, ఎవం నామాస్తు తథా తుష్యతు పరః । తథాప్యదోష ఇత్యర్థః । తదనేన ప్రబన్ధేన క్షణికత్వేన వర్ణానామశక్యసఙ్గతిగ్రహతయా యదవాచకత్వమాపాదితం వర్ణానాం తదపాకృతమ్ ।
వ్యస్తసమస్తప్రకారద్వయాసమ్భవేన తు యదాసఞ్జితం తన్నిరాచికీర్షురాహ -
వర్ణేభ్యశ్చార్థప్రతీతేరితి ।
కల్పనామమృష్యమాణ ఎకదేశ్యాహ -
న కల్పయామీతి ।
నిరాకరోతి -
న ।
అస్యా అపి బుద్ధేరితి ।
నిరూపయతు తావద్గౌరిత్యేకం పదమితి ధియమాయుష్మాన్ । కిమియం పూర్వానుభూతాన్గకారాదీనేవ సామస్త్యేనావగాహతే కింవా గకారాద్యతిరిక్తం, గవయమివ వరాహాదిభ్యో విలక్షణమ్ । యది గకారాదివిలక్షణమవభాసయేత్ , గకారాదిరూషితః ప్రత్యయో న స్యాత్ । నహి వరాహధీర్మహిషరూషితం వరాహమవగాహతే । పదతత్త్వమేకం ప్రత్యేకమభివ్యఞ్జయన్తో ధ్వనయః ప్రయత్నభేదభిన్నాస్తుల్యస్థానకరణనిష్పాద్యతయాన్యోన్యవిసదృశతత్తత్పదవ్యఞ్జకధ్వనిసాదృశ్యేన స్వవ్యఞ్జనీయస్యైకస్య పదతత్త్వస్య మిథో విసదృశానేకపదసాదృశ్యాన్యాపాదయన్తః సాదృశ్యోపధానభేదాదేకమప్యభాగమపి నానేవ భాగవదివ భాసయన్తి, ముఖ్యమివైకం నియతవర్ణపరిమాణస్థానసంస్థానభేదమపి మణికృపాణదర్పణాదయోఽనేకవర్ణపరిమాణసంస్థానభేదమ్ । ఎవం చ కల్పితా ఎవాస్య భాగా వర్ణా ఇతి చేత్ , తత్కిమిదానీం వర్ణభేదానసత్యపి బాధకే మిథ్యేతి వక్తుమధ్యవసితోఽసి । ఎకధీరేవ నానాత్వస్య బధికేతి చేత్ , హన్తాస్యాం నానా వర్ణాః ప్రథన్త ఇతి నానాత్వావభాస ఎకైకత్వం కస్మాన్న బాధతే । అథవా వనసేనాదిబుద్ధివదేకత్వనానాత్వే న విరుద్ధే । నో ఖలు సేనావనబుద్ధీ గజపదాతితురగాదీనాం చమ్పకాశోకకింశుకాదీనాం చ భేదమపబాధమానే ఉదీయేతే, అపి తు భిన్నానామేవ సతాం కేనచిదేకేనోపాధినావచ్ఛిన్నానామేకత్వమాపాదయతః । నచ పరోపాధికేనైకత్వేన స్వాభావికం నానాత్వం విరుధ్యతే । నహ్యౌపచారికమగ్నిత్వం మాణవకస్య స్వాభావికనరత్వవిరోధి । తస్మాత్ప్రత్యేకవర్ణానుభవజనితభావనానిచయలబ్ధజన్మని నిఖిలవర్ణావగాహిని స్మృతిజ్ఞాన ఎకస్మిన్భాసమానానాం వర్ణానాం తదేకవిజ్ఞానవిషయతయా వైకార్థధీహేతుతయా వైకత్వమౌపచారికమవగన్తవ్యమ్ । న చైకార్థధీహేతుత్వేనైకత్వమేకత్వేన చైకార్థధీహేతుభావ ఇతి పరస్పరాశ్రయమ్ । నహ్యర్థప్రత్యయాత్పూర్వమేతావన్తో వర్ణా ఎకస్మృతిసమారోహిణో న ప్రథన్తే । న చ తత్ప్రథనానన్తరం వృద్ధస్యార్థధీర్నోన్నీయతే, తదున్నయనాచ్చ తేషామేకార్థధియం ప్రతి కారకత్వమేకమవగమ్యైకపదత్వాధ్యవసానమితి నాన్యోన్యాశ్రయమ్ । న చైకస్మృతిసమారోహిణాం క్రమాక్రమవిపరీతక్రమప్రయుక్తానామభేదో వర్ణానామితి యథాకథఞ్చిత్ప్రయుక్తేభ్య ఎతేభ్యోఽర్థప్రత్యయప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ । ఉక్తం హి - “యావన్తో యాదృశా యే చ పదార్థప్రతిపాదనే । వర్ణాః ప్రజ్ఞాతసామర్థ్యాస్తే తథైవావబోధకాః” ॥ ఇతి । నను పఙ్క్తిబుద్ధావేకస్యామక్రమాయామపి వాస్తవీ శాలాదీనామస్తి పఙ్క్తిరితి తథైవ ప్రథా యుక్తా, నచ తథేహ వర్ణానాం నిత్యానాం విభూనాం చాస్తి వాస్తవః క్రమః, ప్రత్యయోపాధిస్తు భవేత్ , సచైక ఇతి, కుతస్త్యః క్రమ ఎషామితి చేత్ , । న ఎకస్యామపి స్మృతౌ వర్ణరూపవత్క్రమవత్పూర్వానుభూతతాపరామర్శాత్ । తథాహి - జారారాజేతి పదయోః ప్రథయన్త్యోః స్మృతిధియోస్తత్త్వేఽపి వర్ణానాం క్రమభేదాత్పదభేదః స్ఫుటతరం చకాస్తి । తథాచ నాక్రమవిపరీతక్రమప్రయుక్తానామవిశేషః స్మృతిబుద్ధావేకస్యాం వర్ణానాం క్రమప్రయుక్తానామ్ । యథాహుః - “పదావధారణోపాయాన్బహూనిచ్ఛన్తి సూరయః । క్రమన్యూనాతిరిక్తత్వస్వరవాక్యశ్రుతిస్మృతీః” ॥ ఇతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ । దిఙ్మాత్రమత్ర సూచితం, విస్తరస్తు తత్త్వబిన్దావవగన్తవ్య ఇతి । అలం వా నైయాయికైర్వివాదేన ।
సన్త్వనిత్యా ఎవ వర్ణాస్తథాపి గత్వాద్యవచ్ఛేదేనైవ సఙ్గతిగ్రహోఽనాదిశ్చ వ్యవహారః సేత్స్యతీత్యాహ -
అథాపి నామేతి ॥ ౨౮ ॥
అత ఎవ చ నిత్యత్వమ్ ।
నను ప్రాచ్యామేవ మీమాంసాయాం వేదస్య నిత్యత్వం సిద్ధం తత్కిం పునః సాధ్యత ఇత్యత ఆహ -
స్వతన్త్రస్య కర్తురస్మరణాదేవ హి స్థితే వేదస్య నిత్యత్వ ఇతి ।
నహ్యనిత్యాజ్జగదుత్పత్తుమర్హతి, తస్యాప్యుత్పత్తిమత్త్వేన సాపేక్షత్వాత్ । తస్మాన్నిత్యో వేదః జగదుత్పత్తిహేతుత్వాత్ , ఈశ్వరవదితి సిద్ధమేవ నిత్యత్వమనేన దృఢీకృతమ్ । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౨౯ ॥
సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధో దర్శనాత్స్మృతేశ్చ ।
శఙ్కాపదోత్తరత్వాత్సూత్రస్య శఙ్కాపదాని పఠతి -
అథాపి స్యాదితి ।
అభిధానాభిధేయావిచ్ఛేదే హి సమ్బన్ధనిత్యత్వం భవేత్ । ఎవమధ్యాపకాధ్యేతృపరమ్పరావిచ్ఛేదే వేదస్య నిత్యత్వం స్యాత్ । నిరన్వయస్య తు జగతః ప్రవిలయేఽత్యన్తాసతశ్చాపూర్వస్యోత్పాదేఽభిధానాభిధేయావత్యన్తముచ్ఛిన్నావితి కిమాశ్రయః సమ్బన్ధః స్యాత్ । అధ్యాపకాధ్యేతృసన్తానవిచ్ఛేదే చ కిమాశ్రయో వేదః స్యాత్ । నచ జీవాస్తద్వాసనావాసితాః సన్తీతి వాచ్యమ్ । అన్తఃకరణాద్యుపాధికల్పితా హి తే తద్విచ్ఛేదే న స్థాతుమర్హన్తి । నచ బ్రహ్మణస్తద్వాసనా, తస్య విద్యాత్మనః శుద్ధస్వభావస్య తదయోగాత్ । బ్రహ్మణశ్చ సృష్ట్యాదావన్తఃకరణాని తదవచ్ఛిన్నాశ్ఛ జీవాః ప్రాదుర్భవన్తో న పూర్వకర్మావిద్యావాసనావన్తో భవితుమర్హన్తి, అపూర్వత్వాత్ । తస్మాద్విరుద్ధమిదం శబ్దార్థసమ్బన్ధవేదనిత్యత్వం సృష్టిప్రలయాభ్యుపగమేనేతి । అభిధాతృగ్రహణేనాధ్యాపకాధ్యేతారావుక్తౌ ।
శఙ్కాం నిరాకర్తుం సూత్రమవతారయతి -
తత్రేదమభిధీయతే సమాననామరూపత్వాదితి ।
యద్యపి మహాప్రలయసమయే నాన్తఃకరణాదయః సముదాచరద్వృత్తయః సన్తి తథాపి స్వకారణేఽనిర్వాచ్యాయామవిద్యాయాం లీనాః సూక్ష్మేణ శక్తిరూపేణ కర్మవిక్షేపకావిద్యావాసనాభిః సహావతిష్ఠన్త ఎవ । తథా చ స్మృతిః - “ఆసీదిదం తమోభూతమప్రజ్ఞాతమలక్షణమ్ । అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం ప్రసుప్తమివ సర్వతః ॥”(మ.స్మృ. ౧.౫.) ఇతి । తే చావధిం ప్రాప్య పరమేశ్వరేచ్ఛాప్రచోదితా యథా కూర్మదేహే నిలీనాన్యఙ్గాని తతో నిఃసరన్తి, యథా వా వర్షాపాయే ప్రాప్తమృద్భావాని మణ్డూకశరీరాణి తద్వాసనావాసితతయా ఘనఘనాఘనాసారావసేకసుహితాని పునర్మణ్డూకదేహభావమనుభవన్తి, తథా పూర్వవాసనావశాత్పూర్వసమాననామరూపాణ్యుత్పద్యన్తే । ఎతదుక్తం భవతి - యద్యపీశ్వరాత్ప్రభవః సంసారమణ్డలస్య, తథాపీశ్వరః ప్రాణభృత్కర్మావిద్యాసహకారీ తదనురూపమేవ సృజతి । నచ సర్గప్రలయప్రవాహస్యానాదితామన్తరేణైతదుపపద్యత ఇతి సర్గప్రలయాభ్యయుపగమేఽపి సంసారానాదితా న విరుధ్యత ఇతి ।
తదిదముక్తమ్ -
ఉపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ।
ఆగమత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । భవత్వనాదితా సంసారస్య, తథాపి మహాప్రలయాన్తరితే కుతః స్మరణం వేదానామిత్యత ఆహ -
అనాదౌ చ సంసారే యథా స్వాపప్రబోధయోరితి ।
యద్యపిప్రాణమాత్రావశేషతాతన్నిఃశేషతే సుషుప్తప్రలయావస్థయోర్విశేషః, తథాపి కర్మవిక్షేపసంస్కారసహితలయలక్షణా విద్యావశేషతాసామ్యేన స్వాపప్రలయావస్థయోరభేద ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । నను నాపర్యాయేణ సర్వేషాం సుషుప్తావస్థా, కేషాఞ్చిత్తదా ప్రబోధాత్ , తేభ్యశ్చ సుప్తోత్థితానాం గ్రహణసమ్భవాత్ , ప్రాయణకాలవిప్రకర్షయోశ్చ వాసనోచ్ఛేదకారణయోరభావేన సత్యాం వాసనాయాం స్మరణోపపత్తేః శబ్దార్థసమ్బన్ధవేదవ్యహారానుచ్ఛేదో యుజ్యతే ।
మహాప్రలయస్త్వపర్యాయేణ ప్రాణభృన్మాత్రవర్తీ, ప్రాయణకాలవిప్రకర్షౌ చ తత్ర సంస్కారమాత్రోచ్ఛేదహేతూ స్త ఇతి కుతః సుషుప్తవత్పూర్వప్రబోధవ్యవహారవదుత్తరప్రబోధవ్యవహార ఇతి చోదయతి -
స్యాదేతత్ । స్వాప ఇతి ।
పరిహరతి -
నైష దోషః । సత్యపి వ్యవహారోచ్ఛేదినీతి ।
అయమభిసన్ధిః - న తావత్ప్రాయణకాలవిప్రకర్షౌ సర్వసంస్కారోచ్ఛేదకౌ, పూర్వాభ్యస్తస్మృత్యనుబన్ధాజ్జాతస్య హర్షభయశోకసమ్ప్రతిపత్తేరనుపపత్తేః । మనుష్యజన్మవాసనానాం చానేకజాత్యన్తరసహస్రవ్యవహితానాం పునర్మనుష్యజాతిసంవర్తకేన కర్మణాభివ్యక్త్యభావప్రసఙ్గాత్ । తస్మాన్నికృష్టధియామపి యత్ర సత్యపి ప్రాయణకాలవిప్రకర్షాదౌ పూర్వవాసనానువృత్తిః, తత్ర కైవ కథా పరమేశ్వరానుగ్రహేణ ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యాతిశయసమ్పన్నానాం హిరణ్యగర్భప్రభృతీనాం మహాధియామ్ । యథావా ఆ చ మనుష్యేభ్య ఆ చ కృమిభ్యో జ్ఞానాదీనామనుభూయతే నికర్షః, ఎవమా మనుష్యేభ్య ఎవ ఆ చ భగవతో హిరణ్యగర్భజ్జ్ఞానాదీనాం ప్రకర్షోేఽపి సమ్భావ్యతే । తథాచ తదభివదన్తో వేదస్మృతివాదాః ప్రామాణ్యమప్రత్యూహమశ్నువతే । ఎవం చాత్రభవతాం హిరణ్యగర్భాదీనాం పరమేశ్వరానుగృహీతానాముపపద్యతే కల్పాన్తరసమ్బన్ధినిఖిలవ్యవహారానుసన్ధానమితి । సుగమమన్యత్ ।
స్యాదేతత్ । అస్తు కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానం తేషామ్ । అస్యాం తు సృష్టావన్య ఎవ వేదాః, అన్య ఎవ చైషామర్థాః, అన్య ఎవ వర్ణాశ్రమాః, ధర్మాచ్చానర్థోఽర్థశ్చాధర్మాత్ , అనర్థశ్చేప్సితోఽర్థశ్చానీప్సితః అపూర్వత్వాత్సర్గస్య । తస్మాత్కృతమత్ర కల్పాన్తరవ్యవహారానుసన్ధానేన, అకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । తథా చ పూర్వవ్యవహారోచ్ఛేదాచ్ఛబ్దార్థసమ్బన్ధశ్చ వేదశ్చానిత్యౌ ప్రసజ్యేయాతామిత్యత ఆహ -
ప్రాణినాం చ సుఖప్రాప్తయ ఇతి ।
యథావస్తుస్వభావసామర్థ్యం హి సర్గః ప్రవర్తతే, నతు స్వభావసామర్థ్యమన్యథయితుమర్హతి । నహి జాతు సుఖం తత్త్వేన జిహాస్యతే, దుఃఖం చోపాదిత్స్యతే । నచ జాతు ధర్మాధర్మయోః సామర్థ్యావిపర్యయో భవతి । నహి మృత్పిణ్డాత్పటః, ఘటశ్చ తన్తుభ్యో జాయతే । తథా సతి వస్తుసామర్థ్యనియమాభావాత్సర్వం సర్వస్మాద్భవేదితి పిపాసురపి దహనమాహృత్య పిపాసాముపశమయేత్ , శీతార్తో వా తోయమాహృత్య శీతార్తిమితి । తేన సృష్ట్యన్తరేఽపి బ్రహ్మహత్యాదిరనర్థహేతురేవార్థహేతుశ్చ యాగాదిరిత్యానుపూర్వ్యం సిద్ధమ్ । ఎవం య ఎవ వేదా అస్మిన్కల్పే త ఎవ కల్పాన్తరే, త ఎవ చైషామర్థాః త ఎవ చ వర్ణాశ్రమాః । దృష్టసాధర్మ్యసమ్భవే తద్వైధర్మ్యకల్పనమనుమానాగమవిరుద్ధమ్ । “ఆగమాశ్చేహ భూయాంసో భాష్యకారేణ దర్శితాః । శ్రుతిస్మృతిపురాణాఖ్యాస్తద్వ్యాకోపోఽన్యథా భవేత్” ॥
తస్మాత్సుష్ఠూక్తమ్ -
సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధ ఇతి ।
'అగ్నిర్వా అకామయత” ఇతి భావినీం వృత్తిమాశ్రిత్య యజమాన ఎవాగ్నిరుచ్యతే । నహ్యగ్నేర్దేవతాన్తరమగ్నిరస్తి ॥ ౩౦ ॥
మధ్వాదిష్వసమ్భవాదనధికారం జైమినిః ।
బ్రహ్మవిద్యాస్వధికారం దేవర్షీణాం బ్రువాణః ప్రష్టవ్యో జాయతే, కిం సర్వాసు బ్రహ్మవిద్యా స్వవిశేషేణ సర్వేషాం కింవా కాసుచిదేవ కేషాఞ్చిత్ । యద్యవిశేషేణ సర్వాసు, తతో మధ్వాదివిద్యాస్వసమ్భవః ।
కథమ్ । అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధ్విత్యత్ర హి మనుష్యా ఆదిత్యం మధ్వధ్యాసేనోపాసీరన్ ।
ఉపాస్యోపాసకభావో హి భేదాధిష్ఠానో న స్వాత్మన్యాదిత్యస్య దేవతాయాః సమ్భవతి । న చాదిత్యాన్తరమస్తి । ప్రాచామాదిత్యానామస్మిన్కల్పే క్షీణాధికారత్వాత్ ।
పునశ్చాదిత్యవ్యపాశ్రయాణి పఞ్చ రోహితాదీన్యుపక్రమ్యేతి ।
అయమర్థః - “అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి దేవానాం మోదహేతుత్వాన్మధ్వివ మధు । భ్రామరమధుసారూప్యమాహాస్య శ్రుతిః - “తస్య మధునో ద్యౌరేవ తిరశ్చీనవంశః”(ఛా. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) । అన్తరిక్షం మధ్వపూపః । ఆదిత్యస్య హి మధునోఽపూపః పటలమన్తరిక్షమాకాశం, తత్రావస్థానాత్ । యాని చ సోమాజ్యపయఃప్రభృతీన్యగ్నౌ హూయతే తాన్యాదిత్యరశ్మిభిరగ్నిసంవలితైరూత్పన్నపాకాన్యమృతీభావమాపన్నాన్యాదిత్యమణ్డలమృఙ్మన్త్రమధుపైర్నీయన్తే । యథా హి భ్రమరాః పుష్పేభ్య ఆహృత్య మకరన్దం స్వస్థానమానయన్త్యేవమృఙ్మన్త్రభ్రమరాః ప్రయోగసమవేతార్థస్మారణాదిభిరృగ్వేదవిహితేభ్యః కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్య తన్నిష్పన్నం మకరన్దమాదిత్యమణ్డలం లోహితాభిరస్య ప్రాచీభీ రశ్మినాడీభిరానయన్తి, తదమృతం వసవ ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధునో దక్షిణాభీ రశ్మినాడీభిః శుక్లాభిర్యజుర్వేదవిహితకర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నం యజుర్వేదమన్త్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదేతదమృతం రుద్రా ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధునః ప్రతీచీభీ రశ్మినాడీభిః కృష్ణాభిః సామవేదవిహితకర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నం సామమన్త్రస్తోత్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదమృతమాదిత్యా ఉపజీవన్తి । అథాస్యాదిత్యమధున ఉదీచిభిరతికృష్ణాభీ రశ్మినాడీభిరథర్వవేదవిహితేభ్యః కర్మకుసుమేభ్య ఆహృత్యాగ్నౌ హుతం సోమాది పూర్వవదమృతభావమాపన్నమథర్వాఙ్గిరసమన్త్రభ్రమరాః, తథాశ్వమేధవాచఃస్తోమకర్మకుసుమాత్ ఇతిహాసపురాణమన్త్రభ్రమరా ఆదిత్యమణ్డలమానయన్తి । అశ్వమేధే వాచఃస్తోమే చ పారిప్లవం శంసన్తి ఇతి శ్రవణాదితిహాసపురాణమన్త్రాణామప్యస్తి ప్రయోగః । తదమృతం మరుత ఉపజీవన్తి । అథాస్య యా ఆదిత్యమధున ఊర్ధ్వా రశ్మినాడ్యో గోప్యాస్తాభిరుపాసనభ్రమరాః ప్రణవకుసుమాదాహృత్యాదిత్యమణ్డలమానయన్తి, తదమృతముపజీవన్తి సాధ్యాః । తా ఎతా ఆదిత్యవ్యపాశ్రయాః పఞ్చ రోహితాదయో రశ్మినాడ్య ఋగాదిసమ్బద్ధాః క్రమేణోపదిశ్యేతి యోజనా । ఎతదేవామృతం దృష్ట్వోపలభ్య యథాస్వం సమస్తైః కరణైర్యశస్తేజ ఇన్ద్రియసాకల్యవీర్యాన్నాద్యాన్యమృతం తదుపలభ్యాదిత్యే తృప్యతి । తేన ఖల్వమృతేన దేవానాం వస్వాదీనాం మోదనం విదధదాదిత్యో మధు । ఎతదుక్తం భవతి - న కేవలముపాస్యోపాసకభావ ఎకస్మిన్విరుధ్యతే, అపి తు జ్ఞాతృజ్ఞేయభావశ్చ ప్రాప్యప్రాపకభావశ్చేతి ।
తథాగ్నిః పాద ఇతి ।
అధిదైవతం ఖల్వాకాశే బ్రహ్మదృష్టివిధానార్థముక్తమ్ । ఆకాశస్య హి సర్వగతత్వం రూపాదిహీనత్వే చ బ్రహ్మణా సారూప్యం, తస్య చైతస్యాకాశస్య బ్రహ్మణశ్చత్వారః పాదా అగ్న్యాదయః “అగ్నిః పాదః” ఇత్యాదినా దర్శితాః । యథా హి గోః పాదా న గవా వియుజ్యన్త, ఎవమగ్న్యాదయోఽపి నాకాశేన సర్వగతేనేత్యాకాశస్య పాదాః ।
తదేవమాకాశస్య చతుష్పదో బ్రహ్మదృష్టిం విధాయ స్వరూపేణ వాయుం సంవర్గగుణకముపాస్యం విధాతుం మహీకరోతి -
వాయుర్వావ సంవర్గః ।
తథా స్వరూపేణైవాదిత్యం బ్రహ్మదృష్ట్యోపాస్యం విధాతుం మహీకరోతి -
ఆదిత్యో బ్రహ్మేత్యాదేశః
ఉపదేశః । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౩౧ ॥
యద్యుచ్యేత నావిశేషేణ సర్వేషాం దేవర్షీణాం సర్వాసు బ్రహ్మవిద్యాస్వధికారః, కిన్తు యథాసమ్భవమితి । తత్రేదముపతిష్ఠతే -
జ్యోతిషి భావాచ్చ ।
లౌకికౌ హ్యాదిత్యాదిశబ్దప్రయోగప్రత్యయౌ జ్యోతిర్మణ్డలాదిషు దృష్టౌ । న చైతేషామస్తి చైతన్యమ్ । నహ్యేతేషు దేవదత్తాదివత్తదనురూపా దృశ్యన్తే చేష్టాః ।
స్యాదేతత్ । మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణలోకేభ్య ఇతి ।
తత్ర “జగృభ్మాతే దక్షిణమిన్ద్రహస్తమ్” ఇతి చ, “కాశిరిన్ద్ర ఇత్” ఇతి చ । కాశిర్ముష్టిః । తథా “తువిగ్రీవో వపోదరః సుబాహురన్ధసో మదే । ఇన్ద్రో వృత్రాణి జిఘ్నతే”(ఋ.సం. ౮-౭-౧౭) ఇతి విగ్రహవత్త్వం దేవతాయా మన్త్రార్థవాదా అభివదన్తి । తథా హవిర్భోజనం దేవతాయా దర్శయన్తి - “అద్ధీన్ద్ర పిబ చ ప్రస్థితస్య”(ఋ.సం. ౧౦-౧౧౬-౭) ఇత్యాదయః । తథేశనమ్ - “ఇన్ద్రో దివ ఇన్ద్ర ఈశే పృథివ్యా ఇన్ద్రో అపామిన్ద్ర ఇత్పర్వతానామ్ । ఇన్ద్రో వృధామిన్ద్ర ఇన్మేధిరాణామిన్ద్రః క్షేమే యోగే హవ్య ఇన్ద్రః”(ఋ.సం. ౧౦-౮౯-౧౦) ఇతి, తథా “ఈశానమస్య జగతః స్వర్దృశమీశానమిన్ద్ర తస్థుషః”(ఋ.సం. ౭-౩౨-౨౨) ఇతి । తథా వరివసితారం ప్రతి దేవతాయాః ప్రసాదం ప్రసన్నాయాశ్చ ఫలదానం దర్శయతి “ఆహుతిభిరేవ దేవాన్ హుతాదః ప్రీణాతి తస్మై ప్రీతా ఇషమూర్జం చ యచ్ఛన్తి” ఇతి, “తృప్త ఎవైనమిన్ద్రః ప్రజయా పశుభిస్తర్పయతి” ఇతి చ । ధర్మశాస్త్రకారా అప్యాహుః - “తే తృప్తాస్తర్పయన్త్యేనం సర్వకామఫలైః శుభైః” । ఇతి పురాణవచాంసి చ భూయాంసి దేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకప్రపఞ్చమాపక్షతే । లౌకికా అపి దేవతావిగ్రహాదిపఞ్చకం స్మరన్తి చోపచరన్తి చ । తథాహి - యమం దణ్డహస్తమాలిఖన్తి, వరుణం పాశహస్తమ్ , ఇన్ద్రం వజ్రహస్తమ్ । కథయన్తి చ దేవతా హవిర్భుజ ఇతి । తథేశనామిమామాహుః - దేవగ్రామో దేవక్షేత్రమితి । తథాస్యాః ప్రసాదం చ ప్రసన్నాయాశ్చ ఫలదానమాహుః - ప్రసన్నోఽస్య పశుపతిః పుత్రోఽస్య జాతః । ప్రసన్నోఽస్య ధనదో ధనమనేన లబ్ధమితి ।
తదేతత్పూర్వపక్షీ దూషయతి -
నేత్యుచ్యతే । నహి తావల్లోకో నామేతి ।
న ఖలుప్రత్యక్షాదివ్యతిరిక్తో లోకో నామ ప్రమాణాన్తరమస్తి, కిన్తు ప్రత్యక్షాదిమూలా లోకప్రసిద్ధిః సత్యతామశ్నుతే, తదభావే త్వన్ధపరమ్పరావన్మూలాభావాద్విపల్వతే । నచ విగ్రహాదౌ ప్రత్యక్షాదీనామన్యతమమస్తి ప్రమాణమ్ । న చేతిహాసాది మూలం భవితుమర్హతి, తస్యాపి పౌరుషేయత్వేన ప్రత్యక్షాద్యపేక్షణాత్ ।
ప్రత్యక్షాదీనాం చాత్రాభావాదిత్యాహ -
ఇతిహాసపురాణమపీతి ।
ననూక్తం మన్త్రార్థవాదేభ్యో విగ్రహాదిపఞ్చకప్రసిద్ధిరితి, అత ఆహ -
అర్థవాదా అపీతి ।
విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతామాపద్యమానా అర్థవాదా విధివిషయప్రాశస్త్యలక్షణాపరా న స్వార్థే ప్రమాణం భవితుమర్హన్తి । “యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః” ఇతి హి శాబ్దన్యాయవిదః । ప్రమాణాన్తరేణ తు యత్ర స్వార్థేఽపి సమర్థ్యతే, యథా వాయోః క్షేపిష్ఠత్వమ్ , తత్ర ప్రమాణాన్తరవశాత్సోఽభ్యుపేయతే న తు శబ్దసామర్థ్యాత్ । యత్ర తు న ప్రమాణాన్తరమస్తి, యథా విగ్రహాదిపఞ్చకే, సోఽర్థః శబ్దాదేవావగన్తవ్యః । అతత్పరశ్చ శబ్దో న తదవగమయుతిమలమితి । తదవగమపరస్య తత్రాపి తాత్పర్యమభ్యుపేతవ్యమ్ । న చైకం వాక్యముభయపరం భవతీతి వాక్యం భిద్యేత । నచ సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదో యుజ్యతే । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరానధిగతా విగ్రహాదిమత్తా అన్యపరాచ్ఛబ్దాదవగన్తవ్యేతి మనోరథమాత్రమిత్యర్థః । మన్త్రాశ్చ వ్రీహ్యాదివచ్ఛ్రుత్యాదిభిస్తత్ర తత్ర వినియుజ్యమానాః ప్రమాణభావాననుప్రవేశినః కథముపయుజ్యన్తాం తేష తేషు కర్మస్విత్యపేక్షాయాం దృష్టే ప్రకారే సమ్భవతి నాదృష్టకల్పనోచితా । దృష్టశ్చ ప్రకారః ప్రయోగసమవేతార్థస్మారణం, స్మృత్యా చానుతిష్ఠన్తి ఖల్వనుష్ఠాతారః పదార్థాన్ । ఔత్సర్గికీ చార్థపరతా పదానామిత్యపేక్షితప్రయోగసమవేతార్థస్మరణతాత్పర్యాణాం మన్త్రాణాం నానధిగతే విగ్రహాదావపి తాత్పర్యం యుజ్యత ఇతి న తేభ్యోఽపి తత్సిద్ధిః । తస్మాద్దేవతావిగ్రహవత్తాదిభావగ్రాహకప్రమాణాభావాత్ ప్రాప్తా షష్ఠప్రమాణగోచరతాస్యేతి ప్రాప్తమ్ ॥ ౩౨ ॥
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
భావం తు బాదరాయణోఽస్తి హి ।
తుశబ్దః పూర్వపక్షం వ్యావర్తయతిఇత్యన్తమ్
ఇత్యాది
భూతధాతోరాదిత్యాదిష్వచేతనత్వమభ్యుపగమ్యతే
ఇత్యన్తమ్ అతిరోహితార్థమ్ ।
మన్త్రార్థవాదాదివ్యవహారాదితి ।
ఆదిగ్రహణేనేతిహాసపురాణధర్మశాస్త్రాణి గృహ్యన్తే । మన్త్రాదీనాం వ్యవహారః ప్రవృత్తిస్తస్య దర్శనాదితి ।
పూర్వపక్షమనుభాషతే -
యదప్యుక్తమితి ।
ఎకదేశిమతేన తావత్పరిహరతి -
అత్ర బ్రూమ ఇతి ।
తదేతత్పూర్వపక్షిణముత్థాప్య దూషయతి -
అత్రాహ
పూర్వపక్షీ । శాబ్దీ ఖల్వియం గతిః, యత్తాత్పర్యాధీనవృత్తిత్వం నామ । నహ్యన్యపరః శబ్దోఽన్యత్ర ప్రమాణం భవితుమర్హతి । నహి శ్విత్రినిర్ణేజనపరం శ్వేతో ధావతీతి వాక్యమితః సారమేయగమనం గమయితుమర్హతి । నచ నఞ్వతి మహావాక్యేఽవాన్తరవాక్యార్థో విధిరూపః శక్యోఽవగన్తుమ్ । నచ ప్రత్యయమాత్రాత్సోఽప్యర్థోఽస్య భవతి, తత్ప్రత్యయస్య భ్రాన్తిత్వాత్ । న పునః ప్రత్యక్షాదీనామియం గతిః । నహ్యుదకాహరణార్థినా ఘటదర్శనాయోన్మీలితం చక్షుర్ఘటపటౌ వా పటం వా కేవలం నోపలభతే ।
తదేవమేకదేశిని పూర్వపక్షిణా దూషితే పరమసిద్ధాన్తవాద్యాహ -
అత్రోచ్యతే విషమ ఉపన్యాస ఇతి ।
అయమభిసన్ధిః - లోకే విశిష్టార్థప్రత్యాయనాయ పదాని ప్రయుక్తాని తదన్తరేణ న స్వార్థమాత్రస్మారణే పర్యవస్యన్తి । నహి స్వార్థస్మారణమాత్రాయ లోకే పదానాం ప్రయోగో దృష్టపూర్వః । వాక్యార్థే తు దృశ్యతే । న చైతాన్యస్మారితస్వార్థాని సాక్షాద్వాక్యార్థం ప్రత్యాయయితుమీశతే ఇతి స్వార్థస్మారణం వాక్యార్థమితయేఽవాన్తరవ్యాపారః కల్పితః పదానామ్ । నచ యదర్థం యత్తత్తేన వినా పర్యవస్యతీతి న స్వార్థమాత్రభిధానే పర్యవసానం పదానామ్ । నచ నఞ్వతి వాక్యే విధానపర్యవసానమ్ । తథా సతి నఞ్పదమనర్థకం స్యాత్ । యథాహుః - “సాక్షాద్యద్యపి కుర్వన్తి పదార్థప్రతిపాదనమ్ । వర్ణాస్తథాపి నైతస్మిన్పర్యవస్యన్తి నిష్ఫలే ॥ వాక్యార్థమితయే తేషాం ప్రవృత్తౌ నాన్తరీయమ్ । పాకే జ్వాలేవ కాష్ఠానాం పదార్థప్రతిపాదనమ్” ॥ ఇతి । సేయమేకస్మిన్వాక్యే గతిః । యత్ర తు వాక్యస్యైకస్య వాక్యాన్తరేణ సమ్బన్ధస్తత్ర లోకానుసారతో భూతార్థవ్యుత్పత్తౌ చ సిద్ధాయామేకైకస్య వాక్యస్య తత్తద్విశిష్టార్థప్రత్యాయనేన పర్యవసితవృత్తినః పశ్చాత్కుతశ్చిద్ధేతోః ప్రయోజనాన్తరాపేక్షాయామన్వయః కల్ప్యతే । యథా “వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతా వాయుమేవ స్వేన భాగధేయేనోపధావతి స ఎవైనం భూతిం గమయతి వాయవ్యం శ్వేతమాలభేత”(కృ.య. ౨.౧.౧) ఇత్యత్ర । ఇహ హి యది న స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధిః స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యం వేదరాశిం పురుషార్థతామనేష్యత్తతో భూతార్థమాత్రపర్యవసితా నార్థవాదా విధ్యుద్దేశేనైకవాక్యతామాగమిష్యన్ । తస్మాత్ స్వాధ్యాయవిధివశాత్కైమర్థ్యాకాఙ్క్షాయాం వృత్తాన్తాదిగోచరాః సన్తస్తత్ప్రత్యాయనద్వారేణ విధేయప్రాశస్త్యం లక్షయన్తి, న పునరవివక్షితస్వార్థా ఎవ తల్లక్షణే ప్రభవన్తి, తథా సతి లక్షణైవ న భవేత్ । అభిధేయావినాభావస్య తద్బీజస్యాభావాత్ । అత ఎవ గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యత్ర గఙ్గాశబ్దః స్వార్థసమ్బద్ధమేవ తీరం లక్షయతి న తు సముద్రతీరం, తత్కస్య హేతోః, స్వార్థప్రత్యాసత్త్యభావాత్ । న చైతత్సర్వం స్వార్థావివక్షాయాం కల్పతే । అత ఎవ యత్ర ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధార్థా అర్థవాదా దృశ్యన్తే, యథా - ‘ఆదిత్యో వై యూపః’ ‘యజమానః ప్రస్తరః’ ఇత్యేవమాదయః, తత్ర యథా ప్రమాణాన్తరావిరోధః, యథా చ స్తుత్యర్థతా, తదుభయసిద్ధ్యర్థం “గుణవాదస్తు”(జై.సూ. ౧।౨।౧౦ ) ఇతి చ “తత్సిద్ధిః” ఇతి చాసూత్రయజ్జైమినిః । తస్మాద్యత్ర సోఽర్థోఽర్థవాదానాం ప్రమాణాన్తరవిరుద్ధస్తత్ర గుణవాదేన ప్రాశస్త్యలక్షణేతి లక్షితలక్షణా । యత్ర తు ప్రమాణాన్తరసంవాదస్తత్ర ప్రమాణాన్తరాదివార్థవాదాదపి సోఽర్థః ప్రసిధ్యతి, ద్వయోః పరస్పరానపేక్షయోః ప్రత్యక్షానుమానయోరివైకత్రార్థే ప్రవృత్తేః । ప్రమాత్రపేక్షయా త్వనువాదకత్వమ్ । ప్రమాతా హ్యవ్యుత్పన్నః ప్రథమం యథా ప్రత్యక్షాదిభ్యోఽర్థమవగచ్ఛతి న తథామ్నాయతః, తత్ర వ్యుత్పత్త్యాద్యపేక్షత్వాత్ । నతు ప్రమాణాపేక్షయా, ద్వయోః స్వార్థేఽనపేక్షత్వాదిత్యుక్తమ్ । నన్వేవం మానాన్తరవిరోధేఽపి కస్మాద్గుణవాదో భవతి, యావతా శబ్దవిరోధే మానాన్తరమేవ కస్మాన్న బాధ్యతే, వేదాన్తైరివాద్వైతవిషయైః ప్రత్యక్షాదయః ప్రపఞ్చగోచరాః, కస్మాద్వాఽర్థవాదవద్వేదాన్తా అపి గుణవాదేన న నీయన్తే । అత్రోచ్యతే - లోకానుసారతో ద్వివిధో హి విషయః శబ్దానామ్ , ద్వారతశ్చ తాత్పర్యతశ్చ । యథైకస్మిన్వాక్యే పదానాం పదార్థా ద్వారతో వాక్యార్థశ్చ తాత్పర్యతో విషయః ఎవం వాక్యద్వయైకవాక్యతాయామపి । యథేయం దేవదత్తీయా గౌః క్రేతవ్యేత్యేకం వాక్యమ్ , ఎషా బహుక్షీరేత్యపరం తదస్య బహుక్షీరత్వప్రతిపాదనం ద్వారమ్ । తాత్పర్యం తు క్రేతవ్యేతి వాక్యాన్తరార్థే । తత్ర యద్ద్వారతస్తత్ప్రమాణాన్తరవిరోధేఽన్యథా నీయతే । యథా విషం భక్షయేతి వాక్యం మా అస్య గృహే భుఙ్క్ష్వేతి వాక్యాన్తరార్థపరం సత్ । యత్ర తు తాత్పర్యం తత్ర మానాన్తరవిరోధే పౌరుషేయప్రమాణమేవ భవతి । వేదాన్తాస్తు పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా నిరస్తసమస్తభేదప్రపఞ్చబ్రహ్మప్రతిపాదనపరా అపౌరుషేయతా స్వతఃసిద్ధతాత్త్వికప్రమాణభావాః సన్తస్త్తాత్త్వికప్రమాణభావాత్ప్రత్యక్షాదీని ప్రచ్యావ్య సాంవ్యవహారికే తస్మిన్వ్యవస్థాపయన్తి । న చ ‘ఆదిత్యో వై యూపః’ ఇతి వాక్యమాదిత్యస్య యూపత్వప్రతిపాదనపరమపి తు యూపస్తుతిపరమ్ । తస్మాత్ప్రమాణాన్తరవిరోధే ద్వారీభూతో విషయో గుణవాదేన నీయతే । యత్ర తు ప్రమాణాన్తరం విరోధకం నాస్తి, యథా దేవతావిగ్రహాదౌ, తత్ర ద్వారతోఽపి విషయః ప్రతీయమానో న శక్యస్త్యక్తుమ్ । నచ గుణవాదేన నేతుం, కో హి ముఖ్యే సమ్భవతి గౌణమాశ్రయేదతిప్రసఙ్గాత్ । తథా సత్యనధిగతం విగ్రహాది ప్రతిపాదయత్ వాక్యం భిద్యేతేతి చేత్ అద్ధా । భిన్నమేవైతద్వాక్యమ్ । తథా సతి తాత్పర్యభేదోఽపీతి చేత్ । న । ద్వారతోఽపి తదవగతౌ తాత్పర్యాన్తరకల్పనాఽయోగాత్ । నచ యస్య యత్ర న తాత్పర్యం తస్య తత్రాప్రామాణ్యం, తథా సతి విశిష్టపరం వాక్యం విశేషణేష్వప్రమాణమితి విశిష్టపరమపి న స్యాత్ , విశేషణావిషయత్వాత్ । విశిష్టవిషయత్వేన తు తదాక్షేపే పరస్పరాశ్రయత్వమ్ । ఆక్షేపాద్విశేషణప్రతిపత్తౌ సత్యాం విశిష్టవిషయత్వం విశిష్టవిషయత్వాచ్చ తదాక్షేపః । తస్మాద్విశిష్టప్రత్యయపరేభ్యోఽపి విశేషణాని ప్రతీయమానాని తస్యైవ వాక్యస్య విషయత్వేనానిచ్ఛతాప్యభ్యుపేయాని యథా, తద్యాన్యపరేభ్యోఽప్యర్థవాదవాక్యేభ్యో దేవతావిగ్రహాదయః ప్రతీయమానా అసతి ప్రమాణాన్తరవిరోధే న యుక్తాస్త్యక్తుమ్ । నహి ముఖ్యార్థసమ్భవే గుణవాదో యుజ్యతే । నచ భూతార్థమప్యపౌరుషేయం వచో మానాన్తరాపేక్షం స్వార్థే, యేన మానాన్తరాసమ్భవే భవేదప్రమాణమిత్యుక్తమ్ । స్యాదేతత్ । తాత్పర్యైక్యేఽపి యది వాక్యభేదః, కథం తర్హ్యర్థైకత్వాదేకం వాక్యమ్ । న । తత్ర తత్ర యథాస్వం తత్తత్పదార్థవిశిష్టైకపదార్థప్రతీతిపర్యవసానసమ్భవాత్ । స తు పదార్థాన్తరవిశిష్టః పదార్థ ఎకః క్వచిద్ద్వారభూతః క్వచిద్ద్వారీత్యేతావాన్ విశేషః । నన్వేవం సతి ఓదనం భుక్త్వా గ్రామం గచ్ఛతీత్యత్రాపి వాక్యభేదప్రసఙ్గః । అన్యో హి సంసర్గ ఓదనం భుక్త్వేతి, అన్యస్తు గ్రామం గచ్ఛతీతి । న । ఎకత్ర ప్రతీతేరపర్యవసానాత్ । భుక్త్వేతి హి సమానకర్తృకతా పూర్వకాలతా చ ప్రతీయతే । న చేయం ప్రతీతిరపరకాలక్రియాన్తరప్రత్యయమన్తరేణ పర్యవస్యతి । తస్మాద్యావతి పదసమూహే పదాహితాః పదార్థస్మృతయః పర్యవసన్తి తావదేకం వాక్యమ్ । అర్థవాదవాక్యే చైతాః పర్యవస్యన్తి వినైవ విధివాక్యం విశిష్టార్థప్రతీతేః । న చ ద్వాభ్యాం ద్వాభ్యాం పదాభ్యాం విశిష్టార్థప్రత్యయపర్యవసానాత్ పఞ్చషట్పదవతి వాక్యే ఎకస్మిన్నానాత్వప్రసఙ్గః । నానాత్వేఽపి విశేషణానాం విశేష్యస్యైకత్వాత్ , తస్య చ సకృచ్చఛ్రుతస్య ప్రధానభూతస్య గుణభూతవిశేషణానురోధేనావర్తనాయోగాత్ । ప్రధానభేదే తు వాక్యభేద ఎవ । తస్మాద్విధివాక్యాదర్థవాదవాక్యమన్యదితి వాక్యయోరేవ స్వస్వవాక్యార్థప్రత్యయావసితవ్యాపారయోః పశ్చాత్కుతశ్చిదపేక్షాయాం పరస్పరాన్వయ ఇతి సిద్ధమ్ ।
అపి చ విధిభిరేవేన్ద్రాదిదైవత్యానీతి ।
దేవతాముద్దిశ్య హవిరవమృశ్య చ తద్విషయస్వత్వత్యాగ ఇతి యాగశరీరమ్ । నచ చేతస్యనాలిఖితా దేవతోద్దేష్టుం శక్యా । నచ రూపరహితా చేతసి శక్యత ఆలేఖితుమితి యాగవిధినైవ తద్రూపాపేక్షిణా యాదృశమన్యపరేభ్యోఽపి మన్త్రార్థవాదేభ్యస్తద్రూపమవగతం తదభ్యుపేయతే, రూపాన్తరకల్పనాయాం మానాభావాత్ । మన్త్రార్థవాదయోరత్యన్తపరోక్షవృత్తిప్రసఙ్గాచ్చ । యథా హి “వ్రాత్యో వ్రాత్యస్తోమేన యజతే” ఇతి వ్రాత్యస్వరూపాపేక్షాయాం యస్య పితా పితామహో వా సోమం న పిబేత్ స వ్రాత్య ఇతి వ్రాత్యస్వరూపమవగతం వ్రాత్యస్తోమవిధ్యపేక్షితం సద్విధిప్రమాణకం భవతి, యథా వా స్వర్గస్య రూపమలౌకికం ‘స్వర్గకామో యజేత’ ఇతి విధినాపేక్షితం సదర్థవాదతోఽవగమ్యమానం విధిప్రమాణకమ్ , తథా దేవతారూపమపి । ననూద్దేశో రూపజ్ఞానమపేక్షతే న పునా రూపసత్తామపి, దేవతాయాః సమారోపేణాపి చ రూపజ్ఞానముపపద్యత ఇతి సమారోపితమేవ రూపం దేవతాయా మన్త్రార్థవాదైరుచ్యతే । సత్యం, రూపజ్ఞానమపేక్షతే । తచ్చాన్యతోఽసమ్భవాన్మన్త్రార్థవాదేభ్య ఎవ । తస్య తు రూపస్యాసతి బాధకేఽనుభవారూఢం తథాభావం పరిత్యజ్యాన్యథాత్వమననుభూయమానమసామ్ప్రతం కల్పయితుమ్ । తస్మాద్విధ్యపేక్షితమన్త్రార్థవాదైరన్యపరైరపి దేవతారూపం బుద్ధావుపనిధీయమానం విధిప్రమాణకమేవేతి యుక్తమ్ ।
స్యాదేతత్ । విధ్యపేక్షాయామన్యపరాదపి వాక్యాదవగతోఽర్థః స్వీక్రియతే, తదపేక్షైవ తు నాస్తి, శబ్దరూపస్య దేవతాభావాత్ , తస్య చ మానాన్తరవేద్యత్వాదిత్యత ఆహ -
న చ శబ్దమాత్రమితి ।
న కేవలం - మన్త్రార్థవాదతో విగ్రహాదిసిద్ధిః, అపి తు ఇతిహాసపురాణలోకస్మరణేభ్యో మన్త్రార్థవాదమూలేభ్యో వా ప్రత్యక్షాదమూలేభ్యో వేత్యాహ -
ఇతిహాసేతి । శ్లిష్యతే
యుజ్యతే । నిగదమాత్రవ్యాఖ్యాతమన్యత్ । తదేవం మన్త్రార్థవాదాదిసిద్ధే దేవతావిగ్రహాదౌ గుర్వాదిపూజావద్దేవతాపూజాత్మకో యాగో దేవతాప్రసాదాదిద్వారేణ సఫలోఽవకల్పతే । అచేతనస్య తు పూజామప్రతిపద్యమానస్య తదనుపపత్తిః । న చైవం యజ్ఞకర్మణో దేవతాం ప్రతి గుణభావాద్దేవతాతః ఫలోత్పాదే యాగభావనాయాః శ్రుతం ఫలవత్త్వం యాగస్య చ తాం ప్రతి తత్ఫలాంశం వా ప్రతి శ్రుతం కరణత్వం హాతవ్యమ్ । యాగభావనాయా ఎవ హి ఫలవత్యా యాగలక్షణస్వకరణావాన్తరవ్యాపారత్వాద్దేవతాభోజనప్రసాదాదీనామ్ , కృషికర్మణ ఇవ తత్తదవాన్తరవ్యాపారస్య సస్యాధిగమసాధనత్వమ్ । ఆగ్నేయాదీనామివోత్పత్తిపరమాపూర్వావాన్తరవ్యాపారాణాం భవన్మతే స్వర్గసాధనత్వమ్ । తస్మాత్కర్మణోఽపూర్వావాన్తరవ్యాపారస్య వా దేవతాప్రసాదావాన్తరవ్యాపారస్య వా ఫలవత్త్వాత్ ప్రధానత్వముభయస్మిన్నపి పక్షే సమానం, నతు దేవతాయా విగ్రహాదిమత్యాః ప్రాధాన్యమితి న ధర్మమీమాంసాయాః సూత్రమ్ - “అపి వా శబ్దపూర్వత్వాద్యజ్ఞకర్మ ప్రధానం గుణత్వే దేవతాశ్రుతిః”(జై.సూ. ౯.౧.౯) ఇతి విరుధ్యతే । తస్మాత్సిద్ధో దేవతానాం ప్రాయేణ బ్రహ్మవిద్యాస్వధికార ఇతి ॥ ౩౩ ॥
శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి ।
అవాన్తరసఙ్గతిం కుర్వన్నధికరణతాత్పర్యమాహ -
యథా మనుష్యాధికారేతి ।
శఙ్కాబీజమాహ -
తత్రేతి ।
నిర్మృష్టనిఖిలదుఃఖానుషఙ్గే శాశ్వతిక ఆనన్దే కస్య నామ చేతనస్యార్థితా నాస్తి, యేనార్థితాయా అభావాచ్ఛూద్రో నాధిక్రియేత । నాప్యస్య బ్రహ్మజ్ఞానే సామర్థ్యాభావః । ద్వివిధం హి సామర్థ్యం నిజం చాగన్తుకం చ । తత్ర ద్విజాతీనామివ శూద్రాణాం శ్రవణాదిసామర్థ్యం నిజమప్రతిహతమ్ । అధ్యయనాభావాదాగన్తుకసామర్థ్యాభావే సత్యనధికార ఇతి చేత్ , హన్త, ఆధానాభావే సత్యగ్న్యభావాదగ్నిసాధ్యే కర్మణి మా భూదధికారః । నచ బ్రహ్మవిద్యాయామగ్నిః సాధనమితి కిమిత్యనాహితాగ్నయో నాధిక్రియన్తే । న చాధ్యయనాభావాత్తత్సాధనాయామనధికారో బ్రహ్మవిద్యాయామితి సామ్ప్రతమ్ । యతో యుక్తం “యదాహవనీయే జుహోతి”(శ.బ్రా. ౩-౫-౩-౩) ఇత్యాహవనీయస్య హోమాధికరణతయా విధానాత్తద్రూపస్యాలౌకికతయానారభ్యాధీతవాక్యవిహితాదాధానాదన్యతోఽనధిగమాదాధానస్య చ ద్విజాతిసమ్బన్ధితయా విధానాత్తత్సాధ్యోఽగ్నిరలౌకికో న శూద్రస్యాస్తీతి నాహవనీయాదిసాధ్యే కర్మణి శూద్రస్యాధికార ఇతి । నచ తథా బ్రహ్మవిద్యాయామలౌకికమస్తి సాధనం యచ్ఛూద్రస్య న స్యాత్ । అధ్యయననియమ ఇతి చేత్ । న । వికల్పాసహత్వాత్ । తదధ్యయనం పురుషార్థే వా నియమ్యేత , యథా ధనార్జనే ప్రతిగ్రహాది । క్రత్వర్థే వా, యథా ‘వ్రీహీనవహన్తి’ ఇత్యవఘాతః । న తావత్క్రత్వర్థే । నహి “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” (తై.ఆ. ౨.౧౫.౧) ఇతి కఞ్చిత్క్రతుం ప్రకృత్య పఠ్యతే, యథా దర్శపూర్ణమాసం ప్రకృత్య ‘వ్రీహీనవహన్తి’ ఇతి । న చానారభ్యాధీతమప్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధితయా క్రతుముపస్థాపయతి, యేన వాక్యేనైవ క్రతునా సమ్బధ్యేతాధ్యయనమ్ । నహి యథా జుహ్వాది అవ్యభిచరితక్రతుసమ్బద్ధమేవం స్వాధ్యాయ ఇతి । తస్మాన్నైవ క్రత్వర్థే నియమః । నాపి పురుషార్థే । పురుషేచ్ఛాధీనప్రవృత్తిర్హి పురుషార్థో భవతి, యథా ఫలం తదుపాయో వా । తదుపాయేఽపి హి విధితః ప్రాక్ సామాన్యరూపా ప్రవృత్తిః పురుషేచ్ఛానిబన్ధనైవ । ఇతికర్తవ్యతాసు తు సామాన్యతో విశేషతశ్చ ప్రవృత్తిర్విధిపరాధీనైవ । నహ్యనధిగతకరణభేద ఇతికర్తవ్యతాసు ఘటతే । తస్మాద్విధ్యధీనప్రవృత్తితయాఙ్గానాం క్రత్వర్థతా । క్రతురితి హి విధివిషయేణ విధిం పరామృశతి విషయిణమ్ । తేనార్థ్యతే విషయీక్రియత ఇతి క్రత్వర్థః । న చాధ్యయనం వా స్వాధ్యాయో వా తదర్థజ్ఞానం వా ప్రాగ్విధేః పురుషేచ్ఛాధీనప్రవృత్తిః, యేన పురుషార్థః స్యాత్ । యది చాధ్యయనేనైవార్థావబోధరూపం నియమ్యేత తతో మానాన్తరవిరోధః । తద్రూపస్య వినాప్యధ్యయనం పుస్తకాదిపాఠేనాప్యధిగమాత్ । తస్మాత్ “సువర్ణం భార్యం” ఇతివదధ్యయనాదేవ ఫలం కల్పనీయమ్ । తథా చాధ్యయనవిధేరనియామకత్వాచ్ఛూద్రస్యాధ్యయనేన వా పుస్తకాదిపాఠేన వా సామర్థ్యమస్తీతి సోఽపి బ్రహ్మవిద్యాయామధిక్రియేత । మా భూద్వాధ్యయనాభావాత్సర్వత్ర బ్రహ్మవిద్యాయామధికారః, సంవర్గవిద్యాయాం తు భవిష్యతి । “అహ హారేత్వా శూద్ర” ఇతి శూద్రం సమ్బోధ్య తస్యాః ప్రవృత్తేః । న చైష శూద్రశబ్దః కయాచిదవయవవ్యుత్పత్త్యాఽశూద్రే వర్తనీయః, అవయవప్రసిద్ధితః సముదాయప్రసిద్ధేరనపేక్షతయా బలీయస్త్వాత్ । తస్మాద్యథానధీయానస్యేష్టౌ నిషాదస్థపతేరధికారో వచనసామర్థ్యాదేవం సంవర్గవిద్యాయాం శూద్రస్యాధికారో భవిష్యతీతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే బ్రూమః - న శూద్రస్యాధికారః వేదాధ్యయనాభావాదితి ।
అయమభిసన్ధిః - యద్యపి “స్వాధ్యాయోఽధ్యేతవ్యః” ఇత్యధ్యయనవిధిర్న కిఞ్చిత్ఫలవత్కర్మారభ్యామ్నాతః, నాప్యవ్యభిచరితక్రతుసమ్బన్ధపదార్థగతః, నహి జుహ్వాదివత్స్వాధ్యాయోఽవ్యభిచరితక్రతుసబన్ధః, తథాపి స్వాధ్యాయస్యాధ్యయనసంస్కారవిధిరధ్యయనస్యాపేక్షితోపాయతామవగమయన్ కిం పిణ్డపితృయజ్ఞవత్ స్వర్గం వా, సువర్ణం భార్యమితివదార్థవాదికం వా ఫలం కల్పయిత్వా వినియోగభఙ్గేన స్వాధ్యాయేనాధీయీతేత్యేవమర్థః కల్పతాం, కింవా పరమ్పరయాప్యన్యతోఽపేక్షితమధిగమ్య నిర్వృణోత్వితి విషయే, న దృష్టద్వారేణ పరమ్పరయాప్యన్యతోఽపేక్షితప్రతిలమ్భే చ యథాశ్రుతివినియోగోపపత్తౌ చ సమ్భవన్త్యాం శ్రుతివినియోగభఙ్గేనాధ్యయనాదేవాశ్రుతాదృష్టఫలకల్పనోచితా । దృష్టశ్చ స్వాధ్యాయాధ్యయనసంస్కారః । తేన హి పురుషేణ స ప్రాప్యతే, ప్రాప్తశ్చ ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధమభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజనముపజనయతి, నతు సువర్ణధారణాదౌ దృష్టద్వారేణ కిఞ్చిత్పరమ్పరయాప్యస్త్యపేక్షితం పురుషస్య, తస్మాద్విపరివృత్య సాక్షాద్ధారణాదేవ వినియోగభఙ్గేన ఫలం కల్ప్యతే । యదా చాధ్యనసంస్కృతేన స్వాధ్యాయేన ఫలవత్కర్మబ్రహ్మావబోధో భావ్యమానోఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజన ఇతి స్థాపితం తదా యస్యాధ్యయనం తస్యైవ కర్మబ్రహ్మావబోధోఽభ్యుదయనిఃశ్రేయసప్రయోజనో నాన్యస్య, యస్య చోపనయనసంస్కారస్తస్యైవాధ్యయనం, స చ ద్విజాతీనామేవేత్యుపనయనాభావేనాధ్యయనసంస్కారాభావాత్ పుస్తకాదిపఠితస్వాధ్యాయజన్యోఽర్థావబోధః శూద్రాణాం న ఫలాయ కల్పత ఇతి శాస్త్రీయసామర్థ్యాభావాన్న శూద్రో బ్రహ్మవిద్యాయామధిక్రియత ఇతి సిద్ధమ్ ।
యజ్ఞేఽనవకౢప్త ఇతి ।
యజ్ఞగ్రహణముపలక్షణార్థమ్ । విద్యాయామనవకౢప్త ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । సిద్ధవదభిధానస్య న్యాయపూర్వకత్వాన్న్యాయస్య చోభయత్ర సామ్యాత్ ।
ద్వితీయం పూర్వపక్షమనుభాషతే -
యత్పునః సంవర్గవిద్యాయామితి ।
దూషయతి -
న తల్లిఙ్గమ్ ।
కుతః ।
న్యాయాభావాత్ ।
న తావచ్ఛూద్రః సంవర్గవిద్యాయాం సాక్షాచ్చోద్యతే, యథా “ఎతయా నిషాదస్థపతిం యాజయేత్” ఇతి నిషాదస్థపతిః । కిన్త్వర్థవాదగతోఽయం శూద్రశబ్దః, స చాన్యతః సిద్ధమర్థవద్యోతయతి న తు ప్రాపయతీత్యధ్వరమీమాంసకాః । అస్మాకం తు అన్యపరాదపి వాక్యాదసతి బాధకే ప్రమాణాన్తరేణార్థోఽవగమ్యమానో విధినా చాపేక్షితః స్వీక్రియత ఎవ । న్యాయశ్చాస్మిన్నర్థే ఉక్తో బాధకః । నచ విధ్యపేక్షాస్తి, ద్విజాత్యధికారప్రతిలమ్భేన విధేః పర్యవసానాత్ । విధ్యుద్దేశగతత్వే త్వయం న్యాయోఽపోద్యతే వచనబలాన్నిషాదస్థపతివన్న త్వేష విధ్యుద్దేశగత ఇత్యుక్తమ్ । తస్మాన్నార్థవాదమాత్రాచ్ఛూద్రాధికారసిద్ధిరితి భావః ।
అపి చ కిమర్థవాదబలాద్విద్యామాత్రేఽధికారః శూద్రస్య కల్పతే సంవర్గవిద్యాయాం వా న తావద్విద్యామాత్ర ఇత్యాహ -
కామం చాయమితి ।
నహి సంవర్గవిద్యాయామర్థవాదః శ్రుతో విద్యామాత్రేఽధికారిణముపనయత్యతిప్రసఙ్గాత్ । అస్తు తర్హి సంవర్గవిద్యాయామేవ శూద్రస్యాధికార ఇత్యత ఆహ -
అర్థవాదస్థత్వాదితి ।
తత్కిమేతచ్ఛూద్రపదం ప్రమత్తగీతం, న చైత్యద్యుక్తం, తుల్యం హి సామ్ప్రదాయికమిత్యత ఆహ -
శక్యతే చాయం శూద్రశబ్ద ఇతి ।
ఎవం కిలాత్రోపాఖ్యాయతే - జానశ్రుతిః పౌత్రాయణో బహుదాయీ శ్రద్ధాదేయో బహుపాక్యః ప్రియాతిథిర్బభూవ । స చ తేషు తేషు గ్రామనగరశృఙ్గాటకేషు వివిధానామన్నపానానాం పూర్ణానతిథిభ్య ఆవసథాన్ కారయామాస । సర్వత ఎత్యైతేష్వావసథేషు మమాన్నపానమర్థిన ఉపయోక్ష్యన్త ఇతి । అథాస్య రాజ్ఞో దానశౌణ్డస్య గుణగరిమసన్తోషితాః సన్తో దేవర్షయో హంసరూపమాస్థాయ తదనుగ్రహాయ తస్య నిదాఘసమయే దోషా హర్మ్యతలస్థస్యోపరి మాలామాబధ్యాజగ్ముః । తేషామగ్రేసరం హంసం సమ్బోధ్య పృష్ఠతః పతన్నేకతమో హంసః సాద్భుతమభ్యువాద । భో భో భల్లాక్ష భల్లాక్ష, జానశ్రుతేరస్య పౌత్రాయణస్య ద్యునిశం ద్యులోక ఆయతం జ్యోతిస్తన్మా ప్రసాఙ్క్షీర్మైతత్త్వా ధాక్షీదితి । తమేవముక్తవన్తమగ్రగామీ హంసః ప్రత్యువాచ । కం వరమేనమేతత్సన్తం సయుగ్వానమివ రైక్వమాత్థ । అయమర్థః - వర ఇతి సోపహాసమవరమాహ । అథవా వరో వరాకోఽయం జానశ్రుతిః । కమిత్యాక్షేపే । యస్మాదయం వరాకస్తస్మాత్కమేనం కిమ్భూతమేతం సన్తం ప్రాణిమాత్రం రైక్వమివ సయుగ్వానమాత్థ । యుగ్వా గన్త్రీ శకటీ తయా సహ వర్తత ఇతి స యుగ్వా రైక్వస్తమివ కమేనం ప్రాణిమాత్రం జానశ్రుతిమాత్థ । రైక్వస్య హి జ్యోతిరసహ్యం నత్వేతస్య ప్రాణిమాత్రస్య । తస్య హి భగవతః పుణ్యజ్ఞానసమ్భారసమ్భృతస్య రైక్వస్య బ్రహ్మవిదో ధర్మే త్రైలోక్యోదరవర్తిప్రాణభృన్మాత్రధర్మోఽన్తర్భవతి న పునా రైక్వధర్మకక్షాం కస్యచిద్ధర్మోఽవగాహత ఇతి । అథైష హంసవచనాదాత్మనోఽత్యన్తనికర్షముత్కర్షకాష్ఠాం చ రైక్వస్యోపశ్రుత్య విషణ్ణమానసో జానశ్రుతిః కితవ ఇవాక్షపరాజితః పౌనఃపున్యేన నిఃశ్వసన్నుద్వేలం కథం కథమపి నిశీథమతివాహయామ్బభూవ । తతో నిశావసానపిశునమనిభృతవన్దారువృన్దప్రారబ్ధస్తుతిసహస్రసంవలితం మఙ్గలతూర్యనిర్ఘోషమాకర్ణ్య తల్పతలస్థ ఎవ రాజా ఎకపదే యన్తారమాహూయాదిదేశ, వయస్య, రైక్వాహ్వయం బ్రహ్మవిదమేకరతిం సయుగ్వానమతివివిక్తేషు తేషు తేషు విపిననగనికుఞ్జనదీపులినాదిప్రదేశేష్వన్విష్య ప్రయత్నతోఽస్మభ్యమాచక్ష్వేతి । స చ తత్ర తత్రాన్విష్యన్ క్వచిదతివివిక్తే దేశే శకటస్యాధస్తాత్ పామానం కణ్డూయమానం బ్రాహ్మణాయనమద్రాక్షీత్ । తం చ దృష్ట్వా రైక్వోఽయం భవితేతి ప్రతిభావానుపవిశ్య సవినయమప్రాక్షీత్ , త్వమసి హే భగవన్ , సయుగ్వా రైక్వ ఇతి । తస్య చ రైక్వభావానుమతిం చ తైస్తైరిఙ్గితైర్గార్హస్థ్యేచ్ఛాం ధనాయాం చోన్నీయ యన్తా రాజ్ఞే నివేదయామాస । రాజా తు తం నిశమ్య గవాం షట్శతాని నిష్కం చ హారం చాశ్వతరీరథం చాదాయ సత్వరం రైక్వం ప్రతిచక్రమే । గత్వా చాభ్యువాద । హై రైక్వ, గవాం షట్శతానీమాని నిష్కశ్చ హారశ్చాయమశ్వతరీరథః, ఎతదాదత్స్వ, అనుశాధి మాం భగవన్నితి । తమేవముక్తవన్తం ప్రతి సాటోపం చ సస్పృహం చోవాచ రైక్వః । అహ హారేత్వా శూద్ర, తవైవ సహ గోభిరస్త్వితి । అహేతి నిపాతః సాటోపమామన్త్రణే । హారేణ యుక్తా ఇత్వా గన్త్రీ రథో హారేత్వా స గోభిః సహ తవైవాస్తు, కిమేతన్మాత్రేణ మమ ధనేనాకల్పవర్తినో గార్హస్థ్యస్య నిర్వాహానుపయోగినేతి భావః । ఆహరేత్వేతి తు పాఠోఽనర్థకతయా చ గోభిః సహేత్యత్ర ప్రతిసమ్బన్ధ్యనుపాదానేన చాచార్యైర్దూషితః । తదస్యామాఖ్యాయికాయాం శక్యః శూద్రశబ్దేన జానశ్రుతీ రాజన్యోఽప్యవయవవ్యుత్పత్త్యా వక్తుమ్ । స హి రైక్వః పరోక్షజ్ఞతాం చిఖ్యాపయిషురాత్మనో జానశ్రుతేః శూద్రేతి శుచం సూచయామాస । కథం పునః శూద్రశబ్దేన శుగుత్పన్నా సూచ్యత ఇతి ।
ఉచ్యతే -
తదాద్రవణాత్ ।
తద్వ్యాచష్టే - శుచమభిదుద్రావ జానశ్రుతిః । శుచం ప్రాప్తవానిత్యర్థః । శుచా వా జానశ్రుతిః దుద్రువే । శుచా ప్రాప్త ఇత్యర్థః । అథవా శుచా రైక్వం జానశ్రుతిర్దుద్రావ గతవాన్ । తస్మాత్తదాద్రవణాదితి తచ్ఛబ్దేన శుగ్వా జానశ్రుతిర్వా రైక్వో వా పరామృశ్యత ఇత్యుక్తమ్ ॥ ౩౪ ॥
క్షత్రియత్వగతేశ్చోత్తరత్ర చైత్రరథేన లిఙ్గాత్ ।
ఇతశ్చ న జాతిశూద్రో జానశ్రుతిః - యత్కారణం
ప్రకరణనిరూపణే క్రియమాణే క్షత్రియత్వమస్య జానశ్రుతేరవగమ్యతే చైత్రరథేన లిఙ్గాదితి వ్యాచక్షాణః ప్రకరణం నిరూపయతి -
ఉత్తరత్ర హి సంవర్గవిద్యావాక్యశేషే ।
చైత్రరథేనాభిప్రతారిణా నిశ్చితక్షత్రియత్వేన సమానాయాం సంవర్గవిద్యాయాం సమభివ్యాహారాల్లిఙ్గాత్సన్దిగ్ధక్షత్రియభావో జానశ్రుతిః క్షత్రియో నిశ్చీయతే । “అథ హ శౌనకం చ కాపేయమభిప్రతారిణం చ కాక్షసేనిం సూదేన పరివిష్యమాణౌ బ్రహ్మచారీ బిభిక్షే”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౫) ఇతి ప్రసిద్ధయాజకత్వేన కాపేయేనాభిప్రతారిణో యోగః ప్రతీయతే । బ్రహ్మచారిభిక్షయా చాస్యాశూద్రత్వమవగమ్యతే । నహి జాతు బ్రహ్మచారీ శూద్రాన్ భిక్షతే । యాజకేన చ కాపేయేన యోగాద్యాజ్యోఽభిప్రతారీ । క్షత్రియత్వం చాస్య చైత్రరథిత్వాత్ । “తస్మాచ్చైత్రరథో నామైకః క్షత్రపతిరజాయత” ఇతి వచనాత్ । చైత్రరథిత్వం చాస్య కాపేయేన యాజకేన యోగాత్ ।
ఎతేన వై చిత్రరథం కాపేయా అయాజయన్నితి
ఛన్దోగానాం ద్విరాత్రే శ్రూయతే । తేన చిత్రరథస్య యాజకాః కాపేయాః । ఎష చాభిప్రతారీ చిత్రరథాదన్యః సన్నేవ కాపేయానాం యాజ్యో భవతి । యది చైత్రరథిః స్యాత్ సమానాన్వయానాం హి ప్రాయేణ సమానాన్వయా యాజకా భవన్తి । తస్మాచ్చైత్రరథిత్వాదభిప్రతారీ కాక్షసేనిః క్షత్రియః । తత్సమభివ్యాహారాచ్చ జానశ్రుతిరపి క్షత్రియః సమ్భావ్యతే ।
ఇతశ్చ క్షత్రియో జానశ్రుతిరిత్యాహ -
క్షత్తృప్రేషణాద్యైశ్వర్యయోగాచ్చ ।
క్షత్తృప్రేషణే చార్థసమ్భవే చ తాదృశస్య వదాన్యప్రష్ఠస్యైశ్వర్యం ప్రాయేణ క్షత్రియస్య దృష్టం యుధిష్ఠిరాదివదితి ॥ ౩౫ ॥
సంస్కారపరామర్శాత్తదభావాభిలాపాచ్చ ।
న కేవలముపనీతాధ్యయనవిధిపరామర్శేన న శూద్రస్యాధికారః కిన్తు తేషు తేషు విద్యోపదేశప్రదేషూపనయనసంస్కారపరామర్శాత్ శూద్రస్య తదభావాభిధానాద్బ్రహ్మవిద్యాయామనధికార ఇతి ।
నన్వనుపనీతస్యాపి బ్రహ్మోపదేశః శ్రూయతే - “తాన్హానుపనీయైవ” (ఛా. ఉ. ౫ । ౧౧ । ౭) ఇతి । తథా శూద్రస్యానుపనీతస్యైవాధికారో భవీష్యతీత్యత ఆహ -
తాన్హానుపనీయైవేత్యపి ప్రదర్శితైవోపనయనప్రాప్తిః ।
ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య యేషాముపనయనం ప్రాప్తం తేషామేవ తన్నిషిధ్యతే । తచ్చ ద్విజాతీనామితి ద్విజాతయ ఎవ నిషిద్ధోపనయనా అధిక్రియన్తే న శూద్ర ఇతి ॥ ౩౬ ॥
తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తేః ।
సత్యకామో హ వై జాబాలః ప్రమీతపితృకః స్వాం మాతరం జబాలాం పప్రచ్ఛ, అహమాచార్యకులే బ్రహ్మచర్యం చరిష్యామి, తద్బ్రవీతు భవతీ కిఙ్గోత్రోఽహమితి । సాబ్రవీత్ । త్వజ్జనకపరిచరణపరతయా నాహమజ్ఞాసిషం గోత్రం తవేతి । స త్వాచార్యం గౌతమముపససాద । ఉపసద్యోవాచ, హే భగవన్ , బ్రహ్మచర్యముపేయాం త్వయీతి । స హోవాచ, నావిజ్ఞాతగోత్ర ఉపనీయత ఇతి కిఙ్గోత్రోఽసీతి । అథోవాచ సత్యకామో నాహం వేద స్వం గోత్రం, స్వాం మాతరం జబాలామపృచ్ఛం, సాపి న వేదేతి । తదుపశ్రుత్యాభ్యధాద్గౌతమః, నాద్విజన్మన ఆర్జవయుక్తమీదృశం వచః, తేనాస్మిన్న శూద్రత్వసమ్భావనాస్తీతి త్వాం ద్విజాతిజన్మానముపనేష్య ఇత్యుపనేతుమనుశాసితుం చ జాబాలం గౌతమః ప్రవృత్తః । తేనాపి శూద్రస్య నాధికార ఇతి విజ్ఞాయతే ।
న సత్యాదగా ఇతి ।
న సత్యమతిక్రాన్తవానసీతి ॥ ౩౭ ॥
శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధాత్సమృతేశ్చ ।
నిగదవ్యాఖ్యానేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ । అతిరోహితార్థమన్యత్ ॥ ౩౮ ॥
కమ్పనాత్ ।
ప్రాణవజ్రశ్రుతిబలాద్వాక్యం ప్రకరణం చ భఙ్క్త్వా వాయుః పఞ్చవృత్తిరాధ్యాత్మికో బాహ్యశ్చాత్ర ప్రతిపాద్యః । తథాహి - ప్రాణశబ్దో ముఖ్యో వాయావాధ్యాత్మికే, వజ్రశబ్దశ్చాశనౌ । అశనిశ్చ వాయుపరిణామః । వాయురేవ హి బాహ్యో ధూమజ్యోతిఃసలిలసంవలితః పర్జన్యభావేన పరిణతో విద్యుత్స్తనయిత్నువృష్ట్యశనిభావేన వివర్తతే । యద్యపి చ సర్వం జగదితి సవాయుకం ప్రతీయతే తథాపి సర్వశబ్ద ఆపేక్షికోఽపి న స్వాభిధేయం జహాతి కిన్తు సఙ్కుచద్వృత్తిర్భవతి । ప్రాణవజ్రశబ్దౌ తు బ్రహ్మవిషయత్వే స్వార్థమేవ త్యజతః । తస్మాత్ స్వార్థత్యాగాద్వరం వృత్తిసఙ్కోచః, స్వార్థలేశావస్థానాత్ । అమృతశబ్దోఽపి మరణాభావవచనో న సార్వకాలికం తదభావం బ్రూతే, జ్యోతిర్జీవితయాపి తదుపపత్తేః । యథా అమృతా దేవా ఇతి । తస్మాత్ప్రాణవజ్రశ్రుత్యనురోధాద్వాయురేవాత్ర వివక్షితో న బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
కమ్పనాత్ ।
సవాయుకస్య జగతః కమ్పనాత్ , పరమాత్మైవ శబ్దాత్ప్రమిత ఇతి మణ్డూకప్లుత్యానుషజ్జతే । బ్రహ్మణో హి బిభ్యదేతజ్జగత్కృత్స్నం స్వవ్యాపారే నియమేన ప్రవర్తతే న తు మర్యాదామతివర్తతే ।
ఎతదుక్తం భవతి - న శ్రుతిసఙ్కోచమాత్రం శ్రుత్యర్థపరిత్యాగే హేతుః, అపి తు పూర్వాపరవాక్యైకవాక్యతాప్రకరణాభ్యాం సంవలితః శ్రుతిసఙ్కోచః । తదిదముక్తమ్ -
పూర్వాపరయోర్గ్రన్థభాగయోర్బ్రహ్మైవ నిర్దిశ్యమానముపలభామహే । ఇహైవ కథమన్తరాలే వాయుం నిర్దిశ్యమానం ప్రతిపద్యేమహీతి ।
తదనేన వాక్యైకవాక్యతా దర్శితా ।
ప్రకరణాదపి
ఇతి భాష్యేణ ప్రకరణముక్తమ్ । యత్ఖలు పృష్టం తదేవ ప్రధానం ప్రతివక్తవ్యమితి తస్య ప్రకరణమ్ । పృష్టాదన్యస్మింస్తూచ్యమానే శాస్త్రమప్రమాణం భవేదసమ్బద్ధప్రలాపిత్వాత్ ।
యతు వాయువిజ్ఞానాత్క్వచిదమృతత్వమభిహితమాపేక్షికం తదితి ।
'అపపునర్మృత్యుం జయతి” ఇతి శ్రుత్యా హ్యపమృత్యోర్విజయ ఉక్తో నతు పరమమృత్యువిజయ ఇత్యాపేక్షికత్వం, తచ్చ తత్రైవ ప్రకరణాన్తరకరణేన హేతునా । న కేవలమపశ్రుత్యా తదాపేక్షికమపి తు పరమాత్మానమభిధాయ “అతోఽన్యదార్తమ్” (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇతి వాయ్వాదేరార్తత్వాభిధానాత్ । నహ్యార్తాభ్యాసాదనార్తో భవతీతి భావః ॥ ౩౯ ॥
జ్యోతిర్దర్శనాత్ ।
అత్ర హి జ్యోతిఃశబ్దస్య తేజసి ముఖ్యత్వాత్ , బ్రహ్మణి జఘన్యత్వాత్ , ప్రకరణాచ్చ శ్రుతేర్బలీయస్త్వాత్ , పూర్వవచ్ఛ్రుతిసఙ్కోచస్య చాత్రాభావాత్ , ప్రత్యుత బ్రహ్మజ్యోతిఃపక్షే క్త్వాశ్రుతేః పూర్వకాలార్థాయాః పీడనప్రసఙ్గాత్ , సముత్థానశ్రుతేశ్చ తేజ ఎవ జ్యోతిః । తథాహి - సముత్థానముద్గమనముచ్యతే, న తు వివేకవిజ్ఞానమ్ । ఉద్గమనం చ తేజఃపక్షేఽర్చిరాదిమార్గేణోపపద్యతే । ఆదిత్యశ్చార్చిరాద్యపేక్షయా పరం జ్యోతిర్భవతీతి తదుపసమ్పద్య తస్య సమీపే భూత్వా స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే, కార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్తౌ క్రమేణ ముచ్యతే । బ్రహ్మజ్యోతిఃపక్షే తు బ్రహ్మ భూత్వా కా పరా స్వరూపనిష్పత్తిః । నచ దేహాదివివిక్తబ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కారో వృత్తిరూపోఽభినిష్పత్తిః । సా హి బ్రహ్మభూయాత్ప్రాచీనా న తు పరాచీనా । సేయముపసమ్పద్యేతి క్త్వాశ్రుతేః పీడా । తస్మాత్తిసృభిః శ్రుతిభిః ప్రకరణబాధనాత్తేజ ఎవాత్ర జ్యోతిరితి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
పరమేవ బ్రహ్మ జ్యోతిఃశబ్దమ్ । కస్మాత్ । దర్శనాత్ । తస్య హీహ ప్రకరణే అనువృత్తిర్దృశ్యతే ।
యత్ఖలు ప్రతిజ్ఞాయతే, యచ్చ మధ్యే పరామృశ్యతే, యచ్చోపసంహ్రియతే, స ఎవ ప్రధానం ప్రకరణార్థః । తదన్తఃపాతినస్తు సర్వే తదనుగుణతయా నేతవ్యాః, నతు శ్రుత్యనురోధమాత్రేణ ప్రకరణాదపక్రష్టవ్యా ఇతి హి లోకస్థితిః । అన్యథోపాంశుయాజవాక్యే జామితాదోషోపక్రమే తత్ప్రతిసమాధానోపసంహారే చ తదన్తఃపాతినో “విష్ణురుపాంశు యష్టవ్యః” ఇత్యాదయో విధిశ్రుత్యనురోధేన పృథగ్విధయః ప్రసజ్యేరన్ । తత్కిమిదానీం “తిస్ర ఎవ సాహ్నస్యోపసదః కార్యా ద్వాదశాహీనస్య” ఇతి ప్రకరణానురోధాత్సాముదాయప్రసిద్ధిబలలబ్ధమహర్గణాభిధానం పరిత్యజ్యాహీనశబ్దః కథమప్యవయవవ్యుత్పత్త్యా సాన్నం జ్యోతిష్టోమమభిధాయ తత్రైవ ద్వాదశోపసత్తాం విధత్తామ్ । స హి కృత్స్నవిధానాన్న కుతశ్చిదపి హీయతే క్రతోరిత్యహీనః శక్యో వక్తుమ్ । మైవమ్ । అవయవప్రసిద్ధేః సముదాయప్రసిద్ధిర్బలీయసీతి శ్రుత్యా ప్రకరణబాధనాన్న ద్వాదశోపసత్తామహీనగుణయుక్తే జ్యోతిష్టోమే శక్నోతి విధాతుమ్ । నాప్యతోఽపకృష్టం సదహర్గణస్య విధత్తే । పరప్రకరణేఽన్యధర్మవిధేరన్యాయ్యత్వాత్ । అసమ్బద్ధపదవ్యవాయవిచ్ఛిన్నస్య ప్రకరణస్య పునరనుసన్ధానక్లేశాత్ । తేనానపకృష్టేనైవ ద్వాదశాహీనస్యేతివాక్యేన సాహ్నస్య తిస్ర ఉసపదః కార్యా ఇతి విధిం స్తోతుం ద్వాదశాహవిహితా ద్వాదశోపసత్తా తత్ప్రకృతిత్వేన చ సర్వాహీనేషు ప్రాప్తా నివీతాదివదనూద్యతే । తస్మాదహీనశ్రుత్యా ప్రకరణబాధేఽపి న ద్వాదశాహీనస్యేతి వాక్యస్య ప్రకరణాదపకర్షః । జ్యోతిష్టోమప్రకరణామ్నాతస్య పూషాద్యనుమన్త్రణమన్త్రస్య యల్లిఙ్గబలాత్ప్రకరణబాధేనాపకర్షస్తదగత్యా । పౌష్ణాదౌ చ కర్మణి తస్యార్థవత్త్వాత్ । ఇహ త్వపకృష్టస్యార్చిరాదిమార్గోపదేశే ఫలస్యోపాయమార్గప్రతిపాదకేఽతివిశదే “ఎష సమ్ప్రసాదః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౪) ఇతి వాక్యస్యావిశదైకదేశమాత్రప్రతిపాదకస్య నిష్ప్రయోజనత్వాత్ । నచ ద్వాదశాహీనస్యేతివద్యథోక్తాత్మధ్యానసాధనానుష్ఠానం స్తోతుమేష సమ్ప్రసాద ఇతి వచనమర్చిరాదిమార్గమనువదతీతి యుక్తమ్ , స్తుతిలక్షణాయాం స్వాభిధేయసంసర్గతాత్పర్యపరిత్యాగప్రసఙ్గాత్ ద్వాదశాహీనస్యేతి తు వాక్యే స్వార్థసంసర్గతాత్పర్యే ప్రకరణవిచ్ఛేదస్య ప్రాప్తానువదమాత్రస్య చాప్రయోజనత్వమితి స్తుత్యర్థో లక్ష్యతే । న చైతద్దోషభయాత్సముదాయప్రసిద్ధిముల్లఙ్ఘయావయవప్రసిద్ధిముపాశ్రిత్య సాహ్నస్యైవ ద్వాదశోపసత్తాం విధాతుమర్హతి, త్రిత్వద్వాదశత్వయోర్వికల్పప్రసఙ్గాత్ । నచ సత్యాం గతౌ వికల్పో న్యాయ్యః । సాహ్నాహీనపదయోశ్చ ప్రకృతజ్యోతిష్టోమాభిధాయినోరానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ । ప్రకరణాదేవ తదవగతేః । ఇహ తు స్వార్థసంసర్గతాత్పర్యే నోక్తదోషప్రసఙ్గ ఇతి పౌర్వాపర్యాలోచనయా ప్రకరణానురోధాద్రూఢిమపి పూర్వకాలతామపి పరిత్యజ్య ప్రకరణానుగుణ్యేన జ్యోతిః పరం బ్రహ్మ ప్రతీయతే । యత్తూక్తం ముముక్షోరాదిత్యప్రాప్తిరభిహితేతి । నాసావాత్యన్తికో మోక్షః, కిన్తు కార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్తిః । నచ క్రమముక్త్యభిప్రాయం స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి వచనమ్ । నహ్యేతత్ప్రకరణోక్తబ్రహ్మతత్త్వవిదుషో గత్యుత్క్రాన్తీ స్తః । తథా చ శ్రుతిః - “న తస్మాత్ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి అత్రైవ సమనీయన్తే” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి । నచ తద్ద్వారేణ క్రమముక్తిః । అర్చిరాదిమార్గస్య హి కార్యబ్రహ్మలోకప్రాపకత్వం న తు బ్రహ్మభూయహేతుభావః । జీవస్య తు నిరూపాధినిత్యశుద్ధబుద్ధబ్రహ్మభావసాక్షాత్కారహేతుకే మోక్షే కృతమర్చిరాదిమార్గేణ కార్యబ్రహ్మలోకప్రాప్త్యా । అత్రాపి బ్రహ్మవిదస్తదుపపత్తేః । తస్మాన్న జ్యోతిరాదిత్యముపసమ్పద్య సమ్ప్రసాదస్య జీవస్య స్వేన రూపేణ పారమార్థికేన బ్రహ్మణాభినిష్పత్తిరాఞ్జసీతి శ్రుతేరత్రాపి క్లేశః । అపిచ పరం జ్యోతిః స ఉత్తమపురుష ఇతీహైవోపరిష్టాద్విశేషణాత్తేజసో వ్యావర్త్య పురుషవిషయత్వేనావస్థాపనాజ్జ్యోతిఃపదస్య, పరమేవ బ్రహ్మ జ్యోతిః న తు తేజ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౪౦ ॥
ఆకాశోఽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ ।
యద్యపి “ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨౨) ఇత్యత్ర బ్రహ్మలిఙ్గదర్శనాదాకాశః పరమాత్మేతి వ్యుత్పాదితం, తథాపి తద్వదత్ర పరమాత్మలిఙ్గదర్శనాభావాన్నామరూపనిర్వహణస్య భూతాకాశేఽప్యవకాశదానేనోపపత్తేరకస్మాచ్చ రూఢిపరిత్యాగస్యాయోగాత్ , నామరూపే అన్తరా బ్రహ్మేతి చ నాకాశస్య నామరూపయోర్నిర్వహితురన్తరాలత్వమాహ, అపి తు బ్రహ్మణః, తేన భూతాకాశో నామరూపయోర్నిర్వహితా । బ్రహ్మ చైతయోరన్తరాలం మధ్యం సారమితి యావత్ । న తు నిర్వోఢైవ బ్రహ్మ, అన్తరాలం వా నిర్వాఢృ । తస్మాత్ప్రసిద్ధేర్భూతాకాశో న తు బ్రహ్మేతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - పరమేవాకాశం బ్రహ్మ,
కస్మాత్ , అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ ।
నామరూపమాత్రనిర్వాహకమిహాకాశముచ్యతే । భూతాకాశం చ వికారత్వేన నామరూపాన్తఃపాతి సత్ కథమాత్మానముద్వహేత్ । నహి సుశిక్షితోఽపి విజ్ఞానీ స్వేన స్కన్ధేనాత్మానం వోఢుముత్సహతే । నచ నామరూపశ్రుతిరవిశేషతః ప్రవృత్తా భూతాకాశవర్జం నామరూపాన్తరే సఙ్కోచయితుం సతి సమ్భవే యుజ్యతే । నచ నిర్వాహకత్వం నిరఙ్కుశమవగతం బ్రహ్మలిఙ్గం కథఞ్చిత్క్లేశేన పరతన్త్రే నేతుముచితమ్ “అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి” (ఛా. ఉ. ౬ । ౩ । ౨) ఇతి చ స్రష్టృత్వమతిస్ఫుటం బ్రహ్మలిఙ్గమత్ర ప్రతీయతే । బ్రహ్మరూపతయా చ జీవస్య వ్యాకర్తృత్వే బ్రహ్మణ ఎవ వ్యాకర్తృత్వముక్తమ్ । ఎవం చ నిర్వహితురేవాన్తరాలతోపపత్తేరన్యో నిర్వహితాఽన్యచ్చాన్తరాలమిత్యర్థభేదకల్పనాపి న యుక్తా । తథా చ తే నామరూపే యదన్తరేత్యయమర్థాన్తరవ్యపదేశ ఉపపన్నో భవత్యాకాశస్య । తస్మాదర్థాన్తరవ్యపదేశాత్ , తథా “తద్బ్రహ్మ తదమృతమ్”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧౪ । ౧) ఇతి వ్యపదేశాద్బ్రహ్మైవాకాశమితి సిద్ధమ్ ॥ ౪౧ ॥
సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన ।
'ఆదిమధ్యావసానేషు సంసారిప్రతిపాదనాత్ । తత్పరే గ్రన్థసన్దర్భే సర్వం తత్రైవ యోజ్యతే” ॥ సంసార్యేవ తావదాత్మాహఙ్కారాస్పదప్రాణాదిపరీతః సర్వజనసిద్ధః । తమేవ చ “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతిసన్దర్భ ఆదిమధ్యావసానేష్వామృశతీతి తదనువాదపరో భవితుమర్హతి । ఎవం చ సంసార్యాత్మైవ కిఞ్చిదపేక్ష్య మహాన్ , సంసారస్య చానాదిత్వేనానాదిత్వాదజ ఉచ్యతే, న తు తదతిరిక్తః కశ్చిదత్ర నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః ప్రతిపాద్యః । యత్తు సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోః ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్త ఇతి భేదం మన్యసే, నాసౌ భేదః కిన్త్వయమాత్మశబ్దః స్వభావవచనః, తేన సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యవస్థాయాం విశేషవిషయాభావాత్సమ్పిణ్డితప్రజ్ఞేన ప్రాజ్ఞేనాత్మనా స్వభావేన పరిష్వక్తో న కిఞ్చిద్వేదేత్యభేదేఽపి భేదవదుపచారేణ యోజనీయమ్ । యథాహుః - “ప్రాజ్ఞః సమ్పిణ్డితప్రజ్ఞః” ఇతి । ప్రత్యాదయశ్చ శబ్దాః సంసారిణ్యేవ కార్యకరణసఙ్ఘాతాత్మకస్య జగతో జీవకర్మార్జితతయా తద్భోగ్యతయా చ యోజనీయాః । తస్మాత్సంసార్యేవానూద్యతే న తు పరమాత్మా ప్రతిపాద్యత ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన వ్యపదేశాదిత్యనువర్తతే । అయమభిసన్ధిః - కిం సంసారిణోఽన్యః పరమాత్మా నాస్తి, తస్మాత్సంసార్యాత్మపరం “యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి వాక్యమ్ , ఆహోస్విదిహ సంసారివ్యతిరేకేణ పరమాత్మనోఽసఙ్కీర్తనాత్సంసారిణశ్చాదిమధ్యావసానేష్వవమర్శనాత్సంసార్యాత్మపరం, న తావత్సంసార్యతిరిక్తస్య తస్యాభావః । తత్ప్రతిపాదకా హి శతశ ఆగమాః “ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) “గతిసామాన్యాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౧౦) ఇత్యాదిభిః సూత్రసన్దర్భైరుపపాదితాః । న చాత్రాపి సంసార్యతిరిక్తపరమాత్మసఙ్కీర్తనాభావః, సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోస్తత్సఙ్కీర్తనాత్ । నచ ప్రాజ్ఞస్య పరమాత్మనో జీవాద్భేదేన సఙ్కీర్తనం సతి సమ్భవే రాహోః శిర ఇతివదౌపచారికం యుక్తమ్ । నచ ప్రాజ్ఞశబ్దః ప్రజ్ఞాప్రకర్షశాలిని నిరూఢవృత్తిః కథఞ్చిదజ్ఞవిషయో వ్యాఖ్యాతుముచితః । నచ ప్రజ్ఞాప్రకర్షోఽసఙ్కుచద్వృత్తిర్విదితసమస్తవేదితవ్యాత్సర్వవిదోఽన్యత్ర సమ్భవతి । న చేత్థమ్భూతో జీవాత్మా । తస్మాత్సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన జీవాత్ప్రాజ్ఞస్య పరమాత్మనో వ్యపదేశాత్ “యోఽయం విజ్ఞానమయః”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదినా జీవాత్మానం లోకసిద్ధమనూద్య తస్య పరమాత్మభావోఽనధిగతః ప్రతిపాద్యతే । నచ జీవాత్మానువాదమాత్రపరాణ్యేతాని వచాంసి । అనధిగతార్థావబోధనపరం హి శాబ్దం ప్రమాణం, న త్వనువాదమాత్రనిష్ఠం భవితుమర్హతి । అత ఎవ చ సంసారిణః పరమాత్మభావవిధానాయాదిమధ్యావసానేష్వనువాద్యతయాఽవమర్శ ఉపపద్యతే । ఎవం చ మహత్త్వం చాజత్వం చ సర్వగతస్య నిత్యస్యాత్మనః సమ్భవాన్నాపేక్షికం కల్పయిష్యతే ।
యస్తు మధ్యే బుద్ధాన్తాద్యవస్థోపన్యాసాదితి ।
నానేనావస్థావత్త్వం వివక్ష్యతే । అపి త్వవస్థానాముపజనాపాయధర్మకత్వేన తదతిరిక్తమవస్థారహితం పరమాత్మానం వివక్షతి, ఉపరితనవాక్యసన్దర్భాలోచనాదితి ॥ ౪౨ ॥
పత్యాదిశబ్దేభ్యః ।
సర్వస్య వశీ ।
వశః సామర్థ్యం సర్వస్య జగతః ప్రభవత్యయమ్ , వ్యూహావస్థానసమర్థ ఇతి । అత ఎవ సర్వస్యేశానః, సామర్థ్యేన హ్యయముక్తేన సర్వస్యేష్టే, తదిచ్ఛానువిధానాజ్జగతః । అత ఎవ సర్వస్యాధిపతిః సర్వస్య నియన్తా । అన్తర్యామీతి యావత్ । కిఞ్చ స ఎవంభూతో హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషో విజ్ఞానమయో న సాధునా కర్మణా భూయానుత్కృష్టో భవతీత్యేవమాద్యాః శ్రుతయోఽసంసారిణం పరమాత్మానమేవ ప్రతిపాదయన్తి । తస్మాజ్జీవాత్మానం మానాన్తరసిద్ధమనూద్య తస్య బ్రహ్మభావప్రతిపాదనపరో “యోఽయం విజ్ఞానమయః”(బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాదివాక్యసన్దర్భ ఇతి సిద్ధమ్ ॥ ౪౩ ॥
ఇతి శ్రీమద్వాచస్పతిమిశ్రవిరచితశారీరకభగవత్పాదభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమస్యాధ్యాయస్య తృతీయః పాదః ॥ ౩ ॥
॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయస్య జ్ఞేయబ్రహ్మప్రతిపాదకాస్పష్టశ్రుతిసమన్వయాఖ్యస్తృతీయః పాదః ॥
ఆనుమానికమప్యేకేషామితిచేన్న శారీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ ।
స్యాదేతత్ । బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయ బ్రహ్మణో లక్షణముక్తమ్ - “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి । తచ్చేదం లక్షణం న ప్రధానాదౌ గతం, యేన వ్యభిచారాదలక్షణం స్యాత్ , కిన్తు బ్రహ్మణ్యేవేతి “ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౫) ఇతి ప్రతిపాదితమ్ । గతిసామాన్యం చ వేదాన్తవాక్యానాం బ్రహ్మకారణవాదం ప్రతి విద్యతే, న ప్రధానకారణవాదం ప్రతీతి ప్రపఞ్చితమధస్తతేన సూత్రసన్దర్భేణ । తత్కిమవశిష్యతే యదర్థముత్తరః సన్దర్భ ఆరభ్యతే । నచ “మహతః పరమవ్యక్తమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇత్యాదీనాం ప్రధానే సమన్వయేఽపి వ్యభిచారః । నహ్యేతే ప్రధానకారణత్వం జగత ఆహుః, అపితు ప్రధానసద్భావమాత్రమ్ । నచ తత్సద్భావమాత్రేణ “జన్మాద్యస్య యతః”(బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి బ్రహ్మలక్షణస్య కిఞ్చిద్ధీయతే ।
తస్మాదనర్థక ఉత్తరః సన్దర్భ ఇత్యత ఆహ -
బ్రహ్మజిజ్ఞాసాం ప్రతిజ్ఞాయేతి ।
న ప్రధానసద్భావమాత్రం ప్రతిపాదయన్తి “మహతః పరమవ్యక్తమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) “అజామేకామ్” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యాదయః, కిన్తు జగత్కారణం ప్రధానమితి । “మహతః పరమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇత్యత్ర హి పరశబ్దోఽవిప్రకృష్టపూర్వకాలత్వమాహ । తథా చ కారణత్వమ్ । “అజామేకామ్”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యాదీనాం తు కారణత్వాభిధానమతిస్ఫుటమ్ । ఎవం చ లక్షణవ్యభిచారాదవ్యభిచారాయ యుక్త ఉత్తరసన్దర్భారమ్భ ఇతి ।
పూర్వపక్షయతి -
తత్ర య ఎవేతి ।
సాఙ్ఖ్యప్రవాదరూఢిమాహ -
తత్రావ్యక్తమితి ।
సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రసిద్ధేర్న కేవలం రూఢిః, అవయవప్రసిద్ధ్యాప్యయమేవార్థోఽవగమ్యత ఇత్యాహ -
న వ్యక్తమితి ।
శాన్తఘోరమూఢశబ్దాదిహీనత్వాచ్చేతి । శ్రుతిరుక్తా । స్మృతిశ్చ సాఙ్ఖీయా । న్యాయశ్చ - “భేదానాం పరిమాణాత్సమన్వయాచ్ఛక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ । కారణకార్యవిభాగాదవిభాగాద్వైశ్వరూప్యస్య ॥ కారణమస్త్యవ్యక్తమ్” ఇతి । నచ “మహతః పరమవ్యక్తమ్”(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) ఇతి ప్రకరణపరిశేషాభ్యామవ్యక్తపదం శరీరగోచరమ్ । శరీరస్య శాన్తఘోరమూఢరూపశబ్దాద్యాత్మకత్వేనావ్యక్తత్వానుపపత్తేః ।
తస్మాత్ప్రధానమేవావ్యక్తముచ్యత ఇతి ప్రాప్తే, ఉచ్యతే -
నైతదేవమ్ । న హ్యేతత్కాఠకం వాక్యమితి ।
లౌకికీ హి ప్రసిద్ధీ రూఢిర్వేదార్థనిర్ణయే నిమిత్తం, తదుపాయత్వాత్ । యథాహుః - “య ఎవ లౌకికాః శబ్దాస్త ఎవ వైదికాస్త ఎవ చైషామర్థాః” ఇతి । నతు పరీక్షకాణాం పారిభాషికీ, పౌరుషేయీ హి సా న వేదార్థనిర్ణయనిబన్ధనసిద్ధౌ(యనిమిత్తం పో ? )షధాదిప్రసిద్ధివత్ । తస్మాద్రూఢితస్తావన్న ప్రధానం ప్రతీయతే । యోగస్త్వన్యత్రాపి తుల్యః । తదేవమవ్యక్తశ్రుతావన్యథాసిద్ధాయాం ప్రకరణపరిశేషాభ్యాం శరీరగోచరోఽయమవ్యక్తశబ్దః । యథా చాస్య తద్గోచరత్వముపపద్యతే తథాగ్రే దర్శయిష్యతి । తేషు శరీరాదిషు మధ్యే విషయాంస్తద్గోచరాన్ విద్ధి । యథాశ్వోఽధ్వానమాలమ్బ్య చలత్యేవమిన్ద్రియహయాః స్వగోచరమాలమ్బ్యేతి । ఆత్మా భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణః । కథమ్ , ఇన్ద్రియమనోయుక్తం యోగో యథా భవతి । ఇన్ద్రియార్థమనః సంనికర్షేణ హ్యాత్మా గన్ధాదీనాం భోక్తా ।
ప్రధానస్యాకాఙ్క్షావతో వచనం ప్రకరణమితి గన్తవ్యం విష్ణోః పరమం పదం ప్రధానమితి తదాకాఙ్క్షామవతారయతి -
తైశ్చేన్ద్రియాదిభిరసంయతైరితి ।
అసంయమాభిధానం వ్యతిరేకముఖేన సంయమవదాతీకరణమ్ । పరశబ్దః శ్రేష్ఠవచనః ।
నన్వాన్తరత్వేన యది శ్రేష్ఠత్వం తదేన్ద్రియాణామేవ బాహ్యేభ్యో గన్ధాధిభ్యః శ్రేష్ఠత్వం స్యాదిత్యత ఆహ -
అర్థా యే శబ్దాదయ ఇతి ।
నాన్తరత్వేన శ్రేష్ఠత్వమపి తు ప్రధానతయా, తచ్చ వివక్షాధీనం, గ్రహేభ్యశ్చేన్ద్రియేభ్యోఽతిగ్రహతయార్థానాం ప్రాధాన్యం శ్రుత్యా వివక్షితమితీన్ద్రియేభ్యోఽర్థానాం ప్రాధాన్యాత్పరత్వం భవతి । ఘ్రాణజిహ్వావాక్చక్షుఃశ్రోత్రమనోహస్తత్వచో హి ఇన్ద్రియాణి శ్రుత్యాష్టౌ గ్రహా ఉక్తాః । గృహ్ణన్తి వశీకుర్వన్తి ఖల్వేతాని పురుషపశుమితి । న చైతని స్వరూపవతో వశీకర్తుమీశతే, యావదస్మై పురుషపశవే గన్ధరసనామరూపశబ్దకామకర్మస్పర్శాన్నోపహరన్తి । అత ఎవ గన్ధాదయోఽష్టావతిగ్రహాః, తదుపహారేణ గ్రహాణాం గ్రహత్వోపపత్తేః ।
తదిదముక్తమ్ -
ఇన్ద్రియాణాం గ్రహణం విషయాణామతిగ్రహత్వమితి శ్రుతిప్రసిద్ధేరితి ।
గ్రహత్వేనేన్ద్రియైః సామ్యేఽపి మనసః స్వగతేన విశేషేణార్థేభ్యః పరత్వమాహ -
విషయేభ్యశ్చ మనసః పరత్వమితి ।
కస్మాత్పుమాన్ రథిత్వేనోపక్షిప్తో గృహ్యత ఇత్యత ఆహ -
ఆత్మశబ్దాదితి ।
తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।
శ్రేష్ఠత్వే హేతుమాహ -
భోక్తుశ్చేతి ।
తదనేన జీవాత్మా స్వామితయా మహానుక్తః । అథవా శ్రుతిస్మృతిభ్యాం హైరణ్యగర్భీ బుద్ధిరాత్మశబ్దేనోచ్యత ఇత్యాహ -
అథవేతి ।
పూరితి ।
భోగ్యజాతస్య బుద్ధిరధికరణమితి బుద్ధిః పూః । తదేవం సర్వాసాం బుద్ధీనాం ప్రథమజహిరణ్యగర్భబుద్ధ్యేకనీడతయా హిరణ్యగర్భబుద్ధేర్మహత్త్వం చాపనాదా(చోపాదానా ?)త్మత్వం చ । అత ఎవ బుద్ధిమాత్రాత్పృథక్కరణముపపన్నమ్ ।
నన్వేతస్మిన్పక్షే హిరణ్యగర్భబుద్ధేరాత్మత్వాన్న రథిన ఆత్మనో భోక్తురత్రోపాదానమితి న రథమాత్రం పరిశిష్యతేఽపి తు రథవానపీత్యత ఆహ -
ఎతస్మింస్తు పక్ష ఇతి ।
యథా హి సమారోపితం ప్రతిబిమ్బం బిమ్బాన్న వస్తుతో భిద్యతే తథా న పరమాత్మనో విజ్ఞానాత్మా వస్తుతో భిద్యత ఇతి పరమాత్మైవ రథవానిహోపాత్తస్తేన రథమాత్రం పరిశిష్టమితి ।
అథ రథాదిరూపకకల్పనాయాః శరీరాదిషు కిం ప్రయోజనమిత్యత ఆహ -
శరీరేన్ద్రియమనోబుద్ధివిషయవేదనాసంయుక్తస్య హీతి ।
వేదనా సుఖాద్యనుభవః । ప్రత్యర్థమఞ్చతీతి ప్రత్యగాత్మేహ జీవోఽభిమతస్తస్య బ్రహ్మావగతిః ।
న చ జీవస్య బ్రహ్మత్వం మానాన్తరసిద్ధం, యేనాత్ర నాగమోఽపేక్ష్యేతేత్యాహ -
తథా చేతి ।
వాగితి ఛాన్దసో ద్వితీయాలోపః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧ ॥
పూర్వపక్షిణోఽనుశయబీజనిరాకరణపరం సూత్రమ్ -
సూక్ష్మం తు తదర్హత్వాత్ ।
ప్రకృతేర్వికారాణామనన్యత్వాత్ప్రకృతేరవ్యక్తత్వం వికార ఉపచర్యతే । యథా “గోభిః శ్రీణీత”(ఋ. సం. ౯ । ౪౬ । ౪) ఇతి గోశబ్దస్తాద్వికారే పయసి ।
అవ్యక్తాత్కారణాత్ వికారణామనన్యత్వేనావ్యక్తశబ్దార్హత్వే ప్రమాణమాహ -
తథా చ శ్రుతిరితి ।
అవ్యాకృతమవ్యక్తమిత్యనర్థాన్తరమ్ । నన్వేవం సతి ప్రధానమేవాభ్యుపేతం భవతి, సుఖదుఃఖమోహాత్మకం హి జగదేవంభూతాదేవ కారణాద్భవితుమర్హతి, కారణాత్మకత్వాత్కార్యస్య । యచ్చ తస్య సుఖాత్మకత్వం తత్సత్త్వమ్ । యచ్చ తస్య దుఃఖాత్మకత్వం తద్రజః । యచ్చ తస్య మోహాత్మకత్వం తత్తమః । తథా చావ్యక్తం ప్రధానమేవాభ్యుపేతమితి ॥ ౨ ॥
శఙ్కానిరాకరణార్థం సూత్రమ్ -
తదధీనత్వాదర్థవత్ ।
ప్రధానం హి సాఙ్ఖ్యానాం సేశ్వరాణామనీశ్వరాణాం వేశ్వరాత్ క్షేత్రజ్ఞేభ్యో వా వస్తుతో భిన్నం శక్యం నిర్వక్తుమ్ । బ్రహ్మణస్త్వియమవిద్యా శక్తిర్మాయాదిశబ్దవాచ్యా న శక్యా తత్త్వేనాన్యత్వేన వా నిర్వక్తుమ్ । ఇదమేవాస్యా అవ్యక్తత్వం యదనిర్వాచ్యత్వం నామ । సోఽయమవ్యాకృతవాదస్య ప్రధానవాదాద్భేదః । అవిద్యాశక్తేశ్చేశ్వరాధీనత్వం, తదాశ్రయత్వాత్ । నచ ద్రవ్యమాత్రమశక్తం కార్యాయాలమితి శక్తేరర్థవత్త్వమ్ ।
తదిదముక్తమ్ -
అర్థవదితి ।
స్యాదేతత్ । యది బ్రహ్మణోఽవిద్యాశక్త్యా సంసారః ప్రతీయతే హన్త ముక్తానామపి పునరుత్పాదప్రసఙ్గః, తస్యాః ప్రధానవత్తాదవస్థ్యాత్ । తద్వినాశే వా సమస్తసంసారోచ్ఛేదః తన్మూలవిద్యాశక్తేః సముచ్ఛేదాదిత్యత ఆహ -
ముక్తానాం చ పునః ।
బన్ధస్య
అనుత్పత్తిః । కుతః । విద్యయా తస్యా బీజశక్తేర్దాహాత్ ।
అయమభిసన్ధిః - న వయం ప్రధానవదవిద్యాం సర్వజీవేష్వేకామాచక్ష్మహే, యైనేవముపాలభేమహి, కిన్త్వియం ప్రతిజీవం భిద్యతే । తేన యస్యైవ జీవస్య విద్యోత్పన్నా తస్యైవావిద్యాపనీయతే న జీవాన్తరస్య, భిన్నాధికరణయోర్విద్యావిద్యయోరవిరోధాత్ , తత్కుతః సమస్తసంసారోచ్ఛేదప్రసఙ్గః । ప్రధానవాదినాం త్వేష దోషః । ప్రధానస్యైకత్వేన తదుచ్ఛేదే సర్వోచ్ఛేదోఽనుచ్ఛేదే వా న కస్యచిదిత్యనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । ప్రధానాభేదేఽపి చైతదవివేకఖ్యాతిలక్షణావిద్యాసదసత్త్వనిబన్ధనౌ బన్ధమోక్షౌ, తర్హి కృతం ప్రధానేన, అవిద్యాసదసద్భావాభ్యామేవ తదుపపత్తేః । న చావిద్యోపాధిభేదాధీనో జీవభేదో జీవభేదాధీనశ్చావిద్యోపాధిభేద ఇతి పరస్పరాశ్రయాదుభయాసిద్ధిరితి సామ్ప్రతమ్ । అనాదిత్వాద్బీజాఙ్కురవదుభయసిద్ధేః । అవిద్యాత్వమాత్రేణ చైకత్వోపచారోఽవ్యక్తమితి చావ్యాకృతమితి చేతి ।
నన్వేవమవిద్యైవ జగద్బీజమితి కృతమీశ్వరేణేత్యత ఆహ -
పరమేశ్వరాశ్రయేతి ।
నహ్యచేతనం చేతనానధిష్ఠితం కార్యాయ పర్యాప్తమితి స్వకార్యం కర్తుం పరమేశ్వరం నిమిత్తతయోపాదానతయా వాశ్రయతే, ప్రపఞ్చవిభ్రమస్య హీశ్వరాధిష్ఠానత్వమహివిభ్రమస్యేవ రజ్జ్వధిష్ఠానత్వమ్ , తేన యథాహివిభ్రమో రజ్జూపాదాన ఎవం ప్రపఞ్చవిభ్రమ ఈశ్వరోపాదానః, తస్మాజ్జీవాధికరణాప్యవిద్యా నిమిత్తతయా విషయతయా చేశ్వరమాశ్రయత ఇతీశ్వరాశ్రయేత్యుచ్యతే, న త్వాధారతయా, విద్యాస్వభావే బ్రహ్మణి తదనుపపత్తేరితి ।
అత ఎవాహ -
యస్యాం స్వరూపప్రతిబోధరహితాః శేరతే సంసారిణో జీవా ఇతి ।
యస్యామవిద్యాయాం సత్యాం శరతే జీవాః । జీవానాం స్వరూపం వాస్తవం బ్రహ్మ, తద్బోధరహితాః శేరత ఇతి లయ ఉక్తః । సంసారిణ ఇతి విక్షేప ఉక్తః ।
అవ్యక్తాధీనత్వాజ్జీవభావస్యేతి ।
యద్యపి జీవావ్యక్తయోరనాదిత్వేనానియతం పౌర్వాపర్యం తథాప్యవ్యక్తస్య పూర్వత్వం వివక్షిత్వైతదుక్తమ్ ।
సత్యపి శరీరవదిన్ద్రియాదీనామితి ।
గోబలీవర్దపదవేతద్ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఆచార్యదేశీయమతమాహ -
అన్యే త్వితి ।
ఎతద్దూషయతి -
తైస్త్వితి ।
ప్రకరణపారిశేష్యయోరుభయత్ర తుల్యత్వాన్నైకగ్రహణనియమహేతురస్తి ।
శఙ్కతే -
ఆమ్నాతస్యార్థమితి ।
అవ్యక్తపదమేవ స్థూలశరీరవ్యావృత్తిహేతుర్వ్యక్తత్వాత్తస్యేతి శఙ్కార్థః ।
నిరాకరోతి -
న ।
ఎకవాక్యతాధీనత్వాదితి ।
ప్రకృతహాన్యప్రకృతప్రక్రియాప్రసఙ్గేనైకవాక్యత్వే సమ్భవతి న వాక్యభేదో యుజ్యతే । న చాకాఙ్క్షాం వినైకవాక్యత్వమ్ , ఉభయం చ ప్రకృతమిత్యుభయం గ్రాహ్యత్వేనేహాకాఙ్క్షితమిత్యేకాభిధాయకమపి పదం శరీరద్వయపరమ్ । నచ ముఖ్యయా వృత్త్యాఽతత్పరమిత్యౌపచారికం న భవతి । యథోపహన్తృమాత్రనిరాకరణాకాఙ్క్షాయాం కాకపదం ప్రయుజ్యమానం శ్వాదిసర్వహన్తృపరం విజ్ఞాయతే । యథాహుః “కాకేభ్యో రక్ష్యతామన్నమితి బాలేఽపి నోదితః । ఉపఘాతప్రధానత్వాన్న శ్వాదిభ్యో న రక్షతి ॥”(మీమాంసాకారికా) ఇతి ।
నను న శరీరద్వయస్యాత్రాకాఙ్క్షా । కిన్తు దుఃశోధత్వాత్సూక్ష్మస్యైవ శరీరస్య, నతు షాట్కౌశికస్య స్థూలస్య । ఎతద్ధి దృష్టబీభత్సతయా సుకరం వైరాగ్యవిషయత్వేన శోధయితుమిత్యత ఆహ -
న చైవం మన్తవ్యమితి ।
విష్ణోః పరమం పదమవగమయితుం పరం పరమత్ర ప్రతిపాద్యత్వేన ప్రస్తుతం న తు వైరాగ్యాయ శోధనమిత్యర్థః ।
అలం వా వివాదేన, భవతు సూక్ష్మమేవ శరీరం పరిశోధ్యం, తథాపి న సాఙ్ఖ్యాభిమతమత్ర ప్రధానం పరమిత్యభ్యుపేత్యాహ -
సర్వథాపి త్వితి ॥ ౩ ॥
జ్ఞేయత్వావచనాచ్చ ।
ఇతోఽపి నాయమవ్యక్తశబ్దః సాఙ్ఖ్యాభిమతప్రధానపరః । సాఙ్ఖ్యైః ఖలు ప్రధానాద్వివేకేన పురుషం నిఃశ్రేయసాయ జ్ఞాతుం వా విభూత్యై వా ప్రధానం జ్ఞేయత్వేనోపక్షిప్యతే । న చేహ జానీయాదితి చోపాసీతేతి వా విధివిభక్తిశ్రుతిరస్తి, అపి త్వవ్యక్తపదమాత్రమ్ । న చైతావతా సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞానం భవతీతి భావః ॥ ౪ ॥
జ్ఞేయత్వావచనస్యాసిద్ధిమాశఙ్క్య తత్సిద్ధిప్రదర్శనార్థం సూత్రమ్ -
వదతీతి చేన్న ప్రాజ్ఞో హి ప్రకరణాత్ ।
నిగదవ్యాఖ్యాతమస్య భాష్యమ్ ॥ ౫ ॥
త్రయాణామేవ చైవముపన్యాసః ప్రశ్నశ్చ ।
వరప్రదానోపక్రమా హి మృత్యునచికేతఃసంవాదవాక్యప్రవృత్తిరాసమాప్తేః కఠవల్లీనాం లక్ష్యతే । మృత్యుః కిల న చికేతసే కుపితేన పిత్రా ప్రహితాయ తుష్టస్త్రీన్వరాన్ ప్రదదౌ । నచికేతాస్తు పథమేన వరేణ పితుః సౌమనస్యం వవ్రే, ద్వితీయేనాగ్నివిద్యామ్ , తృతీయేనాత్మవిద్యామ్ । “వరాణామేష వరస్తృతీయః”(క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౦) ఇతి వచనాత్ ।
నను తత్ర వరప్రదానే ప్రధానగోచరే స్తః ప్రశ్నప్రతివచనే । తస్మాత్కఠవల్లీష్వగ్నిజీవపరమాత్మపరైవ వాక్యప్రవృత్తిర్న త్వనుపక్రాన్తప్రధానపరా భవితుమర్హతీత్యాహ -
ఇతశ్చ న ప్రధానస్యావ్యక్తశబ్దవాచ్యత్వమితి ।
“హన్తః త ఇదం ప్రవక్ష్యామి గుహ్యం బ్రహ్మ సనాతనమ్”(క. ఉ. ౨ । ౨ । ౬) ఇత్యనేన వ్యవహితం జీవవిషయం “యథా తు మరణం ప్రాప్యాత్మా భవతి గౌతమ” ఇత్యాదిప్రతివచనమితి యోజనా । అత్రాహ చోదకః - కిం జీవపరమాత్మనోరేక ఎవ ప్రశ్నః, కిం వాన్యో జీవస్య “యేయం ప్రేతే”(క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౦) మనుష్య ఇతి ప్రశ్నః, అన్యశ్చ పరమాత్మనః “అన్యత్ర ధర్మాత్” (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇత్యాదిః । ఎకత్వే సూత్రవిరోధస్త్రయాణమితి । భేదే తు సౌమనస్యావాప్త్యగ్న్యాత్మజ్ఞానవిషయవరత్రయప్రదానానన్తర్భావోఽన్యత్ర ధర్మాదిత్యాదేః ప్రశ్నస్య । తురీయవరాన్తరకల్పనాయాం వా తృతీయ ఇతి శ్రుతిబాధప్రసఙ్గః । వరప్రదానానన్తర్భావే ప్రశ్నస్య తద్వత్ ప్రధానాఖ్యానమప్యనన్తర్భూతం వరప్రదానేఽస్తు “మహతః పరమవ్యక్త” (క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౧) మిత్యాక్షేపః ।
పరిహరతి -
అత్రోచ్యతే, నైవం వయమిహేతి ।
వస్తుతో జీవపరమాత్మనోరభేదాత్ప్రష్టవ్యాభేదేనైక ఎవ ప్రశ్నః । అత ఎవ ప్రతివచనమప్యేకమ్ । సూత్రం త్వవాస్తవభేదాభిప్రాయమ్ । వాస్తవశ్చ జీవపరమాత్మనోరభేదస్తత్ర తత్ర శ్రుత్యుపన్యాసేన భగవతా భాష్యకారేణ దర్శితః । తథా జీవవిషయస్యాస్తిత్వనాస్తిత్వప్రశ్నస్యేత్యాది ।
“యేయం ప్రేతే”(క. ఉ. ౧ । ౧ । ౨౦) ఇతి హి నచికేతసః ప్రశ్నముపశ్రుత్య తత్తత్కామవిషయమలోభం చాస్య ప్రతీత్య మృత్యుః “విద్యాభీప్సినం నచికేతసం మన్యే”(క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇత్యాదినా నచికేతసం ప్రశస్య ప్రశ్నమపి తదీయం ప్రశంసన్నస్మిన్ప్రశ్నే బ్రహ్మైవోత్తరమువాచ -
తం దుర్దర్శమితి ।
యది పునర్జీవాత్ప్రాజ్ఞో భిద్యేత, జీవగోచరః ప్రశ్నః, ప్రాజ్ఞగోచరం చోత్తరమితి కిం కేన సఙ్గచ్ఛేత ।
అపి చ యద్విషయం ప్రశ్నముపశ్రుత్య మృత్యునైష ప్రశంసితో నచికేతాః యది తమేవ భూయః పృచ్ఛేత్తదుత్తరే చావదధ్యాత్తతః ప్రశంసా దృష్టార్థా స్యాత్ , ప్రశ్నాన్తరే త్వసావస్థానే ప్రసారితా సత్యదృష్టార్థా స్యాదిత్యాహ -
యత్ప్రశ్నేతి ।
యస్మిన్ ప్రశ్నో యత్ప్రశ్నః । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౬ ॥
మహద్వచ్చ ।
అనేన సాఙ్ఖ్యప్రసిద్ధేర్వైదికప్రసిద్ధ్యా విరోధాన్న సాఙ్ఖ్యప్రసిద్ధిర్వేద ఆదర్తవ్యేత్యుక్తమ్ । సాఙ్ఖ్యానాం మహత్తత్త్వం సత్తామాత్రం, పురుషార్థక్రియాక్షమం సత్తస్య భావః సత్తా తన్మాత్రం మహత్తత్త్వమితి । యా యా పురుషార్థక్రియా శబ్దాద్యుపభోగలక్షణా చ సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిలక్షణా చ సా సర్వా మహతి బుద్ధౌ సమాప్యత ఇతి మహత్తత్త్వం సత్తామాత్రముచ్యత ఇతి ॥ ౭ ॥
చమసవదవిశేషాత్ ।
అజాశబ్దో యద్యపి ఛాగాయాం రూఢస్తథాప్యధ్యాత్మవిద్యాధికారాన్న తత్ర వర్తితుమర్హతి । తస్మాద్రూఢేరసమ్భవాద్యోగేన వర్తయితవ్యః । తత్ర కిం స్వతన్త్రం ప్రధానమనేన మన్త్రవర్ణేనానూద్యతాముత పారమేశ్వరీ మాయాశక్తిస్తేజోఽబన్నవ్యాక్రియాకారణముచ్యతాం కిం తావత్ప్రాప్తం, ప్రధానమేవేతి । తథాహి - యాదృశం ప్రధానం సాఙ్ఖ్యైః స్మర్యతే తాదృశమేవాస్మిన్నన్యూనానతిరిక్తం ప్రతీయతే । సా హి ప్రధానలక్షణా ప్రకృతిర్న జాయత ఇత్యజా చ ఎకా చ లోహితశుక్లకృష్ణా చ । యద్యపి లోహితత్వాదయో వర్ణా న రజఃప్రభృతిషు సన్తి, తథాపి లోహితం కుసుమ్భాది రఞ్జయతి, రజోఽపి రఞ్జయతీతి లోహితమ్ । ఎవం ప్రసన్నం పాథః శుక్లం, సత్త్వమపి ప్రసన్నమితి శుక్లమ్ । ఎవమావరకం మేఘాది కృష్ణం, తమోఽప్యావరకమితి కృష్ణమ్ । పరేణాపి నావ్యాకృతస్య స్వరూపేణ లోహితత్వాదియోగ ఆస్థేయః, కిన్తు తత్కార్యస్య తేజోఽబన్నస్య రోహితత్వాదికారణ ఉపచరణీయమ్ । కార్యసారూప్యేణ వా కారణే కల్పనీయం, తదస్మాకమపి తుల్యమ్ । “అజో హ్యేకో జుషమాణోఽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోఽన్యః” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇతి త్వాత్మభేదశ్రవణాత్ సాఙ్ఖ్యస్మృతేరేవాత్ర మన్త్రవర్ణే ప్రత్యభిజ్ఞానం న త్వవ్యాకృతప్రక్రియాయాః । తస్యామైకాత్మ్యాభ్యుపగమేనాత్మభేదాభావాత్ । తస్మాత్స్వతన్త్రం ప్రధానం నాశబ్దమితి ప్రాప్తమ్ ।
తేషాం సామ్యావస్థావయవధర్మైరితి ।
అవయవాః ప్రధానస్యైకస్య సత్త్వరజస్తమాంసి తేషాం ధర్మా లోహితత్వాదయస్తైరితి ।
ప్రజాస్త్రైగుణ్యాన్వితా ఇతి ।
సుఖదుఃఖమోహాత్మికాః । తథాహి - మైత్రదారేషు నర్మదాయాం మైత్రస్య సుఖం, తత్కస్య హేతోః, తం ప్రతి సత్త్వస్య సముద్భవాత్ । తథాచ తత్సపత్నీనాం దుఃఖం, తత్కస్య హేతోః, తాః ప్రతి రజఃసముద్భవాత్ , తథా చైత్రస్య తామవిన్దతో మోహో విషాదః, స కస్య హేతోః, తం ప్రతి తమఃసముద్భవాత్ । నర్మదయా చ సర్వే భావా వ్యాఖ్యాతాః । తదిదం త్రైగుణ్యాన్వితత్వం ప్రజానామ్ ।
అనుశేత ఇతి వ్యాచష్టే -
తామేవావిద్యయేతి ।
విషయా హి శబ్దాదయః ప్రకృతివికారస్త్రైగుణ్యేన సుఖదుఃఖమోహాత్మాన ఇన్ద్రియమనోఽహఙ్కారప్రణాలికయా బుద్ధిసత్త్వముపసఙ్క్రామన్తి । తేన తద్బుద్ధిసత్త్వం ప్రధానవికారః సుఖదుఃఖమోహాత్మకం శబ్దాదిరూపేణ పరిణమతే । చితిశక్తిస్త్వపరిణామిన్యప్రతిసఙ్క్రమాపి బుద్ధిసత్త్వాదాత్మనో వివేకమబుధ్యమానా బుద్ధివృత్త్యైవ విపర్యాసేనావిద్యయా బుద్ధిస్థాన్సుఖాదీనాత్మన్యభిమన్యమానా సుఖాదిమతీవ భవతి ।
తదిదముక్తమ్ -
సుఖీ దుఃఖీ మూఢోఽహమిత్యవివేకతయా సంసరతి ।
ఎకః । సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిసమున్మూలితనిఖిలవాసనావిద్యానుబన్ధస్త్వన్యో జహాత్యేనాం ప్రకృతిమ్ ।
తదిదముక్తమ్ -
అన్యః పునరితి ।
భుక్తభోగామితి వ్యాచష్టే -
కృతభోగాపవర్గామ్ ।
శబ్దాద్యుపలబ్ధిర్భోగః । గుణపురుషాన్యతాఖ్యాతిరపవర్గః । అపవృజ్యతే హి తయా పురుష ఇతి । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే - న తావత్ “అజో హ్యేకో జుషమాణోఽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోఽన్యః”(శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇత్యేతదాత్మభేదప్రతిపాదనపరమపి తు సిద్ధమాత్మభేదమనూద్య బన్ధమోక్షౌ ప్రతిపాదయతీతి । స చానూదితో భేదః “ఎకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా”(శ్వే.ఉ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభిరాత్మైకత్వప్రతిపాదనపరాభిర్విరోధాత్కల్పనికోఽవతిష్ఠతే । తథాచ న సాఙ్ఖ్యప్రక్రియాప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యజావాక్యం చమసవాక్యవత్పరిప్లవమానం న స్వతన్త్రప్రధాననిశ్చయాయ పర్యాప్తమ్ । తదిదముక్తం సూత్రకృతా - “చమసవదవిశేషాత్”(బ్ర. సూ. ౧ । ౪ । ౮) ఇతి ॥ ౮ ॥
ఉత్తరసూత్రమవతారయితుం శఙ్కతే -
తత్ర త్విదం తచ్ఛిర ఇతి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత్ర బ్రూమః । జ్యోతిరుపక్రమా తు తథా హ్యధీయత ఎకే ।
సర్వశాఖాప్రత్యయమేకం బ్రహ్మేతి స్థితౌ శాఖాన్తరోక్తరోహితాదిగుణయోగినీ తేజోఽబన్నలక్షణా జరాయుజాణ్డజస్వేదజోద్భిజ్జచతుర్విధభూతగ్రామప్రకృతిభూతేయమజా ప్రతిపత్తవ్యా, “రోహితశుక్లకృష్ణామ్” (శ్వే. ఉ. ౪ । ౫) ఇతి రోహితాదిరూపతయా తస్యా ఎవ ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । న తు సాఙ్ఖ్యపరికల్పితా ప్రకృతిః । తస్యా అప్రామాణికతయా శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ , రఞ్జనాదినా చ రోహితాద్యుపచారస్య సతి ముఖ్యార్థసమ్భవేఽయోగాత్ ।
తదిదముక్తమ్ -
రోహితాదీనాం శబ్దానామితి ।
అజాపదస్య చ సముదాయప్రసిద్ధిపరిత్యాగేన న జాయత ఇత్యవయవప్రసిద్ధ్యాశ్రయణే దోషప్రసఙ్గాత్ । అత్ర తు రూపకకల్పనాయాం సముదాయప్రసిద్ధేరేవానపేక్షాయాః స్వీకారాత్ ।
అపి చాయమపి శ్రుతికలాపోఽస్మద్దర్శనానుగుణో న సాఙ్ఖ్యస్మృత్యనుగుణ ఇత్యాహ -
తథేహాపీతి ।
కిం కారణం బ్రహ్మేత్యుపక్రమ్యేతి ।
బ్రహ్మస్వరూపం తావజ్జగత్కారణం న భవతి, విశుద్ధత్వాత్తస్య । యథాహుః - “పురుషస్య తు శుద్ధస్య నాశుద్ధా వికృతిర్భవేత్” ఇత్యాశయవతీవ శ్రుతిః పృచ్ఛతి । కిఙ్కారణమ్ । యస్య బ్రహ్మణో జగదుత్పత్తిస్తత్కిఙ్కారణం బ్రహ్మేత్యర్థః । తే బ్రహ్మవిదో ధ్యానయోగేనాత్మానం గతాః ప్రాప్తా అపశ్యన్నితి యోజనా ।
యో యోనిం యోనిమితి ।
అవిద్యా శక్తిర్యోనిః, సా చ ప్రతిజీవం నానేత్యుక్తమతో వీప్సోపపన్నా । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౯ ॥
సూత్రాన్తరమవతారయితుం శఙ్కతే -
కథం పునరితి ।
అజాకృతిర్జాతిస్తేజోఽబన్నేషు నాస్తి ।
న చ తేజోఽబన్నానాం జన్మశ్రవణాదజన్మనిమిత్తోఽప్యజాశబ్దః సమ్భవతీత్యాహ -
న చ తేజోఽబన్నానామితి ।
సూత్రమవతారయతి -
అత ఉత్తరం పఠతి ।
కల్పనోపదేశాచ్చ మధ్వాదివదవిరోధః ।
నను కిం ఛాగా లోహితశుక్లకృష్ణైవాన్యాదృశీనామపి ఛాగానాముపలమ్భాదిత్యత ఆహ -
యదృచ్ఛయేతి ।
బహుబర్కరా బహుశావా । శేషం నిగదవ్యాఖ్యాతమ్ ॥ ౧౦ ॥
న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ ।
అవాన్తరసఙ్గతిమాహ -
ఎవం పరిహృతేఽపీతి ।
పఞ్చజనా ఇతి హి సమాసార్థః పఞ్చసఙ్ఖ్యయా సమ్బధ్యతే । నచ “దిక్సఙ్ఖ్యే సంజ్ఞాయామ్”(పా.సూ. ౨।౧।౫౦) ఇతి సమాసవిధానాన్మనుజేషు నిరూఢోఽయం పఞ్చజనశబ్ద ఇతి వాచ్యమ్ । తథాహి సతి పఞ్చమనుజా ఇతి స్యాత్ । ఎవం చాత్మని పఞ్చమనుజానామాకాశస్య చ ప్రతిష్ఠానమితి నిస్తాత్పర్యం, సర్వస్యైవ ప్రతిష్ఠానాత్ । తస్మాద్రూఢేరసమ్భవాత్తత్త్యాగేనాత్ర యోగ ఆస్థేయః । జనశబ్దశ్చ కథఞ్చిత్తత్త్వేషు వ్యాఖ్యేయః । తత్రాపి కిం పఞ్చ ప్రాణాదయో వాక్యశేషగతా వివక్ష్యన్తే ఉత తదతిరిక్తా అన్య ఎవ వా కేచిత్ । తత్ర పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా కణ్వమాధ్యన్దినవాక్యయోర్విరోధాత్ । ఎకత్ర హి జ్యోతిషా పఞ్చత్వమన్నేనేతరత్ర । నచ షోడశిగ్రహణవద్వికల్పసమ్భవః । అనుష్ఠానం హి వికల్ప్యతే న వస్తు । వస్తుతత్త్వకథా చేయం నానుష్ఠానకథా, విధ్యభావాత్ । తస్మాత్కానిచిదేవ తత్త్వానీహ పఞ్చ ప్రత్యేకం పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగీని పఞ్చవింశతితత్త్వాని భవన్తి । సాఙ్ఖ్యైశ్చ ప్రకృత్యాదీని పఞ్చవింశతితత్త్వాని స్మర్యన్త ఇతి తాన్యేవానేన మన్త్రేణోచ్యన్త ఇతి నాశబ్దం ప్రధానాది । న చాధారత్వేనాత్మనో వ్యవస్థానాత్స్వాత్మని చాధారాధేయభావస్య విరోధాత్ ఆకాశస్య చ వ్యతిరేచనాత్ త్రయోవింశతిర్జనా ఇతి స్యాన్న పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి వాచ్యమ్ । సత్యప్యాకాశాత్మనోర్వ్యతిరేచనే మూలప్రకృతిభాగైః సత్త్వరజస్తమోభిః పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యోపపత్తేః । తథాచ సత్యాత్మాకాశాభ్యాం సప్తవింశతిసఙ్ఖ్యాయాం పఞ్చవింశతితత్త్వానీతి స్వసిద్ధాన్తవ్యాకోప ఇతి చేత్ , న మూలప్రకృతిత్వమాత్రేణైకీకృత్య సత్త్వరజస్తమాంసి పఞ్చవింశతితత్త్వోపపత్తేః । హిరుగ్భావేన తు తేషాం సప్తవింశతిత్వావిరోధః । తస్మాన్నాశాబ్దీ సాఙ్ఖ్యస్మృతిరితి ప్రాప్తమ్ ।
మూలప్రకృతిః ప్రధానమ్ । నాసావన్యస్య వికృతిరపి తు ప్రకృతిరేవ తదిదముక్తమ్ -
మూలేతి ।
మహదహఙ్కారపఞ్చతన్మాత్రాణి ప్రకృతయశ్చ వికృతయశ్చ । తథాహి - మహత్తత్త్వమహఙ్కారస్య తత్త్వాన్తరస్య ప్రకృతిర్మూలప్రకృతేస్తు వికృతిః । ఎవమహఙ్కారతత్త్వం మహతో వికృతిః, ప్రకృతిశ్చ తదేవ తామసం సత్ పఞ్చతన్మాత్రాణామ్ । తదేవ సాత్త్వికం సత్ ప్రకృతిరేకాదశేన్ద్రియాణామ్ । పఞ్చతన్మాత్రాణి చాహఙ్కారస్య వికృతిరాకాశాదీనాం పఞ్చానాం ప్రకృతిః ।
తదిదముక్తమ్ -
మహదాద్యాః ప్రకృతివికృతయః సప్త । షోడశకశ్చ వికారః ।
షోడశసఙ్ఖ్యావచ్ఛిన్నో గణో వికార ఎవ । పఞ్చభూతాన్యతన్మాత్రాణ్యేకాదశేన్ద్రియాణీతి షోడశకో గణః । యద్యపి పృథివ్యాదయో గోఘటాదీనాం ప్రకృతిస్తథాపి న తే పృథివ్యాదిభ్యస్తత్త్వాన్తరమితి న ప్రకృతిః । తత్త్వాన్తరోపాదానత్వం చేహ ప్రకృతిత్వమభిమతం నోపాదానమాత్రత్వమిత్యవిరోధః । పురుషస్తు కూటస్థనిత్యోఽపరిణామో న కస్యచిత్ప్రకృతిర్నాపి వికృతిరితి ।
ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే -
న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి ప్రధానాదీనాం శ్రుతిమత్త్వాశఙ్కా కర్తవ్యా । కస్మాత్ నానాభావాత్ । నానా హ్యేతాని పఞ్చవింశతితత్త్వాని । నైషాం పఞ్చశః పఞ్చశః సాధారణధర్మోఽస్తి ।
న ఖలు సత్త్వరజస్తమోమహదహఙ్కారాణామేకః క్రియా వా గుణో వా ద్రవ్యం వా జాతిర్వా ధర్మః పఞ్చతన్మాత్రాదిభ్యో వ్యావృత్తః సత్త్వాదిషు చానుగతః కశ్చిదస్తి । నాపి పృథివ్యప్తేజోవాయుఘ్రాణానామ్ । నాపి రసనచక్షుస్త్వక్శ్రోత్రవాచామ్ । నాపి పాణిపాదపాయూపస్థమనసాం, యేనైకేనాసాధారణేనోపగృహీతాః పఞ్చ పఞ్చకా భవితుమర్హన్తి ।
పూర్వపక్షైకదేశినముత్థాపయతి -
అథోచ్యేత పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యైవేయమితి ।
యద్యపి పరస్యాం సఙ్ఖ్యాయామవాన్తరసఙ్ఖ్యా ద్విత్వాదికా నాస్తి తథాపి తత్పూర్వం తస్యాః సమ్భవాత్ పౌర్వాపర్యలక్షణయా ప్రత్యాసత్త్యా పరసఙ్ఖ్యోపలక్షణార్థం పూర్వసఙ్ఖ్యోపన్యస్యత ఇతి దూషయతి -
అయమేవాస్మిన్పక్షే దోష ఇతి ।
న చ పఞ్చశబ్దో జనశబ్దేన సమస్తోఽసమస్తః శక్యో వక్తుమిత్యాహ -
పరశ్చాత్ర పఞ్చశబ్ద ఇతి ।
నను భవతు సమాసస్తథాపి కిమిత్యత ఆహ -
సమస్తత్వాచ్చేతి ।
అపి చ వీప్సాయాం పఞ్చకద్వయగ్రహణే దశైవ తత్త్వానీతి న సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రత్యభిజ్ఞానమిత్యసమాసమభ్యుపేత్యాహ -
న చ పఞ్చకద్వయగ్రహణం పఞ్చ పఞ్చేతి ।
న చైకా పఞ్చసఙ్ఖ్యా పఞ్చసఙ్ఖ్యాన్తరేణ శక్యా విశేష్టుమ్ । పఞ్చశబ్దస్య సఙ్ఖ్యోపసర్జనద్రవ్యవచనత్వేన సఙ్ఖ్యాయా ఉపసర్జనతయా విశేషణేనాసంయోగాదిత్యాహ -
ఎకస్యాః పఞ్చసఙ్ఖ్యాయా ఇతి ।
తదేవం పూర్వపక్షైకదేశిని దూషితే పరమపూర్వపక్షిణముత్థాపయతి -
నన్వాపన్నపఞ్చసఙ్ఖ్యాకా జనా ఎవేతి ।
అత్ర తావద్రూఢౌ సత్యాం న యోగః సమ్భవతీతి వక్ష్యతే ।
తథాపి యౌగికం పఞ్చజనశబ్దమభ్యుపేత్య దూషయతి -
యుక్తం యత్పఞ్చపూలీశబ్దస్యేతి ।
పఞ్చపూలీత్యత్ర యద్యపి పృథక్త్వైకార్థసంవాయినీ పఞ్చసఙ్ఖ్యావచ్ఛేదికాస్తి తథాపీహ సముదాయినోఽవచ్ఛినత్తి న సముదాయం సమాసపదగమ్యమతస్తస్మిన్ కతి తే సముదాయా ఇత్యపేక్షాయాం పదాన్తరాభిహితా పఞ్చసఙ్ఖ్యా సమ్బధ్యతే పఞ్చేతి । పఞ్చజనా ఇత్యత్ర తు పఞ్చసఙ్ఖ్యయోత్పత్తిశిష్టయా జనానామవచ్ఛిన్నత్వాత్సముదాయస్య చ పఞ్చపూలీవదత్రాప్రతీతేర్న పదాన్తరాభిహితా సఙ్ఖ్యా సమ్బధ్యతే ।
స్యాదేతత్ । సఙ్ఖ్యేయానాం జనానాం మా భూచ్ఛబ్దాన్తరవాచ్యసఙ్ఖ్యావచ్ఛేదః । పఞ్చసఙ్ఖ్యాయాస్తు తయావచ్ఛేదో భవిష్యతి । నహి సాప్యవచ్ఛిన్నేత్యత ఆహ -
భవదపీదం విశేషణమితి ।
ఉక్తోఽత్ర దోషః । నహ్యుపసర్జనం విశేషణేన యుజ్యతే పఞ్చశబ్ద ఎవ తావత్సఙ్ఖ్యేయోపసర్జనసఙ్ఖ్యామాహ విశేషతస్తు పఞ్చజనా ఇత్యత్ర సమాసే । విశేషణాపేక్షాయాం తు న సమాసః స్యాత్ , అసామర్థ్యాత్ । నహి భవతి ఋద్ధస్య రాజపురుష ఇతి సమాసోఽపి తు (పద)వృత్తిరేవ ఋద్ధస్య రాజ్ఞః పురుష ఇతి । సాపేక్షత్వేనాసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
అతిరేకాచ్చేతి ।
అభ్యుచ్చయమాత్రమ్ । యది సత్త్వరజస్తమాంసి ప్రధానేనైకీకృత్యాత్మాకాశౌ తత్త్వేభ్యో వ్యతిరిచ్యేతే తదా సిద్ధాన్తవ్యాకోపః । అథ తు సత్త్వరజస్తమాంసి మిథో భేదేన వివక్ష్యన్తే తథాపి వస్తుతత్త్వవ్యవస్థాపనే ఆధారత్వేనాత్మా నిష్కృష్యతామ్ । ఆధేయాన్తరేభ్యస్త్వాకాశస్యాధేయస్య వ్యతిరేచనమనర్థకమితి గమయితవ్యమ్ ।
కథం చ సఙ్ఖ్యామాత్రశ్రవణే సతీతి ।
'దిక్సఙ్ఖ్యే సంజ్ఞాయామ్” ఇతి సంజ్ఞాయాం సమాసస్మరణాత్ పఞ్చజనశబ్దస్తావదయం క్వచిన్నిరూఢః । నచ రూఢౌ సత్యామవయవప్రసిద్ధేర్గ్రహణం, సాపేక్షత్వాత్ , నిరపేక్షత్వాచ్చ రూఢేః । తద్యది రూఢౌ ముఖ్యోఽర్థః ప్రాప్యతే తతః స ఎవ గ్రహీతవ్యోఽథ త్వసౌ న వాక్యే సమ్బన్ధార్హః పూర్వాపరవాక్యవిరోధీ వా । తతో రూఢ్యపరిత్యాగేనైవ వృత్త్యన్తరేణార్థాన్తరం కల్పయిత్వా వాక్యముపపాదనీయమ్ । యథా “శ్యేనేనాభిచరన్ యజేత” ఇతి శ్యేనశబ్దః శకునివిశేషే నిరూఢవృత్తిస్తదపరిత్యాగేనైవ నిపత్యాదానసాదృశ్యేనార్థవాదికేన క్రతువిశేషే వర్తతే, తథా పఞ్చజనశబ్దోఽవయవార్థయోగానపేక్ష ఎకస్మిన్నపి వర్తతే । యథా సప్తర్షిశబ్దో వసిష్ఠ ఎకస్మిన్ సప్తసు చ వర్తతే । న చైష తత్త్వేషు రూఢః । పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యానురోధేన తత్త్వేషు వర్తయితవ్యః । రూఢౌ సత్యాం పఞ్చవింశతేరేవ సఙ్ఖ్యాయా అభావాత్కథం తత్త్వేషు వర్తతే ॥ ౧౧ ॥
ఎవం చ కే తే పఞ్చజనా ఇత్యపేక్షాయాం కిం వాక్యశేషగతాః ప్రాణాదయో గృహ్యన్తాముత పఞ్చవింశతిస్తత్త్వానీతి విశయే తత్త్వానామప్రామాణికత్వాత్ , ప్రాణాదీనాం చ వాక్యశేషే శ్రవణాత్తత్పరిత్యాగే శ్రుతహాన్యశ్రుతకల్పనాప్రసఙ్గాత్ప్రాణాదయ ఎవ పఞ్చజనాః । నచ కాణ్వమాధ్యన్దినయోర్విరోధాన్న ప్రాణాదీనాం వాక్యశేషగతానామపి గ్రహణమితి సామ్ప్రతమ్ , విరోధేఽపి తుల్యబలతయా షోడశిగ్రహణవద్వికల్పోపపత్తేః । న చేయం వస్తుస్వరూపకథా, అపితూపాసనానుష్ఠానవిధిః, “మనసైవానుద్రష్టవ్యమ్” (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౯) ఇతి విధిశ్రవణాత్ ।
కథం పునః ప్రాణాదిషు జనశబ్దప్రయోగ ఇతి ।
జనవాచకః శబ్దో జనశబ్దః । పఞ్చజనశబ్ద ఇతి యావత్ । తస్య కథం ప్రాణాదిష్వజనేషు ప్రయోగ ఇతి వ్యాఖ్యేయమ్ । అన్యథా తు ప్రత్యస్తమితావయవార్థే సముదాయశబ్దార్థే జనశబ్దార్థో నాస్తీత్యపర్యనుయోగ ఎవ ।
రూఢ్యపరిత్యాగేనైవ వృత్త్యన్తరం దర్శయతి -
జనసమ్బన్ధాచ్చేతి ।
జనశబ్దభాజః పఞ్చజనశబ్దభాజః ।
నను సత్యామవయవప్రసిద్ధౌ సముపాయశక్తికల్పనమనుపపన్నం, సమ్భవతి చ పఞ్చవింశత్యాం తత్త్వేష్వవయవప్రసిద్ధిరిత్యత ఆహ -
సమాసబలాచ్చేతి ।
స్యాదేతత్ । సమాసబలాచ్చేద్రూఢిరాస్థీయతే హన్త న దృష్టస్తర్హి తస్య ప్రయోగోఽశ్వకర్ణాదివద్వృక్షాదిషు । తథాచ లోకప్రసిద్ధ్యభావాన్న రూఢిరిత్యాక్షిపతి -
కథం పునరసతీతి ।
జనేషు తావత్పఞ్చజనశబ్దశ్చ ప్రథమః ప్రయోగో లోకేషు దృష్ట ఇత్యసతి ప్రథమప్రయోగ ఇత్యసిద్ధమితి స్థవీయస్తయానభిధాయాభ్యుపేత్య ప్రథమప్రయోగాభావం సమాధత్తే -
శక్యోద్భిదాదివదితి ।
ఆచార్యదేశీయానాం మతభేదేష్వపి న పఞ్చవింశతిస్తత్త్వాని సిధ్యన్తి ।
పరమార్థతస్తు పఞ్చజనా వాక్యశేషగతా ఎవేత్యాశయవానాహ -
కైశ్చిత్త్వితి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౨ ॥ ॥ ౧౩ ॥
కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తేః ।
అథ సమన్వయలక్షణే కేయమకాణ్డే విరోధావిరోధచిన్తా, భవితా హి తస్యాః స్థానమవిరోధలక్షణమిత్యత ఆహ -
ప్రతిపాదితం బ్రహ్మణ ఇతి ।
అయమర్థః - నానేకశాఖాగతతత్తద్వాక్యాలోచనయా వాక్యార్థావగమే పర్యవసితే సతి ప్రమాణాన్తరవిరోధేన వాక్యార్థావగతేరప్రామాణ్యమాశఙ్క్యావిరోధవ్యుత్పాదనేన ప్రామాణ్యవ్యవస్థాపనమవిరోధలక్షణార్థః । ప్రాసఙ్గికం తు తత్ర సృష్టివిషయాణాం వాక్యానాం పరస్పరమవిరోధప్రతిపాదనం న తు లక్షణార్థః । తత్ప్రయోజనం చ తత్రైవ ప్రతిపాదయిష్యతే । ఇహ తు వాక్యానాం సృష్టిప్రతిపాదకానాం పరస్పరవిరోధే బ్రహ్మణి జగద్యోనౌ న సమన్వయః సేద్ధుమర్హతి । తథాచ న జగత్కారణత్వం బ్రహ్మణో లక్షణం, నచ తత్ర గతిసామాన్యం, నచ తత్సిద్ధయే ప్రధానస్యాశబ్దత్వప్రతిపాదనం, తస్మాద్వాక్యానాం విరోధావిరోధాభ్యాముక్తార్థాక్షేపసమాధానాభ్యాం సమన్వయః ఎవోపపాద్యత ఇతి సమన్వయలక్షణే సఙ్గతమిదమధికరణమ్ । “వాక్యానాం కారణే కార్యే పరస్పరవిరోధతః । సమన్వయో జగద్యోనౌ న సిధ్యతి పరాత్మని” ॥ “సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదీనాం కారణవిషయాణాం, “అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్”(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదిభిర్వాక్యైః కారణవిషయైర్విరోధః । కార్యవిషయాణామపి విభిన్నక్రమాక్రమోత్పత్తిప్రతిపాదకానాం విరోధః । తథాహి - కానిచిదన్యకర్తృకా జగదుత్పత్తిమాచక్షతే వాక్యాని । కానిచిత్స్వయఙ్కర్తృకామ్ । సృష్ట్యా చ కార్యేణ తత్కారణతయా బ్రహ్మ లక్షితమ్ । సృష్టివిప్రతిపత్తౌ తత్కారణతాయాం బ్రహ్మలక్షణే విప్రతిపత్తౌ సత్యాం భవతి తల్లక్ష్యే బ్రహ్మణ్యపి విప్రతిపత్తిః । తస్మాద్బ్రహ్మణి సమన్వయాభావాన్న సమన్వయాగమ్యం బ్రహ్మ । వేదాన్తాస్తు కర్త్రాదిప్రతిపాదనేన కర్మవిధిపరతయోపచరితార్థా అవివక్షితార్థా వా జపోపయోగిన ఇతి ప్రాప్తమ్ ।
క్రమాదీతి ।
ఆదిగ్రహణేనాక్రమో గృహ్యతే । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే - “సర్గక్రమవివాదేఽపి న స స్రష్టరి విద్యతే । సతస్త్వసద్వచో భక్త్యా నిరాకార్యతయా క్వచిత్” ॥ న తావదస్తి సృష్టిక్రమే విగానం, శ్రుతీనామవిరోధాత్ । తథాహి - అనేకశిల్పపర్యవదాతో దేవదత్తః ప్రథమం చక్రదణ్డాది కరోతి, అథ తదుపకరణః కుమ్భం, కుమ్భోపకరణశ్చాహరత్యుదకం, ఉదకోపకరణశ్చ సంయవనేన గోధూమకణికానాం కరోతి పిణ్డం, పిణ్డోపకరణస్తు పచతి ఘృతపూర్ణం, తదస్య దేవదత్తస్య సర్వత్రైతస్మిన్ కర్తృత్వాచ్ఛక్యం వక్తుం దేవదత్తాచ్చక్రాది సమ్భూతం తస్మాచ్చక్రాదేః కుమ్భాదీతి । శక్యం చ దేవదత్తాత్కుమ్భః సముద్భూతస్తస్మాదుదకాహరణాదీత్యాది । నహ్యస్త్యసమ్భవః సర్వత్రాస్మిన్ కార్యజాతే క్రమవత్యపి దేవదత్తస్య సాక్షాత్కర్తురనుస్యూతత్వాత్ । తథేహాపి యద్యప్యాకాశాదిక్రమేణైవ సృష్టిస్తథాప్యాకాశానలానిలాదౌ తత్ర తత్ర సాక్షాత్పరమేశ్వరస్య కర్తృత్వాచ్ఛక్యం వక్తుం పరమేశ్వరాదాకాశః సమ్భూత ఇతి । శక్యం చ వక్తుం పరమేశ్వరాదనలః సమ్భూత ఇత్యాది । యది త్వాకాశాద్వాయుర్వాయోస్తేజ ఇత్యుక్త్వా తేజసో వాయుర్వాయోరాకాశ ఇతి బ్రూయాద్భవేద్విరోధః । న చైతదస్తి । తస్మాదమూషామవివాదః శ్రుతీనామ్ । ఎవం “స ఇమాంల్లోకానసృజత”(ఐ.ఉ. ౧-౧-౨) ఇత్యుపక్రమాభిధాయిన్యపి శ్రుతిరవిరుద్ధా । ఎషా హి స్వవ్యాపారమభిధానక్రమేణ కుర్వతీ నాభిధేయానాం క్రమం నిరుణద్ధి । తే తు యథాక్రమావస్థితా ఎవాక్రమేణోచ్యన్తే - యథా క్రమవన్తి జ్ఞానాని జానాతీతి । తదేవమవిగానమ్ । అభ్యుపేత్య తు విగానముచ్యతేసృష్టౌ ఖల్వేతద్విగానమ్ । స్రష్టా తు సర్వవేదాన్తవాక్యేష్వనుస్యూతః పరమేశ్వరః ప్రతీయతే । నాత్ర శ్రుతివిగానం మాత్రయాప్యస్తి । నచ సృష్టివిగానం స్రష్టరి తదధీననిరూపణే విగానమావహతీతి వాచ్యమ్ । నహ్యేష స్రష్టృత్వమాత్రేణోచ్యతేఽపి తు “సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యాదినా రూపేణోచ్యతే స్రష్టా । తచ్చాస్య రూపం సర్వవేదాన్తవాక్యానుగతమ్ । తజ్జ్ఞానం చ ఫలవత్ । “బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) “తరతి శోకమాత్మవిత్”(ఛా. ఉ. ౭ । ౧ । ౩) ఇత్యాది శ్రుతేః । సృష్టిజ్ఞానస్య తు న ఫలం శ్రూయతే । తేన “ఫలవత్సంనిధావఫలం తదఙ్గమ్” ఇతి సృష్టివిజ్ఞానం స్రష్టృబ్రహ్మవిజ్ఞానాఙ్గం తదనుగుణం సద్బ్రహ్మజ్ఞానావతారోపాయతయా వ్యాఖ్యేయమ్ । తథాచ శ్రుతిః - “అన్నేన సోమ్య శుఙ్గేనాపో మూలమన్విచ్ఛ”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౪) ఇత్యాదికా । శుఙ్గేనాగ్రేణ । కార్యేణేతి యావత్ । తస్మాన్న సృష్టివిప్రతిపత్తిః స్రష్టరి విప్రతిపత్తిమావహతి । అపి తు “గుణే త్వన్యాయకల్పనా” ఇతి తదనుగుణతయా వ్యాఖ్యేయా । యచ్చ కారణే విగానమ్ “అసద్వా ఇదమగ్ర అసీత్”(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇతి, తదపి “తదప్యేష శ్లోకో భవతి”(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇతి పూర్వప్రకృతం సద్బ్రహ్మణాకృష్య “అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౩ । ౧౯ । ౧) ఇత్యుచ్యమానం త్వసతోఽభిధానేఽసమ్బద్ధం స్యాత్ । శ్రుత్యన్తరేణ చ మానాన్తరేణ చ విరోధః । తస్మాదౌపచారికం వ్యాఖ్యేయమ్ । “తద్ధైక ఆహురసదేవేదమగ్ర ఆసీత్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇతి తు నిరాకార్యతయోపన్యస్తమితి న కారణే వివాద ఇతి సూత్రే చశబ్దస్త్వర్థః । పూర్వపక్షం నివర్తయతి । ఆకాశాదిషు సృజ్యమానేషు క్రమవిగానేఽపి న స్రష్టరి విగానమ్ । కుతః । యథైకస్యాం శ్రుతౌ వ్యపదిష్టః పరమేశ్వరః సర్వస్య కర్తా తథైవ శ్రుత్యన్తరేషూక్తేః, కేన రూపేణ, కారణత్వేన, అపరః కల్పో యథా వ్యపదిష్టః క్రమ ఆకాశాదిషు, “ఆత్మన ఆకాశః సమ్భూత ఆకాశాద్వాయుర్వాయోరగ్నిరగ్నేరాపోఽద్భ్యః పృథివీ” (తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి, తస్యైవ క్రమస్యానపబాధనేన “తత్తేజోఽసృజత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇత్యాదికాయా అపి సృష్టేరుక్తేర్న సృష్టావపి విగానమ్ ॥ ౧౪ ॥
నన్వేకత్రాత్మన ఆకాశకారణత్వేనోక్తిరన్యత్ర చ తేజః కారణత్వేన, తత్కథమవిగానమితి । అత ఆహ -
కారణత్వేతి ।
హేతౌ తృతీయా । సర్వత్రాకాశానలానిలాదౌ సాక్షాత్కారణత్వేనాత్మనః । ప్రపఞ్చితం చైతదధస్తాత్ । వ్యాక్రియత ఇతి చ కర్మకర్తరి కర్మణి వా రూపం, న చేతనమతిరిక్తం కర్తారం ప్రతిక్షిపతి కిన్తూపస్థాపయతి । నహి లూయతే కేదారః స్వయమేవేతి వా లూయతే కేదార ఇతి వా లవితారం దేవదత్తాదిం ప్రతిక్షిపతి । అపి తూపస్థాపయత్యేవ । తస్మాత్సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౫ ॥
జగద్వాచిత్వాత్ ।
నను “బ్రహ్మ తే బ్రవాణి”(బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి బ్రహ్మాభిధానప్రకరణాత్ , ఉపసంహారే చ “సర్వాన్ పాప్మనోఽపహత్య సర్వేషాం చ భూతానాం శ్రైష్ఠ్యం స్వారాజ్యం పర్యేతి య ఎవం వేద” ఇతి నిరతిశయఫలశ్రవణాద్బ్రహ్మవేదనాదన్యత్ర తదసమ్భవాత్ , ఆదిత్యచన్ద్రాదిగతపురుషకర్తృత్వస్య చ “యస్య వైతత్కర్మ”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇతి చాస్యాసత్యవచ్ఛేదే సర్వనామ్నా ప్రత్యక్షసిద్ధస్య జగతః పరామర్శేన, జగత్కర్తృత్వస్య చ బ్రహ్మణోఽన్యత్రాసమ్భవాత్కథం జీవముఖ్యప్రాణాశఙ్కా । ఉచ్యతే - బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి బాలాకినా గార్గ్యేణ బ్రహ్మాభిధానం ప్రతిజ్ఞాయ తత్తదాదిత్యాదిగతాబ్రహ్మపురుషాభిధానేన న తావద్బ్రహ్మోక్తమ్ । యస్య చాజాతశత్రోః “యో వై బాలాకే ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా యస్య వైతత్కర్మ” (కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇతి వాక్యం న తేన బ్రహ్మాభిధానం ప్రతిజ్ఞాతమ్ । న చాన్యదీయేనోపక్రమేణాన్యస్య వాక్యం శక్యం నియన్తుమ్ । తస్మాదజాతశత్రోర్వాక్యసన్దర్భపౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా యోఽస్యార్థః ప్రతిభాతి స ఎవ గ్రాహ్యః । అత్ర చ కర్మశబ్దస్తావద్వ్యాపారే నిరూఢవృత్తిః । కార్యే తు క్రియత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా వర్తతే । నచ రూఢౌ సత్యాం వ్యుత్పత్తిర్యుక్తాశ్రయితుమ్ । నచ బ్రహ్మణ ఉదాసీనస్యాపరిణామినో వ్యాపారవత్తా । వాక్యశేషే చ “అథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి”(కౌ.ఉ. ౩.౩.) ఇతి శ్రవణాత్పరిస్పన్దలక్షణస్య చ కర్మణో యత్రోపపత్తిః స ఎవ వేదితవ్యతయోపదిశ్యతే । ఆదిత్యాదిగతపురుషకర్తృత్వం చ ప్రాణస్యోపపద్యతే, హిరణ్యగర్భరూపప్రాణావస్థావిశేషత్వాదాదిత్యాదిదేవతానామ్ । “కతమ ఎకో దేవః ప్రాణః”(బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౯) ఇతి శ్రుతేః । ఉపక్రమానురోధేన చోపసంహారే సర్వశబ్దః సర్వాన్ పాప్మన ఇతి చ సర్వేషాం భూతానామితి చాపేక్షికవృత్తిర్బహూన్ పాప్మనో బహూనాం భూతానామిత్యేవంపరో ద్రష్టవ్యః । ఎకస్మిన్ వాక్యే ఉపక్రమానురోధాదుపసంహారో వర్ణనీయః । యది తు దృప్తబాలాకిమబ్రహ్మణి బ్రహ్మాభిధాయినమపోద్యాజాతశత్రోర్వచనం బ్రహ్మవిషయమేవాన్యథా తు తదుక్తాద్విశేషం వివక్షోరబ్రహ్మాభిధానమసమ్బద్ధం స్యాదితి మన్యతే, తథాపి నైతద్బ్రహ్మాభిధానం భవితుమర్హతి, అపితు జీవాభిధానమేవ, యత్కారణం వేదితవ్యతయోపన్యస్తస్య పురుషాణాం కర్తుర్వేదనాయోపేతం బాలాకిం ప్రతి బుబోధయిషురజాతశత్రుః సుప్తం పురుషమామన్త్ర్యామాన్త్రణశబ్దాశ్రవణాత్ ప్రాణాదీనామభోక్తృత్వమస్వామిత్వం ప్రతిబోధ్య యష్టిఘాతోత్థానాత్ ప్రాణాదివ్యతిరిక్తం జీవం భోక్తారం స్వామినం ప్రతిబోధయతి । పరస్తాదపి “తద్యథా శ్రేష్ఠీ స్వైర్భుఙ్క్తే యథా వా స్వాః శ్రేష్ఠినం భుఞ్జన్త్యేవమేవైష ప్రజ్ఞాత్మైతైరాత్మభిర్భుఙ్క్తే ఎవమేవైత ఆత్మాన ఎనమాత్మానం భుఞ్జన్తి”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇతి శ్రవణాత్ । యథా శ్రేష్ఠీ ప్రధానః పురుషః స్వైర్భృత్యైః కరణభూతైర్విషయాన్ భుఙ్క్తే, యథా వా స్వా భృత్యాః శ్రేష్ఠినం భుఞ్జన్తి । తే హి శ్రేష్ఠినమశనాచ్ఛాదనాదిగ్రహణేన భుఞ్జన్తి । ఎవమేవైష ప్రజ్ఞాత్మా జీవ ఎతైరాదిత్యాదిగతైరాత్మభిర్విషయాన్ భుఙ్క్తే । తే హ్యాదిత్యాదయ ఆలోకవృష్ట్యాదినా సాచివ్యమాచరన్తో జీవాత్మానం భోజయన్తి, జీవాత్మానమపి యజమానం తదుత్సృష్టహవిరాదానాదాదిత్యాదయో భుఞ్జన్తి, తస్మాజ్జీవాత్మైవ బ్రహ్మణోఽభేదాద్బ్రహ్మేహ వేదితవ్యతయోపదిశ్యతే ।
యస్య వైతత్కర్మ ఇతి ।
జీవప్రత్యుక్తానాం దేహేన్ద్రియాదీనాం కర్మ జీవస్య భవతి । కర్మజన్యత్వాద్వా ధర్మాధర్మయోః కర్మశబ్దవాచ్యత్వం రూఢ్యనుసారాత్ । తౌ చ ధర్మాధర్మౌ జీవస్య । ధర్మాధర్మాక్షిప్తత్వాచ్చాదిత్యాదీనాం భోగోపకరణానాం తేష్వపి జీవస్య కర్తృత్వముపపన్నమ్ । ఉపపన్నం చ ప్రాణభృత్త్వాజ్జీవస్య ప్రాణశబ్దత్వమ్ । యే చ ప్రశ్నప్రతివచనే “క్వైష ఎతద్బాలాకే పురుషోఽశయిష్ట యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యతి”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇతి । అనయోరపి న స్పష్టం బ్రహ్మాభిధానముపలభ్యతే । జీవవ్యతిరేకశ్చ ప్రాణాత్మనో హిరణ్యగర్భస్యాప్యుపపద్యతే । తస్మాజ్జీవప్రాణయోరన్యతర ఇహ గ్రాహ్యో న పరమేశ్వర ఇతి ప్రాప్తమ్ ।
ఎవం ప్రాప్తే
ఉచ్యతే - “మృషాావాదినమాపోద్య బాలాకిం బ్రహ్మవాదినమ్ । రాజా కథమసమ్బద్ధం మిథ్యా వా వక్తుమర్హతి” ॥ యథా హి కేనచిన్మణిలక్షణజ్ఞమానినా కాచే మణిరేవ వేదితవ్య ఇత్యుక్తే పరస్య కాచోఽయం మణిర్న తల్లక్షణాయోగాదిత్యభిధాయ ఆత్మనో విశేషం జిజ్ఞాపయిషోస్తత్త్వాభిధానమసమ్బద్ధమ్ । అమణౌ మణ్యభిధానం న పూర్వవాదినో విశేషమాపాదయతి స్వయమపి మృషాభిధానాత్ । తస్మాదనేనోత్తరవాదినా పూర్వవాదినో విశేషమాపాదయతా మణితత్త్వమేవ వక్తవ్యమ్ । ఎవమజాతశత్రుణా దృప్తబాలాకేరబ్రహ్మవాదినో విశేషమాత్మనో దర్శయతా జీవప్రాణాభిధానే అసమ్బద్ధముక్తం స్యాత్ । తయోర్వాబ్రహ్మణోర్బ్రహ్మాభిధానే మిథ్యాభిహితం స్యాత్ । తథా చ న కశ్చిద్విశేషో బాలాకేర్గార్గ్యాదజాతశత్రోర్భవేత్ । తస్మాదనేన బ్రహ్మతత్త్వమభిధాతవ్యమ్ । తథా సత్యస్య న మిథ్యావద్యమ్ । తస్మాత్ “బ్రహ్మ తే బ్రవాణి” (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి బ్రహ్మణోపక్రమాత్ , సర్వాన్ పాప్మనోఽపహత్య సర్వేషాం చ భూతానాం శ్రైష్ఠ్యం స్వరాజ్యం పర్యేతి య ఎవం వేదఽఇతి చ సతి సమ్భవే సర్వశ్రుతేరసఙ్కోచాన్నిరతిశయేన ఫలేనోపసంహారాత్ , బ్రహ్మవేదనాదన్యతశ్చ తదనుపపత్తేః, ఆదిత్యాదిపురుషకర్తృత్వస్య చ స్వాతన్త్ర్యలక్షణస్య ముఖ్యస్య బ్రహ్మణ్యేవ సమ్భవాదన్యేషాం హిరణ్యగర్భాదీనాం తత్పారతన్త్ర్యాత్ , “క్వౌష ఎతద్బాలాకే”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇత్యాదేర్జీవాధికరణభవనాపాదనప్రశ్నస్య “యదా సుప్తః స్వప్నం న కఞ్చన పశ్యత్యథాస్మిన్ ప్రాణ ఎవైకధా భవతి” (కౌ . బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇత్యాదేరుత్తరస్య చ బ్రహ్మణ్యేవోపపత్తేర్బ్రహ్మవిషయత్వం నిశ్చీయతే । అథ కస్మాన్న భవతో హిరణ్యగర్భగోచరే ఎవ ప్రశ్నోత్తరే, తథా చ నైతాభ్యాం బ్రహ్మవిషయత్వసిద్ధిరిత్యేతన్నిరాచికీర్షుః పఠతి - ఎతస్మాదాత్మనః ప్రాణా యథా యథాయతనం ప్రతిష్ఠన్త ఇతి । ఎతదుక్తం భవతి - ఆత్మైవ భవతి జీవప్రాణాదీనామధికరణం నాన్యదితి । యద్యపి చ జీవో నాత్మనో భిద్యతే తథాప్యుపాధ్యవచ్ఛిన్నస్య పరమాత్మనో జీవత్వేనోపాధిభేదాద్భేదమారోప్యాధారాధేయభావో ద్రష్టవ్యః । ఎవం చ జీవభవనాధారత్వమపాదానత్వం చ పరమాత్మన ఉపపన్నమ్ ।
తదేవం బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదవాక్యసన్దర్భస్య బ్రహ్మపరత్వే స్థితే
యస్య వైతత్కర్మ ఇతి
వ్యాపారాభిధానే న సఙ్గచ్ఛత ఇతి కర్మశబ్దః కార్యాభిధాయీ భవతి, ఎతదితిసర్వనామపరామృష్టం చ తత్కార్యం, సర్వనామ చేదం సంనిహితపరామర్శి, నచ కిఞ్చిదిహ శబ్దోక్తమస్తి సంనిహితమ్ । న చాదిత్యాదిపురుషాః సంనిహితా అపి పరామర్శార్హాః బహుత్వాత్పుంలిఙ్గత్వాచ్చ । ఎతదితి చైకస్య నపుంసకస్యాభిధానాత్ “ఎతేషాం పురుషాణాం కర్తా” (కౌ . బ్రా. ౪ । ౧౯) ఇత్యనేనైవ గతార్థత్వాచ్చ । తస్మాదశబ్దోక్తమపి ప్రత్యక్షసిద్ధం సమ్బన్ధార్హం జగదేవ పరామ్రష్టవ్యమ్ ।
ఎతదుక్తం భవతి ।
అత్యల్పమిదముచ్యతే ఎతేషామాదిత్యాదిగతానాం జగదేకదేశభూతానాం కర్తేతి, కిన్తు కృత్స్నమేవ జగద్యస్య కార్యమితి వాశబ్దేన సూచ్యతే । జీవప్రాణశబ్దౌ చ బ్రహ్మపరౌ జీవశబ్దస్య బ్రహ్మోపలక్షణపరత్వాత్ । న పునర్బ్రహ్మశబ్దో జీవోపలక్షణపరః । తథా సతి హి బహ్వసమఞ్జసం స్యాదిత్యుక్తమ్ । న చానధిగతార్థావబోధనస్వరసస్య శబ్దస్యాధిగతబోధనం యుక్తమ్ । నాప్యనధిగతేనాధిగతోపలక్షణముపపన్నమ్ । నచ సమ్భవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదో న్యాయ్యః । వాక్యశేషానురోధేన చ జీవప్రాణపరమాత్మోపాసనాత్రయవిధానే వాక్యత్రయం భవేత్ । పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయా తు బ్రహ్మోపాసనపరత్వే ఎకవాక్యతైవ । తస్మాన్న జీవప్రాణపరత్వమపి తు బ్రహ్మపరత్వమేవేతి సిద్ధమ్ ।
స్యాదేతత్ । నిర్దిశ్యన్తాం పురుషాః కార్యాస్తద్విషయా తు కృతిరనిర్దిష్టా తత్ఫలం వా కార్యస్యోత్పత్తిస్తే యస్యేదం కర్మేతి నిర్దేక్ష్యేతే, తతః కుతః పౌనరుక్త్యమిత్యత ఆహ -
నాపి పురుషవిషయస్యేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి - కర్తృశబ్దేనైవ కర్తారమభిదధతా తయోరుపాత్తత్వాదాక్షిప్తత్వాత్ । నహి కృతిం వినా కర్తా భవతి । నాపి కృతిర్భావనాపరాభిధానా భూతిముత్పత్తిం వినేత్యర్థః ।
నను యదీదమా జగత్పరామృష్టం తతస్తదన్తర్భూతాః పురుషా అపీతి య ఎతేషాం పురుషాణామితి పునరుక్తమిత్యత ఆహ -
ఎతదుక్తం భవతి । య ఎషాం పురుషాణామితి ॥ ౧౬ ॥ ॥ ౧౭ ॥
నను “ప్రాణ ఎవైకధా భవతి”(కౌ . బ్రా. ౪ । ౨౦) ఇత్యాదికాదపి వాక్యాజ్జీవాతిరిక్తః కుతః ప్రతీయత ఇత్యతో వాక్యాన్తరం పఠతి -
ఎతస్మాదాత్మనః ప్రాణా ఇతి ।
అపి చ సర్వవేదాన్తసిద్ధమేతదిత్యాహ -
సుషుప్తికాలే చేతి ।
వేదాన్తప్రక్రియాయామేవోపపత్తిముపసంహారవ్యాజేనాహ -
తస్మాద్యత్రాస్య
ఆత్మనో యతో నిఃసమ్బోధోఽతః స్వచ్ఛతారూపమివ రూపమస్యేతి స్వచ్ఛతారూపో న తు స్వచ్ఛతైవ । లయవిక్షేపసంస్కారయోస్తత్ర భావాత్ । సముదాచరద్వృత్తివిక్షేపాభావమాత్రేణోపమానమ్ । ఎతదేవ విభజతే - ఉపాధిభిః అన్తఃకరణాదిభిః జనితం యద్విశేషవిజ్ఞానం ఘటపటాదివిజ్ఞానం తద్రహితం స్వరూపమాత్మనః యది విజ్ఞానమిత్యేవోచ్యేత తతస్తదవిశిష్టమనవచ్ఛిన్నం సద్బ్రహ్మైవ స్యాత్తచ్చ నిత్యమితి నోపాధిజనితం నాపి తద్రిహితం స్వరూపం బ్రహ్మస్వభావస్యాప్రహాణాత్ ।
అత ఉక్తమ్ -
విశేషేతి ।
యదా తు లయలక్షణావిద్యోపబృంహితో విక్షేపసంస్కారః సముదాచరతి తదా విశేషవిజ్ఞానోత్పాదాత్స్వప్నజాగరావస్థాతః పరమాత్మనో రూపాద్భ్రంశరూపమాగమనమితి ।
న కేవలం కౌషీతకిబ్రాహ్మణే, వాజసనేయేఽప్యేవమేవ ప్రశ్నోత్తరయోర్జీవవ్యతిరిక్తమామనన్తి పరమాత్మానమిత్యాహ -
అపి చైవమేక ఇతి ।
నన్వత్రాకాశం శయనస్థానం తత్కుతః పరమాత్మప్రత్యయ ఇత్యత ఆహ -
ఆకాశశబ్దశ్చేతి ।
న తావన్ముఖ్యస్యాకాశస్యాత్మాధారత్వసమ్భవః । యదపి చ ద్వాసప్తతిసహస్రహితాభిధాననాడీసఞ్చారేణ సుషుప్త్యవస్థాయాం పురీతదవస్థానముక్తం తదప్యన్తఃకరణస్య । తస్మాత్ “దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః”(ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతివదాకాశశబ్దః పరమాత్మని మన్తవ్య ఇతి ।
ప్రథమం భాష్యకృతా జీవనిరాకరణాయ సూత్రమిదమవతారితమ్ । తత్ర మన్దధియాం నేదం ప్రాణనిరాకరణాయేతి బుద్ధిర్మా భూదిత్యాశయవానాహ -
ప్రాణనిరాకరణస్యాపీతి ।
తౌ హి బాలాక్యజాతశత్రూ సుప్తం పురుషమాజగ్మతుః । తమజాతశత్రుర్నామభిరామన్త్రయాఞ్చక్రే “బృహత్పాణ్డురవాసః సోమరాజన్” ఇతి । స ఆమన్త్ర్యమాణో నోత్తస్థౌ । తం పాణినాపేషం బోధయాఞ్చకార । స హోత్తస్థౌ । స హోవాచజాతశత్రుర్యత్రైష ఎతత్సుప్తోఽభూత్” ఇత్యాది । సోఽయం సుప్తపురుషోత్థాపనేన ప్రాణాదివ్యతిరిక్తోపదేశ ఇతి ॥ ౧౮ ॥
వాక్యాన్వయాత్ ।
నను మైత్రేయీబ్రాహ్మణోపక్రమే యాజ్ఞవల్క్యేన గార్హస్థ్యాశ్రమాదుత్తమాశ్రమం యియాసతా మైత్రైయ్యా భార్యాయాః కాత్యాయన్యా సహార్థసంవిభాగకరణ ఉక్తే మైత్రేయీ యాజ్ఞవల్క్యం పతిమమృతత్వార్థినీ పప్రచ్ఛ, యన్ను మ ఇయం భగోః సర్వా పృథ్వీ విత్తేన పూర్ణా స్యాత్కిమహం తేనామృతా స్యాముత నేతి । తత్ర నేతి హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః । యథైవోపకరణవతాం జీవితం తథైవ తే జీవితం స్యాదమృతత్వస్య తు నాశాస్తి విత్తేన । ఎవం విత్తేనామృతత్వాశా భవేద్యది విత్తసాధ్యాని కర్మాణ్యమృతత్వే ఉపయుజ్యేరన్ । తదేవ తు నాస్తి, జ్ఞానసాధ్యత్వాదమృతత్వస్య కర్మణాం చ జ్ఞానవిరోధినాం తత్సహభావిత్వానుపపత్తేరితి భావః । సా హోవాచ మైత్రేయీ యేనాహం నామృతా స్యాం కిమహం తేనం కుర్యాం యదేవ భగవాన్ వేద తదేవ మే బ్రూహి । అమృతత్వసాధనమితి శేషః । తత్రామృతత్వసాధనజ్ఞానోపన్యాసాయ వైరాగ్యపూర్వకత్వాత్తస్య రాగవిషయేషు తేషు తేషు పతిజాయాదిషు వైరాగ్యముత్పాదయితుం యాజ్ఞవల్క్యో “న వా అరే పత్యుః కామాయ”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౬) ఇత్యాదివాక్యసన్దర్భమువాచ । ఆత్మౌపాధికం హి ప్రియత్వమేషాం న తు సాక్షాత్ప్రియాణ్యేతాని ।
తస్మాదేతేభ్యః పతిజాయాదిభ్యో విరమ్య యత్ర సాక్షాత్ప్రేమ స ఎవ
ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్యః ।
వాశబ్దోఽవధారణే । ఆత్మైవ ద్రష్టవ్యః సాక్షాత్కర్తవ్యః । ఎతత్సాధనాని చ శ్రవణాదీని విహితాని శ్రోతవ్య ఇత్యాదినా । కస్మాత్ । ఆత్మనో వా అరే దర్శనేన శ్రవణాదిసాధనేనేదం జగత్సర్వంవిదితం భవతీతి వాక్యశేషః । యతో నామరూపాత్మకస్య జగతస్తత్త్వం పారమార్థికం రూపమాత్మైవ భుజఙ్గస్యేవ సమారోపితస్య తత్త్వం రజ్జుః । తస్మాదాత్మని విదితే సర్వమిదం జగత్తత్త్వం విదితం భవతి, రజ్జ్వామివ విదితాయాం సమారోపితస్య భుజఙ్గస్య తత్త్వం విదితం భవతి, యతస్తస్మాదాత్మైవ ద్రష్టవ్యో న తు తదతిరిక్తం జగత్ స్వరూపేణ ద్రష్టవ్యమ్ । కుతః । యతో “బ్రహ్మ తం పరాదాత్”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౬) బ్రాహ్మణజాతిర్బ్రాహ్మణోఽహమిత్యేవమభిమాన ఇతి యావత్ । పరాదాత్ పరాకుర్యాదమృతత్వపదాత్ । కం, యోఽన్యత్రాత్మనో బ్రహ్మ బ్రాహ్మణజాతిం వేద । ఎవం క్షత్రియాదిష్వపి ద్రష్టవ్యమ్ । ఆత్మైవ జగతస్తత్త్వం న తు తదతిరిక్తం కిఞ్చిత్తదితి । అత్రైవ భగవతీ శ్రుతిరుపపత్తిం దృష్టాన్తప్రబన్ధేనాహ । యత్ ఖలు యద్గ్రహం వినా న శక్యతే గ్రహీతుం తత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే । యథా రజతం శుక్తికాయాః, భుజఙ్గో వా రజ్జోః, దున్దుభ్యాదిశబ్దసామాన్యాద్వా తత్తచ్ఛబ్దభేదాః । న గృహ్యన్తే చ చిద్రూపగ్రహణం వినా స్థితికాలే నామరూపాణి । తస్మాన్న చిదాత్మనో భిద్యన్తే ।
తదిదముక్తమ్ -
స యథా దున్దుభేర్హన్యమానస్యేతి ।
దున్దుభిగ్రహణేన తద్గతం శబ్దసామాన్యముపలక్షయతి । న కేవలం స్థితికాలే నామరూపప్రపఞ్చశ్చిదాత్మాతిరేకేణాగ్రహణాచ్చిదాత్మనో న వ్యతిరిచ్యతేఽపి తు నామరూపోత్పత్తేః ప్రాగపి చిద్రూపావస్థానాత్ తదుపాదానత్వాచ్చ నామరూపప్రపఞ్చస్య తదనతిరేకః, రజ్జూపాదానస్యేవ భుజఙ్గస్య రజ్జోరనతిరేక ఇత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి భగవతీ శ్రుతిః - “స యథార్ద్రైధోఽగ్రేరభ్యాహితస్య పృథగ్ధూమా వినిశ్చరన్త్యేవం వా అరేఽస్య మహతో భూతస్య నిఃశ్వసితమేతద్యదృగ్వేదః”(బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదినా చతుర్విధో మన్త్ర ఉక్తః । ఇతిహాస ఇత్యాదినాష్టవిధం బ్రాహ్మణముక్తమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - యథాగ్నిమాత్రం ప్రథమమవగమ్యతే క్షుద్రాణాం విస్ఫులిఙ్గానాముపాదానమ్ । అథ తతో విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్తి । న చైతేఽగ్నేస్తత్త్వాన్యత్వాభ్యాం శక్యన్తే నిర్వుక్తమ్ । ఎవమృగ్వేదాదయోఽప్యల్పప్రయత్నాద్బ్రహ్మణో వ్యుచ్చరన్తో న తతస్తత్త్వాన్యత్వాభ్యాం నిరుచ్యన్తే । ఋగాదిభిర్నామోపలక్ష్యతే । యదా చ నామధేయస్యేయం గతిస్తదా తత్పూర్వకస్య రూపధేయస్య కైవ కథేతి భావః । న కేవలం తదుపాదానత్వాత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే నామరూపప్రపఞ్చః, ప్రలయసమయే చ తదనుప్రవేశాత్తతో న వ్యతిరిచ్యతే । యథా సాముద్రమేవామ్భః పృథివీతేజఃసమ్పర్కాత్కాఠిన్యముపగతం సైన్ధవం ఖిల్యః, స హి స్వాకరే సముద్రే క్షిప్తోఽమ్భ ఎవ భవతి, ఎవం చిదమ్భోధౌ లీనం జగచ్చిదేవ భవతి న తు తతోఽతిరిచ్యత ఇతి ।
ఎతద్దృష్టాన్తప్రబన్ధేనాహ -
స యథా సర్వాసామపామిత్యాది ।
దృష్టాన్తప్రబన్ధముక్త్వా దార్ష్టాన్తికే యోజయతి -
ఎవం వా అరే ఇదం మహదితి ।
బృహత్వేన బ్రహ్మోక్తమ్ । ఇదం బ్రహ్మేత్యర్థః । భూతం సత్యమ్ । అనన్తం నిత్యమ్ । అపారం సర్వగతమ్ ।
విజ్ఞానఘనః ।
విజ్ఞానైకరస ఇతి యావత్ । ఎతేభ్యః కార్యకారణభావేన వ్యవస్థితేభ్యో భూతేభ్యః సముత్థాయ సామ్యేనోత్థాయ । కార్యకారణసఙ్ఘాతస్య హ్యవచ్ఛేదాద్దుఃఖిత్వశోకిత్వాదయస్తదవచ్ఛిన్నే చిదాత్మని తద్విపరీతేఽపి ప్రతీయన్తే, యథోదకప్రతిబిమ్బితే చన్ద్రమసి తోయగతాః కమ్పాదయః । తదిదం సామ్యేనోత్థానమ్ । యదా త్వాగమాచార్యోపదేశపూర్వకమనననిదిధ్యాసనప్రకర్షపర్యన్తజోఽస్య బ్రహ్మస్వరూపసాక్షాత్కార ఉపావర్తతే తదా నిర్మృష్టనిఖిలసవాసనావిద్యామలస్య కార్యకారణసఙ్ఘాతభూతస్య వినాశే తాన్యేవ భూతాని నశ్యన్త్యను తదుపాధిశ్చిదాత్మనః ఖిల్యభావో వినశ్యతి । తతో న ప్రేత్య కార్యకారణభూతనివృత్తౌ రూపగన్ధాదిసంజ్ఞాస్తీతి । న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తీతి సంజ్ఞామాత్రనిషేధాదాత్మా నాస్తీతి మన్యమానా సా మైత్రేయీ హోవాచ, అత్రైవ మా భగవానమూముహన్మోహితవాన్ న ప్రేత్య సంజ్ఞాస్తీతి । స హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః స్వాభిప్రాయం, ద్వైతే హి రూపాదివిశేషసంజ్ఞానిబన్ధనో దుఃఖిత్వాద్యభిమానః । ఆనన్దజ్ఞానైకరసబ్రహ్మాద్వయానుభవే తు తత్కేన కం పశ్యేత్ , బ్రహ్మ వా కేన విజానీయాత్ । నహి తదాస్య కర్మర్భావోఽస్తి స్వప్రకాశత్వాత్ । ఎతదుక్తం భవతి - న సంజ్ఞామాత్రం మయా వ్యాసేధి, కిన్తు విశేషసంజ్ఞేతి । తదేవమమృతత్వఫలేనోపక్రమాత్ , మధ్యే చాత్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయ తదుపపాదనాత్ , ఉపసంహారే చ మహద్భూతమనన్తమిత్యాదినా చ బ్రహ్మరూపాభిధానాత్ , ద్వైతనిన్దయా చాద్వైతగుణకీర్తనాద్బ్రహ్మైవ మైత్రేయీబ్రాహ్మణే ప్రతిపాద్యం న జీవాత్మేతి నాస్తి పూర్వపక్ష ఇత్యనారభ్యమేవేదమధికరణమ్ । అత్రోచ్యతే - భోక్తృత్వజ్ఞాతృతాజీవరూపోత్థానసమాధయే మైత్రేయీబ్రాహ్మణే పూర్వపక్షేణోపక్రమః కృతః । పతిజాయాదిభోగ్యసమ్బన్ధో నాభోక్తుర్బ్రహ్మణో యుజ్యతే, నాపిజ్ఞానకర్తృత్వమకర్తుః సాక్షాచ్చ మహతో భూతస్య విజ్ఞానాత్మభావేన సముత్థానాభిధానం విజ్ఞానాత్మన ఎవ ద్రష్టవ్యత్వమాహ । అన్యథా బ్రహ్మణో ద్రష్టవ్యత్వపరేఽస్మిన్ బ్రాహ్మణే తస్య విజ్ఞానాత్మత్వేన సముత్థానాభిధానమనుపయుక్తం స్యాత్తస్య తు ద్రష్టవ్యముపయుజ్యత ఇత్యుపక్రమమాత్రం పూర్వపక్షః కృతః ।
భోక్త్రర్థత్వాచ్చ భోగ్యజాతస్యేతి
తదుపోద్బలమాత్రమ్ । సిద్ధాన్తస్తు నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణోక్తః ॥ ౧౯ ॥
తదేవం పౌర్వాపర్యాలోచనయా మైత్రేయీబ్రాహ్మణస్య బ్రహ్మదర్శనపరత్వే స్థితే భోక్త్రా జీవాత్మనోపక్రమమాచార్యదేశీయమతేన తావత్సమాధత్తే సూత్రకారః -
ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్యః ।
యథా హి వహ్నేర్వికారా వ్యుచ్చరన్తో విస్ఫులిఙ్గా న వహ్నేరత్యన్తం భిద్యన్తే, తద్రూపనిరూపణత్వాత్ , నాపి తతోఽత్యన్తమభిన్నాః, వహ్నేరివ పరస్పరవ్యావృత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ , తథా జీవాత్మనోఽపి బ్రహ్మవికారా న బ్రహ్మణోఽత్యన్తం భిద్యన్తే, చిద్రూపత్వాభావప్రసఙ్గాత్ । నాప్యత్యన్తం న భిద్యన్తే, పరస్పరం వ్యావృత్త్యభావప్రసఙ్గాత్ , సర్వజ్ఞం ప్రత్యుపదేశవైయర్థ్యాచ్చ । తస్మాత్కథఞ్చిద్భేదో జీవాత్మనామభేదశ్చ । తత్ర తద్విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే విజ్ఞానాత్మపరమాత్మనోరభేదముపాదాయ పరమాత్మని దర్శయితవ్యే విజ్ఞానాత్మనోపక్రమ ఇత్యాశ్మరథ్య ఆచార్యో మేనే ॥ ౨౦ ॥
ఆచార్యదేశీయాన్తరమతేన సమాధత్తే -
ఉత్క్రమిష్యత ఎవంభావాదిత్యౌడులోమిః ।
జీవో హి పరమాత్మనోఽత్యన్తం భిన్న ఎవ సన్ దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యుపధానసమ్పర్కాత్సర్వదా కలుషః, తస్య చ జ్ఞానధ్యానాదిసాధనానుష్ఠానాత్సమ్ప్రసన్నస్య దేహేన్ద్రియాదిసఙ్ఘాతాదుత్క్రమిష్యతః పరమాత్మనైక్యోపపత్తేరిదమభేదేనోపక్రమణమ్ । ఎతదుక్తం భవతి - భవిష్యన్తమభేదముపాదాయ భేదకాలేఽప్యభేద ఉక్తః । యథాహుః పాఞ్చరాత్రికాః - “ఆముక్తేర్భేద ఎవ స్యాజ్జీవస్య చ పరస్య చ । ముక్తస్య తు న భేదోఽస్తి భేదహేతోరభావతః” ॥ ఇతి ।
అత్రైవ శ్రుతిముపన్యస్యతి -
శ్రుతిశ్చైవమితి ।
పూర్వం దేహేన్ద్రియాద్యుపాధికృతం కలుషత్వమాత్మన ఉక్తమ్ । సమ్ప్రతి స్వాభావికమేవ జీవస్య నామరూపప్రపఞ్చాశ్రయత్వలక్షణం కాలుష్యం పార్థివానామణూనామివ శ్యామత్వం కేవలం పాకేనేవ ।
జ్ఞానధ్యానాదినా తదపనీయ జీవః పరాత్పరతరం పురుషముపైతీత్యాహ -
క్వచిచ్చ జీవాశ్రయమపీతి ।
నదీనిదర్శనమ్ “యథా సోమ్యేమా నద్యః”(ప్ర.ఉ. ౬-౫) ఇతి ॥ ౨౧ ॥
తదేవమాచార్యదేశీయమతద్వయముక్త్వాత్రాపరితుష్యన్నాచార్యమతమాహ సూత్రకారః -
అవిస్థితేరితి కాశకృత్స్నః ।
ఎతద్వ్యాచష్టే -
అస్యైవ పరమాత్మన ఇతి ।
న జీవ ఆత్మనోఽన్యః । నాపి తద్వికారః కిన్త్వాత్మైవావిద్యోపాధానకల్పితావచ్ఛేదః । ఆకాశ ఇవ ఘటమణికాదికల్పితావచ్ఛేదో ఘటాకాశో మణికాకాశో న తు పరమాకాశాదన్యస్తద్వికారో వా । తతశ్చ జీవాత్మనోపక్రమః పరామాత్మనైవోపక్రమస్తస్య తతోఽభేదాత్ । స్థూలదర్శిలోకప్రతీతిసౌకర్యాయౌపాధికేనాత్మరూపేణోపక్రమః కృతః ।
అత్రైవ శ్రుతిం ప్రమాణయతి -
తథా చేతి ।
అథ వికారః పరమాత్మనో జీవః కస్మాన్న భవత్యాకాశాదివదిత్యాహ -
న చ తేజఃప్రభృతీనామితి ।
న హి యథా తేజఃప్రభృతీనామాత్మవికారత్వం శ్రూయతే ఎవం జీవస్యేతి ।
ఆచార్యత్రయమతం విభజతే -
కాశకృత్స్నస్యాచార్యస్యేతి ।
ఆత్యన్తికే సత్యభేదే కార్యకారణభావాభావాదనాత్యన్తికోఽభేద ఆస్థేయః, తథాచ కథఞ్చిద్భేదోఽపీతి తమాస్థాయ కార్యకారణభావ ఇతి మతత్రయముక్త్వా కాశకృత్స్నీయమతం సాధుత్వేన నిర్ధారయతి -
తత్ర తేషు మధ్యే । కాశకృత్స్నీయం మతమితి ।
ఆత్యన్తికే హి జీవపరమాత్మనోరభేదే తాత్త్వికేఽనాద్యవిద్యోపాధికల్పితో భేదస్తత్త్వమసీతి జీవాత్మనో బ్రహ్మభావతత్త్వోపదేశశ్రవణమనననిదిధ్యాసనప్రకర్షపర్యన్తజన్మనా సాక్షాత్కారేణ విద్యయా శక్యః సమూలకాషం కషితుం, రజ్జ్వామహివిభ్రమ ఇవ రజ్జుతత్త్వసాక్షాత్కారేణ, రాజపుత్రస్యేవ చ మ్లేచ్ఛకులే వర్ధమానస్యాత్మని సమారోపితో మ్లేచ్ఛభావో రాజపుత్రోఽసీతి ఆప్తోపదేశేన । న తు మృద్వికారః శరావాదిః శతశోఽపి మృన్మృదితి చిన్త్యమానస్తజ్జన్మనా మృద్భావసాక్షాత్కారేణ శక్యో నివర్తయితుం, తత్కస్య హేతోః, తస్యాపి మృదో భిన్నాభిన్నస్య తాత్త్వికత్వాత్ , వస్తుతస్తు జ్ఞానేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాత్ , సోఽయం ప్రతిపిపాదయిషితార్థానుసారః । అపి చ జీవస్యాత్మవికారత్వే తస్య జ్ఞానధ్యానాదిసాధనానుష్ఠానాత్స్వప్రకృతావప్యయే సతి నామృతత్వస్యాశాస్తీత్యపురుషార్థత్వమమృతత్వప్రాప్తిశ్రుతివిరోధశ్చ ।
కాశకృత్స్నమతే త్వేతదుభయం నాస్తీత్యాహ -
ఎవం చ సతీతి ।
నను యది జీవో న వికారః కిన్తు బ్రహ్మైవ కథం తర్హి తస్మిన్నామరూపాశ్రయత్వశ్రుతిః, కథఞ్చ “యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా” (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨౦) ఇతి బ్రహ్మవికారశ్రుతిరిత్యాశఙ్కాముపసంహారవ్యాజేన నిరాకరోతి -
అతశ్చ స్వాశ్రయస్యేతి ।
యతః ప్రతిపిపాదయిషితార్థానుసారశ్చామృతత్వప్రాప్తిశ్చ వికారపక్షే న సమ్భవతః, అతశ్చేతి యోజనా ।
ద్వితీయపూర్వపక్షబీజమనయైవ త్రిసూత్ర్యాపాకరోతి -
యదప్యుక్తమితి ।
శేషమతిరోహితార్థం వ్యాఖ్యాతార్థం చ । తృతీయపూర్వపక్షబీజనిరాసే కాశకృత్స్నీయేనైవేత్యవధారణం తన్మతాశ్రయణేనైవ తస్య శక్యనిరాసత్వాత్ । ఐకాన్తికే హ్యద్వైతే ఆత్మనోఽన్యకర్మకరణే “కేన కం పశ్యేత్”(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇతి ఆత్మనశ్చ కర్మత్వం “విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్” (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇతి శక్యం నిషేద్ధుమ్ । భేదాభేదపక్షే వైకాన్తికే వా భేదే సర్వమేతదద్వైతాశ్రయమశక్యమిత్యవధారణస్యార్థః ।
న కేవలం కాశకృత్స్నీయదర్శనాశ్రయణేన భూతపూర్వగత్యా విజ్ఞాతృత్వమపి తు శ్రుతిపౌర్వాపర్యపర్యాలోచనయాప్యేవమేవేత్యాహ -
అపి చ యత్ర హీతి ।
కస్మాత్ పునః కాశకృత్స్నస్య మతమాస్థీయతే నేతరేషామాచార్యాణామిత్యత ఆహ -
దర్శితం తు పురస్తాదితి ।
కాశకృత్స్నీయస్య మతస్య శ్రుతిప్రబన్ధోపన్యాసేన పునః శ్రుతిమత్త్వం స్మృతిమత్త్వం చోపసంహారోపక్రమమాహ -
అతశ్చేతి ।
క్వచిత్పాఠ ఆతశ్చేతి । తస్యావశ్యం చేత్యర్థః । జననజరామరణభీతయో విక్రియాస్తాసాం సర్వాసాం “మహానజః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇత్యాదినా ప్రతిషేధః । పరిణామపక్షేఽన్యస్య చాన్యభావపక్షే ఐకాన్తికాద్వైతప్రతిపాదనపరాః “ఎకమేవాద్వితీయమ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౧) ఇత్యాదయః, ద్వైతదర్శననిన్దాపరాశ్చ “అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మి” (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇత్యాదయః, జన్మజరాదివిక్రియాప్రతిషేధపరాశ్చ “ఎష మహానజః”(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౫) ఇత్యాదయః శ్రుతయ ఉపరుధ్యేరన్ । అపిచ యది జీవపరమాత్మనోర్భేదాభేదావాస్థీయేయాతాం తతస్తయోర్మిథో విరోధాత్సముచ్చయాభావాదేకస్య బలీయస్త్వే నాత్మని నిరపవాదం విజ్ఞానం జాయేత, బలీయసైకేన దుర్బలపక్షావలమ్బినో జ్ఞానస్య బాధనాత్ । అథ త్వగృహ్యమాణవిశేషతయా న బలాబలావధారణం, తతః సంశయే సతి న సునిశ్చితార్థమాత్మని జ్ఞానం భవేత్ । సునిశ్చితార్థం చ జ్ఞానం మోక్షోపాయః శ్రూయతే - “వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః” (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౬) ఇతి ।
తదేతదాహ -
అన్యథా ముముక్షూణామితి ।
'ఎకత్వమనుపశ్యతః” ఇతి శ్రుతిర్న పునరేకత్వానేకత్వే అనుపశ్యత ఇతి ।
నను యది క్షేత్రజ్ఞపరమాత్మనోరభేదో భావికః, కథం తర్హి వ్యపదేశబుద్ధిభేదౌ క్షేత్రజ్ఞః పరమాత్మేతి కథఞ్చ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావస్య భగవతః సంసారితా । అవిద్యాకృతనామరూపోపాధివశాదితి చేత్ । కస్యేయమవిద్యా । న తావజ్జీవస్య, తస్య పరమాత్మనో వ్యతిరేకాభావాత్ । నాపి పరమాత్మనః, తస్య విద్యైకరసస్యావిద్యాశ్రయత్వానుపపత్తేః । తదత్ర సంసారిత్వాసంసారిత్వవిద్యావిద్యావత్త్వరూపవిరుద్ధధర్మసంసర్గాద్బుద్ధివ్యపదేశభేదాచ్చాస్తి జీవేశ్వరయోర్భేదోఽపి భావిక ఇత్యత ఆహ -
స్థితే చ పరమాత్మక్షేత్రజ్ఞాత్మైకత్వేతి ।
న తావద్భేదాభేదావేకత్ర భావికౌ భవితుమర్హత ఇతి విప్రపఞ్చితం ప్రథమే పాదే । ద్వైతదర్శననిన్దయా చైకాన్తికాద్వైతప్రతిపాదనపరాః పౌర్వాపర్యాలోచనయా సర్వే వేదాన్తాః ప్రతీయన్తే । తత్ర యథా బిమ్బాదవదతాత్తాత్త్వికే ప్రతిబిమ్బానామభేదేఽపి నీలమణికృపాణకాచాద్యుపధానభేదాత్కాల్పనికో జీవానాం భేదో బుద్ధివ్యపదేశభేదౌ వర్తయతి, ఇదం బిమ్బమవదాతమిమాని చ ప్రతిబిమ్బాని నీలోత్పలపలాశశ్యామలాని వృత్తదీర్ఘాదిభేదభాఞ్జి బహూనీతి, ఎవం పరమాత్మనః శుద్ధస్వభావాజ్జీవానమభేద ఐకాన్తికేఽప్యనిర్వచనీయానాద్యవిద్యోపధానభేదాత్కాల్పనికో జీవానాం భేదో బుద్ధివ్యపదేశభేదావయం చ పరమాత్మా శుద్ధవిజ్ఞానానన్దస్వభావ ఇమే చ జీవా అవిద్యాశోకదుఃఖాద్యుపద్రవభాజ ఇతి వర్తయతి । అవిద్యోపధానం చ యద్యపి విద్యాస్వభావే పరమాత్మని న సాక్షాదస్తి తథాపి తత్ప్రతిబిమ్బకల్పజీవద్వారేణ పరస్మిన్నుచ్యతే । న చైవమన్యోన్యాశ్రయో జీవవిభాగాశ్రయాఽవిద్యా, అవిద్యాశ్రయశ్చ జీవవిభాగ ఇతి, బీజాఙ్కురవదనాదిత్వాత్ । అత ఎవ కానుద్దిశ్యైష ఈశ్వరో మాయామారచయత్యనర్థికాం, ఉద్దేశ్యానాం సర్గాదౌ జీవానామభావాత్ , కథం చాత్మానం సంసారిణం వివిధవేదనాభాజం కుర్యాదిత్యాద్యనుయోగో నిరవకాశః । న ఖల్వాదిమాన్ సంసారః, నాప్యాదిమానవిద్యాజీవవిభాగః, యేనానుయుజ్యేతేతి । అత్ర చ నామగ్రహణేనావిద్యాముపలక్షయతి ।
స్యాదేతత్ । యది న జీవాత్ బ్రహ్మ భిద్యతే, హన్త జీవః స్ఫుట ఇతి బ్రహ్మాపి తథా స్యాత్ , తథా చ “నిహితం గుహాయామ్”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి నోపపద్యత ఇత్యత ఆహ -
న హి సత్యమితి ।
యథా హి బిమ్బస్య మణికృపాణాదయో గుహా ఎవం బ్రహ్మణోఽపి ప్రతిజీవం భిన్నా అవిద్యా గుహా ఇతి । యథా ప్రతిబిమ్బేషు భాసమానేషు బిమ్బం తదభిన్నమపి గుహ్యమేవం జీవేషు భాసమానేషు తదభిన్నమపి బ్రహ్మ గుహ్యమ్ ।
అస్తు తర్హి బ్రహ్మణోఽన్యద్గుహ్యమిత్యత ఆహ -
న చ బ్రహ్మణోఽన్య ఇతి ।
యే తు
ఆశ్మరథ్యప్రభృతయః
నిర్బన్ధం కుర్వన్తి తే వేదాన్తార్థమితి ।
బ్రహ్మణః సర్వాత్మనా భాగశో వా పరిణామాభ్యుపగమే తస్య కార్యత్వాదనిత్యత్వాచ్చ తదాశ్రితో మోక్షోఽపి తథా స్యాత్ । యది త్వేవమపి మోక్షం నిత్యమకృతకం బ్రూయుస్తత్రాహ -
న్యాయేనేతి ।
ఎవం యే నదీసముద్రనిదర్శనేనాముక్తేర్భేదం ముక్తస్య చాభేదం జీవస్యాస్థిషత తేషామపి న్యాయేనాసఙ్గతిః । నో జాతు ఘటః పటో భవతి । ననూక్తం యథా నదీ సముద్రో భవతీతి । కా పునర్నద్యభిమతా ఆయుష్మతః । కిం పాథఃపరమాణవ ఉతైషాం సంస్థానభేద ఆహోస్విత్తదారబ్ధోఽవయవీ । తత్ర సంస్థానభేదస్య వావయవినో వా సముద్రనివేశే వినాశాత్ కస్య సముద్రేణైకతా । నదీపాథఃపరమాణూనాం తు సముద్రపాథఃపరమాణుభ్యః పూర్వవస్థితేభ్యో భేద ఎవ నాభేదః । ఎవం సముద్రాదపి తేషాం భేద ఎవ । యే తు కాశకృత్స్నీయమేవ మతమాస్థాయ జీవం పరమాత్మనోంఽశమాచఖ్యుస్తేషాం కథం “నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ఇతి న శ్రుతివిరోధః । నిష్కలమితి సావయవత్వం వ్యాసేధి న తు సాంశత్వమ్ , అంశశ్చ జీవః పరమాత్మనో నభస ఇవ కర్ణనేమిమణ్డలావచ్ఛిన్నం నభః శబ్దశ్రవణయోగ్యం, వాయోరివ చ శరీరావచ్ఛిన్నః పఞ్చవృత్తిః ప్రాణ ఇతి చేత్ । న తావన్నభో నభసోంఽశః, తస్య తత్త్వాత్ । కర్ణనేమిమణ్డలావచ్ఛిన్నమంశ ఇతి చేత్ , హన్త తర్హి ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన కర్ణనేమిమణ్డలం వా తత్సంయోగో వేత్యుక్తం భవతి । నచ కర్ణనేమిమణ్డలం తస్యాంశః, తస్య తతో భేదాత్ । తత్సంయోగో నభోధర్మత్వాత్తస్యాంశ ఇతి చేత్ । న । అనుపపత్తేః । నభోధర్మత్వే హి తదనవయవం సర్వత్రాభిన్నమితి తత్సంయోగః సర్వత్ర ప్రథేత । నహ్యస్తి సమ్భవోఽనవయవమవ్యాప్యవర్తత ఇతి । తస్మాత్తత్రాస్తి చేద్వ్యాప్యైవ । న చేద్వ్యాప్నోతి తత్ర నాస్త్యేవ । వ్యాప్యైవాస్తి కేవలం ప్రతిసమ్బన్ధ్యధీననిరూపణతయా న సర్వత్ర నిరూప్యత ఇతి చేత్ , న నామ నిరూప్యతామ్ । తత్సంయుక్తం తు నభః శ్రవణయోగ్యం సర్వత్రాస్తీతి సర్వత్ర శ్రవణప్రసఙ్గః । నచ భేదాభేదయోరన్యతరేణాంశః శక్యో నిర్వక్తుం న చోభాభ్యాం, విరుద్ధయోరేకత్రాసమవాయాదిత్యుక్తమ్ । తస్మాదనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాపరికల్పిత ఎవాంశో నభసో న భావిక ఇతి యుక్తమ్ । నచ కాల్పనికో జ్ఞానమాత్రాయత్తజీవితః కథమవిజ్ఞాయమానోఽస్తి, అసంశ్చాంశః కథం శబ్దశ్రవణలక్షణాయ కార్యాయ కల్పతే, న జాతు రజ్జ్వామజ్ఞాయమాన ఉరగో భయకమ్పాదికార్యాయ పర్యాప్త ఇతి వాచ్యమ్ । అజ్ఞాతత్వాసిద్ధేః కార్యవ్యఙ్గత్వాదస్య । కార్యోత్పాదాత్పూర్వమజ్ఞాతం కథం కార్యోత్పాదాఙ్గమితి చేత్ । న । పూర్వపూర్వకార్యోత్పాదవ్యఙ్గ్యత్వాదసత్యపి జ్ఞానే తత్సంస్కారానువృత్తేరనాదిత్వాచ్చ కల్పనా తత్సంస్కారప్రవాహస్య । అస్తు వానుపపత్తిరేవ కార్యకారణయోర్మాయాత్మకత్వాత్ । అనుపపత్తిర్హి మాయాముపోద్బలయత్యనుపపద్యమానార్థత్వాన్మాయాయాః । అపి చ భావికాంశవాదినాం మతే భావికాంశస్య జ్ఞానేనోచ్ఛేత్తుమశక్యత్వాన్న జ్ఞానధ్యానసాధనో మోక్షః స్యాత్ । తదేవమకాశాంశ ఇవ శ్రోత్రమనిర్వచనీయమ్ । ఎవం జీవో బ్రహ్మణోంఽశ ఇతి కాశకృత్స్నీయం మతమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౨ ॥
ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ ।
స్యాదేతత్ । వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి సమన్వయే దర్శితే సమాప్తం సమన్వయలక్షణమితి కిమపరమవశిష్యతే యదర్థమిదమారభ్యత ఇతి శఙ్కాం నిరాకర్తుం సఙ్గతిం దర్శయన్నవశేషమాహ -
యథాభ్యుదయేతి ।
అత్ర చ లక్షణస్య సఙ్గతిముక్త్వా లక్షణేనాస్యాధికరణస్య సఙ్గతిరుక్తా । ఎతదుక్తం భవతి - సత్యం జగత్కారణే బ్రహ్మణి వేదాన్తానాముక్తః సమన్వయః ।
తత్ర కారణభావస్యోభయథా దర్శనాజ్జగత్కారణత్వం బ్రహ్మణః కిం నిమిత్తత్వేనైవ, ఉతోపాదానత్వేనాపి । తత్ర యది ప్రథమః పక్షస్తత ఉపాదానకారణానుసరణే సాఙ్ఖ్యస్మృతిసిద్ధం ప్రధానమభ్యుపేయమ్ । తథా చ “జన్మాద్యస్య యతః” (బ్ర. సూ. ౧ । ౧ । ౨) ఇతి బ్రహ్మలక్షణమసాధు, అతివ్యాప్తేః ప్రధానేఽపి గతత్వాత్ । అసమ్భవాద్వా । యది తూత్తరః పక్షస్తతో నాతివ్యాప్తిర్నాప్యవ్యాప్తిరితి సాధు లక్షణమ్ । సోఽయమవశేషః । తత్ర “ఈక్షాపూర్వకర్తృత్వం ప్రభుత్వమసరూపతా । నిమిత్తకారణేష్వేవ నోపాదానేషు కర్హిచిత్” ॥ తదిదమాహ -
తత్ర నిమిత్తకారణమేవ తావదితి ।
ఆగమస్య కారణమాత్రే పర్యవసానాదనుమానస్య తద్విశేషనియమమాగమో న ప్రతిక్షిపత్యపి త్వనుమన్యత ఎవేత్యాహ -
పారిశేష్యాద్బ్రహ్మణోఽన్యదితి ।
బ్రహ్మోపాదానత్వస్య ప్రసక్తస్య ప్రతిషేధేఽన్యత్రాప్రసఙ్గాత్సాఙ్ఖ్యస్మృతిప్రసిద్ధమానుమానికం ప్రధానం శిష్యత ఇతి । ఎకవిజ్ఞానేన చ సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానమ్ “ఉత తమాదేశమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౩) ఇత్యాదినా, “యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన” (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి చ దృష్టాన్తః, పరమాత్మనః ప్రాధాన్యం సూచయతః । యథా సోమశర్మణైకేన జ్ఞాతేన సర్వే కఠా జ్ఞాతా భవన్తి ।
ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే -
ప్రకృతిశ్చ ।
న కేవలం బ్రహ్మ నిమిత్తకారణం, కుతః, ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తయోరనుపరోధాత్ । నిమిత్తకారణత్వమాత్రే తు తావుపరుధ్యేయాతామ్ । తథాహి - “న ముఖ్యే సమ్భవత్యర్థే జఘన్యా వృత్తిరిష్యతే । న చానుమానికం యుక్తమాగమేనాపబాధితమ్ ॥ సర్వే హి తావద్వేదాన్తాః పౌర్వాపర్యేణ వీక్షితాః । ఐకాన్తికాద్వైతపరా ద్వైతమాత్రనిషేధతః” ॥ తదిహాపి ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తౌ ముఖ్యార్థావేవ యుక్తౌ న తు “యజమానః ప్రస్తరః” ఇతివద్గుణకల్పనయా నేతవ్యౌ, తస్యార్థవాదస్యాతత్పరత్వాత్ । ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తవాక్యయోస్త్వద్వైతపరత్వాదుపాదానకారణాత్మకత్వాచ్చోపాదేయస్య కార్యజాతస్యోపాదానజ్ఞానేన తజ్జ్ఞానోపపత్తేః । నిమిత్తకారణం తు కార్యాదత్యన్తభిన్నమితి న తజ్జ్ఞానే కార్యజ్ఞానం భవతి । అతో బ్రహ్మోపాదానకారణం జగతః । నచ బ్రహ్మణోఽన్యన్నిమిత్తకారణం జగత ఇత్యపి యుక్తమ్ । ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తోపరోధాదేవ । నహి తదానీం బ్రహ్మణి జ్ఞాతే సర్వం విజ్ఞాతం భవతి । జగన్నిమిత్తకారణస్య బ్రహ్మణోఽన్యస్య సర్వమధ్యపాతినస్తజ్జ్ఞానేనావిజ్ఞానాత్ । యత ఇతి చ పఞ్చమీ న కారణమాత్రే స్మర్యతే అపి తు ప్రకృతౌ, “జనికర్తుః ప్రకృతిః”(పా. సూ. ౧ । ౪ । ౩౦) ఇతి । తతోఽపి ప్రకృతిత్వమవగచ్ఛామః । దున్దుభిగ్రహణం దున్దుభ్యాఘాతగ్రహణం చ తద్గతశబ్దత్వసామాన్యోపలక్షణార్థమ్ ॥ ౨౩ ॥ అనాగతేచ్ఛాసఙ్కల్పోఽభిధ్యా । ఎతయా ఖలు స్వాతన్త్ర్యలక్షణేన కర్తృత్వేన నిమిత్తత్వం దర్శితమ్ । “బహు స్యామ్” (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ఇతి చ స్వవిషయతయోపాదానత్వముక్తమ్ ॥ ౨౪ ॥
ఆకాశాదేవ ।
బ్రహ్మణ ఎవేత్యర్థః ।
సాక్షాదితి చేతి సూత్రావయవమనూద్య తస్యార్థం వ్యాచష్టే -
ఆకాశాదేవేతి ।
శ్రుతిర్బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వమవధారయన్తీ ఉపాదానాన్తరాభావం సాక్షాదేవ దర్శయతీతి
సాక్షాదితి
సూత్రావయవేన దర్శితమితి యోజనా ॥ ౨౫ ॥
ఆత్మకృతేః పరిణామాత్ ।
ప్రకృతిగ్రహణముపలక్షణం, నిమిత్తమిత్యపి ద్రష్టవ్యం, కర్మత్వేనోపాదానత్వాత్కర్తృత్వేన చ తత్ప్రతి నిమిత్తత్వాత్ ।
కథం పునరితి ।
సిద్ధసాధ్యయోరేకత్రాసమవాయో విరోధాదితి ।
పరిణామాదితి బ్రూమ ఇతి ।
పూర్వసిద్ధస్యాప్యనిర్వచనీయవికారాత్మనా పరిణామోఽనిర్వచనీయత్వాద్భేదేనాభిన్న ఇవేతి సిద్ధస్యాపి సాధ్యత్వమిత్యర్థః ।
ఎకవాక్యత్వేన వ్యాఖ్యాయా పరిణామాదిత్యవచ్ఛిద్య వ్యాచష్టే -
పరిణామాదితి వేతి ।
సచ్చత్యచ్చేతి ద్వే బ్రహ్మణో రూపే । సచ్చ సామాన్యవిశేషేణాపరోక్షతయా నిర్వాచ్యం, పృథివ్యప్తేజోలక్షణమ్ । త్యచ్చ పరోక్షమత ఎవానిర్వాచ్యమిదన్తయా వాయ్వాకాశలక్షణం, కథం చ తద్బ్రహ్మణో రూపం యది తస్య బ్రహ్మోపాదానం, తస్మాత్పరిణామాద్బ్రహ్మ భూతానాం ప్రకృతిరితి ॥ ౨౬ ॥
పూర్వపక్షిణోఽనుమానమనుభాష్యాగమవిరోధేన దూషయతి -
యత్పునరితి ।
ఎతదుక్తం భవతి - ఈశ్వరో జగతో నిమిత్తకారణమేవ ఈక్షాపూర్వకజగత్కర్తృత్వాత్ , కుమ్భకర్తుకులాలవత్ । అత్రేశ్వరస్యాసిద్ధేరాశ్రయాసిద్ధో హేతుః పక్షశ్చాప్రసిద్ధవిశేషః । యథాహుః - “నానుపలబ్ధే న్యాయః ప్రవర్తతే” ఇతి । ఆగమాత్తత్సిద్ధిరితి చేత్ , హన్త తర్హి యాదృశమీశ్వరమాగమో గమయతి తాదృశోఽభ్యుపగన్తవ్యః స చ నిమిత్తకారణం చోపాదానకారణం చేశ్వరమవగమయతి । విశేష్యాశ్రయగ్రాహ్యాగమవిరోధాన్నానుమానముదేతుమర్హతీతి కుతస్తేన నిమిత్తత్వావధారణేత్యర్థః । ఇయం చోపాదానపరిణామాదిభాషా న వికారాభిప్రాయేణాపి తు తథా సర్పస్యోపాదానం రజ్జురేవం బ్రహ్మ జగదుపాదానం ద్రష్టవ్యమ్ । న ఖలు నిత్యస్య నిష్కలస్య బ్రహ్మణః సర్వాత్మనైకదేశేన వా పరిణామః సమ్భవతి, నిత్యత్వాదనేకదేశత్వాదిత్యుక్తమ్ । నచ మృదః శరావాదయో భిద్యన్తే, న చాభిన్నాః, న వా భిన్నాభిన్నాః కిన్త్వనిర్వచనీయా ఎవ । యథాహ శ్రుతిః - “మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ఇతి । తస్మాదద్వైతోపక్రమాదుపసంహారాచ్చ సర్వ ఎవ వేదాన్తా ఐకాన్తికాద్వైతపరాః సన్తః సాక్షాదేవ క్వచిదద్వైతమాహుః, క్వచిద్ద్వైతనిషేధేన, క్వచిద్బ్రహ్మోపాదానత్వేన జగతః । ఎతావతాపి తావద్భేదో నిషిద్ధో భవతి, న తూపాదానత్వాభిధానమాత్రేణ వికారగ్రహ ఆస్థేయః । నహి వాక్యైకదేశస్యార్థోఽస్తీతి ॥ ౨౭ ॥
స్యాదేతత్ । మా భూత్ప్రధానం జగదుపాదానం తథాపి న బ్రహ్మోపాదానత్వం సిధ్యతి, పరమాణ్వాదీనామపి తదుపాదానానాముపప్లవమానత్వాత్ , తేషామపి హి కిఞ్చిదుపోద్బలకమస్తి వైదికం లిఙ్గమిత్యాశఙ్కామపనేతుమాహ సూత్రకారః -
ఎతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతాః ।
నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతం సూత్రమ్ । “ప్రతిజ్ఞాలక్షణం లక్ష్యమాణే పదసమన్వయః వైదికః స చ తత్రైవ నాన్యత్రేత్యత్ర సాధితమ్” ॥ ౨౮ ॥
ఇతి శ్రీమద్వాచస్పతిమిశ్రవిరచితే శ్రీమచ్ఛారీరకభాష్యవిభాగే భామత్యాం ప్రథమాధ్యాయస్య చతుర్థః పాదః ॥ ౪ ॥
॥ ఇతి ప్రథమాధ్యాయేఽవ్యక్తాదిసన్దిగ్ధపదమాత్రసమన్వయాఖ్యశ్చతుర్థః పాదః ॥
॥ ఇతి శ్రీమద్బ్రహ్మసూత్రశాఙ్కరభాష్యే సమన్వయాఖ్యః ప్రథమోఽధ్యాయః ॥